zogadi da araorganuli qimia
zogadi da araorganuli qimia
zogadi da araorganuli qimia
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
m. cincaZe, n. maisuraZe, g. manveliZe<br />
<strong>zogadi</strong> <strong>da</strong><br />
<strong>araorganuli</strong> <strong>qimia</strong><br />
`teqnikuri universiteti”@
saqarTvelos teqnikuri universiteti<br />
m. cincaZe, n. maisuraZe, g. manveliZe<br />
<strong>zogadi</strong> <strong>da</strong><br />
<strong>araorganuli</strong> <strong>qimia</strong><br />
Tbilisi<br />
2009<br />
<strong>da</strong>mtkicebulia stu-s<br />
sare<strong>da</strong>qcio-sagamomcemlo<br />
sabWos mier
obyfvlt,fht cf[tkv.qdfytkj ufsdfkbcobyt,ekbf evfqktcb<br />
ghjatcbek-ntmybrehb cofdkt,bc cneltynt,bcfsdbc\ xdtyb vbpfyb<br />
b'j vfhnbdfl vbudtojlt,byf vfssdbc pjuflb lf fhfjhufyekb mbvbbc<br />
.bhbsflb cfrbs[t,b\<br />
pjuflb mbvbbc yfobkib ufy[bkekbf mbvbbc .bhbsflb wyt,t,b lf<br />
rfyjyt,b= sfyfvtlhjdt it[tlekt,f fnjvbc lf vjktrekbc fqyfuj,fpt=<br />
mbvbehb htfmwbt,bc vbvlbyfhtj,bc rfyjypjvbtht,f= [cyfht,b\<br />
fhfjhufyek yfobkib vjwtvekbf gthbjlekb cbcntvbc .bhbsflb<br />
s, p lf d tktvtynt,bc vbqt,f= mbvbehb sdbct,t,b lf ufvj'tyt,f\<br />
cf[tkv.qdfytkjc lfhsekb fmdc cfuyj,hbdb cfhxtdb\<br />
htwtyptynb mbv\ vtw\ ljmnjhb b\ ifsbhbidbkb<br />
© sagamomcemlo saxli ,,teqnikuri universiteti’’, 2009<br />
ISBN 978-9941-14-310-6<br />
http://www.gtu.ge/publishinghouse/<br />
yvela ufleba <strong>da</strong>culia. am wignis arc erTi nawili (iqneba es teqsti, foto,<br />
ilustracia Tu sxva) aranairi formiT <strong>da</strong> saSualebiT (iqneba es eleqtronuli Tu<br />
meqanikuri), ar SeiZleba gamoyenebul iqnas gamomcemlis werilobiTi nebarTvis<br />
gareSe.<br />
saavtoro uflebebis <strong>da</strong>rRveva isjeba kanoniT.
SFDB 1\<br />
MBVBBC >BHBSFLB WYT
mbvbehb tktvtynb<br />
fnjvsf 'jdtk ufhrdtek cf[tc mbvbehb tktvtynb tojlt,f\<br />
fnjvbc .bhbsfl mbvbeh vf[fcbfst,tkc ofhvjflutyc fnjv,bhsdbc<br />
lflt,bsb ve[nb= hjvtkbw hbw[j,hbdfl njkbf tktvtynbc<br />
hbuj,hbdb yjvhbcf gthbjlek cbcntvfib= fvbnjv sfyfvtlhjdt<br />
ufyvfhnt,bs= mbvbehb tktvtynb tc fhbc fnjvsf thsj,kbj,f<br />
fnjv,bhsdbc thsyfbhb lflt,bsb ve[nbs\ vfufkbsfl= 'dtkf<br />
tktvtynb= hjvkbc fnjv,bhsdibw 11 ghjnjybf fhbc yfnhbevb<br />
(Na)+ 8 ghjnjybc itvwdtkb fnjvb ;fyu,flbf (O) lf f\i\<br />
lqtbcfsdbc wyj,bkbf 116 tktvtynb\<br />
fkjnhjgbf<br />
tktvtynb sfdbceafk vlujvfhtj,fib ofhvjflutyc vfhnbd<br />
ybdsbtht,fc\ thscf lf bvfdt tktvtync ite.kbf vjudwtc hfvltybvt<br />
vfhnbdb ybdsbtht,f\ tktvtynbc sdbct,fc= ,eyt,fib bfhct,jc<br />
hfvltybvt vfhnbdb ybdsbtht,bc cf[bs= fkjnhjgbf tojlt,f\<br />
bub ufvjodtekbf jhb vbptpbs| 1) vjktrekfib fnjvsf hbw[dbc<br />
hfjltyj,bs\ vfufkbsfl= ;fyu,flb (O 2 ) lf jpjyb (O 3 )+ 2) rhbcnfkehb<br />
vtchbc c[dflfc[dfj,bs\ vfufkbsfl= fkvfcb= uhfabnb lf<br />
rfh,byb= hjvkt,bw tktvtyn yf[ibh,flbc (C) vbth ofhvjmvybkb<br />
vfhnbdb ybdsbtht,t,bf\<br />
'dtkf tktvtync lf= itcf,fvbcfl= vfhnbd ybdsbtht,t,cfw 'jaty<br />
kbsjyt,fl lf fhfkbsjyt,fl\ kbsjyt,b= xdtekt,hbd gbhj-<br />
,t,ib= rhbcnfkehb vtchbc vmjyt v'fhb ybdsbtht,t,bf (ufhlf<br />
dthw[kbco'kbcf _ Hg)= [jkj fhfkbsjyt,b ud[dlt,f cfvbdt fuhtufnek<br />
vlujvfhtj,fib\ vfufkbsfl= fpjnb (N 2 ) _ fbhflbf= ajcajhb<br />
(P) _ v'fhb= ,hjvb (Br 2 ) _ s[tdflb\<br />
kbsjyt,c f[fcbfst,c ,pbydfht,f= ztlflj,f= ufzbvdbcf lf ufukbydbc<br />
rfhub eyfhb\ cbs,j- lf tktmnhjufvnfhj,f+ fhfkbsj-<br />
yt,b vjrkt,ekbf 'dtkf ptvjfqybiyek sdbct,fc\ ufvjyfrkbcbf<br />
uhfabnb (rfhufl fnfht,c tktmnhjltyc) lf bjlb (rhbcnfkehbf)\<br />
yfhtdt,b lf mbvbehb yfthst,b<br />
yfhtdb tojlt,f jhb fy vtnb ybdsbtht,bc ithtdbs vbqt,ek<br />
thsj,kbj,fc= hjvtkibw itvfdfk rjvgjytynt,c ityfhxeyt,ekb<br />
fmdc sfdbcb abpbrehb lf mbvbehb sdbct,t,b\ yfhtdbc itlutybkj,f<br />
itb.kt,f yt,bcvbthfl dwdfkjs\ yfhtdbc lf'jaf itvflutytk rjvgjytynfl<br />
itb.kt,f vfhnbdb abpbrehb vtsjlt,bs\ yfhtdbc vjvpflt,bcfc<br />
fh [lt,f cbs,jc ufvj'jaf fy isfysmvf\ yfhtdt,b jhudfhbf|<br />
thsudfhjdfyb lf fhfthsudfhjdfyb\<br />
thsudfhjdfyb tojlt,f yfhtdc= hjvtkibw vbrhjcrjgbsfw rb<br />
ite.kt,tkbf yfhtdbc itvflutytkb ybdsbtht,t,bc lfyf[df\ thsudfhjdfybf=<br />
vfufkbsfl= cgbhnbc o'fk[cyfhb= ]fthb lf c[df\<br />
fhfthsudfhjdfyb tojlt,f yfhtdc= hjvtkibw sdfkbs fy vbrhjcrjgbs<br />
itcf.kt,tkbf yfhtdbc itvflutytkb ybdsbtht,t,bc lfyf[df\<br />
fhfthsudfhjdfybf hrbybc a[dybkbcf lf [bc yf[th[bc= wfhwbcf<br />
lf ceahbc vfhbkbc= ptsbcf lf o'kbc yfhtdb lf c[df\<br />
yfthsb tojlt,f jhb fy vtnb ybdsbtht,bc mbvbehb ehsbthsmvtlt,bc<br />
itltufl vbqt,ek sdbcj,hbdfl f[fk thsj,kbj,fc=<br />
hjvtkibw itvfdfk ybdsbtht,t,c lfrfhuekb fmdc gbhdfyltkb<br />
sdbct,t,b\ yfthsbc ofhvjmvybcfc vbbqt,f sdbcj,hbdfl f[fkb ybdsbtht,f\<br />
yfthsbc ofhvjmvybcfc ybdsbtht,t,b ufhrdtekb ojybsb<br />
sfyfafhlj,t,bs ethslt,f thsvfytsc\<br />
mbvbehb yfthsbc lf'jaf cfo'bc ybdsbtht,t,fl vfhnbdb abpbrehb<br />
vtsjlt,bs fh itb.kt,f\<br />
yfthsbc ofhvjmvybcfc cbs,j ufvjb'jaf fy isfbysmvt,f\<br />
4 5
afhlj,bsb fnjvehb lf vjktrekehb vfcf<br />
vjktrekt,bcf lf fnjvt,bcfsdbc lfvf[fcbfst,tkbf pjvf lf<br />
vfcf\ fnjvsf vfct,bc f,cjkenehb vybidytkj,t,b .fkbfy vwbht<br />
cblbltt,bf= vfuhfv rdktdbc sfyfvtlhjdt vtsjlt,b vfsb lblb cbpecnbs<br />
ufycfpqdhbc cfiefkt,fc b.ktdf\ o'fk,flbc fnjvbc vfcf<br />
njkbf 1=674 \ 10 _27 ru+ yf[ibh,flbcf _ 1=993 \ 10 _26 ru\ fctsb hbw[dt,bs<br />
cfhut,kj,f vje[th[t,tkbf= fvbnjv itvjqt,ekbf afhlj,bsb<br />
fnjvehb vfcbc wyt,f (A r )\ tktvtynbc afhlj,bsb fnjvehb vfcf<br />
bpjvt,f yf[ibh,flthstekt,ib lf udbxdtyt,c= se hfvlty/th<br />
vtnbf tktvtynbc fnjvbc vfcf yf[ibh,flbc C 12 bpjnjgbc fnjvbc<br />
vfcbc 1$12 yfobkpt\ vfc ufypjvbkt,f fhf fmdc\<br />
vfufkbsfl=<br />
�26<br />
2,<br />
667 �10<br />
Ar ( O)<br />
� � �26<br />
1/<br />
12 �1,<br />
993 �10<br />
15,<br />
999<br />
afhlj,bsb fnjvehb vfcbc ufvjsdkbcfc v[tldtkj,fib eylf<br />
vbdbqjs fvf se bv tktvtynbc bpjnjgehb itlutybkj,f lf ufvjdsdfkjs<br />
cfiefkj afhlj,bsb fnjvehb vfcf\ tktvtynsf afhlj,bsb<br />
fnjvehb vfcbc vybidytkj,t,b vj'dfybkbf vtyltkttdbc<br />
gthbjlek cbcntvfib\ fnjveh vfcfcsfy f[kjvlujv vstk hbw[dc<br />
vfcehb hbw[db tojlt,f\ bub udbxdtyt,c tktvtynbc fnjvuekib<br />
ghjnjyt,bcf lf ytbnhjyt,bc /fvc\<br />
afhlj,bsb vjktrekehb vfcf (M r ) udbxdtyt,c= hfvlty/th<br />
fqtvfnt,f fvf se bv vjktrekbc vfcf yf[ibh,flbc fnjvbc vfcbc<br />
1$12 yfobkc\ bub ufvjbsdkt,f vjktrekfib itvfdfkb 'dtkf fnjvbc<br />
afhlj,bsb fnjvehb vfct,bc /fvbs\<br />
M r (H 2 O) = 2 . A r (H) + A r (O) = 2 . 1 + 16 = 18<br />
vjkb _ ybdsbtht,bc hfjltyj,bc thstekb<br />
thsteksf cfthsfijhbcj cbcntvfib (SI) ybdsbtht,bc hfjltyj,bc<br />
thstekfl vbqt,ekbf vjkb\<br />
vjkb fhbc ybdsbtht,bc hfjltyj,f= hjvtkbw itbwfdc bvlty<br />
cnhemnehek thstekc (vjktrekf= fnjvb= bjyb= tktmnhjyb<br />
lf c[d\)= hfvlty fnjvcfw itbwfdc C 12 yf[ibh,flbc bpjnjgbc 0=012 ru\<br />
wyj,bkbf= hjv 'dtkf ybdsbtht,bc thsb vjkb itbwfdc vjktrekt,bc<br />
thscf lf bvfdt hbw[dc= rth.jl= 6=02 \ 10 23 (fdjuflhjc hbw[db)\<br />
ybdsbtht,bc vfcfc= fqt,ekc thsb vjkbc hfjltyj,bs=<br />
tojlt,f vjkehb vfcf\<br />
dfktynj,f<br />
mbvbehb ajhvekbc cojhfl lfothbcsdbc fewbkt,tkbf tktvtynsf<br />
dfktynj,bc fy ;fyudbc [fhbc[bc wjlyf\<br />
dfktynj,f tojlt,f vjwtvekb tktvtynbc fnjvsf eyfhc=<br />
vbbthsjc fy xffyfwdkjc c[df tktvtynbc fnjvsf ufycfpqdhekb<br />
hbw[db\<br />
dfktynj,bc thstekfl vbqt,ekbf o'fk,flbc fnjvbc dfktynj,f\<br />
hflufyfw o'fk,flbc ths fnjvc fhf fmdc eyfhb= itbthsjc<br />
c[df tktvtynbc ths fnjvpt vtnb\ fmtlfy ufvjvlbyfhtj,c= hjv<br />
se hjvtkbvt tktvtynbc thsb fnjvb bthst,c o'fk,flbc 1 fnjvc=<br />
vfiby tc tktvtynb bsdkt,f thsdfktynbfyfl+ se bthst,c o'fk-<br />
,flbc 2 fnjvc _ jhdfktynbfyfl+ se bthst,c cfvc _ cfvdfktynbfyfl<br />
lf f\i\ vfu\= HCl-ib mkjhb thsdfktynbfybf= H 2 S-ib ujubhlb<br />
jhdfktynbfyb= NH 3 -ib fpjnb cfvdfktynbfyb= H 2 O-ib lf<br />
'dtkf ;fyu,flyfthsib ;fyu,flb jhdfktynbfybf lf vbcb lf[vfht,bs<br />
itb.kt,f ufydcfpqdhjs c[df tktvtynbc dfktynj,f\<br />
fhct,j,c velvbddfktynbfyb lf wdfkt,fldfktynbfyb tktvtynt,b\<br />
velvbddfktynbfybf= vfufkbsfl= H= Li= Na= K (dfktynj,f<br />
6 7
'jdtksdbc thsbc njkbf)= Ca= Ba= Mg (dfktynj,f 'jdtksdbc jhbc<br />
njkbf)= Al (dfktynj,f cfvbc njkbf)\ wdfkt,fldfktynbfybf=<br />
vfufkbsfl= yf[ibh,flb _ C (dfktynj,f itb.kt,f b'jc 2 lf 4)=<br />
ujubhlb _ S (dfktynj,f itb.kt,f b'jc 2= 4 fy 6)\<br />
fv;fvfl dfktynj,bc wyt,f vtnfl ufafhsjdlf\ dfktynj,fc<br />
erfdibht,ty vjktrekfib fnjvt,c ijhbc mbvbehb ,vbc ,eyt,fc\<br />
fvbnjv vfc ufycfpqdhfdty hjujhw hbw[dc tktmnhjyekb o'dbkbcf<br />
(,vfsf hbw[dbc)= hjvkbsfw vjwtvekb fnjvb itthst,ekbf<br />
c[df fnjvsfy\<br />
ybdsbtht,bc vfcbc velvbdj,bc rfyjyb<br />
tc rfyjyb fqvjxtybk bmyf 1748-1756 o\ kjvjyjcjdbc= [jkj<br />
1789 otkc kfdefpbtc vbth thsvfytsbcfufy lfvjerblt,kfl\ tc<br />
rfyjyb fv;fvfl itvltuyfbhfl ajhvekbhlt,f| mbvbeh htfmwbfib<br />
itcek ybdsbtht,fsf vfcf 'jdtksdbc njkbf htfmwbbc itltufl<br />
vbqt,ekb ybdsbtht,t,bc vfcbcf\<br />
fnjveh-vjktrekehb vj.qdht,bc sdfkcfphbcbs= ybdsbtht,bc<br />
vfcbc velvbdj,bc rfyjybc fhcb vlujvfhtj,c bvfib= hjv<br />
mbvbehb htfmwbt,bc lhjc fnjvt,b fh mht,f lf fh ofhvjbmvyt,f<br />
fhfahbcfufy= fhfvtl htfmwbfvlt lf htfmwbbc itvltu vfsb hfjltyj,f<br />
hxt,f ewdktkb\ hfvltyflfw fnjvt,c fmdc velvbdb vfcf<br />
lf vfsb hfjltyj,f htfmwbbc itltufl fh bwdkt,f= ybdsbtht,bc<br />
vfcf htfmwbfvlt lf htfmwbbc itvltu hxt,f velvbdb\<br />
vfcbc velvbdj,bc rfyjysfy vzblhj rfdibhibf tythubbc velvbdj,bc<br />
rfyjyb\ vfnthbbc sdbct,ff vj.hfj,f= hjvkbc hfjltyj,hbd<br />
cfpjvc ofhvjflutyc tythubf\ h\ vtbthvf lffvnrbwf<br />
vfnthbbc vj.hfj,bc c[dflfc[df ajhvbc trdbdfktynehj,f lf<br />
xfvjf'fkb,f rfyjyb= hjvtkbw wyj,bkbf tythubbc ufhlfmvybcf lf<br />
velvbdj,bc rfyjybc cf[tkojlt,bs\ bub vlujvfhtj,c itvltuib|<br />
tythubf fh ofhvjbmvyt,f fhfahbcfufy lf fhw erdfkjl mht,f=<br />
fhfvtl uflflbc thsb ajhvblfy vtjhtib\<br />
fvudfhfl= ybdsbtht,bc vfcbc velvbdj,bc rfyjyb lf tythubbc<br />
velvbdj,bc rfyjyb _ tc fhbc ,eyt,bc thsbfyb rfyjybc jhb v[fht<br />
_ vfnthbbcf lf vbcb vj.hfj,bc vfhflbcj,f\<br />
itlutybkj,bc velvbdj,bc rfyjyb<br />
itlutybkj,bc velvbdj,bc rfyjyb fqvjxtybkbf ahfyub vtwybthbc<br />
ghecnbc vbth lf itvltuyfbhfl ajhvekbhlt,f| 'jdtk<br />
mbvbehfl ceasf ybdsbtht,fc= lfvjerblt,kfl vbcb vbqt,bc<br />
[th[t,bcf= fmdc velvbdb sdbct,bsb lf hfjltyj,bsb itlutybkj,f\<br />
vfufkbsfl= hf upbsfw fh eylf vbdbqjs o'fkb= vbcb itlutybkj,f<br />
velvbdbf\ bub itlut,f o'fk,flbcf lf ;fyu,flbcfufy (sdbcj,hbdb<br />
itlutybkj,f) fvfcsfy= vfcbc vb[tldbs o'fkib o'fk,flb itlbc<br />
11=19 %= ;fy,flb rb 88=81 %\<br />
mbvbbc itvlujvvf ufydbsfht,fv udbxdtyf= hjv fhct,j,c hjujhw<br />
velvbdb= fctdt wdfkt,flb itlutybkj,bc vmjyt yfthst,b\<br />
velvbdb itlutybkj,bc vmjyt yfthst,c tojlt,f lfknjyblt,b=<br />
[jkj wdkflb itlutybkj,bc vmjyt yfthst,c _ ,thnjkblt,b\<br />
trdbdfktynb lf trdbdfktynsf rfyjyb<br />
tktvtynbc mbvbehb trdbdfktynb tojlt,f vbc bcts ojybs<br />
hfjltyj,fc= hjvtkbw ethslt,f fy mbvbeh htfmwbt,ib xftyfwdkt,f<br />
1 ojybs yfobk o'fk,flc fy 8 ojybs yfobk ;fyu,flc\<br />
trdbdfktynehb vfcf fhbc ybdsbtht,bc 1 trdbdfktynbc vfcf<br />
(ufypjvbkt,f u$vjkb)\ vjwtvek yfthsib tktvtynbc trdbdfktynehb<br />
vfcf njkbf tktvtynbc fnjvehb vfcbc (A) afhlj,bcf vbc<br />
dfktynj,fcsfy (v)\<br />
8 9
A<br />
Э =<br />
v<br />
trdbdfktynbc wyt,fc fmdc lblb vybidytkj,f= hfvltyflfw vbcb<br />
cfiefkt,bs ajhvekbhlt,f mbvbbc ths-thsb .bhbsflb rfyjyb<br />
_ trdbdfktynt,bc rfyjyb| mbvbehb tktvtynt,b thsvfytsc ethslt,f<br />
vrfwhfl ufycfpqdhekb ojybsb hfjltyj,t,bs= fye trdbdfktynehb<br />
hfjltyj,bs= fye vjhtfubht ybdsbtht,fsf vfct,b bct<br />
ittafhlt,f thsvfytsc= hjujhw vfsb trdbdfktynt,b _<br />
m : m = Э : Э 1 2 1 2<br />
v;fdfc trdbdfktynehb vfcf njkbf v;fdfc vjktrekehb vfcbc<br />
itafhlt,bc vbc ae.bfyj,fpt\ vfufkbsfl=<br />
Э (H 2 SO 4 ) =<br />
M 2 4 �<br />
( H SO ) 98<br />
�<br />
2 2<br />
M(<br />
HCl)<br />
36,<br />
5<br />
Э (HCl) = � � 36,<br />
5<br />
1 1<br />
ae.bc trdbdfktynehb vfcf njkbf ae.bc vjktrekehb vfcbc<br />
itafhlt,bc vbc vjktrekfib itvfdfk OH /ueat,bc hbw[dpt=<br />
fye= hfw bubdtf= kbsjybc ;fyudbs [fhbc[pt\ vfufkbsfl=<br />
40<br />
Э (NaOH) = � 40<br />
1<br />
74<br />
Э (Ca(OH) ) = � 37<br />
2 2<br />
vfhbkbc trdbdfktynb njkbf vfhbkbc vjktrekehb vfcbc<br />
itafhlt,bc kbsjysf fnjvt,bc hbw[dbcf lf dfktynj,bc yfvhfdkpt\<br />
vfufkbsfl=<br />
57, 5<br />
Э (NaCl) = � 57,<br />
5<br />
1�1<br />
142<br />
Э (Na SO ) = � 71<br />
2 4 1�<br />
2<br />
49<br />
fdjuflhjc rfyjyb<br />
fbht,c ijhbc vbvlbyfht htfmwbt,bc itcofdkbcfc utb-kecfrvf<br />
fqvjfxbyf vjwekj,fsf sfyfafhlj,bc rfyjyb= hjvkbc sfyf[vfl<br />
_ htfmwbfib vjyfobkt fbht,bc vjwekj,t,b bct ittafhlt,f<br />
thsvfytsc lf htfmwbbc itltufl vbqt,ek fbhfl ybdsbtht,fsf<br />
vjwekj,t,c= hjujhw vfhnbdb vstkb hbw[dt,b\<br />
fv rfyjybc fcf[cytkfl bnfkbtkvf vtwybthvf fdjuflhjv 1811<br />
otkc ufvjsmdf ]bgjstpf= hjvtkbw itvltuib lflfcnehlf wlbc<br />
vjyfwtvt,bs= [jkj rfyjyc fdjuflhjc rfyjyb tojlf| c[dflfc[df<br />
fbht,bc njkb vjwekj,t,b thsyfbh abpbreh gbhj,t,ib vjktrekt,bc<br />
njk hbw[dc itbwfdc\<br />
hfvltyflfw yt,bcvbthb ybdsbtht,bc 1 vjkb itbwfdc vjktrekt,bc<br />
lf fnjvt,bc thscf lf bvfdt hbw[dc= rth.jl= N = 6=02 \ 10 23<br />
(fdjuflhjc hbw[db)= fvbnjv fbht,bc 1 vjkbc vbth lfrfdt,ekb<br />
vjwekj,t,b (v) thsyfbh abpbreh gbhj,t,ib njkbf lf yjhvfkehb<br />
gbhj,t,bc lhjc (P 0 = 760 vv dthw[kbco'kbc cdtnbc 1 fnv =<br />
= 101=325 rgf lf t = 0 0 C, T 0 = 273,160 K) njkbf 22=4 kbnhbcf=<br />
hjvtkcfw vjkeh vjwekj,fc eojlt,ty\<br />
fdjuflhjc rfyjyblfy ufvjvlbyfhtj,c fuhtsdt= hjv thsyfbhb<br />
vjwekj,bc vmjyt c[dflfc[df fbhbc vfct,b bct ittafhlt,f thsvfytsc=<br />
hjujhw vfsb vjktrekehb vfct,b\<br />
m 1 : m 2 = M 1 : M 2<br />
ufycfpqdhekb vjwekj,bc thsb fbhbc vfcbc itafhlt,fc<br />
bvfdt vjwekj,bc vtjht fbhbc vfcfcsfy (fqt,ekbf bvfdt gbhj,t,ib)<br />
tojlt,f gbhdtkb fbhbc cbvrdhbdt vtjhbc vbvfhs (fqbybiyt,f<br />
D fcjsb)\ fvbnjv=<br />
10 11<br />
M<br />
M<br />
1<br />
2<br />
D � cfblfyfw M = M . D<br />
1 2<br />
fmtlfy ufvjvlbyfhtj,c= hjv fbhbc vjktrekehb vfcf elhbc<br />
vbc cbvrdhbdtc vtjht fbhbc vbvfhs= ufvhfdkt,ekc fvfdt fbhbc<br />
vjktrekeh vfcfpt\
xdtekt,hbd fbhbc cbvrdhbdtc ufycfpqdhfdty 'dtkfpt vce,emb<br />
fbhbc _ o'fk,flbc vbvfhs\ o'fk,flbc vjktrekf itlut,f jhb<br />
fnjvbcfufy= fvbnjv vbcb vjktrekehb vfcf njkbf 2 \ 1=00797=<br />
=2=01595 u$vjkb (lfvhudfkt,ekfl elhbc 2-c)\ t\b\ cf,jkjjl<br />
vbdbqt,s= hjv M = 2D H2 +<br />
vfifcflfvt= fbhflb ybdsbtht,bc vjktrekehb vfcf elhbc vbc<br />
ufjhrtwt,ek cbvrdhbdtc o'fl,flbc vbvfhs\<br />
abpbrehb lf mbvbehb vjdktyt,b<br />
'jdtkudfh wdkbkt,fc= hfw xdtyc ufhtvjvwdtk cfv'fhjib<br />
[lt,f= vjdktyf tojlt,f\ ybdsbtht,bc wdkbkt,fcsfy lfrfdibht-<br />
,ekb vjdktyt,b itb.kt,f lfd'js jh /ueafl| abpbreh lf mbvbeh<br />
vjdktyt,fl\<br />
vjdktyfc= hjvkbc lhjcfw bwdkt,f ybdsbtht,bc ajhvf fy<br />
fuhtufnekb vlujvfhtj,f= [jkj itlutybkj,f fh bwdkt,f= t\b\<br />
f[fkb ybdsbtht,f fh ofhvjbmvyt,f= abpbrehb vjdktyf tojlt,f\<br />
vfufkbsfl= o'kbc uf'bydf= 'byekbc lyj,f= o'kbc fjhsmkt,f=<br />
jhsmkbc rjyltycfwbf= ufdfhdfht,ekb vbybc vjqeydf _ abpbrehb<br />
vjdktyt,bf\<br />
vjdktyfc= hjvkbc lhjcfw bwdkt,f ybdsbtht,bc itlutybkj,f=<br />
t\b\ f[fkb ybdsbtht,f ofhvjbmvyt,f= mbvbehb vjdktyf<br />
tojlt,f\ vfufkbsfl= yf[ibhbc odf= hrbybc lf;fyudf _ mbvbehb<br />
vjdktyt,bf\ mbvbeh vjdktyt,c c[dfyfbhfl mbvbeh htfmwbt,c<br />
eojlt,ty\<br />
mbvbehb htfmwbbc .bhbsflb nbgt,b<br />
mbvbehb htfmwbt,b itb.kt,f c[dflfc[df ybiybs lfdf/ueajs\<br />
se htfmwbfsf rkfcbabrfwbfc cfae.dkfl lfdelt,s fqt,ek<br />
lf vbqt,ek ybdsbtht,fsf hbw[dbc wdkbkt,fc= vfiby vbdbqt,s<br />
htfmwbt,bc js[ nbgc| itthst,bc= lfikbc= xfyfwdkt,bcf lf<br />
vbvjwdkbc htfmwbt,c\<br />
itthst,bc htfmwbf tojlt,f bcts htfmwbfc= hjvkbc vbvlbyfhtj,bcfc<br />
jhb fy vtnb ybdsbtht,bcfufy vbbqt,f thsb f[fkb ybdsbtht,f\<br />
itthst,bc htfmwbff vfufkbsfl o'kbc ofhvjmvyf o'fk,flbcf<br />
lf ;fyu,flbcfufy|<br />
2H 2 + O 2 � 2H 2 O<br />
fvjybevbc mkjhblbc ofhvjmvyf fvbfrbcf lf mkjho'fk,flbcfufy|<br />
NH 3 + HCl � NH 4 Cl<br />
lfikbc htfmwbf tojlt,f bcts htfmwbfc= hjvkbc vbvlbyfhtj,bcfc<br />
thsb ybdsbtht,bcfufy vbbqt,f hfvltybvt f[fkb ybdsbtht,f\<br />
vfu rbhmdbc lfikbs vbbqt,f jhb f[fkb ybdsbtht,f xfevmhfkb<br />
rbhb lf yf[ibh,flbc lbjmcblb|<br />
CaCO 3 � CaO + CO 2<br />
dthw[kbco'kbc jmcblb uf[eht,bs lfbikt,f= hbc itltuflfw<br />
vbbqt,f dthw[kbco'fkb lf ;fyu,flb|<br />
2HgO � 2Hg + O 2<br />
cgbkty.bc ae.trfh,jyfnbc= fye vbythfk vfkfmbnbc lfikbs<br />
vbbqt,f cfvb f[fkb ybdsbtht,f _ fgbkty.bc jmcblb= yf[ibh,flbc<br />
lbjmcblb lf o'fkb|<br />
Cu 2 (OH) 2 CO 3 � 2CuO + CO 2 + H 2 O<br />
xfyfwdkt,bc htfmwbf tojlt,f htfmwbfc vfhnbd lf hsek ybdsbtht,fc<br />
ijhbc= hjvkbc lhjcfw vfhnbdb ybdsbtht,bc fnjvt,b<br />
xffyfwdkt,c hsekb ybdsbtht,bc itvflutytk ths-thsb tktvtynbc<br />
fnjvt,c\ vfufkbsfl=<br />
12 13
Fe + CuSO 4 � FeSO 4 + Cu<br />
fv htfmwbfib hrbybc fnjvt,b xftyfwdkt,f cgbkty.bc fnjvt,c=<br />
fye f.tdt,c vfc cgbkty.bc cekafnbc [cyfhblfy\<br />
Zn + H 2 SO 4 � ZnSO 4 + H 2<br />
ufypfdt,ek ujubhlv;fdfcsfy ehsbthsmvtlt,bcfc sesbbc<br />
fnjvt,bs xfbyfwdkt,f o'fk,flbc fnjvt,b\<br />
vbvjwdkbc htfmwbf tojlt,f jh hsek ybdsbtht,fc ijhbc<br />
vbvlbyfht htfmwbfc= hjvkbc lhjcfw hsekb ybdsbtht,bc itvflutytkb<br />
fnjvt,b fy fnjvsf /ueat,b vbvjbwdkt,f\ vfufkbsfl=<br />
AgNO 3 + NaCl � AgCl � + NaNO 3<br />
CuSO 4 + 2NaOH � Cu(OH) 2� + Na 2 SO 4<br />
mbvbehb htfmwbt,bc vbvlbyfhtj,bc lhjc ufvj'jabkb fy<br />
isfysmvekb cbs,jc vb[tldbs= htfmwbt,c 'jaty tupjsthvek lf<br />
tyljsthvek htfmwbt,fl\<br />
tupjsthvekbf htfmwbf= hjvtkbw cbs,jc ufvj'jabs vbvlbyfhtj,c\<br />
vfufkbsfl= yf[ibhbc odf tupjsthvekb ghjwtcbf\<br />
C + O � CO + Q, cflfw Q htfmwbbc cbs,jc ufvjcf[fdc\<br />
2 2<br />
tyljsthvekbf htfmwbf= hjvtkbw vbvlbyfhtj,c cbs,jc isfysmvbs\<br />
vfufkbsfl= fpjnblfy lf ;fyu,flblfy fpjnbc (II) jmcblbc<br />
ofhvjmvyf vbvlbyfhtj,c cbs,jc isfysmvbs|<br />
N + O � 2NO _ Q<br />
2 2<br />
mbvbehb htfmwbt,b vbvlbyfhtj,bc vbvfhsekt,bc vb[tldbs<br />
b'jaf itmwtdfl lf itemwtdfl htfmwbt,fl\<br />
htfmwbt,b= hjvkt,bw vbvlbyfhtj,c v[jkjl thsb vbvfhsekt,bs<br />
lf vsfdhlt,f vjhtfubht ufvjcfdfkb ybdsbtht,t,bc vskbfyb<br />
ufhlfmvybs cf,jkjj ghjlemnfl= tojlt,f itemwtdflb htfmwbt,b\<br />
vfufkbsfl= rfkbevbc ybnhfnb uf[eht,bs bikt,f|<br />
2KNO � 2KNO + O 3 2 2<br />
htfmwbf ito'lt,f vfiby= hjltcfw KNO vskbfyfl ufhlfbmv-<br />
3<br />
yt,f rfkbevbc ybnhbnfl lf ;fyu,flfl\<br />
htfmwbt,b ,jkjvlt vblbc bv itvs[dtdfib= hjltcfw htfmwbbc<br />
itltufl ths-thsb ghjlemnb ufvjb'jaf fbhbc= yfktmbc fy yfrkt,lbcjwbht,ekb<br />
ybdsbtht,bc cf[bs\ vfufkbsfl=<br />
CaCO 3 + 2HCl � CaCl 2 + H 2 O + CO 2 �<br />
BaCl 2 + K 2 SO 4 � BaSO 4� + 2KCl<br />
2NaOH + H 2 SO 4 � Na 2 SO 4 + 2H 2 O<br />
itmwtdflbf htfmwbt,b hjvkt,bw thslhjekfl jhb ehsbthscfobyffqvltuj<br />
vbvfhsekt,bs vbvlbyfhtj,c\ itmwtdflb htfmwbt,b<br />
,jkjvlt fh vblbc lf vsfdhlt,f mbvbehb ojyfcojhj,bc<br />
lfv'fht,bs\ vfufkbsfl= fvbfrbc cbystpb itmwtdflb htfmwbff|<br />
N 2 + 3H 2 � 2NH 3<br />
vjhtfubht ybdsbtht,fsf itlutybkj,fib v'jab fnjvt,bc<br />
;fyudbsb [fhbc[bc wdkbkt,bc vb[tldbs htfmwt,c 'jaty|<br />
1) fnjvsf ;fyudbsb [fhbc[bc itewdktkfl vbvlbyfht htfmwbt,fl\<br />
vfufkbsfl=<br />
CaCO 3 � CaO + CO 2 lf<br />
2) ;fyudbsb [fhbc[bc wdkbkt,bs vbvlbyfht htfmwbt,fl= fye<br />
;fyudf-fqlutybc htfmwbt,fl\ vfufkbsfl=<br />
Al0 +3 _2 +3 _2 0<br />
+ Fe O3 � Al2 O3 + Fe 2<br />
14 15
SFDB ^^\<br />
L\B\ VTYLTKTTDBC GTHBJLEKJ
yfobkib+ nbgehb fhfkbsjyt,b rb rblehf /ueat,ib= vfh/dybd+ ief<br />
/ueat,ib vjsfdct,ekbf ufhlfvfdfkb nbgbc tktvtynt,b\<br />
'jdtkb gthbjlb bo't,f nbgehb kbsjybs\ vjvltdyj tktvtynt,ib<br />
kbsjyehb sdbct,t,b cecnlt,f lf .kbthlt,f fhfkbsjyehb<br />
sdbct,t,b\ rfyjypjvbthfl bwdkt,f fv gthbjlt,ib tktvtynsf<br />
yfthst,bc sdbct,t,bw= rth.jl= ae.bc sdbct,t,blfy fvajnthek<br />
lf fmtlfy v;fdeh sdbct,t,pt uflfcdkbs\<br />
tktvtynsf sdbct,t,b bwdkt,f fuhtsdt vtjht vbvfhsekt,bs|<br />
dthnbrfkehfl sbsjtekb mdt/ueabc afhukt,ib\ mdt/ueat,ib<br />
tktvtynsf fnjvehb vfcbc phlbc gfhfktkehfl ptdblfy mdtdbs<br />
.kbthlt,f kbsjyehb sdbct,t,b lf cecnlt,f fhfkbsjyehb sdbct,t,b\<br />
vfufkbsfl= ^ /ueabc vsfdfh mdt/ueaib kbsjyehb sdbct,t,b<br />
'dtkfpt eahj .kbthfl fmdc ufvj[fnekb ahfywbevc (Fr)=<br />
'dtkfpt cecnfl kbsbevc (Li)\ &^^ /ueabc vsfdfh mdt/ueaib=<br />
bctdt= hjujhw c[df mdt/ueat,ib= ptdblfy mdtdbs fhfkbsjyehb<br />
sdbct,t,b cecnlt,f= 'dtkfpt fmnbehb fhfkbsjybf asjhb (F)<br />
lf 'dtkfpt cecnb _ bjlb (I)\<br />
tktvtynsf gthbjlekj,bc rfyjybc vybidytkj,f<br />
vtyltkttdbc tktvtynsf gthbjlekj,bc rfyjyc lblb vybidytkj,f<br />
fmdc\ vfy lfcf,fvb vbcwf sfyfvtlhjdt mbvbfc= vnrbwt otchbub<br />
itbnfyf mbvbehb tktvtynt,bc cbcntvfnbrfib lf gbhdtkfl<br />
ufvjfhrdbf vfs ijhbc fhct,ekb cfthsj rfyjypjvbthb rfdibhb\<br />
tktvtynsf gthbjlekj,bc rfyjybc lf[vfht,bs it.kj vtyltkttdvf<br />
bv lhjbcfsdbc /th rbltd ewyj,b tktvtynt,bcfsdbc<br />
sfdbceafkb e/ht,bc lfnjdt,f (yjvhbs 21= 31 lf 32) lf vfsb sdbct,t,bc<br />
obyfcofhvtn'dtkt,f\ vtyltkttdvf fv tktvtynt,c eojlf<br />
trf-,jhb= trf-fkevbyb lf trf-cbkbwbevb\ tc tktvtynt,b fqvjxtybk<br />
bmyf .fkbfy vfkt= vtyltkttdbc cbwjw[ktibdt\ trf-,jhc<br />
eojltc _ crfylbevb (Sc)= trf-fkevbyc _ ufkbevb (Ga)= [jkj<br />
trf-cbkbwbevc _ uthvfybevb (Ge)\ fv tktvtynt,bc fqvjxtyf gthbjlekj,bc<br />
rfyjybc lblb ufvfh/dt,f b'j= dbyfblfy vtyltkttdbc<br />
vbth yfobyfcofhvtn'dtkb sdbct,t,b pecnfl lftvs[df tmcgthbvtynbs<br />
lflutybkc\<br />
gthbjlekj,bc rfyjybc cfae.dtkpt uf[lf itcf.kt,tkb<br />
tktvtynsf fnjvehb vfct,bc lfpecnt,f\ vfyltkttdbc vbth itcojht,ekb<br />
bmyf 20 tktvtynbc fnjvehb vfcf= hbc itltuflfw fv<br />
tktvtynt,vf sfdbfysb flubkb lfbrfdtc gthbjlek cbcntvfib\<br />
18 19
SFDB ^^^\<br />
FHFJHUFYEK YFTHSSF >BHBSFLB RKFCT
jmcblt,bc vbqt,bc otct,b<br />
jmcblt,b vbbqt,f|<br />
1\ itcf,fvbcb vfhnbdb ybdsbtht,bc ehsbthsmvtlt,bs ;fyu,flsfy|<br />
2Cu O2<br />
2CuO<br />
� �<br />
4P � 5O2<br />
� 2P2O5<br />
4Al � 3O2<br />
� 2Al2O<br />
3<br />
2\ hsekb ybdbstht,t,bc odbs ;fyu,flib|<br />
2CuS � 3O2<br />
� 2CuO<br />
� 2SO2<br />
CH4 � 2O2<br />
� CO2<br />
� 2H2O<br />
2ZnS � 3O2<br />
� 2ZnO<br />
� 2SO2<br />
3\ ;fyu,flitvwdtkb hsekb ybdsbtht,t,bc sthvekb lfikbs|<br />
Mg( OH)<br />
2 � MgO � H2O<br />
H2SiO 3 � SiO 2 � H2O<br />
CaCO3 �CaO<br />
� CO2<br />
Al(<br />
OH)<br />
� Al O � 3H<br />
O<br />
2 3 2 3 2<br />
ae.t jmcblt,bc mbvbehb sdbct,t,b<br />
1\ ae.t jmcblt,blfy nent lf nenfvbof kbsjyt,bc jmcblt,b<br />
ehsbthsmvtlt,ty o'fksfy lf ofhvjmvybfy itcf,fvbc= o'fkib<br />
[cyfl ]blhjmcblt,c (nentt,c)|<br />
O � H O � 2NaOH<br />
Na2 2<br />
CaO � H O �<br />
2<br />
2Ca(<br />
OH<br />
2\ ae.t jmcblt,b ehsbthsmvtlt,ty v;fdt,sfy= hbc itltuflfw<br />
ofhvjbmvyt,f vfhbkb lf o'fkb|<br />
CuO � 2HNO3<br />
� Cu(<br />
NO3)<br />
2 � H2O<br />
MgO � H 2SO4<br />
� MgSO4<br />
� H 2O<br />
3\ ae.t jmcblt,b ehsbthsmvtlt,c v;fdf jmcblt,sfy vfhbkt-<br />
,bc ofhvjmvybs|<br />
)<br />
2<br />
2<br />
3 CaCO<br />
CO CaO � �<br />
Na O � SiO � Na SiO<br />
22 23<br />
2<br />
2<br />
v;fdf jmcblt,bc mbvbehb sdbct,t,b<br />
1\ v;fdf jmcblt,b (ufhlf SiO 2 -cf) ehsbthsmvtlt,ty o'fksfy<br />
lf ofhvjmvybfy itcf,fvbc v;fdt,c|<br />
N O � H O � 2HNO<br />
2<br />
3<br />
5<br />
SO � H O � H<br />
2<br />
5<br />
2<br />
2<br />
2<br />
2<br />
2<br />
SO<br />
P O � H O � 2HPO<br />
2\ v;fdf jmcblt,b ehsbthsmvtlt,ty nentt,sfy= hbc itltuflfw<br />
ofhvjbmvyt,f fv v;fdehb jmcblbc itcf,fvbcb v;fdfc vfhbkb<br />
lf o'fkb|<br />
� Ca(<br />
OH)<br />
� CaCO � H O<br />
CO 2<br />
2<br />
3 2<br />
SiO2 � 2NaOH<br />
� Na2SiO<br />
3 � H2<br />
3\ v;fdf jmcblt,b ehsbthsmvtlt,ty ae.t jmcblt,sfy vfhbkt,bc<br />
ofhvjmvybs|<br />
SO � Na O � Na<br />
3<br />
2<br />
2<br />
2<br />
SO<br />
SiO � CaO � CaSiO<br />
fvajnthekb jmcblt,bc mbvbehb sdbct,t,b<br />
fvajnthekb jmcblt,b [fcbfslt,f hjujhw ae.t= bct v;fdf<br />
jmcblt,bc mbvbehb sdbct,t,bs\ gbhj,t,bc vb[tldbs= bcbyb itlbfy<br />
htfmwbfib hjujhw v;fdfcsfy= bct nentcsfy lf jhbdt itvs[dtdfib<br />
ofhvjmvybfy vfhbkcf lf o'fkc\ v;fdt,sfy ehsbthsmvtlt-<br />
,bcfc bcbyb fv;qfdyt,ty ae.t jmcblbc sdbct,t,c|<br />
ZnO � H 2SO4<br />
� ZnSO 4 � H 2O<br />
Al 2O<br />
3 �<br />
6HCl<br />
� 2AlCl<br />
3 � 3H<br />
2O<br />
3<br />
4<br />
4<br />
3<br />
3<br />
3<br />
O
nentt,sfy ehsbthsmvtlt,bcfc bcbyb fv;qfdyt,ty v;fdf<br />
jmcblbc sdbct,f|<br />
itkqj, f<br />
ZnO � 2NaOH<br />
��<br />
��<br />
� Na 2ZnO<br />
2 � H 2O<br />
2<br />
[cyfhib<br />
ZnO � 2NaOH<br />
� H O ��<br />
�� �<br />
yfnhbevbc wbyrfnb<br />
Na<br />
2<br />
Na-bc<br />
ntnhf<br />
Al 2O3<br />
� 2NaOH<br />
� 2NaAlO<br />
2 � H 2O<br />
2<br />
3<br />
Na-bc<br />
vtnffkevby fnb<br />
Al O � 2NaOH<br />
� 3H<br />
O �<br />
Al O � 2NaOH<br />
� 7H<br />
O �<br />
2<br />
3<br />
2<br />
2<br />
2Na<br />
�Zn( OH)<br />
4 �<br />
]blhjmcbwbyrfnb<br />
�Al( OH)<br />
�<br />
4<br />
Na-bc<br />
ntnhf ]blhjmcb fkevbyfnb<br />
2Na<br />
�Al( OH)<br />
( H O)<br />
�<br />
4 2 2<br />
Na-bc<br />
lbfrdfntnh f]blhjmcb fkevbyfnb<br />
jmcblt,bc uhfabrekb ajhvekt,b<br />
Na 2 O CaO Al 2 O 3 SO 3<br />
Na \<br />
/ O<br />
Na<br />
Ca = O<br />
O<br />
O<br />
\ \ //<br />
P_O_P<br />
P O // \ \<br />
2 5 O<br />
O<br />
O<br />
//<br />
Al<br />
\<br />
O<br />
/<br />
Al<br />
\ \<br />
O<br />
O<br />
||<br />
S �� O<br />
||<br />
O<br />
v;fdt,b<br />
v;fdf tojlt,f bcts hsek ybdsbtht,fc= hjvkbc vjktrekf<br />
itlut,f kbsjybc fnjvbs xfyfwdkt,bc eyfhbc vmjyt o'fk,flbc<br />
fnjvbcf lf v;fdfc yfisbcufy\ v;fdfc yfisb tojlt,f v;fdfib<br />
o'fk,flbc fnjvt,sfy ,vek fnjvc fy fnjvsf /ueac\ vfc fmdc<br />
efh'jabsb ;fyudbsb [fhbc[b lf bub njkbf o'fk,flbc fnjvsf<br />
hbw[dbcf\<br />
itlutybkj,bc vb[tldbs fhxtdty ;fyu,flbfy lf e;fyu,flj<br />
v;fdt,c\ e;fyu,flj v;fdt,bf| HF, HCl, HBr, HI, H 2 S lf f\i\ ;fyu,flbfyb<br />
v;fdt,bf| H 2 CO 3 , HNO 3 , H 3 PO 4 , H 2 SO 4 lf f\i\<br />
v;fdt,c ufyfc[dfdt,ty fuhtsdt ae.bfyj,bc lf cb.kbthbc<br />
vb[tldbs\<br />
xdtekt,hbd gbhj,t,ib v;fdt,b fy cbs[tf (H 2 SO 4 , HNO 3 , HBr<br />
lf f\i\)= fy v'fhb ybdsbtht,f (H 3 PO 4 , H 2 SiO 3 , H 3 BO 3 ).<br />
v;fdt,bc cf[tkojlt,f<br />
;fyu,flbfyb v;fdt,bc cf[tkojlt,f bofhvjt,f fhfkbsjybc cf-<br />
[tkojlt,bcfufy cbn'df o'fk,flbc lfvfnt,bs| HF _ asjho'fk-<br />
,flv;fdf= fye vkqj,b v;fdf+ HCl _ mkjho'fk,flv;fdf= fye vfhbkv;fdf+<br />
HBr _ ,hjvo'fk,flv;fdf+ HI _ bjlo'fk,flv;fdf+ H 2 S _<br />
ujubhlo'fk,flv;fdf\<br />
;fyu,flbfyb v;fdfc cf[tkojlt,f ofhvjlut,f v;fdfc ofhvjvmvytkb<br />
tktvtynbc cf[tkojlt,bcfufy= vfu\= H 2 CO 3 _ yf[ibhv;fdf\<br />
vfuhfv se tktvtynb thsb lf bubdt ;fyudbc [fhbc[bs ofhvjmvybc<br />
hfvltybvt ;fyu,flbfy v;fdfc= hjvkt,bw thsvfytsbcufy o'fk,flbcf<br />
lf ;fyu,flbc fnjvsf hbw[dbs ufyc[dfdlt,f= vfiby ;fyu,flbc lf<br />
o'fk,flbc fnjvbc yfrkt,b hbw[dbc itvwdtkb v;fdfc cf[tkojlt,fc<br />
tvfnt,f ghtabmcb @vtnf#+ vtnb hb[wdbc itvwdtkc _ @jhsj#\<br />
vfu\| HPO 3 _ vtnfajcajhv;fdf lf H 3 PO 4 _ jhsjajc-<br />
24 25
ajhv;fdf+ H 2 SiO 3 _ vtnfcbkbwbevv;fdf lf H 4 SiO 4 _ jhsjcbkbwbevv;fdf\<br />
se thsb lf bubdt tktvtynb ofhvjmvybc jh v;fdfc c[dflfc[df<br />
;fyudbsb [fhbc[bs= vfiby bv v;fdfc= hjvtkibw v;fdfc ofhvjvmvytkb<br />
tktvtynbc ;fyudbsb [fhbc[b lf,fkbf= tktvtynbc cf[tkojlt,fc<br />
tvfnt,f ceabmcb @jdfyb#= [jkj bv v;fdfc= cflfw tktvtynbc<br />
;fyudbsb [fhbc[b vfqfkbf= tktvtynbc cf[tkojlt,fc tvfnt-<br />
,f cbn'df v;fdf\ vfu\|<br />
3<br />
HN O<br />
�<br />
2<br />
4<br />
2 3 O S<br />
�<br />
H<br />
_ fpjnjdfyb v;fdf=<br />
_ ujubhljdfyb v;fdf=<br />
5<br />
HN O<br />
�<br />
3<br />
6<br />
2 4 O S<br />
�<br />
H<br />
_ fpjnv;fdf\<br />
v;fdt,bc vbqt,bc [th[t,b<br />
_ ujubhlv;fdf\<br />
e;fyu,flj v;fdt,b vbbqt,f|<br />
1\ itcf,fvbcb vfhnbdb ybdsbtht,t,bc eiefkj itthst,bs= fye<br />
cbystpbs= lf vbqt,ekb ghjlemnbc o'fkib uf[cybs|<br />
H2 � Cl2<br />
� 2HCl<br />
H2 S H 2S<br />
� �<br />
2\ itcf,fvbc vfhbkpt .kbthb fy yfrkt,fl fmhjkflb v;fdfc<br />
vjmvtlt,bs|<br />
2NaCl � H2SO<br />
4 � Na2SO<br />
4 � 2HCl<br />
2HCl<br />
FeCl H S<br />
� �<br />
FeS 2 2 �<br />
;fyu,flbfyb v;fdt,b vbbqt,f|<br />
1\ itcf,fvbcb jmcblbc= fye itcf,fvbcb fy]blhblbc= o'fksfy<br />
ehsbthsmvtlt,bs|<br />
N2O 5 � H2O<br />
� 2HNO3<br />
SO � H O � H SO<br />
3<br />
2<br />
2<br />
4<br />
2\ itcf,fvbc vfhbkpt .kbthb fy yfrkt,fl fmhjkflb v;fdfc<br />
vjmvtlt,bs|<br />
NaNO3 � H2SO4<br />
� NaHSO4<br />
� HNO3<br />
Na SiO � 2HCl<br />
� 2NaCl<br />
� H SiO<br />
26 27<br />
2<br />
3<br />
v;fdt,bc mbvbehb sdbct,t,b<br />
1\ v;fdt,b ehsbthsmvtlt,c kbsjyt,sfy\ kbsjyt,bc cnfylfhnek<br />
tktmnhjlek gjntywbfksf hbuib o'fk,flbc vfhw[ybd vjsfdct,ekb<br />
kbsjyt,b ufypfdt,ekb v;fdt,blfy (ufhlf HNO -cf) 3<br />
f.tdt,c o'fk,flc\ vfu\|<br />
� � 2 � 2 � H ZnCl Zn HCl 2<br />
H2SO4<br />
� Mg � MgSO4<br />
� H2<br />
�<br />
fv htfmwbfib o'fk,flbc bjyt,b fqlut,f lf lfv;fyufdt,bf\ v;fdt,blfy<br />
o'fk,flc dth f.tdt,c cnfylfhnekb tktmnhjlekb gjntywbfkt,bc<br />
hbuib o'fk,flbc vfh/dybd vlujvb kbsjyb\ o'fk,flb<br />
fh ufvjb'jaf kbsjyt,bc ufypfdt,ek lf rjywtynhbht,ek fpjnv;fdfcsfy<br />
lf rjywtynhbht,ek ujubhlv;fdfcsfy ehsbthsmvtlt-<br />
,bc lhjcfw\ fv itvs[dtdfib fqlut,f fpjnb N+ 5 lf ujubhlb S+ 6 .<br />
Cu � 4HNO3<br />
� Cu(<br />
NO3<br />
) 2 � 2NO2<br />
� 2H2O<br />
rjyw\<br />
3Cu � 8HNO3<br />
� 3Cu(<br />
NO3<br />
) 2 � 2NO<br />
� 4H2O<br />
ufyp\<br />
Cu � 2H2SO<br />
4 � CuSO 4 � SO2<br />
� 2H<br />
2O<br />
rjyw\<br />
Ca � 4H2SO<br />
4 � 3CaSO4<br />
� S � 4H2O<br />
rjyw\<br />
2\ v;fdt,b ehsbthsmvtlt,c kbsjysf jmcblt,sfy= hbc itltuflfw<br />
ofhvjbmvyt,f vfhbkb lf o'fkb|<br />
2HNO3 � MgO � Mg(<br />
NO3<br />
) 2 � H2O<br />
H SO �<br />
2Fe<br />
O � Fe ( SO ) � 3H<br />
O<br />
3 2 4 2 3 2 4 3 2<br />
2<br />
3
3\ v;fdt,b itlbc htfmwbfib ae.tt,sfy vfhbkbcf lf o'kbc<br />
ofhvjmvybs (ytbnhfkbpfwbbc htfmwbf)|<br />
2HCl � Mg(<br />
OH)<br />
2 � MgCl 2 � 2H2O<br />
H2SO 4 � 2NaOH<br />
� Na 2SO4<br />
� 2H2O<br />
4\ v;fdt,b esbthsmvtlt,ty vfhbkt,sfy bv itvs[dtdfib= se htfmwbbc<br />
itltufl vbbqt,f fmhjkflb fy e[cyflb v;fdf= fy e[cyflb<br />
vfhbkb|<br />
H2SO4 � 2NaCl�<br />
Na2SO4<br />
� 2HCl<br />
�<br />
H2SO4 � K 2SiO3<br />
� K 2SO4<br />
� H2SiO<br />
3<br />
5\ pjubthsb v;fdf fhfvluhflbf lf fldbkfl bikt,f\ pjub<br />
bikt,f uf[eht,bs|<br />
H CO � H O � CO<br />
2<br />
2<br />
3<br />
3<br />
0<br />
2<br />
t C<br />
H SiO ����<br />
H O �SiO<br />
2<br />
6\ v;fdf vjmvtlt,c bylbrfnjhpt| kfrvecbc keh/ [cyfhc fy<br />
mfqfklc fobskt,c= atyjkanfktbybc eathj [cyfhc athc fh<br />
ewdkbc= vtsbkyfhby/c fdfhlbcaht,c\<br />
v;fdt,bc ae.byj,f<br />
v;fdt,bc ae.bfyj,f ufybcfpqdht,f o'fk,fl fnjvt,bc hbw[dbs=<br />
hjvtksfw eyfhb fmds= xfbyfwdkjy kbsjybc fnjvt,bs\ ufyfc[dfdt,ty<br />
thsae.bfy= jhae.bfy lf f\i\ v;fdt,c\ vfu\| thsae.bfyb<br />
v;fdt,bf _ HCl, HBr, HNO 3 lf f\i\ jhae.bfybf _ H 2 SO 3 , H 2 CO 3 ,<br />
H 2 SO 4 lf f\i\ cfvae.bfyb v;fdt,bf _ H 3 PO 4 , H 3 AsO 4 lf f\i\<br />
H 3 PO 3 _ jhsjajcajhjdfyb v;fdf vfhsfkbf cfv o'fk,flc<br />
itbwfdc= vfuhfv jhae.bfybf= dbyfblfy kbsjybc fnjvbs xfyfwdkt-<br />
,bc eyfhb v[jkjl jh o'fk,flc fmdc|<br />
2<br />
O_<br />
H<br />
/<br />
� P<br />
H \<br />
O_H<br />
O ..<br />
2<br />
v;fdt,bc uhfabrekb ajhvekt,b<br />
H 2 CO 3 H 2 SO 4 H 3 PO 4<br />
H_O\<br />
C � O /<br />
H_O<br />
H _O\<br />
// O<br />
S / \ \<br />
H_O<br />
O<br />
ae.tt,b<br />
28 29<br />
H_O<br />
\<br />
H_O<br />
_ P � O<br />
H_O<br />
/<br />
ae.t tojlt,f hsek ybdsbtht,fc= hjvkbc vjktrekf itlut,f<br />
kbsjybc thsb fnjvbcf lf vfcsfy lfrfdibht,ekb thsb fy<br />
hfvltybvt ]blhjmcbkbc (OH) /ueabcufy\ vfu\= ae.tt,bf Cu(OH) 2 ,<br />
KOH, Ca(OH) 2 , Fe(OH) 3 lf c[df\<br />
fhct,j,c o'fkib [cyflb lf o'fkib e[cyflb ae.tt,b\ o'fkib<br />
[cyfl ae.tc nent tojlt,f\ nentt,c ofhvjmvybc gthbjlek<br />
cbcntvbc ^ lf ^^ /ueabc vsfdfhb mdt/ueabc kbsjyt,b= Be lf<br />
Mg-bc ufhlf\<br />
ae.tt,bcsdbc lfvf[fcbfst,tkbf v;fdehj,f= hjvtkbw ufybcfpqdht,f<br />
vbc vjktrekfib itvfdfkb ]blhjmcbkbc /ueabc hfjltyj,bs\<br />
vfu\= thsv;fdehb ae.tt,bf NaOH, KOH= jhv;fdehbf<br />
Ca(OH) 2 , Ba(OH) 2 lf f\i\<br />
ae.tt,b c[dflfc[df itathbkj,bc vmjyt v'fhb ybdsbtht,t,bf\<br />
vfu\| Ca(OH) 2 , Zn(OH) 2 , NaOH _ stshbf= Cu(OH) 2 _ wbcathb=<br />
Fe(OH) 3 _ vehf obstkb lf f\i\<br />
ae.tt,bc cf[tkojlt,f bofhvjt,f kbsjybc cf[tkojlt,bcf<br />
lf cbn'df ]blhjmcblbcfufy\ vfu\| Ca(OH) 2 _ rfkwbevbc ]blhjmcblb=<br />
Mg(OH) 2 _ vfuybevbc ]blhjmcblb\ se kbsjyb ofhvjmvybc<br />
hfvltybvt ae.tc= vfiby cf[tkojlt,fib esbst,ty kbsjybc ;fyudbc<br />
[fhbc[c\ vfu\| Fe(OH) 2 _ hrbyf (^^)-bc ]blhjmcblb= Fe(OH) 3<br />
_ hrbyf (^^^)-bc ]blhjmcblb\
pjubthsb ae.bcsdbc ufvjb'tyt,f c[df cf[tkojlt,fw\ vfu\|<br />
NaOH _ yfnhbevbc nent= vodfyt yfnhb (ntmybrehb cf[tkojlt,ff<br />
rfecnbrehb cjlf)= Ca(OH) 2 xfvmhfkb rbhb= NH 4 OH _<br />
fvjybevbc nent (ybiflehbc cgbhnb)\<br />
ae.tt,bc vbqt,bc [th[t,b<br />
1\ nentt,b vbbqt,f itcf,fvbcb kbsjyt,bc o'fksfy ehsbthsmvtlt,bs|<br />
2Na � 2H<br />
O � 2NaOH<br />
� H<br />
2<br />
2<br />
Ca � 2H<br />
O � Ca(<br />
OH)<br />
� H<br />
2\ itcf,fvbc kbsjysf jmcblt,bc o'fksfy ehsbthsmvtlt,bs|<br />
K 2 2<br />
O � H O � 2KOH<br />
BaO � H O �<br />
2<br />
Ba(<br />
OH<br />
3\ o'fkib [cyflb ae.tt,b vbbqt,f itcf,fvbcb vfhbkbc o'fk-<br />
[cyfhpt nenbc vjmvtlt,bs|<br />
MgSO � 2NaOH<br />
� Mg(<br />
OH)<br />
� �Na<br />
SO<br />
4<br />
FeCl 3 � 3NaOH<br />
� Fe(<br />
OH)<br />
3 � 3NaCl<br />
fv [th[bs vbbqt,f nentw|<br />
Na2CO3 � Ca(<br />
OH)<br />
2 � CaCO3<br />
� �2NaOH<br />
ae.tt,bc mbvbehb sdbct,t,b<br />
1\ 'dtkf ae.t ehsbthsmvtlt,c v;fdfcsfy= hbc itltuflfw ofhvj<br />
bmvyt , f vf hbk b l f o' f k b (ytbnhfkbpfwbbc htfmwbf)|<br />
Fe( OH)<br />
2 � 2HCl<br />
� FeCl 2 � 2H<br />
2O<br />
KOH � HNO 3 � KNO 3 � H 2O<br />
)<br />
2<br />
2<br />
2<br />
2<br />
2<br />
2<br />
4<br />
2\ nentt,b ehsbthsmvtlt,c vfhbkt,sfy|<br />
2NaOH � CuSO4<br />
� Cu(<br />
OH)<br />
2 � �Na2SO<br />
2KOH � ZnSO4<br />
� Zn(<br />
OH)<br />
2 � �K<br />
2SO4<br />
3\ nentt,b ehsbthsmvtlt,c v;fdf jmcblt,sfy|<br />
Ca( OH)<br />
2 � SiO 2 � CaSiO 3 � H 2O<br />
Ba( OH)<br />
2 � SO 3 � BaSO 4 � H 2O<br />
4\ o'fkib e[cyflb ae.t uf[eht,bs bikt,f|<br />
2Fe( OH)<br />
3 ���<br />
Fe 2O3<br />
� 3H2O<br />
30 31<br />
t<br />
t<br />
0<br />
0<br />
Cu( OH)<br />
2 ���<br />
CuO � H 2O<br />
5\ nentt,b ehsbthsmvtlt,c bv kbsjyt,sfy= hjvtksf<br />
itcf,fvbcb jmcblt,b lf ]blhjmcblt,b fvajnthekbf|<br />
2NaOH�<br />
Zn � Na2ZnO2<br />
� H2<br />
�<br />
�Zn( OH)<br />
�� H �<br />
2NaOH<br />
� Zn � 2H2O<br />
� Na2<br />
4 2<br />
2KOH<br />
� 2Al<br />
� 2H<br />
2O<br />
� 2KAlO2<br />
� 3H2<br />
�<br />
�Al( OH)<br />
( H O)<br />
�� 3H<br />
�<br />
2KOH<br />
� 2Al<br />
� 10H2O<br />
� 2K<br />
4 2 2 2<br />
ae.t athc ewdkbc bylbrfnjhc| kfrvecbc mfqfklc fy [cyfhc<br />
fkeh/t,c= atyjkanfktbybc eathj [cyfhc ;jkjcahfl qt,fdc=<br />
vtsbkyfhby/c f'dbskt,c\<br />
fvajnthekb ]blhjmcblt,b<br />
fvajnthekb tojlt,f ]blhjmcblc= hjvtkbw fv;qfdyt,c<br />
hjujhw ae.bc= bct v;fdfc sdbct,t,c\ fvajnthekb ]blhjmcblt,bf=<br />
vfu\| Zn(OH) 2 . Al(OH) 3 , Be(OH) 2 , Cr(OH) 3 lf f\i\ bcbyb<br />
o'fkib e[cyflb ae.tt,bf lf vbbqt,bfy itcf,fvbcb vfhbkbc<br />
o'fk[cyfhpt nenbc vjmvtlt,bs|<br />
BeSO � 2NaOH<br />
� Be(<br />
OH)<br />
� �Na<br />
SO<br />
4<br />
AlCl3 �<br />
3NaOH<br />
� Al(<br />
OH)<br />
3 � �3NaCl<br />
2<br />
2<br />
4<br />
4
fvajnthekb ]blhjmcblb ae.bc sdbct,fc fv;qfdyt,c v;fdt,sfy<br />
ehsbthsmvtlt,bcfc|<br />
Be( OH)<br />
2 � 2HCl<br />
� BeCl 2 � 2H<br />
2O<br />
2Al( OH)<br />
3 � 3H<br />
2SO4<br />
� Al 2(<br />
SO 4 ) 3 � 6H<br />
2O<br />
fvajnthekb ]blhjmcblb v;fdfc sdbct,fc fv;qfdyt,c nentt,sfy<br />
ehsbthsmvtlt,bcfc|<br />
itkqj, bs<br />
Be( OH)<br />
2 � 2NaOH<br />
�����<br />
Na2BeO<br />
2 � 2H<br />
2O<br />
2<br />
[cyfhib<br />
Be( OH)<br />
� 2NaOH<br />
��<br />
�� �<br />
itkqj, bs<br />
yfnhbevbc , thbkfnb<br />
Na<br />
�Be( OH)<br />
�<br />
2<br />
4<br />
yfnhbevbc ntnhf]blhjmcb,<br />
thbkfnb<br />
Al( OH)<br />
3 � KOH �����<br />
KAlO 2 � 2H<br />
2O<br />
3<br />
[cyfhib<br />
Al( OH)<br />
� KOH ��<br />
�� �<br />
K-bc<br />
vtnffkevbyfnb<br />
K<br />
�Al( OH)<br />
�<br />
4<br />
K-bc<br />
ntnhf]blhjmcbfkevbyfnb<br />
ae.tt,bc uhfabrekb ajhvekt,b<br />
Na OH Ca(OH) 2 Fe(OH) 3<br />
Na _ O _ H<br />
O_H<br />
/<br />
Ca<br />
\<br />
O_H<br />
vfhbkt,b<br />
/ O_H<br />
Fe_<br />
O_H<br />
\ O_H<br />
vfhbkt,b tojlt,f hsek ybdsbtht,t,c= hjvtksf vjktrekt,b<br />
itlut,f kbsjybc fnjvbcf lf v;fdfc yfisbcfufy\<br />
itlutybkj,bc vb[tldbs fhxtdty| cfiefkj= fye yjhvfkeh<br />
vfhbkt,c= v;fdf= ae.t= jhvfu= ithtek lf rjvgktmceh vfhbkt,c\<br />
se v;fdfc vjktrekfib xfyfwdkt,bc eyfhbc vmjyt o'fk,flbc<br />
'dtkf fnjvb xfyfwdkt,ekbf kbsjybc fnjvt,bs= fcts vfhbkc<br />
cfiefkj= fye yjhvfkehb tojlt,f\ cfiefkj vfhbkt,bf= vfu\|<br />
Na 2 SO 4 , K 2 CO 3 , Ca 3 (PO 4 ) 2 lf f\i\<br />
v;fdf vfhbkt,bc ufypfdt,ekb [cyfht,b ufhlf kbsjyt,bcf lf<br />
v;fdehb yfisbc bjyt,bcf= itbwfdc fuhtsdt o'fk,flbc bjyt,cfw\<br />
vfufkbsfl= v;fdf vfhbkt,bf| KHCO 3 , NaHSO 4 , NaH 2 PO 4 , CaHPO 4<br />
lf c[df\<br />
thsae.bfyb v;fdf dth ofhvjmvybc v;fdf vfhbkt,c\<br />
ae.t vfhbkt,b bctsb vfhbkt,bf= hjvtksf o'fk[cyfht,b<br />
kbsjybc bjyt,bcf lf v;fdehb yfisbc ufhlf itbwfdc ]blhjmcbl<br />
bjyt,c\ ae.t vfhbkt,bf| CaOHCl, AlOHSO 4 , MgOHNO 3 lf c[df\<br />
thsv;fdehb ae.tt,b ae.t vfhbkt,c dth ofhvjmvybc\<br />
se vfhbkb itlut,f ths v;fdeh yfissfy lfrfdibht,ekb jhb<br />
c[dflfc[df kbsjybc rfsbjybcfufy= vfc jhvfuc eojlt,ty\ vfu\|<br />
KAl(SO 4 ) 2 , KClMgCl 2 , KaNaSO 4 lf c[df\<br />
hjltcfw vfhbkb itbwfdc ths rfsbjysfy lfrfdibht,ek jhb<br />
c[dflfc[df v;fdfc fybjyc _ vfc ithtekb tojlt,f\ vfu\| CaClNO 3 ,<br />
AlClSO 4 lf f\i\<br />
bcts vfhbkt,c= hjvkbc itvflutykj,fib itlbc rjvgktmcehb<br />
bjyt,b= rjvgktmcehb tojlt,f\ vfu\| K 3 [Fe(CN) 6 ], K 4 [Fe(CN) 6 ],<br />
[Ag(NH 3 ) 2 ]Cl lf c[df\<br />
vfhbkt,bc cf[tkojlt,t,b<br />
cfiefkj vfhbkt,bc cf[tkojlt,f ofhvjlut,f v;fdfc cf[tkojlt,blfy=<br />
hjvtkcfw tvfnt,f kbsjybc lfcf[tkt,f\ vfu\| Na 2 CO 3<br />
_ yf[ibhv;fdf yfnhbevb= K 2 SO 4 _ ujubhlv;fdf rfkbevb lf f\i\<br />
e;fyu,flj v;fdt,bc vfhbkt,bc cf[tkojlt,f ofhvjlut,f fhfkbsjyt,bc<br />
cf[tkojlt,blfy= hjvtkcfw tvfnt,f ceabmcb @jdfyb# lf<br />
kbsjybc cf[tkojlt,f\ vfu\| K 2 SO 4 _ ujubhlv;fdf rfkbevb lf f\i\<br />
eahj vtnfl ufdhwtkt,ekbf vfhbkt,bc cfthsfijhbcj cf-<br />
[tkojlt,t,b\ bub ofhvjlut,f kbsjybc cf[tkojlt,bcf lf v;fdfc<br />
32 33
yfisbc kfsbyehb cf[tkojlt,blfy\ gbhdtkfl fcf[tkt,ty kbsjyc=<br />
[jkj itvltu v;fdfc yfisc\ e;fyu,flj v;fdfsf vfhbkt,bc<br />
itvs[dtdfib fhfkbsjybc cf[tkojlt,fc tvfnt,f ceabmcb @lb#\<br />
vfu\| NaCl _ yfnhbevbc mkjhblb\<br />
bv ;fyu,flbfyb v;fdt,bc vfhbkt,bc cf[tkojlt,fc= hjvkt,bw<br />
ofhvjmvybkbf thsb lf bvfdt tktvtynbcfufy c[dflfc[df ;fyudbsb<br />
hbw[dbs= lf,fkb ;fyudbsb hbw[dbc vmjyt fhfkbsjybc itvwdtk<br />
v;fdfc vfhbkbc cf[tkojlt,fc tvfnt,f ceabmcb @bnb#= [jkj vfqfkb<br />
;fyudbsb hbw[dbc itvwdtk v;fdfc vfhbkt,bc cf[tkojlt,fc<br />
lf,jkjt,f @fnb#\ vfu\|NaNO 2 _ yfnhbevbc ybnhbnb= NaNO 3 _<br />
yfnhbevbc ybnhfnb\<br />
se kbsjyb fv;qfdyt,c lf;fyuekj,bc c[dflfc[df [fhbc[c=<br />
vfiby fv erfyfcrytkc vbesbst,ty ahx[bkt,ib hjvfekb wbahbs\<br />
vfu\| FeSO 4 _ hrbybc (^^) cekafnb= Fe 2 (SO 4 ) 3 _ hrbybc (^^^) cekafnb\<br />
v;fdf vfhbkbc cf[tkojlt,f ofhvjlut,f itcf,fvbcb cfiefkj<br />
vfhbkbc cf[tkojlt,bcfufy cbn'df @]blhj#-c lfvfnt,bs\ vfu\|<br />
NaHCO 3 _ yfnhbevbc ]blhjrfh,jyfnb= NaH 2 PO 4 _ yfnhbevbc<br />
lb]blhjajcafnb\<br />
ae.t vfhbkt,bc cf[tkojlt,f bofhvjt,f fctdt cfiefkj vfhbkbc<br />
cf[tkojlt,blfy lfvfnt,ekb cbn'df @]blhjmcbc# lfvfnt,bs\<br />
vfu\| AlOHSO 4 _ fkevbybc cekafn ]blhjmcblb= Al(OH) 2 Cl<br />
_ fkevbybc mkjhbl lb]blhjmcblb\<br />
vfhbkt,bc vbqt,bc [th[t,b<br />
vfhbkt,b vbbqt,f|<br />
1\ v;fdfc vjmvtlt,bs fmnbeh kbsjyt,sfy|<br />
H2SO4<br />
� Zn � ZnSO4<br />
� H2<br />
�<br />
� � 3 � 2 � H 3 AlCl 2 Al 2 HCl 6<br />
2\ v;fdt,bc ehsbthsmvtlt,bs ae.t jmcblt,sfy|<br />
2HNO3 � CuO � Cu(<br />
NO3<br />
) 2 � H2O<br />
H 2SO4<br />
� K 2O<br />
� K 2SO4<br />
� H2O<br />
3\ v;fdt,bc ehsbthsmvtlt,bs ae.tt,sfy|<br />
HCl 2<br />
� NaOH � NaCl � H O<br />
H 2SO4<br />
� Cu(<br />
OH)<br />
2 � CuSO 4 � 2H2O<br />
4\ v;fdt,bc ehsbthmvtlt,bs vfhbkt,sfy|<br />
2HCl � CaCO � CaCl � H O � CO<br />
H2SO4 � Na2SiO<br />
3 � Na2SO<br />
4 � H2SiO<br />
5\ nentt,bc ehsbthsmvtlt,bs v;fdf jmcblt,sfy|<br />
34 35<br />
3<br />
2NaOH � CO2<br />
� Na2CO<br />
3 � H2O<br />
Ca( OH)<br />
2 � SO3<br />
� CaSO4<br />
� H2O<br />
6\ ae.t lf v;fdf jmcblbc ehsbthsmvtlt,bs|<br />
CaSiO<br />
SiO CaO � �<br />
Na2O � SiO 2 � Na 2SiO<br />
3<br />
7\ kbsjybc ehsbthsmvtlt,bs vfhbksfy|<br />
2<br />
Fe � CuSO 4 � FeSO4<br />
� Cu<br />
Zn � Hg(<br />
NO3<br />
) 2 � Zn(<br />
NO3<br />
) 2 � Hg<br />
8\ kbsjybc ehsbthsmvtlt,bs fhfkbsjysfy|<br />
Fe � S � FeS<br />
Cu � Cl2<br />
� CuCl 2<br />
9\ vfhbkt,bc ehsbthsmvtlt,bs|<br />
AgNO � NaCl�<br />
AgCl�<br />
�NaNO<br />
3<br />
Na2SO4 � BaCl2<br />
� BaSO4<br />
� �2NaCl<br />
10\ nenbc ehsbthsmvtlt,bs fvajnthek kbsjyt,sfy|<br />
2NaOH�<br />
Zn � Na2ZnO2<br />
� H2<br />
�<br />
2NaOH�<br />
2Al<br />
� 2H2O<br />
� 2NaAlO2<br />
� 3H2<br />
�<br />
3<br />
2<br />
2<br />
3<br />
2<br />
3
11\ pjubthsb v'fhb v;fdf jmcblbc itkqj,bs vfhbkt,sfy= cfblfyfw<br />
bcbyb f.tdt,ty fmhjkfl v;fdf jmcblt,c|<br />
SiO � CaCO � CaSiO � CO<br />
2<br />
SiO2 � Na2CO<br />
3 � CaSiO3<br />
� CO<br />
12\ nentt,bc ehsbthsmvtlt,bs vfhbkt,sfy|<br />
3<br />
2NaOH� CuSO �Cu(<br />
OH)<br />
� �Na<br />
SO<br />
4<br />
2KOH� MgCl2<br />
� Mg(<br />
OH)<br />
2 � �KCl<br />
13\ fvbfrbcf lf v;fdt,bc ehsbthsmvtlt,bs vbbqt,f fvjybevbc vfhbkt,b|<br />
NH3 4<br />
� HCl � NH Cl<br />
vfhbkt,bc abpbrehb sdbct,t,b<br />
vfhbkt,b v'fhb= rhbcnfkehb ybdsbtht,t,bf\ o'fkib [cyflj,bc<br />
vb[tldbs bcbyb itb.kt,f lfd'js [cyfl= vwbhtl [cyfl lf<br />
ghfmnbrekfl e[cyfl vfhbkt,fl\<br />
o'fkib rfhufl b[cyt,f fpjnv;fdfc lf .vfhv;fdfc vfhbkt,b=<br />
vfhbkv;fdfc vfhbkt,b ufhlf AgCl-cf lf Hg 2 Cl 2 -cf\ nent vfhbkt,bcf<br />
lf fvjybevbc vfhbkt,b 'dtkf [cyflbf\<br />
vfhbkt,bc mbvbehb sdbct,t,b<br />
vfhbkt,bcfsdbc 'dtkfpt lfvf[fcbfst,tkbf jbyehb vbvjwdkbc<br />
htfmwbt,b sdbs vfhbkt,sfy= ae.tt,sfy lf v;fdt,sfy\ tc vbvjwdkbc<br />
htfmwbt,b ,jkjvlt vblbc bv itvs[dtdfib= hjwf htfmwbbc<br />
ths-thsb ghjlemnb ufvjb'jaf yfktmbc= fbhflb ybdsbtht,bc<br />
fy vwbhtl lbcjwbht,flb ybdsbtht,bc cf[bs\<br />
3<br />
2<br />
2<br />
2<br />
2<br />
4<br />
1\ vfhbkb lf v;fdf|<br />
BaCl2 � H2SO4<br />
� BaSO4<br />
� �2HCl<br />
Na2CO3<br />
� 2HCl<br />
� 2NaCl�<br />
H2O<br />
� CO2<br />
�<br />
2\ vfhbkb lf nent|<br />
CuCl2<br />
� 2KOH�<br />
2KCl�<br />
Cu(<br />
OH)<br />
2 �<br />
FeCl3<br />
� 3NaOH�<br />
3NaCl�<br />
Fe(<br />
OH)<br />
3 �<br />
3\ vfhbkb lf vfhbkb|<br />
AgNO � NaCl�<br />
AgCl�<br />
�NaNO<br />
36 37<br />
3<br />
CaCl2 2 3<br />
3<br />
� Na CO �CaCO<br />
� �2NaCl<br />
4\ vfhbkb itlbfc htfmwbt,ib kbsjysfy\ cnfylfhnekb tktmnhjlekb<br />
gjntywbfkt,bc hbuib 'jdtkb obyfvlujvb kbsjyb f.tdt,c<br />
itvlujvc vfhbksf [cyfht,blfy\<br />
Zn � Hg(<br />
NO3<br />
) 2 � Zn(<br />
NO3<br />
) 2 � Hg<br />
Fe � CuSO 4 � FeSO4<br />
� Cu<br />
5\ vfhbkt,b uf[eht,bs bikt,f|<br />
CaCO �CaO<br />
� CO<br />
3<br />
2Pb( NO ) � 2PbO<br />
� 4NO<br />
� O<br />
3<br />
2<br />
6\ vfhbkt,b ehsbthsmvtlt,ty o'fksfy lf ofhvjmvybfy rhbcnfk]blhfnt,c|<br />
CuSO4 � 5H2O<br />
�CuSO<br />
4 �5H<br />
2<br />
if, bfvfyb<br />
CaSO4 �<br />
2H2O<br />
� CaSO4<br />
� 2H2<br />
sf, fibhb<br />
2<br />
2<br />
O<br />
O<br />
2<br />
3
vfhbkt,bc uhfabrekb ajhvekt,b<br />
Na 2 SO 4 K 2 CO 3 Al 2 (SO 4 ) 3<br />
O<br />
Na_O<br />
\ //<br />
S<br />
Na_O<br />
/ \ \<br />
O<br />
K_O<br />
\<br />
C � O<br />
K_O/<br />
ytbnhfkbpfwbbc htfmwbf<br />
// O<br />
/ O \ S<br />
\ \ O<br />
Al_O<br />
/<br />
\ O \ // O<br />
S<br />
/ O / \ \ O<br />
Al _O<br />
\<br />
// O<br />
\ O / S<br />
\ \ O<br />
ae.tcf lf v;fdfc ijhbc htfmwbfc= hjvkbc itltuflfw vbbqt,f<br />
ytbnhfkehb ghjlemnt,b _ o'fkb lf vfhbkb= ytbnhfkbpfwbbc<br />
htfmwbf tojlt,f\<br />
ytbnhfkbpfwbbc htfmwbbc fhcb vlujvfhtj,c bvfib= hjv<br />
v;fdfc o'fk,fl bjyb _ H + ethslt,f ae.bc ]blhjmcbl bjyc _ (OH) _ =<br />
hbc itltuflfw ofhvjbmvyt,f ytbnhfkehb ghjlemnb o'fkb|<br />
� �<br />
H � OH � H2O<br />
fv ufynjkt,fc tojlt,f ytbnhfkbpfwbbc itvjrkt,ekb bjyehb<br />
ufynjkt,f= cflfw o'fk,fl bjybc (H + ) mdti buekbc[vt,f 'dtkf<br />
v;fdf= OH _<br />
-bjybc mdti _ 'dtkf ae.t\<br />
ytbnhfkbpfwbbc htfmwbf jhudfhbf _ chekb lf fhfchekb\<br />
chekb ytbnhfkbpfwbbc fewbkt,tkb gbhj,ff o'fk,fl<br />
bjyt,bc hbw[db njkb b'jc ae.bc ]blhjmcbl bjyt,bcf (H + =<br />
OH_ )\ chekb ytbnhfkbpfwbbc itltufl ofhvjbmvyt,f cfiefkj=<br />
fye yjhvfkehb vfhbkt,b\<br />
NaOH � HCl � NaCl � H2O<br />
( OH)<br />
� H SO � CaSO � 2H<br />
O<br />
Ca 2 2 4<br />
4 2<br />
fhfchek ytbnhfkbpfwbfc vfiby fmdc flubkb= hjltcfw v;fdfc<br />
o'fk,fl bjyt,bc (H + ) hbw[db njkb fh fhbc ae.bc ]blhjmcbl<br />
bj yt , bcf (OH_ � �<br />
)= t\b\ H � OH \ fhfchekb ytbnhfkbpfwbbc itltufl<br />
vbbqt,f v;fdf fy ae.t vfhbkb\ v;fdf vfhbkt,b ofhvjbmvyt,f<br />
vfiby= hjwf H + > OH_ \ vfu\|<br />
NaOH � H2SO4<br />
� H2O<br />
� NaHSO4<br />
Ca( OH)<br />
2 � H3PO<br />
4 � 2H2O<br />
� CaHPO4<br />
v;fdf vfhbkt,b vbbqt,f vfhbkpt itcf,fvbcb v;fdfc vjmvtlt,bs|<br />
CaCO3 � H2O<br />
� CO2<br />
� Ca(<br />
HCO3<br />
) 2<br />
K 2SO4<br />
� H2SO<br />
4 � 2KHSO4<br />
hjwf OH_ >H + = vfiby ofhvjbmvyt,f ae.t vfhbkb|<br />
Ca( OH)<br />
2 � HCl � H2O<br />
� CaOHCl<br />
Al( OH)<br />
3 � H2SO<br />
4 � 2H2O<br />
� AlOHSO4<br />
ae.t vfhbkt,b vbbqt,f fuhtsdt vfhbkpt itcf,fvbcb ae.bc<br />
vjmvtlt,bs|<br />
CuCl 2 � Cu(<br />
OH)<br />
2 � 2CuOHSO4<br />
Ca( NO ) � Ca(<br />
OH)<br />
� 2CaOHNO<br />
38 39<br />
3<br />
2<br />
2<br />
v;fdf lf ae.t vfhbkt,bc uflf'dfyf<br />
cfiefkj vfhbkt,ib<br />
bvbcfsdbc= hjv v;fdf vfhbkb uflfdb'dfyjs cfiefkj fye yjhvfkeh<br />
vfhbkib= cfzbhjf vfcpt dbvjmvtljs itcf,fvbcb ae.bs|<br />
NaHSO4 � NaOH � H2O<br />
� Na2SO<br />
4<br />
Ca( HCO3<br />
) 2 � Ca(<br />
OH)<br />
2 � 2CaCO3<br />
� 2H2O<br />
ae.t vfhbkbc cfiefkj vfhbkib uflfcf'dfyfl cfzbhjf vfcpt<br />
dbvjmvtljs itcf,fvbcb v;fdbs|<br />
CaOHCl� HCl � H2O<br />
� CaCl2<br />
2AlOHSO �<br />
H SO � 2H<br />
O � Al ( SO )<br />
4<br />
2<br />
4<br />
2<br />
2<br />
3<br />
4<br />
3
v;fdfc<br />
ajhvekf<br />
HF<br />
HCl<br />
HBr<br />
HI<br />
H 2 S<br />
H 2 CO 3<br />
H 2 SiO 3<br />
HNO 3<br />
HNO 2<br />
HPO 3<br />
H 4 P 2 O 7<br />
H 3 PO 4<br />
H 2 SO 4<br />
H 2 SO 3<br />
H 2 CrO 4<br />
H 2 Cr 2 O 7<br />
HClO<br />
HClO 2<br />
HClO 3<br />
HClO 4<br />
v;fdt,b= vfsb fy]blhblt,b lf fybjyt,b<br />
v;fdfc<br />
cf[tkojlt,f<br />
anjho'fk,flv;fdf<br />
mkjho'fk,flv;fdf<br />
,hjvo'fk,flv;fdf<br />
bjlo'fk,flv;fdf<br />
ujubhlo'fk,flv;fdf<br />
yf[ibhv;fdf<br />
cbkbwbevv;fdf<br />
fpjnv;fdf<br />
fpjnjdfyb v;fdf<br />
vtnfajcajhv;fdf<br />
gbhjajcajhv;fdf<br />
jhsjajcajhv;fdf<br />
ujubhlv;fdf<br />
ujubhljdfyb v;fdf<br />
mhjvv;fdf<br />
,bmhjvv;fdf<br />
mdtmkjhjdfyb v;fdf<br />
mkjhjdfyb v;fdf<br />
mdtmkjhv;fdf<br />
mkjhv;fdf<br />
itcf,fvbcb<br />
fy]blhblb<br />
-<br />
-<br />
-<br />
-<br />
-<br />
-<br />
CO 2<br />
SiO 2<br />
N 2 O 5<br />
N 2 O 3<br />
P 2 O 5<br />
P 2 O 5<br />
P 2 O 5<br />
SO 3<br />
SO 2<br />
CrO 3<br />
CrO 3<br />
Cl 2 O<br />
ClO 2<br />
Cl 2 O 6<br />
Cl 2 O 7<br />
itcf,fvbcb<br />
fybjyb<br />
F_ Cl_ Br_ I_ S2_ HS_ 2_ CO3 _ HCO3 2_ SiO3 _ NO3 _ NO2 _ PO3 4_<br />
P O 2 7<br />
H P O 2 2 7<br />
2_<br />
3_ PO4 2_ HPO4 _<br />
H 2 PO 4<br />
2_ SO4 _ HSO4 2_ SO3 2_ CrO4 2_<br />
Cr O 2 7<br />
ClO_ _ ClO2 _ ClO3 _ ClO4 fybjybc<br />
cf[tkojlt,f<br />
anjhblb<br />
mkjhblb<br />
,hjvblb<br />
bjlblb<br />
cekablb<br />
]blhjcekablb<br />
rfh,jyfnb<br />
]blhjrfh,jyfnb<br />
cbkbrfnb<br />
ybnhfnb<br />
ybnhbnb<br />
vtnfajcafnb<br />
gbhjajcafnb<br />
lb]blhjgbhjajcafnb<br />
ajcafnb<br />
]blhjajcafnb<br />
lb]blhjajcafnb<br />
cekafnb<br />
]blhjcekafnb<br />
cekabnb<br />
mhjvfnb<br />
lbmhjvfnb<br />
]bgjmkjhbnb<br />
mkjhbnb<br />
mkjhfnb<br />
gthmkjhfnb<br />
v;fdf lf ae.t vfhbkt,bc uhfabrekb ajhvekt,b<br />
NaHSO 4 Ca(HCO 3 ) 2<br />
Na-bc ]blhjcekafnb Ca-bc ]blhjrfh,jyfnb<br />
Na_O<br />
\ // O<br />
S<br />
H_O<br />
/ \ \ O<br />
40 41<br />
H_O<br />
\ C � O<br />
O /<br />
Ca�<br />
O \<br />
H_O<br />
/<br />
C � O<br />
Ca(H 2 PO 4 ) 2 CaOHCl<br />
Ca-bc lb]blhjajcafnb Ca-bc ]blhjmcbmkjhblb<br />
H_O<br />
\<br />
H_O_<br />
P � O<br />
O /<br />
Ca�<br />
O \<br />
H_O_<br />
P � O<br />
H_O<br />
/<br />
Ca<br />
/ OH<br />
\ Cl<br />
AlOHSO 4 Cu 2 (OH) 2 CO 3<br />
Na-bc ]blhjmcbcekafnb Cu-bc ae.t rfh,jyfnb<br />
O \<br />
HO_ Al�<br />
O<br />
S<br />
/<br />
// O<br />
\<br />
\ O<br />
Cu<br />
Cu<br />
/ O_H<br />
\ O \<br />
/ O /<br />
\ O_H<br />
C � O
SFDB ^&\<br />
FNJVBC FQYFUJ
A (Li) = 7 (0,927) + 6 (0073) = 6, 94<br />
r<br />
fhct,j,c bctsb fnjvt,b= hjvkt,cfw thsyfbhb vfcehb hbw[dt,b<br />
fmdc= vfuhfv bcbyb ufyc[dfdlt,bfy fnjv,bhsdbc ve[nbc cblblbs\<br />
fcts fnjvt,c b p j ,fht,b tojlt,f\ vfufkbsfl=<br />
40 40 40<br />
18 Ar,<br />
19 K,<br />
20 Ca \<br />
bpj,fht,c fnjv,bhsdib ghjnjyt,bcf lf ytbnhjyt,bc cfthsj<br />
hbw[db thsyfbhb fmdc= vfuhfv bcbyb ghjnjyt,bc (Z) lf ytbnhjyt,bc<br />
(n) hbw[dbs ufyc[dfdlt,bfy\<br />
wyj,bkbf fuhtsdt c[dflfc[df tktvtynbc fnjvt,b= hjvtksf<br />
fnjv,bhsdib vjsfdct,ekbf ytbnhjyt,bc njkb lf ghjnjyt,bc<br />
c[dflfc[df hfjltyj,f\ vfs bpjnjyt,b tojlt,f\ vfufkbsfl=<br />
70 72 74<br />
30 Zn,<br />
32 Ge,<br />
34 Se (30 P, 40 n) (32 P, 40 n) (34 P, 40 n)<br />
fnjvsf tktmnhjyekb ufhct,bc fqyfuj,f<br />
fnjvb hsekb fqyfuj,bc vmjyt tktmnhjytbnhfkehb cbcntvff\<br />
bub itlut,f lflt,bsfl lfve[nekb fnjv,bhsdbcf lf vbc<br />
bhudkbd vj.hfdb efh'jabsfl lfve[nekb tktmnhjyt,bcfufy\<br />
tktmnhjyt,bc hbw[db fnjvib elhbc fnjv,bhsdbc ve[nbc cblbltc<br />
(ghjnjyt,bc hfjltyj,fc)\ vfifcflfvt= tktvtynbc hbuj,hbdb<br />
yjvthb gthbjlek cbcntvfib udbxdtyt,c hjujhw fnjv,bhsdbc<br />
lflt,bsb ve[nbc (ghjnjybc) hbw[dc= fctdt fnjv,bhsdbc ufhitvj<br />
vj.hfdb tktmnhjyt,bc hfjltyj,fcfw\<br />
mdfynehb vtmfybrbc sdfkcfphbcbs= tktmnhjyc f[fcbfst,c<br />
hjujhw rjhgecrekehb= fctdt nfkqehb ,eyt,f\ bub vj.hfj,c<br />
fnjvbc vstk vjwekj,fib lf ofhvjmvybc t\o\ tktmnhjyek<br />
qhe,tkc= hjvtkbw fqothc tktmnhjybc vlujvfhtj,fc fnjvib\<br />
tktmnhjyekb qhe,kbc cbvrdhbdt fnjvehb cbdhwbc c[dflfc[df<br />
yfobkib c[dflfc[dff\ cbdhwbc bv yfobkc= hjvtkibw 'dtkfpt<br />
vtnbf tktmnhjybc 'jaybc fk,fsj,f= t\b\ 'dtkfpt vtnbf tktmnhjyekb<br />
qhe,kbc cbvrdhbdt= jh,bnfkb tojlt,f\<br />
fnjvib tktmnhjybc vlujvfhtj,fc f[fcbfst,ty js[b mdfynehb<br />
hbw[dbs\ tctybf|<br />
n _ vsfdfhb mdfynehb hbw[db<br />
� _ jh,bnfkehb mdfynehb hbw[db<br />
m _ vfuybnehb mdfynehb hbw[db<br />
s _ cgbyehb mdfynehb hbw[db<br />
vsfdfhb mdfynehb hbw[db _ n fqybiyfdc tythutnbrekb<br />
ljybc yjvthc= ufycfpqdhfdc tktmnhjybc tythubfc fnjvib lf<br />
bqt,c yfnehfkeh hbw[dsf vorhbdbc vybidytkj,t,c n = 1, 2, 3, 4,<br />
...�\ vbcb vybidytkj,f lfvjrblt,ekbf tktmnhjybc lfijht,fpt<br />
fnjv,bhsdblfy\ bub f[fcbfst,c bv tktmnhjybc tythubfc= hjvtkcfw<br />
ezbhfdc vjwtvekb tythutnbrekb ljyt\ 'dtkfpt vwbht<br />
tythubf uffxybf gbhdtkb tythutnbrekb ljybc tktmnhjyt,c\<br />
t\b\ bv ljybc= hjvtkbw 'dtkfpt f[kjf fnjv,bhsdsfy\ fnjv-<br />
,bhsdblfy hfw eahj lfijht,ek tythutnbrek ljytptf vjsfdct,ekb<br />
tktmnhjyb= vbs eahj vtnbf vbcb tythubf\<br />
tktmnhjyt,bc tythubfpt= fye vsfdfh mdfyneh hbw[dpt lfvjrblt,ekt,bs<br />
fhxtdty K, L, M, N, O, P, Q tythutnbrek ljytt,c=<br />
hjvkt,bw vsfdfhb mdfynehb hbw[dbc itvltu vybidytkj,t,c gfce[j,c|<br />
K tythutnbrekb ljybcfsdbc n = 1<br />
L tythutnbrekb ljybcfsdbc n = 2<br />
M tythutnbrekb ljybcfsdbc n = 3<br />
N tythutnbrekb ljybcfsdbc n = 4<br />
O tythutnbrekb ljybcfsdbc n = 5<br />
P tythutnbrekb ljybcfsdbc n = 6<br />
Q tythutnbrekb ljybcfsdbc n = 7<br />
fnjvib tythutnbrekb ljytt,bc hbw[db njkbf bv gthbjlbc<br />
yjvhbc= hjvtkibw tktvtynb bv'jat,f\ ^ gthbjlbc tktvtynt,c<br />
thsb tythutnbrekb ljyt fmdc+ ^^ gthbjlbc tktvtynt,c _ jhb+<br />
^^^ gthbjlbcfc _ cfvb lf f\i\<br />
44 45
tythutnbrek ljytpt tktmnhjyt,bc vfmcbvfkehb hfjltyj,f<br />
ufybcfpqdht,f ajhvekbs N = 2n 2 = cflfw N _ tktmnhjyt,bc<br />
hfjltyj,ff= n _ tythutnbrekb ljybc yjvthb= fye vsfdfhb mdfynehb<br />
hbw[db\<br />
hjwf n = 1 N = 2.1 2 = 2; t\b\ gbhdtk tythutnbrek ljytpt<br />
vfmcbvfkehfl itb.kt,f ,heyfdltc 2 tktmnhjyb\<br />
n = 2 N = 2 . 2 2 = 8; t\b\ vtjht tythutnbrek ljytpt<br />
vfmcbvfkehfl itb.kt,f ,heyfdltc 8 tktmnhjyb\<br />
n = 3 N = 2 . 3 2 = 18; t\b\ vtcfvt tythutnbrek ljytpt itb.kt,f<br />
,heyfdltc 18 tktmnhjyb\<br />
n = 4 N = 2 . 4 2 = 32; t\b\ vtjs[t tythutnbrek ljytpt itb.kt,f<br />
,heyfdltc 32 tktmnhjyb lf f\i\<br />
ihtc= hjvtkptw ,heyfdc 2n 2 tktmnhjyb= tojlt,f lfchekt-<br />
,ekb= fye xfrtnbkb iht\<br />
jh,bnfkehb= fye sfyfehb mdfynehb hbw[db _ � udf.ktdc<br />
ofhvjlutyfc jh,bnfkbc ajhvfpt lf tktmnhjybc tythubfpt=<br />
tythutnbrekb ljybc afhukt,ib\ bub bqt,c vybidytkj,t,c| 0= 1=<br />
2= 3= 4= \\\\ (n _ 1)-vlt= cflfw n vsfdfhb mdfynehb hbw[dbf\ hjwf=<br />
n = 1 n = 2 n = 3 n = 4<br />
� = 0 � = 0,1 � = 0,1,2 � = 0,1,2,3<br />
tythubbc itcf,fvbcfl tythutnbrekb ljytt,b= lfo't,ekb n=<br />
= 2-lfy= b'jaf mdtljytt,fl= hjvtksf hbw[db vsfdfhb mdfynehb<br />
hbw[dbc vybidytkj,bc njkbf| ^ tythutnbrek ljytc fmdc thsb<br />
mdtljyt= vtjhtc _ 2= vtcfvtc _ 3 lf f\i\ vbqt,ekbf mdtljytt,bc<br />
fqybidyf kfsbyehb fcjt,bs| lf s, p, d, f f\i\<br />
jh,bnfkehb mdfynehb itcf,fvbcb tythutnbrekb<br />
hbw[db mdtljytt,b<br />
� = 0 s<br />
� = 1 p<br />
� = 2 d<br />
� = 3 f<br />
mdtljytt,b sfdbc v[hbd itlut,f jh,bnfkt,bcfufy\ s mdtljyt<br />
itlut,f 1s-jh,bnfkbcufy= p mdtljyt 3p-jh,bnfkbcfufy= d mdtljyt<br />
_ 5d-jh,bnfkbcfufy lf f mdtljyt _ 7f-jh,bnfkbcufy\ ufvjrdktdt,bs<br />
lflutybkbf= hjv s-jh,bnfkc fmdc cathjc ajhvf<br />
lf cbdhwtib vbvfhsekt,f fh f[fcbfst,c\ p-jh,bnfkt,c fmdc ]fyntkbc=<br />
fye vjwekj,bsb hdbfybc ajhvf lf cfvbdt p-jh,bnfkb<br />
ehsbthsgthgtylbrekfhekbf= fvbnjv vfs ufyb[bkfdty cbdh-<br />
yf[\ 1\ s, p, d tktmnhjyekb jh,bnfkt,bc ajhvf lf<br />
cbdhwbsb jhbtynfwbf<br />
46 47<br />
P z<br />
P x<br />
dz 2 dxz dx 2 -y 2<br />
dyz dxy<br />
P y
wbsb rjjhlbyfnt,bc qth.bc vbvfhs\ d- lf f-jh,bnfkt,c fmdc<br />
eahj hsekb utjvtnhbekb ajhvf\<br />
vfuybnehb mdfynehb hbw[db _ m ufycfpqdhfdc tktmnhjyekb<br />
jh,bnfkt,bc jhbtynfwbfsf hbw[dc vfuybneh dtkib\<br />
vfuybnehb mdfynehb hbw[db lfvjrblt,ekbf jh,bnfkeh mdfyneh<br />
hbw[dpt lf bwdkt,f _ � -lfy + � -vlt\ vfuybnehb mdfynehb<br />
hbw[dbc vybidytkj,fsf hfjltyj,f ufvjbsdkt,f ajhvekbs (2 � +1)=<br />
cflfw � _ jh,bnfkehb mdfynehb hbw[dbf\<br />
hjwf � = 0, t\b\ udfmdc s mdtljyt lf itcf,fvbcfl s jh,bnfkb=<br />
vfiby m-bc vybidytkj,fsf hfjltyj,f njkb bmyt,f (2 . 0 + 1) = 1,<br />
t\b\ s jh,bnfkc fmdc thsb jhbtynfwbf= hjvtkbw cmtvfnehfl<br />
thsb e/htlbs fqbybiyt,f _ �+<br />
hjwf � = 1, t\b\ udfmdc p mdtljyt= hjvtkcfw ittcf,fvt,f 3p<br />
jh,bnfkb= vfiby m-bc vybidytkj,fsf hfjltyj,f njkb bmyt,f<br />
(2 . 1 + 1) = 3, t\b\ p jh,bnfkt,c fmdc cfvb jhbtynfwbf vfuybneh<br />
dtkib lf cmtvfnehfl cfvb e/htlbs ufvjbcf[t,f _<br />
���<br />
\<br />
fyfkjubehfl= d jh,bnfkt,bcsdbc udtmyt,f m-bc [esb<br />
vybidytkj,f= t\b\ [esb jhbtynfwbf cbdhwtib lf ufvjbcf[t,f<br />
itvltuyfbhfl| �����<br />
f jh,bnfkt,bcsdbc udtmyt,f m-bc 7 vybidytkj,f= hfw cmtvfnehfl<br />
itvltuyfbhfl ufvjbcf[t,f| �������<br />
cgbyehb mdfynehb hbw[db _ s f[fcbfst,c tktmnhjybc ,heydfc<br />
cfresfhb qth.bc ufhitvj= cffsbc bchbc vbvfhsekt,bs lf<br />
1<br />
cfobyffqvltujl lf bqt,c vybidytkj,t,c ± \ tktvtynsf fnjvt,ib<br />
2<br />
tktmnhjyt,bc ufyfobkt,fc ufycfpqdhfdc gfekbc ghbywbgb=<br />
tythubbc vbybvevbc ghbywbgb= ]eylbc otcb lf rktxrjdcrbc otcb\<br />
gfekbc ghbywbgbc sfyf[vfl| fh itb.kt,f ths jh,bnfpt ,heyfdltc<br />
jhb bctsb tktmnhjyb= hjvlt,cfw js[bdt mdfynehb hbw[db<br />
thsyfbhb tmyt,f\ fmtlfy ufvjvlbyfht= dbyfblfy s mdtljytc<br />
fmdc thsb jh,bnfkb= vfcpt itb.kt,f vjsfdcltc vfmcbvev 2<br />
p<br />
x<br />
p<br />
y<br />
p<br />
z<br />
tktmnhjyb cfobyffqvltuj cgbyt,bs �= ��<br />
p mdtljytc fmdc cfvb<br />
jh,bnfkb lf vfcpt vjsfdclt,f 6 tktmnhjyb= d-pt 10 tktmnhjyb<br />
lf f-pt _ 14 tktmnhjyb\<br />
evwbhtcb tythubbc ghbywbgbc sfyf[vfl| fnjvib tktmnhjybc<br />
'dtkfpt eahj vluhfl vlujvfhtj,fc ittcf,fvt,f vbcb itcf.kj<br />
vbybvfkehb tythubf\ t\b\ mdtljytt,pt tktmnhjyt,bc ufyfobkt-<br />
,bcfc /th itbdct,f bc mdtljytt,b= hjvlt,cfw vbybvfkehb tythubf<br />
fmdc\ tythubbc phlbc vb[tldbs rb mdtljytt,b itvltuyfbhfl fhbc<br />
ufykfut,ekb|<br />
1s
gbhdtk itvs[dtdfib cgbyehb mdfynehb hbw[dt,bc /fvbc f,-<br />
1 1 1 1<br />
cjkenehb vybidytkj,t,b vfmcbvfkehbf ( � s � � � � 1 )\<br />
2 2 2 2<br />
vtjht itvs[dtdfib rb /fvehb cgbyehb mdfynehb hbw[dt,bc f,-<br />
1<br />
cjkenehb vybidytkj,f yfrkt,bf ( � s � )\ 2<br />
fnjvib tktmnhjyt,bc ufyfobkt,fc tythutnbrekb ljytt-<br />
,bcf lf mdtljytt,bc vb[tldbs ufvjcf[fdty tktmnhjyekb ajhvekt,bs\<br />
[ibhfl tktmnhjyekb qhe,kt,bc cnhemnehfc ufvjcf[fdty<br />
tythutnbrekb= fye mdfynehb e/htlt,bs\ tc fhbc uhfabrekb<br />
tktmnhjyekb ajhvekt,b= cflfw e/htlb jh,bnfkbf= bcfhb _<br />
tktmnhjyb= bchbc vbvfhsekt,f _ cgbyb\<br />
ufydb[bkjs= hjujh [lt,f fnjvsf tktmnhjyekb ajhvekt,bc<br />
itlutyf|<br />
jh,bnfkb vbybvfkehb tythubbs _ tc fhbc 1s jh,bnfkb\<br />
o'fk,flbc fnjvbcsdbc bub lfrfdt,ekbf thsflthsb tktmnhjybs=<br />
fvbnjv o'fk,flbc fnjvbc tktmnhjyek ajhvekfc tmyt,f<br />
fctsb cf[t| 1s1 = uhfabrekb tktmnhjyekb ajhvekf rb bmyt,f<br />
n = \<br />
1s jh,bnfkbc itdct,f vsfdhlt,f He-ib (Z = 2)\ vbcb tktmnhjyekb<br />
ajhvekff 1s2 = uhfabrekb tktmnhjyekb ajhvekf bmyt,f<br />
\<br />
vjvltdyj tktvtynt,ibw tktmnhjyt,bs mdtljytt,bc itdct-<br />
,bc sfyvbvltdhj,f tmdtvlt,fht,f gfekbcf lf evwbhtcb tythubbc<br />
ghbywbgc lf vbvlbyfhtj,c ]eylbc otcbcf lf rktxrjdcrbc otcbc<br />
lfwdbs\<br />
'jdtkbdt ptvjsmvekbc ufsdfkbcobyt,bs= fpjnbc fnjvbc<br />
tktmnhjyek ajhvekfc tmyt,f itvltub cf[t| N (Z = 7) 1s22s22p3 s<br />
��<br />
���<br />
=<br />
uhfabrek tktmnhjyek ajhvekfc rb fctsb|<br />
��� n = 2 � � �<br />
p<br />
s<br />
��<br />
n = 1 ���<br />
��<br />
���<br />
�<br />
pjubthsb tktvtynbcsdbc mdtljytt,bc tktmnhjyt,bs itdct,f<br />
vbvlbyfhtj,c ptvjs ufy[bkekb ghbywbgt,blfy ufhrdtekb<br />
uflf[hbs\ vfufkbsfl= mhjvbcf lf cgbkty.bc fnjvt,ib [lt,f tktmnhjyt,bc<br />
uflfcdkf (xfdfhlyf) 4s mdtljyblfy 3d-pt= hbc itltuflfw<br />
fv tktvtynt,bc tktmnhjyek ajhvekt,c fmdc itvltub<br />
cf[t|<br />
24 Cr - 1s2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 1 3d 5<br />
29 Cu - 1s2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 1 3d 10<br />
bvbc vb[tldbs= se hjvtkb jh,bnfkb (s, p, d, f) erfdbf fnjvbc<br />
,jkj tktmnhjyc= ufyfc[dfdt,ty s, p, d lf f tktvtynt,c\ ^ f lf ^^ f<br />
mdt/ueabc tktvtynt,b vbtresdyt,f s-tktvtynt,c\ tktvtynt,b<br />
^^^ f -lfy &^^ f mdt/ueabc xfsdkbs vbtresdyt,f p-tktvtynt,c= ^ , -<br />
lfy &^^ , mdt/ueabc xfsdkbs _ d-tktvtynt,bf= [jkj kfysfyjblt,b<br />
lf fmnbyjblt,b _ f-tktvtynt,c ofhvjflutyc\<br />
fnjvbc fqyfuj,f lf gthbjlekj,bc rfyjyb<br />
fnjvbc fqyfuj,bc itcofdkfv lfudfyf[f= hjv tktvtynt,bc<br />
sdbct,t,b .bhbsflfl ufybcfpqdht,f fhf fnjvehb vfcbs= fhfvtl<br />
fnjvbc ,bhsdbc ve[nbc cblblbs\ fnjvbc ,bhsdbc ve[nbc cblbltptf<br />
lfvjrblt,ekb tktvtynbc 'dtkf sdbct,f lf fuhtsdt vbcb<br />
vlt,fhtj,f gthbjlek cbcntvfib\ fvfcsfy lfrfdibht,bs= wdkbkt,f<br />
ufybwflf l\b\ vtyltkttdbc gthbjlekj,bc rfyjybc ajhvekbht,fvfw|<br />
tktvtynbc sdbct,t,b= fuhtsdt vfsb yfthst,bc ajhvt,b<br />
lf sdbct,t,b gthbjlek lfvjrblt,ekt,fibf vfsb fnjvbc ,bhsdbc<br />
ve[nbc cblbltcsfy\<br />
vtyltkttdbc tktvtynsf gthbjlekb cbcntvf pecnfl ufvj[fnfdc<br />
gthbjlekj,bc rfyjyc lf= fvfcsfy thsfl= tktvtynbc<br />
fnjvbc fqyfuj,fc\<br />
fnjvbc fqyfuj,bc stjhbf rfhufl [cybc gthbjlek cbcntvfib<br />
tktvtynsf sdbct,t,bc gthbjlek wdkbkt,t,c\ fnjvbc ,bhsdbc<br />
50 51
ve[nbc cblblbc phlf 1-lfy 116-vlt bodtdc tktvtynt,bc ufht<br />
tythutnbrekb ljybc fqyfuj,bc gthbjlek ufyvtjht,fc lf hflufy<br />
tktvtynt,bc sdbct,t,b .bhbsflfl lfvjrblt,ekbf ufht ihbc<br />
tktmnhjyt,bc hfjltyj,fpt= fvbnjv bcbyb gthbjlekfl vtjhlt,f\<br />
fvfibf gthbjlekb cbcntvbc abpbrehb fhcb\<br />
vfufkbsbcsdbc ufydb[bkjs ^^= ^^^ lf ^& gthbjlt,bc lfcfo'bcib<br />
vjsfdct,ekb tktvtynt,b _ Li _ 2 \ 1= Na _ 2 \ 8 \ 1= K _ 2 \ 8 \ 8 \ 1\<br />
vfs ufht ihtpt fhbc 1s tktmnhjyb lf fvbnjvfw fv;qfdyt,ty<br />
vcufdc sdbct,t,c\ bcbyb tktmnhjyekb ihbc lfcfchekt,kfl fldbkfl<br />
ufcwtvty fv ths tktmnhjyc= hfw ufyfgbhj,t,c vfs kbsjyeh<br />
sdbct,t,c= [jkj fv gthbjlbc ,jkjib vjsfdct,ek tktvtynt,c<br />
ufht ihtpt fmds 8 tktmnhjyb (s 2 p 6 )\ vfsb ufht iht lfchekt,tkbf\<br />
tc tktvtynt,b bythnekb fbht,bf (Ne, Ar, Kr)\<br />
vwbht gthbjlt,ib fnjvuekbc lflt,bsb ve[nbc cblblbc<br />
phlfcsfy thsfl ufht ihtpt tktmnhjyt,bc hbw[db bphlt,f (1lfy<br />
2-vlt ^ gthbjlib lf 1-lfy 8-vlt ^^ lf ^^^ gthbjlt,ib)= hfw<br />
[cybc tktvtynt,bc sdbct,t,bc wdkbkt,fc kbsjyehblfy (gthbjlt,bc<br />
lfcfo'bcib) fhfkbsjyt,bcfrty (gthbjlt,bc ,jkjc)\ gthbjlt,bc<br />
lfcfo'bcib= ufhlf ^ gthbjlbcf= vjsfdct,ekbf nent<br />
kbsjyt,b= itvltu kbsjyehb sdbct,t,b sfylfsfyj,bs cecnlt,f<br />
lf bphlt,f fhfkbsjyehb sdbct,t,b\ cfdfktynj ihtib tktmnhjyt,bc<br />
hbw[dbc phlfcsfy thsfl vwbhlt,f tktmnhjyt,bc ufwtvbc<br />
eyfhb lf bphlt,f tktmnhjyt,bc vbthst,bc eyfhb\ hfw<br />
eahj fldbkfl ufcwtvc tktvtynbc fnjvb tktmnhjyt,c= vbs eahj<br />
vrdtshfl tmyt,f ufvjv;qfdyt,ekb kbsjyehb sdbct,t,b+ hfw<br />
eahj fldbkfl vbbthst,c tktvtynbc fnjvb tktmnhjyt,c= vbs<br />
eahj vrdtshfl tmyt,f ufvjv;qfdyt,ekb fhfkbsjyehb sdbct,t,b\<br />
lblb gthbjlbc keo vorhbdt,ib fnjvuekbc ve[nbc cblblbc<br />
phlbcfc ufht ihtib tktmnhjyt,bc hfjltyj,f hxt,f velvbdb<br />
lf nbkb 2-bc fy 1-bc= fvbnjv= cfyfv ,jkjc obyf ihbc itdct,f<br />
vbvlbyfhtj,c= tktvtynt,bc sdbct,t,b fv hbut,ib ufycfresht,bs<br />
ytkf bwdkt,f+ [jkj lblb gthbjlt,bc rtyn vorhbdt,ib fnjvbc<br />
,bhsdbc ve[nbc cblblbc phlfcsfy thsfl bphlt,f tktmnhjyt,bc<br />
hfjltyj,f (1-lfy 8-vlt) ufht ihtib= hbc ufvjw tktvtynt,bc<br />
sdbct,t,bc wdkbkt,f rdkfd vrdtshfl vbvlbyfhtj,c\<br />
fnjvbc fqyfuj,f rfhufl [cybc vsfdfhb lf sfyfehb mdt/ueat,bc<br />
fhct,j,fc\ tc lf'jaf ufygbhj,t,ekbf bvbs= hjv tktvtynt,c<br />
tythutnbrekb ljytt,b tktmnhjyt,bs c[dflfc[dfyfbhfl<br />
tdct,f\ rth.jl= vsfdfhb mdt/ueabc tktvtynt,c tdct,f s mdtljyt<br />
(s tktvtynt,c) fy p mdtljyt (p tktvtynt,c) ufht ihbcf\ sfyfehb<br />
mdt/ueabc tktvtynt,c tdct,f ufhtcobyf ihbc d mdtljyt (d tktvtynt,b)=<br />
[jkj kfysfyjblt,c lf fmnbyjblt,c itcf,fvbcfl 4f lf<br />
5f mdtljytt,b\<br />
fvudfhfl= sbsjtek mdt/ueaib ufthsbfyt,ekbf tktvtynt,b=<br />
hjvtksf fnjvt,cfw fmdc tktmnhjyekb ihtt,bc vcufdcb fqyfuj,f\<br />
fvfcsfy= vsfdfhb mdt/ueabc tktvtynt,bc ufht ihbc tktmnhjyt,bc<br />
hbw[db tvs[dtdf /ueabc yjvthc= [jkj sfyfehb<br />
mdt/ueabc tktvtynt,bc fnjvt,c rb fmdc jhb fy thsb tktmnhjyb\<br />
cojhtl tc ufyc[dfdt,f fqyfuj,fib ufyfgbhj,t,c vfsb sdbct,t,bc<br />
c[dflfc[dfj,fc= hbc ufvjw bcbyb vjsfdct,ekb fhbfy thsb lf bubdt<br />
/ueabc c[dflfc[df mdt/ueaib\ fct vfufkbsfl= &^^ /ueabc vsfdfh<br />
mdt/ueaib vjsfdct,ekbf ]fkjutyt,b= hjvtksf fnjvt,c ufht<br />
ihtpt fmdc 7 tktmnhjyb= [jkj sfyfeh mdt/ueaib vjsfdct,ek<br />
Mn-bc mdt/ueabc tktvtynt,c _ 2 tktmnhjyb\ gbhdtkb nbgehb<br />
fhfkbsjyt,bf= [jkj vtjht _ kbsjyt,b= vfuhfv fv /ueabc tktvtynt,c<br />
cfthsj sdbct,fw fmdc= rth.jl bc= hjv vfsb fnjvt,b<br />
htfmwbfib vjyfobktj,c 7-7 tktmnhjybs= t\b\ mbvbehb ,vf ofhvjbmvyt,f<br />
7- tktmnhjybs (ufvjyfrkbcbf F)\ fvbs fhbc ufygbhj,t-<br />
,ekb vfsb vcufdct,f= vfuhfv bjlbc fnjvc cfdfktynj tktmnhjyt-<br />
,b fnjv,bhsdblfy eahj lfijht,ekb fmdc= dblht asjhc= hbc ufvjw<br />
bjlbc fnjvc cecnfl fmdc itrfdibht,ekb tc tktmnhjyt,b lf<br />
fvbnjv bjlbc fnjvt,b fldbkfl ufcwtvc tktmnhjyt,c lf ite.kbf<br />
kbsjyehb sdbct,t,bc ufvjv;qfdyt,f= hfcfw dth dbn'dbs asjhpt\<br />
fctsbdt rfyjypjvbtht,f itbvxytdf lfyfhxty /ueat,ibw\ fctsb<br />
vblujvbs fb[cyt,f H-bc vlt,fhtj,f thslhjekfl gthbjlekb<br />
52 53
cbcntvbc ^ lf &^^ /ueaib\ ^ /ueabc vsfdfhb mdt/ueabc tktvtynt,bc<br />
vcufdcfl vfc ufht cfdfktynj ihtpt fmdc thsb tktmnhjyb\<br />
mbvbeh htfmwbt,ib vjyfobktj,bc lhjc fldbkfl ufcwtvc fv ths<br />
tktmnhjyc lf uflflbc +1 ve[nbfy bjyib= fvbnjv o'fk,flb eylf<br />
vlt,fhtj,ltc ^ /ueaib\ vtjht v[hbd= o'fk,flbc fnjvc lfchekt,ekb<br />
(2-tktmnhjybfyb) ihbc itcfmvytkfl czbhlt,f thsb<br />
tktmnhjyb\ vfc eyfhb fmdc itbthsjc thsb tktmnhjyb &^^ /ueabc<br />
vsfdfhb mdt/ueabc tktvtynt,bc _ ]fkjutyt,bc vcufdcfl\<br />
o'fk,flb fv itvs[dtdfib fv;qfdyt,c fhfkbsjyeh sdbct,t,c= fvbnjv<br />
bc eylf vlt,fhtj,ltc &^^ /ueabc vsfdfh mdt/ueaib\ fmtlfy<br />
ufvjvlbyfht= ufcfut,bf= hfnjv fhbc o'fk,flb vjsfdct,ekb<br />
thslhjekfl gthbjlekb cbcntvbc ^ lf &^^ /ueaib\<br />
gthbjlek cbcntvfib tktvtynt,b js[ flubkfc fh fhbc ufykfut,ekb<br />
fnjvehb vfcbc phlbc vb[tldbs\ tctybf| Ar (39= 948) lf<br />
K (39= 102)+ Co (58= 933) lf Ni (58=71)+ Te (127=6) lf J(126= 9)=<br />
Th (232=0) lf Pa (231= 0)\ fv uflf[dtdt,c rfhufl [cybc fnjvbc fqyfuj,f=<br />
hjvkbc sfyf[vflfw= tktvtynbc sdbct,t,b lfvjrblt,ekbf<br />
fnjvbc ,bhsdbc ve[nbc cblbltpt\ fnjvbc ,bhsdbc ve[nbc cblblbc<br />
phlbc vb[tldbs rb bcbyb cojhfl fhbfy ufykfut,ekb gthbjlek<br />
cbcntvfib\<br />
bjybpfwbbc tythubf= tktmnhjybcflvb cohfadf lf<br />
tktmnhjefh'jabsj,f<br />
fnjvbc ths-ths vybidytkjdfy vf[fcbfst,tkc ofhvjflutyc<br />
bjybpfwbbc tythubf\ tc bc tythubff= hjvtkbw cfzbhjf yjhvfkeh<br />
vlujvfhtj,fib v'jab fnjvblfy tktmnhjybc vjcfo'dtnfl lf<br />
ecfchekjl lblb vfy.bkbs lfcfijht,kfl\ bjybpfwbbc tythubfc<br />
ufvjcf[fdty tktmnhjydjknt,bs lf f[fcbfst,c tktmnhjybc ufwtvbc<br />
eyfhc\ bjybpfwbbc tythubfpt vybidytkjdfyobkfl fhbc lfvjrblt,ekb<br />
mbvbehb ,vbc [fcbfsb lf cbvnrbwt= fuhtsdt= fnj-<br />
vbc fqvlutyb sdbct,f= fye _ hfw eahj vwbhtf bjybpfwbbc tythubf=<br />
vbs eahj fldbkfl ufcwtvc fnjvb tktmnhjyt,c lf vbs eahj<br />
rfhub fqvlutybf\<br />
bjybpfwbbc tythubbc cblblt lfvjrblt,ekbf fnjvbc hflbecpt=<br />
,bhsdbc ve[npt lf tktmnhjyek rjyabuehfwbfpt\<br />
nent kbsjyt,bc bjybpfwbbc tythubf eahj yfrkt,bf= dblht<br />
nentvbofsf kbsjyt,bc= hflufy ntne kbsjyt,bc fnjvt,c cfdfktynj<br />
s tktmnhjyt,b ufeo'dbkt,tkb fmdc= nentvbofsf kbsjyt,c<br />
rb _ ufo'dbkt,ekb\<br />
thsb gthbjlbc tktvtynt,bcsdbc bjybpfwbbc tythubf bphlt,f<br />
vfhw[yblfy vfh/dybd= hflufy bphlt,f fnjv,bhsdbc ve[nb\<br />
mdt/ueat,ib bjybpfwbbc tythubf vwbhlt,f ptvjlfy mdtvjs=<br />
hflufy bphlt,f vfy.bkb tktmnhjycf lf fnjv,bhsdc ijhbc= hbc<br />
ufvjw fnjv,bhsdb cecnfl bpblfdc ufht ihbc tktmnhjyc lf fvbnjv<br />
eahj vwbht tythubff cfzbhj tktmnhjybc vjcfo'dtnfl\<br />
bjybpfwbbc tythubf ufdktyfc f[ltyc tktvtynt,bc mbvbeh<br />
sdbct,t,pt= rth.jl= hfw eahj vwbhtf bjybpfwbbc tythubf= vbs<br />
vrdtshfl fmdc ufvjcf[ekb tktvtync kbsjyehb sdbct,t,b lf gbhbmbs\<br />
fnjvt,c ite.kbf fhf vfhnj ufcwtc= fhvtl itbthsjc rbltw<br />
tktmnhjyt,b\ tythubfc= hjvtkbw ufvjb'jaf fnjvsfy thsb<br />
tktmnhjybc vbthst,bcfc= tojlt,f tktmnhjybcflvb cohfadf\<br />
tktmnhjybcflvb cohfadf= bjybpfwbbc tythubbc vcufdcfl=<br />
ufvjbcf[t,f tktmnhjydjknt,ib\ tktmnhjybcflvb cohfadbc cblblt<br />
'dtkf tktvtynbcfsdbc fh fhbc wyj,bkb= hflufy vbcb ufpjvdf<br />
cfrvfjl .ytkbf\<br />
tktmnhjybcflvb cohfadf bcts tktvtynt,c f[fcbfst,c= hjvtksf<br />
fnjvt,bc ufht tythutnbrek ljytpt 4-pt vtnb cfdfktynj<br />
tktmnhjyb vj.hfj,c\ fnjvbc vbth tktmnhjyt,bc vbthst,bcfc<br />
ofhvjbmvyt,f efh'jabsfl lfve[nekb bjyb\ fv lhjc tc fnjvt,b<br />
fqlut,f lf ;fyufdc c[df fnjvt,c\ tktmnhjyt,bc vbthst,f lfvf[fcbfst,tkbf<br />
fhfkbsjyt,bc fnjvt,bcfsdbc\ tktmnhjybcflvb<br />
54 55
cohfadbc hbw[j,hbdb vybidytkj,bc phlfcsfy thsfl bphlt,f<br />
tktvtynbc ;fyudbsb eyfhb\<br />
tktvtynbc fnjvbc eyfhc vjktrekfib sfdbcrty vbbpbljc<br />
c[df fnjvbc tktmnhjyt,b= tktmnhjefh'jabsj,f tojlt,f\<br />
tktmnhjefh'jabsj,bc pjvfl bsdkt,f bc tythubf= hjvtkbw<br />
njkbf bjybpfwbbc tythubbc (I) lf tktmnhjybcflvb cohfadbc<br />
(E) hbw[j,hbd vybidytkj,fsf /fvbc yf[tdhbc|<br />
I � E<br />
x = cflfw= x- tktmnhjefh'jabsj,ff\<br />
2<br />
f,cjkenehb tktmnhjefh'jabsj,bc yfwdkfl b[vfht,f<br />
afhlj,bsb tktmnhjefh'jabsj,f= hjvkbc thstekfl vbxytekbf<br />
kbsbevbc tktmnhjefh'jabsj,f\ c[df tktvtynt,bc<br />
tktmnhjefh'jabsj,f ufvjbsdkt,f vfsb f,cjkenehb tktmnhjefh'jabsj,bc<br />
afhlj,bs kbsbevbc tktmnhjefh'jabsj,fcsfy\<br />
gjkbyubc vbth ,vbc tythubbc cfae.dtkpt ufycfpqdhek<br />
bmyf tktvtynt,bc tktmnhjefh'jabsj,f (w[h\ 1)\<br />
H<br />
2,1<br />
tktvtynt,bc afhlj,bsb tktmnhjefh'jabsj,f<br />
gjkbyubc vb[tldbs<br />
Li Be B C N O F<br />
1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0<br />
Na Mg Al Si P S Cl<br />
0,9 1,2 1,5 1,8 2,1 2,5 3,0<br />
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br<br />
0,8 1,0 1,3 1,5 1,6 1,5 1,5 1,8 1,8 1,9 1,6 1,6 1,8 1,8 2,0 2,4 2,8<br />
Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I<br />
0,8 1,0 1,2 1,4 1,6 1,8 1,9 2,2 2,2 2,2 1,9 1,7 1,7 1,8 1,9 2,1 2,5<br />
Cs Ba La-Lu Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Rb Bi Po At<br />
0,7 0,9 1,1-1,2 1,3 1,5 1,7 1,9 2,2 2,2 2,2 2,4 1,9 1,8 1,8 1,9 2,0 2,2<br />
Fr Ra Ac Th Pa U Np-Lw<br />
0,7 0,9 1,1 1,3 1,5 1,7 1,3<br />
w[hbkb 1\<br />
w[hbkblfy xfyc= hjv fnjvsf tktmnhjyekb cnhemnehbc<br />
ufhsekt,fcsfy thsfl sbsjtek gthbjlib tktvtynt,bc tktmnhjefh'jabsj,bc<br />
cblblt bphlt,f= wfkrtek /ueat,ib rb<br />
rkt,ekj,c\ fvbc vb[tldbs= gbhdtkb /ueabc s-tktvtynt,b (nent<br />
kbsjyt,b) [fcbfslt,f vwbht tktmnhjefh'jabsj,bs= [jkj<br />
vtidblt /ueabc p-tktvtynt,b (]fkjutyt,b) elbltcb tktmnhjefh'jabsj,bs\<br />
'dtkfpt vwbht tktmnhjefh'jabsj,f f[fcbfst,c<br />
kbsbevc (1=0) lf 'dtkfpt lblb _ asjhc (4=0)\<br />
SFDB &\<br />
MBVBEHB
o'dbkt,bc ofhvjmvybs\ sfyfvtlhjdt ofhvjlutyt,bc sfyf[vfl=<br />
mbvbeh ,vfc fmdc tktmnhekb ,eyt,f= vfuhfv bc [jhwbtklt,f<br />
c[dflfc[dfyfbhfl\ fvbc vb[tldbs fhxtdty mbvbehb ,vbc cfv<br />
.bhbsfl cf[tc| rjdfktynehc= bjyehc lf kbsjyehc\<br />
bjyehb ,vbc stjhbf vjojlt,ekb bmyf 1916 otkc uthvfytkb<br />
vtwybthbc rjctkbc vbth= [jkj bvfdt otkc fvthbrtkvf vtwybthvf<br />
kebcvf ofvjf'tyf rjdfktynehb ,vbc stjhbf= hjvkbc sfyf[vfl=<br />
mbvbehb ,vf [jhwbtklt,f cfpbfhj tktmnhjyekb o'dbkt,bc<br />
ofhvjmvybs= hjvtkbw thslhjekfl tresdybc jh fnjvc\<br />
rjctkbcf lf kebcbc stjhbfpt lf'hlyj,bs fqvjwtylf mbvbehb<br />
,vbc sfyfvtlhjdt stjhbf= t\o\ dfktynehb ,vbc stjhbf\<br />
mdfynehb vtmfybrbc ofhvjlutyt,bc ufydbsfht,fv w[fl'j<br />
ufpbfht,ekb tktmnhjyekb o'dbkbc [fh/pt mbvbehb ,vbc ofhvjmvybc<br />
vbptpb\ se fnjvib tktmnhjyt,c ufydb[bkfds hjujhw<br />
tktmnhjyek qhe,kt,c= vfiby cfpbfhj o'dbkbc ofhvjmvyf itb.kt,f<br />
ofhvjdblubyjs= hjujhw fv tktmnhjyekb qhe,kt,bc uflfafhdbc<br />
itltub\<br />
,bhsdt,c ijhbc fhct,ekb zfh,b tktmnhjyekb cbvrdhbdt<br />
f[ltyc vfs ijhbc ufypbldbc .fkt,bc rjvgtycfwbfc\ fvudfhfl= .fkt,c=<br />
hjvkt,bw epheydtk'jac ,vt,bc ofhvjmvyfc= fmdc tktmnhjcnfnbrehb<br />
[fcbfsb\<br />
cfpbfhj tktmnhjyekb o'dbkt,bs lfv'fht,ek mbvbeh ,vfc<br />
tojlt,f rjdfktynehb= fye fnjvehb ,vf\<br />
rjdfktynehb ,vf ufydb[bkjs o'fk,flbc vjktrekt,bc ofhvjmvybc<br />
vfufkbspt\ o'fk,flbc vjktrekfib mbvbehb ,vbc .fkf<br />
mdfynehb vtmfybrbc gjpbwbblfy 1927 otkc vjudwtc byukbctkvf<br />
vtwybtht,vf ]tbnkthvf lf kjyljyvf\ o'fk,flbc vjktrekf itlut,f<br />
4 vbrhj yfobkfrbcfufy| jhb ,bhsdbcf lf jhb tktmnhjybcfufy<br />
(o'fk,flbc fnjv,bhsdb itvjafhukekbf cathekb s tktmnhjyekb<br />
qhe,kbs)+ fnjvt,bc cfrvfj vfy.bkpt vbf[kjt,bcfc<br />
fqb.dht,f vbpblekj,bc .fkt,b= thsb v[hbd= gbhdtkbc ,bhsdcf<br />
lf vtjhbc tktmnhjyek qhe,tkc ijhbc lf= vtjht v[hbd= gbhb-<br />
yf[\ 2\ o'fk,flbc vjktrekfib<br />
tktmnhjyekb<br />
qhe,kt,bc uflfafhdf<br />
58 59<br />
mbs\ fvfdt lhjc= fqb.dht,f ufypbldbc<br />
.fkt,b fv fnjvt,bc ,bhsdt,c ijhbc<br />
lf tktmnhjyt,c ijhbc\ vjktrekt,bc<br />
vluhflb vlujvfhtj,f vbbqotdf<br />
vfiby= hjwf vbpbldbc .fkt,b uflffzfh,t,c<br />
ufypbldbc .fkt,c\ tc gfce[j,c<br />
,vbc ufycfpqdhek cbuh.tc\<br />
t\b\ fnjvt,bc ufycfpqdhek vfy.bkpt<br />
vbf[kjdt,bcfc [lt,f vfsb tktmnhjyekb<br />
qhe,kt,bc (jh,bnt,bc) uflfafhdf=<br />
hbc itltuflfw ofhvjbmvyt,f<br />
vjktrekehb qhe,tkb= bc sfdclt,f<br />
jhbdt ,bhsdbc wtynht,c ijhbc lf<br />
fmdc ufphlbkb tktmnhjyekb cbvrd-<br />
hbdt= fvbnjv ,bhsdt,c ijhbc vfy.bkb vjktrekfib yfrkt,bf<br />
o'fk,flbc jhb fnjvbc hflbecbc /fvpt (r (H) = 0,053 y\v\+ eylf<br />
'jabkb'j 0=106 y\v\ fhbc 0=074 y\v\)\ b[\ yf[\ `2\<br />
fvudfhfl= rjdfktynehb ,vbc fq.dhbcfc [lt,f fnjvt,bc tktmnhjyekb<br />
qhe,kt,bc uflfafhdf= hfcfw sfy f[kfdc tythubbc<br />
ufvj'jaf= hbc ufvjw fnjvsf itthst,bcfc vjktrekfib cbcntvbc<br />
cfthsj tythubf vwbhlt,f\<br />
hjwf mbvbehb ,vf jhb fnjvbc sbsj s tktmnhjyekb jh-<br />
,bnfkbc uflfafhdbs [jhwbtklt,f= vbbqt,f ��(cbuvf) ,vf= cflfw<br />
tktmnhjyekb qhe,kt,bc vfmcbvfkehb uflfafhdf [jhwbtklt,f<br />
fnjvsf itvfthst,tkb [fpbc ufcodhbd\ �-,vf ofhvjbmvyt,f fuhtsdt<br />
bv itvs[dtdfib= hjwf ,vbc ofhvjmvyfib vjyfobktj,c thsb<br />
fnjvbc s-jh,bnfkb lf vtjht fnjvbc p-jh,bnfkb\ hjwf ,vf jhb<br />
p jh,bnfkbs [jhwbtklt,f= vfiby vfsb uflfafhdf itb.kt,f<br />
vj[ltc hjujhw fnjvt,bc itvfthst,tkb [fpbc ufcodhbd= fctdt<br />
fv [fpbc gthgtylbrekfhekfl= cb,hn'bc jhbdt v[fhtc= hbc itltuflfw<br />
gbhdtk itvs[dtdfib ofhvjbmvyt,f � (cbuvf) ,vf= [jkj<br />
vtjht itvs[dtdfib � (gb) ,vf\
jhb d-jh,bnfkbc uflfafhdbs ofhvjbmvyt,f hjujhw � lf<br />
� ,vt,b= fctdt itb.kt,f ofhvjbmvyfc vtcfvt nbgbc ,vf _ ��(ltknf)\<br />
fv erfyfcrytk itvs[dtdfib [lt,f d-tktmnhjyekb jh,bnfkt,bc<br />
js[upbc uflfafhdf\<br />
ptvjs fqybiyekb ,vt,bc ofhvjmvyf cmtvfnehfl ufvjcf[ekbf<br />
yf[\32-pt\<br />
yf[\ 3\ tktmnhjyekb jh,bnfkt,bc uflfafhdf<br />
rjdfktynehb ,vbc ufvjcf[df itb.kt,f<br />
c[dflfc[dfyfbhfl| f) cfdfktynj tktmnhjyt,bc<br />
othnbkt,bc cf[bs xfothbc upbs mbvbehb<br />
cbv,jkjcsfy (vfu\= H . + . H; H:H) fy<br />
,) mdfynehb e/ht,bc cf[bs<br />
[ibhfl rjdfktynj,fc ufvjcf[fdty [fpbs<br />
H_H\<br />
1s1 1s1 �� + ��<br />
���<br />
se fnjvt,c ijhbc ofhvjbmvyt,f thsb rjdfktynehb ,vf= vfiby<br />
vfc vfhnbdb ,vf tojlt,f= [jkj se vtnb _ /thflb ,vf\<br />
ufydb[bkjs mkjhbcf lf fpjnbc vjktrekbc ofhvjmvyf\<br />
1s 2<br />
Cl 2 -bc ofhvjmvyf<br />
mkjhbc fnjvbc hbuj,hbdb yjvthbf _ Z-17= tktmnhjyekb<br />
ajhvekff 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 5 = vbcsdbc cfdfktynjf vtcfvt iht<br />
��� ��<br />
3p<br />
���<br />
3s �� �� �<br />
��� hjujhw d[tlfds= mkjhbc fnjvc cfdfktynj ihtib fmdc cfvb<br />
o'dbkb lf thsb ufeo'dbkt,tkb tktmnhjyb\ mbvbehb ,vbc ofhvjmvyf<br />
[lt,f jhb fnjvbc ufeo'dbkt,tkb tktmnhjyt,bc ufo'dbkt,bc<br />
[fh/pt= hjvtkbw cfpbfhj [lt,f jhbdt fnjvbcsdbc=<br />
hbc itltuflfw lfchekt,ekb hdftktmnhjybfyb (s 2 p 6 ) iht tmyt,f<br />
mkjhbc jhbdt fnjvc lf tc cfpbfhj o'dbkb sfyf,hfl tresdybc<br />
jhbdt fnjvc\<br />
: Cl�<br />
� �Cl<br />
: �:<br />
Cl : Cl : � Cl<br />
60 61<br />
��<br />
��<br />
��<br />
��<br />
��<br />
��<br />
se v[tldtkj,fib vbdbqt,s= hjv Cl 2 -bc ofhvjmvyf [jhwbtklt,f<br />
p- tktmnhjyekb jh,bnfkt,bc uflfafhdbs= vfiby cmtvfnehfl<br />
itb.kt,f fct ufvjdcf[js|<br />
�<br />
��<br />
��<br />
�<br />
2<br />
Cl Cl<br />
ptvjs erdt bsmdf= hjv se fnjvt,c ijhbc ofhvjbmvyt,f thsb<br />
rjdfktynehb ,vf= vfiby vfc tojlt,f vfhnbdb (thsvfub) ,vf= [jkj<br />
se vtnb= vfiby vfc tojlt,f /thflb\ rth.jl= se fnjvt,c ijhbc<br />
ofhvjbmvyt,f jhb mbvbehb ,vf vfc jhvfub ,vf tojlt,f= se cfvb _<br />
cfvvfub lf f\i\ thsvfub ,vf ufvjbcf[t,f thsb [fpbs= jhvfub _<br />
jhbs lf f\i\
thflb (jhvfub lf cfvvfub) ,vt,b lfvf[fcbfst,tkbf vhfdfkdfktynjdfyb<br />
fnjvt,bcfufy ofhvjmvybkb vjktrekt,bcsdbc\<br />
vfufkbsfl ufydb[bkjs fpjnbc vjktrekbc ofhvjmvyf\<br />
N 2 -bc ofhvjmvyf<br />
fpjnc fnjvbc hbuj,hbdb yjvthbf _ Z=7= tktmnhjyekb<br />
ajhvekf| 1s 2 2s 2 2p 3 \<br />
fpjnbc fnjvc cfdfktynj ihtib fmdc cfvb ufeo'dbkt,tkb<br />
tktmnhjyb= hbc ufvjw vjktrekfib fnjvt,c ijhbc ofhvjbmvyt,f<br />
cfvb cfpbfhj tktmnhjyekb o'dbkb= hjvkt,bw sfyf,hfl tresdybc<br />
fpjnbc jhbdt fnjvc\<br />
2s<br />
��� ��� ��<br />
2p<br />
���<br />
� � �<br />
: N���N:<br />
�:<br />
N��N<br />
: �N2<br />
fpjnbc fnjvbc cfvb p jh,bnfkb ufykfut,ekfh X, Y lf Z<br />
qth.t,bc vfhsj,ekfl\ fpjnbc jhb fnjvbc vbf[kjdt,bcfc P - X<br />
tktmnhjyt,bc tktmnhjyekb<br />
jh,bnfkt,b X-qth.bc ufcodhbd<br />
uflfafhfdc thsvfytsc= hbc itltuflfw<br />
ofhvjbmvyt,f �-,vf\ P lf P Y Z<br />
jh,bnfkt,bc ehsbthsuflfafhdf<br />
vj[lt,f jh flubkpt= hbc itltuflfw<br />
ofhvjbmvyt,f �-,vt,b\ �-,vf<br />
eahj cecnb ,vff= dblht �-,vf= hfl-<br />
yf[\ 4\ mbvbehb ,vt,b fpjnbc<br />
vjktrekfib<br />
ufy jh,bnfkt,bc uflfafhdbc fht<br />
�-,vbc lhjc eahj vwbhtf= dblht<br />
��,vbc itvs[dtdfib= t\b\ fpjnbc vjktrekfib fpjnbc fnjvt,b<br />
cfvvfub ,vbs fhbc itrfdibht,ekb thsvfytssfy= thsb �-,vbs lf<br />
jhb �-,vbs\ cfvvfub ,vbc ufvj fpjnbc vjktrekf eahj vnrbwtf=<br />
dblht H 2 , Cl 2 lf c[df\ (yf[\ 4)<br />
ufyfc[dfdt,ty rjdfktynehb ,vbc jh cf[tc| gjkfhekc lf fhfgjkfhekc\<br />
fhfgjkfhekb rjdfktynehb ,vbc lhjc cfpbfhj tktmnhjyekb<br />
o'dbkbs ofhvjmvybkb tktmnhjyekb qhe,tkb<br />
cbdhwtib sfyf,hfl fhbc ufyfobkt,ekb jhbdt fnjvbc ,bhsdt,c<br />
ijhbc\ fhfgjkfhekb rjdfktynehb ,vbs thsvfytsc erfdibhlt,f<br />
thsb lf bubdt tktvtynbc fnjvt,b (vfu\= H 2 , F 2 , Cl 2 , O 2 , N 2 lf<br />
c[df)\<br />
gjkfhekb rjdfktynehb ,vbc itvs[dtdfib ,vbc tktmnhjyekb<br />
qhe,tkb uflfotekbf eahj tktmnhjefh'jabsb tktvtynbc<br />
fnjvbcrty\ fvbc itltufl= vjwtvek fnjvc vbtybzt,f hfqfw<br />
cblblbc efh'jabsb ve[nb � (tktmnhjybc ve[nbc thstekt,bs<br />
ufvjcf[ekb)= hfcfw tojlt,f tatmnehb ve[nb\ vtjht fnjvc bvfdt<br />
cblblbc lflt,bsb ve[nb tmyt,f\ fhfgjkfhekb rjdfktynehb<br />
,vbs ofhvjmvybkb yfthst,bcsdbc ���= hflufy fv itvs[dtdfib= hjujhw<br />
ptvjs fqdybiyts= tktmnhjyekb o'dbkbs ofhvjmvybkb<br />
tktmnhjyekb qhe,kbc cbvrdhbdt cbvtnhbekfl fhbc ufykfut-<br />
,ekb fnjvt,c ijhbc\ lflt,bsb lf efh'jabsb ve[nt,bc cbv.bvbc<br />
wtynht,b ths othnbkibf ufykfut,ekb= hbc ufvjw vjktrekf<br />
fhfgjkfhekbf (vfu\| H 2 , O 2 , N 2 , lf f\i\)\ hjwf lflt,bsb lf efh-<br />
'jabsb tktmnhj,bc cbv.bvbc wtynht,b lfijht,ekbf thsvfytsc=<br />
vjktrekf gjkfhekbf= vfufkbsfl= fmhjkflb fhfjhufyekb<br />
ybdsbtht,bc vjktrekt,b (HCl, H 2 S, NH 3 lf c[df)\<br />
gjkfhekb vjktrekt,b ofhvjflutyc lbgjkt,c\ ,vbc gjkfhj,bc<br />
[fhbc[bc cfpjvbf lbgjkehb vjvtynb (�)= hjvtkbw njkbf<br />
lbgjkbc cbuh.bc (l) lf tatmnehb ve[nb (e) yfvhfdkbcf|<br />
����el<br />
gjkfhekb vjktrekbc ofhvjmvyf ufydb[bkjs mkjho'fk-<br />
,flbc HCl-bc vfufkbspt\ mkjhbc fnjvc cfdfktynj ihtpt fmdc<br />
7 tktmnhjyb lf jmntnfvlt itcfdct,fl frkbf thsb tktmnhjyb\<br />
fv 7 tktmnhjyblfy cfvb o'dbkbf lf thsb rtynb _ p-tktmnhjyb\<br />
62 63
Cl Z=17 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 5<br />
��� ��<br />
3p<br />
���<br />
3s �� �� �<br />
��� mkjho'fk,flbc vjktrekbc ofhvjmvybcfc mbvbehb ,vf [jhwbtklt,f<br />
mkjhbc fnjvbc thstktmnhjybfyb p-jh,bnfkbcf lf<br />
o'fk,flbc fnjvbc s-jh,bnfkbc<br />
uflfafhdbc [fh/pt\ tktmnhjyekb<br />
qhe,kbc cbvrdhbdt uflfotekb<br />
bmyt,f mkjhbcrty= hflufy mkjhbc<br />
fnjvbc afhlj,bsb tktmnhjefh'jabsj,f<br />
(2=83) vtnbf= dblht<br />
o'fk,flbc fnjvbc (2=1)\ (yf[\ 5)<br />
yf[\ 5\ mkjho'fk,flbc<br />
vjktrekbc jh,bnfkehb cmtvf<br />
rjdfktynehb ,vbc ofhvjmvybc<br />
ljyjhek-fmwtgnjhekb vtmfybpvb<br />
ljyjhek-fmwtgnjhekb ,vf ofhvjflutyc rjdfktynehb<br />
,vbc rth.j itvs[dtdfc\ xdtekt,hbdb rjdfktynehb ,vbc ofhvjmvybc<br />
itvs[dtdfib vjyfobktj,c jhbdt itcfrfdibht,tkb fnjvbc cfgbhbcgbhj<br />
cgbyt,bc vmjyt ufeo'dbkt,tkb tktmnhjyt,b= hjvtksf<br />
qhe,kt,bc uflfafhdbs ofhvjbmvyt,f ,vf= [jkj ljyjhek-fmwtgnjhekb<br />
,vbc itvs[dtdfib mbvbehb ,vf ofhvjbmvyt,f<br />
thsb fnjvbc jhtktmnhjybfyb qhe,kbcf lf vtjht fnjvbc sfdbceafkb<br />
jh,bnfkbc [fh/pt\ ljyjhek-fmwtgnjhekb ,vbc<br />
nbgeh vfufkbsc ofhvjflutyc fvjybevbc bjybc ( NH ) ofhvjmvyf\<br />
�<br />
4<br />
fvbfrbc vjktrekfib fpjnbc fnjvc cfvb ufeo'dbkt,tkb tktmnhjyb<br />
ufo'dbkt,ekb fmdc o'fk,flbc cfvb fnjvbc sbsj rtyn<br />
tktmnhjysfy\ ufhlf fvbcf= vfc uffxybf ufe'jatkb tktmnhjyekb<br />
o'dbkb (jhtktmnhjybfyb qhe,tkb)\ o'fk,flbc bjyc fmdc<br />
sfdbceafkb 1s jh,bnfkb\ fvbfrbcf lf o'fk,flbc bjybc vbf[kjt-<br />
,bcfc fpjnbc fnjvbc jhtktmnhjybfyb qhe,tkb cfthsj [lt,f<br />
jhbdt fnjvbcsdbc (hjujhw fpjnbcsdbc= fctdt o'fk,flbcsdbc)=<br />
hbc itltuflfw ofhvjbmvyt,f vjktrekehb tktmnhjyekb qhe-<br />
,tkb= t\b\ ofhvjbmvyt,f vtjs[t rjdfktynehb ,vf\<br />
fvjybevbc bjybc ofhvjmvyf itb.kt,f ufvjdcf[js cmtvbs|<br />
64 65<br />
H<br />
��<br />
H : N : �<br />
��<br />
H<br />
� H �<br />
� �<br />
�<br />
��<br />
�<br />
�<br />
H � �H<br />
: N : H�<br />
� �<br />
� ��<br />
�<br />
�<br />
� H �<br />
�<br />
fvudfhfl= fpjnbc fnjvbc jhtktmnhjybfyb qhe,tkb cfthsj<br />
[lt,f= [jkj o'fk,flbc bjybc ve[nb sfyf,hfl yfobklt,f 'dtkf<br />
fnjvt,c ijhbc= fvbnjv NH -bc ve[nb +1-bc njkbf\<br />
4<br />
mbvbeh ,vfc= hjvtkbw [jhwbtklt,f tktmnhjyekb o'dbkbc<br />
uflfcdkbs thsb fnjvblfy jhb fnjvbcsdbc cfthsj cfhut,kj-<br />
,fib= tojlt,f ljyjhek-fmwtgnjhekb= fye rjjhlbyfwbekb ,vf\<br />
fnjvc= hjvtkbw ufcwtvc ufepbfht,tk tktmnhjyek o'dbkc<br />
cfthsj cfhut,kj,fib= ljyjhb tojlt,f= [jkj fnjvc= hjvtkcfw<br />
fmdc sfdbceafkb jh,bnf lf bqt,c fv tktmnhjyek o'dbkc _<br />
fmwtgnjhb\ t\b\<br />
�<br />
NH -bc bjybc ofhvjmvybcfc ljyjhb fhbc fpjnb=<br />
4<br />
[jkj fmwtgnjhb _ o'fk,flbc bjyb\<br />
fvudfhfl= fvjybevbc bjyib fhbc js[b rjdfktynehb ,vf= hjvtksfufyfw<br />
o'fk,flbc cfvb fnjvb fpjnbc fnjvsfy itrfdibht,ekbf<br />
rjdfktynehb ,vbs= [jkj vtjs[t ljyjhek-fmwtgnjhekb<br />
vtmfybpvbs\ vbe[tlfdfl fvbcf= js[bdt ,vf thsvfytsbc njkafcbf\<br />
�
jdfktynehb ,vbc sdbct,t,b<br />
rjdfktynehb ,vf [fcbfslt,f ,vbc cbuh.bs= ,vbc tythubbs=<br />
uf/tht,ekj,bs lf vbvfhsekt,bs\<br />
,vbc cbuh.t bpjvt,f fnjv,bhsdt,c ijhbc vfy.bkbs\ fqcfybiyfdbf=<br />
hjv hfw eahj yfrkt,bf ,vbc cbuh.t= vbs eahj vnrbwtf ,vf= vfuhfv<br />
,vbc cbvnrbwbc cfpjvc .bhbsflfl ofhvjflutyc ,vbc tythubf\<br />
,vbc tythubf tojlt,f bv tythubfc= hjvtkbw fewbkt,tkbf<br />
vjktrekfib fhct,ekb ,vbc ufcfo'dtnfl\ ,vbc tythubf bpjvt,f<br />
rbkj/jekt,ib lf bfyufhbit,f ybdbstht,bc 1 vjkpt\ hfw vtnbf<br />
,vbc tythubf= vbs vnrbwtf ,vf\ ,vbc /thflj,bc ufphlbs ,vbc tythubf<br />
bphlt,f= [jkj cbuh.t vwbhlt,f\<br />
,vbc uf/tht,ekj,f uekbc[vj,cf fnjvbc vbth 'dtkf cfdfktynj<br />
jh,bnfkbc chekfl ufvj'tyt,fc= hbc itltuflfw fnjvc<br />
erdt fqfh fmdc lfvfnt,bsb ,vbc ofhvjmvybc eyfhb\ ,vbc uf/tht-<br />
,ekj,bs fb[cyt,f bc afmnb= hjv vjktrekt,c fmdc ufycfpqdhekb<br />
itlutybkj,f= vfufkbsfl= H 2 lf fhf H 3 = CH 4 lf fhf CH 5 lf f\i\<br />
rjdfktynehb ,vf [fcbfslt,f vbvfhsekt,bs= hfw ufyfgbhj-<br />
,t,c vjktrekbc cbdhwbs cnhemnehfc\ rjdfktynehb ,vf fqb.dht,f<br />
tktmnhjyekb qh,ekt,bc vfmcbvfkehb uflfafhdbc vbvfhsekt,bs\<br />
,vt,c ijhbc res[tt,c tojlt,f cfdfktynj res[tt,b\<br />
rjdfktynehb ,vbc vbvfhsekt,f lfvjrblt,ekbf cfdfktynj jh-<br />
,bnfkt,bc ]b,hblbpfwbbc nbgcf lf vfs cbdhwbs ufykfut,fpt\<br />
jh,bnfkt,bc ]b,hblbpfwbbc lhjc [lt,f vfsb ithtdf lf<br />
ajhvbsf lf tythubbs ufsfyf,ht,f\ fv itvs[dtdfib tktmnhjyekb<br />
jh,bnfkt,bc cfo'bcb ajhvf bwdkt,f lf ofhvjbmvyt,f thsyfbhb<br />
ajhvbc jh,bnfkt,b\ ]b,hblekb jh,bnfkb fcbvtnhbekbf lf<br />
ufotkbkbf fnjv,bhsdblfy ths v[fhtc (yf[\ 6)\ ]b,hblekb jh,bnfkt,bc<br />
hbw[db cfo'bcb jh,bnfkt,bc hbw[db njkbf\ ]b,hblekb<br />
jh,bnfkt,bc uflfafhdbs ofhvjmvybkb ,vf eahj vnrbwtf=<br />
dblht fhf]b,hblekbs= dbyfblfy ]b,hblekb jh,bnfkt,bc itv-<br />
itcf,fvbcfl vtnbf ,vbc tythubfw lf fvbnjv eahj vnrbwtf ,vf\<br />
bvbc vb[tldbs= se hfvltyb lf hjvtkb jh,bnfkt,b vjyfobktj,c<br />
]b,hblbpfwbfib= ufyfc[dfdt,ty sp, sp 2 , sp 3 lf f\i\ ]b,hblbpfwbt,c\<br />
sp-]b,hblbpfwbf= hjltcfw ]b,hblbpfwbfib vjyfobktj,c<br />
thsb s lf thsb p-jh,bnfkb<br />
(s+p)-jh,bnfkb<br />
sp 2 -]b,hblbpfwbf= hjltcfw ]b,hblbpfwbfib vjyfobktj,c<br />
thsb s lf jhb p-jh,bnfkb<br />
66 67<br />
jhb sp-jh,bnfkb<br />
(s+p+p)-jh,bnfkb cfvb sp 2 -jh,bnfkb<br />
sp 3 -]b,hblbpfwbf= hjltcfw ]b,hblbpfwbfib vjyfobktj,c<br />
thsb s lf cfvb p-jh,bnfkb<br />
(s+p+p+p)-jh,bnfkb js[b sp 3 -jh,bnfkb<br />
s[dtdfib tktmnhjyekb qhe,kt,bc uflfafhdbc [fhbc[b vtnbf= yf[\ 6\ cfdfktynj jh,bnfkt,bc ]b,hblbpfwbf
yf[ibh,flbc fnjvc fupyt,ek vlujvfhtj,fib fmdc js[b ufeo'dbkt,tkb<br />
tktmnhjyb|<br />
� ��� �� �<br />
p 2<br />
1s22s1 1 1 2p 2py 2pz<br />
x<br />
1 1s ��<br />
���<br />
� � �<br />
vtsfybc (CH 4 ) vjktrekbc ofhvjmvybcfc yf[ibh,flbc fnjvib<br />
]b,hblbpfwbfc ufybwlbc thsb s- lf p-jh,bnfkb= ofhvjbmvyt,f<br />
js[b thsyfbhb ]b,hblekb sp 3 -jh,bnfkb= hjvkt,bw uflfbafht,f<br />
js[b fnjvb o'fk,flbc s-jh,bnfkt,bs lf ofhvjbmvyt,f<br />
vtsfybc vjktrekf js[b trdbdfktynehb ,vbs\ cfdfktynj res[t<br />
]b,hblek jh,bnfkt,c ijhbc itflutyc 109 0 28 ' (yf[\ 7).<br />
���<br />
2s<br />
yf[\ 7\ vtsfybc vjktrekbc fqyfuj,bc cmtvf<br />
mbvbehb ,vf lf dfktynj,f<br />
sfyfvtlhjdt vj.qdht,f dfktynj,bc itcf[t, xfvj'fkb,lf vfc<br />
itvltu= hfw lflubylf fnjvbc hsekb ,eyt,f lf itveifdlf mbvbehb<br />
,vbc stjhbf\<br />
wyj,bkbf= hjv tktvtynt,bc fnjvt,c fmdc eyfhb= ufcwty fy<br />
vbbthsjc tktmnhjyt,bc ufhrdtekb hfjltyj,f fy ofhvjmvyfc<br />
cfpbfhj tktmnhjyekb o'dbkt,b c[df fnjvt,sfy\ tktmnhjyt,c=<br />
hjvkt,bw vjyfobktj,c fnjvt,c ijhbc mbvbehb ,vt,bc ofhvjmvyfib=<br />
cfdfktynj tktmnhjyt,b tojlt,f\ mbvbehb tktvtynbc<br />
cfdfktynj tktmnhjyt,bc hbw[db njkbf tktvtynbc /ueabc<br />
yjvhbcf gthbjlek cbcntvfib\ cfdfktynj tktmnhjyt,c egbhdtktc'jdkbcf<br />
vbtresdyt,f ufht (lfevsfdht,tkb) ihbc tktmnhjyt,b=<br />
vfuhfv cfdfktynj itb.kt,f b'jc fuhtsdt ufht ihbc obyf<br />
ihbc tktmnhjyt,bw (vfu\| Cr, Fe lf 'dtkf sfyfehb mdt/ueabc<br />
tktvtynt,bcsdbc)\<br />
mbvbehb ,vbc itcf[t, vj.qdht,bc ufydbsfht,fcsfy thsfl itbwdfkf<br />
sdbs wyt,f dfktynj,bc itcf[t,\ fv;fvfl dfktynj,f ufybcfpqdht,f<br />
mbvbehb ,vt,bc hbw[dbs= hjvkbsfw vjwtvekb tktvtynbc<br />
fnjvb erfdibhlt,f c[df fnjvt,c\ mbvbehb ,vt,bc hbw[db<br />
rb ufybcfpqdht,f fnjvib ufeo'dbkt,tkb tktmnhjyt,bc hfjltyj,bs=<br />
hjvkbc [fh/ptw [lt,f cfpbfhj tktmnhjyekb o'dbkt,bc<br />
ofhvjmvyf\ fvfcsfyfdt= v[tldtkj,fib fh vbbqt,f ,vbc gjkfhj,f=<br />
hbc ufvjw dfktynj,fc fhf fmdc ybifyb\<br />
fvudfhfl= hflufy dfktynj,f ufybcfpqdht,f mbvbeh ,vfsf hbw[dbs=<br />
hjvtkbw fh itb.kt,f b'jc lflt,bsb= efh'jab fy yekbc<br />
njkb= itcf,fvbcfl dfktynj,fw fh itb.kt,f b'jc fhw lflt,bsb=<br />
fhw efh'jabsb lf fhw yekbc njkb\ fv sdfkcfphbcbs ufydb[bkjs<br />
fpjnbc dfktynj,f vbc pjubths yfthsib= vfu\= NH -ib lf<br />
3<br />
+ NH -ib\ fpjnbc fnjvbc uhfabrekb tktmnhjyekb ajhvekb-<br />
4<br />
lfy xfyc= hjv fpjnbc fnjvc cfdfktynj ihtib fmdc cfvb ufeo'db-<br />
��� ��<br />
kt,tkb tktmnhjyb = fvbnjv vfc ite.kbf ofhvjmvyfc<br />
2p<br />
3s ��� ����������������<br />
cfvb mbvbehb ,vf lf vbcb dfktynj,f njkb bmyt,f cfvbc\ se rjdf-<br />
ktynehb ,vbc ofhvjvmvytk sbsjtek o'dbkc fqdybiyfds [fpbs=<br />
vfiby vbdbqt,s itvltub cf[bc ajhvekt,c|<br />
68 69<br />
H<br />
_<br />
H<br />
|<br />
N<br />
_<br />
���<br />
H<br />
H \ / H<br />
N_N<br />
H/<br />
\ H<br />
hjujhw dbwbs= rjdfktynehb ,vf itb.kt,f ufy[jhwbtkltc<br />
ljyjhek-fmwtgnjhekb vtmfybpvbsfw\ vfufkbsfl= fvjybevbc<br />
+ bjyib (NH ) udfmdc js[b rjdfktynehb ,vf= fmtlfy thsb ofh-<br />
4<br />
vjmvybkbf ljyjhek fmwtgnjhekb-vtmfybpvbs|
� H �<br />
��<br />
� �<br />
�H<br />
: N : H<br />
��<br />
�<br />
� �<br />
� H �<br />
�<br />
= fvbnjv fpjnbc fnjvb js[dfktynbfybf\<br />
itcf.kt,tkbf fnjvib ufbpfhljc ufeo'dbkt,tkb tktmnhjyt,bc<br />
hfjltyj,f lf= itcf,fvbcfl= dfktynj,fw\ tc [lt,f bv itvs[dtdfib=<br />
hjltcfw fnjvb uflflbc fupyt,ek vlujvfhtj,fib\ fv<br />
lhjc jhtktmnhjybfyb qhe,kt,b bikt,f thstktmnhjybfy<br />
qhe,kt,fl\ vfufkbsfl= yf[ibh,flbc fnjvc yjhvfkeh vlujvfhtj,fib<br />
fmdc jhb ufeo'dbkt,tkb tktmnhjyb|<br />
6C 1s22s22p3 ��� ��<br />
t\b\ ite.kbf ufvjfv;qfdyjc<br />
2-bc njkb dfktynj,f\ fupyt,ek vlujvfhtj,fib uflfcdkbcfc<br />
2p<br />
2s<br />
��� ��� � �<br />
1s<br />
���<br />
[lt,f ufo'dbkt,ekb tktmnhjyt,bc ufywfkrtdt,f= hbc itltuflfw<br />
yf[ibh,flbc fnjvc exylt,f 4 ufeo'dbkt,tkb tktmnhjyb=<br />
hjvtksf [fh/ptw ofhvjmvybc mbvbeh ,vfc lf= itcf,fvbcfl= fv;qfdyt,c<br />
4-bc njk dfktynj,fc| ��� ��<br />
* 2 1 1 1 1<br />
C 1s 2s 2px 2py 2pz<br />
2p<br />
2s<br />
� ��� � � �<br />
1s �<br />
���<br />
;fyudbc [fhbc[b<br />
hsekb ybdsbtht,bc vjktrekfib c[dflfc[df tktvtynbc<br />
fnjvt,c ijhbc mbvbehb ,vf fhfcbvtnhbekbf\ bjyeh yfthst,ib<br />
tktmnhjyt,bc tc esfyf,hj ufyfobkt,f vfmcbvfkehbf= rth.jl=<br />
bjyehb yfthsbc ofhvjmvybcfc cfdfktynj tktmnhjyt,b ghfmnbrekfl<br />
vskbfyfl uflflbc thsb tktvtynbc fnjvblfy vtjht tktvtynbc<br />
fnjvpt\ yfthst,ib fnjvt,c ijhbc tktmnhjyt,bc esfyf,hj<br />
ufyfobkt,fv vbbqj lf;fyuekj,bc cf[tkojlt,f\ fvfcsfy=<br />
tktvtynb= hjvkbc tktmnhjyt,b uflfbotdf c[df tktvtynbc fnjvbcrty<br />
(vskbfyfl bjyehb ,vbc itvs[dtdfib fy yfobkj,hbd _ gjkfhek-rjdfktynehb<br />
,vbc itvs[dtdfib)= fv;qfdyt,c lflt,bs lf-<br />
;fyuekj,fc= [jkj tktvtynb= hjvkbc fnjvbcrtyfw uflfbotdf<br />
c[df fnjvt,bc tktmnhjyt,b= fv;qfdyt,c efh'jabs lf;fyuekj,fc\<br />
tktmnhjyt,bc hbw[dc= hjvtkbw uflfotekbf thsb tktvtynbc<br />
fnjvblfy vtjht tktvtynbc fnjvbcrty= tojlt,f ;fyudbc [fhbc-<br />
[b= fye ;fyudbc hbw[db\<br />
fvudfhfl= ;fyudbc [fhbc[b (fye ;fyudbc hbw[db) fhbc vjktrekfib<br />
fnjvt,bc gbhj,bsb ve[nb= ufvjsdkbkb bv vjcfpht,blfy=<br />
hjv vjktrekf itlut,f v[jkjl bjyt,bcfufy\<br />
bjyeh yfthsib bjybc ;fyudbc [fhbc[b= fye ;fyudbc hbw[db=<br />
70 71<br />
�<br />
�<br />
�2<br />
�2<br />
njkbf fv bjybc ve[nbc cblblbc= vfufkbsfl= Na Cl,<br />
Cu O lf f\i\<br />
eylf fqbybiyjc= hjv lf;fyuekj,bc [fhbc[b ajhvfkehb ufut,ff<br />
lf fh f[fcbfst,c fnjvbc htfkeh vlujvfhtj,fc yfthst,ib=<br />
bvltyfl= hfvltyflfw rjdfktynehb yfthst,bw ufyb[bkt,f= hjujhw<br />
bjyt,bcufy itvlufhb= sevwf= cbyfvldbktib= fv yfthst,ib bjyt,b<br />
fh fhbc\ rjdfktyneh yfthst,ib sbsjtekb fnjvbc ;fyudbc<br />
hbw[dc cfpqdhfdty bv ve[nbc cblblbs= hjvtkbw lfhxt,f vjwtvek<br />
fnjvc vfc itvltu= hfw itvfthst,tk o'dbk tktmnhjyc jh=<br />
thsvfytssfy it,vekb fnjvblfy eahj tktmnhjefh'jabs fnjvc<br />
vbfresdyt,ty\ vfu\|<br />
�3<br />
� � �2<br />
� �<br />
N H,<br />
H2<br />
S,<br />
H2<br />
O2<br />
lf f\i\<br />
vfhnbd ybdsbtht,fsf fnjvt,c f[fcbfst,c yekjdfyb ;fyudbc<br />
0 0 0 0<br />
hbw[db= vfu\| H 2,<br />
Cl2<br />
, O2<br />
, N lf f\i\= hflufy fv itvs[dtdfib<br />
2<br />
lfvfrfdibht,tkb tktmnhjyekb o'dbkb (tktmnhjyekb qhe-<br />
,tkb) sfyf,hfl tresdybc jhbdt fnjvc\ se ybdsbtht,f bv'jat,f<br />
fnjveh vlujvfhtj,fib= fnjvbc ;fyudbc [fhbc[bw fuhtsdt yekbc<br />
njkbf\<br />
;fyudbc [fhbc[bc wyt,f ufycfresht,ek ufvj'tyt,fc gjekj,c<br />
;fyudf-fqlutybc htfmwbt,bc itcofdkbc lhjc\ fv htfmwbt,ib<br />
thsb fnjvblfy vtjht fnjvpt tktmnhjyt,bc vskbfyb uflfcdkbs<br />
fy yfobkj,hbdb uflfpbldbc itvltu bwdkt,f vfsb ;fyudbc [fhbc[b\<br />
o'fk,flbc ;fyudbc [fhbc[b 'dtkf yfthst,ib (+1)-bf= ufhlf<br />
kbsjysf ]blhblt,bc= hjvkt,ibw o'fk,flbc ;fyudbc [fhbc[b<br />
(-1)-bc njkbf\ vfu\|<br />
�<br />
�<br />
�2<br />
Na H,<br />
Ca H lf f\i\<br />
�<br />
2
;fyu,flbc ;fyudbc [fhbc[b 'dtkf yfthsib (-2)-bc njkbf=<br />
ufvjyfrkbcbf asjhsfy yfthsb _ OF 2 = hjvtkibw ;fyu,flbc<br />
;fyudbc [fhbc[b (+2)-bf\ F-bc ;fyudbc [fhbc[b rb 'jdtksdbc nj-<br />
kbf (-1)-bc\ gthjmcblt,ib ;fyu,flbc ;fyudbc [fhbc[b (-1)-bc nj-<br />
�<br />
�<br />
�2<br />
�<br />
kbf\ vfu\| Na 2 O2<br />
, Ca 2 O2<br />
lf f\i\ nent kbsjyt,bc ;fyudbc [fhbc[b<br />
'jdtksdbc (+1)-bc= [jkj nentvbofkbsjyt,bc (+2)\<br />
yt,bcvbth yfthsib fnjvt,bc lflt,bsb lf efh'jabsb ;fyudbc<br />
[fhbc[bc /fvb yekbc njkbf\ 'jdtkbdt ptvjs fqybiyekbc lf[vfht,bs<br />
itb.kt,f ufydcfpqdhjs yt,bcvbthb fnjvbc ;fyudbc [fhbc[b<br />
c[dflfc[df yfthsib\ vfu\| Na SO -ib ufydcfpqdhjs uj-<br />
2 3<br />
ubhlbc (S) ;fyudbc [fhbc[b\ bub fqdybiyjs �-bs\ dbwbs= hjv ;fyu-<br />
,flbc ;fyudbc hbw[db (-2)-bc njkbf= Na-bc _ (+1)-bc= vfiby vbdbqt,s|<br />
2 . (+1) + � + 3 . (-2) = 0<br />
2 + � + (-6) = 0<br />
� = +4<br />
ufydcfpqdhjs fpjnbc ;fyudbc [fhbc[b vbc itvltu yfthst,ib|<br />
H + N5O-2 3 , N+4O-2 2 , H+ N +3O-2 2 , N+2O-2 , N +<br />
2O-2 0 -2 0 , N , N2 H , N-<br />
2<br />
4<br />
3 H +<br />
3<br />
\ t\b\ ;fyudbc [fhbc[b itb.kt,f b'jc lflt,bsb= efh'jabsb lf<br />
yekbc njkb= hbsfw bub ufyc[dfdlt,f dfktynj,bcufy\<br />
,tdh itvs[dtdfib fnjvbc ;fyudbc [fhbc[b fh tvs[dtdf vfs<br />
vbth ofhvjmvybk ,vfsf hbw[dc= t\b\ dfktynj,fc\ tc ufycfresht,bs<br />
sdfkcfxbyjf jhufyek yfthst,ib\ wyj,bkbf= hjv jhufyek<br />
yfthst,ib yf[ibh,flbc dfktynj,f 'jdtksdbc js[bc njkbf<br />
(ofhvjmvybc js[ ,vfc)= vfuhfv vbcb ;fyudbc [fhbc[b itb.kt,f b'jc<br />
(-4)-bc njkb CH 4 -ib+ (-2)-bc njkb _ CH 3 OH-ib+ 0-bc njkb _<br />
// O<br />
ajhvfklt]blib ( H_ C )+ (+2)-bc njkb _ zbfyzdtkfv;fdfib<br />
\ H<br />
(HCOOH) lf f\i\<br />
cfthsjl= tktvtynbc evfqktcb ;fyudbc [fhbc[b yfthst,ib<br />
njkbf /ueabc yjvhbcf\ ufhlf evfqktcb ;fyudbc [fhbc[bcf= fh-<br />
6 2<br />
xtdty evlf,ktc lf cfiefkj ;fyudbc [fhbc[t,cfw\ vfu\| H2 S O4<br />
� � �<br />
-<br />
4 2<br />
ib ujubhlc fmdc evfqktcb ;fyudbc [fhbc[b (+6)+ H2 S O3<br />
� � �<br />
-ib uj-<br />
+<br />
_<br />
ubhlb fv;qfdyt,c iefktleh ;fyudbc [fhbc[c (+4)\ [jkj H S 2-<br />
2<br />
ib ujubhlbc ;fyudbc [fhbc[velf,ktcbf (_2)\<br />
bjyehb ,vf<br />
,vfc= hjvtkbw [jhwbtklt,f cfobyffqvltujl lfve[nek<br />
bjyt,c ijhbc tktmnhjcnfnbrehb vbpblekj,bc .fkt,bs= tojlt,f<br />
bjyehb= fye tktmnhjdfktynehb ,vf\<br />
bjyehb ,vbs thsvfytsc erfdibhlt,f bctsb tktvtynt,bc<br />
fnjvt,b= hjvkt,bw vrdtshfl ufyc[dfdlt,f thsvfytsbcfufy tktmnhjefh'jabsj,bs\<br />
fctst,bf nbgehb kbsjyt,b lf nbgehb fhfkbsjyt,b\<br />
bjyehb ,vbc ofhvjmvyf ufydb[bkjs NaCl-bc ofhvjmvybc vfufkbspt\<br />
yfnhbevbcf lf mkjhbc fnjvsf fqyfuj,blfy (Na -<br />
1s22s22p63s1 , Cl - 1s22s22p63s23p5 ) xfyc= hjv vfs fnjvt,c fmdc lfechekt,tkb<br />
ufht iht\ fv ihbc lfvsfdht,bcsdbc Na-bc fnjvb fldbkfl<br />
ufcwtvc cfdfktynj ihbc ths tktmnhjyc lf ufhlfbmvyt,f<br />
+1 ve[nbfy bjyfl<br />
72 73<br />
�<br />
Na � e � Na<br />
0 = hbc itltuflfw Na-bc rjy-<br />
abuehfwbf uflflbc vluhfl hdftktmnhjybfy ufhcib lf tvcufdct,f<br />
bythnek fbh Ne-c (Na + -bc bjyb 1s 2 2s 2 2p 6 )= [jkj Cl-bc fnjvb<br />
rb (cfdfktynj ihbc lfchekt,fc frkbf thsb tktmnhjyb) fldbkfl<br />
bthst,c tktmnhjyc lf ufhlfbmvyt,f efh'jabs thsve[nbfy<br />
bjyfl<br />
Cl 0<br />
�<br />
� e � Cl \ fv lhjc Cl-bc ufhcb uflflbc bythnekb fbhbc<br />
fhujybc vluhfl rjyabuehfwbfib (Cl _ -bc bjyb 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 )\
Na + lf Cl - bjyt,c ijhbc fqb.dht,f tktmnhjcnfnbrehb vbpbldbc<br />
.fkt,b lf ofhvjbmvyt,f bjyehb yfthsb NaCl\<br />
mbvbehb ,vbc sfyfvtlhjdt stjhbf bjyeh ,vfc ufyb[bkfdc=<br />
hjujhw rjdfktynehb ,vbc pqdhekb gjkfhbpfwbbc itvs[dtdfc=<br />
hjwf cfthsj tktmnhjyekb od'bkb vskbfyfl uflflbc ths-thsb<br />
fnjvbc vakj,tkj,fib|<br />
��<br />
��<br />
Na�<br />
� �Cl<br />
: � Na:<br />
Cl :<br />
��<br />
��<br />
��<br />
��<br />
� � �<br />
Na : Cl : � Na<br />
��<br />
�:<br />
Cl :<br />
��<br />
�<br />
� �<br />
bjyeh ,vfc= ufyc[dfdt,bs rjdfktynehbcufy= fh f[fcbfst,c<br />
vbvfhsekt,f lf uf/tht,ekj,f\<br />
'dtkf bjyehb yfthsb (v'fh vlujvfhtj,fib) [fcbfslt,f bjyehb<br />
rhbcnfkehb vtchbs= hfw ufyfgbhj,t,c fv nbgbc yfthst,bc<br />
leqbkbcf lf kqj,bc vfqfk ntvgthfnehfc\<br />
bjyehb yfthst,bc vybidytkjdfyb sdbct,ff bc= hjv o'fkib<br />
uf[cybcfc fy ufkqj,bcfc bikt,f bjyt,fl= hbc itltuflfw vfsb<br />
[cyfht,b lf yfkqj,t,bw fnfht,c tktmnhek ltyc= fvbnjv vfs<br />
tktmnhjkbnt,b tojlt,f\<br />
kbsjyehb ,vf<br />
wyj,bkbf= hjv kbsjyt,bcsdbc lfvf[fcbfst,tkbf vfqfkb<br />
kqj,bc ntvgthfnehf= cbyfskbc c[bdt,bc fhtrdkbc eyfhb= vfqfkb<br />
tktmnhj- lf cbs,jufvnfhj,f= ufzbvdbcf lf ukbydbc rfhub<br />
eyfhb\ kbsjysf 'dtkf tc sfdbct,eht,f fb[cyt,f vfsb rhbcnfkehb<br />
vtchbc fqyfuj,bs= vfs rhbcnfkeh vtcthib fnjvt,c ijhbc<br />
ufycfresht,ekb [fcbfsbc ,vbc _ kbsjyehb ,vbc fhct,j,bs\<br />
kbsjysf fnjvt,bc evtntcj,f ufht tythutnbrek ljytpt<br />
itbwfdc tktmnhjyt,bc vwbht hbw[dc\ ufhlf fvbcf= kbsjysf<br />
�<br />
fnjvt,c ufht tythutnbrek ljytpt fmdc ,tdhb sfdbceafkb jh-<br />
,bnfkb= cfdfktynj tktmnhjyt,b cfrvfjl cecnfl fhbc itrfdibht,ekb<br />
fnjv,bhsdsfy\ kbsjyt,bc bjybpfwbbc tythubf vwbhtf=<br />
fvbnjv tktmnhjyt,bc rfdibhb fnjvt,sfy fldbkfl o'lt,f= hbc<br />
ufvjw rhbcnfkeh vtcthib uflfyfwdkt,bc lblb sfdbceakt,f<br />
fmdc\ wfkrtek fnjvt,c vjo'dtnbkb tktmnhjyt,b ofhvjmvybc<br />
t\o\ tktmnhjyek ufpc _ @sfdbceafkb# tktmnhjyt,bc thsj,kbj,fc\<br />
fvudfhfl= kbsjyt,b itudb.kbf ofhvjdblubyjs= hjujhw lflt,bsb<br />
bjyt,bc vzblhjl itrfdibht,ekb cnhemnehf= hjvkt,bw<br />
thsvfytssfy lfrfdibht,ekbf tktmnhjyekb ufpbs= fvfcsfy=<br />
ufthsbfyt,ekb tktmnhjyt,bc itlfht,bs vwbht hbw[db frfdibht,c<br />
thsvfytssfy bjysf lbl hbw[dc\<br />
mbvbehb ,vbc cf[tc= hjvtkbw kbsjybc bjyt,cf lf sfdbceakfl<br />
vj.hfd ufthsbfyt,ek tktmnhjyt,c (tktmnhjyek ufpc) ijhbc<br />
ehsbthsvbpblekj,bc itltufl [jhwbtklt,f= kbsjyehb<br />
,vf tojlt,f\<br />
hfvltyflfw kbsjybc rhbcnfkib cfdfktynj tktmnhjyt,b<br />
ufyfobkt,ekbf sbsmvbc sfyf,hfl= bvltyfl ite.kt,tkbf kfgfhfrb<br />
kbsjyehb ,vbc vbvfhsekt,fpt\ fvbs bc vrdtshfl ufyc[dfdlt,f<br />
rjdfktynehb ,vbcfufy= hjvtkcfw fmdc ufhrdtekb vbvfhsekt,f<br />
cbdhwtib\ kbsjyehb ,vf ufyc[dfdlt,f rjdfktynehb ,vbcfufy<br />
cbvnrbwbsfw\ vbcb ,vbc tythubf 3-4-/th vwbhtf rjdfktynehb<br />
,vbc tythubfcsfy itlfht,bs\ kbsjyeh ,vfc fmdc cfthsj<br />
rjdfktyneh ,vfcsfy= rth.jl bc= hjv kbsjyehb ,vfw [jhwbtklt,f<br />
cfdfktynj tktmnhjyt,bc ufthsbfyt,bc cfae.dtkpt=<br />
v[jkjl bv ufyc[dfdt,bs= hjv rjdfktynehb ,vbc lhjc cfpbfhj<br />
[lt,f jhb vtpj,tkb fnjvbc tktmnhjyt,b= [jkj kbsjyehb ,vbc<br />
ofhvjmvyfib tktmnhjyt,bc ufthsbfyt,fib 'dtkf fnjvb bqt,c<br />
vjyfobktj,fc\ rjdfktynehb ,vbc ofhvjvmvytkb tktmnhjyt,b<br />
thsvfytssfy frfdibht,c jh fnjvc lf vfssfy vnrbwtlff lfrfdibht,ekb\<br />
kbsjyehb ,vbc ofhvjvmvytkb tktmnhjyt,b rb sf-<br />
74 75
dbceakfl uflfflubklt,f vstk rhbcnfkib lf thsyfbhfl tresdybc<br />
'dtkf fnjvc\<br />
fvudfhfl= kbsjyehb ,vf fhbc .ktbh fhfkjrfkbpt,ekb mbvbehb<br />
,vf= hjvtkbw fqb.dht,f bv itvs[dtdfib= hjltcfw sfdbceafkb<br />
cfdfktynj jh,bnfkt,bc hfjltyj,fcsfy itlfht,bs fnjvt,c<br />
fmdc cfdfktynj tktmnhjyt,bc vwbht hbw[db= hjvkt,bw<br />
bjybpfwbbc lf,fkb tythubbc ufvj cecnfl fhbc lfrfdibht,ekb<br />
fnjv,bhsdsfy\<br />
o'fk,flehb ,vf<br />
,vf= hjvtkbw [jhwbtklt,f o'fk,flbc lflt,bs bjycf lf<br />
hjvtkbvt .kbthb tktmnhjefh'jabsb tktvtynbc fnjvt,c ijhbc<br />
(fctsb tktvtynt,bf F, O, N lf f\i\)= o'fk,flehb ,vf tojlt,f\<br />
o'fk,flehb ,vf itb.kt,f b'jc vjktrekfsfijhbcb lf ibufvjktrekehb\<br />
vjktrekfsfijhbcb o'fk,flehb ,vf [jhwbtklt,f bcts vjktrekt,c<br />
ijhbc= hjvtksf itlutybkj,fib itlbc o'fk,flbcf<br />
lf hjvtkbvt .kbth tktmnhjefh'jabsb tktvtynbc fnjvt,b\<br />
fcts vjktrekfib cfpbfhj tktmnhjyekb o'dbkb uflfpblekbf<br />
o'fk,flblfy tktmnhjefh'jabsb tktvtynbc fnjvbcrty\<br />
o'fk,flc exylt,f lflt,bsb ve[nb= bub ehsbthsmvtlt,c c[df<br />
fnjvbc fy bjybc ufe'jatk tktmnhjyek o'dbksfy= hbc itltuflfw<br />
ofhvjbmvyt,f o'fk,flehb ,vf\ flht o'fk,flehb ,vbc ofhvjmvyfc<br />
[cyblyty tktmnhjcnfnbrehb ehsbthsmvtlt,bs ghjnjycf<br />
lf c[df gjkfhek /ueac ijhbc\ lqtbcfsdbc rb sdkbfy=<br />
hjv o'fk,flehb ,vbc ufy[jhwbtkt,f ljyjhek-fmwtgnjhekb<br />
vtmfybpvbs vbvlbfyhtj,c= cflfw o'fk,flbc lflt,bsb bjyb (ghjnjyb)<br />
fmwtgnjhbf= [jkj .kbth tktmnhjefh'jabsb tktvtynbc<br />
fnjvb _ ljyjhb\ xdtekt,hbd= o'fk,fleh ,vfc fqybiyfdty<br />
othnbkt,bs\ bub eahj cecnb ,vff= dblht rjdfktynehb ,vf (lff[kjt,bs<br />
15-20-/th)\ o'fk,flehb ,vbc cb.kbtht lfvjrblt,e-<br />
kbf bv fnjvt,bc hflbecpt lf tktmnhjefh'jabsj,fpt= hjvtksf<br />
ijhbcfw ofhvjbmvyt,f\ rth.jl= hfw eahj vwbhtf fnjvbc hflbecb<br />
lf lblbf tktmnhjefh'jabsj,f= vbs eahj .kbthbf o'fk,flehb<br />
,vf\ o'fk,flehb ,vf ofhvjbmvyt,f vfu\= o'kbc vjktrekt,c ijhbc\<br />
o'kbc vjktrekfib ,vf o'fk,flcf lf ;fyu,flc ijhbc fhbc gjkfhekb=<br />
cfpbfhj tktmnhjyekb o'dbkb uflfpblekbf o'fk,flblfy<br />
;fyu,flbcrty= hbc ufvjw o'fk,flc fmdc vwbht lflt,bsb<br />
ve[nb lf ite.kbf ehsbthsmvtlt,f o'kbc vtjht vjktrekbc<br />
;fyu,flbc fnjvbc ufepbfht,tk tktmnhjyek o'dbksfy= hbc<br />
itltuflfw fqb.dht,f o'fk,flehb ,vf= [lt,f o'kbc vjktrekt,bc<br />
fcjwbfwbf lf ofhvjbmvyt,f ntnhftlhekb cnhemnehf\<br />
O O<br />
76 77<br />
. .<br />
O<br />
. . .<br />
H<br />
H<br />
. . .<br />
O<br />
o'fk,flehb ,vt,b ofhvjbmvyt,f fuhtsdt cgbhnbc vjktrekt,c<br />
ijhbc= HF-bc vjktrekt,c ijhbc lf c[df\<br />
H _ O � H _ O � H _ O �<br />
C<br />
|<br />
R<br />
O _ H<br />
O<br />
. . .<br />
O _ H<br />
|<br />
R<br />
H<br />
H<br />
. .<br />
. .<br />
O<br />
hjujhw fqdybiyts= o'fk,flehb ,vf<br />
itb.kt,f ufy[jhwbtkltc vjktrekbc ibuybs\<br />
vfu\= cfkbwbkbc v;fdfib o'fk,flehb<br />
,vf fqb.dht,f jh aeymwbjyfkeh /ueac ijhbc=<br />
hjvtkbw bodtdc O_H ,vbc gjkfhbpt,fc<br />
lf v;fdfc cb.kbthbc ufphlfc\<br />
|<br />
R
o'fk,flehb ,vt,b ufycfresht,bs ufdhwtkt,ekbf ,bjkjubehfl<br />
vybidytkjdfyb yfthst,bc vjktrekt,ib= hjujhbwff wbkt,b=<br />
yerktbybc v;fdt,b lf c[df\<br />
o'fk,flehb ,vf ufdktyfc f[ltyc ybdsbtht,fsf sdbct,t,pt\<br />
fv ,vbc fhct,j,bs fb[cyt,f o'kbc leqbkbc ntvgthfnehbc<br />
(100 0 C) uflblt,f= ;fyu,flbc /ueabc c[df tktvtynbc o'fk,flyfthst,sfy<br />
itlfht,bs (H 2 S, H 2 Se, H 2 Te)= hflufy fv itvs[dtdfib cfzbhjf<br />
lfvfnt,bsb tythubf o'fk,flehb ,vt,bc ufcf[ktxfl\<br />
HF-bc vjktrekt,c ijhbc o'fk,flehb ,vbc fhct,j,bs fb[cyt,f<br />
bc afmnb= hjv anjho'fk,flb xdtekt,hbd gbhj,t,ib cbs[tf=<br />
lfyfhxtyb ]fkjutyo'fk,flt,b rb fbhflbf\<br />
SFDB &^<br />
MBVBEHB HTFMWBT
ht,bc vbvfhs 1 fnv\ oytdbc lf 250C-bc (198=15 K) ntvgthfnehbc<br />
lhjc\ bub fqbybiyt,f �H0 lf bpjvt,f r/jekbs\ vfufkbsfl=<br />
298<br />
H + 1/2 (O ) = H O ������H = -286 r/jekb\<br />
2(fbhb) 2 (fbhb) 2 (cbs[t)<br />
tynhjgbf\ 'dtkf mbvbehb ghjwtcb itbwfdc jh sfyfvbvltdhek<br />
vjdktyfc| tythubbc uflfwtvfc lf yfobkfrt,bc vjeotchbut,kj-<br />
,fib uflfcdkfc\ cbcntvbc vjeotchbut,kj,bc vfc[fcbfst,tkb fhbc<br />
tynhjgbf\ tynhjgbf vwbhlt,f= se cbcntvf eahj vjotchbut,ekb<br />
[lt,f\ tc ghjwtcb rb sfdbcsfdfl fh vbvlbyfhtj,c\ se jh ,fkjyib<br />
udfmdc c[dflfc[df fbhb bltfkeh vlujvfhtj,fib lf vfs ijhbc<br />
itvfthst,tk jyrfyc ufd[cybs= bcbyb itthtdbfy thsvfytsc= cfyfv<br />
fh ufdhwtklt,bfy vstk vjwekj,fib thsyfbhfl\ tynhjgbf ufbphlt,f\<br />
vfsb ufywfkrtdt,f sfdbcsfdfl fh vj[lt,f\<br />
mbvbeh htfmwbfib tynhjgbbc wdkbkt,f ufybcfpqdht,f ajhvekbs|<br />
�S = S 2 _ S 1 = cflfw S 1 fhbc 'dtkf cfo'bcb ybdsbtht,bc<br />
tynhjgbt,bc /fvb= [jkj S 2 _ htfmwbbc 'dtkf rjvgjytynbc tynhjgbt,bc<br />
/fvb\<br />
mbvbeh htfmwbt,ib tynhjgbbc wdkbkt,fpt itb.kt,f dbvc-<br />
/tkjs vjwekj,bc wdkbkt,bs\<br />
1/2 C (v'fhb) + 1/2CO 2 (fbhb) = CO (fbhb)<br />
fv htfmwbfib vjwekj,f bphlt,f �V>0= tynhjgbfw ufbphlt,f\<br />
fvbfrbc ofhvjmvybcfc N 2 (fbhb) + 3H 2 (fbhb) = 2NH 3 (fbhb) cbcntvbc<br />
vjwekj,f vwbhlt,f= itcf,fvbcfl itvwbhlt,f tynhjgbfw\<br />
se htfmwbf vbvlbyfhtj,c v'fh afpfib= vfufkbsfl=<br />
Al + Sb = AlSb = fhw vjwekj,f lf fhw tynhjgbf<br />
(v'fhb) (v'fhb) v'fhb)<br />
fh bwdkt,f\<br />
cnfylfhnek tynhjgbfc= tysfkgbbc vcufdcfl= pjvfdty 1 vjkb<br />
ybdsbtht,bc vbvfhs= 1 fnv\ oytdbc lf 250C (298,15 K) ntvgthfnehbc<br />
gbhj,t,ib\ bub fqbybiyt,f S0 298 \<br />
bpj,fhek-bpjvtnhekb gjntywbfkb\<br />
/b,cbc tythubf<br />
mbvbehb htfmwbt,bc lhjc flubkb fmdc jh ntyltywbfc| 1) yfobkfrt,bc<br />
cohfadfc ufthsbfylyty= hfw fvwbht,c tysfkgbfc+ 2) yfobkfrt,bc<br />
cohfadfc ufywfkrtdlyty= hfw phlbc tynhjgbfc\ fv ghjwtcbc<br />
/fvehb tatmnb velvbdb oytdbc lf ntvgthfnehbc gbhj,t,ib<br />
fhbc bpj,fhek-bpjvtnhekb gjntywbfkb= fye /b,cbc tythubf\<br />
�G = �H _ T�S<br />
mbvbehb htfmwbbc itcf.kt,tkb vbvlbyfhtj,bc vfxdtyt,tkbf=<br />
hjwf �G < 0\ se �G > 0 htfmwbbc vbvlbyfhtj,f ite.kt,tkbf\<br />
[jkj se �G = 0= vfiby cbcntvf ojyfcojhj,fibf\<br />
mbvbehb htfmwbbc cbxmfht lf<br />
vfcpt vjmvtlb afmnjht,b<br />
mbvbehb htfmwbbc cbxmfhbc vf[fcbfst,tkb fhbc cfo'bcb lf cf,jkjj<br />
ghjlemnbc rjywtynhfwbbc wdkbkt,f lhjbc thstekib\<br />
se rjywtynhfwbbc cfo'bc lf cf,jkjj vybidytkj,t,c fqdybiyfds<br />
C 1 lf C 2 -bs= [jkj ntvgthfnehfc itcf,fvbcfl t 1 lf t 2 -bs= vfiby<br />
c<br />
V � �<br />
t<br />
80 81<br />
2<br />
2<br />
� c<br />
� t<br />
1<br />
1<br />
�c<br />
� �<br />
�t<br />
(_) ybifyb botht,f vfiby= hjltcfw ybdsbtht,bc rjywtynhfwbfc<br />
dfyufhbij,s cfo'bcb ghjlemnbcfufy= hflufy C 2 < C 1 \ se<br />
rjywtynhfwbbc ufycfpqdhf [lt,f cf,jkjj ghlemnbs= vfiby cfzbhjf<br />
(+) ybifyb= hflufy vbqt,ekb ghjlemnbc rjywtynhfwbf<br />
bphlt,f (C 2 > C 1 )\<br />
mbvbehb htfmwbbc cbxmfht lfvjrblt,ekbf _ vjhtfubht ybdsbtht,bc<br />
,eyt,fpt= rjywtynhfwbfpt= ntvgthfnehfpt= fmnbdfwbbc<br />
tythubfpt= rfnfkbpfnjhpt\
vjhtfubht ybdsbtht,fsf ,eyt,bc ufdktyf mbvbehb htfmwbbc<br />
cbxmfhtpt itb.kt,f ufvjbcf[jc itvltub htfmwbt,bc vb[tldbs|<br />
H2 � F2<br />
�<br />
H<br />
2<br />
� Cl<br />
2<br />
2HF<br />
h�<br />
� 2HCl<br />
gbhdtkb htfmwbf vbvlbyfhtj,c cb,ytktibw= vtjht rb v[jkjl<br />
cbyfsktpt\<br />
2NO + O 2 = 2NO<br />
2CO + O 2 = 2CO 2<br />
jsf[bc ntvgthfnehfptw fpjnb (^^) jmcblb cohfafl htfubht,c<br />
;fyu,flsfy= hfw vehf obstkb athbc fpjnbc (^&) jmcblbc<br />
ofhvjmvybs fhbc ufygbhj,t,ekb= vfiby= hjltcfw yf[ibh,flbc<br />
(^^) jmcblb bvfdt gbhj,t,ib sbsmvbc fh htfubht,c ;fyu,flsfy\<br />
vjhtfubht ybdsbtht,fsf rjywtynhfwbbc ufdktyf\ mbvbehb htfmwbbc<br />
cbxmfht lfvjrblt,ekbf vjhtfubht ybdsbtht,t,bc vjktrekt,bc<br />
ehsbthsmvtlt,fpt thstek lhjib lf thstek vjwekj-<br />
,fib\ vjktrekt,bc ehsbthsmvtlt,f sfdbc v[hbd lfvjrblt,ekbf<br />
vfs rjywtynhfwbfpt\ fqybiyekb rfyjypjvbtht,f fhbc vjvmvtl vfcfsf<br />
rfyjyb= hjvkbc vb[tldbsfw= htfmwbbc cbxmfht gbhlfgbhghjgjhwbekbf<br />
vjhtfubht ybdsbtht,t,bc rjywtynhfwbbc yfvhfdkbc\<br />
H 2 + J 2 = 2HJ<br />
tc htfmwbf vjmvtl vfcfsf rfyjybc ufvj'tyt,bs xfbotht,f itvltuyfbhfl|<br />
V = K [H 2 ][J 2 ]=cflfw V _ htfmwbbc cbxmfhtf= [jkj<br />
[H 2 ] lf [J 2 ] fhbc o'fk,flbc lf bjlbc rjywtynhfwbt,b\<br />
htfmwbbcfsdbc N 2 + 3H 2 = 2NH 3 V = K [N 2 ][H 2 ] 3<br />
K _ ghjgjhwbekj,bc rjtabwbtynbf= fye htfmwbbc cbxmfhbc<br />
rjycnfynf\ bub hbw[j,hbdfl htfmwbbc cbxmfhbc njkbf= hjltcfw<br />
vjhtfubht ybdsbtht,t,bc rjywtynhfwbf fhbc 1 vjkb\<br />
ntvgthfnehbc ufdktyf mbvbehb htfmwbbc cbxmfhtpt\ ntvgthfnehbc<br />
ufphlbs bphlt,f htfmwbbc cbxmfht\ vfufkbsfl=<br />
2H 2 + O 2 = 2H 2 O htfmwbbc cbxmfht 300 0 C-pt evybidytkjf= 700 0 C-pt<br />
htfmwbf vbvlbyfhtj,c v'bcbthfl= fatsmt,bs\<br />
dfyn-]jabc otcbc vb[tldbs ntvgthfnehbc 'jdtkb 10 0 Cbs<br />
ufphlbs= evtntcb htfmwbt,bc cbxmfht bphlt,f 2-4-/th\<br />
82 83<br />
T<br />
2<br />
T2<br />
�T1<br />
10<br />
V � � � V<br />
cflfw VT1 lf V fhbc cbxmfhtt,b cfo'bcc lf cf,jkjj ntvgt-<br />
T<br />
2<br />
hfneht,pt= [jkj g= htfmwbbc ntvgthfnehekb rjtabwbtynb=<br />
hjvtkbw udbxdtyt,c= hfvlty/th bphlt,f htfmwbbc cbxmfht vjhtfubht<br />
ybdsbtht,t,bc ntvgthfnehbc 100C-bs ufphlbs\<br />
fmnbdfwbbc tythubf\ bvbcfsdbc= hjv vjhtfubht ybdsbtht,t,c<br />
ijhbc vj[ltc htfmwbf= cfzbhjf= hjv vjktrekt,c ijhbc vj[ltc<br />
it/f[t,f\ vfuhfv vjktrekt,c ijhbc 'dtkf it/f[t,f fh bodtdc<br />
mbvbeh htfmwbfc\ htfmwbf [lt,f v[jkjl vfiby= hjltcfw vjhtfubht<br />
ybdsbtht,t,bc vjktrekt,b bvltyfl vbef[kjdlt,bfy thsvfytsc=<br />
hjv vfs ijhbc itcf.kt,tkb [lt,f tktmnhjyekb cbvrdhbdbc<br />
uflfyfobkt,f lf f[fkb mbvbehb ,vbc ofhvjmvyf\ t\b\ vjhtfubht<br />
ybdsbtht,t,bc vjktrekt,c eylf ]mjyltc bvltyb tythubf=<br />
hjv itcf.kt,tkb uf[ltc vfs ijhbc fhct,ekb ufypbldbc .fkt,bc<br />
(tythutnbrekb ,fhbthbc) uflfafhdf\ fcts htfmwbbceyfhbfy vjktrekt,c<br />
tojlt,f fmnbehb vjktrekt,b= [jkj itcf,fvbc tythubfc<br />
tojlt,f fmnbdfwbbc tythubf\ yfobkfrt,bc /ueac= hjvtkbw<br />
vjyfobktj,c fv ghjwtcib= tojlt,f fmnbehb rjvgktmcb\<br />
tythubf<br />
a<br />
b<br />
cfo'bcb<br />
vlujvfhtj,f<br />
uffmnbdt,ekb<br />
vlujvfhtj,f<br />
C<br />
E 1<br />
Q<br />
E 2<br />
d<br />
cf,jkjj vlujvfhtj,f<br />
htfmwbbc rjjhlbyfnb<br />
T<br />
1<br />
yf[\8\ gjntywbfkehb vhelbc<br />
wdkbkt,f htfmwbbc lhjc
jhlbyfnsf qth.pt uflfpjvbkbf cbcntvbc gjntywbfkehb<br />
tythubf= [jkj f,cwbcsf qth.pt htfmwbbc rjhlbyfnf= fye htfmwbbc<br />
upf\ htfmwbf vbvlbyfhtj,c itvltuyfbhfl| fmnbehb H 2 lf J 2<br />
vjktrekt,b lf/f[t,bcfc ofhvjmvybfy iefktleh fmnbeh rjvgktmcc<br />
H 2 ....J 2 \ fv rjvgktmcib H_J rfdibhb ofhvjbmvyt,f H_H lf<br />
J_J rfdibht,bc ufo'dtnbc gfhfktkehfl\<br />
H H<br />
I I<br />
H - - - - - H<br />
- - - -<br />
I - - - - - - - - - - - - - I<br />
fmnbehb rjvgktmcb<br />
H 2 - - - - - I 2<br />
fv uflf/ueat,bc itltufl ofhvjmvybk fmnbeh rjvgktmcib<br />
fmnbdfwbbc tythubf eahj vwbhtf= dblht cfo'bc vjktrekt,ib<br />
rfdibhbc vskbfyb ufo'dtnbcfsdbc cfzbhj tythubf\ tyljsthvekb<br />
lfikbc htfmwbbcsdbc 2HJ(fbhb) �� H 2(fbhb) + J 2(fbhb) �H = 175<br />
r/jekb= htfmwbbc upf bmyt,f it,heyt,ekb\ cfo'bc lf cf,jkjj<br />
ljytt,c ijhbc c[dfj,f fhbc htfmwbbc cbs,ehb tatmnb �H\<br />
rfnfkbpfnjhbc ufdktyf\ rfnfkbpfnjhb fhbc ybdsbtht,f=<br />
hjvtkbw wdkbc htfmwbbc cbxmfhtc lf cf,jkjj ghjlemnbc itvflutykj,fib<br />
fh itlbc\ htfmwbt,c= hjvkt,bw vbvlbyfhtj,c rfnfkbpfnjhbc<br />
sfy[kt,bs= rfnfkbpehb htfmwbt,b tojlt,f\<br />
rfnfkbpfnjhb fhbc jhudfhb| lflt,bsb _ fxmfht,c htfmwbbc<br />
cbxmfhtc lf efh'jabsb _ fvwbht,c htfmwbbc cbxmfhtc\ fv<br />
erfyfcrytkbc vfufkbsbf ,typbypt hrbybc rfh,jybkbc lfvfnt,f=<br />
hfw fvwbht,c fatsmt,bc itcf.kt,kj,fc\<br />
ufydb[bkjs lflt,bsb rfnfkbpbc vfufkbst,b\<br />
rfnfkbpfnjhb ths-ths vjhtfubht ybdsbtht,fcsfy itlbc<br />
htfmwbfib= ofhvjmvybc iefktleh ghjlemnc= hjvkbc cfiefkt-<br />
,bsfw cf,jkjj ghjlemnb eahj fldbkfl vbbqt,f\ rfnfkbpfnjhb<br />
fvwbht,c fmnbdfwbbc tythubfcfw\<br />
I<br />
I<br />
rfnfkbpfnjhbc vjmvtlt,f itb.kt,f itvltuyfbhfl ufvjdcf[js|<br />
A + B = AB A + K = AK AK + B = AB + K<br />
vfufkbsfl= SO 2 -bc lf;fyudf SO 3 -fl\ rfnfkbpfnjhbf NO 2 \<br />
SO 2 + 1/2O 2 = SO 3 \<br />
sfdlfgbhdtkfl SO 2 + NO 2 = SO 3 + NO<br />
itvltu rb NO + 1/2O 2 = NO 2<br />
rfnfkbpehb htfmwbt,b b'jaf jh /ueafl _ ]jvjutyehfl<br />
lf ]tnthjutyekfl\<br />
]jvjutyehb rfnfkbpbc lhjc _ rfnfkbpfnjhb lf vjhtfubht<br />
ybdsbtht,t,b ths afpfibf (fbhflb fy s[tdflb)\ ]tnthjutyekb<br />
rfnfkbpbc lhjc rfnfkbpfnjhb fhbc lfvjerblt,tk<br />
(v'fh) afpfib\ vjhtfubht ybdsbtht,t,cf lf rfnfkbpfnjhc ijhbc<br />
htfmwbf vbvlbyfhtj,c rfnfkbpfnjhbc ptlfgbhpt\<br />
rfnfkbpfnjht,b [ibhfl cgtwbabrehfl vjmvtlt,c\ vfufkbsfl=<br />
tsbkbc cgbhnbc lt]blhfnfwbbc lhjc rfnfkbpfnjhbc<br />
nbgbc vb[tldbs itb.kt,f vbdbqjs c[dflfc[df ghjlemnb\<br />
Al 2O3 C2H 5OH<br />
���<br />
� C2H<br />
4 � H 2O<br />
H 3PO4 2C2H 5OH<br />
����(<br />
C2H<br />
5 ) 2O<br />
� H2O<br />
Cu<br />
C2H 5OH<br />
���<br />
CH 3CHO<br />
�<br />
84 85<br />
H<br />
mbvbehb ojyfcojhj,f lf<br />
vfcpt vjmvtlb afmnjht,b<br />
mbvbehb htfmwbt,bc evtntcj,f itmwtdflbf\ hjltcfw gbhlfgbhb<br />
lf it,heyt,ekb htfmwbbc cbxmfhtt,b thsyfbhbf= vfiby<br />
v'fhlt,f ojyfcojhj,f\ vfufkbsfl= htfmwbfib H 2 + J 2 � 2HJ gbhlfgbhb<br />
htfmwbbc cbxmfht njkbf| V 1 = k 1 [H 2 ][J 2 ]= [jkj it,heyt,ekb<br />
htfmwbbc cbxmfht V 2 = k 2 [HJ] 2 \ hflufyfw V 1 = V 2 lf K 1<br />
lf K 2 velvbdb cblbltt,bf= vfsb afhlj,fw bmyt,f velvbdb\<br />
2
2 �HI� �H ��I �<br />
K � K _ ojyfcojhj,bc velvbdff\<br />
2<br />
2<br />
mbvbehb ojyfcojhj,f ittcf,fvt,f ufhrdtek gbhj,t,c\ fhct,ekb<br />
gbhj,t,bc lfhqdtdf bodtdc ojyfcojhj,bc lfhqdtdfc\<br />
ufhrdtekb lhjbc itvltu cbcntvf bctd e,heylt,f ojyfcojhek<br />
vlujvfhtj,fc\ gbhj,t,bc itwdkbc ufdktyfc ojyfcojhj,fpt<br />
ufycfpqdhfdc kt-ifntkbtc ghbywbgb| se cbcntvf ojyfcojhj-<br />
,fibf lf hjvtkbvt ufhtufyb afmnjhb fhqdtdc fv ojyfcojhj,fc=<br />
vfiby sdbsjy cbcntvfib fqb.dht,f .fkt,b= hjvkt,bw lfvhqdtdb<br />
afmnjhb obyffqvltu fhbc vbvfhsekb\<br />
ntvgthfnehbc ufdktyf\ cfhtfmwbj fhtib ntvgthfnehbc vjvfnt,f<br />
ufphlbc htfmwbbc cbxmfhtc bv vbvfhsekt,bs= hjvtkbw<br />
vbvlbyfhtj,c ntvgthfnehbc isfysmvbs (tyljsthvekb htfmwbf)\<br />
itcf,fvbcfl= ntvgthfnehbc itvwbht,f ojyfcojhj,fc uflf[hbc<br />
tupjsthvekb htfmwbbcrty\ vfufkbsfl=<br />
N + 3H �2NH �H 2 2 3 0 = - 46,2 r/jekb\<br />
298<br />
ntvgthfnehbc vjvfnt,f ufphlbc fvbfrbc lfikbc htfmwbbc<br />
cbxmfhtc= hflufy cbcntvbc tysfkgbf vwbhlt,f= t\b\ cbs,j ufvjb-<br />
'jaf\ ghjwtcb tupjsthvekbf\ ntvgthfnehb itvwbht,f lffxmfht,c<br />
fvbfrbc ofhvjmvyfc (it,heyt,ekb htfmwbf tyljsthvekbf)\<br />
oytdbc ufdktyf\ fvbfrbc ofhvjmvybc vfufkbspt ufydb[bkjs<br />
oytdbc ufdktyf ojyfcojhj,fpt\ gbhlfgbhb htfmwbf vbvlbyfhtj,c<br />
vjwekj,bc= t\b\ oytdbc itvwbht,bs\ fvbnjv oytdbc ufphlbcfc<br />
ufbphlt,f gbhlfgbhb htfmwbbc cbxmfht\<br />
rjywtynhfwbbc ufdktyf\ se ojyfcojhj,fib v'ja cbcntvfc<br />
lfdevfnt,s hjvtkbvt rjvgjytync (ufdphlbs rjywtynhfwbfc)=<br />
vfiby ojyfcojhj,f lfbhqdtdf ufhrdtekb lhjbc ufyvfdkj,fib=<br />
itvltu [tkf[kf fqlut,f\ vjhtfubht ybdsbtht,t,bc rjywtynhfwbbc<br />
ufphlf phlbc htfmwbbc cbxmfhtc ghjlemnt,bc ofhvjmvybcfrty\<br />
SFDB &^^<br />
LBCGTHCBEKB CBCNTVT
cytkb fhbc bc rjvgjytynb= hjvtkbw vtnb hfjltyj,bsff\ xdty<br />
ufydb[bkfds s[tdfl [cyfht,c\<br />
ghfmnbrfib cfertstcj ufv[cytkfl bsdkt,f o'fkb= s[tdflb<br />
fvbfrb= tsfyjkb= njkejkb= ,typjkb lf c[df\ [cyfht,c lblb vybidytkj,f<br />
fmdc hjujhw kf,jhfnjhbek rdktdfib= fctdt ofhvjt-<br />
,fib\ vybidytkjdfybf bcbw= hjv wjw[fk jhufybpvib ybdsbtht,fsf<br />
wdkbc ghjwtcb vbvlbyfhtj,c s[tdfl vlujvfhtj,fib\<br />
[cyfht,ib uf[cybkb ybdsbtht,bc yfobkfrt,b lfrfdibht,ekbf<br />
ufv[cytkbc vjktrekt,sfy\ se ufv[cytkb o'fkbf= vfs ]blhfnt,b<br />
tojlt,f (HSO_ . nH2O)= [jkj se ufv[cytkb c[df ybdsbt-<br />
4<br />
ht,ff _ cjkdfnt,b\ [cyflj,bc vb[tldbs ufyfc[dfdt,ty| rfhufl<br />
[cyfl= vwbhtl [cyfl lf ghfmnbrekfl e[cyfl ybdsbtht,t,c<br />
(f,cjkenehfl e[cyflb ybdsbtht,f fh fhct,j,c)\<br />
[cyflj,bc vf[fcbfst,tkb fhbc [cyflj,bc rjtabwbtynb\ hfjltyj,hbdfl<br />
bub njkbf ufcf[cytkb ybdsbtht,bc vfmcbvfkehb<br />
hfjltyj,bcf uhfvt,ib= hjvtkbw b[cyt,f vjwtvek ntvgthfnehfpt<br />
100 uhfv ufv[cytkib\ rfhufl [cyflb ybdsbtht,f jsf[bc ntvgthfnehfpt<br />
b[cyt,f 10 u-vlt= vwbhtl [cyflb _ 0=1_1 u-vlt= ghfmnbrekfl<br />
e[cyflb _ 0=001 u-pt yfrkt,b\<br />
v'fhb ybdsbtht,bc [cyflj,f ntvgthfnehbc ufphlbs evtntcfl<br />
bphlt,f= pjubthsb v'fhb ybdsbtht,bc vwbhlt,f\ fctsbf vfufkbsfl=<br />
Ca(OH) , Li SO \ (yf[\ 9)<br />
2 2 4<br />
uf[cyf abpbreh-mbvbehb ghjwtcbf\ bub vbvlbyfhtj,c cbs-<br />
,ehb tatmnbc sfy[kt,bs\ v'fhb ybdsbtht,bc uf[cybcfc ufv[cytkib<br />
flubkb fmdc jh ghjwtcc| v'fhb ybdsbtht,bc lfikf vjktrekt,fl<br />
fy bjyt,fl= hfptw b[fh/t,f tythubf Q lf vjktrekt,bc<br />
1<br />
fy bjyt,bc ehsbthsmvtlt,f ufv[cytksfy\ fv ghjwtcbc lhjc tythubf<br />
ufvjb'jaf Q \ 2<br />
Q = Q + Q 1 2<br />
se Q < Q = vfiby cbs,j ufvjb'jaf lf uf[cybc ghjwtcb tu-<br />
1 2<br />
pjsthvekbf\ hjwf Q > Q = vfiby [lt,f cbs,jc isfysmvf _ ghj-<br />
1 2<br />
wtcb tyljsthvekbf\<br />
yf[\9\ v'fhb ybdsbtht,bc [cyflj,bc lfvjrblt,ekt,f ntvgthfnehfpt<br />
fbht,bc o'fkib uf[cybcfc flubkb fmdc v[jkjl ]blhfnfwbbc<br />
ghjwtcc= fvbnjv cbs,ehb tatmnb 'jdtksdbc lflt,bsbf\<br />
kt-ifntkbtc ghbywbgbc vb[tldbs= ntvgthfnehbc ufphlbcfc<br />
fbht,bc [cyflj,f vwbhlt,f\ ]tyhbc rfyjybc sfyf[vfl= uf[cybkb<br />
fbhbc hfjltyj,f lfvjrblt,ekbf fv fbht,bc oytdfpt cbs[bc<br />
ptvjs\<br />
N = Kp, cflfw N _ fhbc uf[cybkb fbhbc vjkehb obkb+ p _<br />
gfhwbfkehb oytdf= K _ ghjgjhwbekj,bc rjtabwbtynb= hjvtkbw<br />
lfvjrblt,ekbf fbhbc udfhj,fcf lf ntvgthfnehfpt\<br />
fbht,bc [cyflj,f oytdbc ufphlbs bphlt,f\<br />
88 89
[cyfht,b fhct,j,c yf/thb= e/thb lf vtnyf/thb\<br />
yf/thbf [cyfhb= se ufcf[cytkb ybdsbtht,f vjwtvek ntvgthfnehfpt<br />
vtnfl fqfh b[cyt,f vjwtvekb hfjltyj,bc ufv[cytkib\<br />
se ufcf[cytkb ybdsbtht,bc hfjltyj,f yfrkt,bf fv ybdsbtht,bc<br />
[cyflj,fpt= vfiby [cyfhb fhbc e/thb\ se ybdsbtht,bc<br />
hfjltyj,f vtnbf= dblht vbcb [cyflj,f ([cyfhbc vjvpflt,f itb.kt,f=<br />
se uf[cybcfc ufdphlbs ntvgthfnehfc lf itvltu ufdfwbt,s<br />
jsf[bc ntvgthfnehfvlt)= fctsb [cyfhb fhbc ptyf/thb= fye<br />
vtnyf/thb\ fctsb [cyfht,b fhfvluhflbf\<br />
fhct,j,c rjywtynhbht,ekb lf ufypfdt,ekb [cyfht,b\ rjywtynhbht,ek<br />
[cyfhib uf[cybkb ybdsbtht,f lblb hfjltyj,bsff=<br />
ufypfdt,ekib _ vwbht hfjltyj,bs\ [cyfht,bc rjywtynhfwbbc<br />
ufvjcf[dbc c[dflfc[df [th[b fhct,j,c\<br />
1\ ojybsb ghjwtynb udbxdtyt,c uf[cybkb ybdsbtht,bc hfjltyj,fc<br />
100 uhfv [cyfhib\<br />
muf[cy\<br />
w% � �100<br />
m<br />
[cyfhbc<br />
se [cyfhb s[tdflbf vbcb vfcbc ufycfpqdhf [lt,f ajhvekbs|<br />
m = V . r= cflfw V _ vjwekj,ff= r _ cbvrdhbdt (u$vk)\<br />
2\ vjwekj,bsb ghjwtynb _ uf[cybkb ybdsbtht,bc vbkbkbnhbc<br />
hfjltyj,f 100 vk [cyfhib\<br />
3\ vjkehj,f _ uf[cybkb ybdsbtht,bc vjkt,bc hbw[db 1000 vk<br />
[cyfhib\<br />
4\ vjkfkj,f _ uf[cybkb ybdsbtht,bc 1 vjkb 1000 vk<br />
ufv[cytkib\<br />
5\ yjhvfkj,f _ uf[cybkb ybdsbtht,bc uhfvtmdbdfktynb 1000<br />
vk [cyfhib\<br />
yjhvfkehb [cyfht,bcsdbc lfvf[fcbfst,tkbf nbnhb T\ bub<br />
fhbc 1 vk [cyfhib uf[cybkb ybdsbtht,bc hfjltyj,f|<br />
N�"<br />
T �<br />
1000<br />
thsyfbhb yjhvfkj,bc [cyfht,b thsvfytssfy htfubht,c thsyfbhb<br />
vjwekj,bs\<br />
90 91<br />
N<br />
N<br />
v;\<br />
nenbc<br />
V<br />
�<br />
V<br />
v;\<br />
nenbc<br />
[cyfht,bc leqbkbc ntvgthfnehbc fotdf\<br />
t,ekbjcrjgbehb velvbdf<br />
leqbkbc ntvgthfnehf fhbc bc ntvgthfnehf= hjvkbc lhjcfw<br />
yf/thb jhsmkbc oytdf cbs[bc ptvjs enjklt,f ufht oytdfc\<br />
velvbdb oytdbc lhjc [cyfht,c fmdc eahj vfqfkb leqbkbc ntvgthfnehf=<br />
dblht ceasf ufv[cytkt,c\<br />
[cyfht,bc leqbkbc ntvgthfnehbc fotdf _ Dt _ gbhlfgbhghjgjhwbekbf<br />
[cyfhbc rjywtynhfwbbc lf fhf fhbc lfvjrblt-<br />
,ekb uf[cybkb ybdsbtht,bc ,eyt,fpt (hfekbc rfyjyb)\<br />
[cyfhbc rjywtynhfwbfl vbqt,ekbf vjkfkj,f (1 vjkb 1 k<br />
ufv[cytkib)|<br />
Dt = K t,\ . m<br />
K t,\ _ t,ekbjcrjgbehb velvbdff\ vjwtvekb ufv[cytkbcfsdbc<br />
K t,\ fhbc velvbdb cblblt\ vfufkbsfl= ceasf o'fkb fnvjcathekb<br />
oytdbc gbhj,t,ib leqc 100 0 C\ 1-vjkfkb rjywtynhfwbbc ybdsbtht,bc<br />
o'fk[cyfhbc leqbkbc ntvgthfnehf= bubdt oytdfpt= bmyt,f<br />
100=52 0 C\<br />
se wyj,bkbf ufv[cytkbc t,ekbjcrjgbehb velvbdf lf [cyfhbc<br />
leqbkbc ntvgthfnehbc fotdf= vfiby itcf.kt,tkbf uf[cybkb<br />
ybdsbtht,bc vjktrekehb vfcbc ufvjsdkf\
1000�g<br />
2<br />
Mg1<br />
�t � K t,\ fmtlfy= M � K t,\ �<br />
1000 g2<br />
t1g<br />
1<br />
cflfw g 1 _ fhbc ufv[cytkbc vfcf+ g 2 _ ybdsbtht,bc vfcf\<br />
uf'bydbc ntvgthfnehbc lfotdf\<br />
rhbjcrjgbekb velvbdf<br />
[cyfhbc uf'bydbc ntvgthfnehbc lfotdf= bctdt= hjujhw leqbkbc<br />
ntvgthfnehbc fotdf= ceasf ufv[cytksfy itlfht,bs= fh<br />
fhbc lfvjrblt,ekb uf[cybkb ybdsbtht,bc ,eyt,fpt\<br />
[cyfhbc uf'bydbc ntvgthfnehbc lfotdf gbhlfgbhghjgjhwbekbf<br />
[cyfhbc vjkfkb rjywtynhfwbbc|<br />
Dt uf'\ = K rhbjcrjg\ . m<br />
se ufv[cytkbc vfcfc fqdybiyfds g 1 = [jkj ybdsbtht,bc vfcfc<br />
g 2 = vbdbqt,s ajhvekfc= cfblfyfw itb.kt,f ufydcfpqdhjs uf[cybkb<br />
ybdsbtht,bc vjktrekehb vfcf\<br />
1000�<br />
g<br />
1000 � g<br />
2<br />
� tuf'\<br />
� K rhbjcrjg\<br />
Mg<br />
fmtlfy=<br />
M � K rhbjcr\<br />
�t<br />
g<br />
1<br />
rhbjcrjgbekb velvbdt,b ufvjsdkbkbf c[dflfc[df ufv[cytkt,bcsdbc\<br />
vfufkbsfl= hjwf 1000 u o'fkib uf[cybkbf thsb<br />
vjkb ifmfhb fy hjvtkbvt c[df fhftkjmnhjkbnb= uf'bydbc othnbkb<br />
bmyt,f fhf 0 0 C= fhfvtl _ 1=86 0 C\ t\b\ o'kbc rhbjcrjgbekb<br />
velvbdf njkbf 1= 86\<br />
jcvjcb lf jcvjcehb oytdf<br />
ybdsbtht,bc uf[cybcfc yt,bcvbth ufv[cytkib uf[cybkb ybdsbtht,bc<br />
cjkdfnbht,ekb (o'kbc itvs[dtdfib _ ]blhfnbht-<br />
,ekb) vjktrekt,b lblb rjywtynhfwbbc flubkblfy bo't,ty vj.hfj,fc<br />
yfrkt,b rjywtynhfwbbcrty\ fv ghjwtcc lbaepbf toj-<br />
uf'\<br />
1<br />
2<br />
lt,f\ lbaepbf vsfdhlt,f vfiby= hjwf uf[cybkb ybdsbtht,bc cjkdfnbht,ekb<br />
vjktrelkt,b sfyf,hfl ufyfobklt,f [cyfhbc vstk<br />
vjwekj,fib\ se [cyfhc ufd'jas yf[tdfhitqotdflb vtv,hfybs=<br />
hjvtkbw fnfht,c ufv[cytkbc vjktrekt,c= vfiby ofhvjbmvyt,f<br />
oytdf _ jcvjcehb oytdf\ ewdktkb ntvgthfnehbc gbhj,t,ib<br />
bub uf[cybkb ybdsbtht,bc rjywtynhfwbbc ghjgjhwbekbf lf fh<br />
fhbc lfvjrblt,ekb ufv[cytkb lf ufcf[cytkb ybdsbtht,bc ,eyt-<br />
,fpt\ fvfdt lhjc= bub ntvgthfnehbc gbhlfgbhghjgjhwbekbf\<br />
jcvjcehb oytdbc ufvjrdktdt,b cfae.dkfl lftlj dfyn-]jabc<br />
[cyfhsf stjhbfc\ vtwybthvf itfvxybf= hjv [cyfhbc jcvjcehb oytdf<br />
njkbf bv oytdbc= hjvtkcfw vjf[ltylf uf[cybkb ybdsbtht,f= se<br />
bub bvfdt ntvgthfnehfpt fbhfl vlujvfhtj,fib bmyt,jlf lf [cyfhbc<br />
vjwekj,bc njk vjwekj,fc lfbrfdt,lf\ t\b\ ufypfdt,ekb<br />
[cyfht,bc jcvjcehb oytdf itb.kt,f ufybcfpqdhjc vtyltkttdrkfgtbhjybc<br />
ufynjkt,bs|<br />
pV = nRT= fye p . v = nRT,<br />
jcv\<br />
cflfw v _ [cyfhbc vjwekj,ff= n _ uf[cybkb ybdsbtht,bc<br />
vjkt,bc hbw[db= R _ eybdthcfkehb velvbdf\<br />
n<br />
se ufydcfpqdhfds p = udtmyt,f p = RT<br />
jcv\ jcv\ v<br />
n<br />
_ fhbc vjkehb rjywtynhfwbf= t\b\ pjcv = CRT<br />
v<br />
se udfmdc 1-vjkfkb [cyfhb= vfiby 00C-pt p = 0,082 jcv\ . 273 . 1 = 22,4 fnv\<br />
ptvjfqybiyekb rfyjypjvbtht,t,b vbcfqt,b b'j bctsb [cyfht,bcsdbc=<br />
hjvkt,bw fh fnfht,lf tktmnhek ltyc (fhftktmnhjkbnt,b)\<br />
bltfkehb [cyfht,blfy uflf[hf itbvxytjlf v;fdt,bc= ae.tt,bc<br />
lf vfhbkt,bc o'fk[cyfht,bc itvs[dtdfib\ tc ghj,ktvf uflfo'dbnf<br />
fhtybecbc tktmnhjkbnehb lbcjwbfwbbc stjhbfv\ fv<br />
stjhbbc sfyf[vfl| v;fdt,b= ae.tt,b lf vfhbkt,b uf[cybcfc sdbs-<br />
92 93
yt,ehfl ofhvjmvybfy bjyt,c\ fcts [cyfht,c vfy eojlf tktmnhjkbnt,b\<br />
bvbcfsdbc= hjv tktmnhjkbnt,bc [cyfht,bw vjmwtekb'j<br />
fhtybecbc stjhbbc xfhxjt,ib= dfyn-]javf itvjbqj bpjnjyehb<br />
rjtabwbtynb i\ bub udbxdtyt,c tktmnhjkbnsf [cyfht,ib tmcgthbvtynekfl<br />
ufycfpqdhekb jcvjcehb oytdf= leqbkbc ntvgthfnehbc<br />
fotdf= uf'bydbc ntvgthfnehbc lfotdf= hfvlty/th vtnbf<br />
stjhbekfl ufvjsdkbk cblbltpt\<br />
p = iRTC<br />
fhtybecvf lfflubyf= hjv 'dtkf [cyfhb= hjvtkbw cfzbhjt,c<br />
i bpjnjyehb rjtabwbtynbc itvjqt,fc= fhbc tktmnhjkbnb\<br />
SFDB &^^^<br />
TKTMNHJKBNSF {CYFHT
Ba(OH) 2 lf c[df\ cecnb tktmnhjkbnt,bf| pjubthsb vbythfkehb<br />
v;fdf _ H 2 CO 3 , H 2 SO 3 , HNO 2 lf c[df= kbsjyt,bc ,tdhb ]blhjmcblb=<br />
vfs ijhbc nent _ NH 4 OH\ .kbthbf tktmnhjkbnb se<br />
vbcb ��30%-pt= cfiefkj .fkbc tktmnhjkbnbc ��vth'tj,c 3-<br />
30%-vlt= [jkj cecnb tktmnhjkbnbf= se vbcb ����\<br />
lbcjwbfwbbc [fhbc[b lfvjrblt,ekbf c[dflfc[df afmnjhpt|<br />
f) ufypfdt,fpt| lbcjwbfwbbc [fhbc[b bphlt,f ufypfdt,bcfc\<br />
vfufkbsfl= 100%-bfyb H 2 SO 4 ghfmnbrekfl fh itbwfdc bjyt,c\<br />
fvbnjv bub htfmwbbceyfhbfyb fh fhbc (fh vjmvtlt,c kbsjyt,sfy)=<br />
vfiby= hjwf ufypfdt,bcfc vbcb fmnbehj,f vrdtshfl bphlt,f\<br />
,) tktmnhjkbnbc ,eyt,fpt| vfufkbsfl= 0=1N vfhbkv;fdfc<br />
lbcjwbfwbbc [fhbc[b 18 0 C-pt fhbc 92%\ bvfdt ntvgthfnehfpt<br />
0,1N ,jhv;fdfc lbcjwbfwbbc [fhbc[b ��= 0,01%\<br />
u) ufv[cytkbc ,eyt,fpt= hjvtkbw sfdbc v[hbd lfvjrblt,ekbf<br />
vbc lbtktmnhbrek itqotdflj,fpt\ hfw eahj vtnbf ufv[cytkbc<br />
lbtktmnhbrekb velvbdf= vbs yfrkt,bf bjyt,c ijhbc vjmvtlb<br />
tktmnhjcnfnbrehb .fkf\<br />
q1<br />
� q2<br />
F � ,<br />
D�<br />
r<br />
cflfw q lf q _ c[dflfc[dfybiybfyb bjyt,bf= r _ bjyt,c ijhbc<br />
1 2<br />
vfy.bkb\ o'kbcsdbc D = 80= [jkj yfdsib _ D = 2,3\ fvbnjv o'fkib<br />
ufwbkt,bs fldbkfl [lt,f lbcjwbfwbf\<br />
l) ntvgthfnehfpt| ntvgthfnehbc ufphlbcfc cecnb tktmnhjkbnt,bc<br />
lbcjwbfwbbc [fhbc[b bphlt,f= .kbthb tktmnhjkbnt,bc<br />
rb gbhbmbs= vwbhlt,f\<br />
v;fdt,bc= ae.tt,bc= vfhbkt,bc<br />
tktmnhjkbnehb lbcjwbfwbf<br />
tktmnhjkbnehb lbcjwbfwbbc stjhbbc sdfkcfphbcbs=<br />
v;fdf tktmnhjkbnbf= hjvtkbw lbcjwbbc lhjc rfsbjybc cf[bs<br />
ofhvjmvybc v[jkjl o'fk,flbc bjyc\<br />
HCl � H + + Cl _<br />
vhfdfkae.bfyb v;fdt,b lbcjwbhlt,f cfat[eht,hbdfl|<br />
H SO � H 2 4 + _ + HSO4 _ + 2_<br />
HSO � H + SO4<br />
4<br />
H SO � 2H 2 4 + 2_ + SO4 ae.t tktmnhjkbnbf= hjvtkbw lbcjwbfwbbc lhjc efh-<br />
'jabsb bjybc cf[bs (fybjyb) ofhvjmvybc v[jkjl ]blhjmcblbc<br />
OH _ bjyc\ ae.tt,b= hjvkt,bw itbwfdc thspt vtn ]blhjmcblbc<br />
bjyc= lbcjwbhlt,f cfat[eht,hbdfl\<br />
Ca(OH) 2 � CaOH + + OH _<br />
CaOH + � Ca 2+ + OH _<br />
Ca(OH) 2 � Ca 2+ + 2OH _<br />
fvajnthekb ae.tt,b lbcjwbhlt,f hjujhw v;fdf= bct _ ae-<br />
.t\ fvajnthekb ae.tt,b e[cyflbf= vfuhfv vwbht yfobkb vfbyw<br />
lbcjwbhlt,f|<br />
96 97<br />
�Zn( OH)<br />
�<br />
2�<br />
�<br />
2H<br />
2O �<br />
�2<br />
Zn � 2OH<br />
� Zn(<br />
OH)<br />
2 ����<br />
2H<br />
�<br />
4<br />
ae.t<br />
v; fdf<br />
cfiefkj vfhbkt,b lbcjwbhlt,f kbsjybc lflt,bs lf v;fdehb<br />
yfisbc efh'jabs bjyt,fl\<br />
NaCl � Na + + Cl _<br />
Al (SO ) � 2Al 2 4 3 3+ 2_ + 3SO4
v;fdf vfhbkt,b lbcjwbfwbbc itltufl rfsbjybc cf[bs ofhvjmvybc<br />
kbsjybcf lf o'fk,flbc lflt,bs bjyt,c\<br />
NaHCO � Na 3 + _ + HCO3 _ + 2_<br />
HCO � H + CO3<br />
3<br />
NaHCO � Na 3 + + H + 2_ + CO3 ae.t vfhbkt,b fybjybc cf[bs b.ktdf v;fdehb yfisbcf lf ]blhjmcblbc<br />
bjyt,c\<br />
CaOHCl � CaOH + + Cl_ CaOH + � Ca 2+ + OH _<br />
CaOHCl � Ca 2+ + OH _ + Cl _<br />
v;fdt,bc lf ae.tt,bc ghjnjkbnehb stjhbf<br />
fv stjhbbc vb[tldbs= v;fdf fhbc mbvbehb yfthsb= hjvtkcfw ite.kbf<br />
ufcwtc ghjnjyb\ t\b\ v;fdf ghjnjybc ljyjhbf HA= A _ +H + =<br />
[jkj ae.t b.tyc ghjnjyc= t\b\ ae.t ghjnjybc fmwtgnjhbf<br />
B+H + = HB + (HA _ v;fdfc cfthsj ajhvekff= B _ ae.bc)\ ghjnjyekb<br />
stjhbbc vb[tldbs= sbsjtek v;fdfc ittcf,fvt,f sfdbcb<br />
ae.t= hjvtkcfw vbybvev thsb ghjnjybs vtnb fmdc\<br />
HA � A _ + H + lf B + H + � HB +<br />
v;fdf 1 ae.t 1 ghjnjyb ae.t 2 ghjnjyb v;fdf 2<br />
fcts ghjwtcib vjyfobkt v;fdfc lf ae.tc iteqkt,ekb tojlt,f\<br />
sbsjtekb v;fdf uflflbc sfdbc itcf,fvbc ae.tib _ ghjnjybc<br />
lfrfhudbc itltufl= [jkj sbsjtekb ae.t uflflbc sfdbc itcf-<br />
,fvbc v;fdfib _ ghjnjybc vbthst,bc ufvj\<br />
HA/A_ lf HB + /B; vfufkbsfl=<br />
_<br />
fpjnv;fdf lf ybnhfnbjyb| HNO / NO 3 3<br />
mkjho'fk,flb lf mkjhbjyb| HCl / Cl_ fvjybevbc bjyb lf fvbfrb| NH +<br />
4 / NH3 ghjnjyekb stjhbbc vb[tldbs v;fdeh sdbct,fc ufvj[fnfdc<br />
HNO , HCL, NH 3 +<br />
4 bjyb= [jkj ae.t sdbct,fc NO _ _ + = Cl = NH bjyt,b\<br />
3<br />
4<br />
ufydb[bkjs fvbfrbs .vfhv;fdfc ytbnhfkbpfwbbc htfmwbf|<br />
CH 3 COOH � CH 3 COO _ + H +<br />
NH 3 + H + � NH +<br />
4<br />
CH 3 COOH + NH 3 � CH 3 COO _ + NH +<br />
4<br />
v;fdf ae.t ae.t v;fdf<br />
ghjnjyekb stjhbbc sfyf[vfl= v;fdt,bw lf ae.tt,bw itb.kt,f<br />
ufdfthsbfyjs cfthsj cf[tkojlt,bs _ ghjnjkbnt,b\<br />
ghjnjkbnt,b ybdsbtht,t,bf= hjvkt,cfw ite.kbf ghjnjybc vbthst,f<br />
(ae.t sdbct,f) fy ufwtvf (v;fdf sdbct,f)\<br />
fhct,j,c bctsb ghjnjkbnt,b= hjvkt,cfw gbhj,t,bc vb-<br />
[tldbs ite.kbf ghjnjybc hjujhw ufwtvf= bct vbthst,f\ vfs tojlt,f<br />
fvajkbnt,b\ t\b\ fvajkbnt,b thslhjekfl ljyjhbw fhbc<br />
lf fmwtgnjhbw\ vfufkbsfl= fvajkbnbf ]blhjrfh,jyfnbc bjyb|<br />
_ _2 +<br />
HCO � CO3 + H 3<br />
98 99<br />
lf HCO _ + _ + H � H2CO \ t\b\ HCO itb.-<br />
3<br />
3 3<br />
_ _2 kt,f itlbjltc jh iteqkt,ek o'dbkib| HCO /CO3 (v;fdehb<br />
3<br />
_ sdbct,f) lf H CO / HCO (ae.t sdbct,f)\<br />
2 3 3<br />
o'kbc bjyehb vfxdtyt,tkb<br />
ceasf o'fkb vwbhtl fhbc lbcjwbht,ekb bjyt,fl|<br />
H 2 O �� H + + OH _ \<br />
1 kbnhb ceasf o'fkb 25 0 C-pt itbwfdc 1 \ 10 _7 vjk o'fk,flbc<br />
rfsbjyc [H + ] lf 1 \ 10 _7 vjk ]blhjmcbkbc [OH _ ] fybjyc\ velvbdb ntvgthfnehbc<br />
lhjc [H + ] lf [OH _ ] bjyt,bc vjkehb rjywtynhfwbt,bc<br />
yfvhfdkb [H + ][OH _ ]= 10 _7\ 10 _7 = 10 _14 vjkb$k velvbdb cblbltf<br />
lf tojlt,f o'kbc bjyehb vfxdtyt,tkb\ lfdeidfs= [cyfhbcsdbc v;fdbc<br />
lfvfnt,bcfc [H + ] bjyt,bc rjywtynhfwbf uf[lf 1 \ 10 _3 vjkb$k\ hflufy<br />
[H + ][OH _ ] bjyt,bc rjywtynhfwbt,bc yfvhfdkb velvbdb cblbltf=<br />
fvbnjv [OH _ ] bjyt,bc rjywtynhfwbf uf[lt,f 1 \ 10 _11
vjkb$k\ fyufhbibc ufcfvfhnbdt,kfl itvjqt,ekb bmyf o'fk-<br />
,flehb vfxdtyt,tkb _ pH= hjvtkbw fhbc [H + ] bjyt,bc rjywtynhfwbbc<br />
it,heyt,ekb cblblbc kjufhbsvb\<br />
1<br />
pH � lg<br />
H<br />
� � �<br />
xdtyb itvs[dtdbcfsdbc ([H + ]=1 \ 10 _3 vjkb$k) udtmyt,f<br />
1<br />
pH lg 3 3 �<br />
� � \ itcf,fvbcfl= [OH_ ] bjyt,bc rjywtynhfwbf<br />
�10 �<br />
bmyt,f 11\<br />
pH cblblt ufvjb'tyt,f [cyfht,bc ufhtvjc lfcflutyfl|<br />
pH7 _ nent ufhtvj+<br />
pH=7 _ ytbnhfkehb ufhtvj\<br />
vfhbksf ]blhjkbpb<br />
]blhjkbpb ytbnhfkbpfwbbc it,heyt,ekb ghjwtcbf= hjvkbc<br />
lhjcfw ofhvjbmvyt,f vwbhtl lbcjwbht,ekb ghjlemnb\<br />
]blhjkbpbc itcf.kt,kj,f lf [fhbc[b ufybcfpqdht,f vfhbkbc<br />
,eyt,bs= fye bv v;fdbcf lf ae.bc cb.kbthbs= hjvkt,bcufyfw fhbc<br />
itlutybkb vjwtvekb vfhbkb\<br />
cb.kbthbc vb[tldbs ufyfc[dfdt,ty .kbth lf cecn v;fdt,c<br />
lf ae.tt,c\<br />
cecnb v;fdt,bf| HNO 2 , H 2 CO 3 , CH 3 COOH, HF, H 2 S,<br />
H 2 SO 3 lf f\i\<br />
.kbthb v;fdt,bf| HNO 3 , H 2 SO 4 , HCl, HBr, HJ, HClO 4 lf f\i\<br />
cecnb ae.tt,bf| NH 4 OH, Cu(OH) 2 , Fe(OH) 2 , Mn(OH) 2 ,<br />
Al(OH) 3 , Be(OH) 2 , Zn(OH) 2 lf f\i\<br />
.kbthb ae.tt,bf| LiOH, NaOH, KOH, RbOH, Ca(OH) 2 ,<br />
Sr(OH) 2 , Ba(OH) 2 lf f\i\<br />
vfhbkt,b itb.kt,f lfd'js js[ .bhbsfl /ueafl|<br />
1\ .kbthb nenbc lf cecnb v;fdfc vfhbkb+<br />
2\ .kbthb v;fdfc lf cecnb ae.bc vfhbkb+<br />
3\ cecnb v;fdfc lf cecnb ae.bc vfhbkb+<br />
4\ .kbthb v;fdfc lf .kbthb nenbc vfhbkb\<br />
ufydb[bkjs sbsjtekb vfsufyb\<br />
1\ .kbthb nenbc lf cecnb v;fdfc vfhbkb\ ufydb[bkjs<br />
NaNO ]blhjkbpb (fybjyehb ]blhjkbpb)\ fqybiyekb vfhbkb<br />
2<br />
lbcjwbhlt,f| NaNO �Na 2 + _ + + NO \ yfnhbevbc rfsbjyb Na dth<br />
2<br />
it,jzfdc o'kbc ]blhjmcblbc bjyt,c= hflufy NaOH .kbthb ne-<br />
_ ntf\ ybnhbnbjyb NO ,jzfdc o'fk,flbc bjyt,c= hflufy ofh-<br />
2<br />
vjmvybkb fpjnjdfyb v;fdf (HNO ) cecnbf lf bub vwbhtl lbcj-<br />
2<br />
wbht,c\<br />
NaNO + H O � NaOH + HNO 2 2 2<br />
Na + _ + NO2 _ NO2 100 101<br />
+ H 2 O � Na+ OH _ + HNO 2<br />
+ H 2 O � Na+ + OH _ + HNO 2<br />
pH>7<br />
fvhbufl= vfhbkb= hjvtkbw vbqt,ekbf .kbthb nenbc lf<br />
cecnb v;fdbcufy= ]blhjkbpbc lhjc ofhvjmvybc nent ufhtvjc\<br />
2\ .kbthb v;fdbcf lf cecnb ae.bcufy ofhvjmvybkb vfhbkb\<br />
ufydb[bkjs NH 4 Cl-bc ]blhjkbpb (rfsbjyehb ]blhjkbpb)\<br />
NH 4 Cl + H 2 O � NH 4 OH + HCl<br />
+ _ NH + Cl 4<br />
+ H 2 O � NH 4 OH + H+ + Cl _<br />
+ NH + H2O � NH OH + H 4<br />
4 + pH
fv nbgbc vfhbkbc ]blhjkbpb itb.kt,f b'jc hjujhw rfsbjyehb=<br />
bct fybjyehb\ fvbnjv itb.kt,f ]mjyltc cecnb v;fdf=<br />
cecnb nent fy sbsmvbc ytbnhfkehb ufhtvj\ 'dtkfathb lfvjrblt,ekbf=<br />
ufvj'jabkb vwbhtl lbcjwbht,ek v;fdfcf lf ae.tc<br />
ijhbc hjvtkc fmdc eahj vfqfkb lbcjwbfwbbc [fhbc[b\<br />
4\ .kbthb ae.bcufy lf .kbthb v;fdbcufy ofhvjmvybkb vfhbkt,b<br />
fh ufybwlbc ]blhjkbpc= hflufy ufvj'jabkb v;fdfw lf ae-<br />
.tw .kbthbf\ fvbnjv dthwthsb dth ,jzfdc o'fk,flbc (H + ) lf<br />
]blhjmcblbc (OH_ ) bjyt,c\ t\b\ [cyfhc tmyt,f ytbnhfkehb ufhtvj\<br />
NaCl + H O � NaOH + HCl<br />
2<br />
Na + + Cl_ + H2O � Na+ + OH_ + H + + Cl_ H 2 O � H + + OH _ pH = 7<br />
SFDB ^*<br />
:FYUDF-FQLUTYF<br />
htfmwbt,c= hjvkt,bw vbvlbyfhtj,c vjhtfubht ybdsbtht,t,bc<br />
fnjvt,bc fy bjyt,bc ;fyudbc [fhbc[bc wdkbkt,bs= tojlt,f ;fyudf-fqlutybsb<br />
htfmwbt,b\ tktmnhjyekb stjhbbc sdfkcfphbcbs=<br />
fnjvt,bc fy bjyt,bc vbth tktmnhjyt,bc ufwtvfc ;fyudf tojlt,f=<br />
tktmnhjyt,bc it.tyfc _ fqlutyf\ tktvtynbc lflt,bsb ve[nb<br />
ufybcfpqdhf fv tktvtynbc fnjvbc fy bjybc vbth ufwtvekb tktmnhjyt,bc<br />
hbw[dbs\<br />
S 0 _ 6e ��S +6 ; S +4 + 2e ��S +6 ; S _2 _ 6e ��S +4 ;<br />
it.tybkb tktmnhjyt,bc hfjltyj,f ufycfpqdhfdc ofhvjmvybkb<br />
bjybc efh'jabs ve[nc\<br />
N 0 + 3e �� N _3 ; N +5 + 8e �� N _3 ; N +3 + 6e �� N _3 ;<br />
fnjvt,b fy bjyt,b= hjvkt,bw ufcwtvc tktmnhjyt,c= fhbc<br />
fqvlutyt,b= sdbsjy b;fyut,f\ fqvlutybf 'dtkf bc fnjvb= hjvtkcfw<br />
cfdfktynj ihtpt fmdc js[ tktmnhjypt yfrkt,b\ t\b\ fqvlutyt,bf<br />
^= ^^ lf ^^^ /ueabc vsfdfhb mdt/ueabc kbsjyt,b\ fqvlutybc<br />
sdbct,t,b itb.kt,f ]mjyltc fhfkbsjyt,cfw (;fyu,flbcf lf asjhbc<br />
ufhlf)\<br />
vfhnbd ybdsbtht,fsf fqvlutyb sdbct,t,b lfvjrblt,ekbf<br />
bjybpfwbbc gjntywbfkpt\ hfw eahj yfrkt,b fmdc fnjvc bjybpfwbbc<br />
gjntywbfkb= vbs eahj .kbthb fqvlutybf\ fhfkbsjyt-<br />
,blfy fqvlutybc sdbct,fc fv;qfdyt,c= vfufkbsfl= o'fk,flb= yf[ibh,flb=<br />
fctdt pjubthsb vfhnbdb fybjyb _ Cl _ , Br _ , J _ ,S _2 , C +2 \<br />
fqvlutybc sdbct,t,c bxtyc kbsjybc bjyt,b lf,fkb ;fyudbc<br />
hbw[dbs| Fe +2 = Sn +2 = Cu + = Cr +2 \<br />
ytbnhfkehb fnjvt,b fy bjyt,b= hjvkt,bw b.tyc tktmnhjyt,c<br />
(sdbsjy fqlut,f)= v;fyufdt,bf\ fctsbf vfufkbsfl= fhfkbsjyt,bc<br />
fnjvt,b| fpjnb= ujubhlb= asjhb= ;fyu,flb= mkjhb= ,hjvb=<br />
bjlb+ kbsjyt,bc lf fhfkbsjyt,bc bjyt,b evfqktcb ;fyudbc<br />
[fhbc[bs| Cu +2 , Fe +3 = Sn +4 = Cr +6 , Mn +7 , N +5 = S +6 , Cl +7 \<br />
kbsjyt,bc lf fhfkbsjyt,bc bjyt,b= iefktlehb ;fyudbc [fhbc[bs=<br />
v;fyufdbw fhbc lf fqvlutybw| Cu + , Cr +3 , S +4 , N +3 lf c[df\<br />
v;fyufdbc sdbct,t,b lfvjrblt,ekbf tktmnhjybcflvb cohfadbc<br />
cblbltpt\ hfw vtnbf tktmnhjybcflvb cohfadf= vbs eahj<br />
.kbthfl fhbc ufvj[fnekb v;fyufdb sdbct,f\<br />
vfhnbdb ybdsbtht,t,bc ;fyudf-fqlutybs sdbct,t,c rfhufl<br />
ufvj[fnfdc vfsb tktmnhjefh'jabsj,f\ tktvtynbc tktmnhjefh'jabsj,bc<br />
phlfcsfy thsfl rkt,ekj,c vbcb fqvlutyb sdbct,t,b<br />
lf= gbhbmbs= vfnekj,c v;fyufdb sdbct,t,b\<br />
102 103
;fyudf-fqlutybc htfmwbt,bc ufynjkt,bc itlutyf<br />
;fyudf fqlutybc ufhnjkt,fib rjtabwbtynt,bc ithxtdbcfsdbc<br />
ufvjb'tyt,f jhb vtsjlb| tktmnhjyekb ,fkfycbc lf tktmnhjyek-bjyehb<br />
,fkfycbc\ xdty ufydb[bkfds tktmnhjyekb<br />
,fkfycbc vtsjlc\ fv vtsjlc cfae.dkfl eltdc itvltub gbhj,f|<br />
fqvlutybc vbth ufwtvekb tktmnhjyt,bc lf v;fyufdbc vbth vbqt,ekb<br />
tktmnhjyt,bc hbw[db thsvfytsbc njkbf\ vjwtvek<br />
htfmwbfib sfdlfgbhdtkfl cfpqdhfdty ;fyudbc hbw[dc\<br />
Pb +2S_2 _ +2 +6 _2 +<br />
+ H O �� Pb S O4 + H 2 2<br />
2O_2 S_2 _ 8e ��S +6 1 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />
(O ) 2 _2 + 2e �� 2O_2 4 v;fyufdb (fqluf)<br />
v;fyufdbc lf fqvlutybc vbth it.tybkb lf ufwtvekb tktmnhjyt,bcsdbc<br />
gjekj,ty evwbhtc cfthsj /thflc\ vbqt,ek rjtabwbtync<br />
eothty mbvbeh htfmwbfib fqvluty lf v;fyufd ybdsbt-<br />
ht,t,c\<br />
PbS + 4H O �� PbSO4 + 4H2O 2 2<br />
;fyudf-fqlutybsb htfmwbt,bc<br />
rkfcbabrfwbf<br />
;fyudf-fqlutybsb htfmwbt,b b'jaf cfv /ueafl|<br />
1\ fnjvsfijhbcb= vjktrekfsijhbcb fy bjsfijhbcb ;fyudffqlutybc<br />
htfmwbt,b+<br />
2\ ibuf vjktrekehb+<br />
3\ sdbs;fyudf-sdbsfqlutybc= fye lbcghjgjhwbbc htfmwbt,b\<br />
ufydb[bkjs sbsjtekb vfsufyb\<br />
1\ fnjvsfijhbcb= vjktrekfsfijhbcb fy bysfijhbcb ;fyudffqlutybc<br />
htfmwbt,c vbtresdyt,f bctsb htfmwbt,b= hjvkt,bw<br />
vbvlbyfhtj,c vfhnbd ybdsbtht,t,c fy bjyt,c ijhbc (v;fyufdb lf<br />
fqvlutyb c[dflfc[df vjktrekbc itvflutykj,fibf)\<br />
f) Zn 0 + S 0 ��Zn +2 S _ 2<br />
Zn 0 _ 2e ��Zn +2 1 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />
S 0 + 2e ��S _2 1 v;fyufdb (fqluf)<br />
�� Hg 0 + Sn +4 Cl4<br />
104 105<br />
,) Hg +2 +2 Cl + Sn Cl2<br />
2<br />
Hg +2 + 2e ��Hg0 1 v;fyufdb (fqluf)<br />
Sn +2 _ 2e ��Sn +4 1 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />
2\ ibufvjktrekehbf htfmwbt,b= hjvkbc lhjcfw v;fyufdbw<br />
lf fqvlutybw itlbc thsb lf bubdt vjktrekbc itvflutykj,fib\<br />
f) NaN +5 _2 +3 0<br />
O �� NaN O2 + O 3<br />
2<br />
N +5 + 2e ��N +3 2 v;fyufdb (fqluf)<br />
2O_2 0 _ 4e ��O2 1 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />
2O 0 �� N + Cr+3<br />
7 2<br />
,) (N_3H ) Cr 4 2 +6<br />
2O3 + 4H2O 2N_3 0 _ 6e ��N 1 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />
2<br />
2Cr +6 + 6e ��2Cr +6 1 v;fyufdb (fqluf)<br />
3\ lbcghjgjhwbbc= fye sdbs;fyudf-sdbsfqlutybc htfmwbt,b<br />
bctsb htfmwbt,bf= hjvkbc lhjcfw thsb lf bubdt fnjvb fy bjyb<br />
fqvlutytkbw fhbc lf lfv;fyufdbw\<br />
0 f) Cl2 + H2O ��HCl_ + HCl + O<br />
Cl0 _ e ��Cl + 1 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />
Cl0 + e ��Cl_ 1 v;fyufdb (fqluf)<br />
,) 2N +4 O 2 + H 2 O �� HN +5 O 3 + N +2 O<br />
N +4 _ e ��N +5 2 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />
N +4 + 2e ��N +2 1 v;fyufdb (fqluf)
;fyudf-fqlutybsb htfmwbt,bc vbvlbyfhtj,f vybidytkjdyfl<br />
fhbc lfvjrblt,ekb ufhtvjpt\ c[dflfc[df ufhtvjib thsb lf bubdt<br />
v;fyufdbc lf fqvlutybc ehsbthsmvtlt,bc ghjlemnt,b itb.kt,f<br />
chekbfl ufyc[dfdt,ekb b'jc\ ufydb[bkjs KMnO -bc fqlutyf<br />
4<br />
yfnhbevbc cekabnbs (Na SO ) v;fdf= nent lf ytbnhfkeh<br />
2 3<br />
ufhtvjib\<br />
f) v;fdf ufhtvj|<br />
2KMn +7O + 5Na S 4 2 +4O + H SO �� K2SO + 2Mn 3 2 4<br />
4 +2SO + 4<br />
+5Na S 2 +6O + 3H O<br />
4 2<br />
Mn +7 + 5e �� Mn +2 2 v;fyufdb (fqluf)<br />
S +4 _ 2e ��S +6 5 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />
,) nent ufhtvj|<br />
2KMn +7O + Na S 4 2 +4O + 2KOH �� 2K Mn 3 2 +6O + Na S 4 2 +6O + 4<br />
+ 3H O 2<br />
Mn +7 + e �� Mn +6 2 v;fyufdb (fqluf)<br />
S +4 _ 2e ��S +6 1 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />
u) ytbnhfkehb ufhtvj|<br />
2KMn +7O + 3Na S 4 2 +4O + H O �� 2MnO + 3Na S 3 2 2 2 +6O + 4<br />
+KOH<br />
Mn +7 + 3e �� Mn +4 2 v;fyufdb (fqluf)<br />
S +4 _ 2e ��S +6 3 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />
fmdt eylf fqdybiyjs= hjv e.kbthtcb fqvlutybf rfsjlb lf<br />
e.kbthtcb v;fyufdbf fyjlb\<br />
SFDB *<br />
TKTMNHJMBVBF<br />
tktmnhjmbvbehb .f,dfsf vorhbdb<br />
ybdsbtht,t,bc ;fyudf-fqlutybsb sdbct,t,bc ths-ths cfpjvfl<br />
ufvjb'tyt,f cnfylfhnekb tktmnhekb gjntywbfkb= se hjvtkbvt<br />
kbsjyc xfdeidt,s sfdbcbdt vfhbkbc o'fk[cyfhib vfu\=<br />
Cu 2+ __ CuSO 4 lf Zn 2+ __ ZnSO 4 ofhvjmvybk cbcntvfib flubkb<br />
tmyt,f jhudfh ghjwtcc|<br />
f) vfhbkbc o'fk[cyfhblfy kbsjybc rfsbjyb itb.kt,f fqlutc<br />
lf lfbktmjc kbsjybc abhabnfpt= hflufyfw rfsbjyt,bc fqlutybcsdbc<br />
cfzbhjf tktmnhjyt,b\ fv tktmnhjyt,c bub bqt,c kbsjybc<br />
abhabnblfy= fvbnjv abhabnfpt bmyt,f tktmnhjyt,bc<br />
yfrkt,j,f\<br />
n� 0<br />
M � ne � M<br />
,) kbsjybc fnjvt,b itb.kt,f lfb;fyujc\ fcts itvs[dtdfib<br />
kbsjybc bjyt,b uflflbc [cyfhib= [jkj ufysfdbceakt,ekb tktmnhjyt,b<br />
zfh,fl hxt,f kbsjybc abhabnfpt\<br />
M ne M n<br />
0 �<br />
� �<br />
kbsjyt,bc vblhtrbkt,f ;fyudbcfrty c[dflfc[dff lf lfvjrblt,ekbf<br />
vfs ,eyt,fpt\ vfu\= cgbkty.bc lf sesbbc itvs[dtdfib|<br />
sesbf ufwbkt,bs eahj fldbkfl ufcwtvc tktmnhjyt,c= dblht<br />
cgbkty.b\ se ybdsbtht,t,bc [cyfht,bc rjywtynhfwbt,b thsyfbhbf=<br />
vfiby sesbbc abhabnfpt udtmyt,f vtnb tktmnhjyt,b= dblht<br />
cgbkty.bc abhabnfpt\ rfsbjyt,c lf tktmnhjyt,c ijhbc tktmnhjcnfnbrehb<br />
vbpblekj,bc ufvj= abhabnbc vf[kj,kfl bmyt,f<br />
rfsbjyt,bc cbqfhb,t\ tc rb ufvjbodtdc jhvfub tktmnhekb<br />
ihbc ofhvjmvyfc= hfcfw sfdbcsfdfl vjcltdc gjntywbfksf c[dfj,bc<br />
ofhvjmvyf\ bvbcfsdbc= hjv itd.kjs c[dflfc[df tktmnhjlekb<br />
gjntywbfkbc itlfht,f= eylf itdfhxbjs cnfylfhnekb<br />
gbhj,t,b\ fctsb gbhj,t,bf| ntvgthfnehf 250 C= oytdf 1 fnv= rjywtynhfwbf<br />
1 vjkb$k\<br />
106 107
tktmnhjyekb gjntywbfkt,bc f,cjkenehb cblbltt,bc ufpjvdf<br />
lqtbcsdbc ite.kt,tkbf= fvbnjv f,cjkenehb vybidytkj,t,bc<br />
vfubdhfl cfhut,kj,ty afhlj,bsb vybidytkj,t,bs= hjvtkbw<br />
bpjvt,f thstekfl vbqt,ek o'fk,flbc cnfylfhnek tktmnhjlek<br />
gjntywbfksfy itlfht,bs (w[h\ 2)\ w[hbkib<br />
vjwtvekbf kbsjyt,bc .f,dfsf vorhbdb\<br />
tktmnhjlekb fghwtcbc<br />
ufynjkt,f<br />
Li + e _ = Li<br />
Rb + + e _ =Rb<br />
K + + e _ = K<br />
Cs + + e _ = Cs<br />
Ca 2+ + 2e _ = Ca<br />
Na + + e _ = Na<br />
Mg 2+ + 2e _ = Mg<br />
Al 3+ + 3e _ = Al<br />
Ti 2+ + 2e _ = Ti<br />
Mn 2+ + 2e _ = Mn<br />
Cr 2+ + 2e _ = Cr<br />
Zn 2+ + 2e _ = Zn<br />
Cr 5+ + 3e _ = Cr<br />
Fe 2+ + 2e _ = Fe<br />
Cd 2+ +2e _ = Cd<br />
kbsjyt,bc .f,dfsf vorhbdb<br />
cnfylfhnekbgjntywbfkb<br />
- 3,045<br />
- 2,925<br />
- 2,925<br />
- 2,925<br />
- 2,866<br />
- 2,714<br />
- 2,363<br />
- 1,662<br />
- 1,628<br />
- 1,180<br />
- 0,913<br />
- 0,763<br />
- 0,744<br />
- 0,440<br />
- 0,403<br />
tktmnhjlekb<br />
fghwtcbc ufynjkt,f<br />
Co2+ + 2e_ = Co<br />
Ni2+ + 2e_ = Ni<br />
Sn2+ + 2e_ = Sn<br />
Pb3+ + 3e_ = Pb<br />
Fe3+ + 3e_ = Fe<br />
2H + + 2e_ = H2 Bi3+ + 3e_ = Bi<br />
Cu2+ + 2e_ = Cu<br />
Cu + + e_ = Cu<br />
2+ _ Hg + 2e = 2Hg<br />
2<br />
Ag + + e_ = Ag<br />
Hg + + e_ = Hg<br />
Pt2+ + 2e_ = Pt<br />
Au3+ + 3e_ = Au<br />
Au + + e_ = Au<br />
w[hbkb 2<br />
cnfylfhnekbgjntywbfkb<br />
- 0,277<br />
- 0,250<br />
- 0,136<br />
- 0,126<br />
- 0,036<br />
0<br />
+ 0,215<br />
+ 0,337<br />
+ 0,521<br />
+ 0,788<br />
+ 0,799<br />
+ 0,854<br />
+ 1,200<br />
+ 1,498<br />
+ 1,691<br />
yt,bcvbthb kbsjybc mbvbehb sdbct,t,b ufhrdtekobkfl ufygbhj,t,ekbf<br />
bvbs= se hfvltyfl fldbkfl ufcwtvc tktmnhjyt,c\<br />
se kbsjyt,c ufydfkfut,s vfsb ;fyudbc eyfhbc itvwbht,bc vb[tldbs=<br />
vbdbqt,s kbsjyt,bc .f,dbc tktmnjmbvbeh hbuc|<br />
Li, K, Ba, Ca, Na, Mg, Al, Mn, Cr, Zn, Fe, Cd, Co, Ni, H, Cu, Ag, Pl, Au<br />
sbsjtekb kbsjyb o'fk[cyfhblfy f.tdt,c sfdbc itvlujv<br />
kbsjyc\ tktmnhjmbvbeh .f,dfsf vorhbdib vjsfdct,ekbf o'fk-<br />
,flb= hflufyfw vfc= kbsjyt,bc vcufdcfl ite,kbf ofhvjmvyfc rfsbjyb<br />
H + \ bub tmdtvlt,fht,f bv rfyjypjvbtht,fc= hfcfw c[df kbsjyt,b\<br />
rth.jl= o'fk,flbc oby vlujvb kbsjyt,b f.tdt,ty ufypf-<br />
dt,ekb v;fdt,blfy o'fk,flc\<br />
Zn � H SO � ZnSO � H<br />
108 109<br />
2 4(ufyp\) 4 2<br />
o'fk,flbc itvltu fhct,ekb kbsjyt,b dth f.tdt,ty o'fk,flc<br />
ufypfdt,ekb v;fdt,blfy\ tktmnhjmbvbeh .f,dfsf vorhbdib o'fk-<br />
,flbc vlt,fhtj,bs fhbc ufygbhj,t,ekb v;fdt,bc lf'jaf fhflfv;fyufd<br />
lf lfv;fyufd v;fdt,fl\<br />
fhflfv;fyufdb v;fdt,b htfmwbfib itlbfy v[jkjl o'fk,flbc<br />
oby vlujv kbsjyt,sfy (v;fyufdbf o'fk,flbc bjyb)\<br />
Zn � 2HCl � ZnCl 2 � H 2<br />
2Al � 3H SO � Al ( SO ) � 3H<br />
2 4 2 4 3 2<br />
v;fyufdb v;fdt,b vjmvtlt,ty kbsjyt,sfy wtynhfkehb fnjvbc<br />
[fh/pt|<br />
2Al � 6H<br />
2SO4(rjyw\)<br />
� Al2<br />
( SO4<br />
) 3 � 3SO2<br />
� 6H<br />
2O<br />
Cu � 4HNO 3(rjyw\) � Cu( NO3 ) 2 � 2NO 2 � 2H<br />
2O<br />
ufkdfyehb tktvtynb<br />
se jh c[dflfc[df abhabnfc xfdeidt,s tktmnhjkbnbc<br />
[cyfhib= vfs ijhbc fqb.dht,f gjntywbfksf c[dfj,f _ kbsjyb<br />
1 $tktmnhjkbnbc [cyfhb$kbsjyb 2 \ fcts cbcntvfc tojlt,f<br />
ufkdfyehb tktvtynb\ gjntywbfksf c[dfj,bc ofhvjmvyf ufvjodtekbf<br />
kbsjyt,bc sdbct,bs uflfcwtc rfsbjyt,b [cyfhib\ sbsjtekb<br />
kbsjybc ptlfgbhsfy ofhvjbmvyt,f jhvfub tktmnhjyekb<br />
iht= hjvtkbw [tkc eikbc rfsbjyt,bc itvlujv uflfcdkfc\ se
-<br />
Zn 2+<br />
Zn Cu<br />
2 SO 4<br />
e _<br />
2 SO 4<br />
Cu 3+<br />
+<br />
2 SO 4<br />
yf[\ 10\ ufkdfyehb tktvtynbc<br />
cmtvf<br />
jhbdt kbsjyc thsvfytssfy itdfthst,s<br />
kbsjybc ufvnfhbs= vbdbqt,s<br />
xfrtnbk tktmnhek ohtlc\<br />
ohtlib tktmnhjyt,bc yfrflb<br />
fmnbehb kbsjyblfy uflfbyfwdkt,c<br />
yfrkt,fmnbehb kbsjybcfrty<br />
lf ufybve[nt,f fv erfyfcrytkbc tktmnhjyt,bc<br />
cfiefkt,bs\ fv ghjwtcbc<br />
htpeknfnb bmyt,f tktmnhekb<br />
ltybc ofhvjmvyf\<br />
ufkdfyehb tktvtynbc vjmvtlt,fc<br />
cfae.dkfl eltdc tktmnhjmbvbehb ghjwtcb\ bub itb.kt,f<br />
itvltuyfbhfl ufvjdcf[js|<br />
fmnbehb kbsjyb<br />
;fyudf<br />
(tktmnhjyt,bc ufwtvf<br />
rfsbjyt,bc ofhvjmvyf)<br />
rtsbkij,bkb kbsjyb<br />
fqlutyf<br />
(tktmnhjyt,bc vbqt,f<br />
rfsbjyt,bc ufyve[ndf)<br />
fvhbufl= ufkdfyehb tktvtynbc efh'jabsb gjkecb fhbc fmnbehb<br />
kbsjyb= hjvtkptw udfmdc tktmnhjyt,bc cbzfh,t\ ufkdfyehb<br />
tktvtynbc lflt,bsb gjkecb yfrkt,flfmnbehb kbsjybf=<br />
cflfw itbvxytdf tktmnhjyt,bc yfrkt,j,f\ ufkdfyehb tktvtynbc<br />
.f,df vbs eahj vtnb bmyt,f= hfw eahj lblb ufyc[dfdt,f bmyt,f<br />
tktmnhjlt,bc cnfylfhnek gjntywbfksf ijhbc\<br />
frevekfnjhb\ ufkdfyeh tktvtynib vbvlbyfhtj,c ghfmnbrekfl<br />
itemwtdflb ghjwtcb\ ltybc fctsb mbvbehb o'fhjc [tkf[kf<br />
lfve[ndf lf ufvj'tyt,f sfdbcsfdfl fh [lt,f\ frevekfnjhb<br />
bubdt ufkdfyehb tktvtynbf= hjvtkbw itmwtdflb tktmnhjmbvbehb<br />
htfmwbt,bc [fh/pt= itb.kt,f vhfdfk/th lfbve[njc\<br />
frevekfnjhbc tktmnhjlt,b xfidt,ekbf tktmnhjkbnbc [cyfhib\<br />
vbcb gjkfhbpfwbf [lt,f ufhtlfy (lfve[ndf)\ frevekfnj-<br />
hblfy tktmnhjtythubbc ufvj'tyt,bc itltufl gjkfhbpfwbf vwbhlt,f=<br />
t\b\ [lt,f ufyve[ndf\ frevekfnjhbc lfve[ndbcfc tktmnhjtythubf<br />
ufhlfbmvyt,f mbvbehfl= ufyve[ndbcfc _ gbhbmbs\<br />
lfve[ndf<br />
���� �<br />
tktmnhjtythubf mbvbehb tythubf<br />
���� �<br />
ufyve[ndf<br />
'dtkfpt vtnfl ufdhwtkt,ekbf n'dbbc lf ybrtk-rflvbevbc<br />
frevekfnjht,b\ n'dbbc frevekfnjhb itlut,f n'dbbc tktmnhjlbcfufy<br />
(rfsjlb)= fyjlfl ufvj'tyt,ekbf n'dbbc tktmnhjlb=<br />
hjvtkbw lfafhekbf n'dbbc jh;fyubc (PbO 2 ) atybs\ tktmnhjlt,b<br />
vjsfdcte,kbf ujubhlv;fdfib\ n'dbbc frevekfnjhib udfmdc<br />
itvltuyfbhb o'dbkb| Pb/H 2 SO 4 /PbO 2<br />
ghjwtcb vbvlbyfhtj,c c[dflfc[df lf;fyuekj,bc hbw[dbc<br />
vmjyt n'dbbc bjyt,c ojhbc\<br />
110 111<br />
� 2<br />
rfsjlb _ Pb SO<br />
fyjlb _<br />
4<br />
�<br />
lfve[ndf<br />
��<br />
� � ��<br />
2e<br />
Pb<br />
��<br />
� � �� �<br />
ufyve[ndf<br />
lfve[ndf<br />
0<br />
� SO<br />
2�<br />
4<br />
� �<br />
Pb � H O � e PbO H<br />
���<br />
2 2 � 4<br />
/fvehb htfmwbf fctsbf|<br />
2 2<br />
���� �<br />
ufyve[ndf<br />
lfve[ndf<br />
���� �<br />
2PbSO � 2H O Pb � PbO � 2H<br />
SO<br />
���� �<br />
4 2 2 2 4<br />
ufyve[ndf<br />
rflvbevb-ybrtkbc frevekfnjhib\ rfsjlb fhbc rflvbevb=<br />
[jkj fyjlb _ NiO(OH)\ bcbyb xfidt,ekb fhbfy KOH-bc o'fk-<br />
[cyfhib\ Cd/KOH/NiO(OH)<br />
/fvehb tktmnhjmbvbeh htfmwbfc fmdc itvltub cf[t|<br />
lfve[ndf<br />
���� �<br />
2Ni( OH) 2 � Cd( OH) 2 2NiO( OH) � Cd � 2H<br />
2O<br />
���� �<br />
ufyve[ndf<br />
�
tktmnhjkbpb<br />
v;fdt,b= nentt,b= vfhbkt,b vbtresdyt,f tktmnhjkbnt,c\<br />
tktmnhekb ltybc uflfnfyf [lt,f bjyt,bc cfiefkt,bs= hjvkt-<br />
,bw velvbd vj.hfj,fibf\ ufkqj,bk vlujvfhtj,fib fy o'fk[cyfht,ib<br />
tktmnhjkbnt,b rfhub ufvnfht,bf\ se tktmnhjkbnbc<br />
o'fk[cyfhib xfdeidt,s kbsjybc jh abhabnfc (tktmnhjlt,c)<br />
lf itdethst,s velvbd ltybc o'fhjc= vfiby efh'jabs gjkecsfy<br />
itthst,ekb abhabnf bmyt,f rfsjlb= [jkj lflt,bs gjkecsfy<br />
itthst,ekb abhabnf _ fyjlb\ sfdbc v[hbd tktmnhjkbnbc<br />
[cyfhb itbwfdc lflt,bs lf efh'jabs bjyt,c\ lflt,bsb bjyt,b<br />
vbbpblt,f rfsjlbs= fvbnjv vfs rfsbjyt,c eojlt,ty\ itcf,fvbcfl=<br />
efh'jabs bjyt,c _ fybjyt,b tojlt,f\ rfsbjyb rfsjlbcufy bqt,c<br />
tktmnhjyt,c lf fqlut,f= t\b\ rfsjlb fqvlutytkbf lf ghjwtcbw<br />
[lt,f fqlutybc\ fybjyb rb gbhbmbs= fyjlc uflfcwtvc tktmnhjyt,c<br />
lf b;fyut,f= t\b\ fyjlb lfv;fyufdbf lf ghjwtcbw [lt,f lf-<br />
;fyudbc\<br />
tktmnhjkbnt,bc o'fk[cyfht,bc tktmnhjkbpbc lhjc=<br />
tktmnhjkbnbc bjyt,bc ufhlf= vjyfobktj,fc qt,ekj,c o'kbc<br />
vjktrekt,bw\ bcbyb thsvfytssfy velvbd rjyrehtywbfib fhbfy\<br />
tktmnhjlt,pt vj[lt,f bv bjyt,bc ufyve[ndf= hjvkt,cfw fmdc<br />
eahj lf,fkb ufyve[ndbc .f,df\ tktmnhjkbnsf o'fk[cyfht,ib<br />
rfsbjyt,bcfsdbc fhct,j,c rfsbjypt ufyve[ndbc itvltub hbub|<br />
fmnbehb kbsjyt,b| K + , Na + , Mg 2+ , Al 3+ _ vfhnj H 2<br />
yfrkt, fmnbehb kbsjyt,b| Zn 2+ , Fe 2+ , Sn 2+ , Pb 2+ _ kbsjyb lf H 2<br />
rtsbkij,bkb kbsjyt,b| Cu 2+ , Ag + _ kbsjyb<br />
fmnbehb kbsjyt,bc fqlutyf [lt,f v[jkjl yfkqj,blfy|<br />
2NaCl � 2Na � 2Cl<br />
yfkqj,b<br />
� �<br />
K _ �<br />
2Na � 2e � 2Na<br />
A + 2 2 � 0<br />
Cl � e � Cl2<br />
0<br />
fybjyt,bcsdbc udfmdc itvltub hbub|<br />
2_ _ ;fyu,flitvwdtkb v;fehb yfisb| SO , NO3 lf c[df\ _ O2<br />
4<br />
e;fyu,flj v;fdt,bc v;fehb yfisb| Cl_ , Br_ , I_ lf c[df _ Cl , Br , I 2 2 2<br />
ptvjs fqybiyekb hbut,bc ufvj'tyt,bs itcf.kt,tkbf= obyfcofh<br />
ufydcfpqdhjs c[dflfc[df tktmnhjkbnt,bc o'fk[cyfht,bc<br />
tktmnhjkbpbc itltufl= rfsjlpt lf fyjlpt vbqt,ekb ghjlemnt,bc<br />
itlutybkj,f\ w[hbkib vjwtvekbf 'dtkfpt vtnfl<br />
ufdhwtkt,ekb tktmnhjkbnt,bc o'fk[cyfht,bc tktmnhjkbpbc<br />
lhjc ufvj'jabkb ghjlemnt,b (w[h\ 3)\<br />
tktmnhjkbnb<br />
HCl<br />
H 2 SO 4<br />
HNO 3<br />
NaOH<br />
CuCl 2<br />
ghjlemnt,b<br />
rfsjlb fyjlb<br />
112 113<br />
H 2<br />
H 2<br />
H 2<br />
H 2<br />
Cu<br />
Cl 2<br />
O 2<br />
O 2<br />
O 2<br />
Cl 2<br />
O 2<br />
tktmnhjkbnb<br />
CuSO 4<br />
NiSO 4<br />
NaCl<br />
Na 2 SO 4<br />
ghjlemnt,b<br />
rfsjlb fyjlb<br />
Cu<br />
Ni, H 2<br />
H 2<br />
H 2<br />
rjyrhtnek vfufkbspt ufydb[bkjs c[dflfc[df vfhbkbc<br />
o'fk[cyfht,bc tktmnhjkbpb\<br />
f) Na 2 SO 4 -bc o'fk[cyfhbc tktmnhjkbpb|<br />
Na SO � 2Na<br />
� SO<br />
K<br />
A<br />
2 4<br />
H2O � 2�<br />
4<br />
_ �<br />
2H 2O<br />
� 2e<br />
� H 2 � 2OH<br />
+ �<br />
2H2O � 4e<br />
� O2<br />
� 4H<br />
w[hbkb 3\<br />
O 2<br />
O 2<br />
Cl 2<br />
O 2
,) Ni(NO 3 ) 2 -bc o'fk[cyfhbc tktmnhjkbpb|<br />
Ni( NO ) � Ni � 2NO<br />
3 2<br />
H2O 2�<br />
�<br />
3<br />
K _ �<br />
Ni � 2e<br />
� Ni<br />
2 0<br />
0<br />
2 2<br />
2H O � 2e � H � 2OH<br />
+ A 2H2O � 4e � O2 � 4H<br />
u) CuCl 2 -bc o'fk[cyfhbc tktmnhjkbpb|<br />
CuCl � Cu � 2Cl<br />
K _<br />
A +<br />
H O 2<br />
2<br />
2�<br />
�<br />
�<br />
Cu � 2e<br />
� Cu<br />
2 0<br />
� 0<br />
2Cl � 2e � Cl2<br />
tktmnhjkbpb [cyflb fyjlbs<br />
fmfvlt xdty ufydb[bkts ghjwtcb= hjvtkbw vbvlbyfhtj,lf<br />
e[cyflb fyjlbs (yf[ibhbc= gkfnbybc= bhblbevbc= nfynfkbc tktmnhjlt,b)\<br />
tktmnhjkbpbc ghjwtcb itb.kt,f vbvlbyfhtj,ltc<br />
[cyflb fyjlbs (ufycfresht,ekfl ceasf kbsjybc vbcfqt,fl)\<br />
[cyfl fyjlfl itb.kt,f ufvj'tyt,ekb b'jc cgbkty.b= ybrtkb=<br />
rflvbevb= fkevbyb lf c[df\ [cyflb fyjlbs vbvlbyfht tktmnhjkbpbc<br />
lhjc fyjlb b;fyut,f (b[cyt,f)= bub [cyfhib uflflbc rfsbjyt,bc<br />
cf[bs\ rfsjlpt vj[lt,f vbcb fqlutyf\ vfu\= CuSO 4 -bc<br />
o'fk[cyfhbc tktmnhjkbpbc lhjc= [cyflb cgbkty.bc fyjlbs<br />
[lt,f itvltub ghjwtcb|<br />
K _<br />
A +<br />
0 2<br />
Cu � 2e<br />
� Cu<br />
� ;fyudf<br />
2� 0<br />
Cu � 2e<br />
� Cu fqlutyf<br />
�<br />
�<br />
tktmnhjmbvbehb rjhjpbf<br />
kbsjyt,bc rjhjpbf fhbc vfsb ptlfgbhbc lfpbfyt,f tktmnhjmbvbehb<br />
ptvjmvtlt,bc ufvj\ bub ofhvjbmvyt,f vfiby= hjltcfw<br />
kbsjyb eiefkj rfdibhibf tktmnhjkbnsfy\ tktmnhjmbvbehb<br />
rjhjpbbc lhjc kbsjybc ptlfgbhpt vbvlbyfhtj,c thslhjekfl<br />
jhb ghjwtcb| kbsjybc ;fyudf _ fyjlehb ghjwtcb=<br />
M ne M n<br />
0 � � �<br />
lf v;fyufdbc fqlutyf (vfu\| ;fyu,flb fy o'fk,flbc rfsbjyb) _<br />
rfsjyehb ghjwtcb|<br />
114 115<br />
�<br />
O 2H O � 4e � 4OH<br />
(;fyu,flehb rjhjpbf)<br />
2 2<br />
�<br />
2H O � 2e � H � 2H<br />
O (o'fk,flehb rjhjpbf)<br />
3 2 2<br />
;fyu,flehb rjhjpbf vbvlbyfhtj,c ytbnhfkeh fy nent ufhtvjib=<br />
o'fk,flehb _ v;fdf ufhtvjib\<br />
tktmnhjkbnb itb.kt,f b'jc o'fkb\ ceasf o'fkb welb<br />
tktmnhjufvnfhbf\ vbcufy ufyc[dfdt,bs= fnvjcathekb o'fkb=<br />
vfcib uf[cybkb c[dflfc[df fbht,bc ufvj (CO 2 , SO 2 )= rfhub tktmnhjufvnfhbf\<br />
rjhjpbfc ufycfresht,bs rfhu ufhtvjc emvybc jhb c[dflfc[df<br />
gjntywbfkbc vmjyt kbsjybc rjynfmnb\ fcts itvs[dtdfib<br />
efh'jabsb gjntywbfkbc vmjyt kbsjybc rjhjpbf bphlt,f= eahj<br />
lf,fkb gjntywbfkbc vmjyt kbsjybc rjhjpbf rb ytklt,f\<br />
fcts rjhjpbfc tojlt,f rjynfmnehb\ vfu\= ufydb[bkjs hrbybc<br />
lf cgbkty.bc o'dbkbc rjhjpbf= fnvjcathekb o'kbc ufdktybs<br />
(vfcib uf[cybkb fnvjcathekb ;fyu,flbs)\ hrbyf b;fyut,f<br />
0 2<br />
Fe � 2e<br />
� Fe<br />
�<br />
ufysfdbceakt,ekb tktmnhjyt,b fqflutyty ;fyu,flc ]blhjmcblbjyfvlt|<br />
O � 2H O � 4e � 4OH<br />
2 2<br />
�
hrbybc lf ]blhjmcblbc bjyt,b ofhvjmvybc e[cyfl Fe(OH) 2:<br />
2�<br />
�<br />
Fe � 2OH<br />
� Fe( OH)<br />
fnvjcathekb ;fyu,flb yfobkj,hbd ;fyufdc hrbybc (^^) ]blhjmcbkc<br />
Fe(OH) -c\ vbbqt,f hrbybc vtnf]blhjmcblb FeO(OH)\<br />
2<br />
4Fe( OH) 2 � O 2 � 4FeO( OH) � 2H<br />
2O<br />
Fe( OH) � 2FeO( OH) � Fe O � 2H<br />
O<br />
2 3 4 2<br />
tktmnhjmbvbehb rjhjpbbc ufhlf fhct,j,c mbvbehb rjhjpbf\<br />
fv itvs[dtdbc lhjc kbsjyt,bc lfikf [lt,f tktmnhekb<br />
ltybc fq.dhbc ufhtit\<br />
kbsjyt,bc lfwdf rjhjpbbcfufy<br />
rjhjpbbcufy lfcfwfdfl .bhbsflfl ufvjb'tyt,f itvtub vtsjlt,b|<br />
kbsjyt,bc ptlfgbhekb lfafhdf= vluhflb ityflyj,t,bc<br />
itmvyf= ghjntmnjhekb lfwdf\<br />
ptlfgbhekb lfafhdbc jhb cf[t fhct,j,c| kbsjyehb lf fhfkbsjyehb\<br />
kbsjyehb lfafhdbc lhjc= lfvwfdb kbsjyb tktmnhjmbvbeh<br />
.f,dfsf vorhbdib lufc lfcfwfdb kbsjybc vfh/dybd\<br />
fhfkbsjyehb lfafhdbcfc ufvjb'tyt,f| kfmb= cfqt,fdb= vbyfymfhb<br />
lf c[df\<br />
rjhjpbbcfufy lfwdf itb.kt,f vluhflb ityflyj,t,bc itmvybs\<br />
vfu\= ajkflbc ityflyj,t,ib mhjvbc= vfyufyevbc= ybrtkbc itnfyf<br />
itcf.kt,kj,fc udf.ktdc= vbdbqjs e;fyufdb ajkflb\<br />
[ibhfl [cyfhib= hjvtkbw fhbc rjhjpbbc ufvjvodtdb= itfmds<br />
bctsb ybdsbtht,t,b= hjvkt,bw fytkt,ty vbc fuhtcbek vjmvtl<br />
t , f c\ f ct s ybds bt ht , t , c by]b,bnjht,b tojlt,fs\<br />
fhct,j,c rbltd kbsjyt,bc ghjntmnjhekb lfwdf\ o'fkib<br />
fy ybflfuib fhct,ek rjycnhemwbfc itethst,ty vfcpt eahj<br />
fmnbeh kbsjyc\ ofhvjbmvyt,f ufkdfyehb o'dbkb= fvbnjv lfbikt,f<br />
ghjntmnjhekb kbsjyb= [jkj kbsjybc rjycnhemwbf<br />
lfhxt,f lfepbfyt,tkb\<br />
2<br />
f h f j h u f y e k b<br />
m b v b f<br />
116 117
^ /ueabc s tktvtynt,b<br />
o'fk,flb<br />
cbv,jkj H= hbuj,hbdb yjvthb _ 1= afhlj,bsb fnjvehb vfcf<br />
_ 1=008= ;fyudbc [fhbc[b _ (+1)= bidbfsfl _ (-1)\<br />
o'fk,flbc bpjnjgt,b|<br />
1H<br />
ghjsbevb _ fnjvuekib fmdc thsb ghjnjyb= fh fmdc<br />
1<br />
ytbnhjyb\<br />
2H<br />
ltbnthbevb (D) _ thsb ghjnjyb + thsb ytbnhjyb\<br />
1<br />
H nhbnbevb (Ti) _ thsb ghjnjyb + jhb ytbnhjyb\<br />
3<br />
1<br />
,eyt,fib ufdhwtkt,f\ sfdbceafkb o'fk,flb ufdhwtkt,ekbf<br />
rjcvjcib\ ltlfvbofpt ud[dlt,f yfthst,bc cf[bs (o'fkb= yfdsj,b=<br />
mdfyf[ibhb= vbythfkt,b lf c[df)\ gthbjlek cbcntvfib vfc ezbhfdc<br />
ufycfresht,ekb flubkb= hfw ufygbhj,t,ekbf vbcb fnjvbc<br />
fqyfuj,bs\ o'fk,flbc tktmnhjyekb ajhvekff 1s 1 \ nent kbsjyt,bc<br />
vcufdcfl ite.kbf thsb tktmnhjybc ufwtvf lf lflt,bsb<br />
thsdfktynbfyb bjybc ofhvjmvyf\ hflufy tythutnbrekb ihbc lfcfvsfdht,kfl<br />
czbhlt,f thsb tktmnhjyb= fvbnjv ofhvjmvybc<br />
(]fkjutyt,bc vcufdcfl) efh'jabs thsdfktynbfy bjyc (H _ )\ sfdbceafk<br />
vlujvfhtj,fib vbcb vjktrekf jhfnjvbfybf H 2 _ fhfgjkfhekb<br />
rjdfktynehb ,vbs\<br />
o'fk,flbc vbqt,f\ kf,jhfnjhbekb [th[bs o'fk,flb vbbqt,f|<br />
1\ sesbbc fy fkevbybc ehsbthsmvtlt,bs ufypfdt,ek vfhbkv;fdfcsfy<br />
fy ujubhlv;fdfcsfy|<br />
Zn � HCl( ufyp\ ) � ZnCl � H �<br />
2 2 2<br />
2Al � 3H SO ( ufyp\<br />
) � Al ( SO ) � 3H<br />
�<br />
2 4 2 4 3 2<br />
2\ nent lf nentvbof kbsjyt,bc ehsbthsmvtlt,bs o'fksfy\<br />
2Na � 2H O � 2NaOH<br />
� H �<br />
2 2<br />
Ca � H O � Ca( OH) � H �<br />
2 2 2 2<br />
3\ nent lf nentvbof ]blhblt,bc ehsbthsmvtlt,bs o'fksfy|<br />
CaH2<br />
� H2O<br />
� Ca(<br />
OH)<br />
2 � H2<br />
�<br />
NaH � H2O � NaOH � H2<br />
�<br />
vhtodtkj,fib vbbqt,f|<br />
1\ yf[ibhbc rjydthcbbs|<br />
C � H 2O � CO � H 2 (o'fkufpb) ^ cnflbf<br />
CO � ( H2<br />
) � H2O<br />
� CO2<br />
� 2H2<br />
^^ cnflbf<br />
_____________________<br />
C � 2H O � CO � 2H<br />
�<br />
2 2 2<br />
2\ uf[eht,ek hrbyfpt o'kbc jhsmkbc ufnfht,bs|<br />
3Fe � 4H O � Fe O � 4H<br />
�<br />
2 3 4 2<br />
3\ vtsfybc rjydthcbbs (Ni rfnfkbpfnjhbs)|<br />
� H 2O<br />
���<br />
CO � 3H<br />
2 �<br />
118 119<br />
CH<br />
4<br />
Ni<br />
4\ o'kbc tktmnhjkbpbs (evfnt,ty v;fdfc fy nentc)|<br />
tktmnhjkbpb<br />
2 2 2<br />
2H O ������ � 2H<br />
� O<br />
mbvbehb sdbct,t,b\ jsf[bc ntvgthfnehfpt o'fk,flb yfrkt,fmnbehbf\<br />
vfqfk ntvgthfnehfpt vjmvtlt,c hjujhw kbsjyt,sfy=<br />
bct fhfkbsjyt,sfy\ ]fthpt bodbc ,fwb wbcathb fkbs|<br />
2H � O � 2H<br />
O<br />
2 2 2
o'fk,flbc yfhtdb ]fthsfy (vuhudbyfdb ufpb) .kbth atsmt-<br />
,flbf\<br />
o'fk,flb ethslt,f c[df fhfkbsjyt,cfw\<br />
H 2 � Cl2 � 2HCl<br />
H 2 � S � H 2S<br />
nent lf nentvbofsf kbsjyt,sfy ofhvjbmvybc ]blhblt,c\<br />
fv yfthst,ib o'fk,flbc ;fyudbc [fhbc[b fhbc (-1)\<br />
2Li � H � 2LiH<br />
2<br />
]blhblt,b itb.kt,f lfb'jc cfv /ueafl| vfhbkjdfy (nent<br />
lf nentvbof kbsjyt,sfy)= gjkbvthek (ZnH 2 ) n = kbsjyeh (d lf<br />
f tktvtynt,sfy _ TiH 2 , VH lf c[df) ]blhblt,fl\<br />
mbvbehb sdbct,t,bs ]blhblt,b b'jaf| ae.t= v;feh lf fvajnthek<br />
]blhblt,fl\ ]blhjkbpbc itltufl ae.t ]blhblt,b ofhvjmvybc<br />
ae.tt,c= v;fdf ]blhblt,b _ v;fdt,c\<br />
NaH � H2O � NaOH � H2<br />
�<br />
SiH � H O � H SiO � 4H<br />
�<br />
4 2 2 3 2<br />
fvajnthekb ]blhblt,b vjmvtlt,c hjujhw v;fdf= bct ae.t<br />
]blhblt,sfy|<br />
� �<br />
� �<br />
AlH � NaH � Na AlH<br />
3 4<br />
2AlH � 3SiH<br />
� Al SiH<br />
3 4 2 6 3<br />
o'fk,flb ;fyu,flsfy ofhvjmvybc hfvltybvt yfthsc| H 2 O,<br />
H 2 O 2 , H 2 O 3 lf c[df\ vfsufy 'dtkfpt vybidytkjdfybf o'fkb _ H 2 O<br />
lf o'fk,flbc gthjmcblb H 2 O 2 \<br />
o'fkb\ xdtekt,hbd gbhj,t,ib o'kbc vjktrekt,b fcjwbht,ekbf<br />
o'fk,flehb ,vt,bc [fh/pt\ fvbc ufvj vbcb leqbkbcf<br />
lf uf'bydbc ntvgthfnehf ufybwlbc fyjvfkeh wdkbkt,t,c\<br />
sdbct,t,b\ ceasf o'fkc fh uffxybf ceyb= athb= utvj\ yjhvfkehb<br />
fnvjcathekb oytdbc lhjc bub leqc 100 0 C-pt\ 0 0 C-pt<br />
b'byt,f lf bphlt,f vjwekj,fib 9%-bs\ evfqktcb cbvrdhbdt 1u$cv 3<br />
fmdc 4 0 C-pt (rbltd thsb fyjvfkbf)\ ceasf o'kbc tktmnhekb<br />
ufvnfhj,f .fkbfy vwbhtf\ o'kbc vjktrekfc fmdc lblb lbgjkehb<br />
vjvtynb\ fvbnjv bub .fkbfy rfhub ufv[cytkbf\<br />
o'fk,flbc gthjmcblb _ H O \ fv yfthsib ;fyu,flbc ;fyudbc<br />
2 2<br />
+1 -1 [ f hbc[ bf (- 1) _ H O2 \ bub wbcathb= ptsbcvfudfhb cbs[tf\ kf-<br />
2<br />
,jhfnjhbfib ufvjb'tyt,f 3% lf 30%-bfyb [cyfht,b\ o'fk,flbc<br />
gthjmcblb atsmt,flbf\<br />
vbbqt,f ,fhbevbc gthjmcblpt (vbc vfhbkpt) ujubhlv;fdfc<br />
vjmvtlt,bs|<br />
BaO 2 � H2SO4 � BaSO4 � �H2O<br />
2<br />
vhtodtkj,fib qt,ekj,ty tsbkfynhf]blhjmbyjybc ]fthbc<br />
;fyu,flbs lf;fydubcfc\<br />
C 2 H 5<br />
o'fk,flbc gthjmcblb cecnb= jhae.bfyb v;fdff\ ofhvjmvybc<br />
jhb cf[bc vfhbkc\ Na 2 O 2 _ yfnhbevbc gthjmcblb (cfiefkj<br />
vfhbkb= NaHO 2 _ yfnhbevbc ]blhjgthjmcblb (v;fdf vfhbkb)\<br />
H 2 O 2 fldbkfl bikt,f\<br />
2H O � 2H<br />
O � O<br />
2 2 2 2<br />
hflufy o'fk,flbc gthjmcblib ;fyu,flbc ;fyudbc [fhbc[b fh<br />
fhbc vfmcbvfkehb= fvbnjv bcbw lf vbcb vfhbkt,bw fv;qfdyt,c<br />
fqvlutybcf lf v;fyufdbc sdbct,t,c|<br />
120 121<br />
OH<br />
+ O 2<br />
C 2 H 5<br />
O<br />
O<br />
+ H 2 O 2
7�<br />
2K MnO � 5Na ( O ) � 8H SO � K SO � 2MnSO<br />
�<br />
0<br />
2<br />
� 5O � 8H<br />
O<br />
�1 �2<br />
4 2 2<br />
2<br />
2 4 2 4<br />
7� 2�<br />
Mn � 5e<br />
� Mn 2 v;fyufdb (fqluf)<br />
�2 0<br />
( O ) � 2e<br />
� O 5 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />
2<br />
2�<br />
� 2�<br />
2 2<br />
2<br />
6�<br />
PbS � 4H ( O ) � Pb S O � 4H<br />
O<br />
4 2<br />
2� 6�<br />
S � 8e<br />
� S<br />
1 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />
�2<br />
�2 2�<br />
( O ) � 2e � 2O<br />
4 v;fyufdb (fqluf)<br />
2<br />
o'fk,flbc gthjmcblb ufvjb'tyt,f vtlbwbyfib= hjujhw rfhub<br />
fynbctgnbrb lf cflbpbyatmwbj cfiefkt,f\<br />
nent kbsjyt,b (yfnhbevb)<br />
vtyltkttdbc gthbjlekb cbcntvbc ^f mdt/ueaib vjsfdct-<br />
,ekbf nent kbsjyt,b| kbsbevb Li= yfnhbevb Na= rfkbevb K=<br />
he,blbevb Rb= wtpbevb Cs= ahfywbevb Fr\ fqybiyek tktvtynt,c<br />
cfdfktynj ihtpt fmdc thsb tktmnhjyb _ ns1 \ fvbnjv vfs ite.kbf<br />
v[jkjl thsb tktmnhjybc ufwtvf lf lflt,bsb bjybc ofhvjmvyf<br />
M_ e � M<br />
� \ nent kbsjyt,b v[jkjl fqvlutykt,bf\ mdt-<br />
/ueaib ptdblfy mdtdbs vwbhlt,f bjybpfwbbc gjntywbfkb= itcf,fvbcfl=<br />
ptdblfy mdtdbs bphlt,f kbsjyt,bc fmnbdj,fw\<br />
nent kbsjyt,b vjdthw[kbcathj (wtpbevb jmhjcathb<br />
'dbstkb) h,bkb kbsjyt,bf (vfsb ufzhf itb.kt,f lfybs= kbsbevbc<br />
ufhlf)\ he,blbevb lf wtpbevb ]fthpt sdbsffkt,flbf\ bcbyb<br />
fldbkfl b;fyut,bfy= fvbnjv vfs byf[fdty yfdsib fy gfhfabyib\<br />
fv /ueabc tktvtynt,b= .kbthb fmnbehj,bc ufvj= sfdbceafk<br />
vlujvfhtj,fib fh ud[dlt,f\ ufdhwtkt,ekbf vfsb yfthst,b| NaCl<br />
2�<br />
4<br />
_ mdfvfhbkb= NaCl . KCl _ cfkdbybnb= KCl . MgCl . 6H2O _<br />
2<br />
rfhyfkbnb= Na SO . 10H2O _ ukfe,thbc vfhbkb= K CO _<br />
2 4<br />
2 3<br />
gjnfib= Na CO . 10H2O _ rhbcnfkehb cjlf= NaHCO _<br />
2 3<br />
3<br />
cfcvtkb cjlf= NaNO , KNO _ udfh/bkt,b\<br />
3 3<br />
mbvbehb sdbct,t,b\ vbe[tlfdfl bvbcf= hjv nent kbsjyt,b<br />
sdbct,t,b .fkbfy ]ufdc thsvfytsc= vfs ijhbc vfbyw fhbc vwbhtlb<br />
ufyc[dfdt,f\ ;fyu,flbcrty 'dtkfpt lbl cohfadfc bxtyc kbsbevb\<br />
uf[eht,bs v[jkjl bc udf.ktdc jmcblc| 2Li � O � 2Li<br />
O + yfn-<br />
122 123<br />
2 2<br />
hbevb udf.ktdc gthjmcblc _ 2Na � O 2 � Na 2O 2 +<br />
rfkbevb= he,blbevb lf wtpbevb b.ktdf _ ptgthjmcblt,c|<br />
K O , Rb O , Cs O \<br />
2 4 2 4 2 4<br />
jsf[bc ntvgthfnehfpt v[jkjl kbsbevb ethslt,f fpjnc|<br />
6Li � N � 2Li<br />
N (ybnhblb)<br />
2 3<br />
ufdfhdfht,ekb kbsbevb= vfuybevbc vcufdcfl= bodbc yf[ibhjh;fyubc<br />
fhtib|<br />
4Li � CO � 2Li<br />
O � C<br />
2 2<br />
kbsbevbc nent _ LiOH= fvfdt mdt/ueabc kbsjyt,bc<br />
nentt,bcufy ufyc[dfdt,bs= uf[eht,bs bikt,f|<br />
2LiOH � 2Li 2O � H 2O<br />
yfnhbevbc vbqt,f [lt,f NaCl fy NaOH yfkqj,bc tktmnhjkbpbs|<br />
� �<br />
2MeCl � 2Me 2Cl<br />
K _ �<br />
2Me 0<br />
� 2e<br />
� 2Me<br />
A + � 0<br />
2Cl � 2e � Cl2<br />
mbvbehb sdbct,t,b\ yfnhbevb tythubekfl vjmvtlt,c o'fksfy|<br />
2Na � 2H O � 2NaOH<br />
� H �<br />
2 2<br />
]fkjutyt,sfy| 2Na � Cl2 � 2NaCl<br />
(mkjhblb)<br />
ujubhlsfy| 2Na � S � Na 2S<br />
(cekablb)<br />
fpjnsfy| 6Na � N<br />
t<br />
�� � 3Na<br />
N (ybnhblb)<br />
2 3
jmcblb lf ]blhjmcblb\ yfnhbevb ofhvjmvybc ae.t jmcblc<br />
Na 2 O lf nentc NaOH (rfecnbrehb cjlf)\ cfvhtodtkj [th[bs<br />
vbcb vbqt,f itb.kt,f NaCl o'fk[cyfhbc tktmnhjkbpbs|<br />
NaCl � Na � Cl<br />
H2O � �<br />
K _ _<br />
2H O � 2e � H � 2OH<br />
A +<br />
2 2<br />
� 0<br />
2Cl � 2e � Cl2<br />
tktmnhkbpb<br />
2 2 2<br />
2NaCl � 2H O ����� � 2NaOH<br />
� H � Cl<br />
fy nentt,bc vbqt,bc cfthsj [th[bs _ itcf,fvbc vfhbkpt<br />
c[df nenbc lfvfnt,bs\ v[tldtkj,fib eylf vbdbqjs= hjv ufvj'jabkb<br />
vfhbkb eylf b'jc e[cyflb|<br />
Na CO � Ca( OH) � CaCO � � NaOH<br />
2 3 2 3 2<br />
kf,jhfnjhbfib vbcb vbqt,f itb.kt,f|<br />
kbsjybc o'fkib uf[cybs| 2Na � 2H O � 2NaOH<br />
� H �<br />
2 2<br />
jmcblbc o'fkib uf[cybs| Na 2O � H 2O � 2NaOH<br />
]blhblbc o'fkib uf[cybs| 2NaH� H2O�<br />
2NaOH�<br />
H2<br />
gthjmcblbc o'fkib uf[cybs| Na 2O 2 � H 2O � 2NaOH<br />
� O<br />
sdbct,t,b\ stshb athbc .kbth ]buhjcrjgekb ybdsbtht,ff\<br />
bub ]fthblfy isfysmfdc yf[ihjh;fyuc= fvbnjv eylf itdbyf[js<br />
lf[ehek zehztkib\ NaOH rfhufl b[cyt,f o'fkib\ nenbc<br />
fqvjxtyf itb.kt,f eathj atyjkanfktbybs ([cyfhb itbatht,f<br />
;jkjcahfl) fy obstkb kfrvecbs ([cyfhb ufkeh/lt,f)\<br />
NaOH vjmvtlt,c v;fdtt,sfy (ytbnhfkbpfwbbc htfmwbf)|<br />
NaOH � HCl � NaCl � H 2O<br />
v;fdf jmcblt,sfy|<br />
NaOH � CO 2 � NaHCO 3<br />
2NaOH � CO 2 � Na 2CO 3 �<br />
H 2O<br />
vfhbkt,sfy|<br />
CuSO � 2NaOH<br />
� Cu( OH) � Na SO<br />
fvajnthek kbsjyt,sfy|<br />
124 125<br />
4 2 2 4<br />
2<br />
�Al( OH)<br />
4(<br />
H2O)<br />
2�<br />
3H2<br />
2Al � 2NaOH�<br />
10H<br />
O � 2Na<br />
�<br />
]fkjutyt,sfy|<br />
Cl 2 � 2NaOH<br />
� NaCl � NaClO � H2<br />
wbdb<br />
kf, fhrbc o'fkb<br />
yfnhbevbc yfthst,blfy vybidytkjdfybf|<br />
NaHCO 3 _ yfnhbevbc ]blhjrfh,jyfnb= fye cfcvtkb cjlf\<br />
vfc qt,ekj,ty cjkdtc [th[bs |<br />
NaCl � H 2O � NH 3 � CO 2 � NaHCO 3 � NH4Cl Na CO _ rfkwbybht,ekb cjlf= Na CO . 10H2O _<br />
2 3 2 3<br />
rhbcnfkehb cjlf\ vbcb vbqt,f itb.kt,f NaHCO -bc _ yfnhbevbc<br />
3<br />
]blhjrfh,jyfnbc uf[eht,bs|<br />
2NaHCO 3 � Na 2CO 3 � H 2O<br />
+CO 2<br />
ufvj'tyt,f\ nent kbsjyt,blfy Li lf Na yfthst,b lbl hjkc<br />
fchekt,c wjw[fk jhufybpvib vbvlbyfht ghjwtct,ib\ kbsbevb<br />
.bhbsflfl flfvbfybc reyst,ibf= lbl ufdktyfc f[ltyc jhufybpvib<br />
yfnhbevbc lf rfkbevbc bjyt,bc nhfycgjhnbht,fib\ Na + lf K +<br />
bjyt,b ythdekb bvgekct,bc uflfvnfybf\ itlbc pjubthsb athvtynbc<br />
itvflutykj,fib\<br />
NaOH _ yfnhbevbc nent ufvjb'tyt,f wtkekjpbc= cfgybc<br />
ofhvjt,fib= o'kbc cb[bcnbc vjcfcgj,fl\<br />
O
^^ /ueabc s tktvtynt,b<br />
pjuflb lf[fcbfst,f\ vtyltkttdbc gthbjlekb cbcntvbc vtjht<br />
/ueabc tktvtynt,bf| ,thbkbevb _ Be= vfuybevb _ Mg= rfkwbevb<br />
_ Ca= cnhjywbevb _ Sr ,fhbevb _ Ba lf hflbevb _<br />
Ra\ erfyfcrytkb tktvtynb hflbjfmnbehbf\ Ca, Sr lf Ba _ nent<br />
vbofsf kbsjyt,b tojlt,f\<br />
sdbct,t,b\ eahj v.bvt lf vfufhb kbsjyt,bf= dblht nent kbsjyt,b\<br />
mbvbehb fmnbdj,f bphlt,f hbuj,hbdb yjvhbc phlfcsfy<br />
thsfl\ ,thbkbevb lf vfuybevb o'kbc vbvfhs bxtyc vluhflj,fc\<br />
nentvbofsf kbsjyt,b b[cyt,f o'fkib|<br />
Me � H O � Me( OH) � H �<br />
2 2 2 2<br />
fv /ueabc tktvtynt,bcsdbc lfvf[fcbfst,tkbf ;fyu,flbcrty<br />
cohfadf\ bcbyb ofhvjmvybfy vluhfl jmcblt,c\<br />
itcf,fvbcb ]blhjmcblt,b fv;qfdyt,c ae.t sdbct,t,c= ,thbkbevbc<br />
ufhlf (fvajnthekbf)\ fv tktvtynt,bc vfhbkt,bc [cyflj,f c[dflfc[dfyfbhbf\<br />
fhbc rfhufl [cyflb vfhbkt,b _ mkjhblt,b= ,hjvblt,b=<br />
bjlblt,b= cekablt,b (Ca_Ra)= ybnhfnb= ybnhbnb= wbfyblb<br />
(Mg_Ra) lf vwbhtl [cyflb fy ghfmnbrekfl e[cyflb vfhbkt,b<br />
_ asjhblt,b (Be ufhlf)= cekafnt,b (Be lf Mg ufhlf)= jhsjajcafnt,b=<br />
rfh,jyfnt,b lf c[df\ fv kbsjyt,bc rfsbjyt,b eathjf\<br />
pjubthsbc itathbkj,f ufvjodtekbf fybjybs\<br />
mbvbehb sdbct,t,b\ fnjvbc fut,ekt,blfy ufvjvlbyfht= fv tktvtynt,c<br />
cfdfktynj ihtpt fmdc ufo'dbkt,ekb jhb tktmnhjyb\<br />
fupyt,ek vlujvfhtj,fib s-mdtljyblfy thsb tktmnhjyb uflflbc<br />
p-mdtljytpt\ dfktynj,f [lt,f jhbc njkb\<br />
����<br />
���<br />
�� � � �� ����<br />
� �� ����<br />
s<br />
p<br />
fldbkfl ite.kbfs jhbdt tktmnhjybc<br />
s<br />
p ufwtvf lf lflt,bsb<br />
� �<br />
bjybc ofhvjmvyf|<br />
M � e � M<br />
� 2<br />
2<br />
,thbkbevb _ Be\ ,eyt,fib ud[dlt,f yfthst,bc cf[bs\ vfs<br />
ijhbc vybidytkjdfybf ,thbkb Be 2 Al 2 (SiO 3 ) 6 = hjvtkbw vbyfhtdt,bc<br />
ufvj c[dflfc[dfyfbhfl fhbc itathbkb\ vodfyt ,thbkb<br />
fhbc .dbhafcb mdf _ pehve[nb\ ,thbkbevb lf vbcb yfthst,bw<br />
fvajnthekbf\<br />
vfuybevb _ Mg\ ,eyt,fib ufdhwtkt,ekbf .bhbsflfl rfh-<br />
,jyfnt,bc= cekafnt,bc lf cbkbrfnt,bc cf[bs (ljkjvbnb _<br />
MgCO 3 . CaCO3 = rfhyfkbnb KCl . MgCl 2 . 6H2 O)\<br />
vfuybevb dthw[kbcathb vce,emb kbsjybf\ mbvbehfl cfrvfjl<br />
fmnbehbf\ ufypfdt,ekb v;fdt,blfy f.tdt,c o'fk,flc\ bodbc ;fyu-<br />
,flbc lf ]fkjutyt,bc fhtib\ ofhvjmvybc vwbhtl [cyfl ae.t ]blhjmcblc<br />
_ Mg(OH) 2 \<br />
rfkwbevb= cnhjywbevb= ,fhbevb _ Ca, Sr, Ba\ vfs nentvbofsf<br />
kbsjyt,c eojlt,ty\<br />
rfkwbevb _ Ca ,eyt,fib ufdhwkt,bc vb[tldbs vt[est tktvtynbf\<br />
,eyt,fib ud[dlt,f vbythfkt,bc cf[bs\ vbcb vbqt,f itb.kt,f<br />
CaCl 2 yfkqj,bc tktmnhjkbpbs\<br />
CaCl<br />
2�<br />
�<br />
2 � Ca � 2Cl<br />
K _ �<br />
Ca � 2e<br />
� Ca<br />
2 0<br />
A + � 0<br />
2Cl � 2e � Cl2<br />
sdbct,t,b\ vjdthw[kbcahj kbsjybf\ lfybs fh bzht,f\ ]fthpt<br />
ufybs[tdf ]blhjmcblbc ofhvjmvybc ufvj\ ]fthpt uf[eht-<br />
,bcfc bodbc obstkb fkbs\ vfuybevbcfufy ufyc[dfdt,bs= o'fksfy<br />
ehsbthsmvtlt,c byntycbehfl\<br />
Ca � H O � Ca( OH) � H �<br />
2 2 2 2<br />
126 127
fldbkfl b[cyt,f hjujhw ufypfdt,ek= bct rjywtynhbht,ek<br />
v;fdt,ib|<br />
Ca � H SO ( ufyp\ ) � CaSO � H<br />
2 4 4 2<br />
4Ca � 5H SO ( rjyw\ ) � 4CaSO � H S � 4H<br />
O<br />
2 4 4 2 2<br />
vfqfk ntvgthfnehfpt b;fyut,f| 2Ca � O � 2CaO<br />
vjmvtlt,c| o'fk,flsfy _ Ca � H 2 � CaH 2<br />
]fkjutyt,sfy _ Ca � Cl2 � CaCl 2<br />
ujubhlsfy _ Ca � S � CaS<br />
ajcajhsfy _ 3Ca � 2P � Ca 3P2 fpjnsfy _ 3Ca � N2 � Ca 3N 2<br />
CaO _ xfevmhfkb rbhb _ ae.t jmcblbf\<br />
b[cyt,f o'fkib| CaO � H O � Ca( OH)<br />
(xfvmhfkb rbhb)<br />
2 2<br />
b[cyt,f v;fdfib| CaO � H 2SO4 � CaSO 4 � H 2O<br />
t<br />
vjmvtlt,c v;fdf jmcblt,sfy| CaO � SiO �� �CaSiO<br />
2<br />
2 3<br />
Ca(OH) 2 _ xfvmhfkb rbhb\ vbcb o'fk[cyfhb .kbthb nentf\<br />
vbbqt,f xfevmhfkb rbhbc (CaO) o'fkib uf[cybs\ v'fhb Ca(OH) 2<br />
o'fkib .ytkfl b[cyt,f\ ]fthpt bvqdhtdf yf[ibhjh;fyubc isfysmvbc<br />
ufvj\<br />
Ca(OH) 2 +CO 2 � �� CaCO 3 � � +H 2 O<br />
se CO 2 -c zfh,fl ufdfnfht,s= vfiby yfktmb ufb[cyt,f|<br />
CaCO 3 +CO 2 +H 2 O�Ca(HCO 3 ) 2<br />
xfvmhfkb rbhbc mdbibc lf o'kbc yfhtdb ufvjb'tyt,f vityt,kj,fib=<br />
rtlkt,bc itcfktcfl\ bub wyj,bkbf @rbhleqf,bc# cf-<br />
[tkbs\<br />
Ca(OH) 2 fv;qfdyt,c ae.bcfsdbc lfvf[fcbfst,tk 'dtkf sdbct,fc\<br />
vjmvtlt,c v;fdt,sfy _ Ca(OH) 2 + 2HCl � CaCl 2 + 2H 2 O<br />
v;fdf jmcblt,sfy _ Ca(OH) + SiO � CaSiO + H O<br />
2 2 3 2<br />
vfhbkt,sfy _ Na CO + Ca(OH) � CaCO � 2 3 2 3 � + 2NaOH<br />
o'kbc cb[bcnt ufygbhj,t,ekbf Ca 2+ lf Mg 2+ bjyt,bc fhct-<br />
,j,bs\ hfw eahj vfqfkbf vfsb itvwdtkj,f o'fkib= vbs eahj<br />
vtnbf o'kbc cb[bcnt\ fhct,j,c cfvb cf[bc cb[bcnt| lhjt,bsb=<br />
velvbdb lf cfthsj\<br />
lhjt,bsb cb[bcnt= fye rfh,jyfnekb= ufvjodtekbf rfkwbevbc<br />
lf vfuybevbc ]blhjrfh,jyfnt,bc fhct,j,bs [Ca(HCO 3 ) 2 =<br />
Mg(HCO 3 ) 2 ]\ o'kbcsdbc cb[bcnbc vjwbkt,f ybiyfdc Ca 2+ lf Mg 2+<br />
bjyt,bc vjwbkt,fc= fye [cyflb ]blhjrfh,jyfnt,bc uflf'dfyfc<br />
e[cyfl rfh,jyfnt,ib\<br />
lhjt,bs cb[bcntc fwbkt,ty fleqt,bs<br />
t<br />
3 2 3 2 2<br />
Ca( HCO ) �� �CaCO<br />
� �H O � CO<br />
fy rfkwbevbc nenbc lfvfnt,bs|<br />
Ca(HCO 3 ) 2 +Ca(OH) 2 � 2CaCO 3 �+2H 2 O<br />
velvbd cb[bcntc o'fkib ofhvjmvybc CaSO 4 , MgSO 4 , CaCl 2 ,<br />
MgCl 2 \ velvbd cb[bcntc fwbkt,ty rfkwbybht,bs (cjlbc lfvfnt,bs)|<br />
CaCl 2 + Na 2 CO 3 � CaCO 3�� + 2NaCl<br />
CaSO 4 + Na 2 CO 3 � CaCO 3�� + Na 2 SO 4<br />
it htekb= fye cfthsj cb[bcnbc vjwbkt,f itb.kt,f<br />
yfnhbevbc nenbs|<br />
Ca(HCO 3 ) 2 + 2NaOH � CaCO 3� � + Na 2 CO 3 + 2H 2 O<br />
CaCl 2 + Na 2 CO 3 � CaCO 3� + 2NaCl<br />
CaSO 4 + Na 2 CO 3 � CaCO 3� + Na 2 SO 4<br />
o'kbc 'jdtkudfhb cb[bcnbc vjwbkt,f itb.kt,f bjybnt,bs\<br />
128 129
ufvj'tyt,f\ ^^f /ueabc tktvtynt,b ufvj'btyt,f 'dtkf cathjib\<br />
,thbkbevc b'tyt,ty fnjveh htfmnjht,ib\ vfuybevc b'tyt,ty<br />
c[dflfc[df ityflyj,t,ib= gbhjntmybrfib= jhufyek cbystpib=<br />
[cyflb fyjlbc lfcfvpflt,kfl= tktmnhjmbvbeh lfvwfdfl<br />
rjhjpbbc cfobyffqvltujl\ rfkwbevbc yfthst,bc evtntcj,f ufvjb'tyt,f<br />
cfvityt,kj ghfmnbrfib (CaO, Ca(OH) , CaCO ;<br />
2 3<br />
CaSO . 0,5H2O _ fkt,fcnhb), vtlbwbyfib (CaCl ; CaSO . 2H2O _<br />
4<br />
2 4<br />
sf,fibhb+)\<br />
^^^ /ueabc p-tktvtynt,b<br />
vtyltkttdbc gthbjlekb cbcntvbc ^^^ f /ueabc tktvtynt,bf|<br />
,jhb _ B= fkevbyb _ Al= ufkbevb _ Ga= bylbevb _ In,<br />
sfkbev _ Tl\ fv tktvtynt,blfy ,jhb fhfkbsjybf\ vbcb ]blhjmcblb<br />
_ B(OH) 3 cecnb v;fdehb sdbct,t,bs [fcbfslt,f\ fkevbyb=<br />
ufkbevb= bylbevb _ fvajnthekb kbsjyt,bf\ vfsb itcf,fvbcb<br />
]blhjmcblt,b fvajnthekbf\ fvajnthj,f rkt,ekj,c Al-lfy<br />
In-rty\ sfkbevb fh ofhvjmvybc cfvdfktynbfy ]blhjmcblc\ TlOH<br />
_ .kbthb nentf\<br />
fkevbyb _ Al\ fv tktvtynib cfdfktynj tktmnhjyt,b vjsfdct,ekbf<br />
3s2sp1 mdtljytt,pt\ ,eyt,fib ufdhwtkt,bc vb[tldbs<br />
bub vtjs[t tktvtynbf\ evsfdhtcfl fkevbycbkbrfnt,bc cf[bs fhbc<br />
ufdhwtkt,ekb\ fkevbybc yfthst,blfy vybdiytljdfybf Al O _ rj-<br />
2 3<br />
heylb\ (c[dflfc[df vbyfhtdt,bs itathbkb rjheylb ud[dlt,f<br />
.dbhafcb mdt,bc cf[bs| kfkb (mhjvbc vbyfhtdbs)= cfabhjyb (nbnfybc<br />
lf hrbybc vbyfhtdbs))+ ,jmcbnt,b _ Al O . 2H2O= rhbjkbsb<br />
2 3<br />
_ Na [AlF ]= stshb sb[f _ Al (Si O )(OH) \<br />
3 6 2 2 5 4<br />
vbqt,f\ ntmybrfib fkevbyc qt,ekj,ty rhbjkbsib Na 3 [AlF 6 ]ib<br />
uf[cybkb fkevbybc jmcblbc (Al 2 O 3 ) tktmnhjkbpbs\rfsjlpt<br />
ufvjb'jaf ceasf fkevbyb= [jkj fyjlpt lfb;fyut,f ;fyu,flb\<br />
sdbct,t,b\ fkevbyb vjdthw[kbcahj-stshb athbc ztlflb<br />
kbsjybf\ bub rfhub cbs,j- lf tktmnhjufvnfhbf\<br />
]fthpt fkevbyb vluhflbf= hfw ufvjodtekbf vfcpt jmcblbc<br />
lfvwfdb atybc fhct,j,bs (nAl O . mH2O)\ 2 3<br />
vfqfk ntvgthfnehfpt fkevbyb vjmvtlt,c o'kbc jhsmksfy|<br />
2Al+3H O�Al O +3H 2 2 3 2<br />
vfqfk ntvgthfnehfpt ethslt,f|<br />
;fyu,flc _ 4Al + 3O � 2Al O =<br />
2 2 3<br />
ujubhlc _ 2A l+ 3S � Al S = 2 3<br />
fpjnc _ 2Al + N � 2AlN<br />
2<br />
mkjhc lf ,hjvc ethslt,f xdtekt,hbd ntvgthfnehfpt\<br />
htfmwbfib eiefkjl fh itlbc o'fk,flsfy\<br />
fkevbyc fmdc jhudfhb ,eyt,f (fvajnthekbf)\ b[cyt,f cfiefkj<br />
rjywtynhfwbbc v;fdt,ib|<br />
2Al + 6HNO � Al(NO ) + 3NO + 3H O<br />
3 3 3 2 2<br />
2Al + 6H SO � Al (SO ) + 3SO + 6H O<br />
2 4 2 4 3 2 2<br />
rfhufl b[cyt,f nentt,ibw|<br />
2Al + 2NaOH + 10H O � 2Na[Al(OH) (H O) ] + 3H 2 4 2 2 2<br />
fkevbyb ofhvjmvybc o'fk,flyfthsc _ AlH lf ;fyu,flyf-<br />
3<br />
thscfw _ Al O \ 2 3<br />
Al 2 O 3 _ fkevbybc jmcblb= bctdt= hjujhw fkevbyb= fvajnthekbf\<br />
vbcb vbqt,f itb.kt,f fkevbybc ;fyu,flsfy eiefkj itthst,bs<br />
fy fkevbybc ]blhjmcblbc _ Al(OH) 3 -bc lfikbs|<br />
2Al(OH) 3 � Al 2 O 3 + 3H 2 O<br />
fkevbybc ]blhjmcblb _ Al(OH) 3 o'fkib e[cyflb= fvajnthekb<br />
ae.tf\ vbcb vbqt,f itb.kt,f itcf,fvbc vfhbkpt nenbc vjmvtlt,bs\<br />
Al 2 (SO 4 ) 3 + 6NaOH � 2Al(OH) 3�� + 3Na 2 SO 4<br />
130 131
hflufy ufvj'jabkb Al(OH) 3 fvajnthekbf= fvbnjv yfnhbevbc<br />
nent eylf lfdfvfnjs odts-odtsfl\ c[df itvs[dtdfib yfktmb<br />
ufb[cyt,f\<br />
Al(OH) 3 -bc vbqt,bcfc yfnhbevbc nenbc vfubdhfl c/j,c ufvjdb'tyjs<br />
cecnb nent NH 4 OH<br />
Al 2 (SO 4 ) + 6NH 4 OH � 2Al(OH) 3 + 3(NH 4 ) 2 SO 4<br />
Al(OH) 3 _ b[cyt,f v;fdfibw lf zfh, nentibw\<br />
2Al(OH) 3 + 3H 2 SO 4 � Al 2 (SO 4 ) 3 + 6H 2 O (ae.bc sdbct,f)<br />
Al(OH) 3 + NaOH + 2H 2 O � Na[Al(OH) 4 (H 2 O) 2 ] (v;fdbc sdbct,f)<br />
ufvj'tyt,f\ fkevbyb .bhbsflfl ufvjb'tyt,f ityflyj,t,ib\ lfvfnt,t,bc<br />
it'dfybcfc fkevbybc cbvfuht bphlt,f= vfuhfv vwbhlt,f<br />
rjhjpbekb vluhflj,f\ fkevbybc ityflyj,t,b= hjvkt,bw itbwfdc<br />
cgbkty.c lf vwbht hfjltyj,bs vfuybevc _ vluhflbf\ fctsbf<br />
lehfkevbyb (5% Cu lf 2% Mg)\ wyj,bkbf fkevbybc ,hby/fj (Cu<br />
_ 5-10%)\ ufvjb'tyt,f [ehlf aekbc lfcfvpflt,kfl\<br />
fkevbybc ityflyj,t,c b'tyt,ty sdbsvahbyfdvityt,kj,fib\<br />
ufvjb'tyt,f hjujhw rfhub fqvlutytkb vtnfkehubfib\ fv<br />
vtsjlc fkevbyjsthvbf tojlt,f|<br />
3Fe 3 O 4 + 8Al � 9Fe + 4Al 2 O 3<br />
^& /ueabc p_tktvtynt,b<br />
yf[ibh,flb<br />
pjuflb lf[fcbfst,f| gthbjlekb cbcntvbc ^& /ueabc vsfdfhb<br />
mdt/ueabc tktvtynt,bf| yf[ibh,flb _ C= cbkbwbevb _ Si= uthvfybevb<br />
_ Ge= rfkf _ Sn= n'dbf _ Pb\ mdt/ueaib ptdblfy mdtdbs<br />
bphlt,f fnjvbc hflbecb= rkt,ekj,c bjybpfwbbc gjntywbfkb=<br />
fvbnjv ptdblfy mdtdbs vwbhlt,f fhfkbsjyehb sdbct,t,b\ yf[ibh,flb<br />
lf cbkbwbevb nbgehb fhfkbsjyt,bf\ uthvfybevc erfdbf<br />
iefktlehb vlujvfhtj,f= [jkj rfkfcf lf n'dbfib kbsjyehb<br />
sdbct,t,b zfh,j,c\ fv mdt/ueabc tktvtynt,c cfdfktynj ihtpt<br />
fmdc js[b tktmnhjyb ns 2 np 2 (n _ gthbjlbc yjvthbf)= fvbnjv<br />
yfthst,ib bcbyb .bhbsflfl js[dfktynbfybf= sevwf jhbc njkb<br />
dfktynj,fw lfvf[fcbfst,tkbf (Si-bc ufhlf)\<br />
,eyt,fib ufdhwtkt,f| yf[ibh,flb ,eyt,fib ufdhwtkt,ekbf<br />
hjujhw sfdbceafk vlujvfhtj,fib= fctdt yfthst,bc cf[bs\ fhct,j,c<br />
yf[ibh,flbc cfvb fkjnhjgbekb cf[twdkbkt,f| fkvfcb=<br />
uhfabnb= [bc yf[ibhb (rfh,byb)\ vfsb fkjnhjgbbc cfae.dtkb<br />
fhbc rhbcnfkehb vtchbc c[dflfc[dfj,f\<br />
,eyt,hbdb yfthst,blfy fkvfcb 'dtkfpt vfufhbf\ vbcb lfveifdt,bs<br />
vbbqt,f .dbhafcb cfbedtkbhj mdf _ ,hbkbfynb\ [bc yf[ibhc<br />
fmdc flcjh,wbbc lblb eyfhb= ajht,bfyb cnhemnehbc ufvj\<br />
uffmnbdt,ek yf[ibhc fh ite.kbf o'kbc jhsmkbc isfysmvf= cfvfubthjl<br />
rfhufl isfysmfdc bctsb ybdsbtht,t,bc jhsmkc= hjujhbwff<br />
,typjkb= njkejkb= cgbhnb lf c[dflfc[df vjvofvdktkb<br />
ybdsbtht,f\ yf[ibhbc tc sdbct,f ptkbycrbv ufvjb'tyf fbhobyfqt,ib\<br />
,eyt,fib yf[ibh,flb ufdhwtkt,ekbf| rfh,jyfnt,bc [wfhwb=<br />
rbhmdf= vfhvfhbkj (CaCO 3 )+ ljkjvbnb (CaCO 3 .MgCO 3 )] lf<br />
]blhjrfh,jyfnt,bc [Mg(HCO 3 ) 2 , Ca(HCO 3 ) 2 ] cf[bs\<br />
lblb hfjltyj,bs yf[ibh,flc itbwfdc ,eyt,hbdb cfodfdb _<br />
yfdsj,b= mdfyf[ibhb= cfodfdb fbht,b\<br />
132 133
yf[ibh,flbc fnjvbc tktmnhjyekb ajhvekf fhbc _ 6 C _<br />
1s 2 2s 2 2p 2 \ cfdfktynj tktmnhjyt,b vjsfdct,ekbf 2s 2 2p 2 mdtlj-<br />
2 s<br />
2p<br />
ytpt _ ������ � � \ t\b\ fmdc jhb ufeo'dbkt,tkb tktmnhjyb<br />
(jhdfktynbfyb yfthst,b) fupyt,ek vlujvfhtj,fib yf[ibh,flbc<br />
fnjvc ite.kbf 2s-mdtljyblfy thsb tktmnhjyb uflfbnfyjc 2p-<br />
mdtljytpt= hbc itltuflfw vfc ufe[lt,f js[b ufeo'dbkt,tkb<br />
2 s 2p<br />
tktmnhjyb _ ����� �� ��� � � �\<br />
fv itvs[dtdfib bub js[dfktynbfybf\<br />
yf[ibh,flbc yt,bcvbthb fkjnhjgbekb vjlbabrfwbf xdtekt,hbd<br />
gbhj,t,ib bythnekbf\ fmnbehlt,f v[jkjl vfqfk ntvgthfnehfpt\<br />
bub .kbthb fqvlutybf\ tc sdbct,f ufvj'tyt,ekbf<br />
vtnfkehubfib\<br />
yf[ibh,flbc fnjvt,c fmdc thsvfytssfy itthst,bc eyfhb\ fv<br />
sdbct,fv ufyfgbhj,f efvhfdb jhufyekb yfthsbc ofhvjmvyf\<br />
yf[ibh,flbc o'fk,flyfthst,b| yf[ibh,flb o'fk,flsfy ofhvjmvybc<br />
vhfdfkhbw[jdfy yfthsc\ vjktrekfib o'fk,flbc lf yf[ibh,flbc<br />
fnjvt,bc sfyfafhlj,bc vb[tldbs= bcbyb itb.kt,f hfvltybvt<br />
/ueafl lfd'js|<br />
yf/thb yf[ibho'fk,flt,b _ C H n 2n+2<br />
e/thb (tsbktybc hbubc) yf[ibho'fk,flt,b _ C H n 2n<br />
e/thb (fwtnbktybc hbubc) yf[ibho'fk,flt,b) _ C H \<br />
n 2n _ 2<br />
yf[ibho'fk,flt,b ofhvjmvybc ]jvjkjubeh hbuc= cflfw sbsjtekb<br />
otdhb vjvltdyj otdhbcufy ufyc[dfdlt,f _ CH /ueabs\<br />
2<br />
CH -c ]jvjkjubehb c[dfj,f tojlt,f\<br />
2<br />
yf[ibho'fk,flt,blfy 'dtkfpt vtnfl wyj,bkbf _ vtsfyb=<br />
tsbktyb= fwtnbktyb\<br />
vtsfyb _ CH yf/thb yf[ibho'fk,flt,bc gbhdtkb ofhvj-<br />
4<br />
vflutytkbf\ ,eyt,hbdb fbht,b .bhbsflfl vtsfybcufy itlut,f\ bub<br />
eathj= eceyj= o'fkib sbsmvbc e[cyflb yfthsbf\ vtsfyb .bhbsflfl<br />
ufvjb'tyt,f cfodfdfl\ ]fthpt bodbc wbcathb fkbs\<br />
CH + 2O �� CO + 2H O<br />
4 2 2 2<br />
tsbktyb _ C 2 H 4 e/thb yf[ibho'fk,flbf\ bub cfcbfvjdyj<br />
ceybc cecnb fbhbf\ o'fkib rfhufl b[cyt,f\ ufvjb'tyt,f .bhbsflfl<br />
ntmybrehb tsbkbc cgbhnbc vbcfqt,fl\<br />
fwtnbktyb _ C 2 H 2 eathj= vjvofvkfdb fbhbf\ fwtnbktybc<br />
vbqt,f itb.kt,f rfkwbevbc rfh,blpt o'kbc vjmvtlt,bs|<br />
CaC 2 + 2H 2 O �� Ca(OH) 2 + C 2 H 2<br />
]fthsfy lf ;fyu,flsfy fwtnbktybc yfhtdb .kbth atsmt,flbf\<br />
]fthpt bodbc zdfhnkbfyb fkbs|<br />
C 2 H 2 + 2,5 O 2 ��2CO 2 + H 2 O + 151 r/jekb<br />
hflufy fwtnbktybc odbcfc lbl.fkb cbs,j ufvjb'jaf= fvbnjv<br />
vfy afhsj ufvj'tyt,f vjbgjdf ntmybrfib _ evsfdhtcfl kbsjyt,bc<br />
fdnjutyehb itleqt,bc lhjc\ fwtnbktyblfy vpfllt,f .vfhv;fdf\<br />
ufvjb'tyt,f fuhtsdt cbystpehb rfexerbc ofhvjt,bcsdbc\<br />
rfh,blt,b tojlt,f yf[ibh,flbc yfthst,c kbsjyt,sfy= ,jhsfy<br />
lf cbkbwbevsfy\ rfh,blt,b b'jaf cfv /ueafl _ bjyeh= rjdfktyneh<br />
lf bynthvtnfkehfl\ vfs ijhbc vybidytkjdfybf rfkwbevbc<br />
rfh,blb= hjvtkbw bjyeh rfh,blt,c vbtresdyt,f\ fv nbgbc<br />
rfh,blt,c fwtnbktyblt,cfw eojlt,ty= hflufy o'fksfy vfsb<br />
ehsbthsmvtlt,bc itltufl vbbqt,f fwtnbktyb|<br />
CaC 2 + 2H 2 O �� Ca(OH) 2 + C 2 H 2<br />
rfkwbevbc rfh,blb vbbqt,f tktmnhek qevtkib rbhbcf lf<br />
yf[ibhbc yfhtdbc .kbthb uf[eht,bs<br />
CaO + 3C ��CaC 2 + CO<br />
bjyeh rfh,blt,c vbtresdyt,f vtsfyjutyehb rfh,blt,b= hjvkt,bcufyfw<br />
ofhvjbmvyt,f vtsfyb\<br />
Al 4 C 3 + 12H 2 O �� 2Al(OH) 3 + 3CH 4<br />
rjdfktyneh rfh,blt,c vbtresdyt,f ,jhbc rfh,blb (B 4 C) lf<br />
cbkbwbevbc rfh,blb (SiC)\ bcbyb cbvfuhbs fkvfcc ef[kjdlt,bfy\<br />
134 135
yf[ibh,flbc (^^) jmcblb _ CO v[esfdb fbhbf\ vbbqt,f<br />
yf[ibh,flbc fhfchekb odbc itltufl|<br />
2C + O 2 ��2CO<br />
CO-c vbqt,f itb.kt,f yf[ibhbcf lf CO 2 -bc ehsbthsmvtlt,bcfc<br />
vfqfk ntvgthfnehfpt|<br />
CO 2 + C ��2CO<br />
CO _ ]fthpt vce,emb= eathj= eceyj fbhbf\ o'fkib evybidytkjl<br />
b[cyt,f\ ;fyu,flbc fhtib (]fthib) bodbc keh/b fkbs|<br />
2CO + O 2 ��2CO 2 + 2 . 282,4 r/<br />
lfodbcfc ufvjb'jaf cbs,jc lblb hfjltyj,f= fvbnjv ufvjb-<br />
'tyt,f= hjujhw rfhub cfodfdb\<br />
CO rfhub fqvlutybf lf tc sdbct,f ufvjb'tyt,f vtnfkehubfib|<br />
Fe 3 O 4 + 4CO �� 3Fe + 4CO 2<br />
CO vfhbkfhofhvjvmvytkb jmcblbf\ vbe[tlfdfl fvbcf= bub<br />
b[cyt,f yfnhbevbc nentib|<br />
CO + NaOH �� HCOONa<br />
itltufl vbbqt,f zbfyzdtkfv;fdfc vfhbkb _ yfnhbevbc ajhvbfnb\<br />
CO vfqfk ntvgthfnehfpt ethslt,f pjubths kbsjyc lf<br />
vbbqt,f kbsjysf rfh,jybkt,b| Ni(CO) 4 ; Fe(CO) 5 lf c[df\<br />
CO 500 0 C-pt ethslt,f mkjhc lf vbbqt,f ajcutyb\<br />
CO + Cl 2 �� COCl 2<br />
ajcutyb v[esfdb= .kbthvjvofvdktkb= eathj fbhbf\ gbhdtk<br />
vcjakbj jvbc lhjc bc b'j gbhdtkb mbvbehb bfhfqb= hjvtkbw<br />
uthvfybfv ufvjb'tyf\<br />
yf[ibh,flbc (^^) jmcblb fhbc .bhbsflb itvflutytkb yfobkb<br />
utythfnjhbc lf o'fkufpbc\ utythfnjhbc ufpb vbbqt,f yf[ibhbc<br />
fy rjmcbc fhfchekb odbc lhjc\ vbcb itvflutykj,f (vjwekj,bsb<br />
ghjwtynb) fhbc _ 25% CO+ 70% N 2 ; 4% CO 2 \ 1v 3 \ fctsb fbhbc<br />
lfodbcfc ufvjb'jaf 33 000_40 000 r/ cbs,j\<br />
o'fkufpb vbbqt,f ufdfhdfht,ekb rjmcbc atyfib o'kbc jhsmkbc<br />
ufnfht,bs|<br />
C + H 2 O �� CO + H 2<br />
o'fkufpb lf utythfnjhbc ufpb rfhub cfodfdbf\<br />
yf[ibh,flbc (^&) jmcblb _ CO 2 \ yf[ibh,flbc chekb<br />
odbcfc ufvjb'jaf yf[ibhjh;fyub|<br />
C + O 2 ��CO 2<br />
bub ]fthpt 1=5-/th v.bvtf\ cohfab fjhsmkt,bcfc b'byt,f lf<br />
vbbqt,f @vihfkb 'byekb#\ v'fhb CO 2 ufkqj,bc ufhtit fldbkfl<br />
uflflbc fbhfl vlujvfhtj,fib\ o'fkib rfhufl b[cyt,f= fmdc<br />
cfcbfvjdyj utvj= fvbnjvfw afhsjl ufvjb'tyt,f ufvfuhbkt,tkb<br />
cfcvtkt,bc ofhvjt,fib\<br />
CO 2 yf[ibhv;fdfc fy]blhblbf\ b[cyt,f nentt,ib lf vbbqt,f<br />
rfh,jyfnt,b lf ]blhjrfh,jyfnt,b|<br />
CO 2 + 2NaOH<br />
� Na 2CO<br />
3 + H 2O<br />
CO + NaOH �<br />
136 137<br />
2<br />
rfh, jyfnb<br />
NaHCO<br />
3<br />
]blhjrfh, jyfnb<br />
ntmybrehb vbpyt,bcfsdbc CO 2 -c qt,ekj,ty rbhmdbc fy ljkjvbnbc<br />
ufvjodbs|<br />
CaCO 3 ��CaO + CO 2<br />
kf,jhfnjhbek gbhj,t,ib vbbqt,f rbgbc fgfhfnib= vfhvfhbkjc<br />
yfnt[pt vfhbkv;fdfc vjmvtlt,bs<br />
CaCO<br />
3<br />
+ 2HCl<br />
�<br />
CaCl<br />
2<br />
� H 2O<br />
+ H2CO<br />
3<br />
� CO<br />
fy yfnhbevbc ]blhjrfh,jyfnbc uf[eht,bs|<br />
2NaHCO 3 �� Na 2 CO 3 + CO 2 + H 2 O<br />
CO 2 -bc o'fkib uf[cybs vbbqt,f cecnb= fhfvluhflb yf[ibhv;fdf\<br />
CO 2 + H 2 O �� H 2 CO 3<br />
yf[ibhv;fdf cecnb= jhae.bfyb v;fdff\ lbcjwbhlt,f jh cfat-<br />
[ehfl|<br />
2
H CO �� H 2 3 + _ + HCO3 H _ O \<br />
C � O<br />
H _ O /<br />
_ + _2<br />
HCO �� H + CO3<br />
3<br />
H CO ofhvjmvybc jhb cf[bc vfhbkc _ ]blhjrfh,jyfnt,c<br />
2 3<br />
lf rfh,jyfnt,c\<br />
NaOH + H CO �� NaHCO + H O<br />
2 3 3 2<br />
2NaOH + H CO �� Na CO + 2H O<br />
2 3 2 3 2<br />
rfh,jyfnt,b ]blhjkbplt,f nent ufhtvjc ofhvjmvybs|<br />
Na CO + H O �� NaHCO + NaOH<br />
2 3 2 3<br />
_2 _ _ CO + H2O ��HCO + OH pH>7<br />
3<br />
3<br />
NaHCO + H O �� NaOH + H CO 3 2 2 3<br />
_ HCO + H2O ��OH 3<br />
_ + H CO pH>7<br />
2 3<br />
rfh,jyfnt,blfy o'fkib v[jkjl nent kbsjyt,bc lf fvjybevbc<br />
rfh,jyfnt,b b[cyt,f rfhufl\ ]blhjrfh,jyfnt,blfy o'fkib<br />
rfhufl b[cyt,f nent lf nentvbofsf kbsjyt,bc ]blhjrfh-<br />
,jyfnt,b (yfnhbevbc ]blhjrfh,jyfnbc ufhlf)\<br />
yf[ibh,flbc c[df yfthst,blfy vybidytkjdfybf ujubhlyf[ibh,flb<br />
(CS 2 ) lf js[mkjhbfyb yf[ibh,flb (CCl 4 )\ jhbdt rfhub<br />
ufv[cytkbf\<br />
js[mkjhbfyb yf[ibh,flbc jhsmkbc fhtib fh dhwtklt,f<br />
fkb\ fvbnjv bub b[vfht,f cf[fy.hj cfmvtib= wtw[kbc xfcfmhj,fl\<br />
cbkbwbevb<br />
cbkbwbevb ltlfvbofpt 'dtkfpt ufdhwtkt,ekb tktvtynbf\<br />
,eyt,fib sfdbceafkb cf[bs fh ud[dlt,f= fhct,j,c yfthst,bc<br />
cf[bs= hjvkt,bw itb.t,f ufydb[bkjs SiO -bc yfofhvfl\<br />
2<br />
SiO ,eyt,fib ud[dlt,f rdfhwbc= vsbc ,hjkbc= mdbibc cf[bs\<br />
2<br />
vsbc ,hjkb ufvzdbhdfkt rhbcnfkt,bf\ vbyfhtdt,bcufy bc vemahfl<br />
itathbkb vsbc ,hjkb _ yf[tdhfl .dbhafcb vbythfkb<br />
njgfpbf= bbcahfl itathbkb _ fvtsdbcnj\ SiO ud[dlt,f byae-<br />
2<br />
pjhbekb vbobc cf[bsfw\ bub ofhvjflutyc o'fkvwtyfhtt,bc<br />
rf;jdfyb /fdiyt,bc yfhxtyt,c\ ite.kbf lblb hfjltyj,bs cbs[bc<br />
itojdf\ tc sdbct,f ufvj'tyt,ekbf lbyfvbnbc lfcfvpflt,kfl\<br />
cbkbwbevbc ,eyt,hbdb yfthst,blfy vybidytkjdfybf fkevbycbkbrfnt,b|<br />
vbyldhbc igfnb= mfhcb= ,bdhbkb lfc[df\<br />
pjubthsb ,eyt,hbdb cbkbrfnb o'kbc lf yf[ibhjh;fyubc<br />
vjmvtlt,bs ytk-ytkf bikt,f lf ofhvjmvybc o'fkib e[cyfl rfjkbyc<br />
_ Al O . 2SiO2.<br />
2H2O= fye stsh sb[fc lf mdbifc _ SiO \<br />
2 3<br />
2<br />
yf[ibh,flbc vcufdcfl cbkbwbevcfw uffxybf js[b cfdfktynj<br />
tktmnhjyb 2s22p2 mdtljytt,pt\ yfthst,ib bub .bhbsflfl js[dfktynbfybf\<br />
;fyudbc hbw[db +4 (bidbfsfl _ +2)= o'fk,flyfthsib<br />
rb -4\<br />
cbkbwbevb fhct,j,c jhb vjlbabrfwbbc cf[bs\ rhbcnfkehb<br />
lf fvjhaekb\rhbcnfkeh cbkbwbevc fkvfcbc vcufdcb cbvfuht<br />
fmdc\ fhbc rfhub tktmnhjufvnfhb\<br />
cbkbwbevb vbbqt,f SiO -bc fqlutybs tktnhjqevtkib\<br />
2<br />
SiO + 2C ��Si + 2CO<br />
2<br />
fvjhaekb cbkbwbevb fhbc vehf a[dybkb\ mbvbehfl eahj<br />
fmnbehbf= dblht rhbcnfkehb cbkbwbevb\ jsf[bc ntvgthfnehfpt<br />
ethslt,f v[jkjl asjhc\<br />
Si + 2F ��SiF 2 4<br />
lfyfhxty ]fkjutyt,c ethslt,f uf[eht,bs\ ;fyu,flc ethslt,f<br />
8000-pt\ 138 139
Si + O 2 ��SiO 2<br />
fh b[cyt,f fhwths v;fdfib= ufhlf fpjnv;fdbcf lf asjho'fk,flv;fdbc<br />
yfhtdbcf\<br />
3Si 0 + 4HN +5 O 3 + 18HF �� 3H 2 Si +4 F 6 + 4N +2 O + 8H 2 O<br />
Si 0 _ 4e ��Si +4 3 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />
N +5 + 3e �� N +2 4 v;fyufdb (fqluf)<br />
cbkbwbevb b[cyt,f nentt,ib lf ofhvjmvybc vtnfcbkbrfnt,c\<br />
Si + 2NaO + H 2 O �� Na 2 SiO 3 + 2H 2<br />
vfqfk ntvgthfnehfpt ethslt,f pjubths kbsjyc lf ofhvjmvybc<br />
cbkbwblt,c\<br />
2Mg + Si �� Mg 2 Si<br />
tktmnhjqevtkib rjmcbc (C) lf mdbibc (SiO 2 ) itkqj,bs vbbqt,f<br />
cbkbwbevbc rfh,blb SiC_ rfh,jheylb\ vfc f[fcbfst,c<br />
fkvfcbc vcufdcb cbvfuht\<br />
cbkfyt,b _ cbkbwbevbc o'fk,flyfthst,bf\ vfsb cfthsj ajhvekff<br />
Si n H 2n+2 \<br />
cbkbwbevbc ;fyu,flyfthst,blfy wyj,bkbf vjyjmcblb SiO lf<br />
jmcblb SiO 2 \<br />
SiO ,eyt,fib fh vjbgjdt,f\<br />
SiO 2 xdtekt,hbdb rf;vboff lf ,eyt,hbdb gjkbvthbf (SiO 2 ) n \<br />
rf;vbof [fcbfslt,f vfqfkb lyj,bc ntvgthfnehbs= cbcfkbsf lf<br />
mbvbehb vluhflj,bs (xdtekt,hbd gbhj,t,ib)\ SiO 2 cbkbwbevv;fdfc<br />
fy]blhblbf\ o'fkib fh b[cyt,f\ ehsbthsmvtlt,c nentt,sfy<br />
lf vbbqt,f cbkbwbevv;fdfc vfhbkt,b _ cbkbrfnt,b\<br />
SiO 2 + 2NaOH �� Na 2 SiO 3 + H 2 O<br />
o'fkib [cyflbf v[jkjl nent kbsjyt,bc cbkbrfnt,b\<br />
Na 2 SiO 3 _ s[tdflb vbyf ufvjb'tyt,f cfvityt,kj cfmvtib uheynbc<br />
ufcfvfuht,kfl= cffdnjvj,bkj upt,bc vityt,kj,fib\ s[tdfl<br />
vbyfpt v;fdt,bc vjmvtlt,bs vbbqt,f vtnfcbkbwbevv;fdf H 2 SiO 3 \<br />
Na 2 SiO 3 + 2HCl �� 2NaCl + H 2 SiO 3<br />
wyj,bkbf cbkbwbevbc hfvltybvt v;fdf\ vfsufy vybidytkjdfybf<br />
(H 2 SiO 3 -bc ufhlf) H 4 SiO 4 _ jhsjajcajhv;fdf= hjvkbc gjkbvthbpfwbbc<br />
itltufl ofhvjbmvyt,f cbkbwbevbc c[df v;fdt,b\<br />
vbyf\ rf;vbof lf cbkbwbevv;fdfc vfhbkt,b vhfdfkb ntmybrehb<br />
ghjlemnbc itvflutytkb yfobkbf\ SiO 2 -bc= yfnhbevbcf lf<br />
rfkwbevbc rfh,jyfnt,bc itkqj,bs vbbqt,f vbyf\<br />
140 141<br />
Na<br />
2<br />
CO<br />
3<br />
+ CaCO<br />
3<br />
+ 6SiO<br />
2<br />
�<br />
Na O � CaO � 6SiO<br />
2<br />
xdtek\ (afy/hbc) vbyf<br />
2<br />
+ 2CO<br />
se yfnhbevbc jmcblc (Na 2 O) itdwdkbs rfkbevbc jmcblbs<br />
(K 2 O)= vbbqt,f wtw[kufv.kt mbvbehb vbyf\ se CaO xfdfyfwdkt,s<br />
n'dbbc jmcblbs= vbdbqt,s ,hjkc\ wyj,bkbf fuhtsdt<br />
rdfhwbc vbyf\ bub .bhbsflfl SiO 2 -ufy itlut,f\ vfc fmdc .fkbfy<br />
vwbht ufafhsjt,bc rjtabwbtynb= hbc ufvjw ntvgthfnehbc wdfkt,flj,f<br />
vfcpt ufdktyfc fh f[ltyc\ ufvjb'tyt,f cgtwbfkehb<br />
[tkcfo'jt,bc lfcfvpflt,kfl\<br />
athflb vbyt,bc vbcfqt,fl evfnt,ty c[dflfc[df kbsjyt,bc<br />
jmcblt,c\ keh/b vbybc vbcfqt,fl evfnt,ty rj,fknbc jmcblc\<br />
bbcathb vbyf vbbqt,f vfyufyevbc lfvfnt,bs= vodfyt _ mhjvbc jmcblbc<br />
cfiefkt,bs\<br />
vbyfymfhb fhbc fhfufvzdbhdfkt vbyf\ ufvjb'tyt,f kbsjybc<br />
yfrtsj,t,bc ptlfgbhbc lfcfafhfdfl\<br />
afbaehb vbbqt,f sb[bc= rfjkbybc= vbyldhbc igfnbcf lf rdfhwbc<br />
yfhtdbc ufvjodbs\<br />
SiO 2 -bc itvwdtkb vfcfkbcufy vpfllt,f wtw[kufv.kt lbyfcbc<br />
fuehb= hjvtkbw ufvjb'tyt,f wtw[kufv.kt qevtkt,bc fcfut,fl\<br />
wtvtynb itvrdhtkb vfcfkff= hjvtkbw vbbqt,f lfobkflt-<br />
,ekb rbhmdbc (CaCO 3 ) lf SiO 2 -bs ufvlblht,ekb sb[bc yfhtdbc<br />
uf[eht,bs\ vbqt,ek vfcfc rkbyrthb tojlt,f\ fv vfcbc itvlujvb<br />
lfamdbs vbbqt,f wtvtynb\<br />
2
,eyt,fib fhct,j,c mfyt,b _ vthutkt,b= hjvkt,bw sfdbcb itlutybkj,bs<br />
wtvtynbcsdbc cfzbhj sb[bc lf rbhmdbc yfhtdbc<br />
vcufdcbf\ [ibhfl cojhtl vthutkt,c ufvjodfdty lf vbqt,ek<br />
rkbyrthc amdfdty\<br />
wtvtynb yfwhbcathb a[dybkbf= hjvkbc mdbifcsfy yfhtdb<br />
o'fksfy ofhvjmvybc wjvbct,h vfcfc= ufihj,bcfc bub itzbldfc<br />
ufybwlbc\<br />
,tnjyb wtvtynbc lf [htibc yfhtdbc o'fk[cyfhbf= hjvtkcfw<br />
fsfdct,ty ajhvt,ib\ bub afhsjl ufvjb'tyt,f cfvityt,kj cfmvtib\<br />
& /ueabc p-tktvtynt,b<br />
pjuflb lf[fcbfst,f\ gthbjlekb cbcntvbc & f mdt/ueabc tktvtynt,bf|<br />
fpjnb N+ ajcajhb P+ lfhbi[fyb As+ cnb,bevb Sb+<br />
,bcvenb Bi\ fpjnb lf ajcajhb nbgehb fhfkbsjyt,bf\ lfhbi-<br />
[fyb lf cnb,bevb ufhlfvfdfkb ,eyt,bc tktvtynt,bf= [jkj ,bcvenib<br />
zfh,j,c kbsjyehb sdbct,t,b\ fv mdt/ueabc tktvtynt,bc<br />
.bhbsflb dfktynj,f fhbc ^^^ lf & (fpjnbc ufhlf)\ evfqktcb<br />
lflt,bsb ;fyudbc [fhbc[b +5= [jkj efh'jabsb ve[nb _ -3\<br />
fpjnb<br />
sfdbceafkb fpjnb ]fthbc itvflutykj,fibf (78%)\ fpjnbc<br />
yfthst,b ,eyt,fib ufdhwtkt,ekbf yfnhbevbc lf rfkbevbc udfh-<br />
/bkt,bc _ NaNO 3 , KNO 3 cf[bs\<br />
fpjnbc fnjvbc tktmnhjyekb ajhvekff 1s 2 2s 2 2p 3 \ cfdfktynj<br />
tktmnhjyt,b vjsfdct,ekbf 2s 2 2p 3 mdtljytt,pt\ fh uffxybf<br />
sfdbceafkb jh,bnfkb= fvbnjv s-mdtljyblfy tktmnhjyt,bc<br />
ufywfkrtdt,f fh ite.kbf\ fpjnb ofhvjmvybc v[jkjl js[ rjdfktyneh<br />
,vfc\ vbc fnjvc ite.kbf lfrfhujc thsb tktmnhjyb lf<br />
vbbqt,f fpjnbc lflt,bsb bjyb N + = hjvtkcfw ite.kbf thsb<br />
bjyehb lf js[b rjdfktynehb ,vbc ofhvjmvyf\<br />
kf,jhfnjhbekb upbs fpjnbc vbqt,f itb.kt,f fvjybevbc<br />
ybnhbnbc uf[eht,bs\<br />
NH 4 NO 2 �� N 2 + 2H 2 O<br />
ofhvjt,fib fpjnc qt,ekj,ty ufs[tdflt,ekb ]fthbc ahfmwbekb<br />
ufvj[lbs\<br />
fpjnb eathj= eceyj fbhbf\ xdtekt,hbd gbhj,t,ib vbcb vjktrekf<br />
N = N (N 2 ) vluhflbf cfvvfub ,vbc ufvj\ htfmwbbceyfhbfyb<br />
[lt,f v[jkjl vfqfk ntvgthfnehfpt\ uf[eht,bs ethslt,f kbsjyt,c<br />
lf ofhvjmvybc ybnhblt,c\<br />
3Ca + N 2 �� Ca 3 N 2<br />
tktmnhekb hrfkbc mdti ethslt,f ;fyu,flc|<br />
N 2 + O 2 ��2NO<br />
o'fk,flyfthst,b\ fpjnb o'fk,flsfy ofhvjmvybc hfvltybvt<br />
yfthsc\ vfs ijhbc vybidytkjdfybf fvbfrb _ NH \ vbcb vbqt,f<br />
3<br />
itb.kt,f fpjnbc lf o'fk,flbc eiefkj itthst,bs\ htfmwbf<br />
vbvlbyfhtj,c 400-5000C-pt= 1000 fnv\ oytdbc mdti\<br />
N + 3H �� 2NH 2 2 3<br />
kf,jhfnjhbfib qt,ekj,ty fvjybevbc mkjhblblfy (NH Cl)= 4<br />
hjvtkcfw lfntybfyt,ek rfkwbevbc jmcblsfy thsfl f[eht,ty\<br />
2NH Cl + CaO �� CaCl + H O + 2NH 4 2 2 3<br />
fvbfrb (NH ) vrdtshb ceybc= eathj fbhbf\ bodbc ceasf ;fyu-<br />
3<br />
,flib\<br />
4NH + 3O �� 2N + 6H O<br />
3 2 2 2<br />
gkfnbybc rfnfkbpfnjhpt fpjnbc bjyb vtnfl b;fyut,f\<br />
4NH + 5O �� 4NO + 6H O<br />
3 2 2<br />
fvbfrb o'fkib rfhufl b[cyt,f lf ofhvjmvybc fhfvluhfl cecn<br />
nentc _ NH OH\ nenbc itvflutykj,fib itlbc thsdfktynbfyb<br />
4<br />
+ fvjybevbc bjyb _ NH \ 4<br />
142 143
fvbfrb fldbkfl itlbc htfmwbfib v;fdt,sfy lf ofhvjmvybc<br />
fvjybevbc vfhbkt,c|<br />
NH 3 + HCl �� NH 4 Cl<br />
2NH 3 + H 2 SO 4 �� (NH 4 ) 2 SO 4<br />
fv htfmwbt,ib fvbfrb fv;qfdyt,c ae.t sdbct,t,c\<br />
fvbfrc uffxybf v;fdehb sdbct,fw\ vfufkbsfl= vfqfk ntvgthfnehfpt<br />
vjmvtlt,c pjubths kbsjysfy|<br />
2Na + 2NH 3 �� 2NaNH 2 + H 2<br />
vbqt,ekb yfnhbevfvblb (NaNH 2 ) fvbfrbc v;fdf vfhbkbf\<br />
fvjybevbc nent _ NH OH vbbqt,f fvbfrbc o'fkib uf[cybs|<br />
4<br />
NH + 3H O �� NH OH<br />
3 2 4<br />
fvjybevbc ]blhjmcblb ofhvjmvybcsfyfdt bikt,f bjyt,fl<br />
+<br />
_<br />
(NH , OH )\ [cyfhib fv bjyt,bc ufhlf 'jdtksdbc fhct,j,c fvbf-<br />
4<br />
rbc ]blhfnb NH ....H O= fvbnjvfw fvjybevbc nentc 'jdtksdbc<br />
3 2<br />
fmdc fvbfrbc .kbthb ceyb\<br />
NH + bjyb nent kbsjyt,bc (M 4 + ) bjyt,bc vcufdcbf\<br />
fvbfrbc vjktrekbc lf o'fk,flbc bjybc vbf[kjdt,bcfc fpjnbc<br />
ufye'jatk tktmnhjyek o'dbkc lf o'fk,flbc bjybc sfdbceafk<br />
jh,bnfkc ijhbc fqb.dht,f ljyjhek-fmwtgnjhekb ,vf<br />
(fpjnb ljyjhbf= o'fk,flbc bjyb _ fmwtgnjhb)\ ofhvjmvybkb<br />
js[bdt ,vf thsvfytsbc njkafcbf\<br />
H � H �<br />
��<br />
��<br />
� � �<br />
H : N : ��H �<br />
��<br />
�H<br />
: N : H<br />
��<br />
�<br />
H � �<br />
� H �<br />
fvjybevbc vfhbkt,b o'fk[cyfhib ]blhjkbplt,f= evtntcfl<br />
v;fdf ufhtvjc ofhvjmvybs\ fvjybevbc vfhbkt,blfy vybidytkjdfybf<br />
_ NH 4 Cl (ybiflehb)\ ufvjb'tyt,f kbsjyt,bc hxbkdbc<br />
lhjc\<br />
�<br />
fvjybevbc udfh/bkf _ NH 4 NO 3 fpjnbs vlblfhbf\ fvbnjv<br />
ufvjb'tyt,f cfcemfl\ fhbc cfrvfjl atsmt,flb yfthsb lf fv sdbct,bc<br />
ufvj ufvjb'tyt,f cffhnbkthbj dfpyt,ib= nhjnbksfy thsfl\<br />
bubdt lfybiyekt,bcsdbc ufvjb'tyt,f fvjyfkb= hjvtkbw itbwfdc<br />
72% fvjybevbc ybnhfnc= 25% fkevbybc a[dybkc lf 3% yf[ibhc\<br />
fctsb yfhtdb ltnjyfwbbs atsmlt,f\<br />
fpjnbc ;fyu,flyfthst,b\ fpjnb ofhvjmvybc [es jmcblc|<br />
N O, NO, N O , NO (N O ), N O \ N O lf NO vfhbkfhofh-<br />
2 2 3 2 2 4 2 5 2<br />
vjvmvytkb jmcblt,bf\ N O lf N O , itcf,fvbcfl= fpjnjdfyb v;f-<br />
2 3 2 5<br />
dfc (HNO ) lf fpjnv;fdfc (HNO ) fy]blhblt,bf\<br />
2 3<br />
fpjnbc (^^^) jmcblb _ N O keh/b athbc cbs[tf\ vbcb<br />
2 3<br />
itcf,fvbcb v;fdf _ HNO evluhflbf\ fv v;fdfc vbqt,f itb.kt,f<br />
2<br />
nent vbofsf kbsjyt,bc ybnhbnt,pt ujubhlv;fdfc vjmvtlt,bs|<br />
NaNO + H SO �� NaHSO + HNO 2 2 4 4 2<br />
HNO �� N O + H O<br />
2 2 3 2<br />
hflufy fpjnbc ;fyudbc [fhbc[b fpjnjdfy v;fdfcf lf vbc vfhbkt,ib<br />
_ ybnhbnt,ib iefktlehbf (+3)= fvbnjv bcbyb fqvlutyt-<br />
,bw fhbfy lf v;fyufdt,bw\<br />
2KMn +7O + 5HN 4 +3O + 3H SO �� K SO + 2Mn 2 2 4 2 4 +2SO + 4<br />
+ 5HN +3O + 3H O<br />
3 2<br />
Mn +7 + 5e �� Mn +2 2<br />
N +3 _ 2e �� N +5 5 fqvlutyb<br />
2HN +3 0 +2 O + 2HJ �� J + 2N O + 2H O<br />
2 2<br />
2<br />
N +3 + e �� N +2 2<br />
2J_ 0 _ 2e �� J2 1 fqvlutyb<br />
fpjnbc (^&) jmcblb _ NO 2 vemb obstkb athbc fbhbf\-11 0 C-pt<br />
ufhlfbmvyt,f eathj rhbcnfkt,fl= hjvtkbw itlut,f N 2 O 4 -bc vj-<br />
144 145
ktrekt,bcfufy\ t\b\ lf,fk ntvgthfnehfpt v'fhlt,f ojyfcojhj,f<br />
2NO 2 ��N 2 O 4 \<br />
NO 2 ithtekb fy]blhblbf\ nentt,sfy ehsbthsmvtlt,bcfc<br />
vfqfk ntvgthfnehfpt ofhvjmvybc fpjnjdfyb v;fdfc lf fpjnv;fdfc<br />
vfhbkt,c\<br />
2NO 2 + 2NaOH �� NaNO 3 + NaNO 2 + H 2 O<br />
fpjnbc (&) jmcblb (N 2 O 5 ) lf fpjnv;fdf (HNO 3 )\ fpjnbc<br />
fy]blhblb vbbqt,f fpjnv;fdfpt o'fkofvhsvtdb ybdsbtht,bc<br />
vjmvtlt,bs\<br />
2HNO 3 + P 2 O 5 �� 2HPO 3 + N 2 O 5<br />
N 2 O 5 fhfvluhflb= stshb athbc rhbcnfkt,bf\ lyj,bcfc bikt,f<br />
fatsmt,bs\ vbcb o'fk[cyfhb fpjnv;fdff\<br />
N 2 O 5 + H 2 O �� 2HNO 3<br />
fpjnv;fdf fpjnbc ;fyu,flbfy v;fdt,c ijhbc 'dtkfpt vybidytkjdfybf\<br />
vbcb vbqt,bc cfvhtodtkj [th[b fhbc fvbfrbc rfnfkbpehb<br />
lf;fyudf|<br />
4NH 3 + 5O2<br />
���<br />
4NO<br />
+ 4H<br />
2O<br />
2NO + O 2 �� 2NO 2<br />
4NO 2 + 2H 2 O + O 2 �� 4HNO 3<br />
fpjnv;fdf kf,jhfnjhbfib vbbqt,f ybnhfnt,pt ujubhlv;fdfc<br />
vjmvtlt,bs|<br />
NaNO 3 + H 2 SO 4 �� NaHSO 4 + HNO 3<br />
ceasf fpjnv;fdf eathj cbs[tf\ bub thsae.bfyb= .kbthb<br />
v;fdff\ vbc vfhbkt,c ybnhfnt,b tojlt,f\ ufs,j,bcfc ybnhfnt,b<br />
fldbkfl bikt,f\ nent kbsjyt,bc ybnhfnt,bc lfikbcfc ofhvjbmvyt,f<br />
ybnhbnt,b\<br />
NaNO 3 ��Na 2 NO 2 + O 2<br />
v.bvt kbsjyt,bc ybnhfnt,bc lfikbcfc ofhvjbmvyt,f itcf-<br />
,fvbcb kbsjybc jmcblb|<br />
Pt<br />
2Pb(NO ) �� 2PbO + 4NO + O 3 2 2 2<br />
rtsbkij,bkb kbsjyt,bc ybnhfnt,bc uf[eht,bcfc ufvjb'jaf<br />
itcf,fvbcb kbsjyb|<br />
2AgNO �� 2Ag + 2NO + O 3 2 2<br />
fpjnv;fdf .kbthb v;fyufdb v;fdff\ vfcib b[cyt,f fhfkbsjyt,b|<br />
3P + 5HNO �� 3HPO + 5NO + H O<br />
3 3 2<br />
fpjnv;fdf vjmvtlt,c kbsjyt,sfyfw\ fmnbeh kbsjyt,sfy<br />
ufyp\ fpjnv;fdbc vjmvtlt,bcfc fpjnbc fnjvb (+5) ;fyudbc<br />
hbw[dbs, bjyb fqlut,f (-3)-vlt|<br />
4Zn0 + 10HN +5O �� 4Zn 3 +2 _3 (NO ) + N H4NO + 3H O<br />
3 2<br />
3 2<br />
Zn0 _ 2e ��Zn +2 4<br />
N +5 + 8e �� N_3 1<br />
lflt,bsb gjntywbfkbc vmjyt kbsjyt,pt ufypfdt,ekb fpjnv;fdbc<br />
vjmvtlt,bcfc N +5 fqlut,f N +2-vlt| 3Cu0 + 8HN +5O �� 3Cu 3 +2 +2 (NO ) + 2N O + 4H O<br />
3 2<br />
2<br />
Cu0 _ 2e �� Cu +2 3<br />
N +5 + 3e �� N +2 1<br />
rjywtynhbht,ekb fpjnv;fdbc kbsjyt,sfy vjmvtlt,bcfc N +5<br />
'dtkf itvs[dtdfib fqlut,f N +4-vlt\ +4 + 2N O2 + 2H O 2<br />
Zn0 + 4HN +5O �� Zn 3 +2 (NO ) 3 2<br />
Zn0 _ 2e ��Zn +2 1<br />
N +5 + e �� N +4 2<br />
Cu 0 + 4HN +5 O 3 �� Cu +2 (NO 3 ) 2<br />
Cu 0 _ 2e �� Cu +2 1<br />
N +5 + e �� N +4 2<br />
146 147<br />
+ 2N +4 O2 + 2H 2 O<br />
fpjnv;fdf dth ;fyufdc jmhjc lf gkfnbyfc= fctdt= gkfnbybc<br />
hbubc tktvtynt,c\ fqybiyekb kbsjyt,b b[cyt,f v[jkjl cfvtaj<br />
o'fkib (1 vjw\ HNO 3 + 3 vjw\ HCl)\
Au + HNO + 3HCl �� AuCl + NO + 2H O<br />
3 3<br />
2<br />
pjubthsb kbsjyb (Al, Cr, Ni, Fe lf c[df) gfcbdlt,f fpjnv;fdfib\<br />
ufgfcbdt,f bvfib ufvjb[fnt,f= hjv vfs ptlfgbhpt ofhvjbmvyt,f<br />
jmcblt,bc s[tkb fgrb= hjvtkbw bwfdc kbsjyc itvlujvb<br />
lf;fyudbcufy\<br />
fpjnv;fdfc vfhbkt,b= rth.jl= rfkbevbc ybnhfnb= ufvjb-<br />
'tyt,f ifdb ltysbc lfcfvpflt,kfl\<br />
2KNO + 3C + S ��K S + 3CO + N + 169 rrfk\<br />
3 2 2 2<br />
fpjnb yf[ibh,flsfy ofhvjmvybc lbwbfyc (CN) 2 _ eathj= vofht<br />
yeibc ceybc vmjyt fbhbc= hjvtkbw e.kbthtcb cfofvkfdbf\<br />
vfc actdlj]fkjutycfw eojlt,ty mbvbehb sdbct,t,bc ufvj\ ]fkjutyt,bc<br />
vcufdcfl ethslt,f o'fk,flc|<br />
H 2 + (CN) 2 �� 2HCN<br />
b[cyt,f nentt,ib|<br />
(CN) 2 + 2NaOH ��NaCN + NaOCN + H 2 O<br />
[Cl 2 + 2NaOH ��NaCl + NaOCl + H 2 O<br />
wbfyo'fk,flv;fdf lf wbfyblt,b\ HCN _ wbfyo'fk,flb eathj=<br />
vofht yeibc ceybc vmjyt fmhjkflb cbs[tf\ vbbqt,f wbfyblt,pt<br />
ufypfdt,ekb ujubhlv;fdfc vjmvtlt,bs (v;fdt,bc vbqt,bc<br />
cfthsj [th[b)\<br />
KCN + H 2 SO 4 �� KHSO 4 + HCN<br />
wbfyo'fk,flv;fdfc vfhbkt,blfy vybidytkjdfybf yfnhbevbc<br />
lf rfkbevbc wbfyblt,b _ NaCN lf KCN\ bcbyb e.kbthtcb cfofvkfdt,bf\<br />
wbfyv;fdf lf wbfyfnt,b\ HNCO _ wbfyv;fdf eathj= .vfhv;fdfc<br />
ceybc vmjyt cbs[tf\ sfdbceafk vlujvfhtj,fib evluhflbf\<br />
vbc vfhbkt,c wbfyfnt,b tojlt,f\ vbbqt,f lbwbfybc uf[cybs nenbc<br />
o'fk[cyfhib|<br />
(CN) 2 + 2KOH �� KCN + KOCN + H 2 O<br />
wyj,bkbf wbfyv;fdfc jhb nfenjvthekb ajhvf|<br />
H_N = C = O � H _O_ C � N<br />
H _O_ C � N wyj,bkbf vuhudbyfdb v;fdfc cf[tkojlt,bs\<br />
vbcb vfhbkt,blfy fqcfybiyfdbf AgONC_ vuhudbyfdb dthw[kb<br />
lf Hg(ONC) 2 _ vuhudbyfdb dthw[kbco'fkb\ jhbdt yfthsb .kbth<br />
atsmt,flbf\<br />
sbjwbfyv;fdf lf sbjwbfyfnt,b (hjlfyblt,b)\ HNCS _<br />
sbjwbfyv;fdf vbbqt,f vbc vfhbkpt ufypfdt,ekb v;fdfc vjmvtlt-<br />
,bs|<br />
2KCNS + H 2 SO 4 �� K 2 SO 4 + 2HCNS<br />
sbjwbfyv;fdfc vfhbkt,c hjlfyblt,b (sbjwbfyfnt,b) tojlt,f\<br />
sbjwbfyfnt,b Fe +3 bjybc fqvjcfxtyfl ufvjb'tyt,f|<br />
FeCl 3 + 3NH 4 NCS �� Fe(NCS) 3� + NH 4 Cl<br />
148 149<br />
obstkb<br />
ybnhfnt,b rfhub vbythfkehb cfcemt,bf\ fvjybevbc ybnhfnb<br />
(NH 4 NO 3 )= fvjybevbc cekafnb [(NH 4 ) 2 SO 4 ]= udfh/bkt,b| xbktc<br />
udfh/bkf (NaNO 3 )= byljtsbc udfh/bkf (KNO 3 )= yjhdtubbc<br />
udfh/bkf [Ca(NO 3 ) 2 ] bc cfcemt,bf= hjvtkcfw 'dtkf mdt'ybc<br />
cjakbc vtehytj,f fmnbehfl b'tyt,c\<br />
ajcajhb<br />
fpjnbc vcufdcfl= ajcajhbc cfdfktynj tktmnhjyt,b ns 2 np 3<br />
vlujvfhtj,fibf= vfuhfv fpjnbcufy ufyc[dfdt,bs= ajcajhc fmdc<br />
sfdbceafkb 3d-jh,bnfkb= fvbnjv fupyt,ek vlujvfhtj,fib 3smdtljyblfy<br />
ite.kbf uflfbnfyjc thsb tktmnhjyb d-jh,bnfkpt\<br />
t\b\ ajcajhbc vfmcbvfkehb dfktynj,f [esbc njkbf\<br />
,eyt,fib ufdhwtkt,f\ ajcajhb ,eyt,fib ufdhwtkt,ekbf<br />
yfthst,bc cf[bs\ vbcb .bhbsflb vbythfkt,bf| ajcajhbnb _
Ca 3 (PO 4 ) 2 = fgfnbnb _ 3Ca 3 (PO 4 ) 2 .CaX 2 (X = F, Cl, OH) lf c[df\<br />
ajcajhb itlbc wjw[fkb jhufybpvt,bc ythdek mcjdbkt,ib rfh-<br />
,jyfnfgfnbnt,bc cf[bs _ 3Ca 3 (PO 4 ) 2 \<br />
wyj,bkbf ajcajhbc hfvltybvt fkjnhjgbekb cf[tc[dfj,f|<br />
stshb= obstkb= ifdb\<br />
stshb ajcajhb wdbkbc vcufdcb= yf[tdhfl ufvzdbhdfkt= lfvf[fcbfst,tkb<br />
ceybc vmjyt ybdsbtht,f\ rfhufl b[cyt,f s[tdfl<br />
fvbfrib= ujubhlyf[ibh,flib\ vwbhtl b[cyt,f o'fkib\ stshb<br />
ajcajhb [fcbfslt,f vfqfkb htfmwbbceyfhbfyj,bs\ ufs,j,bcfc<br />
[lt,f sdbsffkt,flb\ ]fthpt fldbkfl b;fyut,f lf b.ktdf wbcath<br />
yfst,fc (ajcajhtcwtywbf)\ stshb ajcajhb .kbthb cfofvkfdbf\<br />
stshb ajcajhb ;fyu,flbc fhtib uf[eht,bs ufhlfbmvyt,f<br />
obstk ajcajhfl= hjvtkbw yfrkt,htfmwbbceyfhbfybf\ fh b[cyt,f<br />
ujubhlyf[ibh,flib= fh fhbc cfofvkfdb\<br />
ifdb ajcajhb= ajcajhbc vtcfvt vjlbabrfwbf= vbbqt,f stshb<br />
ajcajhbc 200 0 -pt uf[eht,bs 12 000 fnv\ oytdbc gbhj,t,ib\ ifd<br />
ajcajhc f[fcbfst,c kbsjyehb s,j- lf tktmnhjufvnfhj,f\<br />
vbcb jhsmkb itlut,f P 4 vjktrekt,bcufy\<br />
vbqt,f lf sdbct,t,b| ajcajhb vbbqt,f rfkwbevbc ajcafnbc<br />
_ Ca (PO ) = rdfhwbc mdbibc _ SiO lf yf[ibhbc _ C yfhtdbc<br />
3 4 2 2<br />
uf[eht,b|<br />
Ca (PO ) + 3SiO �� 3CaSiO + P2O 3 4 2 2 3 5<br />
P 2 O 5 +5C �� 2P + 5CO<br />
Ca 3 (PO 4 ) 2 + 3SiO 2 + 5C�� 3CaSiO 3<br />
+ 5CO + 2P<br />
]fthpt ajcajhb bodbc| 4P + 5O 2 �P 2 O 5 \<br />
ethslt,f ]fkjutyt,c| 2P + 5Cl 2 �2PCl 5 \<br />
ethslt,f kbsjyt,c lf ofhvjmvybc ajcablt,c|<br />
3Ca + 2P �Ca 3 P 2 \<br />
ethslt,f ujubhlc| 2P + 5S �P 2 S 5 \<br />
ajcajhbc o'fk,flyfthst,b\ ajcajhb o'fk,flsfy ofhvjmvybc<br />
hfvltybvt yfthsc\ vfs ijhbc vybidytkjdfybf ajcabyb _ PH \ 3<br />
fvbfrbcufy ufyc[dfdt,bs bub o'fkib vwbhtl b[cyt,f\ ajcajybevbc<br />
PH +4 bjyc ofhvjmvybc ]fkjutyo'fk,flsfy ehsbthsmvtlt,bcfc\<br />
PH + HCl �� PH Cl (mkjhajcajybevb)<br />
3 4<br />
PH + 5HJ �� PH J (bjlajcajybevb)<br />
3 4<br />
tc yfthst,b fhfvluhflbf lf .fkbfy cohfafl bikt,f\<br />
ajcabyb .kbthb fqvlutybf\<br />
5P _ 3H3 + 8KMn +7O + 12H SO �� 5H P 4 2 4 3 +5O + 8Mn 4 +2SO + 4<br />
+ 4K SO + 12H O<br />
2 4 2<br />
P _ 3 _ 8e ��P +5 5<br />
Mn +7 + 5e �� Mn +2 8<br />
ajcajhbc ;fyu,flyfthst,b| ajcajhb ;fyu,flsfy ofhvjmvybc<br />
hfvltybvt yfthsc\ vfs ijhbc vybidytkjdfybf P O _ ajc-<br />
2 3<br />
ajhbc (^^^) jmcblb= ajcajhbc ithtekb fy]blhblb _ P O lf 2 4<br />
ajcajhbc (&) fy]blhblb _ P O \ 2 5<br />
ajcajhjdfyb fy]blhblb _ P O vbbqt,f ajcajhbc ytkb<br />
2 3<br />
lf;fyudbs|<br />
4P + 3O �� 2P O 2 2 3<br />
]fthpt uf[eht,bs bub fldbkfl b;fyut,f|<br />
P O + O �� P O 2 3 2 2 5<br />
ajcajhjdfy fy]blhblc ittcf,fvt,f cfvb v;fdf\ bcbyb vbbqt,f<br />
P O o'fkib uf[cybcfc\<br />
2 3<br />
P O + H O �� 2HPO vtnfajcajhjdfyb v;fdf<br />
2 3 2 2<br />
P O + 2H O �� H P O gbhjajcajhjdfyb v;fdf<br />
2 3 2 4 2 5<br />
P O + 3H O �� 2H PO jhsjajcajhjdfyb v;fdf\<br />
2 3 2 3 3<br />
fv v;fdt,blfy vybidytkjdfybf jhsjajcajhjdfyb v;fdf _<br />
H PO \ bub jhae.bfyb v;fdff\ vjktrekbc itvflutykj,fib fh-<br />
3 3<br />
ct,ekb cfvb o'fk,flbc fnjvblfy v[jkjl jhc ite.kbf kbsjybs<br />
xfyfwdkt,f\ vbcb cnhemnehekb ajhvekblfy xfyc= hjv jhb<br />
150 151
o'fk,flb ajcajhsfy lfrfdibht,ekbf tktmnhjdfktynehfl=<br />
vtcfvt rb _ rjdfktynehfl\<br />
H \<br />
H_O<br />
P<br />
/<br />
// O<br />
\ O_H<br />
H 3 PO 3 -bc vfhbkt,c tojlt,f ajcabnt,b\ fctsbf vfufkbsfl=<br />
yfnhbevbc ajcabnb _ Na 2 HPO 3 \<br />
P O _ stshb= rhbcnfkehb ybdsbtht,ff\ o'fkib rfhufl<br />
2 4<br />
b[cyt,f lf ofhvjmvybc jh v;fdfc| ajcajhjdfy v;fdfc (H PO ) lf<br />
3 3<br />
ajcajhv;fdfc (H PO )\ 3 4<br />
P O + 3H O �� H PO + H3PO 2 4 2 3 3<br />
4<br />
fv htfmwbbc vb[tldbs itb.kt,f lfdfcrdyfs= hjv P O -ib<br />
2 4<br />
thsb ajcajhbc ;fyudbc hbw[db fhbc +3= [jkj vtjhtcb _ +5\<br />
3 � // O<br />
O P O P<br />
\ \ O<br />
� 5<br />
� _ _<br />
P O _ ajcajhbc fy]blhblb vbbqt,f stshb ajcajhbc odbs|<br />
2 5<br />
4P + 5O �� 2P O 2 5<br />
bub .kbth ]buhjcrjgekbf _ fpjnv;fdfc lf ujubhlv;fdfcfw<br />
rb fhsvtdc o'fkc\ ]fthpt ,jkfdc= rfhufl b[cyt,f o'fkib\ o'kbc<br />
c[dflfc[df hfjltyj,bc itcf,fvbcfl ofhvjmvybc c[dflfc[df v;fdfc|<br />
P O + H O �� 2HPO vtnfajcajhv;fdf<br />
2 5 2 3<br />
P O + 2H O �� H P O gbhjajcajhv;fdf<br />
2 5 2 4 2 7<br />
P O + 3H O �� 2H PO jhsjajcajhv;fdf<br />
2 5 2 3 4<br />
ajcajhbc (&)-bc v;fdt,blfy 'dtkfpt vybidytkjdfybf jhsjajcajhv;fdf\<br />
bub vbqt,f ajcajhbc uf[eht,bs fpjnv;fdfcsfy|<br />
3P + 5HNO 3 + 2H 2 O �� 5NO + 3H 3 PO 4<br />
ntmybrehb vbpyt,bcsdbc qt,ekj,ty rfkwbevbc ajcafnpt<br />
ufypfdt,ekb ujubhlv;fdbc vjmvtlt,bs|<br />
Ca 3 (PO 4 ) 2 + 3H 2 SO 4 �� 3CaSO 4 + 2H 3 PO 4<br />
jhsjajcajhv;fdf cfiefkj cb.kbthbc cfvae.bfyb v;fdff|<br />
H PO � ��H 3 4 + _ + H PO 2 4<br />
_ H PO 2 4<br />
_2 HPO4 152 153<br />
� ��H+ _2 + HPO4 �� H+ _3 + PO4 ofhvjmvybc cfvb cf[bc vfhbkt,c|<br />
NaOH + H3PO 4 � NaH 2PO<br />
4 + H2O<br />
yfnhbevbc<br />
lb]blhjajcafnb<br />
2NaOH + H3PO<br />
4 � Na2HPO<br />
4 + 2H<br />
2O<br />
yfnhbevbc<br />
]blhjajcafnb<br />
3NaOH + H3PO<br />
4 � Na3PO<br />
4 + 3H<br />
2O<br />
yfnhbevbc<br />
ajcafnb<br />
'dtkf thsxfyfwdkt,ekb ajcafnb o'fkib [cyflbf= jh lf<br />
cfvxfyfwdkt,ekb ajcafnt,blfy o'fkib [cyflb v[jkjl nent<br />
kbsjyt,bc vfhbkt,bf\<br />
ajcafnbjybc fqvjxtyf itb.kt,f dthw[kbc ybnhfnbc o'fk-<br />
[cyfhbs|<br />
3Na 3 PO 4 + 2AgNO 3 �� 3NaNO 3 + Ag 3 PO 4�<br />
fv htfmwbbc lhjc ufvjb'jaf 'dbstkb athbc dthw[kbc ajcafnbc<br />
yfktmb\<br />
HPO 3 _ vtnfajcajhv;fdf v'fhb= vbybct,hb vfcff= o'fkib<br />
rfhufl b[cyt,f\ leqbkbcfc uflflbc jhsjajcajhv;fdfib\<br />
HPO 3 + H 2 O �� H 3 PO 4<br />
cfcemt,b\ vwtyfhbc phlbcf lf ufydbsfht,bcfsdbc fewbkt-<br />
,tkbf ajcajhb\ bub ybflfuib itfmds ajcajhjdfyb cfcemt,bc cf-<br />
[bs\<br />
1\ vfhnbdb cegthajcafnb _ vbbqt,f rfkwbevbc ajcafnbc<br />
lf ujubhlv;fdbc vjmvtlt,bs|
Ca (PO ) + H SO �� 2CaSO + Ca(H PO ) 3 4 2 2 4 4 2 4 2<br />
fv lhjc ufvjb'jaf CaSO = hjvtkbw bodtdc ybflfubc ufv'f-<br />
4<br />
ht,fc\ tc rb fhfcfcehdtkb ghjwtcbf\<br />
2\ jhvfub cegthajcafnb itlut,f rfhufl [cyflb rfkwbevbc<br />
lb]blhjajcafnbcufy\ bub fh itbwfdc ybflfubcsdbc fhfcfcehdtk<br />
ybdsbtht,t,c\<br />
Ca (PO ) + H PO �� 3Ca(H PO ) 3 4 2 3 4 2 4 2<br />
3\ ghtwbgbnfnb (lfktmbkb ajcafnb) vbbqt,f rfkwbevbc<br />
nenbcf lf ajcajhv;fdbc ehsbthsmvtlt,bs|<br />
Ca(OH) + H PO �� CaHPO . 2H2O 2 3 4 4<br />
4\ fvjajct,b [NH H PO ; (NH ) HPO ] thslhjekfl itb-<br />
4 2 4 4 2 4<br />
wfdc vwtyfhbcsdbc fewbkt,tk fpjnc lf ajcajhc\ vfsb vbqt,f<br />
itb.kt,f fvbfrbc lf ajcajhv;fdbc ehsbthsmvtlt,bs\<br />
&^ /ueabc p-tktvtynt,b<br />
pjuflb lf[fcbfst,f\ gthbjlekb cbcntvbc &^ /ueabc ptktvtynt,bf|<br />
;fyu,flb _ O= ujubhlb _ S= ctktyb _ Se= ntkehb<br />
_ Te= lf gjkjybevb _ Po\ cfdfktynj ihtpt fv mdt/ueabc tktvtynt,c<br />
fmdc tmdcb tktmnhjyb ns2np4 s p<br />
mdtljytpt| ������ �� � �<br />
hdftktmnhjybfyb ufhcbc ofhvjmvybcfsdbc vfs tcfzbhjt,f<br />
jhb tktmnhjyb\ fvbnjv fv tktvtynt,c f[fcbfst,c dfktynj,f _<br />
2= ;fyudbc [fhbc[b _ -2\ ;fyu,flbc fnjvbc tktmnhjyekb<br />
rjyabuehfwbf ufyc[dfdlt,f lfyfhxtyb tktvtynt,bc fnjvbc<br />
rjyabuehfwbbcufy\ ;fyu,flbc fnjvc fh uffxybf sfdbceafkb djh,bnfkb=<br />
fvbnjv vfc fh ite.kbf tktmnhjyt,bc ufywfkrtdt,f\<br />
yfthst,ib bub .bhbsflfl jhdfktynbfybf= ;fyudbc hbw[db _ -2\<br />
tktmnhjefh'jabsj,bs bub v[jkjl asjhc xfvjedfhlt,f\<br />
vfcsfy ;fyu,flb +2 ;fyudbc hbw[dc fv;qfdyt,c (OF )\ fv /ueabc<br />
2<br />
lfyfhxty tktvtynt,c= fupyt,ek vlujvfhtj,fib= ite.kbf tktmnhjyt,bc<br />
uflfnfyf sfdbceafk d-jh,bnfkpt\ fvbc itvltu vfsb<br />
dfktynj,f [lt,f js[b fy tmdcb= ;fyudbc hbw[dbs= itcf,fvbcfl=<br />
+4 lf +6\<br />
;fyu,flb<br />
ltlfvbofpt 'dtkfpt ufdhwtkt,ekb tktvtynbf ;fyu,flb\ itlbc<br />
]fthbc itvflutykj,fib (20=9% vjwekj,bs)\ ;fyu,flb eathj=<br />
eceyj= ]fthpt v.bvt fbhbf\ vwbht hfjltyj,bs b[cyt,f o'fkib\<br />
vbcb vjktrekf jhfnjvbfybf _ O \ kf,jhfnjhbfib ;fyu,flc<br />
2<br />
qt,ekj,ty rfkbevbc gthvfyufyfnbc fy rfkbevbc mkjhfnbc sthvekb<br />
lfikbs\<br />
2KMnO �� K MnO + MnO2 + O 4 2 4<br />
2<br />
2KClO �� 2KCl + 3O2<br />
3<br />
ofhvjt,fib ;fyu,flc qt,ekj,ty o'kbc tktmnhjkbpbs fy<br />
ufs[tdflt,ekb ]fthbc ahfmwbekb ufvj[lbs\ ;fyu,flb mbvbehfl<br />
.fkbfy fmnbehbf\ ]fkjutyt,bc lf pjubthsb rtsbkij,bkb kbsjybc<br />
(Au, Pt) ufhlf= bub eiefkjl ethslt,f tktvtynt,bc evtntcj,fc|<br />
kbsjyt,c _ 4Li + O ��2Li O<br />
2 2<br />
fhfkbsjyt,c _ S + O ��SO 2 2<br />
ufhlfvfdfkb nbgbc kbsjyt,c _ 4Al + O ��2Al O 2 2 3<br />
;fyu,flbc fhtib bodbc vhfdfkb hsekb ybdsbtht,f|<br />
2H S + 3O �� 2SO + 2H O<br />
2 2 2 2<br />
4NH + 5O �� 4NO + 6H O<br />
3 2 2<br />
;fyu,flb .kbthb v;fyufdbf\ fhct,j,c ytkb lf cohfab ;fyudf\<br />
ytkb ;fyudbc vfufkbsbf hrbybc ybdst,bc ptlfgbhpt ;fyubc ofhvjmvyf=<br />
ptsbc cfqt,fdt,bc ufv'fht,f\ cohfa ;fyudfc [ibhfl sfy<br />
f[kfdc fkbc ofhvjmvyf\ fv ghjwtcc tojlt,f odf\<br />
jpjyb _ O 3 ;fyu,flbc fkjnhjgbekb cf[twdkbkt,ff\ bub<br />
vbbqt,f tktmnhjyekb ufyve[ndbc lhjc| 3O 2 � 2O 3 \<br />
154 155
jpjyb keh/b athbc= vrdtshb ceybc vmjyt fbhbf\ ufs,j,bcfc<br />
atsmlt,f\ ;fyu,flsfy itlfht,bs bub eahj .kbthb lfv;fyudtkbf\<br />
2KJ + O 3 + H 2 O ��J 2 + 2KOH + O 2<br />
PbS + 2O 3 ��PbSO 4 + O 2<br />
nent kbsjyt,sfy jpjyb ofhvjmvybc jpjyblt,c\<br />
K + O 3 ��KO 3<br />
ufvj'tyt,f\ ;fyu,flb ufvjb'tyt,f kbsjyt,bc fdnjutyehb zhbc<br />
lf itleqt,bc lhjc\ htfmnbekb cfodfdbc ;fyudbcsdbc\ ;fyu,flbs<br />
ufvlblht,ekb ]fthb fxmfht,c ,tdh cfvhtodtkj lf ,bjkjubeh<br />
ghjwtcc\ jpjyb ufvjb'tyt,f o'kbc ufcfceasfdt,kfl vfdyt ,fmnthbt,bcufy=<br />
]fthbc ltpbyatmwbbcfsdbc\<br />
ujubhlb<br />
,eyt,fib ufdhwtkt,f\ ujubhlb ,eyt,fib ufdhwtkt,ekbf<br />
hjujhw sfdbceafkb (sdbsyf,flb)= bct yfthst,bc cf[bs\ cekablt,bcf<br />
lf cekafnt,bc cf[bs bub itlbc ,tdhb vbythfkbc itvflutykj,fib\<br />
vbcb ,eyt,hbdb yfthst,blfy wyj,bkbf| FeS 2 _ hrbybc<br />
fkvflfyb (gbhbnb)= Cu 2 S _ cgbkty.bc rhbfkf= PbS _ n'dbbc<br />
rhbfkf= CaSO 4 . 2H2 O _ sf,fibhb= Na 2 SO 4 . 10H2 O _ ukfe,thbc<br />
vfhbkb= MgSO 4 . 7H2 O _ vofht vfhbkb lf c[df\ ufhlf fvbcf= ujubhlb<br />
itlbc mdfyf[ibhbcf lf yfdsj,bc itvflutykj,fib\<br />
xdtekt,hbd gbhj,t,ib ujubhlb 'dbstkb athbc ybdsbtht,ff\<br />
o'fkib fh b[cyt,f\ rfhufl b[cyt,f ujubhlyf[ibh,flib (CS 2 )\<br />
fhct,j,c ujubhlbc cfvb fkjnhjgbekb cf[twdkbkt,f| hjv-<br />
,ekb _ vluhflbf 95 0 C-pt lf,fk ntvgthfnehfpt+ vjyjrkbyehb<br />
_ vluhflbf 95 0 C-pt vfqfk ntvgthfnehfpt+ gkfcnbrehb _<br />
vbbqt,f ufvlyfhb ujubhlbc wbd o'fkib ithtdbs\<br />
mbvbehb sdbct,t,b\ ]fthpt uf[eht,bs ujubhlb bodbc wbcathb<br />
fkbs| S + O 2 ��SO 2 . vfqfk ntvgthfnehfpt ethslt,f _<br />
kbsjyt,c cekablt,bc ofhvjmvybs| Fe + S ��FeS\<br />
fhfkbsjyt,c| 2P + 5S ��P 2 S 5; S + 2Cl 2 ��SCl 4 \<br />
b[cyt,f ujubhlv;fdfib (rjyw\)| S + 2H 2 SO 4 ��3SO 2 + 2H 2 O\<br />
o'fk,flyfthst,b\ ujubhlb o'fk,flsfy udf.ktdc hfvltybvt<br />
yfthsc _ ujubhlo'fk,flc (H 2 S) lf gjkbujubhlo'fk,flt,c (H 2 S 2 ,<br />
H 2 S 3 , H 2 S 5 )\<br />
vfsufy 'dtkfpt vybidytkjdfybf ujubhlo'fk,flb _ H 2 S\<br />
bub ud[dlt,f pjubths vbythfkeh o'fkib= dekrfyehb fvjahmdtdt,bc<br />
lhjc lf c[df\<br />
kf,jhfnjhbek gbhj,t,ib vbbqt,f hrbybc cekablpt vfhbkv;fdbc<br />
vjmvtlt,bs|<br />
FeS +2HCl �� FeCl 2 + H 2 S<br />
ujubhlo'fk,flb eathj= fhfcfcbfvjdyj ceybc (kf't rdthw[bc)=<br />
vjvofvdktkb fbhbf\ o'fkib rfhufl b[cyt,f\ ]fthpt bodbc|<br />
2H 2 S +3O 2 �� 2SO 2 + 2H 2 O<br />
H 2 S-bc o'fk[cyfhb cecnb= jhae.bfyb v;fdff\ lbcjwbhlt,f<br />
cfat[eht,fl|<br />
H 2 S � �� H + + HS _<br />
HS _ �� H + + S _2<br />
H 2 S � �� 2H + + S _2<br />
ofhvjmvybc jhb cf[bc vfhbkt,c| v;fdf vfhbkt,c (]blhjcekablt,b)<br />
lf cfiefkj vfhbkt,c (cekablt,b)\<br />
cekablt,bc vbqt,f itb.kt,f|<br />
f) kbsjyt,bc lf ujubhlbc eiefkj itthst,bs|<br />
Fe +S �� FeS<br />
,) ujubhlo'fk,flbc lf nenbc rhsbthsmvtlt,bs|<br />
H 2 S +2NaOH �� Na 2 S + 2H 2 O<br />
u) kbsjysf vfhbkbc o'fk[cyfht,ib ujubhlo'fk,flbc ufnfht,bs|<br />
156 157
CuSO 4 + H 2 S �� CuS � + H 2 SO 4<br />
]blhjcekablt,b itb.kt,f vbdbqjs fhfchekb ytbnhfkbpfwbbs|<br />
H 2 S +NaOH ��NaHS + H 2 O<br />
]blhjcekablt,b rfhufl b[cyt,f o'fkib\<br />
cekablt,blfy rfhufl [cyflbf nent kbsjyt,bc lf fvjybevbc<br />
cekablt,b\ yfrkt,[cyflbf nent vbofsf kbsjyt,bc cekablt,b\<br />
v.bvt kbsjyt,bc cekablt,b fhf vfhnj o'fkib= fhfvtl<br />
v;fdt,ibw fh b[cyt,f\ vfsb tc sdbct,f ufvjb'tyt,f v.bvt kbsjyt,bc<br />
bjyt,bc fqvjcfxtyfl\<br />
Pb(NO 32 + H 2 S �� PbS � + 2HNO 3<br />
ujubhlo'fk,flb .kbthb fqvlutybf|<br />
Cl 2 + H 2 S ��2HCl + S<br />
2FeCl 3 + H 2 S �� 2FeCl 2 + 2HCl + S<br />
ujubhlbc ;fyu,flyfthst,b<br />
ujubhlbc lbjmcblb SO 2 _ ujubhljdfyb fy]blhblb vbbqt,f<br />
ujubhlbc odbcfc ]fthpt| S + O 2 ��SO 2 \<br />
fctdt= w[tkb rjyw\ ujubhlv;fdbc vjmvtlt,bs lflt,bsb gjntywbfkbc<br />
vmjyt kbsjyt,pt|<br />
Cu + 2H 2 SO 4 ��CuSO 4 + SO 2 + 2H 2 O<br />
xdtekt,hbd gbhj,t,ib eathj= vrdtshb ceybc vmjyt fbhbf\<br />
b[cyt,f o'fkib lf ofhvjmvybc evluhfl= cecn jhae.bfy ujubhljdfy<br />
v;fdfc| SO 2 + H 2 O �� H 2 SO 3 \<br />
hflufy H 2 SO 3 jhae.bfyb v;fdff= fvbnjv ofhvjmvybc jhb<br />
cf[bc vfhbkt,c _ cfiefkj vfhbkt,c (cekabnt,b _ vfu\= Na 2 SO 3 )<br />
lf v;fdf vfhbkt,c (]blhjcekabnb _ vfu\= NaHSO 3 )\<br />
ujubhljdfy v;fdbcf lf vbcb itcf,fvbcb vfhbkt,bc itvflutykj,fib<br />
itlbc ujubhlbc S +4 bjyb= iefktlehb ;fyudbc [fhbc[bc<br />
ufvj bub itb.kt,f b'jc fqvlutybw lf v;fyufdbw\<br />
H S 2 +4 0 O + Cl + H2O �� H S 3 2<br />
2 +6 _ O + 2HCl 4<br />
S +4 _ 2e �� S +6 1 fqvlutyb<br />
2Cl0 + 2e �� 2Cl_ 1<br />
H S 2 +4O + 2H S 3 2 _2 �� 3H2O + S<br />
S +4 + 4e ��S 0 1 v;fyufdb<br />
S _2 _ 2e ��S 0 2<br />
ujubhlbc fy]blhblb _ SO \ vbcb vbqt,f itb.kt,f ujubh-<br />
3<br />
lbc lbjmcblbc lf;fyudbs|<br />
2SO + O ��2SO 2 2 3<br />
SO eathj= fldbkfl.dhflb cbs[tf\ bub rfhufl b[cyt,f<br />
3<br />
o'fkib lf ofhvjmvybc ujubhlv;fdfc|<br />
SO + H O �� H SO 3 2 2 4<br />
ofhvjt,fib ujubhlv;fdfc bqt,ty ujubhljdfyb vflyt,bc ufvjodbs|<br />
4Fe +2 _ 0<br />
S + 11O2<br />
2<br />
Fe +2 _ e �� Fe +3<br />
2S _ _ 10e �� 2S +4 4<br />
2O 0 + 4e �� 2O 0 11<br />
158 159<br />
�� 8S+4 O 2<br />
+3 + 2Fe2 O3<br />
itvltu ;fyufdty SO 2 -c| 2SO 2 + O 2 ��2SO 3<br />
vbqt,ek SO 3 [cybfy ufypfdt,ek ujubhlv;fdfib\ vbbqt,f<br />
jktevb _ H 2 S 2 O 7 |<br />
SO 3 + H 2 SO 4 �� H 2 S 2 O 7<br />
jktevbc ufypfdt,bs vbbqt,f cfcehdtkb rjywtynhfwbbc ujubhlv;fdf\<br />
H 2 S 2 O 7 + H 2 O �� 2H 2 SO 4<br />
H 2 SO 4 _ ujubhlv;fdf b[cyt,f o'fkib= lblb hfjltyj,bc cbs-<br />
,jc ufvj'jabs\ fvbnjv ujubhlv;fdbc ufypfdt,bcfc v;fdf eylf lfdfvfnjs<br />
o'fkc lf fhf gbhbmbs\
ujubhlv;fdf .kbthb v;fyufdbf\ ufypfdt,ek ujubhlv;fdfib<br />
v;fyufdbf o'fk,flbc bjyb= fvbnjv vfcib b[cyt,f v[jkjl efh'jabsb<br />
gjntywbfkbc vmjyt kbsjyt,b (o'fk,flbc oby vlujvb)\<br />
Zn + H 2 SO 4 ��ZnSO 4 + H 2 �<br />
rjywtynhbht,ek ujubhlv;fdfib v;fyufdbf ujubhlbc fnjvb<br />
(+6) ;fyudbc hbw[dbs\ fvbnjv vfcib b[cyt,f hjujhw efh'jabsb=<br />
bct lflt,bsb gjntywbfkbc vmjyt kbsjyt,b|<br />
4Zn + 5H<br />
2SO<br />
4 � 4ZnSO<br />
4 + H 2S<br />
+ 4H<br />
2O<br />
rjyw\<br />
Cu + 2H<br />
2SO<br />
4 � CuSO 4 + SO 2 + 2H<br />
2O<br />
rjyw\<br />
rjywtynhbht,ekb ujubhlv;fdf vjmvtlt,c fhfkbsjyt,ptw|<br />
C + 2H 2 SO 4 �� CO 2 + 2SO 2 + 2H 2 O<br />
H 2 SO 4 jhae.bfyb .kbthb v;fdff\ ofhvjmvybc jhb cf[bc vfhbkt,c|<br />
cfiefkj vfhbkt,c (cekafnt,b) lf v;fdf vfhbkt,c (]blhjcekafnt,b)\<br />
vbcb vfhbkt,blfy evhfdktcj,f rfhufl b[cyt,f<br />
o'fkib\ vwbhtl [cyflbf CaSO 4 lf ghfmnbrekfl e[cyflbf BaSO 4 =<br />
SrSO lf PbSO \<br />
4 4<br />
-2 +2<br />
SO -cekafn bjybc fqvjcfxtyfl b'tyt,ty Ba 4<br />
bjyc\<br />
2H SO + BaCl �� BaSO 2 4 2 4�<br />
+ 2HCl<br />
BaSO odhbklbcgthcekb stshb athbc yfktmbf= hjvtkbw<br />
4<br />
v;fdt,ibw rb fh b[cyt,f\<br />
wbd rjywtynhbht,ek ujubhlv;fdfib fh b[cyt,f (ufgfcbdt,f)<br />
hrbyf= mhjvb= fkevbyb lf c[df kbsjyt,b= fvbnjv rjyw\ ujubhlv;fdf<br />
uflffmds ajkflbc wbcnthyt,bs\<br />
ujubhlv;fdf rfhub o'fkofvhsvtdbf= fvbnjv vfc ofhvjt,fib<br />
b'tyt,ty= hjujhw ufvihj,c\ bc feo'kjt,c yf[ibho'kt,c|<br />
H SO<br />
2 4<br />
C12H 22O11<br />
����<br />
12C<br />
+ 11H<br />
2O<br />
lbcfmfhjpf<br />
ufvj'tyt,f\ ujubhlv;fdfc b'tyt,ty cbystpehb mcjdbkt,bc<br />
ofhvjt,fib= cfcemt,bc (vfhnbdb cegthajcafnb)= fcfatsmt,tkb<br />
ybdsbtht,t,bc= cfhtw[b cfiefkt,t,bc= tvekufnjht,bc= cfvrehyfkj<br />
ghtgfhfnt,bc vbcfqt,fl= fyjlehb lf;fyudbcfc= n'dbbc frevekfnjht,ib<br />
lf c[df\<br />
&^^ /ueabc p-tktvtynt,b<br />
gthbjlekb cbcntvbc vtidblt /ueabc vsfdfhb mdt/ueabc p<br />
tktvtynt,bf| asjhb _ F= mkjhb _ Cl= ,hjvb _ Br= bjlb _ J<br />
lf fcnfnb _ At\ tc tktvtynt,b wyj,bkbf ]fkjutyt,bc cf[tkojlt,bs\<br />
cbn'df ]fkjutyb vfhbkv,flc ybiyfdc\<br />
]fkjutyt,b eiefkjl ethslt,f kbsjyt,c lf ofhvjbmvyt,f<br />
vfhbkt,b= t\o\ ]fkblt,b\<br />
]fkjutyt,bc fnjvt,c cfdfktynj ihtpt fmdc 7 tktmnhjyb\<br />
cfdfktynj ihbc pjuflb tktmnhjyekb ajhvekff ns 2 np 5 \ ]fkjutyt,bc<br />
fnjvt,bc ufht tktmnhjyekb ihbc vcufdcb fqyfuj,bs<br />
fb[cyt,f vfsb sdbct,t,bc vcufdct,f\<br />
]fkjutyt,bc fnjvt,c cfdfktynj ihbc lfchekt,fvlt frkbf<br />
thsb tktmnhjyb\ ]fkjutyb fv thsb tktmnhjybc vbthst,fc fldbkfl<br />
f[th[t,c lf bve[nt,f efh'jabsfl (t\b\ ;fyudbsb hbw[db<br />
-1 njkbf)\ ]fkjutyt,bc fnjvt,c fctdt fldbkfl ite.kbf tktmnhjyt,bc<br />
ufwtvfw (F-bc fnjvbc ufhlf) lf itcf,fvbcfl bve[nt,f<br />
lflt,bsfl\ vfssdbc lfvf[fcbfst,tkbf ;fyudbsb hbw[db +1, +3,<br />
+5 lf +7\<br />
]fkjutyt,b nbgehb fhfkbsjyt,bf\ vfsufy gthbjlekb cbcntvbc<br />
tktvtynsf ijhbc 'dtkfpt fmnbehb fhfkbsjybf asjhb<br />
(fctdt [fcbfslt,f 'dtkfpt vfqfkb tktmnhjefh'jabsj,bs _ 4=1)\<br />
xdtekt,hbd gbhj,t,ib asjhb lf mkjhb fbhflb ybdsbtht-<br />
,t,bf= ,hjvb _ s[tdflb= [jkj bjlb lf fcnfnb v'fhbf\ fbhfl vlujvfhtj,fib<br />
]fkjutyt,b jhfnjvbfyb vjktrekt,bcufy itlut,f (F 2 ,<br />
Cl 2 , ...)\<br />
160 161
mbvbehb fmnbdj,bc ufvj ]fkjutyt,b ,eyt,fib ud[dlt,f v[jkjl<br />
yfthst,bc cf[bs= .bhbsflfl ]fkjutyo'fk,flv;fdt,bc vfhbkt,bc<br />
cf[bs\<br />
mkjhb _ Cl<br />
z = 17 Ar = 35= 453<br />
tktmnhjyekb ajhvekff 1s 2 23 2 2p 6 3s 2 3p 5<br />
mkjhbc vjktrekbc _ Cl 2 -bc ofhvjmvyf|<br />
��<br />
��<br />
��<br />
��<br />
��<br />
��<br />
��<br />
: Cl�<br />
� � Cl : �:<br />
Cl : Cl :<br />
��<br />
mkjhbc vjktrerkbc ofhvjmvyf [jhwbtklt,f p-tktmnhjyekb<br />
qhe,kt,bc uflfafhdbs= ,vf rjdfktyneh-fhfgjkfhekbf\<br />
p x<br />
�<br />
p x<br />
Cl Cl<br />
�<br />
��� ��<br />
p 3<br />
3s<br />
� �� �� �<br />
��<br />
���<br />
Cl Cl<br />
,eyt,fib ufdhwtkt,f\ mkjhb sfdbceafkb cf[bs v[jkjl<br />
dekrfyeh fbht,ib ud[dlt,f= yfthst,blfy vybidytkjdfybf| NaCl<br />
_ ceahbc vfhbkb+ vbythfkt,b| cbkdbyb _ KCl= cbkdbybnb _<br />
NaCl . KCl= rfhyfkbnb _ KCl . MgCl 2 . 6H2 O lf c[df\<br />
vbqt,f\ cfvhtodtkj vfcinf,bs mkjhb vbbqt,f ceahbc vfhbkbc<br />
_ NaCl-bc o'fk[cyfhbc tktmnhjkbpbs|<br />
NaCl ��Na+ + Cl_ 2H O + 2e ��H + OH 2 2 _ (rfsjlpt)<br />
2Cl_ _ 2e �� Cl (fyjlpt)<br />
2<br />
[cyfhib hxt,f yfnhbevb ]blhjmcblb _ NaOH<br />
2NaCl + 2H O ��2NaOH + H + Cl 2 2 2<br />
kf,jhfnjhbfib mkjhb vbbqt,f rjywtynhbht,ek vfhbkv;fdfpt<br />
hjvtkbvt v;fyufdbc vjmvtlt,bs|<br />
4HCl + MnO 2 �� MnCl 4 + 2H 2 O<br />
MnCl 4 �� MnCl 2 + Cl 2<br />
4HCl + MnO 2 �� MnCl 2 + Cl 2 + 2H 2 O<br />
2KMnO 4 + 16HCl �� 2MnCl 2 + 5Cl 2 + 2KCl + 8H 2 O<br />
abpbrehb lf mbvbehb sdbct,t,b\ mkjhb vj'dbsfkj-vjvodfyj<br />
athbc= v.fahb ceybc vmjyt fbhbf\ bub ]fthpt 2=5-/th v.bvtf\<br />
.kbth vjmvtlt,c cfceysmb upt,bc kjhojdfy ufhcpt\ lblb<br />
hfjltyj,bc xfceysmdf bodtdc cbrdlbkc!<br />
mkjhb fmnbehb fhfkbsjybf\ fv v[hbd bub xfvjedfhlt,f v[jkjl<br />
asjhcf lf ;fyu,flc\ mkjhb .kbthb v;fyufdbf= tythubekfl<br />
itlbc htfmwbt,ib kbsjyt,sfy lf ofhvjbmvyt,f mkjhblt,b (htfmwbf<br />
vbvlbyfhtj,c uf[eht,ekb kbsjybc itnfybs mkjhbc fhtib)\<br />
2Fe + 3Cl 2 �� 2FeCl 3<br />
Cu + Cl 2 ��CuCl 2<br />
mkjhb htfmwbfib itlbc o'fk,flsfy\ xdtekt,hbd gbhj,t,ib=<br />
mkjhb o'fk,flc ytkf ethslt,f= vwbht uf[eht,bs fy mkjhbcf<br />
lf o'fk,flbc yfhtdbc lfc[bdt,bs htfmwbf cohfafl vblbc|<br />
� Cl<br />
162 163<br />
H<br />
2<br />
2<br />
h�<br />
���<br />
2HCl<br />
mkjhb ehsbthsmvtlt,c fhfkbsjyt,sfy|<br />
3Cl + 2P �� 2PCl 2 3<br />
5Cl + 2P �� 2PCl 2 5<br />
mkjhbc o'fksfy ehsbthsmvtlt,bc itltufl ofhvjbmvyt,f<br />
jhb v;fdf| vfhbkv;fdf (HCl) lf mdtmkjhjdfyb v;fdf (HClO)\ htfmwbf<br />
itmwtdflbf|<br />
Cl + H O<br />
2 2 �� HCl + HClO<br />
mdtmkjhjdfyb v;fdf _ HClO vtnfl .kbthb v;fyufdbf\ vbcb<br />
ofhvjmvybs fb[cyt,f mkjhbc vfstsht,tkb sdbct,t,b cbytcnbc<br />
sfyfj,bcfc\ vihfkb mkjhb fh fstsht,c\
eylf fqbybiyjc= hjv mkjhb eiefkjl fh vjmvtlt,c ;fyu-<br />
,flsfy= fpjnsfy lf yf[ibh,flsfy (vfsb yfthst,b vbbqt,f fhfgbhlfgbhb<br />
upbs)\<br />
ufvj'tyt,f\ mkjhb ufvjb'tyt,f cfcvtkb o'kbc cfltpbyatmwbjl<br />
(o'kbc mkjhbht,f= mcjdbkt,bcf lf mfqfklbc ufcfstsht,kfl=<br />
mkjhbfyb rbhbc vbcfqt,fl (vfstsht,tkb lf cfltpbyatmwbj<br />
cfiefkt,f)= athfl vtnfkehubfib= vfhbkv;fdbc ofhvjt,fib<br />
lf c[df\<br />
mkjho'fk,flb lf vfhbkv;fdf<br />
HCl-ib (Mr = 36,5; D n = 18,25) ,vf rjdfktyneh-gjkfhekbf\<br />
tktmnhjyekb qhe,kbc cbvrdhbdt uflfotekbf mkjhbcrty= hj-<br />
ujhw eahj tktmnhjefh'jabsb tktvtynbc fnjvbcrty| H : Cl :<br />
� �<br />
\<br />
mkjho'fk,flb xdtekt,hbd gbhj,t,ib eathj= vrdtshb ceybc<br />
vmjyt fbhbf= .ytkfl s[tdfllt,f= rfhufl b][cyt,f o'fkib (0 0 -pt<br />
1 vjwekj,f o'fkib b[cyt,f 500 vjwekj,fvlt mkjho'fk,flb)\<br />
mkjho'fk,flbc o'fk[cyfhc mkjho'fk,flv;fdf= fye vfhbkv;fdf<br />
tojlt,f\<br />
kf,jhfnjhbek gbhj,t,ib mkjho'fk,flc qt,ekj,ty yfnhbevbc<br />
mkjhblpt rjywtynhbht,ekb ujubhlv;fdbc vjmvtlt,bs\<br />
jsf[bc ntvgthfnehfpt tc htfmwbf vbvlbyfhtj,c mkjho'fk-<br />
,flbcf lf yfnhbevbc ]blhjcekafnbc ofhvjmvybs|<br />
NaCl + H 2 SO 4 ��NaHSO 4 + HCl<br />
vfqfkb ntvgthfnehbc lhjc rb htfmwbf vblbc ,jkjvlt|<br />
2NaCl + H 2 SO 4 �� Na 2 SO 4 + 2HCl<br />
fv;fvfl ntmybrfib mkjho'fk,flc lblb hfjltyj,bs qt,ekj,ty<br />
o'fk,flbcf lf mkjhbc cbystpbs|<br />
H 2 + Cl 2 ��HCl<br />
��<br />
tc htfmwbf vbvlbyfhtj,c cbyfskbc mdfynbc vjmvtlt,bs\<br />
mkjhbc vjktrekf isfysmfdc cbyfskbc mdfync (hn) lf bikt,f<br />
fnjvt,fl= hfcfw vj]'dt,f /fzdehb htfmwbf\<br />
Cl 2 + hn ��Cl . + Cl .<br />
Cl . + H 2 ��HCl + H .<br />
H . + Cl 2 ��HCl + Cl . lf f\i\<br />
vfhbkv;fdf _ HCl eathj cbs[tf\ rjywtynhbht,ekb vfhbkv;fdf<br />
37%-vlt mkjho'fk,flc itbwfdc lf ytcnbfy ]fthpt @,jkfdc#\<br />
vfhbkv;fdf .kbthb= thsae.bfyb v;fdff\ vfc uffxybf v;fdbc<br />
'dtkf sdbct,f\ vfcib b[cyt,f 'dtkf kbsjyb= ufhlf bv kbsjyt-<br />
,bcf= hjvkt,bw vjsfdct,ekbf kbsjysf tktmnhjmbvbehb .f,dbc<br />
vorhbdib o'fk,flbc vfh/dybd\ vfhbkv;fdfib fh b[cyt,f fuhtsdt<br />
n'dbf= hflufy n'dbbc ptlfgbhpt xylt,f PbCl 2 -bc lfvwfdb<br />
atyf= hjvtkbw [tkc eikbc n'dbbc itvlujv uf[cyfc\<br />
Zn + 2HCl ��ZnCl 2 + H 2 �<br />
Mg + 2HCl �� MgCl 2 + H 2 �<br />
vfhbkv;fdf ehsbthsmvtlt,c ae.t jmcblt,sfy= ae.tt,sfy lf<br />
pjubths vfhbksfy|<br />
2HCl + CaO ��CaCl 2 + H 2 O<br />
2HCl + Ca(OH) 2 �� CaCl 2 + 2H 2 O<br />
HCl + AgNO 3 �� AgCl� + HNO 3<br />
mkjho'fk,flb eiefkjl ehsbthsmvtlt,c fvbfrsfy fvjybevbc<br />
mkjhblbc ofhvjmvybs|<br />
HCl + NH 3 �� NH 4 Cl<br />
ufvj'tyt,f\ vfhbkv;fdf afhsjl ufvjb'tyt,f ofhvjt,fib _ vtnfkehubfib=<br />
rdt,bc vhtodtkj,fib= kbsjysf mkjhblt,bc vbcfqt,fl=<br />
cfqt,fdt,bc ofhvjt,fib= vtlbwbyfib= mbvbeh kf,jhfnjhbt,ib\<br />
164 165
vfhbkv;fdfc vfhbkt,blfy vybidytkjdfybf|<br />
NaCl _ yfnhbevbc mkjhblb (ceahbc vfhbkb)\ ufvjb'tyt,f<br />
rdt,bc vhtodtkj,fib= ytlktekfl yfnhbevbc ]blhjmcblbc=<br />
mkjhbc= vfhbkv;fdfc= cjlbcf lf c[d\ vbcfqt,fl\<br />
KCl _ rfkbevbc mkjhblb .dbhafcb rfkbevbc itvwdtkb cfcembf\<br />
ZnCl 2 _ sesbbc mkjhblb bwfdc vthmfyc kgj,bcufy\ ufvjb-<br />
'tyt,f fuhtsdt hxbkdbcfc _ kbsjybc ptlfgbhblfy jmcblbc atybc<br />
vjcfwbkt,kfl\<br />
BaCl 2 _ ,fhbevbc mkjhblb vjvofvkfdb ybdsbtht,ff\ ufvjb-<br />
'tyt,f cjakbc vtehytj,fib vfdyt,kt,sfy cf,h.jkdtkfl\<br />
CaCl 2 _ rfkwbevbc mkjhblb (eo'kj) ufvjb'tyt,f fbht,bc<br />
ufcfihj,fl lf vtlbwbyfib\<br />
AlCl 3 _ fkevbybc mkjhblb [ibhfl ufvjb'tyt,f jhufyek<br />
cbystpib= hjujhw rfnfkbpfnjhb\<br />
AgCl _dthw[kbc mkjhblb ufvjb'tyt,f ajnjuhfabfib\<br />
mkjhbc ;fyu,flyfthst,b<br />
mkjhb ;fyu,flsfy yfthst,ib fv;qfdyt,c lflt,bs lf;fyuekj,bc<br />
[fhbc[c\ vbcb vybidytkjdfyb ;fyu,flyfthst,bf| Cl 2 O _<br />
mkjhbc (^) jmcblb= vehf-'dbstkb athbc fbhb+ ClO 2 _ mkjhbc<br />
lbjmcblb (lf;fyuekj,bc [fhbc[bs +3 lf +5) vjvodfyj-'dbstkb<br />
v[hxjkfdb fbhbf+ ClO 3 (Cl 2 O 6 ) _ mkjhbc lbjmcblb (lf;fyuekj,bc<br />
[fhbc[bs +5 lf +7) vemb obstkb athbc ptsbct,hb cbs[tf+<br />
Cl 2 O 7 _ mkjhbc (&^^) jmcblb eathj= ptsbct,hb cbs[tf\<br />
mkjhbc 'dtkf jmcblb o'fkib b[cyt,f lf ofhvjmvybc v;fdt,c|<br />
Cl 2 O + H 2 O �� 2HClO (mdtmkjhjdfyb v;fdf)<br />
mdtmkjhjdfyb v;fdf ofhvjbmvyt,f fuhtsdt mkjhbc o'fkib<br />
uf[cybs|<br />
Cl 2 + H 2 O ��HCl + HClO<br />
mdtmkjhjdfyb v;fdf .kbthb v;fyufdb lf .fkbfy cecnb v;fdff=<br />
cbyfsktpt fldbkfl bikt,f fnjvehb ;fyu,flbc ufvj'jabs|<br />
HClO ��HCl + O<br />
mdtmkjhjdfyb v;fdfc vfhbkt,b _ ]bgjmkjhbnt,b vbbqt,f<br />
mkjhbc vjmvtlt,bs nentt,bc wbd o'fk[cyfhpt| (kf,fhfrbc o'fkb)<br />
Cl 2 + 2NaOH ��NaCl + NaClO + H 2 O<br />
166 167<br />
Na-bc ]bgjmkjhbnb<br />
ClO 2 _ mkjhbc lbjmcblbc o'fkib uf[cybs vbbqt,f mkjhjdfyb<br />
v;fdf _ HClO 2 lf mdtmkjhv;fdf _ HClO 3 |<br />
2ClO 2 + H 2 O �� HClO 2 + HClO 3<br />
mkjhjdfyb v;fdf (HClO 2 ) fhfvluhflbf= fldbkfl bikt,f\ itlfht,bs<br />
vluhflbf vbcb vfhbkt,b _ mkjhbnt,b= hjvkt,bw vbbqt,f<br />
mkjhbc lbjmcblbc nentt,sfy ehsbthsmvtlt,bs|<br />
2ClO 2 + 2KOH<br />
� KClO 2 + KClO 3 + H 2O<br />
mkjhbnb<br />
mkjhfnb<br />
ClO 2 _ mkjhbc nhbjmcblb fhfvluhflb yfthsbf\ vbcb o'fkib<br />
uf[cybs vbbqt,f jhb v;fdf_ mdtmkjhjdfyb v;fdf lf mkjhv;fdf|<br />
2ClO 3 + H 2 O �� HClO 3 + HClO 4<br />
HClO 3 _ mdtmkjhv;fdf thsae.bfyb .kbthb v;fdff\ vluhflbf<br />
v[jkjl o'fk[cyfhib\ vbc vfhbkt,c mkjhfnt,b tojlt,f\ mkjhfnt,blfy<br />
vybidytkjdfybf rfkbevbc mkjhfnb (KClO 3 )= fye<br />
,thsjktc vfhbkb= hjvtkbw vbbqt,f mkjhbc uf[cybs w[tk nentib|<br />
3Cl 2 + 6KOH �� 5KCl + KClO 3 + 3H 2 O<br />
mdtmkjhv;fdf lf vbcb vfhbkt,b rfhub lfv;fyufdt,bf|<br />
KClO 3 + 6HCl �� KCl + 3Cl 2 + 3H 2 O<br />
tct bub rfkbevbc mkjhfnb mkjhbc efh'jabs bjyc ;fyufdc<br />
sfdbceafk vlujvfhtj,fvlt\<br />
rfkbevbc mkjhfnc b'tyt,ty fcfysbc ofhvjt,fib= gbhjntmybrfib=<br />
vtlbwbyfib= hjujhw cfltpbyatmwbj cfiefkt,fc\
mkjhfnt,b xdtekt,hbd gbhj,t,ib cfrvfjl vuhflb= o'fkib<br />
rfhufl [cyflb= rhbcnfkehb ybdsbtht,t,bf\ tc yfthst,b uf[eht-<br />
,bs bikt,f ;fyu,flbc ufvj'jabs|<br />
2KClO 3 �� KClO 4 + KCl + O 2<br />
se rfnfkbpfnjhbc (MnO 2 ) sfy[kt,bs vbvlbyfhtj,c htfmwbf=<br />
vfiby itltufl ufvjb'jaf KCl lf O 2 |<br />
2KClO 3 �� 2KCl + 3O 2<br />
Cl 2 O 7 _ mkjhbc (&^^) jmcblb c[df jmcblt,sfy itlfht,bs<br />
vluhflbf\ vbcb o'fkib uf[cybs vbbqt,f mkjhv;fdf _ HClO 4 |<br />
Cl 2 O 7 + H 2 O �� 2HClO 4<br />
HClO 4 _ mkjhv;fdf thsae.bfyb= ]fthpt v,jkfdb= o'fkib<br />
rfhufl [cyflb= 'dtkfpt .kbthb v;fdff\ bub sfdbceafk vlujvfhtj,fib<br />
fhct,j,c\<br />
mkjhv;fdfc vfhbkt,c gthmkjhfnt,b tojlt,f\ bcbyb 'dtkfpt<br />
vluhflbf mkjhbc ;fyu,flyfthst,c ijhbc\ vfsb evhfdktcj,f<br />
rfhufl b[cyt,f o'fkib\<br />
fvudfhfl= 'jdtkbdt ptvjs ufy[bkekbc cfae.dtkpt itb.kt,f<br />
bsmdfc= hjv mkjhbc ;fyudbsb hbw[dbc phlfcsfy thsfl bphlt,f<br />
;fyu,fljdfyb v;fdt,bc .fkf lf vluhflj,f= [jkj vfsb ;fyudbsb<br />
fmnbehj,f vwbhlt,f\<br />
^ /ueabc d-tktvtynt,b<br />
gthbjlekb cbcntvbc gbhdtkb /ueabc d-tktvtynt,bf| cgbkty.b<br />
_ Cu= dthw[kb _ Ag lf jmhj _ Au\<br />
fv tktvtynt,bc fnjvt,c cfdfktynj ihtib fmdc sbsj tktmnhjyb<br />
lf cfdfktynj ihbc obyf ihtib _ 18\ sbsjtek vfsufyc ,jkj<br />
ihbc obyf ihbc d-jh,bnfpt eylf ]mjylts w[hf-w[hf tktmnhjyb=<br />
vfuhfv flubkb fmdc ufht ihbc s-jh,bnfkblfy thsb tktmnhjybc<br />
uflfcdkfc ,jkjc obyf ihbc d-jh,bnfkpt= hbc itltuflfw<br />
d-jh,bnfkpt tktmnhjyt,bc hbw[db [lt,f 10\ vbe[tlfdfl<br />
bvbcf= hjv cgbkty.bc= dthw[kbc lf jmhjc fnjvt,bc djh,bnfkb<br />
lfchekt,ekbf= bub vfbyw fh fhbc cnf,bkehb\ fvbnjv=<br />
ufhrdtek gbhj,t,ib= fv tktvtynt,c ufht ihblfy thsb stktmnhjybc<br />
lf d-jh,bnfkblfy 2 tktmnhjybc ufwtvf ite.kbf\<br />
fmtlfy ufvjvlbyfht= fv tktvtynt,bc fnjvt,bc ;fyudbsb hbw[db<br />
itb.kt,f b'jc +1, +2 lf +3\ cgbkty.bcsdbc eahj lfvf[fcbfst-<br />
,tkbf ;fyudbsb hbw[db +2= dthw[kbcfsdbc _ +1= [jkj jmhjcsdbc<br />
_ +3\<br />
cgbkty.b<br />
cgbkty.bc (Cu, Z=29) fnjvbc tktmnhjyekb ajhvekff|<br />
1s 2 ,2s 2 ,2p 6 ,3s 2 ,3p 6 ,4s 1 ,3d 10 = tktmnhjyekb cnhemnehf 3d lf 4s<br />
jh,bnfkt,bcfsdbc fctsbf|<br />
� ��� 3d<br />
�� � 4s<br />
�����<br />
�� �� �� �� �� ��<br />
,eyt,fib ufdhwtkt,f| cgbkty.b ,eyt,fib ufdhwtkt,ekbf<br />
hjujhw sdbsyf,flb= bct yfthst,bc cf[bs\ cgbkty.bc ,eyt,hbdb<br />
yfthst,blfy vybidytkjdfybf mfkrjpbyb _ Cu 2 S, hjvtkbw 79=8%<br />
cgbkty.c itbwfdc\ cgbkty.c itbwfdc| mfkrjgbhbnb _ CuFeS 2<br />
168 169
(cgbkty.bc itvwdtkj,f 34=57%)= ,jhybnb _ 3Cu 2 S . FeS 2 . FeS<br />
(cgbkty.bc itvwdtkj,f 63=3%)= rjdtkbyb _ CuS (66=5% cgbkty.bc<br />
itvwdtkj,bs)= reghbnb _ Cu 2 O (88=8% cgbkty.bc itvwdtkj,bs)=<br />
vfkfmbnb _ Cu 2 (CO 3 )(OH) 2 (57=4% cgbkty.b)= fpehbnb _<br />
Cu 2 (CO 3 ) 2 (OH) 2 (55=3% cgbkty.b) lf c[df\<br />
,eyt,fib cgbkty.bc yfthst,bc evtntcj,f c[df kbsjyt,bc<br />
yfthst,sfy thsfl ud[dlt,f gjkbvtnfkeh cf,fljt,ib\<br />
vbqt,f| kbsjyeh cgbkty.c qt,ekj,ty cgbkty.bc itvwdtkb<br />
cekablehb= jmcblehb lf rfh,jyfnekb vflyt,bc uflfveifdt,bs\<br />
2Cu 2 S + 3O 2 �� 2Cu 2 O + 2SO 2<br />
Cu 2 S + 2Cu 2 O � 6Cu + SO 2<br />
Cu 2 S + O 2 � 2Cu + SO 2<br />
abpbrehb sdbct,t,b| kbsjyehb cgbkty.b [fcbfslt,f ,pbydfht,bs=<br />
fmdc vjobsfkj athb= h,bkbf= fmdc ufzbvdbc eyfhb= fldbkfl<br />
bukbyt,f= gkfcnbrehbf= f[fcbfst,c rfhub cbs,j- lf tktmnhjufvnfhj,f\<br />
vbtresdyt,f v.bvt kbsjyt,c (cbvrdhbdt 8=96u$cv 3 )\<br />
cgbkty.bc kqj,bc ntvgthfnehff 1083 0 \<br />
cgbkty.b .fkbfy ,tdh kbsjysfy ofhvjmvybc ityflyj,c\ vfu\|<br />
wyj,bkbf cgbkty.bc ityflyj,b sesbfcsfy (Zn) _ sbs,thb+ cgbkty.bc<br />
ityflyj,b rfkfcsfy (Sn) _ ,hby/fj= ybrtksfy (Ni) _<br />
vtkmbjhb lf c[df\<br />
mbvbehb sdbct,t,b| mbvbehb sdfkcfphbcbs cgbkty.b vbtresdyt,f<br />
yfrkt,fmnbeh kbsjyt,c\ vbe[tlfdfl fvbcf= ]fthib fy ;fyu-<br />
,flib uf[eht,bs bc eiefkjl ehsbthsmvtlt,c ;fyu,flsfy= hbc<br />
itltuflfw ofhvjbmvyt,f Cu (^^) jmcblb|<br />
2Cu + O 2 � 2CuO (ifdb athbc)<br />
uf[eht,ekb cgbkty.b eiefkjl ehsbthsmvtlt,c ]fkjutyt,sfy=<br />
ujubhlsfy lf ofhvjmvybc itcf,fvbcfl ]fkjutyblt,cf lf<br />
cekablt,c\<br />
Cu + Cl 2 � CuCl 2<br />
2Cu + S � Cu 2 S<br />
cgbkty.b ufypfdt,ek ujubhlv;fdflfy lf vfhbkv;fdflfy dth<br />
f.tdt,c o'fk,flc= hflufy .f,dfsf vorhbdib o'fk,flbc itvltu fhbc<br />
vjsfdct,ekb\ ehsbthsmvtlt,c ufypfdt,ek lf rjywtynhbht,ek<br />
fpjnv;fdfcsfy= rjywtynhbht,ek ujubhlv;fdfcsfy|<br />
3Cu + 8HNO<br />
3 3Cu(NO<br />
3)<br />
2 + 2NO<br />
+ 4H<br />
2O<br />
�<br />
170 171<br />
ufyp\<br />
Cu + 4HNO<br />
3 Cu(NO 3)<br />
2 + 2NO<br />
2 + 2H<br />
2O<br />
�<br />
rjyw\<br />
2Cu + 2H 2 SO 4 � CuSO 4 + SO 2 + 2H 2 O<br />
a[dybkbct,ehb cgbkty.b ;fyu,flbc (fy ]fthbc) sfyfj,bcfc<br />
ehsbthsmvtlt,c ufvs,fh rjywtynhbht,ek ]fkjutyo'fk,flv;fdfcsfy\<br />
2Cu + 4HCl + O 2 � 2CuCl 2 + 2H 2 O<br />
cgbkty.b itlbc htfmwbfib fvbfrsfy fy fvjybevbc vfhbkt,bc<br />
[cyfht,sfy rjvgktmcbehb vfhbkt,bc ofhvjmvybs|<br />
Cu + 4NH 4 OH + 1/2O 2 � [Cu(NH 3 ) 4 ](OH) 2 + 3H 2 O<br />
cgbkty.bc ;fyu,flyfthst,b| cgbkty.bc (^) jmcblb _ Cu 2 O<br />
obstkb athbc rhbcnfkehb ybdsbtht,ff\ vfc ittcf,fvt,f ]blhjmcblb<br />
CuOH= hjvtkbw vbbqt,f cgbkty.bc (^) vfhbkpt nenbc<br />
vjmvtlt,bs|<br />
CuCl + KOH � CuOH + KCl<br />
CuOH 'dbstkb athbc yfktmbf\ fleqt,bcfc fldbkfl ufhlfbmvyt,f<br />
obstkb athbc cgbkty.bc (^) jmcblfl\<br />
2CuOH � Cu 2 O + H 2 O<br />
cgbkty.bc (^) yfthst,b yfrkt,fl vluhflbf cgbkty.bc (^^) yfthst,sfy<br />
itlfht,bs\<br />
cgbkty.bc (^^) jmcblb _ CuO ifdb athbc a[dybkbf\ vbbqt,f<br />
kbsjyehb cgbkty.bc uf[eht,bs 80 0 C-pt ptdbs\
2Cu + O 2 � 2CuO<br />
fy cgbkty.bc (^^) ]blhjmcblbc uf[eht,bs|<br />
Cu(OH) 2 � CuO + H 2 O<br />
cgbkty.bc (^^) ]blhjmcblb _ Cu(OH) 2 vbbqt,f cgbkty.bc (^^)<br />
vfhbkpt nenbc vjmvtlt,bs\ ufvjb'jaf wbcathb yfktmbc cf[bs|<br />
CuSO 4 + 2NaOH � Cu(OH) 2� + Na 2 SO 4<br />
Cu(OH) 2 _ fvajnthekbf= b[cyt,f v;fdt,ib lf ofhvjmvybc<br />
cgbkty.bc (^^) vfhbkt,c|<br />
Cu(OH) 2 + 2HCl � CuCl 2 + 2H 2 O<br />
ufw[tkt,bcfc b[cyt,f zfh, nentib lf ofhvjmvybc rjvgktmceh<br />
yfthst,c|<br />
Cu(OH) 2 + 2NaOH � Na 2 [Cu(OH) 4 ]<br />
Cu(OH) 2 fldbkfl b[cyt,f fvbfrbc o'fk[cyfhib= hbc itltuflfw<br />
ofhvjbmvyt,f vemb keh/b itathbkj,bc rjvgktmcehb yfthsb|<br />
Cu(OH) 2 + 4NH 3 � [Cu(NH 3 ) 4 ](OH) 2<br />
ufvj'tyt,f| cgbkty.b= vbcb ityflyj,t,b lf yfthst,b= vfsb<br />
ufycfresht,ekb sdbct,t,bc ufvj= afhsjl ufvjb'tyt,f sfyfvtlhjdt<br />
ntmybrbc sbsmvbc 'dtkf lfhuib\ tktmnhjntmybreh vhtodtkj,fib<br />
b'tyt,ty tktmnhjcfltyt,bc lfcfvpflt,kfl\ rfhub<br />
s,jufvnthj,bc ufvj ufvjb'tyt,f tktmnhj.hfdt,cf lf lbyfvjvfymfyt,ib\<br />
cgbkty.b ufvjb'tyt,f vhfdfkb ityflyj,bc lfcfvpflt,kfl\<br />
mbvbeh vhtodtkj,fib cgbkty.b ufvjb'tyt,f rfnfkbpfnjhfl<br />
vtsfybcf lf c[df yf/thb yf[ibho'fk,flt,bc lfikbc lhjc\ rjhjpbekb<br />
vtltuj,bc ufvj ufvjb'tyt,f rjhjpbbcfufy c[df kbsjyt,bc<br />
lfcfwfdfl\<br />
vbythfkehb cfqt,fdt,bc ofhvjt,fib ufvjb'tyt,f vfkfmbnbc<br />
vodfyt\ cjakbc vtehytj,fib ufvjb'tyt,f if,bfvybc _ CuSO . 5H2O 4<br />
lf rbhbfyb o'kbc yfhtdb= hjvtkcfw ,jhljc cbs[tc eojlt,ty\<br />
vfc aeyubwblehb sdbct,t,b fmdc\<br />
gthbjlekb cbcntvbc vttmdct /ueabc d-tktvtynt,b<br />
gthbjlekb cbcntvbc &^ /ueabc sfyfehb mdt/ueabc (mhjvbc<br />
/ueabc) d-tktvtynt,bf| mhjvb _ Cr= vjkb,ltyb _ Mo lf<br />
djkahfvb _ W\<br />
mhjvbcf lf vjkb,ltybc fnjvt,bc erfyfcrytk tktmnhjyek<br />
ihtpt sbsj-sbsj tktmnhjybf= [jkj erfyfcrytkbc obyf ihtpt<br />
_ 13-13 tktmnhjyb\ djkahfvbc fnjvc rb ,jkj ihtpt fmdc 2<br />
tktmnhjyb= ,jkjc obyf ihtpt _ 12 tktmnhjyb\ fv tktvtynt,bc<br />
fnjvt,bc ,jkjc obyfihbc d-jh,bnfkt,b tktmnhjyt,bs fh fhbc<br />
,jkjvlt itdct,ekb\ fqybiyekb tktvtynt,bc mbvbeh htfmwbt,ib<br />
vjyfobktj,bcfc ofhvjmvyt,f yfthst,b= hjvkt,ibw bcbyb fv;qfdyt,ty<br />
jh= cfv= js[= [es lf tmdcbc njk dfktynj,fc\<br />
mhjvb<br />
mhjv bc (Cr= Z=24) fnjvbc tktmnhjyekb ajhvekff<br />
1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 1 3d 5 \ 3d lf 4s-jh,bnfkt,bc tktmnhjyekb<br />
cnhemnehf fctsbf|<br />
� ��� �� �<br />
����� �<br />
172 173<br />
3d<br />
4s<br />
� � � � � �<br />
,eyt,fib ufdhwtkt,f| mhjvb ,eyt,fib ud[dlt,f yfthst,bc<br />
cf[bs c[dflfc[df vbythfkt,ib\ 'dtkfpt ufdhwtkt,ekbf vbythfkb<br />
mhjvbnb= fye mhjvjdfyb hrbyfmdf (FeCr 2 O 4 )= rhjrjbnb _<br />
PbCrO 4 (n'dbbc obstkb vflfyb= itlfht,bs bidbfsb vbythfkbf)\<br />
vwbht hfjltyj,bs mhjvbc yfthst,c itbwfds wbv,bhbc vlbyfhtt,b=<br />
bfgjybbc pqdf lf vwtyfhtsf yfwfhb\<br />
vbqt,f\ kbsjyehb mhjvbc vbqt,f itb.kt,f Cr 2 O 3 -bc fqlutybs<br />
uf[eht,bcfc fkevbysfy (fkevbyjsthvbf)= fuhtsdt cbkbwbevsfy=<br />
rfkwbevsfy= o'fk,flsfy\
Cr O + 2Al � 2Ce + Al O 2 3 2 3<br />
fy<br />
2Cr O + 3Si + 3CaO � 4Cr + 3CaSiO 2 3 3<br />
fvfdt lhjc= Cr-bc vbqt,f itb.kt,f fuhtsdt vbcb vfhbkt,bc<br />
yfkqj,t,bc fy o'fk[cyfht,bc tktmnhjkbpbs\<br />
abpbrehb sdbct,t,b\ mhjvb vjyfwhbcahj-stshb v,pbydfht<br />
kbsjybf\ kbsjyt,c ijhbc 'dtkfpt vfufhbf (cbvrdhbdt 7=2 u$cv 3 )=<br />
.ytkfl lyj,flbf xdtekt,hbd gbhj,t,ib\ ;fyu,flbcf lf ]fthbc<br />
ntybc vjmvtlt,bc vbvfhs vluhflbf= hflufy vbcb ptlfgbhb bafht,f<br />
rjhjpbbcflvb vluhflb jmcblehb atybs\ ceasf mhjvb ztlflb=<br />
,kfynb kbsjybf\<br />
mbvbehb sdbct,t,b\ ufdfhdfht,ekb mhjvb vfqfk ntvgthfnehfpt<br />
o'kbc jhsmksfy itlbc htfmwbfib\<br />
2Cr + 3H 2 O � Cr 2 O 3 + 3H 2<br />
600-800 0 C-vlt uf[eht,bcfc kbsjyehb mhjvb itlbc htfmwbfib<br />
mkjhsfy= ,hjvsfy= ujubhlsfy lf itcf,fvbcfl ofhvjmvybc<br />
mkjhblt,c= cekablt,c= ,hjvblt,c|<br />
Cr + 3Cl 2 � 3CrCl 3<br />
2Cr + 3S � Cr 2 S 3<br />
mhjvb ufypfdt,ekb v;fdt,blfy f.tdt,c o'fk,flc|<br />
Cr + 2HCl � CrCl 2 + H 2�<br />
Cr + H 2 SO 4 � CrSO 4 + H 2�<br />
rjywtynhbht,ek ujubhlv;fdfcsfy ufw[tkt,bcfc ufvjb'jaf<br />
SO 2 \<br />
2Cr + 6H 2 SO 4 � Cr 2 (SO 4 ) 3 + 3SO 2� + 6H 2 O<br />
mhjvbc ;fyu,flyfthst,b<br />
mhjvb ofhvjmvybc cfv jmcblc| CrO, Cr 2 O 3 lf CrO 3 \<br />
mhjvbc (^^) jmcblb _ CrO lf vbcb 'dtkf yfthsb cfrvfjl<br />
fhfvluhflbf= fldbkfl b;fyut,f ]fthbc ;fyu,flbs lf ufhlfbmvyt,f<br />
mhjvbc (^^^) yfthst,fl\ vfu\|<br />
2Cr(OH) 2 + 1/2O 2 + H 2 O � 2Cr(OH) 3<br />
Cr (II)-bc jmcblb= ]blhjmcblb fv;qfdyt,ty ae.t sdbct,t,c\<br />
Cr (II)-bc ]blhjmcblb _ Cr(OH) 2 vbbqt,f itcf,fvbc vfhbkt,pt<br />
nenbc vjmvtlt,bs|<br />
CrCl 2 + 2NaOH � Cr(OH) 2 + 2NaCl<br />
Cr(OH) 2 ehsbthsmvtlt,c v[jkjl v;fdt,sfy|<br />
Cr(OH) 2 + 2HCl � CrCl 2 + 2H 2 O<br />
mhjvbc (^^^) jmcblb _ Cr 2 O 3 vodfyt athbc .ytkfl kqj,flb<br />
a[dybkbf\ cbvfuhbc vb[tldbs f[kjc fhbc rjheylsfy\ vbbqt,f<br />
Cr-bc uf[eht,bs vfqfk ntvgthfnehfpt|<br />
4Cr + 3O 2 � 2Cr 2 O 3<br />
kf,jhfnjhbfib Cr 2 O 3 vbbqt,f fvjybevbc lbmhjvfnbc<br />
uf[eht,bs|<br />
(NH 4 ) 2 Cr 2 O 7 � Cr 2 O 3 + N 2 + 4H 2 O<br />
Cr 2 O 3 -c ittcf,fvt,f mhjvbc (^^^) ]blhjmcblb _ Cr(OH) 3 =<br />
hjvtkbw vbbqt,f Cr (III)-bc vfhbkt,pt nenbc vjmvtlt,bs|<br />
CrCl 3 + 3NaOH � Cr(OH) 3 + 3NaCl<br />
Cr 2 O 3 lf Cr(OH) 3 fvajnthekb sdbct,t,bs [fcbfslt,f\ Cr 2 O 3<br />
o'fkib= v;fdt,cf lf nentt,ib fh b[cyt,f\ vbcb fvajnthekb sdbct,t,b<br />
v;qfdylt,f nentt,sfy itkqj,bcfc\ fv itvs[dtdfib ofhvjbmvyt,f<br />
mhjvbnb= vtnfmhjvjdfyb v;fdfc _ HCrO 2 -bc vfhbkt,b|<br />
Cr 2 O 3 + 2NaOH � 2NaCrO 2 + H 2 O<br />
Cr(OH) 3 rb b[cyt,f hjujhw v;fdfib= bct nentib|<br />
2Cr(OH) 3 + 3H 2 SO 4 � Cr 2 (SO 4 ) 3 + 6H 2 O<br />
Cr(OH) 3 + 3NaOH � Na 3 [Cr(OH) 6 ]<br />
nentt,sfy itkqj,bs Cr(OH) 3 ofhvjmvybc mhjvfnt,c|<br />
174 175
Cr(OH) 3 + KOH � KCrO 2 + 2H 2 O<br />
mhjvbc (&^) jmcblb _ CrO 3 , hjvtkibw mhjvb evfqktc<br />
dfktynj,fc (6) fv;qfdyt,c= ofhvjflutyc v;fdeh jmcblc= fye<br />
fy]blhblc\ vfc ittcf,fvt,f jhb v;fdf| mhjvv;fdf _ H 2 CrO 4 lf<br />
,bmhjvv;fdf= fye lbmhjvv;fdf _ H 2 Cr 2 O 7 \ tc v;fdt,b sfdbceafkb<br />
cf[bs fh fhct,j,c\ 'jdtkb htfmwbbc lhjc= hjvkbc itltuflfw<br />
eylf ofhvjmvybkb'j sfdbceafkb mhjvv;fdf fy ,bmhjvv;fdf= bcbyb<br />
bikt,bfy lf ufvjb'jaf mhjvbc fy]blhblb (CrO 3 ) lf o'fkb\<br />
K 2 CrO 4 + H 2 SO 4 � CrO 3 + K 2 SO 4 + H 2 O<br />
mhjvv;fdfc vfhbkt,c mhjvfnt,b tojlt,f= [jkj lbmhjvv;fdfc<br />
vfhbkt,c lbmhjvfnt,b= fye ,bmhjvfnt,b\<br />
mhjvfnt,bc o'fk[cyfht,c 'dbstkb itathbkj,f fmdc= [jkj<br />
,bmhjvfnt,bc o'fk[cyfht,c _ yfhby/bcathb= hfw ufygbhj,t-<br />
,ekbf [cyfhib itcf,fvbcfl mhjvfnb (CrO 4 ) _2 lf ,bmhjvfn<br />
(Cr 2 O 7 ) _2 bjyt,bc fhct,j,bs\ se hjvtkbvt kbsjybc mhjvfnbc<br />
[cyfhpt dbvjmvtlt,s ujubhlv;fdbs= [cyfhbc 'dbstkb itathbkj,f<br />
itbwdkt,f yfhby/bcahfl= hfw bvbc vfxdtyt,tkbf= hjv mhjvfnb<br />
ufhlfbmvyf ,bmhjvfnfl|<br />
2K 2 CrO 4 + H 2 SO 4 � K 2 Cr 2 O 7 + K 2 SO 4 +H 2 O<br />
2(CrO 4 ) _2 + 2H + � (Cr 2 O 7 ) _2 + H 2 O<br />
nent ufhtvjib rb lbmhjvfnb ufhlfbmvyt,f mhjvfnfl= hbc<br />
itltuflfw yfhby/bcathb itbwdkt,f 'dbstkb itathbkj,bs|<br />
K 2 Cr 2 O 7 + 2KOH � 2K 2 CrO 4 + H 2 O<br />
(Cr 2 O 7 ) _2 + 2OH _ � 2(CrO 4 ) _2 + H 2 O<br />
mhjvfnt,b lf lbmhjvfnt,b rfhub lfv;fyufdt,bf\ vfu\|<br />
K 2 Cr 2 O 7 + 14HCl � 2KCl + 3Cl 2 + 2CrCl 3 + 7H 2 O<br />
mhjvbc 'dtkf v;fdf lf vfsb vfhbkt,b= fuhtsdt mhjvbc (&^)<br />
jmcblb vjvofvkfdbf| fpbfyt,ty rfyc= cfceysm upt,c= bodtdc sdfkt,bc<br />
fyst,fc= fvbnjvfw vfssfy veifj,bc lhjc cfzbhjf cbahs[bkbc<br />
'dtkf pjvbc lfwdf\<br />
ufvj'tyt,f| vfqfkb fynbrjhjpbekb sdbct,t,bc ufvj mhjvc<br />
b'tyt,ty kbsjyt,bc lfcfafhfl (mhjvbht,f)\ bub ufvjb'tyt,f fuhtsdt<br />
c[dflfc[df ityflyj,t,bc vbcfqt,fl= vfs ijhbc vybidytkjdfyb<br />
ityflyj,bf athjmhjvb= mhjvjdfyb se/b lf ajkflb= hjvkt,cfw<br />
mhjvb fybzt,c sthvek vluhflj,fc= cbvfuhtc= v;fdfvtltuj,fc\<br />
mhjvc itbwfdc 'dtkf e;fyufdb ajkflb\<br />
lblb ufvj'tyt,f ]gjdf mhjvbc yfthst,vfw\ mhjvbc vfhbkt,b=<br />
t\o\ mhjvfnt,b _ PbCrO , ZnCrO , SrCrO lf c[df= ufvjb'tyt,f<br />
4 4 4<br />
cfv[fndhj cfqt,fdt,fl\<br />
mhjvbc 'dtkfpt vybidytkjdfyb vfhbkbf mhjv-rfkbevbc if,b<br />
_ KCr(SO ) . 12H2O= hjvtkbw ufvjb'tyt,f n'fdbc vhtodtkj,fib<br />
4 2<br />
shbvdkbcfsdbc lf cfatbmhj vhtodtkj,fib mcjdbkbc qt,dbcfc<br />
athvzthfl\<br />
Cr (III) jmcblb lf mhjvbnt,b ufvjb'tyt,f vhfdfkb jhufyekb<br />
htfmwbbc rfnfkbpfnjhfl\<br />
lbmhjvfnt,c _ Na Cr O . 2H2O lf K Cr O tojlt,f mhjv-<br />
2 2 7<br />
2 2 7<br />
gbrt,b\ hjujhw v;fyufdt,b ufvjb'tyt,f n'fdbc (shbvdkf)= kfmcfqt,fdt,bc=<br />
fcfysbcf lf cfatbmhj vhtodtkj,fib\<br />
mhjvbc yfhtdb (rfkbevbc lbmhjvfnbc 3%-bfyb [cyfhb ujubhlv;fdfib)<br />
ufvjb'tyt,f mbvbeh kf,jhfnjhbt,ib vbybc<br />
zehzkbc ufcfhtw[fl\<br />
&^^ /ueabc d-tktvtynt,b<br />
gthbjlekb cbcntvbc &^^ /ueabc sfyfehb mdt/ueabc d-tktvtynt,bf|<br />
vfyufyevb _ Mn= ntmytwbevbc _ Tc lf htybevb _ Re\<br />
fqybiyekb tktvtynt,b itflutyc vfyufyevbc mdt/ueac\<br />
vfyufyevbc= ntmytwbevbcf lf htybevbc fnjvt,c ,jkj tktmnhjyek<br />
ihtpt 2-2 tktmnhjyb fmdc= [jkj ,jkjcobyf ihtpt _<br />
13-13 tktmnhjyb\ ,jkjcobyf ihbc d-jh,bnfkb fh fhbc tktmnhjyt,bs<br />
chekfl itdct,ekb\ vfyufyevbc mdt/ueabc tktvtynt,b<br />
176 177
mbvbeh ,vt,c ,jkj ihbc s-tktmnhjyt,bcf lf ,jkjcobyf ihbc<br />
d-tktmnhjyt,bc [fh/pt ofhvjmvybc\ vfyufyevbc lf;fyuekj,bc<br />
hbw[db itb.kt,f b'jc +1-lfy +7-vlt= vfuhfv fqcfybiyfdbf= hjv<br />
vbcsdbc ;fyudbsb hbw[db +1 lf +5 yfrkt,fl lfvf[fcbfst,tkbf\<br />
vfyufyevbc fyfkjubehb ;fyudbsb hbw[dt,b f[fcbfst,c htybevcfw\<br />
vbcb yfthst,blfy 'dtkfpt vluhflbf bc yfthst,b= hjvkt,ibw<br />
;fyudbsb hbw[db +7-bc njkbf\ ntmytwbevbcsdbc lfvf[fcbfst-<br />
,tkbf ;fyudbsb hbw[dt,b _ +4= +6 lf +7\<br />
vfyufyevb lf vbcb mdt/ueabc tktvtynt,b yfthst,ib= hjvkt,ibw<br />
fv tktvtynt,bc ;fyudbsb hbw[db lf,fkbf= fv;qfdyt,c kbsjyeh<br />
sdbct,t,c\ se yfthst,ib fv tktvtynt,bc ;fyudbsb [fhbc[b<br />
vfqfkbf= vfiby v;qfdylt,f fhfkbsjyehb sdbct,t,b\<br />
vfyufyevb<br />
vfyufyevbc (Mn) tktmnhjyekb ajhvekff 1s 2 2s 2 2p 6 4s 2 3d 5 =<br />
[jkj tktmnhjyekb cnhemnehf 3d lf 4s jh,bnfkt,bcsdbc<br />
fctsb cf[bcf|<br />
� ��� 3d��<br />
� 4s<br />
�����<br />
� � � � �<br />
���<br />
,eyt,fib ufdhwtkt,f| sfdbceafkb vfyufyevb ,eyt,fib bidbfsfl<br />
ud[dlt,f= vfuhfv lblb hfjltyj,bs fhbc ufdhwtkt,ekb yfthst,bc<br />
cf[bs\ vfyufyevbc .bhbsflb vbythfkt,bf| ]fecvfybnb _<br />
Mn 3 O 4 = ,hfeybnb _ Mn 2 O 3 = gbhjkepbnb _ MnO 2 = vfyufybnb<br />
_ Mn 2 O 3 . H2 O lf c[df\ ufhlf fvbcf= hrbybcf lf sesbbc pjubthsb<br />
vbythfkb c[dflfc[df hfjltyj,bs itbwfdc vfyufyevc\ hrbybcf lf<br />
vfyufyevbc itvwdtkb vflyt,b athjvfyufyevbcf lf vfyufyevbc itvwdtkb<br />
se/bcf lf ajkflbc vbcfqt,fl ufvjb'tyt,f\<br />
vbqt,f| kbsjyehb vfyufyevb vbbqt,f Mn 3 O 4 -lfy fkevbyjsthvbbs\<br />
sfdfl Mn 3 O 4 vbbqt,f gbhjkepbnbc 1000-1100 0 -pt uf-<br />
[eht,bs\<br />
3MnO 2 �� Mn 3 O 4 + O 2<br />
3Mn 3 O 4 + 8Al �� 9Mn + 4Al 2 O 3<br />
fkevbyjsthvbbs vbqt,ekb vfyufyevb itbwfdc 94-96% vfyufyevc<br />
lf 4-6% Fe, Si, Al vbyfhtdc\<br />
abpbrehb lf mbvbehb sdbct,t,b| vfyufyevb stshb dthw[kbct,hb<br />
kbsjybf\ ]fthpt bafht,f jmcblbc atybs= hjvtkbw<br />
itvlujvb lf;fyudbcufy bwfdc\ f[fcbfst,c .fkbfy vfqfkb tktmnhekb<br />
obyfqj,f lf fmdc gfhfvfuybnehb sdbct,t,b\<br />
vfyufyevbc mbvbehb sdbct,t,b vybidytkjdyfl fhbc lfvjrblt-<br />
,ekb vbc cbceasfdtpt= hflufy cek vwbht hfjltyj,bc vbyfhtdbw<br />
rb fhct,bsfl wdkbc vbc htfmwbbceyfhbfyj,fc\<br />
vfyufyevb vfqfk ntvgthfnehfpt ]fthpt fy ;fyu,flib bodbc<br />
lf ofhvjmvybc jmcblt,c= hjvtksf itvflutykj,f lfvjrblt,ekbf<br />
ntvgthfnehfpt\<br />
2Mn + O 2 �� 2MnO<br />
Mn + O 2 �� MnO 2<br />
4Mn + 3O 2 �� 2Mn 2 O 3<br />
3Mn + 2O 2 �� Mn 3 O 4<br />
vfyufyevbc htfmwbfib itcdkbc eyfhb lblbf\ bc sbsmvbc 'dtkf<br />
fhfkbsjysfy itlbc htfmwbfib\ fldbkfl bthst,c mkjhc= asjhc=<br />
fpjnbc fhtib 1200 0 -pt ffklt,f= hbc itltuflfw ofhvjbmvyt,f<br />
ybnhblb (Mn 3 N 2 )\ fctdt fmnbehfl ethslt,f ajcajhc= ujubhlc=<br />
cbkbwbevc= yf[ibh,flc lf f\i\<br />
ceasf= kbsjyehb vfyufyevb jsf[bc ntvgthfnehfpt fh ikbc<br />
o'fkc lf .fkbfy ytkf ehsbthsmvtlt,c o'kbc jhsmksfy Mn<br />
(II) ]blhjmcblbc ofhvjmvybs lf o'fk,flbc ufvj'jabs|<br />
Mn + 4H 2 O �� Mn(OH) 4 + 2H 2<br />
v;fdt,ib vfyufyevb fldbkfl b[cyt,f= hbc itltuflfw vbbqt,f<br />
Mn (II)-bc vfhbkt,b= vfufkbsfl=<br />
Mn + 2HCl �� MnCl 2 + H 2<br />
178 179
Mn + H �<br />
2 SO 4 MnSO 4 + H 2<br />
ufyp\<br />
rjywtynhbht,ekb ujubhlv;fdf lf,fk ntvgthfnehfpt ytkf=<br />
[jkj ufw[tkt,bcfc cohfafl [cybc vfyufyevc|<br />
Mn + 2H 2 SO 4 �� MnSO 4 + SO 2 + 2H 2 O<br />
rjywtynhbht,ek fpjnv;fdfc vfyufyevb fqflutyc fpjnbc (^^)<br />
jmcblfvlt|<br />
3Mn + 8HNO 3 �� 3Mn(NO 3 ) 2 + 2NO + 4H 2 O<br />
ufvj'tyt,f| ceasf vfyufyevb h,bkb kbsjybf\ bc .bhbsflfl<br />
ufvjb'tyt,f ktubht,ekb ajkflbc ofhvjt,fib\ ajkflb= hjvtkbw<br />
itbwfdc 15% vfyufyevc= [fcbfslt,f cbvfuhbs= cbvnrbwbs lf<br />
wdtsfvtltuj,bs\<br />
vfyufyevb ufvjb'tyt,f ufyv;fyufdfl ajkflbc ufvjlyj,bc<br />
lhjc= FeO-lfy hrbybc fqcflutyfl\<br />
vfyufyevc b'tyt,ty kbsjysf ptlfgbhbc lfcfafhfl= rjhjpbbcufy<br />
vfsb lfwdbc vbpybs\<br />
vfyufyevbc jmcblt,b lf ]blhjmcblt,b<br />
vfyufyevb ;fyu,flsfy ofhvjmvybc itvltu yfthst,c| vfyufyevbc<br />
(^^) jmcblb _ MnO= vfyufyevbc (^^^) jmcblb _ Mn 2 O 3 = vfyufyevbc<br />
(^&) jmcblb _ MnO 2 = vfyufyevbc (&^) jmcblb _ MnO 3 = hjvtkbw<br />
sfdbceafkb cf[bs wyj,bkb fh fhbc+ vfyufyevbc (&^^) jmcblb (fye<br />
vfyufyevbc fy]blhblb) _ MnO 3 lf Mn 3 O 4 _ iefktlehb jmcblb=<br />
hjvtkbw sfdbcb itlutybkj,bs itb.kt,f ufydb[bkjs= hjujhw vfyufyjdfyb<br />
v;fdfc vfhbkb (vfyufyevbc vfyufyfnb) _ [Mn II<br />
2 (MnVI O 4 )\<br />
MnO _ vfyufyevbc (^^) jmcblb vodfyt athbc rhbcnfkehb<br />
ybdsbtht,ff= ,eyt,fib ud[dlt,f vbythfk vfyufyjpbnbc cf[bs\<br />
vbbqt,f vfyufyevbc rfh,jyfnbc sthvekb lfikbs fy vfyufyevbc<br />
lbjmcblbc uf[eht,bs o'fk,flbc yfrflib|<br />
Mn CO 3 �� MnO + CO 2<br />
MnO 2 + H 2 �� MnO + H 2 O<br />
MnO-c ittcf,fvt,f vfyufyevbc ]blhjmcblb _ Mn(OH) 2 =<br />
hjvtkbw vbbqt,f Mn (II)-bc vfhbkt,pt nentt,bc vjmvtlt,bs|<br />
MnSO 4 + 2NaOH �� Mn(OH) 2 + Na 2 SO 4<br />
vfyufyevbc ]blhjmcblb _ Mn(OH) 2 fv;qfdyt,c ae.t sdbct,t,c<br />
lf itlbc htfmwbfib v;fdt,sfy|<br />
Mn(OH) 2 + 2HCl �� MnCl 2 + 2H 2 O<br />
vfyufyevbc (^^) ]blhjmcblb stshb athbc yfktmbf= ]fthpt<br />
fldbkfl b;fyut,f lf ufhlfbmvyt,f vemb athbc yfktmfl|<br />
2Mn(OH) 2 + O 2 + 2H 2 O �� 2Mn(OH) 4<br />
Mn 2 O 3 _ vfyufyevbc (^^^) jmcblb vj'fdbcahj-ifdb athbc<br />
gfhfvfuybnehb ybdsbtht,ff\ ,eyt,fib ud[dlt,f vbythfk ,hfeybnbc<br />
cf[bs\ cfvdfktynbfyb vfyufyevbc ]blhjmcblb _ Mn 2 O 3 .H 2 O=<br />
fye vtnf]blhjmcblb _ MnO(OH)= ,eyt,fib ud[dlt,f vbythfk<br />
vfyufybnbc cf[bs\ itlbc htfmwbfib ufypfdt,ek v;fdt,sfy|<br />
2MnO(OH) + 2HNO 3 �� MnO 2 + Mn(NO 3 ) 2 + 2H 2 O<br />
MnO 2 _ vfyufyevbc (^&) jmcblb ifdb athbc= v'fhb= gfhfvfuybnehb<br />
ybdsbtht,ff\ vfyufyevbc js[dfktynbfy yfthst,c ijhbc<br />
'dtkfpt vluhflbf\ ,eyt,fib fhct,j,c vbythfk gbhjkepbnbc<br />
cf[bs= hjvtkbw vfyufyevbc evybidytkjdfytcb vflfybf\<br />
vfyufyevbc lbjmcblb vbbqt,f vfyufyevbc (^^) ybnhfnbc 195-<br />
300 0 -pt uf[eht,bs|<br />
Mn(NO 3 ) 2 �� MnO 2 + 2NO 2<br />
MnO 2 -c f[fcbfst,c fhfvrdtshfl ufvj[fnekb fvajnthekb<br />
sdbct,t,b\<br />
vfyufyevbc (^&) vfhbkt,b fhfvluhflbf\ vfufkbsfl= vfhbkv;fdfcsfy<br />
ehsbthsmvtlt,bcfc ofhvjbmvyt,f vfyufyevbc (^&) mkjhblb=<br />
hjvtkbw vfibydt bikt,f|<br />
MnO 2 + 4HCl �� MnCl 4 + 2H 2 O<br />
180 181
MnCl 4 �� MnCl 2 + Cl 2<br />
.kbth nentt,sfy ehsbthsmvtlt,bcfc MnO 2 ofhvjmvybc<br />
vfyufybnt,c _ jhsjvfyufyjdfyb v;fdfc (H 4 MnO 4 ) fy vtnfvfyufyjdfyb<br />
v;fdfc (H 2 MnO 3 ) vfhbkt,c|<br />
MnO 2 + Ca(OH) 2 �� CaMnO 3 + H 2 O<br />
MnO 2 ntmybrfcf lf kf,jhfnjhbfib ufvjb'tyt,f hjujhw<br />
v;fyufdb\ ufvjb'tyt,f fuhtsdt rfnfkbpfnjhfl\<br />
MnO 3 _ vfyufyevbc (&^) jmcblb fh fhbc vbqt,fkb\<br />
Mn 2 O 7 _ vfyufyevbc (&^^) jmcblb vjvodfyj-vj'fdbcahj<br />
ptsbct,hb v.bvt cbs[tf\ vbbqt,f gthvfyufyfnpt rjywtynhbht-<br />
,ekb ujubhlv;fdbc vjmvtlt,bs|<br />
2KMnO 4 + H 2 SO 4 �� K 2 SO 4 + Mn 2 O 7 + H 2 O<br />
Mn 2 O 7 vfyufyevv;fdfc (HMnO 4 ) fy]blhblbf|<br />
Mn 2 O 7 + H 2 O �� 2HMnO 4<br />
vfyufyevv;fdf _ HMnO 4 .kbthb v;fdff= vfuhfv fhfvluhflbf<br />
lf fhct,j,c v[jkjl o'fk[cyfhbc cf[bs\ vbc vfhbkt,c gthvfyufyfnt,b<br />
tojlt,f\ gthvfyufyfnt,blfy 'dtkfpt vybidytkjdfybf<br />
rfkbevbc gthvfyufyfnb (KMnO 4 )\ vbcb o'fk[cyfhb bbcathbf=<br />
hfcfw gthvfyufyfn bjyb (MnO 4 ) _ ufyfgbhj,t,c\<br />
vfyufyevbc (&^^) yfthst,b .kbthb lfv;fyufdt,bf\ ;fyudf-fql-<br />
_ utybc htfmwbt,ib= ufhtvjcufy lfvjrblt,ekt,bs= MnO bjyb 4<br />
itb.kt,f fqlutyc Mn +2-vlt= ytbnhfkeh fy nent ufhtvjib _<br />
_2 MnO -vlt= [jkj .kbth nent ufhtvjib _ MnO -vlt<br />
2 4<br />
cmtvfnehfl tc wdkbkt,t,b itb.kt,f fct ofhjdblubyjs|<br />
_ MnO 4<br />
lf;fyudbc ajhvf<br />
H 2<br />
H 2 O<br />
OH _<br />
fqlutybkb ajhvf<br />
Mn 2+ eathj [cyfhb<br />
MnO 2 , vehf athbc yfktmb<br />
2- MnO vod fyt athbc [cyfhb<br />
4<br />
uf[eht,bcfc gthvfyufyfnb bikt,f|<br />
2KMnO 4 �� K 2 Mn O 4 + MnO 2 + O 2<br />
fv htfmwbbs vbbqt,f ;fyu,flb kf,jhfnjhbfib\<br />
rfkbevbc gthvfyufyfnb ufvjb'tyt,f vtlbwbyfib\<br />
&^^^ /ueabc d-tktvtynt,b<br />
gthbjlekb cbcntvbc &^^^ /ueabc sfyfeh mdt/ueaib vjsfdct,ekbf<br />
ufhlfvfdfkb nbgbc kbsjyt,b| hrbyf _ Fe= rj,fknb _<br />
Co= ybrtkb _ Ni= hestybevb _ Ru= hjlbevb _ Rh= gfkflbevb _ Pd=<br />
jcvbevb _ Os= bhblbevb _ Jr lf gkfnbyf _ Pt\ tc tktvtynt,b<br />
ofhvjflutyc d-tktvtynt,c\ xfvjsdkbkb kbsjyt,b cfthsj mbvbehb<br />
sdbct,t,bc vb[tldbs itb.kt,f lfdf/ueajs hrbybcf lf gkfnbybc<br />
mdt/ueabc tktvtynt,fl\ hrbybc mdt/ueaib itlbc _ Fe,<br />
Co, Ni= [jkj Pt-bc mdt/ueaib itlbc _ Ru, Rh, Pd, Os, Jr, Pt\<br />
Fe-bc mdt/ueabc tktvtynt,bc fnjvt,c ufht tythutnbrek<br />
ihtpt fmdc 2 tktmnhjyb= hjvkt,cfw mbvbeh htfmwbfib vjyfobktj,bc<br />
lhjc fldbkfl ufcwtvty lf ofhvjbmvyt,f yfthst,b=<br />
cflfw vfsb dfktynj,f 2-bc njkbf\ vfuhfv fv tktvtynt,c ite.kbf<br />
tktmnhjyt,bc ufwtvf ,jkjcobyf ihbc d-jh,bnfkblfy\ fv<br />
itvs[dtdfib bcbyb fv;qfdyt,ty jhpt vtn dfktynj,fc\<br />
hrbybc mdt/ueabc tktvtynsf fnjvt,c= gkfnbybc mdt/ueabc<br />
tktvtynt,bcufy ufyc[dfdt,bs= fh uffxybf sfdbceafkb d-jh,bnfkt,b=<br />
hfw ufyfgbhj,t,c hrbybcf lf gkfnbybc mdt/ueabc tktvtynt,bc<br />
mbvbehb sdbct,t,bc ufyc[dfdt,fc\<br />
gthbjlekb cbcntvbc &^^^ /ueabc d-tktvtynt,bcsdbc lfvf-<br />
[fcbfst,tkbf lf;fyuekj,bc hbw[db +2-lfy +8-vlt= sevwf bcbyb<br />
+4-pt vfqfk lf;fyuekj,bc hbw[dc bidbfsfl fdktyty\ vfufkbsfl=<br />
hrbybc vfmcbvfkehb lf;fyuekj,bc hbw[dbf +6, vfuhfv .bhbsflfl<br />
fv;qfdyt,c +2 lf +3 lf;fyuekj,bc hbw[dc\ rj,fknbcsdbc vfmcb-<br />
182 183
vfkehb ;fyudbsb hbw[dbf +5= [jkj ybrtkbcsdbc _ +4\ fv /ueabc<br />
tktvtynt,blfy /ueabc yjvhbc njkb ;fyudbsb hbw[db (+8) f[fcbfst,c<br />
hestybevcf lf jcvbevc\<br />
hrbyf<br />
hrbybc (Fe, Z=26) tktmnhjyekb ajhvekff _<br />
1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2 3d 6 .<br />
tktmnhjyekb cnhemnehf 3d lf 4s jh,bnfkt,bcsdbc _<br />
� ��� 3d��<br />
� 4s<br />
����� �<br />
�� � � � � ��<br />
hrbyf gthbjlekb cbcntvbc &^^^ /ueabc sfyfehb mdt/ueabc<br />
d-tktvtynt,bc ofhvjvflutytkbf\ hrbyf ,eyt,fib fkevbybc itvltu<br />
'dtkfpt ufdhwtkt,ekb kbsjybf\ bc itlbc vhfdfkb vbythfkbc<br />
itvflutykj,fib= hjvkt,bw hrbybc vflyt,bc cf,fljt,c<br />
mvybc\ hrbyf sfdbceafk vlujvfhtj,fib v[jkjl vtntjhbnt,ib<br />
ud[dlt,f\<br />
hrbybc vybidytkjdfyb vbythfkt,bf| vfuybnehb hrbyfmdf<br />
(vfuytnbnb) _ Fe O (ifdb athbc rhbcnfkehb ybdsbtht,f= [f-<br />
3 4<br />
cbfslt,f vfuybnehb sdbct,t,bs)+ obstkb hrbyfmdf - (]tvfnbnb)<br />
_ Fe O ; vehf hrbyfmdf (kbvjybnb) _ Fe O . H2O (vjifdj-<br />
2 3 2 3<br />
'fdbcathb rhbcnfkehb ybdsbtht,f)+ cblthbnb _ FeSiO (vj'db-<br />
3<br />
sfkj-stshb athbc vbythfkb)+ hrbybc vybidytkjdfy hfjltyj,fc<br />
itbwfdc vbythfkb gbhbnb _ FeS = fye hrbybc fkvflfyb\<br />
2<br />
vbqt,f| hrbyf itb.kt,f vbdbqjs hrbybc (^^^) jmcblbc o'fk,flbs<br />
fqlutybcfc vfqfk ntvgthfnehfpt|<br />
Fe 2 O 3 + 3H 2 �� 2Fe + 3H 2 O<br />
fv upbs vbqt,ekb hrbyf mbvbehfl ceasf fh fhbc\ mbvbehfl<br />
ceasf hrbybc vbqt,f itb.kt,f hrbybc gtynfrfh,jybkbc sthvekb<br />
lfikbs (130 0 ) e;fyu,flj fhtib|<br />
Fe(CO)<br />
130 C<br />
184 185<br />
5<br />
0<br />
����<br />
Fe + 5CO<br />
hrbyf vbbqt,f fkevbyjsthvbbsfw|<br />
Fe 2 O 3 + 2Al �� Al 2 O 3 + 2Fe<br />
3Fe 3 O 4 + 8Al �� 4Al 2 O 3 + 9Fe<br />
fkevbyjsthvbbs vbqt,ekb hrbyf fh fhbc ceasf\<br />
vflyt,blfy hrbybc vbqt,f lfae.yt,ekbf vbcb jmcblt,bc yf[ibh,flbc<br />
(^^) jmcblbs lf yf[ibhbs (rjmcbs) fqlutyfpt\ fv lhjc<br />
vbbqt,f fhf ceasf hrbyf= fhfvtl vbcb ityflyj,b yf[ibh,flsfy<br />
lf c[df vbyfhtdt,sfy (cbkbwbevsfy- vfyufyevsfy= ujubhlsfy=<br />
ajcajhsfy)\ fv itvs[dtdfib yflyj,c se/b tojlt,f\ se/bc ufvjlyj,f<br />
vbvlbyfhtj,c ,h.vtlib\<br />
]fthbc<br />
it,thdf<br />
mibyb<br />
cfzdhtnb<br />
,h.vtlbc cmtvf<br />
cfrth.t<br />
if[nb<br />
udbpb<br />
v[fhekt,b<br />
qevtkbc<br />
mdtlb<br />
oblbc fh[b<br />
kbsjybc vbvqt,b
,h.vtlb hsekb lfyflufhbf= lff[kjt,bs 80 v cbvfqkbc\ ibuyblfy<br />
fvjut,ekbf wtw[kufv.kt fuehbs\ ufhtlfy itrhekbf ajkflbc<br />
cfkntt,bs\ ,h.vtlbc ptlf yf[tdfhc if[nf tojlt,f= ptlf<br />
yf[dhtnc _ cfrth.t= 'dtkfpt afhsj yfobkc _ ufdbpb= mdtlf<br />
yfobkc _ mehf\<br />
ufvjcfdfkb vfcfkt,bf| hrbybc jmcblehb vflyt,b= vfufkbsfl=<br />
]tvfnbnb= kbvjybnb fy vfuybnehb hrbyfmdf= rjmcb= akecb (vlyj-<br />
,b)\ akecfl xdtekt,hbd b'tyt,ty rbhmdfc= hjvtkbw aez mfyt,sfy<br />
ofhvjmvybc fldbkfl kqj,fl yfthst,c _ oblfc\ bc vtnobkfl<br />
rfkwbevbcf lf vfuybevbc cbkbrfnt,bcufy itlut,f\ rjmcb b[vfht,f<br />
cbs,jc o'fhjl= fuhtsdt fqvlutybc= yf[ibh,flbc (^^) jmcblbc vbcfqt,fl\<br />
,h.vtlc ndbhsfdty cfrth.tlfy= hjvtkcfw vbvltdhekfl itfmdc<br />
,h.vtlib rjmcb= vflfyb lf vkqj,b (akecb)\ odf lf fewbkt-<br />
,tkb ntvgthfnehf vbbqotdf [dhtnbksfy cfrth.tib w[tkb ]fthbc<br />
it,thdbs\ ,h.vtlbc ofhvflj,f lff[kjt,bs 1=5-/th bphlt,f=<br />
se ;fyu,flc fy ;fyu,flbs ufvlblht,ek ]fthc iteidt,ty\ fv lhjc<br />
25%-bs vwbhlt,f cfs,j,bc [fh/b\<br />
se/bc ofhvjt,fc cfae.dkfl eltdc CO-sb hrbybc fqlutyf\<br />
CO rb sfdbc v[hbd vbbqt,f ufdfhdfht,ek rjmcpt ]fthbc vjmvtlt,bs\<br />
/th vbbqt,f CO 2 = hjvtkbw itvltu ufdfhdfht,ekb rjmcbc<br />
yf[ibh,flbc vjmvtlt,bs CO-l ufhlfbmvyt,f|<br />
C + O 2 ��CO 2<br />
CO 2 + C ��CO<br />
yf[ibh,flbc (^^) jmcblb sfylfsfy fqflutyc vflfyc _ 450-500 0 -<br />
pt hrbybc jmcblblfy _ Fe 2 O 3 ofhvjbmvyt,f Fe 3 O 4 |<br />
3Fe 2 O 3 + CO �� 2Fe 3 O 4 + CO 2<br />
600 0 -pt Fe 3 O 4 fqlut,f hrbybc (^^) jmcblfvlt|<br />
Fe 3 O 4 + CO �� 3FeO + CO 2<br />
700 0 -pt hrbybc (^^) jmcblb fqlut,f sfdbceafk kbsjyfvlt|<br />
FeO + CO �� Fe + CO 2<br />
vfqfk ntvgthfnehfpt yf[ibh,flbc (^^) jmcblsfy thsfl hrbybc<br />
jmcblbc fqlutyfib vjyfobktj,c yf[ibhbw (rjmcb)|<br />
FeO + C ��Fe + CO<br />
vfqfk ntvgthfnehfpt yfobkj,hbd fqlut,f cbkbwbevb= vfyufyevb=<br />
ajcajhb= hjvkt,cfw vflfyb vbyfhtdt,bc cf[bs itbwfdc|<br />
SiO + C ��Si + CO 2 2<br />
MnO + C ��Mn + CO<br />
Ca (PO ) + 5C �� 2P + 3CaO + 5CO<br />
3 4 2<br />
ufvjcfdfk vflyt,ib yfthst,bc cf[bs fhct,ekb ujubhlb<br />
(CaSO , FeS lf c[df ) yfobkj,hbd ufhlfbmvyt,f hrbybc cekablfl<br />
4 2<br />
_ FeS= hjvtkbw rfhufl b[cyt,f se/ib\<br />
fqlutybkb s[tdflb hrbyf xfvjtlbyt,f mdtdbs lf ufdfhdfht,ek<br />
rjmcsfy lf yf[ibh,flbc (^^) jmcblsfy it[t,bs ofhvjmvybc<br />
hrbybc rfh,blc (wtvtynbnc)|<br />
3Fe + C �� Fe C; 3<br />
3Fe + 2CO �� Fe C + CO 3 2<br />
ufvlyfhb hrbyf [cybc yf[ibhc= wtvtynbnc= cbkbwbevc= vfyufyevc=<br />
ajcajhc= ujubhlc lf ofhvjmvybc s[tdfl se/c\<br />
vflfyb 'jdtksdbc itbwfdc rf;vbofcf lf c[df jmcblt,bc itvwdtk<br />
aez mfyt,c\ aezb mfybc vjcfwbkt,kfl ufvjcfdfk vfcfkfib<br />
vlyj,bc (akecbc) cf[bs evfnt,ty .bhbsflfl rbhmdfc\ vfqfk<br />
ntvgthfnehfpt rbhmdf bikt,f|<br />
CaCO �� CaO + CO 3 2<br />
ofhvjmvybkb rfkwbevbc jmcblb ehsbthsmvtlt,c aezb mfybc<br />
itvlutytk ybdsbtht,t,sfy lf ofhvjmvybc fldbkfl kqj,fl yfthst,c<br />
_ oblfc= hjvtkbw vtnobkfl rfkwbevbcf lf vfuybevbc<br />
cbkbrfnt,bcufy itlut,f|<br />
CaO + SiO ��CaSiO ;<br />
2 3<br />
MgCO �� MgO + CO ; MgO + SiO �� MgSiO 3 2 2 3<br />
vfuybevbc= rfkwbevbc lf fkevbybc .ytkkqj,flb lf vluhflb<br />
jmcblt,b ,h.vtlib fh fqlut,f lf fhw ufkqdt,f\ bcbyb thsvfytssfy<br />
ofhvjmvybfy fldbkfl kqj,fl fkevbyfnt,c= cbkbrfnt,c lf<br />
fkevcbkbrfnt,c| CaO . Al O + (CaO)Al O . SiO2 + CaO 2 3 2 3<br />
. SiO + 2<br />
(CaO) SiO \ 2 4<br />
186 187
s[tdflb se/b lf oblf xfvjtlbyt,f mehfib\ fvfcsfy= oblf=<br />
hjujhw eahj vce,emb= uhjdlt,f se/bc ptvjs\ se/cf lf oblfc<br />
eidt,ty c[dflfc[df ljytpt ufykfut,ekb yf[dhtnt,blfy\ ufwbdt-<br />
,bc itvltu oblfc uflffveifdt,ty wtvtynfl\<br />
erfyfcrytk [fyt,ib se/bc ofhvjt,fib lfbythuf fhct,bsb<br />
ufev/j,tct,f= hjvtkbw f[ltyc ,h.vtlbc qevkt,bc ofhvflj,bc<br />
uflblt,fc lf sdbsqbht,ekt,bc itvwbht,fc\ rth.jl= fv;fvfl<br />
mfh[yt,ib ;fyu,flbs ufvlblht,ek ]fthsfy thsfl f[ltyty ,eyt,hbdb<br />
cfodfdb fbhbc (vtsfybc) lfvfnt,fc\ vtsfyb bodbc|<br />
CH 4 + O 2 ��CO 2 + 2H 2 O<br />
vbqt,ekb CO 2 lf o'kbc jhsmkb rjmcsfy ehsbthsmvtlt,bc<br />
itltufl ofhvjmvybc CO-cf lf o'fk,flc= hbc itltuflfw ,h.vtlek<br />
ghjwtcib vtnb fqvlutyb vbbqt,c vjyfobktj,fc\ tc rb sfdbc<br />
v[hbd bodtdc ,h.vtlbc qevtkbc ofhvflj,bc phlfc lf= fvfdt lhjc=<br />
rjmcbc [fh/c 10-20%-bs fvwbht,c\ se/b itbwfdc 99% hrbyfc=<br />
4=5% yf[ibh,flc lf lfyfhxtyb 2=5% fhbc cbkbwbevb= ajcajhb=<br />
vfyufyevb lf ujubhlb\<br />
se hrbybc ityflyj,b 1=7%-pt vtn yf[ibh,flc itbwfdc= se/b<br />
tojlt,f\<br />
se hrbybc ityflyj,b 1=7%-pt yfrkt, yf[ibh,flc itbwfdc=<br />
ajkflb tojlt,f\<br />
se hrbybc ityflyj,b 0=3%-pt yfrkt, yf[ibh,flc itbwfdc=<br />
ztlflb hrbyf tojlt,f\<br />
se/b v'bat lf vc[dhtdflbf= fh bztlt,f lf fh bukbyt,f\ fhxtdty<br />
jhb cf[bc se/c| stshc lf yfwhbcathc\ yfwhbcathb se/b<br />
yf[ibh,flc itbwfdc uhfabnbc cf[bs\ ntmybrfib ufvjb'tyt,f vfymfybc<br />
v.bvt yfobkt,bc= meht,bc lf f\i\ xfvjcfc[vtkfl\ ntmybrfib<br />
hrbybc ityflyj,t,c ifd kbsjyt,c eojlt,ty= [jkj vfs ofhvjt,fc<br />
_ ifd vtnfkehubfc\<br />
stshb se/b yf[ibh,flc evsfdhtcfl wtvtynbnbc (Fe 3 C) cf[bs<br />
itbwfdc\ vstkb stshb se/b b[fh/t,f se/bc ajkflfl uflfveifdt,fpt\<br />
se/bcufy ufyc[dfdt,bs= ajkflb fldbkfl bztlt,f lf bukbyt,f\<br />
cohfab ufwbdt,bcfc vbbqt,f vfufhb ajkflb= [jkj ytkb<br />
ufwbdt,bcfc _ h,bkb\ h,bkb ajkflb fldbkfl veifdlt,f\<br />
ajkflb vbbqt,f se/bc uflfveifdt,bs\ fvbcfsdbc cfzbhjf<br />
se/bcfufy yf[ibh,flbc= cbkbwbevbc= ajcajhbcf lf ujubhlbc<br />
zfh,b hfjltyj,bc vjwbkt,f\ tc vbbqotdf ;fyudbsb htfmwbt,bs\<br />
ufkqj,bk se/ib ;fyu,flbc ufnfht,bc lhjc gbhdtk hbuib b;fyut,f<br />
hrbybc yfobkb= hjvtkbw ofhvjmvybc FeO-c|<br />
2Fe + O 2 �� 2FeO<br />
ofhvjmvybkb hrbybc (^^) jmcblb ufkqj,bk se/ib ;fyufdc<br />
vfyufyevc= cbkbwbevc= ajcajhc lf yf[ibh,flc|<br />
Mn + FeO �� MnO + Fe<br />
Si + 2FeO ��SiO 2 + 2Fe<br />
2P + 5FeO �� P 2 O 5 + 5Fe<br />
C + FeO ��CO + Fe<br />
;fyudbsb htfmwbt,bc lfvsfdht,bc itvltu ufkqj,bkb ityflyj,t,b<br />
itbwfdc hrbybc (^^) jmcblc= hjvkbc fqlutyf fewbkt,tkbf\<br />
ufhlf fvbcf= ajkflbc vbcfqt,fl cfzbhjf yf[ibh,flbc= cbkbwbevbc<br />
lf vfyufyevbc cfzbhj itvwdtkj,fvlt f'dfyf\ fv vbpybs vfc<br />
evfnt,ty athjcbkbwbevc= athjvfyufyevc lf fkevbyc\ hrbybc (^^)<br />
jmcblblfy hrbybc fqlutyf [lt,f vfyufyevbs|<br />
FeO + Mn �� Fe + MnO<br />
fv lhjc vbqt,ekb jmcblt,bs ofhvjbmvyt,f oblf= hjvtkbw<br />
vce,embf lf ufvkqdfkb ajkflbc ptlfgbhpt uhjdlt,f\<br />
se/bc ajkflfl uflfveifdt,bc lhjcfw lblb vybidytkj,f<br />
fmdc ]fthbc ;fyu,flbs ufvlblht,fc fy ]fthbc itwdkfc ;fyu,flbs\<br />
tc bodtdc vjhtfubht ybdsbtht,t,bc rjywtynhfwbbc lf ntvgthfnehbc<br />
ufphlfc= hbc itltuflfw htfmwbt,b eahj cohfafl vbvlbyfhtj,c\<br />
fvfcsfyfdt= ;fyu,flbc ufvj'tyt,bc itvs[dtdfib vbbqt,f<br />
eahj vfqfkb [fhbc[bc ajkflb= hflufy fv lhjc ajkflib uf[cybkb<br />
fpjnbc hfjltyj,f vwbhlt,f\ se ajkflib fpjnbc itvwdt-<br />
188 189
kj,f 0=02% fqotdc= vfiby vfc fhflfvfrvf'jabkt,tkb vtmfybrehb<br />
sdbct,t,b tmyt,f\<br />
sfyfvtlhjdt ntmybrfib ufycfresht,ekb vybidytkj,f tybzt,f<br />
ktubht,ek ajkflc\ fv cf[bc ajkflb itbwfdc t\o\ vfktubht,tk<br />
tktvtynt,c _ mhjvc= ybrtkc= vjkb,ltyc= dfyflbevc= djkahfvc=<br />
vfyufyevc= cgbkty.c= cbkbwbevc lf c[d\ vfktubht,ekb tktvtynt,b<br />
ajkflc tvfnt,f ufycfpqdhekb sdbct,t,bc vbcfybzt,kfl\<br />
vfufkbsfl= mhjv-ybrtkbfyb ajkflb [fcbfslt,f vfqfkb vtmfybrehb<br />
lf fynbrjhjpbekb sdbct,t,bs= v[ehdfkvtltuj,bs\ fctsb<br />
ajkflbcufy vpfllt,f vfymfyt,bc vhfdfkb yfobkb= cfj/f[j ybdst,b<br />
(e;fyufdb rjdpt,b= lfyt,b= xfyukt,b lf c[d\)\ mhjv-dfyflbevbfyb<br />
lf mhjv-vjkb,ltybfyb ajkflb ufvjbhxtdf cbvfuhbsf lf<br />
cbvnrbwbs vfqfkb ntvgthfnehbcf lf oytdbc vbvfhs\ fctsb ajkflbcufy<br />
fvpflt,ty vbkcfltyt,c= sdbsvahbyfdt,bc .hfdt,bcf lf<br />
rjvghtcjht,bc ltnfkt,c\ mhjv-djkahfvbfyb ajkflb ufvjb'tyt,f<br />
vzhtkb bycnhevtynt,bc lfcfvpflt,kfl lf f\i\<br />
sthvekb lfveifdt,bs itb.kt,f ajkflbc itlutybkj,bc itewdktkfl<br />
vbcb sdbct,t,bc itwdkf\ fctsbf ohsj,f lf vjidt,f\<br />
hrbybc abpbrehb sdbct,t,b| hrbyf vjdthw[kbcahj-stshb<br />
athbc= ,pbydfht kbsjybf (cbvrdhbdt _ 7=87 u$cv 3 = lyj,bc ntvgthfnehf<br />
_ 1539 0 C\ uffxybf rfhub gkfcnbrehj,f= lfvfuybnt,bcf<br />
lf ufyvfuybnt,bc rfhub eyfhb= hbc ufvjw ufvjb'tyt,f lbyfvjvfymfyt,bcf<br />
lf tktmnhj.hfdt,bc uekfht,bc lfcfvpflt,kfl\<br />
hrbybc mbvbehb sdbct,t,b| hrbyf vihfk ]fthpt fh b;fyut,f=<br />
ntybfy ]fthpt rb fldbkfl b;fyut,f\ bafht,f hrbybc ]blhjmcblbc<br />
afifhb abamt,bs= hjvtkbw dth bwfdc itvlujvb lf;fyudbcufy|<br />
4Fe + 3O 2 + 6H 2 O �� 4Fe(OH) 3<br />
]fthpt= vfqfk ntvgthfnehfpt hrbybc uf[eht,bcfc ofhvjbmvyt,f<br />
hrbybc [ty/b (Fe 3 O 4 )|<br />
3Fe + 2O 2 �� Fe 3 O 4<br />
700 0 -vlt ufdfhdfht,ekb hrbyf o'kbc jhsmkc ikbc|<br />
3Fe + 4H 2 O �� Fe 3 O 4 + 4H 2<br />
jsf[bc ntvgthfnehfpt hrbyf fh itlbc htfmwbfib vihfk<br />
mkjhsfy= ufw[tkt,bcfc rb tythubekfl vjmvtlt,c vfcsfy|<br />
2Fe + 3Cl 2 �� 2FeCl 3<br />
vfqfk ntvgthfnehfpt hrbyf c[df fhfkbsjyt,sfyfw itlbc<br />
htfmwbfib\ yf[ibh,flsfy ofhvjmvybc rfh,blt,c= ujubhlsfy _<br />
cekablt,c= fpjnsfy _ ybnhblt,c lf f\i\<br />
hrbyf htfmwbfib itlbc vfhbkv;fdfcsfy lf ufypfdt,ek ujubhlv;fdfcsfy=<br />
hbc itltuflfw itcf,fvbcfl vbbqt,f hrbybc (^^)<br />
mkjhblb lf hrbybc (^^) cekafnb|<br />
Fe + 2HCl �� FeCl 2 + H 2<br />
Fe + H 2 SO 4 �� FeSO 4 + H 2<br />
ufyp\<br />
hrbybc (^^) ybnhfnb ofhvjbmvyt,f fuhtsdt ufypfdt,ek<br />
fpjnv;fdfcsfy hrbybc ehsbthsmvtlt,bcfc|<br />
4Fe + 10HNO 3 �� 4Fe(NO 3 ) 2 + NH 4 NO 3 + 3H 2 O<br />
hrbyf ehsbthsvjmvtlt,c w[tk rjywtynhbht,ek fpjnv;fdfcf<br />
lf ujubhlv;fdfcsfy\ fv lhjc ofhvjbmvyt,f hrbybc (^^^)<br />
vfhbkt,b|<br />
Fe + 4HNO 3 �� Fe(NO 3 ) 3 + NO + 2H 2 O<br />
2Fe + 6H 2 SO 4 �� Fe 2 (SO 4 ) 3 + 3SO 2 + 6H 2 O<br />
hrbyf nentt,ib ghfmnbrekfl fh b[cyt,f\<br />
hrbyf f.tdt,c vfcpt yfrkt,fl fmnbeh kbsjyt,c vfsb vfhbkt-<br />
,bc o'fk[cyfht,blfy|<br />
Fe + CuSO 4 �� FeSO 4 + Cu<br />
hrbyf .bhbsflfl ofhvjmvybc jhb hbubc yfthst,c| hrbybc<br />
(^^) lf hrbybc (^^^) yfthst,c|<br />
FeO _ hrbybc (^^) jmcblb<br />
Fe(OH) 2 _ hrbybc (^^) ]blhjmcblb<br />
FeCl 2 , FeSO 4 lf c[d\_ hrbybc (^^) vfhbkt,b<br />
190 191
Fe 2 O 3 _ hrbybc (^^^) jmcblb<br />
Fe(OH) 3 _ hrbybc (^^^) ]blhjmcblb<br />
FeCl 3 , Fe 2 (SO 4 ) 3 lf c[d\_ hrbybc (^^^) vfhbkt,b<br />
ufhlf fvbcf= fhct,j,c hrbybc v;fdf (H 2 FeO 4 )= hjvkbc vfhbkt,c<br />
athfnt,b tojlt,f (hrbybc ;fyudbsb hbw[db +6)\<br />
hrbybc lf,fkb ;fyudbsb hbw[dbc vmjyt yfthst,b [fcbfslt,f<br />
ae.t sdbct,t,bs= evfqktcb lf;fyuekj,bc _ v;fdehbs= [jkj<br />
iefktlehb _ cecnb fvajnthekbs\<br />
hrbybc v;fdf (H 2 FeO 4 ) lf vbcb fy]blhblb (FeO 3 ) wyj,bkb fh<br />
fhbc\ H 2 FeO 4 -bc vfhbkt,b _ athfnt,b rfhub lfv;fyufdt,bf\<br />
hrbybc (^^) jmcblb ifdb athbc a[dybkbf\ vbbqt,f hrbybc (^^^)<br />
jmcblbc CO-sb fqlutybs 560 0 -pt|<br />
Fe 2 O 3 + CO �� 2FeO + CO 2<br />
FeO _ ae.t jmcblbf\ fldbkfl itlbc htfmwbfib v;fdt,sfy<br />
lf ofhvjmvybc hrbybc (^^) vfhbkt,c|<br />
FeO + H 2 SO 4 �� FeSO 4 + H 2 O<br />
FeO + HCl �� FeCl 2 + H 2 O<br />
Fe(OH) 2 _ hrbybc (^^) ]blhjmcblb vbbqt,f stshb yfktmbc<br />
cf[bs hrbybc (^^) vfhbksf [cyfht,pt nenbc vjmvtlt,bs|<br />
FeSO 4 + 2NaOH �� Fe(OH) 2� + Na 2 SO 4<br />
hrbybc (^^) ]blhjmcblb ]fthpt fldbkfl b;fyut,f= hbc ufvjw<br />
bqt,c /th vjvodfyj= itvltu rb vehf-obstk athc hrbybc (^^^)<br />
]blhjmcblbc ofhvjmvybc ufvj|<br />
� 4Fe(OH) 2 + 2H 2 O + O 2 �� 4Fe(OH) 3�<br />
hrbybc (^^) ]blhjmcblb fh b[cyt,f nentt,ib= cfvfubthjl<br />
rfhufl b[cyt,f v;fdt,ib|<br />
Fe(OH) 2 + H 2 SO 4 �� FeSO 4 + 2H 2 O<br />
hrbybc (^^) vfhbkt,b b;fyut,f c[dflfc[df lfv;fyufdt,bc= vfufkbsfl=<br />
gthvfyufyfnbc vjmvtlt,bs= lf ufhlfbmvyt,f hrbybc (^^^)<br />
vfhbkt,fl|<br />
2KMnO 4 + 10FeSO 4 + 8H 2 SO 4 �� 2MnSO 4 + 5Fe 2 (SO 4 ) 3 +<br />
+K 2 SO 4 + 8H 2 O<br />
hrbybc (^^^) yfthst,b<br />
Fe 2 O 3 _ hrbybc (^^^) jmcblb hrbybc yfthst,c ijhbc 'dtkfpt<br />
vluhflbf\ vbbqt,f hrbybc (^^^) ]blhjmcblbc= ybnfhfnbc [Fe(NO 3 ) 3 ]<br />
fy cekafnbc [Fe 2 (SO 4 ) 3 ] ufvjodbs vfqfk ntvgthfnehfpt|<br />
2Fe(OH) 3 �� Fe 2 O 3 + 3H 2 O<br />
Fe 2 (SO 4 ) 3 �� Fe 2 O 3 + 3SO 3<br />
Fe(OH) 3 _ hrbybc (^^^) ]blhjmcblb vbbqt,f hrbybc (^^^) vfhbkt,bc<br />
o'fk[cyfht,pt nentt,bc vjmvtlt,bs|<br />
FeCl 3 + 3KOH �� Fe(OH) 3 + 3KCl<br />
Fe(OH) 3 _ cecnb ae.tf= fmdc cecnfl ufvj[fnekb fvajnthekb<br />
sdbct,t,b\ bc b[cyt,f v;fdt,ib lf .kbthb nentt,bc<br />
[cyfht,ib ufs,j,bs|<br />
2Fe(OH) 3 + 3H 2 SO 4 �� Fe 2 (SO 4 ) 3 + 6H 2 O<br />
Fe(OH) 3 + KOH �� KFeO 2 + 2H 2 O<br />
Fe(OH) 3 -bc yfobkj,hbdb lt]blhfnfwbbs vbbqt,f vtnfhrbyjdfyb<br />
v;fdf [HFeO 2 ]= hjvkbc vfhbkt,c athbnt,b tojlt,f\ vfsb<br />
vbqt,f itb.kt,f vtnfhrbyjdfyb v;fdfc fy Fe 2 O 3 -bc nentt,sfy<br />
itkqj,bs|<br />
Fe 2 O 3 + 2KOH �� 2KFeO 2 + H 2 O<br />
hrbybc (^^^) bjyt,bcfsdbc lfvf[fcbfst,tkbf sdbct,bsb htfmwbf<br />
cbc[kbc 'dbstk vfhbksfy= rfkbevbc athjwbfyblsfy _<br />
K 4 [Fe(CN) 6 ]\ tc vfhbkb [cyfhib lbcjwbhlt,f ufynjkt,bc vb-<br />
[tldbs|<br />
K 4 [Fe(CN) 6 ] �� 4K + + [Fe(CN) 6 ] _4<br />
]tmcfwbfyj athfn bjyt,bc _ [Fe(CN) 6 ] _4 ehsbthsmvtlt,bs<br />
hrbybc (^^^) bjyt,sfy _ Fe +3 ofhvjbmvyt,f vemb keh/b yfktmb _<br />
,thkbybc kf;dfhlb|<br />
4FeCl 3 + 3K 4 [Fe(CN) 6 ] �� Fe 4 [Fe(CN) 6 ] 3� + 12KCl<br />
hrbybc (^^) bjyt,bcsdbc rb lfvf[fcbfst,tkbf sdbct,bsb htfmwbf<br />
cbc[kbc obstk vfhbksfy _ rfkbevbc athbwbfyblsfy= hjvtkbw<br />
[cyfhib ofhvjmvybc itvltu bjyt,c|<br />
K 3 [Fe(CN) 6 ] �� 3K + + [Fe(CN) 6 ] _3<br />
192 193
hrbybc jhve[nbfyb bjyt,bcf lf [Fe(CN) 6 ] _3 bjyt,bc ehsbthsmvtlt,bc<br />
itltufl ofhvjbmvyt,f o'fkib e[cyflb vemb keh/b<br />
athbc yfktmb _ nehy,ekbc keh/b\<br />
3FeSO 4 + 2K 3 [Fe(CN) 6 ] �� Fe 3 [Fe(CN) 6 ] 2� + 3K 2 SO 4<br />
cfvdfktynbfyb hrbybc fqvjvxtybf fvjybevbc hjlfyblb<br />
(NH 4 NCS)\ fv lhjc ofhvjbmvyt,f obstkb athbc hrbybc<br />
hjlfyblb _ Fe(NCS) 3 .<br />
FeCl 3 + 3NH 4 NCS �� Fe(NCS) 3� + 3NH 4 Cl<br />
F<br />
fdjuflhjc hbw[db<br />
fdjuflhjc rfyjyb<br />
fpjnb<br />
fpjnjdfyb fy]blhblb<br />
fpjnjdfyb v;fdf<br />
fpjnbc fy]blhblb<br />
fpjnbc v;fdf<br />
fbhb<br />
utythfnjhbc<br />
vuhudbyfdb<br />
fkvfcb<br />
fkt,fcnhb<br />
fkevbyb<br />
jmcblb<br />
]blhjmcblb<br />
,eyt,hbdb yfthst,b<br />
fkjnhjgbf<br />
fkevbyjsthvbf<br />
fkevbyjcbkbrfnt,b<br />
frevekfnjhb<br />
fvbfrb<br />
fvjybevbc vfhbkt,b<br />
fvjybevbc bjyb<br />
fvjybevbc ]blhjmcblb<br />
fvjajcb<br />
fvajnthj,f<br />
fybjyb<br />
fyjlb<br />
fgfnbnb<br />
fhftktmnhjkbnt,b<br />
fhfjufyekb yfthst,b<br />
fnjvb<br />
fqvlutyb<br />
v;fyufdb<br />
vhfdfktktmnhjybfyb<br />
fut,ekt,f<br />
CFUYJT
L<br />
lfybtk-bfrj,cbc<br />
ufkdfyehb tktvtynb<br />
ltbnthbevb<br />
lbfvjajcb<br />
lbgjkb<br />
lbcgthcbekb cbcntvt,b<br />
lbcjwbfwbf<br />
lbcjwbfwbbc [fhbc[b<br />
lbcjwbfwbbc [fhbc[b lf<br />
vfcpt vjmvtlb afmnjht,b95<br />
rjywtynhfwbf 96<br />
ufv[cytkbc ,eyt,f<br />
uf[cybkb ybdsbtht,bc<br />
96<br />
,eyt,f<br />
96<br />
ntvgthfnehf 96<br />
lbmhjvfnb<br />
176<br />
lbmhjvv;fdf<br />
leqbkbc ntvgthfnehbc<br />
176<br />
fotdf 91<br />
T<br />
t,ekbcjcrjgehb velvbdf<br />
tsbktyb<br />
tktvtynb<br />
tktmnhjyb<br />
tktmnhjkbpb<br />
e[cyflb fyjlb<br />
[cyflb fyjlb<br />
tktmnhjmbvbehb .f,dfsf<br />
vorhbdb<br />
tktmnhjyekb qhe,tkb<br />
tktmnhjmbvbf<br />
tktmnhjefh'jabsj,f<br />
tktmnhjkbnt,b<br />
cecnb<br />
.kbthb<br />
tysfkgbf<br />
tynhjgbf<br />
tythubf<br />
109= 110<br />
118<br />
154<br />
63<br />
87<br />
94<br />
95<br />
91<br />
135<br />
4<br />
42<br />
112<br />
113<br />
114<br />
107<br />
51<br />
107<br />
54<br />
94<br />
96<br />
95<br />
79<br />
80<br />
ibuf<br />
fmnbdfwbbc<br />
/b,cbc<br />
tythutnbrekb iht<br />
tmdbdfktynb<br />
tktvtynbc<br />
rfyjyb<br />
D<br />
dfktynj,f<br />
dfyn-]jabc rfyjyb<br />
P<br />
pjkb<br />
pehve[nb<br />
S<br />
sf,fibhb<br />
sfkbevb<br />
sfyfehb mdfynehb hbw[db<br />
stjhbf<br />
]b,hblbpfwbbc<br />
tktmnhjkbnehb<br />
lbcjwbfwbbc<br />
ghjnjkbnehb<br />
sthvjlbyfvbrf<br />
sb[f<br />
se/b<br />
B<br />
bpjnjgb<br />
bpj,fhb<br />
bpjnjyb<br />
bpjvtnhek-bpjnjgehb<br />
gjntywbfkb<br />
bjlb<br />
bjyb<br />
bjyehb yfvhfdkb<br />
bjybpfwbbc tythubf<br />
78<br />
81<br />
81<br />
66<br />
9<br />
9<br />
10<br />
7= 68<br />
83<br />
87<br />
127<br />
131<br />
133<br />
46<br />
67<br />
94<br />
98<br />
78<br />
139<br />
188<br />
43<br />
44<br />
44<br />
81<br />
162<br />
99<br />
99<br />
54<br />
R<br />
rfsjlb<br />
rfkbevb<br />
lbmhjvfnb<br />
rfh,jyfnb<br />
gthvfyufyfnb<br />
mhjvfnb<br />
rfkwbevb<br />
,eyt,hbdb yfthst,b<br />
jmcblb<br />
]blhjmcblb<br />
rfh,jyfnb<br />
cekafnb<br />
mkjhblb<br />
jhsjajcafnb<br />
rfjkbyb<br />
rfh,blt,b<br />
rfh,jyfn-bjyb<br />
rjheylb<br />
rfhyfkbnb<br />
rfnfkbpb<br />
rfnfkbpfnjhb<br />
rbhmdf<br />
rbhh.t<br />
rfdibhb<br />
/thflj,f<br />
rjdfktynehb<br />
ljyjhekfmwtgnjhekb<br />
vtnfkehb<br />
rtsbkij,bkb kbsjyt,b<br />
rktxrjdcrbc otcb<br />
rhbjcrjgbekb velvbdf<br />
rjhjpbf<br />
K<br />
kf,fhrbc o'fkb<br />
kfysfyjblt,b<br />
kbsbevb<br />
112<br />
122<br />
176<br />
122<br />
182<br />
182<br />
127<br />
127<br />
128<br />
128<br />
128<br />
129<br />
129<br />
154<br />
139<br />
135<br />
138<br />
130<br />
123<br />
84= 85<br />
84<br />
130<br />
128<br />
57<br />
66<br />
64<br />
196 197<br />
64<br />
74<br />
108<br />
49<br />
92<br />
115<br />
167<br />
17<br />
123<br />
kbsjyt,b<br />
rtsbkij,bkb<br />
fhfrtsbkij,bkb<br />
ufhlfvfdfkb<br />
fqvlutyb sdbct,t,b<br />
.f,dfsf vorhbdb<br />
V<br />
vsfdfhb mdfynehb hbw[db<br />
vfcf<br />
fnjvbc<br />
fnjvehb<br />
vjktrekbc<br />
vjkehb<br />
vfcehb hbw[db<br />
vfcbc velvbdj,bc rfyjyb<br />
vfyufyevb<br />
jmcblt,b<br />
v;fdt,b<br />
]blhjmcblb<br />
vfhbkt,b<br />
vfhbkt,b<br />
cfiefkj<br />
v;fdf<br />
ae.t<br />
jhvfub<br />
rjvgktmcehb<br />
lbcjwbfwbf<br />
uhfabrekb<br />
ajhvekt,b<br />
vfhvfhbkj<br />
vtyltkttdbc gthbjlekb<br />
cbcntvf<br />
vbyf<br />
vjkb<br />
vjktrekf<br />
v;fdt,b<br />
[cyflb<br />
e[cyflb<br />
122= 127=<br />
130= 169<br />
108<br />
108<br />
18<br />
102<br />
107<br />
45<br />
6<br />
6<br />
6<br />
6<br />
6<br />
6<br />
8<br />
178<br />
180<br />
182<br />
181<br />
182<br />
33<br />
34<br />
39<br />
39<br />
33<br />
33<br />
97<br />
41<br />
127<br />
16<br />
141<br />
7<br />
3<br />
25<br />
26<br />
27
;fyu,flbfyb<br />
e;fyu,flj<br />
lbcjwbfwbf<br />
vodfdt yfnhb<br />
Y<br />
yfhtdt,b<br />
yf[ibh,flb<br />
,eyt,hbdb yfthst,b<br />
jmcblt,b<br />
v;fdt,b<br />
vfhbkt,b<br />
yfnhbevb<br />
,eyt,bdb yfthst,b<br />
jmcblb<br />
]blhjmcblb<br />
vfhbkt,b<br />
ytbnhbyj<br />
ytbnhfkbpfwbf<br />
yjhvfkj,f<br />
28<br />
28<br />
97<br />
124<br />
5<br />
133<br />
133<br />
136= 137<br />
138<br />
138<br />
122<br />
123<br />
124<br />
124<br />
125<br />
42<br />
38<br />
90<br />
J<br />
jpjyb<br />
155<br />
jpjyehb iht<br />
156<br />
jktevb<br />
159<br />
jh,bnfkb<br />
44<br />
fnjvehb 44<br />
]b,hblekb 70<br />
s-jh,bnfkb 47<br />
p-jh,bnfkb 47<br />
d-jh,bnfkb 49<br />
jhsjcbkbwbevv;fdf 140<br />
jhsjajcafnb 153<br />
jmcblt,b<br />
20<br />
vfhbkofvjvmvytkb 20<br />
vfhbkfhofhvjvmvytkb 20<br />
fvajnthekb 23<br />
v;fdf<br />
23<br />
ae.t<br />
22<br />
jmhj<br />
169<br />
G<br />
gthbjlekj,bc rfyjyb<br />
gthvfyufyfnb<br />
gthmkjhfnb<br />
gjkfhekb ,vf<br />
gjntywbfkb<br />
bpj,fhekb<br />
ghbywbgb<br />
gfekbc<br />
kt-ifntkbtc<br />
:<br />
;fyu,flb<br />
;fyudbc [fhbcpb<br />
;fyudf-fqlutyf<br />
;fyudf fyjlehb<br />
;fyudf-fqlutybc<br />
htfmwbt,bc<br />
51<br />
182<br />
168<br />
63<br />
81<br />
50<br />
89<br />
155<br />
70<br />
102<br />
112= 115<br />
rkfcbabrfwbf 104<br />
H<br />
htfmwbt,bc cbs,ehb<br />
tatmnb<br />
htfmwbt,b<br />
80<br />
rkfcbabrfwbf 13<br />
itthst,bc 13<br />
lfikbc 13<br />
xfyfwdkt,bc 13<br />
vbvjwdkbc 12<br />
;fyudf-fqlutybc 102<br />
ytbnhfkbpfwbbc 38<br />
tupjsthvekb 79<br />
tyljsthvekb 79<br />
itmwtdflb 14<br />
itemwtdflb 15<br />
htfmwbbc cbxmfht 81<br />
hrbyf<br />
184<br />
,eyt,hbdb yfthst,b184<br />
jmcblt,b 192<br />
]blhjmcblt,b 192= 193<br />
rjvgktmcehb<br />
vfhbkt,b<br />
ityflyj,t,b<br />
hjlfyblt,b<br />
C<br />
cb[bcnt<br />
cfthsj<br />
lhjt,bsb<br />
velvbdb<br />
cbkbwbevbc v;fdf<br />
cbkbwbevbc jmcblb<br />
cbkbrfnt,b<br />
cjlf<br />
rfkwbybht,ekb<br />
rfecnbrehb<br />
rhbcnfkehb<br />
cfcvtkb<br />
cgbyb<br />
cgbkty.b<br />
,eyt,hbdb yfthst,b<br />
jmcblt,b<br />
]blhjmcblt,b<br />
[cyflj,f v;fdt,ib<br />
cekafnt,b<br />
cekabnt,b<br />
cegthajcafnb<br />
N<br />
nent kbsjyt,b<br />
nent vbofkbsjyt,b<br />
A<br />
afpf<br />
lbcgthcbekb<br />
abpbrehb vjdktyt,b<br />
ajkflb<br />
ajcafnb<br />
ajcutyb<br />
ajcajhb<br />
198 199<br />
193<br />
188<br />
149<br />
129<br />
129<br />
130<br />
129<br />
140<br />
139<br />
140<br />
123<br />
124<br />
123<br />
123<br />
45<br />
169<br />
169<br />
171<br />
171= 172<br />
171<br />
160<br />
158<br />
154<br />
122<br />
126<br />
87<br />
87<br />
12<br />
188<br />
153<br />
136<br />
149<br />
fkjnhjgbf<br />
obstkb<br />
stshb<br />
ifdb<br />
jmcblt,b<br />
v;fdt,b<br />
vfhbkt,b<br />
actdlj]fkjutyblt,b<br />
ae.tt,b<br />
[cyflb<br />
e[cyflb<br />
fvajnthekb<br />
tktmnhjkbnehb<br />
lbcjwbfwbf<br />
M<br />
mdfynehb hbw[dt,b<br />
cgbyb<br />
vsfdfhb<br />
sfyfehb<br />
vfuybnehb<br />
mbvbehb tktvtynb<br />
mbvbehb ,vt,b<br />
rjdfktynehb<br />
gjkfhekb<br />
fhfgjkfhekb<br />
bjyehb<br />
ljyjhekfmwtygnjhekb<br />
o'fk,flehb<br />
kbsjyehb<br />
mbvbehb ojyfcojhj,f<br />
mbvbehb ybdsbtht,f<br />
ceasf<br />
yfhtsb<br />
vfhnbdb<br />
hsekb<br />
mbvbehb ,vbc gjkfhj,f<br />
mbvbehb vjdktyt,b<br />
mkjhb<br />
150<br />
150<br />
150<br />
150<br />
151<br />
151= 152= 153<br />
154= 155<br />
148<br />
29<br />
30<br />
30<br />
31<br />
94<br />
44<br />
45<br />
45<br />
46<br />
46<br />
4<br />
54<br />
58<br />
59<br />
61<br />
73<br />
64<br />
76<br />
74<br />
85<br />
5<br />
5<br />
5<br />
5<br />
5<br />
63<br />
12<br />
162
,eyt,hbdb yfthst,b<br />
jmcblt,b<br />
v;fdt,b<br />
vfhbkt,b<br />
mhjvb<br />
jmcblt,b<br />
]blhjmcblt,b<br />
vfhbkt,b<br />
mhjvgbrb<br />
I<br />
itlutybkj,bc velvbdj,bc<br />
rfyjyb 9<br />
ityflyj,t,b<br />
172= 180<br />
W<br />
wtvtynb<br />
wbfyo'fk,flv;fdf<br />
wbfyv;fdf<br />
wbfyblt,b<br />
wbfyfnt,b<br />
{<br />
[cyfht,b<br />
rjywtynhbht,ekb<br />
162<br />
166<br />
167<br />
166= 167<br />
173<br />
175= 176<br />
175<br />
176= 177<br />
177<br />
141<br />
148<br />
148<br />
148<br />
149<br />
O<br />
oytdf<br />
92<br />
jcvjcehb 92<br />
o'fkb<br />
129<br />
cb[bcnt<br />
129<br />
o'fk,flb<br />
118<br />
bpjnjgt,b 118<br />
rfsbjyb<br />
120<br />
fybjyb<br />
120<br />
;fyudbc [fhbc[b 120<br />
gthjmcblb 121<br />
ufvj'tyt,f 122<br />
o'fkufpb<br />
119<br />
o'kbc bjyehb vfxdtyt,tkb 99<br />
89<br />
ufypfdt,ekb<br />
yf/thb<br />
e/thb<br />
vtnyf/thb<br />
fhftktmnhjkbnt,b<br />
ztivfhbnb<br />
vekehj,f<br />
vjkfkj,f<br />
yjhvfkj,f<br />
nbnhb<br />
[cyflj,bc rjtabwbtynb<br />
[cyfht,bc leqbkbc<br />
ntvgthfnehbc fotdf<br />
?<br />
/b,cbc tythubf<br />
}<br />
]fkjutyt,b<br />
]tyhbc rfyjyb<br />
]b,hblbpfwbf<br />
]blhfnt,b<br />
]blhjrfh,jyfnt,b<br />
]blhbl-bjyb<br />
]blhjkbpb<br />
]blhjmcblt,b<br />
[cyflb<br />
e[cyflb<br />
]eylbc otcb<br />
89<br />
90<br />
90<br />
90<br />
93<br />
87<br />
90<br />
90<br />
90<br />
91<br />
88<br />
91<br />
81<br />
161<br />
89<br />
67<br />
88<br />
138<br />
118<br />
100<br />
29<br />
30<br />
30<br />
50<br />
KBNTHFNEHF<br />
1\ rjrjxfidbkb d\= wbywf.t u\= wtw[kf.t s\= pjuflb lf fhfjhufyekb<br />
mbvbbc rehcb\ ^ yfobkb\ ufyfskt,f= s,bkbcb= 1988\<br />
2\ rjrjxfidbkb d\= wbywf.t u\= wtw[kf.t s\= pjuflb lf fhfjhufyekb<br />
mbvbbc rehcb\ ^^ yfobkb\ ufyfskt,f= s,bkbcb= 1998\<br />
3\ obdobdf.t s\ pjuflb mbvbf\ ufyfskt,f\ s,bkbcb= 1992<br />
4\ udfhfvf.t l\ pjuflb (fhfjhufyekb) mbvbbc cf[tkv.qdfytkj\<br />
ufyfskt,f= s,bkbcb 1975\<br />
5\ rfhfgtnbfyb v\= lhfrbyb c\ pjuflb lf fhfjhufyekb mbvbf\ s,bkbcb=<br />
1981<br />
6\ Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия. М., 1981.<br />
7\ Глинка Н.Л. Общая химия. М., 1984.<br />
8\ Красовицкая Е.И. Электронные структуры атомов и химическая<br />
связь. Просвещениа, М., 1972.<br />
9\ Некрасов Б.В. Учебник общей химии. Высшая школа. М., 1984.<br />
10\ Полинг Л. Общая химия. Мир. 1974.<br />
11\ Хомченко Г.П., Цитович И.К. Неорганическая химия. Высшая<br />
школа. М., 1978.<br />
200 201
CFHXTDB<br />
sfdb ^<br />
mbvbbc .bhbsflb wyt,t,b lf rfyjyt,b ...................................................... 3<br />
hfc itbcofdkbc mbvbf ...................................................................... 3<br />
fnjvb lf vjktrekf ........................................................................ 3<br />
mbvbehb tktvtynb ........................................................................... 4<br />
fkjnhjgbf ...................................................................................... 4<br />
yfhtdt,b lf mbvbehb yfthst,b ......................................................... 5<br />
afhlj,bsb fnjvehb lf vjktrekehb vfcf ..................................... 6<br />
vjkb _ ybdsbtht,bc hfjltyj,bc thstekb ..................................... 7<br />
dfktynj,f ....................................................................................... 7<br />
ybdsbtht,bc vfcbc velvbdj,bc rfyjyb ............................................. 8<br />
itlutybkj,bc velvbdj,bc rfyjyb ................................................... 9<br />
trdbdfktynb lf trdbdfktynsf rfyjyb ............................................. 9<br />
fdjuflhjc rfyjyb ............................................................................ 11<br />
abpbrehb lf mbvbehb vjdktyt,b ................................................... 12<br />
mbvbehb htfmwbbc .bhbsflb nbgt,b ............................................... 13<br />
sfdb ^^<br />
l\b\ vtyltkttdbc gthbjlekj,bc rfyjyb lf<br />
tktvtynsf gthbjlekb cbcntvf ............................................................ 16<br />
tktvtynsf gthbjlekj,bc rfyjybc vybidytkj,f ........................... 18<br />
sfdb ^^^<br />
fhfjhufyek yfthssf .bhbsflb rkfct,b ................................................ 20<br />
jmcblt,b ......................................................................................... 20<br />
jmcblt,bc cf[tkojlt,t,b ............................................................. 21<br />
jmcblt,bc vbqt,bc otct,b .............................................................. 22<br />
v;fdf jmcblt,bc mbvbehb sdbct,t,b ................................................ 23<br />
v;fdt,b ............................................................................................ 25<br />
v;fdt,bc cf[tkojlt,f .................................................................... 25<br />
v;fdt,bc vbqt,bc [th[t,b ............................................................... 26<br />
v;fdt,bc mbvbehb sdbct,t,b ............................................................ 27<br />
v;fdt,bc ae.byj,f........................................................................... 28<br />
ae.tt,b .......................................................................................... 29<br />
ae.tt,bc vbqt,bc [th[t,b.............................................................. 30<br />
fvajnthekb ]blhjmcblt,b ........................................................... 31<br />
vfhbkt,b ........................................................................................ 32<br />
vfhbkt,bc cf[tkojlt,t,b ............................................................. 33<br />
vfhbkt,bc vbqt,bc [th[t,b ........................................................... 34<br />
vfhbkt,bc abpbrehb sdbct,t,b ..................................................... 36<br />
vfhbkt,bc mbvbehb sdbct,t,b ........................................................ 36<br />
ytbnhfkbpfwbbc htfmwbf ............................................................... 38<br />
v;fdf lf ae.t vfhbkt,bc uflf'dfyf ................................................. 39<br />
cfiefkj vfhbkt,ib ....................................................................... 39<br />
sfdb ^&<br />
fnjvbc fqyfuj,f ..................................................................................... 42<br />
fnjvsf tktmnhjyekb ufhct,bc fqyfuj,f ...................................... 44<br />
fnjvbc fqyfuj,f lf gthbjlekj,bc rfyjyb ..................................... 51<br />
bjybpfwbbc tythubf= tktmnhjybcflvb cohfadf lf<br />
tktmnhjefh'jabsj,f ................................................................ 54<br />
sfdb &<br />
mbvbehb ,vbc nbgt,b .............................................................................. 57<br />
rjdfktynehb ,vbc ofhvjmvybc<br />
ljyjhek-fmwtgnjhekb vtmfybpvb .............................................. 64<br />
rjdfktynehb ,vbc sdbct,t,b ......................................................... 66<br />
mbvbehb ,vf lf dfktynj,f .............................................................. 68<br />
;fyudbc [fhbc[b............................................................................... 70<br />
bjyehb ,vf ...................................................................................... 73<br />
kbsjyehb ,vf ................................................................................. 74<br />
o'fk,flehb ,vf .............................................................................. 76<br />
sfdb &^<br />
mbvbehb htfmwbt,bc vbvlbyfhtj,bc rfyjypjvbtht,t,b .......................... 78<br />
bpj,fhek-bpjvtnhekb gjntywbfkb\ /b,cbc tythubf ................. 81<br />
mbvbehb htfmwbbc cbxmfht lf vfcpt vjmvtlb afmnjht,b ............... 81<br />
mbvbehb ojyfcojhj,f lf vfcpt vjmvtlb afmnjht,b ...................... 85<br />
sfdb &^^<br />
lbcgthcbekb cbcntvt,b ........................................................................ 87<br />
[cyfht,bc leqbkbc ntvgthfnehbc fotdf\<br />
t,ekbjcrjgbehb velvbdf ........................................................... 91<br />
uf'bydbc ntvgthfnehbc lfotdf\ rhbjcrjgbekb velvbdf ............... 92<br />
jcvjcb lf jcvjcehb oytdf ........................................................... 92<br />
sfdb &^^^<br />
tktmnhjkbnsf [cyfht,b ...................................................................... 94<br />
v;fdt,bc= ae.tt,bc= vfhbkt,bc tktmnhjkbnehb lbcjwbfwbf ...... 97<br />
o'kbc bjyehb vfxdtyt,tkb ............................................................. 99<br />
vfhbksf ]blhjkbpb .................................................................... 100<br />
sfdb ^*<br />
;fyudf-fqlutyf ..................................................................................... 102<br />
;fyudf-fqlutybc htfmwbt,bc ufynjkt,bc itlutyf ........................ 104<br />
;fyudf-fqlutybsb htfmwbt,bc rkfcbabrfwbf ................................ 104<br />
202 203
sfdb *<br />
tktmnhjmbvbf...................................................................................... 107<br />
tktmnhjmbvbehb .f,dfsf vorhbdb ............................................... 107<br />
ufkdfyehb tktvtynb .................................................................... 109<br />
tktmnhjkbpb ............................................................................. 112<br />
tktmnhjkbpb [cyflb fyjlbs ...................................................... 114<br />
tktmnhjmbvbehb rjhjpbf .......................................................... 115<br />
kbsjyt,bc lfwdf rjhjpbbcfufy ................................................... 116<br />
fhfjhufyekb mbvbf ............................................................................... 117<br />
^ /ueabc s tktvtynt,b ........................................................................ 118<br />
o'fk,flb....................................................................................... 118<br />
nent kbsjyt,b (yfnhbevb).......................................................... 122<br />
^^ /ueabc s tktvtynt,b ....................................................................... 126<br />
^^^ /ueabc p-tktvtynt,b ..................................................................... 130<br />
^& /ueabc p_tktvtynt,b .................................................................... 133<br />
yf[ibh,flb .................................................................................... 133<br />
cbkbwbevb .................................................................................... 139<br />
& /ueabc p-tktvtynt,b ...................................................................... 142<br />
fpjnb ........................................................................................... 142<br />
ajcajhb ....................................................................................... 149<br />
&^ /ueabc p-tktvtynt,b .................................................................... 154<br />
;fyu,flb ........................................................................................ 155<br />
ujubhlb ........................................................................................ 156<br />
&^^ /ueabc p-tktvtynt,b ................................................................... 161<br />
mkjho'fk,flb lf vfhbkv;fdf...................................................... 164<br />
mkjhbc ;fyu,flyfthst,b .............................................................. 166<br />
^ /ueabc d-tktvtynt,b ....................................................................... 169<br />
cgbkty.b ....................................................................................... 169<br />
mhjvb ............................................................................................ 173<br />
mhjvbc ;fyu,flyfthst,b ............................................................... 175<br />
&^^ /ueabc d-tktvtynt,b ................................................................... 177<br />
vfyufyevb ....................................................................................... 178<br />
vfyufyevbc jmcblt,b lf ]blhjmcblt,b ......................................... 180<br />
&^^^ /ueabc d-tktvtynt,b .................................................................. 183<br />
hrbyf ............................................................................................. 184<br />
cfuyjt,tkb ........................................................................... 195<br />
kbnthfnehf ........................................................................................ 201<br />
204
ibeWdeba avtorTa mier warmodgenili saxiT<br />
ga<strong>da</strong>eca warmoebas 30.01.2009. xelmowerilia <strong>da</strong>sabeW<strong>da</strong>d<br />
18.02.2009. qaRaldis zoma 60X84 1/16. pirobiTi nabeWdi Tabaxi 12,5.<br />
tiraJi 100 egz.<br />
sagamomcemlo saxli `teqnikuri universiteti~, Tbilisi,<br />
kostavas 77<br />
`basiani~, Tbilisi, marjaniSvilis 5