kwa maendeleo endelevu na kupunguza umaskini - TaTEDO

KWA MAENDELEO ENDELEVU NA KUPUNGUZA UMASKINI
Jarida hutolewa na ‘Tanzania Traditional Energy Development and
Environment Organization’ (TaTEDO)
ISSN 0856 – 9797 Toleo la 5 January –June 2008
YALIYOMO
� Nishati Itokanayo Na Mazao: Umuhimu Wake kwa Wakulima Wadogo Wadogo
na Maendeleo Yake Tanzania (Tafsiri) ……………………………………………………………………..……….1
� Faida ya Mwanzi Katika Upatikanaji wa Nishati................................................4
� Mitambo Ya Huduma Anwai za Nishati(MFP) Inayofungwa na TaTEDO kwa
Ajili ya Umeme Vijijini Yaanza Kutumika
Uganda……………………………………………………....……………………………………………………………………………….…..6
� Teknolojia Mbadala ni Muhimu kuthibiti Gesijoto Tanzania ……………………....……….. 11
� Matumizi ya Teknolojia za Nishati na Fursa za Kujiongezea Kipato na
Kuboresha Hali ya Maisha ya Watanzania……………………………………........……….........…. 15
� Baadhi ya Miradi Ambayo TaTEDO Inatekeleza..............................................13.
� TaTEDO kwa Ufupi ……………………………………….……………………..…………………………………….………….. 17
Limetolewa na TaTEDO kwa hisani ya Serikali
ya Norwai na HIVOS
Jiko bora la kuni lenye mtungi wa maji ya moto
Mtambo wa Huduma Anuai za Nishati -
umefungwa Uganda

NISHATI ITOKANAYO NA MAZAO: UMUHIMU WAKE KWA WAKULIMA WADOGO WADOGO
NA MAENDELEO YAKE TANZANIA. (Tafsiri kutoka makala ilioandikwa Na E. N Sawe, TaTEDO)
Kumekuwa na ongezeko kubwa la uhitaji wa nishati
ya mafuta itokanayo na mimea ulimwenguni kwa
kipindi cha miaka ilitopita, hii ni kutokana na
ongezeko la bei ya mafuta ya asili, wingi wa gesi ya
ukaa (carbondioxide) angani, mabadiliko ya hali ya
hewa, kupungua kwa akiba ya mafuta ardhini.
kutokana na ukweli kwamba mafuta yatokanayo na
mimea yanaweza yakachanganywa na mafuta ya
asili na kuweza kuendesha magari na mitambo
mingineyo. Kama zilivyo nchi nyingine za Afrika,
Tanzania nayo ni miongoni mwa nchi zinazohitaji
kwa umuhimu mkubwa njia nyingine ya kupata
mafuta kutokana na mimea ili kukidhi mahitaji ya
nishati bora vijijini.
Mti wa Mbono na matunda yake
Kwa kuzingatia haya Tanzania ina kila sababu ya
kuwekeza katika sekta ya nishati itokanayo na
mimea nchini. Nishati itokanayo na mimea itasaidia
katika kufikia malengo ya milenia na kusaidia
upatikanaji wa nishati ya uhakika, kuinua maisha na
maendeleo ya uchumi, kutoa ajira na kukuza kilimo
ili kuinua hali ya maisha ya wananchi. Vile vile
nishati hii itafungua njia katika kupunguza ongezeko
la hewa chafu angani Kwa kutoa nafasi za kiuchumi
katika suala la maendeleo na uanzishaji wa miradi
ya maendeleo ya kupunguza mabadiliko ya hali ya
Hewa.
Njia za Kuendeleza
Uwezekano wa kuzalisha nishati ya mafuta
itokanayo na mimea unaweza ukaangaliwa kwa njia
mbalimbali, hii ikiwa wakulima wadogo wadogo
ambao wameunda ushirika wao (wakulima
2
ambao wana hekari zisizozidi kumi), na wakulima
wakubwa ambao wanaweza wakawa wawekezaji wa
hapa nchini, muunganiko wa wakulima wakubwa na
wadogo katika mpangilio wa kuendesha kilimo huku
wakiwa na mikataba inayoeleweka ikisimamiwa na
serikali. Uwezekano huu unategemea zaidi sera,
mipango na sheria na taratibu zenye kutoa haki na
nafasi sawa kwa uzalishaji na soko kwa kila nchi.
Umuhimu mkubwa na kipaumbele wanapaswa kupewa
wakulima wadogo.
Kwanini kipaumbele kwa wakulima wadogo
Zaidi ya asilimia sabini ya wakazi wa Kusini mwa
Jangwa la Sahara wanategemea kilimo kwa ajili ya
maisha yao, wengi wao wakiwa ni wakulima wadogo
wadogo vijijini. Uchumi wa idadi kubwa ya watu barani
Afrika maisha yao yanategemea utendaji wa wakulima
wadogo wadogo katika sekta ya kilimo. Kupungua kwa
umaskini barani Afrika kutategemea zaidi kukua kwa
sekta ya kilimo ambapo kutawezesha kuongezeka kwa
kipato, kutoa ajira na itawezesha uzalishaji wa mazao ya
chakula na nishati ya mafuta itokanayo na mimea.
Watendaji wengi wa sekta ya kilimo wana ujuzi na
uzoefu wa kazi katika kusimamia wakulima wadogo
wadogo ingawa hakujawa na mafanikio ya kutosha
yanayojitokeza. Ni muhimu kuangalia mfano na kujifunza
kutoka kwa wenzetu wa Bara la Asia wanakikundi cha
Mapinduzi cha Asia-green ambacho ni kikundi binafsi
kimeundwa kwa msaada wa serikali katika sekta ya
kilimo ili kuhakikisha nchi yao inapata chakula cha
kutosha na nishati. Nchi za kusini mwa Jangwa la
Sahara zinaweza kuiga mfano huu kutoka bara la Asia ili
kusaidia kilimo katika jitihada za kuwa na lengo muhimu
la kujitosheleza kwa chakula na nishati, lengo hili
linasukumwa zaidi na upungufu wa chakula na tatizo la
nishati kutokana na kuongezeka kwa bei ya chakula na
nishati.
Masuala Muhimu ya Kuzingatia Katika Kilimo cha Mazao
Yazalishayo Nishati
Umiliki wa Ardhi: Ukulima na Matumizi
Sera, sheria na mikakati ya nchi ni lazima vihakikishe
kuwa ardhi inatumika kwa faida ya wananchi. Hii ni kwa
kutenga kiasi kidogo cha mashamba makubwa kwa ajili
ya wawekezaji wa nje. Suala la kuwatoa wananchi
wenyeji kwenye maeneo yao kuna athari kubwa kwa
miaka ijayo kiuchumi na kijamii ukilinganisha na jinsi ya
kutatua matatizo hayo. Serikali inahitajika kutunga na
kutekeleza sera, mikakati, sheria na taratibu za ardhi
badala ya kuangalia faida ya haraka kwa wawekezaji
wakubwa kutoka nje ya nchi. Nguvu za ziada zinahitajika
kuepuka wakulima wakubwa kutoka nje ya nchi
wanaokimbilia nchini kwenye maeneo bora kwa kilimo
cha chakula na kutaka kulima mbono na mazao mengine
yazalishayo nishati na kuwaacha wakulima wadogo
wadogo ambao hawataweza kuingia katika ushindani.

Kitalu cha Miche ya Mbono, TaTEDO.
Wakulima wadogo wadogo wapo kwenye hatari ya
kuondolewa kwenye ardhi yao na mashirika ya
kimataifa yanayopigania faida. Badala ya kuja kwa
lengo la mimea izalishayo nishati wawekezaji wengi
wa nje wamekuwa wakijikita kwenye kumiliki ardhi.
kilimo mseto inabidi kutiliwa mkazo ili kuwasaidia
wakulima wenye ardhi na kuwawezesha kuzalisha
mazao ya kuwaongezea kipato. Wakulima wadogo
wadogo watafaidika tu iwapo sera na taratibu nzuri
zitalinda maslahi yao na nchi kwa ujumla. Vile vile
ardhi isiyofaa kwa mazao ya chakula inaweza
ikatumika kama njia ya kuirutubisha na kupunguza
uvamizi katika maeneo bora yanayofaa kwa chakula.
Matumizi ya Maji
Kilimo cha mazao ya nishati na matumizi yake hata
kama ni cha kiwango kidogo yatahitaji maji.
Angalizo inabidi liwekwe kuwa umwagiliaji usizidi
uwezo wa nchi. Ingawa inaweza kuendeleza kwenye
maeneo ya mvua nyingi, ni vizuri kutathmini athari
zake kwenye vyanzo vya maji. Vile vile mazao ya
nishati ya mafuta yasiwe chanzo cha uharibifu wa
ardhi, uchafuzi wa maji, upungufu wa maji na tatizo
la migogoro ya maji kwa jamii.
Mazao ya muda mrefu kama Mbono wakati
mwingine yatasaidia kupunguza hali ya jangwa, na
hivyo kusaidia utunzaji wa vyanzo vya maji.
Bayoanuai
Utunzaji wa biyoanuai ni jambo muhimu kwa
maendeleo endelevu, kwa ajili ya kutunza viumbe
hai vilivyopo. Kila jitihada zifanyike katika
kuhakikisha bayoanuai inatunzwa. Ukataji wa miti
katika misitu ya asili ambayo ni makazi ya viumbe
hai ili kupisha kilimo cha mazao ya nishati kama zao
pekee inabidi kuacha kabisa. Hatua inabidi
zichukuliwe ili kuwe na usawa wa mazao ya nishati
na hali halisi ya mazingira na mahitaji ya jamii.
Uhakika wa Chakula
Jambo moja la msingi lililopo kwenye majadiliano
katika kuendeleza mazao ya nishati uhakika wa
chakula kwa nchi. Angalizo kubwa linatakiwa katika
uzalishaji wa mazao ya chakula na wakati huo huo
mazao ya nishati. Uwezekano mkubwa upo kwa
wakulima kuwauzia mbegu wawekezaji wenye
viwanda vya kuzalisha mafuta kutokana na mazao
iwapo kutakuwa na faida zaidi. Maendeleo ya kilimo
kwa mazao ya nishati yanahitaji mkakati thabiti ili
3
kuhakikisha uhakika wa upatikanaji wa chakula na
nishati itokanayo na mazao kwa nchi. Kuendeleza kilimo
cha mazao ya nishati kwa wakulima wakubwa kunahitaji
pia mkakati wa kuangalia uwezekano wa kutumia ardhi
isiyohitajika kwa ajili ya mazao ya chakula na pia
isilazimishe jamii kufungua mashamba mpya kwa
kukata miti kwenye maeneo yao.
Sera, Mikakati,Taratibu, Kodi na Motisha
Katika nchi nyingi barani Afrika, Tanzania ikiwa moja
wapo, bado sera, mikakati na taratibu za uzalishaji wa
mazao ya nishati hazijawekwa katika ngazi yeyote
ikiwepo ya kiuchumi na kifedha. Ili kuwezesha
maendeleo ya kilimo cha mazao ya nishati, wazalishaji
wadogo wadogo wa mazao ya nishati ndiyo ambao
wapo katika upande wa kutokunufaika kwani pale
ambapo sera na mikakati inategemewa, mkazo mkubwa
unawekwa kwa wakulima wakubwa kutoka nje ya nchi
wenye viwanda vikubwa vya kuzalisha mafuta uoto. Vile
vile ni vigumu kuanzisha viwanda bila kuandaa
mazingira mazuri, lakini wakulima wadogo wadogo
watahitajika wapewe kipaumbele zaidi. Ni vema kuweka
mazingira mazuri (kuwapa motisha) yatakayozingatia
wakulima wadogo wadogo ikiwa ni pamoja na
kuwaondolea kodi katika pembejeo zote
zinazotegemewa kutumika kwa ajili ya uzalishaji. Serikali
pia inaweza kuwasaidia wakulima wadogo kupitia mfuko
maalum katika kuviendeleza vyama vya ushirika na
ujasiriamali. Motisha kwa wakulima wadogo wadogo ni
pamoja na kuondolewa kodi ya vifaa vitakavyotumika
kutengeneza mafuta yatokanayo na mazao kwa ajili ya
nishati ambayo itatumika kwenye jamii husika. Taasisi
za kifedha pia zinapaswa kuhamasishwa ili ziweze
kuwasaidia wakulima wadogo wadogo kuweza kupata
mitaji ili kuendeleza biashara ya nishati itokanayo na
mimea. Vilevile wakulima wadogo wadogo watahitaji
mikopo ili kuwawezesha kupata mafuta yatokanayo na
mimea kuendesha kazi za uzalishaji katika makazi yao.
Muundo Wa Taasisi na Kuzijengea Uwezo.
Tanzania kama nchi nyingine barani, bado ina uwezo
mdogo katika maendeleo ya mazao ya nishati katika
nyanja zote na zaidi sekta za umma katika kuanzisha
sera, mikakati, na taratibu. Wadau wakuu, wakiwa
wakulima wadogo wadogo, wajasiriamali, taasisi zisizo
za serikali, n.k. hawana taarifa ya umuhimu, faida na
hasara ya mazao ya nishati. Msukumo mkubwa
unahitajika katika kujenga uwezo ili kusaidia nchi,
kuweza kutunga na kutekeleza sera zitakazosaidia
wakulima wadogo wadogo na watumiaji ili kuwepo na
mikakati na sheria. Kusaidia maendeleo ya teknolojia,
uzalishaji, soko na huduma mbalimbali zitakazosaidia
upatikanaji wa nishati na wajasiriamali wa ndani ya nchi
watakaoweza kuendesha kazi na biashara hii.
Uchumi
Uchumi wa nchi na uwekezaji ni jambo muhimu katika
kukua kwa maendeleo ya mazao ya nishati. (uzalishaji
na matumizi). Ni muhimu kuhamasisha taasisi za kifedha
ndani ya nchi kusaidia wakulima wadogo wadogo.
Mashirika ya kifedha ya kimataifa na wafadhili
mbalimbali ni muhimu kuwashirikisha katika kuongeza
mtaji, kutoa mikopo nafuu na misaada ya kifedha ya
muda mrefu ili pia kuwawezesha wakulima wadogo
wadogo kushiriki kikamilifu katika kuendeleza uchumi
wao.

Umuhimu na Uwezekano wa Mazao ya Nishati
Tanzania
Tanzania, kama nchi nyingine zilizo kusini mwa
Jangwa la Sahara haina uzalishaji mkubwa wa
kibiashara wa mazao ya nishati kwa wakati huu.
Kazi za mazao ya nishati na nafasi yake kwa
Tanzania inaweza kutazamwa kwa kuwa na
wakulima wakubwa na wadogo. Uzalishaji mkubwa
wa nishati kutokana mazao kama miwa, Chikichi na
Washirika wa TaTEDO wakishiriki mafunzo ya Mbono- katika ukamuaji wa mafuta yake
Mbono kunahitaji sera, mikakati na sheria ili kulinda
maslai ya uwekezaji na soko kwa wananchi. Kwa
namna nyingine wazalishaji wadogo wadogo ndiyo
tegemeo katika kuingiza kipato na ni msaada vijijini
kutokana na uzalishaji wa chakula na bidhaa
nyingine kama sabuni zinazoweza kutengenezwa
mazao ya nishati.
Umuhimu wa Zao la Mbono Tanzania
Kulingana na tathmini ya hivi karibuni iliyofanywa na
shirika la Chakula la Umoja wa mataifa inaonyesha
kuwa Tanzania ina ekari 55.2 milioni za ardhi, kati ya
ekari 93.8 milioni zenye uwezo wa kuzalisha mazao
mbalimbali. Kati ya hizo ni ekari 10.8 milioni
zinatumika kwa kuzalisha mazao na ekari 44.4
milioni lililobaki ina uwezo wa kuzalisha
mazao(chakula na yasiyo ya chakula). Wakati
takwimu hizi zinazonyesha picha halisi ya matumizi
ya ardhi na pia kupendekeza kuwa upatikanaji wa
ardhi si kizuizi kwa Tanzania wa kuzalisha mazao
ya nishati.
Utafiti uliofanywa kuangalia uwezekano wa uzalishaji
nishati itokanayo na mimea kwa kuangalia kigezo
cha ardhi (ekari milioni 44.4) zilizoonyeshwa uwezo
wa uzalishaji katika hali halisi wa 75-300GJ kwa
ekari kwa mwaka, upungufu katika uzalishaji wa
4
tungamotaka utakuwa ni wastani wa 3.3 -13.3 exajoulies
kwa mwaka. Ukilinganisha na uzalishaji katika mwaka
2005 jumla ya matumizi makuu ya nishati kwa Tanzania
ni 0.602 exajoules. Kwa kuanzisha viwanda
vitakavyozalisha nishati kutokana na mazao Tanzania,
uzalishaji wa nishati kulingana na mazao mbalimbali
yatakuwa kama ifuatavyo Mawese(186 GJ/ha), ethano
kutokana na maji ya miwa (173GJ/ha), Diseli kutokana
na mafuta ya mbono(59GJ/ha) na ethano kutoka na
mabaki ya sukari(20GJ/ha).
Tanzania ina zaidi ya ekari 30 milioni za ardhi kama
ilivyoonyeshwa na FAO kuwa ina eneo nzuri kwa kilimo
na pia ni nzuri kwa kilimo cha mazao ya nishati. Eneo
ambalo linalimwa miwa ni 570,000eka, mimea jamii ya
kunde ni 24,000eka na mazao ya jamii ya mizizi ni
14,000 eka. Mazao yatoayo sukari yanatoa njia rahisi na
yenye gharama nafuu katika uzalishaji wa bioethano,
ukilinganisha na eneo ambalo ni 23,000 hadi 39,000
ekari kwa kipindi cha miaka mitano iliyopita peke yake,
kuongezeka kwa hitaji hili muhimu. Kwa sasa uzalishaji
wa mazao yatoayo mafuta ni mdogo ukilinganisha na
mahitaji, na mpango mzima wa uzalishaji wa mazao ya
nishati utahitaji ardhi kubwa ukilinganisha na ilivyo sasa.
Kwa kipindi cha hivi karibuni, kiwango cha mahitaji ya
mafuta yatokanayo na mimea ambayo yatahitajika
kuchanganywa na mafuta ya petroli kidogo na kuweza
kutumika kwenye magari bila mabadiliko yoyote kwenye
injini za magari inakadiriwa hadi kufikia 2010 mahitaji ya
ethano (E10) yatakuwa lita 27 milioni na dizeli uoto (B20)
ni lita 139 milioni.
Kipindi cha 2004/2005, uzalishaji wa mabaki ya
sukari(molasesi) kutoka viwanda vya sukari Tanzania
ulikuwa tani 90,000 ambazo zinaweza kubadilishwa na
kupata lita 20 milioni za ethano kwa mwaka. Kama
mabaki (molasesi) yote ya sukari kutoka viwanda vya
sukari nchini yangetumika na kuzalisha ethano, kwa
mwaka 2006/2007 inakadiriwa lita 28 milioni za ethano
zingezalishwa, ambayo ingetosheleza taifa kwa asilimia
7.9 ya mahitaji ya petroli.
Michikichi na Mbono ni mazao makuu mawili ya mafuta
ambayo yanaweza kutumika kama malighafi kuzalisha
mafuta hapa Tanzania. Kati ya mazao yatoayo mafuta,
Michikichi ina umuhimu mkubwa kwa uzalishaji wa
mafuta kwa ekari ukilinganisha na ardhi. Ingawa kwa
sasa kuna mahitaji makubwa ya mafuta hayo kwa
matumizi ya chakula na matumizi mengine na hivyo
uzalishaji wa ndani unakadiriwa kuwa asilimia tano tu ya
mahitaji.
Utafiti wa mafuta ya Mbono (Jatropha) katika maabara ya muda -TaTEDO

Zao lingine muhimu kama malighafi ya uzalishaji wa
nishati ni Mbono. Tanzania ina uwezo wa kilimo cha
mbono ingawa kwa sasa inazalishwa kwa kiwango
kidogo. Uzalishaji wake unaweza kutoa fursa ya
kupunguza umasikini vijijini na hasa kuwawezesha
wanawake (watumiaji wakubwa wa nishati) kupata
manufaa zaidi kutokana na mfumo mzima wa
mbono(kilimo, ukusanyaji wa mbegu, ukamuaji wa
mafuta,matumizi ya nishati, n.k).
Kilimo cha mbono ulimwenguni kinaonyesha bado ni
cha kiwango kidogo na hata taarifa zake za
uzalishaji kwa ekari ya ardhi bado hazitoshelezi.
Kuna ripoti kuwa uzalishaji wa mafuta yatokanayo
na mbono kwa shamba la ekari moja hutoa kilo 1600
za mafuta kuanzia mwaka wa tatu hadi wa tano na
kuendelea. Ingawa uzoefu unaonyesha kutoka
mashamba ya wenyeji kuwa kwa Tanzania uzalishaji
halisi unaweza ukawa chini ya hapo. Kulingana na
tathmini ya uzalishaji wa kiasi cha 1600 kilogam za
mafuta kwa ekari, ekari 19700 za mbono zinaweza
kuvunwa kila mwaka na kuzalisha asilimia tano ya
mafuta yatakayoweza kuchanganywa na petro hadi
kufikia 2010. Hivyo ili kufikia kiwango cha B20
(biodizeli) ekari 78,800 za shamba la mbono
zinahitajika.
Alizeti ni miongoni mwa mazao ya mafuta nchini
Fursa Iliyopo ya Kuendeleza Nishati Itokanayo na
Mazao Tanzania
Kwa hivi sasa umuhimu wa uzalishaji wa mafuta
yatokanayo na mbono unakwamishwa na ukosefu
wa taarifa na ueleweka wa jamii katika ngazi
zote(Idara na taasisi za serikali, sekta ya
viwanda,wananchi, wadu wa nishati). Ukweli ni
kwamba hii inasababishwa na kukosekana kwa
sera na taratibu (sheria) kuhusiana na uzalishaji na
matumizi ya nishati itokanayo na mazao (Mbono,
alizeti, chikichi) Tanzania. Ili kuwezesha hili
inahitajika jitihada za haraka zitakazoshirikisha idara
za serikari na wadau wengine katika kuhakikisha
nishati itokanayo na mazao inaendelezwa Tanzania.
Kukosekana kwa sera na taratibu(sheria)
kunasababisha uwekezaji katika sekta hii kuwa
mgumu na wa hatari kwa Tanzania, kutokana na
kushindikana kuonekana vema faida yake kiuchumi,
kijamii na hata kimazingira ya mazao haya. Kwani
kama uwekezaji katika uzalishaji wa miwa kwa ajili
ya ethano unahitaji uhakika wa soko na bei kwa
5
bidhaa iliyozalishwa na hasa katika kipindi cha mwanzo
kwa kulinda uzalishaji na matumizi ya ndani.
Kulingana na umuhimu wa nishati itokanayo na mazao
na kukosekana kwa sera, Tanzania ni miongoni mwa
nchi inazoendelea duniani ambayo iko katika hatua za
mwanzo kutafiti ili kuona uwezekano wa kuzalisha
nishati kutokana na mazao (Mbono, alizeti na chikichi)
kwa ajili ya uzalishaji na matumizi endelevu ya baadaye.
Hivi sasa, serikali ya Tanzania imetambua umuhimu na
faida ya uanzishaji na matumizi ya nishati itokanayo na
mazao na iko mstari wa mbele kutathmini kwa kupitia
kikundi kazi ambacho kitatoa mwongozo juu ya sera na
mkakati wa kuongeza matumizi.
Hitimisho na mapendekezo
Uzalishaji wa nishati itokanayo na mazao na matumizi
yake hivi karibuni unaendelea kwa kasi kubwa Tanzania
na maeneo mengine ya Afrika. Jambo hili
lisiposimamiwa vizuri kwa sera, mikakati na sheria
zinazofaa inaweza kusababisha nchi ikapata hasara na
kujifungia fursa hii ya maendeleo. Fursa hii inaweza
ikawa ya maendeleo yenye faida na kuipatia nchi nafasi
ya maendeleo endelevu na kupunguza umasikini iwapo
itatazamwa kwa makini. Nishati itokanayo na mazao ina
matumizi makubwa katika kuendesha mashine kama
mtambo anuai wa kuzalishia umeme (Energy Service
platform), kutumika katika magari kama nishati mbadala,
au itakapochanganywa na diseli au petroli kutumika pia
kuzalisha nishati itakayotumika kwenye vifaa vya
nyumbani.
Faida muhimu zaidi ya nishati itokanayo na mazao ni
kuwawezesha masikini walio wengi vijijini kuweza
kupata nishati bora kwa kutumia ardhi waliyonayo,
nguvu kazi yao na ujuzi katika usimamizi. Upatikanaji wa
huduma ya nishati bora kutasaidia vijiji kuwa na shughuli
za uzalishaji mali, huduma bora za jamii (shule,
zahanati, maji) na hivyo kuwezesha kufikia malengo ya
taifa katika kufikia malengo ya milenia. Nchi za Afrika
zinahitaji kuwa uwezo wa kuona na kuelewa umuhimu
na uharaka wa kutunga na kutekeleza sera mikakati na
sheria. Masuala ya msingi ya kuzingati katika kuanzisha
sera ya uzalishaji na matumizi ya mazao ya nishati ni
pamoja na
Kuangalia Maendeleo endelevu ya jamii na nchi kwa
ujumla
Sera zitakazojali masikini ili kuwalinda wakulima
wadogo wadogo kutoka kwa wawekezaji wakubwa
wanaotoka mataifa makubwa/tajiri
Misingi ya soko itakayo wanufaisha wote(wakulima
na wanunuaji)
Kuunganisha uzalisahji wa mazao ya nishati na
maendeleo mengine ya taifa katika malengo ya
kujitosheleza kwa chakula na nishati nchini na nchi
nyingine za afrika
Kustawisha hali ya maisha ya vijijini, maendeleo ya
kiuchumi kwa kuanzisha viwanda vya kuzalisha
nishati itokanayo na mazao
Kuepuka kuwa wazalishaji wa kuuza nje ya nchi

FAIDA YA MWANZI KATIKA UPATIKANAJI WA NISHATI (Na Waitlove Yakobo Mushi -TaTEDO)
Mwanzi ni kati ya mimea ambayo huishi kwa muda
mrefu, hutokana na familia ya mimea inayoitwa
kitaalamu Poaceae, kabila la mimea linaloitwa
Bambusease, asili yake ni majani, pia kuna mianzi
mikubwa ambayo hufanya familia ya mianzi yenye
majani makubwa. Mwanzi ni mmea ambao hukua
kwa kasi sana. Hukua haswa katika maeneo ya nchi
yenye joto, hususani mashariki na kusini mashariki
ya Asia. Kutoka kwenye mizizi ya chini hukua kama
mashina yaliyoungana, ambayo hufikia urefu wa
mita 40 katika jamii nyingine.
Mashina ya mwanzi
Mianzi mingine huoteshwa kwenye bustani kutokana
na uzuri wa majani yake ambayo kitaalamu
yanatoka kwenye familia ya jamii ya majani.
Aina mbalimbali za mianzi
Mwanzi una matumizi mengi, lakini pia unaweza
kutumika kwa matumizi ya mkaa na ni bidhaa
ambayo inaendana na uboreshaji wa mazingira sababu
hupunguza hewa ya ukaa na pia inapunguza kasi ya
matumizi rasilimali ya mbao. Mkaa wa mwanzi katika
kutunza mazingira, huchuja na huondoa harufu mbaya,
hii hutokana na sifa yake ya ufyonzaji. Mkaa wa mwanzi
hutengenezwa kutoka kwenye vipande vya shina la
mwanzi ambalo una miaka angalau mitano, mwanzi huo
huchomwa ndani ya tanuru katika nyuzi joto 80 o
Mtandao wa kimataifa
wa wadau wa mwanzi
-International
networks for Bamboo
and Rattan (INBR)
ikiungana na Wakala
wa taifa wa Utafiti
nyumba na ujenzi-
National Housing and Building Research Agency
(NHBRA) uliandaa warsha kuhusiana na mwanzi
ambayo ilifanyika makao makuu ya NHBRA ambayo
yako Dar es salaam, Tanzania. Katika washa hiyo
washiriki kutoka wizara mbalimbali na Asasi zisizo za
serikali walipata mafunzo tofauti kuhusiana na
matumizi na faida za mwanzi. Zao la mwanzi
hutengeneza bidhaa mbalimbali kama fanicha,
mabomba ya maji, paa za nyumba, dari, nguo, madaraja
na bidhaa zinazotokana na kazi za mikono kama
kufuma, usukaji vikapu, kufinyanga n.k.
Nchini Tanzania miongoni mwa miradi ya matumizi ya
mwanzi ni mradi
unaotekelezwa na
wanakijiji cha Idwali
kupitia ushirika wao
(Isongole Bamboo
Cooperative Society)
ambayo iko katika kijiji
cha Idwali katika
wilaya ya Rungwe,
Daraja lilitengenezwa kwa mwanzi.
pia mradi huo
umetekelezwa na kikundi kiitwacho Jitegemee Women‟s
Group kilichopo katika wilaya ya Njombe. Hekta moja ya
mwanzi iliandaliwa karibu na Isongole Bamboo Centre ili
kupata malighafi kwa ajili ya mradi wa mwanzi. Kituo
hicho kina SACCOs ambayo inatoa huduma za kibenki
kwa wakulima.

Mafundisanifu, chini ya uangalizi wa Mama
Camelita B.Bersalona, ambaye ni mratibu wa
INBRA‟s kwa upande wa Africa, wameanzisha
tanuri la pipa kwa ajili ya kutengeneza mkaa. Mkaa
huo unaweza hutumika kama chanzo rahisi na
endelevu cha nishati.
Mkaa wa mwanzi unatengenezwa kwenye tanuru la
pipa, utegemeana na aina ya mali ghafi
inayoingizwa kwenye tanuru kwa ajili ya kazi ya
kuuchoma mkaa. Mkaa wa mwanzi unagawanyika
kama mkaa wenyewe na pia ni malighafi ya
kutengeneza mwanzi tofali. Mwanzi kama malighafi
ya mkaa wa mwanzi inatengenezwa kutoka kwenye
sehemu za mmea kama culms, shina na mzizi. Tofali
la mwanzi linatengenezwa kutoka kwenye masalio
ya mwanzi kama unga wa mwanzi na unga wa
mbao ambao unakuwa unagandamizwa kuwa ufito
na kuchomwa. Aina mbili za tanuru zaweza kutumika
katika njia hii ya kuchoma, ambazo ni tanuru la tofali
na tanuru la pipa.
Matumizi ya Mkaa utokanao na mwanzi
Nishati
Mkaa wa mwanzi unatumika sana kama nishati ya
kupikia, kuokea na kukaushia. Mkaa wa mwanzi
hutumika mara nyingi kwa kupasha moto kwa
sababu unaungua taratibu kuliko malighafi ya mkaa
wa kawaida (mimea mingine).
Mkaa uliotokana na mwanzi
Husafishia maji
Nyenzo ya mwanzi ina aina ya tofauti ya kitabia na
hii sifa hutokana na njia ya uchomaji, ambao mwanzi
huongeza matokeo yanayotakiwa kutokea kama
nyenzo inayochuja. Mkaa wa mwanzi unaweza
kutumika kwa kusafishia maji kwani hupunguza
masalio machafu na harufu mbaya kwenye maji.
Maji ya kunywa yaliyosafishwa na kuuliwa vijidudu
7
kwa klorini yanaweza kuchanganywa na mkaa wa
mwanzi kuondoa masalio ya klorini, na kuyafanya safi na
salama kwa matumizi mbalimbali mfano: kunywa.
Hutumika kusafisha Hewa katika mazingira
Yanayotuzunguka
Mkaa wa mwanzi unaweza pia kutumika kama zana
inayoondoa harufu majumbani, kwani huondoa gesi ya
sulphur dioxide, carbon monoxide na hydrogen sulphide
kutoka kwenye hewa. Mkaa huo ukitumika majumbani
hunyonya hizi harufu na gesi zinazodhuru na pia
hurekebisha kiasi cha unyevu katika hewa hivyo huzuia
uzalishaji wa viumbe na maradhi kama kuvu (moulds).
Hitimisho na ushauri.
Kuna maeneo mengi hapa Tanzania ambayo zao la
mwanzi linaota na linaweza kupandwa. Mwanzi huweza
kuwa malighafi ya kutengeneza vitu mbalimbali na
wakati huohuo kuongeza kipato na kupunguza umaskini.
Mbali na kutumia mwanzi kwa kupata nishati, kuna haja
ya kudhihirisha matumizi mengine ya mkaa huu
unaotokana na mwanzi na kutafuta uwezekano wa
kuweka katika matumizi yenye faida kwa taifa.
Msitu wa miti ya mwanzi
Kwa kawaida mwanzi nchini Tanzania umekuwa
ukitumika zaidi kama kinywaji na baadhi ya maeneo
hutumia mwanzi kwa kutengeneza mapambo na bidhaa
nyingine. Jitihada za makusudi zinatakiwa
kuwaunganisha wadau mbalimbali na hasa wa nishati
kuendeleza jitihada zilizofanywa na INBR kuendeleza
mwanzi katika matumizi ya nishati ili kusaidia jamii za
vijijini kuondoa umasikini na kutatua tatizo la nishati.

MITAMBO YA HUDUMA ANUAI ZA NISHATI (MHANI) INAYOFUNGWA NA TaTEDO KWA AJILI YA UMEME
VIJIJINI YAANZA KUTUMIKA UGANDA
(Na Shukuru Bartholomeo –TaTEDO)
Jitihada za TaTEDO katika kuhamasisha upatikanaji
Mtambo wa Huduma Anuai za Nishati wa umeme
vijijini kwa kutumia mitambo ya MHANI imeanza
kukubalika na kuchukua sura mpya. Mwaka 2007
mwezi Oktoba TaTEDO ilipendekezwa na wahisani
kutoka Uholanzi kuandaa mafunzo na kufundisha
teknolojia hii mpya katika nchi ya jirani ya Uganda.
Mafunzo haya yaliandaliwa kwa pamoja kati ya
TaTEDO, Vedco na Konserve Consult Uganda. Haya
ni mashirika yanayojihusisha na kilimo cha kisasa na
maendeleo ya matumizi ya nishati endelevu nchini
Uganda.
Kutokana na ukosefu wa taarifa za teknolojia hii nchini
Uganda, mafunzo maalumu juu ya upandaji wa Mbono
(Jatropha) na matumizi yake, ufungaji, matengenezo
ya MHANI na faida zake yalifanyika kwa jumla ya siku
10. Mafunzo yalifanyika kuanzia tarehe 4-12 Oktoba
2007 yakiendeshwa na wataalamu wawili kutoka
TaTEDO. Mafunzo haya yaliwahusisha wakulima
mbalimbali wa zao la Mbono wapatao 36 kutoka vijiji
vya Naluvule na Sakabusoro katika wilaya ya Lwero.
Katika vijiji hivi zao la Mbono bado linaoteshwa kama
uzio kwa ajili ya kukinga mazao mengine kama
mahindi, alizeti na wanyama waharibifu. Pia hutumika
kama mmea wa kutenganisha mipaka kati ya familia
moja na nyingine. Kwa kuwa wanakijji hawa ni
wakulima hutumia pia mmea wa mbono katika kilimo
mseto kama miti ya kusaidia zao la vanilla kukua na
kustawi kwa ubora zaidi. Kwa kuwa mafunzo haya
yalilenga zaidi katika elimu ya zao la Mbono na faida
zake kwa jamii katika kuondoa umasikini na kujipatia
kipato, wananchi wengi wameahidi na wana mipango
kabambe ya kufungua mashamba makubwa ya
Mbono.
Mtaalam kutoka TaTEDO akiendesha mafunzo yam bono na MHANI Kijiji cha Naluvule
–Uganda
Hakuna takwimu sahihi ni kiasi gani cha mbegu za
Mbono kinapatikana katika vijiji hivi ila inakadiriwa
kuwa kiasi cha tani 2-3 huvunwa kwa mwaka.
Wanakijiji walieleza kuwa uvunaji wa mbegu za
(mbono) jatropha huwasio rasmi kama uvunaji wa
mazao mengine bali mbegu hizi hukusanywa kidogo
kidogo pindi zinapokauka na kuanguka chini. Wapo
wananchi wachache waliokuwa wanafahamu matumizi
ya majani na maua ya Mbono katika kutengeneza
sabuni. Kutokana na hamasa na mafunzo
yaliyoendeshwa na TaTEDO juu ya faida mbalimbali
za huu mmea inakadiriwa kuwa mavuno ya mbegu za
jatropha yataongezeka hadi tani 7-8 kwa mwaka
baada ya miaka miwili.
Kutokana na muda mfupi, uliotengwa kwa ajili ya
mafunzo, na kwakuzingatia mahitaji halisi ya
walengwa wakufunzi waligawa mafunzo haya katika
sehemu mbili. Sehemu ya kwanza ilikuwa ni nadharia
pekee na ya pili ikiwa ni vitendo.
Mafunzo kwa nadharia yalifanyika kwa siku mbili
mfululizo yakihusisha mambo yafuatayo:
� Kueleza nini maana ya MHANI
� Faida za kuwa na MHANI vijijini
� Jinsi ya kusanifu mitambo ya MHANI
� Hatua mbalimbali za uendeshaji wa MHANI
� Tahadhari na usalama kwa muendeshaji mtambo
� Ukarabati wa mashine mbalimbali za MHANI
� Mbono (Jatropha) ni nini na faida zake
� Jinsi ya kuotesha na kutunza jatropha
� Uvunaji,uhifadhi na ukamuaji wa mafuta ya Mbono
� Matumizi mbalimbali ya Mbono.
Ufungaji wa mashine ya kukoboa Mpunga Kijijini
Mafunzo kwa vitendo yalihusisha utengenezaji wa
fremu ya kuendesha vifaa mbalimbali vya MHANI na
kuvifanyia matengenezo. Mafunzo yalianza kwa
kutengeneza fremu ambayo mashine za MHANI
hufungwa juu yake. Katika mafunzo haya washiriki
walimteua fundi ambaye aliteuliwa kufanya kazi za
kuendesha na kufanyia matengenezo mtambo wa
MHANI kijijini. Lengo la kufanya mafunzo ya vitendo
ni kuwajengea uwezo wananchi wa vijiji hivi katika
undeshaji bora na wenye tija wa mitambo hii ya
nishati endelevu. Kwa vile mtambo wa MHANI
uliofungwa uliendana na viwango vilivyokubalika vya
utenengenezaji, ambavyo ni fremu ya urefu wa mita
4 na upana wa mita 1.

Katika hatua hii ya utengenezaji wa fremu, vikwazo
vya aina nyingi vilijitokeza ikiwa ni pamoja na
kukosekana kwa umeme nchini Uganda hasa
nyakati za mchana kwa ajili ya kuchomea vyuma
mbalimbali. Kutokana na kukwama huko hatua hii
ilichukua zaidi ya siku 3 kukamilika.
Washirki wa mafunzo wakikamilisha ufungaji wa mtambo
Hatua ya ufungaji wa mashine na fremu katika nyumba
iliyoandaliwa ilifuata ambapo Injini ya 20HP,jenereta
ya kuzalisha umeme wa 12Kw, mashine ya kukamua
mafuta na kukoboa mpunga zilifungwa. Ufungaji wa
mashine hizi ulikuwa na changamoto nyingi
ikizingatiwa kuwa mashine zilizonunuliwa hazikuwa
zinamuundo unaofanana na mashine ambazo
TaTEDO wamekuwa wakifunga katika maeneo
mbalimbali ya miradi yake nchini Tanzania.
Mashine hizi zilifanyiwa majaribio kwa mafanikio na
kwa vile wananchi wengi ni wakulima wa mpunga,
walionekana kuifurahia zaidi mashine ya kukoboa
mpunga. „„Sasa hivi tumepata mkombozi, tutakuwa
tunakoboa mpunga wote hapahapa badala ya kwenda
Wobulenzi kilomita 3 kutoka hapa‟‟ alisema mzee
Makanza mkazi wa Naluvule. Wobulenzi ni mji uliopo
karibu na kijiji ilimofungwa MFP.
Jenereta ya kuzalisha umeme ilikuwa ni kivutio
kikubwa zaidi kwa wakulima waliohudhuria mafunzo
na wanakijiji waliokuja kushuhudia ufungaji wa
mitambo hiyo ya nishati endelevu. Mmoja wa wanakjiji
mzee Mutumba alisema „„licha ya kuwa umeme wa
gridi ya taifa unapita katikati ya kijiji chetu hatuna
matumaini ya kuunganishwa na umeme huo, kwa
kuzalisha umeme wetu hapa kijijini tunaweza kuleta
matumaini na maendeleo kwa watu wetu‟‟. Wanakijiji
wakaendelea kusema kuwa itakuwa rahisi sana kulipa
ankara za umeme kuliko kununua mafuta ya taa
ambayo sio salama kwa afya zao na yanauzwa bei
ghali.
Mfumo wa kusambaza umeme katika kijiji cha,
Naluvule utarajiwa kuwafikia zaidi ya nyumba 20
zikiwemo nyumba za makazi na sehemu za biashara
katika awamu ya kwanza.
Jenereta (kifua umeme) iliyofungwa kuzalisha umeme
ina uwezo wa kutoa umeme wa kutosha zaidi ya
9
nyumba 50 ikiwa zitakuwa zinatumia taa 3 za 60W kila
moja. Wengi wa wateja watakounganishwa ni
watumiaji wadogo wadogo wa umeme. Kwa sasa
wanakjiji wanafikiria kufungua biasharai za kunyoa,
biashara za urembo kwa wanawake, migahawa
itakayotumia friji ya kupooza
vinywaji na biashara nyingi mbalimbali kutokana na
fursa ya kupata umeme kijijini kwao.
Ule usemi wa kuona ni kuamini ulijidhihirisha kwa
wanakijiji wa Naluvule pale ambapo kila mmoja
aliyekuwa aamini kuwa mbegu za mbono zinaweza
kutoa mafuta. Kulikuwa na mabishano makali kati ya
wanakijiji waliohudhuria mafunzo na wale ambao
hawakuhudhuria. Baadhi yao waliamini kuwa jatropha
ni mmea tu kwa ajili ya kukinga wanyama waharibifu
kuharibu mazao yao na mmea kwa ajili ya kuwekeana
mipaka pekee. Ubishi huo ulimalizika kwa kukamua
mbegu kilo 50 za jatropha na mafuta kupatikana.
Matumizi ya mafua ya jatropha kwa ajili ya matumizi ya
kuzalisha umeme na aina nyingine za nishati
zilijidhihirisha wakati mbegu za jatropha
zilipokamuliwa kwa mashine iliyofungwa hapo kijijini
na kutoa mafuta
Wanakijiji wakifurahia mwanga wa umeme uliofuliwa na MHANI, Naluvule
Uganda
Mtaalamu kutoka shirika la VEDCO ambalo linahusika
kusaidia wakulima kuhusu kilimo cha kisasa vijijini Bw
Richard Kizito anasema kuwa zaidi ya wanakijiji 7000
kutoka katika vijiji vya Naluvule na Sakabusoro
wanatarajia kunuifaika na huduma zitakazotolewa na
mtambo wa MHANI. Akaongeza kuwa kwa vile
mtambo umefungwa kijiji cha Naluvule watu wa kijiji
hiki watanufaika moja kwa moja na huduma za umeme
na vijiji vingine vitanufaika na huduma zingine
zitakazokuwa zinatolewa kama vile kukoboa mpunga
na kukamua mbegu za Mbono. Mtaalamu huyo
akaongeza kuwa shirika lake kwa kushirikiana na
wadau wengine mbalimbali wa masuala ya nishati na
kilimo wanatarajia kuanzisha mradi mkubwa wa
ufungaji umeme vijijini kwa kufunga zaidi ya mshine za
MFP 20 katika vijiji mbalimbali nchini Uganda hadi
kufikia mwaka 2009. Mradi huo utafadhiliwa na shirika
la misaada la GTZ la Ujerumani ambalo ndio shirika
kubwa linalohamasisha matumizi ya nishati endelevu
na mbadala sehemu za vijijini nchini Uganda.

TEKNOLOJIA MBADALA NI MUHIMU KUTHIBITI GESIJOTO (Mwandishi - Moris Lyimo)
Tanzania na nchi zinazoendelea zipo kwenye
jitihada za kushawishi kukubalika kwa mkakati wa
kukabiliana na mabadiliko ya tabia ya nchi baada ya
kukubaliana na mkataba wa Kyoto.
Mazingira bora ni muhimu kwa viumbe hai duniani
Ushirika wa Tanzania katika mkutano wa
wanachama wa Mkataba wa tabia ya nchi 15 wa
shirika la Umoja wa Mataifa la kukabiliana na hali
hiyo (UNFCCC-COP) utakaofanyika mjini
Copenhagen nchini Denmark mwaka 2009, ni
muhimu sana ikizingatiwa kuwa nchi maskini
zinazokabiliwa na uharibifu wa mazingira, hasa
uchomaji moto misitu.
Jiko sanifu la kuni lenye mtungi wa maji
Pia kuathiriwa kwa gesi ya ozoni na nchi
zilizoendelea ambazo zina viwanda vingi
vinavyozalisha hewa ya ukaa.
Wadau wa mazingira wamekuwa wakibuni mbinu
mbalilmbali za kukabiliana na uharibifu wa
mazingira, zikiwemo teknolojia mpya za matumizi ya
nishati mbadala katika kupunguza ukataji wa misitu
ovyo na kusababisha ongezeko la joto.
Mtaalamu wa majiko sanifu na oven za mkaa wa
shirika lisilokuwa la kiserikali linalojishughulisha na
nishati endelevu nchini (TaTEDO) Bwana. Steven
Boniface anasema tatizo hilo linazuia jitihada za wadau
wa mazingira na mkataba wa Kyoto, ambao lengo lake
haliwezi kufikiwa ikiwa jamii haitazipokea na
kuzitekeleza teknolojia zinazopinga ongezeko badala
yake kuleta mabadiliko katika uharibifu wa mazingira.
Amebainisha kuwa utafiti wa taasisi hiyo kwa
kushirikiana na Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, idara ya
uhandishi mitambo, na taarifa ya watumiaji umeonesha
kuwa majiko sanifu yamepunguza kwa kiasi kikubwa
matumizi ya nishati ikilinganishwa na matumizi ya majiko
ya asili (Mafiga Matatu).
Kutokuwepo kwa elimu ya kutosha kuhusu dhana nzima
ya mazingira ni miongoni mwa changamoto ya mapokeo
hasi ya teknolojia mbalimbali na kusababisha ongezeko
la umaskini kwa nchi husika.
Anasema lazima jamii ielimishwe vya kutosha hasa
vijijini ambako uharibifu wa mazingira ni mkubwa zaidi.
Lakini hatuwezi kuzishinikiza nchi zilizoendelea kama
sisi wenyewe hatutabuni na kuzifuata ili tuwe na mifano
dhahiri pindi tunapodai haki yetu ya kutoathiriwa na nchi
hizo” anasema Bwana Boniface.
Meneja wa kitengo cha mazingira na nishati wa shirika
hilo mama Gisela Ngoo anasema tatizo la uharibifu wa
mazingira huchangiwa na ukosefu wa fursa na
upatikanaji, kunakoilazimu jamii kutafuta mahitaji
yanayopatikana kwa urahisi na kwa bei ya chini.
Anasema asilimia 10 ya watanzania zaidi ya milioni 37
ndiyo wanaotumia nishati ya umeme huku asilimia 90
ikitegemea nishati ya kuni na mahitaji mengine ikiwemo
kipato.
Kuni chanzo kikuu cha nishati
Katika asilimia 10 ya wenye umeme ni asilimia 7 tu ndiyo
wenye uwezo wa kutumia kwa kupikia, kutumia gesi na
nishati ya jua na kwa asilimia 3 huunganishwa na

asilimia 90, hivyo hufanya asilimia 93 ya watanzania
kuwa waharibifu wakubwa wa mazingira kutokana
na ukatwaji wa misitu midogo na mikubwa.
Mama Gisela Ngoo anasema matumizi ya majiko
sanifu ya mkaa na kuni yanaweza kupunguza na
baadaye kuondoa kabisa tatizo la hewa ukaa na
hivyo kufikiwa kwa malengo ya mkataba wa Kyoto
ambayo lengo lake ni kukabiliana na mabadiliko ya
tabia ya nchi.
Wanakijiji wa Muhungamkola wakionyesha ni jinsi gani jiko okoa linahitaji kuni chache
Mama Ngoo aliongeza kuwa kuendelea kutumika
kwa majiko ya teknonojia ya asili kama vile matumizi
ya majiko ya mafiga matatu yatumiayo kuni nyingi
kunapoteza kuni na mkaa na pia kunaongeza
umaskini, kuathiri afya kwa wanawake na watoto
kutokana na kuvuta kiasi kingi cha hewa ya ukaa.
Mama Ngoo pia alipendekeza kuwa suluhisho la
ukataji miti ni kutoa elimu endelevu ya matumizi ya
teknolojia za nishati mbadala badala ya kuwazuia
ukataji miti bila kutoa ufumbuzi kwa wachomaji mkaa
na kuwapa mbinu nyingine za kujipatia kipato.
Tumeona wakati serikali ilipopiga marufuku uchomaji
mkaa. Bidhaa hii ilipungua na kufanya mfumko wa
bei ya mkaa. Maana yake ni kwamba wachomaji
wanazidi kwa sababu ya bei mzuri ingawa uchomaji
hufanyika kwa siri sana anasemea Mama G. Ngoo.
Anasema watafiti wa Chuo Kikuu cha Sokoine cha
Kilimo (SUA) R.E Mbilinyi, E. Zahabu na B. Mchome
wamefanya utafiti sekta ya mkaa imeonyesha kuwa
asilimia 70 hutoka Tanzania Bara wakati wakati
magunia 10,500 huingizwa Zanzibar na magunia
7,500 huingizwa humo kwa njia za kificho.
magunia 6,777 huingia Jiji la Dar es Salaam pekee
kila siku ambapo asilimia 50 huingizwa kwa
barabara ya Kilwa, 24 asilimia wa barabara ya
Morogoro, Pugu asilimia 13 na Bagamoyo asilimia 3.
Wakati akifungua tamasha la kitamaduni kuhusu
mabadiliko ya tabia nchi Jijini Dar es Salaam hivi
karibuni, Katibu Mkuu, Ofisi ya Makamu wa Rais
11
kuhakikisha tatizo la mabadiliko ya tabianchi
linashughulikiwa, mkataba wa umoja wa Mataifa wa
mabadiliko ya Tabia nchi (UNFCCC) ulioanzishwa
mwaka 1992 wakati wa mkutano wa maendeleo ya
mazingiria ni lazima uzingatiwe.
UNFCCC lilianzisha mradi ujulikanao kitaalamu kama
Global Environmental Facilities (GEF) uliopewa jukumu
la kusambaza misaada ya kifedha katika nchi
wanachama wa shirika hilo ikiwemo
Tanzania.
Mwenyekiti wa chama cha waandishi wa habari za
Mazingira Tanzania (JET) Bw. Deo Mfugala anasema
UNFCCD iliona umuhimu wa teknolojia ya habari katika
kuhamasisha jamii kudhibiti gesi joto kwa maana ya
mabadiliko ya tabianchi muhimu wadau wa mazingira
waungwe mkono.
Mkurugenzi Mtendaji wa chama hicho Bw. John
Chikomo anasema asilimia kubwa ya maeneo nchini
yanakabiliwa na hali ya kuwa jangwa kutokana na
ukosefu we uelewa wa teknolojia na nishati mbadala.
Anasema maeneo mengi ni yale ya ukanda wa chini
ambayo ni rahisi kuathiriwa na kiangazi kutokana na
sababu mbalimbali mojawapo ikiwa ni maeneo hayo
kuwa na shughuli nyingi za kijamii zinazofanywa bila
kuchukua tahadhari ya kimazingira kama kilimo hatarishi
na uchomaji mkaa.
Sababu nyingine ni uchomaji misitu, kiangazi cha muda
mrefu, uchimbaji madini, mchanga na udongo
usiozingatia sheria ya madini ya mwaka 1998 na sheria
ya mazingira (EMA) namba 20 ya mwaka 2004 ambazo
zinaelekea taratibu za ufanyaji wa shughuli hizo pamoja
na ufugaji holela unaotokana na jamii kuwa na mifugo
mingi kupita kiasi.
Mikoa kama Kilimanjaro, Manyara, Arusha, Dodoma,
Shinyanga, Singida, Mara, Mwanza yaripotiwa kuathirika
zaidi na hali ya jangwa jambo ambalo linahatarisha
maendeleo ya uchumi unaotegemea kilimo katika
maeneo hayo.
Mkuu wa Wilaya ya Same, Bwa. Ibrahim Marwa
anasema Wilaya yake hasa maeneo ya mabondeni
kama Hedaru, Makanya, Mpombe ya Chome, Msanga,
Kirinjiko, Mbwembe, Kinyang‟a, Mchikatu, Mghungani,
Chambogo Dhaghaseta Ngusero, njia panda ya kwenda
Ruvu mfereji na pembezoni ya barabara ya Arusha-
Moshi yameathirika zaidi.
Wananchi wa maeneo hayo wamekuwa wakikata miti
kwa shughuli mbalimbali kama kuchoma mkaa, kuni
kwaajili ya uchomaji wa matofali jambo ambalo limekuwa
gumu kutekeleza mikataba mbalimbali ya kimataifa juu
ya kuhifadhi mazingira.
Hitimisho
Juhudi za kuhifadhi mazingira na hasa katika utumiaji wa
teknolojia bora za nishati zitasaidia kudhibiti gesi joto
hapa nchini.

MATUMIZI YA TEKNOLOJIA ZA NISHATI NA FURSA ZA KUJIONGEZEA KIPATO NA KUBORESHA HALI YA
MAISHA YA WATANZANIA.
(Thomas P. Mkunda, TaTEDO Kanda ya Kaskazini)
Utangulizi
Matumizi ya nishati ni muhimu sana katika kuleta
maendeleo ya wananchi walioko mijini na vijijini.
Wananchi walioko maeneo ya vijijini wanatumia nishati
inayopatikana kwa urahisi na ile ambayo gharama
yake ya kuipata siyo kubwa sana kifedha au
inapatikana katika mazingira yanayowazunguuka.
Tofauti na mahitaji ya viwanda na wananchi wa
kawaida walio wengi wanatumia nishati itokanayo na
miti kwa ajili ya kazi za uzalishaji kama vile upikaji wa
vyakula, uokaji wa mikate na keki, uchomaji na
ukaangaji nyama katika maeneo ya biashara kama vile
hotelini na maeneo ya starehe.
Lucy Kileo akiwa kwenye duka la vifaa BSPSC
TaTEDO inahamasisha na kueneza matumizi ya
teknolojia za nishati zilizoboreshwa ambazo
zinahifadhi mazingira na kutoa fursa za uanzishaji na
kujiongezea kipato na kuboresha huduma mbalimbali
za nishati.
Miongoni mwa teknolojia ambazo huenezwa na
TaTEDO ni oveni za kuoka mikate na keki, oveni za
kuchoma nyama na majiko ya mkaa ambayo hutumiwa
majumbani.
Utaratibu wa TaTEDO katika kueneza aina mbalimbali
za teknolojia hulenga kuwajengea uwezo walengwa
katika eneo la mradi wa kutengeneza teknolojia na
kuhamasisha jamii itumie teknolojia hiyo au kuwapa
mafuzo watumiaji wa teknolojia na kuwapa mbinu za
kibiashara za utafutaji masoko ya bidhaa
zinazotengenezwa.
12
Umeme wa jua
TaTEDO hutumia wajasiliamali katika kuendeleza
teknolojia za umeme wa jua mmoja wapo wa hao
wajasiriamali ni ndugu Frank Evans.
Frank Evans ni mjasiriamali ambae anajihusisha na
shughuli za usambazaji umeme wa jua kwa ajili ya
matumizi ya nyumbani, taasisi na maeneo ya biashara.
Ndugu Frank akiwa na wasaidizi wake wakifunga mtambo wa mionzi ya jua shule ya msingi
Magadini
Frank evans alishawahi kuhudhuria moja ya warsha za
kuwajengea uwezo mafundi waliokuwa na mwamko
wa usambazaji wa umeme wa jua na kuanzia hapo
aliendelea kujishughulisha na kazi za usambazaji
umeme wa jua na kuchaji betri za simu na mpaka sasa
ana kampuni ndogo inayojishughulisha na utoaji
huduma za battery na umeme wa jua, inayoitwa,
“Battery and Solar Power Services Centre” (BSPSC)
katika kitu hicho Frank anauza vifaa mbalimbali vya
umeme wa jua na battery na pia anafungia watu
mifumo ya umeme wa jua.
Mafanikio katika kusambaza umeme wa jua
Frank Evans anaeleza kuwa ameshasambaza umeme
wa jua katika mikoa ya kilimanjaro Arusha na
Manyara. Na katika maeneo hayo amewafungia
umeme wa jua watu mbalimbali wakiwemo watu
binafsi mashule na zahanati na taasisi za kidini.
Vilevile ameweza kufunga umeme kwa ajili ya
kuchemsha maji majumbani.
Vyama vya akiba na mikopo
Kuokana na kutofautiana kwa uwezo na baadhi ya
watu ambao wanashindwa kupata hela ya kutosha
kuweka mitambo ya umeme wa jua majumbani
mkakati wa kuwafungia umeme walengwa kupitia
SACCOS ulianzishwa na TaTEDO, SACCOS ya
Magadini na Frank Evans ambaye alifanya kazi kama
mtaalam wa kufunga mitambo ya Umeme wa Jua.
Loveness Kimaro, mfanyakazi wa SACCOs ya
Magadini alisema kuwa, jumla ya watu 50
wamefungiwa umeme wa Jua kupitia SACCOS ya
magadini.

Ndugu Frank akiwa na baadhi ya mafundi nje ya karakana yake .
Lukas Kasai amefungiwa umeme wa jua kupitia
SACCOS ya Magadini, Mr Lucas Kasai anaeleza kuwa
umeme umemnufaisha sana kwani unamsaidia kupata
Mwanga wa kutosha, kuchaji simu na kutumia redio
ndogo, Emanuel Lucas ni mwanafunzi wa shule ya
sekondari ya kutwa, na ni mtoto wa mzee Lukas Kasai
anaeleza kuwa anafurahia umeme wa jua kwakuwa
sasa anauhakika wa kusoma usiku na kufundisha
wadogo zake wanaosoma shule ya msingi.
Mpaka sasa Frank Evans na kampuni yake
ameshafanya kazi na SACCOS tano tofauti katika
mikoa mitatu ambayo amefikisha huduma ya Umeme
waJua.
Oven ya Kuoka Mikate na Keki.
Oven ya kuoka mikate ni moja ya teknolojia ambayo
hutumia nishati ya mkaa kwa ufanisi mkubwa ambapo
kiasi cha nusu kilo huweza kuoka zaidi ya keki 100 au
mikate 28. Watumiaji wa oveni walio wengi
wametumia teknolojia hii kwa ajili ya kutengeneza
keki, skonsi na mikate kwa ajili ya kuuza.
Beatrice Exaud ni mjasiriamali ambae hutengeneza
keki 1,000 na mikate 60 kwa siku. Uzalishaji huu
humuwezesha Beatrice kupata faida ya sh 10,000.00
hadi 15,000.00 kwa siku.
Beatrice kwa sasa anatumia oveni mbili kubwa za
kuoka mikate, lakini kabla ya hapo alikuwa na oven
moja na aliongeza baada ya mahitaji kuongezeka.
13
Beatrice amewafundisha watu zaidi ya 15 jinsi ya
kuoka mikate na watu hawa wameweza kuanzisha
miradi ya uokaji wa mikate na wanajipatia kipato
kulingana na uzalishaji.
Ili kuanza kazi za kuoka mikate kiasi kinachotakiwa
kuwekeza ni kati ya Sh 450,000.00 hadi sh.
500,000.00 Mwinjilisti Ludovic Mushi wa Hai
(Machame) alinunua oven na kuanza kuitumia kwa ajili
ya kuoka keki na baada ya kufanya kazi hiyo kwa
ufanisi mkubwa aliweza kupata hela ya kulipa deni
alilokuwa amekopa SACCOS.
Nishati huweza kutumika kuongezea kipato kwa wajasiliamali wadogowadogo , mtaalam
wa TaTEDO Bi. Anna akionyesha jinsi ya kuoka keki
Mirisho Njoroge alifundishwa na Bi Beatrice Exaud;
mpaka sasa anaendelea na kazi za kuoka mikate
katika kijiji cha Leguruki. Ndugu Njoroge anaoka
mikate 600 kwa wiki na anapata faida ya sh 18,000.00,
pia anatengeneza skons 180 na keki 200 ambazo
humuingizia kiasi cha sh 18,000 kwa muda wa siku
mbili. Mirisho Njoroge pia anaelezea kuwa soko la
mikate keki na skonsi halitabiriki, ni kubwa wakati wa
mavuno na si la uhakika wakati wa mvua na yeye
hupata faida kati ya sh 120,000 na 140, 000.00 kwa
mwezi kutokana na matumizi ya oveni ya TaTEDO.
Oven za kuoka mikate ni biashara muhimu ambayo
inawawezesha waokaji wa keki na mikate kwa ajili ya
kuuza kufanya biashara kwa faida zaidi, vilevile inatoa
fursa ya ajira kwa watu mbali mbali kama vile
wasambazaji wa keki wauzaji wa keki na wale
wanahusika moja kwa moja katika uzalishaji wa keki.
Hata hivyo Beatrice anatahadharisha kuwa biashara
ya kuoka inahitaji bidii na kutokukata tamaa maana
kuna changamoto nyingi hadi kufikia hatua ya
kuzalisha bidhaa bora na kupata soko la uhakika kwa
wateja.
Hitimisho
Frank Evans na Beatrice Exaud ni mifano ya kuigwa
katika utumiaji wa ujuzi na teknolojia za nishati kwa
ajili ya kutoa huduma kwa jamii, kujiajiri na
kujiongezea kipato.

Katika Tanzania watu wengi katika kaya, taasisi na
viwanda vidogo vidogo hasa katika maeneo ya vijijini,
hutegemea kuni na mkaa kwa kuchemsha na kupika.
Watu hutumia teknolojia zenye ufanisi mdogo ambazo
huwasababishia gharama kubwa zitumike kwa
kununulia kuni au mkaa. Vile vile muda mwingi
hutumika katika ukusanyaji wa kuni badala ya kufanya
kazi nyinginezo za maendeleo.
TaTEDO kupitia miradi yake ya kuendeleza teknolojia
za nishati endelevu ambazo ufanisi wake
umeboreshwa, hivyo teknolojia hizo hupunguza kiasi
cha nishati kinachohitajika. Teknolojia hizo ni majiko
ya kuni, mkaa, oveni za kuokea na uchomaji wa mkaa
kwa kutumia tanuri lililo boreshwa aina ya nusu
chungwa (HOK) au kichuguu (IBEK). Teknolojia hizi
hutoa fursa nzuri katika kujiongezea kipato hasa kwa
mafundi wa majiko, wachomaji wa mkaa na hata
watumiaji wa teknolojia hizo katika shughuli za
uzalishaji. Kwa hiyo utekelezaji wa mradi huu
unachangia kupunguza umasikini na kuhifadhi wa
mazingira.
Miongoni mwa miradi ambayo TaTEDO inaendesha ni
pamoja na mradi wa Huduma za Teknolojia za Nishati
zitokanazo na miti kwa ajili ya Kupunguza Umaskini
Tanzania mradi huu unaendeshwa katika awamu ya
pili, mradi wa Kukuza upatikanaji wa huduma bora za
nishati na kuondoa umaskini, Programu ya Kueneza
Huduma ya Nishati ya Maendeleo Endelevu na
Kupunguza Umaskini, Mradi wa Uenezaji wa Majiko
Bora ya Mawe au Tofali kwa Matumizi ya Nyumbani
katika Wilaya za Rombo na Hai. Kukuza upatikanaji
wa huduma bora za nishati na kuondoa umaskini
Huduma za Teknolojia za Nishati zitokanazo na miti
kwa ajili ya Kupunguza Umaskini
Mradi huu ni wa kukuza matumizi na huduma za
teknolojia bora za kisasa za nishati katika wilaya kumi
na tisa za Tanzania katika mikoa ya Arusha, Pwani,
Dar-es-Salaam, Kilimanjaro, Mwanza, Rukwa,
Shinyanga na Tanga. Teknolojia zinazoendelezwa
katika kukuza matumizi bora ya nishati ni pamoja na
majiko bora ya kuni, mkaa na jiko la kuni la
kuoka,matanuri bora ya uzalishaji mkaa, nishati ya
mionzi ya jua, makaushio yatumiayo mionzi ya jua,
mitambo ya kuchaji simu, mitambo ya huduma za
nishati(MHANI),nishati ya biogesi na upandaji wa
BAADHI YA MIRADI AMBAYO TaTEDO INATEKELEZA
14
mazao mbalimbali kwa ajili ya nishati. Mradi huu ni wa
kipindi cha miaka minne (2008-20012). Mradi huu uko
chini ya ufadhili wa Jumuiya ya Ulaya, Shirika
lisilokuwa la kiserikali Uholanzi (HIVOs), Serikali ya
Norway pamoja na TaTEDO yenyewe.
Lengo Kuu
Lengo kuu la mradi huu ni kuchangia katika
kupunguza umasikini kwa walengwa na uhifadhi wa
mazingira.
Malengo Mahususi
Mradi huu unategemewa kusaidia kujiongezea kipato
kwa walengwa kutokana na gharama za ununuaji wa
nishati kupungua kwa kutumia teknolojia ambazo
ufanisi wake umeboreshwa kwa matumizi ya sehemu
za biashara ndogo ndogo aidha kwa watu walioko
katika vikundi au watu binafsi, majumbani na taasisi
katika uzalishaji wa bidhaa mbalimbali kama vile
upikaji wa vyakula, uokaji , uchomaji wa mkaa. Pia
kipato kinaweza kupatikana kwa kutengeneza
teknolojia na kuziuza.
Walengwa
Miongoni mwa walengwa katika mradi huu ni pamoja
na:-
Kaya (Watumiaji wa majiko na oveni),
Taasisi na sehemu za kijamii,
Viwanda vidogo vidogo (watengenezaji na wauzaji
wa majiko , vikundi vya wanawake, watengenezaji
wa pombe za asili),
Taasisi zinazotoa mikopo kama vile SACCOS,
Usharika wa wafanya biashara, wanasiasa na
watoa maamuzi.
Programu ya Kueneza Huduma ya Nishati ya
Maendeleo Endelevu na Kupunguza Umaskini
Lengo kuu
Ni kuchangia katika kuleta maendeleo endelevu na
kupunguza umaskini kwa kueneza teknolojia na
huduma za nishati kwa mahitaji ya shughuli za
kiuchumi na kijamii majumbani, kwenye biashara na
kwenye vituo vya huduma za jamii. Prpgram
inategemewa kuongeza usambazaji wa teknolojia bora
na huduma za nishati.

Walengwa wa mradi wako katika makundi matatu;-
Watumiaji wa teknolojia (kaya) na vituo vya
huduma za kijamii (mashule, hosipitali, n.k).
Watoa huduma (wajasiriamali watengenezaji wa
majiko/oveni, wafungaji wa umeme wa jua,
wauza miche ya miti, wakulima wa mazao ya
mafuta, wazalishaji wa mkaa na taasisi za mikopo.
Washirika katika utekelezaji wa mradi
Mradi wa Uenezaji wa Majiko Bora ya Mawe au Tofali
kwa Matumizi ya Nyumbani katika Wilaya za Rombo
na Hai
TaTEDO inatekeleza miradi ya kuendeleza na
kusambaza teknolojia za majiko bora zinazopunguza
matumizi ya kuni ili kupunguza hewa ya ukaa na
mabadiliko ya hali ya nchi. Miradi hiyo huchangia
kuongeza kipato kwa wajenga majiko na watumiaji,
kwa hiyo huchangia kupunguza umaskini na kuhifadhi
mazingira
Lengo kuu
Lengo kuu ni kuboresha ufanisi wa majiko ya kuni
katika maeneo ya vijijini kwa kubadilisha kutoka
utumiaji wa mafiga matatu na badala yake kutumia
majiko bora ya kuni.
Lengo Mahususi
Lengo mahususi la mradi ni kupunguza matumizi ya
nishati ya kuni na moshi kwa mtumiaji wa jiko bora la
kuni lenye dohani
Walengwa
Kaya (watumiaji wa majiko ya kuni)
Watengeneza majiko
Wajasiriamali
Asasi za kijamii
Makundi ya maendeleo katika jamii
Taasisi za fedha (SACCOS)
Mradi wa majiko bora ya kuni unachangia katika
kupunguza madhara yaliyotajwa hapo juu.
Faida za kutumia majiko bora
Kuongeza kipato kwa kuuza malighafi (Mawe,
matofali na vyuma)
Kuongeza ajira kwa watengeneza majiko
Kuwapunguzia mzigo wa kutafuta kuni wanawake
na watoto
Kuboresha afya kwa watumiaji kwa kupunguza
moshi
15
Kukuza upatikanaji wa huduma bora za nishati na
kuondoa umaskini
Lengo Kuu
Kuboresha maisha, kutokomeza umasikini na kuleta
maendeleo endelevu.
Malengo Mahususi
Kuongeza idadi ya wananchi wenye fursa ya kupata
huduma ya nishati endelevu za kisasa.
Kusaidia kukuza biashara ndogo ndogo na uchumi.
Kuboresha upatinakaji wa huduma za jamii hususani
elimu, afya na maji.
Walengwa
Wajasiriamali katika sekta ya huduma ya nishati
na biashara
Mafundi umeme,vyuma na wajenzi
Maafisa ugani
Wakulima na vikundi vya wakulima
Kamati za maendeleo ya nishati vijijini na wilayani.
Matokeo yanayotarajiwa
Kuongezeka kwa kipato
Uboreshaji wa elimu
Kuchochea usawa kijinsia na uwezeshaji
Kuhakikisha mazingira endelevu
Kuboresha upatikanaji wa huduma bora za kijamii
(maji, Afya)
Maeneo ya Mradi
Mradi huu utatekelezwa katika wilaya 11 za mikoa ya
Tanga, Kilimanjaro, Arusha, Manyara, Mwanza na
Shinyanga.
Hitimisho
Katika miradi yote hii TaTEDO inashirikiana na wadau
mbalimbali na hasa wajasiriamali ili kuhakikisha tatizo
la nishati linapungua kwa kiwango kikubwa hapa
nchini na zaidi vijijini ambako wanaathirika na swala
zima la nishati ukilinganisha na mjini.
Kuendelea kwa miradi yote hii kunategemea kiasi
kikubwa cha jitihada za wadau mbalimbali katika
kuungwa mkono juhudi zilizoanzishwa na TaTEDO.
TaTEDO imeazimia kutumia wajasiriamali, taasisi za
kifedha, vyama vya kuweka na kukopa ili kuhakikisha
swala zima la nishati linakuwa endelevu vijijini.

TaTEDO kwa Kifupi
TaTEDO ni shirika la kitaifa lisilo la kiserikali linalojishughulisha na uendelezaji wa nishati endelevu na mazingira.
Makao yake makuu yapo Dar es Salaam Tanzania. Shirika hili lina uzoefu katika uendelezaji wa nishati kwa zaidi ya
miaka kumi na mitano. Dhamira ya TaTEDO ipo katika sekta ya nishati endelevu na mazingira, shirika hili lina uzoefu
katika utengenezaji wa sera, upangaji wa miradi na utafiti katika maeneo ya kufanyia kazi za miradi. Zaidi ya miaka
kumi na tano iliyo pita, TaTEDO imekuwa ikitekeleza miradi katika mikoa ya Mwanza, Shinyanga, Kilimanjaro,
Pwani na Dar es Salaam na kwa sasa imeongeza maeneo ya kazi zake hadi mikoa ya Arusha, Tanga, Morogoro na
Kagera.
TaTEDO inashirikiana na wadau mbalimbali katika uendelezaji wa mtandao wa nishati ndani na nje ya nchi. Kwa
kutumia mtandao huu TaTEDO inaweza kubadilishana uzoefu na maarifa na wadau wake mbalimbali katika ngazi
mbalimbali (kitaifa na kimataifa).
Upishi kutumia jiko okoa la nishati
TaTEDO ni Taasisi ya kuendeleza matumizi bora ya nishati endelevu na mazingira Tanzania. TaTEDO ni
mjumuisho wa watu na makundi mbalimbali wakiwemo watu binafsi waliojitolea, mafundi stadi, wakulima,
vikundi vya maendeleo vya jamii, taasisi za biashara ndogo ndogo zinazojihusisha na nishati endelevu ili
kuhakikisha kuwepo na mazingira mazuri na ya kudumu na maendeleo ya uchumi wa jamii. TaTEDO
ilisajiliwa rasmi mwaka 1990 kama shirika la kitaifa lisilo la kiserikali.
Dira
Kuwa na jamii isiyo maskini na inayojitegemea ambayo ina uwezo wa kupata huduma za nishati endelevu
na za kisasa nchini Tanzania.
Dhamira
Kuongeza uwezo wa kupata na kutumia teknolojia endelevu za kisasa kwenye jamii ya kitanzania
isiyokuwa nazo kwa kuzizalisha, kujenga uwezo, kushirikisha jamii na kushawishi wadau ili kuongeza
upatikanaji wa nishati endelevu na za kisasa, kuondoa umaskini na kuhifadhi mazingira.
Malengo Makuu ya Taasisi
Kuboresha hali ya maisha ya watanzania kwa kusaidia,
Kupatikana kwa huduma nzuri na za kudumu za nishati.
Kupatikana kwa ajira na matarajio mazuri ya kuongeza kipato ili kuondoa umasikini.
Kupunguza uharibifu wa mazingira unaotokana na kuongezeka kwa matumizi ya nishati ya miti na
petroli,
Kusaidia taifa kupunguza kutegemea nishati inayoagizwa kutoka nje ya nchi.
16