You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
2019<br />
JĘZYK POLSKI<br />
OBLICZA EPOK<br />
PODRĘCZNIK ● LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY<br />
ZAPOWIEDŹ PODRĘCZNIKA<br />
1.1
LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY<br />
JĘZYK POLSKI LICEUM I TECHNIKUM<br />
PODRĘCZNIK ● LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY<br />
PODRĘCZNIK ● LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY<br />
LICEUM I TECHNIKUM<br />
ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY<br />
Poznaj podręczniki<br />
i materiały<br />
na rok szkolny<br />
2019/2020<br />
Najnowsza oferta WSiP została<br />
przygotowana specjalnie z myślą<br />
o nauczycielach szkół ponadpodstawowych,<br />
którzy będą uczyć od 2019 r. wg nowej<br />
podstawy programowej*. Naszym celem jest<br />
dostarczenie nauczycielom wiedzy na temat<br />
zmian w oświacie oraz wyposażenie ich<br />
w narzędzia ułatwiające pracę z nową<br />
podstawą programową.<br />
W najbliższym czasie otrzymasz:<br />
Egzemplarz testowy<br />
Reforma 2019<br />
2019<br />
NA DOBRY START<br />
PORADNIK<br />
NAUCZYCIELA<br />
JĘZYK POLSKI<br />
OBLICZA EPOK<br />
1<br />
JĘZYK POLSKI<br />
OBLICZA EPOK<br />
1.1<br />
JĘZYK POLSKI<br />
OBLICZA EPOK<br />
1.1<br />
1<br />
JĘZYK POLSKI ● OBLICZA EPOK ● MULTIBOOK<br />
LICEUM I TECHNIKUM<br />
ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY<br />
JĘZYK POLSKI<br />
OBLICZA EPOK 1<br />
MULTIBOOK<br />
Poradnik nauczyciela<br />
NA DOBRY START <br />
Egzemplarz testowy<br />
podręcznika <br />
Podręcznik dopuszczony<br />
do użytku szkolnego <br />
Multibook – wersja<br />
demonstracyjna <br />
Ponadto do Twojej dyspozycji:<br />
BONUS<br />
100-LECIE<br />
ODZYSKANIA<br />
NIEPODLEGŁOŚCI<br />
PRZEZ POLSKĘ<br />
okiem<br />
twórców<br />
komiksu<br />
JESZCZE RAZ W POLSCE<br />
MATERIAŁ METODYCZNY:<br />
Fragment komiksu<br />
ze scenariuszem lekcji<br />
na 100-lecie odzyskania<br />
niepodległości<br />
Scenariusz lekcji<br />
na 100-lecie odzyskania<br />
niepodległości <br />
Spotkania<br />
z ekspertami <br />
E-konferencje<br />
przedmiotowe <br />
Bieżące wsparcie<br />
Twojego konsultanta<br />
edukacyjnego <br />
Dołącz do programu<br />
Zapewnij sobie już teraz bezpieczeństwo i komfort pracy!<br />
Zapisując się do programu zyskasz narzędzia i materiały, które dostarczą Ci wiedzę, ułatwią pracę<br />
z nową podstawą programową oraz uatrakcyjnią Twoje lekcje.<br />
Szczegóły wewnątrz – s. 20<br />
* art. 47 ust. 1 pkt 1 lit. c, d i g ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo Oświatowe (Dz. U. z 2017 r., poz. 59, 949 i 2203)<br />
Skontaktuj się z konsultantem edukacyjnym WSiP i dowiedz się więcej!
Drodzy Nauczyciele<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
SPIS TREŚCI<br />
<br />
3<br />
4<br />
<br />
8
Sytuacja<br />
<br />
od roku<br />
2019/2020<br />
(z dnia 14 grudnia<br />
<br />
<br />
<br />
CO TO OZNACZA W PRAKTYCE?<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
PRZEPROWADZIMY CIĘ PRZEZ WSZYSTKIE LATA REFORMY!<br />
3-letnie liceum<br />
4-letnie technikum<br />
4-letnie liceum<br />
5-letnie technikum<br />
<br />
2019/2020<br />
1 2 3 4 5 6 7 8<br />
1 1 2 3 4<br />
2020/2021<br />
1 2 3 4 5 6 7 8<br />
1 2 2 3 4<br />
2021/2022<br />
1 2 3 4 5 6 7 8<br />
1 2 3 3 4<br />
2022/2023<br />
1 2 3 4 5 6 7 8<br />
1 2 3 4 4<br />
2023/2024<br />
1 2 3 4 5 6 7 8<br />
1 2 3 4 5<br />
2
Reforma z WSiP<br />
5 powodów, dla których<br />
<br />
<br />
Pewność<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Jakość<br />
Bezpieczeństwo<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Profesjonalizm<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Bieżące wsparcie<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
* nowa podstawa programowa<br />
3
Analiza nowej podstawy programowej<br />
ANALIZA PORÓWNAWCZA PODSTAW PROGRAMOWYCH<br />
DO JĘZYKA POLSKIEGO<br />
Z 2012 I 2018 ROKU<br />
Podobieństwa:<br />
Podstawy zostały napisane językiem wymagań i podzielone na wymagania ogólne (które jednak w PP z 2018 roku<br />
w istocie są obszarami kształcenia) i szczegółowe. Wymagania dotyczą wiedzy i umiejętności na koniec etapu<br />
(obowiązujących na maturze). W tabelach zamieszczono podział na poziom podstawowy i poziom rozszerzony,<br />
nie ma podziału na klasy.<br />
Różnice:<br />
1. Wymagania ogólne<br />
PP 2012 PP 2018<br />
Trzy wymagania ogólne:<br />
I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich<br />
informacji (podzielone na grupy wymagań: 1. Czytanie<br />
i słuchanie, 2. Samokształcenie i docieranie do informacji,<br />
3. Świadomość językowa),<br />
II. Analiza i interpretacja tekstów kultury (podzielone na<br />
grupy wymagań: 1. Wstępne rozpoznanie, 2. Analiza, 3. Interpretacja,<br />
4. Wartości i wartościowanie),<br />
III. Tworzenie wypowiedzi (podzielone na grupy wymagań:<br />
1. Mówienie i pisanie, 2. Świadomość językowa).<br />
2. Wymagania szczegółowe<br />
Kształcenie literackie i kulturowe<br />
Cztery wymagania ogólne (a właściwie obszary kształcenia):<br />
I. Kształcenie literackie i kulturowe (podzielone na podobszary:<br />
1. Czytanie utworów literackich, 2. Odbiór tekstów<br />
kultury),<br />
II. Kształcenie językowe (podzielone na podobszary: 1. Gramatyka<br />
języka <strong>polski</strong>ego, 2. Zróżnicowanie języka, 3. Komunikacja<br />
językowa i kultura języka, 4. Ortografia i interpunkcja),<br />
III. Tworzenie wypowiedzi (podzielone na podobszary: 1. Elementy<br />
retoryki, 2. Mówienie i pisanie),<br />
IV. Samokształcenie.<br />
PP 2012 PP 2018<br />
Nacisk położony na analizę i interpretację tekstu kultury.<br />
Ważną rolę odgrywa umiejętność określania własnych przeżyć<br />
przez odbiorcę utworu. W analizie wyszczególniono<br />
konwencje literackie, środki wyrazu artystycznego, cechy<br />
utworów charakterystyczne dla różnych epok, sposoby<br />
kreowania świata. W interpretacji uczeń ma znajdować elementy<br />
znaczące w utworze, wykorzystywać konteksty, porównywać<br />
funkcjonowanie tych samych motywów, odczytywać<br />
treści alegoryczne i symboliczne. Za istotne uznano<br />
uwzględnianie w interpretacji wartości. Na poziomie rozszerzonym<br />
dodatkowo uczeń powinien dokonać interpretacji<br />
porównawczej, uwzględnić aspekty związane z tradycją,<br />
rozpoznać style charakterystyczne dla różnych epok, symbole,<br />
aluzje, parodię, a więc umieścić dzieło w rozmaitych<br />
kontekstach.<br />
Wyraźny podział na literaturę i inne teksty kultury. Istotną<br />
rolę odgrywają historia literatury (wyeksponowana na<br />
pierwszym miejscu) oraz poetyka i genologia, w obrębie<br />
których wymieniono wiele bardzo szczegółowych treści.<br />
Interpretację ściśle połączono z wiedzą literaturoznawczą.<br />
Teksty kultury zostały ograniczone do publicystyki i teatru,<br />
inne dziedziny twórczości występują zbiorczo jako „pozaliterackie<br />
teksty kultury” (dołączono jednak listę zalecanych<br />
dzieł teatralnych i filmowych, a więc film – niewymieniony<br />
w treści dokumentu – jest zalecany jako poznawany tekst<br />
kultury). Również odbiór pozaliterackich tekstów kultury<br />
podporządkowano wiedzy z zakresu historii, filozofii i estetyki.<br />
Na poziomie rozszerzonym uwzględnia się znacznie pogłębioną<br />
wiedzę z zakresu historii kultury, estetyki, poetyki<br />
i teorii kultury.<br />
4 AUTOR: Krzysztof Biedrzycki
Analiza nowej podstawy programowej<br />
2. Wymagania szczegółowe<br />
Kształcenie językowe<br />
PP 2012 PP 2018<br />
Wiedza o języku została określona jako świadomość językowa,<br />
a więc kategoria szersza, obejmująca nie tylko samą<br />
teorię, lecz także umiejętność właściwego posługiwania się<br />
językiem. Nacisk położono na rozwój zasobu leksykalnego<br />
uczniów, pojawiają się elementy stylistyki, teorii znaku, teorii<br />
komunikacji oraz kultury języka. Na poziomie rozszerzonym<br />
omawia się funkcje języka, językowy obraz świata,<br />
miejsce polszczyzny wśród innych języków, wprowadza się<br />
umiejętność rozpoznawania retorycznej organizacji tekstu,<br />
porównuje się tekst linearny z hipertekstem oraz podkreśla<br />
samoświadomość ucznia w zakresie własnych kompetencji<br />
językowych.<br />
Tworzenie wypowiedzi<br />
Obecna jest gramatyka – fleksja, słowotwórstwo i składnia,<br />
które połączone zostały z umiejętnością tworzenia wypowiedzi.<br />
W rozbudowanym podobszarze „zróżnicowanie<br />
języka” wyeksponowana została stylistyka (również w kontekście<br />
historycznym), ponadto pojawiło się wymaganie dotyczące<br />
wartościującego charakteru języka. Rozbudowano<br />
również podobszar komunikacji językowej i kultury języka,<br />
zawierający wymagania z zakresu teorii znaku i komunikacji,<br />
a także etyki, etykiety i poprawności języka. Szczegółowy<br />
charakter mają wymagania zapisane w podobszarze „ortografia<br />
i interpunkcja”. Na poziomie rozszerzonym wiedzę<br />
o języku uzupełniono o różne aspekty teorii języka (semiotyka,<br />
teoria komunikacji, elementy kognitywistyki) oraz rozbudowano<br />
o zagadnienia z zakresu stylistyki.<br />
PP 2012 PP 2018<br />
Wymienionych jest kilka form tekstu pisanego i mówionego,<br />
które uczeń powinien opanować. Szczególną uwagę zwrócono<br />
na: formę wypowiedzi, sposób budowania argumentacji,<br />
umiejętne użycie perswazji, redakcję tekstu własnego oraz<br />
różne działania na tekście cudzym. Na poziomie rozszerzonym<br />
wprowadzono wymagania dotyczące podstawowych<br />
umiejętności z zakresu adiustacji tekstu.<br />
Samokształcenie<br />
Wyeksponowano zasady retoryki (argumentacja, perswazja,<br />
stosowanie środków retorycznych, elementy etyki). Uczeń<br />
powinien opanować 9 gatunków wypowiedzi pisemnej,<br />
w tym kilka gatunków użytkowych. Szczegółowo wymienione<br />
zostały procedury tworzenia tekstu. Na poziomie rozszerzonym<br />
wprowadzono pogłębione zasady retorycznej organizacji<br />
tekstu. Uczeń powinien też umieć napisać esej, reportaż<br />
i felieton oraz dokonać interpretacji porównawczej.<br />
PP 2012 PP 2018<br />
Wymagania szczegółowe dotyczące samokształcenia i docierania<br />
do informacji (poszukiwanie i selekcjonowanie potrzebnej<br />
literatury, umiejętność korzystania ze słowników<br />
i tworzenia baz danych) zostały włączone w dział wymagania<br />
ogólnego Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych<br />
w nich informacji. Na poziomie rozszerzonym podkreślona<br />
jest umiejętność samodzielnego doboru lektury i uzasadnienia<br />
wyboru.<br />
Wymagania dotyczą poszukiwania informacji w różnych<br />
źródłach (nie tylko w literaturze przedmiotu), samodzielnego<br />
porządkowania informacji, selekcji źródeł itd. Obejmują<br />
one również samodzielną realizację projektu. Na poziomie<br />
rozszerzonym uczeń powinien sięgać po literaturę naukową<br />
i włączać się w życie kulturalne szkoły i regionu.<br />
5
Analiza nowej podstawy programowej<br />
3. Lista lektur<br />
PP 2012 PP 2018<br />
Uczeń powinien przeczytać nie mniej niż 13 pozycji książkowych<br />
i wybrane przez nauczyciela utwory o mniejszej<br />
objętości. Bezwzględnie wszystkich obowiązuje znajomość<br />
utworów opatrzonych gwiazdką (5 długich utworów, z czego<br />
1 może być czytany we fragmentach, oraz kilka krótszych<br />
wierszy i opowiadań). Lektury literackie oraz inne teksty<br />
kultury należy wybrać z listy utworów dołączonej do dokumentu.<br />
Na poziomie rozszerzonym decyzja o liczbie lektur<br />
i tytułach wybranych z zamieszczonej listy należy do nauczyciela.<br />
4. Warunki realizacji<br />
Lista lektur obowiązkowych obejmuje kilkadziesiąt pozycji.<br />
Są wśród nich pozycje rozbudowane (książkowe – 21 tytułów),<br />
fragmenty długich utworów (22 tytuły), opowiadania<br />
(9 tytułów) oraz wiersze. Oprócz tego obowiązuje przeczytanie<br />
dwóch pozycji (w całości lub we fragmentach) z listy<br />
lektur dodatkowych lub wskazanych przez nauczyciela. Do<br />
dokumentu dołączono listę filmów i zarejestrowanych spektakli<br />
teatralnych zalecanych do obejrzenia (nie jest sprecyzowane,<br />
ile z nich należy wybrać) oraz książek naukowych do<br />
samokształcenia. Na poziomie rozszerzonym lista obejmuje<br />
kolejne kilkadziesiąt pozycji, w tym 10 tytułów książkowych<br />
w całości, 11 tytułów we fragmentach, opowiadania, eseje,<br />
wiersze (w tym poematy i cykle) oraz teksty z aktualnej prasy<br />
literackiej.<br />
PP 2012 PP 2018<br />
Ogólnie zarysowane są cele kształcenia polonistycznego na<br />
IV poziomie edukacji. Przedstawione jest tło psychologiczne<br />
(sylwetka ucznia), a także zadania nauczyciela polegające<br />
na formowaniu humanistycznych postaw młodzieży. Nie<br />
ma konkretnych zaleceń dotyczących układu treści (wobec<br />
czego np. nie jest niezbędny chronologiczny układ lektur)<br />
ani rozkładu materiału w podziale na klasy. We wskazówkach<br />
metodycznych podkreślone jednak zostało, że świadomość<br />
historycznoliteracka powinna zostać podporządkowana<br />
analizie i interpretacji tekstu kultury (nie tylko literackiego)<br />
i wynikającej z lektury refleksji. Z tym mają być powiązane<br />
wszystkie aktywności językowe (tak związane z odbiorem,<br />
jak z tworzeniem wypowiedzi) i świadomość językowa, która<br />
powinna służyć opanowaniu narzędzia opisywania i rozumienia<br />
świata.<br />
5. Co jest nowe (względem PP z 2012)?<br />
• Oddzielenie kształcenia literackiego od kształcenia kulturowego.<br />
• Postawienie na pierwszym miejscu historii literatury.<br />
• Konieczność zachowania na lekcjach układu chronologicznego literatury.<br />
• Zalecenie omawiania w ostatniej klasie literatury powstałej po 1945 roku.<br />
• Wyeksponowanie retoryki.<br />
• Wprowadzenie wiedzy gramatycznej do dydaktyki polonistycznej w liceum i technikum.<br />
• Znaczne rozszerzenie listy lektur obowiązkowych.<br />
Podkreślony zostaje fakt, że obligatoryjny jest chronologiczny<br />
układ treści. Ważne jest budowanie historycznoliterackiej<br />
świadomości uczniów. Znajomość dziedzictwa ma służyć<br />
aktywnemu uczestnictwu w kulturze, a zwłaszcza interpretacji<br />
dzieł literackich i innych tekstów kultury (w preambule<br />
podkreślony został afirmatywny stosunek do dziedzictwa).<br />
Punktem odniesienia ma być współczesne doświadczenie<br />
ucznia, dlatego zaleca się, żeby całą czwartą klasę w liceum<br />
oraz czwartą i piątą w technikum poświęcić na poznawanie<br />
literatury po 1945 roku (traktowanej jako literatura współczesna).<br />
Kompetencje językowe rozumiane są jako umiejętności<br />
komunikacyjne, oparte jednak na wiedzy o mechanizmach<br />
języka, zwłaszcza wiedzy gramatycznej. Podkreśla się<br />
konieczność integracji kształcenia językowego i literackiego.<br />
6
Analiza nowej podstawy programowej<br />
6. Co się zmieniło?<br />
Nauczyciel stracił swobodę w planowaniu procesu dydaktycznego i doborze lektur.<br />
Zmieniła się hierarchia lektur obowiązkowych: bezwzględnie obowiązkowe na poziomie podstawowym w PP 2012 opowiadania<br />
Brunona Schulza w PP 2018 są obowiązkowe tylko na poziomie rozszerzonym, dopuszczana w PP 2012 do czytania we<br />
fragmentach (ale możliwa też do czytania w całości) powieść Ferdydurke Witolda Gombrowicza w PP 2018 przeznaczona jest<br />
do lektury tylko we fragmentach.<br />
7. PP a ramowy plan nauczania<br />
PP 2012 PP 2018<br />
Na poziomie podstawowym przewidziano co najmniej 360<br />
godzin w cyklu (średnio 4 godziny w tygodniu), a na poziomie<br />
rozszerzonym – co najmniej 600 godzin (6–7 godzin<br />
w tygodniu). Trzeba jednak wziąć pod uwagę, że pierwsza<br />
klasa nowego liceum/technikum to trzecia klasa dawnego<br />
gimnazjum, gdzie w całym cyklu minimalna liczba godzin<br />
wynosiła 450, a więc w każdej klasie (również trzeciej) średnio<br />
po 5 godzin.<br />
8. Ramowy plan nauczania a treści z PP<br />
Na poziomie podstawowym przewidziane są 4 godziny tygodniowo<br />
w każdej klasie (a więc w pierwszej klasie godzina<br />
mniej niż w trzeciej gimnazjum). Na poziomie rozszerzonym<br />
dyrektor ma do dyspozycji po 8 godzin tygodniowo na kilka<br />
przedmiotów, możliwe jest zatem utrzymanie 6–7 godzin<br />
przeznaczonych na język <strong>polski</strong>, zależne to jest jednak od<br />
decyzji dyrektora.<br />
PP 2018 dla liceum/technikum jest znacznie bardziej rozbudowana względem PP 2012. To zrozumiałe, skoro obejmuje 4 lata (5<br />
lat), poprzednia obejmowała zaś 3 (4) lata. To jednak wszystkiego nie tłumaczy. Liczba lektur i wpisanych do PP wymagań jest<br />
nieproporcjonalnie większa. Równocześnie została zmniejszona sumaryczna liczba godzin przeznaczonych na język <strong>polski</strong>.<br />
9. Wpływ zmian na pracę nauczyciela<br />
a. Nauczyciel traci większość swobody w układaniu programu nauczania, w przeważającej mierze będzie musiał się dostosować<br />
do rygorystycznych wymogów PP.<br />
b. Duża liczba lektur i rozbudowane treści PP 2018 spowodują, że dużym wyzwaniem będzie opracowanie optymalnego<br />
rozkładu materiału.<br />
c. 7–8 rozbudowanych lektur w roku szkolnym oznacza praktycznie omawianie co miesiąc jednej lektury. Jeśli się weźmie<br />
pod uwagę inne teksty (fragmenty, opowiadania, wiersze), kształcenie językowe, tworzenie wypowiedzi, zwłaszcza ćwiczenie<br />
umiejętności retorycznych, na omówienie obszernej lektury będzie można przeznaczyć co najwyżej 4–6 godzin<br />
lekcyjnych: trudno zatem spodziewać się kształcenia twórczej interpretacji (o czym mowa we wskazówkach i zaleceniach)<br />
i swobodnej rozmowy o tekstach. Tym większa odpowiedzialność spoczywa na nauczycielu, który będzie musiał roztropnie<br />
gospodarować czasem i czytanymi tekstami.<br />
d. Poszczególne wymagania trzeba tak łączyć, żeby dało się je wspólnie realizować podczas lekcji (np. interpretacja tekstu,<br />
argumentacja, ćwiczenie umiejętności retorycznych).<br />
e. Warto opracować zasadę współpracy z nauczycielami innych przedmiotów (np. historii, historii sztuki, historii muzyki,<br />
filozofii, kultury antycznej, WOS, informatyki), żeby ekonomicznie podzielić się treściami nakładającymi się w poszczególnych<br />
przedmiotach.<br />
7
Nowa podstawa programowa – wsparcie WSiP<br />
<br />
<br />
<br />
ZMIANA<br />
W PRAKTYCE<br />
WSPARCIE WSiP<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
• bogactwo kontekstów<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ZMIANA<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
W PRAKTYCE<br />
<br />
<br />
<br />
WSPARCIE WSiP<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ZMIANA<br />
<br />
ranga<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
W PRAKTYCE<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
WSPARCIE WSiP<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
8
LICEUM I TECHNIKUM ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY<br />
LICEUM I TECHNIKUM ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
2019<br />
Nowa<br />
podstawa<br />
programowa<br />
od 2019 / 2020<br />
<br />
<br />
<br />
2019<br />
1.1<br />
<br />
<br />
<br />
1.2<br />
W SERII RÓWNIEŻ<br />
2019<br />
2019<br />
2019<br />
2019<br />
2019<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
2.1<br />
2.2<br />
3.1<br />
3.2<br />
4
2019<br />
<br />
<br />
<br />
1.1<br />
<br />
<br />
<br />
1. Co to znaczy zrozumieć tekst?<br />
7. Bóg Starego Testamentu – historia Abrahama<br />
9. Co tekst mówi o ludzkich emocjach, funkcji sztuki, stosunkach rodzinnych i hierarchii domowej? Jak to<br />
wpływa na sens całego fragmentu?<br />
WARTOŚCI I POSTAWY<br />
10. Czy dostrzegasz we fragmencie Odysei wartości estetyczne? Uzasadnij, z czego to wynika, jakie cechy i znaczenia<br />
tekstu wpływają na Twoją opinię.<br />
11. Wyjaśnij, jakie postawy (trwałe cechy osobowe) reprezentują Penelopa i Telemach.<br />
12. Oceń postawy bohaterów. Czy uważasz je za wartościowe, warte naśladowania? Przedstaw argumenty<br />
uzasadniające Twoje zdanie.<br />
13. Czy patriarchalna postawa Telemacha (uznająca dominującą rolę mężczyzny w życiu społecznym i rodzinnym)<br />
byłaby uznana za wartościową we współczesnym świecie? Uzasadnij swoje zdanie na ten temat.<br />
9. Znajdź wszystkie fragmenty, w których Abraham mówi: „oto jestem”. O jakiej cesze bohatera świadczą,<br />
według Ciebie, te słowa?<br />
10. Wytłumacz, co to znaczy, że patriarcha „boi się Boga”.<br />
11. Przedstaw wymowę poznanej historii, formułując ogólny nakaz postępowania człowieka wobec Boga.<br />
WARTOŚCI I POSTAWY<br />
12. Uległość czy heroizm? Zorganizujcie klasową dyskusję, podczas której wyrazicie swoje zdanie na temat<br />
postawy Abrahama. Pamiętajcie o uzasadnianiu opinii.<br />
13. Jaki wizerunek Boga wyłania się z biblijnej historii Abrahama? Uzasadnij swoje zdanie.<br />
WYPOWIEDŹ PISEMNA<br />
14. Czy słowa duńskiego filozofa Sorena Kierkegaarda (czytaj: kirkegorda), że „wiara właśnie tam się zaczyna, gdzie<br />
myślenie się kończy” są prawdziwe? Uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do fragmentów Księgi Rodzaju.<br />
Penelopa i Telemach (Aleksandra<br />
Cwen i Paweł Smagała), sceny<br />
z przedstawienia Odyseja w reż.<br />
Krzysztofa Garbaczewskiego<br />
(premiera 15.11.2009), Teatr im. Jana<br />
Kochanowskiego, Opole<br />
Adaptacja Odysei Homera w reżyserii<br />
Krzysztofa Garbaczewskiego daleko<br />
odchodzi od oryginału. Żadna<br />
z homeryckich postaci nie jest w niej<br />
oczywista, każda w jakiś sposób<br />
szokuje. Przede wszystkim w tej<br />
sztuce prawie w ogóle nie ma Odysa.<br />
Jej głównym bohaterem jest Telemach<br />
– pozbawiony ojcowskiej opieki,<br />
a przez to niepełny, zlękniony, wciąż<br />
szukający przynależności. Subiektywna<br />
perspektywa, fragmentaryczność,<br />
liczne dygresje, mieszanie stylów<br />
i gatunków, a także cytaty z innych<br />
dzieł literatury tworzą całkiem nową<br />
Odyseję.<br />
? Co sądzisz o tego typu<br />
interpretacjach dzieł klasyków?<br />
Uważasz je za odkrywcze,<br />
wartościowe, wnoszące coś do<br />
oryginału, czy też za nieuprawnione?<br />
Uzasadnij swoje zdanie.<br />
Brendan Powell Smith, The Brick Bible, 2001–2015. Projekt polegający na przedstawianiu historii ze Starego i Nowego<br />
Testamentu za pomocą konstrukcji z klocków lego. Początkowo fotografie scen biblijnych były umieszczane w Internecie,<br />
później wydano je także w formie książkowej.<br />
? Jak oceniasz projekt The Brick Bible? Czemu Twoim zdaniem służy takie przedstawienie Biblii?<br />
? Znajdź inne przykłady mieszania sacrum i profanum we współczesnej kulturze. Czy te przykłady są profanacją świętych<br />
treści? Uzasadnij swoją opinię.<br />
? Porównaj ilustrację z The Brick Bible ze słynnym obrazem Leonarda da Vinci (s. 39) ukazującym tę samą scenę. Jak kultura<br />
popularna przetwarza motywy biblijne wykorzystane wcześniej przez twórców z innych epok?<br />
9<br />
35
I <br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Fernando Vicente, Vanitas, XXI w.<br />
? Przyjrzyj się ilustracji. Co jest marnością<br />
zdaniem jej twórcy?<br />
D <br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Biblia w skróconej wersji, reż. Szymon Turkiewicz (premiera 2.11.2011), Teatr Scena Współczesna, Warszawa<br />
Biblia do dziś inspiruje twórców, czego przykładem jest pełen satyry i humoru spektakl ukazujący w nieco krzywym<br />
zwierciadle dzieje czterdziestu czterech postaci ze Starego i Nowego Testamentu. Historia biblijna została przez twórców<br />
przedstawienia zanurzona we współczesności: Dawid z Goliatem walczą na ringu bokserskim, król Salomon odpowiada<br />
na pytania dziennikarzy, a narodziny Jezusa są emitowane na żywo za pośrednictwem Jeruzalem TV.<br />
? Wyszukaj kilka nawiązań do Biblii we współczesnej kulturze. Określ, jaką pełnią funkcję.<br />
R<br />
Marc Chagall<br />
(czytaj: mark szagal),<br />
Ofiarowanie Izaaka,<br />
1960–1966, Musée National<br />
(czytaj: mjuze nasjonal) Marc<br />
Chagall, Nicea<br />
Żydowski malarz, urodzony<br />
na Białorusi, przedstawił<br />
w tle ukrzyżowanie Jezusa,<br />
zapowiedziane – w sensie<br />
teologicznym – przez ofiarę<br />
Izaaka.<br />
? Poszukaj malarskich<br />
nawiązań do ofiarowania<br />
Izaaka, pochodzących<br />
z różnych epok. Porównaj te<br />
przedstawienia<br />
(użyte kolory,<br />
sposób obrazowania itp.).<br />
Sformułuj wnioski.<br />
T <br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
11
2019<br />
<br />
<br />
<br />
1.1<br />
<br />
<br />
<br />
Biblijne źródła europejskiej<br />
5 kultury<br />
STARY<br />
TESTAMENT<br />
p.n.e. VI V IV III II I I n.e.<br />
∙ język hebrajski,<br />
∙ język grecki<br />
∙ język grecki (7 ksiąg),<br />
∙ język aramejski (fragmenty)<br />
NOWY<br />
TESTAMENT<br />
undamentem kultury śródziemnomorskiej są cy-<br />
które przed tysiącami lat rozkwitały<br />
Fwilizacje,<br />
w basenie Morza Śródziemnego: Żydów, zamieszkujących<br />
tereny dzisiejszego państwa Izrael, oraz Greków<br />
i Rzymian, których kolebką były odpowiednio: Półwysep<br />
Bałkański z leżącymi nieopodal wyspami oraz<br />
Półwysep Apeniński. Do wciąż żywych źródeł kultury<br />
śródziemnomorskiej należą Biblia oraz filozofia<br />
i sztuka starożytnej Grecji i antycznego Rzymu. Kultury<br />
grecko-rzymska i judaistyczna zainspirowały<br />
nowe cywilizacje. Obecnie kultura śródziemnomorska<br />
dominuje w Europie, obu Amerykach, Australii i północnej<br />
Azji.<br />
U ŹRÓDEŁ TEKSTU<br />
Czas powstawania Biblii obejmuje ponad tysiąc lat,<br />
a jej księgi spisywano (od VI w. p.n.e.) w trzech językach:<br />
hebrajskim, aramejskim i greckim. Biblia jest księgą<br />
świętą dla dwu wielkich religii monoteistycznych – judaizmu<br />
i chrześcijaństwa, ale jej redakcje, układ oraz<br />
zawartość ksiąg różnią się od siebie – dlatego mówimy<br />
o Biblii hebrajskiej i chrześcijańskiej. W obrębie<br />
WIEDZIEĆ WIĘCEJ<br />
Według badaczy Jezus mówił językiem aramejskim.<br />
W słynnym, choć kontrowersyjnym filmie<br />
Pasja aktorzy wypowiadają swoje kwestie właśnie<br />
po aramejsku. Obecnie język ten umiera – posługują<br />
się nim na co dzień nieliczni mieszkańcy<br />
Syrii, Iraku i Libanu.<br />
chrześcijaństwa Biblia katolicka różni się także od protestanckiej<br />
i prawosławnej (różnice te dotyczą kilku<br />
ksiąg Starego Testamentu).<br />
KSIĘGI BIBLIJNE<br />
Teologia chrześcijańska uznaje, iż Stary Testament<br />
jest opowieścią o przymierzu Boga z Izraelem, zaś Nowy<br />
Testament mówi o przymierzu wysłannika Boga –<br />
Mesjasza – z wszystkimi ludźmi. Słowo testament t ozna-<br />
cza po łacinie właśnie „przymierze”, „umowę”.<br />
księgi historyczne<br />
mówiące<br />
o dziejach<br />
Izraela i Jezusa<br />
(np. Pięcioksiąg<br />
Mojżeszowy,<br />
Ewangelie)<br />
BIBLIA<br />
księgi dydaktyczne<br />
(mądrościowe)<br />
zawierające treści<br />
filozoficzne,<br />
teologiczne,<br />
moralne (np.<br />
Księga Hioba,<br />
Listy Apostolskie)<br />
księgi prorocze<br />
zapowiadające<br />
wydarzenia<br />
(np. Księga<br />
Daniela,<br />
Apokalipsa<br />
Świętego Jana)<br />
Pasja, film w reż. Mela Gibsona, 2004, ukazuje ostatnie<br />
godziny życia Jezusa: od modlitwy w Gaju Oliwnym<br />
p0 męczeńską śmierć.<br />
SACRUM I PROFANUM<br />
Słowo biblia pochodzi od liczby mnogiej greckiego wy-<br />
razu biblion – zwój papirusu, księga. Słowo to zostało<br />
przyswojone przez wszystkie niemal języki świata.<br />
Żydzi i chrześcijanie uznają Biblię za księgę natchnioną,<br />
przez którą Bóg mówi do ludzi za pośrednictwem powołanych<br />
przez siebie pisarzy i proroków. Dla ludzi<br />
wierzących Biblia zawiera zatem słowa święte. W języku<br />
hebrajskim wyraz święte oznacza to, co „oddzielone”,<br />
„całkiem inne”. Aby rozgraniczyć sferę boską, „całkiem<br />
inną”, od tego, co ludzkie, używamy łacińskiego pojęcia<br />
sacrum. Obejmuje ono rzeczywistość spraw boskich,<br />
dostępną ludziom nie w pełni, jakby z oddali. Natomiast<br />
obszar codziennych, zwykłych doświadczeń człowieka,<br />
spraw rzeczywistych i materialnych określamy – w opozycji<br />
do sacrum – jako profanum.<br />
Anna Świderkówna<br />
Rozmowy o Biblii (fragment)<br />
[1] Przede wszystkim wszakże – o czym się zbyt<br />
często zapomina – Biblia to jedyne w swoim rodzaju<br />
zjawisko w dziejach naszej kultury, którego wpływ<br />
i rozmaite echa odnajdujemy na każdym kroku w naszej<br />
sztuce, literaturze, sposobie myślenia, a nawet<br />
w nawykach językowych. Wpływowi temu ulegają<br />
bezwiednie również ludzie pragnący jak najbardziej<br />
zdecydowanie odciąć się od wszelkiego dziedzictwa<br />
chrześcijańskiego czy w ogóle religijnego. Mówimy<br />
nieraz na przykład o „faryzejskiej obłudzie” lub o „ludziach<br />
dobrej woli”, nie zastanawiając się wcale nad<br />
pochodzeniem tych wyrażeń. A Władysław Gomułka 1<br />
5. Biblijne źródła europejskiej kultury<br />
STYL I PRZESŁANIE<br />
Biblia mówi często językiem obrazowym, nie pojęciowym.<br />
Pisarze biblijni w sposób charakterystyczny dla<br />
swojej kultury – danego miejsca i czasu – przekazują<br />
wyobrażenia o pochodzeniu człowieka, jego istnieniu<br />
w świecie, relacjach z Bogiem i innymi ludźmi. Biblię<br />
uznaje się za księgę uniwersalną, odpowiadającą na pytania<br />
o sens życia, śmierci, miłości i cierpienia, przekazującą<br />
ogólne prawdy filozoficzne i moralne. Już od<br />
starożytności teologowie i filozofowie religijni odnajdują<br />
w Biblii nie tylko sens dosłowny i alegoryczny, lecz<br />
także sens moralny (co czynić) i anagogiczny (dokąd<br />
dążyć). Dla dawnych i współczesnych twórców Biblia<br />
jest niewyczerpanym źródłem inspiracji. Dialog z nią<br />
– niekiedy mający charakter dyskusji czy nawet kontestacji<br />
– trwa w kulturze elitarnej i popularnej.<br />
O TWÓRCY<br />
ANNA ŚWIDERKÓWNA (1925–2008) – tłumaczka,<br />
specjalistka m.in. w zakresie filologii klasycznej,<br />
papirologii (nauki o tekstach starożytnych) oraz<br />
biblistyki (nauki o Biblii). Jest autorką słynnego<br />
cyklu książek przybliżających wiedzę o Biblii (1994–<br />
2000): Rozmowy o Biblii, Rozmów o Biblii ciąg<br />
dalszy i Rozmowy o Biblii. Nowy Testament oraz<br />
książki Biblia a człowiek współczesny (2005).<br />
powiedział nawet kiedyś: „Jak mówi przysłowie, nie samym chlebem człowiek żyje”, i na pewno zdziwiłby<br />
się bardzo, gdyby mu ktoś wytknął, że cytuje tu wcale nie <strong>polski</strong>e przysłowie, ale Pismo Święte, i to aż<br />
trzy jego księgi naraz (Mt 4,4; Łk 4,4; Pwt 8,3). Nie ma na to żadnej rady: jeśli chcemy zrozumieć siebie<br />
i świat, w jakim żyjemy, to musimy sięgnąć do jego korzeni, nie tylko antycznych, lecz także biblijnych.<br />
[2] Przez dwadzieścia wieków naszej ery nie było innego dzieła literackiego, które by miało tak licznych<br />
czytelników, żadnego nie przepisywano, a później nie wydawano drukiem tak wiele razy, żadnego nie<br />
tłumaczono na tyle języków. Ale też jednocześnie trzeba sobie jasno powiedzieć, że naszych czasach<br />
[w XX w.] Biblia bywała też „księgą zakazaną”, uznawaną za taką – paradoksalnie – nieraz ze zgoła przeciwstawnych<br />
powodów.<br />
1Władysław Gomułka – działacz komunistyczny w Polsce, przywódca partii komunistycznej w latach 1943–1948 i 1956–1970; w tym drugim okresie<br />
faktycznie rządził krajem. Ateista, zwolennik twardego kursu wobec Kościoła. Gomułka zwalczał chrześcijaństwo, gdyż według ideologii komunizmu religia to<br />
„opium dla ludu”, komuniści traktowali wyznania religijne jako konkurencję dla swoich przekonań.<br />
24<br />
25<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ramki <br />
i <br />
<br />
<br />
przypomina lubiane przez<br />
uczniów kolorowe karteczki<br />
<br />
<br />
powtarzalnej strukturze
ANALIZA<br />
1. Znajdź różnice między Biblią a opowiadaniem Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.<br />
a) Wskaż zdarzenia niezgodne z biblijnym pierwowzorem.<br />
b) Skonfrontuj wiedzę narratora opowiadania i narratora biblijnego.<br />
c) Opisz różnice w odczuciach bohaterów.<br />
2. Nazwij emocje, których doświadcza Abraham.<br />
O jakich cechach patriarchy świadczą? Czym różni<br />
się Abraham Herlinga-Grudzińskiego od postaci<br />
biblijnej?<br />
3. Jakim rodzajem aluzji literackiej jest Ofiarowanie<br />
wobec fragmentu Księgi Rodzaju – nawiązaniem<br />
do tytułu, motywu, wybranych elementów czy całości<br />
świata przedstawionego? Odpowiedź uzasadnij.<br />
4. Wymień różnice, jakie dostrzegasz między językiem<br />
współczesnego przekładu Biblii (s. 32)<br />
a językiem opowiadania Herlinga-Grudzińskiego.<br />
INTERPRETACJA<br />
5. Wyjaśnij przyczyny zmian, które dokonały się<br />
w Abrahamie po powrocie z kraju Moria.<br />
6. Jaka jest wymowa całości opowiadania w stosunku<br />
do religii i jej nakazów?<br />
WARTOŚCI I POSTAWY<br />
7. „Historia ofiarowania Izaaka budzi we mnie lęk<br />
i najgłębszy niepokój co do intencji Boga” – mówił<br />
w Rozmowach w Neapolu Gustaw Herling-Grudziński.<br />
Jak Ty oceniasz intencje Boga przedstawione<br />
w tej historii? Czy można je usprawiedliwić?<br />
8. Jak sądzisz, czy Abraham, poświęcający swojego<br />
syna w imię posłuszeństwa wobec Boga, zasługuje<br />
na szacunek czy na potępienie?<br />
POJĘCIA KLUCZOWE<br />
ALUZJA LITERACKA – nawiązanie do innego<br />
utworu literackiego; aluzja może być mniej lub<br />
bardziej wyraźna w zależności od intencji nawiązania<br />
i jego wyobrażonego odbiorcy; aluzja jest ukryta<br />
wtedy, gdy jej sens ma dotrzeć tylko do wybranych<br />
czytelników. Nawiązania do innego utworu mogą<br />
mieć różny zakres i dotyczyć: tytułu innego tekstu,<br />
wybranych motywów lub elementów świata<br />
przedstawionego albo całości świata tego tekstu,<br />
jego stylistyki i kształtu wersyfikacyjnego. Aluzja<br />
literacka jest zawsze przejawem odniesienia utworu<br />
do tradycji literackiej – w postaci kontynuacji,<br />
pogłębienia, ale także krytyki, a nawet negacji.<br />
APOKRYF (gr. apókryphos – ukryty) – tekst<br />
niekanoniczny, czyli nienależący do ustalonego<br />
w danej religii zbioru ksiąg biblijnych. Apokryfy<br />
Starego i Nowego Testamentu przedstawiają treści<br />
niewystępujące w Biblii, dopowiadają wątki ukryte<br />
(stąd nazwa). Opisują także biblijne zdarzenia<br />
z innej niż Biblia perspektywy (np.dopisują dzieje<br />
jakiejś postaci biblijnej) lub prezentują odmienne<br />
wersje tych wydarzeń. Terminu apokryf używa się<br />
również na określenie utworu o niepewnej autentyczności,<br />
falsyfikatu.<br />
P <br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
W <br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
KSIĘGA KOHELETA<br />
p.n.e. VI V IV III II I I n.e.<br />
przez człowieka świadomego, że przybliża się ku śmier-<br />
ci i że nie znalazł dotąd sensu w swoim życiu.<br />
Z <br />
<br />
<br />
<br />
sięga Koheleta należy do ksiąg mądrościowych, a tak-<br />
Kże wraz z Pieśnią nad Pieśniami, Księgami: Rut, Es-<br />
tery i Lamentacją – do tzw. Megillot (Pięciu zwojów). Występują<br />
one w tradycji judaistycznej obok siebie, gdyż są<br />
powiązane charakterem liturgicznym – czyta się je w czasie<br />
pięciu największych świąt żydowskich. Na lekcji poznamy<br />
początek Księgi Koheleta ukazujący wizję losu człowieka<br />
i przyjrzymy się budowie składniowej tego fragmentu.<br />
U ŹRÓDEŁ TEKSTU<br />
Księga Koheleta powstała prawdopodobnie w III w. p.n.e.<br />
Jej autor jest nieznany; długo uważano, iż był nim<br />
Salomon. Treść księgi przypomina staroegipski, starszy<br />
o co najmniej kilka wieków, Dialog zrozpaczonego ze swoją<br />
duszą. Utwór ten zawiera skargę na los wypowiadaną<br />
FORMA GATUNKOWA<br />
Księga Koheleta stanowi wierszowany wywód filozoficzny<br />
– nieskrępowane systematyczną formą wykładu rozmyślania<br />
zawierające zbiór aforyzmów i refleksji o dużym<br />
ładunku subiektywizmu i emocji.<br />
KONTEKST RELIGIJNY<br />
Kohelet (z hebrajskiego) to „człowiek przemawiający na<br />
zgromadzeniu”. Rolą takiej osoby było opowiadanie, nauczanie,<br />
przemawianie, stąd najbliższe w polszczyźnie<br />
wydaje się słowo „kaznodzieja” (ten, kto naucza, wygłasza<br />
kazania, zwykle pełniąc zarazem funkcje kapłańskie).<br />
Tytuł Księga Eklezjasty, jakim obdarzył tę część Biblii<br />
Czesław Miłosz, odwołuje się do greckiego słowa o tym<br />
samym znaczeniu, którego użył także Jakub Wujek w staro<strong>polski</strong>m<br />
tłumaczeniu ksiąg biblijnych.<br />
MINIPRZEWODNIK<br />
FRAZEOLOGIZMY BIBLIJNE (BIBLIZMY)<br />
MATUZALEMOWY<br />
WIEK (albo: matuzalowy wiek,<br />
matuzalemowe/matuzalowe lata<br />
)–<br />
sędziwy wiek. Matuzalem,<br />
dziadek Noego, dożył według Biblii 969 lat (Rdz<br />
5,25<br />
–27).<br />
KOLOS NA GLINIANYCH NOGACH (albo: olbrzym na<br />
glinianych nogach) – potęga oparta na kruchych podstawach,<br />
JUDASZOWE SREBRNIKI (albo: judaszowskie srebrniki)<br />
– zapłata za zdradę. Za wydanie Jezusa Judasz Iskariota<br />
otrzymał trzydzieści srebrnych monet, równowartość<br />
niewolnika (Mt 26,14–16).<br />
WIEŻA BABEL– zamęt, chaos, wielojęzyczne (wielokulturowe) we)<br />
zbiorowisko ludzi. Frazeologizm wywodzi się z legendy UMYWAĆ RĘCE – nie chcieć brać za coś<br />
o pysznych budowniczych, którzy konstruowali wieżę mającą odpowiedzialności. Piłat, na<br />
miestnik rzymski w Jerozolimie,<br />
dosięgnąć nieba; Bóg zaś „pomieszał im języki”, by nie mogli umył ręce przed wydaniem Jezusa<br />
na ukrzyżowanie<br />
się porozumieć i dokończyć budowy (Rdz 11,1–8).<br />
i powiedział do Żydów: „Nie jestem winny<br />
krwi tego<br />
EGIPSKIE<br />
CIEMNOŚCI – nieprzeniknione ciemności; Sprawiedliwego. To wasza rzecz” (Mt 27, 24).<br />
jedna z plag, kt<br />
órymi Bó<br />
g ukarał Egipt (Wj 10,21–23). NIEWIERNY TOMASZ – osoba nieufna, chcąca wszystko<br />
HIOBOWA WIEŚĆ (albo: hiobowa wiadomość) – dokładnie sprawdzić; niedowiarek. Tomasz, jeden<br />
wiadomość o klęskach. Hiob usłyszał od posłańców<br />
wieści z apostołów, który był nieobecny, gdy zmartwychwstały Jezus<br />
o utracie bogactw i śmierci dzieci (Hi 1,13–19).<br />
ukazał się uczniom, nie dowierzał ich relacjom, chciał na<br />
własne oczy zobaczyć ślady gwoździ i włożyć palec w ranę<br />
na przebitym boku Jezusa (J 20, 24–29).<br />
D <br />
Miniprzewodniki<br />
<br />
<br />
<br />
13
2019<br />
<br />
<br />
<br />
1.1<br />
<br />
<br />
<br />
Biblia w literaturze i kulturze<br />
POWTÓRZENIE I SPRAWDZENIE WIADOMOŚCI<br />
STARY TESTAMENT<br />
• 46 ksiąg<br />
• język hebrajski<br />
• język grecki (7 ksiąg)<br />
Księga Rodzaju (Rdz)<br />
•V / IV w. p.n.e.<br />
•księga historyczna<br />
• głównie teksty narracyjne, m.in. historia Abrahama<br />
• motywy: ofiary, ufności i lęku<br />
Księga Hioba (Hi)<br />
• VI / IV w. p.n.e.<br />
•księga dydaktyczna (mądrościowa)<br />
•poemat religijno-filozoficzny<br />
• lamentacja<br />
• motywy: ufności i lęku, cierpienia<br />
Księga Koheleta (Koh)<br />
• III w. p.n.e.<br />
• księga dydaktyczna (mądrościowa)<br />
•wierszowany wywód filozoficzny<br />
•vanitas („marność nad marnościami, wszystko<br />
marność”)<br />
•motywy: marności, przemijania<br />
Księga Psalmów (Ps)<br />
• XI–III w. p.n.e.<br />
•poezja biblijna: psalmy błagalne, pochwalne,<br />
dziękczynne, ufności i dydaktyczne (mądrościowe)<br />
•motywy: ufności, miłosierdzia, cierpienia<br />
Pieśń nad Pieśniami (Pnp)<br />
•VI / III w. p.n.e.<br />
•poemat liryczny, dialog<br />
• motyw miłości<br />
• charakter alegoryczny: miłość Oblubieńca<br />
i Oblubienicy jako obraz związku Chrystusa<br />
z Kościołem lub duszy człowieka z Bogiem<br />
BIBLIA<br />
spisywana<br />
od VI w. p.n.e. do I w. n.e.<br />
NOWY TESTAMENT<br />
• 27 ksiąg<br />
•język grecki<br />
•język aramejski (fragmenty)<br />
Ewangelie: wg św. Mateusza (Mt), wg św. Marka<br />
(Mk), wg św. Łukasza (Łk), wg św. Jana (J)<br />
• I w. n.e.<br />
•księgi historyczne (dzieje Jezusa)<br />
•m.in. alegoryczne przypowieści (parabole)<br />
o charakterze dydaktycznym: o siewcy,<br />
o talentach,o pannach roztropnych,<br />
o synu marnotrawnym<br />
•motywy: cierpienia, miłosierdzia, miłości<br />
Apokalipsa Świętego Jana (Ap)<br />
•I w. n.e.<br />
•księga prorocza<br />
• wizja końca świata<br />
• motywy: zniszczenia, cierpienia<br />
•symbole: czterej jeźdźcy Apokalipsy<br />
Noe trzymający<br />
arkę, posąg<br />
z katedry gotyckiej<br />
w Kolonii<br />
? W której z ksiąg<br />
biblijnych opisano<br />
tę postać? Z jaką<br />
historią możesz ją<br />
powiązać?<br />
PRZYPOMNIJ SOBIE<br />
•KSZTAŁCENIE LITERACKIE I KULTUROWE<br />
aforyzm s. 52<br />
alegoria s. 58<br />
aluzja literacka R s. 43<br />
anafora s. 74<br />
apokryf R s. 43<br />
biblizmy s. 27<br />
inwersja s. 34<br />
lamentacja s. 46<br />
metafora poetycka s. 58<br />
motywy biblijne s. 77<br />
obrazowanie apokaliptyczne s. 74<br />
parafraza R s. 40<br />
paralelizm składniowy i znaczeniowy s. 51<br />
podmiot zbiorowy s. 65<br />
porównanie s. 58<br />
SPRAWDŹ SIĘ<br />
1. Objaśnij pojęcia sacrum i profanum.<br />
powtórzenie s. 46<br />
problematyka egzystencjalna s. 8<br />
reinterpretacja s. 48<br />
sacrum i profanum s. 25<br />
skróty biblijne s. 26<br />
styl biblijny s. 34<br />
stylizacja biblijna s. 48<br />
symbol s. 58<br />
symbolika biblijna s. 36–37<br />
werset s. 26<br />
vanitas s. 51<br />
•KSZTAŁCENIE JĘZYKOWE<br />
językowy akt komunikacji s. 20<br />
funkcje języka s. 20<br />
rodzaje zdań złożonych s. 53<br />
rodzaje znaków s. 16<br />
2. Gdzie i kiedy powstała Biblia? Jakie trzy typy ksiąg wyróżniamy w tym dziele?<br />
3. Podaj przykłady skrótów biblijnych. Wyjaśnij je.<br />
4. Jak starożytni Żydzi postrzegali Boga? Odpowiedz na podstawie Księgi Rodzaju,<br />
Księgi Hioba oraz biblijnych psalmów.<br />
5. W których księgach Pisma Świętego występują podane motywy?<br />
Omów je szerzej, odwołując się do tekstów biblijnych.<br />
a) ofiara c) vanitas<br />
b) cierpienie d) miłosierdzie<br />
6. Jakie postawy mogą przyjmować ludzie w sytuacji próby? Od czego te postawy<br />
zależą? W odpowiedzi odnieś się m.in. do losów Abrahama i Hioba.<br />
7. Objaśnij symboliczny sens Pieśni nad Pieśniami.<br />
8. Jak według Apokalipsy Świętego Jana będzie wyglądać koniec świata?<br />
Wyjaśnij przesłanie tej księgi.<br />
9. Przedstaw pochodzące z Biblii symbole do dziś funkcjonujące w kulturze<br />
europejskiej. Wskaż ich biblijne źródła.<br />
10. Jakie formy gatunkowe przybierają teksty biblijne? Odwołaj się do przykładów.<br />
11. Wymień frazeologizmy o biblijnym rodowodzie. Podaj ich znaczenia.<br />
12. Określ cechy stylu biblijnego. Wymień środki stylistyczne charakterystyczne<br />
dla tego stylu i podaj ich funkcje.<br />
13. Wyjaśnij pojęcia: parafraza, aluzja literacka. Podaj ich przykłady w literaturze<br />
współczesnej. R<br />
14. Wymień i krótko omów funkcje języka w komunikacji.<br />
15. Objaśnij pojęcie znaku. Jakie rodzaje znaków wyróżniamy?<br />
Stoldo Lorenzi, posąg Abrahama<br />
z sanktuarium Santa Maria dei<br />
Miracoli, XVI w., Mediolan<br />
? Wyjaśnij, kim był Abraham.<br />
Jakie motywy biblijne wiążą się<br />
z tą postacią?<br />
78<br />
79<br />
Blok powtórzeniowy obejmuje<br />
<br />
<br />
tekstu nieliterackiego oraz<br />
<br />
<br />
<br />
Rzetelnie przygotowane<br />
powtórzenie w formie<br />
<br />
<br />
informacji i w prosty<br />
<br />
<br />
Sekcja
Analiza tekstu nieliterackiego<br />
SPRAWDZENIE UMIEJĘTNOŚCI<br />
Przeczytaj tekst i wykonaj zadania 1–8.<br />
Gerhard Lohfink<br />
Wielość gatunków i form biblijnych<br />
(fragmenty)<br />
ZADANIE 1.<br />
Tekst składa się z pięciu akapitów. Sformułuj główną myśl każdego z nich.<br />
ZADANIE 2.<br />
Autor przywołuje w 1. akapicie przykłady trzech książek. W jakim celu to robi?<br />
Trafnie dobrane teksty nieliterackie<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
WTworzenie<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Tworzenie własnego tekstu<br />
WYPOWIEDŹ USTNA<br />
ZADANIE 1.<br />
W jaki sposób artyści wykorzystują motywy biblijne, by wypowiadać się na tematy<br />
ponadczasowe w sztuce i literaturze? Odpowiedz na podstawie interpretacji<br />
obrazu Pietera Bruegla Wieża Babel i wybranego utworu literackiego.<br />
Pamiętaj, że pracę nad<br />
przygotowaniem wypowiedzi<br />
trzeba zacząć od wnikliwej<br />
analizy polecenia.<br />
▪Zacznij od rozpoznania<br />
problemu zawartego<br />
w poleceniu, czyli zagadnienia,<br />
do którego będziesz się<br />
odnosić.<br />
▪Wyszukaj czasownik<br />
operacyjny, który wskazuje<br />
formę wypowiedzi: informacyjną<br />
(czasowniki omów,<br />
scharakteryzuj, przedstaw)<br />
lub argumentacyjną<br />
(czasowniki rozważ, oceń,<br />
15
LICEUM I TECHNIKUM ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY<br />
LICEUM I TECHNIKUM<br />
ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY<br />
<br />
<br />
<br />
NA DOBRY START<br />
PORADNIK<br />
NAUCZYCIELA<br />
<br />
OBLICZA EPOK<br />
1<br />
<br />
NA DOBRY START<br />
z plusem<br />
DIAGNOZA<br />
<br />
*<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
1<br />
<br />
<br />
<br />
*<br />
16
KARTY PRACY<br />
<br />
LICEUM I TECHNIKUM ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY<br />
1<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
W<br />
pigułce<br />
Liceum i technikum<br />
RepetytoriumNauka<br />
o języku<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
17
UCZ<br />
Z KULTURY!<br />
wejdź i dowiedz się więcej na:<br />
komiks100na100.pl<br />
Zaproś komiks<br />
na swoje lekcje<br />
17 komiksów historycznych przedstawiających odzyskanie<br />
przez Polskę niepodległości i walkę o jej utrzymanie – opowiedzianych<br />
przez cenionych autorów komiksów<br />
Ponad 230 stron komiksu i tekstów, stworzonych z myślą<br />
o edukowaniu słowem i obrazem<br />
8 artykułów publicystycznych, opowiadających dzieje Polski<br />
i komiksu, autorstwa wybitnych historyków, ekspertów oraz językoznawców<br />
Wstępy historyczne do każdego komiksu<br />
– gratka dla miłośników historii i nie tylko<br />
W celu zamówienia publikacji skontaktuj się z konsultantem WSiP<br />
lub infolinią (tel. 801 220 555) albo skorzystaj ze strony sklep.wsip.pl
205<br />
wstępy<br />
historyczne<br />
Na początku XX w., w wyniku porozumień polityczno-militarnych zawartych pomiędzy mocarstwami<br />
Europy, zaborcy Polski po raz pierwszy od ponad 100 lat znaleźli się we wrogich sobie obozach. Ponieważ<br />
działania wojenne miały się toczyć na ziemiach zamieszkanych przez Polaków, chcieli zdobyć przychylność<br />
społeczeństwa <strong>polski</strong>ego dla siebie i swoich armii. Żadne z mocarstw nie zamierzało składać<br />
wiążących deklaracji o odbudowie państwowości <strong>polski</strong>ej – nie leżało to w ich interesie – ale w odezwach<br />
apelowano do Polaków o opowiedzenie się po jednej lub drugiej stronie. Ani Niemcy, ani Rosjanie<br />
nie byli jednak zainteresowani powołaniem u swego boku <strong>polski</strong>ch formacji wojskowych.<br />
Inaczej wyglądała sytuacja na ziemiach zaboru austriackiego. W 1908 r. we Lwowie powstał Związek<br />
Walki Czynnej (ZWC), patronujący formowaniu dwóch <strong>polski</strong>ch organizacji paramilitarnych: Związku<br />
Strzeleckiego we Lwowie i Towarzystwa „Strzelec” w Krakowie. Faktyczne kierownictwo ZWC i formacji<br />
strzeleckich znajdowało się w rękach Józefa Piłsudskiego. Zadaniem obu organizacji było przygotowanie<br />
młodzieży do nadchodzącej walki o wolną Polskę. Oprócz strzelców, w Galicji działały również inne<br />
ugrupowania paramilitarne, które z czasem także podporządkowały się Piłsudskiemu. Były to Polskie<br />
Drużyny Strzeleckie, Drużyny Podhalańskie, Polowe Drużyny Sokoła oraz Drużyny Bartoszowe.<br />
Działalność Piłsudskiego i jego strzelców spotkała się z przychylnym stanowiskiem Austriaków.<br />
Liczyli oni, że w nadchodzącej wojnie Piłsudskiemu uda się wzniecić na ziemiach zaboru rosyjskiego<br />
antyrosyjskie powstanie. Dlatego 2 sierpnia 1914 r. pozwolili mu na ogłoszenie mobilizacji oddziałów<br />
strzeleckich i wysłanie 6 sierpnia do Królestwa Polskiego 1. Kadrowej Kompanii.<br />
notki<br />
biograficzne<br />
Krzysztof Budziejewski<br />
RYSUNKI<br />
Ukończył<br />
studia historyczne<br />
w Piotrkowie<br />
Trybunalskim.<br />
Z zawodu jest grafikiem<br />
– zajmuje się głównie<br />
ilustracją. Zadebiutował<br />
serią „Rysiek i Królik”.<br />
Jest autorem rysunków<br />
do różnych publikacji,<br />
m.in. „Joanna i Spółka”,<br />
„Śmiertelna Misja<br />
Rotmistrza Pileckiego”,<br />
„Antologia Postapo”,<br />
„Nędzole”.<br />
Witold Tkaczyk<br />
SCENARIUSZ<br />
Założyciel<br />
wydawnictwa<br />
Zin Zin Press,<br />
w którym opublikował<br />
kilkadziesiąt komiksów<br />
historycznych<br />
z najnowszych dziejów<br />
Polski. Do kilku z nich<br />
sam napisał scenariusze.<br />
Realizuje też komiksy<br />
na zamówienie innych<br />
wydawców, instytucji<br />
państwowych<br />
i samorządowych<br />
oraz firm<br />
prywatnych.<br />
artykuły<br />
Jerzy<br />
Bralczyk<br />
Profesor nauk<br />
humanistycznych,<br />
językoznawca (język<br />
mediów, reklamy<br />
i polityki), wykładowca<br />
m.in. w Instytucie<br />
Dziennikarstwa<br />
Uniwersytetu<br />
Warszawskiego, członek<br />
Rady Języka Polskiego.<br />
Ceniony felietonista<br />
oraz autor programów<br />
telewizyjnych i radiowych<br />
popularyzujących<br />
wiedzę o współczesnym<br />
języku <strong>polski</strong>m.<br />
Twórca ogólno<strong>polski</strong>ch<br />
dyktand oraz wielu<br />
publikacji naukowych<br />
i popularnonaukowych.<br />
Odznaczony m.in. Krzyżem<br />
Oficerskim Orderu<br />
Odrodzenia Polski (1998).<br />
KOMIKS<br />
MOJA OSOBISTA HISTORIIA KOMIKSU<br />
Kiedy zaczynałem czytać książki, jednym z moich czytelniczych<br />
zwyczajów, a może nawet obsesji, było to, żeby nie pominąć w lekturze<br />
niczego, żadnego zdania czy słowa – niejednokrotnie wracałem<br />
do przewróconej już kartki z myślą, że coś przeoczyłem. Było<br />
w tym coś z zobowiązania wobec tekstu – był on dla mnie, ale i ja dla<br />
niego. Kiedy zacząłem czytać (oglądać?) komiksy, moja obawa się<br />
zwielokrotniła: nie byłem teraz pewien, czy oglądam (czytam?)<br />
we właściwej kolejności. Ich linearna nieoczywistość (a może, czego<br />
nie byłem pewien, oczywista nielinearność) frustrowała mnie<br />
jako odbiorcę. Ale jednocześnie fascynowała. Świadomość lektury<br />
tekstu była dla mnie naturalna – tu, przy kontakcie z komiksem,<br />
nawet i dziś nie jestem pewien, który prosty czasownik oddaje<br />
najlepiej moją aktywność poznawczą, i zastanawiam się, co mam<br />
powiedzieć: „czytam” czy „oglądam”...<br />
Ale – czytam. Albo oglądam. I mam do niego stosunek, by tak<br />
rzec, nieokreślony. Z różnych przyczyn się to bierze: z tych właśnie<br />
wymagań orientacyjnych, które mi stawia; z ambiwalencji kulturowej<br />
– czy wysoka, czy niska to kultura; z ideologicznego dziedzictwa;<br />
wreszcie z niepewności co do zamierzonego sposobu działania<br />
– w słowie coś komicznego, w wyniku działania niezupełnie...<br />
Najczęściej już w dzieciństwie obok zakresu znaczeniowego<br />
poznawanych słów dostajemy ich konotacje, często związane<br />
z ocenami, często z emocjami. Kiedy poznałem słowo „komiks”,<br />
łączyło się ono w mojej świadomości z czymś niby gorszym,<br />
ale i atrakcyjnym. Wiadomo było, że coca-cola jest napojem ideologicznie<br />
obrzydliwym, ale jej zachodniość kusiła. A guma do żucia...<br />
I te nazwy miały budzić w nas niechęć do zachodniej zgnilizny.<br />
W podstawowym (właściwie do dziś) słowniku języka <strong>polski</strong>ego,<br />
pod redakcją Witolda Doroszewskiego, z połowy ubiegłego wieku,<br />
nie ma hasła „komiks” w liczbie pojedynczej – jest hasło „komiksy”.<br />
Już ta liczba mnoga, jak to czasem bywa, daje pewien odcień deprecjonujący,<br />
a hasło brzmi tak: „historyjki obrazkowe opatrzone<br />
tekstem, zwykle o charakterze sensacyjnym lub humorystycznym<br />
i bardzo niskim poziomie artystycznym, zamieszczane w czasopismach<br />
lub wyświetlane przez telewizję (zwłaszcza amerykańską)”.<br />
W słownikach rzadko powinny się pojawiać oceny, tu jednak ocena<br />
jest wyraźna. I cytat ilustrujący znaczenie: „Tandetne melodie<br />
amerykańskie wtargnęły wraz ze szmirą hollywoodzką i komiksami<br />
do życia francuskiego”.<br />
Odwracanie znaków i stawianie zachwytu tam, gdzie niegdyś<br />
było potępienie, jest zjawiskiem towarzyszącym dezideologizacji<br />
i zmianom ideologicznych identyfikacji, ale w pokoleniach<br />
34<br />
119<br />
17 komiksów historycznych<br />
1. Henryk Jerzy Chmielewski TYTUS, ROMEK I A’TOMEK OBCHODZĄ 100-LECIE ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI POLSKI<br />
Z WYOBRAŹNI PAPCIA CHMIELA NARYSOWANI 2. Marek Szyszko (rys.), Michał Derlacki (scen.) PIERWSZA KREW 3. Janusz<br />
Wyrzykowski (rys.), Paweł Chmielewski (scen.) PADEREWSKI W BIAŁYM DOMU 4. Artur Chochowski (rys.), Robert Zaręba (scen.)<br />
UPADEK ZABORCÓW 5. Zbigniew Kasprzak (rys.), Tomasz Kołodziejczak (scen.) PIERWSZA LEKCJA 6. Tomasz Niewiadomski (rys.),<br />
Maciej Parowski (scen.) JESZCZE RAZ W POLSCE 7. Berenika Kołomycka (rys.), Paweł Niewiadomy (scen.) SZCZYPIORNIAK<br />
8. Przemysław Kłosin (rys.), Grzegorz Niewiadomy, Paweł Niewiadomy (scen.) RZECZPOSPOLITA ZAKOPIAŃSKA 9. Jacek Michalski<br />
(rys.), Maciej Jasiński (scen.) LISTOPADOWE DNI 10. Aleksandra Czubek-Spanowicz (rys.), Grzegorz Janusz (scen.) POCIECHA<br />
DUCHOWA 11. Krzysztof Budziejewski (rys.), Witold Tkaczyk (scen.) NIESPOKOJNA PODRÓŻ MISTRZA 12. Katarzyna Babis GŁOS<br />
KOBIET 13. Andrzej Łaski (rys.), Grzegorz Janusz (scen.) GRA O GRANICE 14. Andrzej O. Nowakowski (rys.), Maciej Jasiński (scen.)<br />
W OSTATNIEJ CHWILI 15. Bogusław Polch (rys.), Maciej Parowski (scen.), Wojciech Bem (tusz) POD RADZYMIN I Z POWROTEM<br />
16. Jacek Przybylski (rys.), Daniel Gizicki (scen.) GÓRA ŚWIĘTEJ ANNY 17. Paweł Zych (rys.), Bartosz Sztybor (scen.) OSTATNI SKOK<br />
8 artykułów<br />
1. Jerzy Kochanowski WYBOISTA DROGA DO NIEPODLEGŁEJ 2. Jerzy Bralczyk KOMIKS 3. Jerzy Szyłak KRÓTKA<br />
HISTORIA KOMIKSU HISTORYCZNEGO 4. Adam Rusek GRZEŚ, WALEK I HANYS, CZYLI JAK GALICJANIN,<br />
POZNANIAK I ŚLĄZAK DZIELNIE WALCZYLI O POLSKIE GRANICE 5. Witold Tkaczyk BAWI, UCZY, PRZYPOMINA<br />
6. Maciej Parowski KOMIHISTORESEJ. SZTUKA, JĘZYK, NAMIĘTNOŚĆ, EDUKACJA 7. Janusz Morbitzer O<br />
INNOWACJI W EDUKACJI W KONTEKŚCIE KULTURY OBRAZU I KOMIKSU 8. Wojciech Birek KOMIKS I EDUKACJA<br />
Zamów na:<br />
sklep.wsip.pl<br />
Dodatkowa publikacja do pracy z uczniami.<br />
Pomysł na lekcje okolicznościowe i rocznicowe.<br />
Ciekawa lektura w czasie wolnym.
3 POWODY,<br />
<br />
1. <br />
<br />
2. <br />
<br />
3.
szkoła<br />
pełna<br />
perspektyw
RAMOWY ROZKŁAD MATERIAŁU, KLASY I–IV LO<br />
Utwory wskazane <br />
<br />
Klasa 1. Część 1. STAROŻYTNOŚĆ–ŚREDNIOWIECZE<br />
Zakres podstawowy<br />
Wybrane zagadnienia<br />
Zakres rozszerzony<br />
analiza, interpretacja, wartościowanie; klasyfikacje literatury; Biblia<br />
– styl, struktury, motywy i tematy; toposy biblijne; filozofia grecka;<br />
tematy i motywy mitologii greckiej; epos antyczny i jego główne<br />
motywy; kompozycja mowy i rodzaje argumentacji; tragizm; średniowieczny<br />
plankt; średniowieczne ideały (rycerz, król, święty); dyskusja<br />
z etosem rycerza; średniowieczna satyra; danse macabre; groteska<br />
znaki i ich rodzaje, znaki językowe; elementy aktu komunikacji językowej,<br />
funkcje tekstu; frazeologizmy biblijne; oficjalna i nieoficjalna<br />
odmiana języka; teksty użytkowe; język jako system znaków; moda<br />
językowa<br />
Księga Rodzaju* (historia Abrahama – fr.); Księga Hioba* (fr.); Księga<br />
Koheleta* (fr.); Pieśń nad Pieśniami*; Apokalipsa Świętego Jana*;<br />
Księga Psalmów* (Psalm 13, Psalm 47); Dzieje Tristana i Izoldy** (fr.);<br />
Homer, Iliada* (fr.), Odyseja* (fr.); Horacy, wybrane utwory* (Pieśń<br />
zimowa, Do Mecenasa, Do Pompejusza Grosfusa, Wzniosłem pomnik,<br />
Ojczyzna – okrętem); Platon, Obrona Sokratesa (fr.); Parandowski<br />
J., Mitologia, cz. I. Grecja* (mity: o złotym wieku, o Marsjaszu,<br />
o Orfeuszu i Eurydyce, o Demeter i Korze); Safona, [Wydaje mi<br />
się samym bogom równy]; Sofokles, Antygona*; Tyrtajos, Rzecz to<br />
piękna…, [Ach, miłość…]; Bogurodzica*; Dante Alighieri, Boska komedia*<br />
(fr.); Gaude, Mater Polonia; Gall Anonim, Kronika polska*<br />
(fr.); Kwiatki św. Franciszka z Asyżu* (fr.); Lament świętokrzyski* (fr.);<br />
Legenda o św. Aleksym* (fr.); Pieśń o Rolandzie* (fr.); Rozmowa Mistrza<br />
Polikarpa ze śmiercią* (fr.)<br />
Nauka o języku<br />
Teksty z epoki<br />
Teksty późniejsze stanowiące kontekst, m.in.:<br />
zemsta jako motyw kultury antycznej; motywy mitologii rzymskiej;<br />
ewolucja eposu w kulturze antycznej; teologiczna summa średniowiecza;<br />
sztuka i architektura średniowiecza<br />
najważniejsze zjawiska historyczne w polszczyźnie<br />
Arystofanes, Chmury*; Arystoteles, Poetyka* (fr.), Retoryka* (fr.);<br />
Platon, Państwo* (fr.); Parandowski J., Mitologia, część II. Rzym*;<br />
Wergiliusz, Eneida* (fr.); Święty Augustyn, Wyznania* (fr.); Tomasz<br />
z Akwinu, Summa teologiczna* (fr.); Villon F., Wielki testament* (fr.)<br />
Białoszewski M.*, Wywiad; Dukaj J., Katedra*; Herbert Z.*, Apollo<br />
i Marsjasz; Kaczmarski J.*, Przechadzka z Orfeuszem; Kapuściński R.,<br />
Podróże z Herodotem* (fr.); Osiecka A.*, Chwalmy Pana; Różewicz<br />
T.*, Brama; Szymborska W.*, Żona Lota, Psalm<br />
Herling-Grudziński G., Ofiarowanie (fr.); Kamieńska A.**, Powrót<br />
Hioba; film Siódma pieczęć, reż. I. Bergman<br />
48 godzin ZP i 26 godzin ZR – 74 godziny (pozostałe godziny do dyspozycji nauczyciela)<br />
22
Klasa 1. Część 2. RENESANS–OŚWIECENIE<br />
Zakres podstawowy<br />
Wybrane zagadnienia<br />
Zakres rozszerzony<br />
antropocentryzm; renesansowe utopie i parenezy; psałterz, treny<br />
i pieśni Kochanowskiego; dialog z tradycją dramatu; filozofia baroku;<br />
poezja metafizyczna; ideologia sarmatyzmu; motywy i idee epoki<br />
oświecenia; satyra; sielanki<br />
retoryka dyskusji; język jako narzędzie perswazji, środki retoryczne,<br />
typy argumentów; słowa wieloznaczne; słowa neutralne i wartościujące;<br />
stylizacja i jej rodzaje<br />
Boccaccio G., Sokół**; Jan Kochanowski, wybrane pieśni* ([Serce<br />
roście…], [Chcemy sobie być radzi…], Pieśń o dobrej sławie, Pieśń<br />
o cnocie, Pieśń o spustoszeniu Podola), Odprawa posłów greckich*,<br />
psalmy* (Psalm 13, Psalm 47, Psalm 91), treny (Tren IX*, Tren X*, Tren<br />
XI*, Tren XVI, Tren XIX*); Modrzewski A.F., O poprawie Rzeczpospolitej**<br />
(fr.); della Mirandola P., O godności człowieka (fr.); Rej M., Żywot<br />
człowieka poczciwego** (fr.); Skarga P., Kazania sejmowe* (fr.);<br />
Szekspir W., Romeo i Julia*; Cervantes M., Don Kichot** (fr.); Molier,<br />
Skąpiec*; Morsztyn J.A., wybrane wiersze* (Redivivatus, Na koszulę<br />
brudną, Cuda miłości. Sonet, Niestatek); Naborowski D., wybrane<br />
wiersze* (Na oczy królewny angielskiej…, Krótkość żywota); Pascal<br />
B., Myśli (fr.); Pasek J.Ch., Pamiętniki* (fr.); Sęp Szarzyński M., wybrane<br />
wiersze* (Sonet IV. O wojnie naszej…, Sonet V. O nietrwałej<br />
miłości rzeczy świata tego); Szekspir W., Makbet*, Hamlet*; Kant<br />
I., Co to jest oświecenie (fr.); Karpiński F., wybór sielanek* (Do Justyny.<br />
Tęskność na wiosnę, Laura i Filon, Powrót na wieś), wybór liryki<br />
religijnej* (Bóg się rodzi, Kiedy ranne wstają zorze, Wszystkie nasze<br />
dzienne sprawy); Krasicki I., wybrane satyry* (O pijaństwie, Do króla),<br />
Hymn do miłości ojczyzny*, Monachomachia** (fr.); Staszic S.,<br />
Przestrogi dla Polski** (fr.); Wybicki J., Mazurek Dąbrowskiego<br />
Młynarski W.*, W Polskę idziemy; Szymborska W.*, Kobiety Rubensa<br />
Nauka o języku<br />
Teksty z epoki<br />
Teksty późniejsze stanowiące kontekst, m.in.:<br />
dyskusja z ideami średniowiecza; renesansowy klasycyzm; poezja<br />
miłosna; wzorzec gatunkowy eseju; kontrreformacyjny wzór świętego;<br />
filozofia oświecenia; racjonalizm; sztuka i architektura renesansu,<br />
baroku i klasy cyzmu<br />
Donne J., Sonet X; Kochanowski J. [Niezwykłym i nie leda piórem<br />
opatrzony…], Pieśń świętojańska o sobótce, Treny (jako cykl poetycki)*,<br />
[Srogie łańcuchy na swym sercu czuję…], [Nie zawżdy, piękna<br />
Zofija…]; Machiavelli N., Książę (fr.); de Montaigne M., Próby* (fr.);<br />
Morus T., Utopia** (fr.); Petrarka F., Sonet 61, Sonet 85; Rabelais F.,<br />
Gargantua i Pantagruel* (fr.); Skarga P., Żywoty świętych* (fr.); de<br />
la Barca C., Życie snem**; Naborowski D., Na toż; Potocki J., Rękopis<br />
znaleziony w Saragossie (fr. + film Rękopis znaleziony w Saragossie***,<br />
reż. W.J. Has); Rousseau J.J., Listy moralne II (fr.); Wolter,<br />
Kandyd** (fr.)<br />
Stempowski J., Esej dla Kassandry*<br />
52 godziny ZP i 24 godziny ZR – 76 godzin (pozostałe godziny do dyspozycji nauczyciela)<br />
23
Klasa 2. Część 1. PREROMANTYZM–ROMANTYZM<br />
Zakres podstawowy<br />
Wybrane zagadnienia<br />
Zakres rozszerzony<br />
preromantyzm i romantyzm – wprowadzenie do epoki; poezja klasyczna<br />
a romantyczna; romantyczne motywy i tematy; powieść poetycka;<br />
dyskusja z ideami oświecenia; miłość romantyczna; bohater<br />
romantyczny; dramat romantyczny; winkelriedyzm kontra mesjanizm<br />
style funkcjonalne polszczyzny; rodzaje zapożyczeń; niejednoznaczność<br />
wypowiedzi; innowacja a błąd językowy; etyka wypowiedzi<br />
i etykieta językowa<br />
Byron G., Giaur (fr.)**; Goethe J.W., Cierpienia młodego Wertera<br />
(fr.)**, Faust (fr.)**; Mickiewicz A., Oda do młodości*, Romantyczność*,<br />
wiersze z cyklu Sonety krymskie* (Stepy akermańskie, Burza,<br />
Ajudah, Droga nad przepaścią…, Bakczysaraj, Bakczysaraj w nocy),<br />
Świteź, Lilie, Dziady, cz. III*. Dziady, cz. IV**, Niepewność, Dobranoc,<br />
Konrad Wallenrod*, Pan Tadeusz (fr.), [Nad wodą wielką i czystą],<br />
[Gdy tu mój trup], Polały się łzy, Snuć miłość; Słowacki J., Rozłączenie,<br />
Kordian* (+ spektakl Teatru Telewizji Kordian***, reż. J. Englert),<br />
Beniowski (fr.)**; Hymn, Grób Agamemnona*, Testament mój*,<br />
Uspokojenie, Bo to jest wieszcza najjaśniejsza chwała; Wordsworth<br />
W., Żonkile; Schlegel A.W., Porównanie poezji klasycznej z romantyczną<br />
Nauka o języku<br />
Teksty z epoki<br />
filozofia romantyzmu; poeci jezior jako prekursorzy romantyzmu;<br />
esej historyczno-literacki; gawęda szlachecka; poemat dygresyjny<br />
językowy obraz świata; tabu językowe<br />
Teksty późniejsze stanowiące kontekst, m.in.:<br />
Goethe J.W., Król Olch; Fredro A., Śluby panieńskie (+ spektakl Teatru<br />
Telewizji Śluby panieńskie***, reż. A. Łapicki); Hegel G.W., Wykłady<br />
z filozofii dziejów; Kraszewski J.I., Stara baśń (fr.)**; Poe E.A., wybrane<br />
opowiadanie** (Złoty żuk); Rzewuski H., Pamiątki Soplicy**; Słowacki<br />
J., Lilla Weneda*; wiersze poetów jezior*: S. Coleridge, Kościuszko;<br />
Wordsworth W., Jest nas siedmioro, Filarze Stonehenge!<br />
Bryll E., Lekcja <strong>polski</strong>ego – Słowacki; Iwaszkiewicz J., Do prawnuczki;<br />
Kamieńska A.*, Prośba; Miłosz C.*, Dolina Issy (fr.)<br />
Janion M., Co się stało z mitologią słowiańską?<br />
54 godziny ZP i 21 godzin ZR – 75 godzin (pozostałe godziny do dyspozycji nauczyciela)<br />
24
Klasa 2. Część 2. ROMANTYZM–POZYTYWIZM<br />
Zakres podstawowy<br />
Wybrane zagadnienia<br />
Zakres rozszerzony<br />
przewartościowania koncepcji poety w Nie-Boskiej komedii; historiozofia<br />
rewolucji; filozofia pozytywizmu; wiersze programowe pozytywizmu;<br />
program pozytywizmu <strong>polski</strong>ego; hasła pozytywistyczne;<br />
pozytywiści wobec sztuki; bohater nowych czasów i społeczeństwo<br />
<strong>polski</strong>e w epoce pozytywizmu; poetyka powieści realistycznej<br />
i jej język<br />
sztuka dyskusji; stylistyczne zróżnicowanie polszczyzny; dawność<br />
w języku<br />
Krasiński Z., Nie-Boska komedia*; Norwid C.K., wybrane wiersze*<br />
(Adam Kraft, W Weronie, Nerwy, Larwa, Pielgrzym); Mickiewicz<br />
A., Pielgrzym; Asnyk A., wybrane wiersze* (Do młodych, Daremne<br />
żale, Sonet XIII); Comte A., Wykład filozofii pozytywnej (fr.); Gautier<br />
T., Sztuka; Konopnicka M., wybór wierszy** (Contra spem spero,<br />
Kubek, List XI, Sorrento); Orzeszkowa E., Gloria victis*, Nad Niemnem**<br />
(+ film Nad Niemnem***, reż. Z. Kuźmiński); Prus B., Lalka*,<br />
Z legend dawnego Egiptu*, Jubileusz i współczesność (fr.); Sienkiewicz<br />
H., Potop*<br />
Młynarski W.*, Moje ulubione drzewo; Osiecka A.*, W żółtych płomieniach<br />
liści<br />
Nauka o języku<br />
Teksty z epoki<br />
Teksty późniejsze stanowiące kontekst, m.in.:<br />
46 godzin ZP i 29 godzin ZR – 75 godzin (pozostałe godziny do dyspozycji nauczyciela)<br />
epistolografia romantyczna; osobny romantyzm Norwida; dyskusja<br />
z tradycją romantyczną w prozie XX w.<br />
Krasiński Z., listy (do D. Potockiej, J. Lubomirskiego); Norwid C.K.,<br />
Bema pamięci żałobny rapsod*, Fortepian Szopena*, Czarne kwiaty<br />
(fr.)*, Promethidion (fr.)*; Balzac H., Ojciec Goriot*; Dickens Ch.,<br />
Klub Pickwicka (fr.); Flaubert G., Pani Bovary*; Gogol M., Martwe<br />
dusze (fr.)<br />
Gombrowicz W., Trans-Atlantyk; Kowalski J., Niezbędnik Sarmaty<br />
(fr.); spektakl Teatru Telewizji Rewizor***, reż. J. Gruza<br />
25
Klasa 3. Część 1. MŁODA POLSKA–DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE<br />
Zakres podstawowy<br />
Wybrane zagadnienia<br />
Zakres rozszerzony<br />
filozofia modernizmu; Młoda Polska; dekadentyzm w poezji; symbolizm<br />
w poezji; dramat symboliczny; ekspresjonizm; powstanie<br />
styczniowe; kryzys nowoczesności; wczesna poezja dwudziestolecia<br />
międzywojennego<br />
słownictwo o charakterze wartościującym, neutralne, zabarwione<br />
emocjonalnie; środki retoryczne – oddziaływanie na odbiorcę, argumenty,<br />
w tym pozamerytoryczne, prawda i fałsz w języku; dialektyzacja<br />
w literaturze; logika argumentacji w wypowiedzi perswazyjnej<br />
Conrad J., Lord Jim**; Dostojewski F., Zbrodnia i kara*; Kasprowicz<br />
J., wybrane wiersze* (Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach,<br />
Dies irae); Konopnicka M., Rota; Nietzsche F., Moralność panów<br />
i niewolników (fr.); Przerwa-Tetmajer K., wybrane wiersze* (Koniec<br />
wieku XIX, Dziś, Lubię, kiedy kobieta, A kiedy będziesz moją żoną,<br />
Melodia mgieł nocnych); Reymont W.S., Chłopi, t. 1*; Wierzyński<br />
K.*, Nocna ojczyzna; Wyspiański S., Wesele* (+ film Wesele, reż. A.<br />
Wajda); Żeromski S., Rozdziobią nas kruki, wrony…*, Echa leśne**;<br />
Iłłakowiczówna K.*, Błękitna chwila; Lechoń J.*, Herostrates; Ortega<br />
y Gasset J., Bunt mas; Pawlikowska-Jasnorzewska M., wybrane wiersze*<br />
(Miłość, Nike, Listy, La précieuse); Spengler O., Zmierzch Zachodu;<br />
Tuwim J., wybrane wiersze* (Przy okrągłym stole, Do krytyków,<br />
Pogrzeb prezydenta Narutowicza, Do prostego człowieka); Wierzyński<br />
K.*, [Tyś jest, jak dzień wiosenny]; Żeromski S., Przedwiośnie*,<br />
Rewolucja w bibliotece<br />
Nauka o języku<br />
Teksty z epoki<br />
Teksty późniejsze stanowiące kontekst, m.in.:<br />
wiersz impresjonistyczny; estetyka brzydoty; naturalizm; powstanie<br />
listopadowe; dramat neoromantyczny; topos wędrówki; przemiany<br />
konwencji powieściowej; esej historyczny<br />
prozodyczne elementy stylu w poezji impresjonistycznej; Wesele<br />
w języku – styl indywidualny autora i styl typowy dla epoki<br />
Baudelaire Ch., Padlina, Oddźwięki, Poranna szarówka; Kaden-Bandrowski<br />
J., Piłsudczycy (fr.); Korab-Brzozowski S., O, przyjdź, Powinowactwo<br />
cieni i kwiatów o zmierzchu; Przerwa-Tetmajer K., Widok<br />
ze Świnicy do Doliny Wierchowej; Reymont W.S., Chłopi, t. 2** (fr.)<br />
Rimbaud A., Moja bohema; Staff L., Deszcz jesienny; Wyspiański S.,<br />
Noc listopadowa* (+ spektakl Teatru Telewizji Noc listopadowa***,<br />
reż. A. Wajda); Verlaine P., Sztuka poetycka; Zapolska G., Moralność<br />
pani Dulskiej**; Czarnyszewicz F., Nadberezyńcy; Iwaszkiewicz J.,<br />
Źródło Aretuzy; Jesienin S., [Porzuciłem mój dom rodzinny]; Słonimski<br />
A., Elegia miasteczek żydowskich; Staff L., Daleko pójdę, z daleka<br />
wrócę<br />
Baliński S., Antyromantyzm; Boy-Żeleński T., Plotka o „Weselu”; Ciechowski<br />
G., Nie pytaj o Polskę (Republika); Świrszczyńska A.**, Rozczarowana<br />
i szczęśliwa; Wencel W.*, Calcium magnesium<br />
Bachtin M., Powieść polifoniczna (fr.); Młynarski* W., Jak malował<br />
pan Chagall, Myśliwski W., Widnokrąg**; Stryjkowski J., Austeria**<br />
49 godzin ZP i 25 godzin ZR – 74 godziny (pozostałe godziny do dyspozycji nauczyciela)<br />
26
Klasa 3. Część 2. DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE–LITERATURA WOJENNA<br />
Zakres podstawowy<br />
Wybrane zagadnienia<br />
Zakres rozszerzony<br />
proza dwudziestolecia; konflikty wartości; świat poetycki Leśmiana;<br />
pierwsza awangarda w poezji; groteska; katastrofizm; wojna i okupacja<br />
w kulturze i literaturze; literackie świadectwa; literatura faktu<br />
neologizmy w poezji i języku codziennym; budowa słowotwórcza<br />
wyrazów i ich funkcje; zmiany w słownictwie, zmiany znaczeń; etyka<br />
i etykieta językowa; agresja w języku; współczesna polszczyzna<br />
kolokwialna<br />
Czechowicz J., wybrane wiersze* (Legenda, Żal, Ballada z tamtej<br />
strony); Dąbrowska M., Noce i dnie (+ film Noce i dnie***, reż. J. Antczak);<br />
Freud Z., Kultura jako źródło cierpień; Gombrowicz W., Ferdydurke*<br />
(fr.); Kayser W., Próba określenia istoty groteskowości; Leśmian<br />
B., wybrane wiersze* (Ballada bezludna, Strój, W malinowym<br />
chruśniaku, [Ty pierwej mgły dosięgasz], Szczęście, Rok nieistnienia,<br />
Po ciemku, po ciemku łkasz, Metafizyka, W dzień zmartwychwstania,<br />
Ballada bezludna, Topielec); Nałkowska Z., Granica**; Peiper<br />
T.**, Miasto, masa, maszyna (fr.), Miasto; Przyboś J., wybrane wiersze*<br />
(Z Tatr, Lato 1934); Baliński S., Polska podziemna; Baczyński<br />
K.K., wybrane wiersze* (Pokolenie, Ten czas, [Byłeś jak wielkie, stare<br />
drzewo], Biała magia, Niebo złote ci otworzę); Borowski T., U nas<br />
w Auschwitzu, Proszę państwa do gazu*, Ludzie, którzy szli*; Broniewski<br />
W., Rozmowa z Historią; Czapski J., Na nieludzkiej ziemi**<br />
(fr.); Fromm E., Ucieczka od wolności; Gajcy T., wybrane wiersze*<br />
(Wczorajszemu, Temu, który przyjdzie); Herling-Grudziński G., Inny<br />
świat*; Krahelska K., Hej, chłopcy, bagnet na broń; Krall H., Zdążyć<br />
przed Panem Bogiem*; Mackiewicz J., Droga donikąd* (fr.); Słonimski<br />
A., Apel; Staff L.*, Pierwsza przechadzka; Szczepański J.J., Święty**;<br />
Camus A., Dżuma*; Moczarski K., Rozmowy z katem** (fr.); Nałkowska<br />
Z., Przy torze kolejowym** (fr.); Różewicz T.*, Lament, Ocalony<br />
Nauka o języku<br />
Teksty z epoki<br />
Teksty współczesne stanowiące kontekst, m.in.:<br />
powieść psychologiczna; konwencja oniryczna w prozie; surrealizm;<br />
dialog z tradycją młodopolską; synkretyzm konwencji powieściowych<br />
XX wieku<br />
intencja wypowiedzi jako aktu o dwóch znaczeniach: dosłownym<br />
i implikowanym<br />
Bułhakow M., Mistrz i Małgorzata*; Kafka F., Proces* (fr.); Kuncewiczowa<br />
M., Cudzoziemka; Ossendowski F.A., Polesie (fr.); Peiper T.**,<br />
Noga; Schulz B., wybrane opowiadania z tomu Sklepy cynamonowe*<br />
(Ulica krokodyli, Ptaki, Noc wielkiego sezonu) + film Sanatorium<br />
pod klepsydrą***, reż. W.J. Has; Witkiewicz S.I., Szewcy; Szpilman W.,<br />
Pianista (+ film Pianista, reż. R. Polański); Białoszewski M., Pamiętnik<br />
z powstania warszawskiego; Herling-Grudziński G., Wieża*<br />
Kamieńska A.**, Do przyjaciół; Miłosz C., wybrane wiersze* (Campo<br />
di Fiori, Biedny chrześcijanin patrzy na getto); Osiecka A.*, Na zakręcie,<br />
Noce i dnie. Walc<br />
Stempowski J.*, Granice literatury<br />
51 godzin ZP i 25 godzin ZR – 76 godzin (pozostałe godziny do dyspozycji nauczyciela)<br />
27
Klasa 4. LITERATURA PRL–LITERATURA WSPÓŁCZESNA<br />
Zakres podstawowy<br />
Wybrane zagadnienia<br />
Zakres rozszerzony<br />
cechy literatury PRL-u; totalitaryzm; poezja i etos w czasach komunizmu<br />
w Polsce; etos człowieka myślącego; Tango jako dramat polityczno-społeczny;<br />
stan wojenny w literaturze; piosenka rockowa przeciw<br />
systemowi; egzystencjalizm w filozofii, literaturze i sztuce; kultura popularna;<br />
literatura w czasach przemian ustrojowych; poezja polityczna<br />
frazeologia w języku; nowomowa – język totalitaryzmu; poprawność<br />
i norma w języku; nowe media – nowy język; język reklamy; slang<br />
i moda w języku<br />
Nauka o języku<br />
Teksty z epoki<br />
walka estetyki z polityką; mała stabilizacja w literaturze; Nowa Fala<br />
– komunizm obnażony; PRL ironicznie; realny socjalizm; satyra i parabola<br />
w opowiadaniach Mrożka<br />
komunistyczna rzeczywistość i jej język<br />
Barańczak S., wybrane wiersze* (Braki, odrzuty, produkty zastępcze,<br />
Spójrzmy prawdzie w oczy, Co jest grane, Określona epoka);<br />
Białoszewski M., wybrane wiersze* (Podłogo, błogosław!, Romans<br />
z konkretem, Studium klucza, Zbiorowe ustalenie charakteru Pani<br />
Doktór); Bursa A., Pedagogika, Sobota; Ciechowski G., Biała flaga<br />
(Republika); Herbert Z., Pieśń o bębnie, Trzy studia na temat realizmu,<br />
Dlaczego klasycy, Potęga smaku, Pan Cogito o postawie wyprostowanej*,<br />
Przesłanie Pana Cogito*, Raport z oblężonego miasta*,<br />
Co widziałem; Kapuściński R., Cesarz; Miłosz C., Zniewolony<br />
umysł, Traktat moralny*, Do polityka, Który skrzywdziłeś; Młynarski<br />
W.*, W co się bawić, Sytuacja; Mrożek S., Tango*; Nowakowski M.,<br />
Raport o stanie wojennym*; Olewicz B., Autobiografia (Perfect); Orwell<br />
G., Rok 1984*; Polkowski J., wybrane wiersze* (Moja słodka ojczyzno,<br />
O Nowej to Hucie piosenka); Przybora J., Już czas na sen, Bez<br />
ciebie, Herbatka; Różewicz T., wybrane wiersze*, Kartoteka**; Stachura<br />
E.**, Dzienna jazda pociągiem, Piosenka dla robotnika rannej<br />
zmiany, Opadły mgły, nowy wstaje dzień; Staszewski K., Arahja<br />
(Kult); Tokarczuk O., Profesor Andrews w Warszawie*; Trznadel J.,<br />
Hańba domowa (fr.); Tyrmand L., Dziennik 1954** (fr.), Zły (fr.); Lem<br />
S., Wizja lokalna** (fr.); Libera A., Madame*; Masłowska M., Między<br />
nami dobrze jest, Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną<br />
(fr.), Paw królowej (fr.); Miłosz C.*, Piesek przydrożny. Krzyś (fr.),<br />
Stary człowiek ogląda telewizję; Nowakowski M., Górą Edek*; Poświatowska<br />
H., wybrane wiersze* (Jestem Julią, Inwokacja, [Znowu<br />
pragnę ciemnej miłości…]); Różewicz T.*, Walentynki (poemat końca<br />
XX wieku); Rymkiewicz J.M.*, Krew; Sartre J.-P., Egzystencjalizm jest<br />
humanizmem; Stasiuk A., Miejsce*; Szymborska W., wybrane wiersze*<br />
(Wszelki wypadek, Pożegnanie widoku); Wencel W.*, Matka<br />
Boska Smoleńska; Wiśniewski J.L., S@motność w sieci (fr.)<br />
filmy: Popiół i diament, reż. A. Wajda; Dreszcze, reż. W. Marczewski;<br />
Nad rzeką, której nie ma, reż. A. Barański; Rejs, reż. M. Piwowski; Niewinni<br />
czarodzieje, reż. A. Wajda; Wino truskawkowe, reż. D. Jabłoński<br />
Barańczak S., Uciekinier z utopii. O poezji Zbigniewa Herberta (fr.);<br />
Białoszewski M., Szumy, zlepy, ciągi (fr.); Iwaszkiewicz J., Kochankowie<br />
z Marony; Konwicki T., Mała apokalipsa*; Krynicki R., Świat jeszcze<br />
istnieje; Lipska E., Z cyklu: Wielkie awarie (I); Herbert Z., Hamlet<br />
na granicy milczenia (fr.); Mrożek S., wybrane opowiadania* (Mały,<br />
Kronika oblężonego miasta); Różewicz T., Świadkowie, czyli nasza<br />
mała stabilizacja (cz. I); Szymborska W., Głos w sprawie pornografii,<br />
Niektórzy lubią poezję; Białoszewski M., Mój testament śpiącego,<br />
Życia sam zapach; Camus A., Mit Syzyfa; Dylan B., Odpowie ci wiatr;<br />
Gintrowski P., A my nie chcemy uciekać stąd; Głowacki J., Antygona<br />
w Nowym Jorku*; Hrabal B.**, Zbyt głośna samotność (fr.), Chce pan<br />
widzieć złotą Pragę?; Salinger J.D., Buszujący w zbożu; Wojaczek R.,<br />
Gdy pies księżyca, Próba ostatniego wiersza; List od nieznanego<br />
poety; Wysocki W., Obława<br />
100 godzin ZP i 50 godzin ZR – 150 godzin (pozostałe godziny do dyspozycji nauczyciela)<br />
28
1.1
Źródła ilustracji:<br />
s. 31 (mężczyzna przy Ścianie Płaczu) Oleg Zaslavsky/Shutterstock.com<br />
s. 32 (Koloseum) Songquan Deng/Shutterstock.com; (Atena) Eroshka/Shutterstock.com<br />
s. 33 (sklepienie katedry) Federico Zovadelli/Shutterstock.com<br />
s. 34 (rycerz) De Luan/Alamy Stock Photo/BE&W; (gryf) Betacam-SP/Shutterstock.com<br />
s. 38 (Rembrandt van Rijk, Arystoteles z popiersiem Homera) reprodukcja<br />
s. 39 (Odyseja, reż. Andriej Konczałowski, 1997) SIPA/East News<br />
s. 40 (skamielina) Robert Hoetink/Alamy Stock Photo/BE&W<br />
s. 47 (Ściana Płaczu) Grant Faint/The Image Bank/Getty Images<br />
s. 49 (Biblia, 2013) History Channel/Lightworkers Media/Kobal/REX/Shutterstock/East News<br />
s. 51 (the Brick Bible – Ostatnia Wieczerza) © Elbe Spurling (Brendan Powell Smith); fot. dana press photo/East News<br />
s. 52 (Agnus Dei, fragment witraża) jorisvo/Shutterstock.com<br />
s. 53 (Pablo Picasso, Gołąbek) P. Picasso, Gołąbek; © Picasso Succession, 2018; fot. Private Collection/The Bridgeman Art<br />
Library/PhotoPower<br />
s. 54 (Giuseppe Cesari, Wygnanie z raju) The Bridgeman Art Library/PhotoPower; (William Blake, Kain) reprodukcja; (Noe,<br />
arras) reprodukcja; (Bernardino Luini, Ślub dziewicy Maryi) The Bridgeman Art Library/PhotoPower; (George da la<br />
Tour, Maria Magdalena) RMN – © Gérard Blot/BE&W<br />
s. 55 (Piero della Francesca, Spotkanie królowej Saby i Salomona) David Lees/Corbis/VCG/Getty Images; (Mojżesz) salajean/<br />
Shutterstock.com; (Leonardo da Vinci, Ostatnia Wieczerza) The Bridgeman Art Library/PhotoPower<br />
s. 57 (Fernando Vicente, Vanitas) © Fernando Vicente<br />
s. 58 (mural z motywem vanitas) David Robinson/Alamy Stock Photo/BE&W<br />
s. 60 (zdjęcie satelitarne) NASA; (góra Synaj) badahos/Shutterstock.com; (morze) Rocksweeper/Shutterstock.com<br />
s. 61 (rybak) Dave G. Houser/Corbis/Getty Images; (góra Karmel) Hanan Isachar/Corbis/Getty Images; (Sharon) Eyal<br />
Bartov/Alamy Stock Photo/BE&W; (Galilea) Robert Harding/Christopher Rennie/Diomedia; (gaj oliwny) alefbet/<br />
Shutterstock.com; (Jerozolima) HEMIS/FRUMM John/Diomedia<br />
s. 62 (plakat do spektaklu Pieśń nad Pieśniami) Leszek Żebrowski/Krakowska Opera Kameralna<br />
s. 63 (Marc Chagall, Pieśń nad Pieśniami IV) © Marc Chagall, Pieśń nad Pieśniami IV, 1958; © ADAGP Paris 2018; fot. Gérard<br />
Blot/RMN-GP/BE&W/<br />
s. 66 (Edvard Munch, Pocałunek na plaży) AKG/BE&W<br />
s. 67 (Amedeo Modigliani, Stojąca naga Elvira) Heritage Images/Fine Art Images/BE&W<br />
s. 68 (Waldemar Świerzy, plakat do filmu Trzeba zabic tę miłość) © Waldemar Świerzy<br />
s. 70 (Kazimierz Gustaw Zemła, pomnik króla Dawida w Zamościu) Andrii Zhezhera/Shutterstock.com<br />
s. 71 (Król Dawid, reż. Bruce Beresford, 1985) Paramount/Kobal/REX/Shutterstock/East News<br />
s. 72 (przejście graniczne na Łysej Polanie) Maciej Osiecki/FORUM<br />
s. 74 (Noe, rzeźba) Vladimir Wrangel/Shutterstock.com<br />
s. 75 (Stoldo Lorenzi, posąg Abrahama) De Agostini/M. Ranzani/Getty Images<br />
s. 78 (Pieter Brueghel, Wieża Babel) reprodukcja<br />
ozdobnik (fragment ściany ze szlaczkiem) Sviluppo/Shutterstock.com
Spis treści<br />
Jak korzystać z podręcznika 35<br />
WPROWADZENIE<br />
1. Co to znaczy zrozumieć tekst?<br />
Homer, Odyseja<br />
2. Klasyfikacje literatury 36<br />
Homer, Odyseja 39<br />
Wisława Szymborska, Żona Lota 40<br />
3. Znaki wokół nas 42<br />
Leopold Staff, Ogród przedziwny 44<br />
4. Język – narzędzie porozumienia<br />
Renata Grzegorczykowa, Problem funkcji języka…<br />
BIBLIA W LITERATURZE I KULTURZE 47<br />
5. Biblijne źródła europejskiej kultury<br />
Anna Świderkówna, Rozmowy o Biblii<br />
6. Biblia – dokument i opowieść<br />
Anna Świderkówna, Biblia między mitem a historią<br />
7. Bóg Starego Testamentu – historia Abrahama 48<br />
Księga Rodzaju 48<br />
INFOGRAFIKA: POSTACIE BIBLIJNE 54<br />
8. Parafraza opowieści biblijnej<br />
Gustaw Herling-Grudziński, Ofiarowanie<br />
9. Cierpienie w Biblii – Księga Hioba<br />
Księga Hioba<br />
10. Wiersz o współczesnym Hiobie<br />
Anna Kamieńska, Powrót Hioba<br />
11 . Życie, śmierć i los – Księga Koheleta 56<br />
Księga Eklezjasty 56<br />
INFOGRAFIKA: MIEJSCA BIBLIJNE 60<br />
12. Miłość nie tylko duchowa 62<br />
Pieśń nad Pieśniami 63<br />
13. Współczesne nawiązania do Pieśni nad Pieśniami 65<br />
Edward Stachura, Pejzaż 65<br />
Halina Poświatowska, Odłamałam gałąź miłości 67<br />
14. Świat poezji biblijnej – psalmy<br />
Psalm 13<br />
Psalm 47<br />
Agnieszka Osiecka, Chwalmy Pana<br />
15. Psalmy inspiracją dla poetów wszech czasów 69<br />
Psalm 30 69<br />
Czesław Miłosz, Psalm 30 70<br />
Wisława Szymborska, Psalm 72<br />
16. Biblijna wizja końca świata<br />
Apokalipsa Świętego Jana<br />
Biblia w literaturze i kulturze. Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości 74<br />
Analiza tekstu nieliterackiego. Sprawdzenie umiejętności 76<br />
Tworzenie własnego tekstu. Wypowiedź ustna 78
WPROWADZENIE<br />
LITERATURA GREKÓW I RZYMIAN<br />
17. Antyczne źródła literatury<br />
Arystoteles, Poetyka<br />
Safona, *** [Wydaje mi się samym bogom równy]<br />
Tyrtajos, Rzecz to piękna…<br />
18. Filozofia sztuką życia<br />
Platon, Obrona Sokratesa<br />
19. Świat idei i świat realny<br />
Platon, Państwo<br />
20. Mit o złotym wieku<br />
Jan Parandowski, Mitologia, część I Grecja<br />
(rozdział Narodziny świata)<br />
INFOGRAFIKA: POSTACIE MITOLOGII GRECKIEJ<br />
21. Pojedynek bez szans na zwycięstwo<br />
Jan Parandowski, Mitologia, część I Grecja<br />
(mit o Marsjaszu)<br />
Zbigniew Herbert, Apollo i Marsjasz<br />
22. Apollo – patron mścicieli<br />
Zygmunt Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian<br />
23. Tęsknota na wieki – mit o Demeter<br />
Do Demeter<br />
24. Miłość silniejsza niż śmierć<br />
Jacek Kaczmarski, Przechadzka z Orfeuszem<br />
25. Walka i wojna w Iliadzie<br />
Homer, Iliada<br />
26. Pycha i przebaczenie w Iliadzie<br />
Homer, Iliada<br />
27. Siła perswazji<br />
Arystoteles, Retoryka<br />
Homer, Iliada<br />
28. Wędrówka w Odysei<br />
Homer, Odyseja<br />
Leopold Staff, Odys<br />
29. Czym jest tragizm?<br />
Arystoteles, Poetyka<br />
Janusz Misiewicz, Istota dramatu<br />
30. Antygona – tragedia wzorcowa<br />
Sofokles, Antygona<br />
31. Racje Antygony<br />
Sofokles, Antygona<br />
32. Racje Kreona<br />
Sofokles, Antygona<br />
INFOGRAFIKA: TEATR GRECKI<br />
33. Mądrość w krzywym zwierciadle komika<br />
Arystofanes, Chmury<br />
34. Herodot czytany przez Kapuścińskiego<br />
Ryszard Kapuściński, Podróże z Herodotem
35. W świecie rzymskich bogów<br />
Jan Parandowski, Mitologia, część II Rzym<br />
36. Ewolucja eposu – Eneida Wergiliusza<br />
Wergiliusz, Eneida<br />
37. Heroizm i miłość w Eneidzie<br />
Wergiliusz, Eneida<br />
38. Epikureizm i stoicyzm Horacego<br />
Horacy, Pieśń zimowa<br />
Horacy, Do Mecenasa<br />
Horacy, Do Pompejusza Grosfusa<br />
39. Poeta natchniony<br />
Horacy, Wzniosłem pomnik<br />
40. Horacy jako wychowawca<br />
Horacy, Ojczyzna – okrętem<br />
Josif Brodski, W stylu Horacego<br />
41. Język oficjalny i nieoficjalny<br />
Ewa Baniecka, Gwara młodzieżowa...<br />
Literatura Greków i Rzymian. Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości<br />
Analiza tekstu nieliterackiego. Sprawdzenie umiejętności<br />
Tworzenie własnego tekstu. Wypowiedź ustna<br />
ŚREDNIOWIECZE<br />
42. Tysiąc lat kultury średniowiecza<br />
Jacques Le Goff, Człowiek średniowiecza<br />
43. Zło brakiem dobra<br />
Święty Augustyn, Wyznania<br />
44. Język jako system znaków<br />
Jan Parandowski, Język zbiorem znaków<br />
[Ach, miłość…]<br />
45. Poetycki traktat teologiczny<br />
Bogurodzica<br />
46. Pierwszy <strong>polski</strong> hymn<br />
Bogurodzica<br />
47. Trwałość i zmiana w języku<br />
Teresa Skubalanka,<br />
Wczesno- czy późnośredniowieczny język Bogurodzicy?<br />
48. Średniowieczna mowa uczuć<br />
Lament świętokrzyski<br />
49. Średniowieczny wzór rycerza<br />
Pieśń o Rolandzie<br />
50. Średniowieczny wzór króla<br />
Gall Anonim, Kronika polska<br />
51. Konflikt władzy świeckiej i duchownej<br />
Gall Anonim, Kronika polska<br />
Gaude, Mater Polonia<br />
52. Czym jest asceza?<br />
Legenda o świętym Aleksym<br />
Jan Twardowski, Malowani święci
WPROWADZENIE<br />
53. Święty a świat<br />
Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu<br />
54. Franciszkanizm – kontynuacje i nawiązania<br />
Święty Franciszek z Asyżu, Hymn<br />
Papież Franciszek, Laudato si'<br />
55. Danse macabre – taniec ze śmiercią<br />
Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią<br />
56. Średniowieczni w krzywym zwierciadle satyry<br />
Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią<br />
Miron Białoszewski, Wywiad<br />
57. Odwaga i etos rycerza<br />
Dzieje Tristana i Izoldy<br />
58. Symbolika miłości<br />
Dzieje Tristana i Izoldy<br />
59. Opowieść o miłości nieszczęśliwej<br />
Dzieje Tristana i Izoldy<br />
Halina Poświatowska, [tutaj leży Izold jasnowłosa…]<br />
60. Poetycka summa średniowiecza<br />
Dante Alighieri, Boska komedia<br />
61. Średniowieczna wizja zaświatów<br />
Dante Alighieri, Boska komedia<br />
Tadeusz Różewicz, Brama<br />
62. Teologiczna summa średniowiecza<br />
Tomasz z Akwinu, Summa teologiczna<br />
63. Dyskusja z tradycją<br />
François Villon, Wielki testament<br />
Artur Rimbaud, Sezon w piekle<br />
64. W poszukiwaniu Boga – Siódma pieczęć<br />
INFOGRAFIKA: IDEE ŚREDNIOWIECZA<br />
65. Sztuka i architektura średniowiecza<br />
Julian Przyboś, Notre Dame<br />
66. Katedra fantastyczna<br />
Jacek Dukaj, Katedra<br />
Średniowiecze. Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości<br />
Analiza tekstu nieliterackiego. Sprawdzenie umiejętności<br />
Tworzenie własnego tekstu. Interpretacja<br />
Tworzenie własnego tekstu. Rozprawka<br />
1.<br />
2.<br />
LEGENDA<br />
Treści w preprincie<br />
Lekcje literacko-kulturowe<br />
Lekcje językowe<br />
Treści o charakterze powtórzeniowym
jak korzystać z podręcznika<br />
Zwróć uwagę na kolory<br />
lekcje i polecenia<br />
literacko-kulturowe<br />
lekcje i polecenia<br />
językowe<br />
1<br />
Co Młoda to znaczy Polska –<br />
zrozumieć początki tekst? modern<br />
4<br />
Język<br />
Młoda Polska –<br />
początki<br />
– narzędzie<br />
moderni<br />
porozumienia<br />
R<br />
Historia Abrahama była inspiracją dla w<br />
literatury i sztuki. Na lekcji zapoznam<br />
zaniem do tego tematu w literaturze XX w<br />
niem Ofiarowanie Gustawa Herlinga-Grud<br />
13. Porównaj język (w tym użyte środki stylist<br />
oraz wymowę Pieśni nad Pieśniami i Hym<br />
o Miłości Pawła z Tarsu. Wnioski zapisz w<br />
interpretacji porównawczej. R<br />
zakres<br />
rozszerzony<br />
Przeczytaj i zapamiętaj<br />
POJĘCIA KLUCZOWE<br />
KSIĘGA KOHELETA<br />
O TWÓRCY<br />
p.n.e. VI V IV III II I I n.e.<br />
WIEDZIEĆ WIĘCEJ<br />
FUNKCJE JĘZYKA<br />
MINIPRZEWODNIK<br />
FRAZEOLOGIZMY BIBLIJNE<br />
funkcja<br />
impresywna<br />
(odbiorca)<br />
funkcja<br />
informatywna<br />
(kontekst)<br />
funkcja<br />
poetycka<br />
(komunikat)<br />
funkcja<br />
metajęzykowa<br />
(kod)<br />
Ćwicz i doskonal umiejętności<br />
teksty z epoki<br />
i konteksty literackie Księga Eklezjasty (1,1–14)<br />
Słowa kaznodziei, syna Dawidów,<br />
króla w Jeruzalem.<br />
[2] Marność nad marnościami,<br />
ANALIZA<br />
1. Zanalizuj budowę fragmentu – określ rodzaj<br />
INTERPRETACJA<br />
5. Ustal, jakie konteksty są potrzebne do zrozum<br />
pytania<br />
i polecenia<br />
do tekstów<br />
ilustracje<br />
z poleceniami<br />
? Co sądzisz o tego typu<br />
interpretacjach dzieł klasyków?<br />
Uważasz je za odkrywcze,<br />
wartościowe, wnoszące coś do<br />
oryginału, czy też za nieuprawnione?<br />
Uzasadnij swoje zdanie.<br />
WARTOŚCI I POSTAWY<br />
10. Czy dostrzegasz we fragmencie Odysei wartośc<br />
ĆWICZENIA<br />
1. Kto jest nadrzędnym nadawcą w utworze? Jak<br />
ćwiczenia<br />
w lekcjach<br />
językowych<br />
Uporządkuj i sprawdź swoją wiedzę<br />
Biblia w literaturze i kulturze. Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości<br />
Analiza tekstu nieliterackiego. Sprawdzenie umiejętności<br />
Tworzenie własnego tekstu. Wypowiedź ustna
2 Klasyfikacje literatury<br />
Utwory literackie należą do zbioru tekstów językowych.<br />
Jednym z podstawowych pytań znawców literatury<br />
od czasów filozofa greckiego Arystotelesa (patrz:<br />
lekcja 17.) jest zagadnienie, które teksty można uznać za<br />
utwory literackie, czyli tzw. literaturę piękną (a nie piśmiennictwo,<br />
np. literaturę naukową). Inną fundamentalną<br />
kwestią dla nauki o literaturze – literaturoznawstwa<br />
– jest klasyfikacja literatury, czyli jej podział na kategorie,<br />
czym zajmiemy się na tej lekcji.<br />
WYZNACZNIKI LITERATURY<br />
Czy rymowana reklama jest poezją? Czy dziennik pisarza<br />
jest utworem literackim? Kwestia, jak wyznaczyć zakres<br />
utworów literackich, nie jest wciąż w pełni rozstrzygnięta.<br />
Najbardziej rozpowszechnione wśród badaczy literatury<br />
koncepcje rozwiązania tego problemu wymieniają<br />
cztery cechy swoiste tekstów literackich (czyli takie, które<br />
są właściwe tylko literaturze i wyróżniają ją spośród innych<br />
tworów językowych):<br />
▪funkcja estetyczna – przynależność literatury do dzieł<br />
sztuki, jest ona żywiołem piękna;<br />
▪fikcyjność – występowanie elementów zmyślenia, kreacji<br />
świata w tekście literackim;<br />
▪obrazowość – zdolność literatury do wywoływania<br />
w naszej wyobraźni przedstawień opisywanego świata;<br />
▪specjalne ukształtowanie języka – dodatkowe uporządkowanie<br />
języka literackiego, nieistotne z punktu widzenia<br />
zawartości informacyjnej utworu.<br />
KLASYFIKACJE UTWORÓW LITERACKICH<br />
Od początków refleksji nad literaturą jednym z najważniejszych<br />
zagadnień jest kwestia, jak podzielić utwory<br />
literackie i jak je porządkować. Istnieje wiele klasyfikacji<br />
literatury, my ograniczymy się do czterech podziałów<br />
ważnych w naszym kształceniu literackim.<br />
1. RODZAJE LITERACKIE<br />
Podział ten wywodzi się od greckiego filozofa Platona,<br />
który w dialogu Państwo (patrz: lekcje 18. i 19.) opisał trzy<br />
rodzaje literackie. Platon swoją klasyfikację oparł na ustaleniu,<br />
czy „poeta mówi we własnym imieniu”, czy wypowiadają<br />
się bohaterowie utworu albo też: czy utwór łączy<br />
obie te możliwości.<br />
Podobnie mówi o tym także Arystoteles w Poetyce: „Trzecim<br />
z kolei elementem różnicującym omawiane sztuki<br />
[literaturę w dzisiejszym rozumieniu] jest sposób, w jaki<br />
można przedstawić poszczególne rodzaje przedmiotów.<br />
Można przecież za pomocą tych samych środków przedstawić<br />
te same przedmioty bądź poprzez opowiadanie,<br />
przy czym można opowiadać, jak Homer – za pośrednictwem<br />
wprowadzonej postaci, lub wyłącznie we własnej<br />
osobie, bądź też w ten sposób, że wszystkie przedstawione<br />
postacie wprowadza się jako bezpośrednio działające”<br />
(Arystoteles, Poetyka, tłum. i oprac. Henryk Podbielski).<br />
Rodzaj literacki to zatem ogólna kategoria podziału utworów<br />
literackich, głównie ze względu na podmiot – osobę<br />
mówiącą w tekście – oraz to, co jest przedstawiane.<br />
LITERATURA<br />
(podział wg Platona i Arystotelesa)<br />
,,opowiadanie”<br />
„bezpośrednie działanie” postaci<br />
(DRAMAT)<br />
za pośrednictwem wprowadzonej osoby<br />
(EPIKA)<br />
we własnej osobie<br />
(LIRYKA)<br />
36
2. Klasyfikacje literatury<br />
RODZAJE LITERACKIE<br />
Kryteria klasyfikacji Epika Liryka Dramat<br />
sposób<br />
przedstawiania świata<br />
opowiadanie / opis opis przeżyć i uczuć działanie postaci<br />
konstrukcja wypowiedzi<br />
narracja fabularna<br />
(monolog) z możliwym<br />
udziałem dialogu<br />
monolog (rzadko dialog)<br />
liryczny<br />
dialog / polilog (wypowiedź<br />
wielu osób jednocześnie)<br />
funkcje<br />
wypowiedzi<br />
przedstawianie świata<br />
wyrażanie przeżyć<br />
i uczuć<br />
przedstawianie<br />
zdarzeń<br />
subiektywność /<br />
obiektywność<br />
(podmiotowość /<br />
przedmiotowość)<br />
obiektywizacja<br />
przedstawienia<br />
subiektywność<br />
podmiotu<br />
subiektywność<br />
osób dramatu<br />
zdarzeniowość akcja brak akcji akcja<br />
czas<br />
przedstawienia<br />
przeszłość (to, co się już<br />
zdarzyło)<br />
teraźniejszość (to, co<br />
żywe w świadomości<br />
mówiącego)<br />
przyszłość (to, co ma być<br />
wystawione na scenie)<br />
Współcześnie osoba mówiąca ma różne nazwy:<br />
▪w epice: narrator,<br />
▪w liryce: podmiot liryczny,<br />
▪w dramacie: osoby dramatu.<br />
W późniejszych badaniach nad literaturą wyróżniono także<br />
wiele innych kryteriów, najważniejsze z nich zestawiamy<br />
w tabeli Rodzaje literackie. Warto pamiętać, że cechy<br />
rodzajowe mogą się mieszać w różnych utworach. Mamy<br />
wówczas do czynienia z synkretyzmem rodzajowym.<br />
2. GATUNKI LITERACKIE<br />
Podział na gatunki literackie ma swoje korzenie w Poetyce<br />
Arystotelesa. Ten pierwszy w Europie systematyczny<br />
opis literatury, mimo iż wymienia kilka gatunków, definiuje<br />
tylko trzy: tragedię i komedię oraz epopeję. Definicje<br />
te są dużo bardziej szczegółowe niż określenia rodzajowe<br />
(mają więc węższy zakres) i korzystają z różnych<br />
kryteriów klasyfikacyjnych. Podział gatunkowy nie jest<br />
jednak po prostu podziałem na bardziej szczegółowe<br />
rodzaje literackie. Są bowiem gatunki mogące reprezentować<br />
wszystkie rodzaje – takim gatunkiem jest np. poemat,<br />
który bywa epicki (Odyseja Homera), liryczny (biblijna<br />
Księga Hioba), ale także może mieć postać<br />
dramatyczną (jako poema Adam Mickiewicz określił<br />
Dziady, których część II znasz ze szkoły podstawowej).<br />
Bywają też gatunki łączące w sobie cechy różnych rodzajów<br />
literackich – np. ballada (Świtezianka Mickiewicza).<br />
Gatunek literacki obejmuje zatem szczegółowe cechy<br />
utworów literackich, pozwalające grupować te utwory<br />
w zbiory podobnych do siebie tekstów.<br />
3. POEZJA – PROZA<br />
Od starożytności rozróżniano dwie formy zapisu tekstu<br />
(nie tylko literatury): poezję (wiersz) i prozę. W tym znaczeniu<br />
do poezji należą wszystkie te teksty, które są wierszowane<br />
(w tym sensie niektóre reklamy są także wierszami).<br />
Wiersz różni się od prozy tym, iż jest podzielony na<br />
wersy. Proza zapisana jest w sposób ciągły. Wiersz ma<br />
zatem „naddany” – dodatkowy – podział na jednostki rytmiczne,<br />
którymi są wersy (i cząstki wersów). Proza dzieli<br />
się zaś tylko naturalnie na całości składniowe i akapity.<br />
Koniec wersu nazywamy klauzulą. Tworzy on tzw. pauzę<br />
wersyfikacyjną, którą podczas odczytywania wiersza należy<br />
oddać jako krótką przerwę w lekturze tekstu. Jeżeli pauza<br />
ta wypada wewnątrz całości zdania (wypowiedzenia), to<br />
mamy do czynienia ze zjawiskiem nazywanym przerzutnią.<br />
Wiersze można podzielić na takie, które tworzą pauzę wersyfikacyjną<br />
w miejscu zakończenia całości składniowej –<br />
tzw. wiersz składniowy – oraz takie, które nie liczą się z tym<br />
podziałem – wiersz askładniowy. Można wyróżnić także<br />
37
WPROWADZENIE<br />
wiersze, które wyznaczają pauzę wersyfikacyjną po wystąpieniu<br />
w wersie określonej liczby elementów językowych<br />
(np. sylab) – są to wiersze metryczne. Wiersz, który nie respektuje<br />
takiej zasady, nazywamy wierszem wolnym.<br />
W wierszu mogą występować rymy, ale wcale nie muszą –<br />
wiersz bezrymowy to tzw. wiersz biały. Jeżeli wiersz jest<br />
podzielony na strofy (grupy wersów), nazywamy go stroficznym,<br />
jeśli nie – stanowi wiersz stychiczny.<br />
4. LITERATURA – RETORYKA<br />
Obowiązującym do końca XVIII w. podziałem wypowiedzi<br />
językowych było ich rozróżnienie na poezję i retorykę.<br />
Za poezję uznawano te utwory, które miały przede<br />
wszystkim zachwycać czytelnika lub słuchacza. Za retorykę<br />
– teksty, które miały przede wszystkim o czymś<br />
pouczyć lub do czegoś przekonać. Wiele dawnych tekstów<br />
literackich nie daje się zakwalifikować ani do epiki, ani<br />
do liryki, ani do dramatu. Dzieje się tak dlatego, iż są to<br />
utwory o charakterze retorycznym.<br />
TECHNIKI ZAPISU LITERATURY<br />
Zwykle prozę kojarzymy z epiką, a lirykę – z wierszem.<br />
Jest to jednak bardzo mylące, ponieważ wiersz to technika<br />
zapisu największych dzieł epickich starożytności – np.<br />
eposów Homera. Proza zaś występuje także w utworach<br />
lirycznych.<br />
relacja wers–składnia<br />
występowanie miary<br />
wierszowej<br />
występowanie rymów<br />
podział na strofy<br />
Kryteria<br />
klasyfikacji<br />
dominująca funkcja<br />
wypowiedzi<br />
dominujący<br />
cel wypowiedzi<br />
nadawca<br />
wypowiedzi<br />
przykładowe<br />
gatunki<br />
TYPY WIERSZA<br />
wiersz<br />
składniowy<br />
wiersz<br />
metryczny<br />
wiersz<br />
rymowy<br />
wiersz<br />
stroficzny<br />
wiersz<br />
askładniowy<br />
wiersz wolny<br />
wiersz biały<br />
wiersz<br />
stychiczny<br />
LITERATURA A RETORYKA<br />
Literatura<br />
estetyczna<br />
zachwycać<br />
narrator, podmiot<br />
liryczny,<br />
osoby dramatu<br />
epos, pieśń,<br />
hymn, tragedia<br />
Retoryka<br />
perswazyjna<br />
przekonać,<br />
pouczyć<br />
mówca<br />
satyra, traktat,<br />
kazanie<br />
TECHNIKI ZAPISU<br />
Proza<br />
Wiersz<br />
epika<br />
np. przekład Odysei<br />
Homera na język<br />
<strong>polski</strong> przez Jana<br />
Parandowskiego<br />
(gatunek: epos)<br />
np. Odyseja i Iliada<br />
Homera<br />
(gatunek: epos)<br />
liryka<br />
np. niektóre rozdziały<br />
Małego Księcia<br />
Antoine'a de Saint-<br />
-Exupéry’ego<br />
(np. VI, XVIII, XIX)<br />
np. Treny Jana<br />
Kochanowskiego<br />
Rembrandt van Rijk, Arystoteles z popiersiem Homera,<br />
1653, Metropolitan Museum of Art<br />
dramat<br />
np. pierwsza część<br />
sceny I Romea i Julii<br />
Williama Szekspira<br />
np. Dziady część II<br />
Adama Mickiewicza<br />
38
2. Klasyfikacje literatury<br />
Homer<br />
Odyseja. Odyseusz i syreny<br />
(Pieśń XII, fragmenty)<br />
[1] Na koniec w te słowa odezwała się czcigodna Kirke:<br />
– Najpierw spotkasz Syreny, które czarują wszystkich, co do nich przychodzą. Kto nieświadom zbliży<br />
się i posłucha głosu Syren, temu już nie wrócić do domu i nie zobaczyć żony i dziatek, idących naprzeciw<br />
z radością, bo go Syreny uwiodą swą dzwonną pieśnią. Siedzą na łące, a na wybrzeżu pełno jest<br />
kości tych, co słuchali ich głosu, pełno butwiejących skór. Trzeba ci je minąć. [...]<br />
[2] A właśnie nasz dzielny statek, gnany wiatrem, szybko zbliżał się do wyspy Syren. Nagle wiatr ustał,<br />
wygładziła się cisza bez powiewu, jakieś bóstwo uśpiło fale. Towarzysze skoczyli zwijać żagle i składać<br />
je na dnie okrętu, po czym wrócili do wioseł i bili piany białe gładzoną sośniną 1 .<br />
[3] A ja wielki krąg wosku pociąłem spiżem 2 na drobne kawałki i zgniotłem w krzepkiej dłoni. Wosk<br />
szybko zmiękł pod nakazem mej siły i odblasku Heliosa, władcy, syna Hyperiona. Wszystkim po kolei<br />
towarzyszom zalepiłem uszy. Oni zaś związali mi<br />
ręce i nogi i przymocowali do masztu, sami zaś<br />
siedząc przy wiosłach, bili siwe morze. Jechaliśmy<br />
żwawo i posunęliśmy się, ile głos doniesie. Już nie<br />
uszedł Syrenom nasz chyży okręt, który coraz się<br />
zbliżał, i wtedy podniosły dzwonny śpiew:<br />
[4] – Chodź do nas, sławiony Odyssie, wielka<br />
chwało Achajów, zatrzymaj statek, byś mógł<br />
słuchać naszego głosu. Nikt bowiem tu nie przepłynie<br />
na czarnym okręcie, póki z naszych ust nie<br />
posłyszy słodkiej pieśni. A kto się nią nacieszy,<br />
odjeżdża mądrzejszy, bo wszystko wiemy – i co<br />
z woli bogów wycierpieli Argiwi 3 na równinie<br />
trojańskiej, i co dzieje się na całej ziemi żywiącej<br />
rzesze.<br />
[5] Tak mówiły, śląc przecudny śpiew, a moje serce<br />
pragnęło słuchać. Ruchem brwi nakazywałem<br />
towarzyszom, by mnie odwiązali, lecz oni, pochyleni<br />
całym ciałem, wiosłowali. Wstał tylko Perimides<br />
i Euryloch i w gęstsze pęta jeszcze mnie<br />
mocniej ujęli. A kiedy okręt przepłynął i już nie<br />
było słychać śpiewu syren ani głosu, moi wierni<br />
towarzysze wydobyli wosk, którym zalepiłem im<br />
uszy, a mnie uwolnili z więzów.<br />
(tłum. Jan Parandowski)<br />
Odyseja, filmowa adaptacja epopei Homera ukazująca<br />
przygody Odyseusza (w tej roli Armand Assante), który<br />
wraca do domu po wygranej wojnie trojańskiej, reż. Andriej<br />
Konczałowski, 1997<br />
? Który z rodzajów literackich najłatwiej daje się<br />
przełożyć na język filmu? Uzasadnij swoją odpowiedź.<br />
1 gładzona sośnina – tu: wiosła.<br />
2 spiż – tu: nóż z brązu.<br />
3 Argiwi – tu: Grecy.<br />
39
WPROWADZENIE<br />
Wisława Szymborska<br />
Żona Lota 1<br />
Obejrzałam się podobno z ciekawości.<br />
Ale prócz ciekawości mogłam mieć inne powody.<br />
Obejrzałam się z żalu za miską ze srebra.<br />
Przez nieuwagę – wiążąc rzemyk u sandała.<br />
[5] Aby nie patrzeć dłużej w sprawiedliwy kark<br />
męża mojego, Lota.<br />
Z nagłej pewności, że gdybym umarła,<br />
nawet by nie przystanął.<br />
Z nieposłuszeństwa pokornych.<br />
[10] W nadsłuchiwaniu pogoni.<br />
Tknięta ciszą, w nadziei, że Bóg się rozmyślił.<br />
Dwie nasze córki znikały już za szczytem wzgórza.<br />
Poczułam w sobie starość. Oddalenie.<br />
Czczość wędrowania. Senność.<br />
[15] Obejrzałam się kładąc na ziemi tobołek.<br />
Obejrzałam się z trwogi, gdzie uczynić krok.<br />
Na mojej ścieżce zjawiły się węże,<br />
pająki, myszy polne i pisklęta sępów.<br />
Już ani dobre, ani złe – po prostu wszystko, co żyło,<br />
[20] pełzało i skakało w gromadnym popłochu.<br />
Obejrzałam się z osamotnienia.<br />
Ze wstydu, że uciekam chyłkiem.<br />
Z chęci krzyku, powrotu.<br />
Albo wtedy dopiero, gdy zerwał się wiatr,<br />
[25] rozwiązał włosy moje i suknię zadarł do góry.<br />
Miałam wrażenie, że widzą to z murów Sodomy<br />
i wybuchają gromkim śmiechem, raz i jeszcze raz.<br />
Obejrzałam się z gniewu.<br />
Aby nasycić się ich wielką zgubą.<br />
O TWÓRCY<br />
WISŁAWA SZYMBORSKA (1923–2012) – polska<br />
poetka, laureatka literackiej Nagrody Nobla<br />
(1996). W swej twórczości często podejmowała<br />
dialog z tradycją filozoficzną i kulturą wieków<br />
dawnych, by zdemaskować mity współczesności.<br />
Szymborska z dystansem i przekorą ukazywała<br />
uwikłanie człowieka w historię i biologię. W tym<br />
celu operowała ironią i paradoksem, a także<br />
oszczędnym, niekiedy kolokwialnym językiem.<br />
Żona Lota na Wzgórzu Sodomskim, Izrael<br />
Wzgórze Sodomskie prawie w całości jest zbudowane z halitu<br />
(soli kamiennej). Jeden z oddzielonych w wyniku erozji filarów<br />
przypomina ludzką postać. Niektórzy dostrzegają w nim biblijną<br />
żonę Lota, która zamieniła się w słup soli, gdyż obejrzała się za<br />
siebie wbrew Bożemu ostrzeżeniu podczas ucieczki z płonącej<br />
Sodomy (Rdz 19, 15–26)<br />
1 Tu i na s. 72 oraz 80: Twórczość Wisławy Szymborskiej © Fundacja Wisławy Szymborskiej, www.szymborska.org.pl<br />
40
2. Klasyfikacje literatury<br />
[30] Obejrzałam się z wszystkich podanych wyżej powodów.<br />
Obejrzałam się bez własnej woli.<br />
To tylko głaz obrócił się, warcząc pode mną.<br />
To szczelina raptownie odcięła mi drogę.<br />
Na brzegu dreptał chomik wspięty na dwóch łapkach.<br />
[35] I wówczas to oboje spojrzeliśmy wstecz.<br />
Nie, nie. Ja biegłam dalej,<br />
czołgałam się i wzlatywałam,<br />
dopóki ciemność nie runęła z nieba,<br />
a z nią gorący żwir i martwe ptaki.<br />
[40] Z braku tchu wielokrotnie okręcałam się.<br />
Kto mógłby to zobaczyć, myślałby, że tańczę.<br />
Niewykluczone, że oczy miałam otwarte.<br />
Możliwe, że upadłam twarzą zwróconą ku miastu.<br />
ANALIZA<br />
1. Kim jest osoba mówiąca w pierwszym i w drugim tekście? Czym te osoby różnią się od siebie?<br />
2. Skorzystaj z tabeli zestawiającej rodzaje literackie i określ, jaki rodzaj reprezentuje każdy z utworów. Wskaż<br />
kryteria potwierdzające Twoje ustalenia.<br />
3. Obiektywizacja czy subiektywizm? Odpowiedz, odnosząc się do obu tekstów. Uzasadnij swoje zdanie za<br />
pomocą odpowiednich cytatów.<br />
4. Który z tekstów odnosi się do zamkniętej przeszłości, a który oddaje wciąż żywą dla osoby mówiącej rzeczywistość<br />
emocjonalną? Uzasadnij odpowiedź.<br />
5. Zacytuj fragmenty wiersza Szymborskiej, które mają charakter epicki. Czy w związku z tym utwór można<br />
uznać za synkretyczny? Uzasadnij swoje zdanie, odnosząc się do tabeli Rodzaje literackie.<br />
6. Na podstawie tabeli zestawiającej różne typy wiersza określ, jaki typ reprezentuje Żona Lota.<br />
7. Rozstrzygnij, które z podanych stwierdzeń są prawdziwe, a które fałszywe.<br />
a) Liryka jest pisana tylko wierszem.<br />
b) Epika była pisana i wierszem, i prozą.<br />
c) Dramat używa tylko prozy.<br />
d) Nie ma utworów lirycznych zapisanych prozą.<br />
e) Wiersz może nie zawierać rymów.<br />
f) Każdy wiersz dzieli się na strofy.<br />
WYPOWIEDŹ PISEMNA<br />
8. Odwiedź bibliotekę szkolną i sprawdź, jakie klasyfikacje w niej zastosowano w celu uporządkowania zbioru<br />
tekstów literatury pięknej. Sporządź notatkę na ten temat.<br />
41
3 Znaki wokół nas<br />
Na co dzień poruszamy się w rzeczywistości obdarzonej<br />
wieloma znaczeniami. Część tych znaczeń można<br />
odczytać z przyrody, jednak ich znakomita większość<br />
należy do świata kultury i jest tworzona przez człowieka<br />
w sposób intencjonalny, tzn. powstaje w wyniku celowych<br />
działań, także nieświadomych. Kultura ludzka to świat<br />
wymiany znaczeń – informacji w szerokim rozumieniu<br />
tego słowa. Na lekcji będzie mowa o znakach, znaczeniach<br />
i sposobach ich przekazywania, a w szczególności<br />
o znakach, z których składa się ludzki język.<br />
POJĘCIE ZNAKU<br />
Znak to fragment rzeczywistości materialnej, który ma<br />
znaczenie, tzn. wskazując na coś innego niż on sam,<br />
niesie określoną informację. Znak jest zatem zawsze<br />
dwudzielny – zawiera element znaczący (np. ślad atramentu<br />
na kartce papieru, gest, dźwięk) i element znaczony<br />
(treść znaku: przedmiot, na który wskazuje; sens,<br />
który przekazuje). Naukę o znakach nazywa się semiotyką,<br />
a naukę o znaczeniach znaków – semantyką.<br />
ZNACZĄCY<br />
element materialny<br />
ZNACZONY<br />
element pojęciowy<br />
JEDEN ZNAK CZY RÓŻNE ZNAKI?<br />
Ten sam element materialny może być związany z różnymi<br />
elementami znaczonymi. Określonym znakiem<br />
jest jednak tylko wtedy, gdy ta sama postać materialna<br />
oznacza tę samą zawartość pojęciową. Można to wytłumaczyć<br />
na przykładzie dymu:<br />
a) znakiem jest ciemny dym wydobywający się z rury<br />
wydechowej samochodu; może on między innymi oznaczać,<br />
że silnik samochodu jest uszkodzony;<br />
b) Indianie wykorzystywali dym do powiadamiania się<br />
o wrogich plemionach lub zwierzętach, na które polowali;<br />
c) konklawe, zgromadzenie kardynałów wybierające papieża<br />
w Kościele katolickim, także posługuje się dymem<br />
– by poinformować, że dokonano wyboru.<br />
W powyższym przykładzie znaczącym elementem materialnym<br />
niosącym jakieś znaczenie jest za każdym<br />
razem dym, ale w drugim i trzecim przypadku znaczenie<br />
znaków przekazują sobie ludzie; bez tego przekazu<br />
oraz bez znajomości konwencji (umowy) wiążącej<br />
znak ze znaczeniem przestałyby one znaczyć to, co<br />
znaczą.<br />
RODZAJE ZNAKÓW<br />
Możemy wyróżnić dwa rodzaje znaków:<br />
▪Oznaki (symptomy) – znaki powstające w sposób naturalny,<br />
bez ludzkiego zamiaru. Pozwalają one odbierać<br />
informacje ze świata i mają przyczynowo-skutkowy<br />
charakter. Na przykład na podstawie stwierdzonej gorączki<br />
czy zmian na ludzkim ciele lekarz diagnozuje<br />
stan zdrowia pacjenta. Dym z przykładu a) służy mechanikowi<br />
do oceny stanu silnika samochodu.<br />
▪Znaki umowne – elementy rzeczywistości materialnej<br />
o znaczeniu nadanym przez człowieka. Tylko dzięki<br />
znakom umownym możliwe jest ludzkie porozumiewanie<br />
się – celowe przekazywanie sobie informacji. Możemy<br />
np. uśmiechnąć się do rozmówcy i „wysłać” mu<br />
w ten sposób informację o naszej życzliwości.<br />
Człowiek ma także wyjątkowe w świecie przyrody narzędzie<br />
porozumiewania się – język. W toku ewolucji nauczyliśmy<br />
się posługiwać brzmieniami, którym nadaliśmy<br />
odpowiednie znaczenia. W ten sposób w języku <strong>polski</strong>m<br />
słowo uśmiech oznacza określoną mimikę twarzy. Ale<br />
uśmiech możemy też narysować, np. w taki sposób: <br />
albo jeszcze prościej : ) .<br />
Znaki umowne możemy więc podzielić na znaki symboliczne<br />
i znaki ikoniczne. Znaki symboliczne są arbitralne<br />
– związek między formą znaku a znaczeniem został<br />
stworzony przez człowieka, natomiast znaki ikoniczne są<br />
podobne do oznaczanych rzeczy i zjawisk, odtwarzają<br />
pewne cechy ich wyglądu.<br />
42
3. Znaki wokół nas<br />
ZNAKI JĘZYKA NATURALNEGO<br />
Znakiem symbolicznym jest zarówno słowo uśmiech, jak<br />
i świadomie wysłany do kogoś uśmiech na twarzy. Znaki<br />
języka naturalnego, do których należy słowo uśmiech, są<br />
jednak specyficzną kategorią znaków symbolicznych:<br />
▪składają się ze zbioru elementarnych jednostek –<br />
brzmień, które odnoszą się do rzeczywistości jedynie<br />
w większych całościach, czyli w słowach (język składa się<br />
zatem ze znaków prostych i złożonych);<br />
▪mają dwie formy: brzmieniową i graficzną – znakom<br />
brzmieniowym odpowiadają znaki graficzne, czyli pismo.<br />
Formą pierwotną ludzkiego języka była mowa, dopiero<br />
później człowiek zaczął mowę zapisywać. Każdy znak<br />
brzmieniowy ma swój odpowiednik graficzny, choć czasem<br />
te odpowiedniki mogą być różne, np. w słowach<br />
uśmiech i się występuje taka sama głoska [ś] zapisana raz<br />
ś, a raz si.<br />
Wśród znaków języka naturalnego wyróżniamy: morfemy,<br />
wyrazy, związki frazeologiczne, wypowiedzenia, teksty.<br />
Językiem naturalnym nazywamy język powstały wskutek<br />
rozwoju grupy etnicznej / narodu (np. język <strong>polski</strong>), w odróżnieniu<br />
od języka sztucznego (np. esperanto).<br />
ZNAKI<br />
OZNAKI<br />
(symptomy)<br />
ZNAKI UMOWNE<br />
znaki symboliczne<br />
(konwencjonalne)<br />
znaki ikoniczne<br />
(ikonograficzne)<br />
ĆWICZENIA<br />
1. Skorzystaj z któregoś z internetowych źródeł wiedzy i wyjaśnij znaczenie podniesionego kciuka w kulturze<br />
rzymskiej. Odwołaj się do współczesnego znaczenia tego gestu. Wykaż na tym przykładzie, że ten sam gest<br />
może stanowić różne znaki.<br />
2. Znaki dymne z przykładu na s. 42 zaklasyfikuj jako umowne bądź symptomatyczne.<br />
3. Wymień oznaki, które zauważasz na ludzkiej twarzy. Określ ich znaczenie.<br />
4. Wśród podanych znaków rozróżnij znaki umowne i oznaki. Określ ich znaczenia: biała flaga, czerwone<br />
światło na skrzyżowaniu, sygnał dźwiękowy ambulansu, pisk opon, dym z komina domu, zaczerwienione<br />
oczy, uniesiony kciuk.<br />
5. Podaj przykład innego niż uśmiech znaku ikonicznego. Objaśnij jego znaczenie.<br />
6. W jakiej sytuacji uśmiech jest znakiem umownym, a w jakiej – symptomem? Uzasadnij swoje zdanie<br />
i zilustruj je przykładami.<br />
7. Podaj po trzy przykłady ikonograficznych i symbolicznych znaków drogowych.<br />
8. Zanalizuj trzy wybrane ikonki stosowane przez użytkowników czatów lub komunikatorów internetowych;<br />
określ związek ich formy znaczącej ze znaczeniami, które niosą.<br />
9. Podaj po jednym przykładzie znaków: ikonicznego, symbolicznego pozajęzykowego i symbolicznego językowego<br />
o tym samym znaczeniu. Określ to znaczenie.<br />
10. Powiedz, z jakich elementarnych brzmień składa się słowo słońce. W jaki sposób w polszczyźnie można<br />
zapisać każdą z głosek, które tworzą ten wyraz?<br />
11. Wyjaśnij, co oznacza w świetle teorii znaków przekład tekstu z jednego języka etnicznego na inny.<br />
43
WPROWADZENIE<br />
ZADANIE PROJEKTOWE<br />
10. W kilkuosobowych grupach opracujcie projekt pisma obrazkowego, którego elementy posłużą do przełożenia<br />
poezji na mowę zrozumiałą dla dzieci dopiero rozpoczynających naukę czytania i pisania w języku <strong>polski</strong>m<br />
(np. uczniów pierwszej klasy szkoły podstawowej). Opracujcie ogólne założenia pisma, formę graficzną<br />
znaków – możecie się inspirować różnymi pismami obrazkowymi, hieroglifami egipskimi, pismem Majów,<br />
techniką rebusów itp. Następnie przygotujcie przekład fragmentu wiersza Leopolda Staffa.<br />
Postępujcie zgodnie z podaną kolejnością działań:<br />
▪ Analiza założeń i danych: ustalenie, na czym ma polegać przekład<br />
wiersza, do kogo ma być adresowany, jakie cechy sprawią, że będzie ETAPY PRZYGOTOWANIA<br />
zrozumiały dla odbiorców (dzieci), oraz analiza i interpretacja fragmentu<br />
w celu zrozumienia jego sensów.<br />
PROJEKTU<br />
▪ Analiza problemu: zdobycie informacji na temat pisma obrazkowego<br />
(czym się charakteryzuje, z czego się składa, jakie warunki<br />
musi spełniać) oraz poznanie istniejących systemów takiego pisma.<br />
▪ Opracowanie koncepcji: zebranie pomysłów i stworzenie założeń<br />
projektowanego pisma (z jakich elementów powinno się składać,<br />
jak mają wyglądać znaki, czy będą proste i złożone, jakie będą<br />
zasady ich tworzenia, jak zapewnić pismu spójność i możliwość<br />
tworzenia nowych znaków itp.).<br />
▪ Stworzenie prototypu pisma: opracowanie modelowych znaków<br />
spełniających założenia przyjęte w koncepcji.<br />
▪ Przetestowanie prototypu: przełożenie fragmentu wiersza Staffa<br />
przy użyciu opracowanego pisma obrazkowego i sprawdzenie, czy<br />
dzieci rozumieją przekład.<br />
▪ Stworzenie (opisanie) zasad pisma po wyciągnięciu wniosków<br />
z testów.<br />
analiza założeń<br />
(cel, odbiorcy, dane, zasoby)<br />
analiza problemu<br />
(zdobycie wiedzy na temat<br />
dotychczasowych rozwiązań,<br />
odbiorców itp.)<br />
koncepcja<br />
(zebranie pomysłów, wybór<br />
najlepszego)<br />
Leopold Staff<br />
Ogród przedziwny<br />
(fragment)<br />
W przedziwnym mieszkam ogrodzie,<br />
Gdzie żyją kwiaty i dzieci<br />
I gdzie po słońca zachodzie<br />
Uśmiech nam z oczu świeci.<br />
[5] Wodotrysk bije tu dziwny,<br />
Co śpiewa jak śmiech i łkanie;<br />
Krzew nad nim rośnie oliwny<br />
Cichy jak pojednanie. […]<br />
prototyp<br />
(model wykonany według założeń<br />
koncepcji)<br />
przetestowanie i ewaluacja prototypu<br />
(sprawdzenie, czy rozwiązanie<br />
realizuje cele)<br />
stworzenie gotowego produktu<br />
realizującego cele projektu<br />
44
3. Znaki wokół nas<br />
AΩ T X<br />
Alfa i Omega – pierwsza<br />
i ostatnia litera alfabetu<br />
greckiego, symbol wszechmocy<br />
i wszechwiedzy boskiej<br />
Tau – ostatnia litera alfabetu<br />
hebrajskiego, w chrześcijaństwie<br />
jeden z pierwszych symboli<br />
krzyża i odkupienia grzechów<br />
ludzkości przez Jezusa<br />
Krzyż św. Andrzeja –<br />
pierwsza postać krzyża<br />
w symbolice chrześcijańskiej,<br />
krzyż symbolizuje mękę<br />
Jezusa i zbawienie ludzkości<br />
XI<br />
Monogram gwiaździsty<br />
– starożytny monogram (czyli<br />
skrót imienia) Jezusa Chrystusa<br />
pochodzący od liter: I (inicjał<br />
imienia Iesus) oraz X<br />
(odpowiednik łacińskiego „ch”<br />
– inicjał określenia Jezusa:<br />
Christos)<br />
Monogram konstantyński<br />
– monogram Chrystusa<br />
pochodzący od dwu<br />
pierwszych liter tego określenia<br />
w grece: X (odpowiednik<br />
łacińskiego „ch”) i P<br />
(odpowiednik łacińskiego „r”)<br />
XO<br />
Koło – dawny symbol pitagorejski<br />
– także w chrześcijaństwie<br />
symbolizuje wszechświat<br />
Pentagram –<br />
przedchrześcijański znak<br />
magiczny, w chrześcijaństwie<br />
jest symbolem pięciu<br />
zbawczych ran Chrystusa<br />
SYMBOLE<br />
CHRZEŚCIJAŃSKIE<br />
? Które z przedstawionych<br />
symboli mają charakter<br />
ikoniczny, a które<br />
symboliczny?<br />
Krzyż jerozolimski – symbol<br />
Jerozolimy i Ziemi Świętej, czyli<br />
Palestyny, w której żył i nauczał<br />
Jezus; pięć krzyży symbolizuje<br />
pięć ran Jezusa, cztery<br />
mniejsze krzyże bywały<br />
interpretowane jako cztery<br />
strony świata, ale też cztery<br />
kraje, które brały udział<br />
w wyprawach krzyżowych:<br />
Francję, Anglię, Niemcy<br />
i Królestwo Obojga Sycylii<br />
Krzyż maltański – znak<br />
zakonów szpitalników; osiem<br />
rozwidleń symbolizuje osiem<br />
błogosławieństw<br />
Krzyż papieski – oznacza władzę<br />
papieża (krzyż arcybiskupi<br />
oznaczający władzę biskupa ma<br />
jedną belkę mniej)<br />
45
Panorama Jerozolimy z widokiem na Ścianę Płaczu oraz Wzgórze<br />
Świątynne będące jednym z największych obszarów sakralnych na świecie.<br />
? Zbierz informacje na temat Ściany Płaczu. Dlaczego to miejsce<br />
jest tłumnie odwiedzane przez pielgrzymów?<br />
BIBLIA<br />
W LITERATURZE I KULTURZE
Bóg Starego Testamentu –<br />
historia Abrahama<br />
PIĘCIOKSIĄG MOJŻESZOWY<br />
p.n.e. VI V IV III II I I n.e.<br />
Historia Abrahama mieści się w otwierającej Biblię<br />
Księdze Rodzaju, która należy do pięciu ksiąg określanych<br />
w Biblii hebrajskiej jako Tora (Prawo), a w Bibliach<br />
chrześcijańskich jako Pięcioksiąg Mojżeszowy.<br />
Zalicza się do dziejów patriarchów izraelskich, czyli protoplastów<br />
– tych, od których wedle tradycji biblijnej pochodzi<br />
ród (rodzina) Izraela. Księga Rodzaju opowiada<br />
m.in. o powołaniu Abrahama na ojca narodu wybranego<br />
oraz o przymierzu Boga z Abrahamem. Dzięki wsparciu<br />
Stwórcy Abraham osiąga powodzenie w życiu, jest człowiekiem<br />
bogatym i zasiedla ziemię Kanaan. Dopiero<br />
jednak w wieku stu lat bohater i jego żona, Sara, doczekują<br />
się pierwszego syna, Izaaka. Na lekcji poznamy najbardziej<br />
dramatyczną część tej historii, opowiadającą<br />
o próbie, na którą Bóg wystawił Abrahama, i poznamy<br />
podstawowe cechy języka Biblii.<br />
U ŹRÓDEŁ TEKSTU<br />
Pięcioksiąg Mojżeszowy został spisany prawdopodobnie<br />
na przełomie V i IV w. p.n.e., chociaż w tradycji ustnej<br />
istniał zapewne od ok. X w. p.n.e. Księgi wchodzące w skład<br />
tego zbioru miały różnych autorów i pochodzą z różnych<br />
okresów, przy czym fragmenty jednego autorstwa znajdziemy<br />
w różnych miejscach. Trudno zarazem mówić<br />
o autorach tych ksiąg, ponieważ ci, którzy je spisywali,<br />
dokonywali jedynie redakcji przekazów ustnych. Z pewnością<br />
twórcą tego zbioru nie był, jak głosi tradycja, Mojżesz,<br />
choć jest on ważną postacią w tej części Biblii.<br />
FORMA GATUNKOWA<br />
Pięcioksiąg Mojżeszowy składa się z ksiąg, które obejmują<br />
głównie teksty narracyjne – opowiadania oraz elementy<br />
traktatu etycznego, prawniczego i religijnego. Ta część Biblii<br />
zawiera m.in. obraz początku świata, opowieść o Adamie<br />
i Ewie w raju (Edenie) i ich wygnaniu, historię Noego<br />
i potopu, Lota i jego żony oraz zburzenia Sodomy i Gomory.<br />
Historia Abrahama jest jednym z tych opowiadań.<br />
KONTEKST RELIGIJNY<br />
Tora stanowi dla judaizmu fundament religijny i etyczny,<br />
jest bowiem zbiorem najważniejszych wskazań i pouczeń,<br />
jakich wedle tradycji żydowskiej Bóg udzielił człowiekowi.<br />
Tytuł Księga Rodzaju (gr. génesis – rodzenie, ród, rodzaj),<br />
zachowany ze staro<strong>polski</strong>ego przekładu Jakuba Wujka, należy<br />
rozumieć jako „księga narodzin” lub „księga rodowodu”.<br />
Narodziny i rodowód dotyczą tu początków religii<br />
żydowskiej i patriarchów (ojców) judaizmu.<br />
Dla chrześcijaństwa Księga Rodzaju stanowi najważniejszą<br />
podstawę łączności między judaizmem a chrześcijaństwem<br />
i zapewnia jedność tradycji monoteistycznej oraz<br />
tożsamość źródeł religijnych judaizmu i chrześcijaństwa.<br />
Księga Rodzaju (22, 1–18) 1<br />
[1] A po tych wydarzeniach Bóg wystawił Abrahama na próbę. Rzekł do niego: „Abrahamie!” A gdy on<br />
odpowiedział: „Oto jestem” – powiedział: „Weź twego syna jedynego, którego miłujesz, Izaaka, idź do<br />
kraju Moria i tam złóż go w ofierze na jednym z pagórków, jakie ci wskażę”. Nazajutrz rano Abraham<br />
osiodłał swego osła, zabrał z sobą dwóch swych ludzi i syna Izaaka, narąbał drzewa do spalenia ofiary<br />
1 Wszystkie cytaty z Pisma Świętego, jeżeli nie podano inaczej, za: Biblia Tysiąclecia, wyd. 3. poprawione, Wydawnictwo Pallottinum, Poznań–Warszawa, 1990.<br />
Numeracja wersetów części wierszowanych za Biblią Tysiąclecia, numeracja akapitów prozy wprowadzona przez autorów podręcznika.<br />
48
7. Bóg Starego Testamentu – historia Abrahama<br />
Biblia, produkcja telewizyjna przedstawiająca najważniejsze historie biblijne – od stworzenia świata po narodziny<br />
chrześcijaństwa, ukazane z epickim rozmachem i spektakularnymi efektami specjalnymi, 2013; w roli Abrahama Gary Oliver.<br />
? Porównaj scenę ofiarowania Izaaka oddaną językiem filmu z obrazem (patrz: lekcja 8.) inspirowanym tą samą historią.<br />
Które przedstawienie silniej do Ciebie przemawia? Dlaczego?<br />
i ruszył w drogę do miejscowości, o której mu Bóg powiedział. Na trzeci dzień Abraham, spojrzawszy,<br />
dostrzegł z daleka ową miejscowość. I wtedy rzekł do swych sług: „Zostańcie tu z osłem, ja zaś i chłopiec<br />
pójdziemy tam, aby oddać pokłon Bogu, a potem wrócimy do was”. Abraham, zabrawszy drwa do<br />
spalenia ofiary, włożył je na syna swego Izaaka, wziął do ręki ogień i nóż, po czym obaj się oddalili.<br />
[2] Izaak odezwał się do swego ojca Abrahama:<br />
„Ojcze mój!” A gdy ten rzekł: „Oto jestem, mój synu” – zapytał: „Oto ogień i drwa, a gdzież jest jagnię<br />
na całopalenie?” Abraham odpowiedział: „Bóg upatrzy sobie jagnię na całopalenie, synu mój”. I szli<br />
obydwaj dalej. A gdy przyszli na to miejsce, które Bóg wskazał, Abraham zbudował tam ołtarz, ułożył<br />
na nim drwa i związawszy syna swego Izaaka położył go na tych drwach na ołtarzu. Potem Abraham<br />
sięgnął ręką po nóż, aby zabić swego syna.<br />
[3] Ale wtedy Anioł Pański 1 zawołał na niego z nieba i rzekł: „Abrahamie, Abrahamie!” A on rzekł:<br />
„Oto jestem”. [Anioł] powiedział mu: „Nie podnoś ręki na chłopca i nie czyń mu nic złego! Teraz poznałem,<br />
że boisz się Boga, bo nie odmówiłeś Mi nawet twego jedynego syna”.<br />
[4] Abraham, obejrzawszy się poza siebie, spostrzegł barana uwikłanego rogami w zaroślach. Poszedł<br />
więc, wziął barana i złożył w ofierze całopalnej zamiast swego syna. [...]<br />
1 Anioł Pański (także: Wysłannik Pana) – w Biblii określenie Bożego posłańca, a także samego objawiającego się Boga.<br />
49
BIBLIA W LITERATURZE I KULTURZE<br />
[5] Po czym Anioł Pański przemówił głośno z nieba do Abrahama po raz drugi: „Przysięgam na siebie, wyrocznia<br />
Pana 1 , że ponieważ uczyniłeś to, a nie oszczędziłeś syna twego jedynego, będę ci błogosławił i dam<br />
ci potomstwo tak liczne jak gwiazdy na niebie i jak ziarnka piasku na wybrzeżu morza; potomkowie twoi<br />
zdobędą warownie 2 swych nieprzyjaciół. Wszystkie ludy ziemi będą sobie życzyć szczęścia [takiego, jakie jest<br />
udziałem] twego potomstwa, dlatego że usłuchałeś mego rozkazu”.<br />
[6] Abraham wrócił do swych sług i wyruszywszy razem z nimi w drogę, poszedł do Beer-Szeby.<br />
I mieszkał Abraham nadal w Beer-Szebie.<br />
1 wyrocznia Pana – przepowiednia dana od Boga; w Biblii często pojawia się jako formuła stosowana przez proroków, mająca potwierdzić, że ich słowa<br />
pochodzą od Boga.<br />
2 warownie – zamki obronne.<br />
ANALIZA<br />
1. Które z podanych określeń najtrafniej opisuje rolę<br />
osoby opowiadającej zdarzenie przedstawione we<br />
fragmencie Księgi Rodzaju?<br />
a) świadek wydarzeń,<br />
b) ich uczestnik,<br />
c) prorok przepowiadający przyszłość,<br />
d) ktoś relacjonujący zdarzenia, o których słyszał.<br />
Uzasadnij swoją opinię.<br />
2. Przedstaw okoliczności próby, na którą Bóg<br />
wystawił Abrahama.<br />
3. Wskaż wypowiedzi Boga w trybie rozkazującym<br />
i w czasie przyszłym. Na ich podstawie określ<br />
relację między Bogiem a Abrahamem.<br />
4. Na podstawie wypowiedzi Abrahama dokonaj jego<br />
charakterystyki.<br />
POJĘCIA KLUCZOWE<br />
STYL BIBLIJNY – styl językowy, stosowany<br />
w Biblii i jej przekładach; cechuje go uroczysty<br />
i poważny charakter oraz wysoki rejestr,<br />
czyli wyrafinowanie składniowe i słownikowe.<br />
Do charakterystycznych cech stylu biblijnego<br />
należą inwersje, paralelizmy, używanie anafory<br />
i epifory, powtórzeń oraz wyliczeń.<br />
INWERSJA – szyk przestawny wyrazów, nienaturalna<br />
kolejność słów będąca sygnałem mowy<br />
uroczystej, podniosłej. Inwersja to jedna z cech<br />
charakterystycznych stylu biblijnego, spotykamy ją<br />
też w polszczyźnie inspirowanej łaciną.<br />
5. Znajdź w przytoczonym fragmencie Księgi<br />
Rodzaju przejawy stylu biblijnego:<br />
a) wymień słowa, które sprawiają, że tekst ma<br />
podniosły charakter,<br />
b) wskaż w przykłady inwersji,<br />
c) znajdź wszystkie wypowiedzenia, które zaczynają się od spójników, następnie odpowiedz czemu może<br />
służyć taki zabieg.<br />
6. W pierwszym akapicie znajdź zdania pojedyncze i złożone. Podziel je na wypowiedzenia złożone współrzędnie<br />
i podrzędnie. Uzasadnij swoje rozstrzygnięcia.<br />
7. Zanalizuj zdanie: „Nazajutrz rano Abraham osiodłał swego osła, zabrał z sobą dwóch swych ludzi i syna<br />
Izaaka, narąbał drzewa do spalenia ofiary i ruszył w drogę do miejscowości, o której mu Bóg powiedział”.<br />
Określ, jakimi częściami zdania są występujące w nim kolejno słowa i wyrażenia.<br />
INTERPRETACJA<br />
8. Wyjaśnij, na czym polega wyjątkowość ofiary, którą miał złożyć Abraham. Jak sądzisz, z jakich powodów Bóg<br />
zażądał takiego poświęcenia?<br />
50
7. Bóg Starego Testamentu – historia Abrahama<br />
9. Znajdź wszystkie fragmenty, w których Abraham mówi: „oto jestem”. O jakiej cesze bohatera świadczą,<br />
według Ciebie, te słowa?<br />
10. Wytłumacz, co to znaczy, że patriarcha „boi się Boga”.<br />
11. Przedstaw wymowę poznanej historii, formułując ogólny nakaz postępowania człowieka wobec Boga.<br />
WARTOŚCI I POSTAWY<br />
12. Uległość czy heroizm? Zorganizujcie klasową dyskusję, podczas której wyrazicie swoje zdanie na temat<br />
postawy Abrahama. Pamiętajcie o uzasadnianiu opinii.<br />
13. Jaki wizerunek Boga wyłania się z biblijnej historii Abrahama? Uzasadnij swoje zdanie.<br />
WYPOWIEDŹ PISEMNA<br />
14. Czy słowa duńskiego filozofa Sorena Kierkegaarda (czytaj: kirkegorda), że „wiara właśnie tam się zaczyna, gdzie<br />
myślenie się kończy” są prawdziwe? Uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do fragmentów Księgi Rodzaju.<br />
Brendan Powell Smith, The Brick Bible, 2001–2015. Projekt polegający na przedstawianiu historii ze Starego i Nowego<br />
Testamentu za pomocą konstrukcji z klocków lego. Początkowo fotografie scen biblijnych były umieszczane w Internecie,<br />
później wydano je także w formie książkowej.<br />
? Jak oceniasz projekt The Brick Bible? Czemu Twoim zdaniem służy takie przedstawienie Biblii?<br />
? Znajdź inne przykłady mieszania sacrum i profanum we współczesnej kulturze. Czy te przykłady są profanacją świętych<br />
treści? Uzasadnij swoją opinię.<br />
? Porównaj ilustrację z The Brick Bible ze słynnym obrazem Leonarda da Vinci (s. 55) ukazującym tę samą scenę. Jak kultura<br />
popularna przetwarza motywy biblijne wykorzystane wcześniej przez twórców z innych epok?<br />
51
BIBLIA W LITERATURZE I KULTURZE<br />
MINIPRZEWODNIK<br />
SYMBOLIKA BIBLIJNA<br />
1. MIEJSCA I ZDARZENIA<br />
GÓRA symbolizuje to, co wzniosłe i co wiąże się ze sferą<br />
sacrum. Wiele ważnych wydarzeń biblijnych miało miejsce<br />
na górach. Na górze Synaj (utożsamianej z górą Horeb) Bóg<br />
powołał Mojżesza (Wj 3,2–15), na jej szczycie dał mu tablice<br />
z Dziesięciorgiem Przykazań (Wj 19,2–25). Na górze Syjon<br />
w Jerozolimie król Salomon zbudował wspaniałą świątynię.<br />
Jezus rozpoczął swą nauczycielską działalność Kazaniem<br />
na Górze (Mt 5,1 nn.), na Górze Oliwnej zaczęła się jego<br />
męka, której kresem było ukrzyżowanie na wzgórzu Golgota<br />
(zwanym też Kalwarią).<br />
DROGA w Starym i Nowym Testamencie symbolizuje<br />
ludzkie życie, postępowanie. Jest ono odkryte przed Bogiem:<br />
„Czyż on nie widzi dróg moich, a kroków moich nie rachuje?”<br />
– pyta Hiob (Hi 31,4). Droga – życie – ma zmierzać ku<br />
kresowi, nabierać ostatecznego sensu. Od czasu wygnania<br />
z raju Adama i Ewy poszukują go wszyscy ludzie, skazani<br />
na wędrówkę. Dlatego w kulturze funkcjonuje topos<br />
człowieka wędrowca – homo viator. W świetle słów Jezusa<br />
„Ja jestem drogą, prawdą i życiem” (J 14,6) życie ludzkie ma<br />
być, dzięki jego nauce, pielgrzymowaniem ku zbawieniu.<br />
W interpretacji laickiej homo viator to człowiek aktywny,<br />
poszukujący sensu życia.<br />
PUSTYNIA jako ziemia jałowa i bezludna oznacza miejsce<br />
próby. Doświadczali jej przez czterdzieści lat Żydzi dążący<br />
do Ziemi Obiecanej. Pobyt na pustyni symbolizuje<br />
jednocześnie czas przygotowania: tam udał się św. Jan<br />
Chrzciciel przed rozpoczęciem misji proroka (Mk 1,2 nn.),<br />
na pustyni Jezus był kuszony przez szatana (Łk 4,1–13).<br />
POTOP symbolizuje katastrofę ludzkości. Bóg zsyła wielką<br />
powódź jako karę za nieprawość i zło, zostawia jednak przy<br />
życiu osobę sprawiedliwą – Noego (Rdz 6–9). Dzięki jego<br />
arce na ziemi znów odrodzi się życie.<br />
TĘCZA to symbol ponownego przymierza między Bogiem<br />
a ludźmi: „Łuk mój kładę na obłoki, aby był znakiem<br />
przymierza między Mną a ziemią” (Rdz 9,13).<br />
2. ZWIERZĘTA<br />
RYBA to pierwszy symbol chrześcijan, którzy nawiązywali<br />
do obietnicy Jezusa, że jego uczniowie będą „rybakami<br />
ludzi” (Mt 4,19) i do obrzędu chrztu polegającego<br />
wówczas na zanurzeniu w wodzie. Greckie słowo ichthys<br />
oznaczające rybę składa się z inicjałów wyrazów lesus<br />
Christos Theou Yios Soter – Jezus Chrystus, Boga Syn,<br />
Zbawiciel.<br />
OWCA (baranek) jako symbol odwołuje się do takich cech<br />
zwierzęcia, jak łagodność, cierpliwość, życie stadne, oraz<br />
faktu, że jagnię było zwierzęciem ofiarnym. Ze względu na<br />
te pierwsze cechy owca symbolizuje naród wybrany, którego<br />
strzeże Bóg (np. Ps 23, Iz 40,11) lub Chrystus – Dobry<br />
Pasterz (Łk 15,47). Dla chrześcijan baranek złożony w ofierze<br />
oznacza Jezusa oddającego swoje życie za grzechy ludzi, to<br />
„Baranek Boży, który gładzi grzechy świata” (J 1,29).<br />
Apokalipsa Świętego Jana przepowiada, że jako Baranek<br />
Jezus zstąpi na ziemię ponownie.<br />
Agnus Dei (Baranek Boży), fragment witraża, Sztokholm<br />
Baranek trzymający sztandar chrześcijański to symbol<br />
Chrystusa Zmartwychwstałego.<br />
52
7. Bóg Starego Testamentu – historia Abrahama<br />
WĄŻ jest zwykle symbolem zła i fałszu. Jego obecność<br />
jest znacząca zwłaszcza w pierwszej i ostatniej księdze<br />
Biblii. W Księdze Rodzaju wąż, nakłaniając Ewę, by zjadła<br />
zakazany owoc, namawia ją do nieposłuszeństwa wobec<br />
Boga (Rdz 3,1–5). W wizji Świętego Jana „niewiasta obleczona<br />
w słońce” pokonała węża – smoka, oznaczającego szatana<br />
(Ap 12,1–9). Wąż może też być symbolem roztropności<br />
(Mt 10,16), a zrzucanie przez niego starej skóry kojarzono<br />
z odrodzeniem wewnętrznym człowieka.<br />
GOŁĄB z gałązką oliwną w dziobie to znak pokoju,<br />
na pamiątkę gołębicy, która obwieściła Noemu koniec<br />
potopu. Wyraża też uczucie miłości i zjednoczenia<br />
z Bogiem (np. PnP 1,9). Dla chrześcijan jest symbolem<br />
Ducha Świętego, który podczas chrztu Jezusa w rzece<br />
Jordan przybrał postać gołębicy: „W chwili gdy wychodził<br />
z wody, ujrzał rozwierające się niebo i Ducha jak gołębicę<br />
zstępującego na siebie” (Mk 1,10).<br />
WRÓBEL jest przez pisarzy biblijnych ukazywany jako<br />
ptak niepozorny, stąd kojarzy się go z rzeczą małej wagi,<br />
o którą jednak Bóg także się troszczy: „A przecież żaden<br />
z nich nie jest zapomniany w oczach Bożych” (Łk 12,6).<br />
Szary, mały wróbel oznaczał też pokorę i skromność.<br />
3. LICZBY<br />
TRÓJKA symbolizuje Bożą doskonałość: Bóg jest po<br />
trzykroć święty (Iz 6,3), trzech aniołów gościł Abraham (Rdz<br />
18,2), wiele przysłów mądrego króla Salomona z Księgi<br />
Przysłów jest opartych na trójkowym wyliczeniu. Święty<br />
Paweł wyznaje, że „został porwany aż do trzeciego nieba”<br />
(2 Kor 12,2). Bóg chrześcijański występuje w trzech osobach<br />
– w Trójcy Świętej, jako Bóg Ojciec, Bóg Syn i Duch Święty.<br />
CZWÓRKA wyraża doskonałość ziemską (np. cztery<br />
strony świata, cztery wiatry). Imię stworzyciela świata –<br />
Jahwe – składa się w pisowni hebrajskiej z czterech liter<br />
(JHWH). Cztery rzeki wypływające z rajskiego ogrodu to<br />
według interpretacji chrześcijańskiej zapowiedź czterech<br />
Ewangelii kanonicznych.<br />
SIÓDEMKA to liczba pełni, suma Bożej i ziemskiej<br />
doskonałości (3+4). Siedem jest kolorów tęczy i siedem<br />
dni liczy tydzień – na pamiątkę sześciu dni stworzenia<br />
i dnia odpoczynku. Liczba ta wielokrotnie pojawia się<br />
w opowieściach biblijnych: Bóg zapowiada siedmiokrotną<br />
pomstę zabójcy Kaina; siedem krów chudych i siedem<br />
tłustych oraz siedem kłosów pełnych i siedem pustych<br />
widzi w swym śnie faraon (Rdz 41,1–27).<br />
Pablo Picasso (czytaj: pikaso), Gołąbek pokoju, 1948,<br />
kolekcja prywatna<br />
Słynny malarz narysował gołąbka, gdy przebywał we<br />
Wrocławiu jako uczestnik Światowego Kongresu Intelektualistów<br />
w Obronie Pokoju.<br />
DWUNASTKA także symbolizuje pełnię. Dwanaście<br />
było pokoleń Izraela i dwunastu apostołów, tyle miesięcy<br />
liczy sobie rok i tyle godzin – dzień (według starożytnych,<br />
porównaj: J 11,9). Dwanaście jest iloczynem liczb 3 i 4.<br />
4. BARWY<br />
BIEL jako kolor światła oznacza czystość, świętość, radość.<br />
Do noszenia białych szat nawołuje Kohelet (Koh 9,8), „białe<br />
jak światło” stało się odzienie Jezusa na Górze Przemienienia<br />
(Mt 17,2). Bieleją szaty świętych z Apokalipsy Świętego Jana.<br />
CZERWIEŃ, która w przyrodzie występuje dość rzadko,<br />
ma w symbolice biblijnej specjalne znaczenie. Z jednej<br />
strony kolor ten oznacza miłość (np. PnP 5,10), z drugiej<br />
zaś – krwawą ofiarę, mękę Chrystusa, to, co związane<br />
z cielesnością.<br />
CZERWIEŃ O PURPUROWYM ODCIENIU symbolizuje<br />
godność królewską, w takich szatach przedstawia się<br />
Chrystusa Króla.<br />
ZŁOTO kojarzono z życiodajnym słońcem, dlatego<br />
oznaczało to, co związane z niebem, z pierwiastkiem<br />
sacrum. Nie szczędzono cennego kruszcu na przyozdobienie<br />
świątyni Salomona, także niebiańskie Jeruzalem<br />
ma lśnić od złota (Ap 21,18–21).<br />
KOLOR ŻÓŁTY, tania imitacja złota, symbolizuje zdradę,<br />
fałsz (w żółtych szatach przedstawia się zwykle Judasza).<br />
53
Postacie biblijne<br />
Stary Testament<br />
Kain i Abel byli synami Adama i Ewy. Wedle Księgi Rodzaju<br />
Kain to pierwszy zabójca w dziejach ludzkości. Powodem<br />
morderstwa była zazdrość (Bóg przyjmował chętnie ofiary Abla<br />
z zarzynanych zwierząt, a nieprzychylnie patrzył na płody rolne<br />
składane mu przez Kaina).<br />
Adam i Ewa to mityczni prarodzice całej ludzkości, których<br />
wedle biblijnej Księgi Rodzaju Bóg umieścił pierwotnie w raju,<br />
a następnie stamtąd wypędził za złamanie zakazu zrywania owoców<br />
z drzewa poznania dobra i zła. Zbiorową odpowiedzialność za ich<br />
nieposłuszeństwo ponosi cała ludzkość – skazana m.in. na ciężką<br />
pracę i cierpienia kobiet podczas porodów.<br />
Noe – człowiek prawy i nieskazitelny, potomek Adama<br />
i Ewy w dziesiątym pokoleniu. W czasie potopu,<br />
zesłanego przez Boga jako kara za grzechy ludzkości,<br />
tylko Noe, jego rodzina i wszystkie zwierzęta ziemi<br />
zostali ocaleni. Noe zbudował arkę, która unosiła się<br />
na falach, dopóki wody nie opadły.<br />
Nowy Testament<br />
Maria Magdalena – jedna z uczennic Jezusa. Wedle przekazu<br />
ewangelicznego jako pierwsza odkryła pusty grób Chrystusa. Także<br />
jej, jako pierwszej, Jezus miał się ukazać po zmartwychwstaniu,<br />
dlatego jest nazywana Apostołką Apostołów.<br />
Rodzice Jezusa – wedle Ewangelii Józef, cieśla z Nazaretu, był ojcem tylko przybranym, gdyż Maryja poczęła Jezusa,<br />
będąc dziewicą. W tym stanie pozostała do końca życia, a po śmierci z ciałem została wzięta do nieba (raju).<br />
54
Biblia zawiera historie wielu ludzi – w większości bohaterów<br />
mitycznych, nieistniejących, ale także osób historycznych, ch, które<br />
odegrały rolę w dziejach starożytnego Izraela. Do dziś wiele<br />
postaci biblijnych to archetypy (wzorce) pewnych postaw i cech.<br />
Salomon – biblijny<br />
mędrzec, syn Dawida,<br />
król Izraela za jego<br />
największej świetności<br />
w czasach starożytnych<br />
(X w. p.n.e.), przez żydów<br />
i muzułmanów uznawany<br />
za proroka. ,,Mądrość<br />
Salomona przewyższała<br />
wszystkich ludzi<br />
Wschodu i Egipcjan”<br />
(7 Krl 5, 9–12)<br />
Mojżesz – biblijny prorok<br />
i przywódca Izraelitów<br />
– to postać na poły<br />
historyczna, na poły<br />
mityczna. Wedle biblijnego<br />
przekazu wyprowadził lud<br />
izraelski z egipskiej niewoli,<br />
przeprowadził przez<br />
Morze Czerwone (które<br />
rozstąpiło się przed nim<br />
na rozkaz Boga) i zniósł<br />
z góry Synaj dwie<br />
tablice z Dekalogiem –<br />
Dziesięciorgiem Przykazań.<br />
Ostatnia Wieczerza – według przekazu wszystkich Ewangelii kanonicznych było to ostatnie spotkanie Jezusa z uczniami przed jego uwięzieniem i ukrzyżowaniem. Wieczerza<br />
miała charakter uroczysty – wszyscy jej uczestnicy (wraz z Jezusem) obchodzili w ten sposób Paschę, największe święto religijne Żydów, ustanowione na pamiątkę ich wyzwolenia z niewoli<br />
egipskiej. W czasie wieczerzy Jezus zapowiedział swą mękę i wypowiedział słynne słowa o ciele i krwi, które mają być znakami pojednania Boga z grzeszną ludzkością.<br />
55
11<br />
Życie, śmierć i los –<br />
Księga Koheleta<br />
KSIĘGA KOHELETA<br />
p.n.e. VI V IV III II I I n.e.<br />
Księga Koheleta należy do ksiąg mądrościowych, a także<br />
wraz z Pieśnią nad Pieśniami, Księgami: Rut, Estery<br />
i Lamentacją – do tzw. Megillot (Pięciu zwojów). Występują<br />
one w tradycji judaistycznej obok siebie, gdyż są<br />
powiązane charakterem liturgicznym – czyta się je w czasie<br />
pięciu największych świąt żydowskich. Na lekcji poznamy<br />
początek Księgi Koheleta ukazujący wizję losu człowieka<br />
i przyjrzymy się budowie składniowej tego fragmentu.<br />
U ŹRÓDEŁ TEKSTU<br />
Księga Koheleta powstała prawdopodobnie w III w. p.n.e.<br />
Jej autor jest nieznany; długo uważano, iż był nim<br />
Salomon. Treść księgi przypomina staroegipski, starszy<br />
o co najmniej kilka wieków, Dialog zrozpaczonego ze swoją<br />
duszą. Utwór ten zawiera skargę na los wypowiadaną<br />
przez człowieka świadomego, że przybliża się ku śmierci<br />
i że nie znalazł dotąd sensu w swoim życiu.<br />
FORMA GATUNKOWA<br />
Księga Koheleta stanowi wierszowany wywód filozoficzny<br />
– nieskrępowane systematyczną formą wykładu rozmyślania<br />
zawierające zbiór aforyzmów i refleksji o dużym<br />
ładunku subiektywizmu i emocji.<br />
KONTEKST RELIGIJNY<br />
Kohelet (z hebrajskiego) to „człowiek przemawiający na<br />
zgromadzeniu”. Rolą takiej osoby było opowiadanie, nauczanie,<br />
przemawianie, stąd najbliższe w polszczyźnie<br />
wydaje się słowo „kaznodzieja” (ten, kto naucza, wygłasza<br />
kazania, zwykle pełniąc zarazem funkcje kapłańskie).<br />
Tytuł Księga Eklezjasty, jakim obdarzył tę część Biblii<br />
Czesław Miłosz, odwołuje się do greckiego słowa o tym<br />
samym znaczeniu, którego użył także Jakub Wujek w staro<strong>polski</strong>m<br />
tłumaczeniu ksiąg biblijnych.<br />
Księga Eklezjasty (1,1–14)<br />
Słowa kaznodziei, syna Dawidów,<br />
króla w Jeruzalem.<br />
[2] Marność nad marnościami,<br />
rzekł kaznodzieja,<br />
marność nad marnościami,<br />
wszystko marność.<br />
[3] Jaki pożytek ma człowiek<br />
z całego trudu swego,<br />
którym trudzi się pod słońcem 1 ?<br />
[4] Przemija pokolenie i rodzi się pokolenie,<br />
a ziemia trwa na wieki.<br />
1 pod słońcem – na ziemi, w świecie materialnym.<br />
WIEDZIEĆ WIĘCEJ<br />
W 2012 r. jedno z centrów sztuki w Londynie, Sutton<br />
House, zorganizowało wystawę Vanitas, na której<br />
zaprezentowano prace ukazujące ludzkie słabości:<br />
łakomstwo, pogoń za doskonałością, próżność jako<br />
daremne w obliczu nieuchronnej śmierci.<br />
Do motywu vanitas nawiązali również twórcy<br />
sesji modowej dla „Leone Magazine” z 2017 r.<br />
Zdjęcia zostały zatytułowane Vanitas Vanitatum,<br />
a modelki pozowały wśród zwiędłych kwiatów,<br />
warzyw i owoców.<br />
56
11. Życie, śmierć i los – Księga Koheleta<br />
[5] Słońce wschodzi i słońce zapada 1<br />
i dąży do miejsca swego,<br />
skąd będzie wschodziło.<br />
[6] Wiatr wędruje na południe<br />
i na północ zawraca,<br />
krąży i krąży w swoich kolejach 2 .<br />
[7] Wszystkie potoki płyną z gór do morza,<br />
a morze pełne nie jest.<br />
Na miejsce, skąd płynęły, wracają,<br />
aby znów płynęły.<br />
[8] Wszystkie rzeczy są trudliwe 3<br />
i człowiek ich nie wypowie 4 .<br />
Nie nasyci się oko patrzeniem,<br />
nie napełni się ucho słuchaniem.<br />
[9] Cokolwiek raz było, to będzie.<br />
Cokolwiek raz uczynione zostało,<br />
uczynione zostanie.<br />
A nie masz nic nowego pod słońcem.<br />
[10] Kto otworzy usta i powie:<br />
patrz, to jest nowe?<br />
To już działo się w wiekach,<br />
które były przed nami.<br />
[11] Nie zostaje pamięć o ludziach dawnych.<br />
Ani o tych, którzy po nich nastali,<br />
pamiętać będą później urodzeni.<br />
[12] Ja, kaznodzieja,<br />
byłem królem nad Izraelem w Jeruzalem.<br />
[13] I postanowiłem w sercu swoim<br />
szukać i wywiadywać się mądrością 5<br />
o wszystkich rzeczach, jakie są pod niebem 6 :<br />
złą sprawę dał Bóg synom ludzkim 7 ,<br />
że ciekawi są tego wielce.<br />
[14] Widziałem wszelkie dzieła<br />
czynione pod słońcem.<br />
A oto wszystko marność i gonienie za wiatrem.<br />
POJĘCIA KLUCZOWE<br />
PARALELIZM SKŁADNIOWY – powtórzenie lub<br />
podobieństwo konstrukcji składniowych wypowiedzeń<br />
w następujących po sobie częściach tekstu, np.<br />
Ty pójdziesz górą, a ja pójdę ścieżką.<br />
PARALELIZM ZNACZENIOWY – powtórzenie<br />
lub podobieństwo znaczeń wyrażeń w następujących<br />
po sobie częściach tekstu. Na przykład<br />
w ludowej piosence: „Ty pójdziesz górą / A ja doliną<br />
/ Ty zakwitniesz różą / A ja kaliną” – zestawione<br />
zostały następujące powtórzenia: ja–ty (osoby),<br />
zakwitnąć (metaforycznie wyrażony stan osób) oraz<br />
podobieństwa znaczeniowe: góra–dół (pojęcia<br />
przestrzenne), róża–kalina (kwitnące krzewy).<br />
VANITAS (łac. – marność) – pojęcie mające żródło<br />
w biblijnej Księdze Koheleta, oznacza znikomość,<br />
bezwartościowość rzeczy i spraw ludzkich. Formuła<br />
vanitas vanitatum (marność nad marnościami)<br />
utarła się jako określenie spraw ludzkich w świecie<br />
materialnym i samego świata materialnego.<br />
(tłum. Czesław Miłosz,<br />
Copyright ©1977 by the Czeslaw Milosz Estate)<br />
1 zapada – zachodzi.<br />
2 w swoich kolejach – na swoich drogach, tu: w swoim ruchu.<br />
3 trudliwe – pełne trudu, wysiłku.<br />
4 nie wypowie – nie nazwie, nie wyliczy.<br />
5 wywiadywać się mądrością – dowiadywać się, korzystając z mądrości.<br />
6 pod niebem – na ziemi, w świecie materialnym.<br />
7 złą sprawę dał Bóg synom ludzkim – zło (źle) uczynił Bóg ludziom.<br />
Fernando Vicente, Vanitas, XXI w.<br />
? Przyjrzyj się ilustracji. Co jest marnością<br />
zdaniem jej twórcy?<br />
57
BIBLIA W LITERATURZE I KULTURZE<br />
ANALIZA<br />
1. Przeanalizuj budowę składniową wypowiedzenia, w którym występuje wyrażenie „marność nad marnościami”<br />
(werset 2.). Wskaż równoważniki zdania w tej złożonej konstrukcji składniowej. Możesz skorzystać<br />
z miniprzewodnika Rodzaje zdań złożonych.<br />
2. Przeanalizuj budowę składniową wypowiedzenia z wersetu 3. Z ilu zdań składowych jest zbudowane?<br />
Określ, jakiego rodzaju są te zdania.<br />
3. Jaki typ zdań złożonych dominuje w wersetach 4–8? Uzasadnij odpowiedź.<br />
4. Jaki typ zdania podrzędnego występuje w wersecie 9.? Jaka jest funkcja tego zdania w tekście?<br />
5. Wskaż paralelizmy składniowe i znaczeniowe w przytoczonym fragmencie Księgi Koheleta.<br />
6. Wyjaśnij sensy zawarte w pytaniach występujących w tekście i na tej podstawie określ ich charakter<br />
(czy są w istocie pytaniami?).<br />
INTERPRETACJA<br />
7. Zinterpretuj sens wyrażenia „marność nad marnościami”.<br />
Czy zgadzasz się z tym przesłaniem?<br />
Uzasadnij swoje zdanie.<br />
8. Sformułuj opisane w cytowanym fragmencie<br />
prawa przyrody; określ, jaka ogólna refleksja<br />
o świecie się w nich mieści.<br />
9. Wskaż twierdzenia mające postać aforyzmów;<br />
wyjaśnij ich sensy.<br />
10. Postaw tezę interpretacyjną, w której wyrazisz<br />
swoją propozycję odczytania sensu analizowanego<br />
fragmentu Księgi Koheleta.<br />
POJĘCIA KLUCZOWE<br />
AFORYZM – „złota myśl" ; celne, zaskakujące,<br />
często paradoksalne, zwięźle sformułowane<br />
twierdzenie o sensie ogólnym.<br />
WARTOŚCI I POSTAWY<br />
11. Skomentuj słowa Koheleta:<br />
„Nie zostaje pamięć o ludziach<br />
dawnych”. Czy rzeczywiście<br />
pamięć o ludziach z przeszłości<br />
ginie w ludzkim świecie?<br />
Uzasadnij swoją opinię.<br />
Mural z motywem vanitas,<br />
XXI w., George Town, Malezja<br />
? Poszukaj innych dzieł sztuki<br />
zainspirowanych motywem vanitas.<br />
? Znajdź przejawy fascynacji śmiercią<br />
we współczesnej kulturze. Czy można je<br />
uznać za realizację motywu vanitas?<br />
Uzasadnij swoje zdanie.<br />
58
11. Życie, śmierć i los – Księga Koheleta<br />
MINIPRZEWODNIK<br />
RODZAJE ZDAŃ ZŁOŻONYCH<br />
ZDANIA ZŁOŻONE dzielimy na złożone współrzędnie<br />
(wypowiedzenia składowe są względem siebie równorzędne<br />
i zazwyczaj mogą istnieć samodzielnie) oraz złożone<br />
podrzędnie (wypowiedzenia składowe są od siebie zależne:<br />
jedno jest nadrzędne, czyli określane, a drugie – podrzędne,<br />
czyli określające i zazwyczaj zastępuje lub uzupełnia jakąś<br />
część wypowiedzenia nadrzędnego).<br />
Wśród zdań złożonych współrzędnie wyróżniamy pięć<br />
rodzajów:<br />
ZDANIA ŁĄCZNE – treści wypowiedzeń składowych<br />
pozostają ze sobą w relacji równoczesności lub wspólności<br />
przestrzennej; mogą się łączyć za pomocą spójników: i,<br />
oraz, także, a, zarazem lub bezspójnikowo;<br />
ZDANIA WYŁĄCZAJĄCE – treści wypowiedzeń<br />
składowych pozostają ze sobą w relacji równorzędnej<br />
negacji; łączą się za pomocą spójników: ani, ni lub<br />
bezspójnikowo;<br />
1 2<br />
ZDANIA PRZECIWSTAWNE – treści wypowiedzeń<br />
składowych zawierają wzajemną niezgodność lub<br />
przeciwstawienie, zwłaszcza wynikające z właściwości<br />
czasu lub przestrzeni; łączą się ze sobą za pomocą<br />
spójników: ale, lecz, a, jednak, jednakże, natomiast, zaś.<br />
1 2<br />
ZDANIA ROZŁĄCZNE – treści wypowiedzeń<br />
składowych wykluczają się, zawierają alternatywę (wybór);<br />
łączą się ze sobą za pomocą spójników: lub, albo, bądź.<br />
1 2<br />
ZDANIA WYNIKOWE – treści wypowiedzeń składowych<br />
pozostają w stosunku przyczynowo-skutkowym; łączą się<br />
za pomocą spójników: więc, zatem, toteż, dlatego lub<br />
bezspójnikowo.<br />
1 2<br />
W zdaniu złożonym podrzędnie składowe wypowiedzenia<br />
podrzędne pełnią taką samą funkcję, jak części zdania<br />
w zdaniu pojedynczym. W związku z tym wyróżniamy:<br />
ZDANIE PODMIOTOWE – zastępuje podmiot<br />
wypowiedzenia nadrzędnego albo uzupełnia informacje<br />
o nim; odpowiada na pytania: kto? co?<br />
ZDANIE ORZECZNIKOWE – zastępuje lub rozwija<br />
orzecznik orzeczenia imiennego z wypowiedzenia<br />
nadrzędnego; odpowiada na pytania: kim jest? czym jest?<br />
jaki jest?<br />
ZDANIE PRZYDAWKOWE – zastępuje niewyrażoną<br />
przydawkę z wypowiedzenia nadrzędnego; odpowiada na<br />
pytania: jaki? który? ile? czego? itp.<br />
ZDANIE OKOLICZNIKOWE – zastępuje okolicznik<br />
wypowiedzenia nadrzędnego, informuje o okolicznościach<br />
czynności lub stanu; odpowiada na pytania okolicznika,<br />
np. w jakim celu?<br />
ZDANIE DOPEŁNIENIOWE – zastępuje dopełnienie<br />
wypowiedzenia nadrzędnego, tzn. dopełnia informację<br />
zawartą w jego orzeczeniu; odpowiada na pytania<br />
przypadków z wyjątkiem mianownika.<br />
Istnieje też ZDANIE PODRZĘDNE ROZWIJAJĄCE,<br />
które nie zastępuje żadnej części zdania, lecz rozwija<br />
treść wypowiedzenia nadrzędnego.<br />
Budowę zdania złożonego podrzędnie można przedstawić<br />
graficznie:<br />
1<br />
2<br />
1<br />
2<br />
Wśród zdań złożonych wyróżniamy też ZDANIA<br />
WIELOKROTNIE ZŁOŻONE – ich wypowiedzenia składowe<br />
(wśród których bywają także równoważniki zdań)<br />
mogą być względem siebie współrzędne, nadrzędne lub<br />
podrzędne.<br />
1a<br />
2<br />
1b<br />
59
Miejsca biblijne<br />
Geografia świata przedstawionego na kartach Biblii to przestrzeń Bliskiego Wschodu –<br />
tereny rozciągające się na południe i wschód od Morza Śródziemnego przez obszar<br />
dzisiejszego północnego Egiptu, Syrii, Libanu, Jordanii, Izraela, Palestyny aż do Iraku<br />
(starożytnej Babilonii). Ziemia Obiecana żydów to w przybliżeniu teren dzisiejszego Izraela<br />
i Palestyny. Wiele miejsc biblijnych obrosło znaczeniami symbolicznymi, np. Jerozolima to<br />
symbol świętego miasta, góra Golgota – miejsca kaźni i cierpienia.<br />
GÓRA KARMEL<br />
GENEZARET<br />
GALILEA<br />
GÓRA SYNAJ<br />
GETSEMANI<br />
JEROZOLIMA<br />
MORZE CZERWONE<br />
DOLINA SARONU<br />
„Mojżesz wyciągnął rękę nad morze, a Pan cofnął wody gwałtownym wiatrem<br />
wschodnim, który wiał przez całą noc i uczynił morze suchą ziemią” (Wj 14,21).<br />
„Gdy Mojżesz zstępował z góry Synaj z dwiema tablicami Świadectwa w ręku,<br />
nie wiedział, że skóra na jego twarzy promieniała na skutek rozmowy z Panem” "<br />
(Wj 34,29).<br />
60
„Pewnego razu – gdy tłum cisnął się do Niego, aby słuchać słowa Bożego,<br />
a On stał nad jeziorem Genezaret – zobaczył dwie łodzie stojące przy brzegu; rybacy<br />
zaś wyszli z nich i płukali sieci” (Łk 5,1–2).<br />
„Achab rozesłał polecenie wszystkim Izraelitom i zgromadził proroków na górze<br />
Karmel” (1 Krl 18,20).<br />
„Oblubienica:<br />
Jam narcyz Saronu,<br />
lilia dolin” (PnP 2,1).<br />
„A kiedy przyszli do ogrodu zwanego Getsemani,<br />
rzekł Jezus do swoich uczniów: «Usiądźcie tutaj,<br />
Ja tymczasem będę się modlił»” (Mk 14,32).<br />
„A Jezus rzekł do nich: «Nie bójcie się! Idźcie<br />
i oznajmijcie moim braciom: niech idą<br />
do Galilei, tam Mnie zobaczą»” (Mt 28,10).<br />
„«Oto idziemy do Jerozolimy. Tam Syn Człowieczy zostanie wydany arcykapłanom i uczonym<br />
w Piśmie. Oni skażą Go na śmierć i wydadzą poganom. I będą z niego szydzić, oplują Go,<br />
ubiczują i zabiją, a po trzech dniach zmartwychwstanie»” (Mk 10,33–34).<br />
61
12<br />
Miłość nie tylko<br />
duchowa<br />
PIEŚŃ NAD PIEŚNIAMI<br />
p.n.e. VI V IV III II I I n.e.<br />
Pieśń nad Pieśniami – której fragmenty poznamy na<br />
lekcji – nie zawiera ani jednego bezpośredniego<br />
stwierdzenia na temat Boga i spraw sacrum, a jednak od<br />
ok. I w. n.e. należy do Biblii hebrajskiej, zaś po ustanowieniu<br />
kanonu biblijnego przez chrześcijaństwo – również<br />
do świętych ksiąg tej religii.<br />
U ŹRÓDEŁ TEKSTU<br />
Pieśń nad Pieśniami przetwarza dużo starszą tradycję<br />
egipskiej świeckiej liryki miłosnej. Powstała prawdopodobnie<br />
między VI a III w. p.n.e. Tradycja przypisywała<br />
jej autorstwo legendarnemu królowi-mędrcowi Salomonowi,<br />
ale nie on był jej twórcą. Utwór należy do tzw. Megillot<br />
(patrz: lekcja 11.) i jest odczytywany w czasie święta<br />
Paschy obchodzonego przez żydów wiosną na<br />
pamiątkę wyzwolenia Izraela z niewoli egipskiej.<br />
(Oblubieńcem), jako zapis Przymierza Boga z Izraelem.<br />
Chrześcijanie przejęli od żydów ten sposób objaśniania<br />
sensów Pieśni i wskazali kolejną warstwę jej znaczeń,<br />
zgodnych z odczytaniem całego Starego Testamentu<br />
przez chrześcijaństwo. W świetle tej interpretacji Pieśń<br />
nad Pieśniami obrazuje więź Chrystusa (Oblubieńca)<br />
z Kościołem lub duszą ludzką (Oblubienicą). Takie niedosłowne<br />
przedstawienie rzeczywistości, polegające na<br />
przyporządkowaniu jej poszczególnym elementom nadrzędnych<br />
sensów, nazywamy alegorią (patrz też: pojęcia<br />
kluczowe), odczytanie zaś tego przyporządkowania –<br />
interpretacją alegoryczną.<br />
FORMA GATUNKOWA<br />
Pieśń nad Pieśniami jest poematem lirycznym o tematyce<br />
miłosnej, jednak równie dobrze można uznać ją za<br />
zbiór pieśni miłosnych o charakterze weselnym i pochwalnym.<br />
Ponieważ stanowi ciąg wypowiedzi bohaterów,<br />
zawiera też cechy dramatu.<br />
KONTEKST RELIGIJNY<br />
Treść Pieśni nad Pieśniami jeszcze przed chrześcijaństwem<br />
interpretowano niedosłownie – jako przedstawienie<br />
więzi łączącej naród wybrany (Oblubienicę) z Bogiem<br />
Plakat widowiska Pieśń nad Pieśniami<br />
z repertuaru Krakowskiej Opery Kameralnej, 2009,<br />
reż. Jadwiga Leśniak-Jankowska<br />
Scenariusz oparto na Pieśni nad Pieśniami oraz fragmentach<br />
Księgi Rodzaju i Księgi Koheleta. To udramatyzowane<br />
oratorium jest hymnem ku chwale miłości<br />
w jej ludzkim i mistycznym wymiarze.<br />
62
12. Miłość nie tylko duchowa<br />
Pieśń nad Pieśniami (1,15–2,4)<br />
OBLUBIENIEC:<br />
[10] O jak piękna jesteś, przyjaciółko moja,<br />
jak piękna,<br />
oczy twe jak gołębice!<br />
OBLUBIENICA:<br />
[16] Zaiste piękny jesteś, miły mój,<br />
o jakże uroczy!<br />
Łoże nasze z zieleni.<br />
OBLUBIENIEC:<br />
[17] Belkami domu naszego są cedry 1 ,<br />
a cyprysy 2 ścianami.<br />
OBLUBIENICA:<br />
[1] Jam narcyz Saronu 3 ,<br />
lilia dolin.<br />
OBLUBIENIEC:<br />
[2] Jak lilia pośród cierni,<br />
tak przyjaciółka ma pośród dziewcząt.<br />
OBLUBIENICA:<br />
[3] Jak jabłoń wśród drzew leśnych,<br />
tak ukochany mój wśród młodzieńców.<br />
W upragnionym jego cieniu usiadłam,<br />
a owoc jego słodki memu podniebieniu.<br />
[4] Wprowadził mnie do domu wina 4 ,<br />
i sztandarem jego nade mną jest miłość.<br />
Marc Chagall, Pieśń nad Pieśniami IV, 1958, Musée National<br />
(czytaj: mjuze nasjonal) Marc Chagall, Nicea<br />
? Zinterpretuj tytuł obrazu. Na czym polega tu<br />
nawiązanie do księgi biblijnej?<br />
SENS DOSŁOWNY<br />
SENS ALEGORYCZNY<br />
tradycja judaistyczna<br />
tradycja chrześcijańska<br />
Oblubieniec<br />
Oblubienica<br />
Bóg<br />
Naród<br />
Wybrany<br />
Jezus<br />
Kościół,<br />
dusza ludzka<br />
1 cedr – gatunek długowiecznego drzewa rosnącego w Libanie, drewno cedru wydziela piękny zapach i jest niezwykle trwałe.<br />
2 cyprys – wiecznie zielone drzewo o wrzecionowatym kształcie.<br />
3 Saron (hebr. Szaron) – dolina w Izraelu pomiędzy Karmelem a Jafą, znana z żyznej ziemi i bogatej roślinności.<br />
4 dom wina – dom weselny, sala biesiadna.<br />
63
BIBLIA W LITERATURZE I KULTURZE<br />
ANALIZA<br />
1. Określ, kto się wypowiada w tym fragmencie<br />
Pieśni nad Pieśniami.<br />
2. Do kogo zwracają się Oblubieniec i Oblubienica<br />
w wykrzyknieniach zawartych w pierwszych pięciu<br />
wersach fragmentu?<br />
3. Wymień porównania, jakimi posługują się Oblubieniec<br />
i Oblubienica w swoich opisach. Zanalizuj<br />
ich strukturę – kto, co, do czego jest porównywane?<br />
4. Porównaj budowę wykrzyknień, w których występują<br />
słowa jak, jakże, oraz porównań. Czym różnią<br />
się te konstrukcje językowe?<br />
5. W których częściach tekstu kochankowie wyrażają<br />
uczucia bezpośrednio, a w których pośrednio<br />
(za pomocą obrazów przyrody)?<br />
INTERPRETACJA<br />
6. Zinterpretuj sens porównań występujących<br />
w tekście.<br />
7. Wyjaśnij alegoryczne znaczenie dwu obrazów<br />
domu: z wersów 6.–8. oraz 17.–18.<br />
8. Podaj znaczenie symboli: narcyz, lilia, ciernie,<br />
jabłoń.<br />
9. Miłość erotyczna czy duchowa? Jaki rodzaj uczucia<br />
wyrażają rozmówcy?<br />
WARTOŚCI I POSTAWY<br />
10. Czy miłość wyrażana przez bohaterów Pieśni nad<br />
Pieśniami warta jest przeżycia? Czy to miłość<br />
prawdziwa? Uzasadnij swoje zdanie.<br />
11. Co sprawia, że fascynacja przeradza się w prawdziwą<br />
miłość? Jakie cechy definiują trwałe uczucie? W odpowiedzi<br />
odwołaj się do Pieśni nad Pieśniami.<br />
WYPOWIEDŹ PISEMNA<br />
12. Miłość przedstawiona w Pieśni nad Pieśniami to<br />
obraz prawdziwego czy wyidealizowanego uczucia?<br />
Postaw tezę i ją uzasadnij, odwołując się do wybranych<br />
fragmentów pieśni, również tych, które nie<br />
znalazły się w podręczniku.<br />
13. Porównaj język (w tym użyte środki stylistyczne)<br />
oraz wymowę Pieśni nad Pieśniami i Hymnu<br />
o Miłości Pawła z Tarsu. Wnioski zapisz w formie<br />
interpretacji porównawczej. R<br />
POJĘCIA KLUCZOWE<br />
LIRYKA POŚREDNIA – typ wypowiedzi lirycznej,<br />
w której podmiot nie ujawnia się bezpośrednio,<br />
lecz wyraża uczucia za pośrednictwem obrazu<br />
świata, opisu, opowiadania, refleksji itp.<br />
SYMBOL to w literaturze i sztuce niedosłowne<br />
przedstawienie za pomocą przedmiotu materialnego<br />
obdarzonego w tekście ukrytymi znaczeniami, które<br />
wskazują na niematerialne, zwykle trudne do<br />
wyrażenia sensy. Jego struktura jest dwupoziomowa:<br />
przedstawiona rzecz nie traci swoich cech realnych<br />
i jednocześnie odnosi się do sensów głębszych,<br />
wykraczających poza rzeczywistość. Symbol ma wiele<br />
znaczeń, zależą one od kontekstu, w jakim jest<br />
umieszczony. Charakteryzuje go zamierzona<br />
zagadkowość. Znaczenie dosłowne i symboliczne<br />
łączy zasada analogii, odpowiedniości.<br />
ALEGORIA – (gr. allēgoreín – mówić obrazowo)<br />
to w literaturze i sztuce niedosłowne przedstawianie<br />
rzeczywistości – poprzez obrazy, zdarzenia czy<br />
postaci mające, poza dosłownym, ukryty sens<br />
przenośny, zwykle jednoznaczny. Alegoria odwołuje<br />
się do systemu znaczeń znanego odbiorcy<br />
z danego kręgu kulturowego. Składają się nań<br />
poszczególne elementy odpowiadające innemu<br />
systemowi, np. różne zwierzęta różnym cechom<br />
ludzkim (np. alegorią sprytu jest lis, pracowitości<br />
– mrówka). Alegoria jest charakterystyczna dla<br />
przypowieści religijnej lub bajki.<br />
WYKRZYKNIENIE (eksklamacja) – zdanie<br />
wykrzyknikowe lub odpowiadający mu równoważnik<br />
zdania służące wyrażeniu stosunku emocjonalnego;<br />
często ma postać apostrofy (zwrotu do<br />
adresata), zwykle jest zakończone wykrzyknikiem.<br />
METAFORA POETYCKA to niedosłowne użycie<br />
słowa w języku literackim. Polega na zaskakującym,<br />
niecodziennym zestawieniu wyrazów, w którego<br />
wyniku powstają ich nowe, odkrywcze znaczenia<br />
(np. „usypia horyzont w kąciku twych ust”).<br />
PORÓWNANIE – środek artystyczny polegający na<br />
zestawieniu jednego zjawiska (przedmiotu) z innym,<br />
tak by wydobyć, uwydatnić cechy pierwszego. Dwa<br />
elementy porównania mogą być ze sobą połączone<br />
wyrażeniami: jak, jako, niby, na kształt itp.<br />
64
13<br />
Współczesne nawiązania<br />
do Pieśni nad Pieśniami<br />
R<br />
Pieśń nad Pieśniami stanowi uniwersalny i nieprzemijający<br />
wzór poezji miłosnej dla twórców wszech<br />
czasów. Zarówno język, jak i symbolika tej księgi są stale<br />
obecne w tekstach literackich, także najnowszych. Na<br />
lekcji poznamy dwa <strong>polski</strong>e wiersze z połowy XX w.,<br />
w których można znaleźć te odwołania.<br />
KONTEKST HISTORYCZNOLITERACKI<br />
Po rozluźnieniu ucisku cenzury w życiu literackim, a także<br />
odejściu przez władze komunistyczne od oficjalnej<br />
promocji literatury tendencyjnej i propagującej socjalizm<br />
poezja polska ożyła. Około roku 1956, który stanowi<br />
umowną cezurę stalinizmu w Polsce, zadebiutowali wybitni<br />
twórcy, określeni później mianem „pokolenia<br />
Współczesności” – od nazwy pisma literackiego założonego<br />
w 1958 r. Do tego pokolenia zalicza się również<br />
Edwarda Stachurę i Halinę Poświatowską, choć nie należeli<br />
oni formalnie do żadnej grupy poetyckiej. W twórczości<br />
koncentrowali się na sprawach prywatnych i uczuciach<br />
i mieli osobne miejsce na literackiej mapie PRL.<br />
Edward Stachura<br />
Pejzaż<br />
Usypia horyzont w kąciku twych ust<br />
i powracają chmury i słońce<br />
łagodniejsze półwyspy prosić<br />
o miękkie nory twoich oczu<br />
[5] W dalekich krajach<br />
białe dłonie mnichów<br />
zarzynają młode daniele<br />
i na kamiennych posadzkach swoich domów<br />
rozkładają skóry miękkie<br />
[10] dla jednej stopy twojej<br />
Rano kiedy szyję podnosisz leniwie<br />
ręce złodziei podsuwają ci<br />
grzebienie z kości słoniowej<br />
i najpiękniejsze konie<br />
[15] przybiegają pod okno<br />
O TWÓRCY<br />
EDWARD STACHURA (1937–1979) był jednym<br />
z najbardziej oryginalnych <strong>polski</strong>ch poetów tworzących<br />
po II wojnie światowej. Dzieciństwo spędził<br />
we Francji. Pisał wiersze, poematy, piosenki, a także<br />
prozę poetycką. Wcielał w życie hasło, a zarazem<br />
tytuł jednego ze swoich dzieł – „Wszystko jest<br />
poezja”. Do jego najsłynniejszych utworów należy<br />
cykl piosenek, które sam wykonywał, a które w latach<br />
80. XX wieku zostały spopularyzowane przez zespół<br />
Stare Dobre Małżeństwo. Stachura jest też autorem<br />
poematów Przystępuję do Ciebie i Kropka nad<br />
epsilonem oraz powieści Siekierezada (sfilmowanej<br />
przez Witolda Leszczyńskiego w 1985 r.) i Cała<br />
jaskrawość.<br />
65
R<br />
BIBLIA W LITERATURZE I KULTURZE<br />
ANALIZA<br />
1. Spróbuj uzupełnić brakującą w tekście interpunkcję. Na ile zdań podzielisz tekst?<br />
2. Dokonaj analizy składniowej wypowiedzeń z wiersza. Jak taka budowa zdań wpływa na wymowę utworu?<br />
3. Jaki stosunek do opisywanej osoby wyraża podmiot mówiący?<br />
4. Czy uczucia osoby mówiącej są wyrażone w tekście wprost czy pośrednio? Uzasadnij swoją odpowiedź.<br />
INTERPRETACJA<br />
5. Wyjaśnij, jak rozumiesz metafory zawarte w pierwszej strofie wiersza.<br />
6. Czy obrazy poetyckie z drugiej i trzeciej strofy mogą mieć charakter alegoryczny? Uzasadnij odpowiedź.<br />
7. Wskaż w drugiej strofie wiersza elementy przedstawienia mogące pełnić funkcję symboli. Zinterpretuj je.<br />
8. Wyjaśnij, na czym polega podobieństwo przedstawienia Oblubieńca i Oblubienicy w Pieśni nad Pieśniami<br />
oraz przedstawienia bohaterki wiersza Pejzaż Edwarda Stachury. Uzasadnij, odwołując się do obu tekstów.<br />
WARTOŚCI I POSTAWY<br />
9. Czy miłość usprawiedliwia bezwarunkowy podziw dla ukochanej osoby? Uzasadnij swoje zdanie.<br />
10. Czy zgadzasz się z poglądem, że w imię miłości można złożyć każdą ofiarę, nawet jeśli wiąże się ona z niezawinionym<br />
cierpieniem? Uzasadnij swoje zdanie.<br />
ZADANIE PROJEKTOWE<br />
11. Zorganizujcie klasowy konkurs:<br />
w kilkuosobowych zespołach<br />
opracujcie antologie najpiękniejszych,<br />
waszym zdaniem, wierszy<br />
o miłości. Każdy utwór zilustrujcie<br />
– obrazem / grafiką / plakatem<br />
pasującym do jego przesłania.<br />
Wspólnie porównajcie<br />
i oceńcie efekty. Najlepszy<br />
projekt otrzyma formę albumu.<br />
Edvard Munch, Pocałunek na plaży, 1921,<br />
Museum of Fine Art, Houston<br />
? Porównaj obraz Muncha z wierszem<br />
Haliny Pawlikowskiej. Czy zgadzasz się<br />
ze stwierdzeniem, że oboje twórcy, choć<br />
posługują się innymi środkami wyrazu,<br />
mówią o miłości w podobny sposób?<br />
Uzasadnij swoje zdanie.<br />
66
Halina Poświatowska<br />
Odłamałam gałąź miłości<br />
odłamałam gałąź miłości<br />
umarłą pochowałam w ziemi<br />
i spójrz<br />
mój ogród rozkwitł<br />
[5] nie można zabić miłości<br />
jeśli ją w ziemi pogrzebiesz<br />
odrasta<br />
jeśli w powietrze rzucisz<br />
liścieje skrzydłami<br />
[10] jeśli w wodę<br />
skrzelą błyska<br />
jeśli w noc<br />
świeci<br />
13. Współczesne nawiązania do Pieśni nad Pieśniami<br />
O TWÓRCY<br />
HALINA POŚWIATOWSKA (1935–1967) – jedna z najbardziej<br />
znanych <strong>polski</strong>ch poetek tworzących poezję<br />
miłosną, owiana legendą ze względu na nieszczęśliwy<br />
los i krótkie życie. Nieuleczalnie chora na serce, dużą<br />
część życia spędziła w szpitalach i sanatoriach; w wieku<br />
21 lat, po dwu latach małżeństwa, doświadczyła<br />
śmierci męża, sama zmarła w wieku 32 lat.<br />
R<br />
więc ją pogrzebać chciałam w moim sercu<br />
[15] ale serce miłości mojej było domem<br />
moje serce otwarło swoje drzwi sercowe<br />
i rozdzwoniło śpiewem swoje sercowe ściany<br />
moje serce tańczyło na wierzchołkach palców<br />
więc pogrzebałam moją miłość w głowie<br />
[20] i pytali ludzie<br />
dlaczego moja głowa ma kształt kwiatu<br />
i dlaczego moje oczy świecą jak dwie gwiazdy<br />
i dlaczego moje wargi czerwieńsze są niż świt<br />
chwyciłam miłość aby ją połamać<br />
[25] lecz giętka była oplotła mi ręce<br />
i moje ręce związane miłością<br />
pytają ludzie czyim jestem więźniem<br />
Amedeo Modigliani, Stojąca naga Elvira, 1918<br />
? Co świadczy o subtelności artysty w Pieśni nad Pieśniami<br />
i w wierszu Edwarda Stachury, a co w akcie Modiglianiego?<br />
67
BIBLIA W LITERATURZE I KULTURZE<br />
ANALIZA<br />
1. Określ, kto jest podmiotem mówiącym w wierszu. Czego ta wypowiedź dotyczy?<br />
2. Zanalizuj budowę składniową pierwszej i trzeciej strofy. Czemu służy takie ukształtowanie wypowiedzi?<br />
3. Wskaż paralelizmy składniowe i znaczeniowe w wierszu.<br />
4. Znajdź zdania przeciwstawne w ostatnich trzech strofach wiersza. Wyjaśnij ich sensy.<br />
INTERPRETACJA<br />
5. Jeżeli pierwszą strofę wiersza uzna się za alegorię, to jaki będzie jej sens?<br />
6. Potraktuj metafory zawarte w trzeciej strofie wiersza jako argumenty potwierdzające tezę „nie można zabić<br />
miłości” i w tym kontekście wyjaśnij ich znaczenie.<br />
7. Zinterpretuj opisane w ostatnich trzech strofach wiersza losy „pogrzebanej” miłości.<br />
WARTOŚCI I POSTAWY<br />
8. Czy zgadzasz się ze słowami poetki, że nie można zabić miłości? Uzasadnij swoje zdanie.<br />
9. Przedyskutujcie w klasie problem: Czy człowiek ma prawo „pochować” miłość? Czy raz narodzona powinna<br />
trwać wiecznie? Pamiętajcie o uzasadnianiu swoich opinii.<br />
WYPOWIEDŹ PISEMNA<br />
10. Sporządź krótkie hasło encyklopedyczne:<br />
„Miłość” (w znaczeniu uczucia łączącego<br />
dwoje ludzi) do encyklopedii internetowej.<br />
11. Czy miłość umiera? Postaw tezę i ją uzasadnij,<br />
odwołując się do swoich doświadczeń oraz<br />
różnych teksów kultury.<br />
Waldemar Świerzy, Trzeba zabić tę miłość,<br />
plakat filmowy, 1972<br />
Osadzony w realiach lat 70. XX w. film Janusza<br />
Morgensterna przedstawia dzieje miłości dwojga<br />
maturzystów – rzeczowej i odpowiedzialnej<br />
dziewczyny i słabego, lekkomyślnego chłopca. Upływ<br />
czasu nie zmniejszył wartości filmu. W 2014 r.<br />
amerykański reżyser Martin Scorsese (czytaj: skorsezi)<br />
uznał go za jedno z arcydzieł <strong>polski</strong>ej kinematografii<br />
i zaprezentował na zorganizowanym przez siebie<br />
festiwalu <strong>polski</strong>ch filmów w Stanach Zjednoczonych<br />
i Kanadzie.<br />
? Zinterpretuj wymowę plakatu w kontekście tytułu<br />
filmu Morgensterna. Zwróć uwagę na kolorystykę. Co<br />
oznacza umieszczenie tęczy w ludzkiej głowie?<br />
68
15<br />
Psalmy inspiracją dla poetów<br />
wszech czasów<br />
R<br />
Księga Psalmów przyciągała uwagę twórców wszystkich<br />
epok literackich ze względu na swoją wartość<br />
poetycką. Psalmy są przecież utworami lirycznymi,<br />
w których uzewnętrzniają się najróżniejsze uczucia<br />
człowieka. Na lekcji poznamy dzieła twórców XX w.:<br />
Czesława Miłosza i Wisławy Szymborskiej, którzy na<br />
różne sposoby odwoływali się do bogactwa poetyckiego<br />
biblijnego psałterza.<br />
U ŹRÓDEŁ TEKSTU<br />
Miłosz przetłumaczył Księgę Psalmów w 1981 r. sięgając<br />
po oryginał hebrajski, choć inspirował się Psałterzem<br />
puławskim, powstałym w końcu XV w. Poeta zastosował<br />
układ wersetu biblijnego, nie zaś strofy. Poetycką parafrazę<br />
Psalmu 30 autorstwa Miłosza zestawiamy z wiernym<br />
przekładem tego utworu dokonanym przez tłumaczy Biblii<br />
Tysiąclecia – dziś najpopularniejszej Biblii w Polsce.<br />
Psalm 30<br />
Podzięka za wybawienie od śmierci<br />
Psalm. Pieśń na uroczystość poświęcenia świątyni. Dawidowy.<br />
[2] Wysławiam Ciebie, Panie, boś mnie wybawił<br />
i nie uradowałeś mych wrogów z mojego powodu.<br />
[3] Panie, mój Boże,<br />
do Ciebie wołałem, a Tyś mnie uzdrowił.<br />
[4] Panie, dobyłeś mnie z Szeolu 1 ,<br />
przywróciłeś mnie do życia spośród schodzących do grobu.<br />
[5] Śpiewajcie Panu psalm wy, co Go miłujecie,<br />
wychwalajcie pamiątkę Jego miłości!<br />
[6] Gniew Jego bowiem trwa tylko przez chwilę,<br />
a Jego łaskawość – przez całe życie.<br />
Płacz nadchodzi z wieczora,<br />
a rankiem okrzyki radości.<br />
[7] A ja powiedziałem pewny siebie:<br />
«Nigdy się nie zachwieję».<br />
[8] Z łaski Twojej, Panie, uczyniłeś mnie niezdobytą górą,<br />
a gdy ukryłeś swe oblicze, ogarnęła mnie trwoga.<br />
[9] Wołam do Ciebie, Panie,<br />
błagam Boga mego o miłosierdzie:<br />
[10] «Jaki będzie pożytek z krwi mojej,<br />
z mojego zejścia do grobu?<br />
1 Mowa o niebezpieczeństwie śmierci (przypis za Biblią Tysiąclecia).<br />
69
R<br />
BIBLIA W LITERATURZE I KULTURZE<br />
Czyż proch Cię będzie wysławiał<br />
albo rozgłaszał Twą wierność?<br />
[11] Wysłuchaj, Panie, zmiłuj się nade mną;<br />
bądź Panie, dla mnie wspomożycielem!»<br />
[12] Biadania moje zmieniłeś mi w taniec;<br />
wór 1 mi rozwiązałeś opasałeś mnie radością,<br />
[13] by moje serce nie milknąc psalm Tobie śpiewało.<br />
Boże mój, Panie, będę Cię wysławiać na wieki.<br />
1 wór – szata pokutna i żałobna.<br />
O TWÓRCY<br />
CZESŁAW MIŁOSZ (1911–2004) – poeta, eseista,<br />
powieściopisarz, tłumacz, jeden z najbardziej znanych<br />
<strong>polski</strong>ch pisarzy współczesnych. W latach 1951–1960<br />
przebywał we Francji, potem wyemigrował do USA.<br />
Po upadku komunizmu wrócił do Polski (1993).<br />
W latach 70. XX w. opublikowano pierwsze anglojęzyczne<br />
przekłady poezji Miłosza, które utorowały<br />
mu drogę do międzynarodowej sławy i literackiej<br />
Nagrody Nobla (1980).<br />
Czesław Miłosz<br />
Psalm 30<br />
Kazimierz Gustaw Zemła,<br />
Dawid Psalmista, 2007, Zamość<br />
Pomnik Dawida z harfą w dłoni stoi w pobliżu<br />
Nowej Bramy Lubelskiej w północnej części<br />
Starego Miasta. Na cokole znajduje się fragment<br />
Psalmu 27: „Pan światłością moją i zbawieniem moim”.<br />
Budowę pomnika sfinansowała Fundacja<br />
„Karta z Dziejów”, ma on upamiętniać pobyt Żydów<br />
w Zamościu i ich wpływ na polską kulturę.<br />
Psalm. Pieśń na poświęcenie Świątyni Dawida.<br />
[2] Wysławiać będę Ciebie, Panie, żeś podniósł mnie,<br />
a nie dałeś moim wrogom triumfować nade mną.<br />
[3] Panie i Boże mój, wołałem do Ciebie, a Tyś mnie uzdrowił.<br />
[4] Panie, wywiodłeś duszę moją z Otchłani 1 ,<br />
zachowałeś mnie żywym między zstępującymi do grobu.<br />
[5] Śpiewajcie Panu wierni Pańscy, chwalcie pamięć Jego świętości.<br />
[6] Bo tylko chwilę trwa Jego gniew, a całe życie Jego dobrotliwość.<br />
Z wieczora bywa płacz, ale z rana wesele.<br />
[7] A ja mówiłem w dniach pomyślności swojej: „Nie zachwieję się nigdy”.<br />
1 Otchłań – miejsce pobytu zmarłych, ciemne i posępne, odpowiednik hebrajskiego Szeolu.<br />
70
15. Psalmy inspiracją dla poetów wszech czasów<br />
R<br />
[8] Panie, przyjaźń Twoja postawiła mnie jak mocną górę.<br />
Kiedy Twoje oblicze ukryłeś, byłem zatrwożony.<br />
[9] Do Ciebie, Panie, wołam, do Boga mego prośbę zanoszę.<br />
[10] Jaki pożytek z mojej krwi, jeżeli zejdę do grobu?<br />
Czy proch Ciebie chwalić będzie albo opowiadać wierność Twoją?<br />
[11] Wysłuchaj, Panie, i zmiłuj się nade mną. Panie, bądź mi pomocą.<br />
[12] Obróciłeś moją żałobę w taniec, rozwiązałeś mój wór żałobny,<br />
a przepasałeś mnie weselem.<br />
[13] Aby dusza moja śpiewała Twoją chwałę i nie umilkła.<br />
Panie i Boże mój, wiecznie Tobie dziękować będę.<br />
Copyright ©1981 by the Czeslaw Milosz Estate<br />
ANALIZA<br />
1. Przeanalizuj słownictwo Psalmu 30. Wskaż słowa służące w obu wersjach dziękczynnemu charakterowi<br />
psalmu.<br />
2. Za co osoba mówiąca w utworach dziękuje Bogu?<br />
3. Znajdź w obu tekstach pytania. Jaki jest ich sens?<br />
4. Wskaż fragmenty w obu wersjach tekstu, w których dominują funkcja ekspresywna, informatywna oraz<br />
impresywna. Zatytułuj krótko te części.<br />
INTERPRETACJA<br />
5. Jakie relacje człowieka z Bogiem przedstawiają oba teksty? Która wersja psalmu silniej je akcentuje?<br />
Uzasadnij swoje zdanie.<br />
6. Porównaj wersety 13. z obu psalmów. Jakie dostrzegasz różnice<br />
i podobieństwa w ich znaczeniu?<br />
7. Zbierz wnioski z dotychczasowej analizy i interpretacji. Uzasadnij<br />
twierdzenie, że Psalm 30 Czesława Miłosza jest parafrazą<br />
psalmu biblijnego.<br />
WARTOŚCI I POSTAWY<br />
8. Która z wizji człowieka i Boga zaprezentowana w omówionych<br />
dotychczas psalmach jest Ci najbliższa? Uzasadnij swoją opinię.<br />
WYPOWIEDŹ PISEMNA<br />
9. Przygotuj referat o Czesławie Miłoszu jako autorze przekładu<br />
Księgi Psalmów. Pamiętaj o sporządzeniu bibliografii i przypisów<br />
bibliograficznych.<br />
Król Dawid, film historyczny,<br />
reż. Bruce Beresford, 1985<br />
71
R<br />
BIBLIA W LITERATURZE I KULTURZE<br />
U ŹRÓDEŁ TEKSTU<br />
Wisława Szymborska dość rzadko odwoływała się do konwencji<br />
literackich obecnych w Biblii, dlatego Psalm zajmuje<br />
szczególne miejsce w dorobku poetki. Został wydany<br />
w 1976 r., a więc w czasach, gdy podróże zagraniczne<br />
były mocno utrudnione. W PRL-u granice państwa, choć<br />
sąsiadowało ono z „bratnimi” socjalistycznymi krajami,<br />
były strzeżone przez zasieki i szlabany, przed którymi<br />
stały w kilometrowych kolejkach samochody Polaków<br />
czekających na odprawę celno-paszportową.<br />
Wisława Szymborska<br />
Psalm<br />
O, jakże są nieszczelne granice ludzkich państw!<br />
Ile to chmur nad nimi bezkarnie przepływa.<br />
Ile piasków pustynnych przesypuje się z kraju do kraju,<br />
ile górskich kamyków stacza się w cudze włości<br />
[5] w wyzywających podskokach!<br />
Czy muszę tu wymieniać ptaka za ptakiem jak leci,<br />
albo jak właśnie przysiada na opuszczonym szlabanie?<br />
Niechby to nawet był wróbel – a już ma ogon ościenny 1 ,<br />
choć dzióbek jeszcze tutejszy. W dodatku – ależ się wierci!<br />
[10] Z nieprzeliczonych owadów poprzestanę na mrówce,<br />
która pomiędzy lewym a prawym butem strażnika<br />
na pytanie: skąd dokąd – nie poczuwa się do odpowiedzi.<br />
Och, zobaczyć dokładnie cały ten nieład naraz,<br />
na wszystkich kontynentach!<br />
[15] Bo czy to nie liguster 2 z przeciwnego brzegu<br />
przemyca poprzez rzekę stutysięczny listek?<br />
Bo kto, jeśli nie mątwa 3 zuchwale długoramienna,<br />
narusza świętą strefę wód terytorialnych?<br />
Czy można w ogóle mówić o jakim takim porządku,<br />
[20] jeżeli nawet gwiazd nie da się porozsuwać.<br />
Żeby było wiadomo, która komu świeci?<br />
Kolejka do przejścia granicznego między<br />
ówczesną Polską Rzeczpospolitą Ludową<br />
a Czechosłowacją, 1977, Łysa Polana<br />
? Po co ludzie tworzą granice?<br />
Czy świat bez granic – jak w Unii<br />
Europejskiej – jest lepszy czy gorszy<br />
od świata podzielonego granicami?<br />
Uzasadnij swoje zdanie.<br />
1 ościenny – zagraniczny<br />
2 liguster – ligustr pospolity, krzew mający wiele drobnych liści, wykorzystywany do formowania żywopłotów.<br />
3 mątwa – morski głowonóg spokrewniony z ośmiornicą, żyje na dnie ciepłych mórz.<br />
72
15. Psalmy inspiracją dla poetów wszech czasów<br />
R<br />
I jeszcze to naganne rozpościeranie się mgły!<br />
I pylenie się stepu na całej przestrzeni,<br />
jak gdyby nie był wcale w pół przecięty!<br />
[25] I rozleganie się głosów na usłużnych falach powietrza:<br />
przywoławczych pisków i znaczących bulgotów!<br />
Tylko co ludzkie potrafi być prawdziwie obce 1 .<br />
Reszta to lasy mieszane, krecia robota i wiatr.<br />
1 Odwołanie do słynnego hasła „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce” (Homo sum, humani nihil a me alienum esse puto), zaczerpniętego<br />
z utworu antycznego rzymskiego komediopisarza Terencjusza; jest ono uważane za motto humanistów wszystkich epok.<br />
ANALIZA<br />
1. Znajdź w utworze słowa i wyrażenia związane<br />
znaczeniowo z pojęciem granica.<br />
POJĘCIA KLUCZOWE<br />
2. Wymień elementy świata przyrody, o których<br />
mowa w wierszu. Czym się cechują?<br />
IRONIA – celowa niezgodność (sprzeczność)<br />
3. Znajdź w wierszu anafory i określ ich funkcję. między sensem dosłownym wypowiedzi a jej<br />
4. Zanalizuj język utworu – wskaż zabiegi językowe znaczeniem zamierzonym, ukrytym. Jako środek<br />
(paralelizmy, powtórzenia, inwersje) uzasadniające retoryczny służyła tradycyjnie satyrze, ośmieszaniu.<br />
Może mieć także postać tzw. gorzkiej ironii,<br />
tytuł Psalm. Czy mamy w tym przypadku do czynienia<br />
ze stylizacją biblijną?<br />
która ma wyrażać bezradność człowieka wobec<br />
rzeczywistości.<br />
INTERPRETACJA<br />
REINTERPRETACJA – patrz: lekcja 10.<br />
5. Objaśnij obecne w wierszu symbole i personifikacje<br />
elementów przyrody.<br />
STYLIZACJA BIBLIJNA – patrz: lekcja 10.<br />
6. Biblijne psalmy mówią o związku człowieka<br />
z Bogiem. Jakich relacji dotyczy Psalm<br />
Szymborskiej?<br />
7. Serio czy ironicznie? Zacytuj fragmenty, które uzasadnią Twoją odpowiedź.<br />
8. Na czym polega reinterpretacja maksymy Terencjusza w wersie 27.? W jakim celu Szymborska dokonała tego<br />
zabiegu?<br />
9. Wyjaśnij znaczenie frazeologizmu „krecia robota” (wers 28.). Co autorka zyskała dzięki użyciu tego związku?<br />
10. Weź pod uwagę wcześniejsze ustalenia i odczytaj sens puenty.<br />
11. Odwołaj się do dotychczasowych wniosków i zinterpretuj tytuł wiersza. Uzasadnij swoje zdanie.<br />
WARTOŚCI I POSTAWY<br />
12. Granice, strażnicy, szlabany… Czy świat powinien być podzielony? Weź udział w dyskusji na ten temat.<br />
13. Przyroda – prawdziwie wolna czy zdeterminowana? Uzasadnij swoje zdanie.<br />
WYPOWIEDŹ PISEMNA<br />
14. Jakie są granice wolności? Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do Psalmu oraz wybranych<br />
przykładów z literatury i życia.<br />
73
Biblia w literaturze i kulturze<br />
POWTÓRZENIE I SPRAWDZENIE WIADOMOŚCI<br />
STARY TESTAMENT<br />
•46 ksiąg<br />
•język hebrajski<br />
•język grecki (7 ksiąg)<br />
BIBLIA<br />
spisywana<br />
od VI w. p.n.e. do I w. n.e.<br />
NOWY TESTAMENT<br />
•27 ksiąg<br />
•język grecki<br />
•język aramejski (fragmenty)<br />
Księga Rodzaju (Rdz)<br />
•V / IV w. p.n.e.<br />
•księga historyczna<br />
•głównie teksty narracyjne, m.in. historia Abrahama<br />
•motywy: ofiary, ufności i lęku<br />
Księga Hioba (Hi)<br />
•VI / IV w. p.n.e.<br />
•księga dydaktyczna (mądrościowa)<br />
•poemat religijno-filozoficzny<br />
•lamentacja<br />
•motywy: ufności i lęku, cierpienia<br />
Księga Koheleta (Koh)<br />
•III w. p.n.e.<br />
•księga dydaktyczna (mądrościowa)<br />
•wierszowany wywód filozoficzny<br />
•vanitas („marność nad marnościami, wszystko<br />
marność”)<br />
•motywy: marności, przemijania<br />
Ewangelie: wg św. Mateusza (Mt), wg św. Marka<br />
(Mk), wg św. Łukasza (Łk), wg św. Jana (J)<br />
•I w. n.e.<br />
•księgi historyczne (dzieje Jezusa)<br />
•m.in. alegoryczne przypowieści (parabole)<br />
o charakterze dydaktycznym: o siewcy,<br />
o talentach,o pannach roztropnych,<br />
o synu marnotrawnym<br />
•motywy: cierpienia, miłosierdzia, miłości<br />
Apokalipsa Świętego Jana (Ap)<br />
•I w. n.e.<br />
•księga prorocza<br />
•wizja końca świata<br />
•motywy: zniszczenia, cierpienia<br />
•symbole: czterej jeźdźcy Apokalipsy<br />
Księga Psalmów (Ps)<br />
•XI–III w. p.n.e.<br />
•poezja biblijna: psalmy błagalne, pochwalne,<br />
dziękczynne, ufności i dydaktyczne (mądrościowe)<br />
•motywy: ufności, miłosierdzia, cierpienia<br />
Pieśń nad Pieśniami (Pnp)<br />
•VI / III w. p.n.e.<br />
•poemat liryczny, dialog<br />
•motyw miłości<br />
•charakter alegoryczny: miłość Oblubieńca<br />
i Oblubienicy jako obraz związku Chrystusa<br />
z Kościołem lub duszy człowieka z Bogiem<br />
Noe trzymający<br />
arkę, posąg<br />
z katedry gotyckiej<br />
w Kolonii<br />
? W której z ksiąg<br />
biblijnych opisano<br />
tę postać? Z jaką<br />
historią możesz ją<br />
powiązać?<br />
74
PRZYPOMNIJ SOBIE<br />
•KSZTAŁCENIE LITERACKIE I KULTUROWE<br />
aforyzm lekcja 11.<br />
alegoria lekcja 12.<br />
aluzja literacka R lekcja 8.<br />
anafora lekcja 16.<br />
apokryf R lekcja 8.<br />
biblizmy lekcja 5.<br />
inwersja lekcja 7.<br />
lamentacja lekcja 9.<br />
metafora poetycka lekcja 12.<br />
motywy biblijne lekcja 16.<br />
obrazowanie apokaliptyczne lekcja 16.<br />
parafraza R lekcja 8.<br />
paralelizm składniowy i znaczeniowy lekcja 11.<br />
podmiot zbiorowy lekcja 14.<br />
porównanie lekcja 12.<br />
powtórzenie lekcja 9.<br />
problematyka egzystencjalna lekcja 1.<br />
reinterpretacja lekcja 10.<br />
sacrum i profanum lekcja 5.<br />
skróty biblijne lekcja 5.<br />
styl biblijny lekcja 7.<br />
stylizacja biblijna lekcja 10.<br />
symbol lekcja 12.<br />
symbolika biblijna lekcja 7.<br />
werset lekcja 5.<br />
vanitas lekcja 11.<br />
•KSZTAŁCENIE JĘZYKOWE<br />
językowy akt komunikacji lekcja 4.<br />
funkcje języka lekcja 4.<br />
rodzaje zdań złożonych lekcja 11.<br />
rodzaje znaków lekcja 3.<br />
SPRAWDŹ SIĘ<br />
1. Objaśnij pojęcia sacrum i profanum.<br />
2. Gdzie i kiedy powstała Biblia? Jakie trzy typy ksiąg wyróżniamy w tym dziele?<br />
3. Podaj przykłady skrótów biblijnych. Wyjaśnij je.<br />
4. Jak starożytni Żydzi postrzegali Boga? Odpowiedz na podstawie Księgi Rodzaju,<br />
Księgi Hioba oraz biblijnych psalmów.<br />
5. W których księgach Pisma Świętego występują podane motywy?<br />
Omów je szerzej, odwołując się do tekstów biblijnych.<br />
a) ofiara c) vanitas<br />
b) cierpienie d) miłosierdzie<br />
6. Jakie postawy mogą przyjmować ludzie w sytuacji próby? Od czego te postawy<br />
zależą? W odpowiedzi odnieś się m.in. do losów Abrahama i Hioba.<br />
7. Objaśnij symboliczny sens Pieśni nad Pieśniami.<br />
8. Jak według Apokalipsy Świętego Jana będzie wyglądać koniec świata?<br />
Wyjaśnij przesłanie tej księgi.<br />
9. Przedstaw pochodzące z Biblii symbole do dziś funkcjonujące w kulturze<br />
europejskiej. Wskaż ich biblijne źródła.<br />
10. Jakie formy gatunkowe przybierają teksty biblijne? Odwołaj się do przykładów.<br />
11. Wymień frazeologizmy o biblijnym rodowodzie. Podaj ich znaczenia.<br />
12. Określ cechy stylu biblijnego. Wymień środki stylistyczne charakterystyczne<br />
dla tego stylu i podaj ich funkcje.<br />
13. Wyjaśnij pojęcia: parafraza, aluzja literacka. Podaj ich przykłady w literaturze<br />
współczesnej. R<br />
14. Wymień i krótko omów funkcje języka w komunikacji.<br />
15. Objaśnij pojęcie znaku. Jakie rodzaje znaków wyróżniamy?<br />
Stoldo Lorenzi, posąg Abrahama<br />
z sanktuarium Santa Maria dei<br />
Miracoli, XVI w., Mediolan<br />
? Wyjaśnij, kim był Abraham.<br />
Jakie motywy biblijne wiążą się<br />
z tą postacią?<br />
75
Analiza tekstu nieliterackiego<br />
SPRAWDZENIE UMIEJĘTNOŚCI<br />
Przeczytaj tekst i wykonaj zadania 1–8.<br />
Gerhard Lohfink<br />
Wielość gatunków i form biblijnych<br />
(fragmenty)<br />
[1] Zazwyczaj książki zawierają tylko jeden gatunek literacki. Kto idzie do księgarni i kupuje Buddenbrooków<br />
Tomasza Manna, otrzymuje książkę będącą od początku do końca powieścią i niczym innym.<br />
Kto zamiast tego woli nabyć Historię Niemiec XIX wieku, dostaje książkę, która od początku do końca<br />
jest historią i niczym innym. Kto zaś kupuje w księgarni muzycznej zeszyt z pieśniami Szuberta,<br />
znajduje w tym zeszycie zbiór pieśni i na pewno nic innego. Książka, w której byłyby wydrukowane<br />
kolejno: Buddenbrookowie, Historia Niemiec XIX wieku oraz zbiór pieśni Szuberta, nie istnieje. Czy<br />
można zatem wyciągnąć wniosek, że książka zawiera zawsze i bez żadnych wyjątków tylko jeden gatunek<br />
literacki? Wniosek taki byłby błędny.<br />
[2] Wystarczy, że otworzymy „dzieła zebrane” któregoś z wielkich poetów – […] aby natychmiast przekonać<br />
się, iż istnieją wyjątki. Natrafimy tam może w jednym tomie na różne gatunki, jak powieść,<br />
epos, dramat, nowela, wiersz, aforyzm czy list. Jednak wszystkie teksty, niezależnie od tego, do jakich<br />
należą gatunków, mają w tym wypadku coś wspólnego: wszystkie pochodzą od tego samego poety,<br />
co więcej, stanowią nawet – być może – „fragmenty jednego, wielkiego wyznania”, jak mówił Goethe<br />
o swoich dziełach. […]<br />
[3] […] W Biblii zebrane zostały teksty pochodzące z różnych stuleci i od różnych autorów, przede<br />
wszystkim zaś teksty należące do najróżniejszych gatunków. Są tam cztery Ewangelie, są listy i zbiory<br />
listów, są księgi prorockie i pisma apokaliptyczne, pisma dydaktyczne i księgi mądrościowe, jest cały<br />
śpiewnik, mianowicie zbiór 150 psalmów, i są w końcu tak zwane księgi historyczne. Tego ostatniego<br />
określenia lepiej jednak unikać, ponieważ biblijne księgi historyczne nie są księgami historycznymi<br />
w sensie współczesnym. […]<br />
[4] Ale i ten wykaz nie jest wyczerpujący. Prace z zakresu krytyki form […] doprowadziły do wyodrębnienia<br />
w Biblii znacznie większej liczby gatunków i wciąż odkrywają nowe. Przede wszystkim większość<br />
wymienionych gatunków można poddać dalszym rozróżnieniom. Na przykład w Księdze Psalmów<br />
mamy bardzo różne rodzaje pieśni. Znajdziemy tam hymny, lamentacje i pieśni dziękczynne […].<br />
Dalsze gatunki pieśni występują poza Psałterzem: pieśń satyryczna, pieśń wojenna, pieśń zwycięstwa,<br />
pieśń pogrzebowa, pieśń weselna i pieśń miłosna. W podobny sposób można by poddać dalszym podziałom<br />
i rozróżnieniom także inne wymienione wyżej gatunki.<br />
[5] Wypada rzeczywiście stwierdzić, że księga, którą zwiemy Biblią, zawiera trudną do ogarnięcia<br />
wielość najprzeróżniejszych gatunków i form. Jednak znamienna jest nie tylko wielka liczba tych<br />
różnych gatunków, lecz także to, jak bardzo różnią się one między sobą i w jak różny sposób oddają<br />
76
zeczywistość. Jak powiedzieliśmy, nie ma książki, która zawierałaby w jednym tomie powieść, relację<br />
historyczną i zbiór pieśni. Natomiast Biblia jednoczy w sobie te przeciwieństwa. Czy można bowiem<br />
wymyślić formy językowe, które bardziej różniłyby się od siebie niż […] mądrość Koheleta, słowa objawienia<br />
Janowego czy liryka miłosna Pieśni nad Pieśniami? […]<br />
Rozumieć Biblię. Wprowadzenie do krytyki form literackich, tłum. Bogusław Widła<br />
ZADANIE 1.<br />
Tekst składa się z pięciu akapitów. Sformułuj główną myśl każdego z nich.<br />
ZADANIE 2.<br />
Autor przywołuje w 1. akapicie przykłady trzech książek. W jakim celu to robi?<br />
ZADANIE 3.<br />
Zdaniem autora na podstawie przywołanych przykładów nie można wyciągnąć wniosku, że książka zawsze<br />
zawiera tylko jeden gatunek literacki. Jakim argumentem uzasadnia on to stwierdzenie?<br />
ZADANIE 4.<br />
Jakim synonimem można zastąpić słowo „krytyka” użyte w akapicie 4.?<br />
ZADANIE 5.<br />
Wyjaśnij – w kontekście całego tekstu – znaczenie słowa „przeciwieństwa”, którego autor użył w akapicie 5.<br />
ZADANIE 6.<br />
Jaką funkcję pełni pytanie retoryczne kończące 5. akapit?<br />
ZADANIE 7.<br />
W tekście występuje jeszcze jedno pytanie. Czy pełnią ono taką samą funkcję jak pytanie z 5. akapitu? Odpowiedź<br />
uzasadnij.<br />
ZADANIE 8.<br />
W jakim celu autor zastosował w swoim tekście czasowniki w pierwszej osobie liczby mnogiej?<br />
ZADANIE 9.<br />
Jaka funkcja języka dominuje w tekście? Odpowiedź uzasadnij.<br />
ZADANIE 10.<br />
Sformułuj krótko zawarty w akapicie 5. wniosek, do którego prowadzą autora rozważania z akapitów<br />
1.–4. Podaj argumenty autora na rzecz tego wniosku.<br />
ZADANIE 11.<br />
Napisz streszczenie tekstu liczące 40–60 słów.<br />
77
Tworzenie własnego tekstu<br />
WYPOWIEDŹ USTNA<br />
ZADANIE 1.<br />
W jaki sposób artyści wykorzystują motywy biblijne, by wypowiadać się na tematy<br />
ponadczasowe w sztuce i literaturze? Odpowiedz na podstawie interpretacji<br />
obrazu Pietera Bruegla Wieża Babel i wybranego utworu literackiego.<br />
Pamiętaj, że pracę nad<br />
przygotowaniem wypowiedzi<br />
trzeba zacząć od wnikliwej<br />
analizy polecenia.<br />
▪ Zacznij od rozpoznania<br />
problemu zawartego<br />
w poleceniu, czyli zagadnienia,<br />
do którego będziesz się<br />
odnosić.<br />
▪Wyszukaj czasownik<br />
operacyjny, który wskazuje<br />
formę wypowiedzi: informacyjną<br />
(czasowniki omów,<br />
scharakteryzuj, przedstaw)<br />
lub argumentacyjną<br />
(czasowniki rozważ, oceń,<br />
skomentuj).<br />
▪ Określ zakres i typ tekstów,<br />
do których będziesz się<br />
odwoływać.<br />
▪ Przygotuj plan swojej<br />
wypowiedzi.<br />
PRZYKŁADOWY PLAN WYPOWIEDZI<br />
1. OKREŚLENIE PROBLEMU<br />
Biblia to księga bardzo ważna dla nowożytnej kultury europejskiej. Dla wielu artystów<br />
była źródłem inspiracji, odwołań, punktem odniesienia. Motywy biblijne występują<br />
w sztukach plastycznych i w literaturze wszystkich epok.<br />
2. TEZA<br />
Motywy biblijne pozwalają w sposób symboliczny wyrażać treści ponadczasowe.<br />
78
3. INTERPRETACJA OBRAZU PIETERA BRUEGLA<br />
• Motyw wieży Babel należy do najczęściej wykorzystywanych w sztuce i literaturze. Wywodzi<br />
się on ze Starego Testamentu, z Księgi Rodzaju. Biblijna wieża miała dosięgnąć<br />
nieba i w ten sposób przywrócić zerwaną przez grzech pierworodny łączność między niebem<br />
a ziemią. Była to próba podjęta przez zdesperowanych ludzi, ale wbrew woli Boga, dlatego<br />
dzieło nie zostało ukończone. Bóg pomieszał budowniczym języki i w ten sposób uniemożliwił<br />
im współpracę. Wieża stała się symbolem ludzkiej pychy, ale też braku możliwości<br />
porozumienia.<br />
▪Obraz Pietera Bruegela powstał w XVI wieku. Malarz ukazał szczególny moment opowieści<br />
biblijnej: nieomal skończoną budowlę – powstającą dzięki trudowi bardzo wielu ludzi –<br />
właśnie w tej chwili, gdy przestają się oni rozumieć i pojawia się chaos.<br />
▪Wieża jest ogromna, jej wielkość została podkreślona przez ledwie widoczne w tle<br />
miasto. Kontrast wyolbrzymia wieżę, nadaje jej monstrualny charakter. Wieża ma siedem<br />
pięter, które przypominają schody do nieba, jednak trudno określić styl architektoniczny<br />
tej budowli (ani gotycki, ani renesansowy). Wieża jest odrealniona, przypomina budowlę<br />
fantastyczną, niezwykłą. Zapewne liczba siedem ma tu sens symboliczny i może być<br />
znakiem zarówno doskonałości dzieła, jak i połączenia tego, co ludzkie z tym, co boskie<br />
(4+3; patrz: symbolika liczb, s. 53).<br />
▪Malarz ukazał bardzo wielu ciężko pracujących ludzi, którzy przypominają maleńkie<br />
figurki. Dumny król przygląda się ich zmaganiom, gdy w górnych częściach budowli, po<br />
prawej stronie, już widać chaos, bezład i zamęt. Ta część wieży wydaje się bliska zawaleniu,<br />
sprawia, że cała budowla robi wrażenie niestabilnej i przeraża groźbą katastrofy.<br />
▪Obraz stanowi specyficzną ilustrację do tekstu biblijnego. Pokazuje gigantyczny pomnik<br />
ludzkiej pychy.<br />
Pamiętaj, że już dziś<br />
możesz zacząć trenować!<br />
▪ Ćwicz pisanie konspektów<br />
– wybierz zadanie i wynotuj<br />
pomysły na to, co można<br />
powiedzieć na dany temat<br />
w ciągu 10 minut.<br />
▪ Przemyśl wstępy i podsumowania<br />
do zadań wymagających<br />
sformułowania wypowiedzi<br />
informacyjnych<br />
i argumentacyjnych.<br />
4. INTERPRETACJA WYBRANEGO UTWORU LITERACKIEGO<br />
▪Do biblijnego motywu wieży Babel nawiązała Wisława Szymborska w wierszu<br />
Na wieży Babel (s. 80). Poetka wykorzystała biblijny motyw do ukazania skomplikowanych<br />
relacji międzyludzkich.<br />
▪Tekst ma formę dialogu. Postaci – kobieta i mężczyzna wypowiadają swoje kwestie na<br />
przemian, co podkreśla zróżnicowana czcionka. Rozmowa prowadzona jest rano, zaraz<br />
po przebudzeniu i rozpoczyna się od typowego pytania Która godzina?.<br />
▪Bohaterowie znają się od dawna, kiedyś łączyła ich miłość. Nie potrafią jednak ze sobą<br />
rozmawiać. Dialog, który prowadzą, jest rozmową jedynie z pozoru. Każde z nich mówi o czym<br />
innym, nie słuchają się nawzajem, nie są też zainteresowani odpowiedziami na pytania,<br />
które stawiają. Wspominają losy związku, który niegdyś ich łączył. On sugeruje, że ona kocha<br />
nadal kogoś innego, ona przypomina historię jego zdrady. Niczego jednak nie potrafią sobie<br />
wyjaśnić, mówią o odejściu.<br />
▪Tekst pokazuje, że prawdziwa rozmowa polega nie tylko na mówieniu, lecz także na<br />
słuchaniu, na umiejętności zainteresowania się drugim człowiekiem, zrozumienia go,<br />
wczucia się w jego perspektywę, wysłuchania tego, co ma on do powiedzenia. Bohaterowie<br />
utworu tego nie umieją.<br />
▪Wiersz odwołuje się do motywu wieży Babel, by pokazać, że współcześnie biblijna wieża<br />
oznacza niemożność porozumienia się z drugim człowiekiem w najbardziej intymnych<br />
relacjach. Ponieważ umiejętność wczucia się w drugiego człowieka jest podstawą komunikacji,<br />
jej brak prowadzi do śmierci uczuć i rozpadu związków.<br />
79
Wisława Szymborska<br />
Na wieży Babel<br />
– Która godzina? – Tak, jestem szczęśliwa,<br />
i brak mi tylko dzwoneczka u szyi,<br />
który by brzęczał nad tobą, gdy śpisz.<br />
– Więc nie słyszałaś burzy? Murem targnął wiatr,<br />
wieża ziewnęła jak lew, wielką bramą<br />
na skrzypiących zawiasach. – Jak to, zapomniałeś?<br />
Miałam na sobie zwykłą szarą suknię<br />
spinaną na ramieniu. – I natychmiast potem<br />
niebo pękło w stubłysku. – Jakże mogłam wejść,<br />
przecież nie byłeś sam. – Ujrzałem nagle<br />
kolory sprzed istnienia wzroku. – Szkoda,<br />
że nie możesz mi przyrzec. – Masz słuszność,<br />
widocznie to był sen. – Dlaczego kłamiesz,<br />
dlaczego mówisz do mnie jej imieniem,<br />
kochasz ją jeszcze? – O tak, chciałbym,<br />
żebyś została ze mną. – Nie mam żalu,<br />
powinnam była domyślić się tego.<br />
– Wciąż myślisz o nim? – Ależ ja nie płaczę.<br />
– I to już wszystko? – Nikogo jak ciebie.<br />
– Przynajmniej jesteś szczera. – Bądź spokojny,<br />
wyjadę z tego miasta. – Bądź spokojna,<br />
odejdę stąd. – Masz takie piękne ręce.<br />
– To stare dzieje, ostrze przeszło<br />
nie naruszając kości. – Nie ma za co,<br />
mój drogi, nie ma za co. – Nie wiem<br />
i nie chcę wiedzieć, która to godzina.<br />
Pamiętaj, że opanowanie<br />
sztuki mówienia jest jednym<br />
z kluczy do sukcesu.<br />
▪ Ćwicz tworzenie wypowiedzi<br />
zgodnych z tematem<br />
oraz zasadami poprawności<br />
językowej, logiki i retoryki.<br />
▪ Prowadź rozmowy<br />
na temat omawianych<br />
w szkole zagadnień.<br />
(z tomu Widok z ziarnkiem piasku, 1996)<br />
5. PODSUMOWANIE<br />
Biblijny motyw wieży Babel w przywołanych tekstach kultury został wykorzystany jako<br />
uniwersalny symbol braku porozumienia i umiejętności komunikowania się z innymi<br />
ludźmi. Te elementy są warunkami powodzenia ludzkich przedsięwzięć, a także trwałości<br />
ludzkich związków.<br />
80
Nowatorskie lekcje<br />
z planszami interaktywnymi WSiP!<br />
Materiały multimedialne<br />
do nauki języka<br />
<strong>polski</strong>ego.<br />
Idealne narzędzie<br />
do wprowadzania nowego<br />
materiału i powtarzania<br />
omówionych zagadnień<br />
w atrakcyjnej formie!<br />
Materiały audio i wideo ◼ Ćwiczenia podsumowujące ◼ Zadania interaktywne<br />
Ćwiczenia interaktywne na końcu każdego tematu pomagają sprawdzić wiedzę<br />
uczniów i zmotywować ich do pracy.<br />
Treści do zakresu rozszerzonego są oznaczone i wyróżnione w szczególny sposób.<br />
Każda część plansz przeznaczona jest na 2 lata nauki.<br />
Z planszami można pracować wykorzystując tablicę interaktywną lub rzutnik.<br />
Skontaktuj się z konsultantem edukacyjnym WSiP i dowiedz się więcej!
PODRĘCZNIK ● LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY<br />
PODRĘCZNIK ● LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY<br />
PODRĘCZNIK ● LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY<br />
LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY<br />
LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY<br />
2019<br />
JĘZYK POLSKI<br />
OBLICZA EPOK<br />
nowa seria podręczników<br />
2019<br />
2019<br />
JĘZYK POLSKI<br />
OBLICZA EPOK<br />
PODRĘCZNIK ● LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY<br />
JĘZYK POLSKI<br />
OBLICZA EPOK<br />
PODRĘCZNIK ● LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY<br />
1.1<br />
1.2<br />
C2019<br />
JĘZYK POLSKI<br />
OBLICZA EPOK<br />
2.1<br />
D2019<br />
JĘZYK POLSKI<br />
OBLICZA EPOK<br />
2.2<br />
JĘZYK POLSKI<br />
OBLICZA EPOK<br />
2019<br />
3.1<br />
JĘZYK POLSKI<br />
OBLICZA EPOK<br />
2019<br />
3.2<br />
JĘZYK POLSKI<br />
OBLICZA EPOK<br />
4<br />
2019<br />
Najwyższej jakości podręczniki zgodne z nową podstawą programową, bogata obudowa metodyczna<br />
dla nauczyciela i wiele dodatkowych pomocy online. Ponad 70-letnie doświadczenie WSiP, bieżące<br />
wsparcie konsultanta edukacyjnego oraz telecentrum to PEWNOŚĆ, JAKOŚĆ i BEZPIECZEŃSTWO<br />
w pracy z uczniami od nowego roku szkolnego 2019/2020 w zreformowanym liceum i technikum.<br />
wsip.pl<br />
sklep.wsip.pl<br />
infolinia: 801 220 555