Funkcje biologiczne pierwiastków i ich związków. IV. Krzem, kwasy ...

Funkcje biologiczne pierwiastków i ich związków. IV Krzem, kwasy krzemowe, silikony 423
Funkcje biologiczne pierwiastków i ich związków.
IV. Krzem, kwasy krzemowe, silikony
HELENA PUZANOWSKA-TARASIEWICZ, LUDMIŁA KUŹMICKA, MIROSŁAW TARASIEWICZ
Wyższa Szkoła Kosmetologii i Ochrony Zdrowia w Białymstoku, Zakład Nauk Chemicznych, kierownik: prof. dr hab. H. Puzanowska-Tarasiewicz
Funkcje biologiczne pierwiastków i ich związków. IV. Krzem,
kwasy krzemowe, silikony
Puzanowska-Tarasiewicz H., Kuźmicka L., Tarasiewicz M.
Wyższa Szkoła Kosmetologii i Ochrony Zdrowia w Białymstoku,
Zakład Nauk Chemicznych
W pracy opisano występowanie i znaczenie wybranych związków krzemu
– kwasy krzemowe i silikony. Krzem uczestniczy w biosyntezie kolagenu,
podstawowego składnika tkanki łącznej. Wzmacnia i uelastycznia
ściany naczyń krwionośnych, zmniejsza przepuszczalność naczyń
włosowatych, przyśpiesza procesy gojenia, wzmacnia włosy i paznokcie.
Pierwiastek ten korzystnie wpływa na fosforylację białek, cukrów i
nukleotydów. Jest niezbędny do tworzenia cytoszkieletu i innych struktur
komórkowych o funkcji mechanicznej lub podporowej. Krzem jest
produktem wyjściowym do otrzymywania silikonów. Silikony są syntetycznymi
polimerami, w których atomy krzemu są połączone mostkami
tlenowymi. Są one obecne prawie we wszystkich produktach ze względu
na swoje bardzo korzystne właściwości fizykochemiczne, np. zwilżające
i filmotwórcze, nadające płynność, zwiększające rozpuszczalność.
Kwasy krzemowe tworzą formę koloidalnego żelu, który po wysuszeniu
stanowi żel krzemionkowy zwany silikażelem o dużych właściwościach
chłonnych, podobnie jak węgiel aktywny.
Słowa kluczowe: krzem, związki krzemu, właściwości, zastosowanie
Pol. Merk. Lek., 2009, XXVII, 161, 423
Podstawowym sposobem utrzymywania zdrowia jest prawidłowe
odżywianie oraz dostarczanie organizmowi makro- i
mikroskładników, witamin, soli mineralnych. Spośród około
30 pierwiastków chemicznych spotykanych powszechnie w
organizmie człowieka, sześć z nich – węgiel i wodór, tlen,
azot, siarka i fosfor nazywamy pierwiastkami biogennymi lub
budulcowymi. Zawartość różnych pierwiastków w organizmie
człowieka zależy od dawki, sposobu wchłaniania, szybkości
wydalania, a także od sposobu odżywiania. Większość z pierwiastków
reaguje z grupami sulfhydrylowymi, karboksylowymi
i fosforanowymi różnych ligandów biologicznych. Procesy
zachodzące w komórce zależą od stopnia powinowactwa pierwiastków
do ligandów, a także od ich ilości.
Uwzględniając ilościowe różnice w występowaniu poszczególnych
pierwiastków podzielono je na makroelementy (C, H,
O, N, S, P, K, Ca, Mg, Na, Cl), mikroelementy (Si, Fe, Cu, Zn,
Mn, Mo, Co, Cr, Ni, Sn, V, B, I, F) oraz ultramikroelementy (Se,
Ra, Ag, Au) [12]. Makro- i mikroelementy są niezbędne w tworzeniu
i funkcjonowaniu struktur komórkowych i przebiegu wielu
procesów fizjologiczno-metabolicznych. Część z tych pierwiastków
w postaci jonowej spełnia różnorodne funkcje fizykochemiczne
w komórkach, np. osmotyczną, elektrolityczną, transportową,
buforującą, neutralizującą, kompleksującą, detoksykacyjną,
transmitującą sygnały komórkowe i inne [2, 3].
KRZEM – WYSTĘPOWANIE I WŁAŚCIWOŚCI
Krzem, obok tlenu, jest najbardziej rozpowszechnionym pierwiastkiem
w otaczającym nas środowisku. W organizmie ludz-
Biological function of some elements and their compounds.
IV. Silicon, silicon acids, silicones
Puzanowska-Tarasiewicz H., Kuźmicka L., Tarasiewicz M.
Higher School of Cosmetology and Protection of Health in Bialystok,
Poland, Department of Chemistry Sciences
The review is devoted for the occurance, meaning of silicon and
their compounds, especially silicon acids and silicones. Silicon participates
in biosynthesis of collagen, the basic component of connective
tissue. It strengthens and makes the walls of blood vessels
more flexible, diminishes capillaries permeability, accelerates healing
processes, has a sebostatic activity, strengthens hair and nails. This
element has a beneficial effect on phosphorylation of proteins saccharides,
and nucleotides. It is also essential for the formation of
cytoskeleton and other cellular structures of mechanical or supportive
function. Silicon is an initial substrate for obtaining silicones. These
are synthetic polymers, in which silicon atoms are bound by oxygen
bridges. They are used in almost all kinds of products due to
their most convenient physical and chemical properties: moistening
and film-forming, giving liquid form increasing solubility. Silicon acids
form colloid gel, silica gel, with absorptive abilities, like active carbon.
Key words: silicon, silicon compounds, properties, application
Pol. Merk. Lek., 2009, XXVII, 161, 423
kim znajduje się około 0,0068% krzemu, głównie w szkliwie
zębów, włosach, skórze, tkance łącznej, ścięgnach, płucach,
mięśniach gładkich i węzłach chłonnych [4]. Ilość krzemu
zawarta w skórze i niezmienionej chorobowo aorcie oraz tętnicy
człowieka maleje z wiekiem. Największe stężenie tego
pierwiastka występuje w skórze noworodków. W tkankach
ludzi i zwierząt krzem występuje w różnych formach – jako
kwas ortokrzemowy (H 4SiO 4), przenikający przez ściany komórek
i łatwo wydalany z organizmu, oraz w postaci nierozpuszczalnych
polimerów – kwasów polikrzemowych i polikrzemianów.
Krzem w roślinach występuje głównie w postaci monomerycznego
kwasu metakrzemowego (H 2 SiO 3 ) lub nierozpuszczalnej
krzemionki (SiO 2 ×nH 2 O). Produktami bogatymi
w krzem są skrzyp polny, rdest ptasi, poziewnik wąskolistny,
ryż brązowy, cebula, czerwone buraki, jęczmień, owies, ziemniaki,
kukurydza oraz całe ziarna pszenicy [4]. Pierwiastek ten
występuje także w wodzie, gdyż skały zawierające krzem, ulegając
procesom erozji, są stałym źródłem krzemu w wodach
rzek i strumieni, np. wody gruntowe zawierają od 3,5 do 28
mg/dm 3 . Zawartość krzemu w wodzie zależy od jej pochodzenia.
Największe stężenie tego pierwiastka występuje w wodach
pochodzenia wulkanicznego, bardzo twardych i pochodzących
z pokładów wapiennych. Źródłem krzemu jest woda
pitna, która zawiera rozpuszczone krzemiany alkaliczne sodowe
i potasowe, z których w żołądku może tworzyć się monomer
Si(OH) 4 . Stężenie tego pierwiastka zależy od budowy
geologicznej podłoża występującego na danym obszarze.
Do prawidłowego funkcjonowania organizmu niezbędna
jest dzienna dawka krzemu wynosząca 0,15-0,25 mg/kg m.c..

424
Krzem dostaje się do przewodu pokarmowego w postaci
kwasu ortokrzemowego, bądź nierozpuszczalnej krzemionki.
W dwunastnicy i w początkowym odcinku jelita następuje
wchłanianie związków krzemu, w wątrobie zaś – jego magazynowanie.
Za gospodarkę krzemem odpowiedzialna jest
grasica.
Krzem jest niezbędnym mikroelementem dla człowieka
[4,6]. Według Woronkowa [16], krzem, konkurując z kwasem
ortofosforowym, odgrywa istotną rolę w biosyntezie nukleotydów
DNA, RNA i może tworzyć analog kwasu adenozynotrifosforowego.
Jest on niezbędny do prawidłowego tworzenia
się kolagenu, w którym krzem związany jest poprzez
tlen w łańcuchu węglowym cząsteczek mukopolisacharydów
-Si-O-C- w postaci estro- lub mukopolisacharydów kwasu
krzemowego. Krzem może wiązać kwasowe fragmenty mukopolisacharydów
z cząsteczkami białka i spełniać ważną
funkcję strukturalną. Poza funkcją strukturalną, krzem może
też pełnić funkcję matrycotwórczą oraz katalityczną w stosunku
do enzymów odpowiedzialnych za kalcyfikację kości
[6]. Jest on składnikiem kompleksów białkowo-glikozoaminoglikanowych
i bierze udział w procesach kalcyfikacji (uwapnieniu
kości) [4].
Niedobór krzemu może wywoływać wiele zaburzeń w organizmie
człowieka, m.in. może być przyczyną upośledzonej
syntezy kolagenu, co objawia się różnymi deformacjami i
niedorozwojem kości, chrząstek i stawów [4]. Zaburzenia
metabolizmu związków krzemowych w organizmie prowadzą
do takich procesów patologicznych, jak: cukrzyca, gruźlica,
kamica nerkowa, arterioskleroza, choroby nowotworowe, oraz
do obniżenia odporności immunologicznej. Brak tych związków
może wywołać zmiany w tkance łącznej powodujące
różnego rodzaju choroby skórne – dermatozy [7].
ZWIĄZKI KRZEMU
Wchłonięty drogą oddechową dwutlenek krzemu – SiO2 wywołuje pylicę oddechową. Charakteryzuje się ona włóknieniem
tkanki płucnej typu kolagenowego. Dlatego szkodliwe
dla zdrowia są różne odmiany azbestu –
Ca2Mg5(Si4O11) 2(OH) 2, odznaczającego się włóknistą strukturą
[5]. Włókna azbestu mogą dostawać się do płuc, gdzie
są absorbowane. Ostatecznie może powstać wokół nich tkanka
bliznowata, co powoduje chorobę zwaną pylicą azbestową
i zwiększoną podatność na raka płuc [8].
Metabolizm krzemu w organizmie jest kontrolowany przez
hormon gruczołu tarczycowego i kory nadnerczy, zaś w gospodarce
ustrojowej krzemem, zasadniczą rolę spełniają
nerki. Krzem jest wydalany z moczem w formie jonu orto-
4- krzemianowego -SiO4 , związanego z kationem wapnia i
magnezu. Podwyższone stężenie tego pierwiastka w moczu
może być czynnikiem patogenetycznym w powstawaniu kamicy
nerek i układu moczowego [4].
Krzem – pierwiastek nieodzowny dla każdego żyjącego
organizmu – od wielu pokoleń był znany i wykorzystywany
przez medycynę ludową. Wywary z ziół niesuszonych o dużej
zawartości krzemu były stosowane do leczenia różnych
stanów zapalnych, trądzika różowatego, schorzeń skóry, grzybic,
łupieżu, kruchości paznokci, wypadania włosów i in. Niektóre
rośliny niesuszone zawierają rozpuszczalne związki
krzemu, które po spożyciu mogą dyfundować przez błony
śluzowe do krwioobiegu. Przypuszcza się, że w żołądku w
obecności kwasu solnego i innych kwasów żołądkowych
wyługowane ze spożytych roślin związki krzemu przekształcają
się w monomer kwasu ortokrzemowego, który łatwo dyfunduje
przez błony śluzowe do krwioobiegu. Monomer
Si(OH) 4 łatwo ulega kondensacji i może tworzyć wiele związków
łańcuchowych, płaszczyznowych i przestrzennych, które,
ze względu na swą wielkość, nie mogą dyfundować przez
błony śluzowe [10].
Krzem usuwa z komórek toksyczne substancje, poprawia
kondycję tkanki łącznej, wzmacnia zdolność obronną orga-
H. Puzanowska-Tarasiewicz, L. Kuźmicka, M. Tarasiewicz
nizmu przeciw zakażeniom, zwiększa wytrzymałość tkanki
kostnej i zapobiega przedwczesnemu starzeniu się całego
organizmu człowieka. Likwiduje podrażnienia i stany zapalne
na skórze – szczególnie w okolicy szyi i ust, poprawia
wygląd skóry, zapobiega przedwczesnemu zwiotczeniu skóry.
Usuwa także stany zapalne w żołądku i pęcherzu moczowym,
ból w pasie spowodowany niedoborem kwasu krzemowego,
ogranicza wypadanie włosów i przyspiesza ich wzrost,
zwiększa wytrzymałość paznokci i wpływa na ich wzrost.
Podstawowymi związkami krzemu są kwasy: ortokrzemowy
H 4 SiO 4 i metakrzemowy H 2 SiO 3 , popularnie zwane uwodnioną
krzemionką lub żelem krzemionkowym SiO 2 ×nH 2 O.
Kwasy krzemowe znajdują powszechne zastosowanie,
gdyż leczą:
– wszelkiego rodzaju stany zapalne, rany i oparzenia skóry
(w tym i oparzenia słońcem),
– uszkodzenia skóry – trądzik młodzieńczy, pęcherze, odgnioty,
odleżyny na ciele,
– nadmierną potliwość kończyn (rąk i nóg), swędzenie skóry,
– stany zapalne jamy ustnej, krwawienie dziąseł, uszkodzenia
od protez zębowych oraz stany kataralne nosa.
Związki krzemu, a głównie kwas krzemowy jest wybiórczym
ligandem jonów glinowych, dzięki temu pełni on funkcję
ochronną wobec tkanki mózgowej. Odpowiednie stężenie
krzemu zapobiega uszkodzeniu ośrodkowego układu
nerwowego przez jony glinu oraz odkładaniu się złogów lipidowych
w tętnicach (obniża się stężenie jedno- i wielonienasyconych
kwasów tłuszczowych w surowicy [9] i powoduje
zahamowanie powstawania zmian miażdżycowych) [4].
Niedobór krzemu może wywołać wiele chorób, a także „pomarszczyć”
nam skórę. Gdy organizmowi brakuje krzemu,
skóra szybciej się starzeje, pękają paznokcie, wypadają włosy,
kości stają się kruche, osłabiają się ściany naszych naczyń
krwionośnych i łatwiej zapadamy na choroby wirusowe.
Za właściwe przyswajanie i przetwarzanie krzemu odpowiada
grasica, która z wiekiem zanika w naszym organizmie
i w efekcie szybciej zaczynamy się starzeć. Żeby podratować
zdrowie i urodę, powinniśmy właściwie się odżywiać, czyli
jeść chleb z ziarnami zbóż, warzywa bulwiaste, nieprzetworzone
otręby, płatki owsiane oraz mleko wszystkich ssaków i
produkty przetworzone z mleka. A większość z nas spożywa
dużo mięsa i jego przetworów, a w nim krzemu prawie nie
ma. Nie znajdziemy go też w zakwaszonej wodzie pitnej. Mało
tego pierwiastka zawierają ryby, drób i sery. Poza tym do
krwi dostaje się zaledwie 30-50% krzemu, który przyjmujemy
z pożywieniem.
SILIKONY
Silikony to nowoczesne syntetyczne materiały polimerowe o
unikatowych właściwościach. Głównym ich składnikiem są
wielkocząsteczkowe związki krzemoorganiczne – polisiloksany
[10]. W ostatnich latach rozwinęła się produkcja polisiloksanów
z większymi podstawnikami – liczącymi od kilku do
kilkudziesięciu atomów węgla o strukturach prostych (I), rozgałęzionych
(II), bądź cyklicznych (III).
I
II
R
R
R
R
R
R
R
R
Si O Si O Si
Si
R
R
O O
Si
H R
n R
Si
R
R
R

Funkcje biologiczne pierwiastków i ich związków. IV Krzem, kwasy krzemowe, silikony 425
Silikony nie rozpuszczają się w wodzie. Ich rozpuszczalność
w rozpuszczalnikach organicznych jest uzależniona od
charakteru podstawnika R. Zaliczane są one do substancji
praktycznie nietoksycznych. Podlegają zarówno degradacji
środowiskowej (ekodegradacji), jak też degradacji mikrobiologicznej
(biodegradacji) do produktów bezpiecznych [11].
Do najważniejszych obszarów bezpośredniego kontaktu
człowieka z polimerami silikonowymi zaliczamy leki, środki
medyczne, żywność oraz kosmetyki [12]. W medycynie, przemyśle
farmaceutycznym i spożywczym stosuje się najczęściej
polidimetylosiloksany (PDMS) o strukturze liniowej (oleje
i kauczuki metylosilikonowe). W latach 80. XX wieku podjęto
badania nad oddziaływaniem fizjologicznym PDMS. W kontakcie
ze skórą nie stwierdzono działania alergicznego i drażniącego
(jedynie możliwe przejściowe podrażnienie oczu)
[12], natomiast w przypadku zastosowania PDMS jako biomateriału
w implantach piersi, po upływie około 3-4 lat po
jego wszczepieniu w wątrobie i surowicy pacjentek stwierdzono
krzemoorganiczne produkty biodegradacji krzemu [13],
silikony bowiem wykazują wysoką aktywność powierzchniową.
Na powierzchni implantu silikonowego może istnieć warstwa
zaabsorbowanych mikroorganizmów (bakterie, grzyby,
drożdże) i w ten sposób powierzchnia implantu może stać
się przyczyną infekcji. Reakcją obronną na obecność mikroorganizmów
jest mobilizacja systemu immunologicznego.
Jednocześnie drobnoustroje obecne na powierzchni silikonu
mogą powodować degradację materiału implantu i prowadzić
do bezpośredniego kontaktu silikonu z tkankami organizmu.
Różne odmiany silikonów, od dawna stosowane w medycynie
i weterynarii, w większości są obojętne fizjologicznie i
dają się łatwo sterylizować w dość wysokiej temperaturze (do
200°C). Wykorzystując te związki jako materiały rozróżnia się
wiele form ich kontaktu z żywym organizmem, a mianowicie:
– kontakt krótkotrwały, pośredni (opakowania leków, krwi,
przewody w urządzeniach do transfuzji, igły do pobierania
materiału biologicznego),
– kontakt czasowy ze środowiskiem wewnętrznym (dreny,
sączki, cewniki, opatrunki, protezy kończyn),
– kontakt ciągły bezpośredni z wewnętrznymi organami (implanty
piersi, sztuczne zastawki serca, endoprotezy stawów
łokciowych, protezy naczyniowe, materiały do operacji
plastycznych).
Od 1946 roku szerokie zastosowanie w medycynie i weterynarii
znajdują oleje silikonowe – o łańcuchach prostych lub
rozgałęzionych, złożone z kilku do kilku tysięcy atomów krzemu
połączonych z dwoma podstawnikami organicznymi:
H 3 C
Si
III
O
Si O
R
R
R
O
Si
gdzie: R – podstawnik alifatyczny (łańcuchowy) lub aromatyczny
(cykliczny),
n – liczba jednostek silanolowych w polimerze.
CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3
Si O
Si O Si O Si
CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3
R
O
R
CH 3
Zastosowania olejów silikonowych:
– w sterylizatorach olejowych, pracujących w temperaturach
do 200°C, wykorzystywanych do szybkiej sterylizacji instrumentów
chirurgicznych i stomatologicznych,
Si
O
Si
R
– w dermatologii – składniki maści i kremów ochronnych
(maści silikonowe dają bardzo dobre wyniki w leczeniu
odleżyn, wyprysków uczuleniowych, dermatoz zawodowych,
owrzodzeń, ran pooperacyjnych),
– do leczenia oparzeń (opatrunki z tiulu nasyconego olejem
silikonowym łagodzą ból, działają przeciwobrzękowo,
wysuszająco, ograniczają możliwość zakażenia, przyśpieszają
tworzenie się naskórka i chronią go przed działaniem
bakterii),
– do preparowania nici chirurgicznych,
– jako smary w torebkach stawowych kończyn dolnych i w
przypadku schorzeń reumatycznych,
– w diagnostyce rentgenowskiej – zwłaszcza przewodu pokarmowego
(zawiesinę BaSO 4 sporządza się w emulsji
oleju metylosilikonowego) [14].
W medycynie i weterynarii znajdują od dawna zastosowanie
kauczuki silikonowe i otrzymane z nich gumy o konsystencji
ciekłej lub stałej. Są to materiały, których zasadniczym
składnikiem są wielkocząsteczkowe poli(diorgano)siloksany
o strukturze bardzo długich łańcuchów polisiloksanowych
zakończonych w większości grupami silanolowymi,
z dwiema grupami organicznymi przy każdym
atomie krzemu [14].
Oto zastosowanie kauczuków silikonowych: cewniki, dreny,
sondy, części różnych medycznych aparatów i urządzeń,
węże i kształtki z gum silikonowych, w oksygenatorach krwi,
maseczkach tlenowych, mieszkach respiratorów, aparatach
do narkozy, urządzeniach do dializy, do pobierania i transfuzji
krwi, w stomatologii do zdejmowania odcisków, przy produkcji
protez uzębienia, w ortopedii jako wkładki korygujące
i poprawiające komfort chodzenia, w salach operacyjnych,
do powlekania tkanin (wodoodporne, bardzo trwałe), w pediatrii
– jako smoczki. Wśród innych zastosowań silikonów
trzeba wymienić farmację i kosmetykę, gdzie są one stosowane
jako surowce do syntezy farmaceutyków i kosmetyków
[15]. Znane są farmaceutyki i kosmetyki krzemoorganiczne.
Przykładowo w produktach do pielęgnacji skóry i w środkach
promieniochronnych silikony konkurują z olejami, woskami i
tłuszczami. Silikony stwarzają również nowe, niespotykane
dotychczas możliwości [15]. Jako preparaty ochronne nie wykazują
tłustego i lepkiego uczucia. Są to związki bezbarwne
i klarowne.
PODSUMOWANIE
Z przedstawionego przeglądu wynika, że żaden organizm,
żadna materia żywa nie może egzystować bez związków krzemu.
Krzem jest niezbędny w procesach metabolicznych organizmu.
Pełni rolę katalizatora w wielu procesach życiowych.
Bez niego niemożliwy jest rozwój organizmu. Przypuszcza
się, że na prawidłowe stężenie krzemu ma wpływ grasica,
przy czym stężenie krzemu jest różne w różnych tkankach
(najwięcej znajduje się go w tkance łącznej, skórze, ścięgnach,
naczyniach krwionośnych, a także w sercu). Z wiekiem
następuje jednak „odkrzemienie” organizmu i konieczna
jest suplementacja [16].
Ostatnio naukowcy z Uniwersytetu w Kalifornii opracowali
technologię produkcji nanocząstek porowatego krzemu,
które wstrzyknięte do organizmu znajdują komórki nowotworowe
i dostarczają do nich leki.
PIŚMIENNICTWO
1 . Borawska A.: Era silikonów. Wiad. Drogistowskie, 1996, 3, 24-25.
2. Czerpak R., Jabłońska-Trypuć A.: Aktywność biologiczna pierwiastków
w aspekcie fizjologii skóry i aplikacji w kosmetyce. Cz. I. Makroelementy.
Pol. J. Cosmetol., 2007, 10, 222-233.
3. Czerpak R., Jabłońska-Trypuć A.: Aktywność biologiczna pierwiastków
w aspekcie fizjologii skóry i aplikacji w kosmetyce. Cz. II. Mikroelementy.
Pol. J. Cosmetol., 2008, 11, 9-24.
4. Dejneka W., Łukasiak J.: Krzem – źródło zdrowej cery. Pol. J. Cosmetol.,
2005,2, 107-114.

426
5. Jones L., Atkins P.: Chemia ogólna. Wyd. Naukowe, PWN Warszawa,
2004.
6. Kabata-Pendias A., Pendias H.: Biogeochemia pierwiastków śladowych.
Wyd. Nauk. PWN. Warszawa, 1999.
7. Kossovsky N., Frejman C.J.: Physicochemical and immunological basis
of silicone pathophysiology. J. Biomater. Sci. Polimer. Edn., 1955, 7, 101-
113.
8. Łukasiak J., Dorosz A., Prokopowicz M. i wsp.: Degradacja silikonów stosowanych
do produkcji kosmetyków. Pol. J. Cosmetol., 2002, 3, 193-202.
9. Mojsiewicz-Pieńkowska K., Łukasiak J.: Czy powinniśmy obawiać się
silikonów obecnych w kosmetykach. Pol. J. Cosmetol., 2003, 3, 176-
187.
10. Najda J., Gmiński J.: Krzem – metaboliczne aspekty wpływu na organizm
ludzki. Przegl. Lek., 1990, 47, 756-759.
11. Najda J., Gmiński J.: Krzem w patofizjologii ośrodkowego układu nerwowego.
Polski Tyg. Lek., 1992, 57, 459-460.
H. Puzanowska-Tarasiewicz, L. Kuźmicka, M. Tarasiewicz
12. Nogowska M., Jelińska A., Muszalska I., Stanisz B.: Funkcje biologiczne
makro- i mikroelementów. Farm. Polska, 2000, 56, 995-1001.
13. Oborska A., Sikora M.: Silikonowa kosmetyka. Nowości w kosmetyce.
Les Nouvelles Esthétiques, 2006, 47, 82-83.
14. Pfleiderer B., Akerman J.L., Garrido L.: Migration and degradation of free
silikon gel - filled implants after long term implantation. Magn. Reson.
Med., 1993, 30, 534-544.
15. Rościszewski P., Zielecka M.: Silikony, właściwości i zastosowanie. Wyd.
Nauk. PWN. Warszawa, 2002.
16. Woronkow M.G., Zielczan G.J., Lukiewicz E.R.: Krzem i życie. Zinatnie.
Ryga, 1978.
Otrzymano 14 maja 2009 r.
Adres: Helena Puzanowska-Tarasiewicz, Wyższa Szkoła Kosmetologii i Ochrony
Zdrowia w Białymstoku, 15-875 Białystok ul. Krakowska 9, Tel.: 085 749
94 30, e-mail: kuzmicka@uwb.edu.pl
IV Kongres Polskich Towarzystw Naczyniowych
22-24 kwietnia 2010 r. Rawa Mazowiecka
Hotel OSSA
Program naukowy kongresu będzie obejmował problematykę dostępów naczyniowych dla celów
hemodializy, powikłań po operacjach naczyniowych i wewnątrznaczyniowych, profilaktyki
przeciwzakrzepowej w chirurgii naczyniowej i wewnątrznaczyniowej, chirurgii naczyniowej
u dzieci, angiopatii nadciśnieniowej, zapalenia naczyń, malformacji naczyniowych oraz zespołu
stopy cukrzycowej.
Podczas kongresu zorganizowane zostaną kursy chirurgii tętnic i żył obwodowych oraz kursy
w zakresie zabiegów wewnątrznaczyniowych na symulatorach.
Organizator: Polskie Towarzystwo Angiologiczne, Sekcja Radiologii Zabiegowej Polskiego
Lekarskiego Towarzystwa Radiologicznego oraz Polskie Towarzystwo Chirurgii Naczyniowej
Biuro organizacyjne: ul. Noakowskiego 4 lok. 8, Warszawa
tel.: 22 826 30 82, faks: 22 827 09 75
e-mail: ptchn2010@trip.pl; http://www.ptchn.pl/aktualnosci/Komunikat%202.pdf