Bliżej słowa klasa 8

Język polski 

Bliżej słowa 

podręcznik 

szkoła podstawowa 

8

Ewa Horwath, Grażyna Kiełb 

JĘZYK POLSKI 


podręcznik 

szkoła podstawowa 

8

© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 

Warszawa 2018 

Wydanie I 

ISBN 978-83-02-17475-9 

Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Anna Rogowska (redaktor koordynator), Robert Wyszomierski , 

Anna Rogowska (redaktorzy merytoryczni) 

Redakcja językowa: Agnieszka Czerepowicka, Milena Schefs, Anna Wlaźnik 

Korekta językowa: Barbara Michalska 

Redakcja techniczna: Iwona Białkowska 

Projekt okładki: Ewa Pawińska 

Projekt graficzny: Ewa Pawińska, Katarzyna Trzeszczkowska 

Projekt infografik i wykonanie: Ewa Pawińska, Paweł Pawiński, Ewa Marszał-Demianiuk, Barbara Scharf 

Fotoedycja: Natalia Marszałek 

Skład i łamanie: Shift_ENTER 

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna 

00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96 

KRS: 0000595068 

Tel. 22 576 25 00 

Infolinia: 801 220 555 

www.wsip.pl 

Druk i oprawa: 

Publikacja, którą nabyłeś / nabyłaś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał / przestrzegała praw, jakie im przysługują. Jej zawartość 

możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich 

treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty. 

Szanujmy cudzą własność i prawo. 

Więcej na www.legalnakultura.pl 

Polska Izba Książki

Spis treści 

O podręczniku ............................................................................................... 7 

I 

SZUKAĆ ODPOWIEDZI 

1. Zbigniew Herbert Książka ................................................................... 10 

2. O sztuce cytowania. Cudzymi słowami ........................................... 13 

RADY DLA PISZĄCYCH – wprowadzanie cytatu ......................... 15 

INFOGRAFIKA: Biblijne dziedzictwo ............................................... 16 

3. Isabel Allende Dwa słowa (fragment) ................................................. 18 

4. Rodzaje i funkcje słowników. Słownikowe A... B... C... ................. 23 

5. Święty Paweł Hymn o miłości (fragment) ......................................... 26 

Henryk Sienkiewicz Quo vadis (zadania do lektury) ...................... 29 

6. Norman Davies Europa (fragment) ..................................................... 35 

Rozmowy na koniec wieku 3 (fragment). Z prof. Januszem Tazbirem 

o Europie rozmawiają Katarzyna Janowska i Piotr Mucharski ........ 37 

RADY DLA PISZĄCYCH – notatka encyklopedyczna .................. 41 

7. Mowa niezależna i mowa zależna. Zacytować 

czy zrelacjonować? ............................................................................... 42 

INFOGRAFIKA: Mitologiczne inspiracje ......................................... 44 

8. Piotr Zwierzchowski Herkules brat Supermana (fragment) ........... 46 

RADY DLA PISZĄCYCH – opis bibliograficzny ............................. 52 

9. Frazeologizmy. Nec Hercules contra plures, czyli siła złego 

na jednego .............................................................................................. 53 

II 

Agatha Chrise Dwanaście prac Herkulesa (zadania do lektury) ...... 58 

Sprawdź się! Michał Heller Podglądanie Wszechświata 

(fragment) ............................................................................................... 61 

A teraz – działamy! ............................................................................... 64 

POSZUKIWAĆ WZORU 

10. Opowieści Okrągłego Stołu (fragment) ............................................... 66 

11. Synonimy, antonimy, homonimy. Dotrzymujemy obietnicy. 

Zdradzamy sekrety słów ....................................................................... 72 

INFOGRAFIKA: Henryk Sienkiewicz ............................................... 74 

12. Henryk Sienkiewicz Krzyżacy (fragment) ......................................... 76 

13. SPOTKANIA ZE SZTUKĄ – Jan Matejko Bitwa 

pod Grunwaldem .................................................................................... 84 

14. Archaizmy i archaizacja. Drzewiej bywało... ..................................... 87

4 

15. Andrzej Sapkowski Granica możliwości (fragment) ........................ 89 

16. Wypowiedzenia wielokrotnie złożone. Składniowe łamigłówki ...... 96 

17. Jan Twardowski Trochę plotek o świętych ......................................... 98 

18. Wiktor Hugo Katedra Marii Panny w Paryżu (fragment) ................ 102 

19. Interpunkcja w wypowiedzeniach. Kropka, kreska, kropka, 

czyli interpunkcyjne SOS ..................................................................... 110 

20. Miron Białoszewski Fioletowy gotyk .................................................. 113 

RADY DLA PISZĄCYCH – podanie .................................................. 117 

Sprawdź się! Kazimierz Gliński Rycerz i pieśniarz ............................ 118 


III 

MIEĆ CZAS NA REFLEKSJĘ 

21. Irving Stone Udręka i ekstaza (fragment) .......................................... 122 

22. Zapożyczenia w języku polskim. Od mecenasa 

do sponsora ............................................................................................ 128 

23. Jan Kochanowski Fraszki – Do gór i lasów, O żywocie ludzkim ..... 132 

24. Jan Kochanowski Pieśń IX [Nie porzucaj nadzieje...] ........................ 135 

25. Jan Kochanowski Pieśń XXV [Czego chcesz od nas, Panie...] ......... 138 

RADY DLA PISZĄCYCH – podziękowanie ..................................... 141 

26. Jan Paweł II Przekroczyć próg nadziei (fragment) ............................ 142 

RADY DLA PISZĄCYCH – typy rozprawki ..................................... 146 

27. Stanisław Barańczak Południe ............................................................ 147 

INFOGRAFIKA: W kręgu polskiego oświecenia ........................... 150 

28. Zofia Kossak Obiad czwartkowy ......................................................... 152 

29. O odmianie nazwisk. Na pomoc Matejce i Moniuszce, czyli 

stąpanie po kruchym lodzie... ............................................................. 157 

30. Ignacy Krasicki Żona modna ................................................................ 161 

Sprawdź się! Błażej Pascal Myśli (fragment), Jarosław Marek 

Rymkiewicz Co zostało z Pascala ......................................................... 169 


IV 

IŚĆ ZA GŁOSEM SERCA 

I SŁUCHAĆ ROZUMU 

31. Adam Mickiewicz Świteź (fragment) ................................................. 174 

32. Nazwy miejscowe i ich odmiana. Gdziekolwiek będziesz... ........... 182 

33. Adam Mickiewicz Do M*** ................................................................. 185 

34. Adam Mickiewicz Stepy akermańskie ................................................ 188

5 

Juliusz Słowacki Balladyna (zadania do lektury) ............................. 191 

INFOGRAFIKA: Świat na scenie ....................................................... 196 

35. Juliusz Słowacki Hymn ......................................................................... 198 

36. Cyprian Norwid Za wstęp (Ogólniki) ................................................... 201 

37. Etykieta językowa. Odpowiednie dać rzeczy – słowo... .............. 204 

38. Bolesław Prus Kroniki tygodniowe (fragment) ................................. 206 

39. Dodatek nadzwyczajny! Gatunki dziennikarskie ........................... 211 

40. Zbigniew Herbert Pan Cogito czyta gazetę ....................................... 216 

41. Etyka językowa. Odpowiedzialność za słowo ................................ 219 

42. Ryszard Kapuściński Jeszcze dzień życia (fragment) ....................... 221 

RADY DLA PISZĄCYCH – reportaż ................................................. 227 

Sprawdź się! Henryk Sienkiewicz Sen .............................................. 228 


V 

BRONIĆ IDEAŁÓW I GODNOŚCI 

WŁASNEJ 

43. Kazimierz Przerwa-Tetmajer O Panu Jezusie 

i zbójnikach (fragment) .......................................................................... 234 

44. Gwary i dialekty. Jaka głowa, taka mowa ........................................ 239 

45. Melchior Wańkowicz Tędy i owędy (fragment) ................................ 242 

RADY DLA PISZĄCYCH – tradycyjny życiorys ............................. 247 

Stefan Żeromski Syzyfowe prace (zadania do lektury) ................... 248 

RADY DLA PISZĄCYCH – charakterystyka zbiorowości ............. 252 

46. Style funkcjonalne. Ilu użytkowników, tyle języków ..................... 254 

47. Bolesław Leśmian *** [W malinowym chruśniaku] ......................... 258 

48. Bolesław Leśmian Dziewczyna ........................................................... 260 

49. Maria Pawlikowska-Jasnorzewska Wiersze (wybór) ..................... 263 

50. Magdalena Samozwaniec Maria i Magdalena (fragment) ............. 267 

RADY DLA PISZĄCYCH – CV (curriculum vitae) .......................... 272 

51. Umberto Eco Zapiski na pudełku od zapałek .................................... 273 

52. Pisownia wyrazów z partykułą nie. Nieszczęścia 

nie będzie... ............................................................................................. 278 

53. Kazimierz Wierzyński Zielono mam w głowie .................................. 280 

INFOGRAFIKA: Środki stylistyczne ................................................. 282 

Sprawdź się! Czesław Miłosz Nadzieja ............................................ 284 

A teraz – działamy! ............................................................................... 286

6 

VI 

WYJŚĆ ZWYCIĘSKO 

Z NAJCIĘŻSZYCH PRÓB 

Aleksander Kamiński Kamienie na szaniec (zadania do lektury) ...... 288 

RADY DLA PISZĄCYCH – biogram (notka biograficzna) ............ 293 

54. O normie językowej i błędach w wypowiedziach. 

Lepiej zapobiegać .................................................................................. 294 

55. Krzysztof Kamil Baczyński Elegia o... [chłopcu polskim] ................ 297 

56. Anna Świrszczyńska Strzelać w oczy człowieka, Jej śmierć 

ma szesnaście lat .................................................................................... 300 

Melchior Wańkowicz Ziele na kraterze (fragment) ......................... 302 

57. Tadeusz Różewicz Warkoczyk ............................................................. 305 

58. Ida Fink Zabawa w klucz ....................................................................... 308 

RADY DLA PISZĄCYCH – petycja .................................................... 312 

59. Czesław Miłosz Który skrzywdziłeś .................................................... 313 

60. Wisława Szymborska Koniec i początek ........................................... 318 

INFOGRAFIKA: Gatunki literackie ................................................... 320 

Sprawdź się! Julian Tuwim Modlitwa (fragment poematu 

Kwiaty polskie) ........................................................................................ 322 


VII 

ZNALEŹĆ SWOJE MIEJSCE 

61. Wisława Szymborska Utopia .............................................................. 326 

62. Aldous Huxley Nowy wspaniały świat (fragment) ........................... 328 

63. Sławomir Mrożek Artysta .................................................................... 333 

RADY DLA PISZĄCYCH – list motywacyjny .................................. 336 

64. Stanisław Jerzy Lec Myśli nieuczesane (wybór) ............................... 337 

65. Stanisław Barańczak Określona epoka .............................................. 340 

66. Małgorzata Hillar My z II połowy XX wieku ....................................... 343 

RADY DLA MÓWIĄCYCH – sztuka konwersacji .......................... 345 

67. Paulo Coelho Alchemik (fragment) .................................................... 346 

68. Treść i zakres wyrazu. Od słowa do legendy .................................. 351 

Barbara Kosmowska Pozłacana rybka (zadania do lektury) ......... 353 

INFOGRAFIKA: Epoki literackie ....................................................... 356 

69. SPOTKANIA ZE SZTUKĄ – Paul Gauguin Skąd przybywamy? 

Kim jesteśmy? Dokąd idziemy? ............................................................. 358 

Max Ehrmann Desiderata .................................................................... 359 

Indeks pojęć literackich i kulturowych ............................................. 361 

Indeks pojęć językowych ..................................................................... 363 

Indeks zamieszczonych i opracowanych tekstów literackich 

i publicystycznych ................................................................................. 364

A teraz – działamy! 

121 

III MIEĆ CZAS 

NA REFLEKSJĘ 

Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce 

Terencjusz

122 MIEĆ CZAS NA REFLEKSJĘ 

21 

Pasja tworzenia 

Michał Anioł, Pietà, 1499 r. 

Opisz rzeźbę Michała Anioła. Zwróć uwagę 

na niezwykłe piękno i młodość Matki Bożej. Dlaczego, 

twoim zdaniem, została ukazana w taki sposób? 

średniowiecze 

XIV 

RENESANS 

XV 

XVI 

barok 

XVII 

Odrodzenie (renesans) to epoka 

w kulturze europejskiej charakteryzująca 

się wielkim rozkwitem kulturalnym, który 

został zapoczątkowany we Włoszech pod 

koniec XIV stulecia i w następnych dwóch 

wiekach objął całą Europę. Rozwój idei 

humanizmu 1 przyniósł nowe – w stosunku 

do dominującego w średniowieczu – 

spojrzenie na rolę człowieka w świecie. 

Artyści i uczeni renesansowi (nazywani 

humanistami) akcentowali wartość człowieka, 

zwracali uwagę na jego piękno, mądrość 

i godność, propagowali wszechstronny rozwój 

jednostki. Czuli się spadkobiercami kultury 

antycznej, więc czerpali z niej wzorce i dążyli 

do wskrzeszenia starożytnych ideałów. 

Jednym z najznakomitszych twórców 

epoki odrodzenia był Michał Anioł 2 

(1475–1564), włoski rzeźbiarz, malarz, 

architekt i poeta. Lata młodości, które 

spędził w rodzinnej Florencji, poświęcił 

na doskonalenie swoich artystycznych 

umiejętności. Talent Michała Anioła zwrócił 

uwagę rządzącego Florencją Lorenza de 

Medici 3 , znanego kolekcjonera sztuki i mecenasa 4 . Młody artysta zamieszkał w jego pałacu, gdzie 

mógł podziwiać starożytne dzieła, studiować literaturę i uczestniczyć w spotkaniach wybitnych 

włoskich humanistów. Po śmierci opiekuna udał się do Bolonii, a następnie wyjechał do Rzymu, 

by pracować na zamówienie papieża Juliusza II 5 i trzech jego następców. 

1 

humanizm – łac. humanus – ludzki, związany z człowiekiem; jeden z głównych prądów odrodzenia. 

2 

Jest to spolszczona wersja imienia artysty, który nazywał się Michelangelo Buonarro. 

3 

Lorenzo de Medici (1449–1492) – czytaj: lorenco de mediczi; władca Florencji zwany Wawrzyńcem 

Wspaniałym, pochodzący ze sławnego włoskiego rodu Medyceuszy. 

4 

mecenas – opiekun artystów, osoba, która popiera rozwój sztuki i finansuje prace twórców. Nazwa pochodzi 

od nazwiska Caiusa Cilniusa Maecenasa, rzymskiego arystokraty wspierającego poetów. 

5 

papież Juliusz II – znany mecenas, który przyczynił się do rozwoju sztuk pięknych w okresie renesansu; 

to na jego zlecenie Michał Anioł wykonał freski na sklepieniu kaplicy Sykstyńskiej.


123 

Michał Anioł to artysta wszechstronny i oryginalny. Malował obrazy (m.in. Świętą Rodzinę), 

wykonywał freski (najsłynniejsze – na sklepieniu kaplicy Sykstyńskiej), był również znakomitym 

architektem (zaprojektował m.in. kopułę bazyliki św. Piotra w Rzymie), a nawet pisał wiersze. 

Z największą pasją poświęcał się rzeźbiarstwu, które uważał za sztukę najdoskonalszą. 

Życiu i twórczości Michała Anioła poświęcona jest książka Udręka i ekstaza 1 

Irvinga Stone’a 2 (1903–1989), amerykańskiego pisarza, autora zbeletryzowanych 3 

biografii słynnych artystów i uczonych. 

Przeczytaj fragment powieści i spróbuj wyjaśnić znaczenie jej tytułu. 

Irving Stone 

Udręka i ekstaza (fragment) 

Zaraz po powrocie udał się na dziedziniec Duomo 4 , aby przyjrzeć się 

pięciometrowej kolumnie Duccia 5 , którą nazywano „cienkim kawałkiem” 

lub „wychudzonym”. Szukał w jego wnętrzu natchnienia. [...] 

Wstał kiedyś w mroku nocy, przed brzaskiem 6 , ubrał się spiesznie i pustą Via del 

Proconsolo 7 popędził na dziedziniec Duomo. Stanął przy kolumnie o świcie. Skośne 

promienie padające na marmur wydłużyły jego cień na całą długość kolumny, powiększyły 

jego postać – zamieniły go w olbrzyma. Wstrzymał oddech, przypomniał 

mu się Dawid z opowieści biblijnej. „Tak musiał się czuć Dawid – pomyślał 

– owego poranka, kiedy stanął twarzą w twarz z Goliatem. Niech więc on będzie 

symbolem Florencji!”. [...] 

Grecy ze swego białego marmuru rzeźbili ciała o tak doskonałych proporcjach 

i tak potężne, że nikt nie dorównywał ich mistrzostwu. Jednak tym postaciom brakło 

myśli i duszy. Jego Dawid [...] nie będzie grzesznym i słabym stworzeniem, 

żyjącym jedynie dla zbawienia w życiu przyszłym, ale istotą godną chwały, silną, 

piękną, odważną, mądrą, posiadającą wiarę w siebie, istotą, której mózg i wola, 

i wewnętrzna moc pozwala kształtować świat, wypełniony dziełami ludzkiego 

intelektu. Jego Dawid będzie Apollinem – ale także czymś więcej; Herkulesem – 

ale i czymś więcej; Adamem – ale jeszcze czymś więcej. Będzie najpiękniejszym 

przykładem człowieka, jaki istniał na świecie, rozsądnym i pięknym świecie. 

1 

ekstaza – zachwyt, uniesienie wiążące się szczególnie z przeżyciami estetycznymi i religijnymi. 

2 

Czytaj: stołna. 

3 

zbeletryzowany – z elementami fikcji literackiej. 

4 

Duomo – słowo to w języku włoskim oznacza katedrę, tu: katedra Santa Maria del Fiore we Florencji. 

5 

kolumna Duccia – czytaj: duczia; blok marmuru, sprowadzony do Florencji dla rzeźbiarza Agosna di Duccio, 

który porzucił pracę przy nim, gdyż uznał, że jest zbyt wąski i dlatego trudny do wykorzystania. Przez 

ponad pół wieku marmur był przechowywany na podwórzu katedry, zanim władze Florencji ogłosiły konkurs 

na rzeźbę – symbol miasta. Zlecenie zostało ostatecznie przyznane Michałowi Aniołowi. 

6 

brzask – jasność na niebie przed wschodem słońca, świt. 

7 

Via del Proconsolo – czytaj: wija del prokonsolo; jedna z ulic Florencji.


Ale jak wyrazić te myśli na papierze? 

W ciągu pierwszych tygodni jesieni uzyskał tylko częściowe odpowiedzi. Im 

większą czuł pustkę wewnętrzną, tym bardziej skomplikowane stawały się jego 

rysunki. Marmur leżał milczący i bezwładny. [...] Siedział przed swoją kolumną, 

rysował głowę Dawida, jego twarz i oczy, i pytał sam siebie: 

„Co odczuwał Dawid w chwili zwycięstwa? Dumę? Zadowolenie? Czy uważał 

się za największego i najsilniejszego człowieka świata? Czy żywił odrobinę pogardy 

dla Goliata lub dumnej pewności siebie, gdy patrzył na uciekających Filistynów, 

a potem obrócił się, by przyjąć pochwały Izraelitów?”. [...] Dawid przedstawiony 

po zabiciu Goliata to tylko Dawid z Biblii, określona jednostka. A on przecież 

nie chce przedstawić konkretnego człowieka, szuka człowieka w ogóle, symbolu 

wszystkich tych, którzy od początku czasów podejmowali walkę o wolność. 

Dawid, którego szuka, to ten uchwycony w radosnym momencie decyzji, gdy 

pozostało coś jeszcze z lęku, wahania, odrazy i wątpliwości. To człowiek, który 

chciał chodzić własnymi drogami pośród wzgórz Jerozolimy i nie dbał o surmy 1 

bojowe ni materialną nagrodę. Ten, co zabije Goliata, zwiąże się na całe życie 

z wojną, a więc i z władzą. Twarz Dawida wyrażać powinna żal, że oto musi wyrzec 

się miłego mu życia pasterza, by zacząć żyć życiem królów i dworów, pełnym 

intrygi i zazdrości, sprawować władzę nad innymi, kierować ich losem. [...] 

Taka koncepcja otworzyła przed Michałem Aniołem szerokie perspektywy. 

Czuł się, jakby miał skrzydła u ramion, rysował pewną ręką, z siłą wykonał z gliny 

model na prawie pół metra wysoki, jego palce nie mogły nadążyć za myślami 

i wzruszeniem. Ze zdumiewającą łatwością odgadł, gdzie w bloku leży Dawid. 

[...] Marmur ożył. [...] 

* 

Na niebie gromadziły się ciężkie chmury. Beppe 2 i jego załoga wznieśli drewniane 

rusztowanie dachu, biegnące od tylnej ściany w górę pod ostrym kątem, tak 

by zmieściła się pod nim pięciometrowa kolumna, i pokryli je starannie dachówką, 

zabezpieczając warsztat przed deszczem. 

Marmur leżał wciąż płasko na ziemi. Zrobił drewnianą konstrukcję odpowiedniej 

długości, na jej boku zawiesił sznurki obciążone ołowiem, pokazujące, na jakiej 

głębokości bloku ma szukać głowy Dawida, ramienia wyciągniętego, aby wziąć 

procę, bioder, kamienia w jego potężnej prawicy, pnia drzewnego podtrzymującego 

prawą nogę. Zaznaczył te punkty węglem; potem, wziąwszy piętnastu ludzi, Beppe 

owiązał linami kolumnę, podniósł ją za pomocą bloku i wielokrążka i ustawił pionowo 

na stole obrotowym [...]. 

1 

surma – dawna trąba używana w wojsku. 

2 

Beppe – jeden z bohaterów powieści, nadzorca robotników pracujących przy budowie katedry.


125 

Teraz kolumna wzywała go. [...] Czekające od 

pół wieku uśpione białe kryształy poddawały się 

miłośnie każdemu dotknięciu, od najłagodniejszego 

pogładzenia do gwałtownego zrywu, w którym jego 

młotek i dłuto jak gdyby ślizgały się w górę od kostki 

nogi przez kolano i udo bez zatrzymania, już nie 

zwykłym, stałym rytmem, tylko szybko, gwałtownie, 

bez wypoczynku – bo czuł w sobie siłę olbrzyma. 

Było to jego najwspanialsze przeżycie przy 

rzeźbieniu w marmurze: nigdy przedtem nie miał 

tak ogromnego posągu, takiej prostoty planu; nigdy 

przedtem nie był obdarzony takim poczuciem 

precyzji, siłą, wnikliwością; opanowany tak głęboką 

pasją. Nie mógł myśleć o niczym innym, zmusić 

się do przerwy, by coś zjeść lub zmienić ubranie. 

Przez dwadzieścia godzin dziennie zaspokajał 

swój głód marmuru, przez dwadzieścia godzin 

palący pył marmurowy gęstniał mu w nozdrzach 

i pokrywał włosy, aż stawały się białe [...], przez 

dwadzieścia godzin drżenie marmuru spływało 

z dłuta i młota w jego ramiona, [...] hucząc i wirując 

w ciele i mózgu jeszcze długi czas potem, gdy Michał Anioł, Dawid, 1501–1504 r. 

w radosnym wyczerpaniu rzucał się na posłanie. 

Kiedy prawą rękę zmęczyło walenie młotem, przerzucał go do lewej. Dłuto 

w jego prawej dłoni poruszało się z taką samą precyzją i posiadało taką samą 

wrażliwość dotknięcia jak w lewej. Rzeźbił nocą, przy świeczce, w absolutnym 

spokoju [...]. Michał Anioł mawiał do Sangalla 1 , który czasem po kolacji przychodził 

pomóc mu obrócić stół i rusztowanie: 

– Chciałbym tak rzeźbić cały rok, dniami i nocami bez przerwy. 

– Już północ i lodowato w tej szopie. Czy nie jest ci zimno? 

Na twarzy Michała Anioła błyskał łobuzerski uśmiech, bursztynowe oczy płonęły 

jak ślepia kocie nocą. 

– Zimno? Mnie pali gorączka. Spójrz, jego ciało staje się prężne. Za parę dni 

posąg ożyje. [...] 

Dawid w jego pomyśle był człowiekiem niezależnym, stojącym na wolnej 

przestrzeni. Posąg ten nie może nigdy znaleźć się w niszy, stać pod ścianą, dekorować 

fasady budynku lub jego narożnika. Dawid musi być zawsze wolny. 

Świat jest polem bitwy, człowiek znajduje się w ciągłej walce, zagrożony nawet 

1 

Sangallo – architekt włoski, jeden z przyjaciół Michała Anioła.


Zbliżenie twarzy Dawida 

„Wiele jest rzeczy godnych podziwu, ale 

nic nie zasługuje na uwielbienie większe 

niż człowiek” (Sofokles). Skomentuj słowa 

greckiego tragediopisarza. 

we własnym domu. Dawid to bojownik, 

nie brutalny, nierozumny niszczyciel, lecz 

człowiek umiejący zdobywać wolność. 

Wreszcie posąg nabrał agresywności, zaczął 

wypychać się z bryły marmuru, walczyć 

o swój kształt w przestrzeni. Zapał Michała 

Anioła dorównywał mocy tworzywa, tak że 

odwiedzający go w niedzielne popołudnia 

Sansovino 1 i Sangallo dostawali wprost zawrotu 

głowy, patrząc, z jaką pasją pracuje. 

– Nigdy nie widziałem czegoś podobnego! 

– wołał Sangallo. – W ciągu kwadransa 

odłupał więcej marmuru, niż zdołałoby to 

zrobić w kamieniołomie trzech jego przyjaciół 

kamieniarzy w ciągu czterech godzin. 

– Przeraża mnie nie ilość – dodał Sansovino 

– ale impet 2 tej pracy. Widziałem, jak 

niektóre odłamki odpryskiwały na przeszło 

metr w górę, aż lękałem się, że cały marmur 

rozpadnie się w kawałki. 

– Michale Aniele! – zawołał Sangallo. – Ociosywałeś tak blisko linii granicznej, 

że gdybyś ją o włos przekroczył, mógłbyś zniszczyć wszystko. 

Michał Anioł przerwał pracę, obrócił się i spojrzał na przyjaciół. 

– Marmur, raz wydobyty z kamieniołomu, przestaje być górą, zamienia się 

w rzekę. Może płynąć, zmieniać kierunek. To właśnie robię, pomagam tej rzece 

marmuru zmieniać swe łożysko. 

Przeł. Aldona Szpakowska 

© 1961 by Doubleday, a division of Random House, Inc. 

Used by permission of Doubleday, a division of Random House, Inc. 

PO NITCE DO KŁĘBKA 

TWÓRCA I JEGO TWORZYWO 

. W imieniu jednego z przyjaciół Michała Anioła zwróć się do władz Florencji z prośbą 

o przyznanie artyście zlecenia na wyrzeźbienie posągu z marmuru. W oficjalnym liście 

przedstaw odpowiednie argumenty – krótko scharakteryzuj mistrza i opisz jego sposób pracy. 

1 

Sansovino – włoski rzeźbiarz i architekt, przyjaciel Michała Anioła. 

2 

impet – siła rozpędu, rozmach.


127 

. Wyjaśnij, jakie zadanie postawił przed sobą Michał Anioł. Zapisz w punktach kolejne 

etapy pracy nad posągiem. Który z nich był dla rzeźbiarza najtrudniejszy? 

. Wyodrębnij fragmenty opisujące przeżycia bohatera w czasie rzeźbienia. 

Nazwij towarzyszące mu emocje. 

. Poszukaj w dostępnych ci źródłach informacji dotyczących marmuru i kilkoma epitetami 

określ właściwości tej skały. Powiedz, w jaki sposób artysta traktował to tworzywo. 

Zacytuj odpowiednie fragmenty. 

. Wyjaśnij metaforę użytą w końcowej wypowiedzi Michała Anioła. 

IDEA ZAKLĘTA W MARMUR 

. Przypomnij sobie historię Dawida i Goliata. Wytłumacz, dlaczego rzeźbiarz tak dokładnie 

analizował motywy postępowania i uczucia biblijnego bohatera, gdy rozpoczynał 

pracę. Na co szczególnie zwrócił uwagę? Powiedz, jakie cechy rzeźbionej postaci chciał 

wyeksponować. 

. Wyjaśnij, dlaczego właśnie Dawid miał stać się symbolem Florencji. Włącz do swojej 

wypowiedzi odpowiednie cytaty z tekstu. 

. Omów wzorce, do których odwoływał się w swojej pracy Michał Anioł. 

. Opisz sytuację, w której twórca poczuł się jak Dawid stojący przed przeciwnikiem. 

„POD DŁUTEM ZWIECZNIAJĄ SIĘ CHWILE…” 

. Sprawdź, gdzie obecnie znajduje się Dawid, i powiedz, czy miejsce ekspozycji rzeźby 

zyskałoby aprobatę Michała Anioła. Uzasadnij swoją odpowiedź. 

. Wejdź w rolę jednego ze znawców sztuki epoki renesansu. W kilku zdaniach wyraź 

swoją ocenę pracy artysty. 

. Powiedz, czym różni się rzeźba od innych rodzajów sztuk plastycznych. Ułóż minisłownik 

tematyczny poświęcony rzeźbie. Sprawdź, z jakich języków pochodzą zgromadzone 

przez ciebie wyrazy. 

13. Podaj synonimy wyrazów: tworzyć, artysta. Wskaż słowa, które – według ciebie – 

są rdzennie polskie, nie pochodzą z języka obcego. W słowniku języka polskiego 

i słowniku wyrazów obcych sprawdź, czy twoje przypuszczenia były trafne. 

. Zbierz informacje o innych wielkich osobowościach renesansu (możesz sięgnąć 

do opracowanych w XVI w. przez Giorgia Vasariego 1 Żywotów najsławniejszych malarzy, 

rzeźbiarzy i architektów) i przygotuj specjalny numer klasowej gazetki poświęcony 

ich dokonaniom. 

. Wyjaśnij współczesne znaczenie określenia człowiek renesansu. Podaj przykłady osób, 

które moglibyśmy tak nazwać. 

1 

Giorgio Vasari (1511–1574) – czytaj: dżiordżio wasari; włoski malarz i architekt, autor pierwszej publikacji 

poświęconej historii sztuki.

128 

22 

Nauka o języku 

Zapożyczenia w języku polskim 

Od mecenasa 

do sponsora 

Słownictwo współczesnego języka polskiego tworzą: 

● wyrazy rodzime, wywodzące się z języka prasłowiańskiego, np. dom, ojciec, córka, ręka, 

dąb, zboże; 

● zapożyczenia, wyrazy przejęte z innych języków, wprowadzane w związku z pojawieniem 

się nowych przedmiotów, zawodów, czynności, zjawisk, które nie miały polskiej nazwy, 

np. komputer, disc jockey, aerobik, boom; 

● nieustannie tworzone, zgodnie z regułami słowotwórstwa, wyrazy, np. komputerowy, 

empetrójka, odplamiacz. 

Wielu słów zapożyczonych w dawnych wiekach nie odczuwamy dziś jako obcych, np. 

władza, konferencja, adwokat. 

Wyróżniamy kilka rodzajów zapożyczeń.


129 

Zapożyczenia używane we współczesnej polszczyźnie pochodzą z różnych języków. 

Najstarsze: 

● z języka łacińskiego, np. kościół, data, kancelaria, profesor, edukacja; 

● z języka czeskiego, np. zakonnik, straż, książę, hańba, błahy, czyhać; 

● z języka niemieckiego, np. burmistrz, gmina, warsztat, ślusarz, zegar. 

Późniejsze: 

● z języka włoskiego, np. fresk, fraszka, kalafior, kawaler, sonata, bank; 

● z języka ukraińskiego, ruskiego, np. zbroja, wataha, ohydny, wertep, harować; 

● z języka tureckiego, tatarskiego, np. dywan, turban, jasyr, kołczan, horda; 

● z języka francuskiego, np. galanteria, deser, peruka, pejzaż, kabaret; 

● z języka rosyjskiego, np. kabura, gułag, zsyłka, sputnik. 

Obecnie najwięcej zapożyczeń pochodzi: 

● z języka angielskiego, np. biznes, menedżer, fair play, high life, spiker, klub, relaks, stres, liing, 

kompakt, walkman, disco, playback. 

Zapożyczenia wzbogacają zasoby słownikowe języka. Należy jednak pamiętać, żeby: 

– nie używać wyrazów obcych, jeżeli istnieją ich rodzime odpowiedniki; 

– nie wprowadzać elementów niezgodnych z polskim systemem gramatycznym; 

– nie stosować wyrazów niezrozumiałych; 

– nie kierować się wyłącznie modą językową.

130 NAUKA O JĘZYKU 

W ATELIER 1 ARTYSTY 

1. W słowniku wyrazów obcych sprawdź, z których języków pochodzą podkreślone słowa. 

Objaśnij ich znaczenie. 

• Stanął przed sztalugami. Pejzaż, nad którym pracował od dwóch miesięcy, był 

już prawie gotowy. Cyzelował szczegóły. Amarantowe kwiaty, niebo w kolorze 

indygo. Wena nie opuściła go. Akwarela będzie eksponowana na biennale sztuki 

współczesnej. 

• Pracownię rzemiosła artystycznego prowadziła dopiero rok, ale miała mnóstwo 

różnorodnych zleceń. Wykonywała medaliony, brosze, konserwowała nawet 

renesansowy relikwiarz. Ostatnio inkrustowała rękojeść tureckiego kindżału. 

Mało kto może z nią rywalizować. 

• Fotografia od dwudziestu lat była jego hobby. Przed laty zaintrygowały go dwa 

tajemnicze słowa – camera obscura – i od tej pory wolny czas spędzał w ciemni, wśród 

negatywów i odbitek. Potrafił wyretuszować najbardziej zniszczone egzemplarze. 

Jest ekspertem od fotomontażu. 

2. W podanych zdaniach wskaż zapożyczenia, które trzeba lub można zastąpić wyrazami 

rodzimymi. Przekształć poniższe wypowiedzi tak, aby tworzyły spójny i poprawny tekst. 

Profesor stymulował jego zainteresowania, podsuwając mu odpowiednie 

lektury. Eksponował wartość tradycji dla rozwoju duchowego każdego twórcy. 

Proponował zadania adekwatne do jego umiejętności. Młody adept sztuki 

ukończył swoje dzieło. Obraz ten można zobaczyć w pinakotece malarstwa 

polskiego. Według rankingu specjalistów to jedno z najdroższych płócien. 

MAŁE VADEMECUM 2 

3. Objaśnij pojęcia z teorii literatury: antyteza, anafora, animizacja, dygresja, elipsa, 

eufemizm, hiperbola, inwersja, ironia, metafora, metonimia, oksymoron, onomatopeja, 

paradoks, personifikacja, peryfraza. Zilustruj je przykładami. Tam, gdzie to możliwe, 

dopisz polski odpowiednik terminu lub wyraz bliskoznaczny. 

4. Podaj tytuły znanych ci utworów należących do takich gatunków, jak: ballada, epos, 

fraszka, hymn, komedia, legenda, nowela, reportaż, tren, tragedia. Sprawdź, z jakich 

języków pochodzą nazwy tych gatunków literackich. Przyporządkuj je do właściwych 

rodzajów literackich. 

1 

atelier (fr.) – czytaj: atelie; pracownia artysty, malarza, fotografika; zespół pomieszczeń, w których kręci się 

filmy. 

2 

vademecum (wademekum) – praktyczny poradnik dotyczący jakiejś dziedziny, wydany jako niewielka, 

podręczna książka (łac. vade mecum – dosłownie: pójdź za mną).


131 

5. Wyjaśnij, czym różnią się zestawione poniżej słowa. Ułóż z nimi zdania, które 

uwidocznią tę różnicę. 

humanistyczny – humanitarny; 

formować – formułować; 

konserwatorium – konwersatorium; 

cezura – cenzura; 

emanować – epatować 

JĘZYKOWE DYLEMATY 

6. W ustawie z roku 1999 o języku polskim zapisano: 

Napisy i informacje w urzędach i instytucjach użyteczności publicznej, 

a także przeznaczone do odbioru publicznego oraz w środkach transportu 

publicznego, sporządza się w języku polskim. 

Oceń, czy w twojej miejscowości ten przepis jest przestrzegany. 

7. Przeczytaj fragment Lektur nadobowiązkowych Wisławy Szymborskiej i ustosunkuj się 

do jej wypowiedzi. 

Styl Szymborskiej zasługuje na uwagę przede wszystkim ze względu 

na wyrazy, jakich unika. Kontrowersyjny to dla niej ciągle jeszcze sporny 

czy wątpliwy, finalny – końcowy albo ostateczny, a spektakl – po prostu 

przedstawienie oraz widowisko. Nie żeby miała jakiegoś fioła na punkcie 

wyrazów obcego pochodzenia, uważa tylko, że należałoby się zastanowić, 

które z tych wyrazów są naprawdę potrzebne. Z pewnością potrzebna jest 

telewizja, ale ta telewizja niekoniecznie musi emitować, wystarczy, że nadaje. 

A zresztą niechby sobie robiła i jedno, i drugie na zmianę, nie, ona już 

stanowczo woli emisję od nadawania, i już nawet nie woli, tylko preferuje. 

Większość tego rodzaju słów, zamiast stanąć skromnie obok dotychczas używanych, 

spycha je w niepamięć, a przy sposobności dokonuje spustoszenia 

wśród wyrazów bliskoznacznych, niszczy tonacje i odcienie wypracowane 

przez wieki 1 . 

8. Przeczytaj w słowniku poprawnej polszczyzny artykuł dotyczący anglicyzmów. 

Napisz rozprawkę na temat: „Język angielski łaciną XXI wieku”. Wykorzystaj 

zgromadzone materiały. 

1 

Wisława Szymborska, Lektury nadobowiązkowe. Część druga (fragment).


23 

W poszukiwaniu własnej drogi 

Jan Matejko, Portret Jana 

Kochanowskiego, 1884 r. 

Powiedz, co oznacza wieniec laurowy 

na skroniach poety. 

Jednym z ważniejszych odkryć epoki odrodzenia 

było odkrycie człowieka i postawienie go w centrum 

ówczesnego świata (tzw. antropocentryzm). Człowiek 

epoki renesansu był świadomy swojej wartości 

i dążył do wszechstronnego rozwoju. Interesował się 

różnymi dziedzinami nauki, sztuką, filozofią, był ciekawy 

otaczającego go świata i chciał się cieszyć życiem. Wierzył 

we własne możliwości i nie bał się przecierać nowych 

szlaków – mówiono o nim, że jest miarą wszechrzeczy 1 . 

Twórcza potęga człowieka stała się ważnym 

tematem sztuki i literatury tego okresu. Autorzy odeszli 

od anonimowości, z dumą podpisywali swe dzieła, 

upamiętniali własne dokonania – odwoływali się przy tym 

do osobistych przeżyć i doświadczeń. 

Przeczytaj dwie fraszki Jana Kochanowskiego 

(1530–1584) i powiedz, jaki obraz człowieka został 

w nich ukazany. 

Jan Kochanowski 

Do gór i lasów 

Wysokie góry i odziane 2 lasy! 

Jako rad na was patrzę, a swe czasy 

Młodsze wspominam, które tu zostały, 

Kiedy na statek człowiek mało dbały 3 . 

Gdziem potym nie był? Czegom nie skosztował? 

Jażem przez morze głębokie żeglował, 

Jażem Francuzy, ja Niemce, ja Włochy, 

Jażem nawiedził Sybilline lochy 4 . 

Dziś żak 5 spokojny, jutro przypasany 

Do miecza rycerz; dziś między dworzany 

W pańskim pałacu, jutro zasię cichy 

Ksiądz w kapitule 6 , tylko że nie z mnichy 

W szarej kapicy 7 a z dwojakim płatem 8 ; 

1 

Słowa te przypisuje się greckiemu 

filozofowi Protagorasowi, który żył 

w V w. p. n.e. 

2 

odziane lasy – gęste lasy, tereny 

zalesione lub góry pokryte lasami. 

3 

na statek człowiek mało 

dbały – człowiek, który nie dba 

o stabilizację i bogactwo. 

4 

Sybilline lochy – grota nieopodal 

Neapolu, w której według legendy 

miała przebywać wróżka Sybilla. 

5 

żak – dawniej: student lub uczeń. 

6 

ksiądz w kapitule – Jan 

Kochanowski objął posadę 

proboszcza poznańskiego, ale 

zajmował się głównie administracją. 

7 

kapica – habit z kapturem, dawne 

określenie stroju zakonnego. 

8 

dwojaki płat – podwójna korzyść; 

poeta starał się o godność opata 

zakonu bożogrobców w Miechowie, 

jednak nie udało mu się jej uzyskać.

W poszukiwaniu własnej drogi 

133 

I to czemu nic 1 , jeśliże opatem 2 ? 

Taki był Proteus 3 , mieniąc się to w smoka, 

To w deszcz, to w ogień, to w barwę obłoka. 

Dalej co będzie? Śrebrne w głowie nici 4 , 

A ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci. 

1 

czemu nic – dlaczego nie. 

2 

opat – przełożony zakonu. 

3 

Proteus (Proteusz) – w mitologii 

greckiej bóg morski obdarzony 

zdolnością zmieniania swojej postaci. 

4 

śrebrne w głowie nici – włosy 

przyprószone siwizną. 


NA DROGACH ŻYCIA 

. Określ, kim jest osoba mówiąca we fraszce Do gór i lasów i do kogo kieruje słowa 

apostrofy. Dlaczego nadawca wybrał takiego adresata swojej wypowiedzi? 

. Przypomnij sobie podstawowe fakty z biografii Jana Kochanowskiego i zaznacz je na osi 

czasu. Zacytuj fragmenty tekstu, które nawiązują do podanych niżej wydarzeń z jego życia. 

podróże po Europie • studia uniwersyteckie • udział w wyprawie wojennej 

• przebywanie na dworze królewskim • pełnienie funkcji kościelnych 

. Powiedz, jakie prawdy dotyczące ludzkiego życia są zawarte w dwóch ostatnich wersach 

utworu. 

POETYCKA BIOGRAFIA 

. Określ, za pomocą jakich wypowiedzeń 

zostały przedstawione w utworze koleje 

losu poety. Na jakie podejście do życia 

wskazują te środki językowe? 

. Przytocz z tekstu pytania retoryczne 

i powiedz, jaką pełnią funkcję w prezentacji 

doświadczeń życiowych podmiotu 

lirycznego. 

. Zacytuj fragment o charakterze 

humorystycznym. Nazwij cechy osoby 

mówiącej, które ujawniają się w tych 

słowach. 

. Wyjaśnij, w jakim celu poeta przywołał 

w tekście postać mitologicznego Proteusza. 

. Powiedz, do jakiego rodzaju liryki można 

zaliczyć fraszkę Do gór i lasów. Podaj 

odpowiednie argumenty. 

Fragment gobelinu Anny Urbanowicz-Krowackiej 

Jan Kochanowski sekretarzem króla Zygmunta Augusta



O żywocie ludzkim 

Fraszki to wszytko, cokolwiek myślemy, 

Fraszki to wszytko, cokolwiek czyniemy; 

Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy, 

Próżno tu człowiek ma co mieć na pieczy 1 . 

Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława, 

Wszystko to minie jako polna trawa; 

Naśmiawszy się nam 2 i naszym porządkom, 

Wemkną nas w mieszek 3 , jako czynią łątkom 4 . 


„NIC WIECZNEGO NA ŚWIECIE…” 

. Odszukaj w słowniku języka polskiego hasło fraszka. W którym znaczeniu słowo to 

zostało użyte w wierszu O żywocie ludzkim? Uzasadnij swoje stanowisko. 

. Skorzystaj z przypisów i przełóż tekst Jana Kochanowskiego na język współczesny. 

. Przywołaj wymienione w wierszu wartości i powiedz, do czego zostały porównane. 

Sformułuj wniosek, który wypływa z tego porównania. 

. Przygotuj zestaw własnych argumentów i kontrargumentów do postawionej przez poetę 

tezy: „Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy”. Przeprowadźcie w klasie dyskusję na 

ten temat i zanotujcie w zeszytach swoje spostrzeżenia. 

„TEATR ŻYCIEM PŁACONY” 

. Opisz swoje wrażenia ze spektaklu w teatrze lalkowym lub poszukaj informacji o tym 

teatrze. Wymień typy lalek używanych w przedstawieniach i omów, w jaki sposób 

poruszają się na scenie. 

. Wyjaśnij frazeologizm pociągać za sznurki. Podaj argumenty dowodzące, że życie 

człowieka może przypominać teatr lalkowy. Odwołaj się do tekstu. 

. Powiedz, co o znaczeniu człowieka w świecie i jego niezależności mówią dwa ostatnie 

wersy fraszki O żywocie ludzkim. 

. Sprawdź, co oznacza łacińskie sformułowanie theatrum mundi. Podaj przykłady utworów, 

w których pojawia się ten motyw. 

. Przypomnij sobie, czym się charakteryzuje fraszka jako gatunek literacki. Zbierz tytuły fraszek 

Jana Kochanowskiego, które już znasz. Podziel je na grupy i podaj kryterium podziału. 

1 

mieć coś na pieczy – troszczyć się, starać się o coś. 

2 

naśmiać się komuś – kpić z kogoś, bawić się czyimś kosztem. 

3 

mieszek – niewielki worek. 

4 

łątka – marionetka, lalka.

135 

24 

Szczęście kołem bieg swój toczy 

Ludzie od zawsze poszukiwali recepty na udane życie. Zastanawiali się, co to jest 

prawdziwe szczęście i w jaki sposób je osiągnąć. Jak najlepiej żyć? Jak się zachować wobec 

przeciwności losu? Wielu filozofów podejmowało próby odpowiedzi na te pytania. Zenon 

z Kion, twórca STOICYZMU, uważał, że człowiek jest częścią wszechświata, dlatego 

wszystko, co go spotyka, jest celowe i zgodne z prawami natury. Stoicy podkreślali, 

że w każdej sytuacji należy zachować spokój wewnętrzny i równowagę duchową, bo tylko 

umiarkowanie, zarówno w smutku, jak i w radości, może dać człowiekowi szczęście. Z kolei 

inny grecki filozof – Epikur – nakłaniał, żeby ze wszystkiego, co nas spotyka w życiu, czerpać 

radość, starać się unikać przykrych sytuacji i poszukiwać przyjemnych wrażeń. EPIKUREIZM 

za najbardziej wartościowe i trwałe uznawał doznania, które wiążą się z przeżyciami 

estetycznymi oraz przyczyniają się do rozwoju człowieka. 

Twórcy renesansowi często nawiązywali w swoich dziełach do antycznej myśli filozoficznej. 

Przeczytaj pieśń Jana Kochanowskiego i spróbuj odszukać w niej odniesienia do wyżej 

przywołanych poglądów filozofów. 

Giovanni Boccaccio 1 , 

Koło Fortuny, 1467 r. 

W czasach antycznych 

zarówno sukcesy, jak 

i niepowodzenia człowieka 

przypisywano działaniom 

rzymskiej bogini Fortuny. 

Ukazywano ją najczęściej jako 

kobietę obracającą ogromnym 

kołem. Wyjaśnij symboliczne 

znaczenie tego atrybutu. 

1 

Czytaj: dżiowani bokaczio.



Pieśń IX (Księgi wtóre) 

Nie porzucaj nadzieje, 

Jakoć się kolwiek dzieje: 

Bo nie już słońce ostatnie zachodzi, 

A po złej chwili piękny dzień przychodzi. 

Patrzaj teraz na lasy, 

Jako prze zimne czasy 

Wszystkę swą krasę 1 drzewa utraciły, 

A śniegi pola wysoko przykryły. 

Po chwili wiosna przyjdzie, 

Ten śnieg z nienagła 2 zyjdzie, 

A ziemia, skoro słońce jej zagrzeje, 

W rozliczne barwy znowu się odzieje. 

Nic wiecznego na świecie: 

Radość się z troską plecie, 

A kiedy jedna weźmie moc nawiętszą, 

Wtenczas masz ujźrzeć odmianę naprędszą. 

Ale człowiek zhardzieje, 

Gdy mu się dobrze dzieje; 

Więc też, kiedy go Fortuna omyli, 

Wnet głowę zwiesi i powagę zmyli 3 . 

Lecz na szczęście wszelakie 

Serce ma być jednakie; 

Bo z nas Fortuna w żywe oczy szydzi: 

To da, to weźmie, jako się jej widzi. 

Ty nie miej za stracone, 

Co może być wrócone: 

Siła Bóg może wywrócić w godzinie; 

A kto mu kolwiek ufa, nie zaginie. 

Rzeźba Fortuny w kasynie w Monte Carlo 

1 

krasa – piękno. 

2 

z nienagła – powoli, stopniowo. 

3 

zmylić – tu: stracić.

Szczęście kołem bieg swój toczy 

137 


FORTUNA KOŁEM SIĘ TOCZY 

. Wyszukaj w dostępnych źródłach informacje dotyczące rzymskiej bogini – Fortuny. 

Wymień jej atrybuty. 

. Przedstaw elementy natury przywołane w wierszu dla ukazania zmienności losu. 

Po przeanalizowaniu utworu przygotuj współczesne ilustrowane koło fortuny. 

Dodaj znaki obrazujące różne sytuacje życiowe. 

. Zestaw przykłady przeciwstawnych pojęć ukazujących niestałość Fortuny opisaną 

w utworze Jana Kochanowskiego. 

. Wypisz ze słownika frazeologicznego związki wyrazowe ze słowem fortuna. 

Ułóż z jednym z nich zdanie odnoszące się do rzeczywistości, która cię otacza. 

W STRONĘ FILOZOFII 

. Jak sądzisz, kim może być osoba mówiąca w utworze? Oceń, czy słowa wiersza mogłyby 

być wypowiedziane przez starożytnego stoika. Powiedz, do kogo są skierowane. 

. Przytocz fragmenty tekstu: 

• zachęcające do życia w zgodzie z naturą, 

• mówiące o potrzebie zachowania równowagi duchowej, 

• skłaniające do wyzbycia się nadmiernych emocji. 

. Jakich rad udziela podmiot liryczny człowiekowi, który chciałby osiągnąć szczęście? 

Przedstaw je własnymi słowami. 

. W utworze można znaleźć kilka zdań, które mają charakter aforyzmów. Odszukaj je 

i wybierz te, które mogą być maksymą dla ciebie. 

. Napisz współczesny poradnik zatytułowany „Nil desperandum – Nie należy tracić 

nadziei. Rady szkolnego mędrca dla społeczności szkolnej przeznaczone”. 

. Terencjusz, filozof rzymski z II w. p. n.e., powiedział: Fortes fortuna adiuvat, czyli „śmiałym 

szczęście sprzyja”. Czy zgadzasz się z tym stwierdzeniem? Swoje przemyślenia ujmij 

w formę tekstu argumentacyjnego. 

POZNAJ GATUNEK LIRYCZNY


25 

Jest taka wdzięczność, kiedy 

chcesz dziękować… 

William Blake 2 , Bóg stwarzający Wszechświat, 1794 r. 

Na jaką rolę Boga artysta zwrócił uwagę? 

To, jak patrzymy na świat, zależy 

od czasów, w których żyjemy, 

światopoglądu i osobowości człowieka. 

Jostein Gaarder 1 , kiedy pisał 

w Świecie Zofii o postrzeganiu świata 

przez ludzi epoki renesansu, podkreślał: 

„Nowy pogląd na człowieka prowadził 

do nowego nastawienia do życia. 

Człowiek przestał istnieć tylko dla Boga. 

Bóg stworzył człowieka również dla 

samego człowieka. Dlatego ludzie mogą 

cieszyć się życiem doczesnym. A jeśli 

tylko człowiek może się rozwijać, odkryje 

w sobie nieograniczone możliwości. […] 

Wielkie znaczenie miał fakt, że renesans 

przyniósł nowe spojrzenie na przyrodę. 

Człowiek poczuł się na ziemi jak ryba 

w wodzie. Życie doczesne przestało być 

tylko przygotowaniem do życia w niebie, 

a to pociągnęło za sobą całkiem nowy 

stosunek do świata fizycznego. Przyrodę 

traktowano jako coś pozytywnego. 

Wielu uważało również, że Bóg jest 

obecny w dziele stworzenia. Jest przecież 

nieskończony, a to znaczy, że jest 

wszędzie”. 

Przeczytaj pieśń Jana Kochanowskiego zaczynającą się od słów Czego chcesz od nas, Panie… 

i zdecyduj, czy można ją nazwać manifestem renesansowego patrzenia na świat. 

1 

Czytaj: josten gorder. 

2 

Czytaj: łiliam blejk.

Jest taka wdzięczność, kiedy chcesz dziękować… 

139 


Pieśń XXV (Księgi wtóre) 

Czego chcesz od nas, Panie… 

Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary? 

Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary? 

Kościół Cię nie ogarnie, wszędy 1 pełno Ciebie: 

I w otchłaniach, i w morzu, na ziemi, na niebie. 

Złota też, wiem, nie pragniesz, bo to wszytko Twoje, 

Cokolwiek na tym świecie człowiek mieni 2 swoje. 

Wdzięcznym Cię tedy sercem, Panie, wyznawamy 3 , 

Bo nad to przystojniejszej 4 ofiary nie mamy. 

Tyś Pan wszytkiego świata, Tyś niebo zbudował 

I złotymi gwiazdami ślicznieś uhaftował. 

Tyś fundament założył nieobeszłej 5 ziemi 

I przykryłeś jej nagość zioły rozlicznemi. 

Za Twoim rozkazaniem w brzegach morze stoi 

A zamierzonych 6 granic przeskoczyć się boi. 

Rzeki wód nieprzebranych wielką hojność mają, 

Biały dzień a noc ciemna swoje czasy znają, 

Tobie k’woli 7 rozliczne kwiatki Wiosna rodzi, 

Tobie k’woli w kłosianym wieńcu Lato chodzi, 

Wino Jesień i jabłka rozmaite dawa, 

Potym do gotowego gnuśna 8 Zima wstawa. 

Z Twej łaski nocna rosa na mdłe 9 zioła padnie, 

A zagorzałe 10 zboża deszcz ożywia snadnie 11 . 

1 

wszędy – wszędzie. 

2 

mieni swoje – nazywa swoim, uważa za swoje. 

3 

wyznawamy – wyznajemy. 

4 

przystojniejsza – godniejsza, odpowiedniejsza. 

5 

nieobeszła – niedająca się obejść, ogromna. 

6 

zamierzone – wyznaczone. 

7 

Tobie k’woli – według Twojej woli. 

8 

gnuśna – ociężała, powolna, próżniacza. 

9 

mdłe – wątłe, zwiędłe. 

10 

zagorzałe – spalone od słońca, uschłe. 

11 

snadnie – łatwo.


Z Twoich rąk wszelkie źwierzę patrza 1 swej żywności, 

A Ty każdego żywisz z Twej szczodrobliwości. 

Bądź na wieki pochwalon, nieśmiertelny Panie! 

Twoja łaska, Twa dobroć nigdy nie ustanie. 

Chowaj nas, póki raczysz, na tej niskiej ziemi, 

Jedno 2 zawżdy 3 niech będziem pod skrzydłami Twemi. 


WŚRÓD TRUDNYCH SŁÓW 

. Przeczytaj uważnie przypisy do pieśni. Przełóż wiersz na język współczesny. 

. Znajdź elementy, które rytmizują tekst i sprawiają, że jest śpiewny, melodyjny. W tym celu: 

• policz w wierszu zwrotki; 

• podaj liczbę wersów w każdej zwrotce oraz liczbę akcentów w każdym wersie; 

• wskaż rymy, określ ich układ i dokładność; 

• sprawdź, czy w pieśni powtarzają się jakieś wyrazy lub całe konstrukcje zdań. 

ZBLIŻYĆ SIĘ DO BOGA 

. Wskaż w utworze słowa, które w podniosłym tonie przywołują adresata wypowiedzi. 

Nazwij ten środek stylistyczny. 

. Określ, kto się wypowiada w pieśni. Przytocz słowa, dzięki którym można poznać, kim 

jest osoba mówiąca. Zwróć uwagę, jaką liczbę – pojedynczą czy mnogą – mają zaimki 

i czasowniki związane z podmiotem lirycznym. 

. Przywołaj pytania o charakterze retorycznym. Wyjaśnij, w jakim celu zostały zastosowane. 

. Zacytuj zdania, w których osoba mówiąca ujawnia swoje emocje. Scharakteryzuj mówcę 

– zwróć uwagę na jego stosunek do Boga i świata, a także na sposób, w jaki wypowiada 

swe myśli. 

POZNAJ GATUNEK LIRYCZNY 

1 

patrza – oczekuje. 

2 

jedno – ale, tylko. 

3 

zawżdy – zawsze.

Jest taka wdzięczność, kiedy chcesz dziękować… 

141 

POD OKIEM OPATRZNOŚCI 

. Bóg w utworze jest przedstawiony jako budowniczy, architekt i artysta. Wymień prace 

wykonywane przez Stwórcę. Powiedz, na czym polega doskonałość Boskiego zamysłu. 

. Omów, w jaki sposób została wydobyta w wierszu uroda świata. Wypisz epitety 

i metafory pokazujące dzieło stworzone przez Boga. Określ, jaki mają charakter. 

. Bóg w średniowieczu był przedstawiany jako majestatyczny władca i surowy sędzia. 

Jaki Jego obraz wyłania się z XVI-wiecznej pieśni Jana Kochanowskiego? 

W PODZIĘKOWANIU ZA ŚWIAT 

. O pieśni Jana Kochanowskiego jeden z historyków literatury napisał, że jest „pochwałą 

niewidzialnego Boga poprzez pochwałę widzialnego świata”. Przedstaw swoje zdanie 

na ten temat. 

. Wysłuchaj muzycznej interpretacji utworu lub przypomnij sobie melodię tej pieśni 

wykonywanej współcześnie podczas uroczystości religijnych. Wyjaśnij, dlaczego 

ten utwór, mimo że trudny do zrozumienia, przemawia do człowieka XXI stulecia. 

. Zastanów się, komu chcesz za coś podziękować. Sformułuj taką wypowiedź. Skorzystaj 

z podanych rad. 

RADY DLA PISZĄCYCH 

PODZIĘKOWANIE 

. Wyjaśnij sentencję Terencjusza rozpoczynającą rozdział trzeci, która stała się 

myślą przewodnią humanistów. W dłuższej pracy pisemnej rozważ, czy twórczość 

Jana z Czarnolasu jest realizacją tej maksymy.


26 

Być człowiekiem… 

Książka Przekroczyć próg nadziei ukazała się w 1994 r. 

Zawiera literacki zapis obszernego wywiadu włoskiego 

dziennikarza Vioria Messoriego z papieżem 

Janem Pawłem II (publikację tego typu określa się 

terminem wywiad rzeka). Rozmowa, przeprowadzona 

z okazji piętnastej rocznicy pontyfikatu, miała się początkowo 

odbyć przed kamerami telewizji, jednak ostatecznie nie doszło 

do jej nagrania z powodu licznych obowiązków papieża. 

Viorio Messori napisał we wstępie do książki, że „Czytelnik 

znajdzie na tych stronicach szczególną »mieszankę«: wyznania 

osobiste, refleksję i wskazania duchowe, mistyczną medytację, 

spojrzenia w przyszłość i przeszłość, rozważania teologiczne 1 , 

a także filozoficzne”. 

Alina Szapocznikow, Portret 

wielokrotny, 1967 r. 

Przeczytaj fragment wywiadu z Janem Pawłem II i wyjaśnij, 

jak rozumiesz znaczenie tytułu Przekroczyć próg nadziei. 

Jan Paweł II 

Przekroczyć próg nadziei (fragment) 

– Jeszcze raz wspomniał tu Ojciec Święty o godności człowieka. Obok 

praw człowieka, zakorzenionych w godności osoby, jest to jeden z centralnych 

i stale powracających tematów obecnego pontyfikatu. Na czym polega 

według Ojca Świętego godność człowieka i czym są autentyczne prawa osoby 

ludzkiej? Czy są one tylko pewną koncesją 2 ze strony rządów, państw? 

Albo też czymś zasadniczo głębszym i odmiennym? 

[…] Zainteresowanie człowiekiem jako osobą było we mnie bardzo dawne. 

Może pochodziło także z tego, że nigdy nie miałem szczególnego zamiłowania do 

nauk przyrodniczych. Człowiek interesował mnie zawsze: naprzód – na studiach 

1 

teologiczny – związany z teologią, czyli nauką o Bogu. 

2 

koncesja – tu: ustępstwo na rzecz czegoś.


143 

polonistyki – jako twórca języka, jako temat literacki, a z kolei, gdy odkryłem 

drogę powołania kapłańskiego, zaczął mnie interesować jako centralny temat 

duszpasterski. 

[…] Dla mnie najważniejszą sprawą stali się młodzi ludzie, którzy przychodzili 

do mnie nie tyle z pytaniami o istnienie Boga, ile z pytaniami o to, jak żyć. 

Jak żyć, to znaczy jak znaleźć rozwiązanie problemów miłości i małżeństwa, 

a także problemów pracy zawodowej. To byli właśnie ci młodzi ludzie z okresu 

pookupacyjnego, którzy głęboko zapisali się w mojej pamięci, którzy swoimi pytaniami 

w pewnym sensie mnie wskazywali drogę. Z obcowania z nimi, z uczestniczenia 

w ich życiowych problemach, zrodziło się naprzód studium 1 , którego 

treść zawarłem w tytule: Miłość i odpowiedzialność 2 . 

Praca na temat osoby i czynu 3 powstała później, ale zrodziła się z tego samego 

źródła. Poniekąd nie można było do tego tematu nie dojść, skoro już się raz 

wkroczyło na obszar tych egzystencjalnych pytań człowieka, a myślę, że chodzi 

tu nie tylko o człowieka naszych czasów, ale poniekąd o człowieka wszystkich 

czasów. Pytanie o dobro i zło nie opuszcza człowieka nigdy. […] 

Osoba jest takim bytem, że właściwym do niej odniesieniem jest miłość. 

Jesteśmy sprawiedliwi wobec osoby, jeżeli ją miłujemy – tak Boga, jak i ludzi. 

Miłość osoby wyklucza traktowanie jej jako przedmiotu użycia. Należy to do 

etyki kantowskiej 4 i stanowi treść tak zwanego drugiego imperatywu 5 Kanta. Jednakże 

ten imperatyw ma charakter raczej negatywny i nie wyczerpuje całej zawartości 

przykazania miłości. Jeżeli Kant tak mocno podkreślał, że osoba nie 

może być traktowana jako przedmiot użycia, to czynił to przede wszystkim po 

to, aby przeciwstawić się anglosaskiemu utylitaryzmowi 6 . O ile jednak pod tym 

względem osiągnął swój cel, to nie można powiedzieć, żeby w pełni zinterpretował 

przykazanie miłości. Przykazanie miłości domaga się nie tylko wykluczenia 

wszystkiego, co jest traktowaniem osoby jako przedmiotu użycia – domaga się 

czegoś więcej: domaga się afirmacji 7 osoby dla niej samej. 

1 

studium – rozprawa naukowa. 

2 

Miłość i odpowiedzialność – tytuł rozprawy naukowej dotyczącej miłości i małżeństwa, wydanej w 1960 r. 

przez biskupa Karola Wojtyłę (późniejszego papieża). 

3 

Osoba i czyn – studium filozoficzne autorstwa biskupa Karola Wojtyły wydane w 1969 r. 

4 

Immanuel Kant (1724–1804) – filozof niemiecki, który sformułował tzw. imperatyw kategoryczny, czyli 

zasadę etyczną dotyczącą norm postępowania. 

5 

Treść drugiej formuły imperatywu Kanta zawiera się w słowach: „Postępuj tak, byś człowieczeństwa 

swojego lub innej osoby używał zawsze jako celu, nigdy jako środka”. 

6 

utylitaryzm – kierunek filozoficzny stworzony w XVIII w. przez myślicieli brytyjskich, którzy głosili, 

że dobre jest to, co użyteczne, przydatne, przynoszące korzystne efekty. 

7 

afirmacja – zgoda na coś, akceptacja, aprobata.


Pełną interpretację personalistyczną 1 przykazania miłości znajdujemy dopiero 

w słowach Soboru 2 . […] A więc przede wszystkim jest tu jasno sformułowana 

zasada afirmacji osoby, ze względu na to, że jest osobą, czyli „jedynym na ziemi 

stworzeniem, którego Bóg chciał dla niego samego”. Równocześnie tekst soborowy 

podkreśla to, co jest najistotniejsze dla miłości, a mianowicie „bezinteresowny 

dar z siebie samego”. W tym znaczeniu osoba urzeczywistnia się przez 

miłość. 

Tak więc te dwa aspekty 3 : afir macja osoby dla niej samej oraz bezinteresowny 

dar z siebie samego, nie tylko się nie wykluczają, ale się potwierdzają wzajemnie 

i w sobie zawierają. Człowiek najpełniej afirmuje siebie, dając siebie. To jest pełna 

realizacja przykazania miłości. To jest równocześnie pełna prawda o człowieku. 

Tekst Jana Pawła II © Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo 

św. Stanisława B.M., Kraków 2018 r. 


TEMATY FUNDAMENTALNE 

. Zatytułuj przedstawiony fragment wywiadu. 

Porównaj swoją propozycję z oryginalnym 

tytułem w książce Przekroczyć próg nadziei. 

. Powiedz, z jakimi życiowymi problemami 

zwracali się do przyszłego Ojca Świętego 

młodzi ludzie. Jaki charakter mają zadawane 

przez nich pytania? 

. Nazwij wartości, o których mówi papież. Którą 

z nich uważa za najważniejszą i dlaczego? 

O GODNOŚCI CZŁOWIEKA 

. Podaj wyrazy bliskoznaczne do słowa godność. Spróbuj zdefiniować to pojęcie. 

. Powiedz, z czego – według Jana Pawła II – wynika godność każdej osoby. Czy jest to 

odczucie subiektywne, czy niezależne od okoliczności? Przeprowadźcie w klasie dyskusję 

na ten temat. 

1 

personalistyczny – związany z personalizmem, czyli koncepcją filozoficzną stawiającą w centrum osobę 

ludzką i jej duchowość. 

2 

Sobór Watykański II – zgromadzenie biskupów całego świata pod przewodnictwem papieża, odbywające 

się w latach 1962–1965, którego celem było zapoczątkowanie reformy Kościoła katolickiego; w pracach 

soboru uczestniczył biskup Karol Wojtyła. 

3 

aspekt – ujęcie, przejaw, strona czegoś.


145 

. Na czym może polegać przedmiotowe 

i podmiotowe traktowanie człowieka? 

Podaj przykłady ilustrujące każdą postawę. 

Przytocz fragment tekstu odnoszący się 

do tego problemu. 

. Wymień elementy, które składają się – 

według papieża – na pełną prawdę 

o człowieku. 

. Sprawdź, w jaki sposób problem godności 

człowieka został ujęty w Konstytucji 

Rzeczypospolitej Polskiej. Przeczytaj 

artykuł 30 tego dokumentu i wyjaśnij jego 

znaczenie. 

. Opisz, jak mogłaby wyglądać alegoria 

godności. Zaproponuj dla niej odpowiedni 

atrybut. Narysuj taką postać. 

MYŚLOWA KOMPOZYCJA, CZYLI JAK 

PRZEDSTAWIĆ SWOJE RACJE 

Rzeźba Blask Księżyca Igora Mitoraja w Poznaniu 

. Przedstaw główny problem, który jest przedmiotem refleksji Jana Pawła II. Zapisz go 

w formie tezy lub hipotezy. 

. Prześledź argumentację papieża. Do jakich dziedzin odwołuje się w swoich 

rozważaniach? Omów przykłady będące ilustracją wybranych argumentów. 

. Polemika to dyskusja prowadzona publicznie (często pisemnie) przez osoby, których 

opinie na dany temat się różnią. Przeczytaj fragment, który ma charakter polemiczny, 

a następnie odpowiedz na pytania: 

• Do czyich poglądów nawiązuje autor wypowiedzi? 

• Z czym się nie zgadza? 

• Jakie przedstawia kontrargumenty? 

. Wyodrębnij w tekście sformułowania, które podkreślają, że nadawca komunikatu 

ma odmienne zdanie niż osoba, na której poglądy się powołuje. Przygotuj zestaw 

wyrażeń i zwrotów służących wprowadzaniu do wypowiedzi treści polemicznych. 

. Wskaż fragment zawierający konkluzję, czyli wniosek podsumowujący rozważania. 

. Zapisz w punktach plan odzwierciedlający budowę przeczytanego tekstu. Zapoznaj się 

z radami dla piszących i powiedz, który z przedstawionych schematów jest najbliższy 

twojemu planowi.



TYPY ROZPRAWKI 

. W odpowiedzi na jedno z pytań Jan Paweł II powiedział, że „człowiek nie przestaje być 

wielkim nawet w swojej słabości”. Napisz rozprawkę, w której rozważysz przywołane 

słowa. Odwołaj się do przykładów z literatury. Dobierz kompozycję spośród podanych 

wyżej, która najlepiej zobrazuje twój tok myślenia.

147 

27 

Chwila wieczności 

Simon Renard de Saint-André 2 , Vanitas, 

1650 r. 

Artyści barokowi często nawiązywali 

do refleksji zawartej w biblijnej Księdze 

Koheleta: „Marność nad marnościami 

i wszystko marność” (łac. Vanitas 

vanitatum et omnia vanitas). Wytłumacz 

znaczenie słowa marność. Odszukaj 

na obrazie znaki marności i przemijania. 

renesans 

XVI 

BAROK 

oświecenie 

XVIII 

XVII 

Poczucie czasu zmieniało się wraz z rozwojem 

cywilizacji, tak jak zmieniały się przyrządy służące 

do jego odmierzania. Używane przez starożytnych 

klepsydry były zegarami wodnymi, dopiero 

w średniowieczu do pomiaru upływu czasu zaczęto 

wykorzystywać piasek. Nazwa klepsydra wywodzi 

się od greckich słów klepto – kradnę i hydor – woda, 

gdyż każda przepływająca w dół kropla kradnie 

chwilę naszego życia. Pisał o tym rzymski filozof 

Seneka: „Codziennie umieramy: codziennie bowiem 

ujmowana jest jakaś część życia […]. To nie ostatnia 

kropla opróżnia klepsydrę, lecz wszystko, co wcześniej 

wypłynęło”. 

Motyw przemijania i śmierci podejmowany był 

często przez artystów epoki baroku 1 , która rozwinęła 

się w kulturze europejskiej w XVII w. Poeci, malarze, 

myśliciele dawali wyraz wewnętrznemu rozdarciu 

i zagubieniu, które opanowało ludzkie myśli i działania. 

Z jednej strony człowiek stał się świadomy upływu czasu, 

odczuwał kruchość istnienia i bał się śmierci, z drugiej – 

chciał korzystać z życia i bez umiaru oddawać się 

zabawom. Barokowy poeta przypominał, że: 

Z czasem wszytko przemija, z czasem bieżą lata, 

Z czasem państw koniec idzie, z czasem tego 

świata. […] 

Z czasem noc dniowi, dzień zaś nocy ustępuje, 

Czasowi zgoła wszystko na świecie hołduje 3 . 

Sztuka barokowa stała się pełna ekspresji, w poezji stosowano wymyślne, kunsztowne 

formy i bogactwo środków wyrazu. 

Przeczytaj utwór polskiego poety i tłumacza Stanisława Barańczaka (patrz notka o autorze: 

s. 340). Poszukaj w wierszu nawiązań do epoki baroku. 

1 

Nazwa barok wywodzi się od portugalskiego słowa barocco, oznaczającego perłę o nietypowym kształcie. 

2 

Czytaj: simą renar de sęt andre. 

3 

Daniel Naborowski, Do Anny (fragment).


Stanisław Barańczak 

Południe 

Słodki lek prawdziwości, smak, co skróci z nami 

przejście, ten stromy szlak, pionową drogę 

z nagłego krzyku tuż po urodzeniu 

w dół; jeszcze nieprzytomny 

bielą kropli z piersi, 

nagim potopem 

światła, 

smak 

i 

znak 

świata; 

jakim powrotem 

– wielokrotny, pierwszy 

twój – jeszcze się przypomni 

na dnie, po życiu już, po urojeniu 

trzeźwiej bezstronny: smak ponownie trochę 

słodki, lecz bardziej gorzki, jak to z truciznami 


„W ŻYCIA WĘDRÓWCE, NA POŁOWIE CZASU…” 

. Opisz swoje pierwsze wrażenia po przeczytaniu wiersza. Co szczególnie zwróciło twoją 

uwagę? Sformułuj kilka pytań dotyczących utworu, na które chcesz znaleźć odpowiedź. 

. Południe Stanisława Barańczaka jest wierszem obrazkowym 1 (kaligramem), przypomina 

kształtem klepsydrę – zegar. Sprawdź, co jeszcze oznacza to słowo. Wyjaśnij, w jaki 

sposób oba znaczenia wiążą się z tematyką wiersza. 

. Powiedz, co zostało określone w utworze jako „stromy szlak” i „pionowa droga [...] w dół”. 

Zacytuj fragmenty tekstu mówiące o początku i końcu tej drogi. 

. Podaj znaczenie poniższych metafor. Wyjaśnienia możesz wybrać spośród podanych 

w ramce lub zaproponować własne. 

• „słodki lek prawdziwości” 

• „biel kropli z piersi” 

• „nagi potop światła” 

• „na dnie, po życiu już” 

• „po urojeniu trzeźwiej bezstronny” 

1 

wiersz obrazkowy (łac. carmen figurantum) – utwór poetycki, którego układ graficzny naśladuje formę 

jakiegoś przedmiotu związanego z treścią wypowiedzi.


149 

• porzucenie złudzeń, realna ocena sytuacji, nabranie dystansu do świata 

• narodziny, przyjście na świat, któremu towarzyszy gwałtowne zetknięcie się 

ze światłem symbolizującym życie i wieczność 

• schyłek życia, doświadczenie przemijania i śmierci 

• mleko matki – eliksir życia, symbol obfitości, a także mądrości i wtajemniczenia 

• prawda o nieuchronności przemijania – odkrycie jej pozwala człowiekowi 

spokojnie przyjmować zmienne koleje losu, pogodzić się z przeznaczeniem 

. Wyjaśnij znaczenie tytułu utworu Stanisława Barańczaka. Uzupełnij w zeszycie zdania: 

Słowo południe oznacza . Umieszczone w tytule wiersza może odnosić się do momentu 

życia człowieka. Symbolizuje . 

MEMENTO MORI 

. Na jaką prawdę dotyczącą ludzkiego życia zwraca uwagę wiersz Stanisława Barańczaka? 

Wybierz spośród podanych niżej wyjaśnień to, które jest najbliższe twojemu rozumieniu 

utworu (lub sformułuj własne), i umotywuj swoją decyzję. 

a) Już od chwili narodzin człowieka jego życie zmierza nieuchronnie w kierunku śmierci, 

czas jest jak trucizna, która powoli zabija. 

b) Człowiek przez całe życie gromadzi różnorodne doświadczenia, doznaje rozczarowań, 

odkrywa tajemnice. Ostatnią z nich jest śmierć, przed którą nie ma ucieczki. 

c) Z każdym przeżytym dniem, w sposób nieunikniony, człowiek zbliża się do śmierci. 

Życie z czasem traci swoją „słodycz” i staje się gorzkie. 

. Określ postawę podmiotu lirycznego wobec przemijania. Czy, według ciebie, osoba 

mówiąca w wierszu jest zrozpaczona, zrezygnowana, czy zachowuje stoicki spokój, 

a może buntuje się przeciw życiu? Uzasadnij swoją odpowiedź. 

. Przeczytaj uważnie pierwszą i ostatnią linijkę wiersza, następnie drugą i przedostatnią 

itd. Zwróć uwagę na długość wersów, ich rytm, występujące rymy zewnętrzne 

i wewnętrzne. Opisz zasadę, według której skonstruowany został tekst poetycki. 

CHWILA REFLEKSJI 

. Przeczytaj jeden z aforyzmów Stanisława Jerzego Leca i powiedz, na czym polega 

przewrotność tych słów. 

Żyć jest bardzo niezdrowo. Kto żyje, ten umiera. 

. Zorganizujcie w klasie wystawę waszych autorskich fotografii zatytułowaną „Ranek 

– Południe – Wieczór”. Spróbujcie za pomocą zdjęć przekazać symboliczne treści 

dotyczące życia człowieka.

W kręgu 


polskiego 

oświecenia 

Oświecenie to epoka przypadająca 

na drugą połowę XVIII stulecia. 

Jej nazwa wywodzi się od światła 

jako metafory rozumu. Ideowe 

i artystyczne życie polskiego 

oświecenia toczyło się głównie 

w Warszawie. Pisarze, artyści 

i reformatorzy skupiali się wokół 

królewskiego dworu. W stolicy 

mieściły się redakcje czasopism, 

księgarnie, nowoczesne instytucje 

kulturalne. Także tutaj 

rozwijała swoją działalność 

scena narodowa. 

Obiady 

czwartkowe 

odbywały się co tydzień 

na Zamku Królewskim lub 

w Łazienkach. Przy okrągłym stole, 

przy którym każde miejsce było 

równie ważne, zasiadało 

ok. 12 osób. Spotkania trwały 

kilka godzin i kończyły się 

podaniem suszonych 

śliwek. 

Król pełnił funkcję 

mecenasa – promował 

i nagradzał twórców. 

w. 

Najbardziej zasłużeni 

otrzymywali 

od monarchy 

medale, wybite 

specjalnie 

na ich cześć. 

Stanisław 

Trembecki 

(1739–1812) 

Adam 

Naruszewicz 

(1733–1796) 

KRÓL 

Stanisław August Poniatowski 

(1732–1798) 

Pokój Żółty 

Zamku Królewskiego 

w Warszawie – tu 

zapraszano gości 

na obiady czwartkowe. 

Ignacy Potocki 

(1750–1809) 

Instytucje edukacyjne 

w Polsce 

W 1747 r. otwarto w Warszawie pierwszą 

publiczną bibliotekę, której fundatorami 

byli bracia Józef i Andrzej Załuscy. 

Biblioteka należała do największych 

w Europie, jej księgozbiór zajmował 29 sal. 

Zbiory bezpłatnie udostępniano wszystkim 

zainteresowanym we wtorki i w czwartki. 

Zygmunt Vogel, Biblioteka Załuskich, ok. 1790 r.

Franciszek Karpiński 

(1741–1825) 

Bajki wam niosę... 


151 

Ignacy Krasicki 

(1735–1801) 

Tomasz Kajetan Węgierski 

(1756–1787) 

Stanisław Konarski 

(1700–1773) 

Jan Marcin Szancer, ilustracja do bajki Dewotka 

Bajka była jednym z czołowych gatunków 

epoki oświecenia. W krótkich, precyzyjnie 

skonstruowanych utworach bajkopisarze 

ukazywali zachowania ludzi (przedstawianych 

często pod postaciami zwierząt) 

i prawa rządzące światem. Posługiwali się 

alegorią. Do czytelników kierowali morał, 

czyli pouczenie. 

Ignacy Krasicki 

pisał bajki 

niemal przez 

30 lat. Wydał 

je w dwóch 

zbiorach: Bajki 

i przypowieści 

(1779 r.) oraz 

Bajki nowe 

(przygotowane 

przez pisarza, 

ukazały się 

po jego śmierci 

w 1802 r.). 

Jan Marcin Szancer, ilustracja 

do bajki Ptaszki w klatce 

Jan P. Norblin, Pałac Kadetów, 1785 r. 

Zygmunt Vogel, Teatr Narowody, ok. 1791 r.


O podręczniku 

280 I I I I 

53 

Rado poezji 

azimierz ierzyski (1894–1969) – poeta i prozaik, 

recenzent teatralny i filmowy, jeden z najpopularniejszych 

poetów międzywojennej Polski. Urodził się na kresach 

Rzeczpospolitej w miejscowości Drohobycz (dziś w granicach 

Ukrainy), studiował w Krakowie i Wiedniu. Po I wojnie światowej, 

w której przyszły poeta uczestniczył jako żołnierz polskiej 

organizacji wojskowej, następnie oficer armii austriackiej 

i w końcu jeniec w niewoli rosyjskiej, osiadł w Warszawie. 

Tu wraz z przyjaciółmi literatami, m.in. Julianem Tuwimem, 

współzałożył głośną grupę poetycką Skamander. Już pierwsze 

tomy poezji (Wiosna i wino, Wróble na dachu) uczyniły 

azimierz ierzyski 

Wierzyńskiego sławnym. Czytelnicy i krytycy ulegli urokowi 

liryki wyrażającej radość i optymizm, będącej pochwałą 

XIX XX XXI 

beztroskiego życia. Międzynarodowe uznanie przyniósł 

Wierzyńskiemu zbiór wierszy pod tytułem Laur olimpijski 

podejmujący tematykę sportowych zmagań. Poeta otrzymał 

 

za niego złoty medal na konkursie literackim zorganizowanym 

 

 

w czasie IX Igrzysk Olimpijskich w Amsterdamie w roku 1928. 

Po wybuchu II wojny światowej Wierzyński przedostał się do 

Francji, a po jej klęsce do Stanów Zjednoczonych. Pisał wiersze o tematyce patriotycznej i refleksyjnej 

(przypomnij sobie utwory prezentowane w klasie VII). Wierzyński nie zaakceptował zmian w 

powojennej Polsce, rządzonej przez komunistów, i wybrał los emigranta. Zmarł w Londynie. 

272 I I I I 


 

 

 

 

 

 

204 

 

37 

 

 

 

 

 

. 

 

Przeczytaj wiersz Zielono mam w głowie. Zastanów się, jakich kolorów można by użyć do jego 

zilustrowania. 

 

Zielono mam goie 

ielono mam w owie i oki w nie kwitn, 

Na klombac myc myli sadzone za modu, 

od socem, co dao mi dusz bkitn 

ktre mi wieci bez trosk i zacodu 

 

 

 

 

 

 

 

 

bnosz po ludziac m miec i bukiety 

ozda wokoo, i estem radosn 

Wicur zacwytu i szczcia poety, 

o zamiast czowiekiem, powinien by wiosn 

1 

ames Stuart 1 , ioki, 1 r 

 

 

 

 

 

 

Teksty literackie 

wraz z informacjami 

kontekstowymi poszerzają 

wiedzę ucznia. 

Rady dla mówiących 

i piszących pomagają 

tworzyć różne formy 

wypowiedzi. 

Informacje i zestawy 

zadań dotyczące nauki 

o języku ćwiczą sprawność 

komunikacyjną. 

30 II 

 

Quo vadis (zadania do lektury) 


 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 

64 

II 

 

Fotos z lmu erc acson i ogowie olimpisc 

oie pioruna re olumbus tay 

eoczoe r 

teraz ziaamy! 

siga ctatw 

e na eran 

 

 

 

i 

 

 

 

Agatha Christie w escape 

toloa ane 

room 

 

 

 

 

escape room 

 

 

 

1 

Biblijne dziedzictwo 

16 II 

Biblia, nazywana księgą nad księgami, to jedno 

z najważniejszych źródeł kształtujących 

kulturową tożsamość Europy. Motywy biblijne 

są obecne w dziełach twórców od czasów 

najdawniejszych po współczesność. 

 

 

 

 

. – 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

pt. n 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

. 

 

 

Zestawy zadań do lektur 

pozwalają zrozumieć 

dłuższe utwory literackie. 

Zadania projektowe 

motywują do podejmowania 

twórczych działań. 

Infografiki przybliżają 

wybrane zagadnienia 

z zakresu literatury i kultury. 

wsip.pl 

sklep.wsip.pl 

infolinia: 801 220 555

Bliżej słowa klasa 8

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?