Isang-Sariling-Wika-Filipino
Isang Sariling Wikang Filipino Mga Babasahín sa Kasaysayan ng Filipino
- Page 3 and 4: Isang Sariling Wikang Filipino Mga
- Page 5 and 6: v Isang Introduksiyon PAGPAPLANONG
- Page 7 and 8: vii probisyong pangwika pagdatíng
- Page 9 and 10: ix Kalikasán ng mga Wika sa Filipi
- Page 11 and 12: xi ginámit ang q. Ngunit sa mga sa
- Page 13 and 14: III Cecilio Lopez Ang Paghahambing
- Page 15 and 16: Jose Villa Panganiban ANG MODERNISA
- Page 17 and 18: Panganiban 3 Ycao paraluman naming
- Page 19 and 20: Panganiban 5 Sa Diccionario tagalog
- Page 21 and 22: Panganiban 7 Ang mga nagsisipag-ara
- Page 23 and 24: Panganiban 9 at pinanggalíngan ay
- Page 25 and 26: Constantino 11 Upang magtagumpay an
- Page 27 and 28: Constantino 13 (1) Ang Pilipino ang
- Page 29 and 30: Constantino 15 ang bagong wikang pa
- Page 31 and 32: Constantino 17 ang problema ay hind
- Page 33 and 34: Constantino 19 dalawang salitang gi
- Page 35 and 36: Constantino 21 Karakteristik ng Bag
- Page 37 and 38: Constantino 23 Argumento para sa Pi
- Page 39 and 40: Constantino 25 Tagumpay ng Wikang P
- Page 41 and 42: Virgilio S. Almario NASYONALISASYON
- Page 43 and 44: Almario 29 Unahin nating balikán a
- Page 45 and 46: Almario 31 Isang malaking gámit ng
- Page 47 and 48: Almario 33 at editor ng teksbuk. Na
- Page 49 and 50: Almario 35 Samantala, dapat pasigla
- Page 51 and 52: Almario 37 Sa katotohanan, ang umii
<strong>Isang</strong> <strong>Sariling</strong><br />
<strong>Wika</strong>ng <strong>Filipino</strong><br />
Mga Babasahín sa Kasaysayan ng <strong>Filipino</strong>
<strong>Isang</strong> <strong>Sariling</strong> <strong>Wika</strong>ng <strong>Filipino</strong><br />
Mga Babasahín sa Kasaysayan ng <strong>Filipino</strong><br />
KRISCELL LÁRGO LABÓR<br />
Editor<br />
Pambansang Komisyon<br />
para sa Kultura at mga Sining<br />
Komisyon sa <strong>Wika</strong>ng <strong>Filipino</strong><br />
Aklat ng Bayan<br />
Metro Manila<br />
2016
<strong>Isang</strong> <strong>Sariling</strong> <strong>Wika</strong>ng <strong>Filipino</strong><br />
Mga Babasahín sa Kasaysayan ng <strong>Filipino</strong><br />
Karapatang-sipi © 2016 ng introduksiyon ni Kriscell Lárgo Labór, ng mga artikulo nina Dr. Virgilio S.<br />
Almario at Dr. Purificacion G. Delima, ng mga salin nina Minda Blanca Limbo at Kriscell Lárgo Labór.<br />
RESERBADO ANG LAHAT NG KARAPATAN. Walang bahagi ng librong ito ang maaaring sipiin<br />
o gamitin nang walang nakasulat na pahintulot mula sa may-akda at tagapaglathala.<br />
Ang disenyo ng aklat at pabalat ay likha ni Kriscell Lárgo Labór.<br />
Ang larawan sa pabalat ay isang sinaunang gintong hikaw mula sa Silangang Bisaya at itinampok sa eksibit<br />
na Philippine Gold: Treasures of Forgotten Kingdoms. Kinuha ang larawan sa http://media.philstar.com/<br />
images/the-philippine-star/lifestyle/arts-and-culture/20150831/Philippine-Gold-Eastern-Visayas.jpg.<br />
Ang Pambansang Aklatan ng Filipinas CIP Data<br />
Rekomendadong lahok:<br />
<strong>Isang</strong> sariling wikang <strong>Filipino</strong> : mga babasahin<br />
sa kasaysayan ng <strong>Filipino</strong> / Kriscell Largo<br />
Labor, editor. – Maynila : Komisyon sa <strong>Wika</strong>ng<br />
<strong>Filipino</strong> ; Pambansang Komisyon para sa Kultura<br />
at mga Sining, [2016], c2016.<br />
pages ; cm<br />
ISBN 978-971-0197-91-0<br />
1. <strong>Filipino</strong> language – History. 2. <strong>Filipino</strong> language<br />
-- Terms and phrases. 2. <strong>Filipino</strong> language – Grammar.<br />
I. Labor, Kriscell Largo.<br />
499.21109 PL6051 2016 P620160278<br />
Inilathala ng<br />
sa tulong ng grant mula sa<br />
KOMISYON SA WIKANG FILIPINO<br />
2F Gusaling Watson, 1610 Kalye JP Laurel, San Miguel, 1005 Maynila<br />
Tel. 02-733-7260 • 02-736-2525<br />
komisyonsawikangfilipino@gmail.com • www.kwf.gov.ph<br />
PAMBANSANG KOMISYON PARA SA KULTURA AT MGA SINING<br />
633 Kalye Heneral Luna, Intramuros, 1002 Maynila<br />
Tel. 527-2192 to 97 • Fax: 527-2191 to 94<br />
info@ncca.gov.ph • www.ncca.gov.ph<br />
The National Commission for Culture and the Arts (NCCA) is the overall coordination and policymaking<br />
government body that systematizes and streamlines national efforts in promoting culture and the arts. The<br />
NCCA promotes cultural and artistic development: conserves and promotes the nation’s historical and cultural<br />
heritages; ensures the widest dissemination of artistic and cultural products among the greatest number across the<br />
country; preserves and integrates traditional culture and its various expressions as dynamic part of the national<br />
cultural mainstream; and ensures that standards of excellence are pursued in programs and activities. The NCCA<br />
administers the National Endowment Fund for Culture and the Arts (NEFCA).
v<br />
<strong>Isang</strong> Introduksiyon<br />
PAGPAPLANONG WIKA SA<br />
PANAHON NG SIGWA<br />
SAKLAW NG KATIPUNANG ito ang ilang pilîng artikulong pangwika ng hulíng<br />
tatlong dekada at may layuning magtanghal ng sitwasyong pangwika ng Filipinas sa<br />
nabanggit na mga panahon. Pinilì ang mga artikulo batay sa ambag nitó sa diskurso ng<br />
pambansang wika, bukod pa sa mula ito sa mga nangungunang tagapagsúlong at kritiko<br />
ng wika. Hinati sa tatlong bahagi ang mga artikulo at isinunod sa tema: (1) teorya; (2)<br />
institusyon; at (3) kalikasán ng wika. Sa teorya, matutunghayan ang mga makrong pagtingin<br />
sa pambansang wika gámit ang konseptong panlingguwistika gaya ng “modernisasyon.”<br />
Hábang ang institusyon ay nagpokus sa gampanin ng dáting Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa<br />
(na ngayon ay Komisyon sa <strong>Wika</strong>ng <strong>Filipino</strong>) bílang natatanging ahensiyang pangwika ng<br />
bansa sa pagpapaunlad ng pambansang wika alinsunod sa diwa ng tadhanang pangwika ng<br />
Konstitusyon. Ang kalikasán ng wika ay mga artikulong matalik na nagsuri sa katangian<br />
hindi lámang ng wikang pambansa, kundi maging ang paghahambing nitó sa mga<br />
katutubong wika ng bansa, tungo sa isang lunggating armonisasyon ng mga katutubong<br />
wika at ng wikang pambansa ng Filipinas.<br />
Pangunahing diwa ng mga artikulo ang pagpaplanong wika—isang bagong<br />
konseptong sabay na yumabong sa disiplina ng sosyolingguwistika noong 1960s. Si Einar<br />
Haugen ang isa sa mga unang tumalakay sa konsepto at proseso ng pagpaplanong wika<br />
at pinakahulugan niya itong: “Language change by conscious deliberation.” Sa isang bandá,<br />
nangangahulugan ito ng isang pagpupunyagi ng mga gumagámit ng wika na patnubayan<br />
ang pag-unlad ng wika túngo sa isang pagbabagong angkop sa tradisyon at sa kasalukuyan<br />
at pleksible’t tumutugon din sa mga inaasahang pagbabago sa hinaharap. Ang bagay ding<br />
ito ay nangangahulugang may tagapagsúlong at tagapagpatupad ng pagbabago. May<br />
tradisyon at may pagbabago. May pagpapasiya at may pagtitimbang. May nananaig at may<br />
nawawaglit. Kung kayâ itinatanong sa pagpaplanong wika kung sino ang tagapagbago, ano<br />
ang binabago, bakit at kailan binabago, at paano binabago ang wika.<br />
May mga iskolar na duda sa isinusúlong ng pagpaplanong wika. Batayang tanong<br />
pa rin kung napaplano nga ba ng tao ang wika. Sa kaso ng makapangyarihang mga wika sa<br />
Europa—gaya ng French at German—ang matagal na tradisyon at kasaysayan na diumano
vi<br />
ang nagtakda ng estandardisasyon at modernisasyon ng mga ito. Sang-ayon pa dito,<br />
hindi naman talaga kailangan ang tao upang pumagitna at magtakda sa mga nagaganap<br />
na pagbabago. <strong>Isang</strong> simplipikasyon ang gayong pagtanaw at nagsasantabi sa dinamika<br />
ng indibidwal na gumagámit ng wika at ng institusyon at lipunang nagpapakahulugan<br />
sa wikang iyon. Ang pagsasantabing ito ang nais na punan ng disiplina ng pagpaplanong<br />
wika. Bukod pa sa katotohanang ang panahon ng 1960s ay panahon ng deskolonisasyon<br />
at pagsílang ng mga bagong estado, ng Cold War, at ng pag-usbong ng tataguriang Third<br />
World o ang mga maliliit na bansang hindi tahasang umalyado sa ideolohiyang isinusúlong<br />
ng First World (Estados Unidos at Kanlurang Europa) at ng Second World (Soviet Union<br />
at China). Ang pangyayaring ito ay magbubunsod ng pagsasarili at pagbuo ng konstitusyon<br />
at identidad ng mga bansang ito—kasáma ang pagdeklara ng kaniláng wikang pambansa<br />
at wikang opisyal. Sa gayon, naging patnubay ng mga estado ang pagpaplanong wika para<br />
sa kaganapan ng kani-kaniláng wikang pambansa at wikang opisyal. Ang diwang ito ang<br />
iimpluwensiya din sa sitwasyong pangwika sa papadevelop na bansang gaya ng Filipinas.<br />
Sa Filipinas, panahon din ito ng mga sigwa para sa wikang pambansa. Sa proseso<br />
ng pagbuo ng tadhanang pangwika ng 1935 Konstitusyon ay nagsagawa ng mga pagdinig<br />
sa publiko at mga pag-aaral ang lupong pangwika ng 1934 Kumbensiyong Konstitusyonal.<br />
Iminungkahi ng lupon na pagtibayin ng Kumbensiyon ang probisyong pangwika na<br />
magdedeklarang ang wikang pambansa ay ibabatay sa isang katutubong wika. Binuo naman<br />
ang isang National Language Institute (NLI) noong 13 Disyembre 1936 sa pamamagitan<br />
ng Batas Komonwelt Blg. 184. Nagsumite ito pagkaraan ng rekomendasyong ibatay ang<br />
wikang pambansa sa wikang Tagalog. Pinagtibay ni dáting Pangulong Manuel Quezon<br />
ang nabanggit na rekomendasyon sa pamamagitan ng Atas Tagapagpaganap Blg. 134<br />
noong 30 Disyembre 1937. Naging masigla ang pagsúlong ng isang <strong>Wika</strong>ng Pambansa<br />
batay sa Tagalog noong 1940s hanggang 1950s—nailathala ang ortograpiya, gramatika, at<br />
diksiyonaryo para sa wikang ito. Sa bisà ng atas pangkagawaran noong 13 Agosto 1959 ni<br />
Kalihim Jose E. Romero ay tinawag na “Pilipino” ang wikang pambansa.<br />
Gayunman, nayanig ang wikang “Pilipino” nang ihain ni Kongresista Inocencio<br />
Ferrer ng Negros ang isang kaso laban sa pinalalaganap na wika ng NLI at ibá pang ahensiya<br />
ng pamahalaan noong 8 Pebrero 1963 sa Court of First Instance ng Maynila. Ipinawalangbisà<br />
ng Court of First Instance, Korte sa Apelasyon, at Korte Suprema ang kaso subalit<br />
naging pagkakataón ito upang umani ng batikos ang wikang Pilipino sa mga di-Tagalog<br />
dahil hindi ito ganap na kumakatawan sa kanilá.<br />
Nagkaroon ng ibá’t ibáng panukala para lumikha ng isang wika na higit na<br />
kumakatawan sa diwang pambansa—mula sa mga panukalang agad na maipatutupad<br />
hanggang sa pinakaradikal na hakbang. Panahon din ito ng pag-usbong ng mga organisasyong<br />
pangwika gaya ng Modernizing the Language Approach Movement (MOLAM) noong<br />
1968 at Linguistics Society of the Philippines (LSP) noong 1969. Sa pangalan pa lámang<br />
ng mga organisasyon na ito ay mahihinuha nang isinusúlong nilá ang isang lingguwistiko’t<br />
“obhetibong” pagdulog sa usaping pangwika sa bansa kompara sa di-siyentipiko't bataysa-pakiwaring<br />
pagdulog ng Surian. Ang lahat ng ito ay naglundo sa isang “alanganing”
vii<br />
probisyong pangwika pagdatíng ng 1973 Konstitusyon, na unti-unting nagsasantabi sa<br />
wikang “Pilipino” upang bigyang-daan ang isang “<strong>Filipino</strong>”:<br />
2. The National Assembly shall take steps towards the development and formal<br />
adoption of a common national language to be known as <strong>Filipino</strong>.<br />
3. Until otherwise provided by law, English and Pilipino shall be the official languages.<br />
Pagkaraan pa, sa probisyong pangwika ng 1987 Konstitusyon, ganap nang binura<br />
ang “Pilipino” at iniluklok ang isang wikang “<strong>Filipino</strong>” na payayamanin at pauunlarin batay<br />
sa mga katutubong wika sa Filipinas.<br />
Pagpaplanong <strong>Wika</strong> at Modernisasyon<br />
Sa lumaking tungkuling pangwika at sa lubhang politikal na kalikasán ng usapin, bumaling<br />
ang mga eksperto sa bansa sa lingguwistika at pagpaplanong wika upang “obhetibong”<br />
lutasin ang mga dambuhalang sigalot. Naging sigaw ng mga iskolar ang “modernisasyon”<br />
at “pagpaplanong wika.” Hinggil sa una—ang modernisasyon—ipinanukala ni Jose Villa<br />
Panganiban ang isang “pagsasaanyong makabago” hábang isang “universal approach” ang<br />
nais ni Dr. Ernesto Constantino. Si Panganiban, na patnugot ng Diksyunaryo-Tesauro Ingles-<br />
Pilipino (1972), ay naghambing ng mga ortograpiya mula noong panahon ng pananakop ng<br />
mga Español hanggang sa 1970s. Dagdag pa, ginawan niya ng pagyuyugto ang wika batay<br />
sa ortograpiya nitó—makaluma hanggang makabago.<br />
Si Constantino, isa sa mga tagapagtatag ng LSP, ay nagpanukala naman ng isang<br />
modernisasyon ng wika batay sa language universals approach. Ang panimulang pormal<br />
na pag-aaral sa language universals ay ginanap sa Conference on Language Universals<br />
sa Gould House, Dobbs Ferry, New York noong 13-15 Abril 1961, at nag-ugat sa mas<br />
maagang kolaborasyon ng kaniláng Social Science Research Council Committee noong<br />
1958-1959. Pinangunahan nina Joseph H. Greenberg, James J. Jenkins, at Charles E.<br />
Osgood ang pagsulat ng isang memorandum na pumapaksa ng unibersalidad sa wika at<br />
magsisilbing batayang teoretiko para sa imbestigasyon ng bagong larang na ito at para sa<br />
pagpaplano na rin sa kumperensiya. Ang ulat naman ng kumperensiya ay isinaaklat bílang<br />
Universals of Language (1961) sa patnugot ni Greenberg. Ayon kay Greenberg, ang language<br />
universals ay “buod ng mga karakteristik o tendensiyang pinagsasaluhan ng lahat ng tao.” Sa<br />
madalîng sabi, ang language universals ay ang pagtuklas sa mga katangiang pare-parehong<br />
matatagpuan sa mga wika. Kaugnay din ito ng paniwalang nagmula sa iisang matanda't<br />
sinaunang wika ang lahat ng umiiral na mga sa mundo ngayon.<br />
Kikilalanin ni Constantino si Dr. Cecilio Lopez bílang unang tagapagsúlong ng<br />
language universals sa Filipinas. Ang language universals na isinusúlong sa Filipinas ay<br />
isang paraang maláy sa pagiging multilingguwal ng bansa, na:<br />
[N]aglalayong dumebelop ng isang wikang pambansa para sa Pilipinas<br />
batay hindi sa isang wika kundi sa maraming wika. Layunin ng paraang ito na
viii<br />
debelopin ang wikang pambansang ito sa pamamagitan ng paggamit unanguna<br />
sa mga pangkalahatan o unibersal na mga sangkap at anyo ng mga wika at<br />
dayalek ng Pilipinas. Ang posibilidad ng pagdebelop ng isang wika sa paraang<br />
ito ay isa sa mga pangunahing layunin at resulta ng mga reserts namin sa UP<br />
tungkol sa pang-ilalim (“deep”) at pang-ibabaw (“surface”) na pagkakapareho at<br />
pagkakaiba ng mga wika at dayalek sa Pilipinas. (Amin ang diin.)<br />
Tatlong dekada pagkaraan, isa pa ring suliranin ang modernisasyon ng wika.<br />
Idadagdag pa dito ni Pambansang Alagad ng Sining at KWF Tagapangulo Virgilio S.<br />
Almario ang tungkulin ng “nasyonalisasyon” ng wikang <strong>Filipino</strong> na pagpapayaman ng<br />
wikang ito sa pamamagitan ng mga katutubong wika ng Filipinas at sa pagpapatanggap sa<br />
wikang pambansa sa mga pook na di-Tagalog. Ang hulíng aspekto—ang pagpapatanggap—<br />
ay isang aspektong madalas na nawawaglit ng agham ng lingguwistika at siya namang isang<br />
mahalagang tuon ng pagpaplanong wika. Nakapaloob dito ang ideang nagiging lehitimong<br />
wikang pambansa at wikang opisyal ang isang wika kapag kinikilála nga itong gayon ng<br />
taumbayan. At tatlong dekada pagkaraang ideklara ang wikang “<strong>Filipino</strong>” bílang wikang<br />
pambansa at wikang opisyal ng Filipinas, nananatíling suliranin ang pagtanggap sa wikang<br />
ito.<br />
Hinggil naman sa pagpaplanong wika, na tatalakayin sa ikalawang bahagi ng aklat,<br />
sinuri ang gampanin ng dáting Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa (na magiging Komisyon<br />
sa <strong>Wika</strong>ng <strong>Filipino</strong> sa taóng 1991) bílang tagabuo at tagapagpatupad ng mga planong<br />
pangwika sa bansa. Mahihiwatigan sa mga artikulo nina Atty. Ponciano BP Pineda, Dr.<br />
Bonifacio Sibayan, at Dr. Andrew Gonzalez ang suliraning institusyonal ng SWP bílang<br />
tagapagpatupad ng mga programang pangwika sa Filipinas. Nagkakasundo ang lahat na<br />
kailangang pangunahan ng SWP ang pagpapatupad at pagsubaybay sa kultibasyon ng<br />
isang wikang panlahat at ang pagsulat ng mga aklat sa bawat larang ng karunungan sa<br />
lahat ng antas ng edukasyon. Gayunman, nagkakaisa din ang lahat na hindi ito ganap na<br />
nagagampanan ng SWP hindi lámang dahil sa suliranin sa pondo at moralidad (“hindi<br />
binibigyan ang Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa (SWP) ng ganap na suportang moral at<br />
pagganyak na kailangan nitó. Sa maraming pagkakataón, ang natatanggap nitó ay insulto<br />
at kabiguan sanhi ng makasariling motibo, kamangmangan, at balighong hálagáhan at<br />
prehuwisyo”) kundi maging ang pagdududa sa estadong legal nitó dahil sa nagbago ding<br />
probisyong pangwika ng Konstitusyon pagdatíng ng 1987.<br />
Sa bandáng dulo ng ikalawang yugto, muling ididiin ni Almario ang tungkulin ng<br />
Komisyon sa <strong>Wika</strong>ng <strong>Filipino</strong> (KWF) sa gitna ng suliraning moral at legal ng ahensiya dulot<br />
ng mga kapabayaan ng mga pinunò nitó sa hulíng dalawang dekada. Hinimay ang mga<br />
programa at proyekto ng KWF mula 2013 hanggang 2015 na mahigpit na pinapatnubayan<br />
ng isang malinaw na bisyon, misyon, at plano para sa wika. Sa pamamagitan ng artikulong<br />
ito ay matutunghayan ang halaga ng pagpaplanong wika. Dumaratíng ang panahong<br />
yayanigin at paguguhuin ang mga naitatag na kaayusan ng isang wika. At ang pagyanig at<br />
pagguhong ito ay lumalampas sa hanggahan ng wika—kung hindi matutugunan, magiging<br />
banta ito sa lehitimidad ng Estadong kinakatawan ng wikang ito at magiging panganib sa<br />
soberaniyang pambansa.
ix<br />
Kalikasán ng mga <strong>Wika</strong> sa Filipinas<br />
Kung ang usapin ng pagpapatupad ng mga planong pangwika ay tíla naburo dahil sa<br />
kalikasán nitóng lubhang politikal (gaya ng inilarawang gampanin ng SWP), masigla<br />
namang naisúlong ang diskurso sa pagbuo at pagpapatanggap ng isang wikang pambansa<br />
batay sa mga pinaghalong wika sa Filipinas dahil sa mga saliksik panlingguwistika na<br />
naghambing sa mga katutubong wika at sa noon ay wikang Pilipino. Ilan sa mga saliksik na<br />
ito ang nakasáma sa aklat na ito gaya ng mga artikulo nina Dr. Cecilio Lopez, Dr. Alfonso<br />
O. Santiago, Fermina G. Gatal, Vito C. Santos, at Dr. Purificacion G. Delima.<br />
Sa kaniyang paghahambing ng mga pangunahing katutubong wika sa bansa, nakíta<br />
ni Lopez na magkakapareho ang mga ito (alalahanin ang isinusúlong ng language universals<br />
approach na tinalakay sa unahan):<br />
May mga salitâng ang mga tunog at kahulugan ay magkatulad na magkatulad,<br />
mayroon namang nagkakaibá nang bahagya ang mga tunog ngunit ang<br />
kahulugan ay magkatulad rin o naiibá kayâ nang bahagya, at mayroong<br />
nagkakaibá ang mga tunog at kahulugan. At kung hindi rin lámang namagitan<br />
ang ibáng impluwensiya, gaya ng mga salitâng hiram, tabu, o analohiya kayâ,<br />
ang mga salitâng pinaghahambing ay itinuturing na kognet at ang pinagmulang<br />
anyong proto ng mga ito’y maaaring balangkasin. (Amin ang pagsasaayos ng<br />
ortograpiya upang madalîng mabása sa siping ito.)<br />
Gayong lagom din ang mga inihain nina Santiago, Gatal, at Santos sa kani-kaniláng<br />
artikulo. Dahil may impit ang karamihan sa mga katutubong wika ng Filipinas, iminungkahi<br />
ni Santiago na maituro ang katangiang ito sa wikang pambansa at maiugnay sa mga<br />
katutubong wika upang mabisàng matutuhan ang wikang pambansa bílang pangalawang<br />
wika. Para din kina Santiago at Gatal, mahalagang maging sensitibo ang guro sa katutubong<br />
wika ng pook (“Lalong magiging mabisà ang pagtuturo ng Plipino kung isaalang-alang ng<br />
guro ng unang wika o wikang kinagisnan ng mga mag-aaral, kung ang kaniyang gagawing<br />
pagtuturo ay batay sa kinalabasan ng pahambing na pagsusuri sa dalawang wika—wika ng<br />
pook at ng Pilipino”).<br />
Ipinaaalala naman ni Santos ang pagtingin sa mga panlapi upang higit na<br />
maunawaan ang isang wika—sa kaso ng kaniyang artikulo ay ang panlapi ng wikang<br />
Tagalog (“[P]inagsikapan naming maipakilála na sa Tagalog ay mayroon táyong mga patay<br />
at buháy na gitlaping hindi pa nangakilála, na kung muling bubuhayin at gagamítin, ay<br />
malaki ang maitutulong sa pagpapayaman ng ating wika”). <strong>Isang</strong> magandang paalala ito sa<br />
pagpupunyagi para sa isang komprehensibong saliksik at paghahambing sa mga panlaping<br />
ginagámit sa ibá’t ibáng katutubong wika sa Filipinas túngo sa pagbubuo ng isang funsiyonal<br />
na Gramatikang <strong>Filipino</strong>.<br />
Tatlong dekada pagkaraan, katulad na paliwanag din ang ilalatag ni Delima sa<br />
pag-aaral ng paggámit ng <strong>Filipino</strong> sa sampung lungsod na highly-urbanized at tinaguriang<br />
linguistically diversed dahil “may mataas na pagkakaibá-ibá ang kultura.” Nakítang ang
x<br />
<strong>Filipino</strong> bílang Ikalawang <strong>Wika</strong> at lingua franca, ay pinayayaman na ng ibá pang katutubong<br />
wika sa bansa. Ang <strong>Filipino</strong> ay nagtataglay na ng mga katangian ng mga wikang di-Tagalog.<br />
Umalpas na ang <strong>Filipino</strong> sa sumpa ng purismo. Salamin din ang pag-aaral sa nagbagong<br />
aktitud at pananaw pangwika ng KWF na bukás at yumayakap sa mga ambag ng ibá’t ibáng<br />
wikang katutubo sa bansa.<br />
Ilang Talâ sa Editing<br />
Sa pangkalahatan, isinunod ang mga artikulo sa ipinatutupad na Ortograpiyang Pambansa<br />
(2013) ng KWF, maliban sa mga artikulo nina Ernesto Constantino at Cecilio Lopez.<br />
Sa “Ang Paghahambing nang manga wikaq sa Pilipinas,” hindi binago ang pagbaybay<br />
ni Lopez, na tinawag niyang “transkripsiyong ponemika” upang mapanatíli ang diwa ng<br />
eksperimentong ortograpiko na isinagawa ng isa sa mga tagapagtatag ng lingguwistika<br />
sa bansa. Ang transkripsiyong ponetiko ay isang biswal na representasyon ng tunog ng<br />
pagsasalitâ. Karaniwang uri ng transkripsiyong ponetiko ay gumagámit ng alpabetong<br />
ponetiko gaya sa International Phonetic Alphabet (IPA). Sinasabing ang transkripsiyong<br />
ponetiko ay tumutugon sa pagkakaibá-ibá ng mga ortograpiya sa mundo at isang paraan ng<br />
estandardisadong pagdulog sa pagrerekord ng bigkas ng mga salitâ sa buong mundo.<br />
Gayunman, may problema din sa ipinapangakong estandardisasyon ng IPA.<br />
Pangunahing halimbawa ang representasyon ng impit na tunog o glottal stop. Sa kaso ni<br />
Lopez, ginamítan niya ito ng letrang q at itinuturing na konsonante o katinig (alalahaning<br />
ang letrang q ay wala pa sa ipinatutupad na abakada noong panahon ni Lopez kayâ<br />
maaaring hindi niya ito itinuring na sagwil o makalilito sa alpabeto). Hindi susundan ng<br />
mga lingguwistikong gaya nina Santiago at Gatal ang letrang q at sa halip ay gumámit silá<br />
ng apostrope (’) bílang simbolo ng impit. Sa kabilâng bandá, ibá-ibá ang representasyong<br />
ponetiko ng impit sa mga wika sa mundo. Karaniwan ang apostrope at ang karakter na ʔ ng<br />
(א) IPA. Minsan ito ay baligtad na apostrope (‘), doble apostrope (“), letrang k, letrang aleph<br />
ng Hebrew, at letrang palochka (Ӏ) sa mga wikang Caucasian.<br />
Mababása sa pasubali ni Lopez ang gabay sa pagbása ng kaniyang ipinatupad na<br />
ortograpiya. Narito naman ang bersiyon ng isinaayos na ortograpiya ng kaniyang pasubali:<br />
Sa pag-aaral na ito’y gumámit ako ng pagbabago sa pagsulat na naiibá sa<br />
pinagkaugalian; ang mga ito’y maaaring maging paksain ng isang pagpapalitangkuro.<br />
Mga halimbawa. Ang manga at nang ay isinulat ko nang buo; ang y<br />
(pinaikling ay) at t (pinaikling at) ay isinulat kong kakabit ng sinusundang salita,<br />
gaya baga ng nang (pinaikling na). Ang q (“glottal stop”) ay siyá kong ipinalit sa<br />
tuldik na paiwa sapagkat ang glottal stop ay isang K at hindi isang uri ng diin.<br />
Ginamit ko ang q sa hulihán lámang ng salitâ at hindi sa unahán o kalagitnaan<br />
nitó maliban kung kapalit ng pinagkaugaliang gitling, halimbawa sa pagsulat<br />
nang salitâng may unlaping nagtatapos sa –g at sinusundan ng salitâng-ugat<br />
na sa pagsulat ay nagsasapol sa B. Sa inuulit o magkatambal na salitâ ay hindi ko
xi<br />
ginámit ang q. Ngunit sa mga salitâng pinaghahambing dito, sa ponolohiya…<br />
ginámit ko ang q sa unahán, kalagitnaan, at hulihán sapagkat sa mga salitâng<br />
ito’y pinaghahambing ang bawat tunog sa tunog sa ibá’t ibáng wika, at ang q ay<br />
dapat isaalang-alang na gaya din ng ibáng K. Hindi ako gumámit ng tuldik (na<br />
maaaring pagmulan ng mga kamalian sa paglilimbag). Ginámit ko ang tutuldok<br />
(:) sa mga pantig na may likás na haba ang bigkas gayundin sa mga unlaping<br />
may ganito ring angking bigkas upang mailagan ang hidwang pakahulugan…<br />
bagama’t itoy hindi ko sinunod sa inuulit na pantig sa pangkasalukuyan at<br />
panghinaharap na panahon ng mga pandiwa. (Amin ang pagsasaayos ng<br />
ortograpiya.)<br />
Hindi ganap na sinunod ni Constantino ang transkripsiyong ponetiko ni Lopez,<br />
kahit pa kapuwa mga pangunahing tagapagsúlong ng lingguwistika ang dalawa. Tanging<br />
nasunod ang pagkakabit ng y (pinaikling ay) at pagkakabit ng t (pinaikling at) sa sinusundang<br />
salitâ, halimbawa “hanggat,” “kayat.”<br />
Hindi naman binago ang mga isinagawang reispeling ni Constantino sa kaniyang<br />
mga artikulo, halimbawa “madiskas,” “mag-adap,” “present,” “ipropos,” “prestijus,” “palisi,” at<br />
ibá pa. Ang reispeling ng mga salitâng Ingles tungo sa palabaybayang <strong>Filipino</strong> ay naging<br />
tugon ni Constantino sa purismo ng wikang Pilipino na pilit diumanong tinatakdaan ng<br />
katumbas sa Tagalog ang mga salitâng banyaga.<br />
Pinanatíli ang tawag na “Pilipino” para sa wika sa mga artikulong nabibílang sa<br />
isang panahong “Pilipino” pa ang itinatadhanang wikang pambansa ng Konstitusyon<br />
(1960s hanggang 1985). Makikíta namang “<strong>Filipino</strong>” na ito sa artikulong isinulat sa<br />
panahon ng 1987 hanggang sa kasalukuyan upang itugma ito sa tadhanang pangwika ng<br />
1987 Konstitusyon na kumikilála sa isang “<strong>Filipino</strong>” bílang wikang pambansa.<br />
KRISCELL LÁRGO LABÓR
NILALAMAN<br />
I<br />
Jose Villa Panganiban<br />
Ang Modernisasyon ng <strong>Isang</strong> <strong>Wika</strong><br />
Ernesto Constantino<br />
Ang Hinaharap ng <strong>Wika</strong>ng Pilipino<br />
Ernesto Constantino<br />
Ang Pilipino bilang <strong>Wika</strong>ng Panturo<br />
Ernesto Constantino<br />
Ang “Universal Approach” at ang <strong>Wika</strong>ng Pambansa ng Pilipinas<br />
Virgilio S. Almario, National Artist<br />
Nasyonalisasyon at Modernisasyon ng <strong>Filipino</strong><br />
1<br />
10<br />
12<br />
14<br />
27<br />
II<br />
Ponciano B.P. Pineda<br />
Pagdevelop ng <strong>Wika</strong> at Edukasyong Pangwika<br />
Ponciano B.P. Pineda<br />
Pagpaplano ng <strong>Wika</strong> ukol sa Pambansang Pagsúlong<br />
Bonifacio P. Sibayan<br />
Pagpaplanong <strong>Wika</strong> at Pagdevelop ng Pilipino<br />
Andrew B. Gonzalez<br />
Ang Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa sa Pagpapaunlad ng<br />
<strong>Wika</strong>ng Pambansa<br />
Virgilio S. Almario, National Artist<br />
Mga Misyon para sa Komisyon sa <strong>Wika</strong>ng <strong>Filipino</strong><br />
39<br />
46<br />
64<br />
69<br />
76
III<br />
Cecilio Lopez<br />
Ang Paghahambing nang manga wikaq sa Pilipinas<br />
Alfonso O. Santiago<br />
Ang Tunog Glottal sa Pilipino (At sa Ibáng Pangunahing<br />
<strong>Wika</strong> sa Filipinas)<br />
Alfonso O. Santiago<br />
Ang Paghahambing sa Dalawang <strong>Wika</strong><br />
Fermina G. Gatal<br />
<strong>Isang</strong> Pahambing na Pagsusuri sa mga Ponemang Segmental<br />
ng Pilipino at Ibanag<br />
Vito C. Santos<br />
Pagpapakilála sa Ilang Gitlaping Patay sa Tagalog<br />
Purificacion G. Delima<br />
Ang Gramatikang <strong>Filipino</strong><br />
82<br />
91<br />
96<br />
102<br />
111<br />
119
Dapat isipin ngayon ang “kultibasyon”<br />
(cultivation) ng <strong>Filipino</strong> bílang kambal<br />
at magkaagapay na gampanin ng<br />
nasyonalisasyon at ng modernisasyon/<br />
1intelektuwalisasyon
Jose Villa Panganiban<br />
ANG MODERNISASYON NG ISANG WIKA<br />
DAHIL SA NOONG taóng 1967 ang mga bansang Asiano ay nagkatipon sa Kuala<br />
Lumpur upang ipagdiwang ang “Taón ng <strong>Wika</strong>ng Pambansang Melayu,” at sa pagtitipong<br />
ito, ang pinag-usapan ay ang suliranin ng “modernisasyon” ng mga wikang pambansa sa<br />
Silangang Asia, ang pag-aaral-suring ito ay ginanap upang maiambag sa kalipunan ng mga<br />
kuro-kuro hinggil sa paksa. Iyan ang unang layunin ng papel na ito.<br />
Ang ikalawang layunin ay ang hanapin ang kahulugan ng “modernisasyon ng<br />
isang wika” at sa papaanong paraan mabisàng mailalapat ito sa sariling suliranin sa wikang<br />
Pilipino. Kayâ nais alamin dito kung ano ang mga bagay na “moderno” na magagámit sa<br />
“modernisasyon” sa tunay at tapat na kahulugan at paglalapat ng salitâ at gawa sa kapakanan<br />
ng wikang Pilipino.<br />
Ano ang Modernisasyon?<br />
Ayon sa Merriam-Webster, ang salitâng Ingles na “modern” ay: “of a language belonging to the<br />
present or most recent period of its development as contrasted with earlier period.”<br />
Samakatwid, ang wikang moderno ay nása kalagayang kasalukuyan ng nasabing<br />
wika na naiibá sa kalagayan ng nakaraan.<br />
Ang salitâng Ingles na “modernization” kung hinggil sa wika, ay pinakahuluganang:<br />
“act or process of conforming to modern modes of thinking or acting.”<br />
At ang itinalagang kahulugan ng Ingles na “modernize” ay: “to cause to conform to<br />
recent or present usage or taste; as, to modernizing a text, ie., to substitute modern forms for them.”<br />
Ang modernisasyon ng isang wika, samakatwid, ay pagpaalinsunod ng pagsulat sa<br />
makabagong baybay at pahayag ng anyong makaluma, laon, lipás, o laos.
2<br />
Ang Modernisasyon ng <strong>Isang</strong> <strong>Wika</strong><br />
Kailangang Kaalaman<br />
Kung ang modernisasyon ay ilalapat sa sarili, ito’y pagpapakamakabago. Kung ilalapat<br />
naman sa mga bagay, gaya sa kasangkapan o wika, ito’y pagsasaanyong makabago—hindi<br />
pagbabago. Ang ibig sabihi’y mayroon táyong alam sa anyong luma o makaluma at may<br />
alam din táyong anyong bago o makabago. Itong hulí ay siyáng ipapalit sa una. Ngunit<br />
alaming anyo ang palitan, hindi wika.<br />
Ano-ano ang mga anyong pangwika na dapat isaalang-alang sa modernisasyon?<br />
Kung pasalitâ, (1) tunog ng bigkas, (2) hagkis ng pantig, (3) pagbubuo ng mga salitâ, (4)<br />
pagsasáma-sáma ng mga salitâ sa isang pangkat o parirala ayon sa daláng kahulugan, (5)<br />
pagbabalarila sa impluho ng panahon, (6) wikaan o idiyoma, (7) paggámit ng tayutay o<br />
pigura. Kung pasulat, (1) palabaybayang tumutugon sa tunog ng pasalitâ, (2) kayarian ng<br />
pangungusap na higit na makabalarila kaysa pasalitâ, (3) anyo ng manuskrito na nakikibagay<br />
sa pandaigdig.<br />
Bago táyong maglapat ng modernisasyon ng wika, kailangang linawin natin sa isip<br />
at unawa kung anong anyo ang luma (o laon, lipás, laos), at kung ano ang tiyak na moderno<br />
o makabago sa mga anyong pangwika. Dapat táyong mag-ukol ng pansin, samakatwid, sa<br />
“matanda, sinauna, o makalumang Tagalog,” sa “makabagong Tagalog,” at sa “makabagong<br />
<strong>Wika</strong>ng Pilipino.” Mayroon kayâng makalumang <strong>Wika</strong>ng Pilipino? Ang modernisasyon ay<br />
magiging paglalapat ng Makabagong <strong>Wika</strong>ng Pilipino sa Makalumang <strong>Wika</strong>ng Tagalog.<br />
Kayâ, ilang tanong ang ninanais atuhing masagot sa pagsusuring ito:<br />
1. Ano ang anyong makaluma ng Tagalog?<br />
2. Ano ang anyong makabago ng Tagalog?<br />
3. Ano anyong makabago ng <strong>Wika</strong>ng Pilipino?<br />
4. Ang modernisasyon ba ay nakapagpapabago sa buong wika o sa isang<br />
bahagi lámang ng wika?<br />
5. Ano ang kaugnayan ng buong aghamwika o lingguwistika sa modernisasyon?<br />
6. Ano ang kaugnayan ng panghihiram ng salitâ sa banyaga sa modernisasyon<br />
ng wika?<br />
Makalumang <strong>Wika</strong>ng Tagalog<br />
Si Pedro Suarez Ossorio, taga-Ermita, Maynila, ay sumulat ng isang tulang nalathala noong<br />
1617:<br />
Salamat nang walang hoyang<br />
Sa iyo Dios con maalam<br />
Nitong iyong awang mahal<br />
sa aming catagalogan.
Panganiban<br />
3<br />
Ycao paraluman naming<br />
ang sucat nga naming sondin<br />
hanggang di cami domating<br />
sa lalawigang mahimbing<br />
Ang susunod na nabalitang tula ay ang petsang 1708, isinulat ni Felipe Miguel<br />
Bulakan:<br />
Ybong camunti sa pugad<br />
sa inang inaalagad<br />
ay dili macalipad<br />
hanggan sa di magcapacpac.<br />
Loob ninyong masilacbo<br />
parang ningas alipato<br />
sa alapaap ang tongo<br />
ay bago hamac na abo<br />
Sa mga dákong 1750, ang paring Agustinong Francisco Bencuchillo (1710–1776)<br />
ay naglathala ng aklat na Arte poetico tagalo. Dalawa ang pinilì naming maikling tula:<br />
a. Yaong loclocang Masaya<br />
walang catapusa’t hanga<br />
sa langit natatalaga<br />
dimasapit nang sala<br />
b. Pagsisisi ang yacapin<br />
ca awaang gaoa,i, gaouin<br />
luha sa lupa,i, ytanim<br />
nang sa langit mo anihin.<br />
Mula sa Urbana at Feliza, edisyon ng 1854, ni P. Modesto de Castro, isang halimbawa<br />
ay ang sumusunod:<br />
At sa quinacamtang cong towa ang nacacaparis co,i, isang magsasacang cumita<br />
ng alio, uupo sa isang pilapil, na nood ng caniyang halaman, at sa caniyang<br />
palayan na parang inaalon sa hirap nang hangin at sa bungang hinog anaqui<br />
butil na guintong nagbitin sa uhay, ay cumita ng saya.<br />
Noon namang 1860, sa Vocabulario de la lengua tagala nina Noceda at Sanlucar, isang<br />
bugtong ang aming napansin sa ilalim ng kahulugan ng “bitoin” (ngayo’y bituin):<br />
Nang matacpa,i, naquita<br />
nang mabucsa,i, wala na.<br />
Sa Claus (1871, tomo iv), aklat ng mga sermon sa Tagalog ni P. Benito Rivas OP, ay<br />
may mga ganitong pahayag:
4<br />
Ang Modernisasyon ng <strong>Isang</strong> <strong>Wika</strong><br />
[U]ngmacyat sa pulpito’t, sungmermon nang ocol sa naguing buhay nang<br />
gayong patay. Manga capatir con cristiano, aniya, ang ibang manga tauo,i,<br />
nabubuhay dito sa mundo na parang cabayo, na samantalang nabubuhay<br />
pinaquiquinabangan sila, at cun mamatay ay wala nang cabolohan.<br />
Sa liham ni Rizal sa mga dalaga ng Malolos noong 1889 ay ginámit na niya ang K<br />
at W at maraming ibang pagsasaayos sa dáting panulatang Tagalog. Samakatwid, si Rizal<br />
at mga kasáma ay nagdala sa Tagalog ng maaari nating masabing “modernisasyon” noong<br />
kaniláng panahon. Ang ilang halimbawa ay:<br />
diyan na dáting “dian”<br />
akin na dáting “aquin”<br />
ngayo’y iba na dáting “ngayo,i, iba”<br />
ilaw na dáting “ilao”<br />
Subalit may mga baybay siyáng inibá naman ngayon sa ating panahon (1968):<br />
ala-ala na ngayo’y alaala<br />
kalulua, kapua, luag, kuintas, tua na ngayo’y kaluluwa, kapuwa, luwag,<br />
kuwintas, tuwa<br />
ñg na dati’y nang at ngayo’y ng<br />
nagdidiosdiosan na ngayo’y nagdidiyos-diyosan<br />
Ang Diccionario hispano-tagalog (1889) ni Serrano Laktaw, kapanahon ni Rizal, ay<br />
mayroon na ring K at W, at G, ngunit “monja” at “fraile” ang napansin namin, hindi gaya<br />
ngayong “mongha” at “prayle” kung sulátin; sakâ, “nang” pa rin ang gámit sa halip na “ng” sa<br />
kasalukuyan, gaya rin ng “manga tawo,” sa halip ng “mga tao” ng ating panahon.<br />
Sa manuskrito ng sarsuwelang Lukso ng Dugo (1904) ni Severino Reyes, ang<br />
napansing ibáng baybay kaysa kasalukuyan ay:<br />
zarzuela<br />
buan ng Juliocomusta<br />
ka<br />
Sa aklat ng Balarilang Tagalog (1911) ni Mamerto Paglinawan, ang katuturang<br />
ibinigay sa “paglalakip” (na sintaksis daw, ani Paglinawan) ay: “bahagi ng balarila na<br />
nagtuturo ng halaga at tungkulin ng mga pangungusap.”<br />
Ang pananagalog ni Paglinawan ay katularing malapit ng kasalukuyan, ngunit<br />
marami siyáng salitâng naging ibá na ang baybay sa kasalukuyan, gaya ng :<br />
dalawangpu, labinglima, pangdiwa, pangturing<br />
tinging, pangtinig, pangukol, komisionad<br />
Nobiembre, Disiembre, siudad, kuaderno, kueba, Huebes, atbp.
Panganiban<br />
5<br />
Sa Diccionario tagalog-hispano (1914) ni Serrano Laktaw, ang “bitoin” ng Noceda-<br />
Sanlucar ay naging “bitowin,” na sa kasalukuyan ay “bituin.” Sa pag-uulit ni Serrano Laktaw<br />
ang anyo (1914) ay katulad ng sa ngayon 1968:<br />
Nang matakpa’y nakita,<br />
Nang mabuksa’y wala na.<br />
Subalit may mga baybay na hindi pa rin kaayon ng kasalukuyan gaya ng makikíta sa<br />
sumusunod na halimbawa:<br />
lamang loob sa tian ng hayop<br />
ang tawo kung magwiwika<br />
Ang panahong nasasaklaw ng impluho ng diksiyonaryo ni Serrano Laktaw<br />
ay umaabot hanggang sa panahon ng pagsapit ng kilusan sa pagtatatag, pagbubuo, at<br />
pagpapalaganap ng wikang pambansang Pilipino (sirka 1938). Maaari nating sabihing<br />
ang buong panahon ng nakaraan ng wikang Tagalog, na siyáng makalumang Tagalog, ay<br />
nagtatapos sa mga dákong 1940, na taón ng unang pagtuturo ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa na<br />
batay saTagalog sa mga paaralan.<br />
Pansiníng ang wikang Tagalog ay unang nakítang may tula sa sulat-Romano noong<br />
1697 sa sinulat ni Suarez Ossorio, ngunit ang pamamaraan ng pagsulat at ang pananagalog<br />
ay di-halata sa anumang pagbabago kay Felipe de Jesus noong 1708, kahit halos isang<br />
dantaon ang pagitan.<br />
Ang halimbawa ng sirka 1750 ay may gámit na “catapusa,t,” “gaoa,i,” at “salupa,i.”<br />
Nakikíta pa rin ito sa mga halimbawa ng 1860. Ang panimulang “y” (“ytanim”) ng panahon<br />
ni Bencuchillo ay nanatíli hanggang sa panahon nina Rizal at Serrano Laktaw (sirka<br />
1880) na ang “y” ay ginawang “i” sa “tanim.” Samakatwid, noon pa ma’y nangyayari na ang<br />
modernisasyon, at ang modernisasyon ay kaunlaran, hindi paurong.<br />
Ang mga unang taón ng pananakop ng mga Americano ay nagpasok ng maraming<br />
pagbabago sa baybay, sa kabalarilaan, sa pilì ng salitâ, sa ikli ng pagpapahayag, sa pagtulad<br />
sa estilong Americano sa Ingles, atbp. Ang mga ito’y nangyari sa impluho ng pag-aaral<br />
na ginawa at pagkakaisang tinupad ng mga manunulat na kasapi ng Aklatang Bayan,<br />
Akademyang Tagalog, at Ilaw at Panitik. Maraming dula (sarsuwela at drama), maraming<br />
nobela, di-mabílang na mga tula ang kinatha, napalathala at isinaaklat nang panahong ito,<br />
hanggang sa pagsiklab ng Unang Digmaang Pandaigdig.<br />
Makabagong Pananagalog<br />
Ang tunay na maikli, ngunit malinaw na katuturan ng pagkamakabago o modernismo ay<br />
kung ano ang naabot na katangian ng kasalukuyan, at ang kasalukuyang ito ay laging bunga
6<br />
Ang Modernisasyon ng <strong>Isang</strong> <strong>Wika</strong><br />
ng nakaraan. Ang anumang panukalang repormang hindi kaugnay at karugtong ng dinanas<br />
na nakaraan o hindi kauri sa dugtungan ng nakaraan at ng ngayon ay madalîng maparam.<br />
Ang makabagong anyo ng wikang Tagalog sa sapit ng hinog na panahon ng pagunlad,<br />
na sinusundan ng ating kasalukuyang panahon, ay siyáng anyong makabago ng wikang<br />
Tagalog. Ang kalagayang yaon ay inabutan ng pambansang palatuntunan sa pagbubuo at<br />
pagpapalaganap ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa ng Republika. Ang makabagong pananagalog na<br />
nagsimula noong sirka 1940 ay siyá pa ring makabagong pananagalog ngayon, sapagkat<br />
ang karamihan sa mga manunulat sa Tagalog ay bihasa at sanay sa kalagayan ng wikang<br />
Tagalog na wala sa tiyak at tahasang impluho ng balarilang itinuro sa mga paaralan. Iilan sa<br />
mga manunulat na may gulang na sa kasalukuyan ang nagpakaabalang mag-aral ng balarila.<br />
Marami ang nanatíli sa dáting alam sa wika sa pagpapatuloy nilá sa panunulat, na may<br />
kaunting pagbabagong pang-ibabaw lámang.<br />
Dapat isaloob ng mag-aaral ng wika na ang kaalaman ng kung anumang<br />
makabagong pananagalog ay hindi nangangahulugang nagpapawi at lumilimot sa dáting<br />
pananagalog. Manapa’y isiping mabuti ang maláman ang bagong pananagalog upang<br />
makilála at maunawaan ang dati at matandang paraan ng pagpapahayag. Itong hulí ay<br />
bahagi ng kasaysayan ng kultura ng bansa. Tandaang ang pagtanggi sa katotohanan ng<br />
kahapon ay pagwawalang-kasaysayan ng ngayon.<br />
Makabagong Pilipino<br />
Kung tunay na ang kasalukuyan ay siyáng modernisadong anyo ng isang bagay, lalo na ng<br />
isang wika, ang larawan ng makabagong Pilipino ay hindi mapapagkamalan.<br />
Bagama’t nang unang itinuro ang <strong>Wika</strong>ng Pambansang Pilipino noong 1940 ay<br />
hindi pa ito tinawag na Pilipino, kung hindi batay lámang sa Tagalog, ang makabagong<br />
Pilipino ngayong 1968 ay masasabing bunga ng disiplina at kabihasnang inalagaan ng mga<br />
pamamaraan ng pagtuturo ng <strong>Wika</strong>ng Pambansang batay sa Tagalog sa mga paaralan ng<br />
bansa. Ang disiplina ay humantong muna sa pamamagitan ng maraming pagsasanay sa<br />
pagpapahayag at pagsulat sa buong bansa, na saklaw ang lahat ng mga mag-aaral. Tagalog<br />
man o di-Tagalog. Sabihan pa, sa mga unang salpok ng pagtuturo, ang mga mag-aaral at<br />
guro ay nagdanas ng maraming balakid. Ngunit sa pamamagitan ng tiyaga at aral, ang mga<br />
balakid ay unti-unting nahawi, kung hindi man lahat.<br />
Ano ang kaibhan ng makabagong Tagalog at ng makabagong Pilipino? Ang<br />
nasasapit na matayog na pamantayang kasalukuyan ng mga manunulat sa Tagalog na hindi<br />
nag-aaral ni nagsasanay sa impluho ng balarilang 1940 ngunit nagpatuloy sa pag-akda na<br />
ang ginámit ay sentido komun sa pagpapasiyá kung ano ang mabuti at naaayon sa mabuting<br />
pananagalog—iyan ang makabagong Tagalog. Ang makabagong Pilipino, kung batay man<br />
sa Tagalog, ay disiplinado sa anyo, sapagkat pinag-aralan at pinagsanayan ng angaw-angaw<br />
na kabataang dumadami taon-taon mula pa noong 1940.
Panganiban<br />
7<br />
Ang mga nagsisipag-aral na ito ay nagdaos ng mga timpalak bigkasan at timpalak<br />
panitikan kung ilang beses sa isang taóng pampaaralan. Ang mga ito ay nagsisipagsanay<br />
sa pagpapahayag araw-araw sa kaniláng mga klase, pasalitâ o pasulat, sa patnubay ng guro.<br />
Marami sa mga ito ang magaling na sa ngayo’t maayos nang bumigkas, bihasa nang magbuo<br />
ng mga pangungusap na pasalitâ, marunong na at nagkakasining na sa pagkatha ng mga<br />
sanaysay, kuwento, lathalain, at tula. Ang mga ito ay siyáng nagdadala ng makabagong<br />
Pilipino, sapagkat ang mga ugaliin nilá sa pagpapahayag na lumalaganap sa bansa ay siyáng<br />
magiging pamantayang pambansa.<br />
Taón-taón, ang mga guro ng <strong>Wika</strong>ng Pilipino ay nagdaraos ng mga seminar<br />
panlokal, pandibisyon, at pangnasyon, sa mga palitang-kuro at napapagkasunduan sa mga<br />
pagtitipong ito ay bago at bagong pamamaraan ng pagtuturo ang nagiging bunga—mga<br />
pamamaraang may tatak ng impluho ng mga simulain ng ibá’t ibáng sangay at pananaw ng<br />
aghamwikang nililinang sa Europa at America. Lumalabas na ang nagtitining na pahayag<br />
ng pag-unlad ay ang simplipikasyon at pagkamabisà sa pananalitâ.<br />
Sa pamamagitan ng mga libo-libong klase sa Pilipino sa mga paaralan ng bansa,<br />
sa libo-libo ring mga guro, sa daan-daan libong mag-aaral na tumatanggap ng halos<br />
unipormeng pagtuturo sa buong bansa, ang pamantayan at uri ng makabagong Pilipino<br />
ay iisa sa lahat, ang paghakbang na paunlad ng lahat ay sabay-sabay. Ang mga mag-aaral,<br />
anumang rehiyon ang kabilangan, ay may iisa at parehong pagkakataóng magpakabuti,<br />
magpakagaling, magpakadalubhasa, at magpakatayog sa iisang pamantayan ng sining at<br />
agham ng wika.<br />
Kung may mga “repormista” mang lumitaw, ang kaniláng panukalang reporma<br />
ay maaring makaimpluho o di-makaimpluho ayon sa lohika ng kaurian ng reporma na<br />
kaagos ng pag-unlad ng wika sa simplipikasyon at pagkamabisà, sa linaw, bigat, at ganda ng<br />
pagpapahayag. Ang kauri at kayari ay madalîng tangayin ng agos. Ang hindi kauri ni kayari<br />
ay parang mga batong nililigiran ng agos na patuloy din, kung nabalam man nang kaunti sa<br />
pag-agos.<br />
Bagama’t may nibel na mataas at mababà sa lahat ng wika, ang ipinalalagay na<br />
marapat ituro sa mga paaralan ay ang mataas, matayog, maayos, mahusay, at binuli. Ang<br />
uring ito ng wikang Pilipino ay maaaring ilarawan sa mga sumusunod na pagtitiyak:<br />
1. Ang pinakamakatwiran, organisado, at sistematiko sa mga alituntunin at<br />
tuntuning hindi naman nakapipigil sa maluwag at magaang pag-unlad ng<br />
wika sa buong bansa.<br />
2. Ang anyo ng wikang Pilipino na konsistente (o maugnayin) sa katupangkat<br />
ng mga táong sadyang nag-aaral at nagpakadalubhasa sa nasabing wika sa<br />
mga paaralan o sa sariling pagsasanay at pananaliksik.<br />
3. Ang anyo ng wikang Pilipino na malinaw at mabisàng tumutugon sa ugaling<br />
pambansa at pandaigdig sa pagpapahayag.<br />
4. Ang anyo ng wikang Pilipino na konsistente (o maugnayin) sa katutubong<br />
katangian ng kasarinlan ng wika.
8<br />
Ang Modernisasyon ng <strong>Isang</strong> <strong>Wika</strong><br />
5. Ang anyo ng wikang Pilipino na sasakyang-pahayag ng mga dinadakila at<br />
kinikilálang akdang pampanitikan ng mga pangunahing manunulat ng<br />
bansa at ng mga makikinis na akdang pang-agham ng mga pangunahing<br />
dalub-agham ng bansa.<br />
6. Ang anyo ng wikang Pilipino na maaaring maipíling at maihanay na kapuripuri,<br />
hakot-dangal, at hakot-paghanga sa mga kinikilálang pangunahing<br />
wika ng daigdig.<br />
7. Ang anyo ng wikang Pilipino na bunga ng masinop, masusi, maingat,<br />
mapagyayaman, at maagham na pangangalaga at paglilinang ng mga guro,<br />
ng mga pantaswika, at ng mga makata’t manunulat ng bansa.<br />
8. Ang anyo ng wikang Pilipino na nagpapanatíli sa katangiang pagka-Pilipino,<br />
maging sa panghihiram ng mga salitâ at parirala, pati sa mga paglikha ng<br />
mga kinakailangang talakay.<br />
Impluho ng Aghamwika<br />
Napasok ang aghamwikang gáling sa America dito sa atin upang matuklasan ang mabisàng<br />
pagtuturo ng Ingles bílang “pangalawang wika” ng mga Pilipino. Ang mga aklat sa<br />
aghamwika ay pawang ukol, hinggil, at tumutumbok sa pagtututro ng Ingles. Dahil dito,<br />
inisip ng mga nagmamalasakit sa Pilipino na gamítin din ang mga simulain at tuntunin ng<br />
pagtuturo ng “pangalawang wika” sa pagtuturo ng Pilipino sa mga di- Tagalog.<br />
Malinaw na napapansin na sa mga pagtuturo ng Ingles bílang pangalawang wika<br />
ay kakaunti pa hanggang ngayon ang tunay na nakakaunawang lubos sa mga pasikot-sikot<br />
ng bagong pamamaraang ito. At hindi pa rin maaaring masabing may nakasulat na nang<br />
buong kasiyahan sa bisà ng pagkaturo ng ilang gurong ito.<br />
At wala pa ring nakapagbibigay-ulat na malinaw hinggil sa pagtuturo ng Pilipino<br />
sa mga di-Tagalog sa pamamagitan ng pamamaraan ng pangalawang wika, na siyáng unang<br />
iniisip kapag sinasabing ilalapat ang simulain ng aghamwika sa pagtuturo ng Pilipino.<br />
Ang nagiging mabisàng impluho ng aghamwika sa pagtuturo ng Pilipino, hindi sa<br />
pag-unlad ng wikang Pilipino, ay ang pagbabaling ng paningin ng mga guro at dalubwika<br />
sa maagham na pagtuturo at sa lalong tapat at mahusay na paglalarawan sa kalagayan<br />
ng wikang Pilipino, ayon sa katutubong katangian ng sariling konsistensiya at ayon sa<br />
impluhong semantika mula sa labas. Ang bunga nitó’y hindi mapapansin nang biglaan,<br />
sapagkat ang alinmang wika’y hindi biglaan, o agad-agaran kung umunlad, lumawak, at<br />
malinang. Karaniwang nahahalata ang impluho ng kabihasnan ng isang salinlahi kapag<br />
ito’y malápit nang magwakas at hinuhugpungan na ng mga makabagong pananaw ng<br />
sumusunod na salinlahi na karaniwang sanib-sanib at sagu-sagunson.<br />
Anuman ang sabihin, ang kasalukuyang kalagayan ng isang wika ay duluhan ng<br />
sariling kalagayan na nagsimula ng pagkabuhay na mahabang panahon. Sa ibáng salitâ,<br />
ang lahat ng wika ay may pinagmulan, may pinanggalíngan. Ang katangian ng pinagmulan
Panganiban<br />
9<br />
at pinanggalíngan ay mananatíling katutubo at tampok na katangian sa kasalukuyang<br />
kalagayan, kahit ilang libong taón at patong-patong nang salinlahi ang nagbaón sa pamulaan.<br />
Samakatwid, kung Kawi noong araw, na naghiwalay sa Indones at Malay, at itong hulí ay<br />
nangalat sa Filipinas, na Tagalog ang kapatid ng mga binisaya, binikol, inilokano, atbp, ang<br />
Pilipinong batay sa Tagalog ngayon ay dili ang hindi magtataglay ng katangian ng Kawi,<br />
Malay, Tagalog, atbp, na katutubo sa sariling kasaysayan ng pagkalinang bílang wika.<br />
Ano Ngayon ang Modernisasyon?<br />
Ang lahat ng kasalukuyang kalagayan ng wika ay modernisasyon ng nakaraan. Ang Pilipino<br />
ng 1968 ay modernisasyon ng Pilipino ng 1967 kung isang taunan ang pagsusuri. Ang<br />
Pilipino ng salinlahi ngayon (ng mga hindi pa umabot sa 25 taóng gulang) ay modernisasyon<br />
ng wikang Pilipinong alam ng mga táong mahigit kaysa 25 taóng gulang, at mga táong<br />
lampas sa 50 taóng gulang.<br />
Ang ibig sabihin nitó’y nangyayari ang modernisasyon ng alinmang wika, gustuhin<br />
man o hindi at hindi ginagawa, bagama’t ang gawaing pagmomodernisa ay maaaring<br />
makatulong na makapagpabilis sa panahon ng pagsapit ng modernisasyon. Maaaring<br />
gumanap ang isang presentadong modernisador, ngunit ang katutubong hakbang ding<br />
bagay sa katangian ng bansa ang masusunod, sa anumang pangyayari.<br />
TALA: Nalathala ang artikulong ito ni Jose Villa Panganiban sa Ang Supling, blg 1, 1970.
Ernesto Constantino<br />
ANG HINAHARAP NG WIKANG PILIPINO<br />
ANG WIKANG PAMBANSA ng Pilipinas, na tinatawag din ngayong Pilipino, ay<br />
nagmula sa wikang Tagalog. Sa tiyakang pagsasabi, nalinang ito mula sa isang diyalekto<br />
ng Tagalog, ang diyalektong Tagalog-Maynila. Mula sa Maynila, lumaganap ito gaya ng<br />
patuloy nitong paglaganap sa pulo ng Luzon at sa iba pang mga pulo sa Pilipinas. Ito ang<br />
wikang nangibabaw hindi lamang sa Maynila at mga karatig-pook kundi maging sa mga<br />
siyudad na gaya ng Davao, Cotabato, at General Santos. Sa mga pook na hindi ito ang<br />
nangingibabaw o katutubong wika, ginagamit ito bilang lingua franca, sa mga siyudad na<br />
gaya ng Baguio, Naga, at Iloilo. Ang Pilipino sa ngayon, sa pagiging wikang pang-ugnay na<br />
ginagamit sa iba’t ibang rehiyon (interregional language), ang pinakamabisang nag-uugnay<br />
sa mga pulo at sa iba’t ibang pangkat ng wika sa Pilipinas.<br />
Sa kasalukuyan, mahigit na 60 porsiyento ng mamamayan ang nagsasalita ng<br />
Pilipino. Halos dalawang ikatlong bahagi nito ay hindi katutubong nagsasalita ng Pilipino<br />
o ng Tagalog. Maaaring tayahin na sa loob ng sampung taon, mahigit na 80 porsiyento ng<br />
mamamayan ang makapagsasalita ng Pilipino bilang una o pangalawang wika. Gayunman,<br />
ang kakayahan ng marami o ng lahat ng Pilipino sa pagsasalita ng Pilipino ay hindi magiging<br />
dahilan ng pagkamatay o pagkawala ng alinman sa iba pang mga wika sa Pilipinas. Ang<br />
karamihan sa mga nagsasalita ng Pilipino ay patuloy na magsasalita ng kanilang katutubong<br />
wika.<br />
Tulad ng alinmang buhay na wika, ang Pilipino ay patuloy sa pagbabago lalo na<br />
ang bokabularyo nito dahil sa impluwensiya ng Kastila at Ingles at ng iba pang mga wika<br />
sa Pilipinas. Ang mga pagbabagong ito ang lumilikha ng mga pagkakaiba ng Pilipino at<br />
Tagalog at ng mga pagkakatulad ng Pilipino at ng mga wikang di-Tagalog. Kaya, habang<br />
patuloy na lumalaganap ang Pilipino, patuloy itong manghihiram ng mga salita sa mga<br />
wikang di-Tagalog at ito ang magiging sanhi ng pagkakaiba ng Tagalog sa Pilipino.<br />
Ang tagumpay ng Pilipino bilang opisyal na wikang pambansa ng Pilipinas ay<br />
nakasalalay sa dalawang mahalagang bagay. Ang una ay may kinalaman sa pagtanggap<br />
ng mamamayan sa Pilipino bilang wikang pambansa nila; ang ibig sabihin, ang pag-aalis<br />
sa paniniwalang ito ay nananatili pang isang wika ng rehiyon o ito ang wikang Tagalog.<br />
Sumasaklaw naman ang ikalawa sa pagpapatatag ng wikang Pilipino sa pamamagitan ng<br />
pagkakaroon ng istandardisasyon.
Constantino<br />
11<br />
Upang magtagumpay ang wikang Pilipino bilang wikang pambansa, iminumungkahi<br />
naming isagawa ng pamahalaan ang mga sumusunod:<br />
(1) Lahat ng pasiya o rekomendasyon tungkol sa gamit at anyo ng wikang<br />
Pilipino at dapat ibatay sa isang masusing pagsisiyasat kung paano talagang<br />
sinasalita ang Pilipino ng mga katutubong nagsasalita nito.<br />
(2) Kailangang maihanda sa lalong madaling panahon ang isang siyentipiko<br />
at makabagong balarila at diksiyunaryo ng Pilipino na batay sa sa gamit ng<br />
wikang ito sa iba’t ibang pook na ito ang wikang nangingibabaw.<br />
(3) Kailangang isagawa agad ang isang palatuntunan sa pagpaplano at<br />
istandardisasyon ng wika na gagamitan ng pinakabagong siyentipikong<br />
kaalaman, paraan, at pamamaraan.<br />
(4) Ang Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa ay kailangang magsagawa ng mga<br />
pananaliksik, at maghanda at maglathala ng mga siyentipikong pag-aaral<br />
tungkol sa pinagmulan, pagkaunlad, pagkakaugnay at kayarian ng Pilipino<br />
at ng iba pang mga wika sa Pilipinas. Kailangang isagawa rin ng Surian ang<br />
(a) paghahanda ng isang balarila at isang diksiyunaryo ng Pilipinas at ang (b)<br />
pagbabalangkas ng isang palatuntunan sa pagpaplano at istandardisasyon ng<br />
wika.<br />
(5) Ang teksto ng alinmang kasulatan ng pamahalaan na dapat maging batayan,<br />
lalo na ang bagong Saligang-Batas, ay kailangang nakasulat sa Pilipino.<br />
(6) Kailangang Pilipino lamang ang gawing tanging wika opisyal ng Pilipinas.<br />
TALA: Lumabas ang artikulong ito kasáma ng artikulong “Ang Pilipino bilang <strong>Wika</strong>ng Panturo” ni Dr.<br />
Ernesto Constantino sa Linggwistikang Pilipino, blg 3, 1971.
Ernesto Constantino<br />
ANG PILIPINO BILANG WIKANG PANTURO<br />
ANG UNANG PORMAL na pagsubok sa paggamit ng Pilipino sa pagtuturo ng mga<br />
kurso (maliban sa mga kursong Pilipino) sa Unibersidad ng Pilipinas ay ginawa noong<br />
1968-69 nang sinimulang gamitin ang wikang ito bilang wikang panturo ng ilang propesor<br />
sa Kolehiyo ng Sining at Agham ng Unibersidad. Ang interes na nilikha at pagtangkilik<br />
na tinanggap ng “eksperimentong” ito sa mga propesor at mag-aaral ay nagbunga ng<br />
pagpapatibay noong 1969 sa patakaran na lantarang nagpapahintulot na gamitin ang<br />
Pilipino bilang wikang panturo sa Unibersidad.<br />
Sa kasalukuyan ang Pilipino’y ginagamit bilang wikang panturo sa lahat ng<br />
departamento ng Kolehiyo ng Sining at Agham ng Unibersidad ng Pilipinas (gayundin<br />
sa karamihan kundi man sa lahat ng ibang sangay na akademiko ng Unibersidad). Sa<br />
Departamento ng Pisika na lamang ay apatnapu sa pitumpung seksiyong binuksan nitong<br />
semestreng ito ang itinuturo’y hindi Pilipino, pinahihintulutan at ginaganyak ang mga<br />
mag-aaral na gamitin ang Pilipino sa anumang oras at sa anumang bagay, halimbawa at sa<br />
pagsagot sa klase at sa pagsulat ng kanilang pagsusulit, sulating-pananaliksik (term paper),<br />
at tesis.<br />
Simula sa pasukang ito, ang lahat ng mag-aaral na nasa unang taon sa Unibersidad<br />
ng Pilipinas ay kinakailangan nang kumuha ng tatlong saligang kurso sa Pilipino. Ang mga<br />
kursong ito ay naglalayong paunlarin ang paggamit ng Pilipino bilang wikang panturo sa<br />
Unibersidad alinsunod sa bagong Programa sa Pangkalahatang Edukasyon ng Unibersidad<br />
na ang unang layunin ay: Ang pagbubuo, paglilinang, at papapaunlad sa mga mag-aaral ng<br />
kakayahan sa pagsulat, pagsasalita, at pag-iisip sa Pilipino nang mabisa.<br />
Batay sa malinaw na pagpapakita sa Unibersidad ng Pilipinas sa di-mapigilang<br />
pananagumpay ng Pilipino bilang wikang panturo at batay din sa matatag na paniniwalang<br />
ang Pilipino ay kasiya-siya at kanais-nais na gamitin bilang pangunahing wikang panturo<br />
sa ating mga paaralan (bagama’t ang ilan sa ating mga guro ay maaaring kapos pa rin dito o<br />
kulang ng lakas ng loob upang umpisahang gamitin sa kanilang pagtuturo), iminumungkahi<br />
namin ang madalian at walang pag-aatubiling pagpapatibay ng isang bagong pambansa o<br />
konstitusyonal na patakaran sa edukasyon na may mga probisyong nagsasaad na:
Constantino<br />
13<br />
(1) Ang Pilipino ang gagawing pangunahing wikang panturo sa anumang<br />
kurso o asignatura sa lahat ng paaralan sa Pilipinas pati na sa mga kolehiyo<br />
at unibersidad;<br />
(2) Ang pangunahing layunin ng pangkalahatang edukasyon sa Pilipinas ay ang<br />
pagbubuo, paglilinang at pagpapaunlad sa mga mag-aaral ng kakayahan sa<br />
pagsulat, pagsasalita, at pag-iisip sa Pilipino nang mabisa; at, alinsunod sa<br />
mga probisyong (1) at (2);<br />
(3) Lahat ng mga paaralan sa Pilipinas ay dapat na magpakuha sa lahat ng mga<br />
mag-aaral ng mga kurso sa Pilipino na magpapaunlad at magpapayaman sa<br />
kanilang kakayahan at kaalaman sa wikang ito.<br />
Upang mapadali at mapabilis ang pagpapatupad sa mga layunin ng tatlong<br />
probisyong ito, iminumungkahi pa rin namin na gumawa ang pamahalaan o anumang<br />
pribadong organisasyon o indibidwal ng mga nararapat na hakbang tungo sa madaliang<br />
paggawa o pagsasalin sa Pilipino at pamumudmod ng mga batayan at sangguniang aklat at<br />
iba pang kagamitang pang-edukasyon, pati na ang gramatika at diksyunaryo ng Pilipino,<br />
na angkop at sapat sa ating nagbabagong oryentasyon at pangangailangan sa edukasyon at<br />
kultura.<br />
TALA: Lumabas ang artikulong ito kasáma ng artikulong “Ang Hinaharap ng <strong>Wika</strong>ng Pilipino” ni Dr. Ernesto<br />
Constantino sa Linggwistikang Pilipino, blg 3, 1971.
Ernesto Constantino<br />
ANG “UNIVERSAL APPROACH” AT ANG WIKANG<br />
PAMBANSA NG PILIPINAS<br />
TINUTUKOY NG TERMINONG “universal approach” o “paraang unibersal” ang paraang<br />
iprinopos ng mga lingguwist ng Unibersidad ng Pilipinas (UP) sa 1971 Kombensiyon<br />
Konstitusyonal (Konkon) para sa pagdebelop ng isang wikang pambansa para sa Pilipinas.<br />
Ang paraang ito ay inihaharap dito sa komperensiyang ito para madiskas at mapagaralan<br />
ng mga taong paris ninyo na interesadong makakita o makaalam sa kahalagahan o<br />
kontribusyon nito sa solusyon sa problema ng Pilipinas tungkol sa wikang pambansa.<br />
Paris ng alam na ng marami sa atin, ang “movement” o kilusan para sa pambansang<br />
wika sa Pilipinas ay nagkaroon na naman ng isang napakapraktikal na problema. Malinaw<br />
na ipinapakita ito ng probisyon tungkol sa wikang pambansa sa bagong Konstitusyon ng<br />
Republika ng Pilipinas na inaprubahan ng Konkon noong 30 Nobyembre 1972. Ganito<br />
ang sinasabi ng probisyong ito:<br />
The National Assembly shall take steps towards the development and formal<br />
adoption of a common national language to be known as <strong>Filipino</strong> (Art. XV, Sek.<br />
3, Par. (2) )<br />
[Ang Nasyonal Asembli ay gagawa ng mga hakbang tungo sa pagdebelop at<br />
pormal na pag-adap ng panlahat na wikang pambansa na kikilalaning <strong>Filipino</strong>.<br />
(Art. XV, Sek. 3., Par. (2) ) ]<br />
Base sa probisyong ito, masasabing hindi na Pilipino ang wikang pambansa ng Pilipinas<br />
pagkatapos ng ratipikasyon ng bagong Konstitusyon—magiging <strong>Filipino</strong> na ang wikang<br />
pambansa ng Pilipinas.<br />
Kung paano at kailan dedebelopin ang bagong wikang pambansang ito ay<br />
pagkakasunduan pa sa darating na Nasyonal Asembli. Maaari natin ipalagay na gagawa<br />
ang Nasyonal Asembli ng batas na titiyak sa paraang gagamitin at mga hakbang na gagawin<br />
tungo sa pagdebelop at pormal na pag-adap sa bagong wikang pambansa.<br />
Ang paraang unibersal, bilang proposal ng mga lingguwist ng UP, ay nagbibigay<br />
ng paraan na sa aming palagay ay magagamit para matagumpay at mabilis na madebelop
Constantino<br />
15<br />
ang bagong wikang pambansa. Gaya ng aming prediksiyon, ang paraang ito ay masiglang<br />
tinatanggap ng marami at mahigpit namang tinututulan ng iba. Katunayan, ito’y naging<br />
kontrobersiyal, kung minsa’y proberbiyal, lalo na sa mga hindi nakakaalam kung ano ito.<br />
Layunin ng papel na ito na ipaliwanag ang ilang misteryo ng paraang ito. Pagkaraan<br />
ng mahigit na isang taon mula nang iharap ito sa Konkon, ipinasiya namin na ipaliwanag dito<br />
sa komperensiyang ito na isang malaking obligasyon para sa amin na iharap ang paraang ito<br />
sa publiko, lalo na sa komperensiyang ito ng mga eksperto sa wika mula sa iba’t ibang bansa<br />
sa Asia, mga lingguwist, mga titser sa wika, at iba pang iskolar sa wika, dahil sa pangyayaring<br />
ang paraang ito ang inindors o sadyang pinili ng Komite ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa ng Konkon<br />
na gagamitin sa pagdebelop sa bagong wikang pambansa ng Pilipinas.<br />
Ang paggamit ng paraang unibersal sa pagdebelop sa wikang pambansa ng Pilipinas<br />
ay pormal na iprinopos ni Dr. Cecilio Lopez, Emeritus na Propesor ng Lingguwistiks at<br />
Oriental Studies sa UP, sa pinakahuling public hearing ng nasabing komite sa Manila<br />
Hotel na ginanap noong 22 Disyembre 1971. Sa hiring na iyon, sinabi ni Dr. Lopez na<br />
ang paggamit ng “language universals approach” ay maaaring siyang solusyon sa problema ng<br />
Pilipinas sa wikang pambansa na nagbibigay hanggang ngayon ng malaking gulo sa buong<br />
bansa. Sinabi rin niya na ang paraang ito ay isang mabuting alternatibo sa paraang batay sa<br />
isang wika lang o kaya’y batay sa Tagalog lang. Agad tinanggap ng karamihan o halos lahat<br />
ng mga miyembro ng komiteng present sa hiring ang proposal ni Dr. Lopez, at tinawag<br />
itong “universal approach” imbis na “language universals approach.” Naging popular, sa<br />
mabuti o masama, ang paraang ito sa maikli nitong pangalan.<br />
May dalawang dahilan kung bakit ipinasiya ng mga lingguwist ng UP na ipropos<br />
ang paggamit ng paraang unibersal sa pagdebelop sa bagong wikang pambansa ng<br />
Pilipinas. Ang unang dahilan ay may kinalaman sa nakikitang patuloy na problema ng<br />
wikang Pilipino na tanggapin o kilalanin ng mga Pilipino, lalo na ng mga di-Tagalog,<br />
bilang wikang pambansa nila. Naniniwala kami na ito’y hindi magiging problema ng<br />
wikang pambansang madedebelop sa pamamagitan ng paraang unibersal, at ito’y magiging<br />
malinaw sa bandang huli ng papel na ito. Ang ikalawang dahilan ay bunga ng matatag<br />
at di-matinag na determinasyon ng karamihan sa mga miyembro ng Komite sa <strong>Wika</strong>ng<br />
Pambansa ng Konkon at ng buong Konkon mismo (na magiging miyembro ng interim na<br />
Nasyonal Asembli) na pigilin ang paggamit sa wikang Pilipino bilang wikang pambansa ng<br />
Pilipinas at palitan ito ng isang wikang batay sa ilan o nasunod ang gusto ng mga delegado<br />
sa Konkon, ang paggamit sa paraang unibersal ay sisiguro sa mabilis na pagdebelop ng<br />
wikang pambansa ng Pilipinas ay hindi para pigilin ang paggamit sa Pilipino bilang<br />
wikang pambansa ng Pilipinas kundi para masiguro na kung sakaling hindi tatanggapin<br />
ang Pilipino, maaaring dumebelop sa loob ng pinakamaikling panahon ng isang wikang<br />
angkop na maging wikang pambansa—isang wikang aktuwal at natural na gagamitin at<br />
hindi isang wikang mananatiling simboliko lamang at laging naghihingalo dahil hindi<br />
natural na ginagamit.
16<br />
Ang "Universal Approach" at ang <strong>Wika</strong>ng Pambansa ng Pilipinas<br />
Ang Pilipino sa U.P.<br />
Siguro’y dapat kong gamitin ang pagkakataong ito para linawin na ang mga lingguwist ng<br />
UP ay hindi kailanman kontra o galit sa wikang Pilipino bilang isa sa mga ginagamit na<br />
wika sa Pilipinas o bilang wikang pambansa. Ang totoo, ginagawa namin sa UP ang lahat<br />
ng aming magagawa nang mas masigasig kaysa alinmang institusyon sa buong bansa para<br />
paunlarin ang pag-aaral, paggamit, at pagtanggap sa Pilipino hindi bilang wikang pambansa<br />
lang kundi bilang pangunahing medium din sa pagtuturo sa lahat ng eskuwelahan, sa lahat<br />
ng grado at sa lahat ng kurso dito sa Pilipinas. Sa kasalukuyan, nagbibigay ang UP ng<br />
Bachelor of Arts degree at Master of Arts degree sa Pilipino; hindi matatagalan, magbibigay<br />
na rin ang UP ng Doctor of Philosophy degree sa Pilipino. Maraming mahahalagang<br />
reserts (research) tungkol sa Pilipino ang nagawa na at ginagawa sa UP. Kahit ang gramar<br />
ng kasalukuyang wikang pambansa ay sinusulat ngayon sa UP ng mga reserts asistant<br />
na sinusuwelduhan ng Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa sa ilalim ng superbisyon ng isang<br />
miyembro ng faculty ng UP. <strong>Isang</strong> monolingguwal at isang bilingguwal na diksyunaryo<br />
ang ginagawa sa UP. Mayroon ding inihahandang manwal at babasahin sa Pilipino sa UP.<br />
Ang totoo, ang posisyon ng Pilipino sa UP sa ngayon ay kapantay na ng Ingles bilang isang<br />
disiplina o larangan ng pag-aaral at bilang medium sa pagtuturo. Nasisiguro naming hindi<br />
pa nangyayari ito sa mga ibang eskuwelahan.<br />
Oposisyon sa Pilipino<br />
Sa isang multilingguwal at naging kolonyang bansa na paris ng Pilipinas na dayuhang<br />
wika ang dominanteng wika kahit na mayroon ditong ilang estabilisadong katutubong wika<br />
na bawat isa’y may maraming ispiker kayat posibleng kandidato sa posisyon ng wikang<br />
pambansa, maaaring mangyari na ang paggamit o pagpili sa alinman sa mga katutubong<br />
wika bilang wikang pambansa o batayan nito ay lumikha ng malakas na oposisyon sa mga<br />
ispiker o suporter ng ibang wika, pati na ng dayuhang wika. Nangyari ito sa Pilipinas. Ang<br />
pagpili sa Tagalog bilang batayan ng wikang pambansa ay lumikha ng malakas at patuloy<br />
na oposisyon mula sa mga di-Tagalog at sa mga pro-Ingles. Madalas naipapahiwatig ang<br />
oposisyong ito sa mga sulat sa mga editor ng mga peryodikal at sa mga paulit-ulit na<br />
habla at salita laban sa Pilipino. Ang pagtawag ng Konkon noong 1971 ang nagbigay ng<br />
pinakahihintay na pagkakataon sa mga di-Tagalog at sa mga pro-Ingles na baguhin o<br />
patayin ang wikang pambansang batay sa isang wika.<br />
Sa mga una pa lamang sesyon ng Konkon malinaw nang lumabas ang malakas na<br />
pagkontra o pagtanggi ng karamihan sa mga delegado sa Konkon (na mga di-Tagalog) sa<br />
patuloy na paggamit sa Pilipino bilang wikang pambansa ng Pilipinas. Ang palagay namin<br />
sa UP ay milagro na lamang ang makapipigil sa pagkontrang iyon. 1 Kayat sa amin sa UP,<br />
1 <strong>Isang</strong> “milagrong” sinubok naming gawin ay ang pagpapatanggap sa bago o ibáng depinisyon ng (at<br />
pagtingin o atityud sa) wikang Pilipino. Kung tinanggap ng Konkon at ng Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa<br />
ang aming depinisyon ng Pilipino—ang depinisyon ng Pilipino ng UP (Constantino 1970–1971)—wala na<br />
sanang malakas na dahilan para baguhin ang wikang Pambansa ng Pilipinas.
Constantino<br />
17<br />
ang problema ay hindi na kung paano mapapanatili ang wikang Pilipino bilang wikang<br />
pambansa kundi ito: Paano magpapatuloy na may wikang pambansa ang Pilipinas na mula sa<br />
sariling wika o mga wika nito? Sa madaling sabi, nang ipropos namin ang paraang unibersal,<br />
ang nangunguna naming layunin ay siguruhin na ang Pilipinas ay patuloy na magkakaroon<br />
ng wikang pambansa na tubo o tunay na sa bansang ito, kahit na ang wikang ito’y hindi<br />
ang wikang Pilipino. Ang totoo, natatakot kami na kung hindi epektibong masagot ang<br />
opinyong ipinipilit ng isang patnugot at ng presidente ng isang samahan sa lingguwistiks<br />
at ng mga kakampi nila na hindi maaaring bumuo ng isang wikang pambansang batay sa<br />
higit sa isang wika at dito sa Pilipinas ang wikang Tagalog lang ang puwedeng batayan<br />
ng wikang pambansa, ang wikang Ingles ang tuluyang magsilbing wikang pambansa ng<br />
Pilipinas. Ganitong opinyon ang gusto ng mga pro-Pilipino (at ganoon din ng ilang pro-<br />
Ingles na tumutulong sa kanila) na paniwalaan ng mga delegado sa Konkon para huwag na<br />
nilang baguhin ang status quo.<br />
Pero gusto ng Komite sa <strong>Wika</strong>ng Pambansa ng Konkon na dumebelop ng isang<br />
bagong wikang pambansa na tatawaging <strong>Filipino</strong> “batay sa mga umiiral na katutubong<br />
wika at dayalek ng Pilipinas na hindi ipinupuwera ang asimilasyon ng mga salita mula<br />
sa mga banyagang wika.” Ang layuning ito ng komite ay ipinasok bilang Seksiyon 2 ng<br />
draft resolution na inaprubahan ng komite. Inihayag din ng komite sa mga komentaryo sa<br />
seksiyong ito ang akademikong opinyon ng mga lingguwist ng UP na puwedeng bumuo<br />
ng isang wikang pambansang batay sa higit sa isang wika at tiniyak dito ang paggamit<br />
sa “universal approach” o paraang unibersal ng mga lingguwist na ito sa pagdebelop sa<br />
bagong wikang pambansa ng Pilipinas. Dito tuluyang lumalim ang pagkasangkot ng mga<br />
lingguwist ng UP sa peligroso at delikadong trabaho tungkol sa pagdebelop ng wikang<br />
pambansa para sa Pilipinas.<br />
Paraan ng Pagdebelop sa <strong>Wika</strong>ng Pambansa<br />
Ang paraang unibersal ayon sa pormulasyon nito sa UP ay naglalayong dumebelop ng<br />
isang wikang pambansa para sa Pilipinas batay hindi sa isang wika kundi sa maraming<br />
wika. Layunin ng paraang ito na debelopin ang wikang pambansang ito sa pamamagitan<br />
ng paggamit unang-una sa mga pangkalahatan o unibersal na mga sangkap at anyo ng mga<br />
wika at dayalek ng Pilipinas. Ang posibilidad ng pagdebelop ng isang wika sa paraang ito<br />
ay isa sa mga pangunahing layunin at resulta ng mga reserts namin sa UP tungkol sa pangilalim<br />
(“deep”) at pang-ibabaw (“surface”) na pagkakapareho at pagkakaiba ng mga wika at<br />
dayalek sa Pilipinas. Ipinapakita ng mga resulta ng mga reserts na ito sa nakakakumbinsing<br />
paraan na maaaring dumebelop ng isang wika sa pagsasama-sama sa base o buod nito ng<br />
mga magkakapareho o unibersal na sangkap at anyo ng mga wika at dayalek ng Pilipinas<br />
(Tingnan ang Constantino, 1970).<br />
Ilan sa mga nagpalakas ng loob naming mga lingguwist sa UP para ipropos ang<br />
paraang unibersal ay ang mga bagong debelopment sa lingguwistiks, sa edukasyon, at sa<br />
mas media na lalong nagpapalaki sa posibilidad ng paggamit hindi ng isang wika lang<br />
kundi ng isang grupo ng mga wika bilang batayan ng isang wikang pambansa kung
18<br />
Ang "Universal Approach" at ang <strong>Wika</strong>ng Pambansa ng Pilipinas<br />
matutugunan nito ang paghahangad ng mga mamamayan para sa pambansang identidad<br />
o integrasyon. Nagpalakas din ng loob namin ang obserbasyon ng isang iskolar na may<br />
malawak na kaalaman tungkol sa mga wikang pambansa na kung punto ng lingguwistiks<br />
ang kokonsiderahin, ang paglikha ng isang wikang pambansa na batay sa isang wika o sa<br />
ilang wika o ang pagtanggap ng isang bagong wikang pambansa ay magpapatuloy nang<br />
walang limit hanggat epektibo ang mga pang-ikonomikong posibilidad at ang mga pulitikal<br />
o nasyonalistikong paghahangad dito (Deutsch, 1962: 605). Sumasang-ayon din kami sa<br />
sinabi ng iskolar na ito na mapapalitan anumang oras ng mga mamamayan ang kanilang<br />
wikang pambansa para bagayan o sundin ang kanilang nasyonalistikong hangaring mapaiba<br />
o magkaisa (p. 604).<br />
Alam na alam ng mga tagapagplano ng wika na may dalawang paraang puwedeng<br />
gamitin sa pagdebelop ng isang wikang pambansa. Ang unang paraan ay ang paggamit ng<br />
isang wika, at ang ikalawang paraan ay ang pagsasama-sama ng mga sangkap at anyo mula<br />
sa dalawa o higit pang wika. Ang unang paraan ang ginamit sa pagdebelop sa Pilipino;<br />
nabuo ang wika pero lumilitaw ngayon na hindi ito tinatanggap ng maraming Pilipino<br />
bilang wikang pambansa nila. Ang totoo, hindi humihinto ang malakas na oposisyon sa<br />
Pilipino bilang wikang pambansa ng Pilipinas. Dahil dito, naisip namin sa UP na dapat<br />
nang gamitin ang ikalawang paraan sapagkat naniniwala kami na ang wikang madedebelop<br />
sa paraang ito ay tatanggapin at gagamitin ng mga Pilipino bilang wikang pambansa ng<br />
Pilipinas. Kayat iprinopos namin sa Konkon nang malaunan ang aming paraang unibersal<br />
para sa pagdebelop sa bagong wikang pambansa ng Pilipinas. Ikinatutuwa at ikinararangal<br />
namin ang pagtanggap agad ng Konkon sa aming proposal na ito kahit magbibigay ito<br />
ng mabigat na responsibilidad at malaking trabaho sa amin. Isa sa aming responsibilidad<br />
na nais kong gawin ngayon ay ang pagpapaliwanag sa mga interesadong paris ninyo ng<br />
kung ano ang “universal approach” o paraang unibersal at kung paano ito magagamit sa<br />
pagdebelop sa bagong wikang pambansa ng Pilipinas na paris ng hinihingi ng bagong<br />
Konstitusyon.<br />
Prinsipyo at Metod ng Paraang Unibersal<br />
Tatlong magkakaugnay na prinsipyo ang sinusunod ng paraang unibersal.<br />
1. Ang unang prinsipyo ay nagsasabi na ang wikang pambansa ng Pilipinas ay<br />
dapat ibatay hindi sa isang wika lang kundi sa maraming wika ng Pilipinas;<br />
pero hindi nito ipinupuwera na isa sa mga wikang ito ang gawing nukleus<br />
o simula ng wikang pambansa. Sa madaling sabi, sa pagdebelop sa wikang<br />
pambansa ng Pilipinas batay sa prinsipyong ito, maaaring mag-umpisa sa<br />
ilang wika nang sabay-sabay at maaari ring mag-umpisa sa isang wika lang.<br />
2. Ang ikalawang prinsipyo ay nagsasabi na sa pagpili ng mga sangkap o anyo<br />
ng isasama sa wikang pambansa (halimbawa, mga tunog, salita, panlapi,<br />
konstruksiyon, atbp), dapat bigyan ng preperensiya ang mga sangkap o<br />
anyong ginagamit ng mas maraming wika. Halimbawa, kung ang x at y ay
Constantino<br />
19<br />
dalawang salitang ginagamit sa mga wika ng Pilipinas na may parehong<br />
kahulugan (pero magkaiba sa anyo) at ang x ay ginagamit sa 50ng wika<br />
samantalang ang y ay ginagamit sa 30, dapat bigyan ng preperensiya ang x<br />
sa pagbuo sa bokabularyo ng wikang pambansa.<br />
3. Ang ikatlong prinsipyo ay nagsasabi na ang wikang pambansa ay papayagang<br />
gumamit, lalo na sa umpisa, ng mga grupo ng salitang magkakapareho ang<br />
kahulugan (mga sinonim) at hanggat maaari, hindi sosobra sa apat ang<br />
miyembro ng bawat grupo.<br />
Sa paraang unibersal, dalawang metod ang maaaring gamitin sa pagbuo ng wikang<br />
pambansa: Metod A at B. Nag-uumpisa ang Metod A sa ilang wika nang sabay-sabay sa<br />
pagbuo ng wikang pambansa; ang Metod B ay nag-uumpisa sa isang wika lang. Ganito ang<br />
paraang sinusunod ng dalawang metod na ito sa pagbuo ng wikang pambansa:<br />
1. Bilang unang hakbang, mag-aadap ng unibersal na alpabet para sa wikang<br />
pambansa na paris ng bagong alpabet na inadap ng Surian ng <strong>Wika</strong>ng<br />
Pambansa. Sa ngayon, gagamitin ang alpabet na ito pati na ang mga<br />
tuntunin sa pagbabaybay o ispeling para madaling mabasa at matanggap ng<br />
mga Pilipino ang baybay o ispeling ng mga salita sa wikang pambansa.<br />
2. Ang ikalawang hakbang ay ang pagsulat ng isang unibersal na gramar ng<br />
mga wika ng Pilipinas. Para maisulat ang gramar na ito, kailangang malaman<br />
o mailista nang maayos ang pang-ilalim at pang-ibabaw na gramar ng mga<br />
wika at dayalek ng Pilipinas. Hindi na ito mahirap gawin ngayon. Sa ngayon,<br />
nakolekta na namin sa wika at dayalek ng Pilipinas. Kung mabibigyan kami<br />
ng kailangang pondo, tauhan, at kagamitan, ang unibersal na gramar na ito<br />
ay matatapos sa loob ng dalawang taon.<br />
3. Ang ikatlong hakbang ay gagawin pagkatapos maisulat ang unibersal na<br />
gramar. Kung gagamitin ang Metod A, gagawa ng unibersal na diksyunaryo<br />
o tesaurus ng mga wika at dayalek ng Pilipinas. Ang diksyunaryong ito’y<br />
bubuuin sa umpisa ng lahat ng mga salitang nakolekta sa mga wika at dayalek<br />
ng Pilipinas; pagsasama-samahin ang mga sinonim sa isang entri sa ayos na<br />
ipapaliwanag sa sumusunod na hakbang. Kayat sa umpisa, halos lahat ng<br />
mga salita sa unibersal na diksyunaryo ay may sinonim at karamihan sa mga<br />
grupo ng sinonim ay may sobra sa limang miyembro. Ang pagbabawas ng<br />
miyembro sa bawat grupo ng mga sinonim ay ipapaliwanag sa sumusunod<br />
na hakbang. Sa ngayon, nakakolekta na kami sa UP ng hindi kukulangin sa<br />
5,000ng salita na binubuo ng mga istem (“stem”), salitang-ugat (“root-word”)<br />
at partikel (“particle”) mula sa hindi kukulangin sa 300ng wika at dayalek<br />
ng Pilipinas. Ang mga salitang ito ay ipapasok sa unibersal na diksyunaryo<br />
habang ipinagpapatuloy ang pagkolekta ng mga karagdagang datos sa iba’t<br />
ibang wika at dayalek ng Pilipinas. Kung mabibigyan ng kailangang pondo,
20<br />
Ang "Universal Approach" at ang <strong>Wika</strong>ng Pambansa ng Pilipinas<br />
tauhan, at kagamitan, gaya ng gramar ay matatapos ang diksyunaryong ito<br />
sa loob ng dalawang taon.<br />
Kung gagamitin ang Metod B, ang mga salita sa wikang pinili bilang simula o<br />
nukleus ng wikang pambansa ang bubuo sa inisyal na diksyunaryo ng wikang<br />
pambansa. Para maging unibersal na diksyunaryo ang diksyunaryong ito,<br />
payayamanin o daragdagan ito sa susunod na limang taon ng mga salitang<br />
mula sa ibang wika at dayalek, katutubo at banyaga, na laging gagamitin ang<br />
mga tuntunin sa sumusunod na hakbang.<br />
4. Ang ikaapat na hakbang. Pagkatapos magawa ang unibersal na diksyunaryo,<br />
o kahit na habang ginagawa pa ito, susundin ang mga sumusunod na tuntunin<br />
para sa istandardisasyon ng diskyunaryo: (a) Aalisin sa diksyunaryo ang lahat<br />
ng mga sinonim na ginagamit sa kulang ½ o 1/3 ng mga wika at dayalek<br />
na kasama sa pagbuo ng isang diksyunaryo, puwera ang mga sinonim na<br />
ginagamit sa isang malaking wikang rehiyonal, paris ng Tagalog, Cebuano,<br />
Ilokano, o Tausug. Puwede ring sundin ang tuntuning ito para sa isang grupo<br />
ng sinonim na may dalawang miyembro lang; (b) Hanggat maaari, hindi<br />
dapat sumobra sa apat ang miyembro ng isang grupo ng sinonim; (c) Hindi<br />
dapat magkaroon ng mga sinonim ang mga salitang madalas na gamitin,<br />
paris ng mga artikulo at iba pang pananda ng gramatikal na relasyon.<br />
Sa isang grupo ng mga sinonim sa unibersal na diksyunaryo, bibigyan ng preperensiya<br />
ang miyembro na ginagamit sa mas maraming wika o sa simulang wika. Ang salita lang na<br />
bibigyan ng preperensiya ang bibigyan ng depinisyon at bawat isa sa mga sinonim nito ay<br />
kikilalanin lang na sinonim ng salitang ito.<br />
Bibigkasin ang mga salita sa unibersal na diksyunaryo sa paraang binibigkas ang mga<br />
ito sa mga wikang pinagmulan. Sa isang grupo ng mga sinonim na nagkakaiba nang kaunti<br />
sa ispeling (kahit na pareho sa bigkas), isa sa mga ispeling ang bibigyan ng preperensiya at<br />
ang ibang ispeling ay kokonsiderahing baryant ng ispeling na ito. Ang ispeling na bibigyan<br />
ng preperensiya ay iyong ispeling na ginagamit sa mas maraming wika o kaya’y iyong<br />
ispeling na sumusunod sa mga tuntunin sa ispeling na kasama ng unibersal na alpabet.<br />
Ang gramar at diksyunaryo ay dapat rebisahin o rebaysin pagkatapos ng hindi<br />
sosobra sa sampung taon para isunod sa mga debelopment sa wika at para pagyamanin o<br />
lalong paghusayin.<br />
Maaari ring gumamit ng ikatlong metod sa pagbuo ng wikang pambansa na<br />
lumalagay sa pagitan ng Metod A at B; tatawagin natin itong Metod C. Sa Metod C,<br />
maaaring gumamit ng dalawa hanggang walong wika bilang base ng wikang pambansa.<br />
Ang mga salita sa mga ibang wika ay idaragdag sa diksyunaryo nito sa loob ng limang taon.
Constantino<br />
21<br />
Karakteristik ng Bagong <strong>Wika</strong>ng Pambansa<br />
Narito ang ilang sa mga karakteristik ng wikang mabubuo sa pamamagitan ng alinman sa<br />
tatlong metod ng paraang unibersal:<br />
1. Una, ang wikang mabubuo sa paraang unibersal ay tiyak na isang wika ng<br />
Pilipinas. Kaparehong-kapareho nito ang mga wika ng Pilipinas sa tunog,<br />
bokabularyo, at gramar. Ang pang-ilalim na balangkas nito’y kapareho ng<br />
pang-ilalim na balangkas ng mga wika at dayalek ng Pilipinas. Maiiba lang<br />
ito sa mga ibang wika ng Pilipinas sa pang-ibabaw na balangkas.<br />
2. Ikalawa, ang wikang mabubuo ay hindi magkakaroon ng anumang sangkap<br />
o anyo na wala sa mga wika ng Pilipinas. Pero may mga (pang-ibabaw na)<br />
sangkap at anyo ng isang partikular na wika na posibleng wala sa wikang ito.<br />
3. Ikatlo, paris ng alinmang wika, ang wikang bubuuin sa paraang unibersal ay<br />
magkakaroon ng sariling buhay sa oras na ito’y gamitin. Hindi ito magiging<br />
isang artipisyal o patay na wika.<br />
4. Ikaapat, kung susundin ang Metod A o Metod C, maaaring sa simula’y<br />
walang katutubong ispiker ang wikang mabubuo, at dahil dito masasabing<br />
artipisyal na wika ito. Pero kung susundin ang Metod B, ang wikang<br />
mabubuo ay isang natural na wika na aktuwal na sinasalita na ngayon ng<br />
maraming Pilipino, lalo na kung ang basehang wika ay ang tinatawag naming<br />
Pilipino ng UP. Ito ang Pilipinong ginagamit hindi lang sa katagalugan at<br />
kamaynilaan kundi pati sa mga rehiyon na ang katutubo o dominanteng<br />
wika ay hindi Tagalog.<br />
5. At ikalima, mapapansin sa nakaraang diskasyon na walang salita o anumang<br />
sangkap na iimbentuhin para isama sa bubuuing wikang pambansa. Ang<br />
pag-iimbento ng mga salita at iba pang sangkap ng wika ay hindi kailangan<br />
sa paraang unibersal. Hindi rin kailangang gamitin o buhayin pa rito ang<br />
mga patay nang salita at iyong mga salitang ginagamit noong unang panahon<br />
na hindi na ginagamit o naiintindihan ngayon. Lahat ng mga tunog, salita,<br />
konstruksiyon, at iba pang bagay sa wikang pambansa na dedebelopin sa<br />
paraang unibersal ay buhay at natural sapagkat kasalukuyang ginagamit ang<br />
mga ito sa mga wika at dayalek ng Pilipinas na sinasalita ngayon ng mga<br />
Pilipino.<br />
Pagdebelop sa <strong>Wika</strong>ng Pambansa sa U.P.<br />
Makikita sa katatapos na diskasyon na ang aktuwal na pagdebelop ng isang wikang<br />
pambansa sa pamamagitan ng alinman sa tatlong metod ng paraang unibersal ay hindi
22<br />
Ang "Universal Approach" at ang <strong>Wika</strong>ng Pambansa ng Pilipinas<br />
mahirap o imposible. Sa katunayan, kung mayroon lang mga kailangang pondo, tauhan, at<br />
kagamitan, madedebelop ang wikang ito sa loob ng dalawang taon. Ang madedebelop na<br />
wika ay masasalita, maisusulat, at mababasa ng kahit anong wika. Maituturo ito at mapagaaralan<br />
paris ng anumang wika at nang mas madali kaysa Ingles, Kastila, o anumang<br />
banyagang wika. Sa madaling sabi, paris ng alinmang buhay na wika, magagamit ito sa<br />
pagkokomunika mula sa henerasyong ito hanggang sa mga darating pang henerasyon. At<br />
ipinipredik namin na ang wikang ito ay mas tatanggapin ng mga Pilipino bilang wikang<br />
pambansa nila sapagkat hindi lang ito nagmumula sa kanilang iba’t ibang wika at dayalek<br />
kundi ito’y konkreto at buhay na simbolo rin ng kanilang pagkakapare-pareho at pagkakaisa<br />
at ng kanilang matagal nang pinakahahanap na pambansang identidad o nasyonal aydentiti.<br />
May mga magtatanong siguro kung alin sa tatlong metod ng paraang unibersal na<br />
katatapos na diskasin ang pinipili o pinapaboran ng UP. Pinipili namin sa Departamento<br />
ng Pilipino at Literatura ng Pilipinas [ngayo’y Departamento ng <strong>Filipino</strong> at mga <strong>Wika</strong> ng<br />
Pilipinas] ng UP ang Metod B. Ngayon pa’y inuumpisahan na namin ang pagdebelop sa<br />
UP ng wikang pambansa simula sa isang wika. Ang simulang wika ay hindi ang wikang<br />
Tagalog kundi ang tinatawag naming Pilipino ng UP. Iba ang Pilipino ng UP sa Pilipinong<br />
pinalalaganap at gustong palaganapin ng Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa at itinuturo sa mga<br />
public school sa Pilipinas. Ang Pilipino ng UP ay ang uri ng Pilipino na ginagamit sa<br />
buong bansa, hindi lamang ng mga Tagalog o sa mga lugar na Tagalog ang katutubo o<br />
dominanteng wika kundi pati ng mga di-Tagalog o sa mga lugar na mga ibang wika ang<br />
katutubo o dominante. 2<br />
Para makita ang aktuwal na anyo at gamit at halimbawa ng Pilipino ng UP, inisip<br />
at hinarap namin agad ang magsalin sa wikang ito ng mga obrang nakasulat sa ibang wika,<br />
lalo na ng mga obra sa iba’t ibang literatura ng Pilipinas. Nakita namin na ang katipunan ng<br />
mga obra sa iba’t ibang wika ng Pilipinas na naisalin at maisasalin sa wikang pambansang<br />
aming dinedebelop ay maaari at dapat na maging simula ng pambansang literatura ng<br />
Pilipinas. Ang aktuwal na pagbuo ng pambansang literatura ng Pilipinas sa ganitong paraan<br />
ay aming ihaharap sa ibang papel. Masasabi lang namin dito na naniniwala kami (at ganoon<br />
din ang ibang nakarinig sa proposal naming ito) na ang pagdebelop ng wikang pambansa<br />
at ng pambansang literatura ng Pilipinas ay mas mabuti at mas madaling magawa kung<br />
mapagsasabay batay sa mga prinsipyo ng paraang unibersal. Masasabi rin namin dito nang<br />
walang pag-aalinlangan na ang wikang pambansang madedebelop sa paraang unibersal ay<br />
siyang pinakamabisa at pinakaangkop na wika ng pambansang literatura ng Pilipinas, hindi<br />
ang wikang Ingles o Tagalog at hindi rin ang puro o puristang Pilipino. 3<br />
2<br />
Ang Pilipino ng UP ay tinatawag nang “<strong>Filipino</strong>” (o “<strong>Filipino</strong> ng UP” para huwag mapagkamalang<br />
kapareho nitó ang <strong>Filipino</strong> ni Lacuesta). Tingnan Constantino at Sikat (1974). Ang apat na kurso sa<br />
Pilipino sa Programa sa Masaklaw na Edukasyon (“General Education Program”) ng UP ay ginawa<br />
nang <strong>Filipino</strong>. Ang pangalan ng Departamento ng Pilipino at Literatura ng Pilipinas ay pinalitan ng<br />
Departamento ng <strong>Filipino</strong> at mga wika ng Pilipinas noong 28 Pebrero 1974.<br />
3<br />
Tingnan Constantino at Sikat (1974) at ang ibá pang artikulo sa unang labas ng jornal na LITERATURA<br />
ng Filipinas; Jornal para sa mga Literatura ng Filipinas (Enero 1974).
Constantino<br />
23<br />
Argumento para sa Pilipino<br />
Ngayon, tingnan natin ang mga panagunahing argumentong ginagamit bilang suporta sa<br />
palagay na ang wikang Pilipino ang nasa pinakamabuting posisyon para maging wikang<br />
pambansa ng Pilipinas. Ang mga argumentong ito ay ang sumusunod: (a) Pilipino ang<br />
wika ng Manila, ang pinakaimportanteng siyudad sa buong Pilipinas, kayat mas prestijus<br />
(“prestigious”) ito kaysa mga ibang wika ng Pilipinas; (b) Pilipino ang dominanteng wika sa<br />
mas media; (c) Mas marami ang ispiker ng Pilipino kaysa alinman sa mga ibang wika ng<br />
Pilipinas; (d) Batay ang Pilipino sa pinakadebelop na wika ng Pilipinas at hindi magtatagal<br />
at aktuwal nang sasalitain ito ng lahat ng mga Pilipino.<br />
Nakikita namin ngayon na ang mga argumentong ito na matagal nang inuulitulit<br />
ng mga pro-Pilipino ay hindi naging sapat para magtagumpay ang Pilipino bilang<br />
wikang pambansa ng Pilipinas. Sa kabilang dako, ang mga argumentong ito mismo at<br />
ang “puristang” palisi (policy) na sinusunod sa pagdebelop, pagpapaunlad, at pagtuturo sa<br />
Pilipino ang mga aktuwal na dahilan ng pagkabigo ng Pilipino bilang wikang pambansa<br />
ng Pilipinas. Pero ito’y hindi na saklaw ng papel na ito. Masasabi lang dito na marami sa<br />
mga sumusuporta sa Pilipino ang nagtaka nang atakihin nang matindi at pagkatapos ay<br />
tuluyang itakwil ng Konkon ang Pilipino bilang wikang pambansa ng Pilipinas. Hindi nila<br />
nakita na ang pagkalat ng Pilipino sa buong bansa at ang pagtuturo ng puristang anyo nito<br />
sa lahat ng eskuwelahan ay ilan sa mga nagpalakas sa etnikong kamalayan ng mga grupo<br />
sa Pilipinas at ang kamalayang ito sa parte ng mga di-Tagalog na grupo ay tumanggi sa<br />
Pilipino (na ipinalagay nilang Tagalog) bilang wikang pambansa ng Pilipinas.<br />
Kritisisim sa Paraang Unibersal<br />
Balikan natin ang paraang unibersal. Mula nang banggitin ito sa Konkon, tumanggap ito<br />
ng maraming kritisisim o puna, kahit noong hindi pa natitiyak ng mga kritik kung ano ito.<br />
Dalawa ang pinakamadalas na kritisisim. Una, may mga kritik na nagsasabi na imposible<br />
raw, hindi matino, o kaya’y “kaululang lingguwistik” (Nakpil, 1972) ang bumuo ng isang<br />
wikang batay sa higit sa isang wika o batay sa maraming wika. Ito ang sinabi ng isang kritik<br />
ng paraang unibersal (Roces, 1972):<br />
But to expect that 87 separate branches make a language tree is absurd because<br />
there have to be roots and a trunk where diverse branches can be grafted.<br />
[Ngunit isang kalokohan na asahang 87ng magkakahiwalay na sanga ang<br />
bubuo sa isang language tree sapagkat kailangang magkaroon ito ng mga ugat<br />
at katawan na pagpapatubuan ng magkakaibang sanga.]<br />
Ikalawa, kahit na raw makabuo ng wika sa paraang unibersal, imposibleng mapakalat<br />
ito sapagkat ito’y isang artipisyal na wika at dahil dito hindi ito pag-aaralan o matututuhan<br />
ng mga Pilipino. Ito naman ang sinabi ng isa pang kritik (Nakpil, 1972):
24<br />
Ang "Universal Approach" at ang <strong>Wika</strong>ng Pambansa ng Pilipinas<br />
One of the most irrefutable principles of linguistics is that a language that is<br />
nobody’s mother tongue will be extremely difficult to teach or learn and almost<br />
impossible to implant. One can propagate, or enrich with loan words, an existing<br />
language, but one cannot invent one out of thin blue air, or even out of 8<br />
“mutually unintelligible” rival languages, without courting muteness. An artificial<br />
language with no naive speakers—as Esperanto, Orbis, Frate, Universalia, Paria<br />
all in their own good time have shown—just won’t take. To impose one on<br />
<strong>Filipino</strong>s now is to court muteness, total illiteracy and ineradicable ignorance.<br />
[Isa sa mga di-makokontrang prinsipyo ng lingguwistiks ay ito: Ang wika na<br />
hindi inang wika ng sinuman ay totoong napakahirap ituro at pag-aralan at<br />
halos imposibleng itanim sa isip. Puwedeng palaganapin, o payamanin sa mga<br />
hiram na salita, ang isang umiiral na wika ngunit hindi puwedeng umimbento<br />
ng isang wika mula sa manipis na hanging asul (“thin blue air”) o kahit sa<br />
walong “di-nagkakaintindihang” magkakaribal na wika nang hindi tutungo sa<br />
pagkapipi. Ang isang wikang artipisyal na walang katutubong ispiker—gaya<br />
ng ipinakita ng Esperanto, Orbis, Frate, Universalia, Paria sa kani-kanilang<br />
panahon—ay talagang di pupuwede. Ang ipilit ang isang wikang ganito sa<br />
mga Pilipino ngayon ay patungo sa pagkapipi, total na iliterasi, at di maaalis na<br />
ignoransiya.]<br />
Naipaliwanag na namin na hindi imposibleng bumuo ng isang wika batay sa ilang<br />
wika. Ginagawa ito ngayon sa Norway (Haugen, 1968). Nagawa na ito sa Southern Rhodesia<br />
at sa Macedonia (Lunt, 1959). Hindi ko maintindihan kung bakit hindi ito pupuwede sa<br />
Pilipinas lalo na kung iisipin na ang mga wika at dayalek sa bansang ito ay magkakapareho<br />
sa isa’t isa sa tunog, bokabularyo, at gramar.<br />
Nasabi rin na maaaring ang wikang madedebelop batay sa paraang unibersal ay<br />
artipisyal—nangangahulugang hindi ito inang wika ng sinuman sa umpisa, pero maaari ring<br />
ang wikang mabubuo sa pamamagitan ng paraang unibersal ay natural—nangangahulugang<br />
may mga nagsasalita nito sa simula pa. Ito’y depende sa metod na gagamitin sa pagbuo sa<br />
wika. Ngayon, tungkol naman sa pagiging artipisyal ng isang wika, gusto kong basahin sa<br />
inyo ang sumusunod na obserbasyon (Pei, 1968: ix):<br />
The charge of “artificiality” often leveled at constructed [or artificial] languages…<br />
is no charge at all. A horse is “natural,” an automobile is “artificial.” For purposes<br />
of present-day travel under present-day conditions, no one seriously questions<br />
the superiority of an “artificial” automobile.<br />
[Ang bintang na “pagiging artipisyal” na karaniwang iniuukol sa binalangkas<br />
[o artipisyal] na mga wika…ay di tunay na bintang. Ang kabayo ay “natural,”<br />
ang automobil ay “artipisyal.” Sa mga pagbibiyahe ngayon sa kasalukuyang<br />
kondisyon, walang sinumang seryosong kukuwestiyon sa superyoridad ng<br />
isang “artipisyal” na automobil.]
Constantino<br />
25<br />
Tagumpay ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa<br />
Sa pinal na analisis, ang tagumpay ng isang wika na maging wikang pambansa ng isang<br />
bansa ay depende hindi sa pagiging artipisyal o natural nito kundi sa pagtanggap o atityud<br />
(attitude) ng mga taong pinag-uukulan nito o dapat na gumamit nito. Kami sa UP ay<br />
matatag na naniniwala na ang wikang madedebelop sa pamamagitan ng paraang unibersal<br />
ay mas madaling tanggapin at gamitin kaysa sa wikang Pilipino, lalo na iyong Pilipinong<br />
itinuturo ngayon sa mga public school, bilang wikang pambansa ng Pilipinas. Ang paniwala<br />
naming ito ay batay sa mga sumusunod na dahilan:<br />
(1) Ang wikang mabubuo sa pamamagitan ng paraang unibersal ay hindi batay<br />
sa Tagalog lang o sa isang wikang inaari o inaangkin ng isang malaking<br />
etnikong grupo;<br />
(2) Ang wikang ito ay base sa marami kundi man sa lahat ng mga wika at<br />
dayalek ng Pilipinas;<br />
(3) Hindi papaboran ng wikang ito ang alinman sa mga etnikong grupo ng<br />
Filipinas;<br />
(4) Ang pagbuo at pagpapayaman sa wikang ito ay magiging responsibilidad ng<br />
lahat ng mga etnikong grupo sa Pilipinas, hindi ng isang grupo lang.<br />
Sa kabuuan, nakikita namin na ang paggamit ng paraang unibersal sa pagdebelop sa<br />
pambansang wika ng Pilipinas ay magbubunga ng malaking epekto o pagbabago sa atityud<br />
ng mga Pilipino, hindi lang sa kanilang wikang pambansa kundi pati na sa kanilang kultura<br />
at literatura at sa kanilang bayan at kapwa Pilipino. Sa paggamit nila ng wikang pambansang<br />
dinebelop sa paraang unibersal, na binubuo ng mga sangkap at anyong nagmumula sa iba’t<br />
ibang wika at dayalek ng Pilipinas, malalapit sila sa iba’t ibang kultura, literatura, tao, at<br />
rehiyon ng Pilipinas. Lalaki ang kaalaman at interes nila sa mga ito at ang atityud nila sa<br />
mga ito ay magiging masigla at positibo, imbis na laging malamig o paiwas at negatibo. Sa<br />
paggamit nila ng wikang pambansang dinebelop sa paraang unibersal, makikita nila na ang<br />
wikang ito’y mula at para sa lahat ng Pilipino, at ito’y nagbigay ng pabor sa lahat ng Pilipino,<br />
hindi sa mga miyembro ng isang etnikong grupo lang. Makikita rin nila na ang wikang ito’y<br />
mas madaling matutuhan at mas epektibong magagamit ng mga Pilipino kaysa wikang<br />
Ingles, at ang wikang ito ang tunay na tatak at daluyan ng pambansang kultura at identidad<br />
ng mga Pilipino. Kayat naniniwala kami na hindi na kailangang maghintay pa ang mga<br />
Pilipino ng 100 o 50 o kahit 25ng taon para makita nila na ang kanilang wikang pambansa<br />
ay isang wika ng kanilang pagkakaisa at pagkakaiba, ang wika ng kanilang identidad, at ang<br />
wikang magpapalaya sa kanila sa mga banyaga at alyenadong isipan at oryentasyon.<br />
Bibliyograpi<br />
Constantino, Ernesto. “The deep structures of the Philippine languages.” The Archive,<br />
tomo 1, blg 2, mp. 65-79, 1970.<br />
__________________. “Ang hinaharap ng Pilipino.” General Education Journal, tomo
26<br />
Ang "Universal Approach" at ang <strong>Wika</strong>ng Pambansa ng Pilipinas<br />
19-20, mp. 1-3, 1970-1971.<br />
__________________ at Rogelio Sikat. “Ang pagbuo ng pambansang literatura ng<br />
Filipinas.” Literatura ng Filipinas, tomo 1, blg 1, mp. 1-25, 1974.<br />
Deutsch, Karl W. “The trend of European nationalism – the language aspect.” Nása<br />
Fishman 1968, mp. 598-606.<br />
Fishman, Joshua A., ed. Readings in the sociology of language. The Hague: Mouton, 1968.<br />
Haugen, Einar. “Language planning in Norway.” Nása Fishman 1968, mp. 673-687.<br />
LITERATURA ng Filipinas; Jornal para sa mga Literatura ng Filipinas. Bolyum<br />
I, Numero 1, Enero 1974. Publikasyon ng Samahan para sa mga Literatura ng<br />
Pilipinas (SALIPI), Unibersidad ng Pilipinas, Diliman, Lungsod Quezon.<br />
Lunt, Horace G. “The creation of standard Macedonian: Some facts and attitude.”<br />
Anthropological Linguistics, tomo 1, blg 5, mp. 19-26, 1959.<br />
Nakpil, Carmen Guerrero. “Happy but mute.” The Manila Chronicle, 7 Abril 1972, p.4.<br />
Pei, Mario, “Foreword.” Nasa Esperanto: A complete grammar, ni Ivy Kellerman Reed, pp.<br />
vii-x. Metuchen, N.J.: The Scarecrow Press, 1968.<br />
Roces, Alfredo. “Light and shadow: Legislated languages.” The Manila Times, 18 Abril<br />
1972, p.5.<br />
TALA: Lumabas ang artikulong ito ni Dr. Ernesto Constantino sa aklat na <strong>Filipino</strong> o Pilipino? Mga Babasahin<br />
sa Pambansang <strong>Wika</strong> at Literatura (1974) at may talâng ganito:<br />
“Batay sa papel na binása sa Ingles noong 22 Disyembre 1972 sa unang Conference<br />
on Language Policy and Language Development of Asian Countries na ginanap sa<br />
Maynila, 18–22 Disyembre 1972. Ang unang bersiyon na ito ay lumabas sa Sicat, Rogelio<br />
at Pamela D. Cruz, ed., Mga bagong pananaw sa wika, literatura at kultura (=Jornal ng<br />
Masaklaw na Edukasyon nos. 23-24 [General Education Journal nos. 23-24]), Maynila:<br />
Kolehiyo ng Sining at Agham, UP Diliman, 1972-73. Gusto kong magpasalamat kay<br />
Mis Pamela D. Cruz at kina Rogelio R. Sicat at Mr. Jesus F. Ramos sa pagtulong nilá sa<br />
pag-edit sa papel na ito. Kabílang sa mga lingguwist ng UP na nagpropos sa ‘universal<br />
approach’ sina Propesor Consuelo J. Paz, Mis Emelita L. Cruz at ang sumulat ng papel na<br />
ito. Ang pagsama ni Dr. Cecilio Lopez sa grupong ito ay nagbigay ng ibayong lakas sa<br />
universal approach.”
Virgilio S. Almario<br />
NASYONALISASYON AT MODERNISASYON<br />
NG FILIPINO<br />
MAGANDANG BALIKÁN bílang panimula ang isang pahayag noon ni Saussure<br />
hinggil sa tungkuling patuloy na baguhin ang wika. “Hindi táyo dapat mapiit,” sabi niya,<br />
“sa kung ano ang wika ngayon.” Walang wikang perpekto; kailangang isunod ang wika<br />
sa nagbabagong pangangailangan ng mga gumagámit nitó; kailangang baguhin ang wika<br />
upang maging higit na episyente at kapaki-pakinabang sa mga gumagámit nitó. Ang<br />
mga katotohanang ito ang pangunahing motibasyon para sa tinatawag na pagpaplanong<br />
wika—na walang iba kundi ang metodiko at sistematikong gawain upang mapangasiwaan<br />
at mapaunlad ang isang wika, lalo na ang paglikha, pagpapalaganap, at pagpapayaman sa<br />
isang napagkaisahang panrehiyon, pambansa, o pandaigdigang wika.<br />
Kaugnay nitó, may pananaw na nasyonalisasyon at modernisasyon ang kambal<br />
ngunit nagtutunggaling oryentasyon ng pagpaplanong wika sa mga bansang umahon<br />
mula sa matagal na panahon ng kolonyalismo at nagpasiyang magkaroon ng sarili at<br />
katutubong wikang pambansa nitóng nakaraang siglo. Napakatotoo nitó sa Filipinas mula<br />
nang itadhana ng 1935 Konstitusyon ang isang wikang pambansa batay sa isang wikang<br />
katutubo. Pinatutunayan naman ng mga pangyayari sa loob ng nakaraang 80 taón na<br />
lubhang mabigat na tungkulin ang nasyonalisasyon at modernisasyon bílang tambalan at<br />
magkaagapay na direksiyon sa pagsusúlong ng wikang pambansa. Bukod pa, ang kawalan<br />
ng sapat na tangkilik ng pamahalaan—na malinaw na makikíta sa kawalan ng pondo<br />
para sa kailangang gawin ng pambansang ahensiyang pangwika at sa nawawalang target<br />
pangwika sa kabuuang pambansang planong pampolitika at pangkabuhayan—ay malimit<br />
na magdulot ng problema kung alin sa kambal na direksiyon ang dapat unahin at asikasuhin.<br />
Sa kabilâng dako, maaari ding sabihin ngayon na hindi napag-ukulan ng mga<br />
namahala sa pagsúlong ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa ang pagbalangkas ng isang pangmatagalang<br />
plano para matupad ang tadhana ng 1935 Konstitusyon. May mga tungkuling inilista ang<br />
Batas Komonwelt Blg. 184 para sa National Language Institute, ang naging Surian ng<br />
<strong>Wika</strong>ng Pambansa (Institute of National Language), ngunit hindi ito naisalin túngo sa isang<br />
kongkretong programa para palaganapin ang Tagalog at maging wikang opisyal at wika ng<br />
edukasyon. Ito rin ang maaaring gamíting pangunahing kahinaan ng nakaraang mahigit 20<br />
taón ng Komisyon sa <strong>Wika</strong>ng <strong>Filipino</strong> (KWF) pagkaraang itatag sa bisà ng Batas Republika
28<br />
Nasyonalisasyon at Modernisasyon ng <strong>Filipino</strong><br />
Blg. 7104. Hindi nakawala ang KWF sa nakagawiang trabaho ng Surian. Kapag nilimi ang<br />
mga pahayag ng ating mga tagapangasiwa ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa sa nakaraang panahon,<br />
wari ngang hindi nilá matalakay nang sabáyan ang nasyonalisasyon at modernisasyon. O<br />
kayâ, malimit na ipanukala niláng kailangang itutok muna ang pansin sa isa—malimit ding<br />
sa nasyonalisasyon—upang balingan ang ikalawa pagkatapos. Hindi naharap nang epektibo<br />
ang problema sa nakalipas na panahon sapagkat hindi napatnubayan ng isang malinaw na<br />
planong wika ang naging pagkilos ng mga alagad at kapisanang pangwika.<br />
Ipinahiwatig mismo ng 1987 Konstitusyon ang naturang tambalang tungkulin para<br />
sa pagsusúlong ng wikang <strong>Filipino</strong>. Alinsunod sa Seksiyon 6, Artikulo XIV:<br />
The national language of the Philippines is <strong>Filipino</strong>. As it evolves, it shall be<br />
further developed and enriched on the basis of existing Philippine and other<br />
languages.<br />
Titigan ang ikalawang pangungusap at malilinawan ang iniaatas na paraan ng pagdevelop<br />
at pagpapayaman sa <strong>Filipino</strong>: “(B)atay sa mga umiiral na (mga wika ng) Filipinas at ibáng<br />
mga wika.” Ang nasyonalisasyon ay magaganap sa pamamagitan ng pagpapayaman sa<br />
<strong>Filipino</strong> sa pamamagitan ng mga wika ng Filipinas. Ang modernisasyon ay mapapabilis<br />
sa pamamagitan ng ibá’t ibáng pandaigdigang wikang sinasangguni at hinihiraman ng<br />
edukasyong <strong>Filipino</strong>. Tinutukoy mismo, sa gayon, ng ikaanim na seksiyon ng Artikulo<br />
XIV ang kaliwa’t kanang pagpangitain sa dalawang pangunahing tungkulin túngo sa<br />
pagpapaunlad sa <strong>Filipino</strong> bílang wikang pambansa. Ang pagpapangalang “<strong>Filipino</strong>” sa<br />
<strong>Wika</strong>ng Pambansa ay nakabatay sa isang bisyon ng nasyonalisasyon at modernisasyon nitó.<br />
Ano ba ang mga problema at hindi nagaganap ang naturang mga gampanin?<br />
Sinasabing ang pagpaplanong wika sa katotohanan ay isang pagsisiyasat sa problema<br />
ng isang wika. Ngunit tulad ng naipaliwanag ko na, ipinahiwatig na ng Artikulo XIV ng<br />
1987 Konstitusyon ang problema ng <strong>Filipino</strong>. Ang tambalang gampaning “nasyonalisasyon<br />
at modernisasyon” ang siyá mismong mga problemang dapat harapin sa pagpapalaganap<br />
at pagpapayaman ng <strong>Filipino</strong> bílang wikang pambansa. Subalit hindi sapat ang pagtukoy<br />
sa problema sa pagpaplanong wika. Ang higit na mabigat na gawain ay ang paghahanay<br />
ng mga tiyak at malawakang aktibidad at proyekto upang malutas o maigpawan ang<br />
anumang tinukoy na problema. Iyon ang higit na kahulugan ng pagpaplanong wika. Ngunit<br />
malungkot na hindi nakapag-organisa ang KWF sa nakaraang panahon ng isang pulong o<br />
kumbensiyon upang sangguniin man lámang ang mga alagad ng wika hinggil sa bagay na<br />
ito.<br />
Maaaring may lumabas nang mga pagsusuri hinggil sa isa o sa dalawang gampanin.<br />
Maaaring may nakapagdulot na ng mga mungkahi upang dibdibang harapin ang mga<br />
problema sa nasyonalisasyon at modernisasyon ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa. Subalit hindi iyon<br />
natipon ng KWF, nabigyan ng kaukulang analisis, at naisalin sa mga kongkretong hakbang<br />
at proyekto sa loob ng isang takdang panahon at sa kabilâ ng maaaring limitadong pondo<br />
at tauhan.
Almario<br />
29<br />
Unahin nating balikán ang mga hadlang túngo sa planong nasyonalisasyon.<br />
Sa praktika, nangangahulugan ang nasyonalisasyon ng pagsusuri sa mga problema ng<br />
pagpapatanggap sa <strong>Wika</strong>ng Pambansa sa mga pook na di-Tagalog at pagdudulot ng<br />
kaukulang gawain upang maigpawan ang mga natukoy na problema. May mga historikong<br />
impormasyon hinggil dito. Noon pang 1934 Kumbensiyong Konstitusyonal ay halatanghalata<br />
na ang tinatawag na “rehiyonalismo” bílang pangunahing balakid upang mabigkis<br />
ang kapuluan ng isang wikang pambansa. Sa kabilâ ng mga iniharap na bentaha ng Tagalog<br />
ay iginiit ng ilang delegadong di-Tagalog ang katangian ng kani-kaniláng sariling wika.<br />
Anupa’t pagdatíng ng botohan, dinaig ng rehiyonalismo ang resolusyon na noon pa’y<br />
itadhana ang Tagalog bílang batayan ng wikang pambansa. Nagpatuloy ang bagay na ito sa<br />
anyo ng mga batikos na inilalathala sa peryodiko’t magasin hanggang matapos ipahayag ni<br />
Pangulong Quezon ang paghirang sa Tagalog bílang batayan. Noong 1965, naging isang<br />
tahasang habla ito ng isang kongresista na naniniwalang nanatíling Tagalog ang sinimulang<br />
tawaging “Pilipino” noong 1951 at kayâ labag sa tadhana ng 1935 Konstitusyon. Naging<br />
umpisa ito ng tinaguriang “language war” at humantong sa panukalang pagbuo ng “<strong>Filipino</strong>”<br />
bílang wikang pambansa alinsunod sa naging tadhana ng 1973 Konstitusyon.<br />
Sinasabi lagi ng mga tagapagtaguyod ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa na mga politiko lámang<br />
ang gumagámit ng isyung kontra-<strong>Wika</strong>ng Pambansa para umakit ng boto sa kaniláng<br />
rehiyon. Sinasabi rin niláng itinataguyod ang isyung kontra-<strong>Wika</strong>ng Pambansa ng mga<br />
edukadong nagnanais na Ingles ang manatíling wika ng edukasyon. Iilan lámang diumano<br />
ang tunay na kaaway ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa. Subalit naubos ang panahon at talino ng mga<br />
tagapagtaguyod, pati na ang mga pinunò ng Surian, para patunayan ang birtud ng Pilipino<br />
at pagkatapos ng 1973, ng <strong>Filipino</strong>. Nakatanghal ito sa manaka-nakang nalalathalang<br />
debate ng mga salungat at ng mga tagapagtaguyod noon at hanggang ngayon. Mahahalata<br />
namang hindi umuusad ang balagtasang pangwika dahil inuulit lámang ng magkabilâng<br />
panig ang kaniláng mga argumento.<br />
Kung magulo ang isyu ng nasyonalisasyon, gayundin ang modernisasyon. Sa bagay<br />
na ito ay mga tagapagtaguyod lámang ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa ang kasangkot sa pagtatálo.<br />
Ang paksa: Paano ba pauunlarin ang Pilipino/<strong>Filipino</strong>? Kompara sa nasyonalisasyon,<br />
may higit na malusog na aspekto ang tunggalian para sa modernisasyon. Noong 1987,<br />
naglundo ang tunggalian sa isang modernisadong alpabetong pambansa na may 28 titik<br />
at ganap na nagwawaksi sa abakadang Tagalog/Pilipino. Subalit maraming tinik ang<br />
landas sa implementasyon ng bagong alpabeto. Mga tinik na iniuumang mismo ng mga<br />
nagsasalungatang pangkatin ng tagapagtaguyod. Ang politika, sa gayon, sa loob ng hanay<br />
ng mga tagapagtaguyod ang bumibimbin sa kailangan at tulong-tulong na pagsusúlong<br />
sa <strong>Wika</strong>ng Pambansa. Maaari ngang pag-aawayan pa nilá kung alin ang higit na angkop<br />
gamítin sa “modernisasyon,”“intelektuwalisasyon,” o “elaborasyon” bagaman magkakatulad<br />
namang banyagang aklat sa sosyolingguwistika ang kaniláng binása.<br />
Bunga ng malaking kontrobersiya hinggil sa “purismo” noong dekada 60 ay nawalan<br />
naman ng awtoridad ang opisyal na ahensiyang pangwika [ang Surian at hanggang ang<br />
KWF] kayâ halos hindi madisiplina ang mga teksbuk sa wika na may kani-kaniyang<br />
pinalalaganap na paraan ng paggámit sa bagong ortograpiya. Ni hindi pinaiiral ng KWF
30<br />
Nasyonalisasyon at Modernisasyon ng <strong>Filipino</strong><br />
ang legal na kapangyarihan nitóng mamahala sa anumang gawain kaugnay ng <strong>Filipino</strong><br />
at ibáng wikang katutubo upang sawatain, halimbawa, ang naganap na paglikha ng kanikaniyang<br />
ortograpiya ng mga “sariling wika” na ginamit sa K–3 at sa tulong ng mga<br />
banyagang tagapayo. Gayunman, maaaring sabihin ngayon na nag-uugat ang kawalan ng<br />
awtoridad ng KWF sa kawalan nitó ng maihahandog na pangkalahatang plano tungo sa<br />
mabilisang kultibasyon ng <strong>Filipino</strong>.<br />
Dapat isipin ngayon ang “kultibasyon” (cultivation) ng <strong>Filipino</strong> bílang kambal at<br />
magkaagapay na gampanin ng nasyonalisasyon at ng modernisasyon/intelektuwalisasyon.<br />
Nakaukol ang isang panig o direksiyon para sa pagpapalaganap ng <strong>Filipino</strong> bílang wikang<br />
pambansa at sa mataimtim na paglalahok ng anumang natatanging sangkap mula sa mga<br />
katutubong wika upang higit na maitatag ang pagiging pambansa nitó. Sa kabilâng dako,<br />
idinidiin ng ikalawa ang halaga ng pagpapaunlad sa <strong>Filipino</strong> bílang wika ng karunungan<br />
at makabagong kaunlaran. Kailangang magkasabay na isúlong ang dalawang lunggating<br />
kaganapan ng <strong>Filipino</strong>. Na ang ibig sabihin sa pagpaplanong wika ay kailangang magkaagapay<br />
at magkasanib na asikasuhin ang taunan at pangmatagalang mga target sa magkabilâng<br />
panig tungo sa isang pangkalahatang pagpangitain sa isang malusog at episyenteng wikang<br />
pambansa sa loob ng isang takdang panahon, halimbawa’y lima o sampung taón.<br />
Nais ko ngayong magpanukala ng ilang hakbang upang maisakatuparan ang<br />
dalawang naturang gampanin.<br />
<strong>Isang</strong> Mapa ng mga <strong>Wika</strong> ng Bansa<br />
Saliksik pangwika ang isang pangunahing kasangkapan sa pagpaplanong wika. Kailangang<br />
itanim ang kultura ng saliksik lalo na sa hanay ng mga guro sa <strong>Filipino</strong>. At isang pangunahing<br />
layunin ng saliksik ang pagbuo ng isang bagong mapa ng mga wika ng Filipinas. Bakit?<br />
Dahil luma na at hindi mapagtitiwalaan ang kasalukuyang mapa na ginagámit sa mga<br />
kagawaran ng lingguwistika. Dahil nagbago na ang heograpiya at populasyon ng mga wika<br />
ng Filipinas dahil sa migrasyon, edukasyon, at makabagong pamumuhay. At dahil kailangan<br />
ang isang malinaw na larawan ng bílang at distribusyon ng mga wikang katutubo upang<br />
maialinsunod ang mga ipaplanong proyekto at kaukulang materyales.<br />
Bahagi ng mapa ang nangyari nang paglaganap ng <strong>Filipino</strong> sa ibá’t ibáng pook<br />
at rehiyon. Tiyak na may ibá’t ibáng uri ito, may ibá’t ibáng antas ng pagtanggap, kayâ<br />
makapagmumungkahi ng kailangang interbensiyon, sa pamamagitan man ng karaniwang<br />
midyum—ang paaralan at ang ugnayang madla (mass media)—bukod sa maaaring tukuyin<br />
kung alin sa paaralan, brodkast, o espesyal na seminar ang higit na epektibo at matipid na<br />
pamamaraan upang mabago ang isang sitwasyong pangwika sa isang pook, probinsiya, o<br />
rehiyon. Maaari ding makatulong ang mapa sa pagtukoy sa mga partikular at sensitibong<br />
problema na nangangailangan ng mga tiyak na hakbangin sa panig ng mga tagaplanong<br />
wika.
Almario<br />
31<br />
<strong>Isang</strong> malaking gámit ng mapa ang nauugnay sa pangangalaga ng mga katutubong<br />
wika ng Filipinas. May nagkakaisang problema ang mga ito ngunit may tanging problema<br />
ang ilan, lalo na ang mga maliit ang katutubong populasyon, na hindi makikíta sa malalaking<br />
wikang rehiyonal. Sa kabilâ nitó, kailangan ang pantay na pagtingin sa lahat ng katutubong<br />
wika bílang mga pambansang pamanang yaman. Ang mga impormasyon mula sa mapa ay<br />
kailangang masuri, masundan ng mga panukalang proyekto, at kung kailangan ay itawag<br />
ng pakikiisa mula sa ibáng organisasyong pribado at pampamahalaan. [Ang pakikiisa ng<br />
ibáng sektor ay kailangang mag-umpisa sa pagpaplano pa lámang ng mapa ng mga wika<br />
ng Filipinas.] Kailangang unang-unang isangkot sa gampaning ito ang pamahalaang lokal.<br />
Sa panig ng KWF, dapat idagdag na tungkulin ito ng mga itinatatag na Sentro ng <strong>Wika</strong> at<br />
Kultura (SWK).<br />
Ang programang MTB-MLE ngayon ng DepEd ay maaaring makinabang sa mapa.<br />
Matutukoy nitó ang aktuwal na “sariling wika” (mother tongue o MT) na kailangang pairalin<br />
at gamítin sa isang probinsiya o rehiyon. Ang demograpikong impormasyon ng mapa ay<br />
higit na mapagtitiwalaan kaysa rekomendasyon at presyur pampolitika na napapansin nang<br />
umiimpluwensiya sa seleksiyon ng unang 20 MT. Sa kabilâng dako, ang produksiyon ng<br />
mga materyales panturo sa mga naturan at sa mga mapipilì pang MT ay makabuluhang<br />
pag-anihan ng mga katangian at birtud ng mga “sariling wika” upang maisanib túngo sa<br />
nasyonalisasyon ng <strong>Filipino</strong>.<br />
Pambansang Gramatika at Diksiyonaryo<br />
Makabuluhang gawain sa nasyonalisasyon ang saliksik upang makabuo ng isang pambansang<br />
gramatika at pambansang diksiyonaryo sa <strong>Filipino</strong>. Ang mga ito ang pangunahing kabiguan<br />
ng Surian at ng KWF. Hindi ito nakalikha ng isang gramatika na malinaw na nagsasanib<br />
sa mga katangian ng mga wikang di-Tagalog. Hindi naman ito nakatipon ng isang kahit<br />
mapagtitiwalaan at monolingguwal na diksiyonaryong <strong>Filipino</strong>, pagkaraan ng saliksik ng<br />
Surian na Diksyunaryo-Tesauro Pilipino-Ingles (1972) at ipinangalan sa dáting direktor<br />
nitóng Jose Villa Panganiban.<br />
Ang saliksik túngo sa mga nabanggit na kailangang produktong pangwika ay<br />
maaaring simulan sa pamamagitan ng pagtipon sa mga naisagawa nang saliksik kaugnay<br />
nitó. Samantala, kailangan ang isang mekanismong mistulang “bantay-wika” para sa mga<br />
pagmamapa ng aktuwal na paggámit sa <strong>Filipino</strong> sa ibá’t ibáng pook, lalo na sa mga lungsod<br />
at pook tagpuan ng mga migranteng <strong>Filipino</strong>.<br />
<strong>Isang</strong> aspekto ng bantay-wika ang pagsisiyasat sa nagaganap na pagsasanib ng<br />
<strong>Filipino</strong> at ng ibáng katutubong wika, lalo na sa oral at pang-araw-araw na pag-uusap. Sa<br />
katunayan, kailangang matukoy agad ang mga naturang pagsasanib sa leksikon, estruktura<br />
ng pangungusap, at entonasyon upang mabigyan din ng karampatang motibasyon bílang<br />
isang senyas ng nasyonalisasyon sa <strong>Filipino</strong>. Babaligtarin ng saliksik na ito ang nagaganap<br />
ngayong pagtatawa [at pagmaliit] sa mga “naiibáng” bigkas at salitâ na pumapasok<br />
sa pangungusap ng mga di-Tagalog. Ang ganitong uri ng lehitimasyon ay tiyakang
32<br />
Nasyonalisasyon at Modernisasyon ng <strong>Filipino</strong><br />
makagaganyak sa mga di-Tagalog upang higit na gamítin ang <strong>Filipino</strong> sa kaniláng pabigkas<br />
o pasulat mang komunikasyon.<br />
Pasisiglahin din nitó ang pagpasok ng mga salitâ mula sa mga katutubong wika<br />
at magpapayaman sa bokabularyong <strong>Filipino</strong>. Totoo namang bukod sa singkahulugan<br />
ay may mga salitâ ukol sa mga danas at dalumat ang mga katutubong wika na wala sa<br />
kasalukuyang talasalitaan ng <strong>Filipino</strong>. Ibá ang “búwot” ng Kalinga sa karaniwang “dagâ”<br />
at kahit na sa “ilagâ” ng mga Ilonggo. Kamakailan, lumilitaw na may espesyal na gámit<br />
pangmilitar ang mga Magindanaw sa “pintakasì” at naiibá sa alam ng mga Kristiyanong<br />
Tagalog. Ang “jambángan” sa Tausug at “vakul” sa Ivatan ay simpleng patunay na may mga<br />
tunog sa naturang mga wika na wala sa Tagalog, Bisaya, Ilokano, at ibáng malaking wika<br />
ng Filipinas. Ang “pangát” sa Legazpi ay ibá sa “pangát” sa Metro Manila. At bakit hindi<br />
naidadagdag ang panlaping “gi–” o “gin–” at “–on” ng Bisaya at Bikol samantalang naririnig<br />
na itong malimit sa Cubao at Navotas?<br />
Ang pagbalangkas at pagbuo sa isang pambansang gramatika at pambansang<br />
diksiyonaryo ay mga tiyak na produkto ng nasyonalisasyon at modernisasyon ng <strong>Filipino</strong>.<br />
Isa rin itong patuloy na trabaho. Ang ibig sabihin, kailangang isipin na magbabago<br />
ang kompleksidad ng wikang <strong>Filipino</strong> hábang patuloy itong lumaganap at higit na tumitiim<br />
sa mga pook na di-Tagalog. Ang gramatika o diksiyonaryong mabubuo ngayon ay tiyakang<br />
mangangailangan ng rebisyon pagkatapos ng lima o sampung taón. Kaugnay nitó, dapat<br />
ding pagbutihin ang pagbuo ng mga gramatika at bokabularyo sa ibá’t ibáng wikang<br />
katutubo. Bahagi ito ng higit na sistematikong pangangalaga sa mga wikang katutubo, ng<br />
pagsusúlong sa mga ito bílang wika ng panitikan, at ng higit na malinaw na paggámit sa<br />
mga ito bílang bukal ng pagpapalusog sa <strong>Wika</strong>ng Pambansa. Malaki ang papel ng SWK<br />
ng KWF hinggil sa pagsasagawa ng ganitong mithiin bukod sa maaari itong gumanyak sa<br />
mga lokalisadong inisyatiba.<br />
Mga Pangunahing Alagad ng <strong>Wika</strong><br />
Wala ito sa mapang pangwika, subalit napakahalagang maituon ang limitadong lakas ng<br />
pagpaplanong wika sa mga pangunahing tagapagpalaganap ng <strong>Filipino</strong> ngayon. Upang<br />
maorganisa silá bílang nagkakaisang tinig at disiplinadong mga disipulo ng anumang<br />
kailangang tuntunin at pagbabago. Dalawa ang pinakaepektibong tagapagpalaganap ng<br />
<strong>Filipino</strong> ngayon: ang mga guro at ang naglilingkod sa ugnayang madla. Ang mga guro<br />
sa batayang edukasyon ang tagahubog ng uri ng wikang isasaloob at gagamítin ng mga<br />
kabataan. Ang mga peryodista at brodkaster ang tagapagbalita ng pagbabago bukod sa silá<br />
rin ang tagapagpalaganap ng estandardisadong anyo ng pabigkas at pasulat na <strong>Filipino</strong>.<br />
Kailangan ang mahigpit na pagkakaisa ng KWF at ng DepEd hinggil sa reedukasyon<br />
ng mga gurong kasalukuyang nagtuturo at sa rebisyon ng mga materyales panturo.<br />
Sa nakaraang panahon ng Surian at ng KWF, hindi naging obligado ang mga guro sa<br />
pagbása at pagsunod sa mga manwal pangwika. Gayundin ang nangyari sa mga manunulat
Almario<br />
33<br />
at editor ng teksbuk. Nagresulta ito ng ilang problema túngo sa estandardisasyon. (1)<br />
Sinasalungat mismo ng mga manunulat ng teksbuk ang simulain ng estandardisasyon. (2)<br />
Kani-kaniyang estilo ng pagsusulat ang ipinasusunod. (3) May ilang mahalagang sangkap<br />
sa wastong pagtuturo ng wika, gaya ng tuldik, ang kinaligtaan, samantalang inihilig ang<br />
mga guro sa mga leksiyong panlingguwistika na hindi kailangan sa batayang edukasyong<br />
pangwika. Sa gayon, kailangang palaganapin ang mga pundamental na simulain túngo sa<br />
estandardisasyon sa hanay ng kaguruan. Bukod pa rito, kailangan ang pagpaplano ng higit<br />
na epektibong paraan ng pagtuturo ng <strong>Filipino</strong>, lalo na sa mga pook na di-Tagalog.<br />
Apektado din ng nabanggit na aktitud sa wika ang mga naglilingkod sa ugnayang<br />
madla. Walang manwal sa estilo ang mga peryodiko at gayundin ang mga estasyon ng radyo<br />
at telebisyon. Ni hindi sumasangguni sa isang mahusay na diksiyonaryo ang mga peryodista<br />
at brodkaster. Samakatwid, kailangang makampanya ng KWF ang sektor na ito upang<br />
maging mabisàng katulong sa pagpapalaganap ng isang pangkalahatang ortograpiya at ibá<br />
pang manwal hinggil sa maayos na paggámit ng <strong>Filipino</strong>.<br />
Maisasabay na sa ganitong kampanya túngo sa estandardisasyon ang pagbúhay<br />
sa diwa ng Atas Tagapagpaganap Blg. 335 sa hanay ng mga empleado at opisyal ng<br />
gobyerno. Makabuluhan din ang pagbubukás ng diyalogo sa hanay ng mga malikhaing<br />
manunulat upang akitin siláng tumulong sa estandardisasyong pangwika. Higit na<br />
magaang ang pagtataas ng kampanyang pangwika kapag may matibay na pagkakaisa ang<br />
ibá’t ibáng sektor ng lipunan sa ilalim ng pamumunò ng KWF. Walang modernong wika<br />
ng karunungan na hindi muna isinaayos ang ortograpiya. Na nangangahulugan ding isang<br />
makabuluhang kampanya ang estandardisasyon túngo sa higit na mabilis na kultibasyon<br />
(intelektuwalisasyon o modernisasyon) ng <strong>Filipino</strong>.<br />
Higit na Episyenteng Ortograpiya<br />
Ang isinagawang reporma sa abakadang Pilipino, na naging 28-titik na alpabetong <strong>Filipino</strong><br />
nitóng 1987, ay isang makabuluhang instrumento sa nasyonalisasyon at modernisasyon<br />
ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa. Pundamental na kasangkapan sa tinatalakay na mga pambansang<br />
gampanin ang isang higit na episyenteng ortograpiya. Ang F, J, V, at Z ay kumakatawan<br />
sa mga tunog na matatagpuan sa maraming wika ng Filipinas ngunit wala sa Tagalog at<br />
ibáng malaki’t Kristiyanisadong wika. Samantala, ang naturang apat at ang C, Ñ, Q, at X<br />
ay dagdag na mga titik upang higit na mabilis maipasok sa pagsulat sa <strong>Filipino</strong> ang mga<br />
salitâng hiram sa banyagang wika. Kung bagá sa ekonomiya, ang mga dagdag na titik ay<br />
pagluluwag sa importasyong pangwika, lalo na sa larangan ng agham at teknolohiya at siyá<br />
namang mithi ng modernisasyon.<br />
Ang bagong lathalang Ortograpiyang Pambansa (2013) at Manwal sa Masinop na<br />
Pagsulat (2014) ng KWF ay mga dagdag na instrumento upang higit na maitanghal ang<br />
bisà ng alpabetong <strong>Filipino</strong>. Nakasaad mismo sa naturang proyekto ang di-tapos na misyon<br />
sa pagbibigay ng kaukulang patnubay sa isang aktibo at nagbabagong wika. Pansamantala
34<br />
Nasyonalisasyon at Modernisasyon ng <strong>Filipino</strong><br />
ang bawat tuntunin ngunit nangangailangan ng higit na pagbubukás ng isip ng guro at<br />
alagad ng wika upang unawain ang mga pagbabago.<br />
Halimbawa, ang pagluluwag sa importasyong pangwika ay maaaring isagawa sa<br />
pamamagitan ng tahasang paggámit sa orihinal na anyo ng isang hiram na salitâ hangga’t<br />
hindi ito nasasalungat at nalalapastangan ang dati. O kayâ hanggang dumatíng ang panahon<br />
na ireispel ito alinsunod sa palabaybayang <strong>Filipino</strong> o matumbasan ng isang likhang salitâ. Sa<br />
Ortograpiyang Pambansa ay nakapaliwanag na isang taktika ito upang higit na mapabilis<br />
ang modernisasyon at hindi maging sagwil ang maramihang paghiram para sa pagtuturo<br />
ng makabagong agham at teknolohiya at produksiyon ng mga aklat at ibáng materyales<br />
ukol dito. Subalit nangangahulugan din ito ng alterasyon sa dáting paraan ng panghihiram.<br />
At pangunahing mahihirapang tumanggap ng pagbabago ang mga “Tagalísta” na nahirati<br />
na sa reispeling na paabakada ng mga pangngalang pantangi. Kung tumututol silá sa anyo<br />
ng “Filipinas” at sa paggámit ng “<strong>Filipino</strong>” upang ipantukoy din sa mga tao at kultura,<br />
tiyak na ikamamangha nilá ang “Español,” “Americano,” at “Jesucristo.” Matagal bago nilá<br />
maisasaloob ang lohika at pangmalawakang episyensiya ng ganitong pagbabago.<br />
Kailangan ang masipag na pagsubaybay sa <strong>Filipino</strong> upang maging estandardisado<br />
ito at maging modelo ng mga wikang katutubo. Subalit hindi dapat tumigil sa mga alagad<br />
ng wika sa mga eksperimento upang higit na maging episyente ang ortograpiya nitó. Sa<br />
tingin nga ni Johannes Aavik, pasimuno ng mga reporma sa wika ng Estonia, maaaring<br />
maghalò ng mga bagong tunog upang lumikha ng mga bagong salitâ. Hindi ito gawain<br />
ng mga makata lámang. Salitâ ang sentro ng wika at hindi kailangang hiram lagi ang<br />
pampayaman sa bokabularyo ng <strong>Filipino</strong>. Maaaring mag-eksperimento sa mga bagong<br />
konstruksiyong sintaktiko, paunlarin ang lawas ng mga panlapi, at—sapagkat karaniwang<br />
pinupuna na mahabà ang salitâ at pangungusap sa <strong>Filipino</strong>—sikilin ang mabulaklak na<br />
pangungusap, iwasan ang mapagparaming panlapi, tipirin ang gámit ng “ng” kung hindi<br />
naman masisira ang kahulugan ng prase o pangungusap, atbp, upang higit na umangkop ang<br />
<strong>Wika</strong>ng Pambansa sa modernisadong (siyentipiko at teknikál) uri ng pahayag. Sa yugtong<br />
ito ng kultibasyon, higit na kailangan ang isang payak, malinaw, at eksaktong pahayag kaysa<br />
komplikado, elegante, at mahirap maintindihang pangungusap.<br />
Mga Uri ng Modernisasyon<br />
Dapat ding malinaw sa pagpaplanong wika ang nagaganap at ang dapat pang maganap<br />
na kultibasyon ng <strong>Filipino</strong>. Araw-araw ay may nagaganap na pagbabago sa wika, lalo na<br />
sa daigdig ng kulturang popular. Mabilis na pumapasok at tumitiim sa dila ng madla ang<br />
mga imbento at hiram na salitâ na ibinobrodkast ng radyo at telebisyon at inilalathala ng<br />
mga tabloyd. [Huwag kalimutan ang lakas ng internet sa makabagong kabataan.] Nagiging<br />
modelo ang bigkas at bokabularyo ng mga sikát na artista, anawnser, at politiko, at malimit<br />
ngayong pagmulan ng mga “di-kailangang” varayti at siyokoy.<br />
Ang pagsubaybay at disiplina sa wika ng kulturang popular ang isang mahigpit na<br />
hámon sa pagpapalaganap ng isang estandardisadong modernong wika.
Almario<br />
35<br />
Samantala, dapat pasiglahin ang modernisadong <strong>Filipino</strong> para sa mga diskursong<br />
akademiko. Noon pa inirereklamo, halimbawa, kung bakit hindi ginagámit ang <strong>Filipino</strong><br />
sa hukuman. Hindi ito maaaring biglang mangyari ngayon. Kahit noong panahon ng<br />
Americano at sa kabilâ ng mabilisang paglalatag ng isang sistema ng pambansang edukasyon<br />
sa Ingles ay hindi agad naganap ang pagpapalit ng wika ng hukuman mulang Español. Sa<br />
halip, nagtakda ng palugit na ilang dekada bago sapilitang ipinagámit ang mga kodigo ng<br />
batas na nakasulat sa Ingles. Nangangailangan ng ganitong matagalang plano ang pagsasa-<br />
<strong>Filipino</strong> sa mga wika ng dominyo ng kapangyarihan at larang akademiko.<br />
Hindi ito naisaad sa alinmang batas na nagtataguyod sa paggámit ng <strong>Filipino</strong>. Ni<br />
walang takdang panahon ang pagpapahayag sa <strong>Wika</strong>ng Pambansa ni Pangulong Quezon<br />
kung kailan inaasahang katuparan ng pangarap na opisyal na wika ng pamahalaan at wika<br />
ng edukasyon ang Tagalog. Sa 1987 Konstitusyon, hindi tinakdaan ang Kongreso kung<br />
hanggang kailan maghihintay bago ipahayag ang <strong>Filipino</strong> bílang nag-iisang opisyal na<br />
wika ng komunikasyon at instruksiyon. [O bakâ wala ito sa isip ng sinuman sa ating mga<br />
mambabatas?] Kung gayon, kasáma sa adyendang pampolitika ng pagpaplanong wika ang<br />
mga hakbang upang gisíngin ang mga lider politiko hinggil sa tungkuling ito.<br />
Salamin lámang ang ating ordinaryong mga mambabatas ng malaganap na<br />
pagbalewala ng buong dominyo ng kapangyarihan sa kabuluhan ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa.<br />
Mababà ang tingin nilá sa <strong>Filipino</strong>; sa tingin nilá hindi kailangan ang wikang <strong>Filipino</strong> sa<br />
búhay ng mga <strong>Filipino</strong>. At narito ang isang problema na dapat harapin sa pagpaplanong<br />
wika: Kailangang patunayan ng <strong>Filipino</strong> na makabuluhang kasangkapan ito sa pambansang<br />
kaunlaran. Pangunahing susi dito ang mabilisan at malawakang pagdevelop sa <strong>Filipino</strong><br />
bílang <strong>Wika</strong> ng Karunungan, lalo na bílang wika sa ibá’t ibáng diskursong akademiko.<br />
Hindi dapat mapiit ang <strong>Filipino</strong> sa bartolinang pinagsadlakan ng patakarang bilingguwal<br />
sa edukasyon. Ang ibig sabihin, hindi ito dapat manatíling wika lámang ng panitikan,<br />
humanidades, at agham panlipunan. Kailangang makalabas ito ng bartolina upang maging<br />
wika din ng agham, matematika, at makabagong teknolohiya.<br />
<strong>Filipino</strong>: <strong>Wika</strong> ng Karunungan<br />
Paano isasagawa ang modernisasyong akademiko? Nangangailangan ito unang-una ng<br />
pagbabago ng pananaw sa pagtuturo ng <strong>Filipino</strong> sa antas tersiyarya. Ang ibig sabihin,<br />
kailangan ang paradigm shift sa hanay mismo ng mga alagad ng wika sa mga kolehiyo<br />
at unibersidad. Ang mga programa sa mga kagawaran ng <strong>Filipino</strong> ay pawang biktima ng<br />
patakarang bilingguwal sa edukasyon at kayâ limitado sa paghahandog ng kaalaman at<br />
kasanayán sa wika, panitikan, at agham panlipunan. Kailangan, sa gayon, ang ribyu ng mga<br />
direksiyon ng programa at nilalamang kurikular upang makapagbukás ng malaking espasyo<br />
sa pagtuturo ng ibáng disiplina gámit ang <strong>Filipino</strong>. At nangangahulugan ito ng re-bisyon<br />
ng layunin ng edukasyon sa <strong>Filipino</strong>, ng dagdag na kasanayán at kaalaman para sa mga<br />
propesor sa <strong>Filipino</strong>, at ng rebalidasyon ng <strong>Filipino</strong> sa buong gawaing akademiko.
36<br />
Nasyonalisasyon at Modernisasyon ng <strong>Filipino</strong><br />
Kaugnay nitó ang mahigpit na pakikipagtulungan sa CHED (at maging sa TESDA)<br />
upang maipanukala ang mga kaukulang pagbabago sa pagtanaw sa <strong>Filipino</strong> bílang <strong>Wika</strong><br />
ng Karunungan. Hindi maaaring ipag-utos agad ang paglilipat ng wikang panturo mulang<br />
Ingles túngong <strong>Filipino</strong>. Kailangan ang sistematikong preparasyon. Pangunahing dapat<br />
ihanda ang (1) reoryentasyon ng mga propesor sa ibá’t ibáng disiplina upang magsanay sa<br />
paggámit ng <strong>Filipino</strong>, at (2) produksiyon ng mga aklat at materyales panturo sa ibá’t ibáng<br />
larang akademiko at nakasulat sa <strong>Filipino</strong>.<br />
Kaugnay ng naturang pangunahing gampanin, kailangan ang kaukulang kampanya<br />
katulong ang ugnayang madla upang ibukás ang kalooban ng mga pinunò ng mga<br />
kolehiyo’t unibersidad at akitin ang pakikiisa ng mga propesor. Kailangan ang isang hukbo<br />
ng tagasalin para sa produksiyon ng mga teksbuk at sangguniang aklat. [Narito ang isang<br />
malaking rationale para magtatag ng isang Pambansang Sentro o Kawanihan sa Pagsasalin.]<br />
Kailangan siyempre ng mga kaukulang insentibo—grant, iskolarsip, premyong salapi,<br />
gawad parangal, atbp—para sa mga indibidwal at institusyong magpakíta ng inisyatiba<br />
at magandang proyekto para sa modernisasyong akademiko ng <strong>Filipino</strong>. Kailangan ang<br />
malaking pondo para sa lahat ng ito at kailangan ang mga malikhaing estratehiya upang<br />
makalikom ng salaping sasapat sa mga nabanggit na gawain.<br />
Sa kabilâ ng inaasahang mga balakid, napakahalaga ang pagpaplanong wika<br />
upang maihanay ang mga takdang gawain sa bawat takdang panahon at mapasimulan<br />
ang sáma-sámang pag-iisip at pagkilos ng mga alagad ng wika túngo sa pangkalahatan at<br />
pangmatagalang misyon ng <strong>Filipino</strong>—nasyonalisasyon at modernisasyon. Kailangan ang<br />
patnubay sa pagkilos ng bawat isa. Hindi tulad ngayong natatapos ang mga kumbensiyon<br />
at kumperensiya sa mga himutok dahil sa pagwawalang-bahala ng mga mariwasa at<br />
makapangyarihan. Ang totoo, at maaaring mangyari, kapag may malinaw na plano para<br />
sa nasyonalisasyon at modernisasyon ng <strong>Filipino</strong> ay bakâ makumbinsi din ang mga<br />
dominyo ng kapangyarihan upang tanggapin ang kabuluhan ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa para sa<br />
pagkakaisa at kaunlaran ng Filipinas. Sapagkat sa totoo lang, ang pagpaplanong wika ay isa<br />
lámang pagsisikap na makaimpluwensiya nang higit na mabilis, nang higit na organisado<br />
at sistematiko, sa pinakamalaking bílang ng tao sa lahat ng sektor ng lipunan.<br />
At dapat ding ipahayag: hindi ang nasyonalisasyon at modernisasyon ng wikang<br />
pambansa ang pangwakas na lunggati ng pagpaplanong wika para sa wikang <strong>Filipino</strong>.<br />
Hindi rin ang pagsusúlong ng <strong>Filipino</strong> bílang <strong>Wika</strong>ng Pambansa. Deklarado nang <strong>Wika</strong>ng<br />
Pambansa ang <strong>Filipino</strong> sa 1987 Konstitusyon. Ang higit na makabuluhang mithi ay ang<br />
higit na malinaw na pagkilála at pagpapatupad sa isa pang tadhana ng Seksiyon 7, Artikulo<br />
XIV ng Konstitusyon na:<br />
For purposes of communication and instruction, the official languages of the<br />
Philippines are <strong>Filipino</strong> and, until otherwise provided by law, English.<br />
Ang sabi ng Konstitusyon, isa sa dalawang “wikang opisyal” ang <strong>Filipino</strong>. Kasáma ng<br />
<strong>Filipino</strong> ang Ingles bílang “wikang opisyal,” at may pasubali pa, na mangyayari lámang ito<br />
hanggang sa panahong ipasiya ng Kongreso na alisin ang Ingles. Ngunit ano ang umiiral?
Almario<br />
37<br />
Sa katotohanan, ang umiiral ay ang kabaligtaran ng nakasaad sa Konstitusyon.<br />
Bakit?<br />
Sapagkat sa katotohanan, Ingles ang naghaharing “wikang opisyal” sa pamahalaan<br />
at itinuturing na ikalawang wika at pansalin lámang ang <strong>Filipino</strong>. Nása Ingles ang lahat ng<br />
opisyal na dokumento sa dominyo ng kapangyarihan, sa pangunguna ng lahat ng sangay ng<br />
gobyerno, at nagkakaroon lámang ng opisyal na bersiyon sa <strong>Filipino</strong> kapag isinalin mulang<br />
Ingles.<br />
Ano ang halaga ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa na hindi naman <strong>Wika</strong>ng Opisyal? Ang<br />
praktikang pangwika sa dominyo ng kapangyarihan ay tahasang sumusuway sa atas<br />
ng Konstitusyon. Ito ang malaking hadlang sa pagpapatupad ng EO No. 335. Kung<br />
susundin ang 1987 Konstitusyon, kailangang bilingguwal kahit paano ang bawat opisyal<br />
na dokumento: nása <strong>Filipino</strong> at nása Ingles, magkapantay na mga orihinal, at kapuwa<br />
mapagbabatayan ng legal na interpretasyon at desisyon. Ngunit uulitin ko, malinaw na<br />
sinusuway ng dominyo ng kapangyarihan ang tadhana ng Konstitusyon. At bunga ito<br />
ng mapangmaliit niláng impresyon sa <strong>Wika</strong>ng Pambansa. Ang tinalakay na panukalang<br />
planong wika, sa gayon, ay may lunggating nasyonalisasyon at modernisasyon ng <strong>Filipino</strong><br />
upang igálang ito ng dominyo ng kapangyarihan bílang wika ng karunungan at kaunlaran<br />
at, sa wakas, upang gamítin itong <strong>Wika</strong>ng Opisyal sa gobyerno, sa hukuman, sa batasan,<br />
sa negosyo’t pagbabangko, sa mga eksameng propesyonal, at sa mataas na edukasyon. Bakâ<br />
nga ipasiya pa niláng mariwasa’t makapangyarihan, sa ngalan ng pagtitipid, na iwaksi na<br />
ang Ingles bílang wikang opisyal at isa-Ingles lámang ang opisyal na dokumento sa <strong>Filipino</strong><br />
kung kailangan ang salin para sa mga dayuhan.<br />
TALA: Ang “Modernisasyon at Nasyonalisasyon” ni KWF Tagapangulong Virgilio S. Almario ay inilathala<br />
ng KWF bílang bilingguwal (Ingles at <strong>Filipino</strong>) na polyetong babasahín na Pagpaplanong <strong>Wika</strong> at <strong>Filipino</strong><br />
noong 2015.
Ang isinasailalim sa pagpaplano'y isang<br />
buháy na wikang nangangailangan ng<br />
ibayong pagpapainam...upang higit<br />
na maging mabisàng instrumento ng<br />
2pagbabago
Ponciano B.P. Pineda<br />
PAGDEVELOP NG WIKA AT EDUKASYONG PANGWIKA<br />
Usapin Blg. 1 Ang gámit sa Tagalog bílang wikang pambansa, laban sa<br />
panukalang magdevelop ng isang pinaghalong wikang pambansa mula<br />
sa mga pangunahing bernakular (ipinagpapalagay na Tagalog, Sebwano,<br />
Ilokano, Waray, Bikol, at ibá pang pangunahing wika)<br />
Sa legal na paliwanag, Tagalog ang batayan ng wikang pambansang nadevelop alinsunod<br />
sa probisyon ng Batas Komonwelt Blg. 184, na nagpapatupad ng mandatong pangwika<br />
ng 1934 Konstitusyon. Sa atas administratibo noong 1959, ang wikang pambansa na<br />
batay-sa-Tagalog ay naging “Pilipino.” Ang katawagang ito ay ipinantutukoy sa alinman<br />
sa mga ekspresyong “<strong>Wika</strong>ng Pambansa,” o “<strong>Wika</strong>ng Pambansa ng Filipinas,” o “<strong>Wika</strong>ng<br />
Pambansang Pilipino,” o “Pilipino,” mga nomenklaturang ginagámit ng ibá’t ibáng<br />
institusyon bago ang 1959. Isa sa mga layunin ng atas ay iwasto ang paratang na ang wikang<br />
pambansa ay “walang ibá kundi purong Tagalog.” Sa katunayan, hanggang sa puntong ito,<br />
ang isang grupo sa pangunguna ni Demetrio Quirino Jr ay nagpipilit na ang Pilipino ay<br />
100% Tagalog pa rin, na walang ibáng layunin kundi ang manligáw.<br />
Ang bagong Konstitusyon (1973), sa kabilâng bandá, ay naglalayong “magdevelop<br />
ng isang wikang pambansa na kikilaláning <strong>Filipino</strong>.” Ipinahahayag din ng naturang<br />
Konstitusyon na ang Pilipino (ang wikang pambansang batay-sa-Tagalog), kasáma ang<br />
Ingles, “ang magiging wikang opisyal…hangga’t walang itinatadhanang ibá ang batas.”<br />
Ang mga tagasúlong ng <strong>Filipino</strong> ay lumikha ng isang wikang ideal na bubuuin o<br />
lilikhain sa pamamagitan ng isang konglomerasyon ng lahat ng umiiral na mga katutubo<br />
at banyagang wika sa bansang ito. Minsan ang katawagang gámit sa paglarawan ng<br />
“pinaghalong wikang pambansa” ay “amalgama” o “amalgamasyon” ng lahat ng mga wika.<br />
Sa proseso ng paglikha at/o amalgamasyon ng lahat ng mga wika sa pagbuo ng<br />
<strong>Filipino</strong>, nais ng mga proponent ang isang patas na kontribusyon sa paraan ng persentahe<br />
(mula sa bawat wika batay sa populasyon) ng mga elementong lingguwistiko sa nibel ng<br />
ponolohiya, gramatika (morpolohiya, morpoponemiko, at sintaksis), at leksikon.<br />
Kung kayâ, lumilitaw ang sumusunod na tanong: Gaano, at kailan, hahanguin ang<br />
mga bahagi ng pananalitâ ng isang wika? Dapat bang isáma ang lahat ng pekulyaridad ng<br />
mga tunog, diin, at intonasyon ng bawat wika? O kailangang isakripisyo ang ibá para sa
40<br />
Pagdevelop ng <strong>Wika</strong> at Edukasyong Pangwika<br />
preperensiya? Alin sa mga nagsasalungatang sistema ng paglalapi—halimbawa Tagalog,<br />
Sebwano, Ilokano, Pampango—ang dapat na gamítin? Paano at gaano katagal na maisusulat<br />
ang panitikan ng naturang wikang sintetiko at maging bahagi ito ng búhay at kultura ng<br />
isang di-umiiral na komunidad ng mga tagapagsalitâ (ang komunidad ng pinaghalong<br />
wikang pambansa)?<br />
Ang gayong uri ng wika ay walang ugat; walang masasabing tagapagsalitâ. Walang<br />
retorika ni idiyoma; walang panitikan. Ang <strong>Filipino</strong>, na umusbong sa gayong sistema ng<br />
inhenyeriyang pangwika ay walang kultura. Nakatakda itong mabigo gaya ng Esperanto,<br />
Volapuk, at ibá pang wikang artipisyal.<br />
Sa kabilâng bandá, nagdevelop nang malayo at malawak ang Pilipino mula sa<br />
nanayunin at masunuring Tagalog sa pagsisimula ng proyekto para sa pagdevelop ng wikang<br />
pambansa, túngo sa isang masigla at kosmopolitang wika sa kasalukuyan. Ang Pilipino ang<br />
naging midyum ng Pop-Tech na lumalaganap nang walang tulong sa sistema ng edukasyon<br />
lalo sa tinatawag na paaralang teknikál na yamot sa paggámit ng Pilipino sa matematika,<br />
agham, at teknolohiya. Nagsimula ang intelektuwalisasyon ng Pilipino sa mga paaralan sa<br />
pagpapatupad ng edukasyong bilingguwal, kahit pa sa matamlay na pagpapatupad nitó. Ang<br />
pagpipilit na ang Pilipino ay 100% Tagalog ay pagbubunyag ng malinaw na kamangmangan<br />
sa kalikasán ng isang buháy na wika.<br />
Ang posisyon ng mga kampeon ng multilingguwal-na-<strong>Filipino</strong> ay hindi sinususugan<br />
ng kasaysayang pangwika. Ni hindi ito mapananatíli ng lohika at praktika. Walang mahusay<br />
na iskolar o edukador na magsasagawa ng gayong kalokohang ipinangangalandakang<br />
mainam at dakila ng mga anti-Pilipino.<br />
Ang “paghahalo” o “amalgamasyon,” kung mayroon nga nitó, ay makikítang resulta<br />
ng pagpapayaman at pagpaparami ng bokabularyo, at sa gramatika sa ilang pilîng kaso. Ito<br />
ang naganap, at patuloy na nagaganap, dahil dinamiko ito, sa Ingles, Niponggo, Russian, at<br />
ibá pang mauunlad na wika.<br />
Mayroong isang mahalagang pagdevelop na nais naming itawag sa inyong pansin.<br />
Ito ang paghain sa Batasang Pambansa ng Parliamentary Bill No. 7199 na inakda ni<br />
MP Pacificador at sampu pang MPs. Ang panukalang ito ay pagpapaliwanag ng idea ni<br />
Demetrio Quirino Jr. Ang interesante sa panukalang-batas ay ang probisyong nagsasaad<br />
na: “The Commission shall take steps to develop a common national language to be known<br />
as <strong>Filipino</strong> with Pilipino as the nucleus…” (Sek. 7). Ang katwiran sa pagkambiyo ng mga<br />
nagpanukala kasáma sina Quirino Jr at Co. ay nasasaad sa talâng paliwanag ng panukalangbatas,<br />
na: “To hasten the development of the national language, Pilipino has to be the nucleus<br />
because it is now widely spoken and it is estimated that at least one-half of our population<br />
can articulate in Pilipino.” (Amin ang diin.) [Tala: Ang estadistika, hindi kinakailangang<br />
mula sa SWP, ay nagpapakíta na mahigit 77% ng mga Pilipino ang nakauunawa at<br />
nakapagsasalitâ ng Pilipino.]
Pineda<br />
41<br />
Hanggang doon lámang ang kainaman ng panukalang-batas. Ang ibáng probisyon<br />
ay sumisikil sa pagdedevelop, pag-iintelektuwalisa, at pagpapalaganap ng “<strong>Filipino</strong> with<br />
Pilipino as nucleus.” Sa katunayan, layon ng Parliamentary Bill No. 7199 na isabatas ang<br />
Ingles bílang “perpetual national and international language of the country,” at bílang “sole<br />
medium of instruction in the whole educational system more particularly in the tertiary<br />
level.” (Sek. 7-8)<br />
Mainam na pagpunyagian ang wikang “Pilipino bílang nukleo.” Ito ang aming<br />
matagal nang sinasabi. Praktikal ito, isang realistikong pagdulog sa <strong>Filipino</strong> (i.e. kung ang<br />
prinsipyo ng kultibasyon ng SWP ang susundin). Ang “handog” na ito ang susubok sa<br />
sinseridad ng mga nagpanukala. Nais ba talaga nating magkaroon ng isang katutubong<br />
wikang pambansa? Kung gayon, magkaroon táyo ng mabuting pagtitimbang ng politika,<br />
siyensiya, at praktikalidad. Kailangan táyong humango ng inspirasyon mula sa mga tagumpay<br />
sa kasaysayan sa wika sa halip na mula sa gilalas ng malinaw na kabiguan sa eksperimento<br />
sa unibersal na wikang sintetiko, wala táyong mararating sa mga mitolohiya at kakatwang<br />
paniniwala. Magiging mabunga kung isasaalang-alang nating ang wika ay isang dinamiko’t<br />
buháy na organismo na may sariling pamamaraan.<br />
Usapin Blg. 2 Ang pagsaalang-alang sa paggámit ng Tagalog bílang<br />
midyum ng instruksiyon hábang hinihintay ang pagdevelop ng isang<br />
pinaghalong wikang pambansa.<br />
Ipinapakahulugan namin ang “rekonsiderasyon” bílang posibleng pagbubura ng Pilipino—<br />
hindi Tagalog—bílang midyum ng instruksiyon sang-ayon sa atas ng D.O. No. 25, s. 1974<br />
na tumutupad sa diwa ng NBE Resolution No. 73-7.<br />
Napakarami nang oras at lakas ang ibinuhos sa programang bilingguwal. Nagdevelop<br />
na ng mga materyales panturo, sanáy at/o muling-sinanay na ang mga guro. Pinahusay din<br />
ang mga BSSED at ang BSE kurikulum at programa sa elementarya at sekundaryang<br />
paaralan upang tugunan ang mga pangangailangan ng programang bilingguwal na may<br />
layon na “magdevelop ng isang bilingguwal na bansang kompetente sa Ingles at Pilipino.”<br />
Ang kailangan sa puntong ito ay hindi ang pagbasura sa Pilipino bílang midyum<br />
ng instruksiyon, sa halip ay ang ganap, wasto, at hustong pagpapatupad ng patakaran sa<br />
edukasyong bilingguwal, na halos nanatíling isang “patakaran sa papel” lámang pagkaraan<br />
ng 11 taóng pagpapatupad nitó.<br />
Di-makatwirang isantabi ang programa sa paggámit ng Pilipino bílang midyum<br />
ng instruksiyon sa ilang pilîng asignatura, hábang kasalukuyan ang <strong>Filipino</strong> ay binubuo o<br />
nililikha sang-ayon sa isang teoryang walang-saysay.<br />
Ipinaliwanag na namin sa Usapin Blg. 1 ang suliraning kinakaharap ng alkimiya ng<br />
paglikha ng <strong>Filipino</strong>. Dahil, kahit sabihing alang-alang sa katwirang ang <strong>Filipino</strong> ay nilikha<br />
sa pamamagitan ng isang lubos na sopistikadong teknolohiyang lingguwistiko, ang wikang<br />
iyon ay hindi magkakaroon ng mga tagapagsalitâ simula’t simula. Natitiyak namin na kahit
42<br />
Pagdevelop ng <strong>Wika</strong> at Edukasyong Pangwika<br />
ang mga inhenyero ng <strong>Filipino</strong>, pagkaraan ang maraming taón ng pagsusumikap, ay hindi<br />
gagamítin ang wikang kaniláng pinagsáma-sáma. Tulad ng naipaliwanag na sa naunang<br />
bahagi, kailangang balangkasin ang bagong gramatika, kailangang idisenyo ang masinsing<br />
diksiyonaryo, kailangang idevelop ang kakatwang idiyoma at retorika.<br />
Kailangang mag-ingat táyo sa mga mungkahi niláng tumutuligsa sa papausbong na<br />
wikang Pilipino. Sinasabing ang Pilipino ay walang kakayahang maglingkod sa matataas<br />
na akademikong asignatura at/o disiplina. Sinasabing ang mga detraktor mismo ang hindi<br />
nakapagdevelop ng kaniláng kompetensi sa wika, sa halip na ang Pilipino na, sa kabilâng<br />
bandá, ay nagpamalas ng pagkamalikhain, kapangyarihan, at silbi nitó. Ang pagbigyan ang<br />
mga demand ng mga kaaway ng Pilipino ay pagpapatihulog sa patibong ng paggupo sa<br />
isang wikang pambansa.<br />
May isa pang mahalagang puntong isasaalang-alang. Ang isang wikang pambansa<br />
na idedevelop bílang nasyonal o supra-etnikong wika, tawagin man itong <strong>Filipino</strong> o anuman<br />
sa isang lehislatibong atas, ay kailangang magagámit sa antas pambansa, isang mapauunlad<br />
na wika, at mapayayaman sa linguistic progression. Ang wikang karapat-dapat sa posisyong<br />
ito ay ang yumayabong na Pilipino.<br />
Panghulí, ang kompetensi sa Ingles ng mga mag-aaral ay hindi mapabubuti sa<br />
pamamagitan lámang ng pagtatanggal ng Pilipino. Ang pagpupunyaging pahusayin ang<br />
Ingles ng ating kabataan ay kinakailangang maláy sa kasalukuyang realidad. Mayroon<br />
táyong tinatawag na kalayaan, kasarinlan!<br />
Usapin Blg. 3 Ang muling pagsaalang-alang sa paggámit ng Tagalog<br />
bílang midyum ng instruksiyon kaugnay ng paghina ng kakayahan ng<br />
mga mag-aaral na makipagtalastasan sa Ingles.<br />
Ipinapalagay nitóng ang mga mag-aaral ay napakahusay sa wikang Ingles bago ang<br />
pagpapatupad ng patakaran sa edukasyong bilingguwal. Walang sapat na saliksik na<br />
sumusuporta dito.<br />
Alam ng lahat ng nása edukasyong hindi pa ganap na naipatutupad ang programang<br />
bilingguwal. Paano ito sisisihin sa ipinagpapalagay na paghina ng kakayahan ng mga magaaral<br />
na makipagtalastasan sa Ingles?<br />
Marahil mahalagang suriin ang apat na baryabol sa pagkatuto sa wika, viz,<br />
metodolohiya, distansiyang sosyal, salik pangguro, at aktitud. Isa-isahin natin ang mga ito.<br />
Una, paano itinuturo ang Ingles sa mga paaralan? Anong metodolohiya ang gámit<br />
sa pagtuturo ng Ingles? Marahil dapat na muling suriin at rebisahin ang metodolohiya<br />
upang umangkop sa pangangailangan ng mga kasalukuyang mag-aaral na <strong>Filipino</strong>. Kung<br />
depektibo ang metodolohiya, hindi maaaring asahang matututo ang mga mag-aaral sa<br />
banyagang wika.
Pineda<br />
43<br />
Ikalawa, banyagang wika ang Ingles. Ngunit inaaral ito bílang unang wika, ibig<br />
sabihin, inaaral ito sa Filipinas na may ibáng kaligirang sosyo-kultural kompara sa lugar na<br />
katutubong sinasalitâ ang Ingles. Ang pakikihalubilo o pakikipag-usap sa mga gumagámit<br />
ng target na lengguwahe bílang unang wika ay isa ring salik sa pagtatamo ng kompetensing<br />
komunikatibo sa wikang inaaral, i.e., Ingles para sa mga <strong>Filipino</strong>. Nahahadlangan ang<br />
kahusayang komunikatibo sa Ingles ng nakararaming <strong>Filipino</strong> dahil hindi pinahihintulutan<br />
ng sitwasyon.<br />
Ikatlo, mismong ang mga guro ay nangangailangan ng pagpapahusay ng kaniláng<br />
kompetensi sa Ingles. Upang makapagturo ng anumang wika, kinakailangang mahusay ang<br />
mga guro sa wikang iyon. Sa kasawiampalad, isang katotohanang ang ilan, kung di man<br />
ang karamihan, sa mga guro sa Ingles sa bansa ay hindi mahusay na nakapagsasalitâ sa<br />
Ingles; kayâ hindi silá makapaglaan ng isang modelo ng kompetensing kailangan ng mga<br />
estudyante upang mahusay na matuto sa Ingles.<br />
Pinakahulí, mahalaga ang aktitud sa pagkatutong pangwika. Kinakailangang<br />
ganyakin ang mga estudyante na matuto ng Ingles na, sa kasawiampalad, walang gámit sa<br />
labas ng klase.<br />
Sa kabilâng bandá, madalîng matutuhan ang Pilipino hindi lámang sa mga paaralan<br />
kundi maging sa labas nitó. <strong>Wika</strong> ito ng midyang pangmadla at ng entertainment. <strong>Wika</strong><br />
itong ginagámit sa mahigit 5,000,000 magasing komiks na kinokonsumo linggo-linggo<br />
ng taumbayan. Pilipino din ang wika ng pelikula na pinanonood ng mga tao sa buong<br />
Filipinas.<br />
Gayundin, madalîng iangkop ang Pilipino dahil nagtataglay ng maraming<br />
pagkakatulad sa ibá pang wika sa Filipinas sa antas ng ponolohiya, gramatika, at leksikon.<br />
Natural na napagtitibay ang Pilipino sa labas ng paaralan.<br />
Kung “humina” sa Ingles ang mga estudyante, gaya ng sinasabi, hindi dahil mahusay<br />
na ngayon sa Pilipino ang mga kabataan. At kung magkagayon nga, tanging ang mga utakkolonyal<br />
na edukador ang desmayado sa sitwasyong ito.<br />
Bakit ipinipilit ng ilang tao na manatíli ang Ingles bílang tanging midyum ng<br />
instruksiyon, gaya noong panahong kolonyal? Dahil ba napagtanto niláng nakapagpapalaya<br />
ang wika, at kasangkapan din sa pang-aalipin? Ano na nga ba ang nalikha ng ating<br />
edukasyong maka-Ingles? Murang paggawa para sa eksport? Propesyonal o empleadong<br />
teknisyan para sa mga kompanyang banyaga at multinasyonal?<br />
Kapuwa sinira ng Ikalawaang Digmaan ang Taiwan at Korea. Ngunit tingnan<br />
ang kaniláng pagbangon, hindi dahil sa Ingles, kundi sa di-paghahari’t halos di-pag-iral<br />
ng Ingles sa mga bansang ito. Napag-iwanan na nilá ang mga <strong>Filipino</strong> sa pagdevelop<br />
ng ekonomiya. Malinaw na pinabubulaanan nitó ang paniwalang taglay ng <strong>Filipino</strong> ang<br />
bentahang kompetetibo sa mga Korean at Chinese dahil sa kakayahan ng <strong>Filipino</strong> sa Ingles.
44<br />
Pagdevelop ng <strong>Wika</strong> at Edukasyong Pangwika<br />
Usapin Blg. 4 Mga dulog sa “intelektuwalisasyon ng Tagalog,” i.e. ang<br />
gámit nitó sa malalawak na kaalaman upang ang táong nagsasalitâ<br />
lámang sa Tagalog ay hindi mahihirapan sa pagbása ng mga aklat sa<br />
anumang sabjek na interes niya.<br />
Mayroong isang batayang kahingian sa intelektuwalisasyon ng anumang wika, at iyon<br />
ang paggámit ng wika sa akademya at sa mga araling iskolarli. Upang maintelektuwalisa,<br />
kailangang magámit ang Pilipino bílang midyum sa pagtuturo at pagkatuto hindi lámang sa<br />
antas elementarya at sekundarya, kundi maging sa tersiyarya din, sa ibá’t ibáng disiplina lalo<br />
sa matematika, siyensiya at teknolohiya, sa humanidades, at sa mga sining. Sa kasawiampalad,<br />
ipinapanukala ng ilang sektor na tanging ang Ingles ang gamítin sa antas tersiyarya, kayâ<br />
hinahadlangan ang pagkakataón ng Pilipino upang itaguyod ang sarili nitó. <strong>Isang</strong> opisyal<br />
na utos ang Atas Pangkagawaran Blg. 25, s. 1974 na pumigil sa intelektuwalisasyon ng<br />
Pilipino sa buong panahon na ipinatutupad ito. Ipinag-utos na ang matematika at siyensiya<br />
ay maging ekslusibong larang ng Ingles.<br />
Ipinapataw ng ilang edukador na maintelektuwalisa muna ang Pilipino bago ito<br />
gamítin bílang midyum sa pagtuturo, nang hindi natatantong ang anumang buháy na wika<br />
ay maiintelektuwalisa lámang sa pamamagitan ng isang malawakang paggámit nitó sa lahat<br />
ng posibleng dominyo. Ang subok-sa-panahong prinsipyo sa lingguwistika na “pagdevelop<br />
ng wika sa paggámit nitó” ay nananatíling totoo.<br />
Nangangailangan ang intelektuwalisasyon ng Pilipino ng paggámit ng wikang ito sa<br />
orihinal na saliksik at pag-aaral, sa lahat ng antas ng akademya, sa pagsasalin, at sa orihinal<br />
na malikhaing gawain. Nananawagan ito ng malawakang produksiyon ng mga aklat,<br />
magasin, pamplet, brosyur, at ibá pang babasahín sa wika. Kapag nalikha na ang demand<br />
para dito, matutulungan ng pribadong sektor ang pamahalaan sa pagpoprodyus ng mga<br />
kinakailangang aklat. Masusuportahan ng gobyerno ang intelektuwalisasyon ng Pilipino sa<br />
pag-aatas ng paggámit ng Pilipino sa lahat ng antas. Hindi lámang iyon. Dapat maglaan ito<br />
ng pondo para sa mga proyektong idinisenyo para maintelektuwalisa ang Pilipino. Maaari<br />
nating banggitin ang semi-ensiklopedikong Pupil’s Handbook sa Pilipino na inihahanda<br />
at pinopondohan ng MECS, at ang Junior Encyclopedia of Science sa Pilipino na dinevelop<br />
at inilathala ng NSTA. Idagdag pa dito ang mga materyales sa teknolohiyang popular sa<br />
Pilipino na ipinamamahagi sa madla ng Technology Resource Center ng University of Life.<br />
Usapin Blg. 5 Ibá pa<br />
Suporta ng gobyerno sa mga hakbang para sa pagdevelop ng wikang pambansa. Sa ibáng<br />
bansang ASEAN na tulad sa atin ang suliraning pangwika, gaya ng Malaysia at Indonesia,<br />
nagbibigay ng ganap na suporta ang gobyerno sa ahensiyang may atas na magdevelop at<br />
magpalaganap ng wikang pambansa. Sa mga nabanggit na bansa, ang ahensiyang pangwika<br />
ay lumilikha ng mga patakaran na ipinatutupad ng gobyerno sa pamamagitan ng mga batas.<br />
Sa ating kaso, hindi binibigyan ang Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa (SWP) ng
Pineda<br />
45<br />
ganap na suportang moral at pagganyak na kailangan nitó. Sa maraming pagkakataón, ang<br />
natatanggap nitó ay insulto at kabiguan sanhi ng makasariling motibo, kamangmangan,<br />
at balighong hálagáhan at prehuwisyo. Nakalulungkot sabihing mismong ang MECS<br />
ay walang ganap na suporta. May dalawang pagkakataón: may kalabuan ang ibá’t ibáng<br />
kautusang sinasabing suporta sa patakarang bilingguwal sa edukasyon at sa gayong kalikasán<br />
ay nagpapahintulot ito ng tahasang paglabag; nása Ingles lámang ang letterhead ng MECS,<br />
isang paglabag sa Pampanguluhang Memorandum Sirkular Blg. 172, na pinagtibay noong<br />
27 Marso 1968.<br />
Kakulangan sa pondo. Paulit-ulit na hadlang sa SWP ang kakulangan sa pondo. Kayâ<br />
ang mga natapos nang proyekto ay hindi nagiging available sa mga target audience dahil<br />
napupunta sa sahod ng mga empleado ang malaking bahagdan ng badyet ng opisina.<br />
Mahalaga ang mga diksiyonaryo at ibá pang katulad na kasangkapang pangwika.<br />
Ngunit hindi makabili ang SWP ng kinakailangang teknolohiya, tulad ng computer, upang<br />
tumulong sa paggawa ng diksiyonaryo at katulad na gawain.<br />
Re-ebalwasyon ng sistema ng edukasyon. Nalikha sa higit tatlong daang taón ng pagkaalipin<br />
sa mga mananakop ang suliraning pangwika sa Filipinas. Binigyan táyo ng America ng<br />
“mis-edukasyon” gaya sa wika ng historyador na Renato Constantino, na kontrolin ang<br />
ating bansa at gawin táyong tagakonsumo at tagagámit ng kaniláng mga produkto hábangbúhay.<br />
Hindi uusbong ang lahat ng usaping ito ukol sa ating wika kundi dahil sa ating<br />
kolonyal na pag-iisip na ipinataw sa atin ng ating edukasyon. Panahon na upang muli nating<br />
suriin ang sistema ng edukasyon sa Filipinas. Ilapat natin ito sa idyosingkrasiya, karakter,<br />
pangangailangan, ideal, at lunggati ng ating malalaya at nakapagsasariling mamamayan.<br />
Salin ni Kriscell Largo Labor<br />
TALA: Ang “Pagdevelop ng <strong>Wika</strong> at Edukasyong Pangwika” ay salin sa <strong>Filipino</strong> ng artikulong Ingles na<br />
“SWP Direktor Ponciano BP Pineda’s Analysis of Certain Issues on Language Development and Language<br />
Education Raised By Then MECS Minister Jaime C. Laya” na may petsang 13 Nobyembre 1985. Lumabas<br />
ang artikulo bílang Apendiks C sa Limampung taon ng Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa: Hulíng Isa’t Kalahating<br />
Dekada (1970 – 1987) at inilathala ng SWP.
Ponciano B. P. Pineda<br />
PAGPAPLANO NG WIKA UKOL SA PAMBANSANG<br />
PAGSÚLONG<br />
ANG TERMINOLOHIYANG “pagpaplanong wika” (PW) ay unang ginámit ni Haugen<br />
noong 1959. Bago ito, noong 1953, ang pagsisikap ni Assen na makalikha ng bagong<br />
wikang Norwegian ay tinagurian ng ekspresyong metaporikal na “pag-aalsang pangwika”<br />
(“linguistic revolt”). At lalo pang una kaysa rito ang mga katawagan sa Czech na ginámit ng<br />
Prague School noong mga ’30.<br />
Ang terminolohiyang ito ay nagsimulang maging popular sa mga deskriptibista sa<br />
Filipinas nitó lámang hulíng yugto ng dekada ng mga ’70. Gayunman, ang katotohanang<br />
ito’y hindi nangangahulugang walang pagpaplano ng wika sa Filipinas kailanman.<br />
Ang Batas ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa<br />
Kung susuriin natin ang Batas Komonwelt Blg. 184, ang batas na lumikha sa Surian ng<br />
<strong>Wika</strong>ng Pambansa (SWP) at nagtakda ng mga tungkulin at kapanagutan nitó, mapagsisino<br />
ang hugis ng planong naaangkop sa patakarang pangwika—ang pagpilì ng isang umiiral na<br />
katutubong wika na mapagbabatayan ng lilinanging wikang pambansa (WP). Ito’y nilinaw<br />
noong Mayo 1937 ni Mahistrado Norberto Romualdez, ang ama ng Batas ng WP. Ang<br />
sabi niya:<br />
The three factors in the formation of the Greek national language are present<br />
in our actual case: firstly, the necessity of a national language; secondly, official<br />
support; and thirdly, the possibility of finding a native dialect which is sufficiently<br />
developed and which will satisfy the exigencies of a national language.<br />
The execution of the plan is placed mainly in the hands of the Institute created<br />
by law as the technical body.<br />
The work of the institute comprises three steps: preparation, development, and<br />
supervision as outlined in the National Language Act No. 184. (Note: Emphasis<br />
mine)
Pineda<br />
47<br />
Para sa layunin ng pagtalakay na ito ang tatlong terminolohiyang italiko ay<br />
tinutumbasan namin ng Paghahanda, Paglilinang/Pagpapaunlad, Pamamanihala, ayon<br />
sa pagkakasunod-sunod. Ang tipolohiya ng pagpapasiyang ito sa suliraning pangwika<br />
na inilahad ni Romualdez, na tinatagurian naming Modelo ng SWP, ay may ganitong<br />
representasyong grapiko:<br />
Pigura 1. Tipolohiya ng Pagpapasiyang Pangwika ng SWP<br />
Ang tipolohiya ni Haugen, 1966, ay ganito:<br />
Initiation<br />
Implementation<br />
Linguistic form 1. Selection of norm 2. Codification of norm<br />
Linguistic function<br />
3. Elaboration of function<br />
4. Acceptance by intended<br />
population<br />
Pigura 2. Tipolohiya ng Pagpapasiyang Pangwika ni Haugen (1966)<br />
Ang mga aytem 1 at 2, sa tipolohiya ni Haugen ay napapaloob sa Paghahanda<br />
ng SWP; ang 3 ay sa Paglilinang/Pagpapaunlad; at ang 4, ay isa sa mga komponent ng<br />
Pamamanihala.<br />
Lalong malapit sa eskema ni Jernudd ang modelo ng SWP. Ganito ang<br />
representasyong grapiko ng tipolohiya ng pagpapasiyang pangwika ni Jernudd (1971):<br />
Pigura 3. Tipolohiya ng Pagpapasiyang Pangwika ni Jernudd (1971)
48<br />
Pagpaplano ng <strong>Wika</strong> Ukol sa Pambansang Pagsúlong<br />
Tungkol sa kinalabasan ng mga unang hakbang sa implementasyon ng plano, narito<br />
ang pahayag noong 30 Disyembre 1939 ng kauna-unahang Direktor ng SWP, si Jaime C.<br />
de Veyra:<br />
Tagalog has been elected (it has been taken) as the language-type, the<br />
language-nucleus, the language-axis, the language-soul.<br />
Proceed to put on particles and words, go on adding and mounting up more<br />
terms, and although the purpose has been originally to cast various materials<br />
over the forge in order there from to fashion a new product, of distinct purity<br />
and splendor, the basal element, the sediment, the seed, the leaven what you<br />
will becomes manifest at the surface, it develops, it permeates everything. And<br />
the outcome? The Tagalog language embellished with all the jewelry of her<br />
sister-languages—the princess invested and adorned by her own handmaidens.<br />
This is a case of the conqueror herself conquered.<br />
Ang pangalawa (Paglilinang/ Paghahanda) at pangatlo (Pamamanihala) sa tungko<br />
ng tipolohiya ng SWP ay magkaalinsabay sa pagpapairal kung mamalasin sa obhetibong<br />
pananaw ng isang sayantist ng wika. Sa patnubay ng ganitong plano ng WP ay umigpaw<br />
nang napakatayog hanggang sa ito’y inambilang “Pilipino” (PIL).<br />
Ang tagumpay ng PIL ay nakasalalay sa sistematikong implementasyon sa sistema<br />
ng edukasyon, at sa pangangasiwang pambayan sa loob ng humigit-kumulang sa apatnapu’t<br />
limang (45) taón, i.e., mula nang ideklarang Tagalog ang batayan ng WP noong 31<br />
Disyembre 1937.<br />
Bagong Pananaw<br />
Ang kalagayang ito’y naligalig nang maratipikahan ang Saligang Batas (SB) ng 1972. At sa<br />
layunin ng bahaging ito ng pagtalakay, sisipiin ko ang mga pertinenteng probisyon ng SB:<br />
Sek. 3 (2) Ang Pambansang Asamblea ay dapat gumawa ng hakbang túngo sa<br />
pagpapaunlad at pormal na adopsiyon ng panlahat na wikang pambansa na<br />
makikilalang <strong>Filipino</strong>.<br />
Sek. 3 (3) Hangga’t walang ibáng itinatadhana ang batas, English at Pilipino ang<br />
dapat na mga wikang opisyal. (NB: Amin ang empasis.)<br />
Sa dahilan na ang PW na bahagi ng sosyolingguwistika ay kaugnay ng mga<br />
realidad na panlipunan, hindi kalabisang humanap ng kalutasan, sa layuning pamalagian<br />
o pansamantala man, sa awtoridad legal. Sa isang bahagi ng Opinyon 73-7 ng kalihim<br />
(Minister ngayon) ng Katarungan, sinabi niyang walang isinasaad ang SB na kagyat<br />
itinatakwil ang PIL na wikang pambansa, bagaman itinatakda sa sub-talataan (2) ang<br />
paglilinang ng isang wikang pambansa na tatawaging “<strong>Filipino</strong>” (FIL). Malinaw at walang
Pineda<br />
49<br />
alinlangang opisyal na wika ang PIL. Bukod dito, ang SB mismo ay sinulat at ipinahayag sa<br />
PIL at Ingles.<br />
Sa pagkilálang konstitusyonal na opisyal ang PIL, ito’y tumibay nang higit pa<br />
sa kalagayan nitó bago sinulat ang tadhanang pangwika sa bagong SB. Ang patakarang<br />
pambansa ay malinaw: Magsagawa ng mga hakbangin para sa pagbuo ng FIL hábang<br />
patuloy na gagamítin ang PIL hindi lámang ng pamahalaan kundi ng bansa. Walang<br />
anuman sa batas na nagbabawal sa alinmang sektor ng lipunang pribado sa paggámit ng<br />
opisyal na PIL.<br />
Makatwiran ngayong itanong: Ano bang talaga ang suliraning dapat isaalang-alang<br />
sa pagpaplano ng wika sa yugtong ito ng ating kasaysayan?<br />
Batayan ng Bagong Oryentasyon<br />
Sa aming pag-aaral, ang suliranin ay kung anong uri ng wikang PIL—hindi FIL—ang<br />
dapat gamítin sa paaralan, sa pamahalaan, sa lipunan, sa midya, atbp. Sinikap naming<br />
tugunin ang katanungan sa liwanag ng aming simulain na ang FIL ay transpormasyon<br />
ng PIL, viz: P F. Hindi dapat magkaroon ng salungatan o ng dikotomiya: <strong>Wika</strong>ng<br />
Pambansa (WP) vs. <strong>Wika</strong>ng Opisyal (WO). Sa tingin ay agad nang nakalalamáng ang hulí<br />
sapagkat ito ngayon ang behikulong nag-uugnay sa pamahalaan sa isang dáko at sa mga<br />
mamamayan sa kabilâng dáko naman.<br />
Ang henesis ng planong ito ay nag-uugat sa pananalig na hanapin ang isang<br />
puntong maaaring mapagkasunduan. Ito’y ang uri ng PIL na dapat isailalim ng paglilinang/<br />
kultibasyon para sa ibubungang FIL, ang wikang konseptuwal ng SB. Dahil dito’y<br />
nagsagawa kami ng isang pambansang pananaliksik noong taóng-aralan 1978–1979.<br />
Ang punong problema ay ito: Anong modelo ng <strong>Wika</strong>ng Pilipino (PILM) ang<br />
kanais-nais sa lahat ng modelo sa persepsiyon ng mga respondent mula sa ibá’t ibáng<br />
larangan ng búhay sa Filipinas nang taóng-aralan 1978–1979? Ang mga sub-problema ay<br />
gaya ng sumusunod:<br />
1. Anong mga PILM na ginagámit sa pakikipagtalastasan ng mga mamamayan<br />
sa kasalukuyan ang maaaring matiyak?<br />
2. Anong PILM ang kanais-nais sa lahat ng modelo para sa pakikipagtalastasang<br />
pasalitâ at pasulat, sa mga kalagayang pormal at impormal?<br />
3. Anong PILM ang kanais-nais sa lahat ng modelo na gamítin sa pagtuturo<br />
ng ibá’t ibáng paksang-aralin?<br />
4. Anong mga hakbang ang kanais-nais sa lahat ng hakbang sa pagpapayaman<br />
at modernisasyon ng PILM?<br />
5. Ano ang pagkakatulad at/o pagkakaibá ng persepsiyon ng mga tinanong<br />
tungkol sa mga PILM?
50<br />
Pagpaplano ng <strong>Wika</strong> Ukol sa Pambansang Pagsúlong<br />
(Sa ilalim nitó’y ang ibá pang mga kaugnay na katanungan sa ibá’t ibáng pangkat ng mga<br />
táong tinanong, at gayundin ang mga baryabol).<br />
Deskriptibong metod ang pamamaraan na ginámit sa pananaliksik. Sa tiyakan, ang<br />
survey metod.<br />
Balangkas ng sampling at deskripsiyon ng mga sabjek. Ang mga sabjek ng pagaaral<br />
ay kinuha sa ibá’t ibáng pangkat sektoral upang mahugot ang mga representatibong<br />
idea at damdamin tungkol sa WP. Ginámit ang porposib sampol ng magkatulad na<br />
alokasyon mula sa bawat grupong etniko. Animnapung porsiyento (60%) ng mga sabjek<br />
ang gáling sa mga pangkat etniko na nagsasalitâ ng walong wikang mayorya, at apatnapung<br />
porsiyento (40%) ang mula sa mga grupong etniko na nagsasalitâ ng mga wikang minorya.<br />
Walong daan (800) ang grand total ng mga sabjek.<br />
Lugar. Ang mga tinanong sa pag-aaral ay pinag-ayaw-ayaw hindi lámang alinsunod<br />
sa gulang, sex, edukasyon, naabot sa pag-aaral, hanapbúhay, at pangkat etniko kundi sa<br />
termino rin ng lokasyong heograpiko.<br />
(Hindi na namin iisa-isahin ang nilalaman ng Questionnaire-Checklist, at gayundin<br />
ang mga hakbang na sinunod bago isinaanyong pangwakas. Hindi na rin isináma rito<br />
ang hakbang sa pangangalap ng datos. Wala ring banggit tungkol sa oryentasyon ng mga<br />
mananaliksik).<br />
Kung ano ang ginawa sa datos. Para sa balidong interpretasyon ng datos, ginámit<br />
ang sumusunod na mga istatistikal teknik at metod: 1) frequency and percentage distribution,<br />
2) ranking, 3) Friedman’s analysis of variance, at 4) Chi-square test.<br />
Modelo ng Pilipino para sa <strong>Filipino</strong> 1<br />
PILM1:<br />
<strong>Isang</strong> elektronik gadyet na inimbento ng isang <strong>Filipino</strong> na magsasaayos sa<br />
pagtulog ng mga táong hindi mapagkatulog ang malapit nang ipakilála sa<br />
publiko.<br />
Ang elektronik gadyet na nginalanang “Dormitron 922” ay may patente ng<br />
pamahalaan.<br />
Ipinakikíta sa mga pagsusuring klinikal ng “Dormitron 922” na ang mga<br />
karamdamang insomniya, isterya, hindi mapalagay dahil sa labis na pag-iisip,<br />
1 Ang mga paglalarawang ito ng ibá’t ibáng modelo ng Pilipino, na umiiral nang isagawa ang pananaliksik,<br />
ay batay sa isang maikling balita sa Ingles. Sarili ng sumulat ang naritong mga bersiyon na isinalig naman<br />
sa katularing mga uri ng pagpapahayag na makikita sa literatura ng mga isyung pangwika.
Pineda<br />
51<br />
altapresyon, pabago-bagong tibok ng puso, at hika ay mabisàng tinatalaban ng<br />
elektronik terapi.<br />
PILM2:<br />
<strong>Isang</strong> elektronik gadyet na inimbento ng isang <strong>Filipino</strong> na magsasaayos sa<br />
pagtulog ng mga táong di mapagkatulog ang ipakikilála sa madla.<br />
Ang kagamitang-dagisik na kilalá sa ngalang “Dormitron 922” ay ikinuha ng<br />
karapatang-tuklas sa pamahalaan.<br />
Ipinakikíta ng mga panggamutang siyasat sa “Dormitron 922” na ang mga kaso<br />
ng di-pagkatulog, pagkabaliw, humaling ng kaayusang dagandam, mataas na<br />
diin ng dugo, di-matatag na puso, at hika ay tumutugong mabuti sa dagisikning<br />
panggagamot.<br />
PILM3:<br />
<strong>Isang</strong> gadyet na elektronik ng inimbento ng isang <strong>Filipino</strong> na magnonormalays<br />
sa patern ng pagtulog ng mga taóng nagsasaper sa mga dis-order ng pagtulog<br />
ang di magtatagal at iyiintrudyus sa pablik.<br />
Ang gadyet na elektronik na kinikilálang “Dormitron 922” ay pinatent na ng<br />
gobernment.<br />
Ang gadyet na elektronik na kinikilálang “Dormitron 922” ay nagpapakíta na<br />
ang mga kaso ng insomniya, isterya, obsesyonal na neurosis, haypertensiyon,<br />
instability na kardyak, at astma ay nagrerespond na mabuti sa terapi na<br />
elektronik.<br />
PILM4:<br />
Metung na electronic gadyet nga ininvento ti usa a <strong>Filipino</strong> nga magapanormal<br />
sang kinandaan nga panagturog ng mga tawo na nagsa-suffer sa aga makaugip<br />
ang saan a agbayag ket mo-introducir sa public.<br />
Ang electronic gadyet na ginatawag na “Dormitron 922” ay napatented na ng<br />
government.<br />
Ang clinical findings ng “Dormitron 922” ay manpapanengneng ya amay<br />
ang mga balatiang insomnia, hysteria, neurosis ya obsessional, alta presion,<br />
instability sa kasing-kasing, ug hika ay rumirespond na nalaing sa therapy na<br />
electronica.<br />
PILM5:<br />
<strong>Isang</strong> <strong>Filipino</strong>-invented electronic gadget na magno-normalize sa sleeping<br />
pattern ng mga táong suffering from sleep disorders ang malapit nang<br />
i-introduce sa public.
52<br />
Pagpaplano ng <strong>Wika</strong> Ukol sa Pambansang Pagsúlong<br />
Ang electronic gadget known as “Dormitron 922” ay patented na ng government.<br />
Ipinakikíta ng clinical findings ng “Dormitron 922” na ang cases of insomnia,<br />
hysteria, obsessional neurosis, hypertension, cardiac instability, and asthma ay<br />
nagrerespond well sa electronic therapy.<br />
Narito ang rasyonal ng bawat isa sa limang PILM:<br />
PILM1—Ang ubod ng bokabularyo ng modelong ito ay Pilipino. Ginagámit<br />
sa sukdulang mapaggagamítan ang mga katutubong leksikon nang di nakasasagabal sa<br />
daloy ng komunikasyong pasalitâ at pasulat. Humihiram sa mga sarili at dayuhang batis.<br />
Sa pangkalahatan, ang mga inangking talasalitaan ay isinusulat alinsunod sa sistema<br />
ng ortograpiyang Pilipino. Pinananatíli ang orihinal na ispeling lakip ang progresibong<br />
paghihigpit.<br />
PILM2—Sinisikap ng modelong ito na dalisayin ang wika. Hangga’t maaari’y<br />
itinatakwil nitó ang lahat ng mga dayuhang elemento sa bokabularyo. Ang mga salitângugat,<br />
pantig at/o mga tinilad na morp ay pinagkokombina upang magpahayag ng idea.<br />
Binubúhay na mag-uli at pinagpapanibagong-lakas ang mga salitâng sinauna at lipás na.<br />
Ang pagpapaunlad at/o pagpapayaman ay nangangahulugan na ang wika’y kailangang<br />
hubaran ng mga impluhong dayuhan.<br />
PILM3—Ang nangingibabaw na bokabularyo ng modelong ito ay Ingles. Ang<br />
batayang simulain ay nanghahawakan sa gámit ng mga salitâ at pariralang Ingles na<br />
naiintindihan na ng mga nagsasalitâ ng Ingles, at hindi nararapat palitán ng kahit na mga<br />
katutubong leksikon. Sa pangkalahatan, mga pananda lámang sa Pilipino ang pinananatíli.<br />
Ang mga elementong lingguwistiko sa Ingles ay isinusulat nang sang-ayon sa tradisyonal<br />
na ortograpiya ng Pilipino.<br />
PILM4—Ang rasyonal ng modelo ay ganito: Ang mga salitâ, kataga, at anumang<br />
morp ng Ingles at Castilla pati na mga sangkap ng alinman at lahat ng katutubong wika<br />
ay kailangang gamítin nang malaya depende sa kagustuhan o preperensiya ng gumagámit.<br />
Ang pagpapasok ng mga salitâ at parirala ay walang patumangga, at hindi sistematiko. Ang<br />
modelong ito’y may pretensiyon na ang wikang pambansa ay amalgama ng mga katutubong<br />
wika sa lahat ng kaantasan ng pagsusuring lingguwistiko, i.e., sa palatunugan, palabuuan,<br />
palaugnayan, at talasalitaan. Hinihingi sa modelo ang kaalaman ng lahat ng ibá pang wika.<br />
PILM5—Nalalapit ang modelong ito sa inaambilan ng ilang pulutong ng<br />
“Enggalog,” na ang ibig sabihin ay higit na marami ang mga elementong lingguwistiko sa<br />
Ingles kaysa Tagalog. Kaunting-kaunti lámang ang mga panandang Pilipino na ginagámit<br />
sa modelong ito. Ang ponolohiya at sintaks ng mga elemento ng Ingles ay pinananatíli sa<br />
mga anyong pasalitâ at pasulat. Malinaw na Ingles ang batayang wika ng modelong ito.<br />
Ang limang PILM sa unahán ay napagsino ng mga respondent sa pag-aaral.
Pineda<br />
53<br />
Ang Kinalabasan<br />
Ipinamamalas ng pag-aaral ang mga sumusunod:<br />
1. PILM1 ang modelong kanais-nais sa lahat para sa pakikipagtalastasan<br />
ayon sa 398 respondent ng pangkat ng wikang mayorya, na binubuo ng<br />
82.92 porsiyento. Ang trend ng opinyon ay mahalaga (significant) tulad ng<br />
ipinakíta ng computed chi-square value na 862.379. Bukod dito, ang computed<br />
chi-square value na 208.00 ay nagpamalas ng mahalagang proporsiyon<br />
ng mga respondent sa pangkat ng wikang mayorya ang tumanggap nang<br />
buong-buo sa PILM1. Sa panig ng mga pangkat ng wikang minorya, ang<br />
pinakamalaking pangkat ng mga respondent na bumibílang ng 335 o 73.44<br />
porsiyento ay humilig sa gámit ng PILM1.<br />
2. Sa pangkalahatan, ang mga respondent mula sa mga grupo ng mga wikang<br />
mayorya at minorya ay pabor na gamítin ang PILM1 sa pormal na talastasang<br />
pasalitâ tulad ng ipinakikíta ng 458 respondent o 95.42 porsiyento; 343 o<br />
71.46 porsiyento ang pabor sa PILM na gamítin sa impormal na talastasang<br />
pasalitâ. Mayroon ding 430 respondent o 89.68 porsiyento ng grupo ang<br />
pabor sa paggámit ng PILM1 para sa pormal na talastasang pasulat; at 321<br />
o 66.88 porsiyento para sa impormal na talastasang pasulat.<br />
3. Ipinakíta ng kinalabasan na ang PILM1 ay pinilì ng malaking grupo na<br />
kanais-nais sa lahat ng PILM para sa pagtuturo ng araling panlipunan, agham<br />
panlipunan, edukasyong pangkatauhan, edukasyong panghanapbuhay,<br />
edukasyong pangkalusugan, at edukasyon sa pagpapalakas ng katawan.<br />
Kapansin-pansin ang pagbabâ ng bílang ng mga respondent sa mga<br />
asignaturang likás na agham at sa matematika. Malaking grupo ng mga<br />
respondent ang pumilì sa PILM5 na kanais-nais sa lahat ng modelo para<br />
sa pagtuturo ng matematika. Ito’y ipinakíta ng 238 respondent o 49.58<br />
porsiyento ng grupo. Ang computed chi-square value na 98.00 porsiyento<br />
ay nagpakíta na ang mahalagang kinahahapayan ng opinyon ay nabuo<br />
para sa gámit ng PILM1 sa ibá’t ibáng asignatura o mga kurso, matangi<br />
sa matematika. Sa panig ng mga grupo ng wikang minorya, PILM1 ang<br />
modelong kanais-nais sa lahat ng mga modelo.<br />
4. Ang kanais-nais sa lahat ng mga hakbang sa pagpapayaman at modernisasyon<br />
ng Pilipino ay ang Metod 3, na panghihiram sa mga nakaiimpluhong wikang<br />
dayuhan. May malaking grupo ring pumabor sa Metod 1 sa pagpapayaman<br />
at modernisasyon ng Pilipino.<br />
(Hindi na inilakip dito ang resulta ng paghahambing ng persepsiyon ng mga respondent<br />
ayon sa ibá’t ibáng baryabol).
54<br />
Pagpaplano ng <strong>Wika</strong> Ukol sa Pambansang Pagsúlong<br />
Kongklusyon<br />
Sa liwanag ng mga natuklasan, narito ang aming pangwakas na kuro:<br />
1. May ibá’t ibáng PILM sa pagpapaunlad ng WP.<br />
2. Para sa mga respondent, PILM1 ang kanais-nais sa lahat ng modelo.<br />
Ginagámit ng modelong ito bílang ubod ng talasalitaan ang bokabularyong<br />
Pilipino.<br />
3. PILM1 ang kanais-nais sa lahat ng modelo para sa lahat ng anyo ng<br />
komunikasyon.<br />
4. Ang modernisasyon ng Pilipino ay higit na maisasagawa sa pamamagitan ng<br />
magkasanib na Metod 3, o panghihiram sa mga nakaiimpluhong wikang<br />
dayuhan, at Metod 1, o mahigpit na pamimilì ng mga elementong leksiko<br />
sa katutubo o lokal na mga wika.<br />
a. Di gaanong naiibá ang persepsiyon ng mga babae tungkol sa<br />
PILM na kanais-nais sa lahat para sa ibá’t ibáng sitwasyon<br />
ng talastasan, at para sa pagtuturo ng ibá’t ibáng asignatura o<br />
kurso.<br />
b. Ang pagpilì ng PILM na kanais-nais sa lahat ng modelo para<br />
sa talastasang pasalitâ at pasulat at para sa pagtuturo ng ibá’t<br />
ibáng asignatura o kurso ay di tunay na naiimpluwensiyahan<br />
ng mga kalipikasyong pang-edukasyon.<br />
k. Wala ring napansin na baryasyon ng mga tugon sa bahagi ng<br />
mga grupong agrikultural at di-agrikultural.<br />
d. Ang kalipikasyong pang-edukasyon ay di mahalagang<br />
baryabol ng respondent na maaaring naging dahilan ng<br />
mahalagang baryasyon sa persepsiyon ng mga tugon.<br />
Samakatwid, sa liwanag ng mga natuklasan sa pag-aaral, ipinasiya namin ang ganito:<br />
1. Ang kultibasyon ng wikang panlahat para sa mga mamamayan ay kailangang<br />
magsimula sa nukleong PILM1 na ang ubod na talasalitaan at kayarian ay<br />
Pilipino.<br />
2. Ang PILM1 ay dapat gamítin sa pagtuturo ng mga asignaturang araling<br />
panlipunan, edukasyong panggawain, atbp, samantalang ang PILM5 ay<br />
dapat gamítin sa pagtuturo ng likás na agham at sa matematika.
Pineda<br />
55<br />
3. Ang pagpapayaman at modernisasyon ng Pilipino ay kailangang sa<br />
pamamagítan ng magkasanib na Metod 3 at Metod 1.<br />
4. Ang mga materyales pangkurikulum ay kailangang sulátin at ilathala sa<br />
wika ng PILM1 na ginagámit sa ibá’t ibáng sitwasyong pangkomunikasyon,<br />
at sa pagtuturo ng ibá’t ibáng asignatura o kurso.<br />
5. Ang PILM5 ay dapat gamítin sa paghahanda ng mga materyales<br />
pangkurikulum para sa pagtuturo ng matematika at mga likás na agham.<br />
Ang Makro Plan<br />
Batay sa kalalahad na ebidensiyang empiriko, nilikha namin ang ganitong tipolohiya ng<br />
pagpapasiya tungkol sa kultibasyon ng wikang panlahat.<br />
Makikíta sa Kolum A ang mga larangang sumasailalim ng pagpaplano (Kolum<br />
B). Ito ang mga aktibidad ng ahensiya, institusyon, o grupong tagapagplano sa kaantasang<br />
makro. Ang kabuuan ng kultibasyon ay nahahati sa dalawang kategorya. Una, sa korpus ng<br />
wika at pangalawa, sa larangan ng gámit ng wika. Sa ibabaw ng dalawang kategorisasyon<br />
ay iniluluklok namin ang retorika (hindi nakalakip sa eskema). Ito’y isang aspekto ng<br />
kultibasyon na nag-uugnay sa dalawa: wika per se, at sitwasyon ng gámit. Ang totoo, sa<br />
proseso ng paggámit ng wika, ito’y nagkakaroon ng pagpapanibagong-ayos o adyastment<br />
na kailangang subaybayan ng ahensiya o pangkat na tagapagplano. At ito’y naisasagawa sa<br />
anyong pidbak na kasangkapan ng ebalwasyon.<br />
Sa panahong ito sa búhay ng wika bílang kasangkapang panlipunan nagkaroon<br />
ng kabuluhan ang pananaw na mahubuging katatagan (flexible stability). Kung pagaaralang<br />
mataman, ito ang isang sukatan ng pagiging katanggap-tanggap at awtentiko ng<br />
pagsasakatuparan ng plano.<br />
Sa paninging makro, ang kultibasyon ay sabay-sabay sa lahat ng kaaantahan. Ito’y<br />
dapat sapagkat ang wikang ito na pinaiinam pa (upang maging higit na komprehensibo,<br />
episyente, produktibo, at matipuno) ay magiging tunay na kasangkapan ng pambansang<br />
pagsúlong. Sa ibáng pananalitâ, ang wikang tinutukoy ay batis. At hindi maaaring maging<br />
batis ang wikang konseptuwal lámang. Sa pormulasyong ito, ang isinasailalim sa pagpaplano’y<br />
isang buháy na wikang nangangailangan ng ibayong pagpapainam gaya ng nasabi na, upang<br />
higit na maging mabisàng instrumento ng pagbabago. Mahalagang bigyang-diin dito na<br />
kailangang pagpunan ang mga kakulangan ng wika, at gayundin ang mga kakulangan ng<br />
tagagámit ng wika.
56<br />
Pagpaplano ng <strong>Wika</strong> Ukol sa Pambansang Pagsúlong<br />
Pigura 4. Tipolohiya ng Kultibasyon ng <strong>Wika</strong>ng Panlahat<br />
Paglikha ng Terminolohiya: Ang Landas<br />
Tingnan natin ang mga hakbangin sa “paglikha” ng terminolohiya. Narito ang isang<br />
pansamantalang pormulasyon.<br />
Leksikon<br />
1. larangan ng pangangailangan—saan kailangan ang dagdag na salitâ;<br />
anong salitâ ang kailangan.<br />
1.1 teknikál—pinakakrusyal sa elaborasyon; ito’y kaugnay ng<br />
mga gawaing pangkaunlaran<br />
1.2 karaniwan—kinakailangan sa pagpapalawak ng wika sa ibá<br />
pang larangan<br />
1.2.1 katutubo—ang nagpapahayag ng unikong katangian<br />
ng kalinangang etniko<br />
1.2.2 dayuhan—kung may kakulangang mapagpupunan<br />
2. mga aspektong kaugnay<br />
2.1 balarila<br />
2.1.1 kayariang morpolohika<br />
2.1.1.1 batayang salitâ<br />
2.1.1.2 anyuing hango<br />
2.2 palatunugan<br />
2.3 palabigkasan
Pineda<br />
57<br />
3. ortograpiya—sa paglikha ng mga terminolohiya’y mahalagang<br />
magkaroon ng pagpapasiya ang tagapagplano. Maaaring magkaroon<br />
siyá ng mapamimilian sa ayos ng kahalagahan.<br />
Halimbawa:<br />
1. transliterasyon<br />
1.1 tradisyong Castilla<br />
1.2 tradisyong Ingles<br />
2. traduksiyon<br />
2.1 ng salitâ<br />
2.2 ng kahulugan<br />
3. ganap na pagtutumbas<br />
3.1 ng salitâ<br />
3.2 ng diwa<br />
Maaari ring mabago ang pagkakasunod-sunod ng kahalagahan depende sa larangan at/o<br />
paksang pinag-uukulan. At sapagkat sa pagsisimula ng paglikha, natitiyak na ang larangang<br />
nangangailangan ng partikular na bokabularyo, hindi suliranin ang paglalapat ng likhanganyuin.<br />
Kaugnay nitó, ang SWP ay may patnubay na pamantayan sa pagbuo ng mga<br />
katawagan sa edukasyong bilingguwal, sa mga katawagang panghanapbuhay, at ibá pang<br />
mga lathala.<br />
Pagpapatupad at Pagpapahalaga<br />
Ang mekanismo ng implementasyon ay “built-in.” Ito’y ang sistema ng edukasyong<br />
pambansa. At sapagkat ang wikang pinabubulas ng estado ay gámit sa mga gawaing<br />
pagpapaunlad sa ibá’t ibáng larangan, ang mga tanggapan ng pamahalaan na rin ang mga<br />
implementor sa subaybay ng awtoridad ng wika: ang SWP.<br />
Sa kasalukuyan, mula noong Agosto 1979, ang SWP ay may dalawang pangkat<br />
ng mga kasangguni. Ito’y ang Sanggunian ng <strong>Wika</strong> sa Pambansang Pagpapaunlad<br />
(SANGGUNIN sa maikling tawag), na binubuo ng mga pinuno ng Lupon sa Pilipino ng<br />
mga Ministri at mga tanggapang konstitusyonal, na may pagkilála ng kinauukulang Minister,<br />
Tagapangulo/Tagapangasiwa, atbp. At ang Lupon sa Estandardisasyon ng Pilipino sa Mass<br />
Media, na binubuo ng mga editor (sa panig ng print midya) at mga manedyer (sa panig<br />
naman ng electroniks midya) o ng kaniláng kinatawan. Sa pamamagítan ng mga impormal<br />
na organisasyong ito na binuo ng SWP ay napag-uusapan ang mga pangangailangang<br />
pangwika na ginagámit sa mga aktibidad ng pambansang development ng bawat ministri<br />
at kawanihan, tanggapan, o ahensiyang nása ilalim ng mga ito. Silá’y tinutulungan ng SWP
58<br />
Pagpaplano ng <strong>Wika</strong> Ukol sa Pambansang Pagsúlong<br />
sa kaniláng “Pilipino language needs.” Mababanggit din na sa loob ng humigit-kumulang sa<br />
limang taón na ngayon, itinatag namin ang mga Lupong Ad Hoc ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa sa<br />
ibá’t ibáng tanggapan. Ito’y binubuo ng mga pilîng tauhan ng karampatang tanggapan at ng<br />
SWP. Sa pana-panahon ay nagdaraos ang mga Sangguniang naturan ng pangkalahatang<br />
pulong. May ilang proyekto na ng pagtutulungan ang midya at SWP.<br />
Ang landas ng likhang terminolohiya o anumang proposal at nailagdang pasiya ng<br />
SWP ay mailalarawan sa ganitong pansamantalang balangkas.<br />
Pigura 5. Representasyong Grapiko ng Implementasyon<br />
ng Terminolohiyang Ipinapanukala ng SWP<br />
Pagsubaybay<br />
Ang pidbak ay ginagawa sa patuluyang pakikipagtalastasan sa mga superbisor ng<br />
wika, sa panig ng paaralan; at sa mga kinauukulang pinunÒ ng pamahalaan, sa bahagi ng<br />
lingkurang bayan; at sa mga superbisor ng pagbobrodkast, sa bahagi ng elektroniks midya;<br />
at sa editor, sa panig ng print midya. Katulad ng nabanggit na sa unang dako ng panukalang<br />
ito, ang pidbak ay isang landas túngo sa pagtatáya o ebalwasyon ng mga mungkahi o<br />
panukalang anyuin at ibá pang hakbanging lingguwistiko ng SWP. Ang sistema’y makikíta<br />
sa sumusunod na ilustrasyon.
Pineda<br />
59<br />
Pigura 6. Sistema ng Pidbak<br />
Ang SWP ay may paraang ginagámit sa pagtáya ng “init” at/o “lamig” ng pagtanggap<br />
sa iminumungkahi nitóng mga terminolohiya sa mga boletin at publikasyong inilalabas sa<br />
pana-panahon. Noong 1980 ay may isinagawa ang SWP na isang pambansang pag-aaral sa<br />
“degree of survival” ng mga katawagang inihanda nitó.<br />
Rekapitulasyon<br />
Katulad ng nasabi na, ang elaborasyon ng talasalitaan ang nararapat harapin una sa lahat<br />
sa pagpaplano ng korpus, gaya ng ginagawa ng SWP. Ang mapilìng paglalakip at/o pagaangkin<br />
ng gamitín at krusyal na talasalitaan mula sa mga katutubo at dayuhang batis<br />
ay kinakailangang mabigyan ng sistematikong inspirasyon. Kailangang isaayos ang ilang<br />
feature ng balarila para sa layunin ng episyensi, presisyon, at pagkapraktikal sa diwa ng<br />
akomodasyon. Tungkol sa ortograpiya, ang anino sa reporma sa ispeling, at sa abakada<br />
na rin, na ibinunsod ng SWP noong 1971 ay sinisikap na mapawi sa pamamagitan ng<br />
Repormang Ortograpiko (1984) na isinasagawa ng SWP.<br />
Ang malikhaing pagsulat at ang pagsasalin ay mga aktibidad na maiuugnay rin sa<br />
korpus ng wika. Ang dalawang larangang ito, sa isang paraan, ay may epekto ng paglikha<br />
ng naiibá o nababagong lengguwahe sa loob ng lengguwaheng isinasailalim ng kultibasyon.<br />
Ang isa pang kritikal na hakbang sa kultibasyon ay ang palawak nang palawak na<br />
alokasyon ng gámit ng wika, na nakahahambing ng edukasyong bilingguwal ng pamahalaan,<br />
at gayundin sa mga pagpupunyaging developmental ng estado. Maglilimang taón na<br />
ngayon, ang dáting Pangulo ay bumigkas ng pahayag na nakahapay sa gámit ng WP sa mga<br />
gawaing pambatasan. Sabi niya: “Kung may mga kagawad na hindi nakauunawa sa <strong>Wika</strong>ng<br />
Pilipino, panahon na upang silá ay mag-aral…Ang Pilipino, sang-ayon sa batas, ay isa sa<br />
mga opisyal na wika ng ating bansa.”
60<br />
Pagpaplano ng <strong>Wika</strong> Ukol sa Pambansang Pagsúlong<br />
Pangwakas na Kuro<br />
Ang PIL ay kailangang igitna sa maraming aktibidad sa larangan ng pangangasiwang<br />
pambayan, pagbabatas, katarungan, politika, lipunan, midyang pangmadla, sa agham, at sa<br />
maraming disiplina ng karunungang pantao.<br />
Ang kagyat na mahalaga sa bahaging ito ng ating pakikipaglaban para sa karangalang<br />
pangwika ay ang pagtiyak at pagkakaisa sa PILM na kanais-nais sa lahat ng modelo ng<br />
PIL na malilinang nang buong tagumpay. Mula roon ay makapagbubunsod na ng mga<br />
patakarang mulat at progresibo, mga programang maisasakatuparan, at mga proyektong<br />
mahigpit na inihanda para sa pagkakamit ng mga kaiga-igayang layunin.<br />
Ang paraan ng SWP sa kultibasyon ng wika—tulad ng ipinamalas sa tentatibong<br />
banghay na ito—ay may malaking kabuluhan sa pagpapabulas ng dalawang wika: una, sa<br />
PIL na wika ng estado; at pangalawa, sa FIL, na wikang panlahat na pangarap ng bagong<br />
SB.<br />
Ang PIL at FIL, pagsapit ng panahon, sa puwersa ng pangangailangan, ng katwiran,<br />
ng pagkakaisa, at ng kapakanang pampolitika, ay madadalisay at magtitining sa isang<br />
pangalan: sa <strong>Filipino</strong>, gaya ng itinatakda ng batas.<br />
Mga Sanggunian<br />
A. MGA AKLAT<br />
Das Gupta, Jyotirindra. Language Conflict and National Development. Berkeley,<br />
Los Angeles: University of California Press, 1970.<br />
Fishman, Joshua A. Language and Nationalism. Bowley, Massachesetts: Newbury<br />
House Publishers Inc, 1975.<br />
___________. Advances in Language Planning. The Hague: Mouton and<br />
Company, 1974.<br />
___________. The Sociology of Language. Bowley, Massachusetts: Newbury<br />
House Publishers, Inc, 1972.<br />
LUPON SA AGHAM. Maugnaying Talasalitaang Pang-agham Ingles-Pilipino.<br />
Maynila: Pambansang Patnugutan sa Paunlarang-Agham (NSDB), 1969.<br />
Neustupny, J.V. Post-Structural Approaches to Language. Tokyo: University of<br />
Tokyo Press, 1978.<br />
Omar, Asmah Haji. Essays on Malaysian Linguistics. Kuala Lumpur: Dewan<br />
Bahasa dan Pustaka, 1975.<br />
Pineda, Ponciano B.P. Bato sa Katedral. San Juan, Rizal: Limbagang Pilipino,<br />
1971.<br />
Rubin, Joan and Bjorn H. Jernudd. Can Language be Planned? Honolulu: The<br />
University Press of Hawaii, 1971.
Pineda<br />
61<br />
Rubin, Joan and Roger Shuy, mga ed. Language Planning: Current Issues and<br />
Research. Washington D.C.: Georgetown University Press, 1973.<br />
The National Board of Education. General Policies on Education 1973 and 1974.<br />
Manila: National Board of Education, mp. 2-5; 67-69; 88-99, 1975.<br />
B. MGA PERYODIKAL<br />
Dahong Pang-Alaala. Maynila:Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa, 13-19 Agosto 1976.<br />
Dahong Pang-Alaala. Maynila:Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa, 13-19 Agosto<br />
1978.<br />
C. MGA PERYODIKAL, TALUMPATI, REPORT, PAMPLET,<br />
POSITION PAPER<br />
Constantino, Ernesto. “Ang Kodipikasyon ng Pambansang Linguwa Prangka.”<br />
A report on a research project (NSDB-UP 7709 So), 1978.<br />
De Veyra, Jaime C. 1939. “The Anniversary of the Language.” Manila: The<br />
Tribune, 30 Disyembre 1939.<br />
Otanes, Fe T., Alfonso O. Santiago, at Gloria V. Baylon. “Translation Preferences<br />
of Educators.” Philippine Journal of Education, VII:5-5, Mayo 1974.<br />
Pineda, Ponciano B.P. 1978. “Ang <strong>Wika</strong> ng mga Aklat-Pampaaralan.” Position<br />
paper na binása sa “Diyalogo Tungkol sa <strong>Wika</strong> ng mga Aklat Pampaaralan”<br />
na inisponsoran ng MLQU School of Graduate Studies at ng INL, 11<br />
Nobyembre 1978.<br />
________. “Agham at Teknolohiya: Maaari sa Pilipino.” In INL Lecture series,<br />
1:1, Agosto 1977a.<br />
________. “Treatment of the Tagalog Language.” Discussion paper, ipinresenta<br />
sa Linguistic Institute, University of Hawaii, Honolulu, Hawaii, 1977b.<br />
________. “Lexical Elaboration—Harnessing the Resources of Ethnic Languages<br />
in the Cultivation of the National Language (Pilipino).” Discussion paper na<br />
ipinresenta sa seminar-workshop sa pagpaplanong wika. East-West Center,<br />
Honolulu, Hawaii, 1977c.<br />
Romualdez, Norberto. “The National Language Problem” sa Dahong Pang-alaala<br />
sa Linggo ng <strong>Wika</strong>, Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa. Maynila: Kawanihan ng<br />
Palimbagang Bayan, 13-19 Agosto 1958.<br />
Rosario, Gonzalo del. “A Modernization-Standardization Plan for the<br />
Austronesian-Derived National Languages in Southeast Asia” sa Asian<br />
Studies, tomo VI, blg 1-18, Abril 1968.<br />
Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa. “The Manila Dialect Survey” Special Monograph<br />
Isyu Blg. 1 (Mimeoscript), 1978.<br />
________. Patakarang Pangwika sa Edukasyon at Kultura. (Mga talumpati<br />
ni Ferdinand E. Marcos, Pangulo ng Filipinas). Maynila: Palimbagan ng<br />
Pamahalaan, 1978a.
62<br />
Pagpaplano ng <strong>Wika</strong> Ukol sa Pambansang Pagsúlong<br />
D. TESIS<br />
Pineda, Ponciano B.P. “Evolving a Pilipino Language Model: Nucleus for<br />
the Cultivation of a Common Language for the People.” Di-nalathalang<br />
Disertasyong Doktoral, University of Sto. Tomas, 1979.<br />
Santiago, Alfonso O. “The Elaboration of a Technical Lexicon of Pilipino.” Dinalathalang<br />
Disertasyong Doktoral, Ateneo-Philippine Normal College<br />
Consortium, 1979.<br />
E. MGA ORDER, DIKRI, AKTA, BATAS, MENSAHE<br />
Constitution of the Philippines. Manila: Bureau of Printing, 1934.<br />
Constitution of the Republic of the Philippines. Manila: Bureau of Printing, 1972.<br />
Department of Education and Culture. “Rules in Orthography of Pilipino.” D.O.<br />
No. 194, s. 1976 ( Juan L. Manuel, Secretary of Education and Culture, may<br />
petsang 30 Hulyo 1976).<br />
_______. “Supplemental Implementing Guidelines for the Policy of Bilingual<br />
Instruction at Tertiary Institutions.” D.O. No. 50, s. 1975 ( Juan L. Manuel,<br />
Secretary of Education and Culture, may petsang 14 Nobyembre 1975).<br />
_______. “Implementing Guidelines for the Policy on Bilingual Education.”<br />
D.O. No. 25, s. 1974 ( Juan L. Manuel, Secretary of Education and Culture,<br />
may petsang 19 Hunyo 1974).<br />
_______. “Using ‘Pilipino’ in Reference to the National Language.” D.O. No. 7,<br />
s. 1959 ( Jose E. Romero, Secretary of Education and Culture, may petsang<br />
13 Agosto 1959).<br />
Department of Public Instruction. “Authorizing the Teaching of the National<br />
Language beginning 19 June 1940, in the Fourth Year of All Public and<br />
Private Schools and Private Teacher Training Institutions.” D.O. No. 1, s.<br />
1940 ( Jorge Bacobo, Secretary of Public Instruction, may petsang 12 Abril<br />
1940).<br />
Executive Order No. 134. “Proclaiming the National Language of the Philippines<br />
based on the ‘Tagalog’ Language.” (Manuel L. Quezon, President of the<br />
Philippines, may petsang 30 Disyembre 1937).<br />
_______ 263. “Authorizing the printing of the dictionary and grammar in the<br />
national language, and fixing the day from which said language shall be<br />
used and taught in the public and private schools of the Philippines,” may<br />
petsang 1 Abril 1940.<br />
Justice Department Order No. 73, s. 1973. “Pilipino may continue to be a subject<br />
or major field of study or medium of instruction in the schools.” (Vicente<br />
Abad Santos, Secretary of Justice, may petsang 17 Mayo 1973).<br />
Ministry of Education and Culture. “Pilipino as Curricular requirement in the<br />
tertiary level.” MEC Order No. 22, may petsang 21 Hulyo 1978).<br />
_______. “Accelerating the attainment of the goals of bilingual education.” MEC<br />
Memorandum No. 203, s. 1978 ( Juan L. Manuel, Ministry of Education<br />
and Culture, may petsang 24 Hulyo 1978).
Pineda<br />
63<br />
Philippine Commonwealth Act No. 184. “An Act to establish a National Language<br />
Institute and define its powers and duties.” (Unang Pambansang Asamblea,<br />
Espesyal na Sesyon, Special Session, 30 Nobyembre 1936).<br />
_______ 333. “An act to amend Commonwealth Act Numbered one hundred<br />
and eighty-four, entitled an Act to Establish a National Language Institute<br />
and define its powers and duties.” (Unang Pambansang Asamblea–Ikatlong<br />
Sesyon, may petsang 18 Hunyo 1938).<br />
_______ 570. “An act making the <strong>Filipino</strong> National Language as official language<br />
from the fourth of July, nineteen hundred and forty-six.” (Pambansang<br />
Asamblea may petsang 7 Hunyo 1940).<br />
Presidential Decree No. 1. “Reorganizing the Executive branch of the national<br />
government” (Ferdinand E. Marcos, Pangulo ng Republika ng Pilipinas,<br />
may petsang 24 Setyembre 1972).<br />
Supreme Court of the Philippines. L-32167 – Incocencio V. Ferrer vs. Court of<br />
Appeals, et. al. (Celso L. Magsino, Clerk of Court), 1970.<br />
Quezon, Manuel L. “Creation of an Institute of National Language.” Mensahe<br />
ng Pangulo ng Pilipinas sa Unang Pambansang Asamblea, 27 Oktubre 1936.<br />
TALA: Ang “Pagpaplano ng <strong>Wika</strong> ukol sa Pambansang Pagsulong” ni Ponciano BP Pineda ay lumabas<br />
bílang Apendiks F sa Limampung taon ng Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa: Hulíng Isa’t Kalahating Dekada<br />
(1970-1987) at inilathala ng SWP. May ganitong talâ ang naturang artikulo:<br />
Nalathala sa Santiago, Batnag, at Villafuerte, mga editor, Linggwistika at Panitikan,<br />
Maynila: Rex Printing Co., 1985. Tinatalakay nitó ang buod ng plano sa pagpapayabong<br />
ng <strong>Filipino</strong> na iniharap kay Dr. Onofre D. Corpuz na noo’y Minister ng Edukasyon at<br />
Kultura.<br />
Ang unang bersiyon ng artikulong ito’y isang panayam na binigkas noong 5 Hunyo<br />
1980 sa Ikalawang Kongreso ng Lingguwistiks sa Filipinas (2–6 Hunyo 1980) na may<br />
paksang-diwang “Language Planning,” na itinataguyod ng Kagawaran ng Lingguwistiks<br />
at mga <strong>Wika</strong> sa Asia, Kolehiyo ng Agham at Sining, Pamantasan ng Filipinas, Diliman,<br />
Lungsod Quezon. Ginanap sa Bulwagang Pulungan ng Faculty Center.
Bonifacio P. Sibayan<br />
PAGPAPLANONG WIKA AT PAGDEVELOP NG PILIPINO<br />
NOONG HILINGIN NI Dr. Fe A. Yap na magsalitâ ako sa harap ninyo, sabi niya, maaari<br />
daw akong magsalitâ tungkol sa alinmang paksang nais kong talakayin. Pero iminungkahi<br />
ko noon (sa pag-uusap namin sa telepono) na magsasalitâ ako tungkol sa mga mungkahing<br />
proyekto para sa pagpapaunlad ng wikang pambansa na siyáng pamagat na nakasaad sa<br />
iskedyul. Sapagkat mas inisip ko ang tungkol sa paksa at pagkatapos makíta ang mga<br />
paksa ng mga tagapagsalitâ, waring nagbago ang isip ko at sa halip ay pinilì kong magsalitâ<br />
tungkol sa Pagpaplanong <strong>Wika</strong> at Pag-unlad ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa (pansinin na sinadya<br />
kong gamítin ang wikang pambansa sapagkat ang “Pilipino” at “<strong>Filipino</strong>” ay waring<br />
nagdudulot ng dalahing emosyonal sa panig ng mga responsable at iginagalang na pangkat<br />
ng mga <strong>Filipino</strong>). Samakatwid, pinilì kong magsalitâ tungkol sa Pagpaplanong <strong>Wika</strong> (PW)<br />
ngayon sapagkat ito ang larang ko, marami na akong naisulat tungkol dito at dahil dito kayâ<br />
ako naimbitahang magtúngo sa Honolulu sa Agosto sa kagandahang-loob ng East West<br />
Center upang magbigay ng serye ng panayam. Higit pa rito, sa palagay ko, ang larang ng<br />
pag-aaral na tinatawag na PW ay mahalaga sa Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa, isang larang<br />
na hinihimok kong paglaanan ninyo ng interes.<br />
Ang Pagpaplanong <strong>Wika</strong> (PW) bílang gawain ay hindi na bago ngunit ang<br />
katawagang Pagpaplanong <strong>Wika</strong> ay bago pa lámang. Sa katunayan sa mga tomong Current<br />
Trends in Linguistics, inedit ni Thomas Sebeok, tinukoy itong inhenyeriya sa wika. Ang<br />
katawagang Pagpaplanong <strong>Wika</strong> ay utang sa kilaláng iskolar, si Einar Haugen (Tingnan<br />
ang Haugen, Einar, 1966 “Linguistics and Language Planning” sa Bright, William, ed.<br />
Sociolinguistics, The Hague: Mouton, mp.50-71, 1966).<br />
Makapaglilista táyo ng maraming halimbawa dito ng PW ngunit sa halip na gawin<br />
natin ang gayon, sisikapin nating sundin ang balangkas na iminungkahi ni Haugen sa<br />
kaniyang 1966 na papel na binanggit sa itaas. Gagámit táyo ng mga halimbawang mula sa<br />
Filipinas at mula sa ibáng bansa kung kailangan. Sa paraang ito umaasa akong mabibigyangdiin<br />
ko kung paano natin matutugunan ang ilan sa lalong mahahalagang suliranin ng wika<br />
at kung ano ang dapat gawin sa mga iyon.<br />
Kung ilalapat sa isang sitwasyon sa Filipinas, ang sumusunod ay isang elaborasyon<br />
ng modelong Haugen:
Sibayan<br />
65<br />
1. Pagtukoy sa suliraning may kaugnayan sa wika<br />
a. ekstensibong saliksik ng mga katibayan<br />
b. saklaw ng suliranin<br />
c. paggámit ng mga pag-aaral, survey, atbp.<br />
d. pagbuo ng ipotesis<br />
2. Pagsasaalang-alang ng mga alternatibong plano ng aksiyon—pinatibay o<br />
kininis na ipotesis<br />
a. konsultatibo<br />
b. paggámit ng karanasan ng ibáng mga bansa (nangangailangan ng<br />
kaalaman sa mga pag-aaral—maaaring hawig ito sa 1c sa itaas)<br />
3. Pagpapasiya<br />
a. ng mga pribadong tao o grupo<br />
b. ng mga opisyal o tanggapan ng pamahalaan<br />
4. Pagpapatupad ng mga pasiya sa tiyak na paraan<br />
a. matagalan—madalian<br />
b. nino—para kanino—sino ang target na populasyon<br />
c. kinabibílangan ng badyet, talatakdaan, atbp<br />
d. ebalwasyon—pana-panahon o kasalukuyang isinasagawa at pinal<br />
(na awtput, atbp)<br />
Halimbawang ilapat natin ang mga hakbang na nása itaas sa mga aktuwal na<br />
problema sa wika sa Filipinas na nangangailangan ng PW.<br />
Bakit di natin gawing halimbawa ang problema sa paggámit ng Pilipino bílang<br />
midyum ng pagtuturo sa lahat ng paaralan sa Filipinas sa lahat ng aralín maliban sa agham<br />
at matematika? Una, isipin nating lumitaw ang suliraning ito mula sa mga dati nang pasiya<br />
tungkol sa lalong komplikadong suliranin. Alalahanin nating ang pasiyang gamítin ang<br />
Pilipino bílang wika ng pagtuturo ay ginawa noong 1974 ngunit ang pag-aalinlangan<br />
sa paggámit nitó ay nag-ugat noong 1967 nang may isang mungkahi sa NBE na dapat<br />
unti-unting gamítin muna nang bai-baitang hanggang baitang apat ang Pilipino bílang<br />
midyum ng pagtuturo. Hindi na kailangan sa ating paksa ngayon na isa-isahin ang lahat ng<br />
masalimuot na proseso at hakbang kung paano nauwi sa gayong pasiya. Mahalaga lámang<br />
na alalahanin natin na ang PCSPE ay may rekomendasyon ngunit inirekomenda nitó na<br />
ang dapat magpasiya ay ang “nása matataas na katungkulan.” Subalit ang mahalaga ay ang<br />
katotohanang kinilála ng PCSPE na ang bilingguwalismo (bilingguwalismo sa Ingles at<br />
Pilipino) ay bahagi na ng pamumuhay ng mga <strong>Filipino</strong>. Ang pasiyang gamítin nang lubos<br />
ang Pilipino mula sekundarya hanggang Baitang 1 (nang lumao’y sinusugan mula lalong<br />
mataas na edukasyon hanggang Baitang 1) ay ginawa noong 1974 at inaasahang pagsapit<br />
ng 1982, ang mga nagtapos sa kolehiyo ay dapat na makapasá sa mga pagsusulit sa Ingles<br />
at Pilipino.<br />
Gusto kong pansinin ninyo ang katotohanang sinabi ko na mula sa antas tersiyarya<br />
hanggang Baitang 1, at hindi ang kabaligtaran nitó—Baitang 1 hanggang lalong mataas<br />
na edukasyon. Isa ako sa mga unang sumuporta dito sa Filipinas na sabay na gamítin<br />
ang Pilipino bílang wika ng pagtuturo sa kolehiyo at mataas na paaralan at dapat na
66<br />
Pagpaplanong <strong>Wika</strong> at Pagdevelop ng Pilipino<br />
bigyang-diin doon upang (1) maging prestihiyosong wika ang Pilipino, (2) ang iskolarsip<br />
sa ibá’t ibáng disiplina ay isusulat at tatalakayin sa wikang ito—sinuportahan ko ito sa<br />
pamamagitan ng pagiging tagapayo sa unang tesis sa Philippine Normal College (PNC)<br />
na isinulat sa Pilipino, at (3) ang mga kinakailangang aklat, lalo na yaong mga tungkol sa<br />
ibá’t ibáng disiplina ay dapat isulat sa Pilipino, kung di man ang orihinal, kahit sa salin man<br />
lámang. Ipagmamayabang ko ngayon na bago ang 1974 patakarang bilingguwal, sinimulan<br />
na namin sa PNC ang isang maliit na programa sa pagsasalin ng mga aklat sa agham at<br />
matematika na sinulat sa Ingles ng UP Science Education Center. Isinalin sa Pilipino ang<br />
mga ito ng isang pangkat sa LSC (direktor ako noon ng aming LSC, iyon ay bago ako<br />
naging Pangulo). Natapos namin ang Baitang 3 ngunit kinailangan naming ihinto iyon<br />
dahil sa patakaran.<br />
Pahapyaw nating ibuod kung ano ang nangyari. At dito, maaaring mabakas natin<br />
ang mga proseso ng PW mula 1935.<br />
Magsasariling bansa na táyo noon at sa pagsasarili, kailangan natin ang wikang<br />
sariling atin. Kayóng mga pamilyar sa mga makabayang pagkilos, alam ninyo na ang wika<br />
ay isang sangkap ng nasyonalismo. (Para sa mga interesado, tingnan halimbawa ang Hans<br />
Kohn, The Idea of Nationalism, Toronto: Collier-Mcmillan, 1967). Ang <strong>Filipino</strong>, na taglay<br />
din ang katangiang ito ng sangkatauhan, ay hindi eksepsiyon. Hindi ko na uulitin dito<br />
kung ano ang nangyari pagkatapos noon. Isa sa mga solusyon sa suliranin sa pagbuo ng<br />
isang wikang pambansa ay ang pagtatayô ng isang suriang pangwika—na nang lumaon<br />
ay naging SWP. Kayâ ang SWP ay isang solusyon sa isang problema. Kung ito man ang<br />
angkop na solusyon o hindi ay hindi natin huhusgahan dito ngayon. Nais kong bigyangpansin<br />
dito na ang isang solusyon ay may nakakaharap na mga problema—o nakatutulong<br />
ito upang makilála ang mga sub-problema. Ito ang nangyayari sa SWP.<br />
Sa simula, ang pangunahing layunin ay ang makabuo ng isang wikang pambansa—<br />
higit bílang simbolo kaysa gámit utilitaryo sa umpisa. Halimbawa, hindi intensiyon ng mga<br />
orihinal na tagapagplano na ang wikang pambansa ay gagamítin bílang wika ng pagtuturo.<br />
Ang nosyong midyum ng pagtuturo ay totoo sa wikang bernakular. Sa katunayan, noon<br />
pang 1957 ay ginagámit na natin ang bernakular bílang wika ng pagtuturo. Ang ideang<br />
gamítin ang Pilipino bílang midyum ng pagtuturo sa lahat ng paaralan ay nagsimula lámang<br />
noong mga 60s. At naging opisyal ito noong 1974. Mas mabilis ito kaysa inaasahan. Sa<br />
katunayan, may sospetsa akong marami sa mga nása SWP ang hindi inaasahan ang gayong<br />
kabilis na pangyayari. Marami ang hindi umaasa na gayon kabilis. Katibayan: Hindi táyo<br />
handa sa maraming aspekto para sa ganap na pagpapatupad. Inaasahan kong marami ang<br />
magtatanong tungkol dito at tinitiyak kong sasagutin ko ang tanong ninyo.<br />
Ngunit balikan natin ang ating orihinal na planong pag-aralan ang PW at gamítin<br />
ang balangkas ni Haugen upang himayin ang problema.<br />
1. Magsimula táyo sa problema. Ang mga suliraning dulot ng paggámit<br />
ng Pilipino bílang midyum ng pagtuturo sa lahat ng sabjek maliban sa<br />
matematika at agham.
Sibayan<br />
67<br />
Alamin natin ang mga sub-problema.<br />
a. Kakulangan ng materyales panturo at sanggunian. Walang<br />
tiyak na materyales sa Pilipino.<br />
b. Sa maraming lugar na di-Tagalog, maraming guro ang hindi handang<br />
magturo sa Pilipino.<br />
c. May mga umiiral na pagtutol sa ilang lugar.<br />
Huminto táyo doon.<br />
2. Mga mungkahing alternatibong plano ng aksiyon—ilang ipotesis.<br />
May kagyat na pangangailangan para sa mga teksto at sanggunian (hindi<br />
mga teksbuk na tulad ng inihahanda ng Mga Sentro sa Pagpapaunlad ng<br />
Kurikulum)—mga aklat sa lahat ng larang. Maaaring ihanda ang mga ito<br />
ng mga iskolar sa larang—isang teksto halimbawa sa heograpiya o bílang<br />
isang sangguniang aklat. May pangangailangan para sa ensiklopedya—mga<br />
pangkalahatan at tanging larang—mga halaman, hayop, atbp.<br />
a. Ipotesis: Ang mga teksto at sangguniang ito ay mahusay na<br />
maihahanda sa SWP—may panahon kayó, (Maaaring sabihin<br />
ninyong wala kayóng pondo, ngunit hindi kayó ang mag-iimprenta<br />
ng mga iyon; may ibáng mag-iimprenta noon).<br />
b. Pasiya: Dapat pangunahan ng SWP ang paghahanda ng mga aklat<br />
na ito.<br />
3. Pagpapatupad<br />
a. Planong aksiyon<br />
Sa pangunguna ng SWP—sa pakikipagtulungan sa BEE, BSE, BHE, mga kolehiyo<br />
at mga unibersidad—ang mga aklat ay dapat sulátin sa bawat larang ng karunungan—mga<br />
salin muna—sa lahat ng antas.<br />
Ang mga kailangan niláng (mga guro at superbisor) teksto at sanggunian ay maaaring<br />
ihanda ng SWP sa pakikipagtulungan sa mga kolehiyo at unibersidad at maaaring maging<br />
ng mga imprenta.<br />
Ngayong nakapagpasiya na táyo at may pahapyaw na plano para sa pagpapatupad,<br />
makahaharap natin ang tunay na problema. Paano natin ipatutupad ito? Hindi nalulutas<br />
ng isang pasiya ang isang problema. Lumilikha lámang ito ng dagdag na problema—mga<br />
problema ng pag-aksiyon—ng tunay na gawain. Iyan ang problema sa pagpaplanong<br />
wika. Parang walang katapusan ang mga problemang dapat lutasin. Ngunit iyan din ang<br />
kagandahan. Dahil may gagawin táyo. Kung ang mga problema ay lahat nalulutas, problema<br />
naman natin ay wala na táyong gagawin.
68<br />
Pagpaplanong <strong>Wika</strong> at Pagdevelop ng Pilipino<br />
Para sa natitirá pang oras, iminumungkahi kong talakayin natin ang ilang problema.<br />
Pagkatapos ay talakayin ang proseso ng PW gaya nang ginawa natin sa halimbawang<br />
ibinigay ko.<br />
Narito ang ilan:<br />
1. Ang edukasyon ng mga guro upang maging mahusay sa pagtuturo kapuwa<br />
sa Ingles at Pilipino (tulad ng nalalapit na pag-aaral sa bilingguwal na<br />
edukasyon na isasagawa ng PNC para sa INNOTECH).<br />
2. Ang sikolohikong pagtutol sa P bílang wika ng pagtuturo sa ilang lugar.<br />
Ngayon, kayó mismo ang magbigay ng ibá pa. Mula sa mga ito, pipilì táyo ng isa na<br />
hihimayin natin gámit ang modelo ni Haugen.<br />
Pagtatakda ng mga Gampanin<br />
Isa sa pinakamahahalagang “natuklasan” ng sosyolohiya ay iyong malayà táyo sapagkat<br />
umaasa táyo sa ibá para sa ibáng mga bagay.<br />
Ano ang itinuturing ninyong gampanin sa PW, ibig sabihin, ano ang dapat ninyong<br />
gawin? Maaaring nabago na ang patutunguhan sa ngayon. Nabago nga ba? Maaaring<br />
kailangan ang pagtunton mula sa orihinal túngo sa kasalukuyang mithiin.<br />
Salin ni Minda Blanca Limbo<br />
TALA: Ang “Pagpaplanong <strong>Wika</strong> at Pagdevelop ng Pilipino” ay salin sa <strong>Filipino</strong> ng artikulong Ingles na<br />
“Language Planning and the Development of Pilipino” ni Bonifacio P. Sibayan na nalathala sa kaniyang<br />
aklat na The Intellectualization of <strong>Filipino</strong> and other essays on education and sociolinguistics (1999).
Andrew B. Gonzalez, FSC<br />
ANG SURIAN NG WIKANG PAMBANSA SA<br />
PAGPAPAUNLAD NG WIKANG PAMBANSA<br />
PARA SA ISANG hindi miyembro ng tanggapan, ang magsalitâ sa harap ng pilîng grupo<br />
ng mga espesyalista sa wika ngayong umaga tungkol sa SWP, na dito ay tutukuyin bílang<br />
Surian, tungkol sa pag-unlad ng wikang pambansa sa Filipinas ay waring isang pag-uulit<br />
lámang.<br />
Higit sa lahat, hindi ba’t ang pangunahing dahilan ng pag-iral ng Surian ay upang<br />
gumanap ito bílang isang ahensiya para sa pagpapaunlad ng wikang pambansa? Kung<br />
gayon, bakit kailangang pag-usapan ang tungkulin nitó na malinaw naman at simple.<br />
Gayunman, hindi ako tiyak kung gayon talaga kasimple at kalinaw iyon, sapagkat<br />
may mga pangyayari nitóng nakaraan na bumabatikos sa estadong legál ng Surian at kung<br />
gayo’y sa layunin ng patuloy nitóng pag-iral.<br />
Pangkalahatang Pananaw Pangkasaysayan<br />
Alam nating inatasan ng 1935 Konstitusyon ng Filipinas ang Komonwelt na magsagawa<br />
ng mga hakbang túngo sa pagbuo ng isang wikang pambansa na batay sa isa sa mga umiiral<br />
na wika. Ang Surian ay itinatag noong 1936 sa pamamagitan ng isang Batas Komonwelt.<br />
Alinsunod sa mga rekomendasyon nitó, iniutos ni Pangulong Quezon na ang Tagalog<br />
ang maging batayan ng wikang pambansa. Mula 1940 hanggang 1959, tinawag natin ang<br />
wikang ito na “<strong>Wika</strong>ng Pambansa” o simpleng “<strong>Wika</strong>.” Noong 1959, sa pamamagitan ng<br />
isang kautusan mula sa Kalihim ng Edukasyon, sinimulan nating tawagin itong “Pilipino.”<br />
Pagkaraan ng 37 taón, noong 1973, inatasan ng bagong Konstitusyon ng Filipinas ang<br />
Pambansang Asamblea na magsagawa ng mga hakbang túngo sa pagpapaunlad ng isang<br />
wikang pambansang tatawaging “<strong>Filipino</strong>,” na sa konsepto at sa intensiyon ng mga<br />
mambabatas, ay naiibá sa “Pilipino” na alam natin.<br />
Nagkaroon ng mga pagdududa hinggil sa kasalukuyang estadong legál ng Surian,<br />
dahil sa bagong tadhanang ito ng konstitusyon; ang estadong legál nitó bílang kapulungang<br />
interim ay kinumpirma ng Kalihim ng Katarungan, Vicente Abad Santos, hábang hinihintay<br />
pa ang pagtatayô ng Pambansang Asamblea ng isang akademya ng wika.
70<br />
Ang Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa sa Pagpapaunlad ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa<br />
Kung gayon, kung tungkol sa inyong gawain bílang Surian, ang tanging kongklusyong<br />
mabubuo ko ay ito, na bílang isang kapulungang interim, kailangang suriin ninyong<br />
muli ang mga gawain ninyo mula 1936 hanggang 1973, at batay sa 1973 Konstitusyon,<br />
maghanda para sa pagsasagawa ng mga kailangang hakbang túngo sa pagbuo ng isang<br />
wikang pambansang tatawaging <strong>Filipino</strong>.<br />
Sa pagkaintindi ko, bagama’t kayó ay isang kapulungang interim sa legál na<br />
pananaw, malinaw ang inyong gawain: gumawa ng mga hakbang túngo sa pagbuo ng<br />
<strong>Filipino</strong> hanggang sa ang akademya ng wika, ang legál na kapalit ng Surian, ay itadhana ng<br />
Pambansang Asamblea, na sa ngayon ay hindi pa pinupulong ni Pangulong Marcos.<br />
Bagama’t ako mismo ay may mga negatibong pananaw sa probisyong legál na ito ng<br />
konstitusyon, realista ako. Wala akong makítang dahilan upang salungatin ang itinadhana<br />
ng batas. Waring ang 37 taón ng pagtatrabaho na nagbigay-daan sa pagkapilì sa Tagalog,<br />
ang estandardisasyon nitó sa pamamagitan ng gramatika ni Lopez at ng balarila ni Santos<br />
at ng maraming talaan ng bokabularyo na ginawa ng inyong mga tauhan (lalo na ang<br />
diksiyonaryo at tesawro ni Panganiban), ang diseminasyon nitó sa pamamagitan ng sistema<br />
ng edukasyon at sa pamamagitan ng midyang pangmadla, at ang panimulang eleborasyon<br />
nitó bílang wika ng diskursong iskolarli sa mga unibersidad na gaya ng Unibersidad ng<br />
Pilipinas, ng Ateneo de Manila University, at ng Araneta University, ay bigo kung ang<br />
pag-uusapan ay ang pagpapaunlad ng wikang pambansa. Pansinin ninyo, hindi pa<br />
nawawala ang Pilipinong batay sa Tagalog. Napalitan lámang ang kalagayan nitó mula sa<br />
pagpapaunlad ng wikang pambansa túngo sa pagiging wikang opisyal (isa sa tatlo, ang<br />
dalawa pa ay ang Ingles at ang Español). Bukod dito, ang isang buháy na wikang sinasalitâ<br />
ng isang komunidad ay may sariling búhay, anuman ang kalagayang legál o tawag dito.<br />
Hindi talaga maaaring isabatas ang pagbabawal sa wika nang hindi pinupuksa ang buong<br />
lingguwistikong komunidad na nagsasalitâ nitó. Kayâ, nagpapatuloy ang Pilipino na batay<br />
sa Tagalog; tanging ang kalagayang legál lámang nitó bílang wikang pambansa ang hindi.<br />
Ngunit ito ang problema: Kailangang simulan muli ng Surian, na ngayo’y isang<br />
kapulungang interim bago pa ang pagtatatag ng isang mas permanenteng akademya ng<br />
wika, ang gawaing pagpapaunlad ng isang wikang pambansa.<br />
Di tulad ng ibáng mga bansang kinaharap ang problema sa wikang pambansa<br />
sa pamamagitan ng pagpilì ng isang umiiral na baryedad ng sinasalitâng wika mula sa<br />
ilang baryedad ng wikang sinasalitâ ng isang pangkat ng nabubúhay na komunidad na<br />
nagtatangkang bumuo ng isang nasyon, ang inyong gawain ay bumuo ng isang wika mula<br />
sa mga umiiral na wika ng Filipinas, na sa pagkaalam ko, kahit na may mga suliranin sa<br />
paglago at pag-unlad, ay nagkakaisa upang bumuo ng isang bansa, maliban sa mga ating<br />
mga kapatid na minoryang Muslim.
Gonzalez<br />
71<br />
<strong>Isang</strong> Pahambing na Pagtingin sa mga Akademya<br />
ng <strong>Wika</strong> sa Ibáng mga Bansa<br />
Salig sa kasaysayan, posible na magkaroon ng wikang pambansa nang walang ahensiyang<br />
namamahala o nangunguna sa pagpapaunlad ng gayong wika. Ipinalalagay kong ang mga<br />
pinakahalimbawa ay ang Great Britain at ang Estados Unidos na hindi kailanman nagkaroon<br />
ng akademya. Gayundin ang Germany. Samantala, mayroon táyong bansang tulad ng<br />
France na may napakamakapangyarihan, mapanghimok, at maimpluwensiyang Académie<br />
Francaise. Mayroon ding Spanish Academia na mula pa noong ika-17 siglo ngunit hindi<br />
kasinlakas sa French Académie. May malapit sa atin, gaya ng ating mga kapitbahay sa Asia:<br />
Nariyan ang Dewan Bahasa dan Pustaka ng Malaysia, ang Lembaga Bahasa ng Indonesia.<br />
Kapuwa makapangyarihang ahensiya ang mga ito, nagsasapamantayan at nagkokodipika<br />
ng Malay; may gawaing pagsasalin at diseminasyon; gumagawa ng elaborasyon ng wika<br />
sa pamamagitan ng mga terminolohiya o yaong tinatawag niláng “istilahs”; nangangalaga<br />
sa pagiging dalisay ng gámit. Samantala, may kaparehong akademya sa Thailand, na ang<br />
impluwensiya ay waring kakaunti lámang. Ang Singapore ay walang tunay na akademya.<br />
Mayroon táyong Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa, gumagawa ng mga gampanin ng isang<br />
akademya. May isang departamento ng wika sa Ministri ng Edukasyon ng People’s<br />
Republic of China na siyáng nangangasiwa sa diseminasyon at elaborasyon ng pû tõng<br />
huà (o ng Unibersal na <strong>Wika</strong> o ng Istandard na <strong>Wika</strong>ng Peking), na lalong kilalá bílang<br />
Mandarin sa mga hindi Marxist.<br />
Ang nakatatawag-pansin tungkol sa mga akademyang ito ay ganito: na sa pagtupad<br />
sa kaniláng mga gampanin túngo sa pagpapaunlad ng wika (hindi na pagpilì o pagbuo<br />
kundi estandardisasyon, diseminasyon, at elaborasyon), ang ilan ay tuwirang nása ilalim<br />
ng pamahalaang sentral bílang mga hiwalay na ahensiya o kayâ’y bahagi ng Ministri ng<br />
Edukasyon. Ang Surian sa Filipinas ay lagi nang nása ilalim ng Kagawaran ng Edukasyon,<br />
hindi ito naging awtonomo. Samantala, ang French Académie at ang Spanish Academia ay<br />
malayà at hindi napailalim sa Ministri ng Edukasyon. Ang ating mga kapitbahay sa Asia ay<br />
tulad natin: ang kaniláng mga akademya ay bahagi ng Ministri ng Edukasyon.<br />
Sa kayarian, ang gayong estruktura ay may mga bentaha at desbentaha. Ang<br />
bentahang nakikíta ko sa pagiging awtonomo ay hindi silá nakatali sa mga problemang<br />
burukratiko ng Ministri ng Edukasyon; maaaring tingnan sa pambansang perspektiba at<br />
tingnan ang pagsisikap sa estandardisasyon, diseminasyon, at elaborasyon, sa holistikong<br />
pananaw at hindi lámang sa punto ng sistema ng edukasyon, na maaaring makalikha ng<br />
makitid na pagtingin sa mga gawain at mga paraang kailangang gawin upang maisagawa<br />
ito. Ang naiisip ko ay ang pagkawaglit sa sistematikong paggámit ng midya sa diseminasyon<br />
ng Pilipino sa nakalípas dahil lámang sa ang Surian ay walang pakialam sa midyang<br />
pangmadla. Sa kasalukuyan, nakikinita ko ang natatanging oportunidad para sa Kagawaran<br />
ng Impormasyon, ng National Media Production Center, at ng Surian na magtulungan,<br />
bukod pa siyempre, sa kasalulukuyang kooperasyon ng Kagawaran ng Edukasyon at Kultura<br />
at ng Surian. Sa kabilâng bandá, nakikinita ko rin ang bentaha ng pagkakaroon ng mga<br />
network ng komunikasyon gaya ng iniharap ng Ministri ng Edukasyon para sa mabilis
72<br />
Ang Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa sa Pagpapaunlad ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa<br />
at madalîng paggámit at mahusay na sistema ng paghahatid ng impormasyon. Ito ang<br />
nangyari sa Pilipino noong nakalípas.<br />
Ang Papel ng Akademya sa Filipinas<br />
Maraming beses ko nang binanggit na ang pagpapaunlad ng wika, kung susundin si<br />
Haugen, ay kinabibilángan ng apat na aktibidad na maaaring isagawa nang sabay-sabay<br />
maliban sa una. Ang iniisip ko ay ang hindi pagsasáma sa code, na siyáng dapat unang<br />
gawin ng akademya, ang pagpilìng ito na niratipikahan ng mga miyembro ng lipunan sa<br />
pamamagitan ng referendum; ang estandardisasyon at elaborasyon ay maaaring sabay.<br />
Ang mga gawaing may kaugnayan sa <strong>Filipino</strong> ay dapat isagawa ng Surian mula sa<br />
umpisa sa atas ng 1973 Konstitusyon.<br />
Ang inyong problema ay seleksiyon. Karamihan sa mga akademya ng wika ay<br />
nadalian sa pagpilì ng isang wika: pinilì nilá ang wika ng komunidad o lungsod na siyáng<br />
sentro ng kultura/pamumuhay/ekonomiya ng bansa. Ito ang nangyari sa East-Midland<br />
Dialect of London, na naging batayan ng Queen’s English. Ang wikang sinasalitâ sa paligid<br />
ng Ile de France, na ngayo’y tinatawag nating Paris, ang namayani sa ibá pang mga patois,<br />
kahit na ang wikang pampanitikan ay Midi (Southern France), dahil sa impluwensiya ng<br />
kabesera. Gayundin ang Madrileños Castillan na namayani sa Andalucian at Catalan.<br />
Nakawiwiling isipin na ang malawakang paggámit bílang wika ng kalakalan at hindi ng<br />
elaborasyong kultural ang pangunahing dahilan ng mga Indonesian noon pang 1927 kung<br />
bakit mas pinilì nilá ang Bazaar Malay (ngayon ay Bahasa Indonesia) kaysa Javanese, ang<br />
wika ng pinakamalaking pangkat ng pulo sa arkipelago, kahit na sa katunayan ang Javanese<br />
ay may mayamang panitikan at ginámit na sa kulturang higit na superyor sa isang creole<br />
na nagsimula bílang isang pidgin, ang wika sa palengke sa buong Malay Peninsula at ng<br />
mga kalapit na pulo, at orihinal na wika ng minorya ng Pulong Riau. Dito, nanaig ang<br />
praktikal at malawakang gámit sa konsiderasyong pangkultura at pampanitikan sapagkat<br />
ang Jakartans at Northern Javanese ay nagsasalitâ ng katutubong wikang ibá sa Malay, na<br />
sa katunayan ay hindi Javanese kundi isang baryedad ng Sundanese. Ang Kuala Lumpur ay<br />
orihinal na nagsasalitâ ng diyalektong Selangor ng Malay, kayâ kahit ang Selangorians ay<br />
kailangang matuto ng Bahasa Malay.<br />
Binanggit ko ang lahat ng pangyayaring ito sapagkat ang mga ganitong konsiderasyon<br />
ang naging daan ng unang grupo ng Surian, noo’y tinatawag na Surian ng <strong>Wika</strong>ng<br />
Pambansa, sa ilalim ng pamumuno ni Don Jaime de Veyra, isang Waray, at ng kalihim<br />
nitóng si Cecilio Lopez, isang Tagalog, upang piliin ang Tagalog simula pa noong 1937,<br />
na bagaman hindi Tagalog ang katutubong wika ng nakararaming minorya (pinagsámang<br />
Bisayang Sebwano at Hiligaynon ang nakararaming minorya), ang Tagalog ang wika ng<br />
sentro ng bansa noon at ngayon, Maynila, at sentro ng ekonomiya. Higit sa lahat, ito ang<br />
wikang may pinakamalawak na pag-aaral ng mga gramaryang Castilla, at nang lumao’y<br />
mga <strong>Filipino</strong> at Americano; mayroon itong malawak at maraming diksiyonaryo, maraming<br />
sining, at kahit na walang monopolyo sa panitikan ay may nakasulat at pasalitâng panitikan<br />
na tanyag at nababása ng marami. Bukod dito, sa wikang ito nagsusulat ang mga ilustrado
Gonzalez<br />
73<br />
ng kaniláng mga klasikong akda tungkol sa kalayaan at Kilusang Rebolusyonaryo kung<br />
hindi silá nagsusulat sa Español.<br />
Gayunman, waring hindi pa rin natatanggap ng mga di-Tagalog, na kinakatawan ng<br />
mga delegado sa Kumbensiyong Konstitusyonal ng 1971, ang pinilì ng Surian at ni Quezon<br />
kahit na 34 na taón na ang pagsisikap.<br />
Ang nakatatawag-pansin sa kasong ito ng Filipinas, gayunman, ay ang pangyayaring<br />
ang mga delegado ng kumbensiyong konstitusyonal, tulad ng mga tunay na politiko, ay<br />
nakipagkasundo, na salig sa emosyon at kung gayo’y katanggap-tanggap sa politikal na<br />
usapin ngunit hindi sa usaping lingguwistiko: pumilì silá ng isang hindi pa wika, isang<br />
wikang bubuuin pa, isang pangalang may diwa ngunit walang tinutukoy, <strong>Filipino</strong>, na<br />
bubuuin ng mga elementong mula sa lahat ng wika sa Filipinas. Hindi ganap na malinaw<br />
kung ang gusto ng mga delegado ay ponolohiya, leksikong batay sa isang wika. Ayon sa mga<br />
talakayan, ang nais nilá ay pinaghalong sintaksis na rin, na para sa akin, ay hindi katanggaptanggap<br />
sa sosyolingguwistika. Maaaring magkaroon ng lingguwistikong paghahalo ng<br />
sintaksis, ngunit duda ako kung may gagámit sa natapos na produkto. Ito ang ibig kong<br />
sabihin sa pagsasabing hindi katanggap-tanggap ang gayon sa sosyolingguwistika.<br />
Gayunman, ang kinakaharap ninyo ay hindi ang gawaing seleksiyon na sa aspektong<br />
lingguwistiko ay medyo madalî ngunit maaaring napakahirap sa aspektong politikal, kundi<br />
ang gawaing pagbuo, na bagaman maaaring mangyari sa aspektong lingguwistiko, at<br />
imposible sa aspektong sosyolingguwistiko (sa aking palagay) ngunit maaaring katanggaptanggap<br />
sa intensiyong pang-emosyon at pampolitika.<br />
Ang inyong pangunahing gawain para sa susunod na mga taón, na nakikinita ko, ay<br />
hindi ang ipatupad ang patakarang Bilingguwal na Edukasyon (hayaang ang Kagawaran<br />
ng Edukasyon at Kultura sa pamamagitan ng mga panrehiyong direktor, superintendent,<br />
at superbisor ng Ingles at Pilipino ang gumawa noon) kundi ang magsagawa ng mga<br />
kinakailangang saliksik panlingguwistika upang mabuo ang <strong>Filipino</strong>, na kung batay sa<br />
umiiral na mga wika sa Filipinas (na umaabot sa hindi kukulangin sa 70-100 at hindi hihigit<br />
sa 300, sang-ayon sa ilang pagtatáya) ay dapat na sistematikong mailarawan sa kaniláng<br />
ponolohiya, leksikon, at sintaksis at maaaring sistematikong maikompara gámit ang<br />
pamantayang ginagámit sa lingguwistika: ang komparatibong paraan ng rekonstruksiyong<br />
historiko, internal na rekonstruksiyon, leksiko-istatistiks, at komparatibong sintaksis gámit<br />
ang isang modelo ng proseso (naglalatag ng mga patakaran ng pormasyon at transpormasyon<br />
ng mga pangungusap). Mangyari pa, karamihan ng gawaing ito ay makikíta sa ibá’t ibáng<br />
disertasyong teoretiko at deskriptibo (masteral at doktorado) dito at sa ibáng bansa, sa<br />
Filipinas sa mga sentrong tulad ng Philippine Normal College, Ateneo de Manila University,<br />
Unibersidad ng Pilipinas, Unibersidad ng San Carlos, Central Philippine University,<br />
Divine Word University, at Saint Louis University, gayundin sa mga sentro ng saliksik sa<br />
mga wikang Austronesian gaya ng makikíta sa University of Hawaii, Cornell University, at<br />
maaaring sa Chicago University.
74<br />
Ang Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa sa Pagpapaunlad ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa<br />
Nangangailangan ng mahabà-habàng panahon at magiging mahirap na matutuhang<br />
mabuti ang materyales na ito. Pagkatapos, ang pagsisikap na makabuo ng karaniwang<br />
wikang pambansa mula sa mga elementong ito ay mahirap din bagaman maaari ding<br />
mangyari.<br />
Mula sa pananaw panlingguwistika, ang pagbubuo ng mga tuntunin, bokabularyo,<br />
at deskripsiyon ay maaaring mangyari.<br />
Ang pinag-aalinlanganan ko ay ang posibilidad na magkaroon ng gayong konstrak<br />
na tatanggapin ng mga kasapi ng lipunan. Ang mga lingguwista ay hindi magkakasundosundo<br />
kung anong mga katangian ang dapat at hindi dapat isáma, batay sa madalas na<br />
pagtatalo namin sa mga pulong ng Linguistic Society of the Philippines. Sa wika, walang<br />
katapusan ang mga pagpipilian, mga pagpipiliang dulot ng indibidwal na panlasa. At<br />
ang wika ay napakalapít sa tao (napakahalaga sa kaniya tulad ng kaniyang karangalan at<br />
pagpapahalaga at pagkakilála sa sarili) kayâ duda akong makakukuha kayó ng maraming<br />
sasang-ayon sa magiging batayang katangian nitó.<br />
Ang pinakamasamâ pa nitó, kahit na sang-ayunan pa, lubha ko ring pinagaalinlanganan<br />
kung ang mga kasapi ng komunidad ay may tiyagang matuto ng bagong<br />
wikang ito upang magámit ito, at sa hulí ay mapayabong.<br />
Matagal nang may tagasuporta ang Esperanto—mga apatnapung taón na. May<br />
mga samahán, organisasyon, nasyonal at internasyonal; dinalaw ko ang punòng-himpilan<br />
sa Vienna. Mayroon pa ngang mga taunang pulong at pagtatangkang turuan ang mga<br />
batà ng sinasabing unibersal na wikang ito. Ngunit hanggang sa ngayon, mayroon lámang<br />
mga 100,000 panatikong tagasuporta pagkaraan ng apatnapung taón—at ang itinatanong<br />
ko, ilan sa 100,000 na ito ang tunay na natuto ng Esperanto. Sapagkat ako’y suskritor at<br />
miyembro ng Esperanto Society, tiyak na nakalista ako bílang isa sa 100,000 ngunit ni hindi<br />
ako makapagsalitâ ng isang pangungusap sa Esperanto. Natatakot akong kung mabuo ang<br />
<strong>Filipino</strong>, ay bakâ danasin nitó ang nangyari sa Esperanto.<br />
May mga pag-aaral na may wikang hindi gaanong alam, na natutuhan ng mga<br />
táong nagsasalitâ ng kaniláng unang wika, at naging wikang pambansa nilá; ang klasikong<br />
halimbawa ng isang matagumpay na pagkilos para sa diseminasyon ay yaong pinangunahan<br />
ni Yehosue Ben-Yehuda para sa Biblical Hebrew, na naging batayan ng Makabagong<br />
Hebrew. Gayunman, ang Biblical Hebrew ang wika ng pagsamba ng mga nagtatag nitó at<br />
mga unang miyembro ng Estadong Jewish; may tradisyon ng pag-aaral sa dáting isang buháy<br />
na wika; ang mga miyembro ng Estadong Jewish ay mula sa ibá’t ibáng bansa na may kanikaniyang<br />
katutubong wika at may pangangailangan para sa iisang kodigo upang manatíling<br />
buháy, sapagkat ang estadong Jewish ay nanganganib sa lahat ng dako. Kinailangan nilá ang<br />
Hebrew upang likhain ang kaniláng identidad na kailangan nilá upang mabúhay. Hindi<br />
ko tiyak kung ang mga ganitong kalagayang panlipunan ay mauulit sa Filipinas, kayâ nagaalinlangan<br />
ako sa kainamang sosyolingguwistiko ng <strong>Filipino</strong>.
Gonzalez<br />
75<br />
Bahagi ng inyong problema bílang akademya ay ang patunayan kung mali o tama<br />
ako ngunit alinman doon, kailangang suriin ang dimensiyong sosyolingguwistiko ng inyong<br />
gawaing bumuo ng isang wika at pumilì ng mga elemento at katangian ng mga wika sa<br />
Filipinas.<br />
Ang pagbuo ng <strong>Filipino</strong> ay nangangailangan ng estandardisadong mga gramatika<br />
(na may ibá’t ibáng uri, karamihan reperensiya at pedagohiya, para gamítin sa ibá’t ibáng<br />
antas ng sistema ng edukasyon at ng ibá’t ibáng uri ng guro at estudyante, kabílang ang<br />
mga tigulang, maaaring kahit mga gramatika na magagámit ng midyang pangmadla), mga<br />
diksiyonaryo, mga tanging leksikon para sa intelektuwalisasyon. Pagkatapos ay diseminasyon:<br />
Ang inyong gawain ay ikalat, hindi ang Pilipinong batay sa Tagalog, kundi ang <strong>Filipino</strong><br />
kapag nabuo na ito. Hinggil dito, kapag dumatíng na ang gayong sitwasyon sa hinaharap,<br />
ipinapayo ko sa inyo na huwag na ninyong uulitin ang mga pagkakamali noong nakaraan<br />
na pagwawalang-bahala sa midyang pangmadla. Anumang uri ng pagpapalaganap ng wika<br />
ay maisasagawa nang mahusay, para sa akin, sa pamamagitan ng midyang pangmadla at ng<br />
sistema ng edukasyon, na isinasapriyoridad ang una kaysa hulí.<br />
Pagbubuod at mga Kongklusyon<br />
Samakatwid, para sa susunod na mga taón, ang inyong bagong papel na gagampanan bílang<br />
mga unang kawani ng akademya na itatatag ng Pambansang Asamblea ay ang pagsasagawa<br />
ng saliksik—pagsasaliksik ng mga karaniwang elemento at katangian ng mga wika sa<br />
Filipinas na may pananaw para sa preskripsiyon at kodipikasyon sa pamamagitan ng<br />
paghahanda ng ibá’t ibáng gramatika na kakailanganin para sa diseminasyon at elaborasyon.<br />
Gayunman, bago ang kodipikasyon, dapat ay maging lehitimo at higit sa lahat,<br />
maging katanggap-tanggap para sa inyong anak, ang produkto ng inyong saliksik. At<br />
dito, dapat ninyong tingnan ang mga baryabol at dinamikang panlipunan, ang buong<br />
saklaw ng etnikong identidad, motibasyong panlipunan—sikolohiyang panlipunan—ang<br />
pinagsámang sosyolohiya at lingguwistika na tinatawag nating sosyolingguwistika—upang<br />
matiyak na ang inyong produkto, itong <strong>Filipino</strong>, ay tatanggapin at hindi tatanggihan.<br />
Ngunit upang maisagawa ang malahiganteng gawaing ito ng pananaliksik, dapat<br />
ninyong patunayan ang inyong kredibilidad bílang isang pangkat ng mga intelektuwal sa<br />
pamamagitan ng inyong kakayahan at dedikasyon at sa pamamagitan ng kalidad ng inyong<br />
mga produkto, ng inyong saliksik.<br />
Kung gayon, sa inyo nakasalalay ang responsabilidad ng pagpapalayà sa ating mga<br />
mamamayan at pagtulong na matupad ang kaniláng hangaring magkaroon ng wikang tunay<br />
na magpapahayag ng kaluluwang <strong>Filipino</strong>.<br />
Salin ni Minda Blanca Limbo<br />
TALA: Salin sa <strong>Filipino</strong> ng artikulong “The Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa in National Language Development”<br />
ni Dr. Andrew Gonzalez na nalathala sa Institute of National Language, tomo 1, blg 1, 1977.
Virgilio S. Almario<br />
MGA MISYON PARA SA KOMISYON<br />
SA WIKANG FILIPINO<br />
NAPAKAHALAGA NG PAGPAPLANONG WIKA ngunit waring nawala ito sa isip<br />
ng nagdaang mga tagapamahala ng Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa at hanggang Komisyon<br />
sa <strong>Wika</strong>ng <strong>Filipino</strong> (KWF). Mahirap tuloy mabalikan ngayon kung ano ba ang direksiyong<br />
ninais abutin para sa <strong>Wika</strong>ng Pambansa sa loob ng nakaraang mahigit 65 taón. Nang mabuo<br />
ang kasalukuyang Kalupunan ng mga Komisyoner ng KWF nitóng Marso 2013, naging<br />
unang hakbang namin ang pagtawag ng isang seminar upang konsultahin at ganyakin ang<br />
ilang pinilìng alagad ng wika sa pagbuo ng isang Medyo Matagalang Plano (Medium Term<br />
Plan) para sa wikang <strong>Filipino</strong>. Sagot ang plano sa mga lumitaw na analisis hinggil sa naging<br />
mabagal na pagsusúlong sa <strong>Filipino</strong> at sa mga posibleng gawin ng KWF upang mabisàng<br />
matupad ang atas ng 1987 Konstitusyon at ng Batas Republika Blg. 7104.<br />
Sa patnubay ng bisyon na—<strong>Wika</strong>ng <strong>Filipino</strong>: <strong>Wika</strong> ng Dangal at Kaunlaran—<br />
inihanda ng Kalupunan ang buong komisyon para sa tatlong taóng masugid na pagkilos<br />
upang pasiglahin ang pagtataguyod sa <strong>Wika</strong>ng Pambansa at ibáng wikang katutubo at<br />
makapagdulot ng pambansang patnubay sa wastong paggámit, pagtuturo, at pagpapahalaga<br />
sa <strong>Filipino</strong>.<br />
Sa ilalim ng programang Súlong: Dangal ng <strong>Filipino</strong>, unang naganap ang<br />
reorganisasyon ng KWF. Binago ang komposisyon at tungkulin ng mga sangay upang<br />
umangkop sa mga bagong adhika sa Medyo Matagalang Plano. Nagkaroon ng bagong<br />
Sangay ng Edukasyon at Networking (SEN) at Sangay ng mga Literatura at Araling<br />
Kultural (SLAK) samantalang binigyan ng mga tiyak na gawain at proyekto ang Sangay<br />
ng Salita at Gramatika (SSG) at Sangay ng Salin (SS). Sinundan ito ng mga regular na<br />
pag-aaral at palihan upang mapataas ang antas ng kaalaman at kasanayán ng mga kawani.<br />
Nirebisa din ang organisasyon at programa ng mga sangay ng KWF sa mga rehiyon at<br />
lalawigan sa ilalim ng bagong pangalang Sentro ng <strong>Wika</strong> at Kultura (SWK). Bago matapos<br />
ang 2013, naaprobahan din ang bagong logo ng KWF upang maging sagisag ng nagbagong<br />
misyon ng komisyon para sa sarili at para sa <strong>Filipino</strong>.<br />
Mula naman sa isang serye ng mga forum at konsultasyon ay nabuo ang Ortograpiyang<br />
Pambansa, na hindi nagluwat ay nadugtungan ng Manwal sa Masinop na Pagsulat. Natapos
Almario<br />
77<br />
din ang pagrebisa sa Patnubay sa Korespondensiya Opisyal na siyang pangunahing instrumento<br />
para sa pagpapatupad ng Atas Tagapagpaganap Blg. 335 ni Pangulong Corazon C.<br />
Aquino. Samantala, sinimulan ang publikasyon ng jornal na Pandiwa at lathalaang Aklat<br />
ng Bayan, na may kaukulang tulong mula sa National Commission for Culture and the<br />
Arts (NCCA), upang pasiglahin ang saliksik, pagsasalin, at paglalathala ng mga aklat na<br />
makapagpapalaganap ng bagong kaalaman at magtatanghal sa kapasidad ng <strong>Filipino</strong> bílang<br />
wikang modernisado at intelektuwalisado.<br />
Pambansang Kaisahan<br />
Ang mga aklat at manwal ang naging kasangkapan sa kampanyang <strong>Filipino</strong>: <strong>Wika</strong> ng<br />
Pagkakaisa para sa taóng 2014. Adhika ng KWF na maging sagisag ang wikang <strong>Filipino</strong><br />
ng diwang maugnayin (inclusive) hinggil sa pangangalaga ng mga wika at kulturang<br />
katutubo samantalang pinauunlad ang <strong>Wika</strong>ng Pambansa bílang modelo ng pagpapaunlad<br />
at pagkakaisa. Sa loob ng kampanyang ito isinagawa ang malawakang seminar hinggil sa<br />
Ortograpiyang Pambansa at Manwal sa Masinop na Pagsulat para sa mga guro at hinggil sa<br />
Patnubay sa Korespondensiya Opisyal para sa mga pinunò at empleado ng mga ahensiya ng<br />
pamahalaan. Naging pangunahing layunin sa mga seminar at workshop ang estandardisasyon<br />
o pagkakaisa sa anyo ng <strong>Filipino</strong> sa pagsulat. Ang layuning ito ay naging armonisasyon<br />
nang tumulong ang KWF sa pagsasaayos ng mga ortograpiya ng 19 sariling wika (mother<br />
tongues) sa programang MTB-MLE ng DepEd.<br />
Inilunsad din ng KWF ang proyektong Atlas Filipinas na may dalawang sanga.<br />
Ang unang sanga ay nauukol sa pagbuo ng isang bagong mapa ng bansa na nagtataglay<br />
ng kaukulang pagbabago sa ispeling ng mga pook na katutubo ang pangalan alinsunod sa<br />
palabaybayang <strong>Filipino</strong>. Ikalawang sanga ang pagmamapa sa mga wika ng Filipinas, na<br />
isang saliksik hinggil sa tunay na bílang ng mga katutubong wika at sa sitwasyon ng mga<br />
komunidad na nagsasalitâ ng mga ito. Mahigpit na katulong ng KWF sa proyektong ito<br />
ang DILG at ang NCIP.<br />
Kaugnay ng pangangalaga sa mga wikang katutubo ang idinaos na malaking Summit<br />
sa <strong>Wika</strong> ng Kapayapaan na dinaluhan ng mga lider ng umaabot sa 100 wikang lumad at<br />
pinagmulan ng kasalukuyang saliksik hinggil sa mga nanganganib na wika, simula sa wikang<br />
Agta. Itinataguyod din ng KWF ang mga taunang proyektong Ambagan at Sawikaan,<br />
bukod sa nagbibigay ng pondo para sa pagsasalin at paglilimbag ng mga bokabularyong<br />
sinulat sa panahon ng Español upang maging saligan sa mga manigong pagsusúlong ng<br />
mga wika ng Filipinas.<br />
Itinuturing na makabuluhang aspekto ng wika ang paggámit nitó sa panitikan. Sa<br />
ngayon, binabalikat ng KWF ang pangangalaga sa mga wika at panitikang katutubo sa<br />
pamamagitan ng sumusunod: (1) kumperensiya ukol sa mga wika at panitikang rehiyonal,<br />
(2) antolohiya ng mga akdang pampanitikan sa katutubong wika na may katapat na salin<br />
sa <strong>Filipino</strong>, at (3) Timpalak Uswag Darepdep, isang kontest sa pagsulat ng tula at kuwento<br />
para sa mga kabataan at gámit ang kaniláng katutubong wika. Sa kabilâng bandá, may
78<br />
Mga Misyon para sa Komisyon sa <strong>Wika</strong>ng <strong>Filipino</strong><br />
kilos din ang KWF upang palusugin pa ang imahen ng pambansang panitikan. Isa rito ang<br />
Timpalak Salin (Na) na kontest sa pagsasalin at paglilimbag ng mga makasaysayang akda<br />
at dokumento.<br />
Pambansang Kaunlaran<br />
Nagpapatuloy ang kampanyang binuksan noong 2013 at 2014. Ngunit itinuon ng KWF<br />
ang kampanya sa <strong>Filipino</strong>: <strong>Wika</strong> ng Kaunlaran nitóng 2015. Kaugnay ng bagong diin,<br />
binago ang islogang Súlong: Dangal ng <strong>Filipino</strong> túngo sa Uswag: Dangal ng <strong>Filipino</strong>.<br />
Nangangahulugan ito ng pagpangitain sa isang pinalawak na saklaw ng paggámit sa<br />
wikang <strong>Filipino</strong> at ang pananalig na ang pag-unlad ng wikang <strong>Filipino</strong> ay kaagapay kung<br />
hindi man salamin ng pag-unlad ng Filipinas sa ekonomiya at ibáng larangan. Binigyan<br />
ng bagong tuon ngayon ang saliksik pangkultura at pagsasalin, lalo na kaugnay ng higit<br />
na matalik na pakikiisa sa K–12 at sa implementasyon ng CHED Memo Blg. 20, s. 2013<br />
hinggil sa paglikha ng walong bagong core courses sa kolehiyo.<br />
Dalawang proyekto kaugnay ng saliksik pangkultura ang nasimulan nitóng 2015.<br />
Una, ang Gawad Julian Cruz Balmaseda na nagpaparangal sa pinakamahusay na tesis at<br />
disertasyon ng nakaraang taón at may tuon sa mga pag-aaral na nása ibáng disiplina. Ikalawa,<br />
ang Lekturang Norberto Romualdez na may layuning makaipon ng mga bagong pagtingin<br />
at saliksik sa ibá-ibáng larang sa pamamagitan ng mga lektura ng mga pangunahing<br />
intelektuwal.<br />
Kaugnay nitó ang bagong tuon ng pagsasalin. Idinagdag sa pagsasaling pampanitikan<br />
ang pagsasalin ng mga bantog na akdang banyaga, lalo na upang magámit sa pagtuturo ng<br />
panitikang pandaigdig. Nangampanya din sa mga embahada hinggil sa isang Programa ng<br />
Palítang Salin sa layuning maipakilála ang panitikan ng Filipinas sa ibáng bansa samantalang<br />
ipinakikilála sa mga mambabasáng <strong>Filipino</strong> ang mga huwarang akdang banyaga. Pinatindi<br />
naman ang gawain ng Sangay ng Salin túngo sa pagsasaling teknikál. Bukod sa mga batas<br />
at regulasyong kailangang isa-<strong>Filipino</strong>, naghahanda ang sangay ng isang serye ng palihan<br />
para sa pagsasaling teknikal at túngo sa propesyonalisasyon ng hanay ng mga tagasalin.<br />
Katulong ang WIKA, Inc., nagsagawa ang KWF ng isang konsultasyon hinggil sa<br />
kurikulum sa <strong>Filipino</strong> ng K–12. Ang resulta ng pagsusuri at mga rekomendasyon ay ipinadalá<br />
sa DepEd para sa kaukulang pagsasaalang-alang. Sinundan pa ito ng seminar-workshop<br />
hinggil sa reoryentasyong pampanitikan na isinagawa sa Luzon, Visayas, at Mindanao<br />
upang makabuo ng isang listahan ng mga akdang mairerekomendang gamítin para sa mga<br />
teksbuk sa panitikan ng mga paaralang elementarya at sekundarya. <strong>Isang</strong> workshop na rin<br />
ang naidaos sa Bacolod para sa mga guro at artist ng rehiyon upang matulungan siláng<br />
sumulat at gumuhit ng mga kuwentong pambatà.<br />
Kaugnay ng pagtuturo sa batayang edukasyon, inaasahang matapos ang isang<br />
bagong Gramatikang Pambansa bago matapos ang 2015. Ipapanukala ng naturang aklat<br />
ang bagong pagtingin sa wikang <strong>Filipino</strong> bílang bahagi ng mga wikang katutubo. Ilulunsad
Almario<br />
79<br />
din ang proyektong Pagtuturo ng <strong>Filipino</strong> bílang Ikalawang <strong>Wika</strong> upang higit na maging<br />
epektibo ang pagtuturo ng <strong>Filipino</strong> sa mga pook na di-Tagalog.<br />
Pinakamabigat na misyon ngayon ang Pambansang Programa sa Intelektuwalisasyon<br />
ng <strong>Filipino</strong> (PPIF) na ipinanukala ng KWF para sa pakikipagtulungan ng CHED.<br />
Nagsimula ito sa inisyatiba ng KWF kasáma ang NCCA, na tumulong sa retooling ng mga<br />
guro sa <strong>Filipino</strong> na apektado ng CHED Memo Blg. 20, s. 2013. Sa naturang inisyatiba,<br />
pumilì ng apat sa panukalang bagong core courses ang KWF, ipinagpagawa ng silabus at<br />
sangguniang aklat bawat isa, at upang mabigyan ng bagong kaalaman at kasanayán ang<br />
mga guro sa <strong>Filipino</strong>. Sa isang pulong sa pamunuan ng CHED, nagpahayag ng suporta ang<br />
CHED para sa isang organisadong pagpapasigla ng paggámit ng <strong>Filipino</strong> sa mga disiplina<br />
at kurso sa antas tersiyarya. Nagresulta ito sa panukalang PPIF na binubuo ng mga kurso,<br />
palihan, at seminar upang maituro ang paggámit ng <strong>Filipino</strong> lalo na sa pagtuturo ng agham<br />
at matematika, mga insentibo sa mga guro na gaya ng grant para sa gradwadong pag-aaral,<br />
at pagbuo at paglalathala ng mga kailangang materyales panturo.<br />
<strong>Wika</strong> ng Karunungan<br />
Ang lahat ng mga nabanggit na gawain at proyekto ng KWF ay hindi lámang para sa<br />
pambansang kaisahan at kaunlaran. Higit pa. Sapagkat ang tugatog ng pagpapalaganap<br />
at pag-aangat sa “Dangal ng <strong>Filipino</strong>” ay ang pagkilála at paggálang dito bílang <strong>Wika</strong> ng<br />
Karunungan. Na maaari itong gamítin sa anumang uri ng edukasyon ng sinumang <strong>Filipino</strong>;<br />
na maaari itong kasangkapan ng bayan sa anumang uri ng diskurso at anumang uri ng<br />
usapin sa lahat ng dako ng bansa. Kailangang patunayan para sa lahat na: “Hindi Ingles<br />
lang ang wika ng karunungan” bukod pa sa pagtatanghal na “Hindi wika lang ng mangmang<br />
ang <strong>Filipino</strong>.”<br />
Hindi naman bago, bagaman sistematiko, ang pamamaraang kinasangkapan<br />
ng KWF upang tupdin ang mga itinakdang misyon sa Medyo Matagalang Plano nitó.<br />
Nangunguna siyempre ang mga serye ng forum, konsultasyon, at seminar na naging daan<br />
upang sa isang bandá ay makakuha ng mga opinyon at mungkahi mula sa mga guro at<br />
alagad ng wika, at upang sa kabilâng bandá ay mapalaganap ang mga binagong tuntunin<br />
at patakarang pangwika. Kasáma ng ganitong mga pagtitipon ang taunang Kongreso sa<br />
<strong>Wika</strong> upang matalakay at mapag-usapan ng lahat ang mga pangunahing isyu, problema,<br />
at tungkulin para sa wikang <strong>Filipino</strong>. Ipinaplano ding mabuti kahit ang mga dáting<br />
pagdiriwang, gaya ng Araw ni Balagtas at Buwan ng <strong>Wika</strong>, upang magtanghal ng ibáng<br />
karanasang edukasyonal at makaahon sa nakababagot na’t nakamihasnan.<br />
Naging malaking tulong ang reorganisasyon ng hanay ng KWF upang maging<br />
epektibong makinaryang pangwika. Halimbawa, ang pagbuo sa SEN upang aktibong harapin<br />
ang networking. Agresibo ang SEN sa paghahanap ng panahon upang makapagsalitâ ang<br />
KWF sa radyo at telebisyon, bukod pa sa regular at buwanang Kapihan sa <strong>Wika</strong> upang<br />
kausapin ang mga miyembro ng mass media at makatulong ang mga ito sa pagbabalita ng<br />
mga aktibidad ng KWF.
80<br />
Mga Misyon para sa Komisyon sa <strong>Wika</strong>ng <strong>Filipino</strong><br />
Bahagi ng promosyong pangwika ang mga gawad at parangal. Sa ngayon, hinigpitan<br />
ng KWF ang pagbibigay ng dáting parangal, gaya ng Dangal ng <strong>Wika</strong> at Dangal ni Balagtas,<br />
upang higit na maging prestihiyoso. Idinagdag naman ang gawad na gaya ng pambansang<br />
Gawad Ulirang Guro sa <strong>Filipino</strong> upang kilalánin ang pagpapakasakit ng mga guro sa<br />
<strong>Filipino</strong>. Nagiging paraan naman ang pagpilì ng mga Kampeon ng <strong>Wika</strong> sa pana-panahon<br />
at sa ibá’t ibáng larang at rehiyon upang lumaki ang hanay ng mga tagapagtaguyod ng<br />
<strong>Filipino</strong>. Napakalaki ng posibilidad ng bagong deklarang Buwan ng Pambansang Panitikan<br />
túngo sa higit na pag-akit ng madla sa halaga ng wika at panitikan ng Filipinas. Ang<br />
totoo, nakasalalay ang tagumpay ng mga misyon ng KWF sa wastong pagpapakilos ng mga<br />
kaalyadong tao, organisasyon, at institusyon.<br />
Sa loob ng nakaraang dalawang taón, sinikap itaguyod ng KWF ang isang organisado<br />
at planadong pagkilos, at dahil organisado at planado ang pagkilos ay natupad nitó ang mga<br />
misyong hindi isinagawa ng mga nakaraang administrasyon. Ngunit napakaikli ng tatlong<br />
taón para matupad ang lahat. Kung sakali, nagsisimula pa lámang ngayon ang KWF at<br />
kailangan pa marahil ang isang bagong set ng pamunuan na magpapatuloy sa sinimulan<br />
ngayon upang maging kaganapan ang atas ng 1987 Konstitusyon. Gayunman, humaharap<br />
ang KWF sa 2016, sa ika-25 anibersaryo nitó, nang may matatag na paninindigan para sa<br />
<strong>Filipino</strong> bílang wika ng pinagsanib na pambansang Kaisahan, Kaunlaran, at Karunungan.<br />
Maipagmamalaki na ngayon ng sinumang na “<strong>Filipino</strong> ako, <strong>Filipino</strong> ang wika ko, Filipinas<br />
ang bansa ko.”<br />
TALA: Ang artikulong ito ay unang iniulat sa Pambansang Kongreso ng Pagpaplanong <strong>Wika</strong> ng KWF na<br />
ginanap sa Lingayen, Pangasinan noong 5 Agosto 2015. Nalathala din sa journal na Pandiwa: Lathalaan<br />
para sa <strong>Wika</strong> at Kultura, taón 3, blg 1, 2016.
Lahat ng sangkap ng gramatika ay<br />
maaaring magbago sa paglipas ng<br />
panahon, subalit may mga pagbabago<br />
na higit na mabilis at kagyat nakikíta sa<br />
3ilang sangkap kaysa ibá
Cecilio Lopez<br />
ANG PAGHAHAMBING NANG MANGA WIKAQ<br />
SA PILIPINAS<br />
Mga Daglat at Pasubaliq<br />
Akl Aklan Mal Malay Skt Sanskrit<br />
Apa Apayaw Mar Maranaw Tag Tagalog<br />
Bgb Bagobo Mgd Magindanaw Tao Taosug<br />
Bkl Bikol Nbl Nabaloy B bokal<br />
Btk Bontok Pmp Pampangan K konsonante<br />
Cuy Cuyunon Png Pangasinan<br />
Hil Hiligaynon P-Neg Pinatubo-Negrito<br />
Ibg Ibanag PMP Proto-Malayopolinesiyo<br />
Ilk Iloko Sbl Sambales<br />
Ilt Ilonggot Seb Sebu<br />
Ivt Ivatan S-L Samar-Leyte<br />
ANG MANGA SALITAQ sa “Talaq nang manga salitaq” ay naisusulat sa maluwag na<br />
transkripsiyong ponemika. Sa Btk Cuy Ivt Mar Nbl Png Sbl, ang e ay dapat basahing<br />
“pepet.” Ang malaking L sa Akl “baLay” ay dorso-lateral na prikatiba. Ang ñ sa Ivt “ñipen”<br />
ay palatal-nasal. Ang ch sa Nbl “chanum” ay walantinig na aprikata, at ang malaking I sa<br />
P-Neg “lanIm” ay mataas nang kauntiq ang bigkas kaysa pepet.<br />
Kapag ang hanay nang manga wikaq ay nagsasapol sa Tag at ang manga salitaq<br />
sa ibang wikaq ay singkahulugan nito, ang kahulugan ay sa huling salitaq nang huling<br />
wikaq sumusunod. Kapag walaq nakamang Tag sa hanay nang wikaq at ang mga salitay<br />
magkakasingkahulugan, ang kahulugan ay sa salitaq nang huling wikaq sumusunod. Ang<br />
manga kahulugan ay Tag.<br />
Sa pagqaaral na itoy gumamit ako nang pagbabago sa pagsulat na na:iiba sa<br />
pinagka:ugalian; ang manga itoy maaaring maging paksain nang isang pagpapa:litangkuroq.<br />
Manga halimbawaq. Ang manga at nang ay isinulat ko nang buoq; ang y (pinaikling ay)<br />
at t (pinaikling at) ay isinulat kong kakabit nang sinusundang salitaq, gaya baga nang
Lopez<br />
83<br />
nang (pinaikling na). Ang q (“glottal stop”) ay siyá kong ipinalit sa tuldik na paiwaq<br />
sapagkat ang ‘glottal stop’ ay isang K at hindiq isang uriq nang diin. Ginamit ko ang q<br />
sa hulihan lamang nang salitaq at hindiq sa unahan o kala:gitnaan nito ma:liban kung<br />
kapalit nang pinagka:ugaliang gitling, halimbawaq sa pagsulat nang salitang may unlaping<br />
nagtatapos sa –g at sinusundan nang salitangqugat na sa pagsulat ay nagsasapol sa B. Sa<br />
inuulit o magkatambal na salitaq ay hindiq ko ginamit ang q. Ngunit sa manga salitang<br />
pinaghahambing dito, sa ponolohiya (1-15b*), ginamit ko ang q sa unahan, kala:gitnaan,<br />
at hulihan sapagkat sa manga salitang itoy pinaghahambing ang bawat tunog sa tunog<br />
sa ibat ibang wikaq, at ang q ay dapat isaalangalang na gaya din nang ibang K. Hindiq<br />
ako gumamit nang tuldik (na maaaring pagmulan nang manga kama:lian sa paglilimbag).<br />
Ginamit ko ang tutuldok (:) sa manga pantig na may likas na habaq ang bigkas gayon din sa<br />
manga unlaping may ganito ring angking bigkas upang mailagan ang hidwang pakahulugan,<br />
halimbawaq, nasusulat : na:susulat, bagamat itoy hindiq ko sinunod sa inuulit na pantig sa<br />
pangkasalukuyan at panghinaharap na panahon nang manga pandiwaq.<br />
Pambungad<br />
Walang nakatitiyak nang bilang nang manga wikaq sa Pilipinas; tinatayang may manga<br />
pitumpuq hanggang walumpuq, humigit kumulang. Ang paghahambing na ito’y kina:<br />
bibilangan nang manga wikaq buhat sa kahilagaan sa katimugan nang bansaq.<br />
Ang paghahambing nang manga wikaq ay maaaring itakdaq lamang sa ponolohiya,<br />
sa pala:buuan o sa pala:ugnayan kaysaq (at kung iibigin ay maaaring idagdag pa ang<br />
leksikograpiya). Totoo ngaq na ang paghahambing na magkakasama ang ponolohiya,<br />
pala:buuan at pala:ugnayan ay siyáng ganap na uriq nang paghahambing, ngunit itoy sa ilang<br />
pamilya lamang nang manga wikaq na isa:sagawaq. 1 Sa tatlong sangay, ang ponolohiya ang<br />
unang na:pagquukulan nang pagqaaral dahil sa kaginhawaan at kada:lian nang pagqiipon<br />
nang manga salitaq. 2 Ang maikling pagqaaral na itoy pasimulaq lamang at ma:ituturing<br />
na isang paghahambing na pahapyaw. (Ang sa pala:buuan at pala:ugnayan ay maaaring<br />
isagawaq sa manga darating na panahon.) 3<br />
Piniliq ko ang manga labinlimang salitaq lamang upang maging saligan sa<br />
ma:paghahanguan nang paghahambing nang manga tunog at kahulugan. May manga<br />
salitang ang manga tunog at kahulugan ay magkatulad na magkatulad, mayroon namang<br />
nagkaka:iba nang bahagyaq ang manga tunog ngunit ang kahulugan ay magkatulad rin o<br />
na:iiba kayaq nang bahagyaq, at mayroong nagkaka:iba ang manga tunog at kahulugan.<br />
At kung hindiq rin lamang namagitan ang ibang impluwensiya, gaya nang manga salitang<br />
hiram, tabu o analohiya kayaq, ang manga salitang pinaghahambing ay itinuturing na<br />
kognet at ang pinagmulang anyrong proto nang manga itoy maaaring balangkasin.
84<br />
Ang Paghahambing nang manga <strong>Wika</strong>q sa Pilipinas<br />
Talaq nang manga salitaq<br />
1 Tag Mgd “bago,” Seb Hil Akl S-L “bagqo,” Bkl “baqgo,” Png “balo,” Pmp<br />
“bayu,” Ibg “bagu,” sbl “bayo,” Btk “falo,” Ivt “bayu, vago,” Cuy “bagoq,” Nbl<br />
“bado” “(bago); Ilk “bago” (bagundating), “baro” (bago; binataq); Apa “bago”<br />
(binataq), “baro” (diq pa natatagalan), “bagbago” (bago); Ilt “bago” (sariwaq);<br />
Tao “bago” (bago; katakataka; kakaiba), “baqgu” (bago; bataq; sariwaq; diq pa<br />
natatagalan); Mar “bago” (bago; hilaw; dilutoq).<br />
2 Tag “bahay,” Seb Hil Ilk S-L Cuy “balay,” Pmp Sbl “bale,” Akl “baLay,” Ibg<br />
“balay, bale,” Mgd “walay, baay,” Ivt “bahay, vahay,” Tao “baay” (bahay); Bkl<br />
“baloy” (bahay), “balayan” (kubo, habong); Png “baley” (baryo); Btk “baqey”<br />
(bahay), “fali” (busloq); Nbl “baley, faley” (bahay; baryo); P-Neg “bali”<br />
(balangkas nang bahay); Mar “walay” (bahay), “mbalay” (gumawaq).<br />
3 Tag “bigas,” Seb Hil S-L Akl Tao “bugas,” Ilk Bkl “bagas,” Png “belas,” Pmp<br />
“abyas,” Ibg “baggaq,” Sbl “buyah,” Apa “baggat,” Btk “fakas,” Cuy “begas,”<br />
Nbl “bekas,” P-Neg “buya” (bigas); Mar “begas” (sinaing).<br />
4 Tag “bili,” Ibg “balli,” Tao “bii” (bili); Png “bili,” Sbl “mabli,” (mahal); Pmp<br />
“abli” (kabayaran sa kalakal na pinamili).<br />
5 Tag Seb Hil Bkl “buhok,” Ilk “buqok,” S-L “bohok,” Png “bwek,” Pmp<br />
“bwak,” Ibg “vuq,” Mgd “buhuk, buk,” Ivt “book, buk,” Btk “book,” Apa<br />
“abok,” 4 Tao “buhuk,” Mar “bok” (buhok).<br />
6 Tag Seb Hil Ilk Bkl S-L Png Pmp Ibg Sbl Ivt Nbl Apa Tao Mar “mata”<br />
(mata).<br />
7 Tag “ngipin, qipin,” Seb Hil Bkl S-L Akl “ngipon,” Ilk “ngipen,” Png Sbl<br />
Mar “ngipen,” Pmp “ipan,” Ibg “ngipan,” Ivt “ñipen,” Cuy “ipen,” Tao “ipun”<br />
(ngipin).<br />
8 Tag “qagos,” S-L Png Pmp Mgd Mar “agos,” Ilk “agos, ayos,” Sbl “agoh,” Nbl<br />
“ayus” (agos); Ilt “ayut” (agos; sapaq); Ivt “ayus” (lunas nang ilog); Tao “haus”<br />
(malakas na agos sa lagusang Sibutu kung humihihip ang unos na hilagangsilangan).<br />
9 (Matandang) Tag “qalog,” Pmp “alog” (bumatis); Ilk Png “alog” (libis; maliit<br />
na kanal na may tubig); Apa “manalog” (lumangoy); Mgd “alug” (libis); Mar<br />
“alug” (libis); “arur” (balsa).<br />
10 Tag “qatip,” Seb Hil Bkl S-L Mgd Tao “atup,” Ibg “atoq,” Png Sbl Cuy
Lopez<br />
85<br />
Mar “atep,” Pmp Apa “atap,” Btk P-Neg “atip” (bubong laloq na kung pawid<br />
o kugon); Nbl “atip” (sahaq); Ilt “atap” (bubong na pawid o kugon); “atep”<br />
(anoq pa mang uriq nang bubong).<br />
11 Tag “qugat,” Seb Hil Bkl S-L Tao Mar “ugat,” Ilk “urat,” Png Nbl “ulat,”<br />
Pmp Sbl Ivt “uyat,” Ibg “ugaq,” Apa “uhat,” Mgd “ugad” (ugat); Ilt “ulat”<br />
(ugat), “olat” (litid; lastiko).<br />
12 Tag Seb Hil Bkl S-L Akl Sbl “tubos,” Ilk “subbot,” Png “sebet,” Pmp “atbus,”<br />
Ibg “tabbuq, tavvuq,” Ivt “tuvvutan,” Bgb “tubbos” (tubos).<br />
13a Ilk Apa “adda,” Png “wala,” Ibg “uwad,” Bkl “igwa,” Ivt “ara,” Btk “wadaq,<br />
waday, waay,” Ilt “wadey,” Mar “aden” (mayroon).<br />
13b Ilk “awan,” Apa “awan, attan” Ilt “awan, wan” (walaq).<br />
13c Tag Seb Hil “walaq,” Bkl “waraq,” S-L “waraq, waray,” Pmp “alaq,” Ivt<br />
“araya,” Nbl “gwara,” Mgd “ada,” Tao “waay,” Mar “da” (walaq).<br />
14a Ilk Png Pmp Ibg Ivt Btk “danum,” Sbl “lanum,” Nbl “chanum,” P-Neg<br />
“lanIm,” Apa “danon,” Ilt “denom” (tubig).<br />
15a Bkl “banggi,” Pmp “bengi” (gabi).<br />
15b Tag Apa Mgd “gabi,” Seb Akl “gabiqi,” Hil S-L “gabqi,” Ilk “rabii,” Png<br />
“labi,” Ibg “gabi, gavi,” Sbl “yabi,” Btk “lafi,” Cuy “gabiq” (gabi); Nbl “kalbian,<br />
kaabiqi” (kagabi); Mar “gawii” (araw), “magabi” (hapon).<br />
Pagsusuriq<br />
Ang mata ay kilala sa lahat nang wikaq. (6).<br />
Ang B ay nagkaka:ibaiba: Tag Nbl i, Seb Hil Bkl S-L Akl Mgd Tao u (o), Ibg o, Png<br />
Sbl Cuy Mar e, Pmp Apa a, Ilt a, e (10).<br />
Kung ang ibang wikaq ay may –p, itoy nagiging –q sa Ibg (10). Ang ganitong<br />
pagpapalit nang K na walantinig sa hulihan nang salitaq ay kakanyahan nang Ibg (4, 6, 11,<br />
12).<br />
Ang K ay nagkaka:ibaiba sa Tag Seb Hil Ilk Bkl S-L Akl Cuy Tao Mar g, Png<br />
l, Pmp Sbl P-Neg y, Btk Nbl k. Ang K ay g rin sa Ibg Apa ngunit dahil sa bisaq nang<br />
dyeminesiyon, itoy isinusulat nang maka:lawa, na ang ibig ay binibigkas nang mahabaq<br />
(3). 5 Ang dyeminesiyon ay umiiral sa kahilagaan nang Luson, kabilang na ang Ilk (12, 13a)
86<br />
Ang Paghahambing nang manga <strong>Wika</strong>q sa Pilipinas<br />
at sa Bgb (12). 6 Kung ang ibang wikaq ay may magkasunod na bB-, samakatuwid KB-, sa<br />
Pmp ang bB- ay nagkaka:palit at magiging Bb-; itoy kakanyahan nang Pmp (4, 12). Ang<br />
s sa ibang wikay nagiging h sa Sbl sapagkat sa wikaing itoy (Iba) walang tunog na s: kung<br />
bagamat may s ang ilang salitaq sa Sbl, itoy maaaring hiram, malamang sa kalapitwikaq<br />
(12). Ang Btk ay may f (1, 3) na kung minsan ay bariyante nang b, gayon din sa Nbl (2).<br />
Ang k sa Btk Nbl ay ang walantinig na katumbas nang g sa ibang wikaq (3).<br />
Ang ng- sa ibang wikaq ay katumbas sa Ivt nang ñ, isang tunog na sa wikang ito<br />
lamang ginagamit (sa manga wikang ditoy pinaghahambing) (7). Ang manga bariyanteng<br />
nagsasapol sa –ng at –q ay na:ririnig sa manga wikaing Tag (3).<br />
Ang a sa Sbl sa halip na nang hinihintay na e at ang nagka:palit na KB na naging<br />
BK- ay maaaring hiram sa kalapit na Pmp (4). Ang magkasunod na -B11B1- sa ibang<br />
wikaq, alalaong bagay dalawang magkamukhang B na may l sa pagitan at nasa kala:gitnaan<br />
nang salitaq, ay nagiging isang B na lamang na mahabaq ang bigkas (ditoy isinusulat na<br />
dalawang B na magkasunod) sa Tao matapos makaltas ang l; ito’y kakanyahan nang Tao (2,<br />
4, 13c). 7 Kung may h sa pagitan nang dalawang magkamukhang B, itoy maaaring maging<br />
q, gaya sa Ilk, o kayay mawalaq, gaya sa Ivt Btk, at ang dalawang B ay nagiging isang B<br />
lamang, gaya sa Ibg Mgd Ivt Mar (5). Ang walantinig na f sa Btk (1, 2 ,3, 15b) ay may<br />
katumbas na maytinig na v sa Ivt (1, 2, 12), na ginagamit din sa Ibg (5, 12, 15b). Matapos<br />
mawalaq ang h sa Png Pmp at ang hinihintay na pagbabago nang B sa Png e, Pmp a, sa<br />
mabilis na pagbigkas ang dadalawahimpantig ay nagiging salitang iisahimpantig lamang,<br />
halimbawaq, Png -ue- Pmp -ua- nagiging -wa- (5). Sa Apa (5) ang KB- ay nagkaka:palit<br />
na BK-, gaya sa Pmp. Ang pagpapalitang itoy nangyayari hindiq lamang sa magkatabing<br />
tunog na K at B kundiq sa dalawang K rin kahit na nasa unahat hulihan nang isang salitaq.<br />
Halimbawaq, ang t- ... -s sa Tag at sa iba pang wikaq, sa Ilk Png ay nagiging s- ... –t (12).<br />
Bukod pa sa pagpapalitang ito, nang dalawang K sa unahat hulihan nang salitaq at ang KB<br />
na nagiging BK-, gaya ng Pmp Apa itong huli, ay may pangyayari ding ang dalawang K<br />
ay nagkaka:palitan sa kala:gitnaan nang salitaq, gaya nang adlaw sa Seb Hil S-L Akl Mgd<br />
Tao na may -dl-, na aldaw sa Ilk Bkl Apa na may -ld-, at sa Pmp aldo (ang diptonggong<br />
-aw- ay naging isang B lamang na -o.) At may pagpapalitan pa rin namang dalawang K<br />
na pinamamagitanan nang isang B, gaya nang gatus “sandaan” sa Seb Hil Bkl S-L Tao,<br />
gatus “sandaang libo” sa Pmp, na may -tus, ngunit gasut sa Ilk, na may -sut. Ang gangganitong<br />
uriq nang pagpapalitan nang manga tunog ay laganap sa halos lahat nang wikaq<br />
sa kapuluan.<br />
Ang manga bariyante sa ponolohiyat pala:buuan na may magkakawangis na<br />
kahulugan ay ma:kikita sa manga halimbawang 1, 8, 9, 11, 15b. Ang magkasunod na -gq- sa<br />
Seb Hil S-L Akl ay -gg- naman sa Bkl Tao (1). Ang kontrasteng itoy kitangkita sa manga<br />
wikang Bisayaq sa isang dako at sa Bkl sa kabilaq. Ang manga bariyanteng g, l, r, y, h ay<br />
masasaliksik pa nang ma:sinsinan at maaaring maging saksi sa teoriyang ang manga itoy<br />
naggaling sa mahigit na isang tunog na *R sa wikang proto. 8 Ang Bkl banggi at Pmp bengi
Lopez<br />
87<br />
(15a) ay manga repleks nang doblet sa wikang proto, na diliq ibat *beNih, na kadoblet nang<br />
*Rabih na sa Tag ay gabi, atbp. (15a, b).<br />
Sa mga doblet, ang isay umiiral sa isang pangkat nang manga wikang magkakanugnog<br />
at ang iba naman ay sa ibang pangkat, gaya halimbawaq nang manga doblet sa 13a, c, 14a,<br />
b at 15a, b. Isa pang halimbawaq nang doblet na nagpapatibay sa pagkaka:pangkatpangkat<br />
ay ang Ilk “dara,” Png “dala,” Pmp P-Neg “daya,” Ibg “daga,” Ivt “rayag,” Nbl “chala,” PMP<br />
*(dD)aRah (dugoq) sa dakong kala:gitnaan at kahilagaan nang kapuluan at ang Tag Seb Hil<br />
Bkl S-L Akl Cuy “dugoq,” Mgd Tao “duguq,” Mar “rogo” (dugoq), PMP *duRuh (lusaw) sa<br />
dakong katimugan naman.<br />
Ang ilang magkakawangis na ponolohiko ay kabaligtaran ang kahulugan kung<br />
minsan (13a, c), at itoy maaaring naging dahilan sa pagsilang nang manga bagong salitaq<br />
upang matugunan ang kabaligtarang kahulugan na na:lipat sa na:kakawangis (13b).<br />
Ang belar na g- (isinatitik na gw-) ay kakanyahan nang Nbl (13c), labiobelar na<br />
na:ririnig din sa Chamorro sa Guam, halimbawaq, gwaha “mayroon.”<br />
Sapagkat ang manga halimbawang inilahad sa itaas ay diq mapasusubalian na<br />
magkakawangis sa ponolohiyat kahulugan, ang manga anyong proto nang manga itoy<br />
maaaring balangkasin. Dapat tandaan na ang binalangkas na anyong proto sa pamamagitan<br />
nang paghahambing nang magkakawangis na salitaq sa manga ‘anak’ na wikaq, ay bilang<br />
isang saligan lamang. Ang binalangkas na anyong proto (na pinagkaugalian nang ititik nang<br />
may isang tila bituin o asterisk sa dakong itaas sa unahan nito) ay di mabibigkas sapagkat itoy<br />
walang realidad na obhetibo. Ang manga anyong PMP nang manga halimbawaq sa talaq<br />
ay ang manga sumusunod: 1*b/ah/aRuh 9 (bago); 2 *balay (bahay); 3 *belih (bili); 4 *beNih<br />
(gabi); 5 *beRas (bigas); 6 *buhok (buhik); 7 *(dD)anum (tubig); 8 *haluR (katubigan);<br />
9 *haRus (agos); 10 *hatep (bubong); 11 *(h)ipen (ngipin); 12 *huRat (ugat); 13 *matah<br />
(mata); 14 *Rabih (gabi); 15 *tebus (tubos); 16 *(t)ubiR (kanal na may tubig); 17 *waDah<br />
(mayroon; hindiq).<br />
Sa mga salitang repleks nang anyong proto ay ma:idaragdag ang ilang naturalisado<br />
na buhat sa Skt na ginamit na nang ating manga ninunoq noon pa mang panahong<br />
preistoriko, at sapagkat ang manga salitang itoy bahagi na nang tala:tinigan noon pa man<br />
kayat binalangkas din ang anyong proto nang manga ito. Ilang halimbawaq: Tag “baroq,”<br />
Ibg “bagi,” Skt “bhagi-,” Ngadyu-Dayak sa Borneo “bagi,” PMP *bagih (bahagi); Tag Seb<br />
Apa “basa,” Sbl “baha,” Skt “bhasa” (wikaq), Mal “bahasa” (wikaq), PMP *bacah (basa); Hil<br />
“gadyaq,” Matandang Tag “gadya” (elepante), Bkl “gadya” (aso), Skt “gaja” (elepante), PMP<br />
*gazah (elepante).<br />
Buhat pa man noong ikapitong siglo ang manga mangangalakal na Insik ay<br />
naghatid na sa ating manga baybayin nang na:pakaraming salitaq nila, lalunlaloq na nang<br />
manga na:uukol sa pagkakamagqanakan at paglulutoq. Ang kabihasnang Islam, noong<br />
manga ikalabinlimang siglo, ay naghatid naman dito, direkto man o hindiq, nang manga<br />
salitang gaya nang manga sumusunod: Tag Seb alam “alam,” Ilk “alam” “(ugaliq), Bkl
88<br />
Ang Paghahambing nang manga <strong>Wika</strong>q sa Pilipinas<br />
“alam” (kahinhinan), “aram” (alam), Pmp “alam” (kagandahanloob), Akl “maqalam,” Cuy<br />
“maqelam” (marunong), Arabe “alamin” (ang uniberso), Tag Seb Hil Bkl S-L Png Pmp Akl<br />
Sbl Cuy Apa Ilt “salamat” (salamat), Tao “salaamat” (kapayapaan; kaligtasan); ginagamit<br />
ding katagang pagbatiq. (Hindiq na ako babanggit nang manga salitang hiram sa Kastilat<br />
Inggles na na:pakaramit karapatdapat na pagqukulan nang masusing pagsasaliksik.)<br />
Higit na lalong na:rarapat na banggitin ay ang manga hiram sa manga<br />
kanugnugbansaq. Sa manga itoy magbibigay ako nang dalawang halimbawaq lamang:<br />
Tag dalamhatiq at tanghaliq. Ang PMP *Dalem (loob; lalim) ay Tag “lalim” (lalim),<br />
Png Nbl “altey,” Pmp “ate,” Ibg “attay,” Mgd “atay, hatay,” Sbl Apa “agtay,” Btk “atey,” Ilt<br />
“agse,” Tao “atay,” “hatey,” “haqti” (atay), Mar “atay” (atay; pusoq), Mal “hati” (atay). Sa<br />
pinaghambinghambing na manga salitaq, ang Mal lamang ang may repleks na dalam at<br />
hati.<br />
Ang Tag dalamhatiq ay binubuoq nang dalawang kostituyenteng *dalam at *hatiq<br />
na walang kahulugan ang isat isat at hindiq ginagamit sa Tag nang nangagqiisa kundi<br />
isang salitang aapatimpantig. Ang Pagkaka:bago nang kahulugan ay ma:ipaliliwanag<br />
nang matandang paniniwalaq na ang katapangan ay nasasa “atay” at walaq sa “puso,” diq<br />
gaya nang pangkaraniwang paniniwalaq. Samakatuwid, kung “may anumang bagay ang<br />
nasasaloob nang atay,” ang lamanloob na ito ay nababagabag at iniiralan nang “matinding<br />
kalungkutan.” Ang –q ay isang pagbabago sa Tag, bunga marahil nang analohiya. (tingnan<br />
ang tanghaliq sa dakong ibabaq.) Ang katumbas nang Tag dalamhatiq sa Mal ay “dukatjita,”<br />
sa Bahasa Indonesia ay “duka,” ngunit ginagamit sa Mal ang dalamhati sa pariralang<br />
“membatja dalamhati” (bumasang pansarili). Sa Mal pa man, ang manga repleks na dalam<br />
at hati na may kahulugan ang bawat isa, ay nagbabago nang kahulugan kung ginagamit na<br />
magkatambal, dalamhati (pansarili), kahalintulad nang dalamhatiq sa Tag na ma:ituturing<br />
na pansarili rin.<br />
Ang tungkol naman sa Tag “tanghaliq”: Seb S-L Akl “tungaq,” Cuy “tengaq”<br />
(sentro), Ibg “tangnga,” Mgd “tungaq” (tanghaliq), Mal “tengah” (gitnaq), PMP *teNah<br />
(gitnaq). Sa PMP ay may dalawang anyoq, doblet, ang may kahulugang “araw (24 na oras<br />
at ang nasa kalawakang nagbibigay nang liwanag at pinaiinugan nang manga planeta),”<br />
at ang manga itoy *waRi at *ha(n)Daw. Ang unay may repleks sa Tao na ginagamit sa<br />
magkatambal na “haarii raaya” (haarii “24 na oras”) (piyesta; kapistahang araw), Mal “hari”<br />
(24 na oras), at ang pangalawa naman ay may repleks sa Tag “qaraw,” Seb Hil S-L Akl<br />
Mgd “adlaw,” Bkl “aldaw” (24 na oras at ang nasa kalawakan) Ilk “aldaw” (24 na oras) (ang<br />
nasa kalawakan ay “init” sa Ilk). Sa Mal ang nasa kalawakan ay “matahari” (lit. mata nang<br />
araw na 24 na oras), Batak “mata-ni-ari,” Bali “mati-n-ai,” Dayak “mata-n-andau”). Ang<br />
pinanghiraman, samakatuwid, nang Tag tanghaliq ay ang Mal “tengah hari” (lit. gitnaq<br />
nang araw), alalaong bagay “tanhaliq.” Ang PMP *teNah “gitnaq” ay walang repleks sa<br />
makabagong Tag bagamat ginamit nina Noceda at Sanlucar (d. 340) ang “tinga” (medio tahel<br />
de oro, que es el peso de cinco reales de plata), na maaaring tanggapin na repleks nang *teNah at<br />
alinsunod sa pagbabago nang manga tunog, ang *e ay naging Tag i at ang *-h ay nakaltas.<br />
Gayon pa man, sa pakahulugan nina Noceda at Sanlucar ay mahirap tanggapin na ang tangnang<br />
tanghaliq sa Tag ay tinga, unay walang matibay na pagbabatayan sa pagbabago nang
Lopez<br />
89<br />
manga tunog, ikalaway may kalayuan ang kahulugan. Walaq ngang na:lalabing paliwanag<br />
kundiq ang tanggapin na ang tang- ay buhat sa tengah; sa isang pansamantalang paliwanag,<br />
ang masasabi ko lamang ay ang Mal e ay naging a sa Tag at na:pasama na ang Mal a<br />
sa pagkakaltas nang –h. (Ako ay hindiq gaanong nasisiyahan sa paliwanag na ito, ngunit<br />
tanggapin na muna natin hanggang walang lalong matibay na saligan.)<br />
Karaniwan nang kapag ang Mal ay may r ang Tag naman ay may l, halimbawaq, Mal<br />
“arak,” Tag “galak,” Mal “djari” (daliriq), Tag “daliq” (sukat na sinlapad nang daliriq) atbp.,<br />
kayaq ngat ang Mal “hari” ay naging “haliq” sa Tag. (Ang –q ay gaya nang –q sa dalamhatiq).<br />
Ang *tang- at *haliq, gaya nang *dalam at *hatiq, ay hindiq ginagamit na nangagqiisa sa<br />
Tag, at ang pariralang tengah hari sa Mal na apat na pantig ay naging tatatluhimpantig na<br />
tanghaliq sa Tag.<br />
Ang manga wikaq sa Pilipinas ay humiram din sa isat isa. (Tingnan ang manga<br />
binaggit na maaaring hiram nang Sbl, 4, 12.) Itoy isang malawak na paksaq, gaya rin<br />
nang manga hiram sa Kastilat Inggles. Kayat isa lamang gamiting halimbawaq ang aking<br />
babanggitin, ang Tag ka:lulwang bengeq. Ang bengeq na sa magkatambal na ito lamang<br />
ginagamit sa Tah ay hiram sa Pmp bengi (15a); ang mataas na i sa Pmp bengi ay na:babaq<br />
sa kala:gitnaang a sa Tag, isang karaniwang pangyayari sa huling pantig nang salitaq o<br />
kayay dahil sa asimilasiyon sa e nang unang pantig, at ang –q ay idinagdag sa Tag, gaya nang<br />
dalamhatiq at tanghaliq.<br />
Manga Talaq<br />
1<br />
Gaya nang manga sumusunod: Brugmann, K. and Delbrueck, B., Grundiss<br />
der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen<br />
(Balangkas nang pinaghambing na balarilaq nang manga wikang Indo-<br />
Germaniko). Strassburg. 1886-1902. Second edition, 1897-1911; Diex,<br />
F., Grammatik der romanischen Sprachen (Balarilaq nang manga wikang<br />
Romanse). Bonn, 1836-44 Fifth edition, 1882; Pedersen, H., Vergleichende<br />
Grammatik der keltischen Sprachen (Pinaghambing na balarilaq nang<br />
manga wikang Seltiko). Goettingen, 1909-13; Brockelmann, C., Semitische<br />
Sprachwissenschaft (Lingguwistikang Semitika). Leipzig, 1906, atbp., at si<br />
Blake sa manga wikaq sa Pilipinas.<br />
2<br />
Nangunguna na rito si Dempwolff sa manga wikang Malayopolinesiyo, si<br />
Bandstetter sa Indonesia at si Conant (1908, 1910, 1912, 1916) sa manga<br />
wikaq sa Pilipinas.<br />
3<br />
Wala pang ma:ituturing na gaanong malawaklawak na pagkakahambing<br />
sa pala:buuan nang manga wikaq sa Pilipinas, ngunit sa pala:ugnayan ay<br />
may nagawaq na si Blake at si Constantino, itong huliy sa makabagong<br />
pamamaraan.
90<br />
Ang Paghahambing nang manga <strong>Wika</strong>q sa Pilipinas<br />
4<br />
Sa Talaq ... ang q sa unahan nang salitaq ay sa Tag ko lamang ginamit: hindiq<br />
ko pa tiyak ang sa ibang wikaq.<br />
5<br />
Ang mahabang K na bunga nang dyeminesiyon ay binibigkas nang halos<br />
dalawang habaq nang nagqiisang K. Ang dyeminesiyon at hindiq dapat<br />
ipagka:maliq sa isinusulat na dalawang K rin na mahabaq rin ang bigkas, na<br />
ito ay bunga naman nang asimilasiyon. Halimbawaq, sa Ilk ang pangmarami<br />
nang balasang “dalaga” ay dapat sanang balbalasang kung susundin ang<br />
pala:buuan nang wikang ito. Ngunit dahil sa bisaq nang asimilasiyon, ang l<br />
nang –lb- ay nagiging b rin, kayat ang balbalasang ay naging babbalasang.<br />
6<br />
Ma:idaragdag pa sa Bgb ang gobba “gibaq,” tuggas “tigas” (Conant 1910, dd.<br />
75, 76).<br />
7<br />
Tingnan din ang Mgd (2). Sa Seb. bagamat isinusulat na walaq, na may -l-, ang<br />
karaniwang bigkas ay waaq na may mahabang aa (13c).<br />
8<br />
Tingnan ang Isidore Dyen, ‘Dempolff ’s *R,’ Language 29 (1953) : 359-66.<br />
9 Ang nakukulong nang dalawang hilis na guhit at gitlapiq at ang nang dalawang<br />
panaklong naman ay pansamantala, alalalong bagay diq pa tiyak na balangkas.<br />
Mga Sanggunian<br />
Blake, Frank R. “Contributions to a comparative Philippine grammar.” Part I: General<br />
features, phonology, pronouns, JAOS, tomo 27, mp. 317-396, 1906 : Part II:<br />
Numerals, JAOS tomo 28, mp 199-253, 1907.<br />
Brandstetter, Renward. Die Lauterscheinungen in den indonesischen Sprachen. (Ang manga<br />
anyoq nang manga tunog sa manga wikang Indonesiyo.) Luzern, 1915.<br />
Conant, Carlos Everett. “F and V in Philippine languages.” Bureau of Science Ethnology<br />
Publications, tomo 5 blg 2, mp. 135-141, 1908.<br />
--------------------. “The RGH law in Philippine languages.” JAOS, tomo 31, mp.<br />
70-85, 1910.<br />
--------------------. “The pepet law in Philippine languages.”Anthropos, tomo 7, mp.<br />
920-947, 1912.<br />
--------------------. “The RGH law in Philippine languages.” JAOS, tomo 36, mp.<br />
181-196, 1910.<br />
Dempwolff, Otto. Vergleichende Lautlehre des austronosischen Wortschatzer. (Ang<br />
paghahambing nang ponolohiya nang manga salitang Austronesiyo.) 3 tomo. (Beihefte<br />
zur Zeitschrift fuer Eingeborenen Sprachen). Hamburg, 1934, 1937, 1938.<br />
Lopez, Cecilio. “Origins of Philippine languages.” Philippine Studies (Beyer Memorial<br />
Issue on the Prehistory of the Philippines) tomo 15, mp. 130-166, 1967.<br />
--------------------. A comparative Philippine word-list. Ms.<br />
TALA: Nalathala ang artikulong ito ni Dr. Cecilio Lopez sa Linggwistikang Pilipino, blg. 3, 1971.
Alfonso O. Santiago<br />
ANG TUNOG GLOTTAL SA PILIPINO<br />
(AT SA IBÁNG PANGUNAHING WIKA SA FILIPINAS)<br />
ANG WIKANG PILIPINO ay may 21 ponema (may kahulugang tunog): 16 sa mga ito<br />
ang ponemang katinig at 5 naman ang ponemang patinig. Ang mga ponemang katinig<br />
ay ang mga sumusunod: /p, t, k, ’, b, d, g, m, n, ŋ s, h, l, r, w, y /. Ang mga ponemang<br />
patinig naman ay ang mga ito: /i, u, e ,o, a /. (Tandaan: ang pinag-uusapan dito ay hindi<br />
palabaybayan o ang mga letrang ginagámit sa pagbabaybay). Ang simbolong nása loob ng<br />
dalawang guhit na pahilis ay kumakatawan sa ponema. Ang sistematiko ang palabaybayan<br />
ng wikang Pilipino kayâ’t ang mga simbolo o letra ay nagkakaroon ng halos isa-sa-isang<br />
pagtutumbasan. Hindi ito katulad ng napakagulong palabaybayan ng Ingles. Mapapansin<br />
na sa mga simbolong ginagámit sa transkripsyon ay dalawa lámang sa mga ito ang naiibá sa<br />
mga letrang ginagámit sa ating palabaybayan—ang mga simbolong / ŋ / at / ’ /.<br />
Ang nabanggit na 21 ponema ay iniayos sa tsart sa ibabâ ayon sa punto at paraan ng<br />
artikulasyon:<br />
Talahanayan 1. Ponemang Katinig<br />
Talahanayan 2. Ponemang Patinig
92<br />
Ang Tunog Glottal sa Pilipino at sa Ibáng Pangunahing <strong>Wika</strong> sa Filipinas<br />
Dalawa ang ponemang Glottal: / ’ / at / h /<br />
Dalawa ang ponemang katinig na tinatawag na glottal ayon sa punto ng artikulasyon<br />
(tingnan ang tsart sa itaas)—ang / ’ / at / h /. Ang / ’ / ay tawagin nating glottal na<br />
pasara at ang / h / naman ay glottal na pahinga. Glottal na pasara sapagkat ang glottis ay<br />
bumubukas sa pagbigkas nitó upang daanan ng hangin kayâ lumilikha ng pahingang tunog.<br />
Tatangkaing talakayin dito ang ponemang glottal na pasara—/ ’ /—papaanong nagkakatulad<br />
at nagkakaibá ang pagbigkas ng ponemang ito sa 8 pangunahing wika sa Filipinas: Tagalog<br />
(o Pilipino), Sebwano, Ilokano, Hiligaynon, Bikol, Waray, Pampango, at Pangasinan.<br />
Ang / ’ / sa Salitâ<br />
Sa ating kasalukuyang palabaybayan, ang / ’ / ay inirerepresenta sa dalawang paraan:<br />
1. Nakasáma ito sa palatuldikan at inirerepresenta ng “tuldik” na paiwa ( ` ) kung<br />
nása hulihán ng salitâ. Ang mga salitâng may ganitong tunog sa hulihán<br />
ay ang tinatawag nating mga salitâng malumi o maragsa. Halimbawa:<br />
malumi—bagà, pusò, saganà, talumpatì; maragsa—bagâ, kaliwâ, saliwâ,<br />
dukhâ. (Pansinin na ang tandang pakupya ( ^ ) ay pinagsámang tandang<br />
pahilis ( ´ ) at paiwa ( ` ) kayâ ang kumakatawan sa ponemang / ’ / ay ang<br />
tandang paiwa pa rin.)<br />
2. Inirerepresenta ito ng gitling ( - ) kapag ito’y nása loob ng isang salitâ sa<br />
pagitan ng katinig-patinig. Halimbawa: may-ari, mag-alis, pang-ulo, atbp.<br />
Pansinin na kapag inaalis ang gitling na kumakatawan sa ponemang / ’ /<br />
ay mag-iibá ang kahulugan ng mga salitâ: mayari, magalis, pangulo. Ang<br />
ponemang / ’ / ay hindi natatagpuan sa wikang Ingles. Kayâ nga’t ang<br />
dinig ng isang karaaniwang Americano sa mga salitâng batà, tabâ, pasò ay<br />
batak, tabak, pasok, sapagkat ang dinig niya sa / ’ / ay / k /. (Tingnan ang<br />
tsart ng mga ponema at mapapatunayang malaki ang pagkakahawig ng<br />
dalawang ponemang ito sa paraan ng artikulasyon. Kung sabagay may mga<br />
pagkakataóng mga <strong>Filipino</strong> man ay napapagpalit ang dalawang ponemang<br />
ito. Kayâ nga ba’t iniiwasan sana ng manunulat na ito ang paggámit ng<br />
salitâng titik, lalo na sa pasalitâ—malaking titik, maliit na titik!)<br />
Nabanggit sa unahan nitó ang mga ponemang / ’ / ay matatagpuan sa gitna<br />
at sa hulihán ng salitâ, bagama’t sa ganitong posisyon ay maituturing na prediktabol o<br />
mahuhulaan sapagkat sa pagbigkas natin ng alinmang ponemang patinig sa Tagalog ay<br />
kasáma na ang gayong tunog. Subalit sa transkripsiyon ay makakabuting irepresenta ang<br />
ponemang ito kahit saang posisyon sapagkat ang transkripsiyon ay hindi para sa mga likás<br />
na Tagalog kundi para sa mga táong nag-aaral pa lámang ng wikang ito. Magkakaroon ng<br />
suliranin sa pagbigkas ang isang mag-aaral kung sa kaniyang unang wika ay binibigkas ang<br />
mga ponemang patinig nang hindi pinangungunahan ng / ’ /. Ang mga sumusunod na<br />
pares ng mga salitâ ay nagpapatunay na ang / ’ / ay sadyang ponemika:
Santiago<br />
93<br />
Baybay<br />
hanay<br />
anay<br />
tiyo<br />
iyo<br />
laway<br />
away<br />
Transkripsiyon<br />
/ha : nay/<br />
/’a : nay/<br />
/tiyoh/<br />
/’iyoh/<br />
/la :way/<br />
/’a: way/<br />
(Pansinin na ginámit dito ang kolon o tutuldok upang magrepresenta o kumatawan sa haba.<br />
Kung minsan ang ginagámit ng ibá ay tuldok. Tungkol sa haba, naniniwala ang manunulat<br />
na ito na sa isang salitâ sa Pilipino, ang pagpapalakas ng bigkas o pagtataas ng tono ay<br />
sumusunod lámang sa pagpapahaba ng bigkas sa patinig ng isang pantig.)<br />
Sapagkat prediktabol o mahuhulaan ang ponemang / ’ / sa unahan ng salitâ, hindi<br />
na ito nagkakaroon ng anumang representasyon sa palabaybayan sa gayong posisyon.<br />
Prediktabol rin ito sa gitna ng salitâ sa pagitan ng magkatulad o di-magkatulad na patinig.<br />
Halimbawa: paalam /pa’a:lam/, maliit /mali’it/, tao /ta:oh/, noo /no’oh/, bait /ba’it/.<br />
Lumilitaw, samakatwid, na ang ponemang / ’ / ay matatagpuan at ponemika sa<br />
lahat ng posisyon sa isang salitâ sa Pilipino: unahan, gitna, hulihán tulad ng ponemang<br />
/ h /. Dahil dito, masasabi na rin natin na, sa katotohanan, lahat ng salitâ sa Pilipino ay<br />
nagsisimula at nagtatapos sa ponemang katinig. (Tandaang muli na ang pinag-uusapan<br />
dito ay mga ponema at hindi mga letra o ortograpiya). Ang salitâng aso, halimbawa,<br />
bagama’t nagsisimula at nagtatapos sa patinig kapag isinusulat ayon sa ating palabaybayan,<br />
ay nagkakaroon ng ganitong transkripsiyon: /’a:soh/—nagsisimula sa ponemang katinig / ’/<br />
at nagtatapos sa ponemang katinig / h /.<br />
Ang / ’ / sa Pangungusap<br />
Tinatalakay sa itaas ang kalagayan ng ponemang / ’ / sa ibá’t ibáng posisyon sa isang salitâ.<br />
Talakayin naman natin ang nagiging kalagayan nitó kung ito’y nása hulihán ng isang salitâ<br />
at kung ang nasabing salitâ ay nása loob ng pangungusap. Halimbawa:<br />
Hindi pô matabâ si Nanay.<br />
/hindi: pu mataba: si na:nay/<br />
Pansinin ang pagkawala ng ponemang / ’ / sa mga salitâng /hindi’/, /po/, at /mataba’/<br />
at ang pagkakapalit sa lugar nitó sa haba (/ : /). Sa ganitong pagkakataón mapapansin ang<br />
kahinaan ng ating kasalukuyang paraan ng pagtutuldik. Papaano babasáhin ng isang di-<br />
Tagalog ang halimbawang pangungusap na ito? (Hindi pô matabâ si Nanay.)
94<br />
Ang Tunog Glottal sa Pilipino at sa Ibáng Pangunahing <strong>Wika</strong> sa Filipinas<br />
Ang / ’ / sa Ibáng Prinsipal na <strong>Wika</strong><br />
Sa mga wika na gawing Bisaya, tulad ng Sebwano, Hiligaynon, at Waray (maipapangkat na<br />
rin dito ang Bikol), ang ponemang / ’ / ay hindi nawawala o inilalaglag kahit ang salitâng<br />
nagtataglay nitó ay maging bahagi ng pangungusap. Pansinin ang sumusunod na mga<br />
halimbawa:<br />
Sebwano<br />
Ikaw ba ang niadTò sa amò? (Ikaw ba ang nagpunta sa amin?)<br />
/’ikaw ba ‘ang ni’adtu’ sa ‘a:mu’/<br />
Hiligaynon<br />
Puti ang dakû nga idû. (Puti ang malaki kong aso.)<br />
/puti’ ‘ang daku’ ku nga idu’/<br />
Bikol<br />
Ang akì nag- ulî. (Ang batà ay umuwi.)<br />
/’ang ‘ a:ki’ nag’uli’/<br />
Waray<br />
Damù an dugô nga tinurò. (Marami ang dugong tumulo.)<br />
/da:mu’ ‘an dugu’ nga tinu:ru’/<br />
Samantala, mapapansin naman sa mga wika sa gawing Hilagang Luzon, tulad ng<br />
Pangasinan at Ilokano, na ang ponemang / ’ / ay hindi natatagpuan sa hulihán ng mga<br />
salitâ. Halimbawa:<br />
Tagalog Ilokano Pangasinan<br />
balità /bali:ta’/ /bali:tah/ /bali:tah/<br />
kampanà /kampa:nah’/ /kampa:nah/ /kampa:nah/<br />
pusà /pu:sa’/ /pu:sah/ /pu:sah/<br />
Kung hindi natatagpuan ang ponemang / ’ / sa hulihán ng mga salitâng Ilokano at<br />
Pangasinan, halos mahuhulaan na ng guro na isa ito sa magiging suliranin niya sa kaniyang<br />
pagtuturo ng Pilipino.<br />
Samantala, sa Pampango naman ay nagkakaroon ito ng kapalit na tunog na kahawig<br />
ng ponemang / y /. Halimbawa:<br />
Sinali yang lagari king tindahan. (Binili niya ang lagari sa tindahan.)<br />
/si:nali yang laga:ri king tinda:han/<br />
Ang isa pang kapansin-pansin sa mga Pampango ay ang pagpapalit ng / ’ / sa /<br />
h / sa mga salitâng Tagalog, tulad ng hangin, tahi na binibigkas nilá ng /’a:ngin/, /ta’i/.<br />
Kung susuriing mabuti ang kaniláng ginagawang pagpapalit ng tunog sa ponemang /h /,<br />
mapapansing hindi ito likás na ponemang / ’ / kundi isang uri ng tunog na waring nása<br />
pagitan ng / ’ / at / h /.
Santiago<br />
95<br />
Paglalagom<br />
Mahalaga para sa isang guro na mauunawaan ang kakanyahan ng ponemang / ’ / hindi lámang<br />
sa Pilipino kundi gayundin sa wika ng pook ng kaniyang pinagtuturuan. Makatutulong sa<br />
kaniya ang ganitong kaalaman sa pagtuturo ng Pilipino bílang pangalawang wika.<br />
Sa isang batàng di-Tagalog na nag-aaral ng Pilipino, matitiyak halos ng guro na ang<br />
batàng ito’y magkakamali sa wastong paggámit ng ponemang / ’ / dahil sa impluwensiya ng<br />
ganito ring tunog sa kaniya nang wika. Kayâ kung ang suliranin ng batà, halimbawa, ay ang<br />
paglalatag ng / ’ / at pagpapalit pagkatapos ng haba—/ : /—sa lugar nitó (magiging suliranin<br />
ito ng mga batàng ang unang wika ay Sebwano, Hiligaynon, Waray, Bikol, Pampango) o<br />
kayâ ang pagkakabit naman ng ganitong tunog.<br />
Sa hulihán ng mga salitâ (magiging suliranin naman ito ng mga batàng Pangasinan<br />
at Ilokano), hinihingi lámang ng pangangailangan ng mga batà na maghanda ang guro<br />
ng mga angkop na pagsasanay na makatutulong sa madalîng pagkatuto nilá sa wastong<br />
paggámit ng ponemang ito.<br />
Paliwanag: Sinikap ng manunulat na ito na maging payak ang kaniyang pagtalakay<br />
sa paksa. Iniuukol ang artikulong ito sa mga gurong nagsisimula pa lámang magkahilig sa<br />
aghamwika. Dahil sa layuning ito ay makapagpapaumanhin marahil ang mga gurong may<br />
malawak-lawak nang kaalaman sa larangang ito.<br />
TALA: Nalathala ang artikulong ito ni Alfonso Santiago sa Ang Supling, blg.1, 1970.
Alfonso O. Santiago<br />
ANG PAGHAHAMBING SA DALAWANG WIKA<br />
ANG ARTIKULONG ITO ay sadyang inihanda para sa mga nagtuturo ng Pilipino sa mga<br />
di-Tagalog. Sinikap ng sumulat na maging payak na payak ang paglalahad upang madalîng<br />
maunawaan kahit ng mga gurong hindi pa nakakukuha ng kurso sa Lingguwistika. Dito’y<br />
tinatalakay kung ano ang kahulugan ng pahambing na pagsusuri sa dalawang wika at kung<br />
paano makakatulong ito sa isang guro ng Pilipino upang maging mabisà ang kaniyang<br />
pagtuturo. Inilalahad dito ang payak na paraan ng paghahambing sa dalawang wika.<br />
Pagtuturo ng mga Pilipino sa mga Di-Tagalog<br />
<strong>Isang</strong> guro ang magtuturo ng Pilipino sa mga batàng di-Tagalog. Ang gurong ito ay<br />
maaaring isang taal na Tagalog. Ang kaniyang pagsasalitâ ay isang mabuting huwaran.<br />
Maaari rin namang ang gurong ito ay hindi taal na Tagalog. Tagaroon siyá sa pook na iyon<br />
kayâ alam na alam niya ang wika ng pook. Maayos na rin naman ang kaniyang pagsasalitâ ng<br />
Pilipino. Ano pa kayâ ang dahilan upang siyá’y hindi magtagumpay sa kaniyang pagtuturo<br />
ng Pilipino?<br />
Isa sa mga pangunahing prinsipyo sa mga makabagong pamamaraan sa pagtuturo<br />
ng pangalawang wika ay ito: Kailangang ang pagtuturo ng guro ay masalig sa isinagawang<br />
pahambing na pagsusuri sa unang wika ng mga batàng kaniyang tinuturuan at ng Pilipinong<br />
kaniyang itinuturo bílang pangalawang wika.<br />
Alinmang dalawang wika, gaya ng pagkakaalam natin, ay maraming mga<br />
pagkakatulad—sa mga ponema, sa mga salitâ at pagbubuo ng mga ito, sa pag-uugnay- ugnay<br />
ng mga salitâ, atbp. Ngunit tiyak na may pagkakaibá ang dalawang wikang ito. Maaaring<br />
may ponema sa Pilipino na wala sa unang wika ng mga mag-aaral o ang kabaligtaran nitó.<br />
Halimbawa: Sa Pilipino ay may ponemang patinig na / e / at / o / na wala sa<br />
Ilokano. Bagama’t sa ortograpiya o sistema ng pagsulat ng mga Ilokano ay gumagámit ng<br />
mga titik na “e” at “ o,” ang mga ito ay hindi nagrerepresenta ng ponemang / e / at / o /<br />
kundi ng / i / at / u /. Pansinin ang mga sumusunod na halimbawa:
Santiago<br />
97<br />
/ o/<br />
/ e /<br />
Pilipino Ilokano Baybay<br />
/lo : ko/ /lu : ku/ loko<br />
/bo : mba/ /bu : mba/ bomba<br />
/tse : ke/ /tsi : ki/ tseke<br />
/be : rde/ /bi : rdi/ berde<br />
Hindi na kailangan pang matutuhan ng guro ng Pilipino ang wika ng pook na<br />
kaniyang pinagtuturuan. Ibá ang pag-aaral kaysa pagsusuri. Ang kailangan niya ay<br />
pagsusuri sa wika ng pook at hindi pag-aaral makapagsalitâ nitó, bagama’t lalong mabuti<br />
kung matututo siyáng magsalitâ nitó.<br />
Ngunit masusuri ba ng isang guro ng Pilipino ang wika ng pook kahit hindi siyá<br />
marunong magsalitâ ng wikang ito? Maaari. At ito ang ating tatalakayin ngayon sa isang<br />
payak na pamamaraan—ang pagsusuri nang pahambing sa dalawang wika: wika ng pook<br />
at ng Pilipino.<br />
Sa payak na katuturan, ang paghahambing sa dalawang wika ay tumutukoy sa pagalam<br />
sa pagkakatulad at pagkakaibá ng dalawang wika. Ang pagsusuring tulad nitó ay<br />
tumutukoy lámang sa wikang binibigkas at hindi sa ortograpiya nitó.<br />
Kung pag-aagapayanin natin ang dalawang wikang sinusuri at subuking pagtapattapatin<br />
ang mga ponema ng mga ito, mapapansing bagamat maraming ponemang<br />
nagkakatulad sa dalawang wika, mayroon din namang nagkakaibá. Halimbawa:<br />
<strong>Wika</strong> ng pook<br />
Pilipino<br />
1 1<br />
2 2<br />
3 3<br />
4<br />
5<br />
Kung ang mga ponema, halimbawa, ng Pilipino ay 1, 2, 3, at 5 at ang wika naman<br />
ng pook ay 1, 2, 3, at 4, madalî nating maibibigay ang mga sumusunod na palagay:<br />
1. Na ang mga mag-aaral ay hindi magkakaroon ng suliranin sa mga ponemang<br />
1, 2, at 3;<br />
2. Na silá’y magkaroon ng suliranin sa pag-aaral ng ponemang 5 sapagkat ito’y<br />
walang katulad sa mga ponema ng kaniláng wika;<br />
3. Na malamang na magkaroon din silá ng suliranin sa ponemang 4 sapagkat<br />
ito’y nása “dila” na nilá, samakatwid ay dala-dala nilá sa pag-aaral ng Pilipino.<br />
Ang halimbawa sa itaas ay payak na payak bagaman sa katotohanan, ang pagsusuri<br />
sa wika, lalo na ang mga isinasagawa ng mga “linguist” o dalubwika, ay higit na masalimuot.
98<br />
Ang Paghahambing sa Dalawang <strong>Wika</strong><br />
Ngunit dapat linawin dito na ang isang guro ng Pilipino ay hindi na kailangang maging<br />
isang paham sa wika upang makapagsagawa ng pahambing na pagsusuri upang lalong<br />
maging mabisà ang kaniyang pagtuturo ng Pilipino bílang pangalawang wika.<br />
Ang pahambing sa pagsusuri sa dalawang wika, wika ng pook at ng Pilipino, ay<br />
maaaring isagawa ng isang guro pagdatíng niya sa pook na kaniyang pagtuturuan o bago<br />
magsimula ang aralang taón. Higit na mabuti kung makapagsasaliksik siyá sa mga naisagawa<br />
nang pagsusuri (kung mayroon) ng mga dalubwika tungkol sa wika ng pook. Sa gayon ay<br />
mahuhulaan na niya kaagad kung saan-saang bahagi ng Pilipino mahihirapan ang mga<br />
batà sa pag-aaral nitó, na dapat niyang bigyang-diin sa kaniyang gagawing pagtuturo.<br />
Maaari rin namang magsagawa ng pagsusuri ang isang guro hábang siyá’y nagtuturo.<br />
Kung sa kaniyang pagtuturo ay makapansin siyá ng mga karaniwang mali ng mga batà, ang<br />
una niyang dapat alamin ay kung bakit nagkakamali nang gayon ang mga batà. Alamin<br />
niya kung ang mga pagkakamaling yaon ay dahil sa impluwensiya ng unang wika ng mga<br />
batà. Pag-aralan niya kung bakit nagkakagayon. At pagkatapos niyang matiyak ang dahilan,<br />
maipaplano niya ang kaniyang gagawing pagtuturo sa sumusunod na mga araw upang<br />
bigyang-diin sa pagtuturo ang mga bahaging nagdudulot ng suliranin sa mga batà.<br />
Upang hindi maging masalimuot ang pag-aaral, maaaring hatiin ang wikang sinusuri<br />
sa tatlong lawak: palatunugan (ponolohiya), palabuuan (morpolohiya), at palaugnayan<br />
(sintaksis). Maaari ring gawing hati ang mga sumusunod: palatunugan, talasalitaan,<br />
palaugnayan. Ngunit ang dapat linawin dito ay ang katotohanang kahit magkahiwalay na<br />
tinatalakay ang bawat lawak, sa aktuwal na pagsasalitâ, ang mga ito ay sáma-sáma at sabaysabay<br />
na ginagámit ng isang nagsasalitâ. Isa pa, may ibá pang kakanyahan o katangian ang<br />
wika na kailangang maunawaan ng guro tulad ng po, ho, opo, ay tatak ng kultura ng mga<br />
táong nagsasalitâ ng Tagalog. Karamihan ng mga wika sa kapuluan ay hindi gumagámit ng<br />
ganitong mga salitâ ng paggalang.<br />
Sa artikulong ito ay binibigyang-diin lámang ang tatlong lawak: palatanungan,<br />
palabuuan, at palaugnayan.<br />
Palatunugan. Ponolohiya ang tawag sa pag-aaral ng mga katangian o kakanyahan ng mga<br />
tunog, may kahulugan o wala, sa isang wika. Sa pag-aaral ng palatunugan ng Pilipino at<br />
Pangasinan, halimbawa, ay matutuklasang:<br />
1. May mga ponema sa Pangasinan na wala sa Pilipino;<br />
2. May mga ponema sa Pilipino na wala sa Pangasinan; at<br />
3. Higit na marami ang mga ponema sa Pilipino kaysa Pangasinan.<br />
Ang halimbawa ng bílang 1 ay ang ponemang / a / sa Pangasinan na wala sa Tagalog.<br />
Mapatutunayang ang tunog na ito ay isang ponema sa Pangasinan sa pamamagitan,<br />
halimbawa, ng mga sumusunod na set o pares ng mga salitâ:<br />
/saksak/<br />
(stab)
Santiago<br />
99<br />
/suksuk/<br />
/siksik/<br />
/saksak/<br />
(insert)<br />
(loaded to capacity)<br />
(scales)<br />
Ang maibibigay na halimbawa rito ay ang ponemang /o / at / e / sa Filipinas na<br />
wala sa Pangasinan. Halimbaawa:<br />
Tagalog<br />
Pangasinan<br />
/lo : bo/ /lu : bu/ (balloon)<br />
/go : ma/ /gu : ma/ (rubber)<br />
/be : rde/ /bi : rdi/ (green)<br />
/se : ksi/ /si : ksi/ (sexy)<br />
Sapagkat may mga ponema sa Pilipino na wala sa Pangasinan at may mga<br />
ponema din naman sa Pangasinan na wala sa Pilipino, halos nakatitiyak ang guro na dito<br />
magkakaroon ng suliranin ang mga batàng Pangasinan sa pag-aaral ng Pilipino. Ang mga<br />
ponema sa Pangasinan na wala sa Pilipino ay tiyak na dala-dala ng mga batà sa pag-aaral<br />
ng Pilipino. Gayundin, mahihirapan silá sa pagbigkas ng mga ponema sa Pilipino na wala<br />
sa Pangasinan. Kalimitan, ang isang ponema sa Pilipino na wala sa Pangasinan ay papalitan<br />
ng mga batà ng ibáng kahawig na ponema sa kaniláng wika. Halimbawa, ang salitâng “téla”<br />
ay karaniwang magiging “tíla”; ang babaeng “Móra” ay magiging babaing “múra,” atbp. Sa<br />
kabilâng dáko naman, kung hindi magkakaroon ng pagbabawas, halimbawa: ang “batà”<br />
(child) ay magiging “batá” (bathrobe), ang “bagà” (lung) ay magiging “bága” (live ember), atbp.<br />
Palabunuan. Morpolohiya ang tawag sa pag-aaral sa kayarian o sistema ng paglalapi sa<br />
mga salitâ. Bawat wika ay may sariling paraan ng paglalapi o pagkakabit-kabit ng mga<br />
morpema.<br />
Halimbawa: Maaaring ang dalawang wikang sinusuri nang pahambing ay kapuwa<br />
gumagámit ng unlapi, gitlapi, at hulapi o kayâ kapuwa nag-uulit ngunit may pagkakaibá sa<br />
paraan ng pagkakabit-kabit ng mga morpema.<br />
Tingnan ang sumusunod na paghahambing sa paraan ng pagbabanghay sa Pilipino<br />
at Ilokano. Gamítin natin ang mga pandiwang ginagámit nang magkakahulugan sa<br />
dalawang wikang ito upang madalîng makíta ang pagkakatulad at pagkakaibá:<br />
Pangkasaukuyan:<br />
Pilipino<br />
naglalaba<br />
naglalampaso<br />
nagluluto<br />
Ilokano<br />
aglablaba<br />
aglamlampaso<br />
aglutluto
100<br />
Ang Paghahambing sa Dalawang <strong>Wika</strong><br />
Pangnakaraan:<br />
Panghinaharap:<br />
naglaba<br />
naglampaso<br />
nagluto<br />
maglalaba<br />
maglalampaso<br />
magluluto<br />
naglaba<br />
naglampaso<br />
nagluto<br />
aglaba<br />
aglampaso<br />
agluto<br />
Sa banghay pangnakaraan ay walang magiging suliranin. Ngunit sa pangkasalukuyan<br />
ay agad mapapansin ang magkaibáng paraan ng pag-uulit sa bahagi ng salitâng-ugat. Sa<br />
Pilipino, ang inuulit lámang sa mga salitâng “laba,” “lampaso,” at “luto” ay ang unang katinigpatinig,<br />
samantalang sa Ilokano ay ang unang katinig-patinig-katinig. Sa panghinaharap<br />
naman ay mapapansing hindi nag-uulit ng anumang bahagi ng salitâng-ugat. Dahil dito’y<br />
mahuhulaan natin kung saan-saan magkakamali ang mga batà sa pagbabanghay sa mga<br />
salitâng ganito sa Pilipino:<br />
Pangkasalukuyan:<br />
Naglalaba si Rosa.<br />
Naglalampaso si Ana.<br />
Nagluluto ang Nanay.<br />
Panghinaharap:<br />
Maglalaba si Rosa.<br />
Maglalampaso si Ana.<br />
Magluluto ang Nanay.<br />
Maaaring maging mali:<br />
Naglablaba si Rosa.<br />
Naglamlampaso si Ana.<br />
Naglutluto ang Nanay.<br />
Maaaring maging mali:<br />
Maglaba si Rosa<br />
Maglampaso si Ana.<br />
Magluto ang Nanay.<br />
Totoong di-iilang guro ang kahit hindi pa nakakukuha ng kurso sa lingguwistika o<br />
sa pagtuturo ng Pilipino bílang pangalawang wika ay nagsasagawa na ng ganitong simpleng<br />
mga pagsusuri. Ngunit ito’y simula lámang at lalong magiging mabuti kung magpapatuloy<br />
ang mga gurong ito sa lalo pang malawak ngunit makaagham na pamamaraan sa<br />
paghahambing ng una at pangalawang wika ng mga mag-aaral na kaniláng tinuturuan.<br />
Palaugnayan. Sintaksis ang tawag sa pag-aaral sa balangkas o pagkakaugnay-ugnay ng<br />
lipon ng mga salitâ. Gamítin nating halimbawa rito ang wikang sa Sebwano. Subuking<br />
bigyan ng diksiyonaryong Sebwano-Pilipino ang isang batàng mag-aaral na hindi pa<br />
gaanong nakapagsasalitâ sa Pilipino. Kung walang diksiyonaryo ay igawa siyá ng talaan<br />
ng mga salitâng gagamítin niya sa ipakikitang larawan—halimbawa ay larawan ng isang<br />
batàng naglalaro. Pagkatapos ay pagbigayin ng pangungusap tungkol sa larawan. Halos<br />
nakatitiyak ang guro na ang balangkas ng pangungusap na ibibigay ng batà ay Sebwano!
Santiago<br />
101<br />
Mapatutunayan lámang dito ang nagiging impluwensiya ng unang wika sa pag-aaral ng<br />
pangalawang wika.<br />
Kung ang ibibigay na pangungusap ng batà ay “Naglalaro ang batà,” walang<br />
makikítang suliranin dito. Ngunit kapag ang ibinibigay na pangungusap ay “Ang batà<br />
naglalaro,” malinaw na makikíta ng guro ang suliranin ng bata—ang paggámit ng panandang<br />
ay na wala sa Sebwano kapag nauuna ang simuno.<br />
Ang isa pang maibibigay na halimbawa sa mga suliranin ng mga batàng Sebwano sa<br />
pag-aaral ng Pilipino ay ang wastong paggámit ng -um dahil marahil sa mga sumusunod:<br />
(1) walang panlaping ganito sa kaniláng wika, (2) walang malinaw na alituntunin sa Pilipino<br />
tungkol sa wastong gámit ng panlaping ito, kayâ ang batà ay medyo nalilito. Kung minsan<br />
ang mga pandiwang dapat gamítan ng -um ay ginagamítan ng mag- o ang kabaligtaran<br />
nitó. Halimbawa:<br />
Magkain na tayo.<br />
Si G. Santos ang tumuturo sa amin.<br />
Paglalagom<br />
Ang Pilipino ay pangalawang wika ng mga di-Tagalog. Ngunit ang Pilipino bílang<br />
pangalawang wika, ay hindi kasinghirap iturong tulad ng Ingles sapagkat ito’y malaki ang<br />
pagkakahawig sa ibá’t ibáng wika sa Kapuluan—sa palatunugan, talasalitaan, atbp.<br />
Lalong magiging mabisà ang pagtuturo ng Plipino kung isaalang-alang ng guro<br />
ang unang wika o wikang kinagisnan ng mga mag-aaral, kung ang kaniyang gagawing<br />
pagtuturo ay batay sa kinalabasan ng pahambing na pagsusuri sa dalawang wika—wika ng<br />
pook at ng Pilipino.<br />
TALA: Nalathala ang artikulong ito ni Alfonso Santiago sa Ang Supling, blg. 1, 1970.
Fermina G. Gatal<br />
ISANG PAHAMBING NA PAGSUSURI SA MGA<br />
PONEMANG SEGMENTAL NG PILIPINO AT IBANAG<br />
KAALINSABAY NG MGA PAGBABAGO sa kapaligiran ang tandisang pagsasakatuparan<br />
ng pagkakaroon ng isang wikang pambansa, ang Pilipino, at ang paggámit nitó bílang<br />
wikang panturo sa mababang paaralan. Nagsimula ang paglinang sa isang wikang pambansa<br />
noong taóng 1935 bílang pag-alinsunod sa itinagubilin sa Saligang-batas na naglalayong<br />
mapadalî ang pakikipaghatirang-diwa sa pamamagitan ng kaisahan sa wika. Batay dito’y<br />
inirekomenda ng Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa noong 1937 at napagtibay naman ang<br />
Tagalog ang maging batayan ng wika ng ating bansa (alinsunod sa Atas Tagapagpaganap<br />
Blg. 137). Nabigyan ng ibayong diin ang paglinang sa wikang pambansa nang ipatupad ang<br />
kautusang pangdiwa noong 1940.<br />
Ang wikang Pilipino ay Tagalog na pinayaman ng mga subok at kinikilálang<br />
hiram na salitâ mula sa ibá’t ibáng wikain sa buong kapuluan, mula sa Castilla, Ingles,<br />
Chino, Griego, Latin, at ibá pang mga likha at binagong salitâ na nagkaroon ng ibá’t ibáng<br />
kaantasan ng tagumpay ayon sa naging gámit ng mga tao. Bagama’t maraming naging<br />
sagwil, tulad ng kakulangan ng mga aklat at patnubay at pagwawalang-bahala ng maraming<br />
guro at mamayan, ang wikang Pilipino ay patuloy pa ring humanap ng puwang upang ito’y<br />
mapalapit sa puso’t damdamin ng bawat mag-aaral.<br />
Noong 1957, bílang pagpapatupad sa Batas Republika 1124 at sa Binagong<br />
Palatuntunan ng Edukasyon, ay itinagubilin ang paggámit ng Pilipino bílang isang<br />
asignatura mula sa Baitang 1 pataas. Naging puspusan, mula noon, ang ginagawang mga<br />
hakbang túngo sa ikauunlad ng wika. Pinagtagisang-diwa at pinag-ubusan ng matalinong<br />
pagpapasiya ng Lupon ng Pambansang Edukasyon noong 1963 na gamítin ang Pilipino<br />
bílang wikang panturo sa Baitang 1 sa mga purok na di-Tagalog at sa Baitang 2 sa mga<br />
purok na Tagalog simula sa taóng pampaaralan 1970–1971 at patuloy itong gagamítin<br />
hanggang sa Baitang 4 sa taóng 1973–1974.<br />
Ang pasiyang ito ng Lupon ay pinag-ukulan ng sukdulang diin at tangkilik ng<br />
itinalagang pangkat pangkurikulum. Naglunsad ito ng apat na taóng masinsinang<br />
pagsasanay ng mga guro sa Pilipino at paghahanda ng mga kagamitan pangkurikulum sa<br />
bawat baitang.
Gatal<br />
103<br />
Kaugnay ng kasalukuyang kalakaran sa pagpapatupad ng paggámit ng Pilipino<br />
bílang wikang panturo, makabuluhang bigyan ng kaukulang pansin ang pagkakahawig at<br />
pagkakaibá ng mga wikain at ng wikang pambansa túngo sa kaisahan ng wika. Ang payak na<br />
payak na pag-aaral na ito, ang pahambing na pagsusuri sa Pilipino at Ibanag , ay maaaring<br />
makapagpasigla sa mga palaaral upang gumawa ng ibá pang mga pag-aaral at pananaliksik<br />
sa ibá’t ibáng diyalekto túngo sa pagpapayaman at pagpapaunlad ng pambansang wika at<br />
upang ito’y mabisàng maituro sa mga di-Tagalog.<br />
Sa pag-aaral na ito ay tinangkang paghambingin ng mananaliksik ang mga<br />
ponemang segmental ng Pilipino at Ibanag sa layuning matagpuan ang pagkakatuladtulad<br />
at pagkakaibá-ibá ng mga ito. Ang naging resulta ng pag-aaral ang siyang naging<br />
batayan ng mananaliksik sa pagmumungkahi ng mga kaukulang lunas sa mga suliraning<br />
kinakaharap ng mga mag-aaral sa Lallo, Cagayan, sa kaniláng pag-aaral sa Pilipino.<br />
Makatutulong din ang pag-aaral na ito sa mga guro ng wika upang maunawaan<br />
ang katangian ng Pilipino bílang pangalawang wika. Makabuluhan din ito upang maging<br />
sanggunian sa paghahanda ng mga kagamitang pampagtuturo na napapanahon at angkop<br />
sa purok ng Lallo.<br />
Ang mga suliraning tinalakay ay ang sumusunod:<br />
1. Alin-alin sa mga ponemang segmental ng Pilipino at Ibanag ang<br />
magkakatulad?<br />
2. Alin-alin sa mga ponemang segmental ng Pilipino at Ibanag ang magkakaibá?<br />
3. Ano-ano ang magiging kamalian ng isang mag-aaral na Ibanag sa kaniyang<br />
pag-aaral ng Pilipino?<br />
4. Anong pamaraan ang mabuting gamítin sa pagtuturo ng Pilipino sa mga<br />
mag-aaral na Ibanag?<br />
Ang naging pagpapalagay sa likod ng ganitong uri ng paghahambing ay ito: Kapag<br />
ang mga ponema sa katutubong wika ng mga mag-aaral at ang mga kayarian at pamamahagi<br />
ay katulad ng Pilipino, ito’y hindi magiging suliranin sa pagtuturo ng wika. Sa kabilâng<br />
dako, ang mga ponema na kaibá sa Pilipino ay magdudulot ng suliranin.<br />
Pagbibigay-kahululugan sa mga Datos<br />
Ang Ibanag ay may 25 ponemang segmental. Ang mga ito ay binubuo ng 20<br />
ponemang katinig at 5 ponemang patinig. Ang mga ito ay ang mga susmusunod:<br />
Mga ponemang katining: / p, b, t, k, g, ’, c, f, v, h, s, z, l, m, n, ng, w, r, y/<br />
Mga ponemang patinig: /i, e, a, o, u/
104<br />
<strong>Isang</strong> Pahambing na Pagsusuri sa mga Ponemang Segmental ng Pilipino at Ibanag<br />
Matutunghayan sa tsart sa ibabâ ang nasabing mga ponemang katinig:<br />
Talahanayan 1. Mga Ponemang Katinig ng Ibanag<br />
Mga Ponemang Katinig<br />
/ p / - Walang boses na bilabyal istap. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal at midyal<br />
ng salitâ. Hindi ito makikíta sa posisyong pinal. Halimbawa: /plu.ma/ (pluma); /’apan/<br />
(kunin)<br />
/ t / - Walang boses na dental istap. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal at midyal ng<br />
salitâ. Halimbawa: / tuggi/ (tugi); /bituin/ (bituin)<br />
/ k / - Walang boses na belar istap. Ito ay nása posisyong inisyal, midyal at pinal ng salitâ.<br />
Halimbawa: /kami/ (kami); /dakal/ (malaki); /vuki/ (bundok)<br />
/ ’ / - Walang boses na glottal istap. Ito ay maaaring nása unahán, midyal, at hulihán ng<br />
patinig. Halimbawa: /’aya’/ (pag-ibig); /ke’annungan/ (maging bagay)<br />
/ b / - May boses na bilabyal. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal at midyal ng salitâ.<br />
Halimbawa: /bituin/ (bituin); /be. bay/ (dagat)<br />
/ d / -May boses na dental istap. Ito ay maaaring nása posisiyong inisyal ng salitâ. Halimbawa:<br />
/dagun/ (taón)<br />
/ g / - May boses na belar istap. Ito ay maaaring nása posisiyong inisyal at midyal ng salitâ.<br />
Halimbawa: /gafu/ (simula); /la.gum/ (loob)
Gatal<br />
105<br />
/ c / - Walang boses na albyopalatal na aprikante. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal at<br />
midyal ng salitâ. Halimbawa: /ch. Nda/ (tinda); /rigacha/ (tawad)<br />
/ f / - Walang boses na labyo-dental na prikatiba. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal at<br />
midyal ng salitâ. Halimbawa: /futu/ (puso); /’afi/ (ilaw)<br />
/ h / - Walang boses na glotal na prikatiba. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal at midyal.<br />
Halimbawa: (Mga salitâng hiram sa Castilla) /him.no/ (himno); /ahe.nte/ (ahente)<br />
/ v / - May boses na labyo-dental na prikatiba. Ito ay maaaring nása posisyong midyal ng<br />
salitâ. Halimbawa: /ka.vu’/ (kapos)<br />
/ s / - Walang boses na abyolar na prikatiba. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal at<br />
midyal lámang. Halimbawa: /sitta/ (kita)<br />
/ z / - May boses na abloyar na prikatiba. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal lámang.<br />
Halimbawa: /zitta/ (dirt)<br />
/ l / - May boses na abyolar na lateral. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal, midyal, at<br />
pinal ng salitâ. Halimbawa: /lwa/ (luha); /’ali’/ (lipat); /dappal/ (tapal)<br />
/ m / - May boses na bilabyal na nasal. Ito ay maaaring nása posisiyong inisyal, midyal, at<br />
pinal na salitâ. Halimbawa: /meddu’/ (mahal); /nga.min/ (lahat); /ngem/ (ngunit)<br />
/ n / - May boses na albyolar na nasal. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal, midyal, at<br />
pinal ng salitâ. Halimbawa: /nira/ (kanila); /ya.na/ (ina) /davvun/ (lupa)<br />
/ r / - May boses na albyolar tril. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal, midyal, at pinal ng<br />
salitâ. Halimbawa: /rigacha/ (tawad); /ira/ (sila); /lugar/ (lugar)<br />
/ w / - May boses na malapantig na bilabyal. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal, midyal,<br />
at pinal ng salitâ. Halimbawa: /mawa.wan/ (mawala); /aggaw/ (araw)<br />
/ y / - May boses na abyo-palatal na malapatinig. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal,<br />
midyal, at pinal. Halimbawa: /ya.ma/ (tatay); /yo.ye/ (ito); /ka.kay/ (ingkong)<br />
/ ŋ / - May boses na belar nasal. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal, midyal, at pinal ng<br />
salitâ. Halimbawa: /yem/ (ngunit); /’ina.ngol’/ (hininga); /annun/ (tungkulin)<br />
Mga Heminato sa Ibanag<br />
Heminato ang tawag sa mga kambal-katinig na binibigkas nang waring isang ponema. Ang<br />
ganitong tunog ay maituturing na prominente sa Ibanag, tunog na matatagpuan lámang sa<br />
posisyong midyal ng salitâ. Pansinin ang sumusunod na mga pares minimal:
106<br />
<strong>Isang</strong> Pahambing na Pagsusuri sa mga Ponemang Segmental ng Pilipino at Ibanag<br />
/p/ /apa/ kunin<br />
/pp/ /appan/ pain<br />
/t/ /lutu/ lingos<br />
/tt/ /luttu/ tugi<br />
/k/ /ba.ka/ baka<br />
/kk/ /bakka/ labangan ng baboy<br />
/b/ /babay/ babae<br />
/bb/ /babbay/ mga babae<br />
/d/ /adan/ Adan<br />
/dd/ /addan/ hagdan<br />
/g/ /’aga’/ hanguin (alisin sa pagkakasalang sa apoy)<br />
/g/ /’aga’/ butil<br />
/f/ /’afu’/ apo<br />
/ff/ /’affu’/ panalunan<br />
/v/ /ka.vu’/ kapos<br />
/vv/ /’avvu’/ abo<br />
/s/ /asin/ asin<br />
/ss/ /assi’/ tutong<br />
/z/ /ziga’/ hirap (wala sa posisyong midyal)<br />
/zz/ /kazzing/ kambing<br />
/l/ /’ali/ lumipat (ng lugar)<br />
/ll/ /alli’/ mabantot<br />
/m/ /’a.mu/ amo<br />
/mm/ /’ammu/ alam<br />
/n/ /anung/ Anung (palayaw)<br />
/nn/ /annung/ tungkulin<br />
/r/ /gari’/ stayp o raya<br />
/rr/ /garri’/ guhit (ng matalim na bagay)<br />
Mga Ponemang Patinig<br />
May limang ponemang patinig ang Ibanag. Tingnan ang tsart sa ibabâ:<br />
Talahanayan 2 Mga Ponemang Patinig ng Ibanag
Gatal<br />
107<br />
/ i / - May boses, mataas, harap, at di-bilog. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal, midyal,<br />
at pinal. Kapag ito ay nása posisyong inisyal, pinangungunahan ito ng tunog na glotal istap.<br />
Halimbawa: /’ina.ngo’/ (hininga); /kazzing/ (kambing); /wagi/ (kapatid)<br />
/o / - May boses, gitna, harap, at di-bilog. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal, midyal,<br />
at pinal ng salitâ. Kapag ito ay nása posisyong inisyal, pinangungunahan ito ng tunog ng<br />
glottal istap. Halimbawa: /egga/ (mayroon); /ngem/ (ngunit); /kulle’ / (sigaw)<br />
/a / - May boses, mababà, bukás na sentral at di-bilog. Ito ay maaaring nása posisyong<br />
inisyal, midyal, at pinal ng salitâ. Kapg ito ay nása posisyong inisyal, pinangungunahan ito<br />
ng tunog na glottal istap. Halimbawa: /’ata.wa/ (asawa); /lagum/ (loob); /’ira/ (sila);<br />
/ e / - May boses, gitna, harap, at di-bilog. Ito ay nása posisyong inisyal, midyal, at pinal<br />
ng salitâ. Kapag ito ay nása posisyong inisyal, pinangungunahan ito ng tunog glottal istap.<br />
Halimbawa: /’olu/ (una); /uvovuk/ (salitâ); /’uto’/ (utak);<br />
/u/ - May boses, mataas, likod, at bilog. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal, midyal, at<br />
pinal ng salitâ. Kapag ito ay nása posisyong inisyal, pinangungunahan ito ng tunog na glotal<br />
istap. Halimbawa: /’uru/ (gamot); /tulu/ (sulo); /’arayyu/ (malayo).<br />
Mga pantig<br />
1. Ang mga pantig sa Ibanag ay binubuo ng mga sumusunod:<br />
Katinig-Patinig (KP) -/mu/ (ikaw)<br />
KPK- /fun/<br />
(puno)<br />
KKP-/sastri/<br />
(sastre)<br />
KKPK- /allampran/ (ilawan)<br />
2. Walang dalawang patinig na magkasunod sa isang salitâng-ugat.<br />
3. Matatagpuan ang mga katinig sa mga sumusunod na posisyon:<br />
Inisyal - lahat ng mga katinig<br />
Midyal - lahat ng mga katinig<br />
Pinal - lahat ng mga katinig maliban sa /p, t, g, f, h, v, z/<br />
4. Ang mga diptonggong /ay/ at /aw/ ay matatagpuan sa Ibanag sa posisyong<br />
pinal ng salitâ. Halimbawa:<br />
/babay/ (babae)<br />
/aggaw/ (araw)
108<br />
<strong>Isang</strong> Pahambing na Pagsusuri sa mga Ponemang Segmental ng Pilipino at Ibanag<br />
5. Matatagpuan ang sumusunod na mga klaster sa posisyong inisyal ng mga<br />
salitâ: /tr, fr. br, gr, pl, pr, kl, bl, gl/. Ang mga salitâng may ganitong klaster<br />
ay mga salitâng hiram. Halimbawa:<br />
/trak/<br />
/fri.tu/<br />
/gru.po/<br />
/bra.so/<br />
/plu.ma/<br />
/pre.no/<br />
/kle.riko/<br />
/blusa/<br />
/gloryo.so/<br />
(trak)<br />
(prito)<br />
(grupo)<br />
(braso)<br />
(pluma)<br />
(preno)<br />
(kleriko)<br />
(blusa)<br />
(gloryoso)<br />
Pagkakatulad at pagkakaibá<br />
Pilipino<br />
Ibanag<br />
/p / nása lahat ng posisyon ng salitâ wala sa posisyong pinal ng salitâ<br />
/pp/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong midyal lámang<br />
/b / nása lahat ng posisyon nása posisyong inisyal at midyal<br />
/bb / wala sa lahat ng posisyon nása posisyong midyal lámang<br />
/k/ nása lahat ng posisyon nása lahat ng posisyon<br />
/kk/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong midyal lámang<br />
/g/ nása lahat ng posisyon nása posisyong inisyal at midyal<br />
/t/ nása lahat ng posisyon nása posisyong inisyal at midyal<br />
/tt/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong midyal lámang<br />
/d/ nása lahat ng posisyon nása lahat ng posisyon<br />
/dd/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong midyal lámang<br />
/ch/ tinutumbasan ito ng ts kayâ’t nása posisyong inisyal at midyal<br />
maituturing na klaster<br />
/ f/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong inisyal at midyal ng<br />
salitâ<br />
/ff/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong midyal lámang<br />
/h/ nása lahat ng posisyon nása posisyong inisyal at midyal<br />
/v/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong inisyal at midyal<br />
/vv/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong midyal lámang<br />
/s/ nása lahat ng posisyon bihirang makíta sa posisyong pinal<br />
/ss/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong midyal lámang<br />
/z/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong inisyal at midyal<br />
/zz/ wala sa lahat ng posisyon bihirang makíta sa posisyong pinal<br />
/l/ nása lahat ng posisyon nása lahat ng posisyon<br />
/ll/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong midyal lámang<br />
/m/ nása lahat ng posisyon nása lahat ng posisyon
Gatal<br />
109<br />
/mm/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong midyal lámang<br />
/n/ nása lahat ng posisyon nása lahat ng posisyon<br />
/nn/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong midyal lámang<br />
/r/ nása lahat ng posisyon; ngunit nása lahat ng posisyon; ngunit<br />
bihira sa inisyal at pinal<br />
bihira sa inisyal at pinal<br />
/w/ nása lahat ng posisyon nása lahat ng posisyon; bihira sa inisyal<br />
/y/ nása lahat ng posisyon nása posisyong inisyal at pinal<br />
/’/ nása lahat ng posisyon nása lahat ng posisyon<br />
Magiging Kahirapan ng mga Ibanag sa Pag-aaral ng Pilipino<br />
Iilan sa mga magiging kahirapan sa pagbigkas ng mga Ibanag sa pag-aaral ng Pilipino ay<br />
ang mga sumusunod:<br />
1. /p/ - wala ng ponemang ito sa posisyong pinal ng salitâ sa Ibanag kayâ’t<br />
mahihirapan ang mag-aaral sa pagbigkas ng mga salitâ sa Pilipinong tulad<br />
ng atip, usap, lasap, inip, atbp.<br />
2. Magkakaroon ng impluwensiya ang mga kambal-katinig o heminatong /pp,<br />
bb, kk, tt,dd, ss, ll, mm, rr/ sa pagbigkas ng mga ponemang /p, b, k, t, d, s, l,<br />
m, r/ sa posisyong midyal sapagkat karaniwan sa Ibanag ang kambal-katinig<br />
sa ganitong posisyon.<br />
3. Ang karaniwang gámit ng mga ponemang /f, v, z/ sa Ibanag ay<br />
magkakaimpluwensiya sa pagbigkas ng mga ponemang /p, b, s/.<br />
4. Sapagkat walang magkasunod na ponemang patinig sa Ibanag. Ito’y<br />
magdudulot ng bahagyang suliranin sa pagbigkas ng mga salitâng tulad ng<br />
aasahan, nagsiawit, Poon, babae, daan-daan, atbp.<br />
5. Ang sistema ng pagbaybay sa Ibanag ay makalilito sa pagbása sa Pilipino.<br />
Ang ortograpiyang Ibanag ay may mga bakas pa ng sinaunang pamamaraang<br />
lubhang nakalilito sa mga mag-aaral. Halimbawa:<br />
a. Ang panghulíng tunog ay bibigkasin ng /k/<br />
dorob /do. rok/ (batas)<br />
b. Ang panghulíng tunog /k/ ay bibigkasin ng / ’ /<br />
turak /tu. ra’/ (letter)<br />
k. Ang panghulíng tunog / g / ay bibigkasin ng /k /<br />
paddag /paddak/ (hangin)<br />
d. Ang panghulíng tunog / d / ay bibigkasin ng /t /<br />
lagud /lagut/ (upang)
110<br />
<strong>Isang</strong> Pahambing na Pagsusuri sa mga Ponemang Segmental ng Pilipino at Ibanag<br />
Ilang Rekomendasyon ayon sa Kinalabasan ng Pag-aaral<br />
1. Sapagkat lahat ng palatandaan ay patúngo sa paggámit ng Pilipino bílang<br />
wikang panturo sa mga paaralan, nangangailangan ng puspusang pagtuklas<br />
ng mga kaalaman at pamamaraan túngo sa higit na mabisàng paglinang at<br />
pagpapalaganap ng wikang ito;<br />
2. Ang pahambing na pagsusuri ay isa sa mabubuting paraan upang maging<br />
higit na sistematiko ang pagtuturo ng Pilipino sa mga di-Tagalog. Sa<br />
pamamagitan ng paghahambing sa Pilipino at sa unang wika ng mag-aaral<br />
ay matitiyak ng guro ang magiging suliranin ng mga mag-aaral upang siyá<br />
niyang mabigyan ng diin sa kaniyang pagtuturo.<br />
3. Rebisahin ang mga kurso sa mga dalubhasaan at pamantasan upang magkaroon<br />
ng puwang ang pagpasok ng lingguwistika;<br />
4. Ipagpatuloy ang nasimulang palatuntunan para sa mga iskolar dito at sa<br />
ibáng bansa tungkol sa wika;<br />
5. Maglathala ng mga pinakahulíng kaalaman tungkol sa pagtuturo ng Pilipino<br />
sa liwanag ng mga bagong prinsipyong bunga ng ibá’t ibáng disiplina sa<br />
lingguwistika;<br />
6. Akitin ang mga guro sa malimit na pagdalo sa mga seminar, kumperensiya, at<br />
mga gawaing-kapulungan ukol sa lingguwistika.<br />
Kongklusyon<br />
Ngayon, higit kailanman, natatadhana ang maselan at napakahalagang bahagi o punto ng<br />
kasaysayang pang-edukasyon sa ating bayan sa paggámit ng Pilipino bílang wikang panturo.<br />
Nagbabadya ito ng isang bagong pananaw, isang matibay na paninindigan at marubdob na<br />
paghahangad sa makabagong pagtuturo ng wika.<br />
Naniniwala ang mananaliksik na ito na ang isinagawang pahambing na pagsusuring<br />
ito, bagama’t pahapyaw lámang, ay magiging panimula ng ibá pang pagsusuri na higit<br />
na masusi at maalam upang mapataas ang uri ng pagtuturo at maging daan túngo sa<br />
matagumpay na kaisahan ng wikang pambansa sa isang tahimik at maunlad na bansa at ng<br />
kaniyang mga mamamayang balanse ang pagkatao, matalino, makabuluhan, marangal.<br />
TALA: Nalathala ang artikulong ito ni Fermina G Gatal sa Ang Supling, blg. 1, 1970.
Vito C. Santos<br />
PAGPAPAKILÁLA SA ILANG GITLAPING<br />
PATAY SA TAGALOG<br />
ITO’Y ISANG PANIMULANG pag-aaral tungkol sa ipinalalagay naming “bagong<br />
tuklas” na mga gitlaping Tagalog. Bagong tuklas, ang sabi namin, sapagkat kung hindi kami<br />
nagkakamali, wala pang sinumang kumikilála, ni nag-ukol ng pag-aaral sa mga tipik na<br />
papaksain namin sa papel na ito. Maging sa opisyal na Balarila ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa ay<br />
hindi nangabanggit ang mga ito. Dalawa lámang ang gitlaping pinag-ukulan ng pag-aaral<br />
ng Balarila, ang “-um-” at “-in-,” na kapuwa isinisingit sa pagitan ng una at ikalawang titik<br />
ng salitâng nagsisimula sa katinig, gaya sa mga salitâng lumakad, sumama, kumain, tinapà,<br />
sinaing, at marami pang ibáng kauri ng mga ito. Nabanggit din ang gitlaping “-al-” sa<br />
hanay ng mga panlaping malabuháy, ngunit maliban sa pagkakabigay ng dalawa o tatlong<br />
halimbawang salitâng kinapapalooban nitó, ay wala namang ginawang anumang pagsusuri.<br />
Ang gitlaping “-al-” ay naging paksa na rin sa isang pag-aaral ng nasirang Julian C.<br />
Balmaseda, isang dalubwika at naging patnugot ng Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa, ngunit<br />
dahil sa pagkakahawig-hawig ng itinalâng mga kahulugan, yao’y lalong naging malabo at<br />
masalimuot, sa halip na maunawaan. Gayunman, ang pag-aaral na iyon ay naging kapakipakinabang,<br />
hindi lámang dahil sa nagbukás ng landas sa pagtuklas ng ibá pang mga<br />
panlaping patay sa tagalog, kundi lubos pa ring nagpasinungaling sa naging paniwala ni<br />
Louis B. Wolfenson, na sa Tagalog ay may mga gitlaping “la”, “li” at “lo,” nang talakayin<br />
niya ito sa isang pag-aaral na nalathala sa Journal of American Oriental Society noong 1906,<br />
sa ilalim ng pamagat na “The Infixes LA, LI, LO in Tagalog.”<br />
Madalîng mauunawaan ang kahalagahan ng pagsusuri at muling pagbúhay, hangga’t<br />
maaari, sa mga patay na panlaping Tagalog, kung isasaalang-alang na sa Tagalog, ang mga<br />
panlapi’y siyáng pangunahing batis ng pagpapayaman. Walang pandiwang salitâng-ugat sa<br />
Tagalog, maliban sa ilang halimbawang ginagámit sa anyong pautos sa gámit na kolokyal,<br />
ngunit dahil sa mga panlapi, ang lahat ng salitâ ay, maging hiram o likha, ay maaaring<br />
magawang pandiwa. Ito, marahil, ang ikinahihigit ng Tagalog sa ibáng mga wika, kasáma<br />
na ang Ingles at Castilla. Sa pamamagitan ng mga panlapi ay maaari táyong makabuo ng<br />
ibá’t ibáng anyo ng mga salitâ, batay o hango sa isang salitâng-ugat, maging ito’y hiram<br />
o likha. Kunin nating halimbawa ang salitâng “araw.” Mula sa salitâng ito, ay subukin<br />
ninyong magtalâ ng mga salitâng maaaring bumuo sa pamamagitan ng mga panlapi at<br />
kayó’y magugulat sa dami ng inyong maitatalâ.
112<br />
Pagpapakilála sa Ilang Gitlaping Patay saTagalog<br />
Gitlapi rin ang “a” sa Tagalog<br />
Sa pagkaunlapi (prefix), ang kahulugan ng “a-” ay kilalá na. Sa mga salitâng ani, anila, anang,<br />
aniya, anito, aniyon, at ibá pa, halimbawa, ang kahulugan ng unlaping “a-” ay “sabi o wika,”<br />
ngunit bálang gitlapi, ang kahulugan nitó ay hindi pa nakikilála, kayâ ito ang sisikapin<br />
naming ipakilála sa pag-aaral na ito. Ngunit bago kami magpatuloy sa gagawin naming<br />
pagsusuri, marahil ay hindi masamâng malaman muna natin kung ano itong tinatawag<br />
na mga panlapi. Ganito ang sinasabi ng Balarila: “Tinatawag na panlapi ang isa o ilang<br />
pantig na ikinakama sa salitâ upang ito’y mabigyan ng ibá-ibáng hinggil at tungkulin sa<br />
pananalita.” Hinggil sa kalagayan, ang mga panlapi’y tinatawag na unlapi kung nása unahán<br />
ng salitâ, gitlapi kung nása gitna o nása loob, hulapi kung nása hulihán, kabilaan kung nása<br />
una’t hulihán, at laguhan kung bukod sa nása magkabilâng panig ng salitâ, ay mayroon pa<br />
ring nása loob. At sapagkat ang “a,” na pag-aaralan natin ngayon, ay nása loob ng salitâ, ito’y<br />
ituturing natin na isang gitlapi.<br />
Ang isang panlapi, upang matawag na ganito, ay kailangang magkaroon ng sariling<br />
tiyak na kahulugang dapat makilála agad sa kinalalangkapang salitâ, batay sa kahulugan ng<br />
salitâng-ugat. Ngayon, itanong natin ito: Ang “a” ba, halimbawa, sa mga salitâng lubalob,<br />
ligalig, tigatig, sibasib, subasob, at sugasog, ay may ibinibigay na kahulugan, hinggil o<br />
tungkulin sa mga salitâng kinapapalooban? Kung mayroon, ano-ano ang mga salitângugat?<br />
Gawin natin ang pagsusuri. Batay sa mga halimbawang salitâng nása itaas nitó,<br />
at sa pagpapalagay, sa simula, na gitlapi nga ang “a,” ang lumilitaw na mga salitâng-ugat,<br />
ayon sa pagkakasunud-sunod, ay lublob, liglig, tigtig, sibsib, subsob, at sugsog, mga salitâng<br />
pawang kilalá at ginagámit sa buong kalalawiganang Tagalog. Samakatwid, kung galing sa<br />
lublob ang LUBALOB, sa liglig ang LIGALIG, sa subsob ang SUBASOB, at sa sugsog<br />
ang SUGASOG, ang panimulang pagsusuri ay maaari nating gawin sa pamamagitan ng<br />
paghahanay sa mga halimbawa, na gaya ng makikíta sa sumusunod:<br />
LUBÁLOB (gáling sa lublob, ang paglulubog at madalîng pag-aalis ng isang bagay sa<br />
tubig o putik): Labis na paglulunoy sa tubig o putik; paglulublob nang matagal at paulitulit;<br />
pagkagumon nang lubusan sa bisyo o anumang masamâng hilig.<br />
LIGÁLIG (gáling sa liglig, ang pag-alog sa sisidlan upang masiksik na mabuti ang laman;<br />
pagkaalog ng laman o lulan ng sasakyan): Gulo, kaguluhan o pagkakagulo; anumang<br />
nagdudulot ng bagabag, o ang bagabag na nga.<br />
TIGÁTIG (gáling sa tigtig, ang pagkasiksik ng laman dahil sa pagkaalog ng sisidlan upang<br />
masiksik ang laman): Hindi pagkapatahimik; ligalig na kalagayan ng loob o damdamin.<br />
SIBÁSIB (gáling sa sibsib: dahan-dahang paglubog, halimbawa’y ng araw; mahinay<br />
na pagsipsip ng sabaw ng pagkain, gaya ng ginagawa ng baboy na walang gana sa<br />
pagkain): Daluhong ng mabangis na hayop; pasinghal na paglusob.<br />
SUBÁSOB (gáling sa sugsog: pagtalunton sa landas o daan): Masigasig na pagtalunton<br />
sa landas o dinaanan ng isang hinahanap; masusing paghahanap sa lahat ng dako sa<br />
isang bagay na nawawala.
Santos<br />
113<br />
Mapapansin agad sa mga halimbawa, ang pagkapasingit ng “a” sa pagitan ng<br />
dalawang pantig na magkatulad, na bagaman hindi siyáng laging nangyayari, gaya ng<br />
makikíta sa ilang halimbawang nása dakong hulihán nitó, ay pinatutunayan namang siyáng<br />
nakararami. Ngunit ang makikíta, na waring hindi nababago, ay ang pagkapatambal ng<br />
“a” sa bigkas ng hulíng katinig ng unang pantig ng salitâng-ugat. Wala kaming makítang<br />
halimbawa ng mga salitâng-ugat na bukás ang unang pantig na kinagigitlapian ng “a.”<br />
Batay sa mga kahulugang nakíta na natin sa mga halimbawang nása itaas nitó,<br />
maaaring hatiin sa dalawang uri ng kahulugan ang ibinibigay ng “a” sa pagkapagitlapi sa<br />
mga salitâng-ugat. Una: sa lubalob, sibasib, subasob, at sugasog, ay madalîng makikítang<br />
ang “a” ay nagbibigay ng pasidhi o palawak na kahulugan ng salitâng-ugat. Ikalawa: sa<br />
ligalig at sa tigatig, ang ibinibigay namang kahulugan ay resulta o bunga o ang nangyayari<br />
matapos maganap ang ipinahihiwatig na kahulugan ng salitâng-ugat.<br />
YUGÁYOG ( < yugyog)<br />
DULÁDOL ( < duldol)<br />
SULÁSOD ( < sudsod)<br />
LAGÁMAK ( < lagmak)<br />
IGÁIG ( < ig-ig)<br />
DALÁHAK ( < dalhak)<br />
PUGÁPOG ( < pugpog)<br />
GUTÁGOT ( < gutgot)<br />
KUBÁKOB ( < kubkob)<br />
PALÁTAK ( < paltak)<br />
UPÁOP ( < up-op)<br />
UKÁOK ( < uk-ok)<br />
SULÁSOL ( < sulsol)<br />
SAGÁSAG ( < sagsag)<br />
LIBÁLIB ( < liblib)<br />
UGÁOG ( < ugog)<br />
BUTÁBOT ( < butbot)<br />
TIBÁTIB ( < tibtib)<br />
LUGÁLOG ( < luglog)<br />
BULÁBOD ( < bulbod)<br />
SAGÁSAG ( < sagsag)<br />
SIGÁSIG ( < sigsig)<br />
HUDÁHOD ( < hudhod)<br />
Sa kahulugan naman na “resulta o bunga,” ay maaaring ibílang na mga halimbawa<br />
ang mga sumusunod:<br />
BUGÁBOG ( < bugbog)<br />
BAGÁBAG ( < bagbag)<br />
BULÁBOG ( < bulbog)<br />
DAGÁSA ( < dagsa)<br />
Makikíta sa mga halimbawa, na maliban sa lagmak na naging LAGAMAK, sa<br />
dalhak na naging DALAHAK, sa paltak na naging PALATAK, sa unang hanay; at sa lagpak<br />
na naging LAGAPAK, sa dagsa na naging DAGASA, sa bulbog na naging BULABOG, sa<br />
ikalawa, ang lahat ng salitâng-ugat ay binubuo ng inuulit na pantig, na kundi man kabilaan,<br />
ay tambal-hulí. Anupa’t sa kalahatan, ang kinapapalooban ng gitlaping “-a-,” kung ito’y<br />
matatawag na ngang gitlapi, ay mga salitâng binubuo ng pantig na inuulit at bihirangbihira<br />
ang mga salitâng tumataliwas.<br />
Ayon sa tungkulin at kapakanan, gaya ng makikíta sa mga halimbawa, ang “a” ay<br />
isang gitlaping makangalan, at ang lahat ng salitâng kinalalangkapan nitó ay maaaring<br />
tumanggap ng ibáng mga panlapi sa ibá’t ibáng anyo at kahulugan. Masasabi, halimbawa, ang:<br />
lumubalob, maglubalob, ilubalob, paglulubalob; ligaligin, maligalig, kaligaligan, pagkaligalig;<br />
isubasib, masubasob, sumubasob, pagsubasob; tigatigin, matigatig, pagkatigatig; bagabagin,<br />
mabagabag, pagkabagabag; bulabugin, mabulabog, pagkabulabog; at ibá pa.
114<br />
Pagpapakilála sa Ilang Gitlaping Patay saTagalog<br />
Gitlapi rin ang “ang”<br />
Sa isang pag-aaral ni Balmaseda tungkol sa mga panlapi ay sinabi niyang ang “nga” ay<br />
isang patay na gitlapi sa Tagalog, gaya halimbawa sa mga salitâng mangatuwâ (gáling<br />
sa matuwâ), mangawalâ (gáling sa mawalâ), mangabasâ (gáling sa mabasâ), mangagdalá<br />
(gáling sa magdalá), at mangagbasá (gáling sa magbasá). Kung susuriin, aniya, ang “nga”<br />
ay nagbibigay ng kahulugang pangmarami sa mga pandiwang binabanghay sa “ma” at<br />
sa “mag.” Alinsunod pa rin sa kaniya, ang “nga” ay isinisingit sa pagitan ng unlapi at ng<br />
salitâng-ugat. Kung ito’y totoo, bakit hindi ganito ang nangyayari sa kaniyang dalawang<br />
hulíng halimbawa (mangagdalá at mangagbasá), na kung talagang susundin ang kaniyang<br />
sinabi, ay dapat sanang maging magNGAdalá at magNGAbasá. Subalit wala táyong mga<br />
salitâng MAGNGADALA at MAGNGABASA, kayâ hindi kami makapaniwalang “nga”<br />
ang tunay na gitlapi sa mga halimbawang salitâng nabanggit sa itaas nitó.<br />
Dahil sa aming pag-aalinlangan sa ginawang pagsusuri ni Balmaseda, gumawa<br />
kami ng sariling pag-aaral sa bagay na ito. Ngunit bago kami gumawa ng pagsusuri, ay<br />
nagtipon muna kami ng ilan pang mga salitâng maaaring magámit na halimbawa sa aming<br />
pag-aaral, gaya ng mga sumusunod: MANGAALÍS (gáling sa maalís), MANGASAWÎ<br />
(gáling sa masawî), MANGAMATÁY (gáling sa mamatáy), MANGABIGÔ (gáling sa<br />
mabigô), MANGASIRÀ (gáling sa masirà), MANGAGSULÁT (gáling sa magsulát),<br />
MANGAGSÁBI (gáling sa magsábi), MANGAG-ÁRAL (gáling sa mag-áral),<br />
MANGAGTINDÁ (gáling sa magtindá), MANGAGLAKÁD (gáling sa maglakád), at<br />
MANGAGSALITÂ (gáling sa magsalitâ).<br />
Kung hindi nga “nga” ang gitlapi sa mga salitâng nabanggit, ang bagay na ito ay<br />
dapat maging maliwanag sa pamamagitan ng mga patunay, na mangyaring hindi dapat din<br />
namang ipakilála nang maliwanag kung bakit hindi, at kung ano naman ang ipinalalagay na<br />
siyáng tumpak na panlapi. At ganito nga ang aming gagawin ngayon dito.<br />
Ngunit bago kami magpatuloy, sapagkat gitlapi ang aming susuriin, ibig muna<br />
naming sariwain sa inyong pang-unawa, na ang panlahat na tuntunin sa paggigitlapi,<br />
bagaman mayroon ding tumataliwas, ay dapat mapasingit ang gitlapi sa pagitan ng una<br />
at ikalawang titik ng salitâng nilalapian, maging ito’y ugat o maylapi nang salitâ. Batay sa<br />
ganitong tuntunin, ang “nga,” upang ito’y maging gitlapi, ay dapat mapasingit sa pagitan ng<br />
una at ikalawang titik, subalit hindi nga ganito ang nagyayari, sapagkat sa mga halimbawang<br />
salitâ, sa banghay sa “ma,” ito’y sa pagitan ng unlapi at ng salitâng batayan napapasingit, at<br />
sa banghay sa “mag,” sa pagitan ng ikalawa at ikatlong titik ng unlapi, alalaong baga’y sa<br />
pagitan ng “ma” at ng “g.” Sa biglang malas, sa una ay maaaring ipalagay na tumpak, ngunit<br />
dito sa hulí, kailanman ay hindi maaaring mangyari, sapagkat kung ito ang masusunod, ang<br />
MAGSALITÂ ay magiging magNGAsalitâ at hindi MANGAGSALITÂ.<br />
Sa bisà ng ganitong paliwanag, hindi maaaring maging gitlapi ang “nga,” sapagkat<br />
ito’y tuwirang lumalabag sa pangkalahatang tuntunin sa paggigitlapi. Ngunit kung hindi<br />
nga “nga,” ay ano ang gitlapi sa mga nabanggit na salitâ? Ito ang katanungang dapat sagutin.
Santos<br />
115<br />
Bílang pag-alinsunod sa pangkalahatang tuntunin ng paggigitlapi, alalaong baga’y sa<br />
pagitan ng una’t ikalawang titik ng salitâng nilalapian napapasingit ang gitlapi, mapapansin<br />
sa mga halimbawa, na ang tipik na “ang” ang maaaring ihiwalay at ang maiiwang mga salitâ’y<br />
mga pandiwang nása anyong pang-isahan, samantalang ang mga salitâng kinapapalooban<br />
ng tipik na ito, ay mga salitâng nása anyo namang pangmaramihan. Batay sa ganitong<br />
pagkakilála, ang ibinibigay na kahulugan ng “ang” sa kinagigitlapiang salitâ ay maliwanag.<br />
Wala itong ibáng kahulugang ibinibigay sa kinapapaloobang salitâ, maliban sa pagkakaroon<br />
ng diwang pangmarami ng mga pandiwang banghayin sa “ma” at sa “mag,” sa anyong<br />
pawatas, sa pautos, at sa paturol na panghinaharap, na nagiging “na” at “nag” sa anyong<br />
paturol sa pangnagdaan at pangkasalukuyan.<br />
Pinatutunayan ng pagsusuring ito, na ang “ang” ay isang gitlaping buháy sa Tagalog,<br />
ngunit nananatíling hindi nakikilála dahil sa maling palagay ng unang gumawa ng pagsusuri.<br />
Pinatutunayan pa rin, na hindi “nga,” kundi “ang” ang gitlaping ginagámit sa pagbibigay<br />
ng anyong pangmarami sa mga pandiwang banghayin sa “ma” at sa “mag,” at sa ibá pang<br />
anyong batay sa, o kasing-uri, ng mga ito.<br />
Ang Kahulugan ng Tipik na “ag”<br />
Hindi namin aangkinin ang pagpapakilála sa tipik na “ag” bílang gitlapi, sapagka’t ito’y<br />
naipakilála na ng nasirang Julian C. Balmaseda sa pag-aaral ng kaniyang ginawa tungkol<br />
sa gitlaping “al.” Ang wika niya: “Sa ibang araw, kung pinapalad pa, ay sakâ na kami<br />
magpapatuloy ng pagsasalitâ hinggil naman sa interfihong “AG,” bagama’t ngayon pa’y<br />
maipagpapauna na natin sa madla upang mapag-ukulan na nilá ng pagsusuri kung bakit ang<br />
mga kilaláng ugat na SINSIN, SADSAD, BAGBAG, LASLAS, TAKTAK, TUKTOK,<br />
SUDSOD, TINGTING, SANSAN at LAGLAG, sa tulong ng paningit na “AG” ay<br />
nakapagpasok sa wikang Tagalog ng mga salitâng SAGINSIN, SAGADSAD, BAGABAG,<br />
LAGASLAS, TAGAKTAK, TAGUKTOK, SAGUDSOD, TAGINTING, SAGANSAN<br />
at LAGALAG…Sa biglang pagsusuri ang tipik na “AG” ay nakapagdudulot ng lalong tindi<br />
(enfasis) o katuluyan (continuidad) sa dáting kahulugan ng ugat na pinagsasangkapan.”<br />
Kung natuloy o hindi ang pag-aaral ng nasirang Balmaseda sa gitlaping ito, ay<br />
hindi namin nalalaman, at sapagkat wala naman kaming nababása tungkol dito, ipinalagay<br />
naming hindi na niya ito nagawa bago siyá sumakabilang-búhay, kayâ naman, bílang isang<br />
pangangahas ay kami na ngayon ang magpapatuloy ng pagsusuri sa di niya natapos gawin.<br />
Ang “ag” ay hindi naiibá sa mga gitlaping “um” at “in,” kung ang pag-uusapa’y ang<br />
kinasisingitan nitó sa salitâng-ugat; anupat ang “ag” ay sa pagitan din ng una at ikalawang<br />
titik ng kinalalapiang salitâ napapasingit, katulad sa mga salitâng kagaskas, dagundong,<br />
hagulhol, lagaslas, pagakpak, sagitsit, lagutok, lagublob, laganap, lagaylay, tagunton,<br />
wagayway, saginsin, hagunhon, at ibá pa.<br />
Sa ganitong mga halimbawa, ang pagkilála sa pinanggalingang mga salitâng-ugat,<br />
ay madalî nang magagawa. Alisin natin ang “ag” at ang maiiwang mga salitâ ay kaskas,
116<br />
Pagpapakilála sa Ilang Gitlaping Patay saTagalog<br />
dundong, hulhol, laslas, pakpak, sitsit, lutok, lublob, lanap, laylay, tunton, wayway, sinsin,<br />
at hunhon. Mapapansin, na, ang mga salitâng-ugat na ito ay pawang mga pangngalan, na<br />
gaya rin ng mga salitâng kinagigitlapian ng “ag.” Dahil dito, ang “ag,” samakatwid, ay isang<br />
gitlaping makangalan.<br />
Kung susuriin, madalîng makikilála, na, ang unang walong halimbawang salitâng<br />
nása itaas nitó (kagaskas, dagundong, hagulhol, lagaslas, pagakpak, sagitsit, lagutok at<br />
lagublob), ay mga pangngalan ng ibá’t ibáng uri ng tunog o ingay, na humigit-kumulang ay<br />
bunga o likha ng ipinahihiwatig na kahulugan ng mga salitâng-ugat; samantala, ang hulíng<br />
anim na salitâ naman (laganap, lagaylay, tagunton, wagayway, saginsin at hagunhon), ay mga<br />
salitâng kababakasan ng pagpapalawak o pagbibigay-tindi ng kahulugang ipinahihiwatig ng<br />
salitâng-ugat. Batay dito, ang “ag,” sa pagkagitlapi, ay may dalawang kahulugang ibinibigay<br />
sa pagkapalapi sa salitâng-ugat. Una, ang salitâng-ugat ay nagiging pangalan ng tunog o<br />
ingay; at ikalawa, ang kahulugan ng salitâng-ugat ay nagkakaroon ng higit na lawak o tindi.<br />
Maaaring may ibá pang mga kahulugang ibinibigay ang gitlaping “ag” sa kinalalapiang<br />
salitâ, ngunit sa isang pag-aaral na panimula lámang na katulad nitó, may palagay kaming<br />
ang dalawang nabanggit na mga kahulugan, ay maaari nang makatulong sa sinumang ibig<br />
gumawa ng sarili’t lalong malawak na pananaliksik at pagsusuri. Mahalagang malaman, na<br />
ang gitlaping ito ay laging nása pagitan ng dalawang unang titik sa unang pantig ng salitâng<br />
dadalawahing pantig, maging kabilaan man o bukás.<br />
Ang kabuluhan at kahalagahan ng “ag” bílang gitlapi, ay pinatutunayan ng<br />
napakaraming salitâng kinalalapian nitó. Narito pa ang ilang halimbawang aming naitala:<br />
bagakbák (gáling sa bakbak), bagusbós (gáling sa busbos), kagangkáng (gáling sa kangkang),<br />
kagiskís (gáling sa kiskis), kagulkól (gáling sa kulkol), dagasdás (gáling sa dasdas), laguslós<br />
(gáling sa luslos), haguthót (gáling sa huthot), kagungkóng (gáling sa kungkong), kaguskós<br />
(gáling sa kuskos), lagaklák (gáling sa laklak), pagulpól (gáling sa pulpol), sagalsál (gáling sa<br />
salsal), taguktók (gáling sa tuktok), bagaybáy (gáling sa baybay), dagildíl (gáling sa dildil),<br />
dagubdób (gáling sa dubdob), hagudhód (gáling sa hudhod), sagadsád (gáling sa sadsad),<br />
tagaytáy (gáling sa taytay), at ibá pa.<br />
Ang “ay” ay Tipik Ding May Kahulugan sa Loob ng Salitâ<br />
Bílang tipik na may kahulugan sa loob ng isang salitâ, ang gitlaping “ay” hindi pa rin<br />
nakikilála sa Tagalog. Ito’y hindi rin nabanggit sa Balarila ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa at maging<br />
sa mga pag-aaral ng nasirang dalubwikang Julian C. Balmaseda. Hindi rin ito kasáma sa<br />
talaan ng mga panlaping inihanda ni Dr. Cecilio Lopez, naging kalihim-tagapagpaganap<br />
ng Surian ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa at dáting punò ng Kagawaran ng mga <strong>Wika</strong>ng Silanganin<br />
sa Pamantasan ng Pilipinas.<br />
Ang gitlaping “ay” ay una naming napansin sa mga salitâng kayangkáng, payagpág,<br />
tayantáng, at tayangkád, nang sa paghahanda ng isang diksiyonaryong Tagalog-Ingles ay<br />
nagkaroon kami ng hinalang ang mga salitâng ito’y gáling sa mga ugat na kangkang, pagpag,
Santos<br />
117<br />
tantang, at tangkad, sa ganyan ding pagkakasunud-sunod. Sinubok naming ihiwalay ang “ay”<br />
sa limang pinaghihinalaang salitâ at kami’y nagulat sa aming nakítang naiwang mga salitâ,<br />
na pawang nagpatunay sa aming hinala. Anupat dahil sa ganitong pangyayari, nagsikap<br />
kaming maghanap pa ng mga salitâng kinapapalooban ng “ay” na sa palagay namin ay kauri<br />
ng limang naunang mga halimbawa. Ang sumusunod ay ilan lámang sa marami naming<br />
naitalâ: dayukdók (gáling sa dukdok), kayagkág (gáling sa kagkag), dayandáng (gáling<br />
sa dandang), kayungkóng (gáling sa kungkong), gayaygáy (gáling sa gaygay), mayukmók<br />
(gáling sa mukmok), payikpík (gáling sa pikpik), tayakád (gáling sa takad), kayudkód (gáling<br />
sa kudkod), bayambáng (gáling sa salitâng bambang), kayangkáng (gáling sa kangkang), at<br />
marami pang ibá.<br />
Makikíta sa mga halimbawa, na ang pangkalahatang diwang ibinibigay ng “ay” sa<br />
pagkagitlapi nitó sa mga salitâng-ugat, ay ang pagkakaroon ng pasidhing bisà o ng tinding<br />
higit sa ipinakikilála ng kahulugan ng ugat, maging sa pagkapang-uri o sa pagkapangngalan.<br />
Mapupuna rin, na, ang gitlaping ito ay hindi tumataliwas sa pangkalahatang tuntunin ng<br />
paggigitlapi, alalaon baga’y nasisingit sa pagitan ng una at ikalawang titik ng salitâng-ugat,<br />
maging kabilaan man o bukás ang pantig.<br />
Maaaring itong “ay,” bílang gitlapi, ay may ibá pang mga kahulugan kung susuriing<br />
mabuti ang mga salitâng kinapapalooban nitó, subalit para sa pagpapakilála lámang na<br />
katulad ng layon ng pag-aaral na ito, ang pangkalahatang diwang ipinakikilála ng tipik<br />
na ito, sa palagay namin, ay maaari na ring makatulong sa lalong masinsina’t malawak na<br />
pagsusuri.<br />
Gitlapi rin ang “il”<br />
Sa salitâng TILAPON namin unang napansin ang tipik na “il” bílang gitlapi. Agad<br />
mapapansin ng sinuman, na, kapag inihiwalay sa tilapon ang “il,” ang maiiwang mga titik<br />
kung pag-uugnayin, ay magiging tapon, isang salitâng ang kahulugan ay kilaláng-kilalá sa<br />
buong kalalawiganang Tagalog. Ngunit sa layunin ng pagpapakilála sa “il,” bílang isang<br />
tipik na may kahulugan sa pagkapalapi sa ibáng salitâ, ang pagbibigay ng isa lámang na<br />
halimbawang salitâ, ay hindi sapat. Kayâ, bukod sa tilapon, kami’y nagsaliksik pa ng ilang<br />
salitâng maaaring magámit sa ganitong pagsusuri. Narito ang ilan pang halimbawa: hilantád<br />
(gáling sa hantad), hilagpós (gáling sa hagpos), tilamsík (gáling sa tamsik), tilabsáw (gáling<br />
sa tibsaw), tilabsík (gáling sa tabsik), tilabso (gáling sa tabso), hilakbót (gáling sa hakbot),<br />
hiliwíd (gáling sa hiwid), tilabsk (gáling sa tabsak), tilagós (gáling sa tagos), tilarók (gáling<br />
sa tarok), tilasók (gáling sa tasok), tiláok (gáling sa taok), at ibá pa.<br />
Sa biglang malas, lalo sa pangkasalukuyang gámit, ang kahulugan ng mga salitâng<br />
halimbawa ay halos siyá na ring kahulugan ng salitâng-ugat, bagaman kung susuriing<br />
mabuti, ay mayroon ding makikítang bahagyang pagkakaibá. Kagaya rin ng “ay,” ang<br />
pangkalahatang diwang ibinibigay ng “il” ay pagpapasidhi o pagbibigay ng higit na tindi ng<br />
ipinakikilálang kahulugan ng ugat, bagaman, sa kasalukuyang gámit ngayon ay hindi na ito<br />
halos napapansin.
118<br />
Pagpapakilála sa Ilang Gitlaping Patay saTagalog<br />
Pangwakas na Kuro-kuro<br />
Sa buong pag-aaral na ito, pinagsikapan naming maipakilála na sa Tagalog ay mayroon<br />
táyong mga patay at buháy na gitlaping hindi pa nangakilála, na kung muling bubuhayin<br />
at gagamítin, ay malaki ang maitutulong sa pagpapayaman ng ating wika. Lima sa mga ito,<br />
ang aming pinagsikapang suriin at ipakilála sa pag-aaral na ito.<br />
Bukod sa kahirapan ng pagpapakilála sa mga gitlaping pinapaksa ng pag-aaral na<br />
ito, ang pagsusuri sa mga tungkulin at kahulugang ibinibigay ng mga ito sa pagkapagitlapi<br />
sa mga salitâng-ugat, ay naging isang malaking suliranin. Upang ito’y magawa, ang ginámit<br />
naming paraan ay ang paghahawig ng kahulugan ng salitâng-ugat at ng kahulugan ng<br />
salitâng nabuo sa pamamagitan ng gitlaping pinag-aaralan, na mangyari pang di kung ano<br />
ang naging pagkakaibá, ay siyá na ring ipinalalagay naming kahulugan at tungkulin ng<br />
gitlapi.<br />
Tungkol sa pagbúhay at paggámit na muli sa “a,” bílang gitlapi, at sa ibá pang sinuri’t<br />
pinag-aralan sa papel na ito, mahalagang maláman ang pag-aaral na ginawa ni E. Arsenio<br />
Manuel ng Pamantasan ng Pilipinas hinggil sa unlaping “hing-,” sa tatlong anyo nito:hing-,<br />
hin-, at him-. Nagbigay siyá ng mga halimbawa kung paano magagámit ang mga unlaping<br />
ito sa pagbubuo ng mga bagong salitâng hango sa mga kilaláng salitâng-ugat sa Tagalog,<br />
gaya ng himbabahay (gáling sa bahay), na tinapatan niya ng kahulugang “mansion” sa Ingles;<br />
hinlulook (gáling sa salitâng look), na ang ibig sabihin ay “gulf”; hindaragat (gáling sa dagat),<br />
na “ocean” naman ang kahulugan; at hintatao (galing sa tao), bílang katumbas ng “giant.”<br />
Madalîng mapupuna sa pag-aaral na ito ni Manuel, na ang kahulugang ibinibigay<br />
ng unlaping hing-, sa tatlong anyo nitó, ay diwa ng kalakhang kagyat na makikilála batay sa<br />
kahulugan ng salitâng-ugat at ng nabuong salitâ.<br />
Ang pag-aaral na ito, sa kabuuan, ay nagpapatibay sa pangkalahatang tuntunin na, sa<br />
Tagalog, ang mga gitlapi ay laging sa pagitan ng una at ikalawang titik ng salitâng batayan<br />
isinisingit, maliban sa “a,” na karaniwan nang isinisingit sa pagitan ng dalawang pantig na<br />
malimit ay magkatulad, kabilaan man o tambal-hulí. Dito’y pinagsikapan ding maipakilála<br />
ang gitlaping “ang,” na dahil sa isang pagkakamali ng unang pagsusuri, ay naging “nga.”<br />
Maliban sa mga gitlaping “um” at “in,” at sa “ang,” na karaniwang ginagámit sa<br />
pagbibigay ng anyong pangmarami sa mga pandiwang banghayin sa “ma” at “mag,” ang<br />
marami sa mga gitlaping Tagalog ay makangalan.<br />
TALA: Nalathala ang artikulong ito ni Vito C. Santos sa Linggwistikang Pilipino, blg. 3, 1971.
Purificacion G. Delima<br />
ANG GRAMATIKANG FILIPINO<br />
Nakapailalim ang wika sa mithiin ng pagbuo ng isang bansa. Tinuturing ang wika bílang<br />
simbolo ng pagkakakilanlan. <strong>Wika</strong> rin ang mabisàng salik ng pagbubuklod, lalo ng mga<br />
bansang dumaan sa mga puwersang kolonyal at ng mga lipunang multilingguwal, katulad<br />
sa karanasan ng mga bansa sa Silangang Africa, Timog at Timog-silangang Asia, kabílang<br />
na ang Filipinas (Millar, 2005). Sa parehong nabanggit na sitwasyon, mayroong agarang<br />
pangangailangan na makatáong interbensiyon sa pagpaplanong wika (PW). Tunguhin<br />
ng PW ang isang sadya at sistematikong pagtukoy sa patakaran sa wika at sa planong<br />
implementasyon nitó na may pagtanaw panghinaharap (Rubin at Jernudd, 1971 sa Baldauf<br />
sa Hinkel, 2005).<br />
Patakaran sa <strong>Wika</strong><br />
Sa kaso ng Filipinas, ang PW ay nag-umpisa pa sa probisyon ng 1935 Konstitusyon nang<br />
matukoy ang pagbuo ng isang wikang pambansa batay sa isa sa umiiral na mga katutubong<br />
wika. Bunsod nitó pinirmahan ni Pangulong Manuel L. Quezon noong 1937 ang Atas<br />
Tagapagpaganap Blg. 134 na nagproklama ng Tagalog bílang batayang wika ng wikang<br />
pambansa. Pinangalanang “Pilipino” ang unang wikang pambansa noong 1959, subalit<br />
sa 1973 Konstitusyon idineklarang “<strong>Filipino</strong>” ang wikang pambansa at hábang ito ay<br />
pinayayaman at pinalalaganap, ang “Pilipino” ay mananatíli bílang wikang opisyal ng<br />
bansa. Bunsod din ng 1973 Konstitusyon nabuo ang unang determinadong patakaran sa<br />
wika—ang Patakaran sa Edukasyong Bilingguwal (BEP)—sa pamamagitan ng National<br />
Board of Education (NBE) Resolution No. 73-7, s. 1973, ng Department of Education<br />
and Culture (DEC) Order No. 25, s. 1974, at ng Department of Education, Culture,<br />
and Sports (DECS) Order No. 52, s. 1987—mulang 1973–2008. Sa BEP, tinukoy ang<br />
wikang kolonyal na Ingles bílang wikang panturo sa mga disiplinang agham at matematika;<br />
samantalang ang wikang pambansang Pilipino naman ang tinukoy para sa mga disiplinang<br />
sosyohumanidades. Lingid sa lahat, ang BEP ay may mithiin na sa kalaunan ang Pilipino<br />
ang mamamayaning wikang panturo sa lahat ng disiplina sa lahat ng antas sa sistemang<br />
edukasyon ng Filipinas—isang makabayang mithiin na nauwi lámang sa límot dahil sa<br />
pagpapalit ng pamunuan sa pamahalaan.
120<br />
Ang Gramatikang <strong>Filipino</strong><br />
Sa Artikulo XVI, Seksiyon 6 ng 1987 Konstitusyon natukoy na ang wikang<br />
pambansa ay “<strong>Filipino</strong>” at ito ay pagyayamanin ng ibá pang mga wika sa buong Filipinas. Sa<br />
panahon ding ito nabuo ang DepEd Order No. 74, s 2009, isang bagong patakaran sa wika<br />
na pumalit sa BEP—ang Mother Tongue-based Multilingual Education (o MTB-MLE).<br />
Sa patakarang ito kinikilála ang kahalagahan ng ibáng mga wika sa Filipinas na mga unang<br />
wika (W1) rin sa mga komunidad labas sa Panrehiyong Punong Lungsod (NCR).<br />
Mababanggit na sa parehong BEP at MTB-MLE, ang wikang pambansa ay<br />
tampok na wika ng literasi at pagtuturo, hábang nakapaloob rin ang wikang kolonyal na<br />
Ingles bílang wikang panturo sa maraming taón ng pag-aaral ng batàng <strong>Filipino</strong>, at batay<br />
na rin sa Saligang Batas ng bansa bílang isang opisyal na wika mula pang pamahalaang<br />
Komonwelt hanggang ngayon—isang patuloy na mapanuyang biro sa tahanan at sa buong<br />
búhay ng mamamayang <strong>Filipino</strong> hábang ang batas ay hindi naaamyendahan.<br />
Plano ng Pagpapatupad<br />
Tatlo ang hakbang túngo sa implementasyon ng nabuong patakaran sa wika—(1) ang<br />
planong pangkorpus; (2) ang planong wika-sa-edukasyon; at (3) ang planong kultibasyon<br />
(Rubin at Jernudd, Ibid).<br />
Sa planong pangkorpus, kailangang tumukoy sa tatlong gampanin—(a) pagbuo<br />
ng ortograpiya (graphization); (b) pagbuo ng gramatika (grammatication); at (c) pagbuo<br />
ng diksiyonaryo (lexication). Sa planong wika-sa-edukasyon, kailangang tukuyin ang<br />
aplikasyon ng patakaran sa wika sa kurikulum, sa metodolohiya, sa kagamitang panturo, at<br />
sa pagtatáya ng mga kasanayán at kaalaman. Sa planong kultibasyon, kinakailangan ang (a)<br />
pagtaguyod at pagpapaunlad ng wika sa opisyal, institusyonal, at indibidwal na antas; at (b)<br />
intelektuwalisasyon ng wika sa mga agham, industriya, propesyon, at panitikan.<br />
Sa tatlong kahingiang proseso ng PW na nabanggit sa itaas iikot ang susunod na<br />
talakay sa konteksto ng <strong>Filipino</strong> bílang wikang pambansa bunsod pa rin ng sumusunod na<br />
atas ng Artikulo XIV, Seksiyon 6 ng 1987 Konstitusyon ng Filipinas:<br />
The national language of the Philippines is <strong>Filipino</strong>. As it evolves, it shall be<br />
further developed and enriched on the basis of existing Philippine and other<br />
languages.<br />
Estado ng <strong>Wika</strong>ng Pambansa<br />
Ang Komisyon sa <strong>Wika</strong>ng <strong>Filipino</strong> (KWF) ang natatanging ahensiya ng wika ng<br />
pamahalaan. Ito ang may mandatong palaganapin, paunlarin, at pagyamanin ang wikang<br />
pambansang <strong>Filipino</strong> ayon na rin sa atas ng Konstitusyon. Tatlong taón pa lámang sa<br />
posisyon mulang 2013, ang bagong pamunuan ng KWF sa pamumuno ng Pambansang
Delima<br />
121<br />
Alagad ng Sining Virgilio S. Almario ay agarang naglunsad ng mga aktibidad upang<br />
makamit ang tinukoy nitóng bisyon para sa ahensiya na “<strong>Filipino</strong>: <strong>Wika</strong> ng Dangal at<br />
Kaunlaran.” Sa pamamagitan ng Kapasiyahan Blg. 13-39, s. 2013 ng Kalupunan ng mga<br />
Komisyoner, binigyan ng sumusunod na batayang deskripsiyon ang <strong>Filipino</strong> bílang wikang<br />
pambansa:<br />
Ang <strong>Filipino</strong> ay ang katutubong wika na ginagámit sa buong Filipinas bílang<br />
wika ng komunikasyon, sa pabigkas at sa pasulat na paraan, ng mga pangkating<br />
katutubo sa buong kapuluan. Sapagkat isang wikang buháy, mabilis itong<br />
pinauunlad ng araw- araw at ibá’t ibáng uri ng paggámit sa ibá’t ibáng pook at<br />
sitwasyon at nililinang sa ibá’t ibáng antas ng saliksik at talakayang akademiko<br />
ngunit sa paraang maugnayin at mapagtampok sa mga lahok na nagtataglay ng<br />
mga malikhaing katangian at kailangang karunungan mula sa mga katutubong<br />
wika ng bansa.<br />
Ang natukoy na deskripsiyon ng <strong>Filipino</strong> ay batay na rin sa mayamang sitwasyong<br />
panlingguwistika ng Filipinas. Nitó lámang taóng 2015 ang KWF ay may nabalidang 130<br />
katutubong wika, na may kani-kaniyang diyalekto, sa buong kapuluan. Tingnan ang Mapa<br />
ng mga <strong>Wika</strong> sa Filipinas (Pigura 1) na binuo ng KWF:<br />
Pigura 1. Mapa ng mga <strong>Wika</strong> ng Filipinas
122<br />
Ang Gramatikang <strong>Filipino</strong><br />
Ang mga wikang ito ay unang wika (W1) ng mga kulturang nása rehiyon, na<br />
gumagámit din ng <strong>Filipino</strong> bílang pangalawang wika (Fil W2) at lingua franca (LF)<br />
sa kaniláng pakikipag-ugnayan sa kapuwa <strong>Filipino</strong>. Sa prosesong ito ng tagpuang wika<br />
(language contact) napayayaman ang <strong>Filipino</strong> sa ibá’t ibáng lugar ng kapuluan.<br />
Ang <strong>Filipino</strong> ay nása lahat ng lugar ng Filipinas, ayon sa survey na ginawa ng KWF<br />
noong taóng 2014, at ito ay malayang umiiral kasáma ang mga wikang rehiyonal. Tingnan<br />
ang lawak ng <strong>Filipino</strong> sa buong kapuluan sa Mapa ng <strong>Filipino</strong> (Pigura 2):<br />
Pigura 2. Lawak ng <strong>Filipino</strong>
Delima<br />
123<br />
Sa programang MTB-MLE na kasalukuyang pinatutupad ng DepEd sa buong<br />
kapuluan, ang <strong>Filipino</strong> ang pinipilìng asignaturang mother tongue (MT) sa mga konteksto<br />
na malawak ang pagkakaibá-ibá ng mga wikang umiiral (“Linguistically diversed context”).<br />
Ito ay ayon sa datos ng saliksik ng Assessment Curriculum and Technology Research<br />
Centre (ACTRC) at ng Unibersidad ng Pilipinas na nagpakíta ng resulta ng pangalawang<br />
bahagi ng kaniláng ginagawang pagtatáya ng pagpapatupad ng programang MTB-MLE<br />
sa Filipinas (Pigura 3).<br />
Pigura 3. Estado ng <strong>Filipino</strong> sa MTB<br />
Sa midya, ang tunay na anyo ng pinayamang <strong>Filipino</strong> ay nakikíta sa mga gumagámit<br />
nitó na mga di-katutubong Tagalog. Sa isang DZMM Teleradyo headline, sinipi ang ganito<br />
(Pigura 4):<br />
Bautista sa ‘dugyot’ na tanggapan ng COMELEC: No excuse<br />
(Twitter, 22 Hulyo 2015)<br />
[N.B. Lumabas din ang salitâng “dugyot” (Ilk) sa pag-aaral na “Emerging <strong>Filipino</strong><br />
Academic Variety as Interlanguage among Native and Non-Native Speakers”<br />
(Delima, 1993); “eh butbut na nga, butbut pa ang jacket. Butbut na nga, dugyot<br />
pa.” (Tag respondent)]<br />
Pigura 4. <strong>Filipino</strong> sa Midya<br />
Sa nasipìng headline, ginámit ang “dugyot” na isang salitâng Ilokano, bagaman<br />
may pag-aalangang malayang ilahok sa gámit <strong>Filipino</strong> kung kayâ sinipi. Ganito na ang<br />
nakítang anyo ng Academic <strong>Filipino</strong> Variety sa Lungsod Baguio noon pang taóng 1993<br />
(Delima, 1993). Nailalahok ang katangian ng mga rehiyonal na wika sa paggámit ng<br />
mga di-katutubong Tagalog sa <strong>Filipino</strong> bílang lingua franca. Taliwas sa sinasabi ng mga<br />
lingguwistang pangkasaysayan, natural na proseso ito sa konteksto ng tagpuang wika. <strong>Wika</strong><br />
nga ng mga eksperto sa mga teorya ng tagpuang wika:<br />
[C]ontact is the sole source of language variation and change…where contact<br />
is very intense, typologically significant contact-induced changes may occur:<br />
borrowed basic vocabulary, borrowed phonology and phonetics in native
124<br />
Ang Gramatikang <strong>Filipino</strong><br />
vocabulary, borrowed syntactic features that do alter the receiving language’s<br />
syntactic typology, and even borrowed inflectional categories and patterns.<br />
(Thomason, sa Hickey 2010, 31 at 41)<br />
Tunghayan pa sa ibabâ ang mga testimonya ng isang midya sa rehiyon sa kaniyang<br />
pagkilála sa popularidad ng gámit ng <strong>Filipino</strong> sa diaspora. Sa kaniyang headline din makikíta<br />
ang malayang paglalahok ng katutubong mga salitâ sa kaniyang pagsulat mula sa sinipi<br />
niyang mga pangungusap ng mga <strong>Filipino</strong>ng nása ibáng bansa: “Iniinom ko ang isbo (ihi)<br />
ko; makapal kasi ang pitak (putik)”<br />
Testimonya ni Jimmy Laking sa kaniyang kolum sa Strike Home (Baguio Midland<br />
Courier, 19 Hulyo 2015): “Iniinom ko ang isbo ko; makapal kasi ang pitak”<br />
“Iniinom ko po ang isbo ko.” (Pedrito Dv. Ilk, survivor ng 16 Hulyo 1990 lindol<br />
sa Baguio)<br />
“Makapal kasi ang pítak.” (Benguet miner na dinala sa Leyte para tumulong<br />
mag-rescue sa landslide tragedy ng Pebrero 2006)<br />
“Tagalog… third most spoken in some parts of Canada after English and<br />
French… thanks to a large <strong>Filipino</strong> migrant community that includes at least<br />
2,000 expatriates from Baguio and Benguet alone.”<br />
“Decades back it was mostly English for the media establishments in Baguio.<br />
Today, Tagalog has taken over… for most TV and radio outfits.”<br />
Pigura 5. <strong>Filipino</strong> sa Diaspora<br />
Ang mga ganitong proseso ng paglalahok ng mga salitâ ng katutubong wika at ibá<br />
pang inobasyon sa estruktura ng mga diyalektong <strong>Filipino</strong> ang itinatalâ ngayon ng KWF<br />
hábang binubuo nitó ang gramatikang pambansa para sa kontemporaneong <strong>Filipino</strong> at<br />
bílang pagbibigay patunay sa hinihingi ng Konstitusyon na pinayamang wikang pambansa.<br />
Taliwas pa rin sa mga hindi makatanggap na ang <strong>Filipino</strong> ay umuswag na sa estado<br />
nitó mulang Tagalog-based patúngong isang wikang may bukás na norm ay ang paglalahok<br />
muli ng Diksiyonaryong Oxford ng 31 salitâng <strong>Filipino</strong> sa listahan nitó ng mga hiram<br />
na salitâ, kasáma na rito ang ilang mga salitâng kolokyal katulad ng “pulutan,” “KKB,” at<br />
“kikay,” bukod pa sa ibá (Pigura 6):<br />
31 <strong>Filipino</strong> words make it to Oxford’s new words list<br />
Bago (2015): mabuhay, kuya, barong, barong tagalog, baro’t saya, halo-halo,<br />
pan de sal, sinigang, baon, pulutan, bahala na, suki, and utang na loob, KKB<br />
(kaniya-kaniyang bayad), despedidas, estafa, barkada, balikbayan, kikay, buko
Delima<br />
125<br />
Luma: carnap, carnapper, comfort room, mani-pedi, presidentiable, batchmate,<br />
high blood, gimmick, salvage, advance, dirty kitchen, barangay (1840) (Manila<br />
Bulletin, 26 Hunyo 2015)<br />
Pigura 6. <strong>Filipino</strong> sa 2015 Diksiyonaryong Oxford<br />
Ang Gramatikang <strong>Filipino</strong>: Mga Katangian<br />
Pagkolekta ng korpus. Ang ipakikítang mga katangian ng Gramatikang <strong>Filipino</strong> sa<br />
susunod na talakay ay mula sa datos ng saliksik ng KWF noong 2014. Nangolekta ng<br />
korpus ng gámit ng <strong>Filipino</strong> sa sampung lungsod na highly-urbanized, mga lungsod na<br />
tinagurian ng ACTRC na “linguistically diversed” dahil may mataas na pagkakaibá-ibá<br />
ang kultura ng mga naninirahan sa lungsod: Baguio, Angeles (Pampanga), Bacolod, Cebu,<br />
Catbalogan, Zamboanga, Cagayan de Oro, Davao, General Santos, at Butuan.<br />
Ang korpus ay pasalitâ mula sa malayang pag-iistorya, at pasulat mula sa<br />
komposisyon na tinalakay sa paksang ibinigay ng mga mananaliksik na taga-KWF. May<br />
mga babasahín din sa <strong>Filipino</strong> na nakuha sa ilang mga lungsod. Ang korpus ay mula sa 100<br />
na impormante—50 babae, 50 lalaki; may edad pagitan ng 40 taóng gulang pataas; may W1<br />
ng lokal na komunidad at W2 ang <strong>Filipino</strong>.<br />
Ponema: Patinig. Ang tunog o ponema ang sangkap ng wika na pinakamadalîng<br />
maimpluwensiyahan at nababago sa penomenong tagpuang wika, kung ihahambing sa<br />
morpema at sintaksis. Ang pagbabago ay maaaring maging permanente o pansamantala<br />
batay sa paraan ng paglipat at/o pagkatuto ng katangian, sa intensidad ng kontak ng<br />
dalawang wikang nagtagpo (W1 at W2), at sa pag-uugali ng nagsasalitâ o nag-aaral ng<br />
W2 (Thomason, Ibid., 26).<br />
Sa kaso ng <strong>Filipino</strong> W2 ng mga kultura sa rehiyon, ang asento at/o tunog ng W1 ay<br />
natural lámang na lumilipat sa paggámit ng W2, higit pa kung ang W1 ay may kakulangan<br />
sa tunog na mayroon sa W2. Halimbawa, ang tunog /o, u/ at /e, i/ ng <strong>Filipino</strong> ay napagpapalit<br />
sa mga lungsod ng saliksik, nang walang intensiyong baguhin ang kahulugan:<br />
(1) pero /pεru/~/piru/; ito /Ɂitu/~/ Ɂitυ/<br />
Higit na lumilitaw ang ganitong katangian ng <strong>Filipino</strong> W2 sa mga rehiyon na ang<br />
ponemang hanay ay tatlo lámang: /i, a, u/.<br />
Kung sa dáting ponemang hanay ng <strong>Filipino</strong> ay lima /i, e, a, u, o/, may naidagdag<br />
na ikaanim na ponemang ambag ng mga W1. Ang schwa, o patinig pëpët (sa Javanese),<br />
ay nailahok sa <strong>Filipino</strong> W2 sa Lungsod Baguio, halimbawa, sa salitâng “panagbëngá”<br />
(pamumukadkad ng mga bulaklak). Mababanggit na ang tunog patinig na ito ay karapatdapat<br />
lámang na ilahok na sa ponemang hanay ng Gramatikang <strong>Filipino</strong> dahil karamihan ng<br />
mga wikang katutubo ng Filipinas ay mayroong patinig pëpët. Sa Ortograpiyang Pambansa
126<br />
Ang Gramatikang <strong>Filipino</strong><br />
(OP) ng KWF, ang tunog na ito ay kinakatawan ng tuldik patuldok sa ibabaw ng letrang e<br />
(ë). Tingnan ang marami pang halimbawa sa ibáng W1:<br />
Mga Dagdag Tunog (OP)<br />
Patinig pëpët (schwa / ə/ (Eng) / ë<br />
(OP)<br />
N.B. Maraming katutubong wika ng Filipinas ay mayroong patinig pëpët.<br />
“ëën” (oo) [Kuyunon]<br />
“utëk” (brain) [Pangasinan]<br />
“sëlëd” (loob) [Kinaray-a]<br />
“Tëduray” (wikang South Cotabato)<br />
“wën” (oo) [Ilokano]<br />
“tëlo” (tatlo) [Mëranaw]<br />
“gawëd” (ikmo) [Kankanaëy]<br />
Pigura 7. Ponema: OP schwa<br />
Dahil sa ebidensiyang ito sa mga W1 ng Filipinas, lumawak na ang ponemang<br />
hanay ng wikang pambansang <strong>Filipino</strong> mulang lima, ngayon ay anim na (Pigura 8):<br />
Pigura 8. Ponema: Tsart ng Patinig<br />
Ponema: Katinig. Ang bílang ng mga isahang tunog katinig ng <strong>Filipino</strong> W2 ay 19. Tingnan<br />
ang Pigura 9 na naghahanay ng mga katinig ayon sa kaniláng lugar ng artikulasyon sa<br />
aparatong bokal sa bunganga:<br />
Pigura 9. Ponema: Tsart ng Katinig
Delima<br />
127<br />
Ang mga katinig sa itaas ay bukod pa sa mga lehitimong tunog na nanggagaling<br />
sa pagtatambal ng dalawang katinig, katulad ng sh /š/, th /t h / at kh /k h /. Ang mga tunog<br />
katinig na ito ay marami sa mga wikang katutubo sa mga rehiyon. Tingnan sa ibabâ ang<br />
ilang halimbawa:<br />
(2) “shuwa” (dalawa) [Ibaloy]<br />
“khan” (kakain) [Mëranaw]<br />
“litha” (gulay) [Mëranaw]<br />
Mababanggit din na ang mga tunog /f, v, j, z/ ay wala sa dáting abakadang Tagalog.<br />
Nailahok ang mga ito sa bagong alpabetong <strong>Filipino</strong> (Tingnan ang KWF Ortograpiyang<br />
Pambansa Pigura 10) dahil ang mga ito ay mga katutubong tunog sa mga wikang rehiyonal<br />
na hindi nailahok sa lumang Balarila, isang malaking pagkukulang ng dáting Surian ng<br />
<strong>Wika</strong>ng Pambansa.<br />
Tingnan ang ilang halimbawa sa ibabâ:<br />
(3) “masjid” (simbahan ng Muslim) [Tausug, Mëranaw]<br />
“alifuffug” (ipuipo)<br />
[Itawit]<br />
“avid“ (ganda)<br />
[Ivatan]<br />
“kazzing” (kambing)<br />
[Itawit]<br />
Ortograpiyang Pambansa (OP)<br />
Kagyat noong 2013 nang naupo ang kasalukuyang pamunuan ng KWF, inilathala ang<br />
Ortograpiyang Pambansa (OP) na naglalaman ng 28 titik sa alpabetong <strong>Filipino</strong> (Pigura<br />
10):<br />
Pigura 10. Tsart ng Ortograpiyang <strong>Filipino</strong>
128<br />
Ang Gramatikang <strong>Filipino</strong><br />
Bukod sa ibá pang mga katangian sa pagsulat ng <strong>Filipino</strong> sa OP, tinukoy nitó ang<br />
halaga ng pagbabalik sa mga tuldik (Tsapter 10, OP) sa pagsulat bílang pagtukoy sa tamang<br />
asento sa pagbigkas ng mga salitâng may mga magkakatulad na ispeling subalit magkakaibá<br />
ng asento—“isang anyo, ibá-ibáng bigkas,” ayon sa OP. Ilang halimbawa ang nakasipi sa<br />
ibabâ mula sa OP:<br />
(4) páli - Sinaunang Tagalog para sa pagpapalitan ng katatawanan<br />
palí - Ivatan para sa pagpulpol ng dulo<br />
palì - Kapampangan para sa init o alab<br />
palî - Tagalog para sa organo na tabi ng bituka, spleen sa Ingles; Ilonggo din<br />
para sa naghilom<br />
Ang mungkahi ng OP sa pagbabalik ng gámit ng tuldik sa pagsulat ng <strong>Filipino</strong> ay<br />
napapanahon sa pagtukoy ng mga katangian ng gramatikang pambansa. Tunghayan ang<br />
ilang halimbawang datos na nakíta sa saliksik hinggil sa paglihis sa asentong <strong>Filipino</strong> sa<br />
pasalitâng anyo:<br />
Pagpapalit ng asento mula malumi túngong malumay/maragsa/mabilis;<br />
malumay túngong malumi<br />
malayò /mala:yoɁ/ maláyo /mala:yo/ [Baguio]<br />
kíta /ki:ta/ kità /ki:taɁ/ [Puerto Princesa]<br />
Pigura 11. Ponema: Asento<br />
Morpema<br />
(OP) Disiplina sa Pagbigkas ng E/I at O/U (para matukoy ang tamang kahulugan)<br />
pénoy<br />
Pinóy<br />
méron<br />
mirón<br />
balot<br />
balut<br />
íbon<br />
ébon (Kapampangan)<br />
otót (daga)<br />
ut-ót (kirot) (Pangasinan)<br />
estílo (Español) istayl (Ingles)<br />
*istilo *estayl (siyokoy)<br />
Pigura 12. Ponema: Disiplina sa Pagbigkas ng e/i at o/u<br />
Sa kontekstong bilingguwal/multilingguwal, ang antas ng salitâ ang pinakamabilis na<br />
naiimpluwensiyahan sa tagpuang wika, lalo sa kaso ng panghihiram (sa kaso na banyagang<br />
wika ang W2, hal., <strong>Filipino</strong> W1 at Ingles W2) at paglalahok (“incorporation” sa kaso ng<br />
<strong>Filipino</strong> W2 ng mga rehiyonal na mga ispiker) na lumilikha ng pagbabago hindi lámang<br />
sa tunog hanay (sound order) ng W1 (ang nanghihiram na wika) kundi pati na sa katangian
Delima<br />
129<br />
ng W2 na ginámit ng W2 ispiker (O’Grady, 2001), katulad halimbawa sa kaso ng <strong>Filipino</strong><br />
bílang W2 ng mga rehiyonal na mga ispiker na nabanggit sa itaas sa kaso ng palítang e/i<br />
at o/u o sa kaso ng palítang p/f (hal., Pilipinas (Tagalog/Pilipino); Filipinas (<strong>Filipino</strong>)).<br />
Ang panghihiram/paglalahok ay maaaring makalikha ng bagong tunog/ponema sa W1<br />
(nanghihiram) o kahit sa W2 (pinanghiraman) at sa pangkalahatang pagbabago sa tunog<br />
hanay ng W1 o kahit sa W2. Ang ganitong posibleng kahihinatnan ng penomenong<br />
tagpuang wika ang pinanggalingan ng payo/mungkahi ng OP sa pangangailangang disiplina<br />
sa mga tunog ng <strong>Filipino</strong> na hindi maaaring mapagpalit-palit dahil lilikha ng kalituhan sa<br />
binalak na kahulugan sa paggámit ng <strong>Filipino</strong> bílang W2.<br />
Sa KWF saliksik na tinatalakay ngayon, hindi kukulangin sa 126 na salitâ mulang<br />
rehiyonal na wika ang nailahok sa <strong>Filipino</strong> W2—isang empirikong patunay ng pagyaman<br />
na ng pambansang gramatikang <strong>Filipino</strong>. Ilang halimbawa ang mababanggit dito: Ilk<br />
“Ápong” (Panginoon); Bis, War, Hil “bulíg-búlig” (tulong-tulong); War “hirá” (silá); Bis<br />
“giyúd” (talaga); Bis “maáyo” (maganda); Hil “madámo” (marami); Ilk “pinikpíkan” (lutong<br />
manok ng mga Igorot); Bis “waláy” (walâ).<br />
Bukod sa salitâ ng estrukturang morpema ng <strong>Filipino</strong> W2, nakíta rin sa saliksik ang<br />
paglahok ng mga panlaping rehiyonal sa pamamaraang pagpapalit (substitution), hábang<br />
malaya ring ginagámit ang mga panlapi ng <strong>Filipino</strong> W1. Sa Pigura 13 at 14, makikíta ang<br />
malayang paglalahok ng mga unlaping “gi-,” “ga-,” “gina-,” at “naga-” na ikinakabit sa mga<br />
salitâng-ugat ng <strong>Filipino</strong> W1 at Ingles sa pasalitâ na <strong>Filipino</strong> W2 ng mga impormante.<br />
Ang mga panlaping ito ay may kaparehong kahulugan sa aspekto ng pandiwa sa <strong>Filipino</strong><br />
W1 na mababanggit na sukatan ng hambingang estruktura sa saliksik, hal., “nag-,” “na-,”<br />
“-in-.”<br />
Malayang paglalahok ng mga katutubong salitâ mula sa L1 (Binisaya,<br />
Chabacano, Ilokano) at mula sa Ingles at Español.<br />
Binisaya sa Gen San, Davao, Butuan, Bacolod, Catbalogan: “plete,” “gani,” “kay,”<br />
“giyud,” “diri,” “daghan”<br />
Ilokano at Igorot (Baguio): “tafuy,” “magbingay-bingay,” “lalamutën”<br />
Ingles: “brochure,” “college,” “peace-loving people”<br />
Español: “bangkero,” “barato,” “pobre,” “puwesto”<br />
Pigura 13. Morpema: Malayang Nailahok<br />
Imperpektibo (kasalukuyang aksiyon)<br />
ga- “gabaha”<br />
-in- “tino-tour”<br />
gina- “gina-drive” nag- “nagmi-mix”<br />
naga- “nagauli”<br />
N.B. Batangas Tagalog - “nakain” sa halip na “kumakain”
130<br />
Ang Gramatikang <strong>Filipino</strong><br />
Kontemplatibo (panghinaharap na aksiyon)<br />
mag- “magpasok” sa halip na “pumapasok,” “mag-uwi” sa halip na “uuwi,”<br />
“maghintay” sa halip na “hihintayin,” “magbigay” sa halip na “magbibigay”<br />
maka- “makatulong” sa halip na “makatutulong”<br />
Pigura 14. Morpema: Imperpektibo at Kontemplatibo<br />
Ang implikasyon ng ganitong paglalahok sa <strong>Filipino</strong> W2 ng rehiyonal na mga<br />
ispiker ay ang paglawak ng hanay ng mga panlapi ng <strong>Filipino</strong> W1 mula sa dáting bílang<br />
nitó.<br />
Mapapansin din sa datos sa Pigura 14 ang pagkawala sa <strong>Filipino</strong> W2 ng karaniwang<br />
reduplikasyon sa <strong>Filipino</strong> W1 sa kontemplatibong aspekto (hal., “magbigay” [Fil W2] sa<br />
halip na “magbibigay” [Fil W1] )—isang katangian ng mga rehiyonal W1 sa Katimugang<br />
Filipinas na hindi naman nakaaapekto sa orihinal na binalak na kahulugan ng gumagámit<br />
ng <strong>Filipino</strong> W2. <strong>Wika</strong> nga ni O’Grady (2001) at Thomason (2010), ang mga ganitong<br />
epekto ng penomenong tagpuang wika ay prosesong natural at normal at nagpapayaman<br />
sa estruktura ng parehong wikang nanghiram/nanglahok at nagpahiram/nagpalahok.<br />
Sa Pigura 15, makikíta pa ang mga karagdagang morpolohiyang proseso na<br />
karanasan ng <strong>Filipino</strong> W2 sa Katimugang Filipinas—ang paglahok ng “kay” pantumbas<br />
sa “kasi” (Fil W1) bílang pang-ugnay, at pagkaltas ng mga salitâ, hal., “pag-” pantumbas sa<br />
“kapagka,” “iyong” / “ ’yong” pantumbas sa “ang”—na nangyayari din sa <strong>Filipino</strong> W1.<br />
Pang-ugnay<br />
“kay” pantumbas sa “kasi”<br />
Ayaw kay magpan-ús.<br />
“pag” pantumbas sa “kapagka”<br />
Dati sa school magbayad kami ng fees pag hindi kami nagsalita ng Tagalog.<br />
“mientras” pantumbas sa “hábang”<br />
Mientras makakaya pa…<br />
Pananda<br />
“iyong/’yong” pantumbas sa “ang”<br />
Pero iyong mga Muslim na classmate ko nagtatagalog sila.<br />
Pigura 15. Morpema: Pang-ugnay
Delima<br />
131<br />
Sintaksis<br />
Lahat ng sangkap ng gramatika ay maaaring magbago sa paglipas ng panahon, subalit<br />
may mga pagbabago na higit na mabilis at kagyat nakikíta sa ilang sangkap kaysa sa ibá<br />
(O’Grady, Ibid.). Ang pagbabago sa tunog/ponema ng wika ang pinakamadalîng magbago<br />
at makíta; ang salitâ/morpema ang susunod; at ang sintaksis ang halos pinakamatatag sa<br />
proseso ng pagbabago. Sa pag-aaral ng mga sintaksis unibersal ng maraming wika, may mga<br />
kategoryang sintaktikong hindi naililipat o napapalitán, katulad ng pandiwa (V), sabjek<br />
(S), at objek (O) na nagpapakilála ng tipolohikong klasipikasyon ng mga wika sa mundo<br />
ayon sa salitâng hanay (word order). Halimbawa, ang Ingles at French at ibá pang wikang<br />
Indo-European ay kahanay ng mga wikang may tipong SVO; ang mga wika ng Filipinas,<br />
Welsh, Maori, at Hebrew ay tipong VSO; ang Turkish, Korean, Japanese, at mga wikang<br />
aborihinal ng Australia ay SOV; mga wikang South America ay OVS o OSV (Hickey, 2010<br />
at O’Grady, 2001). At dahil ang mga wika ng Filipinas ay pare-parehong kabílang sa iisang<br />
tipo, hindi maaasahang mag-iibá ang estruktura ng mga kategoryang V, S, at O, kahit pa<br />
nása karanasang tagpuang wika ang mga ito.<br />
Antas Ponema, Leksiko, Morposintaksis. Sa kaso ng <strong>Filipino</strong>, nakíta ng saliksik na walang<br />
mahalagang pagkakaibá ang sintaksis ng <strong>Filipino</strong> W1 at <strong>Filipino</strong> W2. Ang estruktura ng<br />
parirala, sugnay, at pangungusap ay magkatulad. Kung may nailahok mang katutubong<br />
panlapi mula sa rehiyonal na wika, katulad ng naipakíta sa Pigura 13 at 14, walang nakítang<br />
pagbabago sa estruktura na ginámit. Wala ring pagbabago sa pagpapakahulugan na tinangka<br />
ng nagsasalitâ kahit pa panlapi ng W1 niya ang ginámit. Tingnan ang ilang datos na sinipi<br />
sa sumusunod:<br />
(5) Nakaranas kami nang ubus ang lahat ng kasangkapan kayâ nahihirapan kami.<br />
(6) Madamo matingnan mo na mga palaguwaon.<br />
(7) Hindi man siya talaga nagpatinag na ginasulsulan na mag-alis diyan.<br />
Magkakaibáng sangkap ng gramatika ang makikítang naimpluwensiyahan ng<br />
tagpuang wika sa sintaksis (5)-(7). Sa (5), ang “ubus” na narinig sa katimugang <strong>Filipino</strong><br />
W2 ay lihis sa bigkas na “ubos” ng <strong>Filipino</strong> W1. Ang pagbabago ay sa ponemang /u/~/o/<br />
sangkap ng salitâ na nakapaloob sa pangungusap. Ang pagbabago ay hindi naman nagdulot<br />
ng pagbabago sa kahulugan ng salitâ. Sa (6) makikíta ang paglahok ng dalawang katutubong<br />
salitâ: “madamo” (marami) at “palaguwaon” (palabás). Sa parehong pangungusap rin ginámit<br />
ang “matingnan” sa halip na “makíta” sa <strong>Filipino</strong> W1. Ang parehong salitâ ay grupong<br />
“ma-” na pandiwa na may kahulugang may abilidad o kapasidad na magawa ang isinasaad ng<br />
pandiwang salitâng-ugat. Kung sa (5) at (6) nása ponema at leksikong antas ang paglalahok,<br />
sa (7) ay nása morposintaksis na antas—“ginasulsulan,” pandiwang nása imperpektibo na<br />
ipinahihiwatig ng unlaping “gina-” ng Davao <strong>Filipino</strong> W2, sa katapat na “sinusulsulan” (Fil<br />
W1) na may gitlaping “-in-” + reduplikasyon ng unang pantig ng salitâng-ugat “sulsul” sa<br />
parehong <strong>Filipino</strong> varayti. Ang katutubong binisayang panlaping “mag-” sa salitâng “magalis”<br />
(Fil W2) ay pumalit sa reduplikasyon ng unang pantig ng pandiwa sa salitang “aalis”<br />
(Fil W1) na may katulad namang kahulugang aspektong kontemplatibo.
132<br />
Ang Gramatikang <strong>Filipino</strong><br />
Paghahalong-wika (Code-mixing)/<br />
Paglilipat-wika (Code-switching)<br />
Ang paghahalong-wika at paglilipat-wika ay mga natural na karanasan sa tagpuang wika sa<br />
mga bansang multilingguwal katulad ng Filipinas. Sa kaso ng <strong>Filipino</strong> bílang W1 o W2,<br />
ang wikang Ingles ang inihahalong wika sa antas salitâ, parirala, at sugnay. Sa karanasang<br />
ito ng <strong>Filipino</strong> makikíta ang lakas ng isang banyagang wika na pumasok sa sintaksis ng<br />
wikang pambansa. Hindi lámang opisyal na wika ang Ingles sa bansa, ito rin ay wika ng<br />
pagtuturo/pagkatuto sa sistemang edukasyon. Tingnan ang sumusunod na halimbawa:<br />
(8) Doon sa dulo ang storytelling ng mga batà. (salitâ)<br />
(9) Ang pag-pronounce namin kasi may diperensiya.<br />
(10) Awa ng Panginoon naman naka-survive ako with how many years sa hanapbuhay<br />
ko. (parirala)<br />
(11) Crime will still exist in anyways sa lahat ng paraan, sa lahat ng panahon. (sugnay)<br />
Karaniwan kapag antas salitâ lámang ang paghahalo o paglilipat, ang proseso ay<br />
tinatawag na panghihiram (borrowing) lámang (Fought, 2010). “Paglilipat-wika” ang tawag<br />
ng sikolohistang si Virgilio Enriquez (1985, sa Bautista 1996, 271) para sa “tahasang<br />
panghihiram” na maaaring walang pagbabago sa anyong pasulat subalit maaaring may<br />
mangyaring pagbabago sa bigkas. (N.B. Sa papel na ito ang terminong “paglilipat-wika”<br />
ay ang salin sa terminong Ingles na “code-switching.”) Ang “storytelling” sa (8) ay isang<br />
tahasang-panghihiram; samantala, ang “diperensiya” (“diferencia” sa Español; “difference” sa<br />
Ingles) sa (9) ay masasabing “paimbabaw na pag-aangkin” (Enriquez, Ibid., 272)—isang<br />
paraan ng panghihiram gámit ang salitâ mula sa ibáng wika kasáma na ang kahulugan<br />
subalit binago ang tunog at baybay.<br />
Ang mga kategoryang sintaktikong malalayang nahihiram o nailalahok sa<br />
penomenong paghahalong-wika o paglilipat-wika ay ang mga solong salitâ, katulad ng mga<br />
pangngalan, pang-abay, at ibá pang malayang ekspresyon, na madalîng nakukuha lámang<br />
sa sitwasyong tagpuang wika. Sa parehong pagkakataón ng panghihiram, ang hiniram<br />
na banyagang salitâ ay maaari ding maging salitâng-ugat na kinakabitan ng katutubong<br />
panlapi, katulad halimbawa ng salitâng “pag-pronounce” (9) at “naka-survive” (10).<br />
Ang mga pangungusap (10) at (11) ay parehong paghahalong-/paglilipat-wika<br />
na parsiyal sa antas parirala (10) at sugnay (11). Ang ganitong karanasan ay maaasahang<br />
mangyayari sa mga bilingguwal na may kompetensi din sa mulaang wika (source language).<br />
Kung wala namang kompetensi ang gumagámit ng <strong>Filipino</strong> W1, hindi ito magiging<br />
hadlang para hindi makapagsalitâ gámit ang <strong>Filipino</strong>. Ang dalawang salitâng “ano” at<br />
“kuwan” ay mga salitâng dummy na walang espesipikong kahulugan at ginagámit pamalit<br />
sa kahit anong salitâ na hindi matukoy ng nagsasalitâ sa panahon ng paggámit ng <strong>Filipino</strong>.<br />
Tunghayan ang mga halimbawa sa ibaba mula sa ibá’t ibáng lungsod:<br />
(12) Paano mag-ano ng organic farming?<br />
(13) Second World War naano, nasira.
Delima<br />
133<br />
(14) Araw-araw kasi inaano namin silá, inaadbaysan.<br />
(15) Mga kuwan pa, mga 5 months pa.<br />
(16) Marami ka pang makikítang magagandang kuwan dito.<br />
(17) Siyempre nakukuwan na rin silá.<br />
Mapapansin sa gámit ng “ano” sa (13) at (14) at “kuwan” sa (15) na may pagkakataóng<br />
nasasabi rin ang salitâng panandaliang hindi maalala at pansamantala ring pinalitán ng<br />
dalawang salitâng dummy. Ang kausap sa pagkakataóng ito ay nakasusunod naman sa nais<br />
na kahulugan ng nagsasalitâ dahil kasáma siya sa konteksto ng pag-uusap. Ang estratehiyang<br />
ito sa pagsasalitâ ng <strong>Filipino</strong> W2 ay pangkaraniwan din sa gámit ng Fillipino W1.<br />
Lagom<br />
Bílang W2 at lingua franca, ang <strong>Filipino</strong> ngayon ay pinayayaman na ng mga rehiyonal na<br />
wika sa konteksto ng tagpuang wika sa mga multilingguwal na komunidad ng Filipinas.<br />
Ang <strong>Filipino</strong> W2 ay may gramatikang nagtatanghal ng mga natatanging katangian ng mga<br />
wikang rehiyonal sa pasalitâng anyo sa antas ponema, morpema, at sintaksis.<br />
Sa antas ponema, nailahok ang bagong tunog patinig na schwa ë, na katangian ng<br />
maraming katutubong wikang <strong>Filipino</strong>. Nakíta rin ang paglilípat ng mga asento sa loob<br />
ng mga salitâ at pagkaltas ng impit sa hulihán ng mga salitâng may malumi at maragsang<br />
asento, bílang impluwensiya ng L1 ng gumagámit ng <strong>Filipino</strong> W2.<br />
Sa antas morpema, malayang naikakabit ang mga katutubong panlapi sa mga<br />
salitâng-ugat ng ibá’t ibáng wika, bukod pa sa paglalahok, sadya man o hindi, ng mga<br />
katutubong salitâ mula sa L1 ng mga nagsasalitâ.<br />
Sa antas sintaksis, walang makabuluhang kaibhan ang <strong>Filipino</strong> W2 ng mga<br />
multilingguwal at urbanisadong mga lungsod sa <strong>Filipino</strong> W1 na gámit sa buong bansa, sa<br />
estrukturang parirala, sugnay, at pangungusap. At dahil buháy na wika, ang <strong>Filipino</strong> W2 ay<br />
pinayayaman pa ng mga penomenong paghahalong-wika at paglilipat-wika sa antas leksiko,<br />
parirala, at sugnay sa pamamagitan ng tuwirang panghihiram, pag-angkin o paglahok ng<br />
mga natatanging katangian ng mga rehiyonal na wika ng mga nagsasalitâ.<br />
Sa kabuuan, nakikíta ang patuloy na pagyaman at pag-unlad ng bagong Gramatikang<br />
<strong>Filipino</strong> sa kasalukuyan. Sa patuloy na malayang paggámit nitó ng lahat ng mamamayang<br />
<strong>Filipino</strong> batay sa pamantayang bukás, hindi malaon mabubuo ang “pedagogical idiom” sa<br />
<strong>Filipino</strong> na tinukoy ni Bonifacio Sibayan noon pang 1991 (Bautista, 1996) sa pagtalakay<br />
niya sa pamamaraan ng intelektuwalisasyon ng wikang pambansa.
134<br />
Ang Gramatikang <strong>Filipino</strong><br />
Sanggunian<br />
Baldauf, Richard Jr. E, “Language Planning and Policy Research: An Overview.”<br />
Sa Hinkel, 2005.<br />
Bautista, Ma. Lourdes, editor, Readings in Philippine Sociolinguistics. Manila:<br />
DLSU Press, 1996.<br />
Enriquez, Virgilio Gaspar, “Pagbubuo ng Terminolohiya sa Sikolohiyang<br />
Pilipino.” Sa Bautista, 1985.<br />
Fought, Carmen, “Ethnic Identity and Linguistic Contact.” Sa Hickey, The<br />
Handbook, 2010.<br />
Hickey, Raymond, The Handbook of Language Contact. UK: Blackwell<br />
Publishing Ltd, 2010.<br />
_______________, “Language Contact: Reconsideration and Assessment.”<br />
Sa Hickey, The Handbook, 2010.<br />
Hinkel, Eli (Ed.), Handbook of Research in Second Language Teaching and<br />
Learning. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates Publishers, 2005.<br />
Komisyon sa <strong>Wika</strong>ng <strong>Filipino</strong>, Brochure, 2015.<br />
________________________, Ortograpiyang Pambansa, 2014.<br />
Miller, Robert McColl, Language, Nation and Power: An Introduction. NY:<br />
Palgrave McMillan, 2005.<br />
O’Grady, William; et.al, Contemporary Linguistics: An Introduction. NY:<br />
Bedfofrd/St. Martins, 2001.<br />
Sibayan, Bonifacio P, “The Intellectualization of <strong>Filipino</strong>.” Sa Bautista, 1991.<br />
Thomason, Sarah, “Contact Explanations in Linguistics.” Sa Hickey, The<br />
Handbook, 2010.<br />
TALA: Unang iniulat ang artikulo sa Pambansang Kongreso sa Pagpaplanong <strong>Wika</strong> ng KWF na ginanap sa<br />
Lingayen, Pangasinan noong 5 Agosto 2015. Nailathala pagkaraan sa Pandiwa: Lathalaan para sa <strong>Wika</strong> at<br />
Kultura, taón 3, blg 1, 2016.
135
Ang Aklat ng Bayan ay bahagi ng isang pangmatagalang proyekto<br />
ng Komisyon sa <strong>Wika</strong>ng <strong>Filipino</strong> (KWF) upang masimulan ang<br />
maaaring ituring na “Aklatan ng Karunungan” (Library of Knowledge)<br />
na magtatampok sa kakayahan ng wikang <strong>Filipino</strong> bílang wika ng<br />
paglikha at saliksik. Sa ilalim ng proyekto, muling ililimbag ng KWF<br />
ang mga katangi-tanging pag-aaral sa wika, panitikan, at kultura ng<br />
Filipinas; isasalin ang mga mahusay na akda mula sa mga wikang<br />
katutubo, panitikang-bayan man o bagong malikhaing pagsulat;<br />
isasalin ang mga dakilang akdang banyaga; ipasusulat o tatangkilikin<br />
ang mga bagong pag-aaral pangkultura; at ilalathala ang mga mahusay<br />
na tesis at disertasyon hinggil sa wika at panitikan ng bansa.