arch sudlal 2014
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI ACADEMIAE SCIENTIARUM<br />
MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 1-31<br />
АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ<br />
Эрхэлсэн: доктор Г.Эрэгзэн<br />
УЛААНБААТАР<br />
<strong>2014</strong>
DDC<br />
930.1’015<br />
A-779<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Эрдмийн зөвлөлийн баталснаар хэвлэв.<br />
РЕДАКЦИЙН ЗӨВЛӨЛ<br />
Ерөнхий редактор: доктор (Sc.), профессор Д.Цэвээндорж<br />
Гишүүд (Цагаан толгойн үсгийн дарааллаар)<br />
доктор (Ph), дэд профессор Ч.Амартүвшин<br />
доктор (Ph), профессор Б.Гүнчинсүрэн<br />
доктор (Ph) Ч.Ерөөл-Эрдэнэ<br />
доктор (Ph), дэд профессор Ц.Төрбат<br />
доктор (Ph), дэд профессор Б.Цогтбаатар<br />
доктор (Ph), дэд профессор Я.Цэрэндагва<br />
доктор (Ph), дэд профессор У.Эрдэнэбат<br />
доктор (Ph) Г.Эрэгзэн<br />
Археологийн судлал<br />
Боть XXXIV, дэвтэр 1-31, Улаанбаатар хот, <strong>2014</strong> он<br />
Эрхэлсэн: доктор (Ph.) Г.Эрэгзэн<br />
Хэвлэлийн эх бэлтгэл: Эрдэм шинжилгээний ажилтан Л.Ишцэрэн<br />
“Мөнхийн Үсэг” ХХК-д хэвлэв.<br />
ISBN: 978-99973-2-771-0
Гарчиг<br />
7 Б.Гүнчинсүрэн, Д.Одсүрэн, Г.Лхүндэв. Шарилын уулын чулуун<br />
зэвсгийн дурсгал<br />
15 Б.Цогтбаатар, Х.Пүрэвжал. Ачаат уулын чулуун зэвсгийн суурин<br />
26 С.А.Гладышев, Б.Гунчинсурэн, Ц.Болорбат, Е.П.Рыбин,<br />
Д.Одсурэн, А.М.Хаценович, А.В.Табарев. Предварительные<br />
результаты изучения палеолитического памятника Харганынгол-5,<br />
Северная Монголия<br />
45 Е.П.Рыбин, Б.Гунчинсурэн, Ц.Болорбат, А.М.Хаценович,<br />
Р.А.Шелепаев, Д.Одсурэн, Н.А.Кулик. Раскопки многослойной<br />
стоянки Тулбэр-21 в <strong>2014</strong> году<br />
58 Я.Цэрэндагва. Улаан бургасын чулуун зэвсгийн дурсгал<br />
75 Г.Лхүндэв, Б.Гүнчинсүрэн, Д.Базаргүр, Г.Ангарагдөлгөөн. Эгийн<br />
голын хөндийд хийсэн чулуун зэвсгийн малтлага болон хайгуул<br />
судалгааны урьдчилсан үр дүн<br />
89 С.Далантай. Сайнхарын голоос илэрсэн шинэ чулуун зэвсгийн<br />
үеийн суурин<br />
104 Ц.Болорбат, Г.Лхүндэв. Санамсаргүй олдсон чулуун багаж<br />
зэвсгүүд<br />
109 Ц.Төрбат. Хэмцэгийн археологийн соёлын нэрийг нягтлах нь<br />
123 Н.Батболд. Хадны зураг эртний нүүдэлчдийн шүтлэг бишрэл,<br />
оршуулгын зан үйлтэй холбогдох нь (Говийн бүсийн хадны<br />
зургийн хэрэглэгдэхүүнээр)<br />
137 Ц.Болорбат, Б.Бадма-Оюу. Баян-Өлзийт уулын хадны зосон зураг<br />
142 J.Wright. Grammars of design: Tools for reading khirigsuurs<br />
164 L.G.Broderick, J.L.Houle, O.Seitsonen, J.Bayarsaikhan. The mystery<br />
of the missing caprings: Stone circles at the Great khirigsuur in the<br />
Khanuy Valley<br />
175 Ж.Баярсайхан. Буган хөшөөд дээрх гахайн дүрслэл, түүний утга<br />
бэлгэдлийн тухай<br />
185 Б.Жаргалан, Г.Галдан, У.Гарднер. Тарвагатайн голын хөндийд<br />
хийж буй судалгаа ба археологийн онол, арга зүйн асуудал<br />
205 Б.Бадма-Оюу. Төв Азийн амьтны загварт урлаг дахь домгийн<br />
амьтан грифон<br />
214 З.Батсайхан. Тамирын Улаан хошуунд хүннү булш малтсан тухай<br />
236 Ч.Ерөөл-Эрдэнэ. Гол модны Хүннүгийн язгууртны оршуулгын<br />
газрын байрлал зүйн судалгаа<br />
3
245 Д.Цэвээндорж, Н.Эрдэнэ-Очир. Ноён уулын Хүннүгийн<br />
язгууртны булшнаас илэрсэн хивс, нэхмэл эдлэл<br />
253 Л.Ишцэрэн, Т.Сасада. Хүннүгийн төмрийн хүдэр хайлуулах<br />
зуухны судалгааны зарим асуудал<br />
264 Г.Эрэгзэн, Л.Ишцэрэн. Худгийн халзангийн олдворын холбогдох<br />
он цаг ба Жужаны археологийн дурсгалын судалгааны асуудалд<br />
277 Н.Батболд, С.Цэрэнням, Ц.Батхишиг. Бадрахын дээд усны<br />
тамганы дүрслэл<br />
283 Ч.Амартүвшин, О.Батзориг. Монгол нутаг дахь хүн чулуун<br />
хөшөөний судалгааны асуудалд (Газарзүйн мэдээллийн санд<br />
тулгуурласан дүн шинжилгээ)<br />
305 А.Энхтөр, Л.Мөнхбаяр, Г.Батболд, Ц.Буянхишиг, Т.Хантөгс.<br />
Хэрлэн Барс-1 хотын суваргад малтлага судалгаа хийсэн нь<br />
316 Г.Батболд. Хэрлэн голын Хатун хот буюу Хэ Дун Чэн<br />
323 Н.Батболд, Ц.Амгалантөгс, Б.Эрдэнэ. Дорноговь аймгийн Хэцүү<br />
уулын агуйгаас илэрсэн хүний ясны олдворууд<br />
329 Я.Цэрэндагва, Ж.Шнейдер, С.Далантай. Их Нартаас шинээр<br />
илэрсэн хадны оршуулгын дурсгалууд<br />
344 У.Эрдэнэбат. Баянхонгор аймгийн Баян-Өндөр сумын Дунд<br />
нурууны хадны оршуулгын дурсгалууд<br />
366 Б.Батдалай. Ясангийн хар толгойн бүлэг булш<br />
379 Ч.Амартүвшин, Д.Бөхчулуун. Монгол дахь “түүхэн археологи”-<br />
ийн судалгааны зарим асуудалд<br />
388 М.Баярсайхан. Амьтны шүдээр нас тодорхойлох аргын тухай<br />
Товч мэдээлэл<br />
393 <strong>2014</strong> онд Археологийн хүрээлэнгээс зохион байгуулсан<br />
эрдэм шинжилгээний хурал, үзэсгэлэн<br />
397 <strong>2014</strong> онд хэвлэгдсэн ном, бүтээлийн танилцуулга<br />
402 Эмгэнэл: Сергей Владимирович Данилов/1950-<strong>2014</strong>/<br />
411 Зохиогчдын танилцуулга<br />
4
CONTENTS<br />
7 B.Gunchinsuren, D.Odsuren, G.Lkhundev. A Stone Age site<br />
at Sharilyn Uul<br />
15 B.Tsogtbaatar, Kh.Purevjal. A Stone Age camp site at Achaat Uul<br />
26 S.A.Gladyshev, B.Gunchinsuren, Ts.Bolorbat, E.P.Rybin, D.Odsuren,<br />
A.M.Khatsenovich, A.V.Tabarev. Preliminary results of the study of<br />
Paleolithic site Harganyn gol-5, Northern Mongolia.<br />
45 E.P.Rybin, B.Gunchinsuren, Ts.Bolorbat, А.М.Khatsenovich,<br />
Р.А.Shelepaev, D.Оdsuren, N.А.Кuliк. Excavation at stratigraphic site<br />
Tulbur-21 in <strong>2014</strong><br />
58 Ya.Tserendagva. Stone tools from the Ulaanburgas Site<br />
75 G.Lkhundev, B.Gunchinsuren, D.Bazargur, G.Angaragdulguun.<br />
Preliminary result from the survey and excavation on Stone Age sites at<br />
Egiin Gol valley<br />
89 S.Dalantai. New Neolithic site in the Sainkhar river<br />
104 Ts.Bolorbat, G.Lkhundev. Accidentally found stone tools<br />
109 Ts.Turbat. Reconsidering the name of the <strong>arch</strong>aeological culture<br />
“Khemcek”<br />
123 N.Batbold. Links between petroglyphs and beliefs and funeral practices<br />
of ancient nomads (Based on petroglyphs of the Gobi)<br />
137 Ts.Bolorbat, B.Badma-Oyu. New ocher rock paintings of Bayan-ulziit<br />
mountain<br />
142 J.Wright. Grammars of design: Tools for reading khirigsuurs<br />
164 L.G.Broderick, J.L.Houle, O.Seitsonen, J.Bayarsaikhan. The mystery<br />
of the missing caprings: Stone circles at the Great khirigsuur in the<br />
Khanuy Valley<br />
175 J.Bayarsaikhan. Boar images on Deer stones and their symbolic<br />
meanings<br />
185 B.Jargalan, G.Galdan, W.Gardner. Ongoing rese<strong>arch</strong> in the valley of<br />
Tarvagatai river and theoretical and methodological issues in <strong>arch</strong>aeology<br />
205 B.Badma-Oyu. The mystic creature griffin of the Central Asian animal<br />
style art<br />
214 Z.Batsaikhan. Archaeological excavation on some Xiongnu burials at<br />
Tamiryn Ulaan Khoshuu<br />
236 Ch.Yeruul-Erdene. Topographic study of Gol mod Xiongnu aristocratic<br />
cemetery<br />
245 D.Tseveendorj, N.Erdene-Ochir. A carpet and a woven item that uncovered<br />
from the Xiongnu elite tomb<br />
5
253 L.Ishtseren, T.Sasada. To the issue on the iron production of the<br />
Xiongnu<br />
264 G.Eregzen, L.Ishtseren. The age of artifacts found at Khudgiin Khalzan<br />
and to the issue on the Joujan <strong>arch</strong>aeology<br />
277 N.Batbold, S.Tserennyam, Ts.Batkhishig. Tamga images at Badrakhyn<br />
deed us<br />
283 Ch.Amartuvshin, O.Batzorig. To the issue of human stone statue studies<br />
within the territory of Mongolia (Analysis based upon GIS<br />
database)<br />
305 A.Enkhtur, L.Munkhbayar, G.Batbold, Ts.Buyankhishig, T.Khantugs.<br />
Preliminary result of excavation on Stupa of Kherlen Bars-1<br />
316 G.Batbold. He Dong Cheng the Khatun city of Kherlen river<br />
323 N.Batbold, Ts.Amgalantugs, B.Erdene. Human bones found in cave of<br />
Mt. Khetsuu<br />
329 Ya.Tserendagva, J.Schneider, S.Dalantai. Newly discovered cave<br />
burials at Ikh Nart<br />
344 U.Erdenebat. Some findings of cave burial of Dundnuruu,<br />
Bayan-undur soum, Bayankhongor province<br />
366 B.Batdalai. A cluster of burials at Yasangiin Khar Tolgoi<br />
379 Ch.Amartuvshin, D.Bukhchuluun. “Historical <strong>arch</strong>aeology” in<br />
Mongolia: conceptual issues<br />
388 M.Bayarsaikhan. Determining the age of animals by their teeth<br />
Information<br />
393 Conferences and exhibitions held in <strong>2014</strong><br />
by the Institute of Archaeology<br />
397 Introduction to publications <strong>2014</strong><br />
402 Commiseration: Sergei Vladimirovich Danilov/1950-<strong>2014</strong>/<br />
411 Index of authors<br />
6
Tomus XXXIV Fasciculus 1<br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 1<br />
Б. Гүнчинсүрэн, Д. Одсүрэн, Г. Лхүндэв<br />
ШАРИЛЫН УУЛЫН ЧУЛУУН ЗЭВСГИЙН ДУРСГАЛ<br />
Монгол орны говийн бүс нутгаас эрт үед хүмүүс амьдарч байсны ул<br />
мөр бүхий чулуун зэвсгийн харилцан адилгүй үед холбогдох дурсгалт<br />
газрууд шинээр олдсоор байгаагийн нэг нь энд өгүүлэх “Шарилын уул”-<br />
ын дурсгалт газар юм. Уг дурсгалт газар Дорноговь аймгийн Мандах сумын<br />
нутаг Жирэмийн элсний урдуур үргэлжлэн тогтсон “Шарилын уул”<br />
хэмээх хадархаг өндөр уулсын зүүн хэсэг ханалсан цохио хадтай уулын<br />
өвөр бэлийн нөмөр дулаан газарт, умард өргөрөгийн 43040’25.9’’, зүүн<br />
уртрагийн 108009’01.8’’ солбицолд, далайн түвшнөөс дээш 958 м өндөрт<br />
оршино.<br />
Шарилын уул нь Өлгий уулын баруун хойд хэсэг бөгөөд ШУА-ийн<br />
Археологийн хүрээлэнгийн судалгааны хэсэг 2013 оны намар хайгуул<br />
судалгааны ажлын явцад тухайн дурсгалт газрыг илрүүлсэн юм [Болдхуяг<br />
нар, 2013-61: 39]. Биднийг энд хайгуул судалгааны ажил гүйцэтгэх явцад<br />
чулуун зэвсэг олдсон яг тэр орчмын газрын нэрийг мэдэх нутгийн хүн<br />
тааралдаагүй тул дурсгалт газрын нэрийг оноохдоо 1:100.000 машстабтай<br />
зургийг баримтлав.<br />
Шарилын уул орчмын бүс нутаг нь геоморфологийн хувьд Дундговь -<br />
Өмнөговийн мужийн Галба-Өөшийн говийн дэд мужид хамаарна [Монгол<br />
улсын., 2009: 66-67, 99].<br />
Чулуун зэвсгийн олдворууд уулын өвөр бэлийн нарийн жалганы ирмэг,<br />
налуу газарт ойролцоогоор 30х30 м хэмжээтэй талбайд шигүү нягтралтай<br />
тархжээ.<br />
Чулуун зэвсгүүдийг уулын өвөр бэл болон хажуугийн дэнжийг битүү<br />
бүрхсэн галт уулын гаралтай, хатуулаг сайтай хүрэн өнгийн хүрмэн<br />
чулуугаар хийсэн байна. Ийм төрлийн чулуугаар зэвсэг хийсэн хуучин<br />
чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалт газрууд говийн бүс нутагт, тухайлбал<br />
Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутаг Оюу толгой орчимд болон Зүрх<br />
уул зэрэг газруудаас илрээд байгаа билээ. Энэ нь тухайн бүс нутагт ийм<br />
төрлийн чулуу элбэг, нөгөө талаар уг чулууны хатуулаг чанартай холбоотой<br />
юм.<br />
Шарилын уулын чулуун зэвсгийн олдворууд бага талбайд олон тоогоор<br />
орших тул бид сонголтын зарчмаар тухайн дурсгалт газрын тухай мэдээлэл<br />
өгөх олдворуудыг түүвэрлэн цуглуулсан юм.<br />
Шарилын уулын чулуун зэвсгийн олдворуудын анхдагч цуулалтын<br />
7
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
хэсэг нь урьдчилан засч бэлтгэлгүйгээр эмх замбараагүй гүйцэтгэсэн<br />
цуулалт бүхий том хэмжээтэй бэлдэцүүдээр илэрхийлэгдэнэ. Ийм үлдэц<br />
хэлбэрийн эдлэл хоёр байгаагийн эхнийх нь том хэмжээтэй хагархайн нэг<br />
талаас нь шулуун цуулалт хийх аргаар хэд хэдэн залтас цуулан авсан байна<br />
(зураг 2. 2). Дараагийн эдлэлийг баргил залтас ашиглан хийжээ. Залтасны<br />
цохилтын товгор бүхий ар талыг цохилтын талбай болгон ашиглаж шулуун<br />
цуулалт хийсний хэд хэдэн ором нүүрэн талд нь хадгалаган үлдсэн байна.<br />
Багаж зэвсэг буюу хоёрдогч боловсруулалт хийсэн олдворууд нь гилбэр,<br />
хянгар, хутга, шүдлэг хүнхэр иртэй зэвсэг, цүүц, долгио иртэй эдлэл,<br />
ирлэсэн залтас болон бэлдэцээс бүрдэнэ.<br />
Гилбэр. Уртавтар навчин хэлбэртэй бөгөөд гадаргуугийн ихэнх хэсэгтээ<br />
чулууны өнгөн бүрхүүлээ хадгалсан нэг төвгөр тал нь хоёр хажуугийн урт<br />
ирмэгээс хөндлөн чиглэлтэй цуулалтууд хийгдсэн оромтой. Нөгөө тал нь<br />
харьцангуй тэгш. Бүх хөвөө ирмэгээс нь цуулалт хийх аргаар ирлэн зассан<br />
бөгөөд гол тэнхлэгийг нь дагасан нилээд урт зурвас хэсэгт чулууны өнгөн<br />
бүрхүүл үлджээ. Гилбэрийн хагас дугуй хэлбэрийн суурийг гол төлөв<br />
ар талаас нь жижиг цуулалтаар зассан байх бөгөөд нүүрэн талд нь гол<br />
тэнхлэгийн дагуу хийгдсэн цуулалтын тод ором мэдэгдэж байна. Үзүүрийг<br />
зөвхөн нэг талаас нь засчээ (зураг 3. 6).<br />
Хянгар. Урьдчилан засч бэлтгээгүй чулуугаар хийжээ. Түүхий эдийн<br />
хажуугийн урт ирмэгийг нэг талаас нь том холточсон налуу ирээр ирлэх<br />
явцад зарим хэсэгтээ хүнхэр, тэгш ирмэг бэлтгэгдсэн байна. Ир бүхий<br />
ирмэгийн дээд хэсэгт хөндлөн цуулалт, богино хөндлөн ирмэгээс нь<br />
шулуун цуулалт хийсэн хэд хэдэн ором ажиглагдана (зураг 3. 4).<br />
Хутга маягийн зэвсэг. Зуувандуу хэлбэртэй бөгөөд урьдчилан засч<br />
бэлтгээгүй байгалийн чулуугаар хийжээ. Чулууны нэг хажуу нь зузаан,<br />
нөгөө хажуу нь ирлэхэд дөхөмтэй нимгэн юм. Ирлэлтийг нимгэн урт<br />
захын хоёр талаас хөндлөн чиглэлтэй солбисон цуулалт хийх аргаар<br />
гүйцэтгэсний дүнд нилээд долгиотой нарийн хурц ирмэгтэй болсон байна<br />
(зураг 3. 5).<br />
Шүдлэг хүнхэр ирт. Зөв бус хэлбэртэй, том хэмжээтэй залтсаар хийжээ.<br />
Залтасны нэг хажуугийн гадагшаа ялимгүй нумарсан ирмэгийг голчлон<br />
ар талаас нь жижиг ирээр ирлэн хоорондоо хүнхэр ирээр тусгаарлагдсан<br />
шүдэрхэг ирмэгийг бий болгожээ (зураг 2. 3).<br />
Цүүц. Анхдагч цуулдас ашиглан хийжээ. Цуулдасны төгсгөлийн<br />
хөндлөн ирмэгийг нэг талаас нь хагас босоо холточсон хүнхэр ирээр ирлэж<br />
бэлтгэсэн байна (зураг 2. 5).<br />
Долгио иртэй эдлэл. Өргөн залтасны цохилтын талбайн үлдэгдэл бүхий<br />
урт ирмэгийг хоёр талаас нь солбин цохих явцад хүчтэй долгиотсон хурц<br />
ирмэг бэлтгэгдсэн байна (зураг 3. 2). Мөн тэгш өнцөгт маягийн хэлбэртэй<br />
том хэмжээтэй залтасны нэг ирмэгийн хоёр хэсэгт хүчтэй цохилт хийж<br />
хурц долгио ирмэг гаргажээ (зураг 2. 1). Эдгээр зэвсгүүдийн хэв шинж,<br />
ирлэлтийн байдал зэргээс харахад гүйцэт засагдалгүй үлдсэн байна.<br />
Ирлэсэн залтас. Эхнийх нь гадаргуудаа өмнөх цуулалтын ул мөрийг<br />
хадгалсан хоёрдогч залтасны төрөлд хамаарна. Түүний нэг булангийн ташуу<br />
ирмэгийг хагас босоо ирээр ирлэж дунд хэсэгт нь мохоо үзүүр гаргажээ<br />
8
Tomus XXXIV Fasciculus 1<br />
(зураг 3. 4). Нөгөөх нь том хэмжээтэй чулуунаас цуулж авсан таван өнцөгт<br />
маягийн хэлбэртэй баргил залтас юм. Залтасны нэг хажуугийн шулуун<br />
ирмэгийг налуу ирээр ирлэн зассан бөгөөд элэгдлийн улмаас мэдэгдэхгүй<br />
шахам болжээ.<br />
Бэлдэц. Уртавтар зууван хэлбэртэй бөгөөд түүний суурийг ар талаас нь<br />
хөндлөн цуулалтууд хийх аргаар зассан байна. Мөн нүүрэн талд нь хажуу<br />
ирмэгээс хийгдсэн хөндлөн цуулалтын хэд хэдэн ором ажиглагдана (зураг<br />
3. 6). Энэ эдлэлийг гилбэр, эсвэл хоёр талт зэвсэг хийхээр засч байгаад<br />
гүйцээлгүй орхисон бололтой.<br />
Чулуун зэвсэг цуулалтын явцад бий болсон үйлдвэрлэлийн хаягдал<br />
тухайн дурсгалт газар олон тоогоор байх бөгөөд бид сонголтын зарчмаар<br />
цөөн тооны эдлэлийг түүвэрлэн цуглуулсан юм. Бидний цуглуулсан<br />
залтсууд хэмжээгээрээ том (5 ш), дундаж (3 ш) хэмээн ангилагдана. Эдгээр<br />
залтасны ихэнх (5 ш) нь гадаргуудаа чулууны өнгөн бүрхүүлээ хадгалсан<br />
анхдагч цуулдас юм. Бусад нь цуулалтын ул мөртэй хоёрдогч залтасны<br />
төрөлд хамаарна. Цуулдас (6 ш)-уудын 5 нь бүтэн, 1 нь үзүүр хэсгийн<br />
хугархай юм. Тэдгээрийн олонх гадаргуудаа ямар нэг өмнөх цуулалтын ул<br />
мөргүй анхдагч цуулдасны ангилалд хамаарна. Ялтас хоёр байгаагийн нэг<br />
нь бүтэн, нөгөөх нь үзүүр хэсгийн хугархай юм.<br />
Шарилын уулын энэхүү дурсгалт газар нь хэдийгээр бага талбайд<br />
олдворууд тархсан, соёлт давхаргагүй ил суурин боловч олдворуудын<br />
төрөл зүйлээс харахад ихээхэн сонирхолтой дурсгал юм. Бид энэ дурсгалт<br />
газрын холбогдох он цагийн асуудлыг бусад ил суурингуудын нэгэн адил<br />
харьцуулсан судалгааны үндсэн дээр дэвшүүлж байна.<br />
Олдворуудын анхдагч цуулалт нь замбараагүй цуулалт бүхий үлдэц<br />
хэлбэрийн хоёр эдлэлээр илэрхийлэгдэх бөгөөд тэдгээрийг урьдчилан<br />
засч бэлтгээгүй цуулалт бүхий хагархай болон том баргил залтасны нэг<br />
тэгш талыг цохилтын талбай болгон ашиглаж залтас болон богино хэмтэй<br />
ялтас цуулахад зориулагджээ. Ялтас, цуулдас залтсуудын дийлэнх хэсэг<br />
гадаргуудаа чулууны өнгөн бүрхүүлээ хадгалсан анхдагч цуулдасны төрөлд<br />
хамаарна. Ялангуяа залтсууд нь том баргил хэмжээтэй, цохилтын төвгөр<br />
маш том байгаа зэрэг нь нилээд эртний шинжтэйн дээр анхдагч цуулалт<br />
нь ерөнхийдөө урьдчилан бэлтгээгүй том цул чулуунаас хийгдэж байсныг<br />
гэрчилнэ.<br />
Эдгээртэй яг адил анхдагч залтсууд олон тоогоор гарсан дурсгал бол<br />
Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын Оюу толгойн ойролцоох суурин,<br />
Өвөрхангай аймгийн Богд сумын төвийн дэргэдэх дурсгал зэргийг нэрлэж<br />
болно. Академич Д. Дорж Богд сумын төвийн дэргэдэх дугуйрсан дов<br />
толгодын дэнжээс илрүүлсэн суурингийн залтсуудын тухай “Залтсуудын<br />
цохилуурын төвгөр асар том ба тэр нь залтасны талбайн ихэнх хэсгийг<br />
эзлэн залтасны уртрагийн дагуу буй хажуу талд байрласан нь он цагийн<br />
хувьд маш эртний болохыг зааж буй үзүүлэлт болно” хэмээсэн бөгөөд<br />
үйлдвэрлэлийн хаягдлуудтай хамт олдсон үлдэцүүдэд үндэслэн дунд<br />
палеолитын үед холбогдуулан үзсэн байна [Дорж, 1991: 73-74]. Шарилын<br />
уулын чулуун зэвсгийн олдворуудын анхдагч цуулалтын арга барилыг<br />
нарийн тодорхойлох олдвор олдоогүй бөгөөд үлдэц хэлбэрийн эдлэл,<br />
9
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
цуулдсуудад тулгуурлан том хэмжээтэй түүхий эдээр хийгдсэн эмх цэгцгүй<br />
цуулалтанд үндэслэж байсан хэмээн үзэж байна. Анхдагч цуулалтын арга<br />
ажиллагаанд леваллуагийн цуулалтын арга ажиглагдахгүй байгаа нь мөн<br />
энэ дурсгал харьцангуй эрт үед холбогдох нэг баримт юм.<br />
Зэвсгийн төрөлд хамаарах эдлэлүүдийн дотор ихээхэн сонирхолтой<br />
нь гилбэр зэвсэг юм. Эгц урдаасаа харагдах байдал нь уртавтар навчин<br />
хэлбэртэй бөгөөд төвгөр нэг талынхаа ихэнх хэсэгт чулууны өнгөн<br />
бүрхүүлээ хадгалсан байгаа нь уг эдлэлийг гүйцэд засч бэлтгээгүйг<br />
илтгэнэ. Гилбэр зэвсэг нь дунд хэсгээрээ хугарсан байдалтай олдсон.<br />
Эртний урлаач гилбэрийг засах явцад хугарсан тул тэр чигээр нь орхисон<br />
бололтой бөгөөд энэ нь мөн уг эдлэлийн гадаргуу элэгдэлгүй, түүнийг<br />
хэрэглэсэн шинж тэмдэггүй байгаагаас мэдэгдэж байна.<br />
Гэвч энэхүү гилбэр зэвсгийг бид тухайн суурингийн он цагийн асуудлыг<br />
баримжаалах нэгэн гол хэрэглэгдэхүүн хэмээн үзэж байгаа юм.<br />
Францын археологич Ф.Борд энэ төрлийн гилбэрийг бифасын нэг төрөл<br />
зүйл, фикрон хэлбэрийн зэвсэг хэмээн тодорхойлсон байдаг.<br />
Монгол улсын нутаг дэвсгэрт Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын<br />
нутаг Ярх, Мандалговь сумын төвөөс хойд зүгт 60 км орчимд байрлах Ёроол<br />
говь, Өмнөговь аймгийн Оцон Мааньт зэрэг газруудаас гилбэр зэвсэг<br />
бүхий дурсгалт газрууд илэрч олдож байжээ [Окладников, 1986: 9-16]. Мөн<br />
Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутаг Булан тойром гэдэг газраас хүрэн<br />
улаан өнгийн хасын төрлийн чулуугаар хийсэн жижгэвтэр хэмжээтэй<br />
гилбэр зэвсэг олдсоныг судлаач Я. Цэрэндагва нийтлэж, дунд палеолитын<br />
үед холбогдох боломжтой хэмээн үзсэн байна [Цэрэндагва, 2010: 7]. Европ,<br />
Африк, Дундад Азийн доод палеолитын ашелийн үеэс дунд палеолитын<br />
үед холбогдох дурсгалуудад ийм төрлийн гилбэр зэвсэг нилээд тааралдаж<br />
байна. Хөрш зэргэлдээ Хятадын Шаньси мужийн Дагудуйшань уулын<br />
чулуун зэвсгийн дурсгалт газраас Шарилын уулын гилбэр зэвсэгтэй<br />
хэлбэр, хийцийн хувьд адил төстэй нэгэн зэвсэг олдсоныг С. Кучера жадны<br />
үзүүр хэмээн тодорхойлж, тухайн суурингийн холбогдох он цагийг хуучин<br />
чулуун зэвсгийн дээд үед хамаатуулжээ [Кучера, 1996: 228-232].<br />
Шарилын уулын энэхүү гилбэр хэдийгээр гүйцэд засагдаагүй хаягдсан<br />
боловч хийцийн хувьд харьцангуй уртай, том хэмжээтэй бөгөөд тэртээ<br />
Европ, Африкийн гилбэр зэвсгийн дурсгалуудтай адилсах дурсгал<br />
Монголын говь нутагт байгааг дахин баталснаараа эрдэм шинжилгээний<br />
чухал ач холбогдолтой юм.<br />
Зэвсгийн бусад төрөл болох хянгар, хутга зэргийг мөн л урьдчилан<br />
бэлтгээгүй байгалийн чулууны хөвөө ирмэгийг хагачин ирлэх аргаар<br />
бэлтгэжээ. Харин залтсаар хийсэн таслах, хэрчих зориулалт бүхий<br />
эдлэлүүдийн ирлэлтийн байдлаас үзэхэд тэдгээрийг бүрэн гүйцэд<br />
боловсруулалгүй голчлон нэг хажуу ирмэгийг хоёр талаас нь хүчтэй<br />
цуулалт хийх аргаар том том хагалан долгио ирмэг гаргасан байна. Мөн<br />
болхидуу ирлэсэн шүдлэг хүнхэр иртэй зэвсэг, ирлэсэн залтас зэрэг нь<br />
дунд палеолитын үед холбогдох боломжтой юм. Зэвсгийн төрөл зүйлийн<br />
өөр нэг сонирхолтой олдвор бол цуулдасны төгсгөлийн хөндлөн ирмэгийг<br />
налуу ирээр ирлэсэн цүүц юм. Цүүц хэлбэрийн зэвсэг ашель болон<br />
10
Tomus XXXIV Fasciculus 1<br />
мустьен үеийн дурсгалуудад нилээд тааралдах боловч дээд палеолитын<br />
үед өргөнөөр тархсан байна. Цүүцийг мод боловсруулах үйлд хэрэглэж<br />
байсан хэмээн үздэг.<br />
Шарилын уулын чулуун зэвсгийн дурсгалт газрын олдворуудын<br />
харьцуулсан судалгааны дүнд анхдагч цуулалтын арга барил болон<br />
гилбэр зэвсгийн хэв шинжид дулдуйдан доод палеолитын төгсгөл, дунд<br />
палеолитын эхэн үед хамаарах боломжтой хэмээн үзэж байна.<br />
Чулуун зэвсгийн олдворууд харьцангуй бага талбайд шигүү тархсан<br />
байгаагаас үзэхэд энд хүн удаан хугацаанд оршин суугаагүй, чулуун зэвсэг<br />
хийх сайн чанарын түүхий эдэд тулгуурласан түр хугацаагаар буудаллах<br />
дархны газар байж болох магадлалтай юм. Мөн хуучин чулуун зэвсгийн хэв<br />
шинжит олдворуудаас гадна мана, хасын төрлийн чулуу ашиглан хийсэн<br />
шинэ чулуун зэвсгийн хэв шинжийг илэрхийлэх цөөн тооны олдвор<br />
олдсоныг тэмдэглэе.<br />
Шарилын уулын хадархаг тогтоц нь ерөнхийдөө хатуулаг сайтай хүрэн<br />
өнгийн хүрмэн чулуунаас бүрдэх бөгөөд цаашдын хайгуул судалгааны<br />
дүнд энэ бүс нутгаас чулуун зэвсгийн дурсгал бүхий өөр олон суурин газар<br />
илрүүлэх боломжтой юм.<br />
Summary:<br />
B.Gunchinsuren, D.Odsuren, G.Lkhundev<br />
STONE AGE SITE AT SHARILYN UUL<br />
This article presents a Stone Age site discovered in 2013 at Sharilyn Uul in<br />
Mandakh soum territory, Dornogovi province. This is an open site that preserves<br />
artifacts on the ground surface but lacks in cultural layers. A few artifacts that<br />
would describe primary reduction as well as several types of stones tools were<br />
collected during the <strong>arch</strong>aeological investigation. These stone tools were used in<br />
various tasks and the most interesting tools amongst them are handaxes. These<br />
are nearly identical to the Micoquehandaxes with their applied technique and<br />
typology. According to the comparative analyses and the technique of primary<br />
reduction and typology of handaxes this newly discovered site of Sharilyn Uul<br />
can be dated back to the end of the Lower Paleolithic and the beginning of the<br />
Middle Paleolithic.<br />
Stone tools of this site are densely scattered in a relatively small area<br />
suggesting that ancient people had not lived here for a long time. More likely<br />
the site was a temporary workshop in which people lived and made their stone<br />
tools basing on high quality raw materials.<br />
Ном зүй<br />
Болдхуяг нар, 2013-61- Болдхуяг Д., Лхүндэв Г., Амгалантөгс Ц., Эрдэнэ<br />
Б., Одсүрэн Д., Дашдорж Б. “Айбекс Лэнд Монголиа” ХХК-ийн<br />
Дорноговь аймгийн Мандах сумын нутаг дахь “Энгэр сухайтын тал”<br />
11
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
нэртэй тусгай зөвшөөрлийн талбай: Археологийн авран хамгаалах<br />
хайгуул судалгааны тайлан. Улаанбаатар, АХГБСХ, т.1-52.<br />
Дорж, 1991 - Дорж Д. Дунд ба дээд палеолитын үеийн Монгол орон.<br />
ШУАМ, №3, Улаанбаатар, т. 72-80.<br />
Монгол улсын., 2009 - Монгол улсын үндэсний атлас. Улаанбаатар, т.3-248.<br />
Окладников, 1986 - Окладников А.П. Палеолит Монголии. Новосибирск,<br />
стр. 5-231.<br />
Кучера, 1996 - Кучера С. Дрейвнейшая и древняя история Китая. Москва,<br />
стр. 4-431.<br />
Цэрэндагва, 2010 - Цэрэндагва Я. Ханбогдоос олдсон содон чулуун багаж<br />
зэвсгүүд. // Acta historica. Tomus XI, Fasc, 1. Улаанбаатар, т.7-10.<br />
Зураг 1. Шарилын уулын чулуун зэвсгийн дурсгалт газрын байршил<br />
12
Tomus XXXIV Fasciculus 1<br />
Зураг 2.<br />
Долгио иртэй зэвсэг-1;<br />
үлдэц-2; шүдлэг хүнхэр иртэй эдлэл-3;<br />
хянгар-4; цүүц-5; баргил залтас-6<br />
Зураг 3.<br />
Гилбэр-1; цуулдас-2;<br />
долгио иртэй эдлэл-3;<br />
ирлэсэн залтас-4; хутга-5; бэлдэц-6<br />
13
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
14<br />
Зураг 4.<br />
Анхдагч баргил залтас-1, 2; бэлдэц-3; шүдлэг хүнхэр иртэй зэвсэг-4;<br />
хутга-5; цуулдас-6; цүүц-7; гилбэр-8
Tomus XXXIV Fasciculus 2<br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 2<br />
Б. Цогтбаатар, Х. Пүрэвжал<br />
АЧААТ УУЛЫН ЧУЛУУН ЗЭВСГИЙН СУУРИН<br />
Удиртгал<br />
Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сумын нутаг Ачаат уул нь эртний түүхийн<br />
үе үеийн дурсгалыг хадгалсан нутаг юм. Бид энэ өгүүлэлд Ачаат уулын<br />
чулуун зэвсгийн суурингийн үйлдвэрлэлийн онцлог, он цагийн хамаарлын<br />
тухай товч танилцуулж байна.<br />
Ачаат уул нь Баянмөнх, Уяат зэрэг бэсрэг нурууд болон ганц нэгээр<br />
өргөрөгийн дагуу чиглэлтэй цувран орших уулсын зүүн шувтарга<br />
үзүүрийн ноёлог өндөр хэсэг нь бөгөөд Мөнххаан сумын төвөөс зүүн урагш<br />
16 км зайд, Улаанбаатар-Баруун-Урт чиглэлийн авто замын чанх урд талд<br />
оршино (д.т.д. 1357 м).<br />
Уулын өвөр бэл, дунд дэвсгээр дугуй болон зууван дугуй хэлбэрийн<br />
дараастай дундад зууны үед холбогдох булш оршуулгын дурсгал олон<br />
бий. 2005 онд МУИС-ийн багш, доктор З.Батсайхан Ачаат уулаас 57 булш<br />
илрүүлэн бүртгэж, 3 булшийг малтан судалсан үр дүнгээ нийтлүүлжээ<br />
[Батсайхан, 2006].<br />
Чулуун зэвсгийн олдворууд уулын бэл, дунд хэсгээр цөөн тоогоор<br />
тааралдах бөгөөд уулын дээд бие буюу ханан хадны нөмөрт байх тэгшивтэр<br />
дэвсгийн 250х50 метр хэмжээтэй талбайд харьцангуй нягтшилтай<br />
хадгалагдан үлдсэн байна. Энэ хэсэг нь наран ээвэр нөмөр дулаан, хааш<br />
хаашаагаа алсын бараа сайтар харагдахуйц байрлалтай тул эртний хүн<br />
суурьшин амьдарч чулуугаар багаж зэвсгээ үйлдэж байжээ. Ачаат уулаас<br />
МУИС-ийн НШУС-ийн Археологи, антропологийн тэнхимийн оюутны<br />
дадлага болон “Дорнод Монгол” төслийн хүрээнд 2004 – 2008 онуудад 87<br />
ш чулуун зэвсгийн олдвор цуглуулжээ.<br />
2012 онд ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн судалгааны хэсэг<br />
Ачаат уулын чулуун зэвсгийн суурингийн олдворын тархалт, байршлыг<br />
тодорхойлох зорилгоор түр саатан ажиллахдаа 108 ш чулуун зэвсгийн<br />
олдвор түүвэрлэн цуглуулсан байна.<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн сан хөмрөг болон МУИС-ийн<br />
сан хөмрөгт хадгалагдаж буй Ачаат уулаас түүврийн аргаар цуглуулсан<br />
195 ш чулуун эдлэлийг уг өгүүллийг бичихдээ үндсэн хэрэглэгдэхүүнээр<br />
ашиглав.<br />
Эндэхийн чулуун зэвсэг бэлтгэхэд ашигласан үндсэн түүхий эд нь уулын<br />
15
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
хадархаг тогтоцыг бүрдүүлж буй улаан хүрэн өнгийн хатуу цахиурлаг<br />
чулуу юм. Түүхий эд нь цахиурын төрөлд (Түффит, Tuff, Tuffiete) багтах<br />
бөгөөд зарим тохиолдолд чулуу өөр дээрээ элсэрхэг, бөлсөрхөг ширхэгийг<br />
агуулсан байна.<br />
Олдворын ангилал<br />
Чулуун зэвсгийн олдворын анхдагч цуулалтын хэсэг нь 25 ш эдлэлээс<br />
бүрдэх бөгөөд бүх олдворын 12.8 хувийг эзэлнэ. Тэдгээр нь үлдэц (21 ш),<br />
бэлдэц (2 ш), цуулалт бүхий хагархай (2 ш)хэмээн ангилагдана.<br />
Анхдагч цуулалт ба багаж зэвсгийн төрлийн олдворуудын хүснэгт<br />
Олдворуудын төрөл зүйл<br />
Тоо<br />
Анхдагч цуулалт<br />
Бэлдэц<br />
2 ш<br />
Үлдэц<br />
21 ш<br />
Цуулалт бүхий хагархай<br />
2 ш<br />
Зэвсгийн төрөл зүйл<br />
Харуул<br />
1 ш<br />
Ирлэсэн цуулдас<br />
1 ш<br />
Хосолмол зэвсэг<br />
2 ш<br />
Өвөрмөц зэвсэг<br />
1 ш<br />
Хутга хэлбэрийн зэвсэг<br />
2 ш<br />
Бифас<br />
1 ш<br />
Хусуур<br />
1 ш<br />
Ирлэсэн хавтгай чулуу<br />
1 ш<br />
Хянгар<br />
3 ш<br />
Шүдлэг хүнхэр иртэй зэвсэг<br />
6 ш<br />
Ирлэсэн залтас<br />
7 ш<br />
Ирлэсэн ялтас<br />
11 ш<br />
Нийт<br />
62 ш<br />
Үлдцүүдийн цохилтын талбайг зориуд засч бэлтгэсэн, чулууны<br />
хөндөгдөөгүй тэгш гадаргууг цохих талбай болгон ашигласан ерөнхий<br />
байдал зонхилно. Мөн тал бүрээс нь төв рүү чиглэсэн цацарган цуулалтын<br />
зарчмаар үйлдэгдсэн таргил үлдэц хоёр байгаа нь ихээхэн сонирхолтой<br />
юм.<br />
Нэгдүгээр таргил үлдцийн бүх зах ирмэгээс төв рүү чиглэлтэй хийгдсэн<br />
цацарган цуулалтын зарчмаар залтас, ялтас цуулан авсан ул мөрийг<br />
хадгалжээ. Ингэхдээ түүний нэг тал нь олон удаагийн дараалсан залтас<br />
ялтас цуулан авах ажиллагааны дүнд тэгширсэн байна.<br />
16
Tomus XXXIV Fasciculus 2<br />
Чулуун зэвсгийн олдворын ангилал<br />
Нөгөө талын бүх хөвөө ирмэгээс дээрхийн адил төв рүү чиглүүлэн<br />
залтас, жижиг ялтас цуулж авсан байх бөгөөд гол хэсэгт нь ялимгүй товгор<br />
хэсэг үлдсэн байна. Энэ нь уг гадаргууд сүүлийн цуулалт хийгдэлгүй<br />
орхигдсонтой холбоотой бололтой. Цохилтын талбай болох зах ирмэгүүд<br />
нь олон удаагийн цуулалтын дүнд нимгэрч хортон үүссэн байна (зураг<br />
2. 3). Хоёрдахь нь бүх хөвөө захаас нь төв рүү чиглэлтэйгээр цацарган<br />
цуулалтын зарчмын дагуу жижиг залтас, нарийн ялтас цуулан авч байсан<br />
таргил үлдэц юм. Түүний нэг талын гадаргуу нь тал бүрээс залтас цуулан<br />
авах явцад тэгш болжээ. Эсрэг талын гадаргуу нь мөн адил тал бүрээс<br />
цохилт хийж залтас, ялтас цуулан авсан ул мөртэй бөгөөд цуулалтуудын<br />
нийлсэн огтлолцол нь нэгдүгээр үлдцийн адил товгор хэлбэртэй (зураг 3.<br />
1).<br />
Ачаат уулаас илэрсэн чулуун эдлэлүүдийн төрөл зүйлд 37 ш зэвсэг<br />
хамаарагдах агаад энэ нь бүх цуглуулгын 18.9 хувийг эзэлнэ. Эдгээр нь<br />
харуул, хусуур, өвөрмөц зэвсэг, ирлэсэн хавтгай чулуу, бифас болон<br />
ирлэсэн цуулдас, хутга хэлбэрийн зэвсэг (2 ш), хосолмол зэвсэг (2 ш),<br />
xянгар (3 ш), шүдлэг хүнхэр ирт зэвсэг (6 ш), ирлэсэн ялтас (11 ш), ирлэсэн<br />
залтас (7 ш) юм.<br />
Зэвсгүүд үүрэг зориулалт, ирлэлтийн байдлаараа ялгаатай төрөл<br />
зүйлд ангилагдах бөгөөд таслах, цавчих, цоолох зориулалт бүхий зэвсэг,<br />
хянгар, хутга хэлбэрийн зэвсэг байхаас гадна хусах хуулах зориулалт бүхий<br />
хусуурын төрлийн зэвсэг байна.<br />
Зэвсгийн төрөл зүйл дотор хоёр талын боловсруулалт бүхий бифас<br />
байгаа нь онц сонирхолтой юм. Түүнийг улаан хүрэн өнгийн хатуулаг<br />
ихтэй цахиур чулууг ашиглаж хийсэн байх ба нэг талын гадаргууг хажуу<br />
ирмэгүүдээс цохьсон хөндлөн цуулалтуудын дүнд нимгэлэн хавтгайлжээ.<br />
Харин нөгөө талын төв хэсэг нь байгалийн өнгөн бүрхүүлээ хадгалж үлдсэн<br />
бол хажуу хөвөө ирмэгүүдийг жигд холтчин ирлэжээ. Хэмжээ нь: 130х75<br />
х20 мм (зураг 2. 4).<br />
Чулуун зэвсэг үйлдэх цуулалтын арга ажиллагааны явцад бий болсон<br />
17
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
үйлдвэрлэлийн хаягдал буюу цуулдасны төрөлд 133 ш эдлэл хамаарах нь<br />
тухайн дурсгалт газрын бүх цуглуулгын 68.2 хувийг эзэлнэ.<br />
Эдгээрийг үйлдвэрлэлийн явцад унаж үлдсэн хагархай хэлтэрхий (30<br />
ш), залтас (45 ш), ялтас (58 ш) хэмээн ангилж болно.<br />
18<br />
Дүгнэлт<br />
Ачаат уулын чулуун зэвсгийн дурсгалт газар нь газрын хөрсөн дээр ил<br />
задгай орших суурин юм. Ийм төрлийн дурсгалуудын хувьд он цагийн<br />
хамаарлын асуудлыг тодорхойлоход бэрхшээл тохиолддог боловч хийсэн<br />
арга барил, он цаг нь баттай тогтоогдсон ижил төстэй дурсгалуудтай<br />
харьцуулах аргаар хэдий үед хамаарахыг тогтоох боломжтой.<br />
Ачаатын чулуун зэвсгийн цуглуулгын анхдагч цуулалтыг илэрхийлэх<br />
эдлэлийн дотор цацарган цуулалтын зарчмаар төв рүү чиглэлтэйгээр зах<br />
ирмэгүүдээс цуулалт хийсэн таргил үлдэц 2 байгааг дээр дурьдсан.<br />
Дунд палеолитын үндсэн зэвсэг нь таргил үлдцээс өргөн залтас<br />
цуулан авч түүний ир ирмэгийг нь дахин засаж хийсэн гурвалжин мэс<br />
ба хянгар юм. Ерөнхийдөө дунд палеолитын үеийг төлөөлж чадахуйц ач<br />
холбогдол бүхий үлдэц нь таргил үлдэц бөгөөд уг төрлийн үлдэц манай<br />
орны палеолитын үед холбогдох соёлт давхаргат болон ил суурингуудад<br />
элбэг тааралддаг. Тухайлбал, Баян-Өлгий аймгийн Алтанцөгц, Олон<br />
нуур-1, 2, Баяннуур, Ховд аймгийн Ховд-1 суурингуудаас энэ төрлийн<br />
үлдэц олдсон бөгөөд эдгээрийг бэлтгэсэн цуулалтын ерөнхий арга барил,<br />
үндсэн хэв шинжээр нь судлаачид мустьен үед холбогдуулан авч үзсэн бол<br />
Алтанцөгцийн цуглуулгад буй зарим таргил үлдцүүдийг хожуу мустьен<br />
үед хамааруулан үзсэн байна [Деревянко и др., 1990].<br />
Мөн Баянхонгор аймгийн Байдрагийн голын 9-р суурин, Өлзийт сумын<br />
Нарийн голын 17г, 17е, 24б, 26б, 35-р суурингуудаас таргил үлдцүүд цөөнгүй<br />
тоотой илэрсэн ба он цагийг нь судлаачид мустьен үе, хожуу мустье болон<br />
дээд палеолитын үед хамааруулан үзжээ [Деревянко и др., 2000: 37-39, 80-<br />
82, 86-87, 93-94, 95-96, 100-101].<br />
Дээрх төрлийн эдлэл дунд палеолитын үед холбогдохоос гадна дээд<br />
палеолитын үеийн томоохон дурсгалуудад ч тохиолдоно. Үүний нэг жишээ<br />
нь Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын нутагт малтсан Орхон-1 соёлт<br />
давхарга бүхий суурингийн малтлагын 1 болон 2-р талбайн 3-р үе, Орхон-7<br />
соёлт давхарга бүхий суурингийн 1-р малтлагын талбайн 3 болон 4-р үеэс<br />
илэрсэн бөгөөд эдгээрийн холбогдох он цагийг Орхон-7 суурингийн 3<br />
болон 4-р үе 37400±580, Орхон-1 суурингийн 1-3 үеийг 29465±445 [Деревянко<br />
и др., 2010: 31-33, 60-61] хэмээн баттай тогтоосон.<br />
Мөн Хятадын умард хэсгийн Шуйдунгоу хэмээх чулуун зэвсгийн<br />
суурингаас таргил үлдэц илэрдэг бөгөөд бусад олдвор, дээжинд хийсэн<br />
шинжилгээний дүнгээр 38000±2000, 34000±2000 хэмээн тогтоосон байдаг<br />
[Деревянко, 2011].<br />
Бидний цуглуулганд цохилтын талбайг нь хөндлөн цохилтын дүнд<br />
бий болгосон аль эсвэл байгалийн тэгш бүрхүүлийг цохилтын талбай<br />
болгон ашигласан, цохилтын нэг болон хоёр талбайт, цуулалтын нэг болон
Tomus XXXIV Fasciculus 2<br />
хоёр гадаргуут хавтгай үлдцүүд хэд хэд бий. Эдгээр нь нарийн урт ялтас<br />
цуулан авч байсан ул мөрийг тодорхой харуулж байгаа юм. Ийм төрлийн<br />
үлдэц Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын Төлбөрийн голын 4 болон 15-р<br />
суурингаас илэрсэн үлдцийн дийлэнх хувийг эзэлдэг. Төлбөр-4 суурингийн<br />
6-р давхарга 37400±260, 5-р давхарга 26700±300, Төлбөр-15 дурсгалт газрын 7-р<br />
давхарга 29150±320 жилийн тэртээд холбогдох боломжтойг лабораторийн<br />
шинжилгээгээр нарийвчлан тогтоосон байдаг. Булган аймгийн Хутаг-<br />
Өндөр сумын нутаг Эгийн голын савд орших Дөрөлж-1, Дөрөлж-2 хэмээх<br />
соёлт давхарга бүхий суурингаас дээрх төрлийн үлдэц цөөнгүй илэрсэн<br />
бөгөөд тэдгээрийн доод давхаргаас илэрсэн шатсан модны үлдэгдэлд<br />
хийсэн он цаг тогтоох шинжилгээгээр 21.820±190, 22030±180, 29910±310<br />
31880±800 жилийн тэртээд холбогдохыг тогтоосон байна [Jaubert et al., 2000:<br />
35].<br />
Түүнчлэн Ачаатын чулуун зэвсгийн олдворын дотор 36 ш зэвсгийн зүйл<br />
байгаа бөгөөд сонирхол татахуйц, он цагийг нь харьцуулан тодорхойлж<br />
болохуйц нэгэн зэвсэг байгаа нь хоёр талын боловсруулалт бүхий бифас<br />
юм (зураг 2. 4). Иймэрхүү төрлийн бифас ОХУ-ын Якутын Алдан голын<br />
Дюкитайн агуйн соёлт давхарга бүхий дурсгалт газраас олон тоотой<br />
илэрсэн бөгөөд уг дурсгалт газрыг он цагийн хувьд 35-30 мянган жилийн<br />
өмнөх үед холбогдуулан авч үзсэн байдаг [Мочанов, 2007: 42].<br />
Мөн леваллуа маягийн цацарган цуулалт бүхий таргил үлдэц байгаа<br />
нь дунд палеолитын үеийг төлөөлж чадахуйц гол эдлэл болно. Хоёр<br />
талт бифас зэвсэг болон нарийн ялтас цуулж авсан үлдэц хэд хэд байгаа<br />
нь дээд палеолитын эхэн үеийн холбогдох он цаг нь баттай тогтоогдсон<br />
суурингуудын хэрэглэгдэхүүнтэй ижил байна. Иймээс тус дурсгалт<br />
газарт мустьен сүүл үеэс дээд палеолитын эхэн үед эртний хүн суурьшин<br />
амьдарч, чулуун зэвсэг үйлдэж байсан хэмээн үзэж байна.<br />
Summary:<br />
A STONE AGE CAMP SITE AT ACHAAT UUL<br />
B.Tsogtbaatar, Kh.Purevjal<br />
Applied techniques and chronology of some lithic tools collected from the<br />
surface of the camp site at Achaat Uul, Munkhkhaan soum, Sukhbaatar province<br />
(eastern Mongolia) are briefly introduced in this article. According to production<br />
method of cores and other tools, the site spans from end of the Middle Paleolithic<br />
to the beginning of the Upper Paleolithic.<br />
Ном зүй<br />
Батсайхан, 2006 - Батсайхан З. Шарга, Ачаат ууланд хийсэн археологийн<br />
судалгаа. //Mongolian Journal of Anthropology, Archaeology and<br />
Ethnology, Vol.2 №2 (271).<br />
19
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Деревянко и др.., 1990- Деревянко А.П., Дорж Д., Васильевский Р.С.,<br />
Ларичев В.Е., Петрин В.Т., Девяткин Е.В., Малаева Е. Палеолит и<br />
неолит Монгольского Алтая. Новосибирск.<br />
Деревянко и др.., 2010 - Деревянко А.П., Кандыба А.В., Петрин В.Т.<br />
Палеолит Орхона. Новосибирск.<br />
Деревянко, 2011 - Деревянко А.П. Верхний палеолит и Африке и Евразии<br />
и формирование человека современного анатомического типа.<br />
Новосибирск. С.5-556.<br />
Мочанов, 2007 - Мочанов Ю.А. Дюктайская бифасиальная традиция<br />
палеолита Северной Азий. Якутск.<br />
Jaubert et al., 2000 - Jaubert J., Jarry M., Lacombe S., Leroyer C., Tsogtbaatar<br />
Dörölj 1 et 2: La transition Paléolithique moyen-Paléolithique supérieur en<br />
Mongolie. rapport, 2000, АХГБСХ.<br />
20
Tomus XXXIV Fasciculus 2<br />
Зураг 1. Ачаат уулын байршил<br />
Зураг 2.<br />
Хянгар 1, 2;<br />
mаргил үлдэц-3;<br />
бифас-4<br />
21
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 3.<br />
Таргил үлдэц 1;<br />
үлдэц-2, 3<br />
Зураг 4.<br />
Үлдэц-1, 2; xусуур-3;<br />
xутга хэлбэрийн зэвсэг-4<br />
22
Tomus XXXIV Fasciculus 2<br />
Зураг 5.<br />
Харуул маягийн зэвсэг-1;<br />
хосолмол зэвсэг-2, 3<br />
Зураг 6.<br />
Ирлэсэн залтас-1-6;<br />
ялтас-7<br />
23
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 7.<br />
Ялтас-1-6<br />
Зураг 8.<br />
Ирлэсэн залтас-1;<br />
залтас-2-5;<br />
ирлэсэн ялтас-6<br />
24
Tomus XXXIV Fasciculus 2<br />
Зураг 9.<br />
Ирлэсэн ялтас-1, 3, 5;<br />
ялтас-2<br />
Зураг 10.<br />
Цуулдас-1, 2;<br />
шүдлэг хүнхэр ирт зэвсэг-3;<br />
ирлэсэн ялтас-4, 5<br />
25
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 3<br />
26<br />
С.А. Гладышев, Б. Гунчинсурэн, Ц. Болорбат, Е.П. Рыбин,<br />
Д. Одсурэн, А.М. Хаценович, А.В. Табарев<br />
ПРЕДВАРИТЕЛЬНЫЕ РЕЗУЛЬТАТЫ ИЗУЧЕНИЯ<br />
ПАЛЕОЛИТИЧЕСКОГО ПАМЯТНИКА ХАРГАНЫН-ГОЛ-5,<br />
СЕВЕРНАЯ МОНГОЛИЯ 1<br />
Многослойная стоянка Харганын-Гол-5 была обнаружена в 2012 г.<br />
во время обследования долины р. Алтаатын-Гол. Местонахождение<br />
приурочено к делювиальному шлейфу, вытянутому с северо-запада на юговосток,<br />
и примыкающему к отрогам водораздельного хребта между реками<br />
Их-Тулбэрийн-Гол и Алтаатын-Гол. Делювиальный шлейф сформировался<br />
при участии эоловых процессов, что обусловило наличие лессовидных<br />
отложений. Раскоп, ориентированный с севера на юг, расположен на<br />
склоне шлейфа, имеющем угол около 40°, его общая площадь за два года<br />
составила 34 м 2 .<br />
В отложениях, формирующих культурный слой стоянки, выделено<br />
шесть культуросодержащих слоев. Описание разреза южной стенки<br />
приводится сверху вниз от дневной поверхности (Рис.1).<br />
Слой 1 – археологический горизонт 1. Дерн и поддерновый гумус.<br />
Мощность слоя не превышает 0,15 м, за исключением многочисленных<br />
затеков гумуса по норам грызунов и корневой системе растений, и<br />
сокращается вниз по склону по направлению к южной стенке.<br />
Слой 2 – археологический горизонт 2. Представляет собой лессовидный,<br />
сцементированный, белесый песчаный алеврит эолового генезиса, с<br />
карбонатными стяжениями. Отложения формировались по поверхности<br />
склона субгоризонтально, без просадочных вертикальных деформаций.<br />
Мощность слоя составляет около 0,40 м.<br />
Слой 3 – археологический горизонт 3. Супесчаные отложения серожелтого<br />
цвета с включениями обломочного материала с неравномерным<br />
залеганием по склону и с деформациями. Генезис отложений смешанный<br />
– эоловый с участием делювиальных процессов. Мощность слоя колеблется<br />
от 0,40 до 0,90 м.<br />
Слой 4.1 – археологический горизонт 4.1. Представляет собой чередование<br />
двух видов маломощных слойков, представленных супесью со значительной<br />
глинистой примесью желто-коричневого цвета с содержанием дресвяно-<br />
1<br />
Работа выполнена в рамках программы НИР, тема 100.1.1.«Человек древнекаменного века на юге Сибири и<br />
в северной части Центральной Азии: этапы заселения, развитие культуры и взаимодействие с окружающей<br />
средой»
Tomus XXXIV Fasciculus 3<br />
щебнистого материала и светло-серыми лессовидными супесями. Слойки<br />
имеют неясную смятую текстуру. Мощность отложений составляет 0,2 –<br />
0,25 м. При их формировании имело место перемещение средних слабо<br />
окатанных и не окатанных валунов размером до 0,4 м по поверхности склона,<br />
а структура отложений в виде слойков может свидетельствовать об участии<br />
водных потоков в их формировании, исключая сугубо делювиальный<br />
генезис. Валуны присутствуют только в этом слое и нижнем. Слой падает<br />
строго по склону, с севера на юг, при этом его мощность сокращается.<br />
На продольных стенках раскопа, восточной и западной, подошва слоя<br />
рваная, с затечными карманами с достаточно регулярной периодичностью<br />
и размерами, что позволяет проследить возрастающую аккумуляцию<br />
слойков вверх по склону. На поперечных стенках, северной и южной,<br />
кровля и подошва слоя ровные, слойки видны менее отчетливо, что также<br />
связано с направлением их формирования. В этом слое, в южной стенке<br />
раскопа, на квадратах 32 – 33 выявлено кострище.<br />
Слой 4.2 – археологический горизонт 4.2. Отложения представлены<br />
рыхлой желто-коричневой супесью, более плотной, чем в слое 4.1, с<br />
включениями обломочного материала, в том числе щебеня, и с затеками<br />
до 0,1 – 0,15 м в нижележащий слой. Генезис отложений также смешанный<br />
– эоловый, при значительном участии делювиальных процессов.<br />
Слой 5 – археологический горизонт 5. Супесь белесо-коричневого цвета<br />
с содержанием щебнистого и гравийного материалов. Мощность слоя<br />
имеет значительные колебания от 0,18 до 0,40 м, и он прослеживается не<br />
по всей длине разреза. В северо-восточном углу раскопа он перекрывается<br />
стерильной линзой (прослой 6.1). Генезис слоя эоловый, со значительным<br />
участием делювиальных процессов.<br />
Слой 6 – археологический горизонт 6, мощностью 0,6 м. Представляет<br />
собой серо-коричневой супесью с суглинистыми примесями и<br />
включениями грубообломочного, щебнистого и гравийного материала.<br />
Генезис отложений пролювиальный и связан с действием русловых<br />
процессов реки, расположенной с запада от шлейфа. Об этом<br />
свидетельствуют не только текстура и структура слоя, но его положение<br />
в стратиграфической колонке: Его мощность увеличивается к югозападному,<br />
ближе лежащему к руслу реки, углу раскопа, то есть вниз по<br />
склону, в отличие от вышележащих слоев. Рекогносцировка палеорусла<br />
реки, вверх по ее течению, дала представление о том, что река имела два<br />
одно- или разновременных рукава и образовавшийся между ними, ближе<br />
к устью, мощный, на данный момент уже задернованный, конус выноса.<br />
Песок в слое 6 крупнозернистый, близкий к аллювию, а также заполнен<br />
валунами и валунчиками, слабо или не окатанными. Также присутствуют<br />
сцементированные песок и дресва. Подошва слоя 6 представляет<br />
собой скопление валунов, валунчиков и гравия, то есть демонстрирует<br />
начальную стадию формирования делювиального шлейфа, при участии<br />
пролювиальных процессов. Таким образом, если в 2012 г. у северной<br />
стенки восточной части раскопа слой 6 прилегал линзами, а материал<br />
в нем выявлен не был, то в западной части, вскрытой в <strong>2014</strong> г., тяготея к<br />
27
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
южной стенке, слой стал мощным и содержал находки. Вскрытая глубина<br />
его составляет 0,8 м, однако культурный горизонт составляет не более<br />
0,6 м от кровли. Учитывая характер его структуры, а также небольшую<br />
концентрацию находок в 29 экз., обнаруженных только на 9 квадратах<br />
раскопа, при значительной мощности слоя, можно предположить, что<br />
материал переотложен.<br />
Прослой 6.1 - стерильный в археологическом отношении горизонт,<br />
представлен белесо-коричневыми линзами дресвяных отложений, с<br />
рыхлой внутренней структурой, с высоким содержанием щебнистого и<br />
другого обломочного материала. Генезис может быть связан с химическим<br />
выветриванием базальной породы. Концентрация линз прослоя тяготеет<br />
к восточной стенке и юго-восточному углу раскопа. Вполне вероятно,<br />
что сцементированные дресва и песок из слоя 6 также связаны с этими<br />
процессами.<br />
Таким образом, разрез состоит из 6 литологических слоев,<br />
сформированных преимущественно в результате эолового<br />
осадконакопления, при значительном участии делювиальных<br />
и пролювиальных процессов. Стерильных горизонтов между<br />
культуросодержащими слоями не зафиксировано. Слой 2 является<br />
универсальным для всех исследованных памятников в долинах рек<br />
Харганын-Гол и Их-Тулбэрийн-Гол. Его описание было дано В.Л.<br />
Коломийцем для памятника Толбор-4 [Kolomiets et al., 2009; Коломиец,<br />
Гладышев, 2011]. В западной части раскопа, вскрытой в <strong>2014</strong> г., наблюдается<br />
сокращение мощности слоев 3 и 5. Ламинарность (смятая текстура),<br />
представленная в слое 4.1, является типичной для лессовидных отложений<br />
Северной Монголии [Ryashchenko et al., 2008]. Она имеет аналогии в<br />
стратиграфических разрезах памятников Толбор-4 (гор. 6 – 7), Толбор-16<br />
(гор. 7а), Толбор-21 (сл. 5). Возраст этих комплексов лежит в диапазоне от<br />
45 (Толбор-16, гор.7) до 37 (Толбор-4, гор.6) тыс. л.н. [Деревянко и др., 2013:<br />
22]. Поэтому мы с большой долей вероятности можем предположить, что<br />
коллекция каменных предметов из слоя 4 стоянки Харганын-Гол-5 также<br />
может быть соотнесена с этим хронологическим отрезком. Характеристика<br />
археологических материалов выделенных слоев приводится, начиная с<br />
самых древних, т.е. снизу вверх по разрезу.<br />
Изучение планиграфического характера распределения находок<br />
показывает, что основная масса артефактов залегает горизонтально, в<br />
вертикальном положении находились единичные находки. Однако тот<br />
факт, что к восточной части раскопа, то есть вниз по склону, концентрация<br />
находок возрастает, означает, что в результате незначительных склоновых<br />
процессов положение артефактов могло претерпеть небольшие изменения<br />
внутри слоя залегания.<br />
Археологический горизонт 7 содержал 29 находок. Первичное<br />
расщепление представлено сколами и различными формами отходов<br />
производства. Утилизированные нуклеусы в коллекции отсутствуют,<br />
за исключением единственной преформы. Она предназначалась<br />
для оформления одноплощадочного монофронтального нуклеуса<br />
28
Tomus XXXIV Fasciculus 3<br />
с широким фронтом скалывания. Отщепы представлены 20 экз.,<br />
присутствуют пластинчатые, укороченные и подпрямоугольные, однако,<br />
ввиду их небольшого количества, сложно проследить тенденцию по<br />
предпочтению той или иной формы. Целые отщепы представлены 15<br />
экз. крупных, и, в меньшей степени, средних размеров (здесь и далее<br />
– только для целых экземпляров); остальные являются дистальными и<br />
медиальными фрагментами. Основная часть целых отщепов имеет гладкие<br />
нередуцированные ударные площадки, в меньшем количестве представлены<br />
естественные и двугранные. Среди типов огранки дорсальных поверхностей<br />
преобладают однонаправленные многогранные. Единично представлены<br />
естественная, однонаправленная одногранная и бипродольная огранки.<br />
На большей части дорсальных поверхностей целых отщепов присутствует<br />
корка, занимающая от 25 до 99% площади. Что касается морфологии<br />
вентральной поверхности, то, в отличие от коллекций вышележащих<br />
горизонтов, здесь, наряду с расплывчатым, представлен выявленный<br />
ударный бугорок, и почти отсутствуют брюшки без бугорка. Рельеф<br />
вентральной поверхности прямой, либо с одной горбинкой, с наличием<br />
губки, морщин или волнистости. Угол скалывания меньше 85°. Пластины<br />
в коллекции гор. 6 представлены двумя проксимальными фрагментами,<br />
с гладкими ударными площадками, одна из которых указывает на<br />
скалывание под углом, близким к 90°. Ударные бугорки отсутствуют.<br />
Пластинка в горизонте одна, и тоже является проксимальным фрагментом<br />
с гладкой площадкой и отсутствующим ударным бугорком. Обломков и<br />
осколков в горизонте пять, чешуйки отсутствуют.<br />
Вторичная обработка представлена краевой средне- и мелкофасеточной<br />
чешуйчатой и параллельной ретушью, а также неретушированным<br />
анкошем и выполнена на отщепах и осколке. Орудий в горизонте 7 найдено<br />
6 экз., все они относятся к разным типологическим категориям.<br />
Скребло продольное прямое – 1 экз., выполнено на крупном<br />
отщепе. Рабочее лезвие оформлено на правом маргинале в медиальнодистальной<br />
части заготовки дорсальной полукрутой параллельной<br />
крупно- и среднефасеточной средне модифицирующей ретушью. Ретушь<br />
наносилась по естественной поверхности спинки отщепа (Рис.2, 1). Орудия<br />
шиповидные – 2 экз., одно из них выполнено (Рис.2, 2) на фрагменте<br />
отщепа, поверхность которого имеет следы окатанности; продольные и<br />
поперечные края обработаны мелкой краевой ретушью, формирующей на<br />
углу шиповидный рабочий элемент. Другое изделие этого типа изготовлено<br />
на крупном отщепе с диагональной фрагментацией. Перфорирующий<br />
край оформлен в проксимальной части заготовки на остром углу<br />
между поверхностью облома и правым маргиналом, на который была<br />
нанесена выделяющая шип выемка (Рис.2, 3). Резец – 1 экз., выполнен на<br />
медиальном фрагменте пластины (Рис.2, 4). Один из поперечных краев<br />
пластины на месте фрагментации несет следы снятия нескольких плоских<br />
фасеток. Продольный край пластины имеет участок, обработанный крутой<br />
ретушью, поверх которой был проведен резцовый скол, формирующий<br />
на углу пересечения продольного и поперечного краев рабочий элемент<br />
29
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
углового резца. Дополнительно обработан мелкой поперечной фасеткой.<br />
Орудие с подтеской – 1 экз. (Рис.2, 5), выполнено на отщепе треугольной<br />
формы. Подтеска оформлена в приплощадочной части заготовки по<br />
правому маргиналу вентральными плоскими сколами. На дорсальной<br />
поверхности по левому маргиналу двумя анкошами оформлено плечико.<br />
Правый маргинал подработан дорсальной полукрутой чешуйчатой<br />
краевой мелкофасеточной ретушью. Остроконечное дистальное окончание<br />
также имеет следы нерегулярной подработки.<br />
Неформальные орудия представлены единственным экземпляром<br />
среднего осколка, у которого на ¾ периметра нанесена чешуйчатая<br />
мелкофасеточная краевая ретушь.<br />
Горизонт 6 насчитывает 76 экз. Нуклеусы и преформы в горизонте<br />
отсутствуют, так же, как и технические сколы, поэтому о первичном<br />
расщеплении можно судить только по индустрии сколов.<br />
Они занимают в коллекции 76%, большая часть приходится на отщепы.<br />
Из 30 экз. 20% приходится на отщепы с заданной формой: пластинчатые,<br />
подпрямоугольные, трапецевидные. Укороченные сколы отсутствуют.<br />
Отличительной чертой гор. 6 является высокий процент целых отщепов<br />
– 73%, которые представлены преимущественно крупными и мелкими<br />
размерами, количество средних сколов не велико. Остальные 27% занимают<br />
отщепы со всеми видами фрагментации. Ударные площадки представлены<br />
тремя типами: естественными, двугранными и гладкими, при подавляющем<br />
большинстве последних. В отличие от гор. 7, здесь присутствуют отщепы<br />
с подправленными площадками посредством обратного (2 экз.) и прямого<br />
(1 экз.) редуцирования. Наиболее распространенным типом огранки<br />
дорсальной поверхности является однонаправленный многогранный,<br />
в меньшей степени представлены естественная огранка, бипродольная<br />
и гладкая. Единичны в коллекции однонаправленнная одногранная,<br />
ортогональная, конвергентная-однополярная. Еще одним отличием от<br />
гор. 7 является невысокий процент предметов с естественной коркой<br />
на значительной площади дорсальной поверхности. Как правило,<br />
корка занимает менее 25% и сосредоточена на ударной площадке, либо<br />
на дистальном окончании. Что касается морфологии вентральной<br />
поверхности, то ударные бугорки либо выявленные, либо расплывчатые,<br />
либо с изъянцем. Отсутствуют они лишь у 3 экз. По-прежнему наиболее<br />
распространенными типами рельефа являются прямой и с горбинкой, но<br />
встречаются с двумя горбинками и вогнутые, а также брюшки, сошедшие<br />
по трещине. Поверхность часто имеет морщины и изъянцы, реже – губку<br />
и волнистость. Дистальные окончания отщепов перьевидные, исключение<br />
составляют единичные петлевидные, заныривающие окончания и снятые<br />
по оси. Количественно пластины немного уступают отщепам – их 26 экз., и<br />
почти все фрагментированы. Целых предметов 2 экз., но, исходя из размеров<br />
представленных в коллекции проксимальных, медиальных и дистальных<br />
фрагментов, можно заключить о наличии средних и крупных пластин,<br />
которые практически отсутствуют в вышележащих горизонтах. Пластины<br />
имеют гладкие ударные площадки, за исключением единственной<br />
30
Tomus XXXIV Fasciculus 3<br />
двугранной, и свидетельствуют о скалывании как под углом около 85°, так<br />
и под близким к прямому. Снимались сколы с разжелваченных ядрищ<br />
в однонаправленной параллельной и бипродольной системах (Рис.2, 9),<br />
корка незначительно присутствует на маргиналах. Пластинок в коллекции<br />
шесть: одна целая и различные виды фрагментов. Они имеют точечную<br />
и гладкие площадки. Целая пластинка покрыта естественной коркой и<br />
имеет вогнутый рельеф брюшка с расплывчатым ударным бугорком. Она<br />
была снята под углом около 85°, захватив часть дистальной части нуклеуса.<br />
Обломки и осколки, включая кусок сырья, насчитывают 11 экз., число<br />
чешуек, учитывая просев через сито, незначительно – 8 экз.<br />
В горизонте представлено незначительное число орудий – 5 экз. Отщеп<br />
с ретушью – 1 экз. Пластина с ретушью – 1 экз., предмет изготовлен на<br />
удлиненной пластине с бипродольной огранкой. На дистальном конце<br />
заготовки сохранился участок противолежащей ударной площадки<br />
нуклеуса. На отдельных участках продольных краев прослеживаются<br />
следы плоской параллельной ретуши. Участок вентральной<br />
поверхности, где находится выпуклый ударный бугорок, несет попытки<br />
уплощения рельефа поверхности с помощью плоской ретуши (Рис.2, 6).<br />
Атипичный леваллуазский остроконечник с ретушью – 1 экз. Предмет<br />
имеет ассиметричные треугольные очертания. Площадка выпуклая,<br />
захватила значительную часть площадки нуклеуса. Огранка дорсала<br />
однонаправленная конвергентная. В центре скола находится негатив<br />
треугольного снятия, окаймленного двумя негативами, имеющими<br />
конвергентное направление. Один из продольных краев изделия обработан<br />
полукрутой параллельной ретушью (Рис.2, 7). Комбинированное орудие –<br />
1 экз. Орудие изготовлено на леваллуазском отщепе со слабо конвергентной<br />
огранкой. Один из продольных краев имеет выпуклые очертания, заданные<br />
полукрутой параллельной ретушью, формирующей лезвие продольного<br />
скребла. Другой продольный край несет фасетки плоской параллельной<br />
ретуши на участке продольного края, примыкающего к дистальному<br />
окончанию, формирующей, тем самым, рабочий край (Рис.2, 8). Зубчатое<br />
орудие – 1 экз. Оформлено на фрагменте крупного отщепа, продольный<br />
край которого несет средние фасетки, формирующие зубчатый рабочий<br />
край.<br />
Горизонт 5 характеризуется более массовым материалом первичного<br />
расщепления. Всего в нем насчитывается 612 предметов. Ядрища в<br />
коллекции малочисленны: эта категория представлена единственной<br />
преформой на дистальном фрагменте крупного отщепа и пятью целыми<br />
и двумя фрагментированными нуклеусами. Все они демонстрируют<br />
разнообразные принципы расщепления, включая параллельный принцип<br />
скалывания в подпризматической и плоскостной системах, а также<br />
радиальное скалывание. Типологический состав нуклеусов выглядит<br />
следующим образом:<br />
- Нуклеус плоскостной двуплощадочный двуфронтальный плоскостной<br />
параллельного принципа скалывания – 1 экз. Предмет сегментовидный<br />
в плане, двояковыпуклый в сечении. На одной из плоскостей нуклеуса<br />
31
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
негативы субпараллельных снятий отщепов. С одной из латералей<br />
были произведены снятия нескольких местных отщепов, в направлении,<br />
перпендикулярном основному фронту. Далее на месте, где была оформлена<br />
площадка первого фронта, была произведена попытка оформления<br />
торцового фронта, где было произведено снятие нескольких пластинок<br />
и отщепов. После этого на противолежащей плоскости была оформлена<br />
еще одна площадка, с которой был оформлен еще один плоский фронт<br />
скалывания, на котором сохранились два негатива субпараллельных<br />
снятий отщепов. После этого на латерали нуклеуса с помощью сколов и<br />
крутой ретуши было оформлено шиповидное орудие (Рис.3, 1).<br />
- Нуклеус центростремительный – 1 экз. Предмет небольшого размера,<br />
овальной в плане формы, двояко выпуклый. На обоих плоскостях<br />
фиксируются негативы мелких отщепов, идущих в центростремительном<br />
направлении, создающих своими снятиями выпуклость в центре фронта.<br />
Ударными площадками для этих снятий служил весь периметр фронта<br />
нуклеуса (Рис.3, 2).<br />
- Нуклеусы подпризматические одноплощадочные монофронтальные<br />
параллельного принципа скалывания для получения пластинок – 2<br />
экз. (Рис.3, 3, 4). Два аналогичных предмета с одинаковыми размерами.<br />
Нуклеусы имеют подцилиндрическую форму в плане и в сечении. На<br />
узком конце нуклеусов с помощью поперечных относительно фронта<br />
снятий оформлена слегка скошенная ударная площадка. С этих площадок<br />
снимались параллельно ориентированные пластинки и мелкие пластины.<br />
Снимавшиеся пластинки имели слегка изогнутый к основанию профиль.<br />
- Нуклеус плоскостной одноплощадочный монофронтальный<br />
параллельного принципа скалывания. – 1 экз. (Рис.3, 5) Изготовлен на<br />
желваке. Изделие имеет прямоугольные в плане очертания, плосковыпуклое<br />
в сечение. Контрфронт выпуклый, его большая часть покрыта<br />
естественной коркой. На одной из частей заготовки крупными сколами<br />
оформлена ударная площадка, с которой снимались негативы снятий<br />
крупных пластин и прямоугольных отщепов, идущих в параллельном<br />
направлении, формирующем плоский фронт.<br />
Отходы производства представлены в виде обломков и осколков – 49<br />
экз., и чешуек – 112 экз.<br />
Индустрия сколов в значительной степени представлена отщепами<br />
– 199 экз., среди них мелких 84 экз. (из них 26, с размером 20 – 20 мм,<br />
подверглись полному технико-типологическому анализу), средних – 50,<br />
крупных – 18. Отличительной чертой, как коллекции горизонта 5, так и<br />
памятника в целом, является большое количество целых отщепов – 93<br />
экз. Фрагментация представлена всеми категориями: проксимальные<br />
фрагменты – 19, медиальные – 23, дистальные – 42, продольные и<br />
диагональные фрагменты – 22. Типы ударных площадок определялись для<br />
целых отщепов и их проксимальных фрагментов. Доминирующим типом<br />
являются гладкие платформы – они присутствуют на 58 экз., естественные на<br />
36, двугранные у 8 экз., разрушены площадки у 8 отщепов, и в трех случаях,<br />
на пластинчатых отщепах, имеют место быть линейные площадки. Типы<br />
32
Tomus XXXIV Fasciculus 3<br />
огранки дорсальной поверхности представлены широко, представлено<br />
большинство верхнепалеолитических форм: естественная поверхность<br />
у 12 экз., однонаправленная одногранная у 6 экз., бипродольная – 3 экз.,<br />
ортогональная – 4 экз., гладкая – 9 экз., и по одному экземпляру отщепов<br />
януса и с неопределимой огранкой, а преобладающее большинство<br />
занимают отщепы с однонаправленной многогранной огранкой – 56 экз.<br />
Достаточно высок процент редуцирования ударных площадок у отщепов:<br />
подправка осуществлялась у 20% отщепов, при этом прямая и обратная<br />
редукция и снятие карниза присутствуют практически в равной степени,<br />
тогда как пикетаж (дробление) отмечено в единственном случае. Для<br />
отщепов характерно наличие выпуклого ударного бугорка, в два раза<br />
меньше встречается расплывчатый или его отсутствие.<br />
Пластины и их фрагменты представлены в количестве 84. Целых<br />
пластин всего 4 экз., характеризующихся однонаправленной параллельной<br />
огранкой дорсальной поверхности и попадающих в категорию мелких<br />
пластин, с длиной до 60 мм. Проксимальные фрагменты представлены<br />
в количестве 34, медиальные – 24, дистальные – 22. Исходя из анализа<br />
целых пластин и проксимальных фрагментов, гладкий тип ударной<br />
площадки был самым распространенным – он встречен в 21 случае, тогда<br />
как естественные в 5, точечные в 2, двугранные в 6, линейные в 1 случаях.<br />
Разрушена площадка у двух пластин. Поскольку измерения ширины<br />
проводились у всех фрагментов, то можно отметить, что в основном<br />
пластины снимались с шириной в диапазоне 13 – 26 мм. Пластинки и их<br />
фрагменты представлены значительно меньшим числом – 47 экз. Из них<br />
3 экз. целых, с двумя параллельными однонаправленными огранками<br />
дорсальной поверхности и, в одном случае, бипродольной. Проксимальные<br />
фрагменты присутствуют в количестве 12 экз., медиальные – 19 экз.,<br />
дистальные – 12 экз., продольный – 1 экз. Среди ударных площадок также<br />
доминирует гладкий тип – 9 экз., линейные – 3 экз., естественная – 1 экз., в<br />
двух случаях площадка разрушена.<br />
В горизонте 5 широко представлены технические сколы. В виде<br />
пластин было снято 10 краевых сколов, из них три полупервичных и один<br />
заныривающий, два полуреберчатых и один реберчатый; единственный<br />
технический скол на пластинке определен как реберчатый. Все это<br />
говорит о верхнепалеолитической технологии подготовки и подправки<br />
нуклеусов. Краевых сколов на отщепах 6 экз., из них четыре – первичные<br />
и полупервичные. На отщепах сняты три полуреберчатых скола, а также<br />
присутствуют сколы подправки поверхности фронта скалывания и<br />
латерали нуклеуса, по 1 экз. Полностью отсутствуют таблетки и сколы<br />
подправки дуги скалывания, которые присутствуют в вышележащих<br />
горизонтах.<br />
Орудия представлены в количестве 24 экз., включая пять фрагментов<br />
орудий. Интересным является фрагмент плоско-выпуклой плитки,<br />
который соединился с аналогичным фрагментом, найденным в 2012 г. в<br />
этом же горизонте (Рис. 4). Слабо окатанная выпуклая поверхность плитки<br />
несет на себе продольные следы нарезок в виде неглубоких бороздок по<br />
33
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
всей длине предмета. Орудие могло служить для определенного вида<br />
абразивной обработки.<br />
Пластины с ретушью – 2 экз. Изготовлены на проксимальных<br />
фрагментах двух грацильных пластин, ширина 13-15 мм. Участок одного<br />
из продольных краев, прилегающих к ударной площадке, несет фасетки<br />
мелкой краевой параллельной регулярной слабомодифицирующей<br />
ретуши. Отщепы с ретушью – 5 экз. Обращает на себя внимание орудие,<br />
выполненное на отщепе правильной формы с субпараллельной огранкой.<br />
По окружности предмета имеются фасетки ретуши, возможно, имеющие<br />
утилизационный характер. При сопоставлении морфологии этого скола<br />
и нуклеуса из данного комплекса можно предположить, что такие сколы<br />
являлись желаемым продуктом, получавшимся при утилизации такого<br />
типа ядрищ (Рис. 3, 9). Фрагментов неопределимых ретушированных<br />
орудий найдено 3 экз.<br />
Скребки – 2 экз. Скребок концевой (Рис.3, 6) изготовлен на крупном<br />
первичном отщепе овальной формы, отщепление которого произошло<br />
по внутренней трещине. На узком поперечном крае орудия с помощью<br />
крутых сколов и отвесной параллельной ретуши образован слегка<br />
выпуклый рабочий край орудия. Скребок с рыльцем имеет подтреугольную<br />
форму, изготовлен на фрагменте отщепе. Рабочий край оформлен<br />
на узком конце изделия с помощью мелкой отвесной параллельной<br />
ретуши. Шиповидные орудия – 6 экз. Один из предметов изготовлено<br />
на проксимальном фрагменте полупервичной пластины. Поперечный<br />
край заготовки обработан мелкими поперечными тронкирующими<br />
сколами, формирующими шип, расположенный на месте пересечения<br />
продольного и поперечного краев. Три изделия изготовлены на отщепах,<br />
одно на пластине. С помощью сочетания мелких сколов и отвесной ретуши<br />
на пересечениях продольных и поперечных краев оформлены слегка<br />
выступающие перфорирующие элементы. Более тщательно оформлены<br />
два других изделия, где фасетированы два сходящихся края орудия (Рис.<br />
3, 7, 8). Выемчатое орудие – 1 экз., оформлено на отщепе на дистальном<br />
окончании посредством нанесения отвесной субараллельной слабо<br />
модифицирующей ретуши. Скобель – 1 экз. (Рис. 3, 10), изготовлен на<br />
нуклевидном обломке. Имеет прямоугольные форму и поперечное сечение.<br />
На углу заготовки с помощью отвесной ступенчатой ретуши оформлен<br />
слегка вогнутый рабочий край орудия. Струг -1 экз., изготовлен на желваке,<br />
прямоугольном в плане и сечениях. На углу заготовки, с помощью мелких<br />
полукрутых сколов оформлен слегка выпуклый рабочий край.<br />
Горизонт 4 является наиболее типологически разнообразным, как с точки<br />
зрения первичного расщепления, так и вторичной обработки. Всего он<br />
насчитывает 488 предметов. Нуклеусы представлены от нуклеусов-резцов,<br />
маркирующих начальную пору верхнего палеолита, до подпризматических<br />
ядрищ для получения пластинок.<br />
Обломки плоскостных нуклеусов – 12 экз.<br />
Преформы – 2 экз., предметы овальной в плане формы, плосковыпуклые<br />
в сечении. Представляют собой заготовки для одноплощадочных<br />
34
Tomus XXXIV Fasciculus 3<br />
монофронтальных нуклеусов небольшого размера. Оба нуклеуса имеют<br />
оформленные сколами площадки, с одного из них были произведены<br />
несколько снятий, а затем он был переоформлен в струг на ½ периметра.<br />
Нуклеус кубовидный – 1 экз. (Рис.5, 1). Предмет выполнен на желваке, в<br />
плане и сечении прямоугольный. На одной из плоскостей была оформлена<br />
плоская ударная площадка двумя встречными сколами. В последствие<br />
каждый фронт служил ударной площадкой для скалывания со смежной<br />
плоскости. Нуклеус предназначался для получения отщепов.<br />
Нуклеус центростремительный – 1 экз. (Рис.5, 2). Предмет оформлен на<br />
желваке, овальной в плане формы, плоско-выпуклый в сечении. На одной<br />
плоскостей отмечены центростремительные снятия, создающие в центре<br />
нуклеуса выпуклость. Ударной площадкой служил весь периметр фронта<br />
ядрища, дополнительно оформленная сколами на одном из краев. Ядрище<br />
предназначалось для получения средних и мелких отщепов.<br />
Нуклеусы плоскостные одноплощадочные монофронтальные – 3 экз.<br />
(Рис. 5, 3, 4). Выполнены на желваках. Два нуклеуса подпрямоугольные в<br />
плане и овальные в сечении, один в нуклеус для пластин подпрямоугольный<br />
в плане и сечении. В одном случае была оформлена сильно скошенная к<br />
контрфронту широкая площадка, в двух случаях узкая сильно скошенная<br />
площадка была оформлена обратными мелкими сколами. В двух случаях<br />
контрфронт тщательно обработан поперечными сколами, и в единственном<br />
– покрыт естественной коркой. Одно ядрище предназначались для<br />
получения крупных отщепов. Исходя из морфологии, наиболее<br />
истощенный небольшой нуклеус мог предназначаться для получения<br />
пластинчатых отщепов и мелких пластин. Еще один нуклеус является<br />
типичным для памятников толборской группы плоскостным нуклеусом<br />
для получения пластин в однонаправленной системе. После окончания его<br />
утилизации была предпринята попытка переоформить его терминальную<br />
часть в скобель с вогнутым лезвием.<br />
Нуклеус плоскостной двуплощадочный монофронтальный – 1 экз.<br />
(Рис. 5, 6). Предмет в плане подтреугольный и ромбовидный в сечении.<br />
Единственным сколом была создана основная прямая площадка, которая<br />
сузилась за счет оформления контрфронта сколами, вторая площадка не<br />
оформлялась и покрыта естественной коркой. Исходя из негативов сколов,<br />
с ядрища получали крупные отщепы в попеременной системе скалывания.<br />
Нуклеус торцовый одноплощадочный монофронтальный для получения<br />
пластин – 1 экз. (Рис. 5, 7). Выполнен на крупном обломке, в плане и сечении<br />
подпрямоугольный . На одной из узких плоскостей оформлена площадка<br />
обратным сколом, с которой велось снятие пластин. Боковые грани также<br />
оформлены продольными уплощающими сколами, была предпринята<br />
попытка оформить гребень на контрфронте поперечными сколами. Когда<br />
возможности фронта на торце были исчерпаны, его переоформили в ребро<br />
посредством серии поперечных снятий.<br />
Преформа для торцового нуклеуса (Рис. 5, 5) – 1 экз. Оформлена<br />
на проксимальном фрагменте массивной пластины. Место слома<br />
тронкировано сколами, правая латераль оформлена параллельной<br />
35
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
и чешуйчатой ретушью, образуя киль. Скалывание предполагалось<br />
производить по левой латерали, но первые из них закончились заломами.<br />
Нуклеусы-резцы – 2 экз. Один из нуклеусов (Рис. 6, 1) прямоугольный в<br />
плане, симметрично-треугольный в сечении, по всей видимости, заготовкой<br />
для предмета послужил краевой скол пластинчатых пропорций. На<br />
противоположных концах нуклеуса изготовлены две ударных площадки,<br />
скошенных в сторону латерали нуклеуса, край основной ударной площадки<br />
подправлен мелкими обратными сколами. С нее произведено снятие<br />
нескольких пластинок на торце заготовки. Часть фронта подправлена<br />
поперечным сколом. С нижней противолежащей ударной площадки<br />
было произведено два снятия, после чего ударная площадка была<br />
переподготовлена и скалывание с нее больше не производилось. Другой<br />
нуклеус-резец (Рис. 6, 2) изготовлен на массивной краевой пластине с<br />
галечным обушком, дистальное окончание, также покрытое естественной<br />
коркой, послужило ударной площадкой для нуклеуса. Снятия<br />
производились по латерали пластины. На данный момент фиксируется<br />
только один негатив снятий пластинчатых пропорций.<br />
Нуклеус двуплощадочный двуфронтальный для пластинок и мелких<br />
отщепов – 1 экз. Предмет в плане овальный, в сечении плоско-выпуклый.<br />
Изначально нуклеус являлся призматическим с конвергентным снятием<br />
пластинок, затем фронт и площадку поменяли местами. Скалывание в<br />
производилось с плоского широкого фронта в ортогональной системе –<br />
ударами с бывшего фронта и правой латерали.<br />
Нуклеусы подпризматические двуплощадочные монофронтальные для<br />
пластинок – 2 экз. (Рис. 6, 3). Выполнены на небольших желваках, один в плане<br />
подтреугольный, в сечени плоско-выпуклый, другой, подпрямоугольный<br />
в плане и овальный в сечении. Основные площадки обоих нуклеусов<br />
тщательно оформлены серией мелких сколов, одна из них сильно забита.<br />
Нижние площадки также подверглись оформлению, направленными к<br />
контрфронту сколами. Один из нуклеусов имеет оформленное плоское<br />
выступающее правое ребро, а встречное скалывания с обеих площадок<br />
производилось в плоскости, расположенной ближе к левому краю.<br />
Контрфронт его не разжелвачен, нуклеус был активно утилизован.<br />
Второй нуклеус, скорее всего, был переоформлен из фрагментированного<br />
плоскостного нуклеуса для пластин, о чем свидетельствуют негативы<br />
предыдущих снятий. С переоформленного нуклеуса было снято, как<br />
минимум, три пластинки и мелких пластинчатых отщепа во встречной<br />
системе.<br />
Нуклеус подпризматичский одноплощадочный монофронтальный для<br />
пластинок – 1 экз. (Рис. 6, 4). Выполнен на небольшом желваке, нуклеус<br />
симметрично треугольный в плане и сечении. Площадка обработана серией<br />
обратных мелких сколов, с которой производились конвергентные снятия<br />
пластинок. Нижняя часть нуклеуса поддерживалась приостренной за счет<br />
снятия поперечных сколов, пока очередная подправка не закончилась<br />
разрушением терминальной части. Тогда на углу между площадкой<br />
и левой латералью был оформлен концевой скребок полукрутыми<br />
36
Tomus XXXIV Fasciculus 3<br />
субпараллельными мелкофасеточными сколами, с предварительным<br />
уплощением фронта в этой части нуклеуса несколькими сколами.<br />
Нуклеус подпризматический одноплощадочный монофронтальный<br />
бочковидный для пластинок – 1 экз. (Рис. 6, 5). Изготовлен на небольшом<br />
желваке, в плане подпрямоугоьный, в сечении овальный. Исходя из<br />
негативов сколов, изначально фронт занимал большую площадь, но<br />
затем был оформлен плоский контрфронт серией ортогональных<br />
снятий, ограничив плоскость скалывания. Площадка оформлена одним<br />
широким сколом и поправлена обратными мелкими. Снятия велись в<br />
однонаправленной параллельной системе.<br />
Нуклеус одпризматический двуплощадочный монофронтальный<br />
подцилиндрический для пластинок – 1 экз (Рис. 6, 6). Выполнен на<br />
небольшом желваке, подпрямоугольный в плане и овальный в сечении.<br />
Одна площадка сильно скошена к контрфронту, за счет его обработки<br />
в верхней части поперечными сколами, и оформлена несколькими<br />
обратными мелкими сколами, противолежащая - прямая, создана сколами,<br />
направленными от контрфронта. Скалывание пластинок производилось в<br />
попеременной системе.<br />
Отходы производства представлены незначительно: обломков и<br />
осколков насчитывается 28 экз., чешуек 54 экз.<br />
Технологическую картину дополняют технические сколы, в количестве<br />
36 экз., демонстрирующие различные варианты подправки нуклеусов. В<br />
виде пластин были сняты восемь краевых сколов и два полуреберчатых, на<br />
пластинке – один краевой. На отщепах в коллекции горизонта присутствует<br />
25 технических сколов, среди них 11 краевых, но почти все они сняты в виде<br />
пластинчатых и удлиненных отщепов. Среди них один скол был снят с<br />
торцового нуклеуса, другой – с подпризматического нуклеуса для пластинок.<br />
Некоторые предметы этой категории не снимали весь край нуклеуса,<br />
а демонстрируют частную латеральную подправку в проксимальной<br />
части нуклеуса. Девять предметов представляют собой сколы подправки<br />
и подживления фронтов скалывания, и, как правило, демонстрируют<br />
снятие образовавшейся в результате расщепления выпуклости. Из них<br />
два были сняты для подживления фронтов подпризматических нуклеусов<br />
для пластинок, один из них – с бочонковидного, еще один – с кубовидного<br />
плоскостного. Сколы данного типа могут быть как продольными, так<br />
и поперечными. Для подпризматических нуклеусов было характерно,<br />
очевидно, снятие таблеток, хотя предметов данной категории найдено<br />
2 экз. Кроме того, был обнаружен скол подправки дуги скалывания на<br />
отщепе – 1 экз. Большинство плоскостных нуклеусов, предназначенных<br />
для поучения пластин и отщепов или только отщепов, демонстрируют<br />
отсутствие тщательной подготовки и подправки, расщепление простое,<br />
близкое к ситуационному, тогда как небольшие призматические и<br />
подпризматические нуклеусы для получения пластинок и небольших<br />
пластин демонстрируют развитую технологию подготовки к скалыванию.<br />
Индустрия сколов представлена преимущественно отщепами, их,<br />
включая фрагменты, насчитывается 313. Из них большая часть приходится<br />
37
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
на мелкие и средние – 78 и 67 соответственно, крупных представлено 23.<br />
Всего целых предметов 131, проксимальных фрагментов 32, медиальных 23,<br />
дистальных 60, продольных и диагональных фрагментов 12. Среди ударных<br />
площадок, учтенных для целых отщепов и проксимальных фрагментов,<br />
преобладают гладкие – 84 экз. В этом горизонте увеличивается количество<br />
естественных площадок – 24 экз. Точечные представлены в 2 экз., двугранные<br />
– 13 экз., линейные – 6 экз., разрушена площадка у 11 экз. Стоит заметить,<br />
что естественные площадки никак не подправлялись, только в двух случаях<br />
отмечено снятие карниза. В целом, лишь у 17% площадки редуцированы,<br />
в равной степени использовались прямая, обратная редукции и снятие<br />
карниза, при незначительном преобладании последнего. Огранка<br />
дорсальных поверхностей отщепов также демонстрирует преобладание<br />
однонаправленных многогранных огранок – 50 экз. Возрастает роль<br />
встречного расщепления: бипродольные огранки есть у 19 экз., в<br />
меньшей степени представлены естественная – 10 экз., однонаправленная<br />
одногранная – 14 экз., ортогональная огранка – 6 экз., радиальная – 2<br />
экз., гладкая – 5 экз., неопределимая огранка отмечена у 3 экз. Одной из<br />
характерных особенностей скалывания в индустрии данного горизонта<br />
является преобладание отсутствия ударного бугорка на вентральной<br />
поверхности, что обусловило доминирование прямого и вогнутого ее<br />
рельефа. Значительное количество отщепов имеют выявленный ударный<br />
бугорок, тогда как расплывчатый, обеспечивающий отщепам значительную<br />
толщину, встречается реже, чем в нижележащем горизонте.<br />
Пластин и их фрагментов в горизонте 4 насчитывается 60 экз. Целых<br />
всего четыре, по размеру они мелкие, до 60 мм длиной, с однонаправленной<br />
параллельной огранкой дорсальной поверхности. Проксимальные<br />
фрагменты представлены 23 экз., медиальные – 16 экз., дистальные – 16 экз.,<br />
продольный фрагмент присутствует в единственном экземпляре. Среди<br />
ударных площадок преобладают гладкие – 13 экз., остальные представлены<br />
почти в равной степени: естественные – 5 экз., двугранные – 4 экз., линейные<br />
– 3 экз., разрушена площадка у одной пластины.<br />
Пластинки, включая фрагментированные, представлены незначительно,<br />
в количестве 21 экз. Целых предметов всего три, два из них имеют<br />
однонаправленную параллельную огранку, один – бипродольную.<br />
Проксимальных фрагментов насчитывается 8, медиальных – 7, дистальных<br />
– 3. Площадки представлены тремя типами: гладкие – 6 экз., точечные – 4<br />
экз., линейная – 1 экз.<br />
В горизонте 4 появляются микропластины, при этом они присутствуют<br />
только на уровне взятия 2, где были найдены подпризматические нуклеусы<br />
для пластинок, и могут являться побочным продуктом их расщепления. Все<br />
они достаточно широкие – от 4,5 мм до 6 мм. Целых всего один экземпляр,<br />
с бипродольной огранкой дорсальной поверхности и гладкой ударной<br />
площадкой. Медиальных фрагментов всего 1 экз., дистальных – 3.<br />
Орудия горизонта 4, в составе 26 экземпляров, демонстрируют<br />
типологическое единство с немногочисленными орудиями горизонта 5,<br />
при этом их разнообразие возросло. Струги – 3 экз. (Рис. 6, 7) Один из них<br />
38
Tomus XXXIV Fasciculus 3<br />
оформлен на утилизованном нуклеусе, один – на отщепе и один на гальке.<br />
Все они в сечении плосковыпуклые, в плане – овальные, и отличаются только<br />
по протяженности и интенсивности обработки рабочего края. Два из них,<br />
небольшого размера, имеют рабочее лезвие на одном из продольных краев,<br />
заходящее на дистальное окончание. Третий, крупного размера, тщательно<br />
оформлен в несколько этапов, о чем свидетельствует снятый с него отщеп.<br />
Протяженность его рабочего края распространяется на ¾ периметра, с<br />
левой стороны присутствует естественный обушок, слегка уплощенный<br />
сколами снизу. Выемчатые орудия – 2 экз. (541-2, 498-5). Одно орудие<br />
выполнено на подобранном людьми отщепе, о чем свидельствует патина<br />
на нем и ее отсутствие на ретушированных плоскостях. Выемка оформлена<br />
ретушированным анкошем на левом продольном крае, ретуширование<br />
заходит на дистальную часть и правый продольный край. Второе орудие<br />
представляет собой пластину с противолежащей ретушью, выемка на<br />
которой оформлена серией вентральных сколов на одном из продольных<br />
краев, тогда как другой отделан дорсальной крутой ступенчатой<br />
мелкофасеточной ретушью, заходящей на дистальную поверхность.<br />
Скребло высокой формы с обработкой на 2/4 периметра – 1 экз. (Рис. 7, 5).<br />
Лезвие оформлено на проксимальном окончании, и по левому и правому<br />
краям. Терминальная часть содержит несколько вентральных сколов,<br />
снимающих выступающую часть на брюшке.<br />
Острие симметричное на призматической пластине – 1 экз. (Рис. 7,<br />
2). Оформлено на проксимальном окончании крутой параллельной<br />
ретушью по правому маргиналу. Левый маргинал оформлен сплошной<br />
полукрутой параллельной мелкофасеточной ретушью. Пластина была<br />
предварительно фрагментирована ударом, нанесенным по по середине<br />
вентральной поверхности, место слома отретушировано эпизодической<br />
крутой чешуйчатой мелкофасеточной ретушью. Выемчатые – 2 экз. (770/2).<br />
У обоих предметов выемка оформлена на прямом поперечном крае<br />
ретушированным анкошем.<br />
Шиповидные орудия – 8 экз. (Рис. 6, 8) У одного из них дистальное<br />
окончание было приострено вентральными сколами с правой латерали,<br />
а затем отретушировано крутой чешуйчатой мелкофасеточной ретушью<br />
по левому краю. У трех предметов острый перфорирующий элемент<br />
выделен на дистальном окончании глубокой крутой ступенчатой и<br />
чешуйчатой мелкофасеточной ретушью. Еще один предмет демонстрирует<br />
оформлении небольшого шипа на продольном крае посредством<br />
плоской и полукрутой субпараллельной ретуши, распространяющейся<br />
на всю длину края. Два изделия выполнены на отщепах, шип оформлен<br />
на одном из продольных краев чешуйчатой ретушью или глубокими<br />
неретушированными анкошами. Изделие на пластине также оформлено<br />
анкошами в сочетании с ретушью, перфорирующий элемент расположен<br />
на углу между поперечным и продольным краями.<br />
Черешок на пластине – 1 экз. (590). Предмет оформлен на дистальном<br />
фрагменте мелкой пластины посредством вентральной и дорсальной<br />
подработки мелкими сколами поперечного края, а также нанесения<br />
39
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
ретушированной выемки на одном из продольных краев. Маргиналы несут<br />
на себе ретушь утилизации. Орудие с вентральной подтеской поперечных<br />
краев – 1 экз. (715). Предмет выполнен на отщепе, его поперечные края<br />
были обработаны мелкими вентральными ступенчатыми сколами. Орудие<br />
с вентральной подтеской дистального окончания – 1 экз. (734). Предмет<br />
представляет собой дистальный фрагмент пластины, поперечный край<br />
которой подработан мелкими продольно-поперечными плоскими<br />
сколами. Отщепы с ретушью – 5 экз. (810/13, 826/11, 827/12, 557, 815/4).<br />
Пластинка с ретушью – 1 экз. (690). Отдельно стоит выделить группу<br />
орудий, которые можно отнести к микролитическим: она представлены<br />
двумя трапециями (Рис. 7, 3, 4). Близко к этой группе стоит пластинка с<br />
поперечным усечением посредством притупляющей отвесной ретуши на<br />
дистальном окончании (Рис. 7, 1).<br />
Нижние горизонты 6 и 7 памятника Харганын-Гол-5 характеризуются<br />
сочетанием незначительного леваллуазского компонента с верхне<br />
палеолитическими типами орудий, характерных для Монголии –<br />
резец, шиповидные изделия, скребло верхнепалеолитического облика.<br />
Этот комплекс определен как переходный от среднего палеолита<br />
к верхнему. В горизонте 5 доминирует плоскостное расщепление<br />
в однонаправленной и бипродольной системах, при наличии<br />
подпризматических микронуклеусов. Горизонт 4 также демонстрирует<br />
наличие представительной серии подпризматических микронуклеусов<br />
различных типов для получения пластинок, при этом, здесь присутствуют<br />
маркеры, выделенные для комплексов начальной поры верхнего палеолита:<br />
нуклеусы-резцы, симметричное острие с подправкой основания, орудие с<br />
вентральной подтеской дистального окончания. Комплексы горизонтов 4<br />
и 5 отнесены к начальной поре верхнего палеолита, а горизонты 6 и 7 не<br />
только технологически, но и хронологически выходят за рамки верхнего<br />
палеолита, указывая на развитие его комплексов на местной основе.<br />
Учитывая, что переходные индустрии были обнаружены на памятнике<br />
Орхон-1, горизонт 3 раскопов 1, 2, и тот факт, что долина р. Харганын-Гол<br />
имеет выход в долину р. Орхон, в отличие от р. Их-Тулбэрийн-Гол, логичным<br />
представляется проведение аналогий между этими памятниками в рамках<br />
данного проекта. Поскольку Монголия являлась территорией, по которой<br />
проходили миграционные пути, соединяющие Центральную, Северную<br />
и Восточную Азии, многофакторность развития верхнего палеолита, при<br />
раннем появлении характерных для него ведущих орудийных компонентов<br />
– шиповидных изделий, стругов, резцов, является отличительной чертой<br />
этого периода.<br />
40
Tomus XXXIV Fasciculus 3<br />
Товчлол:<br />
С.А. Гладышев, Б. Гүнчинсүрэн, Ц. Болорбат, Е.П. Рыбин,<br />
Д. Одсүрэн,А.М. Хаценович, А.В. Табарев<br />
ХАРГАНЫН ГОЛ-5 ХУУЧИН ЧУЛУУН ЗЭВСГИЙН<br />
ДУРСГАЛТ ГАЗРЫН МАЛТЛАГА СУДАЛГААНЫ<br />
УРЬДЧИЛСАН ҮР ДҮН<br />
Энэ өгүүлэлд Монгол-Оросын хамтарсан судалгааны хэсэг Булган<br />
аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутаг Харганын голын хөндий дэх хуучин<br />
чулуун зэвсгийн олон соёлт давхарга бүхий 5 дугаар дурсгалт газарт хийсэн<br />
малтлага судалгааны урьдчилсан үр дүнгийн талаар өгүүлжээ.<br />
Малтлага судалгааны явцад хөрсний 7 давхаргад чулуун зэвсгийн<br />
олдворууд агуулагдсаныг тогтоосон байна. Тэдгээрийн хамгийн доод тал<br />
6, 7 дугаар үеийн чулуун зэвсгийн олдворууд нь леваллуа арга барилд<br />
суурилсан хуучин чулуун зэвсгийн дээд үеийн хэв шинжийг илтгэх<br />
бөгөөд дундаас дээд палеолитод шилжих шилжилтийн үед холбогдох<br />
юм. Үйлдвэрлэлийн аргын хувьд 6, 7 дугаар давхаргын чулуун эдлэлүүд<br />
Орхон-1 дурсгалт газрын 1, 2 дугаар малтлагын 3 дугаар үеэс илэрсэн<br />
олдворуудтай адилсаж байна. 5 болон 4 дүгээр үеийн чулуун зэвсгийн<br />
олдворуудын цуулалтын арга барилд үндэслэн дээд палеолитын эхэн үед<br />
холбогдуулан үзсэн байна.<br />
Список литература<br />
Деревянко и др., 2013 - Деревянко А.П., Рыбин Е.П., Гладышев С.А.,<br />
Гунчинсурэн Б., Цыбанков А.А., Олсен Д. Развитие технологических<br />
традиций изготовления орудий в каменных индустриях раннего этапа<br />
верхнего палеолита Северной Монголии (по материалам стоянок<br />
Толбор-4 и -15) // Археология, этнография и антропология Евразии. –<br />
2013. – №4 (56). С. 21–37.<br />
Коломиец, Гладышев, 2011 -Коломиец В.Л., Гладышев С.А. Литологическая<br />
характеристика отложений и осадконаполнение подгорного<br />
шлейфа долины р. Их-Булаг (долина р. Их-Тулбэрийн-Гол, Северная<br />
Монголия) // Геология в XXI веке: Материалы международной научнопрактической<br />
конференции «Сатпаевские чтения», посвященной<br />
20-летию независимости республики Казахстан. – Алматы, 2011. – С.<br />
412–420.<br />
Kolomietset al., 2009 - Kolomiets V.L., Gladyshev S.A., Bezrukova E.V., Rybin<br />
E.P., Letunova P.P., Abzaeva A.A. Environment and Human Behavior<br />
in Northern Mongolia during the Upper Pleistocene // Archaeology,<br />
Ethnology and Anthropology of Eurasia. – 2009. – №1 (37). – P. 2–14.<br />
Ryashchenko, 2008 - Ryashchenko T.G., Akulova V.V., Erbaeva M.A.Loessial<br />
soils of Priangaria, Transbaikalia, Mongolia, and northwestern China //<br />
Quaternary International. – 2008. – Vol. 179. – P. 90–95.<br />
41
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Рис. 1. Стратиграфический разрез южной стенки<br />
раскопа памятника Харганын-Гол-5<br />
Рис. 2. Каменный инвентарь горизонтов 7 и 6.<br />
1-скребло; 2, 3-шиповидное орудие; 4-резец;<br />
5-орудие с подтеской; 6-пластина с ретушью;<br />
7-атипичный леваллуазский наконечник;<br />
8-комбинированное орудие; 9-фрагмент<br />
пластины с бипродольной огранкой<br />
42
Tomus XXXIV Fasciculus 3<br />
Рис. 3. Каменный инвентарь горизонта 5.<br />
1-5-нуклеусы; 6-скребок концевой;<br />
7, 8-шиповидные орудия;<br />
9-ретушированный отщеп; 10-скобель<br />
Рис. 4.<br />
Плитка со следами нарезок<br />
43
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Рис. 5. Нуклеусы горизонта 4<br />
Рис. 7. Орудия горизонта<br />
4.1- пластинка с поперечным<br />
усечением; 2-остриесимметричное;<br />
3, 4-трапеции; 5-скребло<br />
44<br />
Рис. 6. Каменный инвентарь<br />
горизонта<br />
4.1, 2-нуклеусы-резцы;<br />
3-6-нуклеусы для получения<br />
пластинок; 7-струг;<br />
8-шиповидное орудие
Tomus XXXIV Fasciculus 4<br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 4<br />
Е.П. Рыбин, Б. Гунчинсурэн, Ц. Болорбат, А.М. Хаценович,<br />
Р.А. Шелепаев, Д. Одсурэн, Н.А. Кулик<br />
РАСКОПКИ МНОГОСЛОЙНОЙ СТОЯНКИ<br />
ТУЛБЭР-21 В <strong>2014</strong> ГОДУ 1<br />
Памятник Тулбэр- 21 расположен на пологом, наклоненном в сторону<br />
реки делювиально-пролювиальном шлейфе с прислоненным к скале<br />
тыловым швом. Координаты объекта 49°15’47” с.ш., 102°57’28” в.д. Высота<br />
над уровнем моря составляет 1089 м. Относительно реки он находится<br />
на расстоянии около полукилометра, перепад высот между урезом реки<br />
и уровнем стоянки - 40 м. В распадке, расположенном под поверхностью<br />
шлейфа, и на скальных выходах присутствуют выходы метаморфизованных<br />
осадочных пород, пригодных для изготовления артефактов. Экспозиция<br />
памятника юго-западная, и большую часть дня он освещен солнцем.<br />
Это место нахождение было открыто А.В. Табаревым в 2010 году [Табарев<br />
и др., 2012: 26-43]. В 2011 году было заложено два разведочных шурфа,<br />
площадью 2 кв.м каждый, расположенных на расстоянии 30 м друг от<br />
друга. Шурф №1, заложенный выше по склону, был пройден на глубину<br />
212 см. Было выявлено четыре литологических слоя, «археологический<br />
материал на 99% концентрировался в пачке светло-коричневых лессов<br />
на глубине 155-200 см, и, единично, светло-палевых» [лессах] [Табарев<br />
и др., 2012: 29]. Согласно нумерации слоев, принятой А.В. Табаревым,<br />
основной массив артефактов залегал в слое 4, имевшем мощность 115-<br />
120 см, и, спорадически, в слое 3 (50-55 см). В шурфе №2, расположенном<br />
ниже по склону и вскрытом на глубину до 188 см, была выявлена та же,<br />
за исключением разницы в мощности слоев, стратиграфическая ситуация.<br />
В обоих шурфах были отобраны образцы для радиоуглеродного анализа,<br />
по которым получены следующие радиоуглеродные определения: 44 640 ±<br />
690 (MAMS-14933) (сл.4, шурф №1) и 39 240 ± 360 (MAMS-14936) (сл.3, шурф<br />
№2) [Деревянко и др., 2013: 21-37]. Согласно данным А.В. Табарева (личн.<br />
сообщ., 1.10.<strong>2014</strong> года), образцы из шурфа №1 были получены из нижней<br />
части слоя 4 (глубина 150 см); а из шурфа №2 - с глубины 115 см, что<br />
соответствует, примерно, средней части слоя 4. Указанная в предыдущих<br />
публикациях атрибуция даты в 39,000 лет, как происходящей из слоя 3,<br />
требует своего подтверждения. Поскольку при раскопках шурфов была<br />
1<br />
Работа выполнена при поддержке гранта РФФИ № 14-06-00163 А «Адаптационные стратегии в<br />
использовании каменного сырья в палеолите Северной Монголии: источники сырья, системы доставки и<br />
технология утилизации»<br />
45
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
найдена достаточно представительная коллекция каменных артефактов<br />
(около 150 предметов), а полученные хронологические определения<br />
показали значительный возраст, сделав этот объект одним из древнейших<br />
памятников региона, было принято решение продолжить в <strong>2014</strong> году<br />
разведочные работы на памятнике с целью уточнения стратиграфической<br />
ситуации и культурного облика каменных индустрий.<br />
Согласно наклону склона была заложена траншея площадью 4х1 м,<br />
ориентированная длинной осью по линии С-З – Ю-В. Траншея была<br />
расположена между разведочными шурфами 2011 года; шурф №2<br />
находится в 18 м ниже по склону относительно северо-западного угла<br />
траншеи, шурф №1, соответственно, 11 м выше по склону. При раскопках,<br />
проводившихся с просеиванием грунта, была выявлена следующая<br />
стратиграфия: предварительно выделено шесть литологических слоев (Рис.<br />
1). Описание стратиграфии осуществлялось по продольной восточной<br />
стенке, позволяющей проследить угол падения, изменение мощности<br />
и границ слоев вниз по склону. Общая мощность вскрытых отложений<br />
достигла 2,5 м.<br />
Литологический слой 1 представляет собой современную почву<br />
темно-коричневого цвета. Слой имеет небольшие затеки по корневым<br />
системам растений, а также следы деятельности грызунов. Угол падения<br />
слоя совпадает с углом современной дневной поверхности и составляет,<br />
приблизительно, 25°. Мощность слоя сокращается вниз по склону шлейфа<br />
до 0,19 м против 0,30 м у верхней, северной стенки.<br />
Литологический слой 2 – белесо-серого цвета, супесчаный, пылеватый.<br />
По текстуре он сцементированный, с карбонатными стяжениями.<br />
Его мощность в продольном профиле варьирует от 0,21 до 0,40 м, вне<br />
зависимости от расположения по склону.<br />
Литологический слой 3 - супеси желтовато-серого цвета. Отложения<br />
плотные, но не сцементированные, без карбонатных стяжений. Его<br />
мощность в разрезе меняется от 0,16 м до 0,40 м, наименьшая мощность<br />
связана с проседанием слоя 2.<br />
Литологический слой 4 представлен коричневато-серыми рыхлыми<br />
супесчаными отложениями, сильно отличается по текстуре и структуре<br />
от верхней пачки слоев. В отложениях присутствуют включения в виде<br />
мелкого щебня. Отложения имеют значительную мощность - от 0,32 до 0,54<br />
м.<br />
Литологический слой 5 является ламинарным, состоит из супесчаных<br />
коричневато-желтых рыхлых и белесо-серых плотных слойков. Мощность<br />
на продольном разрезе восточной стенки варьирует от 0,14 до 0,30 м. В<br />
отличие от вышележащих слоев, эти отложения сокращаются к восточной<br />
стенке, тогда как к западной их мощность возрастает.<br />
Литологический слой 6 представляет собой коричнево-серую<br />
мелкозернистую супесь со значительным включением дресвы, при<br />
значительном участии щебня и крупных обломков коренной породы.<br />
Подобная структура связана с непосредственным залеганием слоя на<br />
коре выветривания.Текстура слоя более пылеватая и рыхлая, чем у<br />
46
Tomus XXXIV Fasciculus 4<br />
вышележащего. Он имеет мощность, от 0,60 до 0,80 м, относительно<br />
восточной стенки прослеживается его падение и сокращение его мощности.<br />
Следует отметить, что на Тулбэр - 21 литологические слои 1, 2 и 5<br />
могут быть скоррелированы со стратиграфическими разделами других<br />
памятников, исследованных в долине р. Их-Тулбэрийн Гол. Ламинарный<br />
слой 5 присутствует на памятниках Тулбэр-4, - 16 и Харганын-Гол- 5, как<br />
правило, с ним связаны комплексы пластинчатого варианта начального/<br />
раннего верхнего палеолита. Несогласное относительно современного угла<br />
наклона склона падение слоев 5 и 6 свидетельствует об ином рельефе и<br />
наклоне делювиального шлейфа на момент формирования.<br />
Во всех четырех культурных горизонтах обнаружено 468 каменных<br />
артефактов и фаунистических остатков.<br />
В литологических слоях 1 и 2 было выявлено 27 экз. артефактов. В их<br />
числе: неретушированные сколы, осколки и обломки – 23 экз. В том числе:<br />
отщепы – 14 экз. ( целые предметы представлены 12 экз., проксималы – 1<br />
экз., дисталы – 1 экз.). По размерам они разделяются на крупные предметы<br />
(длина больше 5 см) – 9 экз., средние (длина 3-5 см) – 4 экз., мелкие (длина<br />
от 3 до 1 см) – 1 экз. Пластины представлены двумя целыми предметами.<br />
Был найден один реберчатый скол – 1 экз. Чешуек – 6 экз.<br />
Выделено 4 экз. орудий. Это: ретушированная пластина – 1 экз.;<br />
долотовидное орудие – 1 экз., угловые резцы – 2 экз.<br />
Долотовидное орудие ((Рис. 2, 4)) изготовлено на небольшом<br />
отщепе, проксимальный край орудия обработан плоскими сколами,<br />
ликвидировавшими ударный бугорок и ретушью на дорсальной плоскости,<br />
сформировавшими прямой рабочий край орудия.<br />
Второй культурный горизонт связан с отложениями литологического<br />
слоя 3. Насыщенность его, по сравнению с вышележащим слоем,<br />
существенно возрастает, общее количество артефактов, найденных здесь,<br />
составляет 154 артефакта. Глубины залегания слоя варьирует от 70 см до<br />
100 см ниже дневной поверхности.<br />
В числе найденных артефактов представлены: неретушированные сколы,<br />
осколки и обломки – 150 экз. В том числе: отщепы – 73 экз. (целые - 36 экз.,<br />
проксималы – 8 экз., медиалы – 7 экз., дисталы – 22 экз.). По размерам целые<br />
отщепы разделяются на крупные предметы – 4 экз., средние – 19 экз., мелкие<br />
– 50 экз. Пластин насчитывается всего 7 экз. (целые – 2 экз., проксималы –<br />
2 экз., дисталы – 3 экз.) Пластинок (изделий, ширина которых составляет<br />
от 12 до 6 мм) насчитывается 7 экз. (целые – 1 экз., проксималы – 2 экз.,<br />
дисталы – 4 экз). Было найдено 2 медиальных фрагмента микропластинок.<br />
Технических сколов насчитывается 10 экз. Это реберчатые сколы – 2 экз.,<br />
полуреберчатые сколы – 2 экз., краевые сколы – 6 экз. Обломков и осколков<br />
было найдено 3 экз., чешуек – 48 экз.<br />
Представлен один подпризматический одноплощадочный нуклеус<br />
параллельного принципа скалывания (Рис. 2, 1). Имеет подпрямоугольноудлиненную<br />
форму в плане, линзовидную в поперечном сечении. Сырье<br />
плохого качества, с обилием внутренних трещин. На выпуклой рабочей<br />
поверхности негативы снятий отщепов в параллельном направлении,<br />
47
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
окончившиеся заломами. На контрфронте прослеживаются негативы<br />
поперечных снятий.<br />
Было выявлено 3 экз.орудий. Это: тронкированная пластинка – 1 экз.<br />
(Рис. 2, 3) Изготовлена из светло-молочного аргиллита. Представлена<br />
медиальным фрагментом, оба поперечных края пластинки тронкированы<br />
мелкой отвесной параллельной ретушью; скребла одинарные прямые<br />
продольные – 2 экз.Обращает на себя внимание скребло, выполненное на<br />
удлиненном краевом сколе.(Рис. 2, 2).Обушок скола также служил в качестве<br />
обушка у скребла. Правая латераль обработана на всем протяжении<br />
постоянной полукрутой чешуйчатой ретушью.<br />
Третий, наиболее представительный в количественном и качественном<br />
отношении культурный горизонт, был выявлен в составе отложений<br />
слоев 4 и 5 на глубинах 100-160 см от дневной поверхности (283 артефакта<br />
и фрагмента костей). Пока, в связи с небольшими размерами вскрытой<br />
площади, четкий разрыв между 2 и 3 культурными горизонтами<br />
прослеживается с трудом. Можно лишь отметить, что наибольшая<br />
концентрация культурных остатков приурочена к нижней части слоя 4.В<br />
кровле слоя 4 была обнаружена искусственного происхождения каменная<br />
выкладка.<br />
В составе находок: неретушированные сколы, осколки и обломки – 260<br />
экз. В том числе: отщепы – 138 экз. (целые - 48 экз., проксималы – 29 экз.,<br />
медиалы – 31 экз., дисталы – 30 экз.). По размерам они разделяются на<br />
крупные отщепы – 5 экз., средние – 59 экз., мелкие – 74 экз. Пластин всего<br />
насчитывается 16 экз. (целые – 3 экз., проксималы – 6 экз., медиалы – 4 экз.,<br />
дисталы – 3 экз). Пластинок 10 экз.( целые – 1 экз., проксималы – 2 экз.,<br />
медиалы – 4 экз., дисталы – 4 экз). Технических сколов выявлено 11 экз. Это<br />
реберчатые сколы – 1 экз., полуреберчатые сколы – 1 экз., краевые сколы – 6<br />
экз., полупервичная пластина – 3 экз. Обломков и осколков было найдено<br />
29 экз., чешуек – 56 экз.<br />
Было определено 11 экз.нуклеусов. Это:<br />
Подпризматический одноплощадочный монофронтальный нуклеус<br />
параллельного принципа снятия – 1 экз. (Рис. 3, 3). Вееровидный в плане,<br />
клиновидный в продольном сечении.Находится в начальной стадии<br />
раскалывания. Ударная площадка узкая, сильно скошенная в сторону<br />
контрфронта, покрытого коркой. На плоском фронте прослеживаются<br />
негативы субпараллельных – слабоконвергентных однонаправленных<br />
снятий пластин и отщепов.<br />
Нуклеусы подпризматические двуплощадочные монофронтальные<br />
параллельного принципа скалывания - 3 экз.<br />
Нуклеус (Рис. 4, 1) подпрямоугольный в плане, плоско-выпуклый<br />
в сечении. На противолежащих концах широкого фронта мелкими<br />
сколами оформлены ударные площадки. С них во встречном направлении<br />
снимались идущие в параллельном направлении отщепы и пластины.<br />
На контрфронте нуклеуса, в направлении перпендикулярном основному<br />
фронту прослеживаются негативы нескольких снятий отщепов, очевидно,<br />
носящие уплощающий характер. Второй предмет (Рис. 3, 4) подтреугольно-<br />
48
Tomus XXXIV Fasciculus 4<br />
удлиненной в плане формы, прямоугольный в сечении. Основная ударная<br />
площадка широкая, слегка наклонена в сторону контрфронта.На фронте<br />
скалвания негативы встречных снятий удлиненных пластин праильной<br />
формы. С противолежащей ударной площадки произведена попытка<br />
организации снятий на торце нуклеуса, окончившаяся глубокими заломами.<br />
Третий нуклеус (Рис. 3, 1) плоско-выпуклый в сечении, подтреугольный в<br />
плане. С основной ударной площадки в субпараллельном направлении<br />
производились снятия отщепов.Выпуклость фронта поддерживалась<br />
снятиями краевых сколов, негатив от одного из которых сохранился<br />
на правой латерали. В нижней части рабочего фронта видны следы от<br />
неудачных снятий по внутренней трещине, в результате чего от нижней<br />
ударной площадки сохранился лишь небольшой фрагмент.<br />
Подпризматический двуплощадочный бифронтальный нуклеус<br />
параллельного принципа скалывания – 1 экз. (Рис. 4, 6). Прямоугольный<br />
в плане, овальный в поперечном сечении. Находится в начальной стадии<br />
расщепления.Большая часть поверхности покрыта естественной коркой.<br />
Имеет две противолежащие рабочие поверхности. На узких концах<br />
ядрища крупными сколами оформлены ударные площадки. С них в<br />
противолежащих относительно другого фронта направления, используя<br />
естественную фронтальную выпуклость заготовки производились<br />
параллельные снятия пластин и пластинчатых отщепов. Из за слишком<br />
большой продольной выпуклости, большинство снятий занимало не<br />
больше 1/3 длины фронта.<br />
Кроме того, индустрию характеризуют: плоскостной одноплощадочный<br />
монофронтальный нуклеус параллельного принципа скалывания –<br />
1 экз.;плоскостной бифронтальный трехплощадочный продольнопоперечный<br />
нуклеус – 1 экз.; радиальный нуклеус – 1 экз. (Рис. 4, 7);<br />
кубовидный нуклеус – 1 экз.;фрагментированные нуклеусы – 2 экз.<br />
Найдено 11 экз.орудий. Это: скребок концевой одинарный – 1 экз.<br />
(Рис. 4, 4). Орудие выполнено на дистальном фрагменте удлиненной<br />
пластины с бипродольной огранкой. Рабочий край имеет слегка выпуклые<br />
очертания и создан отвесной и крутой параллельной ретушью. Двойной<br />
концевой скребок – 1 экз. (Рис. 4, 2) Изготовлен из полосчатого аргиллита<br />
на реберчатом сколе пластинчатых пропорций с высоким треугольным<br />
поперечным сечением. На проксимальном и дистальном окончаниях с<br />
помощью отвесной параллельной ретуши и мелких сколов образованы<br />
высокие рабочие края. Также выделены угловые скребки – 2 экз.<br />
Шиповидные орудия – 3 экз.Первое орудие выполнено на мелком отщепе<br />
трапециевидной формы. С помощью плоской и полукрутой вентральной<br />
параллельной ретуши на углах заготовки оформлены шиповидные<br />
элементы; второе орудие (Рис. 4, 5) изготовлено на трапециевидном толстом<br />
отщепе с широкой естественной ударной площадкой. На вентральной<br />
стороне заготовки в месте пересечения продолного и проксимального<br />
краев с помощью глубокой неретушированной выемки и отвесной<br />
мелкой чешуйчатой ретуши оформлен выступающий шиповидный<br />
рабочий элемент; тщательностью обработки выделяется третье орудие<br />
49
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
(Рис. 3, 5). У него дистальный край и шиповидный элемент обработаны<br />
мелкой крутой параллельной ретушью.Также в коллекции представлен<br />
ретушированный отщеп – 1 экз.(Рис. 4, 3), обработанный по периметру<br />
чешуйчатой и параллельной ретушью. На левой латерали и дистале<br />
орудия были произведены сколы резцового типа, удалившие большую<br />
часть протяженности ретушированных краев.Имеется ретушированная<br />
пластина – 1 экз. (Рис. 3, 2). Изделие имеет удлиненные пропорции<br />
и правильные очертания.Участок продольного края, прилегающий к<br />
ударной площадке, фасетирован плоской чешуйчатой ретушью. На дистале<br />
орудия имеются несколько мелких фасеток, скорее всего, имеющих либо<br />
утилизационный, либо не антропогенный характер. И, наконец, имеются<br />
фрагменты ретушированных орудий – 2 экз.<br />
Также здесь был найден обломок зуба нижней челюсти (М3) лошади<br />
Equus sp.<br />
Как правило, при изучении памятников монгольского палеолита,<br />
дифференциация отдельных комплексов, обнаруженных в условиях<br />
склоновых отложений, весьма затруднена. Чаще всего мы можем<br />
вычленить зоны основной вертикальной концентрации материала.<br />
Наиболее существенным отличием Тулбэра- 21, выделяющим его среди<br />
всех комплексов Тулбэрской группы, является наличие археологически<br />
стерильного горизонта, который стратиграфически располагается в<br />
верхней части литологического слоя 6, на глубине от 1,6 до 1,96 м. Ниже,<br />
в том же слое, на отметках 1,96 – 2,42 м, были обнаружены три каменных<br />
артефакта и обломок тазовой кости плейстоценовой лошади (определение<br />
С.К. Васильева), представляющие, тем самым, культурный горизонт 4.<br />
Поверхность артефактов имеет следы легкой патины, здесь представлены<br />
два крупных отщепа и массивный подтреугольный частичный бифас,<br />
обработанный с помощью двусторонней оббивки. Бифасиальное орудие<br />
имеет треугольные очертание, линзовидное в сечение (121х110х37 мм).<br />
Судя по сохранившейся желвачной корке, изготовлено на плитке. Обе<br />
плоскости изделия покрыты интенсивной белой патиной. Продольные<br />
края несут следы мелкой нерегулярной ретуши, очевидно, естественной по<br />
происхождению и не одновременной изготовлению предмета. Широкий<br />
поперечный край изделия представляет собой своеобразную «пятку», он<br />
покрыт желвачной коркой.Обе плоскости предмета несут следы продольных<br />
и поперечных снятий крупных отщепов, задающих треугольные очертания<br />
и приостряющие его продольные, слегка извилистые края, имеющие<br />
конвергенцию. Кончик предмета обломан (Рис. 5).<br />
В связи с тем, что выявленные в результате работ <strong>2014</strong> года порядок,<br />
количество и мощность культурных и литологических горизонтов<br />
заметно отличаются от результатов, полученных в результате работ 2011<br />
г, очень важным представляется определение соотношения имеющихся<br />
радиоуглеродных дат с литологическими слоями. Исходя из сопоставления<br />
глубин, из которых были получены образцы для радиоуглеродного<br />
анализа в 2011 году и характера отложений, из которых они происходили,<br />
с большой долей вероятности мы можем соотнести дату из шурфа №2<br />
50
Tomus XXXIV Fasciculus 4<br />
(ок. 39,000 л.н.) с нижней частью литологического слоя 4 по нашему<br />
стратиграфическому делению. Дата около 45,000 л.н. из отложений шурфа<br />
№1, скорее всего, должна быть скоррелирована с подошвой слоя 5 из<br />
траншеи. Таким образом, исходя из двух хронологических определений,<br />
индустрия культурного горизонта 3 должна быть соотнесена с наиболее<br />
ранними этапами начального верхнего палеолита Южной Сибири и<br />
Центральной Азии.<br />
Пока, в количественном отношении коллекция, полученная при<br />
раскопках Тулбэра- 21 невелика, хотя если принять во внимание небольшую<br />
вскрытую площадь (4 кв.м) следует признать концентрацию находок<br />
достаточно высокой. Учитывая малый для уверенной реконструкции<br />
культурный последовательности размер коллекции, все заключения,<br />
данные ниже, следует рассматривать, как предварительные. Индустрия<br />
культурных горизонтов 1 и 2 представлена выраженной отщеповой<br />
технологией, обилием аморфных сколов и ситуационных нуклеусов,<br />
вместе с тем, здесь были обнаружены немногочисленные пластинки<br />
и микропластинки. Данный технологический вариант характерен для<br />
комплексов финала каргинского времени сартанских индустрий позднего<br />
палеолита Северной Монголии и Забайкалья.<br />
Необычно в морфолого-технологическом отношении выглядит<br />
индустрия горизонта 3 Тулбэра- 21 датируемая примерно одним возрастом<br />
(39,000-45,000 л.н.) с типичными крупнопластинчатыми индустриями<br />
начального верхнего палеолита долины Их-Тулбурийн-гол, такими как<br />
Тулбэр-4 и Тулбэр-16. Доля пластинчатых форм (включая пластины,<br />
пластинки, реберчатые сколы) в составе всего массива неретушированных<br />
сколов составляет 17,7%. В то же время, в комплексе гор. 5-6 Тулбэр-4,<br />
квазисинхронному описываемой индустрии, аналогичный показатель<br />
составляет 27,4% , в сл. 7 стоянки Тулбэр- 16 он достигает 50,9% [Деревянко<br />
и др., 2013: 21-37; Zwyns et al., <strong>2014</strong>: 53-65]. Еще более заметно различие<br />
при сопоставлении длины целых артефактов. Средняя длина пластин<br />
в гор.3 Тулбэра-21 составляет 54 мм, при этом самая крупная пластина<br />
имеет длину 91 мм. Средняя длина отщепов составляет 39 мм, при этом<br />
самый крупный отщеп имеет длину 71 мм. В комплексе горизонта 5 и 6<br />
Тулбэра-4 средняя длина пластин составляет 80 и 88 мм, максимальная<br />
длина пластины достигает 166 и 228 мм; средняя длина отщепов составляет<br />
51 мм. Примерно такая же тенденция может быть прослежена и при<br />
сопоставлении метрических показателей нуклеусов. Средняя длина/<br />
ширина/толщина/максимальная длина нуклеусов гор.3 Тулбэра- 21<br />
составляет 69/58/33/97 мм; аналогичные показатели для нуклеусов гор.5<br />
Тулбэра-4 составляют 84/47/33/153 мм. Таким образом, можно сказать,<br />
что исходя из сопоставления с другими одновременными и близкими по<br />
возрасту комплексами данного района индустрия гор.3 Тулбэр-21 имеет<br />
значительно меньшие показатели пластинчатости, ориентирована на<br />
производство более мелких и коротких изделий. В то же время, следует<br />
отметить, что в типологическом, и очевидно, технологическом отношении<br />
как на Тулбэр-21, так и на Тулбэр 4 и Тулбэр-16 представлены те же виды<br />
51
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
нуклеусов – плоскостные и подпризматические одно и двухплощадочные.<br />
Они направлены на получение пластин и подпрямоугольных отщепов<br />
в результате параллельного и субпараллельного раскалывания. Хотя<br />
количество орудий невелико, представлены основные массовые<br />
категории тулбэрского начального верхнего палеолита: концевыми<br />
скребки, шиповидные орудия и ретушированные пластины. Следует<br />
отметить, что оформление большинства орудий достаточно скупое,<br />
свидетельств интенсивного исопльзования, выражавшихся в многократных<br />
переоформлениях или сильномодифицирующей вторичной обработки<br />
очень мало. На поверхности 34% артефактов сохранились различные<br />
по своей площади участки естественной поверхности. В ассамбляже<br />
преобладают нуклеусы преимущественно находящиеся в начальной стадии<br />
раскалывания, неретушированные сколы и технические сколы.<br />
Чем может быть вызвано столь выраженное несоответствие морфологии<br />
изделий и технологических процессов их оформления? Очевидно,<br />
ассамбляж Тулбэр -21, в отличие от других известных памятников долины<br />
Их-Тулбурийн гол, характерен для мастерских – мест первичной утилизации<br />
каменного сырья. На расстоянии сотни метров от памятника находятся<br />
коренные выходы породы, пригодной для изготовления артефактов.<br />
Долина, где расположены памятники, находится в северной части<br />
Орхон-Селенгинского прогиба, который принадлежит к числу наиболее<br />
значительных позднепалеозойско-раннемезозойских структур Северной<br />
Монголии. В результате интенсивной вулканической деятельности в<br />
пермское время в долине р. Их-Тулбурийн-Гол были сформированы<br />
мощные толщи вулканогенных отложений прогиба, объединенные в<br />
хануйскую серию, в которой выделяются четыре согласно пластующиеся<br />
свиты. Нижняя свита представлена эффузивами среднего и основного<br />
состава и состоит главным образом из трахибазальтов, трахиандезитов, с<br />
подчиненным количеством андезитов, базальтов, туфов и туфобрекчий.<br />
Эта свита перекрывается, согласно залегающей, свитой кислых эффузивов<br />
и состоит из риолитов, трахириолитов, их туфолав, туфов, туфобрекчий<br />
и игнимбритов, с отдельными потоками дацитов и андезитов.Далее<br />
вверх по разрезу эта свита сменяется вулканогенно-осадочной свитой (на<br />
некоторых геологических картах она названа харганской), состоящей из<br />
туфобрекчий, туффитов, туфопесчанников, туфоалевролитов с пачками<br />
кремнистых пород. Верхнюю часть разреза слагает свита основных<br />
эффузивов (на некоторых геологических картах она названа тулбурской),<br />
не имеющая резкой границы с предыдущей свитой. Тулбурская свита<br />
состоит из базальтов, трахибазальтов, переслаивающихся с кремнистыми<br />
породами и туфами, с подчиненными дацитами и трахиандезитами.<br />
Отложения харганской и тулбурской свит прорываются многочисленными<br />
долеритовыми силлами тулбурского (тулбуригольского) комплекса. Эти<br />
силлы образуют зону широтного простирания на правобережье р. Селенги<br />
протяженностью до 100 км и шириной до 10 при различной мощности тел<br />
(до 100 м). Изученные археологические памятники расположены в поле<br />
развития пород тулбурской свиты.<br />
52
Tomus XXXIV Fasciculus 4<br />
На основе изучения каменного сырья, использовавшегося в<br />
ранневерхнепалеолитических индустриях долин Их-Тулбурийн-гол можно<br />
выделить 5 типов пород:<br />
1. Алевролиты с фитоалевритовой структурой, в которой обломки<br />
минералов перемежаются, вероятно, с углефицированным растительным<br />
детритом и цементируются глинисто-гидрослюдистым цементом,<br />
местами присутствует пойкилитовый карбонат (до 1 мм), формируя<br />
пойкилобластическую структуру, часто присутствует неправильнослоистая<br />
(прерывистая) текстура, кроме окатанных обломков кристаллов встречаются<br />
отдельные идиоморфные кристаллы биотита, амфибола, полевых шпатов,<br />
что может быть интерпретировано как примесь туфового материала;<br />
2. Аргиллиты с фитоалевропелитовой структурой, в которой обломки<br />
минералов алевритовой размерности перемежаются, вероятно, с<br />
углефицированным растительным детритом и цементируются глинистым<br />
цементом, местами присутствует пойкилитовый карбонат (до 0,15<br />
мм), формируя пойкилобластическую структуру, количество частиц<br />
алевритовой размерности не превышает 20%, встречаются отдельные<br />
целые кристаллы плагиоклаза, что может быть интерпретировано как<br />
примесь туфового материла;<br />
3. Аргиллиты с пелитовой структурой встречаются как с массивной<br />
(однородной), так и со слоистой текстурой, среди таких образцов<br />
присутствует ритмичная градационная слоистость, выраженная в<br />
изменении размера частиц в слое, редко встречается косая слоистость, к<br />
наиболее тонкозернистой части ритмов приурочены скопления спикул<br />
известковых губок, в некоторых образцах наблюдаются игольчатые<br />
выделения сульфидов, которые своей формой, в том числе ветвящейся,<br />
напоминают спикулы, почти всегда такие иголки сульфидов окружены<br />
каймой карбоната, который образует ойкокристаллы;<br />
4. Кварцевый гравелитопесчаник мономиктовый несортированный,<br />
размер слабоокатанных обломков от 0,1 до 20 мм, цемент<br />
крустификационный с примесью углефицированной органики, обломки<br />
несут следы тектонических деформаций, текстура очковая;<br />
5. Туффит характеризуется кристаллокластической структурой и<br />
массивной текстурой. В обломках присутствует плагиоклаз, К-Na полевой<br />
шпат, кварц, биотит и роговая обманка, что указывает на дацитовый состав<br />
породы.<br />
Несмотря на различие в типах пород, все они относятся к единой в<br />
генетическом отношении толще, выходящей на поверхность в различных<br />
участках долины на протяжении, по крайней мере, 20 км начиная от выхода<br />
Их-Тулбурийн-гола в долину Селенги. Судя по остаткам естественной корки<br />
на артефактах, при раскалывании использовались породы, происходящие<br />
из первичных выходов, в то время как отдельности сырья, естественная корка<br />
которых могла образоваться в результате воздействия водных потоков,<br />
значительно уступает по своей частоте корке из коренных выходов. В связи<br />
с этим необходимо отметить, что все без исключения стратифицированные<br />
памятники палеолита долины находятся неподалеку от выходов каменного<br />
53
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
сырья тулбурской свиты. Расстояние до этих источников могло составлять<br />
от несколько сотен до нескольких десятков метров. Все использовавшиеся<br />
древним человеком породы отличаются по своим качествам, необходимым<br />
для получения желательных для мастера форм продуктов раскалывания.<br />
Соотношение определенных выше разновидностей пород варьирует в<br />
различных комплексах, также отличается степень фракционированности<br />
сырья в различных выходах сырья; доступность тех или иных выходов<br />
на протяжении времени могла быть различной. Как было показано<br />
ранее на примерах культурно-стратиграфической последовательности<br />
стоянок Тулбэр-4 и Тулбэр-15 на протяжении начального верхнего<br />
палеолита и раннего верхнего палеолита происходит развитие одной<br />
культурной традиции, выражавшееся в смене технологии расщепления,<br />
сопровождавшееся сохранением традиций изготовления и оформления<br />
орудий. Было высказано предположение, что на протяжении раннего<br />
верхнего палеолита здесь существовала более или менее стабильная<br />
культурная традиция, на видоизменение проявлений которой влияли<br />
менявшиеся подходы к утилизации каменного сырья [Рыбин и др.,<br />
2007:137–153; Деревянко и др., 2013: 21-37]. Наиболее распространенной<br />
породой, использовавшейся для изготовления артефактов в комплексах<br />
Тулбэра-21 были аргиллиты с фитоалевропелитовой структурой. Судя по<br />
современному состоянию необработанных отдельностей сырья на выходах,<br />
находившихся в пределах 100 м от стоянки, для них характерны небольшие<br />
размеры, сырье сильно фракционировано, с обилием внутренних<br />
трещин. Те же самые качества могут быть прослежены и при анализе<br />
предметов из археологической коллекции стоянки.Вероятно, специфика<br />
облика индустрии Тулбэра-21 может объясняться данными факторами,<br />
хотя данное предположение требует своего подтверждения на основе<br />
специализированных анализов и рассмотрения более многочисленной<br />
выборки артефактов.<br />
Чрезвычайно интересную проблемную ситуацию задает обнаружение<br />
залегающего под мощным стерильным слоем малочисленной индустрии<br />
культурного горизонта 4, имеющего возраст древнее 45,000 лет.Это<br />
ставит данный ассамбляж в уникальную для Северной Монголии<br />
культурную и хронологическую позицию, не исключающую вероятный<br />
среднепалеолитический возраст комплекса, что несомненно, требует<br />
дальнейших подтверждений.<br />
54<br />
Summary:<br />
E.P. Rybin, B. Gunchinsuren, Ts. Bolorbat, А.М. Khatsenovich,<br />
Р.А. Shelepaev, D. Оdsuren, N.А. Кuliк<br />
EXCAVATION AT STRATIGRAPHIC SITE TULBUR-21 IN <strong>2014</strong><br />
This paper is devoted to results of the excavation of multilayer Paleolithic site
Tomus XXXIV Fasciculus 4<br />
Tolbor-21 in Northern Mongolia. Site is located in the right tributary of Selenga<br />
River, in Ikh-Tulberiin-Gol River valley. Site was found at 2010 and tested by<br />
test pits and test trench in 2011 and <strong>2014</strong>. As a result of exploring works the<br />
presence of four cultural horizons with <strong>arch</strong>aeological remains was previously<br />
revealed. The first cultural horizon is associated with Late Upper Paleolithic.<br />
The second cultural horizon is presented by flake industry of final stage of<br />
Early Upper Paleolithic. The third cultural horizon contains Initial Upper<br />
Paleolithic industry and has 14Cdetermination by 44 640 ± 690 (MAMS-14933)<br />
for the Horizon 3 (middle part) and 39 240 ± 360 (MAMS-14936), layer 4, bottom<br />
part. The <strong>arch</strong>eologically sterile layer separate the third cultural horizon from<br />
fourth (which is associated with most early stage of Upper Paleolithic or with<br />
Middle Paleolithic. Thereby, the rich lithic assemblages of this site have the one<br />
of the earliest absolute chronological determination among Upper Paleolithic<br />
complexes of Northern Central Asia.<br />
Список литературы<br />
Деревянко и др., 2007 - Деревянко А.П., Зенин А.Н., Рыбин Е.П., Гладышев<br />
С.А., Цыбанков А.А., Олсен Д., Цэвээндорж Д., Гунчинсурэн Б.<br />
Технология расщепления камня на раннем этапе верхнего палеолита<br />
Северной Монголии (стоянка Толбор-4) // Археология, этнография и<br />
антропология Евразии. 2007. – № 1 (29). – С. 16–38.<br />
Деревянко и др., 2013 - Деревянко А.П., Рыбин Е.П., Гладышев С.А.<br />
Гунчинсурэн Б., Цыбанков А.А., Олсен Д. Развитие технологических<br />
традиций изготовления орудий в каменных индустриях раннего этапа<br />
верхнего палеолита Северной Монголии (по материалам стоянок<br />
Толбор-4 и -15) // Археология, этнография и антропология Евразии.<br />
– 2013. – № 4 (56).<br />
Рыбин и др., 2007 - Рыбин Е.П., Гладышев С.А., Цыбанков А.А.<br />
Возникновение и развитие «отщеповых» индустрий ранней поры<br />
верхнего палеолита Северной Монголии // Северная Евразия в<br />
антропогене: человек, палеотехнологии, геоэкология, этнология<br />
и антропология: Материалы всероссийской конференции с<br />
международным участием, посвященной 100-летию со дня рождения<br />
М.М. Герасимова. – Иркутск: Изд-во «Оттиск», 2007. – Т. 2.<br />
Табарев и др., 2012 - Табарев А.В., Гунчинсурэн Б., Гиллам Дж. К., Гладышев<br />
С.А., Доганджич Т., Звин Н., Болорбат Ц., Одсурэн Д. Комплекс<br />
памятников каменного века в долине р. Их-Тулбэрийн-Гол, Северная<br />
Монголия (разведочные работы с использованием ГИС-технологий в<br />
2011 г.) // Археологийн судлал. – 2012. – Tomus XXXII.<br />
Zwyns et al., <strong>2014</strong> - Zwyns N., Gladyshev S.A., Gunchinsuren B., Bolorbat T., Flas<br />
D., Tabarev A., Dogandzic T., Gillam J.C., Khatsenovich A., McPherron Sh.,<br />
Odsuren D., Paine C., Purevjal K.E., Stewart J.The open-air site of Tolbor 16<br />
(Northern Mongolia): preliminary results and perspectives // Quaternary<br />
International. – <strong>2014</strong>. – Vol. 347.<br />
55
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Рис. 1. Стратиграфический разрез<br />
восточной стенки раскопа<br />
памятника Тулбэр-21<br />
56<br />
Рис. 2. Каменный инвентарь.<br />
1 – подпризматический<br />
одноплощадочный нуклеус;<br />
2 – скребло; 3 – тронкированная<br />
пластинка; 4 – долотовидное орудие.
Tomus XXXIV Fasciculus 4<br />
Рис. 3. Каменный инвентарь.<br />
1 – подпризматический<br />
двухплощадочный нуклеус; 2 –<br />
ретушированная пластина; 3 –<br />
подпризматический одноплощадочный<br />
нуклеус; 4 – подпризматический<br />
двухплощадочный нуклеус; 5 –<br />
шиповидное орудие.<br />
Рис. 4. Каменный инвентарь.<br />
1 – подпризматический<br />
двухплощадочный нуклеус; 2<br />
– двойной концевой скребок; 3 –<br />
ретушированный отщеп; 4 – концевой<br />
скребок; 5 – шиповидное орудие; 6 –<br />
подпризматический двухплощадочный<br />
бифронтальный нуклеус; 7 – радиадбный<br />
нуклеус.<br />
Рис.5. Частичный бифас<br />
57
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 5<br />
58<br />
УЛААН БУРГАСЫН ЧУЛУУН ЗЭВСГИЙН ДУРСГАЛ<br />
Удиртгал<br />
Я. Цэрэндагва<br />
Улаанбургас нь Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг сумын нутаг Буурын гол<br />
руу түрж орсон элсэн манханы үзүүр хэсэг юм. Энд мөн Улаанбургасын<br />
нуур гэж бий. Анх 1980 онд МЗТСХЭ-ийн чулуун зэвсгийн дурсгал судлах<br />
ангийн археологчид эндээс олон тооны чулуун зэвсгийн дурсгал олж<br />
цуглуулсан нь эдүгээ ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн сан хөмрөгт<br />
хадгалагдаж байна.<br />
Алтанбулаг сумын төвийн баруун урд талаас эхлэн Буурын гол руу<br />
түрсэн элсэн манхны эргэн тойрноос чулуун зэвсгийн дурсгалууд элбэгтэй<br />
бөгөөд хуучин Хиагтаас Их хүрээг чиглэсэн төв зам байсан тул Оросын<br />
жуулчид, эрдэмтэн судлаачид зам гудас таарах энэхүү элсэн манханы<br />
энд тэндээс чулуун зэвсэг түүвэрлэж байсан байна. Тухайлбал, 1912, 1923,<br />
1925 онуудад П.С. Михно хайгуул судалгаа хийж олсон 47 үлдэц, 96 үлдэцхянгар,<br />
7 хянгар, 45 хусуур, 3 хутга, 17 ялтас, 35 хутган ялтас ОХУ-ын Хиагт<br />
хотын Обручевын нэрэмжит музейд хадгалагдаж байна 1 .<br />
1926 онд Н.П.Лисовский 15 үлдэц, 27 үлдэц-хусуур, 2 хянгар, 3 иртэй<br />
ялтас, 2 ялтас, 7 цуулдас, 13 залтас, 1 цоолтуур, 1 цүүцэн зэвсэг олж<br />
цуглуулсан нь одоо ОХУ-ын Санкт-Петербург хотын Улсын Эрмитаж-д<br />
хадгалагдаж байдаг ажээ 2 [Абрамова, 1953].<br />
1997 онд Монгол-Солонгосын хамтарсан “Мон-Сол” төслийн хээрийн<br />
шинжилгээний ангийн судлаачид Төгөсөг гэдэг газраас олон тооны чулуун<br />
зэвсгийн зүйлс, ваар савны хагархайг олж цуглуулсан байна [Монгол-<br />
Солонгосын., 1999: 128].<br />
Чулуун зэвсгийн тодорхойлолт<br />
Улаан Бургасаас олдсон, өдгөө ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн сан<br />
хөмрөгт хадгалагдаж байгаа чулуун зэвсгийн нийт тоо 521 юм. Тэдгээрийг<br />
боловсруулан ангилж, төрөл зүйн судалгаа хийх санаа анх энэ цуглуулгыг<br />
үзээд төрсөн юм. Учир нь энэ сууринг судалсан МЗТСХЭ-ийн судлаачид<br />
тухайн суурингаас түүвэрлэлт хийсний дараа Улаанбаатар хотод авч ирэн<br />
лабораторид өгөөд л орхисон байв. Тухайн жилийн тайланд ч цуглуулгын<br />
1<br />
Цуглуулгын дугаар нь 2525, 3014, 3017.<br />
2<br />
Цуглуулгын дугаар нь 1382
Tomus XXXIV Fasciculus 5<br />
талаар тодорхой дурдсан зүйл байдаггүй. Зөвхөн Сэлэнгэ аймгийн<br />
Алтанбулаг сумын нутаг Улаанбургасын нуурын элсэн манханаас неолитын<br />
үеийн чулуун зэвсгийн дурсгал олсон гэснээс өөр зүйл үгүй.<br />
Төрөл зүйлээр ангилахад бэлдэц (3ш), үлдэц (30ш), үлдэц хэлбэрийн<br />
хагархай (2ш), техникийн цуулдас (10ш), цохиур чулуу (3ш), хянгар (10ш),<br />
хусуур (40ш), хутга (4ш), зуулга ир (13ш), сийлүүр (1ш), өвөрмөц хэлбэрийн<br />
зэвсэг (1ш), цүүц (1ш), бифас, үзүүр мэс, иртэй ялтас (4ш), хатгуур (5ш),<br />
иртэй залтас (12ш), сегмент хэлбэрийн цуулдас (8ш), бүтэн ялтас (35ш),<br />
ялтасны голын хугархай (45ш), ялтасны дээд талын хугархай (77ш), доод<br />
талын хугархай (20ш), хагархай (5ш), 1 хагархай хайрга (1ш), залтас (160ш)<br />
байна.<br />
1. Анхдагч цуулалт<br />
Анхдагч цуулалтын хэсгийг үлдэц, бэлдэц, үлдэц хэлбэрийн хагархай,<br />
техникийн цуулдас бүрдүүлнэ.<br />
Бэлдэц. Тун цөөхөн байгаа ба бүгд бичил ялтас цуулан авах шаантган<br />
хэлбэрийн үлдэц хийхэд зориулагдсан ба боловсруулалтын хувьд гурвуул<br />
хоорондоо төстэй.<br />
Үлдэц. Бүгд бичил хэлбэрийн ба дотроо шаантган (19 ш), тайрдсан (5 ш),<br />
ооль хэлбэрийн (2 ш), конусан (3 ш), дэвүүр маягийн цуулалтын зарчимтай<br />
(2 ш), зэрэгцээ цуулалт бүхий бичил үлдэц (1 ш), олон талстат (1 ш) гэж<br />
ангилагдана.<br />
Тайрдсан үлдэц. Дөрөв нь хэлбэр болоод хэв шинжийн хувьд хоорондоо<br />
тун төстэй. Тэдгээрийн цохилтын талбай нь баруун тийшээ налуу ба хоёр<br />
нь хөндлөн ганц цуулалтаар, нэг нь хоёр цуулалтаар бэлтгэгдснээс гадна<br />
нэгний талаас илүү нь чулууны өнгөн бүрхүүлээрээ байгаа төдийгүй<br />
зөвхөн зах хэсгийг нь холтолжээ. Гурвых нь хоёр талын өргөн хажууг<br />
дээрээс нь хэд хэдэн өргөн цуулалтаар бэлтгэн сууриас нь дахин цуулж<br />
хурцалсан байна. Сүүлийн үлдцийн зүүн хажуугаас бүхэлд нь том залтас<br />
авсан ба харин суурийг нь засалгүй орхижээ. Эдгээр үлдцийн нарийн<br />
талаас хэд хэдэн богино нарийн залтас цуулж авах оролдлого хийсэн авч<br />
ихэнх нь бүтэлгүй болжээ.<br />
Шаантган үлдэц. Хэмжээ хийцийн хувьд харилцан адилгүй. Эхний<br />
үлдэцийг ногоон саарал өнгийн цахиуржсан элсэн чулуугаар үйлджээ.<br />
Хэмжээ 39.6х31.3х16 мм. Цохилтын талбайг нь гурван хөндлөн цуулалтаар<br />
бэлтгэсэн ба голоороо хотгор. Талбайн баруун хөвөөг дахин засах<br />
оролдлого хийсэн байна. Цуулалтын гадаргуу дээр 4 ялтас цуулж авсны<br />
ором харагдаж байна. Баруун хажуугаас гурван хөндлөн цуулалт, зүүн<br />
хажуугаас туушдуу хоёр цуулалт хийсний дүнд ёроолоос цохилтын<br />
талбайн ар хүртэлх хэсэг нь хурц ирмэгтэй болжээ. Мөн зүүн хажуу<br />
араас богиновтор гурван цуулалт хийжээ. Суурийг нь бага зэрэг холтчин<br />
шовхолсон байна (зураг 2. 8). Дараагийн үлдцийг цайвар саарал өнгийн<br />
цахиуржсан элсэн чулуугаар хийжээ. Хэмжээ 34.7х29х17.4 мм. Цохилтын<br />
талбай нь гурван цуулалтаар бэлтгэгдсэн ба ар тийшээ үл ялиг налуу. Зүүн<br />
талаас нь дахин засах оролдлого хийсэн боловч амжилтгүй болжээ. Зургаан<br />
нарийн ялтас цуулан авсан байна. Зүүн хажууг нь нэг хөндлөн, баруун<br />
59
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
хажууг нь ташуу цуулалтаар бэлтгэж хурц ирмэг бүхий долгио хэлбэрийн<br />
арыг болгожээ. Улмаар суурийг хоёр талруу өгсүүлэн холтчин нарийн<br />
хянга үүсгэсэн байна (зураг 2. 9). Гурав дахийг хар өнгийн цахиуржсан<br />
чулуугаар хийсэн. Цохилтын талбайг хоёр цуулалт хийн бэлтгэсэн байна.<br />
Энэ үлдэцнээс дөрвөн ялтас цуулсан ором хадгалагдан үлджээ. Зүүн<br />
хажууг дээрээс нэг хажуугаас хоёр, баруун хажууг уртааш нь жишүүдээ<br />
гурав цуулан бэлтгэсний дүнд үүссэн нарийн шаантган ирмэгтэйн дээр<br />
суурь хэсгийг холтчин ирлэсэн байна. Хэмжээ 38.8х25.4х15.7 мм (зураг<br />
3. 2). Дөрөвдэх үлдэц хар саарал өнгийн цахиуржсан элсэн чулуугаар<br />
хийгсэн. Цохилтын талбайг хэд хэдэн цуулалтаар бэлтгэжээ. Цуулалтын<br />
гадаргуу дээр зургаан ялтас цуулан авсан ором хадгалагдан үлджээ.<br />
Баруун хажууг ар талаас хөндлөн гурван цуулалт хийн бэлтгэсэн ба зүүн<br />
хажууг ганц өргөн хөндлөн цуулалтаар бэлтгэжээ. Суурин хэсийг шовхлон<br />
ирлэсэн байна Хэмжээ 38.7х28.3х17 мм. Тав дахь үлдэц хар саарал өнгийн<br />
цахиуржсан элсэн чулуугаар хийгдсэн. Хэмжээ 34х34.4х21.6 мм. Цохилтын<br />
талбайг тууш болон уртааш хэд хэдэн цуулалтаар бэлтгэсэн нь хотгордуу<br />
байдалтай болгожээ. Зүүн хажууг ганц цуулалтаар бэлтгэсэн ба баруун<br />
хажууг тууш хөндлөн цуулан бэлтгэж холтчин ирлэсэн байна (зураг 3. 5).<br />
Дараагийн үлдэцийг ногоон саарал өнгийн цахиуржсан чулуугаар хийсэн.<br />
Хэмжээ 38 х 28 х 20 мм. Цохилтын талбайг зүүн талаас олон дахин цуучин<br />
бэлтгэсэн нь хотгор хэлбэртэй болжээ. Эндээс хамгийн сүүлд гурван ялтас<br />
цуулан авсан ором тод мэдэгдэнэ (зураг 3. 1). Долоо дахь үлдэцийг мөн<br />
л хар саарал өнгийн цахиуржсан чулуугаар хийжээ. Хэмжээ 29.3х25.5х16<br />
мм. Цохилтын талбайг бүх талаас цуучин бэлтгэжээ. Хоёр хажууг нь<br />
хөндлөн хоёр цуулалт хийн бэлтгэсэн бөгөөд холтчин засах оролдлого<br />
хийсэн байна. Найм дахь үлдэц хар өнгийн цахиуржсан чулуугаар хийсэн.<br />
Хэмжээ 31.6х24.8х17 мм. Цохилтын талбай нь цуулалтын гадаргууны<br />
ирмэгээс хийсэн нэмэлт цохилтоор хагарч гэмтжээ. Цуулалтын гадаргуу<br />
дээр бичил ялтас цуулан авсан ором хадгалагдан үлдсэн байна. Хоёр<br />
хажууг ар талаас ээлжлэн холтчих аргаар зассаны дүнд ар нь хавиргалсан<br />
шаантаг маягийн ирмэгтэй болжээ. Суурь хэсгийг бага зэрэг шовхолсон<br />
бөгөөд сүүлд сууринаас дээш хагалсан ором мэдэгдэнэ (зураг 3. 3). Ес дэх<br />
үлдцийг шар сарал өнгийн чулуугаар хийжээ. Түүний цохилтын талбайг<br />
ихэд нямбай зассан байна. Цохилтын талбайн ирмэгээс цохилт хийн хэд<br />
хэдэн ялтас цуулан авчээ. Хоёр хажууг ар талаас хэд хэдэн хагалалтаар<br />
бэлтгэсэн байна. Үүний дүнд шаантган ирмэг тахир хэлбэртэй болсон<br />
ба суурийг шовхолжээ. Арав дахь ногоовтор өнгийн цахиурлаг чулуугаар<br />
хийсэн үлдцийн цохилтын талбайг ихээхэн өвөрмөц байдлаар гаргахдаа<br />
нэг хажуугийн өргөн ирмэгээс хөндлөн холтчих замаар хажуу тийшээ<br />
налуу талбай гаргасан нь жадны гилбэрийн суулгацыг санагдуулна. Хоёр<br />
хажууг ихэд нямбай холтчин зассаны дүнд суурь хүрсэн нарийн хурц<br />
ирмэг үүссэн байна. Суурь хэсгийг хэд хэд хэлтлэн хурцалжээ. Арваннэг<br />
дэх үлдцийн цохилтын талбай цуулалтын гадаргууны дээд хэсгээс арын<br />
шаантган ирмэгийн гол хүртэл нумарсан байдлаар хагарчээ. Цуулалтын<br />
гадаргуу дээр бичил ялтас цуулан авсны ором хадгалагдсан байна (зураг<br />
3. 4). Дараагийн үлдцийг хар өнгийн нарийн ширхэгтэй элсэн чулуугаар<br />
60
Tomus XXXIV Fasciculus 5<br />
хийсэн. Түүний цохилтын талбай ганц цуулалтаар бэлтгэгдсэн ба баруун<br />
тал руугаа ялимгүй налуу. Цуулалтын гадаргуу дээр нь богиновтор ялтсан<br />
цуулалтын хэд хэдэн ором харагдаж байна. Баруун хажууг нь дээд талаас<br />
нь хэд хэдэн цохилтоор хагалж бэлтгэсэн байх бөгөөд нэг өргөн цуулалтын<br />
ором хадгалагджээ. Зүүн хажууг мөн дээд болон суурин талаас хагачин<br />
зассан байна. Арын нарийн ирмэгийг хэд хэдэн хөндлөн цуулалтаар<br />
бэлтгэсэн бөгөөд сүүлд нь нэг нарийн ялтас мөн цуулсан ором байна<br />
(зураг 2. 2). Арвангурав дахь үлдэцийг хар өнгийн цахиурлаг чулуугаар<br />
хийсэн. Цохилтын талбайг хэд хэдэн талаас нь холтчин бэлтэсний дүнд<br />
гол хэсгээрээ өндөрдүү хэд хэдэн талсттай харагдах болжээ. Цуулалтын<br />
гадаргуунаас хэд хэдэн ялтас цуулан авсны ором байх бөгөөд нэг цуулалт<br />
амжилтгүй болж голоороо хугарчээ. Хоёр хажууг маш нямбай бэлтгэсэн<br />
байна. Үзүүр хэсгийг нь доорос нь дээш нь хэд хэд холтчин шовхолжээ (зураг<br />
2. 1). Дараагийн богино хэлбэрийн энэхүү шаантган үлдцийг хар өнгийн<br />
цахиурлаг чулуугаар хийсэн байна. Түүний дугуй хэлбэрийн ар тийшээ үл<br />
ялиг цохилтын талбайг тал талаас холчин бэлтгэжээ. Цуулалтын гадаргуу<br />
нь гол хэсгээрээ үл ялиг гүдгэр бөгөөд олон тооны бичил ялтасны оромтой.<br />
Суурь болон арыг хурцлан хянга гаргажээ (зураг 2. 4). Түүний дараагийн<br />
ногоон өнгийн цахиурлаг чулуугаар үйлдсэн үлдэцийн гурвалжин<br />
хэлбэрийн тэгшивтэр цохилтын талбайг тал талаас нь холтчин бэлтгэжээ.<br />
Цуулалтын гадаргуу гурвалжин хэлбэрийн бөгөөд хэд хэдэн амжилтгүй<br />
болсон цуулалтын ормыг хадгалжээ. Арын хянган ирмэгийг хоёр талаас<br />
нь ээлжлэн бэлтгэсэн байдалтай. Суурь хэсгийг нь шовхолж үзүүрлэжээ<br />
(зураг 2. 5). Арванзургаа дахь үлдэц бор шарга өнгийн цахиур чулуугаар<br />
үйлдэгдсэн. Түүний цохилтын талбайг тодорхойлох боломжгүй, учир нь<br />
зөвхөн ирмэг хөвөө л хадгалагдан үлдсэн бусад хэсэг хагарчээ. Цуулалтын<br />
гадаргуу дээр их бага нийлсэн найман ялтас цуулсан ором хадгалагджээ.<br />
Арын хянга хагарсан хэдий ч суурь хэсгээс харахад хоёр талаас нь ээлжлэн<br />
холтчиж гаргасан байсан бололтой. Суурь хэсгийг нэг талаас нь доороос<br />
дээш урт, богино цуулан, нөгөө талд нь бага зэрэг холтчин шовхолжээ.<br />
Түүний дараагийн үлдэц ногоон саарал өнгийн цахиур чулуугаар үйлдсэн<br />
голоороо гүдгэрдүү, дугуйдуу хэлбэрийн цохилтын талбай бүхий үлдэц.<br />
Цуулалтын гадаргуу дээрээ зөв хэлбэрийн хэд хэдэн бүтэн ялтас цуулан<br />
авсан оромтой. Арын хянгыг бэлтгэхдээ нэг тал руу нь хэт гүн хагалалт<br />
хийснээс хэлбэрийн хувьд нэг хажуу нь хонхойсон маягтай болжээ.<br />
Үзүүрийг хурцалж шовхолжээ (зураг 2. 7). Дараагийн үлдэц бор шаргал<br />
өнгийн хас чулуугаар хийгдсэн. Ромбо хэлбэрийн цохилтын талбайг тал<br />
талаас холтчин бэлтгэжээ. Гурвалжин хэлбэрийн цуулалтын гадаргуу дээр<br />
хэд хэдэн ялтас цуулан авсан ормыг хадгалсан бөгөөд чулууны өөрийнх нь<br />
дотоод ан цав нь цаашид үргэлжлүүлэн цуулалт хийх боломжгүй болгосон<br />
бололтой. Арын хянга ирмэгийг хоёр талаас нь ээлжлэн хэлтэлж гаргажээ<br />
(зураг 2. 6). Сүүлийн шаантган, хар өнгийн цахиурлаг чулуугаар хийсэн<br />
үлдэцийн цохилтын талбайг хэд хэдэн талаас нямбай хэлтлэн бэлтгэсэн<br />
байна. Цуулалтын гадаргуугаас хэд хэдэн ялтас цуулан авсан бөгөөд<br />
үргэлжлүүлэн цуулалт хийх явцад хоёр удаагийнх нь амжилтгүй болжээ<br />
(зураг 2. 3).<br />
61
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Конус хэлбэрийн үлдэц. 3 байгаагийн хоёр нь боловсруулалтын хувьд<br />
хоорондоо төстэй. Эхний үлдэцийн цуулалтын гадаргуу дээр таван бичил<br />
хутган ялтас цуулан авсны ор мөр хадгалагдан үлджээ. Хоёр хажууг дээд<br />
талаас нь ганц тууш цохилтоор бэлтгэсэн байна. Ар талын гадаргууг дээрээс<br />
нь зэрэгцээ үзүүрээс нь нэг цуулалт хийж бэлтгэжээ. Суурийг хоёр талаас<br />
шовхолж гаргажээ. Хоёрдахь ногоовтор өнгийн цахиураар хийсэн үлдэц<br />
хэмжээний хувьд арай багавтар. Ар талын гадаргуу нь тэгш. Цохилтын<br />
талбайг тал талаас нимгэн холтчин бэлтгэж түүнээс ялтас цуулан авчээ.<br />
Техникийн цуулдас. 14 ш байгаа ба арав нь үлдцийн хажууг засах, үлдсэн<br />
нь цуулалтын гадаргууг дахин засах явцад гарсан хавирган цуулдасууд<br />
байна (зураг 3. 6-8). Эхний хэсгийн цуулдасны зургаа нь бичил үлдцийн<br />
бүтээгдэхүүн ажээ. Үлдсэн дөрөв нь хэмжээний хувьд том бөгөөд тэднээс<br />
нэг нь онцгой ялгарна. Уг том баргил том цуулдас нь бор ногоон өнгийн<br />
нарийн ширхэгтэй элсэн чулуун үлдэцийн хажуу ирмэгийг дахин засах<br />
явцад хагалагдсан бололтой. Гадар дээрээ хавиргалсан хурц долгиотсон<br />
ирмэг бүхий нарийн хянгатай. Доод талын дугуйдуу үзүүр, нэг хажуугийн<br />
шулуун талын хөвөөгөөр нарийн ир ажиглагдана. Дугуй үзүүрийг ирлэсэн<br />
байдал нь хусуур зэвсгийн ирлэлтийг санагдуулах боловч, ирлэж эхлээд<br />
л дутуу орхисон байна. Дээд талын өргөн талын нэг үзүүрийн ирмэгийг<br />
сэтэлж хагалсан гэлтэй. Бусад гурвын хувьд гадаргуу дээрээ өмнөх<br />
замбараагүй цуулалтын ормыг хадгалжээ.<br />
Цуулалтын гадаргуугын цуулдасны хувьд хоёр нь бичил үлдэцийг дахин<br />
засахад, нэг нь том гүдгэр цохилтын талбайт үлдэцийг засах явцад гарчээ<br />
(зураг 3. 9).<br />
2. Багаж зэвсэг<br />
Бифас. Хар өнгийн цахиуржсан, гялтгар чулуугаар хийсэн байна.<br />
Хэлбэрийн хувьд зууван гонзгой. Хэмжээ нь 6,8х3,2х1,5 мм. Түүний хоёр<br />
талын гадаргууг ирмэг захаас нь авахуулан төв хэсэг рүү янз бүрийн<br />
байдлаар холтослон цуулж нимгэлжээ. Нэг хажуугийн ирмэг нь тэгшхэн.<br />
Нөгөө нь хоёр захаараа гүдгэрдүү байгаа нь хутгыг санагдуулна. Хоёр үзүүр<br />
хэсгийн хоёр талаас нь сайтар холтчин ирлэж хурцалжээ (зураг 4. 5).<br />
Хянгар. Нийт 10 ширхэг хянгар зэвсэг байгаагийн хоёр нь тууш, гүдгэр<br />
иртэй. Нэг нь тууш, шулуун иртэй. Эхний хоёр хянгарын нэгийг бүдүүн<br />
ширхэгтэй ногоовтор өнгийн цахиурлаг баргил уртавтар залтсаар хийжээ.<br />
Түүний урт хажуу талыг доод үзүүр хүртэл зэрэгцээдүү байрлалаар, том<br />
том хэлтлэн, босоодуу маягтай ирлэжээ. Ирний эсрэг талд мөр гаргасан<br />
байна. Иймд түүнийг мөртэй хянгар ч гэж тодорхойлж болно. Хэмжээ<br />
109х52х20 мм (зураг 4. 6). Удаах хянгар хэмжээний хувьд арай жижгэвтэр.<br />
Нэг хажуугийн урт ирмэгийг гүдийлгэн зэрэгцээдүү байрлалаар, том<br />
жижиг, урт, богино байдлаар холтчин, налуудуу маягтайгаар ирлэсэн<br />
байна. Ирний эсрэг тал голоороо овгор бөгөөд чулууны өнгөн бүрхүүл<br />
хадгалагдан үлджээ (зураг 4. 10). 67,8х39,6х16,8 мм хэмжээтэй.<br />
Тууш, шулуун иртэй хянгарыг ногоон саарал өнгийн цахиурлаг, баргил<br />
залтасаар үйлджээ. Түүний гадна талын ирмэгийг эргэн тойрон хөвөөлөн<br />
цохиж холтлон засч янзалсны дээр нэг талын шулуун ирмэгийг завсаргүй<br />
62
Tomus XXXIV Fasciculus 5<br />
том жижгээр холтчин ирлэжээ. Ирний байдлыг харвал босоодуу. Хэмжээ:<br />
90,1х46х23 мм (зураг 4. 11).<br />
Давхар иртэй хянгарыг бор өнгийн хас маягийн чулуун том залтасаар<br />
хийжээ. Залтасны гадаргууг бүхэлд нь холтчин цуучсан байх ба түүний<br />
нэг урт хажуугийн шулуун талд дотор талаас, эсрэг хажуугийн гүдгэр талд<br />
гадна талаас ирлэж бэлтгэжээ. Иймд энэ нь давхар, эсрэг ирт хянгар болж<br />
байна. Ирийг жигд биш, налуу байдалтайгаар гаргасан байна. Хэмжээ:<br />
88,9х60х15 мм (зураг 4. 1).<br />
Хөндлөн иртэй хоёр хянгарын нэг нь шулуун, нөгөө нь гүдгэр. Хөндлөн,<br />
шулуун иртэй хянгарын бүдүүн ширхэгтэй, риотацитан баргил залтасаар<br />
хийжээ. Түүний цохилтын талбайн эсрэг талын ирмэгийг дотор талаас<br />
нь жигдхэн, нэлэнхүйд нь холтчин, налуулан ирлэжээ. Удаах хянгарыг<br />
хар өнгийн хайрган анхдагч цуулдсаар хийсэн байна. Түүний цохилтын<br />
талбайн эсрэг талын гүдгэр ирмэгийг нэгэн жигд захлан ирлэжээ (зураг 4.<br />
9). Хэмжээ: 58х52,8х1,2 мм.<br />
Дараагийн дөрвөн хянгарыг байгалийн бэлэн хавтгай чулууг ашиглан<br />
хийжээ. Ингэхдээ тэдгээрийн нэг талыг нь ирлэн зэвсэг хийсэн байна.<br />
Эхний хянгарыг нарийхан хайргаар хийхдээ түүний нимгэн бус зузаан<br />
талыг зориуд сонгон авч босоодуу байдлаар завсар зайгүй хайрслан<br />
холтчин дүгрэг маягийн ир гаргажээ. Ирний байдлыг харахад тал саран<br />
хэлбэртэй. Ирний эсрэг тал нь шулуухан. Хэмжээ: 74,6х29,5х15,5 мм<br />
(зураг 4. 4). Хоёрдахь хянгарыг маш нимгэн хайрган чулуугаар хийхдээ<br />
өргөн талыг нь дундуур нь хагалан түүнийхээ ирмэгийг босоо маягаар<br />
холтчин ирлэжээ. Хэмжээ: 76,9х44,8х0,72 мм (зураг 4. 6). Дараагийн хоёр<br />
хянгар хэлбэр, хийцийн хувьд тун төстэй. Нэг талын үзүүрлүү нь этийлгэн<br />
нийлүүлсэн тал дугираг ирийг босоодуу байдлаар том томоор холтчин,<br />
зэрэгцээ байрлалаар ирлэжээ. Нэгнийх нь мөрөн талыг хоёр тийш нь<br />
хагалан хуваажээ. Гол хэсгийг албаар хагалан тасдан хуваасан бололтой<br />
(зураг 4. 7, 8).<br />
Хусуур. Багаж зэвсгийн дотор хамгийн олон тоотой нь хусуур (40 ш)<br />
байна. Тэдгээр нь дотроо хажуугийн хусуур, ялтсаар хийсэн төгсгөл иртэй<br />
хусуур, төгсгөл иртэй залтсаар хийсэн хусуур, өндөр иртэй төгсгөл хусуур,<br />
дугуй хусуур, давхар иртэй хусуур, хажуудаа ховилтой хусуур, дотор талдаа<br />
иртэй хусуур, хагархайгаар хийсэн хусуур гэсэн дэд төрлүүдэд хуваагдана.<br />
Хажуугийн хусуур. Нийт 9 ш байна. Эхний хусуурыг хар саарал өнгийн<br />
дунд зэргийн хэмжээтэй залтсаар хийхдээ хажуугийн нарийвтар талд<br />
том багаар холтчин, хурц ирмэг бүхий дүгрэг ир гаргажээ (зураг 5. 16).<br />
Хоёрдахь хусуурыг хар өнгийн нимгэн, анхдагч залтас ашиглан хийжээ.<br />
Түүний цүлхэгэр нэг нарийн талыг дугуйруулан шатлан жижиг холтчин<br />
ирлэсэн байна. Хоёр хажуу талыг мөн засч багасгажээ (зураг 6. 5). Дараагийн<br />
хусуурын нарийн хажуугийн ирмэгийг зэрэгцээ, талласан байдлаар<br />
босоодуу ирлэсэн байна. Дөрөвдэх хусуур хэмжээний хувьд богинохон нэг<br />
хажуу нь голоороо хагарчээ. Түүний ирмэгийн 3/4-ийг шаталсан байдлаар<br />
завсаргүй холтчин, босоодуу байдлаар дугуйруулан ирлэсэн байна. Тав дахь<br />
хусуур маш нимгэн, жижигхэн хэлбэртэй. Түүний хажуугийн өргөвтөр<br />
ирмэгийг захлан зэрэгцээдүү, маш жижгээр холтослон ирлэжээ (зураг 6. 8).<br />
63
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Дараагийн зузаан хусуурын хажуу ирмэгийг зэрэгцээдүү байдлаар томоор<br />
холтослон ирлэсний дээр сүүлд нь хэсэг газрыг холтчих оролдлого хийжээ<br />
(зураг 5. 22). Долоо дахь хусуурыг шар саарал хавтгай чулууны хагархайгаар<br />
хийсэн ба нэг ирмэгийг босоодуу шатлан замбараагүй байдлаар ирлэжээ.<br />
Найм дахь хусуурыг ихээхэн өвөрмөц байдлаар үйлдсэн ба сегментэн<br />
цуулдасаар хийхдээ ирийг хайрганы үлдэгдэл бүхий дугуйвтар хэсэгт<br />
зэрэгцээдүү, олон эгнээгээр холтослон гаргажээ. Хусуурын зүүн хажууг<br />
уртааш хага цохисон нь сийлүүрийн ирийг санагдуулна. Мөн нэг үзүүр,<br />
нөгөө хажууг тэгшхэн болгон эгц босоо байдлаар хэлтлэн ирлэжээ (зураг<br />
5. 23). Сүүлийн хусуур харьцангуй бага хэмжээтэй, түүний хажуугийн<br />
өргөн талыг зэрэгцээ байдлаар ирлэжээ.<br />
Төгсгөл, өндөр ирт хусуур. Нийт 4 ш байна. Тэдгээрийн хамгийн томыг<br />
хар өнгийн цахиурлаг чулуугаар хийсэн ба доод талын өргөн үзүүрийг<br />
зэрэгцээ, үргэлжилсэн байдлаар хэлтлэн цуулж, босоо байдлаар ирлэсэн<br />
байна (зураг 6. 2). Хоёр хажуугийн урт талын нэгийг ганц цохиотоор, ногоог<br />
эгцдүү байдлаар холтчин нарийсган засжээ. Дараагийн хусуурын мөн л<br />
доод үзүүрийн нарийн талыг зэрэгцээ байдлаар хэлтлэн цуулж, босоо<br />
ирлэсэн байна. Хоёр хажууг холтчин засч нарийсгасан байна (зураг 5. 19).<br />
Гуравдахь үлдэц дээрх хоёрын адил зарчмаар хийгдсэн байна. Гол онцлог<br />
нь хоёр хажууг засаж дээр нь уулзуулан нарийн ирмэгтэй болгосонд<br />
оршино (зураг 5. 11). Дөрөв дэх хусуурын хувьд зэрэгцээдүү байдлаар,<br />
нэг эгнээ босоо ир гаргахдаа хоёр сөртөн шүд гаргасан байна. Энэ нь уг<br />
зэвсгийг өвөрмөц харагдуулна. Хоёр хажууг мөн л нарийсгажээ.<br />
Залтасаар хийсэн төгсгөл хусуур. Нийт 11 ш байна. Тэдгээрийн тав нь<br />
уртавтар хэлбэртэй. Хамгийн том уртыг ногоон саарал өнгийн нарийн<br />
ширхэгтэй чулуугаар хийсэн байна. Түүний доод үзүүрийн нарийн<br />
ирмэгийг дугуйруулан, зэрэгцээ байдлаар холтлон, хагас босоодуу<br />
байдлаар ирлэжээ. Хажуу ирмэгийг голоороо хүнхэр байхаар засч янзалсан<br />
байна. Дараагийн хусуурыг хар сааралдуу өнгийн цахиурлаг чулуугаар<br />
хийсэн ба төгсгөлийн үзүүрийг нь гол хэсэг хүртэл нямбай дугуйруулан,<br />
зэрэгцээдүү тууш урт ирээр хагас босоодуу байдлаар ирлэжээ. Гуравдахь<br />
хусуур хэмжээний хувьд дунд зэрэг. Түүнийг ирлэхдээ дугуйруулан жигд<br />
биш, зэрэгцээдүү байдлаар хэлтлэн цуулсан байна. Хожим ирний төв<br />
хэсгээс цохилт хийн өргөвтөр цуулжээ. Цагаан саарал өнгийн судалтай<br />
чулуугаар хийсэн хусуурыг холчин, хэлтлэн босоодуу байдлаар замбараагүй<br />
ирлэжээ. Дараагийн хусуурыг өмнөхийн адил нэг талыг шулуун цохиж<br />
хагалсан нөгөө талыг бага зэрэг хүнхийлгэсэн залтсаар хийхдээ ирийг нь<br />
тэгшдүү байдлаар холтчин хайрсалжээ. Дараагийн таван хусуурын хувьд<br />
хэмжээний хувьд гурав нь дунд зэрэг, хоёр нь жижиг. Нэгний тэгш өргөн<br />
үзүүр, нөгөөгийн өргөвтөр гүдгэр ирмэгийг зэрэгцээ байдлаар урт урт<br />
холтлон ирлэжээ. Ирний байдал налуудуу. Өөр нэг хусуурын нарийвтар<br />
үзүүрийг голд нь жижиг хамартай юм шиг гаргаад замбараагүй холточжээ.<br />
Хоёр жижиг хусуурын нэгийг хар өнгийн чулуугаар хийсэн ба үзүүрийн<br />
тэгшдүү талын зэрэгцээ байдлаар, босоодуу ирлэжээ (зураг 6. 6). Хоёр<br />
дахийг цайвар өнгийн цахиур чулуугаар хийжээ. Түүний төгсгөл үзүүрийн<br />
ирмэгийг хөвөөлөн зэрэгцээдүү, босоодуу байдлаар ирлэжээ.<br />
64
Tomus XXXIV Fasciculus 5<br />
Ялтасаар хийсэн төгсгөл хусуур. 2 ш байна. Тус бүрийг адилхан ногоон<br />
өнгийн цахиурлаг чулуугаар үйлдсэн байна. Эхний дөрвөн талт ялтасны<br />
доод үзүүрийг эгц босоо байдлаар холтослон ирлэж үл мэдэг дугуйруулжээ.<br />
Ирний байдал урдаасаа гурвалжиндуу байдалтай харагдана. Түүний нэг<br />
хажууг дотор талаас захын ирээр ирлэсэн байна. Хэмжээ нь: 3,9х1,8х0,9 мм<br />
(зураг 5. 20). Дараагийн хусуур хэмжээний хувьд арай жижгэвтэр, 3х1,6х0,5<br />
мм. Түүний доод үзүүрийг нарийн ирээр холтчин, налуудуу байдлтай<br />
ирлэжээ (зураг 6. 4).<br />
Давхар иртэй хусуур. 7 ш байна. Эдгээрийн гурав нь хоорондоо хийсэн<br />
арга барилын хувьд тун төстэй. Гурвуул зүрхэн хэлбэрийн ба нэг тал нь<br />
өргөвтөр гол хэсгээрээ бага зэрэг хотгор, нөгөө үзүүр нь арай нарийвтар<br />
ажээ. Өргөн талыг нь зэрэгцээдүү цуулан ирлэсэн бол нарийн үзүүрийг<br />
холтолж эмтлэн ирлэсэн байна. Дөрөвдэх хусуурыг хар ногоовтор өнгийн<br />
анхдагч цуулдсаар хийжээ. Түүний нэг үзүүрийг холтчин, эгц босоо<br />
байдлаар хавтгайдуу, харин эсрэг талыг төв хэсгээс дугуйруулан зэрэгцээ<br />
бйдлаар нарийхан холтлон налуудуу ирлэжээ (зураг 5. 26). Дараагийн хоёр<br />
хусуур бичил хэлбэртэй, нэгийг ногоон өнгийн, нөгөөг бор өнгийн цахиур<br />
чулуугаар үйлдсэн байна. Ногоон өнгийн хусуурын хөндлөн хоёр захаар<br />
шаталсан, зэрэгцээдүү, ирийг жижиг холтчин гаргажээ (зураг 6. 7). Бор<br />
өнгийн зууван дугуй хусуурын хоёр нарийн үзүүрийг үл мэдэг гүдийлгэн,<br />
налуудуу холтчин ирлэжээ (зураг 6. 9).<br />
Дугуй хусуур. 2 ш байна. Түүний нэг нь хэмжээний хувьд харьцангуй<br />
том. Одтой цайвар ногоон өнгийн хасын төрлийн чулуугаар хийсэн.<br />
Улаанбургасын цуглуулгад өөр ийм төрлийн чулуугаар хийсэн эдлэл<br />
байхгүй нь сонирхолтой. Түүний эргэн тойрны хөвөөг завсаргүй холтчин<br />
том багаар цуулжээ. Дээд талд нь хэсэг газар чулууны өнгөөрөө үлдсэн<br />
байна. Ирлэхдээ дөрвөн хэсэг газрыг шовхлон орхижээ (зураг 6. 3).<br />
Дараагийн хусуурын гадна талыг этэйгээр холтчин налуудуу байдлаар<br />
ирлэсэн байна (зураг 5. 25).<br />
Дотор талдаа иртэй хусуур. 1 ш байна. Түүнийг анхдагч залтсаар<br />
хийжээ. Түүний нэг хажууг туушид нь хага цохиж, дотор талыг хэд хэдэн<br />
цуулалтаар цуулж бэлтгээд доод үзүүрийн нарийн талд хэд хэд завсаргүй<br />
холтчин тэгшдүү хэлбэрийн ир гаргажээ.<br />
Өндөр хэлбэрийн хусуур. Ногоон өнгийн цахиур чулуугаар хийжээ.<br />
Түүний нэг нарийн талд эхлээд зэрэгцээ байдлаар дараа нь хайрслан<br />
холтчих замаар налуудуу өндөр ирийг гаргасан байна.<br />
Хажуудаа хүнхэр ховилтой хусуур. Хоёр буйн нэгийг ногоон саарал өнгийн<br />
хайрган анхдагч цуулдсаар хийсэн байна. Түүний цохилтын талбайн эсрэг<br />
талын өргөн талыг завсаргүй холтчин ирлээд хажуугийн талыг хүнхийлгэн<br />
цохиж хурц өнцөг үүсгэжээ. Удаах хусуурыг шар саарал өнгийн чулуугаар<br />
хийжээ. Түүний өргөн талд жигд биш, том жижиг холтчин, өндөрдүү<br />
ир гаргасан байна. Хусуурын иртэй огтлолцсон нэг талыг хэд хэдэн удаа<br />
цуулан ирмэг үүсгэсний дээр дараа нь хүнхийлгэн шовх өнцөгтэй мэт<br />
болгожээ.<br />
Булангийн хусуур. Анхдагч цуулдааар хийсэн байна. Түүний буланг<br />
дугуйлан зэрэгцүүдүү цуулалтаар холтлон ирлэсэн байна. Ирмэгийн<br />
65
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
үлдсэн хэсгийн хэсэг газрыг захын ирээр ирлэжээ (зураг 5. 21).<br />
Өвөрмөц хэлбэрийн хусуур. 2 ш байна. Түүний нэгийг хар саарал өнгийн<br />
нарийн ширхэгтэй чулуугаар хийжээ. Түүний цохилтын талбайгаас бусад<br />
хэсгийн ирмэг хөвөөг жигд бус янз бүрийн байдлаар холчин ирлэсэн<br />
байна. Нэг талын буланг хоёр талаас нь сайтар засч өнцөг үүсгэжээ (зураг<br />
5. 24). Удаах хусуурыг хар өнгийн уртавтар жишсэн залтасаар хийсэн байх<br />
ба хавиргалсан хэсгийг дотор талаас нь завсаргүй холтчин ирлэсэн байна.<br />
Ирний эсрэг талыг ч хусахад эвтэйхэн болгох үүднээс засчээ.<br />
Үзүүр мэс. Энэ үзүүр мэсийг хар өнгийн цахиурлаг чулуун ялтасаар<br />
хийжээ. Хажуу талаасаа нумарсан байдалтай харагдана. Түүний доод<br />
үзүүрийн өргөн тал ирмэгтээ чулууны өнгөн бүрхүүлээ хадгалж байна.<br />
Энэ хэсгийг үзүүр мэсийн тав болгон ашиглажээ. Харин цэгэн цохилтын<br />
талбайн үлдэгдэл бүхий нарийн үзүүр хэсгийг уртааш нь ирлэж<br />
нарийсгажээ. Ингэхдээ нэг талын хажуу ирмэгийг зэрэгцээ байдлаар<br />
жигд ирлэсэн байна. Харин нөгөө хажуугийн гол хэсгээс үзүүр хүртэлх<br />
хэсгийг жигд бус ирлэжээ (зураг 4. 3). Хэмжээ нь: 77,8х35,6х13,2 мм.<br />
Хутга. 4 ширхэг хутга байгаа ба хоёр нь гүдгэр (зураг 5. 2, 4), хоёр нь<br />
шулуун иртэй (зураг 5. 1, 3). Гүдгэр иртийн нэг нь тал дугуй хэлбэртэй.<br />
Түүний нэг гүдгэр талын ирмэгийг эргэн тойрон хөвөөлөн налуудуу<br />
байдлаар холтчин ирлэжээ. Харин эсрэг буюу дотор талын зөвхөн ирэн<br />
хэсгийг зэрэгцээдүү байдлаар томоор холтослон ирлэжээ.<br />
Цоолтуур. Ногоон саарал өнгийн дунд зэргийн залтасаар хийсэн. Түүний<br />
зүүн хажуугийн буланг доороос нь эмжин хагалж үзүүрийг нь шовхлоод,<br />
гарсан хурц үзүүрийг дээд талаас нь бага зэрэг зарын ирээр засчээ (зураг<br />
5. 5).<br />
Цүүц хэлбэрийн зэвсэг. Хар өнгийн ялтсан цуулдсаар хийсэн ба цохилтын<br />
талбайн үлдэгдэл бүхий өргөн үзүүрийг дотор талыг тэгшлэн ирлэж,<br />
цүүц хийжээ.<br />
Хатгуур зэвсэг. Хатгуур зэвсэг 5 байгаа ба хатгуурын байдлаараа хоёр<br />
хэсэгт хуваагдана. Эхний хэсэг буюу булангийн хатгуурын хэсэгт гурван<br />
эдлэл хамаарна. Тэдгээрийг бүгдийг жижиг хэмжээтэй залтасаар хийжээ.<br />
Нарийн шовх хатгуурыг залтасны аль нэг өнцөгт гаргасан ажээ. Дараагийн<br />
хэсэгт гол хэсэгтээ хатгууртай хоёр зэвсэг хамаарч байна. Тэдний нэгийг<br />
үелсэн судалтай улаан хүрэн өнгийн хас чулуугаар хийсэн ба цохиотын<br />
талбайн үлдэгдлийн хэсгийн хоёр талаас нь бага зэрэг шовхлон нарийн<br />
хурц үзүүр гаргажээ. Хоёрдахь хатгуур хэмжээний хувьд жижигдүү,<br />
саарал өнгийн өөхөн чулуун ялтсан цуулдасаар хийгджээ. Түүний нэг урт<br />
талын үзүүрийг хоёр талаас нь бага зэрэг засаж янзлан шовх хурц нарийн<br />
үзүүр гаргасан байна. Нэг хажуугийн урт талыг нарийн ирээр бас ирлэжээ<br />
(зураг 3. 8).<br />
Сийлүүр. 1 ш байна. Ногоон саарал өнгийн нарийн ширхэгтэй элсэн<br />
чулуун богиновтор ялтас ашиглан үйлдсэн байна. Ялтасны дээд талын нэг<br />
буланг жишүү байдлаар хальт цохиж сийлүүрийн ирийг гаргажээ. Удаан<br />
хугацаагаар ашиглаж байсны ором хортон дээд талаар нь тод мэдэгдэнэ<br />
(зураг 5. 18).<br />
Зуулга ир. 12 ш байна. Бүгд ялтсан цуулдсаар хийгдсэн хэмжээний хувьд<br />
66
Tomus XXXIV Fasciculus 5<br />
харилцан адилгүй байдалтай. Зургаан зуулга ир гурван талстат, үлдсэн нь<br />
хоёр талстат зөв хэлбэрийн ялтсан цуулдсаар хийгджээ.<br />
Иртэй залтас. 5 ш байна. Нэгээс бусад нь дунд зэргийн хэмжээтэй.<br />
Хоёр залтасны нэг ирмэгийг захын нарийн ирээр тасралтгүй ирлэжээ<br />
(зураг 5. 7). Гуравдахь залтасны нэг хажуугийн хэсэгхэн газрыг хусуурын<br />
маягаар ирлэсэн. Сүүлийн ялтсан залтасны гол хэсгээрээ гүдийсэн хоёр<br />
ирмэгийн нэгийг маш нарийн торгон ир гарган ирлэсний дээр эсрэг<br />
талын ирмэгт нь мөр маягийн чулууны бүрхүүл хадгалагдан үлджээ (зураг<br />
5. 15). Хэмжээний хувьд том хоёрдогч залтасын төгсгөл үзүүрийг гурван<br />
том хэлтлэн босоодуу байдлаар цуулан авсан байна. Энэ нь хусуур хийх<br />
гэж бэлтгэл ир гаргасан бололтой (зураг 5-10).<br />
Иртэй ялтсан цуулдас. 2 ш байгаагийн нэг болох урт, анхдагч ялтсан<br />
цулдасны хоёр хажуугийн ирмэгийг жигд биш, жижиг холтлон ирлэжээ<br />
(зураг 5. 13). Дараагийн ногоон саарал өнгийн цуулдас хэмжээний хувьд<br />
жижгэвтэр бөгөөд түүний гүдгэр ирмэгийг маш жижиг хэлтлэн ирлэжээ<br />
(зураг 5. 6).<br />
Иртэй ялтасны хугархай. Нийт 6 ш иртэй ялтасны хугархай байна (зураг<br />
5. 11, 12,14). Түүний дөрөв нь дээд хэсгийн, хоёр нь доод үзүүрийн хугархай<br />
юм. Бүгдийн нэг талын ирмэгийг захын нарийн торгон ирээр ирлэхдээ<br />
дөрвийхийг завсаргүй үргэлжлүүлсэн байна. Үлдсэн хоёрын ирмэгийн<br />
хагасыг холтчин ирлэжээ.<br />
Иртэй сегментэн цуулдас. 2 ш байна. Хоёул дунд зэргийн хэмжээтэй.<br />
Эхний ногоон өнгийн бүдүүн ширхэгтэй элсэн чулуун цуулдасны доод<br />
үзүүрийн өргөн талын тэгшлэн жижиг холтчин, жигд ирлэжээ (зураг 5.<br />
8). Дараагийн хар өнгийн цахиурлаг чулуун цуулдасны хажуугийн жишүү<br />
ирмэгийг тасалданги байдлаар том жижиг холтчин ирлэсэн байна (зураг<br />
5. 9).<br />
3. Цуулдасны үйлдвэрлэл (Үйлдвэрлэлийн хаягдал)<br />
Ялтас болон түүний хугархайнууд хоорондоо хэлбэр хэмжээний хувьд<br />
харилцан ялгаатай. Ерөнхийдөө бичил ялтас болон том хэмжээний ялтас<br />
хэмээн хуваагдана. 41 бүтэн ялтас байгаагийн 18 нь бичил ялтас, 23 том<br />
ялтас байна. 50 ялтасны голын хугархайн 40 нь бичил ялтасны хугархай, 10<br />
нь том хэмжээний хугархай, 81 ялтасны дээд талын хугархайн 56 нь бичил<br />
ялтасны, 25 нь том хэмжээний хугархай, 16 доод талын хугархайн 10 нь<br />
бичил, 6 нь том ялтасны хугархай тус тус байна (зураг 7. 1-22).<br />
Ялтсан цуулдас. 14 ш байна. Хэлбэр хэмжээний хувьд хоорондоо<br />
харилцан адилгүй. Бүгдийн урт нь өргөнөөсөө их боловч ялтсанд байх<br />
нийтлэг шинжийг агуулаагүй ажээ. Хоёр нь доод үзүүрийн хугархай.<br />
Цохилтын талбайн үлдэгдэлийг шинжвэл зургаан цуулдасных тэгш,<br />
гөлгөр, хоёр цуулдасных холточмол, хоёрынх хоёр талт, нэгийнх цэгэн<br />
байна. Гурвын талбайг тодорхойлох боломжгүй. Хэмжээний хувьд 59х42х<br />
6– 22 х11,5х0,3 мм хооронд байна (зураг 10. 15).<br />
Сегмент хэлбэрийн цуулдас. 11 ш байна. Хэлбэр хэмжээний хувьд<br />
харилцан адилгүй. Хамгийн том нь 66х65х21 мм хэмжээтэй бол бага нь 21х<br />
7х0,5 мм байна (зураг 6-16-17). Дөрөв нь ялтсан хэлбэрийн цуулдас байгаа<br />
67
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
нь сонирхолтой. Тэдгээрийн цохилтын талбайн хэсэг болон хажуугийн<br />
нэг урт ирмэг хайрганы өнгөн бүрхүүлээ хадгалжээ. Үлдсэн долоон залтас<br />
хэлбэрийн цуулдасны хувьд дөрвийх нь ирмэгийн 3/1, гурвынх нь 3/2 нь<br />
хайрган бүрхүүлтэй.<br />
Цуулдас, залтас. Дотроо анхдагч, хоёрдогч, залтас гэж хуваагдана.<br />
Анхдагч цуулдас тав байна. Хэлбэр, хэмжээний хувьд хоорондоо ялгаатай.<br />
Хэмжээний хувьд 57х61х 17-11х18х0,5 мм хооронд хэлбэлзэнэ.<br />
Хоёрдогч цуулдас. 17 ш байна. Хэлбэр, хэмжээ, хийсэн чулууны түүхий<br />
эдээрээ хоорондоо ялгагдана. Хэмжээний хувьд 50х38х13 мм-ийн хооронд<br />
хэлбэлзэх ажээ. Эдгээр цуулдасны гадаргуугийн зарим хэсэг нь чулууныхаа<br />
өнгөн бүрхүүлээрээ зарим нь өмнөх цуулалтын ормыг хадгалсан шинжтэй.<br />
Хадгалагдан үлдсэн цохилтын талбайн үлдэгдлээс харахад нэгээс бусдынх<br />
тэгш, гөлгөр байна. Үлдсэн нэгийг улаан хүрэн өнгийн хасын төрлийн<br />
чулуугаар хийсэн ба түүний талбайн үлдэгдэл сайн мэдэгдэхгүй болжээ.<br />
Залтас. 82 ш байна. Залтасууд хэлбэр, хэмжээний хувьд хоорондоо<br />
харилцан адилгүй байдалтай ба том залтас 8, дунд зэргийн хэмжээтэй<br />
35, жижиг хэмжээтэй 39 байна. Цохилтын талбайн үлдэгдэлээс харахад<br />
дөчин долоон залтасных гөлгөр, нэг цуулалтаар бэлтгэгдсэн, найман<br />
залтасных хайрслаг, есөн залтасных хоёр цамцаалт, дөрвөн залтасных<br />
гурван цамцаалт, хоёрынх хайрган, нэг цэгэн, есийх мэдэгдэхгүй байна.<br />
Хэлтэрхийнүүд нийтдээ 8 байна.<br />
Хагархай, хайрганы хагархайн (6 ш) гадна талаар олон тооны замбараагүй<br />
цуулалтын ором мэдэгдэнэ.<br />
68<br />
Дүгнэлт<br />
Алтанбулагийн Улаан бургасаас олдсон чулуун зэвсгийн дурсгалаас<br />
харахад хэд хэдэн онцлог шинж ажиглагдаж байна. Юуны түрүүнд<br />
бидний боловсруулсан энэ цуглуулгад хоёр өөр үеийн дурсгалууд буюу<br />
палеолит, неолитын үеийн чулуун зэвсгийн дурсгалууд холилдсон байгаа<br />
нь тодорхой болсон юм. Дээд палеолитын үеийн дурсгалууд хэмжээний<br />
хувьд харьцангуй том, цуулалтын байдлаар ч тод ялгагдаж байна. Тэгвэл<br />
неолитын үеийн дурсгалууд бичил үлдэц, түүнээс авсан ялтас, хусуур<br />
зэвсгээр илэрхийлэгдэнэ.<br />
Палеолитын үед хамаарах эдлэлүүдэд үзүүр мэс, сийлүүр зарим том<br />
ялтасууд хамаарч байна. Палеолитын үеийн чулуун зэвсэг үйлдвэрлэлийн<br />
төлөв байдлыг илтгэн харуулах нэг зэвсэг бол ногоон саарал өнгийн элсэн<br />
чулуун сийлүүр юм. Сийлүүр зэвсэг нь бид бүхний мэдэхээр палеолитын<br />
төгсгөлийн шатнаас олон тоогоор хийгдэх болсон байдаг.<br />
Палеолитын дурсгалуудын харилцан хамаарлыг урьд өмнө судлагдсан<br />
дурсгалуудтай холбон үзэхэд Буриадын Усть-Кяхтын суурингийн багаж<br />
зэвсэгтэй хамгийн ойр, адил төстэй байна. Тухайлбал Улаан бургасын<br />
дурсгалд ганц байгаа үзүүр мэстэй адилхан арга барилаар хийсэн үзүүр<br />
мэс Усть-Кяхтын дурсгал дотор цөөн боловч байна. Усть-Кяхтын 17-р<br />
суурингаас ийм үзүүр мэс 6 олдсон байх бөгөөд тэдгээрийг “усть-кяхт”<br />
төрлийн үзүүр мэс хэмээн онцлон нэрлэжээ [Ташак, 2005: 54-55]. Энэхүү
Tomus XXXIV Fasciculus 5<br />
үзүүр мэсний гол онцлог нь цохилтын талбайн үлдэгдэл бүхий дээд талын<br />
үзүүрийг зэвсгийн үзүүр болгон хурцалж шовхолдогт оршдог байна. Энэ<br />
үзүүр мэс гарсан үе давхаргын (3-р соёлт үе) хөрсний дээжинд хийсэн<br />
он цаг тогтоох шинжилгээгээр 11 680±155 (СО АН - 3091) жилийн өмнө<br />
холбогдох нь тогтоогджээ.<br />
Хэдийгээр ганц адил төстэй зэвсгээр жишээ болгон харьцуулан авч үзэх<br />
нь учир дутагдалтай хэдий ч Улаанбургасны чулуун зэвсгийн дурсгалын<br />
хар өнгийн цахиурлаг элсэн чулуугаар хийсэн эдлэлүүд хийсэн арга барил,<br />
хэв шинжийн хувьд Усть-Кяхтын дурсгалуудтай ижилсэх бүрэн үндэстэй<br />
юм. Газарзүйн байрлалын хувьд дээрх хоёр суурин холгүй орших тул<br />
палеолитын нэгсэн соёлын бүс нутгийн хүрээлэлд хамаарах нь тодорхой<br />
билээ.<br />
Улаанбургасын чулуун зэвсгийн неолитын үеийн олдвор<br />
хэрэглэгдэхүүний анхдагч цуулалтын байдлыг харахад шаантган болон<br />
бичил тайрдсан үлдэц дээр суурилсан нь илт байна. Хамгийн олон тоотой<br />
нь шаантган үлдэц байгаа ба түүний дарааа тайрдсан, конус хэлбэрийн<br />
үлдэц орно. Эдгээрээс гадна ооль хэлбэрийн, дэвүүр маягийн цуулалт<br />
бүхий, зэрэгцээ цуулалт бүхий, призмэн үлдцүүд байна.<br />
Багаж зэвсгийн хувьд хамгийн олон тоотой нь төрөл бүрийн хусуур юм.<br />
Төрөлжүүлэн ангилвал хажуугийн, ялтсаар хийсэн төгсгөл ирт, төгсгөл<br />
ирт залтсан, өндөр иртэй төгсгөл, дугуй хусуур, давхар иртэй, хажуудаа<br />
ховилтой, дотроос нь ирлэсэн, хагархайгаар хийсэн гэсэн төрөлд хуваагдах<br />
дөчин ширхэг хусуур байна. Цуглуулгад неолитын хөгжингүй үеийн<br />
сумны зэв байхгүй, хусуурын хийц загваруудад өндөр ирт хусуур зонхилох<br />
хандлагатай байгаа нь тухайн сууринг неолитын харьцангуй эрт үед<br />
холбогдох магадлалыг бий болгоно.<br />
Улаанбургасын хутгуудтай төстэй хутга Оросын Байгалын чанад буюу<br />
Агийн Буриадад Онон мөрний сав дагуух Кубухай, Сохатина-4, хусууруудтай<br />
төстэй эдлэлүүд Варварина гора, Санный мыс зэрэг газруудаас олдсон<br />
байна [Окладников, Криллов, 1980].<br />
Улаанбургасын неолитын чулуун зэвсгийн дурсгалууд хийсэн арга<br />
барил, төрөл зүйлийн хувьд манай орны Чихэн агуй, Баянзаг [Fairservis,<br />
1993; Болорбат, Лхүндэв, Одсүрэн, 2008], Тамсагбулаг [Дорж, 1971, 1974;<br />
Окладников, Деревянко, 1970], Оюут–Улаан [Гүнчинсүрэн, Цэрэндагва,<br />
Базаргүр, 2004], Зуух [Нохрина, Цэвээндорж, Петрин, Гүнчинсүрэн, 1998],<br />
Дулааны говь [Цэвээндорж, Хосбаяр, 1983], Эргийн хоолой [Цэрэндагва,<br />
Одсүрэн, 2009], Таван толгой [Цэрэндагва, Далантай, 2010], Их Мандал<br />
[Цэрэндагва, Далантай, 2013] зэрэг неолитын суурингийн зарим төрлийн<br />
эдлэлүүдтэй адил төстэй байгааг дурдая.<br />
Багаж зэвсгийн зүйлс болон цуулдасны үйлдэрлэлийн бүтээгдэхүүн<br />
болох цуулдас, залтас, ялтас, олон тоотой байгаа нь энэ бууцыг суурин<br />
дархны газар байжээ хэмээн үзэхэд хүргэж байна.<br />
Эцэст нь дүгнэн хэлэхэд Улаанбургасын цуглуулгад неолит болон дээд<br />
палеолитын гэсэн хоёр өөр үед холбогдох дурсгалууд байгаа нь тодорхой<br />
харагдана. Иймд энэ сууринг неолит, дээд палеолитын үеийн хүмүүс үе<br />
дамжин тасралтгүй оршин амьдарч ирсэн суурин дархны газар хэмээн<br />
69
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
үзвэд зохино.<br />
Талархал. Улаанбургасын чулуун зэвсгийн гар зургийг үйлдэхэд цаг зав<br />
гарган тусласан ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн Чулуун зэвсгийн<br />
судалгааны секторын эрдэм шинжилгээний ажилтан, шавь Д.Одсүрэнд<br />
талархал илэрхийлье.<br />
Summary:<br />
Ya.Tserendagva<br />
70<br />
STONE TOOLS FROM THE ULAANBURGAS SITE<br />
This article presents stone tool processing of UlaanBurgas site, which<br />
discovered and studied by Mongolian-Soviet Joint Expedition of History and<br />
Culture in 1980, Altanbulag soum of Selenge province.<br />
As a result, author considers that the site was a craftsmen site of Upper<br />
Paleolithic to Neolithic, by the basis of its manufacture tools and waste-blank<br />
products as blanks, flakes and blades.<br />
Ном зүй<br />
Абрамова, 1953 -Абрамова З.А. Палеолитические находки в районе Кяхты<br />
// Материалы и исследования по археологии СССР. 39. М-Л., 1953.<br />
Монгол-Солонгосын., 1999- Монгол-Солонгосын хамтарсан “МонСол”<br />
төслийн 1997, 1998 оны тайлан. Монголын Өглөгчийн голын суурин //<br />
Солонгосын Үндэсний Түүхийн музей, Монголын Үндэсний Түүхийн<br />
музей, Монгол улсын ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэн.<br />
Гүнчинсүрэн, Цэрэндагва, Базаргүр, 2004 - Гүнчинсүрэн Б., Цэрэндагва<br />
Я., Базаргүр Д. Оюут-Улааны шинэ чулуун зэвсгийн үеийн бууц //<br />
Археологийн судлал. Тomus II (XXII). Fasc. 2. Улаанбаатар, Т.18-21.<br />
Дорж, 1971 - Дорж Д. Неолит Восточной Монголии. Улаанбаатар.<br />
Дорж, 1974 - Дорж Д. Тамцаг-Булагская культура и ее место в древней<br />
историй Центральной Азий // Роль кочевых народов Цивилизации<br />
Центральной Азии. Улаанбаатар,Т. 127-131.<br />
Нохрина, Цэвээндорж, Петрин, Гүнчинсүрэн, 1998 - Нохрина Т.И.,<br />
Цэвээндорж Д., Петрин В.Т., Гүнчинсүрэн Б. Коллекция каменного<br />
инвентаря из теиной кремнистой породы памятника “Зуух-I”.<br />
Археологийн судлал. Тomus XYIII. Fasc. 5. Улаанбаатар, Т. 39-55.<br />
Окладников, Деревянко, 1970 - Окладников А.П., Деревянко А.П. Тамцак-<br />
Булак-неолитическая культура Восточной Монголии // Материалы по<br />
истории и филологии Центральной Азии: Тр. Бурят. Ин-та обществ.<br />
Наук Бурят филиала СО АН СССР. Улан-Удэ. Вып. 13.<br />
Окладников, Криллов, 1980 - Окладников А.П., Криллов И.И. Юго-<br />
Восточное Забайкалье в эпоху камня и ранней бронзы. Новосибирск.<br />
Ташак, 2005 - Ташак В.И. Палеолитические и мезолитические памятники<br />
Усть-Кяхты. Улан-Удэ.
Tomus XXXIV Fasciculus 5<br />
Цэвээндорж, Хосбаяр, 1983 - Цэвээндорж Д., Хосбаяр П. Дулааны говийг<br />
археологи, геологийн талаар дахин судалсан нь // Археологийн<br />
судлал. Тomus X. Fasc. 3. Улаанбаатар.<br />
Цэвээндорж, Деревянко, Петрин, Гүнчинсүрэн, 1999- Цэвээндорж<br />
Д., Деревянко А.П., Петрин В.Т., Гүнчинсүрэн Б. Неолит Юго-<br />
Восточного фаса Гобийского Алтая (по материалам памятника Зуух-<br />
1). Улаанбаатар.<br />
Цэрэндагва, Одсүрэн, 2009 - Цэрэндагва Я., Одсүрэн Д. Эргийн хоолойн<br />
дурсгал // Археологийн судлал. Tomus ХХVI. Fasc. Улаанбаатар.<br />
Цэрэндагва, Далантай, 2010 - Цэрэндагва Я., Далантай С. Таван толгойн<br />
неолитын шинэ дурсгал // Улаанбаатар их сургуулийн эрдэм<br />
шинжилгээний бичиг. Улаанбаатар.<br />
Fairservis, 1993 - Fairservis A, Jr. Archaeology of the Southern Gobi of Mongolia.<br />
Durham, North Carolina.<br />
Зураг 1. Улаанбургасын неолитын суурингийн байршил<br />
71
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 2. Улаанбургасын<br />
суурингийн үлдэцүүд<br />
Зураг 3. Улаанбургасын<br />
чулуун зэвсгүүд<br />
72
Tomus XXXIV Fasciculus 5<br />
Зураг 4. Улаанбургасын<br />
чулуун зэвсгүүд<br />
Зураг 5. Улаанбургасын<br />
чулуун зэвсгүүд<br />
73
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 6. Улаанбургасын<br />
чулуун зэвсгүүд<br />
Зураг 7. Улаанбургасын<br />
чулуун зэвсгүүд<br />
74
Tomus XXXIV Fasciculus 6<br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 6<br />
Г. Лхүндэв, Б. Гүнчинсүрэн,<br />
Д. Базаргүр, Г. Ангарагдөлгөөн<br />
ЭГИЙН ГОЛЫН ХӨНДИЙД ХИЙСЭН ЧУЛУУН ЗЭВСГИЙН<br />
МАЛТЛАГА БОЛОН ХАЙГУУЛ СУДАЛГААНЫ<br />
УРЬДЧИЛСАН ҮР ДҮН<br />
Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын Хантай багийн нутаг Эгийн<br />
голын хөндий нь газарзүйн бүс бүслүүрийн хувьд ойт хээрийн бүсэд<br />
багтах бөгөөд уул нурууд, голын ай сав, нуга, тал хөндий хосолсон, ой мод,<br />
өвс ургамал тэгш бүрдсэн нь эрт үеэс хүн оршин амьдрах таатай нөхцөл<br />
болж байжээ. Эгийн голын хөндий нь палеолит, неолитын үед холбогдох<br />
чулуун зэвсгийн дурсгалаар баялаг, түүнээс гадна хүрэл зэвсгийн үеийн<br />
булш, хиргисүүр, хадны зураг, буган хөшөө, хүннү, түрэг, монголын<br />
үед холбогдох булш, эртний суурингийн үлдэгдэл, сүм хийдийн туурь,<br />
тээрмийн чулуу, төвд үсэгтэй хөшөө чулуу зэрэг Монголын эрт, дундад,<br />
хожуу үеийн түүхэнд холбогдох дурсгалууд ихтэй билээ.<br />
Эгийн голд усан цахилгаан станц барих ажил дахин өрнөсөнтэй уялдан<br />
“Эгийн голын түүх, соёлын дурсгалыг авран хамгаалах археологийн<br />
судалгаа” төсөл хэрэгжиж, үүнд манай улсын түүх, археологийн салбарын<br />
мэргэжлийн байгууллагууд хамтран ажиллаж байна. Бид дээрх ажлын<br />
хүрээнд Эгийн голын усан цахилгаан станц барих төслийн талбайн усан сан<br />
үүсэх хэсэгт буй Баян гол, Улаан эрэг, Дөрөлж, Эмгэнт хошуу зэрэг газарт<br />
хийгдсэн чулуун зэвсгийн малтлага болон хайгуул судалгааны ажлын үр<br />
дүнгийн талаар товч танилцуулж байна (зураг 1).<br />
Дөрөлжийн чулуун зэвсгийн малтлага судалгаа<br />
Өлийн давааны урд бие, Эгийн гол руу түрж орсон гүнзгий гуу жалга,<br />
нугачаа ихтэй хошууг Дөрөлж гэх бөгөөд түүний зүүн биед баруун хойноос<br />
зүүн урагш чиглэлтэй цуварсан олон дэнжүүд байрлана. Энд 1999-2001 онд<br />
Монгол-Францын хамтарсан чулуун зэвсэг судлах анги Дөрөлж 1, Дөрөлж<br />
2 сууринд малтлага судалгаа хийсэн [Төрбат нар, 2003: 10-12] байдаг.<br />
Энэ удаа Дөрөлжийн зүүн биеийн олон дэнж дээр 4-н газар сонгон<br />
A, B, C, D хэмээн дугаарлан малтав (зураг 2). B хэсэг нь Дөрөлж-3 чулуун<br />
зэвсгийн сууринтай давхцаж байна.<br />
А хэсгийн малтлага судалгаа. Газар зүйн байршил: N49⁰26’09.1”,<br />
E103⁰34’21.7”, Alt 841 м. Дөрөлжийн зүүн урд хэсэгт байрлалтай дэнжийн<br />
75
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
баруун хажуугийн налуу газарт 5 м 2 талбайд 150 см гүн малтлага хийсэн.<br />
Малтлагаас хөрсний 3-н давхарга илэрсэн боловч чулуун зэвсгийн дурсгал<br />
агуулсан соёлт давхарга илрээгүй (зураг 3).<br />
В хэсэг буюу Дөрөлж 3 суурингийн малтлага судалгаа. Газар зүйн<br />
байршил: N49⁰26’14.6”, E103⁰34’26.7”, Alt 854 м. Баруун хойноос зүүн урагш<br />
сунасан жижиг дэнжийн хормой хэсгээс төв хэсгийг дайруулан 12х1.0 м<br />
талбайг А1-А12 өрөгт хуваан малтав. А1-А6 өргөөс чулуун зэвсгийн олдвор<br />
илрээгүй бол А7-А12 өргөөс чулуун зэвсгийн зүйлс илэрсэн бөгөөд уг<br />
талбайг хойш нь 200 см (B,C өргүүд), зүүн тийш А13-А14 өрөг нэмж сунган<br />
нийт 30 м 2 талбайд малтлага хийсэн. Малтлагын гүн 190 см. Малтлагаас<br />
хөрсний 4-н давхарга илэрч түүний 3, 4-р үе нь чулуун зэвсгийн олдвор<br />
агуулсан соёлт давхарга байв (зураг 4). Малтлагын талбайн B11, C11 өргийн<br />
3, 4-р үеийн зааг хэсгээс галын ором, амьтны ясны жижиг хэлтэрхий<br />
илэрсэн.<br />
Чулуун зэвсгийн цуглуулга. В хэсэг буюу Дөрөлж 3 суурингийн 3, 4-р<br />
давхаргаас нийт 161 ш чулуун зэвсгийн олдвор илэрсэн бөгөөд тэдгээрийг<br />
давхарга тус бүрээр ангилвал:<br />
3-р давхарга: Үлдэц-1 ш, хусуур зэвсэг-1 ш, цохиур чулуу-1 ш, залтас-10<br />
ш, ялтас-3 ш, цуулдас-6 ш байна.<br />
4-р давхарга: Үлдэц-7 ш, сийлүүр-1 ш, шүдлэг иртэй зэвсэг-1 ш, хянгар-1<br />
ш, төгсгөл хусуур-1 ш, залтас-51 ш, ялтас-46 ш, цуулдас-11 ш, техникийн<br />
цуулдас-3 ш, хагархай-17 ш байна.<br />
Анхдагч цуулалт: Үлдэц-8, техникийн цуулдас-3 ш гэж ангилагдах бөгөөд<br />
нийт олдворын 6.8%-ийг эзэлнэ.<br />
Замбараагүй цуулалттай үлдэц. Гадаргуун бүх талаас эмх цэгцгүй<br />
цуулалт хийгджээ. Үлдэцний хажуугийн захад байрлах нарийн үзүүр<br />
хэсгийг нүүрэн талаас нь босоо хэлбэрт оруулан засах оролдлого хийгдсэн<br />
байна. Хэмжээ нь 42х55х26 мм (зураг 5. 1).<br />
Цохилтын нэг талбайт, цуулалтын нэг гадаргуут үлдэц. Хэд хэдэн удаа тууш<br />
цуулалт хийсэн нь амжилтгүй болжээ. Суурь хэсгийг шувтан хэлбэртэй<br />
зассан ба цуулалтын гадаргууны эсрэг болон хажуу талд байгалийн өнгөн<br />
бүрхүүл хадгалагдан үлджээ. Хэмжээ нь 98х52х27 мм (зураг 6. 1).<br />
Цохилтын нэг талбайт, цуулалтын нэг гадаргуут призм хэлбэрийн тайрдсан<br />
үлдэц. Цохилтын талбайг хэд хэдэн цуулалтаар тэгш бэлтгэж, цуулалтын<br />
гадаргуугаас олон удаа богино ялтас салган авчээ. Суурь хэсгийг тэгшлэн<br />
засжээ. Хэмжээ нь 27х33х26 мм (зураг 6. 2).<br />
Цохилтын нэг талбайт, цуулалтын нэг гадаргуут үлдэц. Цохилтын талбайг<br />
хэд хэдэн цуулалтаар тэгш бэлтгэсэн ба цуулалтын гадаргуун эсрэг<br />
зэрэгцээ хоёр захыг цуулалт хийхэд бэлтгэн засжээ. Хэмжээ нь 83х56х27<br />
мм (зураг 6. 3).<br />
Боловсруулалтын анхан шатанд байгаа үлдэц. Хавтгай чулууны хөндлөн<br />
болон тууш талаас хэд хэдэн залтас салган авсан оромтой. Хэмжээ нь<br />
170х73х41 мм (зураг 6. 4).<br />
Боловсруулалтын анхан шатанд байгаа үлдэц. Цохилтын талбайг бэлтгэсэн<br />
ба цуулалтын гадаргууг бэлтгэх зорилгоор хэд хэдэн цуулалт хийжээ.<br />
Хэмжээ нь 57х43х19 мм (зураг 6. 5).<br />
76
Tomus XXXIV Fasciculus 6<br />
Цохилтын хоёр талбайт, цуулалтын нэг гадаргуут леваллуа үлдэц. Тэгш бус<br />
цохилтын талбайтай, цуулалтын гадаргуугаас хэд хэдэн залтас салган авсан<br />
оромтой ба түүний эсрэг тал нь байгалийн өнгөн бүрхүүлтэйгээ байна.<br />
Хэмжээ нь 135х87х44 мм (зураг 6. 6).<br />
Цохилтын хоёр талбайт, цуулалтын нэг гадаргуут леваллуа үлдэц. Цохилтын<br />
талбайг тэгш бэлтгэсэн ба цуулалтын гадаргуугаас зэрэгцээ цуулалтаар,<br />
эсрэг орших цохилтын талбайгаас эхлээд зэрэгцээ дараа нь 1 удаа богино<br />
залтас салган авсан оромтой. Хэмжээ нь 90х60х47 мм (зураг 6. 7).<br />
Зэвсгийн төрөл: Хусуур 2, сийлүүр, шүдлэг иртэй зэвсэг, хянгар, цохиур<br />
чулуу тус бүр 1 ш гэж ангилагдах бөгөөд нийт олдворын 3.7%-ийг эзэлнэ.<br />
Хусуур. Эхний хусуурыг залтас ашиглан захын ирмэгийг нэг талаас<br />
нь дугуйруулан засаж ирлэсэн (зураг 5. 2) бол нөгөө хусуурыг залтасны<br />
төгсгөл хэсгийг ирлэх замаар бэлтгэжээ (зураг 7. 4). Хэмжээ нь 30х18х4 мм<br />
– 49х33х6 мм.<br />
Сийлүүр. Зэвсгийг цуулалтын олон оромтой ялтасны үзүүр хэсэгт<br />
нэмэлт цуулалт хийх замаар бэлтгэжээ. Хэмжээ нь 74х20х14 мм(зураг 7. 1).<br />
Шүдлэг иртэй зэвсгийг залтас ашиглан захын ирмэгүүдийг хоёр талаас<br />
холтчих замаар ир гарган бэлтгэжээ. Хэмжээ нь 37х27х7 мм (зураг 7. 2).<br />
Хянгар зэвсгийг гурвалжин цуулдасны хоёр хажуу талд нарийн ир<br />
гаргасан бол эсрэг талаас нь нимгэлэх зорилгоор 2 удаа цуулалт хийжээ.<br />
Хэмжээ нь 43х29х7 мм (зураг 7. 3).<br />
Цохиур чулууг зууван дугуй хэлбэртэй чулуугаар бэлтгэсэн байх ба<br />
нарийссан үзүүр хэсгээр олон удаа цохилт хийж байсныг илтгэж хортон<br />
суужээ. Түүний нэг хавтгай талыг захаас төв рүү чиглэсэн цуулалтаар<br />
цуулж нимгэлсэн бол эсрэг талын дийлэнх хэсэг нь байгалийн өнгөн<br />
бүрхүүлтэйгээ байна. Хэмжээ нь 92х88х52 мм (зураг 5. 3).Уг эдлэлийг<br />
хатуулаг бус бутрамтгай хайрган чулуугаар хийсэн нь орон нутгийн хэв<br />
шинжтэй, эсвэл чулуун зэвсэг хийх түүхий эдийг буруу сонгосонтой<br />
холбоотой бус зөөлөн цохиур чулуугаар цуулсан залтас, ялтас нь<br />
ерөнхийдөө нимгэн цохилтын хэсэгтэй, нүүрэн тал нь ихэвчлэн тэгш<br />
цуурдаг онцлогтой холбоотой.<br />
Цуулдасны үйлдвэрлэл: Залтас 61, ялтас 49, цуулдас 17, хагархай 17 ш<br />
гэж ангилагдах бөгөөд нийт олдворын 89.4%-ийг эзэлнэ.<br />
Залтас. Тэдгээрийг анхдагч, хоёрдогч, таргил залтас (зураг 7. 5) гэж<br />
ангилж болохоор байна. Хэмжээ нь 22х17х6 мм – 52х99х14 мм.<br />
Ялтас. Дээд, дунд, үзүүр хэсгийн хугархай олон тоотой, бүтэн ялтас ганц<br />
хоёрхон байна (зураг 5-4-5-6, 8-1-8-10). Хэмжээ нь 16х13х3 мм – 96х39х12 мм.<br />
С хэсгийн малтлага судалгаа. Газар зүйн байршил: N49⁰26’16.8”,<br />
E103⁰34’27.8”, Alt 864 м. Дэнжийн адаг хэсгийн тэгш газарт 2 м 2 талбайд 50<br />
см гүнтэй малтлага хийв. Өнгөн хөрс 20 см зузаан байсан бөгөөд түүний<br />
доороос том том чулуутай элсэрхэг хөрс 30 см хүртэл гүнд үргэлжилж,<br />
түүнээс доош хаданд тулсан. Энэ нь дэнж хэсгээс дээш өгсөх тусам шороон<br />
давхарга нимгэрч байгааг илтгэх бөгөөд эндээс чулуун зэвсгийн олдвор<br />
илрээгүй юм.<br />
D хэсгийн малтлага судалгаа. Газар зүйн байршил: N49⁰26’18.3”,<br />
E103⁰34’32.4”, Alt 858 м. Уул руу алгуур өгссөн өргөн тэгш гадаргуутай<br />
77
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
дэнж дээр 4 м2 талбайд 180 см гүнтэй малтлага хийв. Малтлагын 160 см<br />
гүнээс залтас-1, цуулдас-1 ш илэрсэн. Чулуун зэвсэг илэрсэн давхарга нь<br />
В хэсгийн соёлт давхаргатай адил, энэ давхаргын дээд талд өөр хэсгээс<br />
илрээгүй 60 см зузаан элсэрхэг, шаргал өнгийн шаварлаг давхарга үүсжээ.<br />
Энэ малтлагаар хөрсний 3-н давхарга илэрсэн (зураг 9).<br />
78<br />
Баянголын чулуун зэвсгийн малтлага судалгаа<br />
Уг дурсгалт газар нь Баян голын Эгийн голд цутгах цутгалын зүүн хойд<br />
талын өндөр дэнж дээр байрлана. Газар зүйн байршил: N49⁰26’32.5”,<br />
E103⁰38’40.6”, Alt 862 м. Энэ нь уулын энгэрийн хагас дугуйрсан хэсэг дэх<br />
хэд хэдэн өндөр дэнжийн баруун талаасаа хоёр дахь дэнж юм. Эхний<br />
дэнж дээр 1999 онд Монгол-Америк [Heater, 2000: section IV, 1-2], 2010 онд<br />
Монгол-Японы хамтарсан чулуун зэвсэг судлах анги [Цүрүмарү, 2013: 116-<br />
121] малтлага судалгаа хийж байсан.<br />
Энэ удаа хоёр дахь дэнж дээр А, В гэсэн хоёр талбайд малтлага хийлээ. А<br />
хэсгийн малтлага. Дэнжийн баруун дээд ирмэг дагуу 56 м2 талбайд малтлага<br />
судалгаа хийв. Малтлагын гүн газрын өндөр талд 180 см, нам талд 80 см<br />
болоход хайрган чулуутай давхарга гарч, чулуун зэвсгийн олдвор илрээгүй<br />
болно. Иймд Баян голын хөрсний давхаргыг тодорхойлох зорилгоор 420<br />
см гүнд хүртэл малтаж үзэхэд уг газрын хөрс 12 давхаргаас бүрдэж байна<br />
(зураг 10). Энэхүү 12 давхаргын 3, 4-р үеэс чулуун зэвсгийн олдвор илэрсэн<br />
бөгөөд үүнээс доош илрээгүй болно. Хөрсний 2-р давхаргын доод болон<br />
3-р давхаргын дээд хэсгээс амьтны ясны үлдэгдэл цөөн тоотой илэрч байв.<br />
Чулуун зэвсгийн цуглуулга. А хэсгээс 39 ш чулуун зэвсгийн олдвор<br />
илэрсэн бөгөөд тэдгээрийг давхарга тус бүрээр ангилвал:<br />
3-р давхарга. Нийт 6 ш чулуун зэвсгийн зүйлс олдсон ба үлдэц-1, залтас-2,<br />
леваллуа хэлбэрийн залтас-1, техникийн цуулдас-1, иртэй цуулдас-1 байна.<br />
4-р давхарга. Нийт 33 ш чулуун зэвсгийн зүйлс олдсон ба үлдэц-1, үзүүр<br />
мэс-2, хусуур зэвсэг-2, залтас-14, ялтас-3, леваллуа хэлбэрийн залтас-2,<br />
үйлдвэрлэлийн хаягдал-1, цуулдас-7, иртэй цуулдас-1 байна.<br />
Анхдагч цуулалт: Үлдэц 2, техникийн цуулдас 1 ш гэж ангилагдах бөгөөд<br />
нийт олдворын 7.7%-ийг эзэлнэ.<br />
Цохилтын хоёр талбайт, цуулалтын хоёр гадаргуут үлдэц. Цохилтын нэг<br />
талбайг ташуу байдлаар бэлтгэсэн байхад эсрэг орших талбайг бэлтгээгүй<br />
байна. Цуулалтын гадаргуугаас хэд хэдэн том залтас салган авсан ба<br />
гадаргуун 3/1 нь байгалийн өнгөн бүрхүүлтэйгээ байна. Хэмжээ нь 85х71х41<br />
мм (зураг 11. 1).<br />
Цохилтын нэг талбайт, цуулалтын нэг гадаргуут үлдэц. Цохилтын талбайг<br />
тэгш бэлтгэн цуулалтын гадаргуугаас зэрэгцээ цуулалтаар үлдцний урттай<br />
ижил хэмжээтэй залтас салган авчээ. Цуулалтын гадаргуун хажуугийн хоёр<br />
талыг хэд хэдэн зэрэгцээ хөндлөн цуулалтаар бэлтгэн засжээ. Хэмжээ нь<br />
35х48х25 мм (зураг 12. 1).<br />
Техникийн цуулдас нь шаантаг хэлбэрийн үлдэцний цохилтын талбайг<br />
засах явцад гарсан байна. Хэмжээ нь 51х49х13 мм (зураг 11.3).<br />
Зэвсгийн төрөл: Үзүүр мэс 2, хусуур 2, иртэй цуулдас 2ш гэж ангилагдах
Tomus XXXIV Fasciculus 6<br />
бөгөөднийт олдворын 15.3%-ийг эзэлнэ.<br />
Үзүүр мэс. Эхний эдлэл нь гурвалжин хэлбэртэй урт цуулдасны үзүүр<br />
хэсэг (зураг 12. 2), нөгөө нь нимгэн ялтасны үзүүр хэсгийн хоёр хажуу<br />
ирмэгийг ар талаас ирлэж үзүүр мэс болгожээ (зураг 12. 3). Хэмжээ нь<br />
70х30х8 мм – 190х50х23 мм.<br />
Хусуур. Нэгийг нь цуулдас (зураг 12. 4), нөгөөг ялтас (зураг 12. 5) ашиглан<br />
бэлтгэжээ. Эхний эдлэлийн хажуугийн нимгэн ирмэг хэсгийг, нөгөөг<br />
уртавтар ялтасны хоёр захын хажууг нүүрэн талаас ар тал руу цохиж<br />
нарийн ир гаргажээ. Хэмжээ нь 30х20х6 мм – 52х27х8 мм.<br />
Иртэй цуулдас. Түүний захын нэг хажууг ар талаас нь цуулж бэлтгэн<br />
дараа нь жижиг ир гаргажээ. Хэмжээ нь 82х46х19 мм (зураг 11. 4).<br />
Цуулдасны үйлдвэрлэл: Ялтас 3, залтас 19, цуулдас 8 ш гэж ангилагдах<br />
бөгөөд нийт олдворын 76.9%-ийг эзэлнэ.<br />
Ялтас. Нэг нь бичил ялтас (зураг 12. 6) бол нөгөө 2 нь ялтасны дээд<br />
хэсгийн хугархай болно (зураг 12. 7). Хэмжээ нь 28х11х3 мм – 74х33х11 мм.<br />
Залтас. Тэдгээрийн 3 нь леваллуа хэлбэрийн залтас (зураг 11. 2, 12. 8, 12.<br />
9) байна. Хэмжээ нь 31х33х10 мм – 48х39х12 мм.<br />
В хэсгийн малтлага. А хэсгийн хойд булангаас зүүн тийш 400 см зайтай<br />
газарт 4 м2 талбайд 160 см гүн малтлага хийв. Малтлагыг 50 см гүнтэйгээр<br />
шатлан гүйцэтгэсэн ба малтлагын талбайгаас чулуун зэвсгийн зүйлс 6 ш<br />
олдсон.<br />
Чулуун зэвсгийн цуглуулга. В хэсгийн 3-р давхаргаас 6 ш чулуун зэвсгийн<br />
олдвор илэрсэн нь залтас-3, бичил залтас-2, цуулдас-1 байна. Бичил<br />
залтсуудыг цайвар ногоон өнгийн цахиурын төрлийн чулуугаар хийжээ.<br />
Улаан эрэгт хийсэн малтлага судалгаа<br />
Баян голын адаг болон Өлийн даваа хоёрын хоорондох уужим<br />
хөндийд хойноос урагш сунаж Эгийн гол руу шахаж тогтсон намхан<br />
дэнжийг Улаан эрэг гэнэ. Энэ дэнж нь хүрэн шаргал өнгийн элсэрхэг<br />
хөрстэй, зарим газартаа дугуй хэлбэрийн том хонхоруудтай. Бид дэнжийн<br />
урд хэсгийн нэгэн намхан эргийг дайруулан 4.5 м 2 талбайд малтлага хийсэн.<br />
Газар зүйн байршил: N49°26’30,7”, E103°36’22,5”, Alt 847 м. Өнгөн хэсгийн<br />
малтлагын явцад залтас-2, цуулдас-3 олдсон. Малтлагын гүн 140 см болоход<br />
хайрга чулуутай элсэн хөрс гарсан бөгөөд соёлт давхарга илрээгүй.<br />
Эмгэнт хошуунд хийсэн чулуун зэвсгийн хайгуул судалгаа<br />
Эмгэнт хошуу нь Баруун Бэлсэгийн амны адагт орших хадтай толгой юм.<br />
Газар зүйн байршил: N49⁰27’25.2”, E103⁰29’16.8”, Alt 857 м. Эмгэнт хошууны<br />
энгэр бэл орчмоор хайгуул хийж өнгөн хөрсөн дээрээс 11 ширхэг чулуун<br />
зэвсгийн олдвор түүвэрлэсэн. Чулуун зэвсгийн цуглуулганд хянгар-1,<br />
хүнхэр зэвсэг-1, иртэй залтас-1, залтас-5, ялтас-1, хагархай-2 байна (зураг<br />
13. 1-13. 4).<br />
79
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
80<br />
Чулуун зэвсэг үйлдвэрлэлийн арга барил,<br />
он цагийн хамаарлын асуудал<br />
Эгийн голын хөндийд орших Дөрөлж, Баян гол, Улаан эрэг, Эмгэнт<br />
хошуунд хийсэн малтлага, хайгуул судалгааны ажлын үр дүнд олж<br />
илрүүлсэн чулуун зэвсгийн олдвор, хэрэглэгдэхүүнд анхан шатны<br />
боловсруулалт хийж, чулуун зэвсгийн ангилал зүйн үүднээс бүх<br />
эдлэлүүдэд задлан шинжилгээ хийсэн бөгөөд эхлээд анхдагч цуулалтаар,<br />
дараа хоёрдогч боловсруулалтаар, эцэст нь эдлэлүүдийн хэв шинж болон<br />
багаж зэвсгүүдийн зориулалтаар нь ангилсан болно.<br />
Энэ бүс нутагт амьдарч байсан эртний хүмүүс чулуун зэвсэг хийх<br />
түүхий эдээ голын эрэг, жалга дэнж, уул толгодын ёроол хэсгийн хурдсанд<br />
буй хар бараан өнгийн цахиурлаг занар, мөлгөр хайрган чулууг голчлон<br />
ашиглаж байжээ.<br />
Анхдагч цуулалтын хувьд цохилтын нэг болон хоёр талбайт, цуулалтын<br />
нэг гадаргуут; цохилтын хоёр талбайт, цуулалтын хоёр гадаргуут хавтгай<br />
үлдэц; призм хэлбэрийн тайрдсан үлдэц; эмх цэгцгүй цуулалт хийгдсэн<br />
үлдцүүд зонхилж байна. Эдгээр үлдцээс тууш болон хөндлөн, мөн<br />
зэрэгцээ цуулалтаар залтас, ялтас цуулан авч байсан нь мэдэгдэнэ. Хавтгай<br />
болон гонзгой хэлбэртэй чулууны тэгш гадаргууг шууд цохилтын талбай<br />
болгон ашиглах, эсвэл цохилтын талбайг эхлэн бэлтгээд түүнээс цуулалт<br />
хийх аргыг голчлон хэрэглэж байжээ. Дээр дурдсан хэв шинжит үлдцүүд<br />
Монгол орны хангайн бүс нутагт орших Эг, Төлбөр, Орхон голын сав дагуух<br />
соёлт давхарга бүхий томоохон суурингуудаас илэрсэн нь дээрх дурсгалт<br />
газруудын он цагийн асуудлыг баримжаалах боломжийг олгож байна.<br />
Тухайлбал: Он цагийг AMS (C14) аргаар тогтоосон Дөрөлж-1 суурингийн<br />
дээд давхарга нь 22.030±180 BP [Jaubert, Tsogtbaatar et al., 2004: 230], доод<br />
давхарга нь 29.910±310 BP болон 31.880±800 BP холбогдож байгаа бол<br />
Дөрөлж-2 суурингийн хувьд 27.000-25.000 жилийн өмнө [Jaubert, Tsogtbaatar<br />
et al., 2000: 35; Jaubert, Tsogtbaatar et al., 2001: 4-7], Эгийн голд цутгах Баян<br />
голын суурин нь 27000±390 BP [Heater, 2000: section IV, 1-2] жилийн өмнө<br />
холбогдож байна. Харин Сэлэнгэ мөрний дунд урсгал орчмын жижиг<br />
цутгал болох Төлбөрийн голын 15-р дурсгалт газрын 3-р давхарга 14.055±80<br />
(АА-84136) жилийн тэртээд, 4-р давхарга14.680±70 (Вета-263744) жилийн<br />
тэртээд [Гладышев и др., 2011: 39], 5-р давхарга 28.460±310 (АА-84137)<br />
жилийн тэртээд тэртээд холбогдоно [Гладышев и др., 2012: 58-59]. Мөн<br />
Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын нутагт орших Орхон-1 дурсгалт<br />
газрын 1, 2-р малтлагын 4-р үе (2-р соёлт давхарга) 29.465±445 (СОАН-2886)<br />
жилийн тэртээд, Орхон-7 дурсгалт газрын 1-р малтлагын 5-р үе (3-4-р<br />
соёлт давхарга), Орхон-7 дурсгалт газрын 3-р малтлагын 5-р үе (1-2-р соёлт<br />
давхарга) 23.595±459 ВР (АНУ) - 25.500±1400 ВР (АНУ) жилийн тэртээд<br />
холбогдохыг тогтоожээ [Деревянко и др., 2010: 31-32, 249].<br />
Чулуун зэвсгийн дотор дээд палеолитын хэв шинжийг агуулсан үзүүр<br />
мэс, хянгар, хусуур, сийлүүр, шүдлэг болон хүнхэр зэвсэг цөөн тоотой,<br />
уртлаг ялтас, залтас олон тоотой илэрсэн нь дурсгалт газруудын он цагийг<br />
тогтоох бас нэгэн үзүүлэлт болж байна.
Tomus XXXIV Fasciculus 6<br />
Иймд бидний малтан судалсан дурсгалт газруудын чулуун зэвсгүүд<br />
нь дээр дурьдсан суурингийн олдвор хэрэглэгдэхүүнтэй үйлдвэрлэлийн<br />
арга барил, хэв шинж, зэвсгийн төрөл зүйлийн хувьд адил байгаа нь дээд<br />
палеолитын дунд үед хамаарах боломжтойг харуулж байна. Харин Улаан<br />
эрэгт хийсэн малтлага судалгаагаар соёлт давхаргагүй болох нь тодорхой<br />
болсон бөгөөд дээд палеолитын төгсгөл болон шинэ чулуун зэвсгийн<br />
үеийн дурсгалыг агуулсан ил суурин бололтой.<br />
Эмгэнт хошуунаас түүвэрлэсэн цөөн тооны чулуун зэвсгийн цуглуулганд<br />
дээд палеолитын хэв шинжтэй эдлэлүүд байгаа боловч багаж зэвсгийн<br />
нэр төрөл хомс, ихэнх нь цуулдасны үйлдвэрлэлд хамаарах бөгөөд зарим<br />
нь хүчтэй элэгдэлд орсон, анхдагч цуулалттай холбоотой эдлэл олдоогүй<br />
зэрэг нь он цагийн асуудлыг дэвшүүлэх боломжийг хязгаарлаж байна.<br />
Эгийн голын хөндийд хийсэн чулуун зэвсгийн судалгаагаар дурсгалт<br />
газрууд нь Сэлэнгэ, Орхон голын сав, түүний цутгал жижиг голуудын<br />
хөндийгөөр оршиж буй чулуун зэвсгийн дурсгалуудын нэгэн адил Эгийн<br />
гол, түүнд цутгах жижиг гол, горхи даган байрлаж байна. Энэ нь голын<br />
хөндийгөөр ургах жимс жимсгэнэ түүж идэх, усанд ирэх ан амьтдыг авлах,<br />
мөн загасаар баялаг жижиг голуудыг даган амьдарч байсны нэг баталгаа<br />
болж байна. Нөгөө талаар тухайн бүс нутагт эртний хүн суурьшин<br />
амьдрахад уур амьсгал, байгаль газарзүйн нөхцөл болон ан агнуур эрхлэх<br />
таатай орчин бүрдсэн байсантай холбоотой.<br />
Summary:<br />
G. Lkhundev, B. Gunchinsuren,<br />
D. Bazargur, G. Angaragdulguun<br />
PRELIMINARY RESULT FROM THE SURVEY AND EXCAVATION<br />
ON STONE AGE SITES AT EGIINGOL VALLEY<br />
(Salvage <strong>arch</strong>aeological rese<strong>arch</strong> on historical<br />
and cultural sites of Egiin Gol)<br />
Project “Salvage <strong>arch</strong>aeological rese<strong>arch</strong> on historical and cultural sites of<br />
Egiin Gol” has been carried out in <strong>2014</strong> in connection with the reestablishment<br />
of Egiin Gol hydro-power plant construction. Professional institutions from<br />
historical and <strong>arch</strong>aeological fields are brought together upon this salvage<br />
project. This article briefly presents Stone Age study results that conducted<br />
within the scope of the project.<br />
Over 100 square meter area was excavated at eastern slope of Duruljiin Davaa<br />
(4 areas), Bayan Gol (2 areas) and Ulaan Ereg (1 area), which are all have lithic<br />
tools on the surface. Besides the excavation, we have collected little number of<br />
stone tools through survey conducted at Emgent Khoshuu.<br />
As a result of the excavation sites Durulj 3 and Bayan Gol (cultural layers from<br />
excavation - 1) yielded some interesting items such as stone tools, fire marks and<br />
animal bones. Cores of different shapes and sizes were mostly found. Surfaces<br />
81
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
of these cores indicate that blades and flakes have been produced via horizontal,<br />
vertical and parallel knapping. According to the lithics, level surfaces of flat and<br />
oblong stones are used as direct percussion area or sometimes percussion area is<br />
prepared initially and then knappings are performed. These sorts of cores have<br />
been uncovered within marked camp sites that excavated in the rivers valleys<br />
Eg, Tulbur and Orkhon. This gives us an important clue for determining the<br />
chronology of the sites.<br />
There are few points, scrapers, end scrapers, burins, denticulated and<br />
notched tools while there is considerable number of long blades and flakes – all<br />
of these are similar to the Upper Paleolithic typology. Therefore, according to<br />
comparative analyses it is possible to suggest that this site is from the Upper<br />
Paleolithic.<br />
82<br />
Ном зүй<br />
Гладышев и др., 2011 - Гладышев С.А., Гунчинсурэн Б., Рыбин Е.П.,<br />
Табарев А.В.,Болорбат Ц., Одсүрэн Д., Олсен Д. Итоги изучения<br />
многослойного палеолитического памятника Тулбэр-15 в 2010 году.<br />
Археологийн судлал. Tomus XXX. fasc.2. Улаанбаатар, т. 21-50.<br />
Гладышев и др., 2012 - Гладышев С.А., Гунчинсурэн Б., Табарев А.В.,<br />
Болорбат Ц., Одсүрэн Д., Олсен Д. Заключительные работы на<br />
стоянке Тулбэр-15 в 2011 году. Археологийн судлал. Tomus XXXII.<br />
fasc.3. Улаанбаатар, т. 44-64.<br />
Деревянко ир др., 2010 - Деревянко А.П., Кандыба А.В., Петрин В.Т.<br />
Палеолит Орхона. Новосибирск, стр. 383.<br />
Jaubert, Tsogtbaatar et al., 2000 - Jaubert J., Jarry M., Lacombe S., Leroyer C.,<br />
Tsogtbaatar B.Dörölj 1 et 2 (Egiingol, région de Bulag, Mongolie): La<br />
transition Paléolithique moyen-Paléolithique supérieur en Mongolie,<br />
rapport, 2000. АХГБСХ. p.89.<br />
Jaubert, Tsogtbaatar et al., 2001 - Jaubert J., Lacombe S., Jarry M., Fontugne<br />
M., Tsogtbaatar B. Dцrцlj 1 et 2 (Egiin gol, region de Bulag, Mongolie) :<br />
Le Palйolithique supйrieur ancien en Mongolie, rapport, 2001. АХГБСХ.<br />
p.71.<br />
Jaubert, Tsogtbaatar et al., 2004 - Bertran P., Fontugne M., Jarry M., Lacombe<br />
S., Leroyer Ch., Marmet E., Taborin Y., Tsogtbaatar B. Le Paléolithique<br />
supérieur ancien de Mongolie:Dörölj 1 (Egiin gol)Analogies avec les<br />
données de l’Altai et de Siberie. //Section 6. The Upper Paleolithic.General<br />
Sessions and Posters. Acts of the XIVth UISPP Congress, University of<br />
Liège, Belguim, 2-8 September 2001. BAR International Series-1240, p.241.<br />
Төрбат нар, 2003 - Төрбат Ц., Амартүвшин Ч., Эрдэнэбат У. Эгийн голын<br />
сав нутаг дахь археологийн дурсгалууд. Улаанбаатар, т. 295.<br />
Heater, 2000 - Heater A. Price. “Lithic inventory and Preliminary Analysis 1999<br />
Egiin Gol Survey and Excavation” Mongol-American joint expedition to<br />
Egiin Gol, Mongolia 1999 Survey Report. 2000. АХГБСХ. Section IV. p.19.<br />
Цүрүмарү, 2013 - Цүрүмарү Т. Яагаад Монгол вэ? Монголд Японы<br />
чулуун зэвсгийн технологийн уламжлалыг хайх нь. “Монгол-
Tomus XXXIV Fasciculus 6<br />
Японы археологичдын хамтын ажиллагаа” сэдэвт үзэсгэлэн, эрдэм<br />
шинжилгээний хурлын илтгэл. Гурван гол экспедиц. Улаанбаатар, т.<br />
166.<br />
Зураг 1. Судалгаа хийсэн газруудын байршил зүйн зураг<br />
(1:100.000 масштабын газрын зургийн М48-88 дугаараас хэсэгчлэн авав)<br />
Зураг 2. Дөрөлжийн малтлага хийгдсэн газрууд<br />
(1:100.000 масштабын газрын зургийн М48-88 дугаараас хэсэгчлэн авав)<br />
83
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 3. А хэсгийн малтлага болон хөрсний давхаргын бүтцийн зураг<br />
Зураг 4. В хэсэг буюу Дөрөлж 3 суурингийн чулуун зэвсгийн<br />
тархалтын зураглал болон хөрсний давхаргын<br />
бүтцийн ерөнхий байдал<br />
84
Tomus XXXIV Fasciculus 6<br />
Зураг 5. З-р давхаргаас илэрсэн чулуун зэвсгүүд.<br />
1-үлдэц, 2-хусуур, 3-цохиур чулуу, 4,5,6-ялтас<br />
Зураг 6. 4-р давхаргаас илэрсэн чулуун эдлэлүүд.<br />
1-7-үлдэц<br />
85
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 7. 4-р давхаргаас илэрсэн чулуун зэвсгүүд.<br />
1-сийлүүр зэвсэг, 2-шүдлэг иртэй зэвсэг, 3-хянгар, 4-төгсгөл хусуур,<br />
5-таргил залтас<br />
Зураг 8. 4-р давхаргаас илэрсэн ялтаснууд.<br />
86
Tomus XXXIV Fasciculus 6<br />
Зураг 9. D хэсгийн малтлагын ерөнхий байдал,<br />
хөрсний давхаргын гар зураглал<br />
Зураг 10. Баян голын хөрсний давхаргын бүтцийн гар зураглал<br />
87
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 11. 3-р давхаргаас илэрсэн чулуун зэвсгүүд.<br />
1-үлдэц, 2-леваллуа хэлбэрийн залтас, 3-техникийн цуулдас, 4-иртэй цуулдас<br />
Зураг 12. 4-р давхаргаас илэрсэн чулуун зэвсгүүд.<br />
1-үлдэц, 2,3-үзүүр мэс, 4,5-хусуур, 6,7-ялтас, 8,9-леваллуа хэлбэрийн залтас<br />
Зураг 13.<br />
Эмгэнт хошуунаас<br />
түүвэрлэсэн зарим<br />
чулуун зэвсгүүд.<br />
1-давхар иртэй хянгар,<br />
2-хүнхэр зэвсэг,<br />
3-иртэй залтас,<br />
4-залтас<br />
88
Tomus XXXIV Fasciculus 7<br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 7<br />
САЙНХАРЫН ГОЛООС ИЛЭРСЭН ШИНЭ ЧУЛУУН<br />
ЗЭВСГИЙН ҮЕИЙН СУУРИН<br />
Удиртгал<br />
С. Далантай<br />
Аливаа ард түмний зайлшгүй бахархаж хүндэтгэх зүйл бол яах аргагүй<br />
өвөг түүх буюу эртний түүх байдаг билээ. Тэр үед бичиг үсэг бий болоогүй<br />
байсан юм. Учир иймд судлаачид өвөг түүхийг эртний хүмүүсийн ул<br />
мөр, эд өлгийн зүйлст түшиглэн судалдаг. Манай улсын нутаг дэвсгэрт<br />
ахмад археологчдын хийсэн судалгааны үр дүнд неолитын үеийн баримт,<br />
хэрэглэгдэхүүн Хангай, Говь, хээр тал зэрэг олон газраас олж судалсан<br />
байдаг. Тэдгээр дурсгалууд ихэвчлэн эртний гол мөрөн, нуур, булаг шандны<br />
ойролцоо байдаг нь тохиолдлын зүйл биш. Энэ нь тэдний эрхлэх аж ахуй,<br />
амьдралынх нь хэрэгцээ шаардлагатай холбоотой. Усны хагалбар газар<br />
суурьшин амьдрах нь агнуурын болон тариалах аж ахуй, амьтны үр төлийг<br />
гаршуулах (мал аж ахуй) явдал эрчимтэй хөгжихөд чухал түлхэц болж<br />
байсан байх. Энд өгүүлэн буй газар нь мөн адил эртний голын урсгалын ойр<br />
дэнжид байрлана. Энэхүү дурсгалт газрын зэвсэг үйлдвэрлэлийн түүхий<br />
эд, материал болон аж ахуйн зарим нэг асуудлын талаар өөрийн саналыг<br />
дэвшүүлэх, түүвэрлэн цуглуулсан олдвруудад боловсруулалт хийж, манай<br />
улсын нутгаас өмнө илэрсэн чулуун зэвсгийн дурсгалт газрууд болон хөрш<br />
зэргэлдээх бүс нутгуудаас олдсон ижил төстэй суурингуудын олдвор,<br />
хэрэглэгдэхүүнтэй харьцуулан он цагийн хамаарлын асуудлыг тогтоохыг<br />
зорилго болгов.<br />
Газарзүйн байршил<br />
Сүхбаатар аймгийн Баяндэлгэр сумын нутаг, сумын төвөөс зүүн хойд<br />
зүгт 12 км зайд Сайнхарын уул байрлана. Уулын зүүн захаар өргөргийн<br />
дагууурсах жижиг голыг нутгийн иргэд Сайнхарын гол хэмээн нэрлэдэг.<br />
Сайнхарын гол нь Овоотын зүүн урд талд байрлах ширээний зүүн хойд<br />
бэлээс эх авч, Аман бууцны голын эх хүртэл 4 км орчим урт үргэлжилнэ<br />
(Зураг 1. 1а). Гол ширгэж хуурай сайр болсон ба дунд бэлийн тохойрсон<br />
хэсэгт жижиг булаг урсдаг. Голын хоёр захаар хайрган чулуун тогтоц бүхий<br />
тэгш оройтой бэсрэг уулс элбэгтэй.<br />
Тус бүс нутагт чулуун зэвсэг үйлдвэрлэлийн үндсэн түүхий эд болох<br />
89
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
кварцийн төрлийн чулууллаг маш ховор. Хайрган чулуулаг бүхий<br />
тогтоцтой. Голын хоёр талын дэнжийг битүү дэрс бүрхсэн байдаг. 2006<br />
онд голын дунд бэлийн тохойрсон хэсгээс урагш 10 м орчим зайд үр тариа<br />
цайруулах самбар чулуу ил гарсан байсныг авч МУБИС-ийн археологийн<br />
танхимд хүлээлгэн өгсөн. Одоо урсах булгийн эх дэх тохойрсон хэсэгт хар<br />
хүрэн өнгийн хөрсний давхарга мэдэгдэх ба үерийн усанд идэгдсэн эргийн<br />
нуралтаар амьтны яс, хар хөх ваарны хагархай ил гарсан байсныг миний<br />
бие 2010 онд түүвэрлэн цуглуулсан юм.<br />
Газарзүйн байршил нь хойд өргөргийн 45 46 35.5, зүүн уртрагийн 112 26<br />
47.1 солбилцолд, далайн түвшнөөс дээш 1039 м өндөрт оршино.<br />
90<br />
Олдворын тодорхойлолт<br />
Дээрх газарт одоо урсах булгийн хойд, урд талын дэнжээс 2008 онд хүрэн,<br />
хар, шаргал, ногоон, цагаан өнгийн цахиур чулуу болон элсэнцэр зөөлөн<br />
чулуу, мана, хас, чүнчигноров зэрэг чулуугаар хийсэн 227ш бичил чулуун<br />
зэвсгийн олдвор түүвэрлэн цуглуулсан юм. Эдгээр чулуун зэвсгүүдийг<br />
төрөл хэлбэрээр нь ангилан ялгавал: бэлдэц 2 ш,үлдэц 3 ш, хусуур 17ш,<br />
хутга 2 ш, гилбэр зэвсэг 2 ш, сумны зэв 5 ш, шөвөг 2 ш, хатгуур зэвсэг 2 ш,<br />
холтослуур зэвсэг 4 ш, хосолмол зэвсэг 3 ш, ирлэсэн цуулдас 6 ш, чулуун<br />
эдлэлийн хугархай 1 ш, чулуун зүүлтний бэлдэц 1 ш, ваарны хагархай 3<br />
ш ялтас 12 ш, залтас 122 ш, цуулалт бүхий хагархай 12 ш, бичил цуулалт<br />
бүхий хагарал 28 ш тус тус байна.<br />
1. Анхдагч цуулалт: Анхдагч цуулалтыг илэрхийлэх эдлэлд бэлдэц,<br />
үлдэц хамаарна.<br />
Бэлдэц. Шаргал өнгөтэй хас чулууг ашиглан бэлтгэжээ. Хас чулууны<br />
дээд хэсэгт хөндлөн болон ташуу цуулалтын аргаар бичил ялтас цуулсан<br />
байх бабага зэрэг хүнхэр нэг цохилтын талбайг бэлтгэсэн байна. Бэлдэцийн<br />
хажуу талаас 2 ширхэг шулуун цуулалт, хэд хэдэн хөндлөн цуулалт хийж<br />
зассан байна. Бусад хэсэгт цуулалт хийгдээгүй, өнгөн бүрхүүлтэйгээ ажээ.<br />
Хэмжээ нь 3.1х0.9х2.3 см. Дараагийн бэлдэцийг саарал өнгөтэй цахиур<br />
чулуу ашиглан үйлджээ. Дээд талд ташуу, шулуун цуулалт хийж бэлтгэсэн<br />
бага зэрэг хүнхэр цохилтын нэг талбай бэлтгэсэн байна. Нүүрэн хэсгийн<br />
гадаргууд цохилт хийгээгүй ба зүүн хажуугаас таван ширхэг ташуу цуулалт<br />
хийсэн ажээ. Мөн үзүүр хэсгээс өнгөн гадаргуу тийш хоёр ширхэг бичил<br />
залтас холточсон нь мэдэгдэнэ. Ар талаас нь хөндлөн цуулалт хийж бичил<br />
залтсууд цуулсан оромтой юм. Хэмжээ нь 4х1х2.1 см (Зураг 2. 24).<br />
Үлдэц. 3 ш байгаагаас бичил ялтас цуулахад зориулагдсан шаантган<br />
үлдэц 1 ш, тайрдсан үлдэц 2 ш байна.<br />
Шаантган үлдэц. Дээрх үлдцийг хүрэн өнгийн цахиур чулуугаар<br />
бэлтгэсэн байна. Тус үлдцийн нүүрэн хэсгээс хутган ялтсуудыг зэрэгцээ<br />
байдалтай,шулуун цуулалт хийх аргаар салган авчээ. Мөн нэг хажууг<br />
хоёр тийш нь хөндлөн болон ташуу цуулалт хийж бэлтгэсний улмаас<br />
долгиотсонхурц ирмэг үүссэн байна. Дээд хэсэгтээ ташуу цуулалтаар<br />
бэлтгэсэн цохилтын нэг талбайтай ажээ. 3.3х1.9х2.9 см хэмжээтэй (Зураг
Tomus XXXIV Fasciculus 7<br />
2. 2).<br />
Тайрдсан үлдэц: 2 ш бий. Эхний үлдцийг 5.1х1.7х2.8 см хэмжээтэй бор<br />
шаргал өнгөтэй чүнчигноров чулууг ашиглан үйлджээ. Том хэмжээний<br />
конус хэлбэрийн үлдэцнээс хоёрдагч шатны цуулалт хийж тус үлдцийг<br />
бэлтгэсэн бололтой. Нүүрэн талаас нь хэд хэдэн шулуун цуулалт хийсэн<br />
нь мэдэгдэнэ. Энэхүү үлдцээс цуулалт хийхдээ ямар нэгэн зүйлийг суурь<br />
болгон доод талд нь тавьж байснаас үзүүр хэсэгт олон жижиг хортонбий<br />
болжээ. Тус үлдцийн ар тал нь үзүүр хэсэгтээ цуулалт хийх оролдлого<br />
амжилтгүй болсон ул мөртэй байна. Мөн үлдцийн зүүн хажуу хэсэгт<br />
цуулах оролдлого хийсэн боловч амжилтгүй болсон олон давтамжит<br />
цохилтын ором ажиглагдана. Дээд хэсэгтээ хоёр хажуу болон ар талруу<br />
чиглэсэн цуулалтаар цохилтын гурван талбайг бэлтгэсэн ажээ (Зураг 2. 3).<br />
Дараагийн үлдцийг бэлтгэхдээ шар туяатай тунгалаг мана чулууг түүхий<br />
эд болгон ашиглажээ. Тус үлдэц дээд хэсгээрээ хугарсан нь мэдэгдэнэ.<br />
Нүүрэн хэсгээс нь зөв хэлбэртэй бичил ялтсуудыг цуулж авсан байна. Ар<br />
хэсгээс нь хөндлөн болон шулуун цуулалт хийж бичил залтас салган авсан<br />
ул мөр ажиглагдана. Хэмжээ нь 2.1х0.9х3 см (Зураг 2. 4).<br />
2. Багаж зэвсэг. Энэ төрөлд хусуур, хянгар, үр тариа цайруулах самбар<br />
чулуу, сумны зэв, шөвөг, хатгуур, холтослуур, хутга, хосолмол зэвсэг,<br />
ирлэсэн цуулдас, ирлэсэн ялтас, ирлэсэн залтас зэрэг багтана.<br />
Хусуур. 16 ш байна. Эдгээрийг хэлбэр төрхөөр нь буланг ирлэсэн хусуур,<br />
өндөр иртэй хусуур, ажлын нарийн жижиг ир гарган бэлтгэсэн хумсан<br />
хэлбэртэй хусуур хэмээн ангилан үзэж болохоор байна.<br />
Буланг нь ирлэсэн хусуур. Шаргал өнгөтэй цахиур чулууг түүхий эд болгон<br />
ашиглажээ. Залтасны доод үзүүрийн баруун буланг жигд холтчин нарийн<br />
ир гарган хийсэн байна. Ар тал нь мөлгөр юм. 3.4х0.7х2.7 см хэмжээтэй<br />
(Зураг 3. 5). Хоёрдахь хусуурыг 1.7х0.4х1.3 см хэмжээтэй цагаан саарал<br />
өнгийн анхдагч залтас ашиглан хийсэн байна. Залтасны үзүүр хэсгийг нэг<br />
талруу нь жигд холтчин зассан байна (Зураг 2. 6). Дараагийнх нь тунгалаг<br />
мана чулуун ялтас ашиглан үйлдсэн хусуур зэвсэг байна. Ялтасны үзүүр<br />
хэсгийн зүүн талын буланд гадаргуу тал руу нь нарийн ир гаргажээ. Ар<br />
талд нь цуулалт хийгдээгүй мөлгөр юм. Хэмжээ нь 2.7х0.3х1.2 см (Зураг<br />
3. 7). Удаах хусуур зэвсгийг үүлэн мана чулуун залтас ашиглан үйлджээ.<br />
Залтасны үзүүр хэсгийн буланг нарийн ирээр ирлэсэн бөгөөд өнгөн<br />
гадаргуугаас нь хэд хэдэн бичил залтас холтчин авсан ул мөртэй юм.<br />
Ар тал нь мөлгөр 1.5х0.2х2 см хэмжээтэй (Зураг 3. 8). Тав дахь хусуурыг<br />
2.5х0.4х1.7 см улбар шар өнгөтэй мана чулуун залтасны үзүүрийн хоёр<br />
буланг нарийн ир гарган холтчин ирлэжээ. Хусуурын эх биеээс ташуу<br />
цуулалт хийж бичил залтас цуулан авсан ул мөртэй. Ар тал нь мөлгөр<br />
ажээ (Зураг 3. 9).Удаах хусуурыг хүрэн судалтай бор шаргал өнгийн хас<br />
чулуун залтасны доод хэсгийн өргөн ирмэгийн хоёр буланг ажлын нарийн<br />
ир гаргах байдлаар бэлтгэжээ. Өнгөн гадаргууд хөндлөн цуулалт хийсэн<br />
авч амжилтгүй болсон хортонгууд элбэгтэй. Ар тал нь мөлгөр юм. Хэмжээ<br />
нь 3х0.5х1.5 см (Зураг 3. 10).<br />
Долоо дахь хусуурыг тунгалаг хар өнгөтэй абсолют чулуун анхдагч<br />
залтасны үзүүр хэсэгт хоёр буланг жигд холтчин нарийн ир гаргажээ. Ар<br />
91
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
тал нь мөлгөр байна. 1.9х0.3х1.3 см хэмжээтэй юм (Зураг3. 11). Сүүлийнхийг<br />
хар ногоон өнгөтэй цахиур чулуун залтсыг түүхий эд болгон ашиглажээ.<br />
Өнгөн гадаргуугийн нэг булангаас хажуу тийш ташуу болон хөндлөн<br />
цуулалт хийж бичил ялтас цуулсан оромтой. Ар тал нь цохилтын төвгөр<br />
төдий мөлгөр юм. Хэмжээ нь 2.1х0.5х1.5 см (Зураг 3. 12).<br />
Өндөр иртэй хусуур. 2 ш байгаагийн эхнийхийг 2х0.5х1.7 см хүрэн судалтай<br />
цайвар ногоон өнгөтэй цахиур чулууг түүхий эд болгон ашиглажээ.<br />
Залтасны үзүүр хэсгийн өргөн ирмэгт төв рүү чиглэсэн байдлаар өндөр ир<br />
гаргажээ. Өнгөн гадаргуу нь төв хэсэгтээ нэлээд төвгөр, ар тал нь мөлгөр<br />
ажээ (Зураг 3. 15). Сүүлийн зэвсгийг хүрэн өнгийн цахиур чулуун залтас<br />
ашиглан үйлдсэн байна. Залтасны үзүүр хэсгийн өргөн талыг 3 ш босоо,<br />
2 ш налуу өндөр ир гарган бэлтгэсэн нь хусуур хэлбэртэй болжээ. Өнгөн<br />
гадаргуу нь төвгөр ба ар талдаа мөлгөр юм.Хэмжээ нь 1.6х0.9х1.7 см (Зураг<br />
3. 16).<br />
Хумсан хэлбэрийн хусуур. 6 ш байна. Эхний хусуурыг хүрэн судалтай<br />
хар ногоон өнгийн цахиур чулуун залтасны үзүүр хэсгийг хумсан хэлбэр<br />
үүсгэн ажлын нарийн ир бэлтгэсэн байна. Өнгөн гадаргуудаа бичил залтас<br />
цуулсан 3 ш оромтой. Ар талдаа бичил хөндлөн болон ташуу холточсон ул<br />
мөр бүхий. Хэмжээ нь 2х0.4х1.9 см (Зураг 3. 17). Удаах эдлэлийг 2.4х0.5х2.6<br />
см хэмжээтэй бор шаргал өнгийн бичил залтас ашиглан үйлджээ. Үзүүр<br />
хэсгийн өргөн талд босоо нарийн ир гаргасан байна. Өнгөн гадаргуугаас<br />
ташуу цуулалт хийж нэг ширхэг бичил ялтас цуулсан ажээ. Ар тал нь<br />
цохилтын төвгөр төдий мөлгөр юм (Зураг 3. 21). Гуравдахь хусуурыг<br />
хар саарал өнгийн хас чулуун ялтасны дээд хэсгийн хугархайг ашиглан<br />
үйлджээ. Үзүүр хэсгийг налуу нарийн ажлын ир гарган бэлтгэсэн<br />
байна. Өнгөн гадаргуугаас нь 2 ш хутган ялтас цуулсан оромтой. Ар тал<br />
нь цохилтын төвгөр төдий мөлгөр юм. Хэмжээ нь 1.6х0.3х1.5 см (Зураг 3.<br />
19). Удаах хусуурыг хүрэн өнгийн цахиур чулуун залтасны үзүүр хэсгийг<br />
нарийн ир гарган бэлтгэсэн байна. Өнгөн гадаргуугаас 3 ш бичил залтсыг<br />
ташуу цуулалт хийж авсан байна. Ар тал нь цохилтын төвгөр төдий мөлгөр<br />
юм. 1.6х0.4х1.9 см хэмжээтэй (Зураг 3. 20). Дараагийн зэвсгийг 1.1х0.2х1 см<br />
хэмжээтэй цагаан судалтай шаргал өнгөтэй цахиур чулуун залтас ашиглан<br />
хийжээ. Залтасны үзүүр хэсгийг жигд холтчин ажлын нарийн ирийг<br />
бэлтгэсэн ажээ. Өнгөн гадаргуугийн хоёр хажуугаас хөндлөн цохилт хийсэн<br />
ул мөр мэдэгдэнэ. Ар тал нь бага зэрэг төвгөр мөлгөр юм (Зураг 3. 18).<br />
Дараагийн хар саарал өнгийн хас чулуун ялтасны дунд хэсгийн хугархайн<br />
нэг үзүүрийг нарийн ир гарган бэлтгэсэн байна. Өнгөн гадаргуудаа 3 ш зөв<br />
цуулалтад ялтас цуулсан оромтой ба ар тал нь хотгор мөлгөр ажээ. Хэмжээ<br />
нь 1х0.2х1.3 см хэмжээтэй (Зураг 3. 22). Сүүлийн эдлэлийг улбар шаргал<br />
өнгөтэй чүнчигноров чулуун цуулдасны үзүүр хэсэгт ажлын нарийн ирийг<br />
жигд холтчин бэлтгэжээ. Өнгөн гадаргуу нь гол хэсгээрээ төвгөр, зүүн<br />
хажуугаас нь ялтас цуулсан оромтой ба баруун хажуу талд цуулалт хийсэн<br />
ул мөргүй байна. Ар тал нь цохилтын товгортой, үзүүр хэсгээрээ хотгор<br />
ажээ. Хэмжээ нь 3.2х1х1.7 см (Зураг 3. 23).<br />
Хянгар. 2 ш байна. Эхнийхийг 2.2х0.4х1.3 см хэмжээтэй шаргал өнгөтэй<br />
хас чулуун цуулдсыг түүхий эд болгожээ. Цуулдасны нэг талын босоо<br />
92
Tomus XXXIV Fasciculus 7<br />
хажууг жигд холтчин нарийн ир гарган гаргасан байна (Зураг 3. 13).<br />
Дараагийн хянгарыг хүрэн бичил цахиуран ялтсаар хийсэн ажээ. Ялтасны<br />
нэг босоо хажууг захын нарийн ирээр босоо байдлаар ирлэсэн байна.<br />
Хэмжээ нь 2х0.2х0.9 см (Зураг 3. 17).<br />
Үр тариа цайруулах самбар чулуу. 1 ш байна. Нарийн ширхэгтэй<br />
шаргал боржин чулууг зууван гонзгой хэлбэр гарган засаж бэлтгэжээ.<br />
Өнгөн талын гадаргуу нь мөлийж бага зэрэг хонхойсон байна. Ар талыг нь<br />
зассан ул мөргүй. Хэмжээ нь 46.6х4х21 см (Зураг 1. 1б).<br />
Хутга. 2 ш байна. Эхнийхийг 1.7х0.4х1.9 см хэмжээтэй саарал өнгөтэй<br />
хас чулууг түүхий эд болгон ашигласан байна. Хас чулууны хоёр талаас<br />
хөндлөн болон ташуу цуулалт хийж бэлтгэсэн хутганы үзүүр хэсгийн<br />
хугархай ажээ (Зураг 4. 25). Дараагийн хутганы үзүүр хэсгийн хугархайг<br />
хүрэн өнгийн хас чулууны хоёр талыг хөндлөн болон ташуу цуулалт хийх<br />
замаар үзүүр хэсэг рүү нь нарийсган бэлтгэсэн байна. Хэмжээ нь 1х0.3х1.2<br />
см (Зураг 4. 30).<br />
Гилбэр зэвсгийн үзүүр хэсгийн хугархай. 2 ш байна. Эхнийхийг хүрэн<br />
бор өнгийн цахиур чулууны хоёр талыг хөдлөн цуулалт хийж үзүүр хэсгээр<br />
нь нарийсган бэлтгэсэн ажээ. Суурь хэсгээрээ хугарсан ба гол нь төвгөр юм.<br />
2.9х1х2.7 см хэмжээтэй (Зураг 4. 26). Дараагийн гилбэр зэвсгийн хугархайг<br />
2х0.9х3.1 см хэмжээтэй цагаан саарал өнгөтэй цахиур чулуу ашиглан<br />
үйлджээ. Хоёр талаас нь хөндлөн, ташуу цуулалтын аргаар бэлтгэсэн<br />
байна. Суурь нь хугарсан ба гол хэсгээрээ 1 см орчим зузаан (Зураг 4. 27).<br />
Зэв. Тус газраас 5 ш зэвний хугархай олдсоны эхнийхийг хүрэн өнгийн<br />
хас чулууны хоёр талыг хөндлөн болон ташуу цуулалт хийж бэлтгэсэн<br />
байна. Үзүүр хэсэг нь хугарсан ажээ. Хэмжээ нь 1.5х0.4х1.6 см (Зураг 4. 28).<br />
Удаах зэвний суурийг тунгалаг мана чулуу ашиглан хөндлөн болон ташуу<br />
цуулалтын аргаар бэлтгэсэн байна. Гол хэсгээрээ бага зэрэг төвгөр юм.<br />
2х0.3х1.5 см хэмжээтэй (Зураг 4. 29). Гурав дахь зэвний суурийг 2.1х0.3х2.5<br />
см хэмжээтэй хүрэн өнгөтэй хас чулууг ашиглан үйлджээ. Хас чулууны<br />
хоёр талыг хөндлөн болон ташуу цуулалт хийж нимгэлэн бэлтгэсэн байна<br />
(Зураг 4. 31). Дараагийн зэвний суурийг саарал өнгийн хас чулууг түүхий<br />
эд болгон ашиглажээ. Хоёр талаас нь хөндлөн болон ташуу цуулалт хийж<br />
бэлтгэсэн ба гол хэсгээрээ нимгэн, суурь нь тэгш юм. Хэмжээ нь 2.1х0.4х2.8<br />
см (Зураг 4. 32).<br />
Зэвний үзүүр хэсгийн хугархай: Шар өнгийн хас чулууг ашиглан хийжээ.<br />
Хоёр талыг нь хөндлөн болон ташуу цуулалтын аргаар үзүүр хэсэг рүү<br />
нь нарийсган бэлтгэсэн байна. Гол хэсгээрээ нимгэн ба суурь хэсгээрээ<br />
хугарсан. Хэмжээ нь 1.6х0.4х1.7 см (Зураг 4. 33).<br />
Шөвөг. 3 ш байгаагийн эхнийхийг 3.7х0.9х3.2 см хэмжээтэй шаргал<br />
хас чулуун залтас ашиглан үйлджээ Залтасны доод хэсгийг хоёр талаас<br />
солбисон цуулалтаар нарийн шовх үзүүр гаргасан нь мэдэгдэнэ. Эх биеийн<br />
хоёр талаас хөндлөн цуулалтын аргаар залтас цуулсан хэдий ч зарим<br />
цуулалт амжилтгүй болсон хортон ихтэй байгаагаас ажиглагдана (Зураг<br />
4. 34). Удаах зэвсгийг халтар мана чулуун ялтас ашиглан хийжээ. Ялтасны<br />
хоёр талыг өнгөн гадаргуу тал руу нь жигд холтчин нарийн үзүүр гарган<br />
бэлтгэсэн байна. Өнгөн гадаргуугаас нь ташуу цуулалт хийж бичил ялтас<br />
93
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
цуулсан байх ба ар тал нь мөлгөр юм. Хэмжээ нь 2.3х0.3х1 см (Зураг 4. 35).<br />
Дараагийн шөвгийг бор өнгийн бичил залтасны доод хэсгийн хоёр талаас<br />
нь холтчин шовх үзүүрийг бий болгожээ. Ар тал нь цохилтын төвгөр төдий<br />
мөлгөр юм. 1.4х0.2х1.3 см хэмжээтэй (Зураг 4. 36).<br />
Хатгуур зэвсэг. 2 ш байгаагийн эхнийхийг саарал өнгийн хас чулуун зөв<br />
цууралтад ялтасны дунд хэсгийн хугархайг ашиглан үйлджээ. Ялтасны<br />
дээд хэсгийг нэг тал руу нь хүчтэй цохиж үргэлжлүүлэн холтчин хурц<br />
үзүүр бий болгосон байна. Ар тал нь мөлгөр, тэгш юм. Хэмжээ нь 1.9х0.1х1<br />
см (Зураг 4. 37). Дараагийн хатгуур зэвсгийг1.9х0.3х1.1 см бичил булангийн<br />
цуулдасны үзүүр хэсгийг хоёр талаас өнгөн гадаргуу руу нь жигд холтчин<br />
шовхлон бэлтгэжээ. Гол хэсгээрээ төвгөр зузаан юм (Зураг 4. 38).<br />
Холтослуур зэвсэг. 1.2х0.2х1.2 см хэмжээтэй. Нарийн ир гарган гол хэсэг<br />
рүү нь хүнхийлгэн хийсэн ховилтой зэвсэг 4 ш байгаагийн эхнийхийг шар<br />
өнгийн цахиур чулуун ялтасны дунд хэсгийн хугархайг нэг хажууг нарийн<br />
ир гарган гол хэсэг рүү нь хүнхийлгэн ховил гарган хийсэн байна. Ар<br />
тал нь тэгш мөлгөр юм (Зураг 4. 39). Дараагийн зэвсгийг улбар өнгөтэй<br />
хас чулуун ялтасны үзүүр хэсгийн зүүн буланг жигд хүнхийлгэн холтчин<br />
бэлтгэсэн ажээ. Хэмжээ нь 2х0.4х1.5 см (Зураг 4. 40). Гурав дахь зэвсгийг<br />
бичил залтасны өргөн ирмэгийг гадаргуу тал руу нь нарийн ирийг хүнхэр<br />
байдлаар гарган хийсэн байна. Ар тал нь цохилтын төвгөр төдий мөлгөр<br />
юм. Хэмжээ нь 1.1х0.2х1.3 см (Зураг 4. 41). Удаах зэвсгийг ялтасны үзүүр<br />
хэсгийн хугархайг ашиглан бэлтгэжээ. Ялтасны үзүүр хэсгийн зүүн буланг<br />
хүнхийлгэн холтчин ажлын нарийн ир бий болгосон байна.1.3х0.3х1.4 см<br />
хэмжээтэй (Зураг 4. 42).<br />
Хосолмол зэмсэг. Хосолмол зэвсэг 3 ш байгаагийн эхнийхийг шар өнгийн<br />
хас чулуун булангийн хагаралын хажуу ирмэгийг жигд холтчин хянгарын<br />
ир гарган бэлтгэсэн байна. Мөн ирлэсэн хэсгийн дээд буланг эсрэг тал руу<br />
нь хүнхийлгэн нарийн ир гарган бэлтгэжээ. Эх биеэс нь ташуу цуулалт<br />
хийж бичил залтсууд цуулсан байна. Хэмжээ нь 2.4х0.9х2.1 см (Зураг 5.<br />
44). Дараагийн зэвсгийгчулуун булангийн цуулдас ашиглан үйлджээ.<br />
2.3х0.6х1.2 см хэмжээтэй. Цуулдасны үзүүр хэсэг налуу ир бэлтгэсэн нь<br />
хусуурын шинжтэй болсон бол баруун хажууг нь жигд холтчин хянгарын ир<br />
гаргажээ. Гол хэсэг нь төвгөр ромбо хэлбэртэй (Зураг 4. 43). Удаах зэвсгийг<br />
шар өнгийн хас чулуун залтасны нэг хажуугийн дотор тал руу нарийн ир<br />
гарган бэлтгэжээ. Мөн дээрх залтасны дээд хэсгийг өнгөн гадаргуу тал руу<br />
нь хүнхийлгэн нарийн ирээр ирлэжээ. Хэмжээ нь 1.6х0.3х1.2 см (Зураг 4.<br />
45).<br />
Ирлэсэн цуулдас. Ирлэсэн цуулдас 6 ш байгаагийн эхнийхийг саарал<br />
өнгийн хас чулуун цуулдасны хоёр зах ирмэгийг гадаргуу тал руу нь жигд<br />
бус холтчин ирлэсэн байна. Гадаргуу талын гол хэсгээрээ төвгөр, ар тал<br />
нь мөлгөр юм. Хэмжээ нь 4.1х0.9х2.8 см (Зураг 5. 46). Дараагийн зэвсгийг<br />
булангийн анхдагч цуулдасны нэг хажууг нарийн ир гаргаж холтчин<br />
бэлтгэжээ. Өнгөн гадаргуу нь гол хэсгээрээ төвгөражээ. Хэмжээ нь<br />
2.2х0.5х1.2 см (Зураг 5. 47). Удаах эдлэлийг нь ногоон өнгийн цуулдасны дунд<br />
хэсгийн хугархайн хоёр хажууг нарийн ирээр ирлэсэн байна. 1.1х0.4х1см<br />
хэмжээтэй(Зураг 5-48). Дараагийнхийг шаргал өнгийн анхдагч цуулдасны<br />
94
Tomus XXXIV Fasciculus 7<br />
хоёр хажууг жигд холтчин ирлэжээ. Хэмжээ нь 1.5х0.2х1 см (Зураг 5. 49).<br />
Удаах эдлэлийг хүрэн өнгийн цахиур чулуун булангийн залтасны зүүн<br />
хажуу зах ирмэгийг жигд холтчин нарийн ир гарган бэлтгэсэн байна.<br />
Гол хэсгээрээ төвгөр нилээд зузаан ба өнгөн хэсэг нь барзгар ажээ.<br />
Сүүлчийнхийг шаргал туяатай тунгалаг мана чулуун цуулдасны нэг хажууг<br />
жигд бус холтчин ирлэх замаар бэлтгэсэн байна. Хэмжээ нь 2.6х0.7х1.6 см<br />
юм (Зураг 5. 50).<br />
Ирлэсэн ялтас. Ирлэсэн залтас 5 ш байгаагийн эхнийхийг зөв цуулалтад<br />
хутган ялтасны босоо талын хоёр хажууг ар тал руу нь жигд холтчин нарийн<br />
ир гарган бэлтгэжээ. Нүүрэн хэсэгтээ 3 ш хутган ялтас цуулсан ул мөрийг<br />
хадгална. Хэмжээ нь 2х0.2х0.6 см (Зураг 5. 52). Дараагийн ялтасыг1.7х0.2х0.9<br />
см хэмжээтэй хүрэн цахиур чулууг нимгэлэн хоёр хажууг захаас дотор<br />
тал руу нь нарийн ирээр ирлэжээ (Зураг 5. 53). Гурав дахийг саарал<br />
өнгийн хас чулуун ялтасны хоёр хажууг хоёр тал руу нь жигд холтчин<br />
нарийн ир гарган бэлтгэжээ. Дээд хэсгийн нэг хажууг хүчтэй цохилт<br />
хийж хүнхийлгэсэн байна. Хэмжээ нь 2х0.2х0.9 см (Зураг 5. 54). Дараагийн<br />
залтасны босоо хажуугийн дотор тал руу нарийн ир гарган зассан ажээ.<br />
1.9х0.2х1 см хэмжээтэй (Зураг 5. 55). Сүүлийнхийг саарал өнгийн зөв<br />
цуулалтад ялтасны дунд хэсгийн хугархайн босоо талын хоёр хажууг дотор<br />
тал руу нь жигд холтчин нарийн ир гаргасан ажээ. Хэмжээ нь 1.4х0.3х0.8<br />
см (Зураг 5. 57).<br />
Ирлэсэн залтас. 5 ш байгаагийн эхнийхийг 1.5х0.4х2.1 см шаргал өнгийн<br />
цахиур чулуун залтасны доод хэсгийг нарийн ир гарган бэлтгэжээ. Ар<br />
тал нь бага зэрэг хотгор ажээ (Зураг 5. 58). Дараагийнхыг тунгалаг мана<br />
чулуун залтасны хажуу талыг жигд холтчин нарийн ир гаргажээ. Ар тал<br />
нь цохилтын төвгөр төдий мөлгөр юм. Хэмжээ нь 1.9х0.1х1 см (Зураг<br />
5. 59). Удаах эдлэлийг хүрэн бор өнгийн хас чулуун залтасны нэг хажуу<br />
буланг нарийн ирээр ирлэсэн ажээ. 1.8х0.2х1.7 см хэмжээтэй (Зураг 5. 60).<br />
Дараагийнхыг ногоон өнгөтэй цахиур чулуугаар бэлтгэсэн байна. Залтасны<br />
нэг хажууг холтчин нарийн ир бэлтгэсэн ба эсрэг талын хажууг дотор тал<br />
руу нь жигд цохин ирлэсэн байна.Хэмжээ нь 2.1х0.2х1.3 см (Зураг 5. 61).<br />
Гурав дахийг 2.4х0.5х1.2 см хэмжээтэй хүрэн өнгөтэй хас чулуун анхдагч<br />
залтасны нэг хажууг дотор тал руу нь жигд холтчин ирлэсэн байна. Ар<br />
тал нь бага зэрэг хотгор, мөлгөр юм (Зураг 5. 62). Сүүлчийнхийг шаргал<br />
өнгийн хас чулуун ашиглан үйлджээ. Залтасны дунд хэсгийн хугархайн<br />
нэг хажууг дотор тал руу нь, нөгөө хажууг гадна тал руу нь жигд холтчин<br />
ирлэсэн ажээ. Хэмжээ нь 1.4х0.4х1.4 см (Зураг 5. 68).<br />
Чулуун эдлэлийн хугархай. Элсэн чулууг дугуйруулан засаж голд нүхлэн<br />
хийсэн чулуун эдлэлийн хугархай байна. Хэмжээ нь 3.3х0.4х2.7 см ажээ<br />
(Зураг 5. 42).<br />
Чулуун зүүлтний бэлдэц: 1х0.5х1 см хэмжээтэй улаан хүрэн өнгийн мана<br />
чулууг түүхий эд болгон ашигласан байна. Мана чулууг хөндлөн болон<br />
ташуу цохилт хийж дугуйруулан бэлтгэсэн ба нэг талын хажуу бөөрөнд<br />
нүхлэх оролдлого хийсэн нь мэдэгдэнэ (Зураг 5. 43).<br />
Ваар. Улбар өнгөтэй ваарны хагархай 3 ш байна. Эдгээрийн хоёр нь<br />
нэлээн бүдүүн ширхэгтэй ба нэг ваарны хагархайн гадаргуу нь олсон<br />
95
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
хээтэй. Харин нөгөө нэг нь нарийн ширхэгтэй юм (Зураг 1. 1г).<br />
3. Цуулдасны үйлдвэрлэл: Үйлвэрлэлийн хаягдал бүтээгдэхүүн залтас,<br />
ялтас, хагархай 174 ш байна. Үүний ихэнх хувийг залтас эзлэнэ. Нийт 122<br />
ш залтас байна. Энэ нь цуулдсны үйлдвэрлэлийн 48.7% эзэлнэ. Эдгээрийг<br />
ангилан ялгавал: анхдагч залтас 11 ш, булангийн залтас 7 ш, хоёрдогч шатны<br />
боловсруулалт хийгдсэн бичил залтас 104 ш тус тус байна.<br />
Ялтас. 12 ш байгаагаас бүтэн 5 ш, дунд хэсгийн хугархай 3ш, дээд тал<br />
3ш, доод тал 1 ш байх ажээ.<br />
Цуулалт бүхий хагарал. 28 ш бий. Эдгээр нь зэвсэг үйлдвэрлэлийн явцад<br />
тодорхой хэмжээнд ашиглагдаж байсныг илтгэх цуулалтын гадаргуутай<br />
юм.<br />
96<br />
Дүгнэлт<br />
Сайнхарын голын уулсын энгэр нь өдрийн турш нарны гэрэл маш сайн<br />
тусдаг илчлэг дулаан газар юм. Дээр өгүүлэн буй чулуун зэвсгийн дурсгалт<br />
газраас илэрсэн олдворуудын цуглуулгад үлдэц, бэлдэц цөөн тоотой ба<br />
багаж зэвсгийн зүйлс олон төрөл байгаа нь хүн удаан хугацаанд суурьшин<br />
амьдарч байсныг илтгэн харуулна.<br />
Сайнхарын гол орчмын чулуун зэвсгийн цуглуулгийн дотор анхдагч<br />
цуулалтыг илэрхийлэх шаантган үлдэц 1 ш бий. Ийм төрлийн үлдэц,<br />
түүнийг хийхэд зориулан зассан бэлдцүүд манай орны нутаг дэвсгэр<br />
болон хөрш зэргэлдээх бүс нутгуудаас нэлээд хэмжээгээр илрэн олдсон<br />
нь палеолитын сүүл, мезолит, неолитын эхэн үеийн дурсгалуудад элбэг<br />
тохиолддог нь дээд палеолитын сүүл үеэс неолитын эхэн хүртэлх хугацаанд<br />
үйлдвэрлэдэг байсныг гэрчилнэ. Жижиг хэмжээний тэгш хэмт ялтас<br />
цуулан авахад зориулагдсан тайрдсан үлдцүүд нь шинэ чулуун зэвсгийн<br />
үйлдвэрлэлийн арга техникээр үйлдэгджээ. Энэ төрлийн үлдцүүд манай<br />
орны шинэ чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалт газрууд болон хөрш зэргэлдээх<br />
бүс нутгуудын неолитын үеийн дурсгалуудад элбэг тохиолддог. Тухайлбал<br />
Өмнөговь аймгийн Булган сумын нутаг Баянзаг [Сэр-Оджав, 2003: 137-138;<br />
Fairservis, 1993; Болорбат нар, 2008: 30], Сүхбаатар аймгийн Баяндэлгэр<br />
сумын Их Мандал хайрхан [Цэрэндагва нар, 2013: 91], Дорноговь аймгийн<br />
Их Нартын хад болон Хэнань мужийн Линцзинагийн шинэ чулуун зэвсгийн<br />
үеийн дурсгалт газруудад элбэг байдаг [Кучера, 1977: 59-67].<br />
Зэвсгийн төрөл зүйлс болох самбар чулуу, хусуур, сумны зэв, шөвөг,<br />
хатгуур, холтослуур, хутга, өвөрмөц хэлбэрийн зэвсгүүд, хосолмол<br />
шинжийг хадгалсан зэвсэг, шөвөг, ирлэсэн ялтас, залтас болон зэвсгийн<br />
бусад төрөл цөөн тоотой юм.<br />
Эдгээрийн дотроос хамгийн олон тоотой гурван төрлийн (18 ш)<br />
хусуурууд юм. Эдгээр хусууруудын ихэнхийг залтас ашиглан хийсэн<br />
ба цөөн хэдийг ялтас болон цуулдас ашиглан үйлдсэн нь харагдана. Уг<br />
хусуурууд нь нарийн босоо, өндөр ирээр ирлэгдсэн неолитын үеийн<br />
хөгжингүй шатны арга барилаар хийгджээ. Дээр дурдсан суурингаас 1 ш<br />
бүтэн үр тариа цайруулах самбар чулуу олдсон. Самбар чулуу нь тухайн<br />
бүс нутагт тодорхой хэмжээний газар тариалан эрхэлж байсныг илтгэх
Tomus XXXIV Fasciculus 7<br />
чухал хэрэглэгдэхүүн болно. Энэ төрлийн самбар чулуу манай орны говь<br />
болон тал хээрийн бүс нутаг болон хөрш зэргэлдээх нутгуудын неолитын<br />
үеийн суурингуудаас элбэг олддог. Мөн тус суурингаас сумны зэвний<br />
хугархай 6 ш олсон нь энэ бүс нутагт тухайн үед амьдарч байсан хүмүүсийн<br />
эрхэлж байсан аж ахуйн онцлогийг харуулах, тухайн суурингийн он<br />
цагийн хамаарлын асуудлыг баримжаалахад чухал хэрэглэгдэхүүн<br />
болох юм. Эдгээрээс мөсөнд суулгах зориулалттай, суурь нь тэгш бичил<br />
зэвний хугархайнууд байгаа нь он цагийг баримжаалах баримт болж<br />
байна. Суурийг хоёр талаас нь ташуу маш жижгээр холтчиж, нимгэлэн<br />
засаад мөсөнд суулгаж бэхлэхэд эвтэйхэн болгосон байна. Тэгш суурьтай<br />
гурвалжин зэвүүд хөрш зэргэлдээх Хятадын Харбин, Хэбэй мужуудын<br />
неолитын үеийн бууц суурингуудад элбэг тохиолддог [ Кучера, 1977: 62].<br />
Мөн уг сууринтай хамгийн ойр Ихмандал хайрханы неолитын суурингаас<br />
3 бүтэн, 6 тал зэв [Цэрэндагва нар, 2013: 80-94], Устай Бургастайн суурингаас<br />
хоёр бүтэн, 4 тал зэв олдож [Наваан, 1960: 23] байв. Мөн Тавантолгойгоос<br />
хоёр бүтэн, 5 тал зэв олдож байсан ба эдгээрийн гурав ньтэгш суулгацтай<br />
байсан [Цэрэндагва нар, 2010: 20-31] юм. Сайнхарын голын чулуун зэвсгүүд<br />
үйлдвэрлэлийн хийц арга барилын хувьд манай орны Оюут–Улаан<br />
[Гүнчинсүрэн, Цэрэндагва нар, 2004: 18-24], Зуух [Цэвээндорж, Петрин,<br />
Гүнчинсүрэн, 1998: 47], Баянзаг [Fairservis, 1993; Болорбат нар, 2008: 27-<br />
31], Тамсагбулаг [Дорж, 1974; Окладников, Деревянко, 1970], Дулааны говь<br />
[Цэвээндорж, Хосбаяр, 1982: 22-47], Эргийн хоолой [Цэрэндагва, Одсүрэн,<br />
2009], Ихнартын хад [Монголын археологи., 2013: 23-27] зэрэг неолитын<br />
дурсгалт газар, хөрш зэргэлдээх Сибирь, Байгал нуурын хавь [Окладников,<br />
Криллов, 1980], Зүүн Азийн Хэнань мужийн Линцзинагийн шинэ чулуун<br />
зэвсгийн үеийн дурсгалтгазрын неолитын суурингууд [Кучера, 1977: 59-67],<br />
Америкийн нэгдсэн улсын Аляска мужын Кловис Оригинс дурсгалуудтай<br />
[Сlovis, 1991:59-65] ижил төстэй байгааг дурдах нь зүйтэй. Голын хажуу<br />
дэнжээр нь газар тариалан эрхлэх, усанд ирэх ан амьтдыг авлах зэрэг<br />
амьдрах таатай орчин нөхцлийг бүрдүүлсэн онцлог бүс нутаг. Энэхүү<br />
газрын ойр орчимд чулуун зэвсэг үйлдвэрлэх түүхий эд хомс байгаа нь<br />
тухайн газрын оршин суугчид нь хөрш зэргэлдээх Их мандал, түүний ойр<br />
орчмын суурингуудаас зэвсэг үйлдвэрлэлийн материалаа зөөвөрлөдөг<br />
байсныг харуулна (Зураг 1. 1в). Тухайлбал, Их мандал хайрханы ойр орчимд<br />
эртний нууруудын ай сав ихтэй. Мана болон цахиурын төрлийн чулууллаг<br />
элбэгтэй. Тус бүс нутгийн чулуун зэвсгийн дурсгалт газрыг он цагийн хувьд<br />
неолитын хөгжингүй үед хамаарах суурин байжээ хэмээн үзэж байна. Ан<br />
агнуурт холын тусгалтай зэвсэг болох нум сум өргөн хэрэглэхээс гадна,<br />
улирлын чанартай газар тариалан эрхэлэдэг байсан нь дээрх олдворуудаас<br />
тодорхой харагдаж байна.<br />
97
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Summary:<br />
98<br />
NEW NEOLITHIC SITE FROM THE SAINKHAR RIVER<br />
S.Dalantai<br />
This article presents the rese<strong>arch</strong> on stone tools that have been found between<br />
2006-2010 near Sainkhar river, Bayandelger soum, Sukhbaatar province. Raw<br />
materials for the making of stone tools are very scarce in this area – mainly<br />
pebbles are found. Therefore, the author hypothesizes that during the<br />
Neolithic the residents of this site were probably importing raw materials from<br />
neighboring camps. Bows and arrows were one the main tools to be used during<br />
tribal conflicts and hunting. There is an evidence of farming that would help<br />
us to know the economic development of that time. Through this rese<strong>arch</strong> the<br />
author revealed that the site is from the late Neolithic.<br />
Ном зүй<br />
Болорбат нар, 2004 –Болорбат Ц., Лхүндэв Г., Одсүрэн Д. Баянзагийн<br />
шинэ чулуун зэвсгийн нээлттэй суурин. Археологийн судлал. Т-XXVI.<br />
F-2. Улаанбаатар.<br />
Сlovis, 1991 - TurnmireL Сlovis, Origins and Adaptations. USA. Oregon State<br />
University Corvallis.<br />
Гүнчинсүрэн нар, 2004 –Гүнчинсүрэн Б., Цэрэндагва Я., Базаргүр Д. Оюут-<br />
Улааны шинэ чулуун зэвсгийн үеийн бууц. Археологийн судлал. Т. II<br />
(XXII). Улаанбаатар.<br />
Гунчинсурэн, 1998 –Гунчинсурэн Б. Мезо-неолит Юго-Восточного фаса<br />
гобийского Алтая. Түүхийн ухааны дэд докторын зэрэг горилсон<br />
зохиол, Улаанбаатар.<br />
Деревянко, 1970 - Деревянко А.П. Новопетровская культура среднего<br />
Амура. Новосибирск.<br />
Дорж, 1971 –Дорж Д. Неолит Восточной Монголий. Улаанбаатар.<br />
Кучера, 1977 –Кучера С. Китайская археология. Москва.<br />
Fairservis, 1993 – Fairservis. A. Jr. Archaeology of the Southern Gobi of Mongolia.<br />
Durham, North Carolina.<br />
Монголын археологи, 2013 -ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн 2013<br />
оны хээрийн судалгааны үр дүн. Улаанбаатар.<br />
Наваан, 1960 –Наваан Д. Эртний хүмүүсийн ул мөр. Улаанбаатар.<br />
Окладников, Деревянко, 1970 – Окладников А.П., Деревянко А.П. Тамцак-<br />
Булак-неолитическая культура Восточной Монголии // Материалы по<br />
истории и филологии Центральной Азии: Тр. Бурят. Ин-таобществ.<br />
Наук Бурят филиала СО АН СССР, Вып. 13, Улан-Удэ.<br />
Окладников, Криллов, 1980 – Окладников А.П., Криллов И.И. Юго-<br />
Восточное Забайкалье в эпоху камня и ранней бронзы. Новосибирск.<br />
Цэвээндорж нар, 1982 – Цэвээндорж Д., Хосбаяр П. Дулааны говийг<br />
археологи, геологийн талаар дахин судалсан. Археологийн судлал,T-
Tomus XXXIV Fasciculus 7<br />
X,F-3, Улаанбаатар.<br />
Цэвээндорж нар, 1999 – Цэвээндорж Д., Деревянко А.П., Петрин В.Т.,<br />
Гүнчинсүрэн Б. Неолит Юго-Восточного фаса Гобийского Алтая (по<br />
материалам памятника Зуух-1). Улаанбаатар.<br />
Цэрэндагва, Одсүрэн, 2009 – Цэрэндагва Я., Одсүрэн Д. Эргийн хоолойн<br />
дурсгал. Acta historica, Tom ХХVI, Fasc, Улаанбаатар.<br />
Цэрэндагва, Далантай, 2010 – Цэрэндагва Я., Далантай С. Тавантолгойгоос<br />
шинээр илэрсэн неолитын хоёр суурин. Нийгмийн ухааны эрдэм<br />
шинжилгээний бичиг. № 6(5). Улаанбаатар.<br />
Цэрэндагва, Далантай, 2013 – Цэрэндагва Я., Далантай С. Их мандал<br />
хайрханы неолитын суурин. Археологийн судлал, T-(IV) XXXIII, Fasc-<br />
6, Улаанбаатар.<br />
99
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 1-1а. Сайнхарын голын байршил<br />
Зураг 1-1б. Сайнхарын голын чулуун зэвсгийн<br />
дурсгалт газрын байршил<br />
100
Tomus XXXIV Fasciculus 7<br />
Зураг 1-1в. Сайнхарын гол болон Ихмандал хайрханы<br />
чулуун зэвсгийн суурингуудын байршил<br />
Зураг 1-1г. Сайнхарын голын чулуун зэвсгийн<br />
дурсгалт газраас илэрсэн ваарны хэлтэрхий<br />
101
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 2. Сайнхарын голын саваас илэрсэн<br />
неолитын үеийн чулуун зэвсгүүд<br />
102<br />
Зураг 3. Сайнхарын голоос илэрсэн<br />
неолитын үеийн чулуун зэвсгүүд
Tomus XXXIV Fasciculus 7<br />
Зураг 4. Сайнхарын голоос илэрсэн<br />
неолитын үеийн чулуун зэвсгүүд<br />
Зураг 5. Сайнхарын голоос илэрсэн<br />
неолитын үеийн чулуун зэвсгүүд<br />
103
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 8<br />
Ц. Болорбат, Г. Лхүндэв<br />
САНАМСАРГҮЙ ОЛДСОН ЧУЛУУН БАГАЖ ЗЭВСГҮҮД<br />
Монгол орны байгаль, уур амьсгалын өвөрмөц байдлаас шалтгаалан<br />
чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалуудын дийлэнх нь газрын гадарга дээр ил<br />
байдалтай оршдог бөгөөд археологийн хайгуул судалгааны явцад ганц<br />
нэгээр олдох нь бий.<br />
Энэ өгүүлэлд Өмнөговь, Сүхбаатар аймгийн нутагт явуулсан<br />
археологийн хээрийн судалгааны ажлын явцад санамсаргүй байдлаар<br />
олдсон сонирхол татахуйц цөөн тооны багаж, зэвсгийг толилуулж байна.<br />
Чулуун сүх. Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын төвөөс баруун тийш 30<br />
гаруй км-т орших Хар хадын дөрвөлжин хэмээх газраас олжээ. Хар өнгийн<br />
хайрган чулуугаар хийсэн энэхүү эдлэл нь гонзгой, дөрвөлжин хэлбэртэй<br />
бөгөөд урт нь 13.5 см, зузаан нь 3 см бол өргөн тал нь 6 см, эсрэг нарийн тал<br />
нь 3.4 см байна. Чулууны байгалийн хэлбэрийг ашиглан өргөн талыг бага<br />
зэрэг ташуу байдлаар хөндлөн ирмэгийг хоёр талаас солбисон цохилтоор<br />
долгио ир бий болгосон нь нилээд мохсон байх ба эсрэг нарийн талыг мөн<br />
л хоёр талаас бага зэрэг холтчиж мохоо ирмэг бий болгосон нь уг зэвсгийг<br />
хоёр талаар нь ашигладаг байсан байж болох талтай. Уг эдлэлийн нарийсч<br />
буй хэсгийн нэг талд багахан хонхор ором байгаа нь ашиглаж байх үед<br />
бий болсон бололтой. Эдлэлийн барзгар гадаргууг зүлгэж өнгөлсөн байх<br />
ба ир хэсэг нь ихэд мохож мөлийснөөс үзвэл уг эдлэлийг удаан хугацаанд<br />
хэрэглэж байсныг илтгэнэ (зураг 1).<br />
104<br />
Зураг 1. Өмнөговь аймгийн<br />
Ханбогд сумын нутаг<br />
Хар хадын дөрвөлжин хэмээх<br />
газраас олдсон сүх<br />
Зураг 2. Өмнөговь аймгийн<br />
Булган сумын нутаг<br />
Шавар ус хэмээх газраас олдсон сүх
Tomus XXXIV Fasciculus 8<br />
Энэ төрлийн чулуун сүх урьд өмнө нь Өмнөговь, Говь-Алтай, Баянхонгор,<br />
Дорнод аймгийн нутгаас олдож байсан ба сүхний дундаж урт нь 11-12 см,<br />
өргөн нь 5-6 см, зузаан нь 2.5-3 см байжээ [Цэвээндорж нар, 2002: 72]. Харин<br />
Өмнөговь аймгийн Булган сумын нутаг Шавар ус [Фейрсервис, 1993: 47]<br />
хэмээх газраас олдсон сүхийг хоёр талаас нь томоор холтчин ир гаргаад,<br />
бусад хэсгийг зүлгэж өнгөлсөн байна (зураг 2). Толилуулж буй чулуун сүх<br />
нь шинэ чулуун зэвсгийн үед холбогдох нь тодорхой юм.<br />
Гилбэр зэвсэг. Эхний гилбэр зэвсгийг Өмнөговь аймгийн Цогтцэций<br />
сумын төвөөс урагш 20 орчим км-т орших Цэций уулын өврөөс олжээ. Уг<br />
эдлэлийг хар ногоон өнгийн чулуугаар хийсэн ба хэмжээ нь 6.7х3.0х1.4 см<br />
байна. Түүний ирмэгүүдийг хоёр талаас нь хагачиж зассаны дүнд зууван<br />
гурвалжин хэлбэртэй болжээ. Суурь хэсгийг жижиг цуулалтуудаар<br />
налуу, хагас дугуй болгон зассан байна. Мөн суурь хэсгийн нэг талаас гол<br />
тэнхлэгийн дагуу уртааш нь цуулалт хийсэн оромтой. Эдлэлийн нэг талын<br />
гадаргууны хэсэгт байгалийн өнгөн бүрхүүл нь хадгалагдан үлдсэн байх<br />
ба тууш ирмэгүүдийг хоёр талаас нь жижиг цуулалтуудаар зассанаар<br />
долгио маягийн ир бий болжээ. Гилбэр зэвсгийн үзүүр хэсгийг төдийлөн<br />
хурцлаагүй боловч, мөлийж элэгдсэн байгаа нь ашиглагдаж байсныг<br />
илтгэнэ (Зураг 3).<br />
Зураг 3. Цэций уулын<br />
өврөөс олдсон гилбэр зэвсэг<br />
Зураг 4. Унгарын<br />
Янковичийн<br />
агуйгаас олдсон<br />
гилбэр зэвсэг<br />
Зураг 5. Ханбогдоос олдсон<br />
гилбэр (Я.Цэрэндагвын<br />
нийтэлснээр)<br />
Манай орны хувьд үүнтэй төстэй боловч хэмжээний хувьд том гилбэр<br />
зэвсэг (зураг 5) Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын Булан тойром хэмээх<br />
газраас олдсоныг доктор Я.Цэрэндагва фикрон (ficron) хэлбэрийн гилбэр<br />
зэвсгийн төрөлд хамааруулаад хуучин чулуун зэвсгийн дунд үед холбогдох<br />
магадлалтай [Цэрэндагва, 2010: 7] хэмээжээ.<br />
Мөн Зүүн Европод орших Унгар улсын нийслэл Будапешт хотын<br />
ойролцоох Янковичийн агуйн хуучин чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалыг<br />
Унгарын археологич Ж.Хиллэбрэндийн удирдсан анги 1913 онд анх<br />
илрүүлэн судалж эхэлжээ [Марко, 2013: 7]. 1914 онд хийсэн малтлага<br />
судалгаагаар илэрч олдсон цагаан өнгийн цахиур чулуугаар хийсэн гилбэр<br />
105
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
зэвсэгтэй (зураг 4) 1 хэлбэр төрх, хийсэн арга барилын хувьд адилсаж<br />
байгаа нь бидний толилуулан буй гилбэр зэвсгийн холбогдох он цагийг<br />
тодруулахад дөхөм болж байна. Судлаачид Янковичийн агуйн дурсгалаас<br />
илэрсэн гилбэр зэвсгийг хуучин чулуун зэвсгийн дунд үеийн төгсгөлд<br />
холбогдуулан үзжээ [Марко, 2013: 17]. Үүнтэй уялдуулан Цэций уулын<br />
өврөөс олдсон гилбэр зэвсэг нь он цагийн хувьд хуучин чулуун зэвсгийн<br />
дээд үеийн эхэн шатанд холбогдох магадлалтай хэмээн үзэв.<br />
Хоёр дахь гилбэр зэвсгийг “жадны үзүүр”-ийн хамт Сүхбаатар аймгийн<br />
Түвшинширээ сумын төвөөс хойш 50 орчим км-т орших Донгойн ширээ<br />
хэмээх газарт буй эртний Түрэгийн цогцолбор дурсгалын ойролцоох тэгш<br />
дэвсэг газраас олжээ.<br />
Уг эдлэлийг хар толботой шаргал судал бүхий чулуугаар хийсэн ба<br />
11х5.6х1.0 см хэмжээтэй байна. Уг эдлэлийг хоёр талаас нь хөндлөн<br />
цуулалтаар сайтар нимгэлээд, ирмэгүүдийг холтчих замаар зууван дугуй<br />
буюу навч хэлбэртэй болгон засчээ. Түүний хоёр ирмэгийг солбисон<br />
байдлаар бага зэрэг долгиотсон ир гаргаад шовх үзүүрийг хоёр талаас<br />
хурцалж, суурь хэсгийг зөвхөн нэг талаас нь бага зэрэг холтчиж зассан<br />
байна (зураг 6). Эдлэлийн нэг зах ирмэг нь нөгөөгөөс үл ялиг гүдгэр ажээ.<br />
Манай орноос ийм нарийн ур хийцтэй гилбэр зэвсэг олдож байгаагүй<br />
юм. Энэ эдлэл нь хөрш зэргэлдээ орших ОХУ-ын Саха улсын (Якут) нутагт<br />
орших Тумулур хэмээх хуучин чулуун зэвсгийн дээд үеийн төгсгөл шатанд<br />
холбогдох дурсгалаас илэрсэн навч хэлбэрийн гилбэр зэвсэгтэй (зураг 7)<br />
тун төстэй [Мочанов, 2007: 148] байхаас гадна, мөн Эрхүү мужийн нутагт<br />
буй шинэ чулуун зэвсгийн үед холбогдох Шаман хэмээх агуйн дурсгалын<br />
1-р оршуулгаас илэрсэн гилбэр зэвсэгтэй ч [Конопацкий, 1982: 57] төстэй<br />
байгаагаас үзэхэд ийм нарийн ур хийц бүхий гилбэр зэвсэг нь хуучин<br />
чулуун зэвсгийн дээд үеэс шинэ чулуун зэвсгийн үеийг хүртэлх өргөн цар<br />
хүрээтэй, урт хугацааг хамарч байсан бололтой. Чулуун зэвсэг судлаачид<br />
энэхүү навч хэлбэрийн гилбэр зэвсгүүдийг жадны үзүүр болон хутганы<br />
зориулалтаар ашигладаг байсан гэж үздэг.<br />
Зураг 6. Донгойн ширээ хэмээх газраас<br />
олдсон гилбэр зэвсэг<br />
1<br />
http://www.aggsbach.de/2010/12/thick-jankovician-leafpoint-from-the-typesite/ сайтаас авав.<br />
106<br />
Зураг 7. Саха улсын нутаг<br />
Тумулур хэмээх суурингаас<br />
олдсон гилбэр зэвсэг
Tomus XXXIV Fasciculus 8<br />
Жадны үзүүр. Хөх саарал өнгийн чулуугаар хийсэн 8.7х4.2х1.8 см<br />
хэмжээтэй ажээ. Чулууны байгалийн хэлбэрийг ашиглан хоёр талаас<br />
болхи байдлаар хагачиж нимгэлэх оролдлого хийсний үр дүнд шовхдуу<br />
үзүүртэй, зууван гурвалжин хэлбэртэй болсон байна. Түүний суурь<br />
хэсгийг нэг талаас нь хоёр удаа сэтлэн цохиж бага зэрэг хүнхэр болгожээ.<br />
Уг эдлэлийн хоёр талын багахан хэсэгт чулууны өнгөн бүрхүүл хэвээр<br />
үлдсэн байна (зураг 8). Энэхүү эдлэлийн хэлбэр төрхийг ажиглахад<br />
жадны үзүүр хийхээр бэлтгэж байсан гэдэг нь эргэлзээгүй бөгөөд<br />
гүйцэд боловсруулалгүй орхижээ. Манай орны нутаг дэвсгэрээс урьд нь<br />
үүнтэй ижил төстэй эдлэл илэрч олдоогүй бөгөөд Зүүн Европоос олдсон<br />
жадны үзүүртэй хэлбэр төрхийн хувьд ойролцоо бөгөөд бага зэрэг мохоо<br />
үзүүртэй байна (зураг 9). Уг жадны үзүүрийг Барууны судлаачид хуучин<br />
чулуун зэвсгийн дээд үед холбогдуулан үзжээ [Дебенат, Диббле, 1994: 121].<br />
Бид ч мөн толилуулж буй жадны үзүүрийг хуучин чулуун зэвсгийн дээд<br />
үед холбогдох боломжтой хэмээн таамаглав.<br />
Зураг 8. Донгойн ширээ хэмээх газраас<br />
олдсон жадны үзүүр<br />
Зураг 9. Жадны үзүүр. (А.Дебенат,<br />
Х.Л.Диббле нарын бүтээлд буй)<br />
Ашелийн үеэс уламжлагдсан гилбэр зэвсгийн соёл нь хуучин чулуун<br />
зэвсгийн дунд үед Баруун Европод цэцэглэн хөгжиж байсан ба Монгол<br />
орны нутаг дэвсгэрээс ч Европынх шиг уран нарийн хийцтэй биш боловч<br />
гилбэр зэвсгийн соёлын ул мөрийг хадгалсан суурингууд (жишээлбэл,<br />
Ярхын суурин) олдсоор байгаа билээ. Харин бидний толилуулж буй<br />
гилбэр зэвсгүүд нь хэдийгээр түүвэр байдлаар олдсон, цөөн тоотой боловч<br />
Европоос олдсон эдлэлүүдээс дутахааргүй уран нарийн хийцтэй байгаа<br />
нь хөгжлийн түвшин ойролцоо байсныг нотлох баримт болж байгаа ба<br />
цаашид ч Монголын говь, тал нутгаас олдох бүрэн магадлалтайг харуулж<br />
байна.<br />
107
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Summary:<br />
ACCIDENTALLY FOUND STONE TOOLS<br />
Ts.Bolorbat, G.Lkhundev<br />
This article is presenting descriptions of 4 interesting stone tools which are<br />
accidentally found from Umnugobi and Sukhbaatar provinces during field<br />
work. Hardware of those findings is not very common in Mongolian Stone Age<br />
survey, delicate tools: hand axe, leaf point and bifaces.<br />
Ном зүй<br />
Дебенат, Диббле, 1994 -Andrė Debėnath and Harold L.Dibble. Handbook of<br />
Paleolithic typology/Volume One: Lower and Middle Paleolithic of Europ.<br />
Фейрсервис, 1993 - Fairservis A, Jr. Archaeology of the Southern Gobi of<br />
Mongolia. Durham, North Carolina.<br />
Конопацкий, 1982 - Конопацкий А.К. Древние культуры Байкала.<br />
Новосибирск.<br />
Марко, 2013 –Марко А. On the Middle Palaeolithic industry of the Jankovich<br />
cave (Northeastern Transdanubia). Tanulmanyok – Studies. Будапешт.<br />
Мочанов, 2010 - Мочанов Ю.А. Дюктайская бифасиалная традиция<br />
палеолита северной Азии. Якутск.<br />
Цэвээндорж нар, 2002 - Цэвээндорж Д., Баяр Д., Цэрэндагва Я., Очирхуяг<br />
Ц. Монголын археологи. Улаанбаатар.<br />
Цэрэндагва, 2010 - Цэрэндагва Я. Ханбогдоос олдсон содон чулуун багаж<br />
зэвсгүүд. //Acta Historica. t. XI, f. 1. Улаанбаатар.<br />
108
Tomus XXXIV Fasciculus 9<br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 9<br />
Ц. Төрбат<br />
ХЭМЦЭГИЙН АРХЕОЛОГИЙН СОЁЛЫН НЭРИЙГ НЯГТЛАХ НЬ<br />
Монголын хүрэл зэвсгийн үеийн судалгаа сүүлийн арван жилд онц<br />
идэвхитэй хөгжиж түүхийн алс энэ үеийн тухай бидний мэдлэг үлэмж<br />
зузаарч байна. Монголын археологичид гадны мэргэжилтнүүдийн хамтаар<br />
эх орны өнцөг булан бүрд хүрч урьд өмнө бага судлагдсан энэхүү нууцлаг<br />
түүхийг тайлж байгаа нь бахархан дурдууштай хэрэг мөн билээ.<br />
2000 оноос хойш манай улсад хүрлийн үеийн хэд хэдэн шинэ соёл,<br />
дурсгалын шинэ төрлүүд нээгдэхийн зэрэгцээ эдгээр дурсгалын нэрний<br />
асуудал гарч ирж байна. Тухайлбал, сүүлийн жилүүдэд нээгдсэн<br />
Монголын хүрлийн үеийн соёлууд дотроос хамгийн их сонирхол татахуйц<br />
нь Хэмцэгийн соёлын нэрийн тухай асуудал юм. Бүр нарийвчилбал энэхүү<br />
соёлын нэрийг өгсөн газар усны нэрийн тухай асуудал юм.<br />
Миний хувьд түрүү хүрлийн үеийн энэхүү соёлын нэрийг судлаачид<br />
кэмуци, шамиршак, кээрмуци, чемурчек, кермуци, кермуцы гэхчлэн олон<br />
янзаар нэрлэж байгаа нь андуурал, буруу ойлголт төрүүлэх хэмжээнд<br />
будлиантай байдал үүсгэжээ гэж харж байсан юм. Иймээс 2012 оны 8-р<br />
сард зохиогч өөрийн биеэр БНХАУ-ын Шинжаан Уйгурын өөртөө засах<br />
орны Алтай аймгийн нутагт 1 аялан явах үедээ уг соёлын нэрийг өгсөн<br />
тэрхүү газар орны жинхэнэ уг язгуур нэрийг сурвалжлан тодруулахыг<br />
хичээсэн юм.<br />
Алтай аймгийн төв Алтай хотоос баруун урагш 25 орчим км зайд орших<br />
хойноос урагш чиглэн урсах нэгэн жижиг голыг нутгийн уугуул монгол<br />
ардууд бүгд Хэмцэг хэмээн нэрлэдэг. Уг гол нь Алтайн нурууны урд бэлээс<br />
эх авч урагш урссаар Хар Эрчис буюу Ээвийн голын баруун гар талаас<br />
цутгадаг байна. Хэдийгээр уг гол ба голын хөндийд орших сууринг одоо<br />
нэгэнт албан ёсоор Qiemu’erqieke гэж нэрлэдэг болсон боловч харьцангуй<br />
хожим 1980-аад оны үед Шинжаан даяар явагдсан газар орны нэрийг<br />
шинэчлэн тодосгох компанит ажлын үеэр казах дуудлагад үндэслэн<br />
өөрчилсөн гэж нутгийн монгол буурлууд санал нэгтэй дурдах ажээ. Гэсэн<br />
хэдий ч нутгийн монгол түмэн одоог хүртэл уг газрыг эцэг өвгөдийнхөө<br />
адилаар Хэмцэг хэмээн дуудсаар байна. Нутгийн иргэдийн тайлбарлаж<br />
байгаагаар уг газрын нэр нь монгол хэлний “хээнцэр”, “гоё”, “сайхан”<br />
гэсэн утгатай үг гэнэ.<br />
1<br />
Алтай аймаг нь засаг захиргааны хувьд хэдийгээр албан ёсоор Или-Тарвагатайн казах өөртөө засах аймгийн<br />
харъяа боловч аймгийн зэрэглэлтэй нэгж юм. Тус аймгийн 600 мянга гаруй хүн амын 51 хувийг казах иргэд<br />
эзэлдэг бол уугуул монгол иргэд 6000-5000 орчим байдаг ажээ (Ц.Т.).<br />
109
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Алтайн нурууны ар, өвөр талд монголчууд XIII зуунаас дангаараа<br />
ноёлон нутаглаж байсныг иш болгон авч үзвэл уг газар орны нэрс, түүний<br />
дотор жижиг топонимууд бүхэлдээ монгол байх учиртай. Газар усны<br />
нэр буюу топонимийн үүсэх ба уламжлагдах зүй тогтлоор бол макро<br />
топонимууд эртний архаик давхарга буюу субстратыг агуулж болдог 2<br />
боловч топонимийн түвшинд голлох цөм нь монгол байсан гэдэгт эргэлзэх<br />
үндэсгүй юм. Иймээс ч Алтайн нуруунаас эх аван Хар Эрчис мөрөнд цутгах<br />
энэхүү жижиг голын нэр монгол хэлний Хэмцэг гэсэн үг байсан гэж итгэж<br />
болно.<br />
110<br />
Археологийн судалгаанд хэрэглэгдэж буй<br />
Хэмцэгийн соёлын нэрнүүд<br />
Хэмцэгийн соёлыг анх Хятадын археологч Ли Чжэн нээсэн юм. Түүний<br />
1962 онд Вэнь’у сэтгүүлд хэвлүүлсэн тайланд уг дурсгалуудын байрлах<br />
газрыг 克 尔 木 齐 (Кэ›эрмуци) гэж нэрлэсэн байдаг [Li Zhen, 1962]. Үүнээс<br />
хойш Хятадын болон Өрнөдийн археологийн судалгаанд Кэ’эрмуци гэсэн<br />
бичлэг өргөн хэрэглэгдсээр байна [Chen, Herbert, 1995]. Харин дөнгөж<br />
1990-ээд оны үеэс Хэмцэгийн соёлын нэр Оросын археологийн шинжлэх<br />
ухаанд үзэгдэх болсон байна. Шинжааны археологийн судалгааны талаар<br />
олон бүтээл туурвисан бөгөөд энэ бүс нутгийн археологийн талаарх голлох<br />
мэргэжилтний нэг болох Оросын археологч А.В.Варёнов уг соёлыг Оросын<br />
археологийн судалгаанд анх оруулсан хүний нэг юм. Тэрээр уг соёлын<br />
нэрийг ихэнх бүтээлдээ Кээрмуци гэж нэрлэсээр иржээ [Варенов, 1997;<br />
Варенов, 1998; Варенов, 1999а; Варенов, 1999б; Варенов, 1999в; Варенов, 2002].<br />
1999 онд хэвлүүлсэн “Умард Шинжааны Кээрмуци оршуулгын газрын<br />
хүрлийн үеийн шинэ соёлын хэрэлэгдэхүүн” гэсэн өгүүллийнхээ төгсгөлд<br />
А.В.Варенов уг соёлыг «За новой археологической культурой мы предлагаем<br />
название «культура Кээрмуци» или, в более правильной тюркской<br />
транскрипции, «культура Чемур-чек» (Энэхүү шинэ археологийн соёлыг<br />
бид «Кээрмуци соёл» юм уу эсвэл илүү зөв түрэг галиг болох «Чемур-чек<br />
соёл) хэмээн нэрлэхийг санал болгож байна»» [Варенов, 1999б] хэмээн хоёр<br />
өөр нэр санал болгосон байдаг. Тэрээр чухам яагаад “түрэг галиг” нь илүү<br />
зөв болох тухай дурдаагүй боловч таамаглан бодвол одоо хүн амын олонх<br />
болж байгаа казахуудын хэрэглэдэг нэрийг илүү зөв гэж үзсэн болов уу<br />
гэж бодохоор байна. Гэхдээ угийн монгол нэрийг нь яагаад үл тоомсорлох<br />
болсон, уг эх галигийг нь яагаад илүү зөв биш гэж үзсэний тухайд төсөөлөх<br />
боломжгүй юм. Гэхдээ 2002 онд хэвлэгдсэн түүний өөр нэгэн өгүүлэлд<br />
Кээрмуци гэсэн нэрийг хэрэглэснээс [Варенов, 2002] үзэхэд А.В.Варенов<br />
гуай өөрийн санал болгосон “Чемур-чек” гэсэн нэрнээс татгалзсан болох<br />
нь илэрхий байна.<br />
Шинжааны археологийн талаар олон бүтээл хэвлүүлсэн, өндөр<br />
мэдлэгтэй А.В.Варенов гуай шиг судлаачид хүртэл уг соёлын нэрийг янз<br />
янзаар нэрлэж, баттай нэг мөр болгож тогтож чадахгүй байсаар байна.<br />
2<br />
Тухайлбал, Алтай хэмээх их уулын системийн нэр, Ховд хэмээх их голын нэрийн тухайд топоним<br />
судлаачид маргалдах зүйл бий.
Tomus XXXIV Fasciculus 9<br />
Гэхдээ Евразийн археологийн ном бүтээлд уг соёлыг анх нээсэн Хятадын<br />
эрдэмтдийн хэрэглэсэн нэрийг хүлээн авч хэрэглэх явдал илүү түгээмэл<br />
хэвээр байна.<br />
Тухайлбал, Оросын судлаач A.B.Бехтер, С.В.Хаврин нар Шинжааны<br />
хүрлийн үеийг Сибирь, Дундад Азийн хүрлийн үеийн соёлуудтай<br />
харьцуулсан өгүүлэлдээ бидний сонирхон буй соёлын нэрийг мөн<br />
Кээрмуци гэж нэрлэсэн байна [Бехтер, Хаврин, 2002:]. Түүнчлэн Оросын<br />
нэрт эрдэмтэн академич В.И.Молодин, нэрт хятад судлаач С.А.Комиссаров<br />
нар 2004 онд хэвлэгдсэн өгүүлэлдээ уг соёлын нэрийг Кэрмуци гээд<br />
хаалтан дотор Чемурчек гэсэн бол мөнхүү В.И.Молодин, С.В.Алкин нар<br />
Шинжааны зэс чулуу ба түрүү хүрлийн үеийн соёлуудыг нягтлан судласан<br />
2012 оны нэгэн томоохон өгүүлэлдээ мөн л уг соёлын нэрийг арай өөр<br />
галигаар Кэрмуци юм уу Кэрмуцы гэжээ [Молодин, Алкин, 2012: 153-156].<br />
Чемурчек гэдэг гажуу нэрийг анх хэрэглэсэн хүн нь хэдийгээр биш<br />
боловч илүү тогтвортой хэрэглэж байгаа хүн бол үнэндээ Оросын<br />
археологч А.А.Ковалев ганцаараа юм. 1998 оны өгүүлэлдээ тэрээр<br />
"Kermuči-Kormuqi (Кэрмучи-Кормучи) буюу одоогийнхоор Čermunok<br />
(Qicrmuqiok) (Чермунок)" гэсэн бичлэгийг хэрэглэсэн байдаг [Kovalёv 1998:<br />
265] бол 1999 онд хэвлэгдсэн өөр нэгэн өгүүлэлдээ бичлэгийг нь шал өөр<br />
болгоод Xermixek (Ксемирксек) [Kovalёv 1999] гэсэн бичлэгийг хэрэглэсэн<br />
байдаг. Тэрээр саяхан хэвлэгдсэн нэгэн зохиолдоо энэхүү голыг тухайн<br />
үед (өөрөөр хэлбэл 1960-аад оны эхэн үе) Кэрмуци гэж нэрлэдэг байсан<br />
гэж дурдсан [Ковалев, 2012: 1] нь үнэн бодит байдлыг хүлээн зөвшөөрсөн<br />
хэрэг болов уу. Тийм боловч тэрээр чемурчек гэсэн нэрийг тогтвортой<br />
хэрэглэсээр ирсэн байна. Мөн сүүлийн үед Оросын ба Монголын зарим<br />
археологч энэ бичлэгийг авч хэрэглэх болсон байна [Тишкин, Грушин,<br />
Мунхбаяр, 2012].<br />
Ер нь ийм олон хэлбэрийн бичлэг, буруу гажуу нэр хэрэглэх явдал<br />
ганц чемурчекээр тогтохгүй бүр хэт зохиомол бичлэг байгааг тэмдэглэе.<br />
Тухайлбал, англи хэл дээрх археологийн судалгааны зохиолуудад цөөн<br />
боловч үзэгдэх болсон Шамиршак гэсэн бичлэг хүртэл бий [Wei and Betts,<br />
2010].<br />
Хэмцэг хэмээх газар усны нэр түүхэн газрын зургуудад туссан нь<br />
Хэмцэгийн археологийн соёлын нэрийн бичлэг хэвшиж чадахгүй, хэт<br />
олон янзын бичлэг үүссэн нь уг нэрний үндэс болсон газар усны нэрийг<br />
үл хайхран тоож үзсэнгүйгээс болжээ хэмээн би үзэж байна. Иймээс уг<br />
газрын нэрийг сурвалжлан олохыг чармайн сүүлийн хэдэн жил чадлын<br />
хэрээр түүхэн газрын зургийг шүүн үзэж зарим голлох түүхэн зургуудаас<br />
холбогдох нэрийг олж үзсэнээ доор хураангуйлан өгүүлье.<br />
Ренатын 1734 оны зураг. Судалгааны хүрээнд Ренатын газрын зураг гэж<br />
алдаршсан энэ зураг үнэндээ Зүүнгар улсад хэрэглэгдэж байсан жинхэнэ<br />
монгол зураг юм. 1716 онд Оросын цэргийн олзонд байсан Шведийн<br />
офицер Йохан Густав Ренат гэгч Сибирьт цөллөгөнд байх үедээ 1716 онд<br />
Зүүнгар улсад олзлогдсон байна. Тэрээр Зүүнгарын нутагт Цэвээнравдан<br />
111
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
ба Галданцэрэн хоёр хааны үед 1733 он хүртэл нийтдээ 17 жил суусан<br />
байдаг. Энэ хугацаанд тэрээр ойрадуудад төмрийн хүдэр хайлуулах, их<br />
буу, сум үйлдвэрлэх аргыг заан сургаж байсан төдийгүй Европийн аргаар<br />
ном хэвлэх аргыг зааж хэвлэлийн газар байгуулж байсан тухай мэдээ бий.<br />
Ренатыг хангалттай хүчин зүтгэл гаргаж тус үзүүлсэн хэмээн 1733 онд<br />
суллаж эх орондоо буцах эрхийг олгожээ. Түүний намтар болон түүний<br />
авч гарсан газрын зургуудын тухай нарийн судалгаа цөөнгүй байдаг тул<br />
энд давтан нурших нь илүүц бизээ [Макшеев, 1881; Baddeley, 1963; Poppe,<br />
1955; Rosén n/a].<br />
1734 онд Ренатыг Шведэд буцаж очсоны дараагаас эхлэн түүний авчирсан<br />
зургуудыг эрдмийн хүрээнийхэн сонирхож байсан боловч олон нийтэд<br />
хүрч чадалгүй нэлээд дарагдсан юм. Зуун тавь гаруй жилийн дараа 1878<br />
онд түүний нэгэн хуулбар эх Шведийн Эзэн хааны Линкёпингийн номын<br />
сангаас гарч иржээ. Уг зургийн нэлээд тааруу гэж болохоор гэрэл зургийн<br />
хуулбарыг Оросын эзэн хааны газар зүйн нийгэмлэгийнхэн тэр дор нь<br />
олж аваад 1881 онд хэвлүүлсэн байна [Макшеев, 1881]. Гэтэл удалгүй уг<br />
зургуудын жинхэнэ тод бичигтэй эхүүд Упсалагийн номын сангаас гарч<br />
ирсэн байдаг.<br />
Ренатын авч ирсэн хоёр зургийн R1 гэж нэрлэдэг нэлээд том зураг нь<br />
1:1,600,000 орчим масштабтай бол R2 гэж нэрлэдэг нөгөөх нь арай том<br />
газар нутгийг хамарсан бөгөөд 1:2,600,000 орчим масштабтай зурагдсан<br />
байна [Baddeley, 1963: CLXVII]. Хоёр зураг аль аль нь тод үсгээр бичигдсэн.<br />
Н.Поппегийн үзэж байгаагаар хятад газрын зургийн орчуулга [Poppe,<br />
1955: 157] гэх боловч батлах хангалттай нотолгоо байхгүй. Харин ч Ренатын<br />
өөрийнх нь батлан өгүүлснээр R1 зургийг Галданцэрэн хаан өөрийн гараар<br />
зурсан гэдэг [Baddeley, 1963: CLXVIII, CLXXVIII]. Мөн нэлээд жижиг газар<br />
орны нэрийг хүртэл нарийн чанд тэмдэглэснээс үзэхэд хятад бус харин<br />
жинхэнэ ойрад газрын зураг бололтой. Харин R2 зургийн тухайд Ренат<br />
өөрөө хятадуудаас авсан зурган дээр үндэслэсэн гэж хэлжээ [Baddeley,<br />
1963: CLXХV, CLXXVIII]. Энэхүү газрын зургийн ерөнхий төрх байдал<br />
нь үнэхээр Мин-Чингийн үеийн хятад газрын зургийг зарим талаар<br />
санагдуулах боловч тухайн үеийн хамгийн сайн хятад газрын зураг гэж<br />
тооцогддог Энх-Амгалан ба Тэнгэрийн Тэтгэсний газрын зургуудаас олон<br />
талаараа эрс ялгаатай төдийгүй илүү нарийн сайн зурагдсан болохыг<br />
тэмдэглэх хэрэгтэй. Үнэндээ энэ зураг ч гэсэн хятад газрын зураг биш<br />
бололтой. Ренатын хувьд уг зургийн гарал үүслийн талаар андуурсан юм<br />
уу буруу мэдээлэл авсан байхыг үгүйсгэх арга байхгүй.<br />
Ренатын зургууд одоогоор илрээд байгаа хамгийн эртний жинхэнэ<br />
монгол, түүний дотор ойрад-монгол газрын зураг болохын хувьд өндөр ач<br />
холбогдолтой гэж судлаачид үнэлдэг. Хэдийгээр бага зэргийн алдаа байх<br />
боловч уг зураг нь тухайн үеийн бусад газрын зургууд, тухайлбал Ремезовын<br />
газрын зургаас хол илүү нарийвчлалтай, үнэн зөв болохын хувьд гайхалтай<br />
бүтээлд тооцогддог. Түүгээр зогсохгүй дор дурдах Тэнгэрийн Тэтгэсэн<br />
хааны 1760 оны зургаас ч илүү сайн зурагдсан болохыг мэргэжилтнүүд<br />
онцолдог байна [Poppe, 1955: 159].<br />
Бидний сонирхон буй газар R1 зурагт тэмдэглэгдсэн байна (зураг 1-2).<br />
112
Tomus XXXIV Fasciculus 9<br />
Ингэхдээ туйлын бодитой, үнэн зөв байрлалд тэмдэглэгдсэн болохыг<br />
онцлон тэмдэглэх хэрэгтэй. Харьцангуй жижиг энэхүү голыг тэмдэглэснээс<br />
үзэхэд уг зургийг ойрадууд өөрсдөө хийсэн гэсэн санал үнэний хувьтай<br />
болохыг давхар баталж байна.<br />
Ренатын газрын зургийг боловсруулан хуулбарлах явцад тод, латин,<br />
кирилл үсгийн хэд хэдэн эх бий болжээ. Эдгээр эхүүдэд Хэмцэг хэмээх<br />
голын нэр хэрхэн тэмдэглэгдсэнийг доорхи хүснэгтээс харж болно. Уг<br />
газрыг тухайн үед ойрад монголчууд хэмцэг/хэмэцэг буюу ойрад аялгууны<br />
онцлогоор кэмэцэк гэж дуудаж бичдэг байсныг энэ зургаас төвөггүй харж<br />
болно.<br />
Баддлейн<br />
хэвлэлтэн<br />
дэх газар<br />
усны<br />
нэрийн<br />
дугаар<br />
Тод<br />
үсгийн<br />
эх<br />
А.Борджикевичийн<br />
тод<br />
эхээс хийсэн<br />
кирилл галиг<br />
А.Борджикевичийн<br />
галигийг<br />
англиар<br />
галигласан нь<br />
"Carta af<br />
Songarske<br />
Kalmuckit<br />
hwar under<br />
Kottoner ne<br />
hörer" буюу<br />
швед эх<br />
"Songarske<br />
Kalmuckie<br />
hwarunder<br />
Kottonerner<br />
hora"<br />
буюу<br />
Я.А.Бенцелш-<br />
-терний<br />
хуулбар эх<br />
187 Кэмэцэк* Кэмэзекъ<br />
(Кэмузэкъ)<br />
Kemezek<br />
(Kemuzek)<br />
Kemeseck<br />
Kemeseck<br />
* Техникийн бололцооноос шалтгаалан уг тод үсгээрх бичээсийг оруулж<br />
чадсангүй. Жинхэнэ эхийг Зураг 1-ээс үзнэ үү.<br />
Тэнгэрийн Тэтгэсэн хааны 1760 оны зураг. XVII-XVIII зууны Төв Азийн<br />
газар зүй, газар усны нэрийн талаар ойлголт өгөхүйц ач холбогдолтой<br />
гурван томоохон хэмжээний газрын зургийг манж нар бүтээжээ. Эдгээр<br />
нь Манжийн Энх-Амгалан, Найралт Төв, Тэнгэрийн Тэтгэсэн гурван хааны<br />
үед гарсан газрын зургууд болно. Судлаачид эдгээр зургийг тухайн үеийн<br />
дэлхийн газар зүйн шинжлэх ухааны түвшинд хийгдсэн гэж үнэлдэг<br />
[Hostetler, 2013: 15]. Ялангуяа Тэнгэрийн Тэтгэсэн хааны 1760 оны газрын<br />
зургийг бүтээхэд Бээжинд ном дэлгэрүүлж суусан загалмайтны шашны<br />
иезуит хар лам нар ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн байдаг. Ингэснээрээ<br />
Энх-Амгалан хааны газрын зургийн адил уртраг өргөргийг тэмдэглэх<br />
зэргээр Европийн газрын зураг бүтээх аргыг хэрэглэсэн байжээ. Өрнөдөд<br />
Тэнгэрийн Тэтгэсэн хааны газрын зургийг Энх-Амгалангийн зургийн<br />
хуулбар мэтээр үзсээр ирсэн боловч үнэндээ Шинжааныг нэмж оруулсан,<br />
Төвдийн хэсгийг илүү нарийн тодорхой дүрсэлсэн зэргээрээ ихээхэн өөр<br />
юм [Hostetler, 2013: 17]. 1755-1758 онд Зүүнгар улсыг сөнөөсний дараа манж<br />
нарт тэдний газар нутгийг судлах газрын зураг бүтээх боломж бүрдсэн<br />
байна. Уг зургийн эх материалыг иезуит хар лам нар цуглуулсан гэх боловч<br />
орон нутгийн мэдээлэгчид юм уу бичигдмэл хэрэглэгдэхүүн ашигласан<br />
нь илэрхий байна. Тухайлбал, одоо нэгэнт ОХУ-ын Алтай БНУ-ын нутагт<br />
хамрагдах Телецкое озеро гэж нэрлэгдэх болсон нуурыг унаган монгол<br />
113
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
нэрээр нь Алтан нуур гэж нэрлэсэн байна.<br />
Уг зураг нь манж ба хятад хоёр хэлээр байдаг болно. Бидний гар дээр буй<br />
манж хэлээр буй эхээс Хар Эрчис мөрний баруун талаас цутгаж буй олон<br />
голуудын дотор Хэмчик бира 3 буюу голын нэрийг олж үзэж болно (зураг 3).<br />
Хэмчик голын газрын зураг дээрх байрлал нь одоогийн Хэмцэг голынхтой<br />
ижил, үнэндээ нэг гол гэдэг нь илэрхий байна. Уг зургаас үзэхэд наад зах<br />
нь XVIII зууны дунд үед бидний хэлэлцэн буй голын нэрийг Хэмчик гэдэг<br />
байсан нь тодорхой болж байна. Манж бичгийг монгол бичигт тулгуурлан<br />
авиа алдалгүй тэмдэглэх зорилгоор дусал бинт нэмж бүтээсэн билээ.<br />
Иймээс манж бичгээр авиачлан тэмдэглэсэн нэрэнд эргэлзэх үндэслэл<br />
огт байхгүй юм.<br />
Тэнгэрийн Тэтгэсний 1760 оны зургийн хятад эхийг 1966 онд Тайваньд<br />
хэвлэжээ. Энд бидний судлан буй газрын нэрийг хятад ханзаар 克 穆 齊<br />
克 (kemuqike) гэж галигласан байна (зураг 4) [Chang Chi-yun, 1966: 89].<br />
Үүнийг орчин цагийн кирилл үсгээр галиглан буулгавал Кэмүчикэ болно.<br />
Хятад хэл ба үет бичгийн онцлогоос шалтгаалж манж эх дээр буй Хэмчик<br />
гэсэн нэрийг буулган тэмдэглэх хамгийн боломжит хувилбар нь Кэмүчикэ<br />
болно. Уг галигт голын нэрний эхний ба эцсийн үеийг адилхан 克 ке гэсэн<br />
адилхан ханзаар тэмдэглэсэн байгаа нь уг нэрийн эхний үеийг «че» гэж<br />
дуудах үндэслэл байхгүйг давхар баталж байгаа юм.<br />
Г.Н.Потанин 1881 онд хэвлэгдсэн “Баруун хойд Монголын тэмдэглэлүүд”<br />
хэмээх тулгуур бүтээлдээ Хэмцэг голын нэрийг Кемерчикъ гэсэн хэлбэрээр<br />
хоёр ч удаа тэмдэглэсэн нь уг газрын тухайн үеийн дуудлага мөн бололтой<br />
[Потанинъ, 1881: 27, 31]. Түүний тэмдэглэлээс наад зах нь XIX зууны сүүл үед<br />
уг голын хөндийд монголчууд урьдын адил нүүдэллэн нутаглаж байсныг<br />
олж үзэж болно. Тухайлбал, Цагаан гэгээн 1860-аад оны сүүлээр Оросын<br />
хилийн эрх баригчидтай зөрчилтэй болж Тарвагатай орчимд байсан<br />
хийдээ нүүлгэж одоогийн Алтай хот, тухайн үеийн Шар сүм буюу Тултад<br />
суурьшжээ. Г.Н.Потаниныг энэ орчмоор аялан явах үед Цагаан гэгээний<br />
Тарвагатайгаас дагуулж ирсэн гэгдэх өөлдүүд буюу түүний хэрэглэсэн<br />
нэр томъёогоор бол Барлыкъ буюу барлаг нар зэргэлдээ орших Кран (уг<br />
монгол нэр нь Кираан-Ц.Т.) ба Кемерчикъ хоёр голын хөндийд нутаглан<br />
сууж байжээ [Потанинъ, 1881: 27]. Гэхдээ мөн нутагт голын доод урсгалын<br />
дагуу абак-керей омгийн казахууд нутагладаг байсныг мэдэж болно. Уг<br />
нутагт хаяа зэрэгцэн суух монгол, казах болон хятад иргэд мал аж ахуйгаас<br />
гадна газар тариалан өргөн эрхэлж байсныг дашрамд дурдая. Монголчууд<br />
ихэвчлэн тамхи, намуу цэцэг тарьдаг бол шийгуа, амтат гуа болон хүнсний<br />
ногоог хятадууд, улаан буудай, арвай, хар будааг казахууд тарьдаг байжээ.<br />
XX зууны эхэн хагаст уг газрын нэр ямар байсныг бид 1942 онд АНУын<br />
Батлан хамгаалах ба Тэнгисийн цэргийн яамнаас хэвлүүлсэн газрын<br />
зургаас харж болно (зураг 5). Уг зурагт XIX зууны үеийн бичлэг дуудлага<br />
ямар ч зөрөөгүйгээр Kemerchik гэсэн хэлбэртэй тэмдэглэгдсэн бий<br />
[Jacobson-Tepfer, Meacham, 2010: 9, Fig. 1.14].<br />
Харин XX зууны сүүлийн хагаст уг газрын нэрийн дуудлага нэлээд гажиж,<br />
нүүдэллэн ирсэн казах иргэдийн сунжруу дуудлага албан хэрэглээнд орж<br />
3<br />
Бира - манж хэлээр гол гэсэн үг болно.<br />
114
Tomus XXXIV Fasciculus 9<br />
эхэлжээ. 1966 онд Шинжаанд тухайн үед хэрэглэгдэж байсан латин үсэгт<br />
суурилсан уйгур хэлний галиг бүхий томоохон атласт уг газрын нэрийг<br />
Qemirxek гэж галиглаж бичжээ (зураг 6) [Zhonghua, 1966: 84-85]. Энэ нь<br />
кирилл дөхөм галигаар Кэмиршек гэж буух учиртай. Үүнээс үзвэл 1960-<br />
аад оны эцэс хүртэл Хэмцэг голын уугуул нэр нь хэрэглэгдсэн байна.<br />
Дүгнэлт<br />
Бидний хийсэн түүхэн газрын зургийн судалгаанаас үзэхэд наад зах нь<br />
XVII зууны эхэн үеэс уг газрын нэрийг кэмэцэк/хэмцэг хэмээн нэрлэж<br />
байсан нь илэрхий байна. Энэ нэр «хээнцэр, гоё, сайхан» гэсэн утгатай<br />
уугуул монгол газрын нэр байж болохоос гадна Алтайн нурууны өвөр<br />
биеэр нутаглан сууж ирсэн монгол-түрэг холимог хэлтэн тува мончоок<br />
нарын хэлний үг байж болохыг бас бүрэн үгүйсгэж боломгүй. Одоо хүртэл<br />
Шинжааны Алтай аймгийн нутагт, Алтай хотын орчим газарт цөөн тооны<br />
тува-мончоок нар нутагласаар байгаагийн дээр манай улсын Баян-Өлгий<br />
аймгийн Цэнгэл сум, Ховд аймгийн Буянт сумын нутагт мөн тува-мончоок<br />
нар бөөнөөрөө амьдарсаар байгааг бүгд сайн мэднэ. Тувагийн нутагт байх<br />
чухал голын нэг болох Хэмчик голыг энд харьцуулалт болгон дурдаж<br />
болно. Мөн өөр нэгэн сонирхолтой харьцуулалт бол С.У.Ремезовын алдарт<br />
газрын зурагт (1699-1701 он) Сэлэнгэ мөрний зүүн гарын нэгэн жижиг<br />
цутгалыг Кемчикъ гэж нэрлэсэн байна (зураг 7) [Ремезовъ, 1699-1701].<br />
Хэмцэгийн соёлыг анх нээсэн Хятадын археологч Ли Чжэн уг газрын<br />
жинхэнэ нэрийг барьж Хэмцэг буюу хятад галигаар Кэ’эрмуци гэж<br />
нэрлэсэн нь ойлгомжтой зүйл юм. Гэтэл археологийн судалгаанд нэгэнт<br />
тогтсон энэ нэрийг өөрчилж хэт орчин үежүүлэн, өөрт таатай байдлаар<br />
өөр өөрөөр нэрлэх болсон нь зарчимгүй хэрэг болсон санагдаж байна.<br />
Гадаадын зарим судлаач өөрийн судлаж буй бүс нутгийн уг түүх, угсаатны<br />
өвөрмөц нөхцөл байдлыг сайн мэдэхгүйн дээр, төдий л ач холбогдол<br />
өгөхгүй үл тоомсорлон үзэх тул газар усны нэрийг өөртөө аль таатай<br />
байдлаар дөхөмчлөн хэрэглэх нь тэдний дунд ажиглагддаг нэгэн шинж<br />
гэж хэлж болно. Харин Монголын судлаачид бидний хувьд ийм мэт<br />
асуудал дээр уламжлалт зарчмыг барьж анх өгөгдсөн нэрийг өөрчлөх нь<br />
буруу төдийгүй нэгэнт уугуул монгол нэр байсаар байтал түүний сунжирч<br />
гажаад харь болсон нэрийг авч хэрэглэх нь зохисгүй болов уу хэмээн<br />
үзэж байна. 2012 онд Шинжааны Алтай аймагт аялан явах зуураа би<br />
өөрийн биеэр уг голын хөндийд хүрч нутгийн монгол ах дүүстэй уулзаж<br />
сурвалжлан асуухад бүгд санал нэгтэйгээр уг голын нэрийг эртнээс нааш<br />
одоог хүртэл Хэмцэг гэдэг юм хэмээн тайлбарлан өгч байв. Үнэхээр ч<br />
уг жижиг голын хөндий Алтайн өврийн үзэсгэлэнт сайхан нутгийн нэг<br />
гарцаагүй мөн билээ. Дашрамд дурдахад казах хэлэнд “чемурчек” гэсэн үг<br />
байхгүй, ямар нэгэн утгыг огт агуулдаггүй бөгөөд угаасаа монгол Хэмцэг<br />
гэдэг үгний сунжруулсан дуудлага болох нь илэрхий байгаа юм.<br />
Иймээс археологийн шинжлэх ухааны тогтсон зарчмыг баримтлахын<br />
дээр, уламжлалт газар усны нэрийг манай ард түмний соёлын үнэт өв<br />
хэмээн үзэж хүндэтгэн хэрэглэхийн тухайд ч Хэмцэг гэж нэрлэх нь зүйд<br />
115
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
нийцэх болов уу. Хэмцэг нутаг нь түүхнээсээ Монголын газар ус бөгөөд<br />
уугуул монгол нэр нь байсаар байтал түр зуурын гажуу буруу нэрийг<br />
хэрэглэх нь монгол хүний хувьд хүндэтгэлгүй хэрэг мэт санагдаж байна.<br />
Үүний дээр Умард Шинжаан, Баруун Монгол, Дорнод Казахстаны<br />
өргөн уудам нутагт тархсан энэхүү Хэмцэгийн соёлыг нэрлэх тогтсон нэг<br />
нэр байхгүй байгаа нь бидний дээр дурдсан хэдэн жишээнээс тодорхой<br />
харагдаж байна. Кэмуци, шамиршак, кээрмуци, чемурчек, кермуци,<br />
кермуцы, хэмцэг зэрэг наад зах нь 7 өөр бичлэгтэй нэр хэрэглэгдсээр байгаа<br />
нь тодорхой нэг соёлын хувьд эмх замбараагүй байдал үүсгэх, андуурал<br />
төөрөгдөл үүсгэх үндэс болж болох юм. Иймээс бид уг археологийн соёлыг<br />
тухайн газрын уугуул монгол нэрийг баримтлан "Хэмцэгийн соёл" хэмээн<br />
нэрлэн хэвшүүлэх санал дэвшүүлж байна.<br />
Талархал. 2012 оны 8-р сард БНХАУ-ын Шинжааны Алтай аймагт<br />
хамт аялан явсан МУИС-ын профессор, доктор Ц.Баттулга, ШУА-ийн<br />
Археологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Н.Баярхүү,<br />
Германы Герда Хенкел сан (Gerda Henkel Stiftung), тус сангаас авч<br />
хэрэгжүүлсэн “Монгол Алтайн зэс чулуу ба хүрлийн үе” төслийн<br />
зөвлөх Германы Боннын их сургуулийн профессор, доктор Ян Бемманн<br />
нарт талархал илэрхийлье. Энэхүү өгүүлэлийг Германы Александр<br />
фон Хумбольдын (Alexander von Humboldt Stiftung) сангийн судалгааны<br />
тэтгэлгийн хугацаанд бичив.<br />
116<br />
Summary:<br />
RECONSIDERING THE NAME OF THE ARCHAEOLOGICAL<br />
CULTURE “KHEMCEK”<br />
Ts.Turbat<br />
During the last decade Mongolian <strong>arch</strong>aeology had been marked by the<br />
discovery and/or introduction of several <strong>arch</strong>aeological cultures that belong to the<br />
Bronze and Early Iron Ages. Especially western areas of the country, namely the<br />
Mongolian Altai region, which was still untouched by extensive <strong>arch</strong>aeological<br />
investigations, were extremely productive in terms of the discovery of new<br />
types of <strong>arch</strong>aeological monuments. Despite major achievements in Bronze age<br />
<strong>arch</strong>aeology, we are constantly encountering challenges, including terminology<br />
and naming of new types of <strong>arch</strong>aeological monuments. The author tries<br />
to reconsider the name of a recently introduced <strong>arch</strong>aeological culture in<br />
Mongolian ancient history rese<strong>arch</strong>, namely the “Khemcek” culture which dates<br />
to the Early Bronze Age.<br />
Until now, the name of this culture has been written with at least seven<br />
different spellings: ke’ermuqi, kemuqi, chemurchek, shamirshak, kermuqi, kermuqy,<br />
and khemcek, which is certain to cause confusion in future publications on<br />
this subject. The author was wondering about this embarrassing situation of<br />
terminology and tried to identify the sources of this rather unusual diversity of
Tomus XXXIV Fasciculus 9<br />
spellings with the study of ancient and modern geographical maps of the 17th<br />
to 20th centuries. Additionally, the author paid a special trip to the very place<br />
of discovery of this culture in Altai prefecture of Xinjiang Uyghur Autonomous<br />
Region of the PRC in August 2012.<br />
With the hope of finding the original name of the place which gave this<br />
<strong>arch</strong>aeological culture its designation, the author made a cartographic rese<strong>arch</strong><br />
taking in account the major historical maps of the region, including the Renat<br />
Maps of 1734 (in todo Mongol and Latin script), the Qianlong Map of 1760 (in<br />
Manchu and Chinese characters), a US War and Naval Department map of 1942,<br />
the Xinjiang Uyghur Atlas of 1966 (in Uyghur Latin script), and some more travel<br />
reports from the 19th century. All these first hand sources give unanimously<br />
“Khemcek” as the original name of the place, which was corroborated by my<br />
interviews of local Mongol people in Altai city and its vicinity.<br />
The discoverer of this culture, Chinese <strong>arch</strong>aeologist Li Zheng, called the<br />
place “Ke’ermuqi” written in Chinese characters, which is a very regular Chinese<br />
transcription of the Mongolian word “Khemcek”. Only in the 1980s during<br />
the state campaign of unification and renovation of local toponyms the initial<br />
name was modified in an inappropriate way into “Chemurchek”, based on the<br />
contemporary Kazakh spelling of the place name.<br />
In respect of 1) the initial name given by Chinese <strong>arch</strong>aeologists and 2) the<br />
original name of the place we suggest to use the version “Khemcek” for future<br />
references to this culture.<br />
Ном зүй<br />
Wei, Betts, 2010 - Wei Ming Jia P., Betts A.V.J. Re-analysis of the Qiemu’erqieke<br />
(Shamirshak) cemeteries, Xinjiang, China. ‒ in: The Journal of Indo-<br />
European Studies. Vol. 38, No. 3/4, Fall/Winter 2010, pp. 275-317.<br />
Baddeley, 1919 - Baddeley J.F. Russia, Mongolia, China. Vol. I. ‒ New-York: Burt<br />
Franklin, 1963.<br />
Chang chi-yun, 1966 - 其 昀 Edited by Chang Chi-yun. 清 代 一 統 地 圖 Qingdai<br />
yitong ditu. ‒ № Taibei: 國 防 研 究 院 Guofang yanjiuyuan, 中 華 大 典 編 印<br />
會 Zhonghua dadian bianyin hui, 1966.<br />
Chen, Herbert, 1995 - Chen Kwang-tzuu and Hiebert F.T. The Late Prehistory<br />
of Xinjiang in Relation to its Neighbors. ‒ in: Journal of World Prehistory,<br />
Vol. 9, No. 2, 1995, pp. 246-300.<br />
Hostetler, 2013 - Laura Hostetler. Early Modern Mapping at the Qing Court:<br />
Survey Maps from the Kangxi, Yongzheng, and Qianlong Reign Periods. ‒<br />
in: Chinese History in Geographical Perspective. Eds. Yongtao Du and Jeff<br />
Kyong-McClain. ‒ Lexington Books, 2013, pp. 15-32.<br />
Jacobson-Tepfer, Meacham, 2010 - Jacobson-Tepfer E., Meacham J. Photography<br />
by G. Tepfer. Archaeology and Landscape in the Mongolian Altai: an atlas.<br />
‒ Redlands: ESRI Press, 2010.<br />
Li Zhen, 1962 - Li Zheng 李 征 。 阿 勒 泰 地 区 石 人 墓 调 查 筒 报 Aletai diqu shiren<br />
mu diaocha tongbao。‒ in: Wenwu 文 物 . №7/8, 1962, pp. 103-108.<br />
Poppe, 1955 - Poppe N. Renat’s Kalmuck Maps. ‒ in: Imago Mundi. Vol. 12<br />
117
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
(1955), pp. 157-159.<br />
Rosén n/a - Rosén S. Commentary of the Renat Maps. Commentary Project of<br />
the Center for Central Eurasian “Civilization Archive”. http://cces.snu.<br />
ac.kr/com/17rnte.pdf<br />
Zhonghua, 1966 - Zhonghua Hǝlk Jumhuriyiti Xinjiang Uyƣur Aptonom Rayoni<br />
Hǝritiliri Toplimi. ‒ Xinjiang Uyƣur aptonom rayoni hǝritiliri toplimi<br />
tüzüx weyyüǝnhuyi. 1966.<br />
Бехтер, Хаврин, 2002 - Бехтер A.B., Хаврин С.В. Степные бронзы из<br />
провинции Ганьсу и Синьцзян-Уйгурского автономного района<br />
Китая и проблемы восточной линии синхронизации. — Центральная<br />
Азия и Прибайкалье в древности. Улан-Удэ, Чита: 2002, стр. 73-78.<br />
Варенов, 1997 – Варенов А.В. О скифо-сакском компоненте в могильнике<br />
Кэрмуци (в сравнении с могильниками железного века Южной<br />
Сибири). ‒ Гуманитарные исследования: итоги последних лет: Сб.<br />
тез. науч. конф., посвящ. 35-летию гуманит. фак. НГУ. ‒ Новосибирск,<br />
1997. стр. 40-44.<br />
Варенов, 1998 – Варенов А.В. Южносибирские культуры эпохи ранней и<br />
поздней бронзы в Восточном Туркестане. ‒ Гуманитарные науки в<br />
Сибири. 1998, №3, стр. 60–72.<br />
Варенов, 1999а – Варенов А.В. Скифские материалы из Китайской части<br />
Алтая. ‒ Итоги изучения скифской эпохи Алтая и сопредельных<br />
территорий. ‒ Барнаул, 1999, стр. 26-31.<br />
Варенов, 1999б – Варенов А.В. Материалы новой культуры эпохи бронзы<br />
из могильника Кээрмуци в Северной Синьцзяне. ‒ в сб.: Евразия :<br />
культур. наследие древних цивилизаций. Вып. 2 : Горизонты Евразии.<br />
‒ Новосибирск, 1999, стр. 11-28.<br />
Варенов, 1999в - Варенов А.В. Новая культура эпохи бронзы из китайской<br />
части Алтая. ‒ Древности Алтая. №4. ‒ Горно-Алтайск, 1999, стр. 60-65.<br />
Варенов, 2002 - Варенов А.В. Средневековые древности из могильника<br />
Кээрмуци в Восточном Туркестане (Синьцзяне). ‒ Археология и<br />
культурная антропология Дальнего Востока и Центральной Азии. ‒<br />
Владивосток, 2002, стр. 253-262.<br />
Kovalёv 1998 - Kovalёv A. Überlegungen zur Herkunft der Skythen aufgrund<br />
<strong>arch</strong>äologischer Daten. ‒ Eurasia Antiqua. 1998, Vol. 4, pp. 247-271.<br />
Kovalёv 1999 - Kovalёv A. Die ältesten Stelen am Ertix. Das Kulturphänomen<br />
Xemirxek. ‒ Eurasia Antiqua. 1999, Vol. 5, pp. 135-178.<br />
Ковалев, 2012 – Ковалев А.А. Древнейшие статуи Чемурчека и прилегающих<br />
территорий. ‒ СПб., 2012.<br />
Макшеев, 1881 - Макшеев А.И. Карта Джунгарии, составленная шведом<br />
Ренатом, в времена его плена у калмыков, с 1716 по 1733 год. ‒ Записки<br />
Императорского Географического Общества. № XI. ‒ СПб.: Изд.<br />
ИРГО, 1881.<br />
Молодин, Комиссаров, 2004 - Молодин В.И., Комиссаров С.А. Памятники<br />
бронзового века Северо-Западного Китая (в контексте внешних<br />
контактов). ‒ Центральная Азия и Прибайкалье в древности. Вып. 2. ‒<br />
Улан-Удэ: Изд. БГУ, 2004, стр. 50-65.<br />
118
Tomus XXXIV Fasciculus 9<br />
Молодин, Алкин, 2012 – Молодин В.И, Алкин С.В. Памятники<br />
афанасьевского времени на северо-западе Китая (Синьцзян). ‒<br />
Афанасьевский сборник-2. – Барнаул: Азбука, 2012, стр.149-154.<br />
Потанинъ, 1881 – Потанинъ Г.Н. Очерки Съверо-Западной Монголiи.<br />
Выпускъ I. Дневникъ путешестiя и матерiалы для физической<br />
географiи и топографiи С. З. Монголiи. ‒ СПб., 1881.<br />
Ремезовъ, 1699-1701 - Ремезовъ С.У. Чертежная книга Сибири. Гар бичмэл.<br />
Хэвлэгдсэн газар тодорхойгүй. 1699-1701.<br />
Тишкин, Грушин, Мунхбаяр, 2012 - Тишкин А.А., Грушин С.П., Мунхбаяр<br />
Ч. История открытия комплексов ранней бронзы в Центральной<br />
части Ховд аймака Монголии. ‒ Чемурчекский культурный феномен.<br />
Исследования последних лет. ‒ СПб., 2012, стр. 15-31.<br />
119
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 1. Ренатын тод бичгийн эх зургийн хэсэг (R1)<br />
[Baddeley, 1963: Map 13]<br />
Зураг 2. Ренатын латин үсэгт буулгасан зургийн хэсэг (R1)<br />
[Baddeley, 1963: Map 14, CLXVIII]<br />
120
Tomus XXXIV Fasciculus 9<br />
Зураг 3. Тэнгэрийн Тэтгэсэн хааны<br />
1760 оны манж газрын зургийн хэсэг<br />
[http://goran.baarnhielm.net/Renat/index.html]<br />
Зураг 4. Тэнгэрийн Тэтгэсэн хааны<br />
1760 оны хятад газрын зургийн хэсэг<br />
[Chang chi-yun, 1966: 89]<br />
Зураг 5. АНУ-ын Батлан хамгаалах ба Тэнгисийн<br />
цэргийн яамны 1942 оны газрын зургийн хэсэг<br />
[Jacobson-Tepfer, Meacham, 2010: 9, Fig. 1.14]<br />
121
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 6. Шинжааны уйгур хэл дээрх 1966 оны<br />
атласын хэсэг [Zhonghua, 1966: 84-85]<br />
122<br />
Зураг 7. С.У.Ремезовын газрын зургийн хэсэг<br />
[Ремезовъ, 1699-1701]
Tomus XXXIV Fasciculus 10<br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 10<br />
Н. Батболд<br />
ХАДНЫ ЗУРАГ ЭРТНИЙ НҮҮДЭЛЧДИЙН ШҮТЛЭГ БИШРЭЛ,<br />
ОРШУУЛГЫН ЗАН ҮЙЛТЭЙ ХОЛБОГДОХ НЬ<br />
(Говийн бүсийн хадны зургийн хэрэглэгдэхүүнээр)<br />
Хадны зураг нь нэг талаас тухайн үеийн хүмүүсийн ахуй амьдралын<br />
талаарх үнэтэй мэдээллийг агуулж байгаа түүхийн дурсгал, нөгөө талаас<br />
эртний шүтлэг бишрэл, урлаг соёлын бүтээл юм. Хадны зураг дахь<br />
ан амьтан, аж ахуйн сэдэвтэй болон тамга тэмдэг, бусад үл ойлгогдох<br />
дүрслэлүүд нь бараг бүх хадны зургийн дурсгалт газар нийтлэг, тогтвортой<br />
дүрслэгдсэн байдаг. Харин шүтлэг бишрэл, оршуулгын зан үйлийн сэдэвт<br />
зургууд нь тэр бүр тохиолддоггүй дүрслэлүүд юм. Энэ нь хадны зургийн<br />
дурсгалт газруудын онцлогийг харуулж байж болох талтай. Иймээс<br />
энэхүү өгүүлэлд Монгол орны говийн бүсийн хадны зургийн судалгаанд<br />
тулгуурлан шүтлэг бишрэлийн болон оршуулгын зан үйлтэй холбоотой<br />
зураг дүрслэлийг тусгайлан авч үзлээ.<br />
Шүтлэг бишрэлийн сэдэвт хадны зураг<br />
Монголын говийн бүсийн хадны зураг дахь хүний нүүрний багийг<br />
дүрсэлсэн зураг шүтлэг бишрэлийн сэдэвтэй өвөрмөц дүрслэлийн нэгэнд<br />
зүй ёсоор тооцогдоно. Жавхлант хайрхан, Хахуулын гол, Далайн дуулга,<br />
Шийр уул, Зүүн хацавч, Цагаан толгой, Долоон уул, Уртын гол, Сэврэй<br />
уул зэрэг говийн хадны зургуудад хүний нүүрний багийг дүрсэлсэн<br />
нь энэ бүс нутгийн хадны зургийн нэг онцлог юм (зураг 1). Тухайлбал,<br />
Жавхлант хайрханы хадны зурагт нийтдээ нүүрний багны зураг 9 байна<br />
(зураг 1. 16-24). Эдгээрийн дотроос гурвыг нь нэгэн хаданд дүрсэлсэн байх<br />
ба нүдийг нь ташуу зууван хонхороор үзүүлж, хоёр хажуу талаас нь хоёр<br />
тийш нь үзүүр хэсгээрээ мөлгөр, богиновтор догол гарган дүрсэлсэн нь<br />
багийг толгойд уяж бэхлэх зориулалттайг харуулж буй бололтой. Гэхдээ<br />
уг баганд ам хамрыг нь дүрслээгүй зөвхөн нүдийг нь л дүрсэлсэн байх<br />
ажээ. Мөн хоёр багны доод талд багийг барих зориулалт бүхий богино<br />
шувтан бариул гаргасан байна. Хоёр нүүрний багийг урт шулуун эвэр<br />
маягийн зүйлтэйгээр дүрсэлснээс гадна амыг ташуу огтлолцсон хоёр<br />
зураасаар илэрхийлсэн байх ажээ (зураг 1. 17-18) [Цэвээндорж нар, 2004:<br />
83]. Түүнчлэн Хахуулын голын хадны зурагт буй хүний нүүрний ерөнхий<br />
тэгийг гаргаж нүд хөмсөг, хамар ам, өрвийсөн үс, арзайсан шүдийг нь<br />
123
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
тодорхой дүрсэлсэн багны сийлмэл зураг өвөрмөц юм [Эрдэнэбат, 2008:<br />
33]. Өмнөговь аймгийн Номгон сумын Бичигтийн ус хэмээх уулын хаднаа<br />
хүний толгой дээр гурван шовх оройтой малгай мэт зүйлс өмсгөсөн,<br />
том бүлтгэр нүдтэй зэргээр нүүрийг тод гаргахын хамт элдэв хэрчлээс<br />
гаргаснаас гадна эрүүнд нь урт нарийхан сахал хийсэн багны зураг бас бий<br />
[Санжмятав, 1995: 45-46, табл. 157-159].<br />
Хад чулуунаа хүний нүүрний баг дүрслэх заншил Төв, Дундад, Хойд<br />
Азийн эртний хүмүүсийн дунд түгээмэл байсныг археологийн судалгаагаар<br />
нэгэнт олж тогтоосон байдаг. Үүнд Тувагийн Мугур-Саргол, Алды-Мозага<br />
[Дэвлет, 1980: 10, рис. 4, 17; 1998: 32], Амар мөрний доод урсгал [Окладников,<br />
1968: 51], Хятадын Хелан (Алшаа) уул [ 许 成 , 卫 忠 ., 1993: 320, 342], Иншань<br />
(Монь) уул [ 盖 山 林 , 1986: 259], Улаанцав [ 盖 山 林 , 1989: 123]-ын хадны зураг<br />
дахь багны дүрслэлийг дурдаж болно. Мөн Хойд Америкийн Кейп Мьюдж,<br />
Вэнн Пэссадж, Форт Руперт, Ретёрн Ченнел, Торсен Крик, Кемпбелл гол,<br />
Кича Поинт, Феодесия Инлет зэрэг газарт хүний нүүрний багны зураг<br />
байдгийг Е.А.Окладникова ишлэн дурдсныг судлаачид тэмдэглэсэн байдаг<br />
[Цэвээндорж нар, 2004: 85].<br />
Сүүлийн жилүүдэд явуулсан судалгаагаар манай орны баруун хэсэг<br />
Монгол Алтайн Цагаан салаа, Бага Ойгорын хаданд дүрсэлсэн 10 гаруй<br />
багны зургийг илрүүлэн олжээ [Кубарев нар, 2005: 76, 560, рис. 70].<br />
Мугур-Сарголын хэв загварын багнуудад гол төлөв үхрийн эврийг<br />
санагдуулам махир зурааснуудыг гаргасан байдаг бол говийн бүсийн хадны<br />
зурагт хоёр салаа урт нарийн шулуун зураасаар үзүүлсэн нь дүрслэлийн<br />
аргын хувьд адил төстэй боловч эрс ялгаатай хэв загвартай нь ажиглагдана.<br />
Энэ нь бөөгийн малгайд шар шувуу, бүргэдийн өд хаддагтай [Пүрэв, 2009:<br />
191-192] адил утга санааг агуулж байж болох юм.<br />
Ерөнхийдөө говийн бүсийн хадны зураг дахь багны дүрсүүд нь зарим<br />
талаараа Төв Азийн бусад бүс нутгийн хадны зургаас тод ялгарч байгаа<br />
ч Хятадын хойд бүс нутгийн хадны зураг дахь багны дүрстэй ихэд<br />
төстэй байдал ажиглагдаж байна. Тухайлбал, хүний амыг хэрээсээр<br />
тэмдэглэсэн нь их өвөрмөц бөгөөд Хятадын Иншань (Монь) уулын хадны<br />
зураг дахь нүүрийг нь тэр чигээр нь хэрээсээр тэмдэглэсэн багтай утгын<br />
хувьд ижилсэж байна [ 盖 山 林 , 1986: fig. 713]. Хүний нүүрний багны утга<br />
санааны хувьд хятадын судлаачид энэ нь балар эртний хүний сахиусан<br />
буюу сэтгэшгүй ад чөтгөрийг дүрсэлсэн төдий биш, харин тэнгэрийн<br />
сахиусан наран саран ба од эрхэс зэрэг шүтээний дүр, тэдний хүншүүлсэн<br />
хэлбэрийн тусгал хэмээн тайлбарласан байдаг ажээ [Эрдэнэбат, 2008: 33].<br />
Хад чулуунаа хүний нүүрний баг дүрслэх явдал нь эртний хүмүүсийн<br />
сүсэг бишрэл, ертөнцийг үзэх үзэл, тодорхой төрлийн зан үйлтэй салшгүй<br />
холбоотой. Юуны түрүүнд эдгээр нь бөөгийн шашинтай нягт уялдаатай<br />
нь тодорхой. Жишээ нь, Төв аймгийн Борнуур сумын нутаг Ноён уулын<br />
Сүжигтийн амны хүннүгийн язгууртны 6-р булшнаас боолт хэлбэрийн<br />
нэгэн малгай олдсоныг археологич Ц.Доржсүрэн “бөөгийн мөргөлтэй<br />
холбоотой зүйл бололтой” [1961: 28] хэмээн үзсэнийг бөө судлаач О.Пүрэв<br />
дархад, хуулар бөөгийн малгайнуудтай харьцуулж судлаад “хүннүгийн<br />
үеийн бөө хүний бөөлөхдөө өмсдөг малгай байсан байх” гэж дүгнэсэн<br />
124
Tomus XXXIV Fasciculus 10<br />
байдаг [2009: 191]. Судлаачдын бүтээлээс үзэхэд бөө нар хүчирхэг<br />
жигүүртэн, араатан амьтад шүтэхийн зэрэгцээ өөрсдийн өвөг дээдсийг<br />
онголон шүтэх болсон цагаас бөө малгайд хүний нүүр толгойн долоон<br />
сүвийг дүрсэлдэг болсон гэж үздэг ажээ [Пүрэв, 2009: 193]. Одоо ч гэсэн<br />
бөөгийн өмсгөл малгай дээр хүний ам, хамар, хөмсөг зэргийг дүрсэлсэн<br />
байдаг нь хадны зураг дахь зарим багны дүрстэй тун төстэй байдаг. Бөө<br />
нар малгайгаа уг бөөд залран ирж буй онгод сахиусны толгой [мөн тэнд,<br />
194] гэж үздэг нь эрт үеэс уламжлагдан одоог хүрч ирсэн байх магадлалтай<br />
тулговийн бүсийн хадны зураг дахь хүний нүүрний багны дүрслэл нь<br />
тохиолдлын чанартай зурагдаагүй гэдэг нь тодорхой байна. Дээр өгүүлсэн<br />
хадны зураг дахь хүний нүүрний багтай төстэй дүрс Хэнтий аймгийн<br />
ОНСМузейн үзмэрт байгаа бөөгийн хувцсанд зүүсэн эврэн сав тунраа<br />
дээр урлагдсан байдаг [Санжмятав, 1995: 46] нь энэ төрлийн зургууд бөө<br />
мөргөлтэй холбоотойг харуулж буй баримтюм. Мөн говийн бүсийн зарим<br />
зургууд тухайлбал, Өмнөговь аймгийн Цагаан дэрсний Бичигтийн усны<br />
хүний нүүрний баг олон давхарлагдаж зурагдсан нь ч тахилга шүтлэгтэй<br />
холбоотойг илэрхийлнэ (зураг 1. 27).<br />
Жавхлант хайрханы хадны зураг дахь нэгэн хүний гарын харалдаа<br />
цагариг, толгой дээр нь мөн адил дугуй дүрсийг битүү цоолборлон<br />
дүрсэлснийг судлаачид нар, сар, өдөр шөнө, гэрэлтэй, харанхуйг дүрслэн<br />
харуулсны илэрхийлэл хэмээн үзсэн байна [Цэвээндорж нар, 2004: 86].<br />
Үүнтэй төстэй дүрслэлтэй багны зураг Хойд Америкийн баруун хойд<br />
эргийн хадны зурагт цөөнгүй тоотой байгааг Е.А.Окладникова өөрийн<br />
бүтээлдээ ишлэсэн байдаг [Окладникова, 1979: 157, табл. XVIII].<br />
Эртний нүүдэлчид нар мандах шингэх, нар сар хиртэж бүтэн байснаа<br />
хэлтгий болох, тэнгэрийн одон орчиж харвах, салхи дэгдэж бороо орох,<br />
халуун зун, хүйтэн өвөл мэтийн байгалийн үзэгдлийн мянга түмэн<br />
хувиралтыг ойлгохгүй мэдэхгүйн эрхэнд өдөр нь илч дулаанаараа<br />
дулаацуулдаг нар, шөнө нь гэгээн гэрлээрээ гийгүүлдэг сар хоёрыг тахин<br />
шүтэж залбиран сүсэглэсээр иржээ. Ийнхүү нарыг эрхэмлэн дээдлэж<br />
түүнийг бүтээн урлах болсон нь мезолитын үеэс буюу 15000-7000 жилийн<br />
тэртээгээс эхлэлтэй юм. Энэ нь Хэнтий аймгийн Батширээт сумын нутаг<br />
Рашаан хаданд олон арваар дүрсэлсэн онгин тамгын дүрсээс тодорхой<br />
харагдана [Пэрлээ, 1975: хүснэгт I-III, IX]. Тэр үеийн хүмүүс нарыг онгиор<br />
дүрслэн, өөрсдийн овгийн бэлэгдэл тамга болгон хэрэглэж байсан<br />
бололтой. “Нар сар хоёр бол Монгол улсын эртний сүлд тамга бөгөөд зураг<br />
бичигтэй чулууны энд тэнд үзэгддэг. Манай өвгөд зураг бичигтээ Монгол<br />
улс хэмээхийг нар сараар дүрсэлдэг байв. Нанхиад, Хятадын эртний судар<br />
түүхийг сөхөн харвал Монголчууд энэ наран саран тэмдгийг 2000 гаруй<br />
жилийн өмнө хэрэглэж байсан гэдэг тул энэ тэмдгийн уг гарал нь бүр ч<br />
маш балар дээд эртний үеийн үүсэлтэй тэмдэг ажээ” гэж Б.Ринчен [1945]<br />
тодорхой дурдсан байдаг нь археологийн судалгаагаар нотлогдож байна.<br />
Тухайлбал, Ц.Доржсүрэн 1957 онд Архангай аймгийн Хайрхан сумын нутаг<br />
Гол модны хүннү булшнаас нимгэн алтаар хийсэн нар хавирган сарны дүрс<br />
[Доржсүрэн, 2003: 113], Монгол-Францын хамтарсан экспедици 1998 онд<br />
Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутаг Эгийн голын Бурхан толгойн<br />
125
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
хүннү булшнаас төмрөөр хийсэн нар, хавирган сарны дүрс [Эрдэнэбаатар<br />
нар, 1998: 105], 2000-2004 онд Гол модны хүннүгийн 2 жижиг булшнаас<br />
нимгэн алтаар хийсэн нарны дүрсийг [Ерөөл-Эрдэнэ, 2004: 81-82] олж<br />
илрүүлсэн юм. Судлаачдын тэмдэглэснээр авсны дотор талын хананы<br />
толгойн талд нар сарыг хаддаг байжээ [Доржсүрэн, 2003: 113; Ерөөл-Эрдэнэ,<br />
2004: 88]. Түүнчлэн хүрэл зэвсгийн сүүлч төмөр зэвсгийн түрүү үед нар,<br />
сарыг ихэд эрхэмлэн дээдэлж, шүтэн биширч байсны тодорхой баримт<br />
бол буган хөшөө юм. Хөшөөний оройн хэсэгт нарыг онгин хэлбэртэй эсвэл<br />
олон цацрагтай дүрсэлдэг ба нэлээд хөшөөнөө нарны дэргэд зэрэгцүүлэн<br />
түүнээс жижиг дугуй онги дүрсээр сарыг дүрсэлсэн байдаг.<br />
Говийн бүс нутагт амьдарч байсан хүмүүс нарыг эрхэмлэн дээдэлдэг<br />
байсныг Баянхонгор аймгийн Бичигтийн ам, Өмнөговь аймгийн Далайн<br />
дуулга, Зүүн хацавч, Цагаан бухтын гол, Жавхлант хайрхан, Өвөрхангай<br />
аймгийн Тэвш уулын хадны зургийн дүрслэлүүд яруу тодоор илэрхийлнэ<br />
(зураг 2). Тухайлбал, Жавхлант хайрханы хаднаа нарыг онгиор, олон<br />
цацрагтай дан, хоёр гурав, дөрвөн давхар онгиор буюу дундаа дугуй<br />
хонхортой онгиор, эсхүл олон цацрагтай дугуй хонхроор ганц иштэй, хоёр<br />
хөлтэй олон янзаар хүн амьтдын хамт дүрсэлсэн байдаг. Түүгээр ч барахгүй<br />
хүнийг олон цацрагтай нэгээс дөрвөн давхар онгиор илэрхийлсэн наран<br />
тамгатай дүрсэлсэн байна.<br />
Түүнчлэн Далайн дуулга (зураг 3. 1-3), Дэл уул (зураг 3. 4-6), Шаахар<br />
толгой (зураг 3. 7), Шийр уул (зураг 3. 8, 9), Тэвш уул (зураг 3. 10-15),<br />
Тогоо хайрхан (зураг 3. 16), Цагаан толгой (зураг 3. 17), Зүүн хацавч (зураг<br />
3. 18-19) зэрэг газруудад хэдийгээр нарны цацрагийг дүрслээгүй дугуй<br />
хэлбэртэй байгаа боловч тэдгээрийн дийлэнх нь тухайн үеийн хүмүүсийн<br />
ахуй амьдралыг элбэг баян дүүрэн жаргалтай байхыг хүссэн нар, сарны<br />
бэлэгдэл болох овгийн тамга тэмдгийн утгыг агуулж байна хэмээн үзэж<br />
болно.<br />
Монгол ардын үлгэр домогт нар сарны үүслийн тухай өгүүлсэн нь<br />
цөөнгүй байдаг. Нэгэн домогт “…нар байхгүй байхад хүмүүс биенээсээ<br />
гэрэл цацруулан нисдэг байжээ. Гэтэл тэдний нэг нь өвдөж гэрэл нь алга<br />
болоход бурхан хүнд туслахаар эмч явуулж эм олоход нь туслахаар шар<br />
толь илгээсэн нь нар болсон юмсанжээ. Үүнээс хойш хүмүүсийн биенээс<br />
гэрэл цацрахаа больж нарны гэрэл доор амьдрах болсон байна. Нар нь бүх<br />
хүний гэрлийг шингээсэн болохоор амьтан хүнийг гэрэл гэгээгээрээ тэгш<br />
гийгүүлж байдаг гэнэ. Хүн ч гэрлээ наранд өгсөн тул нарыг шүтэн гэрэл<br />
гэгээнд нь ивээгдэн амьдрах болжээ” [Мөнх-Очир, 1998: 43] хэмээсэн<br />
нь хэдийгээр үлгэр домгийн ойлголт боловч эртний хүмүүсийн шүтлэг<br />
бишрэлийн нэгэн үеийн ойлголтыгхаруулахын зэрэгцээ ертөнцийн юмс<br />
үзэгдлийг танин мэдэж түүнийгээ уран сэтгэлгээгээр тайлбарлах гэсэн<br />
оролдлого болно.<br />
Үүнээс үзэхэд эртний нүүдэлчид тэнгэр дэлхийг амьдчилан шүтэж<br />
ирсний дотор нар сарны шүтлэг онцгой байр суурь эзэлж буй тул одоогийн<br />
монголчуудын эрх чөлөө тусгаар тогтнолын бэлэг тэмдэг болсон соёмбо<br />
үсэгний дээр ноцож буй галын хамтаар нар сар хоёрыг дүрсэлсэн нь ч бас<br />
учиртай ажээ.<br />
126
Tomus XXXIV Fasciculus 10<br />
Оршуулгын зан үйлийн сэдэвт хадны зураг<br />
Монголын говийн бүсийн хадны зурагт оршуулгын зан үйлийн<br />
холбогдолтой зураг цөөн боловч байна (зураг 4). Тухайлбал, Дорноговь<br />
аймгийн Мандах сумын нутаг Номтын бууц гэдэг газраас урт гонзгой<br />
чулуун дээр сийлсэн морьд хөтөлсөн хүний зураг олдсон нь тус сумын<br />
музейд хадгалагдаж байгаа ажээ [Энхбат, Даваацэрэн, 2010: 59]. Тус<br />
чулууны голоор 50 орчим см урттай дан шулуун зураас гаргаж хоёр талд нь<br />
тус бүр хоёр морь, тэдгээрийн дунд хөтөлж яваа хүнийг дүрсэлсэн байна<br />
(зураг 4. 3). Эдгээр зургийг Номтын бууцны баруун хойд талын энгэрийн<br />
дөрвөлжин булштай газраас олж авчирчээ. Энэ нь дөрвөлжин булшны<br />
хашлага, эсвэл таг чулуу байсан байж болох юм. Мөн үүнтэй төстэй<br />
зураг Монгол орны бусад газраас олддогийг, тухайлбал, Дорнод аймгийн<br />
Гурванзагал сумын нутаг Хөцөөгийн голын дөрвөлжин булшны дэргэд<br />
буй гол хэсэгт нь хоёр шулуун зураас, зураасны хоёр талаар дөрвөн адууг<br />
нуруугаар нь зураас руу хандуулан сийлсэн хавтгай чулуу [Наваан нар, 2009:<br />
21; Мижиддорж, Анхсанаа, 2009: 46] (зураг 5), Архангай аймгийн Батцэнгэл<br />
сумын Шивэртийн амны дөрвөлжин булшны авсны таг хийсэн сийлмэл<br />
зурагтай чулуун хавтан [Монголын археологи, 2002: 108] (зураг 6), Архангай<br />
аймгийн Их тамир сумын Баянцагааны хөндийн сийлмэл зурагтай чулуу<br />
[Хойд Тамирын., 2011: 18] (зураг 7), Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын<br />
Бударын чулууны хадны зураг [Цогтбаатар, Гэрэлбадрах, 1997: 68] зэргийг<br />
дурдаж болно.<br />
Эдгээр зураг нь үйлдсэн арга барилын хувьд өөр боловч “Сэлэнгийн”<br />
хэмээх хадны зосон зурагтай сэдэв агуулгын хувьд ижилсэж байна.<br />
“Сэлэнгийн” хэмээх хадны зосон зургийг судлаачид тухайн овог аймгийн<br />
шүтлэг бишрэлийн газар, тариалангийн баяр ёслолыг тусган үзүүлсэн,<br />
овог аймгийн бие даасан байдлыг илэрхийлсэн хэмээн янз бүрээр<br />
тайлбарласан байдаг боловч Ч.Амартүвшин [2002: 16-19], З.Батсайхан [2003:<br />
34-39] нарын хүрлийн үеийн оршуулгын зан үйл гүйцэтгэж байгаа буюу<br />
түүнтэй холбоотой үйл явдлыг харуулсан хэмээн үзснийг дэмжиж байна.<br />
Тухайлбал, Ч.Амартүвшин “Сэлэнгэ”-ийн хэмээх зосон зургийн далавчаа<br />
дэлгэсэн шувуу, дөрвөлжин хүрээнд буй олон цэг энэ бүхнийг ямар нэгэн<br />
овог аймгийн оршуулга, тэрхүү овог аймгийг тэнгэртэй холбох зууч, хойд<br />
насны төсөөллийг илэрхийлсэн гэж үзээд дөрвөлжин хүрээ, түүн доторх<br />
олон цэгийг хүрлийн үеийн тухайлсан овог аймгийнхны оршуулга – олон<br />
булш бүхий оршуулгын цогцолбор газар, хүрээний гадуурх хоорондоо<br />
хөтлөлцсөн болон адуу, үхэр хөтөлсөн хүмүүсийг оршуулгын зан үйл<br />
гүйцэтгэж байгаагаар илэрхийлсэн тэмдэглэгээ байж болох юм гэсэн<br />
санаа дэвшүүлжээ [2002: 19]. Харин З.Батсайхан “Сэлэнгэ”-ийн хэмээх<br />
хадны зургуудад дөрвөлжин хашлагаар манай ертөнцийн загвар болох<br />
уул, түүний доторх олон цэгээр өвөг дээдсийн сүнсийг төлөөлүүлэхийн<br />
хамт хөтлөлцөн бүжиглэж буй хүмүүс, тэднийг муу зүгийн ад зэтгэрээс<br />
хамгаалагч далавчаа дэлгэсэн бүргэд, талийгаачийн сүнсийг нөгөө<br />
ертөнцөд хүргэх унаа морь, сүнс хамгаалах нохой зэргийг тогтсон загвар,<br />
зохиомжийн хүрээнд зурсан байдаг хэмээн үзсэн байдаг [2003: 39].<br />
127
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Улаанбаатар хотын дэргэдэх Их тэнгэрийн ам (зураг 8), Гачууртын ам<br />
(зураг 9), Хөвсгөл аймгийн Баянзүрх сумын Бичигт булаг, Булган аймгийн<br />
Бугат сумын Бичигт хад, Орхон сумын Баруун могой хэмээх газрын<br />
зосон зурагт хоёр зэрэгцээ замаар цувж яваа адуу, морь хөтөлсөн хүнийг<br />
дүрсэлсэнтэй Номтын бууцны хадны зураг зохиомж утга санааны хувьд<br />
төстэй юм. Угсаатны зүйн мэдээнд эдгээр хад чулуунаа зурагдсан урт<br />
шулуун хос зураас буюу замын учир холбогдлыг тайлахад ямар нэгэн<br />
байдлаар учиг болох мэдээнүүд байна. Тухайлбал, “шарил нутаглуулахад<br />
ус гол гатлахыг цээрлэдэг байсан. Ус гарах тохиолдолд усны цаана<br />
хүнийхээ сүнсийг үлдээхгүйн тулд шарил авч яваад гол гарах бол “алтан<br />
гүүр хаяна” гэж хөвөөний хоёр талд алтан утас татдаг” [Мэнэс, 1989: 51],<br />
“... шарил аваад явж байхад гол гатлах бол тэмээнийхээ хойт хөлөнд алтан<br />
утас уядаг байсан. Утасгүй бол усанд мөнгө цацдаг байсан. Мөсөн дээгүүр<br />
гарвал цагаан даавуу дэвсэнэ” [мөн тэнд, 55]. “Хүнээ ачаад гол гатлах бол<br />
ачаанаас нь алтан утас уяад гаталдаг гэдэг. Тэр алтан утсаар ус гаталж<br />
байгаа учиртай юм. Хэрвээ тэгэхгүй бол үхсэн хүний сүнс голын цаана<br />
үлддэг гэдэг” [мөн тэнд, 36] гэх зэргээр өгүүлсэн нь замд тааралдсан гол<br />
ус, зам зэрэг нь үхэгсдийн болон амьд ертөнцийг зааглах зааг болдог гэсэн<br />
санааг агуулж буй бололтой.<br />
Номтын бууцны хадны зураг дахь шулуун зураас буюу замын хоёр<br />
талаар зураас руу нуруугаар нь хандуулан адууг дүрслэхдээ нэг талын<br />
адууг хөвөөлөн цохиж, нөгөө талын адууг бүх талбайгаар нь хонхойлон<br />
сийлсэн байгаа нь ч амьд болон үхэгсдийн ертөнцийг зааглаж буй санааг<br />
илэрхийлснийг нотолно.<br />
Түүнчлэн “Орчин үед нас барсан хүнийг нутаглуулах газар руу явах<br />
замд гол, олон замын уулзвар тааралдвал задгай мөнгө, будаа (шар, цагаан)<br />
зэргийг тухай бүрд нь өргөдөг. Гол ус гатлахад өргөдөг эд зүйлс нь нөгөө<br />
ертөнцийн тухай ойлголттой холбоотой агаад гол мөрөн нь үхсэн болон<br />
амьд хүний ертөнцийг зааглах хилийн дээс болдог гэнэ. Өргөл нь нөгөө<br />
ертөнцөд очих, буцах төлбөрийн хэрэгсэл, өөрөөр хэлбэл, амьд хүн<br />
талийгаачийг үхэгсдийн ертөнцөд хүргэж өгөөд буцах төлбөр болдог аж”<br />
[Отгонбаатар, 2009: 69-70] гэсэн нь бөө мөргөлийн оршуулгын зан үйлээс<br />
буддын шашны лам нар авч хэрэглэсэн байж магадгүйг харуулж байна.<br />
Түүнчлэн Дундговь аймгийн Өлзийт сумын Дэл уулын Өлзийтийн<br />
хуудас хэмээх газарт МЗТСХЭ-ийн хүрээнд малтан судалсан дөрвөлжин<br />
булшны хашлага болон шон чулуун дээр бүжиглэж буй хүмүүс, буга,<br />
согоо, шувуу, нум сумтай хүн, хөтлөлцөж яваа эрэгтэй эмэгтэй хоёр хүн<br />
зэргийг сийлж дүрсэлсэн нь оршуулгын зан үйлийн холбогдолт зураг<br />
болно(зураг 4. 4). Булшны хана чулуун дээр хүмүүсийг зурсан зурлагын<br />
ором улаан шаргал өнгөтэй байгаа нь [Санжмятав, 1987: 34-35] зураг<br />
зурахаас өмнө чулуугаа улаан зосоор будсан байсан, эсвэл зураг сийлсний<br />
дараа улаан зосоор будсаныг харуулж байна. Үүнтэй сэдвийн хувьд ижил<br />
төстэй дөрвөлжин булшны хананы хавтгай чулуун дээр өрөөсөн гараа<br />
өргөөд эгнэж зогссон олон хүнийг дүрсэлсэн зураг Өвөрхангай аймгийн<br />
Бат-Өлзий сумын нутаг Тэмээн чулууны ам (зураг 10), Хэнтий аймгийн<br />
Батширээт сумын Биндэръяа уулын Дугана хаднаас [Монголын археологи,<br />
128
Tomus XXXIV Fasciculus 10<br />
2002: 108] олдсон байдаг. Энэ нь хүрэл зэвсгийн үед Монгол оронд амьдарч<br />
байсан дөрвөлжин булшит овог аймгийнхан оршуулгын нэгэн ижил зан<br />
заншилтай байсныг харуулах баримт гэж үзэж болмоор байна.<br />
Чулуун хавтан юмуу эсвэл хавтгай чулуун дээр сийлсэн дээрх зургууд<br />
нь бүгд дөрвөлжин булшны ойр орчмоос олдож байгаа болон дөрвөлжин<br />
булшны хана, эсвэл таг чулуун дээр зурагдсан байгаа нь ийм зургууд<br />
дөрвөлжин булшны соёлыг үлдээгчидтэй холбоотой гэдэг нь харагдаж<br />
байна. Монгол нутаг дахь ийм төрлийн хадны зосон болон сийлмэл<br />
зургуудын байрлалыг дөрвөлжин булшны тархалттай харьцуулж үзэхэд<br />
тохирч байгаа нь ч үүнийг давхар нотолно.<br />
Монгол орны дөрвөлжин булшны шон чулуунд, тухайлбал, Дорноговь<br />
аймгийн Даланжаргалан сумын Бичигт багийн нутаг дахь дөрвөлжин<br />
булшны хана чулуун дээр хутга, Өвөрхангай аймгийн Зүйл сумын<br />
Нарантолгой, Хужирт сумын Майхан толгой, Төв аймгийн Алтанбулаг<br />
сумын Морин толгой зэрэг газрын дөрвөлжин булшны хана ба шон чулуун<br />
дээр ан амьтан [Санжмятав, 1987: 35], Төв аймгийн Эрдэнэсант сумын нутаг<br />
Омгийн Хөтлийн өвөрт буй 19 дөрвөлжин булшны нэгний булангийн<br />
босоо шон чулуунд бугын хоёр дүрс, дунд нь 1 хүн, 6 тоодог бололтой шувуу<br />
[Сэр-Оджав, 1965:49, зур. 2], Хэнтий аймгийн Биндэр уул, Төв аймгийн<br />
Мөнгөнморьт сумын Өжөө зэрэг газрын дөрвөлжин булшны хөшөө<br />
чулуунд гурвалжин буюу дормон тамга [Батсайхан, Едилхан, 2006: 2] тус<br />
тус сийлсэн байдаг ажээ. Дөрвөлжин булшны хана болон шон чулуун дээр<br />
зурсан сийлмэл зургуудыг тухайн булшны эзэнд холбогдох оршуулгын зан<br />
үйлийн холбогдолт зураг хэмээн үзэж болох юм. Гэхдээ дөрвөлжин булш<br />
болгоны шон чулуунд ийм зураг байхгүй байгаа нь зураг сийлсэн булшийг<br />
тухайн үеийн овог аймгийн толгойлогч юмуу нөлөө бүхий хүний булш<br />
хэмээн үзэх боломжийг олгож байна.<br />
Түүнчлэн Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын Далайн дуулга уулнаа<br />
нэгэн хаданд дөрвөлжин хашлага дотор гар, хөлөө алдалсан нэгэн хүнийг<br />
дүрсэлсэн (зураг 4. 1) зургийг судлаачид нас барсан хүнийг төлөөлүүлсэн<br />
байж болох юм гэсэн санааг дэвшүүлсэн байдаг [Цэвээндорж нар, 2010: 59].<br />
Дөрвөлжин хашлагыг хүний оромж сууцыг дүрсэлсэн гэж үзэхэд хэтэрхий<br />
жижиг, зөвхөн хүнээ тойруулсан байдлаар дүрсэлсэн нь нас барсан хүнийг<br />
ямар нэгэн хашлага, авсанд хийснийг харуулж байж болох юм.<br />
Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Бичигтийн амны хадны зураг<br />
дахь хоёр морь хөллөсөн тэрэгний тэвшин дээр хэвтэж буй бололтой хүн<br />
дүрсэлсэн зургийг (зураг 4. 2) Н.Сэр-Оджав ангийн олзыг ачихаар хүлээж<br />
байгаа [1987: 37] гэсэн бол Ж.Гантулга оршуулгын зан үйлийг харуулсан<br />
хэмээн тайлбарласан байдаг [2004: 70-71]. Миний бодлоор оршуулгын зан<br />
үйлтэй холбоотой гэсэн тайлбар үнэнд илүү нийцнэ. Монгол, түрэг хэлт<br />
ард түмнүүдийн дунд эрт цагаас оршуулгын зан үйлд морь болон тэрэг<br />
ашиглаж байсныг судлаачид тогтоожээ [Төрбат, 2001: 18]. Дээрх тэрэгний<br />
зургийн дэргэд босоо олон салаа эвэртэй хоёр буга дүрсэлсэн нь хүрэл<br />
зэвсгийн үеийн буган хөшөөний үүсэл гарлын талаар тодруулах боломж<br />
байж болох юм. Энэ нь тухайн нас барсан хүнийг амьд болон үхэгсдийн<br />
ертөнцийн зааг дээр морин тэргээр хүргээд түүнээс цааш сүнсийг нь<br />
129
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
нөгөө ертөнцөд хүргэх үүргийг буга гүйцэтгэдэг гэсэн санаа бололтой<br />
бөгөөд ийнхүү хадны зургаас улбаалан буган хөшөөнд бугыг загварчлан<br />
дүрсэлдэг болсон байж болох юм. Буган хөшөө болон ийм хадны зураг<br />
нь тухайн овог аймгийн толгойлогч, тэргүүлэх бөө болон баатар дайчин<br />
эрсийн оршуулга, тахил тайлгын зан үйлд голчлон үйлдэгдэж байсан байх<br />
магадлалтай. Түүнчлэн өндөр уулын бүсийн хадны зураг дахь тэрэгний<br />
дүрслэлүүдийг аж ахуйн зориулалтаар бус зөвхөн оршуулгын зан үйлд<br />
хэрэглэгдэж байсантай холбоотойгоор зурагдсан хэмээн Э.Якобсон<br />
[Jacobson, 2010] үзсэнийг дурдахад илүүдэхгүй бизээ.<br />
Дүгнэлт<br />
Монгол орны говийн бүсийн хадны зургуудыг ихэвчлэн уул, толгодын<br />
орой, дэл орчмоор ганц нэгээр нь дүрсэлсэн байх ба наран ээвэр өмнөд<br />
энгэрт нь нэг дор олон дүрсийг дүрсэлсэн байдаг онцлогтой байна. Мөн<br />
харьцангуй бага талбайд маш олон тооны, янз янзын хэв маягийн, түүхийн<br />
олон үед холбогдох хадны зураг төвлөрсөн, зарим тохиолдолд нэг хаданд<br />
олон янзын дүрсийг бие биен дээр нь давхарлан зурсан, мөн зарим нэг<br />
дүрсийг олон жилийн турш давхарлан сэргээн зурж байсны ором тодорхой<br />
байдаг нь хадны зургийг шүтлэг бишрэлийн зан үйлийн дагуу урлан<br />
сийлж ирснийг харуулна. Монголын говийн бүс нутгаасэртний хүмүүсийн<br />
шүтлэг бишрэлтэй холбогдолтой зураг, тухайлбал,хүний нүүрний баг,<br />
нар сарны дүрслэл бусад нутаг дахь зургийг бодвол их тоотой олддог нь<br />
чулуун зэвсгийн сүүл энеолит, хүрэл зэвсгийн үед энэ бүс нутаг өөрийн<br />
гэсэн өвөрмөц онцлогтой соёлын нэгэн бүс нутаг байсныг харуулж байна.<br />
Оршуулгын зан үйлийн сэдэвт зургууд нь соёлын онцлогийнхоо хувьд<br />
оршуулгын зан үйл, үхэгсдийн ертөнцийг амьд ертөнцийн үргэлжлэл<br />
болгон харуулснаараа мөнхийн амь, дахин төрөх сүсэг бишрэлийг тусгасан<br />
гэж үзэж болно. Эдгээр хадны зургаар дамжуулан сүнс бол үхэшгүй<br />
мөнхийн бөгөөд дахин төрнө гэсэн сүсэг бишрэлээр үхлийн дараах<br />
ертөнцийн тухай таагүй бодлыг даван туулдаг байсан хүрлийн үеийн<br />
хүмүүсийн үзэл, эргэцүүллийг ойлгож болохоор байна.<br />
Иймээс хадны зураг нь зөвхөн бодит байдлын тусгал биш, харин эртний<br />
хүмүүсийн байгалийн эрхшээлийг даван гарахын тулд өөрсдөө аливааг<br />
бүтээх, зохицуулах гэсэн үйл ажиллагаа буюу хүнбайгалийн хоорондын<br />
харилцаа, эрхэлж байсан аж ахуйтай холбоотой үүссэн хүний оюуны<br />
сэтгэлгээ, шүтлэг бишрэлийн гүн агуулгатай зан үйлийн салшгүй хэсэг<br />
болох нь тодорхой байна.<br />
Хадны зургийн дурсгалт газрууд болон түүний ойр орчимд буй булш,<br />
хиргисүүр, овоо болон янз бүрийн тахил тайлгын ёслол үйлдэж байсан<br />
байж болох (чулуун хавтан буюу индэр) боломжтой газрууд нь уг дурсгалтай<br />
ямар нэгэн байдлаар холбогдох магадлалтай учир тухайн үеийн соёлын<br />
орчныг тодорхойлох боломжтой. Иймээс тэдгээр булш, хиргисүүр болон<br />
хадны зураг бүхий газрын ойр орчимд археологийн малтлага судалгаа<br />
хийвэл тодорхой үр дүнд хүрч болох юм.<br />
130
Tomus XXXIV Fasciculus 10<br />
Резюме:<br />
Н.Батболд<br />
СВЯЗЬ НАСКАЛЬНЫХ ИЗОБРАЖЕНИЙ С<br />
ВЕРОИСПОВЕДОВАНИЕМ И ПОГРЕБАЛЬНЫМИ<br />
ОБРЯДАМИ ДРЕВНИХ КОЧЕВНИКОВ<br />
На основании изучения петроглифов гобийского пояса Монголии автор<br />
выдвигает предположение, что изображения масок, солнца и луны могут<br />
быть связаны с вероисповедованием древних кочевников, и что в конце<br />
каменного, в начале бронзового веков на рассматриваемой территории<br />
существовала своеобразная, местная культура. Кроме того, композиции<br />
с лошадьми и другими домашними животными, изображенными с двух<br />
сторон от парных, параллельных прямых линий, которые в основном<br />
бывают выбиты на специально подготовленных каменных плитах или<br />
просто на плоских камнях, автор связывает с погребальными обрядами и<br />
подтверждает свою мысль этнографическими данными. Подобные рисунки,<br />
в основном, находятся рядом с плиточными могилами, бывают выбиты<br />
на плитах, из которых сложены стенки или крышки этих погребальных<br />
сооружений. Кроме того, ареал распространения вышеназванных<br />
композиций, как нарисованных красками, так и исполненных методом<br />
выбивки, совпадает с территорией распространения плиточных могил, из<br />
чего автор статьи выдвинул предположение о принадлежности подобных<br />
рисунков к культуре плиточных могил.<br />
Ном зүй<br />
Амартүвшин, 2002 –Амартүвшин Ч. “Сэлэнгийн” зосон зургийн дүрслэл<br />
оршуулгын зан үйлтэй холбогдох нь. //Түүхийн сэтгүүл. УбИСийн<br />
Түүхийн салбарын Эрдэм шинжилгээний бичиг. Т.III, fasc. 2.<br />
Улаанбаатар, Т. 16-19.<br />
Батсайхан, 2003 –Батсайхан З. “Сэлэнгийн” хэмээх зосон зургуудыг<br />
шинээр тайлбарлах нь. //Археологи, антропологи, угсаатан судлал.<br />
МУИС-ийн НШУС-ийн эрдэм шинжилгээний бичиг. № 210(19).<br />
Улаанбаатар,Т. 34-39.<br />
Батсайхан, Едилхан, 2006 –Батсайхан З., Едилхан Х. Нүүдлийн мал аж ахуйн<br />
түүхэнд холбогдох нэгэн зүйл. //Mongolian Journal of Anthropology,<br />
Archaeology and Ethnology (Official Journal of the National University of<br />
Mongolia). Vol. 2, No. 1 (254). Ulaanbaatar, Т. 1-9.<br />
Гантулга, 2004 –Гантулга Ж. Хүрэл, төмрийн түрүү үеийн хадны зургийн<br />
судалгааны зарим асуудалд (Монголын баруун бүс нутгийн жишээн<br />
дээр). //Археологийн судлал. Т.II (XXII), fasc. 7. Улаанбаатар, Т. 63-75.<br />
Доржсүрэн, 1961 - Доржсүрэн Ц. Умард Хүннү. Улаанбаатар, 98 т.<br />
Доржсүрэн, 2003 –Доржсүрэн Ц. 1956-1957 онуудад Архангай аймагт<br />
археологийн шинжилгээ хийсэн нь. УБ., 1958. //Археологийн судалгаа.<br />
Эрдэм шинжилгээний бүтээлийн эмхэтгэл. Улаанбаатар, Т. 109-125.<br />
131
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Дэвлет, 1980 - Дэвлет М.А. Петроглифы Мугур-Саргола. Москва, 271 с.<br />
Ерөөл-Эрдэнэ, 2004 –Ерөөл-Эрдэнэ Ч. Гол модны хүннү булшны судалгааны<br />
зарим үр дүн. //Археологийн судлал. Т. (II) XXII, fasc.8.Улаанбаатар, Т.<br />
76-109.<br />
Кубарев нар, 2005 - Кубарев В.Д., Цэвээндорж Д., Якобсон Э. Петроглифы<br />
Цагаан салаа и Бага-Ойгура (Монгольский Алтай). Новосибирск-<br />
Улаанбаатар-Юджин, 606 с.<br />
Мижиддорж, Анхсанаа, 2009 –Мижиддорж Э., Анхсанаа Г. Каменные<br />
изваяния из местности Хөцөө. //УбИС-ийн Нийгмийн шинжлэх<br />
ухааны эрдэм шинжилгээний бичиг. №5 (4). Улаанбаатар, Т. 44-48.<br />
Монголын археологи, 2002 – Монголын археологи. Улаанбаатар, 257 т.<br />
Мөнх-Очир, 1998 –Мөнх-Очир Д. Сав шим хүн ертөнц ба зурхай.<br />
Улаанбаатар, 138 т.<br />
Мэнэс, 1989 – Мэнэс Г. 1989 оны хээрийн шинжилгээний тайлан, эх<br />
хэрэглэгдэхүүн. //ТХ-ийн Баримтын сан. Фонд-7, данс-3, хн. 22.<br />
Улаанбаатар.<br />
Наваан нар, 2009 –Наваан Д., Түмэн Д., Эрдэнэ М., Хатанбаатар Д., Анхсанаа<br />
Г. “Дорнод Монгол” төслийн хүрээнд 2009 онд хийж гүйцэтгэсэн<br />
археологийн судалгаа. //Mongolian Journal of Anthropology, Archaeology<br />
and Ethnology (Official Journal of the National University of Mongolia).<br />
Vol. 5, No. 1 (344). Ulaanbaatar, Т. 1-53.<br />
Окладников, 1968 - Окладников А.П. Лики древнего Амура. Новосибирск.<br />
Окладникова, 1979 –Окладникова Е.А. Загадочные личины Азии и<br />
Америки. Новосибирск.<br />
Отгонбаатар, 2009 –Отгонбаатар Б. Монголчуудын оршуулгын зан үйл<br />
(XX зуун). Улаанбаатар, 194 т.<br />
Пүрэв, 2009 –Пүрэв О. Монгол бөөгийн шашин. Улаанбаатар, 394 т.<br />
Пэрлээ, 1976 –Пэрлээ Х. Монгол түмний гарлыг тамгаар хайж судлах нь.<br />
Улаанбаатар, 269 т.<br />
Ринчен, 1945 –Ринчен Б. Соёмбо тэмдэг бол Монголын ард түмний<br />
тусгаар тогтнолын эрхэм бэлэг тэмдэг мөн. //Шинжлэх ухаан. №9.<br />
Улаанбаатар.<br />
Санжмятав, 1987 –Санжмятав Т. 1987 оны хээрийн шинжилгээний тайлан.<br />
//АХГБСХ. - Улаанбаатар.<br />
Санжмятав, 1995 –Санжмятав Т. Монголын хадны зураг. Улаанбаатар, 104<br />
т (249 хавсралт зурагтай).<br />
Сэр-Оджав, 1965 - Сэр-Оджав Н. Монголын Төв, Умард хэсгийг археологийн<br />
талаар судлан шинжилсэн нь. //Археологийн судлал. Т. IV, fasc. 7.<br />
Улаанбаатар, Т. 47-68.<br />
Сэр-Оджав, 1987 - Сэр-Оджав Н. Баянлигийн хадны зураг. Улаанбаатар, Т.<br />
1-103.<br />
Төрбат, 2001 –Төрбат Ц. Хүннү булшнаас гарсан үйсэн дээрх тэрэгний<br />
зураг. //Эрдэм шинжилгээний бичиг. УбИС-ын Нийгмийн ухааны<br />
факультет. T. II, fasc. 2. Улаанбаатар, Т. 12-24.<br />
Хойд Тамирын., 2011 – Хойд Тамирын голын сав нутаг дахь буган хөшөө. //<br />
Монгол Монакогийн хамтарсан археологийн экспедицийн 5 жилийн<br />
132
Tomus XXXIV Fasciculus 10<br />
ойд зориулсан каталоги. Улаанбаатар, 98 т.<br />
Цогтбаатар, Гэрэлбадрах, 1997 –Цогтбаатар Б., Гэрэлбадрах Ж. Бударын<br />
чулууны хадны зураг. //Археологийн судлал. Т.XVII, fasc.5. Улаанбаатар,<br />
Т. 66-72.<br />
Цэвээндорж нар, 2004 - Цэвээндорж Д., Цэрэндагва Я., Гүнчинсүрэн Б.,<br />
Гарамжав Д. Жавхлант хайрханы хадны зураг. Улаанбаатар, 313 т.<br />
Цэвээндорж нар, 2010 –Цэвээндорж Д., Гарамжав Д., Гүнчинсүрэн Б.,<br />
Цэрэндагва Я., Гантулга Ж., Амартүвшин Ч., Мөнхбат Т. Ханбогдын<br />
хадны зураг. Улаанбаатар, 242 т.<br />
Энхбат, Даваацэрэн, 2010 –Энхбат Г., Даваацэрэн Б. Монгол нутаг<br />
дахь түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгал. Дорноговь аймаг. IV дэвтэр.<br />
Улаанбаатар, 98 т.<br />
Эрдэнэбаатар нар, 1998 –Эрдэнэбаатар Д., Төрбат Ц., Эрдэнэбат У.,<br />
Крюбезы Э., Жискар П.Х., Мюрай П., Хай Л. Бурхан толгойн хүннү<br />
булшны судалгаа (урьдчилсан үр дүнгээс). //Археологийн судлал. Т.<br />
XVIII, fasc. 8. Улаанбаатар, Т. 92-108.<br />
Эрдэнэбат, 2008 –Эрдэнэбат У.. Хахуулын голын хадны зураг. //Археологийн<br />
судлал. Т. (VI) XXVI, fasc. 3. Улаанбаатар, Т. 32-56.<br />
Jacobson, 2010 –Jacobson E. But Where are the Dead? Inquiry into the<br />
Interpretation of Bronze Age Imagery in the Mongolian Altai. //<br />
International Conference on Petroglyphs Celebrating the 40th Anniversary<br />
of the Discovery of Korean Petroglyphs. Seoul, P. 148-156.<br />
盖 山 林 , 1986- 盖 山 林 . 阴 山 岩 画 . 北 京 。(Gai Shanlin. Petroglyphs in the Yinshan<br />
Mountains.– Beijing)(in English abstr.).<br />
盖 山 林 ,1989 - 盖 山 林 . 烏 蘭 察 布 岩 畫 . 北 京 。(GaiShanlin. Petroglyphs in the<br />
Wulanchabu Grassland.Beijing)(in English abstr.).<br />
许 成 , 卫 忠 ., 1993 - 许 成 , 卫 忠 . 贺 兰 山 石 画 . 北 京 .(Xu Cheng, Wei Zhong.<br />
Petroglyphs in the Helanmountains. Beijing)(in English abstr.).<br />
133
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 1. Хүний нүүрний баг<br />
1-10 – Өмнөговь, Зүүн хацавч; 11-12 – Өмнөговь, Далайн дуулга; 13 – Өмнөговь, Ихэр<br />
гашуун; 14-15 – Өмнөговь, Тогоо хайрхан; 16-24 – Өмнөговь, Жавхлант хайрхан;<br />
25 – Өмнөговь, Цагаан бухтын гол; 26 – Өмнөговь, Шүүлэнгийн худгийн бичээс; 27 –<br />
Өмнөговь, Цагаан дэрсний бичигтийн ус.<br />
Зураг 2. Сүсэг бишрэлийн сэдэвт дүрслэл (нар, нарны бэлгэдэл)<br />
1 – Баянхонгор, Бичигтийн ам; 2-5 – Өмнөговь, Далайн дуулга; 6-8 – Өвөрхангай,<br />
Тэвш уул; 9 – Өмнөговь, Зүүн хацавч; 10-11 – Өмнөговь, Цагаан бухтын гол; 12-47 –<br />
Өмнөговь, Жавхлант хайрхан<br />
134
Tomus XXXIV Fasciculus 10<br />
Зураг 3. Нарны дүрслэл<br />
1-3 – Өмнөговь, Далайн дуулга; 4-6 – Дундговь, Дэл уул; 7 –Говь-Алтай, Шаахар толгой;<br />
8-9 – Өмнөговь, Шийр уул; 10-15 – Өвөрхангай, Тэвш уул; 16 – Өмнөговь, Тогоо хайрхан;<br />
17 – Өмнөговь, Цагаан толгой; 18-19 – Өмнөговь, Зүүн хацавч.<br />
Зураг 4. Оршуулгын сэдэвт дүрслэл<br />
1 – Өмнөговь, Далайн дуулга; 2 – Баянхонгор, Бичигтийн ам; 3 -<br />
Дорноговь, Номт;4 – Дундговь, Дэл уул.<br />
Зураг 5. Хөцөөгийн хадны зураг<br />
Зураг 6. Шивэртийн амны дөрвөлжин<br />
булшны хавтан чулууны зураг<br />
135
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 7. Баянцагааны хөндийн сийлмэл<br />
зурагтай чулуу<br />
Зураг 8. Их тэнгэрийн ам<br />
Зураг 9. Гачууртын ам<br />
Зураг 10. Тэмээн чулууны ам<br />
136
Tomus XXXIV Fasciculus 11<br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 11<br />
Ц. Болорбат, Б. Бадма-оюу<br />
БАЯН-ӨЛЗИЙТ УУЛЫН ХАДНЫ ЗОСОН ЗУРАГ<br />
ШУА-ийн Археологийн Хүрээлэн, Соёлын Өвийн Төвтэй хамтран<br />
2008 оны 6 дугаар сард Хэнтий аймгийн нутаг дэвсгэрт орших түүх,<br />
соёлын үл хөдлөх дурсгалыг бүртгэж, баримтжуулах зорилгоор хээрийн<br />
шинжилгээний ажил зохион байгуулсан юм 1 . Тус хээрийн шинжилгээний<br />
анги Хэнтий аймгийн Норовлин сумын нутагт буй түүх, соёлын үл хөдлөх<br />
дурсгалуудыг бүртгэх явцдаа Баян-Өлзийт хэмээх уулнаа урьд өмнө нь<br />
мэдэгдээгүй хадны зосон зургийн дурсгалыг илрүүлэн олжээ.<br />
Баян-Өлзийт уул нь Батноров сумаас Дадал сум орох замд тааралдах<br />
боловч, Норовлин сумын нутагт оршдог. Энэ уул нь гурван хэсэг шовх<br />
хаднаас бүрдэх ба урд болон баруун талаар нь цөөн тооны дөрвөлжин<br />
булш байх ажээ.<br />
Эдгээр гурван хадны дунд талын зүүн урагш харсан, шаргал өнгийн<br />
толигор хаднаа улаан зосон зургийн дурсгал бий. Энэхүү толигор, эгц<br />
хадны төв хэсэгт улаан зосоор дундаа босоо зураастай хоёр сөөлжир чагтан<br />
тэмдэг дүрсэлсэн байх ба түүний зүүн дээр арай багавтар мөн л нэг дундаа<br />
босоо зураас бүхий хоёр сөөлжир чагтан тэмдэг дүрсэлсэн байна. Эхний<br />
дүрсний чанх зүүн талд сүүлээ өргөсөн, босоо урт чихтэй нохойг өмнөх<br />
дүрснүүдээс илүү өтгөн улаан хүрэн өнгөтэй зосоор урлажээ. Энэхүү<br />
зосон зураг неолитийн үеийн бусад хадны зургуудаас ялгаатай нь сөөлжир<br />
чагтан тэмдгийн хамт нохой дүрсэлсэн явдал бөгөөд Монгол нутгаас анх<br />
удаа олдож байгаагаараа онцлог юм. Эдгээр дүрснүүд нь он цагийн уртад<br />
нилээд баларч, мэдэгдэх төдий болсон байна.<br />
Сөөлжир чагтан тэмдэг бүхий зосон зургийн холбогдох он цаг,<br />
утга санааг судлаачид янз бүрээр тайлбарласаар иржээ. Археологич<br />
Д.Цэвээндорж энэ төрлийн зосон зургуудыг “Зураагийн улаан хад”-<br />
ны төрөлд хамааруулж, дэд төрөл болгон авч үзээд неолитын үеэр<br />
зогсохгүй, харин бүр түүнээс ч өмнө үүссэн байж магадгүй [Цэвээндорж,<br />
1999: 66] гэж үзсэн бол Я.Цэрэндагва бусад зосон зургийн дурсгалуудтай<br />
харьцуулан судалсны үндсэн дээр ихэвчлэн агуйн хананд дүрсэлсэн байгаа<br />
нь неолитын үед холбогдох магадлалтай юм хэмээгээд эртний хүмүүсийн<br />
ертөнцийг үзэх үзэл, ахуй, сүсэг бишрэлтэй салшгүй холбоотой ба неолит,<br />
хүрэл зэвсгийн үеийн хүмүүсийн чимэглэх урлагийн гол дүрслэлийн нэг<br />
1<br />
Хээрийн шинжилгээний ажилд Ц.Болорбат, Д.Баярхүү (Археологийн Хүрээлэн), Г.Соёл-Эрдэнэ, Б.Даваацэрэн<br />
(Соёлын Өвийн Төв), Б.Эрдэнэмөнх (жолооч) нар оролцон ажилласан.<br />
137
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
болж чадсан төдийгүй, цаашдаа овог, аймгийн тамга болтлоо хөгжсөн<br />
хэмээгээд зарим судлаачид хүнийг тоймлон дүрсэлсэн дүрс, нарны<br />
бэлгэдэл хэмээн үздэгийг дурдсан байна [Цэрэндагва, 2004: 31-32]. Харин<br />
академич А.П.Окладников “Зураагийн улаан хадны зургийн он цаг, соёлын<br />
хамаарлыг нарийн тодорхойлох боломжгүй юм. Бөө мөргөлийн хөгжингүй<br />
хэлбэр (бөөгийн хувцас, өмсгөл, хэнгэрэг) нь хүрлийн сүүл, төмрийн<br />
түрүү үеийн эхэнд буюу НТӨ I мянган жилийн эхэнд, бүр цаашлаад<br />
Монгол орны умард хэсэгт Хүннү нар гарч ирэх хүртэл үед ч холбогдож<br />
болох юм” [Окладников, 1981: 81] хэмээгээд сөөлжир чагтан тэмдгийг<br />
одоогийн Буддын шашны “Ум маани бадмэ хум” гэсэнтэй ойролцоо утга<br />
бүхий бөөгийн зан үйлийн нууц томъёолсон тэмдэглэгээ байж магадгүй<br />
гэж үзжээ. Мөн зарим судлаачид энэ төрлийн зурагт буй хүнийг зурсан<br />
арга барил, түүнтэй нэгэн сэдэв болгон дүрсэлсэн тамга, тэмдгүүдийг<br />
хүрэл зэвсгийн үед (НТӨ II-I мянган жилд) холбогдуулах саналтай байдаг<br />
[Санжмятав, 1995: 20].<br />
Н.Батболд дан сөөлжир чагтан тэмдэг, босоо зураас бүхий зосон зургууд<br />
дээд палеолитын үед, хүний дүрстэй хамт болон байгалийн хадан дээр<br />
дүрслэгдсэн нь неолитын үед, бөөгийн дүрслэл бүхий зургууд нь неолитоос<br />
хойших үед холбогдож болмоор байна гэсэн санал дэвшүүлээд галыг тахин<br />
шүтэх зан үйлийг төлөөлүүлсэн утгыг илэрхийлж буй бололтой хэмээжээ<br />
[Батболд, 2011: 100-103].<br />
Монгол нутгаас Өвөрхангайн Их Цоорхойн агуй, Шурангийн бичигт<br />
улаан хад, Төв аймгийн Зоргол хайрхан, Баянхонгор аймгийн Цагаан агуй,<br />
Саальтын агуй, Цагаан магнайн агуй, Увс аймгийн Зураагийн улаан хад,<br />
Хэнтий аймгийн Бичигт хад зэрэг газраас неолитийн үеийн шүтлэгийг<br />
илэрхийлэх өвөрмөц зосон зургууд олдоод байгаа юм. Эдгээр хадны зурагт<br />
ихэвчлэн босоо зураас, чагтан тэмдэг, зуйван дугуй, хагас саран, ац маягийн,<br />
зуйван дөрвөлжин тэмдэг дүрсүүд болон цөөн хэдэн янгир, салаа оройтой<br />
малгайтай хүний дүрс зэрэг байдаг юм [Цэвээндорж нар, 2002: 83].<br />
Бидний толилуулан буй дундаа босоо зураас бүхий сөөлжир чагтан<br />
тэмдгийн хамт нохой дүрсэлсэн нь энэ төрлийн зургийн асуудлыг авч<br />
үзэхэд бас нэгэн чухал баримт болж болох юм.<br />
Хүнийг оршуулж эхэлсэн үе бол нэг ёсондоо шүтлэгийн хөгжлийн<br />
эртний үе шат юм. Харин хүнтэй цуг амьтан хийгээд бусад юмс сэлтийг<br />
хамт оршуулдаг болсон нь шүтлэгийн хамгийн анхны зан үйл байсан байж<br />
болно. Ийм учир оршуулгын зан үйл нь шүтлэг бишрэлийн олон асуудлыг<br />
тайлбарлаж болох үндэс билээ.<br />
Амьтдыг оршуулгын зан үйлд оролцуулж эхэлсэн нь Зүүн Азид<br />
Байгаль далай орчмын неолитийн үеэс тэргүүлэн нохойтой оршуулгаар<br />
мэдэгдэж байгаа нь нохой бол шүтлэгийн байр сууринаас ч, зан үйл<br />
талаас ч анхдагч амьтан гэдгийг нотолно. Ийм шүтлэг болон дагалдах зан<br />
үйлийг лавшруулан ажиглаж неолитийн үеийн нийгмийн хэв шинжийг<br />
таамаглаж бас болох юм. Хадны зураг ч мөн бичиг үсгийг орлох эртний<br />
хүн төрөлхтний дурсгалын хувьд энэ төрлийн судалгаа нь таамаглал<br />
давамгайлдаг онцлогтой. Иймээс неолитийн үеийн ийм баримтуудыг<br />
хооронд нь холбож өгвөл боломжийн хариу гарч ирэх нь тодорхой юм.<br />
138
Tomus XXXIV Fasciculus 11<br />
Оршуулгын зан үйл бол нэг ёсондоо амьдрал, үхлийн хооронд холбоо<br />
үүсгэх зорилготой зүйл бөгөөд энэ холбоог зан үйл, ёслол тахилгаар<br />
илэрхийлдэг. Монгол нутгаас олдсон неолитийн үеийн оршуулга нь хүнээ<br />
цооног нүхэнд суугаа байдлаар оршуулсан байдаг ба цооногийн ханын<br />
хажуугаар баганын ор болох нүхнүүд, ханз маягийн өргөн урт тавцан<br />
болоод гал түлж байсан голомтын ором зэрэг тохиолддог юм [Дорж, 1969:<br />
40]. Мөн хүнийг цусны өнгөтэй зосоор битүү булж хучиж багаж зэвсэг,<br />
гоёл чимэглэлийн зүйлс дагалдуулж тавьдаг байсан бөгөөд ийм зосоор<br />
хүний цусыг төлөөлүүлсэн оршуулга Зүүн Өлзийт уулын булшинд мөн<br />
бий [Цэвээндорж нар, 2002: 82].<br />
Чагтан тэмдэг дүрс нь ил гал гаргах арга хэрэгсэл холбон загалмай зуух<br />
бүтсэнтэй холбоотой байж болох нь монголчуудын тамга зүйн бэлгэдэлд<br />
уламжлагдан үлджээ. Тухайлбал, дотроо чагттай дөрвөлжин тамга “галын<br />
өр”-ийг дүрсэлж бэлгэдсэн байдаг бол чагттай туухай тамга нь “гал<br />
бэлхэн” гэсэн утга бүхий аж [Дулам, 2001: 28]. Эртний монгол язгуурын<br />
овог аймгуудын дунд чагтан тамга түгээмэл байсан нь гал эрхэмлэдэг<br />
байсныг харуулж буй.<br />
Буриад бөөгийн зан үйлд эх модны доор дөрвөн зүгт хусан шаантаг<br />
шааж зосоор буддаг зан үйл эдүгээ бий бөгөөд үүнийгээ загалмай хэмээн<br />
нэрлэдэг нь чагтан тэмдэг галын өр илэрхийлдэгийг дахин батлах баримт<br />
юм [Бадма-Оюу, 2001: 28].<br />
Эдгээрээс үзэхэд Баян-Өлзийт уулын хадны зурагт дүрсэлсэн чагтан<br />
тэмдэг хийгээд нохойн дүрс нь шүтлэг бишрэл хийгээд ямарваа нэг зан<br />
үйлийг илэрхийлсэн нь тодорхой бөгөөд эртний шүтлэгийн ховор дурсгал<br />
болов. Оршуулгын зан үйлийн анхдагч амьтан нохой гэдгийг бас дахин<br />
батлахын зэрэгцээ түүний хажууд чагтан тэмдэгээр гал түлж байсан “өр”-<br />
ийг тэмдэглэн үлдээсэн зэрэг нь оршуулга болон тахилгын зан үйлийн<br />
тэмдэглэгээ байх магадлал их байна.<br />
Summary:<br />
Ts.Bolorbat, B.Badma-Oyu<br />
NEW OCHER ROCK PAINTINGS OF<br />
BAYAN-ULZIIT MOUNTAIN<br />
In 2008, the joint team from Institute of Archaeology, Mongolian Academy of<br />
Sciences and Center for Cultural Heritage of Mongolia executed a fieldwork to<br />
register tangible cultural relics of Khentiy province. The team discovered new<br />
ocher rock painting at Bayan-Ulziit mountain in Norovlin soum.<br />
The dog image of Bayan-Ulziit mountain is the first dog of Neolithic period<br />
in Mongolia and we consider that cross marks reveal the fire heat mark of early<br />
human. Accordingly Bayan-Ulziit mountain new rock painting thought could<br />
be funeral or sacrificing sign.<br />
139
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Ном зүй<br />
Бадма-Оюу, 2001 - Бадма-Оюу Б. Буриад бөөгийн чанар хийх ёсны<br />
тухай. Studia Ethnologica, Tom.XIII, Fasc.3, Улаанбаатар.<br />
Батболд, 2011 - Батболд Н. Хадны зосон зураг дахь сөөлжир чагтан<br />
тэмдгийн утга санааг тайлбарлах нь. Археологийн судлал. Т XXX. Fasc.<br />
6. Улаанбаатар.<br />
Дорж, 1969 - Дорж Д. Дорнод Монголын Неолитийн үеийн булш,<br />
сууц. Шинжлэх ухааны академийн мэдээ, №3, Улаанбаатар.<br />
Дорж, 2007 - Дорж Д. Эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, илтгэлийн<br />
эмхэтгэл. Улаанбаатар.<br />
Дулам, 2001 - Дулам С. Монгол бэлгэдэл зүй. Гутгаар дэвтэр:<br />
Дүрсийн бэлгэдэл зүй, дохио зангааны бэлгэдэл зүй. Улаанбаатар.<br />
Окладников, 1978 - Окладников А.П. Из области духовной культуры<br />
неолитических племен долины Керулена: Ритуальные захоронения<br />
остатков животных. А.Э.М. Новосибирск.<br />
Окладников, 1981 - Окладников А.П. Петроглифы Монголии.<br />
Ленинград.<br />
Санжмятав, 1995 - Санжмятав Т. Монголын хадны зураг.<br />
Улаанбаатар.<br />
Таскин, 1964 - Таскин В.С. Тюркские названия домашних животных<br />
в языке Сюнну. АН.ССР, Крат. Сооб. Института народов Азии, Москва.<br />
Пэрлээ, 1976 - Пэрлээ Х. Монгол түмний гарлыг тамгаар хайж<br />
судлах нь. Улаанбаатар.<br />
Цэвээндорж, 1999 - Цэвээндорж Д. Монголын эртний урлагийн<br />
түүх. Улаанбаатар.<br />
Цэвээндорж нар, 2002 - Цэвээндорж Д., Баяр Д., Цэрэндагва Я.,<br />
Очирхуяг Ц. Монголын археологийн судалгаа. Улаанбаатар.<br />
Цэрэндагва, 2004 - Цэрэндагва Я. Хадны зосон зургийн шинэ<br />
дурсгал. Studia Archaeologica. Тom.(II) XXII. Fasc. 4. Улаанбаатар.<br />
140
Tomus XXXIV Fasciculus 11<br />
Зураг 1. Баян-Өлзийт уулын хадны зосон зураг<br />
141
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 12<br />
142<br />
J. Wright<br />
GRAMMARS OF DESIGN: TOOLS FOR READING KHIRIGSUURS<br />
Abstract<br />
This paper presents a method for quantitative and descriptive studies of variation<br />
in khirigsuur form. It offers tools for a diachronic approach to individual<br />
monuments, groups of monuments and the construction of landscape. Central<br />
to this method is the study of the ground level features around khirigsuurs. The<br />
methods and terms used here include measuring the footprints of mounds to<br />
compare monument scale and labor. Measuring enclosed areas as a measure<br />
of inclusiveness and exclusiveness of the khirigsuur’s surroundings. And the<br />
use of a typology of additive parts to study form and organization of ground<br />
level features. This is different from a typology of final form, the usual method<br />
of recording monuments. Key characteristics of khirigsuurs are measure of<br />
elaboration, the division of spaces around khirigsuurs and the characteristics of<br />
anchor monuments in groups of khirigsuurs.<br />
Khirigsuurs are frequently the center points in the study of the Bronze Age in<br />
Mongolia. This study aims to take the first steps towards discussing Khirigsuurs<br />
as monuments in their own context by offering an analytical approach that distills<br />
a raw data set into an analytically structured data set that can be organized<br />
and studied with an emphasis on activity surrounding the structures themselves<br />
and that in turn facilitate the study of the social organization surrounding the<br />
construction and use of khirigsuurs. The basic approach here is one of a ‘grammar<br />
of design’[see Deetz, 1977; Johnson, 2002] the idea that design elements of<br />
khirigsuurs were individually recognized and meaningful to the builders and<br />
users of the monuments. This common language of design accounts for the similarity<br />
of monuments over large areas of Mongolia.<br />
While khirigsuurs are highly variable in form, they share common core elements<br />
including a central a mound of stones and a surrounding array of ground<br />
level stone alignments and features, including pavement areas outside the fences,<br />
circular alignments mirroring their central mounds, entrances or extended<br />
arms that penetrate the fence, mounds or standing stones at the corners of<br />
their surrounding fences, slab burials integrated into the khirigsuur, and satellite<br />
mounds (table 1). Khirigsuurs vary in scale of construction, the pattern<br />
of ground level features, and in the size of the stones used in their structures,
Tomus XXXIV Fasciculus 12<br />
which range from large cobbles to boulders. Most mounds are around 10 meters<br />
in diameter, but larger examples can reach tens of meters in diameter and several<br />
meters in height. Arrays of ground level features can reach 1 or 2 hectares in<br />
area, but most are not larger than a few hundred square meters.<br />
Excavations of khirigsuurs reveals that they are built with internal structures<br />
within the stone mounds, the time and labor needed to disassemble a khirigsuur<br />
demonstrates that the construction of the great majority of them do not require<br />
a very large labor force to haul and pile stones. Finally, the regular pattern of<br />
construction and layout suggest that there is a certain amount of construction<br />
know-how that must go into laying out and building them [Erdelyi et al., 1967;<br />
Erdenebaatar, 2002; Takahama, Hayashi, 2003; Takahama et al., 2004; Torbat et<br />
al., 2003; Fitzhugh, 2009; Kovalev, Erdenebaatar, 2009]<br />
Khirigsuurs do not occur in isolation, the majority of them are found in complexes<br />
of multiple khirigsuurs and other monuments. Complexes range from<br />
only two mounds up to dozens of closely arranged structures spread over many<br />
hectares. Individual monuments within complexes are highly variable in size<br />
and ground level features when compared even to their closest neighbors. The<br />
distribution of monumental complexes transforms inhabited spaces through<br />
their constant visible presence. For example, for a knowledgeable observer, a<br />
khirigsuur line in the centre of a valley is both ‘monumental’ (large, impressive<br />
and demonstrative of an ability to move stone) and ‘memorial’ (evocative of the<br />
construction and use of the structures).<br />
Monumental traditions in Northeast Asia<br />
Khirigsuurs are an example of a widespread and general monumental tradition<br />
that can be found throughout Northeast Asia during the 4th to 1st millennium<br />
BC. There are not necessarily direct relationships between the builders<br />
or innovators of different specific regional monumental traditions. Examples of<br />
these monumental phenomena include the square within circle shaped burial<br />
monuments of the Siberian Early Bronze Age Afanasevo culture (3700-2300<br />
BC) in the Altai and the upper Yenisei valley [Askarov et al., 1992; Dergachev,<br />
1989; Grsdorf at al., 2001; Kiselev, 1951; Semyonov, 1983; Legrand, 2006]. In the<br />
Tarim Basin the wood and stone monuments of Gumougu or Xiaohe are attributed<br />
to 3rd millennium BC Neolithic or Early Bronze Age nomadic pastoralists<br />
[Debaine-Francfort, 1988; Jia et al., 2009]. The forested steppe of Northeast China<br />
has exam-ples of the monumental tradition of the early Neolithic Hongshan<br />
culture (4700–2900 BC)[Barnes, Guo, 1996; Guo, 1995]. In peninsular Asia the<br />
megalithic ‘dolmens’ of Korea and Japan [Barnes, 1993; Kim, 2004a; Kim, 2004b;<br />
Morse, 1880; Nelson, 1993] are mortuary monuments of the Early Neolithic to<br />
the Early Bronze Age. The stone circles of Northern Honshu, dating from the<br />
Middle and late Jomon period (3000–1000 BC) are interpreted as central points<br />
that served as foci for community activities in the cultural landscape of complex,<br />
semi-sedentary hunter-gatherers [Kodama, 2003].<br />
143
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Approaches to Khirigsuurs<br />
‘‘In addition to those with angular fences, we commonly find circular fences,<br />
too. Frequently various shaped fences are found within one cemetery. Most of<br />
them have been plundered. This fact, together with their great size, raises difficulties<br />
when studying them. Lacking the proper means we could not excavate<br />
the mound. We did, however, examine an angular stone pile right next to it.<br />
Under it we found only the scapula of a horse... Several kereksurs [sic] were<br />
examined in other places but the results were quite insignificant’’ [Erdélyi et.,<br />
1967: 362].<br />
Khirigsuurs are frequently approached as if they were burial mounds containing<br />
material remains. This approach has developed from studies of the<br />
kurgans of the Eurasian Steppe [Cugunov et al., 2003; Gimbutas, 1997; Jettmar,<br />
1967; Kiselev, 1951; Shishlina, Hiebert, 1998]. Khirigsuurs have many similarities<br />
with kurgan mounds; they are seen as being associated with mobile pastoralists,<br />
many are similar in size, and are organized in complexes. However, they differ<br />
in their contents, internal <strong>arch</strong>itecture, and external appearance and in the presence<br />
of ground level features. These differences have led to khirigsuurs being,<br />
perhaps more correctly, described as ‘altars’ by some rese<strong>arch</strong>ers [Belinskij et al.,<br />
2000; Jacobson, 1993; Tsybiktarov, 1995].<br />
Erdélyi’s experience excavating Khirigsuurs [Erdélyi et., 1967] (above) is a typical<br />
one, they are fascinating structures, but generally unproductive in terms of<br />
<strong>arch</strong>aeological remains found within them. Over the past decade, scholars have<br />
approached Khirigsuurs in different ways, Takahama’s excavations in Northern<br />
Mongolia have revealed the detailed construction plans and multi-phase<br />
building of Khirigsuur sites [Takahama, Hayashi, 2003; Takahama et al., 2004;<br />
Tsybiktarov, 1995,1998]. Tsybiktarov has studied Khirigsuurs throughout the<br />
eastern Altai, Tuva and Buryatia. He identifies those of them that contained human<br />
remains as the burials of high status individuals of the 2nd–1st millennium<br />
BC and contends that this elite were members of a population that migrated into<br />
Tuva, Buryatia and Northern Mongolia replacing the existing population, who<br />
used a different burial form. D. Erdenebaatar [1992, 2002, Kovalev, Erdenebaatar,<br />
2009] has worked extensively on Bronze Age mortuary complexes in northern<br />
and western Mongolia and sees Khirigsuurs as a component of the a mortuary<br />
monumental system which contains several types of monuments. Houle [2009]<br />
focused on the central locations of major khirigsuur monuments and see those<br />
places as locations where the power of individual leaders can be demonstrated<br />
through the mobilization of labor and the control of other resources. Recent excavations<br />
in northern Mongolia [Frohlich et al., 2009] have found that particular<br />
forms of khirigsuurs to consistently contain simple unadorned burials.<br />
A central trend to most of these studies it that they focus on the central<br />
mounds of khirigsuurs. I content that it is the surface features of khirigsuurs that<br />
are a critical part of understanding those monuments. The presence of variable<br />
ground level features are used both to define khirigsuurs as a class of <strong>arch</strong>aeological<br />
feature and in attempts to categorize them chronologically, to define<br />
them as burials, to understand their ideological context, or to provide markers<br />
144
Tomus XXXIV Fasciculus 12<br />
identifying who built the khirigsuurs [cf. Tsybiktarov, 1995]. It is the study of<br />
these ground level features that form the central aspect of this paper.<br />
Approaches to Monuments<br />
A monument is a structure that embodies a set of practices and serves as a<br />
constant reminder of the events that surround its construction [Bradley, 1993:<br />
3-6]. Their spatial organization and structure, arrangements into groups, inter-visibility,<br />
requirements for labor organization, positioning in relation to productive<br />
territory, and so on make them defining features of the local landscape.<br />
Monuments are also able to draw people into a community of common experience<br />
whether or not all members of that community are physically present at<br />
the monumental site [e.g. Basso, 1996]. Socially, monuments and monumental<br />
landscapes are concepts of order that provide an external reminder of past activities<br />
and individuals.<br />
The backdrop to this study of khirigsuurs as monuments is the study of megalithic<br />
monuments in northwestern Europe; those enduring structures have<br />
great charismatic value and often form the lynchpins of discussions about society<br />
in the Neolithic and Bronze Age of Europe. Many avenues have been used<br />
to approach the study of monuments here: They have been analyzed as manifestations<br />
of social structure and the territories of groups [Renfrew, 1976; 1979],<br />
or as measures of a leader’s ability to organize labor, and therefore a measure<br />
of the scale of the group or polity that they rule [Renfrew, 1973]. Many varieties<br />
of monumental features have been seen as constructions that create and reflect<br />
organization in social systems that go beyond hier<strong>arch</strong>y into alternate realms<br />
of social space [Llobera, 1996; Tilley, 1993]. Monuments have been interpreted<br />
as the tangible remains of social experiences and social strategies [Barrett, 1994;<br />
Bradley, 2002; Fraser, 1998; Thomas, 1993]. Others have sought to bring strategies<br />
and experiences back to life by studying monumental sites and landscapes<br />
for their visual and theatrical potential and as repetitions and refractions of other<br />
aspects of material culture [Brück, 2005; Llobera, 2001; Richards, 1996; Tilley,<br />
1994]. And finally, monuments in a chronological sequence can provide large<br />
and tangible examples of transformations in a society, of changing perceptions,<br />
and new uses of space by detailing diachronic change in the monumental record<br />
over long periods of time and comparing reuse, remodeling and abandonment<br />
of monuments to the transformation of monumental landscapes through time<br />
[Bradley, 1993; Bradley, 1998; Braithwaite, 1984; Hildebrand et al., 2011; Brück<br />
2000]. It is through these active interactions, and shifting meanings, that these<br />
places and the surrounding landscapes become inhabited and multi-temporal in<br />
the fullest sense [Bakhtin, 1981; Cresswell, 2004; Ingold, 1993].<br />
This study of Khirigsuurs is both inspired by and founded on the analysis<br />
of the monuments of Europe. I view monuments as places in a landscape filled<br />
with contextual meaning, memory, and tradition, what Bradley [1993: 127] describes<br />
as the ‘‘mental world’’ of monuments. Khirigsuurs themselves can be<br />
approached as the tangible remains of social strategies. These structures provide<br />
stages for human activity and they are themselves staged against natural geo-<br />
145
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
logical and topographic backdrops. Their durability over time and frequency<br />
of occurrence in the landscape mean that any individual’s experience of space<br />
and place would be structured by their experience of the monuments; the monuments<br />
in turn provide a comprehensible way for people to express concepts<br />
of order to one another. Those who were knowledgeable about the vocabulary<br />
of the monuments can communicate complex information, creating the potential<br />
for contributions to the monumental dialogue [Fleming, 1973; Glassie, 1975;<br />
Jackson, Wright, <strong>2014</strong>; Lewis et al., 1998; Wright, 2007].<br />
Small monuments<br />
Many studies of monuments consider mainly large-scale constructions. The<br />
vast majority of Khirigsuurs are relatively small when compared to the classic<br />
monuments of Europe. To set the stage for the study that follows I would like to<br />
draw attention to approaches to small monuments. The key aspect of the study<br />
of small monuments is the way that they define space and activity in the immediate<br />
area around them. Their theatrical potential as locales for activity, backdrops<br />
and stages [Larsson, 1992; Fraser, 1998; Inomata, Coben, 2006] along with<br />
how they create sight lines and visual blocks within complexes of monuments as<br />
well as directing movement and bringing the scale of the experience of a larger<br />
complex of monuments down to a human scale [Barrett, 1994; Fraser, 1998] are<br />
essential elements of the interpretation of activity around small monuments.<br />
Unlike a site such as a major earthwork or stone circle, small monuments do<br />
not actively or completely restrict space or movement. Small monuments can<br />
function as organizing frameworks, stages for activity or sighting points in the<br />
landscape but because of their small scale these functions are consensual and<br />
actively accepted by people using the monument. Small monuments can invite<br />
those with special knowledge to participate in special activities around them.<br />
They can be a fertile ground for small group organization, a stage for local leaders<br />
and a catalyst for experience and memory.<br />
An example of such a small monument in use can be seen in figure 1, an overhead<br />
sketch of a ritual in progress around a modern ovoo in Northern Mongolia.<br />
The mound and its surrounding features create a framework for organizing activity<br />
and identifying categories of people; a felt carpet rolled out on the ground<br />
forms the central axis and the mound creates a backdrop to the ritual. There are<br />
obvious identifiable categories of people involved at the event, the skilled shaman<br />
stands at the head of the felt carpet, people making requests of him sit on<br />
the carpet or wait at its base (to the south). The shaman’s assistants, with a box<br />
of shamanic tools, are to the west. The crowd of spectators is mostly to the east.<br />
Horses, carts and motorcycles (not shown) are waiting to the south and east.<br />
Arrows show the direction of movement of the participating crowd during the<br />
initial phase of the ritual. This event made use of an existing mound, standing<br />
at a frequently used pass. For the ritual, spaces were created by the addition of<br />
the felt carpet, the pre-ritual circumambulation of the mound and carpet, and<br />
the places where spectators and supplicants stood. When the ritual was over,<br />
the carpet was rolled up, the shaman rode away on his motorcycle, and only the<br />
146
Tomus XXXIV Fasciculus 12<br />
mound remained.<br />
A New Approach to Khirigsuurs<br />
If we approach Khirigsuurs with as places for social action in mind, their<br />
critical components are the ground level features around them. These identify<br />
Khirigsuurs as <strong>arch</strong>aeological artifacts today, offer tantalizing hints of systematic<br />
construction and planning when they were originally built, and provide<br />
individual identity to the monuments themselves. Ground level features serve<br />
to focus and organize space around the central mounds of khirigsuurs and thus<br />
create and define social space around the monuments, define their forms and<br />
position them in their settings.<br />
In order to study Khirigsuurs as monuments and structures that are more<br />
than burial mounds an approach which looks at the possible associated group<br />
sizes, labor, changes through time, social space and strategies that surrounded<br />
khirigsuurs is needed. This approach concentrates on examining the forms, sizes<br />
and change in structures of the surface remains and ground level features of<br />
khirigsuurs in order to provide consistent; flexible and complete comparison<br />
between individual khirigsuurs, clusters of monuments and different regions<br />
where khirigsuurs are found. The two primary avenues that will be used here<br />
are first, to examine encompassed areas—the footprints and enclosed areas—<br />
of the monuments as a measure of the scale of construction and activities that<br />
could take place around a khirigsuur. The second is to build a flexible typology<br />
of additive parts that can classify different components and configurations of<br />
Khirigsuurs in order to define types of monuments and compare one to another.<br />
Footprints<br />
The amount of labor that is used to build large monuments has long been a<br />
measure of the number of people that the group who built them was capable of<br />
mobilizing. Studies of this sort usually use the volume of construction as a measure<br />
of labor used to build a structure [Jeter, 1984; Renfrew, 1979]. Khirigsuurs<br />
are not particularly suited to studies of the volume of rocks used in their construction<br />
for two reasons, first their mounds—the largest part of them—are often<br />
collapsed, broken apart, dug into, or stone-robbed which makes measuring<br />
their height and volume difficult and no matter how elaborate the ground-level<br />
features of a khirigsuur, most of the stone is in the central mound because the<br />
ground level features are usually only small piles or alignments of single stones.<br />
Therefore, instead of volume I have chosen to use the area of the footprint of the<br />
mounds. These data are accessible for all but the most disrupted Khirigsuurs<br />
and extant Khirigsuur intact mounds tend to have a standard flat-topped geometry,<br />
in which volume is a simple function of base area. This makes the mound<br />
footprint a roughly relative measure to a volume measure.<br />
147
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Enclosure areas<br />
In addition to the area of Khirigsuur mounds themselves, the area enclosed<br />
by the khirigsuur’s surrounding fence can be used in comparison to the footprint<br />
to understand general design rules for the monuments and as an abstract<br />
measure of the relation of people to the monuments. In this case, enclosed area<br />
is both an abstract measure the potential inclusiveness of the monument by offering<br />
a value for how many people could fit inside the monumental boundary,<br />
and its exclusiveness by describing how far away observers might stand from<br />
the central mound and how far they might travel to reach it from the edge of the<br />
khirigsuur’s surrounding features.<br />
Typology of additive parts<br />
The most common characteristics of Khirigsuurs are their mounds and the<br />
enclosure that surrounds them; beyond that ground level features are quite variable.<br />
There are many possible variations both in the types of components and the<br />
orientation and position of those components. This even without taking into account<br />
that they can be seen to overlap one another, be modified to fit in whatever<br />
open space there is, to be started and abandoned to be restarted in a different<br />
alignment and so on. Ground-level features would have spatially and socially<br />
oriented anyone who can ‘read’ the instructions written in their layouts— where<br />
to stand, how to approach the monument, whom to stand alongside and so on.<br />
The monumentally literate are able both to act properly from within its space<br />
[see also Brown, 2001; Jackson, Wright, <strong>2014</strong>], and to be oriented by the position<br />
of the monument among other people and within the natural world. The systematic<br />
reproduction of these patterns on different monuments and in different<br />
regions suggests that each of these elements of monumental vocabulary had a<br />
particular meaning and function to the builders of the monuments.<br />
Form has long been the dominant element of the typological study of khirigsuurs,<br />
Tsybiktarov’s [1995] nine types, Frolich et al.’s [2009] three classes,<br />
and Houle’s [2009] two tiers are all different typologies of khirigsuur form. Unlike<br />
other Khirigsuur typologies, which have been typologies of final form, the<br />
scheme presented here is a typology of component parts. It is designed to allow<br />
for a flexible selection of final forms from a population of monuments and to<br />
document and compare the appearance of particular components of khirigsuur<br />
ground level features within a group of khirigsuurs.<br />
Making a typology of khirigsuurs based on their components allows us to<br />
study them as dynamic monuments that are in process and being used and<br />
changed. The basic vocabulary of parts used in this study is shown in table 1.<br />
This is by no means an complete list of every possible feature, it includes the<br />
ones that appeared in the lower Egiin Gol. The approach used here concentrates<br />
on identifying and organizing the ground level features around a khirigsuur in<br />
order to understand how space around it was divided and used, which particular<br />
components are common, which are rare, which co-occur with one another,<br />
and possible paths along which the forms of the monuments can change and<br />
develop. Here I present three complementary ways to do this:<br />
148
Tomus XXXIV Fasciculus 12<br />
1) Counts of elaborations. Here, we will consider all elaborations as equally<br />
important and as a measure of the intensity and complexity of the use of the<br />
monuments. To make a comparison between monuments one can simply add<br />
up the number of types of reoccurring elaborations in the study area that are<br />
present at any particular khirigsuur in the study area. This provides a quantitative<br />
general comparison between groups of monuments and a measure for<br />
levels of elaboration.<br />
2) Sets of ground level features, it is clear that there are common ground<br />
level features and uncommon ones. Fences and satellite mounds are almost universal,<br />
while empty second circles within the fences of monuments are rare. By<br />
systematically identifying the common sets and rarer types we can see if there<br />
are particular patterns of ground level features that can be studied further.<br />
3) Contexts of rare types, finally we can ask what is the larger context of rare<br />
types of ground-level features? What is their orientation, the size of mounds<br />
and enclosures that they are associated with? This tool allows us to look for<br />
hier<strong>arch</strong>ies and categories among monuments as a whole.<br />
An Example<br />
For examples I turn now to two intensively surveyed regions and the groups<br />
of khirigsuurs that they contain. The Egiin Gol Survey (EGS) was an intensive,<br />
full coverage survey of the lower Egiin Gol valley in Bulgan Aimag that<br />
took place between 1997 and 2002 [Honeychurch et al., 2007; Torbat et al., 2003;<br />
Wright et al., forthcoming]. This survey recorded 238 khirigsuurs and an additional<br />
138 similar mound features without elaboration. The Baga Gazaryn Chuluu<br />
survey took place between 2003 and 2006 and recorded 329 khirigsuurs and<br />
analysis is ongoing. These datasets allow me to provide examples of khirigsuur<br />
scale and typology.<br />
Footprints and Enclosure areas<br />
See table 2 for the general characteristics of the footprints and enclosed areas<br />
of khirigsuurs in the two study areas. There is significant relationship between<br />
mound footprint and enclosed area (figure 2). What this suggest is that there<br />
is a design model for the scale of a khirigsuur monument in both these areas;<br />
in short, fences relate to mounds. This in itself is not surprising. If the footprint<br />
of a khirigsuur is related to the number of people involved in activities<br />
around it, then we see here that there is not a great variation in the group sizes<br />
involved with most monuments. Though there is a significant relationship between<br />
mound and enclosed area there are many exceptions (figure 2). There<br />
are outliers in both footprint and enclosed areas and the largest mounds do not<br />
have the largest enclosed areas. There are a few exceptionally large monuments<br />
in both study areas. In general, these have over 150 m2mound footprints and 750<br />
m2of enclosed area. The pattern of relatively few large khirigsuurs can also be<br />
seen in Hovsgol Aimag [Frohlich et al., 2009]<br />
Elaboration<br />
In each study region many hundreds of design elements were recorded (EGS<br />
149
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
n=753, BGC n=826) for the khirigsuurs recorded by the surveys. Overall, khirigsuurs<br />
in the two survey areas are generally equally elaborate. There are 2.4 ±<br />
0.8 (n = 232) types of features per monument in Egiin Gol, while at Baga Gazaryn<br />
Chuluu the number is 2.4 ± 1.1 (n = 329). Fences and satellites are by far the most<br />
common elaborations. Baga Gazaryn Chuluu has a wider range of variation in<br />
the number of types of elaborating features, with the most elaborate structures<br />
having six types of features, compared to five in Egiin Gol monuments.<br />
The relationship between khirigsuur size and elaboration is shown in figure<br />
2. The most elaborate monuments occur at all size ranges, larger monuments<br />
are not necessarily the most intensively elaborated. An analysis of the ground<br />
level features of the Egiin Gol khirigsuurs and mounds [Wright, 2006] identifies<br />
three general groups of individual mound monuments; first, simple mounds<br />
or mounds with a single satellite; second, khirigsuurs with only a surrounding<br />
fence of any shape and sometimes a single satellite; and finally elaborate khirigsuurs<br />
with complex ground level features and many satellites. It is to these<br />
elaborate monuments that I turn next.<br />
Elaborate Khirigsuurs<br />
At this point I would like to focus on the khirigsuurs with complex ground<br />
level features (for example figure 3). These are significantly different in size from<br />
the non-elaborate examples, but the trends seen in their footprint measurements<br />
are much the same as the entire population. It is by looking at the forms and division<br />
of space in the elaborate monuments that we have a key to understanding<br />
the same dimensions of the simple ones. Elaborate khirigsuurs include almost<br />
every khirigsuur with rarer ground level features such as arms, spokes, porches<br />
and negative circles. These examples are referred to here as internally elaborate<br />
khirigsuurs because most of their variability is inside their surrounding fence.<br />
Externally elaborate khirigsuurs are, in the case of the Egiin Gol sample, those<br />
with 11 or more satellites (a value based on the 1 standard deviation range of the<br />
satellite count for the entire survey) or other large ground level features outside<br />
of their fence. There are 13 examples of this type. There are 6 examples that fall<br />
in both categories.<br />
Figure 4 shows sketch plans of the best preserved of the internally elaborate<br />
khirigsuurs in the lower Egiin Gol. What we see here is great variability, but also<br />
patterns and common elements between the monuments: Circular surrounding<br />
fences or quadrilateral fences with corners oriented toward the cardinal points<br />
predominate, a pattern which immediately sets these monuments apart from<br />
the majority of khirigsuurs with their cardinally aligned quadrilateral fences.<br />
The arms and porches of the monuments repeatedly define passageways between<br />
the fence and the mounds and delineate areas in which specific activities<br />
could have taken place. Looking at these monuments in terms of divided and<br />
enclosed spaces (based loosely on Hillier and Hanson 1984), these more elaborate<br />
khirigsuur structures contain at least three defined spaces as opposed to a<br />
simple mound and fence khirigsuur which has only two spaces—that between<br />
the fence and the mound and the mound itself. We see examples here with up<br />
150
Tomus XXXIV Fasciculus 12<br />
to five distinct spaces (EGS 027A). Only short ridges of stone define these spaces<br />
and these would have had no ability to keep anything out. Space around the<br />
monuments would have been divided by the consent of those moving around<br />
the mound.<br />
Internally elaborate khirigsuurs in the lower Egiin Gol are not systematic designs<br />
on the ground; they are organic and irregular. When we look at the externally<br />
elaborate monuments, however, another pattern is obvious (figure 5).<br />
Externally elaborate khirigsuurs have arrays of ground level features outside of<br />
their surrounding fences. The most common features are satellite mounds, which<br />
frequently cover purposeful burials of animal remains (Allard, 2006, Takahama,<br />
Hayashi 2003). In some examples these were arranged in a very orderly fashion<br />
suggesting a systematic scheme for their construction. Other external features<br />
include pavements of stones, extra partial fences or larger rings and subsidiary<br />
mounds. As a whole, these external features might demonstrate that their builders<br />
had less concern with the divided spaces around khirigsuur mounds and<br />
more interest in the relation of whole monuments to the surrounding landscape.<br />
Most of the externally elaborate khirigsuurs in the Lower Egiin Gol are very<br />
regularly organized, and contain no extra interior divisions (EGS 120, EGS 381,<br />
EGS 419A, EGS 397 in figure 5 are examples). But there are those that are both<br />
externally and internally elaborated, these have much less organized external<br />
features (EGS 027 or EGS 244i - see also figure 3). The multiple arcs of the khirigsuurs<br />
at EGS 244 and the elaborate double mound site of EGS 148 compared<br />
to the simple double mound site of EGS 371 suggest organic additions of ground<br />
level features into the available spaces rather than a single phase of organized<br />
building.<br />
This brief discussion of the khirigsuurs of the lower Egiin Gol has revealed<br />
several patterns in the monuments and their distribution. First, similarity in<br />
scale and number of people involved in the construction and use of khirigsuurs<br />
was generally consistent throughout the period of the construction and primary<br />
use. Second, similar configurations and arrangements of ground level features<br />
in the same complexes or at sites within a few kilometers of each other suggest<br />
that people returned to the same area and built new monuments. Third, there is<br />
a pattern of two distinctive types of elaborate khirigsuurs. One is very orderly,<br />
and one is less systematic and more irregular in configuration. Because it is difficult<br />
to see these two patterns so close in space as similar monuments used in<br />
distinctly different ways, it is most likely that these are chronological variations<br />
related to transformations in social organization and ritual activities.<br />
Finally, it can be seen that the internal elaboration of ground level features is<br />
variable, but the core component features themselves are very similar over all.<br />
This suggests that there is a ‘grammar of design’ [Deetz, 1977; Johnson, 2002] for<br />
the construction of khirigsuurs, but the language of that grammar remains unclear<br />
at the present time. What can be said is that practices and actions grouped<br />
people into identifiable categories, and that activities around khirigsuurs did<br />
not happen only once or under a single organized direction. Monuments and<br />
complexes were re-visited and modified.<br />
151
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Simple Khirigsuurs<br />
This study has concentrated on a small portion of the population of khirigsuurs<br />
ignoring both the majority of monuments— simple khirigsuurs made<br />
up of only a mound and a surrounding fence—and the relations of monuments<br />
to one another in complexes of khirigsuurs. These two important aspects of the<br />
khirigsuur tradition are both related to the growth and use of elaborate khirigsuurs.<br />
If elaborate khirigsuurs show evidence of divided space, the possibility<br />
of organized activities around them and some revisiting a simpler version of<br />
these processes should be in action around simpler Khirigsuurs. Each smaller<br />
monument will have had its own contained history of construction and use, but<br />
they are perhaps witness to less complex movements, smaller on the ground<br />
actions and maybe only a single episode of use.<br />
What gives a simple monument presence, and its associated activities lasting<br />
effect, is its place in a complex of other monuments. Khirigsuurs are rarely<br />
found alone and are most commonly found in complexes of monuments including<br />
other khirigsuurs. Most large clusters of monuments have a large elaborate<br />
monument as its ‘anchor’ and a constellation of less elaborate ones around it<br />
(figure 6 see also figure 3). The relation of simple and complex khirigsuurs helps<br />
the understanding the development of khirigsuur complexes. Because single<br />
elaborate khirigsuurs alone in the landscape are very rare, the growth of elaboration<br />
around a monument and the growth of a cluster of khirigsuurs must go<br />
hand-in-hand. This process mirrors the growth of an elaborate khirigsuur itself,<br />
and echoes the divisions of time and space that surround a single monument. A<br />
complex of khirigsuurs is visited and re-visited to add additional monuments,<br />
ground level features and satellites. New additions are built against the backdrop<br />
of other khirigsuurs, other intervisible complexes and striking natural features.<br />
As structures are added to the complex the space of the complex becomes<br />
focused and segmented and the complex of monuments becomes a monument<br />
in itself.<br />
152<br />
Conclusions<br />
The methods and terminology used in this study are a flexible, scalable and<br />
regionally transferable tool kit. The simple quantitative measures of khirigsuur<br />
footprint and enclosed area provide a comparative measure between groups and<br />
regions of khirigsuurs. The typology of additive parts is flexible, it allows for<br />
cross-regional studies of particular components and makes possible the study of<br />
emergent types out of a khirigsuur population of any size and complexity. The<br />
examples used here are the two broad categories of elaborate monuments, but a<br />
far more detailed division into smaller type groups would have been possible.<br />
Finally, this study touches upon monumental complexes, their locations in the<br />
landscape and their anchor monuments—the critical final parts of any analysis<br />
of Khirigsuur sites.<br />
The quantitative comparison between the khirigsuurs of two intensively
Tomus XXXIV Fasciculus 12<br />
studied areas has shown a similarity in the range of khirigsuurs between two areas<br />
with different environments and <strong>arch</strong>aeological trajectories. During the period<br />
of khirigsuur construction, the lower Egiin Gol and Baga Gazaryn Chuluu<br />
seem to have shared a common grammar of monumental design, similar group<br />
sizes and common social structures. By highlighting two axes of variation, size<br />
and elaboration, we see that in both study areas three is little relationship between<br />
the scale of a monument and the intensity and elaboration of its use and<br />
that monuments at which the most enduring and complex social relations were<br />
enacted were not necessarily the largest ones. And that those most elaborate<br />
monuments are themselves highly variable assemblages of similar components,<br />
which suggests underlying purposeful choices made during the construction<br />
and use of those khirigsuurs.<br />
The variation in the external form of khirigsuurs constituted a visible monumental<br />
vocabulary accessible to and readable by builders, regular users, and<br />
visitors to the sites. The monuments also structured landscapes through their<br />
locations in visible and accessible areas choreographing movement and directing<br />
views around and towards them. It does not appear that khirigsuurs in any<br />
region that contain human remains are any different on the surface than those<br />
that do not. For this reason, I argue that khirigsuurs were primarily monuments<br />
that provided places for the living to demonstrate and maintain social<br />
difference, but they also brought communities together as participants and audience<br />
through their construction and use by groups of people.<br />
Товч агуулга:<br />
Ж.Врайт<br />
ЗАГВАРЫН ТАЙЛАЛ: ХИРГИСҮҮРҮҮДИЙГ ТАЙЛЖ<br />
УНШИХ ХЭРЭГСЛҮҮД<br />
Энэхүү өгүүлэлд хиргисүүрийн хэлбэр, төрлийг тоон болон<br />
тодорхойлолтын судалгааны арга зүйгээр хэрхэн судлах талаар өгүүлжээ.<br />
Мөн ганц эсвэл бүлэг дурсгалууд болон газар зүйн онцлогийг тодорхойлох<br />
хөгжил зүйн аргуудыг санал болгохоос гадна хиргисүүрийг хүрээлсэн<br />
дагуул байгууламжууд нь тус судалгааны арга зүйн чухал хэсэг хэмээн<br />
үзсэн байна. Өгүүлэлд ашигласан нэр томъёо болон арга зүйн гаргалгаа<br />
нь хиргисүүрийн чулуун овгор дараасын хэмжээ бол тухайн дурсгалын<br />
далайц болон түүнийг босгоход шаардагдсан хөдөлмөрийг тодорхойлох<br />
нэг үзүүлэлт болохыг хэлж өгчээ. Өөрөөр хэлбэл, зөвхөн хиргисүүрийг<br />
хэмжилт хийх үндсэн арга зүйгээс гадна түүний ур хийц, байгууламжуудын<br />
хоорондох зай, бүлэг хиргисүүрийн онцгой байгууламж зэрэг шинжүүдийг<br />
судалгааны үндсэн өгөгдөл болгон ашигласан байна.<br />
153
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
154<br />
References Cited<br />
Allard, 2006 - Allard F. “Monumentality, pastoralism, mobility and power in<br />
the Bronze Age of central Mongolia.” New Rese<strong>arch</strong> Directions in Eurasian<br />
Steppe Archaeology: The emergence of complex societies in the third to<br />
first millenia BCE, University of Pittsburg.<br />
Askarov, 1992 - Askarov A., Volkov V., Ser-Odjav N. “Pastoral and nomadic<br />
tribes at the beginning of the first Millennium B.C.,” in History of Civilizations<br />
of Central Asia, Volume I, The dawn of civilization: earliest times<br />
to 700 B.C. Edited by A.H.Dani and V. M. Masson, pp. 459-472: UNESCO<br />
publishing.<br />
Bakhtin, 1981 - Bakhtin M. M. The Dialogic Imagination: four essays. Austin:<br />
University of Texas Press.<br />
Barnes, 1993 - Barnes, G. L. China, Korea and Japan: The Rise of Civilzation in<br />
East Asia. Thames & Hudson.<br />
Barnes, Guo, 1996 - Barnes G., Guo D. Ritual landscape of ‘Boar Mountain’ Basin:<br />
the Niuheliang site complex of north-eastern China. World <strong>arch</strong>aeology<br />
28: 209-219.<br />
Basso, 1996 - Basso K. H. “Wisdom Sits in Places, Notes on a Western Apache<br />
Landscape,” in Senses of Place. Edited by S. Feld and K. H. Basso, pp. 53-<br />
90. Santa Fe: School of American Rese<strong>arch</strong>.<br />
Barrett, 1994 - Barrett J. C. Fragments from Antiquity, an <strong>arch</strong>aeology of social<br />
life in Britain, 2900-1200 BC. Social Archaeology. Oxford: Blackwell.<br />
Barrett, 1996 - Barrett J. C. “The Living, the Dead and the Ancestors: Neolithic<br />
and Early Bronze Age Mortuary Practices,” in Contemporary Archaeology<br />
in Theory. Edited by R. Preucel and I. Hodder, pp. 394-412: Blackwell.<br />
Belinskij et al., 2000 - Belinskij A., Kalmykov A., Korenevskij S., Hдrke H. The<br />
Ipatovo Kurgan on the North Caucasian Steppe (Russia). Antiquity 74: 773-<br />
4.<br />
Bradley, 1993 - Bradley R. Altering the Earth, The origins of monuments in Britain<br />
and continental Europe. Vol. Number 8. Society of Antiquaries of Scotland<br />
Monograph Series. Edinburgh.<br />
Bradley, 1998 - Bradley R. The Significance of Monuments, On the shaping of<br />
human experience in Neolithic and Bronze Age Europe: Routledge.Bradley,<br />
2002 - Bradley R. The Past in Prehistoric Societies: Routledge.<br />
Braithwaite, 1984 - Braithwaite M. “Ritual and prestige in the prehistory of Wessex<br />
c. 2,200-1,400 BC: A new dimension to the <strong>arch</strong>aeological evidence,”<br />
in Ideology, Power and Prehistory, New Directions in Archaeology. Edited<br />
by D. Miller and C. Tilley, pp. 93-110. Cambridge: Cambridge University<br />
Press.<br />
Brown, 2001 - Brown B. Thing Theory. Critical Inquiry 28: 1-22.<br />
Brück, 2000 - Brück J. Settlement, landscape and social identity: the Early-Middle<br />
Bronze Age transition in Wessex, Sussex and the Thames Valley. Oxford<br />
Journal of Archaeology 19: 273-300.<br />
Brück, 2005 - Brück J. Experiencing the past? The development of phenome-
Tomus XXXIV Fasciculus 12<br />
nological <strong>arch</strong>aeology in British Prehistory. Archaeological Dialogues 12:<br />
45-72.<br />
Cresswell, 2004 - Cresswell T. Place: a short introduction. Malden, MA: Blackwell.Cugunov,<br />
2003 - Cugunov K. V., Parzinger H., Nagler A. Der skythische<br />
Fьrstengrabhьgel von Arzan 2 in Tuva, Vorbericht der russisch-deutschen<br />
Ausgrabungen 2000-2003. Eurasia Antiqua 9: 113-162.<br />
Debaine-Francfort, 1998 - Debaine-Francfort C. Archйologie du Xinjiang des<br />
origines aux Han, premiere partie. Palйorient 14: 5-29.<br />
Deetz, 1977 - Deetz J. In Small things forgotten: the <strong>arch</strong>aeology of early American<br />
life. Garden City, N.Y. Anchor Press.<br />
Dergachev, 1989 - Dergachev V. Neolithic and Bronze Age Cultural Communities<br />
of the Steppe zone of the USSR. Antiquity 63: 793-802.<br />
Erdélyi et al., 1967 - Erdélyi I., Dorjsüren., Navan D. Mongol-Hungarian 1961-<br />
1964 Report. Acta Archaeologica 19: 335-370.<br />
Erdenebaatar, 1992 - Erdenebaatar D. Asgatyn dorvolzhiin bulsh [Slab Burials<br />
of Asgat]. Vol. Tomus XIII, Fasc. 1-8. Studia Archeologica, Instituti Historiae<br />
Academiae Scientarum Mongolici. Ulaanbaatar.<br />
Erdenebaatar, 2002 - Erdenebaatar D. Mongol Nutgiin Dervolzhin Bylsh, Khirigsuuriin<br />
Soel. Ulaanbaatar: Soлmbo Printing.<br />
Fitzhugh, 2009 - Fitzhugh W. W. “The Mongolian Deer Stone-Khirigsuur Complex:<br />
Dating and Organization of a Late Bronze Age Menagerie,” in Current<br />
Archaeological Rese<strong>arch</strong> In Mongolia, vol. 4, Bonn Contributions to Asian<br />
Archaeology. Edited by J. Bemmann, H. Parzinger, E. Pohl, and D. Tseveendorzh,<br />
pp. 183-199. Bonn: vfg<strong>arch</strong>.press uni-bonn.Fleming, A. 1973. Tombs<br />
for the Living. Man 8: 177-193.<br />
Fraser, 1998 - Fraser S. M. The public forum and the space between: the materiality<br />
of social strategy in the Irish Neolithic. Proceedings, Prehistoric Society<br />
64: 203-224.<br />
Frohlich, 2009 - Frohlich B., Amgalantцgs T., Littleton J., Hunt D., Hinton J., Goler<br />
K. “Bronze Age Burial Mounds in the Khцvsgцl Aimag, Mongolia,” in<br />
Current Archaeological Rese<strong>arch</strong> In Mongolia, vol. 4, Bonn Contributions<br />
to Asian Archaeology. Edited by J. Bemmann, H. Parzinger, E. Pohl, and D.<br />
Tseveendorzh, pp. 99-115. Bonn: vfg<strong>arch</strong>.press uni-bonn.<br />
Gimbutas, 1997 - Gimbutas M. The Kurgan culture and the Indo-Europeanization<br />
of Europe: selected articles from 1952 to 1993: Institute for the Study<br />
of Man.<br />
Glassie, 1975 - Glassie H. Folk Housing in Middle Virginia. Knoxville: The Unversity<br />
of Tennessee Press.<br />
Gцrsdorf, 2001 - Gцrsdorf J., Parzinger H., Nagler A. New Radiocarbon Dates<br />
of the North Asian Steppe Zone and Its Consequences for the Chronology.<br />
Radiocarbon 43:1115-1120.<br />
Guo, 1995 - Guo D. “Hongshan and related cultures,” in The <strong>arch</strong>aeology of<br />
Northeast China,<br />
beyond the Great Wall. Edited by S. M. Nelson, pp. 21-64. London: Routledge.<br />
155
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Hildebrand, 2011 - Hildebrand E. A., Shea J. J., Gillo K. M. Four middle Holocene<br />
pillar sites in West Turkana, Kenya. Journal of Field Archaeology 36:<br />
181-200.<br />
Hillier, Hanson, 1984 - Hillier B., Hanson J. The social logic of space: Cambridge<br />
University Press.<br />
Honeychurch et al., 2007 - Honeychurch W., Wright J., Amartuvshin C. A Nested<br />
Approach to Survey in the Egiin Gol Valley, Mongolia. Journal of Field<br />
Archaeology 32: 339-352.<br />
Houle, 2009 - Houle J.L. “Socially Integrative Facilities and the Emergence of<br />
Social Complexity on the Mongolian Steppe,” in Social Complexity in Prehistoric<br />
Eurasia, Monuments, Metals and Mobility. Edited by B. K. Hanks<br />
and K. M. Linduff, pp. 358-377. Cambridge: Cambridge Unversity Press.<br />
Ingold , 1993 - Ingold T. The Temporality of Landscape. World <strong>arch</strong>aeology 25:<br />
153-174.<br />
Inomata, Coben, 2006 - Inomata T., Coben L. S. “Overture: An Invitation to The<br />
Archaeological Theater,” in Archaeology of Performance, Theaters of power,<br />
community and politics. Edited by T. Inomata and L. Coben, pp. 11-46:<br />
Altamira.<br />
Jackson, Wright, <strong>2014</strong> - Jackson S. E., Wright J. The Work of Monuments: Reflections<br />
on Spatial, Temporal and Social Orientations in Mongolia and the<br />
Maya Lowlands. Cambridge Archaeological Journal 24: 117-140.<br />
Jacobson, 1993 - Jacobson E. The Deer Goddess of Ancient Siberia. Leiden: E.J.<br />
Brill.Jeter, 1984 - Jeter M. D. Mound volumes, energy ratios, exotic materials,<br />
and contingency tables: comments on some recent analyses of Copena<br />
burial practices. Midcontinental Journal of Archaeology 9.<br />
Jettmar, 1967 - Jettmar K. Art of the Steppes: the Eurasian animal style: Methuen.<br />
Jia et al., 2009 - Jia P. W. M., Betts A. V. G., Wu X. Prehistoric Archaeology<br />
in th Zhunge’er (Junggar) Basin, Xinjiang, China. Eurasian Prehistory 6:<br />
167-198.<br />
Johnson, 2002 - Johnson M. Behind the Castle Gate, from medieval to renaissance:<br />
Routledge.<br />
Kim, 2004a - Kim G. Emergence of Sociopolitical Differentiation in Korean Prehistory,<br />
focusing on the Boseong River Valley in Southwestern Korea. The<br />
Review of Korean Studies 7: 61-94.<br />
Kim, 2004b - Kim J. I. The Growth of Individuals and Social Transformation in<br />
the Korean Bronze Age, Interpreting the symbolic structure of the Korean<br />
Bronze Age in mid-west Korea. The Review of Korean Studies 7: 31-60.<br />
Kiselev, 1951 - Kiselev S. V. Drevnia Ictoriia Iuzhnoi Cibiri [Ancient History of<br />
Siberia]. Moscow: Akademii Nauk CCCP.<br />
Kodama, 2003 - Kodama D. “Komakino Stone Circle and it’s Significance for the<br />
Study of Jomon Social Structure,” in Hunter-Gatherers of the North Pacific<br />
Rim, vol. 63, Senri Ethnological Studies. Edited by J. Habu, J. M. Savelle, S.<br />
Koyama, and H. Hongo, pp. 235-261. Osaka: National Museum of Ethnography.<br />
Kovalev, Erdenebaatar, 2009 - Kovalev A. A., Erdenebaatar D. “Discovery of<br />
156
Tomus XXXIV Fasciculus 12<br />
New Cultures of the Bronze Age in Mongolia According to the Data Obtained<br />
by The International Central Asian Archaeological Expedition,” in<br />
Current Archaeological Rese<strong>arch</strong> In Mongolia, vol. 4, Bonn Contributions<br />
to Asian Archaeology. Edited by J. Bemmann, H. Parzinger, E. Pohl, and D.<br />
Tseveendorzh, pp. 149-170. Bonn: vfg<strong>arch</strong>.press uni-bonn.<br />
Larsson, 1992 - Larsson L. Facade for the Dead, A preliminary report on the<br />
excavation of a long barrow in Southern Scania. Meddelanden frеn Lunds<br />
universitets historiska museum 1991-1992 (Papers of the Archaeological Institute<br />
University of Lund 1991-1992) 9: 45-56.<br />
Legrand, 2006 - Legrand S. The Emergence of the Karasuk culture. Antiquity 80:<br />
843-858.Lewis et al., 1998 - Lewis R. B., Stout C., Wesson C. B. “The Design<br />
of Mississippian Towns,” in Mississippia towns and sacred spaces: se<strong>arch</strong>ing<br />
for an <strong>arch</strong>itectural grammer. Edited by R. B. Lewis and C. Stout, pp.<br />
1-21. Tuscaloosa: The Unversity of Alabama Press.<br />
Llobera, 1996- Llobera M. Exploring the topography of mind: GIS, social space<br />
and <strong>arch</strong>aeology. Antiquity 70: 612-22.<br />
Llobera, 2001 - Llobera M. Building past landscape perception with GIS: understanding<br />
topographic prominence. Journal of Archaeological Science<br />
28:1005-1014.<br />
Morse, 1880 - Morse E. S. “Dolmens in Japan,” in Popular Science Monthly.<br />
Nelson, 1993 - Nelson S. M. The Archaeology of Korea: Cambridge University<br />
Press.<br />
Renfrew, 1973 - Renfrew C. “Monuments, mobilization and social organization<br />
in Neolithic Wessex,” in The Explaination of Cultural Change. Edited by<br />
Renfrew, pp. 539-558.<br />
Renfrew, 1976 - Renfrew C. “Megaliths, Territories and Populations,” in Acculturation<br />
and Continuity in Atlantic Europe. Edited by S. J. De Laet, pp.<br />
198-220. Brugge: De Tempel.<br />
Renfrew, 1979 - Renfrew C. Investigations in Orkney: The Society of Antiquaries<br />
of London.<br />
Richards, 1996 - Richards C. Henges and water: towards an elemental understanding<br />
of monumentality and landscape in late Neolithic Britain. Journal<br />
of Material Culture 1: 313-336.<br />
Semyonov, 1983 - Semyonov V. Western Tuva in Pre-Afanasyevo Tiime. Information<br />
Bulletin of the International Association for the Study of Cultures<br />
in Central Asia: 13-17.<br />
Shishlina, Hiebert, 1998 - Shishlina N. I., Hiebert F. T. “The Steppe and the<br />
Sown: Interaction between Bronze Age Eurasian Nomads and Agriculturalists,”<br />
in The Bronze Age and Early Iron Age Peoples of Eastern Central<br />
Asia, vol. 1. Edited by V. Mair, pp. 222-237. Washington D.C.: The Institute<br />
for the Study of Man.<br />
Takahama, Hayashi, 2003 - Takahama S., Hayashi T. Preliminary Report on Archaeological<br />
Investigations in Mongolia, 2003 by the Permanent Archaeological<br />
Joint Mongolian and Japanese Mission. Institute of Archaeology.<br />
Takahama et al., 2004 - Takahama S., Yagyu T., Tanaka Y., Hatakeyama T., Hayas-<br />
157
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
hi T. Preliminary report of the Archaeological Investigations in Mongolia,<br />
2004 by The Permanent Archaeological Joint Mongolian and Japanese Mission.<br />
Institute of Archaeology.<br />
Thomas, 1993 - Thomas J. “The Hermeneutics of Megalithic Space,” in Interpretive<br />
Archaeology. Edited by C. Tilley.Tilley, 1993 - Tilley C. Editor. Interpretative<br />
Archaeology: Berg.<br />
Tilley,1994 - Tilley C. A Phenomenology of Landscape, paths places and monuments:<br />
Berg.<br />
Torbat et al., 2003 - Torbat, T., C. Amartuvshin, and U. Erdenbat. 2003. Эгийн<br />
голын сав нутаг дахь археологийн дурсгалууд [Archaeological Monuments<br />
of Egiin Gol Valley]. Ulaan Bataar: Mongolian Academy of Science,<br />
Institute of Archaeology.<br />
Tsybiktarov, 1995 - Tsybiktarov A. D. “Khereksury Buriatii, Severnoi i Tsentral’noi<br />
Mongolii [Khirigsuurs of Buriatiia and Northern and Central Mongolia],”<br />
in Kul’tury i pamiatniki bronzovogo i rannego zheleznogo vekov<br />
Zabaikal’ia i Mongolii [Cultures and monuments of the Bronze and Early<br />
Iron Age of Zabaikal’e and Mongolia]. Edited by P. B. Konovalov, pp. 38-47.<br />
Ulan-Ude: Nauka.<br />
Tsybiktarov, 1998 - Tsybiktarov A. D. Kul’tura plitochnykh mogil Mongolii i Zabaikal’ia<br />
[Culture of the slab burials of Mongolia and Zabaikal]. Ulan-Ude:<br />
Nauka.<br />
Wright, 2006 - Wright J. The Adoption of Pastoralism Northeast Asia, monunmental<br />
transformation in the Egiin Gol Valley, Mongolia. Ph.D., Harvard<br />
University.<br />
Wright, 2007 - Wright J. Organization Principles of Khirigsuur Monuments in<br />
the Lower Egiin Gol Valley, Mongolia. Journal of Anthropological Archaeology<br />
26: 350-365.<br />
Wright et al., forthcoming - Wright J., Honeychurch W., Chunag A. Continuity<br />
and Authority in the Mongolian Steppe, The Egiin Gol Survey 1997-2002.<br />
New Haven: Yale Anthropological Press.<br />
158
Tomus XXXIV Fasciculus 12<br />
Figure 1. An overhead sketch of a Northern Mongolian shamanic ritual in progress around an<br />
ovoo monument, a devotional mound of stones and branches. Active participants are arranged<br />
around the central axis while spectators stand and sit to the sides. Arrows show the direction<br />
of movement of the participating crowd during the initial phase of the ritual (observed by the<br />
author, July, 2003 near Hutag Ondur, Mongolia).<br />
159
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Figure 2. Scatter plots highlighting the relation of khirigsuur scale to elaboration in the two intensively<br />
studied areas. Individual elaborate examples are shown with black dots. This measure<br />
of elaboration counts a range of design components, starting with the mound, and including a<br />
range of others. The range of values is between 1 and 6 elements, those with exceptional numbers<br />
of elements (4 at EG and 5 at BGC) are highlighted. The correlation of footprint area to<br />
enclosed area at BGC (r = .40, n = 165) and EG (r = 0.56, n = 140) are significant( p= 0.0001),<br />
suggesting an overall standard of design for a khirigsuur mound and fence. There is no significant<br />
difference between the regression lines (with footprint as independent and enclosed area<br />
as dependent variable, t =– 1.0061, df = 300, p = 0.3152), showing that the two study areas’<br />
khirigsuursare of similar scales.<br />
160
Tomus XXXIV Fasciculus 12<br />
Figure 3. This plan shows a highly elaborated khirigsuur. Though the central mound is not<br />
exceptionally large, the monument has several arms and negative circles laid out on the ground<br />
within the fence and a large haphazard array of various satellite features outside of the fence to<br />
the southeast.<br />
161
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Figure 4. Internally elaborate Khirigsuurs of the lower Egiin Gol. The best preserved<br />
examples are shown.<br />
Figure 5. Examples of externally elaborate Khirigsuurs from the lower Egiin Gol. Selection<br />
showing the two most common configurations – square with a satellite field and round with a<br />
satellite ring.<br />
162
Tomus XXXIV Fasciculus 12<br />
Figure 6. A schematic plan of the khirigsuur complex of EGS 244. This site is positioned on<br />
a widely visible truncated terrace between two high ridges. Several internally elaborate Khirigsuurs<br />
and three Bronze Age slab burials (shown as small rectangles) are found here. This<br />
plan shows the irregular organization and arrangement of a Khirigsuur complex in which<br />
monuments of different complexity of components are mixed and associated around khirigsuur<br />
244-i, the anchor monument of this group.<br />
163
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 13<br />
164<br />
L.G. Broderick, J.L. Houle,<br />
O. Seitsonen, J. Bayarsaikhan<br />
THE MYSTERY OF THE MISSING CAPRINES:<br />
STONE CIRCLES AT THE GREAT KHIRIGSUUR IN THE KHANUY<br />
VALLEY<br />
Abstract<br />
Recent excavations at KYR40 in the Khanuy Valley, the largest khirigsuur in<br />
Mongolia, have revealed that stone circles contain the highly calcined remains of<br />
domestic bovids. This solves one of the great remaining mysteries in Mongolia<br />
khirigsuur rese<strong>arch</strong> but leads to more questions regarding the role and function<br />
of stone circles and their relationship to khirigsuurs. A model is proposed<br />
here which sees stone circles act as ‘altars’ at large communal monuments –<br />
khirigsuurs – and elsewhere. In particular, analogy is drawn with modern day<br />
multi-purpose shamanic rituals which involve the sacrifice of domestic bovids.<br />
Introduction<br />
The monumental public works and mortuary complexes of the Late<br />
Bronze Age, notably the impressive khirigsuurs, along with ‘slope’ burials<br />
and deer stone stelae, have suggested the early development of societal and<br />
political complexity in central Mongolia. Attention has focused especially on<br />
the khirigsuurs, consisting of massive central mounds of stones that cover a<br />
central cist, surrounded by square or circular ‘fences’ of surface stones, and<br />
satellite features (stone mounds and stone circles) which contain, respectively,<br />
complex deposits of remains of horses and cremated bone fragments of animals<br />
which have remained unidentified up until now [Allard, Erdenebaatar, 2005;<br />
Bayarsaikhan, 2011, 2009]. These monuments clearly speak to the significance<br />
of ritual activity at these sites. Moreover, the early and widespread distribution<br />
of these funerary complexes in Mongolia signals the emergence of new complex<br />
social institutions and commemoration in this part of the world.<br />
Khirigsuurs, while apparently emphasizing individuals (i.e. single<br />
inhumations), are nonetheless the only monuments to clearly exhibit important<br />
communal ritual activities (Houle, 2009), in contrast to other contemporary<br />
monument types such as slope burials – although it should be noted that stone<br />
circles also occasionally occur in association with other types of monuments as
Tomus XXXIV Fasciculus 13<br />
well as in isolation.<br />
Stone circles, also sometimes called hearths [Bayarsaikhan, 2009; Fitzhugh et<br />
al., 2012] and stone rings [Frohlich et al., 2010] are between one and three metres<br />
in diameter and consist of a circle, or sometimes a square, of stones placed on<br />
the ancient ground surface. In order to evaluate the role and function of stone<br />
circles, five were excavated during 2011 at KYR40 in the Khanuy Valley (Figure<br />
1) - the largest khirigsuur in Mongolia, measuring over 400m in length and<br />
featuring over 2,300 satellite mounds (horse head mounds) and over 1,000 stone<br />
circles [Seitsonen et al., <strong>2014</strong>] (Figure 2).<br />
Figure 1. Plan of KYR40, the largest khirigsuur in Mongolia, located in the Khanuy valley,<br />
showing the location of the excavated stone circles discussed in the text.<br />
165
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
166<br />
Figure 2. Location of the Khanuy valley in Mongolia.<br />
Methods<br />
The stone circles to be excavated were selected according to two criteria: 1)<br />
that they should be structurally intact, as far as it was possible to tell from the<br />
surface, and of a diameter capable of containing a one meter square excavation<br />
unit; 2) that they should represent the spatial distribution of stone circles at the<br />
khirigsuur as far as possible. In order to meet the last of these criteria three of<br />
the excavation units were situated in the western half of the monument complex<br />
and one each to the north and south,<br />
respectively (Figure 1). Due to a lack of<br />
any stratigraphy in the excavation units<br />
(with one exception, as shall be described<br />
below) they were excavated in 5cm spits,<br />
with all material being sieved through<br />
3mm wire gauze screens. Excavation<br />
stopped when a natural, sterile, layer was<br />
encountered, typically after the 15-20cm<br />
spit (Figure 3).<br />
The recovered faunal material was<br />
identified with the aid of a reference<br />
collection created by the Khanuy Valley<br />
Project and now held by the National<br />
Museum of Mongolia.<br />
Results<br />
Excavation units at all of the stone circles<br />
produced identifiable specimens (Table<br />
Figure 3. Excavation units and<br />
surrounding features at<br />
SC5, SC6, SC8 and SC9:<br />
final drawings at 20cm depth
Tomus XXXIV Fasciculus 13<br />
1): caprines (Ovis aries or Capra hircus) were found in four of the five units,<br />
whilst Bos sp. (cow or yak) was found in two of them. Almost all of the elements<br />
recorded were head or foot elements, the single exception being a Bos sp. distal<br />
humerus from SC7. In general, the material was highly calcined (Table 1) and<br />
very little of the recovered material (less than 1% of specimens from any unit)<br />
were unburnt. The material was typically fairly evenly distributed through each<br />
excavation unit although it was observed that more material tended to come<br />
from the centre of the units, on the horizontal plane, and from the 5-10cm deep<br />
spit – roughly level with the base of the surrounding stones. An exception to<br />
this was SC7, which contained a stratigraphic feature beginning at 18cm below<br />
the surface. This consisted of an area of darker earth which contained noticeably<br />
more charcoal and more (and larger) pieces of bone than the surrounding<br />
area (Figure 4). Due to the stratigraphic integrity of this feature the spits were<br />
abandoned (although they continued in the rest of the excavation unit) and it<br />
was excavated in its entirety. At its largest extent, the feature measured 18x40cm<br />
(Figure 5) and it continued to a depth of 26cm, where it measured 17x20cm.<br />
Table 1: Identified specimens, Number of SPecimens recovered<br />
(NSP) and percent of NSP calcined, from the stone circles.<br />
Feature Identified Specimens NSP %NSP calcined<br />
SC5 caprine tooth 5510 85.84<br />
caprine tooth<br />
caprine tooth<br />
caprine tooth<br />
caprine tooth<br />
caprine tooth<br />
caprine tooth<br />
caprine tooth<br />
caprine tooth<br />
caprine tooth<br />
caprine tooth<br />
caprine tooth<br />
SC6<br />
caprine proximal<br />
2nd phalanx<br />
7368 73.48<br />
caprine distal 2nd<br />
phalanx<br />
SC7<br />
caprine proximal<br />
2nd phalanx<br />
17041 86.09<br />
167
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
SC8<br />
SC9<br />
Bos sp. metacarpal<br />
shaft<br />
caprine tooth<br />
caprine tooth<br />
cf. Bos sp. distal<br />
humerus<br />
caprine metatarsal<br />
shaft<br />
cf. Bos sp. distal<br />
1st phalanx<br />
cf. Bos sp. 1st<br />
phalanx<br />
cf. Bos sp. 1st<br />
phalanx<br />
cf. Bos sp. proximal<br />
1st phalanx<br />
cf. Bos sp. proximal<br />
1st phalanx<br />
cf. Bos sp. 2nd<br />
phalanx<br />
cf. Bos sp. metacarpal<br />
shaft<br />
caprine proximal<br />
2nd phalanx<br />
caprine proximal<br />
3rd phalanx<br />
caprine proximal<br />
metacarpal<br />
6230 92.13<br />
7609 95.39<br />
Figure 4. Feature in SC7, photographed<br />
facing north, when the top of the feature<br />
was first encountered. The feature is<br />
highlighted with a black line drawn on the<br />
photograph later.<br />
168
Tomus XXXIV Fasciculus 13<br />
Figure 5. SC7, showing the stratigraphic<br />
feature (a concentration of bone<br />
and charcoal in darker earth), drawn at<br />
20cm depth.<br />
Interpretation<br />
The soil morphology and content<br />
in each of the excavation units was<br />
generally consistent: although they<br />
contained large quantities of calcined<br />
bone there was a total absence of any<br />
indications of in situ burning such<br />
as discolouration or burnt earth and<br />
only very small amounts of charcoal<br />
were recovered – typically less than<br />
three pieces from each unit which<br />
exceeded 3mm in length. This is highly suggestive of the bones having been<br />
burnt elsewhere before being deposited there.<br />
The identification of caprines and Bos sp. is perhaps unexpected in that it is<br />
the first time that either has been identified at a Bronze Age monumental site in<br />
Mongolia, however, recent work has shown that both types of livestock were<br />
present in nearby contemporary domestic contexts [Broderick, Houle, 2013].<br />
That they were both integrated into the ritual vocabulary at this stage of their<br />
history in Mongolia suggests that they were already a major part of Bronze Age<br />
livelihoods and worldviews rather than being a recently introduced exotic.<br />
Generally then, there is a pattern whereby the stone circles have been<br />
constructed by laying large stones on the ground in a rough circle and the feature<br />
has then been completed by the deposition of intensively burned domestic<br />
bovid bones on the same surface. Primarily, only head and hoof elements seem<br />
to have been deposited (similar to the equid remains from the famous horsehead<br />
mounds associated with khirigsuurs), however, due to the nature of the<br />
material the possibility that other elements were present before burning cannot<br />
be ruled out: it is noticeable that the most common elements surviving – teeth,<br />
phalanx epiphyses and metapodial epiphyses are among the most dense.<br />
The survival of part of a Bos sp. distal humerus in SC7 is, perhaps, instructive<br />
in exploring skeletal part distributions though. This, too, is a highly dense<br />
element and its survival here, but not elsewhere, suggests that the bulk of the<br />
bones burnt and deposited in the other stone circles may genuinely have been<br />
head and hoof bones. SC7 is unusual in other respects as well – it is the only<br />
stone circle excavated to have contained two different species and the only one<br />
to contain a stratigraphic feature. Although it is not possible to say with any<br />
certainty whether the scoop in the ground that the material was deposited in was<br />
anthropogenically created or merely a pre-existing feature that was made use of,<br />
it is probable that the beginning of the feature was lower than the contemporary<br />
169
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
ground surface.<br />
There are too many unusual characteristics at SC7 when compared with the<br />
other excavated stone circles for them to be believed to be merely coincidental.<br />
It appears that the usual ritual activity carried out was modified here for some<br />
reason – that is that two animals were burnt instead of one, that one of these may<br />
have contained more parts of the animal than usual and that the burnt bones<br />
were deposited in a discrete feature (and possibly that this feature was made<br />
within the stone circle for this purpose).<br />
170<br />
Discussion<br />
The identification of domestic bovids in each of the stone circles is of some<br />
importance, since although it has been known for some time that the stone circles<br />
surrounding khirigsuurs contained the cremated remains of mammals, the<br />
precise species had not previously been determined [Allard, Erdenebaatar, 2005;<br />
Bayarsaikhan, 2011]. All of the data considered here and in previous stone circle<br />
excavations [Broderick et al., In Press a] which identified possible cut-marks<br />
on some of the bones [Broderick, 2010] indicate that livestock were butchered<br />
and their remains were burned at a high heat, before being deposited in the<br />
stone circles. This is of interest since rituals involving animal sacrifice in many<br />
parts of the world frequently concern their formalised slaughter and subsequent<br />
deposition [Lauwerier, 2004: 67; Luff, 1996: 2; Popkin, in press; Wait, 1985: 244].<br />
There are parallels for this type assemblage: highly calcined material<br />
with barely anything recognisable except phalanges from Northern Europe<br />
is common in early prehistory [Ingrem, Ukkonen, Amundsen, pers. com.; cf.<br />
Seitsonen, 2008], and does occur in ritual contexts [e.g. Brunaux et al., 1985].<br />
Khirigsuurs have primarily been seen in the past as foci for ancestor worship<br />
[Frohlich et al., 2010] and animal sacrifices at them have been seen as a critical<br />
part of this [Fitzhugh, 2009]. We also know that sheep and cows were sacrificed<br />
to ancestors in the contemporary Shang dynasty of China [Yuan, Flad, 2005].<br />
We have preferred to develop our own models for the interpretation of these<br />
material remains, however, which emphasise links with traditional Mongolian<br />
shamanistic beliefs [Broderick et al., In Press b].<br />
This sees khirigsuurs as analogous to ovoos in Mongolia today, in that<br />
they act as foci for religious and secular rituals and celebrations. In essence,<br />
monumentalisation and the performative aspect of rituals can promote and<br />
sustain the importance of places for those kinds of activity, even as the rituals<br />
themselves can change. Entirely unrelated rituals, too, can be performed in the<br />
same arena simply because that has become the place where rituals should be<br />
performed.<br />
Among twentieth century Turkic shamanists, sheep and goats sacrifices<br />
formed important parts of rituals which were designed to bring a variety of<br />
good fortunes – including the growth of livestock herds [Alekseev, 1990]. In<br />
particularly trying circumstances, an individual might sacrifice cattle in the<br />
same rituals [Alekseev, 1990] – a larger sacrifice in every sense – and it may be
Tomus XXXIV Fasciculus 13<br />
that the unusual activity identified at SC7 represents just such an ‘important’<br />
sacrifice. Whole animal feasts and the formalised distribution of the carcass<br />
form a regular part of many secular and religious festivals in Mongolia today<br />
[Birtalan, 2003] and in one unusual Buddhist ceremony in Inner Mongolia the<br />
slaughter of a goat features, as a part of the formalised carcass distribution, parts<br />
resembling those found in the stone circles being placed on the altar of an ovoo<br />
[Humphrey, Laidlaw, 2007].<br />
We know from historical sources that the bones of sacrificed animals were<br />
burned by the Mongols [Birtalan, 2003] and it may be that the highly unusual<br />
Buddhist ritual mentioned above actually has more to do with Mongolian<br />
shamanism than with Buddhism. Certainly the mention of a windhorse in the<br />
ceremony would suggest this. Windhorses are an integral part of Mongolian<br />
shamanic beliefs today, which also emphasise the circle as a cosmological<br />
structure [Odigan, 2000; Purev, Purvee, 2012]. Given the traditional layout and<br />
circular plan of gers, a worldview which incorporates the circle as an integral<br />
component should be no surprise.<br />
There is, of course, a use of the word ‘hearth’ in the English language as a<br />
metaphor for the home and this coincidence is interesting in light of the circular<br />
shape of many of the features, and the ger’s floorplan similarity just noted, but it<br />
is not considered as anything more than a coincidence here. Hearths, in common<br />
parlance, refer to fireplaces [Stevenson, Waite, 2011]. With no evidence for insitu<br />
burning identified at any of the excavated stone circles it is our opinion<br />
that this alternative label for the features should be discontinued, with the less<br />
loaded term ‘stone-circles’, already favoured by many rese<strong>arch</strong>ers, becoming a<br />
single agreed descriptor.<br />
Conclusion<br />
The identification of domestic bovids from stone circles provides an answer<br />
to one of the great unsolved questions of khirigsuur <strong>arch</strong>aeology. That answer<br />
though, fuels more questions, particularly concerning the function and role<br />
of khirigsuurs and, especially of stone circles. We have proposed here that<br />
khirigsuurs are analogous in function, if not in content, to ovoos today and that<br />
stone circles play the role of altars – acting as the final destination for a range of<br />
ritual activities.<br />
Acknowledgements<br />
The authors would like to thank all of the students and volunteers who<br />
contributed to the Khanuy Valley Project 2011 excavations, particularly Peter<br />
Woodley, Andrew Durand and Heidi Shaw who drew the first drafts of the trench<br />
plans presented here. The Khanuy Valley project was generously supported by<br />
the American Council of Learned Societies, with funding from the Henri Luce<br />
foundation. We’d also like to thank Danielle de Carle for commenting on an<br />
early draft of this paper – any faults are entirely our own.<br />
171
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Товч агуулга:<br />
Л.Ж. Бродерик, Ж.Л. Хуль,<br />
О. Сейтсонен, Ж. Баярсайхан<br />
172<br />
АЛДАГДСАН БОГ МАЛЫН ЯСНЫ НУУЦ: ХАНУЙН ХӨНДИЙН<br />
ТОМ ХИРГИСҮҮРИЙН ДЭРГЭДЭХ ЧУЛУУН ЦАГАРГИНУУД<br />
Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын нутаг Хануйн хөндийд хэд<br />
хэдэн асар том хиригсүүр бий. Үүний нэг нь монгол нутаг дахь хамгийн<br />
том хиригсүүрийн нэгэнд тооцогдох Урт булагийн амны хиригсүүр<br />
(KYR40) бөгөөд энэ дурсгалын орчимд Монгол-Америкийн хамтарсан<br />
“Хануйн хөндий” төслийн судалгааны баг 2011 онд малтан судалсан<br />
цагариг хэлбэрийн тахилгын байгууламжуудаас өндөр хэмд шатсан бог<br />
малын болон үхрийн ясны жижиг хугархай хэсгүүд гарсан билээ. Энэ нь<br />
Монголын хиригсүүрийн судалгааны нэгэн асуудлыг шийдэх урьдчилсан<br />
боломжийг олгосон төдийгүй цагариг хэлбэрийн тахилгын байгууламж<br />
түүний үүрэг зориулалт, хиригсүүртэй хэрхэн холбогдох хамаарлын<br />
талаарх асуултууд руу хөтөлсөөр байна.<br />
Энэхүү өгүүлэлд дэвшүүлсэн үзэл санааны загвар нь цагариг хэлбэрийн<br />
тахилгын байгууламж нь томоохон хэмжээний нийтийн дурсгал болох<br />
хиригсүүр болон бусад дурсгалын орчин дахь “тахилга”-ын зан үйл<br />
болохыг илчилж байна. Ялангуяа орчин үеийн бөө мөргөлийн олон талын<br />
зорилго бүхий тахилгын зан үйлд бог мал болон үхрээр тахилга өргөх зан<br />
үйлтэй ижил төстэй байна.<br />
Bibliography<br />
Alekseev, 1990 - Alekseev N.A. Shamanism Among the Turkic Peoples of Siberia,<br />
in: Mandelstam Balzer, M. (Ed.), Shamisim: Soviet Studies of Traditional<br />
Religion in Siberia and Central Asia. M.E. Sharpe, Inc., New York, pp. 49–<br />
109.<br />
Allard, Erdenebaatar, 2005 - Allard F., Erdenebaatar D. Khirigsuurs, Ritual and<br />
Mobility in the Bronze Age of Mongolia. Antiquity 79, 547–563.<br />
Bayarsaikhan, 2009 – Баярсайхан Ж. Буган Чулуун Xөшөө, Xиригcүүрийн<br />
Tахилгын Байгууламжийн Cудалгааны Aсуудалд. Нүүдэлчдийн өв<br />
Cудлал IX, 41–63.<br />
Bayarsaikhan, 2011 - Bayarsaikhan J. Sacrificial Structures of Earlier Period, in:<br />
Turbat T., Bayarsaikhan J., Batsukh D., Bayarkhuu N. (Eds.), Deer Stone<br />
of the Jargalantyn Am. Mongolian Tangible Heritage Association NGO;<br />
US Embassy in Mongolia; National Museum of Mongolia & Institute of<br />
Archaeology MAS, Ulaanbaatar, pp. 112–123.<br />
Birtalan, 2003 - Birtalan A. Ritualistic Use of Livestock Bones in the Mongolian<br />
Belief System and Customs, in: Sбrkцzi, A., Rбkos, A. (Eds.), Altaica<br />
Budapestinensia MMII: Proceedings of the 45th Permanent International<br />
Altaistic Conference (PIAC), Budapest, Hungary, June 23-28, 2002. Rese<strong>arch</strong>
Tomus XXXIV Fasciculus 13<br />
Group for Altaic Studies, Hungarian Academy of Sciences, Budapest, pp.<br />
34–61.<br />
Broderick, 2010 - Broderick L.G. Assessment of the Khanuy Valley Project 2010<br />
Faunal Remains. zoo<strong>arch</strong>aeology.co.uk.<br />
Broderick, Houle, 2013 - Broderick L.G., Houle J.L. More than Just Horse: Dietary<br />
Breadth and Subsistence in Bronze Age Central Mongolia. Mongolian<br />
Journal of Anthropology, Archaeology and Ethnology 9.<br />
Broderick et al., in press b - Broderick L.G., Houle J.L., Seitsonen O. The Circle<br />
of Life: Stone Circles and Khirigsuurs in Bronze Age Mongolia. Antiquity.<br />
Broderick et al., in press a - Broderick L.G., Seitsonen O., Bayarsaikhan J., Houle<br />
J.L. Lambs to the Slaughter: A Zoo<strong>arch</strong>aeological Investigation of Stone<br />
Circles in Mongolia. International Journal of Osteo<strong>arch</strong>aeology.<br />
Brunaux et al., 1985 - Brunaux J.L., Goguey R., Guillaumet J.P., Méniel P., Rapin<br />
A. Le Sanctuaire Celtique de Mirebeau (Côte-d’Or) in Les âges du Fer dans<br />
la vallée de la Saône. Revue Archéologique de l’Est et du Centre-Est Dijon<br />
6, 79–111.<br />
Fitzhugh, 2009 - Fitzhugh W.W. Pre-Scythian Ceremonialism, Deer Stone Art,<br />
and Cultural Intensification in Northern Mongolia, in: Hanks, B.K., Linduff,<br />
K.M. (Eds.), Social Complexity in Prehistoric Eurasia: Monuments, Metals,<br />
and Mobility. Cambridge University Press, Cambridge, pp. 378–411.<br />
Fitzhugh et al., 2012 - Fitzhugh W.W., Kortum R., Tracy M. Rock Art and<br />
Archaeology: Investigating Ritual Landscape in the Mongolian Altai Field<br />
Report 2011. Washington, D.C. and Ulaanbaatar.<br />
Frohlich et al., 2010 - Frohlich B., Amgalantugs T., Littlejohn J., Erdene B., Hunt<br />
D., Nittler E., Karstens S., Frohlich T., Galden G. An Overview of Theories<br />
and Hypothesis Pertaining to Mongolian Bronze Age Khrigisuurs in the<br />
Hovsgol Aimag, Mongolia. Studia Archaeologica (Археологийн судлал)<br />
XXIX, 123–143.<br />
Houle, 2009 - Houle J.L. Socially Integrative Facilities and the Emergence of<br />
Societal Complexity on the Mongolian Steppe, in: Hanks, B.K., Linduff,<br />
K.M. (Eds.), Social Complexity in Prehistoric Eurasia: Monuments, Metals,<br />
and Mobility. Cambridge University Press, Cambridge, pp. 358–377.<br />
Humphrey, Laidlaw, 2007 - Humphrey C., Laidlaw J. Sacrifice and Ritualization,<br />
in: Kyriakidis, E. (Ed.), The Archaeology of Ritual. Cotsen Institute of<br />
Archaeology at UCLA, Los Angeles, pp. 255–276.<br />
Lauwerier, 2004 - Lauwerier R.C.G.M. The Economic and Non-Economic<br />
Animal: Roman Depositions and Offerings, in: Jones O’Day, S., Van Neer,<br />
W., Ervynck, A. (Eds.), Behaviour Behind Bones: The Zoo<strong>arch</strong>aeology of<br />
Ritual, Religion, Status and Identity. Oxbow Books Ltd, Oxford, pp. 66–72.<br />
Luff, 1996 - Luff R.M. The ’Bare Bones’ of Identifying Ritual Behaviour in the<br />
Archaeological Record, in: Anderson, S., Boyle, K. (Eds.), Ritual Treatment<br />
of Human and Animal Remains: Proceedings of the First Meeting of the<br />
Osteo<strong>arch</strong>aeological Rese<strong>arch</strong> Group Held in Cambridge on 8th October<br />
1994. Oxbow Books Ltd, Oxford, pp. 1–10.<br />
Odigan, 2000 - Odigan S. Riding Windhorses: A Journey into the Heart of<br />
173
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Mongolian Shamanism. Destiny Books, Rochester, Vermont.<br />
Popkin, 2010 - Popkin P.R.W. The One Sheep Feast: A Late Bronze Age<br />
Consumption Event at Kilise Tepe, Turkey, in: Collard, D., Morris, J.T.,<br />
Perego, E., Tamorri, V. (Eds.), Food and Drink in Archaeology III. Prospect<br />
Books, Totnes, England.<br />
Purev, Purvee, 2012 - Purev O., Purvee G. Mongolian Shamanism, 5th edn. ed.<br />
Ulaanbaatar.<br />
Seitsonen et al., <strong>2014</strong> - Seitsonen O., Houle J.L., Broderick L.G. GIS Approaches<br />
to Past Mobility and Accessibility: An Example from the Bronze Age<br />
Khanuy Valley, Mongolia, in: Leary, J. (Ed.), Past Mobilities: Archaeological<br />
Approaches to Movement and Mobility. Ashgate, Farnham, Surrey, pp.<br />
79–112.<br />
Seitsonen, 2008 - Seitsonen S. Osteological Material from the Stone Age and<br />
Early Metal Period Sites in Karelian Isthmus and Ladoga Karelia. Iskos 16,<br />
266–283.<br />
Stevenson, Waite, 2011 - Stevenson A., Waite M. (Eds.) Concise Oxford English<br />
Dictionary, 12th edn. ed. Oxford University Press, Oxford.<br />
Wait, 1985 - Wait G.A. Ritual and Religion in Iron Age Britain: Part 1 and 2 (BAR<br />
British Series 149). British Archaeological Reports, Oxford.<br />
Yuan, Flad, 2005 - Yuan J., Flad R. New Zoo<strong>arch</strong>aeological Evidence for<br />
Changes in Shang Dynasty Animal Sacrifice. Journal of Anthropological<br />
Archaeology 24, 252–270. doi:10.1016/j.jaa.2005.03.001<br />
174
Tomus XXXIV Fasciculus 14<br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 14<br />
Ж. Баярсайхан<br />
БУГАН ХӨШӨӨД ДЭЭРХ ГАХАЙН ДҮРСЛЭЛ, ТҮҮНИЙ<br />
УТГА БЭЛГЭДЛИЙН ТУХАЙ<br />
Өнөөгийн Монгол нутагт оршин амьдарч байсан хүрлийн үеийн<br />
хүмүүсийн шүтлэг бишрэл, оюун санааны илэрхийлэл болон сүндэрлэж<br />
байдаг хүн төрөлхтний хосгүй үнэт өв бол буган хөшөө юм. Буган хөшөөдөд<br />
бугаас гадна олон төрлийн амьтад дүрслэгдсэн байдгийн дотор гахай<br />
нэлээд түгээмэл тохиолдоно. Гахайг буган хөшөөнд дүрслэхдээ өргөн том<br />
цээжтэй, богинохон моодгор биетэй, ээтгэр хамартай, богинохон сүүлтэй,<br />
босоо соотон чихтэй, толгойгоо ихэнхдээ тонгойж газарт хүргэсэн, зогсоо<br />
байдалтай цөөн тохиолдолд давхиж буйгаар дүрслэсэн байдаг (хүснэгт 1).<br />
Өнөөгийн байдлаар гахай дүрслэсэн буган хөшөө Хөвсгөл аймгийн нутаг<br />
Баянзүрх сумын Хөшөөтийн амны 1-р буган хөшөөнд 1 гахай, Шинэ-Идэр<br />
сумын Дөрөлжийн амны 1-р буган хөшөөнд 2 гахай, Төмөрбулаг сумын<br />
Зуны голын 3-р буган хөшөөнд 1, 10-р буган хөшөөнд 11 гахай дүрсэлжээ.<br />
Зуны голын 10-р буган хөшөө нь буган хөшөөний соёлд хамгийн олон гахай<br />
буюу 12 гахай дүрсэлсэн Тувагийн Уюк-Аржаны буган хөшөөний дараа 2-рт<br />
орох бөгөөд бусад амьтдын дүрслэлээрээ ч хосгүй гайхамшигт дурсгал юм<br />
(хүснэгт 1.1-4). Архангай аймагт 2 дурсгалт газрын 2 буган хөшөөнд тус бүр<br />
нэг гахай, Булганы 1 буган хөшөөнд 1 гахай, Завханы 2 дурсгалт газрын 2<br />
хөшөөнд тус бүр нэг гахай, Ховдын 3-н дурсгалт газрын 3-н хөшөөнд 6-н<br />
гахай тус тус дүрсэлжээ (хүснэгт 1.5-11). Үүнээс гадна <strong>2014</strong> оны судалгаагаар<br />
Увс аймгийн Бөхмөрөн сумын нутаг Баадайн амны дурсгалт газрын 1-р<br />
буган хөшөөнд 1 гахай (зураг 1) Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын нутаг<br />
Улаан нурууны Оцон хэмээх дурсгалт газарт буй 1 буган хөшөөнд 2 гахайн<br />
дүрс сийлсэн нь шинээр тогтоогдлоо (зураг 2). Өнөөгийн монгол улсын<br />
хил дотор нийт 13 дурсгалт газрын 14 буган хөшөөнд 30-н гахайны дүрс<br />
байна.<br />
Хилийн цаана Тувагийн нутагт 7-н дурсгалт газрын 7-н буган хөшөөнд<br />
нийт 28 гахай, Умард Кавказын Зубовын буган хөшөөнд 1 гахай, Шинжаны<br />
Шивэр хөл нуурын 1 буган хөшөөнд 1 гахай тус тус дүрсэлжээ (хүснэгт<br />
1.12-20). Ийнхүү хилийн чинадад нийт 9 дурсгалт газрын 9 буган хөшөөнд<br />
30 гахай дүрсэлсэн байна. Энэ бүгдийг нэгтгэн тоолбол буган хөшөөний<br />
соёлд нийт 22 дурсгалт газрын 23 буган хөшөөнд 60 гахайны дүрс сийлжээ.<br />
Эдгээрээс Зуны голын 10-р буган хөшөө болон Тувагийн Узунталын<br />
буган хөшөөнд [Кубарев, 1979: Табл.9] тус бүр нэг гахайн дүрсийг хүзүүний<br />
175
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
зүүлтнээс зүүсэн байдалтай дүрсэлсэн бөгөөд Зуны голын хөшөөнд<br />
гахайны хөлийг дээш харуулан нурууг доош харуулан урвуугаар дүрсэлсэн<br />
байна. Мөн эл хөшөөнд буй бусад гахайн дүрсний дотор бас нэг гахайг<br />
дээрх байдлаар дүрсэлсэн байгаа нь сонирхолтой юм. Уг хөшөөнд буй<br />
амьтад нь хоорондоо тулалдаж буй зохиомжтой бөгөөд А.Д.Грач угсаатны<br />
зүйн судалгаанд үндэслэн хадны зурагт урвуу харуулан дүрсэлсэн амьтад<br />
нь үхсэн болохыг илэрхийлдэг гэж бичжээ [Грач, 1980: 91].<br />
Манай орны Дорнод аймгийн Булган сумын нутаг Норовлин ууланд<br />
малтсан шинэ чулууны үеийн нэгэн булшнаас бодон гахай, бугын соёогоор<br />
хийсэн зүүлт, гахайн дүрстэй танан чимэглэл олдсон байдаг [Цэвээндорж,<br />
1983: 15] бөгөөд археологич У.Эрдэнэбат “... Археологийн энэхүү олдвор<br />
нь монгол угсаатан бүрэлдсэн голомт нутагт одоогоос барагцаалбал 8<br />
мянга гаруй жилийн тэртээ оршин амьдарч байсан хүмүүсийн дунд...,<br />
амьтан юмсыг шүтэх сүсэг бишрэлийн үүссэнийг нотлох чухал баримт...”<br />
[Эрдэнэбат, 1997: 82] хэмээн дүгнэжээ. Мөн тэрээр Чингис хааны элэнцэг<br />
эцэг Бодончар-Мунхагийн нэрийг тайлбарлахдаа “...Бидний бодохоор,<br />
Бодончар-Мунхаг лугаа нэгэн эхийн хэвлээс төрсөн хоёр ахад нь Бугу (буга),<br />
Бухату (бух) хэмээн ойн зэрлэг тураг гөрөөс лүгээ холбоотой, хоорондоо<br />
утгын уялдаатай нэр өгснөөс үзвэл, Алан Гоа эх отчигин хөвгүүндээ<br />
монголчуудын үр хүүхэддээ нэр хайрлах ёс, уламжлалын дагуу мөн хоёр<br />
ахын нь нэртэй ижилсүүлэн холбож бас ойн зэрлэг амьтны нэр (бодон)<br />
өгсөн байж болно. Ер нь монгол хүний нэрсийн санд буга, бух, чоно,<br />
нохой, харцага, шонхор гэх зэрэг элдэв амьтан, араатан жигүүртний нэрс<br />
элбэг тохиолддог нь хүмүүс өөрсдийн уг гарлыг тодорхой нэг зэрлэг ан<br />
амьтадтай холбон үзэж байсан маш эрт үеийн улбаатай” [Эрдэнэбат, 1997:<br />
77-78] хэмээгээд монгол ардын үлгэрт туульс, сурвалж бичгийн мэдээнд<br />
гарч буй бодон гахайн нэртэй баатрын дүрүүд маш олон гарч буйг нэмэлт<br />
болгон дурджээ.<br />
Үүнээс үүдэн “... эртний нүүдэлчдийн урлагийн дурсгал дахь гахайн дүр<br />
дүрслэлийн асуудлыг индоираны соёлын нөлөөтэй холбон тайлбарласнаас<br />
энэ төрлийн дурсгалын хамгийн эртний хувилбарууд хадгалагдаж байгаа<br />
Төв Азийн өндөрлөг нутгаас эрж хайх нь илүү оновчтой...” [Эрдэнэбат нар,<br />
2000: 201] хэмээн дүгнэсэн байдаг.<br />
Үнэхээр Алан Гоа эхээс төрсөн гурван хүүгийн нэр нь буга, бух, гахай<br />
зэрэг монголчуудын эртний шүтлэгт амьтдын нэр өгсөн нь эдгээр амьтдыг<br />
шүтэх үзэл хүрлийн үе, түүнээс ч эрт магадгүй бүр шинэ чулууны үеэс<br />
үүсч, хожмын нүүдэлчдэд уламжлагдсаар ирсэний нэгэн гэрч болой.<br />
Өөр нэг сонирхолтой баримт бол Хятан нарын нэгэн толгойлогч Куа-<br />
Хо өөрийнхөө толгойд гахайн гавал углаж, гахайн арьс нөмөрдөг байсан...<br />
тухай буюу гахайн дүрд хувилдаг домог юм. [Энхбат, <strong>2014</strong>: 11-15]. Үүнээс<br />
үүдэн Хятан нарын амьтан шүтлэгийн гол төлөөлөл нь гахай байсан хэмээн<br />
судлаач А.Энхбат дүгнэжээ.<br />
Евразийн тал нутагт малтан судалсан булшны соёл болон бусад<br />
дурсгалаас янз бүрийн эд зүйлээр хийсэн гахайн дүрс олон тоогоор олдсон<br />
байдаг бөгөөд тэдгээрийг судлаачид НТӨ VIII-IV зууны үед холбогдуулан<br />
үздэг [Артамонов, 1973: 114-115; Королькова, 2006: Таб. 10; Bunker et al.,<br />
176
Tomus XXXIV Fasciculus 14<br />
1997: 226].<br />
Мөн Монгол болон хөрш зэргэлдээ орны хадны зурагт гахайг янз<br />
бүрийн байдлаар дүрсэлсэн байх [Санжмятав, 1995: 54; Цэвээндорж, 1999;<br />
Цэвээндорж, Батболд, 2005: 75; Төрбат нар, 2009: 70, 73] бөгөөд ерөнхийдөө<br />
буган хөшөөн дэх гахайн дүрстэй ижил төстэй байдаг.<br />
Буган хөшөөн дээрх гахайн дүрслэл нь утга агуулгыг угсаатны зүйн<br />
баримт хэрэглэгдэхүүнээр мөшгөн үзвэл газрын шүтлэгтэй холбоотой<br />
болох нь нэн илэрхий. Бидэнд анзаарагдсан нэг содон зүйл бол буган чулуун<br />
хөшөөнд гахайг дүрслэхдээ гахайны толгойг газар руу доош харуулан<br />
дүрслэх эсвэл толгойг тонгойлгон газарт хушуугаа хүргэсэн байдлаар<br />
дүрслэхээс гадна ихэнхи тохиолдолд бусад амьтдаас доор дүрсэлсэн<br />
байдаг. Тухайлбал Ховд аймгийн Мөст сумын нутаг Баянзүрхийн 1-р буган<br />
хөшөөний нэг хажуу талд адууны доод талд дөрвөн бодон гахайг толгойг нь<br />
газар руу хандуулан цувраа байдалтайгаар дүрсэлсэн бол эсрэг талд нь сүрэг<br />
бугыг тэнгэр өөд цоройлгон дүрсэлсэн байна (зураг 3). Архангай аймгийн<br />
Тариат сумын Урд хуурай амны буган хөшөөнд буга, адуу, гахай гурвыг<br />
дүрслэхдээ хамгийн дээд талд буга, түүний дор адуу, адууны дор гахайг<br />
дүрсэлсэн (зураг 4) зэргээс үзэхэд гахайн дүрс нь газар дэлхийн шүтлэгтэй<br />
холбон тайлбарлаж болох юм. Угаас гахай бол газар сэндийчэн ургамлын<br />
үр үндсээр хооллодог амьтан учраас эртний хүмүүсийн сэтгэхүйд газрын<br />
шүтлэгтэй холбох үндэслэл болсон байж болох юм.<br />
Үүнийг тэрлэгч би бээр угсаатны зүйн баримт хэрэглэгдэхүүнд<br />
тулгуурлан буган хөшөөн дээрх гахай нь газрын шүтлэгтэй холбоотой<br />
гэсэн саналаа 2003 оны Монгол-Америкийн хамтарсан “Буган хөшөө”<br />
төслийн эрдэм шинжилгээний анхдугаар бага хуралд хэлэлцүүлж, улмаар,<br />
Америкийн талын тайланд хэвлүүлсэн билээ [Bayarsaikhan, 2004: 35-41].<br />
Бидний цуглуулсан баримтаар бол Монголчуудын уламжлалт үзэл<br />
санаанд гахайг газар лусад сайн, түүнд даруулга болдог хэмээн газар ухаж<br />
малтах үед соёогоор нь хөндөж ёслох, гахайн толгойг малд ээлтэй гэж<br />
хот хашаан дээр тавих бас хоншоорыг нь эдгээрээс дутуугүй эрхэмлэдэг<br />
[Аюуш, 1987: 387]. Мянгадууд “…лусын юм алсан, муу болно…” гэж гахай<br />
агнасан хүнийг таашаадаггүй байжээ [Бадамхатан, Нансалмаа, 1996: 390].<br />
Буриад анчид “...гахай агнаад түүний толгойг улаан бөс, утсаар ногтлон<br />
өөрийн нутгийн хамгийн ахмад хүнд хүргэж хүндэтгэлтэйгээр бэлэглэн<br />
барьдаг..” Амьдрал ахуйдаа хүмүүс гахайн соёо, эрүүгээр хүүхэд домнох,<br />
газар хөндөх, ариутгах ёс үйлдэг [Батнасан, 1996: 73]. Хамниган нар “...<br />
гэр барих газраа гахайн соёотой толгойн ясыг дээсээр оосорлон бага насны<br />
хүүхдээр чирүүлж тойруулаад тэрхүү дугуйлсан дотроо орон сууцаа<br />
босгодог... Нийт монгол аймгууд үхэгсэдээ оршуулахдаа гахайн соёо,<br />
оронгын эврээр газар хөндөж авдаг... Мөн ...гахай агнасан анчин толгойг<br />
огтлон болсон түүхий аль нэгэн байдлаар өөрийнхээ хамгийн их хүндэлдэг<br />
нэгэн настай хүндээ нэг бол морь лугаа хазаарлаж, эсвэл үхэр мэт дөрлөн<br />
тавагт хийж хүндэтгэлтэйгээр барьдаг... Хүүхдийн хувцасанд гахайн соёо<br />
цоолж зүүж.. хүүхдийг муу юм, хэл амнаас хамгаалдаг...” [Тангад, 1996:<br />
375] хэмээн ойлгодог байжээ. Тувагийн Аржаны булшнаас нэг талдаа зүүх<br />
нүхтэй олон тооны гахайн соёо гарсан [Грязнов, 1980: Рис.13] нь эртний<br />
177
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
хүмүүсийн сэтгэлгээнд ижил ойлголт байсны илрэл юм.<br />
Үүний сацуу зарим угсаатны тотем шүтлэгийн амьтан байсныг Буриад<br />
[Батнасан, 1996: 12,73], Барга [Цэрэнханд, 1996: 92], Үзэмчин [Дисан,<br />
1996: 141], Хамниган [Тангад, 1996: 338] нарын дунд буй “бодонгууд”<br />
Дөрвөдүүдийн дунд буй “гахайхан” [Аюуш, 1996], Мянгадуудын дунд буй<br />
“гахай” овогтон [Бадамхатан, Нансалмаа, 1996: 382] зэргээс харж болно.<br />
Мөн хамниган гэдэг нэрийг түрэг хэлний гахай гэдэг үгнээс үүсэлтэй<br />
хэмээн зарим эрдэмтэд үздэг байна [Тангад, 1996: 335].<br />
Монголын бөө мөргөлийн хэрэглэгдэхүүнд гахайн тухай үзэл суртахуун<br />
баялаг. Юуны түрүүнд “хадарган хар тэнгэр” гэх үзэл бий. Хадарган гэдэг нь<br />
гурван настай гахайны нэр бөгөөд эртний монголын бөөгийн 99 тэнгэрийн<br />
дотор хар зүгийн хадарган хар тэнгэр хэмээгч шүтлэгийн тэнгэр байжээ.<br />
Үүнийг төв халхын бөөгийн дуудлагад:<br />
“...Хэргийн эзэн хэдэр хар тэнгэр<br />
Хадарга хар боомон тэнгэр...” хэмээн урин дуудах бөгөөд, Хорчин<br />
бөөгийн дуудлагад:<br />
“...Алж булахыг үйлдэгч<br />
Хар зүгийн тэнгэр<br />
Хартай хортойг үйлдэгч<br />
Хадаргант хар тэнгэр...” [Гаадамба, Цэрэнсодном, 1978: 110,113] гэж<br />
дууддаг байна. Мөн Даян дээрхийн дуудлагад:<br />
“...Хөшөө чулуу хөрөгтэй<br />
Хүмүүн бүгдийн сахиус болгоосон...<br />
...Хэргийн эзэн<br />
Хэдэр догшин тэнгэр<br />
Хараалын эзэн<br />
Хадарга боом тэнгэр...”[Дамдинсүрэн, 1959] гэх зэргээр дурдаж байна.<br />
Энэ дуудлагад хөшөө чулуу, онгод, тэнгэрийн тухай маш чухал ухагдахуун<br />
гарч бирж байна.<br />
Энэхүү хадарган хар тэнгэр нь монголын зарим туульст үр хүүхэд<br />
заяагч ээлтэй дүрээр бас гардаг. Тухайлбал, “Нэгэн зуун тавин таван<br />
насыг насалсан хөгшин Луу мэргэн хаан” туульд Луу мэргэн хаан үргүй<br />
тул тэнгэрийн морь болон тэнгэрийн гахай хар бодонг сэтэрлэж хүүтэй<br />
бол байгаа тухай өгүүлдэг [Халх ардын тууль, 1991: 78-79]. Эдгээр мэдээнд<br />
гахай нь эртний бөө мөргөлийн бас нэгэн тэнгэр байсан бөгөөд басхүү<br />
хар зүгийн догшин хатуу, хар хортойг үйлдэгч дүр болохын сацуу бас үр<br />
хүүхэд заяагч, хүнд туслагч дүр болж байна. Гэтэл бөөгийн “Арын арван<br />
гурван ноёд” буюу эзэд гэсэн ойлголтонд “Байгалийн эзэн Бахар хар ноён”<br />
[Ренчин, 2006: 155,156] гэж дурдаж байгаа нь гахай эзнийг хэлсэн бололтой<br />
бөгөөд бөөгийн зарим дуудлагад түүнийг газар дэлхийтэй холбон үзэх<br />
үзэл төсөөлөл олон дурдагдаж байна. Тухайлбал, Хан Хэнтий уулын эзний<br />
дуудлагад:<br />
... Минжин сайхан согоогоо<br />
Мэхэлзүүлэнхэн ирдэг<br />
Мэгжин сайхан гахайгаа<br />
Мэлтэгнүүлэнхэн ирдэг<br />
178
Tomus XXXIV Fasciculus 14<br />
Наран эхэтэй нагатсатай<br />
Саран этсэгэтэй гарвалтае<br />
Халдан модон шошиготой<br />
Хан Хэнтэйн сахиус... [Ренчин, 2006: 91] хэмээн уулын эзэн гахайтай<br />
холбогдож байхад “Оршуулах онгод дуудах”-ад:<br />
Буган ташуураан<br />
Дохин даерам буугаад ир<br />
Минжийн сайхан согоон хүлгэ<br />
Мэхэлзүүлэн даерам буугаад ир<br />
Лусын хаадын шихшигээн<br />
Шигшин даерам буугаад ир [Ренчин, 2006: 114] хэмээн өмнөх дуудлагад<br />
“Мэгжин сайхан гахайгаа” гэсэн хэсгийн оронд “Лусын хаадын шихшигээн”<br />
хэмээн дуудаж буйгаас үзэхэд “гахай газар лусын амьтан” хэмээн үзэх<br />
уламжлалт үзэлтэй утга авцалдаж байна.<br />
Мөн бөөгийн галын тахилгад:<br />
...Галуу мэт зулзагалж<br />
Гахай мэт таргалах<br />
Газар усан хоёр<br />
Гайхуулж байх болтугай [Ренчин, 2006: 198]<br />
“Саада албан” гэх дуудлагад:<br />
Гахайн толгой унаа бэлэ ши<br />
Газар дайдажи эриен гаргаа ши [Ренчин, 2006: 291] гэх зэргээр өгүүлжээ.<br />
Дээр дурдсан бөөгийн дуудлагуудад буй гахайн дүрийг ажиглахад Хан<br />
Хэнтий уулын эзэн сахиус согоо, гахай хүлэглэн ирдэг тухай өгүүлж<br />
байхад галын тахилгын дуудлагад усыг галуутай, газрыг гахайтай зүйрлэж<br />
байх жишээтэй. Гурав дахь дуудлагад “гахайн толгой унаа билээ чи, газарт<br />
дайтаж эрээ гаргаа чи” хэмээн өгүүлсэн нь гахай нь онгодын унаа болохын<br />
сацуу түүнийг унасан бол газартай харьцаж болохыг илэрхийлж байна.<br />
Үүнээс үзэхэд гахайг бөө мөргөлийн ойлголтоор бас нэгэн тэнгэрийн<br />
амьтан, эсвэл онгодын унаа болгон төсөөлөхдөө түүнийг газар дэлхийн<br />
эзэн савдаг маягаар үздэг байжээ. Энэ үзэл бидний өмнө өгүүлсэн гахайг<br />
газрын эзэн хэмээн ойлгодог угсаатны зүйн уламжлалт үзэл санаатай<br />
тохирч байна.<br />
Мөн буриад бөөгийн өмсгөлд “шагнуул” хэмээн бодон гахайгаар<br />
чагнуул болгон газар шиншлүүлдэг гэсэн домгийн үзлээр төмрөөр бодон<br />
гахайн дүрс хийж баруун ташаандаа зүүдэг байна [Гантогтох, 1996: 80].<br />
Иймээс буган хөшөөнд дүрсэлсэн гахайн дүрс нь Төв Азийн эртний<br />
нүүдэлчдийн сүсэг бишрэлийн үзэл санаанд байсан газар дэлхийн<br />
шүтлэгийн илэрхийлэл болж байгаа төдийгүй хожмын бөө мөргөлийн<br />
үзэлд уул, газар дэлхийн эзэн сахиус, түүний туслагч, хамгаалагч дүр болж<br />
буйгаар давхар нотлогдож байна. Энэ үзэл санаа Ховд аймгийн Мөст сумын<br />
нутаг Баянзүрхийн 1-р буган хөшөөнд дөрвөн бодон гахайг толгойгоор нь<br />
газар луу харуулан дүрсэлснээр тодорхой илэрч байна.<br />
179
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Summary:<br />
J. Bayarsaikhan<br />
180<br />
BOAR IMAGES ON DEER STONES AND<br />
THEIR SYMBOLIC MEANINGS<br />
In this article, the author outlines all the known boar images on deer stones<br />
in Eurasia, explaining their symbolic meaning based on the customs of later<br />
nomadic peoples and shamanic ideology. A total of 23 deer stones from 22<br />
<strong>arch</strong>aeological sites have been identified with boar images in the Eurasian<br />
continent. The study suggests that Bronze Age people respected the wild boar,<br />
and believed it to be a representation of the Earth.<br />
Ном зүй<br />
Артамонов, 1973 - Артамонов М.И. Сокровища саков. Аму-Дарьинский<br />
клад. Алтайские курганы. Минусинские бронзы. Сибирское золото.<br />
Москва.<br />
Аюуш, 1987- Аюуш Ц. 1987 онд Дөрвөдийн зарим сумдад явуулсан<br />
угсаатны зүйн хээрийн судалгааны тайлан. Түүхийн хүрээлэнгийн<br />
гар бичмэлийн хөмрөг.<br />
Бадамхатан, Нансалмаа, 1996- Бадамхатан С., Нансалмаа Д. Мянгад.<br />
Монгол улсын угсаатны зүй. II боть. Улаанбаатар.<br />
Батнасан,1996 - Батнасан Г. Буриад. Монгол улсын угсаатны зүй. III боть.<br />
Улаанбаатар.<br />
Баярсайхан, Түвшинжаргал, 2013 - Баярсайхан Ж., Түвшинжаргал Т.<br />
Монголын Үндэсний Музейгээс 2013 онд Завхан аймгийн нутагт<br />
хийсэн археологийн судалгааны “Дааган дэл” төслийн тайлан.<br />
Улаанбаатар. МҮМ-н номын сан.<br />
Баярхүү, Төрбат, 2010 - Баярхүү Н., Төрбат Ц. Монгол Алтайн өвөр<br />
бэлийн буган чулуун хөшөөд. // Studia Archaeologica. Tom.(IX) XXIX,<br />
Fasc.5. Улаанбаатар.<br />
Волков, 2002 - Волков В.В. Оленные камни Монголии. Москва<br />
Гаадамба, Цэрэнсодном, 1978 - Гаадамба Ш., Цэрэнсодном Д. “Монгол<br />
ардын аман зохиолын дээж бичиг. Улаанбаатар.<br />
Грач, 1980 - Грач А.Д. Древние кочевники в центре Азии. Москва.<br />
Грязнов, 1980 - Грязнов М.П. Аржан. Царский курган раннескифского<br />
времени. Ленинград.<br />
Грязнов, 1984 - Грязнов М.П. О монументальном искусстве на заре скифосибирских<br />
культур в степной Азии. Ленинград.<br />
Дамдинсүрэн, 1959 - Дамдинсүрэн Ц. Монгол уран зохиол зуун билиг<br />
оршивой. Улаанбаатар.<br />
Дисан, 1996 - Дисан Т. Үзэмчин. Монгол улсын угсаатны зүй. III боть.<br />
Улаанбаатар.<br />
Королькова, 2006 - Королькова Е.Ф. Звериный стиль Евразии. Санкт-<br />
Петербург.
Tomus XXXIV Fasciculus 14<br />
Кубарев, 1979 – Кубарев. А.Д. Древние извания Алтая оленные камни.<br />
Новосибирск.<br />
Кызласов, 1979 - Кызласов Л.Р. Древняя Тува (от палеолита до IX в.).<br />
Москва.<br />
Ренчин, 2006 - Ренчин Б. Монгол бөөгийн дуудлага. Улаанбаатар.<br />
Савинов, 1977 - Савинов Д.Г. О культурной принадлежности<br />
северокавказских камней-обелисков. // Проблемы археологии Евразии<br />
и Северной Америки. Москва.<br />
Савинов, 1994 - Савинов Д.Г. Оленные камни в культуре кочевников<br />
Евразии. Санкт-Петербург.<br />
Савинов, 2002 - Савинов Д.Г. Ранние кочевники Верхнего Енисея<br />
(археологические культуры и культурогенез). Санкт-Петербург.<br />
Санжмятав,1995 - Санжмятав Т. Монголын хадны зураг. Улаанбаатар.<br />
Тангад, 1996 - Тангад Д. Хамниган. Монгол улсын угсаатны зүй. III боть.<br />
Улаанбаатар.<br />
Төрбат нар, 2009 - Төрбат Ц., Баяр Д., Цэвээндорж Д., Баттулга Ц.,<br />
Баярхүү Н., Идэрхангай Т., Жискар П.Х. Монгол Алтайн археологийн<br />
дурсгалууд-I Баян-Өлгий аймаг. Улаанбаатар.<br />
Халх ардын тууль 1991 – Халх ардын тууль, Улаанбаатар.<br />
Цэвээндорж, 1983 - Цэвээндорж Д. Монголын хүй нэгдлийн урлагийн<br />
дурсгал. Улаанбаатар.<br />
Цэвээндорж нар, 1999 - Цэвээндорж Д. Монголын эртний урлагийн түүх.<br />
Улаанбаатар.<br />
Цэрэнханд, 1996 - Цэрэнханд Г. Барга. Монгол улсын угсаатны зүй. III боть.<br />
Улаанбаатар. Энхбат, <strong>2014</strong> - Энхбат А. Хятан нарын угсаа гарал, домог<br />
зүй. //Хятаны өв соёл. Улаанбаатар.<br />
Эрдэнэбат, 1997 - Эрдэнэбат У. “Монголын нууц товчоо”-ны Алан гоа<br />
эхийн домгийн учир. Улаанбаатар.<br />
Эрдэнэбат нар, 2000 - Эрдэнэбат У., Төрбат Ц., Амартүвшин Ч.<br />
Монголчуудын гахай шүтлэгийн тухай асуудалд. //Сибирь болон<br />
Монголын ард түмний угсаатны зүй. Улаанбаатар, Улаан-Үд.<br />
Bayarsaikhan, 2004 – Bayarsaikhan J. Notes on Meaning of Deer Stone<br />
Iconography. // The Hovsgol Deer Stone Project, 2003. Field Report, edited<br />
by William W. Fitzhugh. Washington: Arctic Studies Center, National<br />
Museum of Natural History, Smithsonian Institution.<br />
Bunker et al, 1997 - Emma C. Bunker, James C.Y.Watt, Zhixin Sun. Nomadic Art<br />
of the Eastern Eurasian Steppes: The Eugene V. Thaw and Other New York<br />
Collection. The Metropolitan Museum, of Art, New York, Yale University<br />
Press, New Haven and London.<br />
Hatakeyama tei, 2002 - Hatakeyama Tei. The Tumulus and Stag Stones at<br />
Shiebar-kul in Xinjiang, China. 草 原 考 古 通 信 No.13, April 2002. 新 疆 草 原<br />
石 人 与 鹿 石 . 北 京 , 2011.<br />
181
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Хүснэгт 1. Буган хөшөөн дээрх гахайн дүрсүүд<br />
1― Хөшөөтийн ам, буган хөшөө №1 [Волков, 2002:Табл. 71.1]; 2―Дөрөлжийн ам,<br />
буган хөшөө №1 [Волков, 2002: Табл.92.3]; 3―Зуны гол, буган хөшөө №3 [Зохиогчийн<br />
гар зураг]; 4―Зуны гол, буган хөшөө №10 [Зохиогчийн гар зураг]; 5―Урд хуурайн ам,<br />
буган хөшөө №1 [Волков, 2002: Табл. 31.1]; 6―Орхон сум, буган хөшөө №3 [Волков,<br />
2002: Табл. 51]; 7―Дунд шургахын ам, буган хөшөө №8 [Зохиогчийн гар зураг]; 8― Дунд<br />
шивэртийн гол, буган хөшөө №2 [Баярсайхан, Түвшинжаргал, 2013]; 9― Хар говь, буган<br />
хөшөө №2 [Волков, 2002:Табл. 105]; 10―Данстын гол, буган хөшөө №4 [Баярхүү, Төрбат,<br />
2010: Хавсралт-6.2)]; 11― Бодончийн гол, буган хөшөө №3 [Баярхүү, Төрбат, 2010.<br />
Хавсралт-1.3]; 12― Уюк Аржан, буган хөшөө №1 [Грязнов, 1980: рис. 29]; 13― Аржан,<br />
буган хөшөө №1 [Грязнов, 1980: рис. 29]; 14― Уюк Туран, буган хөшөө №1 [Грязнов,<br />
1984: рис. 2]; 15― Узун тал, буган хөшөө №1 [Кубарев, 1979: Табл.IX.3]; 16― Тыттыг<br />
хем, буган хөшөө №1 [Кызласов, 1979: рис. 29]; 17― Элегест, буган хөшөө №1 [Савинов,<br />
1994: табл. V]; 18― Кош пэй, буган хөшөө №1 [Савинов, 2002. табл. VIII]; 19― Зубов,<br />
буган хөшөө №1 [Савинов, 1977: рис.1]; 20― Шивэр хөл нуурын 2-4-р буган хөшөө №1<br />
[Hatakeyama Tei, 2002; 新 疆 草 原 石 人 与 鹿 石 ,2011]; 1-4―Хөвсгөл аймаг; 5―Архангай<br />
аймаг; 6―Булган аймаг; 7,8―Завхан аймаг; 9-11―Ховд аймаг; 12-18―Тува; 19―Кавказ;<br />
20―Шинжаан;<br />
Жич: Эдгээрээс гадна гар зураггүй боловч Архангай аймгийн Шивэртийн амны<br />
дурсгалт газрын 19-р буган хөшөөнд 1 гахайн дүрс буй гэж В.В.Волков тодорхойлжээ<br />
[Волков, 2002: 29].<br />
182
Tomus XXXIV Fasciculus 14<br />
Зураг 1.<br />
Баадайн амны 1-р буган хөшөө<br />
(Зохиогчийн <strong>2014</strong> онд хийсэн гар зураг)<br />
Зураг 2.<br />
Улаан нурууны Оцонгийн буган хөшөө<br />
(Говь-Алтай аймгийн музейн<br />
ЭША О.Нэргүйн <strong>2014</strong> онд авсан гэрэл зураг)<br />
183
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 3.<br />
Баянзүрхийн 1-р буган хөшөө<br />
(Волковынхоор)<br />
Зураг 4.<br />
Урд хуурайн буган хөшөө<br />
(Волковынхоор)<br />
184
Tomus XXXIV Fasciculus 15<br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 15<br />
Б. Жаргалан, Г. Галдан, У. Гарднер<br />
ТАРВАГАТАЙН ГОЛЫН ХӨНДИЙД ХИЙЖ БУЙ СУДАЛГАА<br />
БА АРХЕОЛОГИЙН ОНОЛ, АРГА ЗҮЙН АСУУДАЛ<br />
Удиртгал<br />
2009-2010 онуудад Булган аймгийн Тэшиг сумын Тарвагатайн голын<br />
хөндийд хийсэн ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн, АНУ-ын Йелийн их<br />
сургуулийн хамтарсан хайгуул судалгааны үр дүнд археологийн хэд хэдэн<br />
сонирхолтой баримтууд ажиглагдсан юм [Амартүвшин нар, 2009; Галдан<br />
нар, 2010]. Юуны өмнө Эгийн голын хөндийн археологийн дурсгалуудтай<br />
харьцуулбал [Төрбат нар, 2003] зарим үеийг төлөөлөх дурсгалууд огт<br />
илрээгүй байна. Тодруулбал, Тарвагатайн хөндийгөөс ойролцоох Эгийн<br />
гол, Сэлэнгэ мөрний савыг хамрах бүс нутгаас илэрдэг дөрвөлжин булш,<br />
хүннү, монгол булшнууд одоогоор олдоогүй. Харин янз бүрийн хэлбэр,<br />
хэмжээтэй хиргисүүрийн төвлөрөл олон тоогоор бүртгэгдсэн юм. Иймээс<br />
Тарвагатайн голын хөндийд бүртгэгдээгүй дурсгалуудын хамаарагдах он<br />
цагт тухайн бүс нутаг ямар үүрэг гүйцэтгэж байсан, ямар учраас зарим<br />
голын хөндийд олон үеийн дурсгалууд нэг дор оршин байхад өөр голын<br />
хөндийгөөр байдал өөр байгаа эсэх зэрэг бодож үзүүштэй олон асуулт<br />
урган гарч ирнэ.<br />
Тарвагатайн голын хөндийд нарийвчилсан археологийн судалгаа явуулах<br />
болсон шалтгаан нь тус хөндийн дурсгалуудыг бүртгээд зогсохгүй мөн<br />
тэдгээрээс гарсан үр дүнг Эгийн голын судалгааны үр дүнтэй харьцуулах<br />
боломжтой байгаа явдал юм. Энэхүү харьцуулсан судалгаа нь Тарвагатайн<br />
хөндий эрт үед бүс нутгийн хэмжээнд ямар үүрэг гүйцэтгэж байсныг<br />
тогтоох, тус хөндийд соёлууд хэрхэн солигдож байсан явцыг таамаглах,<br />
тэдгээрийн шалтгааныг олох боломжийг хайхад оршино.<br />
Тодорхой асуудлыг хэлэлцэхээс өмнө судалгааны зарчмын талаар товч<br />
танилцуулъя.<br />
Нэгдүгээрт, Тарвагатайн голын хөндийд хийгдэж буй судалгаа нь<br />
өнөө үед Монголын археологид баримтлаж буй “түүхэн археологи”-<br />
ийн хандлагаас илүү “антропологийн археологи”-ийн чиг хандлага дээр<br />
суурилж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, түүхэн сурвалж дээр тулгуурлан<br />
аливаа нэгэн археологийн дурсгалыг ямар түүхэн үед хамрагдах, тухайн эд<br />
өлгийн соёлыг тогтоох, тодорхойлохоос илүү соёлын өөрчлөгдөх болсон<br />
шалтгааныг тодруулах зорилготой юм. Түүхэн археологи голдуу юу, хаана,<br />
185
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
хэзээ гэсэн асуултуудыг тодотгодог бол антропологийн археологи хэрхэн,<br />
яагаад гэсэн асуултын хариуг эрэлхийлдэг байна.<br />
Хоёрдугаарт, аливаа газруудын соёлын өөрчлөгдөх болсон шалтгааныг<br />
тогтоохын тулд аль болох том газар нутагт бус харин судалгааны нэг<br />
газрыг сонгон нарийвчлан судалж уг газарт ямар шинж чанартай соёлууд<br />
оршин тогтнож, бусад газрын соёлын нөлөө байсан эсэхийг тодруулах<br />
шаардлагатай хэмээн үзэж байна. Мөн судлагдан буй газрын соёлуудыг<br />
он цагийн дараалалтай тогтоож тэдгээрийн онцлогийг тогтоосны дараа<br />
өргөн бүс нутгийн хэмжээнд харьцуулан үзэж соёлын хоорондын холбоог<br />
тогтоох боломж нээгдэх юм. Өөрөөр хэлбэл, энэ нь археологийн дурсгалыг<br />
газар нутаг, цар хүрээний хувьд бус харин он цагийн дарааллын хувьд<br />
судалж хэрхэн, яагаад гэсэн асуултын хариуг эрэлхийлэх чиг хандлага<br />
билээ. Энэхүү чиг хандлага хэрхэн бий болсон шалтгаан нь археологийн<br />
соёлууд хэдийгээр тодорхой хэмжээний газар нутагт адилхан хэв шинжтэй<br />
байдаг боловч харин газар тус бүрийн онцлогоос (байгаль, цаг уур,<br />
эрхлэх аж ахуй гэх мэт) хамаарч өөр хоорондоо адилгүй гарал үүслийн<br />
шалтгаан, зориулалттай байдагтай холбоотой ажээ [Hodder, Hutson, 2003].<br />
Ерөнхийдөө энэ хандлага нь өргөн уудам газар нутагт тархсан, адил хэв<br />
шинжтэй археологийн дурсгалуудыг нэг тодорхойлолт, он цагийн хүрээнд<br />
авч үздэг судлаачдын саналаас (generalism) зайлсхийж, газар газарт<br />
археологийн соёлуудын бий болох, өөрчлөгдөх шалтгаан, тэдгээрийн<br />
онцлогийг нарийвчлан тогтоох зорилгоор үүсэн бий болсон хэмээн үзэж<br />
болно.<br />
Өгүүллийн дараагийн хэсэгт уг төслийн хүрээнд дэвшүүлж буй асуудал,<br />
тэдгээртэй холбоотой онолын асуудлуудыг танилцуулна. Үүний дараа<br />
судалгааны арга зүй, тэдгээрийн ач холбогдол, шинэлэг талуудыг дурдаад<br />
эцэст нь цаашдын судалгааны зорилтыг тодорхойлохыг зорив.<br />
186<br />
Хиргисүүр болон чулуун байгууламж<br />
Уг судалгааны төслийн хөндөж буй археологийн асуудлын нэг бол<br />
хиргисүүр болон түүнтэй төстэй чулуун байгууламж юм. Хэдийгээр уг<br />
дурсгалын тархалтын зах хязгаар, гадаад болон дотоод зохион байгуулалтын<br />
төрөл, хамаарагдах он цаг, зориулалт [Боровка, 1927; Наваан, 1975;<br />
Окладников, 1976; Худяков, 1987; Коновалов, 1988; Эрдэнэбаатар, 2002]<br />
зэргийг урьдчилсан байдлаар тогтоогоод байгаа боловч олон асуултууд<br />
хөндөгдөөгүй хэвээр байна. Тухайлбал, хиргисүүр хэмээх дурсгалын<br />
гарал үүсэл нийгэм, ахуйн ямар үйл явцын үр дүнд бий болов? Энэ нь нэг<br />
газраас нөгөөд нүүдэллэх хүмүүсийн шилжилтийн явцад бий болсон уу,<br />
эсвэл газар газрын бүлэг хүмүүс хоорондоо нийгэм ба соёлын харилцаанд<br />
орсны үр дүнд чулуун байгууламж барих санаа тархан дэлгэрсэн үү? Мөн<br />
хиргисүүр тархсан газар нутагт үнэхээр бидний ойлгоод байгаа шиг нэг<br />
соёлд хамрагдах хүн ам суурьшсан байв уу, эсвэл тэдгээр хүмүүс үнэндээ<br />
бие биенээсээ санаа аван өөрсдийн соёл, сүсэг бишрэл, ахуйн хэрэглээндээ<br />
зохицуулан хиргисүүр болон түүнтэй адил байгууламжуудыг байгуулж,<br />
тэр нь өнөөдөр гол чулуун овгор, хүрээ, дагуул байгууламж зэрэг ерөнхий
Tomus XXXIV Fasciculus 15<br />
хэсгүүдтэй боловч хэлбэр, хэмжээ, загварын хувьд өөр байгууламжууд<br />
болон үлдсэн үү? Яагаад зарим нэг газрын хиргисүүрээс оршуулга өндөр<br />
давтамжтай илэрч байхад [Цыбиктаров, 2006; Frohlich et. аl, 2009; Littleton et.<br />
аl, 2012] зарим газарт оршуулгын ул мөр огт олдохгүй байна [Амартүвшин<br />
нар, 2010]. Судлагдсан байдал, тархалтын өргөн хүрээ зэргээс хамаараад<br />
дээрх асуултуудад бүгдэд нь хариулахад цаг хугацаа, илүү нарийн судалгаа<br />
шаардагдах боловч бид Тарвагатайн голын хөндийн хүрээнд зарим нэг<br />
асуудлыг хөндөхийг хичээсэн юм. Ингэхдээ аливаа археологийн дурсгалыг<br />
соёлын биет олдвор гэхээс илүү эртний хүн ба нийгэм дунд гарсан<br />
шийдвэрийн илрэл талаас хамруулан авч үзэхийг хичээв. Хэдийгээр<br />
энэ судалгаанаас гарах үр дүн нь зөвхөн тус голын хөндийд тархсан<br />
хиргисүүрүүдэд хамаатай боловч цаашид аливаа археологийн дурсгалыг<br />
антропологийн археологи талаас судлах чиг хандлагын эхлэл болно хэмээн<br />
найдаж байна.<br />
Газрын хөрсөн дээр товойн харагдах чулуун байгууламжууд эртний<br />
түүх судлаач, археологчдын анхаарлыг эртнээс татсаар ирсэн билээ.<br />
Эдгээр дурсгалууд нь бусад дурсгалыг бодвол удаан хугацааны турш<br />
хэлбэр, хэмжээгээ хадгалах шинж чанартай байдаг тул [Bradley, 1993] түүх<br />
бичигдэхээс өмнөх үеийн эртний соёлуудыг танин мэдэх гол эх сурвалжын<br />
нэг болдог ажээ. Бидний чулуун байгууламжтай холбоотой судалгаа нь<br />
Европ болон Америкийн археологчдын онол дээр суурилсан болно. Зарим<br />
түүхэн соёл судлаачид (historic <strong>arch</strong>aeologists) өргөн газар нутгаар тархсан<br />
олон төрлийн чулуун байгууламжийг судлан тэдгээрийг тодорхойлох,<br />
ангилах, яагаад адилхан дурсгал олон газарт тархсан байдгийг тогтооход<br />
түлхүү анхаарсан байхад [Childe, 1958; Ford, 1969] дараа үеийхэн чулуун<br />
байгууламжуудыг хүрээлэн буй орчиндоо зохицох, нийгэм-соёлын<br />
тогтолцоог бий болгоход чухал үүрэг гүйцэтгэх хэрэглэгдэхүүн гэсэн<br />
талаас нь нарийвчлан судлах болжээ [Renfrew, 1973; Steponitis, 1983].<br />
Үүнээс гадна сүүлийн үед археологичид чулуун байгууламж баригдаж,<br />
ашиглагдах явцад тухайн үеийн хүмүүст ямар мэдрэмж төрүүлдэг байсан<br />
болохыг хүртэл өөрийн судалгааны үндсэн асуудал болгон авч үзэж<br />
эхэлсэн байна [Barrett, 1994; Bradley, 1998; Tilley, 1994]. Зарим судлаачид<br />
өргөн нутгаар тархсан эсвэл бүтээн босгоход их хөдөлмөр шингэсэн<br />
чулуун байгууламжуудыг газар нутгийн хил хязгаар, харъяалал тогтоох,<br />
нийгмийн анги давхаргын ялгааг тусгасан биет зүйл [Renfrew, 1976, 1979]<br />
хэмээн тайлбарладаг бол нөгөө хэсэг нь тэдгээрийг тухайн нийгмийн<br />
ахлагчийн өөрт харъяалагдах хүн амын хүчин чадал, цар хүрээг харуулах<br />
гэсэн оролдлого гэж үздэг байна [Renfrew, 1973; Haas et al. 2012; Rosenwig,<br />
2012; Pozorski, Pozorski, 2012].<br />
Хэдийгээр үе үеийн судлаачид өөр хоорондоо адил болон ялгаатай<br />
чулуун байгууламж бүхий соёлуудын цар хүрээ, тархалт, онцлог зэргийг<br />
судлан арвин судалгааны эх хэрэглэгдэхүүн хуримтлуулсан хэдий ч чухам<br />
ямар шалтгаанаар анх эдгээр чулуун байгууламжуудыг барьж эхэлсэн,<br />
тэдгээр соёлууд нийгэм ба ахуйн хөгжлийн ямар түвшинд байхдаа энэхүү<br />
заншлыг эхлүүлэн цаашид хөгжүүлсэн зэрэг асуудлын талаар харьцангуй<br />
бага хөндөж байжээ. Түүхэн үед хамрагдах барилга байгууламжууд хэзээ,<br />
187
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
хэрхэн баригдах болсон шалтгааныг олж тогтооход сурвалжууд асар их<br />
хувь нэмэр оруулдаг бол түүх бичигдэхээс өмнөх үеийн судлаачдад энэхүү<br />
завшаан дутагдаж олон чулуун байгууламжийн асуудал оньсого мэт хэвээр<br />
байна. Тэдний нэг нь яах аргагүй Монгол, Өвөр Байгалын нутгаар өргөн<br />
тархсан хиргисүүрийн дурсгал юм. Хэдийгээр эдгээр байгууламжуудыг<br />
зориулалтын хувьд дотор нь оршуулгын ба тахилгын чулуун байгууламжууд<br />
[Эрдэнэбаатар, 2002; Цэвээндорж нар, 2003] хэмээн ангилаад байгаа боловч<br />
нийгэм-соёл-ахуйн ямар өөрчлөлтийн үр дүнд эртний хүмүүс газрын<br />
хөрсийг ийнхүү хиргисүүрээр “чимэх” болов гэсэн асуулт нээлттэй байна.<br />
Одоогоор хиргисүүрийн гарал үүслийн талаар хоёр онол зонхилж байна.<br />
Нэг хэсэг судлаачид тус байгууламж олон төрлийн загвар, хэмжээтэй<br />
байгаа нь нийгмийн ялгарал үүссэний шууд илрэл гэсэн онолыг [Худяков,<br />
1987; Батсайхан, 2002; Эрдэнэбаатар, 2002; Frohlich et.al 2009; Houle, 2009,<br />
2010] дэвшүүлдэг. Тэд ялангуяа буган хөшөөтэй хамт оршин буй олон тооны<br />
тахилгын байгууламжтай хиргисүүрүүдийг энэхүү онолын гол нотлох<br />
баримт болгожээ [Худяков, 1987; Батсайхан, 2002; Fitzhugh, 2009; Allard and<br />
Erdenebaatar, 2005]. Өөр хэсэг судлаачид хиргисүүр бол талын нүүдэлчин<br />
дайчид, нийгмийн дээд давхаргын хүмүүст зориулан босгосон оршуулга,<br />
тахилгын байгууламжууд биш, харин тэгш эрхт нийгмийн хүмүүсийн эв<br />
нэгдлийг өөр нэгэндээ, газар нутгаар нь өнгөрч байгаа харийн хүмүүст<br />
сануулах, дурсгах зорилгоор босгосон гэж үздэг ажээ [Wright, 2007, 2012,<br />
<strong>2014</strong>; Honeychurch et.al, 2009].<br />
Ангит нийгмийн давхаргын онолыг дэмжиж буй судлаачид уудам<br />
хөндийд босгосон хиргисүүрүүд бол тухайн үеийн нийгмийн дээд<br />
давхаргын хүмүүсийн удирдлагаар баригдсан байгууламжууд, харин<br />
уулын энгэрээр байрласан жижиг хэмжээтэй, хийцийн хувьд энгийн<br />
хиргисүүрүүд нь доод давхаргынхан буюу энгийн гишүүдэд харьяалагдана<br />
хэмээн үздэг. Ялангуяа хиргисүүрүүд буган хөшөөний хамт цогцолбор<br />
хэлбэрээр оршин байдгийг дайчин нүүдэлчин ардын удирдагчидад<br />
зориулан босгосон мэтээр тайлбарлан, биет нотолгоо болгон ашигладаг<br />
байна. Үүнээс гадна Хануй голын хөндийд буй 1700 гаруй дагуултай<br />
хиргисүүрийн дагуул байгууламжуудад хийсэн он цагийн шинжилгээ нь<br />
уг цогцолборыг харьцангуй богино хугацаанд баригдсан болохыг харуулсан<br />
нь [Allard and Erdenebaatar, 2005] тэдэнд шинэ баталгаа болсон юм. Мөн<br />
хагас сая чулуу зөөн авчирч энэхүү том цогцолборыг барьсан нь энд тэнд<br />
тархан суурьшсан нүүдэлчдийг нэгтгэн удирдах чадвартай, эрх дархтай хүн<br />
байсан эсвэл нийгмийн ангийн сүр хүчийг харуулах биет нэгэн илрэл юм<br />
гэж үзжээ. Зарим судлаачид хиргисүүртэй нэг он цагт хамаарагдах бууц<br />
сууринг илрүүлэн олж нэгтгэн шинжилснээр тухайн үед бууц суурингууд<br />
нь хийц, чанарын хувьд харилцан адилгүй шавар савнууд хэрэглэдэг<br />
байснаас гадна мөн малын хувьд ч адилгүй сүргийн бүтэцтэй байсныг<br />
тогтоожээ [Houle, 2009, 2010]. Тэд эдгээр хэрэглэгдэхүүнийг тухайн үеийн<br />
нийгэмд тэгш бус байдал тогтсон байсныг илтгэх баримт мөн хэмээн үзсэн<br />
байна.<br />
Харин “тэгш эрхт нийгмийн загвар”-ыг дэмжигчид нь ангит нийгмийн<br />
нотолгоо болох соёлын биет олдворууд олдоогүй хэвээр хэмээн үзээд<br />
188
Tomus XXXIV Fasciculus 15<br />
үүнийгээ төмрийн түрүү үеэс эхлээд дараа дараагийн үеүдэд ч<br />
нийгмийн дээд давхаргынханд зориулан булш, бунхан босгож, олдвор<br />
хэрэглэгдэхүүнийг хамт дагалдуулан оршуулсан байдаг бол хиргисүүрээс<br />
ийм дурсгал өнөө хир олдоогүйтэй холбон тайлбарлаж байна. Мөн тэд<br />
оршуулга бүхий хиргисүүрээс гарсан хүний ясны хэрэглэгдэхүүн нь<br />
нийгмийн тэгш бус байдлыг тусгах ямар нэгэн баримт өөртөө агуулаагүй<br />
хэмээн үзжээ. Өөрөөр хэлбэл нас, хүйсээс үл хамааран төрөл бүрийн<br />
хэлбэр, хэмжээтэй хиргисүүрүүдэд оршуулсан [Frohlich et.al 2009] болохыг<br />
дурдсан байна.<br />
Хэдийгээр Хануй голын хөндийд хийсэн бууц, суурингийн судалгаагаар<br />
нийгмийн тэгш бус байдлыг илтгэх боломжтой шавар савны олон төрлийн<br />
хагархай, амьтны яс олдсон боловч хиргисүүр ба бууц, суурингуудад<br />
нарийвчилсан он цаг тогтоогоогүй тул эдгээрийг нэг он цагт хамаарна<br />
хэмээн шууд үзэж болохгүй гэсэн байна.<br />
Хүрэл зэвсгийн эхэн үе буюу одоогоос 4000 гаруй жилийн өмнө<br />
нийгэм, аж ахуйн томоохон өөрчлөлтүүдийн үндэс тавигдсан [Батсайхан,<br />
2002; Эрдэнэбаатар, 2002; Honeychurch, 2004; Allard and Erdenebaatar,<br />
2005; Fitzhugh, 2009]. Үүнийг дагаад зөвхөн Монголд төдийгүй Төв Азид<br />
Афанасьев [Киселёв, 1951; Semyonov, 1983], Таримын хөндийд мал аж<br />
ахуй эрхлэгчид [Di Castro, 2008], Хятадын неолитын Хонгшаны соёл<br />
[Barnes, Guo, 1996] ба Япон, Солонгосын бунхант соёл [Nelson, 1993] зэрэг<br />
соёлуудад чулуун байгууламж барих болсон байна. Нийгмийн тэгш эрхт<br />
загварын дагуу хүрэл зэвсгийн эхэн үед нийгмийн байдал тогтворгүй<br />
болж хүмүүс тогтворжуулах арга замыг эрэлхийлэх болсон байна. Мал<br />
аж ахуй амьжиргааны гол хэрэглүүр болж эхэлсэн байж болох энэ үед<br />
газар нутгийн талаарх ойлголтонд өөрчлөлт орж чулуун байгууламж<br />
барих замаар газар нутгийг зохион байгуулалтанд оруулах, нийгмүүд<br />
өөрсдийн нэгдлээ өөр нэгэнд буюу харь нутгийнханд сануулахыг оролдож<br />
байсан [Wright, <strong>2014</strong>] хэмээн үзжээ. Нийгмийн байр суурь өргөн хүрээнд<br />
танигдаж хүлээн зөвшөөрөгдөх хэмжээнд хүрээгүй байсан энэ үед<br />
хиргисүүрүүд нэг хүнээс илүү нийгмийн бүлгийн эрх ашгийг илэрхийлэх<br />
зорилгоор баригдсан байж болох таамгийг дээвшүүлээд байна. Өөрөөр<br />
хэлбэл хиргисүүрийг нэг хүний тушаалаар бус нийгмийн ашиг сонирхолд<br />
хөтлөгдсөн тэгш эрхт хүмүүс босгосон хэрэг ажээ.<br />
Таамаг ба туршилт<br />
Хиргисүүр байгуулах болсон талаарх дээрх хоёр онолын аль нь<br />
Тарвагатайн голын хөндийд тусгалаа олж байгааг тогтоохын тулд дараах<br />
таамаглалыг туршиж үзэв.<br />
Таамаг 1. Он цаг<br />
Туршилт 1. Чулуун байгууламжийн нарийвчилсан он цагийг тогтоох<br />
нь тэдгээрийг барьсан ба ашигласан хүмүүсийн талаарх ойлголтыг<br />
баяжуулах ач холбогдолтой. Аливаа чулуун байгууламжуудын он цагийн<br />
нарийвчилсан хэлхээг тогтоосноор чулуун байгууламж барих заншил<br />
189
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
болон орон зайг ашиглах явдал хэрхэн өөрчлөгдөж буйг ойлгож болох<br />
юм [Braithware, 1984; Bradley, 1993, 1998; Edmonds, 1999]. Малтан судалсан<br />
хиргисүүрийн он цаг НТӨ 1500-700 оны үед тохиож байна [Эрдэнэбаатар,<br />
2002; Frohlich et.al 2009; Fitzhugh, 2009; Honeychurch, Amartuvshin, 2011].<br />
Судлаачид аль нэг газрын хиргисүүрийг судлахдаа байгууламж тус бүрийн<br />
он цагийг тогтоохгүй байгаагаас гадна ерөнхийлөн энэхүү он цагийн<br />
хүрээнд хамруулан авч үзэж иржээ. Бид харин энэ хандлагаас зайлсхийж<br />
Тарвагатайн хөндийн аль болох олон хиргисүүрийн он цагийг тогтоож<br />
тус хөндийн хэмжээнд эртний чулуун байгууламж барих уламжлал ямар<br />
замаар үүсэн бий болсныг тогтоох зорилт тавьсан.<br />
Хэрэв ангит нийгмийн онол зөв бол хөндийн төвд байрлах том<br />
хэмжээтэй, олон тооны дагуул байгууламжтай хиргисүүрийн он цаг<br />
нь уулын энгэр орчимд орших жижиг хиргисүүртэй давхцах учиртай.<br />
Ингэснээр тэд хамтдаа нийгмийн ангит давхаргын биет илэрхийлэл болох<br />
юм.<br />
Харин тэгш эрхт нийгмийн загвар зөв бол салаа хөндийнүүдэд дангаараа<br />
эсвэл цөөн тоогоор орших жижиг, дунд хэмжээтэй хиргисүүрийн он<br />
цаг нь төв хөндийд баригдсан том хэмжээтэй хиргисүүрээс өмнөх үед<br />
холбогдох учиртай. Ингэснээр хүрэл зэвсгийн түрүү үед холбогдох<br />
энэхүү чулуун байгууламжийн уламжлал төв хөндийгөөс биш харин<br />
уулын амнаас эхлэлтэй гэсэн үг болно. Уулын аманд буй хиргисүүр нь<br />
уг аманд нутаглаж байсан нэгж айлын харъяалалыг илэрхийлэх, уулын<br />
салаа амнуудад байрлах цөөн тооны хиргисүүрийн төвлөрөл уг салаа<br />
амны айлуудын нэгдлийг илэрхийлэх, гол хөндийд буй том хэмжээтэй<br />
хиргисүүрийн цогцолборууд нийт хөндийн хүн амын эв нэгдэл, харъяалал,<br />
хамтын хөдөлмөрийг бусдад харуулах, өөр нэгэндээ сануулах биет илрэл<br />
байсан байж болзошгүй. Өмнө нь хэлсэнчлэн хэрэв хүрэл зэвсгийн эхэн<br />
үед амьжиргааны гол үндэс мал аж ахуй болж эхэлсэн бол энэ нь газар<br />
нутгийн тухай ойлголтыг өөрчлөөд зогсохгүй мөн хүн амын шилжилт<br />
хөдөлгөөнийг идэвхжүүлсэн байж болох юм. Уул ойгоор хүрээлэгдсэн<br />
Тарвагатайн голын хөндий шиг газрын шилжин хөдлөх гол арга нь<br />
хөндийнүүдийг дагах явдал бөгөөд өнөө үед хүртэл уламжлагдан ирсэн<br />
байна. Хэрэв нийгэм, аж ахуйн өөрчлөлт явагдаж байх үед хөндийн хүн<br />
амын нэгдлүүд амжилттай оршин тогтнохыг зорьдог байсан бол хиргисүүр<br />
босгож хөндийгөөр шилжин хөдөлж буй бусад хүн амд нэгдлээ харуулах<br />
нь амар тайван оршин тогтнохын түлхүүр байсан байж болох юм.<br />
Туршилт 2. Том хэмжээний чулуун байгууламж босгох явдлыг<br />
ангит нийгэмтэй холбох нь археологид түгээмэл тохиолддог. Хүн амыг<br />
амьжиргаагаа залгуулах ажлаас нь татгалзуулж их хэмжээний хөдөлмөр<br />
шингэсэн чулуун байгууламж босгуулах ажилд оролцуулах ямар нэгэн<br />
хүчин зүйл байсан байж таарна. Харин энэхүү явдлыг ангит нийгэмтэй<br />
гол төлөв холбоод байдаг учир нь чулуун байгууламжийг барихад ашиглах<br />
түүхий эд, хүч хөдөлмөрийн хэмжээтэй шууд холбоотой [Renfrew, 1973;<br />
Wainwright et.al., 1969; Abrams, Bolland, 1999; Wason, 1994; Kolb, 1994]. Үүний<br />
гол шалтгаан нь эдгээр нөөц бололцоог бүрдүүлэн удирдах чадвар гагцхүү<br />
ангит нийгмийн дээд давхаргын хүмүүст байдаг хэмээн үздэгт оршино.<br />
190
Tomus XXXIV Fasciculus 15<br />
Хэрэв хиргисүүр босгох уламжлал ангит нийгмийн үүсэлтэй холбоотой<br />
бол Тарвагатайн голын хөндийн том хиргисүүрүүд олон тооны дагуулын<br />
хамт нэгэн үед баригдсан байх учиртай. Ангит нийгмийн загварын дагуу<br />
энэ их чулууг нэгэн зэрэг зөөвөрлөж хиргисүүрийг олон тооны тахилгын<br />
байгууламж болох дагуулын хамт барих нь нийгмийн дээд давхарга<br />
үүссэнтэй холбоотой юм.<br />
Эсрэгээр дагуул байгууламжуудын он цаг хоорондоо адилгүй байвал<br />
эдгээр цогцолборууд удаан хугацааны турш баригдсан байж таарна. Энэ<br />
нь ангит нийгэмтэй холбоогүй харин хүмүүс нийлэн босгосон хиргисүүрээ<br />
байнга эргэн тойрч зан үйл үйлдэн шинээр дагуул байгууламжууд барьдаг<br />
байсан гэсэн үг юм. Ийнхүү хүмүүс олноороо цугларах явдалд судлаачид<br />
сүүлийн үед ихээхэн анхаарах болсон [Pollock, 2002; Nelson, 2002] Учир нь<br />
нийгэм тогтвортой болоогүй байгаа цагт хүмүүс цугларах замаар зөвхөн<br />
чулуун байгууламж босгох, зан үйл үйлдээд зогсохгүй мөн түншлэлийн<br />
сүлжээг бий болгох замаар тогтвортой байдлыг эрэлхийлдэг байна. Хэрэв<br />
хиргисүүрүүд тэгш эрхт бүлэг хүмүүсийн хөдөлмөрийн үр дүн мөн бол<br />
тэдгээр нь зөвхөн хүмүүсийг цугларуулж шинээр байгууламж босгох, зан<br />
үйл үйлдүүлээд зогсохгүй мөн санаа бодлоо солилцох, нийгмийн байдлыг<br />
танин мэдэх талбарын үүргийг гүйцэтгэдэг байсан байж болзошгүй юм.<br />
Хиргисүүрийн он цагтай холбоотой асуултын хариултыг олж тогтоохын<br />
тулд дагуул байгууламж болон хиргисүүрийн хашлага чулуунаас<br />
радиокарбон ба OSL дээж авах болно (он цаг тогтоох арга зүйн дэлгэрэнгүйг<br />
судалгааны арга зүй бүлэгт танилцуулна).<br />
Таамаг 2. Эд өлгийн зүйл, сүргийн бүтцийн ялгаа<br />
Туршилт 1. Сүүлийн үед судлаачид бууц, суурингийн малтлагаар<br />
хүрэл зэвсгийн эхэн үед нийгмийн ангит давхаргууд байсныг илтгэх<br />
баримтуудыг олж илрүүлсэн хэмээн дээр өгүүлсэн билээ [Houle, 2010].<br />
Энэхүү дүгнэлт нь гол төлөв дээд давхаргын хүмүүс хийц, чанарын хувьд<br />
арай илүү, харь гаралтай ховор зүйлс эзэмших боломжтой холбоотой<br />
юм. Хэрэв хиргисүүрийн он цагтай давхцаж буй суурингуудаас илэрсэн<br />
эд өлгийн зүйлс гарал үүсэл, хийц, чанарын хувьд адилгүй байвал эдгээр<br />
хүмүүсийн хооронд эд өлгийн ялгарал байсан байж таарна. Ялгаа илрээгүй<br />
тохиолдолд эдгээр эд өлгийн зүйлс нийгмийн тэгш байдлыг тусгана.<br />
Туршилт 2. Мал аж ахуй эрхэлдэг соёлуудын дунд нийгмийн ялгарал<br />
үндсэн хоёр зүйлээр илэрдэг, үүнд мал сүргийн тоо [Earle, 1997] ба онцгой<br />
нийгэм-соёлын арга хэмжээнд гаргах малын тоо [Hayden, 1995] юм. Үүнээс<br />
гадна эдгээр соёлуудад ажиглагддаг түгээмэл зүйл бол сүргийн бүтцийг<br />
аль болох ашигтайгаар хадгалан авч үлдэх, малын тоогоо улам өсгөх<br />
зорилгын дагуу төл болон нас залуу малыг зайлшгүй үед л гаргадаг байна.<br />
Хэрэв ангит нийгмийн загварын дагуу хиргисүүрийн гарал<br />
үүсэл нийгмийн дээд давхаргын хүмүүстэй холбоотой бол дагуул<br />
байгууламжуудад төл болон залуу насны малын баримт олдох учиртай.<br />
Үүнээс гадна хүрэл зэвсгийн эхэн үеийн бууцнуудаас хоорондоо харилцан<br />
адилгүй төрөл ба тооны малын яс илрэх ёстой. Энэ нь цаанаа зарим нэг<br />
айл цөөн төрөл, цөөн тооны малтай байхад зарим нэг нь түүнээс олон мал<br />
191
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
эзэмшдэг, түүнийг дагаад арай өндөр нийгмийн байр суурьтай байсныг<br />
илтгэнэ. Хэрэв хиргисүүрийн тахилга, бууцнуудын малын яс төрөл ба<br />
насны хувьд жигдхэн байвал тэгш эрхт нийгмийн загвар дэмжигдэх юм.<br />
192<br />
Хүннүгийн мандалт: Монголын тал нутгийн<br />
нүүдэлчдийн зохион байгуулалт<br />
Сийрэг хүн амтай Евразийн тал нутагт байнгын шилжилт хөдөлгөөнд<br />
байдаг нийгмүүд хэрхэн нэгдэн төрийн зохион байгуулалтанд орж<br />
хүчирхэгжиж байсан нь судлаачдын анхааралд өртсөөр иржээ. Монгол<br />
нутгийн хувьд түүхэн үе Хүннү төр байгуулагдах үеэс эхэлдэг тул түүх<br />
эхлэхээс өмнөх үед ямар замыг гатлан туулж, ямар хүчин зүйлийн үр дүнд<br />
ийнхүү нарийн зохион байгуулалтанд орсныг олж тогтоох үүрэг гагцхүү<br />
археологичдод оноогдож байна.<br />
Саяхныг хүртэл нүүдэлчид ба төр гэсэн хоёр ойлголтыг антропологийн<br />
шинжлэх ухаанд ер бусын үзэгдэл мэтээр авч үздэг байжээ [Honeychurch,<br />
2013]. Байнга нүүдэллэж байдаг, нэмүү бүтээгдэхүүний хомс байдлаас<br />
болоод тэдгээрийг дангаараа төрт улс байгуулах чадваргүй гэж үздэг<br />
байна [Irons, 1979; Salzman, 2004]. Дэлхийн бусад өнцөгт нүүдэлчин ард<br />
түмэн ямар хүчин зүйлийн үр дүнд тогтолцоот нийгэм, тэр тусмаа төр<br />
улсыг бий болгосон талаарх олон тайлбарууд бий. Эдгээрээс нүүдэлчин<br />
ард түмнүүд суурин аж ахуй эрхэлдэг соёлуудтай харилцаатай болж дайн<br />
ба солилцоогоор олдсон чамин эд таваар дээр тулгуурлан ангит нийгэм<br />
бүрдүүлснээр зохион байгуулалтанд орсон хэмээх онол зонхилоод байна<br />
[Khazanov, 1994]. Хүннүгийн улс төрийн энэхүү тогтолцоо бие даан үүссэн<br />
мэт харагдах боловч цаанаа эртний Хятадын суурин төрт улсуудаас ихээхэн<br />
хамааралтай байсан [Barfield, 2001] гэж үзэж байв. Харин сүүлийн үеийн<br />
археологийн хэрэглэгдэхүүнийг нягталбал, Монгол нутагт суурьшиж<br />
байсан нүүдэлчид Хүннүгийн төрийг үүсэн тогтворжих, өмнөд зүгийн<br />
суурин соёлуудтай холбоо тогтоох зэргээс өмнө өөрийн гэсэн өвөрмөц<br />
шинж чанар бүхий зохион байгуулалтыг бий болгож чадсан байжээ<br />
[Honeychurch, 2013]. Ингэснээр нүүдэлчдийн төрт улсын гарал үүслийн<br />
талаар зонхилж байсан сонгодог онолуудыг сүүлийн үед судлаачид<br />
шүүмжлэн няцаах, өөр тайлбаруудыг өгөх болсон байна [Frachetti, 2012;<br />
Chang, 2012; Houle, 2009; Shelach, 2009].<br />
Бид Монголын тал нутагт анхны нүүдэлчдийн төр үүсэн бий болох<br />
гэж байх үетэй холбоотой дараах ерөнхий асуултыг тавин хариулт<br />
эрэлхийлэхийг зорьж байна. Үүнд, бүс нутгийн хэмжээнд төр үүсэх үндэс<br />
тавигдаж байх үед нэг голын хөндийд нийгмийн нэгжүүд нийгэм, улс<br />
төрийн хөгжлийн ямар шинж чанартай байсан вэ гэсэн асуулт урган гарч<br />
ирнэ.<br />
Энэхүү асуултанд археологийн шинжлэх ухааны зүгээс буюу эд өлгийн<br />
хэрэглэгдэхүүнд тулгуурласан хариулт өгсөн жишээ бол Хануй голын<br />
хөндийн судалгаа юм. Чулуун байгууламж ба эртний нүүдэлчдийн бууц<br />
суурингийн судалгааг хослуулан зарим нэг онцлог бүхий үр дүн гарсан<br />
байна [Houle, 2010, 2012]. Үүнд тухайлбал хүрлийн хожуу үе ба Хүннүгийн
Tomus XXXIV Fasciculus 15<br />
үеийн чулуун байгууламжууд өөр хоорондоо зохион байгуулалтын өөр<br />
шинжтэй болж ангит нийгмийг тодорхой харуулах болсон. Мөн Хануй<br />
голын хөндийд хүн амын дийлэнхийн амьдралын хэв маяг тухайн үеүдэд<br />
нэгэн хэвийн байдлаар үргэлжилж улирлын чанартайгаар жил болгон 7-8<br />
км нүүдлэн аж төрдөг байжээ гэсэн дүгнэлтүүд гаргажээ.<br />
Судлаач Ж.Л.Хулийн үзэж байгаагаар хүрэл зэвсгийн хожуу үеийн<br />
хиргисүүрийн том цогцолборуудыг бариулах, тэдгээрийн эргэн тойронд<br />
тахилгын арга хэмжээ зохион байгуулан хүмүүсийг цуглуулах нь шинээр<br />
үүсэн бий болж байгаа нийгмийн дээд давхаргын хүмүүсийн нийгмийн<br />
байр суурийг баталгаажуулах чухал алхам болдог байжээ. Энэхүү явдал<br />
төмрийн түрүү үе рүү даамжирч яваандаа угсаа дамжсан язгууртан<br />
давхарга бий болох үндсийг тавьжээ. Зөвхөн голын хөндийн хэмжээнд<br />
ч гэсэн дээрх арга хэмжээг зохион байгуулан өөрийн байр сууриа<br />
баталгаажуулахаас гадна эдгээр язгууртнууд бусад хөндийн бүлгүүдтэй<br />
харилцаа тогтоож нийгмийн тогтвортой байдлыг тогтоохыг эрмэлздэг<br />
байжээ. Харин уг харилцаа зөвхөн язгууртнуудын хяналтан дор явагддаг<br />
байсан тул бусад нийгмийн гишүүд, айл өрхүүд харьцангуй идэвхгүй<br />
гишүүний үүргийг гүйцэтгэдэг байв. Энэхүү “дээрээс доош” чиглэлийн<br />
шинжтэй онол нь төдийлөн судалгааны анхаарлын төвд орж байгаагүй<br />
жижиг нийгмийн нэгжүүдийн (нэгж айл, нэг хөндийн айл өрхүүд гэх<br />
мэт) харилцаа холбоог олж тогтоох, уг харилцаанаас урган гарах нийгэм,<br />
соёлын өөрчлөлтийгхөндөж байгаагаараа онцлог юм.<br />
Дээрх онол төмрийн түрүү үеийн нийгмийн байдлыг тайлбарлах<br />
үндэслэлтэй боловч бидний үзэж байгаагаар шилжилт хөдөлгөөн, хөндий<br />
хоорондын айл өрхүүдийн харилцаа төмрийн түрүү үед төдийлөн<br />
хязгаарлагдмал байгаагүй болов уу. Нэмүү бүтээгдэхүүний солилцоо,<br />
гэрлэлт зэрэг хүчин зүйлүүдээс хамааран эдгээр айл өрхүүд харьцангуй<br />
чөлөөтэй хоорондоо харилцдаг байсан гэж бид үзэж “доороос дээш”<br />
чиглэлтэй онолыг санал болгож байгаа юм. Эдгээр хоёр төрлийн онол<br />
хэв шинжийн хувьд хоорондоо адилгүй тул түүнийг дагаад адилгүй эд<br />
өлгийн хэрэглэгдэхүүний ул мөр үлдээх учиртай. Цаашид Тарвагатайн<br />
голын хөндийн хэмжээнд уг асуудлыг шинжлэхийн тулд Эгийн голын<br />
археологийн судалгаатай харьцуулан авч үзнэ. Эгийн голоос гарсан үр дүнг<br />
харвал төмрийн түрүү үе гэхэд язгууртны давхарга ба том хэмжээтэй бууц<br />
суурингууд үүсэж нэг ёсондоо бүс нутгийн төвийн үүргийг гүйцэгтгэж<br />
байсан бололтой [Honeychurch, 2013].<br />
Таамаг ба туршилтууд<br />
Таамаг 1. Солилцоо ба харилцаа<br />
Өөрийн болон бусад нийгмүүдтэй эд өлгийн ба мэдээллийн солилцоо<br />
хийх нь айл өрхийн өдөр тутмын шийдвэр гаргах үйл явцад зайлшгүй<br />
багтдаг зүйлсийн нэг юм [Rice, 1987]. Иймээс Тарвагатайн болон Эгийн<br />
голын хөндийн төмрийн түрүү үеийн хүн амын харилцааг тогтоох дараах<br />
туршилтуудыг санал болгож байна.<br />
Туршилт 1. Ваарны хагархайн шаврын эх үүсвэрийг олж тогтоох нь<br />
193
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
аливаа газрын хүн амыг өөр газрын хүн амтай харилцаанд орж байсан<br />
эсэхийг тогтооход чухал алхам болдог. Хэрэв шинээр төрж буй язгууртнууд<br />
хөндий хоорондын харилцааг хянан хязгаарладаг байсан бол Тарвагатайн<br />
хөндийн төмрийн түрүү үеийн айлуудын бууцнуудаас дан эргэн тойрны<br />
шавраар хийсэн ваарны үлдэгдэл олдох учиртай. Эсрэгээрээ хэрэв<br />
энэхүү харилцаа задгай хэлбэрээр явагдаж байсан бол айл өрхүүдэд жигд<br />
тархалттай хэрэглэгдэж байсан ваарны хагархайнууд өөр газрын хөрсний<br />
найрлагатай байх учиртай. Одоогийн байдлаар Эгийн гол ба Тарвагатайн<br />
голын хөндийгөөс тус бүр гурван шавар олзворлож байсан эх үүсвэр<br />
байгааг тогтоогоод байна.<br />
Туршилт 2. Шаврын бүтцийн найрлагаас гадна энэхүү шинжилгээнд<br />
ваарны хийц, хээг хамруулан авч үзэж болно. Угсаатны зүйн судалгаанаас<br />
үзвэл энгийн хийцтэй ваарнууд гол төлөв үнэлгээ багатай зүйлд хамрагдах<br />
бөгөөд ихэвчлэн ойр хүрээн дотор эргэлддэг байна [Bohannan, 1955; David,<br />
Henning, 1972; Graves, 1991; Sahlins, 1972]. Иймээс энгийн хийцтэй ваарны<br />
солилцооны түвшингээс хамруулан нийгэм хоорондын харилцааны<br />
түвшинг олж тогтоож болох юм [Abbott, 2000; Brunson, 1985]. Хэрэв<br />
“дээрээс доош” чиглэсэн онол эдгээр хөндийн хоорондын харилцааг<br />
тайлбарлахад зохистой бол археологийн судалгаагаар илэрсэн ваарнуудаас<br />
ижилхэн энгийн хийцтэй ваарнууд олдохгүй байх учиртай. Хэрэв эдгээр<br />
хоёр хөндийн бууцнуудаас энгийн хийцтэй, орон нутгийн болон харийн<br />
гаралтай ваарнууд өндөр давтамжтай олдвол “доороос дээш” чиглэлийн<br />
онолын дагуу хүн ам харилцдаг байсан болохыг харуулах юм.<br />
Таамаг 2. Нүүдэлчдийн газар нутаг<br />
Мал аж ахуй эрхэлж буй нийгмүүдэд дулааны улиралд ашигладаг бууц,<br />
суурингуудад хурим найр, соёлын арга хэмжээ, цугларалт харьцангуй<br />
олон давтамжтай болдог байна [Бадмахатан, 1986; Salzman, 2004]. Эгийн<br />
голын хөндийд хийсэн судалгаанаас үзвэл төмрийн түрүү үеэс Хүннүгийн<br />
үе хооронд бууц суурингийн дундаж хэмжээ 0.25-1.47 га болтлоо ихсэж<br />
одоогийн байдлаар бүртгэгдээд байгаа хамгийн том суурин 4 орчим<br />
га хэмжээтэй бөгөөд төв хөндийд байрлаж байна [Honeychurch and<br />
Amartuvshin, 2006, 2007]. Ийнхүү илүү орон зай эзлэн нутаглах болсныг<br />
орон зай, шилжилт хөдөлгөөнийг хянахыг оролдож байсан явдалтай<br />
холбон тайлбарлажээ [Honeychurch, Amartuvshin, 2006].<br />
Туршилт 1. Хэрэв шилжилт хөдөлгөөнийг язгууртнууд хянахыг оролдож<br />
хөндий хоорондын харилцааг хязгаарлагдмал байдалтай байлгахыг<br />
эрмэлздэг байсан бол Тарвагатайн болон салаа голуудын эрэг орчмоор<br />
байрлах язгууртнуудын зуслангийн хэмжээнүүд төдийлөн хэмжээгээрээ<br />
том биш, мөн цаг хугацааны турш төдийлөн өсөхгүй байх хандлагатай<br />
юм. Эсрэгээрээ хэрэв төв хөндийн шилжилт хөдөлгөөн харьцангуй задгай<br />
хэлбэрээр явагдаж байсан бол тэдгээр зуслангуудын хэмжээ олон нийтэд<br />
харъяалагдаж түүнийгээ дагаад хэмжээгээр том байх учиртай. Үүнээс<br />
гадна төмрийн түрүү үеэс Хүннүгийн үед шилжих явцад хэмжээгээрээ<br />
тогтмол ихсэх ёстой.<br />
Туршилт 2. Эгийн голын судалгаанаас үзвэл төмрийн түрүү үеэс<br />
194
Tomus XXXIV Fasciculus 15<br />
Хүннүгийн үед шилжих явцад оршуулгын зан үйлд мэдэгдэхүйц өөрчлөлт<br />
орсон бөгөөд тухайн үеийн оршуулгууд төвлөрсөн байдлаар байрлах<br />
болсныг нийгмийн ялгарал үүсч Эгийн гол бүс нутгийн төв болсонтой<br />
холбон тайлбарлаж байна [Honeychurch, 2013]. Иймд хэрэв Тарвагатайн<br />
голын хөндийн язгууртнууд Эгийн голын төвтэй харилцаатай байх, нэгдмэл<br />
байдалтай байхыг эрмэлздэг байсан бол өөрсдийн оршуулгаа бүсийн төвд<br />
буюу Эгийн голд байрлуулж харъяалалаа харуулах учиртай. Тийм учраас<br />
Тарвагатайн хөндийд нийгмийн ангийн ялгаралыг илтгэх төмрийн түрүү<br />
үеийн оршуулга илрэх учиргүй. Харин Эгийн голтой зөвхөн язгууртнууд<br />
бус мөн бусад айл өрхүүд харилцдаг байсан бол Тарвагатайн голын<br />
хөндийн хэмжээнд мөн өөрийн гэсэн ангит давхарга илэрч түүнийгээ<br />
дагаад төмрийн түрүү үеийн оршуулгууд илрэх учиртай.<br />
Судалгааны арга зүй<br />
Тус төслийн дэвшүүлээд байгаа судалгааны асуултуудад хариулт олох<br />
үүднээс хэд хэдэн шинэ судалгааны арга зүйг боловсруулж хэрэгжүүлэв.<br />
Ингэхдээ судалгаанд зөвхөн газрын хөрсөн дээр харагдах дурсгалуудыг олж<br />
тогтоон бүртгэхээс гадна эртний бууц, суурингуудын судалгааг хавсруулж<br />
байгаагаар онцлог юм [Gardner et.al., forthcoming; Галдан нар, 2010].<br />
Хайгуулын арга зүй. Нарийвчилсан хайгуулын судалгаа нь манай<br />
археологийн судалгаанд хэрэгжиж эхлээд удаагүй байгаа зүйл юм.<br />
Хэдийгээр хөрсөн дээр ил харагдах оршуулга, тахилгын чулуун байгууламж,<br />
мөн хот суурингуудыг судалгааны эргэлтэнд хангалттай оруулаад байгаа<br />
боловч эртний нүүдэлчдийн бууц, суурингууд, тэдгээрийн тархалтын<br />
онцлогийн талаарх ойлголт маш бага байна.<br />
Энэ нь гол төлөв нүүдэлчдийн бууц, суурингуудын “үл үзэгдэх” шинж<br />
чанартай холбоотой юм. Эртний хүмүүсийн өдөр тутмын амьдралд гаргаж<br />
байсан шийдвэр, тэдгээрийн үйлдвэрлэл, ашиглалт, хаягдал гэсэн биет<br />
хэрэглэгдэхүүнгүйгээр бид тодорхойлох хандлагаас тайлбарлах хандлага<br />
руу шилжиж чадахгүй юм. Ялангуяа манай археологийн судалгаагаар<br />
цуглуулаад байгаа эх хэрэглэгдэхүүн ихэнхдээ оршуулга, тахилгатай<br />
холбоотой дурсгалуудаас олдоод байгаа нь тухайн үеийн хүн амын<br />
өдөр тутмын амьдралын талаарх ойлголт бүрхэг хэвээр байна. Иймээс<br />
Тарвагатайн голын хөндийд эртний бууц суурингийн дурсгалуудыг<br />
олж илрүүлэхэд чиглэгдсэн хамгийн үр дүнтэй хайгуулын арга зүйг<br />
боловсруулахыг хичээн ажилласан юм [Галдан нар, 2011].<br />
Бид эхний ээлжинд нягтрал өндөртэй хиймэл дагуулын зургийг<br />
солбилцлын дагуу байрлуулан Тарвагатай голын хөндийг 1 х 1 км хэмжээтэй<br />
дөрвөлжинд хувааснаар судалгааны нийт талбай 120 км 2 болсон хэдий ч<br />
багагүй хувийг ой мод эзэлж байна (зураг 1).<br />
Үүний дараа судалгааны бүрэлдэхүүн хоорондоо 30 м зайтай самнасан<br />
хайгуулыг гүйцэтгэв. Бүрэлдэхүүн хоорондын зайг орчин үеийн хамгийн<br />
жижиг хэмжээтэй бууцны хэмжээ болон XX зууны эхэн үед хүн амын<br />
судалгааны [Simukov, 2007] тодорхойлолт дээр үндэслэн тогтоосон юм.<br />
Өнгөн хөрсний үзэгдэх орчин муу байсан улмаас зөвхөн самнан алхахаас<br />
195
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
гадна хүн бүр 100 мм голчтой, 25 см урт өрмөөр (Auger) сорилтын нүх<br />
өрөмдөн 3 мм нүхтэй тороор хийсэн шигшүүрээр шороог шигшив. Харин<br />
тариан талбай бүхий хэсэгт өнгөн хөрсийг тогтмол хөндөж байдаг хэмээн<br />
үзэн өрөм ашиглалгүй шугаман хайгуул хийсэн юм [Галдан нар, 2011].<br />
Энэхүү арга зүйгээр хайгуулыг гүйцэтгэснээр өнгөн хөрсөн дээр болон<br />
доор байрлах эртний олдворыг олох боломж мэдэгдэхүйц нэмэгдсэн<br />
хэмээн үзэж болно. Одоогийн байдлаар 74 км2 талбайд нарийвчилсан<br />
хайгуул хийсний үр дүнд нийт 105 бууц бүртгэгдээд байгаа бөгөөд 70 гаруй<br />
хувь нь зөвхөн өнгөн хөрсөн доорхи олдворын үр дүнд илэрсэн юм (зураг<br />
2).<br />
Хайгуулын явцад ямар нэгэн олдвор илэрсэн тохиолдолд туг зоон<br />
тэмдэглэгээ хийсэн нь зөвхөн уг дурсгалын хэмжээ, тархалтыг илтгээд<br />
зогсохгүй мөн бууцны хоёр шатлал бүхий сорилтын малтлагыг чиглүүлж<br />
өгч байв.<br />
Сорилтын арга зүй. Өрөм ашигласан шугаман хайгуулаар бууц суурин<br />
байх боломжтой газруудыг бүртгэж авсны дараа илэрсэн олдворын төрөл,<br />
тоо хэмжээ, нягтралыг тусгасан мэдээллийн санг үүсгэн хамгийн олон<br />
тоотой олдвор бүхий дурсгалаас эхлэн шалгаж эхлэх юм.<br />
Юуны өмнө газрын хөрс болон өрөмний нүхнээс гарсан олдворын<br />
байрлалаас ертөнцийн дөрвөн зүгийн 1, 3, 5, 10 м тутамд дахин өрөм зоож<br />
шороог шигшин уг дурсгалын тархалт томрох эсэхийг тогтооно. Энэхүү<br />
анхан шатны сорилтын арга зүй нь газар зүй, уур амьсгалын төстэй орчинд<br />
амжилттай хэрэгждэг болох нь тогтоогдсон юм [Frison, Stanford, 1982;<br />
Kornfield et.al., 2001].<br />
Хэрэв эхний сорилтын үр дүнд олдвор олдох явдал үргэлжилж байвал<br />
хоёр дахь шатны сорилтыг хийнэ. Энэ нь хамгийн их нягтралтай газарт<br />
уртраг, өргөргийн дагуу 30х30 м талбай татаж 3 м тутамд нийт 122 нэмэлт<br />
сорилт хийж өнгөн хөрсөн дээрх болон доорх олдворын тархалтыг олж<br />
тогтоосноор уг газарт эртний бууц байсан байж болзошгүй байрлалыг<br />
улам нарийсгаж улмаар өргөн хэмжээний малтлага хийх үгүйг тогтооно.<br />
Үүнээс гадна энэхүү арга зүй нь эртний бууцны шууд илрэл болох галын<br />
ором, хог хаягдал ба малын ясны төвлөрөл зэргийг илрүүлэх боломжийг<br />
нэмэгдүүлэх боломжтой юм.<br />
Он цаг тогтоох арга зүй. Чулуун байгууламж, эртний бууц сууринг<br />
хамарсан уг төсөлд эдгээр дурсгалуудын он цагийг нарийвчлан тогтоох нь<br />
хамгийн гол алхмуудын нэг болно. Иймээс дурсгалын төрөл, хадгалалтын<br />
байдлаас хамааран хэд хэдэн төрлийн он цаг тогтоох арга зүйнүүдийг<br />
судалгаанд хамруулав.<br />
Хиргисүүрийн хувьд радиокарбон болон Optically Stimulated<br />
Luminensence (OSL) арга зүйнүүдийг хэрэглэх болно. Өмнөх бүлгүүдэд<br />
дурсанчлан хиргисүүрийг малтан судлахад их цаг хугацаа, хөдөлмөр<br />
шаардагддагаас гадна төдийлөн найдвартай он цаг тогтоох хэрэглэгдэхүүн<br />
олдох нь ховор юм. Хэдийгээр дагуул байгууламжид уг хэрэглэгдэхүүн<br />
олдох магадлал өндөр хэдий ч гол чулуун овгортой нэгэн он цагийн үед<br />
хамаарагдах нь маргаантай байгаа тул “OSL” арга зүйг ашиглах юм. Энэ<br />
нь кварцын орцтой хөрсийг удаан хугацааны турш нарны гэрэл өртөөгүй<br />
196
Tomus XXXIV Fasciculus 15<br />
байхад дээж болгон аваад лабораторийн орчин хиймэл өдөөгч гэрлэнд<br />
өртүүлэхэд үл мэдэх цацраг ялгаруулдаг байна. Уг цацраг ялгаруулалт<br />
тогтмол хэмжээгээр явагддаг тул хэмжилт хийсний үр дүнд дээж болгон<br />
авсан хиргисүүрийн хөндөгдөөгүй чулууны доорх хөрс хамгийн сүүлд<br />
нарны гэрэл хэзээ үзсэнийг тогтоосноор хиргисүүрийн насыг мэдэж<br />
болно.<br />
“OSL” хэдийгээр археологийн шинжлэх ухаанд харьцангуй хожуу үеэс<br />
ашиглагдаж, он цагийн хувьд зарим талаар алдаатай гаргах нь түгээмэл<br />
байсан хэдий ч сүүлийн жилүүдэд технологийн дэвшил болон дээж авах<br />
арга зүй харьцангуй хялбар болж алдааны хувьд багассан [Feathers, 2003;<br />
Avni et.al., 2010; Porat et.al., 2006].<br />
Ийнхүү он цаг тогтоох хоёр арга зүйг хослуулан Тарвагатайн хөндийн<br />
хиргисүүрийн он цагийг нарийвчлан тогтоосноор нэг газрын эртний<br />
чулуун байгууламж байгуулах заншил хэрхэн, хэзээ үүссэн, ямар үе<br />
шаттай явагдаж байсныг тогтоох гэсэн анхны оролдлого билээ.<br />
Эртний бууц суурингийн судалгаанд радиокарбон ба Accelerator Mass<br />
Spectometry (AMS) арга зүйг хэрэглэнэ. “AMS” нь радиокарбоны арга<br />
зүйтэй ижил онолын дагуу он цагийг тогтоодог боловч гол төлөв хөрсний<br />
давхаргуудад хадгалан үлдсэн байгаа бичил органик биет дээр тулгуурлан<br />
хийдэг юм. Бууц суурингийн судалгаанд хоёр төрлийн арга зүй хэрэглэж<br />
байгаа нь мөн л тэдгээрийн он цагийг аль болох нарийвчлан тогтоох гэсэн<br />
оролдлого болно<br />
Ваарны найрлагыг тогтоох арга зүй. Энэ чиглэлд Neutron Activation<br />
Analysis (NAA) арга зүйг хэрэглэнэ. Ваарны хагархайны дээжийг цацраг<br />
идэвхит реакторт байрлуулан идэвхжүүлж ялгарах химийн элементүүдийг<br />
нарийн мэдрэгчээр шүүж авснаар шаврын найрлагаар гарал үүслийг<br />
тогтоох боломжтой өндөр үр дүнтэй арга зүй юм [Neff, 1992].<br />
Дүгнэлт<br />
Бид энэхүү өгүүлэлд Булган аймгийн Тэшиг сумын нутаг Тарвагатайн<br />
голын хөндийд хийж буй археологийн судалгааны зорилго, хэрэглэж буй<br />
арга зүйг эрдэм шинжилгээний онол болгон танилцуулахыг зорилоо.<br />
Ингэхдээ манай археологийн судалгаанд хэвшил болсон тодорхойлох<br />
хандлагаас зайлсхийж аль болох тайлбарлах хандлагад түлхүү анхаарав.<br />
Үүнээс гадна Тарвагатайн голын хөндийд буй дурсгалуудыг тодорхой он<br />
цагийн зааганд хамруулан авч үзэхээс илүү нэг зураг болгон цаг хугацааны<br />
туршид соёлууд хэзээ, ямар шалтгааны улмаас өөрчлөгдөж байсныг<br />
тодруулахыг эрмэлзэж байна.<br />
Өмнө нь өгүүлсэнчлэн эртний хүмүүсийн сүсэг бишрэл ба ахуйн<br />
амьдралын талаарх ялгамжтай талыг манай археологийн судалгаанд<br />
тун муу тусгагдаж байна. Учир нь тахилга тайлга, оршуулгын дурсгалаас<br />
гарсан эд өлгийн зүйлсийг зөвхөн өдөр тутмын ахуй амьдралтай холбон<br />
тайлбарлах нь түгээмэл байдаг. Үнэндээ өнөөдрийн тахилга, оршуулганд<br />
хэрэглэгдэж буй эд зүйлс ч гэсэн нийгмийн гишүүдийн өдөр тутмын<br />
амьдралд хэрэглэж буй зүйлс, гаргаж буй шийдвэрийг төлөөлөх нь ховор<br />
197
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
байдгийг анхаарах хэрэгтэй юм. Цаашид сүсэг бишрэлээс гадна эртний<br />
хүмүүсийн ахуйн амьдралыг төлөөлөх бууц суурингуудыг нарийвчлан<br />
судалбал бидний харах дүр зураг илүү ойлгомжтой болж олон асуултын<br />
хариултыг олж болох билээ.<br />
Цаашид дээр дурдсан арга зүйн дагуу Тарвагатайн голын хөндийд<br />
судалгааг үргэлжлүүлж тодорхой үр дүнд хүрсний дараа эртний<br />
нийгмүүдтэй холбоотой урган гарах бусад асуултанд хариу авахыг хичээх<br />
болно. Тухайлбал, Монголын археологийн судалгаанд одоогоор биет<br />
баримтаар олдоогүй байгаа мал аж ахуйн үүсэл, он цагийн асуудал, газар<br />
тариалан эрхлэлт зэрэг тодорхойгүй байгаа олон асуудлыг хөндөхөөс<br />
гадна эртний цаг уурын судалгааг явуулан тухайн үеийн цаг уурын<br />
байдал уг газар нутгаар оршин амьдарч байсан хүмүүст хэрхэн нөлөөлж<br />
байсныг тодруулах боломжтой байгаа. Энэ нь аж ахуй, нийгмийн бүтцэд<br />
нөлөөлсөн эсэх цаашлаад нүүдэлчдийн төр нийгэм бүрэлдэн тогтоход<br />
энэхүү аглаг бөглүү хязгаар нутаг ямар үүрэгтэй оролцож байсан болох<br />
өөрсдийн загварыг гарган, ижил төсөөтэй байгаль цаг уур бүхий газруудтай<br />
харьцуулсаны дараа судалгааны ажлаа өргөжүүлэн өөр байгаль цаг уур,<br />
газар зүйн онцлогтой бүс нутагт үргэлжлүүлснээр бид Монгол орны<br />
болон Төв Азийн газар нутагт амьдарч байсан хүн ам, тэдгээрийн үлдээсэн<br />
өв соёлын талаар түүх бичлэгээс өмнөх үеийн орхигдуулсан ойлголтуудыг<br />
улам баяжуулна гэж найдаж байна.<br />
198<br />
Summary:<br />
B. Jargalan, G. Galdan, W. Gardner<br />
ONGOING RESEARCH IN THE VALLEY OF TARVAGATAI RIVER<br />
AND THEORETICAL AND METHODOLOGICAL<br />
ISSUES IN ARCHAEOLOGY<br />
The article introduces the ongoing collaborated <strong>arch</strong>aeological project by<br />
the Institute of Mongolia and Yale University in the valley of Tarvagatai River<br />
in Teshig soum of Bulgan province. However, more focus was paid towards<br />
presenting the rese<strong>arch</strong> questions this project is raising and methodologies<br />
implemented to find answers. Specifically, detailed presentation of background<br />
theories, hypotheses, and rese<strong>arch</strong> expectations are presented in this article to<br />
give a push to the introduction of theoretical <strong>arch</strong>aeology in Mongolia.<br />
Ном зүй<br />
Амартүвшин нар, 2009 - Амартүвшин Ч., Жаргалан Б., Хатанбаатар П.,<br />
Галдан Г. Булган аймгийн тэшиг сумын нутаг тарвагатайн голд хийсэн<br />
археологийн урьдчилсан хайгуул судалгааны ажлын тайлан. ШУАийн<br />
АХГБСХ. Улаанбаатар.<br />
Амартүвшин нар, 2010 – Амартүвшин Ч., Жаргалан Б. Хүрэл зэвсгийн
Tomus XXXIV Fasciculus 15<br />
үеийн булшны судалгаа. Дундговь аймагт хийсэн археологийн<br />
судалгаа: Бага Газрын Чулуу. //Studia Archaeologica. Tom. (VII)XXVII.<br />
Улаанбаатар. 2010.<br />
Батсайхан, 2002 – Батсайхан З. Хүннү. Улаанбаатар.<br />
Боровка, 1927 - Боровка Т. Археологические обследования среднего<br />
течения Р.Тоулы //Северная Монголия. т. II, Л., 1927.<br />
Галдан нар, 2010 - Галдан Г., Жаргалан Б. Булган аймгийн тэшиг сумын<br />
нутаг тарвагатайн голд хийсэн археологийн урьдчилсан хайгуул<br />
судалгааны ажлын тайлан. ШУА-ийн АХГБСХ. Улаанбаатар.<br />
Галдан нар, 2011 - Галдан Г., Жаргалан Б. Булган аймгийн тэшиг сумын<br />
нутаг тарвагатайн голд хийсэн археологийн урьдчилсан хайгуул<br />
судалгааны ажлын тайлан. ШУА-ийн АХГБСХ. Улаанбаатар.<br />
Киселёв, 1951 – Киселёв С. В. Древняя история южной Сибири. Академия<br />
Наук СССР. Москва.<br />
Коновалов, 1992 – Коновалов П.Б. Плиточные могилы и курганыкерексуры<br />
Монголии и Бурятии /проблемы синтеза протокультур/.<br />
VI междунароный конгресс монголоведов. Улан-Батор, август, 1992.<br />
Наваан, 1975 – Наваан Д. Дорнод Монголын хүрлийн үе. Улаанбаатар. 1975.<br />
Окладников, 1976 – Оленный камень с реки Иволги. //История и культура<br />
Бурятии. Улан-Удэ. 1976.<br />
Төрбат нар, 2003 - Төрбат Ц., Эрдэнэбат У., Амартүвшин Ч. Эгийн голын<br />
сав нутаг дахь археологийн дурсгалууд. Улаанбаатар.<br />
Худяков, 1987 – Худяков В.С. Херексуры и оленные камни. АЭАМ.<br />
Новосибирск. 1987.<br />
Цэвээндорж нар, 2003 - Цэвээндорж Д., Баяр Д., Цэрэндагва Я., Очирхуяг<br />
Ц. Монголын Археологи. Улаанбаатар. 2003.<br />
Цыбиктаров, 2006 - Цыбиктаров А. Д. Центральная Азия на Заре<br />
Бронзового Века. Издательство Бурятского Госуниверситета. Улан-<br />
Удэ.<br />
Эрдэнэбаатар, 2002 – Эрдэнэбаатар Д. Монгол нутаг дахь дөрвөлжин<br />
булш, хиргисүүрийн соёл. Улаанбаатар. 2002<br />
Abbott, 2000 - Abbott D. Ceramics and Community Organization Among the<br />
Hohokam. University of Arizona Press. Tucson. 2000.<br />
Abrams, Bolland, 1999 - Abrams E. M. and Bolland T. W. Architectural<br />
Energetics, Ancient Monuments, and Operations Management. Journal of<br />
Archaeological Method and Theory, 6: 263-291.<br />
Allard, Erdenebaatar, 2005 - Allard F. and Erdenebaatar D. Khirigsuurs, Rituals<br />
and Mobility in the Bronze Age of Mongolia. Antiquity, 79: 547-563.<br />
Avni et.al., 2010 - Avni Y., Zhang J. F., Shelach G., and Zhou L. P. Upper<br />
Pleistocene-Holocene Geomorphic Changes Dictating Sedimentation<br />
Rates and Historical Land Use in the Valley System of the Chifeng Region,<br />
Inner Mongolia, Northern China. Earth Surface Processes and Landforms,<br />
Vol.35. 11: 1251-1268.<br />
Barfield, 2001 - Barfield, T. The Shadow Empires: Imperial State Formation Along<br />
the Chinese-Nomad Frontier. In Empires: Perspectives From Archaeology<br />
and History, edited by Alcock, S., D’Altroy, T., Morrison, K., and Sinopoli,<br />
199
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
C., pp. 10-41. Cambridge University Press. Cambridge.<br />
Barnes, Guo, 1996 - Barnes G., and Guo D. Ritual Landscape of ‘Boar Mountain’<br />
Basin: the Niuheliang Site Complex of North-Eastern China. World<br />
Archaeology, 2: 209-219.<br />
Barrett, 1994 - Barrett J. C. Fragments From Antiquity: An Archaeology of Social<br />
Life in Britain, 2900-1200 BC. Blackwell, Oxford.<br />
Bohannan, 1955 - Bohannan P. Some Principles of Exchange and Investment<br />
Among the Tiv. American Anthropologist, 57: 60-70.<br />
Bradley, 1993 - Bradley R. Altering the Earth: The Origins of Monuments in<br />
Britain and Continental Europe. Edinburgh.<br />
Bradley, 1998 - Bradley R. The Significance of Monuments: On the Shaping<br />
of Human Experience in Neolithic and Bronze Age Europe. Routledge,<br />
London. 1998.<br />
Braithwaite, 1984 - Braithwaite M. Ritual and Prestige in the Prehistory of<br />
Wessex c.2200-1400 BC: A New Dimension to the Archaeological Evidence.<br />
In Ideology, Power and Prehistory, edited by Miller, D., and Tilley, C., pp.<br />
93-110. Cambrige University Press, Cambridge.<br />
Brunson, 1985 – Brunson J. Corrugated Ceramics as Indicators of Interaction<br />
Spheres. In Decoding Prehistoric Ceramics, edited by Nelson, B., pp. 102-<br />
127. Southern Illinois University Press.<br />
Chang, 2012 – Chang C. Lines of Power: Equality or Hier<strong>arch</strong>y Among the Iron<br />
Age Agro-Pastoralists of South-Eastern Kazakhstan. In The Archaeology of<br />
Power and Politics in Eurasia: Regimes and Revolution, edited by Hartley,<br />
C., Yazicioglu, G., and Smith, A., pp. 122-142. Cambridge University Press.<br />
Cambridge.<br />
Childe, 1958 - Childe V.G. Retrospect. Antiquity, 32:69-74.<br />
David, Henning, 1972 - David N. and Henning, H. The Ethnography of Pottery:<br />
A Fulani Case Seen in Archaeological Perspective. Addison-Wesley.<br />
Madison.<br />
Di Castro, 2008 - Di Castro A. A. The Mori Tim Stupa Complex in the Kashgar<br />
Oasis. East and West, 58: 257-281.<br />
Earle, 1997 - Earle T. K. How Chiefs Come to Power: The Political Economy in<br />
Prehistory. Stanford University Press, Stanford.<br />
Edmonds, 1999 - Edmonds M. Ancestral Geographies of the Neolithic. Routledge.<br />
1999.<br />
Feathers, 2003 - Feathers J. K. Use of Luminescence Dating in Archaeology.<br />
Measurement Science and Technology, 14: 1493-1509.<br />
Fitzhugh, 2009 - Fitzhugh W. Pre-Scythian Ceremonialism, Deer Stone Art and<br />
Cultural Intensification of Northern Mongolia. In Social Complexity in<br />
Prehistoric Eurasia: Monuments, Metal, and Mobility, edited by Hanks,<br />
B. and Linduff, K., pp. 378-411. Cambridge University Press, Cambridge.<br />
Ford, 1969 - Ford J.A. A Comparison of Formative Cultures in the Americas:<br />
Diffusion or the Physic Unity of Man. Smithsonian Institution Press,<br />
Washington, D.C.<br />
Frachetti, 2012 - Frachetti M. Multiregional Emergence of Mobile Pastoralism<br />
and Nonuniform Institutional Complexity Across Eurasia. Current<br />
200
Tomus XXXIV Fasciculus 15<br />
Anthropology, 53: 2-38.<br />
Frison, Stanford, 1982 - Frison G. C. and Stanford D. Agate Basin Case: A Record<br />
of the Paleoindian Occupation of the Northwestern High Plains. Academic<br />
Press.<br />
Frohlich et.al., 2009 - Frohlich B., Amgalantugs Ts., Littleton J., and Erdene B.<br />
Bronze Age Burial Mounds (Khirigsuurs) in the Hovsgol Aimag, Mongolia.<br />
Report Submitted to the Institute of Archaeology, Mongolian Academy of<br />
Sciences, Ulaanbaatar.<br />
Gardner et.al., forthcoming - Gardner W., Burentogtokh J. Survey: Systematic<br />
Survey and Electronic Data Collection on the MongolianSteppe. Journal of<br />
Field Archaeology.<br />
Graves, 1991 - Graves M. Pottery Production and Distribution Among the Kalinga:<br />
A Study of Household and Regional Organization and Differentiation. In<br />
Ceramic Ethno<strong>arch</strong>aeology, edited by Longacre, W. University of Arizona<br />
Press. Tucson.<br />
Haas et al., 2012 - Haas J. and Creamer W. Why Do People Build Monuments?<br />
Late Archaic Platform Mounds in the Norte Chico. In Early New World<br />
Monumentality, edited by Burger R. L. and Rosenswig R. M., pp. 289-312.<br />
University Press of Florida, Gainesville.<br />
Hayden, 1995 - Hayden B. Pathways to Power: Principles For Creating<br />
Socioeconomic Inequalities. In Foundation of Social Inequality, edited by<br />
Price, T. D. and Feinman, G., pp.15-85. Plenum, New York.<br />
Hodder, Hutson, 2003 - Hodder I. and Hutson S. Reading the Past: Current<br />
Approaches to Interpretation in Archaeology. Third edition. Cambridge<br />
University Press. Cambridge.<br />
Honeychurch, 2004 - Honeychurch W. Inner Asian Warriors and Khans:<br />
A Regional Spatial Analysis of Nomadic Political Organization and<br />
Interaction. Ph.D. dissertation. University of Michigan.<br />
Honeychurch, Amartuvshin, 2006 - States on Horseback: the Rise of Inner Asian<br />
Confederations and Empires. In Archaeology of Asia, edited by Stark, M.<br />
T., pp. 255-278. Blackwell Publishing. Maiden.<br />
Honeychurch, Amartuvshin, 2007 - Hinterlands, Urban Centers, and Mobile<br />
Settings: the ‘New’ Old World Archaeology from the Asian Steppe. Asian<br />
Perspectives, 46: 36-64.<br />
Honeychurch et al., 2009 - Honeychurch W., Wright J., and Amartuvshin Ch.<br />
Re-Writing Monumental Landscapes as Inner Asian Political Process. In<br />
Social Complexity in Prehistoric Eurasia: Monuments, Metal, and Mobility,<br />
edited by Hanks, B. and Linduff, K., pp. 419-262. Cambridge University<br />
Press, Cambridge.<br />
Honeychurch, Amartuvshin, 2011 - Timescapes From the Past: An<br />
Archaeogeography of Mongolia. In Mapping Mongolia: Situating Mongolia<br />
in the World From Geologic Time to the Present, edited by Sabloff, P., pp.<br />
195-219. University of Pennsylvania.<br />
Honeychurch, 2013 - Honeychurch W. The Nomad as State Builder: Historical<br />
Theory and Material Evidence From Mongolia. Journal of World Prehistory,<br />
26: 283-321.<br />
201
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Houle, 2009 - Houle J.-L. Socially Integrative Facilities and the Emergence of<br />
Social Complexity on the Mongolian Steppe. In Social Complexity in<br />
Prehistoric Eurasia: Monuments, Metal, and Mobility, edited by Hanks,<br />
B. and Linduff, K., pp. 358-377. Cambridge University Press, Cambridge.<br />
Houle, 2010 - Houle J.-L. Emergent Complexity on the Mongolian Steppe:<br />
Mobility, Territoriality, and the Development of Early Nomadic Polities.<br />
Unpublished Ph.D. dissertation, University of Pittsburgh.<br />
Houle, 2012 - Houle J.-L. Empire and Domestic Economy: Continuity and Change<br />
in Mongolia’s Bronze and Iron Age Landscape. The Steppes: Crucible of<br />
Eurasia Conference Miami University Art Museum.<br />
Irons, 1979 – Political Stratification Among Pastoral Nomads. In Pastoral<br />
Production and Society, pp. 361-374. Cambridge University Press.<br />
Cambridge.<br />
Khazanov, 1994 - Nomads and the Outside World. Wisconsin University Press.<br />
Madison.Kornfield et al., 2001 - Kornfield M., Larson M. L., Rapson<br />
D. J., and Frison G. C. 10,000 Years in the Rocky Mountains: the Helen<br />
Lookingbill Site. Journal of Field Archaeology, 28: 307-324.<br />
Kolb, 1994 - Kolb M. J.Monumentality and the Rise of Religious Authority in<br />
Precontact Hawaii. Current Anthropology, 35: 521-547.<br />
Littleton et al., 2012 - Littleton J., Floyd B., Frohlich B., Dickson M., Amgalantugs<br />
Ts., Krstens S., and Pearlstein K. Taphonomic Analysis of Bronze Age<br />
Burials in Mongolian Khirigsuurs. Journal of Archaeological Science. 39:<br />
3361-3370.<br />
Nelson, 1993 - Nelson S. M. The Archaeology of Korea. Cambridge University<br />
Press. Cambridge.<br />
Nelson, 2002 - Nelson S. M. Feasting the Ancestors in Early China. In The<br />
Archaeology and Politics of Food and Festing in Early States and Empires,<br />
edited by Bray, T. L., pp. 65-92. Kluwer Academic Publishers.<br />
Neff, 1992 - Neff H. Chemical Characterization of Ceramic Pastes in Archaeology.<br />
Prehistory Press.<br />
Pollock, 2002 - Pollock S. Feasts, Funerals, and Fast Food in Early Mesopotamian<br />
States. In The Archaeology and Politics of Food and Festing in Early States<br />
and Empires, edited by Bray, T. L., pp. 17-38. Kluwer Academic Publishers.<br />
Porat et al., 2006 - Porat N., Rosen S. A., Boaretto E., and Avni Y. Dating the<br />
Ramat Saharonim Late Neolithic Desert Cult Site. Journal of Archaeological<br />
Science, 1: 1-15.<br />
Pozorski, Pozorski, 2012 - Pozorski T. and Pozorski S. Preceramic and Initial<br />
Period Monumentality within the Casma Valley of Peru. In Early New<br />
World Monumentality, edited by Burger R. L. and Rosenswig R. M., pp.<br />
364-398. University Press of Florida, Gainesville.<br />
Renfrew, 1973 - Renfrew A. C. Monuments, Mobilization and Social Organization<br />
in Neolithic Wessex. In The Explanation of Culture Change: Models in<br />
Prehistory, edited by C.Renfrew, pp. 539-558. Duckworth, London.<br />
Renfrew, 1976 - Renfrew A. C. Megaliths, Territories and Populations. In<br />
Acculturation and Continuity in Atlantic Europe, edited by De Laet, S. J.,<br />
pp.198-220, De Tempel, Brugge.<br />
202
Tomus XXXIV Fasciculus 15<br />
Renfrew, 1979 - Renfrew A. C. Investigations in Orkney. The Society of<br />
Antiquaries of London.<br />
Rice, 1987 - Rice P. M. Pottery Analysis: A Sourcebook. University of Chicago<br />
Press. Chicago.<br />
Rosenwig, 2012 - Rosenswig R. M. Agriculture and Monumentality in the<br />
Soconusco Region of Chiapas, Mexico. In Early New World Monumentality,<br />
edited by Burger R. L. and Rosenswig R. M., pp. 111-137. University Press<br />
of Florida, Gainesville.<br />
Sahlins, 1972 - Sahlins, M. Stone Age Economics. Aldine-Atherton. Chicago.<br />
Salzman, 2004 - Salzman, P. Pastoralists: Equality, Hier<strong>arch</strong>y, and the State.<br />
Westview Press. Boulder.<br />
Semyonov, 1983 - Semyonov V. Western Tuva in Pre-Afanasyevo Time.<br />
Information Bulletin of the International Association for the Study of<br />
Cultures in Central Asia. 4: 13-17.<br />
Shelach, 2009 - Shelach G. Prehistoric Societies on the Northern Frontiers of<br />
China: Archaeological Perspectives on Identity Formation and Economic<br />
Change During the First Millennium BC. Equinox. London.<br />
Steponitis, 1983 - Steponitis V. Ceramics, Chronology and Community Patterns:<br />
An Archaeological Study of Moundville. Academic Press, New York.<br />
Tilley, 1994 - Tilley C.A Phenomenology of Landscape: Places, Paths, and<br />
Monuments. Berg, Oxford.<br />
Wainwright et al., 1969 - Wainwright G. J., Evans J. G., and Longworth I.<br />
H.The Excavation of a Late Neolithic Enclosure at Marden, Wiltshire. The<br />
Antiquaries Journal, 51: 177-239.<br />
Wason, 1994 - Wason, P. K. The Archaeology of Rank. Cambridge University<br />
Press. Cambridge.<br />
Wright, 2007 - Wright J. Organizational Principles of Khirigsuur Monuments<br />
in the Lower Egiin Gol Valley, Mongolia. Journal of Anthropological<br />
Archaeology, 26: 350-365.<br />
Wright, 2012 - Wright J. Temporal Perspective on the Monumental Constellations<br />
of Inner Asia. In As Time Goes By?: Monumentality, Landscapes and The<br />
Temporal Perspective, edited by Furholt, M., Hinz, M., and Mischka, D.,<br />
Vol.2, pp. 73-84. Verlag Dr. Rudolf Habelt GmbH, Bonn.<br />
Wright, <strong>2014</strong> - Wright J. Landscapes of Inequality? A critique of Monumental<br />
Hier<strong>arch</strong>y in the Mongolian Bronze Age. Asian Perspectives, Vol.52, 2: 139-<br />
163.<br />
203
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 1. Судалгаанд хамруулах нийт талбай<br />
204<br />
Зураг 2. Хайгуул хийсэн нийт талбай ба дурсгалын тархалт
Tomus XXXIV Fasciculus 16<br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 16<br />
ТӨВ АЗИЙН АМЬТНЫ ЗАГВАРТ УРЛАГ ДАХЬ<br />
ДОМГИЙН АМЬТАН ГРИФОН<br />
Б. Бадма-оюу<br />
Төв Азийн нүүдэлчдийн амьтны загварт урлаг нь НТӨ 700-гаад оны үед<br />
Хар тэнгисийн умард хэсгээр байсан нүүдэлч ахуй бүхий Скиф хэмээх<br />
томоохон аймгийн түүхтэй уялдаатай бөгөөд тэдгээрийн үлдээсэн соёл<br />
судлаачдын анхаарлыг ихээр татсаар ирсэн юм. Скифчүүд Хар тэнгисийн<br />
эрэг орчмын Грекийн урчуудтай харилцаатай байсан нь эртний буюу<br />
сонгодог Грекийн урлалын нөлөөллийг шууд авч Грек-Скифийн гэсэн<br />
өвөрмөц соёлын элементийг бий болгож улмаар хөгжлийн явцад Скифийн<br />
өвөрмөц, бие даасан гайхамшигт урлаг бий болсон байдаг. Скифийн<br />
амьтны загварт урлагт эртний Грекийн домгийн амьтдыг дүрслэх санаа<br />
шууд нөлөөлсөн байдаг. Домгийн амьтдын тулалдаж буй дүрслэлийн<br />
уламжлал Төв Ази даяар түгж улмаар бусад ард түмний урлагт нөлөөлж<br />
тархсан байна.<br />
Скифчүүд гарамгай морьтон ард түмэн байсныг НТӨ 339 онд<br />
Македонийн Филипп хаан тэднийг дайрч хорин мянган адуу булаан авсан<br />
тухай бичсэнээс харагддаг. Энэ тулаан нь Скифчүүдийг дайрахаас нь<br />
өмнө урьтаж хөдөлсөн явдал байсан бөгөөд энэхүү тулаанаар Скифчүүд<br />
доройтон Сарматийн үе эхлэх нөхцөл болсон байдаг [Max Loehr, 1945: 210].<br />
Үүнээс хойших 500 жилийн туршид хүнд жад, урт сэлэмтэн Иран угсааны<br />
Сарматийн эрин ноёрхож хойд талаараа Хар тэнгис, зүүн хойт талаараа<br />
Ромын эзэнт гүрэнтэй захалсан Скиф-Сарматийн амьтны загварт урлагийн<br />
зүйлс төрөн гарч байв.<br />
Харин Алтайн уулсын Пазырыкийн булшны амьтны загварт урлагийн<br />
олдворууд нь худалдаа наймааны харилцааны чиглэлийг давхар заадаг.<br />
Ази, Европыг холбосон угсаатны болон соёлын харилцаанд НТӨ нэгдүгээр<br />
мянганы үеийн Скиф, Сарматийн нүүдэл хөдөлгөөн худалдааны зам<br />
болон янз бүрийн бүс нутгийн соёлд асар их өөрчлөлтийг авчирч Хүннү<br />
нар энэхүү өөрчлөлтийг улам дэлгэрүүлэн хөгжүүлсэн байх магадлалтай.<br />
Амьтны загварт урлагийг соёл судлаачид “талын соёлын нэг бүхэл” ч<br />
гэж хэлэх нь бий. Учир нь хэдийгээр Грек соёлын хувь илэрхий ч Дорно<br />
болон Төв Азийн соёлын элементүүд тодорхой ялгарч харагдахаар байдаг<br />
тул энэхүү холимог урлагийг “Төв Азийн амьтны загварт урлаг” хэмээн<br />
нэрлэдэг ажээ [Max Loehr, 1945: 211]. Энэ нэр томъёо нь газар зүй, хээр<br />
талын ялгаатай боловч Евразийн нэг төрлийн онцлог бүхий нүүдэлчдийн<br />
205
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
соёлыг бүгдийг багтаасан амьтны загварт урлагийн гол чиг хандлагыг<br />
тодорхойлсон нэр юм.<br />
Амьтны загварт урлагийг анх онолчилж өгсөн хүн бол М.И.Ростовцев<br />
(1870-1952) бөгөөд 1922 онд НТӨ нэгдүгээр мянганы Евразийн тал нутгийн<br />
урлагийг тодорхойлохдоо “Амьтны загварт урлаг” (Animal Style Art) хэмээх<br />
нэр томъёог хэрэглэсэн байдаг.<br />
Амьтны загварт урлагийн үзэл баримтлал нь олон соёлыг нэгтгэж буй<br />
амьтныг дүрслэх урлагийн хэлбэрийг тодорхойлоход оршдог юм. Тийм<br />
ч учраас амьтны загварт урлаг нь олон соёлын шинжтэй урлаг бөгөөд<br />
хөгжлийн үе шат нь аливаа ард түмний бие даасан тусгаар хөгжилтэй<br />
салшгүй холбоотой. Амьтны загварт урлагийн хөгжил Евразийн<br />
уламжлалаас тал нутгийн урлагт амьтны бэлгэдлийн дагуу салбарлан<br />
хөгжжээ. Чухам эндээс амьтан шүтэх хийгээд амьтан бэлгэдэх ёсны зааг<br />
ялгаа эхэлсэн байж болох баримжаатай.<br />
Хүрэл зэвсгийн үе гэхэд олон төрлийн амьтад аль хэдийн гаршиж бусад<br />
амьтдын хувьд шүтлэг хийгээд домог зүйд байр сууриа олсон байжээ. Газар<br />
зүйн байдлаас шалтгаалан чоно, нохой, барс, баавгай, буга, бүргэд, шонхор<br />
зэрэг амьтад овог аймгийн хүч чадлын сүр сүлд, бэлгэдэл болж амьтны<br />
загварт урлагийн гол дүр болж ирсэн байна. Ялангуяа бүргэд, арслан гэх<br />
мэт амьтдын биеийн тодорхой хэсгүүдийг грифон буюу домгийн хүчирхэг<br />
амьтны дүрд оруулж дүрсэлдэг.<br />
Амьтны загварт урлагийн дурсгалуудыг хийцийн хувьд бодит болон<br />
загварчлан дүрслэх аргад ангилж үздэг ба бодит дүрслэгдсэн амьтдын<br />
хувьд гоёл чимэглэлийн зүйлс байх нь олон. Харин амьтан махчин амьтны<br />
доор хөлөө нугалан буй ямар нэгэн туурайтан амьтны нүд нь томорч, амаа<br />
хагас ангайсан хүчин мөхөсдөхийн даваан дээр байгаа байдлыг дүрсэлсэн<br />
нь загварчлан дүрслэх аргын ерөнхий хэлбэр бөгөөд энэ загварын гол дүр<br />
нь грифон юм.<br />
Энэ удаад бид ийм аргаар дүрсэлдэг Төв Азийн амьтны загварт урлагийн<br />
нэгэн томоохон дүр болох домгийн амьтан буюу грифоны тухай Пазырык<br />
болон Хүннүгийн үеийн хивсэн дээрх грифоны дүрслэлүүдийг харьцуулж<br />
үзнэ (зураг 1, 2).<br />
Грифон (англи: griffin, gryphon, грек: gryps, grypoi, лaтин: gryphus,<br />
gryphi) нь бүргэд толгойтой, арслан хөлтэй, далавч бүхий эртний Грек,<br />
Египет, Персийн уламжлалт урлаг, домог зүйн хамгийн түгээмэл амьтан<br />
бөгөөд ихэвчлэн буга (зарим тохиолдолд тэмээ) барьж дүрслэгдсэн нь бий.<br />
Буга руу дайран барьж буй грифон Македонийн хаант улсын Александрын<br />
удаах Антипатер хааны улсын бэлгэ тэмдэг байсан тухай ном зохиолуудад<br />
дурджээ. Энэхүү домгийн амьтны дүр бусад соёлын амьтны загварт<br />
урлагт тархахдаа дүрслэл хийгээд бэлгэдлийн хувьд янз бүрийн байдлаар<br />
өөрчлөгдөн иржээ. Тухайлбал, исламын орнуудад бүргэд толгойтой,<br />
морины чихтэй, тахианы мэт жижиг далавчтай, бүдүүн бойргодуу том<br />
биетэй Писагрифон 1 (зураг 3) байдаг бол Дундад Европын улсуудад бүргэд<br />
толгойтой, далавчтай, гөрөөсний эвэр, тэмээн урт хүзүүтэй Хиппогрифон 2<br />
1<br />
Pisa-Италийн эртний хотын нэр<br />
2<br />
Хиппо- Грекээр морь гэсэн утгатай<br />
206
Tomus XXXIV Fasciculus 16<br />
(зураг 4) байсан бол Леогрифон буюу арслан грифон Ойрхи Дорнод,<br />
Европын зарим улсуудын бэлгэ тэмдэг болж байжээ. Пазырыкийн<br />
урлагаас арслан грифон мөн дэлт грифоны дүр бүхий амьтны загварт<br />
урлагийн дурсгалууд олдсон байна. Сүүлд домог зүйн хувьслын дагуу<br />
эмэгчин грифоныг далавчгүй дүрсэлж ирсэн байдаг.<br />
Монгол нутгаас Пазырыкийн болон бусад үеийн соёлын төлөөлөгч<br />
болсон олон арван амьтны загварт урлагийн дурсгалууд олдсоор байгаа ба<br />
жилээс жилд судалгааны олдворууд археологийн малтлагаар баяжигдан<br />
ирсээр байгаа юм.<br />
Монгол дахь Пазырыкийн булшны анхны малтлага 2005 онд Баян-<br />
Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутагт Бага Түргэний голын зүүн талд<br />
Монгол-Францын хамтарсан “Eurasiat” төслийн археологичид гурван<br />
булш малтсанаар эхэлсэн байдаг [Төрбат нар, 2005: 37] ба 2010 онд Баян-<br />
Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутаг Бага Хатуу, Сыргалд ажилласан баг<br />
Пазырыкийн үеийн 10 булш малтан судалж олон арван модон эдлэл<br />
хэрэглэл, модон сийлбэр зэргийг гаргаснаас амьтны загварт урлагийн<br />
хэв маягийг агуулсан морины модон сийлбэр, грифон болон чонын дүрст<br />
сийлбэрүүд зэрэг олдворууд олдсон байна [Төрбат нар, 2011: 127].<br />
Монгол нутгаас олдсон ийм төрлийн олдворууд дотроос Ноён уулын<br />
6 болон 20-р булшны олдворууд нь Монголын амьтны загварт урлагийг<br />
тодорхойлоход онцгой үүрэг гүйцэтгэх дурсгалууд юм. Хүннүгийн үеийн<br />
эсгий ширдэг дээр дүрсэлсэн бух, буга, грифон зэрэг амьтны дүрс, сарлаг,<br />
янгир, бэлгэт гөрөөс зэргийг дүрсэлсэн хударга, хөмөлдрөгний мөнгөн<br />
чимэг зэрэг олон олдворууд байгаагаас эсгий ширдэг дээр дүрсэлсэн<br />
хандгай барьж буй грифоны дүрслэл онцгой сонирхолтой.<br />
Энэхүү ширдэг дээрх дүрслэлийг түүхч Г. Сүхбаатарын тодорхойлсноор<br />
сийрүүлбэл: “Ширдгийг хийхдээ эсгийгээ зузаан ноосон хээгүй даавуугаар<br />
бүрээд, имхэрдсэн ноосон утсаар хамгийн гаднах нарийвтар хөвөөнд ромбо<br />
зэрэг хээ хатгаад түүний дотор гадныхаас нэг дахин өргөн хөвөөнд буга,<br />
бух, грифон мэтийн амьтны хайчилмал дүрсийг нарийн бүдүүн өнгийн<br />
утсаар зээглэн хатгаж оёсон байна. Хоёр дахь хүрээний доторх нарийн<br />
хөвөөнд чагтан буюу тоонолжин, дөрвөлжин хээ мэтийг бас хатган оёод,<br />
ширдэгний өрийг усны хаялга хээг үргэлжлүүлэн оёсоор хийжээ. Гэхдээ<br />
хар, улаан, хөх, цагаан өнгийг харшуулан хатгамалжээ. Амьтдыг дүрсэлсэн<br />
байдлыг үзвэл бугыг амаа ангайн хэлээ бултайлган, хамраа сартайлган,<br />
чихээ хулмайлган нуруундаа ассан араатнаас хамаг тараараа зугтаж байгаа<br />
байдлаар тун чадварлаг урнаар харуулсан байна гээд бугын нуруунд<br />
ассан жигүүртэй амьтан бол эртний Грекийн урлагт байдаг домог зүйн<br />
амьтан грифон бус хүннүгийн домгийн бүргэд, гарьд байж болох бөгөөд<br />
Хүннүгийн ширдэгний сэдэв нь Хүннүгийнх өөрийнх нь байгууштай байна<br />
гээд Евразийн адгуусны загварт урлагийн гурав дахь бүсийг Хүннүгийн<br />
гэж нэрлэн нутгийн онцлогийн хувьд “Хүннүгийн адгуусны загвар гэх<br />
нь зүйтэй” гэсэн санааг дэвшүүлсэн байдаг [Сүхбаатар, 1981: 142]. Бусад<br />
эрдэмтэд ч Хүннүгийн урлагийн сэдэв, зохиомжийн байдлыг Евразийн<br />
нүүдэлчдийн урлагийн хүрээнээс ялгарах өөрийн онцлогтойг мөн давтан<br />
хэлсэн байна [Сүхбаатар, 1981: 147]. Хүннүгийн амьтны загварт урлаг<br />
207
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
өөрийн онцлогтойг ийнхүү хэлсэн нь туйлын зөв зүйтэй боловч домгийн<br />
амьтан грифоны өөр өөр соёл дахь уялдаа холбоог гүнзгийрүүлэн судлах<br />
нь зайлшгүй хэрэгтэй зүйл юм.<br />
Одоогоор Пазырыкийн соёлд хамаарах хоёр булшнаас хоёр өөр янзын<br />
дэлт грифоны дүрслэл олдоод байгаа ажээ. Зөвлөлтийн археологич<br />
С.И.Руденко 1947-1949 онд 7 булш, 1929 онд М.П.Грязнов нэг булш нийт 5<br />
том, 3 жижиг Пазырыкийн булш малтсанаас нэгдүгээр булшнаас эмээлийн<br />
гоёмсог оломцог дээр дүрслэн хатгасан тураг амьтан барьж буй (зураг 2),<br />
хоёрдугаар булшнаас бугын толгой амандаа зуусан модон сийлмэл дэлт<br />
грифоны толгой гарчээ [Руденко, 1970: 17].<br />
Ийм тахиа эсвэл бүргэд толгойтой дэлт грифоны хамгийн эртнийд<br />
тооцогдох дурсгал НТӨ IVзууны Грекийн дурсгалд байдаг ба дээрх хоёр<br />
дэлт грифон ч он цагийн хувьд мөн энэ үед хамаарах ажээ. Эртний Грек<br />
болон Ромын баатрын дуулга дээрх дэл маягийн чимэг нь дэлт грифоны<br />
бэлгэдэл зүй мөн юм (зураг 5, 6). Харин хожуу үеийн Пазырыкийн<br />
булшнаас ийм дэлт грифон олдоогүй байгаа аж [Karen, 1990: 59].<br />
Монгол-Герман-Оросын археологийн шинжилгээний анги 2004 онд<br />
Баян-Өлгий аймгийн Улаанхус сумын Монгол Алтайн Олон Гүүрийн гол-<br />
10 дурсгалт газрын Пазырыкийн нэгдүгээр булшнаас модоор сийлсэн дэлт<br />
грифоны толгой илэрснийг “морь” хэмээн тайлбарласан буй [Молодин<br />
нар, 2012: 88]<br />
Пазырыкийн булшны дэлт грифоныг удирдагчийн сүр хүчийг<br />
уриалан дуудах тэмдэг, эсвэл чоно нүүдэлчдэд ямар чухал бэлгэ тэмдэг<br />
болж байсантай адил зүйл байж магадгүй хэмээн үзсэн байдаг ба<br />
С.И.Руденкогийн үзсэнээр Пазырыкаас өмнөх Сибирь орчмын амьтны<br />
загварт урлаг дахь чоныг дүрсэлж байсан элементүүд Пазырыкийн арслан<br />
болон дэлт грифонд шингэсэн ажээ [Руденко, 1968: 105].<br />
Иймээс Пазырыкийн соёлоос олдоод буй арслан болон дэлт грифон<br />
Пазырыкчуудаар дамжин Алтай хавийн овог аймгуудад ирсэн бололтой<br />
байна. Пазырыкийн нэгдүгээр булшны эсгий дээр хатгасан дэлт болон<br />
арслан грифоны дүрслэлүүд Алтай хавийн нутгуудын уг дүрслэл биш<br />
харин грифоныг дүрсэлдэг олон тод өнгийг Алтай хавийнхан зээлдэн авч<br />
өөрсдийн мийн төрлийн (ирвэс-Б.Б) грифонд зээлдсэн болохыг Хүннүгийн<br />
ширдэг дээрх дүрслэлээс харж болно.<br />
Хүннү болон Пазырыкийн эдгээр дурсгалуудыг харьцуулж үзэхэд<br />
хийсэн материалын хувьд нүүдэлчдийн үндсэн материал болох эсгийгээр<br />
хийсэн ба цэг, таслал хээг олонтаа ашиглан амьтны гуя болон далан дээрх<br />
нугалам, нүд зэргийг илэрхийлсэн байдлаараа адил талтай. Энэ хээ нь Төв<br />
Азийн амьтны загварт урлагийн үндсэн хээний нэг бөгөөд модон сийлбэр<br />
урлаг дээр хамгийн өргөн хэрэглэгддэг. Гэхдээ Ноён уулын ширдэгнүүд<br />
дээр энэ хээг арай цөөн бөгөөд өөр маягаар дүрсэлсэн байдгийг тэмдэглэх<br />
хэрэгтэй. Скиф-Сарматийн амьтны загварт урлагийн хөгжлийн үед<br />
уламжлалт элементүүдийг улам боловсронгуй болгож олон өнгө гаргах,<br />
бүрэх олон технологиуд хөгжиж байсан нь эдгээр дурсгалуудад мөн<br />
уламжлагдсан ажээ.<br />
Хүннү нар том хэмжээний газар нутаг эзэлж худалдаа наймаа, нүүдэл<br />
208
Tomus XXXIV Fasciculus 16<br />
суудал, цэрэг дайны шугмаар ирэгсдийн нөлөөгөөр гар урлалын соёлын<br />
солилцоо эрчимжихийн хирээр урлагийн зүйлс нь ч мөн өөрчлөгдсөөр<br />
иржээ. Хүннү нарын амьтны загварт урлаг гаднаас шууд зээлсэн, болон<br />
өөрсдийн хэв загвараар урласан хоёр хэв шинжтэй байгаа бөгөөд Ноён<br />
уулын ширдэг дээрх дүрслэл нь загварын хувьд Төв Азийн амьтны загварт<br />
урлагийн сонгодог сэдэв дээр өөрсдийн хээ угалз, чимэглэх урлагийн хэв<br />
шинжийг шингээн урласан нь харагдаж буй. Үүний зэрэгцээ Хүннү нар<br />
геометрийн хэмжээс, алслал, өнгө ялгах зэрэг техникийг өндөр төвшинд<br />
чадварлаг эзэмшсэн байсан нь мэдэгдэж байна. Тэд эхэндээ яс, эвэр гэх мэт<br />
органик материалаар урлаж байсан бол сүүлд эд материал, технологийн<br />
хийгээд урлагийн техникийн хөгжил, угсаа соёлын харилцаа холбооноос<br />
эртний монголчуудын гэх хэв шинжийг төлөвшүүлжээ.<br />
Эндээс үзэхэд Евразийн нүүдэлчдийн амьтны загварт урлагт НТӨ I<br />
мянганы эхээр дүрслэлийн шинэ урсгал бий болсон нь адуу, буга, ирвэс,<br />
шилүүс, аргаль, янгир, тэмээ, бух, грифон, луу зэрэг амьтдын дүрс юм.<br />
Монгол нутгаас олдсон дурсгалуудад алс холын харь орны буюу үлгэр<br />
домгийн сэтгэмжийн амьтны дүр ховор байдаг нь урлагийн энэхүү арга<br />
орон нутгийн гаралтай болохыг гэрчилж байгааг судлаачид тэмдэглэсэн<br />
байдаг [Цэвээндорж, 2003: 264]. Тухайлбал, 1991 онд археологич<br />
Д.Цэвээндорж Хэнтий аймгийн Биндэр сумын өндөр настанд хадгалагдаж<br />
байсан амьтны загварт аргаар урласан гурван амьтны толгойн дүрстэй<br />
хүрэл товрууг үзэж тодорхойлолт хийж авчээ. Энэ товруу нь бүхэлдээ<br />
зуузай хэлбэртэй бөгөөд янгир, ирвэс (шилүүс), адуу гурван амьтны<br />
толгойг дүрсэлсэн байжээ. Энэ хүрэл товруунд дүрсэлсэн гурван амьтны<br />
толгой, дүрс нь өөр хоорондоо дайсагнаж тэмцэлдсэн биш харин бие<br />
биендээ уусч нэгдсэн амьтны ертөнцийн нэгдмэл байдлыг бүтээсэндээ<br />
онцлог бөгөөд ийм уялдаа холбоог зуузай хэлбэрт оруулан дүрслэх аргыг<br />
шийдэж чадсан хүрэл цутгаварын гайхамшигт дурсгал ажээ [Цэвээндорж,<br />
2004: 295]. Эртний монголчуудын амьтны загварт урлагийн эдгээр хэв<br />
шинж нь хөрш зэргэлдээх газар нутгийн амьтны загварт урлагт мөн<br />
нөлөөлсөн нь Өвөр Байгаль, Өмнөд Сибирь болон Умард Хятадын нутгаас<br />
олдсон дурсгалуудаас тодорхой мэдэгдэнэ.<br />
Ялангуяа Хүннү нарын амьтны загварт урлаг олон угсаа гарал, угсаа<br />
соёлын суурин дээр хөгжиж Дорнод болон Умард Азийн урлалын<br />
элементүүдийг хөгжихөд өөрийн гэсэн хувь нэмрээ оруулсныг энэхүү<br />
цөөхөн жишээнээс харж болох байна.<br />
209
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Summary:<br />
B. Badma-Oyu<br />
210<br />
THE MYSTIC CREATURE GRIFFIN OF THE CENTRAL<br />
ASIAN ANIMAL STYLE ART<br />
In this article, author compared 3 mystic creature griffins on the two Xiongnu<br />
carpets and a Pazyryk saddle cover which are related to Central Asian Animal<br />
style art. Because Xiongnu griffins are important representative images of<br />
Mongolian animal art style and are significant to compare other mystic creatures<br />
to distinguish Xiongnu and proto-mongol animal style art.<br />
Xiongnu animal art style can be divided by two figures as lent and national,<br />
because of nomadic, commercial and military influences. Thus, Xiongnu art had<br />
been developed on the basis of multi ethno-cultural and linguistic elements and<br />
played important role to form East and Northern Asian animal art style. It can<br />
be confirmed by bull or panther –griffin on the Xiongnu felt carpets which found<br />
from 6th and 20th tombs of Xiongnu aristocratic cemetery.<br />
Ном зүй<br />
Childs-Johnson, 1991- Childs-Johnson. Jades of the Hongshan Culture: The<br />
Dragon and Fertility Cult Worship. Art Asiatiques, XLVI.<br />
Каren, 1990 - Каren S. Rubinson. The Textiles from Pazyryk. A Study of the<br />
Transfer and Transformation of Artistic Motifs. Expedition magazine,<br />
Vol.32, Issue 1.<br />
Max Loehr, 1945 - Max Loehr. The Animal Art of the Eurasian Steppes. Shanghai:<br />
XXth Century Publishing Co.<br />
Молодин и др., 2012 - Молодин В.И., Парцингер Г, Цэвээндорж, Д.<br />
Замерзшие погребальные комплексы Пазырыкской культуры на<br />
южных склонах Сайлюгема (Монгольский Алтай). Москва.<br />
Руденко, 1968 - Руденко С.И. Древнейшие в мире художественние ковру и<br />
такани. Москва-Иркутск.<br />
Руденко, 1970 - Руденко С.И. Frozen tombs of Siberia. Berkeley: University of<br />
Columbia Press.<br />
Сүхбаатар, 1981 - Сүхбаатар Г. Монголчуудын эртний өвөг. Хүннү нарын<br />
аж ахуй, нийгмийн байгуулал, соёл, угсаа гарвал (МЭӨ IY –МЭ II<br />
зуун). Улаанбаатар.<br />
Төрбат нар, 2005 - Төрбат Ц., Жискар П.Х., Батсүх Д. Монгол Алтайд<br />
Пазырыкийн булшийг анх малтсан тухай. Studia Archaeologica, Tom.<br />
XXIII, Fasc.3, Улаанбаатар.<br />
Төрбат нар, 2011 - Төрбат Ц., Жискар П.Х., Батсүх Д., Батбаяр Т., Жордана<br />
Х. Цагаан асгын Пазырыкийн үеийн булшны судалгааны урьдчилсан<br />
үр дүн. Studia Archaeologica, Tom.XXYI, Fasc.7, Улаанбаатар.<br />
Цэвээндорж, 2003 - Цэвээндорж Ц. Төв Азийн амьтны загварт урлаг.<br />
Монголын археологийн судалгаа. Эрдэм шинжилгээний өгүүлэл,<br />
илтгэлийн эмхэтгэл. Боть I, Улаанбаатар.
Tomus XXXIV Fasciculus 16<br />
Цэвээндорж, 2004 - Цэвээндорж Ц. Балжийн голоос олдсон гурван амьтны<br />
толгойн дүрстэй хүрэл товруу. Монголын археологийн судалгаа.<br />
Эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, илтгэлийн эмхэтгэл. Боть III,<br />
Улаанбаатар.<br />
Зураг 1. Ноён уулын ширдэг дээрх ирвэсэн грифоны дүрслэл<br />
211
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 2. Пазырыкийн нэгдүгээр булшны дэлт грифон<br />
Зураг 3.<br />
Писагрифон<br />
Зураг 4.<br />
Морин грифон<br />
212
Tomus XXXIV Fasciculus 16<br />
Зураг 5.<br />
Эртний Грекийн зоосон дээр дүрсэлсэн<br />
дэлт грифоны бэлгэдэл бүхий дуулга<br />
Зураг 6.<br />
Эртний Ромын дэлт грифоны<br />
бэлгэдэл бүхий дуулга<br />
213
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 17<br />
214<br />
ТАМИРЫН УЛААН ХОШУУНД ХҮННҮ БУЛШ<br />
МАЛТАН СУДАЛСАН ТУХАЙ<br />
З. Батсайхан<br />
Архангай аймгийн нутагт том жижиг 14 оршуулгын газарт [Мон-Сол,<br />
2003: 165] 1400 булш тэмдэглэгдсэн нь Монгол дахь хүннү булшны гуравны<br />
нэг орчим хувь нь болж байгаагаас үзвэл хүн ам харьцангуй нягтралтай<br />
оршин сууж байжээ хэмээн ойлгож болно. Үүний нэг нь тус аймгийн<br />
Өгийнуур сумын хойно 20 км зайтай орших Тамирын Улаан хошуу хэмээх<br />
газар юм.<br />
Уг дурсгалт газрыг 2001 онд МУИС-ийн НШУС-ийн Антропологи-<br />
Археологийн салбарын оюутны дадлагын ажлын үеэр илрүүлэн олж<br />
судлан шинжлэх ажлыг зохион явуулж байна. Энэ өгүүлэлд 2005 онд<br />
малтан судалсан 97, 100, 109, 160 болон 201-р булшны үр дүнг оруулав.<br />
Тамирын Улаан хошуу нь гол руу түрж орсон дундаж өндөртэй уул<br />
бөгөөд гол өндөрлөгийг Бурхан толгой гэнэ. Уулын зүүн тал нь зүүн хойшоо<br />
Орхон голыг даган тогтсон Духын уудам хөндий, баруун тал нь 1-3 км өргөн<br />
Тамир голыг дагасан хөндий болж үргэлжилнэ. Тамирын Улаан хошуу нь<br />
зүүн энгэрээр цөөн хэдэн жижиг дугуй булш, мөн Тамирын голоос зүүн<br />
хойт хөндий рүү татсан 10-аад км урт том суваг байх боловч хэзээ хэн<br />
байгуулсныг нутгийн иргэд мэдэхгүй юм. Түүнчлэн, Бурхан толгойн зүүн<br />
уулын хамар дээр цуварсан хэдэн дөрвөлжин булш, хиргисүүр, толгойн<br />
орой дээр хэд хэдэн дунд зэргийн хэмжээтэй овгор дугуй булшууд баруун<br />
талын жалга суганд, ганц нэг монгол бололтой булшууд тохиолдоно.<br />
Бурхан толгойтой үргэлжлэн тогтсон бага зэрэг налуу, голын хурдастай<br />
нийлж байгаа урд тал нь эгц налуу ухаа дээр өмнө өгүүлсэн Хүннүгийн<br />
нэгэн томоохон оршуулгын газар бий. Уг оршуулгын газар нь далайн<br />
түвшинээс 1400 м өндөрт орших ба хааш хаашаа 400 м орчим талбайд<br />
орших ойролцоогоор 200-300 орчим булш байгаа ба энэ удаа 201 булш<br />
бүртгэн тооллоо. Булшуудын газарзүйн солиболцолыг тогтоон дэвсгэр<br />
зурагт буулгаж үзэхэд талбайн зүүн талд байх жалгаар тусгаарлагдсан<br />
хэсэгт 50 орчим булштай нэг бүлэг, жалгын баруун этгээдэд хоёроос гурван<br />
бүлэг булш байна гэж үзсэн юм. Хэдийгээр булшуудын бөөгнөрлөөр<br />
бүлэг болгон хуваасан нь ихээхэн болзолт шинжтэй боловч энэхүү нөхцөл<br />
байдал Хүннүгийн томоохон оршуулгын газарт илэрдэг анхаарч үзүүштэй<br />
онцлог тул Тамирын Улаан хошууны булшуудыг зүүн талаас нь эхлэн А, В,<br />
С, D гэж дөрвөн бүлэг болгон хуваан судлах зарчимыг баримтласан юм.
Tomus XXXIV Fasciculus 17<br />
Монгол-Францын экспедиц Эгийн голын Бурхан толгойн хүннү булшийг<br />
А, В, С гэсэн гурван бүлэг болгон хувааж булшнаас гарсан 62 бодгалын<br />
ясны үлдэгдэл дээр тулгуурлан генетикийн нөхөн сэргээлтийг хийж<br />
хамаатан садан болон эцэг эхийн генийн тогтолцоо, холбоог илэрүүлэх<br />
судалгааг анх хийж үзэхэд зарим бүлгүүд гэр бүл, садан төрөл болон эцэг<br />
эхийн талын удмын хүмүүс байжээ гэсэн сонирхолтой дүгнэлт хийжээ.<br />
[Christine Keyser-Tracqui et al., 2003].<br />
Үүнээс үзвэл Хүннүгийн оршуулгын газрын дээрх бүтэц зохион<br />
байгуулалт он цагийн ба угсаатны бүлгүүдийн ялгаа, гэр бүл ураг төрлийн<br />
холбоо нийгмийн бүлэг давхаргийн ялгааг харуулж байна гэж ойлгож<br />
болох боловч булшны хэмжээ, эд өлгийн чанарын ялгаа гэх мэт оршуулгын<br />
зан үйлийн гол элементүүдийг харгалзан үзэх нь илүү үр дүнтэй болно.<br />
Оршуулгын зан үйлийн асуудал<br />
Оршуулгын газар, булшны гадаад, дотоод бүтэц, зохион байгуулалт. Өмнө<br />
өгүүлснээр Тамирын Улаан хошууны оршуулгын газар илэрхий тод<br />
ялгарахуйц хэдэн бүлэг булшуудаас бүрдэнэ. Ийм байдал олон тооны<br />
хүннү булштай газар түгээмэл тохиолддог нэгэн онцлог тал гэж үзэж<br />
болно. Гэвч эдгээр бүлгүүдийн хооронд ямар холбоо харилцаа байж<br />
болох талаар тусгайлан судалсан зүйл хараахан үгүй боловч энэхүү тусгай<br />
бүлгүүд нь гэр бүл, нийгмийн социаль болон угсаатны ялгаатай холбоотой<br />
зохион байгуулалтын хэлбэр гэж таамаглаж байсан бөгөөд сүүлийн үед<br />
Булган аймгийн Эгийн голын Бурхан толгойд хийсэн судалгааны үр дүн уг<br />
асуудлыг цаашид цоо шинэ арга зүйгээр малталт судалгааг зохион явуулах<br />
шаардлагтай болохыг харуулж өгчээ.<br />
Эгийн голын Бурхан толгойн 49 хүннү булшнаас авсан ДНХ-ийн дээжид<br />
хийсэн анализийн үр дүн онц сонирхолтой гарсан байна. Тухайлбал 57<br />
ба 58; 88 ба 94; 70, 72 ба 73 дугаарт булшуудад ойр төрлийн холбоотой<br />
эрэгтэйчүүд, В секторт 73, 74, 18А, 72 гэсэн хамгийн эртний хэдэн булш<br />
байгаа бөгөөд 18А-аас бусад нь эхийн талаараа холбоотой ойр төрлийн<br />
хүмүүс 73, 72 нь нэг эцэгтэй байж магадгүй гээд В сектор нь нийгмийн<br />
удирдах бүлгийн оршуулгын газар байж болно гэжээ. Үүнээс гадна А,<br />
В секторт өөр өөр эцэг болон эхийн талын холбоотой эр, эм хүмүүсийг<br />
оршуулсан бөгөөд тэдгээрийн дотор хэд хэдэн гэр бүлийн ойр холбоотой<br />
булш байжээ. Өөр нэгэн сонирхолтой үр дүн бол дээрх секторт багтаагүй<br />
6, 7 гэж дугаарласан булшнаас илэрсэн эцгийн талын холбоо нь өнөөгийн<br />
Туркийн зарим хувь хүнд хадгалагдан үлдсэн байдгыг дурдаад Түрэгийн<br />
өвөг дээдэс нь хүннү нар гэдгийг батлаж байгаа хэрэг гэжээ [Christine<br />
Keyser-Tracqui et al., 2003].<br />
Ажиглалт болон ДНХ-ийн судалгаанаас үзвэл хүннүгийн томоохон<br />
оршуулгын газарт орших бүлэг булшууд нь энгийн нэгэн утга учиргүй<br />
бөөгнөрөл биш гэдэг нь тодорхой байгаа юм. Нөгөө талаас ДНХ-ийн<br />
судалгааг булшны гадаад, дотоод бүтэц зохион байгуулалт, хэмжээ, эд<br />
өлгийн бүрдэл чанартай харьцуулан судлаж үзсэнээр гэр бүл, ураг төрөл,<br />
угсаа гарвал, ялангуяа нийгмийн социаль бүтцийн ялгааг тодруулахад<br />
215
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
нааштай үр дүн гарах боломж байна.<br />
Судлаачид хүннү булшны гадаад хэлбэр төрхийг дугуй, тоногдсоноос<br />
болж голдоо чулуугүй цагариг хэлбэртэй болсон, олон талтай, эсвэл<br />
дөрвөлжин гэх мэтээр тодорхойлдог боловч хүннү булшыг цагариг<br />
хэлбэртэй гэж үзэх нь бодит байдалд илүү ойр юм. Ялангуяа 10 м-ээс<br />
дээш голчтой том булшин дээр анхдагч хэлбэр илүү тод сайн хадгалагдан<br />
үлдсэн байдаг. Яагаад гэвэл жижиг булшийг тонох үед гадаад хэлбэр<br />
эвдэрч тодорхойгүй болдог бол том булш талбай ихтэй учраас гадаад<br />
байгууламж төдийлөн эвдэрээгүй байдгийг харж болно.<br />
Тамирын Улаан хошууны том булшууд 60-80 см өндөр, цагариг<br />
хэлбэрийн дараастай, өргөн нь 250-300 см бөгөөд гол хэсэгт өнгөн хөрсөн<br />
дээр чулуугүй, булшны нүх цагираг чулуунаас 1 м орчим зайтай талбайн<br />
төвд нь оршино. Зарим булшны дараас чулууны зүүн хэсэгт 1 хөшөө чулуу<br />
босгосон байх бөгөөд хүннүгийн оршуулгын газарт цөөнгүй тохиолдох<br />
боловч ямар учраас тийнхүү хөшөө босгодог талаар ямар нэг санаа оноо<br />
одоогоор алга.<br />
Булшны нүхийг шороо чулуугаар чигжсэн байдаг боловч тоногдож<br />
эвдэрсэн байх тул чухам ямар зохион байгуулалтаар өрж тавьсныг эдүгээ<br />
мэдэх боломжгүй болсон байдаг.<br />
Булшны нүх харьцангуй том бөгөөд гүн байна. Засаж бэлтгэсэн<br />
шургаагыг дүнзэн байшин угсардагын адил өрж дээрээс нь банз хөндлөн<br />
тавьж таглаж байсны ул мөр зарим булшинд үлдсэн байна. Хашлагыг<br />
дөрвөн дэлбээ маягын болон гурвалжин төмөр ялтас, чагт маягтай хүрлээр<br />
чимж байжээ. Хашлагыг хоёр тасалгаатай хийсэн байх нь цөөнгүй. Нэг<br />
тасалгаанд (гол төлөв хойт талын) тахилгын идээ ундаа, мах, дэнгийн цөгц<br />
зэргийг тавьсан байдаг. Булшны нүх том байгаагийн учир нь хашлагыг<br />
нүхэнд нь угсрах хойлогын идээ ундааг байрлуулах зэрэг оршуулгын<br />
зан үйлийн зарим ёслолыг нүхэн дотор гүйцэтгэж байсантай холбоотой<br />
бололтой.<br />
Хүүрийн толгойг зүүн урд зүгт хандуулан хөлийг нь жийлгэн гарыг нь<br />
бие дагуулан тэнэгэр байдлаар тавьж оршуулах бөгөөд баруун гарын дагуу<br />
4-6 шавар сав суулга үүний дотор 1-2 том жижиг вааран тогоо, эсвэл хүрэл<br />
тогоо, 1-3 чий будагтай аяга зэргийг цувруулан тавьсан байна. Үүний хамт<br />
толгой, эсвэл хөл талд төмөр, шавраар хийсэн янз бүрийн хэв шинжийн<br />
дэнгийн цөгц, тахилгын чулуун тэвш (зарим булшинд 2ш) дагуулан<br />
тавьдаг байжээ. Булшнаас гарч байгаа зарим төмөр эдлэлд бүдүүн ёрог<br />
болон нарийн торгомсог бөс даавуун эдлэлийн ул мөр үлдсэн байгаагаас<br />
үзвэл хүннү нар төмөр болон үнэт төмөрлөгөөр дээл хувцасаа чимэглэдэг<br />
байсан бололтой бөгөөд алтан ээмэг, шил, чулуу, хуваар хийсэн сувсан<br />
зүүлт, эмэгтэй хүнд ээрүүлийн дугуй, хүрэл толь, амгай гэх мэт эд өлгийг<br />
дагуулан оршуулжээ.<br />
Тахилгын хүнсэнд гол төлөв адууны хавирга, сээр, ууц болон мөчний<br />
ясыг тогоонд хийж тавьсан, чанаж болгосон байх бөгөөд мөн богийн атгаал<br />
чөмөг, шаант чөмөг сүүж зэрэг яс гарна. Үүний зэрэгцээ хэдэн төрлийн<br />
ундааны зүйлийг нарийн амсартай бутан вааранд тавьсны ул мөр дотор нь<br />
хадгалагдан үлдсэн байдаг.<br />
216
Оршуулгын эд өлгө<br />
Tomus XXXIV Fasciculus 17<br />
Шавар сав суулга. Хээрийн судалгаагаар 11 бүтэн (заримыг нь эвлүүлэн<br />
бүтэн болгосон), 9 амсар, ёроол, мөрний хагархай хэсэг буюу 20 өөр янз<br />
шавар сав суулга олдсон юм. Эдгээр сав суулгууд нь вааран тогоо, нарийн<br />
хүзүүтэй бутан гэсэн 2 үндсэн хэв шинжид хуваагдах боловч дээрх ангилалд<br />
багтахгүй ганц нэг төрөл бас байна. Судлаачид мөн дээрхийн нэгэн адил<br />
саналтай байдаг.<br />
Оросын Шинжлэх Ухааны Академийн Геологийн хүрээлэнгийн<br />
хурдасын чулуулгийн лабораторид хийсэн петрографийн анализаас үзвэл<br />
хүннүгийн шавар сав суулгуудыг хийхэд Төв Азийн кайнозойн хотгорын<br />
элс, шаварыг түүхий эд болгон ашигласан байдаг бөгөөд бүхэлдээ<br />
хотгорын хурдасын чулуулаг нь хүрээлэн байгаа уулсын системээс зөөгдөн<br />
ирсэн үйрмэгийн бүтцээрээ ялгагдах ажээ. Ерөнхийдөө Төв Азийн газар<br />
нутгийг үйрмэг материалын бүтцээр нь хурдасын сав газрыг Өвөр Байгал,<br />
Саян-Алтай болон Монгол гэж 3 хэв шинжид хуваан үзжээ.<br />
Өвөр Байгалын хотгорт гантигжсан хэсгүүд, Саян-Алтайд полимикт<br />
материал, Монголын хотгорт метаморф хувирмал чулуулаг зонхилдог гэж<br />
үзсэн байна [Амоголонов, Филиппова, 2000: 30-48].<br />
Тамирын Улаан хошууны хүннү нар шавар сав суулга хийхдээ тохирсон<br />
шаврыг сонгон авахын зэрэгцээ ямар хэв шинжийн суулга хийхээсээ<br />
шалтгаалан элс хайргыг тохирсон зохистой тунгаар хольсон байна.<br />
Тухайлбал вааран тогоонд ойролцоогоор 1-3 мм хүртэл хэмжээтэй ирмэг<br />
бүхий чулуулгийг 40-50% хүртэл хэмжээгээр, нарийн хүзүүтэй бутан<br />
вааранд жижиг үйрмэг чулуулгийг дээрхтэй харьцуулахад харьцангуй<br />
бага тунгаар хольсон нь ажиглагдаж байна.<br />
Бидэнд байгаа материалаас үзвэл ихэнх шавар суулгуудыг гараар<br />
эвлүүлэн барьж хэлбэр оруулсны эцэст энгийн эргэх хүрдэн дээр амсар<br />
хүзүүг залган хийж дуусгах ба ваарны ёроолд эргэх хүрдний суурийн<br />
ор дөрвөлжин хонхор үлдсэн байна. Энэхүү суурийг ваарны ёроолын<br />
хэмжээгээр хийж олон удаа ашигладаг байсан бололтой. Ийнхүү хийхдээ<br />
ваарны их бие, хүзүү, амсар, уруул зэргийг жигд зөв хэлбэр оруулахад<br />
тухайн ажиллагаанд тохирсон хэдэн төрлийн багажыг ашигласан ул мөр<br />
ваар бүхэнд ямар нэг байдлаар ажиглагдаж байсан бөгөөд Бороогийн<br />
суурин, Иволгын суурин зэрэг газраас богийн дал, бугын эвэр зэргээр<br />
хийсэн багаж зэвсэгүүд олдож байсан нь тэдний ваар урлалын түвшин<br />
өндөр байсныг харуулж байна [Батсайхан, 2002].<br />
Хээрийн судалгаагаар олдсон ваар савуудын ихэнх нь улаавтар болон<br />
саарал өнгөтэй. Хүннү нар 900 0 С-ын температурт тусгай зууханд шавар сав<br />
суулгыг шарж бэхжүүлж байсан боловч [Мон-сол, 2001: 31] тэр нь тийм ч<br />
боловсронгуй байгаагүй бололтой.<br />
Хүннү нарын шавар сав суулга хийх технологид хоёр өөр уламжлал<br />
харагддаг гэж үздэг [Дьякова, Коновалов, 1988: 23; Давыдова, 1996] боловч<br />
хэлбэр хэмжээнээс үл шалтгаалан давтагдах ваар урлалын тогтвортой<br />
дадал туршлагыг эзэмшсэн хүмүүс уламжлалт аргаар үйлдвэрлэж байжээ.<br />
Тамирын Улаан хошууны 201-р булшнаас өвөрмөц хэлбэртэй сайн<br />
217
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
чанарын импортын гаралтай хар бутан ваар гарсныг хүннү ваартай<br />
(технологийн талаас) харьцуулан үзэхэд маш нарийн ширхэгтэй саарал<br />
шавраар бүхэлд нь эргэх хүрд дээр хийсэн, хананы зузаан жигд нимгэн,<br />
мөрөөрөө товгор бүслүүрэн хээтэй, гялгар хар өнгөтэй байлаа. Үүнээс<br />
үзвэл шаврын бэлдэц, хийсэн арга хээ гэх мэт технологийн аль нэгэн<br />
элементээрээ хүннү ваарнаас эрс ялгаатай байхаас гадна Хүннүгийн ваар<br />
урлалд нөлөөлсөн гэж үзэх зүйл харагдахгүй байна.<br />
Нөгөө талаас Хүннүгийн дурсгалуудаас олдож байгаа олон тооны шавар<br />
сав суулга, нэгдмэл технологи олноор үйлдвэрлэхэд бэлтгэсэн бэлдэц<br />
шавар, зуух, янз бүрийн багаж зэрэг нь ур чадвараа үеэс үед дамжуулдаг<br />
ваарчдын давхараа Хүннүгийн нийгэмд гарсаныг харуулж байна.<br />
Чий будагтай аяга. 97, 160. 201-р булшнуудаас хар дэвсгэр дээр улаан<br />
шунхаар маш уран нарийн зураасаар хээ тавьсан чий будагтай аяганы<br />
сэгүүд гарсан бөгөөд харьцангуй бүтэн үлдсэн хэсгүүдийг ажиглахад<br />
бүдүүн болон нарийн торгомсог даавууг давхарлан лакдаж хийсэн нь тод<br />
сайн харагдаж байна. Зарим аяганы амсар (97-р булш) болон бариулыг<br />
алтаар шарсан хүрлээр эмжсэн нь (201-р булш) тэдгээрийг улам тансаг<br />
сайхан харагдуулж байсан бололтой. Түүнчлэн чий будагтай аяга нь угаас<br />
хөнгөн материалаар хийж байгаа учир зарим аяганы ёроолд завсар нь<br />
нимгэн хавтгай төмөр хавчуулж хийдэг байжээ. Дээрхийн ижил алтадмал<br />
хүрэл амсар, ёроолд хавчуулсан төмөр Эгийн голын 8, 9-р булшнуудаас<br />
олдож байжээ [Төрбат нар, 2003: 181,183]. Үүнээс гадна 97-р булшнаас<br />
илэрсэн аяганы ёроолд “үүнийг эзэмшигч хүүхэд аз жаргалтай болтугай”<br />
гэсэн утгатай ханз үсэгтэй байлаа.<br />
Эгийн голд малтан судалсан 9-р хүннү булшнаас алтадмал хүрэл амсар,<br />
ёроолын хавтгай төмөр зэрэг ижил төстэй зүйлс олдож байсан бөгөөд<br />
ер нь Монгол болон Өвөр Байгалын олон хүннү булшнаас чий будагтай<br />
эдлэлийн сэг гарч байсан мэдээ олонтаа гарч байгаа нь нүүдэлчин хүннү<br />
нарын хэрэглэх дуртай зүйлийн нэг байжээ гэж үзэж болох бөгөөд<br />
худалдаа арилжаа төрийн айлчлал болон дайн байлдааны замаар олж<br />
авдаг байжээ.<br />
Чий будагтай аяга нь Хан улсын гар урлалын нэгэн хөгжингүй салбар<br />
байсан ба гол төлөв тансаг хэрэглээнд зориулагдаж байжээ. Тухайлбал,<br />
”Нэг чий будагтай аяга нь 10 хүрэл аягатай тэнцэнэ”, ”нэг аяга хийхэд 100<br />
хүний хөдөлмөр зарцуулдаг...” гэх зэргээр дурджээ [Крюков и др., 1983:<br />
163]. Чий будагтай сав суулгыг хийх хоёр үндсэн арга байсан ба эхнийх нь<br />
модоор зорж бэлдсэн эхийг лакаар бүрэх, хоёр дахь нь торгоор шууж лакдах<br />
гэсэн олон шат дараалсан үйлдлийг олон урчууд дараалан гүйцэтгэдэг<br />
байсан ажээ. Энэ тухай Ноён ууланд Симуковын малтсан булшнаас гарсан<br />
чий будагтай аяганы ёроолд ”Цзян-пингийн 5 он, Ши Чюний баруун албан<br />
урчуудын газраа хааны албаны дотоод үйлдвэрт үйлдвэрлэсэн улаан<br />
чий будагтай, хээ угалз тавьж алтан шармалаар будсан бариултай модон<br />
хундага, савны багтаамж нэг шен 16 ёо модон биеийг Зүн, улаан, хар чий<br />
будгийг Пао, гадна талын ажлыг Шоу, бариулыг алтаар хээлсэн нь Зень,<br />
зураг хээг өнгөлөх ажлыг Фен, сэвийг арилгасан Бай, эх загвар гаргасан<br />
Лүү...[Хандсүрэн, 2005: 196] гэх зэргээр тухайн зүйлийг бүтээсэн эцсийн<br />
218
Tomus XXXIV Fasciculus 17<br />
үйлдлээс эхлэн тоочсон байлаа.<br />
Түүнчлэн 201-р булшнаас 2 см өргөн нэг эдийг нь засаж янзласан хар<br />
чий будагтай модон эдлэл олдсон боловч чухам юу болох нь тодорхойгүй<br />
байгаа юм.<br />
Хүрэл тогоо. Хүннү нар шавар тогооны зэрэгцээ хүрэл тогоог хэрэглэж<br />
байсан бөгөөд Тамирын Улаан хошууны 97-р булшнаас төмөр цөгцөн<br />
суурьтай хүрэл тогоо 100-р булшнаас хавтгай ёроолтой, хагарч гэмтсэн<br />
боловч бүтэн хүрэл тогоонууд олдсоноос гадна 109-р булшнаас хүрэл<br />
тогооны төмөр цөгцөн суурь, мөн хүннү хэв шинжийн хүрэл тогооны<br />
хээтэй ижил хээтэй төмөр тогооны хагархай хэсэг болон цөгцөн суурийн<br />
хэсэг олдсон юм. Өгүүлэн буй тогоонуудыг хоёр хэсэг хэвэнд цутгаж<br />
хийсэн ул мөр тод сайн ажиглагдахаас гадна цутгах үед гарсан онгорхой<br />
цоорхойг дараа нь шавж нөхсөн байна. Тогоо босоо бариултай, мөрөөрөө<br />
дөрвөн эгнээ шугаман хээ байх боловч доод талын хоёр эгнээг цутгуурын<br />
залгаас уруу хушууруулан унжуулж гурвалжин хэлбэрийг үүсгэжээ.<br />
Тамирын Улаан хошууны хүннү нар шавар, хүрлээр тогоо хийхээс гадна<br />
хүрэл тогоог дуурайлган сайн чанарын төмөр тогоо хийдэг байсан баримт<br />
анх удаа бий боллоо.<br />
100-р булшны хавтгай ёроолтой хүрэл тогоотой ижил тогоо Говь-Алтайн<br />
Хиргист хоолойн 5-р булш [Цэвээндорж, 1989: 77], Ноён уулын 9-р булш<br />
[Доржсүрэн, 1961: 75] цөгцөн суурьтай хүрэл тогоо Эгийн голын 63-р булш<br />
[Төрбат нар, 2003: 225] болон Эмээл толгойн булшнуудаас гарсан ажээ.<br />
Дээрхийн ижил хүрэл тогоо зүүн хойт Хятадын нутгаас эхлээд Дорнод<br />
Европ хүртэлх өргөн уудам нутаг дэвсгэрт тархсан байдаг бөгөөд хүннү хэв<br />
шинжит тогоо гэж археологийн ном зохиолд нэрлэсэн байна [Erdy, 1995].<br />
Толь. Хүннүгийн археологийн дурсгалуудад хятадын Хан улсын үеийн<br />
гол төлөв TLV хэв шинжийн цагаан хүрэл, хагархай голдуу толь гардаг.<br />
Бидний малтан судалсан 100-р булшнаас бүтэн TLV хэв шинжийн түгээмэл<br />
байдаг цагаан хүрэл толь, 109-р булшнаас ханз үсэгтэй дээрхийн ижил хэв<br />
шинжийн хагархай цагаан хүрэл толь, 160-р булшнаас жижиг шар хүрлээр<br />
хийсэн бүтэн хүрэл толиуд гарсан. Гэхдээ 109 ба 160-р булшнаас гарсан<br />
хүрэл толины тухай тусгайлан авч үзье.<br />
109-р булшнаас гарсан хүрэл толины бүтэн хэсэгт 11 ханз байгаа бөгөөд<br />
3-9 хүртлэх буюу 7 ханз нийлээд нэгэн бүтэн өгүүлбэр, 1, 2 ба 10, 11 дэх<br />
нь тус бүр тав таван ханзаар дутуу байгаа ажээ. Энэхүү бүтэн өгүүлбэр<br />
болж байгаа хэсгийн гол утгыг ”Рашаан булгийн усаар ундаалж өл цангааг<br />
тайлмуй” гэж буулгасан байна. Харин үлдсэн хэсгийг каталогид буй ижил<br />
толиноос нөхөн авч унших бололцоо гарсан. Толины бичээсийн утгыг<br />
бүтнээр нь ойролцоогоор орчуулбал эхний долоон ханз ”хааны зарлигаар<br />
бүтээсэн маш төгс үзэсгэлэнт толь” хоёр дахь долоон ханз” сахиусан<br />
өргөмжлөгдсөн аглаг ууланд суугч арш” (гурав дахийг дээр өгүүлсэн)<br />
дөрөв дэхь долоон ханзыг алтан дэлхийд зугаацан цэнгэн явмуй” ” гэж<br />
ойролцоогоор орчуулжээ 1 .<br />
Толинд долоон ханзаас бүтсэн дөрвөн мөрт бумбын ёсны шүлэглэлт үг<br />
1<br />
Толийг ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн Дундад зууны салбарын ажилтан, доктор А.Пунсаг каталогитой<br />
харьцуулан уншиж, монгол орчуулгыг хийв.<br />
219
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
бичсэн бөгөөд эртний хятад бэлгэдлийн үгийг энэ мэт хүрэл толь, хүний<br />
хувийн эдлэл зэрэгт бичдэг байжээ. Уг толийг Зүүн Хан (НТ 25-220 он)<br />
улсын үед цутгажээ.<br />
160-р булшнаас гарсан толь нь 7.5 см голчтой, голын сэнжийг тойрсон<br />
эрхийтэй 4 дэгрээ дүрс, дүрс бүрийн дунд товруутай, гэхдээ уг толины тал<br />
хэсгийн хээ чимэглэл нь мэдэгдэхийн төдий харагдана.<br />
Хан улсын хүрэл толины каталогид дээрхийн ижил хэв шинжийн хүрэл<br />
толиуд байгаа бөгөөд хээ чимэглэлийн дүрс тод, хийц хэлбэр нарийн<br />
боловч цагаан эсвэл шар хүрлийн аль нь болох нь мэдэгдэхгүй. Гэхдээ<br />
анхаарал татаж байгаа нэгэн зүйл бол хэлбэр дүрс, хэв шинжээрээ адил<br />
байтал хийц чанарын хувьд ялгаатай байгаад оршиж байна. Өөрөөр хэлбэл<br />
хүннү нар Хан улсын бэлэн толиноос хэв авч олон дахин хувилан цутгаж<br />
байсны улмаас хэвний нэг хэсэгт хайлш үлдэн хуримтлагдсаар дүрс нь<br />
балархай болсон байна.<br />
160-р булш нь 6 м голчтой жижиг булш байсан ба чий будагтай аяга,<br />
хүрэл тогоо гэх мэт үнэ цэнтэй гэж үзэхүйц эд өлгө үгүй байлаа.<br />
Энэхүү хүрэл толины гол ач холбогдол Тамирын Улаан хошууны<br />
зарим булшны харьцангуй он цагийг урьдчилан тогтоох нэгэн чухал<br />
хэрэглэгдэхүүн болж байгаад оршино.<br />
109-р булшнаас олдсон хүрэл<br />
толин дээр байгаа ханз үсэг<br />
知 - zhi - жи<br />
老 - lаo - ло<br />
渴 - kи - кэ<br />
饮 - yin - инь<br />
玉 - yŭ - юи<br />
泉 - quаn – луань<br />
饥 - ji - жы<br />
食 - shi - ши<br />
来 - lаi - лай<br />
浮 - fu - фү<br />
游 - yu - ю<br />
Катологид байгаа эх нь:<br />
尚 方 作 镜 真 古 巧<br />
上 有 仙 人 不 知 老<br />
渴 饮 玉 泉 饥 食 来<br />
浮 游 天 下 敖 四 海 -<br />
Гоёл чимэглэл. Энд юуны өмнө 109-р булшнаас гарсан алтан ээмгийг<br />
дурдах хэрэгтэй. 4.2х2.3 см хэмжээтэй маш нимгэн давтаж бэлтгэсэн<br />
ялтсан дээр хоёр талдаа тэнцүү гурав, дээд талд нь нэг нийт долоон<br />
хошуу гарган тус бүрд нь нимгэн нарийн алтан утсаар шигтгээ суулгах<br />
2 мм голчтой чандмалсан гурван үүр гагнаж тогтоосон байхаас гадна<br />
энэхүү долоон хошууны дунд мөн шигтгээ суулгах 1.4 мм орчим голчтой<br />
хоёр дугуй, нэг гонзгой үүр хийжээ. Эдгээр долоон хошуу тус бүрийн<br />
холбоос болон гадагш хандсан үүр бүрт 1 мм орчим голчтой жижиг алтан<br />
бөмбөлгийг дөрөв дөрвөөр нь пирамид хэлбэртэй гагнажээ. Ээмэгний ард<br />
талд чихэнд зүүх урт дэгээтэй. Үүнтэй төстэй алтан ээмэг Тэвш уулын 1-р<br />
220
Tomus XXXIV Fasciculus 17<br />
булш [Цэвээндорж, 1985: рис 10], Эгийн голын Холтост нугын 12-р булш<br />
[Төрбат нар, 2003: 151), Өвөр Байгалын Черемуховын ам [Коновалов, 1976 :<br />
таб. XIX, рис 19 ] зэрэг газрын хүннү булшнаас гарсан ажээ.<br />
Гэвч хүннүгийн оршуулгын эд өлгөөс юуны өмнө алт зэрэг үнэт<br />
төмөрлөгөөр хийсэн гоёл чимэглэлийн зүйлийг тонож авсан байдаг.<br />
Дурдсан алтан эдлэлүүд нь бүгд ямар нэг шигтгээ суулгах үүртэй байсан<br />
бөгөөд дээрх 201-р булшнаас засаж дөрвөлжин болгосон хоёр ширхэг<br />
хавтгай ногоон чулуу олдсон нь өөр бусад алтан эдлэл байсныг харуулж<br />
байгаа юм. Үүнээс үзвэл хүннү нарт гоёл чимэглэлийн урлалын үрлэн ба<br />
өнгийн чулуу шигтггэн хийх аргыг сайн эзэмшсэн дархчууд байсан болохыг<br />
харуулж байна.<br />
Гоёл чимэглэлийн зүйл урлах дээрх аргыг полихром арга гэх бөгөөд<br />
өнгөт чулуу шигтгэх, үндсэн суурин дээр алтан бөмбөлөг суулгах, хялгас<br />
мэт цувисан алтан утсыг ороох, паалан тавих гэх мэт янз бүрийн техник<br />
арга юм. Энэхүү аргын үүсэл гарлын талаар судлаачдын дунд янз бүрийн<br />
санаа оноо байдаг боловч полихром аргын хөгжилд тухайн үеийн нийгэмэдийн<br />
засаг болон улс төрийн нөхцөл байдал нөлөөлсөн бөгөөд Хүннүгийн<br />
байлдан дагуулалын хүчин зүйлийг энд тооцон үзэх хэрэгтэй. Зарим<br />
судлаачдын үзсэнээр Дорнод ба Төв Европт полихром арга үзэгдэж<br />
эхэлсэн болон дэлгэрснийг Хүннү түүнчлэн Гот, Алан, Сармат зэрэг овог<br />
аймгуудын баруун зүгт хийсэн нүүдэлтэй холбон үздэг ажээ [Засецкая,<br />
1975: 21-28].<br />
Хүннү нар алтаар уран нарийн хийцтэй ээмэг хийхийн зэрэгцээ<br />
хүрлээр хийсэн сүүжин болон бусад хэлбэрийн ээмгээр гоёдог байжээ.<br />
Тухайлбал, 160-р булшнаас 5.5 см урт дундуураа холбоотой хоёр цагариг<br />
хэлбэрийн ээмэг гарсан. Түүнчлэн дээрхийн ижил хүрэл ээмэг Байлдаант<br />
улсын хожуу үе ба Хан улсын үеийн хятад бус овог аймгуудын дурсгалаас<br />
цөөнгүй гарсныг олдсон газрынх нь нэрээр Сычагоу хэв шинжийн ээмэг<br />
гэжээ [Psarras: plate 23a].<br />
Хүннү булшнаас чулуу, хув, шил, шавар яс, эвэр, явуугаар хийсэн янз<br />
бүрийн сувсан зүүлт гардаг. 160-р булшнаас шаргал өнгөтэй чулууг дөрвөн<br />
тал гарган нүхлэсэн 2 ш хөхөвтөр ба бор саарал өнгөтэй хоёр бөөрөнхий сувс,<br />
109-р булшнаас алтан шаргал өнгөтэй маш хөнгөн материалаар өвөрмөц<br />
хэлбэр оруулан хийсэн нэг талдаа морины дах мэт товгор дүрстэй гурван<br />
ширхэг сувс, 100-р булшнаас том хуван зүүлт нэг ширхэг, 201-р булшнаас<br />
арав гаруй ногоон саарал чулуугаар хийсэн үрлэн сувс зэрэг гарсан юм.<br />
Хэрэглэгдэхүүнээс үзвэл хүннү нар зарим чулуулгийг тал гарган засах<br />
өнгөлөх болон нүхлэж цоолох аргыг сайн мэддэг төдийгүй маш чадварлаг<br />
хийдэг байжээ. Мөн байгалийн бэлэн чулууны хэлбэр дүрсийг ажиглан<br />
засалгүйгээр нүхлэн гоёл чимэглэл болгон ашигласан байдаг.<br />
Үүнээс гадна ”харь гаралтай” гоёл чимэглэлийн зүйлс хүннү булшнаас<br />
цөөнгүй олддог бөгөөд 109-р булшнаас олдсон 3 ш сувсыг энд дурдаж<br />
болох юм.<br />
Чулуун тэвш. 109-р булшнаас ирмэг нь 3 см өндөр голыг нь засаж<br />
нимгэлсэн элсэн чулуугаар хийсэн дугуйвтар хоёр өөр хагархай хэсэг, 201-<br />
р булшнаас гантигаар хийсэн дугуйвтар хавтгай чулуун эдлэлийн хагархай<br />
221
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
гарсан. Эдгээр чулуун эдлэлүүдийг ямар нэг зүйлд ашиглаж байсан ажлын<br />
ул мөр байхгүй байгаагаас үзвэл өөр ямар нэг тусгай зориулалттай эдлэл<br />
болно.<br />
Бидний олж мэдсэнээр дээрхийн ижил хавтгай чулуун эдлэл НТӨ<br />
VII-Y зууны Тасмолын оршуулгын газар (Төв Казахстан), НТӨ YI-IY зууны<br />
Кара-оба, Павлодар болон Эрчис мөрний сав газрууд [Агапов, Кадырбаев,<br />
1979: 99], ялангуяа, Ар Уралын өмнөд нутгаас дөрвөлжин, зууван, дугуй,<br />
дугуйвтар, хоёр, гурав, дөрвөн хөлтэй заримдаа хавтгай тахилгын чулуун<br />
тэвшүүд олддог бөгөөд Сарматын соёлын нэгэн гол шинж тэмдэг болдог<br />
ажээ. Судлаачдын үзэхээр тахилгын чулуун тэвш нь удган бөөгийн баялаг<br />
булшинд тохиолддогийг дурдсан байна [Археология СССР., 1989: 168].<br />
Чулуун тэвш байсан булшинд ханз үсэгтэй цагаан хүрэл толины<br />
хагархай хэсэг, үрлэн аргаар хийсэн том алтан ээмэг, янз бүрийн сувс,<br />
амгай зэрэг удганыг нөгөө ертөнцөд илгээх ёслолтой холбоотой эд өлгийг<br />
дагуулан тавьжээ. Нөгөө талаас хүнд төдийлөн хэрэгцээгүй чулуун тэвш,<br />
хүрэл толь зэрэг амархан эвдэрч хэмхэрэхгүй эдлэлүүд хагархай байгаа нь<br />
анхаарал татаж байна.<br />
Ийнхүү харьцуулсан судалгаанаас үзвэл өмнө өгүүлсэн чулуун эдлэлүүд<br />
нь тахилгын чулуун тэвш байж болох талтай.<br />
Дэнгийн цөгц. Хүннү булшнаас ховор гардаг зүйлийн нэг нь шавар<br />
төмөр хүрлээр хийсэн дэнгийн цөгц юм. Гэвч сүүлийн үеийн малталт<br />
судалгаагаар хэд хэдэн дэнгийн цөгц шинээр олдож байна. Тухайлбал<br />
97-р булшнаас эргэх хүрд дээр хийсэн лааз хэлбэрийн зузаан хөө тортог<br />
тогтсон жижиг цөгц, 100-р булшнаас хоорондоо зайтай өндөр нам хоёр<br />
ханатай өвөрмөгц хэлбэртэй эргэх хүрд дээр хийсэн цөгц, 201-р булшнаас<br />
гараар барьж хийсэн сараачмал хээтэй, амсарын орчим хараалдаа хоёр<br />
нүхтэй дэн барьж байсан ул мөр хөө тортогтой жижиг цөгцүүд олдсон.<br />
Эдгээр цөгцийг оршуулгын ёслолын үед хэрэглэж байсан бололтой хөө<br />
тортог тогтсон байхын зэрэгцээ мөн нас барагчид зориулан шинээр хийж<br />
хөл эсвэл толгой талд нь дагуулан тавьжээ.<br />
Урьд өмнө нь Тамирын Улаан хошуунд малтан судласан хоёр булшнаас<br />
100-р булшнаас гарсантай адил дэнгийн цөгц, мөн Х маягийн хэлбэртэй<br />
шавар цөгц [Батсайхан, 2000], Тахилтын хотгор, Өлзийтийн Барзан уул<br />
зэрэг газраас дээрхтэй ижил дэнгийн цөгцүүд [Наваан, 2002: зураг 52,<br />
58], мөн Худгийн толгойн 1-р булшнаас нилээд нарийн хийцтэй өндөр<br />
суурьтай дэнгийн цөгц олдсон ажээ [Мон-Сол, 2003].<br />
Хүннү нар дэнгийн цөгцийг шавраар хийхээс гадна хүрэл, төмрөөр<br />
хийж байжээ. Анх Ноён уулын 9-р жижиг булшнаас богино шилбэтэй<br />
төмөр цөгц олдож байсан бол [Доржсүрэн, 1961: 79] Эмээл толгойгоос<br />
дээрхийн ижил боловч арай урт шилбэтэй төмөр цөгц олджээ. Тамирын<br />
Улаан хошууны 201-р булшны хөл талд урт шилбэтэй төмөр цөгц (шилбэ<br />
хагарч хэдэн хэсэг болсон) тавьсан байлаа. Цөгцөнд улбар шар өнгийн<br />
нунтаг зүйл хатаж үлдсэн нь дэнгийн тос бололтой. Үүнээс гадна Дуулга<br />
уулын нэгэн булшнаас гурван талд нь оцойн суусан араатны дүрстэй хүрэл<br />
цөгц олдсон бөгөөд ямар нэг зүйлээс дүүжлэх төмөр дэгээтэй байлаа<br />
[Батсайхан, 2002].<br />
222
Tomus XXXIV Fasciculus 17<br />
Зоос. Монгол болон Өвөр Байгалд малтан судласан хүннү булшнаас<br />
хятад зоос гарсан тухай цөөн хэдэн мэдээ байдаг. Анх Дэрстэд Талько-<br />
Грынцевичийн малтсан 7, 9, 10 булшнуудаас Хан улсын үеийн 4 у-шу зоос,<br />
Коноваловын малталтаас 2-ийн зэрэг [1976: 204], Солби уулын 1-р булшнаас<br />
МЭ 14 онд Ван Маны үед цутгасан утсаар хэлхэсэн 6 ш зоос олдсон байна<br />
[Цэвээндорж, 1990: 120].<br />
Тамирын Улаан хошууны 201-р булшнаас илгээр бүрсэн 10 ш у-шу<br />
зоосыг мөн илгээр ороосон нарийн савх модонд давхарлан сүлбэсэн байсан<br />
ба зоосны доор 2 см орчим хар лактай мод 13 ш, суран дээр хадаж байсан<br />
үлдэцтэй том тавтай хүрэл хадаас, мөн юу нь үл мэдэгдэх бөөн хар юмны<br />
хамт байлаа. Үүнээс үзвэл зоос болон бусад зүйлс нийлээд ямар нэг онцгой<br />
зан үйл, ёслолын зориулалттай байсан болов уу хэмээн таамаглаж байна.<br />
Энэ мэтчилэн эртний нүүдэлчдийн булшнаас зоос олдох боловч тэдгээр<br />
нь гол төлөв гоёл чимэглэл болон бусад зориулалтаар ашиглаж байсан<br />
боловч суурин газруудад төлбөрийн хэрэгсэл болгон гүйлгээнд ашиглаж<br />
байсан нь тодорхой.<br />
Эсгий ширдэг. 100-р булшинд тавьсан хүрэл тогооны ёроолд дарагдан<br />
үлдсэн эсгий ширдэгний тасархай байсан ба нимгэн зулсан эсгийг сайн<br />
чанарын бүдүүн нэхээстэй ногоон өнгийн торгомсог даавуугаар өнгөлж<br />
эрчилсэн улаан торгон утсаар зээглэн хээ тавьжээ.<br />
Ноён уулын 6-р булшнаас хоёр бүтэн эсгий ширдэг олдсон бөгөөд<br />
тэдгээрийг янз бүрийн торгоор бүрж, эрчилсэн утсаар амьтан, ургамалын<br />
дүрсийг товойлгон хээлсэн гэж тодорхойлжээ [Доржсүрэн, 1961: 25, 26].<br />
Түүнчлэн Ноён ууланд малталт судалгаа хийсэн Кондратьев, Симуков<br />
нарын хэмээн нэрлэгдсэн булшнуудад эсгий ширдэг байсан боловч муу<br />
хадгалагдсан учир тоймтой зүйл гараагүй ажээ.<br />
100-р булшны эсгий ширдэгний өөдөс нь хүрэл тогооны ёроолын<br />
хэмжээгээр үлдсэн. Өөрөөр хэлбэл ”онцгой” нөхцөлд хадгалагдан үлдсэн<br />
бөгөөд анх бүтэн хивс тавьсан гэж таамаглаж байна.<br />
Амгай, зуузай, хазаар. Агт морь, адууны тоног хэрэглэлийн дотроос<br />
харьцангуй олон гардаг зүйл бол амгай зуузай, хазаарын тоног болно.<br />
Коновалов өөрийн нэг бүтээлдээ Өвөр Байгал болон Монголд малтан<br />
судалсан хүннү булшнаас гарсан амгай зуузайг бүртгэн 21 хүргэсэн<br />
[1976: 180] бол түүнээс хойш хэвлэлийн мэдээгээр дахин нягтлан үзэхэд<br />
Наймаа толгойн 5, 6, 12, 13-р булшнаас эвэр болон төмөр зуузайтай амгай<br />
[Цэвээндорж, 1985: 68; 1990: 110, 111], Эгийн голоос 21 төмөр болон ясан<br />
зуузайтай амгай гарсны 3 нь эмэгтэй хүнд дагуулсан байжээ [Төрбат, 2004:<br />
64, 65]. Худгийн толгойн 1-р булшнаас төмөр зуузайтай амгай [Мон-сол,<br />
2003: 191], Сүхбаатарын Дэлгэрхаан уулын 5-р булшнаас 20 см урт төмөр<br />
зуузайтай гуч орчим амгай зуузай олдоод байна [Батсайхан, 2002: 81].<br />
Тамирын Улаан хошууны 97-р булшнаас 18 см урт хоёр нүхтэй чагтан<br />
зуузайтай 11 см урт чөмөгтэй (өрөөсөн чөмөгний урт) амгай, 18 см урт<br />
гөрөөсний эвэр зуузай, 11 см урт чөмөгтэй хоёр өөр төрлийн амгай, 109-р<br />
булшнаас 11 см орчим урт амгайн өрөөсөн чөмөг олдсон.<br />
Хоёр нүхтэй төмөр чагтан зуузай скифийн үед гарсан бол Алтайн хожуу<br />
Майэмирын дурсгалаас (НТӨ YI зуун) дээрхийн ижил хэв шинжийн хүрэл<br />
223
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
чагтан зуузай гарч байжээ. Дэгрээ хэлбэрийн зуузай арай хожуу Пазырик<br />
болон Скифийн үеийн Тувагийн археологийн дурсгалуудад гарч эхэлжээ<br />
[Грязнов, 1950: 55].<br />
Харин эвэр зуузайг Хүннүгийн үеэс хэрэглэж эхэлжээ. Эвэр нь бөх бат,<br />
чанарын хувьд төмөртэй энэ зэрэгцэхээс гадна хийхэд хялбар, элбэг байсан<br />
тул нүүдэлчин хүннү нар өргөн хэрэглэх болжээ. Үүнээс гадна эвэр амгай<br />
Эгийн голын 19-р булшнаас гарсан байна.<br />
Өмнө өгүүлсэн эвэр зуузайтай амгайны дэргэдээс гөрөөсний эврийг<br />
угаар нь тайрч хийсэн голдоо нүхтэй зарим нь төмөр хадаастай 6 ш товруу<br />
олдсоныг хазаарын товруу гэж үзэж байна.<br />
Эгийн голын 10-р булшнаас суврага хэлбэртэй 6 ш алтадмал хүрэл<br />
товруу, Өвөр Байгалын Дэрстээс сурны үлдэгдэлтэй 6 ш хонхтой хүрэл<br />
товруу, Ильмийн амнаас хоёр янзын хазаарын хүрэл товруу гарсан байна<br />
[Коновалов, 1976: таб YI, YIII].<br />
Ийнхүү хүннү нар хүрэл төдийгүй гөрөөсний эврээр хазаарын товруу,<br />
түүнчлэн хутганы иш, мөн нимгэн тайрч зассан янз бүрийн гархи хийсэн<br />
байдаг. Гөрөөсний эврийн гадаргуу нь маш өвөрмөгц хэлбэр дүрстэй<br />
байдгийг хүннү нар гярхай ажиглаж гоёл чимэглэлд ашиглаж байжээ.<br />
Сүх. НТӨ III зуунаас эхлээд умардын нүүдэлчдийн төмөрлөг<br />
боловсруулалтын салбарт огцом дэвшил гарч төмрөөр олон зэр зэвсэг,<br />
хөдөлмөрийн багаж, ахуйн хэрэглээний эд зүйл болон гоёл чимэглэлийг<br />
хийх болжээ. Хүннү нар нас барагчид гол төлөв зэр зэвсэг, хутга зэргийг<br />
дагуулан оршуулдаг боловч цөөн тохиолдолд сүх, хөрөө гэх багаж тавьсан<br />
байдаг.<br />
160-р булшнаас 7.5 см урт, 6 см өргөн, тархинаас нь ишлэдэг төмөр сүх<br />
гарсан ба үүнтэй ижил сүх Сүхбаатар аймгийн Дэлгэрхаан уулын тарвага<br />
малтан гаргасан эдлэлийн дотор, мөн баруун хойт Хятадын Даодуньцзы<br />
тосгонд малтсан хүннү булшнаас гарсан ажээ [У Энь, Чжун Кань, 1990: рис.<br />
13]. Ийм хэлбэрийн хүрэл ооль Скифийн түрүү үеийн дөрвөлжин булш<br />
[Цыбиктаров, 1998] болон хиргисүүрээс гарч байсан ба түүний хэлбэрийг<br />
давтан дуурайлгаж төмрөөр хийх болжээ.<br />
Ээрүүлийн дугуй. Хүннү, Түрэг, Уйгур болон Монголын үеийн эмэгтэй<br />
хүний оршуулгад дагуулан тавьдаг эд өлгийн нэг. Гол төлөв хуучин хагарч<br />
хэмхэрсэн ваарны хагархай болон бод малын булууны толгойгоор хийсэн<br />
байдаг. Манай малталтаас 160, 100-р булшнаас ваарны хагархайгаар хийсэн<br />
2 ш ээрүүлийн дугуй олдсон.<br />
Нүүдэлчид наад тал нь Хүннүгийн үеэс эхлээд малын үс ноосыг ээрч<br />
боловсруулан ойр зуурын хувцас хэрэглэл, ширдэг зэргийг урлах болсон<br />
бөгөөд эмэгтэй хүн бүрийн хийх үйлийн нэг байжээ.<br />
Бүсний ялтас төмөр. Нүүдэлчдийн өмсгөл зүүсгэлийн чухал хэсэг нь<br />
бүс бөгөөд нэг талаас практик зориулалттай нөгөө талаас бэлгэдлийн<br />
зориулалтай эд юм.<br />
160-р булшны урд ханыг дагуулан 4.5 см өргөн, 7-9 см урт, 1 мм зузаан 8<br />
ш, мөн булан төмөр хэлбэртэй, хагархай том ялтас, 2.5 см өргөн 7 см урт<br />
нэг ялтсан төмрийг цувуулан тавьсан байсныг бүс гэж үзэж байна. Бүсний<br />
ялтас гэж үзэх өөр нэгэн сэжим бол голдоо арал мэт хоёр нүхтэй ялтаснаас<br />
224
Tomus XXXIV Fasciculus 17<br />
бусад нь бүгд махир буюу хүний бэлхүүсний хэлбэрийг дагуулсан маягтай<br />
байна.<br />
Хэрэглэгдэхүүнээс үзвэл хүннү нарт хэд хэдэн төрлийн бүс байсан<br />
бололтой. Эдгээрийн зарим нь амьтны загварт урлагын аргаар хийсэн<br />
цагаан, шар хүрэл, мөн алтадмал гэх мэт байхаас гадна нэг бүсэнд олон<br />
ялтасыг цувуулан хадаж байжээ. Тухайлбал, Өвөр Байгалын Булагийн 5-р<br />
булшинд амьтны загварт урлагийн аргаар хийсэн 2 ялтас [Кириллов и др.,<br />
2000: рис. 61], Эгийн голын Бурхан толгойн 27-р булшинд могойн алтадмал<br />
дүрстэй 4 ялтас байжээ [Төрбат нар, 2003: 197].<br />
Үүнээс гадна дугуйвтар болон дөрвөлжин хэлтэй хэлгүй зарим нь сурны<br />
үлдэгдэлтэй төмөр арлууд 160-р булшнаас гарсан. Тэдгээрийн нэг хэсэг нь<br />
бүс болон хувцаснаас янз бүрийн гоёл чимэглэл зүүх зориулалттай байсан<br />
бололтой.<br />
Авсны чимэглэл. 100-р булшны шургааган хашлагыг банз хөндлөн тавьж<br />
таглаад дөрөв болон гурван дэлбээтэй төмөр ялтас, хадаж чимэглэсэн<br />
байсны ихэнх нь булшийг тонох үед ховхрон унаж зарим нь хагарч үйрсэн<br />
боловч бүтэн хагархай нийлсэн 20 гаруй дөрвөлжин ба гурвалжин чимэглэл<br />
үлдсэн байна. Энэхүү хэв шинжийн чимэглэл булшнаас цөөнгүй гарах<br />
бөгөөд хусны үйс, төмөр, алтан шармал, нимгэн хуудсан алт зэрэг янз<br />
бүрийн материалаар хийсэн байдаг Хүннүгийн хэв шинжит эд өлгийн нэг<br />
мөн [Доржсүрэн, 1961; Коновалов, 1976; Цэвээндорж, 1985; Төрбат, 2003].<br />
Үүнээс гадна 201-р булшны шургааган хашлагын дагуу 13 ш чагтан товч<br />
маягийн хүрэл эдлэл олдсоны зарим нь голдоо нарийн сураар ороож<br />
байсан үлдэцтэй байлаа. Ийм хэлбэрийн авсны чимэглэл олдсон тухай<br />
мэдээ баримт хараахан үгүй байгаа боловч одоогоор өөр таамаглах сэжүүр<br />
үгүй байна.<br />
Зориулалт тодорхойгүй эд зүйл. Энэ хэсэгт ганц нэгээрээ олдсон олон<br />
эд өлгийн зүйлс багтахаас гадна хэлбэр дүрс нь тодорхой бүтэн эд зүйл<br />
хүртэл байгаа юм. Гэвч чухам ямар зориулалттай болохыг нь тогтоож<br />
чадаагүй байна.<br />
Бидний малтлагаас зэвэнд идэгдэн үйрч хагарсан төмөр эдлэлийн<br />
хэсгүүд багагүй гарсан бөгөөд тэдгээрийн ихэнхийг нь 1 мм орчим маш<br />
нимгэн ялтсан төмрөөр хийсэн, зарим нь товруутай, зарим нь мод болон<br />
даавууны наалдац ор мөртэй, зарим нь цагаан будгаар тавьсан ханан хээний<br />
наалдацтай гэх мэт хэсгүүд байлаа.<br />
Үүнээс гадна хэлбэр дүрс нь тодорхой 18 см урт нэг эд нь дэгээ хэлбэртэй<br />
2 ш гадас маягийн төмөр, дөрвөлжин гархитай дэгээ, 5.5 см урт нэг үзүүр<br />
нь ээтэн төмөр, 7.5 см урт амыг нь нийлүүлэн хуйлсан төмөр, 12 см урт<br />
нэг этгээд нь дугуй хавтгай төмөр, 6 см урт хавчаар маягийн төмөр, 22 см<br />
урт голдоо модтой төмөр ховилийн хэсэг гэх мэт төмөр эдлэлүүдээс гадна<br />
100-р булшнаас 8 см орчим урт ямар нэг зүйл (сур) ороож байсан бололтой<br />
нимгэн нарийн мөнгөн утас, 97-р булшнаас гарсан хүрэл тогооны дотор<br />
адууны ясны хамт зорж зассан 3 см урт хоёр модыг чагтлан голд нүхлэж<br />
модоор холбосон модон эдлэл, битүү хүрэл, төмөр цагираг зэрэг хэлбэр<br />
дүрс тодорхой боловч ямар зориулалтайг тааж мэдэх боломжгүй олон эд<br />
өлгийн зүйл байгаа юм.<br />
225
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Гэхдээ бөс даавууны наалдацтай ялтсан төмрүүдийг хувцас зүүсгэлийн<br />
чимэглэл гэж урьдчилан таамаглаж байна. Эцэст нь дээрх эд өлгийн зүйлс<br />
маш муу хадгалагдсан, тонуулчдийн гарт өртөж эвдэрсэн зэрэг нь олон<br />
зүйлийг сэргээн мэдэх боломжийг боогдуулж байна.<br />
Дүгнэлт<br />
Тамирын Улаан хошууны хүннү булшнуудаас урт шилбэтэй төмөр цөгц,<br />
чий будагтай аяга, хүрэл толь, у-шу зоос, ваар зэрэг хятадын Хан улсын<br />
гаралтай эд өлгөөс гадна авсыг эрээлж будах, авсыг дөрвөн дэлбээтэй<br />
төмөр ялтасаар чимэглэх мэтийн Хангийн соёлын нөлөө ажиглагдаж<br />
байна.<br />
Түүнчлэн, булшуудыг бүлэглэн байгуулах болон булшны гадаад хэлбэр,<br />
2-4 шургааг давхарлан хашлага хийж хүн оршуулах, нас барагчид тахилгын<br />
чулуун тэвш дагуулах зэрэг оршуулгын зан үйлийн зарим элемент нь<br />
баруун зүгийн нүүдэлчдийн соёлын нөлөөгөөр бий болсон бололтой.<br />
Хүннү нар дотоодын ахуйн болон гоёл чимэглэлийн олон зүйлийг<br />
янз бүрийн материал ашиглан чадварлаг сайн хийдэг байсан төдийгүй<br />
зарим салбарт дагнасан гар урчуудын хэсэг бүлэг төрөн гарч ард иргэдийн<br />
хэрэглээний багагүй хувийг хангаж байсан бололтой.<br />
Булшны гадаад байгууламжийн хэмжээ, эд өлгийн чанарын ялгаа нь улс<br />
төрийн эрх мэдлийн хэм хэмжээг харуулах төдийгүй эдийн засгийн хүчин<br />
чадлыг давхар тодорхойлж байгаа гэж үзэж болох ба оршуулгын газрын<br />
байр зүй нь нийгмийн доторх ялгарлын онцгой загварын тусгал бололтой.<br />
Summary:<br />
Z. Batsaikhan<br />
226<br />
ARCHAEOLOGICAL EXCAVATION ON SOME<br />
XIONGNU BURIALS AT TAMIRYN ULAAN KHOSHUU<br />
In 2002, a new Xiongnu cemetery with over 200 human burials was discovered<br />
at Tamiryn Ulaan Khoshuu, Arkhangai province. After the discovery, several<br />
<strong>arch</strong>aeological field seasons have been initiated at the site. This article presents<br />
rese<strong>arch</strong> materials of 5 burials excavated in 2005.<br />
Ном зүй<br />
Агапов, Кадырбеав, 1979 - Агапов П. Кадырбеав М. Сокровища древнего<br />
Казакстана. Алма-Ата.<br />
Археология СССР., 1989 - Степи Европейской части СССР в скифсарматское<br />
время. Москва.<br />
Амоголонов, Филиппова, 2000 - Амоголонов А.А. Филиппова И.В.<br />
Керамический комплекц хунну (предварительные результаты).<br />
Грязнов, 1950 - Грязнов М.П. Первый Пазырыкский курган. Изд-во АН
Tomus XXXIV Fasciculus 17<br />
СССР, Ленинград.<br />
Давыдова, 1995 - Давыдова А.В. Иволгинский археологический комплекс<br />
т.2, Иволгинский могильник. СПб.<br />
Доржсүрэн , 1961 - Доржсүрэн Ц. Умард хүннү. Улаанбаатар.<br />
Дьякова, Коновалов, 1988 - Дьякова О.В. Коновалов П.Б. Хуннские<br />
традиции в средневековье гончарстве Дальнего Востока СССР //<br />
Материалы по этнокультурным связям народов Дальнего Востока в<br />
средние века. Владивосток.<br />
Засецкая, 1975 - Засецкая И.П. Золотое украшения гуннской эпохи.<br />
Ленинград.<br />
Киселев, 1951 - Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири. Москва.<br />
Коновалов, 1976 - Коновалов П.Б. Хунну в Забайкалье. Улан-Удэ.<br />
Кириллов и др., 2000 - Кириллов И.И., Ковычев Е.В., Кириллов О.И.<br />
Дарасунский комплекц археологических памятников. Новосибирск.<br />
Крюков и др., 1983 - Крюков М.В., Переломов Л.С., Софронов М.В.,<br />
Чебоксаров Н.Н. Древние китайцы в эпоху централизованных<br />
империй. Москва.<br />
Мон-сол төсөл, 2003 – Мон-сол төсөл. Худгийн толгойн хүннүгийн үеийн<br />
булш. Сөүл.<br />
Мон-сол төсөл, 2001 – Мон-сол төсөл. Морин толгойн хүннүгийн үеийн<br />
булш. Сөүл.<br />
Наваан, 1999 - Наваан Д. Хүннүгийн өв соёл. Улаанбаатар.<br />
Наваан, 2002 - Наваан Д. Археологийн ваар сав. Улаанбаатар.<br />
Пэрлээ, 1961 - Пэрлээ Х. Монгол ард улсын эрт, дундад үеийн хот суурины<br />
товчоон. Улаанбаатар.<br />
Сүхбаатар, 1980 - Сүхбаатар Г. Монголчуудын эртний өвөг. Улаанбаатар.<br />
У Энь, Чжун Кань, Ли Цзиньцзэн, 1990 - У Энь, Чжун Кань, Ли Цзиньцзэн.<br />
Могильник сюнну в деревне Даодуньцы уезда Тунсинь в Нинся.<br />
ИИКВА., Новосибирск.<br />
Хандсүрэн, 2005 - Хандсүрэн Ц. Жужаны хаант улс ба түүхийн зарим<br />
асуудал. Улаанбаатар.<br />
Худяков, 1989 - Худяков Ю.С. К истории гончарной керамики в Южной<br />
Сибири и Центральной Азии.// Керамика как исторический источник.<br />
Новосибирск.<br />
Төрбат нар, 2003 - Төрбат Ц. Амартүвшин Ч. Эрдэнэбат У. Эгийн голын<br />
сав нутаг дахь Археологийн дурсгалууд. Улаанбаатар.<br />
Төрбат, 2004 - Төрбат Ц. Хүннүгийн жирийн иргэдийн булш. Улаанбаатар.<br />
Цэвээндорж, 1985 - Цэвээндорж Д. Новые данные по археологии хунну.<br />
Древние культуры Монголии. Новосибирск.<br />
Цэвээндорж, 1989 -Цэвээндорж Д. Хиргист хоолой, Оньтолтын хүннү<br />
булш. ТС., т.XIII, Fasc.8. Улаанбаатар.<br />
Цэвээндорж, Эрдели, 1990 - Цэвээндорж Д.Эрдели И. Худгийн толгой,<br />
Солби уул, Наймаа толгойн хүннү булш. ТС., Т-24, Улаанбаатар.<br />
Christine Keyser-Tracqui et al., 2003 - Christine Keyser-Tracqui. Eric Crubėzy<br />
and Berthard Ludes, Nuclear and Mitochondrial DNA analysis of a<br />
2.000-year-old Necropolis in the Egyin gol valley of Mongolia. Human<br />
227
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Genetic 73:000000.<br />
Erdy, 1995 - Erdy M. Hun and Xiong-nu type cauldron finds throughout Eurasia.<br />
Eurasian studies yearbook-67.<br />
Psarras, 2003 - Sophia-Karin Psarras. Exploring the North: Non-Chinese<br />
cultures of the Late warring states and Han. Mongolie le premier empire<br />
des steppes.<br />
Зураг 1. Тамирын Улаан хошууны дурсгалт газрын<br />
булшны тархацын зураг<br />
228
Tomus XXXIV Fasciculus 17<br />
Зураг 2.<br />
97-р булшны олдвор<br />
1- бортого хэлбэрийн дэнгийн шавар цөгц,<br />
2- ваарны мөрний хэсгийн хагархай,<br />
3- ваарны ёроолын хэсэг,<br />
4- голд нь нүхэлж модоор холбосон<br />
жижиг модон чагт,<br />
5, 6- ардаа даавуу, модны үлдэцтэй<br />
жижиг төмөр ялтас,<br />
7- товруу хэлбэрийн толгойтой<br />
төмөр хадаас<br />
Зураг 3.<br />
97-р булшны олдвор<br />
1- нэг тал нь дугуй төмөр эдлэл,<br />
2- шулуун зуузайтай амгай, цагариг,<br />
арал, дэгээ болон бусад төмөр эдлэлүүд<br />
229
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 4. 97-р булшны олдвор<br />
1-нарийн хүзүүтэй бутан ваар,<br />
2-долгио хээтэй нарийн хүзүүтэй бутан ваар,<br />
3- цөгцөн ёроолтой хүрэл тогоо,<br />
4- дунд зэргийн хэмжээтэй вааран тогоо<br />
230
Tomus XXXIV Fasciculus 17<br />
Зураг 5.<br />
97-р булшны олдвор<br />
1-гөрөөсний эвэр зуузайтай<br />
төмөр амгай,<br />
2- гөрөөсний эврийн угаар хийсэн<br />
голдоо хадаастай эдлэл,<br />
3- алтадмал амсартай<br />
чий будагтай аяга<br />
Зураг 6.<br />
100-р булшны олдвор<br />
1-бүтэн TLV толь,<br />
2- нарийн хүзүүтэй товгор<br />
хээтэй бутан ваар (хятад гаралтай),<br />
3- хуван сувс,<br />
4- мөнгөн утсаар<br />
ороож хийсэн чимэг,<br />
5- авсны төмөр чимэг<br />
231
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 7.<br />
100-р булшны олдвор<br />
1-вааран тогоо,<br />
2- нарийн хүзүүтэй жижиг<br />
бутан ваар,<br />
3- жижиг пагдгар бутан ваар,<br />
4- бутан ваарны амсар, хүзүү,<br />
ёроолын хэсэг,<br />
5- торх хэлбэрийн жижиг<br />
ваарны ёроолын хэсэг,<br />
6- вааран тогооны амсарын хагархай,<br />
7- бутан ваарны амсарын хагархай,<br />
8- ваарны хагархайгаар хийсэн<br />
ээрүүлийн дугуй,<br />
9-хавтгай ёроолтой хүрэл тогоо,<br />
10- давхар ханатай дэнгийн цөгц<br />
Зураг 8.<br />
109-р булшны олдвор<br />
1-бөөрөөр давхар гонхон<br />
хээтэй ваарны ёроолын хэсэг,<br />
2- босоо амсартай жижиг<br />
ваарны амсарын хагархай,<br />
3- ханз үсэгтэй цагаан<br />
хүрэл толины хагархай,<br />
4- алтан ээмэг<br />
232
Tomus XXXIV Fasciculus 17<br />
Зураг 9.<br />
109-р булшны олдвор<br />
1-цөгцөн суурьтай ширмэн тогооны<br />
хагархай (ёроол, бөөр, бусад хэсэг),<br />
2, 3- Тэвш маягын чулуун<br />
эдлэлийн хагархай,<br />
4- төмрөөр эмжсэн модны хэсэг,<br />
5- алтлаг шар өнгийн сувсан зүүлт,<br />
6- цөгцөн ёроолтой хүрэл тогооны<br />
ёроолын хэсэг<br />
Зураг 10.<br />
160-р булшны олдвор<br />
1-жижиг вааран тогоо,<br />
2- нарийн хүзүүтэй бутан ваар,<br />
3- нарийн хүзүүтэй бутан ваар,<br />
4- бутан ваарны хагархай,<br />
5- хүрэл ээмэг,<br />
6- хүрэл цагариг (сэтэрхий),<br />
7- ваарны хагархайгаар хийсэн<br />
ээрүүлийн дугуй,<br />
8- шаргал өнгөтэй чулуун сувс<br />
233
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 11.<br />
160-р булшны олдвор<br />
1- жижиг шар хүрэл толь,<br />
2- төмөр сүх,<br />
3- төмөр эдлэлүүд<br />
(хавтгай төмөр ялтас, арал,<br />
цагариг, хавчаар хэлбэрийн эд)<br />
Зураг 12.<br />
201-р булшны олдвор<br />
1- том бутан ваар,<br />
2- сараачмал хээтэй цөгц,<br />
3- дугуй хэлбэр оруулж зассан<br />
чулуун тэвшний хэсэг,<br />
4- жижиг хар бутан<br />
ваарны хэсэг,<br />
5- урт шилбэтэй төмөр цөгц<br />
234
Tomus XXXIV Fasciculus 17<br />
Зураг 13.<br />
201-р булшны олдвор<br />
1- Төмөр эдлэлийн хагархай (тогоо?),<br />
2- хүрэл цагариг,<br />
3- нарийн модыг илгээр<br />
ороож сүвлэсэн у-шу зоос,<br />
4- чагтан товч маягын хүрэл эдлэл,<br />
5- хүрэл эмжээртэй чий будагтай<br />
савны бариул<br />
Зураг 14.<br />
201-р булшны олдвор<br />
1- том тавтай жижиг хүрэл хадаас,<br />
улаан лактай модны үлдэгдэл,<br />
2- тах хэлбэрийн хавтгай төмөр эд,<br />
голдоо 2 хадаастай хавтгай ясан эд,<br />
урт иштэй 2 үзүүр нь дэгээ хэлбэрийн<br />
төмөр эдлэл<br />
235
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 18<br />
Ч. Ерөөл-Эрдэнэ<br />
ГОЛ МОДНЫ ХҮННҮГИЙН ЯЗГУУРТНЫ ОРШУУЛГЫН<br />
ГАЗРЫН БАЙРЛАЛ ЗҮЙН СУДАЛГАА<br />
Өмнөтгөл<br />
Гол модны Хүннүгийн оршуулгын дурсгалт газар нь Архангай аймгийн<br />
Хайрхан сумын төвөөс зүүн өмнө зүгт 35 км зайд, Хайрхан, Эрдэнэмандал<br />
сумдын нутгийн заагт оршино. Анх 1956 онд археологич Ц.Доржсүрэн<br />
илрүүлэн олжээ. Тэрээр Архангай аймагт археологийн шинжилгээ<br />
хийхдээ Хүни голын орчмын нутгийг онцлон ...газар, усны нэр нь эрт цагт<br />
тэнд оршиж байсан овог, аймаг... түүхтэй холбоотой байдаг тул... тэнд Хүн<br />
нарын үлдээсэн түүхийн дурсгалууд байдаг эсэхийг шалган үзэж Хүни гол<br />
нь Хүн нарын булшаар арвин газар болохыг олж тогтоожээ. Улмаар 1956-<br />
1957 онд Гол модны дурсгалт газарт ажиллахдаа жижиг (дагуул) булш 26-г<br />
малтсан байдаг [Доржсүрэн, 1958].<br />
Монгол-Францын хамтарсан археологийн экспедиц 2000-2010 онд Гол<br />
модонд Хүннүгийн язгууртны булш малтан судлах төсөл хэрэгжүүлж<br />
язгууртны булш 3, дагуул булш 15-ыг тус тус малтан судалж үр дүнг тухай<br />
бүрд нь хэвлүүлсэн юм [Nouvelles decouvertes., 2002; Andre, 2003; Ерөөл-<br />
Эрдэнэ, 2004, 2007; Ерөөл-Эрдэнэ, Гантулга, 2012; Mongolie., 2003; Архангай.,<br />
2008].<br />
Хамтарсан судалгааны хүрээнд 2001-2002 онд Гол модны дурсгалт<br />
газрын дэвсгэр зургийг хийж нийт 420 орчим булш бүртгэснээс гадна<br />
булш байгуулах чулуу олзворлож байсан бололтой хэд хэдэн газрыг<br />
олж тогтоожээ. Булшны байршлыг Garmin etrex GPS багажаар, үндсэн<br />
хэмжилтийг Leica TCR-307 маркийн теодилит багажаар хийсэн боловч<br />
компьютерт шилжүүлэн зургийн программд оруулахад алдаа гарсны<br />
улмаас дэвсгэр зургийг GPS багажны хэмжилтэд тулгуурлан тойм байдлаар<br />
гаргасан юм.<br />
Монгол-Монакогийн хамтарсан экспедиц <strong>2014</strong> оноос Гол модны дурсгалт<br />
газарт судалгааг үргэлжүүлэх болов 1 .<br />
Бид юуны өмнө оршуулгын газрын дэвсгэр зургийг шинэчлэх, байрлал<br />
зүйн асуудлыг тодруулахаар ажиллалаа. Судалгаанд ШУА-ийн Газар зүйн<br />
хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Г.Нямхүү оролцсон болно.<br />
1<br />
Монгол-Францын хамтарсан экспедицийн Гол модонд хийсэн 2002-2004 оны судалгаанд Монакогийн судлаач<br />
доктор Ж.Магай оролцон ажиллаж байв.<br />
236
Tomus XXXIV Fasciculus 18<br />
Дэвсгэр зураг хийхэд Pentax R-315 NX маркийн багаж, Garmin Etrex<br />
30 GPS ашигласан ба булшны солбилцлыг тогтоосон өмнөх мэдээллийн<br />
дагуу хэмжилтийг богино хугацаанд хийж гүйцэтгэсний зэрэгцээ урьдын<br />
туршлагад тулгуурлан элсэнд дарагдаж газрын хөрсөн дээр ил мэдэгдэхгүй<br />
шахам болсон 63 булшийг илрүүлсэн юм. Эдгээрийн дийлэнх нь язгууртны<br />
булшны хоёр талаар цувран байрлах дагуул булш болно. Дэвсгэр зурагт<br />
газрын хотгор гүдгэр (рельеф), горхи, ой мод зэргийг 1985 онд хэвлэгдсэн<br />
25 000 масштабтай газрын зурагт тулгуурлан зурав.<br />
Оршуулгын газрын орших орчин<br />
Тус оршуулгын дурсгалт газар нь Хангайн нурууны салбар уулс болох<br />
Бөхөн шарын нурууны ар бэлд, Хүнүй голын хөндийтэй залгасан өвс<br />
ургамалтай, элсэрхэг хөрс бүхий шинэсэн ойгоор хүрээлэгдсэн 400 га<br />
талбайг эзлэн оршино. Гол модноос баруун тийш 4 км орчим зайд Хүнүй<br />
гол урсана. Умард мөсөн далайн ай савд багтах Хүнүй гол нь Хангайн<br />
нуруунаас эх авч Сэлэнгэ мөрний баруун гарын томхон цутгал Хануйн<br />
голд нийлнэ. Энэхүү бүс нутаг нь геомофологийн мужлалын хувьд Хангайн<br />
нурууны уулархаг мужийн зүүн хормой, ойт хээрийн бүсэд багтах [Даш,<br />
2000: 92-93] ба оршуулгын газрын хойд талаар уулын горхи, өмнө талаар нь<br />
Нарийн элстийн гол урсана.<br />
Оршуулгын газарт хойд-урд зүгийг барьсан язгууртны том булш<br />
ба цагариг хэлбэртэй жижиг дагуул булш гэсэн үндсэн хоёр төрлийн<br />
булшнаас гадна шороон болон чулуун дарааст тахилын байгууламж бий<br />
[Эрдэнэбаатар, Ерөөл-Эрдэнэ, 2001, 2002; Ерөөл-Эрдэнэ, 2004: 76-110;<br />
Ерөөл-Эрдэнэ, Алдармөнх, 2008].<br />
Хүннү нар өвөг дээдсийнхээ сүнсэнд зориулан тахилга хийдэг байсан<br />
нь тэдний сүнс үр удамтайгаа харьцаж, хийх үйлд нь нөлөө үзүүлж байдаг<br />
гэсэн шүтлэг бишрэлийн төсөөлөл юм. Тэд нас барсан ихэс, язгууртнаа<br />
оршуулах зан үйлд ихэд анхаарч тэр хирээр булш оршуулгыг нь онголон<br />
тахиж байсан нь эргэлзээгүй. Иймээс оршуулах газрыг чухалчлан сонгож<br />
байсан нь тодорхой билээ.<br />
Хүннүгийн язгууртны оршуулгын газрын байрлал зүйг ажиглахад<br />
доорх шинжүүд ажиглагдаж байна. Үүнд:<br />
1. Язгууртны оршуулгын газар нь ариун дагшин газар болохын хувьд уул<br />
овоотой өндөрлөг газар байх нь зүйн хэрэг бөгөөд орчмын газар нутаг ил<br />
харагдахаар гол төлөв нэг тийшээ задгай газар байна.<br />
Байрлал зүйн хувьд модтой уулсаар хүрээлэгдсэн, уулын ар, хормой,<br />
тэгш энгэр буюу нөмөр газар байх бөгөөд хүн нутаглах газраас төдий л<br />
холгүй оршиж байсан бололтой. Тухайлбал, Гол модны дурсгалт газар<br />
нь гурван талаараа уулсаар хүрээлэгдсэн нөмөр газар ба тэндээс чулуун<br />
зэвсгийн зүйлс, хиргисүүр, Түрэгийн үеийн зэл чулуут булш олдож<br />
байгаагийн дээр өдгөө нутгийнхны өвөлждөг газар юм. Эдгээр шинж нь<br />
дээр өгүүлсэнчлэн зан үйлийн онцлогийг тусгаснаас гадна булш байгуулах<br />
үндсэн хэрэглэгдэхүүн болох чулуу, модыг бэлтгэхэд дөхөм байдлыг<br />
харгалзсан хэрэг бололтой.<br />
237
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
2. Монголын нутагт байх язгууртны оршуулгын газрууд нь Хангай,<br />
Хэнтийн ойт хээрийн бүсэд оршиж буй ч ихэвчлэн элсэрхэг хөрстэй<br />
газар байгаа нь нийтлэг зүйл юм. Хүннүгийн язгууртны оршуулга бүхий<br />
томхон дурсгалт газар болох Гол мод, Гол мод-II, Царам, Дуурлиг нарс<br />
зэрэг газрууд нь элсэрхэг хөрстэй юм. Одоогоор Гол модонд малтсан<br />
хамгийн гүн булш болох 20-р булшны малтлага 18.3 м хүрэхэд ч элс гарч<br />
байсан билээ. Уг нийтлэг шинжийг зарим судлаачид хожим тоногдохоос<br />
сэргийлсэн хамгаалалтын арга гэж таамагладаг ч одоогоор малтан судалсан<br />
язгууртны бараг бүх булш эрт цагт тоногдсон байгаагаас харахад энэ нь<br />
тийм ч үнэмшилтэй тайлбар биш байна. Харин язгууртны булш их гүнд<br />
байдаг учир тийм гүн малтахад хөрс зөөлөн байх нь чухал байсан бололтой.<br />
Түүнчлэн Хүннүгийн язгууртны ихэнх оршуулгын газар ой модон дунд<br />
байгааг хүний нүднээс далд оршуулдаг байсан хэмээн төсөөлж болохоос<br />
гадна бунхан, авсыг хийхэд ашиглах модны ач тусыг бодолцсон хэрэг<br />
бололтой. Гол модны оршуулгын газар нь шинэсэн ойн дунд орших бөгөөд<br />
тэнд малтан судалсан бүх булшны бунхан, авсыг шинэсээр хийсэн байв.<br />
3. Хүннүгийн оршуулгын дурсгал оршин байгаа газрыг харахад гол<br />
мөрний хөндийд, усны захаас төдий л холгүй байх ажээ. Язгууртны<br />
оршуулгын газрын орчимд уулын гол, горхи байх нь нийтлэг байна. Гол<br />
модны дурсгалт газрын хойд болон өмнө талд горхи, уулын булаг буйн<br />
адил Ноён уул, Ильмийн ам зэрэг бусад оршуулгын газарт ч энэ байдал<br />
ажиглагддаг [Миняев, 1985: 22]. Энэ шинж Хүннүгийн оршуулгын газрын<br />
байрлал зүйн нэгэн үндсэн үзүүлэлт болохыг судлаачид тэмдэглэсээр<br />
иржээ [Батсайхан, 2002: 30; Төрбат, 2004: 22-23].<br />
238<br />
Газар усны нэрийн тухай<br />
Гол мод. Одоогоор Монгол улсын нутагт Хүннүгийн язгууртны оршуулга<br />
бүхий Гол мод хэмээх нэртэй хоёр газар байгаа билээ. Ийнхүү хоёр том<br />
оршуулгын газар адил нэртэй байгаа нь сонирхол татдаг.<br />
Гол мод хэмээх оноосон нэрийг сурвалжлан үзэхэд нилээд хожуу үед<br />
холбогдох мэдээлэл байгааг сийрүүлвэл: томхон хэмжээний бурхан,<br />
суврага бүтээхэд нуруу болгон тэгш, шулуун мод сонгодог байна. Үүнийг<br />
төвдөөр “сорогшин” буюу “гол мод” (амин мод хэмээх нь бий) хэмээн<br />
нэрлэх ба тодорхой ёс жаягийн дагуу уулын энгэрт байх ой модноос сонгож<br />
авдаг ажээ. Суваргыг тогтсон нарийн тиг зураг, зан үйлийн дагуу бүтээхдээ<br />
гол мод буюу сорогшин хийж равнай өргөдөг зан үйлтэй ажээ. Ингэхдээ<br />
5 луу давхцуулах буюу луу жилийн луу сарын луу өдрийн луу цагт, луу<br />
жилтэй хүнээр хөндүүлэн авдаг байна. Ийнхүү 5 луу давхацуулдагийн<br />
учир нь бат бэх байлгах гэсэн бэлгэдэл ажээ. Сүм, хийд суврага аянганд<br />
өртсөн тохиолдол үгүй нь үүнтэй холбоотой хэмээн үздэг гэнэ. Гол мод<br />
хэмээх газрын нэр нь дээрхтэй холбоотой хожуу өгсөн нэр байж болох<br />
юм 2 . Дашрамд өгүүлэхэд, Завхан аймгийн Түдэвтэй, Баянхайрхан, Яруу<br />
2<br />
Энэхүү мэдээллийг Академич Д.Цэрэнсодномтой хөөрөлдөх үед тэмдэглэж авсан болно. Мөн http://buddha.<br />
mn-ээс үзнэ үү.
Tomus XXXIV Fasciculus 18<br />
сумд, Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл, Цагаан уул, Бүрэнтогтох, Арбулаг<br />
сумдын нутагт Гол модны ам [МГННЗТ., 2004: 108] хэмээх газар байх ажээ.<br />
Мөн Завхан аймгийн Яруу, Хөвсгөл аймгийн Ар булаг сумдын нутагт<br />
Гол модны даваа нэртэй газрууд байгаа [Равдан, Нарангарав, 2011: 15] нь<br />
элсэрхэг хөрстэй, ой модтой гэсэн мэдээлэл 3 бий ч тэнд хараахан судалгаа<br />
хийгээгүй байна.<br />
Хүнүй гол. Гол модны дурсгалт газраас баруун тийш 4 км-т урсах голыг<br />
Хүнүй хэмээн нэрлэдэг нь угтаа Хүннү гол 4 гэсэн нэр мөн [Доржсүрэн, 1957;<br />
Цэвээндорж, 2000: 35-36] бөгөөд Хүннүгийн язгууртны томхон оршуулгын<br />
газар оршиж буйг зааснаас гадна тэнд хүннү нар нутаглаж байсны улбаа<br />
бололтой. Нэмж өгүүлэхэд одоогийн Архангай аймгийн Хайрхан сумын<br />
нутаг, Хануй Хүнүй голын бэлчирийг Хүнүйн тал хэмээн нэрлэсэн нь бий<br />
[Равдан, Нарангарав, 2011: 409]. Чухам энэ хоёр голын сав нутагт Хүннүгийн<br />
ихэс, язгууртны Гол мод хэмээх ижил нэртэй хоёр том оршуулгын газар<br />
оршиж буйгаас гадна тэдгээрээс холгүй Худгийн толгой, Наймаа толгой,<br />
Солби уул зэрэг газарт жижиг булштай оршуулгын газрууд бий.<br />
Ийнхүү Хүннүгийн язгууртны оршуулгын газрын эргэн тойронд<br />
жижиг булш бүхий оршуулгын хэд хэдэн газар байдаг зүй тогтлыг бусад<br />
оршуулгын газрын жишээнээс харж болно.<br />
Энэ нь Хангайн нурууны орчим буюу одоогийн Архангай аймгийн<br />
нутаг нь хүннү нар төвлөн сууж байсан нэгэн голомт нутаг байсныг баталж<br />
байна. Гэсэн хэдий ч оршуулгын дурсгалын энэ том төвлөрлийн орчимд<br />
Хүннүгийн үед холбогдох суурин олдоогүй байна. Зүй тогтлын үүднээс<br />
ямар нэг суурин газар байх магадтай тул цаашид судалгааг гүнзгийрүүлэх<br />
шаардлагатай юм.<br />
Оршуулгын газар дахь булшны байрлал зүй<br />
Гол модны дурсгалт газрын булшнууд нь Мөнхийн толгой хэмээх жижиг<br />
толгойгоор зааглагдсан 700 орчим метр зайтай үндсэн хоёр хэсгээс бүрдэнэ.<br />
Эхний хэсэгт Ц.Доржсүрэнгийн болон Монгол-Францын хамтарсан<br />
экспедицийн малтлага судалгаа хийж байсан Мөнхийн толгойн хойд талд<br />
орших булшнууд хамаарна. Тэдгээр булшнууд хоорондоо тодорхой зайтай,<br />
гурван дэд бүлэгт хуваагдах боломжтой ажээ. Нөгөө хэсэг нь толгойн өмнө<br />
талд байрлах бөгөөд мөн л хоорондоо тодорхой зайтай, дөрвөн дэд бүлэгт<br />
хуваагдах боломжтой булшнууд болно (Дэвсгэр зургийг үзнэ үү) 5 .<br />
Оршуулгын газарт нийт 483 булш бүртгэсний 214 (44.3%) нь үүдэвч<br />
бүхий тэгш өнцөгт хэлбэртэй язгууртны булш, үлдсэн 269 (55.7%) нь дагуул<br />
болон цагариг хэлбэрийн жижиг булш байна [Ерөөл-Эрдэнэ нар, <strong>2014</strong>: 20].<br />
3<br />
Завхан аймгийн Улиастай сумын иргэн Н. Чойжилсүрэн, Нөмрөг сумын уугуул Ж.Жамъян-Омбо нараас<br />
тэмдэглэж авсан мэдээ.<br />
4<br />
Хүнүй голын нэрийг Манж, Богд хаант Монгол улсын үеийн нийт 260 аймаг, хязгаар, хошуу, шавь, харуул,<br />
өртөөний зурагт Хүнүйн гол (Сайн ноён хан аймгийн Зая Бандид Хутагтын шавь-1913 оны зураг), Хүнүй<br />
гол<br />
5<br />
(Цэцэрлэг Мандалын Эрдэнэ Булган уулын хошуу-1916 он), 1942-1956 онд тэр үеийн ЗХУ-д хэвлэсэн 316<br />
газрын зурагт Хүнэйн гол (1951), Хүннүгийн гол (БНМАУ, Архангай аймгийн Хайрхан сум-1951 оны зураг М<br />
47-XXXVI), (БНМАУ, Архангай аймгийн Хайрхан сум-1970 оны зураг М 47-132) гэх зэргээр тэмдэглэсэн байх<br />
ажээ [Равдан, Нарангэрэл, 2011: 56, 409].<br />
239
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Оросын судлаач С.С.Миняев Ноён уул, Ильмийн амны дурсгалт газарт<br />
ажиглалт хийж дээрх хоёр газарт хоорондоо 1.5-2 болон 3 км зайтай,<br />
намхан нуруудаар зааглагдсан 2-3 оршуулгын газар байгааг дурджээ.<br />
Тодруулбал, Ноён уулын дурсгал нь хоорондоо тус бүр 3 км зайтай Сүжигт,<br />
Хужирт, Зурамтын аманд орших гурван оршуулгын газар, Ильмийн амны<br />
дурсгал нь 1.5-2 км зайтай Черемухын болон Сүүжийн аманд орших хоёр<br />
оршуулгын газар юм [Миняев, 1985: 22].<br />
Дорнод Хүннүгийн язгууртны оршуулгын газар болох Дуурлиг нарсны<br />
дурсгал нь мөн хоорондоо 1 км орчим зайд байрлах хоёр бүлэг булшнаас<br />
бүрдэх ажээ. Доктор Г.Эрэгзэн, Н.Батболд нар байрлал зүйн судалгаанд<br />
үндэслэн Дуурлиг нарсны дурсгалт газарт хоёр тусдаа оршуулгын газар<br />
байна хэмээн үзэж Дуурлиг нарс I, II гэж ялгажээ [Эрэгзэн, Батболд, 2011:<br />
224].<br />
Оршуулгын газрын дотоод зохион байгуулалт. Судалгаанаас үзэхэд<br />
Хүннүгийн язгууртны оршуулгын газарт булшнууд нь хоорондоо тодорхой<br />
хэмжээний зайтай газарт бүлэглэсэн (бөөгнөрсөн) байдалтай оршино<br />
[Миняев, 1985: 22; Эрэгзэн, Батболд, 2011: 230-231]. Энэ нь тохиолдлын хэрэг<br />
бус овог ба гэр бүл, нийгмийн доторх бүлгийн болон он цагийн ялгааг<br />
тусгасан байх үндэстэй.<br />
Хүннүгийн язгууртны оршуулгын дурсгалыг 2000 оноос хойш эрчимтэй<br />
судалж буй боловч булш хоорондын харилцан хамаарал, тахилын<br />
байгууламж, оршуулгын газрын он цагийн үргэлжлэх хугацаа зэрэг<br />
асуудлыг тодруулан хэлэлцэхэд хангалттай хэрэглэгдэхүүн бүрдээгүй<br />
байна.<br />
Дээр өгүүлсэнчлэн Гол модны оршуулгын дурсгалт газрын булшнууд<br />
нь хоорондоо тодорхой зайтай, хоёр газарт бүлэглэн орших ба тэдгээр<br />
нь дотроо хэд хэдэн дэд бүлэгт хуваагдан өргөргийн дагуу цувран<br />
байрлана. Одоогоор оршуулгын дурсгалт газрын өмнөд хэсэгт язгууртны<br />
булш малтаагүй байна . Гэхдээ булшны гадаад байгууламжийн хэмжээг<br />
ажиглахад хэмжээгээр том булшнуудын дийлэнх нь оршуулгын газрын<br />
хойд хэсгийн төвд байна. Тэдгээрийн зүүн, баруун талд 300-400 орчим<br />
метр зайд хэмжээгээр жижиг, цөөн тооны бүлэг булш байрлана.<br />
Мөнхийн толгойн өмнө талд байрлах хоёрдугаар хэсэг булшны төв хэсэгт<br />
харьцангуй том булшнууд бөөгнөрсөн байдалтай, тэдгээрийн баруун өмнө<br />
талд мөн 200-300 орчим метр зайд жижиг хэмжээтэй бүлэг булшнууд бий.<br />
Гол модны оршуулгын газрын зүүн өмнө захад Наагийн ар хэмээх<br />
өндөрлөг газарт оршуулгын газрын хамгийн том булш (дараас нь 42 х<br />
37.6 метр хэмжээтэй, үүдэвч нь 20.5 м урт) байрлана. Дэвсгэр зурагт 61<br />
дугаартай тэр булшны зүүн талд 8 дагуул булш, зүүн өмнө нь үүдэвчтэй<br />
нэг жижиг булш орших нь нийгмийн дотор чухал байр эзлэх нэгнийг<br />
онцгойлон оршуулсныг илтгэх мэт.<br />
Язгууртны булшны хэмжээ нь оршуулгын нүхний гүн, дагалдуулсан<br />
эд өлгийн зүйлс, дагуул булшны тоотой шууд хамааралтай байдаг билээ.<br />
Булшны гадаад хэмжээнээс харахад хамгийн хүндтэй, ихэс язгууртныг<br />
оршуулгын газрын дээд (хойд) хэсэгт оршуулдаг байсан хэмээн таамаглаж<br />
болох ч дээрх жишээнээс үзвэл зарим нэг онцгой тохиолдол байх бололтой.<br />
240
Tomus XXXIV Fasciculus 18<br />
Гол модонд хийсэн судалгааны явцад бүлэг булшнуудыг тусгаарласан<br />
шугам адил чулуун зурааг илрүүлсэн юм. Эдгээр нь оршуулгын газрын хойд<br />
захад байхаас гадна үндсэн хоёр хэсгийг зааглаж буй Мөнхийн толгойгоос<br />
зүүн талын уулс хүртэл 286 метр үргэлжилсэн чулуун зураа юм. Жижиг<br />
чулууг тодорхой зайтай цувуулан босоогоор нь зоож хийсэн тэрхүү чулуун<br />
зурааг оршуулгын газарт орших булшны бүлгүүдийг заагласан шугам<br />
хэмээн урьдчилсан байдлаар үзэж байгаа билээ. Оршуулгын газрын хойд<br />
захын чулуун шугамын зарим хэсэг элсэн хөрсөнд дарагдан мэдэгдэхгүй<br />
болсон тул уртын хэмжээг тогтоох боломжгүй байв.<br />
Ийм чулуун зураа жижиг булштай оршуулгын газарт ч тохиолддог.<br />
Тухайлбал, Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын нутаг, Орхон голын өмнөд<br />
биед орших Ар булан хэмээх газарт байх 9 булш бүхий оршуулгын газрын<br />
өмнө болон хойд талаар дээрхтэй адил чулуун зураа ажиглагдсанаас гадна<br />
гурван чулууг чандманьлан зоосон байх бөгөөд тэдгээрийн дундаас шатсан<br />
ясны үлдэгдэл илэрсэн [Монгол-Германы., 2012: 13, зураг 32, 33]. Үүнтэй<br />
ижил чулуун зураа 2012 онд хийсэн хайгуулын явцад Булган аймгийн Бугат<br />
сумын нутаг Дуганы дэнж хэмээх газраас олдсон Хүннүгийн 20 орчим<br />
жижиг булш бүхий оршуулгын газарт [Gunchinsuren et al., 2013: 27, 38-39]<br />
ажиглагдсан юм. Мөн Ар булангийн Хүннүгийн оршуулгын газрын зүүн<br />
талд, Орхон голын баруун эрэгт орших Майхан толгой хэмээх газарт буй<br />
хүрлийн үеийн оршуулгын газрын өмнө талаар мөн ийм чулуун зураа<br />
(шугам) мэдэгдэж байв.<br />
Бид цаашид сорилтын малтлага хийж чулуун зурааны үргэлжлэх урт,<br />
зориулалт зэргийг нарийвчлан тодруулахаар төлөвлөж байна.<br />
Товч дүгнэлт<br />
Дээр дурдсан бүхнийг хураангуйлвал Хүннүгийн язгууртны булш нь<br />
ихэд нарийн бүтэц, зохион байгуулалттай байдгийн адил оршуулгын<br />
газрын орших орчин нь нийтлэг шинжтэй, байрлал зүйн хувьд тогтсон<br />
эрэмбэ дараатай байсан ажээ.<br />
Гол модны дурсгалт газрын булшны орших орчин, байрлал зүй, дотоод<br />
зохион байгуулалт нь Хүннүгийн язгууртны бусад оршуулгын газартай<br />
адил байна. Оршуулгын газарт зөвхөн булшнаас гадна чулуун болон<br />
шороон дарааст тахилын байгууламж, язгууртны булшны хойд ханын<br />
ард зэрэгцээ чулуун шугам [Баярсайхан, Миллер, 2008; Ерөөл-Эрдэнэ,<br />
2004; Ерөөл-Эрдэнэ, Эрэгзэн, 2012], булшны бичил бүлэглэлийг заагласан<br />
чулуун зураа зэрэг зүйлс байх бололтой.<br />
Булшны хэмжээг ажиглахад том хэмжээтэй булшнууд нь оршуулгын<br />
газрын дээд (хойд) хэсгийн төвд байх зүй тогтолтой ч зарим нэг онцгой<br />
тохиолдолд үлэмж том хэмжээтэй булшийг оршуулгын газрын захад<br />
онцгойлон байгуулж байжээ.<br />
Байрлал зүйн судалгаанаас үзвэл бидний нэг дурсгалт газар хэмээн<br />
тодорхойлдог оршуулгын газарт хоорондоо тодорхой зайтай хэд хэдэн<br />
оршуулгын газар байж болох тухай дээр өгүүлсэн судлаачдын санал,<br />
бидний Гол модонд хийсэн ажиглалттай нийцэж байна. Энэ нь Хүннүгийн<br />
241
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
нийгмийн доторх овог, бүлгийн ялгааг агуулж байж болох юм. Иймээс<br />
цаашид язгууртны оршуулгын газрын үргэлжлэх хугацаа, язгууртны ба<br />
дагуул булш хоорондын хамаарал, оршуулгын газарт орших бүлэг булшны<br />
эздийн хооронд ураг төрлийн холбоо бий эсэх, холбогдох он цаг зэрэг<br />
асуудлыг нарийвчлан тодруулах шаардлагатай байна.<br />
Summary:<br />
Ch. Yeruul-Erdene<br />
242<br />
TOPOGRAPHIC STUDY OF GOL MOD XIONGNU<br />
ARISTOCRATIC CEMETERY<br />
This article presents topographic study of Gol Mod Xiongnu aristocratic<br />
cemetery in Khairkhan and Erdenemandal soum of Arkhangay province.<br />
Gol Mod <strong>arch</strong>aeological site discovered by Mongolian <strong>arch</strong>aeologist<br />
Ts.Dorjsuren and excavated 26 small burials first time in 1956-1957. In 2000-2010,<br />
Mongol-France <strong>arch</strong>aeological joint expedition excavated 3 aristocratic tombs<br />
and 15 satellite burials. Since <strong>2014</strong>, Mongol-Monaco joint expedition has started<br />
to work in Gol Mod site. During the process of topographic study of this site,<br />
there registered 483 xiongnu tombs; 214 (44.3%) of these were aristocratic tombs<br />
with gateway and other 269 were satellite and circle shaped burials.<br />
The author consider that Gol Mod site name, which is between Gol Mod and<br />
Gol Mod II sites means the poper name “main tree (pole tree or core tree) of the<br />
pagoda and cairn” (sorogshin-tibet.). What`s more, he accorded the terms as Gol<br />
Mod and GolModny Davaa of Zavkhan and Khuvsgul provinces in Mongolia.<br />
He recognized previous scholars term of Khunui River (Khunui-Khunnu) and<br />
verified the mapping of the beginning and middle of the XX century.<br />
Gol Mod cemetery environmental, inner structure and topographic situation<br />
is similar with other Xiongnu aristocratic cemeteries. Besides tombs and burials<br />
there are various of sacrificial structures and stone lines to distinguish micro<br />
groupages.<br />
By the topographic study of Gol Mod site, we approved the suggestion of<br />
previous scholars that there are several cemeteries exist in a definite distance<br />
around the one cemetery. It could be keep the dissimilarity of Xiongnu tribes<br />
and clans into Xiongnu social arrangement. This article also presents the <strong>2014</strong><br />
new topographic map of Gol Mod site.<br />
Ном зүй<br />
А.Хээрийн шинжилгээний тайлан<br />
Ерөөл-Эрдэнэ, Алдармөнх, 2008 - Ерөөл-Эрдэнэ Ч., Алдармөнх П.<br />
Монгол-Францын хамтарсан археологийн экспедицийн 2008 оны<br />
хээрийн шинжилгээний тайлан. Улаанбаатар, АХГБС.<br />
Монгол-Германы., 2012 - Монгол-Германы хамтарсан “Орхоны хөндий дэх<br />
био-археологийн судалгаа” төслийн 2012 оны хээрийн
Tomus XXXIV Fasciculus 18<br />
судалгааны тайлан. Улаанбаатар, АХГБС.<br />
Эрдэнэбаатар, Ерөөл-Эрдэнэ 2001-2002 - Эрдэнэбаатар Д., Ерөөл-Эрдэнэ<br />
Ч., Монгол –Францын хамтарсан археологийн экспедицийн 2000 онд<br />
Архангай аймгийн Хайрхан сумын нутаг Гол модонд ажилласан ажлын<br />
тайлан. Улаанбаатар; Монгол - Францын хамтарсан археологийн<br />
хээрийн шинжилгээний ангийн тайлан. Улаанбаатар, АХГБС.<br />
Ерөөл-Эрдэнэ нар, <strong>2014</strong> - Ерөөл-Эрдэнэ Ч., Гантулга Ж., Магай Ж.,<br />
Салисис К. Монгол-Монакогийн хамтарсан археологийн хээрийн<br />
шинжилгээний ангийн <strong>2014</strong> оны ажлын тайлан. Улаанбаатар, АХГБС.<br />
Б. Судалгааны бүтээл<br />
Andre 2003- Andre G. Une tombe princiere Хoingnu а Gol mod, Mongolie //<br />
Arts Asiatique, Tome 58, Paris.<br />
Архангай., 2008 - Архангай дахь Хүннүгийн судалгаа /Монгол-Францын<br />
хамтарсан археологийн экспедицийн 15 жилийн ойд зориулсан<br />
товхимол/ Улаанбаатар.<br />
Батсайхан, 2003 - Батсайхан З. Хүннү (Археологи, угсаатны зүй, түүх).<br />
Улаанбаатар.<br />
Баярсайхан, Миллер, 2008 - Баярсайхан Ж., Миллер Б.К. Хүннү булшны<br />
тахилгын байгууламж болон бүтцийн зарим асуудал // Нүүдэлчдийн<br />
өв судлал. Tom. VIII, Fasc. 9, т. 115-126, Улаанбаатар.<br />
Gunchinsuren et al., 2013- Gunchinsuren B., Amartivshin Ch. Jeffrey H. Altschul,<br />
John W. Olsen, Jeffrey A. Homburg, Michael P. Heilen, and Phillip O.<br />
Leckman.The Northern Railways Archaeological Project: Sample Survey<br />
and Predictive Model of Archaeological Site Location for the Proposed<br />
Northern Rail Link between Murun and Erdenet, Northern Mongolia. SRI<br />
Press a division of Statistical Rese<strong>arch</strong>, Inc.<br />
Доржсүрэн, 1958 - Доржсүрэн Ц. 1956-1957 онд Архангай аймагт<br />
археологийн шинжилгээ хийсэн тухай. Улаанбаатар.<br />
Ерөөл-Эрдэнэ, 2004 - Ерөөл-Эрдэнэ Ч. Гол модны хүннү булшны<br />
судалгааны зарим үр дүн// Археологийн судлал, Tom. II (XXII), Fasc.<br />
8, т. 76-110, Улаанбаатар.<br />
Ерөөл-Эрдэнэ, Гантулга, 2008 -Ерөөл-Эрдэнэ Ч., Гантулга Ж. Умард<br />
хүннүгийн язгууртны нэгэн булшны судалгаа // Археологийн судлал,<br />
Tom. XXVI, Fasc. 9, Улаанбаатар.<br />
Ерөөл-Эрдэнэ, Эрэгзэн, 2012 - Ерөөл-Эрдэнэ Ч., Эрэгзэн Г. Хүннүгийн<br />
язгууртны оршуулгын дурсгал дахь дагуул булш, тахилын<br />
байгууламжийн тухай. // Археологийн судлал, Тom. XXXII.<br />
Fasc.10, т. 162-175, Улаанбаатар.<br />
Миняев, 1985 - Миняев С.С. К топографии курганных памятников сюнну<br />
// Железный век Кавказа, Средней Азии и Сибири, стр. 21-27, Москва.<br />
Mongolie., 2003- Mongolie. Le premier empire des steppes. Actes Sud //<br />
Mission аrcheologiques Francais en Mongolie, Paris.МГННЗТ., 2004 -<br />
Монгол газар нутгийн нэрийн зүйлчилсэн толь. I боть, Улаанбаатар,<br />
(хариуцан эрхэлж эмхтгэсэн Э.Равдан).<br />
Nouvelles decouvertes., 2002 -Nouvelles decouvertes en Mongolie 2000-2001<br />
243
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Gol mod. Paris.<br />
Равдан, Нарангарав, 2011 - Равдан Э., Нарангарав Ж. Монгол газар нутгийн<br />
нэрийн хувьслын толь. Улаанбаатар.<br />
Төрбат, 2004 - Төрбат Ц. Хүннүгийн жирийн иргэдийн булш. Улаанбаатар.<br />
Эрэгзэн, Батболд, 2011- Эрэгзэн Г., Батболд Н. Дуурлиг нарсны Хүннүгийн<br />
оршуулгын газрын байрлал зүйн судалгаа // Археологийн судлал,<br />
Tom. XXXI, Fasc. 13, т. 221-238, Улаанбаатар.<br />
Гол модны дурсгалт газрын дэвсгэр зураг<br />
(Монгол-Монакогийн хамтарсан археологийн экспедиц <strong>2014</strong> он)<br />
244
Tomus XXXIV Fasciculus 19<br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 19<br />
Д. Цэвээндорж, Н. Эрдэнэ-Очир<br />
НОЁН УУЛЫН ХҮННҮГИЙН ЯЗГУУРТНЫ БУЛШНААС<br />
ИЛЭРСЭН ХИВС, НЭХМЭЛ ЭДЛЭЛ<br />
Археологийн малтлагын явцад даавуу, нэхмэл эдлэл илэрч олдох<br />
нь ховор тохиолдол юм. Органик материал болох даавуу, нэхмэл эдлэл,<br />
ширдэг, торго зэрэг нь олон мянган жилийн турш хадгалагдаж үлдэх нь<br />
нэн ховор бөгөөд ихэнх тохиолдолд ямарч ул мөргүй алга болдог билээ.<br />
Гэсэн хэдий ч өдгөө Монгол улсын нутагт орших Хүннүгийн язгууртны<br />
цогцолбор дурсгалын малтлага судалгааны явцад ширдэг, хивс, торго,<br />
нэхмэл эдлэл багагүй илэрсээр байна.<br />
Сүүлийн үеийн судалгаагаар Төв аймгийн Ноён уул, Архангай<br />
аймгийн Гол мод, Хэнтий аймгийн Дуурлиг нарсны хүннүгийн язгууртны<br />
оршуулгын дурсгалаас эсгий, ширдэг, торго, даавуу зэрэг олдвор, эд өлгийн<br />
зүйлс хэсэгчилсэн байдлаар илэрч олдоод байна. Эсгий ширдэгийг ихэнх<br />
тохиолдолд хүннүгийн язгууртны булшны бунханы шалан дээр дэвсэж<br />
байсан нь малтлагын явцад тодорхой болсон юм.<br />
Бид энэ удаа Төв аймгийн Борнуур сумын Ноён уулын Сүжигтийн<br />
амны Хүннүгийн язгууртны булшнаас сүүлийн үеийн судалгааны үр дүнд<br />
илэрч олдсон хивс, нэхмэл эдлэлийн тухай товч танилцуулж байна. Анх<br />
1924-1925 онд анх Оросын нэрт аялагч П.К.Козловын удирдсан “Монгол,<br />
Түвдийн газар зүйн шинжилгээний анги” Ноён ууланд 200 гаруй<br />
хүннүгийн язгууртны булш буйг тогтоон, хэд хэдэн булш малтан судлаж<br />
амьтны загварт урлагийн бүтээлүүд, хивс, ширдэг, нэхмэл эдлэл, хувцас<br />
зэрэг ховор олдворууд илрүүлсэн нь XX зууны дэлхийн археологийн чухал<br />
нээлт байсныг бид бүхэн мэдэх билээ.<br />
1924 онд С.А.Кондратьевын малтсан 6-р булш, 1925 онд С.А.Теплоуховын<br />
малтсан 24-р булшнаас ширдэг, даавуу, нэхмэл эдлэл, хувцас зэрэг ховор<br />
гайхамшигт олдворууд илэрсэн нь Монголын археологийн судалгаанд<br />
содон үйл явдал болж байжээ. Ус, уул, үүлэн хээн чимэглэлтэй, хандгай<br />
уруу довтлон далавчаа дэвэн зоон дээр нь ассан домгийн махчин шувуу,<br />
сүүлээ агсан урагш дайран мөргөн буй сарлаг үхэр түүний өөдөөс урд<br />
хөлөө өргөн тэмцэлдэж буй урт зогдор бүхий арслангийн дүрслэлтэй<br />
эсгий ширдэг, загас, шувуу, яст мэлхий, луу, цэцэг зэрэг олон янзын<br />
дүрслэл бүхий хатгамал хивс зэрэг үлэмж сайхан хийцтэй түүхийн ховор<br />
нандин сурвалж, эд өлгийн зүйлс илэрч олдсон юм. Мөн өрнө, дорнын<br />
гаралтай торго даавууг өөрсдийн аж ахуйтай холбоотой мал, ангийн<br />
245
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
гаралтай эдлэлээр хослуулан хийсэн малгай дээл, өмд гутал зэрэг цэвэр<br />
нүүдэлчдийн сэтгэлгээ шингэсэн олдворуудыг дурдаж болно.<br />
2006 оноос Монгол Улсын ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн ОХУ-ын<br />
ШУА-ийн Сибирийн салбарын Археологи, Угсаатны зүйн хүрээлэнтэй<br />
хамтран “Монголын умард хэсэгт орших Ноён уулын булшны археологийн<br />
судалгаа” эрдэм шинжилгээний төслийг хэрэгжүүлж эхэлсэн юм. Тус<br />
төслийн хүрээнд 2006, 2009, 2011, 2012 онуудад хүннүгийн язгууртны 4<br />
булшийг шинжлэх ухааны өнөөгийн төвшинд малтан судалсан бөгөөд<br />
судалгааны үр дүнд нийт 200 гаруй олдвор нээн илрүүлсэн юм. Хүннүгийн<br />
язгууртны цогцолбор дурсгалууд дотроос Ноён уулын дурсгал нь хатуу хөрс<br />
бүхий газрын гүнд, хагас цэвдэгт орчинд, харьцангуй сайн хадгалагдсан<br />
амьтан, ургамлын гаралтай (органик) олдворууд ихээр олддогоороо<br />
бусдаасаа онцлог юм.<br />
Ноён уулын 2006 онд малтсан 20-р булшнаас олдсон хивсэн дээр<br />
сэнтийдээ заларч буй язгууртан, түүний хоёр талд, түүнд хандаж буй<br />
нийт 9 хүнийг дүрслэн урласан хатгамал хивс, мөн 2009 онд малтсан 31-р<br />
булшнаас олдсон хивсэн дээр шашны ямар нэгэн зан үйл гүйцэтгэж<br />
буй олон хүмүүсийг ноосон утсаар өнгө ялган хатгаж дүрсэлсэн нь урьд<br />
олдож байгаагүй нэн ховор олдворууд болох юм. Эдгээр харь гаралтай<br />
хивс, нэхмэл эдлэл зэрэг гайхамшигт олдворууд нь Москва, Санкт-<br />
Петербург, Новосибирск хотын туршлага бүхий сэргээн засварлагчдын<br />
хүч, хөдөлмөрийн үр дүнд дахин сэргээгдсэн бөгөөд анх удаа шинжлэх<br />
ухаанд тогтоогдсон дахин давтагдашгүй, дэлхийд сонгодог жишээ болж<br />
зөвхөн Монголоос олдсон ховор олдворуудад тодорхойлогдон, түүх соёлын<br />
хосгүй үнэт зүйлсийн жагсаалтанд бүртгэгдсэн билээ.<br />
Хүннүгийн эд өлгийн соёлын, тэр дундаа Ноён уулын хивс, нэхмэл<br />
эдлэлийг судалсан А.А.Воскресенский, В.Н.Кононов [1932; 1937], Е.И.Лубо-<br />
Лесниченко [1961; 1994], С.И.Руденко [1962], В.Е.Куликов, Е.Ю.Медникова,<br />
С.С.Миняев, Ю.И.Елихина [2011; 2012], Д.Цэвээндорж, Н.В.Полосьмак,<br />
Е.С.Богданов [2011; 2010], С.А.Яценко [2012] зэрэг судлаачдыг дурдах нь<br />
зүйтэй юм.<br />
1923-1926 онд П.К.Козловын Ноён ууланд малтсан нийт 8 булшны 2000<br />
гаруй олдвороос 1900 гаруй эд өлгийн зүйлс нь өдгөө ОХУ-ын Эрмитажид<br />
хадгалагдаж буй бөгөөд 1500 гаруйг нь органик эдлэл эзлэж байна.<br />
Тэдгээр нь дотроо торго, ноосон эдлэл, эсгий гэсэн 3 хэсэгт ангилагдах<br />
бөгөөд ноосон болон эсгий эдлэлийн бүтцийн судалгааг 1930-аад онд<br />
А.А.Воскресенский, В.Н.Кононов, 2011 онд В.Е.Куликов, Е.Ю.Медникова,<br />
С.С.Миняев, Ю.И.Елихина нар явуулсны үр дүнд тэмээний ноос голлон<br />
ашиглаж, зарим тохиолдолд биежүүлэх үүднээс адууны хялгас нэмэн<br />
хэрэглэдэг байсныг тогтоожээ. Мөн өөр нэг сонирхолтой үр дүн нь чий<br />
будагтай аягануудыг хийхдээ нарс, хус модыг үндсэн материал болгон<br />
ашигладаг байсныг тогтоож, мөн тэдгээрт хийсэн нүүрстөрөгчийн<br />
судалгаагаар Ноён уулын булшны он цаг нь НТ I зуун болох нь батлагдсан<br />
байна [Елихина, 2013: 45].<br />
Мөн судлаач Н.В.Полосьмак 2009 оны малтлага судалгааны үр дүнд 31-р<br />
булшнаас илэрч, сэргээсэн хивсийг тусгайлан судалж, үндсэн материал<br />
246
Tomus XXXIV Fasciculus 19<br />
болох даавууг одоогийн Сири, Палестинийн нутагт хийсэн, харин<br />
хатгамалыг Энэтхэгийн баруун хойд нутагт эртний Индо-сак (Индоскиф)<br />
улсуудын үед урлан үйлдсэн хэмээжээ (зураг 2-5). Хивсэн дээр ноосон<br />
утсаар үйлдсэн уран нарийн дүрслэл нь хамгийн үнэтэй мэдээлэлийг өгөх<br />
бөгөөд Энэтхэг, Ираны эртний шүтлэгийн нэг хэлбэр Зороастрийн зан<br />
үйл, ёслолыг харуулсан байна [2010: 50-59] хэмээжээ.<br />
Судлаач С.А.Яценко дээрх дүгнэлтийг үгүйсгэж, эдгээр нь<br />
Индоскифүүдийн хувцас өмсгөлтэй адил биш бөгөөд тэр бүү хэл нарийн<br />
жижиг онцлог хэсгүүд нь ч давхцахгүй байна (зураг 1-5) хэмээгээд НТӨ<br />
120-иод оны үеэс Бактрид амьдарсан Юэчжи нарын хатгамал урлал<br />
болохыг дурьдаад, тухайн үед ийм төрлийн өгүүлэмж зохиомж (хүний дүр<br />
төрх, хувцас өмсгөлийн дүрслэл, хатгамалын хэв маяг зэрэг онцлог шинж)<br />
бүхий урлал нь Хятад болон Сири, Палестиний нутагт дэлгэрээгүй, харин<br />
Юэчжи нарын урлалтай шууд ижилсэж буйг тэмдэглэсэн байдаг [2012: 39-<br />
48].<br />
Харин үндсэн хэрэгдэгдэхүүн болох даавуу эдлэлийг судлаачид Хятад<br />
[Лубо-Лесниченко, 1994], Сири, Палестин [Полосьмак, 2010], Бактрид<br />
[Trever, 1940; Rudenko, 1962; Elikhina, 2010: 156] үйлдвэрлэсэн хэмээн<br />
харилцан адилгүй саналтай байдаг бөгөөд эл асуудал одоогоор маргаантай<br />
үлдэж байна [Yatsenko, 2012: 39–48]. Гэвч эдгээр харь гаралтай хивс,<br />
нэхмэл эдлэлээс гадна цэвэр нүүдэлчдийн сэтгэлгээ шингэсэн өөрсдийн<br />
аж ахуйтай холбоотой мал, амьтны гаралтай эдлэлээр хослуулан хийсэн<br />
амьтны загварт урлал, нэхмэл, хатгамал бүхий олдворууд багагүй илэрч<br />
олдсоор байна (зураг 6-11).<br />
Иймд ялангуяа хивс, торго, даавуу зэрэг органик эдлэлүүд дээр<br />
нарийвчилсан лабораторийн түвшний, орчин үеийн дэвшилтэт судалгаа<br />
нэн шаардлагатай буйг анхаарах нь зүйтэй юм. Өдгөө Монгол нутгаас<br />
олдоод буй Хүннүгийн язгууртны дурсгалууд нь барууны болон дорнын<br />
соёл иргэншлийг эзэгнэн тогтнож байсан хүннү нар, тэдний үр удам,<br />
монголын эртний нүүдэлчдийн үлдээсэн дурсгал бөгөөд энэ нь оршуулгын<br />
зан үйл, эд өлгийн зүйлсэд тусгалаа олсон байдаг. Хүннү гүрэн нь Евразийн<br />
бүс нутгийг хамарсан хүчирхэг улс байсны хувьд эдгээр нэн ховор эд<br />
өлгийн дурсгал, урлаг соёлын гайхамшигт бүтээлүүд нь хүн төрөлхтний<br />
түүх соёлын үнэт өв бөгөөд дэлхийн археологийн судалгаанд чухал ач<br />
холбогдолтой дурсгал болох юм.<br />
Резюме:<br />
Д. Цэвээндорж, Н. Эрдэнэ-Очир<br />
КОВРЫ И ТЕКСТИЛЬ ИЗ КУРГАНОВ<br />
ХУННСКОЙ ЗНАТИ НОИН-УЛА<br />
В 2006, 2009, 2011, 2012 гг. археологами Института археологии АНМ<br />
совместно с Институтом археологии и этнографии СО РАН были<br />
исследованы четыре больших курганов хунну на известной местности<br />
247
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Ноин-Ула в Северной Монголии. В статье предлагаются некоторых более<br />
интересных находок, предварительные мнения и вывод ученых в качестве<br />
информации.<br />
248<br />
Ном зүй<br />
Воскресенский, Кононов, 1932 - Воскресенский А.А., Кононов В.Н.<br />
Технологическое изучение тканей курганных погребений Ноин-Ула:<br />
Химико-технологический анализ ковра № 14568 // Известия ГАИМК.<br />
1932. Т. 9. Вып. 7–9.<br />
Elikhina, 2010 - Yulia I. Elikhina.“Bactrian textiles from the State Hermitage<br />
Collection. In: The Antiquities of Eurasia. Proceedings of the International<br />
Conference Devoted to the 100th Anniversary of Alexandr. N. Bernshtam<br />
Birth, ed. V.A. Alekshin et al. St-Peterburg: Institute of Material Culture<br />
RAS: 153-156.<br />
Елихина, 2013 - Елихина Ю.И. Различные методы исследования находокиз<br />
Ноин-Улы, хранящихся в Государственном Эрмитаже // Российское<br />
изучение Центральной Азии: исторические исовременные аспекты<br />
(к 150-летию П. К. Козлова). Международнаянаучная конференция.<br />
15–17 октября 2013 г.,Санкт-Петербург. Тезисы докладов / Отв. ред.<br />
К. В. Чистяков,ред.-сост. Т. И. Юсупова. – СПб.: Политехника-сервис,<br />
2013. – С.45.<br />
Кононов, 1937 - Кононов В.Н. Восстановление первоначальных красок<br />
ковра изНоин-Улы. М.–Л., 1937.<br />
Куликов, Медникова, Миняев, Елихина, 2011 - Куликов В.Е., Медникова<br />
Е.Ю., Миняев С.С., Елихина Ю.И.Опыт исследования войлочного<br />
ковра из Ноин-Улы // Археологическиевести. 2011. № 17. С. 119–121.<br />
Куликов, Медникова, Миняев, Елихина, 2012 - Куликов В.Е., Медникова<br />
Е.Ю., Миняев С.С., Елихина Ю.И. Опыт исследования тканей из<br />
могильника Ноин-Улы методом полиполяризации// Российский<br />
археологический ежегодник. 2012. № 2.С. 603–635.<br />
Лубо-Лесниченко, 1961 - Лубо-Лесниченко Е.И. Древние Китайские<br />
шелковые ткани и вышивки (V в. до н.э. – III в. н.э.). В собрании<br />
Государственного Эрмитажа. Каталог. 1961. – 122 с.: ил.<br />
Лубо-Лесниченко, 1994 - Лубо-Лесниченко Е.И. Китай на шелковом пути<br />
(Шелк и внешние связи древнего и раннесредневекового Китая). – М.:<br />
Наука. Издательская фирма “Восточная литература”. 1994. - 326 с.: ил.<br />
– (Культура народов Востока).<br />
Полосьмак, 2010 - Полосьмак Н.В. «Мы выпили Сому, мы стали<br />
бессмертными...» // Наука из первых рук. № 3(33). 2010. - С. 50-59.<br />
Полосьмак, Богданов, Цэвээндорж, 2011 - Полосьмак Н.В., Богданов Е.С.,<br />
Цэвээндорж Д.Двадцатый Ноин-Улинский курган. – Новосибирск:<br />
ИНФОЛИО, 2011. – 184 с.: ил.<br />
Руденко, 1962 - Руденко С.И. Культура хуннов и ноинулинские курганы. –<br />
М – Л.: Изд-во АН СССР, 1962. – 203 с.<br />
Trever, 1940 - Camilla V. Trever. Greek-Bactrian Art Monuments (Pamyatniki
Tomus XXXIV Fasciculus 19<br />
greko-bactriiskogo iskusstva). Moscow, Leningrad: Academy of Sciences<br />
USSR Publ., 1940.<br />
Yatsenko, 2012 - Sergei A.Yatsenko. Yuezhi on Bactrian embroidery from textiles<br />
found at Noyon uul, Mongolia // The Silk Road.Vol. 10 (2012): 39–48.<br />
Зураг 1.<br />
Ноён уулын хүннүгийн язгууртны 20-р булшнаас илэрсэн хивс<br />
(фотог Б.Нямгэрэл)<br />
Зураг 2.<br />
Ноён уулын хүннүгийн язгууртны 31-р булшнаас илэрсэн хивс<br />
(фотог Б.Нямгэрэл)<br />
249
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 3.<br />
Ноён уулын хүннүгийн язгууртны 31-р булшнаас илэрсэн хивс<br />
(фотог Б.Нямгэрэл)<br />
Зураг 4.<br />
31-р булшнаас илэрсэн хивс<br />
(фотог Б.Нямгэрэл)<br />
Зураг 5.<br />
Ноён уулын хүннүгийн язгууртны<br />
31-р булшнаас илэрсэн хивс<br />
(фотог Б.Нямгэрэл)<br />
250
Tomus XXXIV Fasciculus 19<br />
Зураг 6.<br />
Ноён уулын хүннүгийн язгууртны<br />
20-р булшнаас илэрсэн хатгамал<br />
Зураг 7.<br />
Ноён уулын хүннүгийн<br />
язгууртны 20-р булшнаас<br />
илэрсэн хатгамал<br />
Зураг 8.<br />
Ноён уулын хүннүгийн язгууртны<br />
20-р булшнаас илэрсэн хатгамал<br />
251
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 9.<br />
Ноён уулын 20-р булшнаас<br />
илэрсэн нэхмэл<br />
Зураг 10.<br />
Ноён уулын хүннүгийн<br />
язгууртны 20-р булшнаас<br />
илэрсэн даавуу болон үслэг эдлэл<br />
Зураг 11.<br />
Ноён уулын хүннүгийн<br />
язгууртны 20-р булшнаас<br />
илэрсэн хатгамал бүхий<br />
эсгий ширдэг<br />
252
Tomus XXXIV Fasciculus 20<br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 20<br />
ХҮННҮГИЙН ТӨМРИЙН ХҮДЭР ХАЙЛУУЛАХ<br />
ЗУУХНЫ СУДАЛГААНЫ ЗАРИМ АСУУДАЛ<br />
Л. Ишцэрэн, Т. Сасада<br />
Хүннү нар нүүдлийн мал аж ахуйг голлон эрхлэхийн зэрэгцээ газар<br />
тариалан, ан агнуур, түүвэрлэх аж ахуйд анхаарал хандуулсаар иржээ.<br />
Үүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн бие даасан байдал, цэргийн бодлогын<br />
нэгэн тулгуур үзүүлэлт болох төмрийн үйлдвэрлэлд онцгойлон анхаарч<br />
байсныг гэрчлэх баримт сэлт сүүлийн жилүүдэд Монгол болон түүний<br />
хил залгаа бүс нутгуудаас олдсоор байна. Бид энэхүү өгүүлэлд Төв аймгийн<br />
Мөнгөнморьт сумын Хустын булаг, Өвөрхангай аймгийн Хар Хорин<br />
сумын Бага Нарийны ам, ОХУ-ын Бүгд Найрамдах Буриад улсын Баруун-<br />
Халын хөндий, Хакасын Бүгд Найрамдах улсын Трошкина гэсэн дөрвөн<br />
газарт илэрсэн нэгэн он цагт хамаарагдах төмрийн зуухны бүтэц, зохион<br />
байгуулалтын онцлог, харилцан хамаарлын талаар өгүүлэхийг хичээв.<br />
Хустын булагийн дурсгал<br />
Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумын нутаг Зүүн Байдлагийн голын<br />
хөндийд буюу сумын төвөөс баруун урагш 30 орчим км зайтай оршино.<br />
Одоогоор Хустын булагийн дурсгалт газраас нийт таван тооны төмрийн<br />
хүдэр хайлуулах зуухыг илрүүлэн олоод байна. Он цагийн хувьд 1, 4, 5-р<br />
зуух нь НТ I зууны үед, 2, 3-р зуух нь НТӨ I зууны үед хамаарагдана. НТ I<br />
зууны үеийн гурван зуух нь хэлбэрийн хувьд нэг төрөл, харин НТӨ I зууны<br />
үед хамаарах 2, 3-р зуух нь хэлбэр, зохион байгуулалтын хувьд өөр болох нь<br />
урьдчилсан байдлаар тогтоогдоод байна [Амартүвшин нар, 2012: 213-228].<br />
Дөрвөлжин хэлбэрийн I зуух. Энэ хэлбэрийн зуух нийт гурван ширхэг<br />
гарсан. Нүхэн зуух. Суурь нь дөрвөлжин, 0.5x0.5 м хэмжээтэй, 0.3-0.4 м<br />
гүн. Зуухны өндрийг тодорхойлох боломжгүй. Зууханд ойролцоогоор 70<br />
кг хүдрийг хайлуулж, 30 кг орчим цэвэр төмөр гаргаж авч байсан хэмээн<br />
таамаглаж болно [ 村 上 ほか, 2006]. Үүдний хэсэгт дунджаар 0.2х0.1 м<br />
хэмжээтэй дугуй болон дугуй булантай зууван хаягдалын нүх (Slag pit)<br />
бий (зураг 1). Хаягдлын нүхнээс зөвхөн төмрийн хаягдал, зуухны хана,<br />
хөөрөгний хошуу зэрэг зүйлс гарч байгаа нь түүнийг үйлдвэрлэлийн<br />
хаягдал хийх зориулалттай болохыг харуулж байна. Зуухны суурь нүхнээс<br />
гарсан модны нүүрсэнд хийсэн C14 лабораторийн он цаг нь (37BC (1.6%)<br />
30BC, 22BC (3.2%) 11BC, 2BC (90.6%) 80AD) болон (21BC (1.6%) 12BC, 1BC<br />
253
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
(93.8%) 84AD) хэмээн гарсан.<br />
Гонзгой дөрвөлжин хэлбэрийн II зуух. Энэ хэлбэрийн зуух ганц ширхэг<br />
олдоод байгаа. Нүхэн зуух. Суурь нь 1.1 х 0.6 м хэмжээтэй, 0.5 м гүн (зураг<br />
2). Хаягдалын нүх байхгүй. Зуухны ёроолд 1х0.5 м хэмжээтэй төмрийн<br />
хаягдал үлдсэн. Хаягдлын доор шатсан мод, навчны үлдэгдэл байгаа нь<br />
зууханд төмрийн хүдэр, модны нүүрс хийхийн өмнө жижиглэсэн модыг<br />
үелэн давхарлаж хийснийг харуулна. Төмрийн хаягдалд үлдэж хоцорсон<br />
модны нүүрснээс авсан гурван дээжид хийсэн С14 лабораторийн он цаг<br />
(103BC (94.1%) 28AD, 41AD (1.3%) 49AD), (160BC (6.9%) 135BC, 115BC (88.5%)<br />
3AD, мөн (179BC (95.4%) 46AD) хэмээн гарсан.<br />
Хонгил бүхий III хэлбэрийн зуух. Нэг ширхэг гарсан. Нүхэн зуух. Суурь<br />
нь 0.4х0.7 м хэмжээтэй, 0.7 м гүн. Хаягдлын нүх байгаа эсэх нь одоогоор<br />
тодорхойгүй. Зуухны ёроолд төмрийн хаягдал бий. Энэ зуух нь газрын<br />
өнгөн хөрснөөс доош 80 см гүнд илэрсэн. Зуухны ёроолд баруун тал руу нь<br />
0.3 м хэмжээтэй нарийн хонгил гаргажээ. Зуухнаас гарсан модны нүүрсэнд<br />
С14 лабораторийн он цагийг тодорхойлоход (104BC (92.2%) 31AD, 37AD<br />
(3.2%) 52AD) хэмээн гарсан.<br />
Олдвор. Уг дурсгалт газраас үйлдвэрлэл болон аж ахуйн холбогдолтой<br />
олдворууд гардаг. Аж ахуйн холбогдолтой олдворт хүннүгийн үеийнх<br />
хэмээн тодорхойлогддог богино хүзүүтэй ваарны амсар (зураг 4) хамаарна.<br />
Харин үйлдвэрлэлийн холбогдолтой олдворт төмрийн хаягдал, хөөрөгний<br />
шавар хошуу, чулуун эдлэл, зуухны ханын хэсэг зэрэг зүйлс багтаж байна.<br />
Чулуун алх: хоёр үзүүртээ цохилтын ул мөр бүхий хонхойсон байна.<br />
Чулуун дөш: хавтгай том хэмжээтэй төмрийн зэв зарим хэсэгт наалдан<br />
үлджээ. Тус хоёр чулуун эдлэлийн үүрэг зориулалт нь төмрийн хүдрийг<br />
буталж жижиглэх, зууханд хайлуулж баяжуулсан төмрийг жижиглэхэд<br />
ашиглаж байсан болвуу хэмээн таамаглаж байна (зураг 5). Хөөрөгний<br />
шавар хошуу: Дурсгалт газраас хөөрөгнөөс зуухны эх биед салхи дамжуулах<br />
зориулалт бүхий хөөрөгний шавар хошуу олон тоотой гарсан (зураг<br />
6). Эдгээр хошуу нь жижиг болон том хоёр төрөл байгаа нь нэгдүгээр<br />
хэлбэрийн зуух болон хоёрдугаар хэлбэрийн зууханд ашиглаж байжээ.<br />
Хөөрөгний шавар хошууны том нь урт 16,6 см, хөөрөгний хэсэгт нийлэх<br />
амсрын дотор талын голч 7,2 см, гадар тал 10,2 см, харин зуухны эх биетэй<br />
холбогдох үзүүр хэсгийн дотор талын голч 3,2 см, гадар тал 5,6 см байна.<br />
Мөн хөөрөгний хошуу зуухны ханын хэсэгтэй залгагдсан байдалтай олдсон<br />
(зураг 7). Одоогоор зуухны нэг талын хананд хоёр ширхэг хошуу залгаж<br />
байсан нь тодорхой болоод байна (зураг 8). Хөөрөгний хошууг зууханд<br />
30° налуу суурилуулдаг байжээ. Ийм төрлийн хөөрөгний хошуу Японы<br />
Татарын төмөр хайлуулах зууханд байдаг байна [ 俵 , 1933]. Зуухны хана:<br />
Зуухны ханын хэсгүүд нь, шавар болон чулуулаг элсийг холиж тоосго<br />
хэлбэрт оруулан өрж хийсэн бөгөөд, булангууд нь дугуйраагүй бөгөөд<br />
тэгш өнцөгтэй, дотор талдаа төмрийн шлак мөн битүү бүрсэн байдалтай<br />
байна (зураг 8). Төмрийн хаягдлууд: Төмрийн хүдрийг хайлуулах үед гардаг<br />
хаягдал нь зуухны дотор талд тунаж үлдсэн хэсгүүд ихэвчлэн байгаа бөгөөд<br />
зуухнаас гадагш хайлсан төмрийг урсган гаргаж байсан ул мөр байхгүй<br />
байна (зураг 9). Энэ нь зууханд төмрийн хүдрийг хайлуулаад дараа нь<br />
254
Tomus XXXIV Fasciculus 20<br />
хайлсан баяжмал төмрийг гаргаж авахын тулд түүнийг нурааж байсныг<br />
харуулна. Зуухны ойр орчмоос төмрийн агууламж ихтэй төмрийн хаягдал<br />
элбэг олддог. Харин одоогоор дархлах болон цутгуурын үеийн төмрийн<br />
хаягдал олдоогүй байгаа нь энд зөвхөн төмрийн баяжмал гарган байсан<br />
газар хэмээн үзэж болно.<br />
Бусад олдвор бүхий газрууд. 2012 онд малтсан EX.12.01 талбайгаас төмрийн<br />
хүдрийн хаягдал бүхий зууван хэлбэртэй хоёр нүх илэрсэн (зураг 10).<br />
Эдгээр нүхнүүд нь 0.8х0.6 м, 0.6х0.5 м хэмжээтэй бөгөөд дотроос нь том<br />
хүдрийг жижиглэх явцад гарсан 1 см орчим хэмжээтэй буталсан олон<br />
тооны хүдэр, модны нүүрс, үнс зэрэг зүйлс гарчээ (зураг 11). Нүхнээс<br />
гарсан модны нүүрсэнд хийсэн С14 лабораторийн он цаг нь (340BC (1.7%)<br />
329BC, 204BC (93.7%) 54BC) хэмээн тогтоогдсон байна.<br />
Бага нарийны амны дурсгал<br />
Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын нутаг Бага нарийны аманд Монгол-<br />
Германы хамтарсан “Эртний Хар Хорум орчмын гар урлал, төмөрлөгийн<br />
түүх” төслийн археологийн судалгааны хээрийн шинжилгээний анги<br />
эртний үйлдвэрлэлийн газруудыг шинээр нээн илрүүлж, малтлага<br />
судалгаа хийж байгаа билээ [Pohl et al., 2012: 49-65].<br />
2012 онд тус дурсгалт газраас Хүннүгийн холбогдох төмрийн хүдэр<br />
хайлуулах зуухыг олсон байна (зураг 12). Энэ нь манай улсаас олдож буй<br />
Хүннүгийн үеийн төмрийн хүдэр хайлуулах хоёр дахь дурсгал юм.<br />
Зуухны бүтэц зохион байгуулалт нь газар ухаж суулгасан, хаягдлын нүх<br />
бүхий 0.6х0,4м хэмжээтэй дөрвөлжин хэлбэрийн нүхэн зуух юм. Зуух<br />
болон хаягдалын нүх нь доогуураа нарийн хонгилоор холбогдсон. Ийм<br />
зуухтай ижил хэлбэрийн зуух Хустын булагийн III хэлбэр болон Минусийн<br />
хотгороос гарч байсан. Харин эндээс хөөрөгний шавар хошуу буюу салхи<br />
дамжуулах хөөрөгний хэсэг илрээгүй ажээ.<br />
Байгал нуур орчмын дурсгал<br />
ОХУ-ын Эрхүүгийн Их сургуулийн профессор А.В.Харинскийн<br />
удирдсан судалгааны анги Байгал нуурын баруун эрэг дэх төмрийн<br />
хүдэр хайлуулах эртний зуухыг малтан шинжилсэн байна. Барун-Халын<br />
хөндийд явуулсан радар төхөөрөмжөөр хийсэн тандалт судалгаагаар 15 га<br />
талбайд их хэмжээний төмрийн баас тархсаныг илрүүлж мөн төмрийн<br />
хүдэр хайлуулах зуух газрын доор олон тоотой байгааг дурьдсан байна<br />
[Kozhevnikov et al., 2001: 107-122].<br />
Эндээс урт хугацаанд үйлдвэрлэл явуулж байсан дурсгалууд илэрсэн<br />
бөгөөд үүний дотор Хүннүтэй нэг он цаг буюу Елгинскийн (НТӨ II-НТ IV<br />
зуун) үеийн төмрийн хүдэр хайлуулах зуухны (зураг 13) үлдэгдэл гарчээ<br />
[Харинский, Снопков, 2004]. Зуухны сууринд хийсэн радиокарбоны он<br />
цаг нь 1915±35, нүхэнд хийсэн радиокарбон он цаг нь 2050±35BP хэмээн<br />
тогтоосон байна. Төмрийн хүдэр хайлуулах зуух нь хэмжээний хувьд 0,4<br />
х 0,4,5 м хэмжээтэй, харьцангуй жижиг бөгөөд зуухнаас гарсан нарийн<br />
255
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
хонгилтой. Эндээс салхи дамжуулах хөөрөгний хошуу олдоогүй ажээ.<br />
256<br />
Енисей орчмын дурсгал<br />
ОХУ-ын Хакасийн Бүгд Найрамдах Улсын нутаг, Енисей мөрний<br />
хөндийд хийгдсэн археологийн малтлага судалгаагаар бидний сонирхон<br />
бүхий дурсгалтай ижил дурсгалууд олон тоотой олдсон байдаг. Анх 1960,<br />
1970-д оны үед Я.И.Сунчунгащев Трошкина хэмээх газраас Таштыкийн<br />
үед холбогдох төмрийн хүдэр хайлуулах дурсгалыг (Зураг 14) малтан<br />
судалжээ [Сунчунгащев, 1979]. 2013 оноос Японы археологич Я.Мүраками<br />
тус бүс нутагт археологийн малтлага судалгааг хийж эхлээд байна [ 村 上 ほ<br />
か, 2012].<br />
Таштыкийн үеийн төмрийн хүдэр хайлуулах зуух нь газар нүх ухаж<br />
суурь хийж түүний дээр зуухыг өндөрлөн хийдэг байжээ. Зуухны суурь<br />
хэсгийн хэмжээ нь 40 см орчим дөрвөлжин хэлбэртэй, зууханд салхи<br />
дамжуулах хөөрөгний хошууг ашиглаж байсныг гэрчлэх шавар хошууд ч<br />
мөн олджээ (зураг 14). Тус дурсгалаас илэрсэн хөөрөгний хошуу нь Хустын<br />
булагаас гарсан хөөрөгний хошуунаас хэмжээний хувьд жижиг байна. Мөн<br />
зуухны сууринд газар доогуур ухаж нарийн хоолой хийсэн байжээ. Үүнийг<br />
хайлсан төмрийг зуухнаас тэрхүү нүхрүү урсган оруулах зориулалттай<br />
хэмээн тодорхойлсон байна [Сунчунгащев, 1979: 32]. Энэ нүхэн зуухыг 700<br />
орчим жилийн турш ашигласан бөгөөд НТ VI зууны үед чулуун хавтангаар<br />
зуухны ханыг хийдэг болсноор үйлдвэрлэлийн түвшинд дэвшил гарч<br />
өөрчлөгджээ [Сунчунгащев, 1979: 60-65].<br />
Товч дүгнэлт<br />
Эртний түүхийн сурвалж бичигт зөвхөн бүс нутгийн овог аймгууд,<br />
ноёлогч нар, тэдний улс төрийн харилцаа, дайн тулааны тухай бичихээс<br />
бус нийгмийн дотоод зохион байгуулалт, бүтэц бүрэлдэхүүн, үйлдвэрлэх<br />
аж ахуйн талаар тойм байдалтай тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Иймээс<br />
энэхүү дутуу дулимаг мэдээг нөхөн сэргээхэд нийгмийн бүлгүүдийн<br />
амьдралын хэв маяг, хоорондын харилцаа, үйлдвэрлэлийн түүхийн биет<br />
эх хэрэглэгдэхүүнийг шинээр нээн илрүүлэх, нягтлан судлах ажил чухал<br />
шаардлагатай байгаа билээ.<br />
Сүүлийн жилүүдэд манай улсын хэмжээнд Хүннүгийн үед холбогдох<br />
төмрийн хүдэр хайлуулах зуух шинээр илрэн олдож түүнийг дагнан<br />
судлах ажил эрчимтэй хийгдэж байгаа нь дээрх зорилтыг гүйцэтүүлэхэд<br />
чухал үүрэг гүйцэтгэж байна.<br />
Мөн Хүннүгийн төвлөрөн сууж байсан уугуул нутаг болох Хэрлэн,<br />
Орхон голын саваас дээрх үйлдвэрлэлийн ул мөр олдсон нь тухайн үеийн<br />
улс төр, нийгмийн зохион байгуулалтыг тодруулахад нэгэн сэжим болох<br />
нь дамжиггүй юм.<br />
Зуухны бүтэц зохион байгуулалтын хувьд Хустын булаг I, II хэлбэр, Бага<br />
Нарийны ам, Трошкинагийн зуухнууд дунджаар 0.5 х 0.5 м хэмжээтэй<br />
дөрвөлжин хэлбэртэй байна. Харин зуухны дотоод бүтэц буюу хонгил
Tomus XXXIV Fasciculus 20<br />
гаргасан зуух нь Хустын булагийн III хэлбэр, Бага нарийны ам, Баруун Хал,<br />
Трошкинад ажиглагдсан байна. Зууханд хөөрөгний хошуу ашиглаж байсан<br />
баримт Хустын булагийн I, II хэлбэр, Трошкинагийн зуухнаас олджээ. Он<br />
цагийн хувьд Хустын булаг, Баруун Халын зуухнууд нь НТӨ I зуунаас НТ I<br />
зуунд хамаарч байгаа бол Трошкинагийн зуух нь НТӨ II – НТ VI зуун хүртэл<br />
урт хугацаанд үргэлжлэн ашиглагдсан байна. Бага нарийны амны зуухыг<br />
хэлбэр болон дотоод зохион байгуулалтанд үндэслэн он цагийг тухайн үед<br />
хамааруулан авч үзэж болно.<br />
Хүснэгт 1: Хүдэр хайлуулах зуухны мэдээлэл<br />
№ Дурсгалын нэр Хэлбэр хэмжээ хонгил<br />
Хөөрөг<br />
хошуу<br />
1<br />
Хустын булаг I<br />
хэлбэр<br />
Дөрвөлжин 0.5 х 0.5 м - +<br />
2<br />
Хустын булаг II<br />
хэлбэр<br />
Дөрвөлжин 1 х 0.5 м - +<br />
3<br />
Хустын булаг III<br />
хэлбэр<br />
Тодорхойгүй 0,4 х 0,7м + -<br />
4<br />
Бага Нарийны<br />
ам<br />
Дөрвөлжин 0.6 х 0,4м + -<br />
5<br />
Баруун Хал<br />
хөндий<br />
Тодорхойгүй 0,4 х 0,45м + -<br />
6 Трошкина Дөрвөлжин 0.4 х 0.4 м + +<br />
Эдгээр зуухнууд нь он цаг болон хэлбэр, бүтэц зохион байгуулалтын<br />
хувьд ерөнхийдөө ижил байгаа нь нэг соёлын хүрээнд хамруулан авч үзэх<br />
боломжтой юм. Үүнтэй харьцуулбал Хан улсын төмрийн хүдэр хайлуулах<br />
зуух нь газрын налуу хэсгийг ашиглан өндөрлөн барьж зууханд хайлж буй<br />
төмрийн хүдрээс ялгарч гарах төмрийн хаягдлыг гадагш нь урсгаж гаргах,<br />
мөн хайлсан цэвэр төмрийг урсгаж гаргах технологийг ашиглаж байснаараа<br />
өгүүлэн буй дурсгалуудаас эрс ялгаатай болно. Энэ нь Хүннүгийн төмрийн<br />
хүдэр хайлуулах технологид Хан улсын нөлөө огт байхгүй бөгөөд харин Төв<br />
Азийн үйлдвэрлэлийн арга зүйтэй ижилсэж байгааг харуулж буй хэрэг.<br />
Хустын булаг, Баруун Хал, Трошкинагийн төмөр хайлуулах зуух буй<br />
газруудад нилээд урт хугацааны туршид үйлдвэрлэл эрхэлж байсан нь<br />
тухайн үеийн улс төр, эдийн засаг, нийгмийн байгуулалтай холбоотойгоос<br />
гадна тухайн газар нутгийн онцлог, орд газар зэрэгтэй хамааралтай<br />
хэмээн бодож байна. Жишээлбэл, Хустын булагийн ойролцоо тухайн<br />
үед холбогдох Тэрэлжийн дөрвөлжин, Бүрхийн дөрвөлжин, Хүрээт дов,<br />
Өндөр дов, Гуа дов зэрэг хотын турь байгаа нь дээрх үйлдвэрлэлийн газар<br />
боловсруулсан бүтээгдэхүүнийг эдгээр хотуудад нийлүүлж байсан байж<br />
болох юм. Мөн Хүннү нар Хан улстай мөр зэрэгцэн оршиж байсны хувьд<br />
тэднээс өргөн хэрэглээний таваарын солилцоо хийхээс бус стратегийн<br />
чухал бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлээлийн хувьд харьцангуй бие даасан<br />
байдалтай шийдэж байжээ.<br />
257
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Summary:<br />
L. Ishtseren, T. Sasada<br />
TO THE ISSUE ON THE IRON PRODUCTION OF THE XIONGNU<br />
Basing on the iron production rese<strong>arch</strong> at Khustyn Bulag, Mungunmorit<br />
soum, Tuv province, the authors of this paper introduce a comparative rese<strong>arch</strong><br />
on the iron smelting furnaces that have been found in Mongolia and Russia.<br />
Iron smelting furnaces that associated with the Xiongnu Empire were involved<br />
in the comparative analyses – the site of Baga Nariiny Am, Khar Khorum<br />
soum, Uvurkhangai province and the furnaces in the Minusinsk basin and<br />
Baikal Lake. As a result, the rese<strong>arch</strong>ers determined that these sites have similar<br />
pit furnaces that would fall into three main types by design and chronology.<br />
Through this rese<strong>arch</strong> the authors investigated iron production system of the<br />
Xiongnu in depth, revealing technological differences from the Han dynasty<br />
iron production.<br />
Ном зүй<br />
Амартүвшин нар, 2012 - Амартүвшин Ч., Сасада Т., Эрэгзэн Г., Үсүки<br />
Я., Ишцэрэн Л. Хустын булагийн дурсгалт газарт илэрсэн төмрийн<br />
хүдэр хайлуулах болон ваар шатаах зуухны он цагийн асуудалд //<br />
Studia Archaeologica, Tom. XXXII, Fasc.13, Улаанбаатар.<br />
Сунчугащев, 1979 - Сунчугащев Я.И. Древняя Металлугия Хакасии, Эпоха<br />
железа , Новосибирск.<br />
Kozhenikov et al., 2001 - Kozhenikov N.O., Kharinsky A.V., Kozhenikov O.K.<br />
An<br />
accidental geophysical discovery of an Iron Age <strong>arch</strong>aeological site on the<br />
western shore of Lake Baikal //Journal of Applied Geophysics, pp.107-122.<br />
Pohl et al., 2012 –Pohl E., Mönkhbayar L., Ahrens B., Frank K., Linzen S., Osinska<br />
A., Schüler T., Schneider M. Production Sites in Karakorum and Its Environment:<br />
A New Archaeological Project in the Orkhon Valley, Mongolia<br />
//The Silk Road, Volume 10, pp.49-65.<br />
交 野 市 教 育 委 員 会 , 2002『 古 墳 時 代 の 鉄 製 錬 - 鍛 冶 再 現 実 験 記 録 』 俵 国 一<br />
1933『 古 来 の 砂 鉄 製 錬 法 』 丸 善<br />
村 上 恭 通 ほか, 2006『 日 本 列 島 における 初 期 製 鉄 - 鍛 冶 技 術 に 関 する 実 証 的 研<br />
究 』 愛 媛 大 学 法 文 学 部<br />
村 上 恭 通 . P. アムザラコフ, 2012「ミヌシンスク 盆 地 の 初 期 鉄 器 文 化 と 鉄 生 産 」<br />
『 第 13 回 北 アジア 調 査 研 究 報 告 会 発 表 要 旨 』,18-21 頁 , 北 アジア 調<br />
査 研 究 報 告 会 )<br />
258
Tomus XXXIV Fasciculus 20<br />
Зураг 1.<br />
Хустын булаг.<br />
I хэлбэрийн зуух.<br />
Зураг 2.<br />
Хустын булаг.<br />
II хэлбэрийн зуух.<br />
Зураг 3.<br />
Хустын булаг.<br />
III хэлбэрийн зуух.<br />
259
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 4.<br />
Хустын булаг.<br />
Ваарны амсар<br />
Зураг 5.<br />
Хустын булаг.<br />
Чулуун зэвсэг<br />
Зураг 6.<br />
Хустын булаг.<br />
Хөөрөгний шавар хошуу<br />
260
Tomus XXXIV Fasciculus 20<br />
Зураг 7.<br />
Хустын булаг.<br />
Хөөрөгний шавар<br />
хошуутай ханын хэсэг<br />
Зураг 8.<br />
Хустын булаг.<br />
Хөөрөгний шавар<br />
хошуутай ханын хэсэг<br />
Зураг 9.<br />
Хустын булаг.<br />
Зуухнаас гарсан<br />
төмрийн хаягдал<br />
261
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 10.<br />
Хустын булаг.<br />
Зуухнаас гарсан<br />
төмрийн хаягдал<br />
агуулсан нүх<br />
Зураг 11.<br />
Хустын булаг. Зуухнаас гарсан төмрийн хаягдал агуулсан<br />
нүхнээс гарсан төмрийн хүдэр<br />
Зураг 12.<br />
Бага нарийны амны<br />
төмрийн хүдэр<br />
хайлуулах дурсгал<br />
262
Tomus XXXIV Fasciculus 20<br />
Зураг 13.<br />
Байгал нуурын баруун эргээс<br />
илэрсэн дурсгалын дэвсгэр болон<br />
зүсэлтийн зураг.<br />
Зураг 14.<br />
Таштикын соёлын үеийн<br />
төмрийн хүдэр хайлуулах<br />
дурсгалын дэвсгэр болон<br />
зүсэлтийн зураг<br />
263
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 21<br />
264<br />
Г. Эрэгзэн, Л. Ишцэрэн<br />
ХУДГИЙН ХАЛЗАНГИЙН ОЛДВОРЫН ХОЛБОГДОХ ОН ЦАГ БА<br />
ЖУЖАНЫ АРХЕОЛОГИЙН СУДАЛГААНЫ АСУУДАЛД<br />
Нүүдэлчдийн түүхийн ээдрээтэй цаг хугацааны нэг нь Хүннү гүрэн<br />
мөхсний дараагаас Түрэгийн хаант улс байгуулагдах хүртлэх хэдэн<br />
зуун жил юм. Манай түүхийн зохиолуудад тухайн цаг хугацааг Сяньби,<br />
Жужаны үед холбогдуулан үзэж, энэ үед улс байгуулан оршин тогтнож<br />
байсан нүүдэлчдийн бусад төрийн түүхийг ерөнхийлөн авч, зармыг нь<br />
орхигдуулах хандлага бий. Гэтэл дурдсан цаг хугацаанд Хүннү гүрний<br />
хуучин газар нутаг дээр арваар тогтохгүй улс бий болж, үргэлжийн дайн<br />
тулаан хийж байсан ба Таньшихуй зэрэг хүчирхэг удирдагчид гарч ирэн<br />
бусдыгаа дагуулах явдал байсан хэдий ч оршин тогтносон хугацаа нь богино<br />
үргэлжилж байсан тул өмнөх үеийн адил нэгдэж нягтарсан хүчирхэг<br />
төрийг бий болгож чадахгүй байжээ. Сяньби улсаас хойшх бутралын<br />
үеийг Хятадын түүхчид “5 ху, 16 улсын самуунт үе” буюу 5 бүдүүлгийн<br />
байгуулсан 16 улсын үе хэмээн тодотгон үздэг нь ч үүнтэй холбоотой<br />
[Хятадын археологи, 2012: 15].<br />
Нэгдсэн захиргаанд орж чадалгүй хямралдан тэмцэлдэж байсан энэ<br />
үеийн төгсгөлд нүүдэлчид ерөнхийдөө Умард хятадаар төвлөсөн Тоба Вэй<br />
болон одоогийн Монголын нутгийг захирсан Жужаны хаант улс гэсэн 2<br />
гол улс болон төлөвших хандлагатай болж иржээ. Тоба Вэй улсын хувьд<br />
Умард хятадад төвлөрч нүүдэлчин овог аймгуудаас гадна ихээхэн тооны<br />
суурьшмал иргэдийг захирч байсан ба тэдний эзэн хаад, язгууртнууд<br />
хятадын соёлыг талархан хүлээн авах хандлагатай байжээ. Харин Жужаны<br />
хаант улс нь жинхэнэ нүүдэлчдийн төрийн залгамж болж, уламжлалт<br />
соёлоо хадгалан хөгжүүлсэн байх магадлал өндөр юм.<br />
Жужаны хаант улс нь Зүүнгарын нутгаас Хянганы нуруу, Говиос Байгал<br />
нуур хүртлэх газар нутгийг захирсан өвөг монгол угсаатан болохын хувьд<br />
манай түүх-археологийн судалгааны зайлшгүй анхаарал хандуулах цаг<br />
үеийн нэг билээ. Түүнчлэн Жужан нь цаг хугацааны хувьд Сяньби болон<br />
Түрэгийн үеийн хооронд 200 гаруй жил оршин тогтносон ба тэдний<br />
соёл нь Хүннү-Сяньбийн археологийн соёлоос Түрэгийн гэгдэх өвөрмөц<br />
соёлын завсарт, шилжилтийн цаг хугацаанд холбогдох тул нүүдэлчдийн<br />
археологийн соёлын хувьсал өөрчлөлтийг тодруулах зангилаа үе болно.<br />
Жужаны хаант улсын цөм өнөөгийн Монгол улсын нутгаар төвлөн<br />
байсан болохоор тэдэнд холбогдох дурсгалууд манай нутгаас илэрч олдох
Tomus XXXIV Fasciculus 21<br />
магадлал өндөр. Гэвч өнөөг хүртэл нийт Евразийн хэмжээнд Жужаны<br />
үед холбогдох дурсгал илэрч мэдэгдээгүй байгаа нь дараах шалтгаантай<br />
хэмээн үзэж байна. Үүнд:<br />
1. Жужаны археологийн дурсгалыг өмнө судлагдсан бусад үеийн<br />
дурсгалаас ялган үзэж чадахгүй байгаа,<br />
2. Жужаны дурсгалыг хайж олох ажлыг доривтой өрнүүлэхгүй байгаатай<br />
холбоотой болов уу.<br />
Тус өгүүлэлд эхний шалтгаантай холбогдох Худгийн халзан хэмээх<br />
нэгэн дурсгалын хамаарах он цагийг тодруулан авч үзэхийн зэрэгцээ<br />
Жужаны археологийн судалгааг эхлүүлэхэд зайлшгүй анхаарал хандуулах<br />
зарим асуудлын талаар хэлэлцэхийг зорив.<br />
Худгийн халзангийн олдворын тухай<br />
2002 онд Хөвсгөл аймгийн Алаг-Эрдэнэ сумын нутагт судалгаа хийж<br />
байсан Монгол-Орос-Америкийн хамтарсан чулуун зэвсгийн судалгааны<br />
ангийн судлаачидад тус сумын Шувуут багийн малчин Манлайбаатар<br />
Гүрнэнгийн Цахир уулын баруун талд 1 км зайтай Худгийн халзан хэмээх<br />
газарт байх өөрийн өвөлжөөний ойролцоо газар шорооны ажил хийх<br />
явцдаа олсон төмөр тогоо, амгай, зуузай, дөрөө, арал, зэв болон 9 ш<br />
цувимал төмөр эдлэл, мөн эмээлийн ясан хярны хугархай, шор, билүү<br />
чулуу, хүрэл зоос зэрэг олдворыг авчирч өгчээ. Түүний хэлснээр уг<br />
олдворууд газрын өнгөн хөрснөөс 150-180 см орчим гүнээс илэрсэн бөгөөд<br />
их хэмжээний хүн, малын яс хамт гарсан байна. Манлайбаатарын ярьсанд<br />
үндэслэн төслийн Монголын талын судлаачид эдгээр олдворууд эртний<br />
булшнаас илэрсэн хэмээн таамаглаж, олдвор нэг бүрийг тодорхойлон,<br />
зарим нэг олдворыг хөрш бүс нутгаас илэрсэн зүйлстэй харьцуулан он<br />
цагийг баримжаалан тогтоож, уг үр дүнгээ “Түүхийн сэтгүүл”-ийн 2003<br />
оны дугаарт “Санамсаргүй хөндөгдсөн нэгэн булшны тухай” нэрээр<br />
хэвлүүлжээ.<br />
Тус өгүүлэлийн төгсгөлийн хэсэгт Худгийн халзангаас олдсон олдвороос<br />
зарим нэг онцлог зүйлсийг хөрш бүс нутгаас илэрсэн олдворуудтай<br />
жишсэн харьцуулсан судалгааны үр дүнг ийнхүү өгүүлсэн байна. Үүнд:<br />
“...Яг ийм төрлийн тогоо биш боловч төстэй тогоо Хөвсгөл аймгийн<br />
Ренчинлхүмбэ сумын нутаг Аргаан голын булшнаас гарсан бөгөөд судлаачид<br />
үүнийг IX-X зууны үе буюу Түрэг буюу түүнээс хойших үед хамруулан<br />
үзжээ. Мөн VIII зууны 2-р хагасаас X зууны үед холбогдох Дорнод Европын<br />
тал нутгийн соёл, X-XII зууны үед хамаарах Марийчуудын булшнаас, мөн<br />
V зууны эхний хагасаас IX зууны үед холбогдох Балти хавийн нутагт орших<br />
эртний Поломскийн дурсгалаас ийм төрлийн тогоо тус тус олдсон байна.<br />
Хоёр жигүүрт зэв, битүү гархин амгаа, хөдлөдөг хэлтэй арал, таваггүй<br />
хавирган дөрөө манай орны болоод хөрш зэргэлдээх нутагт малтсан булш,<br />
оршуулгаас түгээмэл олддог бөгөөд дээрхтэй тун ижил дөрөө VI-IX зуунд<br />
холбогдох Эртний Хакасийн Чаатасын дурсгалаас олдсон байна.<br />
Олдвор хэрэглэгдэхүүнийг хөрш зэргэлдээх болон өөрийн орны өмнөх<br />
судалгаанд хамрагдсан хэрэглэгдэхүүнтэй харьцуулан үзвэл МЭ VI-X зууны<br />
265
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
үед холбогдох бөгөөд өвөрмөц зарим хэрэглэгдэхүүн болох хадмал төмөр<br />
тогоо, төмөр дөрөө, төмөр зэв зэрэг нь санал болгож буй цагийг батлах<br />
нэгэн баримт болох нь гарцаагүй юм” [Цэвээндорж нар, 2003: 23-28].<br />
Бид дээр дурдсан харьцуулсан судалгааны үр дүнг дахин нягтлаж<br />
үзэхэд Хөвсгөл аймгийн Ренчинлхүмбэ сумын нутаг Аргаан голын булш,<br />
Салтов-Маяцкийн дурсгал, эртний Поломскийн дурсгалаас илэрсэн<br />
төмөр тогоонууд нь хавтгай төмөр бэлдэцүүдийг хадаасаар хадан холбож<br />
хийснээр ижилсэхээс бус хэлбэрийн хувьд шууд адилтгах боломжгүй нь<br />
ажиглагдсан. Харин дөрөөний хувьд Чаатасын дурсгалаас олдсон дөрөө нь<br />
хэлбэрийн хувьд их төстэй боловч холбогдох он цагийг ишлэсэн зохиолд<br />
нилээд тодорхой бичснийг анзааралгүй хавсралт зургийн толгойд тавьсан<br />
ерөнхий он цагийг ашигласан болох нь мэдэгдэж байна. Тухайлбал, тэдний<br />
ашигласан “Археология СССР: Степи Евразии в эпоху средневековья”<br />
Москва, 1981 зохиолын 48-р талд “...Третий тип, с узким подножьем и<br />
пластинчатой дужкой для путлища (рис. 28, 47), восходит к ранним формам<br />
стремян IV-V вв., но в Южной Сибири существовал и VI-VII вв” гэж тэрхүү<br />
дөрөөний холбогдох он цагийг нилээд тодорхой бичсэн байна.<br />
Дээрхээс үзэхэд Худгийн халзангийн олдворуудын он цагийг нэр бүхий<br />
судлаачид их ерөнхий байдлаар тодорхойлсон нь мэдэгдэнэ.<br />
Худгийн халзангаас олдсон олдворууд өдгөө ШУА-ийн Археологийн<br />
хүрээлэнгийн сан хөмрөгт хадгалагдаж байна. Эдгээр олдворуудын<br />
бүртгэлийг шинэчлэн хийх явцад төмөр дөрөө нь бидний анхаарлыг<br />
татсан бөгөөд уг олдворыг хөрш Алтай, Тува болон Хятад, Солонгос, Японы<br />
хэрэглэгдэхүүнтэй харьцуулсны үндсэн дээр холбогдох он цагийг дахин<br />
нягтлаж үзэх шаардлагатай хэмээн үзсэн юм.<br />
266<br />
Худгийн халзангаас олдсон төмөр дөрөөний холбогдох<br />
он цагийг дахин авч үзэх нь<br />
Худгийн халзан хэмээх газраас олдсон төмөр, яс, чулуугаар хийсэн 20<br />
гаруй эдлэлүүд дотроос харьцуулалтын аргаар он цаг тогтоох боломжтой<br />
олдвор нь төмөр дөрөө юм 1 .<br />
Энэхүү дөрөө нь хавтгайлан давтаж хийсэн эх бие, дээд хэсэгтээ тэгш<br />
өнцөгт хэлбэрийн босоо сэнжтэй, эх биеэс үл мэдэг ялгарах таваг бүхий<br />
өвөрмөц хэлбэртэй. Дөрөөний эх биеийн хэсэг нь гадагш цүлхэгэр, хөл<br />
шургуулах нүх нь ерөнхийдөө таван талтай мэт харагдах ба таваг хэсэг<br />
өргөн биш зэрэг онцлогоор бусад үеийн дөрөөнөөс ялгарна. Тухайлбал,<br />
хамгийн түгээмэл тохиолддог Түрэгийн үеийн дөрөөний эх биеийн<br />
хэсэг буюу дугуйрсан гар нь бөөрөнхий голтой байдаг бол энэ дөрөөнийх<br />
давтсан хавтгай юм. Мөн дөрөөний таваг хөл өвтгөхөөргүй өргөн талбайтай<br />
байдаг байхад энэ дөрөөнийх тавагний хэсгийг дээрээс нь давтаж “Т” үсэг<br />
маягтайгаар үл мэдэг ялгаруулж өгчээ. Сэнжний хэсэг ч гэсэн эх биеэс илт<br />
ялгарахгүй, оройн хэсэгт “└┘” хэлбэрийн сэртэн гаргасан ба сэнжний<br />
дунд хирд дөрөө сурны тэгш өнцөгт хэлбэрийн хөндлөн нүх гаргажээ.<br />
1<br />
Худгийн халзан хэмээх дурсгалт газраас илэрсэн олдворуудыг дурдсан судлаачид нэгэнт хэвлүүлсэн тул энд<br />
дахин нуршихаас зайлсхийж, зөвхөн гол анхаарал хандуулж буй төмөр дөрөөг л тодорхойлж оруулав.
Tomus XXXIV Fasciculus 21<br />
Дөрөөний гол онцлог нь 2 тийш үл мэдэг гарсан тавагны хэсгийг үл тооцвол<br />
хажуугаасаа тэгш хавтгай мэт харагдах байдал юм (зураг 1).<br />
Дөрөөг судлаачид хүн төрлөхтөний түүхэнд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн<br />
эд зүйлийн тоонд оруулдаг бөгөөд адууны тоног хэрэглэлийн хөгжлийн<br />
үүднээс үзэхэд хазаар, эмээл зэрэгтэй эн зэрэгцэхүйц нээлтийн нэг юм.<br />
Тиймээс ч дөрөө хэзээ, хаана үүссэн бэ гэдэг асуудал аль XX зууны эхнээс<br />
судлаачдийн анхаарлыг татаж иржээ. Өнгөрсөн хугацаанд хэвлэгдсэн<br />
зохиол бүтээлийг сөхвөл дөрөөг анх бүтээсэн ард түмнийг Энэтхэг, Хятад,<br />
Скиф, Хүннү, Сармат, Түрэгүүд хэмээн судлаач бүр өөр өөрийнхөөр<br />
тайлбарлахыг оролдсон байдаг нь мэдэгдэнэ [Вайнштейн, 1991; Амброз,<br />
1973; Кан, 2006]. Гэхдээ дөрөөний үүслийг тайлбарлахаар оролдсон ихэнх<br />
оролдлого нь биет олдворт бус ханын зураг, чимэглэл, олдвор дээрх<br />
зураг дүрсийг баримт болгон авсан байснаар шүүмжлэлд өртсөн ба<br />
нийтээр хүлээн зөвшөөрөх үндэслэлтэй байж чадаагүй байна. Дөрөөний<br />
үүслийг Скифүүдээс гаралтай хэмээн батлахаар А.Литтауер (1981)-ийн<br />
иш татсан Кул-Обагийн курганаас олдсон эвэр хундага дээрх сийлбэр<br />
зургийг С.И.Вайнштейн шүүмжлэхдээ уг зураг дээр дөрөө хэмээн шууд<br />
үзэж болохоор дүрс огт байхгүй байна хэмээсэн нь ийм шүүмжлэлийн<br />
томоохон жишээ юм [Вайнштейн, 1991: 217].<br />
Одоогоор дөрөөний үүсэл, гарлыг бүрэн батлах хангалттай<br />
хэрэглэгдэхүүн цугларч чадаагүй байгаа хэдий ч дөрөө үүсэх болсон<br />
шалтгаан, хөгжлийн ерөнхий зүй тогтол нь онолын үүднээс нилээд<br />
цэгцэрчээ. Тухайлбал, судлаачид эхэн үедээ дөрөөг морь унаж чаддаггүй<br />
хүнд зориулан бүтээсэн, эсвэл адуу малд гарамгай нүүдэлчид зохион<br />
бүтээсэн хэмээн маргалдаж байсан бол энэ үе ард хоцорч дөрөө бол хуягт<br />
морин цэрэг бий болсон явдалтай шууд холбоотойг хүлээн зөвшөөрч<br />
байна [Комиссаров, 2005: 129]. Хөгжлийн ерөнхий зүй тогтолын үүднээс<br />
зөвхөн морьдоход дэм болох өрөөсөн дөрөө буюу дөрөөвчөөс морин дэл<br />
дээр биеэ чөлөөтэй хөдөлгөхөд тулгуур болж чадах хос дөрөө бий болсон<br />
хэмээн тайлбарлах нь бий. Мөн анхдагч дөрөөг сур, мод зэрэг гарын дорх<br />
материалаар хийж байгаад хожим төмөрлөг дөрөө бий болсон хэмээн<br />
тайлбарласан байдаг [Кан, 2006: 142]. Одоогоор илэрч олдоод буй хамгийн<br />
эрт үед холбогдох дөрөөний олдворуудын эх биеийг модоор хийж, гадуур<br />
нь төмөрлөг ялтасаар бүрж бат бэх төдийгүй гоёмсог болгосон байх тул<br />
энэ тайлбар илүү үнэмшил төрүүлдэг юм.<br />
Солонгосын эртний “Гурван улс”-ын нэг Когурёгийн дөрөө нь он<br />
цагийн хувьд нэг хэсэг (тодруулвал, Хятадын зүүн хойд мужуудаас шинэ<br />
баримтууд илрэхээс өмнө) хамгийн эртнийхэд тооцогдож, судлаачдын<br />
анхаарлыг татаж байв. Шулуун урт сэнжтэй, эх биеийн хэсэг гадагш<br />
цүлхэн, нарийн тавагтай, хавтгай хэлбэрийн дөрөөг судлаачид “Когурё<br />
хэлбэр”-ийн хэмээн нэрлэсэн нь ч үүнтэй холбоотой.<br />
Харин сүүлийн жилүүдэд Хятадын Зүүн хойдын Луухаа голын зүүн<br />
баруун эрэг (Хятадаар эдгээрийг Ляодун, Ляоси гэнэ)-ийн дагуух нутгаас<br />
Муюн-Сяньби угсааны Гурван Янь улсын үед холбогдох дурсгалаас нэг бус<br />
дөрөө (дийлэнх нь эх биеийг модоор хийж гадуур нь төмөрлөг ялтасаар<br />
бүрсэн) илэрсэн бөгөөд эдгээр нь он цагийн хувьд Когурёгийн дөрөөнөөс<br />
267
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
эрт үед холбогдоно. Тухайлбал, Ляонин мужийн Чаоян хошууны ойролцоох<br />
Шиэрсианцзуны Цзуанчаны 88М1 дугаарт тоосгон бунхант булшнаас<br />
олдсон хүрэл цутгамал дөрөө, Чаоян хошууны нутаг Юаньтайцзигээс<br />
олдсон арьсаар бүрсэн модон дөрөө, Вэйпяо хошууны Фаншин тосгоны<br />
ойролцоох Вэйгоугийн 8-р булшнаас олдсон модоор хийж алт шармал<br />
хүрэл ялтсаар бүрсэн дөрөө, Санхабсон тосгоноос олдсон алт шармал хүрэл<br />
ялтсаар бүрсэн модон дөрөө зэргийг дурдаж болно. Үүнээс гадна Хэнань<br />
мужийн Аньяны Сяоминцзуны 154-р булшнаас алт шармал хүрэл ялтсан<br />
дөрөө олдсон бөгөөд энэ булшийг Хятадын төв нутагт шилжин суурьшсан<br />
Түрүү Янь улсаас гаралтай Муюн Сяньбийн язгууртны оршуулга хэмээн<br />
таамагладаг ажээ. Сяоминцзуны дөрөө нь 1990-ээд онд Ляонин мужаас<br />
Гурван Янь улсын үед холбогдох дурсгалууд илрэхээс өмнө Хятадын<br />
нутгаас олдсон хамгийн эртний биет олдворт тооцогдож байжээ. Булшны<br />
оршуулгын хэсэг модон австай ба хүний толгой талаас эмээл болон алт<br />
шармал адууны тоног хэрэглэлийн хамт алт шармал хүрэл ялтсан хос<br />
дөрөө илэрчээ. Малтлагын тайланд уг дурсгалын он цагийг НТ IV зууны<br />
эхний хагаст холбогдуулсан байдаг ч дийлэнх судлаачид НТ IVзууны дунд<br />
болон төгсгөл үед холбогдуулан үздэг байна [Кан, 2006: 147-150; Чан, <strong>2014</strong>:<br />
7].<br />
Ляонин мужийн Цзуанчаны 88М1 дугаарт булш нь Түрүү Янь улсын үед<br />
холбогдох Муюн Сяньбийн язгууртны оршуулга бөгөөд энэ булшнаас алт,<br />
мөнгө, хүрэл, төмрөөр хийсэн зэр зэвсэг, гоёл чимэглэл, ахуйн эд зүйлс,<br />
ваар сав, чулуун болон ясан эдлэл зэрэг 300 гаруй олдвор илэрчээ. Эндээс<br />
илэрсэн зүйлсээс морины хуяг, эмээл зэрэг нь хадгалалт сайтай байсан<br />
тул судлаачдын анхаарлыг их татдаг аж [Кан, 2006: 148].<br />
Муюн Сяньби нар Түрүү Янь (337-370 он), Баруун Янь (384-394 он), Хожуу<br />
Янь (384-409 он) хэмээн нэрлэгдсэн улсуудыг байгуулжээ. Эдгээрийг<br />
ерөнхийлөн Гурван Янь улс хэмээн бичих нь бий. Дээрх дурсгалууд Гурван<br />
Янь улсын үед холбогдох болохоор багцаагаар НТ IV зуунд хамаарах бөгөөд<br />
одоогоор хамгийн эртний он цагт хамаарах дөрөөний биет хэрэглэгдэхүүн<br />
юм. Харин Ляонин мужийн Цзиань хошууны Чильсон уулын 96-р булш,<br />
Гирин мужийн Тэвангийн булш, Унё уулын хэрэм зэрэг дурсгалаас илэрсэн<br />
Когурёгийн эрт цагийн дөрөөнүүд нь он цагийн хувьд НТ IV зууны сүүлийн<br />
хагасаар V зууны эхний хагаст холбогдоно [Кан, 2006: 151-153].<br />
Муюн Сяньби болон Когурёгийн дурсгалаас илэрсэн дөрөөний гол<br />
онцлог нь эх биеийн дээд хэсэгт бэхэлсэн гонзгой хэлбэрийн урт сэнж,<br />
өргөн биш таваг бөгөөд хажуугаас харвал үл мэдэг илүү гарсан тавагийг эс<br />
тооцвол тэгш хавтгай харагдах байдал юм.<br />
Төмөрлөг дөрөө нь цаг хугацаанаас хамаарч хэлбэр нь өөрчлөгдөн<br />
хувирдаг ажээ. Тиймээс судлаачид дөрөөний хэлбэр хэрхэн өөрчлөгдөн<br />
хувирч буйг анхааран судлаж ирсэн ба өдгөө хэд хэдэн бүс нутагт дөрөөний<br />
хэлбэрийн өөрчлөлтийг он цагийн дараалалд оруулсан үечлэл, хэлбэрийн<br />
он цагийн хамаарлын бүдүүвч хэдий нь бий болжээ. Ийм он цагийн<br />
бүдүүвчийг ашиглавал Худгийн халзангаас илэрсэн төмөр дөрөөний<br />
холбогдох он цагийг тогтоох боломж байна.<br />
Зүүн Азийн бүс нутгаас илэрсэн дөрөөний талаар Солонгос, Японы<br />
268
Tomus XXXIV Fasciculus 21<br />
судлаачид харьцангуй сайн судлажээ. Тэдний үзэж буйгаар эх биеийг нь<br />
модоор хийж, төмөрлөг ялтас хадан бөхлөсөн дөрөө НТ IV зууны дундуур<br />
Хятадын зүүн хойд бүс нутгийн Сяньбийн дурсгалуудад анх үзэгдсэн ба<br />
улмаар НТ V зуун болгоход Солонгосын хойгт дэлгэрсний дараа эндээс<br />
Японд нэвтэрчээ. Дөрөөг Солонгосын хойгт дэлгэрүүлсэн ард түмэн<br />
нь когурёчууд бөгөөд тэдний нөлөөгөөр хойгийн өмнөд хэсгээр төвлөж<br />
байсан Пэгчэ, Каяа, Шилла зэрэг улсуудад нэвтэрсэн хэмээн үздэг байна<br />
(зураг 2). Когурёгийн үед холбогдох дөрөөний биет олдвор дээр дурдсан<br />
цөөн хэдэн дурсгалаас илэрсэн боловч тэд дөрөөг өргөн дэлгэр хэрэглэж<br />
байсныг илтгэх баримт нь бунханы ханын зураг болдог ажээ. Солонгосын<br />
археологичид дөрөөг бүтэц, хэлбэрээр нь маш олон төрөлд хувааж, тэдгээр<br />
төрлүүдийн он цагийн дарааллыг тогтоосон байна. Жишээлбэл, эх биеийг<br />
модоор хийсэн дөрөөг дотор нь тавагны хэсэгт бэхэлгээ болгож хадаас<br />
хадсан ба хадаасгүй хэмээн ерөнхийд нь 2 ангилсны дараа энэ төрлүүдийг<br />
дотор нь модон эх биеийн дотуур төмөр гүйлгэсэн ба төмөр бэхэлгээгүй,<br />
сэнжний хэмжээгээр нь урт, богино, эх биеийн хэлбэрээр нь зүрхэн<br />
хэлбэрийн болон дугуй хэлбэрийн гэх мэтээр 10 гаруй хэлбэрт хуваадаг<br />
ажээ [Чан, 2012: 75-78]. Дөрөөний энэхүү олон хэлбэр, төрөл нь тухайн<br />
эдлэлийг хэрэглэж байсан хүний зэрэг зиндаа, бүс нутгийн онцлог, мөн<br />
цаг хугацааны өөрчлөлт зэрэг олон хүчин зүйлсээс хамааралтай аж. Үүнээс<br />
бидний сонирхолыг татаж буй нь цаг хугацааны өөрчлөлт юм. Эх биеийг<br />
модоор хийж, төмөрлөг ялтас хадан бөхлөсөн дөрөөнүүд цаг хугацааны<br />
хувьд хамгийн эрт үед буюу НТ IV зууны дундаас төгсгөл үед холбогддог<br />
байна. НТ V зууны эхэнд бүхлээр нь төмрөөр хийсэн дөрөө дэлгэрчээ [Кан,<br />
2006: 180]. НТ IV зууны дундаас V зууны эхний хагаст холбогдох дөрөөнүүд<br />
нь хэлбэрийн хувьд урт босоо сэнж, зууван дугуй хэлбэрийн эх бие, эх<br />
биений хэсгийн зузаантай ижил өргөн биш тавагтай байна. Харин V зууны<br />
дундаас хойш дөрөөний сэнжний дээд хэсэг дөрвөлжин болсон бөгөөд<br />
таваг нь аажмаар өргөссөн дүр зураг ажиглагддана. Ерөнхийдөө VI зууны<br />
төгсгөл VII зуун болоход бидний “Түрэг дөрөө” хэмээн нэрлэдэгтэй төстэй<br />
сэнжний толгой илт ялгарах дөрвөлжин хэлбэртэй, эх бие нь доошоо<br />
уртасч дөрвөлживтөр болсон, өргөн тавагтай дөрөө дэлгэрч эхэлсэн<br />
байна. Солонгосын нутгаас илэрсэн дөрөөний хэлбэрийн ийм өөрчлөлт<br />
Японы арлаас илэрсэн олдворуудад ч ижилхэн ажиглагддаг ажээ. Ялгаа<br />
нь он цагийн хувьд Японы олдворууд ялимгүй хожуу үед холбогддог байна<br />
[Исахая, 2009: 58].<br />
Өмнөд Сибирь, Алтайн бүс нутгаас дөрөө их олон тоотой илэрчээ. 1980-<br />
аад оны төгсгөлд Оросын судлаач С.П.Нестеровын тогтоосноор эртний<br />
булш оршуулгаас илэрсэн дөрөөний тоо 175-д хүрч байв [Нестеров,<br />
1988: 173]. Эдгээр дөрөөг ерөнхийд нь 3 хэлбэрт хуваажээ. 1-р хэлбэр нь<br />
урт сэнжтэй, зууван хэлбэрийн эх бие, өргөн биш тавагтай бөгөөд энэ<br />
хэлбэрийг “Алс Дорнодын хэлбэр” хэмээн нэрлэх нь бий. 2-р хэлбэр нь<br />
эх биеийн хэсгийн дээд тал (дөрөөний гар хэмээн нэрлэдэг)-ийг хумиж<br />
сэнж гарсан дөрөө. Энэ хэлбэрийн дөрөөг “8” тоо хэлбэрийн хэмээн<br />
нэрлэдэг. 3-р хэлбэр нь сэнжний дээд хэсгийг дөрвөлжин болгосон, эх<br />
бие нь ерөнхийдөө дөрвөлживтөр харагдах, өргөн тавагтай дөрөө юм. Ийм<br />
269
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
дөрөө Түрэгийн дурсгалаас их олддог болохоор манайхан “Түрэг дөрөө”<br />
хэмээн нэрлэж иржээ.<br />
Худгийн халзангаас олдсон дөрөө нь 1-р хэлбэртэй төстэй юм. 1-р<br />
хэлбэрийн дөрөө Алтай, Тува, Хакас, цаашлаад Кавказын нутгаас нийтдээ<br />
20 гаруй тоотой олджээ. Тухайлбал, Тувагийн Улуг-Хорумын 1-р булш,<br />
Алтайн БНУ-ын нутагт орших Кудыргэн 7-р булш, Онгудайн районы Каракобыгийн<br />
дурсгал, Алейн талын нэгэн тоногдсон булш, Новосибирскийн<br />
Крохалевкагийн 23-р булш, Пензагийн Золотаревкагийн булш зэрэг<br />
дурсгалаас олдсон байна. Мөн Уулын Алтайн бүс нутгаас түүвэр байдлаар<br />
ч илэрч байжээ [Грач, 1982: 160; Кан, 2006: 160].<br />
Эдгээрээс Улуг-Хорумын 1-р булшнаас илэрсэн дөрөөг В.А.Грач<br />
Зүүн Азийн бүс нутгаас илэрсэн олдворуудтай харьцуулан НТ VI зууны<br />
эхний хагаст холбогдуулан үзсэн байна (зураг 3). Улуг-Хорумын дөрөө нь<br />
хэлбэрийн хувьд Зүүн Азиас илэрсэн дөрөөтэй төстэйгөөс гадна эх биеийн<br />
хэсэгт нийтэд нь жижиг гурвалжин дүрсийг цохиж гаргасан ба үүнийг<br />
эх биеийн хэсгийг модоор хийж, төмөр ялтас хадсан эртний хэлбэрийн<br />
дөрөөг дуурайсан чимэглэл хэмээн тайлбарлажээ [Грач, 1982: 163].<br />
Оросын судлаачид 1-р хэлбэрийн дөрөөг ерөнхийд нь НТ VI зууны<br />
эхний хагаст холбогдуулдаг байна. Харин 2-р хэлбэрийн дөрөөг НТ VII<br />
зууны төгсгөлөөс VIII зуун, 3-р хэлбэрийн дөрөөг НТ VII-X зууны хооронд<br />
дэлгэрч байсан хэмээн үздэг ажээ (зураг 4) [Амброз, 1973: 87-88].<br />
Худгийн халзангаас илэрсэн дөрөө нь эх биеийг давтаж хавтгайлсан,<br />
таваг хэсгийг үл мэдэг ялгаруулж өгсөн, сэнжний хэсэг доголгүй, урт<br />
шулуун зэрэг шинжээр нилээд эртний дөрөөний хэлбэр болох нь мэдэгдэх<br />
бөгөөд Зүүн Азийн хэрэглэгдэхүүн болон Өмнөд Сибирь, Алтай, Тувагийн<br />
олдворуудын он цагт түшиглэн үзэхэд НТ V зууны төгсгөл, VI зууны эхний<br />
хагаст холбогдох боломжтой байна.<br />
270<br />
Худгийн халзангийн олдвор ба<br />
Жужаны археологийн дурсгалын асуудалд<br />
Дээр өгүүлсэнчлэн Худгийн халзангийн төмөр дөрөөг он цагийн хувьд<br />
НТ V зууны төгсгөл, VI зууны эхний хагаст холбогдох боломжтой хэмээн<br />
үзвэл энэхүү олдвор нь одоогоор манай улсын нутгаас илэрсэн Жужаны<br />
үед холбогдох анхны биет хэрэглэгдэхүүн болох юм. Хэрэв тийм бол<br />
Алтай, Тува зэрэг хөрш бүс нутгаас илэрсэн үүнтэй төстэй олдворуудыг<br />
Оросын судлаачид Түрэгийн үед холбогдуулан үзэж буй явдлыг хэрхэн<br />
тайлбарлах вэ гэдэг асуулт зүй ёсоор урган гарч ирнэ.<br />
Энэ асуудлыг авч хэлэлцэхийн тулд бид Оросын археологичдын Алтайн<br />
бүс нутгийн археологийн соёлын хувьсал өөрчлөлтийг хэрхэн ойлгож,<br />
үечлэж буйг анзаарч үзэх шаардлагатай юм. НТ III-VII зуун хүртлэх цаг<br />
хугацаанд холбогдох Алтайн бүс нутгийн археологийн соёлыг Оросын<br />
археологичид ерөнхийд нь Эртний Түрэгийн үе хэмээн үздэг ба дотор нь<br />
Кок-Пашын шат (НТ III-V зуун), Кудыргэн шат (НТ V-VII зуун),Түрэгийн<br />
шат (VII зуунаас хойш) хэмээн ангилан үздэг ажээ [Бобров, Васютин,<br />
2003; Кан, 2006]. Үүнээс Кудыргэн шат нь цаг хугацааны хувьд бидний
Tomus XXXIV Fasciculus 21<br />
сонирхолыг татаж байна.<br />
Кудыргэн шатны гол төлөөлөл болох дурсгал нь Алтайн БНУ-ын<br />
нутагт 1924-27 онд малтлага судалгаа хийсэн Кудыргэ хэмээх газрын<br />
эртний булшнууд болон тахилын цогцолбор бүхий дурсгал юм. Энэ<br />
дурсгалыг Зүүн Европ руу нүүдэлсэн Аваруудтай холбон тайлбарлах нь<br />
бий. Малтлага судалгааны үр дүн нь 1965 онд хэвлэгдснээр судлаачдын<br />
анхаарлыг татаж эхэлсэн бөгөөд Кудыргэн дурсгал нь өдгөө Түрэгийн<br />
хаант улс байгуулагдахаас өмнөх үеийн Алтайн бүс нутгийн нүүдэлчдийн<br />
соёлыг тодорхойлох чухал дурсгалт газрын нэгэнд тооцогдож байна.<br />
Дурсгалт газрын 7 дугаартай булшнаас “Алс Дорнодын хэлбэр”-ийн хос<br />
төмөр дөрөө илэрчээ [Гаврилова, 1965].<br />
Кудыргэн дурсгалт газрыг Оросын археологичид Эртний Түрэгийн үед<br />
холбогдуулж үзэж байгаа хэдий ч холбогдох он цагийн хамаарлыг нь авч<br />
үзвэл тухайн үед энэ бүс нутаг нь Жужаны хаант улсын харъяанд байсныг<br />
төвөггүй мэдэж болох билээ.<br />
Түүхэн сурвалжид дурдсанаар Жужанчууд НТ V зууны дунд үед Алтайн<br />
Түрэгүүдийг эрхшээлдээ оруулж, түүнээс хойш хэдэн арван жилийн<br />
хугацаанд төмрийн алба авч байжээ. Харин Түрэгүүд VI зууны дундуур<br />
хүчирхэгжин теле нарыг довтлон эзлэж хүчээ зузаатган улмаар 552 онд<br />
Жужанд довтлон мөхөөсөн байдаг [Сүхбаатар, 1992: 59-60].<br />
Түүхэн он дарааллаар авч үзвэл Кудыргэн шат бол Жужаны хаант улсын<br />
үед холбогдоно. Харин археологийн аргазүйн зарчмаар үзвэл Алтайн бүс<br />
нутаг нь түрэгүүдийн уугуул нутаг бөгөөд эндээс илэрсэн дурсгалууд нь<br />
Түрэг угсаат ард түмнүүдийн эртний соёлыг илэрхийлэх хэрэглэгдэхүүн<br />
болно. Оросын археологичид энэ үүднээс Алтайн бүс нутгийн археологийн<br />
соёлыг ерөнхийд нь Түрэг угсаатнуудад хамаатуулан үзэж буй бололтой.<br />
Тэгэхлээр бид цаашид дараах зүйлст анхаарал хандуулах хэрэгтэй<br />
болж байна. Нэгдүгээрт нь, Оросын археологичдын Түрэгийн эхэн<br />
үед холбогдуулан үзэж буй дурсгал, олдворыг анхаарч үзэх. Ингэснээр<br />
Жужаны археологийн соёлын талаар бага ч болов ойлголт авах боломж<br />
байна. Хоёрдугаарт нь, судлаачид Алтайн түрэгүүд нь дөрөө, хуягт морьт<br />
цэрэг зэрэг хөгжингүй соёлыг Жужанаас авсан хэмээн үздэг. Хэрэв тийм<br />
бол энэ 2 соёлд ижилсэл байсан нь тодорхой. Энэ үүднээс үзвэл Жужанд<br />
холбогдуулж болох зарим дурсгалыг Түрэгийн үед холбогдуулан үзсээр<br />
байж болох талтай. Тиймээс Худгийн халзангийн төмөр дөрөө шиг он<br />
цагийн хамаарал нь тодорхой олдворт тулгуурлах, мөн байгалийн ухааны<br />
аргаар дурсгалын он цагийг нарийвчлан тогтоовол Жужаны дурсгалыг<br />
ялган таних боломж бүрдэх юм.<br />
Эцэст нь тэмдэглэхэд <strong>2014</strong> оны хавар 5 сард ШУА-ийн Археологийн<br />
хүрээлэнгээс тусгай шинжилгээний ангийг томилон Хөвсгөл аймгийн<br />
Алаг-Эрдэнэ сумын нутагт орших Худгийн халзангийн дурсгалт газарт<br />
хайгуул судалгааны ажил хийсэн. Тус хайгуулын үр дүнд дурсгалт газарт<br />
газрын өнгөн хөрсөн дээр ил мэдэгдэх чулуун дараасгүй боловч үл<br />
мэдэг хонхойж мэдэгдэх 10 орчим булшийг илрүүлсэн юм [Эрэгзэн нар,<br />
<strong>2014</strong>]. Цаашид эдгээр дурсгалд малтлага судалгаа хийгдвэл Жужаны үед<br />
холбогдох дурсгалыг илрүүлэх магадлалтай хэмээн найдаж байна.<br />
271
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Summary:<br />
G. Eregzen, L. Ishtseren<br />
272<br />
THE AGE OF ARTIFACTS FOUND AT KHUDGIIN KHALZAN<br />
AND TO THE ISSUE ON THE JOUJAN ARCHAEOLOGY<br />
In 2002, a local herder found a considerable number of iron objects at a place<br />
called Khudgiin Khalzan, Alag-Erdene soum, Khuvsgul province and gave<br />
them to <strong>arch</strong>aeologists who were working in the region. These <strong>arch</strong>aeologists<br />
wrote a paper on the artifacts stating that these could be dated back to the Turkic<br />
time period, according to comparative rese<strong>arch</strong>.<br />
These iron objects are now preserved at the Institute of Archaeology, MAS.<br />
The authors of this paper restudied these artifacts and made comparative<br />
analysis on an iron stirrup and other similar stirrups found in China, Korea,<br />
Japan and Russia and it turned out the stirrup might relate to much more earlier<br />
time period – the Joujan Khaganate. Basing on this, the authors proposed a new<br />
rese<strong>arch</strong> approach on the investigation of Joujan <strong>arch</strong>aeological sites.<br />
Ном зүй<br />
Амброз, 1973 –Амброз А.К. Стремена и седла раннего средневековья как<br />
хронологический показатель (IV-VIII вв) // Советская археология, №4.<br />
Археология, 1981 – Археология СССР: Степи Евразии в эпоху<br />
средневековья. Москва,<br />
Бобров, Васютин, 2003 –Бобров В.В., Васютин С.А. Восточный Алтай в<br />
эпоху Великого Песеления Народов (III-VII веков). Новосибирск.<br />
Вайнштейн, 1991 –Вайнштейн С.И. Вопросы генезиса седла со стременами<br />
// Мир кочевников центра Азии. Москва.<br />
Грач, 1982 –Грач В.А. Средневековые впускные погребения из Кургана-<br />
Храма Улуг-Хорум в Южной Туве // Археология Северной Азии.<br />
Новосибирск.<br />
Гаврилова, 1965 –Гаврилова А.А. Могильник Кудыргэ как источник по<br />
истории Алтайских племен. Москва-Ленинград.<br />
Кан, 2006 – 강인욱(Кан Ин Ук).고구려등자의발생과유라시아초원지대로의<br />
전파에대하여 (Когурёгийн дөрөөний үүсэл ба Евразийн тал нутагт<br />
дэлгэрсэн тухай).북방사논총 12호.<br />
Кан, 2005 -강인욱(Кан Ин Ук). 알타이지역투르크문화의형성과고구려 (Алтайн<br />
бүс нутгийн Түрэгийн соёл бүрдэх үйл явц ба Когурё). 고구려연구 21<br />
호.<br />
Комиссаров, 2005 - Комиссаров С.А. К вопросу о происхождении стремян<br />
// Снаряжения кочевников Евразии. Барнаул.<br />
Исахая, 2009 - 諫 早 直 人 (Исахая Наото). 古 代 東 北 アジアにおける 騎 馬 文 化 の<br />
考 古 学 的 研 究 (Эртний Зүүн Хойд Азийн морьтны соёлын археологийн<br />
судалгаа). 日 本 、 京 都 大 学<br />
Нестеров, 1988 –Нестеров Н.П. Стремена Южной Сибири // Методическое<br />
проблемы археологии Сибири. Новосибирск.
Tomus XXXIV Fasciculus 21<br />
Сүхбаатар, 1992 –Сүхбаатар Г. Нирун улс . Улаанбаатар.<br />
Хятадын археологи, 2012 – 나종진. 중국고고학: 위진남북조(Хятадын<br />
археологи: Вей, Жинь ба Өмнөд Умард төрийн үе). (정대영 역.) 사회<br />
평론.<br />
Цэвээндорж нар, 2002 –Цэвээндорж Д., Цэрэндагва Я., Эрдэнэ-Очир Н.<br />
Санамсаргүй хөндөгдсөн нэгэн булшны тухай // Түүхийн сэтгүүл.<br />
Tom IV, Fasc 2, Улаанбаатар.<br />
Чан, 2012 – 장윤정 (Чан Юн жон). 고대마구로본동아시아사회 (Зүүн Азийн<br />
нийгмийг эртний адууны тоног хэрэглэлд тулгуурлан үзэх нь). 학연<br />
문화사.<br />
Чан, <strong>2014</strong> -장윤정 (Чан Юн жон). 마구로본우리나라와중국동북지방의교류<br />
(Солонгос ба Хятадын зүүн хойд нутгийн харилцааг адууны тоног<br />
хэрэглэлд тулгуурлан үзэх нь). 문물연구 25호.<br />
Эрэгзэн нар, <strong>2014</strong> – Г.Эрэгзэн, Ч.Амартүвшин, А.Энхтөр, Г.Батболд,<br />
Б.Батдалай. Архангай, Булган, Дархан-Уул, Орхон, Хөвсгөл<br />
аймгийн нутагт археологийн мэдээ шалгахаар ажилласан хээрийн<br />
шинжилгээний ажлын тайлан. Улаанбаатар, АХГБСХ.<br />
273
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 1.<br />
Худгийн халзангаас олдсон<br />
төмөр дөрөөний гэрэл ба<br />
гар зураг<br />
274
Tomus XXXIV Fasciculus 21<br />
Зураг 2. Зүүн Азийн нутгаас илэрсэн дөрөөний<br />
он цагийн бүдүүвч [Исахая, 2009: 58]<br />
Зураг 3. Улуг-Хорумаас олдсон дөрөөг Зүүн Азийн бүс нутгаас илэрсэн<br />
олдворуудтай харьцуулсан он цагийн бүдүүвч [Грач, 1982: 162]<br />
275
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 4. Дөрөөний хэлбэрийн өөрчлөлтийг харуулсан он цагийн бүдүүвч<br />
[Амброз, 1973: 84]<br />
276
Tomus XXXIV Fasciculus 22<br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 22<br />
Н. Батболд, С. Цэрэнням, Ц. Батхишиг<br />
БАДРАХЫН ДЭЭД УСНЫ ТАМГАНЫ ДҮРСЛЭЛ<br />
Говь-Алтай аймгийн Дарви сумын нутаг Дарвийн нурууны өвөр<br />
талд, Дарви сумын төвөөс баруун хойт зүгт ойролцоогоор 24 км зайтай<br />
“Бадрахын дээд ус” гэдэг газар бий. Энэхүү өгүүлэлд Бадрахын дээд усны<br />
уулын хажуу бэлийн зүүн тийш харсан бага шиг ханан хаданд нилээд олон<br />
тамга тэмдгийг нэг дор сийлсэн байгаа тухай, түүний ерөнхий байдлыг<br />
судлаачдын сонорт хүргэх, шинжлэх ухааны эргэлтэнд оруулахыг зорилоо.<br />
Энэ дурсгал N46º 35’59.93”, E94º05’54.58” солбицолд оршино.<br />
Бадрахын дээд усны дурсгалт газар 1 нийт жар орчим тамганы дүрслэл<br />
байх бөгөөд эдгээр тамганы ерөнхий дүрслэл болон бусад газарт тааралдах<br />
байдлаар нь харьцуулан авч үзэв. Эдгээр тамгануудыг 2 м орчим өндөр,<br />
1,8 м орчим өргөнтэй бараан саарал хадан дээр бүгдийг дан хүрээгээр<br />
хонхойлгон цохиж сийлсэн бөгөөд ихэнх нь хоорондоо зайтай байх боловч<br />
зүүн талын дээд болон доод хэсэгт нилээд шавааралдуулан зарим хэсэгт<br />
давхардуулан сийлсэн байна.<br />
Бадрахын дээд усны тамганууд он цагийн эргэлтэнд нилээд бүдгэрч<br />
анхааралтай ажиглахгүй бол сайн харагддаггүй, нутгийн хүмүүс ч тэр<br />
болгон анзаардаггүй байсан бөгөөд ерөнхий байдлаар тамганы дүрсүүд<br />
нилээд эрт үед сийлэгдсэн бололтой, он цагийн эргэлт, байгалийн хүчин<br />
зүйлийн нөлөөгөөр бүдгэрсэн тод бус байгаа боловч сайн ажиглахад<br />
ялгагдаж байлаа. Тамгануудын гэрэл зургийг авахын тулд хурдан арилдаг<br />
тусгай тодруулагч харандаа хэрэглэсэн болно. Энэ тамганы дүрслэлтэй<br />
хадны доод талын зарим хэсэг он цагийн уртад хөрсний нүүлт хувирлаар<br />
шороонд дарагдсан байж болзошгүй гэж үзсэн боловч унаган төрхийг<br />
алдагдуулахаас эмээн байгаа байдлаар нь үлдээж хөрсийг хөндсөнгүй.<br />
Хадны дээд болон төв хэсэгт бусдаас нилээд томоор дүрслэгдсэн<br />
тамганууд байх бөгөөд хоорондоо харилцан адилгүй хэмжээтэй, хамгийн<br />
том нь өндрөөрөө 20 см орчим байхад жижиг нь 3-4 см орчим хэмжээтэй<br />
сийлэгдсэн байна (зураг 1). Тамганууд ихэнхдээ дангаарааа зурагдсан<br />
боловч нилээд тамганууд нэмэлт хэсгүүдтэй дүрслэгджээ. Цөөн зарим<br />
жижиг дүрс, нэмэлтүүд чухам аль тамганд хамааралтай болохыг тодруулж<br />
амжаагүй учир энд оруулаагүй болно.<br />
1<br />
2001 онд М-Си-Эс ХХК-ийн ажилтан С.Цэрэнням өөрийн төрсөн нутагтаа амарч явахдаа анх ажиглан<br />
илрүүлж 2007 онд Герман улсад урлаг судлалын чиглэлээр суралцаж буй оюутан Ц.Батхишигтэй хамт очиж<br />
үзэн зургийг нь авч Монгол нутаг дахь тамганы дурсгалууд болон хил залгаа бусад улс орны тамга тэмдгийн<br />
дурсгалтай харьцуулан судлах талаар ажиллаж эхэлсэн байна.<br />
277
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Тамгануудын дүрслэлийг давхардсан байдлаар ангилахад онгин тамга,<br />
түүний хувилбарууд (янз бүрийн нэмэлттэй) – 8 ш, нумарсан хагас цагариг<br />
(саран) маягийн дүрс орсон – 21 ш, ямар нэг хэлбэрээр өнцөг гаргасан –<br />
18 ш, амьтны дүрс бүхий – 7 ш, шувууны дүрслэл бүхий – 3 ш, зураасан<br />
үсгийн дүрстэй төс бүхий – 8 ш, бусад олон янзын дүрслэлтэй тамганууд<br />
байна(хүснэгт 1).<br />
Бадрахын дээд усны хаданд дүрслэгдсэн тамга тэмдгийн зүйлс<br />
нь нүүдэлчдийн эртнээс уламжлан хэрэглэж ирсэн тамга тэмдгийн<br />
хувилбарууд болохыг Хэнтий аймгийн Рашаан хад, Говь-Алтай аймгийн<br />
Хар Айрагийн Бичигт хад, Цагаан гол, Төв аймгийн Тариат сумын Их Алаг<br />
уулын Улаан хад [Пэрлээ, 1976: 177-181, хүснэгт IX-XIII], Булган аймгийн<br />
Бүрэгхангай сумын Шовгор зараа [Цэвээндорж, 1999: табл.21], Увс аймгийн<br />
Сагил сумын Тэрэм хад [мөн тэнд: 224, табл.101], Баян-Өлгий аймгийн<br />
Цагаан салаа, Бага Ойгор [Кубарев нар, 2005: 606, рис.116], Шивээт хайрхан<br />
[Jacobson et al., 2006: 206, 217, 356] зэрэг олон газрын археологийн дурсгалд<br />
буй тамга тэмдгүүд, мөн хожуу үеийн хошуудын овог, өрхийн малын<br />
тамганууд [Пэрлээ, 1976: 208-229, XXXII хүснэгт] харуулж байна.<br />
Монгол орны хадны зурагт тамга дүрсэлсэн байрлал зүйг ажиглахад овог<br />
аймгаараа тахиж шүтдэг байсан бололтой газруудад (түүхийн өөр өөр үед<br />
хамаарах олон зурагтай сондгой ганц уул, толгой, эсвэл голын эгц цавчим<br />
эрэг гэх мэт онцгой содон газруудад) ихэвчлэн нэг дор тусад нь сийлсэн<br />
байдаг нь тухайн тахилгад оролцсон овог аймгууд өөрсдийн тамгадыг<br />
нэг дор сийлдэг байсан байх магадлалтайг харуулна. Үүнд, өгүүлэн буй<br />
Бадрахын дээд усны тамганы дурсгалаас гадна Рашаан хад [Пэрлээ, 1976],<br />
Шаахар толгой [Цэвээндорж, Батболд, 2008: 49], Цагаан гол [Доржсүрэн,<br />
1963: 17] зэрэг газруудыг дурдаж болно. Энэ талаар Х.Пэрлээ “Монгол<br />
түмний гарлыг тамгаар хайж судлах нь” номондоо “Эртний овгууд шинээр<br />
салбарлах тутам овгийн хуучин үндсэн тамганы дүрсэнд нэмэлт зүүлт<br />
хийж үүсгэмэл тамга нэмэгдэхийн хамт шинэ үндсэн тамга ч гаргаж,<br />
овгийн нийт тамга олширч, олон овгийн их “хуралдай”, цуглаанд ирэгсэд<br />
тэр цагийн нэртэй сүртэй хад цохионд овгийн тамгаа сийлж хоцоргох,<br />
нийгэм олноороо хэрэглэх ус бэлчээрийг эзэмших, эдлэх эрхээ бататган,<br />
мөн тэндэхийн хад чулуунд нэгэн дор овгийн тамгаа сийлэн үлдээх явдал<br />
байжээ” [1976: 9] хэмээн оновчтой тайлбарлан бичсэн байдаг.<br />
Мөн түүнчлэн нэг дор бөөнөөр нь сийлсэн тамганууд нь Түрэгийн<br />
үеийн тахилын байгууламжийн зэл чулуудтай адил утга санааг агуулж<br />
буй бололтой. Зэл чулуудын утга учрын талаар судлаачид олон янзаар<br />
тайлбарладаг бөгөөд бид тахилгын ёслолд хүндэтгэн ирж оролцсон овог<br />
аймгуудын төлөөлөл [Руденко, 1960: 49-51; Шинэхүү, 1980: 17; Баяр, 1997:<br />
37; Батсүх, 2004: 165] гэсэн тайлбарыг дэмжин баримтлав.Энэ нь эртний<br />
нүүдэлчид хүрэл, төмрийн түрүү үед хаднаа зураг зуран тахил тайлгын<br />
ёслол хийдэг байсан нь яваандаа буган хөшөө, хүн чулуун хөшөө хийж<br />
адуу малаар тахил өргөх болсноор энэ заншил хэлбэрийн хувьд хувьсан<br />
өөрчлөгдөж ирснийг харуулж буй баримт гэж үзэж байна.<br />
Ийнхүү нэг дор олон тамга сийлсэн байгаа нь дээр өгүүлсэнчлэн олон<br />
овог бүлгийн хүмүүс-төлөөлөгчид энэ газарт уулзан, нэг тугийн дор нэгдэж,<br />
278
Tomus XXXIV Fasciculus 22<br />
эвтэй найртай байх, хамтран дайсагнагч этгээдтэй тэмцэх, андгай тангараг<br />
тавьж өөрсдийн тамгаа сийлж үлдээсэн байж болохоос гадна а) тухайн цаг<br />
үедээ хэн нь ямар нөлөөтэй байсныг илтгэх, хойч үедээ өөрсдийн нөлөөний<br />
хүрээг тодруулан заасан утгаар хийгдэж, томоор дүрсэлсэн нь тухайн овог<br />
бүлгийн толгойлогч, зонхилогчдын, жижгээр дүрсэлсэн нь тэднийг дагасан<br />
эсвэл нөлөөн дор нь байдаг овог, бүлэг, гэр бүлийн тамгууд байж болох;<br />
б) энэ нутаг, газрыг өөрийн эзэмшил болгож, бид эзэн гэдгээ бататгаж<br />
илэрхийлэн өөрсдийн тамгаа сийлж тэмдэглэсэн байх боломжтой; в) энэ<br />
нутагт оршин сууж энх тунх аж төрөн мал сүрэг үржиж олшрон ивээл<br />
хайраа өгсөнөөс уул ус, газар нутгаа шүтэн биширч баярлаж талархсанаа<br />
илэрхийлж овог бүлгийн тамгануудаа сийлж үлдээсэн байж болох юм<br />
гэсэн хэд хэдэн таамаглалыг дэвшүүлж байна.<br />
Бадрахын дээд усны тамгадын дунд янгирын дүрслэлтэй (хүснэгт 1. 8,<br />
13, 16, 17, 34, 43-45), ац хэлбэрийн (хүснэгт 1. 3, 22), руни бичгийн зарим<br />
тэмдэгттэй төстэй (хүснэгт 1. 48-54) зэрэг дүрслэлүүд дийлэнх хувийг эзэлж<br />
байгаа нь энэхүү дурсгалыг эртний Түрэгийн үед холбогдох боломжтойг<br />
харуулж байна. Учир нь дээрх тамганууд Монгол болон хөрш зэргэлдээ<br />
улсуудын нутгаас илэрч олдсон Түрэгийн үеийн археологийн дурсгалуудад<br />
түгээмэл тохиолддог билээ [Кызласов, 1969: 115, 117; Цэвээндорж нар, 2004:<br />
16-17; Батсүх, 2004: 171; Болд, 2010: 25; Мөнхтулга нар, <strong>2014</strong>: 20, 23]. Эдгээр<br />
тамга нь уг дурсгалын дээд болон төв хэсэгт дүрслэгдсэн байгаа нь тухайн<br />
үеийн голлох овог аймгуудын тамга болохыг гэрчилнэ.<br />
Мөн Түрэгийн язгууртнууд өөрийн улсын төвийг Төв Монголд<br />
байрлуулсан боловч түрэг аймгуудын дийлэнх нь өөрсдийн уугуул нутаг<br />
болох Алтайд бөөнөөрөө нутагласаар байснаас [Төрбат, 2005: 101] үзэхэд<br />
газарзүйн хувьд ч Бадрахын дээд усны тамганы дурсгалыг эртний Түрэгийн<br />
үед холбогдуулан үзэх боломжийг улам лавшруулж байна.<br />
Энэ тамганы дурсгал нь эртний Түрэгийн үеийн ямар нэг овог<br />
аймгийн доторхи, эсвэл олон овог аймгийн тамганууд байсан байж болох<br />
бөгөөд чухам хэдий үед дүрслэгдсэн, ямар овог аймагт хамаарах талаар<br />
улам нарийвчлан судлах нь зүйтэй гэж үзэж байна.<br />
Бадрахын дээд усны тамганы дурсгал бүхий газарт зуны улиралд<br />
билчээрийн адуу усанд ирж шоож, шөргөөн хадны зарим хэсгийг нураасан<br />
байдал ажиглагдаж байгаа учраас нэн даруй хамгаалах арга хэмжээ авах<br />
шаардлагатай байна.<br />
Summary:<br />
N. Batbold, S. Tserennyam, Ts. Batkhishig<br />
TAMGA IMAGES AT BADRAKHYN DEED US<br />
This paper presents an <strong>arch</strong>aeological site with considerable number of tamga<br />
images that was discovered by the authors in 2001 at the place of Batrakhyn<br />
Deed Us, Darvi soum, Govi-Altai province. There is a group of over 60 tamga<br />
images carved on a rock of this place.<br />
279
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Explanations for such tamga assemblage can be hypothesized in many ways<br />
– meeting and unification of many tribes upon a singleflag to fight an enemy, i.e<br />
symbols of friendship and oath. Besides this basic idea the author suggested as the<br />
following: a) the sizes of the tamgas would tell the rank within this group, the big<br />
one is a tamga of the leader or the dominant and small ones are representations<br />
of tribes, groups or families that go after the leader; b) or these might be tamgas<br />
of people who lived and owned this area, setting a boundary; c) or traces of land<br />
worshipping of tribes or groups, which showed their appreciation to the spirits<br />
for the peaceful life and pleasant pasturing.<br />
Then, the author made comparative analyses on other similar tamga images<br />
that found in Mongolia and neighboring countries, concluding that this site may<br />
go back to the Turkic time period.<br />
280<br />
Ном зүй<br />
Батсүх, 2004 - Батсүх Д. Билгэ хааны тахилын онгоны балбал чулууны тамга.<br />
//Археологийн судлал. Т. II (XXII), fasc.14. Улаанбаатар, тал 162-173.<br />
Баяр, 1997 - Баяр Д. Монголын төв нутаг дахь Түрэгийн хүн чулуу.<br />
Улаанбаатар, 148 тал.<br />
Болд, 2010 –Болд Л. Орхон бичгийн дурсгал III. - Улаанбаатар, 160 тал.<br />
Доржсүрэн, 1963 - Доржсүрэн Ц. Говь-Алтайн Цагаан голын хадны зураг.<br />
//Археологийн судлал. Эртний судлал, угсаатны зүйн бүтээл. Т. II,<br />
fasc. 3. Улаанбаатар, тал 16-26.<br />
Кубарев нар, 2005 - Кубарев В.Д., Цэвээндорж Д., Якобсон Э. Петроглифы<br />
Цагаан салаа и Бага-Ойгура (Монгольский Алтай). Новосибирск-<br />
Улаанбаатар-Юджин, 606 с.<br />
Кызласов, 1969 –Кызласов Л.Р. История Тувы в средние века. Москва, 211 с.<br />
Мөнхтулга нар, <strong>2014</strong> –Мөнхтулга Р., Болорбат Ц., Энхтөр А., Буянхишиг Ц.<br />
Донгойн ширээн дурсгал. Улаанбаатар, 32 тал.<br />
Пэрлээ, 1976 - Пэрлээ Х. Монгол түмний гарлыг тамгаар хайж судлах нь.<br />
Улаанбаатар, 270 тал.<br />
Руденко, 1960 - Руденко С.И. Культура населения Центрального Алтая в<br />
скифское время. Москва-Ленинград.<br />
Төрбат, 2005 –Төрбат Ц. Эртний Түрэгийн жирийн булшны судалгааны<br />
зарим асуудал. //Археологийн судлал. Т. III(XXIII), fasc.6.–Улаанбаатар,<br />
тал 96-103.<br />
Цэвээндорж, 1999 - Цэвээндорж Д. Монголын эртний урлагийн түүх.<br />
Улаанбаатар, 316 тал.<br />
Цэвээндорж, Батболд, 2008 - Цэвээндорж Д., Батболд Н. Шаахар толгойн<br />
хадны зураг. Улаанбаатар, 125 тал.<br />
Цэвээндорж нар, 2004 –Цэвээндорж Д., Батболд Н., Энхтөр А., Базаргүр Д.<br />
Говь-Алтай, Баянхонгор аймгийн зарим нутагт хийсэн археологийн<br />
судалгаа. //Археологийн судлал. Т. II (XXII), fasc.1. Улаанбаатар,тал<br />
5-17.<br />
Шинэхүү, 1980 - Шинэхүү М. Орхон-Сэлэнгийн руни бичгийн шинэ<br />
дурсгал. //Археологийн судлал. Т. VIII, fasc. 1. Улаанбаатар, 83 тал.
Tomus XXXIV Fasciculus 22<br />
Jacobson et al., 2006 - Jacobson-Tepfer E., Kubarev V.D., Tseveendorj D.<br />
Repertoire des petroglyphes d’Asie central. fascicule #7, Mongolie du<br />
nord-ouest haut Tsagaan gol. Т.VII – Paris,444 p.<br />
Зураг 1. Бадрахын дээд усны тамганы дурсгал<br />
281
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Хүснэгт 1. Говь-Алтай аймгийн Дарви сумын<br />
Бадрахын дээд усны тамганы дурсгал<br />
282
Tomus XXXIV Fasciculus 23<br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 23<br />
Ч. Амартүвшин, О. Батзориг<br />
МОНГОЛ НУТАГ ДАХЬ ХҮН ЧУЛУУН ХӨШӨӨНИЙ<br />
СУДАЛГААНЫ АСУУДАЛД<br />
(Газарзүйн мэдээллийн санд тулгуурласан дүн шинжилгээ)<br />
Монгол нутагт олон цаг үед хамаарах 500 гаруй хүн чулуун хөшөө<br />
бүртгэгдсэн гэсэн мэдээлэл бий боловч тэдгээрийн он цагийн хамаарал,<br />
тархалт, хийц загварын ялгаатай тал зэргийг тусгасан мэдээллийн сан<br />
өнөө хир алга байна. Ийм төрлийн мэдээллийн сан нь зөвхөн хүн чулуун<br />
хөшөөгөөр тогтохгүй Монголын археологийн нийт дурсгалын судалгаанд<br />
тулмагдаад байгаа асуудал хэмээн үзэж болно. Иймээс бид эхний ээлжинд<br />
манай улсад хамгийн цэгцтэй судлагдагдсан чиглэл болох хүн чулуун<br />
хөшөөг сонгон авав.<br />
Газарзүйн мэдээллийн санд тулгуурласан археологийн судалгаа<br />
Монголын археологийн судалгаанд газарзүйн мэдээллийн сан буюу<br />
ArcGIS програмад тулгуурласан судалгааны ажил сүүлийн жилүүдэд<br />
нилээд хийгдэж боломжийн хирээр туршлага хуримтлуулсан хэдий ч<br />
доорхи судалгаануудаас харахад тухайлсан бүс нутагт тулгуурлсаар иржээ.<br />
1994 оноос хэрэгжиж эхэлсэн Монгол-Орос-Америкийн хамтарсан<br />
хадны зураг судлалын “Алтай” төслийнхөн Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл<br />
сумын Цагаан салаа, Бага Ойгор, Согоо гол, Хотон нуур, Хурган нуур, Даян<br />
нуур, Сагсай, Ховд гол зэрэг газарт археологийн хайгуул судалгааны ажлын<br />
үр дүнгээ ArcGIS програмын газрын зурагт буулгаж нэгэн сэдэвт бүтээл<br />
хэвлүүлсэн байна [Esther Jacobson-Tepfer, 2010].<br />
1997-2001 онд Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын Эгийн голын сав<br />
нутагт Монгол-Америкийн хамтарсан “Умард Монгол” төслийн баг<br />
нарийвчилсан хайгуулын ажилд хэрэглэж эхэлжээ [Ханичёрч нар, 2004].<br />
Тэд цаашлаад 2003-2008 онуудад Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт сумын<br />
нутаг Бага газрын чулуу [Врайт, 2010], 2013 оноос Сүхбаатар аймгийн<br />
Түвшинширээ [Амартүвшин нар, 2013], Дорноговь аймгийн Дэлгэрэх<br />
суманд [Амартүвшин нар, <strong>2014</strong>] хийсэн хайгуул судалгааны ажилд өргөн<br />
ашиглаж байна.<br />
2007 оноос ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн, Алтай судлалын<br />
хүрээлэнтэй хамтран Баян-Өлгий аймгийг бүхэлд нь хамарсан археологийн<br />
хайгуул судалгааны ажлыг гүйцэтгэж эхний үр дүнгээ нэгтгэн нэгэн сэдэвт<br />
283
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
бүтээл хэвлүүлэхдээ тархалтын зургийг ArcGIS програм ашиглан хийсэн<br />
байна [Төрбат нар, 2009].<br />
2008 оноос БСШУЯ-ны дэргэдэх Соёлын өвийн төв Хэнтий [Энхбат нар,<br />
2008а], Сүхбаатар [Энхбат нар, 2008б], Дорнод, Дорноговь [Энхбат нар,<br />
2010], Говьсүмбэр, Сэлэнгэ, Дархан-Уул, Орхон [Энхбат нар, 2012а], Булган<br />
[Энхбат нар, 2012б], Өвөрхангай [Энхбат нар, 2011а], Дундговь, Архангай<br />
зэрэг аймгуудын нутагт ажиллаж 3100 орчим дурсгалт газрын дурсгалыг<br />
бүртгэн баримтжуулж, холбогдох мэдээллийг улсын нэгдсэн бүртгэл<br />
мэдээллийн санд ArcGIS тулгуурлан хийжээ.<br />
2010-2012 онуудад Монгол-Германы хамтарсан “Хархорум” төслийн<br />
хүрээнд хэрэгжиж буй “Орхоны хөндий дэх гео-археологийн судалгаа”<br />
хээрийн шинжилгээний анги Өвөрхангай аймгийн Хархорин, Хужирт,<br />
Бат-Өлзийт болон Архангай аймгийн Хашаат, Хотонт, Өгийнуур сумдын<br />
нутгийг хамарсан өргөн хүрээний хайгуулыг газарзүйн мэдээллийн санд<br />
тулгуурлан гүйцэтгэсэн байна [Bemmann et al., 2011].<br />
2011 оноос хэрэгжиж эхэлсэн Монгол-Америкийн хамтарсан<br />
“Тарвагатайн голын хөндий” төсөл Булган аймгийн Тэшиг сумын нутаг<br />
Тарвагатайн голын хөндийд хийж буй археологийн нарийвчилсан<br />
хайгуулын ажлаа газар зүйн мэдээллийн санд тулгуурлан гүйцэтгэж байна<br />
[Галдан нар, 2013: 75-84].<br />
Монгол-Монакогийн Вант улсын хамтарсан төсөл Архангай аймгийн Их<br />
Тамир сумын нутаг Хойд Тамирын голын хөндийд хийж буй археологийн<br />
хайгуул болон бүртгэлийн ажилдаа газарзүйн мэдээллийн санг түлхүү<br />
ашиглан зарим бүтээлийг нийтлүүлсэн байна [Хойд Тамирын голын.,<br />
2012].<br />
2012 онд ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн, АНУ-ын Статисткийн<br />
судалгааны төвтэй хамтарсан Хөвсгөл, Булган, Орхон аймгийн нутагт авран<br />
хамгаалах хайгуулын явцад газарзүйн мэдээллийн санд тулгуурласан<br />
таамаг судалгаа болон нэгдсэн мэдээллийн сан үүсгэх гэсэн хоёр төрлийн<br />
судалгааг хослуулан хэрэглэсэн байна [Gunchinsuren et al., 2013].<br />
284<br />
Мэдээллийн сан бүрдүүлэх аргачлал<br />
Тухайн дурсгалын тархалт, байршлыг тодорхойлох болон газрын зураг<br />
бэлтгэхэд Google Earth Pro, Газарзүйн мэдээллийн систем (ArcGIS Desktopийн<br />
ArcInfo 10.1), Garmin Mapsourse зэрэг програмыг ашигласан бол<br />
нарийвчилсан дүн шинжилгээг математик тооцооны аргаар баганан болон<br />
дугуй диаграммаар Microsoft Excel Worksheet програм дээр тулгуурлав.<br />
Газарзүйн мэдээллийн систем (ГМС) гэдэг нь орон зай утга бүхий<br />
мэдээг бэлтгэх, мэдээнд дүн шинжилгээ хийх, түүнийг танилцуулах<br />
үе шатууд бүхий цахимжсан систем юм. ГМС-д хэд хэдэн солбицлын<br />
системийг хооронд нь хөрвүүлэх арга, байр зүйн холболт хийгдсэн мэдээнд<br />
боловсруулалт болон тооцоолол хийх арга, мэдээллийг танилцуулах<br />
өнгөний ялгарал, таних тэмдгүүд гэх мэт олон төрлийн функцууд байдаг<br />
[Саандарь, 2006].<br />
Монгол нутаг дахь хүн чулуун хөшөөдийн нэгтгэсэн тоон мэдээллийн
Tomus XXXIV Fasciculus 23<br />
санг бүрдүүлэхдээ а. газарзүйн солбицол байршилыг тогтоож тархалт<br />
болон бусад зүйлийг хавтгай дээр харуулсан газрын зураг бэлтгэх, б. хүн<br />
чулуун хөшөөдийг бүсчлэлийн кодын системд оруулах, в. нутаг дэвсгэр,<br />
хийц загвар, утга учир, чулууны төрөл, хамгаалалт гэх зэрэгт анхаарлаа<br />
хандуулав.<br />
Энэхүү судалгааг хийхдээ Монголын хүн чулуун хөшөөдийг тусгайлан<br />
судалсан археологич Д.Баярын [Баяр, 1995; 1997; 2011; Баяр нар, 1999] нэгэн<br />
сэдэвт бүтээлүүдийг гол болон ашигласнаас гадна зарим судлаачдын<br />
эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, хайгуул судалгааны тайлан зэргийг эх<br />
хэрэглэгдэхүүн болгон ашиглав.<br />
Мэдээллийн сан бүрдүүлсэн дараалал<br />
Археологийн хэрэглэгдэхүүн: Хүн чулуун хөшөөдийн тухай гарсан<br />
судалгааны нэгэн сэдэвт бүтээлүүд, хэвлэгдсэн өгүүлэл, эрдэм<br />
шинжилгээний тайлан зэргээс хүн чулуун хөшөөдийн мэдээллийг<br />
цуглуулав.<br />
Бүртгэлийн маягт. Археологийн хэрэглэгдэхүүн буюу мэдээллийг<br />
тодорхой загварт оруулж ангилахын тулд бүртгэлийн маягтыг зохиож<br />
маягтын дагуу археологийн хэрэглэгдэхүүны бичмэл text мэдээллийг тоон<br />
системд оруулав. Энэхүү бүртгэлийн маягтыг онцлог, ялгаатай талуудыг<br />
илтгэхүйц цэгцтэй байх талаас нь бодолцон дүрслэл, зохиомжинд<br />
тулгуурласан ангиллаар гүйцэтгэлээ. Харин бүртгэлийн маягтанд<br />
хүн чулуун хөшөөний малгай, гэзэг үс, хундага сав суулга, зэр зэвсэг,<br />
гутал, хавтага, хутга зэрэг зарим дүрслэлүүдийг оруулсангүй. Учир нь<br />
эдгээр дүрслэлүүд нь цагийн аясаар бүдгэрч яг ямар дүрслэл болохыг<br />
тодорхойлоход хүндрэлтэй болохыг судлаачид тэмдэглэснээс гадна энэ<br />
талаарх мэдээлэл харилцан адилгүй байв.<br />
Мэдээллийн сан (Windows Excel). Энэ нь хүснэгтэнд мэдээлэл<br />
боловсруулах, тооцоолуур хийх, эдийн засаг, статистик, инженерийн<br />
тооцоонд хэрэглэгдэх төрөл бүрийн функцүүдийг ашиглан боловсруулах,<br />
хүснэгтийн өгөгдлүүдээр график, диаграмм байгуулах зэрэг үйлдлийг<br />
гүйцэтгэх боломжоор хангагдсан асар том электрон хүснэгт бүхий<br />
хэрэглээний програм юм. Хамгийн гол нь энэ програм нь газарзүйн<br />
мэдээллийн систем буюу ArcGIS програмтай шууд хөрвөх боломжтойгоос<br />
гадна газрын зургийн анализ хийхэд хүснэгтэнд бэлтгэсэн мэдээллийн сан<br />
шаардлагатай болдог.<br />
Газарзүйн солбицолыг тодорхойлох. Мэдээллийн сангийн хамгийн чухал<br />
хэсэг бол тухайн дурсгалын байршлыг тодорхойлох солбицол бөгөөд манай<br />
улсад солбицол тогтоох багаж (GPS) хэрэглээнд ороод ойролцоогоор 20<br />
орчим жил болж байна.<br />
Иймээс бидний сонирхон буй дурсгалын судалгаа 1970-аад оноос<br />
идэвхтэй хийгдэж эхэлсэн бөгөөд ихэнх нь тодорхой солбицолгүй,<br />
газарзүйн байршлыг тойм төдий тодорхойлсон маягтай байв. Солбицол<br />
тогтоох багаж археологийн судалгаанд өргөн хэрэглэгдэж эхэлснээр зарим<br />
хүн чулуун хөшөөдийнсолбицолтодорхой болсон байна. Иймээс бид<br />
285
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
хүн чулуун хөшөөг дотор нь солбицолтой болон солбицолгүй гэсэн хоёр<br />
үндсэн хэсэгт хуваан авч үзэв. Тодорхой солбицолтой дурсгалын хувьд шууд<br />
мэдээллийн санд авч хэрэглэнэ. Харин солбицол тодорхойгүй дурсгалын<br />
хувьд доорх аргачлалыг ашиглав. Үүнд, Археологийн хэрэглэгдэхүүнд<br />
тусгагдсан тухайн дурсгалын газарзүйн байршлын талаарх мэдээллийг<br />
нягтлав. Жишээлбэл, “Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын төвөөс<br />
зүүн урагш 4-5 км зайтай Их ханы нуурын ойролцоо, одоо тариан талбай<br />
болгонхагалсан газрын дунд Түрэгийн тахилгын хоёр хашлагын өмнө хоёр<br />
хүн чулуу байна” [Баяр, 2001: 28] гэсэн тодорхойлолтыг авч үзье.<br />
- Google Earth програмын kmz форматаар Монгол улсын засаг<br />
захиргааны нэгжийн хуваарийг ашиглав. “Хүрээлэн буй орчны чиглэлээр<br />
ажилладаг судлаач, багш, мэргэжилтэн, оюутан, сонирхогч нарт зориулж<br />
Монгол орны газарзүй, засаг захиргаа, хүрээлэн буй орчны мэдээллийг<br />
kmz форматаар олон нийтэд дэлгэсэн байдаг 1 .<br />
- Mapsheets Монгол орны аймаг, сумын хил, төвүүдийг давхцуулан<br />
харуулна. Эдгээр татаж авсан мэдээлэл дээр Google Earth-ын kmz<br />
форматаар mapsheets монголын орны 1:100 000 масштаб бүхий байршил<br />
зүйн зурагтай нэгтгэн харуулж Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын<br />
төвийг олно.<br />
- Google Earth болон байршил зүйн<br />
зураг дээр “Эрдэнэмандал сумын<br />
төвөөс зүүн урагш 4-5 км зайтай Их<br />
ханы нуурын ойролцоо, одоо тариан<br />
талбай болгон болгон хагалсан газрын<br />
дунд” гэсэн тодорхойлолтын дагуу<br />
Google Earth дээрх ийн<br />
тусламжтайгаар Эрдэнэмандал<br />
сумын төвөөс зүүн урагш 4-5<br />
километр зайг хэмжинэ. Ингэхэд Их<br />
ханы нуур болон тариан талбай гэсэн<br />
хоёр тодотгогч байршил зүйн зурагт<br />
байна.<br />
- Энэ газрын солбицлыг авахын<br />
тулд Google Earth дээр -ыг ашиглан гүйцэтгэнэ.<br />
Гэхдээ тодорхойлсон цэгийг<br />
байрлуулахдаа тухайн газарт ямар<br />
нэгэн айлын өвөлжөө, гэр, барилга<br />
байгууламжийн талаар нэмэлт<br />
тэмдэглэгээ хийж хожим энэхүү<br />
таамаг солбицлыг шалгах тохиолдолд<br />
286<br />
Бүрдүүвч 1.<br />
Мэдээллийн сан бүрдүүлсэн аргачлал<br />
тэндээс баримжаа авах, тодруулах<br />
боломжтой хэмээн үзэв.<br />
1<br />
https://sites.google.com/site/gazriinzurag/engineering-docs/2-5-tatah---kml-gis цахим хаягаар авах<br />
боломжтой.
Tomus XXXIV Fasciculus 23<br />
Дээрх аргачлалын дараа Их ханы нуурын хүн чулуу хөшөөний солбицол<br />
уртрагийн 48.476652, өргөрөг 101.37573 болж байна. Солбицлыг өгөгдөлөөр тодорхойлно. Учир нь солбицлын энэ төрөл Газарзүйн<br />
мэдээллийн систем буюу ArcGIS програмад оруулахад илүү хялбар, төвөг<br />
багатай байдагтай холбоотой юм. Газарзүйн солбицлын систем нь градус,<br />
минут, секунд дээр илэрхийлэгддэг бол Decimal Degrees нь үүнийг минут,<br />
секундын бутархай оронд шилжүүлсэн хэлбэрийг хэлдэг. Харин далайн<br />
түвшнөөс дээшх өндрийг тодорхойлохдоо Google Earth програмын мэдээг<br />
ашиглав.<br />
Ийнхүү дээрхи зургаан үйлдлийг гүйцэтгэснээр Эрдэнэмандал<br />
сумын Их ханы нуурын хүн чулуун хөшөөний солбицлыг таамаглан<br />
тодорхойлсноор Газарзүйн мэдээллийн систем (ArcGIS)-д оруулах<br />
боломжтой болно.<br />
Хүн чулуун хөшөөний тархалтанд хийх дүн шинжилгээ<br />
Хүрэл зэвсгийн үеийн хүн чулуу хөшөө. Энэ үед хоёр зүйлийн<br />
дурсгалыг хамруулан авч үзэв. Үүнд, хүрэл зэвсгийн эхэн үеийн дурсгал<br />
болох Хээмцэг (Чемурчек)-ийн соёлд хамаарах хүн чулуу, сүүлийн үеийн<br />
дурсгал болох буган хөшөөнд дүрсэлсэн хүний нүүрний дүр багтаж байна.<br />
Алтайн бүс нутагт сүүлийн жилүүдэд илрээд байгаа хүрэл зэвсгийн<br />
эхэн үеийн дурсгал бол Хэмцэгийн соёлын булшнууд юм. Энэ соёлыг 1960-<br />
аад онд Хятадын археологичид нээсэн бөгөөд одоогоор Шинжан Уйгарын<br />
өөртөө засах орны хойд хэсэг, Алтайн нурууны баруун талаар голчлон<br />
тархсан болохыг тогтоогоод байна.<br />
Хэмцэгийн соёлын хоёр ч булшны дэргэдээс хүн чулуун хөшөө илэрсэн<br />
байдаг. Ховд аймгийн Булган сумын Ягшийн хөдөөгийн 3-р булшны зүүн<br />
талд цайвар өнгийн боржин чулуугаар хийсэн хүн дүрст хөшөө байжээ.<br />
Хөшөөний нүүрийг дугуй хэлбэртэй гаргаж нүд хөмсөг, хамрыг тод<br />
мэдэгдэхээр сийлсэн ба 2 гарыг цээжин дээрээ авсан байдлаар зүүн гарт нь<br />
нум, баруун гарт нь урт нарийхан зүйл бариулж дүрслэжээ [Эрдэнэбаатар<br />
нар, 2007: 37-38]. Авын хөх ууланд 2010 онд малтсан нэгэн булшны<br />
дэргэдээс илэрсэн хүн чулуу нь булшны зүүн талд 3 м орчим зайд байрлах<br />
бөгөөд өмнөхөөс хэлбэрийн хувьд нилээд өөр, урт гонзгой хэлбэртэй хөх<br />
өнгийн хайрган чулуугаар хийгдсэн байна. Хөшөөний нүүрэн тал болон<br />
хоёр хажууг засч, ар талыг тэр хэвээр орхисон байжээ. Ерөнхийдөө зогч<br />
буй эрэгтэй хүний дүрслэл бөгөөд баруун гартаа нум барьж, зүүн гараа<br />
цээжин дээрээ тавьсан байдалтай, нүүрийг нь урт хөмсөг, зууван дугуй<br />
нүдтэй, унжуу урт хамартай, ооч сахалтай, зузаан уруултайгаар дүрсэлсэн<br />
байна [Төрбат нар, 2010: 170-183].<br />
Буган чулуун хөшөө нь гонзгой урт чулуунд олон бугын дүрсийг<br />
сийлэн гаргаж чимэглэсэн байдаг тул буган хөшөө гэсэн нэрийг өгсөн<br />
боловч ерөнхий утга агуулга нь хүний биеийг дүрслэсэн болох нь нэгэнт<br />
тодорхой болсон бөгөөд түүний баталгаа гэвэл хөшөөний дээд үзүүрт<br />
хүний нүүрийн дүрсийг товойлгон сийлж үйлдсэн буган хөшөө цөөнгүй<br />
287
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
олддог явдал юм. Ихэнх буган чулуу, хүний толгойн дүрслэлгүй байдаг<br />
ч, хүний эдэлж хэрэглэх эд зүйлс, тухайлбал бүс болон бүснээс зүүсэн<br />
зэр зэвсэг, ахуйн хэрэгцээт бусад зүйлсийг хамт дүрсэлсэн байдаг нь энэ<br />
хөшөө үнэхээр хүний биеийг төлөөлсөн зүйл болохыг гэрчилдэг. Эдгээр<br />
хөшөөдийг байрлуулж тавьсан зүг чиг, хаана юун дээр цогцолдог байсан<br />
болон ямар утга агуулсан зэрэг нь хожмын Түрэг, Монголын хүн чулуун<br />
хөшөөтэй ижил байдаг нь анхаарал татах асуудлын нэг билээ. Зарим<br />
судлаачид Түрэгийн хүн чулуун хөшөөний үүсэл гарлыг буган чулуун<br />
хөшөөнөөс эх үүсвэртэй гэх санал байдаг хэдий ч эдгээр дурсгалыг үүсэл<br />
гарлын залгамж холбоотой гэж үзэхэд дурсгалуудыг хийж бүтээсэн цаг үе<br />
нь дэндүү их зөрүүтэй бөгөөд эдгээрийг цаг үеийн хувьд холбох завсрын<br />
дурсгал үгүй гэдгийг үндэслэн эдний хооронд ямар нэгэн шууд холбоо<br />
байхгүй хэмээн үздэг [Баяр, 2001].<br />
Хүрэл зэвсгийн эхэн үед хамаарах Хэмцэгийн булш оршуулгын<br />
дурсгалтай нэгэн цогцолбор болон орших хүн чулуун хөшөө, тухайн<br />
үеийн дунд, төгсгөл үеийн сонгодог дурсгал болох буган хөшөөн дэх хүний<br />
нүүрний дүрслэл нь манай улсад одоогоор мэдэгдээд байгаа хүн дүрст<br />
чулуун хөшөөний хамгийн эртний дурсгал хэмээн үзэж болно.<br />
Түрэгийн үеийн хүн чулуу хөшөө. Түрэгийн тахил тайлгын онгоны нэг<br />
бүрэлдэхүүн хэсэг болох хүн чулуун хөшөө нь тухайн үеийн хүмүүсийн<br />
төрх байдал, хувцас өмсгөл, эд хэрэглэл, гоёл чимэг, зэр зэвсгийн төрөл<br />
зүйл, тэдгээрийн онцлог зэргийг сэргээн тодруулж судлахад онцгой ач<br />
холбогдолтой эх сурвалж баримт төдийгүй тэр үеийн дүрслэх урлагийн<br />
хөгжил, гоо сайхны хэм хэмжээг илтгэн харуулдаг байна.<br />
Түрэгийн хүн чулуун хөшөөг чухам хэнд зориулан босгож байсан<br />
288<br />
Газрын зураг 1.<br />
Хүрэл зэвсгийн үеийн хүн чулуун хөшөө болон<br />
хүний нүүр дүрсэлсэн буган хөшөөний тархалт
Tomus XXXIV Fasciculus 23<br />
талаар судлаачдын дунд эсрэг тэсрэг үзэл бодол оршсоор иржээ. Нэг<br />
хэсэг судлаачид эдгээр хөшөө нь нас барсан баатар эрийн хамгийн хүчит<br />
дайсан этгээдийг дүрслэн үзүүлсэн дурсгал гэж үздэг бол нөгөө зарим нь<br />
нас барсан баатрыг өөрийг нь дүрслэн түүнд зориулж босгосон хөшөө гэж<br />
үздэг байна. Түрэгийн тахилын онгонууд нь хүн дүрстэй чулуун хөшөө,<br />
түүний өмнөөс зүүн урагш чиглүүлэн цувуулан зоосон балбал буюу зэл<br />
чулуу хэмээх хоёр үндсэн хэсгээс бүрэлддэгээс үүдэн эдгээрийг хооронд<br />
нь хольж хутгах явдал гарч ийм зөрүүтэй үзэл бодол үүсэхэд нөлөөлжээ<br />
[Баяр, 1997].<br />
Газрын зураг 2.<br />
Түрэгийн үеийн хүн чулуун хөшөөний тархалт<br />
Уйгурын үеийн хүн чулуу хөшөө. Монгол нутгаас илэрч олдсон хүн<br />
чулуун хөшөөдийн ихэнх нь хийсэн арга барил, загвар, дүрслэл хийгээд<br />
дүрсэлж гаргасан эд юмсын хувьд эртний Түрэгийн үед холбогдож<br />
байгаа нь нотлогдсон. Хэдий тийм боловч эдгээрийн дотор үндсэн шинж<br />
тэмдгүүдээр өмнөх үеийн нийтлэг загвараас эрс ялгаатай цөөн тооны хүн<br />
чулуун хөшөө бий. Ийм өвөрмөц хэлбэр дүрслэлтэй хүн чулуун хөшөө<br />
манай орны баруун бүс нутаг Баян-Өлгий, Увс аймаг болон хөрш зэргэлдээ<br />
Тувагийн нутгаас олдоод байна. Энэ төрлийн хүн чулуун хөшөөдөд дүрслэн<br />
гаргасан эд зүйлс гэвэл, олонх нь хоёр чихэвчийг нь дээш сөхөж өмссөн,<br />
Түрэгийн хүн чулуун хөшөөнд огт тохиолддоггүй өвөрмөц хэлбэрийн<br />
малгайтай, гарт барьсан савны хэлбэр нь ердөө л ганц төрөл, эр хүнийг<br />
дүрсэлсэн хөшөөнд ганц бүдүүн гэзэг болон олон унжлага зүүлт бүхий<br />
цулгуй бүс заавал байдаг зэрэг шинж болно.<br />
Зарим судлаачид энэ төрлийн дурсгалын он цаг, учир холбогдол нарийн<br />
гүйцэд тогтоогдоогүй байгаа ч бүтэц, зохион байгуулалт зэрэг шинж<br />
тэмдгээрээ Түрэгийн хүн чулуун хөшөөний нийтэд илэрхий болсон төрх<br />
байдлаас эрс өөр байгаа болон зарим дүрслэвэр нь эдгээрийг VIII-X зууны<br />
289
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
үед холбогдуулан үзэх боломж олгож байгаа зэрэгт үндэслэж Түрэгийн<br />
нийт хүн чулуун хөшөөний дотор тусгай бүлэг болгож үзэх нь зүйтэй<br />
[Төрбат нар, 2006: 171-172] хэмээсэн байна.<br />
Мөн Уйгурын хүн чулуун хөшөөдийн тархац байршил нь Монгол Алтай<br />
болон Тувагийн нутагт л олдож байснаас бус Уйгурын хаант улсын ноёрхол<br />
тогтож байсан бусад газар нутгаас цөөн тоотой олджээ. Иймээс энэ<br />
төрлийн дурсгалыг улам нарийвчлан судлаж он цаг тогтоох найдвартай<br />
баримт хэрэглэгдэхүүнийг илрүүлэх шаардлагатай юм.<br />
Эрдэм шинжилгээний ном зохиолд ийм төрлийн хүн чулуун хөшөө<br />
Алтай, Казахстан, Дорнод Туркестан, Долоон усны газар зэрэгт байдаг<br />
гэсэн зүйл байх боловч одоогоор бидний мэдэлд эдгээр нутагт илэрч<br />
судлагдсан хүн чулуун хөшөөдийн дотор яг ийм дүрслэлтэй хүн чулуун<br />
хөшөө мөн гэсэн хэрэглэгдэхүүн алга байна.<br />
Хятаны үеийн хүн чулуу хөшөө. Булган аймгийн Ингэттолгойн сангийн<br />
аж ахуйн төвөөс зүүн тийш 1 км орчим зайд Ингэт толгой хэмээх жижиг<br />
толгойн өвөрт нэгэн хүн чулуун хөшөө байдгийг нутгийнхан “Далхавандад”<br />
хэмээн нэрлэж хүндлэн тахисаар иржээ. Улбар бор элсэрхэг чулуугаар<br />
босоо хүний дүртэй урлажээ.<br />
Орой дээрээ овгортой, толгойг нягт барьсан дүгрэг малгай өмссөн<br />
ба өргөн дүгрэг царайтай, том нүдтэй, нүдний дотуур давхар зураасаар<br />
хөвөөлөн дунд нь цөцгий гаргасан нь баруун нүдэнд тодорхой мэдэгдэнэ.<br />
Хамар нь нилээд урт ба үзүүр нь хугаран унажээ. Ам, уруул тодорхойгүй.<br />
Нүүр хэсэгт нь зуурмаг эд оролцуулан янзласны үлдэгдэл духан дээр<br />
мэдэгдэх ба хоёр чихийг мөн зуурмагаар барьж хийжээ. Зүүн чих бүтэн<br />
байгаа нь зууван тал цагариг хэлбэртэй. Баруун гараар цээжний хажууд ваар<br />
сав барьж байсан болов уу гэлтэй, гарын үзүүр хэсэг байхгүй. Зүүн гараа<br />
290<br />
Газрын зураг 3.<br />
Уйгурын үеийн хүн чулуун хөшөөний тархалт
Tomus XXXIV Fasciculus 23<br />
нугалж хэвлийн хажууд барьсан нь бас сарвууны хэсэг нь хадгалагдсангүй.<br />
Хоёр гарын сарвууг зуурмагаар хийсэн байгаад ийнхүү унасан байж болох<br />
юм. Газар шүргэсэн урт дээлтэй, энгэр заам мэдэгдэхгүй, хоолой, орчимд<br />
хувцасны зах бололтой зураас гаргажээ. Маш өргөн, нэлэмгэр ханцуйтай,<br />
энэ нь хормойтой чацуу газар шүргэсэн байна. Хэвлийгээс доош, улбар<br />
өнгийн зосон будгаар ханан хээ мэт дүрс гарган хээлжээ. Хөл дүрслээгүй<br />
ба энэ хэсгийг углуургадан зооход зориулж нарийсган зассан нь газарт<br />
зоолттой байна. Өндөр (газраас дээш) 220 см, мөрний өргөн 70 см, зузаан<br />
30 см ажээ [Баяр, 2001: 89].<br />
Энэ хүн чулуун хөшөөний хийц хэлбэр нь Монгол нутагт элбэг таардаг<br />
VI-VIII зууны Түрэг, VIII-IX зууны Уйгур, XIII-XIV зууны Монголын хүн<br />
чулуун хөшөөний аль алинаас эрс өөр, өвөрмөц сонин юм. Хувцас хунар<br />
нь өмнө зүгийн Нангиад газрын бомбын шашны хувраг хүнийхтэй нэн<br />
төстэй ажээ. Алс Дорнод, Уссурийн хязгаараас эртний Зөрчидийн соёлд<br />
холбогдох үүнтэй төстэй хүн чулуун хөшөө болон жижиг хүрэл баримал<br />
олддогоос гадна Монгол нутагт X-XII зууны үед тогтож байсан Хятан улсын<br />
үеийн эдийн соёлын дурсгалын дотор ч иймэрхүү дүрстэй хүн чулуун<br />
хөшөө байдаг билээ. Иймд нэгэн үе Монгол нутагт ноёрхлоо тогтоож<br />
байсан Хятан нарын соёлын дурсгал болов уу гэж судлаачид үздэг байна<br />
[Монгол нутаг., 2006: 107].<br />
Газрын зураг 4.<br />
Хятаны үеийн хүн чулуун хөшөөний тархалт<br />
Монголын үеийн хүн чулуун хөшөө. Монгол гүрний үеийн хүн чулуун<br />
хөшөөний ихэнх нь Монголын зүүн өмнөд хэсгээр байрлажээ. Сүүлийн<br />
үеийн судалгаагаар ийм төрлийн хүн чулуун хөшөө одоогийн манай<br />
хилээс урагш БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны Шилийн гол аймгийн нутгаар байдаг.<br />
Монгол гүрний үеийн хүн чулуун хөшөө нь хийсэн дүрслэл, дүрслэн<br />
291
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
гаргасан эд юмс, зохион байгуулалт зэрэг зүйлээрээ өөрийн гэсэн онцлог<br />
шинжийг агуулна.<br />
Дорнод Монголын хүн чулуун хөшөөнд дүгрэг хэлбэр гарган овоолж<br />
хийсэн булш гэмээр байгууламжийн зүүн өмнөд хэсэгт мөн зүүн өмнө<br />
зүг хандуулан байрлуулсан байх ба Түрэгийн цогцолбор дурсгалд заавал<br />
байдаг онцлог зүйлс болох шороон хэрэм, усны суваг, бичигт хөшөө, ан<br />
амьтан, цуварсан зэл чулууны аль аль нь байхгүй ажээ.<br />
Дорнод Монголд босоо, суугаа байдлаар урласан хүн чулуун хөшөөнд аль<br />
аль нь тохиолдох боловч дийлэнхийг түшлэгтэй сандалд суусан байдлаар<br />
дүрсэлсэн нь эдгээрийн өвөрмөц шинж бөгөөд хүний биеийн бүхэл<br />
хэсгийг аль болох бүрэн дүрслэхийг хичээсэн байдаг. Ялангуяа хөлийг<br />
нарийн нямбай сийлж гаргасан нь бусад үеийн хүн чулуун хөшөөнөөс эрс<br />
ялгардаг. Монголын үеийн хүн чулуун хөшөөний өөр нэгэн онцлох шинж<br />
нь баруун гартаа хундага барьж, зүүн гараар сандлын түшлэг, эсвэл өвдөг<br />
дээрээ тавин сандал дээр суугаа байдлаар урладаг юм. Харин баруун гарт<br />
нь сав бариулан дүрсэлдэг нь Түрэгийн болоод нийт нүүдэлчдийн хүн<br />
чулуун хөшөө бүтээх урлагийн нийтлэг заншил билээ [Баяр, 2001].<br />
292<br />
Газрын зураг 5.<br />
Монголын үеийн хүн чулуун хөшөөний тархалт<br />
Хүн чулуун хөшөөний тархалт<br />
Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээрх хүн чулуун хөшөөд нь тухайн үеийн<br />
нүүдэлчдийн он цаг, орон зай, орчинд тулгуурлагдан янз бүрийн бүс<br />
нутагт сүлэлдэн эсвэл тусдаа байдалтай оршиж байна.<br />
Баруун Монголд гэхэд Алтайн нурууны салбар уулс Увс, Хяргас, Дөргөн,<br />
Хар ус нуур, Айраг нууруудын хотгор, Ховд, Завхан, Булган, Тэс, Буянт<br />
голуудын хөндийн ай сав газар, тэдгээрийн ойр орчмоор хүрэл, түрэг,<br />
уйгурын үеийн хүн чулуун хөшөө голчлон тархжээ. Түрэгийн үеийн хүн
Tomus XXXIV Fasciculus 23<br />
чулуун хөшөө бүхий хашлага чулуут дурсгалууд Алтайн нурууны зүүн<br />
талын том жижиг гол, нуурын хөндийд оршихдоо ус үл хүрэх дэвсэг<br />
өндөрлөг буюу голын баруун, зүүн эрэг, мөн голын уужим хөндийд бол гол<br />
дагасан алсын бараатай газарт байна [Баяр нар, 1999]. Харин Алтайн бүс<br />
нутагт Түрэгийн томоохон тахилгын цогцолбор дурсгал байхгүй байгаа нь<br />
түүхэн он цагийн ялгаа бололтой.<br />
Харин Монголын үеийн хүн чулуун хөшөөний баруун хязгаар нь<br />
Говь-Алтай аймгийн Хантайширын нурууны ар бие Жаргалантын булаг<br />
хэмээх газарт Түрэгийн нэгэн том хүн чулуун хөшөөний ойролцоо хоёр<br />
хүн чулуун хөшөө байсныг Орон нутаг судлах музейд авчирсан байна<br />
[Баяр, 1995]. Чухам яагаад энэ хоёр хүн чулуу сондгойрон баруун зүгт<br />
оршиж болсон талаар асуулт урган гарч ирнэ. Хэнтийн нуруугаар тархсан<br />
хүн чулуун хөшөөд нь Аваргын балгас, Хангайн нуруу болон төв нутгаар<br />
байх хүн чулуун хөшөөд Хархорум хот, Монголын зүүн өмнөд тал болон<br />
БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны Шилийн гол орчимд байгаа хүн чулуун хөшөөд<br />
Шанд хоттой холбоотой байж болох бөгөөд харин сондгойрон байгаа энэ<br />
хоёр хүн чулуун хөшөө магадгүй Говь-Алтай аймгийн Шарга сумын нутагт<br />
дахь [ 白 石 , 2008: 257] Их Монгол улсын баруун нутгийн цэргийн захиргааны<br />
том төв [Гэрэлбадрах, 2002: 69] Чингай балгастай ямар нэгэн сэжмээр<br />
холбогдож магадгүй юм.<br />
Газрын зураг 6.<br />
Монгол нутаг дахь нийт хүн чулуун хөшөөний төвлөрөл<br />
Монголын төв нутагт хүн чулуун хөшөөд нь Хангай, Хэнтийн нуруу,<br />
Хөвсгөлийн салбар уулс тэдгээрийн ай сав Туул, Орхон, Сэлэнгэ,<br />
Тамир, Түйн, Онги, Эг, Хануй, Хүнүй голын бэлчир тэдгээрийн тэгш<br />
хөндийд тохиолддог. Энэ бүс нутагт Түрэг, Хятан, Монголын үеийн хүн<br />
чулуун хөшөөдийн тархалт давхацдаг бөгөөд Түрэгийн үеийн тахилгын<br />
293
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
зориулалтай цогцолбор байгууламжийн нэгэн бүрэлдэхүүн хэсэг болон<br />
орших ба нэг цогцолборт байх хүн чулуун хөшөөний тоо нь уг дурсгалын<br />
хэмжээ болон хэнд зориулсан зэргээс шалтгаалан ялгаатай байна. Хамгийн<br />
олон тоотой хүн чулуун хөшөө бүхий цогцолборт Билгэ хаан, Куль-Тегин,<br />
Шивээт улаан, Их хөшөөт, Өнгөт, Тоньюкук, Нарийн хүрэмт, Хуц ухнатай,<br />
Их хөшөөт, Онгийн голын дурсгалуудыг дурдаж болно. Мөн энэ бүсэд<br />
цөөн тохиолдолд хүн чулуун хөшөөд нь ганц нэгээр байхаас гадна хашлага,<br />
балбал чулуутай хоёр болон түүнээс олон тоотойгоор оршиж байна.<br />
Хүснэгт 1: Хүн чулуун хөшөөний нийт тоон хэмжээ<br />
№<br />
Монгол орны хүн чулуун хөшөө Аймаг Сум Нийт<br />
тоо<br />
1 Хүрэл зэвсгийн үеийн хүн чулуун хөшөө 8 12 16<br />
2 Түрэгийн үеийн хүн чулуун хөшөө 21 114 628<br />
3 Уйгурын үеийн хүн чулуун хөшөө 4 8 12<br />
4 Хятаны үеийн хүн чулуун хөшөө 1 1 1<br />
5 Монголын хүн чулуун хөшөө 8 17 74<br />
Нийт 731<br />
Монголын зүүн, зүүн өмнөд хязгаар Сүхбаатар, Дорнод аймгийн<br />
нутгаар Монголын үеийн хүн чулуун хөшөөд голчлон тархсан байх<br />
бөгөөд цөөн тохиолдолд Түрэгийн болхи дүрслэлтэй хөшөөд бий. Үүнд,<br />
Дарьганга сумын нутаг Хөөвөр, Жаргалантын ширээ, Ханы гол, Морьт<br />
(Хужирт), Цагаан суварга, Дорнод аймгийн Баян-Өлзийт, Хөцөөгийн<br />
булгийн хүн чулуун хөшөөдийг нэрлэж болно. Эдгээр хөшөөнүүд нь болхи<br />
хийцтэй байхаас гадна түүнд хамаарах тахилын болон зэл чулуу одоогоор<br />
бүртгэгдээгүй байна.<br />
Энэ бүс нутгийн Монголын үеийн хүн чулуун хөшөөд нь Сүхбаатар<br />
аймгийн Дарьгангын нутагт илүү их бөөгнөрөн байрласан байх ба Монгол<br />
нутгийн төвөөс баруун тийшх нутгуудад ганц нэгээрээ цөөн олдсон<br />
байгаа юм. Иймээс эдгээр хөшөөнүүд нь Монгол угсаатны уугуул нутаг<br />
орныг бүхэлд нь хамран тархсан дурсгал биш, харин тодорхой нэг нутгийн<br />
хүрээнд хамрагдах дурсгал ажээ [Баяр, 2001]. Мөн зүүн өмнөд хэсгийн хүн<br />
чулуун хөшөөнүүдээс гадна манай хилээс урагш БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны<br />
Шилийн гол аймгийн нутагт ийм чулуун хөшөөнүүд багагүй байгаа нь<br />
уугуул Монголчуудын оршин суудаг нутаг байсныг гэрчилнэ.<br />
Монголын говийн бүс Өмнөговь аймгийн Номгон сумын нутаг Уртын<br />
амралтын хүн чулуун хөшөө, Ханбогд сумын Баянхөөвөр, сумын төвийн хүн<br />
чулуун хөшөө бөгөөд эдгээрээс анхны байрандаа байгаа Баянхөөвөрийн<br />
хүн чулуун хөшөөний хашлага чулуу эвдэрч, зэл чулуу мэдэгдэхгүйгээс<br />
гадна энэ бүс нутагт одоогоор тухайн үед холбогдох нэг ч тахилын чулуун<br />
хашлага олдоогүй байгаа нь сонирхолтой юм. Үүнийг Зүүн Түрэгийн хаант<br />
улсын өмнөд зах хязгаар нутаг буюу хүн амьдрах цаг уурын тааламжтай<br />
бус нөхцөлтэй холбоотой хэмээн үзэж болох хэдий энд үлдэж хоцорсон<br />
294
Tomus XXXIV Fasciculus 23<br />
Газрын зураг 7.<br />
Хүн чулуун хөшөөний тархалтын хил хязгаар<br />
295
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
цөөн тоотой хүн чулуун хөшөө, зэл чулуу зэргийг хэрхэн тайлбарлах нь<br />
асуулт хэвээрээ үлдэж байна [Батзориг, 2013].<br />
Олон он цагт хамаарах хүн чулуун хөшөөний<br />
хийц загварын ялгаа<br />
Хүн чулуу хөшөө нь ихэнхдээ цоолборлон урлахад эвтэй, тухайн нутаг<br />
оронд элбэг олддог чулууг ашиглан янз бүрийн ур хийцтэйгээр урлан<br />
бүтээсэн дурсгал юм. Чулуунд ямар хэлбэр дүрс оруулсан, хэрхэн урласан,<br />
холбогдох байгууламж, дүрслэлийн хэлбэр, хийц загвар гэх зэрэг олон<br />
зүйлсэд тулгуурлан судлаачид түүхэн он цагийн ялгаа, утга учир холбогдол,<br />
он цагуудад хуваан үзсээр иржээ. Эдгээр цаг үед хуваасан ангилал нь өөр<br />
хоорондоо дүрслэл, утга учир, хийц загвараар эрс ялгардаг боловч чулууг<br />
цоолборлон урласан хүний дүрс оруулсан гэдэг утгаараа хүн төрөлхтөн<br />
өөрсдийгөө дүр төрх, тухайн үеийнхээ биет эд өлгийн зүйлсийг чулуун<br />
дээр дүрсэлдгээрээ ижил хэмээн үзэж болно.<br />
Хийц загвар. Хүн чулуун хөшөөг судалсан эрдэмтэд түүнийг хийж<br />
бүтээсэн арга ажиллагаа, хүний биеийг яаж дүрсэлсэн, юуг дүрсэлсэн,<br />
дүрслэлийн дэг жаяг, хөшөөний зохиомж зэрэгт үндэслэн хэд хэдэн<br />
янзаар ангилсан байна.<br />
Ангилалыг хийхдээ олон газар, янз бүрийн арга барилаар үйлдсэн<br />
өөр өөр цаг үед холбогдох хүн чулуун хөшөөдийг нийтэд нь хамруулан<br />
зохиомжид тулгуурлан хийх нь зөв хэмээн үзэж бүрэн, заримдаг, тойм<br />
гэсэн хэсэгт хуваан авч үзэв.<br />
Газрын зураг 8.<br />
Түрэгийн үеийн хүн чулуун хөшөөний хийц загварын тархалт<br />
Хүн чулуун хөшөөдөөс хийц дүрслэлийг нь тодруулж болохуйц<br />
хэмжээнд хадгалагдан үлдсэн хөшөө дийлэнх нь боловч зарим нь эвдэрч<br />
296
Tomus XXXIV Fasciculus 23<br />
гэмтсэнээс анх чухам ямар хэлбэр дүрстэй байсан нь мэдэгдэхгүй болжээ.<br />
Гэхдээ Түрэгийн үеийн хүн чулуун хөшөөний хийц загварыг тодорхойлж<br />
болох бүрэн дүрслэлтэй хөшөө 270, заримдаг дүрслэлтэй хөшөө 183, тойм<br />
дүрслэлтэй хөшөө 152, мэдэгдэхгүй 23 тус тус байна.<br />
Хүний биеийг толгойноос хөл хүртэл бүтнээр нь урласан хүн чулуун<br />
хөшөөдийг дотор нь мөн суугаа ба босоо байрлалтай хэмээн хоёр ангилдаг<br />
[Баяр, 2001].<br />
Монголын үеийн хүн чулуун хөшөөнд сандал дээр суусан 33, сандалгүй<br />
26, тодорхойгүй 15 хүн чулуун хөшөө тус тус байна.<br />
Заримдаг дүрслэлтэй хөшөөнд босоо, суугаа алин болох нь яв цав<br />
мэдэгдэхгүй боловч хүний толгой, нүүрний дүрсийг тодорхой дүрслэн<br />
гаргаад харин их биеийн бусад эрхтэн, хувцас эд хэрэглэл зэргийг хагас<br />
дутуу заримдаг байдлаар дүрсэлснийг багтаан авч үздэг. Мөн толгой нүүр<br />
дүрслэхийн зэрэгцээ гар зэрэг бусад эрхтэн, хувцас эд хэрэглэлийг бүрэн<br />
гүйцэд бус ч гэсэн ямар нэгэн хэмжээгээр дүрсэлсэн байх ажээ.<br />
Тойм дүрслэлтэй хөшөөнүүд гонзгой хэлбэртэй чулуунд хүний<br />
толгой, их биеийн ерөнхий дүрс оруулж засаад нүүр, ам, нүд болон ямар<br />
ч эд хэрэглэлийн зүйл гаргалгүйгээр зөвхөн чулууны гадаргууг ялимгүй<br />
өнгөлж зассан хөшөө бас тохиолдоно. Ихэнхдээ эвдэрч гэмтсэнээс зөвхөн<br />
дан ганц толгой, эсвэл толгойгүй, цээжин бие болон бие эрхтний бусад<br />
хэсэг нь үлдсэн хөшөө байх бөгөөд эдгээрийг тойм дүрслэлтэй хүн чулуун<br />
хөшөө гэсэн ангилалд оруулав.<br />
Утга учир. Хүн чулуун хөшөө цогцлоон бүтээх заншил нүүдэлчин<br />
ард түмний дунд нэн эртнээс буюу хүрэл зэвсгийн үеэс эх үүсэлтэй<br />
гэж судлаачид үздэг байна. Энэ нь нэг талаар эртний хүмүүсийн өвөг<br />
дээдсийнхээ хөрөг дүрсийг онголон тахих сүсэг бишрэлийн утга санаа,<br />
нөгөө талаар тэдний гоо сайхны хүсэл эрмэлзлэлийн биет илрэл мөн<br />
тул хөшөөг урлан хийхэд заавал баримтлах нарийн дэг журам тогтоход<br />
хүргэсэн байна. Тиймээс Евразийн хээр тал нутагт идээшин амьдарч ирсэн<br />
эртний овог аймгууд аль нэг өвөрмөц хэв загвартай хэд хэдэн төрлийн хүн<br />
чулуун хөшөөг цогцлоон бүтээсэн нь нүүдэлчдийн уугуул нутагт эдүгээг<br />
хүртэл хадгалагдан үлджээ. Хүн чулуун хөшөөг хэнд зориулан босгож<br />
байсан талаар судлаачдын дунд хоорондоо зөрүүтэй үзэл байсаар иржээ.<br />
Нэг хэсэг судлаачид эдгээр хөшөө нь нас барсан баатар эрсийн хамгийн<br />
хүчит дайсан этгээдийг дүрслэн үзүүлсэн дурсгал гэж үздэг бол нөгөө<br />
зарим нь нас барсан баатрыг өөрийг нь дүрсэлсэн хөшөө хэмээсэн өөр өөр<br />
саналууд бий. Ихэнх Түрэгийн тахилын онгон нь хүн чулуун хөшөө, түүний<br />
өмнө талаас зүүн урагш нь чиглүүлэн цувуулж зоосон балбал буюу зэл<br />
чулуу гэх хоёр төрлийн хөшөөг агуулж байдгаас үүдэн дээрх зөрчилтэй<br />
санал гарч байжээ. Гэхдээ одоо ихэнхи судлаачид хүн чулуун хөшөө нь<br />
нас барсан баатар дайчныг дүрслэсэн бол харин цувуулж тавьсан зэл чулуу<br />
буюу балбал нь түүний алж устгасан дайсан этгээдийг төлөөлдөг гэсэн<br />
саналыг баримтлах болжээ [Баяр, 2001].<br />
Бидний судалгаанаас үзэхэд хүн чулуун хөшөөг завилсан 48, босоо 320,<br />
сөхөрч суусан 10, цомцойн суусан 53, утга учир нь тодорхойгүй эвдэрч<br />
гэмтэж дүрсэлбэр мэдэгдэхгүй болсон хөшөөнүүд 300 тоотой байна.<br />
297
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Газрын зураг 9.<br />
Түрэгийн үеийн хүн чулуун хөшөөний утга учрын тархалт<br />
Газрын зураг 10.<br />
Монголын үеийн хүн чулуун хөшөөнд сандал дүрсэлсэн байдал<br />
298
Tomus XXXIV Fasciculus 23<br />
Дээлийн энгэрийн дүрслэл. Дээл хувцас бол олон мянган жилийн турш<br />
аливаа улс үндэстний угсаа гарал, язгуур сурвалжийг илэрхийлэх нэг<br />
шинж тэмдэг болж байсныг судлаачид тэмдэглэсээр иржээ. Бидний<br />
судалгаанд дээлийн энгэр дүрсэлсэн 114 хүн чулуун хөшөө мэдэгдэж<br />
байгаагийн зөв энгэртэй дээл дүрсэлсэн 29, буруу энгэртэй 13, хушуурсан<br />
72 хүн чулуун хөшөөнд дүрсэлсэн байна. Үүнээс Түрэгийн зөв энгэртэй<br />
17, буруу энгэртэй 13, хушуурсан 71 бол Уйгурын хушуурсан энгэртэй 1<br />
байгаа бол Монголын үеийн хөшөөнд зөв энгэртэй 12, буруу, хушуурсан<br />
дээлийн энгэрийг огт дүрслээгүй байна. Дээлийн энгэрийн талаар XIII<br />
зуун үеийн жуулчин Г.Рубрук “Түрэгүүд дээлээ буруу талдаа бүчилдэг бол<br />
Татарууд зөв талдаа бүчилдэг тул Татарууд Түрэгүүдээс ялгаатай ажгуу”<br />
гэж дурдсан байдаг. Үнэхээр ч судалгааны хэрэглэгдэхүүнээс үзэхэд дээл<br />
хувцастай дүрсэлсэн Түрэгийн ихэнх хүн чулуун хөшөөнд дээлийн энгэр<br />
ямагт буруу хандсан байх нь сурвалж бичгийн мэдээ хийгээд тусгайлсан<br />
судалгааны баримтаар нотлогдож байна. Дээлийн хамгийн нийтлэг хэлбэр<br />
бол хоёр тийш эргүүлсэн өргөн зах дүрсэлсэн байх ба энэ нь дотроо баруун<br />
тал руу дарж товчлох (зөв энгэртэй), зүүн тал руу дарж товчлох (буруу<br />
энгэртэй), мөн хааш нь дарж товчилсон тодорхойгүй энгэрийн шугамыг яг<br />
цээжин голоор дүрсэлсэн гэх мэт гурван төрлийн үндсэн ялгаа агуулжээ<br />
[Баяр, 2001].<br />
Газрын зураг 11.<br />
Нийт хүн чулуун хөшөөнд дээлийн энгэрийг дүрсэлсэн байдал<br />
Энд өгүүлэн буй Монголын хүн чулуун хөшөөнүүдийн дотор дээлийн<br />
энгэр заам тодорхой мэдэгдэх 12 хөшөө байгаа нь бүгд зөв энгэртэй ажээ.<br />
Мөн төв нутгаар тархсан Түрэгийн 14 хүн чулуун хөшөөнд зөв энгэртэй<br />
дээл дүрсэлсэн байна.<br />
299
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Харин төв нутгаар тархсан Түрэгийн 13 хүн чулуун хөшөөнд буруу<br />
энгэртэй буюу зөрүүлсэн захтай дээл дүрсэлсэн байх бөгөөд баруун<br />
Монголоор тархсан Түрэгийн хүн чулуун хөшөөнд зөв энгэр дүрслэлтэй<br />
цөөн, буруу энгэртэй дээл дүрслэл огт байхгүй зөвхөн дээлийн энгэрийг<br />
зөрүүлээгүй хушуурсан дээлийн энгэр дүрсэлсэн байна. Эдгээрээс харахад<br />
баруун Монголын нутагт хушуурсан энгэртэй дээл, Төв Монголын нутагт<br />
Түрэгийн хожуу хаант улсын үед зөв, буруу, цөөнх тохиолдолд хушуурсан<br />
захтай дээл, зүүн өмнөд талын Монголын үеийн хөшөөнүүдэд зөв<br />
энгэртэй дээлийг дүрсэлсэн байгаа нь он цаг болоод газарзүйн байршил,<br />
ёс заншилын хувьд ялгаатай болохыг тодорхой илтгэнэ. Гэхдээ төв нутгаар<br />
тархсан Түрэгийн үеийн зөв энгэртэй хүн чулуун хөшөөд байгаа нь түрэг<br />
болон монголчуудын хоорондын харилцан хамаарал, газар нутгийн ялгаа<br />
зэрэг нь газарзүйн байршлаар тодорхой харагдаж байна.<br />
Энгэр дүрслэлийн өөр нэгэн ялгаа нь энгэр заамын хэлбэр бөгөөд<br />
Түрэгийн хүн чулуун хөшөө ихэнхдээ гадагш эргүүлэн өргөн захтай, бие<br />
барьсан дээлтэй байдаг бол Монголын хүн чулуун хөшөөний дээл зөвхөн<br />
зөв тийш товчилсон, ташуу шулуун захтай нилээд уужим байдаг. Ийм<br />
зөв ташуу захтай дээл эртний Хятан нарт ч байсан төдийгүй Монголын<br />
хаад, хатадын хөрөг, перс номын чимэглэл зураг зэрэг уран зургийн олон<br />
дурсгалд мөн дүрслэгджээ [Баяр, 2001]. Зөвхөн хүн чулуун хөшөө дүрсэлсэн<br />
дээлийн энгэрээс он цаг, учир утга, үндэстэн хоорондын ялгаа, харилцан<br />
хамаарал олон зүйлийг таамаглах боломжтой тул хүн чулуун хөшөө нь<br />
түүхийн судалгааны чухал биет сурвалж болох ажээ.<br />
Хүйс дүрслэл. Бидний судалгаагаар он цагт хамаарахгүй хүйс дүрсэлсэн<br />
нийт 51 хүн чулуун хөшөөд байгаагаас эрэгтэй 28, эмэгтэй 23 байна.<br />
300<br />
Газрын зураг 12.<br />
Нийт хүн чулуун хөшөөнд хүйс дүрсэлсэн байдал
Tomus XXXIV Fasciculus 23<br />
Энэ нь зөвхөн судалгааны эх хэрэглэгдэхүүнд хүйсийн тухай бичиж<br />
тодорхойлсноор оруулав. Судлаачид эрэгтэй хүнийг эр бэлгэ эрхтэн,<br />
эмэгтэй хүнийг хөх дүрсэлсэн байдлаар ерөнхийд нь тодорхойлдог хэдий<br />
ч зарим тохиолдолд хоёр онцлог шинж хоёулаа байх тохиолдол бас бий.<br />
Судлаачид зарим тохиолдолд хүйс тодруулсан дүрслэл байхгүй боловч<br />
хүний нүүрний хэв шинжээрээ нь эрэгтэй, эмэгтэй болохыг тодорхойлсон<br />
байдаг.<br />
Хүйс дүрслэл нь хүн чулуун хөшөөний биеийн галбир төрх, тэдгээрийн<br />
хүйсний ялгааг харуулахаас бус он цаг буюу холбогдох угсаа хамаадлын<br />
ялгааг тусгаагүй нь илт [Баяр, 2013: 98] бөгөөд тухайн цаг үед хүн чулуун<br />
хөшөөг бүтээгчид хир олон хүйс дүрслэдэг байсан нь сонирхолтой.<br />
Түрэгийн үеийн хүн чулуун хөшөөнд эмэгтэй дүрслэл, Монголын<br />
үед эрэгтэй дүрслэл олон тоотой байгаа юм. Учир нь Түрэгийн хаад,<br />
язгууртнуудад зориулан босгосон цогцолбор дурсгалуудад хатад,<br />
шивэгчин дүрсэлсэн дүрслэл байгаатай холбоотойгоор тоон үзүүлэлт<br />
нэмэгдэж байна. Харин Монголын үеийн хүн чулуун хөшөөдийн хувьд<br />
цөөн тохиолдолд хүйс цохон гаргасан, эсвэл эрэгтэй дүрслэлд байдаг<br />
элементүүд байхгүй [Баяр, 2013: 96], өвөрмөц дүрслэл байгаа зэрэгт<br />
дулдуйдан эмэгтэй хүнийг дүрсэлсэн хэмээн үздэг байна.<br />
Дүгнэлт<br />
Манай улсын археологийн судалгаанд өнгөрсөн ба өнөөдрийн судалгааг<br />
нэгтгэн дүгнэх, ирээдүйн зорилтыг тодорхойлох зайлшгүй шаардлага<br />
урган гарч байгаа билээ. Үүний тулд археологийн дурсгалын тархац,<br />
хил хязгаар, он цагийн хамаарал, хэлбэрийн ангилал зэрэг зүйлсийг<br />
багтаасан мэдээллийн санг бүрдүүлэх, улмаар түүнийг дэвшилтэт арга<br />
зүйгээр нэгтгэн дүгнэж, түүхэн зангилаа асуудлыг шийдвэрлэх гарцыг<br />
тодорхойлох хэрэгтэй юм. Иймээс эдгээр ажлын өчүүхэн эхлэл болгон<br />
хамгийн цэгцтэй судалгаа бүхий хүн чулуун хөшөөг сонгон авсан туршиц<br />
судалгааны ажлыг толилуулж байна.<br />
Мэдээллийн санг бүрдүүлэхэд тухайн сэдэвт холбогдох нийт 30 гаруй<br />
тооны судалгааны нэгэн сэдэвт бүтээл, эрдэм шинжилгээний өгүүлэл,<br />
тайлан эх хэрэглэгдэхүүнээс 731 хүн чулуун хөшөөний мэдээллийг<br />
цуглуулав. Эдгээрт, хүрэл зэвсгийн үеийн хүн чулуун хөшөө 2, хүний нүүр<br />
дүрсэлсэн буган хөшөө 14, Түрэг (VI-VIII зуун) үеийн 628, Уйгур (VIII-X<br />
зуун) үеийн 12, Хятан (X-XII зуун) үеийн 1, Монгол (XIII-XIV зуун) үеийн 74<br />
хүн чулуун хөшөө багтаж байна.<br />
Хүрэл зэвсгийн үеийн хүн чулуун хөшөөд нь Алтайн нурууны өвөр<br />
биеэр цөөн тоотой тархсан бол бол Түрэгийн үеийн хүн чулуун хөшөөд нь<br />
Алтай, Хангайн нуруунд илүүтэй тархаж, Говийн Алтай, Хэнтий, Говийн<br />
бүсэд сийрэг байна. Уйгурын үед хамаарах өвөрмөц хэлбэрийн хүн чулуун<br />
хөшөөд зөвхөн Алтай нуруунд байх бөгөөд тэдний төвлөрөн сууж байсан<br />
Хангай нуруунд цөөн тоотой байгаа нь тун сонирхолтой. Хятаны үе хэмээн<br />
тодорхойлогддог цорын ганц хүн чулуун хөшөө Хангайн нуруу буюу<br />
Сэлэнгийн савд байдаг. Харин Монголчуудын чулуун хөрөг нь дорнод<br />
301
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Монголын тал хээр, Хангай, Хэнтий нуруугаар илүү олон тоотой тархсан<br />
бөгөөд Говийн Алтайд ганц ширхэг бүртгэгдээд байна.<br />
Хүн чулуун хөшөөний хамгийн анхны баримт хүрэл зэвсгийн эхэн<br />
үе буюу НТӨ III мянганы сүүлийн хагаст Хээмцэгийн соёлын хүрээнд<br />
тэмдэглэгдэж байгаа бол түүний дараа НТӨ II мянганы төгсгөлөөс НТӨ<br />
I мянганы эхний эхний хагаст холбогдох буган хөшөөнд хүний нүүрний<br />
дүрс маягтай уламжлагджээ хэмээн үзэж болно. Үүнээс мянга гаруй<br />
жилийн дараа буюу VI зууны үеэс нилээд хэлбэржсэн маягтай хүн чулуун<br />
хөшөөд дахин гарч ирэн цаашид тасралтгүй үргэлжилсээр XIV зуун<br />
хүргэж байгаа юм. Хүн чулуун хөшөөний он цагийн хэлхээсийн тасалдаж<br />
буй энэ он цагт Хүннү, Сяньби, Жужаны үеүд хамаарч байгаа бөгөөд энэ<br />
нь угсаа соёлын ялгаатай тал уу эсвэл энэ талын судалгааг дахин нягтлан<br />
авч үзэх шаардлагатай юу гэдэг хоёр асуулт гарч ирнэ.<br />
Summary:<br />
Ch.Amartuvshin, O.Batzorig<br />
302<br />
TO THE ISSUE OF HUMAN STONE STATUE STUDIES<br />
WITHIN THE TERRITORY OF MONGOLIA<br />
(Analyses based of GIS database)<br />
The authors of this article point out that Mongolian <strong>arch</strong>aeological rese<strong>arch</strong>es<br />
carried out throughout the past and today are necessarily needed to<br />
be combined and summarized defining its future objectives. To accomplish, we<br />
need to build a database that include distribution, boundary, chronology and typology<br />
of <strong>arch</strong>aeological sites and then summarize them using up to date methodology.<br />
After that it will be possible to find solid solutions for historical issues.<br />
In order to create the database for the human stone statues the authors looked<br />
through a considerable number of monographs, articles and reports. As a result<br />
a data of 731 human stone statues have been gathered. Of these statues, 2 from<br />
the Bronze Age, 14 deer stones with human faces, 628 from the Turkic period<br />
(6th – 8th century CE), 12 from the Uighur period (8th-10th century CE), 1 from<br />
the Khitan period (10th – 12th century CE) and 74 from the Mongol Empire (13th<br />
– 14th century CE).<br />
Ном зүй<br />
Амартүвшин нар, 2013 – Амартүвшин Ч., Галдан Г., Одсүрэн Д., Бөхчулуун<br />
Д. Сүхбаатар аймгийн Түвшинширээ сумын нутаг Дэлгэрхаан уул:<br />
Монгол-Америкийн хамтарсан “Дорнод Монгол: Археологийн<br />
хайгуул судалгаа” төслийн хээрийн шинжилгээний ангийн тайлан.<br />
ШУА-ийн АХГБСХ. Улаанбаатар.<br />
Амартүвшин нар, <strong>2014</strong> – Амартүвшин Ч., Батсайхан З., Галдан Г., Амарбилэг<br />
Ч. <strong>2014</strong> оны Монгол-Америкийн хамтарсан “Дорнод Монгол:<br />
Археологийн хайгуул судалгаа” төслийн хээрийн шинжилгээний
Tomus XXXIV Fasciculus 23<br />
ангийн тайлан. ШУА-ийн АХГБСХ. Улаанбаатар.<br />
Батзориг, 2013 – Өмнөговиос шинээр олдсон хоёр хүн чулуу. // Studia Archaeologica.<br />
Tomus XXXIII, Fasc.19. т.271-275. Улаанбаатар.<br />
Батцэнгэл, 2011 – Батцэнгэл В., Амарсайхан Д., Алтансүх О., Болорчулуун<br />
Ч. Газарзүйн мэдээллийн системийн үндэс. Улаанбаатар.<br />
Баяр, 1995 - Баяр Д. Монголчуудын чулуун хөөрөг (XIII-XIY зуун).<br />
Улаанбаатар.<br />
Баяр, 1997 – Баяр Д. Монголын төв нутаг дахь Түрэгийн хүн чулуу.<br />
Улаанбаатар.<br />
Баяр, 1999 - Баяр Д., Эрдэнэбаатар Д. Монгол Алтайн хүн чулуун хөшөө.<br />
Улаанбаатар.<br />
Баяр, 2001 - Баяр Д. Монгол нутаг дахь хүн чулуун хөшөө. (Түүхийн ухааны<br />
докторын зэрэг горилж бичсэн диссертаци). Мэргэжил:05.03.08.00<br />
(археологи). Улаанбаатар.<br />
Баяр, 2013 – Баяр Д. Монгол дундад зууны археологийн судалгаа-I боть.<br />
Улаанбаатар.<br />
Баяр, 2013 – Баяр Д. Монгол дундад зууны археологийн судалгаа-II боть.<br />
Улаанбаатар.<br />
Врайт, 2010 – Врайт Ж. Археологийн хайгуул судалгаа. //Дундговь аймагт<br />
хийсэн археологийн судалгаа: Бага газрын чулуу. Улаанбаатар.<br />
Галдан нар, 2013 – Галдан Г., Жаргалан Б., Молор Д. Булган аймгийн Тэшиг<br />
сумын нутагт ажилласан Монгол-Америкийн хамтарсан “Тарвагатайн<br />
голын хөндий” төслийн хээрийн шинжилгээний үр дүн. //Монголын<br />
археологи-2012. Улаанбаатар.<br />
Саандарь, 2006 – Саандарь М., Одбаяр М., Эрдэнэтуяа М., Очирхуяг Л.<br />
ArchGIS-ийг эхлэх нь. Улаанбаатар.<br />
Ханичёрч нар, 2004 – Ханичёрч У., Амартүвшин Ч. Эртний нүүдэлчдийн<br />
төрийн байгууламжинд хийсэн археологийн судалгаа (Эгийн голын<br />
сав нутгийн жишээн дээр). Улаанбаатар.<br />
Хойд Тамирын голын., 2012 – Хойд Тамирын голын сав нутаг дахь буган<br />
хөшөө. Улаанбаатар.<br />
Төрбат нар, 2009 – Төрбат Ц., Баяр Д., Цэвээндорж Д., Баттулга Ц.,<br />
Баярхүү Н., Идэрхангай Т., Жискар Х.П. Монгол Алтайн археологийн<br />
дурсгалууд– I. “Баян-Өлгий аймаг”. Улаанбаатар.<br />
Төрбат нар, 2009 – Төрбат Ц., Батбаяр Т. Монгол Алтайгаас илрүүлсэн<br />
түрүү төмөрлөгийн үеийн хүн чулуут цогцолбор. // Studia Archaeologica.<br />
Tomus XXIX, Fasc.8. т.150-156. Улаанбаатар.<br />
Энхбат нар, 2008а – Энхбат Г., Оюунбилэг З., Даваацэрэн Б. Монгол<br />
нутаг дахь түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгал. I боть. Хэнтий аймаг.<br />
Улаанбаатар.<br />
Энхбат нар, 2008б – Энхбат Г., Оюунбилэг З., Даваацэрэн Б. Монгол<br />
нутаг дахь түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгал. II боть. Сүхбаатар аймаг.<br />
Улаанбаатар.<br />
Энхбат нар, 2010 - Энхбат Г., Даваацэрэн Б. Монгол нутаг дахь түүх, соёлын<br />
үл хөдлөх дурсгал. IVдэвтэр. Дорноговь аймаг. Улаанбаатар.<br />
Энхбат нар, 2011а – Энхбат Г., Даваацэрэн Б., Пүрэвлхам Л. Монгол нутаг<br />
303
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
дахь түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгал. V дэвтэр. Өвөрхангай аймаг.<br />
Улаанбаатар.<br />
Энхбат нар, 2011б – Энхбат Г., Даваацэрэн Б. Монгол нутаг дахь түүх,<br />
соёлын үл хөдлөх дурсгал. VI дэвтэр. Сэлэнгэ аймаг. Улаанбаатар.<br />
Энхбат нар, 2012а - Энхбат Г., Даваацэрэн Б. Монгол нутаг дахь түүх,<br />
соёлын үл хөдлөх дурсгал. VII дэвтэр. Говь-Сүмбэр, Дархан-Уул,<br />
Орхон аймаг. Улаанбаатар.<br />
Энхбат нар, 2012б - Энхбат Г., Даваацэрэн Б., Болд Р. Монгол нутаг дахь түүх,<br />
соёлын үл хөдлөх дурсгал. VIII дэвтэр. Булган аймаг. Улаанбаатар.<br />
Эрдэнэбаатар нар, 2007 – Эрдэнэбаатар Д., Ковалев А.А. Монгол Алтайн<br />
бүс нутгийн археологийн соёлууд. //Mongolian Journal of Anthropology,<br />
Archeology and Ethnology. Vol. 3, №1 (287).<br />
Bemmann et al., 2011 – Bemmann J., Ahrens B., Grützner C., Klinger R., Klitzsch<br />
N., Lenmann F., Linzen S., Munkhbayar L., Nomguunsuren F., Oczipka<br />
M., Piezonka, Schütt B., Saran S. Geo<strong>arch</strong>aeology in the steppe: First results<br />
of the multidisciplinary Mongolian-German survey project in the<br />
Orkhon Valley, Central Mongolia. //StudiaArchaeologica. Tom.XXX,<br />
Fasc.5.Улаанбаатар.<br />
Esther Jacobson-Tepfer et al., 2010 - Esther Jacobson-Tepfer, James E.Meacham.<br />
Archaeology and Landscape in the Mongolian Altai: Atlas. Esri Press, California.<br />
Gunchinsuren et al., 2013 – Gunchinsuren B., Amartuvshin Ch., Jeffrey<br />
H.Altschul, John W.Olsen, Jeffrey A.Homburg, Michael P.Heilen and Phillip<br />
O.LeckmanThe Northern Railways Archaeological Project: Sample<br />
Survey and Predictive Model of Archaeological Site Location for Proposed<br />
Northern Rail Link between Murun and Erdenet, Northern Mongolia. SRI<br />
Press. USA. Tucson, 2013.<br />
白 石 , 2008 -モンゴル 国 シャラガ 遺 跡 群 出 土 遺 物 についてー 陶 磁 器 資 料 を 中 心 に<br />
して// 平 成 17 年 ~19 年 度 科 学 研 究 費 補 補 助 金 基 盤 研 究 (B) 研 究 成 果 報 告<br />
書 。 大 阪 国 際 大 学<br />
304
Tomus XXXIV Fasciculus 24<br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 24<br />
А. Энхтөр, Л. Мөнхбаяр, Г. Батболд,<br />
Ц. Буянхишиг, Т. Хантөгс<br />
ХЭРЛЭН БАРС-1 ХОТЫН СУВРАГАД МАЛТЛАГА<br />
СУДАЛГАА ХИЙСЭН НЬ<br />
ШУА-ийн Археологийн Хүрээлэн, Соёлын Өвийн төвтэй хамтарч<br />
Дорнод аймгийн Цагаан-Овоо сумын нутаг Хэрлэн Барс-1 хотын суваргад<br />
урьдчилсан малтлага судалгааг <strong>2014</strong> оны 7-р сард хийж гүйцэтгэсэн билээ<br />
[Энхтөр нар, <strong>2014</strong>].<br />
Хэрлэн Барс-1 хотын турийн тухай 1731 онд Монголоор явсан Хятадын<br />
жуулчин Гун Чжи-йо-гийн тэмдэглэлд “Сэцэн хан аймгийн Далай Бэйсийн<br />
хошуунд Барс хот байна. Нэг нь долоон давхар, нөгөө нь таван давхар хоёр<br />
суваргатай, суварганы туурганд зурсан бурхны хөргүүд нь бүтэн хэвээрээ<br />
байна. Долоон давхар суваргын дотор модон хайрцаг дээр гурван цагийн<br />
бурхан, манзшир, самандбадра дөрвөн махранз зурмал хуйлмалаар<br />
хадгалагдан байхын зэрэгцээ сүмийн дэргэд уншиж болохтой 2-3 мөрөөс<br />
бусад ихэнх үсэг нь холтрон баларсан хятан улсын үеийн бололтой гэрэлт<br />
хөшөө бий” гэж тэмдэглэжээ.<br />
1953 онд Х.Пэрлээ эртний судлалын хайгуулаар Хэрлэн Барс хотын<br />
хуучин үлдэгдэлтэй ойролцоо хоёр хэрмийг илрүүлж олсон бөгөөд эл<br />
гурван хэрмийг хооронд нь сольж самуурахгүйн тулд тусгайлан дугаарлаж,<br />
нутгийнхны Барс хот гэж нэрлэдэг суварга бүхий их хэрэмт хотыг Барс<br />
хот-1 гэж бичиж тэмдэглэх болжээ. Барс хот-1-ийн их хэрмийн хэмжээ нь<br />
1600х1800 м, зузаан нь 4 м, өндөр нь 1.5-2 м юм. Хэрмийн дотор болон зүүн<br />
талд тав, долоон давхар хоёр суваргатай байжээ. Хэрмийн баруун өмнөд<br />
хэсэгт өндөр шороон довжоон дээр чулуугаар барьсан бага хэрмийн ор<br />
бий. Тэр бага хэрмийн дотор дөрвөн барилгын суурьтай бөгөөд энэхүү<br />
бага хэрмийн орчинд 5-6 м-ийн хэмжээтэй дөрвөлжин барилгын ор арав<br />
гаруй байдаг.<br />
1953-1955 онд археологич Х.Пэрлээ Барс-1 хотын хэрмийн доторх<br />
дөрвөн барилга, бага хэрмийн орчин тойрны жижиг барилгын суурь,<br />
мөн шохой шатааж байсан зуухны ор зэргийг малтан шинжилж олон,<br />
том бурхны сэнтий, дээврийн хөх тоосгон ваар, том жижиг хэмжээний<br />
угалзтай, угалзгүй тоосго, шавар баримал, ур хийц сайтай бурхны үлдэгдэл,<br />
бурхны баримал чимэглэлийн хэсэг, жансагийн мал адгуусны дүрс, цац,<br />
сийлбэртэй мод, яс, төмөрлөг зүйл илрүүлэн олж уг барилга нь бурхан<br />
шүтээний газар байсан болохыг тогтоосон байна. Хэрлэн Барс хотын хөх<br />
305
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
тоосгоор барьсан тав, долоон давхар хоёр суварга хийц маягийн хувьд<br />
Энэтхэгийн суварганы хэлбэртэй төстэй бөгөөд 1940-өөд он хүртэл хананд<br />
нь том бурхны зурагтай байжээ. Таван давхар суварга нь 1940-өөд онд нурж,<br />
долоон давхар суварга нь өнцөг булангаасаа нурсаар өдий хүрчээ.<br />
Хэрлэн барс хотын суварга нь 7 давхар сувраган дотор модон хайрцаг<br />
дээр нь тавиастай 3 тохой илүү урт чулуун ширээ бий. Тэр хайрцагт<br />
гурван цагийн бурхан манзшир, самандбадра, дөрвөн махранз зурмал<br />
хуйлмал хадгалагдан байна. Сүмийн дэргэд уншиж болохтой 2-3 мөрөөс<br />
бусад ихэнх үсэг нь холтрон баларсан Хятан улсын үеийн бололтой гэрэлт<br />
хөшөө байна [Мэн-гу-ю-му-цзы, 1895: 392-393] гэжээ.<br />
Бас манж хэлнээс Дашням гүний орчуулсан “Олон Монгол аймгийн<br />
газрын ойллого” гэдэг түүхэн тэмдэглэлд Барс хотыг Хятан улсын “Дүнчэн”<br />
хотын үлдэц гэж заасан байна [Дашням, 2004: 65].<br />
Барс хот-1-ээс малтлагаар илэрсэн олдворууд нь Хятан улсад Буддийн<br />
шашин их дэлгэрч, олон хүрээ, хийд байгуулсан ба олон зуун мянган лам<br />
нартай байсан гэж Хятаны түүхийн сурвалж бичигт дурдсантай нийцэж<br />
байна. Барс хот-1-ийн малтлагаар илэрсэн гол төлөв бурхан, тахилын<br />
холбогдолтой баримлуудын хээ, угалз, хэв маяг, хийц нь нүүдэлчид,<br />
тухайлбал, монголчуудын хээ, угалз, хэв маягтай байгаа нь нэгэнтээгүүр<br />
тэр баримал урлагт нүүдэлчдийн нөлөө их шингэснийг илчилж байна.<br />
Мөн 7 давхар өндөр суврага нь Өвөр монголд байгаа Хятаны үеийн<br />
“Гурван суврага” зэрэг барилгатай адил байдалтай юм.<br />
Хятаны энэ Барс-хот-1-ийн малтлагаар олдсон олдворууд нь бурхан<br />
шашны зүйл боловч, энэ “Барс-хот”-ыг жинхэнэ хот цэргийн хуаран гэж<br />
үзвэл зохилтой [Пэрлээ, 1961: 66] хэмээн Х. Пэрлээ үзсэн бөгөөд миний<br />
бодоход анхлан цэргийн зориулалтаар барьсан байж болох боловч энэхүү<br />
суварга үйлдсэн байдлаас үзэхэд Ляо улсын хязгаарын жирийн цэргийн<br />
хуаран бэхлэлт бус хотын статусын хувьд төрийн захиргааны нэгэн нэгж<br />
агуулсан шашин мөргөлийн төв байсан бололтой [Мөнхбаяр, <strong>2014</strong>: 29].<br />
Суварга нь бурхны шашны нэгэн бэлгэ тэмдгийн хувьд эртний<br />
Энэтхэгээс үүсэл гарвалтай. Бурханы шашны сурвалж хэрэглэгдэхүүнд<br />
тайлбарласанаар, Шагжамуни-Бурхан багшийг хутаг болоход түүний<br />
биеийг чандарласан бөгөөд түүний шавь нар шатаалгүй үлдээсэн хийгээд<br />
үл шатах эд (яс, шүд гэх мэт)-ийг хадгалахаар анхлан үүссэн байдаг. Эдгээр<br />
зүйлсийг Sarira хэмээн нэрлэх бөгөөд дараа дараагийн үеүдэд үнэтэй<br />
гялалзсан бөмбөлгүүд болон алт, мөнгө, болор зэргээр төлөөлүүлэн<br />
үйлдэх болсон байна.<br />
Санскрит хэлээр Stupa -स्तूप, stūpa хэмээх үг нь булш, онгон хэмээх утгатай<br />
буюу энэхүү нэршил ойлголт хэдийнээ Энэтхэгийн хөгжлийн нилээд урт<br />
хугацаанд оршиж байсан бөгөөд Stupa нь хүмүүсийн өвөг дээдэст тахил<br />
өргөх газар болон ариун сүмийн дэргэд баригддаг байжээ [Heo Gyun,<br />
2005: 207]. Эртний Энэтхэгийн Stupa-г хоёр хэлбэрээр ашигласан байсан<br />
бөгөөд нэгдүгээрт, булш бунхан болгон ашиглаж байгаагаас суврагууд,<br />
хоёрдугаарт, ихэнх тохиолдолд ариун газар-сүм гэж нэрлэдэг байв.<br />
Суваргыг гурван бүрдэл хэсэгт хувааж болно. Дээд бие буюу орой, дунд<br />
хэсэг эх бие, доод хэсэг буюу суурь хэсэг юм. Орон бүр өөрийн уламжлалт<br />
306
Tomus XXXIV Fasciculus 24<br />
архитектурын хэв маягийг суварганд шингээн өөрийн соёлын нэгэн бүрдэл<br />
хэсэг болгон авсан байдаг. Тухайлбал, хятадад хэд хэдэн шалтгааны улмаас<br />
олон давхар, маш сүрлэгээр үйлддэг болов.<br />
Нэгдүгээрт, Суварга угаас Будда бурхныг өөрийг нь төлөөлдөг бөгөөд<br />
улс бүрийн хамгийн ариун нандин газруудад хүндэтгэлийн үүднээс барьж<br />
байгуулдаг.<br />
Хоёрдугаарт, өндөр сүрлэг байгууламж нь тухайн улсын ноёлох ангийн<br />
сүр хүч, эрх мэдэл, эд баялагийг харуулдаг учир маш томоор байгуулдаг.<br />
Гуравдугаарт, харагдах байдлын хувьд өндөр сүрлэг, чамин тансаг байх<br />
нь шашны сүр хүчийг илтгэх нэгэн хэлбэр юм.<br />
Суваргын малтлага судалгаа<br />
Суварганы дотор хэсэгт нилээд хэмжээний хурдас хуримтлагдсан<br />
бөгөөд зүүн өмнө талын хаалганы доод хэсэг нурж онгорхой болсон<br />
байна. Энэ нь дотор талын хурдас хойноос урагш нилээд налуу болоход<br />
нөлөөлсөн бололтой. Хойд хана хэсгээр ихээхэн хэмжээний малын бууц,<br />
өтөг, шувууны сангас хуралдсан байна. Цөмөрсөн хана хэсгийг голлуулан<br />
хойноос урагш тэнхлэг татсан бөгөөд дотор хэсгийн диаметр 5.2 м байсан<br />
тул 260 см дээр төвийн цэгийг авч хөндлөн огтолын тэнхлэгийг татлаа.<br />
Суваргын дотор хэсгийг А, Б, В, Г хэмээн 4 хэсэгт хуваасан ба бид тус<br />
суваргын хамгийн их нуранхай хуримтлагдсан баруун хойд хэсэг буюу А<br />
талбайг сонгон малтлаа.<br />
Нэгдүгээр үе. Хойд хэсэгтээ 30 см, урд хэсэгтээ 2 см гүнтэй малтсан<br />
бөгөөд энэ үед суврагын хойд хана орчимоос 3 ш цац 20 см гүнд босоо<br />
байдалтай илэрсэн ба мөн өмнө талыг шар өнгөөр будсан жижиг шавар<br />
бурхан илэрсэн.<br />
Мөн цөөн тооны тоосгоны хагархай, торгоны өөдөс малын ясны<br />
хугархай, модны хугархай (бургас), бог малын шагайдаас нэг нь сараачмал<br />
тэмдэгтэй байна. Мөн монгол бичгээр бичсэн цаасан номын хуудас 2 ш<br />
илэрсэн. Малтлагын талбайн төв хэсгээс тулгын гурван чулуу бололтой 3<br />
ш том чулуу болон шатсан нүүрсны толбо илэрч байлаа.<br />
Хоёрдугаар үе. Чулуу болон тоосгоны тоо олширч эхэлсэн бөгөөд мөн<br />
эндээс малын ясны хугархай, даавууны тасархай, шагайнууд гарч байлаа.<br />
Хөрсний байдал дагтаршин хатуурсан хөрзөн голдуу үе гарсан боловч,<br />
сувраганы ханыг дагаад сулавтар зөөлөн байлаа. Малтлагын талбайн<br />
баруун хойд хэсгээс соёмбо үсэгтэй урт даавуу болон хуйлж даавуунд<br />
боосон (хүрдний дотор байсан бололтой) судар, түүний хажуугаас монгол<br />
бичигтэй цаасан номын тасархай илэрсэн. Мөн жижиг хүрэл эдлэлийн<br />
хэсэг, бургасан өлгүүр, жижиг модон гүнгэрва, будагтай шавар бурхан<br />
гарлаа. Энэ үеийн малтлагын гүн хойд хэсэгтээ 60 см, урд хэсэгтээ 33 см<br />
гүнтэй ба шатсан галын ором малтлагын талбайн зүүн захад илэрсэн.<br />
Гуравдугаар үе. Баруун булангын орчим чулууны дороос маанийн хүрд,<br />
хажууд нь төвд үсэгтэй номын хуудасны тасархай олдсон. Эдгээр номууд<br />
нь гурван төрлийн бичигтэй бөгөөд нэг нь төвд үсгээр бичсэн байна. Мөн<br />
малтлагын талбайн зүүн хэсгээс даавуун дээр урласан бурханы хөрөг<br />
307
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
илэрсэн нь хуйлж эвхэхэд зориулагдсан доороо хөндлөн урт модтой байна.<br />
Энэ үед хөрсний байдал зөөлөрч дагтаршсан үе дууссан бөгөөд үүний<br />
доороос тоосгоны хагархай, ганц хоёр дээврийн ваарний хагархай бүхий<br />
барилгын нуранги илэрч байлаа. Мөн 6 см өндөртэй жижиг шавар бумба<br />
илэрсэн бөгөөд малын ясны хугархай хэсгүүд илэрч байлаа. Малтлагын<br />
талбайн баруун булан орчмоос номын тасархай илэрч байна. Мөн зүүн урд<br />
буланд дутуу шатсан бүдүүн модны үзүүр цухуйсан бөгөөд үүнийг тойрон<br />
үнстэй холилдсон толбоны хэсэг илэрсэн.<br />
Дөрөвдүгээр үе. Барилгын нуранги их байсан бөгөөд 15-20 см гүнтэй<br />
малтахад барилгын нурангитай үе дууссан юм. Энэ үед барилгын нуранги<br />
болон түүний доор шувууны сангас хулганы яснууд ихэвчлэн байгаагаас<br />
үзвэл суваргын зүүн өмнө талын хана нураагүй буюу мал орж ирэх<br />
боломжгүй байсан бололтой. Энэ үеийн малтлагаас өмнөхтэй адил<br />
дээврийн ваарын хагархай тоосгоны хэлтэрхий, цаасан номын хуудас,<br />
баруун урд ханын орчмоос хүрэл цөгц зэрэг илэрсэн. Энэ үеийн гүн зүүн<br />
урд буландаа 181 см, хойд буландаа 170 см байв.<br />
Тавдугаар үе. Малтлага эхлээд удаагүй байхад шатаагаагүй шавар цац<br />
1 ш илэрлээ. Мөн богын шагай нилээд их гарч эхэлсэн бөгөөд дээврийн<br />
ваарын хэлтэрхий ихсэж тоосгоны хагархай багасаж эхэлсэн. Мөн<br />
барилгын модон чимэглэл, модон эдлэл зэрэг илэрсэн. Ингээд доош<br />
10 см гүнтэй малтахад хатуу шороон үе гарч эхэлсэн. Энэ үед зүүн урд<br />
булангийн тонуулчын нүхнээс үзүүр нь шатсан бүдүүн модны хэсэг болон<br />
чулуу холилдон гарч байлаа.<br />
Зургадугаар үе. Тоосгоны хагархай болон дээврийн ваарын хагархай<br />
нилээд олон гарч байлаа. Мөн эндээс даавууны тасархай, дээврийн дусал<br />
ваар, модны хэсгүүд илэрсэн.<br />
Долоодугаар үе. Тоосгоны хагархай, дээврийн ваар буюу барилгын<br />
нуранги гарсаар байсан бөгөөд энэ үеэс цөөн тооны нүүр ваарны хагархай,<br />
144 см гүнээс дээврийн дусал ваар 1 ш илэрсэн.<br />
Наймдугаар үе. Тоосго маш цөөн гарсан боловч дээврийн ваар өмнөх<br />
шигээ гарч байлаа. Энэ үед суврагын доод шал буюу дагтаршуулсан шороо<br />
гарч эхэлсэн юм. Энэ үед шатсан модны хэсэг илэрсэн бөгөөд эндээс дээж<br />
авсан. Мөн цөөн тоогоор малын яс илэрсэн. Ингээд энэ үед дагтаршуулан<br />
дэлдсэн суваргын шал гарснаар малтлагыг зогсоолоо (зураг 1-2).<br />
Малтлагын талбайн урд хананд өнгөн хөрснөөс доош 30 см гүнд<br />
ойролцоо 3 ш даавууны өөдөс цухуйж байсан тул бид В талбайн баруун<br />
хананд тулган 1 м өргөнтэй 35 см гүнтэй нэмэлт малтлага хийв. Эндээс<br />
460х15 см хэмжээтэй төвд үсгээр бичсэн унжлага даавуу илэрсэн.<br />
Бид Хэрлэн Барсын суваргын суурь чухам ямар байсан талаар тодруулах<br />
зорилгоор гадна талд 1х5 м хэмжээтэй сорилын сувгыг суваргын баруун<br />
хойд талд уг суурийн булангийн чиглэл дагуу татаж эхлүүлэв (зураг 3-4).<br />
Суварга ойролцоогоор 300 тонн орчим жинтэй гэж үзвэл энэхүү нүсэр<br />
байгууламжийг энэ олон зуун жилийн турш хадгалан өнөөг хүргэсэн гол<br />
зүйл бол суурь юм. Тиймээс одоо өнгөн хөрсөнд ил харагдаж буй 12.4х12.4<br />
м хэмжээтэй тэгш өнцөгт дөрвөлжин чулуун өрлөг байгаа бөгөөд түүний<br />
гадна талаар ахин шатласан байж болзошгүй чулуун байгуулаж байгаа<br />
308
Tomus XXXIV Fasciculus 24<br />
учир энэхүү суурийг тодруулах зорилготойгоор дээрх сорилын малтлагыг<br />
хийсэн юм.<br />
Энэхүү малтлагын үр дүнд гадна талын чулууг гадагш өргөсгөн өрсөн<br />
өрлөг бус энэхүү чулуун өрлөгийн хаяаг манасан шинжтэй чулуун<br />
байгууламж байж болох юм гэсэн урьдчилсан дүгнэлтэн хүрсэн юм.<br />
Суварганы дотор тал болон гадна талын малтлагаас харахад бидний<br />
хийсэн малтлагад тулгуурлан, дотор талын тонуулын нүхтэй харьцуулахад<br />
байгалийн хөрсийг зөөж гарган шалны түвшинөөс доош 1 м гаран зузаан<br />
шороог дэлдэж суурийг бэлдээд түүнээс дээш хэсэгт чулуугаар 12.4 х<br />
12.4 м (нэмэх хасах) хэмжээтэйгээр дөрвөлжин хүрээ 70 см өргөнтэйгээр<br />
тойруулан хашиж түүний дотор дахин 1 м орчим зузаан шороог дэлдэн<br />
суурийг заасан болох нь тодорхой байна.<br />
Одоо энэхүү дөрвөлжин суурийн тойруулсан өндөрлөг хүрээ олон<br />
жилийн явцад эвдэрч суварганы сууриас доош болсон бөгөөд баруун талруу<br />
хазайлт өгсөн байгаа нь дотор талын малтлагаар ил болсон юм. Суварганы<br />
гадна талын чулуун хүрээ бүхий хэсэгт мал амьтны хөлд үрэгдэн эвдэрсэн<br />
байна. Тиймээс дотор талын малтлагаас шалны хэсэгт баруун талруу<br />
хагарал өгч нурж орж ирэхэд их ойртсон байна.<br />
Суварганы гадна баруун талд болон өмнө, зүүн өмнө талд хүний гараар<br />
хонхойлсон бололтой гурван нүх байна. Энэ нүхийг бид суваргыг ямар нэгэн<br />
байгалийн үзэгдэл болох бороо, цасанд автуулахгүй усыг хуримтлуулах<br />
цөөрөм байсан байж болох юм хэмээн таамаглаж байна. Учир нь энэхүү<br />
байгууламжийн суурь усанд автаж байх юм бол нуралт үүсэх нь хялбар<br />
тул энэхүү тойрсон суваг болон цөөрмийн тусламжтайгаар усаа хурдан<br />
шавхдаг байсан байж болох талтай байна. Зүүн талын цөөрмийн одоо<br />
байгаа гүн “хантү” үеэс доош 180-186 см гүнтэй байгаа нь уг суварганы<br />
сууриас харьцангуй доош энэхүү цөөрөм оршиж байгаа нь дээрх таамгийг<br />
баталж буй мэт. Өмнө талын хонхор гүн нь 156 см байхад баруун талых нь<br />
89 см гүнтэй байна.<br />
Суварганы шороо дэлдсэн суурь дээр 1-2 чулуугаар ойролцоогоор<br />
30 см орчим зузаан чулуун суурь тавиад түүн дээр тоосгыг өрж эхлэсэн<br />
байх бөгөөд доод суурь хамгийн өргөн хэсэг гэж бодоход 8-9 үе тоосго<br />
зэрэгцүүлэн өрсөн байна. Мөн баруун талаар явсан машин замаар нэгэн<br />
дурсгал ил гарсан нь уг суваргыг байгуулж байхад эсвэл хожим засварлаж<br />
байхад үйлдсэн байж болох 190х190 см хэмжээтэй тэгш дөрвөлжин 1 үе<br />
тоосгыг хажуу талаар нь хавиргалан босгож газарт суулган дотор талд нь<br />
шохой зуурч байсан шохойн оромтой тогоо илэрсэн нь цаашид өргөн<br />
хүрээтэй малтлага хийх шаардлагатайг харуулж байна (зураг 5).<br />
Малтлагаас олдсон эд өлгийн зүйлс<br />
Гуравдугаар үеэс тоосгоны хагархай холилдож эхэлсэн бөгөөд малтлагаас<br />
илэрсэн номын тасархайн ихэнх нь энэ үеэс илэрч буй нь сонирхолтой.<br />
Дөрөвдүгээр үед барилгын нурангитай үе дуусахад давхар малын<br />
бууцтай үе байгаагаас харахад энэ үеийн барилгын нуранги нь зүүн өмнө<br />
талын хана нурах үеийнх бололтой.<br />
309
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зургаа, долоо, наймдугаар үеэс дээврийн нүүр ваарны хэлтэрхийнүүд<br />
цөөн тоогоор илэрсэн бөгөөд эндээс бусад газраас төдий л илрээд<br />
байдаггүй дусал ваар илэрсэн. Суваргын төв хэсэгт тонуулын ором илэрсэн<br />
бөгөөд энэ нь дор хаяж 1.5 м диаметртэй нүх ба доошоо нилээд гүн<br />
ухжээ. Дагтаршуулан дэлдсэн шал 50 см-с илүү гүн бололтой. Малтлагаас<br />
суврагын баруун хананд өндөр босоо тулгуур баганын ор илэрсэн бөгөөд<br />
мөн баруун хойд хананд модон углуурганы дөрвөлжин нүх илэрсэн.<br />
Малтлагаар илэрсэн олдворуудыг дотор нь хэд хэд ангилж болохоор<br />
байна. Үүнд: бичгийн дурсгал буюу цаас болон үйсэн дээр бичигдсэн<br />
номын тасархайнууд 82 ш, эдгээрээс үйсэн дээр бичигдсэн 1, монгол<br />
бичгээр бичигдсэн 64, түвдээр бичигдсэн 15 ш номын тасархай илэрлээ<br />
(зураг 6).<br />
Мөн даавуу, арьс ширэн эдлэлүүд илэрсэн бөгөөд үүнээс дээрээ бичиг<br />
бүхий даавуу 4 ш (ханын түвд бичигтэй унжлага 4 м урт, 5 м урттай 2 ш),<br />
бурханы хөрөг 2 ш байна. Үлдсэн нь ахуйн эдлэл бололтой олдворууд<br />
байлаа (зураг 7).<br />
Малтлагын талбайд дээврийн ваар нэлээдгүй илэрсэн бөгөөд эдгээр нь<br />
хэмжээ, хийц, найрлагын хувьд ерөнхийдөө 2 төрөл байгаа нь сонирхолтой<br />
юм. Мөн малтлагын талбайгаас дээврийн дусал ваар 1 ш илэрсэн билээ.<br />
1-4 үеүдэд хүрэл эдлэл, гүнгэрваатай бурхан, хүрд, тахилын аяга, бүсний<br />
арал, хадаас, төмөр гархи, төмөр эдлэлийн хэлтэрхийнүүд зэрэг метал<br />
эдлэлүүд илэрсэн.<br />
Шавраар хийсэн бурханы баримал 2 ш, цац 7 ш, бумба 1 ш, паалантай<br />
ваарны хагархай 1 ш-ийг тус тус олж илрүүлсэн. Эдгээрээс гадна барилгын<br />
чимэглэл хийж байсан шохой 4 ш байв.<br />
Мөн малтлагын талбайн ихэнх үеэс хээтэй, хээгүй, зассан шагайнууд<br />
илэрч байв. Эдгээрээс хээтэй шагай 9 ш, зассан шагай 1 ш, хээгүй шагай<br />
119 ш байна.<br />
Малтлагын талбайд эдгээр олворуудаас гадна малын яс, модон эдлэл,<br />
модон гүнгэрваа, сувс, хүний эрүүний яс зэрэг олдворууд илэрсэн.<br />
310<br />
Дүгнэлт<br />
Бидний малтлагын өөр нэгэн зорилго нь 1770 аад оны сурвалжид дотор<br />
ханы зураг байсан хэмээн тэмдэглэснээс хожим ахин сэргээсэн зураг<br />
байсан юм биш биз хэмээн таамаглаж байсан боловч малтлага судалгааны<br />
үеэр ямар нэгэн ахин засварлаж байсан гэх ул мөр илрээгүй юм. Тиймээс<br />
бидний 4-р үе хэмээн дугаарласан үе соёлт давхаргын бараг 80 см орчмоос<br />
эхлэсэн бөгөөд энэ үед малын өтгө бууц байхгүй байгаагаас үзэхэд 18<br />
зууны үед мал амьтан орох боломжгүй шувуу төдий үүрээ засдаг байсан<br />
бололтой гэвч энэ үед нуралт үүсч эхлэсэн байсныг тоосгоны нуранхай<br />
илтгэж байна. Гэвч бидний үзэж байгаагаар нуралт өгч эхлэж байсан ч<br />
дээвэр болон бусад хэсгээр ус орох нь харьцангуй бага байсан тул ханы<br />
зураг XVII зуун хүртэл хадгалалт сайн байжээ хэмээн үзэж байна.<br />
Учир нь манайхаас илэрч буй VIII зууны үеийн бунханы ханын зураг ус<br />
агаарын нөлөөнд бага автаж хадгалагдсан байгаагаас харахад ханын зураг
Tomus XXXIV Fasciculus 24<br />
анх Хятаны үеийн үйлдсэн хэвээрээ байж хэмээн үзэх боломжтой юм.<br />
Олон жилийн турш суврагын дотор хуримтлагдсан хурдаст өнөөг хүртэл<br />
олон соёлт давхрага үүсгэжээ. Малтлагын эхний үеүдэд малын бууц, үнс,<br />
шороо холилдсон үе байсан бөгөөд энд шарын шашны холбогдолтой<br />
нилээд хожуу үеийн эдлэл хэрэглэл даавууны тасархай, шавар цац, цаасан<br />
номын тасархай, даавуун дээр бичсэн төвд болон соёмбо үсгээр бичсэн<br />
унжлага зэрэг зүйлс илэрсэн байна. Энэ нь уг суврагыг сүүл үе хүртэл<br />
шүтэж ирсний илрэл болж байна.<br />
Summary:<br />
A. Enkhtur, L. Munkhbayar, G. Batbold,<br />
B. Ts.Buyankhishig, T. Khantugs<br />
PRELIMINARY RESULT OF EXCAVATION ON STUPA<br />
OF KHERLEN BARS-1<br />
The Institute of Archaeology in cooperation with Natural Heritage Center of<br />
Mongolia, in June <strong>2014</strong> carried out excavation on Stupa of Kherlen Bars-1 (Tsagaan<br />
Ovoo soum, Dornod ajmag). The internal section of the Stupa was consisted of<br />
4 parts naming them as A, B, C and D. The part A, northwestern section that is<br />
congregated with dust and other remains, was chosen for excavation.<br />
Result of excavation were comprehensible, surrounding of the Stupas stone<br />
foundation (on the rammed earth base placed 1-2 layers of stone approximately<br />
30 cm thick stone) is started on the brick but it is most commonly consists of<br />
parallel blocks with 8-9 stone-layers.<br />
For many years in the Stupa of accumulated sediments originated from many<br />
different cultural horizons and layers. Excavation in the first layers be found<br />
animal bones, ash, and there was a mixture of yellow dust on religious quite<br />
late belongings pieces of fabric, clay Tsatsa, pieces of paper pages, such as cotton<br />
and center Soyombo letters written on suspension items were found. It used to<br />
believe until the end of the stupa is a reflection.<br />
Ном зүй<br />
Дашням, 2004 - Дашням гүн. Хойд газрын аймгийн ойллого. ред. Ж.Сэржээ,<br />
хэвлэлд бэлтгэсэн Ж.Гэрэлбадрах. Улаанбаатар. тал 65.<br />
Мөнхбаяр, <strong>2014</strong> - Мөнхбаяр Л. Суварганы үүсэл хөгжил ба Хэрлэн барсын<br />
суварга // Хятаны өв соёл. Улаанбаатар, тал 29.<br />
Мэн-гу-ю-му-цзы, 1895 - Мэн-гу-ю-му-цзы. Перевод Попова. Санкт<br />
Петербург, стр 392-393.<br />
Пэрлээ, 1961 - Пэрлээ Х. Монгол ард улсын эрт дундад үеийн хот суурины<br />
товчоон. Улаанбаатар, тал 66.<br />
А.Энхтөр нар, <strong>2014</strong> - Энхтөр А., Мөнхбаяр Л., Батболд Г., Буянхишиг Ц.,<br />
Хантөгс Т. Дорнод аймгийн Цагаан-овоо сумын нутагт орших Хэрлэн<br />
Барс-1 хотын суваргын дотор археологийн малтлага судалгаа хийсэн<br />
311
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
ажлын урьдчилсан тайлан. Улаанбаатар, тал 2.<br />
Heo Gyun, 2005 - Heo Gyun. Korean temple motifs. Seoul, p 207.<br />
Зураг 1. Суваргын дагтаршуулсан шал<br />
312<br />
Зураг 2. Тоосгон өрлөгө болон ивээс чулуу
Tomus XXXIV Fasciculus 24<br />
Зураг 3. Суваргын гадна талын суурийн чулуун өрлөгийн<br />
зүүн хойд булангийн малтлагын байдал<br />
Зураг 4. Суурийн чулуун өрлөг<br />
313
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 5. Шохой зуурсан тогоо<br />
Зураг 6. Малтлагаас илэрсэн номын хуудаснууд<br />
314<br />
Зураг 7. Малтлагаас илэрсэн түвд бичээс бүхий даавуу,<br />
шавар бурхан
Tomus XXXIV Fasciculus 24<br />
Зураг 8. А талбайн зүүн болон<br />
өмнө талын ханын зүсэлтийн зураг<br />
Зураг 9. Малтлагын зүсэлтийн зураг<br />
315
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 25<br />
316<br />
ХЭРЛЭН ГОЛЫН ХАТУН ХОТ БУЮУ ХЭ ДУН ЧЭН<br />
Г. Батболд<br />
Уйгурын үеийн хуучин Хатан хотыг Хятан улсын үед ахин ашигласан<br />
хэмээх нэгэн мэдээ Ляо улсын түүхэнд тэмдэглэгдсэн байдаг билээ.<br />
Бид өмнөх судалгаанд энэхүү хотыг судалсан судлаачдын судалгаа болон<br />
Хятаны төрийн түүх болох «Ляо улсын түүх»-ийн 37 бүлэг, тэмдэглэл<br />
7, “Газрын тухай тэмдэглэл”-д баруун хойд замд жоу, сэргийлэх хотууд<br />
байгуулж байсан талаар тэмдэглэсэн мэдээ зэрэгт тулгуурлаж тус хот<br />
өнөөгийн Монгол улсын нутгийн төвийн бүсд, зүүн бүсд тус бүр нэг байгаа<br />
талаар өгүүлсэн билээ [Батболд, 2013: 247-263]. Өмнөх өгүүлэлд өнөөгийн<br />
Монгол улсын төвийн бүсэд буй Хатан хотын талаар өгүүлсэн бол энэ<br />
удаад зүүн бүсийн нутагт буй Хатан хот буюу Хэ дун чен (He dong cheng)<br />
хотын талаар өгүүлэх болно.<br />
Сурвалжийн мэдээ баримтууд судлаачдад арвин мэдээллийг өгдөг<br />
боловч зарим сурвалжийн мэдээнүүд нэлээд зөрүүтэй, төөрөлдөхөд<br />
хүргэдэг төдийгүй, зарим талаар нэг нь нөгөөгөө нөхвөрлөсөн шинжтэй<br />
байна. Х.Пэрлээ гуай энэхүү Уйгурын Хатан хотыг Хэрлэн голын бүсэд буй<br />
хот бололтой хэмээн үзсэн боловч өнөөгийн аль турь байж болох талаар<br />
лавшруулалгүй орхижээ [Пэрлээ, 2013: 177].<br />
Монгол улсын нутагт хот суурин цогцлоож байсан талаар «Ляо улсын<br />
түүх»-ийн 37 бүлэг, тэмдэглэл 7, “Газрын тухай тэмдэглэл”-д Ляо улсын<br />
баруун хойд зам буюу өнөөгийн Монгол улсын нутагт хязгаарын хил<br />
хамгаалах хотууд, сэргийлэх цэрэг зохион байгуулсан тэмдэглэлд:<br />
镇 州 , 建 安 军 , 节 度 。 本 古 可 敦 城 。 统 和 二 十 二 年 皇 太 妃 奏 置 。 选 诸 部 族 二<br />
万 余 骑 充 屯 军 , 专 捍 御 室 韦 、 羽 厥 等 国 , 凡 有 征 讨 , 不 得 抽 移 。 渤 海 、 女 直 、 汉<br />
人 配 流 之 家 七 百 余 户 , 分 居 镇 、 防 、 维 三 州 。 东 南 至 上 京 三 千 余 里 。<br />
Жэн жоу … Угтаа хуучин (эртний) Кэ дүн хот (Хатан хот) Тонгхэ-гийн<br />
22-р (1005 он) онд Хуан Тай Фэй Чин байгуулав. Аймаг овгоос 20 000 цэргийг<br />
газар тариаланд, Шивэй, Ү жүе гэх мэт улсаас батлан хамгаалуулах,<br />
дайлахаар суулгав. Бохай, Зүрчин, Хан иргэд нийлсэн 700 гаруй өрхийг<br />
тараан Жэн, Фан, Вэй гэх гурван жоу-д суулгав. Зүүн өмнөдөөс буюу Дээд<br />
нийслэлээс 3000 ли.<br />
Энэхүү мэдээнээс МЭ 1005 оны үед одоогийн Монгол улсын нутагт Жэн<br />
жоу-г байгуулж 700 гаруй өрхийг дээрх 3 жоу-д тараан суулгасныг мэдэж<br />
болох бөгөөд Дээд нийслэлээс 3000 ли гэсэн зайтай болохыг тодорхой<br />
заажээ.
Tomus XXXIV Fasciculus 25<br />
河 董 城 。 本 回 鹘 可 敦 城 , 语 讹 为 河 董 城 。 久 废 , 辽 人 完 之 以 防 边 患 。 高 州 界<br />
女 直 常 为 盗 , 劫 掠 行 旅 , 迁 其 族 于 此 。 东 南 至 上 京 一 千 七 百 里 。<br />
Хэ дун хот. Угтаа Уйгурын Кэ дүн хот, дуудлага хувирч Хэ дун хот<br />
болсон. Хуучныг Ляо хүн засан дуусгаж хилийн бүсийн аюулаас хамгаалах<br />
хот болгов. Гао жоу-тай хиллэдэг зүрчид хүн үргэлж тонон дээрэмддэг тул<br />
тэднийг чөлөөтэй явах зорчих болон нүүдэл суудлыг хянах. Зүүн өмнөдөөс<br />
буюу Дээд нийслэлээс 1700 ли гэжээ.<br />
Үүнээс харахад Хэрлэн голын орчимд Уйгурын бас нэг Кэ дүн хот байсан<br />
талаар өгүүлж байгаа юм. Дээд нийслэлээс 1700 ли гэх зай, байрлал, хил<br />
залгаа Зүрчидийн нутаг зэргийг заасан нь Орхон-Туулын бүсэд буй Кэ дүн<br />
хотоос лавтай өөр нэг хот байсан нь тодорхой байна. Энэ мэдээг Пи бэй хэ<br />
чэн хотын мэдээ мөн давхар нотолж байгаа юм.<br />
“ 皮 被 河 城 。 地 控 北 边 , 置 兵 五 百 于 此 防 托 。 皮 被 河 出 回 纥 北 , 东 南 经 羽<br />
厥 , 入 胪 朐 河 , 沿 河 董 城 北 , 东 流 合 沱 漉 河 , 入 于 海 。 南 至 上 京 一 千 五 百 里 ”。<br />
“Пи бэй хэ хот. Хойд хилийг захирах, 500 цэрэг засаж суулгасан. Пи<br />
бэй хэ хот нь Уйгурын хойд талд, зүүн өмнө талд нь Ү жүе, Хэрлэн гол<br />
(Лү чү) голын цутгал, Хэ дун хотын ард Туо лү голын зүүн биед оршино.<br />
Өмнөдөөс буюу Дээд нийслэлээс 1500 ли” Уйгурын хойд талд, Хэ дун<br />
буюу Кэ дүн хотын ард гэх зэргээр энд мөн л зүүн бүсэд буй Кэ дүн хотыг<br />
дурдсан байна.<br />
Кэ дүн хот буюу Жэн жоу-д төвлөж байсан захиргаа зүүн тийш<br />
шилжихэд нэр нь хамт шилжсэн бололтой. Тийнхүү Хятаны үеийн Кэ дүн<br />
хэмээх хоёр хотын нэр сурвалжид тэмдэглэгдсэн байна. Энэхүү захиргаа<br />
шилжсэн тухай Хятаны сайд Хан жиа нү-гийн Шэн зун хаанд илгээсэн<br />
захидлаас харж болох билээ.<br />
“... Эртнээс, хойш (хойд зүг) Лү-цзюй (Хэрлэн) голд хүртэл, урагш<br />
бидний хязгаарт тултал, хүн их л сарнин сууж захирах хүнгүй тул хойш,<br />
урагш булаан дээрэмдэж явах бүлгээ. Бидний тайзу хаан (Амбагянь) баруун<br />
тийш дайлан одож Лю-ша газарт хүрэх тул Сү-бү аймаг аясыг үзэж дагав<br />
аа. Баруун этгээдийн олон улс цөм цочиж, алба хүргэж ирсүгэй гэсний<br />
хойно Тайзу хаан төрөл төрлөөр шилжүүлж гурван аймаг зохиож бидний<br />
улсад тус болговоо. Хот, балгас цогцолсонгүй. Захын цэргийг тавьсангүй<br />
боловч Сү-бү аймаг үе үед болгоомжилж дайн болсонгүй бүлгээ. Шэн<br />
цзүн хааны цагт Хуан тайхэү Баруун мужид цэрэг гарч, газрын холыг<br />
дагасан нь мөн олон. Түүнээс хойш нэгэн аймаг урвабал ойрхи аймгийг<br />
дайлуулан адил хүчнийг харилцан харгалзуулж, холхи хүний тэжээх ёсыг<br />
олжээ. Ходуны (Кэ дүн Г.Б.) газарт хот цогцолсоноос нааш газрыг хэдэн<br />
мянган газар (ли)-д хүртэл нээв... ”<br />
Хан жиа нү сайд баруун хойд аймгийн байдал ашиггүй, зардал ихтэй<br />
байгаа зэргийг хаанд айлтгасан байдаг. Түүний хариуд хаан зарлигдсан нь<br />
“... Эдүгээ Ходуны хотыг ойрхон газарт шилжүүлбэл зохино. Наран<br />
шингэхийн өмнөд мужийн цэрэг, Ү-гү, Диэ-ли, Хуай-ү-гү аймгийг<br />
харилцан туслуул. Хэй лингийн газарт бүхий хоёр цэргийг байлга Кай,<br />
Бао жоу-гийн цэрэг иргэнийг цөм зүүн нийслэлийн харьяат болгож наран<br />
мандахын умард хязгаарын цэрэгт илгээ...” [Пэрлээ, 2013: 94; Тото, 1974].<br />
Энэхүү захидлаас харахад Уйгурын Кэ дүн хотын суурийг түшиглэж<br />
317
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
хятан нар баруун хойд иргэдийг захирах засаг захиргааны төв болгож<br />
байгуулсан байсан нь харагдаж байна. Энэ үед Кэ дүн хотыг нүүлгэн<br />
шилжүүлэхэд түүний нэр цугтаа шилжсэн байна. Гэсэн урьдчилсан үр<br />
дүнд хүрч болохоор байна.<br />
Кэ дүн хот одоогийн Монгол улсын зүүн бүсэд шилжин ирснээр нэр<br />
нь үл ялиг гажин 河 董 城 Хэ дун чен. Угтаа Уйгурын Кэ дүн хот, дуудлага<br />
хувирч Хэ дун хот болсон гэх бичлэг үүссэн бололтой байна. Үүнийг уг Ляо<br />
улсын түүхэнд тэмдэглэсэн мэдээнд ажиглалт хийхэд төвийн бүсийн Кэ<br />
дүн хотын мэдээнд “угтаа эртний Кэ дүн чэн” 本 古 可 敦 城 гэсэн бол дорнод<br />
бүсийн Хэ дун хотын мэдээнд эртний хэмээх үг хаягдаж угтаа Уйгурын<br />
Кэ дүн чэн, дуудлага хувирч Хэ дун чэн болов, 本 回 鹘 可 敦 城 , 语 讹 为 河 董<br />
城 。гэж шилжилт хөдөлгөөнөөс болж дуудлага гажсаныг зааж байна.<br />
Түрэг, Уйгурын үеэс түүхэн сурвалжид Хатан хотын нэрийг хэрхэн<br />
тэмдэглэгдсэн талаар авч үзье.<br />
Хятад үсэг<br />
(хувилбар)<br />
Галиг<br />
Сурвалжийн<br />
монгол утга<br />
Сурвалж<br />
318<br />
1 可 贺 敦 Ke hedun Жиү Тан шү « 旧 唐 书 » 突 厥 传 上<br />
2 可 敦 城<br />
3 河 董 城<br />
4 可 敦<br />
5 合 董 城<br />
6 曷 董 馆<br />
7 可 敦 馆<br />
8 曷 董 城<br />
9 合 董 城<br />
10 哈 屯<br />
Ke dun<br />
cheng<br />
He dong<br />
cheng<br />
Ke dun<br />
He dong<br />
cheng<br />
He dong<br />
guan<br />
Ke dun guan<br />
He dong<br />
cheng<br />
He dong<br />
cheng<br />
Ha tun<br />
Ляо ши<br />
Ляо ши<br />
Хан чун-гийн<br />
булшны<br />
бичээсд<br />
脱 脱 等 撰 :« 辽 史 » 卷 三<br />
十 七 , 地 理 志 一<br />
脱 脱 等 撰 :« 辽 史 » 卷 三<br />
十 七 , 地 理 志 一<br />
汤 开 建 : 韩 橁 出 使 敦 煌<br />
年 代 考<br />
Цидан гуо жи 葉 隆 礼 撰 : « 契 丹 国 志 »<br />
Алтан улсын<br />
түүх<br />
Алтан улсын<br />
түүх<br />
Да Жин гуожи<br />
脱 脱 等 撰 : « 金 史 »<br />
脱 脱 等 撰 : « 金 史 »<br />
宇 文 懋 昭 撰 : « 大 金 国<br />
志 »<br />
Сун мо жи 洪 皓 : « 松 漠 纪 间 »<br />
Ляо-гийн эх<br />
адгийн хэрэг<br />
李 有 棠 : « 辽 史 纪 事 本<br />
末 »<br />
Дээрх сурвалжаас “Ляо-гийн эх адгийн хэрэг” зохиолыг Чин улсын үед<br />
дэглэсэн бөгөөд дээрх мэдээ нь Ляо ши, Цидан гуо жи зэргийг ашигласан<br />
учир ерөнхий үйл явдал адил ч газар усны нэр зэргийг нилээд тод заах<br />
бөгөөд Лү чү гол одоогийн Хэрлэн гол [Li you tang, 1983: 145] гэх зэрэг<br />
чухал мэдээнүүд байдгаараа үнэ цэнэтэй юм. Кэ дүн ( 可 敦 )-ийг Ха түн (
Tomus XXXIV Fasciculus 25<br />
哈 屯 -ha tun) гэсэн үсгээр тэмдэглэсэн байдаг. Х.Пэрлээ гуай Хятаны сайд<br />
Хан Жиа ну-гийн захидлын мэдээг манж сурвалжаас авч ашигласан тул<br />
Кэ дүн хэмээх үг Ходун болж буусан байна. Кэ дүн гэх үг манж-монгол<br />
хэлэнд шилжихдээ авиа тэмдэглэлтийн зөрүүгээс танигдахын аргагүй<br />
өөрчлөгдсөн байгааг харж болно.<br />
Кэ дүн хот хэмээх үгийг Кэ дүн чен ( 可 敦 城 ), Хэ дун чен ( 河 董 城 ), Хэ дун<br />
чен ( 合 董 城 ), Хэ дун гуань ( 曷 董 馆 ), Кэ дүн гуань ( 可 敦 馆 ) Хэ дун чен ( 曷 董<br />
城 ), Ха түн чен ( 哈 屯 城 ), Манж хэлэнд Ходун чен хэмээн нийтдээ найман<br />
янзаар тэмдэглэжээ.<br />
Тэгвэл өнөөгийн Монгол улсын зүүн бүсээс илэрч буй Хятаны үеийн<br />
хотын туриудаас чухам аль нь энэхүү Хэ дүн чэн хот байх боломжтой вэ.<br />
Өнөөгийн судалгааны байдлаас харахад Хэрлэн барс-I хотын турь ихэд<br />
анхаарал татаж байна. Х.Пэрлээ абугай Хэрлэн барс хотын турийг (зураг<br />
1), Дашням гүнгийн манж хэлнээс хөрвүүлсэн «Олон монгол аймгийн<br />
ойллого» гэдэг түүхэн тэмдэглэлд Хятан улсын “Дүн чэн (Дун чэн)” хотын<br />
үлдэц гэж заасан байна [Пэрлээ, 2013: 184-187].<br />
Тэгвэл Хятан улсын “Ляо улсын түүх” 37-р бүлэг, “Газрын тухай<br />
тэмдэглэл”-д баруун хойд замд сэргийлэх жоу, хотууд байгуулж байсан<br />
талаар мэдээнд тэмдэглэгдсэн хот, суурин жоу-гийн нэрэнд ажиглалт<br />
хийхэд, 镇 州 (zhen zhou), 维 州 (wei zhou), 防 州 (fang zhou), 招 州 (zhao zhou),<br />
可 敦 城 (ke dun cheng), 河 董 城 (he dun cheng), 静 边 城 (jing bian cheng), 皮 被<br />
河 城 (pi bei he cheng), 塔 懒 主 城 (ta lan zhu cheng), зэрэг мөн Елюй Даши-г<br />
баруун тийш явах үеийн Вэй Ү, Чун Дө, Хүй Фан, Шин, Да Ма, Чай Хө, Түо<br />
( 威 武 (wei wu)、 崇 德 (chong de)、 会 蕃 (hui fan)、 新 (xin)、 大 林 (da lin)、 柴<br />
河 (chai he)、 驼 (tuo)) зэрэг 7 жоу гардаг. Эдгээрт Дун чэн юм уу, Дүн чэн<br />
хэмээх дуудлагатай тохирох хот, эсвэл жоу байхгүй байгаад асуудлын гол<br />
оршиж байна.<br />
Хятаны бусад сурвалж бичигт баруун хойд хязгаарт байгуулсан хот<br />
болон жоу дунд Дун-тай төстэй хотын нэр гарахгүй байгаа бөгөөд сүүлд<br />
Алтан улсын болоод бусад сурвалжид дуудлага нь бага зэрэг хувирсан Хэ<br />
дун, Ха түн, Хо дун зэргээр Кэ дүн чэн ( 可 敦 城 ke dun cheng) хотын өмнөх<br />
кэ болон дүн хэмээх үсэг үеийн үед хувиран солигдож байсан бөгөөд Ляо<br />
улсын түүхэнд буй хоёр дахь Хэ дун чен хотыг тэмдэглэсэн хятад үсэг болох<br />
( 河 董 城 he dong cheng) өмнөх (хэ) хэмээх дуудлага нь хожмын хуулбарт гол<br />
усны гол хэмээх ( 河 -he) утгаар нь андууран хэ ( 河 -he) гол хэмээн утгачлан<br />
орчуулан авч (He) хэмээх дуудлага гээгдэн Дун чэн (Дүн чен) болсон<br />
бололтой.<br />
Бидэнд сэжим өгч буй зүйл нь Кэ дүн чен юм уу, Хэ дун чен хотын олон<br />
үеийн түүхийн хуулбарын алдаа байж болох талтай байна. Бидний үзэж<br />
буйгаар Олон монгол аймгийн ойллого зохиолыг эхлээд хятад хэлээр<br />
бичсэн байж болохоор байна. Энэ зохиол дахь Хятан улсын түүхтэй<br />
холбоотой зүйлийг Ляо ши “ 辽 史 ” болон Чин улсын үед дэглэсэн “Ляогийн<br />
эх адгийн хэрэг “ 辽 史 纪 事 本 末 ” хэмээх сурвалжуудад түшиглэн бичсэн<br />
бололтой. Учир нь Ляо голын Дун чен хот хэмээх үгийг үгчлэн хятад хэл рүү<br />
буулгавал 辽 河 董 城 (Liao He Dong cheng) буюу Ляо-гийн Хэ дун чен болно.<br />
Түүнийг манж хэлнээ хөрвүүлсэн хүн 辽 河 董 城 хэмээх үгийн энэхүү 河 (he)<br />
319
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
хэ-г гол мөрний “гол” хэмээн шууд орчуулан буулгасан бололтой байна.<br />
Тиймээс Дашням гүн үүнийг Монгол хэлэнд буулгахдаа Манж эхийг даган<br />
Ляо голын Дун чэн хот болгожээ. Дээрх таамгийг нотлохуйц нэгэн баримт<br />
бол тус ойллогын эхэнд газар зүйн байцыг тодорхойлон бичиж буй хэсэгт<br />
Ляо голыг 辽 河 (liao he) буюу Ляохэ гол хэмээн Ляо голын (гол хэмээх<br />
үгийг орчуулалгүй Ляохэ хэмээн хамтатган галиглаж хойно нь гол хэмээх<br />
үгийг давтан оруулсан) монгол хэлэнд буулгасан байгааг ажиглаж болно.<br />
Хэрвээ дээрх мэдээ голтой холбоотой байсан бол Ляохэ голын Дун чен<br />
хот хэмээн бичигдэх байсан буй за. Үүнийг Ляо гол бус Ляо улсыг илтгэж<br />
байна гэдгийг Б.Буянчуулган анзаарсан байдаг. Түүний «Монголын бүх<br />
газар нутаг зохиолд» Голын хэмээх үгийг дарж хажууд нь Улс хэмээх үгийг<br />
оруулсан байгаа засвараас нь харж болно (зураг 2).<br />
Энэ бүгдээс харахад Шэнзун хааны зарлигаар хятан нар ойрх газарт<br />
шилжүүлсэн Кэ дүн чен хот нь шилжин ирээд Хэ дун чэн хэмээн нэрлэгдэх<br />
болсон байна. Энэ нь өнөөгийн Хэрлэн Барс хот-I бөгөөд Хэрлэн голын<br />
эрэг дээр Ляо-гийн үед оршиж байсан Хэ Дун чэн хот (He Dong cheng) нь<br />
хожмын түүх бичлэгт Ляо голын Дун чэн хот болон ташаа тэмдэглэгдэн<br />
бидний үед хүрчээ.<br />
Summary:<br />
G.Batbold<br />
HE DONG CHENG THE KHATUN CITY OF<br />
KHERLEN RIVER<br />
The chronicle of Liao dynasty states that the Uighur city Ke dun cheng (<br />
可 敦 城 ) was reused later. Rese<strong>arch</strong>ers are still arguing on where this city was<br />
actually located, because it appears in two different places in the history of the<br />
Liao dynasty. I suggest that this city was separated and located in two places.<br />
Previously I narrated about a city Ke dun [G.Batbold, 2013], which located in the<br />
central zone.<br />
Through this article I’m presenting the city of He dong cheng in the eastern<br />
zone. This is the eastern division of the Ke dun cheng city that was located in the<br />
central zone. Interestingly, the eastern division initially named after the central<br />
city and then it gradually evolved into He dong cheng ( 河 董 城 ), according to<br />
the history of the Liao dynasty. If this city was moved to the eastern part of<br />
what is now Mongolia, then which city ruin might it be? The historical chronicle<br />
“Description of the northern territory”, translated by Dashnyam, states that<br />
Kherlen Bars city is Liao river’s (dynasty) Dong cheng city. Within the historical<br />
chronicle of Liao dynasty there are words written as 河 董 城 (He dong cheng),<br />
but later the first character 河 (He) was translated (from Chinese into Manchu)<br />
as river and become Liao river’s Dong cheng, which is incorrect. Therefore the<br />
current city ruin of Kherlen Bars-1 is 河 董 城 He dong cheng city of the Khitan.<br />
320
Tomus XXXIV Fasciculus 25<br />
Ном зүй<br />
Батболд, 2013 - Батболд Г. Уйгурын Хатун хот буюу “Ke dun cheng”// Studia<br />
Archaeologica. Tom XXXIII, Facs. 17, Улаанбаатар, т. 247-263.<br />
Буянчуулган 2011- Буянчуулган Б. Монголын бүх газар нутаг. Д.Одсүрэн,<br />
ред. Ж.Гэрэлбадрах. Улаанбаатар, т. 37, зур.137.<br />
Дашням, 2004 - Дашням гүн. Хойд газрын аймгийн ойллого. ред. Ж.Сэржээ,<br />
хэвлэлд бэлтгэсэн Ж.Гэрэлбадрах. Улаанбаатар, т. 25, 65.<br />
Пэрлээ, 2013 - Пэрлээ Х. Монгол Ард Улсын эрт, дундад үеийн хот суурины<br />
товчоон . Бүтээлийн чуулган. I боть, Улаанбаатар, т. 177, 184-187.<br />
Пэрлээ, 2013 - Пэрлээ Х. Хятан нар, тэдний Монголчуудтай холбогдсон нь.<br />
Бүтээлийн чуулган. I боть, Улаанбаатар, т. 94.<br />
Li you tang, 1983 - 李 有 棠 : « 辽 史 纪 事 本 末 » 中 华 书 局 . 145.<br />
Тото, 1974 - 脱 脱 等 : 辽 史 , 卷 一 百 三 , 列 说 第 三 十 三 , 文 学 上 , 萧 韩 家 奴 说 , 中<br />
华 书 局 .<br />
321
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 1. Хэрлэн Барс-I хотын турь<br />
Зураг 2. Б.Буянчуулган.<br />
“Монголын бүх газар нутаг”<br />
зохиолын хэсэг<br />
322
Tomus XXXIV Fasciculus 26<br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 26<br />
Н. Батболд, Ц. Амгалантөгс, Б. Эрдэнэ<br />
ДОРНОГОВЬ АЙМГИЙН ХЭЦҮҮ УУЛЫН АГУЙГААС<br />
ИЛЭРСЭН ХҮНИЙ ЯСНЫ ОЛДВОРУУД<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн, АНУ-ын Смитсионы хүрээлэнгийн<br />
хамтарсан хээрийн шинжилгээний бэсрэг анги Дорноговь аймгийн<br />
Хатанбулаг сумын нутаг Хэцүү уулын агуйд 2004 оны 5-р сарын 23-наас 6-р<br />
сарын 1 хүртэл 8 хоногийн хугацаатай ажилласан билээ 1 .<br />
Энэ агуй анх 1974 онд илэрч мэдэгдсэн бөгөөд говь нутгийн энэхүү<br />
агуйд боолгож үхсэн хүмүүсийн арваад шарил байгаа тухай мэдэж улмаар<br />
1982 оны 9-р сард ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний<br />
ахлах ажилтан, археологич, доктор Н.Сэр-Оджав, Ерөнхий ба Сорилын<br />
Биологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан, антропологич<br />
Д.Түмэн нар газар дээр нь биечлэн очиж шалгаж үзсэн байдаг.<br />
Эдгээр судлаачдыг очиход, урьд нь хилийн цэргийнхэн уг агуйд олон<br />
удаа орж, тэнд байсан зүйлийг бусниулсан учир анхны төрх байдлаа алдсан<br />
байжээ. “Агуйн нүхээр олс ашиглан 2-3 дамжин ороход энд тэндээ олон<br />
нүхтэй, найман ханатай гэрийн чинээ хөндий агуй байх бөгөөд тэнд тараан<br />
хаясан хүний яснуудыг бүртгэж үзэхэд 0-10-аад насны долоон хүүхэд,<br />
30 гаруй насны хоёр эрэгтэй, хоёр эмэгтэй, 60 гаруй настай нэг, нийт 12<br />
хүний шарил байна. Шарилуудын шүд хумс бүтэн, гэзэг үс, арьстайгаа<br />
хатаж үлдсэн, нэг нь арьсан өлгийд боосон хүүхдээ тэвэрсэн байдалтай<br />
нас барсан байжээ. Хамгийн жигтэй нь энэ агуйд байсан зарим хүмүүсийг<br />
боож алсан шинжтэй бөгөөд хоёр хүний хүзүүнд боомилон алсны гэрч<br />
болох дээс уяатай хэвээр байсан ажээ. Олдворын байдлаас үзэхэд уг агуйд<br />
байгаа хүмүүс үл мэдэгдэх шалтгаанаар хангай газраас говь нутагт нүүн<br />
ирж Хэцүү уулын зэлүүд агуй хонгилд хэн нэгнээс нуугдан хоргодож<br />
байсан бололтой. Тэгээд аль нэг шалтгаанаар агуйн ам хаагдахад цааш<br />
нуугдаж байгаад хүнс тэжээлийн нөөцгүй болсон тул хамгийн ахмадын<br />
саналаар харьцангуй залуу дөрвөн хүний амийг хөнөөж, хүүхдүүдийг<br />
өлбөрч үхэхэд хүргэсэн бөгөөд энэ бүхнийг хамгийн ахмад 60 орчим насны<br />
хүн гүйцэтгэсэн болов уу. Киданы үеийн ваар сав, эмэгтэй хүний тулман<br />
өмд, хус модны үйс, удаан хугацаанд гал түлсэн голомт, ухмал модон таваг<br />
зэргийн үйлдсэн хэв загвар зэргээс үзэхэд МЭ Х зуунаас хойшгүй үед энэ<br />
зовлонт явдал тохиолдсон мэт байна” хэмээн уг бүрэлдэхүүнийг ахлаж<br />
1<br />
Тус шинжилгээний ангийн бүрэлдэхүүнд ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний<br />
ажилтан, Б.Наран, Н.Батболд, Ц.Амгалантөгс, Б.Эрдэнэ, АНУ-ын Смитсионы хүрээлэнгийн судлаач,<br />
доктор Бруно Фрохлич нар оролцон ажилласан юм.<br />
323
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
очсон археологич Н.Сэр-Оджав тайландаа дүгнэн бичсэн байдаг [Сэр-<br />
Оджав, 1982: 38-39].<br />
Дээрх судлаачдын ажлыг үргэлжлүүлэн дуусгах, эдгээр антропологийн<br />
олдворуудыг бүрэн бүтнээр нь авч лабораторийн судалгаа хийж он цаг, нас<br />
хүйс, үхлийн шалтгаан зэргийг тогтооход шинжилгээний ангийн зорилго<br />
оршиж байлаа.<br />
Энэ уулын нэрийг хилийн цэргийн заставынхан сайн мэдэхгүй, хилийн<br />
бүс тул хүн амьдардаггүй газар ажээ. Хилийн цэргийнхнээс лавлаж асуухад<br />
тус агуйг Хүн агуй, Хэц уул, Хэцүү уулын агуй хэмээн янз бүрээр нэрлэдэг<br />
байна. Бид дээрх нэрүүдээс хилийн заставын хүмүүсийн зөвлөснөөр<br />
“Хэцүү уул” хэмээх нэрийг судалгаандаа ашиглалаа.<br />
Энэ агуйн газарзүйн байршил: N 42º 33’ 75.7”, E 108º 14’ 57.8” солбицолд<br />
далайн түвшинөөс дээш 1106 м өндөрт оршино. Дорноговь аймгийн<br />
Хатанбулаг сумын төвөөс баруун урагш 118 км зайтай, Сулинхээрийн<br />
хилийн цэргийн отрядын Хэцүүгийн застав буюу I-р заставаас зүүн<br />
урагш 3 км зайд байрлана. Баруунаас зүүн тийш сунаж тогтсон говийн<br />
үргэлжилсэн намхан толгодын дунд хэсэгт нэгэн толгойн ар шил дээр<br />
байрлах ба байгалийн тогтоц нь эгц доошоо ордог амтай нүхэн агуй болно.<br />
Агуйн амны урд талд ойролцоогоор 20 м орчим зайд 1 жижиг овоо, мөн<br />
хойд талд нь 10 м орчим зайд 1 жижиг овоо байна. Эдгээр овоог уг агуй<br />
байгаа газрыг тэмдэглэн нутгийн хүмүүс, хилийн цэргийнхэн босгосон<br />
бололтой.<br />
Хэцүү уулын агуй нь 90х62 см хэмжээтэй эгц доош ордог амтай, олсоор<br />
дүүжлэгдэн 3 дамжиж ордог цооног юм. Бид олс, шат ашиглан агуйд<br />
ороход 3 дахь хонгилын хөндийд хүн олон удаа орж гарсны улмаас нуранги<br />
үүссэн овгор шороотой, түүний зүүн талд таазнаас нурсан том чулуудын<br />
баруун захад хэд хэдэн хүний хатмал шарил дээр дээрээсээ овоорсон<br />
байдалтай байлаа.<br />
Зураг 1.<br />
Хэцүү уулын агуйн гаднах байдал<br />
Зураг 2.<br />
Агуй доторх хатмал шарилууд<br />
Түүний ар талд таазнаас нурж овоорсон 5-6 том чулуу байсны баруун<br />
захын нэг хэвтээ чулуун дээр хүний дал бугалгатайгаа, түүнтэй зэрэгцээ<br />
бодын гавлын ясны суурь хэсэг, ар талд нь 20 орчим см зайтай хүний<br />
сүүжний яс, бодын харцага, нурууны яс, хойд талд нь нэг том чулуун дээр<br />
324
Tomus XXXIV Fasciculus 26<br />
хүний гавлын яс, шилбэний ясны хамт байлаа. Тус чулууны хажуу хормойд<br />
гурван тооны бага насны хүүхдийн хатмал шарил, тэдгээрийн хоёр нь<br />
тэврэлдсэн байдалтай, хүзүүндээ дээсний үлдэгдэлтэй, толгойгоор чанх<br />
хойд зүг чиглэсэн, нөгөө нэг нь мөн хүзүүндээ дээсний үлдэгдэлтэй<br />
толгойгоор зүүн урагш чиглэсэн байдалтай байв. Энэ гурван хүүхдийн ясны<br />
дунд нэг хагархай гавлын яс, түүний дээд талд чулууны ёроолд хүүхдийн<br />
баруун гарын яс хэлхээтэйгээ хатсан байдалтай байсан ба тэдний баруун<br />
талаас шир, нэхийний тасархай олдлоо.<br />
Агуйн энэ хонгил амсраасаа булан хүртэл 45 градусын налуугаар 15.4<br />
м урт юм. Гол хонгилын зүүн хойд буланд дотроо муудаж хатсан төмсний<br />
үлдэгдэлтэй 5-6 ширхэг тааран шуудай байв. Агуйн гол хонгилын таазны<br />
өндөр нь дунд хэсэгтээ 3.4 м өндөр, хана болон таазанд 5-10 мм зузаан<br />
шаргал өнгийн өнгөр (хадан дээр ургах хаг) тогтсон байхад нурсан хэсэг нь<br />
өнгөргүй, улаан хүрэн өнгийн чулуутай юм.<br />
Зураг 3.<br />
Агуйн хөндлөн огтлолын зураг<br />
Зураг 4.<br />
Агуйн дэвсгэр зураг<br />
Энэхүү агуй дотор 3 өөр газраас нийтдээ 9 хатмал шарил олдсоноос 3 нь<br />
насанд хүрсэн, 6 нь 0-16 насны хүүхэд байсан. Эдгээр хатмал шарилуудын<br />
нярай буюу 0-1 настай хүүхдийн дотор эрхтэн болон зөөлөн эд, арьс,<br />
үс зэрэг маш сайн хадгалагдан үлджээ. Насанд хүрсэн хоёр эмэгтэйн<br />
аарцагны ясанд, гадны нөлөөтэй хугарал гэмтэл байна. Эдгээр хатмал<br />
шарилуудын эрэгтэй, эмэгтэй 2 насанд хүрсэн хүмүүс болон 2 бага насны<br />
хүүхдийн нийт 4 хүний хүзүүнд боомилж алсаны ул мөр болох олс, сурны<br />
үлдэгдэл үлджээ.<br />
Судлаач Н.Сэр-Оджав тайландаа 0-10-аад насны долоон хүүхэд, 30<br />
гаруй насны хоёр эрэгтэй, хоёр эмэгтэй, 60 гаруй настай нэг нийт 12 хүний<br />
шарил байсан гэж бичжээ [Сэр-Оджав, 1982: 38]. Гэтэл бид уг агуйгаас<br />
нийт 9 хүний хатмал шарил олсон. Үүнээс үзэхэд нэг насанд хүрсэн хүн<br />
болон нэг хүүхдийн шарил байхгүй болсон нь хилийн цэргийнхэн болон<br />
өөр бусад хүмүүс энэ агуйд орж гарч байсантай холбоотой зөөгдөн гадагш<br />
хаягдсан бололтой. Энэ агуйд хилийн цэргийн заставынхан хэрэгцээний<br />
төмсөө хадгалдаг байсан гэнэ. Нэг хүний шарилыг цэргийн эмнэлэгт<br />
авчран шинжилгээнд оруулсан гэх тодорхойгүй бүдэг мэдээ бас байна.<br />
325
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Лабораторийн судалгааны үр дүн<br />
2004-2007 оны хооронд судалгаанд хамрагдсан хатмал шарилуудаас<br />
булчин, арьс, үс, яс зэргээс хэд хэдэн удаа дээж авч АНУ, Данийн Их<br />
сургуулиудын лабораторид нарийвчилсан судалгааг хийлгэсэн. Үүнд:<br />
АНУ-ын Тусоны Их сургуулийн лабораторид он цагийг тогтоох [Frohlich<br />
et al., 2005a], АНУ-ын Нью Хавены Их сургууль, Данийн Копенгагены Их<br />
сургуульд үс болон арьсны дээжинд ДНХ-гийн судалгаа [Gilbert, 2007], АНУын<br />
Емори Их сургуульд изотопийн судалгаа, Смитсионы Их сургуулийн<br />
антропологийн тэнхимд томограф болон рентген, компьютерийн<br />
нарийвчилсан судалгааг тус тус хийсэн [Frohlich et al., 2007].<br />
Смитсионы Их сургуульд хийсэн томограф, рентгений судалгааны үр<br />
дүнд хүзүүндээ олс бүхий дөрвөн шарилуудын хүзүүний нугалам хэсэгт<br />
хугарлын шинж тэмдэг илэрсэн, харин хоёр эмэгтэйн аарцаг ясанд гадны<br />
нөлөөтэй цохиж хугалсан буюу хүч хэрэглэсэн байж болох зэрэг гэмтлүүд<br />
илэрсэн.<br />
Хатмал шарилын үс, арьс зэрэгт хийсэн ДНХ-ийн судалгааны үр дүнд<br />
Төв Азид түгээмэл тархсан монголчуудын голлох гени С3 хаплогрупп<br />
болохыг тогтоосон [Wilson, 2007; Zuckerman et al., 2007].<br />
Лабораторийн судалгааны үр дүнд хатмал шарилын булчин, мөн<br />
хүзүүнд байсан олс зэрэгт он цаг тогтоох шинжилгээ хийхэд НТ 1300-1470<br />
онд хамаарагдах нь тогтоогдсон [Frohlich et al., 2005b].<br />
Хэцүү уулын агуйгаас олдсон хүний хатмал шарилуудаас хамгийн их<br />
сонирхол татсан зүйл нь эдгээр 9 хүний 4 нь болох насанд хүрсэн эрэгтэй<br />
болон эмэгтэй, 0.5-1 настай хоёр хүүхдийн хүзүүнд олс болон сурны<br />
үлдэгдэл илэрсэн явдал юм.<br />
Гэтэл судлаач Н.Сэр-Оджав тайландаа 2 хүний хүзүүнд дээс уяатай<br />
байсан гэж бичжээ [Сэр-Оджав, 1982: 38]. Бидний олж тогтоосноор энд<br />
бага насны 2 хүүхдийн хүзүүнээс мөн дээс уяатай байна.<br />
326<br />
Зураг 5. Хүзүүний нугаламан дахь хугарлын шинж
Tomus XXXIV Fasciculus 26<br />
Яагаад эдгээр хүмүүс, ялангуяа бага насны хүүхдүүдийн хамт энэхүү<br />
агуйн мухарт ийнхүү хөнөөгдөх болов гэдэг нь сонирхол татаж байна.<br />
Эдгээр хүмүүсийг энд хороосон уу, эс бөгөөс өөр газар хороогоод зөөж<br />
авчирсан уу? гэдэг асуудал урган гарч байгаа боловч нарийн тогтоох<br />
боломжгүй. Учир нь эдгээр олдворууд нь анхны байрлалаа алдаж ямар ч<br />
зохион байгуулалтгүй болжээ.<br />
Иймд дараах хэдэн таамаглалыг дэвшүүлж байна. Үүнд:<br />
-Дээрх он цаг нь Юань гүрний сүүл үе, бага хаадын үе болох төдийгүй<br />
дайны их хямралтай жилүүд байсан ба магадгүй эдгээр хүмүүс Хятад<br />
оронд төвлөрч байсан Юань гүрэн задран унахад их нутгаа тэмцэж яваад,<br />
нэхэж ирсэн Мин улсын цэрэгт хороогдсон байж болох талтай юм.<br />
-Аюултай халдварт өвчнөөр гэр бүлээрээ өөд болоход хүмүүс халдвараас<br />
болгоомжлон олс сураар арга хэрэглэн хүзүүгээр оосорлож Хэцүү уулын<br />
энэхүү агуйд авчран хаясан байж ч болох юм.<br />
-Судлаач Н.Сэр-Оджавын дүгнэн хэлсэнчлэн уг агуйд хаагдан үлдэж<br />
хүнс нь дуусахад аргагүйн эрхэнд амиа егүүтгэсэн ч байж болох юм.<br />
Ямартаа ч эдгээр хүмүүс нь өөрсдийн үхлээр нас эцэслээгүй, гадны<br />
нөлөөнд өртсөн нь хүзүүнд байгаа олс, сур болон бага балчир хүүхдүүдийн<br />
шарил байгаагаас харагдаж байна.<br />
Summury:<br />
N. Batbold, Ts. Amgalantugs, B. Erdene<br />
THE MUMMY UNCOVERED FROM KHETSUU CAVE BURIAL<br />
OF DORNOGOBI AIMAG<br />
In the spring of 2004, nine mummies dating to AD 1300 - AD 1470 were found<br />
in a subterranean cave in the southern Gobi Desert. The remains were sent to<br />
the Smithsonian Institution in Washington DC for study, and recently returned<br />
to the Mongolian Academy of Sciences in Ulaanbaatar. The total number of individuals<br />
in this series is nine. This includes: three adults, one adolescent, two<br />
children and three infants. Two of the adults have some muscle tissue but no internal<br />
organs while the third adult has some desiccated organs present. The adolescent<br />
has some soft tissue and with vestiges of a perineum. All three infants<br />
have essentially all soft tissue and organs. One female has displacement of the<br />
pubic syphilis and pitting of the preauricular sulcus consistent with childbirth.<br />
This individual also revealed per mortem fractures of the ilia near the sacroiliac<br />
joints. Seven out of nine individuals show clear evidence of strangulation. The<br />
adult male has the braided rope still embedded in the neck. One of the other<br />
adults has a rope impression in the neck tissue, and disarticulation of C1 and<br />
C2. Two adults had bitten off the tips of their tongues during strangulation.<br />
One infant also had rope present around the neck and an accompanying piece<br />
of stick probably used as a torque producing tool. One infant only has a rope<br />
impression in the neck tissue, but also has a dislocation of C2. The third infant<br />
had a severe wrenching of the head, severing the head from the body, leaving<br />
327
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
the first vertebra and the pharynx exposed. Several of the mummies are missing<br />
their heads and cervical spines from post-mortem removal. Several of the individuals<br />
‘cervical and upper thoracic spines were severely twisted, presumably<br />
due to the strangulation. One individual had trauma to the left lower extremity<br />
resulting in the separation of the medial meniscus from the tibia head and the<br />
left hip was also hyper flexed. Another individual had a per mortem avulsion<br />
fracture of the left medial tibia tube rosily and a 3 x 10 mm puncture of the left<br />
temporal sphenoid cranium, it’s origin is uncertain. Another mummy had an 8 x<br />
10 mm puncture of the left temporall parietal cranium, again of uncertain origin.<br />
One infant mummy suffered acute trauma, the thorax having been crushed. The<br />
findings from this pathological examination will be combined with in-progress<br />
DNA testing, histological examination, nutritional studies, as well as historical<br />
and anthropological records. From the rese<strong>arch</strong>, we expect a full reconstruction<br />
of this unique and tragic event.<br />
328<br />
Ном зүй<br />
Сэр-Оджав, 1982 –Сэр-Оджав Н. Дорноговь аймагт мэдээ шалгах ажлаар<br />
явсан тухай. //Хархорум шинжилгээний ангийн 1981-1982 оны ажлын<br />
тайлан. Улаанбаатар, т. 36-43.<br />
Frohlich et al., 2005a - Frohlich D., Bazarsad N., Hunt B., Batbold N. Fourteenth<br />
Century Mummified Human Remains from the Gobi Desert, Mongolia.<br />
In: (eds.) W.Fitzhugh, J.Bayarsaikhan and P.K.Marsh. The Deer Stone Project.<br />
Anthropological Studies in Mongolia 2002 – 2004. Washington, D.C.:<br />
The Arctic Study Center, Smithsonian Institution, pp 121-134.<br />
Frohlich et al., 2005b - Frohlich D., Bazarsad N., Hunt B., Batbold N. Human<br />
mummified Remains from the Southern Gobi Desert. Preliminary Report<br />
on the Finds of Ten Executed Individuals Dating to the End of the Great<br />
Mongolian Empire. Proceedings V World Congress of mummy Studies<br />
(September 2–5, 2004), 167 – 170. Turin, Italy: Journal of biological Rese<strong>arch</strong>,<br />
Universita di Torino, 2005.<br />
Frohlich et al., 2007 - Frohlich B., Gareis A., Auclair R., Wong T., Lang R., Sun<br />
D., Coyle H., Harper A. Ancient DNA: Assessment of new technologies on<br />
desiccated tissue samples. New Haven, Connecticut: University of New<br />
Haven, CT. Poster.<br />
Gilbert, 2007 –Gilbert T. Personal communication, University of Copenhagen.<br />
Zuckerman et al., 2007 - Zuckerman B.K., Turner B.L., Carlson B.A., Kingston<br />
J.D., Armelagos G.J., Hunt D.R., Amgalantugs Ts., Frohlich B. Diet and<br />
Disease in Times of War; Analysis of Mummified Human Remainds from<br />
Southern Mongolia 1300-1350 AD. 77th Annual Meeting of the Association<br />
of Physical Anthropologists. Clevland, OH; American Association of<br />
Physical Anthropologу.<br />
Wilson, 2007 - Wilson A.S. Analysis of Gobi hair samples from Mongolia –<br />
Draft Interim Report. Isotopic analysis (δ13c, δ15n) of hair. Tentative Report.<br />
Bradford, England: Archaeological Geographical & Environmental<br />
Sciences, School of Life Sciences, University of Bradford, (October 2007).
Tomus XXXIV Fasciculus 27<br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 27<br />
Я. Цэрэндагва, Ж. Шнeйдер, С. Далантай<br />
ИХ НАРТААС ШИНЭЭР ИЛЭРСЭН ХАДНЫ<br />
ОРШУУЛГЫН ДУРСГАЛУУД<br />
Удиртгал<br />
Их Нартын байгалийн нөөц газар нь 1996 онд байгуулагдсан бөгөөд<br />
Дорноговь аймгийн Даланжаргалан, Айраг сумдын нутгийн 67000 га газрыг<br />
эзлэн байрладаг. Цөлөрхөг хээрийн дунд тогтсон сүрлэг хадан тогтоцоороо<br />
Их Нарт нь байгалийн өвөрмөц сонин содон шинжийг бүрдүүлсэн бөгөөд<br />
аргаль, янгир зэрэг ховор ан амьтад идээшин дассан нутаг юм.<br />
Их Нартын хадны археологийн дурсгалуудыг урьд өмнө тусгайлан өргөн<br />
хүрээтэйгээр судалж байгаагүй боловч, хэд хэдэн удаа бэсрэг хайгуул<br />
судалгааны ажил хийгдэж байжээ.<br />
1973 онд Их Нартын хадны урд талын өргөн хөндийд орших Цахиурт<br />
хэмээх газраас акадеимч Д.Дорж палеолитийн үед холбогдох хүрмэн<br />
чулуугаар хийсэн 11 залтас, 1 ялтас олж илрүүлсэн байдаг. Тэдгээр<br />
чулуун зэвсгүүдийн хийсэн арга барилд түшиглэн доод палеолитийн үед<br />
холбогдуулан авч үзсэн юм [Дорж, Цэвээндорж, 1978].<br />
2005 онд ШУА-ийн Археологийн Хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний<br />
ажилтан Р.Мөнхтулга, С.Хүрэлсүх нар Их Нартын хадны Бургастайн амны<br />
баруун үзүүрийн хадан хясаанд байх нэгэн агуйгаас хадны оршуулга<br />
илэрсэн гэдэг мэдээллийн дагуу газар дээр нь очин судалгаа хийж XII-<br />
XIV зууны үед холбогдох монгол эмэгтэйн хатмал шарил олсон байна<br />
[Хүрэлсүх, 2006]. Уг хадны оршуулгаас илэрсэн эмэгтэйд даавуун тэрлэг,<br />
сайтар элдэж боловсруулсан илгэн дээл, арьсан гутал, торгон өмд сэлтийг<br />
өмсүүлэн торгон тэрлэг дэрлүүлэн модон авсанд хийн нутаглуулсан<br />
байсан ба дагалдуулан богтог малгай, төмөр хутга, модон сам, модон аяга,<br />
хүрэл толь, сувдан ээмэг, чулуун зүүлт, сийлбэртэй модон эдлэл, өнгийн<br />
даавууны өөдөс зэргийг тавьсан байв.<br />
Их Нартын байгалийн нөөц газрын археологийн дурсгалыг бүртгэх,<br />
баримтжуулан судлах, хадгалж хамгаалах зорилготой археологийн хээрийн<br />
шинжилгээний ангийг Монгол улсын ШУА-ийн Археологийн Хүрээлэн,<br />
АНУ-ын Денверийн Зоологийн сан, “Earthwatch” Хүрээлэнтэй хамтран<br />
2010 оноос зохион байгуулж эхэлсэн юм.Тус хээрийн шинжилгээний<br />
ангийг Монголын талаас ШУА-ийн Археологийн эрдэм шинжилгээний<br />
тэргүүлэх ажилтан, доктор Я.Цэрэндагва, АНУ-ын талаас Калифорнийн<br />
329
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Үндэсний Паркын зөвлөх археологич, доктор Ж.Шнейдер нар удирдан<br />
ажиллаж байна.<br />
Тухайн экспедиц 2010 онд 33 дурсгалт газар, 2011 онд 17 дурсгалт<br />
газар, 2012 онд 18 дурсгалт газар, 2013 онд 24 дурсгалт газар тус тус<br />
шинээр илрүүлэн бүртгэн баримтжуулжээ [Цэрэндагва, Шнейдер, <strong>2014</strong>;<br />
Цэрэндагва нар, <strong>2014</strong>]. Тэдгээрийн дотор эрт, дундад үеийн нүүдэлчдийн<br />
оршуулгын өвөрмөц хэлбэр болох хадны 12 оршуулга илэрч олдсон нь<br />
тэмдэглүүштэй. Харамсалтай нь эд мөнгөнд шунаж, амар хялбар аргаар<br />
мөнгө олж амьдрах атгаг хорон санааг өвөрлөсөн булш тонуулчид ихэс<br />
дээдсийн маань хоригийн газрыг тонон дээрэмдэж эд зүйлсийг нь тарааж,<br />
оршуулгын зан үйлийн баримтыг эвдэн сүйтгэж, хүний ёсноос гажууд, зүй<br />
бус үйлдэл хийсэн байлаа. Бид тус газраас илрүүлсэн оршуулгаас наймыг<br />
нь шалгаж авран хамгаалах малтлагыг хийж гүйцэтгэсэн юм. Малтлагын<br />
явцад илэрч олдсон олдворуудын судалгааны урьдчилсан үр дүнгийн<br />
талаар энэхүү өгүүлэлд танилцуулж байна.<br />
330<br />
Баларын хадны 1-р оршуулга<br />
Дорноговь аймгийн Даланжаргалан сумын Бичигт багийн нутаг, сумын<br />
төвөөс баруун урагш 45 км орчим зайтай том боржин чулуун хотгор гүдгэр,<br />
цохио, хавцал хадан тогтоцтой газрыг нутгийн иргэд бүхэлд нь Их Нартын<br />
хад хэмээн нэрлэдэг. Их Нартын хадны урд захын цохио хаднуудын дундах<br />
Нартын жасын сүмийн тууриас зүүн хойд зүгт 4 км орчим зайтай байрлах<br />
боржин чулуулагаас бүрэлдэн тогтсон цохио, хавцал ихтэй хэсэг хадыг<br />
Балар гэнэ.<br />
Нартын Байгалийн Нөөц<br />
Газрын Аргальсудлалын<br />
төвийн<br />
эрдэм<br />
шинжилгээний ажилтан<br />
Б.Отгонбаярын эртний<br />
тоногдсон булш харсан<br />
гэх мэдээллийн дагуу<br />
хамтарсан судалгааны<br />
ангийхан очиж шалгахад,<br />
Баларын хадны дунд, урагш<br />
гарсан хуурай саарьтай<br />
аманд орших худгийн зүүн<br />
талд 100 м орчим зайтай,<br />
баруун талаараа өргөргийн<br />
дагуу 60 м орчим урт сунаж<br />
тогтсон хясаа хадтай, зүүн<br />
талаараа налж буусан<br />
Зураг 1. Баларын хадны оршуулга бүхий газар<br />
боржин хаднуудын дунд, хойд талруугаа аажим налуу боржин чулуун<br />
цохио хадны урд үзүүрт 180 см өргөн, 80 см өндөр, 330 см урттай хөмөгт<br />
5 см зузаантай банзаар авс хийж тавьсан бололтой, тоногдсон эртний<br />
оршуулга байгааг илрүүлсэн юм. Хөмгийн үүдийг өрж тагласан чулууг
Tomus XXXIV Fasciculus 27<br />
өмнө тал руу нь нурааж тараасан байв. Мөн оршуулгын авсны банзыг<br />
хөмгийн үүдэнд ил гарган хөсөр хаясан байдалтай байв. Авсыг хийхдээ<br />
углуурга зангидан хийсэн бололтой нүх мэдэгдэнэ. Авсны банзны<br />
одоогоор мэдэгдэх хэмжээ 44 см урт, 13 см өргөн, 5 см зузаан юм. Мөн<br />
хөмөг буй цохио хадны зүүн талын бутан дундаас цүүц хэлбэрийн 1 ш<br />
зэв олдсон нь булшийг тонох явцад гээгдсэн бололтой. Хөмгийн дотор<br />
талд огодойн баас газрын хөрстэй холилдсоноосшинээр хүрэн бор хатуу<br />
тунадас тогтсон бөгөөд шалгаж малтахад хөмгийн үүд орчимд 10 см гүнээс<br />
хүний дунд чөмөгний ясны хугархай илэрсэн юм. Цааш нь малтлагын<br />
ажлыг үргэлжлүүлэхэд хөмөгний дээд буланд өмнө тогтсон хөрснөөс<br />
эрс өөр жижиг чулуутай хүрэн бор хөрсөн давхарга ажиглагдав. Тиймээс<br />
үргэлжлүүлэн малтан шалгахад тус хөрсөн дундаас эмээлийн хүрэл<br />
хяр болон 5 см өргөн тавагтай төмөр дөрөө, 2 ш том чагтан зуузайтай,<br />
төмөр зовхитой амгай 1 ш, эмээлийн даруулга олмонд хэрэглэж байсан<br />
бололтой жижиг хэмжээний төмөр зуузай цагираган гархи 3 ш, эмээлийн<br />
дэвсний цэцгэн хэлбэртэй хүрэлдаруулгазэрэг олдворууд гарсан юм. Мөн<br />
хөмгийн баруун хойд хананаас дотогш 10 см орчим зайтай дундад зууны<br />
үеийн монголчуудын түүхэнд холбогдох хүн чулуун хөшөөнд дүрслэгдсэн<br />
байдаг хундагатай адил хар мөнгөн цомыг амсрыг дээш харуулан тавьсан<br />
нь анхны байрлалаараа байна. Цааш нь үргэлжлүүлэн малтахад 10 см<br />
гүнээс хөмгийн шал мэдэгдсэн учир малтлагын ажлыг дуусгав. Энэхүү<br />
оршуулгыг үйлдэхдээ эд өлгийн зүйлсийг хөмгийн хойд буланд тавьж<br />
дээд талд нь шороо овоолж зориуд нууцалсныг тонуулчид анзааралгүй<br />
өнгөрсөн бололтой. Тонуулчдын гарт өртсөний улмаас оршуулгын зан<br />
үйл мэдэгдэхгүй болсон байна. Хөмгийн ерөнхий байрлалаас харвал<br />
талийгаачийг хойд зүгт хандуулан тавьсан бололтой.<br />
Олдворын тодорхойлолт<br />
Малын тоног хэрэгслийн зүйлс<br />
Эмээлийн буруу талын хавтасны үлдэгдэл. Хадгалагдан үлдсэн хэмжээ нь<br />
12 см урт, 6.3 см өргөн. Хавтсан дээр цэцгэн хэлбэртэй хүрэл баавартай.<br />
Хүрэл бааврын гадаргууд чандмань хэлбэртэй 21 нүх, 21 товгортой юм<br />
(зураг 2.1).<br />
Эмээлийн хярын хугархай. 16 ш бий. Бүгдийг хүрэл цутгамлын аргаар<br />
хийсэн бололтой. Хярынхоёр хажуугийн хөвөөгөөр жигд товгор хээтэй.<br />
Хярыг эмээлийн бүүргэнд хооронд нь5,5 см орчим зайтай хадаж байсан<br />
бололтой хадаасны үлдэгдэл мэдэгдэнэ. Хэлбэр хэмжээний хувьд харилцан<br />
адилгүй. Бүгд 1 см өргөн, 0.1 см зузаантай. Эдгээрийн дотор эмээлийн урд<br />
бүүргийнх нь сайн хадгалагдан үлдсэн байна. Хярын одоогийн өндөр нь 11<br />
см. Жижигэвтэр дөрвөлжин хэлбэртэй (зураг 2.2).<br />
Амгай. Зэвэнд идэгдэн хоорондоо барьцалдсан. Хавтгайлан давтсан тэгш<br />
чөмөгтэй. Чөмөгний хоёр үзүүрийг нимгэлэн хавтгайлж дугуйруулан<br />
холбосон байна. Бага зэрэг дөрвөлжлөн хавтгайлж давтсан хоёр цагирган<br />
зуузайтай. Хазаарын зовхийг төмрөөр хийж байсныг илэрхийлэх эдлэл<br />
зуузайнд үлдсэн байна. Амгайн чөмөг болон зуузай ижил хэмжээтэй<br />
331
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
юм. Амгайны нийт урт 16.6 см, 0.8 см өргөн, зуузай 8 см голч, зузаан нь<br />
0.7 см болно. Зуузайнд байх хазаарын зовхины үлдэгдэл төмөр нь 6.2х2 см<br />
хэмжээтэй (зураг 2. 3).<br />
Дөрөө. Зэвэнд маш их идэгдсэн, эх биеэрээ цүлхэгэр, өргөн тавагтай<br />
дөрөө байна. Нэг талын хажуугийн доод хэсэг нь үйрч унасан ажээ. Хэмжээ<br />
нь 14 см өндөр. Тавагны хэсэг 5.4 см өргөн, 0.7 см зузаан юм. Хадгалалт<br />
муутай (зураг 2. 4).<br />
Оломны арал. Энэхүү арал нь 5.8 см урт, 4.3 см өргөн, 0.9 см зузаан юм.<br />
Арлын дээд болон доод тал нь дугуй хэлбэртэй. Хэл нь 6 см урт, 0.4 см<br />
зузаан (зураг 2. 6).<br />
Гархи. Том жижиг хэмжээтэй 3 ш цагираг байна. Эхнийх нь зууван дугуй<br />
хэлбэртэй 1 см голчтой. Эмээлд хөмөлдрөг болон худрага тогтоодогбайсан<br />
бололтой. Дараагийн хоёр цагираг нь 3.3 см хэмжээтэй, цагирган хэлбэртэй.<br />
Хазаарын зуузай болон цулбуурын үзүүрийн гархинд хэрэглэдэг байсан<br />
бололтой (зураг 2. 7).<br />
Зураг 2. Баларын хадны 1-р оршуулгын эд өлөг<br />
1-эмээлийн хавтасны хэсэг, 2-эмээлийн хүрэл хяр,<br />
3-төмөр амгай, 4-төмөр дөрөө, 5-сумны төмөр зэв,<br />
6-оломны арал, 7-төмөр гархи, 8-мөнгөн цом<br />
332<br />
Зэр зэвсгийн зүйлс<br />
Сумны зэв. 1 ш байна.<br />
Дөрвөлжин хэлбэртэй,<br />
цүүцэн иртэй, дунд зэргийн<br />
сурвалжтай. Ир хэсэг нь 1см<br />
орчим урт, зузаан нь 0.7 см.<br />
Сурвалж нь 4.5 см урт, 0.5 см<br />
голчтой болно (зураг 2. 5).<br />
Ахуйн хэрэглээний зүйлс<br />
Цом. XIII-XIV зууны үеийн<br />
Монголчуудын хүн чулуун<br />
хөшөөнд дүрслэгдсэн байдаг<br />
хундага буюу цомтой ижил<br />
юм. Амсар хэсгээрээ бага<br />
зэрэг дэлбэгэр, эх биеийн<br />
доод хэсгээр бөмбөгөр<br />
ажээ. Ёроол хэсэг нь унасан<br />
бололтой ором үлдсэн<br />
байна. Аяганы эх бие 9 см<br />
өндөр, амсар хэсгээрээ 11<br />
см, доод хэсгээрээ 7.5 см.<br />
Эх биеийн доод талд 3.4 см<br />
хэмжээтэй суурийн ором<br />
үлджээ (зураг 2. 8).
Баларын хадны 2-р оршуулга<br />
Tomus XXXIV Fasciculus 27<br />
Их Нартын жуулчны баазын эрхлэгч н.Нэргүйд эртний оршуулга<br />
цөмөрч, эмээл нь ил мэдэгдэж байна гэж нутгийн малчин н.Нацаг гэдэг<br />
хүн ярьсан гэх мэдээллийн дагуу малчин н.Нацагаар тус газрыг заалган<br />
очиход Баларын хадны 1-р оршуулгын баруун талд байрлах худгаас баруун<br />
хойд зүгт 800 м орчим зайтай хойд талаар огцом өндөр, урд болон баруун<br />
урд талаараа аажим налуу, зүүн зүг харсан цохио хадны дээд талын зүүн<br />
үзүүрт 260 см өргөн, 280 см урт, 78 см өндөр хөмөгт тоногдож сүйдсэн нэгэн<br />
оршуулга байв. Хүнээ модон авсанд хийж тавьсан байсан бөгөөд авсыг<br />
хийхдээ 2 см-ын зузаантай банзыг углуургадан хадаж үйлдээд, түүний<br />
зарим газар нь үхрийн ширэн үдээрээр үдэж гадна талаар нь мөн нойтон<br />
үхрийн ширээр ороосон байсан нь мэдэгдэнэ. Авсыг хөмгийн урд талруу<br />
унагаж нэг буланг задалсны улмаас хүний яснууд, дээлний өөдөс зэрэг<br />
зүйлүүд бут,сөөгөн дундуур замбараагүй байдалтай тарсан байв.<br />
Зураг 3. Баларын хадны 2-р оршуулга илэрсэн газар<br />
Хөмгийн баруун урд талын хадан дээр улаан өнгөтэй чий будагтай<br />
намхан бүүрэгтэй, бүүрэг хоорондын зай уужим эмээлийн мод, 5 см<br />
орчим өргөн тавагтай хомбогор хоёр төмөр дөрөө, модон арал, сурны<br />
өөдөс, төмөр аралтай хазаарын шилний хэсэг сур, нэг модон тагш, үйсэн<br />
хоромсогоны үйсний хэсэг зэргийг бөөгнүүлэн нэг дор нь тавьжээ. Мөн<br />
хөмгийн амсар дээр хоёр янзын төмөр дэгээ, навчин хэлбэртэй зэвийг<br />
ил гарган тавьсан байна. Хөмөг дотор шинээр хүрэн бор шороон толбо<br />
тогтсоныг шалган малтахад үүднээс дотогш 10 см орчим, баруун хананаас<br />
20 см зайд 5 см гүнээс нарийн шовх үзүүртэй иш нь хомбогор ховилтой<br />
хатгуур (чичлүүр) хутга гарав. Малтлагыг цааш үргэлжлүүлэхэд 15 см<br />
гүнд хөмөгний шал цухуйсан тул шалгалтын цэвэрлэгээг хийж малтлагыг<br />
зогсоосон юм. Нутгийн ардуудын дунд тус оршуулга 2 жил орчмын өмнө<br />
задарсан гэх бүдэг цуу яриа байдаг боловч үнэнд үл нийцэх мэт. Учир нь<br />
дээрх булш эрт задарсан бол эд зүйлс нь хэврэгшин муудаж устах байсан<br />
мэт санагдана. Энэхүү булшыг жил орчмын өмнө тоносон бололтой. Мөн<br />
тараасан ясан дунд хүний бугалганы ясанд хатсан шөрмөсний үлдэгдэл<br />
мэдэгдэнэ. Энэ нь тус булшийг нар салхи төдийлөн их ордоггүй, алсын<br />
хараа сайн харагдах газрын өндөрлөгт, салхин зүгт харж байрлах сэрүүн<br />
333
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
хөмөгт, нойтон үхрийн ширэнд ороож хийсний улмаас занданшсан шарил<br />
болсон байсныг харуулна. Хүний яснуудыг гадна талаар нь тараасны улмаас<br />
оршуулгын зан үйл сайн мэдэгдэхгүй. Хөмөг баруун хойш 400-ийн чигт<br />
байрлалтай юм. Үүнээс үндэслэн үзвэл хүнээ баруун хойд зүгт хандуулан<br />
тавьсан хэмээн таамаглаж байна.<br />
334<br />
Олдворын тодорхойлолт<br />
Малын тоног хэрэгсэл<br />
Бүтэн эмээлийн мод. Дөрвөлжин бүүрэгтэй, уужим суудалтай эмээлийн<br />
мод. Урд бүүрэг нь хойдохоо бодвол нимгэн, ялимгүй өндөр, эгц босоо.<br />
Хойд бүүрэг нь намхан, арагшаа налуу. Эмээлийн хоёр бүүргийг тус бүр<br />
хоёр, хоёр нүхлэн хоёр талын нь хавтсанд сураар үдэж бэхэлж байсан ул<br />
мөр мэдэгдэнэ (зураг 4. 2).<br />
Эмээлийг бүхэлд нь ширээр хулдаж, бүүрэг хавтаснууд уулзах хэсэгт<br />
ширний амсарыг нийлүүлэн нарийн модоор шаантаглан тогтоодог<br />
байсны үлдэгдэл хойд, урд бүүргийн хоёр талд хадгалагдан үлдсэн байна.<br />
Тухайлбал, эмээлийн урд бүүрэгний нүүрэн талын доод ба хоёр хажууд тус<br />
бүр 36 нүх байгаа нь ширэн бүрээсийг даруулж уясан суран бэхэлгээ болон<br />
тоног хэрэгслийнхбололтой. Зарим нүхэнд сурны үлдэгдэл хадгалаастай<br />
байв. Урд бүүрэг эмээлийн хонгоноос дээш 9.9 см өндөр, бүүрэгний хоёр<br />
талын хавтастай залгагдах суурь хэсгийн урт 20.5 см , хавтастай нийлэх<br />
нарийн гуяны урт 15.5 см. Нүүрэн хэсгүүдэд улаан чий будагийн түрхэц<br />
тод мэдэгдэнэ. Хойд бүүрэг хонгоноос дээш 11.3 см өндөр, бүүрэгний<br />
хоёр талын хавтастай залгагдах суурь хэсгийн урт 22 см, хавтастай нийлэх<br />
нарийн гуяны урт 15 см. Хоёр бүүргийн гадаргуу хэсэгт яс модноос гадагш<br />
1.7 см гүн ховилтой хөмсөг гаргасан байна. Хөмсгийн дотор талд тус бүрд нь<br />
тоноглол байсан бололтой 3 нүх бий. Эмээлийг морины нуруунд тохоход<br />
эвтэйхэн байлгах үүднээс хавтасны дотор талуудыг гөлийлгөн засаж өргөн<br />
хонготойгоор хийжээ. Суудлын хэмжээ 22х30 см. Хоёр хавтасны хойд талд<br />
чандмань хэлбэртэй нүх тус бүрд нь 2, мөн суудал хэсэгт тус бүрд нь 2 нүх<br />
байгаа нь эмээлийндаруулга чимэглэл тогтоож байсны үлдэц бололтой.<br />
Эмээлийн хоёр хавтасны хэмжээ, хийц адил бөгөөд 49.5 см урт, 10.7-15.2 см<br />
өргөн, дундажаар 1.7-2 см зузаан юм. Хоёр хавтсанд хойд бүүргээс 5.3 см,<br />
хавтасны доод хэсгээс дээш 6.3 см-т, 2х1.1 см хэмжээгээр нүхэлсэн дөрөөн<br />
сурны нүх хадгалагджээ.<br />
Дөрөө. Хоёр дөрөө хоёул их биеээрээ цүлхэгэр, өргөн тавагтай. Хэлбэр<br />
хэмжээний хувьд адил юм. Ерөнхий өндөр нь 14 см. Тавагны хэсэг 6.2 см<br />
өргөн, 0.6 см зузаан хэмжээтэй. Сэнж нь 2.8 см өндөр, 2.9х1 см хэмжээтэй<br />
нүхтэй. Нэг дөрөөний таваг гол хэсгээрээ 0.7 см өргөн, 0.3 см гүн ховилтой<br />
(зураг 4. 3).<br />
Хазаарын сур. Төмөр аралтай хазаарын сурны шилний хэсэг. Цэцгэн<br />
хэлбэрийн толгойтой, суурь хэсгээрээ дөрвөлжин төмөр аралд залгаатай<br />
сур зэргээс бүрдэнэ. Төмөр арлын хэмжээ нь 5.6 см урт, толгойн талдаа 4<br />
см, суурь хэсэгтээ 3.3 см өргөн. Хэлний урт нь 6 см, өргөн нь 0.7 см. Үзүүр<br />
хэсэг рүүгээ нарийссан байна. Сурны урт 12 см, өргөн 2 см. Сурыг 2 см
Зураг 4. Баларын хадны 2-р оршуулгын эд өлөг<br />
1-гадуураа ширээр бүрхмэл авс, 2-эмээлийн мод,<br />
3-төмөр дөрөө, 4-зормол модон аяга, 5-модон арал,<br />
6-хазаарын шилний тасархай, 7-төмөр дэгээ,<br />
8-сумны модон булцуу, 9-хэтний цохилуур,<br />
10-төмөр сумны зэв, 11-төмөр хутга<br />
Tomus XXXIV Fasciculus 27<br />
өргөнтэй зүсэж 3 давхарлан 6 ш<br />
төмөр хадаасаар тавлаж бэхэлсэн<br />
байна. Сурны нөгөө хэсэг нь<br />
гурав давхарлаж 4 ш төмөр<br />
хадаасаар тогтоосон тасархай<br />
байна. Хэмжээ нь 11 см урт, 2 см<br />
өргөн (зураг 4. 6).<br />
Модон арал. Хус модны<br />
дээд талыг нь дөрвөлжилж<br />
үзүүр хэсгийг навч хэлбэртэй<br />
мөлийлгөн хийжээ. Хэмжээ<br />
нь дээд хэсэгтээ 20 см урт,<br />
4.5х5.1 см өргөн. Арлын дээд<br />
талын ирмэгээс доош 1.6х0.7<br />
см хэмжээтэй нүх гарган 13 см<br />
урттай сураар гогцоолдсон байгаа<br />
нь сонирхолтой юм. Сурны хэг<br />
үзүүрт 4.5 см урт зүссэн байна.<br />
Сурны өргөн нь 1.2 см. Модон<br />
аралны үзүүр хэсгээс дээш 3.6<br />
см зайд 5.1 см урт модон хэлийг<br />
аралны хоёр талаас нэвт нүхлэн<br />
сураар тогтоосон нь мэдэгдэнэ.<br />
Хэлний доод талд 1.7х0.6 см<br />
хэмжээтэй нүх гаргасан нь сур<br />
тогтоох үүрэгтэй юм (зураг 4. 5).<br />
Зэр зэвсгийн зүйлс<br />
Төмөр зэв. Урт сурвалжтай 2<br />
ш зэв байна. Нэг нь бүтэн нөгөө<br />
нь ир хэсгээрээ хугарсан ажээ. Эхнийх нь 8.8 см урттай, ир хэсэг 5х2.2<br />
см, сурвалж нь 3.8 см хэмжээтэй. Удаах нь 6 см урт, сурвалж нь 3.8 см<br />
хэмжээтэй ажээ (зураг 4. 10).<br />
Төмөр дэгээ. Агсарга бүснийх бололтой төмөр дэгээ нэг бий. Ар талаараа<br />
дөрвөлжин хэлбэртэй. Нарийн үзүүр хэсгийг 2 см орчим матсан ажээ.<br />
Хэмжээ нь 11 см урт, 1.6 см өргөн (зураг 4. 7).<br />
Ахуйн хэрэгсэл<br />
Дээлийн хэсэг. Хоёр янзын дээлийн үлдэгдэл байна. Тонуулчид дээлийг<br />
ил гарган бутан дунд тарааж хаясны улмаас маш их хэврэгшин мууджээ.<br />
Дээлийн торгоны хээ төдийлөн сайн мэдэгдэхгүй ч ханцуй хэсгээрээ<br />
нарийн болох нь тодорхой харагдана. Уг дээлийн үлдэгдлийг сэргээн<br />
засварлаах зайлшгүй шаардлагатай байгаа бөгөөд сэргээсний дараа ямар<br />
хийцийн дээл байсан нь тодорхой болох магадлалтай.<br />
Зормол модон аяга. Хус модыг нарийн ур гарган зорж хийсэн. Хуурайшин<br />
хатсаны улмаас амсар нь зууван хэлбэртэй болсон бөгөөд амсар, ёроолын<br />
335
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
хэсгээрээ хоёр газар цуурчээ. Амсрын гадар хөвөөгөөр 0.4 см өргөн 4 ш<br />
нарийхан зураасаар хөвөөлсөн нь мэдэгдэнэ. Ёроол хэсэгт хар бэхэн тамга<br />
дарсан байна. Бэх наранд ил байсны улмаас гандаж маш их бүдгэрсэн учир<br />
ямар утгатай болох нь сайн мэдэгдэхгүй болжээ. Мөн амсар хэсэгт 1 см<br />
орчим хэмжээтэй сэтэрсэн байна. Хэмжээ нь 7 см өндөр, амсрын хэсгээр<br />
15.5 см, зузаан 0.4 см. Ёроол 9 см голчтой дугуй хэлбэртэй, 0.5 см өндөр юм<br />
(зураг 4. 4).<br />
Төмөр хутга. Цутгамал төмөр хутга байна. Дээрх хутга ир хэсгээрээ<br />
нарийссан байгаа нь удаан хугацаанд хэрэглэж байсныг гэрчилнэ. Хэмжээ<br />
нь 15.7 см урт, 1 см өргөн, 0.2 см зузаан, ир хэсгээрээ 2.7х0.5 см. Хутганы<br />
ишний нэг талд 0.8 см өргөн, 0.4 см орчим гүн ховилтой (зураг 4. 11).<br />
Хэтний цохилуур. Гурвын тоо мэт хэлбэртэй. Нэг талын үзүүр хэсэг<br />
хугарсан байна. Урт нь 7 см, өргөн нь 3х3 см хэмжээтэй (зураг 4. 9).<br />
336<br />
Баларын хадны 3-р оршуулга<br />
Аргаль судлалын төвийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Б.Отгонбаярын<br />
мэдээллийн дагуу очихдоо дээрх булшны урд захад жижиг хөмөгт овоорсон<br />
чулуун дараасны дунд хүний дунд чөмөгний ясны хугархай байгааг олж<br />
илрүүлсэн байна. Тус газар нь Нартын хадны 1-р оршуулгаас урагш 140 м<br />
орчим, худгаас зүүн тийш 100 м орчим зайд байрлана. Уртрагийн дагуу<br />
сунаж тогтсон, зүүн захдаа намхан, дунд хэсэгтээ огцом өндөрссөн, баруун<br />
талруугаа аажим налж буусан боржин хадны хойд талын хормойд 150х 80х20<br />
см хэмжээтэй жижиг хөмгийн дотор чулуун овоолго мэдэгдэнэ. Чулуун<br />
овоолгын завсар өнгө нь цайрсан хүний дунд чөмөгний яс мэдэгдсэнтул<br />
тоногдсон оршуулга хэмээн үзэв. Дараас чулууг цэвэрлэн баримтжуулалт<br />
хийж малтлагын ажлыг эхлүүлсэн юм. Дараас чулууг авахад доод талд<br />
хүний нөгөө хөлийн дунд чөмөгний ясны хугархай илрэв. Цэвэрлэн<br />
малтахад зүүн талд, хоёр том хадны дээд талд хоёр нүдний ухархайгаараа<br />
хавчиг, хөмсөгний товгор өндөр, дух зулайруугаа аажим налуу, дагз<br />
хэсгээрээ өргөн, хавчиг, өндгөн маягийн хэлбэртэй буруу харсан хүний<br />
толгойн яс илрэв. Илэрсэн яснуудын зургийг баримтжуулан авч малтлагыг<br />
үргэлжлүүлэхэд 5 см орчим гүнээс том том боржин хадан байгалийн эх<br />
хөрс мэдэгдсэн учир малтлагын ажлыг зогсоов. Эндээс эд өлгийн зүйл<br />
илрээгүй ба оршуулгын шинж чанар төдийлөн сайн мэдэгдээгүй юм. Энэ<br />
хадны хөмөгт олон зуун жилийн нар салхинд элэгдэн муудсан боржин хад<br />
бага багаар цууран доош унаж овоорсон бололтой ажээ.<br />
Саруулын хадны 1-р оршуулга<br />
Их Нартын хадны жасын сүмийн туриас баруун хойш 6 км орчим зайтай<br />
өндөр боржин чулуун цохио хад элбэгтэй газар бий. Нутгийн иргэд тус<br />
цохио хаднуудыг Саруулын хад хэмээн нэрлэдэг. Монгол, Америкийн<br />
хамтарсан Их Нартын түүх соёлын дурсгалыг бүртгэн баримтжуулах<br />
судалгааны багийн хамт олон Нартын хадны салбар хад болох Саруулын<br />
хаданд хайгуул хийх явцдаа тоногдож сүйдсэн гурван хадны оршуулга
Tomus XXXIV Fasciculus 27<br />
байгааг илрүүлэн газар дээр нь авран хамгаалах малтлага судалгааны<br />
ажлыг хийж, гадна талаар нь тарсан хүний яс, авсны мод, үлдсэн эд өлгийн<br />
зүйлсийг түүвэрлэн баримтжуулсан юм.<br />
Эхний оршуулга нь Саруулын хадны хадны төв хэсэгт, зүүн зүгт харсан<br />
амны урд бэлд баруун тийш харсан өндөр цохио хадны баруун хормойд,<br />
баруун хойд зүгт чиглэлтэй 240 см урт, 87 см өргөн, 140 см хөмөгт байрлах<br />
бөгөөд хус модыг дөрвөн талаас нь тэгшлэн нарийсган засаж, углуурга<br />
гарган жаазлан хийсэн авсанд хүнээ тавьсан байв. Оршуулахдаа хадны<br />
налууг ашиглан, том чулуугаар дхож тавьсан байсан бололтой. Чулуун<br />
овоолгоны дээд хэсгийг ухаж доторх эд зүйлийг гадагш тарааж авсны<br />
мод болон хүний ясыг гадуур нь тарааж сүйтгэсэн байна. Авсны модны<br />
одоогийн мэдэгдэх хэмжээ нь 180 см урт, 8 см өргөн, 4 см зузаан юм.<br />
Хөмгийн гадна талын доод хэсэгт авсны мод болон хүний далны нэг ширхэг<br />
яс, үйлийн төмөр хайч зэргийг гарган хаясан байв. Хөмөгт шинээр хүрэн<br />
бор хөрс тогтсныг шалган малтлага хийхэд 20 см гүнээс хөмөгний зүүн<br />
хананаас дотогш 10 см зайтай хүний зүүн ташаа орчимд,шагайт чөмөг<br />
илрэв. Шагайт чөмөг илэрсэн түвштнгээс доош 5 см гүнд хөмгийн шал<br />
мэдэгдсэн тул малтлагын ажлыг зогсоов. Оршуулгыг тонож, сүйтгэн, авс,<br />
хүний ясыг гарган хаясан байсан тул оршуулгын зүг чиг, зан үйлийн зарим<br />
асуудлыг тодруулахад хүндрэлтэй байлаа. Хөмгийн ерөнхий байрлалаас<br />
харвал хүнээ баруун хойд зүгт хандуулан тавьсан бололтой.<br />
Олдворын тодорхойлолт<br />
Хайч. Зэвэнд идэгдсэн үйлийн төмөр хайч. Хоёр бариулыг гадагш зууван<br />
дугуй хэлбэр гарган матсан байна. Хайчны ерөнхий урт 22 см, үүнээс гуя<br />
хэсэг 11.5 см урт, 1.3 см өргөн, бариул 10.5 см. Бариул хэсгийн матсан хэсэг<br />
7 см урт, 3.6 см өргөн хэмжээтэй (зураг 5).<br />
Зураг 5. Хайч<br />
337
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Саруулын хадны 2-р оршуулга<br />
Өмнөх дурсгалын урд талд 100 м орчим зайтай жижиг цохио хадны<br />
дунд хэсэгт, хойд болон зүүн хойд талын амыг битүүлжүйлдсэн байжээ.<br />
Хөмөгийн дотор талд чулуун хашлага хийж оршуулга үйлдсэн нь<br />
мэдэгдэнэ. Тонуулчид юу ч үлдээлгүй тоносон байв.<br />
Саруулын хадны 3-р оршуулга<br />
Түрүүчийн дурсгалын баруун талд 50 м орчим зайтай боржин чулуун<br />
өндөр цохио хадны хойд талд, жижиг гэр хэлбэртэй бөмбөгөр боржин<br />
хадны урд үзүүрт уртрагийн дагуу байрлалтай, 130 см өндөр, 240 см урт,<br />
270 см хэмжээтэй хөмөгт, тоногдсон эртний оршуулга мэдэгдэнэ. Хөмгийн<br />
үүдийг тагласан чулууг урд талд нь овоолж гадна талаар авсны мод болон<br />
хүний шилбэ, нуруу, эгэм, буглаганы яс ил гарган хаясан байв. Хөмөгт<br />
нэлээн зузаан бор хөрс тогтсоныг шалган малтахад 30 см гүнээс хөмгийн<br />
зүүн буланд хар саарал өнгөтэй цэгэн (сам хээ) хээтэй, амсар нь сэтэрхий<br />
ваар гарав. Цааш нь үргэлжлүүлэн малтахад өнгөн хөрснөөс 40 см гүнд аян<br />
дайн болон ан ав хийхээр явахад авч явахад зориулагдсан бололтой аяны<br />
жижиг ширээ олдсон юм. Ширээний тавцанг нарийн савхан хулс модоор<br />
хийсэн ажээ. Нэг хөл нь хугарсан байна. Мөн ширээний дөрвөн хөлний<br />
бүслүүр модны хооронд үүрэг зориулалт нь тодорхой бус нарийн зүссэн<br />
бургас моднууд, сумны мөс зэргийг тавьсан байна.<br />
Малтлагыг цааш нь үргэлжлүүлэхэд 45 см гүнээс хөмгийн шалан дээр<br />
эвэр болон булангийн хээ сийлсэн мэт зүрх хэлбэртэй, шар өнгийн хас<br />
чулуун эдлэл (онколит),хүний нурууны яс зэрэг гарсан юм. Хүний яснуудыг<br />
гаргаж тараасан байсан учир оршуулгийн зан үйлийг тодорхойлох<br />
бололцоо олгосонгүй.<br />
Зураг 6. Саруулын хадны 3-р оршуулгын эд өлөг.<br />
1-модон ширээ, 2-ваар<br />
338
Олдворын тодорхойлолт<br />
Tomus XXXIV Fasciculus 27<br />
Ширээ. 77 см урт, 27.8 см өргөн, 37.2см өндөртэй хус модыг засаж углуурга<br />
зангидан хийсэн жижиг ширээ байна. Ширээний тавцанг хус модыг<br />
нарийсган засч дунд хэсэгт нь гурван углуурга зангидаж түүний хооронд<br />
56 ширхэг нарийн хулсыг хоёр хоёроор, үзүүрийг нь шовхлон нарийсгаж<br />
чагтлаад, модон хүрээний талуудад сүвлэж хийжээ. Ширээний тавцангийн<br />
хойд болон урд талын хүрээ мод хоёр хажуу руугаа 6 см илүү гарсан.<br />
Дөрвөн хөлийг бэлтгэхдээ, дээд хэсэгт нь дөрвөлжлөн засаж, дунд хэсэгт<br />
нь нарийсган доод талыг нь дугуй хэлбэр оруулан хийжээ. Дөрвөнхөлд нь<br />
хус мод углуургадан тушаа зангидсан байна. Хоёр хөл болон тавцангийн<br />
зарим хулс хугарч гэмтсэн байдалтай (зураг 6. 1).<br />
Ваар. Хар саарал өнгөтэй, амсар нь дэлбэгэр ваар байна. Бөөрөн хэсгээрээ<br />
бага зэрэг цүлхгэр ба жижиг дугуй хэлбэртэй, хавтгай ёроолтой юм.Тус<br />
ваар нь болхи хийцтэй байгаагаас үзэхэд гараар үйлдсэн бололтой. Хэмжээ<br />
нь 24 см өндөр, 1.8 см зузаан. Амсар нь 12.2 см голчтой дугуй хэлбэртэй, 2.5<br />
см дэлбэгэр, бөөрөн хэсэг нь 13 см, ёроол нь 8.2 см болно (зураг 6. 2).<br />
Халзан хадны оршуулга<br />
Их Нартын Хадны жуулчны баазын баруун хойд талын боржин чулуун<br />
цохио хаднуудыг Халзан хад хэмээн нэрлэнэ. Энд хийсэн хайгуулын дүнд<br />
хадны хоёр оршуулга байгаа нь тодорхой болсон бөгөөд хоёул тоногдсон<br />
байв. Хадны оршуулга бүхий хөмгийн хэмжээ нь 280 см урт, 80 см өндөр,<br />
200 см өргөн бөгөөд үүдийг тагласан чулууд замбараагүй байрлалтай болж<br />
дотор талд нь жижиг боржин чулуутай холилдсон хүрэн хөрс тогтсон<br />
байна. Хөмөгт тогтсон хөрсийг шалган малтахад 10 см гүнд 2 см зузаантай<br />
банзаар зангидсан авсны мод мэдэгдсэн юм. Цааш нь малтлагын ажлыг<br />
үргэлжлүүлэн малтахад 25 см гүнээс хойд зүгт хандуулан тавьсан анхны<br />
байрлалаараа буй хүний толгойн яс, хүзүү, нурууны зарим яс, 2 бугалаг яс<br />
гарав. Авсны доод буюу хөл хэсгийг тонож устган үгүй болгожээ. Дагалдах<br />
эд өлгийн зүйл илэрээгүй.<br />
Он цаг, харилцан хамаарлын асуудал<br />
Эрт дундад үеийн нүүдэлчдийн оршуулгын өвөрмөц нэг хэлбэр нь<br />
хадны бэлэн хөмөгт талийгаачийг оршоох явдал байдаг. Энэ төрлийн<br />
оршуулгыг үйлдэхдээ хүний нүднээс далд нууцлагдмал хадны хөмөг,<br />
хонгилд үйлдсэн нь маш их сонирхолтой асуудлын нэг юм. Учир нь тухайн<br />
бүс нутгийг сайн мэддэггүй хүн тухайн газрын хаана, ямар хөмөг буйг<br />
төдийлөн сайн мэдэхгүй. Тиймээс хадны оршуулгуудыг үйлдэгсэд нь тэр<br />
газар орныг маш сайн мэддэг нутгийн уугуул хүмүүсийн оршуулгын зан<br />
үйл бололтой юм.<br />
Өгүүлэн буй газарт малтан шинжилсэн хадны оршуулгуудаас гарсан<br />
эд өлгийн зүйлсийн онцлогт тулгуурлан холбогдох он цаг, харилцан<br />
хамаарлын асуудлыг тодруулах боломжтой юм. Эрт үеийн монголчуудын<br />
339
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
ахуйн хэрэглээний өвөрмөц нэгэн дурсгал болох өндөр суурьтай цом<br />
болон эмээл зэрэгт үндэслэн харьцуулсан судалгаа хийж он цагийг<br />
урьдчилсан байдлаар гаргаж байна. Өндөр суурьт цом нь дундад зууны<br />
үеийн монголчуудын гайхамшигтай нэгэн дурсгал болох хүн чулуун<br />
хөшөөнд дүрслэгдсэн байдаг.<br />
Хүн чулуун хөшөөний баруун буюу зүүн гарыг тохойн хэсгээр нь<br />
нугалж, цээжин хэсэгт урт иштэй, цөмбөгөр хундага түүний ишийг<br />
таван хуруугаараа бүтэн атгасан байдлаар сийлдэг. Энэхүү цом буюу<br />
хундаганы талаар эрдэмтэн Д.Баяр “Дундад зууны монголчууд өвөг<br />
дээдсийнхээ хөрөг хүн чулуунд зөвхөн нэг төрлийн сав суулгатай урладаг<br />
байсан нь тахил тайлгын зан үйлд уламжлал болон тогтсон дэг ёсыг чанд<br />
баримталдгийн гэрч болох ажээ. Учир иймээс хүн чулуунд дүрслэн<br />
гаргасан хундага сав нь дурсгалын он цаг, учир холбогдлыг тодотгохбас<br />
нэгэн чухал баримт”[Баяр, 2002:120] хэмээн үзсэн байдаг. Тиймээс тус цом<br />
нь дунд үеийн монголчуудын ахуйн хэрэглээнд өргөн хэрэглэгддэг байсныг<br />
харуулна. Гагцхүү зэрэг дэв болон худалдан авах чадвараасаа шалтгаалан<br />
өөрт тохирох хийцийн цомыг хэрэглэдэг байсан нь тодорхой. Энэ нь<br />
сүүлийн үеийн археологийн малтлага судалгааны үр дүнгээр батлагдаж<br />
байна. Эдүгээ цагийн археологийн судалгааны үр дүнд манай улс болон<br />
хөрш зэргэлдээх бүс нутгуудаас тус цом нэлээд хэмжээгээр олдсон билээ.<br />
Тухайлбал, Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутаг Таван хайлаастын 4-р<br />
бүлэг дурсгалын 2-р булшнаас [Цогтбаатар нар, <strong>2014</strong>], Баянхонгор аймгийн<br />
Бөмбөгөр сумын нутаг Хөндлөн цахирын хадны оршуулгаас [Одбаатар,<br />
Бүрэнтөгс, 2013] олдсоныг XIII зууны үед хэрэглэгдэж байсан өндөр<br />
суурьт цом аяга хэмээн тодорхойлсон байна. Монголын эзэнт гүрний<br />
үеийн нутаг, эдүгээгийн манай улсын хөрш зэргэлдээх Өвөр Монголын<br />
Дархан Муумянган хошууны нутагт малтсан XIII-XIV зууны үеийн Онгудын<br />
булш [Баяр, 2002], Сүнид баруун хошууны Энгэр голын бууц [Дин Юн,<br />
2011], Сибирь [Лхагвасүрэн, 2007:217] зэрэг газруудаас тус тус олдсон юм.<br />
Тэдгээр цомууд хийц загварын хувьд адил байгаа нь ижил технологиор<br />
үйлдвэрлэсэн нэг цаг үеийн бүтээгдэхүүн гэдгийг батлан харуулна.<br />
Баларын хадны нэгдүгээр оршуулгаас гарсан цом нь хэлбэр хийц<br />
материалын хувьд дээр өгүүлсэн Энгэр голын бунхнаас гарсан цомтой тун<br />
төстэй байна. Тус бунхан нь он цагийн хувьд Юань гүрний үе буюу 1271-<br />
1368 онд холбогдох нь тогтоогдсон.<br />
Дээрх оршуулгуудын эд өлгийн зүйлсүүд хэлбэр хийц хувьд Монголын<br />
үед холбогдох бусад оршуулгуудаас олдсон олдвор хэрэглэгдэхүүнтэй<br />
ижил төстэй байгааг дурьдах нь зүйтэй. Энэ нь өгүүлэн буй дурсгалууд<br />
XIII-XIV зууны үеийн дурсгалуудтай нэг цаг үеийнх гэдгийг тодотгон өгч<br />
байгаагийн илрэл юм.<br />
Малын тоног хэрэгсэл манай улс болон хөрш зэргэлдээх бүс нутгуудад<br />
элбэг олддог нь эрт, дундад үеийн нүүдэлчин ард түмнүүдийн хойд насны<br />
төсөөлөлтэй холбоотой. Урьд насандаа хэрэглэж байсан эд зүйлстэйгээ<br />
хамт хойд насандаа очихыг бэлгэдэн эдлэж хэрэглэж байсан зүйлсийг нь<br />
дагалдуулан тавьдаг эртний ёс билээ.<br />
Их Нартын хадны оршуулгаас харилцан адилгүй хадгалагдсан эмээл<br />
340
Tomus XXXIV Fasciculus 27<br />
түүний үлдэгдэл хэсэг 2 гарсан. Эдгээр эмээлийн нэг нь урд бүүрэг өндөр,<br />
дөрвөлжин хэлбэртэй, уужим суудалтай. Нөгөө нэг нь зөвхөн хавтасны<br />
хүрэл хярын хэсэг зэрэг үлдсэн байна. Эмээлийн урд бүүргийн хярын<br />
хэлбэрээс харвал босоо дөрвөлжин хэлбэртэй намхан бүүрэгтэй байсан<br />
нь мэдэгдэнэ. Нүүдэлчин ард түмний дундмал адгуулах, хүч чадлыг нь<br />
ахуй амьдралдаа ашиглах соёлын талаар бусдын гайхширлыг төрүүлэх<br />
олон зүйлс байдаг. Түүний нэг нь морь унаж ойр, холын аян дайн болон ав<br />
хомрого хийхэд тогтвор суурьшил сайтай байлгах үүрэг зориулалт бүхий<br />
эмээл юм. Эмээл бол нүүдэлчин ард түмний олон зуун жилийн түүхтэй<br />
салшгүй холбоотой. Эмээлийн үүсэл хөгжлийн талаар судлаачид янз<br />
янзын санал дэвшүүлсэн байдаг.<br />
VI-VIII зууны үед Төв Азийн өндөрлөгт оршин нутаглаж байсан Түрэг,<br />
Монгол нүүдэлчдийн дунд урд бүүрэг нь эгц босоо, хойд бүүрэг нь<br />
сууриараа өргөсөн нумарсан хэлбэртэй хатуу эмээл их дэлгэрч, улмаар<br />
X-XI зууны үед Хятан нарын байгуулсан Ляо гүрний үед хөгжлийнхөө<br />
дээд түвшинд хүрсэн [Эрдэнэбат, Амартүвшин, 2010:43-44] хэмээн<br />
үзсэн байдаг. Археологийн судалгааны үр дүнд хадны оршуулгаас эмээл<br />
цөөнгүй олдсон байдаг. Тухайлбал Баянхонгор аймгийн Бөмбөгөр сумын<br />
нутаг Арцат дэл [Эрдэнэбат, Эрэгзэн, 2001], Баянцагаан сумын Дугуй цахир<br />
[Эрдэнэбат, Амартүвшин, 2010: 161], Бууцагаан сумын Цачиртын Бичигт хад<br />
[Эрдэнэбат, Эрэгзэн, 2001], Өмнөговь аймгийн Цогт-Овоо сумын Их Баяны<br />
агуй [Эрдэнэбат, 2001], Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутаг Хүйтэн<br />
хошуу [Мэнэс, 1988; Мэнэс, Билэгт, 1992], Говь-Алтай аймгийн Чандмань<br />
сумын Хүрэн-Өндөр [Цэвээндорж нар, 2009] зэрэг газруудаас бүтэн<br />
эмээл гарсан ба бусад 12 оршуулгаас эмээлийн хавтас, бүүргийн хэсгүүд<br />
илэрснийг [Хүрэлсүх, 2012:59] тэмдэглэжээ. Мөн Сүхбаатар аймгийн<br />
Онгон сумын нутаг, Тавантолгойн язгууртны оршуулгуудаас олдсоныг<br />
[Эрдэнэбат, Төрбат, 2011:17-19] тэмдэглэсэн байна. Баларын хадны 2-р<br />
оршуулгаас гарсан эмээлийн урд болон хойд бүүрэг, хэлбэр хийцийн<br />
хувьд Тавантолгойн язгууртны оршуулгаас олдсон эмээлтэй нэлээд төстэй<br />
байгааг дурдах хэрэгтэй. Тус газраас илэрч олдсон дурсгалуудыг хэлбэр<br />
хийцийн хувьд XIII-XIV зууны үед холбогдуулан үзсэн байдаг.<br />
Монгол угсаатны оюуны болон эдийн соёлын хүрээнд мал аж ахуй,<br />
түүнээс үүдэлтэй амьтны ясыг сүсэг бишрэлийн үүднээс бэлгэдэж<br />
эрхэмлэн дээдэлж ирсэн түүх цөөнгүй. Энэхүү эрхэмлэх ёс заншлын<br />
нэг бол шагайт чөмөг юм. Саруулын хадны 1-р оршуулгаас хүний биеийн<br />
зүүн ташаа орчимд хэвтүүлж тавьсан анхны байрлалаараа шагайт чөмөг<br />
гарсан нь он цаг тогтоох чухал хэрэглэгдэхүүн болж байна. Шагайт чөмөг<br />
дагалдуулах ёс бол Монголын эзэнт гүрний үеийн булш оршуулгуудад<br />
түгээмэл тохиолддог. Шагайт чөмөг дагалдуулах ёс нь XI-XV зууны Монгол<br />
аймгуудын угсаа-соёлтой холбогдоно [Эрдэнэбаатар, 1994:91] хэмээн үзсэн<br />
байдаг. Эгийн голын савд малтан шинжилсэн Монголын үеийн булшинд<br />
богийн шагайт чөмөг дагуулахдаа хүний биеийн зүүн талд, гарын шуу<br />
орчимд шагайг доош харуулан тавьсан [Эрдэнэбат,1998:150] байна.Энэхүү<br />
эртний ёс одоог хүртэл Монголын ард түмэнд уламжлагдан ирсэн түүхтэй.<br />
Тухайлбал, шинээр төрсөн хүүхдэд нэр өгөхөд хот айлын хүмүүсээ оруулан<br />
341
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
дал дөрвөн өндөр, шагайт чөмөг зэрэг бүхэл мах чанаад шагайт чөмгийг<br />
хүүхэд төрүүлсэн бэрдээ өгч шагайг нь салгалгүйгээр далдлан хадгалдаг<br />
ёс байдаг.<br />
Өгүүлэн буй баримтаас үзвэл, хадны оршуулгуудын он цаг, харилцан<br />
хамаарлын асуудлыг урьдчилсан байдлаар XIII-XIV зууны үед холбогдуулан<br />
үзэж байна.<br />
Их Нартын хад нь эрт үеэс эдүгээг хүртэл хүн амьдрах таатай орчин<br />
нөхцлийг бүрдүүлсэн ан амьтан, өвс ургамал тэгширсэн хад асга, агуй<br />
хонгил ихтэй манай орны үзэсгэлэнт газруудын нэг билээ.<br />
Тиймээс цаашид эл газрын хадны оршуулгуудын тоо нэмэгдэх<br />
боломжтой учир хадгалалт хамгаалалтын асуудлыг сайжруулах хэрэгтэй<br />
байна. Хадгалалт хамгаалалтын асуудлыг сайжруулахын тулд мэргэжлийн<br />
байгууллага, орон нутгийн удирдлага, нутгийн иргэдийн хамтын<br />
ажиллагаа, уялдаа холбоог сайжруулах нь чухал юм.<br />
Summary:<br />
Ya.Tserendagva, J.Schneider, S.Dalantai<br />
342<br />
NEWLY DISCOVERED CAVE BURIALS AT IKH NART<br />
In this article some newly discovered cave burials at Ikh Nart site in<br />
Dalanjargalan soum, Dornogobi aimag. There recorded to plunder twelve rock<br />
burials of the Mongolian and American joint expedition in 2012. We checked<br />
the burials excavated for eight of twelve. We have presented the findings of<br />
the preliminary report, found objects during the excavation. To do this type<br />
of burial the eye hidden cave and basement done a lot of interesting issues.<br />
Because, that the people in the area no know where the region and which are<br />
not well known.So rock burials a country where a native burial rituals seems<br />
people know very well. Further, because this can increase the number of the<br />
rock of burials should improve conservation issues. So there generating, ancient<br />
people of Mongolia where a native burial rituals seems people know very<br />
well. To improve conservation, institute of Archaeology, local authorities and<br />
community activities, it is important to improve coordination. Rock of Ikh Nart<br />
burials belongs to the XIII-XIVth centuries.<br />
Ном зүй<br />
Баяр, 2002 - Баяр Д. Монголчуудын чулуун хөрөг.Улаанбаатар.<br />
Дорж, Цэвээндорж, 1978 - Дорж Д., Цэвээндорж Д. Монголын палеолит.<br />
Улаанбаатар.<br />
Лхагвасүрэн, 2007 - Лхагвасүрэн Х. Монголын археологи.Улаанбаатар.<br />
Мэнэс, 1988 - Мэнэс Г. Уникальное погребение средневековья // Монголия.<br />
№9. Улаанбаатар, Т. 24-25.<br />
Мэнэс, Билэгт, 1992 - Мэнэс Г., Билэгт Л. Об одном скальном погребении<br />
XII-XVI вв. из бассейна реки Керулен // ОУМЭ-ийн 5-р их хурал. Боть
Tomus XXXIV Fasciculus 27<br />
III. Улаанбаатар, т. 155-159.<br />
Одбаатар, Бүрэнтөгс, 2013 - Одбаатар Ц., Бүрэнтөгс Г. Хөндлөн цахираас<br />
илэрсэн хадны хөмөгт оршуулгууд//Нүүдэлчдийн өв судлал.Т.XV,<br />
Улаанбаатар,т. 59-70.<br />
Хүрэлсүх, 2006 - Хүрэлсүх С. Монгол нутгаас олдсон агуйн оршуулга //<br />
”Буцах зам” сэтгүүл. №1, Улаанбаатар, т. 45-48.<br />
Хүрэлсүх, 2012 - Хүрэлсүх С. Хадны оршуулгын судалгааны зарим асуудал.<br />
Улаанбаатар.<br />
Цогтбаатар нар, <strong>2014</strong> - Цогтбаатар Б., Лхүндэв Г., Батболд Г., Ширайши<br />
Н. “Шинэ зуун” төслийн хүрээнд Хэрлэнбаян улаан уулын Таван<br />
хайлаастын аманд хийсэн малтлага судалгааны ажлын товч үр дүн<br />
// Монголын археологи-2013 (ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
2013 оны хээрийн судалгааны үр дүн), Улаанбаатар.<br />
Цэвээндорж нар, 2009 - Цэвээндорж Д., Батболд Н., Жаргалан Б., Цэнгэл<br />
М. Монгол-Солонгосын хамтарсан “Соёлын өвийг хадгалж хамгаалах<br />
нь” төслийн 2009 оны хээрийн шинжилгээний тайлан. ШУА-ийн<br />
АХГБС.,Улаанбаатар.<br />
Цэрэндагва, Шнейдер, <strong>2014</strong> - Цэрэндагва Я., Шнейдер Ж. Их Нартын<br />
Байгалийн Нөөц газрын археологийн дурсгалыг бүртгэн судлах<br />
Монгол-Америкийн хамтарсан экспедицийн 2013 оны судалгааны<br />
ажлын товч үр дүнгээс // Монголын археологи-2013 (ШУА-ийн<br />
Археологийн хүрээлэнгийн 2013 оны хээрийн судалгааны үр дүн),<br />
Улаанбаатар.<br />
Цэрэндагва нар, <strong>2014</strong> - Цэрэндагва Я., Шнейдер Ж., Далантай С., Фаркухар<br />
Ж., Хадел П., Кассиди Ж. Монгол-Америкийн хамтарсан Их нартын<br />
байгалийн нөөц газрын археологийн дурсгалыг бүртгэн хамгалах<br />
экспедицийн 2013 оны хээрийн шинжилгээний ажлын тайлан. ШУАийн<br />
АХГБС., Улаанбаатар.<br />
Эрдэнэбаатар, 1994 - Эрдэнэбаатар Д. Монголчуудын шагай, шагайт чөмөг<br />
эрхэмлэх тухай // Түүхийн судлал. Т.XXVII, fasc.10, Улаанбаатар.<br />
Эрдэнэбат, 1998 - Эрдэнэбат У. Эгийн голд малтсан Монгол булшны тухай<br />
//Археологийн судлал.Т.XVIII, fasc.13,Улаанбаатар,<br />
Эрдэнэбат, 2001 - Эрдэнэбат У. Монгол орны агуйн археологийн судалгааны<br />
учир холбогдол // Studia museologica 4/3, Улаанбаатар.<br />
Эрдэнэбат, Эрэгзэн, 2001 - Эрдэнэбат У., Эрэгзэн Г. Баянхонгор аймгийн<br />
нутагт шинээр олдсон хадны оршуулга // Studia museologica 4/4,<br />
Улаанбаатар.<br />
Эрдэнэбат, Амартүвшин, 2010 - Эрдэнэбат У., Амартүвшин Ч. Дугуй<br />
Цахирын хадны оршуулга. Улаанбаатар.<br />
Эрдэнэбат, Төрбат, 2011 - Эрдэнэбат У., Төрбат Ц. Онгон нутгийн өв соёл.<br />
Улаанбаатар.<br />
Дин Юн, 2011 - Дин Юн. Сүнид баруун хошууны Энгэр голын Юань гүрний<br />
нэгэн булшийг дахин нягтлахуй // Е Цао Юань Вэнь У (Талын соёл)<br />
сэтгүүл. №2, тал 90-95,(хятад хэлээр).<br />
343
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 28<br />
344<br />
БАЯНХОНГОР АЙМГИЙН БАЯН-ӨНДӨР СУМЫН<br />
ДУНД НУРУУНЫ ХАДНЫ ОРШУУЛГЫН ДУРСГАЛУУД<br />
У. Эрдэнэбат<br />
2012 оны 4 сарын 5-нд Баянхонгор аймгийн Баян-Өндөр сумын Засаг<br />
дарга Б.Идэрмөнх “манай сумын 4-р багийн нутагт Дунд нурууны Шүүтийн<br />
өвөлжөөний хадны агуйд эртний хүний оршуулга давсан дотор муми<br />
маягаар хадгалагдаж байна. Сүүлийн үед ашиг хонжоо хайсан хүмүүсийн<br />
хөлд энэ дурсгал сүйдэх аюултай болж байна. Иймд дээрх оршуулгыг нэн<br />
яаралтай шинжлэн судалж өгнө үү” гэсэн хүсэлтээ өөрийн биеэр албан<br />
бичгээр МУИС-ийн Нийгмийн Шинжлэх Ухааны Сургуульд хүргэж ирсэн<br />
юм.<br />
Уг дурсгал нь дундад эртний нүүдэлчдийн үхэгсдээ оршуулж байсан<br />
өвөрмөц зан үйл болох хадны болон агуйн оршуулгын соёлд багтах нь<br />
гарцаагүй бөгөөд урьд өмнө нь ийм давсанд оршуулсан хадны оршуулга<br />
Монгол ба Дотоод Азиас илэрч мэдэгдэж байсангүй. Энэхүү мэдээллийн<br />
мөрөөр МУИС-ийн НШУС-ийн Археологи-Антропологийн тэнхмийн<br />
багш, археологич, доктор У.Эрдэнэбат ахлагчтай судалгааны баг 2012 оны<br />
4 сарын 11-18-ны хооронд тухайн газарт очиж археологийн хайгуул, авран<br />
хамгаалах малтлага судалгаа хийж гүйцэтгэлээ [Эрдэнэбат, 2012а].<br />
МУИС-ийн томилолтоор Баянхонгор аймгийн Баян-Өндөр сумын<br />
нутагт ажилласан археологичид Дунд нурууны Шүүтийн агуйгаас гадна<br />
Бургаст, Гозгор толгой хэмээх газар Монголын дундад зууны түүхэнд<br />
холбогдох хадны оршуулгын дурсгалыг илрүүлэн олж малтан шинжилсэн<br />
юм. Судлаачдыг очиход нутгийн иргэд эртний булшийг тонож сүйтгэсэн<br />
байлаа.<br />
Шүүтийн хадны оршуулга<br />
Баянхонгор аймгийн Баян-Өндөр сумын 4-р багийн нутагт, сумын төвөөс<br />
баруун урагш шулуун шугамаар 60 км зайтай, бартаа саадыг тойрч орон<br />
нутгийн замаар явбал 76 км явж хүрнэ. Байршил: 47 T 0447988, UTM 4906803,<br />
далайн төвшнөөс дээш 1550 м өндөр.<br />
Дунд нурууны өгөршсөн боржин чулуу, элсэн занарын тогтоцтой үелсэн<br />
хадтай ууланд салхины үйлчлэлээр үүссэн нүх сүв, жижиг агуй хонгил<br />
олон буй. Энэ нурууны нэгэн хэсэг Аргалын хөв хэмээх хадтай нүцгэн<br />
хар уулын хойгуур буй хойш урагш чиглэлтэй хуурай жалганы хойд талд
Tomus XXXIV Fasciculus 28<br />
орших хадан уулын, нөмөрт нь айл өвөлжих чулуун хороо байгуулсан амыг<br />
Шүүт гэнэ.<br />
Шүүтийн өвөлжөөний дэргэд, чулуун хорооны хойд талд, бууцнаас дээш<br />
5-6 м өндөрт байгаа урагшаа харсан амтай жижгэвтэр хонгилд эртний<br />
оршуулга байжээ. Хонгилын доторхи орон зай 180 см урт, өргөн 100-130<br />
см, өндөр нь мухартаа 50 см, ам хэсэгтээ 180 см хэмжээтэй.<br />
Энэ хавьд ганцхан уг хонгилд давс байсан гэх бөгөөд нутгийнхан хоол,<br />
цайны давсгүй болох үедээ эндээс авч хэрэглэдэг байсан гэж ярьдаг. Тэгж<br />
давс авч байтал одоогоос хэдэн жилийн өмнө давсан дундаас занданшиж<br />
хатсан хүүрийн толгой цухуйсан тул тэндээс дахин давс авахаа больж<br />
Шүүтийн өвөлжөөнд нутаглан өвөлждөг байсан ардууд ч дайжин нүүсэн<br />
гэдэг. Толгой нь цээжтэйгээ үргэлж нэлээд том хүний шарил байсан гэх<br />
бөгөөд хуйх, арьстайгаа шарлаж хатсан байдалтай байсан гэнэ. Нутгийн<br />
зарим хүмүүс шарилыг бүр 1990-ээд оны дундуур мэдэгдсэн бөгөөд 2006/7<br />
оны үед хэвээр байсан гэж ярьж байлаа.<br />
Шүүтийн өвөлжөөний агуйн давс чанар сайтай, цагаан давс байсан,<br />
зарим нь жирийн бор давс гэж нутгийн хүмүүс өөр өөрөөр ярьж байв.<br />
Гэхдээ давс бол зөвхөн шарил тавьсан хонгилд л байсан гэх бөгөөд энэ хавьд<br />
үүнээс өөр давстай газар огт байхгүй гэнэ. Шүүтийн агуйгаас хамгийн<br />
ойрхон нь 240 гаруй км хол зайтай Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын нутагт<br />
Нуурын давс гэж байдаг гэлцэнэ.<br />
МУИС-ийн Археологи-Антропологийн тэнхимийн судалгааны баг<br />
2012 оны 4 сарын 13-нд Баян-Өндөр сумын Засаг даргаар газарчлуулан<br />
Шүүтийн өвөлжөөнд ирэхэд уг дурсгалыг нутгийн иргэд хэдийн сүйтгэсэн<br />
байв. Оршуулганд дагалдуулан тавьсан эмээлийг агуйн гадна гаргаж<br />
эвдэж хаясны үлдэгдлийг цуглуулж авав. Үүнд: эмээлийн модны хоёр<br />
бүүрэг, хавтасны хугархай, бас нэг төмөр эдлэл байсан болно. Хонгил<br />
дотор одоо давс байсан гэх ямар ч шинж тэмдэг үлдсэнгүй. Харин хонины<br />
хатсан хоргол өтөг дүүрсэн байх бөгөөд тэр дундаас шарлаж өнгөө алдсан<br />
өрмөг даавууны тасархай цухуйж байв. Бид эхлээд дурсгалын одоогийн<br />
байгаа байдлыг баримтжуулж гэрэл зураг авч тэмдэглэн дараа нь өтөг<br />
бууцыг цэвэрлэж малтлагын ажлаа эхлэв. Малтлагын эхний алхамаас<br />
л энд хадны оршуулга байсныг тонож сүйтгэсэн нь илэрхий болов. Энэ<br />
хавиар нутагладаг малчин Чүлтэмийн Базарсадын ярьснаар, 1990-ээд оны<br />
дунд үед энэ нутгийн Дондов гэдэг хүн Шүүтийн агуйд давстай гэдэг цуу<br />
яриа гаргаснаас хойш, хүмүүс үүнийг удаа дараа сонирхон ирэх болж,<br />
2007/8 оны үед ухаж төнхөж бүрмөсөн бусниулсан аж. Эндээс цээжтэйгээ<br />
үргэлж нэлээд том хүний толгой цухуйж байсан. Тэр яс малын хөлөөр<br />
хадан дээрээс пад хийсэн чимээ гарган унаж байх нь зэвүүн санагдсан.<br />
Тэгээд чирж аваачаад хойд жалганд аваачиж хаясан. Бас эмээлийн бүтэн<br />
мод гарсан гэж байв. Бид ойр хавийн жалганд хүний ясыг хайсан боловч<br />
юм олсонгүй.<br />
Баян-Өндөр сумын малчдын ярьж буйгаар Дунд нуруунд иймэрхүү хүний<br />
яс хадгалж байдаг хадны хонгил, агуй мэр сэр байх бөгөөд харамсалтай<br />
нь тэдгээрийг бараг толгой дараалан ухаж сүйтгэсэн ажээ. Тухайлбал,<br />
Шүүтээс урагш 5 км зайтай Хавчиг усны агуйд хүний яс байхыг нутгийнхан<br />
345
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
харсан гэх бөгөөд Ихэр толгойн хадны агуйд мөн хүний яс байсныг тонож<br />
сүйтгэжээ. Сүүлийн үед алт хайсан нинжа нар, уул уурхайн хайгуулынхан<br />
энэ хавиар металл хайгч ашиглан булш бунхан ухаж төнхдөг болоод уджээ.<br />
Бид хонгил дотор дагтаршин тогтсон 30 см орчим зузаан бууцыг<br />
цэвэрлэж малтахад хонгилын хадан шалан дээр тавьсан хүний ясны<br />
үлдэгдэл, өрмөг дээлийн тасархай олдов. Дээлийн даавуу өнгөө алдаж<br />
шарласан, нимгэн эсгий ба нэхий дотортой, даавуун бүчтэй байжээ. Хоёр<br />
ханцуйн хэсэг хүний гарын хатмал шуу сарвууны ястайгаа хамт байв. Мөн<br />
сүлжмэл дээс, сурны тасархай, эмээлийн бүрээсийн үлдэгдэл бололтой<br />
захаараа оёдлын зүүний оромтой ширний тасархай, хүний яснаас нарийн<br />
шилбэний хугархай төдий зүйл үлджээ. Мөн хүний ясны зүүн талд<br />
төлгөн хонины далны яс, дээлийн тасархай дороос гэрийн ханын модны<br />
хугархай олдов. Оршуулгаас үлдсэн хүний яс, дээл хувцасны үлдэгдлийн<br />
байрлалаас үзэхэд Шүүтийн өвөлжөөний хадны хонгилд хүүрийн толгойг<br />
баруун хойд зүг чиглүүлж, дээш харуулан хэвтүүлж оршуулсан байжээ<br />
гэж дүгнэж болохоор байлаа.<br />
346<br />
Олдворын тодорхойлолт<br />
Дээл. Зөв тийш дарсан ташуу энгэртэй, бүсэлхийдээ тусгайлан ширээс<br />
гаргаж оёсон олон хуниастай, богинохон дэрэвгэр хормойтой, үсийг нь<br />
дотогш харуулж зүйж эсгэж оёсон нэхий дотортой өвөл цагийн дээл<br />
байжээ. Дээлийг хийсэн үндсэн материал буюу өнгө нь бүдүүн нэхээстэй<br />
өрмөг даавуу бөгөөд хоёр гурав давхарлаж завсар нь бас нимгэн шар эсгий<br />
хавчуулж оёсон ажээ. Дээлийн дотрын үс халцран унасан болсон боловч<br />
зүүн ханцуйн дотор талд сайн мэдэгдэж байна. Дээлийг нэлээд өмсөж<br />
эдлэж байсан бөгөөд урагдаж сэмрэх бүр арьс нэхий, өрмөг торгоор зүйж<br />
нөхөж оёж байжээ. Дээлийн хадгалагдсан урт 109 см. Бүтэн хадгалагдсан<br />
зүүн ханцуйг их биетэй үргэлж 18 см гаргаж эсгэн залгаж оёсон бөгөөд<br />
ханцуйн урт 71 см, өргөн нь бугуйн хэсгээр 16.5 см, суганы хэсгээр 33 см<br />
хэмжээтэй. Уранхай цоорхойг нь бор торгоор нөхсөн хэд хэдэн нөхөөстэй<br />
байна.<br />
Уг дээлийн хамгийн онцлох зүйл нь дээлийн энгэр сэнжигний хэсэгт<br />
зориуд хагархай гаргаж эсгэж оёсон, тусгай даравчтай таславч буюу охор<br />
харавч болно [Эрдэнэбат, 2012d: 222-223]. Таславч 21 см урт бөгөөд энэхүү<br />
ангархайгаар уг дээлийг өмссөн хүн гараа гаргаж сугалдаргалж байжээ.<br />
Таславчийг даруулж трапец хэлбэртэй эсгэж (21х17.5х5.5х5.5 см) дээлийн<br />
өнгөтэй ижил өнгийн материалаар оёсон даравчаар таглаж гурван товчоор<br />
товчилдог байжээ. Уг даравчны богинохон талын хоёр зах ба голд сампин<br />
зангидаж хийсэн даавуун товч бүтэн хадгалагдаж үлдсэн байна. Товч 0.6<br />
см голчтой бөөрөнхий хэлбэртэй бөгөөд үүнийг ханцуйн таславчнаас<br />
(ангархай сэнжигнээс) 6 см зайтай эгнүүлэн хадсан эм шилбэнүүдэд<br />
товчилж байжээ. Эм шилбэнүүд бүтэн хадгалагдаагүй ч шилбэний уг нь<br />
дээлэнд хадаатай хэвээр үлджээ.<br />
Дээлийн ханцуйн бугуйн хэсгийг хүрэн өнгийн торгоор эмжиж ирмэгийг<br />
нь дотогш нугалан шар өнгийн торгон утсаар болхидуухан оёжээ. Ер нь
Tomus XXXIV Fasciculus 28<br />
уг дээлийн энгэр хормой, ханцуйн уранхай цоорхойг нөхөхдөө оёдлыг<br />
даруулж ийм бор торгоор өнгөлсөн байгаа юм. Дээлийн бүсэлхийд 4 см<br />
өргөн зурвас гаргаж босоо шугамаар ширж оёсон байх бөгөөд энэхүү<br />
ширээстэй залган 14 см өргөн зурвас туузыг сул танаас гарган олон хуниас<br />
гаргаж оёсон байгаа нь уг дээлийг өмссөн хүний цээжин биед яг таарахын<br />
зэрэгцээ гэдэс хэвлийг доргилтоос хамгаалах үүрэгтэй байсан ажээ.<br />
Дээлийн баруун ханцуйн тасархай байгаа нь 58 см урт, өргөн 22-29 см. Энэ<br />
ханцуйн тохой ба бугуйн хэсэгт өмсөж эдлэж удаа дараа нөхөж цойлдож<br />
байсан ул мөр үзэгдэнэ.<br />
Дугуй бүүрэгтэй, өргөн суудалтай эмээлийн модны үлдэгдэл. Урд ба<br />
хойд бүүрэг бүтнээрээ, хоёр хавтасны модны гурван хугархай хэсэг олдсон.<br />
Хоёр бүүргийг хавтсанд гаргасан ховилд тааруулан хооронд нь сураар үдэж<br />
бэхлэж байжээ. Эмээлийн урд бүүрэг дугуйрсан ирмэгтэй, нүүрэн талыг<br />
нь 2-4 см өргөн хөмсөг гаргаж ухсан бөгөөд энэхүү орон зайд ямар нэгэн<br />
чимэглэлийг олон жижиг хадаасаар тогтоож байсан ул мөр мэдэгдэнэ.<br />
Хойд бүүрэг нь урдахаасаа өргөн бөгөөд болхи хийцтэй. Модны ширхэгээс<br />
үзэхэд ацтай модыг цавчиж хийсэн ажээ. Хавтсанд бэхлэсэн хойно үзвэл<br />
хойшоо нэлээд налуу байдалтай харагдах аж. Эмээлийн хавтас тус бүр<br />
хооронд нь эвээр нь тааруулж сураар үдэж бэхэлсэн хоёр хэсэг модноос<br />
бүрдэж байжээ. Хавтасны дээд доод хоёр модны эвээрээ уулзах төв гол<br />
хэсэгт тааруулан ташуу байдалтай ухаж гаргасан дөрөөний сур оруулах<br />
нүх байгаа нь 4х1см хэмжээтэй. Буруу талын хавтасны тал нь шахам хугарч<br />
алга болсон.Харин зөв талын хавтасны доод талын мод бүтэн хадгалагдаж<br />
дээд талынх нь үрэгдэн алга болжээ. Эмээлийн буруу талын хавтасны доод<br />
хэсгийн модны хойд талд ганзаганы эсвэл худраганы сур бэхлэх төмөр<br />
цагариг хадаатай буй. Цагаригийг 0.4 см бүдүүн төмрөөр 2.5 см голчтой<br />
дугуйлан хоёр үзүүрийг нийлүүлэн гагнаж хийсэн бөгөөд эмээлийн<br />
хавтсан дээр 0.4 см бүдүүн төмөр хадаасаар хадаж тогтоожээ. Урд бүүрэг<br />
30х24 см, хойд бүүрэг 30х30 см, хавтасны мод 45х16 см.<br />
Төмөр эдлэл. Давтаж хийсэн, хутган хэлбэртэй. Үзүүр нь яльгүй ээтгэр.<br />
Нэг талын мөр нь 0.5 см зузаан, нөгөө талыг 0.2 см нимгэлж давтсан. Уг<br />
эдлэлийн нэг буланд түүнийг ямар нэг зүйл дээр хадаж тогтоож байсны<br />
ором болох хооронд нь 2.8 см зайтай дээр доор тэгш хэмтэй цоолсон<br />
дөрвөн жижиг нүх бий. Хэмжээ: 14.2 см урт, 1.4-2 см өргөн.<br />
Бургастын хадны оршуулга<br />
Баянхонгор аймгийн Баян-Өндөр сумын 4-р багийн нутагт орших Дунд<br />
нуруу хэмээх хадтай уулын нэгэн хавцал дунд, дэргэд нь том цагаан бургас<br />
ургасан, цэнгэг сайхан устай худаг байхыг нутгийнхан Бургаст гэж нэрлэнэ.<br />
Бургастын худгаас урагшаа чиглэсэн жалган дундуур уруудан 400 м орчим<br />
явахад, жалгын адагт, хойд энгэрт буй 40 м орчим өндөр хадны оройд<br />
нэгэн том боржин хадны чанх баруун талын хөмгийг ашиглан үйлдсэн<br />
эртний оршуулга байв. Энэ газар Баян-Өндөр сумын төвөөс урагш шулуун<br />
шугамаар 58.6 км, бартаа саадыг тойрч замаар явахыг тооцвол 60 гаруй км<br />
зайтай оршино. Байршил: 47 T 0453197, UTM 4905625, далайн төвшнөөс<br />
347
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
дээш 1509 м өндөр.<br />
Хадны хөмөгт буй оршуулгыг баруун талаас амыг нь том том боржин<br />
чулуугаар таглаж тавьсан бөгөөд чулууны завсраар доторхи хөндий зайд<br />
буй хүний гавал, сүүжний яс харагдаж байв. Чулуун дараас ерөнхий<br />
тэнхлэгээр хойш урагш чиглэлтэй, 270 см урт, 140 см өргөн, 50 см өндөр.<br />
Ихэнхи чулуу анхны байрлалаас хөдөлж, доторхи оршуулгыг өмнө нь<br />
хүмүүс ухаж төнхсөн бөгөөд сүүлд нь буцааж хайш яаш таглаж тавьсан<br />
шинжтэй байв.<br />
Бид хөмгийг тагласан дараас чулууг цэвэрлэж зураглал тэмдэглэл<br />
үйлдсэний дараа чөлөөлж малтахад хүний хохимой толгой, хоёр сүүж,<br />
дунд чөмөгний хугархай яс, эгэм, хавирга, нурууны цөөн яс олдсон нь<br />
цөм анхны байрлалаа алдсан зүйл байв. Эндээс хүний яснаас гадна хоёр<br />
сүүжний хоорондоос бүсний арал мэт төмөрлөг эдлэлийн хугархай, дунд<br />
чөмөгний баруун хажуугаас төмөр хутга, мөн зориулалт нь үл танигдах<br />
төмөр эдлэлийн жижиг хугархай, хөмгийн баруун хойд талаас нумын<br />
модны хугархай хэсэг олдов. Мөн оршуулганд байсан хүүрт өмсгөсөн<br />
хувцасны үлдэгдэл олдсон нь: хүний толгойн ясны баруун хажуугаас нимгэн<br />
эсгий дотортой өрмөг дээлийн тасархай, сүүжний ясан дороос захаараа<br />
оёдлын оромтой арьсан эдлэлийн үлдэгдэл ба тэмээний ноосоор томж<br />
хийсэн бүчтэй эсгий эдлэлийн тасархай, мөн зангилаатай сур, дээсний<br />
жижиг тасархай хэсгүүд олдов.<br />
Хүний ясны хадгалалт дунд зэрэг. Дагалдуулсан эд өлгийн зүйл ба ясны<br />
байдлаас үзэхэд 60 орчим настай эрэгтэй хүн байсан бололтой.<br />
348<br />
Олдворын тодорхойлолт<br />
Өрмөг дээлийн тасархай. Завсар нь нимгэн эсгий хавчуулж бүдүүн<br />
нэхээстэй өрмөгөөр өнгөлж, хөх өнгийн будаг оруулсан бүдүүвтэр бөсөөр<br />
доторлосон. Хувцасны ирмэгийг бор өнгийн ноосон утсаар даруулж<br />
оёсон. Таван тасархай буй нь 28х45 см, 25х10 см, 70х20 см, 25х10 см, 35х25 см<br />
хэмжээтэй.<br />
Нумын модны хугархай. Дөрвөн ширхэг олдсон. Хадгалагдсан хэмжээ:<br />
25х2х0.7 см, 21х2х0.7 см, 2.8 х1.7х0.5 см, 3.5х1.7х0.5 см.<br />
Бүсний арал мэт төмөрлөг эдлэлийн хугархай. 2.5х1.5 см хэмжээтэй<br />
дөрвөлжин хэлбэртэй гархины нэг талд 0.1 см зузаан төмөр ялтсаар 1.7х2.2<br />
см хэмжээтэй гогцоо үүсгэж амыг нь битүүлэн гагнасан байжээ. Гархины<br />
ихэнх хэсэг хугарч алга болсон бөгөөд хугарлын дагуу ногоон зэв тогтсон<br />
аж.<br />
Төмөр хутга. 0.3 см зузаан төмрөөр давтаж хийсэн. Нэг талдаа иртэй.<br />
Шовх үзүүртэй. Ерөнхий урт 13.5 см.Өргөн 1 см. Бариулын хэсэг 3.5 см урт.<br />
Төмөр эдлэлийн хугархай. Гонзгой хэлбэртэй. Хадгалагдсан хэмжээ:<br />
3.3х0.5х0.3 см.<br />
Захаараа оёдлын оромтой арьсан эдлэл. Жижиг тасархай 6 ширхэг.<br />
Хуниралдан хатсан тул хэмжээг тодорхойлох боломжгүй.<br />
Тэмээний ноосоор томж хийсэн бүчтэй эсгий эдлэлийн тасархай.<br />
Хадгалагдсан хэмжээ 8х7 см. Хоёр эрчилсэн дээсэн бүчний урт 10 см.
Tomus XXXIV Fasciculus 28<br />
Дээсний хэсгүүд. Адууны дэлээр сүлжиж хийсэн жирэмний тасархай<br />
1.5 см өргөн. Үүнээс гадна хоёр, гурваар сүлжиж хийсэн дээсний жижиг<br />
тасархайнууд буй.<br />
Сурны тасархай. Хадгалагдсан урт 5-10 см.<br />
Гозгор толгойн хадны оршуулга<br />
Баянхонгор аймгийн Баян-Өндөр сумын 4-р багийн нутаг Дунд нурууны<br />
Гозгор толгой хэмээх хадан ууланд, ерөнхий тэнхлэгээр уртрагийн дагуу<br />
хойд-урд чиглэлтэй намхан хадны чанх баруун тийшээ хандсан хөмөгт<br />
эртний оршуулга байжээ. Энэ газар Баян-Өндөр сумын төвөөс баруун<br />
урагш шулуун шугамаар 55 км зайтай, бартаа саадыг тойрч явбал 70 км<br />
орчим явж хүрнэ. Байршил: 47 T 0455618, UTM 4908576, далайн төвшнөөс<br />
дээш 1575 м өндөр.<br />
Оршуулгыг чанх баруун тийшээ харсан хадны хөмөгт хийгээд наанаас нь<br />
хавтгай хадаар таглаж тавьсан дараастай байжээ. Чулуун дараас уртрагийн<br />
дагуу нийтдээ 280 см урт, 120 см өргөн, 70 см өндөр. Үүнийг тус сумын<br />
малчин Базарсад гэгч ухаж сүйтгээд хожим чулуугаар нь буцааж таглаж<br />
тавьсан ажээ.<br />
Бид хөмгийг тагласан дараас чулууг цэвэрлэж зураглал тэмдэглэл<br />
үйлдсэний дараа чөлөөлөхөд дотор нь мэрэгч амьтны дагшран хатсан баас,<br />
хөеө өвс, тоос бууригаар дүүрсэн байв. Хадны оршуулгыг урьд хөндөж<br />
хүний яс болон эд өлгийн анхны байрлалыг алдагдуулан ихээр гэмтээсэн<br />
байлаа. Хөмгийн дотор залуу эмэгтэй хүнийг өлгийтэй нялх хүүхэдтэй нь<br />
хамт оршуулсан бөгөөд хүүрийн толгойг чанх хойд зүг чиглүүлэн нүүрийг<br />
нь дээш харуулан тавьсан бололтой байжээ.<br />
Эмэгтэй хүний ясны байрлал ихэд алдагдаж эмх замбараагүй болсон<br />
бөгөөд хүүрт өмсгөсөн дээлийг урж тасдан хөл тал руу нь бөөгнүүлж<br />
хаяжээ. Хөмгийн хойд хананд тулган хүний толгойн зүүн хажууд бүтэн<br />
толь босгож тавьсан ба элэг цээжний орчмоос модон бэхэлгээн дээр үйс<br />
ороон оёж, гадуур нь торгоор бүрсэн богтаг малгайн оройн хэсгийн олон<br />
жижиг хугархай хэсэг олдов. Богтаг малгайг тонуулчид ухахдаа ийнхүү<br />
жижиглэн хугалж хаясан байна. Эндээс богтаг малгайд хадаж байсан “ом”<br />
үсэг цохисон дугуй хэлбэртэй зэс чимэглэл, элдэв-очирын дүрстэй хонгио<br />
хэлбэрийн чимэглэл тус бүр хоёр, зэсээр давтаж хийсэн чимэглэл нэг,<br />
мөн малгайн шанаавчин дээр хадаж байсан, ширэн дээр сувс хэлхэж оёсон<br />
сүйхэн чимэглэлийн хэсэг нэг, сүүжний ясны хажуу талаас модоор сийлж,<br />
дээр нь хар бэхээр зурж чимэглэсэн, богтаг малгайн оройд өд хатгах<br />
зориулалттай суурь нэг ширхэг олдов.<br />
Хүний толгойн зүүн талд улаан чий будагтай, ёроолдоо хар бэхээр<br />
бичсэн дөрвөлжин үсэгтэй модон аяга хөмөрч тавьсан байх бөгөөд хүний<br />
цээжин тушаа газар нэхий өлгийд боодолтой нялх хүүхдийн шарил<br />
боолттойгоо байв [Эрдэнэбат, 2012c: 193]. Хүүхдийн толгойг зүүн урагш<br />
чиглүүлж тавьсан байгаа нь анхны байрлал биш бололтой. Мөн хүний<br />
хөл талаас танан чимэгтэй зэс шилбэтэй ээмэг хоёр ширхэг, шүдийг нь<br />
хугалсан модон сам нэг гарсан ба хүүрийн дор дэвссэн гоёмсог хээ угалзтай<br />
349
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
эсгий ширдэгний тасархай олдов. Гозгор толгойн хадны оршуулгаас хүний<br />
яснаас гадна хонины хонттой шаант, дунд чөмөг, дал, богтосны яс олдсон нь<br />
талийгаачид хойлгын идээ болгон гуя, хаа дагалдуулдаг эртний Монголын<br />
оршуулгын зан үйлийн гэрч болно.<br />
Хөмгийн доторхи орон зай 260 см урт, 80-100 см өргөн, 70-80 см өргөн.<br />
Хүний ясны хадгалалт дунд зэрэг. Эмэгтэй 20 хүрээгүй залуу хүн байсан<br />
бөгөөд толгойн дагзны хэсэгт үстэй хуйхны үлдэгдэл хадгалагдсан байна.<br />
350<br />
Олдворын тодорхойлолт<br />
Дээлийн үлдэгдэл. Уг оршуулгаас нийт хоёр дээлийн үлдэгдэл олдсон.<br />
Хулгайч нар булшийг тонохдоо дээлийг тасдан хадны хонгилын урд буланд<br />
бөөгнүүлэн хаясан байв.<br />
Цэцгэн хээтэй улаан шаргал өнгөтэй торгоор хийсэн, зөв энгэртэй,<br />
бүсэлхийгээрээ олон хуниастай урт хормойтой, урин цагийн дээлийн<br />
үлдэгдэл. Дээлийн эсгүүр үндсэндээ цээж, ханцуй, хормойн хэсэг ба зах,<br />
ханцуйн оруулга, бүч, дотроос бүрдэнэ. Үүнээс цээжний ар нуруу, хормойн<br />
хэсэг ба баруун ханцуйг залгаж оёсон үргэлж нэг том тасархай хадгалагдаж<br />
үлджээ. Хадгалагдсан урт 112 см. Цээжний өргөн 44 см. Суганы өргөн 27<br />
см. Дээлийн ханцуй бугуй руугаа нарийссан, сугаараа уужим хэлбэртэй.<br />
Баруун ханцуйн үлдэгдэл 38 см урт, 21 см өргөн байна. Дээлийн цээж,<br />
хормойг шар дэвсгэртэй, алтан утсаар нэхсэн арван хоёр дэлбээтэй, 3 см<br />
голчтой дугуй цэцгэн хээтэй торгоор хийсэн ба харин ханцуйг үүнтэй өнгө<br />
ижил боловч өөр хээтэй буюу навч цэцэг угалзарсан хээтэй торгоор хийж<br />
цэвэрхэн залгаж оёжээ. Цээж ханцуйн залгаасыг даруулан хөх дэвсгэр дээр<br />
бараан цэнхэр өнгөөр үүлэн хээ нэхэж гаргасан торгоор 4 см өргөн оруулга<br />
хийжээ. Зах болон энгэрийн хэсэг үрэгдэн алга болсон боловч ар шилний<br />
хэсэгт мөн өмнөхийн ижил хөх өнгөтэй торгоор 5 см өргөн эмжиж шар<br />
торгон утсаар даруулж оёжээ. Энэхүү дээл зөв энгэртэй байсан бололтой,<br />
баруун суганд бүчилсэн тууз зангилаатай хэвээр үлдсэн байна. Туузыг 2 см<br />
өргөн, 22 см урт шар торгоор хийж суганы хонхорцогоос доош 16 см зайд<br />
оёж тогтоожээ. Бүсэлхийд дундажаар 3.5-5 см өргөн олон хуниас гаргаж<br />
дотор талд савхиар хатуулга хийж оёсон бөгөөд дээлийг бүдүүн нэхээстэй<br />
ёрогоор доторлож байсан ажээ [Эрдэнэбат, 2012d: 227, зураг 152].<br />
Гозгор толгойн хадны оршуулгаас бас өмнө тодорхойлсон дээлийн<br />
гадуур өмсөж байсан бололтой, түүнээс илүү том хэмжээтэй өөр нэг<br />
хүлхэгэр уужим дээлийн ар нуруу, баруун ханцуйн тасархай олдсон нь<br />
114х112 см. Алтан утсаар нэхсэн битүү үүлэн хээтэй, хормойн хэсгээр 11<br />
см өргөн зурвас үлдээж нэхсэн улаан шар өнгийн торгоор хийсэн. Тэр<br />
зурвас хүрээн дотор бас ямар нэг хээ угалз байх боловч ихэд элэгдсэнээс<br />
сайн мэдэгдэхгүй болжээ. Түүнчлэн энэ булшнаас хөх, цагаан, үзмэн<br />
ягаан өнгөтэй ёрог даавууны жижиг тасархай, захаараа оёдлын оромтой<br />
арьс нэхийн тасархай, жижиг сурны өөдөс олдсон болно.<br />
Богтаг малгайн оройн хэсгийн үлдэгдэл. Хулгайч нар малгайн хэсгийг<br />
жижиглэн хугалж дахин хэзээ ч эргэж сэргээхийн аргагүй болтол<br />
эвдэлжээ. Үлдэгдэл хэсгүүдийг үзвэл малгайн өндөр оройг хийхдээ
Tomus XXXIV Fasciculus 28<br />
эхлээд 0.5 см зузаан савх модоор яс мод зангидаж ноосон утсаар ороож<br />
бэхлээд түүний гадуур ширхэгийн дагуу зүсэж бэлтгэсэн хус модны<br />
үйсээр ороон бортого хэлбэртэй болгож үйсний хоорондын нийлсэн амыг<br />
цавуугаар наах буюу ноосон утсаар даруулан оёж гадуур нь улаан өнгөтэй<br />
торгоор бүрсэн байжээ. Торгон бүрэнцэгийн дээр загас, усны шувуу мэт<br />
загварчилсэн дүрстэй хээ угалзыг алтлаг өнгийн будгаар тэгш хэмтэй,<br />
тэгэхдээ нэхмэлийн аргаар бус хэвээр дарж гаргах аргаар чимэглэсэн<br />
ажээ.<br />
Дугуй хэлбэртэй зэс чимэглэл. Хоёр ширхэг олдсон. Голч 3.2 см. Нимгэн<br />
(0.05 см) зэс ялтсыг давтаж 0.1 см зурвас тойрог товойлгон хүрээлж голд нь<br />
самгарьд “ом” үсэг цохиж хөөмөлдсөн. Чимэглэлийн хоёр захад тус бүр<br />
нижгээд жижиг нүх гаргаж цоолсон. Нэг чимэглэлийн дотор талд жижиг<br />
зэс ялтас хуйлж хийсэн 0.4х0.2 см хэмжээтэй сүвэгчийг цагаан тугалгаар<br />
гагнаж тогтоожээ. Үүгээр уг чимэглэлийг богтаг малгайд хадаж тогтоож<br />
байжээ [Эрдэнэбат, 2012d: 216, зураг 143в].<br />
Хонгио хэлбэрийн зэс чимэглэл. Хоёр ширхэг гарсан. Нимгэн зэс ялтсыг<br />
хуйлж гонзгой цилиндр хэлбэртэй болгож дээр нь зөрүүлсэн очир буюу<br />
элдэв очирын дүрсийг хөөмөлдөж урласан. Бүтэн хадгалагдсан нь 4.3х1.1<br />
см хэмжээтэй. Чимэглэлийг урласан зэс ялтасны ам нийлсэн хэсэгт 0.2х0.3<br />
см хэмжээтэй хоёр жижигхэн сэнжийг цагаан тугалгаар гагнаж тогтоожээ.<br />
Нөгөө чимэглэлийн тал хэсэг юманд дарагдаж хэлбэрээ алдсан. Ийм<br />
хонгио маягийн чимэглэлээр богтаг малгайн оройн урд ба ард талд<br />
хөндлөнгөөр нь хадаж гоёдог байжээ [Эрдэнэбат, 2012d: 216, зураг 143а].<br />
Зэс чимэглэл. 0.05 см нимгэн зэс ялтсыг голдоо дугуйрсан ирмэгтэй, тэгш<br />
хэмтэй дэлбээ мэт хэлбэр гарган хайчилж голд нь дөрвөлжин хэлбэртэй<br />
(0.8х0.6 см) сэтэрхий ухаж гаргажээ. Сэтэрхийн хоёр талд тус бүр нижгээд<br />
жижиг нүх цоолсон. Чимэглэл 3 см өндөр, 4.8 см өргөн [Эрдэнэбат, 2012d:<br />
216, зураг 143б].<br />
Сүйхэн чимэглэлийн хэсэг. Сүйхэлжин буюу ромбо хэлбэр гаргаж эсгэсэн,<br />
0.2 см зузаан ширэн дээр 0.2-0.4 см голчтой том жижиг олон сувдыг хэлхэн<br />
оёсон бөгөөд үүнийг богтаг малгайн торгон бүчин дээр шар өнгийн торгон<br />
утсаар хадаж байжээ. Хадгалагдсан хэмжээ 3х4.3 см [Эрдэнэбат, 2012d: 212,<br />
зураг 142].<br />
Богтаг малгайн өд хатгах модон суурь. Хус модоор зорж сийлсэн, ёроолдоо<br />
2.1х2.1 см дөрвөлжин ховилтой, гонзгой урт хэлбэртэй. Суурийн төв дундах<br />
өд тогтоох хоолой угаараа хугарч арга болсон боловч ёроолд буй ховилын<br />
гол хэсэгт цоолсон нүхэнд углуургадсан 0.4 см голчтой модны хэсэг зоолттой<br />
хэвээр байна. Хоолойн дөрвөн тал бүрд хос шулуун зурвас дүрсэлсэн нь<br />
дээрээс харахад тоонолжин хээ мэт үзэгдэнэ. Өд хатгах суурийн нэг захад<br />
0.3 см өндөр тууш зурвас, нөгөө захад дугуйрсан ирмэгтэй 0.9 см өндөр<br />
хоёр угалз товойлгон сийлж, захыг нь хүрээлэн хар бэхээр шувууны өд<br />
мэт хээ тавьж суурийн дэвсгэр өнгийг улаан будгаар буджээ. Хадгалагдсан<br />
хэмжээ: 28 см урт, 0.5-2.3 см өргөн, 0.4-1.6 см өндөр [Эрдэнэбат, 2012d: 209,<br />
зураг 136].<br />
Цас толь. Голч 11 см. Зузаан 0.2 см. Нүүрэн тал нь гялалзсан өнгөө хэвээр<br />
хадгалсан. Толины ард ямар нэгэн чимэглэл үгүй бөгөөд төв голд буй<br />
351
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
1.1х0.2 см хэмжээтэй гонзгой сэнжинд шар өнгийн утсыг хоёр эрчилж<br />
нийтгэж хийсэн оосрын үлдэгдэл байна. Мөн толины ард ирмэгийн дагуу<br />
хэсэгхэн газар шар эсгийн өөдөс наалдсан буй.<br />
Модон сам. Мохоо өнцөгтэй дугуйрсан зузаан мөртэй. Нэг талын ирмэг<br />
ба зарим шүдийг хугалсан. Хадгалагдсан хэмжээ: 5.7 см өндөр, 11 см өргөн,<br />
1 см зузаан.<br />
Аяга. Модны үндсийг эргэх хүрдэн дээр зорж хийсэн. Улаан өнгийн чий<br />
будгаар гадна дотногүй маажиндсан. Амсрын голч 16.5-17.8 см. Ерөнхий<br />
өндөр 7.5 см. Ёроолын суурийн өндөр 0.5 см, голч 8.2 см. Аяганы ёроолд,<br />
тойргийн төвийг голлуулан хар бэхээр бичсэн эвхмэл дөрвөлжин үсэг<br />
буй. Пагва ламын дөрвөлжин үсгээр монгол хэлээр бичсэн уг бичээсийг<br />
“Хияан” юмуу “Хияад” гэж уншиж болохоор байна. Үсгийн хэмжээ: 3.6<br />
өндөр, 1.7 см өргөн [Эрдэнэбат, 2012c: 193]. Хулгайч нар аяганы амсраас<br />
хагалж гэмтээсэн боловч малтлагын явцад бүх хагархайг олж эвлүүлэн<br />
бүтэн болгох бололцоотой болсон. Аяганы амсарт хурц үзүүртэй зүйлээр<br />
зориуд эмтэлсэн хуучин ором бий.<br />
Эсгий ширдэгний тасархай. Хүрэн хар өнгийн будаг оруулсан хонины<br />
ноосон дэвсгэр дээр хошуугаар нь уулзуулсан тэгш хэмтэй гурвалжин<br />
хүрээн дотор цэцэг нахиа мэт уран угалзаар зулаг тавьж чимэглэсэн<br />
хийцтэй. Хөвөөг нь тэмээний зогдороор ээрсэн ноосон утсаар зээг тавьж<br />
даруулан оёсон. Хадгалагдсан хэмжээ: 58х42х0.6 см [Эрдэнэбат, 2012d: 228,<br />
зураг 153].<br />
352<br />
Товч дүгнэлт<br />
Дунд нурууны Шүүтийн хадны оршуулгаас зөв тийш дарсан ташуу<br />
энгэртэй, бүсэлхийдээ тусгайлан ширээс гаргаж оёсон олон хуниастай,<br />
богинохон дэрэвгэр хормойтой, үсийг нь дотогш харуулан зүйж эсгэж<br />
оёсон нэхий дотортой өвөл цагийн дээл олдсон нь XIII-XIV зууны монгол<br />
цэргийн хувцасны төлөөлөл болно [Эрдэнэбат, Мягмарсүрэн, 2012: 17-<br />
19]. Юань улсын үеийн алдарт зураач Лю Гуандаогийн 1280 онд зурсан<br />
“Хубилай хааны ав” хэмээх зурагт, их хааны хамт авлан шувуучилж яваа<br />
бүлэг морьтонг яг ийм ханцуйгаа сугалдрагалдаг охор харавчтай дээл<br />
өмссөнөөр дүрсэлсэн байдаг. Энэ төрлийн хийц загвартай, цэргийн дээл<br />
урьд өмнө нь манай улсын нутгаас Баянхонгор аймгийн Баянцагаан сумын<br />
Дугуй Цахирын хадны оршуулгаас олдож байсан удаатай. Монголын хадны<br />
оршуулгын дурсгалаас гайхалтай сайн хадгалагдсан байдлаар олдож буй<br />
эдгээр дээл нь бугуйгаараа нарийхан, сугаараа уужим загвартай харьцангуй<br />
урт ханцуйтай. Бүсэлхийдээ олон хуниас бүхий дэрэвгэр хормойтой. Гэдэс<br />
цээжний хэсгээр өмссөн хүний биед яг таарахын зэрэгцээ морь унаж<br />
харваж намнан явахад хөдөлгөөнд саад учруулахгүй онцлогтой байдаг.<br />
Дунд нурууны Бургаст хэмээх газраас олдсон хадны оршуулгаас XIII-<br />
XIV зууны үеийн 60 гаруй настай эрэгтэй хүний яс ба хүүрт өмсгөсөн дээл<br />
хувцас, бүсний арал, нумын модны үлдэгдэл гарсан байна. Уг оршуулгаас<br />
олдсон дээлийн үлдэгдлийн хийц байдал, эд материал нь тус сумын<br />
Шүүтийн хадны оршуулга болон Завхан аймгийн Шилүүстэй сумын нутаг
Tomus XXXIV Fasciculus 28<br />
дахь Шүүтийн өвөлжөөний хадны оршуулгаас олдсон дээлийнхтэй яг<br />
ижил байгаа юм.<br />
Харин Гозгор толгой хэмээх газар Юань гүрний үеийн залуу хатныг<br />
дөнгөж төрөөд эндсэн бололтой, нэхий өлгийд боосон нярай хүүхэдтэй<br />
нь хамт оршуулсан байжээ. Хэдийгээр уг булшийг нутгийн малчид ухаж<br />
төнхөн зарим эд зүйлсийг эвдэж устгасан боловч үлдэж хоцорсон эд өлгийн<br />
дурсгалын дотор Монголын Эзэнт Гүрний түүхэнд холбогдох ховор нандин<br />
олдворууд цөөнгүй байлаа. Тухайлбал, эндээс XIII-XIV зууны үеийн монгол<br />
эхнэр хүний өмсөж байсан богтаг малгайн үлдэгдэл, самгарьд “ом” үсэгтэй<br />
болон элдэв-очир урласан бүтэн зэс хөөмөл чимэглэл, малгайн шанаавчин<br />
дээр сувдаар хэлхэж хийсэн сүйхэн чимэг, ювуу, тана эрдэнийн унжлагатай<br />
зэс ээмэг, малгайн оройд өдөн чимэглэл тогтоох зориулалттай, хар бэхээр<br />
зураг зурж чимэглэсэн, сийлбэртэй модон суурь, бүтэн цас толь, шүдийг<br />
нь хугалсан модон сам олджээ [Эрдэнэбат, 2012b: 149-167]. Богтаг малгайн<br />
үйсний зарим тасархай дээр хар бэхээр бичсэн монгол бичгийн бололтой<br />
ганц нэг дүрс зурлагын ул мөр мэдэгдэж байгаа нь сонирхолтой. Бидэнд<br />
олдсон мэдээллээр, эдүгээ ОХУ-ын Марджани сангийн цуглуулганд<br />
хадгалагдаж буй XIII зууны сүүлч XIV зууны үеийн нэгэн богтаг малгайн<br />
үйсэн дээр болон түүнийг хулдсан цаасан дээр уйгуржин монгол бичээс<br />
байсныг сэргээн засварлах ажлын явцад судлаачид ажиглан тэмдэглэсэн<br />
байна [Ласикова, 2013:163-164].<br />
Гозгор толгойн хадны хөмөгт оршуулсан шарилын дор гоёмсог<br />
хээ угалзтай эсгий ширдэг дэвссэн байжээ. Хонины будаг оруулж<br />
боловсруулсан ноосоор хийж тэмээний ноосон утсаар зээг тавьж оёсон<br />
энэхүү ширдэгний хээ угалз, хийж урласан загвар хийц зэрэг нь Төв Азийн<br />
эртний нүүдэлчид ба Хүннүгийн эсгий ширмэлийн урлагийн технологи<br />
дундад зууны монголчуудад уламжлагдан цаашид хөгжсөн болохыг нотолж<br />
буй эрдэм шинжилгээний ховор үнэт хэрэглэгдэхүүн бөгөөд одоогоор<br />
мэдэгдэж буй Монголын Эзэнт гүрний үед холбогдох эсгий ширдэгний<br />
цорын ганц биет олдвор юм [Эрдэнэбат, <strong>2014</strong>: 274-279].<br />
Хэдхэн жилийн өмнө Чингисийн угсааныхны нэхмэл бөс, тэр ч<br />
байтугай түүгээр хийсэн хувцас эдлэлийн цуглуулгын тухай төсөөлөх нь<br />
бүтэшгүй зүйл мэт байлаа. Дундад зууны монголчуудын хэрэглэж байсан<br />
бөс даавууны тухай мэдлэг нь ерөнхийдөө хятад, перс, европ хэлээрхи<br />
бичгийн сурвалжууд, номын чимэглэл ба уран зураг, тусгай эд зүйл дээрх<br />
дүрслэлүүдэд тулгуурлаж байлаа. Харин сүүлийн хорь гаруй жилийн<br />
дотор Монгол, Хятад болон Оросын өмнөд хэсэгт гайхалтай хадгалагдсан<br />
торгон нэхмэл бүхий булш оршуулгуудыг нээн судалсан юм. Ийнхүү тэр<br />
үеийн зохиогчдын тодорхойлж байсан монгол хувцасны алдар цуутай,<br />
ганган хээнцэр бөсийг хүмүүс нүдээр үзэх боломж бий болсон билээ.<br />
Гозгор толгойн нялх хүүхэдтэй эмэгтэйн оршуулгаас олдсон хоёр дээлийг<br />
Монголын үеийн текстилийн судалгааны ном зохиолуудад харьцуулан<br />
үзэхэд алтан утсаар нэхсэн тансаг зэрэглэлийн “насиж” хэмээх торгоор<br />
хийсэн нь тодорхой байна.<br />
Дундад зууны монгол хувцасны бөс даавуун дээрх хээ угалз нь Хятад,<br />
Дундад Ази, Иран, Византи, тэр ч бүү хэл Европ гаралтай элементүүдийн<br />
353
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
гайхалтай хослол болохыг судлаачид тэмдэглэж байна. Гозгор толгойн<br />
хадны оршуулгаас олдсон эмэгтэй дээлийн торгонд дорно дахины<br />
гаралтай алтан утсаар нэхсэн үүлэн хээ байхын зэрэгцээ Ойрхи Дорнодын<br />
мусульман эрх баригчдын урлангийн уламжлал болох псевдоэпиграфийн<br />
хээтэй зурвас нэхсэн үзэгдэнэ. Монголчууд XIII-XIV зуунд асар уудам<br />
нутгийг байлдан дагуулж Чингисийн угсааныхан эзэлсэн газар орноосоо<br />
шилдэг сайн гар урчуудыг өөрийн нийслэлд шилжүүлэн авчирдаг байсан<br />
болохоор Хятадаас Дундад Ази, Иранаар дамжин Газрын Дундад Тэнгис<br />
хүрч байсан Торгоны Их Замын дагуух санаа бодлын солилцоо улам илүү<br />
эрчимтэй болжээ. Ийнхүү Юаний Хятад болон Төв Азийн нэхмэлийн<br />
урлангуудад Ойрхи болон Дундад Дорнодын мусульман нэхмэлчид<br />
ажиллах болсон ажээ [Ласикова, 2013: 164].<br />
Монголын урлангуудад хийж байсан хамгийн үнэтэй бөс даавууны<br />
нэг болох алтан утсан хээтэй торгыг хятад сурвалжуудад үгчилбэл, “бөс<br />
даавуу” гэсэн утгатай “насиж” хэмээх араб нэрээр тэмдэглэсэн байдаг<br />
[Allsen, 1997: 2-3]. Технологийн хувьд энэхүү даавуу нь лампас техник болох<br />
бөгөөд суурь болон хөндлөн гэсэн хоёр систем утсаар (нэг нь суурь, нөгөө<br />
нь хээ гаргахад зориулсан) өөр хооронд нь солбицуулан нэхэж өнгө ба хээг<br />
үүсгэдэг байна. Нэхээсний төрлөөс хамаарч энэхүү суурь өнгө ба хээ нь<br />
ёрог, сарж, атлас буюу хээгүй торго зэрэг янз бүрийн бүтээгдэхүүн болно.<br />
Харин хээ гаргах утсанд нь хоёр төрлийн металл утас ашигласан лампасын<br />
төрлийг монголчууд “насиж” гэж нэрлэж байсан бололтой. Тэр хоёр төрөл<br />
нь алтан болон мөнгөн утас байсан бөгөөд арьс, цаасаар бэлтгэсэн ээрмэл<br />
утас шиг голыг мөнгөн юмуу алтан зурвас ялтсаар ороож бүрдэг. Тэгээд<br />
түүнийгээ торгон утасны хамт нэхмэлийн ширээнд оруулж дамналдуулан<br />
нэхсээр янз бүрийн өнгө ба хээ гаргадаг байжээ. Түүнчлэн зөвхөн хээг<br />
нь алтан утсаар нэхсэн торгонууд ч байдаг. Гэвч органик гаралтай суурин<br />
дээр байгаа алтан утаснууд муу хадгалагдсан байдгаас үзэхэд бөс даавууны<br />
дэвсгэр өнгөн дээр ихэнхи тохиолдолд алт түрхэж байснаас ийнхүү<br />
амархан үрэгдэж алга болсон хэмээн таамагладаг [Ласикова, 2013: 164].<br />
Түүнээс гадна уг булшны он цаг, угсаа соёлын хамаадлыг тогтооход туслах<br />
чухал хэрэглэгдэхүүн бол модон савхаар бэхэлгээ хийж үйсээр ороож<br />
алтан хээтэй улаан торгоор бүрсэн богтаг малгай юм. Малгайн бүрэнцэгэн<br />
дээрхи хээг дардасын аргаар чимэглэсэн нь дундад зууны монголчуудын<br />
нэхмэлийн гүйцэтгэн боловсруулах технологийг судлахад сонирхолтой<br />
хэрэглэгдэхүүн болно. Энэ нь даавуу материалыг үйлдвэрлэсний дараа<br />
хийгдэх текстилийн үйлдвэрлэлийн эцсийн шат дамжлага бөгөөд<br />
материалын төрөл, шинж чанараас хамаарч хэд хэдэн аргаар хээлдэг<br />
байсан ажээ [Батсайхан, Ариунболор, 2008: 9, 18]. Манай оронд явуулсан<br />
археологийн судалгаагаар Баян-Өлгий аймгийн Буянт сумын Хөх эрэг,<br />
Баянхонгор аймгийн Бөмбөгөр сумын нутаг Ёдортын хадны оршуулгаас<br />
мөн хэвлэх аргаар нангиад болон самгарьд үсгээр давтамжтай хээлсэн<br />
богтаг малгайн торгон бүрэнцэг олдож байлаа [Эрдэнэбат, 2012d: 214-216,<br />
Хүрэлсүх, 2012:118, зураг 35].<br />
XIII зууны үед Монголд ирсэн гадаадын элчин жуулчдын тэмдэглэснээр<br />
баян чинээлэг, язгууртан эхнэрүүд малгайгаа улаан өнгийн торгоор бүрэх<br />
354
Tomus XXXIV Fasciculus 28<br />
бөгөөд богтаг малгайн өндөр, гоёл чимэглэлийн байдал нь эзнийхээ нас<br />
намба, зэрэг зиндааг илтгэдэг байв. Монголын археологичдын сүүлийн<br />
үеийн судалгаагаар Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумын нутаг Агуйт<br />
Цахир уулын Ямаатын агуйгаас Баянхонгорын Гозгор толгойн олдворуудтай<br />
яг ижил богтаг малгайн үлдэгдэл, сүйхэн чимэг, малгайн оройд өд хатгах<br />
модон суурь, шүдийг нь хугалсан модон сам олдсон байна [Баярсайхан,<br />
2013: 41-42].<br />
Гозгор толгойн хадны оршуулгаас илэрсэн аяганы ёроолын бичээсийг<br />
түүнийг хэрэглэж байсан эзний овгийн үсэг бололтой гэж судлаачид үзэж<br />
байна. Чий будагтай эдлэлийг хаана хийж байсан, энэхүү эдлэлийг хийхэд<br />
тусгай нөхцөл шаарддаг зэргийг бодож үзэхэд аягыг өөр газраас авчраад<br />
эзэн нь сүүлд овгийн нэрээ тавьсан болов уу. Дөрвөлжин үсэг нь Хубилай<br />
сэцэн (1215-1294) хааны зарлигаар Төвдийн Пагва лам Лодойжалцан 1269<br />
онд зохиосон бичиг юм. Эл бичиг монголчуудын соёлын хэрэгцээнд,<br />
Монголын Их Юань гүрний хэмжээнд албан ёсны төрийн бичиг болж 100<br />
гаруй жил хэрэглэгдэж байжээ. Иймээс Дунд нурууны Гозгор толгойн<br />
хадны оршуулга 1269 оноос хойшхи цаг үед холбогдох нь илэрхий.<br />
Нэхий өлгийд өлгийдсөн Юань улсын үеийн дөнгөж төрсөн хүүхдийн<br />
шарил бараг 800 шахам жилийн туршид тэр чигээрээ хадгалагдан үлджээ.<br />
Аз болоход булшийг хөндөж тоносон хүмүүс хүүхдийн ясыг тарааж цацаж<br />
хаяагүй байсан. Энэ олдвор бол ерөөс дэлхийд цөөхөн тохиолдох эртний<br />
хүн судлалын ховор хэрэглэгдэхүүн бөгөөд монгол хүний гарал удмын<br />
түүхийг молекул-генетикийн төвшинд судлах боломжийг олгож байна.<br />
Гозгор толгойн хадны оршуулгаас олдсон залуу эмэгтэй ба нярайн<br />
яснаас Япон Улсын Токио хот дахь Парино Савэй компаний лабораторид<br />
дээж илгээж ДНХ-гийн шинжилгээ хийлгэхэд хоорондоо цусан төрлийн<br />
холбоотой буюу эх хүү хоёр болох нь тогтоогдсон бөгөөд хүүхдийн<br />
чөмөгний ясанд хийсэн шинжилгээний үр дүнгээс үзвэл Азийн төв хэсэгт<br />
байдаг, одоогийн ОХУ-ын умардын цөөн тоот угсаатны бүлгийн нэгэн болох<br />
тофалартай хамгийн ойрхон байна гэсэн дүгнэлтийг Е.Стариковскаягийн<br />
судалгаатай [Starikovskaya, 2005: 67-89] харьцуулан гаргажээ [Парино<br />
Савэй, 2012: 1-9 ].<br />
Эдүгээ ОХУ-ын Эрхүү мужийн нутаг Байгал нуурын баруун талаар суудаг<br />
“тофа”, “туха”, “карагас” нэрээр танил болсон тофаларуудыг судлаачид<br />
кетүүд, эсвэл самоед нарын үр хойчис гэх зэргээр бичдэг. Тэдний өвөг<br />
дээдэс угор хэлний нэгэн салаа хэлээр ярьж байгаад XVII-XIX зууны<br />
явцад хэлний хувьд түрэгжсэн гэж эрдэмтэд үздэг. Харин одоогийн ярьж<br />
буй хэлийг нь үндэслэн Сибирийн түрэг хэлт уугуул ард түмний тоонд<br />
оруулах болсон аж. Зарим судлаачид энэ ард түмнийг тувачуудтай нягт<br />
холбоотой бөгөөд ялангуяа Тувагийн зүүн хойд хэсгээр нутагладаг цаатан<br />
Тожа-Тувачуудын ойрын садан гэж бичдэг. Тофаларууд XIX зууны Оросын<br />
үнэн алдартны шашны миссионеруудын ажиллагааны дүнд өнгөц төдий<br />
христийн шүтлэгтэн болсон боловч ихэнхи нь хуучин бөөгийн шүтлэгээ<br />
хадгалсаар байгаа аж.<br />
Тофаларууд урьд өмнө Соёны нуруугаар цаа буга маллан, ан гөрөө хийж<br />
нүүдэллэн амьдарч байгаад XVII зууны үес нэг хэсэг нь тува аймгуудад<br />
355
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
шахагдан хойд нутаг руу түрэгдэн гарч яваандаа Оросын харьяанд<br />
бүрмөсөн орсон бол нөгөө хэсэг нь Хөвсгөл нуурын урианхай хошуунд<br />
шилжин ирж Монголын харьяат болжээ. 1930-аад оны Зөвлөлт засгийн үед<br />
тэднийг үндэсний тойрог болгон зохион байгуулж иргэншүүлж байсан.<br />
Перестройка-гийн үеэс ОХУ-ын Алс Дорнод, Сибир, Умардын цөөн тоот<br />
уугуул үндэстний холбоонд нэгдэн орсон тофаларуудыг эдүгээ мөхлийн<br />
ирмэгт тулаад буй нутгийн уугуул иргэдийн нэг гэж тооцох болжээ. 1990-<br />
ээд оны үес тэдний дундаж наслалт ихэд багасаж, хүүхдийн эндэгдэл<br />
ихсэж, хүн амын өсөлт буурч, ажилгүйдэл газар авчээ. 2002 оны байдлаар<br />
ердөө 837 тофалар хүн (1926 онд - 2.828, 1959-476, 1970-570, 1979-576, 1989-<br />
722) байснаас Нижнеудинскийн районд 700 хүн амьдарч байжээ. Эрхүү<br />
мужийн хэмжээнд 2002 онд угсаатны энэхүү бүлгийн 723 хүн тоологдсоны<br />
бараг тэн хагас буюу 378 хүн тофалар хэлээрээ ярьдаг гэсэн судалгааны<br />
мэдээ байдаг байна.<br />
Монголын түүхэн дэх тофаларуудтай холбоотой мэдээ баримт XVII<br />
зууны дунд үеийн Хотогойдын язгууртан Сэнгүн баатар тайж, түүний<br />
хүү Гэлэг ноён хутагтын үед илүү тодорхой болох бөгөөд одоогийн ОХУын<br />
Нижнеудинскийн орчим Үдийн голоор нутаглаж байсан тофаларууд<br />
тэдний албат харьяат байжээ. Цаа буга маллаж, ан гөрөө эрхэлж аж<br />
төрдөг тофаларууд Хотогойдын ноёдод үслэг ангаас гадна төмөр эдлэлээр<br />
алба өргөж байв [Нацагдорж, 2012: 58-60]. Хотогойдын албат харьяат<br />
тофаларуудын үлдэгдлийг монголчууд хаасууд урианхай гэж нэрлэх<br />
бөгөөд одоогийн ОХУ-ын Эрхүү мужийн Нижнеудинск хотын орчим урсах<br />
Үдийн голоос нүүлгэж ирүүлсэн улс болох нь түүхэн баримтаас тодорхой<br />
болсон байна. Тэдний голлох овог нь hааш, сары hааш гэх бөгөөд энэхүү<br />
хаасууд урианхай нэртэй шууд холбоотой. Хаас/хааш хэмээх нь Соёны<br />
нуруугаар нутаглаж байсан эртний нэн угсаатны хэлээр “каса” буюу хүн<br />
гэсэн утгатай үгнээс үүсэлтэй аж. Энэ хүмүүс Манж Чин улсын үеийн<br />
Ар Монголын бүрэлдэхүүн Тагна-Урианхайн хязгаарын Хөвсгөл нуурын<br />
урианхай хошуунд харьяалагдаж байгаад 1921 онд Тагна-Тува тусгаар улс<br />
болоход түүнд нэгдсэнгүй харин Монгол Улсын харьяанд хэвээр үлдсэн<br />
байна.<br />
Сүүлийн үеийн эрдэмтдийн судалгаанаас үзвэл Монголын Хөвсгөл<br />
нуурын урианхайчууд нь өөрийн биеийг tuha/туха, эх хэлээ tuha/туха<br />
гэдэг нь тодорхой болжээ [Ragagnin, 2009: 227]. Угсаатны энэхүү бүлэг<br />
нь одоогийн ОХУ-ын Нижнеудинск орчмын тофалар, Тувагийн Тож<br />
хошууны туха хэмээх цаа маллагчид, Буриадын Ахын аймаг дахь сойот<br />
хэмээгдэх буриаджсан угсаатны бүлэг ба Монгол Улсын Хөвсгөл аймгийн<br />
Ринченлхүмбэ, Улаан-Уул сумын нутагт байх “цаатан” хэмээх духалар<br />
тувачуудтай гарал үүслийн нягт холбоотой, тэдний нэгэн салаа байсан<br />
боловч XVIII зууны Орос-Чингийн хилийн харилцаатай холбогдсон хэд<br />
хэдэн үйл явдлыг дамжин цаа буга маллахаа больж, аажмаар монголжиж<br />
ирсэн түүхтэй байна. Тэд ХХ зууны эхэн хүртэл өвөр хоорондоо түрэг<br />
хэлээр хэлэлцэж байгаад эдүгээ болоход ихэд монголжин уг хэлээ мартаж<br />
байгаа өвөрмөц соёл, түүхтэй угсаатны бүлэг ажээ [Нацагдорж, <strong>2014</strong>].<br />
Тэгэхлээр Баянхонгор аймгийн Баян-Өндөр сумын нутаг Дунд Нуруунд,<br />
356
Tomus XXXIV Fasciculus 28<br />
бараг Алтайн цаадах говьд шахуу газар онголсон XIII-XIV зууны Монголын<br />
үеийн хадны гурван оршуулгын нэгнээс алс хол Тува, Хөвсгөл нуур, Байгал<br />
далайн баруун хэсэгт байсан угсаатны бүлгийн гени илэрсэн нь тухайн үед<br />
хүмүүсийн шилжилт хөдөлгөөн одоо бидний төсөөлдгөөс ихэд өөр байсныг<br />
гэрчлэн харуулна. Нөгөө талаар энэхүү гени илэрсэн Гозгор толгойн хадны<br />
оршуулгаас дурсгалын он цаг ба угсаа гарлын хамаадлыг тодотгох XIII-XIV<br />
зууны монгол эхнэрийн богтаг малгай, дөрвөлжин үсгээр монгол хэлээр<br />
бичсэн бичээс олдсон нь сонирхолтой юм. Судалгааны энэхүү шинэлэг<br />
баримт Монголын Эзэнт Гүрний үед Дотоод Азийн нүүдэлчдийн хооронд<br />
даяаршил хүчтэй явагдаж, угсаа гарвал, хэл соёлын талаар адилсах үйл явц<br />
гүнзгийрсэн бөгөөд хожмын монгол угсаатан бүрэлдэх хөрс суурь болж<br />
өгсний нэгэн жишээ болж байна.<br />
Summary:<br />
U.Erdenebat<br />
SOME FINDINGS OF CAVE BURIAL OF DUND NURUU,<br />
BAYAN-UNDUR SOUM, BAYANKHONGOR PROVINCE<br />
In spring of 2012, three cave burial findings of Medieval period nomadic<br />
people were found and excavated newly in Bayan-Undur soum’s territory<br />
named Dundnuruu, Bayankhongor province by an <strong>arch</strong>eological rese<strong>arch</strong> team<br />
of Mongolian National University. The burial was despoiled and devastated by<br />
local people already, when the team members arrived in the site. Fortunately,<br />
certain numbers of precious findings related to history of Great Mongolian<br />
Empire were found among the artifacts which left in the area. For instance,<br />
Mongolian soldiers’ deel /mongolian traditional clothing/ connected to XIII-<br />
XIY centuries, remain of a saddle, relic of woman’s bogtag shaped hat and its<br />
decorations, woman cloth or deel and accessory, a wooden cup with Phagspa<br />
script in its bottom, felt mattress with elegant patterns, and baby mummy.<br />
Based on the above burial’s arrangement, funeral ritual, the artifacts’ rese<strong>arch</strong><br />
in comparison, silk and cotton, and a cup with square letter, timeline of the<br />
findings could be connected with the last of XIII century and the beginning of<br />
XIY century.<br />
Ном зүй<br />
Батсайхан, Ариунболор, 2008 - Батсайхан Ц., Ариунболор Д. Нэхмэл<br />
эдлэлийн дизайн. Улаанбаатар.<br />
Баярсайхан, 2013 - Баярсайхан Ж. Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумын<br />
нутаг Агуйт Цахир уулын Ямаатын агуйн оршуулга. //Монголын<br />
Үндэсний Музей: Шинэ үзмэрийн дээжис – III. Тусгай үзэсгэлэн.<br />
2013 оны 12 сарын 25-<strong>2014</strong> оны 1 сарын 20. Улаанбаатар, 41-42.<br />
Ласикова, 2013 –Ласикова Г.В. Текстиль монгольского времени в коллекции<br />
фонда Марджани. //Классическое искусство исламского мира IX-<br />
357
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
XIX веков. Девяносто девять имен Всевышнего. Издательский дом<br />
Марджани. Москва, 162-165.<br />
Нацагдорж, 2012 - Цонгоол Б. Нацагдорж. Дархадын Гэлэг ноён хутагт<br />
болон түүний албатын асуудал. //Historia Mongolarum. МУИС. НШУС.<br />
Эрдэм шинжилгээний бичиг. №373 (33): Түүх (XI). Улаанбаатар, 2012,<br />
41-78.<br />
Нацагдорж, <strong>2014</strong> - Цонгоол Б. Нацагдорж. Хөвсгөлийн урианхай хошууны<br />
үүсэл. //”Евразийн нүүдлийн аж ахуй: Түүх, соёл, хүрээлэх орчин”<br />
сэдэвт олон улсын хурал. Улаанбаатар, <strong>2014</strong> оны 9 сарын 5.<br />
Парино Савэй, 2012 - Хашимото Макио, Канай Шинжи. Гозгор толгойн<br />
булшны дээжид хийсэн шинжилгээний дүн. Парино Савэй ХХК.,<br />
Токио (япон хэлээр).<br />
Хүрэлсүх, 2012 - Хүрэлсүх С. Хадны оршуулгын судалгааны зарим асуудал.<br />
Улаанбаатар.<br />
Эрдэнэбат, 2012a - Эрдэнэбат У. 2012 оны 4 сард Баянхонгор аймгийн Баян-<br />
Өндөр сумын нутагт явуулсан археологийн шинжилгээний тайлан.<br />
Улаанбаатар, МУИС-ийн Антропологи, Археологийн тэнхмийн гар<br />
бичмэлийн сан хөмрөг.<br />
Эрдэнэбат, 2012b - Эрдэнэбат У. Чингис хааны үеийн монголчуудын<br />
археологийн ховор дурсгал. //Чингис хаан, Монголын эзэнт гүрэн ба<br />
Солонгос. Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал, Улаанбаатар,<br />
2012.05.23-24, Зүүн Хойд Азийн түүхийн сан, Монгол-Солонгосын<br />
түүхч-археологичдын холбоо. Сөүл, 149-167.<br />
Эрдэнэбат, 2012c - Эрдэнэбат У. Булш оршуулга. //Чингис хааны өв.<br />
Улаанбаатар, 178-193.<br />
Эрдэнэбат, 2012d - Эрдэнэбат У. Хувцас. //Чингис хааны өв. Улаанбаатар,<br />
201-238.<br />
Эрдэнэбат, <strong>2014</strong> - Эрдэнэбат У. Чингис хааны үеийн монголчуудын хадны<br />
оршуулгын дурсгалууд. //Чингис хаан ба даяарчлал. Олон улсын<br />
эрдэм шинжилгээний хурал. 2012 оны 11 дүгээр сарын 14-15. Монгол<br />
Улс. Улаанбаатар. Илтгэлийн эмхтгэл. Улаанбаатар, 274-279.<br />
Эрдэнэбат, Мягмарсүрэн, 2012 - Эрдэнэбат У., Мягмарсүрэн Б. Дундад<br />
зууны монголчуудын хувцасны шинээр олдсон дурсгалууд,<br />
түүний сэргээн засварлалт. // Соёлын өвийн мэдээ, мэдээлэл. №6,<br />
Улаанбаатар, 2012, 17-19.<br />
Allsen, 1997 – Thomas T. Allsen. Commodity and exchange in the Mongol<br />
empire. A cultural history of Islamic textiles. Cambridge.<br />
Ragagnin, 2009 - Ragagnin Elisabetta. A rediscovered lowland Tofan variety in<br />
Northern Mongolia. // Turkic Languages 13, 225-245.<br />
Starikovskaya, 2005 – Elena B.Starikovskaya. Mitochondrial DNA Diversity in<br />
Indigenous Populations of the Southern Extent of Siberia, and the Origins<br />
of Native American Haplogroups.//Annals of Human Genetics 69, 67-89.<br />
358
Tomus XXXIV Fasciculus 28<br />
Зураг 1: Баянхонгор, Баян-Өндөр, Дунд нурууны Шүүт,<br />
Бургаст, Гозгор толгой<br />
Зураг 2: Баянхонгор, Баян-Өндөр, Дунд нуруу<br />
359
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 3: Баянхонгор, Баян-Өндөр, Шүүтийн өвөлжөө<br />
Зураг 4: Баянхонгор, Баян-Өндөр, Шүүтийн хадны оршуулга,<br />
Цэргийн дээлийн үлдэгдэл<br />
360
Tomus XXXIV Fasciculus 28<br />
Зураг 5: Баянхонгор, Баян-Өндөр, Шүүтийн хадны оршуулга,<br />
Эмээлийн үлдэгдэл<br />
Зураг 6: Баянхонгор, Баян-Өндөр, Бургастын хадны оршуулга<br />
361
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 7: Баянхонгор, Баян-Өндөр, Гозгор толгойн хадны оршуулга<br />
362<br />
Зураг 8: Баянхонгор, Баян-Өндөр, Гозгор толгой,<br />
Тоногдсон оршуулга
Tomus XXXIV Fasciculus 28<br />
Зураг 9: Баянхонгор, Баян-Өндөр, Гозгор толгой,<br />
Эмэгтэй дээлийн үлдэгдэл<br />
363
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 10: Баянхонгор, Баян-Өндөр, Гозгор толгой,<br />
Эмэгтэй дээлийн үлдэгдэл<br />
364<br />
Зураг 11: Баянхонгор, Баян-Өндөр, Дунд нуруу, Гозгор толгой,<br />
Нэхий өлгийд боосон нярай хүүхдийн хатмал шарил
Tomus XXXIV Fasciculus 28<br />
Зураг 12: Баянхонгор, Баян-Өндөр, Гозгор толгой,<br />
Эсгий ширдэгний тасархай<br />
Зураг 13:<br />
Баянхонгор, Баян-Өндөр,<br />
Гозгор толгой,<br />
Ёроолдоо дөрвөлжин үсгийн<br />
бичээстэй модон аяга<br />
365
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 29<br />
366<br />
ЯСАНГИЙН ХАР ТОЛГОЙН БҮЛЭГ БУЛШ<br />
Б. Батдалай<br />
Төв аймгийн Баян сумын төвөөс зүүн тийш 20 гаруй км зайд Хэнтийн<br />
нурууны урд зах Бөөрөлжүүтийн талын баруун биед байх Ясангийн хар<br />
толгой хэмээх газраас 2012 онд чулуун дарааст бүлэг булш олж [Ишцэрэн<br />
нар, 2012], дараа жил нь тэдгээрийг малтан судалсан билээ [Амартүвшин<br />
нар, 2013].<br />
Ясангийн хар толгой хэмээх намхан уулын зүүн урд үзүүрийн хошуурсан<br />
толгой нь ойр орчимд бараатай харагдах бөгөөд уг толгойн оройд газрын<br />
хөрсөн дээр 12 булшны дараас мэдэгдэж байв. Эдгээр бүлэг булшны<br />
баруун хойд захын бага зэрэг овгор хөрстэй хожим босгосон жижиг<br />
овооны сул чулууг аван зайлуулж хөрсийг шалгахад баруун хойш чиглэсэн<br />
дараастай хоёр зэрэгцээ булш мөн талбайн төв хэсгээс 1 булш илрэв. Хойд<br />
захад байсан зэрэгцээ 2 булшны талын булшны дараас чулуун дээр хожим<br />
овоо босгосон байжээ (Зураг 1).<br />
Булшны тодорхойлолт<br />
1-р булш. Баруун хойд талд баруун хойш чиглэсэн зууван дугуй<br />
дараастай булш. Хэмжээ 220х160 см. Жигд хэмжээтэй чулуугаар зууван<br />
дугуй хүрээ гаргасан ба зарим чулуу хүрээний гадна талаар таржээ. 30<br />
см гүнд дараас чулууны дагуу баруун хойш чиглэсэн 170 см урт, хойд<br />
хэсэгт 65 см, урд хэсэгт 50 см өргөн хэмжээтэй оршуулгын нүхний толбо<br />
мэдэгдэж оршуулгын нүхний дагуу 56-93 см гүнд зүүн тал руу цөмөрч<br />
орсон оршуулгын таг илрэв. Таг модыг дунджаар 65х12х2 см хэмжээтэй 14<br />
ширхэг нимгэн банзыг зэрэгцүүлэн тавьж хийжээ. 100 см гүнээс толгойг<br />
хойд зүгт хандуулан дээш харуулж тэнэгэр байдлаар тавьсан хүүхдийн<br />
оршуулга илрэв.Хоёр гарыг их биеийн дагуу сунгаж гарын сарвууг алгаар<br />
нь доош харуулан тавьсан байна.<br />
2-р булш. Баруун хойш чиглэсэн зууван дугуй дараастай булш. Дараасны<br />
хэмжээ 180х120 см. Том чулуугаар зууван дугуй хүрээ гаргаж дотор нь<br />
жижиг хэмжээтэй чулуу битүү дэвсэж үйлджээ. 67 см гүнд 170х60 см<br />
хэмжээтэй оршуулгын нүхний толбо мэдэгдэв. Оршуулгын нүхний хойд<br />
хэсэг болон баруун хананд налсан гурван ширхэг нимгэн банз босоо олдов.<br />
Хамгийн том банзны хэмжээ 55х10х2 см, жижиг банзны хэмжээ 29х8х2 см<br />
байна. 85 см гүнээс толгойг хойд зүгт хандуулан дээш харуулан тэнэгэр
Tomus XXXIV Fasciculus 29<br />
байдлаар тавьсан бага насны хүүхдийн оршуулга илрэв. Ямар нэгэн олдвор<br />
эд өлгийн зүйл дагалдуулаагүй.<br />
3-р булш. Бүлэг дурсгалын зүүн хойд буланд оршино. Баруун хойш<br />
чиглэсэн зууван дугуй хүрээ гаргаж үйлдсэн ба хүрээний дотор цөөн<br />
тооны дараастай булш. Хүрээний гадна талаар таруу чулуун дараастай<br />
байна. Дараасны хэмжээ 400х380 см. Хүрээний хэмжээ 300х180 см.<br />
Хүрээний хойд (толгой) талд хавиргалан зоосон хөшөө чулуутай. 20 м гүнд<br />
баруун хойш чиглэсэн 190х95х90 см хэмжээтэй оршуулгын нүхний толбо<br />
мэдэгдэв. 50 см гүнээс нүхний хойд хэсэгт баруун хана дагуулан эгнүүлж<br />
тавьсан 50х15х3 см хэмжээтэй 6 ширхэг банз босоо байдалтай олдов. 90<br />
см гүнээс баруун тал руу бага зэрэг хөмөглөн ухсан нүхэнд толгойг хойд<br />
зүгт хандуулан, дээш харуулан тэнэгэр байдлаар тавьсан оршуулга илрэв.<br />
Хүний хоёр гарыг их биеийн дагуу сунган, сарвууг алгаар нь доош харуулан<br />
тавьжээ. Дагалдуулан тавьсан олдвор эд хэрэглэгдэхүүн байхгүй.<br />
4-р булш. Хамгийн баруун захад оршино. Чанх хойд зүгт чиглэсэн зууван<br />
дугуй дараастай булш. Хэмжээ 310х200 см. Дараас чулууг дунджаар 45 х<br />
56х20 см хэмжээтэй чулуугаар зууван дугуй хүрээ гаргаж хүрээний хойд<br />
талд 65х56х38 см хэмжээтэй хөшөө чулуу тавьж, хүрээний дотор жижиг<br />
чулуу дэвсэж үйлджээ. 35 см гүнд хойд зүгт чиглэсэн оршуулгын нүхний<br />
толбо илэрч 80 см гүнээс оршуулгын нүхний дагуу 200 см урт, хойд хэсэгт<br />
60 см, урд хэсэгт 40 см өргөн хэмжээтэй авсны таг мод илрэв. Авсанд хүнээ<br />
хойд зүгт чиглүүлэн дээш харуулж тэнэгэр байдалтай тавьжээ. Хүний<br />
гавлын яс анхны байрнаас хөдлөж авсны баруун хойд буланд нүүрээр дээш<br />
харсан байдалтай байв. Хүний зүүн мөрөн дээр оройг хойш харуулан<br />
тавьсан богтаг малгай, зүүн ташааны хажууд даавуунд боосон хүрэл толь,<br />
толины дээр үзүүрийг нь хойш харуулан тавьсан төмөр хайч тус тус олдов.<br />
Мөн толгой орчмоос чулуун сувс 2 ширхэг гарсан. Хүнээ оршуулахдаа 180<br />
см урт 31 см өргөн 2-4 см зузаан хэмжээтэй банзаар 4 тал хашлага хийж,<br />
баруун зүүн талын банзны доод ирмэгээр хоорондоо 15 см зайтай 5 х 3<br />
см хэмжээтэй нүхлэн түүнд 9 ширхэг нарийн мод хөндлөн углуургадан<br />
хийж түүний дээгүүр нарийн сүрэл уртааш нь дэвсэж үйлдсэн модон<br />
авсанд тавьжээ. Олдворын тодорхойлолт. Богтаг малгай: Малгайг нийт<br />
11 хэсэг үйсээр хооронд нь оёж хийсэн байна. Хоолойн хэсэг 17х15 см<br />
хэмжээтэй хоёр үйсийг нийлүүлэн дугуйлж хоолойг хийжээ. Оройн<br />
налуу хэсгийн хамгийн дээд талд 23.5 см урт, 11 см өргөн хэмжээтэй захыг<br />
дугуйлан зассан үйс байна түүний доор хоолойтой залгагдах урд хойд<br />
талын налуу хэсэг орох ба хоёр тал тус бүр 3 хэсгээс бүрдэнэ. Голд нь 15 см<br />
урт, дээд хэсэгт 10 см, доод хэсэгт 6 см өргөн хэмжээтэй трапец хэлбэрийн<br />
үс байх ба түүний хоёр талд 15 см урт, дээд хэсэгт 5 см, доод хэсэгт 3.5-<br />
4 см өргөн хэмжээтэй ташуу эсгэсэн үйсийг дугуйлж залгажээ. Дээрх<br />
хоёр талын налуу хэсгийг хооронд нь дээд хэсэгт 14 см, доод хэсэгт 12 см<br />
урт, 3 см өргөн хэмжээтэй трапец хэлбэрийн үйсээр тушиж бэхэлжээ.<br />
Хүрэл чимэг: Найман талт хөөмөл хүрэл даруулга. 1.5 см хэмжээтэй тэгш<br />
найман тал гарган засаж гол хэсэгт нь 1.8 см голчтой дугуй товгор гаргаж<br />
түүний дотор үсэг (?) товойлгосон ба дугуй товгорын гадна талаар зах<br />
хүртэлх зайд найман бундан хэлбэрийн хээ дүрсэлжээ. Чулуун зүүлт:<br />
367
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Гонзгой хэлбэрийн цэнхэр өнгийн чулууг бөөрөнхийлөн засаж голд нь<br />
нэвт нүхлэн хийсэн зүүлт. Голоороо хоёр хэсэг болон хугарсан. Нийт<br />
урт 3 см, голч бүдүүн хэсэгт 1.3 см, үзүүр хэсэгт 0.6 см байна. Чулуун сувс:<br />
Богтаг малгайны орой хэсгийн оёдлын оромны орчмоос 9 ширхэг жижиг<br />
чулуун сувс гарсан. Ногоон, цагаан, тунгалаг цагаан өнгийн чулууг маш<br />
жижиг хэмжээтэй бөөрөнхийлөн засаж хийжээ. Хэмжээ дундажаар 0.2 см<br />
голчтой, 0.1 см зузаан байна. Хүрэл толь: Ардаа оосор зүүх сэнж, сэнжний<br />
гадна талаар хээтэй дугуй хүрэл толь. Голч 11.7 см. Толины ар хэсэгт<br />
хамгийн гадна тойрсон талаар дотогш харсан байдалтай 17 тал дугуй хээ<br />
гаргаж түүний дотор талаар 0.3 см өргөн товгор гарсан байна. Голд нь 0.8 см<br />
товгор, 0.8х1.2 см хэмжээтэй оосор зүүн сэнж байх бөгөөд сэнжний битүү<br />
2 талд тус бүр гурав, нийт зургаан ширхэг гурвалжин хэлбэрийн цэцгийн<br />
дэлбээ, түүний гадна талаар нарийн дугуй хүрээ гаргаж нарийн хүрээний<br />
гадна талаар 4.5 см голчтой дугуй хамгийн гадна талаар байх хээтэй ижил<br />
тойрсон 12 ширхэг тал дугуй хээ гаргажээ. Хамгийн гадна талын дугуй хээ<br />
болон сэнжний гадны талын дугуй хээний хооронд 2.3 см зайд 8 ширхэг<br />
бадамлянхуа цэцгийг иш навчний хоорондоо залгаа байдалтай ороолгож<br />
дүрсэлсэн байна. Толины сэнжинд бор шаргал өнгийн богино даавуун<br />
уяагаар оосорлорж хоёр үзүүрийг нийлүүлэн зангидаж, зангидсаны<br />
дараа хоёр үзүүрийг тус тусад нь зангидан бэхэлжээ. Уг толийг бор<br />
шаргал өнгийн даавуун (уут?)-д боож тавьсан байна. Төмөр шөвөг: Нийт<br />
урт 6 см үүнээс ишний урт 3 см, шөвөгний урт 3 см байна. Ишэнд модны<br />
үлдэгдэл наалдаж үлджээ. Даавуу: Нийт 5 ширхэг бор шаргал өнгийн<br />
нарийн ширхэгтэй даавууны тасархай байна. Ширний өөдөс: Богтаг малгайн<br />
орчмоос 3 салангид дээрээ оёдлын мөр бүхий ширний өөдөс гарав.<br />
5-р булш.Урд хэсэгт орших бага зэрэг зүүн хойш чиглэсэн 350х250см<br />
хэмжээтэй зууван дугуй хүрээ гаргаж үйлдсэн дараастай булш. Хүрээний<br />
зүүн талаар цөөн таруу дараастай байна. Зүүн хойш чиглэсэн оршуулгын<br />
нүхний төв хэсэгт 50 см гүнд цөөн чигжээс чулуу илэрч 85 см гүнээс<br />
тоногдож эмх замбраагүй болсон оршуулга илрэв. Оршуулгын нүхний<br />
хоёр талын хананы дагуу авсны модны үлдэгдэл гарч байсан бөгөөд нүхний<br />
баруун хэсэгт хоёр дунд чөмөгний яс төв хэсэгт сууж, ууц, хавирга, нурууны<br />
яс холилдсон байдалтай гарч байв. Олдвор илрээгүй.<br />
6-р булш. Бүлэг дурсгалын төв хэсэгт байна. Булшны дараас чулуу<br />
хөндөгдөж анхны хэлбэрээ алдсан баруун хойш чиглэсэн 160х130см<br />
хэмжээтэй цөөн таруу дараасаар танигдана. Дараасны хойд талд 50х20х20<br />
см, дараасны урд талд 35х20х20 см хэмжээтэй том чулуу тавьжээ. 10 см<br />
гүнээс чанх хойд зүгт чиглэсэн 75х45 см хэмжээтэй жижиг оршуулгын<br />
нүхний толбо мэдэгдэж улмаар толбыг даган малтахад 50 см гүнээс толгойг<br />
хойд зүгт хандуулан дээш харуулан тавьсан 0-3 насны нялх хүүхдийн<br />
оршуулга илрэв. Хоёр хөл өвдгөөрөө гадагш нугаларч хоёр тавхайн хэсэг<br />
нийлсэн байдалтай байна.<br />
7-р булш. Бүлэг дурсгалыг нийт талбай татан өнгөн хөрсний цэвэрлэгээг<br />
хийх явцад талбайн зүүн урд хэсэгт газрын хөрсөн доороос илрэв. Нимгэн<br />
хавтгай чулуугаар бага зэрэг баруун хойш чиглэсэн жижиг зууван дугуй<br />
дараас үйлджээ. Хэмжээ 130х100 см. 20 см гүнд хойд зүгт чиглэсэн 115<br />
368
Tomus XXXIV Fasciculus 29<br />
см урт, хойд хэсэгт 70 см, урд хэсэгт 50 см өргөн хэмжээтэй оршуулгын<br />
нүхний толбо илрэв. Малтлагын явцад 50 см гүнээс нүхний баруун ханын<br />
дагуу дунджаар 45 см урт 9 ширхэг нарийн модыг эгнүүлэн тавьсан байв.<br />
Уг модыг баримтжуулан авахад модны араас элс гарч байсан бөгөөд баруун<br />
талруу хөмөглөн ухсан нүхэнд бага насны хүүхдийн оршуулга илрэв.<br />
Хүүхдийн толгойг нүүрээр нь баруун тийш харуулан их биеийг дээш<br />
харуулан тэнэгэр байдлаар тавьжээ. Хөмөгний гүн 20 см, өндөр 55 см.<br />
8-р булш. Зүүн хойш чиглэсэн зууван дугуй булш. Хэмжээ 520х450 см.<br />
Дараасыг дунджаар 56х30х35 см хэмжээтэй том чулуугаар зууван дугуй<br />
хүрээ гаргаж үйлдсэн ба хүрээний хойд талд 70х60х40 см, урд талд 80х50<br />
х45 см хэмжээтэй 2 хөшөө чулуу тавьжээ. Хүрээний дотор дараас чулуу<br />
байхгүй хүрээний гадна талаар тарсан байдалтай байна. Хүрээний<br />
хэмжээ 410х270 см. Хүрээ чулууны дотор талд малтлагыг явуулахад зүүн<br />
хойш чиглэсэн 250х120 см хэмжээтэй оршуулгын нүхний толбо мэдэгдэв.<br />
Улмаар нүхийг даган малтахад хүний яс, модны хэсгүүд эмх замбраагүй<br />
гарч байсан бөгөөд 90 см гүнд нүхний урд хэсгээс оршуулгын таг модны<br />
үлдэгдэл гарав. Таг мод илэрсэн түвшинд оршуулгын нүхний хэмжээ<br />
багасч 210 см урт, хойд хэсэгт 70 см, урд хэсэгт 50 см өргөн хэмжээтэй<br />
болж 130 см гүнээс тоногдож эмх замбраагүй болсон оршуулга илрэв.<br />
Хүний гавлын яс нүхний урд хэсгээс гарсан ба анхны тавилтаараа үлдсэн<br />
яс байхгүй байна. Оршуулгын нүхний дунд хэсгээс ногоон өнгийн чулуун<br />
сувс нэг ширхэг гарсан. Олдворын тодорхойлолт. Чулуун сувс: Хөх өнгийн<br />
чулууг бөөрөнхийлан засаж голоор нь нүхлэн хийжээ. Голч 1.3 см, өндөр<br />
1.1 см, нүхний голч 0.3 см.<br />
9-р булш. Баруун хойш чиглэсэн зууван дугуй хүрээтэй, хүрээний гадна<br />
талаар таруу дараастай булш. Хэмжээ 310х300 см. Дараасны баруун хойд<br />
захад 50 х 30 х 45 см хэмжээтэй хөшөө чулуутай ажээ. 30 см гүнд баруун хойш<br />
чиглэсэн оршуулгын нүхний толбо тод мэдэгдэв. Нүхний хэмжээ 170х70<br />
см. 45 см гүнээс нүхний төв болон урд хэсгээс баруун хананд зэрэгцүүлэн<br />
тавьсан банзнууд гарав. Банзны хэмжээ дунджаар 45х15 см. Банз гарсан<br />
түвшинд оршуулгын нүхний хэмжээ багасч 120 см урт, хойд хэсэгт 50 см,<br />
урд хэсэгт 35 см өргөн хэмжээтэй болов. Банзыг баримтжуулан авахад 90<br />
см гүнээс толгойг хойд зүгт хандуулан нүүрээр нь баруун зүгт харуулан,<br />
эх биеийг дээш харуулан тэнэгэр байдлаар тавьсан бага насны хүүхдийн<br />
оршуулга илрэв.<br />
10-р булш. Баруун урд захад оршино. Баруун хойш чиглэсэн 320х200 см<br />
хэмжээтэй булшны дараас чулуу хөндөгдөж зууван дугуй хүрээ зарим<br />
хэсэгт байхгүй болжээ. Хүрээний дотор талд чулуугүй байна. 30 см гүнд<br />
баруун хойш чиглэсэн оршуулгын нүхний толбо тод мэдэгдэж улмаар<br />
оршуулгын нүхийг даган малтахад 50-70 см гүнээс оршуулгын нүхний<br />
голоор уртааш нь тавьсан 180 см урт, 10 см голч бүхий шургааг мод илрэв.<br />
85 см гүнд модон авсны ирмэг цухуйж нүхний хойд хэсэгт гавлын яс гарсан<br />
ба гавлын яснаас урагш авсны таг мод гарав. Таг модны хэмжээ 150х50 см.<br />
Таг модны доор дээш харуулан тэнэгэр байдлаар тавьсан хүний оршуулга<br />
илрэв. Авсны хэмжээ 180 см урт, толгой талд 65 см, хөл талд 40 см өргөн, 21<br />
см өндөр, 3 см зузаан байна. Олдвор илрээгүй.<br />
369
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
11-р булш. Зууван дугуй цөөн тооны таруу дараастай булш. Хэмжээ<br />
170х160 см. Дараас чулууны голд малтлагыг явуулахад 15 см гүнд<br />
өргөрөгийн дагуу чиглэсэн 85х55 см хэмжээтэй жижиг оршуулгын нүхний<br />
толбо мэдэгдэв. Улмаар оршуулгын нүхийг даган малтахад 65 см гүнээс 66<br />
см урт, 27 см өргөн хэмжээтэй урд талруу цөмөрч орсон таг мод илэрсэн<br />
бөгөөд таг модны доороос толгойг баруун зүгт хандуулан, дээш харуулан<br />
тавьсан бага насны хүүхдийн оршуулга илрэв. Олдвор илрээгүй.<br />
12-р булш. Бүлэг дурсгалын зүүн урд захад оршино. Уртрагийн дагуу<br />
чиглэсэн зууван дугуй хүрээтэй, хүрээний дотор цөөн тооны дараастай<br />
булш. Хэмжээ 380х320 см. 40 см гүнд 200 см урт, хойд хэсэгт 80 см, урд<br />
хэсэгт 60 см өргөн хэмжээтэй оршуулгын нүхний толбо тод мэдэгдэв.<br />
Улмаар оршуулгын нүхэнд малтлагыг явуулахад 100 см гүнээс хүний<br />
гавлын яс цухуйсан ба хүний ясны дээрээс нүхний голоор уртааш 1 нарийн<br />
мод тавьж дээгүүр нь дунджаар 60 см урт, 5 см өргөн хэмжээтэй 8 ширхэг<br />
нарийн мод хөндлөн тавьсан байв. Энэ нь оршуулгын таг болгон тавьсан<br />
зүйл бололтой. Тагны доор толгойг хойд зүгт хандуулан, дээш харуулан<br />
тэнэгэр байдлаар тавьсан оршуулга илрэв. Олдвор илрээгүй.<br />
13-р булш. Бүлэг дурсгалын хамгийн зүүн захад оршино. Баруун хойш<br />
чиглэсэн зууван дугуй булш. Булшны дараас чулууг нэгэн жигд хэмжээтэй<br />
чулуугаар дан хүрээ гаргаж үйлджээ. Хэмжээ 280х210 см. 25 см гүнд<br />
оршуулгын нүхний толбо мэдэгдэв. Оршуулгын нүхний хэмжээ 165 см урт,<br />
хойд хэсэгт 75 см, урд хэсэгт 55 см өргөн байна. Малтлагын явцад модны<br />
хугархай гарч байсан бөгөөд 60 см гүнд авсны мод илэрч авсны дотроос<br />
толгойг хойд зүгт хандуулан, дээш харуулан тавьсан бага насны хүүхдийн<br />
оршуулга илрэв. Хүүхдийн зүүн хөлийг өвдгөөр нь гадагш нугалж, хоёр<br />
гарын сарвууг алгаар нь доош харуулан тавьсан байна. Авсныг зүүн хананд<br />
93 см урт, баруун хананд 83 см урт, хойд хэсэгт 35 см, урд хэсэгт 25 см өргөн<br />
хэмжээтэй 2-4 см зузаан банз дөрвөн банзаар хооронд нь углуургадан<br />
тогтоож хийжээ.<br />
14-р булш. Бүлэг дурсгалын хойд захад байх овооны баруун талын овгор<br />
хэсгийг хусаж өнгөн хөрсийг авахад баруун хойш чиглэсэн зууван дугуй<br />
дараастай нэгэн булш илрэв. Булшны дараас чулууг том хавтгай чулууг<br />
хэвтээгээр тавьж үйлдсэн ба дараасны хойд хэсгийн зарим чулуу байхгүй<br />
болжээ. Хэмжээ 420х 400 см. 30 см гүнд оршуулгын нүхний толбо мэдэгдэв.<br />
Нүхний хэмжээ 130х110 см. Улмаар оршуулгын нүхэнд малтлагыг<br />
явуулахад хүний зарим яснууд гарч байсан бөгөөд 110 см гүнд авсны шал<br />
банз гарав. Банзны хэмжээ 120х60 см.<br />
15-р булш. Бүлэг дурсгалын хойд захад байх сүүл үед босгосон жижиг<br />
овооны сул чулууг аван газрын хөрснөөс доош 0.2 орчим м хуулахад баруун<br />
хойш чиглэсэн зууван дугуй дараастай булш илрэв. Хэмжээ 380х200 см.<br />
Булшны дараасыг том хавтгай чулууг хажуу талаар нь хавиргалан зоож<br />
зууван дугуй хашлага гаргаж үйлдсэн ба зарим хашлага чулуу налан унаж<br />
урд болон хойд талын хашлага чулуу босоо байдалтай байна. Хойд талын<br />
чулууны хэмжээ 80х40 см. Урд талын босоо чулууны хэмжээ 100х80 см.<br />
Оршуулгын нүхний толбо тарваганы нүхтэй холилдон мэдэгдэхгүй байсан<br />
бөгөөд 70 см гүнээс цөөн чигжээс чулуу, хүний 2 бугалганы яс гарав. Улмаар<br />
370
Tomus XXXIV Fasciculus 29<br />
зөөлөн хөрсийг даган малтлагыг үргэлжлүүлэхэд хүний хавирга, шууны яс<br />
гарч байсан бөгөөд 140 см гүнд нүхний урд хэсгээр авсны мод мэдэгдэж 150<br />
см гүнээс тоногдож анхны хэлбэрээ алдсан оршуулга илэрсэн ба хүний<br />
хоёр хөлийн яс, баруун гарын шуу, хоёр сарвууны яснууд анхны байрандаа<br />
байв. Хөлний байдлаас харахад хүнээ толгойг хойд зүгт хандуулан, дээш<br />
харуулж тавьсан ба хоёр гарын сарвууг алгаар нь доош харуулан аарцагны<br />
доор нь тавьжээ. Модон авсны баруун хэсэг болон шалны хэсэг нь бүдэг<br />
мэдэгдэх ба бусад хэсэг нь үгүй болжээ.<br />
Булшны гадаад, дотоод зохион байгуулалт<br />
Эдгээр 15 булшны гадаад дараасыг ерөнхийд нь хойд зүгт хандуулан<br />
зууван дугуй хэлбэртэйгээр эмх замбараатай өржээ. Баруун хойш чиглэсэн<br />
дараастай булш 12 (1-3, 6-10, 12-15-р булш), чанх хойд зүгт чиглэсэн<br />
дараастай булш 1 (4-р булш), зүүн хойш чиглэсэн дараастай булш 1 (5-р<br />
булш), баруун зүгт чиглэсэн дараастай булш 1 (11-р булш) байна.<br />
Булшны гадаад зохион байгуулалт нь нэгдүгээрт, голдоо чулуугүй<br />
зууван дугуй хүрээ гаргаж үйлдсэн (5-7, 10, 13-р булш), хоёрдугаарт, том<br />
хэмжээтэй чулуугаар зууван дугуй хүрээ гаргаж хүрээний дотор жижиг<br />
чулуу жигд дэвссэн (1, 2, 4-р булш), гуравдугаарт, том хэмжээтэй чулуугаар<br />
зууван дугуй хүрээ гаргаж хүрээний гадна талаар жижиг чулуугаар<br />
тойруулан дарсан байна (3, 8, 9, 11, 12, 14, 15-р булш). 3-р хэлбэрт хамаарах<br />
булшинд зууван дугуй хүрээний гадна талын дараас чулуу нь зах хэсгээрээ<br />
тодорхой хэлбэргүй зориуд тарааж хаясан мэт байдалтай байгаа нь уг<br />
оршуулгыг анх үйлдэхдээ дугуй хүрээний дотор талд овгор байдалтай<br />
өрсөн дараас чулууг хожим тонох явцад гаргаж хаясан бололтой.<br />
Дурсгалын<br />
дугаар<br />
Хүснэгт 1: Дурсгалын дотоод зохион байгуулалт<br />
Нүхний хэмжээ (см)<br />
Оршуулгын гүн<br />
өргөн өргөн<br />
Чиглэл<br />
Урт<br />
(см)<br />
(толгой) (хөл)<br />
1-р булш 170 65 50 100 Баруун хойш<br />
2-р булш 170 60 - 85 Баруун хойш<br />
3-р булш 190 95 90 90 Баруун хойш<br />
4-р булш 230 100 75 85 Хойш<br />
5-р булш 220 100 - 85 Зүүн хойш<br />
6-р булш 75 45 - 50 Баруун хойш<br />
7-р булш 115 70 50 50 Баруун хойш<br />
8-р булш 210 70 50 130 Зүнн хойш<br />
9-р булш 120 50 35 90 Баруун хойш<br />
10-р булш 115 95 75 90 Баруун хойш<br />
11-р булш 85 55 - 70 Баруун<br />
12-р булш 200 80 60 110 Баруун хойш<br />
371
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
13-р булш 165 75 55 60 Баруун хойш<br />
14-р булш 130 110 - 110 Баруун хойш<br />
15-р булш - - - 150 Баруун хойш<br />
Мөн уг дурсгалт газарт нийтлэг нэг хэлбэр ажиглагдаж байгаа нь зууван<br />
дугуй хүрээний толгой болон хөл талд бусдаас том чулууг хажуу талаар<br />
босгон тавьсан байдал юм. Энэ нь 15 булшны 10 булшинд тохиолдож байгаа<br />
бөгөөд 1, 4, 5, 9-р булшинд зууван дугуй хүрээний ганц толгой талд хөшөө<br />
чулуу тавьжээ.<br />
Талийгаачийг дараасны төв хэсэгт уртрагийн дагуу чиглүүлэн ухсан 0.5-<br />
1.5 м гүн нүхэнд оршуулсан байх бөгөөд 3, 7-р булшинд баруун талруу бага<br />
зэрэг хөмөглөн ухсан нүхэнд оршуулсан байв. Бүлэг дурсгалын хамгийн<br />
хойд талын том хэмжээтэй булшны гүн 1.5 м байхад төв хэсэгт байх<br />
хамгийн жижиг дараастай бага насны хүүхдийг 0.5 м гүнд оршуулжээ.<br />
Оршуулгын нүхний чиглэл нь баруун хойд (1-3, 6, 7, 9, 10, 12-15-р булш),<br />
хойд (4-р булш), зүүн хойд (5, 8-р булш), баруун (11-р булш) зүгт хандуулсан<br />
байгаа нь ерөнхий дараасны чиглэлтэй нэг чигт байгаа бөгөөд 8-р булшны<br />
дараас баруун хойш хандсан байхад оршуулгын нүхийг зүүн хойд зүгт<br />
чиглүүлэн ухсан байна. Харин 8-р булш нь тоногдож булшны дотоод<br />
зохион байгуулалт нь мэдэгдэхгүй болжээ (хүснэгт 1).<br />
Шарилыг агуулсан байдлаар нь модон австай, авсгүй модон тагтай,<br />
авсгүй, нүх ухан шууд тавьсан гэсэн гурван төрөлд хуваан авч үзэж болно.<br />
Нэгдүгээр төрөлд, 4, 5, 10, 14, 15-р булш хамрагдана. 14, 15-р булшны авс<br />
тоногдох явцад хөндөгдөж хэмжээ мэдэх боломжгүй болсон байна. 4-р<br />
булшинд 1.8 м урт, толгой хэсэгт 0.55 м, хөл хэсэгт 0.2 м өргөн, 0.32 м өндөр<br />
хэмжээтэй банзан авсыг 2.0 м урт, толгой хэсэгт 0.6 м, хөл хэсэгт 0.4 м өргөн<br />
хэмжээтэй банзаар тагласан, 10-р булшинд 1.8 м урт, толгой хэсэгт 0.65 м,<br />
хөл хэсэгт 0.4 м өргөн, 0.2 м өндөр хэмжээтэй банзан авсыг 1.5 м урт, 0.5 м<br />
өргөн хэмжээтэй банзаар таглан тавьж тагны дээр 1.8 м урт 0.1 м голчтой<br />
шургааг уртааш нь тавьсан байв. Хоёрдугаар төрөлд, 1-3, 7-9, 11, 12-р булш<br />
багтах ба оршуулгын нүхний дээд хэсэгт 3, 7-р булшинд нүхийг баруун<br />
талруу бага зэрэг хөмөглөн ухаж нимгэн банзнууд зэрэгцүүлэн тавьж<br />
тагласан байна. 12-р булшинд хүний дээр 1.5 м урт нарийн шургааг модыг<br />
уртааш голлуулан тавьж дээр нь 0.6 м урт 0.05 м өргөн хэмжээтэй нарийн<br />
модыг хооронд нь 0.3-0.4 м зайтай зэрэгцүүлэн хөндлөн тавьж тагласан<br />
өвөрмөц зан үйл илэрсэн билээ. Гуравдугаар төрөлд, 6-р булш багтах<br />
бөгөөд уг булшинд 0-3 насны нялх хүүхдийг 0.5 м гүнд оршуулсан байна.<br />
372<br />
Олдвор хэрэглэгдэхүүн<br />
Ясангийн хар толгойд малтан судалсан 15 булшийг бүгдийг нь эрт<br />
цагт ямар нэгэн байдлаар тонож сүйтгэсэн бөгөөд зөвхөн 4, 8-р булшнаас<br />
олдвор илэрсэн.<br />
Монголын үеийн эмэгтэй хүний оршуулганд дагалдуулан тавьдаг чухал<br />
олдворын нэг нь богтаг малгай байдаг билээ. Богтаг малгайг оршуулганд
Tomus XXXIV Fasciculus 29<br />
дагалдуулан тавихдаа малгайн оройн үйсээр хийсэн хэсгийг тодорхой<br />
ёсны дагуу тогтсон хэд хэдэн газар тавьсан байдаг [Эрдэнэбат, 2006].<br />
4-р булшинд хүний зүүн мөрөн дээр оройг хойш харуулан тавьсан богтаг<br />
малгай илэрсэн (зураг 4. 1). Малгайг нийт 11 хэсэг үйсийг зүйж оёжээ. Уг<br />
малгай нь үндсэн 2 хэсгээс бүрдэнэ. 1) Хоолойн хэсэг 17х15 см хэмжээтэй<br />
хоёр үйсийг нийлүүлэн дугуйлж хоёр захыг холбон оёж хийнэ. 2) Оройн<br />
налуу хэсгийн хамгийн дээд талд 23.5 см урт, 11 см өргөн хэмжээтэй захыг<br />
дугуйлан зассан үйс байна түүний доор хоолойтой залгагдах урд хойд<br />
талын налуу хэсэг орох ба хоёр тал тус бүр 3 хэсгээс бүрдэнэ. Голд нь 15 см<br />
урт, дээд хэсэгт 10 см, доод хэсэгт 6 см өргөн хэмжээтэй трапец хэлбэрийн<br />
үс байх ба түүний хоёр талд 15 см урт, дээд хэсэгт 5 см, доод хэсэгт 3.5-4<br />
см өргөн хэмжээтэй ташуу эсгэсэн үйсийг дугуйлж залгажээ. Дээрх хоёр<br />
талын налуу хэсгийг хооронд нь дээд хэсэгт 14 см, доод хэсэгт 12 см урт, 3<br />
см өргөн хэмжээтэй трапец хэлбэрийн үйсээр тушиж бэхэлжээ.<br />
Булшны он цагийг тогтооход чухал ач холбогдолтой олдворын нэг<br />
хүрэл толь юм. Гэхдээ дундад зууны оршуулганд дагалдуулсан толь нь<br />
зарим тохиолдолд тухайн үеэс хамаагүй өмнөх үеийн буюу урт хугацаанд<br />
уламжлагдан ирсэн байдгийг анхаарах нь зүйтэй. 4-р булшнаас илэрсэн<br />
дугуй дотор бадам цэцгийг тойруулан гаргасан хээ бүхий толь нь маш<br />
сайн хадгалагдан үлдсэн байна (зураг 4. 2). Дээрхтэй ижил төрлийн бадам<br />
цэцгийг дүрсэлсэн толийг Хятадын судлаачид Ляо улсын (907-1125) үед<br />
хамруулан авч үздэг байна [ 管 维 良 , 2006: 294].<br />
Харин 4-р булшнаас илэрсэн богтаг малгайн оройн хавтгай хэсгийн ар<br />
захаар оёдлын ором дагуу жижиг хэмжээтэй шилэн сувс 9 ширхэг олдсон<br />
(зураг 4. 7) бөгөөд энэ нь малгайг сувсаар чимэглэнгоёдогбайсан бололтой.<br />
Ийм маягийн чимэг зүүлт нь богтаг малгайн чухал хэсэг бөгөөд хүрэл<br />
хонгио, сүйх, оюу зүүлт зэрэг чимгүүд цөөнгүй илэрч байжээ [Эрдэнэбат,<br />
2006]. Мөн ногоон өнгийн оюу чулууг бөөрөнхийлөн засаж голоор нь<br />
нүхлэн хийсэн чулуун зүүлт 4 (зураг 4. 5), 8-р булшнаас (зураг 4. 4) илэрсэн<br />
билээ. Нүүдэлчдийн оршуулгын зан үйлд эртнээс уламжлан ирсэн чухал<br />
зан үйлийн нэг нь оршуулганд гоёл чимэглэлийн чулуун болон шилэн<br />
зүүлт дагалдуулах явдал юм. Монголын үеийн булшнаас чулуу болон<br />
шилээр хийсэн сувсан зүүлтийг хүний хүйс ялгалгүй тавьдаг байсан нь<br />
ажиглагддаг.<br />
4-р булшны дараас чулууны завсраас найман талт хөөмөл хүрэл даруулга<br />
гарсан. Энэ нь 1.5 см хэмжээтэй тэгш найман тал гарган засаж гол хэсэгт<br />
нь 1.8 см голчтой дугуй товгор гаргаж түүний дотор үсэг (?) товойлгоод<br />
түүний гадна талаар найман ширхэг бундан хэлбэрийн хээ дүрсэлжээ<br />
(зураг 4. 6).<br />
Товч дүгнэлт<br />
Ясангийн хар толгойд малтан шинжилсэн эдгээр булшнууд нь намхан<br />
толгойн оройд хоорондоо дунджаар 2-10 м зайтай бүлэглэн оршино.<br />
Гадаад зохион байгуулалтын хувьд хойд зүгт хандуулсан дунджаар 1.3-<br />
5.2 м хэмжээтэй зууван дугуй дараастай бөгөөд харин дотоод зохион<br />
373
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
байгуулалтын хувьд дараасны чиглэлийн дагуу 0.5-1.5 м гүн ухсан нүхэнд<br />
шарилыг модон авс, модон тагтай болон газар ухан шууд тавьж оршуулжээ.<br />
Дээрх булшнууд дийлэнх нь эрт цагт бүрэн тоногдсон хэдий ч хоёр<br />
булшнаас цөөн тооны сонирхолтой олдвор илэрсэн юм. Үүнд, 4-р булшнаас<br />
гарсан хүрэл толь, богтаг малгай, чулуун зүүлт, хүрэл даруулга, төмөр<br />
хайч, төмөр шөвөг зэрэг нь Монголын үеийн эмэгтэй хүний оршуулганд<br />
дагалдуулан тавьдаг бараг хэвшмэл зүйлс болох нь харагдаж байна.Харин<br />
тоногдож сүйтгэгдсэн 8-р булшинд зөвхөн нэг ширхэг чулуун сувс үлдэж<br />
хоцорчээ.<br />
Он цагийг 4-р булшны богтаг малгай, хүрэл толь, төмөр хайч гэсэн<br />
цогц олдвороор XIII-XIV зуунд хамааруулан авч үзэх боломжтой. Гэхдээ<br />
булшны байрлал зүй, оршуулгын зан үйлийн зарим онцлог зэрэг нь он<br />
цагийг яг таг хэлэхэд учир дутагдалтай. Эдгээр булшнууд нь жижиг<br />
толгойн оройд бүлэглэн оршиж байгаа болон тухайн үеийн оршуулгын<br />
бараг тогтсон элемент богийн шагайт чөмөг, нуруу дагалдуулаагүй байгаа<br />
нь тухайн үеийн овог аймаг, газар нутгийн ялгаа байж болох хэдий ч он<br />
цагийг нарийвчлан тогтоовол өөр үр дүн гарахыг үгүйсгэх аргагүй юм.<br />
Summary:<br />
B.Batdalai<br />
A CLUSTER OF BURIALS AT YASANGIIN KHAR TOLGOI<br />
In 2013, a cluster of 15 burials that located on the top of a small hill were<br />
excavated. This cluster is located at Yasangiin Khar Tolgoi, Bayan soum, Tuv<br />
province. Through excavation we uncovered 15 human burials, of which 7 are<br />
subadults, that were placed towards north with their heads. Only burial was not<br />
disturbed by looters’ hands and a bogtag headdress, an iron scissor, a bronze<br />
mirror, a glass bead, a stone pendant and a bronze object were within this burial.<br />
According to these artifacts the date of this burial can be seen as 13th-14th<br />
century. But at some point, burial location and some special characteristics are<br />
not the best evidences to determine the age. These burials are bit different from<br />
typical mongol burials in terms of location and missing sheep tibia with ankle<br />
and lumbar vertebra, which are fixed items to be enclosed in burials of that<br />
time. However, this could be a tribal or geographic difference, but sophisticated<br />
dating analysis might bring a different result.<br />
374<br />
Ном зүй<br />
Амартүвшин нар, 2013 – Амартүвшин Ч., Гүнчинсүрэн Б., Базаргүр<br />
Д., Батдалай Б., Ангарагдөлгөөн Г. “Бөөрөлжүүтийн тал” ХХК-ий<br />
Төв аймгийн Баян сумын нутаг дахь тусгай зөвшөөрлийн талбай:<br />
Археологийн авран хамгаалах малтлага судалгааны тайлан.<br />
Улаанбаатар, ШУА-ийн АХГБСХ.
Tomus XXXIV Fasciculus 29<br />
Ишцэрэн нар, 2012 – Ишцэрэн Л., Ангарагдөлгөөн Г. Төв аймгийн<br />
Баян сумын нутаг: “Tsetsens Mining and Energy” ХХК-ий хайгуул,<br />
ашиглалтын талбайд хийсэн археологийн хайгуул судалгаа.<br />
Улаанбаатар, ШУА-ийн АХГБСХ.<br />
Эрдэнэбат, 2006 – Эрдэнэбат У. Монгол эхнэрийн богтаг малгай.<br />
Улаанбаатар.<br />
管 维 良 , 2006 – 中 国 铜 镜 史 , 重 庆 出 版 社 . 2006.<br />
Зураг 1. Булшны тархацын зураг<br />
375
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 2. Булшны гадаад байгууламжийн зураг<br />
376
Tomus XXXIV Fasciculus 29<br />
Зураг 3. Оршуулгын хэсэг<br />
377
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Зураг 4. Олдвор эд өлгийн зүйлс<br />
1- үйсэн богтаг (4-р булш), 2 - хүрэл толь (4-р булш), 3 - төмөр шөвөг (4-р булш), 4 -<br />
чулуун сувс (8-р булш), 5 – чулуун сувс (4-р булш), 6- хүрэл даруулга (4-р булш), 7- сувс<br />
(4-р булш), 8- төмөр хайч (4-р булш)<br />
378
Tomus XXXIV Fasciculus 30<br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 30<br />
Ч. Амартүвшин, Д. Бөхчулуун<br />
МОНГОЛ ДАХЬ “ТҮҮХЭН АРХЕОЛОГИ”-ИЙН<br />
СУДАЛГААНЫ ЗАРИМ АСУУДАЛД<br />
Дэлхийд “Түүхэн археологи” гэсэн биеэ даасан салбар шинжлэх ухаан<br />
үүсэн бий болоод нилээдгүй хугацаа өнгөрсөн хэдий ч манай улсын<br />
хувьд шинэлэг зүйл бөгөөд дундад зууны дараах үеийн судалгаанд түүхэн<br />
археологийн үүргийг нэмэгдүүлэх зайлшгүй шаардлага урган гарч байна.<br />
Түүхэн археологийг судлаачид олон янзаар тайлбарласаар иржээ. Зарим<br />
судлаачид түүхэн археологийг Европийн колонийн тэлэлтийн дараах<br />
үеийн буюу 1492 оноос хойшх археологи хэмээн тайлбарладаг бол зарим<br />
нь “капитализмийн археологи” [Leone, Potter, 1988: 19], өөр нэг хэсэг нь “...<br />
шинэ ертөнцийг судлах археологийн шинжлэх ухаан буюу сүүлийн 500<br />
жилд болж өнгөрсөн хүн төрөлхтний соёлын түүхийг судлана” [Benjamin,<br />
2008: 32] хэмээн үздэг. Мөн өөр хэсэг судлаачид “үг болон эд зүйлс, бичвэр<br />
болон эд өлгийн хооронд хийсэн томоохон харьцуулалтын үр дүн” хэмээн<br />
үзсэн байдаг. Өнөөдөр дэлхийн улс гүрнүүдэд түүхэн археологи гэсэн<br />
ойлголтыг өөрийн орны түүхэн үечлэл, судалгааны онолд тулгуурлан олон<br />
янзаар тайлбарлаж байна (хүснэгтээс харна уу).<br />
Манайд “түүхэн археологи” хэмээх ойлголтыг эртний хөрш зэргэлдээ<br />
улсын сурвалжид монголын түүхэнд холбогдох мэдээ гарч эхэлснээс<br />
хойшх судалгаа хэмээн үздэг хэдий ч энэ нэр томъёог тэр болгон түгээмэл<br />
хэрэглэдэггүй. Гэхдээ энэ нь “түүхэн археологи” гэхээсээ илүүтэйгээр<br />
“соёлын түүхэн археологи” (culture-historical <strong>arch</strong>aeology) гэсэн ойлголттой<br />
илүү ойр хэмээн үзэж болно. Учир нь өнөөг хүртэл археологийн үечлэл нь<br />
чулуун зэвсгийн үе, хүрэл зэвсгийн үе, түрүү төмрийн үе хэмээн тодорхой<br />
үеүдэд хуваагаад дараагийн үеүдийг Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр<br />
оршин тогтнож байсан улс, гүрний (хүннү, түрэг, уйгур, түрэг, кидан,<br />
монголын үе гэх мэт) нэрээр нэрлэсээр иржээ. Тэгвэл цаашид Монголын<br />
түүхийн “Бутралын үе”, “Манжийн эрхшээлийн үе”, “Сэргэн мандалтын<br />
үе” гэх зэргээр тодорхойлж ирсэн энэ үеийг археологийн талаас ямар<br />
чиглэлд хамааруулан судлах вэ гэдэг асуулт урган гарч ирнэ. Тиймээс<br />
цаашид манай улсад эдгээр үеүдэд анхааралтай нарийн нягт судалгаа<br />
хийгдэж эхлэх нь дамжиггүй тул “түүхэн археологи” хэмээх ойлголтонд<br />
хамааруулан авч үзэх нь зөв хэмээн үзэж байна.<br />
Дэлхийн бусад улсуудад түүхэн археологи нь бичиг үсэгт суралцаж<br />
өөрийн түүхийг бичиж үлдээсэн ард түмнүүдийн эд өлгийн зүйлсийг<br />
379
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
судалдаг хэмээн үздэг. Иймээс ч бичиг үсэг үүснэээс өмнөх үеийн буюу<br />
түүхээс өмнөх үеийг судлах археологийн судалгаанаас эрс ялгардаг юм<br />
[Deetz, 1977: 5].<br />
Хүснэгт 1: Дэлхийн зарим улсуудын<br />
“Түүхэн археологи”-ийн талаарх ойлголт<br />
Улс Судалгааны нэршил Хамрах он цаг<br />
АНУ<br />
Австрали<br />
Их Британи<br />
Герман<br />
Өмнөд Африк<br />
Австри<br />
Чех<br />
Словак<br />
Унгар<br />
Польш<br />
Швейцарь<br />
Түүхэн археологи<br />
(Historical Archaeology)<br />
Соёл-түүхэн археологи<br />
(Culture-Historical Archaeology)<br />
Түүхэн археологи<br />
(Historical Archaeology)<br />
Дундад зууны дараах археологи<br />
(Post-medieval <strong>arch</strong>aeology)<br />
Түүхэн археологи<br />
(Historical Archaeology)<br />
Дундад зууны дараах археологи<br />
(Post-medieval <strong>arch</strong>aeology)<br />
Түүхэн археологи<br />
(Historical Archaeology)<br />
Түүхэн археологи<br />
(Historical Archaeology)<br />
Дундад зууны дараах археологи<br />
(Post-medieval <strong>arch</strong>aeology)<br />
Шинэ үеийн археологи<br />
(Archaeology of the Modern Period)<br />
Дундад зууны дараах археологи<br />
Түүхэн археологи<br />
(Historical Archaeology)<br />
Дундад зууны дараах археологи<br />
(Post-medieval <strong>arch</strong>aeology)<br />
Шинэ үеийн археологи<br />
(Early Modern Archaeology)<br />
Түүхэн археологи<br />
(Historical Archaeology)<br />
Дундад зууны дараах археологи<br />
(Post-medieval <strong>arch</strong>aeology)<br />
Дундад зууны дараах археологи<br />
(Post-medieval <strong>arch</strong>aeology)<br />
1492 оноос өнөөг хүртэл<br />
Чулуун зэвсгээс өнөөг<br />
хүртэл<br />
1500 оноос өнөөг хүртэл<br />
1485 оноос XVIII зуун<br />
XV зууны сүүлээс өнөөг<br />
хүртэл<br />
XV зууны сүүлээс XVIII<br />
зууны сүүл хүртэл<br />
Сүүлийн 600 жил<br />
I зуунаас өнөөг хүртэл<br />
1350 оноос өнөөг хүртэл<br />
XV зуунаас өнөөг хүртэл<br />
XV зууны сүүлээс XVIII<br />
зууны сүүл<br />
VI зуунаас өнөөг хүртэл<br />
1526-1711 он<br />
X зуунаас өнөөг хүртэл<br />
1500 оноос өнөөг хүртэл<br />
380
Tomus XXXIV Fasciculus 30<br />
Словени<br />
Сүүлийн үеийн археологи<br />
(Archaeology of Later Period)<br />
Дундад зууны дараах археологи<br />
(Post-medieval <strong>arch</strong>aeology)<br />
XI зуунаас өнөөг хүртэл<br />
1500-1900 он<br />
Тэгвэл монголчуудын хувьд түүхэн сурвалж бичгийг өөрсдийн гараар<br />
туурвисан нь хэзээ вэ гэдэг асуулт урган гарч ирнэ. Бидэнд одоогоор<br />
мэдэгдэж байгаагаар VI зууны Түрэг угсааны ард түмний үлдээсэн гэрэлт<br />
хөшөөний руни бичээснүүд юм. Нүүдэлчдийн хувьд түүхээ сударлан<br />
үлдээхээс илүүтэйгээр аман түүх хэлбэрээр уламжлан иржээ.<br />
Дээр дурдсанчлан олон судлаачид “түүхэн археологи”-ийг тэмдэглэн<br />
үлдээсэн түүхтэй ард түмнүүдийг судалдаг хэмээн үздэг. Гэвч сүүлийн<br />
гучаад жилийн хугацаанд түүхэн археологийн онцлог шинж чанаруудыг<br />
“дагавар үүрэгтэн” буюу “түүхийн шинжлэх ухааны шивэгчин”<br />
гэсэн ухагдахууны эсрэг ашигласаар иржээ. Иймээс энэ салбарынхан<br />
мэргэжлийн сууриа бататгаж, олон эрдэмтэн судлаачдыг өөрт татах<br />
ажил явуулсаар ирсэн байна. Түүхэн археологичид археологийн<br />
баримт хэрэглэгдэхүүнийг зөвхөн түүхийн дутуу дулимагийг нөхөх гэж<br />
ашиглахаас зайлсхийж, үүний оронд өнгөрсөн үеийн аж амьдрал болоод<br />
нийгмийн үйл явцыг судалж эхэлсэн байна [Deagan, 1996: 25–8; Little, 1996:<br />
45]. Энэ нь нөгөө талаар хүмүүс түүхээс хэт ерөнхий зүйлийг олж харахаас<br />
бус тухайн түүхийн гол цөм болсон ард түмний түүхийг төдийлөн олж<br />
хардаггүйд бүх учир байгаа юм. Иймээс түүхэн археологи нь нийгмийн<br />
дээд давхаргын цөөнхийн тухай түүхээс илүүтэйгээр олонх болсон<br />
ард түмний түүхийг судлахад чиглэгдэнэ. Үүнээс улбаатайгаар саяхан<br />
түүхэн археологичид Европын тэлэлт, колоничлол, эзлэн түрэмгийлэл,<br />
эсэргүүцэл, эдийн засгийн болон төрийн хэлбэрүүдэд буюу ерөнхийдөө<br />
капитализмын тархалтанд анхаарлаа хандуулж эхэлсэн байна [e.g. Leone,<br />
Potter, 1988: 19; Johnson, 1996; Orser, 1996a, 1996b, 1996c]. Тэд энэ төрлийн<br />
судалгаагаар түүхэн археологийн чиг хандлагыг тодорхойлж, дэлхийд<br />
таниулаад зогсохгүй түүний онцлог шинжийг бусдаас ялган харуулах<br />
оролдлого хийсэн юм. Үүнийг судлаач С.Е.Орсер тайлбарлахдаа “...Уг<br />
санааны онолын гол суурь нь Европчууд дэлхийг тойрсон аялал зохион<br />
байгуулж, олон шинэ хүмүүстэй танилцан нийгмийн харилцаанд орсноор<br />
манай дэлхий харагдах байдлаа өөрчилж өөр газар болсон. Эдгээр соёлын<br />
солилцооны үр дүнд нь Америк, Ази, Африк, Өмнөдийн далайн орнуудад,<br />
тэр ч бүү хэл Европ тивд эрлийз соёлууд бий болсон билээ” [Orser, 1996b:<br />
11] гэсэн байна.<br />
Манай улсад түүхэн археологи нь бие даасан шинжтэй хөгжөөгүй өнөөг<br />
хүрсэн ч Монголын археологичид энэ талаар огт юу ч хийлгүй суусан гэсэн<br />
үг биш гэдгийг доорх баримтууд гэрчилнэ.<br />
Бидэнд байгаа мэдээллээр хамгийн анхны судалгаа мэдээж Хөдөөгийн<br />
(Дамдины) Пэрлээтэй салшгүй холбоотой. Тэрээр “Монгол ард улсын эрт,<br />
дундад үеийн хот суурины товчоо” бүтээлийнхээ төгсгөлийн “Монголын<br />
феодалын бутралын үеийн хот суурин” [1961: 108] бүлгээ энэ чиглэлд<br />
381
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
хандуулжээ. Энэхүү бүлэгт Тогоонтөмөр хааны Барс III, Годил балгас,<br />
Эрдэнэзуу хийд, Хар Хул хааны балгас зэрэг томоохон хотуудын тухай<br />
өгүүлэхээс гадна зарим хотоос гарсан эх хэрэглэгдэхүүнийг сурвалжийн<br />
мэдээтэй харгалдуулан авч үзсэн байна. Мөн тэрээр “Феодалын бутрал<br />
намжсан үе ба Манжид эзлэгдэх үеийн хот, орд, харш, бэхлэлт, хүрээ<br />
хийд” [1961: 20] гэсэн тусгай зүйл болгон Туулын цагаан байшин, Алтан<br />
хааны орд харш, Харбухын балгас, Мааньтын балгас, Хөгнөн Тарны өвгөн<br />
хийд, Сарьдагийн хийд, Сүмийн толгойн балгас, Номын их хүрээ, Хэсэг<br />
байшин, Олон байшин, Өгөөмөрийн балгас гэсэн 10 гаруй дурсгалын<br />
талаар дурдсан байна. Тэрээр мөн дараагийн зүйлийг [1961: 128] XVII<br />
зууны үеийн газар тариалан, гар үйлдвэрлэлийн асуудалд зориулан<br />
Сэлэнгэ, Ховд, Улаангом, Орхон, Туул, Завхан голын газар тариалангийн<br />
тухай мэдээ, Эрдэнэзуу дахь Занабазарын цутгуурын газар [1961: 130], Ерөө<br />
голын төмрийн үйлдвэрлэлийн [1961: 131] талаар дурджээ.<br />
Мөн тэрбээр “1965 оны археологийн шинжилгээний олзноос” [2012: 26-<br />
38] хэмээх өгүүлэлдээ Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын “Хар Уушхай”<br />
хэмээх Түрэгийн үеийн хүн чулууг хожим хятад загварын жижиг сүм барин<br />
бөөгийн хувцас өмсгөн хэрхэн тахидаг тухай, мөн сумын нутаг дахь “Олон<br />
сүмийн хөл” хэмээх нэгэн барилгын ором, түүнээс гарсан эд өлгийн зүйлс<br />
тулгуурлан XVII зууны Цогт тайжийн хүү Арслан тайж энд сууж байсан<br />
байж болох талаар дурдсан байна [2012: 31]. Мөн энэ өгүүлэлд Хөгшин<br />
тээлийн Дарь эхийн сүмийн дэвсгэр зургийг үйлдэж цэргийн сэргийлэн<br />
хориглох бодлогот нийлүүлэн барьсан бачим цагийн түр зуурын хот мөн<br />
хэмээн дүгнэжээ [2012: 34].<br />
Х.Пэрлээгийн эхлүүлсэн түүхэн археологийн чиглэлийн судалгаа нь<br />
1990-ээд оны сүүл хүртэл бүрэн зогсонги байдалд орсон хэмээн үзэж<br />
болно. Учир нь 1969 оноос Монголын археологийн судалгаанд Монгол-<br />
Зөвлөлтийн түүх-соёлын хамтарсан экспедиц (МЗТСХЭ) хэмээх томоохон<br />
бодлогын шинжтэй төсөл хэрэгжүүлж эхэлсэнтэй холбоотой юм. Энэхүү<br />
экспедиц нь археологи, угсаатан зүйн судалгаанд бүхий л хөрөнгө хүч,<br />
боловсон хүчээ чиглүүлэн ажилласан хэмээн үзэж болно.<br />
Харин 1995 онд У.Эрдэнэбат Сарьдагийн хийдийн талаар эрдэм<br />
шинжилгээний өгүүлэл [1995: 67-77] хэвлүүлсэн нь тухайн чиглэлийн<br />
судалгааны нэгэн үеийн эхлэл хэмээн үзэж болно. Тэрээр уг хийд нь нийт<br />
7 барилгын турь, 3 суваргын үлдэгдэл байгааг тодорхойлон дэвсгэр зураг<br />
үйлдэж, нэг суварганы оройд жижиг сорилтын малтлага хийж зарим эх<br />
хэрэглэгдэхүүнийг тодорхойлолт зургийн хамт нийтлүүлжээ. Хожим<br />
2013-<strong>2014</strong> онд ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн хээрийн шинжилгээний<br />
анги малтлага судалгааны ажлыг зохион байгуулж олон сонирхолтой<br />
олдвор хэрэглэгдэхүүн илрүүлэн олоод байна.<br />
Мөн онд судлаач Х.Энхтүвшин “Их Бурхан” цогцолборын тухай зарим<br />
баримт [1995: 64-66] хэмээх өгүүллийг нийтлүүлсэн нь тухайн дурсгалын<br />
сэргээн засварлах үйл явцтай давхцан өөрийн судалгааны үр дүнгийн<br />
талаар гаргасан нь чухал зүйл болсон юм.<br />
2001 онд Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутаг Баруунбаянгийн Шарилын<br />
цохио хэмээх газарт буй XVI зууны үед хамаарагдах бунхант булшийг<br />
382
Tomus XXXIV Fasciculus 30<br />
малтан судлаж сонирхолтой олдвор хэрэглэгдэхүүнийг цуглуулсан байна<br />
[Амартүвшин нар, 2003: 133-141].<br />
2003 онд Улаанбаатар хотын Сонгинохайрхан дүүргийн нутаг Хамбын<br />
овоо хэмээх газарт 1930-иад оны улс төрийн хилс хэрэгт холбогдон<br />
цаазлагдсан 600 гаруй лам нарын шарилыг малтан гаргахад ШУА-ийн<br />
Археологийн хүрээлэн, АНУ-ын Смитсионы хүрээлэнгийн судлаачид<br />
оролцон ажиллаж үр дүнгийн талаар тусгайлсан өгүүлэл хэвлүүлжээ<br />
[Bruno et al., 2006: 1-5].<br />
2005 онд Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт дахь Дэмчогийн<br />
хийдийн турийг сэргээн засварлах ажилтай холбоотойгоор бага<br />
хэмжээний археологийн малтлагын ажил хийгдсэн байна. Хийдийн<br />
зарим барилгын ормыг цэвэрлэж, бүтэц зохион байгуулалтыг тодруулах<br />
зорилготой малтлагаар 100 гаруй олдвор хэрэглэгдэхүүн илрүүлэн олж<br />
эрдэм шинжилгээний тайлан бичсэн байна [Khurelsukh et al., 2005].<br />
2009 онд Монгол-Францын хамтарсан “Нүүдэлчдийн эзэнт гүрэн”<br />
төслийн хээрийн шинжилгээний ангийнхан Архангай аймгийн<br />
Эрдэнэмандал сумын Цорго багийн нутаг дахь Дөрвөлжин, Цагаан чулуут<br />
хэмээх газарт сорилтын малтлага хийжээ. Дөрвөлжин хэмээх газраас<br />
дээврийн нөмрөг ваар, малын яс, гал түлсэн ором зэрэг зүйл илэрсэн<br />
бол харин Цагаан чулуутаас төрөл бүрийн төмөр багаж хэрэгсэл олджээ.<br />
Тухайн судлаач эдгээр дурсгалуудыг хоорондоо уялдаатай хэмээн үзээд<br />
он цагийг 1700 оны үеийн Манжийн цэргийн хотын үлдэгдэл хэмээн үзсэн<br />
байна [Eрөөл-Эрдэнэ нар, 2009].<br />
2010 онд зохиогч Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутагт Эгийн<br />
голын хөндийд орших Бэлсэг, Баянгол, Бөгсийн хийдийн турийн дэвсгэр<br />
зургийг үйлдэж эрдэм шинжилгээний тайланд тусгажээ. Уг судалгааны<br />
ажлын гол зорилго нь тухайн бүс нутагт олон тохиолддог бурханы<br />
шашинтай холбоотой дурсгалуудын харилцан хамаарал, үүрэг зориулалт,<br />
тухайн үеийн лам хуврага нарын нийгмийн байдал, эрхлэх аж ахуйн талаар<br />
нарийвчилсан судалгааг эхлүүлэх явдал байсан юм [Амартүвшин, 2010].<br />
Судалгааны боломж ба өгөгдөл<br />
Цаашид энэ чиглэлийн судалгааны чиглэлийг хөгжүүлэхэд үндсэн<br />
хэдэн шаардлага байна. Үүнд: нэгдүгээрт, Монголын түүхэнд буй хөрш<br />
зэргэлдээ орнуудын алдаа мадагтай түүх бичлэгт дүн шинжилгээ хийх.<br />
Хоёрдугаарт, Монголд ирсэн өрнөдийн болон бусад улсын жуулчдын<br />
үлдээсэн тэмдэглэлийг түүхэн дурсгалт газруудтай харшуулан нягтлах.<br />
Гуравдугаарт, Монголын түүхэн архивын эх хэрэглэгдэхүүнийг<br />
археологийн баримтаар тодотгох. Дөрөвдүгээрт, Монголын шинэ, нэн<br />
шинэ түүхийн зарим зангилаа асуудлуудад зохих хариултыг олох, илүү<br />
үнэн бодит түүхийг бий болгох зэрэг асуудлыг нэрлэж болно.<br />
Эдгээр асуудлаас ганцыг жишээ болгон өгүүлье. XVI-XIX зууны үед<br />
холбогдох Монголын төвлөрсөн болон бүс нутгийн сүм хийдийн улс төр,<br />
нийгэм, эдийн засгийн тогтолцооны талаар түүхэн эх сурвалж хангалттай<br />
мэт харагдавч үнэндээ түүнийг бодит баримт, эх хэрэглэгдэхүүнээр<br />
383
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
баяжуулах асуудал тун бүрхэг хэвээр байна. Учир нь Монголын төвлөрсөн<br />
сүм хийд болон бүс нутгийн сүм хийдийн хоорондын харилцааны асуудал<br />
болон тухайн сүм хийдүүдийн зохион байгуулалт, эдийн засгийн чадавхи,<br />
түүнд нөлөөлөх гадаад, дотоод хүчин зүйлийн талаарх мэдээлэлийг<br />
нэмэгдүүлэх шаардлагатай. Ингэхийн тулд хэдэн зүйлд анхаарал хандуулах<br />
боломж бий. a) Монголын төвлөрсөн болон бүс нутгийн сүм хийдүүдийн<br />
дийлэнх нь Улиастай, Их хүрээ зэрэг томоохон төвүүдийн хоорондох гол<br />
зам, өртөө, худалдааны газруудын дагуу байрласан байдаг [Лхам, 2011]<br />
нь Монголын бүхий л цаг үеийн улс төр, эдийн засгийн зангилаа газрууд<br />
хэмээн ойлгож болно. Иймээс сүм хийдүүд нь гадаад, дотоодын худалдаа,<br />
нийгмийн бүлгүүдийн харилцааны төвлөрөлийг харах боломжтой хэмээн<br />
үзнэ.<br />
Хавсралт 1. Судалгааны өгөгдөл,<br />
боломжийг тодорхойлох нь<br />
Он цаг Ерөнхий Өгөгдөл 1 Өгөгдөл 2<br />
өгөгдөл<br />
Манжийн<br />
эрхшээлийн<br />
үеийн<br />
Монгол<br />
Нийгмийн<br />
байдал,<br />
эрхлэх аж<br />
ахуйн талаар<br />
мэдээллийг<br />
тодруулах.<br />
Манж Чин<br />
улсаас<br />
Монголын<br />
талаар авч<br />
хэрэгжүүлсэн<br />
арга хэмжээ<br />
Манжийн Чин<br />
улсаас Монголд<br />
байгуулсан<br />
цэргийн хотын<br />
судалгаа<br />
Манжийн<br />
эрхшээлийн<br />
үеийн<br />
Монголчуудын<br />
эдийн соёлд<br />
орсон өөрчлөлт<br />
Халх,<br />
Өвөрмонгол,<br />
Зүүнгарын<br />
хаант улсуудын<br />
харилцаа болон<br />
тэдний гуравдагч<br />
хөрштэй хийсэн<br />
харилцааны<br />
талаарх баримт<br />
Бурханы шашны<br />
дэлгэрэлт,<br />
түүний цар<br />
хүрээг тогтоох<br />
Цэргийн хотуудын<br />
байршил, зохион<br />
байгуулалт, үүрэг<br />
зориулалт<br />
Хувцас, эдлэл хэрэглэл,<br />
зэр зэвсгийн соёлд орсон<br />
өөрчлөлт<br />
Тухайн бүлгүүдийн<br />
төвлөрөл бүхий суурин<br />
газруудыг тогтоох, нийгэм,<br />
улс төрийн бүтэц зохион<br />
байгуулалт<br />
Тухайн үеийн анхны сүм<br />
хийдийн бүтэц, зохион<br />
байгуулалтыг тодруулах,<br />
уран барилга, архитектурын<br />
онцлогийг гаргах<br />
384
Tomus XXXIV Fasciculus 30<br />
Монголын<br />
сэргэн<br />
мандалтын<br />
эхлэл болон<br />
Үндэсний<br />
ардчилсан<br />
хувьсгал<br />
түүний<br />
зорилтыг<br />
хэрэгжүүлэх<br />
оролдлого<br />
(1900-1953)<br />
Үндэсний эрх<br />
чөлөөний<br />
хөдөлгөөн<br />
(1911 он)<br />
Үндэсний<br />
ардчилсан<br />
хувьсгал (1921)<br />
Үндэсний<br />
ардчилсан<br />
хувьсгалын<br />
зорилтыг<br />
хэрэгжүүлэх<br />
оролдлого<br />
(1921-1953)<br />
Үндэсний эрх<br />
чөлөөний<br />
хөдөлгөөний үйл<br />
явц, өрнөлтийг<br />
харуулсан<br />
баримт<br />
хэрэглэгдэхүүн<br />
бүрдүүлэх<br />
Үндэсний эрх<br />
чөлөөний<br />
хөдөлгөөний үйл<br />
явц, өрнөлтийг<br />
харуулсан<br />
баримт<br />
хэрэглэгдэхүүн<br />
бүрдүүлэх<br />
Төрийн<br />
шинэ зохион<br />
байгуулалт орон<br />
нутагт хэрхэн<br />
нөлөөлсөн,<br />
түүнээс гарах<br />
эерэг болон сөрөг<br />
үр дагаварыг<br />
тодорхойлох<br />
Түүхэн тулалдаан болсон<br />
газрыг тогтоох, хоёр талын<br />
цэргийн хуаран болон<br />
командлалын байрыг олж<br />
тогтоох, хэрэглэж байсан<br />
зэр зэвсгийн талаарх<br />
баримтыг бий болгох<br />
Түүхэн тулалдаан болсон<br />
газрыг тогтоох, хоёр талын<br />
цэргийн хуаран болон<br />
командлалын байрыг олж<br />
тогтоох, хэрэглэж байсан<br />
зэр зэвсгийн талаарх<br />
баримтыг бий болгох<br />
Төрийн шинэ зохион<br />
байгуулалт нь гадаад<br />
харилцаанд хэрхэн<br />
нөлөөлсөн<br />
Нийгмийн анги<br />
бүлгүүдийн ялгарал,<br />
төлөвлөгөөт хотжилтын<br />
анхны шинж тэмдэг<br />
Төрөөс шашны<br />
сүм хийдүүдэд авч<br />
хэрэгжүүлсэн арга<br />
хэмжээний талаарх баримт<br />
хэрэглэгдэхүүн<br />
Хэлмэгдүүлэлтийн ул мөр,<br />
түүнд хийх дүн шинжилгээ<br />
Иймээс түүхэн археологийн судалгаагаар тухайн үеийн гадаад худалдаа,<br />
нэмүү бүтээгдэхүүний солилцоо, соёлын нөлөө зэрэг олон чухал баримтыг<br />
харах боломж нээгдэнэ. б) Сүм хийдүүдийн дотоод зохион байгуулалт,<br />
хүний нөөц, анги нийгмийн ялгарал, төвлөрсөн болон бүс нутгийн сүм<br />
хийдийн бүтэц түүний дотор сан болон жасын зохион байгуулалт, лам<br />
нарын хоол хүнсний төрөл зүйл, тэдний хэрэглээний хэв маягийг анхааран<br />
судлах хэрэгтэй. в) Төвлөрсөн томоохон сүм хийд болон улиралын чанартай<br />
үйл ажиллагаа явуулдаг дацан хурлын газрын хоорондын харилцааны<br />
талаар нягтлан үзвэл эртний нүүдэлчдийн түүхийг сэргээн босгоход нэгэн<br />
сэжим болно. Учир нь төрт улс бий болсон тухайн цаг үеэс эхлэн нийгэм,<br />
улс төрийн төв, бүс нутгийн төв, алс хязгаар нутаг гэсэн шат дараалалтай<br />
бөөгнөрлүүд байсаар ирсэн нь археологийн хэрэглэгдэхүүнээр тодорхой<br />
болсоор байна [Ханичёрч нар, 2004]. Энэ загвар нь хожмын нүүдэлчдийн<br />
дунд тэр дундаа сүм хийдийн зохион байгуулалтанд илүү амь бөхтэй<br />
385
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
хэвээр хадгалагдаж үлдснийг харж болохоос гадна эрт, эдүгээгийн түүхийг<br />
харшуулан нягтлаж, нүүдэлчдийн амьдралын хэв маяг, тэдний зохион<br />
байгуулалтын уламжлалт хэлбэрийг тодруулах боломж бүрдэнэ хэмээн<br />
үзнэ.<br />
Summary:<br />
Ch. Amartuvshin, D. Bukhchuluun<br />
386<br />
“HISTORICAL ARCHAEOLOGY”<br />
IN MONGOLIA: CONCEPTUAL ISSUES<br />
This article presents the general aspects of historical <strong>arch</strong>aeology, rese<strong>arch</strong>es<br />
conducted in Mongolia within this field of study, reasons why it should be<br />
developed and studies that can be done in the future.<br />
The authors considered that there are four basic academic tasks to develop<br />
the historical <strong>arch</strong>aeology. The first is to revise the inaccurate historiography that<br />
was put forward by the neighboring countries. The second is to check historical<br />
places and sites that are recorded within trip notes, which made by travelers<br />
from the western and other countries. The third is to find tangible evidences to<br />
the <strong>arch</strong>ival materials. Lastly, the fourth is to find corresponding answers to the<br />
history of modern period questions in order to write more truthful history.<br />
Ном зүй<br />
Амартүвшин нар, 2003 – Амартүвшин Ч., Эрдэнэбаатар Д., Ерөөл-Эрдэнэ<br />
Ч., Рэгзэн Г.,Батболд Н., Болдхуяг Д. Хан Хэнтийд малтсан нэгэн<br />
бунхант булшны тухай. //Studia Archaeologica. Tom. (I) XXI, Fasc.14.<br />
Улаанбаатар.<br />
Амартүвшин, 2010 – Амартүвшин Ч. Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын<br />
нутаг Эгийн голын хөндийд буй зарим сүм хийдийн турьд хийсэн<br />
туршиц судалгааны тайлан. ШУА-ийн АХГБСХ. Улаанбаатар.<br />
Ерөөл-Эрдэнэ нар, 2009 – Ерөөл-Эрдэнэ Ч., Хатанбаатар П. Монгол-<br />
Францын хамтарсан археологийн экспедицийн 2009 оны хээрийн<br />
шинжилгээний тайлан. ШУА-ийн АХГБСХ. Улаанбаатар.<br />
Лхам, 2011 – Лхам П. Халх Монгол дахь бурханы шашны сүм хийд,<br />
хуврагийн чуулганытогтолцоо. //Монголын бурхан шашинтны төв<br />
Гандантэгчэнлин хийд. Эрдэм соёлын хүрээлэнгийн илтгэлийн<br />
эмхтгэл. Улаанбаатар.<br />
Пэрлээ, 1961 – Пэрлээ Х. Монгол Ард улсын эрт, дундад үеийн хот суурины<br />
товчоон. Улаанбаатар.<br />
Пэрлээ, 2012 – Пэрлээ Х. Бүтээлийн чуулган IV. //Бүтээлийн эмхтгэл. 1965<br />
оны археологийн шинжилгээний олзноос. Улаанбаатар.<br />
Ханичёрч нар, 2004 – Ханичёрч У., Амартүвшин Ч. Эртний нүүдэлчдийн<br />
төрийн байгууламжинд хийсэн археологийн судалгаа (Эгийн голын<br />
сав нутгийн жишээн дээр). Улаанбаатар.
Tomus XXXIV Fasciculus 30<br />
Эрдэнэбат, 1995 – Эрдэнэбат У. Сарьдгийн хийд.// Studia Historica. Tom.<br />
XXIX, Fasc.12. Улаанбаатар.<br />
Энхтүвшин, 1995 – Энхтүвшин Х. “Их Бурхан” цогцолборын тухай зарим<br />
баримт. // Studia Historica. Tom. XXIX, Fasc.11. Улаанбаатар.<br />
Bruno et al., 2006 – Bruno Frohlich, David Hant, A History not to be forgotten:<br />
Mass burials in Mongolia. //Anthronotes. Museum of Natural History<br />
Publication for Educators.Volume 27. No 1. Spring 2006.<br />
Deagan, 1996 – Deagan K. Avenue of inquiry in historical <strong>arch</strong>aeology. In Images<br />
of the Recent Past, C.E.Orser (ed.), 16–41. London: Altamira.<br />
Deetz, 1977 - Deetz J. In Small Things Forgotten.The <strong>arch</strong>aeology of early<br />
American life.New York: Anchor Press/Doubleday.<br />
Pedro et al., 1999 - Pedro Paulo A. Funari, Martin Hall, Sian Jones. Taylor &<br />
Francis.Historical Archaeology: Back from the Edge. New York and<br />
London.<br />
Hawkes, 1951- Hawkes C. British prehistory half-way through the century.<br />
Proceedings of the Prehistoric Society 17, 1–9.<br />
Leone, Potter, 1988 - Leone M. and P.Potter Jr. Introduction: issues in historical<br />
<strong>arch</strong>aeology. In The Recovery of Meaning, M.Leone and P.Potter, Jr (eds),<br />
1–22. Washington DC: Smithsonian Institution Press.<br />
Little, 1996 - Little B.J. People with history: an update on historical <strong>arch</strong>aeology<br />
in the United States. In Images of the Recent Past, C.E.Orser (ed.), 42–78.<br />
London: Altamira.<br />
Khurelsukh et al., 2005 – Khurelsukh S., Munkhtulga R. The Brief Report of<br />
Archeologicalwork at a site of bDe-mchog Monastery in Khangogd soum<br />
of Umnugobi aimag in year 2005. Ulaanbaatar<br />
Orser, 1996a - Orser C.E. A Historical Archaeology of the Modern World.New<br />
York: Plenum.<br />
Orser, 1996b - Orser C.E. Introduction.In Images of the Recent Past, C.E.Orser<br />
(ed.), 9–13. London: Altamira.<br />
Orser, 1996c - Orser C.E. Historical <strong>arch</strong>aeology for the world.World<br />
Archaeological Bulletin 7, 2–4.<br />
387
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
STUDIA ARCHAEOLOGICA<br />
INSTITUTI ARCHAEOLOGICI<br />
ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE<br />
Tomus XXXIV <strong>2014</strong> Fasciculus 31<br />
388<br />
АМЬТНЫ ШҮДЭЭР НАСЫГ ТОДОРХОЙЛОХ<br />
АРГЫН ТУХАЙ<br />
М. Баярсайхан<br />
Амьтны нас тодорхойлох арга нь эрт цагт зэрлэг амьтдыг гэрийн<br />
тэжээмэл амьтан болгон гэршүүлж эхлэх үеэс үүсч хөгжжээ. Амьтад нь<br />
эхээс гарснаас хойшх амьдралдаа эдэлгээ, ашиг шимийн хувьд харилцан<br />
адилгүй байв. Зарим нь тарга хүч авахаа больж сүү шим нь буурч өнгө<br />
зүсээ алдаж уналга, ачилганд сул дорой болж үхэж үрэгддэг байжээ.<br />
Эртний хүмүүс энэ үзэгдлийн уг шалтгаан нь малын насанд байгааг<br />
ажиглаж мэджээ. Тэр үеийн хүмүүс ан гөрөө хийхдээ амьтныг гадна<br />
талаас нь ажиглан хэлбэр дүрс, өнгө зүс, тарга хүч, хөдөлгөөний байдлаар<br />
нь хөгшин, залуу гэж ялгаварлан мэдэж нас багатайг нь агнахгүй, өсөж<br />
үржиг гэж үлдээдэг байжээ. Амьтны нас ахих тусам түүний эд эрхтний<br />
доторх усны хэмжээ багасч эрдэс бодисууд нэмэгдэх, өөхний чанар<br />
өөрчлөгдөх, цусны хэмжээ багасч улаан эс цөөрөх, кальцийн давс нэмэгдэх<br />
мэтийн химийн хувьслууд мөн амьд бодисын аажмаар нягтрах, хөгширсөн<br />
эдийн уян хатан чанар багасах, цусны судас, булчингийн агшиж сунах нь<br />
муудах зэрэг физикийн хувьслууд үзэгдэнэ. Амьтны бие, түүний дотор<br />
эрхтнүүдийн хэмжээ буюу дүрс хэлбэрийн онцлог шинж тэмдгүүдийн<br />
өөрчлөгдөх явдал амьтны биеийн насны бүтэц зүйн хувьсалд, бие махбодын<br />
энерги бодисын солилцооны өөрчлөлтүүд нь амьтны биеийн ажиллагаа<br />
буюу физиологийн хувьсалд тус тус хамаардаг. Амьтны насыг толгойн яс<br />
түүний гадаад хэмжээ, жин, заадаснуудын ургаж ясжих байдал, арьснаас<br />
гаралтай эвэр, хумс зэргээр насыг олж тодорхойлж болдог. Тухайлбал<br />
монгол үхрийн эврийн гадаргууд үүсдэг цагиргуудын тоогоор насыг нь<br />
тодорхойлох боломжтой юм.<br />
Шүдний бүтэц, зохион байгуулалтаар<br />
амьтны насыг тогтоох нь<br />
Палеозоологийн судалгааны томоохон нэг чиглэл бол шүд судлал<br />
юм. Амьтны шүд бол бие махбодын хамгийн хатуу хэсэг боловч ихээхэн<br />
хувьсамтгай эрхтэн болно.<br />
Шүдний бичил бүтцийг анх 1835 онд Иогенна Пуркеньегийн шууд<br />
удирдлагаар түүний хоёр шавь М.Франкель, И.Рашков нар судалж<br />
шүдний паалан, дентин, цементийн тухай ойлголтыг бий болгожээ. Мөн
Tomus XXXIV Fasciculus 31<br />
онд И.Рашков шүдний дентинийг кальцгүй болгон шинжилж түүний<br />
ширхэнцгийг илрүүлснээс гадна уг ширхэнцгүүдийг бие биенээс<br />
нь салгаж болохыг заажээ. Хүний шүдэн дээр хийсэн энэ судалгааг<br />
А.Стржедзиньский 1862 гэрийн амьтдын шүдэн дээр давтан үзэж шүд нь<br />
физикийн шинж чанар, химийн бүрэлдэхүүнээрээ ойролцоо тусгай эдээс<br />
тогтоно гэжээ.<br />
Шүдийг уртын дагуу зүсэж үзвэл маш нарийн бичил байгуулалттай<br />
байна. 1. паалан 2. цемент 3. дентин гол бодис 4. шүдний хөндий. Шүдний<br />
буйлнаас дээш ил гарсан хэсгийг орой, буйландаа орсон эхний хэсгийг<br />
хүзүү, бүр цаадах хэсгийг нь сурвалж гэнэ. Шүдний дээд доод эрүүнд<br />
зэрэгцэж байршсаныг эгнээ гэнэ. Эгнээг дотор нь үүдэн шүд, соёо, араа<br />
гэж ялгана. Сүүн тэжээлтний шүдийг нялхын шүд, байнгын шүд гэж хоёр<br />
хуваана. Нялхын шүд нь хэмжээгээр байнгын шүднээс жижиг байна.<br />
Шүдийг физик шинж чанар химийн бүрэлдэхүүнээр нь ястай<br />
ойролцоо гэдэг. Идэш тэжээлийн зүйлийг бутлан жижиглэж, амьтны<br />
биеэ хамгаалахаас буюу бусдыг довтлох зэвсэг болж хөгжсөн үүргийн хувьд<br />
шүд нь яснаас эрс ялгаатай. Энэ учраас шүд гүйцэтгэж байгаа үүргийнхээ<br />
дагуу хоол боловсруулах эрхтэнд хамаарна. Гэрийн амьтдын шүд нь өвс<br />
ногоог таслаж аваад анхны жижиглэлт хийхээс эхлээд хоол боловсруулах<br />
ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог эрхтэн юм. Эртний Грекийн эрдэмтэн<br />
Аристотелийн сургаалаас үзвэл амьтны шүд бүхэлдээ хоол боловсруулахд<br />
зориулагдсан боловч зарим шүд нь бусдыг довтлох, биеэ хамгаалах үүргийн<br />
аль нэгийг буюу хоёуланг гүйцэтгэхэд чиглэгдсэн байдаг. Хүнийшүд<br />
хоол тэжээл боловсруулахад онцгой зохицсон тул хурц үүдэн шүднүүд<br />
нь таслах, хавтгай араанууд нь бутлан жижиглэхэд зориулагдахаас гадна<br />
хүний үүдэн шүд хэл ярианд чухар үүрэгтэй гэж тэмдэглээд Аристотель<br />
цааш бичихдээ: Байгалаас амьтдад шүдийг нарийн хуваарьтай олгожээ.<br />
Тухайлбал: Шовх шүдтэй амьтанд соёо хэзээ ч байхгүй бөгөөд богино<br />
атираат шүдтэй адуу, тэмээний дээд доод эрүүнд 4 соёог зэвсэг болгож.<br />
Харин үхэр, хонь, ямааны 4 соёо, дээд үүдэн шүднүүдийн оронд 2 том эвэр<br />
өгчээ. Эвэртэй нэг ч амьтан соёотой байх ёсгүй гэжээ.<br />
Малын нас тодорхойлох тухай одоогийн сургаал нь бүр эрт цагт Ази,<br />
Египетийн ард түмний соёл цэцэглэн хөгжихөөс өмнө хүн зэрлэг амьтдыг<br />
гаршуулж байсан түүхтэй холбоотой. НТӨ VIII-VII зууны үед эртний Грек<br />
улс Дорно дахинтай харилцаатай болохоос ч өмнө амьтны бие махбодод<br />
насаа дагаж хувьсах шинж тэмдгүүд байгааг анчин, малчин бүр төсөөлөн<br />
мэдэж аж ахуйн хэрэгцээнд ашиглаж байсан нь дээр үеийн судар<br />
бичгүүдэд хадгалагдан үлджээ. Унгарын эрдэмтэн К.Каталин малын нас,<br />
шүд заах хоёр тогтолцоо Монголд үүсч морь унаж хэрэглэх ёс чухам хаа<br />
үүсч гарсантай холбоотойг гэрчилж буй гэснийг Франц эрдэмтэн Хангар<br />
дэмжиж мөн ийм дүгнэлт хийсэн байдаг.<br />
Монголчууд нь эрт дээр үеэс олон үеийн турш хийсэн ажиглалтынхаа<br />
дүнд нас насаар нь ялгаж хурдан морь уяж сойж уралдуулах асар их<br />
туршлагатай байжээ. Хурдан морийг гадаад, дотоод, нууц 3 төрлөөр<br />
шинжих уламжлал монголчуудын дунд ихэд дэлгэрчээ.<br />
Гадаад шинж. Аливаа амьтны ашиг шим, бяр чадал, хурд нь уул амьтны<br />
389
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
галбир төрхтэй холбоотой байдаг. Гадаад шинжийг 10 хэсэгт хуваан үзсэны<br />
нэг шинж нь шүдний шинж юм. Шинжийн ном судруудад адууны шүдийг<br />
хулан шүд, тэмээн шүд, буудай шүд, гахай шүд, тахиа шүд гэх зэргээр<br />
8 хуваагаад цааш нь хулан шүдийг шаталсан, нууц гэх зэргээр хуваасан<br />
байдаг. Эдгээрээс пэмбэгэр буйлтай, давчхан хомбогор шүд тусгүй,<br />
хатангир буйлтай, хоорондоо зайтай, гадагшаа саравгар богино шүд сайн<br />
мэт. Бас соёо нь буурын соёо мэт том бөгөөд гадагшаа нь сайн гэдэг. 1968<br />
онд улсын баяр наадмаар 5 давхисан Д.Цэдэвийн Үүлэн гэдэг бор морины<br />
шүдэнд энэ шинж бүрдсэн байна.<br />
Нууц шинж нь зөвхөн малын шүдэнд илэрнэ. Малын яс чанар, хүч чадал<br />
шүдэндээ илэрдгийг манай ард түмэн аль хэдийнээс анхааран мэдэж<br />
нас гүйцсэн малын хөгшин, залууг шүдээр нь тогтоосоор иржээ. Оросын<br />
эрдэмтэн И.Ф.Шульженко монголчууд хурдан морийг шинжихдээ<br />
шүдний нь өнгө, хэлбэрийг их анхаардаг байжээ гэсэн байна. Нууц шинж<br />
маш олон бөгөөд тэр бүгд шүдний янз бүрийн тэмдгээр илэрнэ.<br />
Судар бичигт гадаад шинжийг нь элбэг, дотоод шинжийг харьцангуй<br />
цөөн, нууц шинжийг нь тун ховор дурдсан байдаг. Адууг гадаад шинжээр<br />
тодорхойлох явдал Арабт VIII-X зууны үед, Европт XVIII зууны үед<br />
эхэлснийг Оросын эрдэмтэн И.Ф.Шульженко тэмдэглэжээ.<br />
Адууны насыг зөв тодорхойлоход олон өөрчлөлт шүдэн дээр тохиолддог.<br />
Үүнд, дээд эрүү хэтэрхий урт байсны улмаас үүсэх дорсгой шүд, доод<br />
эрүү хэт урт байсны улмаас үүсэх дорсгой шүд, үүдэн шүдний ташуу<br />
элэгдсэн байдал, хатуу зүйлийг хазах буюу зууж зогсох болсны улмаас<br />
үүсэх элдэв уршиг зэрэг нь хэвийн биш өөрчлөлтийн тоонд орно. Мөн<br />
тухайн газар нутгийн онцлогоос болж нас тодорхойлоход зөрүү гарч ирж<br />
болно. Жишээлбэл хэтэрхий тачир ургамалтай, хээрийн бүсэнд шүдний<br />
элэгдэлт хурдан байх тул амьтны насыг зөв тодорхойлоход өөрчлөлт гардаг.<br />
390<br />
Амьтны нас тодорхойлохын ач холбогдол<br />
Амьтны булчин дахь уургийн бодисын хэмжээ насны байдлаас<br />
шалтгаалан харилцан адилгүй байна. Нас бие гүйцсэн булчингийн<br />
ажиллагаа идэвхжих тусам уургийн хэмжээ залуу малынхаас их болно.<br />
Малын өсөх насыг тогтоосны үндсэн дээр нийлүүлгэнд оруулахаас гадна<br />
насны байдлаар эдлэх, заазлах, бордох, нядлах, худалдаж борлуулах<br />
ашигтай хугацааг зааж өгнө.<br />
Малын насны байдлаар хувьсан өөрчлөгдөж байдаг ашиг шимийг нь<br />
ганцхан тэжээллэг арчилгаа маллагааны сайн хангамжаар шийдвэрлэж<br />
болдоггүй тал бий. Нас бие гүйцээгүй буюу хэтэрхий хөгшин малыг<br />
хэдий элбэг хангамжтай тэжээвч төдий л их ашиг шим өгдөггүй билээ.<br />
Үүний учир нь малын бие махбодын тусгал болсон насны байдлаар<br />
тайлбарлагдана. Амьтны шүд насаа даган хувьсаж өөрчлөгдөхийг зөв ажиж<br />
мэдсэнээр бид малын насыг тодорхойлох арга барилыг эзэмшинэ. Үүний<br />
үр дүнд мал тус бүрийн аж ахуйд ашигтай байх насны хугацааг тогтооно.<br />
Жишээ нь: 6 үүдэн шүд нь ургасан үнээ 8-10 тугаллана, 8 шүдээ гүйцээсэн<br />
эм хонь 5-6 удаа төлөө өгнө гэх зэргээр урьдчилан хэлж болно. Үүний
Tomus XXXIV Fasciculus 31<br />
үндсэн дээр малаас авах ашиг шимийн жил ба нийт бүтээгдэхүүний тоо<br />
хэмжээ малын тэжээл, арчилгаа маллагаанд зарцуулагдах хүч хөрөнгөний<br />
тооцоог гаргах ёстой. Мал эрхтний шинжилгээ хийх, өвчний онош тавих,<br />
малын биеийн элдэв өвчинд нэрвэгдэх буюу өвчнийг тэсвэрлэх заагийг<br />
тогтооход малын насыг тодорхойлох чухал юм. Тухайлбал гадны шинж<br />
тэмдгээр төсөөтэй боловч малын насны байдлаар ялгаатай тусдаг адууны<br />
сахуу, ям, үхрийн дууны хавдар, хорт хавдар зэрэг олон олон тооны<br />
өвчнийг оношлоход насыг тодорхойлох явдал давын өмнө шаардагдана.<br />
Малын ашиг шимийн хэмжээ малаас гарах зарим түүхий эдийн чанарийг<br />
тодорхойлох буюу байгууллага, хүмүүсийн хоорондын маргаан зөрөөнийг<br />
нэгэн тийш болгож шийдвэрлэх зэрэг мал эдийн шалгалт шинжилгээний<br />
ба ариун цэврийн магадлагааны ажилд малын нас тодорхойлох нь багагүй<br />
ач холбогдолтой.<br />
Археологийн малтлагаар илэрсэн мал, амьтны насыг<br />
шүдээр нь тодорхойлох нь<br />
Шүдний бүтцээр мал амьтны насыг тогтоох аргыг эртний судлал буюу<br />
археологид өргөн хэрэглэдэг. Мал амьтны яс археологийн судалгааны<br />
обьектоос түгээмэл илэрдэг олдворын нэг болно. Энэ нь чулуун зэвсгийн<br />
үеэс орчин үеийг хүртэлх агуй, бууц, хот суурин, булш, тахилын<br />
байгууламжаас илэрдэг юм. Эртний хүний эдэлгээнд ашиглаж байсан<br />
болон идшинд хэрэглэж байсан мал, ан амьтны насыг тогтоох нь тухайн<br />
хүн, нийгмийн бүлгийн аж ахуй, идэш тэжээлийн онцлог, ахуйн соёлын<br />
түвшин, эдийн засгийн нөхцөл, шашин шүтлэгийн зан үйл зэргийн талаар<br />
олон зүйлийг тодруулах нөхцөлийг бүрдүүлж өгдөг.<br />
Резюме:<br />
М.Баярсайхан<br />
РАЗВИТИЕ ТРАДИЦИИ МЕТОДИКИ ОПРЕДЕЛЕНИЯ<br />
ВОЗРАСТА ДОМАШНЫХ ЖИВОТНЫХ ПО ЗУБАМ<br />
Методика определения возраста домашных животных по зубам начала<br />
развиваться с начала одомашнивания диких животных. Кроме определения<br />
по зубам, возраст животных также можно определить по размеру и весу<br />
черепа, по кольцам рог и ногтей.<br />
В статье рассматривается сторение зубов лошадей монгольской породы<br />
в зависимости от возраста, традиции монголов в отборе лучших скакунов а<br />
также значение определения возроста животных.<br />
Ном зүй<br />
А.Баярмагнай. Монголчуудын хурдан морь уях соёл, түүхэн уламжлал.<br />
Улаанбаатар, 1997.<br />
391
STUDIA ARCHAEOLOGICA <strong>2014</strong><br />
Ж.Гомбо. Монгол үхэр, хонь, ямааны шүдний ясны хувьсалт. ШУА-ийн<br />
мэдээ, Улаанбаатар, 1962.<br />
С.Жамбалдорж. Морин эрдэнэ. Улаанбаатар, 1997.<br />
Ц.Тойвгоо. Монгол үхрийн толгойн ясыг наслан судалсан шинжилгээ.<br />
Улаанбаатар, 1959.<br />
Ф.Климов. Гэрийн амьтдын анатоми. Улаанбаатар, 1967.<br />
Г.Сүхбаатар. Монголчуудын эртний өвөг. Улаанбаатар, 1980.<br />
В.Н.Жеденов. Общая анатомия домашных животных. Москва, 1958.<br />
392
АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ<br />
Товч мэдээлэл:<br />
<strong>2014</strong> онд Археологийн хүрээлэнгээс<br />
зохион байгуулсан эрдэм шинжилгээний<br />
хурал, үзэсгэлэн<br />
Эрдэм шинжилгээний хурал<br />
1. “Монголын археологи-2013” хээрийн судалгааны тайлангийн хурал<br />
Тус хүрээлэн нь хээрийн судалгааны ажлын тайлан, үр дүнг хэлэлцэх<br />
зорилгоор жил бүр уламжлал болгон зохион байгуулж буй хурлыг <strong>2014</strong><br />
оны 2-р сарын 10-ны өдөр ШУА-ийн Хүрээлэнгүүдийн нэгдсэн I байрны 410<br />
тоот хурлын танхимд хийв. Тус хурлаар 2013 онд Археологийн хүрээлэнгээс<br />
гадаадын эрдэм шинжилгээний байгууллага, судлаачидтай хамтран зохион<br />
байгуулсан 16 хээрийн шинжилгээний ангийн судалгааны үр дүн, мөн тус<br />
хүрээлэнгээс бие даан зохион байгуулсан “Донгойн ширээ” хэмээх гэрэлт<br />
хөшөө бүхий тахилын цогцолборт хийгдсэн малтлага судалгааны үр дүн,<br />
уул уурхайн компанийн захиалгаар хийсэн археологийн авран хамгаалах<br />
хайгуул болон малтлага судалгааны үр дүнг танилцуулсан 18 илтгэлийг<br />
хэлэлцсэн байна. Хурлын илтгэлийн эмхтгэл “Монголын археологи-2013”<br />
(ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн 2013 оны хээрийн судалгааны үр<br />
дүн) нэрээр хэвлэгджээ.<br />
2. “Хятаны Өв Соёл” эрдэм шинжилгээний хурал<br />
Тус хүрээлэнгийн Дундад зууны археологийн судалгааны секторын<br />
санаачлагаар 4-р сарын 18-ны өдөр Хүрээлэнгүүдийн нэгдсэн I байрны<br />
410 тоот хурлын танхимд “Хятаны өв соёл” эрдэм шинжилгээний хурлыг<br />
зохион байгуулав.<br />
Хурлаар ШУА-ийн Археологийн Хүрээлэн, Түүхийн Хүрээлэн,<br />
Монголын Үндэсний Музей, МУИС, ШУТИС, СУИС зэрэг эрдэм<br />
шинжилгээний байгууллага, их дээд сургуулийн эрдэм шинжилгээний<br />
ажилтан, багш, судлаачийн 16 илтгэлийг хэлэлцсэн. Үүнд: үндсэн<br />
илтгэлийг доктор (Ph) А.Энхтөр хэлэлцүүлж, Монгол дахь Хятан судлалын<br />
түвшинг танилцуулахын зэрэгцээ судалгааны цаашдийн чиг хандлагын<br />
тухай санал, бодлоо хэлжээ. Хятаны угсаа гарвал, домог зүй талаар доктор<br />
(Ph) А.Энхбат, оюуны соёл, шүтлэг бишрэлийн талаар доктор (Ph) Б.Бадма-<br />
Оюу, суварганы үүсэл хөгжил ба Хэрлэн Барс хотын суварганы талаар<br />
Л.Мөнхбаяр, засаг захиргааны хуваарийн тухай Г.Батболд, Хятаны үеийн<br />
монгол аймгуудын түүхийн талаар Г.Алтансүх, хувцас өмсгөлийн талаар<br />
доктор (Ph) Б.Мөнхцэцэг, хотуудын үүрэг, зориулалтын талаар доктор<br />
Д.Болдхуяг, Өмнөд нийслэл Янжин хотын талаар Б.Ванчиг, бичгийг тайлж<br />
унших асуудлаар Р.Мөнхтулга, хот суурин болоод барилга архитектурын<br />
талаар Б.Дашдорж, Ц.Буянхишиг, Я.Сенда, булш оршуулгын судалгааны<br />
талаар Т.Хантөгс, Ч.Баянтал, Хятаны үеийн нум сумны хийцийн талаар<br />
393
394<br />
АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ<br />
Л.Мөнхөө нар илтгэл тавьж хэлэлцүүлсэн байна. Хурлийн илтгэлийн<br />
эмхтгэл “Хятаны өв соёл” нэрээр хэвлэгджээ.<br />
3. “Хүрэл, түрүү төмрийн үе ба Хүннүгийн өмнөх соёлын<br />
судалгааны асуудал” эрдэм шинжилгээний хурал<br />
Тус хүрээлэнгийн Хүрэл, түрүү төмрийн үеийн судалгааны сектор,<br />
Хүннүгийн археологийн судалгааны секторын санаачлагаар 10-р сарын<br />
31-ний өдөр “Хүрэл, түрүү төмрийн үе ба Хүннүгийн өмнөх соёлын<br />
судалгааны асуудал” эрдэм шинжилгээний бага хурал, хэлэлцүүлгийг<br />
ШУА-ийн Хүрээлэнгүүдийн нэгдсэн I байрны 410 тоот хурлын танхимд<br />
зохион байгуулав.<br />
Энэхүү хуралд ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн, Түүхийн хүрээлэн,<br />
МУИС, Улаанбаатарын их сургууль, ШУТИС, Монголын Үндэсний музейн<br />
судлаачид болон их, дээд сургуулийн мэргэжлийн ангийн оюутнууд зэрэг<br />
нийт 70 орчим хүн оролцжээ. Хурлаар доктор (Ph), профессор Ц.Төрбатын<br />
“Монгол Алтайд хийсэн судалгааны үр дүн”, Д.Батсүхийн “Монгол дахь<br />
Пазырыкийн үеийн булшны судалгаа”, Ц.Амгалантөгсийн “Хиргисүүрийн<br />
судалгааны сүүлийн үеийн үр дүн”, Ж.Гантулгын “Хүрэл, түрүү төмрийн<br />
үеийн оршуулгын дурсгалын нэр томъёоны асуудалд”, доктор (Ph)<br />
Г.Эрэгзэнгийн “Өвөг хүннү нарыг түүх, археологийн хэрэглэгдэхүүнээр<br />
тодруулах нь”, доктор (Ph), профессор Д.Эрдэнэбаатарын “Хүрлийн үеийн<br />
шинэ соёлууд”, Ж.Баярсайханы “Буган хөшөөний он цагийн асуудал”,<br />
Д.Хатанбаатарын “Түрүүлэг нь харуулж оршуулах зан үйлийн тухайд”,<br />
доктор (Ph) Б.Батсүрэнгийн “Эртний Хятад сурвалжид нүүдэлчдийг анх<br />
тэмдэглэсэн тухай”, доктор (Ph), профессор З.Батсайханы “НТӨ III-II<br />
мянганы нүүдэлчид” зэрэг илтгэлийг хэлэлцсэн ба хурлын төгсгөлд хүрэл,<br />
төмрийн түрүү үеийн судалгааны өнөөгийн байдал, судлаачдын дэвшүүлж<br />
буй санал, тулгамдсан асуудлыг Археологийн хүрээлэнгээс хэрхэн<br />
тоймлож буй, холбогдох он цагийн үечлэлийн тухай асуудлыг доктор (Ph),<br />
профессор Ч.Амартүвшин танилцуулж, хэлэлцүүлэг өрнүүлсэн байна.<br />
Хурлаар хэлэлцсэн илтгэл болон хэлэлцүүлгийн үеэр яригдсан асуудлууд,<br />
судлаачдын санал зэрэг нь “Хүрэл, түрүү төмрийн үе ба Хүннүгийн өмнөх<br />
соёлын судалгааны асуудал” (эрдэм шинжилгээний хурлын илтгэлийн<br />
эмхтгэл) нэрээр хэвлэгджээ.<br />
4. “Өмнөговийн түүх, соёлын өв: Өнөө ба Ирээдүй”<br />
онол практикийн бага хурал<br />
ШУА-ийн Тэргүүлэгчдийн газар, Өмнөговь аймгийн ИТХ, ЗДТГын<br />
дэмжлэгээр <strong>2014</strong> оны 11-р сарын 26-ны өдөр “Блю Скай Тауэр”-ын 3<br />
давхарын “Даймонд” танхимд “Өмнөговийн түүх, соёлын өв: Өнөө ба<br />
Ирээдүй” онол практикийн бага хурлыг зохион байгуулав.<br />
Хурлаар доктор (Ph), профессор Д.Сэрдарамын “Соёлын өв, түүний<br />
тухай ойлголтууд, соёлын өвийн үнэлгээний тухай”, доктор (Sc), профессор<br />
Х.Цогтбаатарын “Өмнөговь аймгийн нутагт хийсэн палеонтологийн<br />
судалгаа”, доктор (Ph), профессор Ч.Амартүвшингийн “Өмнөговь<br />
аймгийн нутагт хийсэн археологийн судалгаа”, доктор (Ph), профессор
АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ<br />
С.Чулууны “Өмнөговь аймгийн зарим сумдын нутагт хийсэн соёлын биет<br />
бус өвийн судалгаа”, доктор (Ph) Н.Уртнасангийн “Говь нутаг дахь байгаль,<br />
соёлын өвийн газруудаас Дэлхийн өвд бүртгүүлэх боломж, үндэслэл”,<br />
Ц.Отгонтуяагийн “Өмнөговь аймгийн музей – Өнөөгийн байдал,<br />
сайжруулах арга зам, шаардагдаж буй зардал”, Г.Энхбатын “Энержи<br />
ресурс ХХК-ны захиалгаар хийгдсэн Цогтцэций сумын соёлын өвийн<br />
хөтөлбөр” зэрэг 8 илтгэлийг хэлэлцсэн бөгөөд хурлын төгсгөлд “Соёлын<br />
өвийн үнэлгээ, биет ба биет бус өвийн судалгаа, соёлын өвд суурилсан<br />
аялал жуулчлал хөгжүүлэх боломж”, “Говийн бүсийн судалгааны төв<br />
байгуулах шаардлага, арга зам, санхүүжилт, мэргэжлийн удирдлага”<br />
сэдвээр хэлэлцүүлэг өрнүүлсэн байна.<br />
Үзэсгэлэн<br />
1. “Талын дайчдын өв соёл” тусгай үзэсгэлэн<br />
Монгол улс ба ХБНГУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 40<br />
жилийн ойг тохиолдуулан Монголын Үндэсний музейд 4-р сарын 8-ны<br />
өдрөөс 10-р сарын 16-ны өдөр хүртэлх 6 сар гаруйн хугацаанд “Талын<br />
дайчдын өв соёл” тусгай үзэсгэлэнг гаргаж, олон нийтэд танилцуулав.<br />
Тус үзэсгэлэнд Археологийн хүрээлэнгийн ажилтнууд 2005-2010 оны<br />
хооронд Ховд, Баянхонгор, Өвөрхангай аймгийн нутгаас илрүүлэн судласан<br />
6 хадны оршуулгын олдворыг дэглэн үзүүлсэн бөгөөд тэдгээрийн дотор<br />
дундад эртний үеийн нум, сум, үйсэн ховд, модон эмээл, төмөр дөрөө<br />
зэрэг сонирхолтой эд өлгийн зүйлс байснаас гадна нүүдэлчдийн соёлын<br />
гайхамшигт дурсгал болох “Алтай ятга” хэмээн нэрлэсэн хөгжмийн зэмсэг<br />
багтсан байна. Эдгээр олдворыг ХБНГУ-ын Райндандын Орон нутгийн<br />
холбооны харьяа Бонн дахь Ландес музей зэрэг газруудад 3 жилийн<br />
хугацаанд сэргээн засварлажээ.<br />
Үзэсгэлэнг 50 гаруй мянган хүн үзсэн байна. Хаалтын ажиллагааны үеэр<br />
үзэсгэлэнд тавигдсан олдворыг Монголын Үндэсний музейд шилжүүлэн<br />
өгсөн ба уг үзэсгэлэнд тавигдсан соёлын өвийг нээж илрүүлэх, сэргээн<br />
засварлуулах, судлах, улмаар үзэсгэлэн зохион байгуулах ажилд гол үүрэг<br />
гүйцэтгэн оролцсон доктор, профессор Ц.Төрбат нарын судлаачидад<br />
Монгол Улсын Ерөнхий Сайдын нэрэмжит шагнал “Өв соёл” өргөмжлөлийг<br />
хүртгээжээ.<br />
Үзэсгэлэнгийн каталоги болох 38 х.х бүтээл “Талын дайчдын өв соёл”<br />
нэрээр хэвлэгдсэн байна.<br />
2. “Эгийн голын түүх, соёлын дурсгалууд” тусгай үзэсгэлэн<br />
Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутаг Эгийн голд барихаар<br />
төлөвлөж буй усан цахилгаан станцын талбайд хийгдсэн археологийн авран<br />
хамгаалах судалгааны үр дүнд илэрсэн түүх, соёлын дурсгал, олдвор эд<br />
өлгийг олон нийтэд танилцуулах зорилготой тусгай үзэсгэлэнг 10-р сарын<br />
20-ноос 29-ны өдрүүдэд Монголын Үндэсний музейд зохион байгуулав.<br />
Тус үзэсгэлэнд энэ жил “Эгийн голын УЦС” төслийн нэгжийн<br />
захиалгаар соёлын өвийн авран хамгаалах судалгааны ажил хийсэн<br />
395
АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн, Түүхийн хүрээлэн, Улаанбаатарын<br />
Их сургууль, ШУТИС, Монголын Үндэсний музей зэрэг 5 байгууллагын<br />
судлаач, ажилтнуудын илрүүлэн олсон 304 олдвор эд өлгийн зүйлсээс<br />
гадна Археологийн хүрээлэнгийн сан хөмрөгт хадгалагдаж буй 1990-ээд<br />
оны үед тус бүс нутагт ажилласан хээрийн судалгааны ангиудын илрүүлэн<br />
олсон 47 олдворыг хамт дэлгэн үзүүлжээ.<br />
3. “Өмнөговь: Эртний өв соёл” тусгай үзэсгэлэн<br />
“Өмнөговийн түүх, соёлын өв: Өнөө ба Ирээдүй” онол практикийн<br />
бага хурлын үеэр тус бүс нутгаас илэрсэн археологийн олдвор, соёлын<br />
биет өвийг олон нийтэд танилцуулах, сурталчилах зорилгоор “Өмнөговь:<br />
Эртний өв соёл” тусгай үзэсгэлэнг 11-р сарын 26-ны өдөр “Блю Скай<br />
Тауэр”-ын 3 давхарын “Даймонд” танхимд зохион байгуулав.<br />
Тус үзэсгэлэнд Өмнөговь аймгийн нутгаас илрүүлсэн чулуун зэвсгийн<br />
бууц, суурин, булш оршуулга, хот суурины үлдэгдэл, үйлдвэрлэлийн<br />
газрын ул мөр зэрэг дурсгалт газруудын гэрэл зураг, танилцуулга болон<br />
тэдгээрээс илэрсэн чулуун зэвсэг, аж ахуйн холбогдолтой зүйлс, хувцас<br />
өмсгөл, гоёл чимэглэл, зэр зэвсгийн зүйлс зэрэг 50 гаруй биет олдвор эд<br />
өлгийг дэлгэн үзүүлжээ. Үзэсгэлэнгийн каталогийг “Өмнөговь: Эртний өв<br />
соёл” нэрээр хэвлүүлсэн байна.<br />
4. “Шинжлэх ухаан техник – <strong>2014</strong>” тусгай үзэсгэлэн<br />
Жил бүр эрдэм шинжилгээний ажилтны өдөрт зориулан уламжлал<br />
болгон зохион байгуулдаг “Шинжлэх ухаан техник – <strong>2014</strong>” арга хэмжээний<br />
үеэр ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгээс зохион байгуулсан хээрийн<br />
судалгааны ангиудын илрүүлсэн шинэ олдвор эд өлгийн дээж болох 40<br />
гаруй эд өлгийг дэлгэн үзүүлэв. Уг үзэсгэлэнг 11-р сарын 28-29-ны өдрүүдэд<br />
Уран зургийн галерейн үзэсгэлэнгийн танхимд зохион байгуулсан байна.<br />
396
АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ<br />
<strong>2014</strong> онд хэвлэгдсэн ном,<br />
бүтээлийн танилцуулга<br />
“Монголын Археологи-2013”<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
2013 оны хээрийн судалгааны үр дүн.<br />
Тайлангийн хурлын илтгэлийн эмхтгэл.<br />
Эрхлэсэн: Б.Цогтбаатар<br />
Улаанбаатар, <strong>2014</strong><br />
Дамдинсүрэнгийн Цэвээндорж<br />
“Монголын археологийн судалгаа”<br />
Бүтээлийн эмхтгэл. V, VI боть (2003-2007 он)<br />
Эмхтгэсэн: Р.Эрдэнэцэцэг<br />
Улаанбаатар, <strong>2014</strong><br />
Довдойн Баяр<br />
“Монголын дундад зууны археологийн судалгаа”<br />
Бүтээлийн эмхтгэл. III боть (2004-2011 он)<br />
Эмхтгэсэн: Р.Мөнхтулга<br />
Улаанбаатар, <strong>2014</strong><br />
397
АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ<br />
Монгол-Монакогийн хамтарсан<br />
археологийн экспедиц<br />
“Premiers nomads de haute-asie”<br />
Үзэсгэлэнгийн каталоги.<br />
Monaco, <strong>2014</strong><br />
“Талын морьтан дайчдын өв соёл”<br />
Үзэсгэлэнгийн каталоги.<br />
Редактор: Ц.Төрбат, У.Эрдэнэбат<br />
Улаанбаатар, <strong>2014</strong><br />
“Ханбогдын түүх, соёлын өв”<br />
Зохиогч: Ч.Амартүвшин нарын 16 хүн<br />
Редактор: Б.Гүнчинсүрэн, С.Чулуун<br />
Улаанбаатар, <strong>2014</strong><br />
398
АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ<br />
“Хятаны өв соёл”<br />
Эрдэм шинжилгээний хурлын<br />
илтгэлийн эмхтгэл.<br />
Эмхтгэсэн: Г.Батболд<br />
Редактор: А.Энхтөр<br />
Улаанбаатар, <strong>2014</strong><br />
“Le premier Empire des Steppes en Mongolie”<br />
(Эгийн голын савд явуулсан археологийн<br />
судалгааны үр дүн)<br />
Зохиогч: П.Х.Жискар (P.H.Giscard), Ц.Төрбат,<br />
Эрик Крюбезй (Eric Crubezy)<br />
Faton, <strong>2014</strong><br />
“Монголын говийн бүсийн<br />
хадны зургийн судалгаа”<br />
Зохиогч: Н.Батболд<br />
Редактор: Д.Цэвээндорж<br />
Улаанбаатар, <strong>2014</strong><br />
399
АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ<br />
“Хүннүгийн шастир – Сыма Цзяний<br />
“Ши Цзи” зохиолын 110-р бүлэг”<br />
Хүннүгийн түүхийн эх хэрэглэгдэхүүн<br />
цуврал – I<br />
Орчуулсан: Д.Молор<br />
Редактор: Ч.Ерөөл-Эрдэнэ, Г.Эрэгзэн<br />
Улаанбаатар, <strong>2014</strong><br />
“Өмнөговь: Эртний өв соёл”<br />
Үзэсгэлэнгийн каталоги<br />
Зохиогч: Ч.Амартүвшин<br />
Редактор: Г.Эрэгзэн<br />
Улаанбаатар, <strong>2014</strong><br />
“Хүрэл, түрүү төмрийн үе ба Хүннүгийн<br />
өмнөх соёлын судалгааны асуудал”<br />
Эрдэм шинжилгээний бага хурлын<br />
илтгэлийн эмхтгэл<br />
Эмхтгэсэн: Ч.Ерөөл-Эрдэнэ<br />
Улаанбаатар, <strong>2014</strong><br />
400
АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ<br />
“Монгол орны түүх, археологи, байгалийн<br />
дурсгалын аялал жуулчлалын үндсэн<br />
маршрут”<br />
Зохиогч: Н.Эрдэнэ-Очир<br />
Редактор: Б.Цогтбаатар, Б.Мөнгөнцэцэг<br />
Улаанбаатар, <strong>2014</strong><br />
“Говь-Алтай аймгийн Жаргалан<br />
сумын археологийн дурсгалууд”<br />
Зохиогч: Н.Батболд, Б.Дашдорж<br />
Редактор: Д.Цэвээндорж<br />
Улаанбаатар, <strong>2014</strong><br />
“Донгойн ширээн дурсгал”<br />
Зохиогч: Р.Мөнхтулга, Ц.Болорбат,<br />
А.Энхтөр, Ц.Буянхишиг<br />
Редактор: Д.Цэвээндорж<br />
Улаанбаатар, <strong>2014</strong><br />
401
АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ<br />
Эмгэнэл:<br />
ОХУ-ын Буриад улсын нэрт археологич<br />
Сергей Владимирович Данилов<br />
Бидний эрхэм нөхөр, хүндэт багш Орос, Буриадын нэрт түүхч,<br />
археологич Сергей Владмирович Данилов <strong>2014</strong> оны 8-р сарын 8-ны<br />
өдөр өвчний учир нас нөхчиж Төв Ази, Монгол судлалын эртний үеийн<br />
судалгаанд томоохон орон зай үлдээв.<br />
С.В.Данилов 1950 оны 4-р сарын 7-ны өдөр ОХУ-ын Буриадын Улаан-<br />
Үд хотод сэхээтний гэр бүлд мэндэлжээ. Тэрбээр 1974 онд Д.Банзаровын<br />
нэрэмжит Буриадын улсын багшийн их сургуулийн Түүх-Хэл шинжлэлийн<br />
салбарыг түүхч, археологич мэргэжлээр дүүргэжээ. 1974 оноос тухайн<br />
үеийн ЗХУ-ын ШУА-ийн Сибирийн салбарын Буриадын нийгмийн<br />
шинжлэх ухааны хүрээлэнд ахлах лаборант, 1974-1975 онд Буриадын<br />
Окино-Ключи тосгонд дунд сургуулийн багш, 1975-1976 онуудад Загустай<br />
тосгоны дунд сургуулийн орлогч захиралаар ажиллаж байгаад 1976-<br />
1979 онуудад Москва хотноо ЗХУ-ын ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнд<br />
аспирантурт суралцан түүхийн ухааны дэд эрдэмтний зэрэг хамгаалжээ.<br />
Ингээд 1981 оноос насан эцэслэх хүртлээ ОХУ-ын ШУА-ийн Сибирийн<br />
салбарын Монгол, Түвд, Буддын судлалын хүрээлэнд гэрэл зурагчин,<br />
тэргүүлэгчдийн газрын туслах ажилтан, эрдэм шинжилгээний туслах,<br />
жинхэнэ, тэргүүлэх ажилтан, археологийн лабораторийн болон салбарын<br />
эрхлэгч, хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээ эрхэлсэн орлогч, гадаад<br />
харилцааны асуудал эрхэлсэн орлогч захирлаар ажиллаж байв.<br />
402
АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ<br />
Тэрбээр 1980 онд дэд эрдэмтний зэрэг, 2005 онд “Төв Азийн нүүдлийн<br />
нийгмийн хот суурины судалгаа” сэдвээр Шинжлэх ухааны докторын<br />
зэрэг хамгаалж, Төв Азийн түүх, археологийн чиглэлээр 100 орчим эрдэм<br />
шинжилгээний өгүүлэл, илтгэл, 7-н нэгэн сэдэвт болон хамтын бүтээл<br />
туурвижээ.<br />
С.В.Данилов нь эрт болон дундад зууны үеийн Төв Ази, Байгал нуур<br />
орчмын бүс нутгийн хүрэл зэвсгийн үе, хүннү, скиф, дундад зууны үеийн<br />
нүүдэлчдийн эртний түүх судлалаар мэргэшсэн судлаач байсан бөгөөд<br />
1981 оноос Буриадын нутаг дэвсгэрт бие даасан археологийн малтлага<br />
судалгааны ажлыг явуулж ирсний дээр, 1992 оноос ОХУ-ын ШУАийн<br />
Сибирийн салбарын Буриадын Монгол, Түвд, Буддын судлалын<br />
хүрээлэнгийн археологийн судалгааны ангийг удирдан ажиллаж эхэлжээ.<br />
Түүний судалгааны чиглэл нь эртний нүүдэлчдийн оршуулгын болон<br />
тахил тайлгын байгууламж, хот суурины судалгаанд чиглэгдэж байсан<br />
бөгөөд өргөн хүрээнд ажиллаж байсан эрдэмтэн юм.<br />
Тэрбээр 1999 оноос Монгол улсын нутаг дэвсгэрт археологийн судалгаа<br />
явуулж эхэлжээ. “Төв Азийн нүүдэлчдийн нийгмийн өөрчлөлт” олон<br />
улсын судалгааны экспедицийн бүрэлдэхүүнд орж ажилласанаас хойш<br />
тэрээр жил бүр Монгол улсад археологийн малтлага судалгааг явуулж<br />
Хүннү болон Уйгур, Хятан гүрний үеийн хот суурины судалгаанд өөрийн<br />
ухамсарт амьдралаа зориулжээ.<br />
Түүний удирдаж хийсэн Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумын нутагт<br />
орших Тэрэлжийн дөрвөлжин хотын судалгаа нь Монгол улсын нутаг<br />
дэвсгэрт Хүннүгийн үеийн хот суурины талаар системтэй, өргөн хүрээтэй<br />
малтлага хийсэн томоохон ажил болсон юм. Энэхүү судалгааны ажлын<br />
үр дүнд Тэрэлжийн дөрвөлжин хотыг анх судалсан Монголын эрдэмтэн<br />
Х.Пэрлээгийн эл хотын тухай Хүннүгийн үеийн тахил тайлгын газар болов<br />
уу гэсэн анхны санал дүгнэлтийг батлаж чадсан эрдэм шинжилгээний<br />
чухал ач холбогдолтой судалгаа болжээ.<br />
Мөн тэрбээр Монгол улсад хэрэгжүүлсэн “Төв Азийн нүүдэлчдийн хот<br />
суурины судалгаа” (2009) төслийн хүрээнд Төв аймгийн Заамар сумын нутагт<br />
орших “Шороон бумбагар” хэмээх дурсгалд мэргэжил нэгт монголын<br />
судлаачидтай хамтран малтлага хийж МЭ-ний 677 онд хамаарах эртний<br />
Түрэгийн Пугу аймгийн ноёны бунхант булшийг анх удаа илрүүлэн олсон<br />
явдал нь тухайн үеийн археологийн судалгаанд томоохон нээлт болсон юм.<br />
Тэрбээр 2010 оноос “Төв Азийн нүүдэлчдийн хот суурины электрон<br />
атлас” хийх төслийн Оросын талын удирдагчаар ажиллан Монгол, Оросын<br />
судлаачдыг нэгтгэн зангидаж Монгол улс болон Буриад, Чита муж, Тува,<br />
Хакас зэрэг газруудад буй нүүдэлчдийн түүхэнд холбогдох хот суурины<br />
судалгааг өргөн хүрээнд эхлүүлжээ. Энэхүү судалгааны ажлын үр дүнд<br />
Монгол болон ОХУ-ын нутагт дэвсгэрт урьд мэдэгдэж байсан олон<br />
тооны хот, суурингуудын эрдэм шинжилгээний тодорхойлолт, дэвсгэр<br />
зураглалыг шинээр үйлдсэнээс гадна урьд өмнө илэрч мэдэгдээгүй янз<br />
бүрийн түүхэн цаг үед холбогдох 10 гаруй хот суурины дурсгалуудыг<br />
шинээр илрүүлэн олж эрдэм шинжилгээний эргэлтэнд оруулжээ.<br />
С.В.Данилов нь Төв азийн эртний нүүдэлчид гэсэн ерөнхий сэдвийн<br />
403
АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ<br />
хүрээнд тэдний эдийн засаг улс төрийн амьдралын хувирал өөрчлөлт,<br />
худалдаа арилжаа, нүүдлийн нийгмийн бүтцийн талаар өргөн хэмжээний<br />
судалгааг явуулжээ.<br />
Тэрбээр олон улсын түвшиний олон тооны эрдэм шинжилгээний<br />
хуралд оролцсон төдийгүй Буриадад зохион байгуулагдсан олон улсын<br />
болон Бүх Оросын, бүс нутгийн чанартай хурлуудыг амжилттай удирдан<br />
зохион байгуулж, ОХУ-ын болон олон улсын эрдэм шинжилгээ судалгааны<br />
байгууллага, нэр хүнд бүхий эрдэмтэдтэй өргөн харилцаатай явж иржээ.<br />
Мөн түүний удирдлага дор олон тооны эрдэм шинжилгээний бүтээл,<br />
хурлын болон өгүүллийн эмхтгэл нийтлэгджээ. Тухайлбал, Буриадын<br />
эрдэмтдийн сүүлийн томоохон хамтын бүтээл болох “Буриадын түүх” (3<br />
боть) хамтын бүтээлийн 1-р ботийн ерөнхий редактороор ажиллаж нэр<br />
хүнд бүхий бүтээлийг амжилттай туурвисан билээ.<br />
С.В.Данилов нь сайн эрдэмтэн, сайн судлаач төдийгүй сайн удирдан<br />
зохион байгуулагч, сайн багш сурган хүмүүжүүлэгч байлаа. Тэрбээр<br />
Буриадын улсын их сургууль болон Новосибирскийн улсын их сургуулийн<br />
Буриадын салбар, Буриадын Улсын Багшийн их сургуулиудад багшлахын<br />
зэрэгцээ олон тооны аспирант, докторантуудын эрдэм шинжилгээний<br />
удирдагчаар ажиллажээ. Тэрбээр зөвхөн ОХУ, Буриадын залуу судлаачдын<br />
эрдмийн ажлыг удирдаж байсан төдийгүй Монголын залуу судлаач<br />
эрдэмтдийг эрдэм шинжилгээ судалгааны арга барилд сургаж байлаа.<br />
Түүний сурган бэлтгэсэн шавь нар өдгөө эрхэм багшийнхаа нэр хүндийг<br />
өндөрт өргөн, амжилттай эрдэм судлалын ажил хийсээр байна. Түүний<br />
энэхүү залуу үеийг сурган хүмүүжүүлэх нөр их ажлыг үнэлэн 2003 онд<br />
Буриадын улсын их сургуулийн профессор цол олгожээ.<br />
С.В.Даниловын Төв Азийн ард түмний түүх, соёлын судалгаанд<br />
оруулсан хувь нэмрийг нь үнэлэн 2000 онд Буриадын Шинжлэх ухааны<br />
гавъяат ажилтан цол, 2002 онд Буриад улсын Шинжлэх ухаан, техникийн<br />
салбарын Төрийн шагнал олгожээ. Мөн Монгол улсын төр засгаас ч түүний<br />
хөдөлмөрийг үнэлэн 2006 онд Их монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн<br />
ойн медаль, 2012 онд Монгол улсын ШУА-ийн дээд шагнал Хувилайн<br />
одонгоор шагнажээ.<br />
Эрхэм нөхөр, дотны анд Сергей Валидмирович Даниловын тусч,<br />
хөгжилтэй, нөхөрсөг сэтгэл, бүтээлч эрэл хайгуулч зан чанар, Төв Ази,<br />
Монголын нүүдэлчдийн түүх, соёлын төлөө гэсэн чин үнэнч сэтгэл тань<br />
мэргэжил нэгт Монголын эрдэмтэн судлаачдын сэтгэл зүрхэнд үүрд<br />
хадгалагдан дуурсагдах болно.<br />
Түүхийн ухааны доктор (Ph.D),<br />
дэд профессор Л.Эрдэнэболд<br />
404
АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ<br />
ОХУ-ЫН БУРИАД УЛСЫН АРХЕОЛОГИЧ ДОКТОР, ПРОФЕССОР<br />
СЕРГЕЙ ВЛАДИМИРОВИЧ ДАНИЛОВЫН ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭ<br />
СУДАЛГААНЫ БҮТЭЭЛИЙН ЖАГСААЛТ<br />
Нэг. Нэгэн сэдэвт болон хамтын бүтээл<br />
1. Социальная структура хунну Забайкалья. Владивосток, 2004. 105 С.<br />
/Н.Н. Крадин, П.Б. Коновалов нарын хамт/<br />
2. Города в кочевых обществах Центральной Азии. Улан-Удэ, 2004.<br />
3. Города в кочевых сообществах Центральной Азии. Барнаул, 2004.<br />
4. Хуннская культура Забайкалья. Социальная струк¬тура ранних<br />
кочевников Евразии. Иркутск, 2005. 310 С. /H.H. Крадин, П.Б.<br />
Коновалов нарын хамт/<br />
5. Киданский город Чинтолгой балгас. “Восточная литература”РАН.<br />
Москва, 2011. /Н.Н. Крадин, А. Очир, А.Л. Ивлиев, Л. Эрдэнэболд<br />
нарын хамт/<br />
6. Археологические исследования на киданьском городище Чин<br />
Толгой. Улан Батор, 2008. 275 С. /Н.Н. Крадин, А. Очир, А.Л. Ивлиев,<br />
А. Энхтур, Л. Эрдэнболд, Ю.Г. Никитин, Б. Анхбаяр, Г. Батболд нарын<br />
хамт/<br />
7. Эртний нүүдэлчдийн бунхант булшны малтлага судалгаа (Төв<br />
аймгийн Заамар сумын Шороон бумбагар дурсгалын малтлага<br />
судалгаа). Улаанбаатар, 2013. 165 тал. /А. Очир, Л. Эрдэнэболд, Ц.<br />
Цэрэндорж нарын хамт/<br />
8. История Бурятии. 3 том. Москва, 2011. /Ответсвенные редактор l<br />
тома/.<br />
Хоёр. Эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, илтгэл<br />
1. Средневековые погребения в Кибалино //Новое в археологии<br />
Забайкалья. Новосибирск, 1981. /П.Б. Коноваловын хамт/<br />
2. Ритуальные захоронения баранов в Забайкалье //Советская<br />
археология. № 1,1982.<br />
3. Жертвоприношения животных в погребальных обрядах ранних<br />
кочевников Забайкалья //По следам древних культур Забайкалья.<br />
Ново¬сибирск, 1983.<br />
4. К обряду жертвоприношений животных в погребальном церемониале<br />
ранних монголов //Всесоюзн. научн. конф., поев. 100-летию со дня<br />
рожд. ак.Б.Я. Владимирцова. Москва, С. 23-24.<br />
5. Жертвоприношения животных в погребальных обрядах племен<br />
Забайкалья //Древнее Забайкалье и его культурные связи.<br />
Новосибирск, 1985.<br />
6. Охранно-спасательные раскопки в Бурятии //Археологические<br />
исследования в Сибири и на Д.Востоке. 1985. / Н.В. Именохоев, П.Б.<br />
Коновалов нарын хамт/<br />
7. К вопросу о жертвоприноше¬ниях животных в погребени¬ях<br />
монгольского времени //Археологические и этнограф. Исследо¬вания<br />
Вост. Сибири. Иркутск, 1986.<br />
405
406<br />
АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ<br />
8. К изучению плиточных могил Забайкалья и Монголии //Памятники<br />
эпохи палеометалла в Забайкалье. Улан-Удэ, 1987. /П.Б. Коноваловын<br />
хамт/<br />
9. Новые материалы о курганах-керексурах Забайкалья и Монголии //<br />
Памятники эпохи палеометалла в Забайкалье. Улан-Удэ, 1987. /П.Б.<br />
Коноваловын хамт/<br />
10. Археологические материалы как источник по истории ранних<br />
монголов //История и культура монголоязычных народов: источники<br />
и традиция (Межд. круглый стол» мон¬головедов. Улан- Удэ, 1989.<br />
/П.Б. Коновалов. Н.В. Именохоев нарын хамт/<br />
11. Средневековые поселения Западного Забайкалья //Материалы по<br />
средне¬вековой археологии Д. Востока и Забай¬калья. ДВО АН СССР,<br />
Владивосток, 1989. /Э.Р. Гречищевын хамт/<br />
12. Оседлые поселения Западного Забайкалья //Актуальные пробле¬мы<br />
истории Бурятии. Улан-Удэ, 1990.<br />
13. Археологические памятники долины р.Джиды //Банзаровские<br />
чтения. Улан-Удэ, 1992.<br />
14. К проблеме кочевых городов //Втораядальневосточная конференция<br />
моло¬дых историков. Владивосток, 1992.<br />
15. Керамика городища Баян- Ундэр в Южной Бурятии //Вторая дальне<br />
восточная конференция моло¬дых историков. Владивосток, 1992. /<br />
Т.В. Жаворонковагийн хамт/<br />
16. Средневековые поселения За¬падного Забайкалья (к поста¬новке<br />
проблемы «оседлости» кочевых обществ) //Археологические<br />
памятники эпохи средневековья в Бурятии и Монголии. Наука,<br />
Новосибирск, 1992. С. 137-145.<br />
17. Городище Баян-Ундэр - но¬вый памятник хунну в Забай¬калье //<br />
Проблемы истории Бурятии. Улан-Удэ, 1993.<br />
18. К вопросу о северных границах Монгольской империи (Южная<br />
Сибирь и Забайкалье) //Памятники и культурыбронзового и раннего<br />
железного Веков Забайкалья и Монголии. Улан-Удэ, 1996. С. 26- 38.<br />
19. Жертвенный комплекс у с. Нижний Бургултай и некоторые вопросы<br />
древних обрядов и верований //Памятники и культуры бронзового и<br />
раннего железного Веков Забайкалья и Монголии. Улан-Удэ, 1996. С.<br />
92.<br />
20. Бронзовый меч из с.Петро¬павловка (р.Джида, Бурятия) //Памятники<br />
и Культуры бронзового и раннего железного Веков Забайкалья и<br />
Монголии. Улан-Удэ, 1996. С.59- 62. /П.Б. Коновалов,Н.В. Именохоев<br />
нарын хамт/<br />
21. Погребения шаманов близ с. Эдэрмык в Кижингинском р-не<br />
республики Бурятия //Мат-лы междунар. конф. “Центральноазиатскийшаманизм”.<br />
Улан- Удэ, 1996.<br />
22. К проблеме городов хунну //Межд. Конференция «100 лет гуннской<br />
археологии. Нома¬дизм: прошлое и настоящее в глобальном<br />
контексте и истор. перспективе. Улан-Удэ, 1996.<br />
23. К вопросу о кочевых цивилизациях //Межд.симпозиум “Бурят-
АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ<br />
монголы накануне III тысяче¬летия: опыт кочевой цивилизации,<br />
Россия - Восток - Запад в судьбе народа” 27 августа, 1997, Улан-Удэ.<br />
С.59- 61.<br />
24. Раскопки здания на хуннском городище Баян-Ундэр в Джидинском<br />
районе Республики Бурятия //Археология и этно¬логия Д.Востока и<br />
Ц.Азии. Владивосток, 1998.<br />
25. Китайские зеркала из памятников Хунны //Археология и этно¬логия<br />
Д.Востока и Ц.Азии. Владивосток, 1998. /И.В. Филипповагийн хамт/<br />
26. К вопросу о происхождении памятников хуннской знати //Археология<br />
и этнография Сибири и Д.Востока. РАЭСК, Улан-Удэ, 1998. /А.А.<br />
Амоголоновын хамт/<br />
27. Ильмовая падь. Путево¬дитель к поле¬вымэкскурс //Палеоэкология<br />
человека Байкальс¬кой Азии. Улан-Удэ, 1999. С. 82- 86.<br />
28. К вопросу о кочевых циви¬лизациях Центральной Азии //Геохимия<br />
ландшаф¬тов, Палеоэкология человека и этногенез. Улан- Удэ, 1999.<br />
29. Средневековое здание в Нарсатуе и некоторые проблемы истории<br />
монгольского госу¬дарства 13-14 вв //Традиционная куль¬тура<br />
народов байкальского региона: возрождение и развитие. Улан-Удэ,<br />
1999. С. 33- 34.<br />
30. О направлениях и характере связей населения Ц. Азии в древности<br />
и средневековье //Проблемы истории и культуры Центр. Азии. Т.1,<br />
Археология. Этнология. Мат. Межд. Конф. Улан-Удэ, 2000. С.92-98.<br />
31. Social Structure of the Transbaical Hsiug-Nu //Yierarhy and Power In the<br />
History of Civilization. Moscow, 2000. /Н.Н. Крадин. П.Б. Коновалов<br />
нарын хамт/<br />
32. К вопросу о культурной при¬надлежности оленных камней монголозабайкальского<br />
типа //Научная конференц. “Проблемы истории и<br />
культуры кочевых цивилизаций Центральной Азии”. Т.1, Улан-Удэ,<br />
2000. С. 102-106. /А.Д. Цыбиктаровын хамт/<br />
33. Оборонительные сооружения хунну (новые данные) //Проблемы<br />
археоло¬гии, этнографии, антропологии Сибири и сопредельных<br />
территорий. Ново¬сибирск, 2000. /А.А. Амоголонов. И.В. Филиппо¬ва<br />
нарын хамт/<br />
34. К вопросу об архитектурно- строительных традициях хунну //Dialogue<br />
among Civilizations interaction between Nomadic and other Cultures<br />
of Central Asia. Ulanbaatar, Mongolia. August 15-16, 2000.<br />
35. Историко-культурные памятники Окинского района //Актуальные<br />
пробле¬мы востоковедения Материалы иссле¬дований, посвящен.<br />
70-летию со дня рождения Б.Д. Бадараева. Улан- Удэ, 2001. /С.Д.<br />
Сыртыпова. И.А. Петунова нарын хамт/<br />
36. International expedition Trough-Mongolia and Buriat //Nomadic Studues<br />
Bulletin of international institute For the study Nomadic Civilizations. Ulanbaatar,<br />
2001. Рp. 28-30.<br />
37. К вопросу об архитектурно-строительных традициях Хунну //Dialogue<br />
among Ci-vilizations between Nomadie and other Cultures of Central<br />
Asia. Ulaanbaatar, 2002.<br />
407
АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ<br />
38. Темниковское поселение и некоторые вопросы этногене¬за бурят //<br />
Мир Центральной Азии. Мат-лы межд. конф. Т.1, Улан-Удэ, 2003. С.<br />
21- 256.<br />
39. К вопросу о появлении городов в Монголии в эпоху империи //<br />
Чингисхан и судьбы народов Евразии. Улан-Удэ, 2003. С. 89- 95.<br />
40. Города в кочевых обществах Центральной Азии //Центральная Азия<br />
и Прибайкалье в древности. Улан- Удэ – Чита, 2002. С. 143- 149.<br />
41. Структура и динамика социальной организациикочевых обществ<br />
Центральной Азии //Международный конгресс востоковедов<br />
ICANASXXXVIII. Москва, 2004. С 552-554.<br />
42. Социальный строй кочевых обществ Центральной Азии //Вестник<br />
Бурятского Госуниверситета. серия 4, история, выпуск 8, Улан- Удэ,<br />
2004. С. 3- 16<br />
43. Наземные здания хуннов //Вестник Новосибирского госуниверситета,<br />
серия история, филология, Т.4, вып. 5 серия, Новосибирск, 2005. С.<br />
65- 70.<br />
44. Строительные традиции кочевников Центральной Азии //Россия и<br />
АТР. № 2, Владивосток, 2005. С. 108- 114.<br />
45. Города Центральной Азии: исследования и проблемы //Археология<br />
Южной Сибири: идеи, методы открытия. Материалы международной<br />
конференции. Красноярск, 2005.<br />
46. Древние и средневековые города в кочевых обществах Центральной<br />
Азии (на японском языке) //Движение людей, вещей и технологий<br />
на северо-востоке Азии в средние века. Международный симпозиум.<br />
Владивосток, 2005. С. 63- 66.<br />
47. Закономерности становления оседлой «городской» жизни в кочевых<br />
обществах Центральной Азии //Движение людей, вещей и технологий<br />
на северо-востоке Азии в средние века. Международный симпозиум,<br />
Владивосток, 2005. С. 3-6.<br />
48. Preliminary results of the investigation of Kitan ancient town Chin tolgoi<br />
Balgas in 2004 //Nomadic Studies. IISNC, Ulanbaatar, Mongolia. №10<br />
2005. С.72- 78. /with N.N. Kradin. А.L. Іѵііеѵ, A. Ochir, А. Enhtur, L.<br />
Erdenbold.,Yu. G. Nikitin/<br />
49. К вопросу о традициях градостроительства кочевников Центральной<br />
Азии //Монгольская империя и кочевой мир. Улан-Удэ, 2005. С.182-<br />
192.<br />
50. К вопросу о социальной организации кочевых обществ Центральной<br />
Азии //Социогенез в Северной Азии. Иркутск, 2005. С. 233-236.<br />
51. Древние кочевники Центральной Азии //Древние кочевники<br />
Центральной Азии. Материалы междун. конференции. Улан-Удэ,<br />
2005. С 58- 60. /H.H. Крадины хамт/.<br />
52. Предварительные результаты исследования киданьского городища<br />
Чин Тологой балгас в 2004 г //Социогенез в Северной Азии. Иркутск,<br />
2005. С. 264-273. /H.H. Крадин, A.Л. Ивлиев, Ю.Г. Никитин, А. Очир А.<br />
Энхтур Л. Эрдэнболд нарын хамт/<br />
408
АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ<br />
53. Становление скотоводства и формирование кочевого образа жизни<br />
в кочевых обществах Центральной Азии //Современные проблемы<br />
России. Материалы Всероссийского археологического съезд.<br />
Новосибирск, 2006, С. 411-413.<br />
54. Кочевники Центральной Азии //Этноистория и археология Северной<br />
Евразии: теория, методология и практикаисследования. Иркутск,<br />
2007. С. 145.<br />
55. Изучение городов киданей. Улан-Удэ, 2007. /Н.Н. Крадин, A.JI. Ивлиев,<br />
А. Очир, А. Энхтур, Л. Эрдэнболд, Б. Анхбаяр нарын хамт/<br />
56. Становление государственной организации кочевников Центральной<br />
Азии //Мир Центральной Азии. Тезисы докладов II международной<br />
научной конференции. Улан-Удэ, 2007. С. 92- 94.<br />
57. Города кочевников //Журнал Наука из первых рук. №1 (13),<br />
Новосибирск, 2007. С. 46- 51.<br />
58. Изучение городов кочевников в Монголии //Россия в Монголии<br />
Сборник материалов международной конференции. 8-9 апреля 2008,<br />
Улан- Батор, 2008. С. 196-202.<br />
59. Предварительные результаты раскопок на хуннском городище<br />
Тэрэлжин Дэрэвэлжин в Центральном аймаке Монголии //<br />
Археология степной Евразии. Кемерово-Алматы, 2008. С. 104-110.<br />
/П.Б. Коновалов, Л. Эрдэнболд, Б. Анхбаяр, Н.В. Именохоев, А.И.<br />
Бураев, Н.В. Цыденова, А.И. Симухин, Б.В. Базаров нарын хамт/<br />
60. Чин толгой балгасанд явуулсан археологийн малтлага судалгааны<br />
2004 оны урьдчилсан үр дүнгээс // Археологийн судлал. Tomus lll, /<br />
XXlll/, Fasc 20, Т. 113-128, Улаанбаатар, 2005. /А. Очир, Н.Н. Крадин, Л.<br />
Эрдэнэболд нарын хамт/.<br />
61. Preliminary Results of the investigation of Kidan Ancient Town Chintolgoi<br />
balgas in 2004 //Nomadic studies-10. Ulaanbaatar, 2005. pp 72-77. /<br />
With N.N. Kradin, A. Ochir/<br />
62. Изучение киданьских городов Монголии //Улымжиевские<br />
чтения-3. Россия и монголия сквозь призму времени. Материалы<br />
международной научно-практической конференции. Улан-Удэ, 2007.<br />
С. 46-50. /А. Очир, Л. Эрдэнэболд нарын хамт/<br />
63. Предварительные результаты раскопок на Хуннском городище<br />
Тэрэлжийн Дурвулжин в Монголии //Acta historica. Tomus X. Fasc 3.<br />
С.22-30. /Л. Эрдэнэболдын хамт/<br />
64. Курган Шороон дов и его место в общей системе археологических<br />
памятников тюркской эпохи Центральной Азии //Древние культуры<br />
Монголии и Байкалькой Сибири. Материалы Международной<br />
научной конференции 20-23 сентебря 2010 г. Улан-Удэ, 2010. /Л.<br />
Эрдэнэболд, А.И. Бураев нарын хамт/<br />
65. Средневековые города Тувы и Западной Монголии (предварительные<br />
результаты работы экспедиции. Создание электронной карты<br />
городов древних кочевников Центральной Азии, 2011 г. //Культурное<br />
наследие народов Центральной Азии. Вып, 3. Улан-Удэ, 2012. С. 97-<br />
119. /Н.В. Именохоев, А.И. Симухин, А. Очир, Л. Эрдэнэболд нарын<br />
409
АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ<br />
хамт/<br />
66. О работе экспедиции по созданию электронной карты древних и<br />
средневековых городов Центральной Азии //Мир Центральной Азии.<br />
международной научной конференции. Улан-Удэ, 18-22 сентебря,<br />
2012. /Н.В. Именохоев, Б.З. Нанзатов, А.И. Симухин, Л. Эрдэнэболд<br />
нарын хамт/<br />
67. Предварительные результаты исследований международной<br />
археологической экспедиций 2012г по проекту “Создание<br />
электронной карты городов древних кочевников Центральной Азии”<br />
//Улымжиевские чтения – Vll. Даяаршил ба Монгол судлал-2013. Олон<br />
улсын эрдэм шинжилгээний бага хурал. Улаанбаатар, 05-р сарын 06-<br />
07. /Л. Эрдэнэболд, Н.В. Именохоев нарын хамт./<br />
68. Раскопки Хуннского городища Тэрэлжин Дэрэвэлжин и некоторые<br />
вопросы изучения стационарных поселений в хуннском обществе //<br />
Международная научно-практическая конференция. Улаанбаатар,<br />
2009.<br />
69. Cities in culture of nomads in the late antiquity and medieval times //Cultural<br />
Diversity of Nomads. Ulaanaatar, 6-7 August, 2011.<br />
70. Становление кочевого скотоводства в Центральной Азии //<br />
Международный конгресс монголоведов. Улаанбаатар, 2011.<br />
71. Отражение мировоззрения древних кочевников в археологических<br />
памятниках Центральной Азии (на примере археологического<br />
комплекса в Нижнем Бургультай) //Международная научная<br />
конференция “Древние культуры Монголии и Байкальской Сибири”.<br />
Иркутск, 2011.<br />
72. “Миграции в древности и средневековье // Международная научная<br />
конференция-Миграции: история и современность политика.<br />
Улаанбаатар, 2011.<br />
73. О некоторых особенностях городищ хунну Монголии //Международная<br />
научная Конференция “Древние культуры Монголии и Байкальской<br />
Сибири”. Улаанбаатар, 2012.<br />
74. Кочевники Центральной Азии //Международная научная<br />
конференция - круглый стол Глобализация в Азии. Улан-Удэ, 2012.<br />
75. Результаты исследований международной экспедиции по<br />
обследованию древних средневековых городов Центральной Азии //<br />
Международная научная конференция “Древние культуры Монголии<br />
и Байкальской Сибири“. Чита, 2013.<br />
76. Төв Азийн эрт ба дундад зууны хот, цайзны байршлыг газрын зураг<br />
дээр тодорхойлох нь (Монгол, Буриад, Тувагийн жишээн дээр) //<br />
Монголчууд ба газрын зураг (Монголын газрын зураг газрын нэрийн<br />
түүх, соёлын судалгаа) Олон улсын эрдэм шинжилгээний бага хурал.<br />
Улаанбаатар, <strong>2014</strong>. /Л. Эрдэнэболд, Н.В. Именохоев, Б.З. Нанзатов,<br />
А.И. Симухин нарын хамт/<br />
410
АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ<br />
Зохиогчдын танилцуулга<br />
Ангарагдөлгөөн Г.<br />
dulguun_123@yahoo.com<br />
Амартүвшин Ч.<br />
achunag@yahoo.com<br />
Амгалантөгс Ц.<br />
tugsuu_ts2001@yahoo.com<br />
Бадма-Оюу Б.<br />
badamxatan@yahoo.com<br />
БазаргүрД.<br />
dbazargur_0622@yahoo.com<br />
Батболд Г.<br />
bataad_boldoo@yahoo.com<br />
Батболд Н.<br />
ntbatbold@yahoo.com<br />
Батдалай Б.<br />
dalai_b05@yahoo.com<br />
Батзориг О.<br />
batzorig.otgonjargal@riotinto.<br />
com<br />
Батсайхан З.<br />
zbatsaikhan@yahoo.com<br />
Батхишиг Ц.<br />
khishigts@yahoo.de<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Чулуун зэвсгийн судалгааны секторын<br />
эрдэм шинжилгээний ажилтан,<br />
магисрант<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Археологийн дурсгалыг авран хамгаалах<br />
секторын эрхлэгч, доктор (Ph.), дэд<br />
профессор<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Палеоантропологи-палеозоологийн<br />
секторын эрдэм шинжилгээний<br />
ажилтан, магистр<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Дундад зууны археологийн судалгааны<br />
секторын эрдэм шинжилгээний<br />
ажилтан, доктор (Ph.)<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Чулуун зэвсгийн судалгааны секторын<br />
эрдэм шинжилгээний ажилтан, магистр<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Дундад зууны археологийн судалгааны<br />
секторын эрдэм шинжилгээний<br />
ажилтан, магистр<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Хүннүгийн археологийн судалгааны<br />
секторын эрдэм шинжилгээний<br />
ажилтан, доктор (Ph.)<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Археологийн дурсгалыг авран хамгаалах<br />
секторын эрдэм шинжилгээний<br />
ажилтан, магистр<br />
Оюу толгой ХХК-ийн Соёлын өвийн<br />
хөтөлбөрийн ажилтан, магистр<br />
МУИС-ийн багш, доктор (Ph.), дэд<br />
профессор<br />
ХБНГУ-ын Хамбургийн Их сургуулийн<br />
Түүхийн тэнхимийн эрдэм<br />
шинжилгээний ажилтан<br />
411
АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ<br />
Баярсайхан Ж.<br />
ja_bayaraa@yahoo.com<br />
Баярсайхан М.<br />
mbayar6518@yahoo.com<br />
Болорбат Ц.<br />
tsbolorbat@yahoo.com<br />
Бродерик Л.Г.<br />
lee@zoo<strong>arch</strong>aeology.co.uk<br />
Бөхчулуун Д.<br />
rokaxe.buhuu@gmail.com<br />
Буянхишиг Ц.<br />
ubcoolboy@yahoo.com<br />
Врайт Ж.<br />
jwright@fas.harvard.edu<br />
Галдан Г.<br />
galdan_0224@yahoo.com<br />
Гарднер У.<br />
Гладышев С.А.<br />
gladyshev@<strong>arch</strong>aeology.nsc.ru<br />
Гүнчинсүрэн Б.<br />
bgunchinsuren@yahoo.com<br />
Далантай С.<br />
dalai_00325@yahoo.com<br />
Ерөөл-Эрдэнэ Ч.<br />
cheruulerd@yahoo.com<br />
Монголын Үндэсний Музейн эрдэм<br />
шинжилгээний ажилтан, магистр<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Палеоантропологи-палеозоологийн<br />
секторын эрхлэгч, магистр<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Чулуун зэвсгийн судалгааны секторын<br />
эрдэм шинжилгээний ажилтан, доктор<br />
(Ph.)<br />
Английн Йоркийн Их сургуулийн<br />
Археологийн тэнхим<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Археологийн дурсгалыг авран хамгаалах<br />
секторын эрдэм шинжилгээний<br />
ажилтан, магистрант<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Дундад зууны археологийн судалгааны<br />
секторын эрдэм шинжилгээний<br />
ажилтан, магистр<br />
АНУ-ын Оберлин коллежийн<br />
профессор, доктор (Ph.)<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Музей, лабораторийн секторын эрдэм<br />
шинжилгээний ажилтан, магистр<br />
АНУ-ын Ийелийн Их сургуулийн<br />
докторант<br />
ОХУ-ын ШУА-ийн Сибирийн салбарын<br />
Археологи-Угсаатны зүйн хүрээлэнгийн<br />
эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан,<br />
доктор (Ph.)<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, доктор<br />
(Ph.), профессор<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Музей, лабораторийн секторын эрдэм<br />
шинжилгээний ажилтан, магистр<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Хүннүгийн археологийн судалгааны<br />
секторын эрхлэгч, доктор (Ph.)<br />
412
АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ<br />
Жаргалан Б.<br />
jargalan.burentogtokh@yale.edu<br />
Кулик Н.А.<br />
Мөнхбаяр Л.<br />
munkhly@yahoo.com<br />
Одсүрэн Д.<br />
odsuren_23@yahoo.com<br />
Рыбин Е.П.<br />
rybin@<strong>arch</strong>aeology.nsc.ru<br />
Табарев А.В.<br />
tabarev@<strong>arch</strong>aeology.nsc.ru<br />
Төрбат Ц.<br />
ts_turbat@yahoo.com<br />
Хантөгс Т.<br />
Tugsuu8032@yahoo.com<br />
Хаценович А.М.<br />
Ada1985@yandex.ru<br />
Хоул Ж-Л.<br />
Jean-luc.houle@wku.edu<br />
Сейтсонен О.<br />
oula.seitsonen@helsinki.fi<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Хүннүгийн археологийн судалгааны<br />
секторын эрдэм шинжилгээний<br />
ажилтан, магистр<br />
ОХУ-ын ШУА-ийн Сибирийн салбарын<br />
Геологийн хүрээлэнгийн ажилтан,<br />
геологич, доктор (Ph.)<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Дундад зууны археологийн судалгааны<br />
секторын эрдэм шинжилгээний<br />
ажилтан, магистр<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Чулуун зэвсгийн судалгааны секторын<br />
эрдэм шинжилгээний ажилтан, магистр<br />
ОХУ-ын ШУА-ийн Сибирийн салбарын<br />
Археологи-Угсаатны зүйн хүрээлэнгийн<br />
эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан,<br />
доктор (Ph.)<br />
ОХУ-ын ШУА-ийн Сибирийн салбарын<br />
Археологи-Угсаатны зүйн хүрээлэнгийн<br />
тэргүүлэх ажилтан, доктор (Sc.), дэд<br />
профессор<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Хүрэл, Түрүү төмөр зэвсгийн<br />
судалгааны секторын эрхлэгч, доктор<br />
(Ph.), дэд профессор<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Дундад зууны археологийн судалгааны<br />
секторын эрдэм шинжилгээний<br />
ажилтан, магистр<br />
ОХУ-ын ШУА-ийн Сибирийн салбарын<br />
Археологи-Угсаатны зүйн хүрээлэнгийн<br />
Палеолитын секторын эрдэм<br />
шинжилгээний ажилтан<br />
АНУ-ын Баруун Кентакын Их<br />
сургуулийн Антропологи-угсаатны<br />
судлалын тэнхим, доктор (Ph.)<br />
Финландын Хельсинскийн Их<br />
сургуулийн Газарзүйн шинжлэх ухааны<br />
тэнхим<br />
413
АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ<br />
Ишцэрэн Л.<br />
ishimad@yahoo.com<br />
Пүрэвжал Х.<br />
kh.purevjal@yahoo.com<br />
Цогтбаатар Б.<br />
tsogbtr@yahoo.com<br />
Цэвээндорж Д.<br />
dtseve@yahoo.com<br />
Цэрэндагва Я.<br />
tserendagva_ya@yahoo.com<br />
Цэрэнням С.<br />
Tserennyam.s@mcs.mn<br />
Шелепаев Р.А.<br />
Энхтөр А.<br />
enkhtur2001n@yahoo.com<br />
Эрдэнэ Б.<br />
luush80@yahoo.com<br />
Эрдэнэбат У.<br />
u_erdenebat@yahoo.com<br />
Эрдэнэ-Очир Н.<br />
nochiroo@yahoo.com<br />
Эрэгзэн Г.<br />
eregzen@gmail.com<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Хүннүгийн археологийн судалгааны<br />
секторын эрдэм шинжилгээний<br />
ажилтан, магистр<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Чулуун зэвсгийн судалгааны секторын<br />
эрдэм шинжилгээний ажилтан, магистр<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Чулуун зэвсгийн судалгааны секторын<br />
эрхлэгч, доктор (Ph.), дэд профессор<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
захирал, доктор (Sc.), профессор<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Чулуун зэвсгийн судалгааны секторын<br />
эрдэм шинжилгээний ажилтан, доктор<br />
(Ph.), дэд профессор<br />
ЭмСиЭс ХХК-ны ажилтан, эксперт<br />
ОХУ-ын ШУА-ийн Сибирийн салбарын<br />
Геологийн хүрээлэнгийн ажилтан,<br />
геологич, доктор (Ph.)<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Дундад зууны археологийн судалгааны<br />
секторын эрхлэгч, доктор (Ph.)<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Палеоантропологи-палеозоологийн<br />
секторын эрдэм шинжилгээний<br />
ажилтан, магистр<br />
МУИС-ийн Археологи-антропологийн<br />
тэнхимийн багш, доктор (Ph.), дэд<br />
профессор<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Хүрэл, Түрүү төмөр зэвсгийн<br />
судалгааны секторын эрдэм<br />
шинжилгээний ажилтан, доктор (Ph.),<br />
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн<br />
Музей, лабораторийн секторын эрхлэгч,<br />
доктор (Ph.)<br />
414
АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ<br />
ЭРХЭМ УНШИГЧ ТАНАА<br />
Археологийн судлал эрдэм шинжилгээний цуврал бичигт хэвлүүлэх өгүүлэлд<br />
доорх нийтлэг шаардлагыг тавьж ажилладаг болно.<br />
I. Эрдэм шинжилгээний шаардлага<br />
• Монголын эртний түүхийн үндсэн агуулгын хүрээнд холбогдох бусад<br />
салбар болон хавсарга ухааны тодорхой асуудлыг авч үзэх<br />
• Археологи, түүхийн шинжлэх ухааны өнөөгийн онол-арга зүйн шаардлагад<br />
нийцсэн байх<br />
• Судалгааны шинэ, шинэлэг санаа, эрэгцүүлэл, дүгнэлт дэвшүүлсэн байх<br />
II. Техникийн шаардлага<br />
• Өгүүлэл монгол, англи, орос хэлээр бичигдсэн байх<br />
• Монгол хэлээрх өгүүлэл орос буюу англи товчлолтой, орос, англи хэлээрх<br />
өгүүлэл монгол товчлолтой байх<br />
• Үсгийн фонд: Times New Roman<br />
• Үсгийн хэмжээ: 12<br />
• Мөр авалт: Single<br />
• Догол мөр: 5 нэгж<br />
• Өгүүлэлийн дээд хэмжээ 20-25 нүүр (A4)<br />
• Ишлэл зүүлтийг [ ] хаалтыг ашиглан “зохиогчийн нэр”-ээр авсан байх,<br />
[Баяр, 1985; 19-130]- Баяр, 1985 – Д.Баяр Дорнод Монголоос олдсон эмэгтэй<br />
хүний дүрст хүн чулуун хөшөө. ШУА-ийн мэдээ. №2. Улаанбаатар.т.19-130<br />
Гурав болон түүнээс дээш зохиогчтой бүтээлийг ишлэхдээ эхний хүний<br />
нэрийн ард “нар” дагаврыг бичиж ишлэх<br />
[Амартүвшин нар, 2010б; 34-35] - Амартүвшин нар, 2010б – Ч.Амартүвшин,<br />
Ц.Амгалантөгс, Г.Галдан, Б.Жаргалан. Барууннаранд хийсэн археологийн<br />
малтлага судалгааны урьдчилсан үр дүн. //Нүүдэлчдийн өв судлал, Tomus X, Fasc.<br />
3, Улаанбаатар. т.34-35.<br />
Жич: Шинээр хэрэглэж буй нэр томъёонд “Монгол хэлний дэлгэрэнгүй<br />
тайлбар толь” (УБ., 2008)-ийг баримтлан “footnote” -ын аргаар тайлбар хийхийг<br />
хүсье.<br />
РЕДАКЦИЙН ЗӨВЛӨЛ<br />
Хаяг:<br />
Монгол улс, Шинжлэх Ухааны Академи<br />
Археологийн хүрээлэн<br />
Улаанбаатар-51, Жуков-77<br />
ШУА-ийн хүрээлэнгүүдийн нэгдсэн I байр<br />
Утас: 976-11-452899, 976-11-452894<br />
Факс: 976-11-452899<br />
415