Isang-Sariling-Wika-Filipino

88
Ang Paghahambing nang manga Wikaq sa Pilipinas
“alam” (kahinhinan), “aram” (alam), Pmp “alam” (kagandahanloob), Akl “maqalam,” Cuy
“maqelam” (marunong), Arabe “alamin” (ang uniberso), Tag Seb Hil Bkl S-L Png Pmp Akl
Sbl Cuy Apa Ilt “salamat” (salamat), Tao “salaamat” (kapayapaan; kaligtasan); ginagamit
ding katagang pagbatiq. (Hindiq na ako babanggit nang manga salitang hiram sa Kastilat
Inggles na na:pakaramit karapatdapat na pagqukulan nang masusing pagsasaliksik.)
Higit na lalong na:rarapat na banggitin ay ang manga hiram sa manga
kanugnugbansaq. Sa manga itoy magbibigay ako nang dalawang halimbawaq lamang:
Tag dalamhatiq at tanghaliq. Ang PMP *Dalem (loob; lalim) ay Tag “lalim” (lalim),
Png Nbl “altey,” Pmp “ate,” Ibg “attay,” Mgd “atay, hatay,” Sbl Apa “agtay,” Btk “atey,” Ilt
“agse,” Tao “atay,” “hatey,” “haqti” (atay), Mar “atay” (atay; pusoq), Mal “hati” (atay). Sa
pinaghambinghambing na manga salitaq, ang Mal lamang ang may repleks na dalam at
hati.
Ang Tag dalamhatiq ay binubuoq nang dalawang kostituyenteng *dalam at *hatiq
na walang kahulugan ang isat isat at hindiq ginagamit sa Tag nang nangagqiisa kundi
isang salitang aapatimpantig. Ang Pagkaka:bago nang kahulugan ay ma:ipaliliwanag
nang matandang paniniwalaq na ang katapangan ay nasasa “atay” at walaq sa “puso,” diq
gaya nang pangkaraniwang paniniwalaq. Samakatuwid, kung “may anumang bagay ang
nasasaloob nang atay,” ang lamanloob na ito ay nababagabag at iniiralan nang “matinding
kalungkutan.” Ang –q ay isang pagbabago sa Tag, bunga marahil nang analohiya. (tingnan
ang tanghaliq sa dakong ibabaq.) Ang katumbas nang Tag dalamhatiq sa Mal ay “dukatjita,”
sa Bahasa Indonesia ay “duka,” ngunit ginagamit sa Mal ang dalamhati sa pariralang
“membatja dalamhati” (bumasang pansarili). Sa Mal pa man, ang manga repleks na dalam
at hati na may kahulugan ang bawat isa, ay nagbabago nang kahulugan kung ginagamit na
magkatambal, dalamhati (pansarili), kahalintulad nang dalamhatiq sa Tag na ma:ituturing
na pansarili rin.
Ang tungkol naman sa Tag “tanghaliq”: Seb S-L Akl “tungaq,” Cuy “tengaq”
(sentro), Ibg “tangnga,” Mgd “tungaq” (tanghaliq), Mal “tengah” (gitnaq), PMP *teNah
(gitnaq). Sa PMP ay may dalawang anyoq, doblet, ang may kahulugang “araw (24 na oras
at ang nasa kalawakang nagbibigay nang liwanag at pinaiinugan nang manga planeta),”
at ang manga itoy *waRi at *ha(n)Daw. Ang unay may repleks sa Tao na ginagamit sa
magkatambal na “haarii raaya” (haarii “24 na oras”) (piyesta; kapistahang araw), Mal “hari”
(24 na oras), at ang pangalawa naman ay may repleks sa Tag “qaraw,” Seb Hil S-L Akl
Mgd “adlaw,” Bkl “aldaw” (24 na oras at ang nasa kalawakan) Ilk “aldaw” (24 na oras) (ang
nasa kalawakan ay “init” sa Ilk). Sa Mal ang nasa kalawakan ay “matahari” (lit. mata nang
araw na 24 na oras), Batak “mata-ni-ari,” Bali “mati-n-ai,” Dayak “mata-n-andau”). Ang
pinanghiraman, samakatuwid, nang Tag tanghaliq ay ang Mal “tengah hari” (lit. gitnaq
nang araw), alalaong bagay “tanhaliq.” Ang PMP *teNah “gitnaq” ay walang repleks sa
makabagong Tag bagamat ginamit nina Noceda at Sanlucar (d. 340) ang “tinga” (medio tahel
de oro, que es el peso de cinco reales de plata), na maaaring tanggapin na repleks nang *teNah at
alinsunod sa pagbabago nang manga tunog, ang *e ay naging Tag i at ang *-h ay nakaltas.
Gayon pa man, sa pakahulugan nina Noceda at Sanlucar ay mahirap tanggapin na ang tangnang
tanghaliq sa Tag ay tinga, unay walang matibay na pagbabatayan sa pagbabago nang