2008-07

De Binnenvaartkrant 65
26 maart 2008
En passagiersschepen voeren heen en
weer (de joodse exodus via de Donau)
DOOR FRANK ANTONIE VAN ALPHEN
Het is 1939. Na de Anschluss met
Oostenrijk bezetten de nazi’s op
15 maart Praag. Ze worden verwelkomd
door de Tsjechische
kardinaal Pacelli, oftewel Paus
Pius XII. De rooms-katholieke
geestelijke Tiso wordt door Hitler
tot president van het ‘onafhankelijke’
Slowakije benoemd.
Onder monseigneur Tiso beginnen
de hetze en wreedheden tegen
orthodoxen, protestanten,
andersdenkenden. En natuurlijk
tegen de joden.
De Hongaar Nándor Andrásovits
(geboren in 1894), kapitein van
plezierboot de Erzsébet királyné
(Koningin Elizabeth), wordt door
Aron Grünhut, voorzitter van de
joods-orthodoxe gemeente van de
Slowaakse hoofdstad Bratislava benaderd.
Andrásovits en zijn schip
worden door deze rijke koopman
ingehuurd, samen met nog een ander
raderpassagierschip, de Tsaar
Dusan. Om in het nauw gedreven
joden naar de Zwarte Zee te vervoeren.
Daar zal een zeeschip worden
gecharterd, om de 900 vluchtelingen
naar Palestina te brengen, dat
onder het gezag van de Britten
valt.
De Donau is uitermate geschikt
voor een ontsnapping, omdat het
internationaal water is. Met vals
paspoort, een visum (zogenaamd
voor Panama) en 25 kilo bagage
arriveren de eerste joodse ontheemden
aan boord van de Koningin
Elizabeth en de Tsaar Dusan van
kapitein Zalán Petnemázy.
Kapitein Andrásovits en zijn collega
varen door de IJzeren Poort (de Donaugrens
tussen Roemenië in het
noorden en Servië in het zuiden)
richting Roemeens/Bulgaarse wateren
en Zwarte Zee. Aan boord heerst
een bedrukte stemming. De Hongaarse
autoriteiten waren hun welgezind,
wat niet gezegd kan worden
van de regeringen van Roemenië en
Bulgarije. Rampzalig genoeg beginnen
de Engelsen de toegang tot
Palestina te beperken, wegens protesten
van Arabische zijde (in 1939
wonen er rond de rivier de Jordaan
1.200.000 Arabieren en 490.000
joden). Het zijn de Britten die er
voor zorgen dat in augustus 1939
1100 joodse vluchtelingen aan de
Pools-Roemeense grens worden
gearresteerd. In de Zwarte Zee
wacht een vrachtvaarder, de Noemi
Julia op hen. De 1100 vluchtelingen
zullen het schip nooit bereiken.
Wachten en wachten
De Koningin Elizabeth en de Tsaar
Dusan worden door de plaatselijke
autoriteiten gedwongen midstrooms
te gaan liggen, ter hoogte
van het Bulgaarse havenstadje Russe,
in internationale wateren. Onzekere
dagen van honger en dorst
breken aan, bemanning en passagiers
krijgen aanvankelijk geen toestemming
aan land te gaan. Alleen
de kapiteins mogen van boord.
Eerst raakt de voedselvoorraad uitgeput,
dan ook het water. Uitgerekend
van een langszij gekomen
schip met een hakenkruis in de
vlaggenmast, de Frankfurt, wordt
voor 700 kronen vier ton water gekocht.
Op beide vluchtelingenschepen
is een rantsoen van twee glazen
per dag ingesteld, de waterkranen
worden permanent bewaakt.
Twee Duitse officieren komen aan
boord van de Koningin Elizabeth
en vragen naar de bestemming,
maar ondernemen niets. Een grote
opluchting. De Roemenen willen
niks met de joden te maken hebben;
de Bulgaren dreigen na tien
Met het raderpassagiersschip Erzsébet királyné konden de eerste joden via de Donau uit Slowakije vluchten.
dagen van wachten en onzekerheid
beide raderschepen te beschieten
dan wel in beslag te nemen. Dus
wordt er besloten – doelloos – heen
en weer te varen.
Tot overmaat van ramp gaat het nog
stormen ook; huizenhoge golven
slaan over het achterdek. De gezagvoerders
willen omkeren en naar
Bratislava terugvaren. De angst voor
Dachau en Mauthausen slaat toe.
De terugtocht wordt verhinderd
door Aron Grünhut, die zijn pistool
op kapitein Andrásovits richt.
Uiteindelijk worden de Roemenen
overgehaald doorvaart te verlenen.
Met een bedrag van een miljoen lei
welteverstaan, en met als voorwaarde
350 in Roemenië verblijvende
Poolse joden mee te nemen. Het
bedrag is door Grünhut aan wal
georganiseerd bij plaatselijke joodszionistische
groeperingen.
Kapitein Nándor Andrásovits.
76.000 joden ontsnapt
De reis naar de Zwarte Zee kan worden
voortgezet. Maar intussen is de
watervoorraad weer opgeraakt. De
autoriteiten weigeren vers drinkwater
te verstrekken. Bulgaarse zionisten
schieten te hulp. Na 26 dagen
van onzekerheid kan er eindelijk
doorgevaren worden. Bij de Zwarte
Zee gekomen, bij de haven van Sulina,
verlenen de Roemenen wederom
geen toestemming om aan
land te gaan. Op open zee zal moeten
worden ontscheept. Een riskante
onderneming voor twee raderboten
met platte bodem,
waarvan het vlak bij ruw weer gemakkelijk
kan breken.
Met veertig zwangere vrouwen aan
boord van de Koningin Elizabeth
breekt er een vijftien dagen durende
storm los. Dan kan er eindelijk
overgestapt worden op de Noemi
Julia, een vrachtschip dat nog wapens
heeft gesmokkeld tijdens de
Spaanse Burgeroorlog. De vrachter
neemt 1250 (andere bronnen vermelden
1350) vluchtelingen aan
boord – inclusief de 350 Poolse
joden – en vertrekt op 31 augustus
1939 richting Palestina. Aron Grünhut
keert terug naar Bratislava om
meer joden te redden, in plaats van
mee te gaan naar het dan nog relatief
veilige Midden-Oosten. In totaal
weten 76.000 joden via de
Donau te ontsnappen.
Privé-films
Grünhut doet alles om zijn volk te
reden. Zelfs onderhandelen met de
nazi’s en hun bondgenoten. Om
die reden willen de joodse autoriteiten
hem zelfs laten arresteren –
nota bene tijdens een van zijn reddingsacties.
Eenmaal terug in
Bratislava wacht hem een volksgericht;
een veroordeling ontloopt hij
door ontlastende telegrammen uit
Palestina. Want inmiddels is op 17
september de Noemi Julia de havenplaats
Haifa binnengelopen,
met de door Grünhut en kapiteins
Andrásovits en Petnemázy geredde
vluchtelingen. Na aankomst worden
de passagiers door de Britse
autoriteiten gearresteerd, en pas na
een maand weer vrijgelaten.
Aron Grünhut blijft in Europa, zelfs
met de Holocaust in volle gang. In
1943 chartert hij nog een trein om
350 joodse kinderen van Budapest
naar Teheran te brengen. Onderweg
koopt hij de machinisten om en hij
weet de trein richting Palestina te
dirigeren.
Grünhut overlijdt in 1974 in Israël.
Kapitein Nándor Andrásovits wordt
in 1948 door de communistische
autoriteiten ontslagen. Hij overlijdt
in de koude winter van 1953. Zijn
vrouw en kapitein Zalán Petnemázy
bewaren zijn 8mm-films, waarop
hij de joodse exodus uit Slowakije
richting Zwarte Zee heeft vastgelegd.
Als je niet zou weten wat er in
die duistere periode is gebeurd, zou
je bijna denken naar een pleziertochtje
te kijken.
Tien jaar geleden zond de VPRO de
8mm-films van kapitein Nándor
Andrásovits uit. Ze waren verzameld,
gecompileerd en van verhaal
voorzien door de Hongaar Péter
Forgács. Deze regisseur en kunstenaar
ontving vorig jaar de Erasmusprijs
voor zijn besef van “cultuur
en historisch bewustzijn in Europa”.
De foto’s zijn afkomstig uit de 8mm-films die Nándor Andrásovits tijdens de tocht
maakte.
Een Duitse officier komt aan boord, vraagt naar de bestemming, maar onderneemt
niets.