LayihÉ™ â„–03/033
LayihÉ™ â„–03/033
LayihÉ™ â„–03/033
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Layihә №03/<strong>033</strong><br />
Layihәnin adı<br />
Elm sahәsi<br />
Elmi istiqamәt Zoologiya<br />
Layihәnin<br />
növü<br />
Qrant<br />
әrizәçisinin<br />
statusu,<br />
xarakteri,<br />
kategoriyası,<br />
tipi<br />
Layihәnin<br />
iştirakçıları<br />
Layihәnin icra<br />
müddәti<br />
Layihә üzrә<br />
qrant<br />
iddiaçıları<br />
tәrәfindәn<br />
hesablanan<br />
smeta dәyәri<br />
Layihәnin<br />
annotasiyası<br />
1<br />
Nәrә balıqlarının vә çox iri ölçülü makrobraxium şirinsu krevetlәrinin<br />
qapalı su tәchizatlı qurğularda akvakultura şәraitindә intensiv<br />
yetişdirilmәsi<br />
Biologiya, tibb vә aqrar elmlәri<br />
Böyük maliyyә hәcmli pilot layihәsi müsabiqәsi<br />
Qurum; bir elm sahәsi üzrә; ölkәdaxili; fәrdi<br />
Cәmi - 9<br />
O cümlәdәn: elmi dәrәcәsi olanlar – 8, elmi adı olanlar –7, gәnc iştirakçılar – 0,<br />
qadın iştirakçılar - 1<br />
24 ay<br />
Cәmi: 1 196 300 manat<br />
Materiallar, alınan nümunәlәr vә komplektlәşdirmә<br />
mәmulatları (əlavə dəyər vergisi (ƏDV) daxil olmaqla)<br />
Materiallar, alınan nümunәlәr vә komplektlәşdirmә<br />
mәmulatları üçün gömrük rüsumu vә gömrük rәsmilәşdirmә<br />
xәrclәri (xaricdən alınaraq idxal olunduqda)<br />
Elmi işlәr vә eksperimentlәr üçün xüsusi avadanlıq, cihaz vә<br />
qurğular (əlavə dəyər vergisi (ƏDV) daxil olmaqla)<br />
Elmi işlәr vә eksperimentlәr üçün xüsusi avadanlıq, cihaz vә<br />
qurğuların gömrük rüsumu vә gömrük rәsmilәşdirmә xәrclәri<br />
(xaricdən alınaraq idxal olunduqda)<br />
Texniki mәsәlәlәrlә bağlı ezamiyyәtlәr<br />
110000<br />
50000<br />
800065<br />
150000<br />
44100<br />
Qeyd: Xərclərin tam açıqlaması sonda verilmişdir<br />
Qapalı su tәchizatı olan qurğularda (QSQ) akvakultura mahiyyәtinә görә<br />
istehsalatda suyun tәkrar istifadәsi әsasında balıqların vә digәr su orqanizmlәrinin<br />
yetişdirilmәsi texnologiyasıdır. Bu texnologiya mexaniki vә bioloji filtrlәrin tәtbiqinә<br />
әsaslanır, balıqlar, krevetlәr, ikitaylı molyusklar kimi akvakultura obyektlәrinin<br />
yetişdirilmәsindә istifadә oluna bilәr. Layihә çәrçivәsindә QSQ-da nәrәkimilәrin vә<br />
makrobraxium krevetinin eyni vaxtda yetişdirilmәsi nәzәrdә tutulur. Azәrbaycanda<br />
ilk dәfә olaraq hәyata keçirilәcәk layihә üzrә ildә 10 ton nәrә balıqları әtinin vә hәr<br />
hektardan 1 ton krevetkanın alınması planlaşdırılır.<br />
Azәrbaycanın inkişaf etmiş turizm ölkәsinә çevrildiyi bir vaxtda nәrәkimilәrin vә<br />
makrobraxium krevetinin әmtәәlik intensiv istehsalı yaxşı gәlir gәtirә bilәn sahәdir.<br />
Mәlumdur ki, krevetin әti az miqdarda yağ turşularını saxlasa da, fosfor vә digәr
Layihәnin<br />
mәzmununu<br />
tam әks<br />
etdirәn açar<br />
sözlәr vә ya<br />
söz<br />
birlәşmәlәri<br />
Layihәnin<br />
mәqsәdi,<br />
qarşıya<br />
qoyulan<br />
mәsәlәlәri vә<br />
aktuallığı<br />
2<br />
mikroelementlәrlә zәngindir. Layihә çәrçivәsindә nәrә balıqlarının vә krevetlәrin<br />
QSQ-da intensiv әmtәәlik yetişdirilmәsi Mingәçevir su anbarı şәraitindә vә<br />
Azәrbaycan MEA Zoologiya İnstitutu Mingәçevir laboratoriyasında hәyata<br />
keçirilәcәkdir.<br />
Akvakultura, qapalı su tәchizatlı qurğu, nәrәkimilәr, makrobraxium şirin su<br />
kreveti, texniki oksigen, quru yem, Mingәçevir su anbarı<br />
Akvakultura şәraitindә qapalı su tәchizatlı qurğularda (QSQ) insanın әrzaq<br />
tәlәbatını ödәyәn bütün orqanizmlәrin,o cümlәdәn balıqların, xәrçәnglәrin,<br />
ikitaylı molyuskların vә s. yetişdirilmәsi çox aktualdır. Belә ki, ildәn-ilә xüsusi<br />
çәkisi artan akvakultura mәhsulları insanı ekoloji cәhәtdәn tәmiz әrzaqla tәmin<br />
etmәklә yanaşı, tәbii şәraitdә sayı vә arealı kәskin surәtdә azalan qiymәtli vәtәgә<br />
әhәmiyyәtli növlәrin tam itmәsinin qarşısını alır vә onların tәbii<br />
populyasiyalarının bәrpası üçün әlverişli şәrait yaradır. Son bir neçә onillikdә<br />
Xәzәrdә neft sәnayesinin sürәtlә inkişafı dәnizin neft vә neft mәhsulları ilә<br />
çirklәnmәsinә sәbәb olmuşdur. Kür çayının hidroloji rejiminin tәnzimlәnmәsi,<br />
SES-nın tikilmәsi,bәndlәrin yaradılması, onun kәnd tәsәrrüfatı vә mәişәt<br />
tullantıları ilә çirklәndirilmәsi uyğun olaraq bu bu çayın hidrobioloji rejimindә<br />
ciddi dәyişikliklәrә sәbәb olmuşdur. Hәm dәnizdә, hәm dә çayda özlәrinin tәbii<br />
miqrasiya, qidalanma vә çoxalma yerlәrini demәk olar ki, itirәn nәrәlәr halhazırda<br />
stress vәziyyәtindәdir vә son illәr bu balıqların Xәzәr dәnizindә sayı<br />
azalaraq әn aşağı kritik hәddә çatmışdır. Xәzәryanı ölkәlәrdәn Rusiyada,<br />
Azәrbaycanda vә İranda yerlәşәn balıqartırma zavodları isә yalnız kürüdәn<br />
körpәlәrin alınması vә dәnizә buraxılması ilә mәşğuldur .Bütövlükdә götürsәk,<br />
nәrәkimilәrin süni artırılması müasir tәlәblәrә, ümumiyyәtlә, cavab vermir.<br />
Azәrbaycanda indiyә qәdәr nәrәkimilәrin artırılmasının vә yetişdirilmәsinin<br />
dәqiq mexanizmi İşlәnilib hazırlanmamışdır. QSQ-dan istifadә edilәrәk<br />
nәrәkimilәrin akvakultura şәraitindә yetişdirilmәsi çox gәlirli vә özünü doğruldan<br />
istiqamәtlәrdәn biridir. İstehsal sahәsi genişlәndirilәrsә, yaxın gәlәcәkdә onların<br />
tәbii populyasiyalarını da bәrpa etmәk olar. Azәrbaycanda ekoturizm sürәtlә<br />
inkişaf etmәkdәdir. Bu baxımdan biz turistlәrin qida tәlәbatlarına müәyyәn<br />
dәrәcәdә uyğunlaşmalıyıq. Onların tәlәblәrinә cavab verәn başqa bir akvakultura<br />
obyekti çox iri ölçülü makrobraxium şirin su krevetidir. Bu krevetlәrin intensiv<br />
yetişdirilmәsinin әsasında sahә vahidindә maksimum mәhsulun alınması vә<br />
istehsal proseslәrinin fasilәsizliyi durur. Bütün bunlar yüksәk sәviyyәdә<br />
mexaniklәşdirmә, krevetlәrin saxlanma şәraitinә tam nәzarәt vә prosesin idarә<br />
olunması hesabına әldә olunur. Yetişdirilmәnin intensiv metodu törәdicilәrin<br />
alınmasından әmtәәlik krevetlәrin alınmasına qәdәr bütün proseslәri әhatә edir.<br />
Layihә çәrçivәsindә qarşıya qoyulan aşağıdakı mәsәlәlәr öz hәllini tapmalıdır:<br />
akvakultura üçün әlverişli yerin seçilmәsi; nәrәkimilәrin vә krevetlәrin<br />
yetişdirilmәsi üçün QSQ-nın alınması; QSQ-nın qurulub istifadәyә verilmәsi;<br />
texnoloji proseslәrin istehsalata tәtbiq olunması; yetişdirilmәk üçün ilkin<br />
materialın alınması vә yem bazasının tәşkili; akvakultura mәhsulunun istehsalı;<br />
müasir texnoloji proseslәri idarә edә bilәn mütәxәssisin hazırlanması.
Layihә<br />
çәrçivәsindә<br />
alınacaq әsas<br />
avadanlıq,<br />
cihaz vә<br />
qurğuların<br />
istifadә<br />
(tәtbiq)<br />
olunacağı<br />
fundamental<br />
vә tәtbiqi<br />
xarakterli elmi<br />
problemlәr<br />
Layihәnin elmi<br />
ideyası<br />
Layihә üzrә<br />
tәdqiqatın<br />
strukturu<br />
3<br />
Qapalı su tәchizatlı qurğularda (QSQ) akvakultura istehsalatda suyun tәkrar<br />
istifadәsi әsasında balıqların vә digәr su orqanizmlәrinin yetişdirilmәsi<br />
texnologiyasıdır. QSQ-dan istifadә balıqartırmanı sәnayenin bir sahәsinә<br />
cevirmişdir. Bu qurğularda texniki vasitәlәrin tәtbiqi hesabına balıqların sürәtli<br />
böyümә tempinә nail olmaq olar. Bu texnologiya mexaniki vә bioloji filtrlәrin<br />
tәtbiqinә әsaslanır, balıqlar, krevetlәr, ikitaylı molyusklar kimi akvakultura<br />
obyektlәrinin yetişdirilmәsindә istifadә olunur. Qapalı su tәchizatlı qurğularda<br />
(QSQ) yetişdirilәn nәrә balıqları vә makrobraxium kreveti ekoloji tәmiz mәhsul<br />
olub yüksәk keyfiyyәti ilә seçilir. Әsas üstünlüyü mәhsulun satışının mövsümi<br />
xarakterli olmamasıdır.<br />
ABX Micros 60 OT18 avtomatik hematoloji analizatoru nәrә balıqlarının vә<br />
krevetlәrin әtinin keifiyyәtinin tәyini mәqsәdilә qanının morfoloji vә biokimyәvi<br />
göstәricilәrini müәyyәnlәşdirir. Automatic Amino Acid Analyzer System S 433-D<br />
krevetlәrin vә nәrә balıqlarının әti vә kürülәrinin qidalılıq keyfiyyәtini tәyini<br />
mәqsәdilә zülların aminturşu tәrkibini müәyyәnlәşdirilmәk üçündür. Horiba<br />
U52G nәrә balıqları vә krevetlәrin yetişdirildiyi QSQ-da vә ya su mühitindә<br />
abiotik vә hidrokimyәvi parametrlәrini müәyyәnlәşdirmәk üçün istifadә olunur.<br />
Atomic Absorbtion Spectrometer contr AA700 nәrә balıqları vә krevetlәrin әtindә<br />
radioaktiv vә ağır metalların, Direct Solid AAS isә radionuklidlәrin miqdarının<br />
müәyyәn edilmәsi üçündür.<br />
QSQ-da texniki oksigenin tәtbiqi dövr edәn suyun tәrkibindә bәrabәr kütlәyә<br />
görә hәll olmuş oksigenin miqdarını 500-600 %-ә çatdırmağa imkan verir. Bu, öz<br />
növbәsindә, qurğuda balıqların sıxlığını 100 kq/m3 vә daha çox artırmağa şәrait<br />
yaradır. Belә bir şәraitdә ekoloji tәmiz mәhsulun istehsalı üçün hidroloji,<br />
hidrokimyәvi, hidrobioloji vә ixtioloji analizlәrlә yanaşı, fizioloji, biokimyәvi vә<br />
radioloji tәdqiqatlar aparılmalı, bu göstәricilәrin hamıs qeyd olunan cihazların<br />
vasitәsi ilә nәzarәtdә saxlanılmalıdır.<br />
Müasir dövrdә akvakultura vә qapalı su tәchizatlı qurğular bir-birini<br />
tamamlayır. Hidrobiontların yetişdirilmәsinin әnәnәvi üsullarından fәrqli olaraq<br />
burada hektarlarla torpaq sahәlәrindәn vә tonlarla sudan istifadә olunmur,<br />
müxtәlif tullantılarla әtraf mühit çirklәndirilmir. QSQ-da su sistemdә mexaniki vә<br />
bioloji filtrlәrdәn keçәrәk tәmizlәnir vә yenidәn dövriyyәyә qaytarılır, dәfәlәrlә<br />
istifadә olunur, yәni tullantı sularının mühitә axıdılması, demәk olar ki, baş<br />
vermir. Prosesdә texniki oksigendәn istifadә etmәklә hәll olmuş oksigenin<br />
miqdarını 600%-ә çatdrmaq olur vә bu, müәyyәn sahә vә ya hәcm vahidinә düşәn<br />
mәhsuldarlığın dәfәlәrlә artmasına sәbәb olur. Layihә çәrçivәsindә Azәrbaycanda<br />
ilk dәfә QSQ-da akvakultura şәraitindә nәrәkimilәr vә makrobraxium krevetiı<br />
yetişdirilәcәkdir. Bununla belә, QSQ-nın universallığını nәzәrә alsaq, texnologiya<br />
tam mәnimsәnildikdәn sonra akvakultura cәhәtdәn perspektivli digәr su<br />
orqanizmlәrinin dә yetişdirilmәsi planlaşdırılır.<br />
I Mәrhәlә. “Akva-Aqro” (Riqa) şirkәti ilә QSQ-nın alqı-satqısı vә Mingәçevir<br />
şәhәrindә quraşdırılması üzrә müqavilәnin bağlanması;<br />
II Mәrhәlә. QSQ cihaz vә avadanlıqların Zoologiya institutunun Mingәçevir<br />
laboratoriyasına gәtirilmәsi vә montajı;<br />
III Mәrhәlә. Texnoloji proseslәrin, bionormativlәrin işә salınması vә<br />
yoxlanılması, nәrә balıq vә makrobraxium kreveti körpәlәrinin, onların<br />
yemlәrinin alınması vә gәtirilmәsi;<br />
IV Mәrhәlә. QSQ-dә nәrә vә krevetlәrin kultivasiyasının başlanılması;
Layihәdәn<br />
gözlәnilәn<br />
nәticәlәr,<br />
onların elmi vә<br />
tәcrübi<br />
әhәmiyyәti<br />
Layihә üzrә<br />
tәdqiqatın<br />
nәticәlәrinin<br />
istifadәsi vә<br />
tәtbiqi<br />
mümkün olan<br />
sahәlәr<br />
Maddi-texniki<br />
tәminatla bağlı<br />
lazım olan әsas<br />
avadanlıq,<br />
cihaz vә<br />
qurğuların<br />
әsaslandırılma<br />
sı<br />
Avadanlıq,<br />
cihaz vә<br />
qurğuların adı,<br />
onlardan hәr<br />
birinin<br />
4<br />
V Mәrhәlә. Әmtәәlik krevet mәhsulunun alınması (9 ay müddәtindә) vә<br />
gәlәcәkdә onlardan körpәlәrin alınması mәqsәdi ilә ana sürünün yaradilmasi.<br />
VI Mәrhәlә. Canlı yem bazasının yaradılması;<br />
VII Mәrhәlә. Әmtәәlik ölçülәrә qәdәr (50 – 80 sm) nәrәkimilәrin yetişdirilmәsi<br />
(3 il müddәtindә);<br />
VIII Mәrhәlә. Nәrәkimilәrin körpәlәrin alınması mәqsәdi ilә onların ana<br />
sürüsünün yaradilmasi.<br />
Tәqdim olunan pilot layihә çәrçivәsindә QSQ-da nәrәkimilәrin vә<br />
makrobraxium krevetlәrinin paralel olaraq yetişdirilmәsi nәzәrdә tutulur vә<br />
Azәrbaycanda ilk dәfә olaraq hәyata keçirilәcәkdir.Bu layihәnin perspektivlәri<br />
gözlәnilәn nәticәlәrә görә çox böyükdür. Belә ki. layihә çәrçivәsindә hәr il 10 ton<br />
nәrә balıqları әtinin vә hәr hektardan 1 ton krevetin alınması planlaşdırılır. Modul<br />
tipli Q SQ әsasında fәaliyyәt göstәrәcәr akvakultura tәsәrrüfatının tam layihә<br />
gücünә catması üçün 2-3 il vaxt lazmdır. Bu müddәtdә әmtәәlik mәhsulun<br />
alınması ilә yanaşı, nәrәlәrin vә krevetlәrin ana sürülәrinin yaradılması istehsalın<br />
fasilәsiz vә davamlı olmasının әsas şәrtidir.Ona görә dә nәzәrdә tutulan<br />
biotexnoloji proseslәr kultivasiyanın әn yeni metodları әsasnda, müasir cihazlar vә<br />
avadanlıqlar tәtbiq olunmaqla hәyata keçirilәcәkdir. Bundan başqa, QSQ-da işlәyә<br />
bilәn vә müasir texnologiyalara yiyәlәnәn mütәxәssislәrin dә hazırlanması<br />
planlaşdırılır.<br />
Akvakultura, hiidrobiologiya, ixtiologiya, ekologiya. Akvakultura obyekti kimi<br />
seçilmiş orqanizmlәrin QSQ-da intensiv yetişdirilmәsi texnologiyalarının<br />
mәnimsәnilmәsi, bu tәcrübәdәn istifadә etmәklә Azәrbaycnın akvakultura üçün<br />
әlverişli bölgәlәrindә QSQ şәbәkәsini genişlәndirmәklә müxtәlif balıq vә xәrçәng<br />
növlәrinin yetişdirilmәsi. Ekoloji tәmiz әrzaq mәhsullarının alınması ilә<br />
yanaşı,nәsli kәsimәk tәhlükәsi olan növlәrin tәbii populyasiyalarının<br />
bәrpası.Sanitar vә tәtbiqi hidrobioloji tәdqiqatlar әsasıda tәsәrrüfatalrda<br />
epidemioloji vәziyyәtin sabit olması. Balıqların vә xәrçәnglәrin bioekoloji<br />
xüsusiyyәtlәrinin eksperimental şәraitdә oyrәnilmәsi vә onların nәticәlәrinin<br />
akvakulturada istifadә olunması. OSQ-dan istifadә etmәklә torpaqların vә suyun<br />
çirklәnmәsinin qarşısının alınması<br />
1. ABX Micros 60 OT18 Avtomatik hematoloji analizatoru -nәrә balıqlarının<br />
әtinin keifiyyәtini müәyyәnlәşdirmәk mәqsәdilә qanının morfoloji vә biokimyәvi<br />
göstәricilәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi üçündür.<br />
2. Automatic Amino Acid Analyzer System S 433-D –nәrә balıqlarının әti vә<br />
kürülәrinin,elәcә dә krevetlәrin qiadlılıq keyfiyyәtini müәyyәnlәşdirmәk<br />
mәqsәdilә zülların aminturşu tәrkibinin müәyyәnlәşdirilmәsi üçündür.<br />
3. Water quality Horiba U52G - nәrә balıqları vә krevetlәrin yetişdirilәn su<br />
mühitinin parametrlәrini müәyyәnlәşdirmәk üçündür.<br />
4. Atomic Absorbtion Spectrometer contr AA700 - nәrә balıqları vә krevetlәrin<br />
әtindә radioaktiv vә ağır metalların miqdarının müәyyәn edilmәsi üçündür<br />
5. Direct Solid AAS - nәrә balıqları vә krevetlәrin әtindә radionuklidlәrin<br />
miqdarının müәyyәn edilmәsi üçündür.<br />
1. ABX Micros 60 OT18 - Horiba, Fransa<br />
2. Automatic Amino Acid Analyzer System S 433-D - Sykam GmbH, Almaniya<br />
3.Water quality Horiba U52G - Horiba, Fransa<br />
4. Atomic Absorbtion Spectrometer contr AA700 - Analytic Jena, Almaniya<br />
5.Direct Solid AAS - Analytic Jena, Almaniya
haradan alına<br />
bilmәsi vә ya<br />
sifarişlә<br />
hazırlana<br />
bilmәsi barәdә<br />
mövcud<br />
informasiya<br />
Layihәnin icra<br />
müddәti<br />
әrzindә әldә<br />
olunacaq әsas<br />
avadanlıq,<br />
cihaz vә<br />
qurğuların<br />
alınması,<br />
çatdırılması,<br />
quraşdırılması<br />
sınaqdan<br />
keçirilmәsi, işә<br />
salınması vә<br />
ilk elmi<br />
nәticәlәr<br />
alınmasını әks<br />
etdirәn ümumi<br />
iş planı<br />
Layihәnin elmi<br />
istiqamәti vә<br />
qarşıya<br />
qoyulan<br />
problem üzrә<br />
qısa icmal<br />
5<br />
Oktyabr 2012. Cihaz vә avadanlıqların (QSQ modulları,qayıq, ABX Micros 60<br />
OT18, Automatic Amino Acid Analyzer System S 433-D, Water quality Horiba<br />
U52G, Atomic Absorbtion Spectrometer contr AA700, Direct Solid AAS) alınması;<br />
May-iyun 2013. Zoologiya İnstitutunun Mingәçevir bazasında qapalı su<br />
tәchizatlı qurğunun montaj edilmәsi;<br />
İyul-avqust 2013. QSQ-ın sınaqdan keçirilmәsi vә texnoloji proseslәrin vә<br />
bionormativlәrin yoxlanılması;<br />
Sentyabr 2013. Yetişdirilmiş nәrә balıq körpәlәrinin vә krevetlәrin keyfiyyәtinin<br />
ağır metallara görә analizi;<br />
Yanvar 2014. Daim fәaliyyәt göstәrәn makrobraxium krevetlәtinin ana<br />
sürülәrinin yaradılması;<br />
May 2015. Daim fәaliyyәt göstәrәn nәrә balıqlarının ana sürülәrinin<br />
yaradılması.<br />
Dünya әhalisinin sağlam vә keyfiyyәtli balıq mәhsulları ilә tәmin olunmasında<br />
akvakultura inkişafına görә kәnd tәsәrrüfatı-әrzaq sektorunun bir sahәsi kimi<br />
böyük potensiala malaikdir.<br />
Dünyada vәtәgә ovu 2006-cı ildә maksimum hәddә çataraq 90 milyon ton<br />
olduğu halda, akvakultura istehsalı ildә 6% artaraq hal-hazırda 80 milyon ton<br />
tәşkil edir. Qapalı su tәchizatlı qurğularda akvakultura mahiyyәtinә görә<br />
istehsalatda suyun tәkrar istifadәsi әsasında balıqların vә digәr su orqanizmlәrinin<br />
yetişdirilmәsi texnologiyasıdır. Bu texnologiya mexaniki vә bioloji filtrlәrin<br />
tәtbiqinә әsaslanır, balıqlar, krevetlәr, ikitaylı molyusklar kimi akvakultura<br />
obyektlәrinin yetişdirilmәsindә istifadә olunur. Qeyd etmәk lazımdır ki, QSQ<br />
әksәr hallarda balıqartırmada istifadә olunur. Ekoloji baxımdan suyun az<br />
sәrfiyyatına görә QSQ әlverişlidir.<br />
Dünyanın bir çox regionlarında, o cümlәdәn Azәrbaycanda su azalan<br />
resurslara çevrilmişdir. Suyun az istifadәsi hesabına balıqların hәyat fәaliyyәti<br />
mәhsullarının kәnarlaşdırılması әnәnәvi balıqartırma tәsәrrüfatları ilә<br />
müqayisәdә az vәsait tәlәb edir vә asan başa gәlir. QSQ-da akvakultura<br />
kommersiya dayanıqlığı cәhәtdәn dә balıqartırmada әn yaxşı ekoloji yanaşmadır.<br />
Suyun temperaturu, oksigenin miqdarı, hәtta gün işığı kimi göstәticilәrә nәzarәt<br />
balıqlar üçün sabit vә optimal şәrait yaradır, nәticәdә stress azalır vә daha yaxşı<br />
böyümә baş verir. Belә sabit inkişaf şәraiti daimi vә proqnozlaşdırılan böyümә<br />
tempi, yәni balığın nә vaxt müәyyәn inkişaf mәrhәlәsinә vә ölçüyә çatması haqda<br />
balıqçı-mütәxәssisә dәqiq fikir söylәmәyә imkan verir. Bunun üstün cәhәti<br />
ondadır ki, dәqiq istehsalat planı qurmağa vә әmtәәlik balığın satış üçün
6<br />
hazırlanması vaxtını müәyyәn etmәyә imkan verir.<br />
Qeyd etmәk lazımdır ki, xәstәliklәrdәn qorunma amili bu prosesdә<br />
özünәmәxsus üstünlüklәrә malikdir. QSQ-da patogenlәrin tәsiri çox aşağıdır vә<br />
suyun az sәrf olunması ilә әlaqәdar onlra әtraf mühitdәn invazion xәstәliklәrin<br />
düşmәsi ehtimalı minimuma endirilmişdir. QSQ-da yalnız quru yemlәrdәn<br />
istifadә olunur. Tәbii şәraitdәn ovlanmış kiçik ölçülü balıqlardan hәr hansı<br />
formada istifadә etmәk olmaz. Belә yemlәr sistemi güclü çirklәndirir vә müxtәlif<br />
xәstәliklәrlә yoluxma ehtimalını artırır. Quru yemlәrdәn istifadә tәhlükәsizdir vә<br />
üstünlüyü ondadır ki,onların tәrkibi balıqların bioloji tәlәbatına tam uyğundur.<br />
Dairәvi hovuzlarda vә ona oxşar konstruksiyalarda hәll olmuş oksigenin<br />
miqdarına nәzarәt vә onun tәnzimlәnmәsi nәticәsindә bütün hovuz boyu<br />
oksigenin paylanması, demәk olar ki, bәrabәr baş verir. Şәraitdәn asılı olaraq<br />
hovzularda oksigenin miqdarını artırıb-azaltmaq mümkündür vә әlavә verilmiş<br />
oksigenin miqdarı oksimetrlә dәrhal qeyd olunur. Bir qayda olaraq belә suyun<br />
aerasiyası hesabına hәll olmuş oksigenin miqdarını 90%-ә, bәzi qurğularda 100%-ә<br />
çatdırmaq olar. Әksәr hallarda daxil olan suda hәll olmuş oksigenin midarının<br />
100%-dәn çox olmasına üstünlük verilir. Belә ki, balığın yüksәk vә sabit böyümә<br />
tempi üçün onun bilavasitә istifadә etdiyi oksigenin miqdarı kifayәt qәdәr çox<br />
olmalıdır.<br />
Müasir tәsәrrüfatların әksәriyyәtindә mәrkәzi nәzarәt sistemi fәaliyyәt<br />
göstәrir. Bu sistem oksigen, temperatura, pH, suyun sәviyyәsi vә mühәrriklәrin<br />
fәaliyyәti kimi göstәricilәrin monitorinqini vә nәzarәtini hәyata keçirir. Әgәr<br />
histerezisin әvvәlcәdәn müәyyәn edilmiş hәr hansı bir göstәricisindә kәnaraçıxma<br />
baş verirsә, buraxılış/dayanma nöqtәsi ilә texnoloji proses problemi hәll etmәyә<br />
çalışır. Problem avtomatik hәll olunmursa, siqnalizasiya işә düşür. Avtomatik<br />
yemlәmә prosesi dә mәrkәzi nәzarәt sisteminә inteqrasiya oluna bilәr. Bu,<br />
yemlәmә vaxtını oksigenin daha yüksәk dozası ilә uyğunlaşdırmağa imkan verir,<br />
çünki qidalanma zamanı oksigenә olan tәlәbat artır.<br />
Çox iri ölçülü şirin su kreveti Macrobrachium rosenbergii bu cinsin әn yaxşı<br />
öyrәnilәn növlәrindәn biridir vә akvakultura obyekti kimi çox qiymәtlidir.<br />
Erkәklәrin uzunluğu 326 mm vә çәkisi 250 qramdan çox, dişilәr- 283 mm olur.<br />
Krevetlәr 4-5 aylıqda cinsi yetkinliyә çatır. Daha tez cinsi yetkinliyә çatan dişilәrin<br />
uzunluğu 150 mm, çәkisi 25 q, erkәklәrin – 150 mm vә 35 q olur. Yumurtaların sayı<br />
onların çәkisindәn asılıdır vә yaşdan asılı olaraq 20.000-150.000 arasında dәyişir.<br />
Onların hәyat dövriyyәsi dörd mәrhәlәni әhatә edir: yumurta, sürfә, sürfәdәn<br />
sonrakı mәrhәlә, yetkin fәrd. Sürfә mәrhәlәsindә krevet üzür vә hәr 2-3 gündәn<br />
bir qabıq dәyişir. Sürfә mәrhәlәsindә orta hesabla 30 (21-45) gün әrzindә 11 dәfә<br />
qabıq dәyişir. Bütün sürfә mәrhәlәlәri şortәhәr suda keçir (әvvәlcә 14 ‰, sonda 1-<br />
2 ‰).<br />
Eyni zamanda yetişdirilmәk üçün krevet sayı 100000-ә bәrabәr krevet<br />
materialının alınması prosesindә 40 fәrddәn (onlardan dişi fәrd-30) ibarәt ana<br />
sürünün olması vacibdir, pitomnikdә suyun ümumi hәcmi 90 m3, ümumi<br />
yetişdirmә sahәsi 240 m2 , !500 kq yem tәlәb olunur. QSQ-da yetişdirilmәk üçün<br />
götürülәn krevetlәrin optimal çәkisi 1.5-3 q olmalıdır. Belә materialın alınması<br />
üçün tam nәzarәtdә körpәlәrin 2.5-3 ay yetişdirilmәsi tәlәb olunur. Krevetlәrin<br />
intensiv yetişdirilmәsinin әsasında sahә vahidindә maksimum mәhsulun alınması<br />
vә istehsal proseslәrinin fasilәsizliyi durur.Btün bunlar yüksәk sәviyyәdә<br />
mexaniklәşdirm, krevetlәrin saxlanma şәraitinә (temeratura, oksigenin vә azot
7<br />
birlәşmәlәrinin miqdarı,inkişafın müxtәlif mәrhәlәlәrindә hәcm vahidinә düşәn<br />
yem orqanizmlәrinin miqdarı) tam nәzarәt vә prosesin idarә olunması hesabına<br />
әldә olunur. Yetişdirilmәnin intensiv metodu törәdicilәrin alınmasından әmtәәlik<br />
krevetkaların alınmasına qәdәr bütün proseslәri әhatә edir. Daha sonra mәhsulun<br />
maya dәyәrinin aşağı salınması mәqsәdi ilә qarışıq yemlәr vә heyvan mәnşәli<br />
zülallar kompleksin özündә istehsal olunmalıdır.Bu halda toyuq peyininin<br />
işlәnilmәsi vә milçәk sürfәlәrinin yetişdirilmәsi hesabına heyvan mәnşәli<br />
zülalların istehsalını sutkada 2000 kq-a çatdırmaq lazımdır.<br />
Mәlumdur ki, dünya bazarına çıxarılan qara kürünün 90%-i keçmiş SSRİ vә<br />
İran tәrәfindәn tәdarük olunurdu. Bu mәhsul az miqdarda Çin, Rumıniya, ABŞ vә<br />
Türkiyә tәrәfindәn istehsal olunur (Arlati G., Bronzi P. 1993). Son vaxtlar Xәzәrdә<br />
nәrәkimilәrin ehtiyatlarının vә ovunun katastrofik azalması Xәzәryanı ölkәlәr<br />
üçün ayrılan ov kvotasının vә eksportun kәskin azlmasına gәtirib çıxarmışdır. Bu<br />
vәziyyәt qәrb ölkәlәrindә nәrәçilik tәsәrrüfatlarında kürü istehsalı üçün güclü<br />
stimul rolunu oynayır. Belә ki, hәlә 1994-cü ildә Fransada 60 kq nәrә kürüsü<br />
alınmışdır, 1995-ci ildә 160 kq, 1996-cı ildә isә 600-700 kq olmuşdur (Hjul, 1996).<br />
Hal-hazırda qara kürü ABŞ, Almaniya, İsrail, Çili vә Rusiyanın nәrәçilik<br />
tәsәrrüfatlarında zavod şәraitindә istehsal olunur. Mәsәlәn, Donrıbkombinat<br />
tәsәrrüfatı ildә 2 ton qara kürü istehsal edir (Буринда И., 1981; Васильева Л.<br />
2000).<br />
Azәrbaycanda nәrәkimilәrin yetişdirilmәsi vә zavod şәraitindә qara kürünün<br />
alınması olmamışdır. Keçәn әsrin 80-ci illәrindә Azәrbaycan MEA fiziologiya<br />
İnstitutu Rusiya EA Pavlov adına fiziologiya İnstitutu ilә birgә Lenunqrad<br />
yaxınlığında (Kirişi şәhәri) Kalinin adına balıqçılıq kolxozunda nәrәkimilәrin<br />
hibridlәrinin yetişdirilmәsini aparmışdır. DRES-nın isti sularında nәrәkimilәrin<br />
yetişdirilmәsi perspektivli olsa da, bu iş sonralar tam dayandıldı.<br />
Belәliklә, tәqdim olunan pilot layihә çәrçivәsindә QSQ-da nәrәkimilәrin vә<br />
makrobraxium krevetinin paralel olaraq yetişdirilmәsi nәzәrdә tutulur vә<br />
Azәrbaycanda ilk dәfә olaraq hәyata keçirilәcәkdir. Bu layihәnin perspektivlәri<br />
gözlәnilәn nәticәlәrә görә çox böyükdür. Belә ki. layihә çәrçivәsindә hәr il 10 ton<br />
nәrә balıqlarının әtinin vә hәr hektardan 1 ton krevetkanın alınması planlaşdırılır.<br />
ӘDӘBİYYAT<br />
1.Hjul. P. French farms now riady with the Eish of Kings. // Fish Farming<br />
Intern. 1996. V 23 № 6. p. 32-33.<br />
2.Буринда И. Устремлённость // Рыбоводство и рыболовство. 1981. № 2. с.<br />
8-9.<br />
3.Васильева Л. Биологические и технологические особенности товарной<br />
аквакультуры осетровых в условиях Нижнего Поволжья. НПЦ «Биос».<br />
Астрахань, 2000, с. 1-189.<br />
4.Arlati G., Bronzi P. Sturgeon farming in Italy // Proc. Intern. Sturgeon Symp.<br />
Moscow: VNIRO, 1993, p. 321-332.<br />
Tәqdim olunan llayihәnin mahiyyәti<br />
QSQ әsasında akvakultura tәsәrrüfatı Mingәçevir su anbarı әrazisindә,<br />
Mingәçevir şәhәri yaxınlığında yerlәşәcәkdir. Bu әrazi aşağıdakı tәlәblәrә cavab<br />
vermәlidir: qaz kәmәrinin, elektrik xәttinin, artezian quyusunun, asfaltlaşdırılmış<br />
yollarn, bioloji çökdürücü nohurun yaradılması imkanının, tәsәrrüfatın<br />
genişlәndirmә imkanının olması vә onun mәhsulun satışı mәntәqәlәrindәn<br />
bәrabәr mәsafәdә yerlәşmәsi.
8<br />
Satış üçün tәklif olunan mәhsul – diri vә soyudulmuş (dondurulmuş) nәrә<br />
balıqları vә makrobraxium krevetlәridir. Qapalı su tәchizatlı qurğularda (QSQ)<br />
yetişdirilәn balıq vә krevet ekoloji tәmiz mәhsul olub yüksәk keyfiyyәti ilә seçilir.<br />
Әsas üstünlüyü – mәhsulun satışının mövsümi xarakterli olmamasıdır.<br />
Hovuzların balıq yetişdirilmәsi üçün istifadә edilmәsi balıqartırma<br />
teönologiyasının tәkmillәşdirilmәsi üçün perspektivlәr açmışdır. Hovuzlarda<br />
balıqartırma bu prosesin sәnaye sәviyyәsinә keçmәsi istiqamәtindә bir addımdır.<br />
Belә hovuzlar yerli relyef nәzәrә alınmadan tikilә bilәr vә ya binanın daxilindә ola<br />
bilәr. Hovuzlara yem yalnız insanın istәyindәn asılı olaraq düşә bilәr, tәbii yem<br />
bazası birmәnalı şәkildә yoxdur, suyun doldurulması vә boşaldılması balıq<br />
yetişdirәnin planına uyğun hәyata keçirilir. Yetişdirilәn materialın seleksiyası,<br />
tutulması, müalicәsi vә digәr texnoloji әmәliyyatlar gölә(nohura) nisbәtәn daha<br />
asandır.<br />
Hovuzlardan istifadәyә görә xәrclәr burada heyvan mәnşәli zülallarla zәngin<br />
yem orqanizmlәrindәn vә suyun hazrlanmasının texniki daha zәngin sistemindәn<br />
istifadә olunduğu üçün yüksәkdir. Hovuzlarda balıqartırma zamanı daha yüksәk<br />
gәlir әldә etmәk üçün göllә müqayisәdә burada sahә vahidinә düşәn balıqların<br />
sayı vә sxılığı artırılır. Balıqların yerlәşdirilmәsindә sıxlıqla әlaqәdar iki әsas<br />
problem yaranır: birinci-tәnәffüs üçün lazım olan oksigenlә tәminat; ikincihovuzların<br />
balıqların hәyat fәaliyyәti nәticәsindә yaranan mәhsullardan<br />
tәmizlәnmәsi.<br />
Tәnәffüs üçün oksigen mәnbәyinin tәşkili vә hәyat fәaliyyәti nәticәsindә<br />
yaranan mәhsulların qatılığının azaldılması problemi akvakulturanın bütün<br />
formaları (göl,tor qәfәs vә hovuz) üçün mövcuddur. Lakin bu, müxtәlif yollarla<br />
hәll edilir. Göllәrdә vә digәr açıq tipli su hövzәlәrindә suyun oksigenlә<br />
zәnginlәşdirilmәsi problemi havadan oksigenin udulması vә yosunların hәyat<br />
fәaliyyәti hesabına öz hәllini tapır. Hovuzlar üçün isә bu, yalnız onlara oksigenlә<br />
zәnginlәşdirilmiş suyun vurulması yolu ilә hәii edilir. Hovuzlardan fәrqli olaraq<br />
açıq tipli su hövzәlәrindә balıqların hәyat fәaliyyәti nәticәsindә yaranan<br />
mәhsulların qatılığının azaldılması problemi kәskin deyil. Belә ki, bu mәhsullar<br />
bakteriyalar tәrәfindәn parçalanır vә zәhәrli olmayan maddәlәrә çevrilir.<br />
Hovuzlarda balqların yerlәşdirilmәsindәki yüksәk sıxlıq hesabına bu maddәlәrin<br />
qatılığı, әgәr su cәrәyanı ilә azalmırsa, tәhlükәli hәddә çata bilәr. Oksigenlә<br />
zәnginlәşmiş su ilә işlәyәn balıqartırma qurğuları praktikada geniş istifadә olunur.<br />
Hovuzun suyuna әlavә mәnbәdәn oksigenin daxil olması su sәrfiyyatını dәfәlәrlә<br />
azaltmağa imkan verir. Oksigenlә zәngin su әvvәlcәdәn tәmiz su ilә qarışdırılır,<br />
sonra isә hovuza vurulur. Belә qurğular sözün tam mәnasında qapalı qurğulardır.<br />
Qapalı qurğular balıq yetişdirmә prosesinin bütün mәrhәlәlәrindә:<br />
törәdicilәrin saxlanması, kürünün inkubasiyası, sürfәlәrin vә körpәlәrin<br />
yetişdirilmәsi, әmtәәlik balığın yetişdirilmәsindә istifadә edilir. Bu qurğular sәrt<br />
iqlim şәraiti olan sәnaye rayonlarıda daha әhәmiyyәtlidir. Әvvәla, tәmiz suyun<br />
çatışmazlığı, ikinci, balıqfrtırmanın nәticәlәrinin hava şәraitindәn asılı olmaması.<br />
QSQ-da temperaturun vә suda hәll olmuş oksigenin qatılıgının tәnzimlәnmәsi<br />
imkanları isana balıq yetişdirilmәsi prosesini vaxta görә idarә etmәyә şәrait<br />
yaradır. Mәsәlәn, erkәn vә ya gecikmiş kürü almaq, fәsillәrdәn asılı olmayaraq il<br />
boyu bir neçә dәfә kürü almaq, balığın böyümә tempini artırıb-azaltmaq,eyni<br />
vaxtda bir neçә balıq növünü yetişdirmәk. QSQ-dan istifadә balıqartırmanı<br />
sәnayenin bir sahәsinә cevirmişdir. Bu qurğularda texniki vasitәlәrin tәtbiqi
9<br />
hesabına balıqların sürәtli böyümә tempinә vә yüksәk gәlirә nail olmaq<br />
olar.Texniki oksigenin tәtbiqi hovuzlara verilәn suyun tәrkibindә bәrabәr kütlәyә<br />
görә hәll olmuş oksigenin miqdarını 500-600 %-ә çatdırmağa imkan verir. Bu, öz<br />
növbәsindә, hovuzda balıqların sıxlığını 100 kq/m3 vә daha çox artırmağa şәrait<br />
yaradır. Bunula belә, tәsәrrüfatlar yaradılan zaman torpağa vә suya minimum<br />
tәlәbat әsas şәrtdir. Qapalı balıqartırma qurğuları olan balıq yetişdirmә<br />
tәsәrrüfatlarını böyük şәhәrlәrin vә sәnaye mәrkәzlәrinin yaxınlığında yaratmaq<br />
olar. Göl-balıqçılıq tәsәrrüfatları ilә müqayisәdә torpağa vә suya olan tәlәbat min<br />
dәfә azdır.<br />
QSQ ilk dәfә ABŞ-nın şimal-qәrb ştatlarında forelin tәbii populyasiyalarının<br />
bәrpası üzrә milli proqram hәyata keçirilәn zaman istifadә olunmuşdur. Sonralar<br />
bu tәcrübә ABŞ-da bir sıra balıqların vә digәr su heyvanlarının yetişdirilmәsi üçün<br />
istifadә olundu. Amerikalıların bu işi Qәrbi Avropada vә SSRİ-dә öyrәnildi vә<br />
tәtbiq olundu. Hal-hazırda Qәrbi Avropada bu qurğulardan ilanbalığının,<br />
nәrәkimilәrin,forelin, naxanın vә tilyapinin yetişdirilmәsindә istifadә olunur.<br />
Qapalı su tәchizatlı qurğularda balıq yetişdirәn müәssisәlәr ekoloji tәhlükәli<br />
istehsal sahәlәrinә aid edilmir. Bunula belә, әtraf mühitin bütün tәlәblәri nәzәrә<br />
alınmadıqda, aşağıdakı istiqamәtlәrdә ona neqativ tәsir mümkündür:<br />
-balıqlarn yetişdirildiyi qurğuda texnoloji proseslәrin dәyişilmәsi vә yemlәrin<br />
düzgün seçilmәmәsi zamanı istehsalat tullantılarının artması. düzgün<br />
hesablamalar aparılmadıqda biofiltrin hazılanmasında kәnaraçıxmalar vә әtraf<br />
mühitә çirkli suyun axıdılması. Bioloji çökdürücü gölә axıdılan suyun sutkalıq<br />
(hesablanmış) norması 150 m3 –dan çox ola bilmәz<br />
Bu amillәrin әtraf mühitә mәnfi tәsirini azaltmaq üçün tәkliflәr: balıqların<br />
hәyat fәaliyyәti nәticәsindә yaranan mәhsulların utilәşdirilmәsinin tәşkili, onların<br />
qurudulması vә çeşidlәnmәsi, onlardan bitkilәrin әlavә yemlәndirilmәsi üçün<br />
istifadә oluna bilәr; yemlәrin düzgün seçilmәsi vә yem әmsalının azalması<br />
fonunda çirklәnmiş suyun mühitә axıdılmasının azaldılması; ikinci (dublikat)<br />
texnoloji avadanlığın qurulması (әsasın sıradan çıxdığı hallarda); nәzarәtedici<br />
tәşkilatlarla planlaşdırılmış yoxlamaların aparılması üçün müqavilә imzalamaq.<br />
Balıq әti qida xüsusiyyәtlәrinә görә çox qiymәtlidir vә mal әtindәn üstündür.<br />
Balıq әti tәrkibi әvәz olunmayan amin turşuları ilә zәngin qiymәtli zülal<br />
mәnbәyidir. Metionin qaraciyәrdә yağllar mübadilәsinin tәnzimlәnmәsindә<br />
mühüm rol aynayır vә digәr әrzaq mәhsulları ilә müqayisәdә balıqda daha<br />
çoxdur. Mal әti ilә müqayisәdә balıqda birlәşdirici toxumanın miqdarı 5 dәfә<br />
azdır.<br />
Balıq yetişdirilmәsi üçün әsas xammal müxtәlif kombinasiyalı yem<br />
qarışıqlarıdır. Onların qiymәti 1 kq balığın yetişdirilmәsinә sәrf olunan vәsaitin<br />
55%-ni tәşkil edir. İş prosesinin ilk mәrhәlәlәrindә Hollandiyanın Coppens<br />
international BV firmasının qarışıq yemlәrindәn istifadә edilmәsi planlaşdırılır.<br />
Balıq yetişdirilәn hovuzların hәr biri 40 m3 su tutumuna malikdir. Hovuzlar<br />
qırmızı keramik kәrpicdәn hazırlanır. Onun dibini suyun boşaldlması üçün lazım<br />
olan çıxış sifonuna (ÇS) doğru tikinti qumu ilә 5o bucaq altında maillik vermәklә<br />
hamarlayırlar. ÇS hәr bir hovuz üçün ayrıca qurulur. Qumda qızdırıcı naqillәr<br />
yerlәşdirilir ki, onların hesabına suyun temperaturu avtomatik rejimdә sabit<br />
saxlanacaqdır. Bu sistem hovuzda suyun temperaturu 23oC–yә qәdәr azalanda<br />
avtomatik işә düşür vә 27oC –dә işini dayandırır.Qızdırıcı naqillәrin üstü armatur<br />
torla örtülür vә arası betonla doldurulur.Sement bәrkidikdәn sonra bütün hovuz
10<br />
boyu hidroizolyasiya üçün zәruri olan polietilen örtük çәkilir, onun qarşı-qarşıya<br />
durmuş divarlarından balıqların yemlәnmәsindә istifadә edilәn poladdan<br />
hazırlanmış stollar asılır. Bundan sonra hovuz su ilә doldurulur vә ora körpәlәr<br />
buraxılır, çirklәnmiş suyun çıxarılması vә yerinә oksigenlә zәngin suyun verilmәsi<br />
qrafikә tam uyğun olraq qapalı dövriyyә üzrә aparılır.<br />
Әmtәәlik balıqın yetişdirilmәsi hovuzlarda onların sıx yerlәşdirilmәsi zamanı<br />
praktik olaraq mümkün deyil. Ona görә dә suyun kifayәt qәdәr oksigenlә<br />
zәnginlәşdirilmәsi üçün oksigen stansiyası tәlәb olunur, onun hesabına texniki<br />
oksigen hasil olunacaq. Әmtәәlik balığın intensiv yemlәnmәsi üçün<br />
balaslaşdırılmış yem qarışığı tәlәb olunur. Alınma yem qarışıqları yem rasionuna<br />
çox vaxt uyğun gәlmir vә bahadır, ona gәrә dә belә yemlәrin istehsalı üçün<br />
istehsal gücü sutkada 2-10 ton arasında dәyişәn sex tikilәcәkdir.<br />
Heyvan mәnşәli zülalları saxlayan yem qarışıqları üçün ayrıca kompleks<br />
tikilmәsi nәzәrdә tutulur. Kompleks yaxındakı su hövzәsindәn istifadә edilmәklә<br />
su ilә tәmin olunacaq. Qışda isә yaxınlıqda olan artezian suyundan istifadә<br />
olunacaqdır. Balıqların yaşayış mühiti kimi olan su, kompleksdәki laboratoriyanın<br />
tam nәzarәtindә olmalıdır. Yaşayış mühitinә nәzarәt balıqların yetişdirilmәsi vә<br />
saxlanması işindә çox mühüm elementdir. Hidrokimyәvi tәdqiqatlar hәr gün<br />
aparılmalıdır. Bu işldәrdә әn mühüm cәhәt nümunәlәrin düzgün toplanmasıdır.<br />
Götürülmüş nümunәlәr uyğun olaraq hovuzdakı suyun duz vә mineral tәrkibini<br />
dәqiq göstәrmәlidir. Dәrinliklәrә vә sahәyә görә su kütlәsi bәrabәr paylanmayıb,<br />
ona görә dә suyun durğun olan hissәsindә olan göstәricilәr axar sudan çox<br />
fәrqlәnәcәk.<br />
Balıqlar bir çox xәstәliklәrә mәruz qalır. Onları viruslar, bakteriyalar, müxtәlif<br />
parazit heyvanlar vә xәrçәnglәr törәdir, bundan başqa orqanizmin normal hәyat<br />
fәaliyyәtinin pozulması vә әlverişsiz mühit şәraiti dә bu xәstәliklәrә sәbәb olur.<br />
Suyun güclü çirklәnmәsi, turşuluğun artması, suda hәll olan oksigenin miqdarının<br />
azalması vә temperatur göstәricilәrinin kәskin dәyişmәsi dә xәstәliklәr üçün şәrat<br />
yaradır. Profilaktik tәdbirlәrә tam әmәl olunmadıqda, bәzәn hovuza xәstә balıq<br />
düşür, onlar sağlam balıqlarla kontakda olduqda, müxtәlif infeksion xәstәliklәrlә<br />
yoluxma baş verir.<br />
Әmtәәlik balıqçılıq tәsәrrüfatının qurulduğu hovuzlarda suyun analizinә çox<br />
ciddi yanaşmaq lazımdır. Su bütün göstәricilәrinә görә normativlәrә tam uyğun<br />
olmalıdır. Balıqların xәstәlәnmәsi vә yoluxması avadanlıq vasitәsilә, hәtta işçilәrin<br />
paltarından belә ola bilәr. Ona görә dә belә tәsәrrüfatlarda sanitar normalara vә<br />
qaydalara tam әmәl olunmalıdır.<br />
Nәrә<br />
Nәrәnin yetişdirilmәsi üçün su, yaxındakı tәbii su mәnbәyindәn götürülür. Bu<br />
su özünün göstәricilәrinә görә nәrәnin yaşayışı üçün, lazım olan göstәricilәrә<br />
malik olmalıdır. Suyun fasilәsiz olaraq zavoda (QSQ) vurulması vә onun<br />
keyfiyyәtinә nazarәt suyun istifadәәsi qurğusunda aparılır. Bir saatda işlәnilәn<br />
suyun miqdarı 156 m3 -ә bәrabәrdir. Başqa mәqsәdlәr üçün istifadә olunan su isә<br />
magistral su xәtlәrindәn götürülür. Hovuzlardan istifadә olunmuş su<br />
axıdılmamışdan әvvәl, mexaniki vә biolorji tәmizlәmә qurğularından keçir, sonra<br />
isә drenaj kanala ötürülür. Bu axıdılmış suyun miqdarı hovuza daxil olan suyun<br />
miqdarına bәrabәr olmalıdır. Formalışmış bioloji lil bioloji fermentasiya<br />
qurğusuna ötürülür vә ya kәnd tәsәrrüfatında istifadә olunur. Yağış vә qrunt<br />
suları bu sularla birlikdә kanalizasiya sisteminә axıdılır. Nәrә vә onun kürüsü
11<br />
böyük sahәsi olan tikililәrdә aparılacaqdır. QSQ-da zavod şәraitindә nәrә<br />
balıqlarının müvәffәqiyyәtlә yetişdirilmәsi Avropa, Şimali Amerika vә Mәrkәzi<br />
Asiya dövlәtlәrindә artıq hәyata keçirilir. Bu proses ekoloji cәhәtdәn çox<br />
әlverişlidir vә digәr balıq növlәrinin artırılmasında da istifadә oluna bilәr. Zavod<br />
istismara verilәndә әtraf mühitin çirklәnmәsi, әn çox da karbon qazı vә tullantı<br />
suları ilә vә s. çirklәnmә baş vermir.<br />
Hovuzdan buraxılan sular drenaj kanalları vasitәsilә zavodun bioloji vә<br />
mexaniki tәmizlәmә qurğularına verilir vә burada istehsalın tullantıları tәmizlәnir<br />
vә parçalanır. İntensiv balıqyetişdirmә üçün nәzәrdә tutulan vә QSQ әsasında<br />
işlәyәn zavod aşağıdakı xüsusiyyәtlәri ilә seçilir: Havanın çirklәnmәsinin,<br />
müxtәlif xәstәliklәrin, iqlimin vә s. tәsirinin minimuma endirilmәsi; balıqların<br />
böyümәsinin asan nәzarәtә götürülmәsi, bu halda spesifik yemlәr verilir, növdәn<br />
asılı olaraq, suyun temperaturu vә keyfiyyәti dәyişdirilir, oksigen rejimi tam<br />
normada saxlanılır; su daim mexaniki vә bioloji filtirlәrlә tәmizlәnir, elektrik<br />
enerjisindәn istehsalatda minimum istifadә olunur, mәhsulun fasilәsiz istehsalı<br />
baş verir; ana sürülәrin hesabına körpәlәrin sonrakı nәsillәrinin alınması tәmin<br />
olunur; daim yüksәk keyfiyyәtli tәzә balıq alınır; balıqların yetişdirilmәsi üçün<br />
istifadә olunan su tәbii mәnbәlәrdәn götürülür.<br />
1200 km2 sahәdә mayalanmış yumurtalardan körpәlәr çıxır. Pitomnikin<br />
hovuzları 3 әsas dövriyyәyә bölünür. Onların hәr birindә bioloji filtr, daim<br />
fırlanan filtr, nasos, istilik sistemi, ventilyasiya, UBŞ qurğusu olur. 46992 km2<br />
sahәdә 187 modul yerlәşir vә bu ildә 925 nәrәnin yetişdirilmәsi vә 64 t kürünün<br />
alınması üçün nәzәrdә tutulur. Hәr bir modul özünün qapalı su dövriyyәsinә<br />
malikdir vә bütün bioloji vә mexaniki vasitәlәrlә tәmin olunmuşdur. Bütün<br />
modulların işi yarımavtomatik rejimdә idarә olunur.<br />
Nәrәnin dişi fәrdlәrindәn yumurtalar çıxarılır, ayrıca pitomnikdә<br />
mayalandırılır vә burada da körpәlәr alınır. Sürfәlәr xüsusi şüşә qablarda<br />
yetişdirilir vә sonrakı mәrhәlәdә qidalandırıcı kanallara keçirilir. Daha sonra<br />
körpәlәr xüsusi plastik hovuzlara köçürülür vә bu hovuzlarda onlar 200 q çәki<br />
yığana qәdәr qalır. Yalnız bundan sonra balıqlar özünün әsas çәkisini yığır vә<br />
onları pitomnikin hovuzlarına yerlәşdirirlәr. Burada nәrә körpәlәri 1000 q çәki<br />
yığana qәdәr qalır. Sonrakı mәrhәlәdә körpәlәr qidalanma modullarına<br />
yerlәşdirilir ki, burada onların böyümәsi baş verir. Beton hovuzlarda (32x6 m)<br />
bioloji tәmizlәmә qurğusu vә xarici mexaniki filtr olduğundan bura çirklәnmiş<br />
suyun daxil olması mümkün deyil. Gün әrzindә balıq bir neçә dәfә yemlәndirilir.<br />
Balıqlar üçün optimal hәyat şәraiti yaratmaq üçün su daim oksigenlә<br />
zәnginlәşdirilir vә temperatur 18-220C intervalda saxlanılır. 15-18 aydan sonra<br />
artıq balığın cinsini müәyyәn etmәk olur. Dişi fәrdlәr әllә tutularaq, kürülәmә<br />
modullarına yerlәşdirilir. Burada onlara az qida verilir vә bu, kürü optimal<br />
vәziyyәtә çatana qәdәr davam edir.<br />
Makrobraxium kreveti<br />
Bu krevetlәr cәnub-şәrqi Asiyanın çaylarında yaşayır, lakin kürüdәn sürfәnin<br />
çıxmasından qabaq, dişilәr çayın deltasına miqrasiya edir. Sürfәlәrin pelaqiq<br />
inkişafı 30 gün çәkir vә 12-14 promildә baş verir. Metamorfozdan sonra sürfәdәn<br />
sonrakı mәrhәlәlәr dib hәyat tәrzinә keçәrәk, yenidәn çaya qayıdır. Bu krevetlәr<br />
yüksәk böyümә tempi ilә seçilir. 4 ay müddәtindә 50 q-ma çatır (әmtәәlik çәki), 9<br />
aya 100 q, bir ilә 150 q çәki yığır.<br />
Avropa ölkәlәrindә bu krevetlәrin daşınması zamanı çoxlu itkilәr baş verir vә
12<br />
onların böyük әksәriyyәti ölür. Ona görә dә bu ölkәdә onları yalnız dondurulmuş<br />
vә ya dәrin soyudulmuş formada satırlar. Bu, öz növbәsindә mülayim iqlim<br />
qurşağında yerlәşәn ölkәlәrdә makrobranium krevetinin akvakultura şәraitindә<br />
yetişdirilmәsinә tәlabatı artırır. İl boyu әmtәәlik krevetlәr Rusiya әrazisindә Su<br />
Elektrik Stansiyaların isidilmiş sularında yetişdirilir. Belә isti sudan istifadә<br />
etmәklә, yetişdirilәn krevetkalar diri halda alıcıya çatdırılır.<br />
Yaşlı krevetlәr üçün yem kimi dondurulmuş vә soyudulmuş balıq әti, kalmar,<br />
müxtәlif molyusklar, toyuq әti istifadә olunur. Balıqlar vә quşlar üçün istifadә<br />
olunan qarışıq yemlәr dә yararlıdır. Tәbii şәraitdә onlar çürüntü vә ölmüş heyvan<br />
qalıqları ilә qidalanmağa üstünlük verirlәr. Ona görә dә akvakultura şәraitindә<br />
krevetlәrin daha sürәtlә böyümәsini tәmin etmәk üçün qidaya çürüntü iyini verә<br />
bilәcәk xüsusi kimyәvi maddәlәr әlavә edilir. Qida rasionunda bütün hallarda su<br />
bitkilәri olmalıdır. Onların olmadığı şәraitdә adi göyәrtilәrdәn istifadә oluna bilәr.<br />
Bitki qidasının çatmamazlığı bu krevetlәrin böyümәsinә birbaşa tәsir göstәrir.<br />
Sutkalıq qıda rasionuna daxil olan artemilәr 300 l-lik hәcmli inkubatorda böyük<br />
әhәmiyyәtә malikdir. Bu hәcmdә krevetlәrin 30000 sürfәsi olur vә onların artemi<br />
sürfәlәrinә olan tәlabatı 30 q-dır. Hәm akvakultura, hәm dә akvarium şәraitindә<br />
krevetlәrin saxlanması zamanı çox mühüm mane olan faktordan biri<br />
kannibalizmdir. Bu halın qarşısının almasının effektli yollarından biri ikinci cüt<br />
әtraflardan qısqacların kәsilmәsidir.<br />
Akvakulturada 6-7 sm-lik krevetlәr hәr m2 -ә 25 әdәd olmaqla yerlәşdirilә<br />
bilәr. 60 gün әrzindә onların sağ qalması 92% tәşkil edir, 8%-i isә birbaşa<br />
kannibalizmlә bağlı ölür. Krevetlәr ailә şәklindә yaşayırlar. Bura bir erkәk vә 5-ә<br />
qәdәr dişi daxildir. Dişilәrin qabıq dәyişmәsi zamanı onların xitin örtüyü<br />
bәrkiyәnә qәdәr erkәk özünün uzun qısqacları ilә dişilәrә hücum edәn başqa<br />
krevetlәriı qovur vә bununla kannibalizmin qarşısı alınır. Bu dövrdә hәm dә<br />
cütlәşmә baş verir. Bәzi hallarda erkәyin qabıq dәyişmәsi zamanı dişilәr onu yeyir.<br />
Bu krevetlәrin maksimum ölçüyә çatması üçün onları 10 әdәd/m2 sıxlıqla<br />
yerlәşdirirlәr, yüksәk sıxlıqda onların ölçülәri kiçik olur.<br />
Hal-hazırda dünya akvakulturasının mәhsulları özünün hәcminә görә artıq<br />
tәbii su hövzәlәrindәn tutulan hidrobiontların ümumi hәcminә yaxınlaşır. Son illәr<br />
balıqların vә xәrçәnglәrin qapalı su tәchizatlı qurğularında intensiv yetişdirilmәsi<br />
baş verir. Bu metodun digәrlәri ilә müqayisәdә üstünlüklәri aşağıdakılardır: 1.<br />
texnoloji proseslәrә tam nәzarәt; 2. tәbii şәraitdәn asılı olmamaq; 3. suyun<br />
minimum sәrfiyatı; 4. ekoloji tәmizlik; 5. xәstәliklәrә nәzarәt; 6. әmtәәlik<br />
mәhsulun artımı; 7. mәhsulun yetişdirilmәsindә intensiv texnologiyaların tәtbiqi;<br />
8. il boyu mәhsulun yetişdirilmәsi imkanı; 9. mәhsulun sabit şәkildә bazara<br />
çıxarılması; 10. mәhsulun maya dәyәrinin mühitin temperaturundan vә havadan<br />
asılı olmaması.<br />
Mәlumdur ki, son illәr nәrәkimi balıqların Xәzәr dәnizindә sayı kritik hәddә<br />
çatmışdır. Onların sayının çox sürәtlә azalması Xәzәr faunasında bu balıqların tam<br />
itmәsinә gәtirib çıxara bilәr. Artıq mәlumdur ki, Rusiya, Azәrbaycan vә İranda<br />
yerlәşәn balıqartırma zavodları tәrәfindәn nәrәkimilәrin süni artırılması müasir<br />
tәlәblәrә cavab vermir. Çox tәәssüf ki, digәr ölkәlәrlә müqayisәdә Azәrbaycanda<br />
indiyә qәdәr nәrәkimilәrin artırılmasının vә yetişdirilmәsinin dәqiq mexanizmi<br />
işlәnilmәyib. Çox böyük gәlir gәtirәn bu sahә yalnız Xәzәrә zavodlarda<br />
yetişdirilәn nәrә körpәlәrinin buraxılması ilә mәhdudlaşır. Hal-hazırda çox<br />
tәhlükәli bir vәziyyәt yaranmışdır. Bir tәrfdәn bir çox ölkәlәr zavod şәraitindә 10
Layihә üzrә<br />
layihә rәhbәri<br />
tәrәfindәn<br />
13<br />
tonlarla qara kürü vә 100 tonlvarla balıq yetişditrirlәr. Digәr tәrәfdәn isә biz bu işә<br />
ciddi yanaşmasaq, Azәrbaycan ixtiofaunasının bu möcüzәli nümayәndәlәrini<br />
birdәfәlik itirmiş oluruq. Vәziyyәtdәn çıxış yolu tәcili sürәtdә nәrәkimilәrin<br />
intensiv süni yetişdirilmәsini tәmin etmәkdir. Paralel olaraq tәbii hövzәlәrdә bu<br />
balıqların ovu qadağan olunmalıdır. Әmtәә nәrәçiliyinin hal-hazırda 3 әsas<br />
istiqamәti müәyyәn edilmişdir. Bu birinci növbәdә sәnaye әsaslarında inkişaf edәn<br />
nәrәçilikdir, burada әsas istiqamәt yetişdirilmәnin intensiv metodlarına әsaslanır.<br />
İkincisi nәrәkimilәrin adi balıqyetişdirmә göllәrindә monokultura vә<br />
polikulturada yetişdirilmәsidir. 3-cü göllәrә, axmazlara vә su hövzәlәrinә<br />
polukultura şәraitindә nәrә balıqlarının buraxılmasıdır. Lakin hovuzlarda, tor<br />
qәfәslәrdә, kiçik sahәli göllәrdә bu balıqların yetişdirilmәsi son vaxtlar sürәtlә<br />
inkişaf edir. Belә ki, bu şәraitdә su mühitinin limitlәndirici göstәricilәrinә nәzarәt<br />
vә onu idarәetmә çox asandır. Qapalı su tәchizatlı qurğularında nәrәkimilәrin<br />
yetişdirilmәsi balanslaşdırılmış yüksәk keyfiyyәtli qarışıq yemlәrdәn istifadә<br />
etmәklә Almaniya, İtraliya, Fransa, Danimarka, ABŞ, Yaponiya, Çindә geniş<br />
hәcmdә hәyata keçirilir. Mәsәlәn, Almaniyadan doktor Şteper göstәrir ki, bu<br />
qurğularda o, bölgәni 4 yaşında cinsi yetkin vәziyyәtә çatdıra bilmişdir,<br />
baxmayaraq ki, onlar cinsi yetkinliyә 16-17 yaşında çatırlar.<br />
Әmtәәlik nәrәçiliyin prespektivliyi vә müasirliyi birbaşa qapalı su tәchizatlı<br />
qurğulardan istifadә ilә bağlıdır. Әhәmiyyәtinә görә heç dә ondan geri qalmayan<br />
vә yetişdirilmәsi planlaşdırılan digәr akvakultura obyekti makrobraxium<br />
krevetidir. Son 50 ildә krevetlәrә olan tәlәbat әvvәlcә Şimali Amerika, sonra<br />
Yaponiya vә Avropa, daha sonralar isә Cәnub-Şәrqi Asiya vә Cәnubi Amerika<br />
ölkәlәrindә kәskin artmaqdadır. Tәbii şәraitdәn tutulan vә әnәnәvi fermer<br />
tәsәrrüfatları hesabına istehsal olunan krevet bazarın tәlәbatını ödәmir. Ona görә<br />
dә krevetlәrin intensiv yetişdirilmәsi sürәtlә inkişaf etmәkdәdәir. Bu sahәdә<br />
birincilәr sırasında Yaponiya durur. 1950-ci ildәn 70-ci illәrә qәdәr Cәnub-Şәrqi<br />
Asiya vә Cәnubi Amerika da bu işә qoşulmuşdur. Süni şәkildә yetişdirilmiş<br />
krevetlәr hal-hazırda bütün dünya üzrә krevet satışının 25%-i tәşkil edir.<br />
Krevetlәrin yetişdirilmәsi Azәrbaycanla qonşu ölkәlәrdә çox geniş hәyata keçirilir.<br />
Belә ki, krevetlәrin yetişdirilmәsinini biotexnologiyasının hazırlanması ilә<br />
Hәştәrxan Texniki Universitetinin akvakultura vә su bioloji resursları kafedrası<br />
uzun illәrdir mәşğul olur. Elmi-Tәdqiqat Balıqçılıq Tәsәrrüfat İnstitutu da<br />
Hәştәrxan vilayәtindә akvakultura tәsәrrüfatlarında sәnaye әsasları ilә krevetlәrin<br />
yetişdirilmәsi ilә mәşğuldur. Rus alimlәrinin mәlumatlarına görә balıqlarla<br />
polukultura şәraitindә Volqanın deltasındakı göllәrdә 50-100 kq/ha әmtәәlik<br />
krevet, әlavә olaraq 200 kq balıq mәhsulu almaq mümkündür.<br />
Hal-hazırda Azәrbaycanın inkişaf etmiş turizm ölkәsinә çevrildiyi bir vaxtda<br />
makrobraxium krevetinin әmtәәlik intensiv istehsalı bizә görә birinci addım kimi<br />
çox yerinә düşәrdi vә istehsalçılara yaxşı gәlir gәtirә bilәn sahәdir. Mәlumdur ki,<br />
krevetin әti fosfor vә digәr mikroelementlәrlә zәngindir. Bütün bunları<br />
ümumilәşdirәrәk tәdqim olunan layihә çәrçivәsindә nәrә balıqlarının vә<br />
krevetlәrin QSQ-da intensiv әmtәәlik yetişdirilmәsi tәklif olunur. Bu qurğularda<br />
nәzәrdә tutulan texnoloji proseslәr Mingәçevir su anbarı şәraitindә vә İnstitut<br />
Mingәçevir laboratoriyasının resursları cәlb edilmәklә hәyata keçirilәcәkdir.<br />
Materiallar, alınan nümunәlәr vә komplektlәşdirmә mәmulatlarına (əlavə dəyər<br />
vergisi (ƏDV), gömrük rüsumu və gömrük rəsmiləşdirmə xərcləri daxil olmaqla) sәrf olunan<br />
xәrclәrin hesablanması
hesablanmış<br />
smeta<br />
xәrclәrinin<br />
açıqlaması<br />
N<br />
1<br />
2<br />
3<br />
14<br />
Material, alınan nümunәlәr vә komplektlәşdirmә<br />
mәmulatlarının adları<br />
Vahidinin<br />
qiymәti<br />
(man)<br />
Miqdarı<br />
Cәmi<br />
mәblәğ<br />
(man)<br />
ABXMicro60OT18 Nәrә balıqlarınınәtinin keifiyyәtini<br />
müәyyәnlәşdirmәkmәqsәdilә qanının morfoloji vә<br />
biokimyәvi göstәricilәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi üçün<br />
Automatic Amino Acid Analyzer System S 433-D for protein<br />
5 10 000 50 000<br />
hydrolysate or physiologicalfluids-Krevetkavә nәrә<br />
balıqlarının әti vә<br />
kürülәrininqiadlılıqkeyfiyyәtinimüәyyәnlәşdirmәkmәqsәdilә<br />
zülların aminturşu tәrkibininmüәyyәnlәşdirilmәsi üçün<br />
3 100 000 30 000<br />
Water quality Horiba U52G - Nәrә balıqları vә krevetkalar<br />
yetişdirilәn su mühitinin parametrlәrini müәyyәnlәşdirmәk<br />
üçün<br />
6000 5 30 000<br />
CӘMİ 110000<br />
Elmi işlәr vә eksperimentlәr üçün xüsusi avadanlıq, cihaz vә qurğulara (əlavə<br />
dəyər vergisi (ƏDV) daxil olmaqla) sәrf olunan xәrclәrin hesablanması<br />
Vahidini<br />
Cәmi<br />
N Avadanlıq, cihaz vә qurğuların adları<br />
n<br />
qiymәti<br />
Miqdar<br />
ı<br />
mәblәğ<br />
(manat<br />
ABXMicro60OT18 Nәrә balıqlarınınәtinin keifiyyәtini<br />
(manat)<br />
)<br />
1 müәyyәnlәşdirmәkmәqsәdilә qanının morfoloji vә<br />
biokimyәvi göstәricilәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi üçün<br />
Automatic Amino Acid Analyzer System S 433-D for<br />
protein hydrolysate or physiologicalfluids-Krevetkavә<br />
18425 1 18425<br />
2<br />
nәrә balıqlarının әti vә<br />
kürülәrininqiadlılıqkeyfiyyәtinimüәyyәnlәşdirmәkmәqsә<br />
dilә zülların aminturşu tәrkibininmüәyyәnlәşdirilmәsi<br />
üçün<br />
Water quality Horiba U52G - Nәrә balıqları vә<br />
104 280 1 104 280<br />
3 krevetkalar yetişdirilәn su mühitinin parametrlәrini<br />
müәyyәnlәşdirmәk üçün<br />
Atomic Absorbtion Spectrometer contr AA700 - Nәrә<br />
7 128.00 5 35 640<br />
4 balıqları vә krevetkaların әtindә radioaktiv vә ağır<br />
metalların miqdarının müәyyәn edilmәsi üçün<br />
112 200 1 112 200<br />
5<br />
Direct Solid AAS - Nәrә balıqları vә krevetkaların әtindә<br />
radionuklidlәrin miqdarının müәyyәn edilmәsi üçün<br />
47 520 1 47 520<br />
6<br />
QSQ - şәraitindә nәrә balıq vә nәhәng krevetka<br />
yetişdirәn qurğu<br />
270 000 1 270 000<br />
7<br />
QSQ - şәraitindә 34 ton/il mәhsuldarlıqlı nәrә balıq<br />
yetişdirәn qurğunun texnoloji proyekti<br />
20 000 1 20 000<br />
8<br />
Yamacha Ikimotorlu, 6 nәfәrlik qayıq – texniki mәqsәdlәr<br />
üçün<br />
16 000 2 32 000<br />
9<br />
Mikroskop Carln Zeiss Axio Lab. A1 endoparazitlәrin<br />
növ tәrkibini tәyini üçün<br />
35 000 3 105 000<br />
10 Generator, 30 kVt AD-30-T400 dizel 10 000 1 10 000<br />
11<br />
AxioCam MR endoparazitlәrin fotoşәkillәrinin çәkilmәsi<br />
üçün<br />
15 000 3 45 000<br />
CӘMİ 800065<br />
Ezamiyyә xәrclәri
Ezamiyyәtin<br />
mәqsәdi<br />
Ezam olunan<br />
yer<br />
15<br />
Ezam<br />
olunan<br />
şәxslәrin<br />
sayı<br />
Müddәt<br />
(gün)<br />
Yol<br />
xәrci<br />
(manat)<br />
Gündәlik<br />
xәrc<br />
norması<br />
(manat)<br />
Viza<br />
xәrci vә<br />
sәfәr<br />
sığortası<br />
Cәmi<br />
mәblәğ<br />
(manat)<br />
Texnoloji<br />
proseslәrin<br />
idarә<br />
olunması<br />
Mingәçevir 8 980 45.00 44100<br />
CӘMİ 44100
Change language