WiTH spec short 4-2018

www.zbiam.pl
SOMUA S35
NUMER SPECJALNY 4/2018
Lipiec-Sierpień
cena 18,50 zł (VAT 5%)
INDEX 409138
ISSN 2450-3495
W NUMERZE:
Lotnictwo aliantów
w walkach o Birmę 1941-45
Japończycy najechali Birmę
wkrótce po wybuchu wojny na
Pacyfiku. Przełamali opór wojsk
brytyjskich i chińskiego korpusu
ekspedycyjnego, wspieranych
z powietrza przez RAF oraz
amerykańskich ochotników
„Latających Tygrysów”…
Polska artyleria
przeciwlotnicza 1930-39
W 1936 r. w referacie „Rozbudowa
OPL” poza określeniem kalibru
armat uporządkowano przede
wszystkim oczekiwania stawiane
przed tego typu sprzętem.
Na tym etapie zapotrzebowanie
armii określono na 77 baterii
czterodziałowych...
INDEX: 409138
ISSN: 2450-3495

Japończycy najechali Birmę
wkrótce po wybuchu wojny na
Pacyfiku. Przełamali opór wojsk
brytyjskich i chińskiego korpusu
ekspedycyjnego, wspieranych
z powietrza przez RAF oraz
amerykańskich ochotników
„Latających Tygrysów”…
W 1936 r. w referacie „Rozbudowa
OPL” poza określeniem kalibru
armat uporządkowano przede
wszystkim oczekiwania stawiane
przed tego typu sprzętem.
Na tym etapie zapotrzebowanie
armii określono na 77 baterii
czterodziałowych...
INDEX: 409138
ISSN: 2450-3495
Vol. IV, nr 4 (17)
Lipiec-Sierpień 2018; Nr 4
www.zbiam.pl
SOMUA S35
NUMER SPECJALNY 4/2018
Lipiec-Sierpień
cena 18,50 zł (VAT 5%)
INDEX 409138
ISSN 2450-3495
NUMER SPECJALNY 4/2018 1
W NUMERZE:
Lotnictwo aliantów
w walkach o Birmę 1941-45
Polska artyleria
przeciwlotnicza 1930-39
Na okładce: czołg kawaleryjski SOMUA S35.
Rys. Rafał Zalewski
INDEX 409138
ISSN 2450-3495
Nakład: 14,5 tys. egz.
Redaktor naczelny
Jerzy Gruszczyński
jerzy.gruszczynski@zbiam.pl
Korekta
Stanisław Kutnik
Redakcja techniczna
Dorota Berdychowska
dorota.berdychowska@zbiam.pl
Współpracownicy
Władimir Bieszanow, Michał Fiszer, Tomasz Grotnik,
Andrzej Kiński, Leszek Molendowski,
Marek J. Murawski, Tymoteusz Pawłowski,
Tomasz Szlagor, Maciej Szopa, Mateusz Zielonka
Wydawca
Zespół Badań i Analiz Militarnych Sp. z o.o.
Ul. Anieli Krzywoń 2/155
01-391 Warszawa
office@zbiam.pl
Biuro
Ul. Bagatela 10/19
00-585 Warszawa
Dział reklamy i marketingu
Anna Zakrzewska
anna.zakrzewska@zbiam.pl
Dystrybucja i prenumerata
office@zbiam.pl
Reklamacje
office@zbiam.pl
spis treści
MONOGRAFIA PANCERNA
Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński
SOMUA S35. Najlepszy czołg francuski
ARTYLERIA
Władimir Bieszanow
Artyleria polowa RKKA do 1941 r. (2)
LOTNICTWO
Łukasz Jaśkiewicz
Brytyjskie lotnictwo strategiczne do 1945 r. (2)
4
20
36
Prenumerata
realizowana przez Ruch S.A:
Zamówienia na prenumeratę w wersji
papierowej i na e-wydania można składać
bezpośrednio na stronie
www.prenumerata.ruch.com.pl
Ewentualne pytania prosimy kierować
na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl
lub kontaktując się z Telefonicznym
Biurem Obsługi Klienta pod numerem:
801 800 803 lub 22 717 59 59
– czynne w godzinach 7.00–18.00.
Koszt połączenia wg taryfy operatora.
Copyright by ZBiAM 2018
All Rights Reserved.
Wszelkie prawa zastrzeżone
Przedruk, kopiowanie oraz powielanie na inne
rodzaje mediów bez pisemnej zgody Wydawcy
jest zabronione. Materiałów niezamówionych,
nie zwracamy. Redakcja zastrzega sobie prawo
dokonywania skrótów w tekstach, zmian tytułów
i doboru ilustracji w materiałach niezamówionych.
Opinie zawarte w artykułach są wyłącznie
opiniami sygnowanych autorów. Redakcja nie ponosi
odpowiedzialności za treść zamieszczonych
ogłoszeń i reklam. Więcej informacji znajdziesz
na naszej nowej stronie:
www.zbiam.pl
MONOGRAFIA PANCERNA
Tomasz Szulc
Radziecki czołg średni T-55 i jego wersje oraz pojazdy pochodne
WOJNA W POWIETRZU
Tomasz Szlagor
Lotnictwo aliantów w walkach o Birmę (2)
ARTYLERIA
Jędrzej Korbal
Zamknąć górny pułap. Polska ciężka artyleria przeciwlotnicza
1930-1939 (1)
www.facebook.com/wojskoitechnikahistoria
54
70
85
3

Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński
SOMUA S35.
Najlepszy czołg francuski
10 maja 1940 r. Francja mogła rzucić
do walki 3254-3383 czołgów przeciwko
2439-2445 niemieckim. Większość francuskiego
sprzętu pancernego stanowiły
modele pozostawiające bardzo wiele
do życzenia. Był wśród nich jeden wyjątek
– czołg kawaleryjski SOMUA S35.
SOMUA S35 miał wszystkie cechy charakteryzujące
dobre czołgi, które sprawdziły się na polach
bitewnych II wojny światowej. Był przyzwoicie
opancerzony i uzbrojony, a do tego dysponował wystarczającą
mobilnością – dobrą prędkością marszu pozwalającą
na szybkie działania rajdowe i dużą zdolnością
do pokonania terenu w razie potrzeby rozwinięcia
natarcia na pozycje przeciwnika. Do 22 czerwca 1940 r.,
wyprodukowano 430 czołgów tego typu, z czego
288 wykorzystano do sformowania trzech lekkich dywizji
zmechanizowanych (związków taktycznych mających
zastąpić dywizje kawalerii), a pozostałe stanowiły
rezerwę. Głównym konstruktorem czołgu był inż. Auguste
Eugène Brillié (1863-1940), człowiek dość niezwykły.
Był nie tylko konstruktorem francuskich czołgów
i samochodów ciężarowych, ale wraz z przemysłowcem
Gustave Gobron, opracował również pierwszy na świecie
tłokowy silnik płaski (w układzie „bokser”). Eugène
Brillié był także twórcą pierwszego francuskiego czołgu
z okresu I wojny światowej– Schneider CA.
Klęska Francji w 1940 r. była szokiem. Teoretycznie
francuski potencjał militarny wcale nie był mniejszy
od niemieckiego. Wojska Francji miały pod bronią blisko
3 300 000 żołnierzy, niemal dokładnie tyle samo
co Niemcy, a przecież na kontynencie znalazł się też
4
Brytyjski Korpus Ekspedycyjny i w walkach wzięły także
udział siły zbrojne Belgii i Holandii. W artylerii same tylko
wojska francuskie i brytyjskie miały niemal dwukrotną
liczebną przewagę nad przeciwnikiem. Ustępowały
Niemcom jedynie pod względem liczby samolotów, ale
przecież to nie tylko przewaga w lotnictwie, ani nawet
nie przede wszystkim, zdecydowała o spektakularnym
zwycięstwie III Rzeszy nad Czwartą Republiką.
Przyczyn francuskiej klęski w 1940 r. należy szukać
raczej w niskim morale społeczeństwa i broniących
go żołnierzy, ale przede wszystkim w fatalnej doktrynie
użycia sił zbrojnych. Odzwierciedleniem doktryny
była m.in. konstrukcja francuskich czołgów, w znacznej
większości przeznaczonych do wsparcia piechoty w typowej
wojnie okopowej. SOMUA S35 była chlubnym
wyjątkiem, dlatego historia powstania i rozwoju oraz
użycia tego czołgu jest warta przypomnienia.
Bataille Conduit – czyli jak
wyciągnięto fałszywe wnioski
Bataille Conduit, czyli metodyczna bitwa, to hasło
przewodnie francuskiej myśli wojskowej w latach
międzywojennych. I wojna światowa była dla francuskich
wojskowych dużym szokiem. Nie spodziewano
się krwawej wojny okopowej, oczekiwano, jak
w przypadku wojny z Prusami w 1870 r., działań manewrowych,
prowadzonych zgrupowaniami piechoty,
z kawaleryjskimi zagonami.
Siła ognia ówczesnego wojska, w tym niespotykana
siła niszcząca karabinów maszynowych i szybkostrzelnej
artylerii, pojawienie się samolotów prowadzących
wysoce efektywne rozpoznanie, mogących atakować
bezpieczne dotąd obiekty tyłowe, a także czołgów, które
wpłynęły na zmianę organizacji natarcia, całkowicie
zmieniały obraz pola walki. Dlatego trzech klasycznych
Pierwszym czołgiem francuskim był Schneider CA zaprojektowany i zbudowany pod kierunkiem inż. Auguste Eugène
Brillié. Później ten sam konstruktor stworzył czołg SOMUA S35.

Władimir Bieszanow
Artyleria polowa
RKKA do 1941 r. 2
Ostatecznie w drugiej pięciolatce
Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona,
z klasycznych systemów artyleryjskich,
otrzymała trzy działa o wątpliwych
zaletach – półuniwersalną 76,2 mm
armatę dywizyjną F-22, 152 mm armatohaubicę
ML-20 oraz wolną i delikatną
152 mm armatę dalekonośną Br-2.
(PUAZO). Głównym elementem systemu tego typu było
mechaniczne urządzenie – centralny przyrząd, w którym,
na podstawie danych, napływających z środków
obserwacji, rozwiązywane było zadanie spotkania się
pocisku z celem i były określane współrzędne punktu
celowania. Wyniki obliczeń w postaci kątów naprowadzania
w płaszczyźnie poziomej i pionowej oraz nastawy
czasu zwłoki zapalnika, były przekazywane do baterii
przeciwlotniczej, co pozwalało znacznie zwiększyć
celność strzelania i przejść od ognia zaporowego
do strzelania w punkt wyprzedzony.
W 1932 r. dla kierowania ogniem baterii 76,2 mm armat
przeciwlotniczych w Akademii Artyleryjskiej RKKA
pod kierunkiem Kruze opracowano przelicznik artyleryjski
PUAZO-1. Podstawą jego działania było założenie,
że cel leci ze stałym kursem i prędkością na niezmiennej
wysokości, zadanie spotkania było rozwiązywane
metodą geometryczną. Azymut i kąt podniesienia
Praca bojowa obsługi przyrządu kierowania ogniem artylerii przeciwlotniczej PUAZO-3.
W
tym samym czasie opracowano i wprowadzono
do masowej produkcji amunicję
artyleryjską różnego przeznaczenia. Konstruktorzy
biura CKB-22 Rdułtowski, Wasiljew, Kondratjew,
Ponomariow stworzyli głowicowe i denne
zapalniki typu RGM, KT, MD, MG, zapalnik czasowy T-3.
Do wojsk dostarczono przyrządy obserwacyjne, kierowania
ogniem, przygotowania danych do strzelania
i topogeodezyjnego zabezpieczenia – lornety B-6, BW,
BS, B-2 i B-3; lornety nożycowe BST-2 i AST; peryskopy
PDN-2 i PBU, busole peryskopowe AB-1; dalmierze DP,
DK i DD-1, teodolity TS, TS-2, TT-2 i TT-30. Pododdziały
rozpoznania artyleryjskiego wyposażano w namierniki
dźwiękowe, przeznaczone do określenia współrzędnych
nieobserwowanych baterii przeciwnika na podstawie
dźwięku ich strzałów a także zabezpieczenia
strzelania własnej artylerii na podstawie odgłosów rozrywających
się pocisków.
Jednym z najważniejszych i najbardziej złożonych
zadań automatyki i telemechaniki tych lat było
stworzenie przyrządów kierowania ogniem artylerii
przeciwlotniczej do zwalczania celów powietrznych
20

ARTYLERIA
76,2 mm armata dywizyjna wz. 1936 była pierwszym
działem opracowanym pod kierunkiem W. G. Grabina.
były wypracowywane przez naprowadzenie wizjera
urządzenia na samolot, dane o odległości przychodziły
z dalmierza, rozmieszczonego oddzielnie. Nastawy
do strzelania z PUAZO-1 do obsług armat przeciwlotniczych
przekazywano głosowo. W urządzeniu, które
obsługiwało pięciu ludzi, nie były uwzględniane poprawki
meteorologiczne i paralaksa. Dlatego po przyjęciu
do uzbrojenia przelicznika PUAZO-1, praktycznie
od razu przystąpiono do jego modernizacji. Prace
prowadzono w biurze konstrukcyjnym Moskiewskiego
Zakładu Elektromechaniki Precyzyjnej (Zakład nr 205).
Mechanizm zliczająco-wyliczający pozostawiono bez
zmian, ulepszenie w zasadzie ograniczało się do wprowadzenia
elektrycznego synchronicznego przekazu
danych do armat (zakupu tego rozwiązania dokonano
w amerykańskiej firmie Sperry Gyroscope, a produkcję
uruchomiono w zakładzie „Elektropribor”). Przelicznik
artyleryjski PUAZO-2, zatwierdzony do produkcji seryjnej
w 1934 r., ważył 1500 kg.
W tym czasie lotnictwo rozwijało się bardzo dynamicznie,
rosła prędkość samolotów, pojawiły się
armaty przeciwlotnicze o znacznie lepszych parametrach.
W tych warunkach przelicznik PUAZO-2, będący
urządzeniem typu otwartego wyglądał na rozwiązanie
przestarzałe, szczególnie na tle zagranicznych systemów
tego typu drugiego pokolenia. Zakład nr 205,
który zdążył otrzymać do tego czasu imię Nikity
Chruszczowa, dostał zadanie skopiowania może nie
najlepszego, za to na miarę sowieckiego przemysłu,
czeskiego przelicznika typu zamkniętego oznaczonego
SP. W 1940 r. wojsku dostarczono pierwsze przeliczniki
artyleryjskie PUAZO-3. Urządzenie wypracowywało
dane do prowadzenia ognia do celu powietrznego
w przedziale odległości od 700 do 13 000 m oraz wysokości
od 50 do 9600 m. W przelicznik PUAZO-3 można
było wprowadzać poprawki związane z przemieszczaniem
się celu powietrznego, wiatrem i prędkością
początkową pocisku. Urządzenie miało dwa wizjery
do śledzenia celu w azymucie i kącie podniesienia, odległość
była mierzona dalmierzem DJa-4. Do marszu
PUAZO-3 był umieszczany na jednoosiowym wózku
transportowym i ważył 2600 kg, waga w położeniu bojowym
– 2000 kg. Obsługa liczyła siedmiu ludzi.
W podstawowym przeliczniku artyleryjskim niemieckiej
armii, przyjętym do uzbrojenia w 1936 r.,
czterometrowy dalmierz i system mechanizmów
zliczająco-wyliczających rozmieszczono na wspólnej
obracającej się platformie, co upraszczało i zwiększało
dokładność wprowadzenia danych w PUAZO. Konstrukcja
typu odkrytego, waga w położeniu bojowym
– 950 kg. W zasadzie działania przelicznika przyjęto
założenie o prostoliniowym i ze stałymi parametrami
ruchu celu w każdej płaszczyźnie: Chociaż odnosił się
on do pierwszego pokolenia PUAZO, to pod względem
dokładności przewyższał wiele przeliczników artyleryjskich
drugiego pokolenia, na przykład, PUAZO SP
(Czechy, prototyp PUAZO-3), ale ustępował przelicznikom
trzeciego pokolenia – niemieckiemu Wikog GSH
i amerykańskiemu M-7.
Oczywiście, każdy przelicznik PUAZO wymagał
dobrego indywidualnego przygotowywania żołnierzy
artylerii przeciwlotniczej oraz ich sprawnego
zespołowego działania.
Rozwój systemów artyleryjskich szedł drogą nieprzerwanej
intensyfikacji ognia coraz potężniejszych i wielkiej mocy, a także uszkodzonych średnich i ciężroszyłowiec,
przeznaczony do holowania dział dużej
dział, zwiększania zasięgu strzelania, szybkostrzelności kich czołgów (waga przyczepy: 18 000 kg), rozwijający
a także manewrowości na polu walki. Trakcja konna z pełnym obciążeniem prędkość 20 km/godz.
już nie mogła zapewnić niezbędnej ruchliwości nowych
systemów artyleryjskich, szczególnie szczebla uruchomił wytwarzanie modelu STZ-5 – transportowe-
Stalingradzki zakład produkcji traktorów w 1937 r.
korpuśnego i wielkiej mocy, waga których z uwzględnieniem
przewożonego zapasu amunicji i wyposażenia lowania systemów artyleryjskich o wadze do 3400 kg
go wariantu ciągnika rolniczego STZ-3, zdolnego do ho-
Budowa PUAZO-3. Była to kopia czeskiego aparatu centralnego Skoda SP.
w sposób istotny wzrosła. Dlatego podjęto działania ze średnią prędkością 10-14 km/godz. Do wybuchu
w kierunku jej motoryzacji.
wojny wykonano ich 3439 sztuk. Oprócz tego, na potrzeby
wojska były mobilizowane rolnicze STZ-3, a tak-
Do początku lat trzydziestych ubiegłego wieku
nieliczne ciężkie działa ciągnęły rolnicze traktory gąsienicowe
Bolszewik, skopiowane z amerykańskiego Artyleria przeciwpancerna także potrzebowała
że czelabińskie „Caterpillary” CzTZ-60 i CzTZ-65.
Holta i Kommunar – charkowska replika niemieckiego wysokiej manewrowości przy zmianie stanowiska ogniowego
na polu walki, czyli lekkiego, ruchliwego, ma-
Hanomaga. W końcu 1934 r. w charkowskim zakładzie
zbudowano doświadczalną partię, a w 1935 r. rozwinięto
seryjną produkcję średniego ciągnika Komintern, do działania w warunkach bezpośredniego kontaktu
łogabarytowego i opancerzonego ciągnika zdolnego
w którym jako nośnik wykorzystano podwozie czołgu z przeciwnikiem. Pierwsza taka maszyna została zaprojektowana
przez grupą konstruktorów Naukowe-
T-24, kabinę i skrzynię ładunkową od ciężarówki ZIS-5
oraz zastosowano oryginalny, niezawodny i niewymagający
pod względem paliwa silnik o mocy 130 KM. czołgu lekkiego T-37A i otrzymała nazwę Pionier. Ciąggo
Instytutu Motoryzacji z wykorzystaniem podwozia
Ciągnik rozwijał na drodze prędkość 30 km/godz. nik ważył w sumie 1500 kg, miał sześć miejsc siedzących
dla działonu i bez obciążenia rozwijał prędkość
i mógł obsługiwać praktycznie cały park sowieckich
ciężkich systemów artyleryjskich. A w 1939 r. Charkowianie
zademonstrowali ciężki dieslowski ciągnik Wo-
1936-1937, ale z powodu braku jakiejkolwiek osłony,
50 km/godz. Jego produkcja miała miejsce w latach
Przyrząd kierowania ogniem PUAZO-5 wz. 1945 wyróżniało dodanie dalmierza.
21

Łukasz Jaśkiewicz
2
Brytyjskie lotnictwo
strategiczne do 1945 r.
W styczniu 1940 r. RAF wysłały do Francji
kilkanaście dywizjonów, które utworzyły
British Air Force in France (BAFF).
Jednocześnie podzielono je na Air
Component, który miał wspierać brytyjski
Korpus Ekspedycyjny oraz Advanced
Air Striking Force (AASF), siły które miały
stacjonować na francuskich lotniskach
i stwarzać strategiczne zagrożenie dla
Niemiec. To była jednak tylko teoria...
Każdy w RAF wiedział, że jednostki AASF (osiem
dywizjonów Battle i dwa Blenheim – dodane
później) posiadają najgorsze i nienadające się
do działań strategicznych bombowce i nie zostaną tak
wykorzystane, ponieważ rząd nie wyrażał ciągle zgody
na bombardowania strategiczne. Był to swoisty „oddział
straceńców” RAF-u, który pierwszy miał zostać rzucony
w ogień walk powietrznych na naprawdę dużą skalę.
Reszta Bomber Command spokojnie przysposabiała się
do nocnych lotów i stała w gotowości do rozpoczęcia
strategicznych działań przeciwko niemieckiemu przemysłowi.
To również była tylko teoria, bo raz, że siły
te nie miały po prostu takich zdolności, ale tego jeszcze
ich dowódcy nie wiedzieli, albo nie chcieli wiedzieć,
a dwa, wymogi na dobre rozprzestrzeniającej się wojny
miały stale odciągać bombowce strategiczne od pełnego
zaangażowania w ich główne zadania.
Gdy siły Bomber Command stacjonujące na Wyspach
Brytyjskich, palące się do działań strategicznych,
zostały najpierw wciągnięte w działania wspierające
36
Sir Charles Portal, szef Sztabu Lotnictwa przez większość
wojny i po lordzie Trenchardzie drugi najważniejszy propagator
idei nalotów powierzchniowych.
front (atak na transport), AASF atakując niemieckie
wojska i mosty na Mozie wykrwawiały się i malały dosłownie
z dnia na dzień: już 12 maja z wyjściowej siły
135 maszyn pozostało im ich 72, 14 maja zaś, w dniu
najintensywniejszych działań, z 71 samolotów wysłanych
do walki powróciło tyko 31… Podobno AM Arthur
Barrat, głównodowodzący BAFF, na wieść o tym zalał
się łzami (co nie dziwi) – kolejni wyżsi oficerzy RAF-u
poznawali twarde realia nowoczesnej wojny powietrznej,
w której w walce z dobrze dowodzonym i zdeterminowanym
przeciwnikiem można było bardzo szybko
wytracić całe swoje siły.
Prawie równocześnie z rozpoczęciem wielkiej niemieckiej
ofensywy w Europie rozpoczęły się również
brytyjskie strategiczne bombardowania nieprzyjacielskich
miast prowadzone w ramach tzw. nalotów precyzyjnych.
Bomber Command nocą z 11 na 12 maja
wysłało nad München Gladbach (obecnie: Münchengladbach)
37 lekkich i średnich bombowców, które
miały zaatakować cele przemysłowe i transportowe;
w nalotach tych śmierć poniosły cztery osoby, w tym
jedna Angielka 1 . Teraz pozbyły się skrupułów już obie
strony – Luftwaffe miała uprzednio na sumieniu strzelanie
do spadochroniarzy oraz zbombardowanie
Wielunia, Frampola i Warszawy (by wymienić tylko
te najlepiej znane przykłady), choć względem państw
zachodnich utrzymywała ciągle „dżentelmeńską” postawę.
Co zaś się tyczy Bomber Command, na przejście
do tych działań, które jeszcze tak niedawno uważano
za nielegalne, złożyło się kilka czynników.
Najważniejszym była zmiana rządu w Wielkiej Brytanii,
która przypadkowo zgrała się z niemiecką ofensywą
na kontynencie. Nowy premier, Winston Churchill,
już w czasie I wojny światowej opowiadał się za atakowaniem
celów przemysłowych położonych w miastach.
Już 12 maja 1940 r. nowy Gabinet zaczął rozpatrywać
zalety rozpoczynania „nieograniczonej wojny powietrznej”
i ostatecznie 15 maja upoważnił sir Charlesa Portala
do prowadzenia działań strategicznych przeciwko
niemieckim celom militarnym, a ten zatwierdził planowane
w dyrektywie ataki na cele paliwowe i kolejowe.
Miano również nadzieję, że naloty te sprowokują
niemiecki odwet, który ściągnie Luftwaffe znad linii
frontu we Francji i Holandii nad Wielką Brytanię – tak
więc za decyzją o rozpoczęciu nalotów stało również

Obraz autorstwa W. Krogmana przedstawiający artystyczną
wizję nalotu 1000 bombowców na Kolonię. Ten
śmiały i nowatorski atak zakończył się ogromnym sukcesem
– wielkość „magicznej” liczby 1000 oraz osiągnięte
rezultaty musiały działać na wyobraźnię.
pragnienie wpłynięcia na sytuację we Francji, która
z dnia na dzień stawała się coraz tragiczniejsza. Poza
tym Churchill uważał, że wojenne działania Niemców
już dały aliantom „wystarczające uzasadnienie” 2 do odwetu
i choć przez cały późniejszy okres strona brytyjska
usilnie starała się wmówić wszystkim, że rozpoczęcie
przez nią nalotów było odpowiedzią na kontrowersyjny
niemiecki atak na Rotterdam z 14 maja, historia pokazuje,
że to właśnie ona pierwsza rozpoczęła na zachodzie
działania bombowe przeciwko miastom.
W rzeczywistości straty ludności cywilnej w nalocie
na Rotterdam sięgnęły około 850-1000 osób, nie
zaś 30 000, jak głoszono na całym świecie 3 ; podanie
bardzo wysokiej liczby ofiar nalotu było niewątpliwe
elementem wojny propagandowej, ale pokazuje, jak
podchodzono do tej kwestii, pobudzając wyobraźnię
i niepokojąc społeczeństwo.
Tak czy inaczej nalot ten był dogodnym usprawiedliwieniem
dla rozpoczęcia ataków strategicznych przeciwko
celom położonym na wschód od Renu i w nocy
z 15 na 16 maja przeciwko nim ruszyło 90 bombowców
4 – strategiczna ofensywa powietrzna przeciwko
Niemcom rozpoczęła się na dobre.
Bomber Command nie ograniczało się jednak
wyłącznie do tego kraju; w nocy z 11 na 12 czerwca,
w dzień po tym, jak Włochy wypowiedziały wojnę Wielkiej
Brytanii, Bomber Command wysłało 36 Whitley’ów
nad Turyn z zadaniem zbombardowania tamtejszych
fabryk. Z powodu trudnych warunków atmosferycznych
nad Alpami 23 załogi musiały zawrócić; dziewięć,
które dotarło nad Turyn i dwie, które zapuściły się nad
Genuę, zobaczyły te miasta całkowicie oświetlone, jak
w czasie pokoju 5 . Od czasu tego nalotu aż do jesieni
1942 r. Bomber Command prowadziło jedynie bardzo
ograniczone działania powietrzne przeciwko włoskim
celom; na nieco większą skalę operowały przeciwko
Włochom siły stacjonujące na Malcie, jednak i te działania
miały charakter nękający.
Podczas Bitwy o Francję Bomber Command, jak
jeszcze wiele razy w przyszłości, musiało rozdzielić swój
wysiłek między atak strategiczny na Niemcy i wsparcie
udzielane armiom walczącym na szybko przemieszczającym
się froncie. Rozbite oddziały Brytyjskiego Korpusu
Ekspedycyjnego (BKE) wycofujące się w stronę Dunkierki
oraz prześladowane przez Luftwaffe i niemieckie
czołówki nie mogły zrozumieć gdzie podział się RAF; nie
wiedziały, że AASF już praktycznie nie istniały, a bombowce
startujące z Wysp Brytyjskich, poza stosunkowo
niegroźnymi Blenheimami 2. Grupy, przeznaczono wyłącznie
do działań nocnych. Rozgoryczenie żołnierzy
zmniejszyło się nieco, gdy zobaczyli metropolitalne dywizjony
Fighter Command ofiarnie zaangażowane nad
Dunkierką w walki z niemieckimi bombowcami. Te mieszane
uczucia miały w kilka miesięcy potem przerodzić
się w bezgraniczną wdzięczność do tzw. nielicznych
–„the Few”. Równocześnie Bomber Command, po ewakuacji
BKE z Dunkierki i klęsce francuskiego sojusznika,
miało się stać na kilka najbliższych lat jedyną brytyjską
formacją ofensywną zdolną do uderzania w samo serce
nieprzyjacielskiego kraju.
Po upadku Francji sytuacja przedstawiała się dla
Wielkiej Brytanii naprawdę groźnie i Bomber Command,
ku rozczarowaniu jego głównodowodzącego,
nie mogło liczyć na to, że będzie się mogło skupić
na swoim głównym zadaniu. W okresie Bitwy o Anglię
dowództwo otrzymało aż sześć dyrektyw, co ukazuje,
jak gorączkowy był to okres.
Początkowo głównym celem ciągle pozostawał
przemysł paliwowy, z mniejszym udziałem transportu
(stacje rozrządowe) i nieco naiwnymi próbami
spopielenia niemieckich lasów (jakby brakowało poważniejszych
celów). Jednak gdy bitwa przybierała
na intensywności, kolejne dyrektywy zaczęły kłaść coraz
mocniejszy nacisk na cele związane z niemieckim
Głównodowodzący BAFF AM Arthur Barrat w rozmowie z generałem Joseph Vuilleminem, szefem Sztabu Sił Powietrznych
Francji. W latach 1939-40 brytyjsko-francuska współpraca lotnicza nie układała się dobrze.
Początek 1940 r.; załoga bombowca Whitley wraca z bardzo długiego lotu z ulotkami – była aż nad Pragą. Prawdziwa
praca bojowa Bomber Command zaczęła się dopiero wraz z zakończeniem „dziwnej wojny”.
przemysłem lotniczym i to nawet pomimo tego, że już
przed wojną wiedziano, że są one trudne do efektywnego
zaatakowania – samoloty były na lotniskach dobrze
rozproszone i często otoczone wałami a fabryki
wytwórni lotniczych ulokowano daleko w głębi Niemiec,
stąd trudno je było odnaleźć; ponadto przezorni
Niemcy już przed wojną każdy zakład produkcji lotniczej
projektowali tak, by jego budynki były rozproszone
i tym samym niej wrażliwe na atak.
Najcenniejszym wkładem dowództwa, którego
rola w tych zmaganiach była zdecydowanie pomocnicza,
były niewątpliwie działania prowadzone przeciwko
koncentracji barek desantowych grupowanych
w portach kanału La Manche. Tutaj z racji charakterystyki
celów, które były nieodległe i położone przy linii
brzegowej, odnoszono największe sukcesy – nie były
to operacje o charakterze strategicznym, ale zniszczenie
10 proc. tonażu przygotowywanych do desantu
jednostek 6 już samo w sobie nie jest wcale taką niezauważalną
wielkością, a byłoby jeszcze istotniejsze
w razie inwazji, kiedy liczyłby się każdy przewieziony
oddział i dostarczona na brzeg tona zaopatrzenia.
Margines zwycięstwa Fighter Command był niewielki
i może właśnie takiego marginesu pozbawiono
by Wehrmacht przez te działania? Wówczas przez swój
efekt działania te zyskałyby strategiczny charakter, jest
to jednak tylko hipoteza.
W międzyczasie Naczelne Dowództwo Luftwaffe
posiadające słaby wywiad uznało, że siły Fighter Command
słabną i zmieniło taktykę – teraz siły bombowe
miały skierować się nad brytyjskie miasta, by zmusić
brytyjski rząd do kapitulacji. Bombardowanie Londynu
było kolejnym ważnym krokiem w rozwoju wojny
powietrznej; pierwsze bomby spadły na jego centrum
24 nocą sierpnia. Po tym wydarzeniu Gabinet Wojenny
zatwierdził pierwszy nalot na Berlin i inne miasta
Niemiec. Obierane cele, przynajmniej oficjalnie, ciągle
miały „nieskazitelnie moralny” charakter tj. bombowce
kierowano nad miasta, ale miały w nich odnaleźć i zaatakować
stacje kolejowe, fabryki bądź elektrownie.
7 września Niemcy rozpoczęli serię regularnych nocnych
nalotów ataków na Londyn i inne brytyjskie miasta
a liczba cywilnych ofiar tzw. Blitzu stale rosła.
Wprawdzie jeszcze przed tymi wydarzeniami,
w czerwcu, władze ostrzegały AM Portala, że: W żadnych
okolicznościach nie powinno się pozwolić nocnemu
bombardowaniu zdegenerować się w zwykłe nieograniczone
działania, które będą stały w opozycji do polityki
37

Tomasz Szulc
Radziecki czołg średni T-55
i jego wersje oraz pojazdy pochodne
Opracowanie czołgu T-54 było znaczącym sukcesem radzieckich konstruktorów
i przemysłu. Był prosty, bardzo niezawodny, doskonale nadawał się do masowej
produkcji. Równocześnie jego opancerzenie i siła ognia wyraźnie przewyższały
czołgi poprzedniej, wojennej generacji. To właśnie T-54 stał się symbolem radzieckiej
powojennej potęgi pancernej. Na dodatek wóz miał spory potencjał modernizacyjny.
Bez trudu zaopatrzono go w jedno-, a potem dwupłaszczyznowy stabilizator
armaty, zainstalowano proste przyrządy noktowizyjne, zabezpieczono załogę
przed działaniem broni masowego rażenia. Realne były także dalsze modernizacje,
nad którymi pracowano równolegle z produkcją kolejnych wersji T-54. Z czasem,
głównie z powodów propagandowych, zdecydowano o nadaniu kolejnej wersji
nowego numeru – tak powstał T-55.
Detale układu jezdnego czołgu T-55 ze starymi gąsienicami.
54
Historia powstania akurat tej wersji T-54 była
dość nietypowa. W biurze konstrukcyjnym fabryki
nr w Niżnym Tagile dokonano następnej,
stosunkowo niewielkiej modernizacji czołgu T-54B
nadając mu oznaczenie „Obiekt 137G2M”. Dwa prototypy
zbudowano w Niżnym Tagile bez zamówienia
ze strony ministerstwa „na cześć 40 rocznicy rewolucji”,
co było sposobem na obejście formalnych procedur
i postawienie potencjalnego użytkownika przed faktem
dokonanym. Było to sprawą życia lub śmierci dla
biura, które skompromitowało się nieudanym projektem
„140” i zostało oficjalnie pozbawione prawa do prowadzenia
samodzielnych prac konstrukcyjnych (patrz
WiT Historia nr 2/18). Inżynierem prowadzącym projekt
był początkowo K. Dobruskies, a potem J. Lewkowskij.
„Jubileuszowe czołgi” skierowano na próby poligonowe
już pod koniec 1957 r. W wyniku ich pomyślnego
przebiegu wozom nadano nowe oznaczenie: „Obiekt
155” i błyskawicznie, bo 8 maja 1958 r. decyzją Rady
Ministrów nr 9493-230 przyjęto do uzbrojenia jako
T-55. Wcześniej to oznaczenie planowano zastosować
dla „Obiektu 139”, czyli T-54 z mocniejszym silnikiem,
armatą D-54 i peryskopowym celownikiem T-2S. Jego
prototyp powstał w 1955 r.
Zmiany, wprowadzone w porównaniu z T-54B były
niewielkie. Znaczna część z nich została wcześniej wypróbowana
na prototypach, które nie weszły do produkcji.
Np. kombinowane zbiorniki paliwa – stelaże dla
amunicji po raz pierwszy pojawiły się na czołgu, nazwanym
T-54M i testowanym w 1954 r. Na tym samym
wozie testowano nowe koła bieżne i napinające, które
znalazły zastosowanie w T-55.
Najbardziej widoczną różnicą w porównaniu
z T-54 był brak karabinu maszynowego DSzK na wieży.

MONOGRAFIA PANCERNA
Czołg T-55 – widoczny otwór kursowego karabinu maszynowego
w przednim pancerzu poniżej falochronu
oraz masywne śruby mocujące cokół włazu dowódcy,
co wskazuje na nieobecność osłony przeciwradiacyjnej.
W związku z tym uproszczono konstrukcję włazu ładowniczego,
umieszczając go bezpośrednio na płycie
stropu wieży, a nie na cokole z obrotnikiem. Rezygnację
z DSzK tłumaczono dwojako. Po pierwsze, uznano,
że w warunkach bojowych czołg musi działać z zamkniętymi
wszystkimi włazami – w przypadku użycia
przez nieprzyjaciela taktycznej broni jądrowej nie byłoby
czasu, by obsługujący DSzK ładowniczy ukrył się
w wozie i zaryglował właz. Po drugie, karabiny maszynowe
uznano za nieskuteczne wobec coraz szybszych
samolotów odrzutowych, cedując funkcje obrony przeciwlotniczej
na coraz liczniejsze w jednostkach pancernych
działa samobieżne ZSU-57-2.
Następna różnica, to brak wentylatora w przedniej
części stropu wieży przykrytego charakterystyczną
spłaszczoną kopułką. Przyczyna tej zmiany była prosta
– T-55 lepiej przystosowano do jądrowego pola
walki. Po upływie 0,3 s od zarejestrowania przez specjalny
czujnik RBZ-1 silnego promieniowania gamma
był inicjowany cały cykl czynności: wyłączał się silnik,
zamykały żaluzje prowadzące do wnętrza przedziału
napędowego, odcięciu ulegało zasilanie elektryczne
głównych urządzeń pokładowych, uruchamiała się
aparatura filtrowentylacyjna, pompująca oczyszczone
powietrze pod niewielkim nadciśnieniem do wnętrza
przedziału bojowego. Prostokątny wlot powietrza
do filtra umieszczono u nasady wieży z jej prawej burty,
poniżej przedniego haka. Warto pamiętać, że pierwsza
partia T-55 została zbudowana z wykorzystaniem
zapasu wież T-54B – wozy te miały właz ładowniczego
na typowym cokole, choć bez karabinu maszynowego,
miały też wentylator z kopulastą osłoną na stropie wieży,
a ich instalacja ochrony przed skutkami wybuchu
jądrowego była niekompletna.
Nieznacznie zmieniony kształt pokryw na przedziale
napędowym był skutkiem zastosowania zmodernizowanego
silnika W-55 o mocy zwiększonej z 380
do 425 kW za cenę wzrostu zużycia paliwa. Zainstalowano
podgrzewacz karteru oraz odśrodkowy dokładny
filtr oleju MC-1. Silnik napędzał trzystopniową tłokową
sprężarkę AK-150S (ciśnienie 150 atm.). Umożliwiała
ona regularne pompowanie dwóch pięciolitrowych
zbiorników sprężonego powietrza. Na T-54 montowano
takie same zbiorniki, ale napełniane sprężonym
Po lewej: czołg T-55 ze szkolną czerpnią powietrza na włazie dowódcy szykuje się do forsowania przeszkody wodnej.
Po prawej: po zamontowaniu dużej czerpni wejście do wozu wymagało sporej zręczności i odwagi.
powietrzem w batalionowym warsztacie. Dzięki tej
pozornie drobnej zmianie można było zmienić zasady
uruchamiania silnika czołgu – wcześniej rozruch był
elektryczny z użyciem startera ST-16M o mocy 11 kW,
a pneumatyczny traktowano jako awaryjny. W T-55
podstawowy był rozruch pneumatyczny, co znacząco
poprawiło żywotność akumulatorów. Drobne zmiany
w układzie przeniesienia mocy objęły reduktory
Radziecka załoga T-55 przed czołgiem – zwracają uwagę na szyjach torby z aparatami oddechowymi; na wieży czerpnia
powietrza przymocowana do gniazda peryskopu ładowniczego, zdemontowana jest także głowica celownika
przed włazem dowódcy. Na wylocie spalin zawory przeciwzalaniowe.
burtowe o układzie dwurzędowym – jeden z rzędów
wykonano jako planetarny.
Zapas paliwa zwiększono dzięki zastosowaniu kombinowanych
zbiorników-stelaży dla amunicji. Umieszczono
je w przedniej części kadłuba, mieściły 300 litrów
paliwa i 18 nabojów. Zlikwidowano natomiast
środkowy zbiornik w tylnej części przedziału bojowego,
instalując tam dodatkowy stelaż dla 10 szt. amunicji.
Łączny zapas paliwa przewożonego wewnątrz
kadłuba wzrósł z 532 do 680 l, co zapewniło wzrost
zasięgu czołgu o ok. 30%. Liczba nabojów do armaty
zwiększyła się z 34 do 43 szt.
Jako podstawowy sposób stawiania zasłon dymnych
wybrano aparaturę dymotwórczą TDA (wtrysk
paliwa do spalin), zamontowaną w rurze wydechowej.
Umożliwiło to rezygnację z użycia świec dymnych
BDSz-5 mocowanych do tylnego pancerza. W ich miejscu
umieszczono wsporniki dla dwóch dwustulitrowych
beczek paliwa, które nie były podłączone do instalacji
paliwowej wozu, a do przetaczania z nich oleju
napędowego służyła pompa, przewożona w skrzynce
na prawej półce nadgąsienicowej.
Nieznacznie zmieniono zestaw przyrządów obserwacyjno-celowniczych:
dowódca otrzymał przyrząd
TPKU-B, a w wozach produkowanych od kwietnia
1959 r. - TPKU-2B i nocny TKN-1, celowniczy, oprócz
celownika TSz2A-22 i nocnego TPN-1-22-11 (z reflektorem
Ł-2) mógł korzystać z pryzmatycznego przyrządu
TNP-165. Peryskopy kierowcy i jego nocny przyrząd
TWN-2, często zasypywane kurzem lub zalewane
błotem, zaopatrzono w aparaturę oczyszczania: kurz
i śnieg zdmuchiwano strumieniem sprężonego powietrza,
a błoto - strumieniem wody. Zamontowano automatyczną
instalację gaśniczą, rozpylającą mieszankę
dwutlenku węgla i bromku etylu.
Niewidoczne z zewnątrz były zmiany grubości
pancerza. Dokonano ich tylko w tylnej części kadłuba.
Grubość stropu przedziału napędowego zmniejszono
z 20 do 15 mm, dolnego arkusza pancerza tylnego
z 30 do 20 mm (przyspawano do niego od wewnątrz
żebra usztywniające), a górnego – z 45 do 30 mm.
55

Tomasz Szlagor
2
Lotnictwo aliantów
w walkach o Birmę
Japończycy najechali Birmę wkrótce
po wybuchu wojny na Pacyfiku. Przełamali
opór wojsk brytyjskich i chińskiego
korpusu ekspedycyjnego, wspieranych
z powietrza przez RAF i amerykańskich
ochotników z AVG („Latające Tygrysy”).
Do końca maja 1942 r., zanim nastanie
pory monsunowej wymusiło wstrzymanie
dalszych działań, zajęli cały kraj.
Na tym etapie Japończycy zadowolili się przecięciem
tzw. Drogi Birmańskiej – jedynego lądowego
połączenia Chin z terytorium aliantów
zachodnich, którą wcześniej płynęła wojskowa pomoc
dla generalissimusa Czang Kaj-szeka. Z kolei Brytyjczykom
brakowało sił, by przeprowadzić lądową kontrofensywę
na teren Birmy. Ich ewakuowane stamtąd,
zdziesiątkowane dywizje musiały pozostać w Indiach,
gdzie narastające wśród Hindusów antykolonialne
nastroje groziły wybuchem rewolty. Z tego względu
podczas kolejnej rundy zmagań o Birmę kluczową rolę
odegrało lotnictwo.
Czerwiec–sierpień 1942 r.
W połowie 1942 r., mimo notorycznie trudnych warunków
atmosferycznych, doszło do kilku wartych odnotowania
wydarzeń w powietrzu. 18 czerwca sześć
myśliwców Curtiss Mohawk Mk IV z 5. Sqn, po starcie
z Dinjan w regionie Asam, odprowadziło nad Birmę
trzy Blenheimy ze 113. Sqn. Bombowce, których celem
było lotnisko w Myitkyinie, wykonały zadanie, ale
w drodze powrotnej, w trakcie przebijania się przez
F/O Tim Meyer ze 155. Sqn RAF w kokpicie swojego Mohawka Mk IV o imieniu „Joe Soap II”. Samolot jest uzbrojony
w podskrzydłowe bomby odłamkowe o masie 20 lb (9 kg).
70
burzowe chmury, jeden rozbił się o górę. S/Ldr Cliffton
Harper (Kanadyjczyk) i jego załoga zginęli. Rankiem
23 czerwca sześć Blenheimów, po trzy z 60. i 113. Sqn,
przeprowadziło nalot na lotnisko w Akyab (obecnie
Sittwe) – stolicy regionu Arakan, położonego przy granicy
z Indiami (obecnie z Bangladeszem). Także tym
razem jeden z bombowców już po opuszczeniu rejonu
celu przepadł bez śladu.
Ponadto dywizjony RAF zaangażowano w tłumienie
lokalnych buntów. Chociaż były to loty mające na celu
jedynie demonstrację siły, podczas jednego z nich
w rejonie miasta Goya rozbił się Blenheim ze 113. Sqn.
Jego pilot zginął; pozostałych dwóch członków załogi
zamordowali uczestnicy zamieszek.
Po południu 20 sierpnia pięć Mohawków z 5. Sqn,
uzbrojonych w podskrzydłowe bomby o masie 20 lb
(9 kg), wyprawiło się w rejon Yuwa i Mawlaik na pograniczu
Indii i Birmy. Tam wpadli na pojedynczy samolot
rozpoznawczy – Ki-36 Ida z 89. Chutai. Zadaniem jego
załogi, w składzie kpt. Kiyoshi Nagasawa (pilot) i por.
Takumi Kitajima (obserwator), było rozpoznanie lotnisk
w rejonie przygranicznych miast Imphal i Kohima. Sierżant
Stuart Garnett odrzucił bomby i zaatakował, zaskakując
japońską załogę. Obserwator zginął od pierwszej
serii; pilot uratował się skokiem na spadochronie.
Pod koniec sierpnia nastąpiła stopniowa poprawa
pogody. Do tego czasu RAF zebrał w Indiach sześć dywizjonów
Hurricane’ów Mk IIB i Mk IIC (67., 135., 136.,
146., 607. i 615. Sqn), jeden Mohawków (5. Sqn), trzy
Blenheimów Mk IV (34., 60. i 113. Sqn) oraz po dwa Wellingtonów
(99. i 215. Sqn), Hudsonów (62. i 353. Sqn)
i Lysanderów (20. i 28. Sqn), a także jeden dywizjon
transportowy (31. Sqn, samoloty DC-2 i DC-3) i jeden
rozpoznania fotograficznego (3. PRU, latający
na Hurricane’ach i Mitchellach, niedługo później przemianowany
na 681. Sqn).
Obecność amerykańskiego lotnictwa w Indiach,
mimo formalnego istnienia w tym kraju 10. AF (Armii Powietrznej
USAAF), była nadal znikoma. Dla Amerykanów

WOJNA W POWIETRZU
P-40N z 51. FG wraca do bazy w Indiach po ataku na japońską
bazę zaopatrzeniową w Kamaing w północnej Birmie.
priorytetem w Azji była obrona Chin, ich strategicznego
sojusznika w wojnie z Japonią. Z tego względu gen.
Chennault, dowódca „Latających Tygrysów”, a później
stacjonującej w Chinach 14. AF, sukcesywnie „podbierał”
jednostki 10. AF. Jako pierwszy do Chin udał się
26. FS – jeden z trzech dywizjonów 51. FG, uzbrojonej
w myśliwce P-40 Warhawk (i jedyny, który na tym etapie
osiągnął gotowość bojową).
Japończycy po nastaniu pory monsunowej wycofali
znaczną część sił lotnictwa Cesarskiej Armii, które
uczestniczyły w pierwszej kampanii birmańskiej, w celu
przezbrojenia ich w nowocześniejsze samoloty. Dotyczyło
to przede wszystkim jednostek wyposażonych
w przestarzałe myśliwce Ki-27. W Birmie pozostały
cztery grupy bombowe – 8. Sentai (Ki-48 Lily) oraz 12.,
14. i 98. Sentai (Ki-21 Sally), a także jedna grupa myśliwska
– 64. Sentai – złożona z trzech dywizjonów Ki-43
Oscar. Ponadto na początku września do Birmy wróciła
50. Sentai, świeżo przezbrojona w ten typ myśliwca.
Chociaż Ki-43 wydawał się górować nad
Hurricane’em Mk IIB, japońscy piloci czuli przed tym
drugim respekt. Sierżant Yoshito Yasuda z 64. Sentai
stwierdził: Hurricane był jedyny w swoim rodzaju. Miał
dwanaście karabinów maszynowych kalibru 7,7 mm,
które potrafiły spowodować wielkie zniszczenia. Jego
prędkość nurkowania była znacznie większa niż naszych
myśliwców 01 [Ki-43]. Z tego względu, kiedy walczyliśmy
z Hurricane’ami, próbowaliśmy równoważyć ich siłę og-
Piloci jednego ze stacjonujących w Chittagong dywizjonów RAF rozmawiają przy Hurricane Mk IIC.
nia większą zwrotnością naszych maszyn i celowaliśmy
w chłodnicę, żeby doprowadzić do zatrzymania silnika.
Nawet z naszym słabym uzbrojeniem (dwa karabiny kalibru
12,7 mm), Hurricane’a można było pokonać jedną
celną kulą w chłodnicę.
Wrzesień–październik 1942 r.
Do pierwszego starcia po zakończeniu pory monsunowej
doszło 9 września. Formacja 13 Blenheimów
z 34., 60. i 113. Sqn, po starcie z Asansol, na redzie
portu w Akyab zaatakowała frachtowiec Niyou Maru.
Statek z powietrza osłaniały pojedyncze klucze Ki-43
skiej. Tym razem interwencja pilotów 50. Sentai kosztowała
Brytyjczyków jednego Hudsona z 62. Sqn.
Do końca miesiąca Blenheimy przeprowadziły trzy
naloty na cele kolejowe (dwa w Mandalaj, jeden w Yenankyaung),
ale w centrum zainteresowania Brytyjczyków
pozostał region Arakan. Z racji położenia nad
Zatoką Bengalską kusił perspektywą wspartej z morza
kontrofensywy i odbicia choćby części Birmy. Próbując
zaskoczyć na ziemi operujące z Akyab japońskie
myśliwce, 30 września 12 Mohawków z 5. Sqn zaatakowało
tamtejsze lotnisko. Zrzuciły 120 dwudziestofuntowych
bomb odłamkowych, następnie ostrzelały
z 50. Sentai (dla której była to pierwsza akcja bojowa stojące wokół samoloty. Mimo braku reakcji ze strony
Japończyków, podczas ataku zginął Sgt William
na nowych samolotach). W chwili przybycia bombowców
klucze akurat się zmieniały, dlatego kontratak Thomas, który przypuszczalnie źle ocenił wysokość
przeprowadziło sześć myśliwców. Zestrzeliły dwa Blenheimy
ze 113. Sqn i jeden z 60. Sqn. Trafiony dwiema okazało się, że ostrzelane samoloty to atrapy wykona-
i zderzył się z ziemią. Na domiar złego, po niewczasie
bombami, tonący Niyou Maru został osadzony na brzegu.
Dwie godziny później nalot na ten sam cel przeproleźli
po zajęciu lotniska! Piloci 5. Sqn wrócili nad Akyab
ne z wraków brytyjskich maszyn, które Japończycy znawadziło
sześć Hudsonów z 62. i 353. Sqn, operujących 7 października, eskortując cztery Blenheimy z 60.
z Cuttack po drugiej (zachodniej) stronie Zatoki Bengal-
i 113. Sqn. Tym razem wpadli na trzy, patrolujące w po-
Hurricane’y Mk IIB i Mk IIC z 67. Sqn RAF w bazie Chittagong w Indiach (obecnie Bangladesz).
bliżu, bombowce Ki-48 Lily z 8. Sentai. Na ich widok
F/Sgt Rod Lawrence, Kanadyjczyk, momentalnie ruszył
do ataku. On sam wspominał:
Nie zdawałem sobie sprawy, praktycznie aż do chwili,
gdy miałem otworzyć ogień, że zostałem całkiem sam.
Bombowiec przede mną miał tylko jednego strzelca,
a on pojedynczy karabin. Ja miałem ich sześć i atakowałem
bezpośrednio od tyłu, więc się nim nie przejąłem.
Strzelając jedną długą serią, zobaczyłem, jak strzelec
wpadł do wnętrza kadłuba. Przerwałem ogień dopiero,
gdy znalazłem się w odległości 35 jardów [32 m]
od bombowca. Do tego czasu jego podwozie wysunęło
się z komór, a prawy silnik płonął. Odbiłem w górę i zobaczyłem,
jak ląduje w wodzie. Po powrocie otrzymałem
jednocześnie reprymendę i gratulacje za samowolny,
ale skuteczny atak.
W połowie miesiąca siły alianckiego lotnictwa
w Indiach zwiększyły się o drugi dywizjon Mohawków
(155. Sqn, aktywowany na miejscu), a także 159. Sqn
– dywizjon bombowców ciężkich Liberator, przybyły
z Bliskiego Wschodu. Ponadto wrócił, czasowo detaszowany
do Egiptu (skąd wykonywał loty bojowe nad Afryką
Północną i Morzem Egejskim), jeden z dywizjonów
amerykańskiej 7. BG, który już wcześniej wykonywał
dalekie wypady nad Rangun. Oprócz kilku wysłużonych
B-17E, teraz miał na stanie Liberatory B-24D.
Tymczasem do bazy 51. FG w Dinjan wrócił
z Chin 26. FS. 19 października pilot tego dywizjonu,
Lt. Alvin Watson, wspiął się swoim Warhawkiem
na wysokość 22 000 stóp (6700 m) i przechwycił samolot
rozpoznawczy Ki-46 Dinah z 81. Sentai, który
zestrzelił (por. Fujimoto i jego obserwator uratowali
się na spadochronach).
71

Jędrzej Korbal
1
Zamknąć górny pułap.
Polska ciężka artyleria
przeciwlotnicza 1930-1939
Udany kontrakt ze szwedzkim Boforsem
i rozpoczęcie produkcji armat 40 mm
w Polsce pozwalały na stworzenie przeciwlotniczego
parasola nad wielkimi
jednostkami WP na polu bitwy. Już
wcześniej jednak zdawano sobie sprawę,
że potrzebne będą również armaty
większego kalibru, o wyraźnie wyższym
pułapie skutecznego ognia.
przeciwlotniczych starając się ocenić, która z konstrukcji
wydaje się najlepsza. Weryfikując kluczowe
parametry sprzętu (prędkość początkową, donośność,
masę działa, kształt podwozia itd.) ustalono, że najkorzystniej
względem licznych, choć w większości
istniejących tylko na papierze, projektów brytyjskich
(Vickers, Breadmore) wypadają odpowiedniki francuskie
(Schneider) oraz szwedzkie (Bofors). Futurystyczne
wizje, jakie przedstawiała m.in. włoska firma Ansaldo
nie zlalazły zwolenników nad Wisłą. Dokonano też
wstępnego podziału, w którym armaty o kalibrach z zakresu
60-77 mm uznano za średniokalibrowe (polowe)
oraz wielokalibrowe 80-150 mm (ciężkie). Ustalono
też dla obu klas oczekiwane pułapy – odpowiednio
8000 i 10 000 m. Jak pokazała praktyka kolejnych lat
zależność między kalibrem, a donośnością zmieniała
się, a poszczególne armaty raz traktowano oddzielnie,
a raz wrzucano wspólnie do jednego worka jako „armaty
ciężkie” lub „armaty wysokiego pułapu”.
W 1936 r. w referacie „Rozbudowa OPL” poza określeniem
kalibru przyszłych armat przeciwlotniczych
uporządkowano przede wszystkim oczekiwania
Po intensywnej kwerendzie przeciwlotniczych
konstrukcji zagranicznych starania o zakup tego
typu sprzętu rozpoczęto u progu lat 30-tych
we Francji. Właśnie tam mieściły się cieszące się ogólnoświatową
renomą zakłady Schneider czy Puteaux.
Jak się miało okazać, mimo początkowego optymizmu,
kredytowe ustalenia były chwiejne, a sojusznicza ścieżka
zakupowa na tyle kręta, że umiejętne poruszanie się
po niej obarczone było dużym ryzykiem i wymagało
dyplomatycznego wyczucia.
Czego szukamy?
Całościowe opracowania na temat rozwoju artylerii
przeciwlotniczej w Europie wraz z oceną znanych polskim
wojskowym papierowych projektów (znacznie
rzadziej faktycznych prototypów) powstawały już pod
koniec lat 20-tych. Zebrano szereg informacji o wszystkich
najważniejszych producentach i typach armat
Armata przeciwlotnicza wz. 32 kalibru 75 mm. Najnowocześniejsza z seryjnie wytwarzanych we Francji armat tego typu.
85

stawiane przed tego typu sprzętem. Na tym etapie
zapotrzebowanie armii określono na 77 baterii czterodziałowych
(308 armat), które w znacznej części
miał wypełnić sprzęt zagraniczny. Rozpoczęte na poważnie
poszukiwania prowadzono z uwzględnieniem
następujących postulatów:
prędkość początkowa pocisku 800 m/s zapewniająca
równowagę między zużyciem lufy, a czasem
przelotu pocisku. Minimalna wytrzymałość lufy wynosić
miała 600 strzałów, a po jej zużyciu przewidywano
możliwość wymiany koszulki;
dolna granica zasięgu wysokości 1000-1200 m,
górna granica ograniczona odległością rzeczywistą
9000 m, praktyczny pułap przynajmniej 7000 m, co odpowiadało
24 s czasu lotu pocisku;
skuteczne działanie pocisku o masie ok. 6,5 kg
na podstawie 150 odłamków o wadze ponad 10 gramów
i polu rażenia 40 m;
szybkostrzelność przy ogniu ciągłym 20 strz./
min. Dopuszczalny czas ostrzeliwania ogniem ciągłym
wysokości 5000 m – 120 s;
działo ruchome o ciężarze 2500 kg na stanowisku
i 3700 kg w marszu;
organizacja pod względem skuteczności ognia
w baterie 4- lub 6-działowe;
szybkość osiągnięcia stanowisk bojowych
z marszu 5-10 minut łącznie z przyrządami optycznymi
i pomiarowymi;
przeznaczenie bojowe: obrona średnich
i wielkich obiektów do 100 ha na wysokościach
średnich i dużych, obrona wojsk w polu w przypadkach
szczególnych.
Opierając się na informacjach płynących tak
z pierwszych doświadczeń hiszpańskich, jak i z danych
na temat armii francuskiej, niemieckiej czy sowieckiej
ponownie zredefiniowano kwestię pułapów działania
dla określonych rodzajów sprzętu:
niskie, do 800-1000 m (broń ręczna, lkm, ckm);
średnie od 1000-3000 m (działka i armaty
od 20-40 mm);
wysokie od 3000-8000 (działa 75 mm i większe).
W październiku 1936 r. gen. bryg. Józef Zając
w tajnym „Zestawieniu środków czynnych dla
obrony OPL” opartym na sporządzonym uprzednio
86
„teoretycznym i prowizorycznym studium” wskazywał
podział środków obronnych na wypadek operacyjny R,
N oraz R+N. Już w pierwszych zdaniach Inspektor OPL
kraju zaznaczał: Specjalną grupę pod względem atrakcyjności
dla nieprzyjaciela i dogodności warunków napadu
stanowią ośrodki Warszawa i Gdynia oraz rejon Zagłębia
Ciekawe ujęcie armaty wz. 32 w pozycji bojowej z nietypowym zestawem odbiorników działowych, wyraźnie większych
niż standardowo wykorzystywane systemy. Być może jest to doświadczalny egzemplarz działa.
Porzucony na drogach odwrotu sprzęt jeszcze w czasie działań wojennych ulegał stopniowemu demontażowi,
tak w Polsce w 1939 r., jak i kilka miesięcy później we Francji.
Górnośląskiego, przeto nasilenie obrony tych ośrodków
(rejonu) we wszystkich wypadkach operacyjnych powinno
być pełnowartościowe.
Dla potrzeb realizacji pierwszej fazy programu
osłony przeciwlotniczej kraju autor wskazywał na konieczność
posiadania 38 dywizjonów dział 75 mm,
w najbardziej niekorzystnym wariancie R+N (1 dyon
= 3 baterie á 4 działa). Z tej liczby 24 baterie miały bronić
Warszawy i okolic, 20 Śląska, 8 rejonu Gdynia-Hel,
11 dla szeroko rozumianego obszaru COP, a pozostałe
miały zostać rozdzielone między główne ośrodki
miejskie. Do tego należało dopisać rezerwę w postaci
pięciu mobilnych dywizjonów dających możliwość
manewru ogniem. Sumaryczne zapotrzebowanie I fazy
wynosiło zatem aż 43 dywizjony armat 75 mm (516 luf)
+ 3 % rezerwy (1 dywizjon, 16 luf).
10 listopada 1936 r. Dowództwo 11. Grupy Artylerii
przygotowało referat, pt. „Projekt organizacji art. plotn.”
Jak zastrzegali autorzy dokument miał charakter ogólny
i był propozycją wobec niepełnych informacji budżetowych
oraz danych szczegółowych na temat parametrów
samego sprzętu. Podstawą do sporządzenia opracowania
było założenie, że w najbliższych latach będzie
możliwe rozdysponowanie 15 dywizjonów a 3 baterie
(sprzęt zagraniczny, (180 armat w linii i 40 w rezerwie)
oraz jednego dywizjonu a 4 baterie (sprzęt krajowy, bez
rezerw) (...) którego otrzymanie w najbliższych 2-3 latach
mam podstawy uważać za bezsporne (...) Łącznie dyskutowano
zatem o 49 bateriach armat kalibu 75 mm.
Jak napisano w przywołanym dokumencie myślą przewodnią
było zapewnienie stolicy, jako miastu zagrożonemu
w pierwszym rzędzie, możliwe pełnej dotacji
środków obrony przeciwlotniczej. Przyjmować należy
tutaj nie ściśle obszar miasta Warszawa ale raczej całą
ówczesną aglomerację stołeczną, nazywaną również
„rejonem przyległym”. Mowa jest wtedy o rejonie sięgającym
granicami od Pruszkowa i Legionowa, po Rembertów
i Piaseczno. Świadczy o tym skala wojennego
zapotrzebowania, gdyż do omawianego celu planowano
wyznaczyć 24 z 49 rozpatrywanych w referacie
baterii armat 75 mm (96 armat) oraz dalsze 30 plutonów
armat 40 mm i pojawiającą się wzmiankowo
artylerię większego kalibru.
Drugim z kluczowych rejonów był z wielu względów
istotny Śląsk, gdzie jako absolutne minimum środków
obronny wysokich pułapów wyznaczono 8 baterii
75 mm (32 działa) i dalsze 20 plutonów armat Boforsa
wz. 36. Referat proponował podział zasobów przeznaczonych
dla tej dzielnicy na dwa obszary Chorzów-
-Katowice oraz Sosnowiec-Dąbrowa Górnicza, przy
czym autorzy stwierdzali, że skuteczną obronę tego
rejonu zapewniłoby zwiększenie liczby baterii armat
75 mm do 20. Trzecia grupa skupiała ważniejsze miasta
kraju: Lwów, Kraków, Poznań, Toruń, Wilno i Brześć jako
Tabela 1. Skład pokojowy oddziałów artylerii
przeciwlotniczej wyposażonych w nowoczesne
armaty 75 mm według projektu
z 10 listopada 1936 r.
Miasto
Typ
jednostki
Liczba
baterii
Liczba
armat
Warszawa pułk 6 24
Warszawa pułk 6 24
Śląsk pułk 4 16
Kraków pułk 2 8
Lwów pułk 2 8
Brześć/CWArt. pułk 4 16
Wilno pułk 2 8
Toruń pułk 2 8
Poznań pułk 2 8
Łódź pułk x x
Razem 30 120

Czołg SOMUA S35, 12. pułk szaserów afrykańskich, Siły Zbrojne Wolnych Francuzów; Tunezja,
kwiecień 1943 r.
Czołg SOMUA S35, 3. kompania, 200. batalion czołgów, Armia Włoska; Sardynia, lato 1943 r.
Czołg PzKpfw 35S(f), 206. batalion czołgów, Wehrmacht; Francja, Normandia, lipiec 1944 r.
Rys. Piotr Olszówka