WITH_1_2018_promo

www.zbiam.pl 

Wojna 

sowiecko-fińska 

1941-1944 

1/2018 

Styczeń-Luty 

cena 14,99 zł (VAT 5%) 

INDEX 407739 

ISSN 2450-2480 

W NUMERZE: 

Kriegsmarine 

na Bałtyku 1944-1945 

Patrząc obiektywnie, Kriegsmarine 

nie uległa Sowietom i dobrze radziła 

sobie z nimi zarówno na morzu, 

jak i w powietrzu, niemal do końca 

wypełniając powierzone jej zadania 

– nawet w obliczu katastrofalnej 

klęski na lądzie… 

Włoska inwazja 

na Albanię w 1939 r. 

Opanowanie Czech przez III Rzeszę 

15 marca 1939 r., bez uprzedniego 

powiadomienia o tym włoskiego sojusznika, 

doprowadziło ostatecznie 

do decyzji Mussoliniego o podbiciu 

Albanii. Dziesięć dni później przekazano 

Albanii ultimatum… 

ISSN 2450-2480 Index 407739

Nie trać czasu, Zamów PRENUMERATĘ już dziś 

Prenumeratę zamów na naszej stronie internetowej 

www.zbiam.pl lub wpłać należność na konto bankowe 

nr 70 1240 6159 1111 0010 6393 2976 

Atrakcyjna cena, w tym dwa numery gratis! 

Pewność otrzymania każdego numeru 

w niezmiennej cenie 

E-wydania dostępne są 

na naszej stronie oraz 

w kioskach internetowych 

Wojsko i Technika: 

cena detaliczna 12,99 zł 

Prenumerata roczna: 130,00 zł 

Lotnictwo Aviation 

International: 



Wojsko i Technika Historia + numery specjalne: 

cena detaliczna 14,99 


Morze: 



Skontaktuj się z nami: office@zbiam.pl 

Zespół Badań i Analiz Militarnych Sp. z o.o. 

Biuro: ul. Bagatela 10/19 00-585 Warszawa

Patrząc obiektywnie, Kriegsmarine 

nie uległa Sowietom i dobrze radziła 

sobie z nimi zarówno na morzu, 

jak i w powietrzu, niemal do końca 

wypełniając powierzone jej zadania 

– nawet w obliczu katastrofalnej 

klęski na lądzie… 

Opanowanie Czech przez III Rzeszę 

15 marca 1939 r., bez uprzedniego 

powiadomienia o tym włoskiego sojusznika, 

doprowadziło ostatecznie 

do decyzji Mussoliniego o podbiciu 

Albanii. Dziesięć dni później przekazano 

Albanii ultimatum… 

Vol. IV, nr 1 (15) 

Styczeń-Luty 2018; Nr 1 

www.zbiam.pl 

Wojna 

sowiecko-fińska 

1941-1944 


Styczeń-Luty 

cena 14,99 zł (VAT 5%) 

INDEX 407739 

ISSN 2450-2480 


W NUMERZE: 

Kriegsmarine 

na Bałtyku 1944-1945 



ISSN 2450-2480 Index 407739 

Na okładce: czołg ciężki KW-1. 

Rys. Arkadiusz Wróbel 

INDEX 407739 

ISSN 2450-2480 

Nakład: 14,5 tys. egz. 

Redaktor naczelny 

Jerzy Gruszczyński 

jerzy.gruszczynski@zbiam.pl 

Korekta 

Dorota Berdychowska 

Redakcja techniczna 

Dorota Berdychowska 

dorota.berdychowska@zbiam.pl 

Współpracownicy 

Władimir Bieszanow, Michał Fiszer, Tomasz Grotnik, 

Andrzej Kiński, Leszek Molendowski, 

Marek J. Murawski, Tymoteusz Pawłowski, 

Tomasz Szlagor, Maciej Szopa, Mateusz Zielonka 

Wydawca 

Zespół Badań i Analiz Militarnych Sp. z o.o. 

Ul. Anieli Krzywoń 2/155 

01-391 Warszawa 

office@zbiam.pl 

Biuro 

Ul. Bagatela 10/19 

00-585 Warszawa 

Dział reklamy i marketingu 

Anna Zakrzewska 

anna.zakrzewska@zbiam.pl 

Dystrybucja i prenumerata 


Reklamacje 


Prenumerata 

realizowana przez Ruch S.A: 

Zamówienia na prenumeratę w wersji 

papierowej i na e-wydania można składać 

bezpośrednio na stronie 

www.prenumerata.ruch.com.pl 

Ewentualne pytania prosimy kierować 

na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl 

lub kontaktując się z Telefonicznym 

Biurem Obsługi Klienta pod numerem: 

801 800 803 lub 22 717 59 59 

– czynne w godzinach 7.00–18.00. 

Koszt połączenia wg taryfy operatora. 

Copyright by ZBiAM 2018 

All Rights Reserved. 

Wszelkie prawa zastrzeżone 

Przedruk, kopiowanie oraz powielanie na inne 

rodzaje mediów bez pisemnej zgody Wydawcy 

jest zabronione. Materiałów niezamówionych, 

nie zwracamy. Redakcja zastrzega sobie prawo 

dokonywania skrótów w tekstach, zmian tytułów 

i doboru ilustracji w materiałach niezamówionych. 

Opinie zawarte w artykułach są wyłącznie 

opiniami sygnowanych autorów. Redakcja nie ponosi 

odpowiedzialności za treść zamieszczonych 

ogłoszeń i reklam. Więcej informacji znajdziesz 

na naszej nowej stronie: 

www.zbiam.pl 

spis treści 

HISTORIA 

Tymoteusz Pawłowski 

Bałtycki kocioł: Estonia, Łotwa i Litwa w latach 1917-1923 4 

HISTORIA 

Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński 

Wojna kontynuacyjna, wojna sowiecko-fińska 1941-1944 14 

HISTORIA 

Władimir Bieszanow 

Wyzwolenie państw bałtyckich przez Armię Czerwoną (1) 32 

WOJNA NA MORZU 

Maciej Szopa 

Kriegsmarine na Bałtyku 1944-1945 46 

MONOGRAFIA LOTNICZA 

Marek J. Murawski 

Dornier Do 17 (3) 60 

MOTORYZACJA 

Jędrzej Korbal 

Roboczy „Tur” armii (1) 78 

HISTORIA 

Leszek Molendowski, Oskar Myszor 

Włoska inwazja na Albanię w 1939 r. 90 

www.facebook.com/wojskoitechnikahistoria 3

Tymoteusz Pawłowski 

Bałtycki kocioł: 

Estonia, Łotwa i Litwa 

w latach 1917–1923 

Estonia, Łotwa i Litwa mają w sumie 

obszar połowy Polski, ale raptem szóstą 

część jej ludności. Te małe państwa 

– przede wszystkim dzięki szczęśliwym 

wyborom politycznym – wywalczyły 

sobie niepodległość po I wojnie 

światowej. Nie potrafiły jednak 

Odnieśli sukces, który ich przerósł: młode narody bałtyckie 

szybko zwróciły się przeciwko swoim rosyjskim 

„dobroczyńcom” i opuściły granice imperium. Stało się 

to jednak dopiero po I wojnie światowej. 

Wielka wojna nad Bałtykiem 

Gdy latem 1914 r. rozpoczęła się I wojna światowa, 

Rosja była w doskonałym położeniu: zarówno dowództwo 

niemieckie, jak i austro-węgierskie – zmuszone 

do walki na dwa fronty – nie mogło skierować przeciw 

armii carskiej dużych sił i środków. Rosjanie zaatakowali 

Prusy Wschodnie dwiema armiami: jedna z nich została 

błyskotliwie zniszczona przez Niemców pod Tannenbergiem, 

a druga – odepchnięta. Jesienią operacje 

przeniosły się na teren Królestwa Polskiego, gdzie obie 

strony chaotycznie wymieniały ciosy. Nad Bałtykiem 

obronić jej podczas kolejnej... Wkroczenie wojsk niemieckich do Szawli latem 1915 r. 

Narody bałtyckie łączy jedynie położenie geograficzne. 

Różnią je wyznania (katolickie lub 

luterańskie), a także pochodzenie etniczne. 

Estończycy są narodem ugrofińskim (daleko spokrewnionym 

z Finami i Węgrami), Litwini są Bałtami (blisko 

spokrewnionymi ze Słowianami), a naród łotewski 

powstał w wyniku połączenia się ugrofińskich Liwów 

z bałtyjskimi Zemgalami, Łatgalami i Kurami. Różna jest 

też historia tych trzech narodów: największy wpływ 

na Estonię mieli Szwedzi, Łotwa była państwem z przewagą 

kultury niemieckiej, a Litwa – polskiej. W gruncie 

rzeczy trzy narody bałtyckie uformowały się dopiero 

w XIX wieku, gdy znalazły się w granicach Imperium 

Rosyjskiego, którego władcy hołdowali zasadzie „dziel 

i rządź”. Urzędnicy carscy promowali wówczas kulturę 

chłopską – tzn. estońską, łotewską, żmudzką – po to, żeby 

osłabić wpływy skandynawskie, niemieckie i polskie. 

4

HISTORIA 

siły zbrojne. Było to możliwe przede wszystkim dzięki 

pomocy zagranicznej. Część kadry zapewnili niemieccy 

podoficerowie, którzy nie chcieli wracać do ojczyzny. 

Uzbrojenie pochodziło częściowo z dawnych zapasów 

niemieckich, a częściowo zostało dostarczone morzem 

przez Brytyjczyków. Jeszcze w 1918 r. – oprócz 

niszczycieli Lennuk i Vambola – przekazali 6500 karabinów, 

200 karabinów maszynowych i 2 działa. Pomocy 

udzielili również Finowie, którzy woleli walczyć 

o swoją niepodległość z dala od ojczyzny – przekazali 

sąsiadom 5000 karabinów i 20 dział. Do Estonii dotarli 

również ochotnicy zagraniczni: 213 ochotników z Danii, 

178 ze Szwecji, a także 3500 Finów. 

W początkach 1919 r. Armia Estońska składała się 

z dwóch dywizji liczących 13 000 żołnierzy. Ich dowódcą 

został Johan Laidoner, były podpułkownik armii carskiej 

(zmarł w sowieckim więzieniu w 1953 r.). 

W styczniu 1919 r. Estończycy przeszli do kontrofensywy 

i przed końcem lutego wyzwolili swoją ojczyznę. 

Kluczem do sukcesu było panowanie na morzu 

(pozwalające na wykonywanie – zwykle niewielkich 

– operacji desantowych), wsparcie oddziałów partyzanckich 

atakujących tyły „czerwonych” Rosjan, a także 

skuteczne wykorzystanie trzech pociągów pancernych, 

służących jako szybki odwód ogniowy. 

Wiosną 1919 r. walki na froncie zamieniły się 

w działania pozycyjne, a Estończycy sformowali trzecią 

dywizję piechoty. Estonia stała się wówczas centrum 

brytyjskiej polityki bałtyckiej, główną bazą, w której 

tworzono różnorodne narodowe formacje wojskowe. 

Była bazą generała Nikołaja Judenicza, dowodzącego 

Armią Północno-Zachodnią „białych” Rosjan. Była 

bazą Północnej Brygady Łotewskiej, szykującej się 

do wyzwolenia swojego kraju z niemieckich rąk. Była 

wreszcie bazą kilkusetosobowej armii Iżorów – ugrofińskiego 

narodu zamieszkującego Ingrię (rejon, 

który w XVIII wieku podbili Rosjanie i gdzie następnie 

zbudowali St Petersburg). 

W maju Łotysze, „biali” Rosjanie i Brytyjczycy przenieśli 

wojnę na ziemie rosyjskie. Udało im się opanować 

Psków na południu, a na północy podeszli na 20 km 

do Piotrogrodu. Choć ofensywa sprzymierzonych nie 

zakończyła się sukcesem strategicznym, to doprowadziła 

do rozbicia utworzonej przez bolszewików „Czerwonej 

Armii Estońskiej” oraz zlikwidowania – także 

utworzonego przez bolszewików – Robotniczego Rządu 

Estonii (Eesti Töörahva Kommuun). Zlikwidowanie 

niebezpieczeństwa politycznego pozwoliło na rozpoczęcie 

estońsko-bolszewickich rozmów pokojowych. 

Ze względu na skomplikowaną sytuację na froncie 

– zarówno nowo otwartym łotewskim, jak i „starym”, 

petersburskim – walki przerwano dopiero w pierwszych 

dniach stycznia 1920 r., a pokój podpisano 2 lutego 

w Dorpacie. Ustalał on granice i regulował sprawy 

gospodarczo-kulturalne. Rosja miała m.in. zwrócić 

15 milionów rubli w złocie – jako część estońskiego 

wkładu w rezerwy walutowe imperium carskiego 

– oraz oddać zagrabione dobra kulturowe (tej części 

umów nie zrealizowano do dziś). 

W momencie zakończenia wojny stan żywieniowy 

Armii Estońskiej wynosił 75 000 ludzi w trzech 

dywizjach piechoty (czwarta nie została w pełni zorganizowana), 

dwóch pułkach kawalerii oraz... Dywizji 

Generał Johan Laidoner – wódz naczelny Armii Estońskiej. 

Jako Иван Яковлевич Лайдонер był podpułkownikiem 

armii carskiej, a w czasie stacjonowania w Wilnie 

poznał i ożenił się z Polką – Marią Kruszewską. 

pancernych, zarówno zdobycznych, jak i wyprodukowanych 

w Tallinie (już w 1920 r. dotarło 12 czołgów 

Renault FT-17). Armię uzupełniało sześć oddziałów 

specjalnych, nieco na wyrost nazywanych pułkami: trzy 

partyzanckie, jeden zwiadowczy, jeden – wspomniany 

już – Iżorów, a także Pułk Bałtycki (Balti Rügement), 

w którym służyli Niemcy Bałtyccy. Nauczeni doświadczeniem 

swoich południowych sąsiadów Estończycy 

nie kwapili się bowiem z wcielaniem niemieckiej mniejszości 

narodowej do swojej armii. 

Rosyjski niszczyciel Awtroił. Wraz z bliźniaczym Spartakiem poddał się Brytyjczykom w grudniu 1918 r. i został przekazany 

Estończykom, co miało znaczący wpływ na zdobycie przewagi na Bałtyku. 

Pociągów Pancernych (Soomusrongide Diviis), mającej 

10 składów bojowych (w tym 4 wąskotorowe). Wyposażeniem 

wojsk było 356 dział, 3 dostarczone przez Brytyjczyków 

czołgi Mk IV oraz kilkanaście samochodów 

Łotewskie problemy 

Zawieszenie broni podpisane 11 listopada 1918 r. 

przyniosło Łotwie zupełnie inne doświadczenia niż 

Estonii. Stolica Łotwy – mająca ponad pół miliona 

mieszkańców Ryga – była bowiem jednym z największych 

centrów gospodarczych Imperium Rosyjskiego 

(konkurowała o miano „trzeciego miasta imperium” 

z Kijowem i Warszawą). W Rydze przebywało 

Awtroił dostał nazwę Lennuk, a Spartak – Wambola. Na zdjęciu: Wambola wydokowana w Tallinie. 

9

Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński 

Wojna kontynuacyjna, 

wojna sowiecko-fińska 1941-1944 

Finlandia pragnęła uniknąć wojny, ale 

wiosną 1941 r. znalazła się w bardzo 

trudnej sytuacji. Ze wszystkich stron 

otoczona przez wrogów: ze wschodu 

i od południa przez Związek Sowiecki, 

z zachodu przez Niemców okupujących 

Norwegię i zachodnią część wybrzeża 

Bałtyku – od okupowanej Danii poprzez 

własne terytorium po okupowane polskie 

wybrzeże. W tym zaklętym kręgu 

znajdowała się też Szwecja, która siłą 

rzeczy musiała dostarczać Niemcom 

surowców, bo w przeciwnym razie… 

Zdjęcie to dobrze ilustruje warunki pola walki na fińsko-sowieckim pograniczu. Nie był to teren nadający się do rozwijania 

działań manewrowych zgrupowaniami pancerno-zmechanizowanymi. Także artyleria miała utrudnione zadanie 

w terenie zalesionym, często bagnistym, w znacznym stopniu pozbawionym dróg, gdzie nawet trudno było o dowóz 

amunicji i zaopatrzenia. 

Szwecji udało się utrzymać neutralność, ale Finlandii 

nie. Napadnięta przez ZSRS toczyła ograniczoną 

wojnę – ograniczoną do terytoriów utraconych 

w wojnie zimowej 1939-1940. Finlandia w 1941 r. miała 

tylko jeden cel: przetrwać. Władze kraju w pełni zdawały 

sobie sprawę z faktu, że nawet i to będzie bardzo trudne 

w sytuacji, w jakiej się Finlandia znalazła. Dodatkowo 

pomiędzy 15 a 21 czerwca 1940 r. Armia Czerwona 

wkroczyła do trzech państw bałtyckich, wkrótce potem 

włączając Litwę, Łotwę i Estonię do Związku Sowieckiego. 

W niemiecko-sowieckich kleszczach zostały już tylko 

Finlandia i Szwecja, ale jedynie Finlandia miała granicę 

z ZSRS i to w dodatku bardzo długą – ponad 1200 km. 

Szwecja była mniej zagrożona: Związek Sowiecki, aby się 

do niej dobrać, musiałby najpierw pokonać Finlandię. 

Natychmiast po zajęciu państw bałtyckich ponownie 

zaczęły się sowieckie naciski na Finlandię. Po pierw- 

14 

sze żądano, by kraj ten przekazał wszelki ruchomy 

majątek ewakuowany z bazy morskiej Hanko u wejścia 

do Zatoki Fińskiej, którą ZSRS przejął w 10-letnie użytkowanie 

w wyniku wojny zimowej. Finlandia w tym 

punkcie ustąpiła. Ustąpiła też wobec kolejnego żądania 

– demilitaryzacji Wysp Alandzkich u wejścia do Zatoki 

Botnickiej, położonych pomiędzy fińskim Turku 

a szwedzkim Sztokholmem. Finlandia nie zgodziła się 

natomiast na wspólne (bądź całkowicie sowieckie) eksploatowanie 

złoży niklu i huty niklu w miejscowości 

Kolosjoki, znanej dziś jako osiedle Nikiel, u wybrzeży 

Oceanu Arktycznego na północnym wybrzeżu Finlandii, 

czego ZSRS zażądał 29 stycznia 1941 r. Nie wyrażono 

też zgody na swobodny ruch sowieckich pociągów 

z Leningradu (dziś St. Petersburg) do Hanko, gdzie 

Rosjanie dzierżawili bazę morską – jedną z pozycji ryglujących 

wejście do Zatoki Fińskiej. Sowieckie pociągi 

mogłyby się łatwo poruszać po fińskiej sieci, jako że Finlandia 

ma do dziś tory szerokie, o rozstawie 1524 mm 

(w Polsce i w większości Europy – 1435 mm). 

Takie działanie ZSRS nieuchronnie pchało Finlandię 

w objęcia III Rzeszy, jako że był to jedyny kraj, który 

mógł udzielić Finlandii realnej pomocy militarnej 

w przypadku kolejnej wojny ze Związkiem Sowieckim. 

W tej sytuacji minister spraw zagranicznych Finlandii 

Rolf Witting poinformował niemieckiego ambasadora 

w Helsinkach Wiperta von Blüchera, że Finlandia jest 

otwarta na współpracę z Niemcami. Nie osądzajmy

HISTORIA 

Värtsilä na nowej (z 1940 r.) granicy fińsko-sowieckiej nu. Już wieczorem 12. DP z IV KA nawiązała kontakt 

do Leningradu. Przez Chijtołę przebiegała też droga z nacierającą od rzeki Vuoksi 18. DP z II KA, w rejonie 

na północny wschód od Wyborga. Jednocześnie 

z rejonu miasteczka Sortwała, czyli dwie główne arterie 

zaopatrzeniowe sił sowieckich zajmujących pozycje 

na zachód od jez. Ładoga. Wieś Chijtoła zdobyto na półwysep Lokhaniemi, wychodząc na tyły wojsk 

8. DP z IV KA zaczęła przeprawę przez Zalew Wyborski 

Wojska fińskie w czasie natarcia w typowym dla tego frontu terenie; sierpień 1941 r. 

Fiński żołnierz na zamarzniętym jeziorze, z reniferem w charakterze środka transportu zaopatrzenia; październik 1941 r. 

już 2 sierpnia, odcinając sowieckie wojska rozmieszczone 

na zachód od jez. Ładoga. 6 sierpnia marszałek 115. i 123. DS nie tylko zdołały się wycofać z Wyborga, 

sowieckich z drugiej strony Wyborga. Jednak sowieckie 

Mannerheim nakazał wprowadzenie do walki 10. DP ale w dodatku 24 sierpnia podjęły kontratak przeciwko 

ze swoich rezerw w pasie natarcia II KA, który posuwał 

się wzdłuż południowego brzegu jez. Ładoga. nak odparty. Mimo to fińska 8. DP po przeprawie przez 

fińskim przeprawom na rzece Vuoksi, który został jed- 

Pozwoliło to na rozcięcie sił sowieckich na zachód Zalew Wyborski wyszła na tyły sowieckiego zgrupowania 

i do 28 sierpnia w okrążeniu zamknięto aż trzy 

od jez. Ładoga na dwie części, Finowie bowiem doszli 

do jez. Ładoga w rejonie wsi Łachdienpochja. Znaczna sowieckie dywizje – 43., 115. i 123. DS. Początkowo 

część sił sowieckich została ewakuowana przez flotyllę fiński pierścień okrążenia był dość słaby i większość 

śródlądową na jez. Ładoga i różne jednostki morskie 115. i 123. DS zdołało ujść na południowy wschód, ale 

do połowy sierpnia 1941 r. 

43. DS została trwale „zakleszczona”. 30 sierpnia doszło 

18 sierpnia jednostki II KA przekroczyły rzekę do jej starcia z fińską 8. DP w rejonie wsi Porlampi. 

Vuoksi w rejonie małej miejscowości Pakkola, kierując 

się teraz na południe, wychodząc na tyły sowie- 

IV KA – 4. i 12. DP, które podjęły walkę z osłabionymi 

Po ciężkich walkach dzień później nadeszły główne siły 

ckich wojsk w rejonie Wyborga. 22 sierpnia czołowe sowieckimi dywizjami – 115. i 123. DS. Dywizje 

natarcie na Wyborg rozpoczął sąsiedni fiński IV KA, te zdołały się jednak wycofać w kierunku Leningradu, 

utrudniając wycofanie sowieckich wojsk z tego rejo- 

a Finowie 31 sierpnia wkroczyli do Wyborga. 43. DS 

24 

została natomiast niemal całkowicie rozbita. W bitwie 

pod Porlampi w dniach 31 sierpnia – 1 września Armia 

Czerwona straciła 7000 zabitych, 1000 rannych 

i 9000 wziętych do niewoli, przy czym większość strat 

dotyczyła 43. DS. Jednocześnie od 15 sierpnia do początku 

września rozbito też okrążoną na Przesmyku 

Karelskim sowiecką 265. DS. Była to nowa dywizja, 

sformowana pod Moskwą w lipcu 1941 r. i na początku 

sierpnia skierowana do 23. Armii Frontu Północnego 

przy zaledwie połowie stanów etatowych. We wrześniu 

w Leningradzie została ona odtworzona. 

Do 9 września 1941 r. wojska fińskie na Przesmyku 

Karelskim przekroczyły dawną granicę fińsko-sowiecką 

(sprzed 1939 r.) i zatrzymały się na dogodnej dla nich 

rubieży obronnej. Dalsze natarcie z przyczyn politycznych 

zostało wstrzymane. Niedługo potem Niemcy 

znaleźli się na bezpośrednich przedpolach Leningradu, 

więc Sowieci nie atakowali wojsk fińskich. Zorganizowali 

obronę mniejszymi niż dotąd siłami, koncentrując 

się na nowym przeciwniku. 

Warto też wspomnieć o ograniczonej ofensywie 

samodzielnej 14. DP, która zajmowała pozycje na północ 

od Armii „Karelia”, około 200 km na północ od jez. 

Ładoga. Cel ataku był dość ambitny – miejscowość Rugozero, 

leżąca mniej więcej w połowie drogi od granicy 

fińskiej do Biełomorska nad Morzem Białym. W Biełomorsku 

od linii Murmańsk – Leningrad oddzielała się 

linia kolejowa do Porogu, gdzie łącznica komunikowała 

się z linią Archangielsk – Wołogda – Moskwa, umożliwiając 

transport towarów z Murmańska przez Biełomorsk, 

Porog, Wołogdę do Moskwy i innych części centralnej 

Rosji. Tylko dotarcie do Biełomorska (lub dalej 

na północ) mogło więc efektywnie odciąć połączenie 

kolejowe z Murmańskiem; przecięcie tej linii w Pietrozawodsku 

odcinało od Murmańska jedynie Leningrad, ale 

nie pozostałą część państwa. Rejonu Rugozero broniła 

54. DS z 7. Armii, rozmieszczona głównie na północ 

od tego rejonu, pod Uchtą (obecnie Kalewała). 

Natarcie fińskiej 14. DP rozpoczęło się 3 lipca 

1941 r. Początkowo rozwijało się ono bez przeszkód, 

dopiero na wzgórzach przed Rugozero silna sowiecka 

pozycja obronna okazała się trudna do pokonania. 

Jednak Finowie oskrzydlili ją przechodząc lasami, 

a następnie odcięli, ale Sowieci wycofali się dopiero 

8 września. Rugozero zostało zdobyte 11 września. 

Tutaj, po przekroczeniu rzeki Onkajoki tuż na wschód 

od Rugozero, dywizja zajęła pozycje obronne, wykonując 

przydzielone zadanie. Także i tu celem było 

dotarcie do granicy sprzed 1939 r., a nie przecięcie linii 

kolejowej z Murmańska, o co chodziło Niemcom. Finowie 

mieli inne plany i nie angażowali się w niemiecką 

awanturę na wschodzie. 

23 sierpnia Sowieci dokonali reorganizacji. Front 

Północny (gen. por. Markian M. Popow) został rozwiązany, 

a na jego miejsce utworzono Front Leningradzki 

(gen. por. Markian M. Popow) i Front Karelski (gen. płk 

Walerian A. Frołow). Front Karelski przejął odpowiedzialność 

za front od jez. Ładoga do Morza Barentsa, 

mając w składzie 7. i 14. Armię; natomiast w skład Frontu 

Leningradzkiego, poza 23. Armią z dawnego Frontu 

Północnego, weszła 8. Armia z Frontu Północno-Zachodniego 

(zepchnięta przez Niemców z Państw Bałtyckich 

w rejon odpowiedzialności Frontu Północnego) 

oraz nowo sformowana 48. Armia. Front Leningradzki 

odpowiadał za obronę Leningradu ze wszystkich

Władimir Bieszanow 

Wyzwolenie państw 

bałtyckich przez Armię 

Czerwoną 

1 

Walka o państwa bałtyckie była długa 

i miała wyjątkowo bezwzględny charakter. 

Terytorium Litwy, Łotwy i Estonii 

niemieckie siły zbrojne opanowały 

całkowicie już na początku września 

1941 r., a 21 października tego samego 

roku z powodzeniem zakończyły operację 

opanowania Wysp Moonsundzkich. 

Obywatele niedawno utworzonych 

republik Związku Sowieckiego musieli 

dokonać wyboru co do swojej roli 

w wyzwoleniu kraju: jedni z nich walczyli 

po stronie Armii Czerwonej, drudzy 

– w formacjach nazistowskich, a jeszcze 

inni walczyli o przywrócenie pełnej 

państwowej niepodległości, każdego 

obcego żołnierza uważając za okupanta. 

Kwestię powrotu republik nadbałtyckich w cieniu 

kremlowskich gwiazd sowieckie najwyższe naczelne 

dowództwo rozpatrzyło jesienią 1943 r., kiedy 20 października 

Front Kaliniński i Front Briański zostały przemianowane 

odpowiednio w 1. i 2. Front Nadbałtycki. 

W czasie zimowego natarcia Armii Czerwonej, później 

nazwanego przez nadwornych historyków pierwszym 

stalinowskim uderzeniem, Kwatera Główna (Stawka) 

Najwyższego Naczelnego Dowództwa planowała rozgromić 

niemiecką Grupę Armii „Północ”, uwolnić od okupantów 

terytorium Leningradzkiego i Kalinińskiego 

obwodu FSRS (Federacyjnej Socjalistycznej Republiki 

Sowieckiej), zająć Estonię i dużą część Łotwy. W szcze- 

Żołnierze wojsk SS nad Narwą; luty 1944 r. 

gólności wojska 1. i 2. Frontu Nadbałtyckiego miały 

uderzeniem sąsiadujących ze sobą skrzydeł przebić się 

na styku GA „Centrum” i GA „Północ” i wzdłuż Zachodniej 

Dźwiny skierować się ku Zatoce Ryskiej. Wojska Frontu 

Leningradzkiego miały się wedrzeć do Estonii, przełamując 

rubież obrony na rzece Narwa. 

Były szef oddziału operacyjnego sztabu 3. Armii Uderzeniowej 

generał-lejtnant Georgij G. Siemionow z tego 

powodu wspomina: Przemianowanie frontów miało duże 

moralne i polityczne znaczenie. Teraz skierowaliśmy wzrok 

do przodu, tam, gdzie leżało Morze Bałtyckie, i w myślach 

dodawaliśmy czekającą nas drogę. W przerwach między 

polowymi zajęciami oficerowie polityczni wpajali 

Tym niemniej powojenny los nadbałtyckich 

narodów był kształtowany nie przez nie, 

a na spotkaniach między przedstawicielami 

Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich, Stanów 

Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Na konferencji 

teherańskiej w listopadzie 1943 r. amerykański prezydent 

Franklin D. Roosevelt i brytyjski premier Winston 

S. Churchill bez uwag wysłuchali oświadczenia Stalina 

o tym, że przyłączenie państw bałtyckich do ZSRS 

nie podlega żadnej dyskusji. 

32

Maciej Szopa 

Kriegsmarine na Bałtyku 

1944-1945 

Wbrew powszechnemu mniemaniu marynarka wojenna III Rzeszy dobrze radziła 

sobie w walkach na Bałtyku i zdeklasowała sowiecką Flotę Bałtycką w stopniu nawet 

większym niż Kaiserliche Marine flotę Imperium Rosyjskiego na tym akwenie 

w czasie I wojny światowej. Do 1944 r. okręty ZSRS stały zablokowane w Leningradzie 

i mogły zostać wykorzystane jedynie do wsparcia obrony miasta, a Bałtyk 

był w tym czasie wewnętrznym „jeziorem” Osi. Nawet po deblokadzie Leningradu 

Niemcy utrzymali znaczną przewagę i przeprowadzali liczne udane operacje 

– mimo coraz dramatyczniejszej sytuacji na lądzie i włączenia się do działań 

bombowców aliantów zachodnich. 

Blokada Floty Bałtyckiej rozpoczęła się jeszcze 

w 1941 r. i z roku na rok była uszczelniana. Wreszcie 

w kwietniu krytycznego dla Niemiec i ich sojuszników 

roku 1943, między półwyspem Porkkala i wyspą 

Naissaar w Finlandii a okolicami Tallina w Estonii, została 

rozmieszczona podwójna sieć zagrodowa o długości 

90 km. Po jej rozpięciu, w którym brało udział 140 jednostek 

pływających i które przebiegło bez większego przeciwdziałania 

przeciwnika, przez kolejny rok na Bałtyk nie 

przedostał się żaden sowiecki okręt. Minami usiana była 

także cała Zatoka Fińska i w czasie walk wokół Leningradu 

podejmowano liczne wyprawy, mające na celu postawienie 

kolejnych zagród minowych, w tym także bliższej zagrody 

minowo-sieciowej rozmieszczonej między Narwą 

w Estonii a wyspami Torsaari, Sur-Sali, Kilpisaari i Kiuskieri. 

Była to tzw. pozycja minowa narewsko-hoglandzka. 

46 

Bałtyk w jeszcze większym stopniu niż wcześniej 

stał się bezpiecznym szlakiem, którym można było 

szybko i tanio przerzucać siły i zaopatrzenie między 

rdzennymi terenami III Rzeszy a Finlandią czy oddaloną 

od Berlina o setki kilometrów Grupą Armii „Północ”. 

Blokada była dozorowana w dużej mierze przez flotę 

fińską, składającą się w tym czasie z pancernika obrony 

wybrzeża, 6 kanonierek, 8 dozorowców, 5 okrętów 

podwodnych, 22 kutrów torpedowych, 6 stawiaczy min 

i ponad 50 mniejszych jednostek. Do stycznia 1944 r. 

Kriegsmarine nie musiała więc angażować w nią zbyt 

dużych sił i ograniczyła się do utrzymywania w rejonie 

kilkudziesięciu małych jednostek pływających, które 

odciążały Finów w codziennych działaniach. 

Sytuacja zaczęła się komplikować na początku 

1944 r. W styczniu Sowieci rozpoczęli operację leningradzko-nowogrodzką, 

mającą na celu przerwanie 

oblężenia Leningradu i w ciągu dwóch miesięcy odepchnęli 

wojska niemieckie do wysokości estońskiej 

Narwy. Od tej pory niemieckie dowództwo nie mogło 

już wykluczać, że w wyniku dalszej ofensywy lądowej 

może dojść np. do zdobycia przez przeciwnika Estonii, 

a co za tym idzie – zerwania blokady. W takich działaniach 

mogłyby wziąć udział okręty Floty Bałtyckiej. 

W jej skład, przynajmniej jeśli chodzi o jednostki zdolne 

do wyjścia z portu i podjęcia działań ofensywnych, 

wchodził w tamtym czasie okręt liniowy Oktiabrskaja 

Riewolucyja (uzbrojenie główne 12 x 305 mm, artyleria 

średnia 16 x 120 mm), krążowniki Maksim Gorkij i Kirow 

(9 x 180 mm i 6 x 100 mm każdy), 2 lidery i 9 niszczycieli, 

28 okrętów podwodnych, 13 kanonierek, 51 kutrów 

torpedowych, cały szereg mniejszych jednostek i niemal 

400 samolotów lotnictwa morskiego. Była to więc siła, 

z którą należało się liczyć – szczególnie w chwili, kiedy 

po wyjściu z portu nie dało się jej zagrozić przy użyciu 

lotnictwa tak skutecznie jak w latach ubiegłych. 

Z tego powodu wiosną 1944 r. Niemcy zaczęli 

wzmacniać siły nawodne w rejonie blokady. W czerwcu 

liczyły one 12 niszczycieli i torpedowców, 10 okrętów 

podwodnych, 6 stawiaczy min, 16 kutrów torpedowych 

i około 200 mniejszych jednostek – trałowców, okrętów 

desantowych, promów artyleryjskich i różnych innych 

jednostek pomocniczych. Większość tych sił stała w zachodniej 

części Zatoki Fińskiej, a tylko część (z czego

Marek J. Murawski 

Dornier Do 17 3 

Ponieważ czołgi Panzergruppe Kleist 

szybko posuwały się w kierunku Sedanu, 

12 maja 1940 r. Luftwaffe otrzymała 

rozkaz wykonania nalotów na zgrupowania 

wojsk alianckich w rejonie 

Beaumont-Charleville-Stenay-Rethel. 

Wczesnym wieczorem samoloty III./KG 2 skierowane 

zostały przeciwko celom skupionym 

wokół Charleville. Nad celem bombowce 

powitał silny i celny ogień przeciwlotniczy; sześciu 

członków załóg odniosło rany – pilot jednego z Dornierów, 

Ofw. Chilla, zmarł na skutek odniesionych obrażeń 

jeszcze tego samego dnia w szpitalu polowym Luftwaffe. 

Jeden bombowiec z 7./KG 2 (Fw. Klöttchen) został 

zestrzelony, a jego załoga dostała się do niewoli. Dwa 

kolejne, w tym samolot dowódcy 9./KG 2, Oblt. Davidsa, 

zostały ciężko uszkodzone i musiały przymusowo 

lądować na lotnisku Biblis. W rejonie Vouziers formację 

I. i II./KG 3 przechwyciły myśliwce Hawk C.75 z GC II./2 

i GC III./7 oraz Hurricane z 501. dywizjonu RAF. Myśliwcy 

alianccy zestrzelili trzy bombowce Do 17 Z, a dwa dalsze 

odniosły uszkodzenia. 

W dniach 13 i 14 maja 1940 r. jednostki Wehrmachtu 

wspierane przez Luftwaffe zdobyły przyczółki 

na drugim brzegu Mozy w pobliżu Sedanu. W działaniach 

wyróżniły się załogi Do 17 Z należących do KG 2, 

które z niezwykłą precyzją bombardowały pozycje 

francuskie. Skoncentrowany ogień francuskiej obrony 

przeciwlotniczej spowodował utratę jednego samolotu 

przez 7./KG 2 oraz uszkodzenie sześciu innych. Bardzo 

aktywne były również załogi Do 17 Z z KG 76; sześć 

bombowców zostało uszkodzonych ogniem z ziemi. 

Bombowce Do 17 Z aktywnie operowały również 

15 maja 1940 r. Około 8:00 grupa około 40 Dornierów 

Do 17 Z należących do I. i II./KG 3, eskortowanych przez 

kilkanaście dwusilnikowych Messerschmittów Bf 110 C 

z III./ZG 26, zaatakowana została w pobliżu Reims przez 

Hurricane z 1. dywizjonu RAF. Messerschmitty odparły 

napastników, zestrzeliwując dwa myśliwce brytyjskie 

przy stracie dwóch własnych. W czasie gdy eskorta 

zajęta była walką z nieprzyjacielem, bombowce zaata- 

60 

kowane zostały przez Hurricane z 501. dywizjonu RAF. 

Anglicy zestrzelili dwa Do 17 Z, ale sami stracili dwa samoloty, 

trafione ogniem strzelców pokładowych. 

Tuż przed 11:00 siedem Do 17 Z z 8./KG 76 zaatakowanych 

zostało przez patrolujące w pobliżu Namur 

Hurricane z 3. dywizjonu RAF. Brytyjczycy zestrzelili 

jeden bombowiec, tracąc dwa samoloty. Jeden z nich 

brytyjskich z Dunkierki. Luftwaffe stanęła przed trudnym 

zadaniem, ponieważ rejon Dunkierki znajdował 

się w zasięgu myśliwców RAF bazujących we wschodniej 

Anglii. Już we wczesnych godzinach porannych 

nad celem pojawiły się Do 17 Z należące do KG 2; akcję 

zapamiętał Gefr. Helmut Heimann – radiooperator 

w załodze samolotu U5+CL z 3./KG 2: 

zestrzelony został przez strzelców pokładowych 27 maja wystartowaliśmy o godzinie 7:10 z lotniska 

niemieckich bombowców, a drugi zapisał na swoje 

konto Lt. Joachim Müncheberg z III./JG 26. Późnym 

popołudniem 6./KG 3 straciła jeszcze jeden samolot 

Do 17, zestrzelony nad Luksemburgiem przez myśliwce 

alianckie. Tego dnia głównymi celami nalotów 

KG 2 były stacje i instalacje kolejowe w rejonie Reims; 

trzy bombowce zostały zestrzelone przez myśliwce, 

dwa inne doznały uszkodzeń. 

Po przełamaniu frontu pod Sedanem wojska niemieckie 

rozpoczęły szybki marsz w kierunku wybrzeża 

kanału La Manche. Głównym zadaniem Do 17 było 

teraz bombardowanie wycofujących się kolumn alianckich 

oraz zgrupowań wojsk, które koncentrowały się 

na brzegach niemieckiego korytarza, próbując kontratakować. 

20 maja czołówki pancerne Wehrmachtu 

dotarły do brzegów Kanału, odcinając od reszty sił armię 

belgijską, Brytyjski Korpus Ekspedycyjny oraz część 

armii francuskiej. 27 maja rozpoczęła się ewakuacja sił 

w Geinsheim do lotu operacyjnego w rejon Dunkierka 

– Ostenda – Zeebrügge z zadaniem powstrzymania odwrotu 

angielskich oddziałów z Francji. Po niekończącym 

się dolocie do celu dotarliśmy tam, znajdując się na wysokości 

1500 m. Artyleria przeciwlotnicza strzelała bardzo 

celnie. Nieco rozluźniliśmy szyki poszczególnych kluczy, 

rozpoczynając wykonywanie lekkich uników, aby utrudnić 

celowanie artylerzystom. Lecieliśmy po prawej stronie 

w składzie ostatniego klucza, zwanego z tego powodu 

„Kugelfang” (kulochwyt). 

Naraz zobaczyłem dwa myśliwce kierujące się prosto 

na nas. Natychmiast zawołałem: „Uwaga, dwa myśliwce 

od tyłu z prawej!” i przygotowałem broń do strzału. Peter 

Broich dodał gazu, aby zmniejszyć dystans do maszyny 

lecącej przed nami. W ten sposób mogliśmy we trójkę 

ostrzeliwać myśliwce. Jeden z myśliwców zaatakował 

z niewidzianą dotychczas zaciętością, nie bacząc na nasz 

ogień obronny oraz strzelającą przez cały czas artylerię 

Rozpoznawczy Dornier Do 17 P-1 z kadłubowym oznaczeniem Z5+?? zestrzelony wiosną 1940 r. na froncie zachodnim.

Jędrzej Korbal 

1 

Roboczy „Tur” armii 

Będącą podstawą historii ciężarówek 

PF 621 umowę z włoskim koncernem 

FIAT podpisano 21 września 1931 r. 

Wydarzeniu temu towarzyszyły 

jednak duże kontrowersje, a decyzję 

oprotestowała część wojskowych, 

uważając za bardziej uzasadnione 

związanie się z równolegle deklarującym 

chęć współpracy z Polską 

Citroënem. Oferta francuska była 

o tyle lepsza, że zawierała dużo więcej 

istotnych dla WP propozycji sprzętowych, 

których nie mogli danym 

momencie przedstawić Włosi. 

Zgodnie z ustaleniami do podstawowych zobowiązań 

stawianych przed Fiatem należały: 

 

organizacja fabryki samochodów osobowych 

i ciężarowych przy założeniu, że po jej pełnym uruchomieniu 

osiągnie ona moc nawet do 2500 wozów rocznie; 

Ostatecznie to jednak italskie Fiaty 621 zastąpiły 

wytwarzane w kraju modele Ursus A, SPA 25 

Polonia czy pozostające w użyciu rozmaite 

ciężarówki pamiętające jeszcze czasy Wielkiej Wojny. 

Kariera potrzebnej zarówno polskiej gospodarce, 

jak i armii uniwersalnej dwutonówki rozpoczynała się 

delikatnym skandalem, a z biegiem czasu liczba zwolenników 

tej konstrukcji sukcesywnie malała. 

Fiat – nowe nadzieje 

Zawarcie kontraktu z włoskim koncernem stanowiło 

jeden z głównych punktów zwrotnych w historii 

polskiej motoryzacji i związało turyńską firmę z Polską 

na wiele dziesięcioleci. Model, który na kilka lat 

zmonopolizował polski sektor samochodów ciężarowych, 

znajdował się w produkcji od 1929 r., a jego 

dopracowany wariant zadebiutował rok później pod 

oznaczeniem 621L. Cechami rozpoznawczymi fiatowskich 

ciężarówek o ładowności około 2 t były silnik 

Fiat 122A oraz trudna do pomylenia kabina kierowcy. 

78 

Oddziały 10. Brygady Kawalerii w czasie postoju podczas marszu na przełęcz Zdziarską. PF621 z przyczepką paliwową 

najprawdopodobniej należy do z kompanii czołgów rozpoznawczych. 

 

uruchomienie i pełne wyposażenie w niezbędny 

sprzęt techniczny objętych umową zakładów (obrabiarki, 

narzędzia, urządzenia specjalne); 

 

delegowanie zespołu fachowców – instruktorów 

szkolących polską załogę oraz wspomagających 

proces rozruchu zakładów; 

 

dostarczenie w ilościach zamawianych przez 

stronę polską odpowiedniej liczby części pozwalających 

na montaż samochodów typu 508 i 621, aż do czasu 

uruchomienia ich produkcji nad Wisłą; 

 

dostarczanie do Polski najnowszych modeli samochodów 

FIAT wprowadzanych do produkcji; 

 

zapewnienie odpowiedniej dokumentacji 

technicznej oraz cykliczne szkolenia polskiego personelu 

w macierzystych zakładach w Turynie; 

 

zorganizowanie w formie spółki akcyjnej sieci 

stacji obsługi i warsztatów mechanicznych na terenie 

Polski, występujących wspólnie pod nazwą 

„Polski Fiat S.A.”. 

Do najważniejszych zadań stojących przed stroną 

polską zaliczano z kolei: zapewnienie pomieszczeń pod 

fabrykę oraz jej dalszą rozbudowę (de facto budowę 

fabryki), dostosowanie oferowanych przez Fiata modeli 

do warunków polskich, wykonanie wymaganych urządzeń 

infrastrukturalnych. Budowa samej fabryki nie stanowiła 

wcale najtrudniejszego z zadań. W latach 1932- 

1934 na terenach PZInż. zawierających się w kwartale 

ulic Terespolskiej, Mińskiej i Podskarbińskiej oraz linii kolejowej 

wzniesiono Fabrykę Samochodów Osobowych

Leszek Molendowski, Oskar Myszor 



Po Anschlussie Austrii i zajęciu części Czechosłowacji (w 1938 r.) przez III Rzeszę 

Włosi poczuli się jak członek Osi drugiej kategorii. Całkowite opanowanie Czechosłowacji 

15 marca 1939 r., bez uprzedniego powiadomienia o tym włoskich 

sojuszników, doprowadziło ostatecznie do decyzji Mussoliniego o podbiciu Albanii. 

Dziesięć dni później rząd włoski przekazał Albanii ultimatum, w którym żądał 

m.in. zgody na osadnictwo włoskie, zajęcie przez wojska włoskie strategicznych 

punktów na terytorium państwa i zawarcie unii celnej. Ultimatum było trzymane 

w tajemnicy przed opinią publiczną. 

Początki włoskiego zainteresowania Albanią sięgają 

I wojny światowej. W jej trakcie to niewielkie, 

od niedawna (1913 r.) niepodległe państwo, 

pomimo dążenia do zachowania neutralności znalazło 

się pod okupacją walczących ze sobą stron. Już w październiku 

1914 r. Włosi zajęli wysepkę Sazan (wł. Sasseno), 

strategicznie położoną u wylotu zatoki Vlora, natomiast 

Grecy (formalnie nie biorący udziału w konflikcie) 

zagarnęli obszar tzw. Epiru Południowego. Ostatecznie 

w latach 1915-16 na terenie Albanii ustabilizował się 

fragment frontu bałkańskiego pomiędzy siłami austro- 

-węgierskimi na północy a włoskimi i francuskimi 

na południu. Pod koniec wojny oba państwa podjęły 

próbę utworzenia marionetkowych rządów – Francuzi 

w Korczy, Włosi zaś we Vlorze (wł. Valona). O ile pierwsi 

zrezygnowali z tej koncepcji po zakończeniu konfliktu 

i ostatecznie wycofali swoje wojska do maja 1920 r., 

to Włosi ustąpili dopiero po krótkim konflikcie zbrojnym 

miesiąc później. Na mocy podpisanego 2 sierpnia 

tego samego roku w Tiranie układu zachowali jednak 

90 

na własność wyspę Sasseno, włączoną wtedy do obszaru 

szczątkowej włoskiej Dalmacji (prowincja Zara). 

Jednak Włosi nie zrezygnowali ze swojego celu 

i długofalowo postanowili podporządkować sobie 

Albanię metodami pokojowymi. Okazją do tego stała 

się zmiana władzy w kraju, która dokonała się w połowie 

lat dwudziestych. Objął ją wówczas Ahmet Zogu 

(1895-1961), potomek wpływowego rodu bejowskiego 

z regionu Mati, a na początku lat 20. jeden z czołowych 

polityków w kraju, m.in. jako prefekt Szkodry, minister 

spraw wewnętrznych i premier. W czerwcu 1924 r. 

Zogu, będąc przedstawicielem interesów ziemiaństwa, 

został zmuszony do emigracji wystąpieniami chłopskimi, 

sprowokowanymi kilka tygodni wcześniej zleconym 

przez niego zabójstwem Avni Rustemiego – charyzmatycznego 

lewicowego polityka, będącego zresztą także 

zabójcą wybitnego albańskiego przywódcy Essada- 

-paszy Toptaniego w 1920 r. 

Po Rewolucji Czerwcowej władzę przejął główny 

przeciwnik Ahmeta Zogu – prawosławny biskup Fan Noli 

Król Albanii Ahmet Zogu I. 

(1882-1965). Zogu jednak w międzyczasie zebrał w Królestwie 

Serbów, Chorwatów i Słoweńców (od 1929 r. 

Jugosławia) grupę ochotników i najemników (m.in. emigrantów 

białorosyjskich), na czele których w styczniu 

1925 r. powrócił do kraju i przejął władzę – najpierw jako 

prezydent, a następnie, od 1 września 1928 r., jako „król 

Albańczyków” pod imieniem Zog I (do którego później 

dodał drugie imię Skanderbeg II, na cześć wybitnego 

XV-wiecznego przywódcy albańskiego). 

Zog I przyjął autorytarny styl rządów, nie pozwalając 

na działalność opozycji ani wolnej prasy, stanowczo 

tłumiąc wszelkie przejawy protestu. Wynikało 

to zapewne z jego głęboko zakorzenionej mentalności

WITH_1_2018_promo

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?