5

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈ
Ò¯¯ÕÈÉÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ
ÀÊÀÄÅÌÈ×
ÁÀÇÀÐÛÍ ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ
Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ×ÓÓËÃÀÍ
ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ
2012

DDC
901
A-392
Ìîíãîë óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, Òºðèéí øàãíàëò,
Øèíæëýõ óõààíû ãàâúÿàò ç¿òãýëòýí,
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí ìýíäýëñíèé
100 æèëèéí îéä çîðèóëàâ.
ÀÊÀÄÅÌÈ× ÁÀÇÀÐÛÍ ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ×ÓÓËÃÀÍ
10 ÁÎÒÜ ÍÎÌÛÍ ÐÅÄÀÊÖÈÉÍ ÇªÂ˪Ë
Åðºíõèé ðåäàêòîð:
Á.Ýíõò¿âøèí, àêàäåìè÷
Ðåäàêöèéí çºâëºëèéí ãèø¿¿ä: Æ.Áîëäáààòàð, àêàäåìè÷
Ò.Ãàëáààòàð, àêàäåìè÷
Á.Äàø-¨íäîí, ïðîôåññîð
Ò.Äîðæ, àêàäåìè÷
À.Î÷èð, ïðîôåññîð
Ä.Ðýãäýë, àêàäåìè÷
Ä.Òºìºðòîãîî, àêàäåìè÷
Ñ.Öîëìîí, ïðîôåññîð
Á.×àäðàà, àêàäåìè÷
Ñ.×óëóóí, äýä ïðîôåññîð
Ðåäàêöèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà : Í.Õèøèãò, äýä ïðîôåññîð
Õýâëýëèéí ýõèéã áýëòãýñýí: Õ.Ñàðóóë-Ýðäýíý, Á.Ìÿãìàðñ¿ðýí
Íîìûí äèçàéí: Ë.Äàøíÿì, Í.Íÿìäîðæ
Öààñíû õýìæýý: 176õ250
Õýâëýëèéí õóóäàñ: 28.4
Õýâëýñýí òîî: 500 øèðõýã
“Àäìîí” ÕÕÊ-ä õýâëýâ.
ISBN – 978-999-62-0-750-1

Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ
3

4
ÓÍØÈÃ× Ò¯ÌÝÍÄÝÝ ªÐÃªÍ ÀÉËÒÃÀÕ ¯Ã
Îëíîî ºðãºãäñºíèé 2 äóãààð (1912) îíä Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Äàëàé ×îéíõîð
âàíãèéí õîøóóíû Èõ áàãèéí à÷ õàðèàä îâãèéí áè÷ýý÷ Áàçàðûí õºâã¿¿í áîëîí
ìýíäýëñýí Øèðýíäýâ ãóàéí 100 æèëèéí îé ýíý îíä òîõèîæ áàéíà.
Ìîíãîë óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, òºðèéí øàãíàëò, øèíæëýõ óõààíû ãàâüÿàò
ç¿òãýëòýí, àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàé áîë ÕÕ çóóíû ìîíãîë÷óóäûí ñýðãýí ìàíäàë,
îð÷èí ¿åèéí èðãýíøëèéí ò¿¿õýíä îëîí øèíý ç¿éëèéã ñàíàà÷ëàí õýðýãæ¿¿ëæ,
óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëñàí íèéãýì òºðèéí òîìîîõîí ç¿òãýëòýí þì. Ò¿¿íèé îëîí
òàëò ¿éë àæèëëàãààíû äîòðîîñ øèíæëýõ óõààí, áîëîâñðîëûí ñàëáàð îíöãîé ÿëãàðíà.
Á.Øèðýíäýâ ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàðò ñî¸ë áîëîâñðîëûí àñóóäàë õàðèóöàí
àæèëëàñàí öàãààñ ìîíãîë÷óóäûí ìýäëýã îþóíûã õºãæ¿¿ëýõýä îíöëîí àíõààð÷, 1944-
1953 îíä ÌÓÈÑ-èéí ðåêòîð, 1951-1953 îíä Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéä, 1961-1981 îíä
ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷ººð àæèëëàæ áàéâ.
Ìîíãîëûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷èéã äýëõèéä íýð àëäàð íü ò¿ãñýí îëîí ýðäýìòýí
- ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ Â.Ë.Êîìàðîâ, Ñ.È.Âàâèëîâ, Í.Ë.Íåñìåÿíîâ,
Ì.Â.Êåëäûø, Ï.Ë.Êàïèöà, ÀÍÓ-ûí íýðò ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Îóýí Ëàòòèìîð, Àíãëèéí
Æîí Áåðíàë, Ôðàíöûí ôèçèê÷ Ïîëü Ëàíæåâåí, Æîëèî Êþðè, Ãåðìàíû ìîíãîë÷
ýðäýìòýí Âàëüòåð Õàéññèã, Áîëãàðûí Àíãåë Áàëåâñêè, Óíãàðûí Ëàéîø Ëèãåòè,
Õÿòàäûí Ãî Ìî Æî, ×èíãýëòýé, Ýíýòõýãèéí Ðàäõà Êðèøíà, ßïîíû Øèðî Õàòòîðè,
Øèãýî Îçàâà íàð õ¿íäýòãýí õàðèëöàæ, õàìòðàí àæèëëàæ áàéâ.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ áîë øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûã óäèðäàí çîõèîí
áàéãóóëàã÷ òºäèéã¿é íýðò ò¿¿õ÷, äýëõèéä òàíèãäñàí ýðäýìòýí áàéëàà. Òýðýýð ÇÕÓ,
Áîëãàð, Ïîëüø, Óíãàð, ×åõîñëîâàêèéí ØÓÀ-èéí æèíõýíý áà õ¿íäýò ãèø¿¿íýýð
ñîíãîãäîæ, Àíãëèéí Ëèäñèéí Èõ ñóðãóóëèéí õ¿íäýò äîêòîð öîëûã õ¿ðòñýí þì.
Òýðýýð íýãýí æàðíû äîòîð øèíæëýõ óõààí, ò¿¿õ, óðàí çîõèîë, êèíî, æ¿æèã,
ñýòã¿¿ë ç¿éí òºð뺺ð 300 îð÷èì á¿òýýë òóóðâèæ, îþóíûõàà ¿ð øèìýýð Ìîíãîë
äàÿàðûã ãèéã¿¿ëñýí íîìûí ìýðãýäèéí íýã áàéëàà.
Ýíý óäààä Ìîíãîë óëñûí ØÓÀ, Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãýýñ àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí
á¿òýýëèéí ÷óóëãàíûã:
• “Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õèéí ñóäàëãàà”
• “Àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ ñóäëàë”
• “Ìîíãîëûí îð÷èí ¿åèéí ò¿¿õèéí ñóäàëãàà”
• “Ìîíãîëèÿ íà ðóáåæå XIX-XX ââ”
• “Ìîíãîëûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè áà øèíæëýõ óõààí ñóäëàë”
• “Ãàäààä õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãàà”
• “Íàìòàð ñóäëàëûí á¿òýýë¿¿ä”
• “Äóðäàòãàë, õýëñýí ¿ã, ÿðèëöëàãà”
• “Óðàí çîõèîëûí ÷óóëãàí”
• “Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ò¿¿õ áè÷ëýãò” ãýñýí 10 áîòèîð áýëòãýí óíøèã÷ àâõàé
Òàíû òóíãàëàã ìýëìèé, îþóí áîäîëä òîëèëóóëæ áàéíà.
Ýðäìèéí äàëàé öàëãèëàí
Íîìûí áóÿí õóðæ áàéõûí
ªëçèé äýìáýðýëòýé åðººëèéã
ªðãºí äýâø¿¿ëüå!
“Áàçàðûí Øèðýíäýâèéí á¿òýýëèéí ÷óóëãàí” 10 áîòèéí åðºíõèé ðåäàêòîð,
àêàäåìè÷, Ìîíãîë óëñûí øèíæëýõ óõààíû ãàâúÿàò ç¿òãýëòýí
Áàòáîëäûí Ýíõò¿âøèí

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈ
Ò¯¯ÕÈÉÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ
ÁÎÒÜ V
ÌÎÍÃÎËÛÍ ØÈÍÆËÝÕ
ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈ ÁÀ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍ ÑÓÄËÀË
Ýðõýëñýí: Ë.Äàøíÿì
Í.Õèøèãò
Ðåäàêòîð: Á.Ýíõò¿âøèí
ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ
2012

ÃÀÐ×ÈÃ
ÍÝÃįÃÝÝÐ ÕÝÑÝÃ
ÎÐ×ÈÍ ¯ÅÈÉÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÕªÃÆÈË ÁÀ
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÓËÑÛÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈ .................................... 11
1. ÁÍÌÀÓ äàõü øèíæëýõ óõààíû õºãæèëò ................................................................. 12
2. Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààíû 40 æèëèéí îéä .............................................................. 19
3. Ìîíãîëûí Øèíæëýõ óõààíû 50 æèëèéí îéä ............................................................. 26
4. ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí òîâ÷ ò¿¿õ. ............................................... 33
5. ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èàñ 1961-1965 îíä ã¿éöýòãýñýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæëûí ¿ð ä¿í. 1966-1970 îíä òàâèõ çîðèëòûí òóõàé .............................................. 113
6. ØÓÀ-èàñ 1966-1970 îíä ã¿éöýòãýõ 5 æèëèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæëûí òºëºâëºãººíèé áèåëýëòèéí ÿâö áà ìàíàé çîðèëò ......................................... 129
7. ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èàñ 1966-1970 îíä ã¿éöýòãýñýí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûí ä¿í áà öààøäûí çîðèëò ........................................................ 137
8. ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èàñ ºíãºðñºí òàâàí æèëä ÿâóóëñàí øèíæëýë
ñóäëàëûí àæëûí ä¿í áà 1976-1980 îíóóäàä ã¿éöýòãýõ çîðèëò ............................... 152
9. ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èàñ VI òàâàí æèëä ÿâóóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæëûí ä¿í, 1981-1985 îíä ã¿éöýòãýõ ñóäàëãààíû çîðèëò ....................................... 178
10. Àêàäåìèÿ íàóê Ìîíãîëüñêîé íàðîäíîé ðåñïóáëèêè ................................................ 196
11. Óñïåõè ðàçâèòèÿ íàóêè â ÌÍÐ ................................................................................... 199
12. Äîñòèæåíèÿ íàóêè Íàðîäíîé Ìîíãîëèè ................................................................... 210
13. Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ áà Ìîíãîë-Îðîñûí õàìòàðñàí áèîëîãèéí
èæ á¿ðýí ýêñïåäèöè .................................................................................................... 213
14. Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ áà Ìîíãîë-Îðîñûí ýðòíèé àìüòàí
óðãàìëûí õàìòàðñàí ñóäàëãàà .................................................................................... 216
15. Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ áà Ìîíãîëûí Ãåîëîãè ñóäëàë ............................................. 220
16. Á.Øèðýíäýâ áà Ìîíãîë Ǻâëºëòèéí ò¿¿õ ñî¸ëûí õàìòàðñàí ýêñïåäèö ................ 224
ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ ÕÝÑÝÃ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍ ÑÓÄËÀËÛÍ ÀÑÓÓÄÀË ....................................................... 227
1. Øèíæëýõ óõààíû çîõèîí áàéãóóëàëòûí ëåíèí÷ çàð÷èì ................................... 228
2. Øèíæëýõ óõààí õàðèèëöàí óÿëäàæ õàðèëöàí íºëººëºõèéí ó÷èð .................... 234
3. ÁÍÌÀÓ-ä íèéãýì, øèíæëýõ óõààí õî¸ð õýðõýí õàðèëöàí
¿éë÷èëæ áàéäãèéí çàðèì àñóóäàë .......................................................................... 237
4. ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèë áà áàéðøèëòèéí àñóóäàëä ................. 243
5. Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí õýòèéí òºëºâ - ïðîãíîçûí àðãà
áàðèëûí çàðèì àñóóäàë ............................................................................................. 247
6. Ìîíãîë óëñûí øèíæëýõ óõààíû ºãººæèéã çàõ çýýëèéí íºõöºëä
¿ð á¿òýýëòýé àøèãëàõ íü .......................................................................................... 257
7. Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààíû îëîí óëñûí à÷ õîëáîãäîë ................................... 260
8. Áàéãàëèéí íººöèéã ¿ð á¿òýýëòýé àøèãëàõ, õ¿ðýýëýí áóé áàéãàëèéí
íººöèéã õàìãààëàõ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëèéí çàðèì àñóóäàë .................. 265
9. Ïðàêòèê àìüäðàëä òîäîðõîé ¿ð á¿òýýë ãàðãàÿ ..................................................... 276
10. Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëæ èðñýí ìàíàé àðä ò¿ìíèé çàíøëààñ ......................... 279
11. Ãàäààäààð æóóë÷èëñàí ìîíãîë÷óóä ........................................................................ 281
7

ÀÊÀÄÅÌÈ× Á.ØÈÐÝÍÄÝ – ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍ ÑÓÄËÀË
Ýìõýòãýã÷èéí ¿ã
Ìîíãîë îðîíä øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ, ÿëàíãóÿà ìîíãîë îþóíû èõ óóðõàé
áîëñîí Óëñûí èõ ñóðãóóëü, Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéã áàéãóóëàõ, õ¿í àðäàà
ìýäëýã áîëîâñðîëòîé áîëãîæ, ýðäýì ò¿ãýýõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûã
áîëîâñîí õ¿÷íýýð õàíãàõ, ñóäëàãàà øèíæèëãýýíèé àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ,
øèíæëýõ óõààí ¿éëäâýðëýëèéã õîëáîõ, øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ, õýòèéí òºëºâ,
õºãæëèéí õàíäëàãûã òîäîðõîéëîõîä Ìîíãîëûí ýðäýìòýä äîòðîîñ îíöãîé õ¿÷èí
ç¿òãýñýí õ¿í áîë ÿàõûí àðãàã¿é àêàäåìè÷ Áàçàðûí Øèðýíäýâ þì.
Òýðáýýð øèíæëýõ óõààíû ñàéí çîõèîí áàéãóóëàã÷, ñàéí óäèðäàã÷, ººðèéí
ñîíãîñîí ñóäëàãààíûõàà ÷èãëýëýýð ñàéí ýðäýìòýí áàéñàí áèëýý.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ Ìîíãîë îðîíä øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõýä îþóí
áèëýã, àâúÿàñ ÷àäâàðàà çîðèóëààä çîãñîîã¿é øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ ç¿éòîãòëûã
ñóäëàõ, ñóäëàãàà øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ð ºãººæèéã äýýøë¿¿ëýõ, ÿëàíãóÿà ò¿¿íèé
çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ, ñóäëàãààíû ¿ð ä¿íã ¿íýëæ öýãíýõ, îþóíû
á¿òýýëèéã ºíäºðò ºðãºõ, ñóäëàà÷äûã óðàìøóóëæ, õºõè¿ëýí äýìæèõ á¿õèé ë òàëûí
àæëûã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé ÿâóóëàõ, ººðººð õýëáýë Ìîíãîëä øèíæëýõ
óõààíñóäëàëûã õºãæ¿¿ëýõýä èõýýõýí àíõààðàë òàâüæ, Ìîíãîëûí àíõíû øèíæëýõ
óõààí ñóäëàà÷äûã áýëòãýõýä ººðèéí áèåýð îðîëöñîí õ¿í þì.
ªºðºº ÷ øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéí õîëáîãäîëòîé, òîäîðõîé àñóóäëûã àâ÷ ¿çñýí,
ñóäëàãààíû ÷èãëýë õàíäëàãà òîãòîîõ, àíõààðàõ àñóóäëóóäûí òàëààð áàéíãà ÿðüæ,
áè÷èæ áàéñàí õ¿í áºãººä ò¿¿íèé îëîí á¿òýýë ýä¿ãýý ÷ óòãà ó÷èð, à÷ õîëáîãäëîî
àëäààã¿é áàéíà.
XIX çóóíû õî¸ðäóãààð õàãàñààñ ýõëýí ñóäëàà÷äûí àíõààðàëä ºðòºõ áîëñîí
øèíæëýõ óõààí ñóäëàëûí òàëààð òýðáýýð ÿìàãò ñàíàà òàâüæ, õîëáîãäîë á¿õèé
íîì, õýâëýëòýé áàéíãà òàíèëöàæ, ñóäëàà÷äûã òýð ç¿ã ð¿¿ õàíäóóëæ, øèíæëýõ
óõààíàà õºãæ¿¿ëýõýä èõýýõýí àíõààðàë òàâüæ, øèíæëýõ óõààíñóäëàëûã Ýõ îðîíäîî
õºãæ¿¿ëýõèéí òºëºº ìàø èõ ç¿òãýë ãàðãàæ èðñýí þì.
1970-ààä îíû äóíä ¿åýñ ÇÕÓ-ûí øèíæëýõ óõààíñóäëàà÷èäòàé õîëáîî òîãòîîæ,
òóõàéí ¿åä ØÓÀ-èéí ñàíõ¿¿ãèéí àëáûã òýðã¿¿ëæ àñàí Ø.×óëóóíáààòàðûã ººðèéí
äîòíû àíä À.Ï.Îêëàäíèêîâîîð äàìæóóëàí Íîâîñèáèðñêèéí íýðò øèíæëýõ óõààí
ñóäëàà÷ Þ.Ì.Êàíûãèíä øàâèëóóëàí ñóðãàæ, óëìààð Ìîñêâàãèéí øèíæëýõ óõààí
ñóäëàà÷ Ñ.Ð.Ìèêóëèíñêèé, Ñ.Ã.Êàðàìóðçà íàðòàé áèå÷ëýí õîëáîî òîãòîîæ, øèíæëýõ
óõààíû ç¿éòîãòëûã ñóäëàäàã øèíý ñàëáàðûí ¿ð ä¿íã Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààíûã
õºãæ¿¿ëýõýä àøèãëàäàã áîëîõ çîðèëãîîð ýíý ñàëáàðò äàãíàí àæèëëàõ ìýðãýæëèéí
ñóäëàà÷ áîëæ èðýõ äààëãàâàð ºãºí èëãýýñýí õ¿í íü ¿¿íèéã áè÷èã÷ áèáýýð áèëýý.
1978 îíîîñ ØÓÀ-èéí ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè ýðõèéí Õ¿ðýýëýíãèéí ØÓÊÎ-ûí
òàñàãò øèíæëýõ óõààíñóäëàëààð àæèëëàõ àíõíû ñóäëàà÷äûã àæèëëóóëæ, óëìààð
òóñ Õ¿ðýýëýíä Øèíæëýõ óõààíñóäëàëûí áèå äààñàí Òàñàãèéã áàéãóóëàâ. Óã Òàñàã
íü ¿éë àæèëëàãààãàà ØÓÀ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçàðò àæèëëàæ áóé ýðäýìòýä
áîëîí øèíæëýõ óõààíñóäëàëûí ÷èãëýëèéã ñîíèðõîí, ñóäëàãàà õèéæ áóé õ¿ì¿¿ñòýé
îéð õîëáîî òîãòîîí, òîäîðõîé ñýäâèéã õàìòðàí áîëîâñðóóëàõ çàðãà áàðèëààð ¿éë
àæèëëàãààà ÿâóóëæ áàéâ.
1970-1980 îíû ¿å áîë Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí ñàíàà÷ëàãà, óäèðäëàãà äîð
øèíæëýõ óõààíñóäëàëä àíõààðàë òàâüæ, ñóäëàãààíû àíõíû á¿òýýë¿¿ä ãàð÷, ýíý
÷èãëýëýýð äàãíàí àæèëëàõ ñóäëàà÷èä àíõíû àëõàìàà õèéæ áàéñàí ¿å þì.
8

Äîêòîð Ö.ÿðáàäàì “ÁÍÌÀÓ-ä øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí äýâøëèéã õóðäàñãàõ
àñóóäàë /ÓÁ. 1974/, Þ.Ì.Êàíûãèí, Ø.×óëóóíáààòàð íàð “Øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí
÷àäàâõè” /ÓÁ. 1975/ á¿òýýë¿¿ä íèéòë¿¿ëñýí íü øèíæëýõ óõààíñóäëàëûí ÷èãëýëýýð
íèéòëýãäñýí àíõíû á¿òýýë¿¿ä áîëîâ.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí “Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààíû 40 æèë”, “Ìîíãîëûí
øèíæëýõ óõààíû ºãººæèéã çàõ çýýëèéí íºõöºëä ¿ð á¿òýýëòýé àøèãëàõ íü”,
“Øèíæëýõ óõààíû çîõèîí áàéãóóëàëòûí Ëåíèí÷ çàð÷èì”, “Áàéãàëèéí íººöèéã ¿ð
á¿òýýëòýé àøèãëàõ, õ¿ðýýëýí áóé áàéãàëèéí íººöèéã õàìãààëàõ, øèíæëýõ óõààíû
¿íäýñëýëèéí çàðèì àñóóäàë”, “Ïðàêòèê àìüäðàëä òîäîðõîé ¿ð á¿òýýë ãàðãàÿ” çýðýã
¿ã¿¿ëýë íü øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéí àìèí ÷óõàë àñóóäëóóä, øèíæëýõ óõààíû
õºãæëèéí ç¿éòîãòëûã ñóäëàõ õýðýãöýý, øààðäëàãà áèé áîëñíûã òîäîòãîæ ºãñºí þì.
Á.Øèðýíäýâ ººðèéí îðîíä øèíæëýõ óõààíñóäëàëûã õºãæ¿¿ëýõäýý á¿ð àíõíû
àëõìààñ íü ýõëýýä ÇÕÓ-ûí áîëîí äýëõèéí øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéí àëõàì,
ñóäëàëòàé íÿãò õàðèëöàà õîëáîîòîéãîîð õºãæ¿¿ëýõ, ãàäààäûí ñóäëàà÷äûí á¿òýýëòýé
ã¿íçãèé òàíèëöàõ, òýäíýýñ ñóðàëöàõûã ÷óõàë÷èëæ áàéâ.
Æ.Áåðíàëûí “Íèéãìèéí ò¿¿õýí äýõ øèíæëýõ óõààí”, Ä.Ïåëüö, Ô.Ýíäðþñ íàðûí
“Áàéãóóëëàãà äàõü ýðäýìòýä”, Ï.Óàéòûí “Ñóäëàãàà, áîëîâñðóóëàëòûã óäèðäàõ
íü”, Ä.Ïðàéñûí “Òîäîðõîé áîëîí òîäîðõîé áóñ øèíæëýõ óõààí äàõü èøëýëèéí
êâîò”, “Å.Ãàðôèëüäûí “Èøëýëèéí èíäåêñ, ò¿¿íèéã øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãè,
íèéãìèéí ñóäëàëä íýâòð¿¿ëýõ îíîë” çýðýã á¿òýýë¿¿äèéã ñóäëóóëæ, Ã.Ì.Äîáðîâ,
Ñ.Ð.Ìèêóëèíñêèé, Þ.Ì.Êàíûãèí, Ã.À.Ëàõòèí, Â.À.Æàìèí, Ñ.Ã.Êàðà-ìóðçà íàðûí íîì
á¿òýýëýýñ îð÷óóëàõûã çºâëºäºã áàéâ.
Äàøðàìä ¿ã¿¿ëýõýä, áèäíèé ÿðüäãààð, Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè “äðàì”
áîëæ, Äðàìûí òåàòð “àêàäåìèê” áîëîõûí ºìíºõºí º÷¿¿õýí àñïèðàíò íàäàä ÇÕÓûí
ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷ À.Ï.Àëåêñàíäððîâûí “Íàóêà – ñòðàíå”, Áîëãàðûí
øèíæëýõ óõààíñóäëàà÷, äîêòîð Í.Ñòåôàíîâûí “Ìóëüòèïëèêàöèîííîé ïîäõîä è
ýôôåêòèâíîñòü” ãýäýã íîìóóäûã äàðóé îëæ ÿâóóëàõûã äààëãàæ õýë¿¿ëñýí áàéæ
áèëýý.
Ñóë ÷ºëººòýé áîëñîí õîéíîî ÷ íàäààñ øèíæëýõ óõààí ñóäëàëààð ñóäëàãàà
õèéõèéã, á¿òýýë ãàðãàõûã øààðäàæ, øàâäóóëäàã ë áàéñàí. Òýð áîë Ìîíãîëûí
øèíæëýõ óõààíààñ õîë õºíäèé àìüäàð÷ ÷àääàãã¿é õ¿í áàéëàà.
Ìèèé áèå øèíæëýõ óõààíñóäëàëûí ÷èãëýëýýð áè÷ñýí õàìãèéí àíõíû ¿ã¿¿ëýë
áîëîõ “Ìåæäóíàðîäíàÿ ýêñïåäåöèÿ êàê ôîðìà íàó÷íûõ êîììóíèêàöèé” íýðòýé
áÿöõàí ¿ã¿¿ëýë, “Îñîáåííîñòü íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé â ÌÍД íýðòýé èëòãýë, “Ïóòè
ïîâûøåíèÿ ýôôåêòèâíîñòü íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé â îáëàñòè åñòåñòâåííûõ íàóê â
ÌÍД ñýäýâò äèññåðòàöèéí àæëàà õ¿ðòýë àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí ñàíàà áîäëûí
îðîëöîî, çºâëºë㺺, ÷èãëýëèéí äîð ë áè÷ñýí ãýæ áîääîã.
Ìîíãîëä øèíæëýõ óõààíñóäëàëûã õºãæ¿¿ëüå, ýíý ÷èãëýëýýð ñóäëàãàà
øèíæèëãýýíèé àæèë õèéå, á¿òýýë ãàðãàÿ ãýæ çîðüæ àñàí äîêòîð Ø.×óëóóíáààòàð,
äîêòîð Ã.Ñ¿ðýíæàâ, äîêòîð Í.Õ¿¿õýíæèìýý, äîêòîð Ä.Ìèøèãäîðæ, äîêòîð
Á.Äàøçýâýã, Ä.Òºìºðìýýëýã, À.Þìæýý çýðýã îëîí îëîí õ¿í àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ
ãóàéä òàëàðõàæ ÿâäàã áàéõàà ãýæ áîäîæ áàéíà.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí “Á¿òýýëèéí ÷óóëãàí” 10 áîòü íîìûí ýíýõ¿¿ áîòèéã
äîêòîð Í.Õèøèãòèéí õàìò ýìõòãýí, ò¿¿íèé øèíæëýõ óõààíñóäëàëûí õîëáîãäîëòîé
á¿òýýë¿¿ä ãýæ ¿çýæ áîëîõ õýëñýí ¿ã, èëòãýë, ¿ã¿¿ëëýýñ ýõëýýä òîäîðõîé ÷èãëýëèéí
çàðèì á¿òýýëýýð á¿ðä¿¿ëýâ.
Á.Øèðýíäýâ ãóàéí á¿òýýë¿¿ä äîòîð òýð ë öàã ¿åèéí ¿ã õýëëýã, îéëãîëò
óõààðàë, ¿çýë áàðèìòëàëûí òóõàéí ¿åèéí õàíäëàãà, îäîî áîë ººðººð ¿çýæ, ººð
óòãà àãóóëãàòàéãààð áè÷ìýýð ç¿éë íýëýýä áàéãàà áîëîâ÷ áèä çîõèîã÷èéí ýðõèéã
9

õºíäºõèéã õ¿ññýíã¿é. Òýãýýä ÷ áàðèìòûã ¿éì¿¿ëæ áóñíèóëàõ áèø, ò¿¿íèéã îéëãîõ íü
ò¿¿õñóäëàëä ÷óõàë áàéäàã ãýäýã äýý.
Ìîíãîëä øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõèéí òºëºº, Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéã
¿¿ñãýí áàéãóóëàõûí òºëºº, ýðäýìòýä ñóäëàà÷äûí òîì àðìèéã áýëòãýí, øèíæëýõ
óõààíû áàéãóóëëàãóóäûã áýõæ¿¿ëýõ, õºãæ¿¿ëýõ, óëñ îðíû øèíæëýõ óõààíû áîäëîãûã
òîäîðõîéëîõ, ýðäýì ñóäëàëûí àæëûí ÷èãëýë õàíäëàãûã òîãòîîõ çýðýã àñàð ºðãºí
õ¿ðýýã õàìàðñàí òîì àæèë áîë Á.Øèðýíäýâèéí àìüäðàëûí ñàëøã¿é õýñýã, íàðèéíäàà
ò¿¿íèé á¿õèé ë àìüäðàë, ¿éëñèéí òîäîðõîéëîëò, óòãà ó÷èð áîëæ áàéãàà áèëýý.
Áîòèéã áýëòãýõ, ýìõëýõ, á¿ðä¿¿ëæ á¿òýýõýä îðîëöñîí á¿õ õ¿íä òàëàðõàë
èëýðõèéëæ áàéíà.
Ýíý áîòü øèíæëýõ óõààíû çîõèîí áàéãóóëàã÷èä, ñóäëàà÷èä, ìîíãîë îþóíû
÷àäàâõè, á¿òýýë÷ îðîëöîîã ñóäëàã÷äàä ¿íýòýé õóâü íýìýð áîëîõ íü äàìæèãã¿é.
Ýíýõ¿¿ íîì áîë áèäíèé ç¿ãýýñ àóãàà èõ ýðäýìòýí Áàçàðûí Øèðýíäýâ áîëîí íîì
ýðäìèéí ºòãºñ äýýäýñòýý ºðãºí áàðüæ áóé õ¿íäëýë äýýäëýë, ñýòãýëèéí ºðãºë áîëæ
áàéãàà ãýäýãò ã¿íýý èòãýíýì.
Íîìûí öàãààí áóÿí äýëãýðýõ áîëòóãàé.
Äîêòîð Ë.Äàøíÿì
2012.05.01
10

ÍÝÃįÃÝÝÐ ÕÝÑÝÃ
ÎÐ×ÈÍ ¯ÅÈÉÍ ØÈÍÆËÝÕ
ÓÕÀÀÍÛ ÕªÃÆÈË ÁÀ
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÓËÑÛÍ ØÈÍÆËÝÕ
ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈ

ÁÍÌÀÓ ÄÀÕÜ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÕªÃÆÈËÒ
ªíãºðñºí äº÷èí æèëèéí äîòîð ìàíàé àðä ò¿ìíèé îëñîí òîìîîõîí àìæèëòûí íýã
áîë ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë õºãæèæ, õºäºëìºð÷ ñýõýýòýíòýé áîëñîí ÿâäàë ìºí.
Õóâüñãàëûí ºìíºõ ìîíãîë îðíû ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õîöðîãäëîîñ øàëòãààëñàí
õýí á¿õíèé ìýäýõ ò¿¿õýí îíöëîãèéí óðøãààð ìàíàé îðíû øèíæëýõ óõààíû
õºãæëèéí çàìä íýëýýä áýðõøýýë òîõèîëäîæ áàéñàí þì. ÌÀÕÍ àíõíààñàà ìàíàé
îðíû øèíæëýõ óõààíû õºãæèëä áàéíãà àíõààðàë òàâüñààð èðñýí þì. Íàìûí àíõíû
áàðèìò áè÷ã¿¿äýä àðä ò¿ìíèéã ãýãýýð¿¿ëýõ, ñî¸ë øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ òóõàé
òîäîðõîé ¿ã¿¿ëñýí áàéäàã.
1924 îíû 9-ð ñàðûí 9-íä Ãýãýýð¿¿ëýõ ÿàìíû á¿ðýëäýõ¿¿íä “Ñóäàð áè÷ãèéí
õ¿ðýýëýí” ãýäýã íýðòýé ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ òóõàé øèéäâýð
ãàðñíààð îäîîãèéí Øèíæëýõ óõààíû Õ¿ðýýëýíãèéí ¿íäñèéã òàâüñàí áàéíà. ̺í îíû
9-ð ñàðûí 19-íä Ñóäàð áè÷ãèéí Õ¿ðýýëýíãèéí ä¿ðìèéã áàòàëæýý. Ìàíàé íàì, çàñàã
õóâüñãàë äºíãºæ ìàíäààä áàéñàí õ¿íä áýðõøýýëòýé ¿åä Ñóäàð áè÷ãèéí Õ¿ðýýëýíä
Íèéñëýëèéí “Ãîîæèíãèéí ºíäºð” ãýäýã øèëäýã áàéð, íýëýýä èõ ìºíãºí õºðºíãº, èõ
áàãà àëü íýãýí áýëòãýë ìýäëýã á¿õèé àæèëòàí íàðûã õóâèàðëàæ ºãñºí áàéíà.
Íàì òóñ îðíû çóóí æèëèéí õîöðîãäîëûã àðèëãàæ, Ýõ îðíîî õºãæ¿¿ëýí
ìàíäóóëàõ õóâüñãàëò àðãà õýìæýý àâ÷ ÿâóóëñàíû äîòîð ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àíõíû áàéãóóëëàãûã áèé áîëãîæ, ýíý íü îéðûí èðýýä¿éä ýðäýì øèíæèëãýýíèé
òîì òºâ áîëíî ãýäãèéã ìýäýæ áàéâ. Íàìûí Òºâ Õîðîîíû ñàéøààñàí Ñóäàð áè÷ãèéí
Õ¿ðýýëýíãèéí ä¿ðìýíä“...Ñàíàâàë îäîî áàéãàà ìàíàé Ñóäàð áè÷ãèéí Õ¿ðýýëýí áàéí
áàéñààð õºãæèí äýëãýð÷, óõààí á¿ãäèéã á¿ðäýýñýí... Àêàäåìè áîëæ ÷àäàõ áóé çàà”
ãýæýý.
Àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õýí ¿å øàòíû ýýëæèò çîðèëòûí äàãóó Øèíæëýõ óõààíû
Õ¿ðýýëýíãèéí çîõèîí áàéãóóëàëò ººð÷ëºãäºí ñàéæèðñààð èðñýí þì. 1924 îíä Ñóäàð
áè÷ãèéí Õ¿ðýýëýíã Ãýãýýð¿¿ëýõ ÿàìíû á¿ðýëäýõ¿¿íýýñ òóñãààðëààä 1930 îíû 11-ð
ñàðä ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí øèéäâýðýýð ÿàì ýðõòýé Øèíæëýõ óõààíû
Õ¿ðýýëýí áîëãîí ººð÷èëæýý.
Òóñ óëñàä äýýä áîëîâñîðëûí õýðýã õºãæñºíèé ¿ðýýð 1957 îíä Çàñãèéí ãàçàð,
Øèíæëýõ óõààíû Õ¿ðýýëýíã ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààí, Äýýä áîëîâñðîëûí
Õ¿ðýýëýí áîëãîæ, ò¿¿íä óëñûí Èõ ñóðãóóëèéã øóóä õàðúÿàëóóëæ, áóñàä äýýä
ñóðãóóëèóäûã ýðäýì øèíæèëãýý çààõ àðãûí õóâüä çàõèðóóëàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ
áàéñàí þì.
Îäîî ¿åä ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîí äýýä ñóðãóóëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí ºññºí
ó÷èð ìàíàé íàì, çàñàã äýýä ñóðãóóëèéã ØÓÄÁÕ-èéí á¿ðýëäýõ¿¿íýýñ ñàëãàæ òóñ îðíû
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã òºâëºð¿¿ëýí óäèðäàõûã Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèä
¿¿ðýã áîëãîñîí ÷óõàë øèéäâýð ãàðãàëàà.
1961 îíû 5-ð ñàðûí 16-íû ºäºð ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí èõ õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äýýñ
Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåì áàéãóóëàõ òóõàé çàðëèã ãàðãàæýý.̺í ñàðûí 18-22-íû
ºäð¿¿äýä òóñ óëñûí ýðäýìòýí íàðûí äîòðîîñ Àêàäåìèéí æèíõýíý áà ñóðâàëæëàã÷
ãèø¿¿äèéí íýðñèéã ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíã¿¿ä áà äýýä ñóðãóóëèóäûí
Ýðäìèéí çºâëºë¿¿äýýñ äýâø¿¿ëýí òàâüñíûã ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ
õÿíàí ¿çýýä Àêàäåìèéí æèíõýíý ãèø¿¿íýýð 9 õ¿í, ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿íýýð 19 õ¿íèéã
áàòàëñàí áèëýý.
Àêàäåìèéí á¿õ ãèø¿¿äèéí àíõíû õóðëààð çîõèîí áàéãóóëàëòûí àñóóäëûã
õýëýëöýæ Àêàäåìèéí óäèðäëàãûã ñîíãîâ. ̺í ñàðûí 24- íä òóñ óëñûí Øèíæëýõ
óõààíû Àêàäåìèéã íýýñýí ¸ñëîëûí õóðàë áîëîâ.
12

ÌÀÕÍ -ûí Òºâ õîðîî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ Àêàäåìèéã íýýõýä çîðèóëàí
èð¿¿ëñýí áàÿðûí áè÷èãò “... ìàíàé îðîíä Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéã áàéãóóëñàí
ÿâäàë íü ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ò¿¿õýíä áàéãàà ãàðàìãàé ¿éë ÿâäàë áºãººä àðäûí ýðõò
Ìîíãîë óëñûí õºãæñºí 40 æèëèéí õóãàöààíä îëæ àâñàí àñàð èõ àìæèëò ÿëàëòûí íýã
íü ìºí” ãýæ òýìäýãëýñýí þì.
Øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãûí ýäãýýð çîõèîí áàéãóóëàëòûí ººð÷ëºëò¿¿ä íü
ìàíàé øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéí çàìûã óëàì ºðãºí áîëãîæ áàéíà.
Àðäûí çàñãèéí ýõýí ¿åä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã ¿íäñýíäýý Ýõ îðíû ò¿¿õ,
õýë, ãàçàðç¿é, óãñààòíûç¿éí ÷èãëýëýýð ÿâóóëæ áàéëàà.
Íàì çàñàã Øèíæëýõ óõààíû Õ¿ðýýëýíä áóñàä îðíû øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãà
áîëîí ýðäýìòýäòýé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí õîëáîîòîé áàéõ á¿õ áîëîëöîîã
îëãîæýý. Á¿ð 1925 îíä Ìîíãîëûí ñóäëàëä õóâü íýìýð îðóóëñàí ãàäààäûí íýðò
ýðäýìòäèéã Øèíæëýõ óõààíû Õ¿ðýýëýíãèéí á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðëààñ ººðèéíõºº
ãèø¿¿í áîëãîí ñîíãîñîí áàéíà. ̺í òýð îíä Øèíæëýõ óõààíû Õ¿ðýýëýíãèéí
òºëººëºã÷èä ÑÑÑÐ-èéí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí 200 æèëèéí îéí áàÿðò
îðîëöñîí áàéíà. Íýëýýä ñ¿¿ëä Ǻâëºëòèéí íýðò àêàäåìè÷, áîòàíèê÷, Â.Ë.Êîìàðàâ
Òºâ Àçèéã ñóäëàã÷ Ï.Ê. Êîçëîâ, Ìîíãîëûã ñóäëàã÷ Ñ.À.Êîçèí, ãàçàð áàÿëàã ñóäëàã÷
Â.À.Îáðó÷åâ çýðýã ýðäýìòäèéã ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Õ¿ðýýëýíãèéí ãèø¿¿í
áîëãîí ñîíãîæýý.
Òºâ Àçèéí óðãàìàëç¿éí òóõàéëáàë, ÁÍÌÀÓ-ûí óðãàìëûí ç¿éí íèéòýä ºðãºí
àëäàðøñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé çîðèëòóóäûã áè÷ñýí Â.Ë. Êîìàðîâ ÇÑÁÍÕÓ-ûí
ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷ áàéõäàà Ñóäàð áè÷ãèéí Õ¿ðýýëýíòýé ýðäýì øèíæèëãýýíèé
õîëáîî õàðèëöààòàé àæèëëàäàã ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Ìîíãîëûí Êîìèññûã 1924
îíîîñ ýõëýí òîëãîéëæ áàéâ. 1929 îíû 10-ð ñàðä ÇÑÁÍÕÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû
Àêàäåìè, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñóäàð áè÷ãèéí Õ¿ðýýëýí õî¸ð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë
õàìòðàí õèéõ òóõàé Ãýðýý áàéãóóëæýý. ÌÀÕÍ, àðäûí çàñãèéí òóñëàìæ äýìæëýãýýð
ìàíàé îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð áà äýëõèéí àíõäóãààð ñîöèàëèñò
îðíû ýðäýìòýí íàðûí õàìòûí íÿãò àæèëëàãàà íü áàÿëàã ¿ð ä¿í ¿ç¿¿ëæ, Ìîíãîëûí
ò¿¿õ, óðëàã, ãàçàð ñóäëàëûí òàëààð ìàø èõ ìàòåðèàëûã áèé áîëãîæýý.
Ñóäàð áè÷ãèéí Õ¿ðýýëýíèéí ãèø¿¿äèéí àíõíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé áà ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õÿëáàð÷èëñàí çîõèîëóóä íü 1924, 1925 îíä, 1927 îíä ò¿¿õ÷ Ìàãñàðæàâ
õóðöûí Ìîíãîë óëñûí øèíý ò¿¿õ , 1934 îíä ò¿¿õ÷ Äýíäýâèéí “Ìîíãîë óëñûí òîâ÷
ò¿¿õ” õýâëýãäýí ãàðàâ. ̺í òýð îíä Õ.×îéáàëñàí áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí õàìòààð Àðäûí
õóâüñãàëûí ò¿¿õèéí 2 äýâòýð áè÷èæ õýâëýí íèéòýëæýý. Ýíý ¿åýñ ýõëýí òóñ îðîíä
ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààí õºãæèæ, ìàðêñèñò àðãà ñóäëàëûã ýçýìøñýí áîëîâñîí õ¿÷èí
ºñ÷, ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíû á¿òýýë¿¿ä õýâëýãäýí ãàðãàõ íü æèëýýñ æèëä îëøðîâ.
1954 îíä ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí ò¿¿õ÷èä õàìòðàí “ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ”-èéí íýã áîòü
çîõèîæ íèéòýëñýí íü ìàíàé ò¿¿õ÷äèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºñºëòèéã õàðóóëàõûí
õàìò çºâëºëòèéí ýðäýìòäèéí ñàéõàí íºëººã ¿ç¿¿ëæ áàéíà.
Îäîî ìàíàé ò¿¿õèéí ýðäýìòýä ÁÍÌÀÓ-ûí õýäýí áîòü ò¿¿õèéã çîõèîõîä ãîë
àíõààðëàà òàâüæ áàéíà. ¯¿íä:
Ñ¿¿ëèéí õýäýí æèë òóñ îðíû íýëýýä íóòãààð ýðòíèé ñóäëàëûí øèíæèëãýýíèé
àæëûã õèéñýí áàéíà. Ìàíàé ýðòíèé ñóäëàë÷èä õóó÷èí, øèíý ÷óëóóí çýâñãèéí ¿å,
Ìîíãîëûí íóòàã äýâñãýð äýýð îðøèí áàéñàí àéìàã óëñóóäûí ñî¸ë áîëîâñîðîëòîé
õîëáîãäîõ øèíý øèíý ìàòåðèàëûã íýýí îëæýý. Ýðòíèé ñóäëàã÷ Í. Ñýð-Îäæàâ.
Ö.Äîðæñ¿ðýí, Õ. Ïýðëýý íàð ýäãýýð øèíý ¿íýò îëäâîðûã øèíæëýí çîõèîë áè÷æýý.
1960 îíä ìàíàé ýðòíèé ñóäëàë÷èä ïðîôåññîð À.Ï. Îêëàäíèêîâ òýðã¿¿òýé
Ǻâëºëòèéí ýðòíèé ñóäëàë÷èäòàé õàìòðàí Õàðõîðèíû îð÷ìûí Ìîéëòûí àì ãýäýã
ãàçàð õóó÷èí ÷óëóóí çýâñãèéí ¿åèéí áóóö, ªìíºãîâü àéìãèéí Áàÿíçàã ãýäýã ãàçàð
13

øèíý ÷óëóóí çýâñãèéí ¿åèéí ñóóðèíûã îëæ íýýëýý. Ìîíãîëûí ñóäëàë÷èä øèíý,
õóó÷èí ÷óëóóí çýâñýã õ¿ðýë òºìðèéí ò¿ð¿¿ ¿å, ìºí òýð÷ëýí ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã
äýâñãýð äýýð îðøèæ áàéñàí àéìàã óëñóóäûí ýäèéí çàñàã àæ áàéäàë, ñî¸ëûã öààøèä
¿ðãýëæë¿¿ëýí ñóäëàõ áîëíî. Ýðòíèé ñóäëàëûí ýäãýýð øèíý îëäâëîðóóä ÁÍÌÀÓ-ûí
ò¿¿õèéí íýí ýðòíèé, äóíäàä ýðòíèé ¿åèéí îëîí àñóóäëóóäûã á¿ðýí çºâ îéëãîõîä òóñ
íýìýð áîëîõ þì.
Ìàíàé ò¿¿õ÷èä Ìàíæèéí ¿åèéí Ìîíãîëûí ò¿¿õ, Àâòîíîìèòûí ¿åèéí ò¿¿õ, 1921
îíû àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ, Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, øàøíû ò¿¿õèéí çàðèì
àñóóäëûí òàëààð ãàíö ñýäýâò çîõèîëûã áè÷æýý. Óäàõã¿é ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéã çîõèîõ
àæèë äóóñíà. Ñàÿâòàðõàí Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé 1917 îíîîñ ýä¿ãýý õ¿ðòýëõ ¿åèéí
ò¿¿õòýé õîëáîãäîë á¿õèé áàðèìò, áè÷ãèéí ýìõýòãýë õýä õýä íèéòëýãäæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí õýëíèé øèíæëýëòýí íàð ýõ õýëíèéõýý ñóäëàëûí ÷óõàë àñóóäëûã
áîëîâñðóóëàõ òàëààð íýëýýä èõ àæëûã õèéæýý. Æèøýýëáýë, ïðîôåññîð
Ø.Ëóâñàíâàíäàíãèéí “Ìîíãîë õýëíèé ç¿é” Ïàãâààãèéí “ Ìîíãîë õýëíèé òóñëàõ áóþó
äóòìàã ç¿éë ¿ãèéí òóõàé”, Ë.Ìèøèãèéí “Ìîíãîë õýëíèé òóñàãäàõóóí áà áàéöûí
òóõàé”, ïðîôåññîð Á.Ðåí÷èíãèéí “Ìîíãîë õýëíèé ç¿é” çýðýã çîõèîëûã äóðüäàæ áîëíî.
̺í òýð÷ëýí ïðîôåññîð Ö.Äàìäèíñ¿ðýí, Ø.Ëóâñàíâàíäàí íàðûí ðåäàêòîðëîñîí
“Îðîñ-Ìîíãîë òîëü” õýâëýãäýí ãàðñàí. Îäîî 50000 ãàðóé ¿ãòýé “Îðîñ-Ìîíãîë òîëü”,
“Ìîíãîë õýëíèé òàéëáàð òîëü” õî¸ðûã õýâëýëä áýëòãýæ áàéíà.
Ýõ óòãà çîõèîëûí ñóäëàëûí òàëààð õýä õýäýí ãàíö ñýäýâò çîõèîë áè÷æýý. ¯¿íä:
Ö.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí “Ìîíãîëûí óòãà çîõèîëûí ò¿¿õèéí íàéðóóëàë”, äýä ýðäýìòýí
Ï.Õîðëîîãèéí “Ìîíãîë àðäûí ÿâãàí ¿ëãýð” áîëîí óðëàãèéí óõààíû äýä ýðäýìòýí
×.Ëîäîéäàìáà íàðûí çîõèîëóóä áàéíà.
Ìàíàé õýë áè÷ãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð îéðûí õýäýí æèëä îð÷èí
öàãèéí ìîíãîë õýëíèé õýëç¿éí áàéãóóëàë, ¿ãèéí ñàí, Ìîíãîë óòãà çîõèîëûí ò¿¿õ,
àðäûí àìàí çîõèîë çýðãèéã ñóäëàõ òºëºâëºãººòýé áàéíà.
Ýäèéí çàñàã÷ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð áóé áîëæ ºññºí ÿâäàë áîë ìàø
áàõäàëòàé ç¿éëèéí íýã áîëëîî. 1947-48 îíä ìàíàé ýäèéí çàñàã÷èä Ǻâëºëòèéí ýäèéí
çàñàã÷èäòàé õàìòðàí ïðîôåññîð Ï.Â.Ïîãîðåëüñêèéí óäèðäëàãààð àðäûí àæ àõóé,
ò¿¿íèé îðëîãî çàðëàãûí (áàëàíñûí) òýíöëèéí øèíæèëãýýã õèéëýý. Áàðàãöààëáàë,
ìºí òýð ¿åä õýñýã ýäèéí çàñàã÷èä òóñ îðíû ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóéí áàéäëûã
øèíæëýí ñóäàëæýý. Èíãýýä 1953 îíä Ã.Ãàëáàäðàõ “ÁÍÌÀÓ-ûí ñàíãèéí àæ àõóéí
òóðøëàãà õýòèéí òºëºâ”, 1953 îíä Ë.Öýíä “ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðèéí õºãæèëò”, 1956
îíä ïðîôåññîð Í.Æàãâàðëûí “Àðäûí àæ àõóéí òóõàé”, Ñ.Æàäàìáà “Õºäºº àæ àõóéí
íýãäëèéí çàðèì ¿íäñýí àñóóäàë”, 1957 îíä ×. Ñýðýýòýð “ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðèéí
ñîöèàëèñò ºì÷èéí áýõæèí õºãæñºí íü” çýðýã çîõèîëûã áè÷æýý.
Ýäèéí çàñãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé, òýýâýð
õóäàëäààíû ýäèéí çàñãèéí ÷óõàë àñóóäëóóäûã áîëîâñðóóëàõàä á¿õ õ¿÷ýý äàé÷ëàí
÷èãë¿¿ëæ áàéíà. Àæ ¿éëäâýðèéí ò¿ðãýí ºñºëò, ñîöèàëèñò õºäºº àæ àõóéí áýõæèëò,
ñî¸ëûí çîãñîëòã¿é õºãæèëòèéí àðäûí àæ àõóéí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé àñóóäëóóäûã
ñóäëàõ çîðèëòûã òàâüæ áàéíà.
պ人 àæ àõóéí ìýðãýæèëòýí, þóíû ºìíº ìàë ýìíýëãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòàí íàðûí ÷àðìàéí àæèëëàñíû ¿ðýýð òóñ îðíû äîòîð ìÿëçàí, òàõàë ìýòèéí
ìàëûí èõ õîðòîé õàëäâàðò ºâ÷í¿¿äèéã óñòãàæýý.
Ìàë ýìíýëãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàðûí èäýâõè îðîëöîîãîîð
ìàëûí ºâ÷íèé 30 ãàðóé òºðëèéí øèíæ òýìäãèéã òîäîðõîéëîõ, àíàãààí ñýðãèéëýõ ýì
¿éëäâýðëýæ áàéíà. Ìàë ýìíýëãèéí ýðäýì øèíæèë ãýýíèé àæèëòàí íàð áðóöåëëåç,
ñ¿ðüåý, øèìýã÷èí ºâ÷èí, öàãààí õîðõîéòîõ çýðýã õàëäâàðò ºâ÷èíòýé òýìöýõ òàëààð
íýëýýä èõ àæëûã òºëºâëºæ áàéíà.
14

Ìîíãîë ¿¿ëäðèéí ìàëûí áèîëîãè, àæ àõóéí ÷àíàðûã ñóäàëñíû çàðèì ¿ð ä¿í
íü ìàëûí ºñºëòèéí õºãæèëòèéí ç¿éòîãòîîëûã òîäîðõîéëîõ áîëîëöîîòîé áîëãîæ
áàéíà. Íóòãèéí ¿¿ëäðèéí ìàëûã ñàéí óãñààíû ìàëòàé ýâöýëä¿¿ëýõ, ýðëèéçæ¿¿ëýõ
çîîòåõíèêèéí àðãûã õýðýãëýæ, ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ àæëûí ÷èãëýëä
íèéëýýä òîäîðõîé òîãòíîëòîé áàéíà.
Ìàíàé õºäºº àæ àõóéí øèíæëýõ óõààíû øèíèéã ñàíàà÷ëàõ çºâõºí ïðàêòèêèéí
áèø, ýðäýì øèíæèëãýýíèé ìàø ¿íýòýé øèíæèëãýýíèé àæëûã õèéæ áàéíà. Îðõîíû
ñàíãèéí àæ àõóéä äîöåíò Àþóðçàíûí óäèðäëàãààð õèéñýí, ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã
ñàéæðóóëàõ àæëûí ¿ð ä¿í ¿¿íèéã ãýð÷èëæ áàéíà.
Ç¿¿í Õàðààãèéí òóðøëàãûí ñòàíöàä çîîòåõíèêèéí óõààíû äýä ýðäýìòýí
Íàâààí÷èìèäèéí 3 æèë ¿ðãýëæëýí õèéæ áàéãàà Ìîíãîë ¿õðèéí àð÷èëãààã
ñàéæðóóëàõ çàìààð àìüäûí æèíã äýýøë¿¿ëýõ òóðøëàãûí àæèë ýäèéí çàñãèéí
òàëààð ñ¿ðõèé àøèãòàé áîëæ áàéíà. Ýíý æèëèéí àæëûí ýöñèéí ¿ð ä¿í íü õºðºíãº
çàðäàë õýìíýæ ìàõíû ãàðöûã èõýñãýõ, áîëîëöîîã ¿éëäâýðëýëä ºãºõ þì. Òóñ îðíû
íóòàã äýâñãýðèéã ìàëûí ¿¿ëäðèéí òàëààð àíãèëàí õóâààõ òóõàé ìàíàé ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàðûí ñàíàëûã õºäºº àæ àõóéí çîõèõ áàéãóóëëàãóóä
ñàéøààí õ¿ëýýæ àâñàí áàéíà.
Ìîíãîë îðíû õºðñ ãàäàðãûã åðºíõèéëºí òîäîðõîéëæ, õºðñèéã àíãèëàí
øèíæèëñýíèé ¿ð ä¿íä õºðñíèé ãàçðûí çóðãèéã õèéñýí áàéíà. ¯ð òàðèàíû óðãàìàë
òàðèõ çàðèì ÷óõàë àñóóäëûã áîëîâñðóóëñàí áàéíà. Í.ªëçèé,Äàðæàà,È÷èíõîðëîî
òýðã¿¿òýé ìàëûí õýñýã øèëýí ñàéæðóóëàã÷èä áà õºðñ ñóäëàã÷èä íóòãèéí ¿ð òàðèàíû
óðãàìëûí ¿ðèéã áèé áîëãîñîí áèëýý. Áàéãàëèéí ÿíç á¿ðèéí á¿ñë¿¿ðèéí íºõöºë
áàéäàëä îëîí íàñò òýæýýëèéí ºâñèéã òàðüæ óðãóóëàõ òóðøëàãûí àæëûã õèéæ áàéíà.
Ìîíãîëûí ãîë ÷óõàë ìîäíóóäûí áèîëîãèéã ñóäàëæ, îé ìîä íü ò¿¿íèé æèë á¿ðèéí
ºñºëòèéí õýìæýýã òîäîðõîéëæýý. Ýíý øèíæèëãýýíèé ¿ð ä¿íã áàðèìòëàí òóñ îðíû
ìîäíû ãàçðûí çóðãèéã õèéæ îéí áàÿëàãèéã àøèãëàí õàìãààëàõ òóõàé ñàíàìæèéã
áîëîâñîðóóëæýý. Øàãäàð òýðã¿¿òýé ýðäýì øèíæèëãýýíèé õýñýã àæèëòàí Ìîíãîëûí
òºâ íóòàãò æèìñ æèìñãýíý òàðèõ òóðøëàãûí àæèë ÿâóóëæ, òóñ îðíû ÿíç á¿ðèéí
íóòàãò æèìñ æèìñãýíèéã òàðüæ ºðãºí äýëãýð¿¿ëýõ áîëîëöîî áàéãààã íîòëîâ.
Ìîíãîë Ǻâëºëòèéí óðãàìëûí ñóäëàë÷èä îëîí æèë õàìòðàí àæèëëàæ 100
ìÿíãàí õàòààìàë óðãàìàë öóãëóóëààä, Ìîíãîëûí óðãàìëûí àéìàã 1875 òºðëèéí
äýýä çýðãèéí ñóäàñò óðãàìëààñ á¿ðääýãèéã îëæ ìýäæýý. Ýíý á¿ãäèéí ¿íäñýí äýýð
çýðëýã óðãàäàã æèìñ, æèìñãýíý, âèòàìèí, áàëûí óðãàìàë ìºí òýð÷ëýí èäýýëýõ ç¿éë
ãàðãàäàã óðãàìàë, ò¿ëøíèé áà áàðèëãûí õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã òîäîðõîéëæýý. Óðãàìëûí
ñóäëàë÷ äýä ýðäýìòýí Äàâààæàìö òóðøëàãûí àæèë õèéæ áýë÷ýýðèéã çºâ àøèãëàõ,
ìºí òýð÷ëýí óñàëæ áîðäñîí 1ãà ãàçðûí ºâñíèé óðãàöûã äýýøë¿¿ëýõ àñóóäëûã
áîëîâñðóóëæ áàéíà. ÁÍÌÀÓ-ûí äýâñãýð íóòãààð øèíæèëãýýíèé îëîí òîîíû
àíãèéã ÿâóóëàí Ìîíãîë îðíû ºâñ óðãàìëûí á¿ñë¿¿ðèéí ç¿éòîãòîîëûã òîäîðõîéëæ
áàéãàëèéí áýë÷ýýðèéã àøèãëàæýý. Ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð
óðãàìàë, áýë÷ýýð ºâñ õàäëàíãèéí ãàçðûí çóðãèéã õèéæýý.
Àæ ¿éëäâýðòýé õîëáîãäîë á¿õèé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã ýäèéí çàñàã÷äààñ
ãàäíà ãàçàð ñóäëàã÷èä, õèìè÷èä õèéæ áàéíà. Ǻâëºëò Ìîíãîëûí ãàçàð ñóäëàë÷èä
õàìòðàí òóñ îðíû íóòàã äýâñãýðèéí 4/3 õóâèéí ãàçàðò ñóäëàë õèéæ ÷óëóó í¿¿ðñ,
òºìºð, âîëüôðàìûã íýýí îëæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí ñòðàòèãðàô, òåõòîíèê ãàçàð ñóäëàëûí á¿òöèéã á¿õýëä íü
áîëîâñîðóóëæ áîëîõ èõ ìàòåðèàëûã öóãëóóëæýý. Ìàíàé ãàçàð ñóäëàë÷èä õàìòðàí
200 ãàðóé ðàøààí óñûã øèíæëýí ñóäàëæýý. Îäîî ðàøààí óñíû ãàçàð ñóäëàë
õèìèéí ÷àíàðûã òîäîðõîéëîí ãàçðûí çóðàã õèéæ, øèíæèëãýýíèé àæëûã ä¿ãíýæ
áàéíà. Ìîíãîë îðîí ãèäðîãåîëîãèéí íºõöºë áàéäëûã ñóäëàõ àæèë áîëîí îðîí
15

íóòãèéã óñæóóëàõ àæèë ìàíàé ãàçàð ñóäëàë÷äûí îðîëöîîòîéãîîð á¿òæýý. Ìàíàé
ãèäðîãåîëîãèéí õèéñýí òóñ îðíû óñàí õàíãàìæèéí ãàçðûí çóðàã ãèäðîãåîëîãèéí
ãàçðûí çóðàã íü õºäºº àæ àõóéä ìàø ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé íü äàìæèãã¿é. Ìàíàé
îðíû çàðèì íóòãèéí öýâäýãèéí òàëààð ñóäàëãàà õèéõ, ãàçàð õºäëºëèéí öýãèéã
øèíæëýõ àæèë ýõýëæýý.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí õèìè÷èä ø¿äýíç, ëàà, àðüñ, øèð, øèë, øààçàí
çýðýã ýäëýëèéí ¿éëäâýðèéí òåõíîëîãèéã áîëîâñðóóëæ ¿éëäâýð õºäºº àæ àõóéí
áàéãóóëëàãóóäàä òóñëàæ áàéíà. պ人 àæ àõóé ýäèéí çàñàã ãàçàð ñóäëàë, õèìèéí
óõààíû õ¿ì¿¿ñ öàã ¿åý îëñîí ÷óõàë àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä õ¿÷ ÷àäëàà äàé÷èëæ
áàéíà. Æèìñãýíý, Ìîíãîëûí ìàë àæ àõóéí çàðèì ¿éëäýõ¿¿íä áàéäàã âèòàìèíèéã
òîäîðõîéëñîí áèîõèìè÷ ïðîô Æàìñðàíãèéí çîõèîë, ìºí Äàøæàìö, Ñàíäóéæàâ
íàðûí Íàëàéõûí óóðõàéí í¿¿ðñ, Ñàéíøàíäûí íåôüò áîëîí òóñ îðíû áóñàä íóòãèéí
àæ ¿éëäâýðèéí ò¿¿õèé ýäèéí õèìèéí ÷àíàðûí àñóóäëûã ñóäàëñàí àæèë íü ¿íýòýé
ç¿éë þì.
Àíàãààõ óõààíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí ïðîô. Øàãäàðñ¿ðýí äýä ýðäýìòýí
Ëîäîí, È÷èíõîðëîî, Ðàã÷àà Áàëäàíäîðæ íàð íü ïðàêòèêèéí áà ýðäýì øèíæèëãýýíèé
÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé çîõèîë áè÷èæ áàéíà. Õýñýã ýì íàéðóóëàã÷èä óðãàìàë
ñóäëàà÷èäòàé õàìòðàí àðäûí ýìíýëãèéí òóðøëàãûã ñóäàëæ, ýìèéí óðãàìàë õýðýãëýõ
òàëààð ñàíàà÷ëàãà ãàðãàí àæèëëàæ áàéíà. Àíàãààõ óõààíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòàí íàð ýìíýëãèéí ãàçàð, àíàãààõ óõààíû ñóðãóóëèéí ãàçðóóä ïðàêòèêèéí
áà ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ àæèë õèéæ ººðñäèéí òóðøëàãûã áàÿæóóëæ áàéíà. Òàâàí
æèëèéí òºëºâëºãººíä õ¿¿õäèéí ºâ÷íèéã áàãàñãàõ ç¿ðõ ñóäàñíû ñèñòåìèéí
ïàòîëîãèéã ñóäëàõ, õ¿í àìûí èäýøíèé êàëîðûí õýìæýýã ñóäëàõ, Óëààíáààòàð áà
çàðèì íóòãèéí îðîí ñóóöíû óóð àìüñãàëûã ñóäëàõ, ìºí ò¿¿í÷ëýí áðóöåëëåç, øàðëàõ
ºâ÷èí ãýäýñíèé õèæèã çýðãýýñ ýì÷ëýí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã áîëîâñðóóëàõ àæëûã
òºëºâëºæ áàéíà.
Îëîí æèëèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ¿ð ä¿íä òóñ óëñûí ãàçðûí áàéäàë, óóð
àìüñãàë, ãàçàð ñóäëàëûí á¿òýö, óñíû àìüòàí õºðñ óðãàìàë, àìüòíû àéìãèéí îíöëîãèéã
åðºíõèéä íü ñóäëàí òîäîðõîéëæýý. Ãàçàðç¿éí ñóäàëãààíû àæëûã Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýí
Ý.Ì.Ìóðçàåâûí “ÁÍÌÀÓ” ãýäýã íîìä ä¿ãíýæýý. 1948 îíîîñ òóñ óëñûí çàðèì íóòãèéã
Ìîíãîëûí ýðäýìòýí íàð àðèéâ÷ëàí øèíæèëæ ýõëýâ. Æèøýýëáýë ïðîô Ø.Öýãìèäèéí
“Õýíòèé óóëàðõàã îðíû ôèçèê ãàçàðç¿é, ýðòíèé ìºñòëºãèéí òóõàé” íàéðóóëàë,
Ä.Áàäàìæàâûí “Äîðíîä õýäýí àéìãèéí ýäèéí çàñãèéí ãàçàðç¿é” Ã.Ñàíäàãæàâûí
“ÁÍÌÀÓ-ûí òºâ õýñãèéí ýäèéí çàñãèéí ãàçàðç¿é” Ã.Ãóíãààäàøèéí “Ìàíàé îðíû
áàðóóí õîéä õýñãèéí ãàçàðç¿é” çýðãèéã äóðüäàæ áîëîõ áàéíà.
Ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð ãàçðûí çóðàã ¿éëäýõ àæèë íýëýýäèéã
õèéæýý. 1926 îíä ñóðãóóëüä çîðèóëàí Ìîíãîëûí ôèçèê ãàçàðç¿éí çóðãèéã, 1935-36
îíä ºðãºí îëîí óíøèã÷äàä çîðèóëàí Ìîíãîëûí ôèçèê ãàçàðç¿éí çóðàã àòëàñûã, 1955
îíä áàãà ñóðãóóëüä çîðèóëàí ÁÍÌÀÓ-ûí ôèçèê ç¿éí çóðãèéã 1959 îíä 1:1,500,000 –
èéí õàðüöóóëñàí õýìæýýòýé çóðãèéã òóñ òóñ ãàðãàæýý. Òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíä
ÁÍÌÀÓ-ûí ýäèéí çàñàã ãàçàðç¿éí çóðàã, äóíä ñóðãóóëüä çîðèóëàí ÁÍÌÀÓ-ûí àòëàñ,
ìºí 1:500,000 –ûí õàðöóóëñàí õýìæýýòýé çàñàã çàõèðãààíû ãàçðûí çóðãèéã õèéõýýð
òºëºâëºæ áàéíà.
ÁÍÌÀÓ-ûí àìüòàí ñóäëàë÷èä, ïðîô Ä.Öýâýãìèä, äýä ýðäýìòýí À.Äàøäîðæ
çýðýã áèîëîã÷èä, àí àìüòàí ýêîëîãè áèîëîãèéí ñóäëàëûã õèéæ áàéíà. Ñóðãóóëèéí
òóðøëàãà ä¿ãíýõ çààõ àðãûã ñàéæðóóëàõ òóõàé áîëîí óðëàãèéí ò¿¿õèéí àñóóäëûã
ñóäàëäàã ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã 100 ãàðóé äýä ýðäýìòýí, äîêòîð ïðîôåññîð,
ìýðãýæèëòýé ýðäýì øèíæèëãýýíèé õýäýí çóóí àæèëòàí íàðààñ á¿ðýëäñýí øèíæëýõ
óõààíû ñýõýýòíèé õàìò îëîí øóðãóó õºäºëìºðººð áóé áîëãîëîî.
16

Ìàíàéä ãåîëîãè, ýäèéí çàñàã, õèìèéí ìýðãýæèëòýí èõ äóòàãäàæ áàéãàà þì.
Èéìä ýíý òàëûí øèíý õ¿íèéã áýëòãýõ áà ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã ÿâóóëàõ
ëîáîðàòîðèéã ºðãºòãºí áýõæ¿¿ëýõ ÿâäàë øààðäàãäàæ áàéíà.
Ìàíàé ýðäýìòýä ìàíàé ºãººìºð ºëãèé íóòãèéí äîòðîîñ ¿íýò ýðäýíýñèéã
ýíý ºäºð ýñ ÷àäâàë ìàðãààø çààâàë óóäëàí îëæ ýõ îðíîî ýëáýã áàÿëàã, õ¿÷èðõýã
òýðã¿¿íèé îðîí áîëãîæ ÷àäíà. Ìàíàé øèíæëýõ óõààí ìàðãààø ýñ ÷àäâàë íºãººäºð
ìàíàé õºðñºí äýýð áàéãàà èõ áàÿëàã áîëîõ ãàçàð òàðèàëàí, ìàë àæ àõóé, îé ìîä, ãîë
ìºðºíã á¿ðýí ñàéí àøèãëàõàä òóñ áîëíî. Ýíý èðýýä¿éí õèéõ èõ àæëûí õóãàöààã àëü
áîëîõîîð áîãèíîñãîæ õóðäàí áèåë¿¿ëýõèéã áèä ÷àðìàéíà. Øèíæëýõ óõààíû õ¿÷ýýð
ºâëèéí òýñõèì õ¿éòíèéã 纺ëð¿¿ëæ, øèð¿¿í ñàëõèéã íîìãîòãîæ, ãîâèéí õºðñèéã
÷èéãæ¿¿ëýõ öàã èðíý ãýæ áèä áàò èòãýæ áàéíà.
Ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàðûí çîõèîí õýâëýñýí ç¿éë ¿ðãýëæëýí
ºññººð èðæýý. Õýðýâ Àðäûí Çàñãèéí ýõíèé 10 æèëä 393 õýâëýëèéí õóóäàñ 56 òºðëèéí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé çîõèîë õýâëýñýí áîë, 1960 îíä 4439 õ. õ. 676 òºðëèéí á¿òýýëèéã
õýâëýí ãàðãàæýý.
Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí ãàäààä õàðèëöàà æèëýýñ æèëä ºðãºæèæ áàéíà. 1956
îíä ØÓÄÁ Õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð Äýëõèé äàõèíû ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàðûí Õîëáîîíû ãèø¿¿íä ýëñæýý.
Ìàíàé àìüòíûã ñóäëàã÷èä 1959 îíîîñ ýõëýí Íîìõîí äàëàéí áàðóóí õýñãèéí
çàãàñíû àæ àõóéã ñóäëàõ Êîìèññûí ãèø¿¿í áîëæýý. Ìîíãîëûí ò¿¿õ÷äèéí Ýâëýë
1960 îíä Îëîí óëñûí ò¿¿õ÷äèéí Õîðîîíû ãèø¿¿íä ýëñ÷ýý. Ìàíàé ôèçèê÷èä Ǻâëºëò
óëñûí Äóáíà õîòîä áàéãàà Îëîí óëñûí öºìèéí íýãäñýí ñóäëàõ ãàçàð àæèëëàæ áàéíà.
ÁÍÌÀÓ-ûí ýðäýìòýä Îëîí óëñûí ýíõòàéâíû Èõ õóðàë, Àçèéí àðä ò¿ìíèé
ýâ ñàíààíû íýãäëèéí Èõ õóðàë, ìºí ò¿¿í÷ëýí Õèðîñèìà, Íàãàñàêèéí ýìãýíýëò
ÿâäàëûí äóðñãàëûã òýìäýãëýæ àòîìûí äàéíû àþóëûã ýñýðã¿¿öýõ æèë á¿ð áîëäîã
õóðàëä èäýâõèòýé îðîëöîæ áàéíà. Ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, ãàäààä
îðíóóäòàé ýðäýìòíèé òºëººëºã÷äèéã ñîëèëöîõ ÿâäàë íýìýãäñýýð áàéíà. Ǻâõºí
ñ¿¿ëèéí 3 æèëä ìàíàé îðíû 176 ýðäýìòýí Ǻâëºëò õàëáîîò óëñ, ÁÍÕÀÓ,ÁÍÀÃÓ,
ÁÍÀÂÓ,Øâåä, ×åõñîëîâàê ,ßïîí çýðýã îðîíä î÷æýý. ̺í ýíý õóãàöààíä ÇÕÓ,
×åõîñëîâàê, ÁÍÀÃÓ, Óíãàð Âüåòíàì, Õÿòàä, Ðóìûí, Àìåðèê, Àíãëè, Ïîëüø, ßïîí,
Ôèíëàíä, Ýíýòõýã, ÁÍÀÑÓ, Êàíàä çýðýã îðíû 282 ýðäýìòýä ìàíàé îðîíä çî÷èëæýý.
1959 îíä ØÓÄÁ Õ¿ðýýëýíãèéí ñàíàà÷ëàãààð Óëààíáààòàð õîòîä îëîí óëñûí Ìîíãîë
õýë áè÷ãèéí ýðäýìòíèé àíõäóãààð Èõ õóðàë áîëæ, 15 óëñûí íýëýýä îëîí ýðäýìòýí
îðîëöæýý. 1960 îíä ìàíàé ò¿¿õ÷èä Ìîñêâàä áîëñîí îëîí óëñûí äîðíî äàõèíûã
ñóäëàã÷äûí XXV èõ õóðàëä îðîëöæýý.
1960 îíû 12-ð ñàðûí 12-íä ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÄÁ Õ¿ðýýëýí ÇÑÁÍÕ óëñûí Øèíæëýõ
óõààíû Àêàäåìè õî¸ðûí áàéãóóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ
òóõàé Õýëýëöýýð íü òóñ îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã õºãæ¿¿ëýõýä èõ à÷
õîëáîãäîëòîé þì. Ýíý Õýëýëöýýð íü òóñ õî¸ð îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóëëàãà,
àðä ò¿ìíèé óëàìæëàëò íºõºðëºëèéí ò¿¿õýíä øèíý õóâü íýìýð áîëîí îðñîí þì.
Ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, áóñàä ñîöèàëèñò îðíóóäûí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí õàðèëöàà ìºí èéì ¿íäñýí äýýð õºãæèæ áàéíà.
Òóñ îðíû àæ àõóé, ñî¸ëûí öààøäûí õºãæèë, àðäûí àæ àõóé ñîöèàëèñò õàðüöààíû
òºãñ ÿëàëò, ýäãýýð á¿õýí íü ïðàêòèêèéí áà øèíæëýõ óõààíû õàìãèéí ÷óõàë àñóóäëûã
øèéäâýðëýõèéí òóëä ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿÷èéã Ẻãíºð¿¿ëõèéã øààðäàæ áàéíà.
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéã Ò¿¿õ, õýë çîõèîë, պ人 àæ àõóé,
áàéãàëèéí óõààí, Àíàãààõ óõààíû Õ¿ðýýëýíãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéãóóëàõ áºãººä
äàðààãààð Ýäèéí çàñàã, ãàçàðç¿é ñóäëàëûí Õ¿ðýýëýíã áàéãóóëàõ áîëíî. Òàâàí æèëèéí
òºëºâëºãººíèé ýöýñò ØÓÀêàäåìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä á¿ãä 11-12 ñóäëàõ ãàçàð áàéõ áîëíî.
17

ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí պ人 àæ àõóéí ñóäëàëûí õ¿ðýýëýí
Ç¿¿í õàðàà, Øààìàð, Õîâä, ×îéáàëñàí, ªìíºãîâü çýðýã ãàçàð òóðøëàãûí ñòàíö,
ò¿øèã ãàçðóóäòàé áàéõ áîëíî.
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè ýðäýì øèíæèëãýýíèé ¿íäñýí íîìûí ñàí,
õýäýí Ìóçåé, Îäîí îðíûã øèíæëýõ îðãèë, Ãàçàð ñóäëàëûí ñòàíö, Õýâëýõ ¿éëäâýð
çýðýã ýðäýì øèíæèëãýýíèé òóñëàõ áàéãóóëëàãàòàé áàéíà.
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààí Àêàäåìè òóñ îðíû õàìãèéí íàðò ýðäýìòäèéã
íýãòãýñýí, ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû äýýä áàéãóóëëàãà ìºí. ÁÍÌÀÓ-ûí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí á¿òýýë÷ àæëûí óäèðäàìæ áîëîõ àðãà ç¿é
íü ìàðêñèçì ëåíèíèçì þì. ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí á¿õ ¿éë
àæèëëàãààíû æàíæèí øóãàì íü ÌÀÕÍ, ÁÍÌÀÓ-ûí çàñãèéí ãàçàðûí óëñ òºðèéí
áîäëîãî ìºí.
Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí ¿íäñýí çîðèëãî áîë ò¿¿íèé ä¿ðýìä äóðüäñàí òóñ
îðíû ñîöèàëèñò àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí õºãæèëä íýìýð õàíäèâàà îðóóëàõ ÿâäàëä
îðøèíî.
Øèíæëýõ óõààí Àêàäåìèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí 1961-65 îíû 5 æèëèéí
òºëºâëºãººã çîõèîñîí áºãººä ò¿¿íä ìàë àæ àõóé, óðãàìàë òàðèõ, óñàí õàíãàìæ, ìàë
ýìíýëýã, àíàãààõ óõààí, ò¿¿õ, õýë, óòãà çîõèîë, ãàçàðç¿é, ãàçàð ñóäëàë, óðãàìëûí ç¿é,
ýäèéí çàñãèéí øèíæèëãýýíèé õàìãèéí ÷óõàë àñóóäëóóä îðñîí áàéíà.
ͺõºð Öýäýíáàëààñ Àêàäåìèéí íýýëòèéí õóðàë äýýð “Ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæëûã ìàíàé îðíû ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí çîðèëãîòîé íÿãò õîëáîí çîõèîæ óäèðäàõ
áýðõ õýö¿¿ áºãººä õ¿íäýò çîðèëò, òóñ óëñûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí ºìíº
òóëãàð÷ áàéíà” ãýæ õýëñíèéã ñàíàæ àæèëëàíà.
Íàì çàñãààñ Ýõ îðíû øèíæëýõ óõààíûã õàëàìæëàí ¿çýæ áàéãààä óðàìøñàí,
øèíæëýõ óõààíû ¿éë õýðýãò ¿íýí÷ øóäðàãà áºãººä àâÿúàñ áèëýã òºãºëäºð ìàíàé
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí 5
æèëèéí òºëºâëºãººíèé ýõíèé æèëèéí òºëºâëºãººã àìæèëòòàé áèåë¿¿ëýõ ÿâäëûã
èäýâõè õè÷ýýë, óðàì çîðèãòîé ýõëýýä áàéíà.
պ人 àæ àõóéí Õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õýäýí àðâàí àæèëòàí íàð
òóñ óëñûí îëîí àéìãóóäààð ãàð÷, ìàë òºëëºõ áà ìàëûí ¿ðæèëèéã ñàéæðóóëàõ çýðýã
àæèëààð íýãäýë ñàíãèéí àæ àõóéä òóñàëæ áàéãààãààñ ãàäíà õèìèéí ìýðãýæèëòýí íàð
¿éëäâýðò òóñëàæ áàéíà.
Ãåîëîãè÷ íàð áàéãàëèéí áàÿëàã, áàðèëãûí ìàòåðèàëûã ýðæ îëîõîä òóñàëæ áàéíà.
Ýäèéí çàñãèéí ìýðãýæèëòýí íºõºä íýãäýëèéí õºäºëìºðèéí çîõèîí áàéãóóëàëò
áà õºäºëìºðèéí õºëñíèé òàëààð ÷óõàë àñóóäàë ñóäàëæ áàéíà. Óðãàìëûí õýñýã
ìýðãýæèëòýí íàð Óëààíáààòàð õîòûã íîãîîæóóëàí òîõèæóóëàõ àæèëä èäýâõèòýé
îðîëöîæ áàéíà.
̺í òýð÷ëýí îð÷èí ¿åèéí áàãàæ õýðýãñëýýð òîíîãëîãäñîí Ëàáîðàòîðè, òóðøëàãà
ñòàíö, àæ àõóéã áàéãóóëàõ àâúÿàñ òºãºëäºð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàðûã
Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèä íýãòãýæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé çàëóó áîëîâñîí õ¿÷íèéã
áýëòãýí, øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè, ò¿¿íèé ñóäëàõ Õ¿ðýýëýíã¿¿äèéã áîëîâñîí õ¿÷ýýð
áýõæ¿¿ëýõ ÿâäàë ÷óõàë çîðèëòûí íýã áîëæ áàéíà.
ÌÀÕÍ-ûí 14-ð Èõ õóðëûí øèéäâýð, òóñ îðíûã õºãæ¿¿ëýõ 3-ð òàâàí æèëèéí
òºëºâëºãººíèé çîðèëòóóä áîë ìàíàé ýõ îðîí, ò¿¿íèé ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, øèíæëýõ
óõààíû öààøäûí õºãæëèéí õºòºëáºð áîëîõ þì.
“Íàìûí àìüäðàë”. 1961. ¹7. ò.67-75
18

ÌÎÍÃÎËÛÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ 40 ÆÈËÈÉÍ ÎÉÄ
ªíººäºð ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ººðèéí øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãûí 40 æèëèéí
îéã áàÿðòàé òýìäýãëýæ áàéíà. Ýíý ºíãºðñºí 40 æèëèéí äîòîð ìàíàé àðä ò¿ìýí,
ÌÀÕÍ-ûíõàà óäèðäëàãûí äîð ÿâæ, ¿íýí÷ èõ õàíü Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ áîëîí àðäûí
àðä÷èëñàí îðíóóäûí òóñëàìæààð óëñ îðíûõîî îëîí çóóí æèëèéí õîöðîãäìîë áàéäëûã
àðèëãàæ, êàïèòàëèçìûã àëãàñàí ôåîäàëèçìààñ ñîöèàëèçìä õ¿ð÷ èðëýý. Õîöðîãäìîë
îðîí òýðã¿¿íèé ñîöèîëèñò îðíû òóñëàìæààð ôåîäàëèçìààñ ñîöèîëèçìä øèëæèí
îðæ áîëîõ òóõàé Ìàðêñ, Ëåíèíèé ñóðãààëûã ìàíàé òóðøëàãà äàõèí íîòîëëîî. Èéì ÷
ó÷ðààñ ìàíàé îðíû ýíý òóðøëàãà äýëõèé äàõèíû à÷ õîëáîãäîëòîé þìàà.
Õóâüñãàëûí ºìíºõ Ìîíãîë, óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí òàëààð
õîöðîãäìîë,õàãàñ êîëîíèéí îðîí áàéëàà. Òýð ¿åä á¿ä¿¿ëýã àðãà àæèëëàãààòàé
í¿¿äëèéí õóâèéí ìàëûí àæ àõóé çîíõèëæ, ãàçàð òàðèàëàí, ÿëàíãóÿà àæ ¿éëäâýð
õºã溺ã¿é áàéâ. Õ¿ì¿¿ñýýñ åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýë ñàíààíä øàðûí øàøèí äàíãààðàà
íî¸ðõîí, àðä ò¿ìíèéã ìóíõðóóëàí, áîîë÷ëîõ õ¿÷òýé çýâñýã áîëæ áàéâ. ªºðèéí îðíû
ò¿¿õ, ¿íäýñíèé õýë áè÷èã,óòãà çîõèîëûã ñîíèðõîõ, ìºí õ¿í ýìíýëýã áà çóðõàéí
óõààíû òàëààð ÷àäàë ÷èíýýãýýðýý îðîëääîã õ¿ì¿¿ñ ìàíàéä áàéñàí þìàà. Ãýâ÷ òýð íü
òóí öººí òîîòîé áàéñíû äýýð ýðýìáý äàðààòàé åðºíõèé áîëîâñðîëã¿é, îð÷èí ¿åèéí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àðãà áàðèëûã ìýäýõã¿é õ¿ì¿¿ñ áàéñàí áèëýý.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã æèíõýíý øèíæëýõ óõààíû ¿íäñýí äýýð çîõèîí
ÿâóóëàõ ¿¿ñâýð íü 1921 îíû Àðäûí õóâüñãàëûí ÿëàëòûí ¿ð ä¿íä òàâèãäñàí þì.
Àðäûí õóâüñãàëò íàì áà çàñãèéí ãàçðààñ õóâüñãàëûí àíõíû ºäð¿¿äýýñ ýõëýí, ýçýðõýã
ò¿ðýìãèé, ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí ã¿í àãóóëëàãà á¿õèé ò¿¿õò àðãà õýìæýýí¿¿äèéã
óëñ òºð, ýäèéí çàñàã ñî¸ëûí òàëààð àâ÷ ÿâóóëñàí áèëýý. Òýð àðãà õýìæýýíèé íýã áîë
øèíæëýõ óõààíû õàìãèéí àíõíû áàéãóóëëàãà áîëîõ Ñóäàð Áè÷ãèéí Õ¿ðýýëýíã 1921.
XI.19-ä ¿íäýñëýí áóé áîëãîñîí ÿâäàë ìºí.
Åðºíõèé áîëîâñðîëûí áýëòãýëòýé áýëýí êàäð õ¿÷èí áàéãààã¿é ó÷ðààñ, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëä ìîíãîë õýë áè÷èã áàñ õÿòàä, ìàíæ, òºâä õýë áè÷èã ìýääýã
çàðèì õ¿ì¿¿ñèéã îëæ àæèëëóóëàõààñ ººð ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ áàéñàíã¿é. Ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûã ÿâóóëàõàä ìàòåðèàë òåõíèêèéí áààç, õºðºí㺠çàðäàë ÷ èõ
õîìñõîí áàéæýý.
Àðäûí àæ àõóéòàé õîëáîãäîë á¿õèé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã øèèäâýðëýæ
ÿâóóëàõàä, ¿íäýñíèé äýýä ìýðýãæëèéí òºðºë á¿ðèéí ìýðãýæèëòí¿¿ä õýðýãòýé áàéñàí
þìàà. Ãýòýë òèéì ìýðãýæèëòíèéã Àðäûí çàñãèéí àíõíû 20 øàõàì æèëèéí äîòîð
äîòîîääîî áàéòóãàé, ãàäààäàä ÷ áýëòãýæ ÷àäàõã¿é áàéëàà. ¯¿íèé øàëòãààí íü òýð
öàãò áàãà, á¿ðýí áóñ áà á¿ðýí äóíä ñóðãóóëèéã çîõèõ øààðäëàãûí äàãóó õºãæ¿¿ëæ
õàðààõàí ÷àäààã¿é áàéñàíòàé õîëáîîòîé õýðýã ýý. Àíõíû á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëòîé
õ¿ì¿¿ñ äýýä ñóðãóóëüä îðæ ò¿¿íèéã òºãñºæ íýëýýä àæèë õèéãýýä, àñïèðàíòóðò îðæ
ìýðýãæëýý äýýøë¿¿ëñíèé äàðàà ñàÿ ýðäýì øèíæèëãýýíèé äýýä ìýðãýæëèéí áîëîâñîí
õ¿÷èí òºðæ èðñýí þìàà. Õýðýâ ìàíàé õîöðîãäìîë áàéäëûã àðèëãàõàä èõýýõýí
õóãàöàà øààðäàãäñàí áîë, ýðäýì øèíæèëãýýíèé äýýä ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷íèéã
áýëòãýõýä ò¿¿íýýñ èë¿¿ õóãàöàà øààðäàãäñàí þìàà.
Õýäèé òèéì áîëîâ÷ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë íü àëõàì àëõìààð õºãæèæ,
îëîí òàëòàé áîëñîîð èðëýý. Íàìûí æîëîîäëîãûí à÷ààð, øèíæëýõ óõààí ìàðêñèñò
ìàòåðèàëèñò îíîëûã óäèðäëàãà áîëãîí, ôåîäàëûí ¿çýë ñóðòàë, øàøíû èäåàëèñò
ñóðãààë, ¿íäýñíèé ÿâöóó ¿çýë ñóðòëûã ÿëàí äàâæ, îäîîãèéí õýìæýýíä õ¿ð÷ ÷àäëàà.
Ìàíàé õ¿ì¿¿ñèéí ¿çýë ñóðòàë áà îþóí óõààíä ãàðñàí õàìãèéí òîì ÿëàëò áîë,
I
19

ôåîäàëûí ¿çýë ñóðòàë øàøíû ìóõàð ñ¿ñýã, èäåàëèñò íîìíîëûã õàëæ, åðòºíöèéã
ìàðêñèñò ìàòåðèàëèñò ¸ñîîð ¿çýõ ¿çýë ÿëæ äýëãýðñýí ÿâäàë ìºí. Òóõàéí ¿åèéí
õºãæëèéí øààðäëàãà áà ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàðûí ÷àäàë ÷èíýýãýýð,
Ñóäàð Áè÷ãèéí Õ¿ðýýëýí íü ìîíãîë õýëáè÷èã, ººðèéí îðíû ò¿¿õèéã ñóäëàõ, ìºí
äýëõèéí òýðã¿¿íèé ýðäýì øèíæèëãýýíèé îëîëò á¿òýýëèéã ýõ îðîíäîî äýëãýð¿¿ëýõ
òàëàà𠺺ðèéí ¿éë àæèëëàãààã Àðäûí çàñãèéí àíõíû 20 ãàðóé æèëèéí äîòîð
÷èãë¿¿ëñýýð èðëýý. Ìîíãîë õýë áè÷ãýý ñóäëàõ, øèíý íýð òîìú¸î çîõèîõ, îðîñ
ìîíãîë, ìîíãîë-îðîñ òîëü áè÷èã áîëîí õýëíèé ç¿éí çàðèì çîõèîëóóä áè÷èæ ãàðãàõ
çýðýã àæëóóäûã ãîëäóó õèéæ èðæýý.
Àðäûí àìàí çîõèîëûã öóãëóóëàí õýâëýõ, ò¿¿íèé ¿íäñýí äýýð, ìîíãîëûí îð÷èí
¿åèéí óòãà çîõèîëûã õºãæ¿¿ëýõ, ò¿¿íèéã ñóäëàí ä¿ãíýõ, äýëõèé äàõèíû áîëîí
îðîñ-çºâëºëòèéí ñîíãîäîã óòãà çîõèîëîîñ îð÷óóëàõ çýðýã àæëóóäûã õýë áè÷ãèéí
ìýðýãæèëòýí íàð õèéæ èðæýý.
Ýíý ¿åä ìîíãîëûí ñî¸ëòîé õîëáîîòîé õîâîð íîì öóãëóóëàõ áà òºðºë á¿ðèéí
øèíæëýõ óõààíû çîõèîëûã ãàäààä õýëíýýñ îð÷óóëàõ àæëûã íýëýýä õèéæ áàéñàí þìàà.
Ò¿¿õ÷èä ìîíãîëûí ýðò ýä¿ãýýãèéí ò¿¿õèéã ñóð÷ ñóäëàõ, òýð òàëààð àíõíû
á¿òýýë¿¿äèéã ÷àäàë ÷èíýýãýýðýý á¿òýýñýí áàéíà.
Ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ, àðä ò¿ìíèé àõóé áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõ òàëààð íàì,
çàñãààñ àâ÷ ÿâóóëñàí ò¿¿õò àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿íä, îð÷èí ¿åèéí àíàãààõ óõààí,
ìàíàé îðíû àìüäðàëä íýâòýð÷ ÷àäñàí íü òîì ÿëàëò ìºí.
Ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë íü Õóâüñãàë ÿëñíààñ õîéøõè 20-èîä æèëèéí
äîòîð èéìýðõ¿¿ ÷èãëýëòýé ÿâàãäàæ èðæýý.
1937 îíä ãàçàð òàðèàëàíãèéí êàáèíåò, 1938 îíä ãåîëîãèéí êàáèíåò, 1943 îíä
ìàë àæ àõóéí êàáèíåò áàéãóóëàãäæýý. Øèíæëýõ Óõààíû Õ¿ðýýëýíãèéí ýäãýýð
êàáèíåòóóä óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûã õýð õýìæýýãýýðýý øèéäâýðëýæ èðñýí áàéíà.
Ìîíãîëûí ãàçàðç¿é÷èä ÁÍÌÀÓ-ûí ãàçàð ç¿éí àòëàñ, ôèçèê,çàñàã çàõèðãààíû
çýðýã ãàçðûí çóðãóóä õýä õýäèéã õèéæ áàñ ñóðàõ áè÷èã çîõèîñîí áàéíà.
Ìîíãîëûí ýðäýìòäèéí ãàðãàñàí íýëýýä íýýëò àæ ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóéä
íýâòýð÷ îëîí íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëñîí þìàà.
Øèíæëýõ óõààíû Õ¿ðýýëýíãèéí õºäºº àæ àõóéí ýðäýìòýä áèë÷ýýð, ãàçàð
òàðèàëàí, ìàëûí ¿¿ëäýð ñàéæðóóëàõ, ò¿¿íèé àøèã øèìèéã íýìýãä¿¿ëýõýä ¿íýò õóâü
íýìýð îðóóëñàí íü ÿìàð ÷ ìàðãààíã¿é õýðýã ýý.
Ìàíàé ãåîëîãè÷èä, ìîíãîë îðíû ãàçðûí áàÿëãèéã ñóäëàí èëð¿¿ëæ, àðäûí àæ
àõóéä àøèãëàõàä çîõèõ õóâü íýìðýý îðóóëæýý.
Øèíæëýõ óõààíû Õ¿ðýýëýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí çýðýãöýý íàìûí ¿çýë
ñóðòàë, ìàðêñèñò-ìàòåðèàëèçì áà áàéãàëèéí óõààíû ç¿éòîãòîö áîëîí øèíæëýõ
óõààíû ¿ð á¿òýýëèéã àðä ò¿ìíèéõýý äóíä ñóðòàë÷ëàõàä èäýâõèòýé îðîëöîæ èðñýí
þì. Òóñ óëñàä íèéãýì æóðàì áàéãóóëàõ àñóóäàë òàâèãäàæ, õºäºº àæ àõóéä ñîöèàëèñò
õàðèëöàà òîãòíîõ ÿâäàë äóíä ìàíàé øèíæëýõ óõààí óëàì ò¿ðãýíýýð õºãæèæ èðëýý.
Ìàíàé Óëñûí Èõ ñóðãóóëü çýðýã äýýä ñóðãóóëèóä áàéãóóëàãäàí Ǻâëºëò Õîëáîîò
Óëñàä îëîí òîîíû õ¿ì¿¿ñèéã áýëòãýæ ãàðãàñàí íü øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõýä
÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þìàà.
Ìàíàé îðîíä øèíæëýõ óõààí õºãæèõ õýðýãò Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààíû
áàéãóóëëàãóóäààñ ¿íýëæ áàðøã¿é èõ òóñëàìæèéã ¿ðãýëæ ¿ç¿¿ëæ èðñýí þìàà. Ìàíàé
ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã çîõèîí
ÿâóóëàõ õýðýãò ÇÕÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè, øèíæëýõ óõààíû áóñàä îëîí
áàéãóóëëàãóóä, äýýä ñóðãóóëèóäààñ áèäýíä òóñàëñààð èðñýí, îäîî ÷ òóñàëæ áàéíà.
Ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ õýðýãò ãàðàìãàé àìæèëò ãàðãàæ, îäîî êîììóíèçì áàéãóóëàõ
20

ÿâäàëäàà, øèíý ãÿëàëçñàí ò¿¿õýí ÿëàëòûã õèéæ áóé, Ǻâëºëòèéí á¿õ ýðäýìòýäýä áèä
òàëàðõëàà èëýðõèéëæ áàéíà.
Áèä öààøäàà ÷ Ǻâëºëòèéí òýðã¿¿íèé øèíæëýõ óõààí, àõ ä¿¿ îðíóóäûí
òýðã¿¿íèé øèíæëýõ óõààíààñ ñóð÷ àæèëëàõ áîëíî.
Ìàíàé îðîíä ñîöèàëèñò ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà á¿ðýí òºãñ ÿëæ óëìààð
ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë òåõíèêèéí áààçûã áàéãóóëàõ òàëààð òàâèãäàæ áóé çîðèëò íü òóñ
îðíû øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãûã á¿õèé ë òàëààð áýõæ¿¿ëæ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí
õºãæëèéí àñóóäëóóäûã øèíæëýõ óõààíû ¿íäñýí äýýð øèéäâýðëýõ õýðýãöýý àìüäðàëààñ
ãàð÷ èðëýý. Ýíý áàéäëûã õàðãàëçàí, ìàíàé Íàìûí Òºâ Õîðîîíîîñ, Øèíæëýõ óõààíû
Õ¿ðýýëýíã, Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè áîëãîí ººð÷ëºõ øèéäâýð ãàðãàæýý.
Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äýýñ Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè áàéãóóëàõ òóõàé
1961 îíû 5-ð ñàðûí 16-íû ºäºð ãàðãàñàí çàðëèãèéí ¸ñîîð, ìºí ñàðûí 24-íä Øèíæëýõ
Óõààíû Àêàäåìèéã íýýñýí ÿâäàë ìàíàé ò¿¿õýíä ÷óõàë ÿâäàë áîëæ ºãñºí þì.
“Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèèéã áàéãóóëñàí ÿâäàë ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ò¿¿õýíä
òîõèîëäîæ áàéãàà ãàðàìãàé ¿éë ÿâäàë áºãººä àðäûí ýðõò ìîíãîë óëñûí ìàíäàí
õºãæñºí 40 æèëèéí õóãàöààíä îëæ àâñàí àñàð èõ àìæèëò ÿëàëòûí íýã ìºí” ãýæ
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ Àêàäåìèéã áàéãóóëàõàä èð¿¿ëñýí
áàÿðûíõàà áè÷èãò òýìäýãëýæýý.
Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè áàéãóóëñàí ÿâäàëòàé õîëáîãäóóëàí ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí
áàõàðõàë, òàëàðõëàà èëýðõèéëýí îëîí òîîíû öàõèëãààí óòàñ, çàõèäàë èð¿¿ëñýí áèëýý.
Áàñ àðäûí àðä÷èëñàí îðíû ýðäýìòýä, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä ìàíàé
Àêàäåìè áàéãóóëñàí òýð áàÿð áàõäëûã õóâààëöàí ñàéí ñàéõíû áèëýã äýìáýðýëòýé
åðººë äýâø¿¿ëñýí áèëýý.
Ìàíàé îðíû ñàéõàí àìæèëòóóä, øèíæëýõ óõààíû õºãæèëòèéã òóñ óëñààð ÿâñàí
õºðºíãºòíèé òºðèéí áà îëîí íèéòèéí ç¿òãýëòí¿¿ä, ýðäýìòýä ÷ àðãàã¿é çºâøººðºí
õ¿ëýýæ áàéíà.
Ìàíàé Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí ¿íäñýí çîðèëò áîë ýðäýì ñóäëàëûí
àæèëëàãààã ýõ îðíûõîî ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëòýé íÿãòààð õîëáîæ, ýäèéí çàñàã
ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ, ãîë ãîãöîî àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòíû õ¿÷èéã ÷èãë¿¿ëýí àìüäðàëûí ã¿íä îðæ àæèëëàõ ÿâäàë ìºí.
ÌÀÕÍ, òºð, çàñãààñ øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãóóäûí ºìíº äýâø¿¿ëýí òàâüñàí
õ¿íäòýé çîðèëòûã øèéäâýðëýõ òàëààð ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿õ àæèë÷èä
Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè áàéãóóëàãäñàíààñ õîéøõè õóãàöààíä àíõààðëàà ÷èãë¿¿ëæ
èðæýý. Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí 1961-1965 îíä
ã¿éöýòãýõ òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººã çîõèîñîí áºãººä ò¿¿íä ìàë àæ àõóé, ¿ð òàðèà,
óñàí õàíãàìæ, ìàë ýìíýëýã, àíàãààõ óõààí, ò¿¿õ, õýë, óòãàçîõèîë, ãàçàðç¿é, ãàçàð
ñóäëàë, óðãàìëûí ç¿é, ýäèéí çàñãèéí øèíæèëãýýíèé õàìãèéí ÷óõàë àñóóäëóóä îðñîí
þì.
Íàì, çàñãààñ ýõ îðíû øèíæëýõ óõààíûã õàëàìæëàí ¿çýæ áàéãààä óðàìøñàí
ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýíèé àæèëòàí íàð ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí
5 æèëèéí òºëºâëºãººíèé ýõíèé æèëèéí òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëýõèéí òºëºº ìàõðàí
àæèëëàæ èðëýý. Ýíý õóãàöààíä ìàíàé õºäºº àæ àõóéí ýðäýìòýä ìàëûí ¿¿ëäýð
óãñààã ñàéæðóóëàí àøèã øèìèé íü íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîî𠺺õºí ñ¿¿ëòýé íàðèéâòàð
íîîñòîé, ìàõ-íîîñíû ÷èãëýëèéí õîíèíû õýñãèéã áóé áîëãîõ àæëàà ¿ðãýëæë¿¿ëæ
èðñíýýñ ãàäíà ìîíãîë ¿õýð, õîíèéã öûãàé, àëãàé, ñû÷¸â ¿¿ëäðýýð ýðëèéçæ¿¿ëýõ
àæëûã ëàâøðóóëàí õèéæ áàéíà.Ýíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íºõºð Àþóðçàíà,
II
21

Íàâààí÷èìèä, Ðàã÷àà, Öýðýíäóëàì, Öýðýíñîäíîì íàðûí çýðýã áóñàä íºõºä èäýâõè
ãàðãàí àæèëëàæ áàéãààã òýìäýãëýæ áàÿð õ¿ðãýæ áàéíà.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé õýñýã àæèëòàí ºíãºðñºí 6 ñàðààñ ýõëýí Ñ¿õáààòàð àéìãèéí
á¿õ ¿õýð, õîíèíû ñ¿ðýãò áðóöåëë¸ç ºâ÷íèé øèíæèëãýýã õèéæ, òýð ºâ÷íººñ òóñ
àéìãèéí ìàë ñ¿ðãèéã ýð¿¿ëæ¿¿ëæ, óëìààð óëñûí õýìæýýãýýð óóë ºâ÷íèéã óñòãàõ
çîðèëãîòîé àæèëëàæ áàéíà. Ýíý àæèëä íºõºð Öýðýíäàø òýðã¿¿òýé õýñýã íºõºä
èäýâõèòýé àæèëëàæ áàéíà.
Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð îéðûí æèë¿¿äýä
¿éëäâýðëýëä øèëæèõ øèíý ñîðòûí óëààí áóóäàé, àðâàé, îâú¸îñ, áàéöàà çýðýã íýëýýä
ç¿éë¿¿ä õèéæ áàéíà. ¯éëäâýðò øèëæ¿¿ëýõýýð íºõºð Çóíäóéæàíöàíãààñ áýëòãýæ áóé
“îðõîí” ãýäýã óëààí áóóäàéíû ¿ð, ìºí íºõºð Õàéñàíãààñ îëîí íàñò óðãàìëûí ¿ðèéã
øàëãàðóóëæ ÷àäñàí íü ïðàêòèê à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Õàðèí áèä ¿¿íèéã ¿éëäâýðò
àëáàí ¸ñîîð øèëæ¿¿ëýõ àñóóäëûã ò¿ðãýòãýæ öààøèä ýíý àæëûã äàëàéöòàé áîëãîõ
õýðýãòýé. Òóñ îðíû ÿíç á¿ðèéí á¿ñýíä òàðèà òàðèõ àãðîòåõíèêèéã áîëîâñðóóëàí,
ãàíä òýñâýðòýé, ò¿ðãýí áîëîâñîðäîã ºíäºð óðãàöòàé òàðèìëûí ñîðòûã øèëæ îëîõ
àæëûã îäîîãîîñ èë¿¿ õ¿÷òýé áîëãîõ çîðèëãî òàâèãäàæ áàéíà.
Ìàíàé îðîíä æèìñíèé ìîä, æèìñãýíèé áóò òàðüæ òóðøèõ àæèë ýõëýýä óäààã¿é
áºãººä áèä ýíý òàëààð áîëîâñîí õ¿÷íýýð äóòàãäàëòàé áàéíà. Ãýâ÷ ìàíàé ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð, óðèãäàí èðñýí áîëãàð íºõäèéí òóñëàìæòàéãààð 11
àéìãèéí íýëýýä îëîí íýãäëèéí ãàçàð íóòãèéã ñóäëàí, æèìñ áà æèìñãýíý òàðüæ áîëîõ
629 ìÿíãàí ãà ãàçðûã èëð¿¿ëýí àëü ãàçàð ÿìàð òºðëèéí æèìñ æèìñãýíèéã òàðüæ
áîëîõûã òîäîðõîéëæýý. Ýíý àæëûã çààâðûã áîëîâñðóóëæ ¿éëäâýðò øèëæ¿¿ëíý.
Ýíý æèë ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé 17 àæèëòàí òºë áîéæóóëàõ àæëààð 4
àéìãèéí 29 ñóìàíä, ìºí 15 àæèëòàí ¿ðæëèéí àæëààð 10 àéìãèéí 32 ñóì íýãäýëä
ÿâààä óã àæèëä èäýâõèòýé îðîëöîæ 160 ìÿíãà ãàðóé òîëãîé ìàë õàìàðñàí ¿ðæëèéí
ôåðì¿¿ä áàéãóóëàõàä îðîëöîâ. Ýíý àæèë äýýð èëýðñýí äóòàãäàë, ä¿ãíýëò¿¿äèéã
íýãòãýí óëñûí õýìæýýãýýð òºë õ¿ëýýí àâàõ áà ¿ðæëèéí àæèë ÿâóóëàõ íýãäñýí çààâàð
áîëîâñðóóëæ ñàíãèéí àæ àõóé íýãäë¿¿äýä ÿâóóëàí îëíû õ¿ðòýýë áîëãîõîîð áýëòãýæ
áàéíà. Ýíý ñàéí õýðýã ýý. Áèä ¿¿íèéã óëàì òîäîðõîé, àæèë õýðãèéí ÷àíàðòàé ºðãºí
õýìæýýòýé õºãæ¿¿ëæ ÿâóóëàõ õýðýãòýé áàéíà.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû äààëãàâðààð ìàíàé õýñýã íºõºä Çàâõàí, Õýíòèé
àéìãóóäàä àæèëëàæ òýíä ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàíã øèíæëýõ óõààíû ¿íäñýí äýýð
çîõèîí ÿâóóëàõ áîëîí õàäëàí áýë÷ýýðèéã çîõèñòîé àøèãëàæ òýæýýëèéí áàò áààç áóé
áîëãîõ òîäîðõîé àðãà çàìûã ñóäëàõàä îðîëöîæ áàéíà.
Ǻâëºëòèéí õºäºº àæ àõóéí ÿàìíû àòàð ãàçàð ýçýìøèõ øèíæèëãýýíèé àíãèòàé
õàìòðàí àøèãëàæ áîëîõ àòàð ãàçðûã Õàëõ ãîëûí íóòàãò èëð¿¿ëýõ àæèëä îðîëöîæ
áàéíà. ªìíºãîâü àéìàãò àæèëëàæ áóé ìàíàé òóðøëàãûí ñòàíö á¿ä¿¿âòýð íîîñò áà
êàðàêóëü õîíü, Äîíû ÿìààã ¿ðæ¿¿ëýõ, ìàëûí öàãààí õîðõîé ºâ÷íèéã ñóäëàõ, ãîâèéí
íºõöºëä òàðèìàë ÿìàð õóãàöààíä òàðüæ, àð÷ëàí áîëîâñðóóëàõ àðãûã òîãòîîí ãàðãàæ
áàéíà. ¯¿íèé çààâðûã áîëîâñðóóëæ ¿éëäâýðò øèëæ¿¿ëýõ áîëíî. Áèä Ç¿¿í Õàðààãèéí
ñòàíöûí àæëûã óëàì öààø íü ºðãºòãºæ, àãðîòåõíèêèéí çààâàð, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àðãà áîëîâñðóóëàõ àæëûã óëàì äýýøë¿¿ëýõ áîëíî.
Ìàíàé ýðäýìòýä ãàçðûí õºðñ, îé ìîäíû ñóäàëãàà ÿâóóëæ áàéíà. Ìàíàé
ãàçàðç¿é÷èä áà ýäèéí çàñàã÷èä Ǻâëºëòèéí õýñýã ýðäýìòýäòýé õàìòðàí ÁÍÌÀÓëñûí
ýäèéí çàñãèéí á¿ñèéã òîãòîîõ ñóäàëãàà ÿâóóëæ, óã á¿ñèéã òîãòîîãîîä ãîë çàð÷ìûí
àñóóäëûã òºëºâëºæ äýýä áàéãóóëëàãàä îðóóëëàà. ªºðèéí îðíû ôèçèê ãàçàðç¿éí
ñóäàëãààã íàðèéñãàõ çîðèëãîîð Õýíòèéí óóëàíä óñ, óóð àìüñãàë, óðãàìàë öýâäãèéí
àñóóäëûã õàìàðñàí ñóäàëãàà õèéëýý.
Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèàñ ýðõëýí çºâëºëòèéí ýðäýìòýí Ôëîðåíöîâ,
22

Ñîëîíåíêî íàðûí øóóä òóñëàìæòàéãààð “ÁÍÌÀÓëñûí ãàçàð õºäëºëòèéí á¿ñèéí
òîìü¸îëñîí çóðàã” (2 áîòü), “Óëààíáààòàðûí ðàéîíû ãàçàð õºäëºëèéí çóðàã”-óóäûã
õèéæ áîëîâñðóóëæýý. Ìàíàé àæèëòíóóä ãàçàð õºäëºëèéí àæèãëàëòûã òîãòìîë
ÿâóóëàí Ìîíãîëä ãàçàð õºäëºëèéí õ¿÷èéã òîãòîîõ ñóäàëãàà õèéæ áàéíà.
Áàñ õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéí õºäºëìºð çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñàéæðóóëæ,
õºäºëìºðèéí õºëñ òºëºõ äýâøèëòýò øèíý õýëáýðèéã íýâòýð¿¿ëýõ àñóóäëûã ýäèéí
çàñàã÷ í. Æàäàìáàà, Áàò-Î÷èð, Îòãîí íàð ñóäàëæ áàéíà.
Íóòãèéíõàà ã¿íä áóé àñàð èõ áàÿëãèéã íýýæ àøèãëàõ ÿâäàë ìàíàé îðíû õºãæèëä
îíö à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîîä áàéíà. Ìàíàé ãåîëîãè÷èä óëñ àðäûí àæ àõóéí ýíý
øààðäëàãûã õàíãàõ òàëààð áàãà ÷ àòóãàé þì õèéñýýð áàéíà.Ãåîëîãèéí ñóäàëãàà õèéõ 20
æèëèéí áàðàãöààëñàí òºëºâëºãººã Ãåîëîãè øèíæèëãýýíèé áà Ìîíãîëûí Àêàäåìèéí
íºõºä çºâëºëòèéí ýðäýìòíèé òóñëàìæààð õèéëýý. Ãýâ÷ ãåîëîãèéí íàðèéâ÷èëñàí
ñóäëàãàà ÿâóóëàõàä çîõèõ ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí èõ äóòàãäàæ áàéãàà þì.
Îëîí óëñûí öºìèéí íýãäñýí Èíñòèòóòèéí òºëºâëºãºº ¸ñîîð ôîòî ýìóëüñûí
ñóäàëãààã ýíý æèëýýñ ýõëýí áèå äààæ ÿâóóëæ áàéãààãààñ ãàäíà òóñ îðíû äîòîðõè
ñîðîíçîí ñóäëàëûí àæëûã ýðñ õèéõýýð ýõýëæ áàéíà.
Ìàíàé õèìèéí óõààíû àæèëòàí íàð øîðîîí áóäàã, õàÿãäàë øèíãýí ñ¿¿íýýñ ãàðãàõ
êàçîíèíû áîëîí öóñààð ÷àâóó õèéõ àðãûã áîëîâñðóóëàí ¿éëäâýðëýëä øèëæ¿¿ëýâ.
Áàñ òºðºë á¿ðèéí èäýøíèé íîãîîíû õèìèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, âèòàìèíûã ñóäàëæ áàéíà.
̺í øèëíèé ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ àðãà, ªìíºãîâèéí
Áóëãàí ñóìûí Äàâñò íóóðûí äàâñíû íàéðëàãà, õ¿íñíèé íîãîîã óäààí õóãàöààãààð
ãýìòýýõã¿é õàäãàëàõ çîõèñòîé àðãà çýðãèéã ñóäàëæ ¿éëäâýðëýëä øèëæ¿¿ëæ áàéíà.
Ýíý òàëààð í. Áàäãàà, Ãóíãàà íàð ïðàêòèêò òóñòàé àæèë õèéæ áàéãààã áèä áàÿðòàé
òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Ýíý æèëýýñ ýõëýí ºðãºðãèéí àæèãëàëòûã ÿâóóëæ áàéãààãààñ ãàäíà
êîðíîãðàôè äóðàíã àæèëä îðóóëàõ áýëòãýëèéã õèéñýí áàéíà.
Ìàíàé àíàãààõ óõààíû àæèëòàí íàð îðîí íóòãèéí íºõöºë áàéäàëä òîõèðñîí
õîîë òýæýýëèéã ñóäëàæ íîðìàòèâ òîãòîîõ, ðåìàòèçì, ãåïåðòîíè çýðýã ºâ÷íèé îðîí
íóòãèéí îíöëîã, ò¿¿íèé àíàãààõ àðãà áîëîí àðäûí ýìíýëýãèéã ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõ
àæëóóä õèéæ áàéíà. Áàñ äîëîîëãîíî, ÷èõýð ºâñ çýðýã óðãàìëûã ýìíýëýãò õýðýãëýõ
àðãûã ñóäàëæ áàéíà. Ýíý ç¿éëèéã óëàì òîäîðõîé áîëãîæ, óðüä÷èëñàí çàðèì ¿ð ä¿íã
¿éëäâýðò îðóóëàõ õýðýãòýé.
Ìàíàé ò¿¿õ÷èä, õýë áè÷èã÷èä, óòãà çîõèîëûã ñóäëàã÷èä ýõ îðíûõîî äýëãýðýíã¿é
ò¿¿õ áè÷èõ àæèë áà àðä ò¿ìíèéõýý õýë óòãà çîõèîë, ñî¸ëûí ºâèéã ñóäëàõ òàëààð
áàñ íýëýýä àæèëëàæ õýä õýäýí íîì òîâõèìîë õýâë¿¿ëñýí áà õýâëýëä øèëæ¿¿ëñýí
áàéíà. ¯¿íä: “Ýðäýíèéí ýðõè”, “Ýðäýíèéí òîâ÷”, “Ìîíãîë àðäûí æóðàìò öýðãèéí
äóðòãàëóóä” çýðýã ýõ áè÷ã¿¿ä, Ìàíæèéí íî¸ðõëûí ¿åèéí Õàëõûí ò¿¿õ, “Õàëõ
òîâ÷îîí” 1755-58 îíû ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé ñýäýâò çîõèîë, ¿ãèéí ç¿é, íýð
òîìü¸îíû òîëü áè÷èã çýðýã áè÷ã¿¿ä îðíî.Ýðòíèéã ñóäëàã÷èä ÇÕÓ áà Óíãàð,
Àðä÷èëñàí Ãåðìàíû ýðäýìòýäòýé õàìòðàí Àðõàíãàé, ªâºðõàíãàé, Òºâ àéìãèéí
íóòãààð õàéãóóë õèéæ, ìàíàé íóòàã äýýðõ ýðòíèé õ¿ì¿¿ñèéí õóó÷èí áà øèíý
÷óëóóí çýâñãèéí ¿åèéí àìüäðàë àõóéí øèíý ÷óõàë áàðèìò îëæýý. Ò¿¿õò äóðñãàëò
ç¿éë¿¿ä áîëîõ ×îéæèí ñ¿ì, Õààíû îðä çýðãèéã ñýëáýñýí áà ò¿¿õ äóðñãàëûí ç¿éëèéã
õàìãààëæ õàäãàëàõ òóõàé òîãòîîë øèéäâýðèéã áýëòãýæ äýýä ãàçàðò îðóóëæýý. Ìàíàé
îðîíä ñîöèàëèçì áàéãóóëæ èðñýí ò¿¿õèéã ä¿ãíýí áè÷èõ, ìàðêñèñò áîëîâñðîëîî
äýýøë¿¿ëýõ, õºðºíãºòíèé ¿çýë ñóðòàëòàé ýâëýðøã¿é òýìöýõ çîðèëò ò¿¿õ÷äèéí ºìíº
òàâèãäàæ áàéãàà þìàà.
Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿ä áà ýíý îíä ÿâóóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ãîë ¿ð ä¿íã¿¿ä ìàíàé
øèíæëýõ óõààíû 40 æèëèéí îéä çîðèóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëóóäààð
òàâèãäñàí 50 ãàðóé èëòãýëä òîäîðõîé äóðäàãäñàí þì. Ýíý èëòãýë¿¿äèéí èõýíõ íü
23

õýâëýãäýõ áîëíî.
Ìàíàé óëñûí õýìæýýãýýð õèìè, ôèçèê, ãåîëîãè, ýäèéí çàñãèéí òàëûí ñóäëàëûí
àæèë õîöðîãäîíãóé ÿâæ èðñýí áºãººä ¿¿íèéã ò¿ðãýí õóãàöààíä çàñàõàä áýðõòýé òàë
áàéíà. Ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààçûã áàéãóóëàõ çîðèëòîîñ ¿íäýñëýí,
øèíæëýõ óõààíû äýýðõ ñàëáàðóóäûã õ¿÷òýé õºãæ¿¿ëýõ íü íýí òýðã¿¿íèé çîðèëãî
ìºí. Ãýâ÷ ýíý çîðèëòûã íýãýí òàëòàé, õýëòãèé áóðóó îéëãîîä ò¿¿õèéí óõààí, õýë óòãà
çîõèîë çýðýã áóñàä íèéãìèéí óõààí íü îíöûí ðîëüã¿é áîëñîí þì øèã îéëãîâîë èõ
ýíä¿¿ðýë áîëíî. Øèíæëýõ óõààíû ýíý ñàëáàðóóäûí ðîëü õýçýý ÷ ÷óõàë áàéñàí áºãººä
öààøààãàà ÷ ÷óõàë õýâýýðýý áàéõ áîëíî.
Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàíàé øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãûí ãàäààä õàðèëöàà
èõýýõýí ºñ뺺. 1955-1961 îíóóäàä øèíæëýõ óõààíû àæèë îëîí óëñûí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õóðàë çºâëºë㺺íä îðîëöîõîîð àðäûí àðä÷èëñàí á¿õ ñîöèàëèñò
îðíóóä ìºí Àíãëè, Àìåðèê, ßïîí, Ôèíëÿíä, Êàíàä, Ýíýòõýã, Àâñòðè çýðýã îðíóóäààñ
á¿ãä 200 ãàðóé ýðäýìòýí íàð ìàíàé îðîíä èðæýý. Áàñ ýíý õóãàöààíä ÑÑÑÐ, ÁÍÕÀÓ,
Ðóìûí, Ãåðìàí, ×åõîñëîâàê, Ñîëîíãîñ, Âüåòíàì, Ïîëüø, Àíãëè, Ôèíëÿíä, Øâåöàðè
çýðýã îðíóóäàä ìàíàé 200 ãàðóé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí î÷èæ îëîí óëñûí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóðàë çºâºë㺺íä îðîëöæýý.
Ìàíàé Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè, ÇÕÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè õî¸ðûí
õàìòûí àæèëëàãàà èõýä ºñ뺺. Ìàíàé ýðäýìòýä ñîíèðõîí áóé àñóóäëóóäààð ñàíàë
çºâëºëãººíºº ñîëèëöîí àæèëëàæ áàéíà.
Ìàíàé Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè ÁÍÏÀÓ áà ÁÍÓÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû
Àêàäåìèéí õîîðîíä ýíý 1961 îíû 9-10 ñàðä õàìòðàí àæèëëàõ õýëýëöýýð¿¿ä
áàéãóóëñíààñ ãàäíà àðäûí àðä÷èëñàí á¿õ îðíû ØÓÀ-óóäòàé íÿãò õîëáîî òîãòîîí
àæèëëàæ áàéíà.
Ìàíàé ýðäýìòýä ýíý îíä Ìîñêâàä áîëñîí Îëîí óëñûí áèîõèìèéí 5-ð èõ õóðàë
(Æàìñðàí), Áóõàðåñòàä áîëñîí òýæýýëèéí øèìò ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõ àðãûí òóõàé
ñàëáàðûí 5-ð õóðàë (Öýðýíäóëàì), Óëààíáààòàðò áîëñîí Íîìõîí äàëàéí áàðóóí
ýðãèéí çàãàñíû àæ àõóéí ñóäëàõ Àçèéí 5 îðíû ýýëæèò 5 äóãààð áàãà õóðëóóä çýðýã
îëîí óëñûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóðëóóäàä èäýâõèòýé îðîëöæýý. Ýíý íü ìàíàé
øèíæëýõ óõààíû õºãæèëä çîõèñòîé íºëººãºº ºã÷ ÷àäíà.
Ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð ýðäýì ñóäëàëûí èõ àæëûí ñàöóóãààð
áàñ íàì, óëñ îëîí íèéòèéí àæèëä èäýâõèòýé îðîëöîæ áàéíà. Òýä îëîí ò¿ìíèé äóíä
óõóóëãà, ñóðòàë íýâòð¿¿ëýã õèéõèéí õàìò íèéñëýë õîòîî òîõèæóóëàõ õýðýãò îðîëöîæ
á¿ãä 625 øèðõýã ìîä áóò òàðüñàí, 632 ì 2 òàëáàé ç¿ëýãæ¿¿ëñýí, 1410 ì 2 õàéðãàí çàì
òàâüñàí, 8279 ì 2 øîðîî 纺ñºí çýðýã àæëóóä õèéæ ñàéõàí ¿ð ä¿í ¿ç¿¿ëæýý.
Ýíý ºíãºðñºí õýäýí ñàðûí äîòîð ìàíàé øèíæëýõ óõààíû àæèë÷äààñ õèéñýí
àæëûã ¿çâýë, òýä íàð íü ìàíàé íàì, çàñãààñ Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí òàëààð
àâ÷ ÿâóóëæ áóé àðãà õýìæýý áîëîí Íàìûí 14-ð èõ õóðëààñ òàâüñàí çîðèëòóóäàä
çîðèãæèæ, àðä ò¿ìíèéõýý òóñûí òóëä õºäºëìºð îþóí áèëãýý á¿ðýí äàé÷ëàí
îðóóëàõàä áýëõýí áàéãààãàà äàõèí õàðóóëæ áàéíà.
Ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààçûã áàéãóóëàõ ÿâäàë íü øèíæëýõ óõààíûã
óëàì õóðäíààð õºãæ¿¿ëýõ çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëýí òàâüæ áàéíà.
ÌÀÕÍàìûí 14-ð Èõ õóðëààñ ãàðãàñàí òîãòîîëä ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòàíä
øèíæëýõ óõààíû ã¿éöýòãýõ ðîëü óëàì á¿ð íýìýãäýæ áàéíà. ÁÍÌÀÓëñûí Øèíæëýõ
óõààíû Àêàäåìè íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëòýé íÿãò
õîëáîí çîõèîæ, óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ õàìãèéí ÷óõàë àñóóäëûã
øèéäâýðëýõýä øèíæëýõ óõààíû àæèëòàí íàðûí ÷àðìàéëòûã ÷èãë¿¿ëýí, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷íèé ìýðãýæèë ìàðêñèñò-ëåíèíèñò áýëòãýëèéí õýìæýýã
äýýøë¿¿ëæ áàéõ ¸ñòîé ãýæ áèäíèé çîðèëòûã òîäîðõîéëîí çààæýý.
24

Ìàíàé õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ ýðõëýí ÿâóóëæ áóé àæëûí óðüä÷èëñàí áà ýöñèéí ä¿íã
àëü áîëîõîîð çîõèõ õóãàöààíä íü ¿éëäâýðò øèëæ¿¿ëæ, ò¿¿íèéã íýâòð¿¿ëýõýä àæèë
õýðãèéí ÷àíàðòàé îðîëöîõ ÿâäàë õýçýý õýçýýíýýñ èë¿¿ øààðäàãäàæ áàéíà.
Áèä øèíæëýõ óõààíû àæëûã ïðàêòèêòàé íÿãò õîëáîæ ÿâóóëàõûí çýðýãöýýãýýð
ïðàêòèêààñ ãàð÷ èðñýí òóðøëàãûã ä¿ãíýõ áà åð íü îíîëûí àñóóäëûã ýðõëýíý ãýýä
ïðàêòèêààñ òàñàð÷ áîëîõã¿é.
Ò¿¿í÷ëýí øèíæëýõ óõààíû àæëûã çºâõºí ïðàêòèêèéí ÷àíàðòàé àñóóäëààð
õÿçãààðëààä, îíîëûã õàÿâàë øèíæëýõ óõààíû àæèë õîöîðíî. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áîëîâñîí õ¿÷íèéã ºñãºí áîéæóóëæ, íàðèéí òîäîðõîé òºëºâëºãººòýé㺺ð
áýëòãýõ ÿâäàë íýí ÷óõëààð øààðäàãäàæ áàéíà. Åð íü äýýä ìýðãýæëèéí ñàéí êàäð
õ¿÷èíã¿éãýýð øèíæëýõ óõààíû àëèâàà íýãýí àñóóäëûã îëèãòîé øèéäýæ ÷àäàõã¿é.
Ìàíàé ïðàêòèê àìüäðàëààñ òàâèãäàæ áóé ýäèéí çàñãèéí îëîí àñóóäàë, ìàíàé
íóòãèéí èõ áàÿëãèéã óóäëàí îíãèëîõ àñóóäëûã øèéäýõ ãýõýä ãóðàâõàí ýäèéí çàñàã÷,
õî¸ðõîí ãåîëîãè÷ íàð áàéãàà íü õààíà íü ÷ õ¿ðýõã¿é áàéíà. Èéìä ýíý òàëûí áîëîí
áóñàä õ¿ðýëöýýã¿é áàéãàà øèíý õ¿÷í¿¿äèéã ýíý 5 æèëä áýëòãýõ àñóóäàë õàìãèéí
òîì çîðèëòóóäûí íýã áîëæ áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýýãýýð ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèë÷äàä òàâèõ øààðäëàãûã äýýøë¿¿ëæ, òýä íàðààñ ýõ îðîí, àðä ò¿ìýí, ñîöèàëèçìûí
õýðýãò îðóóëàõ õóâü íýìðýý õýçýý õýçýýíýýñ èë¿¿ äàëàéöòàé áîëãîõûã øààðäàõ
öàã áîëæ áàéíà. Èéì ó÷ðààñ áèä þóíû ºìíº ìýðãýæèë ñàéòàé, àìüäðàëûí ã¿íä
îðæ àæèëëàõäàà ÿìàð÷ áýðõøýýëýýñ àéõã¿é, àæèë õýðãèéí ÷àíàðòàé,øèëäýã ñàéí
õ¿ì¿¿ñèéã ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëä ñîíãîí àâ÷ àæèëëóóëàõ áîëíî.
Ýä¿ãýý ìàíàé õ¿ðýýëýíã¿¿ä îð÷èí ¿åèéí áàãàæ õýðýãñëýëýýð òîíîãëîñîí òèéì
æèíõýíý ëàáîðàòîðè áàéõã¿é áàéíà. Èéì ó÷ðààñ õèìè, ôèçèê, àíàãààõ óõààí, áèîëîãè
çýðýã øèíæëýõ óõààíû òàëààð îëèãòîé øèíæèëãýýíèé àæëûã ÿâóóëæ ÷àäàõã¿é
áàéíà. Èéìä áèä áàéãàà ëàáîðàòîðèóäûã æèë èðýõ òóòàì òîíîã õýðýãñëýëèéã
ñàéæðóóëàõ áà Ǻâëºëò óëñààñ ìàíàé óëñàä ¿ç¿¿ëæ áóé çýýëèéí õºðºí㺺ð áàðèõ
ãýæ áóé õèìè, ôèçèêèéí íýãäñýí ëàáîðàòîðèéí áàðèëãûã õóãàöààíä íü áóþó áîëáîë
õóãàöààíààñ íààíà ÷ áàðèóëàõ ÿâäàë øààðäàãäàæ áàéíà. Ìàíàé õºäºº àæ àõóéä ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûã ýð÷èìòýé ÿâóóëæ, áîäèòîé ¿ð ä¿í ãàðãàÿ ãýâýë þóíû ºìíº
ýíý àæëûã õºäºº àæ àõóéí òóðøëàãûí áààç äýýð òóëãóóðëàí çîõèîõ õýðýãòýé áàéíà.
պ人 àæ àõóéí òóðøëàãûí ñòàíö áà ëàáîðàòîðè, ñàëáàðóóäûã áýõæ¿¿ëýõ àñóóäëûã
áèä õîéøëóóëæ áîëîõã¿é.
Ìàíàé ýíõðèé õàéðò íàì, çàñãààñ òóñ îðîíä øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýí, ¿íäýñíèé
ýðäýìòýí, áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áààçûã áóé áîëãîõ õýðýãò èõ
àíõààðëûã òàâüæ èðñýí, öààøèä ÷ óëàì èõ àíõààðàõ íü ìýäýýæ õýðýã áèëýý.
ÌÀÕÍàìûí 14-ð Èõ õóðàë, ÇÕÓ-ûí Êîììóíèñò Íàìûí 22 äóãààð èõ õóðëûí
øèéäâýð¿¿ä íü ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë÷ àæëûí õºãæëèéí çàìûã ÿðóó
òîäîðõîé áîëãîæ ºã뺺. Ýíý ò¿¿õò øèéäâýð¿¿äýýñ ¿íäýñëýæ, ººðèéí àæèë äýýð
ä¿ãíýëò õèéæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã á¿õèé ë òàëààð íü ñàéæðóóëàí òóñ îðîíä
ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë òåõíèêèéí áààçûã áàéãóóëàõ ¿éë õýðýãò èäýâõèòýé îðîëöîõ
íü ìàíàé àæèëòàí íàðûí õ¿íäòýé ¿¿ðýã ìºí.
Ýðäýì ìýðãýæëýý äýýøë¿¿ëæ,
Ýðõýëñýí àæëàà ýð÷èìæ¿¿ëæ,
Ýðõýì äýýä á¿òýýëèéã
Ýõ îðîíäîî ãàðãàæ ºãö㺺å.
Ìàíàé õàéðò ÌÀÕÍ ìàíäòóãàé!
Ìàðêñèçì-ëåíèíèçìèéí òóãèéí äîð óðàãøàà äàâøèöãààÿ!
ØÓÀ-èéí ìýäýý” .1961. ¹4, ò.7-23
25

26
ÌÎÍÃÎËÛÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ 50 ÆÈËÈÉÍ ÎÉÄ *
Àãóó èõ îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíààíû øóóä íºëººãººð òóñ îðîíä ÌÀÕÍ
áàéãóóëàãäàæ, àðäûí õóâüñãàë ìàíäñàí, àðäûí çàñàã òóíõàãëàñíû 50 æèëèéí îéã
ìàíàé àðä òóìýí ÇÕÓ, àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíû àðä ò¿ìíèé õàìò 1971 îíä òýìäýãëýí
ºíãºð¿¿ëñýí áèëýý.
Ýíý îé íü àæèë÷èí àíãè, õîðøîîëñîí àðä, àðäüãí ñýõýýòýí, óëñ òºð õºäºëìºðèéí
ºíäºð èäýâõèéã ºðí¿¿ëæ, øèíý 5-ð òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé çîðèëòóóäûã
àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ, ÇÕÓ áóñàä ñîöèàëèñò îðíóóäûí àõ ä¿¿ãèéí òóñëàìæààð
àæ ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ëûí òàëààð øèíý áàõäóóøòàé èõ
àìæèëòóóäûã îëæ áóé ¿åä òîõèîëäîí ºíãºð÷ áàéíà.
Ìàíàé øèíæëýõ óõààíû àíõíû áàéãóóëëàãà Ñóäàð áè÷ãèéí Õ¿ðýýëýíãèéí 50
æèëèéí îé, ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè áàéãóëàãäñàíû 10 æèëèéí îéã
ººðèéí îðíû ºðãºí îëîí íèéò áîëîí ÇÕÓ, Áîëãàð, Óíãàð, Àðä÷èëñàí Ãåðìàí, Ïîëüø,
Ðóìûí, ×åõîñëîâàêèéí òºëººëºã÷äèéí îðîëöîîòîé òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëæ áàéíà.
Àðäûí õóâüñãàëûí ÿëàëòààñ ýõëýí ìîíãîë îðíû àìüäðàëä ãàðñàí óëñ òºð, ýäèéí
çàñàã, íèèãýì, ñî¸ëûí ã¿í ã¿íçãèé èõ ººð÷ëºëò¿¿äèéí íýã ÷óõàë ¿ð ä¿í áîë òyc îðîíä
øèíæëýë ñóäëàëûí àæèë á¿ðýëäýí òîãòîæ õºãæñºí ÿâäàë ìºí.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë ýðõýëäýã ìàíàé ñýõýýòí¿¿ä áîë ñîöèàëèçìûí õýðýãò
¿éë÷èëæ áàéäàã ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿ð õ¿¿õýä ó÷èð Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààíû
áàéãóóëëàãûí 50 æèëèéí îé íü ãàãöõ¿¿ øèíæëýí á¿òýýã÷ òºäèéã¿é á¿õ àðä ò¿ìíèé
áàÿð þì.
Øèíæëýõ óõààíû àæèëä áàéíãà àíõààð÷, ò¿¿íèé õºãæèëä öàã ÿìàãò òóñëàæ èðñýí
ÌÀÕÍ, ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàðò, ýíý ºäºð áèäíèé õàìò òóñ õóðëûí àæèëëàãààíä
îðîëöîæ áóé ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû íýãä¿ãýýð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, ìàíàé
àêàäåìèéí õ¿íäýò ãèø¿¿í íºõºð Þ.Öýäýíáàë òýðã¿¿òýé íàì çàñãèéí óäèðäàã÷
íàðààð äàìæóóëàí òóñ îðíû øèíæëýõ óõààíû àæèëòíû ºìíººñ ã¿í òàëàðõëàà
èëýðõèéëüå.
Òóñ àêàäåìèéã òºðèéí äýýä øàãíàë Ñ¿õáààòàðûí îäîíãîîð øàãíàñàí þì.
Òºðèéí ýíý ºíäºð õ¿ðòýýë áîë øèíæëýë ñóäëàëûí ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëýõ òàëààð
ìàíàé õàéðò íàìààñ ºãñºí äààëãàâðûã áèåë¿¿ëýõèéí òºëºº õºäºëìºðºº õýä äàõèí
íýìýãä¿¿ëæ ñîöèàëèçìûí ¿éë õýðýã, àðä ò¿ìíèé õîîðîíäûí íàéðàìäàë, ýíõ òàéâíû
¿éë õýðãèéí òºëºº øóðãóó àæèëëàõàä áèäíèéã óëàì çîðèãæóóëæ áàéíà.
Áèä ºíäºð íàéäâàðûí à÷ òóñûã õàðèóëàõûí òóëä á¿õ ìýäëýã ÷àäëàà óëàì äàé÷ëàí
àæèëëàõàà ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí
ãàçàð, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí ºìíº äàõèí èëýðõèéëúå.
Øèíæëýõ óõààíû àíõíû æèæèã áàéãóóëëàãà Ñóäàð áè÷ãèéí Õ¿ðýýëýíãýýñ ýõëýí
Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè, ñàëáàðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà õ¿ðòýë
õºãæèõ人 áýðõøýýëòýé çàìûã òóóëæ èðñýí áèëýý.
I
Ñóäàð áè÷ãèéí Õ¿ðýýëýíãýýñ Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè õ¿ðòýë
Õóâüñãàëûí ºìíºõ Ìîíãîë îðíû ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õîöðîãäîëûí áàéäëààñ
øàëòãààëæ,äýýä áîëîâñðîëòîé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí áàéòóãàé, äóíä
áîëîâñðîëòîé ÷ õ¿íã¿é, ìàòåðèàë ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæ õîìñõîí áàéñàí òèéì íºõöºëä
òóñ îðíû øèíæëýõ óõààí òºðæ ýõýëæýý.
* ØÓÀ-èéí ºðãºòãºñºí ×óóëãàí äýýð 1971.11.18-íû ºäºð òàâüñàí èëòãýë

Áýðõøýýë õè÷íýýí èõ áàéñàí áîëîâ÷ Íàì áóé áîëñîí ºäðººñºº íèéãìèéã
õóâüñãàë÷àà𠺺ð÷ëºõºä øèíæëýõ óõààí, ñî¸ëûí ¿¿ðýã ìàíàéä ÷óõàë áîëîõûã
àíõààð÷ áàéñàí íü á¿¿ð 1921 îíû 3-ð ñàðä áîëñîí Íàìûí àíõäóãààð èõ õóðëààñ
áàòàëñàí ýðìýëçýõ 10 ç¿éëä òîä òóñãàãäñàí áàéäàã áèëýý.
Íàìààñ õóâüñãàëûí áîñãîí äýýð äýâø¿¿ëñýí ýíý ¿çýë ñàíààã çºâëºëò çàñãèéí
ãàçàð, Îðîñûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè, ò¿¿íèé Äîðíî äàõèíû ñóäàëãààíû
õîëáîîíîîñ ñàéøààí äýìæèæ áàéæýý.
Àðäûí õóâüñãàë ÿëààä õî¸ðõîí cap áîëñíû äàðàà íèéñëýë õ¿ðýýíä øèíæëýõ
óõààíû àíõíû áàéãóóëëàãà “Ñóäàð áè÷ãèéí Õ¿ðýýëýí”-ã áàéãóóëàõ òóõàé àñóóäëûã
õýëýëöýæ, Àðäûí çàñãèéí ãàçàð òîãòîîë ãàðãàëàà.
Ìîíãîë õýë áè÷ãèéí áàãø Î.Æàìúÿí äàðãàòàé áàéãóóëëàãà 8 õ¿íèé
á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð 1921 îíû 11-ð ñàðûí 19-íä áàéãóóëàãäæýý. Óã áàéãóóëëàãà íü
ò¿¿õ, õýë áè÷ãèéí àñóóäëààð ãàð áè÷ìýëèéã öóãëóóëæ, ýðòíèé äóðñãàëò ç¿éëèéã
á¿ðòãýõ, çàí ñóðòàõóóí. ãàçàð ç¿éí òàëààðõ ìýäýýã ñóðâàëæëàí îëîõ, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õÿëáàð÷èëñàí á¿òýýëèéã áîëîâñðóóëàí õýâëýõ àæëûã ñàíàà÷ëàí
õèéäýã áàéæýý.
Ýíý áàéãóóëëàãûí îëîëòîä Îðîñûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí Åðºíõèéëºã÷,
Àêàäåìè÷ À.Ï.Êàðïèíñêèé, äýä Åðºíõèéëºã÷, Òºâ Àçè áà Ìîíãîëûí óðãàìëûã
ñóäëàã÷ íýðò ýðäýìòýí Â.Ë.Êîìàðîâ, ìºí àêàäåìèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, äîðíî
äàõèíûã ñóäëàã÷, ãàðàìãàé ýðäýìòýí Ñ.Ô.Îëüäåíáóðã, Ìîíãîëûí ãåîëîãèéã ñóäëàã÷,
àêàäåìè÷ Â.Ä.Îáðó÷åâ, ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Àêàäåìè÷ Â.ß.Âëàäèìèðöîâ, ïðîôåññîð
Ï.Ê.Êîçëîâ, Ö.Æàìñðàíî, Ïîëüøèéí ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Â.Êîòâè÷ íàðûí çýðýã
õ¿ì¿¿ñ èõýä òóñëàæ, ìîíãîë îðíû ýðäýì ñóäàëãààíû àæëûã õºãæ¿¿ëýõýä øóóä ãàð
áèå îðîëöñîí àæýý.
Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíã 1924 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí õàðúÿà
áàéãóóëëàãà áîëãîæ áàéãààä, 1930-1957 îí õ¿ðòýë Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýí, 1955
îíîîñ 1961 îí õ¿ðòýë Øèíæëýõ óõààí äýýä áîëîâñðîëûí Õ¿ðýýëýí áîëãîí òóñ òóñ
ººð÷èëæ áàéæýý.
Äýýä äóíä áîëîâñðîë á¿õèé áîëîâñîí õ¿÷èí áóé áîëæ èðýõèéí õýðýýð, ìàíàé
Øèíæëýõ óõààíû Õ¿ðýýëýí íü ¿íäýñíèé ìýðãýæèëòí¿¿äòýé áîëæ, ÇÕÓ-ûí Øèíæëýõ
óõààíû Àêàäåìèéí òóñëàìæààð øèíæëýë ñóäëàëûíõaa ñýäâèéã ò¿¿õ, õýë áè÷èã, ãàçàð
ç¿é, óðãàìàë, ãåîëîãè, ìàë àæ axyéí çàðèì àñóóäëààð ºðãºæ¿¿ëæ èðëýý.
Ñóäàð áè÷ãèéí Õ¿ðýýëýíãèéí ýõíèé 10 æèëèéí àæëûí ¿ð ä¿íä ìîíãîë õýëíèé
ä¿ðýì, ò¿¿õ áàðèìòûí ýìõýòãýë, ò¿¿õèéí çàðèì ñóäëàë, Ê.Ìàðêñ, Ô.Ýíãåëúñ,
Â.È.Ëåíèíèé çàðèì çîõèîëóóäûã îð÷óóëàí õýâë¿¿ëýõ çýðýã ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áà õÿëáàð÷èëñàí á¿òýýë ãàð÷ áàéñàí áîë 1940-1950 îíîîñ ýõëýí Ñ.Øàãæ,
Ã.Íàâààííàìæèë, Ö.Äàìäèíñ¿ðýí, Á.Ðèí÷åí, Á.Ñîäíîì, Ø.Íàöàãäîðæ, Ø.Öýãìèä,
X.Ïýðëýý çýðýã Ìîíãîëûí çîõèîã÷äûí õýä õýäýí á¿òýýë¿¿ä õýâëýãäýæ áàéñíààñ
ãàäíà Ìîíãîëûí ãàçàð ç¿éã ñóäëàã÷ À.Ä.Ñèìóêîâ, Ý.Ì.Ìóðçàåâ, óðãàìàë ñóäëàã÷
À.Ä.Þíàòîâ, ãàçàð òàðèàëàíãèéí àñóóäàë ñóäëàã÷ Á.Ô.Øóáèí, Ñ.Â.Êèñåëåâ, ýðòíèéã
ñóäëàã÷ È.À.Åôðåìîâ íàðûí áè÷ñýí äîðâèòîé á¿òýýë íèéòëýãäæýý.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí äýýä ñóðãóóëü, Ìîíãîë óëñûí Èõ ñóðãóóëü áîëîí áóñàä
äýýä ñóðãóóëèéã òºãññºí ¿íäýñíèé áîëîâñîí õ¿÷í¿¿äèéí òîî íýìýãäýæ ç¿éë á¿ðèéí
ìýðãýæèë á¿õèé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë÷èä òºðæ èðýõèéí ñàöóó àíõíû äýä
ýðäýìòýí, äîêòîðóóä áèé áîëñîí þì.
Èèì ó÷ðààñ 1961 îíä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí
òîãòîîëîîð Øèíæëýõ óõààí äýýä áîëîâñðîëûí Õ¿ðýýëýíã ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ
óõààíû Àêàäåìè áîëãîí ººð÷èëæ ºðãºòãºí áàéãóóëñàí áèëýý.
Íàì çàñãààñ àâñàí ýíý àðãà õýìæýý íü òóñ îðîíä øèíæëýë ñóäëàëûí îþóí ñàíààã
27

öààøèä äýëãýð¿¿ëýõ, øèíæëýõ óõààíû áîëîâñîí õ¿÷íèéã ºñãºí áîéæóóëàõàä ò¿¿õýí
øèíý ÷óõàë ¿å, ìýäýãäýõ¿éö èõ ò¿ëõýö áîëæ ºã뺺.
×óõàìõ¿¿ ýíý ¿åýñ ýõëýí òóñ îðíû èðýýä¿éí õºãæèëòýé õîëáîî á¿õèé áàéãàëü,
íèéãìèéí çýðýã ñóäëàëûí ÷óõàë ñàëáàð áîëîõ ýðäýì øèíæëýëèéí Õ¿ðýýëýíã¿¿äèéã
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä áèé áîëãîñîí þì. ̺í ÕÀÀ-í
ñóäëàëûí ñàëáàð Èíñòèòóò, äàðàà íü Áàðèëãà, áàðèëãûí ìàòåðèàë ¿éëäâýðèéí ÿàì,
Àðäûí áîëîâñðîëûí ÿàì, Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ÿàì, Õîëáîîíû ÿàì áàñ áóñàä çàðèì
ãàçðóóäûí äýðãýä òîäîðõîé ñóäàëãàà, òºñºâ òºëºâëºãººíèé ñýäâýýð áàéãóóëñàí þì.
̺í óëñûí èõ ñóðãóóëü áîëîí áóñàä äýýä ñóðãóóëèóäàä ñóäàëãàà øèíæëýëèéí
àæèë õèéãäýæ èðýâ.
Òóñ îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷íèé ýãíýý ñ¿¿ëèéí æèëä íýëýýä
ºñºæ 1961 îíä 129 õ¿í áàéñàí áîë 1971 îíä 1012 õ¿í áîëæ ºñ÷ýý. Ò¿¿íèé äîòîð
Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí õàðúÿàíä 429 ýðäýì øèíæèëãýýíèé æèíõýíý àæèëòàí,
պ人 àæ àõóéí ÿàìíû õàðúÿà èíñòèòóòýä 403, Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ÿàìíû õàðúÿà
èíñòèòóòýä 73 õ¿í, Àðäûí áîëîâñðîëûí ÿàìíû õàðúÿà èíñòèòóòýä 48 õ¿í, Áàðèëãà,
áàðèëãûí ìàòåðèàëûí ¿éëäâýðèéí ÿàìíû õàðúÿà ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãó¿ëëàãàä
29 õ¿í òóñ òóñ àæèëëàæ áàéíà. Ýäãýýðýýñ ãàäíà ìàíàé èõ äýýä ñóðãóóëèéí õýäýí
çóóãààä áàãø íàð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã õèéæ áàéíà.
̺í äýýðõ õóãàöààíä ýðäìèéí çýðýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí òoo 1961 îíä 138 áàéñàí áîë
1971 îíä 341 áîëæ áàðàã 3 èë¿¿ äàõèí íýìýãäæýý. Îäîî àñïèðàíòóðò 129 àæèëòàí,
äîêòîðàíòóðò 41 õ¿íèéã äýä ýðäýìòýí, äîêòîðûí çýðýã õàìãààëóóëàõààð áýëòãýæ
áàéãààãèéí äîòîð èíæåíåð òåõíèõèéí ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ îðîëöîæ áàéíà. Èðýõ 5
æèëä ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷èí 200 îð÷èì õ¿ì¿¿ñèéã áýëòãýõ áîëíî.
Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè áàéãóóëñíààñ õîéø Àêàäåìè áîëîí áóñàä ãàçðûí
õàðúÿà øèíæëýë ñóäëàëûí áàéãóóëëàãóóä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã 5 æèëèéí
òºëºâëºãººíèé ¿íäýñòýé ÿâóóëæ èðýâ.
II
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè áîëîí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé áóñàä áàéãóóëëàãóóäààñ ºíãºðñºí 10 æèëä
ýðäýì øèíæèëãýýíèé òàëààð õèéñýí àæëûí ãîë ä¿í
ªíãºðñºí 10 æèëèéí õóãàöààíä øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãóóäûã á¿ðýëä¿¿ëýõ,
ýðäýì ñóäëàëûí àæèë õèéæ ÷àäàõóéö õ¿ì¿¿ñèéã îëæ àæèëëóóëax, ýðäìèéí çýðýãòýé
áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ, øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí ìàòåðèàë òåõíèêèéí
áààçûã áèé áîëãîõîä èõ àæèë, öàã õóãàöàà, õ¿÷ ÷àäàë çàðöóóëàí ìàíàé îðíû ýðäýì
øèíæèëãýýíèé á¿òýýë÷ àæèëòàí íàð îíîëûíõîî ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýí îíîë áà
íèéãýì, áàéãàëü, ïðàêòèêèéí ñóäàëãààíû çàðèì ñàëáàð, õýñã¿¿ä ìýäýãäýõ ä¿íä
õ¿ð÷ýý.
Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí ýðäìèéí õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí ºíãºðñºí 10 æèëèéí
äîòîð áàéãàëèéí ò¿¿õèé ýä, òóõàéëáàë ãåîëîãè, ãàçàðç¿é, ôèçèê, òîî, õèìè, ýäèéí
çàñàã, íèéãýì, øèíæëýë ñóäëàëûí áóñàä ñàëáàðóóäàä îëñîí çàðèì ¿ð ä¿íãýýñ äóðüäàÿ.
- Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí Ãåîëîãèéí Õ¿ðýýëýí Ǻâëºëòèéí ãåîëîã÷
ýðäýìòýäòýé õ¿÷ õàâñðàí, Ìîíãîë îðíû ãàçðûí íàñëàë-ñðàòèãðàôè, ìàãìåòèçì,
òåêòîíèê, á¿õýëäýý òóñ îðíû ãåîëîãèéã òàë á¿ðýýñ íü ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõ òàëààð
èõ àæèë õèéæýý.
Ýäãýýðèéí ¿ð ä¿íä «ÁÍÌÀÓ-ûí ãåîëîãè», «ÁÍÌÀÓ-ûí òåêòîíèê», õàéãóóëûí
òàëààð èðýýä¿é á¿õèé çàðèì ãàçðûí òîìõîí õýìæýýíèé çóðàãëàëûã áýëòãýí çîõèîæ
28

ä¿ãíýëò á¿õèé õýä õýäýí á¿òýýë¿¿äèéã íèéòë¿¿ëæýý. Ýäãýýð àæëóóä íü òóñ îðíû
ãåîëîãèéí íººöèéã àøèãëàõàä òààìàãëàõ çàðèì ¿íäýñëýë áîëæ ºãíº.
- Ãàçàð ç¿éí õ¿ðýýëýí áàéíãà áà õàéãóóëûí íýìýëò ñóäàëãàà ÿâóóëñàíû
¿íäñýí äýýð òóñ îðíû ôèçèê-ãàçàðç¿é, ýäèéí çàñãèéí ãàçàð ç¿é, öàã óóð, íóóð
õºðñíèé íºõöºëèéí òàëààð íýãýí ñýäýâò áà õàìòûí õýä õýäýí á¿òýýë áîëîâñðóóëàí
íèéòë¿¿ëæýý.
«ÁÍÌÀÓ-ûí òàðèàëàíãèéí ãàçàðç¿é», «ÁÍÌÀÓ-ûí àæ ¿éëäâýðèéí ãàçàðç¿é»,
«ÁÍÌÀÓ-ûí õ¿í àìûí ãàçàðç¿é», Óëààíáààòàð õîòûí óë õºðñíèé óëèðëûí õºëäºëò
ãýñýëòèéí çóðàã, Óëààíáààòàð õîò áà íèéò óëñûí íóòàã äýâñãýðèéí ãàçàð õºäëºëèéã
ìóæèëñàí çóðàã çýðýã àæëóóä íü ïðàêòèêèéí õóâüä íýí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëëîî.
- Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýí òóñ îðíû ç¿éë á¿ðèéí óðãàìëûí íººö, ç¿é òîãòîö,
àíãèëëûã ñóäëàõ òàëààð îëîí òàëòàé àæëûã ÿâóóëæ 150 ç¿éëèéí öîî øèíý óðãàìëûã
íýýæ òîäîðõîéëñîíû ãàäíà áàéãàëèéí íýãäëèéí àñóóäëààð ýìèéí óðãàìëûí
áèîëîãèéí èäýâõæëèéã ñóäàëæýý. Ìºí «ÁÍÌÀÓ-ûí àãíóóðûí àìüòàä», «Ìîíãîëüãí
òºâ õýñãèéí óðãàìàë òîäîðõîéëîõ áè÷èã», «Óìàðò õàíãàéí çîíõèëîõ õàäëàí
áýë÷ýýðèéí óðãàöûí äèíàìèê», «ÁÍÌÀÓ-ûí áýë÷ýýð áà õàäëàí» çýðýã íîìûã ¿íäñýíä
íü áè÷èæ äóóñãàñàí áà çàðèìûã õýâë¿¿ëæýý.
¯ðæèë ñåëåêöèéí àæèëä øóóä õàìàà á¿õèé îíîëûí ãåíåòèêòýé õîëáîãäñîí
àæëûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí õèéæ áàéíà.
- Õèìèéí õ¿ðýýëýí ººðèéí îðíû áàéãàëü, ò¿¿õèé ýäèéí íººöèéã ñóäëàõ
òàëààð íýëýýä àæèë õèéñíèé äîòîð 200 îð÷èì íóóðûí õèìè ôèçèêèéí á¿òýö, 247
òºðëèéí ýôèðèéí òîñò óðãàìàë, 203 òºðëèéí òàííèä óðãàìàë, ìºí çýðëýã ç¿éë
á¿ðèéí æèìñíèé õèìè-ôèçèê òåõíîëîãèéí ÷àíàðûã òîäîðõîéëæýý. Äýýðõ àæëóóä íü
ìàíàé îðíû áàéãàëèéí íººöèéã óëñ àðäûí àæ àõóéä àøèãëàõ áîëîëöîîòîé ýñýõèéã
òîäîðõîéëæ ºãñºíèé õóâüä øèíæëýõ óõààí ïðàêòèêèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
̺í Õ¿ðýýëýí õºíãºí ¿éëäâýðèéí áàéãóóëëàãóóäàä òåõíîëîãèéí õýä õýäýí
çºâëºìæ, çààâðûã øèëæ¿¿ëýí ºã÷ýý.
- Ôèçèê-ìàòåìàòèêèéí õ¿ðýýëýí Äóáíà äàõü Îëîí óëñûí öºìèéí
øèíæèëãýýíèé íýãäñýí Èíñòèòóòûí ïðîãðàììààð áîäèñûí õàðèëöàí õ¿÷òýé
íºëººëºõ ýãýë æèðèéí ¿éë ÿâäëûí òóõàé îíîëûí õóâüä ñîíèðõîë á¿õèé áàðèìòóóäûã
õóðèìòëóóëæýý.
¯¿íýýñ ãàäíà õàãàñ äàìæóóëàã÷èéí ò¿¿õèé ýäèéí ÷àíàð, àòîìûí ìîëåêóëÿðûí
ñïåêòîð á¿òýö, õàòóó áîäèñûí ÷àíàð, öàöðàã òóÿàíû òàëààð õèéñýí ñóäàëãààíû çàðèì
àðãàç¿éã áîëîâñðóóëæýý. Òýä íàðàí äýýð áîëäîã ¿éë ÿâäàë, ñàðíû ãàäàðãûí çóðãèéã
ãàçàð äýýðýýñ àâàõ òàëààð ìºí ¿íýòýé ìàòåðèàëóóäûã öóãëóóëæýý.
Ôèçèê-ìàòåìàòèê÷èä ýðäýì øèíæèëãýýíèé çàðèì áàãàæ, îðîí íóòãèéí ò¿¿õèé
ýäèéã áîëîâñðóóëàõ æèæèã çàâîä, öåõèéã òîîöîîëîí çóðæ, ò¿¿íýý õýä õýäýí àéìàãò
áàéãóóëàõ ÿâäàëä áèå÷ëýí îðîëöæýý.
Òîî÷èä àæ ¿éëäâýðèéí ¿éë ÿâäëûã òîîöîîëîí òºëºâëºõ çàðèì àðãûí ïðàêòèêò
íýâòð¿¿ëýí ýõýëæ áàéíà.
Áàéãàëèéí óõààíû Õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààíû äýýðõ ¿ð á¿òýýë¿¿ä íü
ãàãöõ¿¿ áàéãàëèéí ¿çýãäëèéã òàíèí ìýäýõèéí õóâüä ñîíèðõîëòîé òºäèé áèø ººðèéí
îðíû ìèíåðàë, óðãàìàë, ò¿¿õèé ýäèéí èõ íººöèéã óëñ àðäûí àæ àõóéä ãàçàðç¿é,
õºðñíèé îíöëîã íºõöºëèéã õàðãàëçàí öààøèä àøèãëàõàä çàðèì òàëààð ¿íäñýí ñóóðü
ìàòåðèàë áîëæ ºã÷ ÷àäàõààðàà íýí à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
Íèéãìèéí óõààíû çàðèì ñàëáàðóóäàä íýëýýä äîðâèòîé á¿òýýë¿¿ä õèéãäëýý.
- Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí õàìò îëîí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýðòíèé ñóäëàë, çàí
ñóðòàõóóí, ãàð áè÷ìýë çýðýã èõ õýìæýýíèé òóëãóóð áàðèìò áè÷èã áà åð íü ò¿¿õèéí
ñóäëàëûã ä¿ãíýõ òàëààð ºðãºí äàëàéö á¿õèé ¿ð ä¿íòýé àæèë çîõèîæýý. ¯¿íä:
29

«ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ» íýãýí áîòèéã çîõèîæ, äàðàà íü çàñâàðëàí äàõèí õýâë¿¿ëæ õýä
õýäýí õýëýýð íèéòýëñíýýñ ãàäíà “ÁÍÌÀÓ-ûí äýëãýðýíã¿é ò¿¿õ” ãóðâàí áîòü, “Àðäûí
õóâúñãàëûí ò¿¿õ”, “ÌÀÕÍ-ûí òîâ÷ ò¿¿õ”, “Õàëõûí ò¿¿õ” áîëîí áóñàä íýãýí ñýäýâò áà
õàìòûí á¿òýýë¿¿äèéã õýâëýí íèéòýëæýý.
- Íàìûí ò¿¿õèéí èíñòèòóò Ìàðêñ, Ëåíèíèé çîõèîëûã îð÷óóëàí õýâëó¿ëýõ áà
íàìûí ò¿¿õèéí àñóóäëûã áîëîâñðóóëàí õýâë¿¿ëýõ òàëààð èõýýõýí àæèë õèéñíèéã
òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
- Õýë áè÷ãèéí àæèëòàí íàð 30000 ¿ãòýé “Ìîíãîë õýëíèé òîâ÷ òàéëáàð òîëü”,
50000 ¿ãòýé “Îðîñ ìîíãîë òîëü” 2 áîòü, 80000 ¿ãòýé “Íýð òîìú¸îíû òîëü” 2 áîòü,
“Õóâüñãàëûí ºìíºõ ìîíãîëûí óòãà çîõèîëûí òîéì”, “19 ä¿ãýýð çóóíû ¿åèéí ìîíãîëûí
óòãà çîõèîëûí òîâ÷ òîéì”, “Îð÷èí ¿åèéí ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí ò¿¿õ”, “Ìîíãîë
áè÷ãèéí õýëíèé ç¿é” 4 áîòü, “Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ç¿é” 2 áîòü, “Ìîíãîëûí
öýöýí ¿ãèéí äàëàé” 2 áîòü, “Ò¿ìýí îíüñîãî”, “Áàðóóí ìîíãîëûí áààòàðëàã òóóëü”,
“Ìîíãîë àðäûí ÿâãàí ¿ëãýð”, “Õàëõûí òóóëüñ” çýðýã á¿òýýë¿¿äèéã íèéòë¿¿ëñíýýñ ãàäíà
“Ìîíãîëûí óãñààòíû ç¿é, õýëíèé øèíæëýëèéí àòëàñ” 1 áîòèéã õýâëýëä áýëòãýæýý.
- Ýäèéí çàñàã÷èä òóñ îðíû õºäºëìºðèéí íººöèéã òààìàãëàõ, õºäºº àæ àõóéí
¿éëäâýðèéã òºðºëæ¿¿ëýõ áà áàéðøóóëàõ, áýë÷ýýð ãàçàð òàðèàëàíã ¿íýëýõ, õºäºº àæ
àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé òºëºâëºëòèéã öààøèä áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çýðýã àñóóäëààð
íýëýýä àæèë õèéæýý.
“պ人 àæ àõóéí ýäýëáýð ãàçðûí ýäèéí çàñãèéí ¿íýëýëò”, “ÕÀÀ-í íýãäëèéí
õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã òîäîðõîéëîõ àðãàç¿é”, “Òóñ îðíû ÕÀÀ-í íýãäë¿¿äèéí
õºäºëìºð íººö áîëîëöîî, ò¿¿íèéã àøèãëàõ àñóóäàë” çýðýã á¿òýýëèéã íèéòýëæýý.
Àêàäåìè, ò¿¿íèé õàðúÿà áàéãóóëëàãà áîëîí Óëñûí èõ ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ áóé
ã¿í óõààí, õóóëü öààçûí ìýðãýæèëòýí íàð ÷ Ìîíãîë Óëñûí êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí
çàì, õóóëèéí çàðèì àñóóäëûã áîëîâñðóóëàõàä ¿éë àæëàà ÷èãë¿¿ëæ áàéíà.
Íèéãìèéí óõààíû ýðäýìòäýýñ Óëààíáààòàð õîòîä 1970 îíä áîëæ ºíãºðñºí
Ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí II èõ õóðàë, ìºí êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìûí àñóóäëààð
1971 îíä áîëñîí Îëîí óëñûí çºâëºë㺺í äýýð òàâüñàí èëòãýë, ñîíñãîë íü òýäãýýðèéí
àæëûí ìýäýãäýõ¿éö ºñºëòèéã õàðóóëàâ.
ªíãºðñºí 10 æèëèéí õóãàöààíä Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèë÷äààñ íèéò 400 ãàðóé á¿òýýëèéã õýâë¿¿ëñíèé äîòîð 100 îð÷èì
òîìîîõîí á¿òýýë¿¿ä îðæ áàéãàà þì. ̺í õóãàöààíä øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí
ñóäëàë øèèæèëãýýíèé àæëûí ¿ð ä¿íãýýñ 400 îð÷èì çºâëºìæ çóðàã, çààâðûã
¿éëäâýðëýëä øèëæ¿¿ëñíýýñ îëîíõ íü ÿìàð íýã õýëáýðýýð ïðàêòèêò íýâòýð÷ýý.
Ìºí ºíãºðñºí 10 æèëä èõ, äýýä ñóðãóóëü, õºäºº àæ àõóéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãóóäàä øèíæëýë ñóäëàëûí íýëýýä àæèë ã¿éöýòãýñíýýñ ãàäíà ñàÿâòàð
áàéãóóëàãäñàí çàðèì ñàëáàðûí èíñòèòóò¿¿äýä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë ýõëýí
õèéãäýæ áàéíà.
Øèíæëýõ óõààíû Õ¿ðýýëýí äàðàà íü Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä
áàéãààä 1968 îíä պ人 àæ àõóéí ÿàìàíä øèëæñýí õ¿ðýýëýí, ãàçðóóä íýëýýä
ºðãºææýý. պ人 àæ àõóéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäàä îäîî òóñ óëñûí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë÷äûí áàðàã ãóðàâíû õî¸ð õóâü íü àæèëëàæ áàéíà. Ìàë àæ
àõóé ãàçàð òàðèàëàí,òýæýýëèéí õ¿ðýýëýí áîëîí Øààìàð, Õàëõûí ãîë, Õîâäûí Áóëãàí
áóñàä ãàçàð áàéãóóëàãäñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ñòàíö ãàçðóóäàä ìàë àæ àõóé, ãàçàð
òàðèàëàí, ìàë ýìíýëãèéí òàëààð íýëýýä àæèë õèéãäæýý. Ýíà òàëààð îëñîí ¿ð ä¿í ãýâýë:
Max íîîñíû ÷èãëýë á¿õèé øèíý ¿¿ëäðèéí “Îðõîí” õîíü áóé áîëñîí, ãàäààäààñ
àâ÷èð÷ áóé àøèã øèìòýé ìàëûã ººðèéí îðíû öàã óóðûí íºõöºëä íóòàãøóóëàõ
òàëààð õèéæ áóé àæèë þì. Íîîëóóð èõòýé Äîíûí ÿìààã ìàíàé õàãàñ ãîâèéí íºõöºëä
íóòàãøóóëàõ òàëààð õèéñýí àæëûí ¿ð ä¿í ïðàêòèêèéí èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîâ.
30

¯ð òàðèà, æèìñ-æèìñãýíý, òýæýýëèéí óðãàìëûí õèìè áèîëîãèéí ÷àíàðûã
ñóäàëæ, ºðãºí ñîðèëò õèéñíèé ä¿íä íýëýýä á¿òýýë õºäºº àæ àõóéä íýâòýð÷ýý.
Çîîòåõíèê, ìàë ýìíýëýã, òýæýýë, ¿ðæèë ñåëåêöèéí òàëààð àæèëëàäàã ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèë÷äûí á¿òýýë ãàçàð òàðèàëàí, òýæýýë áà æèìñ-æèìñãýíèé
¿éëäâýðëýëä íýâòýðñýýð áàéíà.
Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ÿàìíû õàðúÿà Àíàãààõ óõààíû õ¿ðýýëýí êëèíèêèéí
ïðàêòèêòàé õîëáîãäñîí íýëýýä òîäîðõîé àæëóóäûã ÿâóóëæ áàéíà.
Àðäûí áîëîâñðîëûí ÿàìíû õàðüÿà Ñóðãàíû õóðýýëýí, Àðäûí áîëîâñðîëûí
øèíý ñèñòåìèéí ¿íäñèéã áîëîâñðóóëàõ áà ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààíû òàëààð
òîäîðõîé àæëûã áîëîâñðóóëæ áàéíà.
Áàðèëãà, áàðèëãûí ìàòåðèàë ¿éëäâýðèéí ßàìíû õàðúÿà Áàðèëãûí çóðãèéí
Èíñòèòóòýýñ áàðèëãûí ìàòåðèàëûí íººöèéã ñóäëàõ, ¿éëäâýð áà õºäºº àæ àõóéí
áàðèëãûí çóðàã òºñëèéã õèéõ òàëààð àæèë ÿâóóëæ áàéíà.
Öàã óóðûí àëáà, Õîëáîîíû ßàì, Òýýâðèéí ÿàì, Õºäºëìºð öàëèí õºëñíèé óëñûí
õîðîîíû äýðãýä 6àéãóóëàãäñàí øèíæèëãýýíèé ñàëáàðóóä ººð ººðèéí àæèëòàé
õîëáîãäñîí òîäîðõîé àñóóäëûã áîëîâñðóóëàõàä îðîëöîæ áàéíà.
Óëñûí èõ ñóðãóóëü áîëîí áóñàä äýýä ñóðãóóëèóäàä îíîë, ïðàêòèêèéí à÷
õîëáîãäîë á¿õèé íýëýýä àæëóóäûã õèéæ áàéíà.
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè áîëîí áóñàä ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãóóäûí àæëûã òºëºâëºõºä þóíû ºìíº îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíòåõíèêèéí
äýâøëèéí îëîëò, ýíý òàëààð àõ ä¿¿ îðíóóäòàé õºäºëìºðºº õóâèàðëàí
ã¿éöýòãýõ çîðèëòóóäûã õàðãàëçàí ¿çýæ, àæëàà ººðèéí îðíû íºõöºëä òîõèðóóëàí
ÿâóóëäàã þì.
Ìàíàé ýðäýìòýä ñîöèàëèñò îðíóóä ÿëàíãóÿà Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí
ýðäýìòýäòýé õ¿÷ õàâñðàí ÿâóóëäàã ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë ¿ð àøèãòàé áîëæ
áàéãààã îíöëîí òýìäýãëýå.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé õîîðîíä òîãòñîí àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäàë, õàìòûí
àæèëëàãàà íü ìàíàé îðíû ºíãºðñºí 50 æèëèéí õºãæèëä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ
èðñýí áèëýý. ¯¿íèé ÷óõàë õýñýã íü ìàíàé îðíû øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéí àñóóäàë
þì. ¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí Ìîíãîëûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè, Ǻâëºëò Õîëáîîò
Óëñûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí õîîðîíä ºðãºæñººð áàéãàà õàìòûí àæèëëàãàà,
òóõàéëáàë Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ýðäýìòäýýñ õàìòðàí ÿâóóëæ áóé àæèë èõýýõýí
¿ð àøèãòàé áîëæ áàéãààã òýìäýãëýõýä óðàìòàé áàéíà. ¯¿íä ÿëàíãóÿà õî¸ð îðíû
àêàäåìèéí õîîðîíä ÿâóóëàõ õàìòûï àæèëëàãààíû òóõàé 1967 îíä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí
õýëýëöýýðèéí äàãóó ýðòíèé ñóäëàëûí òàëààð àêàäåìè÷ À.Ï.Îêëàäíèêîâ, Ãåîëîãèéí
òàëààð àêàäåìè÷ À.Ë.ßíøèí, ïðîôåññîð Í.Ñ.Çàéöåâ, ýðòíèé àìüòàí ñóäëàëûí òàëààð
ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í Í.Ã.Âîëîãäèí, ïðîôåññîð È.Í.Êðàìàðåíêî, Áèîëîãèéí òàëààð
àêàäåìè÷ Å.Ì.Ëàâðåíêî, ìîíãîë ñóäëàëûí òàëààð Ǻâëºëòèéí äîðíî äàõèíûã
ñóäëàã÷ íàðòàé õàìòðàí ÿâóóëæ áóé àæëûã îíöëîí òýìäýãëýå.
ÝÇÕÒÇ-ûí ãèø¿¿í îðíû õàìòûí àæèëëàãààã öààøèä ã¿íçãèéð¿¿ëýí áîëîâñðîíãóé
áîëãîæ ýäèéí çàñãèéí èíòåãðàöûã õºãæ¿¿ëýõ öîãöîëáîð ïðîãðàììûã ìàíàé îðíû
ýðäýìòýä áàÿðòàé õ¿ëýýí àâñàí þì. Óã ïðîãðàììä ìàíàé îðíîîñ ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í
îðíóóäòàé õ¿÷èí õàâñðàí ýäèéí çàñàã, øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí òàëààð õèéõ îëîí
òàëòàé àæèë, ýäãýýð îðíóóäààñ ÁÍÌÀÓ-ä ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààçûã
áóé áîëãîõ áà òóñ îðîíä øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí õºãæëèéã ò¿ðãýòãýõ òàëààð
òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëóóä îðñîí áèëýý.
Äýýð äóðüäñàí ýäãýýð çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóë ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í
îðíóóäààñ ºíäºð ìýðãýæëèéí õýñýã íºõºä ìàíàé îðíû øèíæëýõ óõààíû 50 æèëèéí
îéí ºìíºõºí èðæ àøèãòàé àæèëëààä áóöñàíûã òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
31

ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè Áîëãàð, Óíãàð, Àðä÷èëñàí Ãåðìàí, Ïîëüø,
Êóáà, Ðóìûíè, ×åõîñëîâàêèéí øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèòàé áàéãóóëñàí ãýðýýíèé
¿íäñýí äýýð õàðèëöàí ñîíèðõîæ áóé çàðèì àñóóäëààð õàìòðàí àæèëëàæ áàéãààãûí
äýýð ÁÍÀÑîëîíãîñ óëñ, ÁÍÀÂüåòíàì óëñûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèòàé ìºí
íºõºðñºã ¸ñíû õîëáîîòîé àæèëëàæ èðýâ.
Áàñ Ýíýòõýã, Ôðàíö, Àíãëè çýðýã îðíû øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãàòàé
ýðäýìòýä, øèíæèëãýýíèé ìàòåðèàë ñîëèëöîæ áàéäãààñ ãàäíà Äóáíà äàõü öºìèéí
øèíæèëãýýíèé íýãäñýí èíñòèòóò, èíòåðñïóòíèê, ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí øóãàìààð ÿâàãääàã
çàðèì ïðîãðàììààð àæèëëàæ, îëîí óëñûí èõ áàãà õóðàë, ñèìïîçèóìä îðîëöîæ
áàéäàã þì.
***
Øèíæëýõ óõààíû àæëûí ºíãºðñºí ¿åèéí ¿ð á¿òýýëèéã ä¿ãíýí ¿çýæ, ìàíàé
øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãóóäûí õàìò îëîí øèíæëýõ óõààíû áàãóóëëàãûí
50 æèëèéí îéã óãòàõäàà 5 äóãààð òàâàí æèëèéí àíõíû æèëèéí òºëºâëºãººò
çîðèëòóóäûã àìæèëòòàé áèåë¿¿ëæ èðëýý.
ÌÀÕÍ-ûí XV èõ õóðëààñ áàòàëñàí Íàìûí 4-ð ïðîãðàìì, ÌÀÕÍ-ûí XVI èõ
õóðàë, ìºí Òºâ Õîðîîíû óäàà äàðààãèéí á¿ãä õóðàë, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí
Ǻâëºëèéí øèéäâýð¿¿ä, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû 1-ð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, ÁÍÌÀÓûí
Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí äàðãà í. Þ.Öýäýíáàëààñ õýëñýí ¿ãýíä ìàíàé îðíû ýðäýì
øèíæèëãýýíèé ¿ð á¿òýýëèéã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëòûã çààñàí áèëýý.
í. Þ. Öýäýíáàë øèíæëýõ óõààíû ÷óõàë à÷ õîäáîãäëûã ¿íýëæ, ÌÀÕÍ-ûí XVI èõ
õóðàë äýýð õýëýõäýý: «Øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí õóâüñãàë õ¿÷òýé ºðíºæ áàéãàà
îäîîãèéí íºõöºëä íèéãìèéã õºãæ¿¿ëýõ, ýäèéí çàñãèéí á¿õ ñàëáàðûã ýð÷èìæ¿¿ëýõýä
øèíæëýõ óõààíû ¿¿ðýã óëàì íýìýãäýæ áàéíà... Øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí ÿíç
á¿ðèéí ñàëáàðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ãàçàð, ýðäýì øèíæèëãýçíèé àæèëòàí,
ìýðãýæèëòýí íàðûí èðýõ æèë¿¿äèéí ãîë çîðèëò áîë ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòàä
øèéäâýðëýõ à÷ õîëáîãäîë á¿õèé óëñ àðäûí àæ àõóéí öàã ¿åèéí ÷óõàë çîðèëòûã
øèéäâýðëýõýä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíû õ¿÷èéã òºâëºð¿¿ëýõ, øèíæèëãýý
ñóäàëãààíû ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ, ¿ð ä¿íãèé íü ¿éëäâýðëýë, ïðàêòèêò ò¿ðãýí
íýâòð¿¿ëýõ, ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, ÿàì,
äýýä ñóðãóóëèéí àæëûã òºëºâëºõ, óäèðäàõ, óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ ÿâäëûã, ýðñ
ñàéæðóóëàõ, òýäãýýðèéí ¿éëäâýðëýë-òóðøèëòûí áààçûã áýõæ¿¿ëýõ ÿâäàë ìºí» ãýæ
õýëñýí áèëýý.
Ýäãýýð çîðèëòûã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä òóñ îðíû øèíæëýõ óõààíû
áàéãóóëëàãóóäûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òöèéã öààøèä ñàéæðóóëàõ, òýäãýýðýýñ
¿íäñýí áà õàâñðàëò ñóäëàëòûí òàëààð ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã òîäîòãîõ,
øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí äýâøëèéí àìæèëòûã ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëýõ òàëààð
òîéìòîé õýäýí àñóóäëûã òàë á¿ðýýñ íü ñóäëàõ, òóõàéëáàë ýëåêòðîí òîîöîîëîí áîäîõ
òåõíèêèéã ýðäýì øèíæèëãýý, ¿éääâýðëýëä õýðýãëýõ, òóñ îðíû óëñ àðäûí àæ àõóéí
5 áà õýòèéí òºëºâèéí ¿íäýñëýë íü áîëæ ÷àäàõóéö ñóäàëãààã áàéãàëü, ò¿¿õèé ýä,
õºäºëìºðèéí íººöèéí òàëààð óëòàé õèéõ íü íýí ÷óõàë áîëæ áàéíà.
Øèíæëýõ óõààíû íèéãìèéí ¿¿ðýã ò¿¿íèé ¿ð ä¿íã àøèãòàé áîëãîõîä
øèéäâýðëýõ¿éö õºø¿¿ðýã íü ìèíåðàë ýðäýñ, óðãàìàë, ò¿¿õèé ýäèéí íººöèéí õèìèéí
á¿ðýëäýõ¿¿í, íàðèéí á¿òýö, áèîëîãèéí ìîëåêóëÿðûí ÷àíàð, òåõíîëîãè, ýäèéí çàñãèéí
¿íý öýíèéã òîäîðõîéëæ ÷àäàõóéö òèéì òîîöîîëîõ ìàøèí, íýâò õàðàõ ìèêðîñêîï çýðýã
îð÷èí ¿åèéí áàãàæ çýâñýã äóðàíã ýpäýì ñóäàëãààíä õýðýãëýõ ÿâäàë ìºí.
Ìàíàé àâúÿàñëàã ýðäýìòýä îð÷èí ¿åèéí íàðèéí áàãàæ, øèíæèëãýýíèé á¿òýýëèéí
îíîâ÷òîé àðãûã ýçýìøèöãýýæ, áîäèñûí ã¿íèéã íýâò äóðàíäàí, ò¿¿íèé ìºí ÷àíàðûã
32

òàíèí ìýäýæ, ç¿éë÷ëýí ¿çýæ ÷àäàõóéö áîëæ, óëìààð óëñ àðäûíõàà àæ àõóéä
îäîîãèéíõîîñ õýä äàõèí èë¿¿ äîðâèòîé òóñ äºõìèéã ¿ç¿¿ëýí ÷àäàõ öàã óäàõã¿é èðíý.
Ìàíàé íàìààñ íèéãìèéã ñóäëàã÷ ýðäýìòäèéí ºìíº á¿òýýëèéíõýý ¿çýë
ñóðòëûí õýìæýýã ¿ðãýëæ äýýøë¿¿ëæ, õýðºíãºòíèé õàðø ¿çëèéí ýñðýã òýìöëýý
õ¿÷òýé áîëãîæ, ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöààíû àñóóäëûã íýãòãýí ä¿ãíýæ
áîëîâñðóóëàõ çîðèëòûã äýâø¿¿ëýí òàâüñàí þì.
Ýíý õàðèóöëàãàòàé èõ ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä îäîî õýð áàðàã
õºíäºã人ã¿é áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí íèéãìèéí õàðüöààíä ãàðäàã íàðèéí ¿éë ÿâäàë,
òóõàéëáàë òýäíýýñ õºäºëìºð áà íèéãìèéíõýý ¿¿ðýãò õýðõýí õàíäàæ áàéäãèéã
ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, õóóëü öààçíû òàëààñ øèíæëýõ ÿâäàëä ñ¿ðõèé àíõààðàõ öàã
áîëîâ.
Íàì çàñãèéíõàà õàëàìæ õàéðààð çîðèãæñîí ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèë÷èä, ýðäýì øèíæèëãýýíèé çàðèì ñàëáàðò îëñîí àìæèëòûíõàà òºâøèí áîëîí
Ǻâëºëò õîëáîîò óëñ áóñàä àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäûí ýðäýìòýäòýé ÿâóóëæ áóé
õàìòûí ºðãºí àæèëëàãààíäàà òóëãóóðëàí íèéãìèéíõýý ºìíº õ¿ëýýñýí õ¿íäýò ¿¿ðãýý
íýð òºðòýé áèåë¿¿ëæ ÷àäíà ãýäýãò áèä á¿ðýí èòãýæ áàéíà.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé øàëãàðñàí óäèðäàã÷, çîõèîí áàéãóóëàã÷, áèäíèé
òºðºëõèéí õàéðò ÌÀÕÍ ìàíäãóãàé!
Ìàíàé àæèë÷èí àíãè, õîðøîîëëîñîí àðä, àðäûí ñýõýýòíèé ÿðóó àëäàð
áàäàðòóãàé!
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õóâü çàÿà, ìàíàé ñîöèàëèñò ýõ îðíû öýöýãëýëòèéí
ÿíäàøã¿é ýõ áóëàã Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé íàéðàìäàë ¿åèéí ¿åä ¿¿ðä
áýõæò¿ãýé!
ØÓÀ-èéí ìýäýý.1971. ¹4. ò.12-21.
ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈÉÍ ÒÎÂ× Ò¯¯Õ *
Óäèðòãàë
Àóãàà èõ Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí õóâüñãàëæóóëàã÷ íºëººí äîð ÿëàí
ìàíäñàí Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ÿðóó àëäàðò 60 æèëèéí îéã 1981 îíä ìàíàé
àðä ò¿ìýí, àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäàëò ÇÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí
îðíóóäûí àðä ò¿ìýí, äýëõèé äàõèíû äýâøèëòýò õ¿í òºðºëõòºíèé õàìòààð òýìäýãëýí
ºíãºð¿¿ëýõ ãýæ áàéíà.
Óëñ îðíûõîî ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîë, ñîöèàëèñò õºãæëèéí 60 æèëèéí îéã
ìàíàé àæèë÷èí àíãè, õîðøîîëñîí àðä, àðäûí ñýõýýòýí íàð ñîöèàëèñò íèéãìèéí
àìüäðàëûí á¿õ ñàëáàðò îëñîí àñàð èõ àìæèëòààð óãòàæ áàéíà.
Ýíý àìæèëò áîë þóíû ºìíº ôåîäàë-êîëîíèéí äàðëàëä íóõëàãäàæ áàéñàí
õîöðîãäìîë ìîíãîë îðîíä õ¿í õ¿íýý ìºëæèõ ¸ñûã ýãíýãò óñòãàñàí øèíý ñîöèàëèñò
íèéãìèéí áàéãóóëàë ÿëàí òîãòîæ, ìàíàé ýõ îðíû îð÷èí ¿åèéí àæ ¿éëäâýð ñîöèàëèñò
õºäºº àæ àõóé, õºãæèí öýöýãëýñýí àðäûí áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ë, óðëàã
óòãà çîõèîë ºðí¿¿í õºãæñºí ÿâäàë þì.
Ôåîäàëèçìààñ ñîöèàëèçìä äýâøèí îðñîí ÁÍÌÀÓ-ûí ýíý á¿õ ò¿¿õýí àìæèëò áîë
Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëò Íàìààñ íèéãìèéí íèéò ¿éë ÿâöûí õºãæëèéã ìàðêñ÷-ëåíèí÷
¸ñîîð óäèðäàæ, àóãàà èõ ÇÕÓ-òàé àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäëàà áàéíãà áýõæ¿¿ëýí, ò¿¿íèé
á¿õ òàëûí íºõºð ¸ñíû ºãëºã÷ òóñëàìæ äýìæëýãèéã ¿ðãýëæ àâ÷, ìîíãîëûí àðä
* ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí Õ¿ðýýëýí ýðõëýí 1980 îíä òóñãàé íîì áîëãîí õýâëýñýí. Ðåäàêòîð Ï.Õîðëîî.
33

ò¿ìýí ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóäûí àðä ò¿ìýí, îëîí óëñûí êîììóíèñò,
àæèë÷íû áîëîí ¿íäýñíèé ÷ºëººëºõ õºäºë㺺íòýé èíòåðíàöèîíàë÷ õýëõýý õîëáîîãîî
çóçààòãàí äàÿí äýëõèéí ýíõ òàéâíû ¿éëñò ìàíàé óëñ ¿íýí÷ áàéñíû à÷ààð îëäñîí
õºãæëèéí ¿ð ä¿í þì.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé áàéëäàí îëñîí äýýðõ òîìîîõîí îëîëòûí íýã áîë ÁÍÌÀÓ-ä
øèíæëýõ óõààí õºãæèæ, òýð íü ñîöèàëèçì áàéãóóëàõàä çîõèõ õóâü íýìðýý îðóóëæ
áóé ÿâäàë ìºí.
Îëîí çóóíû òóðø ¿ðãýëæèëñýí ôåîäàëûí áàéãóóëàë, êîëîíèéí äàðëàë íü òóñ
îðîí ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õºãæëèéí õóâüä èõýýõýí õîöðîãäìîë áàéäàëä îðñíû ãîë
øàëòãààí ìºí áèëýý.
Ýíýõ¿¿ õîöðîãäëûí øóóä ¿ð äàãàâàð áîë õ¿í àìûí îëîíõè íü ¿íäýñíèéõýý
áè÷èã ¿ñãèéã ìýäýõã¿é, èðãýíèé áîëîâñðîëã¿é, óðëàã áà åðºíõèé ìýäëýãèéí õýìæýý
òóéëûí äîðîé áàéñàí ÿâäàë þì. Óëñ îðîí òèéíõ¿¿ õîöðîãäìîë áàéñàí ó÷èð ò¿¿íèé
á¿õ àìüäðàëä øàðûí øàøèí, äóíäàò çóóíû ¿åèéí Åâðîïò õðèñòüÿí øàøèí ãàíöààðàà
íî¸ðõîæ áàéñàí ëóãàà íýãýí àäèë íºëººëæ áàéâ.
Ìàíàé ýðèíèé ºìíºõ VI-V çóóíû ¿åä Ýíýòõýãò ¿¿ññýí áóääèçì, ýðòíèé Ðèì áà
Ãðåêò õî¸ð ìÿíãààä æèëèéí òýðòýý ¿¿ññýí õðèñòîñûí øàøèí õèéãýýä ìàíàé ýðèíèé
VII çóóíû ¿åä Àðàâàä áóé áîëñîí ëàëûí øàøèí áîîë ýçýìøëèéí áà ôåîäàëûí
áàéãóóëëûí íî¸ðõîã÷ ¿çýë ñóðòàë íü áîëæ, øèíæëýõ óõààíû ñýòãýëãýý, óðëàã, ñî¸ëûí
õºãæëèéã áîîãäóóëàí, íèéãìèéí àìüäðàëûí òàë á¿ðä íºëººëñººð èðæýý.
Õýäèé óëñ îðîí åðºíõèé人 òèéíõ¿¿ õîöðîãäìîë áàéäàëòàé, ñ¿ì õèéäèéí íºëºº
äàâàìãàéëæ áàéñàí áîëîâ÷ ò¿¿õýí ÿíç á¿ðèéí ¿åä äýâøèëòýò ÿçãóóðòàí áà ëàì
íàð áàñ õàðö àðäûí äóíäààñ àâúÿàñ áèëýãòýé çàðèì õ¿ì¿¿ñ íîì ñóäàð öóãëóóëæ, ýõ
îðíûõîî ò¿¿õèéã òàíèí ìýäýõ, ¿íäýñíèéõýý õýëèéã ñóäëàõ, àðäûí óðëàã, àíàãààõ
óõààíûã ººä òàòàí äýýøë¿¿ëýõ áóñàä óëñ îðîíä õóðèìòëàãäñàí òóðøëàãûí ÷àíàðòàé
ìýäëýãèéã óëñ îðîíäîî ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõèéã õè÷ýýíã¿éëñýýð èðñýí óäààòàé áèëýý.
Õ¿í òºðºëõòºíèé ýðòíèé ò¿¿õýýñ ¿çýõýä òóðøëàãà àæèãëàëò äýýð ¿íäýñëýñýí
ìýäëýã íü îëîí íýãæ ¿çýãäëèéã íýãòãýí ä¿ãíýæ ÷àäàõã¿é, çºâõºí àæèãëàí á¿ðòãýõ
òºäèé㺺ð õÿçãààðëàãääàã áàéæýý.
Ýðò óðüä öàãààñ ýõëýí õ¿ì¿¿ñ íýëýýä þì ìýäýæ ÷àääàã áîëæ áàéñàí ò¿¿õòýé. Õ¿í
àí àãíàæ ìàë ìàëëàæ, òàðèà òàðüæ, ÿìàð íýãýí îðîí ñóóö áàðüæ, áèîëîãèéí óõààí
¿¿ñýí õºãæèõººñ ºìíº àìüòàí áà óðãàìëûã ýðëèéçæ¿¿ëæ, ýìèéí óðãàìëûã õîðòîé
óðãàìëààñ ÿëãàæ, õèìè áà ìåòàëëûí ¿éëäâýðèéí îíîë ãàðàõààñ ºìíº òºìºðëºãèéí
ç¿éëèéã õàéëæ õýðýãòýé ýäýëáýðýý õèéæ áàéæýý. ×óõàìõ¿¿ ýäãýýð òóðøëàãà,
ïðàêòèêèéí ÷àíàðòàé ç¿éëèéã õ¿í õèéæ ÷àääàã áàéñàí íü òýð á¿ãäèéã ä¿ãíýí ñóäëàõ
øèíæëýõ óõààí õºãæèõèéí ºìíºõ õýðýã áàéñàí àæýý.
Ãýâ÷ ýíý á¿õýí íü õ¿í òºðºëõòºí ººðòºº íýí õýðýãòýé ìýäëýã, òóðøëàãûã
õóðèìòëóóëæ áàéñíû ãýð÷ þì.
Õ¿í òºðºëõòºíèé àæèë òºðëèéí òóðøëàãà, ìýäëýã, íèéãìèéí áàéãóóëàë öààøèä
¿ëýìæõýí õºãæèæ èðñýí ¿åä áàéãàëèéã òàíèí ìýäýõ çîðèëãîîð ¿éë àæèëëàãààãàà
èäýâõæ¿¿ëæ, øèíæëýõ óõààíûã ¿¿ñãýæ ýõýëñýí áàéíà. Øèíæëýõ óõààí áîë
áàéãàëèéí ¿çýãäýë, íèéãìèéí àìüäðàëûã òàíèí ìýäýõ¿éí õºãæèíã¿é äýýä õýëáýð
ìºí.
Á¿ð ýðò ìàíàé ýðèíèé V çóóíû õî¸ðäóãààð õàãàñûí ¿åýñ îäîîãèéí ÁÍÌÀÓ-ûí
íóòàã äýýð áàéñàí Ñÿíüáè çýðýã àéìãèéíõíû äîòîð õýë áè÷ãèéí áîëîâñðîëûí çîõèõ
îéëãîëò, ìýäëýã äýëãýð÷ áàéñàí íü ò¿¿õýí áàðèìò ñýëòýýñ èëýðõèé áàéäàã áèëýý.
Ïàíèíèéí ¿íäýñëýñýí ýðòíèé ýíýòõýãèéí õýëç¿éí äýãèéã ìýääýã õ¿ì¿¿ñ ìîíãîëä
ýðòíýýñ áàéæýý. XIII çóóíû á¿ð ýõýýð ìîíãîëä áè÷èã ¿ñýã áèé áîëìîãö çàðèì
çîõèîã÷äûí á¿òýýë, òóõàéáàë ×îéæè-Îäñýðèéí (1305 îí) çîõèîëóóä ãàð÷ áàéæýý.
34

Òºðºëõ õýëíèé áîëîí ýõ îðíû ò¿¿õèéí ñóäëàëûí ñàëáàðò Äàíçàíäàãâûí «Ç¿ðõýí
òîëüò»-ûí òàéëáàð, Àãâààíäàíäàðûí «Õýëíèé ÷èìýã», «Áèëãèéí äàëàéí á¿òýýë¿¿ä»,
Òîãòîõòºðèéí «Îþóí áèëãèéí ñî¸ðõîë», Ëõàìñ¿ðýíãèéí ìîíãîë ¿ñãèéí ä¿ðìèéí
«Àëòàí òîëü» çýðýã òîìîîõîí á¿òýýë¿¿ä ãàð÷ýý. Ò¿¿õ óòãà çîõèîëûí ýäãýýð ýðòíèé
äóðñãàë íü ìàíàé îðíû ò¿¿õèéã ñóäëàõ íýí ÷óõàë ýõ ñóðâàëæ ìºí þì.
Ñ¿ìáý-Õàìáà, Áè÷ýý÷ öîðæ Àãâààíäîðæ, Æàìúÿíãàðàâ íàð áîëîí áóñàä ìîíãîë
çîõèîã÷èä òºâä õýëýýð ÿðóó íàéðãèéí îíîëûí íýëýýä á¿òýýë òóóðâèæýý.
1240 îíä çîõèîãäñîí «Íóóö òîâ÷îî», «Öàãààí ò¿¿õ» çýðýã ýðòíèé ìîíãîëûí
ò¿¿õýí çîõèîëóóä áîë äýëõèéí øèíæëýõ óõààíû ò¿¿õýíä àëäàðøñàí á¿òýýë¿¿ä
áàéæýý.
Ò¿¿õýí çîõèîë òóóðâèõ èéìýðõ¿¿ óëàìæëàë ìàíàé çóóíû ýõýí ¿åèéã õ¿ðòýë
¿ðãýëæèëñýýð èðæýý. ¯¿íèéã Ñàãàíñýöýíèé «Ýðäýíèéí òîâ÷», Æàìáàëäîðæ ëàìûí
çîõèîñîí «Áîëîð òîëü» õýìýýõ ãóðâàí áîòü íîì, Ðàø Ïóíöàãèéí «Áîëîð ýðèõ»,
õàëõûí Ãàëäàí òàéæèéí (XIX çóóíû 50-èàä îíä) «Ýðäýíèéí ýðèõ» çýðãýýð æèøèí
äóðäàæ áîëíî.
Òýð÷ëýí Ìîíãîëä áóääèçì äýëãýðñýí òóõàé ò¿¿õèéí àñóóäëààð ñóðâàëæ áè÷ãèéí
÷èãëýëòýé á¿òýýë¿¿äèéã çàðèì ëàì íàð òºâä õýëýýð çîõèîñîí áàéäàã.
Òºâä, Ýíýòõýãýýñ ìàíàé îðîíä áóääèçìèéí äàëèìààð áàñ ã¿í óõààíû ìýäëýã
íýâòýð÷ áàéæýý.
Ýíý íü þóíû ºìíº II—VII çóóíû ¿åèéí ýðòíèé ýíýòõýãèéí ñýòãýã÷äèéí á¿òýýë
øàñòèðò Ëóâñàíïýðýíëýý (1642—1715), Èøáàëæèð (1704— 1788) çýðýã ìîíãîë
çîõèîã÷äûí õèéñýí òàéëáàð ñýëòýýñ èëýðõèé áàéäàã áèëýý. Òýä «Ýíýòõýãèéí çóðãààí
÷èìýã» õýìýýí àëäàðøñàí ýðòíèé ýíýòõýãèéí ã¿í óõààíòàí Íàãàðæóíà (Ìàíàé
ýðèíèé 200 îíû îð÷ìûí), Àðúÿàäýâà (ìàíàé ýðèíèé 320 îíû îð÷ìûí), Àñàíãà (ìàíàé
ýðèíèé 450 îíû îð÷ìûí), Àñàíãèéí ä¿¿ Âàñóáàíäõó (ìàíàé ýðèíèé V çóóíû), Äèãíàãà
(ìàíàé ýðèíèé 500 îíû îð÷ìûí), Äõàðìàêèðòè (ìàíàé ýðèíèé VII çóóíû îð÷ìûí)
íàðûí á¿òýýëýýñ îð÷óóëæ áàéæýý.
XVIII, XIX çóóí áà XX çóóíû ýõýí ¿åä Àãâààíáàëäàí çýðýã çîõèîã÷èä ã¿í óõààíû
íýëýýä á¿òýýë òóóðâèæýý.
Çóðõàéí áàðèìò õýðýãëýãäýõ¿¿íèé çýðýãöýý îäîí îðîí ñóäëàë, ãàðèã ýðõèñ,
õýìæèõ¿é óõààíû (àñòðîíîìåòðèÿ) ñîíèí ºâºðìºö ìýäýýëëèéã àãóóëñàí çóðõàéí
óõààí ìîíãîë÷óóäûí äóíä íýëýýä õºãææýý.
Ìàíàé îð÷èí ¿åèéí ýðäýìòäèéí õèéñýí ä¿ãíýëòýýð áîë çóðõàéä òîîöîí
áîäîõ ºâºðìºö àëãîðèòì, õýìæèëòèéí òîî áàðèìòûí áîëîâñðóóëàëò, õàâòãàéí áà
Ẻðºíõèé áèåèéí òðèãíîìåòð õýðýãëýãäýæ áàéñàí õýìýýëöýíý.
«Áîäëîãûí ¿ñãèéã òàéëàí ÿëãàñàí òàéëáàð áè÷èã», «Íàéìàí óòàñíû áîäðîë»,
«Çàìáóóòèâèéí àñóóäàë» çýðýã áèäíèé ¿åèéã õ¿ð÷ èðñýí ãàð áè÷ìýë¿¿äýä òîî
áîäëîãûí óõààíû ñýòãýëãýýíèé ÿíç á¿ðèéí ¿ð õºâðºë îðñîí àæýý. XVIII çóóíû
¿åä «Ñîëáèöîí áàðèõ áîäðîë áè÷èã» õýìýýõ òýíõëýã ñîëáèöëûí òóõàé çîõèîëûã
îð÷óóëàí çîõèîã÷èéí íýìýëò òàéëáàðûã õàâñàðãàæýý. ̺í XVII—XVIII çóóíû çààãò
àìüäàð÷ áàéñàí ìîíãîë ýðäýìòýí Ìÿíãàòûí çîõèîñîí òýíõëýãèéí ñîëáèöîë ãýäýã
á¿òýýë íü ò¿¿õýíä àëäàðøæýý.
Îðîí íóòãèéí ýìèéí óðãàìàë, òºðºë á¿ðèéí ýðäñèéí áîäèñûã ºðãºí õýðýãëýõýä
òóëãóóðëàí ìîíãîë îðîèä ¿¿ññýí àðäûí ýìíýëýã íü Ýíýòõýã, Òºâäèéí áîëîí Äîðíî
äàõèíû àíàãààõ óõààíû áóñàä òºðëèéí íºëººãººð õºãæèí äýëãýðñýýð èðæýý.
Îëîí çóóí æèëèéí òóðø íî¸ðõîæ áàéñàí áóääûí èäèàëèñò ã¿í óõààíûã
áàðèìòëàã÷äààñ áàéãàëü áà íèéãìèéí ¿çýãäýëä õàíäàæ áàéñàí ìåòèôèçèê àðãà
ìîíãîëûí ñýòãýí øèíæëýõ ¿éë ÿâö, ÿëàíãóÿà ã¿í óõààíû ñýòãýëãýýíèé õºãæèëä
íºëººëæ áàéñàí íü ìýäýýæ. Æèøýýëáýë: Ýðòíèé ýíýòõýãèéí ëîãèê ñóäàëãààã õèéæ
35

áàéñàí òîì ñýòãýã÷èéí íýã áîëîõ äýýð íýð äóðäñàí Äèãíàãà òàíèí ìýäýõ¿éí îèîëûí
èäåàëèñò ìºí ÷àíàðûã òîäîðõîé õàðóóëæ áàéæýý. Òýðáýýð: «Áèäíèé òàíèí ìýäýõ¿éí
á¿õ ñàëáàð áîë áèäíèé ñýòãýõ¿éí á¿òýýë þì... òýð íü áîäèò àõóé áóþó àõóé áóñûí
èëýðõèéëýë áèø þì» ãýæ íîòîëæ áàéñàí àæýý.
Ìàíàé îðíû õ¿í àìûí èõýíõ íü ¿íäýñíèé áè÷èã ¿ñãýý ìýäýõã¿é áàéñàí áîëîâ÷
íîìûã ýðõýìëýí ¿çýõ çàíøèë ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé äóíä ýðò äýýð ¿åýñ äýëãýðñýí áàéâ.
Ìîíãîë, Òºâä õýëýýð áè÷èãäñýí öººí òîîíû íîìûã, ÿëàíãóÿà ýõ îðíû ò¿¿õèéí
íîìûã öóãëóóëæ, ãýð îðîíäîî õàäãàëàõ ÿâäàë ìîíãîë õ¿íèé åðèéí àõóé áàéäàëä
áàéñàí õýðýã ãýæ õýëæ áîëíî. Ýíý íü ÿçãóóðòàé, ÿçãóóðã¿é, áàÿí õîîñîí ÿëãàëã¿é
ÿìàð ÷ àéëä öººí òîîíû íîì íàíäèãíàí õàäãàëàãäàæ áàéñíààñ èëýðõèé áèëýý.
Áè÷ãèéí áîëîâñðîëòîé çàðèì õàð, øàð ôåîäàë ñ¿ì õèéääýý ìºí àðä ãàðàëòàé
õ¿ì¿¿ñ ÷ ãýðòýý íýëýýä äîðâèòîé íîìûí ñàíòàé áàéñàí áàéíà.
×óõàì òèéìýðõ¿¿ íîìûí ñàíãóóäàä õàäãàëàãäàæ áàéñàí Ìîíãîë, Òºâä, Ìàíæ
õýëýýð áè÷èãäñýí ò¿¿õ, õýë áè÷èã áîëîí áóñàä óõààíû íîìûã ìàíàé ñóäàð áè÷ãèéí
õ¿ðýýëýíãýýñ ýõëýí ýä¿ãýýãèéí ØÓÀ-èéí àæèëòàí íàð óâàí öóâàí öóãëóóëæ Óëñûí
íîìûí ñàí, íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí íîìûí ñàí õºìðºãò
õàäãàëóóëäàã çàíøèëòàé áîëñîí áèëýý.
Ìîíãîë÷óóäûè íîìûã ýðõýìëýí ¿çäýã íü «Ýðäýì íîì ýðõýì áàÿí» ãýñýí ìîíãîë
àðäûí õóó÷íû öýöýí ¿ãýýð äàâõàð íîòëîãäîæ áàéíà.
ªíãºðñºí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû ñýòãýëãýýíèé ºâ õè÷íýýí ºâºðìºö îëîí ÿíç
áàéñàí ÷ ãýñýí òýðõ¿¿ óëàìæëàë íü äýëõèé äàõèíû íèéãìèéí øèíý÷ëýë, øèíæëýõ
óõààí-òåõíèêèéí äýâøëèéí ýðèí ¿å áîëñîí ýíý XX çóóíû íºõöºëä õóâüñãàëààð òºðæ
ìàíäñàí øèíý ìîíãîë îðíû õóâüñãàëò ººð÷ëºëòèéí ¿çýë ñàíàà, ïðàêòèêààñ óðãàí
ãàðñàí îëîí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä îãòõîí ÷ õàíãàëòã¿é áàéâ. Óðüäûí àäèë çºâõºí
àæèãëàëòûí ÷àíàðòàé ìýäýý ñýëòèéã öóãëóóëàí õàäãàëàõ íü õàíãàëòã¿é áîëæ, õàðèí
õóðèìòëàãäñàí ìàòåðèàëûã (àáñòðàêöèÿ) õèéñâýð ñýòãýëãýýíèé õºãæëèéí ¿íäñýí
äýýð íýãòãýí ä¿ãíýõ ÿâäàë çàéëøã¿é ÷óõàë áîëæ ýõëýâ.
Óëñ îðíû øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéí àíõíû àëõìóóä ÌÀÕÍ ¿¿ñýí ìàíäñàí
àíõíû ºäðººñºº ýõëýí àëñûã õàðæ, øèíý ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ñýòãýëãýýã öîî
øèíý ¿íäñýí äýýð õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàë çàéëøã¿é øààðäëàãàòàéã àíõààðàí ¿çñýí íü
ãàéõàìøèãòàé áèëýý.
Íàìûí àíõíû ïðîãðàììûí ÷àíàðòàé áàðèìò áè÷ã¿¿äýä õóâüñãàë áà ò¿¿íèé äàðàà
ã¿éöýòãýõ íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëòèéí ¿íäñýí çîðèëòóóäûã òîìü¸îëñíû
çýðýãöýý òóñ îðîíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã õºãæ¿¿ëýõ òîäîðõîé ñàíààã
äýâø¿¿ëñýí áàéäàã.
Ìàíàé íàìààñ õóâüñãàëûí áîñãîí äýýð äýâø¿¿ëýí òàâüñàí òýðõ¿¿ çîðèëòóóäûã
Ǻâëºëò Çàñãèéí Ãàçàð, Îðîñûí ØÓÀ áà ò¿¿íèé ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûí
÷óõàë òºâ íü áîëæ áàéñàí Äîðíî äàõèíû ñóäëàëûí Õîëáîîãîîð äàìæóóëàí íýí
èäýâõòýé äýìæñýí áèëýý.
Àðäûí õóâüñãàë ÿëñíû äàðààõàí äºðâºí cap ºíãºðìºãö 1921 îíû 11 ñàðûí
9-íä Ìîíãîë Óëñûí Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð, «Íîìûí õ¿ðýýëýí» ãýæ àíõ íýðëýæ
äàðàà íü «Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýí» 1 õýìýýñýí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé 8 àæèëòíû
á¿ðýëäýõ¿¿íòýé øèíæëýõ óõààíû àíõíû æèæèã áàéãóóëëàãûã óëñûí íèéñëýëä
áàéãóóëàõ øèéäâýð ãàðãàâ.
Ýíý áàéãóóëëàãûí ä¿ðìèéã ò¿¿íèé àæèëòàí Î.Æàìüÿí, Ä.Äàøíÿì, ×.Áàò-î÷èð
íàð áîëîâñðóóëñíûã Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð 1921 îíû 11 ñàðûí 19-íû ºäºð áàòàëñàí
áàéíà.
1
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé ýíý æèæèã áàéãóóëëàãà ýõýí ¿åäýý íèéãýìëýãèéí õýëáýðòýé áàéñàí áîëîâ÷
òºðèéí áàéãóóëëàãûí çàðèì íýã ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéæýý.
36

Íîìûí õ¿ðýýëýíãèéí ä¿ðìèéí íýãä¿ãýýð ç¿éëä; òóñ Íîìûí õ¿ðýýëýíãèéí ¿¿ðýã
çîðèëãî íü øèíæëýõ óõààí, óëñ òºðèéí çîõèîëûã ãàäààä õýëíýýñ îð÷óóëàõ, ìºí òèéì
çîõèîëûã ººðèéí òºðºëõ õýëýýð áè÷èæ áèé áîëãîõ, ìóçåé áà íîìûí ñàí áàéãóóëàõàä
çîðèóëæ õóó÷èí íîì ñóäàð öóãëóóëàõ, ºíãºðñºí ¿åèéí äóðñãàëò ç¿éëèéã á¿ðòãýí àâàõ
çýðýã àæèë ã¿éöýòãýõýä îðøèíî ãýæ çààæýý.
Èéíõ¿¿ Íîìûí õ¿ðýýëýíãèéí ä¿ðìèéã áàòëàõûí õàìò ò¿¿íèé äàðãààð
Î.Æàìúÿíã, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð ×.Áàò-Î÷èðûã òóñ òóñ òîìèëîí ýðäýì
øèïæèëãýýíèé àæèëòíóóäûí á¿ðýëäýõ¿¿íä òýð ¿åä áè÷èã çîõèîëûí áîëîâñðîëòîé
ìîíãîë õ¿ì¿¿ñýýñ ãàäíà, Ö.Æàìñðàíî, Â.Ì.Ëèñîâñêèé íàðûí çýðýã Ǻâëºëòèéí
õ¿ì¿¿ñèéã îðóóëæýý.
Çîõèõ ìýäëýãòýé áîëîâñîí õ¿÷èí, õàìãèéí àíõíû ìàòåðèàëëàã áààç, ÿëàíãóÿà
áàéãàëü áà íèéãìèéí òóõàé ìýäëýãèéí ñèñòåì íü áîëñîí æèíõýíý øèíæëýõ óõààí
áàéãààã¿é ó÷ðààñ ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àíõíû áàéãóóëëàãûí öººí àæèëòàí
Àðäûí õóâüñãàë ÿëñíû äàðààõü ýõíèé æèë¿¿äýä íýí èõ áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõ
ÿâäàëòàé òóëãàð÷ áàéâ. ßìàð íýã ìàòåðèàëëàã áààçã¿é áàéñàí òýð íºõöºëä «Íîìûí
õ¿ðýýëýí» ýõýí ¿åäýý äàðãûíõàà ãýðò õóðàë çºâëºëãººíºº õèéõýýñ ººð àðãàã¿é
áàéæýý. Õàðèí 1922 îíä ãýõýä Íîìûí õ¿ðýýëýí íü õóâü õ¿íýýñ íýãýí ä¿íçýí áàéøèí
õóäàëäàí àâ÷ àíõ àæëûí áàéðòàé áîëñîí áà 1921 îíä óëñààñ äºíãºæ 3 ìÿíãàí ëàí
ìºíãºíèé òºñºâ áàòëàí îëãîæýý.
Íîìûí õ¿ðýýëýí íü Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýí íýðòýé áîëñíû äàðàà 1932—1933
îíû ¿åä ò¿¿íèé Àðõèâûã ÷èí âàí Õàèääîðæ íî¸íû àñàð õýëáýðòýé õî¸ð äàâõàð
æèæèãõýí ìîäîí áàéøèíä áàéðëóóëàõ áîëñíûã èõ ë ÷óõàë õýðýã ãýæ òýð ¿åäýý
¿çýöãýýæ áàéñàí àæýý. Øèíæëýõ óõààíû óóãàí ýíý áàéãóóëëàãà ººðèéí õºãæëèéíõºº
ÿâöàä çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëàà𠺺ð÷ëºãäñººð ÿíç á¿ðèéí íýð õàÿãòàé ÿâæ èðæýý.
1924 îíû 1 ñàðûí 4-íèé ºäºð Çàñãèéí ãàçðààñ ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíã
Äîòîîä ßàìíû ñóðãóóëèéí õýëòýñòýé íýãòãýí Ãýãýýðëèéí ßàìûã áàéãóóëàõààð
øèéäâýðëýæýý.
Ãýâ÷ óäàëã¿é 1924 îíû XI ñàðûí 19-íû ºäºð Óëñûí àíõäóãààð Èõ Õóðëààñ ñóäàð
áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíã Ãýãýýðëèéí ßàìíû á¿ðýëäýõ¿¿íýýñ òóñãààðëàí áèå äààñàí
áàéãóóëëàãà áîëãîõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çñýí áàéíà.
ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí 1930 îíû XII ñàðûí 20-íû ºäðèéí
øèéäâýðýýð «Ñóäàð -áè÷ãèéí õ¿ðýýëýí»-ã ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Õ¿ðýýëýí
áîëãîæ ººð÷èëæýý.
«Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýí» àíõ áàéãóóëàãäñàí òýð çîõèîí áàéãóóëàëòààðàà 27
æèë áîëñîí áºãººä ýíýõ¿¿ ãó÷ øàõàì æèëèéí õóãàöààíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé øèíý
ñàëáàðûí òóëãûí ÷óëóó ààæìààð òàâèãäàí ºðãºæñººð èðæýý.
Òîäðóóëáàë Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí ñèñòåìä 1921 îíä õýë, óðàí çîõèîëûí
êàáèíåò 1924 îíä ò¿¿õ, ãàçàðç¿éí êàáèíåò, 1924 îíä íîìûí ñàí, 1927 îíä Óëñûí
àðõèâ, 1931 îíä ãàçàð òàðèàëàíãèéí êàáèíåò, 1931 îíä Õóâüñãàëûí ìóçåé, 1943 îíä
ìàë àæ àõóéí êàáèíåò, 1946 îíä Ñ¿õáààòàðûí ìóçåé, ìàðêñèçì-ëåíèíèçìûí êàáèíåò
çýðýã ñàëáàðóóä áàéãóóëàãäæýý. Äýýðõ êàáèíåò òóñ á¿ð äóíäæààð 2—3 àæèëòàíòàé
áàéæýý.
Äóíä ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí õ¿÷èí ÷ áàéõã¿é áàéñàí ó÷èð ýõýí ¿åäýý
õóó÷èí ò¿øìýë íàðûí äîòðîîñ áè÷ãèéí áîëîâñðîëòîé àëü îëèãòîé íýãèéã ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëä òàòàí îðîëöóóëæ áàéñàí áºãººä áàðàãöààëáàë 1926 îíû ¿åýñ
èðýýä¿éí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí çàëóó÷óóäûã ººðèéí ñèñòåìä àæèëëóóëàõ
õèéãýýä, ãàäààäàä òîìèëîè ÿâóóëàõ çàìààð äàäëàãàæóóëàí ñóðãàõ àæëûã ýõýëæýý.
1927 îíä Á. Äîðæèéã Ëåíèíãðàäàä, Ì.Ãîìáîæàâûã Ôðàíöàä, 1931 îíä Á. Ñîäíîì,
Ñàíæàà, Ë.Àþóðçàíà íàðûí 6 õ¿íèéã Ëåíèíãðàäàä òóñ òóñ èëãýýæýý.
37

Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýí ä¿ðìèéíõýý äàãóó ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ ýõýëñýí àíõíû
æèë¿¿äýä îð÷óóëãûí àæëààð á¿òýýëýý ýõýëæ, Çàâàà Äàìäèí òºâ人ñ, ×.Áàò-Î÷èð
ìàíæààñ, òýð÷ëýí áóñàä õ¿ì¿¿ñ îðîñ, õÿòàä õýëíýýñ çàðèì çîõèîëûã îð÷óóëæ áàéâ.
Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíãèéí (õîæèì íü Øèíæëýõ óõààíû Õ¿ðýýëýíãèéí)
¿éë àæèëëàãààíû íýã ãîë õýëáýð íü ýõ îðíû áîëîí õºðø îðíóóäûí ò¿¿õ ñî¸ëûí
õîëáîãäîëòîé íîì çîõèîë öóãëóóëàõ àæèë áàéñàí þì.
1925 îíä Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíãèéí Íîìûí ñàí 6000 ãàðóé ìîíãîë áà ãàäààä
õýëýýð áè÷ñýí íîì, ãàð áè÷ìýëòýé áàéñíû äîòîð Ýíýòõýãèéí ãóðâàí ñàâûí íîì áà
òºâä çîõèîëîîñ á¿ðäñýí áóääûí óòãà çîõèîëûí öîìîðëèã áîëîõ 109 áîòü ãàíæóóð,
ìºí ýíý Ãàíæóóðûí äîòîðõè çîõèîëóóäûí òàéëáàð áîëîõ 226 áîòü Äàíæóóð áàéâ.
Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíãèéí óäèðäàõ àæèëòàí Î.Æàìúÿè, ×.Áàò-Î÷èð
Ä.Äàøíÿì, Ö.Æàìñðàíî íàðûí õè÷ýýë ç¿òãýëýýð íîìûí ñàíãèéí àíõíû ñàí õºìðºã
ààæìààð ºðãºæèæ áàéñàí áºãººä íîìûí õºìðºãèéã áàÿæóóëàõ ýíý óëàìæëàë òóñ
àêàäåìèä ýä¿ãýý õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýýð áàéíà.
Òóõàéëáàë õýäýí æèëèéí äàðàà 30-ààä îíû ¿åä Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí
àæèëòíóóä óëñ îðíûõîî ò¿¿õ, ýõ õýëíèé òàëààð çîõèîë á¿òýýë òóóðâèí õýâë¿¿ëæ ýõýëæýý.
1921-1940 îíä Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãýýñ 44 íîì, 3 òîëü áè÷èã íèéòë¿¿ëñíèé
äîòðîîñ äîðâèòîéã íü äóðäâàë:
- «Àâòîíîìèòûí ¿åèéí ãàäààä Ìîíãîë» 2
- Ìàíæèéí ýçýðõèéëëèéí ¿åèéã õ¿ðòëýõ òóñ óëñûí ò¿¿õèéã á¿õýëäýý õàìàðñàí
«Ìîíãîëûí òîâ÷ ò¿¿õ» 3
- Àâòîíîìèòûí ¿åèéí òóñ îðíû ò¿¿õèéã õàðóóëñàí «Ìîíãîëûí òîâ÷ ò¿¿õ» 4 çýðýã
áîëíî.
Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ä¿í øèíæèëãýýã¿é, èøëýë ç¿¿ëòã¿é áè÷èãäñýí ýäãýýð
á¿òýýëä ò¿¿õýí ¿éë ÿâö äàõü àðä ò¿ìíèé ðîëèéã á¿ðýí òîâîéëãîæ ÷àäààã¿é áàéæýý.
Õýäèé òèéì áîëîâ÷ óã á¿òýýë¿¿ä íü ò¿¿õèéí ºíãºðñºí ¿éë ÿâäëóóäûã öýãöëýí
ýìõòãýõ ãýñýí àíõíû îðîëäëîãî áàéñíààðàà öàã ¿åäýý õýðýãòýé áàéæýý.
X.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ä.Äýìèä íàðûí 1934 îíä áè÷ñýí íîìä àðäûí õóâüñãàëûí
ò¿¿õèéã òóñãàí ¿ç¿¿ëæýý. 5
Ýíý íîìûã çîõèîã÷èä ò¿¿õýí ñóäàëãààíû îíîëûí àðãûã ýçýìøýýã¿é õ¿ì¿¿ñ
áàéñàí ó÷èð ò¿¿õýí îí öàãèéí äàðààëëûã ¿ë õàðãàëçàí àøèãëàñàí çîõèîëûí çààëò
ñýëò ¿ã¿é, ò¿¿õýí ¿éë ÿâäëûã ÷ºëººò ºã¿¿ëýìæèéí áàéäëààð òîî÷èí íàéðóóëñàí
áàéâ. Èéì äóòàãäàë äîãîëäîë äóðäàí áóé íîìîíä áàéñàí ÷ ãýñýí yã íîìûã çîõèîã÷èä
Àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ, ÌÀÕÍ-ûí ¿äèðäàõ ðîëü, õºäºëìºð÷èí àðä ò¿ìíýýñ
ã¿éöýòãýñýí ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàë, Ìîíãîë äàõü Àðäûí Õóâüñãàëä Àóãàà èõ Îêòÿáðèéí
ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíàà íºëººëñíèéã ¿íýí áîäèòîé õàðóóëñíààðàà ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé áîëæýý.
Ýíý ¿åä «Ôðàíöûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ», «Ôðàíö áà Åâðîïûí ò¿¿õ», ìºí áàéãàëèéí
óõààíû õîëáîãäîëòîé øèíæëýõ óõààí-ñóðòàë÷èëãààíû 10 íîìûã ìîíãîë õýë äýýð
îð÷óóëàí õýâë¿¿ëæýý.
Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýí ººðèéí ¿éë àæèëëàãààíûõàà çàìíàëä çºâõºí
ìàòåðèàëëàã áààç, áîëîâñðîëòîé àæèëòíààð äóòàãäààä çîãñîîã¿é, áàñ ¿çýë ñóðòëûí
õóâüä ÷ äîãîëäîõ áýðõøýýëòýé òóëãàð÷ýý.
2
Ã.Íàâààííàìæèë. Ãàäààä ìîèãîëûí àâòîíîìèòûí ¿åèéè ò¿¿õ. 1927 îí. Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí ãàð
áè÷ìýëèéí ôîíä
3
À.Àìàð. ÓÁ. 1934 îí
4
Ë.Äýíäýâ. ÓÁ. 1934 îí
5
X.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ä.Äýìèä, Ìîíãîë Àðäûí ¿èäýñíèé õóâüñãàëûï àíõ ¿¿ñýí áàéãóóëàãäñàí
òîâ÷ ò¿¿õ. 1—II. ÓÁ. 1934 îí.
38

Õóâüñãàëààð ò¿ëõýí óíàãààãäñàí ôåîäàë àíãèéí ¿çýë ñóðòàë ÿëàíãóÿà øàðûí
øàøíû õàðãèñ íîìíîë, øèíý õóâüñãàëò ñî¸ë áàòæèí òîãòíîõîä ñ¿ðõèé ñààä òîòãîð
ó÷ðóóëæ áàéæýý. Ôåîäàëûí ºíãºðñºí ¿å áà òýð ¿åä øèíýýð òºðæ ýõýëæ áàéñàí
õºðºíãºòºí ýòãýýä¿¿äèéí ¿çýë ñóðòëûã èëýðõèéëñýí áàðóóíòíààñ íàìûí ýñðýã õèéæ
áàéñàí ÿâóóëãà íü õóâüñãàëò ñî¸ë õºãæèæ, õºäºëìºð÷äèéí åðòºíöèéã ¿çýõ ìàðêñèñò
ëåíèíèñò ¿çýë òºëºâøèí òîãòîõîä ñààä òîòãîð ó÷ðóóëæ áàéæýý.
Ôåîäàëûí áà æèæèã õºðºíãºòíèé ¿çýë ñóðòëûí íºëººíä àâòñàí õóó÷èí
ñýõýýòíèé çàðèì õýñýã íü ººðñäèéí ºã¿¿ëýë, íîì çîõèîëäîî ºíãºðñºí ¿å, ×èíãèñ
õààí áîëîí ò¿¿íèé çàëãàìæëàã÷äûí áàéëäàí äàãóóëàëòûã áàõäàí ìàãòàæ, ò¿¿õ
ñî¸ëûí àñóóäëûã ôåîäàëèçì, ¿íäñýðõýõ ¿çëèéí ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàæ áàéâ.
Òóõàéëáàë òýð ¿åèéí ñýõýýòíèé íýã áîëîõ Öýâýýí Æàìñðàíî áóääèçìèéã
ìàðêñèçìòàé àäèëòãàõûã îðîëäîæ áàéæýý. Ö.Æàìñðàíî 1926 îíä «Àóãàà èõ Ãîòîìà
êîììóíèçìûí òºãñ áîëîâñðîíãóé ñóðãààëûã åðòºíöºä õàéðëàñàí þì... Õàìòûí
àìüäðàëûí îð÷èí ¿åèéí îéëãîëò íü Áóääà Ãîòîìàãààñ Ëåíèíä õ¿ðýõ ñàéõàí ã¿¿ð
áîëæ áàéíà» 6 ãýæ áè÷èæ áàéæýý.
Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí óäèðäàõ àæèëòàí íàðûí 1938 îíû èëòãýë¿¿äýä
õýäèéãýýð òàõèí ø¿òýõ ¿çëèéí íºëººãººð çàðèì áàðèìòûã ãóéâóóëàí òàéëáàðëàñàí
òàë áàéñàí áîëîâ÷, 30-ààä îíû ¿åèéí ìîíãîëûí ò¿¿õ÷äèéí á¿òýýëä ò¿¿õèéã øèíæëýõ
óõààíû ¿íäýñòýé ã¿í ã¿íçãèé çàäëàí øèíæèëæ, íýãòãýí ä¿ãíýñýí ç¿éëñ õîìñ áàéãààã
õóðöààð ø¿¿ìæèëæýý.
Íàìààñ óëñ îðíûã êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìààð ÷èãë¿¿ëýõäýý õºäºëìºð÷èä
áîëîí ñýõýýòíèé äóíä ¿çýë ñóðòëûí àñàð èõ àæèë ÿâóóëæ, òýäíèéã ìàðêñèçìëåíèíèçìèéí
¿çýë ñàíààãààð õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ èðñýí áèëýý.
ÌÀÕÍ-ààñ ÿâóóëæ áàéñàí ìàðêñèñò-ëåíèíèñò ñóðòàë íýâòð¿¿ëýã, ÿëàíãóÿà ÌÀÕÍûí
Tºâ Õîðîîíû äààëãàâðààð Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãýýñ îð÷óóëæ ýõýëñýí
ìàðêñèçì-ëåíèíèçìèéí ñîíãîäîã á¿òýýëèéí çàðèì îð÷óóëãà íü õóó÷èí ñýõýýòíèé
òºëººëºã÷äèéã äàõèí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, øèíý áîëîâñîí õ¿÷íèéã ñóðãàæ áýëòãýõýä ¿ëýìæ
èõ ò¿¿õýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý.
Òýð ¿åä äîîðõè á¿òýýë¿¿äèéã ìîíãîëîîð op÷óóëàí íèéòýëñýí ¿¿íä:
- 1925 îíä Ê. Ìàðêñ, Ô. Ýíãåëüñ íàðûí «Ýâ õàìò íàìûí òóíõàã». (¿¿íèéã 1947
îíä äàõèí çàñâàðëàí îð÷óóëñàí áèëýý).
- 1928 îíä Ô. Ýíãåëüñèéí «ªðõ ãýð, õóâèéí ºì÷, òºðèéí ¿¿ñýë»,
- 1935 îíä Ê.Ìàðêñûí «Õºëñíèé õºäºëìºð áà êàïèòàë»,
- Â.È.Ëåíèíèé «Ïðîëåòàðè÷óóä áà òàðèà÷èä», «Ñîöèàëèçì áà àíàðõèçì»,
«Ñîöèàëèçì áà øàøèí», «Ñîöèàëèñò õóâüñãàë áà ¿íäýñòíèé ººðòºº çàñàí òîãòíîõ
ýðõ» çýðýã á¿òýýë áîëíî.
Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí àæèëòíóóä øèíæëýõ óõààíû êîììóíèçìûí
îíîëûí ¿íäñýí çàð÷ìóóäûã àëõàì àëõàìààð ýçýìøèæ, ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé
êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìûí òºëºº õèéñýí òýìöýë áà ñî¸ëûí ò¿¿õèéí àñóóäàëä
àíãè÷ áàéð ñóóðèíààñ õàíääàã áàéâ.
Äýýä, äóíä áîëîâñðîëòîé áîëîâñîí õ¿÷èí òºðæ ãàðàõûí õèðýýð ÇÑÁÍÕÓûí
ØÓÀ-èéí òóñëàìæ äýìæëýãòýéãýýð Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýí óëñ îðíûõîî
ò¿¿õ, òºðºëõ õýë, óòãà çîõèîë, ãàçàð ç¿é, óðãàìàë ñóäëàë, ãåîëîãè, ìàë àæ àõóéí
îëîí àñóóäëûã õàìàðñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ñýäâèéí õ¿ðýýã ààæìààð
ºðãºòãºñººð èðæýý.
1951 îíä ººðººð õýëáýë øèïæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýí áàéãóóëàãäñàíûõ íü 30
æèëèéí îéí ¿åä Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíû
6
Ä.Äàøæàìö. Ðàñïðîñòðàíåíèå è óòâåðæäåíèå èäåí ìàðêñèçìà-ëåíèíèçìà â Ìîèãîëèè Ì.. 1978. ñòð.
139.
39

òîî 125 îð÷èì õ¿í áîëñîí áºãººä ò¿¿íèé äîòîð äýýä áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñ õýä õýä
áàéæýý.
Ìîíãîë àðä óëñàä Øèíæëýõ óõààíû àíõíû áàéãóóëëàãà ¿¿ñ÷ áýõæèõýä ÇÑÁÍÕÓûí
ØÓÀ-òàé Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí òîãòîîñîí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí
õîëáîî õýëõýý èõýýõýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý.
«Íîìûí õ¿ðýýëýí» á¿ð 1922 îíû 9 ñàðûí 23-íû ºäðèéíõºº ýýëæèò õóðëààð ÇÕÓûí
ØÓÀ-òàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé õàðèëöàà òîãòîîõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàæ, ò¿¿íèéã
õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä «Íîìûí õ¿ðýýëýíãèéí» äàðãà Î.Æàìúÿí Îðîñûí Øèíæëýõ
óõààíû Àêàäåìèéí åðºíõèéëºã÷ àêàäåìè÷ À.Ï.Êàðïèíñêèéä õàìòðàí àæèëëàõ
òîäîðõîé ñàíàë á¿õèé çàõèäàë èëãýýæýý.
1922 îíä Íîìûí õ¿ðýýëýí Ýðõ¿¿ õîòûí Óëñûí èõ ñóðãóóëüòàé õàðèëöàà òîãòîîæ,
1923 îíû íàéìäóãààð ñàðä Ǻâëºëòèéí, àíõíû ãóðâàí îþóòàí Â.À.Êàçàêåâè÷,
Í.Í.Áàáèí, A.Â.Ïåòðîâ íàð ìîíãîëûí Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíä äàäëàãà õèéõýýð
õ¿ðýëöýí èðñýí áàéíà.
1924-1925 îíóóäàä ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí äýä åðºíõèéëºã÷ àêàäåìè÷ Â.Ë.Êîìàðîâ,
Äîðíî äàõèíû ñóäëàëûí íýðò ýðäýìòýí àêàäåìè÷ Á.ß.Âëàäèìèðöîâ,
Ñ.Ô.Îëüäåíáóðã, Ãðóì Ãðóæèìàéëî íàðûã Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýí ººðèéí õ¿íäýò
ãèø¿¿íýýð ñîíãîæýý.
1925 îíû 9-ð ñàðä ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí óðèëãààð Ñ.Øàãæ, Ö.Æàìñðàíî íàðûí
á¿ðýëäýõ¿¿íòýé ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí òºëººëºã÷èä ÇÕÓ-ûí
ØÓÀ-èéí 200 æèëèéí îéí áàÿð ¸ñëîëä îðîëöîâ.
Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí àæèëòíóóä òóóðâèñàí á¿òýýëäýý ãàäààäûí
ºìíºõ ¿åèéí ýðäýìòýä, ÿëàíãóÿà XIX çóóíû ýöýñ XX çóóíû ýõýí ¿åèéí îðîñûè íýðò
ýðäýìòýä-àëäàðò æóóë÷èí Í.Ì.Ïðæåâàëüñêèé, òºâ Àçèéí óðãàìàë ñóäëàà÷ àêàäåìè÷
Â.Ë.Êîìàðîâ, ãåîëîãè÷ ýðäýìòýí àêàäåìè÷ Â.À.Îáðó÷åâ, æóóë÷èí Ã.Í.Ïîòàíèí,
ìîíãîë÷ ýðäýìòýí ò¿¿õ÷ àêàäåìè÷ Á.ß.Âëàäèìèðöîâ, àðõåîëîãè÷ ýðäýìòýí
Ï.Ê.Êîçëîâ, æóóë÷èí A.Ì.Ïîçäíååâ íàð áîëîí áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí á¿òýýëä òóññàí
áàðèìò ä¿ãíýëòèéã õàðãàëçàí ¿çäýã áàéæýý.
Ǻâëºëò òºðººñ ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ, ñî¸ë, ýäèéí çàñàã, áàéãàëèéí áàÿëãèéã ñóäëàõ
ÿâäëûã èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çýæ, 1925 îíû 1-ð ñàðä ÇÕÓ-ûí Àðäûí
êîìèññàðóóäûí çºâëºëèéí (Ñàéä íàðûí Ǻâëºë) äýðãýä Ìîíãîëûí àñóóäàë ýðõýëñýí
êîìèññûã áàéãóóëæýý. Óã êîìèññûí ãîë çîðèëãî áîë óëñ îðíûõîî ¿éëäâýðëýõ
õ¿÷íèéã ñóäëàõàä, ÁÍÌÀÓ-ä òóñëàìæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëçõýä ÷èãëýãäñýí áàéæýý.
Ìîíãîëûí àñóóäàë ýðõýëñýí òýðõ¿¿ êîìèññ 1927 îíä ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí ñèñòåìä
øèëææýý. Óã êîìèññûã 1925-1929 îíä àêàäåìè÷ Ñ.Ô.Îëüäåíáóðã, 1929-1941 îíä
àêàäåìè÷ Â.Ë.Êîìàðîâ, 1946 îíîîñ àêàäåìè÷ Â.À.Îáðó÷åâ íàð óäèðäàæ áàéëàà.
ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Ìîíãîëûí àñóóäàë ýðõýëñýí êîìèññûè òóñëàëöààòàéãààð õýë,
óòãà çîõèîë, àðõåîëîãè, ò¿¿õ, áèîëîãè, ãàçàðç¿é, àìüòàí ñóäëàëüø øèíæèëãýýíèé
àíãèóä ìîíãîë íóòàãò àæèëëàæ áàéæýý.
Ýäãýýð øèíæèëãýýíèé àíãèéí àæëûí ¿ð ä¿íä «Ñåâåðíàÿ Ìîíãîëèÿ» õýìýýõ
öóâðàëûí ãóðâàí äóãààð, «Ìàòåðèàëû êîìèññè ïî èññëåäîâàíèþ Ìîíãîëüñêîé,
Òóâèíñêîé è Áóðÿò-Ìîíãîëüñêîé ÀÑÑл íýðòýé 15 äóãààð, «Òðóäû Ìîíãîëüñêîé
êîìèññèè» íýðòýé 39 äóãààð òóñ òóñ õýâëýãäæýý.
1929 îíû 10 ñàðûí 5-íä Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýí, ÇÕÓ-ûí ØÓÀ õî¸ðûí õîîðîíä
1930-1934 îíä ÿâóóëàõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé õàìòûí àæëûí òóõàé. ãýðýýíä ãàðûí
¿ñýã çóðàâ.
Ýíý ãýðýýíèé äàãóó ÁÍÌÀÓ-ä ýðäýì øèíæèëãýýíèé ýêñïåäèöèéí àðâàí
íýãýí îòðÿä èðæ àæèëëàñàí áºãººä á¿ðýëäýõ¿¿íä íü àêàäåìè÷ Á.ß.Âëàäèìèðöîâ,
ïðîôåññîð È.Ï.Ðà÷êîâñêèé, Á.Á.Ïîëûíîâ áîëîí áóñàä õ¿ì¿¿ñ îðîëöîæ áàéæýý.
40

Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýí-øèíæëýõ óõààí, äýýä
áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýí öààøèä çîõèîí áàéãóóëàëòûí
õóâüä áýõæñýí íü
1940 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí X èõ õóðàë Àðäûí õóâüñãàëûí ýõýí øàòíû ä¿íã àâ÷
õýëýëöýýä, ôåîäàë àíãèéã óñòãàæ, ãàäààäûí êàïèòàëûã ýõ îðèîîñîî á¿ðìºñºí øàõàí
çàéëóóëñíûã îíöëîí òýìäýãëýæýý.
Èõ õóðëààð áàòàëñàí Íàìûí III ïðîãðàììä óëñ îðíû ýäèéí çàñàã áîëîí
õ¿ì¿¿ñèéí óõàìñàðò õîöîðñîí ôåîäàëèçìûí ¿ëäýãäëèéã àðèëãàõ, öààøèä
ñîöèàëèçìä øèëæèí îðîõûí òóëä óëñ îðíîî êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæ¿¿ëýõ ÷èã
øóãàìûã õàíãàõ ÿâäëûã ýýëæèò çîðèëò áîëãîí äýâø¿¿ëæýý.
Óã ïðîãðàììä MAXÍ íü Ìàðêñ, Ýíãåëüñ, Ëåíèíèé ñóðãààëûã óäèðäëàãà áîëãîí
ººðèéí àðä ò¿ìíèé òýìöëèéã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëíý ãýæ îíöëîí òýìäýãëýñýí þì. 7
Íàìûí ïðîãðàìì áà X èõ õóðëûí øèéäâýðò Ê.Ìàðêñ, Ô.Ýíãåëüñ, Â.È.Ëåíèí
íàðûí á¿òýýëèéã íàìûí íèéò ãèø¿¿äýýð ñóäëóóëàõ, ìàðêñèçì ëåíèíèçìèéí ñîíãîäîã
á¿òýýëèéã îð÷óóëàõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë, ÿëàíãóÿà ò¿¿õ, óòãà çîõèîë,
ãåîëîãèéí ñóäàëãààã öààøèä õºãæ¿¿ëýõèéã ÷óõàë çîðèëò áîëãîæýý.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî ýäãýýð çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýí ¿çýë ñóðòàë-çîõèîí
áàéãóóëàëòûí òàëààð, òóõàéëáàë øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí ¿éë àæèëëàãààã
ñàéæðóóëàõ òàëààð èõýýõýí àæèë çîõèîæýý.
ÇÕÓ-ûí àðä ò¿ìíèé àóãàà èõ ýõ îðíû äàéíû ýõíèé æèë áîëîõ 1941 îíä ìîíãîëûí
àðä ò¿ìýí ÌÀÕÍ-ûí X èõ õóðëààñ äýâø¿¿ëñýí çîðèëòûã áèåë¿¿ëýí, Ǻâëºëòèéí
àðìèéí ôðîíòîä òóñëàõûí òóëä á¿õèé ë õ¿÷ýý äàé÷ëàõûã óðèàëñàí íàìûíõàà
óðèàëãûã õýðýãæ¿¿ëæ, Àðäûí Õóâüñãàëûí 20 æèëèéí îéã õºäºëìºðèéí èõ àìæèëò
óëñ òºðèéí ºíäºð èäýâõýýð òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëæýý.
Òýð æèëèéí íàìàð ìºí Øèíæëýõ óõààíû Õ¿ðýýëýíãèéí 20 æèëèéí îé áîëæýý.
Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí 20 æèëèéí îéä çîðèóëñàí áàÿðûí õóðàë äýýð
ÁÍÌÀÓ-ûí åðºíõèé ñàéä ìàðøàë X.×îéáàëñàí õçëñýí ¿ãýíäýý: Øèíæëýõ óõààíû
õºãæëèéí ò¿¿õýí çàìíàë, ýíý ñàëáàðò çºâëºëòººñ ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæèéã òýìäýãëýæ
ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, ýõ îðíû áàéãàëèéí áàÿëãèéã ñóäëàõ àæèëä îðøèæ
áàéñàí äóòàãäëûã çààñàí áàéíà. 8
Øèíæëýõ óõààíû Õ¿ðýýëýí, øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð Íàìûí X èõ
õóðëààñ äýâø¿¿ëñýí çîðèëòûã Ǻâëºëòèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí òóñëàìæòàéãààð
áèåë¿¿ëýí áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõýä èõýýõýí àíõààðàë òàâüæ ýðäýì,
øèíæèëãýýíèéõýý ¿éë àæèëëàãààã èäýâõæ¿¿ëæýý.
1939-1941 îíä Ýðõ¿¿ õîòíîî äýýä áîëîâñðîë îëæ àâñàí àíõíû ìîíãîë èðãýäìàë÷èí
àðäûí ¿ð õ¿¿õä¿¿ä ýõ îðîíäîî áóöàæ èðæ áàéâ.
Äóðäàí áóé îíóóäàä ìºí Øèíæëýõ óõààíû Õ¿ðýýëýíãèéí øóãàìààð 5 õ¿íèéã
ÇÕÓ-ûí äýýä ñóðãóóëèóäàä ñóðãàõààð èëãýýñýí òýä íàð íü 1946-1947 îí ãýõýä ÇÕÓ-ûí
äýýä áîëîâñðîëûí äèïëîì ºâºðòëºí ýõ îðîíäîî ýãýí èðöãýýæýý. Øèíæëýõ óõààíû
õ¿ðýýëýíãèéí äýðãýä òýð ¿åäýý äýýä áîëîâñðîëã¿é áàéñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé çàëóó
àæèëòíóóäûí ìýðãýæëèéã äýýøë¿¿ëýõ ñåìèíàðûã 1941 îíä çîõèîí áàéãóóëæýý
1942 îíû 10 ñàðä Ǻâëºëòèéí òóñëàìæààð àíàãààõ óõààí, ìàë ýìíýëýã, çîîòåõíèê,
áàãøèéí ôàêóëüòåòýýñ á¿ðäñýí Ìîíãîë Óëñûí èõ ñóðãóóëèéã áàéãóóëñàí íü àðäûí
áîëîâñðîëûí ñàëáàðò ÷óõàë ¿éë ÿâäàë áîëëîî.
7
Ñîâåðìåííàÿ Ìîíãîëèÿ, 1940 ã., ¹ 1-2, ñòð. 80
8
X.×îéáàëñàí. Èëòãýë áà ºã¿¿ëë¿¿ä. ÓÁ. 1953 îí. 155 -157-ð òàë
II
41

Ìîíãîë Óëñûí èõ ñóðãóóëüä áàãøëàõààð 1942-1950 îíä èðñýí ÇÕÓ-ûí ºíäºð
ìýðãýæèëòýé ïðîôåññîð, äîöåíòóóäûí õ¿÷èí ÷àðìàéëòààð äýýä áîëîâñðîëòîé äóíä
ñóðãóóëèéí áàãø, çîîòåõíèê÷, õ¿í áà ìàëûí èõ ýì÷ íàðûí àíõíû îòðÿä òºðºí ãàðñàí
áèëýý.
1946 îíä Èõ ñóðãóóëü äýýä ìýðãýæèëòíèé àíõíû òºãñºëò õèéñýí þì.
Ýíý íü Èõ ñóðãóóëèéí äýðãýä ºíäºð ìýðãýæëèéí áàãø íàð áà ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòíûã áýëòãýõ àñïèðàíòóðûã àíõ óäàà íýýõ áîëîëöîîã îëãîâ.
Ìàíàé íàìààñ øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí ºìíº äýâø¿¿ëýí òàâüñàí
çîðèëòóóäûã áèåë¿¿ëýõ ¿éëñò òóñ õ¿ðýýëýíãèéí õàðüÿàíä àæèëëàæ áàéñàí Ǻâëºëòèéí
ìýðãýæèëòí¿¿ä èõýýõýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý.
Òýð ¿åä øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí õàðúÿàíä Ǻâëºëòèéí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Í.Ä.Áåñïàëîâ, Ý.Ì.Ìóðçàåâ, È.Ô.Øóëüæåíêî,
Í.Í.Ïîçäíÿêîâ, Â.Ô.Øóáèí, À.À.Þíàòîâ íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñ àæèëëàæ, ÁÍÌÀÓ-ûí
áàéãàëü, õºäºº àæ àõóéã ñóäëàõòàé õîëáîãäñîí õýä õýäýí àñóóäëûã áîëîâñðóóëñàí
áèëýý. 9
̺í õóãàöààíä Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýí ÇÕÓ-ûí ØÓÀ õî¸ðûí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õàìòûí àæèëëàãàà öààøäûíõàà õºãæ뺺 îëñîîð áàéâ. 1945 îíä
Ìîñêâà, Ëåíèíãðàä õîòóóäàä áîëñîí ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí 220 æèëèéí îéí áàÿð ¸ñëîëä
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÕ-èéí ãèø¿¿í Ìîíãîë Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí ðåêòîð Á.Øèðýíäýâ,
ØÓÕ-èéí àæèëòàí Æ.Ä¿ãýðñ¿ðýí, Á.Ðèí÷èí íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé òºëººëºã÷èä
îðîëöñîí íü Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààíû áàÿëàã òóðøëàãàòàé òàíèëöàæ, ò¿¿íèé
äýýæýýñ ººðèéí îðíû òóõàéí ¿åèéí ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëûí ºâºðìºö íºõöºëä
òîõèðóóëàí õýðýãëýõýä îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì. 10
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýí, ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí ìîíãîëûí êîìèññ
õî¸ðûí õîîðîíä õýëýëöýýð õèéæ, ãàðûí ¿ñýã çóðàõ òºëººëºã÷ººð ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä
íàðûí Ǻâëºëèéí 1946 îíû åñä¿ãýýð ñàðûí 27-íû ºäðèéí òîãòîîëîîð ØÓÕ-èéí
æèíõýíý ãèø¿¿ä, Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí ðåêòîð Á.Øèðýíäýâ, Øèíæëýõ óõààíû
õ¿ðýýëýíãèéí äàðãà Á.Æàðãàëñàéõàí íàðûã áàòàëæýý. 11
1947 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýí, Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí
òºëººëºã÷èä ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-òàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé
õýëýëöýý õèéæ, ìºí îíû 10 ñàðûí 29-íä ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýí,
ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Ìîíãîëûí êîìèññ õî¸ðûí õîîðîíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé òàëààð
õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé òºëºâëºãººíä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áèëýý. Òºëºâëºãººíä
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÕ-èéí ºìíººñ æèíõýíý ãèø¿¿í Ìîíãîë Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí ðåêòîð
Á.Øèðýíäýâ, ØÓÕ-èéí äàðãà Á.Æàðãàëñàéõàí íàð çºâëºëòèéí òàëààñ ÇÕÓ-ûí ØÓÀèéí
äýðãýäýõ ìîíãîëûí àñóóäàë ýðõýëñýí êîìèññûí äàðãà àêàäåìè÷ Â.À.Îáðó÷åâ,
ìºí êîìèññûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà À.È.Øàñòîâ íàð 12 òóñ òóñ ãàðûí ¿ñýã çóðñàí þì.
Ýíý òºëºâëºãººíèé äàãóó 1947 îíîîñ ýõëýí ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàãò ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí
ýêñïåäèö¿¿ä èðæ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë ã¿éöýòãýæ ýõýëñýí. ¯¿íä ïðîôåññîð
È.À.Åôðåìîâûí óäèðäñàí ïàëåîíòîëîãèéí ýêñïåäèö, ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷
ãèø¿¿í Ñ.Â.Êèñåëåâûí óäèðäñàí àðõåîëîãèéí îòðÿä, ïðîôåññîð Ï.Ö.Ïîãîðåëüñêèéí
óäèðäñàí ýäèéí çàñãèéí îòðÿä, ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í Å.Ì.Ëàâðåíêî,
9
Ý.Ì.Ìóðçàåâ. Ìîíãîëüñêàÿ Íàðîäíàÿ Ðåñïóáëèêà (Ôèçèêî-ãåîãðàôè÷åñêîå îïèñàíèå) Ìîñêâà 1952.
È.Ô.Øóëüæåíêî. Æèâîòíîâîäñòâî ÌÍÐ. èç-âî ÀÍ ÑÑÑÐ. Ìîñêâà-Ëåíèíãðàä 1954. Â.Ô.Øóáèí.
Çåìëåäåëèå â Ìîíãîëèè. ã. Ãîðüêèé 1948 ã. A.À.Þíàòîâ. Îñíîâíûå ÷åðòû ðàñòèòåëüíîãî ïîêðîâà
ÌÍÐ. Ì. Ë. 1950.
10
Ǻâëºëòèéí ýðäýìòäèéí èõ àðìèéí øòàá áîëîõ «ÑÑÑÐ-èéí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè» ºã¿¿ëýë
«¯íýí ñîíèí». 1954 îíû 8-ð ñàðûí 3. äóãààð 175.
11
ÁÍÌÀÓ õóóëü, ä¿ðýì òîãòîîëûí ýìõòãýë. ÓÁ. 1947. ¹ 3- 4 õóóäàñ 59.
12
Àêàäåìèéí àðõèâ. Èíäåêñ 57. õ. í. 174. áàðèìò ¹ 4.
42

äîêòîð A.À.Þíàòîâ íàðûí óäèðäñàí áîòàíèêèéí îòðÿäóóä àæèëëàæ áàéñàí þì. 13
Ýäãýýð ýêñïåäèöè, ìºí ïðîôåññîð È.Í.Óñòþæàíèíîâààñ òóñäàà ÿâóóëæ áàéñàí
ñóäàëãàà çýðýã íü ãåîëîãè, ïàëåîíòîëîãè, àðõåîëîãè, ìàëûí òýæýýë, óñàí õàíãàìæ
áîëîè ò¿¿õèéí àñóóäëûã ñóäëàõ, òýð÷ëýí ìàíàé îðíû øèíæëýõ óõààíû áîëîâñîí
õ¿÷íèéã áýëòãýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì.
1941 îíîîñ 1960 îíûã õ¿ðòëýõ õóãàöààíä Øèíæëýõ óõààíû Õ¿ðýýëýí, äàðàà íü
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãýýñ ýðõëýí íèéãìèéí
óõààíû 49 íîì, 6 ýìõòãýë, 3 òîëü áè÷ãèéã òóñ òóñ õýâë¿¿ëæýý. ¯¿íä:
«ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ» 14 -èéã ìîíãîë, îðîñ áîëîí áóñàä õýëýýð, «Ìîíãîëûí ýðò, äóíäàä
¿åèéí õîò ñóóðèíû òîâ÷îîí» 15 «Ìîíãîëûí àâòîìîìèò ¿åèéí ò¿¿õ» 16 , «Àð ìîíãîëä
ãàðñàí àðäûí õºäºëãººí» 17 «Ìîíãîë äàõü àðäûí õóâüñãàë áà Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë
Àðä Óëñ ¿¿ñýí áàéãóóëàãäñàí» 18 õýìýýõ ãàíö ñýäýâò çîõèîë, «ªâãºí áè÷ýý÷èéí ¿ã» 19
«Èñòîðè÷åñêèå êîðíè Ãýñýðèàäûí» 20 çýðýã á¿òýýë¿¿ä òóñ òóñ íèéòëýãäæýý. Ýäãýýð
á¿òýýë íü ¿¿íýýñ ºìíº õýâëýãäýí ãàð÷ áàéñàí ò¿¿õ÷äèéí çîõèîëóóäààñ îíîëûí òºâøèí,
ìàðêñèñò-ëåíèíèñò àðãàç¿éí õóâüä ¿íäñýýðýý ÿëãààòàé áîëñîí áàéâ.
ªã¿¿ëýí áóé õóãàöààíä áàéãàëèéí óõààíû 3 íîì, 2 ýìõòãýë ìîíãîë õýëýýð
õýâëýãäñýíèé äîòîð «Áàéãàëèéí óõààíû öóâðàë» 21 «Áýë÷ýýðèéí ìàëûí àøèã øèì áà
áèå ìàõáîäûí ºñºëò» 22 çýðýã á¿òýýë îðæýý.
ÌÀÕÍ-ûí X èõ õóðëûí øèéäâýðýýð Ê.Mapêñ, Ô.Ýíãåëüñ, Â.È.Ëåíèíèé á¿òýýëèéã
îð÷óóëæ õýâëýñýí íü íàìûí ãèø¿¿ä, ñýõýýòýí íàð, òýð÷ëýí Øèíæëýõ óõààíû
õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëä ¿çýë ñóðòëûí îíöãîé ÷óõàë íºëºº
¿ç¿¿ëæýý.
Â.È.Ëåíèíèé «Õîðøîîëëûí òóõàé», «Þó õèéõ âý?», «Àëõàì óðàãø õî¸ð àëõàì
õîéø» áîëîí áóñàä çîõèîë, Ê.Ìàðêñûí «Ôåéåðáàõûí òóõàé ñýäýâ», «Ëþäâèã
Ôåéåðáàõ áà ãåðìàíû ñîíãîäîã ôèëîñîôèéí òºãñãºë» çýðýã ìàðêñèçì ëåíèíèçìûí
ñîíãîäîã çîõèîëûã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû ñóðòàë óõóóëãûí õýëòñèéí äýðãýä
1940 ººä îíä áàéãóóëàãäñàí îð÷óóëàã÷äûí á¿ëýã 1940—3954 îíä ìîíãîë õýë äýýð
õýâë¿¿ëæýý.
1955 îíä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû äýðãýä áàéãóóëàãäñàí Íàìûí Ò¿¿õèéí
Èíñòèòóò, íàìûí ò¿¿õèéã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé áîëîâñðóóëàõ, ìàðêñèçìëåíèíèçìèéí
ñîíãîäîã á¿òýýëèéã ìîíãîë õýëýýð îð÷óóëàõ ¿¿ðãèéã öààøèä õ¿ëýýõ
áîëñîí áèëýý.
Ýíý íü ÌÀÕÍ-ûí III ïðîãðàìì, X èõ õóðëààñ äýâø¿¿ëñýí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ
¿éëñýä çàð÷ìûí ÷óõàë àðãà õýìæýý áîëæýý.
Äóðäàí áóé õóãàöààíä Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí àæèëòíóóäûí àæëûí
íºõöºë áîëîëöîîã ñàéæðóóëàõ ¿¿äíýýñ òýäýíä Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí õè÷ýýëèéí
òºâ áàéðàïä àæëûí õýä õýäýí ºðºº òàñàëãàà ãàðãàí ºãñºí áºãººä 1951 îíä ýðäýì
øèíæèëãýýíèé òóëãóóð íîìûí ñàíãèéí (Óëñûí íèéòèéí íîìûí ñàí) áàðèëãà
13
Ñ.Â.Êèñåëåâ. Äðåâíèå ãîðîäà Ìîíãîëèè «Ñîâåòñêàÿ àðõåîëîãèÿ 1957. ¹ 2.
14
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí çîõèîã÷äûí õàìòûí á¿òýýë «ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ» íýãýí áîòü ÓÁ. 1954.
15
X.Ïýðëýý. ÓÁ. 1956
16
Ö.Ïóíöàãíîðîâ. «Ìîíãîëûí àâòîíîìèò ¿åèéí ò¿¿õ» 1965.
17
Ø.Íàöàãäîðæ «Àð ìîíãîëä ãàðñàí àðäûí õºäºë㺺í», ÓÁ. 1961.
18
Á.Øèðýíäýâ «Íàðîäíàÿ ðåâîëþöèÿ â Ìîíãîëèè è îáðàçîâàíèå Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè»
Ì. 1956.
19
Ã.Íàâààííàìæèë ÓÁ. 1956 îí.
20
Ö.Äàìäèíñ¿ðýí Ì. 1957 îí.
21
Òðóäû êîìèòåòà íàóê ÌÍÐ. Ñåðèÿ åñòåñòâñííûõ íàóê ¹ 1. ÓÁ. 1956 ã.
22
Ì. Íàâààí÷èìèä «Ðîñò è ïðîäóêòèâíîñòü æèâîòíûõ ïðè êðóãëîãîäîâîì ïàñòáèùíîì ñîäåðæàíèè»
Ì—Ë. 1956 ã.
43

áàðèãäàæ äóóñàõàä, òýðõ¿¿ øèíý áàéøèíä Øèíæëýõ óõààíû Õ¿ðýýëýí á¿õ
àæèë÷äûíõàà õàìò áàéðëàí àæèëëàõ áîëîâ.
1957 îíä Øèíæëýõ óõààíû Õ¿ðýýëýíãèéí äýðãýäýõ Óëñûí ìóçåé, õºäºº àæ àõóéí
òåõíèêóìä çîðèóëàí áàðüñàí áàéøèíä øèëæèí îðæ, ýä¿ãýý áîëòîë òýíäýý áàéðëàæ
áàéíà.
1957 îíä Õ¿ðýë òîãîîò äàõü îäîí îðîí ñóäëàëûí (îáñåðâàòîðèÿ) áàðèëãà
áàðèãäàæ ýõýëñýí áèëýý.
Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã ºðãºòãºõ, áîëîâñîí
õ¿÷èí áýëòãýõ, ìàòåðèàëëàã áààçûã ñàéæðóóëàõàä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí
Ǻâëºëèéí 1957 îíû II ñàðûí 9-íèé ºäðèéè òîãòîîë îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí
áèëýý.
Ýíý òîãòîîëä ìàë àæ àõóé, íèéãìèéí óõààí áàéãàëü, àíàãààõ óõààíû 4 õ¿ðýýëýíã
1957— 1960 îíû õîîðîíä ààæìààð ¿íäýñëýí áàéãóóëàõ, àëü áîëîõ ñàéí ìýðãýæñýí
áîëîâñîí õ¿÷í¿¿äèéã ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëä òàòàí îðîëöóóëàõ, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóäàä çîðèóëæ ãóðâàí øàãíàë áèé áîëãîõ, øèíæëýõ óõààíû
îëîëòûã ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëýõ çýðýã àæëûã õýðýãæ¿¿ëýõýýð òîãòîîí çààñàí áèëýý.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1957 îíû 6 ñàðûí 5-íû ºäðèéí
òîãòîîëîîð (¹303/223) Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíã Øèíæëýõ óõààí, äýýä
áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýí áîëãîæ ººð÷ëºí áàéãóóëñàí áèëýý.
Ýíý ¿åýñ ýõëýí Øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèë ÿâóóëàõ, äýýä áîëîâñðîëûí àñóóäëûã óäèðäàõ äàâõàð ¿¿ðýã íýã
õýñýã õ¿ëýýí ã¿éöýòãýæ áàéâ.
Øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãèéí ñèñòåìä òýð ¿åèéí óëñûí
á¿õ èõ, äýýä ñóðãóóëü, òóõàéëáàë 1942 îíä áàéãóóëàãäñàí Óëñûí èõ ñóðãóóëü,
Ãýãýýðëèéí ÿàìíû õàðúÿàíä 1951 îíä áàéãóóëàãäñàí Áàãøèéí äýýä ñóðãóóëü, պ人
àæ àõóéí ÿàìíû õàðúÿàíä 1958 îíä áàéãóóëàãäñàí պ人 àæ àõóéí äýýä ñóðãóóëü,
Óëñûí Òºëºâëºãººíèé Êîìèññûí õàðúÿàíä 1959 îíä áàéãóóëàãäñàí Ýäèéí çàñãèéí
äýýä ñóðãóóëü, 1961 îíä Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí èæèë ìýðãýæëèéí ôàêóëüòåòóóäûã
íýãòãýñíèé ¿íäñýí äýýð áàéãóóëàãäñàí Àíàãààõ óõààíû äýýä ñóðãóóëü òóñ òóñ
õàìààðàãäàæ áàéëàà.
1959-1960 îíä Øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãèéí ñèñòåìä
íèéãìèéí óõààíû õ¿ðýýëýí, ìàë àæ àõóéí òàñàã, áàéãàëèéí óõààí, àíàãààõ óõààíû
òàñãóóäûí ýõ ¿¿ñâýð òàâèãäàí àæèëëàæ áàéæýý. Óäàëã¿é ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí
Ǻâëºëèéí 1960 îíû II ñàðûí 3-íû ºäðèéí øèéäâýðýýð ìàë àæ àõóéí òàñãèéã õºäºº
àæ àõóéí äýýä ñóðãóóëüä, áàéãàëèéí óõààí, àíàãààõ óõààíû òàñãóóäûã Óëñûí èõ
ñóðãóóëèéí èæèë òºðëèéí êàôåäðóóäàä òóñ òóñ øèëæ¿¿ëýí ºã÷, Øèíæëýõ óõààí,
äýýä áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä çºâõºí ¿¿ñýí áàéãóóëàãäàæ áàéñàí
íèéãìèéí óõààíû òàñãóóäûã ¿ëäýýæýý.
III
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè
áàéãóóëàãäñàí íü
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè áàéãóóëàãäñàí íü óëñ îðíû àìüäðàëä
ãàðñàí òîìîîõîí ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàë áîëñîí áèëýý. Àêàäåìè áàéãóóëàõ áýëòãýë
àæèë æèë ãàðóé õóãàöààíä õèéãäñýí. ¯¿íä: Øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûí
õ¿ðýýëýíãýýñ 1960 îíû 7 ñàðûí 20-íû ºäºð óäèðäàõ áàéãóóëëàãàä äýâø¿¿ëñýí ñàíàëä
îíöãîé ¿éë àæèëëàãàà á¿õèé Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéã ¿íäýñëýí áàéãóóëæ, äýýä
44

áîëîâñðîëûí õýðýã ýðõýëñýí õîðîîã òóñãààðëàõ íü çàéëøã¿é øààðäëàãàòàéã íîòîëæ,
òèéì áàéãóóëëàãà áèé áîëãîõ öàã ¿å áîëñíûã ¿íäýñëýí òàéëáàðëàæýý.
Äóðäñàí ñàíàëä Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí ýõíèé ¿åèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí
á¿òýö, ò¿¿íèéã öààøèä 1961-1965 îíä ºðãºòãºõ, òýð ¿åä áàéñàí öººí òîîòîé ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóäûã øèíý òóòàì áàéãóóëàãäàõ Àêàäåìèéí ¿éë àæèëëàãààíä
òàòàí îðîëöóóëàõûí çýðýãöýý ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷íèéã øèíýýð
áýëòãýõ, øèíæëýõ óõààíûã óäèðäàæ áóé Ǻâëºëòèéí òóðøëàãûã ñóäëàõ, ÇÕÓ-ûí
ØÓÀ-òàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ Õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã
çóðàõ çýðýã àñóóäëûã äýâø¿¿ëæýý. 23
Ýäãýýð ñàíàë áîëîí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè áàéãóóëàõòàé õîëáîãäñîí áóñàä
àñóóäëûã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëä óðüä÷èëàí òàíèëöàæ, õýä
õýäýí óäàà õýëýëöñýí, ¿¿íèé ÿâöàä çàð÷ìûí ÷óõàë ÷óõàë àñóóäëóóäûã òîäîòãîí
áîëîâñðóóëñàí þì. Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè áàéãóóëàõ àñóóäëûã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîî çàð÷ìûí õóâüä çºâøººð÷ áàéõàä, ò¿¿íèéã áàéãóóëàõàä ýðãýëçýõ ñàíàà çàðèì
õ¿ì¿¿ñýýñ ãàð÷ áàéñàí þì. Òóõàéëáàë òýð ¿åä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû 2-ð íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà áàéñàí Ë.Öýíä áîëîí ò¿¿íèéã äàãàëäàãñàä Àêàäåìè áàéãóóëàõ íü öàã
¿åý îëñîí ýñýõ, òýð÷ëýí Àêàäåìèòàé áàéõ íü àøèãòàé ýñýõ òàëààð ýðãýëçýæ, çàðèìäàà
øóóä òàòãàëçàõ ÷ ñàíàëûã ãàðãàæ áàéñàí þì.
ͺõºð Þ.Öýäýíáàë òýðã¿¿òýé ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îî,
Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè áàéãóóëàõûã ñàéøààí äýìæñýí øóãàìàà øèéäâýðòýé
áàðèìòàëæ, áýëòãýë àæèëä á¿õ òàëûí äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí þì.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéã 1961 îíä
áàéãóóëàõ ò¿¿õò øèéäâýðèéã 1960 îíû X ñàðûí 13-íû ºäºð ãàðãàâ.
Óã øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýýð ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéã áàéãóóëàõòàé õîëáîãäñîí
áýëòãýë àæëûã ÿâóóëàõ òóõàé òîãòîîëûã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä
íàðûí Ǻâëºë 1960 îíû 10-ð ñàðûí 20-íä ãàðãàñàí áèëýý. Ýë òîãòîîëä Àêàäåìè
áàéãóóëàõ áýëòãýë àæèë, òºñºâ, îðîí òîî ñàíõ¿¿æèëò áîëîí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæëûã òºëºâëºõ æóðàì áîëîâñðóóëàõ, ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí 1961-1965 îíû òàâàí
æèëèéí òºëºâëºãººíèé òºñëèéí òàëààð ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èàñ çºâëºë㺺 àâàõ, õýëýëöýýð
õèéæ, ãàðûí ¿ñýã çóðàõ çîðèëãîîð Øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãèéí
òºëººëºã÷äèéã ÇÕÓ-ä ÿâóóëàõ çýðýã îëîí àñóóäàë îðñîí áàéâ. Øèíæëýõ óõààí, äýýä
áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãèéí äàðãà Á.Øèðýíäýâ, ×.Ñýðýýòýð íàðûí çýðýã ýðäýì
øèíæèëãýýíèé íýëýýä àæèëòíààð á¿ðäñýí òºëººëºã÷èä 1960 îíû XII ñàðä ÇÕÓ-ûí
ØÓÀ-èéí òºëººëºã÷èäòýé õýëýëöýý õèéæ, ÇÕÓ-ûí ØÓÀ, Â.È.Ëåíèíèé íýðýìæèò Á¿õ
Õîëáîîòûí պ人 àæ àõóéí Àêàäåìè, ÇÕÓ-ûí Àíàãààõ óõààíû àêàäåìèéí îëîí àðâàí
õ¿ðýýëýíãèéí àæëûí òóðøëàãàòàé äýëãýðýíã¿é òàíèëöñàí áèëýý.
Һ뺺ëºã÷èä ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýí ãèéí
ºìíººñ ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-òàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ õýëýëöýýíä
1960 îíû 12 ñàðûí 12-íû ºäºð ãàðûí ¿ñýã çóðñàí þì.
Óã õýëýëöýýã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1961 îíû 1
ñàðûí 13-íû ºäðèéí òîãòîîëîîð ñàéøààí áàòàëñàí áèëýý.
Ç5 ç¿éë àíãè á¿õíèé ýíý õýëýëöýýíä ÷óõàë ÷óõàë àñóóäëààð ÿâóóëàõ ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûã óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ, øèíæëýõ óõààíû ñîíèðõñîí
ñàëáàðóóäàä ýðäýì øèíæèëãýýíèé õàìòàðñàí ñóäàëãààíû àæèë ã¿éöýòãýõ, õàðèëöàí
òóñëàëöàõ, íîì çîõèîë áîëîí ýðäýìòýä ñîëèëöîõ çýðýã îëîí àñóóäëûã õàìààðóóëàí
îðóóëæýý.
Àêàäåìè áàéãóóëàõ áýëòãýë àæèë ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí
ñàéøààí áàòàëñàí òºëºâëºãººíèé äàãóó ÿâàãäëàà.
23
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðûè àðõèâ. Èíäåêñ 57 õ/í 174 áàðèìòûí äóãààð 3.
45

Òºëºâëºãººíä øèíýýð áàéãóóëàãäàõ Àêàäåìèä çàðèì ÿàì, èõ, äýýä ñóðãóóëèàñ
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíûã øèëæ¿¿ëýõ, àêàäåìè÷, ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿äèéí
íýðèéã äýâø¿¿ëýõ æóðàì, Àêàäåìèéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿í, Àêàäåìèéí
òºñºâ çîõèîõ áîëîí áóñàä îëîí àñóóäëûã òóñãàñàí áàéâ.
ØÓÀ-èéã áàéãóóëàõ áýëòãýë àæëûí áèåëýëòèéí ä¿íã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû
Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îî àâ÷ õýëýëöýýä ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ áàéãóóëàõ øèéäâýðèéã 1961
îíû 5 ñàðûí 17-íû ºäºð ãàðãàæ, ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààç áàéãóóëàõàä
øèíæëýõ óõààíû ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà ¿¿ðýã, óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí
õýðýãöýýíýýñ óðãàí ãàðñàí øèíæëýõ óõààíû ÷èãëýë¿¿äèéã õºãæ¿¿ëýõ, ýí òýðã¿¿íèé
àñóóäëóóä, øèíæëýõ óõààíûã ¿éëäâýðëýëòýé õîëáîõ çîðèëòûã îíöëîí òýìäýãëýæýý.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí òîâ÷îî ýíýõ¿¿ òîãòîîëä Øèíæëýõ óõààí,
äýýä áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãýýñ áîëîâñðóóëñàí ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí ä¿ðìèéí
òºñëèéã ñàéøààæ, 1961 îíû 5 ñàðûí 24-íèé ºäºð ØÓÀ-èéã áàÿð ¸ñëîëûí áàéäàëòàé
íýýõýýð çààñàí þì.
Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû ýíý òîãòîîëä 1961-1965 îíä áàéãóóëàõààð òºëºâëºñºí
õ¿ðýýëýí, òàñàã, ëàáîðàòîðèóä áîëîí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí
òîäîðõîé íýðñèéí æàãñààëòûã õàâñàðãàæýý. 24
ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçàð 1961 îíû 5-ð ñàðûí 16-
íû ºäºð çàðëèã ãàðãàæ Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè áàéãóóëàõûã õóóëü÷ëàí çààñàí
áèëýý. 25
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºë. ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí ä¿ðìèéã áàòàëæ, ò¿¿íèé
àíõíû á¿ðýëäýõ¿¿íä 9 àêàäåìè÷, 19 ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í áàéõààð 1961 îíû 5 ñàðûí
22-íû ºäðèéíõºº òîãòîîëä çààæýý.
Àêàäåìèéí õàðüÿàíä ýõýí ¿åäýý Õýë çîõèîëûí õ¿ðýýëýí, Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí,
Áàéãàëèéí óõààíû õ¿ðýýëýí, Àíàãààõ óõààíû õ¿ðýýëýí, պ人 àæ àõóéí õ¿ðýýëýí,
ìºí Óëñûí íîìûí ñàí, Òºâ ìóçåé, Ñ¿ì-ìóçåé, Îðäîí ìóçåé òóñ òóñ õàðúÿàëàãäàæ
áàéëàà.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí ä¿ðìýíä óã áàéãóóëëàãûí ýðõèéí ¿íäýñ, ãîë ¿¿ðýãò
àæèë, ò¿¿íèé óäèðäàõ áàéãóóëëàãûí á¿ðýëäýõ¿¿í, Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçàð áà ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áîëîè ýðäýì øèíæèëãýýíèé òóñëàõ áàéãóóëëàãóóäûí ã¿éöýòãýõ
¿¿ðãèèã òîäîðõîéëæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûè ØÓÀ-èéí àíõíû ÷óóëãàí 1961 îíû 5 ñàðûí 22-íä áîëæ, 7 õ¿íèé
á¿ðýëäýõ¿¿íòýé Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðûã áàéãóóëæ ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ººð
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéã, ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í
×.Ñýðýýòýðèéã, ãàäààä ãèø¿¿äýýð Ǻâëºëòèéí ãàðàìãàé ýðäýìòýí ôèçèê÷ àêàäåìè÷
Ì.Â.Êåëäûø (1911-1978), Ǻâëºëòèéè íýðò ýðäýìòýí òóéë ñóäëàà÷ àêàäåìè÷
Å.Ê.Ôåäîðîâ (1910), ýíýòõýãèéí íýðò ýðäýìòýí ôèëîñîôè÷ Ñàðâàïàëëè Ðàäõà-
Êðèøíàí (1888-1975), õÿòàä óòãà çîõèîë ñóäëàà÷ Ãî-Ìî-Æî (1892-1978), Óíãàðûí
ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Ëàéîø Ëèãåòè (1902) íàðûã òóñ òóñ ñîíãîæýý.
̺í ÷óóëãàí àêàäåìè÷ Ö.Äàìäèíñ¿ðýíã Õýë, çîõèîëûí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðëààð,
ò¿¿õèéí óõààíû äýä ýðäýìòýí Ä.Öýäýâèéã Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðëààð,
àêàäåìè÷ Ò.Øàãäàðñ¿ðýíã Àíàãààõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðëààð, ñóðâàëæëàã÷
ãèø¿¿í Ë.Áàëäàïäàøèéã պ人 àæ àõóéí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðëààð, ñóðâàëæëàã÷
ãèø¿¿í Æ.Æàìñðàíã Áàéãàëèéí óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðëààð áàòàëñàí áèëýý.
1961 oíû 5 ñàðûí 24-íèé îðîé Óëñûí äóóðü á¿æãèéí òåàòðò ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòàí, ñî¸ë áîëîâñðîëûí ç¿òãýëòí¿¿äèéí áàÿðûí õóðàë áîëæ, ò¿¿íä àæèë÷èí
àíãè, õîðøîîëñîí àðä, íèéñëýëèéí îëîí íèéòèéí òºëººëºã÷èä îðîëöîâ.
24
̺í òýíä
25
̺í òýíä
46

ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéã áàéãóóëàõàä çîðèóëñàí áàÿðûí õóðàëä íàì, çàñãèéí
óäèðäàã÷èä, íàì òºðèéí èäýâõòýí, Óëààíáààòàð äàõü äèïëîìàò êîðïóñûíõàí áàéëöàâ.
Òåàòðûí òàéçíû ã¿íä Øèíæëýõ óõààíû êîììóíèçìûí îíîëûã ¿íäýñëýã÷èä
áºãººä øèíæëýõ óõààíû îõü ìàíëàé Ê.Ìàðêñ, Ô.Ýíãåëüñ, Â.È.Ëåíèí íàðûí õºðºã
á¿õèé óëààí òóã, Àðäûí Õóâüñãàëûí óäèðäàã÷, ÌÀÕÍ áà àðäûí òºðèéã ¿íäýñëýã÷
Ä.Ñ¿õáààòàðûí öýýæ áàðèìëûã òóñ òóñ áàéðëóóëñàí áàéâ.
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí áàéðàíä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû íýãä¿ãýýð íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãà, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí äàðãà íºõºð Þ.Öýäýíáàë òýðã¿¿òýé ìàíàé
íàì, çàñãèéí óäèðäàã÷äûã ãàð÷ èðýõýä, òàíõèìä öóãëàðñàí õ¿ì¿¿ñ áîñîöãîîæ, óäòàë
àëãà òàøèæ, õàëóóí äîòíîîð õ¿íäýòãýí õ¿ëýýí àâñàí áèëýý.
Áàÿðûí õóðëûã ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ íýýæ
¿ã õýëýâ.
Ýíý áàÿðûí õóðàë äýýð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû íýãä¿ãýýð íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãà, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí äàðãà íºõºð Þ.Öýäýíáàë õàëóóí äîòíî,
äýëãýðýíã¿é ¿ã õýëñýí áèëýý.
ªºðèéí ÿðóó ñàéõàí ¿ãýíäýý í. Þ.Öýäýíáàë: «ØÓÀ áàéãóóëæ áàéãàà ÿâäàë áîë
ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ ¿éëñòýý ìàíàé îðíû õºäºëìºð÷äèéí îëñîí áàñ íýã ñàéõàí
ÿëàëò ìºí áºãººä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ñîöèàëèñò ñî¸ëûí õºãæëèéí ò¿¿õýíä íýí
òîì ¿å øàò áîëæ áàéíà» ãýæ òýìäýãëýñýí áèëýý.
í. Þ.Öýäýíáàë òóñ îðîíä Øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð ãàðñàí
îëîëòûã òýìäýãëýýä, ØÓÀ-èéí ýýëæèò çîðèëòûí òóõàé òîäîðõîé ÿðüæ, óëñ
àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë÷ëàãäàõ îëîí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ
ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæèë ÿâóóëàõûí çàéëøã¿éã çààæ, ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-òàé ýðäýì
øèíæèëãýýíèéõýý õàìòûí àæèëëàãààãàà ºðãºòãºõ, øèíæëýõ óõààí ¿éëäâýðëýëèéí
õîëáîîã áýõæ¿¿ëýõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ, òýäíèé ¿çýëñóðòàë,
îíîëûí õýìæýý, ìýðãýæëèéí ÷àäâàðûã áàéíãà äýýøë¿¿ëýõ çýðýã ÷óõàë
àñóóäëààð äýëãýðýíã¿é ÿðèâ.
Ìàíàé îðíû ýðäýìòäýä õàíäàí í. Þ.Öýäýíáàëûí õýëñýí òýð ò¿¿õýí ¿ã òóñ îðîíä
øèíæëýõ óõààíû á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý õºãæèõºä ýðäýìòäèéã ÷èãë¿¿ëýí äàé÷ëàõ à÷
õîëáîãäîëòîé áîëñîí áºãººä òèéì ÷ áàéñààð áàéíà. ͺõºð Þ.Öýäýíáàë ¿ãèéíõýý
òºãñãºëä ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ áàéãóóëàãäñàíûã òîõèîëäóóëàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî,
Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ èð¿¿ëñýí áàÿðûí áè÷ãèéã óíøèõàä, õóðàëä îðîëöîãñîä óäòàë
àëãà òàøèæ áàÿðòàéãààð õ¿ëýýæ àâñàí áèëýý.
Áàÿðûí õóðàëä àæèë÷èí àíãèéí ºìíººñ õºäºëìºðèéí áààòàð Øàðàâ, ñýõýýòíèé
ºìíººñ çîõèîë÷ ×.Ëîäîéäàìáà, õîðøîîëñîí àðäûí ºìíººñ «×îéáàëñàíãèéí çàì»
íýãäëèéí ñààëü÷èí Öýðìàà íàð áàÿð õ¿ðãýæ ¿ã õýëýâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí ýðäýìòýä, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàðààñ ÌÀÕÍûí
Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëä ÿâóóëàõ, áàÿðûí èëýðõèéëýëòèéã
òóñ õóðàë äýýð óíøèí ñîíñãîõîä õóðëûíõàí õàëóóíààð äýìæèæ íèæèãíýòýë àëãà
òàøèöãààâ.
Òàíõèìä á¿ðýý, áºìáºðèéí äóó öóóðèàòóóëñààð öýöýã áàðüñàí ïèîíåð ñóðàã÷èä
îðæ èðæ, ìàíàé àëü ÷ ¿åèéíõíèé õóâüä áàõäàëòàé áàÿðò ¿éë ÿâäàë áîëîõ ÁÍÌÀÓ-ûí
ØÓÀ áàéãóóëàãäñàíûã òîõèîëäóóëàí ºñâºð ¿åèéíõíèé ºìíººñ ÷èí ñýòãýëèéí õàëóóè
áàÿð õ¿ðãýæ, ñàéí ñàéõàí á¿õíèéã õ¿ññýí ¿ã õýëöãýýâ.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè, ñîöèàëèñò áóñàä îðíû
àêàäåìèóä, ìºí ãàäààäûí øèíæëýõ óõààíû õýä õýäýí áàéãóóëëàãà áà ýðäýìòäýýñ
èðñýí áàÿðûí öàõèëãààíûã õóðàë äýýð óíøèæ òàíèëöóóëàâ.
¯¿íèé äîòîð, Àíãëèéí íýðò ôèçèê÷ ïðîôåññîð Äæîí Áåðíàë, Ôèíëÿíäûí
ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Ïåíòòè Àëüòî, Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü áà áóñàä äýýä
47

ñóðãóóëü, á¿õ ÿàì, òóñãàé ãàçðóóä, àéìãèéí íàìûí õîðîî, ÀÄÕÃ Çàõèðãààä áîëîí
ÁÍÌÀÓ-ûï áóñàä îëîí òîîíû àëáàí ãàçàð, îëîí íèéòèéè áàéãóóëëàãààñ áàÿðûí
áè÷èã, öàõèëãààí èðñíèéã ìýäýãäñýí áèëýý. 26
Õóðëûí äàðàà óðëàãèéí øèëäýã àâúÿàñòíóóäûí êîíöåðò òîãëîâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ áàéãóóëàãäñàíòàé õîëáîãäóóëàí çîõèîñîí àðãà õýìæýýí¿¿äèéí
òóõàé îëîí ºäðèéí òóðø ðàäèîãîîð íýâòð¿¿ëæ, õýâëýëä ºðãºí íèéòýëæ áàéâ.
Òóõàéëáàë, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí Òºâ Õýâëýë «¯íýí»
ñîíèíû 1961 îíû 5 ñàðûí 17, 23, 24, 25-íû ºäðèéí äóãààðûã äóðüäàæ áîëíî.
«¯íýí» ñîíèí 1961 îíû 5 ñàðûí 24-íèé ºäðèéí òýðã¿¿í ºã¿¿ëëýý ÁÍÌÀÓ-ûí
ØÓÀ-ä çîðèóëñàí áàéíà.
48
IV
ØÓÀ-èéã öààøèä ºðãºòãºæ, çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òýö,
áîëîâñîí õ¿÷èí áà ìàòåðèàëëàã áààçûã áýõæ¿¿ëýõ òàëààð
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ
àâ÷ ÿâóóëñàí àðãà õýìæýýí¿¿ä
Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè 1961 îíû ÷óóëãàíààðàà 1961-1965 îíä ã¿éöýòãýõ ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûí òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººã áàòëàâ. Òºëºâëºãººíä ìàë àæ àõóé,
áýë÷ýýð, óðãàìàë ñóäëàë, ìàë ýìíýëýã, àíàãààõ óõààí, ò¿¿õ, õýë, óòãà çîõèîë ãàçàð
ç¿é, ãåîëîãè, áîòàíèê, ýäèéí çàñàã çýðýã ñàëáàð óõààíû õàìãèéí ÷óõàë òóëãàìäñàí
àñóóäëóóäûã ñóäëàõààð òóñãàñàí áàéëàà.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ ØÓÀ-èéí ýðäýì
øèíæèëãýý ¿éëäâýðëýëèéí áààçûã áýõæ¿¿ëýõ çàðèì àðãà õýìæýýíèé òóõàé òîãòîîë
1962 îíû 3 ñàðûí 9-íèé ºäºð ãàðãàëàà. 27
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºë ýíý òîãòîîëä ØÓÀ-èàñ 1961-
1965 îíä ã¿éöýòãýõ àíõíû òàâàí æèëèéí ñýäýâ÷èëñýí òºëºâëºãººã áàòëàæ, ØÓÀ-èéí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òºëºâëºãººã óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ óëñûí
íýãäñýí æèë á¿ðèéí òºëºâëºãººíä òóñãàæ áàéõààð òîãòîæ, Ç¿¿í õàðààãèéí ÑÀÀ-ã,
ØÓÀ-èéí Ç¿¿í õàðàà äàõü òóðøëàãûí ñòàíöûí õàðúÿàíä òóðøëàãûí àæ àõóé áîëãîí
øèëæ¿¿ëýõ; ØÓÀ-èéí Øààìàð äàõü æèìñ-æèìñãýíèé ñòàíöûã æèìñ-æèìñãýíèé
ñóäàëãàà ÿâóóëàõ ãîë ãàçàð áîëãîí ººð÷ëºõ; Õîâäûí Áóëãàí äàõü æèìñ æèìñãýíèé
ñòàíöûã ºðãºòãºõ, òýð÷ëýí ØÓÀ-èéí ñèñòåìä ìàë ýìíýëãèéí ïðàêòèêò áèî-áýëäìýë
íýâòð¿¿ëýõ ¿éëäâýðëýëèéí ñåêòîð, ØÓÀ áîëîí ÓÒÊ-ûí äýðãýä 1963 îíä ýäèéí
çàñãèéí õ¿ðýýëýè, Òîñîí öýíãýë, Õºâñãºë, Äîðíîãîâü àéìãóóäàä ãàçàð õºäëºë ñóäëàõ
ñòàíö áàñ ØÓÀ-èéí äýðãýä çîõèöóóëàõ çºâëºë òóñ òóñ áàéãóóëàõ, èõ, äýýä ñóðãóóëèàð
äàìæóóëàí áýë÷ýýð, çîîëîãèéí ìýðãýæëèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóä ñóðãàí
áýëòãýõ, ôèçèê-õèìèéí õ¿ðýýëýíãèéí íýãäñýí êîðïóñ áàðèõ, Àêàäåìèéí ìýäýëä
äýýä áîëîâñðîëòîé ìýðãýæèëòí¿¿äèéã øèëæ¿¿ëýõ, õîéøèä ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòíóóäûã æèë á¿ð äàõèí øàëãàðóóëàëòàä îðóóëæ áàéõààð çààñàí áàéëàà.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ áàéãóóëàãäñàí ýõíèé æèë¿¿äýä çàðèì íýã ñààä áýðõøýýëòýé
òóëãàð÷, ÿëàíãóÿà ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí õ¿÷èí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã çîõèîí
áàéãóóëàõ òóðøëàãà äóòàãäàæ áàéëàà.
1961 îíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí 178 áàéñàí áîë 1965 îíä 353 áîëæ, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé òóñëàõ àæèëòàí 1961 îíä 140 áàéñàí áîë 1965 îíä 210 òóñ òóñ áîëîí
ºññºí áàéâ.
26
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðûí àðõèâ. Èíäåêñ 57 õ. í. 174.
27
Òîãòîîë ¹ 99/116 ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí àðõèâ.

Àíõíû òàâàí æèëèéí õóãàöààíä 80 ãàðóé ãàíö ñýäýâò çîõèîë, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áóñàä òºðëèéí 216 á¿òýýë, ¿éëäâýðëýëä øóóä íýâòð¿¿ëýõýä çîðèóëñàí
200 ãàðóé çºâëºìæ, ñàíàë áîëîâñðóóëñàí íü 1961 —1965 îíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæëûí ÷óõàë ¿ð ä¿í áîëñîí þì.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ð ä¿íã ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëæ ýõýëñýí íü óëñ
àðäûí àæ àõóéä ¿ð àøãàà ºã÷ ýõëýâ. Ýäèéí çàñàã÷äûí áîëîâñðóóëñàí àâòî òýýâðèéí
øèíý òàðèô Òýýâðèéí ÿàìíû ïðàêòèêò íýâòýð÷ ýõíèéõýý 3 æèëä óëñ àðäûí àæ àõóéä
52,5 ñàÿ òºãðºãèéí àøèã îðóóëñàí áàéíà.
Õîíèíû ñîíãîìîë «Îðõîí» ¿¿ëäýð, ìºí áóóäàéí øèíý òºðºë «Îðõîí» ñîðòûã
ãàðãàæ, öýâäýã ñóäëàëûíõíû ñõåìýýð Óëààíáààòàðûí îð÷èìä ìºñºí àãóóëàõ õýä
õýäèéã áàðèóëæ, ôèçèê-òåõíèêèéí õ¿ðýýëýíãèéíõíèé òåõíîëîãîîð ÷àöàðãàíû òîñ
¿éëäâýðëýæ, ìºí ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë¿¿äèéã õýâë¿¿ëñíýýð òàâàí æèëä 10 ñàÿ
ãàðóé òºãðºãèéí öýâýð àøèã îëñîí òîîöîî ãàðñàí áàéëàà.
ØÓÀ-èéã òàë á¿ðýýð áýõæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõýä ìàíàé íàì, ò¿¿íèé Òºâ Õîðîîíû
íýãä¿ãýýð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà í. Öýäýíáàëààñ ¿ðãýëæ àíõààðàë òàâüæ èðñíèéã
ýðäýìòýä ã¿íýý òàëàðõàæ áàéäàã þì.
ÌÀÕÍ, ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ, ýðõ, ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, ¿çýë ñóðòëûí îíîëûí îëîí
àñóóäàë, ÇÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóäòàé àõ ä¿¿ãèéí
íàéðàìäëàà áýõæ¿¿ëýõ àñóóääûã áîëîâñðóóëæ, òóñ îðîíä øèíæëýõ óõààíûã
õºãæ¿¿ëýõ õýðýãò, ÿëàíãóÿà ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéã áýõæ¿¿ëýõ õýðýãò ¿ëýìæ èõ ãàâúÿà
áàéãóóëñíû íü õàðãàëçàí ¿çýæ, ýäèéí çàñãèéí óõààíû äîêòîð í. Þ.Öýäýíáàëûã 1966
îíä ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí õ¿íäýò ãèø¿¿íýýð ñîíãîñîí áèëýý.
1966 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí XV èõ õóðàë ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí ÿâöûã
ä¿ãíýæ, ñîöèàëèçì áàéãóóëæ äóóñãàõ, ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí õàìãèéí
àøèãòàé öîãöîëáîð á¿õèé áààç áàéãóóëàõ, ñîöèàëèñò íèéãìèéí õàðèëöààã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, õºäºëìºð÷äèéã êîììóíèñò ¸ñîîð õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ àæëûã õ¿÷òýé
áîëãîõ ãîë çîðèëòóóäûã òóéëûí òîäîðõîé òîìú¸îëîí çààñàí íàìûí äºðºâä¿ãýýð
ïðîãðàììûã áàòàëëàà.
Øèíý ïðîãðàììä øèíæëýõ óõààíû òàëààð:
- ...Áàéãàëü, òåõíèêèéí áîëîí íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíûã á¿õèé ë àðãààð
õºãæ¿¿ëýõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷íèéã ºðãºíººð áýëòãýõ.
- պ人 àæ àõóéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ (ìàëûí àøèã øèì, òàðèà,. íîãîîíû óðãàöûã
äýýøë¿¿ëýõ, ìàëûí òýæýýëèéí áààçûã ñàéæðóóëàõ), áàéãàëèéí áàÿëàã õàéí îëæ
àøèãëàõàä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã ÷èãë¿¿ëýõ;
- ÁÍÌÀÓ-ûí êàïèòàëèñò áèø õºãæëèéí áîëîí ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí
òóðøëàãûã íýãòãýí ä¿ãíýõ, îëîí óëñûí êîììóíèñò, àæèë÷íû õºäºë㺺íèé àñóóäëûã
ñóäëàõ.
- Îð÷èí ¿åèéí íèéãìèéí áîëîîä øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí äýâøëèéí
øààðäëàãàòàé óÿëäóóëàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí îíîëûí õýìæýýã äýýøë¿¿ëýõ
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí óÿëäàà çîõèöëûã ñàéæðóóëàõäàà øèíæëýõ óõààí
ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí ïðàêòèê õî¸ðûí õîëáîîã íÿãòðóóëàõ çýðýã çîðèëò
äýâø¿¿ëýâ. Íàìûí ïðîãðàììûí ýíý çààëòóóä áîë ÁÍÌÀÓ-ûí øèíæëýõ óõààíû
áîäëîãûí ¿íäýñ ìºí.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí õàìò îëîí íàìûí øèíý ïðîãðàììä äýâø¿¿ëñýí ò¿¿õò
çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýí 1966-1970 îíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí õî¸ðäóãààð
òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººã àìæèëòòàé áèåë¿¿ëëýý.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ãåîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöèéí çºâëºëòèéí òàëûí
òóñëàìæòàéãààð ãåîëîãè, òåêòîíèê, ãàçàð õºäëºëèéè çóðàãëàëóóä õèéãäýæ,
ñòðàòèãðàôè, ïàëåîíòîëîãè, ïåòðîëîãè, ãåîõèìèéí ÷óõàë ÷óõàë àñóóäëóóä ñóäëàãäàâ.
49

Ìàíàé áèîëîãè÷èä ýõ îðíû ¿ñëýã àí, çàãàñ àãíóóðûí íººöèéã ìºí õóãàöààíä îëîí
÷èãëýëýýð ñóäàëëàà.
Õèìè÷èä áàéãàëèéí áîëîí ò¿¿õèé ýäèéí îëîí òºðëèéí íººöèéí õèìèéí øèíæèéã
ñóäëàõ òàëààð øèíæëýë ñóäëàëûí áàãàã¿é àæëûã õèéâ.
Ãàçàðç¿é÷èä ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýâñãýðèéí áàéãàëèéí ìóæëàë, îëîí æèëèéí
öýâäýã ÷óëóóëãèéí ¿íäñýí øèíæ¿¿ä, óëñ àðäûí àæ àõóéí ãîë ãîë ñàëáàðûí ýäèéí
çàñãèéí ãàçàð ç¿éã ñóäëàæ, äóíä äýýä ñóðãóóëèóäàä çîðèóëñàí çóðàãëàëûã ¿éëäýâ.
Ýäèéí çàñàã÷èä 2000 îí õ¿ðòëýõ õóòàöààíû õ¿í àìûí ºñºëòèéí õýòèéí òºëºâ,
óëñ àðäûí àæ àõóéí õºãæëèéã òºëºâëºõ àñóóäàë, ìàë ñ¿ðãèéí çîõèñòîé á¿òöèéí
íîðìàòèâûã áîëîí áóñàä àñóóäëûã áîëîâñðóóëàâ.
Ôèçèê, ìàòåìàòèê÷èä öºìèéí ôèçèêèéí çàðèì îíîëûí àñóóäëûã ñóäëàí õèéìýë
äàãóóëûí ãýðýë çóðãèéí àæèãëàëò õèéæ, óðãàìëûí ãàðàëòàé çàðèì òºðëèéí ò¿¿õèé
ýäèéã áîëîâñðóóëàõ öåõèéí òîíîã òºõººðºìæèéã çîõèîí á¿òýýâ.
Ò¿¿õ÷èä ÁÍÌÀÓ-ûí ãóðâàí áîòü ò¿¿õèéã çîõèîæ õýâë¿¿ëýâ.
Õýë áè÷èã ñóäëàã÷èä ýõ õýëíèéõýý õýëç¿é, óòãà çîõèîëûí ò¿¿õèéí õîëáîãäîëòîé
á¿òýýë¿¿ä òóóðâèæ õýâë¿¿ëýâ.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ò¿¿õ, ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ñýòãýëãýýíèé ìàðêñèñòëåíèíèñò
ñóäàëãààíä ¿ëýìæõýí íýìýð õàíäèâ îðóóëñààð áàéãàà Ǻâëºëòèéè
ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí á¿òýýëèéã ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí àæèëòíóóä ººðñäèéíõºº
àæèëä ºðãºí õýðýãëýäýã áèëýý. ¯¿íä þóíû ºìíº Ìîíãîë îðîíòîé õîëáîî á¿õèé
àñóóäëààð çºâëºëòèéí íèéãýì ñóäëàã÷, ãåîëîãè÷, áèîëîãè÷, ïàëåîíòîëîãè÷ çîîëîã÷,
ìàòåìàòèê÷, õèìè÷, òåõíèê÷ íàð áîëîí áóñàä ñàëáàðûí ýðäýìòäèéí áè÷ñýí çîõèîë
á¿òýýë¿¿ä øóóä õàìààðàãäàíà.
ÁÍÌÀÓ-ûí øèíæëýõ óõààíû îëîí ñàëáàðûí àæèëòíóóä ñîöèàëèñò õàìòûí
íºõºðëºëèéí îðíóóä áîëîí ìºí ñîöèàëèñò áóñ îðíóóäàä ãàð÷ áàéãàà Ìîíãîëûí
õîëáîãäîë÷òîé á¿òýýëèéã àíõààðàí ñóäàëäàã þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èàñ 1971—1975 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíä ã¿éöýòãýñýí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ð ä¿íãýýñ 119 àæèë (13 áèåò àæèë), 12 ñòàíäàðò, 8 òîìîîõîí
çóðàãëàë, 58 çºâëºìæ áîëîîä áóñàä ç¿éë, ¿éëäâýðëýëä øèëæ¿¿ëñíýýñ 77 íü íýâòýð÷, 8
íü òºëºâëºãºº òºñºëä òóñãàãäàæ, 11 íü íýâòðýõýä áýëýí áîëñîí áàéíà.
Òàâàí æèëä ýðäýì øèíæèëãýýíèé 200 á¿òýýë íèéòëýãäæýý.
Ýíý õóãàöààíä ØÓÀ-èéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òýö óëàì áîëîâñðîíãóé áîëñîîð
èðýâ.
Çàðèì ÿàìäûí ñàíàëààð ØÓÀ-èéí ñèñòåìýýñ 1968—1969 îíä äýýðõ ÿàìäûí
õàðüÿàíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé õýä õýäýí õ¿ðýýëýí øèëæ¿¿ëñýí áèëýý. ¯¿íä ýðäýì
øèíæèëãýýíèé ãóðâàí õ¿ðýýëýíã ÕÀÀ ßàìíû ìýäýëä, àíàãààõ óõààíû õ¿ðýýëýíã
Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ÿàìíû ìýäýëä, ò¿¿í÷ëýí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí
Òîâ÷îîíû 1968 îíû 5 ñàðûí 22-íû ºäðèéí 145 òîîò òîãòîîëûí äàãóó 1969 îíä á¿õ
ìóçåéã Ñî¸ëûí ßàìíû ìýäýëä øèëæ¿¿ëæýý.
1971 îíä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ÌÀÕÍ-ûí XVI èõ õóðëûí øèéäâýð, óëñ àðäûí àæ
àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ V òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëýõ ¿éëñò õºäºëìºðèéí
ãàðàìãàé èõ àìæèëò îëæ àðäûí õóâüñãàëûíõàà 50 æèëèéí îéã òýìäýãëýâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí õàìò îëîí ìºí 1971 îíû 11 ñàðä øèíæëýõ óõààíû àíõíû
áàéãóóëëàãà «Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýí» áàéãóóëàãäñàíû 50 æèë, ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ
áàéãóóëàãäñàíû 10 æèëèéí îéã ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ëýìæõýí àìæèëòààð
óãòàâ.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ ØÓÀ-èéí îéã
òîõèîëäóóëàí èð¿¿ëñýí áàÿðûí áè÷èãò: Øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûã ºðãºæ¿¿ëæ, áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ õýðýãò ØÓÀ-
50

èéí îëñîí àìæèëòûã ÿðóó òîä òýìäýãëýñýí þì. 28
Óëñ îðíûõîî Øèíæëýõ óõààí, ñî¸ëûí õºãæèëä áàéãóóëñàí ãàâüÿàã íü ¿íýëýí
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéã Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí çàðëèãààð «Ñ¿õáààòàðûí
îäîí»-ãîîð øàãíàæ, «ÁÍÌÀÓ-ûí øèíýæëýõ óõààíû ãàâüÿàò ç¿òãýëãýëòýí» àëäàð öîë
áèé áîëãîâ» 29
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí îéä çîðèóëæ íèéñëýëèéí îëîí íèéòèéí òºëººëºã÷äèéã
îðîëöóóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºðãºòãºñºí ÷óóëãàí 1971 îíû 11 ñàðûí 18-íû ºäºð
Óëñûí äóóðü á¿æãèéí òåàòðò áîëîâ.
Òóñ ÷óóëãàíä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû íýãä¿ãýýð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, ÁÍÌÀÓûí
Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí äàðãà í, Þ.Öýäýíáàë òýðã¿¿òýé, ìàíàé íàì, çàñãèéí
óäèðäàã÷èä îðîëöëîî. ×óóëãàí äýýð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí
Ǻâëºëººñ ØÓÀ-ä èð¿¿ëñýí áàÿðûí áè÷ãèéã óíøèæ, Ñ¿õáààòàðûí îäîí ãàðäóóëàâ.
Ýíýõ¿¿ îéí ÷óóëãàíä ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ «Ìîíãîëûí
Øèíæëýõ yxaaí 50 æèëèéíõýý îéä» 30 ãýäýã èëòãýë òàâèâ. ÇÕÓ, ÁÍÁÀÓ, ÁÍÓÀÓ,
ÁÍÀÃÓ, ÁÍÏÀÓ, ÁÍÑ×ÑÓ, ÁÍÑÐÓ áîëîí áóñàä îðíû ØÓÀ-èéí òºëººëºã÷èä ¿ã õýëæ,
ººðñäèéí Àêàäåìèóäûí åðºíõèéëºã÷äèéí áàÿðûí áè÷ãèéã õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äýä
ãàðäóóëëàà. Òýð÷ëýí ãàäààä îðíóóäûí øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãà, ýðäýìòäýýñ áîëîí
ÁÍÌÀÓ-ûí ÿàì, òóñãàé ãàçðóóä, áóñàä áàéãóóëëàãààñ áàÿðûí áè÷èã èðñíèéã ìýäýãäýâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí á¿òöèéã ºðãºòãºõ çàðèì àðãà õýìæýýíèé òóõàé ÁÍÌÀÓ-ûí
Ñàéä íàðûí Ǻâëºë 1975 îíû 5 ñàðûí 19-íä òîãòîîë ãàðãàâ. 31
Ýíý òîãòîîëûí äàãóó ôèçèê-ìàòåìàòèêèéí õ¿ðýýëýíã ñàëãàæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
ìýäýýëëèéí õýëòýñ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé õàíãàìæèéí òàñãèéí îðîí òîîã íýìýí áàòëàâ.
1980 îíû ýõíèé õàãàñûí áàéäëààð ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí á¿ðýëäýõ¿¿íä äîîðõè
õ¿ðýýëýíã¿¿ä õàìðàãäàæ áàéíà. ¯¿íä:
- ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîïû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû 1961 îíû 5 ñàðûí 17-íû ºäðèéí
183 òîîò òîãòîîëîîð 1962 îíä áàéãóóëàãäñàí Ãàçàðç¿é öýâäýã ñóäëàëûí õ¿ðýýëýí
(çàõèðàë-àêàäåìè÷ Ø.Öýãìèä),
- ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1962 îíû 997116
òîîò òîãòîîëîîð 1963 îíä áàéãóóëàãäñàí Ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýëýí (Àíõíû çàõèðàëñóðâàëæëàã÷
ãèø¿¿í Ä.Äóãàð),
- ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû 1966 îïû V ñàðûí 5-íä ºäðèéí
113 òîîò òîãòîîëûí ¿íäñýí äýýð Ãåîëîãèéí ßàì, ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí ìýäýëä
áàéãóóëàãäñàí Ãåîëîãèéí õ¿ðýýëýí (Àíõíû çàõèðàë íü Ì.Öýðýíäîðæ).
- ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1974 îíû 4 ñàðûí 8-íû ºäðèéí òîãòîîëîîð
Ãåîëîãèéí õ¿ðýýëýíã ãàãöõ¿¿ ØÓÀ-ä õàðüÿàëóóëñàí áèëýý. (Îäîîãèéí çàõèðàë íü
ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í, ãåîëîãèéí óõààíû äîêòîð Á.Ëóâñàíäàíçàí).
- ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû 1961 îíû 5 ñàðûí 17-íû ºäðèéí
183 òîîò òîãòîîëîîð áàéãóóëàãäàæ Áàéãàëèéí óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä,
õîæèì íü 1964 îíä Ôèçèê-õèìèéí õ¿ðýýëýíãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä òóñ òóñ áàéñíàà 1968
îíû 6 ñàðûè 6-íààñ áèå äààæ ñàëñàí Õèìèéí õ¿ðýýëýí (Àíõíû çàõèðàë-ñóðâàëæëàã÷
ãèø¿¿í Æ.Æàìñðàí, îäîîãèéí çàõèðàë äîöåíò Ò.Áàëäàí),
- ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû 1968 îíû 1 ñàðûí 4-íèé ºäðèéí
òîãòîîëîîð õýëòýñ áîëæ áàéãóóëàãäààä äàðàà íü Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1976 îíû 12
ñàðûí 3-íû ºäðèéí 492 òîîò òîãòîîëîîð õ¿ðýýëýí áîëæ ººð÷ëºãäñºí Äîðíî äàõèíû
ñóäëàëûí õ¿ðýýëýí (Àíõíû çàõèðàë-àêàäåìè÷ Ø.Áèðà).
28
“¯íýí” 1971 îíû 11 ñàðûí 19.
29
̺í òýíä.
30
Á.Øèðåíäûá «Ìîíãîëüñêàÿ íàóêà ê ñâîåìó 50-ëåòèþ» ÓÁ. 1971
31
Òîãòîîë ¹ 175
51

- ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû 1972 îíû 6 ñàðûí 15-íû ºäðèéí
193 òîîò òîãòîîëîîð áàéãóóëàãäñàí Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè ýðõèéí õ¿ðýýëýí (Àíõíû
çàõèðàë-ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í, ôèëîñîôèéí óõààíû äîêòîð ×.Æ¿ãäýð, îäîîãèéí
çàõèðàë-ôèëîñîôèéí óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Ñ.Íîðîâñàìáóó),
- ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû 1973 îíû 5 ñàðûí 18-íû ºäðèéí 175 òîîò òîãòîîëûí
äàãóó áàéãóóëàãäñàí Ôèçèê-òåõíèêèéí õ¿ðýýëýí (Àíõíû çàõèðàë ñóðâàëæëàã÷
ãèø¿¿í, ôèçèê-ìàòåìàòèêèéí óõààíû äîêòîð Ã.Àþóøæàâ, îäîîãèéí çàõèðàëñóðâàëæëàã÷
ãèø¿¿í Á.×àäðàà)
- Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1973 îíû 5 ñàðûí 18-íû ºäðèéí 175 òîîò òîãòîîëûí
äàãóó áàéãóóëàãäàæ, 1974 îíä íýýëòèéí áàÿð ¸ñëîëîî õèéñýí Áîòàíèêèéí õ¿ðýýëýí
(àíõíû çàõèðàë áîòàíèêèéí óõààíû äýä ýðäýìòýí Ä.Áàíçðàã÷, îäîîãèéí çàõèðàë ìºí
áîòàíèêèéè óõààíû äýä ýðäýìòýí Í.ªëçèéõóòàã).
- Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1973 îíû 5 ñàðûí 18-íû ºäðèéí 175 òîîò òîãòîîëûí
äàãóó 1974 îíû 1 ñàðûí 29-íèí ºäºð áàéãóóëàãäñàí Ìàòåìàòèêèéí õ¿ðýýëýí (àíõíû
çàõèðàë íü ôèçèê-ìàòåìàòèêèéí óõààíû äýä ýðäýìòýí X.Íàìñðàé, îäîîãèéí çàõèðàë
ôèçèê ìàòåìàòèêèéí óõààíûã äîêòîð, ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í Ã.Àþóøæàâ).
- Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1973 îíû 6 ñàðûí 1-íèé ºäðèéí 192 òîîò òîãòîîëûí
äàãóó 1974 îíä áàéãóóëàãäñàí Áàéãàëèéí íýãäëèéí õ¿ðýýëýí, (çàõèðàë-áèîëîãèéí
óõààíû äîêòîð Ö.Õàéäàâ), ýíý õ¿ðýýëýíã îäîî Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ÿàìíû ìýäýëä
øèëæ¿¿ëýõ áîëæ áàéíà.
- ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû 1976 îíû 6 ñàðûí 26-íèé ºäðèéí
òîãòîîëîîð áàéãóóëàãäñàí ¯éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèë áàéðøëûí õ¿ðýýëýí (àíõíû
çàõèðàë-ýäèéí çàñãèéí óõààíû äîêòîð Ò.Íàìæèì),
- ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí àíõíû á¿ðýëëýõ¿¿íä 1961 îíä áàéãóóëàãäñàí Ò¿¿õèéí
õ¿ðýýëýí (àíõíû çàõèðàë-ò¿¿õèéí óõààíû äýä ýðäýìòýí, Ä.Öýäýâ, îäîîãèéí çàõèðàë
àêàäåìè÷ Ø.Íàöàãäîðæ),
- ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí àíõíû á¿ðýëäýõ¿¿íä 1961 îíä áàéãóóëàãäñàí Õýë çîõèîëûí
õ¿ðýýëýí (àíõíû çàõèðàë àêàäåìè÷ Ö.Äàìäèíñ¿ðýí, ¿¿íèé äàðàà ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í
äîêòîð Ï.Õîðëîî, îäîîãèéí çàõèðàë íü ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í À.Ëóâñàíäýíäýâ).
- ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1972 îíû Ø ñàðûí 24-èèé ºäðèéí 99 òîîò
òîãòîîëîîð áàéãóóëàãäñàí Ìýäýýëëèéí õýëòýñ (äàðãà íü ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í
äîêòîð Ï.Õîðëîî). Ýíý õýëòýñ íèéãýì, áàéãàëü, òåõíèêèéí óõààíû õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí
àæèëä ¿ëýìæõýí òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëæ áàéãàà þì. Òóëãóóð ñóäàëãààíû òàëààð óäèðäàõ
àæèëòàíä çîðèóëñàí ìýäýýëýë õèéõ àñóóäàë áîëîí ýëåêòðîí òîîöîîëîí áîäîõ
ìàøèíûã õýðýãëýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ìýäýýëëèéí ¿éë àæèëëàãààã àâòîìàòæóóëàõ
àñóóäëûã òóñ õýëòýñ áîëîâñðóóëæýý.
Ñîöèàëèñò áàéãóóëëûí õýðýãöýý íü øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãûí çîõèîí
áàéãóóëàëòûí ñèñòåìèéã á¿ðýëä¿¿ëæ íèéãýì, áàéãàëü, òåõíèêèéí ñóäàëãàà ÿâóóëàõ
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ÷èãëýëèéã òîãòîîäîã áèëýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí çîõèîí áàéãóóëàë òûí á¿òýö
íü èõýíõ ñîöèàëèñò îðíóóäûí íýãýí àäèë àêàäåìèéí õ¿ðýýëýí, ëàáîðàòîðèóä áîëîí
ìýðãýæëèéí áàãø íàðûã íýãòãýñýí äýýä ñóðãóóëèóäûí êàôåäð, ÿàì, òóñãàé ãàçðóóäûí
äýðãýäýõ õàâñðàãà ñóäàëãààíû õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ á¿ðýëäýæ áàéãàà áèëýý.
Ýíý ñèñòåìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàãòñàí õýñýã á¿ð íü óëñ îðíû øèíæëýõ óõààíû
íýãäñýí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä òóñ òóñ òîäîðõîé áàéð ñóóðü ýçýëæ, ò¿¿íèéõýý
äàãóó ººðèéí ¿¿ðýã àæëàà áèåë¿¿ëäýã áèëýý. Â.È.Ëåíèíèé ¿íäýñëýæ, ÇÕÓ áà àõ ä¿¿
ñîöèàëèñò áóñàä îðíóóäûí øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëñýí òóðøëàãààð íîòëîãäñîí
ñîöèàëèñò øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûè òèéì á¿òýö ìºí ìàíàé
îðîíä ÷ òîãòíîí áýõýæëýý.
52

Â.È.Ëåíèí øèíæëýõ óõààíû îõü ìàíëàé áºãººä, çºâõºí íèéãìèéí óõààíû
òºäèéã¿é ìºí îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû ñýòãýëãýýíèé áàéãàëèéí óõààíû
÷èãëýëýýð ÷ ãàðàìãàé õ¿í áàéñíûõàà õóâüä õºðºíãºòíèé àêàäåìèàñ ¿íäñýýðýý ººð,
îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí áîëîí òåõíèêèéí á¿õèé ë ÷èãëýëýýð ñóóðü áà õàâñðàãà
ñóäàëãààã ÿâóóëàõ çàìààð ñîöèàëèçì-êîììóíèçìûí ¿éë õýðýãò ¿éë÷ëýõ öîî øèíý
ñîöèàëèñò àêàäåìèéã ¿¿ñãýí áèé áîëãîñîí áèëýý.
Ñîöèàëèñò íèéãìèéí íºõöºëä «øèíæëýõ óõààí íü ìàõ öóñàíä ¿íýõýýð øèíãýí
îðæ, òýð àÿàðàà æèíõýíý ¸ñîîð àõóé àìüäðàëûí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëñíûã
øàëãàõûí...» 32 òóëä á¿õíèéã õèéæ áàéíà ãýæ Â.È.Ëåíèí áè÷æýý.
Â.È.Ëåíèí ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí ¿éë àæèëëàãààíû ãîë ÷èãëýë, óëñ îðíûã õºãæ¿¿ëýõ
íàìûí òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõýä Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí îðîëöîõ õýëáýðèéã
òîäîðõîéëîõ òàëàà𠺺𺺠áèå÷ëýí àíõààðàë òàâüæ áàéæýý.
ͺõºð Þ.Öýäýíáàë ÌÀÕÍ-ûí XVII èõ õóðàëä òàâüñàí Íàìûí Òºâ Õîðîîíû
òàéëàí èëòãýëäýý, øèíæëýõ óõààíû îëîëò àìæèëòûã òýìäýãëýýä, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûã óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ ÿâäëûã ñàéæðóóëàõ, øèíæëýõ óõààíòåõíèêèéí
îëîëòûã ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëýõ òàëààð, òîäîðõîé äóðäàí çààñàí þì.
í. Þ.Öýäýíáàë õýëýõäýý: «Ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí îíîë, ïðàêòèêèéí íýí ÷óõàë
àñóóäëûã ã¿íçãèé ñóäëàõ, ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ, ýäèéí çàñãèéã
òºëºâëºõ, óäèðäàõ àæëûã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí
äýâøëèéí îëîëòûã óëñ àðäûí àæ àõóéä íýâòð¿¿ëýõ, õºäºëìºð÷äèéí åðòºíöèéã ¿çýõ
¿çëèéã òºëââø¿¿ëýõ, Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ áîëîí àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò áóñàä îðîíòîé
á¿õ òàëûí õàìòûí àæèëëàãààãàà õºãæ¿¿ëýõ àñóóäëûã ã¿íçãèé ñóäëàõûã ìàíàé
øèíæëýõ óõààíû àæèëòàí íàðààñ íàì õ¿ëýýæ áàéíà» 33 ãýæ õýëñýí áèëýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè, ÌÀÕÍ-ûí XVII èõ õóðëààñ ýðäýì
øèíæèëãýýíèé òàëààð äýâø¿¿ëýí òàâüñàí çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýí, 1976-1980 îíû
òàâàí æèëèéíõýý òºëºâëºãººã àìæèëòòàé áèåë¿¿ëæ áàéíà.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí àìüäðàëä ãàðñàí ººð÷ëºëò¿¿äèéã õàðãàëçàí ØÓÀ-èéí
äàõèí áîëîâñðóóëñàí øèíý ä¿ðìèéã ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºë 1974 îíä
áàòàëñàí áèëýý. 34
Óã ä¿ðýìä ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ áîë íèéãýì-óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààãààðàà
øàëãàðñàí ýðäýìòäèéã íýãòãýñýí ÁÍÌÀÓ-ûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé äýýä áàéãóóëëàãà
ìºí. Àêàäåìèéí ãîë çîðèëãî áîë...áàéãàëü, íèéãìèéí óõààíû òýðã¿¿í çýðãèéí ÷óõàë
÷èãëýëýýð ñóóðü ñóäàëãàà õºãæ¿¿ëæ,...ñîöèàëèñò íèéãìèéí õýðýãöýý øààðäëàãûã
õàíãàõ ÿâäàë ìºí 35 ãýæ çààñàí áàéíà.
Áèä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã ñóóðü, õàâñðàãà ãýæ àíãèëàõäàà øèíæëýõ
óõààíû ýíý õî¸ð ¿éë àæèëëàãààíû àëü àëèíûõ íü íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ¿ð íºëºº,
ýöñèéí ýöýñò óëñ îðíû ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýë, îþóí ñàíààíû àìüäðàëä øóóä áóþó
øóóä áóñ çàìààð õýðõýí íºëººëæ áàéãààãààð íü òîäîðõîéëäîã íýãýíò òîãòíîñîí
øàëãóóðûã áàðèìòàëæ áàéíà.
Áàéãàëü áà íèéãýìä ãàðäàã ã¿í ã¿íçãèé ¿éë ÿâö, ¿çýãäë¿¿äèéí çàð÷ìûí ¿íäñèéã
òàíèí ìýäýõýä ÷èãëýñýí ñóóðü ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í íü ç¿é òîãòëûã íýýõ, óðüä íü
ìýäýãäýýã¿é áàéñàí øèíý õàíäëàãûã èëð¿¿ëýõ, àìüäðàëûí ¿çýãäýë, õóðèìòëóóëñàí
ìàòåðèàëûã íýãòãýí ä¿ãíýõ çýðýã ÿâäëààð òîäîðõîéëîãääîã áèëýý.
Áîäèò áàéäëûã òàíèí ìýäýõ õýëáýð áîëñîí øèíæëýõ óõààíû îíöëîã íü áîäèò
32
Â.È.Ëåíèíèé çîõèîëóóä. òîì 33. ÓÁ. 1967. 493-ð òàë
33
Þ.Öýäýíáàë. ÌÀÕÍ-ûí Õ¯II èõ õóðàëä òàâüñàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû òàéëàí èëòãýë. ÓÁ. 1976.
55-ð õóóäàñ.
34
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí òîãòîîë. 1974. îí. ¹ 230
35
Óñòàâ ÀÍ ÌÍÐ. Îòäåëüíàÿ áðîøþðà, èçäàííàÿ íà ìîíã, è ðóññ. ÿç.
53

áàéäëûí xyyëèóä áà óã õóóëü õ¿ì¿¿ñèéí óõàìñàðò õýðõýí òóñãàëàà îëñíûã òàíèí
ìýäýõýä îðøèíî.
Øèíæëýõ óõààí ýíý ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéí òóëä ýõëýýä àñàð èõ áàðèìò ñýëòèéã
õóðèìòëóóëæ, àæèãëàëò õèéæ, òîäîðõîéëîí áè÷èæ, ñîðèëòûí ìýäýý áàðèìòûã
àíãèëàõ çýðýã ç¿éëèéã ã¿éöýòãýäýã áèëýý.
Õ¿í åðòºíöèéã òàíèí ìýäýõäýý ñîðèí òóðøèõ áà øèíæëýí ä¿ãíýõ õî¸ð àðãààð
ÿâóóëäàã. Øèíæëýí ä¿ãíýíý ãýäýã íü ñóäàëãààíä îíîëûí ¿¿äíýýñ õàíäàæ, ìýäýð÷
òàíüñàí ç¿éëñýý çàäëàí øèíæèëæ, áîëîâñðóóëàí ä¿ãíýæ, øèíæëýõ óõààíû îéëãîëò,
ò¿¿íèé õàìãèéí åðºíõèé õýëáýð áîëîõ êàòåãîðèéã (àéã) òîäðóóëàí õýðýãëýõèéã
õýëíý. Àëèâàà øèíæëýõ óõààí íü õàìãèéí òºãñ õºãæñºí õýëáýðýýðýý áîë ñóäëàæ
áàéãàà ç¿éëèéíõýý ç¿é òîãòëûã òóñãàñàí øèíæëýõ óõààíû õàðèëöàí óÿëäààòàé
îéëãîëòóóäûí ñèñòåìèéã á¿ðä¿¿ëíý.
Øèíæëýõ óõààí áîë êàòåãîðè, òààìàãëàë (ãèïîòåçè), îíîë çýðãèéã á¿ðä¿¿ëäýã
õèéñâýðëýëèéí ñèñòåì ìºí áîëíî. Äýýð ºã¿¿ëñíýýð øèíæëýõ óõààíû ñóäëàõ ç¿éëñ
íü áàéãàëü, íèéãìèéí ¿éë ÿâö, ¿çýãäëèéí îáúåêòèâ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä þì. Èéì ó÷ðààñ
øèíæëýõ óõààí íü áàéãàëü, íèéãýì, áàñ óõàìñðûí òóõàé ìýäëýãèéí ñèñòåì ìºí þì.
Øèíæëýõ óõààíû ¿¿ñýë, õºãæèë íü ¿éëäâýðëýëèéí õºãæèë áà íèéãìèéí ïðàêòèêààð
òîäîðõîéëîãääîã ãýæ äýýð ºã¿¿ëñýí áèëýý. Òýãýõäýý øèíæëýõ óõààí íü õàðüöàíãóé
áèå äààñàí øèíæòýé áàéäàã.
Øèíæëýõ óõààíû õàðüöàíãóé áèå äààñàí øèíæ ãýæ þóã õýëæ áàéíà âý? ãýâýë
øèíæëýõ óõààí èèéãìèéí óõàìñðûí áóñàä õýëáýðèéí íºëººã òóñãàí àâààä çîãñäîãã¿é
õàðèí áàñ ººðºº ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí áîäëîãî, ¸ñ ñóðòàõóóí, óðëàã, øàøèí çýðýãò
ýðãýí íºëººëæ áàéäãèéã õýëæ áóé õýðýã áèëýý. Øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéí äîòîîä
ç¿é òîãòîë áîë òýð íü àíãèëàí ÿëãàãäàõ áà íýãäýí íèéëýõ ÿâö ìºí.
Øèíæëýõ óõààí óëàì àíãèëàí ÿëãàãäàæ áàéãàà íü îð÷èí ¿åèéí øèíæ ÷àíàð íü
ìºí. Ñîöèàëèñò íèéãýì äýõ øèíæëýõ óõààíû öîî øèíý áàéäàë ãýâýë òýð íü øóóä
¿éëäâýðëýõ õ¿÷èí áîëîí õóâèð÷ áàéãààä îðøèíî.
í. Ë.È.Áðåæíåâ ÇÕÓÊÍ-ûí XXV èõ õóðàë äýýð òàâüñàí òàéëàí èëòãýëäýý: «Ñàéí
îíîëîîñ èë¿¿ ïðàêòèê òóñòàé þì áàéäàãã¿é ãýæ ÿðèëöäàã íü çºâ. Øèíæëýõ óõààíòåõíèêèéí
äýâøëèéã ñóóðü òàâèã÷ øèèæèëãýý ñóäàëãààãààð áàéíãà äýìæèí òýòãýæ
áàéõã¿é áîë ºðãºí èõ óðñãàë íü òàòàð÷ øèðãýíý ãýäãèéã áèä ñàéí ìýäýæ áàéíà» 36 ãýæ
òýìäýãëýí õýëñýí áèëýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí 1971-1976 îíû áîëîí 1976-1980 îíû òàâàí æèëèéí
òºëºâëºãººí¿¿ä á¿ðýí áèåëýãäñýí ä¿íã ýíý íîìûí ñ¿¿ëèéí á¿ëýãò ºìíºõ òàâàí
æèë¿¿äèéí ä¿íãèéí õàìò íýãòãýí ¿ç¿¿ëýõ áîëíî.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ ìàòåðèàë-òåõíèêèéí õàíãàìæ áà ºíäºð ìýðãýæëèéí áîëîâñîí
õ¿÷èíòýé áîëñíîîðîî ¿ëýìæ áýõæèæ, 1981 îíä áîëîõ 20 æèëèéíõýý îéã òýìäýãëýí
ºíãºð¿¿ëýõ ãýæ áàéíà.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºë, ØÓÀ-èéã áàéãóóëàãäñàí
öàãààñ íü ýõëýí ò¿¿íèé ìàòåðèàëëàã áààçûã áýõæ¿¿ëýõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ òàëààð ºäºð òóòàì àíõààðàí òóñëàæ, àñàð èõ àðãà
õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ ÿâóóëñàí áèëýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí òºñºâ 1961 îíä 3,4 ñàÿ øàõàì òºãðºã áàéñàí áîë 1981 îèä
17,7 ñàÿ. òºãðºã áîëæ ºñºõ þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäàä çîðèóëæ íýëýýä
áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã áîñãîñîí áèëýý. ¯¿íä 1962 îíä Ãàçàðç¿é öýâäýã ñóäëàëûí
õ¿ðýýëýí, 1971 îíä Íèéãìèéí óõààíû õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí íýãäñýí 4 äàâõàð áàðèëãà,
1976 îíä Ôèçèê-òåõíèêèéí õ¿ðýýëýíãèéí 3 äàâõàð áàéøèí, 1978 îíä Õèìèéí
36
Ë.È.Áðåæíåâ. Ëåíèíñêèì êóðñîì. Ðå÷è è ñòàòüè. ò. 5 ñ. 502.
54

õ¿ðýýëýíãèéí ëàáîðàòîðèéí áàéð, 1979 îíä Ãàçàð õºäëºë ñóäëàõ ñòàíöûí áàéøèí
òóñ òóñ áàðèãäñàíààñ ãàäíà, 1965 îíä ØÓÀ-èéí Õýâëýõ ¿éëäâýð, 1976 îíä Áàéãàëèéí
íýãäëèéí õ¿ðýýëýí, ìºí 1976 îíä Ãåîëîãèéí õ¿ðýýëýí òóñ òóñ áàéðòàé áîëñîí áèëýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí õàðúÿà óóãàí áàéãóóëëàãóóäûí íýã óëñûí íîìûí ñàíä 3 ñàÿ
îð÷èì íîì, õîâîð ÷óõàë ãàð áè÷ìýë õàäãàëàãäàæ áàéíà.
Ìîíãîë, òºâä äîðíî äàõèíû óòãà çîõèîëûí ôîíäóóäàä ºíãºðñºí áà ºíºº ¿åèéí
ìîíãîëûí ýðäýìòäèéí á¿òýýë¿¿ä áà 109 áîòü ãàíæóóð, 226 áîòü äàíæóóðûï ìîíãîë
îð÷óóëãà çýðýã íîì, rap áè÷ìýë õàäãàëàãäàæ áàéíà.
Ñàÿûí äóðäñàí íýâòýðõèé òîëèéí ÷àíàðòàé ãàíæóóð, äàíæóóð ãýäýã õî¸ð íîì
áîë ýðòíèé ýíýòõýãèéí ã¿í óõààí, ýìíýëýã, óðëàã, çóðõàé çýðýã óõààíû çîõèîëûí
îð÷óóëãà áà òàéëáàðóóä þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ áàñ æèë òóòàì ýðäýì øèíæèëãýýíèé òºðºë á¿ðèéí ñàëáàðûí
íîì á¿òýýëèéã íèéòëýõ õ¿÷èí ÷àäàë á¿õèé õýâëýõ ¿éëäâýðòýé þì.
Ñóóðü ñóäàëãàà ÿâàãäñàíû äàðàà, õàâñðàãà ñóäàëãàà, ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýëòýé
õîëáîî òîãòîîæ óëìààð øèíæëýõ óõààíû ¿çýë ñàíààã ¿éë õýðýã áîëãîí õýðýãæ¿¿ëæ,
¿ð ä¿íä õ¿ðãýäýã áèëýý. Çóðàã-òºñºë, ïðîãðàìì, òåõíîëîãè, çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõ,
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ð ä¿íã ¿éëäâýðëýë, õºäºº àæ àõóé, òýýâýð õîëáîî,
ýì÷èëãýýíèé ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí õàâñðàãà ñóäàëãààã ¿íäñýíäýý
íàì, òóñãàé ãàçðóóäûí äýðãýäýõ õ¿ðýýëýí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé çóðàã òºñëèéí
áàéãóóëëàãà, ëàáîðàòîðèóä ýðõëýí ÿâóóëäàã.
Õàâñðàãà ñóäàëãààíû òóõàé áà õàâñðàãà ñóäàëãàà íü ñóóðü ñóäàëãààòàé õýðõýí
õîëáîîòîé ÿâàãääàãèéã ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í Ñ.Ï.Òðàïåçíèêîâ
ìàø óðíààð îíîæ õýëýõäýý: «Õàâñðàãà ñóäàëãàà íü öàã ÿìàãò í¿äýíä èë, ¿éëäýë,
õýðýãëýýíèé õ¿ðýýíä áàéäàã. Òèéì ó÷ðààñ, õàâñðàãà ñóäàëãàà á¿ð ìàòåðèàëëàã
¿éëäâýðëýëèéí õ¿ðýýí äîòîð õºãæäºã áºãººä ò¿¿íèé ¿ð ä¿í í¿äýíä òóñ÷, ãàðò
áàðèãäàõààð áàéäàã þì.
Õàâñðàãà ñóäàëãàà íü îíîëûã õýðýãæ¿¿ëæ, øèíý íýýëòèéã ¿éëäâýðëýëä
íýâòð¿¿ëýõ õóãàöààã ò¿ðãýòãýäýã áºãººä òýãñíýýðýý øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí
äýâøèëä òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëäýã àæýý. Õýäèé õàâñðàãà ñóäàëãàà íü èéì ¿ð àøèãòàé, èäýâõ
íºëººòýé áàéäàã áîëîâ÷ ñóóðü øèíæëýõ óõààí ãîë ¿¿ðýãòýé áàéñààð áàéäàã áàéíà.
Øèíæëýõ óõààíû ýíýõ¿¿ õî¸ð ÷èãëýë õîîðîíäîî àìüä õîëáîîòîé íü ìýäýýæ. Ãýâ÷
àëü àëü íü òîäîðõîé áèå äààñàí áàéð ñóóðèéã ýçýëäýã þì. Ñóóðü øèíæëýõ óõààí áîë
øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí õóâüñãàëûã õºãæ¿¿ëýõ ºðãºí çàìûã áýëòãýí íýýãä¿¿ëäýã
àóãàà èõ õ¿÷ ìºí ãýäýã õºäºëáºðã¿é ¿íýíèéã õýçýý ÷ ìàðòàæ áîëîõã¿é» 37 þì ãýæýý.
Èõ, äýýä ñóðãóóëèóäûí èðîôåññîð, áàãø íàðûí õàìãèéí ºíäºð ìýðãýæèëòýé
õýñýã, òýð÷ëýí àñïèðàíòóóä, ñóðãóóëèóäûí àõëàõ àíãèéí îþóòíû çàðèì íü áèå äààõ,
ýñâýë àêàäåìè, ñàëáàðûí õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí òºëºâëºãººíä îðîëöîõ çàìààð îíîëûí
õèéãýýä õàâñðàãà ñýäâýýð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë õèéæ áàéíà.
Ìàíàé óëñàä òóõàéëáàë òóñ Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèä áàéãàëèéí óõààíû
ëàáîðàòîðèóä áàéãóóëàãäàí, øèíý áàãàæ õýðýãñýë, îð÷èí ¿åèéí òîíîã òºõººðºì溺ð
õàíãàãäæýý.
ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í çàðèì îðíóóäûí òóñëàìæààð îíîëûí ãåíåòèêèéí ëàáîðàòîðè
(Óíãàðûí ØÓÀ-èéí òóñëàìæààð), ðàäèî ýëåêòðîíèêèéí ëàáîðàòîðè (Áîëãàðûí
ØÓÀ-èéí òóñëàìæààð) øèíýýð áàéãóóëàãäàâ. ÇÕÓ-ûí ØÓÀ, ÁÍÀÃÓ-ûí ØÓÀ-èéí
òóñëàìæààð çîõèîí á¿òýýõ òîâ÷îî á¿õèé ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãàæ õýðýãñëèéí
¿éëäâýð, ìºí ØÓÀ-èéí òîîöîîëîí áîäîõ òºâ áàéãóóëàãäàâ.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýã÷ õ¿÷èí ç¿éëñèéí íýã íü áîëîâñîí
õ¿÷íèé á¿ðýëäýõ¿¿í áàéäàã áèëýý.
37
Ñ.Ï.Òðàïåçíêîâ. Èíòåëëåêòóàëüíûé ïîòåíöèàë êîììóíèçìà. Ì. 1976. ñòð 59—60
55

ØÓÀ ºíãºðñºí 20 æèëèéí äîòîð äýýä ñóðãóóëü, àñïèðàíòóð, ãîðèëîã÷èéí æóðìààð,
òýð÷ëýí ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷äýýñ 1972 îíû Ø ñàðûí 21-íèé ºäºð áàòàëñàí
òºëºâëºãººíèé äàãóó ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ, ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí áàéãóóëëàãóóä áîëîí
ñîöèàëèñò áóñàä îðíû àêàäåìè, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäàä òîìèëîëòîîð
ÿâóóëæ äàäëàãà õèéëãýõ, õàìòàðñàí ýêñïåäèöè, êîìèññ, õàìòûí á¿òýýëä îðîëöóóëàõ
çýðãýýð îëîí òîîíû áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýëýý. 38
1961-1981 îíû õîîðîíä äýýä ñóðãóóëèàð 370 õ¿íèéã áýëòãýñíýýñ 264 õ¿íèéã ÇÕÓûí
äýýä ñóðãóóëèóäààð, 79 õ¿íèéã àñïèðàíòóð, 27 õ¿íèéã äîêòîðàíòóðààð òóñ òóñ
áýëòãýæýý.
Ôèçèê-òåõíèêèéí ìýðãýæëýýð 96, õèìè÷ýýð 62, áèîëîãîîð 49, ãåîëîãèîð 32,
ãåíåòèêýýð 10, ýäèéí çàñãààð 31, ôèëîñîôè, ñîöèîëîãèéí ìýðãýæëýýð 20 îð÷èì
õ¿íèéã òóñ òóñ äýýä ñóðãóóëèàð áýëòãýñýí áàéíà.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí àæèëòíû òîî 1961 îíä 300 áàéñàí áîë 1980-1981 îíû ¿åä
(1980 îíû áàéäëààð) 1346 õ¿ðýõ þì. ¯¿íèé äîòîð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí 1961
îíä 178 áàéñàí áîë 1980-1981 îíû ¿åä 1061 áîëíî.
ØÓÀ áàéãóóëàãäàõ ¿åä ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé 17, àæèëòàíòàé
áàéñàí áîë îäîî 40 àæèëòàíòàé áîëæýý. ̺í Õèìèéí õ¿ðýýëýí 100 ãàðóé, ôèçèêòåõíèêèéí
õ¿ðýýëýí 200 ãàðóé àæèëòàíòàé òóñ òóñ áàéãààã òýìäýãë¿¿øòýé.
1981 îí ãýõýä ØÓÀ-èéí õàðúÿàíä àêàäåìèéí áóñ áîëîâ÷, ØÓÀ-òàé àæèë òºðëèéí
øóóä õîëáîîòîé áàéãóóëëàãóóäàä àæèëëàäàã àêàäåìè÷, ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿äèéã
îðîëöóóëààä 150 îð÷èì äýä ýðäýìòýí, 40 äîêòîð àæèëëàæ áàéõ áîëíî.
1979-1980 îíä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû äààëãàâðààð ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãûí îðîí òîîã öîìòãîæ, àæëûí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ àðãà õýìæýýíèé òóõàé
àñóóäëûã àâ÷ ¿çýõ ¿åýð àêàäåìèéí áà ñàëáàðûí õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòíû òîîíû õàðüöàà, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûí á¿òöèéí òàëààð ÿíç
á¿ðèéí ñàíàë ãàð÷ áàéâ. Ãýâ÷ ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îî ñîöèàëèñò
íèéãýìä ñóóðü øèíæëýõ óõààíû ýçëýõ áàéðûí òóõàé îíîëûí çàð÷ìûã ¿íäýñ áîëãîí
ÇÕÓ áà ñîöèàëèñò àõ ä¿¿ îðíû øèíæëýõ óõààíû áàÿëàã òóðøëàãûã õàðãàëçàí ýíý
àñóóäàëä àëñûí õàðààòàé õàíäàæ óäèðäàõ ÷èãëýëýý ºãñºí áèëýý.
Ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé îíîëûí õýìæýý, ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ,
óëñ îðîí äàÿàð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí çîõèöóóëàëò áà òºëºâëºëòèéã
ñàéæðóóëàõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ð ä¿íã ïðàêòèêò òºëºâëºãººòýé
íýâòð¿¿ëýõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí á¿òýö, îðîí òîîã öýãöëýõ,
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ òóñ îðíû ñàëáàðûí õ¿ðýýëýí áà äýýä ñóðãóóëèóäûí òºëºâëºãººíä
òóññàí íàðèéí óÿëäààòàé, çîðèëãî ÷èãëýë á¿õèé ñóóðü áîëîí õàâñðàãà ñóäàëãààã
ÿâóóëàõàä, Øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí óëñûí õîðîî, ØÓÀ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãà á¿õèé ÿàì, òóñãàé ãàçðóóä, òýð÷ëýí äýýä ñóðãóóëèóä, áàñ ÁÍÌÀÓ-ûí
Óëñûí òºëºâëºãººíèé êîìèññûí òóñ òóñûí ºâºðìºö ¿¿ðãèéã òîäîðõîé áîëãîõ òàëààð
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îî îíöãîé àíõààðàë òàâüæ áàéäàã áèëýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ, ØÓÒÓÕ, õàâñðàãà øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãóóäûí
òóõàé, äýýä ñóðãóóëèóäûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë, ñóäàëãàà øèíæèëãýýã
ïðîãðàìì÷ëàõàä, Óëñûí òºëºâëºãººíèé êîìèññûí ðîëèéí òóõàé ä¿ðìèéí çààëòóóä,
ìºí òýð÷ëýí äçýä áàéãóóëëàãóóäààñ áàòàëñàí áóñàä óäèðäàìæèéí ÷àíàðòàé áàðèìò
áè÷èã íü ÌÀÕÍ-ûí IV ïðîãðàììä òîìú¸îëîí çààñàí òóñ óëñûí øèíæëýõ óõààíû
áîäëîãûã óëàì äýëãýðýíã¿é áîëãîí òîäîðõîéëæ áóé þì.
Òºðººñ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàðò ìýðãýæëèéí õýð õýìæýýã õàðãàëçàí
öàëèí îëãîäãîîñ ãàäíà îíöãîé àìæèëò ãàðãàâàë òýäýíä çacar, òºðèéí äýýä øàãíàë
õ¿ðòýýõ çýðãýýð ¸ñ ñóðòàõóóíû áà ìàòåðèàëëàã óðàìøëûã ¿ç¿¿ëäýã áèëýý.
38
Ìîíãîë õýëýýð ãàðñàí òóñãàé òîâõèìîë.
56

Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóä ¿¿ðýãò àæëàà ã¿éöýòãýõèéí çýðýãöýý
óëñ îðíûõîî íèéãýì-óëñ òºðèéè àìüäðàëä èäýâõòýé îðîëöîæ, îëîí õ¿í Àðäûí
äåïóòàòóóäûí õóðëûí ÿíç á¿ðèéí øàòíû äåïóòàòààð áóþó îëîí íèéòèéí
áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ á¿ðýëäýõ¿¿íä ñîíãîãääîã þì.
V
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí îëîí óëñûí õàðèëöàà
ÇÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò áóñàä îðíû ØÓÀ-òàé òîãòîîñîí ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí
õî¸ð òàëûí áà îëîí òàëûí õàìòûí àæèëëàãàà íü ìàíàé îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòíóóäûí ºñºí áîéæèõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí îíîëûí ò¿âøèí, ýäèéí
çàñãèéí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõýä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà.
ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ õî¸ðûí õîîðîíä áàéãóóëñàí íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãàà,
õàðèëöàí òóñëàëöàõ òóõàé Ãýðýý, ñî¸ëûí òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé õýëýëöýýðèéí
¿íäñýí äýýð ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-òàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ ÿâäàë
áàéíãà ºðãºæèæ áàéãàà íü ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí ãàäààä õàðèëöààíû ãîë àìæèëò ìºí.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí õîîðîíä 1967 îíû 4 ñàðûí 3-íû ºäºð
ãàðûí ¿ñýã çóðñàí øèíæëýõ óõààíû õàìòûí àæèëëàãààíû òóõàé õýëýëöýýðò õî¸ð
àêàäåìèéí õàìòðàí àæèëëàõ ¿íäñýí ÷èãëýë, çàð÷èì, õýëáýð¿¿ä òîäîðõîé áºãººä
á¿ðýí ä¿¿ðýí òóñãàãäñàí áèëýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ íàðûí ãàðûí ¿ñýã çóðñàí
ýíýõ¿¿ àíõíû ò¿¿õò õýëýëöýýð íü ºìíºõ õýëýëöýýð¿¿äèéí àãóóëãûã øèíý øèíý
ñàíààãààð íýìýí áàÿæóóëñàí þì. Òóõàéëáàë, íýãäñýí àðãà ç¿é, ïðîãðàììààð õèéõ
ñóäàëãààã õàìòàðñàí ýêñïåäèöè ÿâóóëàõ, ýðäýìòýä õàðèëöàí òîìèëæ àæèëëóóëàõ,
÷óõàë ÷óõàë øèéäâýðëýõ àñóóäëààð õèéãäýõ àæëûã óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõýä òóñëàõ, øèíæëýõ óõààíû óòãà çîõèîë,
ìýäýýëýë-ëàâëàãààíû õýâëýë ñîëèëöîõ çýðýã õýëáýðýýð ã¿éöýòãýæ áàéõààð õýëýëöýí
òîõèð÷ýý.
Õàìòûí àæèëëàãààíû ýíý á¿õ õýëáýðèéã õýëýëöýýðèéí õîëáîãäîõ ç¿éë¿¿äýä
òîäîòãîñíîîñ ãàäíà õàìòûí àæèëëàãààã íýã áà îëîí æèëèéí òºëºâëºãººíèé ¿íäñýí
äýýð ÿâàãäàõààð äýýðõ õýëýëöýýðýýð òîãòæýý.
Äýýð äóðäñàí Õýëýëöýýðèéã áèåë¿¿ëýõäýý õî¸ð Àêàäåìè ýðäýì øèíæèëãýýíèé
õàìòûí àæèëëàãààã 1972 îè õ¿ðòýë õî¸ð æèëèéí, 1973 îíîîñ ãóðâàí æèëèéí, 1976
îíîîñ òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé ¿íäñýí äýýð òóñ òóñ ÿâóóëæ áàéíà.
Õî¸ð Àêàäåìèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä 1967 îíîîñ ýõëýí
îäîî õ¿ðòýë òýãø ýðõòýé ñîëèëöîõ æóðìûí äàãóó æèë á¿ð ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòíóóä ñîëèëöîæ áàéãàà áºãººä ¿¿íä óðò õóãàöààíû òîìèëîëòîîð æèëä
äóíäæààð 60 cap, áîãèíî õóãàöààíû òîìèëîëòîîð 60 äîëîî õîíîãîîð ñîëèëöîæ áàéíà.
1981 îíîîñ ýõëýí òýãø ýðõòýéãýýð õ¿ì¿¿ñ ñîëèëöîõ cap, äîëîî õîíîãèéí òîî ÷
íýìýãäýõ áîëíî.
Ýíý õýëáýð íü õàðèëöàí ñîíèðõñîí ñýäâýýð øèíæèëãýýíèé àæèë ÿâóóëàõ, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé á¿òýýëèéí òóðøëàãà, óòãà çîõèîë, ýõ õýðýãëýãäýõ¿¿íòýé òàíèëöàõ,
òýð÷ëýí õî¸ð òàëûí õàìòûí àæèëëàãààíû òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí çîðèëòóóäûã
àìæèëòòàé áèåë¿¿ëýõýä õàìãèéí òààòàé áîëîìæ îëãîæ áàéíà.
1976-1980 îíû õàìòûí àæèëëàãààíû òºëºâëºãººíèé äàãóó ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ,
ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí õîîðîíä 24 øèéäâýðëýõ àñóóäàë 35 ñýäâýýð õàìòûí àæèëëàãàà
ÿâàãäàæ áàéãàà áºãººä ¿¿íýýñ áàéãàëèéí óõààíû ñàëáàðò 22, íèéãìèéí óõààíû
ñàëáàðò 13 ñýäýâ õàìðàãäàæ áàéíà.
57

Ìàíàé õî¸ð Àêàäåìèéí õàìòûí àæèëëàãààíû óëàìæëàëò õýëáýðèéí íýã áîë
õàìòàðñàí ýêñïåäèöè çîõèîí ÿâóóëäàã àæèë ìºí.
- ÇÕÓ-ûí Òºðèéí øàãíàëò, ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí ãàäààä ãèø¿¿í, ÁÏÌÀÓ-ûí
õºäºëìºðèéí ãàâúÿàíû óëààí òóãèéí îäîíò, àêàäåìè÷ À.Ë.ßíøèí, çºâëºëòèéí
íýðò ãåîëîãè÷ ýðäýìòýí Í.Ñ.Çàéöåâ, ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í,
äîêòîð Á.Ëóâñàíäàíçàí íàðûí óäèðäñàí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ãåîëîãèéí õàìòàðñàí
ýêñïåäèöè;
- ÇÕÓ-ûï òºðèéí øàãíàëò, ñîöèàëèñò õºäºëìºðèéí áààòàð, ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀèéí
ãàäààä ãèø¿¿í, ÁÍÌÀÓ-ûí «Àëòàí ãàäàñ» îäîíò, àêàäåìè÷ À.Ï.Îêëàäíèêîâ,
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ, Ø.Íàöàãäîðæ íàðûí óäèðäñàí ò¿¿õ-ñî¸ëûí ýêñïåäèö¿¿ä 1967
îíîîñ
- ÁÍÌÀÓ-ûí «Àëòàí ãàäàñ» îäîíò, ÇÕÓ-ûí àêàäåìè÷ Å.Ì.Ëàâðåíêî, ÇÕÓ-ûí
àêàäåìè÷ Â.Å.Ñîêîëîâ, ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í Ö.Äàâààæàìö,
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí Åðºíõèé áà ñîðèëûí áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë,
áèîëîãèéí óõààíû äîêòîð Î.Øàãäàðñ¿ðýí íàðûí óäèðäñàí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí
áèîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöè
- ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í À.Ã.Âîëîãäèí, ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí
ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í òºðèéí øàãíàëò Ï.Ï.Òàòàðèíîâ, ãåîëîãèéí óõààíû äîêòîð
Ð.Áàðñáîëä íàðûí óäèðäñàí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ïàëåîíòîëîãèéí ýêñïåäèö¿¿ä
ÁÍÌÀÓ-ä 1969 îíîîñ òóñ òóñ àæèëëàñààð èðýâ.
Ãåîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöè íü ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýâñãýðèéí ãàçðûí
ãàäàðãóóãèéí òîãòîöûí ò¿¿õ, îðîí çàéí áàéðëàëûí ç¿é òîãòîë, ÷óõàë ÷óõàë àøèãò
ìàëòìàëûí ãàðëûã òîäîðõîéëîõòîé õîëáîãäñîí òîìîîõîí àæëûã õèéæ áàéíà.
Òóñ ýêñïåäèöèéí øèïæèëãýýíèé ãîë ¿ð ä¿íãýýñ îðîñ õýëýýð õýâëýñýí 30 áîòü
á¿òýýë, 4 òîì çóðàã, òóõàéëáàë «ÁÍÌÀÓ-ûí ãàçðûí ñòðàòèãðàôè áà òåêòîíèê» (1970);
«êàéíîçîé áà ìåçîçîéí ¿åèéí Áàðóóí ìîíãîëûí ãåîëîãè» (1970); «Ìîíãîë îðíû
õîâîð ìåòàëëûí ãðàíèòîèä» (1971), «Îíîëûí áîëîè á¿ñèéí òåêòîíèêèéí àñóóäëóóä»
(1971), «Õºâñãºëèéí ôîñôîðèäûí ñàâ ãàçàð» (1973), «ÁÍÌÀÓ-ûí ãàëò óóëûí ãàðàëòàé
õ¿äðèéí íýãäýë, ò¿¿íèé á¿òýö, ñòðàòèãðàôèéí áàéäàë» (1973), «ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã
äýâñãýðèéí òåêòîíèê (1974), «Ìîíãîëûí ìåçîçîéí áà êàéïîçîéí ¿åèéí òåêòîíèê
áà ñîðîíçîí÷ ëîë» (1975), «Ìîíãîëûí êàðáîí, ïåðìèéí ïàëåîíòîëîãèéí ¿íäýñëýë»
(1976), «Áàðóóí áîëîí õîéò ìîíãîëûí ãàçðûí á¿òýö äýõ áîðæèíëîã áà õ¿÷èëëýã
õýâøèë» (1975), «Ìîíãîëûí êàéíîçîéí ¿åèéí ëèòîëîãè» (1977), ìºí èëòãýë,
òàéëàíãóóäàä òóññàí çàðèì ïðàêòèê ñàíàë, íýýëò¿¿äèéã äóðäàæ áîëîõ þì.
Ïàëåîíòîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöè íü ïàëåîçîéí ¿åèéí äàëàéí àìüòàä
õèéãýýä, ìåçîçîé, êàéíîçîéí ¿åèéí ãàçðûí àìüòàä, òýð÷ëýí ìåçîçîéí áà êàéíîçîéí
¿åèéí öýíãýã óñíû àìüòäûã ñóäëàõ àæèë ÿâóóëæ áàéíà. Ýðòíèé àìüòàä òóõàéëáàë
äèíîçàâð, ñ¿¿í òýæýýëòýí áîëîí áóñàä àìüòíû òîìîîõîí áóëøìàëóóäûã íýýñýí íü
äýëõèé äàõèíàà øèíæëýõ óõààíû à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì.
Ïàëåîíòîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöèéí ýðäýì øèíæèëãçýíèé àæëûí òàéëàí,
óðüä÷èëñàí ¿ð ä¿íã 7 áîòèîð õýâëýí íèéòýëñýí áàéíà. ¯¿íä: «Àìüòíû àéìàã áà
áèîñòðàòèãðàô» (1971), «Áàðóóí ìîíãîëûí íåîãåíû õèðñèéí çàðèì á¿ëãèéí òóõàé»
(1971), «Ìîíãîëûí ìåçîçîé áà êàéíîçîéí ¿å» (1974), «Ìîíãîëûí àøèãò ìàëòìàë,
àìüòàí, óðãàìàë» (1975), «Ìîíãîëûí ïàëåîíòîëîãè áà áèîñòðàòèãðàôè» (1976),
«Ìåçîçîé, êàéíîçîéí àìüòàí, óðãàìàë áèîñòðàòèãðàôè» (1977), çýðýã á¿òýýë¿¿ä
áîëíî.
Áèîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöè ÁÍÌÀÓ-ûí áàéãàëèéí íºõöºë, áèîëîãèéí
íººöèéí îëîí ÷óõàë àñóóäëûã ñóäëàæ áàéãàà áºãººä 19 áîòü á¿òýýëä øèíæèëãýýíèéõ
íü ¿ð ä¿í òóñãàëàà îëæýý. ¯¿íä: «ÁÍÌÀÓ-ûí øàâüæ» 5 áîòü (1972—1977), «ÁÍÌÀÓ-
58

ûí õîéò ãîâèéí öºë òàë» (1974) «ÁÍÌÀÓ-ûí ýêîñèñòåìèéí òàë öºëèéí á¿òýö.
äèíàìèê» (1977), «ÁÍÌÀÓ-ûí îé» (1978) çýðýã áîëíî.
Òóñ ýêñèåäèöè ìºí ÁÍÌÀÓ-ûí óðãàìàë, õºðñíèé çóðàã áýëòãýí õýâë¿¿ëñýí þì.
Ò¿¿õ ñî¸ëûí õàìòàðñàí ýêñïåäèöè ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýâñãýð äýýðõ õóó÷èí, øèíý
÷óëóó, õ¿ðýë, òºìðèéí ¿åèéã ñóäëàõ îëîí òàëò àæëûã ã¿éöýòãýæ áàéíà.
1978 îíä àêàäåìè÷ À.Ï.Îêëàäíèêîâûí õÿíàí çàññàí «Ìîíãîëûí àðõåîëîãè
áà óãñààòíû ç¿é» 39 íýðòýé õàìòûí ãàíö ñýäýâò çîõèîë íèéòëýãäñýí áºãººä ìºí
õàìòàðñàí ýêñïåäèöèä îðîëöäîã Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí çàðèì ýðäýìòíèé çîõèîñîí
íîì á¿òýýë ãàðàâ.
Õî¸ð Àêàäåìèéè õîîðîíä ýðäýìòäèéí òºëººëºã÷èä ñîëèëöîæ áàéäàã íü ÿëàíãóÿà
ìàíàé àêàäåìèéí õóâüä ñóóðü ñóäàëãààíû õýòèéè ÷èãëýë, øèéäâýðëýõ àñóóäëóóäûã
òºëºâëºõ, øèëæ ñîíãîõ, òýð÷ëýí øèíæëýõ óõààíûã óäèðäàõ, ò¿¿íèé îëîëòûã
¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëýõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ òàëààð
çºâëºëòèéí ØÓÀ-èéí áàÿëàã, îëîí òàëò òóðøëàãààñ ñóðàëöàæ õýðýãëýõýä îíöãîé à÷
õîëáîãäîëòîé áàéäàã þì.
Ñ¿¿ëèéí 20 øàõàì æèëèéí äîòîð çºâëºëòèéí òàëààñ 1962 îíä ÇÕÓ-ûí
ØÓÀ-èéí Ñèáèðèéí ñàëáàðûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðûí íýãä¿ãýýð îðëîã÷ äàðãà,
àêàäåìè÷ A.À.Òðîôèìóê òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä, 1964 îíä ãàçàð ñóäëàõ óõààíû
ñàëáàðûí îðëîã÷ íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í È.È.Ãîðñêèé, 1967
îíä ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿í àêàäåìè÷ À.À.Ãðîôèìóê, 1971 îíä
ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí íýãä¿ãýýð äýä åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷ Ì.Ä.Ìèëëèîíøèêîâ,
òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿í Ï.Í.Ïîñïåëîâ íàðûí òýðã¿¿ëñýí òºëººëºã÷èä, 1974 îèä ÇÕÓûí
ØÓÀ-èéí Àëñ Äîðíîäûí Òºâèéí äàðãà, ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í
À.Ï.Êàïèöà, 1975 îïä ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿í Ë.Ì.Áðåõîâñêèé, 1975
îíä çºâëºëò Òàäæèêèéí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷, ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷
ãèø¿¿í Ì.Ñ.Àñèìîâ, Ǻâëºëò Êèðãèçèéí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷, ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí
ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í Ê.Ê.Êàðàêååâ íàðûí òýðã¿¿ëñýí òºëººëºã÷èä, 1978 îíä ÇÕÓ-ûí
ØÓÀ-èéí Ñèáèðèéí ñàëáàðûí Áóðèàäûí ôèëèàëûí òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿í Ì.Ìîõîñîåâ
ìºí 1978 îíä ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Ñèáèðèéí ñàëáàðûí Àëñ Äîðíîäûí ôèëèàëûí äàðãà
À.Ë.Ëîãà÷åâ òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä òóñ òóñ ìàíàé Àêàäåìèä çî÷ëîí èðæýý.
ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí óðèëãààð 1963 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí ýðäýìòýí íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà, ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í ×.Ñýðýýòýð òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä, 1965 îíä
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí äýä åðºíõèéëºã÷ àêàäåìèê X.Öýðýâ, 1967 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí
ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷. àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ, 1969 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí äýä
åðºíõèéëºã÷ àêàäåìèê X.Öýðýâ òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä, 1970 îíä Â.È.Ëåíèíèé
ìýíäýëñíèé 100 æèëèéí îéä çîðèóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ÷óóëãàíä îðîëöîõîîð
ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä, 1971 îíä
Ìîèãîëûí Àðäûí Õóâüñãàëûí 50 æèëèéí îéä çîðèóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà
õóðàëä îðîëöîõ ìºí Á.Øèðýíäýâ òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä, 1972 îíä øèíæëýõ óõààíû
ñàëáàðò õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé õýëýëöýýð õèéæ, òºëºâëºãººíä ãàðûí ¿ñýã çóðàõ
òºëººëºã÷èä, 1973 îíä ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Àëñ Äîðíîäûí Òºâèéí ¿éë àæèëëàãààòàé
òàíèëöàõ òºëººëºã÷èä, 1974 îíä ÇÕÓ-ûí ØÓÀ áàéãóóëàãäñàíû 250 æèëèéí
áàÿð ¸ñëîëä îðîëöîõ àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ (òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í), X.Öýðýâ,
Ø.Áèðà, Ï.Ëóâñàíäîðæ, Ã.Öýãìèä íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé òºëººëºã÷èä, 1975 îíä
Ǻâëºëò Òàäæèê, Êàçàõ, Óçáåê, Êèðãèçèéí ØÓÀ-èéí ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöàõ
òºëººëºã÷èä, 1976 îíä ÇÕÓ-ûí Ñèáèðèéí ñàëáàðûí Ýðõ¿¿ãèéí øèíæëýõ óõààíû
òºâèéí ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöàõ òºëººëºã÷èä, 1977 îíä ñîöèàëèñò îðíóóäûí
ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ íàðûí çºâëºë㺺íä îðîëöîõ òºëººëºã÷èä, 1978 îíä õîñð
39
Àðõåîëîãèÿ è ýòíîãðàôèÿ Ìîíãîëèè Ì. 1978 ã.
59

àêàäåìèéí øèíæëýõ óõààíû õàìòûí àæèëëàãààã öààøèä õºãæ¿¿ëýí, ºðãºòãºõ òàëààð
ñàíàë ñîëèëöîõ òºëººëºã÷èä òóñ òóñ ÇÕÓ-ä î÷ñîí áèëýý.
ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí 250 æèëèéí îéãîîð Ìîñêâà, Ëåíèíãðàä õîòóóäàä ÿâàãäñàí
áàÿð ¸ñëîëä îðîëöñîí ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ
òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä, çºâëºëòèéí øèíæëýõ óõààíû îëîí ñàëáàðûí ãàðàìãàé
îëîëòûã ººðñäèéí í¿äýýð ¿çýæ, çºâëºëòèéí àêàäåìèéí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ áîëîí ÇÕÓûí
ØÓÀ-èéí îéí áàÿð ¸ñëîëä îðîëöñîí äýëõèéí îëîí îðíû ýðäýìòýäòýé ñàíàë
áîäëîî ñîëèëöñîí áèëýý.
Ǻâëºëò Êàçàõ, Òàäæèê, Êèðãèç, Óçáåê óëñóóäûí ØÓÀ, òýð÷ëýí ÇÕÓ-ûí
ØÓÀ-èéí Àëñ Äîðíîäûí Òºâ, Ñèáèðèéí ñàëáàðûí Ýðõ¿¿, Áóðèàäûí ôèëèàëûí
¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöñàí íü Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãóóäûí
òóðøëàãûã ººðèéí îðíû øèíæëýõ óõààíû íýí ÷óõàë ñàëáàðóóäàä õýðýãëýõ ºðãºí
áîëîìæèéã ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-ä îëãîñîí þì.
Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýäòýé ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí àæèëòíóóäûí òîãòîîñîí õàðèëöàà
íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàë, ñèìïîçèóìä óðüæ îðîëöóóëàõ, áè÷èã çàõèäëààð
õàðèëöàõ çýðýã õýëáýðýýð áàñ ÿâàãäñààð áàéíà.
1979 îíû áàéäëààð, ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí íýã õ¿ðýýëýí äóíäæààð ÇÕÓ-ûí ØÓÀèéí
3-ààñ 15 õ¿ðýýëýíòýé õîëáîî õàðèëöààòàé áàéãàà íü äýýð ºã¿¿ëñýí ç¿éëèéã
òîäîðõîé õàðóóëæ áàéíà.
ªíãºðñºí 20 æèëä íýãäñýí ä¿íãýýð ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí 600 àæèëòàí ÇÕÓ-ûí
ØÓÀ-èéí áàéãóóëëàãóóäàä ýðäýì øèíæèëãýýíèé äàäëàãà õèéæ, ÇÕÓ-ûí ØÓÀ, èõ,
äýýä ñóðãóóëèóäàä òóñ óëñûí 523 õ¿í äýä ýðäýìòíèé çýðýã, 58 õ¿í äîêòîðûí çýðýã òóñ
òóñ õàìãààëæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò õýä õýäýí îðíû àêàäåìèóäòàé õàìòûí
àæèëëàãààãàà õºãæ¿¿ëýí ºðãºæ¿¿ëæ áàéíà. Ìàíàé øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè 1963
îíä ÁÍÀÃÓ-ûí ØÓÀ, Êóáûí ØÓÀ, 1966 îíä Áîëãàðûí ØÓÀ, Óíãàðûí ØÓÀ, 1969
îíä ×åõîñëîâàêèéí ØÓÀ, 1973 îíä Ïîëüøèéí ØÓÀ-òàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé òàëààð
õàìòðàí àæèëëàõ õýëýëöýýðò òóñ òóñ ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áèëýý.
Äýýðõ õýëýëöýýð¿¿ä ºíººäºð õ¿÷èí òºãºëäºð áàéãàà áºãººä òýäãýýðèéí ¿íäñýí
äýýð ñîöèàëèñò îðíóóäûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèóäòàé àìæèëòòàé õàìòðàí
àæèëëàæ áàéíà. 1981-1985 îíû õîîðîíä õàìòðàí àæèëëàõ òàëààð àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò
îðíû øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèóäòàé õèéæ áóé õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðæ áàéíà.
Õýëýëöýýðèéí ¿íäñýí çààëòóóäûã ìàíàé àêàäåìèóä íü õî¸ð æèëèéí áîëîí îëîí
æèëèéí òºëºâëºãººíèé ¿íäñýí äýýð õýðýãæ¿¿ëýí áèåë¿¿ëæ áàéíà.
Áîëãàðûí ØÓÀ, Óïãàðûí ØÓÀ, ÁÍÀÃÓ-ûí ØÓÀ, Ïîëüøèéí ØÓÀ,
×åõîñëîâàêèéí ØÓÀ, Êóáûí ØÓÀ, òýð÷ëýí Ñîöèàëèñò Âüåòíàìûí íèéãìèéí
óõààíû óëñûí õîðîî áà øèíæëýõ óõààíû òºâòýé, ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí õàìòðàí
àæèëëàæ áàéãàà ãîë õýëáýð íü ýðäýìòäèéã òýãø ýðõòýéãýýð ñîëèëöîõ, õàðèëöàí
ñîíèðõñîí ñýäâýýð ýðäýì øèíæèëãýýíèé õàìòàðñàí ñóäàëãàà õèéõ, øèíæëýõ óõààíû
àðãà õýìæýýíä òºëººëºã÷èä õàðèëöàí óðüæ îðîëöóóëàõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé íîì
õýâëýë, áóñàä ìàòåðèàë ñîëèëöîõ çýðýã õýëáýð þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ áàéãóóëàãäñàíààñ õîéøõè õóãàöààíä ìàíàé îðîíä Ïîëüøèéí
ØÓÀ-èéí ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ã. ßáëîíüñêè òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä
1962 îíä, ×åõîñëîâàêèéí ØÓÀ-èéí îðëîã÷ äàðãà Ê.Øèøêà òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷éä
1962 îíä, Ïîëüøèéí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ àêàäåìè÷ ß.Ãðîøêîâñêè òýðã¿¿òýé
òºëººëºã÷èä 1969 îíä, Óíãàðûí ØÓÀ-èéí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë Ä.Ñèãåòè òýðã¿¿òýé
òºëººëºã÷èä 1971 îíä, ×åõîñëîâàêèéè ØÓÀ-èéí òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿í È.Êðàòîõâèë
òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä 1972 îíä, Êóáûí ØÓÀ-èéí ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéè äàðãà,
Ë.Ôèðäàíäèñ òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä 1972 îíä, ÁÍÀÃÓ-ûí ØÓÀ-èéí åðºíõèé
60

ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, àêàäåìè÷ Ê. Ãðîòå òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä 1972
îíä, Ïîëüøèéí ØÓÀ-èéí ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà ßí Êà÷ìàðåê òýðã¿¿òýé
òºëººëºã÷èä 1973 îíä Ïîëüøèéí ØÓÀ-èéí îðëîã÷ ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Ò.Îðëîâñêè òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä 1975 îíä, Áîëãàðûí ØÓÀ-ûí åðºíõèéëºã÷
àêàäåìè÷ À.Áàëåâñêè òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä 1976 îíä, Óíãàðûí ØÓÀ-èéí
îðëîã÷ åðºíõèé ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà äîêòîð Èøòâàí Ëàíã òýðã¿¿òýé
òºëººëºã÷èä 1976 îíä, Ãåðìàíû ØÓÀ-èéè åðºíõèéëºã÷ àêàäåìè÷ Ã.Êëàðå òýðã¿¿òýé
òºëººëºã÷èä 1976 îíä, Ñîöèàëèñò Âüåòíàìûí íèéãìèéí óõààíû óëñûí õîðîîíû
îðëîã÷ äàðãà Í.Íãèà òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä 1976 îíä, ×åõîñëîâàê, Ïîëüøèéí ØÓÀèéí
òºëººëºã÷èä 1980 îíä òóñ òóñ çî÷èëñîí áàéíà.
Ò¿¿íýýñ ãàäíà àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäûí ØÓÀ, çàðèì íýðò ýðäýìòíýý òóñ òóñûí
àêàäåìèéí ãàäààä ãèø¿¿íýýð õàðèëöàí ñîíãîäîã çàíøèë òîãòîæ áàéíà.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí ãàäààä ãèø¿¿íýýð 1961 îíä ÇÕÓ-ûí ãàðàìãàé ôèçèê÷,
ìàòåìàòèê÷ àêàäåìè÷ Ì.Â.Êåëäûø, òóéë ñóäëàà÷ íýðò ýðäýìòýí àêàäåìè÷
Å.Ê.Ôåäîðîâ, Õÿòàäûí óòãà çîõèîë ñóäëàà÷ Ãî-Ìî-Æî, Ïîëüøèéí ôèëîñîôè÷ Òàäåóø
Êîòàðáèíüñêè, Óíãàðûí ìîíãîë÷ ýðäýìòýí àêàäåìè÷ Ëàéîø Ëèãåòè, Óíãàðûí
ôèçèê÷, àêàäåìè÷ Ëàéîø ßíîøè, Ýíýòõýãèéí ôèëîñîôè÷ Ñàðâàïàëëè Ðàäõàêðèøíàí
íàð, 1967 îíä Ǻâëºëòèéí ò¿¿õ÷ àêàäåìè÷ Å.Ì.Æóêîâ, 1969 îíä Àìåðèêèéí ýðäýìòýí
Äîðíî äàõèíû ñóäëàà÷ 0.Ëàòòèìîð, 1974 îíä Áîëãàðûí íýðò ôèçèê÷ àêàäåìè÷
À.Áàëåâñêè, ×åõîñëîâàêèéí íýðò ýðäýìòýí àêàäåìè÷ ß.Êîæåøíèê, Ãåðìàíû
íýðò õèìè÷ àêàäåìè÷ Ã.Êëàðå, Ïîëüøèéí íýðò õèìè÷ àêàäåìè÷ Â.Òøåáÿòîâñêè,
Ǻâëºëòèéí íýðò àðõåîëîãè÷ àêàäåìè÷ À.Ï.Îêëàäíèêîâ, Ǻâëºëòèéí íýðò ãåîëîãè÷
àêàäåìè÷ À.Ë.ßíøèí íàð, 1975 îíä Ïîëüøèéí íýðò ò¿¿õ÷ àêàäåìè÷ Ã.ßáëîíüñêè,
1978 îíä Ǻâëºëòèéí ãàðàìãàé ýðäýìòýí íýðò ôèçèê÷ àêàäåìè÷ À.Ï.Àëåêñàíäðîâ íàð
òóñ òóñ ñîíãîãäæýý.
Mºí Ìîíãîëûí ýðäýìòýä ÇÕÓ-ûí ØÓÀ ñîöèàëèñò áóñàä îðîí, ãàäààäûí çàðèì
îðíû øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãûí ãàäààä ãèø¿¿íýýð ñîíãîãäæýý.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ 1964 îíä Óíãàð, 1966 îíä ÇÕÓ, 1973 îíä ×åõîñëîâàê,
1974 îíä ÁÍÀÃÓ, Ïîëüø, 1976 îíä Áîëãàð óëñûí ØÓÀ-èóäûí ãàäààä ãèø¿¿íýýð 1970
îíä Àíãëèéí Ëèäèñèéí èõ ñóðãóóëèéí óòãà çîõèîëûí õ¿íäýò äîêòîðîîð òóñ òóñ
ñîíãîãäñîí þì.
̺í Àêàäåìè÷ Ø.Öýãìèä 1963 îíä Á¿õ Õîëáîîòûí ãàçàðç¿éí íèéãýìëýãèéí
ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿íýýð, àêàäåìè÷ Ö.Òîéâãîî 1967 îíä Á¿õ Õîëáîîòûí Ëåíèíèé
íýðýìæèò ÕÀÀ àêàäåìèéí æèíõýíý ãèø¿¿íýýð, àêàäåìè÷ Á.Ðèí÷åí 1970 îíä
Óíãàðûí ØÓÀ-èéí õ¿íäýò ãèø¿¿íýýð òóñ òóñ ñîíãîãäæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí îëîí óëñûí øèíæëýõ óõààíû õàðèëöààíû íýã õýëáýð áîë
ñîöèàëèñò îðíóóäûí àêàäåìèóäûí îëîí òàëûí õàìòûí àæèëëàãààíä îðîëöîæ áàéãàà
ÿâäàë þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ äîîð äóðäñàí ñýäâ¿¿äýýð îëîí òàëûí øèéäâýðëýõ àñóóäëûí
êîìèññûí àæèëä îðîëöîæ áàéíà. ¯¿íä: «Àóãàà èõ Îêòÿáðèéí õóâüñãàë áà ò¿¿íýýñ
õîéøõè ñîöèàëèñò õóâüñãàëóóäûí ò¿¿õ», «ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í îðíóóäûí óëñ àðäûí
àæ àõóéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, òºëºâëºõ, óäèðäàõ àñóóäëóóä», «Äýëõèéí õóâüñãàëò
¿éë ÿâöàä àæèë÷èí àïãèéí îðîëöîî», «Äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåì», «Äýëõèéí óòãà
çîõèîëûí õºãæëèéí ç¿é òîãòîë» «Äýëõèéí õî¸ð ñèñòåì çýðýãöýí îðøèæ áàéãààòàé
õîëáîãäñîí ¿çýë ñóðòëûí òýìöëèéí àñóóäëóóä», «Ãåîñèíêëèíàëûí ¿éë ÿâö áà ãàçðûí
ãàäðàãûí òîãòîö á¿ðäýë», «Äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíû òîâ÷ ò¿¿õ» çýðýã ñýäâýýð îðæ
áàéãàà þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí «Àóãàà èõ Îêòÿáðü áà êàïèòàëèñò áóñ
õºãæëèéí òóðøëàãà», «Àæèë÷èí àíãè áà ÷ºëººëºãäñºí îðíóóä õºãæëèéí çàìàà
61

ñîíãîæ àâàõûí òºëºº òýìöýë (ò¿¿õýí ñóðãàìæ õèéãýýä îð÷èí ¿åèéí àñóóäëóóä)»
ñýäâ¿¿äèéí çîõèöóóëàã÷ààð, õýë çîõèîëûí õ¿ðýýëýí «Êàïèòàëèñò õºãæëèéí øàòûã
àëãàññàí óëñ ò¿ìíèé ¿íäýñíèé óòãà çîõèîë á¿ðýëäýí òîãòîõ îíöëîã» ñýäâèéí
çîõèöóóëàã÷ààð òóñ òóñ àæèëëàæ áàéíà.
Îëîí òàëûí õàìòûí àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº, ïðîãðàììûí õ¿ðýýíä ÿâàãäàæ áóé
òºðºë á¿ðèéí àðãà õýìæýýíä òóñ àêàäåìèéí îëîí àðâàí ýðäýìòýí îðîëöîæ áàéãàà
þì.
Ôðàíö, Àíãëè, ßïîí, Ýíýòõýã, Ôèíëÿíäè, ÀÍÓ áîëîí áóñàä îðèû çàðèì ýðäýìòýä
ÿëàíãóÿà ìîíãîë÷ ýðäýìòýí íàðòàé òîãòîîñîí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õîëáîî õàðèëöàà
ºðãºæñººð áàéíà.
Ìàíàé îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, ýðäýìòýä «Ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí
áàéíãûí Õîðîî», «Ò¿¿õèéí óõààíû îëîí óëñûí Õîðîî», «Òºâ Àçèéí ñî¸ë-èðãýíøëèéã
ñóäëàõ îëîí óëñûí êîìèññ», «Îëîè óëñûí íèéãýì ñóäëàëûí (ñîöèîëîãèéí), õîëáîî»,
«Îëîí óëñûí ôèëîñîô÷äûí õîëáîî», «Íèéãìèéí óõààíû ìýäýýëëèéí îëîí óëñûí
ñèñòåì» çýðýã äýëõèéí îëîí áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿íýýð àæèëëàæ áàéíà.
Ñ¿¿ëèéí 20 æèëèéí äîòîð Ìîíãîëûí 500 ãàðóé ýðäýìòýä ñîöèàëèñò áîëîí
äýëõèéí áóñàä îðîíä çîõèîãäñîí îëîí óëñûí 320 ãàðóé èõ õóðàë, ñèìïîçèóì, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàë, ñåìèíàðò îðîëöæýý.
1961—1980 îíä ÁÍÌÀÓ-ä îëîí óëñûí õýä õýäýí èõ, áàãà õóðàë áîëîâ. Òóõàéëáàë:
Ìîíãîë÷ ýðäýìòíèé àíõäóãààð èõ õóðàë 1959 îíä, õî¸ðäóãààð íü 1970 îíä, ãóðàâäàõü
íü 1976 îíä òóñ òóñ áîëñíîîñ ãàäíà «¯éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèë, áàéðøèë» (1971),
«Òºâ Àçèéí ñî¸ë èðãýíøèëä í¿¿äýë÷íèé îðóóëñàí õóâü íýìýð» (1973), «Êàïèòàëèñò
áóñ õºãæëèéí çàì» (1974), «Àóãàà èõ Îêòÿáðü áà îëîí óëñûí øèíý ìàÿãèéí
õàðèëöàà» (1977), «Àæèë÷èí àíãè áà ÷ºëººëºãäñºí îðíóóä õºãæëèéí çàìàà ñîíãîæ
àâàõûí òºëºº òýìöýë». (1978), «Êàïèòàëèñò õºãæëèéí øàòûã àëãàññàí àðä ò¿ìíèé
¿íäýñíèé óòãà çîõèîë á¿ðýëäýí òîãòîõ îíöëîã» (1980) ñýäâ¿¿äýýð îëîí óëñûí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàë õèéæ, áóñàä óóëçàëò, çºâëºë㺺í çîõèîí ÿâóóëñàí
áºãººä ÿëàíãóÿà ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í îðíóóäûí øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí õàìòûí
àæèëëàãààíû òºëºâëºãººíèé äàãóó îëîí àðãà õýìæýý çîõèîãäñîîð èðýâ.
VI
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
¿éë àæèëëàãàà
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí õàìò îëîí ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ò¿¿õ,
óòãà çîõèîë, óðëàã, ñî¸ë, ýäèéí çàñãèéã ñóäëàõ, ñîöèàëèçìä äýâøèí îðñîí òóñ îðíû
êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìûí òóðøëàãûã ò¿¿õ, ýðõ, ôèëîñîôè, ýäèéí çàñãèéí
¿¿äíýýñ îíàëûí õóâüä íýãòãýí ä¿ãíýõ, óëñ àðäûï àæ àõóéä çîõèñòîé àøèãëàõ
çîðèëòûí ¿¿äíýýñ ýðäýñ, ò¿¿õèé ýä, óñ óðãàìàë, àìüòíû íººöèéã ñóäëàõ, îð÷èí ¿åèéí
øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí îëîëòûã ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëýõ, òýð÷ëýí áàéãàëü îð÷íûã
õàìãààëàõ òàëààð îëîí òàëûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë ÿâóóëæ áàéíà.
Ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëûí ÷èãëýëèéã ñîíãîæ àâàõ ÿâäàë íü áàéãàëü, íèéãýì
áà òåõíèêèéí óõààíû òàëûí øèéäâýðëýõ àñóóäàë, ñýäâèéí îíöëîãèéã òàéëáàðëàõ
íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õýðýãöýýãýýð þóíû ºìíº òîäîðõîéëîãäîæ áóé þì. Ó÷èð èéìä
ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé øèéäâýðëýõ àñóóäàë áà ñýäâ¿¿äèéí íýð, áóñàä îðíû ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäàä øèéäâýðëýãäýæ áóé ìºí àæëûí ñýäýâòýé íýð íü
àäèë áàéâàë áóñàä îðîíä õèéæ áóé ç¿éëèéã õóóëàí äàâòàæ áàéíà õýìýýí îéëãîâîë
òóéëûí ýíä¿¿ðýë áîëíî. ¯¿íä çºâõºí õàìãèéí ìýäýýæèéí æèðèéí õýäýí æèøýýã
62

äóðäàõàä õàíãàëòòàé áîëíî. ¯¿íä: Ìàðêñèñò ò¿¿õèéí óõààí àëü íýã àðä ò¿ìíèé
òîäîðõîé ò¿¿õèéã åðºíõèé îíîëûí ç¿é òîãòëûí ¿¿äíýýñ ñóäëàõûí çýðýãöýýãýýð áàñ
òóõàéè îðíû íèéãìèéí àëü íýã áàéãóóëëûí õºãæèëä òîõèîëäîæ áàéñàí ò¿¿õýí ¿éë
ÿâäàë, ¿çýãäëèéí îíöëîãèéã èëð¿¿ëäýã.
Ò¿¿í÷ëýí õýë, óòãà çîõèîë, óðëàãèéí àñóóäëûã àõ ä¿¿ îðíóóäàä íýãýíò ã¿è
ã¿íçãèé, ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé ñóäëàæ áàéäàã òóë ýäãýýð àñóóäëûã ìàíàé íºõöºëä
ñóäëàõ íü äàðóé ãàäààäûí ýðäýìòäèéí õýäèéíýý õèé÷èõñýí ç¿éëèéã äàõèí äàâòñàí
õýðýã ìýòýýð ¿çýæ áàéãàà íü áàñ ë ýíä¿¿ðëèéí íýã áîëíî.
Ýðäñèéí áîëîí áèîëîãèéí íººöèéí ¿¿ñýë áà áàéðøëûí ç¿é òîãòîë, àëü íýãýí
òîäîðõîé îðíû õºðñ-öàã óóðûí íºõöºëèéí îíöëîã áàñ ò¿¿í÷ëýí øèíæëýõ óõààíòåõíèêèéí
äýâøëèéí îëîëòûã õýðýãëýõ îíîâ÷òîé àðãà çàìûã õàéõòàé õîëáîãäñîí
àñóóäëóóäûã çààâàë îðîí òóñ á¿ðò õèéõ àëáàã¿éí ó÷èð íü ýäãýýð àñóóäëóóäûã áóñàä
îðíóóäàä øèéäñýí áà øèéäñýýð áàéãààãààñ áîëæ áóé õýðýã õýìýýí îéëãîõ ÿâäàë íü
ÿìàð ÷ ¿íäýñã¿é áºãººä ¿íýõýýð áîë÷èìã¿é õýðýã þì.
Àëü ÷ îðîíä àðãàã¿é çààâàë øèéäâýðëýâýë çîõèõ ìàòåìàòèê áà ôèçèêèéí
òàëààðõè îíîëûí áîëîí õàâñðàãà ñóäàëãààíóóä íü àêàäåìèéí áàéãóóëëàãóóäûí
òºëºâëºãººíä çààâàë îðæ áàéõ ¸ñã¿é, ìýòýýð ¿çäýãèéã øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí
õóâüñãàëûí ¿å áîëñîí ìàíàé ýðèíä ÿàãààä ÷ õ¿ëýýí çºâøººð÷ áîëîõã¿é þì.
Áàéãàëü, íèéãýì áà òåõíèêèéí òàëààðõè àñóóäëóóäûã ìàðêñèñò-ëåíèíèñò,
ìàòåðèàëèñò äèàëåêòèêèéí îíîëûí áàéð ñóóðèíààñ ñóäëàõ íü ñîöèàëèñò õàìòûí
íºõºðëºëèéí îðíóóäûí øèíæëýõ óõààíû ãîë øèíæ ÷àíàð íü ìºí þì.
Åðºíõèé îíîëûí àðãà ç¿éí ¿íäýñ áà òîäîðõîé çîðèëòûã øèéäâýðëýõ ¿íäñýí äýýð
íèéãýì, áàéãàëü áà òåõíèêèéí øèíæëýõ óõààíû òàëààð òîäîðõîé ñóäàëãàà ÿâóóëàõààð
íàìààñ äýâø¿¿ëñýí çîðèëòóóäûã ã¿éöýòãýäýã îíîëûí áà õàâñðàãà ñóäàëãàà íü
õîîðîíäîî ñàëøã¿é õàðèëöàí õîëáîîòîé áàéäàã òóõàé àñóóäëûã ìàíàé îðíû õ¿í
àìûí çàðèì õýñãèéí äóíä ºðãºí òàéëáàðëàõààð òºëºâëºãººí人 òóñãàí îðóóëáàë
çîõèíî.
Ìàíàé îðîíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé äàãóó
ÿâóóëæ èðñýí áºãººä îäîî ÷ ÿâóóëæ áàéíà.
Ýðäýì ñóäëàëûí àæëûí ÷èãëýëèéã ñîíãîí àâàõäàà áàéãàëü, íèéãýì, òåõíèêèéí
óõààíû ºðãºí õ¿ðýýòýé áºãººä ò¿¿õýí õºãæëèéí òóõàéí ¿åä õàìãèéí èðýýä¿éòýé
øèéäâýðëýõ àñóóäàë, ñýäâ¿¿äýä àíõààðëàà ÷èãë¿¿ëäýã áèëýý.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã òºëºâëºõ人 íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ýí
òýðã¿¿íèé øààðäëàãà, íàìààñ äýâø¿¿ëñýí õîéøëóóëøã¿é çîðèëòóóä, ÇÕÓ-ä ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûã òºëºâëºæ áàéãàà òóðøëàãà, øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí
äýâøëèéí åðºíõèé õàíäëàãà çýðãèéã çààâàë àíõààðäàã áºãººä õîéøèä ÷ èéíõ¿¿
àíõààðàõ áîëíî.
Ìàðêñèçì-ëåèèíèçìèéã ¿íäýñëýã÷ íàðûí á¿òýýë, ÇÕÓÊÍ, ÌÀÕÍ áîëîí àõ ä¿¿
êîììóíèñò, àæèë÷íû íàìóóäûí õóðëûí øèéäâýð¿¿ä áîëîí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíîîñ
íàìûí ¿çýë ñóðòëûí àæëûã äýýøë¿¿ëýõ òàëààð àâ÷ ÿâóóëñàí àðãà õýìæýýí¿¿äèéã
íèéãýì ñóäëàã÷ ýðäýìòäýýñ ñóð÷ ñóðàëöäàã íü íèéãìèéí óõààíûã òóñ îðîíä
õºãæ¿¿ëýõýä àñàð èõ íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéäàã þì.
Ê.Ìàðêñ, Ô.Ýíãåëüñ íàðûí 3 áîòü øèëäýã á¿òýýë, Â.È.Ëåíèíèé 35 áîòü çîõèîëûã
ìîíãîëîîð îð÷óóëæ õýâëýñýí, òýð÷ëýí 1960 îíä õóðàëäñàí êîììóíèñò, àæèë÷íû
íàìóóäûí òºëººëºã÷äèéí çºâëºë㺺í, ÇÕÓÊÍ-ûí XX—XXV èõ õóðëûí áàðèìò
áè÷èã, Ë.È.Áðåæíåâèéí õýëñýí ¿ã, èëòãýë¿¿ä, «ÌÀÕÍ-ûí èõ, áàãà õóðàë, Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû á¿ãä õóðëûí òîãòîîë» õýìýýõ õýâëýë, ÌÀÕÍ, ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéí áàðèìò
áè÷ã¿¿ä, Ä.Ñ¿õáààòàð, Þ.Öýäýíáàë íàðûí á¿òýýëèéã õýâëýí íèéòýëñýí íü ¿ëýìæ èõ
à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîâ.
63

Ñóäàëãààíûõàà àæëûí ¿çýë ñóðòàë-îíîëûí õýìæýýã áàéíãà äýýøë¿¿ëýõ, ìàíàéä
õàðø õºðºíãºòíèé ¿çýë ñóðòëûí ýñðýã õèéõ òýìöëýý õ¿÷òýé áîëãîõ, ñîöèàëèñò
¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöààã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àñóóäëûã ñóäëàí íýãòãýí ä¿ãíýõ
çîðèëòóóäûã ìàíàé íàìààñ íèéãýì ñóäëàã÷ ýðäýìòäèéí ºìíº äýâø¿¿ëýí òàâüæ
áàéíà.
1962 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû III á¿ãä õóðëààð Ä.Òºìºð-Î÷èðûí
¿íäñýðõýã íàìûí ýñðýã õàíäñàí ¿éë àæèëëàãààã, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû 1963 îíû XII
ñàðûí á¿ãä õóðëààð Ë.Öýíäèéí ¿íäñýðõýõ, ýðõ òóøààë õººöºëäºã÷ ¿éë àæèëëàãààã,
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû 1964 îíû XII ñàðûí VI á¿ãä õóðëààð Ëîîõóóç, Íÿìáóó, íàðûí
çýðýã õàãàëàí áóòàðãàã÷ á¿ëýãëýëèéã èëð¿¿ëñýí ÿâäàë íèéãìèéí óõààíû ñàëáàð äàõü
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿çýë ñóðòàë-îíîëûí õýìæýýã èõýýõýí äýýøë¿¿ëñýí þì.
1963 îíû 1 ñàðä õóðàëäñàí ¿çýë ñóðòëûí àæèëòíû óëñûí çºâëºë㺺í äýýð í.
Þ.Öýäýíáàë õýëñýí ¿ãýíäýý:
«¯íäñýðõýõ ¿çëèéí õîð íýâò øèíãýñýí Òºìºð-Î÷èð ò¿¿õýí äýõ îëîí ò¿ìíèé
ðîëèéã èäåàëèñò áàéð ñóóðèíàà ¿íýëæ, ×èíãèñ õààíûã òýíãýðò òóëòàë ºð㺺ä, öóñ
óðñãàñàí òýð áàéëäàí äàãóóëàã÷èéã òàõèí ø¿ò¿¿ëýõ ãýæ îðîëäñîí þì» 40 ãýæ õýëñýí
áèëýý.
Ìàðêñèñò-ëåíèíèñò îíîë áà ÌÀÕÍ-ûí èõ õóðàë, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä
õóðëûí øèéäâýðèéã íèéãýì ñóäëàà÷ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð óäèðäëàãà
áîëãîí, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû óäàà äàðààãèéí á¿ãä õóðëààð èë÷ëýãäñýí Ä.Òºìºðî÷èð,
Ë.Öýíä, Ëîîõóóç, Íÿìáóó íàðûí á¿ëýãëýë áîëîí ò¿¿íèé õàíü õàìñààòàí íàðûí
íàìûí ýñðýã ¿éë àæèëëàãààíû õîð óðøãèéã çàð÷èìòàé èë÷ëýí ø¿¿ìæèëñýí íü ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûí îíîëûí ò¿âøèíã áàéíãà äýýøë¿¿ëæ èðëýý.
Õºðºíãºòíèé ¿çýë ñóðòàë áà ìàîèçìûã ø¿¿ìæëýõ ÿâäàë íü íèéãìèéí øèíæëýõ
óõààíûã öààøèä õºãæ¿¿ëýõýä èýí èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéãàà þì.
Íèéãìèéí óõààíû öààøäûí õºãæèëä õºðºíãºòíèé ¿çýë áîäëûã èëýðõèéëýã÷
Àìåðèêèéí ñóäëàà÷ Äæ. Ìåðôè, Ðóïèí íàð áîëîí ìàîãèéí äýýðýíã¿é ¿çýëòí¿¿äýýñ
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ, ìàíàé îðíû ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí áîäèò îëîëò, àìæèëò,
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé àõ ä¿¿ãèéí ýâäýðøã¿é íàéðàìäëûã ãóéâóóëàí
ã¿òãýñíèéã ìàíàé íèéò ñóäëàà÷ íàð èë÷èëæ èðñýí áºãººä èë÷èëñýýð áàéíà.
Ìàíàé íèéãýì ñóäëàà÷äûí ò¿¿õ, ýäèéí çàñàã, ôèëîñîôèéí çýðýã á¿òýýë¿¿äýä
ò¿¿õ, àæ àõóé, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ºíãºðñºí ¿åèéí ñî¸ë-èðãýíøëèéí ãîë
àñóóäëóóä, àóãàà èõ îêòÿáðèéí íºëººí äîð àðäûí õóâüñãàëààð ýõýëñýí Ìîíãîëûí
øèíýõýí ò¿¿õ òóñãàëàà îëñîí þì.
Íèéãìèéí óõààíû ÿíç á¿ðèéí ñàëáàðûí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí õàìòûí õ¿÷ýýð õýä
õýäýí ÷óõàë àñóóäëûã öîãöîëáîðëîí, îëîí òàëààñ íü õ¿÷ õàâñðàí ñóäëàæ áàéãààã
òýìäýãë¿¿øòýé þì. ¯¿íä æèøýýëáýë: ìàíàé ò¿¿õ÷, ýäèéí çàñàã÷ ôèëîñîôè÷èä
áîëîí áóñàä íèéãýì ñóäëàà÷äûí á¿òýýëä àðäûí õóâüñãàë áà êàïèòàëèçìûã àëãàñàí
ôåîäàëèçìààñ ñîöèàëèçìä øèëæñýí ñýäýâ òàë á¿ðýýñýý òóñãàëàà îëñîí áàéäàã. Òýä
õóâüñãàëûí äîòîîä íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí øàëòãààí, èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëèçìûã
ýñýðã¿¿öñýí, àðäûí àðä÷èëñàí øèíæ ÷àíàðûã ò¿¿õ, ôèëîñîôè, ýäèéí çàñãèéí ¿¿äíýýñ
òîäîðõîé ñóäëàõäàà Ìîíãîëûí àðä àíãè íü õóâüñãàëûí õºäºëãºã÷ õ¿÷èí, ÌÀÕÍ áîë
õóâüñãàëûí óäèðäàõ õ¿÷èí, òýð÷ëýí àóãàà èõ Îêòÿáðèéí õóâüñãàë ìîíãîë àðäûí
õóâüñãàë, ò¿¿íýýñ õîéøõè ìàíàé îðíû ñîöèàëèñò õºãæëèéí á¿õèé ë ò¿¿õýí çàìíàëä
ã¿í ã¿íçãèé íºëººëñíèéã òîâîéëãîí ¿ç¿¿ëæýý.
Äýýðõ á¿òýýë¿¿äýä ñîöèàëèçì, êîììóíèçì áàéãóóëàõ åðºíõèé íýã çîðèëãî á¿õèé
40
Ä.Òºìºð-î÷è𠺺ðèéí á¿ëãèéí õàìò 1962 îí 2-ð ñàðä ×èíãèñ õààíû òºðñíèé 800 æèëèéí îéã
òýìäýãëýõ, òºëºâëºãººã çîõèîæ. óäèðäàõ áàéãóóëëàãûí øèéäâýðèéã ãàðãóóëæ áàéñíûã ìàíàé
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíîîñ ýðñ ýñýðã¿¿öýí áóðóóøààí ¿çñýí áèëýý.
64

ìîíãîë, çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé íºõºðëºë, õîëáîî, á¿õ òàëûí õàìòûí àæèëëàãààíû
ç¿é òîãòëûã á¿ðýí ä¿¿ðýí òîäîðõîéëæýý.
Ìàíàé íèéãýì ñóäëàà÷äûí á¿òýýëä ìàðêñèñò íàìûí óëñ òºðèéí óäèðäëàãà,
êàïèòàëèçìûã àëãàñàí ñîöèàëèçìûí ÿëàëòàä õ¿ðýõ òýìöëèéí ÿâöàä ìàíàé îðîíä
á¿ðýëäýí òîãòñîí àæèë÷èí, òàðèà÷íû äèêòàòóð, ¿éëäâýðæ¿¿ëýëò, àðäûí õóâèéí àæ
àõóéã õîðøîîëëîñîí, ñî¸ëûí õóâüñãàë ºðí¿¿ëñýí çýðýã ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí
åðºíõèé ç¿é òîãòëûí àñóóäëûã ñóäëàæ øèíæèëñýí áèëýý.
Êàïèòàëèçìûí ºìíºõ õàðèëöààíààñ ñîöèàëèçìä øèëæñýíèé îíöëîãèéí ç¿é
òîãòëûí çýðýãöýýãýýð ìîíãîë îðíû íºõöºëä ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí òýðã¿¿ëýã÷
õ¿÷èí-àæèë÷èí àíãè á¿ðýëäýí òîãòíîæ èðñýí áà àðäûí àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí ¿å
øàò õèéãýýä ýõ îðíû àæ ¿éëäâýðèéí õºãæèëò áà õºäºº àæ àõóéí õîðøîîëîë áîëîí
ñî¸ëûí õóâüñãàëûí òîäîðõîé àñóóäëûã ñóäàëæýý.
Íèéãìèéí óõààíû ñàëáàðò õèéãäýæ áàéãàà çàðèì íýã ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãèéí
òàëààð òîâ÷ äóðäâàë:
Ýäèéí çàñàã÷èä ñîöèàëèçìûí ýäèéí çàñãèéí õóóëü, êàòåãîðèóä ìàíàé îðíû
íºõöºëä õýðõýí èëðýëýý îëæ áàéäàã òóõàé îíîëûí àñóóäëûã ñóäëàæ áàéíà.
Ò¿¿íèé çýðýãöýý ìºí õàìòûí á¿òýýë, ãàíö ñýäýâò çîõèîëóóäàä ýäèéí çàñãèéí
ñàëáàðóóäûí ¿éë àæèëëàãààíä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã
äýýøë¿¿ëýõ óëñ àðäûí àæ àõóéí á¿òöèéã òºëºâëºõ ñèñòåìèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ,
¿éëäâýðèéí ãàçàð, ñàëáàðóóäûí ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëýõ, õºäºëìºðèéí áîëîí
áàéãàëèéí íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèë áàéðøëûí 10-15
æèëèéí åðºíõèé ñõåìèéã çîõèîõ çýðýã ºðãºí õ¿ðýýòýé àñóóäàë õàìðàãäàæ áàéíà.
Ìàðêñèñò-ëåíèíèñò îíîëûí çàð÷èì äýýð ¿¿ñ÷ òîãòñîí ôèëîñîôèéí ñýòãýëãýý
ìàíàé îðîíä õºãæèõ人 ñîöèàëèñò íèéãìèéí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, õóóëü ýðõ, ¿çýë
ñóðòëûí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñ áîëæ áàéíà.
Õóóëü ñóäëàã÷èä ÁÍÌÀÓ-ààñ îëîí óëñûí ýðõèèí õàðèëöààíû ñèñòåìä ýçëýõ áàéð
ñóóðü, òºð, çàñàã çàõèðãàà, èðãýíèé áà ýð¿¿ãèéí ýðõèéí àñóóäëóóäûã ñóäëàæ áàéíà.
Äýýðõ àñóóäëóóä íèéãìèéí òîäîðõîé çîðèëòûã øèéäâýðëýõèéí òóëä õ¿ì¿¿ñ
áà ìàòåðèàëëàã ¿éëëâýðëýëèéã çîõèîí áàéãóóëàõ õýëáýð-íèéãìèéã óäèðäàõàä
ìàðãààíã¿é à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
ØÓÀ 1961 îíä áàéãóóëàãäñàíààñàà õîéøõè õóãàöààíä íèéãìèéí óõààíû
õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí øóãàìààð äîîðõè òîìîîõîí á¿òýýë¿¿ä ãàðëàà 41 ¯¿íä:
- «ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ» ìîíãîë õýëýýð 3 áîòü, III áîòü íü àíãëè õýëýýð ãàð÷ýý.
- Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ò¿¿õ÷äèéí õàìòðàí áè÷ñýí «ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ» íýãýí áîòü
ìîíãîë, îðîñ, àíãëè, õÿòàä õýëýýð õýâëýãäñýí á¿òýýëèéã ãóðàâäàõü óäààãàà äàõèí
çàñâàðëàí ãàðãàâ.
- 1921 îíû «Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ» (îðîñ, ìîíãîë õýëýýð ãàð÷ýý).
- «ÌÀÕÍ-ûí òîâ÷ ò¿¿õ» ìîíãîë îðîñ õýëýýð
- «ÁÍÌÀÓ-ä ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë òåõíèêèéí áààç áàéãóóëàõûí òºëºº
àæèë÷èí àíãèéí òýìöýë»,
- «Ìîíãîëèÿ íà ðóáåæå XIX—XX âåêîâ»
- «Ìîíãîëûí ôåîäàëèçìûí ¿íäñýí çàìíàë»
- «Ìîíãîëûí ãàäààä õàðèëöàà» (1850-1919)
- «Õàëõûí ò¿¿õ» ìîíãîëîîð, (Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé 1755—1758 îíû çýâñýãò
òýìöýë),
- «Ìîíãîëûí ò¿¿õ áè÷ëýã (XIII—XVII)» (îðîñ õýëýýð),
- «Ìîíãîë÷óóäûí ýðòíèé ºâºã» (ìîíãîëîîð),
41
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ áàéãóóëàãäñàíààñ õîéøèõ õóãàöààíä àêàäåìèéí áàéãàëü, íèéãìèéí óõààíû
õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ õýâë¿¿ëñýí á¿òýýëèéí òîâ÷ æàãñààëòûã õàâñðàëòààñ ¿ç.
65

- «Êèäàí íàð, òýäíèé ìîíãîë÷óóäòàé õîëáîãäîõ íü» (ìîíãîëîîð),
- «Ýðòíèé Ò¿ðýã¿¿ä (VI— ¯Ø) çóóí» (ìîíãîëîîð),
- «Ìîíãîë ò¿ìíèé ãàðëûã òàìãààð xaéí ñóäëàõ íü» çýðýã á¿òýýëèéã äóðäàæ áîëíî.
Òýð÷ëýí «ÁÍÌÀÓ-ûí ñî¸ëûí ò¿¿õ» õî¸ð áîòèîð, ìºí «ÁÍÌÀÓ-ä ñîöèàëèñò àæ
òºðºõ ¸ñ õýâøèí òîãòîæ áàéãàà íü» áàñ Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí çîõèîã÷äûí õàìòûí
á¿òýýë «ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí õàðèëöààíû ò¿¿õ» íîìóóä îðîñ, ìîíãîë õýëýýð
õýâëýãäýí ãàðàõ ãýæ áàéíà.
Ìîíãîë÷ ýðäýìòíèé II èõ õóðëûí ìàòåðèàë 2 áîòèîð, III èõ õóðëûí ìàòåðèàë 3
áîòèîð ìîíãîë, îðîñ, àíãëè, ôðàíö, ãåðìàí çýðýã õýëýýð, ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðëýõ
õ¿÷íèé õºãæèë, áàéðøëûí àñóóäëààð õèéñýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí
ìàòåðèàë 3 áîòèîð òóñ òóñ ãàðàâ.
Äîðíî äàõèíû ñóäëàëûí òàëààð 1974—1976 îíä «Ìàîèçì, ìàîãèéíõàí» ãýäýã
ºã¿¿ëëèéí äºðâºí ýìõòãýë, «ÁÍÕÀÓ-ûí ªâºð Ìîíãîëûí ººðòºº çàñàõ îðîí» õýìýýõ
õàìòûí á¿òýýë, «Ìîíãîë-Õÿòàäûí õàðèëöàà (1949—1979)», «ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéã
ìàîãèéíõàí ãóéâóóëæ áàéãàà íü» çýðýã íîìóóä õýâëýëä îðîîä áàéíà.
Ôèëîñîôèéí òàëààð «Ìîíãîëä ìàðêñèçì-ëåíèíèçì äýëãýðýí õýðýãæñýí
íü» (1917—1940), XIX çóóíû ñ¿¿ë÷ XX çóóíû ýõíèé Ìîíãîëûí íèéãýì, óëñ òºð,
ôèëîñîôèéí ñýòãýëãýýíèé õºãæèëò» çýðýã íîì áîëîí «ÁÍÌÀÓ-ä íèéãìèéí
ñîöèàëèñò õàðèëöààã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àñóóäàë» ãýñýí õàìòûí á¿òýýë çýðýã
íîìóóä íèéòëýãäæýý. «ÁÍÌÀÓ-ûí íèéãìèéí á¿òýö» çýðýã áóñàä õàìòûí á¿òýýë
õýâëýãäýí ãàðàõ ãýæ áàéíà.
Õýë áè÷ãèéí òàëààð «Îð÷èí ¿åèéí ìîíãîë õýëíèé á¿òýö», «Îð÷èí ¿åèéí ìîíãîë
õýëíèé àâèà ç¿é», «Îð÷èí ¿åèéí Ìîíãîëûí óòãà çîõèîëûí òîâ÷ ò¿¿õ», «Ðàìàÿíà
Ìîíãîëä äýëãýðñýí íü», «Ìîíãîë õýëíèé õýëç¿éí ¿íäýñ», «Îð÷èí ¿åèéí ìîíãîë
õýëíèé ¿ã ç¿é», «Îð÷èí ¿åèéí ìîíãîë õýëíèé ºã¿¿ëáýð ç¿é», «Ìîíãîë õýëíèé ò¿¿õýí
õýë ç¿é», «Îðîñ-ìîíãîë íýð òîìü¸îíû òîëü» ãóðâàí áîòèîð, «Îðîñ-Ìîíãîë òîëü»
õî¸ð áîòèîð òóñ òóñ õýâëýãäñýí áóþó çîõèîãäîæ áàéíà. Ìîíãîëûí íýâòýðõèé òîëü
áè÷ãèéã çîõèîí áîëîâñðóóëàõ àæèë õèéãäýæ áàéãàà áºãººä ò¿¿íèé íýãä¿ãýýð áîòü íü
óäàõã¿é õýâëýãäýí ãàðàõ áîëíî.
Ýäèéí çàñàã÷äûí äîðâèòîé á¿òýýë ãýâýë: «ÁÍÌÀÓ äàõü ñîöèàëèçìûí á¿òýýí
áàéãóóëàëòûí îíîëûí àñóóäëóóä», «Õºäºº àæ àõóéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ àñóóäàë»,
«ÁÍÌÀÓ-ûí ýäèéí çàñãèéí õºãæèë», «ÁÍÌÀÓ-ä ìàõíû ÷èãëýëòýé ìàë àæ àõóéã
ýð÷èìæ¿¿ëýõ àðãà çàìóóä», «ÁÍÌÀÓ-ä ºðãºòãºñºí íºõºí ¿éëäâýðëýë ÿâóóëàõ
çàãâàð÷ëàëûí ¿íäñýí àñóóäëóóä», «Õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéí íèéãìèéí àæ àõóéí
òàâààðëàã ÷àíàðûã íýìýãä¿¿ëýõ àðãà çàìóóä», «ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóéí
åðºíõèé á¿òýö», «Õ¿í àìûí ïðîãíîçûí ¿íäýñëýë», «ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé
1990 îí õ¿ðòëýõ õºãæèë, áàéðøëûí åðºíõèé ñõåì» (á¿õ ãîë õýñýã, öîãöîëáîð
¿ç¿¿ëýëòèéí õàìò) çýðýã á¿òýýë áîëíî.
Òýð÷ëýí «Ñîöèàëèçìûí ýäèéí çàñãèéí õóóëèóäûí ¿éë÷èëãýý, òýäãýýðèéã
õýðýãëýõ ìåõàíèçì», «Ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóäòàé ÁÍÌÀÓ-ûí
îéðòîí íÿãòðàõ ìåõàíèçìûã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýëáýð» íîìóóäûã õýâëýëä áýëòãýæýý.
Íèéãìèéí óõààíààð 1980 îíä 46 íîì, 1981 îíä 57 íîì òóñ òóñ õýâëýãäýí ãàðàõààð
áýëòãýãäýæ áàéíà.
Ò¿¿õ, ýäèéí çàñàã, õýë áè÷èã, óòãà çîõèîëûí ÷èãëýëýýð ìàíàé ýðäýìòýäòýé
õàìòðàí àæèëëàäàã ìýðãýæèë íýãòýé Ǻâëºëòèéí ìîíãîë÷ ýðäýìòýä «ÁÍÌÀÓ äàõü
íèéãìèéí óõààí» ãýäýã íîìäîî ìàíàé íèéãìèéí óõààíû ýðäýìòäèéí á¿òýýëä ã¿í
ã¿íçãèé ä¿í øèíæèëãýý õèéæýý. Ýíý íîìä «ÁÍÌÀÓ-ûí ýðäýìòýä ýõ îðíûõîî áîëîí
ãàäààäûí ò¿¿õ áè÷ëýãèéí ºâèéã ø¿¿ìæëýëòýéãýýð ýçýìøèõýýñ àæëàà ýõýëæ, ò¿¿íýýñ
õàìãèéí ¿íý öýíýòýé, äýâøèëòòýéãèé íü óëàìæëàí àâ÷, ýõ îðíûõîî íèéãìèéí
66

óõààíûã èõýýõýí ºíäºðò ãàðãàæ ÷àäñàí íü äýëõèéí ìîíãîëûí ñóäëàëûí Òºâ,
îð÷èí ¿åèéí Ìîíãîë îðîíä, ò¿¿íèé ¿íäýñíèé Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèä øèëæèí
òºâëºðñíèéã áàòëàí õàðóóëæ áàéíà» 42 ãýæ áè÷æýý.
Îëîí òàëûí õàìòûí àæèëëàãààãààð ñîöèàëèñò îðíû ýðäýìòäèéí õ¿÷ õàâñðàí
1978 îíä õýâë¿¿ëñýí «Àóãàà èõ Îêòÿáðü áà ò¿¿íèé äàðààãèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí
ò¿¿õýýñ» ãýäýã íîì, 1979 îíä õýâëýãäñýí «Ñîöèàëèñò ¿éëäâýð áà àæ àõóéí
ìåõàíèçìûí ¿ð àøèã» ãýäýã íîì, ìºí 1979 îíä õýâëýãäñýí Îëîí óëñûí õàðèëöààíû
øèíý ìàÿãèéí îíîë ïðàêòèêèéí ñýäâýýð «Ñîöèàëèñò èíòåðíàöèîíàëèçì» ãýäýã
íýðòýé õýâëýãäñýí íîìóóäûí çîõèîã÷èä áà ðåäàêòîðûí á¿ðýëäýõ¿¿íä ìàíàé
ýðäýìòýä îðîëöñîí áºãººä ýäãýýð íîìóóä íü ñîöèàëèñò îðíóóäûí øèíæëýõ óõààíû
àêàäåìèéí øàãíàëûã õ¿ðòñýí áèëýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí ýäèéí çàñàã, ÿëàíãóÿà àæ ¿éëäâýð, áàðèëãà, òýýâýð, õîëáîî, ãàçàð
òàðèàëàí, íîãîîíû àæ àõóé, ìàë ýìíýëýã, çîîòåõíèê, àãðîíîìèéí ¿éë÷èëãýý óëñ
àðäûí àæ àõóéí ñàëáàðóóäûã ìåõàíèêæóóëàõ, öàõèëãààíæóóëàõ çýðýã ýäèéí çàñãèéí
ñàëáàðûí õºãæèëòèéã ñóäëàõ ÿâäàë øààðäàãäñààð èðýâ. Èéì ñóäàëãàà íü õºðñ ãàçàð
ç¿é, öàã óóðûí íºõöºëèéã õàðãàëçàõ, ãåîëîãè, óñ, áèîëîãè ò¿¿õèé ýäèéí íººöèéã çºâ
çîõèñòîé àøèãëàõòàé øóóä õîëáîîòîé.
Ìàíàé íèéãìèéí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ýäãýýð øààðäëàãà íü áàéãàëèéí
óõààíû ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí ÷èãëýë áîëñîí ó÷èð òóñ îðíû øèíæëýõ óõààíû
áàéãóóëëàãóóä áàéãàëèéí óõààíû ñàëáàðò ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë ÿâóóëñààð
èðñýí áºãººä ÿâóóëæ áàéíà.
Ôèçèê-ãàçàðç¿é÷èä íóòàã äýâñãýðèéí ãàäàðãóó, òàë, ãîâü, óóë õàíãàéí áàéãàëèéí
á¿ñèéí óóð àìüñãàëûí ¿íäñýí îíöëîã, ãîë, íóóðóóäûí åðºíõèé øèíæ, òóñ îðíû óëñ
òºð-ýäèéí çàñàã, çàñàã çàõèðãààíû øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë á¿õèé ìóæëàëûã
òîãòîîõ çýðýã ñóäàëãàà ÿâóóëæ èðýâ.
Ãàçàðç¿é÷, öýâäýã ñóäëàã÷äûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé îëîí á¿òýýë óëñ àðäûí àæ
àõóéí ñàëáàðóóäàä õýðýãëýãäýæ áàéíà. Òóõàéëáàë:
- Ìîíãîë îðíû îéò õýýðèéí á¿ñèéí õýâøìýë ãàçðûí ãàäàðãóóãèéí áàéãàëèéí
íºõöºëèéã îíîâ÷òîé àøèãëàõ áà õàìãààëàõ òóõàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé çºâëºìæ:
- Òóñ óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí õºðñíèé íýãäñýí àíãèëàëòûí àíõíû õóâèëáàð,
áèîñôåð áà áèîãåîõèìèéí ìóæëàë õýä õýäýí çóðãèéí õàìò: ¯¿íä: ÁÍÌÀÓ-ûí
õºðñíèé 1:2500000 ìàñøòàáûí çóðàã, ÁÍÌÀÓ-ûí õºðñíèé 1:1000000 ìàñøòàáòàé
çóðàã, õºðñ ñóäëàã÷ Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýä òóñ óëñûí õºðñíèé ººð àëü ÷
íóòàãò áàéäàãã¿é øèíý õýâ øèíæ, äýä õýâ øèíæèéã òîãòîîæýý.
Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñèñòåìèéã áîëîâñðóóëàõ, õºðñèéã áîðäîõ õóãàöàà áà íîðìûã
òîãòîîõ, óñæóóëàõ àæëûã ÿâóóëàõäàà òóñ îðíû õºðñíèé á¿ðõ¿¿ëèéí ÷àíàðòàé õîëáîãäñîí
îíöëîã ç¿éë¿¿äèéã çààâàë õàðãàëçàõ õýðýãòýé ãýæ ýäãýýð ýðäýìòýä çºâëºæ áóé þì.
- «Ìîíãîë îðíû èíæåíåð ãåîëîãèéí àñóóäëóóä» ãàíö ñýäýâò çîõèîë:
1980 îíä äóóñàõ ÁÍÌÀÓ-ûí àíõíû ¿íäýñíèé àòëàñûí 300 ãàðóé çóðàã çýðãèéã
äóðäàæ áîëîõ þì.
Ãåîëîãè÷èä Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýäòýé õàìòàð÷ òóñ îðíû ãåîëîãèéí á¿òöèéí õýä
õýäýí îíöëîãèéã òîãòîîæ, ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýâñãýðèéã áàãòààñàí òºâ àçèéí òýãø
ºíäºðëºã òºðºë á¿ðèéí àøèãò ìàëòìàë, õ¿äðèéí õºãæëèéí ò¿¿õ, áàéðëàëûí ç¿é
òîãòîëûã ñóäàëæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí òåêòîíèê, ãåîëîãèéí çóðàãëàë áà õ¿äðèéí îðäûí áàéðëàëûã ñóäëàí
óðüäààñ ìýäýõ çóðàãëàëûí çàãâàðûã õèéæ õýâë¿¿ëæýý. Ïàëåîíòîëîãèéí øèíæèëãýý,
Õºâñãºëèéè ôîñôîðûí ñàâ, ºìíºò ìîíãîëûí õîâîð ìåòàëëûí á¿ñèéã ñóäëàõ òàëààð
òîìîîõîí àìæèëòàíä õ¿ð÷ýý.
42
Îáùåñòâåííûå íàóêè â ÌÍÐ Ì. 1977.
67

Áèîëîã÷èä: Ñ¿¿í òýæýýëòýí, æèã¿¿ðòýí, õýâëýýð ÿâàã÷èä, çàãàñ, ãàçàð óñíàà ÿâàã÷
àìüòäûí îëîí òºðºë ç¿éëèéí á¿òýö, àìüäðàëûã ñóäëàæ óëìààð òýäãýýðèéã óëñ àðäûí
àæ àõóéä ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ àðãà çàìûã áîëîâñðóóëæ áàéíà.
Øóâóóíû 380 ç¿éëèéã òîãòîîñíû äîòîð ýä¿ãýý áîëòîë ìýäýãäýýã¿é áàéñàí
øóâóóíû 20 ãàðóé ç¿éëèéã íýýæýý.
Òýð÷ëýí ìîíãîëûí àìüòíû åðòºíöèéí õîâîðäñîí õýñýã áîëîõ õóëàí, õàâòãàé,
àðãàë, ÿíãèð, ìàçààëàé, òàõü çýðýã àìüòíû îäîîãèéí áàéäëûã ñóäëàõàä èõ àíõààð÷
áàéíà.
Áýë÷ýýðèéí òàëáàé áà îé, óðãàìàë, àìüòíûã ¿ð á¿òýýëòýé àøèãëàæ, áàéãàëèéã
õàìãààëàõ òàëààð îëîí òîîíû çºâëºìæ¿¿äèéã áîëîâñðóóëàí ãàðãàæýý.
̺í óðãàìàë, àìüòíû ñåëåêöèéí ãåíåòèê ¿íäñèéã áîëîâñðóóëàõ àæëûã
ã¿éöýòãýæýý. Óëààí áóóäàéí ìóòàíò 99, 167 õýìýýõ õî¸ð óäìûã øèíýýð áóé áîëãîâ.
Ò¿¿í÷ëýí îðîí íóòãèéí öàã óóðûí øèð¿¿í íºõöºëä çîõèöñîí ìºíãºëºã ñààðàë
êàðàêóë õîíèíû øèíý óäìûã ãàðãàõ ¿íäñèéã áîëîâñðóóëæýý.
Ýðäýñ, óðãàìàë, ò¿¿õèé ýäèéí íººöèéí õèìèéí øèíæèëãýý íýëýýä õýìæýýãýýð
ÿâàãäàâ. Îðîí íóòãèéí í¿¿ðñ, óðãàìëûí á¿òýö, Ôèçèê-õèìèéí øèíæ ÷àíàðûã
òîãòîîæýý. Æèøýý íü: Íóòãèéí óðãàìàë, ¿íýðò, ñàðõàäûí ýõ ¿¿ñâýðèéí óðãàìëóóä,
òýð÷ëýí õºðñ, áàðèëãûí ìàòåðèàë, àøèãò ìàëòìàëûã ñóäëàí øèíæèëæ ¿ð ä¿íãèé íü
ïðàêòèêò õýðýãëýæ áàéíà.
×àöàðãàíûã èæ á¿ðýí àøèãëàõ ¿éëäâýðëýëèéí òåõíîëîãè áîëîâñðóóëñàí áàéíà.
Áàéãàëèéí á¿ñèéí òºðºë á¿ðèéí óðãàìàë áîòàíèê÷ ýðäýìòäèéí àíõààðëûã òàòàæ
áàéäàã áºãººä òýä ýõ îðíûõîî óðãàìëûí àéìãèéã ñóäëàõ òàëààð èõýýõýí ¿ð ä¿íòýé
àæèë õèéëýý.
Ìîíãîë îðíû öîðãîò óðãàìëûí àíãèëàë òîãòîîñíû ä¿íä øèíæëýõ óõààíä óðüä
íü ìýäýãäýýã¿é 4 ç¿éë, ÁÍÌÀÓ-ûí óðãàìëûí àéìãèéí õóâüä øèíý 40 ç¿éë, óðãàìàëãàçàðç¿éí
òóõàéí ðàéîíû õóâüä øèíý 170 ç¿éëèéã òóñ òóñ èëð¿¿ëýí íýýæýý.
Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè «ÁÍÌÀÓ-ûí Óëààí íîì» ãýäãèéã àíõ óäàà õýâë¿¿ëæ
áóé áºãººä ò¿¿í äîòîð õîâîðäîæ áóé óðãàìëûí 86 ç¿éë, øóâóóíû 17 õîâîð ç¿éë, ìºí
õºõòíèé íýí õîâîð 18 ç¿éëèéã òóñ òóñ òýìäýãëýæýý.
Ìîíãîë àëòàí õóíäàãà áà óðàëûí ãýæ óòãà çîõèîëä àëäàðøñàí ìîíãîë îðíû
÷èõýð ºâñèéã òàðèìàëæóóëàõ á¿ðýí áîëîìæòîé ãýæ áîòàíèê÷ íàð ¿çýöãýýæ áàéíà.
Èõ ãîâèéí äàðõàí öààçàò ãàçðûí óðãàìëûí çóðàãëàëûã ¿éëäæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí îéí ãåîáîòàíèêèéí çóðàãëàë çàãâàðûã çîõèîæ 1980 îíä äóóñãàõ ãýæ
áàéíà.
Áýë÷ýýð, õàäëàíãèéí ãîë ãîë õýâ øèíæèéã òîãòîîí, òýäãýýðèéí íººö, óëèðàë,
æèëèéí íü ººð÷ëºëòèéã (äèíàìèêèéã) èëð¿¿ëñýí íü ìàë àæ àõóéä ¿ëýìæ èõ ïðàêòèê
à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ áàéíà.
Îéí íººöèéã ñóäëàæ, ò¿¿íèé õýâ øèíæèéí áàéðøëûí á¿òýö, áàéãàëèéí íºõöºëä
øèíý÷ëýãäýõ îíöëîãèé íü íàðèéâ÷ëàí ñóäàëñàí íü èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
Àøèãò óðãàìëûã ñóäëàæ ãàðñàí ¿ð ä¿í àðäûí áà îð÷èí ¿åèéí ýìíýëýãò õýðýãëýæ
áaéãaa íü øèíæëýõ óõààí áà ïðàêòèêèéí àëü àëèíä àøèãòàé áîëîõ áèçýý.
Áîòàíèê÷, õèìè÷, ýì ñóäëàã÷èä õàìòàð÷ ìîíãîë àëòàí õóíäàãûí (ýêñòðàêò
àäîíèñà ìîíãîëüñêîãî) õàíäìàë, áèîôëàâîí ïðîïèíãîçèä, òàìåòà-4, àëòàí óòàñíû
õàíäìàë ãýõ ìýò óðãàìëûí ãàðàëòàé ýìèéí ç¿éë ïðàêòèêò íýâòðýí ç¿ðõ ñóäàñíû
áîëîí áóñàä ºâ÷íèéã àíàãààõàä õýðýãëýãäýæ áàéíà. Ìàíàé áîòàíèê÷èä õàãàñ öºëèéí
ðàéîíû óðãàìëûã ñóäëàõàä àíõààðàë òàâüæ èðñíèé ¿ðýýð öîðãîò óðãàìëûí àéìãèéí
òºðºë ç¿éë åðºíõèé人 òîãòîîãäîæ áàéíà.
Õàãàñ öºëèéí ºðãºí óóäàì íóòãèéí õºðñíèé øèíæ òºðºõ, óðãàìëûí òóéëûí íèìãýí
á¿ðõ¿¿ë åð íü àìüòàí óðãàìëûí õóâüä öààøèä ã¿í ã¿íçãèé ñóäëàõûã øààðäàæ áàéíà.
68

Ôèçèê÷-òåõíèê÷èä îíîëûí ñóäàëãààíû çýðýãöýý ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëýõ ñóäàëãààíä
àíõààðëàà íýãýí àäèë õàíäóóëæ áàéíà.
Íàð, ñàëõè, óñíû ýð÷èì õ¿÷èéã öàõèëãààí, äóëààí, ìåõàíèê ýð÷èì õ¿÷ áîëãîí
õóâèðãàõàä çîðèóëñàí çàðèì áàãàæ òºõººðºìæ, áàéãóóëàìæ õýðýãñëèéã ôèçèêòåõíèê÷äýýñ
çîõèîí á¿òýýñýí íü öààøäàà àøèã òóñòàé áîëîõ íü ìýäýýæ þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí ãàçàð ÷è÷èðõèéëëèéí ìóæëàëûí çóðãèéã ¿éëäýõ, ôèçèê, ýãýë õýñýã,
ãåîôèçèê, áèîôèçèê, äýëõèéí ñîðîíçîí, õàãàñ äàìæóóëàã÷èéí ôèçèêèéí ñóóðü
ñóäàëãààïóóäûã íýãòãýí ä¿ãíýõ áýëòãýë àæèë äóóñ÷ áàéíà.
Òîîíû óõààíû ýðäýìòýä ìàòåìàòèê, ñòàòèñòèê, ìàãàäëàëûí îíîëûí
õîëáîãäîëòîé àæëûí çýðýãöýý ÝÒÁÌ Ì—222-èéí ÿíç á¿ðèéí äàìæëàãûí ¿éë÷èëãýýã
çàãâàð÷ëàõ, ýäèéí çàñàã, ìàòåìàòèêèéí çàãâàðûí çàðèì íýã ÷èãëýëèéã áîëîâñðóóëàõ
àæèë õèéæ ò¿¿íèéã ýðäýì øèíæèëãýý, ¿éëäâýðëýëèéí ïðàêòèêò õýðýãëýæ áàéíà.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ð ä¿íãýýñ çàðèì íýã ãîë á¿òýýëèéã äóðäâàë:
Ãàçàðç¿é÷èä ñ¿¿ëèéí 20 æèëä òóñ îðíû ôèçèê, ýäèéí çàñãèéí ãàçàðç¿é, óóð àìüñãàë,
íóóð, õºðñíèé íºõöºë áàéäëûã òóñãàñàí îëîí á¿òýýë òóóðâèí õýâë¿¿ëñíèé äîòîð
«ÁÍÌÀÓ-ûí ôèçèê-ãàçàðç¿é», «Ìîíãîë îðíû õºðñ ãàçàðç¿éí ìóæëàëò», «Ìîíãîë
îðíû óóð àìüñãàë», «ÁÍÌÀÓ-ûí àæ ¿éëäâýðèéí ãàçàðç¿é», «ÁÍÌÀÓ-ûí õ¿í àìûí
ãàçàðç¿é» çýðýã á¿òýýë¿¿ä îðæ áóé þì.
Òýð÷ëýí ÿíç á¿ðèéí õýìæýýíèé çóðàãëàë õýâëýãäñýí áºãººä ÁÍÌÀÓ-ûí ¿íäýñíèé
àíõíû àòëàñ õýâëýãäýí ãàðàõ ãýæ áàéíà.
ØÓÀ-èéí Ãåîëîãèéí õ¿ðýýëýí, Ǻâëºëòèéí ãåîëîãè÷ ýðäýìòýäòýé õàìòðàí
ìîíãîë opíû ñòðàòèãðàô, ñîðîíçîí÷ëîë, ãàçðûí òîãòîö, ãåîëîãèéí òàëààð ºðãºí
õ¿ðýýòýé ñóäàëãààíû àæèë ÿâóóëæ èðýâ.
«ÁÍÌÀÓ-ûí Ãåîëîãè», «ÁÍÌÀÓ-ûí ãàçðûí òîãòîö» çýðýã òîìîîõîí çóðàãëàë,
ãåîëîãè õàéãóóëûí õóâüä èðýýä¿éòýé çàðèì ìóæ, íóòãèéí íàðèéâ÷èëñàí çóðàãëàë,
òýð÷ëýí íýãòãýí ä¿ãíýñýí ãàíö ñýäýâò çîõèîë çýðãèéã õýâë¿¿ëæýý.
Ýäãýýð àæèë íü òóñ îðíû ãåîëîãèéí íººöèéã ïðàêòèêò àøèãëàõ õýòèéí òºëºâèéí
¿íäýñ íü áîëíî.
Ãåíåçèñ, ïåòðîëîãè, ãåîõèìèéí îíöëîã, áîðæèíëîã ¿¿ñëèéí õ¿äýðëýã ÷àíàðûã
ñóäëàõ òàëààð òîìîîõîí õýìæýýíèé ñýäýâò àæëûã ã¿éöýòãýñýí. ¯¿íä:
- ÁÍÌÀÓ-ûí áîðæèíëîã õýâøëèéí 1:150000 ìàñøòàáûí çóðàãëàë áýëòãýõ.
- Ìåçîçîéí ¿åèéí áîðæèíëîãèéã ãåîõèìèéí òºð뺺ð íü àíãèëàõ.
- Àøèãò ìàëòìàëûí çàðèì îëäîæ áîëîõ òºðºë ç¿éëñèéí õýòèéí òºëºâèéã
¿íäýñëýõ
- Áîòàíèê÷äûí òóóðâèñàí äîîðõè á¿òýýë¿¿ä èõýýõýí òóñòàé áîëîõ íü ìýäýýæ
áàéíà. ¯¿íä
«ÁÍÌÀÓ-ûí óìàðò õàíãàéí áýë÷ýýðèéí õàäëàíãèéí óðãàöûí äèíàìèê», «Äîðíîä
ìîíãîëûí óðãàìëûí àéìàã, óðãàìàëæèëò», «ÁÍÌÀÓ-ûí ãîë ìºðíèé õºíäèéí
óðãàìàë», «Óëààíáààòàð îð÷ìûí óðãàìàë òàíèõ áè÷èã», «ÁÍÌÀÓ-ûí çýðëýã æèìñ
æèìñãýíèé óðãàìàë» çýðýã áîëíî.
Áîòàèèêèéí öýöýðëýãèéã àíõ áàéãóóëæ ò¿¿íä ýõ îðíû áîëîí áóñàä ãàçðûí îëîí
ç¿éëèéí õàðü íóòãèéí ìîä, áóò, öýöãèéã íóòàãøóóëàí òàðèìàëæóóëæ áàéãàà íü
èõýýõýí à÷ õîëáîãäëîî èðýýä¿éä ¿ç¿¿ëýõ áîëíî.
Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéíõýí ýõ îðíûõîî óðãàìëûí íººöèéí ç¿é òîãòîë,
àíãèëàëò, ñèñòåì÷ëýëòèéí òàëààð îëîí òàëòàé àæèë ÿâóóëæ èðñíèé äîòîð ìîíãîë
îðíû óðãàìëûí àéìãèéí íýëýýä øèíý ç¿éëñèéã òîäîðõîéëîí áè÷ñýíýýñ ãàäíà
áàéãàëèéí íýãäëèéí àñóóäëûí õ¿ðýýíä ýìèéí çàðèì óðãàìëûí áèîëîãèéí ñóäàëãààã
õèéëýý.
«Óìàðò Õàíãàéí áýë÷ýýðèéí ¿íäñýí õýëáýð¿¿äèéí óðãàöûí ººð÷ëºëò», «ÁÍÌÀÓ-
69

ûí õàäëàí, áýë÷ýýð», «Äàðõàäûí õîòãîðûí íóóðóóäûí ïàðîáèîëîãè», «Ïîïóëÿöèéí
ãåíåòèêèéí ¿íäýñ» çýðýã á¿òýýë áè÷èãäæýý.
Òýð÷ëýí «Ìîíãîëûí ¿íäñýí àãíóóðûí ãîë àìüòàä», «ÁÍÌÀÓ-ûí àãíóóðûí ãîë
àìüòàä áà òýäíèéã õàìãààëàõ íü» çýðýã íîì õýâëýãäýæ, óëààí áóóäàéí øèíý ñîðòûí
ìóòàíò óäàì ¿íäýñëýãäëýý.
Çàðèì ìèêðîîðãàíèçìûã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ, ôèçèîëîãèéí èäýâõòýé áîäèñ,
òóõàéëáàë àíòèáèîòèê, óóðãèéí áàÿæóóëñàí õàíäìàë (êîíöåíòðàòóóä) ¿éëäâýðëýõ
àðãà áîëîâñðóóëàõ àæèë õèéãäæýý.
Áàéãàëèéí ìýãäëèéí õ¿ðýýëýíãèéí á¿òýýëýýñ «Äîðíî äàõèíû àíàãààõ óõààíû
ñóäàð áè÷ãèéí òîéì», «Ìºíõ íîãîîí óðãàìëûí ýôèðèéí òîñ» çýðýã á¿òýýëèéã äóðäàæ
áîëîõ þì.
Òóñ õ¿ðýýëýí 12 òºðëèéí øèíý ýìèéí áýëäìýë ãàðãàæ ýìíýëãèéí ïðàêòèêò
íýâòð¿¿ëæýý.
Áè÷èë áèåèéí íèéëãèéí áèîëîãèéí èäýâõò áîäèñ, àìèí õ¿÷èë àíòèáèîòèê,
ôåðìåíò, âèòàìèí çýðãèéã ñóäàëñàí íü ýäèéí çàñãèéí õóâüä ¿ð àøèãòàé òýæýýëèéí
óóðàã, ôåðìåíò, àíòèîáèîòèê ìýòèéí áîäèñûí ¿éëäâýðëýëèéã çîõèîí áàéãóóëàõ
áîëîìæ îëãîæ áàéíà. Ýíý íü àíàãààõ óõààí, ìàë ýìíýëýã, ìàë àæ àõóéí òýæýýëèéí
áààçûí õýðýãöýýã õàíãàõàä à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ ºãíº.
Õèìè÷èä áàéãàëèéí áîëîí ò¿¿õèé ýäèéí íººöèéã ñóäëàõ òàëààð íýëýýä àæèë
õèéâ.
«Õºðñºí äýõ ìèêðîýëåìåíò¿¿ä, ò¿¿íèéã ãàçàð òàðèàëàíä õýðýãëýõ íü», «ÁÍÌÀÓûí
ýðäýñò íóóðóóä, ò¿¿íèé äàâñûã àøèãëàõ áîëîìæ», «Ýðäýñò ò¿¿õèé ýäèéí õèìè»,
«Õèìè áà æèìñ-æèìñãýíèé äàðñ, ø¿¿ñíèé òåõíîëîãè», «Õàéëìàë ººõíèé ãàðö,
÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ àðãà çàìóóä», «ÁÍÌÀÓ-ûí ãàçðûí õºðñíèé àãðîõèìèéí
òîäîðõîéëîëò», «Õ¿íñíèé óðãàöûí áèîõèìè» çýðýã á¿òýýë õýâëýãäýí ãàð÷ýý.
Ôèçèê-òåõíèêèéí õ¿ðýýëýíãèéí àæèëòíóóä Äóáíà äàõü îëîí óëñûí öºìèéí
õ¿ðýýëýíòýé õàìòðàí çîõèîñîí ïðîãðàììûí äàãóó íóêëîí-íóêëîíóóä, ïèîííóêëîíóóäòàé
õ¿÷òýé õàðèëöàí ¿éë÷ëýõ ýíã¿¿í ¿éë ÿâöûí òóõàé îíîëûí õóâüä
ñîíèðõîëòîé ìýäýý áàðèìò ãàðãàí àâ÷ýý. Õàãàñ äàìæóóëàã÷èéí íººöèéí ÷àíàðûã
ñóäëàæ, àòîì-ìîëåêóëûí ñïåêòð, õàòóó áèåèéí øèíæ, öàöðàã òóÿà ñóäëàõ çàðèì àðãà
áîëîâñðóóëñàí áàéíà.
Íàðíû ãàäàðãàä áîëæ áàéãàà ¿çýãäë¿¿äèéã àæèãëàí, ãàçðààñ ñàðíû ãàäàðãóóãèéí
çóðàã àâ÷, øèíæëýõ óõààíû õóâüä ¿íýòýé ìýäýý öóãëóóëæýý.
Ôèçèê÷, ìåõàíèê÷èä ýðäýì øèíæèëãýýíèé çàðèì íýã áàãàæ òºõººðºìæ
çîõèîí ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëñýí áºãººä õýä õýäýí àéìàãò îðîí íóòãèéí íººöèéã
áîëîâñðóóëàõ áàãàøèãõàí ¿éëäâýðèéí öåõ áàéãóóëñàí áèëýý.
Òîîíû óõààíû ýðäýìòýí íàð çºâëºëòèéí ìàòåìàòèê÷ àêàäåìè÷
A.Í.Êîëìîãîðîâîîñ 1948 îíä äýâø¿¿ëñýí áàéíãûí áà ñàíàìñàðã¿é òîõèîëäëûí ¿éë
ÿâöûí ¿ë ìýäýãäýã÷ õýìæèãäýõ¿¿íèéã ¿íýëýõ áîäëîãûã áîäæýý.
¯íèéí öýñ çîõèîõ, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò ñýëòèéã
ïðîãíîç÷ëîõ ýäèéí çàñàã-ìàòåìàòèêèéí àðãà áîëîâñðóóëæ áàéíà. ̺í ÝÒÁÌ
Ì—222-ûã àøèãëàí òóðøèëòûí áàðèìòûã áîëîâñðóóëàõ áà òºðºë á¿ðèéí áîäëîãî
áîäîõîä çîðèóëàí ìîäóëèéí á¿òöèéí ïðîãðàìì, ìàòåìàòèê õàíãàìæèéí ñèñòåìèéã
áîëîâñðóóëcaí áàéíà.
Ì—222 ìàøèíä çîðèóëæ ôîðòðàí ìàÿãèéí õýëíýýñ äàìæóóëàõ øèíý õóâèëáàðûã
òóðøèõ áîëíî. Ýíý íü ÁÝÑÌ—4,” ÁÝÑÌ—6 áîëîí Ìèíñê-32 ìàøèíóóäûí õîîðîíä
îðóóëàõ õýëíèé íýãäëèéã õàíãàõ áîëîìæ áóé áîëãîõ þì.
Äýýð äóðäñàí á¿òýýë¿¿äèéí çýðýãöýý áàéãàëèéí óõààíû õ¿ðýýëýíã¿¿ä 72 íîì,
öóâðàë ãàðãàæýý.
70

Áàéãàëèéí óõààíû õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí àæèëòàí íàð îëîí òîîíû òºñºë, òåõíîëîãè,
çºâëºìæ, çóðàã, ãàðûí àâëàãà, ëàâëàõ áîëîâñðóóëàí çàðèìûã íü ïðàêòèêò
øèëæ¿¿ëñíèé íýã õýñýã íü ¿éëäâýðëýëä íýâòýð÷, çàðèìûã íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòàí áàãø íàð, óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí òºðºë á¿ðèéí ñàëáàðûí
ìýðãýæèëòí¿¿ä àæèëäàà õýðýãëýæ áàéíà.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãàæ õýðýãñëèéí ¿éëäâýðëýëèéí
á¿òýýãäýõ¿¿í ïðàêòèêèéí õóâüä îíöãîé à÷ òóñòàé áîëíî. Ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëñýí
õèéãýýä íýâòð¿¿ëæ áàéãàà òåõíèêèéí òºõººðºìæ, óðãàö õóðààõ çàðèì òºðëèéí
ìàøèí, öåõèéí òåõíîëîãè, òºñºë çóðàã, çºâëºìæ¿¿ä íü ýäèéí çàñãèéí õóâüä õýäýí
àðâàí ñàÿ òºãðºãèéí ¿ð àøèãòàé, áîëîõ þì.
ªíãºðñºí 20 æèëä ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéí øèíý áà øèíýõýí ¿å, ýäèéí çàñàã,
ôèëîñîôè, ôèçèê, ìàòåìàòèê, õèìè, á¿ñèéí ãåîëîãè, áèîëîãè, áîòàíèêèéí íýí ÷óõàë
àñóóäëààð õèéõ ñóäàëãàà ìýäýãäýõ¿éö ºðãºæ뺺.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí ñèñòåìä ñóäàëãààíû öîî øèíý ÷èãëýë¿¿ä áèé áîëæ
òîãòíîæ áàéíà. Òóõàéëáàë, íèéãìèéí óõààíû ñàëáàðò ýäèéí çàcar, ìàòåìàòèê,
ñîöèîëîãèéí àðãóóä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëä íýâòýð÷, äîðíî äàõèíû ñóäëàë,
õóóëü, ýðõ, ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèë áàéðøèë, òýð÷ëýí øèíæëýõ óõààíûã ò¿¿íèé
ìýäýýëëèéí óðñãàëûí õºãæèë, ¿çýë ñàíààíû ëîãèê õºãæèë, øèíæëýõ óõààíû ëîãèê,
ñóäàëãààíû àæëûí ìåòîäëîãè çýðýã îëîí òàëààñ íü ñóäàëäàã øèíæëýõ óõààíû
ñóäëàëûí àæèë õèéãäýæ áàéãààãààñ ãàäíà, ìîíãîëûí ¿íäýñíèé íýâòýðõèé òîëü
çîõèîãäîæ áàéíà. Áàéãàëèéí óõààíû ñàëáàðò ÷ ñàíñàð ñóäëàë, îíîëûí ãåíåòèê,
ýëåêòðîíèê, õàòóó áèåèéí ôèçèê, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëä òîîöîîëîí áîäîõ
ìàøèí õýðýãëýõ, øèíæèëãýýíèé áàãàæ õýðýãñëèéí ¿éëäâýðëýëèéã áàéãóóëàõ, íàð áà
õàëóóí ðàøààíû ýð÷èì õ¿÷èéã ñóäëàõ, ìèêðîáèîëîãè, õºðñ ñóäëàë, äóëààíû ìàññûí
ñîëèëöîî, ðàäèî èäýâõò áîäèñûí ñóäàëãàà, ãåîõèìè, áèîõèìè, ôèçèê, áèîôèçèêèéí
àðãóóäûã ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëä õýðýãëýõ çýðýã øèíæëýõ óõààíû îëîí øèíý
ñàëáàð ìàíàé îðîíä õºãæèæ ýõýëëýý.
Äýýð äóðäñàí ÷èãëýë¿¿äýýð àæèëëàõ ºíäºð ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷íèéã ýõ
îðíû áîëîí ãàäààäûí èõ, äýýä ñóðãóóëüä ñóðãàõ, äàäëàãà õèéëãýõ, ýðäìèéí çýðýã
ãîðèëóóëàõ õýëáýðýýð áýëòãýñýí áºãººä áýëòãýæ áàéíà.
Ìàíàé íàì çàñàã ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷íèéã ººðòºº áîëîí õºäºëìºð
á¿òýýëäýý ºíäºð øààðäëàãà òàâüäàã ¿çýë ñàíààãààð õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý
òýäíèéã öàã ÿìàãò á¿õèé ë òàëààð äýìæèí, óðàìøóóëæ áàéäàã þì.
Àêàäåìè÷ Ö.Äàìäèíñ¿ðýí «Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî»-ã õóó÷èí õýëíýýñ îð÷èí
öàãèéí ìîíãîë õýëýíä õºðâ¿¿ëñýí, àêàäåìè÷ Ø.Íàöàãäîðæ, «Ä.Ñ¿õáààòàðûí íàìòàð
áè÷ñýí», Á.Ðèí÷åí «Öîãò òàéæ» êèíî çîõèîë òóóðâèñàí, Ò.Àþóðçàíà òýðã¿¿òýé ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õýñýã àæèëòàí «Îðõîí» ¿¿ëäðèéí õîíü; Ì.ªëçèé, X.Çóíäóéæàíöàí
íàð «Îðõîí» ñîðòûí óëààí áóóäàé òóñ òóñ áèé áîëãîñîí, Ý. Øàãäàð õàíãàéí á¿ñýä
æèìñ-æèìñãýíèé óðãàìàë òàðèìàëæóóëñàí, Ä.Öýðýíñîäíîì ãîâèéí á¿ñýä íîîëóóðûí
÷èãëýëèéí ýðëèéç ÿìàà áèé áîëãîñîí, àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ «Ìîíãîë àðäûí
õóâüñãàëûí ò¿¿õ» ãàíö ñýäýâò çîõèîë òóóðâèñàí, àêàäåìè÷ Ø.Ëóâñàíâàíäàí «Ìîíãîë
õýëíèé á¿òýö» çîõèîë áè÷ñýíèé ó÷èð ÁÍÌÀÓ-ûí òºðèéí øàãíàë òóñ òóñ õ¿ðòñýí
áèëýý.
Àêàäåìè÷ Á.Í.Ïåòðîâ, ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðûí äýðãýäýõ
ñàíñàð ñóäëàëûí «Èíòåðêîñìîñ»-ûí ¿íäýñãèé çºâëºëèéí óðèëãààð 1977 îíû 7-ð
ñàðä òóñ óëñàä çî÷èëæ, ÁÍÌÀÓ-ûí èðãýí ÇÕÓ-ûí ñàíñðûí èèñýã÷äèéí õàìò, îëîí
óëñûí õàìòàðñàí íèñëýã õèéõýä áýëòãýõ áà ýíý íèñëýãèéí ¿åýð ÿâóóëàõ ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õàìòûí ïðîãðàììòàé õîëáîãäñîí àñóóäëûã õýëýëöýõýä îðîëöñîí
áèëýý.
71

̺í Ñ¿õáààòàðûí îäîíãîîð ýðäýì øèíæèëãýýíèé 3 àæèëòàí, Õºäºëìºðèéí
ãàâúÿàíû óëààí òóãèéí, îäîíãîîð 8, Àëòàí ãàäàñ îäîíãîîð 23, Õºäºëìºðèéí õ¿íäýò
ìåäàëèàð 14, Àðäüí õóâüñãàëûí 40, 50 æèëèéí îéí ìåäàëèàð 135, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä
íàðûí Ǻâëºëèéí õ¿íäýò æóóõ áè÷ãýýð 11 õ¿í òóñ òóñ øàãíàãäñàí áèëýý.
Íàì çàñãààñ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóäûí çîõèîë á¿òýýëèéã ºíäºð ¿íýëäýã
íü òýäíèé óðàì çîðèãèéã áàäðààæ áàéäàã áèëýý.
«Ìîíãîëûí ýðäýìòäèéí ºäèé, òºäèé á¿òýýë ºðãºí îëîíä àëäàðøæýý. Òýäíèé
¿éë àæèëëàãààã Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè ÷èãë¿¿ëýí íýãòãýæ áàéíà» ãýñýí ÇÕÓÊÍûí
Òºâ Õîðîîíû åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà ÇÑÁÍÕÓ-ûí Äýýä Ǻâëºëèéí
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà íºõºð Ë.È.Áðåæíåâèéí õàëóóí äîòíî ¿ã ÁÍÌÀÓ-ûí
ýðäýìòäýä èõ õàéð øàãíàë áîëæ ºãñºí áèëýý 43 .
Ǻâõºí ñîöèàëèçìûí ¿åä ë íèéãýì, øèíæëýõ óõààí õî¸ðûí õàðèëöàí ¿éë÷èëãýý
áèåëýãäýõ áîëîìæòîé íü áîäèò áàéäëààð íîòëîãäîæ áàéíà.
Íèéãýì, øèíæëýõ óõààí õî¸ðûí õàðèëöàí áèå áèåäýý ¿éë÷èëäýã ¿íäñýí øèíæ
íü þóíû ºìíº ñîöèàëèñò íèéãìèéí õýðýãöýýãýýð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã
õºãæ¿¿ëýõ íºõöºëèéã òºð¿¿ëæ, ò¿¿íèé ÷èãèéã òîãîîõ áà ãàðàõ ¿ð ä¿íã ¿ð àøèãòàé
áîëîõîä íü íºëººëíº. ͺ㺺 òàëààñ íèéãýì íü øèíæëýõ óõààíû ¿íäñýí äýýð
õºãæèõèéí çýðýãöýý øèíæëýõ óõààíû çàìûã ºðãºí äýëãýð áîëãîæ ºãäºã. Øèíæëýõ
óõààí õàðèóä íü áàéãàëü, íèéãìèéí õºãæëèéí ç¿é òîãòëûã íýýæ, íèéãýìäýý ¿ëýìæ èõ
òóñ ¿ç¿¿ëäýã àæýý.
Øèíæëýõ óõààí ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèéõýý ¿ð ä¿íãýýð ýðäýñ, ãåîëîãè, îé,
áýë÷ýýð áîëîí áàéãàëèéí áóñàä òºðëèéí íººö áàÿëãèéã óëñ àðäûí àæ àõóéä
àøèãëàõàä íü òóñàëäàã àæýý.
1961—1980 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëñýí
õàâñðàãà øèíæòýé ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í óëñ àðäûí àæ àõóéä ¿ëýìæõýí àøèã ºãºâ. ¯¿íä:
- Ãîâèéí âèòàìèí ñàéòàé òýæýýëëýã óðãàìàë áîëîõ òààíûã ò¿¿æ, çîîäîéëîõ
ìàøèí.
- Óëààíáààòàð õîòûí äýâñãýðèéí ãàçàð ÷è÷èðõèéëëèéí áè÷èë ìóæëàëûí çóðàã
(1969)
- Óëñûí áýëòãýæ áóé óëààí áóóäàéí ìóòàíò 167 õýìýýõ óäàì.
- 20—200 ò ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã óäààí õóãàöààãààð õàäãàëàõ ÷àäàëòàé ìºñºí
çîîðü áàéãóóëæ àøèãëàõ òåõíîëîãèéí òºñºë (1969, 1978-1980 îí).
- 1972 îíä Áàÿíõîíãîð àéìãèéí òºâ áà Õîâä àéìãèéí Áóëãàí ñóìàíä ØÓÀ-èéí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóäûí òºñ뺺ð áàðüñàí îðîí íóòãèéí óðãàìëààð ñïèðò
¿éëäâýðëýõ öåõ¿¿ä,
- Ìèêðîáèîëîã÷äûí òºñ뺺ð áàðüñàí ¿éëäâýðëýëèéí öåõ¿¿ä, áàéãàëèéí
íýãäëèéí õ¿ðýýëýíãèéí òåõíîëîãèîð õèéñýí ýìèéè çàðèì áýëäìýë (1972-1980 îí).
- Ãåîëîãè, ãåîãðàôèéí òîì õýìæýýíèé çóðàãëàëóóä, ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðëýõ
õ¿÷íèé 1990 îí õ¿ðòýëõ õºãæèë áàéðøëûí åðºíõèé ñõåì ãýõ ìýò îëîí ç¿éëèéã
íýðëýæ áîëíî.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðûí äýðãýäýõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé
òºëºâëºëòèéí õýëòýñ áà ýäèéí çàñàã÷äûí òîîöîîëñíîîð ¿çýõýä øèíæèëãýýíèé
àæëûí äýýð äóðäñàí áà ýñ äóðäñàí, îëîí çóóí òºðëèéí ¿ð ä¿íã ¿éëäâýðëýëä
íýâòð¿¿ëáýë 233 ñàÿàñ äîîøã¿é òºãðºãèéí ºãººæ îëîõ áîëîìæòîé àæýý.
Ýíä äóðäñàí ç¿éëñ íü àìüäðàëä íýãýíò áèåëýëýý îëñîí ñóäàëãààíû çºâõºí çàðèì
õýñýã íü þì.
43
ÌÀÕÍ-ûí III èõ õóðàë áà ÁÍÌÀÓ-ûã òóíõàãëàñíû 50 æèëèéí îéä çîðèóëñàí ÌÀÕÍ-ûí ÒÕ,
ÁÍÌÀÓ-ûí ÀÈÕ-ûí õàìòàðñàí áàÿðûí õóðàë äýýð Ë.È.Áðåæíåâèéí õýëñýí ¿ã. Ñîöèàëèçì,
íàéðàìäàë, ýíõ òàéâíû çàìààð ýìõòãýë ÓÁ. 1974. 62-ð òàë.
72

Ò¿¿íýýñ ãàäíà ØÓÀ-èàñ ¿ë õàìààðàõ øàëòãààíààð ïðàêòèêò îäîî õýð íýâòýð÷
àìæààã¿é áàéãàà îëîí òîîíû çóðàãëàë, çºâëºìæ, òåõíîëîãèóä áàñ áóé þì.
ªðòãèéã íü òîéðóó çàìààð ¿íýëæ áîëîõ òèéì ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í îëîí áèé. Òýð
íü íèéãìèéí óõààíû ÿíç á¿ðèéí ñàëáàðûí õýäýí çóóí ãàíö ñýäýâò çîõèîë, õàìòûí
á¿òýýë, ýðäýì øèíæèëãýýíèé èëòãýë, ðåôåðàò, ìºí õèìè÷, óðãàìàë ñóäëàã÷,
áèîëîãè÷ èàð áîëîí áàéãàëü, òåõíèêèéí óõààíû áóñàä ýðäýìòäýçñ ã¿éöýòãýñýí
áà ã¿éöýòãýæ áóé áîëîâñðóóëàëòûí ñõåì, ýðäýì øèíæèëãýýíèé çàðèì íýã áàãàæ,
õýðýãñýë, òåõíîëîãè áîëîâñðóóëàõ àæèë, ýðäýì øèíæèëãýýíèé ÿíç á¿ðèéí çóðàãëàë,
¿íäýñëýë á¿õèé çºâëºìæ¿¿ä þì.
Íèéãìèéí ìàòåðèàëûí áà îþóíû õýðýãöýýã õàíãàõ óóãóóë ýõ ñóðâàëæ íü áîëñîí
áàéãàëèéí íººöèéã îð÷èí ¿åèéí òåõíèêèéã õýðýãëýí àøèãëàõûí çýðýãöýý áàñ
õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûã õàéðëàí õàìãààëæ, áàéãàëèéí áàÿëãèéã çîõèñòîé àøèãëàæ,
ò¿¿íèé íººöèéã áîëîìæòîé ãàçàðò íü íºõºí íýìýãä¿¿ëýõýä áàéíãà àíõààð÷ áàéõ
ÿâäàë øààðäàãäàæ áàéíà. Èéì ó÷ðààñ ñîöèàëèñò íèéãýì õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíäîî
õàëàìæòàé õàíäàæ, øèèæëýõ óõààíûã ò¿øèãëýí áàéãàëèà õàìãààëàõ, ò¿¿íèé ç¿éë
á¿ðèéí íººöèéã íºõºí íýìýãä¿¿ëýõ áà àãààð, óñûã öýâýðø¿óëýõýä îíöãîé àíõààð÷
áàéäàã þì.
Áèä ÇÑÁÍÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí áóñàä îðíû øèíæëýõ óõààí
ñóäëàëûí òóðøëàãàä ò¿øèãëýí, õýäèéãýýð öààøèä èë¿¿ ¿íäýñëýëòýé íàðèéñãàí
íÿãòëàõ øààðäëàãàòàé áàéãàà áîëîâ÷, ñóóðü ñóäàëãààíû õóâüä îäîîãîîð íýëýýä
áîëîâñðîãäîîä áàéãàà ¿íýëãýý, øàëãóóðûã áàðèìòëàõûã õè÷ýýæ áàéíà. Òýãýõäýý áèä
ìàíàéä ýõëýí õºãæèæ áóé øèíæëýõ óõààí ñóäëàëûí çàð÷ìóóäûã áàðèìòàëäàã þì.
Ýä¿ãýý áàðèìòàëæ áîëîõ òèéì çàð÷ìóóä íü: þóíû ºìíº àñóóäëûã øèíæëýõ óõààíû
¿¿äíýýñ õýðõýí ã¿íçãèé áîëîâñðóóëæ ÷àäñàí, ñóäàëãààíààñ ãàðñàí ¿ð ä¿í íü øèíýëýã
ýñýõ, ýäãýýð ¿ð ä¿í øèíæëýõ óõààíû ìýäëýãèéí õºãæèëòºíä íºëººëæ ÷àäàõ øèíæ
÷àíàð áà óã ¿ð ä¿íã ïðàêòèêò õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ çýðýã áóñàä ¿ç¿¿ëýëò þì.
Ñóóðü ñóäàëãààíû ¿ð àøãèéã ¿íýëýõ íàéäâàðòàé øàëãóóðûã òîãòîîæ õýðýãëýõ
íü ÇÕÓ áà àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíû ýðäýìòäèéí òóðøëàãààð øèíæëýõ óõààí ñóäëàëûí
àñóóäëààð àæèëëàæ áàéãàà ìàíàé ýðäýìòäèéí õîéøëóóëøã¿é çîðèëò ìºí.
Îéðûí èðýýä¿éä àìæèëòòàé øèéäâýðëýæ áîëîõ îëîí àñóóäëûã èë¿¿ íóõàöòàé
ã¿í ã¿íçãèé áîëîâñðóóëàõ áîëîìæèéã áèîëîãè, ôèçèê, ãåîëîãè, ãàçàðç¿é, ò¿¿õ õýë
áè÷ãèéí òàëààð ìàíàé ýðäýìòäèéí õèéñýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí îäîîãèéí
ò¿âøèí áèäýíä õàðóóëæ áàéãàà þì.
Øèíæëýõ óõààíû óäèðäëàãàòàé õîëáîãäñîí îëîí àñóóäàë, ìàíàé ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóä, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñýýñ
çºâõºí ººðèéíõºº ÿâöóó ìýðãýæèëä òºäèéã¿é, òóõàéí òýð ìýðãýæèëòýé íü îéðîëäîî
óõààíóóä, ÿëàíãóÿà îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí çààã÷èëñàí ÷èãëýë¿¿ä áà
àðãà ñóäëàëûí òàëààð íàðèéí ìýðãýæèí, àðâàí õóðóó òýãø áàéõûã øààðäàæ áàéíà.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë ºâºðìºö îíöëîãòîé áàéäàã ó÷ðààñ ýðäýìòýä áà ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õàìò îëîí íü àÿíäàà øèíæëýõ óõààí ñóäëàëûí àíõààðëûí òºâä áàéõ
íü àðãàã¿é áîëæ áàéíà.
Ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýë äýõ òîäîðõîé õºëºëìºð, îþóí ñàíààíû ñàëáàð äàõü
øèíæëýõ óõààíû õºäºëìºð õî¸ðûã öóõàñõàí çýðýãæ¿¿ëýí òýìäýãëýå. Ê.Ìàðêñ
ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýëèéí ñèñòåìèéã á¿õýëä íü àâ÷ ¿çýõäýý: «Õºäºëìºðèéí
á¿òýýãäýõ¿¿íä íýí õýðýãòýé õ¿÷èí ç¿éë ãýâýë ìàòåðèàëûí õ¿÷èí ç¿éë áóþó
¿éëäâýðëýëèéí õýðýãñýë áà õóâü õ¿÷èí ç¿éë áóþó àæèëëàõ õ¿÷ ýíý õî¸ð þì» õýìýýí
ÿëãàí àâ÷ ¿çæýý. 44
Ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýë àëèâàà ¿éë ÿâäëûí àäèë òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ðäýã.
44
Ê.Ìàðêñ, Ô.Ýíãåëüñ. Ñî÷. ò 23, ñòð. 189, 191, 195-196
73

«Õºäºëìºðèéí ¿éë ÿâöàä õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà íü õºäºëìºðèéí õýðýãñëèéã ò¿øèãëýí
õºäºëìºðèéí ç¿éëèéã óðüäààñ òºëºâëºí ººð÷èëäºã áèëýý. ¯éë ÿâäàë íü á¿òýýãäýõ¿¿í
áîëäîã» 45
Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààí ñóäëàã÷ ýðäýìòýä äýýð ºã¿¿ëñíèéã õóðààíãóéëàí
òýìäýãëýæ õýëýõäýý: «Ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýëèéã 1. Õ¿í (àæèëòàí), 2. ¯éë
àæèëëàãàà (õºäºëìºð), 3. Õºäºëìºðèéí ç¿éë, 4. Õºäºëìºðèéí õýðýãñýë, 5. ¯ð ä¿í
áóþó õºäºëìºðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ãýñýí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãýýñ òîãòñîí õºãæèíã¿é
ñèñòåì ãýæ ¿çýæ áîëíî» ãýæýý.
Äýýð ºã¿¿ëñýí çàäëàí øèíæèëãýýã áàðèìòàëæ îþóí ñàíààíû ç¿éë áóþó ñàëáàð,
ººðººð õýëáýë, ìýäëýãèéã á¿òýýäýã õýðýãñëèéã ò¿øèãëýí ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã
ýðäýìòýí õ¿ì¿¿ñèéí á¿òýýë áîëîõ øèíæëýõ óõààíûã àâ÷ ¿çâýë òýð íü äîîð äóðäñàí
á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãýýñ òîãòíîñîí õºãæèíã¿é ñèñòåì áîëîõ þì. ¯¿íä: 1. Õ¿ì¿¿ñ
(ýðäýìòýí), 2. ¯éë àæèëëàãàà (ýðäýìòýí õ¿ì¿¿ñèéí á¿òýýë), 3. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé
õºäºëìºðèéí ç¿éë, 4. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé xýðýãñýë, 5. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæëûí á¿òýýãäýõ¿¿í áóþó ¿ð ä¿í ººðººð õýëáýë ìýäëýã þì 46 .
Ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýë äýõ òîäîðõîé õºäºëìºðíéí ¿ð ä¿í íü àøèãòàé ýä ç¿éë
áóþó õýðýãëýýíèé ºðòºã ìºí þì ãýñýí ä¿ãíýëò äýýð ºã¿¿ëñíýýñ óðãàí ãàð÷ áàéíà.
Øèíæëýõ óõààíû õºäºëìºðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ãýâýë ìýäëýã áºãººä òýð íü òóéëûí
õ¿ñëýíä íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëæ Ê.Ìàðêñûí õýëñíýýð õýí íýã õ¿íèé õýðýãöýýã áóñ,
õàðèí á¿õýí á¿òýí íèéãìèéí õýðýãöýýã õàíãàäàã àæýý. Ìýäëýãèéã õýðýãëýõ ¿éë ÿâäàë
èü õÿçãàðã¿é ¿ðãýëæèëæ áîëäîã áºãººä óã ìýäëýã íü ¿íý öýíýý õàäãàëæ, ¿ë õóó÷ðàí,
èë¿¿ òºãºëäºð øèíý ìýäëýãýýð ñîëèãäîîã¿é áàéñàí öàãò õýðýãëýãäñýýð áàéäàã àæýý.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã æèëýýð áà òàâàí æèëýýð òºëºâëºõ àñóóäàë íü
øèíæëýõ óõààí ñóäëàëä îíöëîã áàéð ýçýëäýã þì.
Ýä¿ãýý øèíæëýõ óõààíûã çºâõºí òàâàí æèëýýð òºëºâëºõ õàíãàëòã¿é áîëæ, õàðèí
èë¿¿ õîëûí õàðààòàé áàéõ íü çàéëøã¿é øààðäàãäàæ áàéíà. Èéì ó÷ðààñ øèíæëýõ
óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ õýòèéí òºëºâ íü øèíæëýõ óõààíûã àëñûí õàðààòàé õºãæ¿¿ëýõ
ñòàòèñòèêèéã áàðèìòàëäàã þì.
Ñóóðü ñóäàëãààã õºãæ¿¿ëýõ õýòèéí òºëºâ íü õàâñðàãà ñóäàëãàà, òåõíèêèéí
õºãæëèéí õýòèéí òºëºâººñ ò¿ð¿¿ëæ ÿâàõ ¸ñòîé àæýý.
Àñóóäàëä èíãýæ õàíäâàë øèíý òåõíèêèéí ìàòåðèàëëàã ¿íäýñ òºðæ ãàðàõ
áîëîìæèéã áèäýíä îëãîäîã. Õ¿í ¿¿íèéã ò¿øèãëýí óëñ àðäûí àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ
ýäèéí çàñãèéí îëîí ¿ç¿¿ëýëòèéã çºâ ¿¿ñãýí á¿ðä¿¿ëæ ÷àäíà.
ÇÑÁÍÕÓ áà ñîöèàëèñò áóñàä îðíû ØÓÀ-èéí òóðøëàãààñ ¿çýõýä øèíæëýõ óõààíû
õýòèéí òºëºâèéã áîëîâñðóóëàõ àñóóäàë íü áàéãàëü, íèéãýì áà ñýòãýõ¿éí òóõàé ýðäýì
øèíæèëãýýíèé ìýäýýëýëä òóëãóóðëàí çîõèîäîã áèëýý.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òºëºâëºãºº, õýòèéí òºëºâèéã çîõèîõîä ýðäýì
øèíæèëãýýíèé á¿õ õ¿ðýýëýí, øèíæëýõ óõààíû õºãæèë, ò¿¿íèé õýòèéí òºëºâèéí
òàëààð õàìãèéí øèíý ìýäýýëýë á¿õèé òîìîîõîí ýðäýìòýä áèå÷ëýí îðîëöäîã þì.
Áèä ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí 1981—1985 îíû ñóóðü ñóäàëãààíû
ñýäýâ÷èëñýí òºëºâëºãºº, ìºí 1981—1990 îíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí óëñûí
õýìæýýíèé çîðèëãî ÷èãëýë á¿õèé ïðîãðàììûí òºñëèéã áîëîâñðóóëààä áàéíà. Õî¸ð
õýñãýýñ á¿ðýëäñýí õýòèéí òºëºâèéí á¿õ òºñë¿¿ä íü óëñ íèéãìèéí à÷ õîëáîãäîëòîé
þì. Èéì òåñëèéã áîëîâñðóóëàõäàà ìàðêñèñò øèíæëýõ óõààí ñóäëàëûí îíîëûí
çàð÷èì, ÇÑÁÍÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóäûí øèíæëýõ óõààíû
òóðøëàãà, ÌÀÕÍ-ûè áàðèìò áè÷ã¿¿äýä òóñãàãäñàí ìàíàé îðíû îéðûí èðýýä¿éí
íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí çîðèëòóóäûã èø ¿íäýñ áîëãîñîí þì. Ýäãýýð òºñºëä
45
̺í òýíä
46
Ïðîáëåìû äåÿòåëüíîñòè ó÷åíîãî è íàó÷íûõ êîëëåêòèâîé Ì-Ë., 1979. ñòð. 46-47.
74

áàéãàëü, ò¿¿õèé ýä, õºäºëìºðèéí íººöèéã óëñ àðäûí àæ àõóéä àøèãëàõûí ¿¿äíýýñ èæ
á¿ðýí ñóäëàõ çýðýã òîìîîõîí çàíãèëàà àñóóäëûã îíöãîé àíõààðñàí áèëýý.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí èæ á¿ðýí, çîðèëãî áè÷èãëýë á¿õèé ïðîãðàììûã
çîõèîõäîî ÁÍÌÀÓ-ûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéã 1990 îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ õýòèéí
òºëºâëºãººã èø ¿íäýñ áîëãîæ áàéãàëü, íèéãýì, òåõíèêèéí óõààíû ºâ òýãø õºãæèë,
õàðèëöàí ¿éë÷èëãýýíèé çàð÷èìä òóëãóóðëàí çîõèîñîí áèëýý.
Ýäãýýð ïðîãðàììä ýðäýñ, ò¿ëøíèé íººöººð áàÿí øèíý ðàéîíóóäûã ýçýìøèõ,
ò¿¿íèé çýðýãöýý áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ çýðýã àñóóäëûã îðîëöóóëàí óëñ îðíû
¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèéã çºâ çîõèñòîé áàéðëóóëàõòàé íÿãò õîëáîãäñîí á¿õ àñóóäëûã èæ
á¿ðýí øèéäýõýýð îðóóëñàí áèëýý.
Óëñûí ÷àíàðòàé òîìîîõîí øèéäâýðëýõ àñóóäëûã îíîë-áîëîâñðóóëàëò-
¿éëäâýðëýëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ãýñýí äàðààëëààð øèéäâýðëýæ áàéõûí òóëä èæ á¿ðýí
çîðèëãîò ïðîãðàììóóäûã áîëîâñðóóëàí øèéäâýðëýõýä àêàäåìèéí áà ñàëáàðûí á¿õ
õ¿ðýýëýí, ëàáîðàòîðè, çîõèîí á¿òýýõ òîâ÷îî, èõ äýýä ñóðãóóëèóä îðîëöîæ áàéíà.
Àñóóäëûã èéíõ¿¿ èæ á¿ðýí øèéäâýðëýõèéí òóëä øèíæëýõ óõààíû çîõèöóóëàõ
çºâëºëèéã áàéãóóëàõ õýðýãöýý ãàð÷ èðäýã.
ªíäºð ìýðãýæëèéí ýðäýìòäýýð óäèðäóóëàí áóñàä çîõèõ ýðäýìòýä,
ìýðãýæèëòí¿¿äèéã îðîëöóóëñàí ýðäìèéí çºâëºëèéã èæ á¿ðýí øèéäâýë çîõèõ
çàðèì íýí ÷óõàë àñóóäëààð Øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí Óëñûí õîðîî, ØÓÀ-èéí
õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí äýðãýä áàéãóóëàõ õýðýãöýýòýé áàéíà.
Ïðîãðàìì òóñ á¿ðèéã øèéäâýðëýõýä õàìãèéí ìýðãýæèë ÷àäâàðòàé ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà íü òîëãîéëæ, áóñàä íü òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí
òîäîðõîé ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýã÷ýýð ïðîãðàììä èäýâõòýé îðîëöäîã áàéõ ¸ñòîé. Èæ
á¿ðýí çîðèëãî ÷èãëýëòýé ïðîãðàììààñ ò¿¿íèéã áèåë¿¿ëýã÷ á¿ðò îíîãäîõ òîäîðõîé
ñýäýâ, àñóóäëûã ØÓÒÓ-ûí Õîðîî, ØÓÀ, ÓÒÊ-òîé òîõèðîëöîí áàòàëäàã çîõèöóóëàõ
òºëºâëºãººíä óëñûí äààëãàâàð áîëãîæ íàðèéñãàí òîäîðõîéëîõ ¸ñòîé. Ïðîãðàìì òóñ
á¿ðò óäèðäàã÷ òîìèëæ, øààðäàãäàõ ìºí㺠õºðºíãèéã ãàðãàæ ºãºõ íü ç¿éòýé.
¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ¿éë àæèëëàãààã
èõ, äýýä ñóðãóóëü, ÿàì, òóñãàé ãàçðûí äýðãýäýõ ñàëáàðûí õ¿ðýýëýíã¿¿ä äýýð
ÿâóóëæ áàéãàà ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàé óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ íü èõýýõýí à÷
õîëáîãäîëòîé áàéãààã öîõîí òýìäýãëýå.
Ìàíàé èõ, äýýä ñóðãóóëèóäûí äîòðîîñ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã íýëýýä ºðãºí
õ¿ðýýòýé ÿâóóëäàã Ìîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëü áîë õèìè, ôèçèê, áèîëîãè, áîòàíèê,
Ôèëîñîôè, ýäèéí çàñàã, õóóëü, ýðõ áîëîí áóñàä ÷èãëýëýýð 10 ñýäâèéí äàãóó ñóóðü
ñóäàëãààíû àæèëä ØÓÀ-èéí õ¿pýýëýíã¿¿äòýé õàìòðàí èäýâõòýé îðîëöîæ áàéíà.
Áóñàä äýýä ñóðãóóëü, ñàëáàðûí õ¿ðýýëýíã¿¿ä ØÓÀ-èéí õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí õèéæ
áàéãàà øèíæèëãýýíèé àæèëä ººð ººðñäèéí ìýðãýæëèéí ÷èãëýëýýð îðîëöîæ áàéãàà
þì.
«ØÓÀ íü... áàéãàëü, íèéãìèéí óõààíû ãîë ÷óõàë àñóóäëààð õèéæ áàéãàà îíîëûí
øèíæèëãýý ñóäàëãààíû àæëûã ýðäýì øèíæèëãýýíèé åðºíõèé óäèðäëàãààð õàíãàõûí
õàìò äýýð äóðäñàí øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðò õèéõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí
¿íäñýí ÷èãëýëèéã òîãòîîæ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã àêàäåìèéí õàðúÿà áóñ
áàéãóóëëàãà, èõ, äýýä ñóðãóóëèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàé çîõèöóóëíà» ãýæ
1974 îíä áàòëàãäñàí ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí ä¿ðýìä çààæýý.
1962 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí äýðãýäýõ çîõèöóóëàõ Ǻâëºëèéí ¿íäñýí äýýð
áàéãóóëàãäàæ 1966 îíä Ñàéä íàðûí Çåâëºëèéí ìýäýëä øèëæñýí ØÓÒÓ-ûí õîðîî íü
Øèèæëýõ óõààíû Àêàäåìè, ñàëáàðûí õ¿ðýýëýíã¿¿äòýé õàìòðàí òåõíèêèéí äýâøëèéí
çàíãèëàà àñóóäëóóäààð óðò õóãàöààíû ïðîãðàìì áîëîâñðóóëæ, äýýð äóðäñàí çîðèëãî
÷èãëýë á¿õèé ïðîãðàììûã ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òàâàí æèëèéí òºëºâëºãºº,
75

øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí îëîëòûã ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëýõ òºëºâëºãººíä òóñãàí
ñàëáàðûí õ¿ðýýëýíã¿¿ä, èõ, äýýä ñóðãóóëü, àêàäåìèéí áàéãóóëëàãóóäûí õèéæ áàéãàà
õàâñðàãà ñóäàëãààã çîõèöóóëàõ ¿¿ðýãòýé.
Îíîë ïðàêòèêèéí àëü àëèíû íü õóâüä íýí ÷óõàë øèéäâýðëýõ àñóóäàë ñýäâ¿¿äýýð
øèíæëýõ óõààíû á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýã àìæèëòòàé õºãæ¿¿ëýõ áàéíãûí õ¿÷èí ç¿éëñ
ãýâýë:
- Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷íèéã çîðèëãî ÷èãëýëòýéãýýð áýëòãýõ, ¿¿íä
îíöãîé àâúÿàñ áèëýãòýé õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäûã ãàäààä, äîòîîäûí èõ, äýýä ñóðãóóëü
áîëîí àñïèðàíòóðààð áýëòãýõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé çàëóó àæèëòíûã ñîöèàëèñò
óõàìñàðòàé áîëãîí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, òýäíèé ººðñäèéí ñîíãîí àâñàí ìýðãýæëèéí ñàëáàð
òºäèéã¿é øèíæëýõ óõààíû áóñàä ñàëáàðûí ìýäëýãèéí îíîëûí õýìæýýã ºäºð äóòàì
äýýøë¿¿ëäýã áàéõ.
ÇÑÁÍÕÓ áîëîí àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò áóñàä îðíû øèíæëýõ óõààíû òóðøëàãûã
á¿òýýë÷ýýð õýðýãëýõ; ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ð àøãèéã ïðàêòèêààð
äàìæóóëàí øàëãàõ, àêàäåìèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã èõ, äýýä ñóðãóóëü,
ñàëáàðûí õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí àæèëòàé õîñëóóëàõ çàð÷ìûã áèé áîëãîõ; ýöýñò ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäàä àðä÷èëëûã õàòóó ÷àíä ñàõèæ, äóòàãäëûã òóóøòàé
çàð÷èì÷ààð ø¿¿ìæëýí, áàòëàãäñàí òºëºâëºãºº, ãàðãàñàí øèéäâýðèéí áèåëýëòýä ºäºð
òóòìûí õÿíàëò òàâüæ áàéõ ÿâäàë áîëíî.
1979 îíû àðâàí õî¸ðäóãààð ñàðä áîëñîí Óëààíáààòàð õîòûí íàìûí õîðîîíû
V á¿ãä õóðàë äýýð í. Þ.Öýäýíáàëûí õýëñýí ¿ã îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîéã ¿¿íòýé
óÿëäóóëàí òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
«Óäèðäàõ àæèëòàí á¿ð äýýðýýñ ºãñºí óäèðäàìæ, çààëò òóøààëûã äàãàæ ìºð人ä
çîãñîõã¿é äîîä àæèëòàí, àðä èðãýäýýñ ãàðãàñàí àæèë õýðýã÷ ñàíàà÷èëãà, îíîâ÷òîé
ñàíàë, ºíäºð øààðäëàãûã ¿íýòýé òóñëàëöàà ãýæ õ¿ëýýæ àâäàã áàéõ õýðýãòýé» 47 ãýæ
Þ.Öýäýíáàëûí õýëñíèéã àæèë á¿õíèé íàðèéí çàð÷èì áîëãîõ õýðýãòýé áàéíà.
Äýýð äóðäñàí çîðèëòûã áèä õýðýãæ¿¿ëýõäýý ñóäàëãààíû áîëîí, øèíæëýõ óõààíû
øèéäâýðëýõ àñóóäàë, ñýäâèéã çºâ ñîíãîí àâàõ, òºëºâëºõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
õºäºëìºðèéí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõýä îíöãîé àíõààðàõ íü
÷óõàë áèëýý.
47
Ê.Ìàðêñ õýëýõäýý: «Àëèâàà õºäºëìºð, àëèâàà íýýëò, àëèâàà çîõèîí áóòýýñýí ç¿éëñ íü á¿õ íèéòèéí
õºäºëìºð áîëíî» ãýæýý. Ê.Ìàðêñ è Ô.Ýíãåëüñ ñî÷. ò. 25. ÷. I ñòð 116.
76

ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÒªÂ
ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ ÄÀÐÃÀ ÍÀÐ
Îíõîòûí Æàìüÿàí
Àãäàíáóóãèéí Àìàð
Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíãèéí
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû
äàðãà 1921 îíîîñ 1930 îí õ¿ðòýë õ¿ðýýëýíãèéí äàðãà 1930-1932
îí õ¿ðòýë
Ëõàìñ¿ðýíãèéí Äýíäýâ
Áàÿðûí Æàðãàëñàéõàí
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíûõ¿ðýýëýíãèéí
äàðãà1932-1940 îí
õ¿ðýýëýíãèéí äàðãà 1940-1941 îí,
1946-1950 õ¿ðòýë îí õ¿ðòýë
77

Æàëöàâûí Ä¿ãýðñ¿ðýí
Öýíäèéí Äàìäèíñ¿ðýí
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû
õ¿ðýýëýíãèéí äàðãà 1941 îíîîñ
õ¿ðýýëýíãèéí äàðãà 1950 îíîîñ
1946 îí õ¿ðòýë 1953 îí õ¿ðòýë
Íÿìûí Æàãâàðàë
Äîíäîãèéí Öýâýãìèä
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààí, Äýýä
õ¿ðýýëýíãèéí äàðãà 1953 îíîîñ
áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãèéí äàðãà
1957 îí õ¿ðòýë 1957 îíîîñ 1960 îí õ¿ðòýë
78

Áàäàìûí Ëõàìñ¿ðýí
Áàçàðûí Øèðýíäýâ
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààí, Äýýä ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààí, Äýýä
áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãèéí äàðãà áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãèéí äàðãà
1960 îíû 2 ñàðààñ 6 ñàð 1960 îíîîñ 1961 îí, ÁÍÌÀÓ-ûí
Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí
Åðºíõèéëºã÷ 1961 îíîîñ
ªÍêÐÑªÍ ÕÎÐÈÍ ÆÈËÈÉÍ ÄÎÒÎÐ (1961-1981 ÎÍ)
ØÓÀ-ÈÉÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍï¯ÄÝÝÑ ÕÝÂ˯¯ËÑÝÍ
ÃÎË Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ 48
À. Ãàíö ñýäýâò çîõèîë
1. Õýë, óòãà çîõèîëûí òàëààð
I Xýñýã
ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍÛ ÒÀËÀÀÐ
1. X.Ëóâñàíáàëäàí «À÷ëàëò íîìûí òóõàé». ÓÁ. 1961. 16 õõ
2. Ñ.Ëóâñàíâàíäàí «Ãîî ç¿é» ÓÁ. 1964. 16 õõ
3. Á.Ðèí÷èí. «Ìîíãîë áè÷ãèéí õýëíèé ç¿é» I äýâòýð. ÓÁ. 1964. 19 õõ
4. Ý.Âàíäóé «Äºðâºä àìàí àÿëãóó» ÓÁ. 1965.
5. Æ.Öîëîî «Çàõ÷èíû àìàí àÿëãóó» ÓÁ. 1965. 7 õõ.
6. Ñ.Ëóâñàíâàíäàí. «Ìîíãîëûí óòãà çîõèîëûí ãîë áààòàð». ÓÁ. 1965. 15 õõ.
7. Á.Ñîäíîì «Ä. Íàöàãäîðæèéí íàìòàð» ÓÁ. 1966. 10 õõ
8. Ï.Õîðëîî «Ìîíãîëûí àðäûí öýöýí ç¿éð ¿ã¿¿ä áà îíüñãóóä» ÓÁ. 1966. 4, 5 õõ.
48
Æàãñààëòûã íèéãýì, áàéãàëèéí óõààíû ÷èãëýëýýð õî¸ð õýñýã áîëãîí àíãèëæ, äîòîð íü ãàíö ñýäýâò
çîõèîë áà õàìòûí á¿òýýë, ýìõòãýë õýìýýí ÿëãàâàðëàæ, óã á¿òýýë¿¿äèéí õýâëýãäñýí îíû äàðààëëûã
áàðèìòëàí ãàðãàâ.
79

9. Á.Ðåí÷èí «Ìîíãîë áè÷ãèéí õýëíèé ç¿é» äýä äýâòýð, àâèàí ç¿é. ÓÁ. 1966. 34 õõ.
10. ß.Öýâýë. «Ìîíãîë õýëíèé òîâ÷ òàéëáàð òîëü» ÓÁ. 1966. 57 õõ.
11. Á.Ðèí÷èí. «Ìîíãîë áè÷ãèéí õýëíèé ç¿é». ªã¿¿ëáýð ç¿é. 4-ð äýâòýð ÓÁ. 1967. 12
õõ.
12. Ï.Õîðëîî «Ìîíãîë àðäûí åðººë» ÓÁ. 1967. 4 õõ.
13. Á.Ñóìúÿàáààòàð. «Áóðèàäûí óãèéí áè÷ãýýñ». ÓÁ. 1967. 6 õõ.
14. Ø.Ëóâñàíâàíäàí «Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ç¿é». (Ìîíãîë õýëíèé àâèàíû
á¿òýö) òýðã¿¿í äýâòýð. ÓÁ. 1967. 11, 5 õõ.
15. Ö.Äàìäèíñ¿ðýí. «Îðîñ-ìîíãîë òîëü» 1-ð äýâòýð. À. Ëóâñàíäýíäýâ. ÓÁ. 1967. 52,
5 õõ
16. Ø.Ëóâñàíâàíäàí «Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé á¿òýö» Ìîíãîë õýëíèé ¿ã
íºõöºë õî¸ð íü. ÓÁ. 1968. 16, 5 õõ
17. Ö.Äàìäèíñ¿ðýí, À. Ëóâñàíäýíäýâ. «Îðîñ-.ìîíãîë òîëü» 2-ð äýâòýð. ÓÁ. 1969.
51, 8 õõ.
18. Ä.Öýðýíñîäíîì. «XIV çóóíû ¿åèéí ÿðóó íàéðàã÷ ×îéæè-Îäñýð. ÓÁ. 1969. 9, 5
õõ.
19. Ý.Âàíäóé, Æ.Öîëîî. «Õàëõûí àìàí àÿëãóó» ÓÁ. 1970. 14, 25 õõ.
20. Á.Ñóìúÿàáààòàð «Ìîíãîë õýë, óòãà çîõèîë, àìàí çîõèîëûí íîì ç¿é. ÓÁ. 1972.
22, 8 õõ.
21. Ä.Öýíä «Ìîíãîëûí îð÷èí ¿åèéí óÿíãûí ÿðóó íàéðàã>> ÓÁ. 1972. 17, 75 õõ.
22. Ä.Öýäýâ «Ìîíãîëûí ÿðóó íàéðãèéí óëàìæëàë øèíý÷ëýë» ÓÁ. 1973. 11, 5 õõ.
23. Ñ.Ëóâñàíâàíäàí «Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí îíîë ò¿¿õèéí àñóóäàëä. ÓÁ. 1973.
20 õõ.
24. Á.Áàçûëõàí «Ìîíãîë Êàçàõ õýëíèé õàðüöóóëñàí ò¿¿õýí õýë ç¿é. ÓÁ. 1973. 10, 7
õõ.
25. Á.Ñóìúÿàáààòàð. «Ìîíãîë ñîëîíãîñ òóóðãàòíû óãñàà ãàðàë, õýëíèé õîëáîîíû
àñóóäàëä» ÓÁ. 1974. 10 õõ.
26. X.Ëóâñàíáàëäàí «Òîä ¿ñýã, ò¿¿íèé äóðñãàëóóä» ÓÁ .1975. 22, 5 õõ.
27. Ö.Äàìäèíñ¿ðýí «Ðàìàÿíà Ìîíãîëä äýëãýðñýí íü» ÓÁ. 1976. 11, 5 õõ.
28. Ã.Ìèæèääîðæ «Ìîíãîë ìàíæ áè÷ãèéí õýëíèé õàðüöàà» ÓÁ. 1976. 20 õõ.
29. Ë.Áîëä. «Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé òîíãîðóó òîëü» ÓÁ. 1976. 20 õõ.
30. Æ.Öîëîî «Îð÷èí ¿åèéí ìîíãîë õýëíèé àâèà ç¿é» ÓÁ. 1976. 10 õõ.
31. Á.Áàçûëõàí «Êàçàõ-ìîíãîë òîëü» ÓÁ. 1977. 55. 4 õõ.
32. Ë.Áàëäàí «Ä. Íàöàãäîðæèéí çîõèîëûí õýë» ÓÁ. 1977. 5 õõ.
33. Á.Ñóìúÿàáààòàð «ÕIII-XIV çóóíû ìîíãîë ñîëîíãîñ õàðèëöààíû áè÷ã¿¿ä» ÓÁ.
1978. 13 õõ.
34. Ä.Öýðýíñîäíîì «Ìîíãîë ø¿ëãèéí îíîë, ò¿¿õèéí çàðèì àñóóäëóóä» ÓÁ. 1978. 8
õõ.
35. Á.Ðèí÷åí «Ìîíãîë àðä óëñûí óãñààòíû ñóäëàë, õýëíèé øèíæëýëèéí àòëàñ» ÓÁ.
1980.
36. Ä.¨íäîí. Òºâä Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí õàðèëöààíû àñóóäàëä» ÓÁ. 1980. 7 õõ.
37. X.Ñàìïèëäýíäýâ «Õ¿¿õäèéí àìàí çîõèîëûí ó÷èð» ÓÁ. 1980. 4 õõ.
38. À.Ëóâñàíäýíäýâ «Õýë áè÷ãèéí óõààíû çàðèì àñóóääàë» ÓÁ. 1980. 19 õõ.
39. Ö.Øàãäàðñ¿ðýí «Ìîíãîëûí ¿ñýã ç¿é» ÓÁ. 1980. 5 õõ.
2. Ò¿¿õèéí òàëààð
1. X.Ïýðëýý «Ìîíãîëûí ýðò äóíäàä ¿åèéí õîò ñóóðèíû òîâ÷îî, ÓÁ 1961. 10 õõ.
2. Ö.Äîðæñ¿ðýí «Óìàðä õ¿íí¿» ÓÁ. 1961. 6 õõ.
80

3. Ñ.Áàäàìõàòàí «Õºâñãºëèéí öààòàí àðäûí àæ áàéäëûí òîéì» ÓÁ. 1962. 6 õõ.
4. Í.Èøæàìö «Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé 1755—1758 îíû òóñãààð òîãòíîëûí çýâñýãò
òýìöýë» (Àìàðñàíàà, ×èíã¿íæàâ íàðûí áîñëîãî) ÓÁ. 1962. 8 õõ.
5. Á.Ò¿äýâ «ÁÍÌÀÓ-ûí àæèë÷èí àíãèéí ò¿¿õýýñ» (1921—1952). ÓÁ. 1963. 12 õõ.
6. Ì.Ñàíæäîðæ «Õàëõàä õÿòàäûí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷ Õóäàëäàà íýâòýð÷ õºëæñºí íü»
(XVIII çóóí) ÓÁ. 1963. 9 õõ.
7. Á.Øèðåíäûá. «Ìîíãîëèÿ íà ðóáåæå XIX—XX âåêîâ». ÓÁ. 1963. 30 ï. ë.
8. Ø.Íàöàãäîðæ. «Õàëõûí ò¿¿õ». «Ìàíæèéí ýðõøýýëä áàéñàí ¿åèéí õàëõûí
õóðààíãóé ò¿¿õ» (1691— 1911). ÓÁ. 1963. 26. 2 õõ.
9. Ö.Íàñàíáàëæèð. Àð ìîíãîëîîñ ìàíæ ÷èí óëñàä çàëãóóëæ áàéñàí àëáà (1691—
1911). ÓÁ. 1963.
10. Ä.Öýäýâ «Èõ øàâü» ÓÁ. 1964. 6 õõ.
11. Ä.Ãîíãîð «Õîâäûí õóðààíãóé ò¿¿õ» ÓÁ. 1964. 14 õõ.
12. Ø.Áèðà. Î «Çîëîòîé êíèãå» Ø. Äàìäèíà. ÓÁ. 1964.
13. Á.Øèðýíäýâ «Õè÷ýýíã¿é ñàéä Öýðýíäîðæ» ÓÁ. 1965.
14. Ñ.Áàäàìõàòàí «Õºâñãºëèéí äàðõàä ÿñòàí» ÓÁ. 1965. 20 õõ.
15. Ë.Áàò-î÷èð, Ä. Äàøæàìö «Äàìäèíû Ñ¿õáààòàð» (Íàìòàð) 1-ð õýâëýë. ÓÁ.
1965. 7 õõ. 2- ð õýâëýë. ÓÁ. 1967. 8. 5 õõ. 3- ð õýâëýë. Äàìäèíãèéí Ñ¿õáààòàð. ÓÁ.
1973. 11 õõ. (1969 îíä Ñîôèä, 1971 îíä Ìîñêâà, Òîêèîä, 1976 îíä Íûî-Éîðêò
Áîëãàð, Îðîñ, ßïîí, Àíãëè õýëýýð õýâëýãäñýí).
16. Á.Øèðýíäýâ. «Ìèíóÿ êàïèòàëèçì» ÓÁ. 1967. 7 õõ. (Ìîíãîë, îðîñ, àíãëè,
ôðàíö, ãåðìàí, ÿïîí, èñïàíè, èòàëè, àðàá, ôèí, êàçàõ õýëýýð òóñ òóñ õýâëýãäñýí)
17. Á.Ò¿äýâ. «Ôîðìèðîâàíèå è ðàçâèòèå ðàáî÷åãî êëàññà ÌÍл Ì. 1968. 9 ï. ë.
18. Á.Øèðýíäýâ. «Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ» ÓÁ. 1969. 31 õõ.
19. Ø.Íàöàãäîðæ «Òî âàí áà ò¿¿íèé ñóðãààë» ÓÁ. 1969. 17 õõ.
20. X.Ïýðëýý «Ãóðâàí ìºðíèé ìîíãîë÷óóäûí àìàí ò¿¿õèéí ìºðèéã ìºøãºñºí íü»
6ÓÁ. 1969. 5 õõ.
21. Í.Ñýð-îäæàâ «Ýðòíèé ò¿ðýã¿¿ä» (VI—VIII çóóí) ÓÁ. 1970. 5 õõ.
22. Á.Øèðåíäûá «Â. È. Ëåíèí è Ìîíãîëüñêèé íàðîäà Ì. 1970. 3, 5 ï. ë.
23. Ä.Ãîíãîð. «Õàëõ òîâ÷îîí» (Õàëõ ìîíãîë÷óóäûí ºâºã äýýäýñ áà õàëõûí õààíò
óëñ (VIII—XVII) 1 äýâòýð. ÓÁ. 1970. 21, 25 õõ.
24. Á.Øèðåíäûá.”Èñòîðèÿ ìîíãîëüñêîé íàðîäíîé ðåâîëþöèè 1921 ãîäà”. Ì.
1971.26 ï.ë.
25. Ä.Äîðæ. «Íåîëèò âîñòî÷íîé ìîíãîëèè» ÓÁ. 1971. 10 ï. ë.
26. Ã.Ñ¿õáààòàð «Ñÿíüáè» (Ñÿèüáè íàðûí óãñàà, ãàðàë, ñî¸ë, àæ àõóé, íèéãìèéí
áàéãóóëàë), (Íýí ýðòíýýñ ÌÝ IV çóóí) ÓÁ. 1971. 18, 5 õõ.
27. Ø.Íàöàãäîðæ. «Ñóì, õàìæëàãà, øàâü àðä» ÓÁ. 1971. 10 õõ.
28. Ñ.Áàäàìõàòàí. «Áîðæãîí õàëõ» ÓÁ. 1973. 6 õõ.
29. Ì.Ñàíæäîðæ «Àðäûí òºðèéí ò¿¿õ» ÓÁ. 1974. 21 õõ.
30. Ä.Äîðæ. Ý. Íîâãîðîäîâà «Ïñòðîãëèôû Ìîíãîëèè» ÓÁ. 1975. 14 õõ.
31. Ä.Íàâààí. «Äîðíîä ìîíãîëûí õ¿ðëèéí ¿å» ÓÁ. 1975. 8 õõ.
32. Ì.Øèíýõ¿¿. «Òàðèàòûí îðõîí áè÷ãèéí øèíý äóðñãàë» ÓÁ. 1975. 8 õõ.
33. X.Ïýðëýý. «Ìîíãîë ò¿ìíèé ãàðëûã òàìãààð õàéí ñóäëàõ íü» ÓÁ. 1975. 14 õõ.
34. Ã.Öýðýíäîðæ. «ÁÍÌÀÓ-ä áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäëûã àðèëãàñàí íü» ÓÁ. 1976.
7 õõ.
35. Ö.Íàñàíáàëæèð. «Ìîíãîëûí àæ àõóé õºòëºëòèéí óëàìæëàë øèíýòãýë. (XIX
çóóíû ýöýñ, XX çóóíû ýõýí) ÓÁ. 1976. 4, 25 õõ.
36. Í.Èøæàìö. «Ìîíãîëä íýãäñýí òºð áàéãóóëàãäàæ ôåîäàëèçì á¿ðýëäýí òîãòñîí
íü» ÓÁ. 1976. 11 õõ.
81

37. Í.Ñýð-Îäæàâ. «Ìîíãîëûí ýðòíèé ò¿¿õ» ÓÁ. 1977. 10 õõ.
38. Ä.Äîðæ, Ä.Öýâýýíäîðæ «Ìîíãîëûí ïàëåîëèò» ÓÁ. 1978. 6 õõ.
39. Ø.Áèðà. «Ìîíãîëüñêàÿ èñòîðèîãðàôèÿ. (XIII—XVII â. â). Ì. 1978. 18 ï. ë.
40. Ä.Ãîíãîð. «Õàëõ òîâ÷îîí» (õàëõ ìîíãîë÷óóäûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí
áàéãóóëàë (XI—XVII) II äýâòýð. ÓÁ. 1978. 29, 5 õõ.
41. Ø.Íàöàãäîðæ. «Ìîíãîëûí ôåîäàëèçìûí ¿íäñýí çàìíàë» ÓÁ. 1978. 29 õõ.
42. Á.Øèðýíäýâ. «Àðäûí õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí íàìòàð» ÓÁ. 1979. 2 õõ.
43. Ã.Ñ¿õáààòàð «Ìîíãîë÷óóäûí ýðòíèé ºâºã» ÓÁ. 1979 17 õõ.
44. Á.Øèðýíäýâ. «Øèíæëýõ óõààí ñóäëàëûí ¿íäñýí àñóóäëóóä. ÓÁ. 1979. 1, 5 õõ.
45. Ä.Íàâààí. «Ýðòíèé ìîíãîëûí äóðñãàëóóä». ÓÁ. 1980.
46. Á.Øèðåíäûá. «Êðàòêèé î÷åðê èñòîðèè ÀÍ ÌÍл ÓÁ. 1980. 4 ï. ë. íà ðóññêîì
ÿçûêå. «ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí òîâ÷ ò¿¿õ» ÓÁ. 1980. 6 õõ. ìîíãîë õýëýýð.
47. Îñíîâíûå èòîãè è ãëàâíûå çàäà÷è íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé â ÌÍÐ. ÓÁ. 1966 ã.
48. Îá èòîãàõ âûïîëíåíèÿ ïÿòèëåòíåãî ïëàíà íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêîé ðàáîòû çà
1966- 1970 ãã. è çàäà÷àõ èíñòèòóòîâ AH ÌÍÐ. ÓÁ. 1971 ã.
49. Îá èòîãàõ íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé àêàäåìèè íàóê ÌÍÐ çà ìèíóâøóþ ïÿòèëåòêó
è çàäà÷àõ íà ïåðèîä 1976-1980 ãã.
3. Ýäèéí çàñãèéí òàëààð
1. Ì.Ïýëæýý «ÁÍÌÀÓ äàõü òàâààðûí ¿éëäâýðëýë áà õóäàëäàà» ÓÁ. 1961. 10, 1 õõ.
2. Ä.Äóãàð «Õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéí àæ àõóéí òàâààðëàã ÷àíàðûã íýìýãä¿¿ëýõ
àðãà çàìóóä» ÓÁ. 1966 îí. 10, 5 õõ. ...
3. Á.Ìÿãìàðæàâ. «Áýë÷ýýð, õàäëàíãèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýý» ÓÁ. 1966 îí. 9,0
õõ.
4. Â.Íàöàãäîðæ «ÁÍÌÀÓ-ûí õºíãºí àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ººðèéí
ºðòãèéã òºëºâëºõ aðãà ç¿é» ÓÁ. 1968 îí. 7, 75 õõ.
5. X.Äàøäîíäîâ «ÁÍÌÀÓ-ä ìàõíû ìàë àæ àõóéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ ¿íäñýí àñóóäëóóä»
ÓÁ. 1969 îí 7, 5 õõ.
6. Ï.Ëóâñàâäîðæ «ÁÍÌÀÓ-ûí äîòîîä çàõ çýýëèéí àñóóäàë» ÓÁ. 1970. 11,5 õõ.
7. Ì.Õàñáààòàð «ÕÀÀ íýãäëèéí àæèëëàõ õ¿÷íèé õàíãàìæ. òºëºâëºëòèéí àðãà
ç¿éí àñóóäàë» ÓÁ 1973. 8, 5 õõ.
8. Á.Öýâýãñ¿ðýí «Õîò îð÷ìûí õºäºº àæ àõóéí á¿ñèéí ¿éëäâýðëýëèéã öîãöîëáîð
õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàëä» ÓÁ. 1974 îí. 5, 7 õõ.
9. ª.Äàìäèíñ¿ðýí «Àæ ¿éëäâýðèéö ãàçðûí õºäºëìºðèéí ýäèéí çàñãèéí çàðèì
àñóóëò» ÓÁ. 1974 îí. (
9, 5 õõ.
10. Á.Öýâýãñ¿ðýí «ÁÍÌÀÓ-ûí õºäºº àæ àõóéí õºäºëìºðèéí õóâààðèéí õºãæèëò»
ÓÁ. 1978 îí. 8.0 õõ.
11. Æ.Òîéñîí, Ö.Ñýíãýä «Õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí òºðºëæèëò, õýìæýýíèé
àñóóäàëä» ÓÁ. 1978 14. 5 õõ.
12. Ò.Íàìæèì «ÁÍÌÀÓ-ûí òýýâðèéí ñèñòåìèéí acóóäàëä» ÓÁ. 1978. 15 õõ.
13. X.Äàøçýâýã. Õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã òîîöîæ òºëºâëºõ àðãà ç¿éí àñóóäàëä»
ÓÁ. 1980 16 õõ.
14. Ì.Áîëä «ÁÍÌÀÓ-ûí õ¿í àìûí òàâààðûí õýðýãëýý ýðýëòèéã ñóäëàõ àðãà ç¿éí
àñóóäàë» ÓÁ. 1979 îí 9,5 õõ.
15. Ä.Öýðýíïèë «ÁÍÌÀÓ-ûí àæ ¿éëäâýðò àæ àõóéí òîîöîîã áýõæ¿¿ëýõ àñóóäàëä»
ÓÁ. 1979 îí. 5.5 õõ.
16. X.Äàøçýâýã «Íèéãìèéí õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõ àñóóäàëä» ÓÁ.
1979 îí. 15, 7 õõ.
82

17. Ð.Öàãààíõ¿¿ «ÁÍÌÀÓ-ûí õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ýäèéí çàñãèéí ¿ð
àøèã» ÓÁ. 1980 îí, 15,0 õõ.
18. Ï.Ëóâñàíäîðæ «ÁÍÌÀÓ-ûí ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí çàíãèëàà àñóóäàë» ÓÁ.
1980 îí. 15.0 õõ.
19. Ñ.Äàø, ¯.×èìýä «Ìàðêñèçìûí ºìíºõ ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí îíîëûí
ñýòãýëãýýíèé õºãæèëò» ÓÁ. 1980 îí. 10,0 õõ.
20. Ã.Ï¿ðýâáààòàð. «ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóéí ¿íèéí îíîë ïðàêòèêèéí
àñóóäàë. ÓÁ. 1980 îí. 12,0 õõ.
21. Ä.Öýðýíïèë. Àðâèëàí õýìíýõ æóðàì àæ àõóéã ñîöèàëèñò ¸ñîîð õºòëºõ àðãà
ìºí. 1980 îí. 3 õõ.
4. Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, ýðõèéí òàëààð
1. ×.Æ¿ãäýð «XIX—XX çóóíû çààã äàõü ìîíãîëûí íèéãýì-óëñ òºð, ôèëîñîôèéí
ñýòãýëãýýíèé õºãæèë. ÓÁ. 1972. 12 õõ.
2. Ä.Äàøæàìö «Ìàðêñèçì-ëåíèíèçì ìîíãîëä õýðýãæñýí íü» (1917—1940 îí) ÓÁ.
1973., 15 õõ.
3. X.Íÿìáóó «¯éë÷èëãýýíèé õåäºëìºðèéí ñîöèîëîãèéí ñóäàëãàà» ÓÁ. 1973. 4 õõ.
4. Ä.Ñàíãèäàíçàí «Õóâüñãàëûí àðä÷èëñàí øàòàí äàõü àðäûí òºðèéí ¿¿ðã¿¿ä» ÓÁ.
1974. 7 õõ.
5. Öî.Íàìñðàé «Êàïèòàëèçìûã àëãàññàí îðíóóäàä ñîëèñò íèéãìèéí äàâõàðãà
¿¿ñ÷ õºãæñºí íü» ÓÁ. 1975. 10 õõ.
6. Ø.×óëóóíáààòàð «Øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàëä» ÓÁ. 1977. 6 õõ.
7. ×.Æ¿ãäýð. Àãâààíáàëäàíãèéí ã¿í óõààíû ¿çýë. ÓÁ. 1977. 6 õõ.
8. Ä.Äàøæàìö «Ðàñïðîñòðàíåíèå è óòâåðæäåíèå èäåé ìàðêñèçìà-ëåíèíèçìà â
Ìîíãîëèè» Ì. 1978.
9. Ä.Äàøæàìö «ÁÍÌÀÓ äàõü ìàðêñèñò ñýòãýëãýýíèé õºãæèëò» ÓÁ. 1978, 10 õõ.
10. Ä.Äàøöýäýí «Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí ýðõèéí àêòûí çàðèì àñóóäàë» ÓÁ.
1978. 4 õõ.
11. Ò.̺íõæàðãàë «ÁÍÌÀÓ äàõü àæ àõóéí ãýðýýíèé çàðèì àñóóäàë» ÓÁ. 1978. 5 õõ.
12. Ò.Ñîäíîìäàðãèà Àâãààíäàíäàðûí ôèëîñîôè ëîãèêèéí ¿íäýñ» ÓÁ. 1978. 5 õõ.
13. Ã.Ãýíäýíñ¿ðýí, Ä.Äàøï¿ðýâ. ÁÍÌÀÓ äàõü øèíæëýõ óõààíû àòåèçìûí
àñóóäàëä. ÓÁ. 1979. 3 õõ.
14. Ø.Ò¿äýâ «Ñîöèàëèñò íèéãìèéí óäèðäëàãà» ÓÁ. 1979. 5 õõ.
15. Ä.Äàøï¿ðýâ «ÁÍÌÀÓ-ûí ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí îíîë ïðàêòèêèéí
õàðèëöààíû äèàëåêòèê. ÓÁ. 1979. 5 õõ.
16. Ã.Ëóâñàíöýðýâ «Íàãàðæóíààãèéí ôèëîñîôèéí ¿çýë ñàíàà» ÓÁ. 1980. 5 õõ.
5. Äîðíî äàõèíû òàëààð
1. Ë.Æàìñðàí «Ìàíàé ýõ îðíû ò¿¿õýí çàìíàë» ÓÁ. 1968. 10 õõ.
2. Ø.Ñàíäàã «Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí ãàäààä õàðèëöàà» ÓÁ. 1971. 21, 5 õõ.
3. Í.Äàíãààñ¿ðýí «ÁÍÌÀÓ-ûí êàïèòàëèñò áèø õºãæèë áà õºäºº àæ àõóé äàõü
íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëò» ÓÁ. 1971. 10 õõ.
4. Ä.Ìààì «Ãóðâàí ò¿ðýìãèéëýë, ñèíàéí äàéí» ÓÁ. 1972. 3 õõ.
5. ×.Äàëàé. «Þàí ã¿ðíèé ¿åèéí ìîíãîë» ÓÁ. 1973. 10 õõ.
6. Á.Áàòáîëä. «Ëàòèí àìåðèêèéí îðíóóä» ÓÁ. 1973. 6 õõ.
7. Á.Áàòáîëä «Ñîöèàëèñò Êóáà» ÓÁ. 1975. 4 õõ.
8. Ä.Ìààì «Ìàîãèéí áîäëîãîä õýëìýãäýæ áóé Òºâä îðîí» ÓÁ. 1975. 4 õõ.
83

9. À.Äàìäèíñ¿ðýí «Ìîíãîë ìºí㺻 ÓÁ. 1975. 7 õõ.
10. Á.Áàòáîëä «Óëñ ò¿ìýí ÿëæ áàéíà» ÓÁ. 1976. 3 õõ.
11. Í.Äàíãààñ¿ðýí «Ãóðàâ äàõü åðòºíö» (ýäèéí çàñãèéí òóñãààð òîãòíîëûí
àñóóäàë) ÓÁ. 1977. 13. 5 õõ.
12. À.Äàìäèíñ¿ðýí «Èõ ýðäýìòýí Ìÿíãàò» ÓÁ. 1978. 7 õõ.
Á. Õàìòûí á¿òýýë áà öóâðàë, ýìõòãýë¿¿ä
1. Çîõèîëûí òàëààð
1. Îëîí óëñûí ìîíãîë õýë áè÷ãèéí ýðäýìòäèéí àíõäóãààð èõ õóðàë. I. II, III, IV
áîòü. ÓÁ. 1961. 39 õõ.
2. Ãýëýãáàëñàí «Åðººë¿¿ä» ÓÁ. 1961. 5 õõ.
3. Á.Ñîäíîì, Ã.Ðèí÷èíñàìáóó «Ìîíãîëûí õîøèí ¿ëãýð ÿðèà» ÓÁ. 1961. 4. 8 õõ.
4. Ä.Ðàâæàà. Ñàðàíõºõººíèé íàìòàð. ÓÁ. 1962. 32, 5 õõ.
5. Æàíãàðûí òóóæ. ÓÁ. 1963. 14 õõ.
6. Ä.Ðàâæààãèéí çîõèîëóóä. ÓÁ. 1963. 12 õõ.
7. Êàëèäàñ. «¯¿ëýí çàðäàñ» ÓÁ. 1963. 17, 5 õõ.
8. Òºâä-Ìîíãîë øèäýò õ¿¿ðèéí ¿ëãýð. ÓÁ. 1963. 26, 75 õõ.
9. Ðàøààíû äóñëûí ìîíãîë-òºâä òàéëáàð. ÓÁ. 1964. 26 õõ.
10. ßíæàâûí õýëäýã ¿ëãýðýýñ. ÓÁ. 1964. 4, 5 õõ.
11. Àðäûí öýöýí ¿ã¿¿ä áà îíüñîãóóä. ÓÁ. 1964. 12 õõ.
12. Æ.Äàøäîðæ, Ã.Ðèí÷åíñàìáóó. Ìîíãîë öýöýí ¿ãèéí äàëàé. 1-ð äýâòýð. ÓÁ.
1964. 17 õõ.
13. Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ç¿é. ÓÁ. 1966. 21, 8 õõ.
14. Àðäûí òýæýýõ¿é äóñàë íýðò øàøäàð, ò¿¿íèé òàéëáàðóóä. ÓÁ. 1966. 8, 5 õõ.
15. Ìîíãîë öýöýí ¿ãèéí äàëàé. 2-ð äýâòýð. ÓÁ. 1966. 18 õõ.
16. Ìîíãîë àðäûí áààòàðëàã òóóëüñûí ó÷èð. ÓÁ. 1966. 16 õõ.
17. Ñ.Ëóâñàíâàíäàí, Á.Ñóìúÿàáààòàð «Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî ¿ãèéí òîâ÷
òîëü» ÓÁ. 1966. 6 õõ.
18. Áàðóóí ìîíãîëûí áààòàðëàã òóóëüñ. ÓÁ. 1966. 15, 5 õõ.
19. ×.Àëòàíãýðýë. Ìîíãîë çîõèîë÷äûí òºâ人ð áè÷ñýí á¿òýýë. 1-ð äýâòýð. ÓÁ.
1967. 7 õõ.
20. Ì.Ãààäàìáà, Ä.Öýðýíñîäíîì. Ìîíãîë àðäûí àìàí çîõèîëûí äýýæ. ÓÁ. 1967.
22 õõ.
21. ×.Àëòàíãýðýë. Ìîíãîë çîõèîë÷äûí òºâ人ð áè÷ñýí á¿òýýë. II äýâòýð ÓÁ. 1968.
15, 5 õõ.
22. Ìîíãîëûí îð÷èí ¿åèéí óðàí çîõèîëûí òîâ÷ ò¿¿õ. ÓÁ. 1968. 37,5 õõ.
23. Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí òîéì. III äýâòýð. ÓÁ. 1968 15 XX.
24. Ìîíãîë àðäûí ¿ëãýð. ÓÁ. 1970. 6 õõ
25. Áóì-Ýðäýíý òóóëü. ÓÁ. 1972. 23. 57 õõ.
26. Îëîí óëñûí ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí II èõ õóðëûí ìàòåðèàë. I áîòü ÓÁ. 1972 îí. 32 õõ.
27. Îëîí óëñûí ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí II èõ õóðëûí ìàòåðèàë. II áîòü ÓÁ. 1973. 29 õõ.
28. Ðîëü êî÷åâûõ íàðîäîâ â öèâèëèçàöèè öåíòðàëüíîé Àçèè. ÓÁ. 1974. 35, 7 ï. ë.
29. X.Ñàìïèëäýíäýâ «Óóë óñíû çóóí äîìîã» ÓÁ. 1975.
30. Æàíãàðûí òóóëüñ. ÓÁ. 1977. 17 õõ.
31. Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí òîéì. II äýâòýð. ÓÁ. 1977. 42 õõ.
32. Ìîíãîë àðäûí àìàí çîõèîëûí äýýæ áè÷èã. ÓÁ. 1978 19 õõ.
33. Îëîí óëñûí ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí III èõ õóðëûí ìàòåðèàë. 2-ð áîòü. ÓÁ. 1977. 28
84

õõ.
34. Îëîí óëñûí ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí III èõ õóðëûí ìàòåðèàë. 1-ð áîòü. ÓÁ. 1978. 32.
5 õõ.
35. Îëîí óëñûí ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí III èõ õóðëûí ìàòåðèàë. 3-ð áîòü. ÓÁ. 1979. 37.
1 õõ.
36. Õýë çîõèîë. I áîòü 6—12-ð äýâòýð. ÓÁ. 1961. 7 õõ.
—«— I áîòü 13-ð äýâòýð. ÓÁ. 1961. 9. 5 õõ.
—«— II áîòü I áà 2-ð äýâòýð. ÓÁ. 1961. 3 õõ
—«— I áîòü 3-ð äýâòýð. ÓÁ. 1962. 3.3 õõ.
—«—II áîòü 4—9-ð äýâòýð. ÓÁ. 1963. 10 õõ.
—«—II áîòü 10-19-ð äýâòýð. ÓÁ. 1964. 19. 8 õõ.
—«—III áîòü 1-ð äýâòýð. ÓÁ. 1965. 4. 3 õõ.
—«—IV áîòü 1—4-ð äýâòýð. ÓÁ. 1966. 4. 3 õõ.
—«—V áîòü 1—10-ð äýâòýð. ÓÁ. 1967. 16.5 õõ.
—«—VI áîòü 1—13-ð äýâòýð. ÓÁ. 1968. 26. 5 õõ
—«—VII áîòü 1—13-ð äàâòýð ÓÁ. 1969 25, 5 õõ.
—«—VIII áîòü 1—12-ð äýâòýð. ÓÁ. 1970. 30. 5 õõ.
—«—IX áîòü 1— 21-ð äýâòýð. ÓÁ. 1972. 25 xx.
—«—X áîòü 1—17-ð äýâòýð. ÓÁ. 1975. 22.4 õõ.
—«— XI áîòü 1—24-ð äýâòýð. ÓÁ. 1975. 24. 5 õõ.
—«— XII áîòü 1—18-ð äýâòýð. ÓÁ. 1976. 16 XX.
—«— XIII áîòü 1—25-ð äýâòýð. ÓÁ. 1979. 17.5 õõ.
—«— XIV áîòü 1—30-ð äýâòýð. ÓÁ. 1980, 15 õõ.
37. Àìàí çîõèîë ñóäëàë III áîòü 1-ð äýâòýð ÓÁ. 1961. 11.8 õõ.
—«— III áîòü 2-ð äýâòýð. ÓÁ. 1961. 4. 8 õõ.
—«— I áîòü 4-ð äýâòýð. ÓÁ. 1962. 2 õõ
—«— II áîòü 3-ð äýâòýð. ÓÁ. 1963. 3 õõ
—«— II áîòü 1-ð äýâòýð. ÓÁ. 1964. 17 õõ.
—«—II áîòü 1-ð äýâòýð. ÓÁ. 1964., 17 õõ.
—«—II áîòü 4-ð äýâòýð. ÓÁ. 1964. 4. 5 õõ
—«—IV áîòü 1-ð äýâòýð. ÓÁ. 1966. 4. 5 õõ
—«—IV áîòü 2-ð äýâòýð. ÓÁ. 1966. 15,5
—«—IV áîòü 2-ð äýâòýð. ÓÁ. 1966. 18 õõ.
—«—VI áîòü 1—14-ð äýâòýð. ÓÁ. 1967. 15 õõ.
—«—VI áîòü 15-ð äýâòýð. ÓÁ. 1968. 17, 1 õõ.
—«— VII áîòü 1—9-ð äýâòýð. ÓÁ. 1969. 14,3 õõ.
—«— VII áîòü 10-ð äýâòýð. ÓÁ. 1972. 23.6 õõ.
—«— VIII áîòü 1—11-ð äýâòýð. ÓÁ. 1974. 8 õõ.
—«— IX áîòü 1—12-ð äýâòýð. ÓÁ. 1975. 16 8 õõ.
—«— X áîòü 1—13-ð äýâòýð. ÓÁ. 1976. 11 õõ
—«— XI áîòü 1-ð äýâòýð. ÓÁ. 1978. 15 õõ.
38. Ìîíãîëûí ñóäëàëûí I—VIII áîòü 24 íîì õýâëýãäýí ãàð÷ýý. ÓÁ. 1961—1973.
39. Äóðñãàëò áè÷ãèéí ÷óóëãàí 1—XX áîòü. 26 íîì õýâëýãäæýý. ÓÁ. 1961—1977.
40. Îðîñ ìîíãîë íýð òîìú¸îíû êîìèññûí ìýäýý. 41 —120-ð äýâòýð. ÓÁ. 1961—1979.
340 õõ.
41. Íýð òîìú¸îíû êîìèññûí öóâðàë áè÷èã. 3 áîòü 67 äýâòýð. ÓÁ. 1961—1967. 82 õõ.
42. Îðîñ-.ìîíãîë íýð òîìú¸îíû òîëü 1-ð áîòü. ÓÁ. 1964.
43. Îðîñ-ìîíãîë íýð òîìú¸îíû òîëü. 2-ð áîòü. ÓÁ. 1970.
44. Îðîñ-ìîíãîë íýð òîìú¸îíû òîëü. 3-ð áîòü ÓÁ. 1979.
85

2. Ò¿¿õèéí òàëààð
1. ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. Òýðã¿¿í áîòü. ÓÁ. 1966. 31, 5 õõ. (Ýýí ýðòíýýñ XVII çóóí)
2. ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. Äýä áîòü. ÓÁ. 1968. 39 õõ. (1604-1947)
3. ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. 3-ð áîòü (íýí øèíý ¿å) ÓÁ. 1969. 43 õõ.
4. ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. Íýãýí áîòü çîõèîë íýìýí çàñâàðëàñàí. 2 äàõü õýâëýë. ÓÁ. 1966.
35,3 õõ. 3 äàõü õýâëýë 1981 îíä ìîíãîë, îðîñ õýëýýð õýâëýãäýíý.
5. Èñòîðèÿ Ìîíãîëüñêîé íàðîäíûé ðåñïóáëèêè. Ì. 1967. 34,5 ï.ë. (Èçäàíèå âòîðîå
ïåðåðàáîòàííîå è äîïîëíåííîå)
6. Ìîíãîë àðäûí æóðàìò öýðãèéí äóðòãàëóóä.
1- ð áîòü. ÓÁ. 1961. 50 õõ.
2- ð áîòü. ÓÁ. 1969. 45 õõ
7. Ä.Ñ¿õáààòàðûí ¿éë àìüäðàëòàé õîëáîãäîõ áàðèìò ìàòåðèàëûí ýìõòãýë. ÓÁ.
1964. 12 õõ.
8. Ä.Ñ¿õáààòàðûí òóõàé äóðòãàëóóä. ÓÁ. 1965. 20 õõ.
9. Èõ íàéðàìäàë (äóðòãàë) ÓÁ. 1967. 6 õõ.
10. Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò èõ õóâüñãàë áà ìîíãîë îðîí. ÓÁ. 1967. 7 õõ.
11. Îêòÿáðèéí õóâüñãàë áà ìîíòîë îðîí (îëîí óëñûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóðëûí
ìàòåðèàë). ÓÁ. 1969. 15 õõ.
12. ÁÍÌÀÓ-ûí êàïèòàëèñò áèø õºãæëèéí ò¿¿õýí òóðøëàãûí çàðèì àñóóäàë. ÓÁ.,
1970.15 õõ.
13. Êîòâè÷èéí õóâèéí àðõèâààñ îëäñîí ìîíãîëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ çàðèì áè÷èã.
ÓÁ. 1972. 37 õõ.
14. Á.Øèðåíäûá. «Èçáðàííûå ïðîèçâåäåíèÿ» Ì. 1973. 22. õõ.
15. Ø.Áèðà. «ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ, ñî¸ë, ò¿¿õ áè÷ëýãèéí àñóóäàëä» «Çàðèì á¿òýýëèéí
ýìõòãýë» ÓÁ. 1977., 14 õõ.
16. Ñîâåòñêî-ìîíãîëüñêèå îòíîøåíèÿ (1921 —1974 â 2 òîìàõ) òîì 1 (1921—1940)
Ì. 1975. 33, 5 ï. ë.
17. ÁÍÌÀÓ-ûí ñîöèàëèñò õºäºº àæ àõóéí ò¿¿õèéí çàðèì àñóóäàë. ÓÁ. 1976. 12 õõ.
18. Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õàðèëöàà (1921—1974) õî¸ð áîòü. 1-ð áîòü. (1921—1940) ÓÁ.
1977. 31 õõ.
19. Ö.Èøäîðæ, Ä.Äîðæ. «Òðóäû ìîíãîëüñêèõ èñòîðèêîâ. ÓÁ. 1975. 32 ï. ë.
20. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí îêòÿáðèéí çàìààð. ÓÁ. 1977. 15 õõ.
21. Íåêàïèòàëèñòè÷åñêèé ïóòü ðàçâèòèÿ è ñîâðåìåííîñòü. ÓÁ. 1977. 20 õõ.
22. Á.Øèðýíäýâ «Ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýëèéí ýìõòýë» ÓÁ. 1979. 15 õõ.
23. Àðäûí õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí àìüäðàë ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäîõ áàðèìò
áè÷ã¿¿ä. ÓÁ. 1980. 7, 5 õõ.
24. Àðõåîëîãèéí ñóäëàë 1-IX áîòü. ÓÁ. 1960—1979 îíä òóñ òóñ 5 õõ.
25. Ýòíîãðàôèéí ñóäëàë 1-VII. ÓÁ. 1960-1979 îíä òóñ á¿ð 5-10 õýâëýëèéí
õóóäàñòàéãààð õýâëýãäæýý.
26. Stadia Historica. 1-XIV áîòü. ÓÁ. 1960-1979 îíä òóñ á¿ð 5-10 XX.
27. Ñóðâàëæ áè÷ãèéí ñóäëàë. I—VI áîòü. 1961—1973 îíä òóñ á¿ð 5-10 õýâëýëèéí
õóóäàñòàé õýâëýãäæýý.
3. Ýäèéí çàñãèéí òàëààð
1. պ人 àæ àõóéí íýãäëèéí õºäºëìºðèéí íººö àøèãëàëò. 1961 îí. 4,0 õõ.
2. պ人 àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ººðèéí ºðòºã, àøèãò àæèëëàãàà 1964, 3, 5 õõ.
3. Ìàë àæ àõóéí ýäèéí çàñãèéí çàðèì àñóóäàë. ÓÁ. 1969 îí. 5,5 õõ.
86

4. պ人 àæ àõóéí íýãäëèéí áàéðøëûã òºãºëäºðæ¿¿ëýõ àñóóäàëä» ÓÁ. 1970 îí. 11,2 õõ.
5. «Òðóäîâûå ðåñóðñû è íàó÷íî-òåõíè÷åñêàÿ ðåâîëþöèÿ» Èçäàòü. «Ìûñëü» Áåðëèí
Ì., 1974 ã. 10, 6 ï. ë.
6. «ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóéí òºëºâëºëò» ñóðàõ áè÷èã. 1974. 30,0 õõ.
7. «Òåîðåòè÷åñêèå ïðîáëåìû èññëåäîâàíèÿ ñòðóêòóð íàðîäíîãî õîçÿéñòâà è
âûðàâíèâàíèå óðîâíåé ýêîíîìè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ ñòðàí-÷ëåíîâ ÑÝ â óñëîâèÿõ
ñîöèàëèñòè÷åñêîé ýêîíîìè÷åñêîé èíòåãðàöèè» Ìîñêâà, 1974 ã. 10,3 ï. ë.
8. «Ñòðóêòóðà ñîâîêóïíîãî îáùåñòâåííîãî ïðîäóêòà è íàöèîíàëüíîãî äîõîäà»
Ìîñêâà, 1976 ã, 10,3 ï.ë.
9. «Ïðîáëåìû êîîðäèíàöèè ýêîíîìè÷åñêèõ èññëåäîâàíèè è îáëàñòü ìåòîäîëîãèè
ïëàíèðîâàíèÿ è èçìåðåíèÿ ýôôåêòèâíîñòè îáùåñòâåííîãî ïðîèçâîäñòâà».
Óæãîðîä, 1977 ã, 9,0 ï. ë.
10. Ïðîëåìû ôîðìèðîâàíèÿ íîâîãî ìåæäóíàðîäíîãî ýêîíîìè÷åñêîãî ïîðÿäêà.
Ìîñêâà. 1977. 7,0 ï. ë.
11. ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóéí á¿òýö» ÓÁ. 1977 îí. 17,0 õõ.
12. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí Îêòÿáðèéí çàìààð» 1977. 18,0 õõ.
13. Ýäèéí çàñàã-ìàòåìàòèêèéí àðãà çàãâàð. 1977. 17.0 õõ.
14. պ人 àæ àõóéí íýãäëèéí ¿éëäâýðëýëèéí òºðºëæèëò, õýìæýýíèé àñóóäàëä. ÓÁ.
1978 îí. 14,5 õõ.
15. ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèë, áàéðøëûí àñóóäàë (ýðäýì
øèíæèëãýýíèé öóâðàë ¹ 1) ÓÁ. 1979. 10 õõ.
16. Ìåòîäîëîãè÷åñêèå è ìåòîäè÷åñêèå ïðîáëåìû îñâîåíèÿ íîâûõ ðåãèîíîâ
è èññëåäîâàíèÿ ðàçâèòèÿ èíôðàñòðóêòóðû â ñîöèàëèñòè÷åñêèõ ñòðàíàõ
(ìàòåðèàëû VIII êîíôåðåíöèè ó÷åíûõ ðåãèîíàëèñòîâ ñîöèàëèñòè÷åñêèõ ñòðàí
6—12 ñåíòÿáðÿ 1978 ãîäà, ã. Óëàí-áàòîð) ÓÁ. 1979. 31 ï. ë.
17. ÌÍÐ â ñîöèàëèñòè÷åñêîé ýêîíîìè÷åñêîé èíòåãðàöèè. ÓÁ. 1979. 15 ï.ë.
18. «Ñîöèàëüíûå ïðàâà è ãàðàíòèè òðóäÿùèõñÿ ïðè ñîöèàëèçìå» Ìîíãîðäàôèä Ì.
1980. 10 ï. ë.
19. «Ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë» ¹1 1966. 10 õõ.
«Ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë» ¹2 1968 10 õõ.
«Ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë» ¹3 1969 10 õõ.
«Ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë» ¹4 1970 10 õõ.
«Ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë» ¹5 1971 10 õõ.
«Ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë» ¹6 1973 10 õõ.
«Ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë» ¹7 1974 10 õõ.
«Ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë» ¹8 1974 10 õõ.
«Ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë» ¹9 1975 10 õõ.
«Ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë» ¹10 1977. 10. õõ
«Ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë» ¹11. 1978 10 õõ.
«Ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë» ¹12. 1979. 10 õõ.
«Ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë» ¹13. 1980 10 õõ
4. Ôèëîñîôè, ýðõèéí òàëààð
1. Ôèëîñîôè ýðõèéí ñóäëàë ¹1. ÓÁ. 1977. 10 õõ.
2. Ôèëîñîôè ýðõèéí ñóäëàë ¹2. ÓÁ. 1978. 10 õõ.
3. Ôèëîñîôè ýðõèéí ñóäëàë ¹3. ÓÁ. 1980. 10 õõ.
4. X.Íÿìáóó. ªíººãèéí ìîíãîë ¸ñ. ÓÁ, 1976. 7 õõ.
5. X. Íÿìáóó «Ìîíãîëûí áèëýãäýë» ÓÁ. 1979. 5 XX.
87

5. Äîðíî äàõèíû ñóäëàëûí òàëàap
1. Ðåä. Í.Èøæàìö. «Ìàîèçì. ìàîãèéíõàí. ÓÁ. 1974. 18 õõ.
2. Ðåä. Ø.Ñàíäàã. «Ìàîèçì. ìàîãèéíõàí». ÓÁ. 1976. 3 õõ.
3. Ðåä. Ø.Áèðà «Äîðíî äàõèíû ñóääàëûí àñóóäàë» ÓÁ. 1978. 12 õõ.
4. Ðåä. Î.×óëóóí Õÿòàä äàõü õýðýã ÿâäëûí òóõàéä (1963—1973)
5. ×.Áÿìáà. Ì.Õ¿ðìåòõàí. Õÿòàä äàõü õýðýã ÿâäëûí òóõàéä (1973—1976) ÓÁ. 1978.
19 õõ.
6. Äîðíî äàõèíû ñóäëàëûí àñóóäàë ¹2, ÓÁ. 1980. 6 õõ.
7. Ðåä. Á.Øèðåíäûá. Ìàîèñòñêàÿ ôàëüñèôèêàöèÿ èñòîðèè ÌÍÐ è èñòîðè÷åñêàÿ
ïðàâäà. ÓÁ. 1980. 4 ï.ë.
8. Ðåä. Á.Øèðýíäýâ. ÁÍÕÀÓ-ûí ºâºð ìîíãîëûí ººðòºº çàñàõ îðîí». ÓÁ. 1980. 8 õõ.
6. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé ìýäýýëýë
1. Ìîíãîëûí ò¿¿õ÷äèéí á¿òýýë. ÓÁ. 1975. 32,5 õõ
2. Ìîíãîëûí õýë çîõèîë ñóäëàà÷äûí á¿òýýë. ÓÁ. 1976. 36.4 õõ.
3. Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàã ñóäëàà÷äûí á¿òýýë. ÓÁ. 1976. 16 õõ.
4. Ìîíãîëûí ôèëîñîôè, òºð ýðõ ñ¿äëàà÷äûí á¿òýýë. ÓÁ. 1976. 16 õõ.
5. Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí òóõàé ìîíãîëûí ýðäýìòäèéí á¿òýýë. ÓÁ. 1977. 18,7 õõ.
6. Ìîíãîëûí ýðäýìòäèéí á¿òýýë. ÓÁ. 1980 îí. 10 õõ.
7. Íîìûí ñàí
1. Ä.Äàíçàí «Ëàâëàãàà íîì ç¿é» ÓÁ. 1966 îí. 4,5 õõ.
2. Ì.Áàÿíçóë «Íîìûí ôîíä ò¿¿íèéã õàìãààëàõóé. ÓÁ. 1968. 7 õõ.
3. Ø.Áàçàð, Ã.Ï¿ðýâäîðæ, Ä.Ñóðìààæàâ «Íîìûí ñàíãèéí àíãèëàë» ÓÁ. 1972. 10 õõ.
4. Ä.Äàíçàí. «Íèéãýì óëñ òºðèéí óòãà çîõèîëûí íîìç¿é» ÓÁ. 1975. 6 õõ.
5. Ì.Áàÿíçóë, Ø. Áàçàð, Ë. Æàìáàà. «Íîìûí ñàíãèéí ñóäëàë» ÓÁ. 1974. 5, 2 õõ.
6. Ã.Ðèí÷èíñàìáóó. Ìîíãîë óëñàä 1913—-1944 îíä õýâëýãäñýí ìîíãîë íîìûí
á¿ðòãýë. ÓÁ. 1963. 6, 75 õõ.
7. Ä.Á¿ðýíäàëàé. Ãàäààäûí óðàí çîõèîëûã ìîíãîë õýëýýð îð÷óóëñàí íü (1956—
1960) íîìç¿éí á¿ðòãýë. ÓÁ. 1963. 13, 94 õõ.
8. Þ.Öýíä. ÁÍÌÀÓ-ä 1961—1962 îíóóäàä õýâëýãäñýí ìîíãîë íîìûí á¿ðòãýë. ÓÁ.
1964. 6 õõ.
9. Ä.Ä¿ãýðæàâ. Ìîíãîë ñýòã¿¿ë¿¿äýä õºäºº àæ àõóéí òàëààð õýâëýãäñýí
ºã¿¿ëë¿¿äèéí á¿ðòãýë (1926—1960) ÓÁ. 1964. 9, 1 õõ.
10. Þ.Öýíä, Ø. Áàçàð. ÁÍÌÀÓ-ä 1963—1964 îíä õýâëýãäñýí Ìîíãîë íîìûí
á¿ðòãýë. ÓÁ. 1965. 7 XX.
11. Ì.Áàÿíçóë. Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí íîì ç¿éí òîéì. I. II. III, IV. V äýâòýð. ÓÁ.
1965. 1966. 1970. 1971.
12. Ä.Äàíçàí, Ä.Á¿ðýíäàëàé, Î.Öàöðàë, Â.È.Ëåíèíèé çîõèîëóóä. Àãóóëãûí
òàéëáàðòàé á¿ðòãýë. ÓÁ. 1967. 12, 5 õõ.
13. ×.Ëóâñàâäýíäýâ. Õ¿¿õäèéí óðàí çîõèîë, íîì õýâëýë (1921 — 1967). I II äýâòýð.
ÓÁ. 1969, 1970. 16,6 õõ.
14. Ä.Äàíçàí. Ä.Á¿ðýíäàëàé, Î.Öàöðàä. Ëåíèíèçìèéí òàëààð áè÷ñýí ç¿éëñ. ÓÁ.
1969. 9. 5 õõ.
15. Î.Öàöðàë, Â.Â.Õóðëàò. «Áèáëèîãðàôèÿ ðàáîò â ìîíãîëèè» VI òîì. ÓÁ. 1980.
22 ï. ë.
88

À. Ãàíö ñýäýâò çîõèîëóóä
1. Ãàçàð ç¿éí òàëààð
II. Õýñýã
ÁÀÉÃÀËÈÉÍ ÓÕÀÀÍÛ ÒÀËÀÀÐ
1. Á.Ãóíãààäàø. ÁÍÌÀÓ-ûí ýäèéí çàñãèéí ãàçàð ç¿é, ÓÁ. 1963. 20 õõ.
2. Î.Íàìíàäîðæ. Ìîíãîë îðíû ãàçàðç¿éí ãàéõàì ñîíèí. ÓÁ. 1967. 13 õõ.
3. Í.Ëîíæèä. Ìîíãîë îðíû îëîí æèëèéí öýâäýã ÷óëóóëàã. ÓÁ. 1969. 6 õõ.
4. Í.Áàäàð÷. Ìîíãîë îðíû óóð àìüñãàë. ÓÁ. 1971. 12 õõ.
5. Ø.Öýãìèä. ÁÍÌÀÓ-ûí ôèçèê ãàçàð ç¿é (äóíä ñóðãóóëèéí 7-ð àíãèä ¿çíý). 1, 2,
3 äàõü óäààãèéí õýâëýë. (1957. 1972, 1975 îí) 10 õõ.
6. Æ.Öýðýíñîäíîì. Ìîíãîë îðíû íóóð. ÓÁ. 1972. 13 õõ.
7. Ò.Íîðæìîî. ÁÍÌÀÓ-ûí àæ ¿éëäâýðèéí ãàýàð ç¿é. ÓÁ. 1973. 8 õõ.
8. Î.Ñ¿õáààòàð. ÁÍÌÀÓ-ûí õ¿í àìûí øèëæèõ õºäºë㺺í. ÓÁ. 1973. 8.5 õõ.
9. Æ.Ãàðüäõ¿¿. ÁÍÌÀÓ-ûí õºðñíèé àãðîõèìè. ÓÁ. 1975. 10 õõ.
10. Ä.Òºìºðáààòàð. Ìîíãîë îðíû óë õºðñíèé óëèðëûí õºëäºëò ãýñýëò. ÓÁ. 1975. 7
õõ.
11. Í.Ëîíæèä, Ä.Òºìºðáààòàð. Ìîíãîë îðíû èíæåíåð ãåîëîãèéí àñóóäëóóä.
1976. 8,2 õõ.
12. Ã.Öýðýíáàëæèä. Ìîíãîë îðíû òàðèàëàíãèéí õîã óðãàìëûã òàíèõ áè÷èã. ÓÁ.
1976. 14 õõ.
13. Ä.Äîðæãîòîâ. Ìîíãîë îðíû õºðñ ãàçàð ç¿éí ìóæëàëò. ÓÁ. 1976. 7 õõ.
14. Î.Íàìíàíäîðæ. ÁÍÌÀÓ-ûí äàðõàí ãàçàð, öààçòàé àìüòàí. ÓÁ. 1976. 12 õõ.
15. Æ.Ãàðüäõ¿¿. ÁÍÌÀÓ-ûí õºðñºí äýõ ìèêðîýëåìåíò¿¿ä. ÓÁ. 1977. 10 õõ.
16. Ä.Áàçàðã¿ð. ÁÍÌÀÓ-ûí ìàë àæ àõóéí õºãæèë, áàéðøèëòûí ãàçàðç¿éí ¿íäýñ.
ÓÁ. 1978. 7,5 õõ.
17. Î.Ñ¿õáààòàð. Ìèãðàöèÿ íàñåëåíèÿ ÌÍÐ. Èçäàíèå ÑÎÏÑ. 1978. 5.5 ï. ë.
18. Ã.Øèðíýí. ÁÍÌÀÓ-ûí õºäºº àæ àõóéí ìóæëàëò. ÓÁ. 1978. 12,5 õõ.
19. Ä.Ëóâñàíäàãâà. Õàíãàé, Õºâñãºëèéí óóëàðõàã îðíû îëîí æèëèéí öýâäýã
÷óëóóëàã. ÓÁ. 1978. 5 õõ.
2. Áîòàíèêèéí òàëààð
1. Ó.Ëèãàà. Îðîí íóòãèéí ýìèéí óðãàìëûã ìàë ýìíýëãèéí ïðàêòèêò õýðýãëýõ. ÓÁ.
1964. 5 õõ.
2. Æ.Ãàë. Çàãàí îéí íººöèéã çºâ àøèãëàõ áèîëîã-ýêîëîãèéí ¿íäýñ. ÓÁ. 1968. 14
õõ.
3. Ä.Áàíçðàã÷. Óìàðò õàíãàéí áýë÷ýýð õàäëàíãèéí óðãàöûí äèíàìèê ÓÁ. 1970. 6
õõ.
4. Í.Ìàíèáàçàð. ªðãºñò ñàðíàéí îð÷èí ç¿é, àìèí ç¿éí àñóóäàë. ÓÁ. 1973. 3.5 õõ.
5. Ä.Äàøíÿì. Äîðíîä ìîíãîëûí óðãàìëûí àéìàã óðãàìàëøèë. ÓÁ. 1974. 9 õõ.
6. Æ.Ãàë. Ãîâèéí çàðèì óðãàìëûã àøèãëàõ áèîëîã-ýêîëîãèéí ¿íäýñ. ÓÁ. 1975. 11
õõ.
7. Æ.Ãàë. Áàÿíá¿ðä¿¿ä. ÓÁ. 1975. 6 õõ
8. Ö.Äàâààæàìö. Ãîâèéí ìàë àæ àõóéä òààíà, õ¿ì¿¿ëýýð òýæýýë áýëòãýõ òóõàé.
ÓÁ. 1978. 4,5 õõ.
9. Í.ªëçèéõóòàã. ÁÍÌÀÓ-ûí îðòóóçûí òºðëèéí óðãàìàë. ÓÁ. 1979. 13 õõ.
10. ×.Ñàí÷èð. Õàðãàíûí òºðëèéí óðãàìàë. ÓÁ. 1979. 10 õõ.
89

11. Ó.Ëèãàà. ÁÍÌÀÓ-ûí òàðâàãàí øèéðèéí òºðëèéí óðãàìàë. ÓÁ. 1979 10 õõ.
12. Î.×îãíèé. Äîðíîä õàíãàéí áýë÷ýýðèéí ººð÷ëºãäºõ áà ñýëãýõ ¿íäñýí ç¿é
òîãòîë. ÓÁ. 1980. 7 õõ.
13. X.Áóÿí-îðøèõ. Èõ íóóðóóäûí õîòãîðûí ýëñíèé óðãàìëûí àéìàã,
óðãàìàëæèëò. ÓÁ. 1980. 6 õõ.
3. Áèîëîãèéí òàëààð
1. À.Äóëìàà. Äàðõàäûí õîòãîðûí íóóðóóäûí ãèäðî-áèîëîãèéí àñóóäàëä. ÓÁ. 1967.
6 õõ.
2. À.Äóëìàà. Ìîíãîë îðíû òîìõîí íóóðûí áèîëîãèéí çàðèì àñóóäàë. ÓÁ. 1977. 23
õõ.
3. Ñ.Äóëàìöýðýí. Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòíû òîäîðõîéëîõ áè÷èã. ÓÁ. 1970. 15
õõ.
4. Î.Øàãäàðñ¿ðýí. Áàéãàëèéí øàëãàðàë áà áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé. ÓÁ. 1971. 3,5
õõ.
5. Ä.Áààòàð, Ä. Äàøíÿì. Ìàëûí ãåíåòèêèéí ¿íäýñ ÓÁ. 1974. 3, 25 õõ.
6. Ã.Ýðäýíýæàâ. Õàäëàí áýë÷ýýð ñàéæðóóëàõ àðãà. ÓÁ. 1976. 5 õõ.
7. Ö.Æàí÷èâ. Æ. Áàòñóóðü. Ïîïóëÿöèéí ãåíåòèêèéí ¿íäýñ. ÓÁ. 1977. 10 õõ.
8. À.Äóëìàà. ÁÍÌÀÓ-ûí íóóðûí áèîëîãè. ÓÁ. 1979. 10 õõ.
9. Ä.Áààòàð. Ìàëûí áèîëîãèéí çàðèì àñóóäàë. ÓÁ. 1980, 4, 5 õõ.
10. Ã.Ýðäýíýæàâ. Òýæýýëèéí îëîí íàñò ºâñ òàðèàëàõ áèîëîãèéí ¿íäýñ. ÓÁ. 1980.
10 õõ.
4. Õèìèéí òàëààð
1. Ò.Áàëäàí. Äóíä ñóðãóóëèéí 7-ð àíãèéí cópax áè÷èã. 8,5 õõ. ÓÁ. 1963, 1967, 1970,
1972, 1976, 1979.
2. Ø.Ëóâñàíäîðæ «Òà õèìèéã õèð ñîíèðõäîã âý» ÓÁ. 1963. 7 õõ.
3. Ò.Áàëäàí «Äóíä ñóðãóóëèéí 7-ð àíãèä õèìè çààõ àðãûí çºâëºìæ. ÓÁ. 1966. 10
õõ.
4. Ä.Áàäãàà. «Õ¿íñíèé íîãîîíû òóõàé». ÓÁ. 1964. 20 õõ.
5. Ø.Ëóâñàíäîðæ «ÁÍÌÀÓ-ûí ýðäýñò íóóðóóä» ÓÁ. 1967. 4 õõ.
6. Ò.Áàëäàí. «Äóíä ñóðãóóëèéí 10-ð àíãèéí õèìèéí ñóðàõ áè÷èã. ÓÁ. 1967. 16 õõ.
7. Ñ.Ìàæèãñ¿ðýí Íóëèìñò ìîä áà ðåçèí ýäëýë. ÓÁ. 1968 3,5 õõ.
8. Ø.Ëóâñàíäîðæ «ÁÍÌÀÓ-ûí ýðäýñò íóóðóóä áà ò¿¿íèéã àøèãëàõ. ÓÁ. 1973. 14
õõ.
9. Ä.Áàäãàà «Æèìñ æèìñãýíèé äàðñ ¿éëäâýðëýõ õèìè òåõíîëîãè» ÓÁ. 1973. 8 õõ.
10. Ò.Áàëäàí. «Äóíä ñóðãóóëèéí 10-ð àíãèä îðãàíèê õèìè çààõ àðãûí çºâëºìæ» ÓÁ.
1975. 4 õõ.
11. Ò.Áàëäàí «Äóíä ñóðãóóëèéí 7-ð àíãèéí õèìèéí òóðøëàãà» ÓÁ. 1975. 5 õõ.
12. Ø.Ëóâñàíäîðæ «Ýðäýñò ò¿¿õèé ýäèéí õèìèéí ñóäàëãàà» ÓÁ. 1976. 9 õõ.
13. Ò.Áàëäàí «Àëêàëîèäûí õèìèéí ñóäàëãàà» ÓÁ. 1980, 8 õõ.
5. Áàéãàëèéí íýãäëèéí òàëààð
1. Ö.Õàéäàâ. Äîðíî äàõèíû àíàãààõ óõààíû ñóäàð áè÷ãèéí òîéì. ÓÁ. 1974. 7, 75
õõ.
2. Ò.Ïóíöàã. Ìîíãîë îðíû óðãàìëûí ºâ÷èí. ÓÁ. 1974. 15 õõ.
90

3. Ö.Õàéäàâ. Ìîíãîë àðäûí ýìíýëýãò õýðýãëýãäýæ áàéñàí ýðäñèéí ýì. ÓÁ. 1975. 8
õõ.
4. Ñ.Øàòàð. ̺íõ íîãîîí óðãàìëûí ýôèðèéí òîñ. ÓÁ. 1975. 4,5 õõ.
5. Ö.Õàéäàâ. Ìîíãîë àðäûí ýìíýëýãò õýðýãëýãäýæ áàéñàí àìüòíû ãàðàëòàé ýì.
ÓÁ. 1976. 10 õõ.
6. X.Äîëãîðìàà. Äîòðûí öî÷ìîã ºâ÷íèé õ¿íäðýëä ¿ç¿¿ëýõ ÿàðàëòàé òóñëàìæ. ÓÁ.
1976. 6,3 õõ.
7. Ö.Õàéäàâ. Ìîíãîë àðäûí ýìíýëýãò õýðýãëýãäýæ áàéñàí ýìèéí óðãàìàë. ÓÁ.
1977. 10 õõ.
8. Ñ.Øàòàð. Áèîëîãèéí èäýâõò áîäèñ ò¿¿íèé ýõ ñóðâàëæ. ÓÁ. 1977. 23 õõ.
9. Î.Áàòìºíõ. Ôåðìåíò ò¿¿íèéã ¿éëäâýðò õýðýãëýõ. ÓÁ. 1977. 10 õõ.
10. Ò.Ïóíöàã. ÁÍÌÀÓ-ûí ìèêîôëîðè. ÓÁ. 1978. 15 15 õõ.
6. Ôèçèê-òåõíèê, ìàòåìàòèêèéí òàëààð
1. Ë.Íàöàãíÿì, È.Áàëæèííÿì, Ñ.Â.Ìåäâåäåâ è äð. Ñåéñìè÷åñêèå
ðàéîíèðîâàíèå Óëàí-Áàòîðà. Ì. 1971. 13, 15 ï. ë.
2. È.Áàëæèííÿì. Ä.̺íõºº áîëîí áóñàä. Ìîíãîëûí ãàçàð õºäëºõ¿é. ÓÁ. 1975. 6,
75 õõ. 3.
3. Á.Áàòæàðãàë. Ýðòíèé ìîíãîëûí ìàòåìàòèê. ÓÁ. 1976. 10 õõ.
Á. Õàìòûí á¿òýýë áà öóâðàë, ýìõòãýë¿¿ä
1. Ãàçàðç¿éí òàëààð
1. Î.Íàìíàíäîðæ, Ä.Äààíñðàí. Ãàçàðç¿éí îðîñ-ìîíãîë òîëü áè÷èã. ÓÁ. 1965. 5 õõ.
2. Í.Áàäàð÷, Ø.Öýãìèä, Æ.Öýðýíñîäíîì. Ìîíãîë îðíû äîðíîä õýñãèéí áà
áàéãàëèéí ìóæóóä. ÓÁ., 1965. 6 õõ.
3. Î.Íàìíàíäîðæ, Ø.Öýðýí. ÁÍÌÀÓ-ûí ðàøààí 1966. 29, 1 õõ.
4. Ø.Öýãìèä, Ä.Äîðæãîòîâ. Ìîíãîë îðíû ôèçèê ãàçàðç¿é. ÓÁ. 1967. 25, 5
5. Ì.Áàäàìáàçàð, Ò.Íîðæìàà, Ã.Øèðíýí. ÁÍÌÀÓ-ûí ýäèéí çàñãèéí òºâ ìóæ.
1967. 22 õõ.
6. Í.Áàäàð÷, Æ.Öýðýíñîäíîì, Ä.Äîðæãîòîâ. Ñýëýíãèéí ñàâûí áàéãàëèéí
íºõöºë, íººö áàÿëàã. ÓÁ. 1969. 10 õõ.
7. Á.Ãóíãààäàø. Î.Ñ¿õáààòàð. ÁÍÌÀÓ-ûí õ¿í àìûí ãàçàðç¿éí çàðèì àñóóäëóóä.
ÓÁ. 1971. 8,5 õõ.
8. Ð.Ëîìáîðèí÷èí, Æ.Íàöàã, Æ.Öýðýíñîäíîì, Ã.Óíäðàë, Ã.Øèðíýí.
Ìîíãîë îðíûã ñóäàëñàí Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýä. ÓÁ. 1973. 4,75 õõ.
9. Í.Øàðõ¿¿, Ä.Ëóâñàâäàãâà, Ñ.Æàìñðàâ, Ã.Ðàã÷àà. Ìîíãîë îðíû îëîí
æèëèéí öýâäãèéí ¿íäñýí øèíæ. ÓÁ. 1975. 6 õõ. 10. Î. Ñ¿õáààòàð. áîëîí áóñàä.
ÁÍÌÀÓ-ûí ýäèéí çàñãèéí ãàçàð ç¿é (8-ð àíãèéí ñóðàõ áè÷èã 2 äàõü õýâëýë). ÓÁ.
1976. 15 õõ.
2. Ãåîëîãèéí òàëààð
a. Ñîâìåñòíàÿ Ñîâåòñêî-Ìîíãîëüñêàÿ ãåîëîãè÷åñêàÿ ýêñïåäèöèÿ. Òðóäû.
1. Âûïóñê 1. Ñòðàòèãðàôèÿ è òåêòîíèêà Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè. 1970.
12, 8 ï. ë.
2. Âûïóñê 2. Ãåîëîãèÿ ìåçîçîÿ è êàéíîçîÿ çàïàäíîé ìîíãîëèè. Ì., 1970. 17,3 ï. ë.
91

3. Âûïóñê. 3. Ôàóíà ìåçîçàÿ è êàéíîçîÿ Çàïàäíîé Ìîíãîëèè. Ì., 1971. 11, 3 ï. ë.
4. Âûïóñê 4. Ìàãìàòèçì è ìåòàëëîãåíèÿ Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè. Ì.,
1971. 14, 5. ï. ë.
5. Âûïóñê 5. Ðåäêîìåòåëüíûå ãðàíèòîèäû Ìîíãîëèè. Ì. 1971. 20 ï. ë.
6. Âûïóñê 6. A. Â. Èëüèí. Õóáñóãóëüñêèé ôîñôîðèòîíîñíûé áàññåéí Ì. 1973. 15,9 ï. ë.
7. Âûïóñê 7. Àññîöèàöèè âóëêàíî ãåííûõ ïîðîä ìîíãîëüñêîé íàðîäíîé
ðåñïóáëèêè èõ ñîñòàâ è ñòðàòèãðàôè÷åñêîå ïîëîæåíèå. Ì. 1973. 10,3 ï. ë.
8. Âûïóñê 8. Â. Â. Êåïåæèíñêàñ, È. Â. Ëó÷èöñêèé. Êîíòèíåíòàëüíûå
âóëêàíè÷åñêèå àññîöèàöèè öåíòðàëüíîé Ìîíãîëèè. Ì. 1974. 6,3 ï. ë.
9. Âûïóñê 9. Òåêòîíèêà Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè. Ì. 1974. 30,8 ï. ë.
10. Âûïóñê 10. Ãåîêðèîëîãè÷åñêèå óñëîâèÿ Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè.
Ì. 1974. 21,7 ï. ë.
11. Âûïóñê 11. Ìåçîçîéñêàÿ è êàéíîçîéñêàÿ òåêòîíèêà è ìàãìàòèçì Ìîíãîëèè. Ì.
1975. 32,5 ï. ë.
12. Âûïóñê 12. Í. Ã. Ìàðêîâà. Ñòðàòèãðàôèÿ íèæíåãî è ñðåäíåãî ïàëåîçîÿ
çàïàäíîé Ìîíãîëèè. Ìì 1975. 10, 7 ï. ë.
13. Âûïóñê 13. Ñòðàòèãðàôèÿ ìåçîçîéñêèõ îòëîæåíèé Ìîíãîëèè. Ì. 1975. 23,9 ï. ë.
14. Âûïóñê 14. Ãðàíèòîèäíûå è ùåëî÷íûå ôîðìàöèè â ñòðóêòóðàõ çàïàäíîé è
ñåâåðíîé Ìîíãîëèè. Ì-1975. 29. 4 ï. ë.
15. Âûïóñê 22. Î ñíîâíûå ïðîáëåìû ãåîëîãèè Ìîíãîëèè Ì. 1977. 23, 45 ï. ë.
á. Ñîâìåñòíàÿ Ñîâåòñêî-Ìîíãîëüñêàÿ ïàëåîíòîëîãè÷åñêàÿ ýêñïåäèöèÿ. Òðóäû
16. Âûïóñê 1. Ôàóíà è áèîñòðàòèãðàôèÿ ìåçîçîÿ è êàéíîçîÿ Ìîíãîëèè. Ì. 1974. 35,
9 ï. ë.
17. Âûïóñê 2. Èñêîïàåìàÿ Ôàóíà è ôëîðà Ìîíãîëèè. Ì., 1975. 36. 8 ï. ë.
18. Âûïóñê 3. Ï àëåîíòîëîãèÿ è áèîñòðàòèãðàôèÿ Ìîíãîëèè. Ì. 1976. 36,8 ï. ë.
19. Âûïóñê 4. Ôàóíà, ôëîðà è áèîñòðàòèãðàôèÿ ìåçîçîÿ è êàéíîçîÿ Ìîíãîëèè. Ì.
1977. 16,9 ï. ë.
20. Âûïóñê 5. Áåñïîçâîíî÷íûå ïàëåîçîÿ Ìîíãîëèè. Ì. 1977. 10,6 ï. ë.
21. Âûïóñê 6. Å. Ë. Äìèòðèåâà. Àíòèëîïû íåîãåíà Ìîíãîëèè è ñîïðåäåëüíûõ
òåððèòîðèè. Ì. 1977. 10,5 ï. ë.
22. Âûïóñê 8. Ôàóíà ìåçîçîÿ è êàéíîçîÿ Ìîíãîëèè. Ì. 1979. 16 ï. ë.
23. Ìàòåðèàëû íàó÷íîé êîíöåðåíöèè. Ïîñâÿùåííîé XXX ëåòèþ ãåîëîãè÷åñêîé
ñëóæáû ÌÍÐ. 1970. 9 ï. ë.
24. Âûïóñê. 1. Òðóäû íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêîãî ãåîëîãè÷åñêîãî Èíñòèòóòà 1. ÓÁ.
1970. 6,5 ï. ë.
25. Âûïóñê 2. Òðóäû íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêîãî ãåîëîãè÷åñêîãî èíñòèòóò 2. ÓÁ.
1972. 7 ï. ë.
26. Áàðñáîëä P. Áèîñòðàòèãðàôèÿ è ïðåñíîâîäíûå ìîë.ëþñêè, âåðõíåãî ìåëà
Ãîáèéñêîé ÷àñòè ÌÍÐ. Ì. «Íàóêà». 1972. 6 ï. ë.
27. Í.Osmolska Å.Roniewiår R.Barsbold Ë new dinosaur, (gàllimimus bullatusn.
Gen, N. Sp. (ornitliominiidae) from the upper cretaceous of Mongolia. Warszawa.
1972. 7 p. I
28. Ìîññàêîâñêèé A.A, O.Òîìóðòîãî. Âåðõíèé ïàëåîçîé Ìîíãîëèè. Ì. 1976. 11,3
ï. ë.
29. È.Ã.Ëèñêóí, Ä.Áàäàìãàðàâ. Ëèòîëîãèÿ êàéíîâîÿ Ìîíãîëèè. Ì. 1977. 16,1 ï. ë.
30. Ñàëòûêîâñêèé À.ß., Ä.Îðîëìà. Ïîçäíåïàëåîçîéñêèé-ìåçîçîéñêèé
âóëêàíèçì ñåâåðíîé Ìîíãîëèé è Çàïàäíîãî Çàáàéêàëüÿ. Ì. 1977. 13,3 ï. ë.
31. Âûïóñê 3. Ïðîáëåìû ãåîëîãèè Ìîíãîëèè. ÓÁ. 1977. 13 ï. ë.
92

32. Âûïóñê 4. Ïðîáëåìû ãåîëîãèè Ìîíãîëèè ÓÁ. I978. 12 ï. ë.
33. Æ.Áÿìáà, Ö.ÿíäñàìáóó. Ìîíãîë îðíû ýðäýñ ò¿¿õèé ýä. ÓÁ. 1979. 10 õõ.
34. Äåðãóíîâ À.Á. Ëóâñàíäàíçàí Á. Ãåîëîãèÿ çàïàäíîé Ìîíãîëèè. Ì. 1979. 15 ï. ë.
35. Æ.Ëõàìñ¿ðýí, Ì.Æàìñðàí, Í.Áàòñ¿õ, Æ.Áÿìáà. Ìîíãîëûí ãåîëîãèéí
õºãæëèéí îíîë àðãà ç¿éí àñóóäàë. ÓÁ. 1979, 13 õõ.
36. Ä.Äîðæíàìæàà, Ã.È.Ëåáåäêî, Æ.Ëõàìñ¿ðýí. Îñíîâíûå ïðîáëåìû
ãåîëîãèè è ðóäîíîñíîñòè äîêåìáðèÿ Ìîíãîëèè. ÓÁ. 1980. 6 ï. ë.
3. Áîòàíèêèéí òàëààð
1. Ì.Öýäýíáàëæèð. Óðãàìëûí ôèçèîëîãèéí äàäëàãà ÓÁ. 1966. 22.5 õõ.
2. Ä.Áàíçðàã÷, Ã.Ýðäýíýæàâ, Æ.Î÷èð. Õàäëàí áýë÷ýýðèéí àñóóäàë. ÓÁ. 1967.
10,2 õõ.
3. Ö.Æàìñðàí, Í.ªëçèéõóòàã, ×.Ñàí÷èð. «Óëààíáààòàð îð÷ìûí óðãàìëûã
òàíèõ áè÷èã» ÓÁ. 1972 18,5 õõ.
4. Íàñåêîìûå Ìîíãîëèè (áèîëîãè÷åñêèå ðåñóðñû è ïðèðîäíûå óñëîâèÿ ÌÍÐ) Ò.
1, âûïóñê—1, Ë. 1972 63,8 ï. ë.
5. A.Â.Êàëèíèíà. Îñíîâíûå òèïû ïàñòáèù ìîíãîëüñêîé íàðîäíîé ðåñïóáëèêè.
1—II Ë. 1974. 16.9 ï. ë. 38,5 ï. ë.
6. Íàñåêîìûå ìîíãîëèè Ò. IV âûï—2. Ë. 1974.
7. Íàñåêîìûå ìîíãîëèè. Ò—VI. âûïóñê 3. Ë. 1975. 50,0 ï. ë.
8. Íàñåêîìûå Ìîíãîëèè. âûï. 4. Ë. 1976. 42 ï. ë.
9. Ñòðóêòóðà è äèíàìèêà îñíîâíûõ ýêîñèñòåì ÌÍÐ. Ò—VIII. Ë. 1976. 21.5 ï. ë.
10. Áîòàíèêèéí õ¿ðýýëýíãèéí á¿òýýë. ÓÁ. 1976. 15 õõ, 1977. 10 õõ. 1978. 8 õõ.
11. Ðàñòèòåëüíûé è æèâîòíûé ìíð Ìîíãîëèè. Ò—VII. Ë. 1977. 23,9 ï. ë.
12. Íàñåêîìûå ìîíãîëèè, âûïóñê 5. Ë. 1977. 45 ï. ë.
13. Á.Ìèðêèí, Í.Ìàíèáàçàð. Ðàñòèòåëüíîñòü ðå÷íûõ ïðèì. ÌÍÐ. Ì. Íàóê. 1978.
13 ï.ë.
14. Ïî÷âåííûé ïîêðîâ îñíîâíûõ ïðèðîäíûõ çîí Ìîíãîëèè. Ì. 1978. 20,6 ï. ë.
15. Ãåîãðàôèÿ è äèíàìèêà ðàñòèòåëüíîãî è æèâîòíîãî ìèðà ÌÍÐ:.Ò. 10. Ì. 1978.
19,3 ï. ë.
16. Ëåñà Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé. Ðåñïóáëèêè (ãåîãðàôèÿ è òèïîëîãèÿ). ò. XI. Ì.
1978. 13 ï. ë.
17. Íàñåêîìûå Ìîíãîëèè. Âûïóñê 6. Ë. 1979. 32 ï. ë.
18. Ó.Ëèãà. Îé ñóäëàë. ÓÁ. 1979. 10 õõ.
19. ÁÍÌÀÓ-ûí óðãàìëûí àéìàã. óðãàìàëæèëòûí ñóäàëãàà. I áîòü. ÓÁ. 1979. 35,2 õõ
20. Ëåñà ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè (õîçÿéñòâåííîå èñïîëüçîâàíèå) ò—12.
Ì. 1980. 14,9 ï. ë.
21. Ïðîáëåìû îñâîåíèÿ ïóñòûíü ¹ 2. Àøõàáàä. 1980. 8 ï. ë.
5. Áèîëîãèéí òàëààð
1. Ìîíãîë îðíû àãíóóðûí ¿íäñýí àí àìüòàä. ÓÁ. 1965. 5,6 õõ.
2. Ã.Ýðäýíýæàâ. Õàäëàí áýë÷ýýðèéí àñóóäàë. ÓÁ. 1966., 6 õõ.
3. Ì.Stubbå N.Chotolchu Zur Siiugetierfauna der MongoIeL Mitt. Zool. Mus.
Berlin, Bd. 44, Heft I. Berlin, 1968. 8 pL
4. ÁÍÌÀÓ-ûí àãíóóðûí àìüòàä áà àí õàìãààëàë. ÓÁ. 1974. 10 õõ.
5. Ã.Ýðäýíýæàâ, Ã.Áàëäàíäîðæ, Ñ. Òóñèâõàí. Áýë÷ýýðèéí òýæýýëèéí çîíõèëîõ
óðãàìëûí ºíãºò àëüáîì. ÓÁ. 1974. 12 õõ.
93

6. ÁÍÌÀÓ-ûí óëààí íîì (àìüòíû õýñýã) ÓÁ. 1980. 4 õõ.
7. Áèîëîãèéí óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë. ¹ 1—9. ÓÁ.
1960, 8, 75 õõ. 1975 13.5 õõ.
8. Åðºíõèé áà ñîðèëûí áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë. ¹
10—14. ÓÁ. 1976, ÓÁ., 1979, 9—11 õõ.
9. Ã.Ýðäýíýæàâ, Ö.Äàâààæàìö. Õàäëàí áýë÷ýýðèéí ñóäëàë äàõü øèíý ç¿éë. ÓÁ.
1979. 12 õõ.
6. Õèìèéí òàëààð
1. Æ.Æàìñðàí, Æ.Àìãàëàí, Ö.Áºíäåºõ¿¿, À.×èìèäöîãçîë. «ÁÍÌÀÓ-ûí
õ¿íñíèé óðãàìëûí áèîõîìè» ÓÁ. 1966. 22 õõ.
2. Æ.Àìãàëàí, Î.Áàòìºíõ. «Óðãàìëûí áèîõèìèéí øèíæèëãýýíèé àðãà» ÓÁ.
1966. 7 õõ.
3. Ð.Áàëäîðæ, Ñ.Íàìñðàé, Ä.Áàäãàà. «Áèîõèìèéí ïðàêòèêóì» 1967. 17 õõ.
4. Æ.Àìãàëàí, Æ.Æàìñðàí. «Ãàçàð òàðèàëàíä ìèêðî-ýëåìåíòèéí à÷ õîëáîãäîë.
ÓÁ. 1969. 10 õõ.
5. Ö.Áºí人õ¿¿, À.×èìèäöîãçîë, Ä.Æàâçàíäóëàì. «¯ð òàðèàíû áèîõèìè» ÓÁ.
1972. 9 õõ.
6. Á.Ëõàéæàâ, Ï.Äîðæäýðýì, Ñ.Ìàæèãñ¿ðýí, Ñ.Äîëãîð, Ñ.Øàòàð «Îðãàíèê
áîäèñûí ñóäëàë» ¹ 1 1972., 10 õõ.
7. Æ.Ãàðüäõ¿¿, Æ.Àìãàëàí. «ÁÍÌÀÓ-ûí õºðñíèé àãðîõèìèéí øèíæ ÷àíàð ÓÁ.
1973 10 õõ.
8. Ò.Áàëäàí, Ö.Ìèøèã, «Õèìè áà àøèãòàé çºâëºë㺺. ÓÁ. 1974. 6 õõ.
9. Ä.Áàäãàà, À.×èìèäöîãçîë, ß.Æàìúÿíñàí «Óðãàìëûí áèîõèìèéí
øèíæèëãýýíèé àðãóóä» ÓÁ. 1975 15 õõ.
10. Æ.Àìãàëàí, Æ.Ãàðüäõ¿¿, Ä.Áàäàð÷. «ÁÍÌÀÓ-ûí õºðñíèé ìèêðîýëåìåíò¿¿ä,
òýäãýýðèéã ãàçàð òàðèàëàíä õýðýãëýõ íü» ÓÁ, 1977. 10 õõ.
11. Ò.Áàëäàí, Ä.Áàäãàà «Õîîëëîõ ¿éë àæèëëàãààíû áèîõèìèéí ¿íäýñ» ÓÁ. 1979 3,5 õõ.
12. Æ.Àìãàëàí, Ä.Áàäàð÷, Á.Äîðæïàëàì. «Ìîíãîëûí ãàçàð òàðèàëàíã
õèìèæ¿¿ëýõ àñóóäàë. ÓÁ. 1980. 2,5 õõ.
13. ØÓÀ -èéí Õèìèéí õ¿ðýýëýíãèéí á¿òýýë ¹ 1 —19. ÓÁ. 1963-1980. 8—15 õõ.
6. Áàéãàëèéí íýãäëèéí òàëààð
1. Áàéãàëèéí íýãäëèéí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë. ¹ 1. ÓÁ. 1975.
4,5 õõ.
2. —«— ¹ 2. ÓÁ. 1976. 10 õõ
3. —«— ¹ ç óá. 1977. 8 õõ
4. —«— ¹ 4 óá. 1978. 6 õõ
5. —«— ¹ 5 ÓÁ 1979, 5 õõ
6. Òåçèñû äîêëàäû íàó÷íîãî ñåìèíàðà ïî òåìå «õèìèÿ ýôèðíûõ ìàñåë ÌÍл ÓÁ.
1973.
8. Ôèçèê-òåõíèê, ìàòåìàòèêèéí òàëààð
1. Ôèçèê-òåõíèêèéí õ¿ðýýëýíãèéí á¿òýýë 1—18-ð ÓÁ. 1961—1979. òóñ á¿ð 8—10 õõ.
2. Äýëõèéí õèéìýë äàãóóëûí àæèãëàëò. ÓÁ. 1970.
3. Ìîíãîëûí èíæåíåð ãåîëîãèéí àñóóäàëä. ÓÁ. 1971.
94

4. Êàòàëîã çíà÷åíèé âåðòèêàëüíîé ñîñòàâëÿþùåé ãåîìàãíèòíîãî ïîëÿ íà
òåððèòîðèè ÌÍÐ. Ì. 1977.
5. Ôèçèê ìàòåìàòèêèéí õ¿ðýýëýíãèéí á¿òýýë. ¹ 10—18. ÓÁ. 1971—1979 òóñ á¿ð 10 õõ.
Áèîëîãè
Õ¯ÐÝÝËÝÍï¯ÄÝÝÑ ÕÝÂ˯¯ËÝÍ ÃÀÐÃÀÑÀÍ ÊÀÐÒ, ÀÒËÀÑÓÓÄ
1. ÁÍÌÀÓ-ûí àìüòíû ãàçàð ç¿éí çóðàã. Óëààíáààòàð. 1972. ðåä. Ä. Áàäàìæàâ, À.
Áîëä.
2. ÁÍÌÀÓ-ûí àìüòíû ãàçàðç¿éí çóðàã. 1979, ðåä. Î.Øàãäàðñ¿ðýí, À.Äóëìàà,
À.Áîëä (õýâëýëä)
Áîòàíèê
1. A.À.Þíàòîâ, Á. Äàøíÿì «ÁÍÌÀÓ-ûí óðãàìàëæèëòûí 1:1500000 ìàñøòàáòàé
çóðàã. Ì—.Ë 1974.
2. Ä.Áàíçðàã÷, 3.Â.Êàðàìûøåâà. «Õàí õºõèéí íóðóó áîëîí Óâñ íóóðûí õîòãîðûí
ºìíºä õýñãèéí óðãàìàëæèëòûí çóðàã. Ëåíèíãðàä. 1976.
Ãåîëîãè
1. ÁÍÌÀÓ-ûí ãåîëîãèéí 1:1500000-ûí ìàñøòàáûí çóðàã. 1971 îí.
2. ÁÍÌÀÓ-ûí òåêòîíèêèéí 1:1500000-ûí ìàñøòàáûí çóðàã. 1978 îí.
3. ÁÍÌÀÓ-ûí ìåçî-êàéíîçîéí òåêòîíèêèéí 1:1500000-ûí ìàñøòàáûí çóðàã. 1979
îí.
4. Ìîíãîë-Àëòàéí ãñîëîãèéí 1:500000-ûí ìàñøòàáûí çóðàã. 1978 îí.,
Áàéðøèë
1. ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé àòëàñ. 1980 îí
Ãàçàðç¿é
1. Æ.Íàöàã, Ñ.Æèãæ. «ÁÍÌÀÓ-ûí ãàäàðãûí íàëóóãèéí çóðàã Ì 1:5000000 1975
îíä Óëñûí òºëºâëºãººíèé êîìèññò øèëæ¿¿ëñýí.
2. Æ.Íàöàã, Ñ.Æèãæ. «ÁÍÌÀÓ-ûí õýð÷èãäëèéí øèã¿¿ãèéí çóðàã Ì 1 : 7500000
1976 îíä óëñûí òºëºâëºãººíèé êîìèññò øèëæ¿¿ëñýí.
3. Ò.Áààñàí. Ñýëýíãèéí ñàâ ãåîìîðôîëîãèéí çóðàã Ì 1:100000 Ñýëýíãèéí îé
ñàâûí áàéãàëèéí íºõöºë ëàíäøàôò ãýñýí òàéëáàð çºâëºìæèíä õàâñàðãàí óëñûí
òºëºâëºãººíèé êîìèññò øèëæ¿¿ëñýí.
4. Íîðæìîî, «ÁÍÌÀÓ-ûí àæ ¿éëäâýðèéí áàéðøèëò». 1 : 2500000, ÓÁ. 1979.
5. Ä.Äîðæãîòîâ, Ä.Áàòáàÿð, Ã.Óíäðàë. «ÁÍÌÀÓ-ûí õºðñíèé êàðò (ìàñøòàá 1 :
2500000) Áóäàïåøò 1974.
6. Ä.Äîðæãîòîâ, Ä.Áàòáàÿð, Ã.Óíäðàë. «ÁÍÌÀÓ-ûí õºðñíèé õºäºº àæ àõóéí
¿íýëýëòèéí çóðàã (ìàñøòàá 1 : 6000000) Áóäàïåøò. 1974 îí.
7. Ä.Äîðæãîòîâ. Ǻâëºëòèéí ýðäýìòäèéí õàìò (Ïî÷âåííàÿ êàðòà ÌÍÐ) ìàñøòàá
1 : 2500000 Ìîñêâà. 1977.
8. Ä.Òºìºðáààòàð. Óëààíáààòàð õîòûí óñ õºðñíèé óëèðëûí õºëäºëò ãýñýëòèéí
çóðàã (1:25000) òàéëáàðûí õàìò 1971 îíä Óëñûí áàðèëãûí òºâ èíñòèòóòýä
95

øèëæ¿¿ëñýí.
9. Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õàìòûí á¿òýýë. «Ìîíãîë îðíû ãåîêðèîëîãèéí çóðàã (îðîñ)
ìàñøòàá 1 : 1500000) òàéëáàðûí õàìò 1972 îíä óëñûí áàðèëãûí çóðãèéí òºâ
èíñòèòóòýä.
10. Í.Øàðõ¿¿. Ýðäýíýò õîò îð÷ìûí óë õºðñíèé óëèðëûí õºëäºëò ãýñýëòèèí çóðàã
(ìàñøòàá 1 : 25000 òàéëáàðûí õàìò 1973 îíä Äàðõàí õîò äàõü ÏÍÈÈÈÈÑ-ûí
ýêñïåäèö¿¿ä.
11. Í.Øàðõ¿¿, Ä.Ëóâñàíäàãâà, Ñ.Æàìñðàí, Ò.Ðàã÷àà, «Ñýëýíãèéí ñàâ ãàçðûí
ãåîêðèîëîãèéí çóðàã (ìàñøòàá 1 : 1000000) òàéëáàðûí õàìò 1976 îíä óëñûí
áàðèëãûí òºâ èíñòèòóò, óëñûí òºëºâëºãººíèé êîìèññò.
12. Í.Øàðõ¿¿. Ñýëýíãèéí ñàâ ãàçðûí óëñ õºðñíèé óëèðëûí õºëäºëò ãýñýëòèéí
çóðàã (ìàñøòàá 1 : 1500 000) òàéëáàðûí õàìò 1976 îíä óëñûí áàðèëãûí òºâ
èíñòèòóòýä.
13. Í.Øàðõ¿¿. Ìîíãîë îðíû ãåîêðèîëîãèéí çóðàã (îðîñ) ìàñøòàá 1 : 3000000)
òàéëáàðûí õàìò 1977 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí Áàðèëãà
Àðõèòåêòóðûí êîìèññò
14. Ä.Òºìºðáààòàð. «Ìîíãîë îðíû óë õºðñíèé óëèðëûí õºëäºëò ãýñýëòèéí
íîðìàòèâ ã¿íèé çóðàã (ìàñøòàá 1 : 1500000) òàéëáàðûí õàìò 1977 îíä ÁÍÌÀÓûí
Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí Áàðèëãà Àðõèòåêòóðûè êîìèññò.
15. Æ.Öýíä. Ñýëýíãý àéìãíéí ßëáàã Òîëãîéòûí àëòíû øîðîîí îðäíû öýâäãèéí
çóðàã (îðîñ) ìàñøòàá 1 : 5000 òàéëáàðûí õàìò 1978 îíä Ñîâìîíãîëöâåòìåä
íýãäýëä.
16. Ä.Áàçàðã¿ð. Ã.Øèðíýí. ÁÍÌÀÓ-ûí ýäèéí çàñãèéí ãàçàðç¿éí çóðàã (1:2000000)
1975 îí.
17. Ä.Áàçàðã¿ð. Àìüòíû ãàçàðç¿éí çóðàã (1:2000000), 1972 îí.
18. Ä.Áàäàìæàâ, Æ.Áóäæàâ, X.Öýäýíñîäíîì, Ä.Áàçàðã¿ð. ÁÍÌÀÓ-ûí çàñàã
çàõèðãààíû õóâààðü çóðàã (1 :2000000) 1967 îí.
19. Ø.Öýãìèä, Ä.Ýíõáàÿð, Ä.Áàçàðã¿ð. Ìîíãîëüñêàÿ Íàðîäíàÿ Ðåñïóáëèêè Ì.,
1973. ÇÕÓ-ä
20. X.Öýäýâñîäíîì. ÁÍÌÀÓ-ûÿ õ¿í àìûí çóðàã (1 =2500000) 1978 îí.
21. Ä.Áàäàìæàâ. ÁÍÌÀÓ-ûí ãàçàð ä¿ðñèéí çóðàã (1: 1500000) 1959 îí. ÁÍÀÃÓ-ä
22. Æ.Áóäæàâ. ÁÍÌÀÓ-ûí ãàçàð ä¿ðñèéí çóðàã (äóíä ñóðãóóëüä ¿çýõ). 1 :200000
1972 îí. ÇÕÓ-ä
23. Æ.Áóäæàâ. ÁÍÌÀÓ-ûí ãàçàð äóðñèéí çóðàã áàãà ñóðãóóëüä ¿çýõ. 1 : 2000000.
1972 îí. ÇÕÓ-ä
24. Æ.Áóäæàâ, Í.Áàäàð÷, ÁÍÌÀÓ-ûí óóð àìüñãàëûí çóðàã. 1 :2000000, 1975 îí.
ÇÕÓ-ä
Àòëàñ
1. Ä.Äîðæãîòîâ. Ǻâëºëòèéí ýðäýìòäèéí õàìò (Ìîíãîë îðíû õºðñíèé
(1:2500000) çóðàã. 1978 îí, ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèë áàéðøèëòûí
àòëàñò îðñîí.
2. Ä.Áàäàìæàâ, Ä.Áàçàðã¿ð, X.Öýäýíñîäíîì, Æ.Áóäæàâ. ÁÍÌÀÓ-ûí
ãàçàðç¿éí àòëàñ» 1966 îí. ÇÕÓ-ä
3. Ä.Áàçàðã¿ð. Ãàçàðç¿éí àòëàñ (Ò¿ìýí áîäèñûí) 1973 îí ÇÕÓ-ä
4. Ä.Áàäàìæàâ, Ä,Áàçàðã¿ð, Æ.Áóäæàâ. «Åðºíõèé ãàçàðç¿éí àòëàñ» 1965 îí. ÇÕÓ-ä
5. Ä.Áàäàìæàâ, Ä.Áàçàðã¿ð, Æ.Áóäæàâ. «Ìîíãîëüñêàÿ Íàðîäíàÿ Ðåñïóáëèêà
(Òóðèñòñêèé àòëàñ) îðîñ õýëýýð 1973 îí ÁÍÀÃÓ-ä
96

Ôèçèê òåõíèê
Çóðàã
1. Ã.Àþóøæàâ, È.Áàëáàð, ×.Áÿìáàà. Êàðòû àáñîëþòíûõ çíà÷åíèé
ãåîìàãíèòíîãî ïîëÿ Í, Ä,Ò -ýëåìåíòîâ òåððèòîðèè ÌÍÐ ýïîõè. Ìàñøòàá 1 :
2500000 ÓÁ. 1964 îí.
2. Æ.Ëîñîëìàà, Ä.Íàéäàí, ¯.×óëóóíáàò. «Ìîíãîë îðíû õºðñíèé ìèêðîýëåìåíòèéí
òîäîðõîéëîëòûí çóðàã» ÓÁ. 1973 îí.
3. Ã.Àþóøæàâ, È.Áàëáàð, ×.Áÿìáàà. Êàðòû íîðìàëüíîãî ãåîìàãíèòíîãî ïîëÿ
Í, Ä, Ò-ýëåìåíòîâ ýïîõè 1974 ã. Ìàñøòàá. 1 :2500000 ÓÁ. 1975 îí. ÔÒÕ-ôîíä.
4. Ã.Àþóøæàâ, È.Áàëáàð, ×.Áÿìáàà. «ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýâñãýðèéí ñîðîíçîí
îðíû áîñîî áàéãóóëàã÷èéí ãàæèãèéí 4 ¿ç¿¿ëýëò ïàðàìåòðèéí çóðàã (À100, À200,
Ì100, Ì200) ìàñøòàá: 1 : 2500000 ÓÁ. 1976 îí, ÔÒÕ ôîíä.
ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ
ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ Ò¯¯ÕÝÍÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ
ÇÀÐÈÌ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ï¯Ä
ÀÐÄÛÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÐÀÀÑ ÑÓÄÀÐ ÁÈ×ÃÈÉÍ
Õ¯ÐÝÝËÝÍ ÁÀÉÃÓÓËÀÕ ÒÓÕÀÉ
Çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû
11-ð ñàðûí 9-íèé ºäðèéí
22-ð õóðëûí òîãòîîëîîñ
«...íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ãàçàð Íîìûí Õ¿ðýýëýí áàéãóóëæ, îëîí óëñûí íîì ñóäàð áà
ñóðãóóëèéí áè÷ã¿¿äýýñ àëü ÷óõàë õýðýãëýãäýõèéã íü ººðèéí õýë áè÷èãò ò¿¿âýðëýí
îð÷óóëæ îëîí àðäûã ñóðãàí áîëîâñðóóëæ, îþóíûã ñóäëóóëàí íýâòð¿¿ëýõýýð...òîãòîâ»
ãýæýý.
Àðäûí çàñãààñ 1921—1924 îíóóäàä
àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä.
ÓÁ. 1954 îí. 189-ð òàë
ÑÓÄÀÐ ÁÈ×ÃÈÉÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍÃÈÉÍ ÒÓÕÀÉ
Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðëûí
7-ð ºäðèéí ñîíèíä çààñàí íü
2. «Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ýðõëýõ ¿éëäâýð ãîë çîðèëãî íü ãàãöõ¿¿ øèíæëýõ
ÿâäëûã ýðõëýõ áºãººä, çàõèðàõ òóøààõ ÿâäàëä õàìààã¿é ãàçàð áîëîõ òóë, ç¿é íü
Ãýãýýð¿¿ëýõ ÿàìíû õýëòýñ õýìýýõèéã õàëæ, òóñãààð òàìãà òàìäýã á¿õèé ººðòºº ýðõò
ãàçàð áîëãîâîîñ çîõèõ òóë, òèéíõ¿¿ òóñãààð ãàçàð áîëãîí...áàòëàâ» ãýæýý.
Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðëûí
ñîíèí. 2-ð äýâòýð. ÓÁ. 1924 îí.
126-ð òàë
97

ÓËÑ ÎËÎÍ ÍÈÉÒÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ ÀÏÏÀÐÀÒÛÃ
ÝÌÕÒÃÝÆ, ÎÐÎÍ TOO ÇÀÕÈÐÃÀÀ-ÀÆ ÀÕÓÉÍ
ÇÀÐÄËÛÃ ÕÎÐÎÃÄÓÓËÀÕ ÒÓÕÀÉ
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºë áà
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû 1957 îíû
5-ð ñàðûí 5-íû 303/ 223-ð òîãòîîëîîñ
ã. «Óëñûí èõ ñóðãóóëü áà Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíã íýãòãýæ, ÁÍÌÀÓ-ûí
Øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýí áîëãîñóãàé» ãýæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí õóóëü, ä¿ðýì, òîãòîîëûí
ýìõòãýë. ÓÁ. 1957 îí 76-ð òàë
ÑÑÑÐ-ÈÉÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈÉÍ
ÄÝÐÃÝÄÝÕ ÌÎÍÃÎË ÊÎÌÈÑÑÛÍ ÕÓÐÀËÄ
ÎÐÎËÖÎÕÎÎÐ ÒÓÑ ÓËÑÛÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ
Õ¯ÐÝÝËÝÍÃÈÉÍ ÒªËªªËªÃ×ÄÈÉÃ
ÌÎÑÊÂÀ ÕÎÒÍÎÎ ÒÎÌÈËÎÍ ÎÄÓÓËÀÕ ÒÓÕÀÉ
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí
Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1946 îíû 9
ä¿ãýýð ñàðûí 27-íû ºäðèéí 62 äóãààð
õóðëûí òîãòîîëîîñ
ÑÑÑÐ Óëñûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèàñ ìºíõ¿¿ àêàäåìèéí äýðãýäýõ ìîíãîë
êîìèññûí õóðàëä îðîëöîõûã óðüæ èð¿¿ëñýí ÿâäàëä òîõèðóóëàí, Ñàéä íàðûí
Ǻâëºëººñ ÒÎÃÒÎÎÕ íü:
ÑÑÑÐ-èéí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí äýðãýäýõ ìîíãîë êîìèññûí çºâëºë㺺íèé
õóðëààñ äîð äóðäñàí àñóóäëûã õÿíàí õýëýëöýõ àæèëä îðîëöóóëàõààð òóñ óëñûí
Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí æèíõýíý ãèø¿¿äýä íºõºð Øèðýíäýâ, Æàðãàëñàíõàí
íàðûã òîìèëæ, Ìîñêâà õîòíîî îäóóëàõ ¿¿íä:
1. ÑÑÑÐ-èéí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè áà òóñ óëñûí Øèíæëýõ óõààíû
õ¿ðýýëýíãèéí Ìîíãîëûí øèíæèëãýýíèé òºëºâëºãºº
4. Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí äýâñãýð íóòàã äýýð ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæëûã õàìòðàí õèéõ òóõàé ÑÑÑÐ-èéí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè áà òóñ óëñûí
Øèíæëýõ Óõààíû Õ¿ðýýëýíãèéí õîîðîíä áàéãóóëàõ ãýðýýíèé òºëºâëºãºº ýäãýýð
áîëíî.
ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ
ÀÊÀÄÅÌÈ ÁÀÉÃÓÓËÀÕ ÒÓÕÀÉ
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí
Òîâ÷îîíû 1960 îíû 1-äóãààð ñàðûí
13-íû ºäðèéí 299 ä¿ãýýð òîãòîîëîîñ
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè áàéãóóëàõ òóõàé íàì, çàñãèéí óäàà
äàðààãèéí òîãòîîë øèéäâýð íü Øèíæëýõ óõààíû áýëòãýëòýé áîëîâñîí õ¿÷èí
äóòàãäàëòàé áàéñíààñ áèåëýãäýõã¿é ÿâæ, èðýâ. Íàì çàñãààñ àâñàí àðãà õýìæýýíèé
98

¿ð ä¿íä øèíæëýõ óõààíû áîëîâñîí õ¿÷íèé ýãíýý ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä íýëýýä ºññºíèéã
õàðãàëçàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíîîñ ÒÎÃÒÎÎÕ íü:
1. ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéã 1961 îíä^áàéãóóëàõààð òîãòîîñóãàé.
2. ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè áàéãóóëàõ áýëòãýë àæëûã õàíãàõ
àðãà õýìæýýã òºëºâëºí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëä îðóóëàõûã ØÓÄÁ Õ¿ðýýëýíãèéí
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçàð çºâøººðñ¿ãýé.
ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈ
ÁÀÉÃÓÓËÀÕ ÁÝËÒÃÝËÈÉÃ ÕÈÉÕ ÒÓÕÀÉ
ÁÍÌÀÓ-ûí ÑíÇ-èéí 1960 îíû
10 äóãààð ñàðûí 20-íû ºäðèéí
448 äóãààð òîãòîîëîîñ
«ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéã áàéãóóëàõ òóõàé» ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîîíû òîãòîîëûã ¿íäýñëýí, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ ÒÎÃÒÎÎÕ íü:
1. Øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýí (í. Øèðýíäýâ)-ä äààëãàõ íü:
à) ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéã 1961 îíû 1-ð õàãàñò áàéãóóëàõààð á¿õ
áýëòãýë àæëûã õàíãàñóãàé.
á) ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè áàéãóóëàõ áîëñîíòîé õîëáîãäóóëàí,
îðîí òîî, òºñ⺺ 1961 îûû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íýýñ íýìýãä¿¿ëýõýýð áîäîæ, 1961 îíûõîî
òºñºâò îðóóëñóãàé.
â) Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí àæèëòíû öàëèíãèéí áà ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã
ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ñèñòåì, ìºí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òàéëàí òîîöîîíû ìàÿãòûã 1961
îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé äîòîð áîëîâñðóóëæ, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëä îðóóëñóãàé.
2. ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèàñ 1961—1965 îïóóäàä õèéæ
ã¿éöýòãýõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òºëºâëºãººíèé òàëààð Ǻâëºëò õîëáîîò
óëñûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèàñ çºâëºë㺺í àâàõ, õî¸ð óëñûí àêàäåìèóäûí
õîîðîíä õàìòðàí àæèëëàõ õýëýëöýýð áàéãóóëàõ Øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûí
õ¿ðýýëýíãèéí òºëººëºã÷äèéã í. Øèðýíäýâ, Áàäàìæàâ, Ñýðýýòýð, Áàòñóóðü,
Öýäýâ, È÷èíõîðëîî, Øàãäàðñ¿ðýí, Áààñàíæàâ, Öýðýíäàø, Æàìñðàí íàðûí
á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð òîìèëñóãàé.
3. Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí îðëîã÷ äàðãà áºãººä Óëñûí áàðèëãûè êîìèññûí äàðãà
(í. Ìàéäàð)-ò äààëãàõ íü:
à) Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí ãîë áàðèëãà, ò¿¿íòýé õîëáîãäñîí áóñàä áàðèëãûí
áàéðëàëûí íü òîãòîîí, çóðàã òºñâèé íü ñààäã¿é õèéëãýæ ºãñ¿ãýé.
4. Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí áàðèëãà, ò¿¿íèé äîòîîä òºõººðºìæ, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûí òîíîãëîë, àâòî ìàøèí àâàõàä øààðäàãäàõ õºðºíãèéã 1961
îíû õºðºí㺠îðóóëàëòûí òºëºâëºãººíä îðóóëàõûã Óëñûí Òºëºâëºãººíèé Êîìèññ (í.
Ðàã÷àà)-ä äààëãàñóãàé.
Á¯ÃÄ ÍÀÉÐÀÌÄÀÕ ÌÎÍÃÎË ÀÐÄ ÓËÑÛÍ
ÀÐÄÛÍ ÈÕ ÕÓÐËÛÍ ÒÝÐï¯ËÝÃ×ÄÈÉÍ ÇÀÐËÈÃ
ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äýýñ ÒÎÃÒÎÎÕ íü:
Øèíæëýõ óõààíû
àêàäåìè áàéãóóëàõ òóõàé
99

Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí Øèíæëýõ Óõààí, Äýýä Áîëîâñðîëûí
Õ¿ðýýëýíã ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè áîëãîí ººð÷ëºí áàéãóóëñóãàé.
ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà
Æ. ÑÀÌÁÓÓ
ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãà
Í ËÓÂÑÀÍׯËÒÝÌ
1961 îíû 5 äóãààð ñàðûí 16 Óëààíáààòàð
ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈ
ÁÀÉÃÓÓËÀÕ ÒÓÕÀÉ
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí
Òîâ÷îîíû 1961 îíû äóãààð ñàðûí
17-íû ºäðèéí 183-ð òîãòîîëîîñ
Òóñ óëñàä ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààçûã á¿òýýí áàéãóóëæ áàéãàà
îäîî ¿åä øèíæëýõ óõààíû ã¿éöýòãýõ ðîëü õýçýý õýçýýíýýñ èõ áîëæ áàéíà. Óëñ
àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí áàéãóóëàëòàíä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé øèíæëýõ óõààíû
ñàëáàðóóäûã íýí òýðã¿¿íä ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëýõ, øèíæëýõ óõààíûã ¿éëäâýðëýëä óëàì
îéðòóóëàõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ð ä¿íã àðäûí àæ àõóéä ºðãºí íýâòð¿¿ëýõ
ÿâäàë ìàíàé õîéøëóóëøã¿é çîðèëò ìºí. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà áà
ýðäýìòäèéí õ¿÷èéã òºâëºð¿¿ëýõ, øèíæëýõ óõààíû öààøäûí õºãæèëòèéã õàíãàõ
çîðèëãîîð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíîîñ ÒÎÃÒÎÎÕ íü:
1. Øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíã ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû
àêàäåìè áîëãîí ººð÷ëºí áàéãóóëñóãàé.
2. ÁÍÌÀÓ-ûè Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí õàðüÿàíä 1961—1965 îíóóäàä áàéõ
õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí æàãñààëòûã õàâñðàëò ¸ñîîð áàòàëñóãàé.
3. ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèàñ 1961—1965 îíóóäàä õèéõ ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèë áà ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ òºëºâëºãººã
áîëîâñðóóëæ 1961 îíû 2 äóãààð óëèðàëä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíä îðóóëàûã ÁÍÌÀÓûí
Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèä äààëãàñóãàé.
4. ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí ä¿ðìèéã çºâøººðñ¿ãýé.
5. ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè áàéãóóëàõ ¸ñëîëûã 1961 îíû 5 äóãààð
ñàðûí 24-íä õèéñ¿ãýé.
100
ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈÉÍ
ÀÍÕÍÛ Á¯ÐÝËÄÝÕ¯¯ÍÈÉ ÒÓÕÀÉ
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí
Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1961 îíû
5 äóãààð ñàðûí 22-íû ºäðèéí 257
äóãààð òîãòîîëîîñ
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí æèíõýíý áà ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿äýä
ñîíãóóëàõààð òóñ óëñûí ýðäýìòäýýñ øàëãàðóóëàí, ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû
àêàäåìèéí õàðúÿà ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíã¿¿ä, Óëñûí èõ ñóðãóóëü, Ýäèéí

çàñãèéí äýýä ñóðãóóëü, պ人 àæ àõóéí äýýä ñóðãóóëü, Íàìûí ò¿¿õèéí èíñòèòóò
áîëîí Áàãøèéí äýýä ñóðãóóëèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé çºâëºëèéí ºðãºòãºñºí
õóðëààñ íýð äýâø¿¿ëýí ãàðãàñàí ñàíàë, òîãòîîëóóäûã àâ÷ õýëýëöýýä ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä
íàðûí Ǻâëºëººñ ÒÎÃÒÎÎÕ íü:
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí àíõíû á¿ðýëäýõ¿¿íèéã äîð äóðäñàíààð
òîãòîîñóãàé.
Æèíõýíý ãèø¿¿äýýð:
1. Õýëáè÷ãèéí øèíæëýõ óõààíû äýä ýðäýìòýí, ïðîôåññîð Ö.ÄÀÌÄÈÍѯÐÝÍ
1. Ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Í.ÆÀÃÂÀÐÀË
1. Õýë áè÷èã ñóäëàã÷ ïðîôåññîð Ø.ËÓÂÑÀÍÂÀÍÄÀÍ
1. Ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíû äýä ýðäýìòýí, ïðîôåññîð Ø.ÍÀÖÀÃÄÎÐÆ
1. Õýë áè÷ãèéí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Á.ÐÈÍ×ÈÍ
1. պ人 àæ àõóéí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Ö.ÒÎÉÂÃÎÎ
1. Àíàãààõ óõààíû äýä ýðäýìòýí Ò.ØÀÃÄÀÐѯÐÝÍ
1. Ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Á.ØÈÐÝÍÄÝÂ
Ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿äýýð:
1. Ãàâúÿàò çîîòåõíèê÷ Ò.ÀÞÓÐÇÀÍÀ
1. Ôèçèêèéí øèíæëýõ óõààíû äýä ýðäýìòýí Ä.ÁÀÒÑÓÓÐÜ
1. Ìàë ýìíýëãèéí øèíæëýõ óõààíû äýä ýðäýìòýí Ë.ÁÀËÄÀÍÄÀØ
1. պ人 àæ àõóéí øèíæëýõ óõààíû äýä ýðãýí Ì.ÄÀØ
1. Õèìèéí øèíæëýõ óõààíû äýä ýðäýìòýí Á.ÄÀØÆÀÌÖ
1. Õèìèéí øèíæëýõ óõààíû äýä ýðäýìòýí Æ.ÆÀÌÑÐÀÍ
1. Àíàãààõ óõààíû äýä ýðäýìòýí Â.È×ÈÍÕÎÐËÎÎ
1. Àíàãààõ óõààíû äýä ýðäýìòýí Ã.ËÎÄÎÍ
1. Ãåîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû äýä ýðäýìòýí Á.ËÓÂÑÀÍÄÀÍÇÀÍ
1. Ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíû äýä ýðäýìòýí Á.ËÕÀÌѯÐÝÍ
1. պ人 àæ àõóéí øèíæëýõ óõààíû äýä ýðäýìòýí Ì.ÍÀÂÀÀÍ×ÈÌÈÄ
1. Ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíû äýä ýðäýìòýí Ö.ÏÓÍÖÀÃÍÎÐÎÂ
1. Àíàãààõ óõààíû äýä ýðäýìòýí Á.ÐÀÃ×ÀÀ
1. Ôèçèêèéí øèíæëýõ óõààíû äýä ýðäýìòýí Í.ÑÎÄÍÎÌ
1. Ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààíû äýä ýðäýìòýí ×.ÑÝÐÝÝÒÝÐ
1. Áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû äýä ýðäýìòýí, ïðîôåññîð Ä.ÖÝÂÝÃÌÈÄ
1. Ãàçàðç¿éí øèíæëýõ óõààíû äýä ýðäýìòýí Ø.ÖÝÃÌÈÄ
1. պ人 àæ àõóéí øèíæëýõ óõààíû äýä ýðäýìòýí Ä.ÖÝÄÝÂ
1. Óðãàìàë ñóäëàã÷ Ý.ØÀÃÄÀÐ
ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈÉÍ
įÐÌÈÉà ÁÀÒËÀÕ ÒÓÕÀÉ
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí
1961 îíû 5 äóãààð ñàðûí 22-íû
ºäðèéí 258 äóãààð òîãòîîëîîñ
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ ÒÎÃÒÎÎÕ íü:
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí ä¿ðìèéã
áàòàëñóãàé.
101

102
ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈ
ÁÀÉÃÓÓËÀÕ ¨ÑËÎËÛÍ ÕÓÐËÛà ÍÝÝÆ, ØÈÍÆËÝÕ
ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈÉÍ ÅЪÍÕÈÉ˪Ã×
Á.ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ ÕÝËÑÝÍ ¯Ã
ͺõºä ºº! Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè
áàéãóóëàõ òóõàé Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí çàðëèã ýíý îíû 5-ð ñàðûí 16-íû
ºäðèéí «¯íýí» ñîíèíä íèéòëýãäñýí áèëýý.
Ýíý íü ò¿¿õ øàøòèðò òýìäýãëýãäâýë çîõèõ ÷óõàë áàðèìò áè÷èã òóë ¿¿íèéã òóñ
óëñûí ýðäýìòýí ìýðãýä, ñî¸ë óðëàãèéí ç¿òãýëòýí, àæèë÷èä, íýãäýë÷èä íèéò äàÿàð
÷èí ñýòãýëèéè óãààñ ñàéøààí òàëàðõàæ áàéíà.
Ìàíàé àðä ò¿ìýí, ºâãºä äýýäñèéí ¿åýñ ýõëýí ýðõýì áàÿí ýðäýì õýìýýí, àíãàñàí
ãàçàð õóðûã õ¿ñýõ àäèë ýðäýì áîëîâñðîëûã ýãýýðýí õ¿ññýýð èðñýí òóë òýãæ áàÿðëàí
óãòàõ íü ç¿éí õýðýã áèëýý. Àðäûí öýöýí ¿ãýíä ýðäýì áîëîâñðîë áîë õ¿ñëèéã õàíãàã÷
÷àíäìàíü ýðäýíý ãýäýã. Ãýâ÷ ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí îëîí çóóí æèëýýð ôåîäàë ¸ñîíä
õ¿ëýãäýæ ýðäýì áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ áîëîëöîîã¿é õàðàíõóé
á¿ä¿¿ëãýýð õîöðîãäîæ áàéëàà.
Ìàíàé àðä ò¿ìýí ¿íýíèéã ýðýõ çàìä òýð òàã õàðàíõóéã íýâòëýõ ãýãýýí òóÿà
íü óðàãø äàâøèõ òýìöýë ìºí ãýäãèéã ìýäýæ, äàðëàë ìºëæëèéã ýñýðã¿¿öýí, ýðõ
÷ºëººíèé òýìöëèéã õèéñýýð èðæýý. Òýð ò¿¿õò òýìöëèéí ¿ðýýð Ìîíãîë Àðäûí
Õóâüñãàë 1921 îíä ÿëàâ. Ìàíàé õóâüñãàë ÿëàõàä Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàë
èõ íºëºº ¿ç¿¿ëýâ. Ìàíàé íàìûí àíõíû áàðèìò áè÷èã áîëîõ «Íàìûí òàíãàðàã»,
«Ýðìýëçýõ àðâàí ç¿éë» àðä ò¿ìíèéã ýðäýì áîëîâñðîëòîé áîëãîõ òóõàé çîðèëãûã
òîäîðõîé çààñàí áàéäàã áèëýý. Ìàíàé õóâüñãàë ÿëààä õýäõýí cap áîëñíû äàðàà
øèíæëýõ óõààíû áîëîâñîí õ¿÷èí õè÷íýýí äóòàãäàëòàé, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã
ÿâóóëàõàä ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààç áàéãààã¿é áîëîâ÷ îäîîãèéí áàéãóóëæ áàéãàà
Àêàäåìèéí àíõíû ¿ðèéã òàðüñàí þì.
Ìàíàé àíõíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà áîëîõ «Ñóäàð áè÷ãèéí
õ¿ðýýëýí»-ãèéí ä¿ðìýíä «óõààí á¿ãäèéí õ¿ðýýëýí Àêàäåìè èðýýä¿éä áóé áîëíî»
ãýæ èòãýë òºãñ äóðäñàí áàéäàã áèëýý. Òýð íü ýíý ºäºð õýðýãæèí áèåëýãäëýý.
Îð÷èí öàãèéí ¿éëäâýð, ñîöèàëèñò õºäºº àæ àõóé, ñîöèàëèñò ñî¸ë óðëàã, øèíæëýõ
óõààí õºãæèæ èðñíèé ¿ð ä¿íä ýíý ºäºð Àêàäåìè áàéãóóëàãäàæ áàéíà. Òóñ îðîíä
íýýãäýæ áàéãàà Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè íü ñî¸ë, àðäûí àæ àõóéí õºãæèëä øèíý
¿å ýõëýñíèéã ãýð÷èëæ áàéíà. Òóñ îðíû ¯éëäâýðëýõ õ¿÷íèéã òàë á¿ðýýñ íü ã¿í
ñóäëàõàä îäîî õèð ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷èí, áàãàæ õýðýãñýë, òîíîã
òºõººðºìæèéí õóâüä äóòàãäàõ ãà÷èãäàõ ç¿éë áàñ ë èõ áàéãààã áèä ìýäýæ áàéíà. Ãýâ÷
áèä ºíººäºð áàéãàà õ¿÷ ÷àäëàà á¿ðýí äàé÷ëààä àæèëëàõäàà èðýýä¿éä ýíý á¿ãä öºì
á¿ðýí áóé áîëíî ãýäýãò èòãýæ áàéíà.
Ìàíàé ýðäýìòýä õýðýâ ýíý ºäºð ýñ ÷àäâàë ìàðãààø ìàíàé ºãººìºð ºëãèé íóòãèéí
äîòðîîñ ¿íýò ýðäýíýñèéã çààâàë óóäëàí îëæ ýõ îðíîî ýëáýã áàÿí, õ¿÷èðõýã, òýðã¿¿íèé
îðîí áîëãîæ ÷àäíà. Ìàíàé øèíæëýõ óõààí, ìàðãààø ýñ ÷àäâàë íºãººäºð ìàíàé õºðñºí
äýýð áàéãàà èõ áàÿëàã áîëîõ ãàçàð òàðèàëàí, ìàë àæ àõóé, îé, ìîä, ãîë ìºðºíã á¿ðýí ñàéí
àøèãëàõàä òóñ áîëíî. Ìàíàé øèíæëýõ óõààí, íºãººäºð ýñ áîëîâ÷, íýãýí õýñýã çóóð áàéæ
áàéãààä, òåõíèêèéí àñóóäëûã ÷ äýâø¿¿ëýí òàâüæ çààâàë ÷àäàõ áîëíî. Ýíý èðýýä¿éí èõ
àæëûí õóãàöààã àëü áîëîõîîð áîãèíîñãîæ õóðäàí áèåë¿¿ëýõèéã áèä ÷àðìàéíà. Øèíæëýõ
óõààíû õ¿÷ýýð ºâëèéí òýñãýì õ¿éòíèéã 纺ëð¿¿ëæ, øèð¿¿í ñàëõèéã íîìòãîòãîæ,
ãîâèéí õºðñèéã ÷èéãò¿¿ëýõ öàã èðíý ãýæ áèä èòãýæ áàéíà. Ýðõýì áàÿí áîëîõ øèíæëýõ
óõààí ìàíàé îðîíä õºãæñººð èðñýí áºãººä öààøäàà óðüäàõààñ óëàì õóðäíààð ºðíºí
õºãæèõ áîëíî. Øèíæëýõ óõààíû àæèëòàí áèäíèéã ìàíàé ºíººäðèéí ñàéõàí àìüäðàë
çîðèãæóóëæ, èðýýä¿éí èõ õýðýã øèíý øèíý àìæèëòàä óðèàëàí äóóäàæ áàéíà.

Õ¿íäýò íºõºä ºº! Òóñ îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, àðä ò¿ìíèé
òóñûí òóëä ñîöèàëèñò ýõ îðíûõîî öýöýãëýëèéí òºëºº öààøèä óëàì øóðãóó ñóð÷
õºäºëìºðëºíº ãýäãèéã òà á¿õýíä èëýðõèéëüå. Òóñ îðíû îëîí íèéòýýñ ÁÍÌÀÓ-ûí
Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéã áàéãóóëñàíä çîðèóëàí õèéæ áàéãàà áàÿðûí õóðàëäààíûã
íýýñíèéã ìýäýãäüå.
ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈ
ÍÝÝÕ ¨ÑËÎËÛÍ ÕÓÐÀË ÄÝÝÐ ÌÀÕÍ-ÛÍ ÒªÂ
ÕÎÐÎÎÍÛ ÍÝÃįÃÝÝÐ ÍÀÐÈÉÍ ÁÈ×ÃÈÉÍ ÄÀÐÃÀ
ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ÑÀÉÄ ÍÀÐÛÍ ÇªÂ˪ËÈÉÍ ÄÀÐÃÀ,
ͪժРÞ.ÖÝÄÝÍÁÀËÛÍ ÕÝËÑÝÍ ¯Ã
ͺõºä ºº! ªíººäºð ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí íýýëòýä çîðèóëñàí
áàÿðûí õóðàëä îðîëöîõîîð òóñ îðíû ýðäýìòýä ñî¸ëûí ç¿òãýëòýí, ¿éëäâýðëýëèéí
òýðã¿¿íèé õ¿ì¿¿ñ, îëîí íèéòèéí òºëººëºã÷èä ýíä öóãëàðààä áàéíà.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé àìüäðàëä áîëñîí ýíýõ¿¿ ò¿¿õýí òîì ¿éë ÿâäëûã
òîõèîëäóóëàí ýíý òàíõèìä öóãëàðñàí òà á¿ãäýä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÌÌÀÓ-ûí
Çàñãèéí Ãàçðûí ºìíººñ õàëóóí áàÿðûã õ¿ðãýå (Àëãà òàøèâ).
Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè áàéãóóëæ áàéãàà ÿâäàë áîë ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ ¿éë
õýðýãò ìàíàé îðíû õºäºëìºð÷äèéí îëñîí áàñ íýã ñàéõàí ÿëàëò ìºí áºãººä Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíèé ñîöèàëèñò ñî¸ëûí õºãæëèéí ò¿¿õýíä íýí òîì ¿å øàò áîëæ áàéíà. Òóñ îðíû
á¿õ õºäºëìºð÷èä, ìàíàé íàìûí 14-ð èõ õóðàë áîëîí Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëûè 40
æèëèéí îéã óëñ òºðèéí èäýâõ ç¿òãýë, õºäºëìºðèéí ãàéõàìøèãò ºðíºëòººð óãòàõ ãýæ
áàéãàà ¿åä ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè íýýãäýæ áàéíà.
Àðäûí Çàñãèéí 40 æèëèéí äîòîð ÁÍÌÀÓ-ûí õºäºëìºð÷èä, òóñ îðíû ôåîäàëûí
¿åèéí õîöðîãäëûã àðèëãàí øèíý àìüäðàëûã çîõèîæ, ýõ îðíîî ºðíºí õºãæñººð áàéãàà
àæ ¿éëäâýðòýé, ºñºí áýõæèæ áàéãàà õàìòûí õºäºº àæ àõóéòàé, öýöýãëýí ìàíäàæ
á¿õèé ñî¸ëòîé, õºãæèí öýöýãëýæ áàéãàà ñîöèàëèñò óëñ áîëãîí õóâèðãàñàí þì. Ìàíàé
àðä ò¿ìíèé ñýòãýë áàõäàì ñàéõàí àìæèëòûí íýã áîë ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí
õ¿÷í¿¿ä ºñºí áîéæèæ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë ºðíºí õºãæèæ áàéãàà ÿâäàë ìºí.
ÌÀÕÍ, òóñ îðíû ºíãºðñºí ¿åèéí õîöðîãäëûã àðèëãàæ, ýõ îðíîî õóâüñãàëò
¸ñîîð øèíý÷ëýí ººð÷ëºõèéí òºëºº Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöëèéã ìàíëàéëàí
æîëîîäîõäîî ººðèéí îðîíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã õºãæ¿¿ëýõýä àñàð èõ
àíõààðàë òàâüæ èðñýí þì. Àðäûí õóâüñãàë ÿëñíû äàðààõàí, 1921 îíû 9-ð ñàðä àðäûí
íàì, õóâüñãàëò çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýðýýð òóñ îðîíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àíõíû
áàéãóóëëàãà Ñóäàð Áè÷ãèéí Õ¿ðýýëýíã áàéãóóëñàí þì.
ÁÍÌÀÓ-ä ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ ìàòåðèàëëàã áà ñî¸ëûí óðüä÷èëñàí íºõöºëèéã
àìæèëòòàé áèé áîëãîõ ÿâöàä Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýí ìºí èõ çàìûã òóóëæ,
Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè áîëòëîî õºãæ뺺. Ìàíàé îðîíä Øèíæëýõ óõààíû èéì
òîì òºâèéã íýýæ áàéãàà ÿâäàë áîë ñîöèàëèçìûã ºðãºí ôðîíòîîð áàéãóóëàõ àñàð òîì
çîðèëòûã øèéäâýðëýõèéí ¿¿äíýýñ ¿¿ñýí ãàð÷ áàéãàà õýðýã ìºí.
Àðäûí õóâüñãàëò íàìààñ ýíõðèéëýí õàéðëàæ ºñãºñºí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
¿íäýñíèé áîëîâñîí õ¿÷èí ºñºí îëøèð÷ èðñíèé à÷ààð ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû
Àêàäåìèéã áàéãóóëàõ áîëîëöîîòîé áîëëîî. Îäîî òóñ îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãóóäàä ýðäýì øèíæèëãýýíèé 700 ãàðóé àæèëòàí àæèëëàæ áàéãààãèéí
äîòîð 300 ãàðóé íü äýýä áîëîâñðîëòîé áºãººä òýäíèé íýëýýä õýñýã íü ýðäìèéí öîë,
çýðýãòýé õ¿ì¿¿ñ áàéíà.
Ìàíàé ýðäýìòýí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð áîë õºäºëìºð÷ àðä
ò¿ìíèéõýý äóíäààñ òºðæ øèíý àìüäðàëàà çîõèîõîä àðä ò¿ìýíäýý ¿íýí÷ýýð ç¿òãýæ
103

áàéãàà øèíý ìîíãîëûí ñýõýýòýíèé ÷óõàë îòðÿä ìºí. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õýë,
ò¿¿õ ñóäëàõ, òóñ îðíû áàèãàëü, áàÿëãèéã øèíæëýõ, àðä èðãýäèéí äóíä ýðäýì óõààí
ò¿ãýýõ òàëààð ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, àæèëòàí íàðûí õ¿÷ýýð èõýýõýí
àæèë õèéñýí áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð
óëñ àðäûí àæ àõóé ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí àñóóäëóóäûã áîëîâñðóóëàõààð
àæèëëàæ, ìîíãîë ìàëûí ¿¿ëäýð óãñàà, àøèã øèìèéã ñàéæðóóëàõ, ìàëûí õóðö
õàëäâàðòàé õýä õýäýí ºâ÷íèéã óñòãàõ, õ¿í àðäûí ºâ÷íººð ¿õýõ ÿâäëûã áàãàñãàõ
òàëààð ÷óõàë øèíæèëãýý õèéñýí, îäîî ÷ õèéæ áàéíà.
ͺõºð Àþóðçàíà òýðã¿¿òýé ýðäýì øèíæèëãýýíèé õýñýã àæèëòàí îëîí æèë
öóöàëòã¿é àæèëëàæ, ìàõ, íîîñíû ÷èãëýëèéí øèíý ¿¿ëäðèéí õîíü áèé áîëãîñîí íü
øèíæëýõ óõààíûã ¿éëäâýðëýëòýé õîëáîñíû æèøýý ìºí. Ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ, ìàíàé îðîíä ýðäýì øèèæèëãýýíèé àæëûã çîõèîí
õºãæ¿¿ëýõýä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè òýðã¿¿òýé ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýä ¿ëýìæ èõ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýýð
èðñýí, îäîî ÷ ¿ç¿¿ëæ áàéãààã áàÿð òàëàðõàëòàé òýìäýãëýõ ¸ñòîé (Àëãà òàøèâ).
ͺõºä ºº! Ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàëëàã ¿íäñèéã õóðäàâ÷ëàí áàéãóóëàõ ¿ëýìæ
÷óõàë çîðèëò ìàíàé àðä ò¿ìíèé ºìíº òóëãàð÷ áàéíà. Ýíý õàðèóöëàãàòàé çîðèëòûí
¿¿äíýýñ òóñ îðîíä øèíæëýõ óõààíûã öààøèä óëàì ò¿ðãýí õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàë
øààðäàãäàæ áàéíà. Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéã çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä ýìõëýí
áàéãóóëñàí íü ìàíàé ýðäýìòäèéí èõ õàðèóöëàãàòàé àæëûí çºâõºí ýõëýëò þì.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã ìàíàé îðîíä ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ çîðèëòòîé
íÿãò õîëáîí çîõèîæ óäèðäàõ áýðõ õýö¿¿ áºãººä õ¿íäýò çîðèëò òóñ óëñûí Øèíæëýõ
Óõààíû Àêàäåìèéí ºìíº òóëãàð÷ áàéíà.
Íèéò ñîöèàëèñò îðíóóäûí íýãýí àäèë ìàíàé îðîíä íèéãìèéí àìüäðàëûí á¿õ
ñàëáàðò øèíæëýõ óõààí íýâòýð÷, á¿òýýí áàéãóóëàõ àóãàà èõ õ¿÷ áîëîõ ¸ñòîé.
Ñîöèàëèçìûí îðíóóäàä øèíæëýõ óõààí, ýðäýìòäèéí òàñàëãàà, øèíæèëãýýíèé
ãàçðûí ÿâöóó õ¿ðýýíýýñ ãàð÷, ¿éëäâýðëýëä íýâòðýí áàéãàëü áà óëñ îðíû ýäèéí
çàñãèéã ººð÷ëºí õóâèðãàõ õ¿÷èðõýã õºø¿¿ðýã áîëæ áàéíà. Ìàðêñ, øèíæëýõ óõààíûã
¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèéã õºãæ¿¿ëýõ ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë, ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé ÷óõàë ýëåìåíò
ãýæ ¿çýæ áàéâ. Øèíæëýõ óõààíûã ¿éëäâýðëýëä õýðýãëýõýä «øóóä ¿éëäâýðëýõ õ¿÷èí
áîëãîí õóâèðíà» ãýæ Ìàðêñ óðüä÷èëàí õýëñýí þì. Ǻâëºëò Õîëáîîò óëñàä îð÷èí
¿åèéí øèíæëýõ óõààí öàãëàøã¿é èõ öýöýãëýí õºãæèæ, êîììóíèçì àìæèëòòàé
áàéãóóëàõ õ¿÷èðõýã õ¿÷èí ç¿éë áîëñîí æèøýý íü Ìàðêñûí õýëñíèéã áàòòàé íîòëîí
¿ç¿¿ëæ áàéíà. Êîììóíèçì áàéãóóëæ áàéãàà Ǻâëºëò îðîíä àòîìûí ýíåðãèéã ýíõ
òàéâàí çîðèëãîä àìæèëòòàé àøèãëàæ, äýëõèéí õèéìýë äàãóóë, ãàðèã õîîðîíä
àÿëàõ, àâòîìàò ñòàíö õººðãºæ, îãòîðãóéä àíõ óäàà õ¿í íèñãýñýí íü çºâëºëòèéí
ýðäýìòýí çîõèîí á¿òýýã÷, èíæåíåð¿¿ä, Ǻâëºëòèéí á¿õ àðä ò¿ìíèé àóãàà èõ ãàâúÿà
ç¿òãýë þì. Ǻâëºëòèéí ýðäýìòäèéí ¿ëãýð æèøýýíýýñ öóöàëòã¿é øóðãóó ñóð÷ ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûã çºâ çîõèîí áàéãóóëàõ, óëñ àðäûí àæ àõóéí õýðýãöýý, ýðýëò
õ¿ñýëòòýé øèíæëýõ óõààíûã õîëáîõ òàëààð òýäíýýñ ñóðàõ íü ìàíàé ýðäýìòäèéí
õ¿íäýò ¿¿ðýã ìºí. Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààí áîë á¿õ ñîöèàëèñò ëàãåðèéí
õýìæýýãýýð øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõýä ãîë÷ëîõ õ¿÷èí ç¿éë áîëæ, íèéò õ¿í
òºðºëõòíèé äýâøèëòýä àñàð èõ òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëæ áàéãàà áèëýý. Èéì ó÷ðààñ ìàíàé
ýðäýìòýä, Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààíû îëîëòûã ñóäëàí ýçýìøèæ ìàíàé ïðàêòèêò
ºðãºí íýâòð¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé þì.
Ìàíàé íàì, ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààç áàéãóóëàõ, õºäºëìºð÷äèéí
àæ àìüäðàë, ñî¸ëûã öààøèä äýýøë¿¿ëýõ òàëààð îéðûí òàâàí æèëä áèåë¿¿ëýõ èõ
ïðîãðàììûã òºëºâëºí ãàðãàæ áàéãààã òà á¿õýí ìýäýõ áèëýý. Øèíý òàâàí æèëèéí
òºëºâëºãººíä ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàíã öààøèä õîñëîí õºãæ¿¿ëýõ, ìàëûí
104

¿¿ëäýð óãñàà, àøèã øèìèéã ñàéæðóóëàõ, òàðèàëàíãèéí àæëûã ìåõàíèêæóóëàõ, ãàçàð
òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã ¿ëýìæ èõ íýìýãä¿¿ëýõ, øèíý ¿éëäâýðëýë áàéãóóëàõ,
îäîî áàéãàà ¿éëäâýðë¿¿äèéã ºðãºòãºõ çàìààð àæ ¿éëäâýðëýëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã
èõýýõýí ºñãºõ, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààí, àðäûí ãýãýýðýë, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ àæëûã
óëàì õºãæ¿¿ëýõýýð òºëºâëºæ áàéíà.
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè, ò¿¿íèé õàðúÿà õ¿ðýýëýíã¿¿ä íü óëñ àðäûí àæ àõóéí
÷óõàë ÷óõàë àñóóäëûã òºëºâëºãººòýéãýýð áîëîâñðóóëàõàä ýðäýì øèíæèëãýýíèéõýý
á¿õ àæëûã ÷èãë¿¿ëæ. ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ð ä¿íã ¿éëäâýðëýëä ºðãºíººð
íýâòð¿¿ëæ áàéõ ¿¿ðýãòýé þì. Ýíý çîðèëòûã àìæèëòòàé áèåë¿¿ëýõèéí òóë ìàíàé
ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà ìàíàé ýðäýìòýä ýðäýì øèìæèëãýýíèéõýý àæëûã
àìüäðàë, ¿éëäâýðëýëòýé õýçýý ÿìàãò õîëáîæ óëñ àðäûí àæ àõóéí ýðýëò õýðýãöýýòýé
óÿëäóóëàí ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëàà çîõèîæ áàéõ ¸ñòîé þì. ×óõàìõ¿¿ àìüäðàë,
ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí ïðàêòèê àæèë íü ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí
íàðûí ºìíº õàìãèéí ÷óõàë öàã ¿åèéí øààðäëàãàòàé àñóóäëóóäûã äýâø¿¿ëýí
òàâüæ áàéíà. Ýäãýýð àñóóäëûã àìæèëòòàé áîëîâñðóóëàõûí òóë ìàíàé ýðäýìòýä,
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð àìüäðàëûã ñàéí ìýäýæ, ÿìàãò àðä îëíû ã¿íä
øóìáàí îðæ àðä ò¿ìíèé á¿òýýëýýð ºäºð òóòàì ãàð÷ áàéãàà èðýýä¿éòýé øèíý ç¿éë
á¿õíèéã îëæ õàðæ áàéõ ¸ñòîé. Ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð ïðàêòèê,
òýðã¿¿íèé òóðøëàãûã íýãòãýí ä¿ãíýæ, ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëýõýä íü èäýâõòýé
òóñàëæ ÷àääàã áîëîõ íü ÷óõàë þì. Ìàíàé ýðäýìòýä àëáàí òàñàëãàà, øèíæèëãýýíèé
ãàçàð àæèëëààä çîãñîîã¿é, õàðèí ñàíãèéí àæ àõóé, íýãäýë, ¿éëäâýð, ñî¸ë, ýð¿¿ëèéã
õàìãààëàõ áàéãóóëëàãóóäòàé áàéíãûí õîëáîîòîé àæèëëàæ, òýäãýýðèéã ýðäýì
øèíæèëãýýíèéõýý àæëûí òóðøëàãûí áààç ò¿øèãëýõ ãàçàð áîëãîõ ¸ñòîé áºãººä
íîîãäñîí àñàð èõ õàðèóöëàãàà ã¿íýý óõàìñàð÷ óëñ îðíûõîî ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèéã
õóðäàí ò¿ðãýí ºðí¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõýä á¿õ õ¿÷, ìýäëýãýý çîðèóëàõ ¸ñòîé. պ人 àæ
àõóéí òàëààð àæèëëàæ áàéãàà ýðäýì øèíæèëãýýíèé îëîí àæèëòàí, ìºí áàãø íàð ýíý
æèë ìàë òºëëºõ ¿åýð îðîí íóòàãò î÷èæ ñàíãèéí àæ àõóé, íýãäýëä òóñàëñàí áàéíà.
Îäîî òýäíèé íýëýýä õýñýã íü îðîí íóòàãò ¿ðæëèéí ôåðì, çîõèîìîë õýýëò¿¿ëãèéí
ñàëáàðóóäûã çîõèîí áàéãóóëàõàä òóñàëæ áàéãàà þì. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí
íàðààñ ïðàêòèê äýýð èíãýæ õîëáîî òîãòîîí àæèëëàõ ÿâäëûã àëü áîëîõîîð äýìæâýë
çîõèíî.
Íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû òàëààð ÷ áîëîâñðóóëàõ ¸ñòîé ÷óõàë àñóóäàë îëîí
áàéíà. Ò¿¿õ÷, ôèëîñîôè÷, ýäèéí çàñàã÷èä õýëíèé øèíæëýëòýí, õóóëü öààçíû
ìýðãýæèëòýí çýðýã íèéãìèéí óõààíû áóñàä àæèëòàí íàð àðä ò¿ìíèé ò¿¿õýí
á¿òýýëèéã Ìàðêñ-Ëåíèíèé îíîëûí ¿¿äíýýñ íýãòãýí ä¿ãíýæ, ôåîäàëèçìààñ
ñîöèàëèçìä øèëæèõ øèëæèëòèéí ¿åèéí ÷óõàë àñóóäëóóä áîëîí ñîöèàëèçì
áàéãóóëàõ, óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ òóéëûí ÷óõàë àñóóäëóóäûã
áîëîâñðóóëàõàä á¿õ àæëàà ÷èãë¿¿ëæ èíãýñíýýðýý ¿éëäâýðëýõ õ¿÷èéã õóðäàí
õºãæ¿¿ëýõ, ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöààã öààøèä óëàì ñàéæðóóëàõàä íàì
àðä ò¿ìýíäýý òóñëàõ ¸ñòîé. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ò¿¿õ, ò¿¿íèé ñî¸ëûí ò¿¿õèéã
øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ áîëîâñðóóëàõ àæèë áàñ ë øààðäàãäàí òóëãàð÷ áàéíà.
Íèéãìèéí óõààíû òàëààð ýðäìèéí öîë àâàõ çîõèîë, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí
ñýäýâ, õýâëýëèéí ãàçðûí òºëºâëºãººíèé èõýíõ õýñýã íü ñîöèàëèçì àìæèëòòàé
áàéãóóëàõàä íýí òýðã¿¿íèé à÷ õîëáîãäîëòîé àñóóäëóóäàä ÷èãëýñýí áàéõ ¸ñòîé.
×óõàì èíãýæ àæèëëàñíààð èèéãìèéã øèíæëýõ óõààíû àðãààð óäèðäàõàä íàìûí
äîòíûí òóñëàã÷ áîëîõ íèéãìèéí óõààíû ðîëü, ò¿¿íèé ¿çýë ñóðòàë, õ¿ì¿¿æëèéí
ðîëèéã äýýøë¿¿ëæ áîëîõ áºãººä òýãýõ ÷ ¸ñòîé þì.
Ýäèéí çàñãèéã ñóäëàõ òàëààð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàðûí ã¿éöýòãýõ
çàðèì çîðèëòûã îíöëîí òýìäýãëýæ õýëýõ õýðýãòýé. Ýäèéí çàñãèéí óõààíû àæèëòàí
105

íàð, ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí íýí ÷óõàë àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõ, õºäºëìºðèéí
á¿òýýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ íººö áýëòãýëèéã îëæ èëð¿¿ëýõ, íýãæ á¿òýýãäýõ¿¿íèé
çàðöóóëàõ õºäºëìºð, õºðºíãèéã áàãàñãàõ çýðýã àñóóäàëä ýðäýì øèïæèëãýýïèéõýý
àæëûã ÷èãë¿¿ëáýë çîõèíî.
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí äýðãýä áàéãóóëæ áàéãàà ýäèéí çàñàã ñóäëàõ òàñàã
íü ýäèéí çàñãèéí õîëáîãäîëòîé ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿õ àæëûã ýðõëýí ìýäýæ,
Óëñûí òºëºâëºãººíèé êîìèññûí íýã õýëòñèéí ýðõòýéãýýð àæèëëàí, óëñ àðäûí àæ
àõóéí òºëºâëºãººíèé öàã ¿åèéí áîëîí õýòèéí ÷óõàë àñóóäëóóäûã áîëîâñðóóëàõàä
èäýâõòýé îðîëöäîã áàéâàë çîõèõ þì. Óëñûí òºëºâëºãººíèé êîìèññ, çîõèõ ÿàì, àëáàí
ãàçðóóä íü Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèòàé íÿãò õàìòðàí àæèëëàõ ¸ñòîé.
Íàì çàñãèéí áîäëîãî áîëîí øèíæëýõ óõààíû ýðäýì ìýäëýãèéã õºäºëìºð÷äèéí
äóíä ñóðòàë÷ëàí ò¿ãýýõýä èäýâõ ÷àðìàéëòòàéãààð áèå÷ëýí îðîëöîõ íü
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí á¿ðèéí õ¿íäýò ¿¿ðýã íýð òºðèéí õýðýã ìºí.
Ýðäýì ìýäëýãèéã ýçýìøèëã¿éãýýð, îëîí ò¿ìíèé äóíä ýðäýì ìýäëýãèéã
ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýëã¿éãýýð áèä óðàãøàà àõèí äàâøèæ ÷àäàõã¿é. Ýíý ÷ ó÷ðààñ
õºäºëìºð÷äèéí äóíä øèíæëýõ óõààíû ýðäýì ìýäëýãèéã ñóðòàë÷ëàí ò¿ãýýõýä
èäýâõòýé îðîëöîõ íü ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí á¿ðèéí àðèóí ¿¿ðýã ìºí.
Ò¿¿í÷ëýí ¿íäýñíèé áîëîâñîí õ¿÷èí, ìýðãýæèëòýí íàðûã ºñãºí áýëòãýõýä èäýâõòýé
îðîëöîæ äýýä ñóðãóóëèóäàä áàãøëàõ, ñóðàõ áè÷èã çîõèîõ çýðýã àæèëòàé ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûã ÷àäàìãàé õîñëîí àæèëëàõ ¸ñòîé.
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû 6-ð á¿ãä õóðëààñ òýðã¿¿íèé òóðøëàãà, øèíæëýõ óõààíû
îëîëò àìæèëòûã ñóäëàõ, íýãòãýí ä¿ãíýõ, ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ áîëîí ¿éëäâýðëýëä
íýâòð¿¿ëýõ çîðèëòûã òóñ îðíû á¿õ áàéãóóëëàãà àëáàí ãàçðûí ºìíº äýâø¿¿ëæ
òàâüñàí áèëýý.
Ýíý çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýí áèåë¿¿ëýõ õýðýãò ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãóóä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð õàìãèéí èäýâõòýé ñàíàà÷ëàí
ñýäýã÷ íàð áàéæ, òýðã¿¿íèé òóðøëàãûã äýìæèõýýð áàðàõã¿é àæèë õýðýãò çààâàë
íýâòð¿¿ëýõýä áèå÷ëýí îðîëöîã÷èä áàéõ ¿¿ðýãòýé þì.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ àñóóäàëä èõ àíõààðàë òàâèõ
ÿâäàë øààðäàãäàãäàæ áàéíà. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûã òºðºë á¿ðèéí
ìýðãýæèëòýí, àæèëòàí íàðààð õàíãàõûí òóë òýäãýýðèéã áýëòãýõ àæëûã áèä îéðûí
æèë¿¿äýä õèéõ ¸ñòîé. ¯¿íòýé óÿëäàí õ¿ì¿¿ñèéã çºâ çîõèñòîé ñîíãîæ àâàõ ÿâäàë íýí
÷óõàë áîëæ áàéíà. Øèíæëýõ óõààíû ¿éëñýä ¿íýõýýð ç¿òãýõèéã ÷àðìàéñàí áºãººä
àâüÿàñ ÷àäâàðòàé àæèë ¿éëñ äýýðýý ººðèéíõºº òýð àâüÿàñ ÷àäâàðûã õàðóóëñàí òèéì
õ¿ì¿¿ñèéã øèíæëýõ óõààíû àæèëä îðîëöóóëæ áàéõ íü ÷óõàë þì. Õàðèí øèíæëýõ
óõààíààñ îëç àøèã ãîðèëîõñîí áóþó «áèåä õàëã¿é àìüäðàë ñàéòàé àÿòàéõàí àæèë»
ýðæ ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãàä àæèëëàõ ãýäýã ¿ë á¿òýõ õ¿ì¿¿ñèéã øèíæëýõ
óõààíû àæèëä îéðòóóëæ ÷ áîëîõã¿é. Ò¿¿í÷ëýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàðûí
òîîã îëøðóóëàõûí çýðýãöýý òýäíèé ÷àíàð áàéäàë áîëîí òýäíèé á¿òýýëèéí ÷àíàð
÷àíñààíä íü èõ àíõààðàë òàâèõ ¸ñòîé.
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè, ò¿¿íèé ñàëáàð õ¿ðýýëýèã¿¿äèéí óäèðäëàãà íü ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûí òºëºâëºãººíèé áèåëýëò, ìºí ýðäýì øííæèëãýýíèé àæèëòàí
á¿ðèéí àæèëëàãààíä áàéíãûí õàòóó õÿíàëò òàâüæ, òýäíèé àëèâàà ñàéí ñàíàà÷ëàãà, ¿ð
àøèãòàé á¿òýýëèéã ç¿éë á¿ðýýð óðàìøóóëàí äýìæèæ áàéõûí õàìò øèíæëýõ óõààíû
¿éëñýä çàëõóó õîéðãî, çîãñîíãî, ¿ð á¿òýýëã¿é áàéõûí ýñðýã ÿìàãò òýìöýæ áàéõ ¸ñòîé.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé ìýäëýã ìýðãýæëýý äýýøë¿¿ëæ çóçààòãàõ òàëààð áàéíãà ìàõðàí
îðîëöäîãã¿é, óðò óäààí õóãàöààíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé ¿ð á¿òýýë ãàðãàäàãã¿é
õ¿ì¿¿ñèéã øèíæëýõ óõààíû àæëààñ ÷ºëººëæ áàéõ õýðýãòýé. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòàí íàðûí ¿çýë ñóðòàë, óëñ òºðèéí õýìæýýã áàéíãà äýýøë¿¿ëýõ, òýäíèé óëñ
106

òºðèíí áîëîâñðîëûã çóçààòãàõ àñóóäàëä öàã ÿìàãò àíõààðàë òàâüæ áàéõ õýðýãòýé.
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí ºìíº òàâèãäàæ áàéãàà çîðèëòóóäûã
õýðýãæ¿¿ëýí áèåë¿¿ëýõèéí òóëä ìàíàé ýðäýìòýä øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð ýõ
îðíûõîî øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ ýðõýì ¿éëñèéí àøèã òóñûí ¿¿äíýýñ õàìàã õ¿÷
÷àäàë, ýðäýì ìýäëýãýý õºâ÷ëºí äàé÷ëàõ õýðýãòýé áàéíà.
Ìàíàé øèíý òóòàì áàéãóóëàãäñàí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéã ºíäºð èõ
ìýðãýæèë ìýäëýãòýé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàðààð çóçààòãàí áýõæ¿¿ëýõ,
îð÷èí ¿åèéí òîíîãëîë òºõººðºìæ á¿õèé øèíæèëãýýíèé ãàçàð òóðøëàãûí òàëáàé,
ñòàíöóóä áàéãóóëæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàðûã ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë
õèéõ áîëîëöîî íºõöºëººð íü õàíãàæ ºãºõ àæèë áèäíèé ºìíº òóëãàð÷ áàéíà.
Ìàíàé íàì, óëñ, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóä íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí
íàðûã òóñ îðíû íèéãýì óëñ òºðèéè àìüäðàëä óëàì á¿ð èäýâõòýé, äàé÷ëàí îðîëöóóëæ
áàéõ õýðýãòýé. Óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ àñóóäëààð ìàíàé ýðäýìòäèéí
òàâüæ áàéãàà ¿íý öýíýòýé ñàíàë, øèíæëýõ óõààíû óë ¿íäýñòýé ñàíàë îíîëûã
õýðýãæ¿¿ëæ áèåë¿¿ëýõýä íü ç¿éë á¿ðèéí òóñëàìæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ áàéõ ¸ñòîé.
Øèíæëýõ óõààí, ïðàêòèê õî¸ð õîëáîîòîé áàéíà ãýäýã áîë àìüäðàëààð
äýâø¿¿ëýãäýí òàâèãäñàí íèéòèéí çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýí áèåë¿¿ëýõýä îíîëûí
ôðîíòûí àæèëòàí ñîöèàëèçì áàéãóóëàã÷ ïðàêòèê àæèëòàí íàð íÿãò õàìòðàí
àæèëëàæ õàðèëöàí òóñëàëöàíà ãýñýí ¿ã áîëíî.
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè ººðòºº íîîãäñîí èõ ¿¿ðãèéã íýð òºðòýé
áèåë¿¿ëýõ íü äàìæèãã¿é ãýäýãò èòãýæ áàéãààãàà èëýðõèéëýõèéí õàìò àðä ò¿ìíèéõýý
òóñûí òóëä ¿ð á¿òýýëòýé øèíý èõ àìæèëò ãàðãàõûã ìàíàé ýðäýìòýä, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé á¿õ àæèëòàí íàðò åðººå.
ÌÎÍÃÎË ÀÐÄÛÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÒ ÍÀÌÛÍ ÒªÂ ÕÎÐÎÎ,
Á¯ÃÄ ÍÀÉÐÀÌÄÀÕ ÌÎÍÃÎË ÀÐÄ ÓËÑÛÍ ÑÀÉÄ
ÍÀÐÛÍ ÇªÂ˪ËÈÉÍ ÁÀßÐÛÍ ÁÈ×ÈÃ
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí
Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèä
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè áàéãóóëàãäàæ
áàéãàà ìàíàé ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû òýìäýãëýëò ºäðèéã òîõèîëäóóëàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ Àêàäåìèéí õàìò» îëîí áîëîí òóñ îðíû
ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿õ àæèëòàí íàðò õàëóóí áàÿðûã õ¿ðãýå.
Ìàíàé îðîíä Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéã áàéãóóëñàí ÿâäàë Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé ò¿¿õýíä òîõèîëäîæ áàéãàà ãàðàìãàé ¿éë ÿâäàë áºãººä àðäûí ýðõò ìîíãîë
óëñûí ìàíäàí õºãæñºí äº÷èí æèëèéí õóãàöààíä îëæ àâñàí àñàð èõ àìæèëò
îëîëòóóäûí íýã íü ìºí.
1921 îíä ÿëñàí àðäûí õóâüñãàëûí à÷ààð ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð
òîãòíîëîî îëæ ýõ îðíûõîî òºãñ ýçýí íü áîëñîí ÿâäàë òýðã¿¿íèé øèíæëýõ óõààíûã
öýöýãë¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ ºðãºí çàìûã íýýñýí áèëýý. Àðäûí çàñãèéí òîãòñîí àíõíû
æèë, 1921 îíä òóñ óëñûí øèíæëýõ óõààíû óóãàí áàéãóóëëàãà, Ñóäàð áè÷ãèéí
õ¿ðýýëýí íýýãäýæ óëìààð Øèíæëýõ Óõààíû Õ¿ðýýëýí áîëîí ºðãºæèí õºãæèæ èðëýý.
ªíãºðñºí 40 æèëèéí äîòîð Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí ìýðãýí æîëîîäëîãî,
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí àõ ä¿¿ãèéí ñýòãýë õàðàìã¿é òóñëàìæèéí à÷ ¿ðýýð òóñ îðîíä
ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷èí ºñºí áîéæèæ, ¿íäýñíèé õýë áè÷èã, àðä ò¿ìíèé
ò¿¿õ, ýõ îðíû áàéãàëèéí áàÿëãèéã ñóäëàõ, øèíæëýõ óõààíû ìýäëýãèéã àðä íèéòèéí
õ¿ðòýýë áîëãîõ õýðýãò èõýýõýí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæýý.
107

Ìàíàé óëñ ñîöèàëèçìûí ºðí¿¿í áàéãóóëàëòàíä øèëæèí îðñîí ýíý ¿åä ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, ýðäýìòýí ñýõýýòíèé ¿¿ðýã çîðèëò ¿ëýìæ íýìýãäýæ
áàéíà.
Ñîöèàëèñò ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûã áàéãóóëàõàä îëñîí ìàíàé á¿õèé ë àìæèëò íü
Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè áàéãóóëàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýâ.
Ìîíãîëûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéã áàéãóóëñàí íü òóñ îðîíä ñîöèàëèçìûí
ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààçûã áàéãóóëàõàä àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
Ìîíãîëûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè, ò¿¿íèé õàìò îëîí, á¿õ ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí ýðõýìëýõ çîðèëãî áîë ýðäýì ñóäëàëûí àæèëëàãààã
ýõ îðíûõîî ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëòýé óëàì íÿãòààð õîëáîæ, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûã
õºãæ¿¿ëýõ ãîë ãîãöîî àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíû
õ¿÷èéã ÷èãë¿¿ëýí, àìüäðàëûí ã¿íä îðæ àæèëëàõ ÿâäàë ìºí. Ò¿¿í÷ëýí ñîöèàëèñò
áàéãóóëàëòûí îäîîãèéí øààðäëàãààñ ¿íäýñëýí óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí õºãæèëòºä
íýí òýðã¿¿íèé à÷ õîëáîãäîëòîé øèíæëýõ óõààíû ñàëáàð, ÿëàíãóÿà áàéãàëü, òåõíèêýäèéí
çàñãèéí óõààíûã ò¿ðãýí õºãæ¿¿ëæ, Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè áà äýýä
ñóðãóóëèóäûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã íÿãòààð õîëáîí çîõèöóóëæ, ¿éëäâýðëýë
äýýð áàéãàà òºðºë á¿ðèéí ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷íèéã ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëä òàòàí îðîëöóóëàõ ÿâäàë ÷óõàë÷ëàãäàæ áàéíà.
Ìàíàé Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ, àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò
îðíóóäûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòûí íÿãò àæèëëàãààã ºðí¿¿ëýí
õºãæ¿¿ëæ, òýäíýýñ àëü áîëîõ èõèéã ñóðàõûí õàìò äýëõèéí îëîí îðíû äýâøèëò
ýðäýìòýí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãàòàé õàðèëöàà õîëáîîãîî ºðãºòãºõ
¿¿ðýãòýé áàéíà.
Ìàíàé óëñûí ýðäýìòýí, ñýõýýòí¿¿ä ìàðêñèçì-ëåíèíèçìèéí îíîëûã á¿òýýë÷ýýð
ýçýìøèí ìýðãýæèë ÷àäâàð, á¿òýýëèéíõýý ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæëûí ¿ð ä¿í, òýðã¿¿íèé òóðøëàãûã óëñ àðäûí àæ àõóéä ã¿íçãèé íýâòð¿¿ëæ,
àðä ò¿ìíèé äóíä ýðäýì ñî¸ëûã ò¿ãýýí, ýõ ñàéõàí îðíûõîî ñîöèàëèñò á¿òýýí
áàéãóóëàëòûã õóðäàòãàõ àðèóí ¿éë õýðýãò ººðñäèéí îþóí áèëýã, àâúÿàñ ÷àäâàð, õ¿÷
÷àäëàà øàâõàí äàé÷èëæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèéõýý àæèëä øèíý øèíý àìæèëò îëíî
ãýäýãò Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí Òºâ Õîðîî, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä
Óëñûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºë ã¿íýý èòãýæ áàéíà.
Ìîíãîë Àðäûí
Á¿ãä Íàéðàìäàõ
Õóâüñãàëò Íàìûí
Ìîíãîë Àðä Óëñûí
Òºâ Õîðîî
Ñàéä íàðûí Ǻâëºë
1961. 5. 24. Óëààíáààòàð õîò
108
ÁÀßÐÛÍ ÈËÝÐÕÈÉËÝËÒ
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí
Òºâ Õîðîî, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë
Àðä Óëñûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëä
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðäûí Óëñûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí áèä, õàéðò ýõ îðîíäîî ýðäýì óõààí á¿õíèéã á¿ðòãýí
öîãöëîã÷ òºâ áàéãóóëëàãà Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéã áàéãóóëæ áàéãàà íü ìàíàé

íàì çàñãààñ òýðã¿¿íèé øèíæëýõ óõààí, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýí ìàíäóóëàõàä îíöãîé
àíõààðàë òàâüæ õàëàìæèëäãèéí íýãýí òîä èëðýë ãýæ ÷èí ñýòãýëýýñ ìàãíàé òýíèéí
áàÿðëàæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñ ¿íäýñíèé Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèòàé áîëæ áàéãàà ÿâäàë òóñ
óëñûí ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû õºãæèëòºíä ãàð÷ áàéãàà áàõäàì ñàéõàí ¿éë ÿâäàë ìºí
áºãººä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíýýñ íàì çàñãèéíõàà ìýðãýí óäèðäëàãûí äîð ñîöèàëèñò
áàéãóóëàëòäàà îëñîí èõ àìæèëòûí íýã ìºí.
Ìîíãîë Àðä Óëñûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí íýýëò íü ìàíàé îðíû á¿õ
õºäºëìºð÷èä, Íàìûí XIV èõ õóðàë, Àðäûí õóâüñãàëûí 40 æèëèéí îéã õºäºëìºðèéí
ºðí¿¿í èõ àìæèëòààð óãòàæ áóé ò¿¿õýí ¿åä áîëæ áàéíà.
Ìàíàé àðä ò¿ìíèé á¿òýýë÷ õ¿÷, îþóí áèëãèéã ñýðãýýí îðãèëóóëñàí àðäûí
õóâüñãàëûí à÷, ìàíàé àíä èõ ÇÕÓ òýðã¿¿òýé àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäûí ñýòãýë
õàðàìã¿é íàéðñàã èõ òóñëàìæèéí ¿ðýýð óðüäûí õîöðîãäìîë Ìîíãîë îðîí
ôåîäàëèçìààñ êàïèòàëèçìûã àëãàñàí ñîöèàëèçìä øèëæèí îðæ ñîöèàëèñò õºäºº
àæ àõóé, ¿éëäâýð, ¿íäýñíèé ñî¸ëòîé îðîí áîëîí õóâèð÷ ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàëòåõíèêèéí
áààçûã àìæèëòòàé áàéãóóëæ áàéíà.
Òóñ óëñàä ñîöèàëèçìûã òºãñ áàéãóóëàõ èõ äàëàéö, ýð÷èìòýé àæèë íü òýðã¿¿íèé
øèíæëýõ óõààíûã óëàì õºãæ¿¿ëýõèéã øààðäàæ áàéãààã ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòàí áèä ã¿íýý óõàìñàðëàæ áàéíà.
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàì, çàñãààñ òóñ îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëä
áàéíãûí àíõààðàë õàëàìæ òàâüæ áàéäàãò áèä ã¿í òàëàðõëàà èëýðõèéëæ, ýõ îðîíäîî
òýðã¿¿íèé øèíæëýõ óõààíûã äýëãýð¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõèéí òºëºº á¿õ õ¿÷ ÷àäàë, îþóí
áèëãýý á¿ðýí äàé÷ëàí àæèëëàõûã õàéðò íàì, çàñàãòàà áàòëàí èëýðõèéëüå!
Òýðã¿¿íèé øèíæëýõ óõààí ìàíäòóãàé!
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàì, çàñàã ìàíäòóãàé!
Á¯ÃÄ ÍÀÉÐÀÌÄÀÕ ÌÎÍÃÎË ÀÐÄ ÓËÑÛÍ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈÉÍ Á¯Õ
ÀÆÈËÒÀÍ
1961 îíû 5-ð ñàðûí 24 Óëààíáààòàð
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈÉÍ ÝÐÄÝÌ ØÈÍÆÈËÃÝÝ-
¯ÉËÄÂÝÐËÝËÈÉÍ ÁÀÀÇÛà ÁÝÕƯ¯ËÝÕ ÇÀÐÈÌ ÀÐÃÀ
ÕÝÌÆÝÝÍÈÉ ÒÓÕÀÉ
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí
Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1962 îíû
3 äóãààð ñàðûí 9-íèé ºäðèéí
99/116 äóãààð òîãòîîëîîñ
ÌÀÕÍ-ûí XIV èõ õóðàë áà Íàìûí Òºâ Õîðîîíû II á¿ãä õóðëààñ äýâø¿¿ëýí
òàâüñàí ò¿¿õò çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýí áèåë¿¿ëýõýä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã
÷èãë¿¿ëýí, ò¿¿íèé òóëãóóðëàõ áààçûã áýõæ¿¿ëýõèéí ÷óõëûã õàðãàëçàí, ÌÀÕÍ-ûí
Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ ÒÎÃÒÎÎÕ íü:
I. Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí 5 æèëèéí
ñýäýâ÷èëñýí òºëºâëºãººã ç¿éòýé ãýæ ¿çýýä, ýíý òºëºâëºãººã àæèë õýðýã
áîëãîí áèåë¿¿ëýõ òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâàõûã Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè (í.
ØÈÐÝÍÄÝÂ)-ò äààëãàñóãàé.
109

2. Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òàâàí æèëèéí
òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ ¿íäñýí àðãà õýìæýý áà õºðºí㺠îðóóëàëòûã
æèë á¿ð óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãººíä òóñãàæ áàéõûã Óëñûí
òºëºâëºãººíèé êîìèññ (í. ÐÀÃ×ÀÀ)-ò äààëãàñóãàé.
3. պ人 àæ àõóéí óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýý-¿éëäâýðëýëèéí áààçûã
ºðãºòãºí áýõæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè (í. ØÈÐÝÍÄÝÂ), պ人
àæ àõóéí ÿàì (í. ×ÈÌÝÄÖÝÐÝÍ), Ñàíãèéè àæ àõóéíóóäûã óäèðäàõ ãàçàð (...) íàðò
äààëãàõ íü:
à) ç¿¿íõàðààãèéí ñàíãèéí àæ àõóé áà òóðøëàãûí ñòàíöûã óðãàìàë ãàçàð
òàðèàëàíãèéí óëñûí òóðøëàãûí àæ àõóé áîëãîí íýãòãýñ¿ãýé. ¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí,
Ç¿¿íõàðààãèéí ñàíãèéí àæ àõóéã á¿õ òºñºâò õºðºíãº, òºëºâëºãººò äààëãàâðûí õàìò
պ人 àæ àõóéí õ¿ðýýëýíãèéí ìýäýëä ýíý îíû 1-ð óëèðàëä áàãòààí øèëæ¿¿ëñ¿ãýé.
á) øààìðûí æèìñ æèìñãýíèé òóðøëàãûí ñòàíöûã òóñ óëñûí æèìñ æèìñãýíèé
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã àðãà áàðèëûí òàëààð óäèðäàõ òºâ ñòàíö áîëãîí ºðãºòãºõ
áà Õîâäûí Áóëãàíû æèìñ æèìñãýíèé ñòàíöûã ºðãºòãºí áýõæ¿¿ëýõ òîäîðõîé àðãà
õýìæýýã ýíý îíû II óëèðàëä áàãòààí àâñóãàé.
â) ìàë àæ àõóé, ìàë ýìíýëãèéí ïðàêòèêò õýðýãëýãäýõ ýëäýâ òºðëèéí áèî
áýëòãýìýë, óðãàìëûí ãàðàëòàé ýìèéí ç¿éëèéã áýëòãýõ àðãà áàðèëûã áîëîâñðóóëàõ,
òýäãýýðèéã øàëãàí òóðøèæ, ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëæ áàéõ ¿éëäâýð, øèíæèëãýýíèé
òàñãèéã ýíý îíû ýõíèé õàãàñò áàãòààí áàéãóóëñóãàé;
ã) á¿õ òóðøëàãà ñòàíöóóä äýýð ýðäýíý øèø, âàíäóé çýðýã òýæýýëèéí óðãàìëûã
òàðüæ òóðøèõ òàëáàéã 1962 îíîîñ ýõëýí ºðãºòãºñ¿ãýé.
ä) òºâ àéìãèéí Áàÿí ñóìûí «Ìîíãîë-Ïîëüøèéí íàéðàìäàë» íýãäëèéí
¿éëäâýðëýëèéí áààç äýýð ìàë àæ àõóéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã áàéíãà ÿâóóëæ
áàéõàä øààðäàãäàõ òåõíèê òºõººðºìæ, îðîí ñóóö, áîëîâñîí õ¿÷íýýð õàíãàñóãàé;
3) ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã øèíæëýõ óõààíû ¿íäñýí äýýð õºòëºí
õºãæ¿¿ëýõ ñèñòåìèéí óðüä÷èëñàí á¿ä¿¿â÷ òîãòîîõ ýêñïåäèöèéí á¿õ áýëòãýëèéã 1962
îíä áàãòààí õàíãàæ, 1963 îíîîñ ýõëýí àæèëëóóëñóãàé.
4. Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè áà Óëñûí Òºëºâëºãººíèé Êîìèññûí äýðãýä ýäèéí
çàñãèéí óõààíû õ¿ðýýëýíã ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóéí ýäèéí çàñàã áà óëñ àðäûí àæ
àõóéí òºëºâëºãººæ¿¿ëýëòèéí òàñãóóäòàéãààð 1962 îíä áàéãóóëñóãàé.
5. Àêàäåìèéíõàà õàðúÿàíä äîð äóðäñàí ñòàíöóóäûã øèíýýð áàéãóóëàõûã
Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè (í. ØÈÐÝÍÄÝÂ)-ä çºâøººðºõ. ¯¿íä:
à) òóñ îðîíä ãàçàð õºäëºëòèéí íºëººã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõûí òóëä 1962 îíä
Çàâõàíû Òîñîíöýíãýëä, 1963-64 îíä Õºâñãºë, Àðõàíãàé, Äîðíîãîâü àéìãóóäàä
÷è÷èðõèéëëèéí ñòàíöóóä:
á) äýëõèéí ñîðîíçîí áà èîíò ìàíäëûí íýãäñýí ñòàíöûã 1962-1963 îíóóäàä òóñ òóñ
áàéãóóëàõûã çºâøººðñ¿ãýé;
6. Òóñ îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿õèé ë àæëûã õîîðîíä íü çîõèöóóëàõ
çºâëºëèéã àêàäåìèéíõàà äýðãýä ýíý îíû 3-ð ñàðä áàéãóóëæ, ò¿¿íèé ä¿ðýì,
á¿ðýëäýõ¿¿íèéã ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëä îðóóëàí áàòëóóëàõûã Øèíæëýõ
óõààíû àêàäåìè (í. ØÈÐÝÍÄÝÂ)-ä äààëãàñóãàé.
7. Òóñ óëñûí íóòàã äýâñãýðèéí ñîðîíçîí çóðàã çîõèîõ àæëûã 1963-1964 îíä
áàãòààí ã¿éöýòãýõèéã øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè (í. ØÈÐÝÍÄÝÂ), Ãåîëîãè
øèíæèëãýýíèé ãàçàð (í. ÖÝÐÝÍÄÎÐÆ) íàðò äààëãàñóãàé.
8. Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí áèîëîãèéí ñàëáàðûí õè÷ýýëèéí òºëºâëºãººíä 1962-
63 îíû õè÷ýýëèéí æèëýýñ ýõëýí, õàäëàí áýë÷ýýð óðãàìàë, àìüòíû àéìãèéã ñóäëàõ
ìýðãýæèëòýí áýëòãýõ ÷èãëýëýýð çîõèõ ººð÷ëºëò îðóóëàõûã Äýýä áà òóñãàé
ìýðãýæëèéí äóíä áîëîâñðîëûí õîðîî (í. ËÕÀÌѯÐÝÍ)-ä ¿¿ðýã áîëãîñóãàé.
110

9. Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí õèìè-ôèçèêèéí íýãäñýí ëàáîðàòîðèéí áàðèëãûã
1962-63 îíóóäàä áàðüæ àøèãëàëòàíä îðóóëàõ áà ìºí àêàäåìèéí òºâ áàéð, íèéãýì,
áàéãàëèéí óõààíû õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí áàðèëãûí çóðàã òºñâèéã 1962-63 îíóóäàä õèéæ
äóóñãàõûã óëñûí áàðèëãà-ýäèéí çàñãèéí êîìèññ (í. ÌÀÉÄÀÐ)-ò ¿¿ðýã áîëãîñóãàé.
10. ßàì, òóñãàé ãàçðóóäûí ñàéä, äàðãà íàðò äààëãàõ íü:
à) øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãóóäààñ õèéñýí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä óðüä÷èëàí
ãàðãàñàí áà ã¿éöýä øèéäâýðëýñýí, óëñ àðäûí àæ àõóéí à÷ õîëáîãäîëòîé ÷óõàë
àñóóäàë, çºâëºë㺺í ñàíàëûã õ¿ëýýí àâ÷, ººðñäèéí õàðúÿà ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäàä
íýâòð¿¿ëýõ òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâ÷ áàéñóãàé.
á) ÿàì, òóñãàé ãàçðóóä ººðñäèéí õ¿÷ýýð áà áóñàä áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí
ÿâóóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí á¿õ ìàòåðèàëûí íýã õóâèéã Øèíæëýõ óõààíû
àêàäåìèä çààâàë ºã÷ áàéñóãàé;
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈÉÍ
ÝÐÄÝÌ ØÈÍÆÈËÃÝÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÃ
ªÐêÒÃªÍ ÁÝÕƯ¯ËÝÕ ÇÀÐÈÌ ÀÐÃÀ
ÕÝÌÆÝÝÍÈÉ ÒÓÕÀÉ
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí
Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1973 îíû
5 äóãààð ñàðûí 18-íû ºäðèéí
175 äóãààð òîãòîîëîîñ
Òóñ îðîíä øèíæëýõ óõààíû îíîëûí òóëãóóð ñóäàëãààã ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëýõ
òàëààð ÌÀÕÍ-ûí ïðîãðàììûí çîðèëò áîëîí ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé
õºãæèë, áàéðøëûí àñóóäëààð õèéñýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí çºâëºìæèéã
õýðýãæ¿¿ëýõýä Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè, ò¿¿íèé çàðèì õ¿ðýýëýíã ºðãºòãºæ,
ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààçûã íü áýõæ¿¿ëýõ ÿâäàë øààðäàãäàæ áàéãààã õàðãàëçàí,
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ ÒÎÃÒÎÎÕ íü;
1. ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè (í. Øèðýíäýâ)-ä çºâøººðºõ íü:
à) óëñ àðäûí àæ àõóéí õºãæëèéí õýòèéí òºëºâèéã áîëîâñðóóëàõ
àñóóäàëòàé óÿëäóóëæ, 1974—1975 îíä îäîîãèéí îðîí òîî, öàëèíãèéí ôîíäûã
íýìýãä¿¿ëýõã¿éãýýð ôèçèê-ìàòåìàòèêèéí õ¿ðýýëýíã ôèçèê òåõèèêèéí õ¿ðýýëýí,
ìàòåìàòèêèéí õ¿ðýýëýí, ìºí áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíã óðãàìàë, àìüòàí ñóäëàëûí
õ¿ðýýëýí, ñîðèëûí áèîëîãèéí õ¿ðýýëýí áîëãîí òóñ òóñ ººð÷ëºí çîõèîí áàéãóóëàõ;
2. Öýâäýã ñóäëàëûí ëàáîðàòîðè, ëàíäøàôòûí ãåîôèçèê-ãåîõèìèéí ëàáîðàòîðè,
ýêîôèçèîëîãèéí
íýãäñýí ëàáîðàòîðè, ìèêðîáèîëîãèéí ëàáîðàòîðè, ìåòàëë ñóäëàëûí
ëàáîðàòîðè, îíîëûí ôèçèêèéí ëàáîðàòîðè, ãàçàð õºäëºëèéã ñóäëàõ 5 ñòàíö,
ñîöèîëîãèéí ëàáîðàòîðè áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàéã õàðãàëçàí, ýäãýýð ëàáîðàòîðè,
ñòàíö áàéãóóëàõàä ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í îðíû òóñëàìæ äýìæëýã àâàõ àñóóäàë
áîëîâñðóóëæ òàâèõûã Øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí óëñûí õîðîî (í. Äàø)-ä
äààëãàñóãàé.
3. Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí õýâëýõ ¿éëäâýðò ãàäààä õýëíèé áîëîí íàðèéí
ìýðãýæëèéí íîì çîõèîë õýâëýõ øààðäëàãà ºñ÷ áàéãààã õàðãàëçàí, îëîí õýëíèé
¿ñãèéí òýìäýãò, ãàëèã, øààðäàãäàõ áàãàæ, òºõººðºìæ, ñýëáýã õýðýãñýë, ìýðãýæëèéí
áîëîâñîí õ¿÷íýýð õàíãàõ àðãà õýìæýý àâàõûã Ñî¸ëûí ÿàì (í. Ëóâñàíâàíäàí)-ä
äààëãàñóãàé.
111

ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÇÎÕÈÎË ÁÀ ÌÀÒÅÐÈÀËÓÓÄ
1. Ê. Ìàðêñ è Ô. Ýíãåëüñ ñî÷ ò. 23
2. Ê. Ìàðêñ è Ô. Ýíãåëüñ. ñî÷. Ò. 25
3. Â.È.Ëåíèí. Çîõèîëóóä Ò-33. ÓÁ. 1967.
4. X.×îéáàëñàí. Èëòãýë áà ¿ã¿¿ëë¿¿ä III áîòü. ÓÁ, 1953
5. Þ. Öýäýíáàë. Èëòãýë, ºã¿¿ëýë, õýëñýí ¿ã. III áîòü ÓÁ. 1967.
6. Ë. È. Áðåæíåâýýñ ÌÀÕÍ-ûí Ø èõ õóðàë áà ÁÍÌÀÓ-ûã òóíõàãëàñíû 50
æèëèéí îéä çîðèóëñàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí
õàìòàðñàí áàÿðûí õóðàë äýýð õýëñýí ¿ã. «Ñîöèàëèçì, íàéðàìäàë, ýíõ òàéâíû
çàìààð» ýìõòãýë. ÓÁ. 1977.
7. Ë. È. Áðåæíåâ. Ëåíèíñêèì êóðñîì. Ò—5. Ðå÷ü è ñòàòüè
8. ÌÀÕÍ-ûí ïðîãðàìì ÓÁ. 1966.
9. ÌÀÕÍ-ûí XIY. Õ¯, XYI, Õ¯Ï, èõ õóðëóóäûí òàéëàí èëòãýë¿¿ä.
10. ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðûí àðõèâûí ìàòåðèàëóóä.
11. Ñîâåòñêî-Ìîíãîëüñêèå îòíîøåíèÿ, ñáîðíèê äîêóìåíòîâ.
12. Îáùåñòâåííûå íàóêè â ÌÍÐ, Ì. 1977 ã.
13. ÁÍÌÀÓ-ûí õóóëü ä¿ðýì, òîãòîîëûí ýìõòãýë. ÓÁ. 1947
14. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí òîãòîîë.1962 îíû
3-ð ñàðûí 9. ¹ 99/116.
15. ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí òîãòîîë. 1974 îí. ¹ 230.
16. ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí òîãòîîë. 1975 îí ¹ 175.
17. ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí ä¿ðì¿¿ä. 1961 îí, 1974 îí.
18. «¯íýí» ñîíèí. 1961 îíû 5-ð ñàðûí 17. 1961 îíû 5-ð ñàðûí 23, 1961 îíû 5-ð
ñàðûí 25, 1971 íû 11-ð ñàðûí 19-íû äóãààðóóä.
19. Ñîâðåìåííàÿ Ìîíãîëèÿ 1940 ã. ¹ 1-2.
20. ØÓÀ-èéí ìýäýý ñýòã¿¿ë. 1961 îí ¹ 1, 1966 îí ¹ 2. 1971 îí ¹ 2, 1979 îí ¹ 2
21. Ïðîáëåìû äåÿòåëûíîñòè ó÷åíîãî è íàó÷íûõ êîëëåêòèâîâ. Âûïóñê VII
(ìàòåðèàëû Ø âñåñîþçíîé êîíôåðåíöèè) Ì. Ë., 1979 ã. Îò÷¸òû è òðóäû
ñîâìåñòíûõ Ìîíãîëî-Ñîâåòñêèõ ãåîëîãî-ïàëåîíòîëîãè÷åñêîé, áîòàíèêîáèîëîãè÷åñêîé
è èñòîðèêî- êóëüòóðíîé ýêñïåäèöèé çà ïåðèîä ñ 1976 ïî 1980
ãîä.
22. Ñ.Ï.Òðàïåçíèêîâ. Èíòåëëåêòóàëüíûé ïîòåíöèàë êîììóíèçìà. Ìîñêâà 1976 ã.
23. Á.Øèðåíäûá. Îñíîâíûå èòîãè è ãëàâíûå çàäà÷è íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé â
ÌÍÐ. ÓëàíÁàòîð. 1966 ã.
24. Îá èòîãàõ âûïîëíåíèÿ ïÿòèëåòíåãî ïëàíà íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêîé ðàáîòû
çà 1966- 1970 ãã. è çàäà÷àõ èíñòèòóòîâ AH ÌÍÐ. Óëàí-Áàòîð 1971 ã.
25. Îá èòîãàõ íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé àêàäåìèè íàóê ÌÍÐ çà ìèíóâøóþ
ïÿòèëåòêó è çàäà÷àõ íà ïåðèîä 1976-1980 ãã.
26. Á.Øèðåíäûá. AH ÑÑÑÐ Øòàá áîëüøîé àðìèè ñîâåòñêèõ ó÷åíûõ «Óíýí» (íà
ðóññêîì ÿçûêå) 4 àâãóñòà 1945 ãîäà.
27. Ìîíãîëüñêàÿ íàóêà ê ñâîåìó 50-ëåòèþ Óëàí-Áàòîð. 1971 ã.
28. Íåêîòîðîå âîïðîñû âçàèìîäåéñòâèÿ îáùåñòâà è íàóêè â MÍP. Óëàí-Áàòîð.
1976 ã.
29. Ëåíèíñêèå ïðèíöèïû îðãàíèçàöèîííîé ñòðóêòóðû ñîöèàëèñòè÷åñêîé
àêàäåìèè íàóê, ðàçâèòûå êîììóíèñòè÷åñêèìè è ðàáî÷èìè ïàðòèÿìè Óëàí-
Áàòîð. 1977 ã.
30. Øèíæëýõ óõààí ñóäëàëûí çàðèì ¿íäñýí àñóóäëóóä. Óëàí-Áàòîð. 1979 îí.
112

ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈÀÑ 1961-1965 ÎÍÄ
ïÉÖÝÒÃÝÑÝÍ ÝÐÄÝÌ ØÈÍÆÈËÃÝÝÍÈÉ ÀÆËÛÍ Ä¯Í, 1966-1970
ÎÍÄ ÒÀÂÈÕ ÇÎÐÈËÒÛÍ ÒÓÕÀÉ *
1961-1965 îí áîë ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ Óxààíû Àêàäåìèéã áàéãóóëàí ò¿¿íèé
ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíã¿¿äèéã áîëîâñîí õ¿÷èí ëàáîðàòîðè, àæ àõóéí íýí
äàðóé õýðýãòýé áààçààð áýõæ¿¿ëýõ ¿å áàéëàà.
Ýíý 5 æèëä Ò¿¿õ, Õýë çîõèîë, Ìàë àæ àõóéí õ¿ðýýëýíã¿¿äèéã ºðãºòãºí çîõèîí
áàéãóóëæ, Àíàãààõ óõààíû õ¿ðýýëýí, Ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýëýí, ôèçèê-õèìèéí
õ¿ðýýëýíã¿¿äèéã 1961 îíä, Ãàçàð ç¿é-öýâäýã ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíã 1962 îíä Óðãàìàë
ãàçàð òàðèàëàíãèéí õ¿ðýýëýíã 196Ç îíä, Áèîëîãèéí óõààíû õ¿ðýýëýíã 1965 îíä,
òóñ òóñ áàéãóóëààä óã õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí òàñàã, ñåêòîðóóäàä ìýðýãæèëòýé áîëîâñîí
õ¿÷èíã¿¿äèéã ñîíãîí àâ÷, þóíû ºìíº õýðýãöýýòýé çàðèì áàãàæ òºõººðºì溺ð,
ëàáîðàòîðèóäûã òîíîãëîõ çýðýã àæëûã õèéæýý. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé òºâ áîëîõ
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéã ìàíàé îðîíä áóé áîëãîñîí íü ºíãºðñºí 5 æèëèéí
òºëºâëºãººò àæëûí ãîë ¿ð ä¿íãèéí íýã þìàà.
Îäîî Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä ýðäýì øèíæèëãýýíèé
òîìîîõîí õ¿ðýýëýí 9, ñòàíö 8, ìóçåé 3-ààñ ãàäíà îäîí îðíû ñóäëàëûí îðãèë, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé óëñûí íîìûí ñàí òóñ òóñ àæèëëàæ áàéíà.
Ìàíàé íàì, çàñãààñ øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð òàâüæ áàéãàà áàéíãûí
àíõààðàë õàëàìæèéí íýã òîä æèøýý íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë, ò¿¿íèé
ëàáîðàòîðè àæ àõóéí òºõººðºìæèíä ãàðãàæ áóé òºñºâ çàðäàë óëàì íýìýãäñýýð
áàéãàà ÿâäàë ìºí. Ýðäýì øèíýèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýëò íü
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè áàéãóóëàãäàæ áàéñàí 1961 îíûã 1965 îíòîé õàðüöóóëàõàä
äàðóé 36 õóâèàð ºññºí áºãººä ºíãºðñºí 5 æèëèéí õóãàöààíä óëñààñ ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãàä 51,3 ñàÿ òºãðºã ãàðãàñíààñ 13 ñàÿ íü æèíõýíý ýðäýì
øèíæèëãýýíèé çàðäàëä, ëàáîðàòîðè ñòàíöûí áàðèëãàä 618 ìÿíãàí òºãðºã òóñ òóñ
çàðöóóëàâ. Áàñ ãàçàð õºäëºëèéí 3 ñòàíöûã áàéãóóëæ, õèìè-ôèçèêèéí õ¿ðýýëýí ìàë
àæ àõóéí õ¿ðýýëýí áàéíà.
Ëàáîðàòîðè, ãåîìàãíèòíû ñòàíöûí çàðèì òºõººðºìæ, êîðîíîãðàôè, ðåôðàêòîð,
ãåíåðàòîðòîé õðîíîãðàôòàé áîëëîî. Õýýðèéí õàéãóóë øèíæèëãýýíèé àæèë, õºäºº
îðîí íóòãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí õýðýãöýýíèé àâòî ìàøèíû òîî
íýìýãäëýý.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé æèíõýíý àæèëòàí 1961 îíä 178 áàéñàí áîë 1965 îíä 353,
òóñëàõ àæèëòàí 1961 îíä 140 áàéñàí áîë 1965 îíä 210 õ¿ð÷ äàðóé 50 ãàðóé õóâèàð
ºñ÷ýý. Àêàäåìèéí øóãàìààð ãàäààä áà äîòîîäûí àñïèðàíòóðò áýëòãýæ áàéãàà
44 õ¿íèé 17 íü ôèçèê-õèìè, áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíààð 20 íü, õºäºº àæ àõóéí
øèíæëýõ óõààíààð òóñ òóñ àæèëëàæ áàéíà. Ìàíàé Àêàäåìèä õýòèéí òºëºâèéí
õóâüä èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä äóòàãäàæ áàéãàà ÷óõàë ìýðãýæëèéí 108 õ¿íèéã
Àêàäåìèéí øóãàìààð ãàäààä, äîòîîäûí äýýä ñóðãóóëèóäàä ñóðãàæ áàéíà. ¯¿íä:
ôèçèê-òîîíû ìýðãýæëýýð 29, õèìèéí ìýðãýæëýýð 16, ãåîëîãè, ãàçàð ç¿éí ìýðãýæëýýð
18, áèîëîãèéí ìýðãýæëýýð 18 õ¿í òóñ òóñ ñóð÷ áàéíà.
Ñîöèàëèñò îðíóóäûí Àêàäåìèóäòàé îëîí òàëààð õàìòðàí àæèëëàæ áàéãàà
ÿâäàë íü òóñ îðîíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã ºðí¿¿ëýí, áîëîâñîí õ¿÷èí
ìýðãýæèëòí¿¿äèéí ìýðãýæëèéã äýýøë¿¿ëýõýä èõýýõýí äýìæëýã áîëæ áàéãàà þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè íü 1960 îíä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè, 1961 îíä Ïîëüø, Óíãàð, 1962 îíä ×åõîñëîâàê, Áîëãàð,
1963 îíä ÁÍÀ Ãåðìàí áà Êóáûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèóäòàé òóñ òóñ õî¸ð òàëûí
* ØÓÀ-èéí á¿õ ãèø¿¿äèéí ×óóëãàíä òàâüñàí èëòãýë
113

õýëýëöýý õèéæ, ºíãºðñºí 5 æèëä íýëýýä òîîíû ýðäýìòýä ñîëèëöîæ, àðõåîëîãè,
óðãàìàë, ïàëåîíòîëîãèéí õàéãóóëü, ôîòîýìóëüñ, äýëõèéí õèéìýë äàãóóëûí
àæèãëàëò áîëîí ýäèéí çàñàã, Àãóó Èõ Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí íºëººíèé òóõàé çýðýã
àñóóäëóóäààð õàìòðàí àæèëëàñàí íü èõýýõýí àøèãòàé áîëñîí þì.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí íýëýýä ýðäýìòýä ìàíàé îðîíä èðæ õîíü, ¿õýð, ¿ð òàðèà,
íîãîîíû ¿ðæèë, ñåëåêöèéí àæèë, àíàãààõ óõààí, õèìè, àñòðîíîì çýðýã øèíæëýõ
óõààíû ñàëáàðóóäàä àæèëëàñàí íü ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóäûí
ìýðãýæëèéã äýýøë¿¿ëæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõàä ¿ð ä¿íòýé
íºëºº ¿ç¿¿ëëýý. Ǻâëºëò Õîòáîîò Óëñûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè, ìàíàé ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýæ, òýäíèé ìýðãýæëèéã äýýøë¿¿ëýõ, çàðèì
÷óõàë àñóóäëààð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë ÿâóóëàõàä èõýýõýí äýìæëýã òóñëàìæèéã
áèäýíä ¿ç¿¿ëæ áàéíà.
Ò¿¿í÷ëýí àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäûí Àêàäåìèóäààñ ìàíàé àêàäåìèä áàñ
òóñëàñàí þì. Æèøýý íü: Áîëãàðûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè öàõèëãààí-òîîíû
ìàøèí, Ïîëüøèéí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè Ïàëåîíòëîãè áà ðàäèî òåõíèêèéí
ëàáîðàòîðèéí õýñýã òºðººõºìæ, Ðóìûíû Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè çàðèì ýä
õºðºíãèéí òóñëàìæ, Óíãàðûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè, àâèàí ç¿é ëàáîðàòîðèéí
òîíîãëîëûã òóñ òóñ áýëýãëýëýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè íü àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäûí øèíæëýõ
óõààíû àêàäåìèóäòàé òàë á¿ðýýð õàìòðàí àæèëëàõûí çýðýãöýý, îëîí óëñûí ýðäýì
øèíæíëãýýíèé ÷óõàë apãa õýìæýýí¿¿äýä îðîëöîæ áàéíà.
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí òºëººëºã÷èä
1962, 1963, 1964, 1965 îíä ñîöèàëèñò îðíóóäûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèóäûí
çºâëºëãººí¿¿äýä îðîëöîæ õàìòûí àæèëëàãààíûõàà òóõàé èëòãýë òàéëàí òàâüñàí
áèëýý. Ìàíàé Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí òºëººëºã÷èä Ìîñêâàä 1961 îíä, Æåíåâò
1963 îíä, Äåëèä 196- îíä, Âåíà, Ìîñêâà áà Áóäàïåøòýä 1965 îíä áîëñîí îëîí óëñûí
áàãà áà èõ õóðëóóäàä îðîëöîæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé èëòãýë òàâüñàí.
114
ªÍêÐÑªÍ 5 ÆÈËÄ ßÂÓÓËÑÀÍ ÝÐÄÝÌ ØÈÍÆÈËÃÝÝÍÈÉ ÀÆËÛÍ
¯ÍÄÑÝÍ ¯Ð įÍ
ĺíãºæ äèññåðòàö õàìãààëñàí áóþó äýýä ñóðãóóëü òºãññºí òóðøëàãà äàäëàãààð
äóòìàã, ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ ãîëäîí àæèëëàæ, ìàòåðèàë òåõíèêèéí áààçûã àëõàì
àëõàìààð áàéãóóëæ àæèëëàñàí íü ºíãºðñºí 5 æèëä ÿâóóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæëûí íýã îíöëîã íü áàéëàà. Ýíý áàéäëûã õàðãàëçàí ºíãºðñºí 5 æèëèéí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûí òºëºâëºãººã æèë, xaãac æèë, óëèðëààð õóâààðèëàí
áèåë¿¿ëýõèéí òºëºº çîõèîí áàéãóóëàëòûí íýëýýä àðãà õýìæýý àâ÷ ÿâóóëëàà. ¯¿íä:
þóíû ºìíº ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíû õóâèéí òºëºâëºãººòýé áîëñîí. Áàñ
ò¿¿íèé áèåëýëòèéã øàëãàõ áà òàéëàãíàõ æóðàìòàé áîëãîæ õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûí ä¿íã óëèðàëä 1 óäàà, Òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðëààð, æèë, õàãàñ
æèëèéí òàéëàíã Àêàäåìèéí á¿õ ãèø¿¿äèéí ÷óóëãàíààð àâ÷ õýëýëöäýã æóðìûã
òîãòîîí áàðèìòëàæ èðëýý.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã çîõëîí áàéãóóëæ áèåë¿¿ëýõýä õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí
çàõèðãàà, íàì, îëîí ííéòèéí áàéãóóëëàã¿óä ÷óõàë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýëýý. Ýíý
õóãàöààíä ýðäýì øèíæèëãýýíïé àæëûã çîõèîí áàéãóóëäàã õ¿ðýýëýíãèéí
çàõèðàë, òàñàã, ñåêòîð, ëàáîðàòîðèéí ýðõëýã÷ çýðýã óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ òºðæ, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûã áýõæ¿¿ëýõýä íýëýýä äºõìèéã ¿ç¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä
ýðäýì øèíæèëãýýíèé òºëºâëºãººò 181 ñýäýâò àæëààñ 155 íü á¿ðýí ã¿éöýä, 9 àæèë
õàãàñ áèåëýãäëýý. ÿéöýòãýõ ýçýíã¿é, ìàòåðèàë ëàáîðàòîðèéí áààç áàéãààã¿é áóþó

áàñ õ¿íäòýé áóñ øàëòãààíààñ 17 ñýäýâ áèåëýãäñýíã¿é.
Ãýâ÷ òºëºâëºãººíººñ ãàäóóð 60 ãàðóé øèíý àñóóäëûã íýìýí ñóäëàæ
øèéäâýðëýñíýýð 200 ãàðóé ñýäýâò àæëûã ã¿éöýòãýæýý.
Äýýð äóðäñàí ñýäâ¿¿äýýð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë ÿâóóëñàíû ä¿íä
øèíæèëãýýíèé ãàíö ñýäýâ çîõèîë, áèåý äààñàí òîìõîí á¿òýýë 80 ãàðóé, òîâõèìîë,
ºã¿¿ëëýã 200 îð÷èì òóñ òóñ õýâëýãäñíýýñ ãàäíà ¿éëäâýðèéí õýðýãöýýíä øóóä
õîëáîîòîé 100 ãàðóé ñàíàë, çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëàí ãàðãàæýý.
Íèéãìèéí óõààí, õºäºº àæ àõóéí óõààí áîëîí áàéãàëèéí óõààí çýðýã ãîë 3
÷èãëýëýýð õèéñýí òîìîîõîí ñóäàëãààíóóäûí òóõàé òîâ÷ äóðäúÿà.
I
Ò¯¯Õ, ÕÝË ÇÎÕÈÎË, ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍï¯ÄÝÝÑ
ïÉÖÝÒÃÝÑÝÍ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍÛ Á¯ÒÝÝ˯¯ÄÈÉÍ
ÃÎË ¯Ð įÍÃÝÝÑ
Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí àæëûí ãîë ¿ð ä¿í ãýâýë: «ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéí» 3
áîòèéí 30õ.õ. á¿õèé 1-ð áîòü õýâëýëä øèëæñýí. «ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéí» 2-ð áîòèéí
ýõèéã áè÷èæ äóóññàí. «ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéí» íýãýí áîòü çîõèîëûã íýìýí çàñâàðëàæ,
äàõèí õýâë¿¿ëæ áóé ÿâäàë ìºí. «Äýýðõ àæëûí ÿâöàíä òó¿õèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
á¿òýýëèéí îíîë, øèíæèëãýýíèé õýìæýý íýëýýä äýýøèëæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà
àðõåîëîãèéí õàéãóóëûí ¿íýò îëäâîð, øèíý òóëãóóð áè÷èã, áàðèìò ìàòåðèàë ñýëòèéã
¿íäýñëýí ã¿éöýòãýñýí ò¿¿õèéí íýãýí ñýäýâò òîìîîõîí çîõèîë 20 ãàðóé, áàñ ýðäýì
øèíæèëãýýíèé íýëýýä òîîíû á¿òýýë õýâëýãäýí ãàð÷ýý. Ýäãýýð á¿òýýëä ÷óõàë ä¿ãíýëò
õèéæ, çàðèì õóó÷èí áàðèìòëàëûã òîäðóóëààä, ìàíàé íàìààñ ýðñ áóðóóøààñàí,
íýãýí õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõ ÿâäàë áîëîí ×èíãèñ õààí çýðýã õààä íî¸äûí ðîëèéã
¿íäýñíèé ¿çýë ð¿¿ õýëáèéëãýí ä¿ãíýñýí àëäàà äóòàãäëóóäûã çàëðóóëæ, ºíãºðñºí
¿åèéí Ìîíãîëûí ñî¸ëûí ºâ, ÁÍÌÀÓ-ûí ñî¸ëûí õóâüñãàëûí ãàéõàìøèãò àìæèëòûã
ìàðêñèñò ¸ñîîð ä¿ãíýæýý. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé óäèðäàã÷ Ä.Ñ¿õáààòàðûí õóâüñãàëò
¿éë àæèëëàãàà, àðäûí õóâüñãàë, ÁÍÌÀÓ-ûí êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàì, ÁÍÌÀÓ
äàõü ñîöèàëèçìûí ÿëàëòûí òóõàé àñóóäëóóäûã îëîí óëñûí àæèë÷íû õºäºë㺺í,
òóõàéëáàë Ǻâëºëò-ìîíãîëûí õàðèëöààíû ò¿¿õòýé íÿãò õîëáîí áè÷ñýí çîõèîëóóä
÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõ íü ìýäýýæ õýðãýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí õýë, óòãà çîõèîëûí õ¿ðýýëýíãèéí
àæëûí òóõàé «ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû 1963 îíû 6-ð ñàðûí 21-
íèé òîãòîîë íü õýë çîõèîëûí õ¿ðýýëýíãèéí ¿éë àæèëëàãààíä îíö à÷ õîëáîãäîëòîé
áîëñîí þìàà. Óã òîãòîîëä õóó÷èí óòãà çîõèîëûí äóðñãàëò áè÷ã¿¿äèéã áóðóó ¿íýëñýí
àëäààã çààæ, çàëð¿¿ëàõ òóõàé ìîíãîë õýëíèé øèíæëýë, óòãà çîõèîëûí ñóäëàëûí
òàëààð äàðóé øààðäàãäàæ áàéãàà ÷óõàë àñóóäëûã ñóäëàí øèíæëýõèéã õýë çîõèîëûí
õ¿ðýýëýíä ¿¿ðýã áîëãîñîí þì.
Õýë çîõèîëûí õ¿ðýýëýíãèéí õàìò îëîí, íàìûí áàéãóóëëàãà, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû ýíý
òîãòîîëûí äàãóó àæëàà ýðñ ñàéæðóóëæ ÷àäñàí áàéíà. Ýíý 5 æèëä õýë-çîõèîëûí õ¿ðýýëýí
ìîíãîë õýëíèé ç¿é, ¿ãèéí ñàí, òîëü áè÷ãèéí ñóäëàë, íóòãèéí àÿëãóóíû ñóäëàëûí òàëààð
20 ãàðóé íýãýí ñýäýâò çîõèîëûã õýâëýí ãàðãàæýý. Òóñ õ¿ðýýëýíãýýñ á¿òýýí õýâë¿¿ëæ
áàéãàà 80 õýâëýëèéí õóóäàñ á¿õèé ìîíãîë õýëíèé òàéëáàð òîëü, 45 ìÿíãà ãàðóé ¿ãòýé
îðîñ-ìîíãîë òîëü, 27000 ¿ãòýé íýð òîìü¸îíû òîëü çýðýã íýëýýä á¿òýýë¿¿ä áàéíà.
¯¿íèé õàìò Ä.Íàöàãäîðæèéí àìüäðàë, óðàí á¿òýýë, îð÷èí ¿åèéí Ìîíãîëûí óòãà
çîõèîëûí ñàéí òàëûí áààòàð, ìîíãîë àðäûí àìàí çîõèîëûí òóõàé çýðýã Ìîíãîëûí
óòãà çîõèîëûí ò¿¿õèéí ñóäëàëààð ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë¿¿ä ãàð÷ýý.
Ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýëýí áààõàí õîæóó, ºíãºðñºí 5 æèëèéí 3 æèëä
115

áàéãóóëàãäñàí áºãººä îäîî õ¿ðòýë ã¿éöýä á¿ðýëäýæ ÷àäààã¿é ¿éëäâýðèéí ýäèéí
çàñãèéí òàëààð ñóäëàã÷ ìýðãýæèëòýí ¿ã¿é øààðäëàãàòàé áàéíà. Òóñ õ¿ðýýëýíãèéí
öººí òîîíû àæèëòàí íàð áîãèíîõîí õóãàöààíä ýðäýì øèíæèëãýýèèé áèåý äààñàí
10 ãàðóé á¿òýýë¿¿äèéã áè÷ñýíýýñ ãàäíà, àðäûí àæ àõóéí òºëºâëºëò, ýäèéí çàñãèéí
óäèðäëàãûã äýýøë¿¿ëýí ñàéæðóóëàõ òàëààð 20 ãàðóé òîìîîõîí àðãà õýìæýýã
áîëîâñðóóëàõàä îðîëöæýý.
պ人 àæ àõóéí íýãäëèéí õºäºëìºðèéí íýìýëò õºëñèéã íýâòð¿¿ëýõ òàëààð ýäèéí
çàñãèéí õ¿ðýýëýíãýýñ áîëîâñðóóëñàí ¿ëãýð÷èëñýí ä¿ðýì, ñàíàìæèéã MAXÍàìûí
Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºë 1963 îíä àâ÷ õýëýëöýýä áàòëàñàí þì.
Áîëîâñðóóëñàí äýýðõ áàðèìò áè÷ã¿¿äýä ìàëûí àøèã øèì, õºäºº àæ àõóéí óðãàö,
õºäºëìºðèéí çàðöóóëàëòûã õýìíýõ, àæëûã ã¿éöýòãýõ õóãàöàà çýðãèéã õàðãàëçàí
íýìýëò õºëñèéã áîäîæ áàéõûí ÷óõëûã íîòëîí áîëîâñðóóëæýý.
«Õºäºº àæ àõóéí ãàçàð ýäýëáýðèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íýëýëò», պ人 àæ àõóéí
íýãäëèéí õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã òîîöîõ àðãà «ÁÍÌÀÓ-ûí õºäºº àæ àõóéí
íýãäëèéí õºäºëìºðèéí íººö, ò¿¿íèéã õýâèéí íºõöºëä àøèãëàõ íü» ãýäýã ñýäýâ á¿õèé
àæèë íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé ïðàêòèêèéí íýëýýä ñîíèðõîëòîé àæëóóä áîëëîî.
ÁÍÌÀÓ-ûã 1965-1970 îíä ýð÷èì õ¿÷ýýð õàíãàõ áàëàíñûã çîõèîëöîõîä ýäèéí
çàñãèéí õ¿ðýýëýí áàñ îðîëöëîî.
Òóñ õ¿ðýýëýíãèéí õýñýã àæèëòàí Òýýâðèéí ÿàìíû ìýðýãæèëòýí íàðòàé õàìòðàí
àâòî òýýâðèéí òàðèôûí ñèñòåìèéã øèíýýð áîëîâñðóóëæ, ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëýõýýð
1964 îíä áàòëóóëñàí íü àðäûí àæ àõóéä æèë á¿ð 35 ñàÿ òºãðºãèéí õýìíýãäýë ãàðãàõ
áîëîëöîîã íýýæ ºã뺺.
116
II
ժĪª ÀÆ ÀÕÓÉÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÒÀËÀÀÐ
ßÂÓÓËÑÀÍ ÀÆËÛÍ ÃÎË ¯Ð įÍÃÝÝÑ
Ìàë àæ àõóéí õ¿ðýýëýíãýýñ ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû ä¿íãèéí äîòðîîñ çàðèìûã
äóðäâàë:
Õîíèíû àæ àõóéí òàëààð. Max íîîñíû ÷èãëýëèéí õàãàñ íàðèéí íîîñò, «Îðõîí»
õîíü 1961 îíä øèíý ¿¿ëäðèéí õîíü ãýæ áàòëàãäàæ àæëûã ã¿éöýòãýã÷äýä òºðèéí
øàãíàë õ¿ðòýýñýí áèëýý. Òýð öàãààñ õîéø ýíý ¿¿ëäðèéí õîíèíû òîî íü 1961 îíä 21000
áàéñàí áîë 1965 îíä 26000 òîëãîéä õ¿ð÷ ÷àíàð íü íèëýýä ñàéæèð÷ýý. Æèøýýëáýë:
Óã õîíèíû íîîñíû ãàðö ñ¿ðãèéí äóíäæààð 1961 îíä 2.72 êã áàéñàí áîë 1965 îíä 30
êã áîëîí íýìýãäñýíýýñ ãàäíà àìüäûí æèí ç¿ñíèé ¿ç¿¿ëýëòýä öààøäûí àøèãòàé
ººð÷ëºëò ãàð÷ýý.
1962 îíîîñ ýõëýí áàðóóí ìîíãîëûí íºõöºëä õàñàãèéí óóöàí ñ¿¿ëò õîíèéã
ñàðàäæèí ¿¿ëäýðòýé ýâöýëä¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä ýðëèéç õîíèíû àìüäûí æèí íü æèëèéí
òóðø áýë÷ýýðèéí íºõöºëä áàéãààä, ìºí íºõöºëä áàéäàã ìîíãîë õîíèíû àìüäûí
æèíãýýñ 5-10 êã-ààð äýýã¿¿ð áàéãààã ñ¿¿ëèéí 3 æèëèéí ñóäàëãàà õàðóóëæ áàéíà.
Ýðëèéç õîíü íü òýñâýð õàòóóæèë, áèå áÿëäðààðàà íóòãèéí óóöàí ñ¿¿ëò õîíèíîîñ
äóòàõã¿é áàéíà. Ýðëèéç ýì õîíèíîîñ 2,2 êã, îõèí òºëºãíººñ 1,6 êã, õóöíààñ 3 êã íîîñ
äóíäæààð àâ÷ áàéãàà íü çîõèõ íàñ õ¿éñíèé íóòãèéí ìîíãîë õîíèíûõîîñ ííëýýä èë¿¿
ñàéí ÷àíàðòàé áàéíà. Ýíý íü áàðóóí Ìîíãîëûí óóëàðõàã íºõäºëä ìàõ-ººõ-íîîñíû
÷èãëýëèéí àðâèí àøèã øèìò õîíèíû àæ àõóéã áóé áîëãîõ ñàéí ¿¿ñãýâýð ìºí.
Îðõîí-ìîíãîë ýì õîíèéã Öûãàé, ×àìààð õîíüòîé ýðëèéçæ¿¿ëæ øèð¿¿âòýð
íîîñòîé 10759 òîëãîé ýðëèéç õîíèéã Ãîâèéí íºõöºë äàõü ªìíºãîâü àéìãèéí «Òóÿà»
íýãäýëä áóé áîëãîâ. Ýíý ýðëèéç ñ¿ðãèéí íýã õîíèíîîñ àâäàã íîîñ íü äóíäæààð 1963
îíû áàéäëààð íóòãèéí ìîíãîë õîíèíîîñ àâäàã íîîñíîîñ 2 äàõèí èë¿¿ áàéíà, 1961

îíîîñ ýõëýí ãîâèéí íºõäºëä õóðãàíû àðüñíû ÷èãëýëèéí ñààðàë ç¿ñò êàðàêóëü õîíü
¿ðæ¿¿ëýõ àðãà áîëîâñðóóëàõ, ìîíãîë õàð áà ñààðàë ç¿ñò êàðàêóëü ýðëèéç õîíèíû
àøèã øèìèéã ñóäëàâ.
Îäîîãèéí áàéäëààð, çºâõºí ªìíºãîâü àéìãèéí Ìàíäàë-Îâîî ñóìàíä ýðëèéç ýì
õîíü, îõèí òºëºãèéí õàìò 5000 ãàðóé áàéíà, Ìîíãîë êàðàêóëü ýðëèéç õîíèíû òºëëºõ
÷àíàð íü äóíäæààð 100 ýì õîíèíîîñ 105-113 õóðãà, 1-2-ð ¿åèéí ýðëèéç õóðãàíû àðüñíû
÷àíàð íü èõýýõýí äýýã¿¿ð çýðýãò îðæ áàéíà.
Ìîíãîë ÿìààã Äîí õàâèéí óõíàòàé ýâöýëä¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä, ãóðâàí ¿åèéí ýðëèéç
ÿìààòàé áîëæýý. Èéì ýðëèéç ÿìàà 1964 îíä 17200, ò¿¿íýýñ òîõèðîìæòîé õýâøëèéí
ÿìàà 8000 òîëãîé õ¿ðñýí áàéâ. Ýäãýýð ÿìàà íü ìîíãîë ÿìààòàé àäèëõàí òýæýýë,
àð÷èëãàà, ìàëëàãààíû íºõöºëä áàéãàà þì. Íàñ ã¿éöñýí ýðëèéç ÿìààíû 95 õóâèàñ
íü 400-640ã, 60 õóâèàñ äýýø öýâýð íîîëóóð ºã÷ áàéãàà íü ìºí íàñíû ìîíãîë ÿìààíû
íîîëóóðààñ 2-3 äàõèí èõ áºãººä áàñ öýâðèéí õóâüä èë¿¿ þì.
¯õðèéã øèëýí ¿ðæ¿¿ëýõ àæëûí òàëààð. Ìàõ-ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí ¿õýð ñ¿ðýã
áèé áîëãîõ çîðèëãîîð Àðõàíãàé àéìãèéí Òºâøð¿¿ëýõèéí ñàíãèéí àæ àõóéä íóòãèéí
¿õðèéã Ñû÷¸â ¿¿ëäýðòýé ýðëèéçæ¿¿ëýõ àæèë ÿâóóëæ èðëýý. Áýë÷ýýðò ìàëëàæ áàéãàà
1-ð ¿åèéí ýðëèéç ¿íýýíèé ñààìûí æèëèéí äóíäàæ õýìæýý íü 1200-1500 ëèòð áîëñîí
íü ìîíãîë ¿íýýíèé ñààìûí äóíäæààñ 2 èë¿¿ äàõèí áîëæ, ñ¿¿ íü 4,4%-èéí òîñëîãòîé
áàéíà. Îäîî ýðëèéçýýñ ñàéæèðñàí 3000 ãàðóé òîëãîé ¿õýð á¿õèé ¿ðæëèéí áààç, øèëæ
ñîíãîñîí 365 ¿õýðòýé ¿ðæëèéí ôåðì áóé áîëñîí íü ýíý òàëààð ÿâóóëæ áàéãàà ¿ðæèë
ñåëåêöèéí àæëûã öààøèä ã¿íçãèéð¿¿ëýõ íºõöºë á¿ðýëäñýí ãýæ ¿çýæ áîëíî.
Íóòãèéí ìîíãîë ¿õýð, õàéíàãèéã Àëàòàó áóõààð ýðëèéçæ¿¿ëýõ àæëûã ÿâóóëæ
áàéãàà áºãººä ýíý çàìààð áóé áîëñîí ýðëèéç ¿õýð % ãàðóé òîëãîé áîëæýý. Ìîíãîë
¿õðèéí ìàõíû ãàðöûã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð ìºí òóãàëûã çîõèñòîéãîîð áîéæóóëàõ,
ìîíãîë ¿õðèéã îòîðîîð õàðèóëàõ àøèãòàé àðãûã áîëîâñðóóëñàí.
Ìàëûí àøèã øèìèéã àõèóëàõàä àìüòíû ãàðàëò áèî-èäýâõæ¿¿ëýã÷èéã õýðýãëýõ
íü èõýýõýí àøèã òóñòàé áîëæ, òºëèéí òîðíèëòûã 1 æèëä 1 -25%-èàð íýìýãä¿¿ëæ,
ò¿¿íèé ãàðç õîðîãäëûã 5-10 %-èàð áàãàñãàæ áàéíà. Áàñ õýýëòýé ã¿¿íèé öóñûã
õýðýãëýõ íü ìàëûí ñóâàéðàëòûã áàãàñãàæ, ò¿¿íèé õýýëòýõ ÷àäëûã îäîîãèéíõîîñ 30-
40%-èàð íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. Ýíý íü 100 õýýëòýã÷ õîíü, ÿìààíààñ ãàðàõ òºëèéí òîîã
îäîîãèéíõîîñ 30-40 òîëãîéãîîð íýìýãä¿¿ëýõ áîëîëöîîòîéã xapóóëæ áàéíà.
Òýæýýëèéí áààçûã áýõæ¿¿ëýõ òàëààð çàðèì àæëûã õèéëýý. Ìàíàé îðíû îéò
õýýðèéí á¿ñèéí áàéãàëèéí áýë÷ýýð, õàäëàíã ñóóðèí áàëàñíû ¿ð ä¿íä, ìºí á¿ñèéí
áýë÷ýýðèéí ºâñ íîãîîíû ÷àíàðàà õàäãàëäàã õóâèéã òîäîðõîéëæ, ò¿¿íèé òýæýýëèéí
íººö õóðèìòëàõ ºâºîìºö õºäëºë ç¿é, õýýðèéí á¿ñèéí õàäëàíãèéí ãàðö, õóóðàé
ºâñíèé áàãöûã ñóäëàæ, äýýðõ ðàéîíä 170 ä¿ðñèéí óðãàìàë áàéãààã èëð¿¿ëæýý.
Èéìýðõ¿¿ àæèë çàðèìäàã öºëèéí á¿ñýíä ÿâàãäàæ, áýë÷ýýðèéí ypãàìàë çóí 100%
áàéäàã ãýæ ¿çýýä, ò¿¿íèé õàäãàëàëòûã ñóäëàæ, íàìàð ºâºë 50, õàâàð 20% áàéäàã ãýæ
òóñ òóñ òîäîðõîéëñîí íü õýðýãòýé ñóäàëãàà áîëæýý.
Ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàðààñ, òóñ îðíû ÿíç á¿ðèéí á¿ñýíä
òýæýýëèéí ýëäýâ óðãàìëûí íàéðëàãà, øèíãýö ÷àíàðûã ñóäëàõ òàëààð ÿâóóëñàí àæèë
øèíæëýõ óõààí-ïðàêòèêèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõ íü ìàðãààíã¿é.
Óðãàìàë òàðèàëàíãèéí õ¿ðýýëýíãèéí òóðøëàãûí òàëáàéä îëîí íàñò óðãàìëûã
òàðüæ óðãóóëàõ òàëààð õèéæ áàéãàà ñîðèëò íü ñîíèðõóóøòàé ç¿éëèéí íýã ìºí.
Åðõºã, ñîãîîáîð, ºëºíãº, ýðëèéç öàðãàñ çýðýã îëîí íàñò óðãàìëûí ¿ðèéã ºíãºðñºí
1965 îíä àíõ óäàà ãàðãàæ àâ÷ýý. Ò¿¿í÷èëýí áóóðöàãò óðãàìàë, íýã íàñò óðãàìàë
õýðýãëýæ, õàäëàí áýë÷ýýðèéí òàëáàéä óðãàìàë íýìýãä¿¿ëýõ òóðøëàãà õèéæ áàéíà.
Îéò õýýðèéí á¿ñýíä äàðøëàõ ýðäýíý øèø òàðüæ áîëîõ íü ïðàêòèê, çàðèì
òóðøëàãààð áàñ Õàëõ ãîëûí õàâü íóòàãò ¿ðëýõ ýðäýíý øèø ãàðãàæ áîëîõ íü
117

ñîðèëòîîð òóñ òóñ òîäîðñîí áèëýý. Íóòãèéí ñîðòûã òàðèìàë ñîðòòîé ýðëèéçæ¿¿ëæ,
ýðäýíý øèøèéí 5 òºðëèéí ýðëèéç ãàðãàæ, Ǻâëºëòèéí ýðäýíý øèøèéí ¿ð 4-èéã
íóòàãøóóëàõ àæèë ÿâóóëæ áàéíà. Íóòãèéí ò¿¿õèé ýäèéã àøèãëàæ ñàéí ÷àíàðûí
áàãñàðìàë, õîëèìîã òýæýýë ¿éëäâýðëýõàðãà, òåõíîëîãèéã áîëîâñðóóëñàí íü òèéì
òýæýýëèéã æèëä ¿éëäâýðèéí àðãààð 120000 íýãäýë ñàíãèéí àæ àõóéí õ¿÷ýýð 110000
òîííûã òóñ òóñ áýëòãýæ áîëîõûã õàðóóëæýý. Ýíý íü ìàõûí õîðîãäëûã áàãàñãàõàä
äºõºì áîëæ ºãºõ íü çàéëøã¿é.
Ìàíàé ýðäýì øéíæéëãýýíèé àæèëòàé íàðààñ òààíà õýð÷èõ ìàøèí ñàíàà÷èëæ
òºñººëñºí íü ïðàêòèêèéí à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Òààíûí íýã êã ñîðñîíä òýæýýëèéí 1,2
íýãæ áàéäãààðàà èõýýõýí øèìòýé ópãàìàë þì. Ãîâèéí íàéìàí àéìãèéí 7-8 ñàÿ ìàë
á¿õèé 110 íýãäëèéí íóòàãò òààíà òàðõàí óðãàäàã ãýæ ìàíàé òýæýýëèéí ìýðýãæèëòýí
íàð òîãòîîæýý.
Òààíà ò¿¿æ õÿìäõàí ñîðñ õèéõ çîðèëãîîð æèëäýý 70-80 òîíí ñîðñ áýëòãýõ
÷àäàëòàé òààíà õýð÷èõ ìàøèíû çóðãèéã òºëºâëºí õèéëã¿¿ëæýý. Ãîâèéí íºõöºë
áàéäàëä óóë ìàøèíûã ñîðèí øàëãàðóóëñàíä, òýð íóòãèéí çàðèì àéìãèéí óäèðäàõ
àæèëòàí, ìýðãýæèëòýí íàð ñàéøààæýý. Óóë ìàøèíûã ãîâèéí àéìãóóäàä çîðèóëàí
þóíû ºìíº 16 øèðõýãèéã Àðä÷èëñàí Ãåðìàí Óëñàä õèéëãýõýýð çàõèàëàâ.
* * * * * * * * *
Ìàë ýìíýëãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð ¿ð ä¿í á¿õèé õýä
õýäýí ñóäàëãàà õèéæýý. ÁÍÌÀ Óëñàä áîã ìàëûí õàëäâàðò ñîõîð äîãîë ºâ÷íèé
ýïèçîîòîëîãèéã ñóäàëæ, ò¿¿íòýé òýìöýõ àðãà õýìæýýã áîëîâñðóóëñàí ãýæ áîëíî.
Ìàë àæ àõóéä ñ¿ðõèé õîõèðîë ó÷ðóóëæ áóé ýíý ºâ÷èí ªìíºãîâèîñ áóñàä á¿õ àéìàãò
áàéãààã òîäðóóëæ, ºâ÷òýé ìàëûí àìüäûí æèí íü 22 õîíîãèéí äîòîð 10%-èàð áóóð÷,
ìºí ºâ÷èëñºí õýýëòýé ìàëûí 18% íü õýýë õàÿäàã áà ìýíä ¿ëäñýí ìàë íü òºëëºõ
÷àäâàðàà öààøäàà 10 ãàðóé õóâèàð àëäàæ, ºâ÷òýé ìàëûí èõýýõýí õóâü íü ¿õäýã
áîëîõûã òîãòîîæýý. Èéì ºâ÷òýé ìàëûã ïåíèöèëëèí, áèî-èäýâõæ¿¿ëýã÷, ò¿¿õèé
áèîìèöèíýýð ýì÷ëýõýä ñàéí ¿ð ä¿í ¿ç¿¿ëæ áàéãààã õàðóóëæýý. ÃÀ áà Ãß íóòãèéí
îìãîîñ áýëòãýñýí ãèäðîîêèñü âàêöèí íü ìàëûí áðóöåëë¸çûã ýìíýõýä 100 õóâèéí
èììóíèòåò ºã÷ áàéãààãààðàà õàìãèéí ñàéí áèî-áçëòãýìýë áîëîõ íü íîòëîãäæýý.
10 àéìàãò ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû ¿íäñýí äýýð, ¿õðèéí áðóöåëë¸çûí
ýïèçîîòîëîãèéí ¿íäñýí àñóóäëûã òîäîðõîéëæ, ìºí ºâ÷èí àäóó òýìýýíä
õàëäâàðëàäãèéã áàðóóí 3 àéìãèéí áàéäëààð òîãòîîâ. Áðóöåëë¸çûí ýñðýã 19-ð
îìãèéí âàêöèíûã õýðýãëýõ íü ¿ð ä¿íòýé ãýæ òîãòîîæýý. Óóë âàêöèíûã õàëäâàðûí
ýõíèé ¿åä íü õýðýãëýâýë àøèãòàé ãýæ ¿çæýý. Ìàëûí áðóöåëë¸çòýé òýìöýõ çààâðûã
áîëîâñðóóëñíûã 1965 îíû 3-ð ñàðä Óëààíáààòàð õîòíîî áîëñîí ÝÇÕÒ Çºâëºëèéí
ãèø¿¿í îðíóóäûí òºëººëºã÷äèéí çºâëºëãººíººð ñàéøààæýý. Ìàëûí áðóöåëë¸çûí
òàëààð ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû ä¿í íü çºâõºí ìàëä òºäèéã¿é, õ¿í àìä àþóëòàé ýíý
ºâ÷íèéã á¿ðìºñºí óñòãàõàä ¿íýò ìàòåðèàë áîëæ áàéíà.
Õîíü ÿìààíû øºâºã ÿð, òýìýýíèé èæ ñ¿ðüåý, àäóóíû ÿì, ìàëûí õ¿ðäýíäýõ,
áîã ìàëûí õàìóó çýðýã ºâ÷íèé òàëààð ñóäàëæ áàéãàà àæëàà óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëýõ
øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà. Ìàëûí ýëäýâ ºâ÷íèé 130-ààä áàêòåðè õîðõîéã èëð¿¿ëñýí
áà ìºí áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí äîòîð õîðòîé óðãàìàë 102 áàéíà ãýæ òóñ òóñ
òîäîðõîéëñíû äýýð ìºíõ õàðãàíà, çýýðãýíý, ëàíòàíç çýðýã 3 ä¿ðñèéí àëêîëîéöûí
óðãàìëûã áàñ øèíæèëæýý.
118
Óðãàìëûí ñóäëàëûí òàëààð
Õàëõ ãîëûí òóðøëàãà ñòàíö ¿ð òàðèàíû óðãàöûã íýìýãä¿¿ëýõ, ¿ðæèë øèëýëò,

ýýëæëýí òàðèàëàõ ñèñòåì, àãðîòåõíèêèéí çàðèì àñóóäëûã áîëîâñðóóëàõ òàëààð
íýëýýä àæëûã õèéæýý. ßëàíãóÿà çóñàõ áóóäàéí ëþòåñöåíñ-757/2, Ëþòåñöåíñ-747/3
ãýäýã øèíý ñîðòóóä ãàðãàñàí íü èõýýõýí èðýýä¿éòýé þì.
1966 îíä óëñûí ñîðò ñîðèëòûí ñàëáàðò ëþòåñöåíñ-764/1 ãýäýã ñîðòûã
ñîðèóëàõààð øèëæ¿¿ëíý. Ýäãýýð àæëûí ¿ð ä¿íãýýñ 1965 îíä îéò õýýðèéí á¿ñýíä
íóòàãøñàí çóñàõ áóóäàéí ñàððóáðà ñîðòûí ýë ¿ð 200 òîííûã Ñýëýíãý, Òºâ, Áóëãàí,
Àðõàíãàé, Óâñ àéìãèéí ñàíãèéí àæ àõóéíóóäàä íóòãèéí ñàéæðóóëñàí Íî¸ò ñîðòûí
àðâàéí 30 òîíí ¿ðèéã Áóëãàí àéìàãò, ìºí ïèâîíû ¿éëäâýðò òîõèðñîí àðâàéí íóòàíñ
ãýäýã ñîðòûí ¿ð 200 òîííûã, õóøóó áóäààíû ìóòèêà-832 ãýäýã øèíý ñîðòûí 50 òîíí
¿ðèéã Áóëãàí, Ñýëýíãý àéìãèéí ñàíãèéí àæ àõóéíóóä òóñ òóñ øèëæ¿¿ëæýý. Îðõîí
ñîðòûí ýëèò ¿ðèéã 1963 îíîîñ ýõëýí ¿éëäâýðëýí ãàðãàõ íºõöºë á¿ðýëäæýý.
Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð Õàëõ ãîëûí òóðøëàãà
ñòàíöûã 1960 îíä áàéãóóëñàí þì. Ýíý íóòãèéí íºõöºëä òóñ ñòàíöààñ çóñàõ áóóäàéí
ëþòåñöåíñ-758, ñàððóáðà, ìèëüòåðóì ñîðòûí áóóäàéíóóäûã íóòàãøóóëæ áàéíà.
Òàéëàíãèéí õóãàöààíä Õàëõ ãîëûí ñòàíä, áóóäàéí ¿ð 500 òîííûã ¿éëäâýðëýëä
øèëæ¿¿ëæ ãàçàð òàðèàëàíãèéí ÷èãëýëèéí ‘äàãóó ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëàà
óëàì ýð÷èìæ¿¿ëæ, øèíý ñîðòûí ýðëèéç ¿ð¿¿äèéã ãàðãàõààð çîðèí àæèëëàæ
áàéíà. Îéò õýýðèéí á¿ñíèé íºõöºëä õýðýãëýãäýõ óðèíøèò ýýëæëýí òàðèàëàõ
ñèñòåìèéã áîëîâñðóóëæ äóóñ÷ýý. Ýíý àæëûí ¿ð ä¿íã ñàÿõàí ñàíãèéí àæ àõóéíóóäûí
àãðîíîì÷äûí çºâëºëãººíººð õýëýëöýæ çàðèì íýãýí ñàíàëûã îðóóëàí ñàéøààæýý.
Óðãàìàë ãàçàð òàðèàëàíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä, ôèçèê-õèìèéí
õ¿ðýýëýíòýé õàìòðàí îéò õýýðèéí áà äîðíîò ìîíãîëûí òàðèàëàí òàðüäàã ãàçðûí
õºðñíèé çàðèì àñóóäëûã ñóäëàõ àÿëàëûã ýõëýýä áàéíà.
Îéò õýýðèéí á¿ñíèé òàðèàëàíãèéí íóòãèéí õºðñ áîëîâñðóóëàõ àðãûã ñóäëàõ
àæëûã ¿íäñýíä íü äóóñãàæ, ñàÿõàí ñàíãèéí àæ àõóéí àãðîíîì÷äûí çºâëºëãººíººð
õýëýëä¿¿ëñíèéã ¿éëäâýðëýëä øèëæ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çæýý.
Õºðñíèé áè÷èë ìàõáîäèéã ñóäàëæ, õºðñíèé õóëøðàëòòàé òýìöýæ õºðñºíä
ìèíåðàë, îðãàíèê áîðäîî õýðýãëýõ àñóóäëûã ñóäëàõ àæëûã ýíý 5 æèëä ýõýëæýý.
Áàñ ¿ð òàðèàíû àãðîòåõíèêèéí íýëýýä àñóóäëûã ñóäëàæýý. Òåõíèêèéí çàðèì
óðãàìëûã òàðèõ òóðøëàãûã ÿâóóëæ, îéò õýýðèéí á¿ñýä ðûæèê, ãè÷, òîðãîí
îëñ, ìààëèãà, íàðàí öýöãèéí ò¿ðãýí áîëîâñîðäîã çàðèì ñîðò óðãàæ áîëîõûã
òîäðóóëæýý. Ýäíèé äîòðîîñ çóñàõ ðûæèêèéí èðêóòñêèé, ìåñòíûé, Íîâîñèáèðñêèé,
Øàðòàíäèíñêèé òîðãîí îëñíû òºð뺺ñ ãëóõîâñêàÿ ãè÷èéí òºð뺺ñ-Íåîñûïàíîëàÿñÿ
çýðýã ñîðòóóäûã ìàíàé íºõöºëä òàðüæ áîëîõûã øàëãàðóóëæ áàéíà. Íàðàíöýöýãèéí
ñîðòóóäààñ-Åíèñåé ñîðò óðãàæ ¿ð ºã÷ áàéíà ãýæ ¿çæýý.
̺í Õàëõ ãîëûí òóðøëàãà ñòàíöàä òåõíèêèéí óðãàìëûí çàðèì ä¿ðñ, ò¿¿íèé
äîòîð íàðàíöýöýã çýðýã òîñò óðãàìëûí ñîðòûã øàëãàðóóëæ áàéíà.
Óðãàìàë Ãàçàð Òàðèàëàíãèéí Õ¿ðýýëýí Ǻðºã áà ÷èõðèéí ìàíæèíã òàðèàëæ,
òóðøààä àãðîòåõíèêèéã íü áîëîâñðóóëæýý.
Óðãàìàë ãàçàð òàðèàëàíãèéí õ¿ðýýëýí, Õàëõ ãîë, Õîâä Øààìàð, ªìíºãîâèéí
òóðøëàãà ñòàíöóóä õ¿÷ õàâñðàí õ¿íñíèé íîãîîíû øèëýëò, ñîðò øàëãàðóóëàõ
òóðøëàãûã ÿâóóëæ, àãðîòåõíèêèéí çàðèì àñóóäëûã áîëîâñðóóëæ áàéíà.
̺í õ¿ðýýëýíãèéí õ¿íñíèé íîãîîíû ñåêòîð ñîðò ñîðèëòûã ÿâóóëñíû ¿ð ä¿íä,
áàéöààíû Þáèëåéíûé-29, Óëèàñòàé, Îïòèìóñ, Ñèíèé çýðýã àðâèí óðãàöòàé ñîðòóóä
øàëãàð÷, ýäãýýð ñîðò 1965 îíû ñîðò ñîðèëòîîð àìæèëòòàé ä¿í ¿ç¿¿ëýâ. ̺í
ñåêòîðîîñ øàëãàðóóëæ ãàðãàñàí áàéöààíû ýðò áîëîâñîðäîã 147 ¹ 1, äóíä áîëöòîé
Áåëîðóññêèé-85, îðîéõîí áîëîâñîðäîã Îñåííèé ãðèáîâñêèé-320 ãýäýã ñîðòóóä õýä
õýäýí ñàíãèéí àæ àõóéí íîãîîíû òàëáàéä ñàéí óðãàæ áàéíà.
Îéò õýýðèéí á¿ñèéí íºõöºëä ¿ðò ¿íäýñò óðãàìëûí çàðèì ñîðòûã óðãóóëàõ
119

òóðøëàãà ñàéí áîëæ, øàð ëóóâàíãèéí Øàíòàíêðàñíî-Ãðîçîâûé, ìºí ò¿¿í÷ëýí
òýæýýëèéí ìàíæèíãèéí Øâåäñêèé æåëòûé ãýäýã ñîðò øàëãàðàãäàæ áàéíà.
̺í Ñîíãèíû Ñòðóãóíîâñêèé, Áåññîíîâñêèé, Äàíèëîâñêèé, ñàðìèñíû íóòãèéí
óëààí ãýäýã ñîðòóóä òàðèàëàãäàæ ¿ð ä¿íãýý ºãºõ òºëºâòýé áàéíà.
Ìîíãîëûí õîéò õýñãèéí çàäãàé õºðñºíä öàìõàãò, ºðãºñò õýìõ, óëààí ëîîëèéí
ñîðòóóä ñîðèãäîí íóòàãøèæ, Àìãàëàí, Áîðíóóð, Áàò-ñ¿ìáýðèéí àæ àõóéíóóäàä
øèëæ¿¿ëýí òàðèàëóóëæ áàéíà. Óðãàìàë õàìãààëëûí òàëààð Óðãàìàë-Ãàçàð
òàðèàëàíãèéí õ¿ðýýëýí, Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýí òóðøëàãà øèíæèëãýýíèé ñòàíöóóä
ºíãºðñºí 5 æèëä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã õèéæ ýõëýëýý.
Ìàíàé ãàçàð òàðèàëàíãèéí ãîë íóòàã áîëîõ Îðõîí, Ñýëýíãèéí ñàâ ãàçðûí óðãàìëûí
ºâ÷èíã ñóäàëæ, çýðëýã, òàðèìàë óðãàìëûí 200 ãàðóé ç¿éëèéí ºâ÷èíã èëð¿¿ëñíèé äîòîð,
102 ç¿éë íü òàðèìàë óðãàìëûí ºâ÷èí ãýæ òîäîðõîéëîãäæýý. ¯¿íèé 82 íü 캺ãºíöºð,
13 íü áàêòåðèéí, 13 íü âèðóñíèé, 3 íü õàëäâàðò áèø ºâ÷èí áîëíî. Òàðèìàë óðãàìàëä
ýíý ºâ÷èíã òóðøèæ ¿çýõýä ¿ð òàðèàíä 34, òºìñºíä 10, õ¿íñíèé íîãîîíä 39, òýæýýëèéí
óðãàìàëä 13, òåõíèêèéí óðãàìàëä 3, ¿ð æèìñýíä 3 ç¿éë èëýð÷ áàéâ.
Õàðóó ºâ÷íèé 17 ç¿éë, çýâèéí 캺ãºíöðèéí 58 ç¿éë òîäîðõîéëîãäñîíû 5
íü îãò øèíý ç¿éë áàéëàà. Äýýð äóðäñàí ºâ÷í¿¿äòýé òýìöýõ çàðèì àðãà õýìæýý
áîëîâñðóóëàãäæýý. Ãðàíàçîí áóþó ìåðêóðàíûã 50%-èàð áîäîæ íóòãèéí ãàðàëòàé
ýðäýñ áîäèñòîé õîëüæ ¿ðèéã õîðäóóëàõàä ñàéí ä¿í ¿ç¿¿ëñíèéã ¿éëäâýðëýëèéí
òóðøëàãààð íîòëîæýý. Äýýðõ õî¸ð ãîëûí ñàâ ãàçàð 55 ç¿éëèéí íýã íàñò, 113
ç¿éëèéí îëîí íàñò áóðòàã óðãàìàë, 3 ç¿éëèéí õîðèî öýýðòýé áóðòàã óðãàìëûã
òóñ òóñ èëð¿¿ëñýí áºãººä, ýäíèé áèîëîãèéí îíöëîãèéã òîäîðõîéëæ áóé íü áóðòàã
óðãàìàëòàé òýìäýõ ñèñòåìèéã áîëîâñðóóëàõàä ¿íäýñ íü áîëæ ºãºõ ¸ñòîé.
Õºðñíèé ýâäðýë ãýìòýëòýé òýìöýõ, îéã ñýðãýýõ, õîò òîñãîíûã öýöýðëýãæ¿¿ëýõ
çîðèëãîîð óðãàìàë ãàçàð òàðèàëàíãèéí õ¿ðýýëýí, Õàëõ ãîë, Õîâä. ªìíºãîâèéí
ñòàíöóóä, ìºí Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí Áîòàíèêèéí ñåêòîðóóäààñ ýíý 5 æèëä îéí
çóðâàñ áèé áîëãîõ àæëûã ýõýëæýý.
Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýí øàð õóàéñ, õàéëààñ, áóéëèñ, ìîíñ, ã¿éëñ çýðýã 20 ä¿ðñèéí
600 øèðõýã ìîä áóò á¿õèé Áîòàíèêèéí öýöýðëýãèéã Óëààíáààòàðò áàéãóóëæ,
Ìîäëîã, áóòëàãèéã õºðºâæ¿¿ëýí óðãóóëàõ àðãà áà õîòûí íºõöºëä óëèàñûã óðãóóëàõ
ñòàíäàðòûã áîëîâñðóóëëàà.
Óðãàìàë ãàçàð òàðèàëàíãèéí õ¿ðýýëýí ªâºðõàíãàéí îéí àæ àõóéí 4000 øèðõýã
óëèàñíû ìº÷èð øèëæ¿¿ëæ òàðèàëóóëàõààð ºãñºí íü ñàéí ¿ð ä¿í ºã÷ áàéãàà òóõàé îéí
àæ àõóéí äàðãà Ãàíáîëä àëáàí ¸ñîîð ìýäýýëýâ.
Ñàëõèíû ýëýãäëýýñ õàìãààëàõ îéí çóðâàñûã ààæìààð áàéãóóëàõàä çîðèóëàí
Õîâäûí òóðøëàãà ñòàíö áàðóóí àéìãóóäàä æèë á¿ð óëèàñíû ñóóëãàö 60000 øèðõýãèéã
1966 îíîîñ ýõëýí ºã÷ ÷àäàõ áîëæýý. ̺í ýíý çîðèëãîîð Õàëõ ãîëûí òóðøëàãà ñòàíö
Äîðíîä, Ñ¿õáààò, Õýíòèé àéìãóóäûí ñàíãèéí àæ àõóéíóóäàä 150-200 ìÿíãàí øèðõýã
ìº÷èð ºã÷ ÷àäàõ áîëæýý. Èéì çºâëºë㺺íèéã çàðèìäàã öºëèéí àéìãóóäàä ºã÷ áàéíà.
Çàðèìàã öºëèéí á¿ñèéí õîò ñóóðèí ãàçðûã îéæóóëàõ áîëîìæèéã ñóäëàõ
çîðèëãîîð õàéëààñ çýðýã ìîäûã ¿ðýýð íü òàðèàëàõ òóðøëàã õèéñýí íü àìæèëòòàé
áîëæýý. Õàéëààñûã èíãýæ ¿ðýýð íü òàðèàëàõ àãðîòåõíèêèéí çºâëºë㺺ã áè÷èæ á¿õ
àéìàãò æèëèéí ºìíº ÿâóóëæýý.
Ãîâü íóòàãò çàãèéã ò¿ëøèíä èõ õýìæýýãýýð õýðýãëýæ ò¿¿íèé íººöèéã áàãàñãàæ
áàéãàà òóë ò¿¿íèéã ãîâèéí çàðèìäàã öºëèéí áàÿí á¿ðä¿¿äýä ñýðãýýí ¿ðæ¿¿ëýõ íü èõ
à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ áàéíà Çàãèéã ¿ðýýð íü òàðüæ á¿ðýí áîëîõ òýð ìîäûã ºâ÷èí
õîðòíîîñ õàìãààëàõ çàð÷ìûã ñóäëàí ýõýëæýý.
Æèìñ-æèìñãýíèé òàëààð ÿâóóëñàí àæèë. ªíãºðñºí 5 æèëä Øààìàðûí æèìñæèìñãýíèé
ñòàíöàä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã íýëýýä ºðãºæ¿¿ëýí ã¿íçãèéð¿¿ëæýý.
120

Óã àæëûã 1961 îíîîñ ýõëýí Õîâä àéìãèéí Áóëãàíû òóðøëàãà ñòàíöàä, 1962 îíîîñ
Õàëõûí ãîë äàõü æèìñ-æèìñãýíèé ýðäýì øèíæèëãýýíèé ñòàíöóóäàä ÿâóóëæ ýõýëëýý.
Øààìàðûí æèìñ-æèìñãýíèé ñòàíö àæëûíõàà ýõíèé ¿åèéã ºíãºðñºí æèë ä¿ãíýëýý.
Ýíý ñòàíöàä àëèìûí Áîðîâèíêà, Ïàïèðîâêà, Ñëàâÿíêà, Ðàíåòêà, Ïóðïóðîâàÿ,
Ñåÿíåö ïóäîâøàíà Ëàëåòèíî çýðýã 6 ñîðò, Ïðèìîðñêèé ÷åìïèîí, êîêîñ, Ðóáèí çýðýã
æèìñãýíèé 3 ñîðòûã øàëãàðóóëæ ìàíàé íºõöºëä óðãóóëæ áîëîõûã òîäîðõîéëëîî.
Øààìðûí ñòàíö ýíý æèìñ¿¿äèéã îéò õýýðèéí á¿ñýíä äàãíàí òàðèàëàõ àãðîòåõíèêèéã
áîëîâñðóóëæ, ò¿¿íèé ¿íäñýí äýýð óã æèìñ¿¿äèéã 9 ñàíãèéí àæ àõóé, õºäºº àæ àõóéí
4 íýãäýëä òàðèàëàõààð øèëæ¿¿ëæýý. ¯¿íýýñ 4 ñàíãèéí àæ àõóé àíõíûõàà ópraöûã
àâñàí áàéíà. Ìîíãîë-Áîëãàðûí ýðäýìòäèéí õàìòàðñàí àæëûí ¿ð ä¿íä ìàíàé îðîíä
æèìñíèé öýöýðëýã áàéãóóëæ áîëîõ 600 ãà òàëáàé á¿õèé íóòãèéã èëð¿¿ëýí ñóäàëñàí
¿¿íä: Ñýëýíãý àéìàãò 277, Õîâäîä 65, Áóëãàíä 55, Óâñàä 50, Õýíòèéä 50, Õºâñãºëä 45,
Äîðíîòîä 40, Òºâ àéìàãò 25, Ãîâü-àëòàéä 10 ãà ãàçàð æèìñíèé öýöýðëýã áàéãóóëæ
áîëîõûã òóñ òóñ òîãòîîæýý.
Õîâä àéìãèéí Áóëãàí ñóìûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé òóðøëàãà ñòàíöàä ÿâóóëñàí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ä¿íä, äàëàéí òºâøíººñ äýýø 1184 ìåòð ºíäºð Àëòàéí
öààä ãîâèéí çàðèìäàã öºëèéí íºõäºëä ðàíåòêà, äàâæàà àëèì, ÿñò æèìñíèé õýä õýäýí
ñîðòûã òàðüæ áîëîõûã òîäîðõîéëæýý.
Ò¿¿í÷ëýí Õàëõ ãîëûí íºõöºëä çàðèì æèìñíèé ñîðòûã ñîðèõ íóòàãøóóëàõ àæèë
àìæèëòòàé áîëæ áàéíà. ªíãºðñºí 5 æèëä çºãèé ¿ðæ¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ
àæèëëàñàí íü èðýýä¿éòýé áîëîõ íü áàòëàãäàæ, ìàíàé îðíû îéò õýýðèéí á¿ñèéí
íºõäºëä çºãèéã ìýíä ºâºëæ¿¿ëýõ àðãûã áîëîâñðóóëæýý.
Áèîëîãè, àíãàãààõ óõààí, ãàçàðç¿é, ôèçèê-õèìè çýðýã áàéãàëèéí óõààíû
õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ õèéæ ã¿éöýòãýñýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí çàðèì ¿ð
ä¿íãýýñ
Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýí ººðèéí àæëûã óðãàìàë, àìüòíû àéìàã ò¿¿íèé àìüäðàëûí
ç¿é òîãòîîëûã ñóäëàõàä ÷èãë¿¿ëæýý. ¯¿íä: ìàíàé îðíû ¿ñëýã àíãèéí íººöèéã
ñóäàëñíû ¿ð ä¿íä, çóðãààí áàã, 20 ÿçãóóð 71 ç¿éëä õàìààðàõ ¿ñëýã àíãèéí àìüòíû
ñóäàëãààã ãàðãàæ, èõýýõýí ìàòåðèàë öóãëóóëæýý. Ìàíàé îðíû æèã¿¿ðòíèé ä¿ðñèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íèéã òîäîðõîéëæ, 135 òºðºë 50 îâîã 22 áàãò õàìààðàõ 328 ç¿éëèéí øóâóó
áàéãààãèéí äîòîð 4 ç¿éëèéí øóâóóã àíõ óäàà á¿ðòãýæýý.
Áóéð íóóð, òóñ îðíû áóñàä íýëýýä íóóðûí çàãàñíû ä¿ðñèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã
òîãòîîæ àãíóóðûí àøèã òóñûã èëýðõèéëýí ãàðãàæýý. ¯¿íèé õàìò 20 ãàðóé ìÿíãàí
ä¿ðñèéí øàâüæèéã òîäîðõîéëñîí áàéíà.
Óðãàìàë ñóäëàã÷èä áýë÷ýýðèéí çîíõèëîõ óðãàìëûí óðãàöûí ¿íäñýí ¿å øàòûã
òîãòîîæ, óðãàöûí óëèðëûí äýýä õýìæýý, áèîëîãèéí áóñàä îíöëîãóóäûã ñóäàëæýý.
Ò¿¿í÷èëýä ýìèéí çàðèì óðãàìàë òóõàéëáàë: òåðìîïñèñ ýôåðäà Ïðæåâàëüñêîãî,
òèìÿí ïîëçó÷èé çýðãèéí àëêàëîèë áà õîðäóóëàõ ÷àíàðûí õóâèéã òîãòîîæýý.
Àíàãààõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí õàìò îëîí ç¿ðõ ñóäàñíû ºâ÷èí õ¿íèé áðóöåëë¸ç,
õ¿¿õäèéä êîëèýíòåðèò, ñ¿ðüåý, ºìºí ¿¿ çýðýã ºâ÷íèé çàðèì îíöëîãèéã ñóäàëæ,
ïðàêòèê ýìíýë ç¿éí óðüä÷èëñàí ä¿ãíýëò íàìæèéã ýì÷ëýí ñóâèëàõ ãàçðóóäàä ºã÷ýý.
Òóñ õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóäààñ õ¿í àì ç¿éí ñóäàëãààíû
òàëààð ÿâóóëñàí øèíæèëãýý íü óëñ àðäûí àæ àõóéä èõýýõýí òóñòàé ç¿éë áîëæýý.
Õ¿í àì ç¿éí ýíý ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä, òóñ îðíû õ¿í àìûí äóíä íàñëàëòûí õýìæýý íü
ñ¿¿ëèéí 8 æèëä 7 íàñààð àõèñàí áà 1962-19 îíû ìýäýýãýýð ýð õ¿íèé äóíäàæ íàñëàëò
íü 62,23 æèë, ýìýãòýé õ¿íèéõ 64,31 æèë ãýæ ¿çñýí áàéíà.
121

Õ¿í àìûí îéðûí èðýýä¿éí ºñºëò áà ýìýãòýé÷¿¿ä íü íàñíûõàà çàðèì íýã ¿åä ºíºð
òºðºëòýé áàéäãèéã òîäîðõîéëæýý. Õºäºëìºð÷äèéí àðèóí öýâýð, ýð¿¿ë àõóéí çàðèì
àñóóäëûã ñóäàëæ ýõýëñíèé äîòîð õîò õºäººãèéí õ¿í àìûí õîîëíû áàéäëûã ñóäëàõ
àñóóäàë ÷óõàë cyypèéã ýçýëæ áàéíà.
Óðãàìàë, àìüòíû ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäýýð áýëòãýñýí øèëýíöýð áà àíèçàòðîí.
òåðïåíòèíû òîñ, ïàíêðåòèí, ýìèéí íýëýýä òºðëèéí áýëòãýëèéã àìüäðàëä
íýâòð¿¿ëæýý.
* * * * * * * * *
Ãàçàð ç¿éí õ¿ðýýëýíãèéí õàìò îëîí øèíý ìýäýý áàðèìòûã àøèãëàí ôèçèê
ãàçàð ç¿éí ñóäàëãààãàà ä¿ãíýí áîëîâñðóóëæ, òóñ îðíû ôèçèê ãàçàð ç¿éí ìóæëàë,
ãàäàðãûí øèíæ òºðõ, öàã óóð, óñ, õºðñ, óðãàìàë, àìüòíû àéìãèéã òîäîðõîéëñîí íýãýí
ñýäýâò á¿òýýëèéã õýâëýí øèëæ¿¿ëæýý. Ò¿¿í÷ëýí «Äîðíîä àéìãèéí ýäèéí çàñãèéí áà
ãàçàð ç¿éí òîäîðõîéëîëò» ãýäýã íýãýí ñýäýâò çîõèîë ìºí (ãàçàð ç¿éí àòëàñ) çýðãèéã
áîëîâñðóóëàí áýëòãýæýý. Óëààíáààòàð, Àëòàé, Õºâñãºë, Øàðûí ãîë çýðýã ãàçàðò îëîí
æèëèéí öýâäýã õºðñíèé òîéì÷èëñîí ñóäàëãààã õèéæýý.
̺íõ öýâäýã ñóäëàã÷äûí çºâëºìæ òºñëºëººð òóñ á¿ð 500 òîíí áàãòààìæ
á¿õèé ìºñºí çîîðü 3 áàðèãäæýý. Ìàõûã ãýìòýýõã¿é õàäãàëæ áàéõûí òóëä ìºñèéã
àøèãëàñàí íü øèâòýð (àììèàê) õýðýãëýñíýýñ õàìààã¿é õÿìä õÿëáàð áîëæ áàéãàà þì.
* * * * * * * * *
Ôèçèêèéí òàëààð ºíãºðñºí 5 æèëä ôîòîýìóëüñèéí áà ºðãºðãèéí àæèãëàëòûã
îëîí òàëûí áà õî¸ð òàëûí õàìòðàí àæèëëàõ ïðîãðàììààð Äóáíî õîò äàõü öºìèéí
èíñòèòóò, Ïóëêîâûí îäîí îðíû îðãèëòîé ¿ðãýëæëýí ÿâóóëæýý. Ãàçàð õºäëºëèéí
øèíý 3 æèæèã ñòàíö áàéãóóëñàíààð, ñóäàëãààíû õ¿ðýý íýëýýä ºðãºæèæ, îäîî
ìàíàé îðíû íóòàã äýâñãýðèéí 3,2 õóâüä íü ãàçàð õºäëºëèéí öýã¿¿äèéã òîãòîîæýý.
Íàðíû àæèãëàëò, äýëõèéí õèéìýë äàãóóëûã àæèãëàõ àæëóóäûã øèíýõýí áàãàæ
äóðàíãààð õèéäýã áîëëîî. I ôèçèê-õèìèéí õ¿ðýýëýíãýýñ ÁÍÌÀÓ-ûí ñîðîíçîí òîëáûã
òîäîðõîéëñîí õýâèéí ñîðîíçîí îðíû çóðãèéã ãàðãàæýý.
Òºìºðëºã ýäëýëèéã íèêåëüäýõ, õðîìäîõ, ãÿëàëçóóëàõ òåõíîëîãèéí çààâðûã
¿éëäâýðò íýâòð¿¿ëýí, äýýðõ ç¿éëèéã ¿éëäâýðëýäýã öåõ¿¿äèéã ºðãºòãºõºä øóóä
òóñàëæýý. Øèðýìíèé áè÷èë á¿òöèéã ñóäàëæ, òºìºð çàðèì ýäëýëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé
ÿñ ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæ áóé áîëãîæýý.
¯ð òàðèà, õ¿íñíèé íîãîî, òàðèìàë áà æèìñ-æèìñãýíý, çàðèì âèòàìèíò óðãàìëûí
ãîë ¿ç¿¿ëýëòèéã õºðñ öàã óóð, õàäãàëàõ íºõöºëòýé õîëáîí õèìèéí òîäîðõîéëîëòûã
õèéæýý.
Ãóðâàí Òýñ íóóðûí äàâñíû õèìèéí íàéðëàãà, ãóðèìûã ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð,
øèíý òåõíîëîãèéã áîëîâñðóóëàí ¿éëäâýðò øèëæ¿¿ëýâ. Àðüñ øèðíèé ¿éëäâýðò
õýðýãëýãäýõ çàðèì èäýýëýõ ìàòåðèàëûã îðîí íóòãèéí ò¿¿õèé ýäýýð õèéõ áîëîìæèéã
ñóäàëæ, 60 ä¿ðñèéí èäýýëýõ áîäèñ á¿õèé óðãàìàë, 15 ä¿ðñèéí ýôèðèéí òîñ á¿õèé
óðãàìàëä çàäëàí øèíæèëãýý õèéñýí áàéíà. Ñàéí ÷àíàðûí ïèâèéã ¿éëäâýðëýõýä
íóòàíñ-47 ãýäýã àðâàé àøèãëàõ íü ç¿éòýéã çºâëºæýý. Ìàíàé ãåîëîã÷èä Õàíãàéí
íóðóóíû ñºíºñºí 18 ãàëò óóëûã ñóäàëæ, õºíãºí ÷óëóó, áºìáºã çýðýã ìàòåðèàëûã
áàðèëãàä ºðãºí õýðýãëýõ çºâëºìæèéã ãàðãàæýý. 1964 îíä ïåðëèòèéí õî¸ð îäûã
èëð¿¿ëýí ãàðãàñíû ¿íäñýí äýýð îäîî ïåðåëèòûí çàâîäûã áàðèõààð òºëºâëºãäæýý.
Ýðòíèé ãàëáûí çàðèì øèíý îëäâîðóóäûã èëð¿¿ëæ, óã ìàòåðèàëûã ñóäëàõ
ëàáîðàòîðèéí ¿¿ñãýâðèéã òàâüñàí áîëîâ÷ ãàäààä çàðèì ìàòåðèàë äóòàãäñàíààñ äýýðõ
ìàòåðèàëûã áîëîâñðóóëàõ àñóóäàë ñ¿ðõèé óäààøèð÷ áàéíà. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæëûí 5 æèëèéí òºëºâëºãººíèé áèåëýëòèéí ¿íäñýí ä¿íã¿¿ä òîâ÷äîî èéì áàéíà.
122

Áè èëòãýëèéíõýý ýõýíä àðäûí àæ àõóéí ñàëáàðóóäàä õîëáîãäîõ ýðäýì
øèíæèëãýýíèé ïðàêòèêèéí ñàíàë çºâëºìæ¿¿äèéí òóõàé òîâ÷ äóðäñàí áèëýý. Ýíý
ñàíàë çºâëºìæ íü õàâñðàëò èëòãýë¿¿äýä òîäîðõîé ãàðàõ ó÷èð, áè äàâõàðäóóëàõã¿éã
õè÷ýýæ ýäãýýð ñàíàë íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé ¿íäýñ á¿õèé çºâëºìæ, çààâàð,
õÿëáàð÷èëñàí ºã¿¿ëýë, çàðèì òºñºë, íîðì õýìæýý, òåõíîëîãèéí çààâàð, ¿éëäâýðò
áèå÷ëýí íýâòð¿¿ëñýí ç¿éë çýðýã õýëáýðòýé á¿ãä 200 îð÷èì òîîíû ç¿éë áîëîõûã
çºâõºí òýìäýãëýå.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, ¿éëäâýðèéí áàéãóóëëàãóóäûí çàðèì õ¿ì¿¿ñ
òýð áîëãîí áèå áèåý õàðèëöàí îéëãîëöäîãã¿éí õàðãàéãààð ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëýõ
äýýðõ ñàíàëóóä öºì öàã õóãàöààíäàà çºâëºìæ ¸ñîîð íýâòýð÷ ÷àääàãã¿éã òýìäýãëýõ íü
ç¿éòýé ãýæ ¿çíý.
Ñàÿõàí ìàíàé Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí õàðèóöëàãàòàé àæèëòíóóä ÌÀÕÍûí
Òºâ Õîðîîíû ¯çýë ñóðòëûí õýëòñèéí çàðèì íºõä¿¿äòýé õàìòðàí, äýýð äóðäñàí
çºâëºìæ ñàíàëóóä ¿éëäâýðò õýðõýí íýâòýð÷ áàéãààã 86 ç¿éëýýð øàëãàí ¿çýõýä 51 íü
¿éëäâýðò á¿ðýí íýâòýð÷ 20 ãàðóé íü õàãàñ íýâòýðñýí áàéëàà. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé
çàðèì ñàíàë çºâëºìæèíä ó÷èð äóòàãäàëòàé ç¿éë ÷ áàéæ áîëîõ íü ìýäýýæèéí õýðýã.
Õýðâýý òèéì ÿâäàë òîõèîëäâîë àæ àõóéí áàéãóóëëàãûí õ¿ì¿¿ñ íèéòèéí àøèã òóñûí
òóëä ººðèéí ñàíàë çºâëºë㺺íèéã öàã òóõàéä íü ò¿ðãýí ºã÷ áàéõ íü òóí ÷ õýðýãòýé
þì.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã çîõèöóóëàõ çºâëºëèéã Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí
õàðüÿà áîëãîõ øèéäâýð ñàÿâòàð ãàðñàí áºãººä òýð çºâëºëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä òºðºë
á¿ðèéí áàéãóóëëàãóóäûí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ îðñîí íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýëèéã
¿éëäâýðò íýâòð¿¿ëýõ ÿâäëûã àìæèëòòàé áîëãîõîä äºõºì ¿ç¿¿ëýõ íü äàìæèãã¿é.
Øèíæëýõ óõààí áîë íèéãìèéí ìàòåðèàëëàã áàÿëãèéã áèé áîëãîõîä îðîëöîã÷ õ¿÷èí
ìºí ýíýõ¿¿ ç¿é òîãòîîëûã ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäàà𠺺ðèéí
îðíû íºõöºëä ã¿éöýòãýñýí º÷¿¿õýí ç¿éë¿¿ä ÷ ìºí íîòîëæ áàéíà.
Àâòî òýýâðèéí òàðèôûí øèíý ñèñòåìèéã íýâòð¿¿ëæ, àðäûí aæ àõóéä æèë á¿ð
35 ñàÿ òºãðºã õýìíýæ áàéãààã áè äýýð äóðäñàí. Òýãâýë øèíý òàðèôûí ñèñòåìèéã
õýðýãëýñíýýñ õîéø áàðàã æèë õàãàñ ºíãºðººä áàéíà. Òýãýõëýýð ýíý õóãàäààíä
àðäûí àæ àõóéä áàðàãöààëáàë 52,5 ñàÿ òºãðºã õýìíýãäñýí ãýæ ¿çýæ áîëìîîð áàéíà.
Ìºí ¿éëäâýðò øèíý ¿¿ëäðèéí «Îðõîí» õîíü, «Îðõîí» ñîðòûí øèíý áóóäàé, öýâäýã
ñóäëàã÷äûí òºñ뺺ð áàðüñàí ìºñºí çîîðèéí áàðèëãà. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé
õýâëýãäñýí çîõèîëóóä (1136343 òºãðºã) çýðãýýñ 5 æèëä ãàð÷ áàéãàà öýâýð îðëîãî
íü 10 ñàÿ òºãðºã áîëæ áàéíà. Äýýð äóðäñàí çºâõºí ýíý 2 áàðèìòààñ ¿çýõýä ýäèéí
çàñàã÷äûí òîîöîí áîäîæ ãàðãàñíààð á¿õ îðëîãî íü 63 ñàÿ òºãðºã áîëæ áàéíà. Ýíý
íü ºíãºðñºí 5 æèëä öàëèí, çàõèðãàà àæ àõóé áà áóñàä çàðäëûã îðîëöóóëàí øèíæëýõ
óõààíä çàðöóóëñàí á¿õ ìºíãºí õºðºí㺺ñ 10,2 ñàÿ òºãðºãººð èë¿¿ áîëæ áàéíà ãýæ
¿çýæ áîëîõ þì.
Mºn çàðèì àæëûí ä¿í, ñàíàëóóä íü øóóä áèø çàìààð, óëñ îëîí ñàÿ òºãðºãèéí
îðëîãî îðóóëæ áàéãàà íü ìýäýýæèéí õýðýã þì.
Áèä ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûí ñóäàëãààíû ñýäâèéã ñîíãîí àâàõ àæëûã
æèë èðýõ òóòàì íàðèéñãàñààð áàéãàà áîëîâ÷ ÷óõàë áóñ àñóóäëààð á¿ð äýýð ¿åýñ ýõëýí
õèéæ áàéñàí çàíøèë áàñ ë á¿ðýí òóíãààãäàæ ã¿éöýýã¿é áàéãààã òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
Òóñ Àêàäåìèéí òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçàð, õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí óäèðäëàãà ºíãºðñºí
îíû ñ¿¿ë÷ ýíý îíû ýõýýð, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íýã á¿ðèéí 5 æèëèéí
àæèëëàãààíû ä¿íòýé òàíèëöàí õýëýëöýæ, çàðèì ñóäàëãààíû ñýäâèéã õààæ, çàðèìûã
íü òîäîòãîõ àæëûã íýëýýä õèéëýý.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí 5 æèëèéí òºëºâëºãººíèé ä¿íã ãàðãàõûí õàìò,
äàðààõü 5 æèëä òàâüæ áàéãàà çîðèëòûã áèä ÿðèëöàõ õýðýãòýé áàéíà.
123

1966-1970 îíä õèéõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí 5 æèëèéí
òºëºâëºãººíèé ãîë çîðèëòóóä
Òóñ àêàäåìèéí õàðüÿà ýðäýì øèíæèëãýýíèé ñàëáàð áàéãóóëëàãóóäûí ¿¿ñýí
áîéæñîí ÿâöààñ ¿çýõýä, íèéãìèéí óõààí, õºäºº àæ àõóé, áàéãàëèéí óõààí çýðýã 3 ãîë
÷èãëýëýýð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã öààøèä ºðí¿¿ëæ ÿâóóëàõ íü á¿ð òîäîðõîé
áîëæ ºãºâ. Ýíý ãîë ÷èãëýëýýð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã îéðûí èðýýä¿éä,
õºãæ¿¿ëýõ õýòèéí òºëºâëºãººã áèä áîëîâñðóóëæ áàéãàà áºãººä, îäîîãîîð äºíãºæ
ýõëýëòèéí òºäèé áàéãàà ôèçèê-õèìè, áèîëîãè, ãåîëîãèéí óõààíûã õºãæ¿¿ëýõýä
íýëýýä àíõààðëûã ç¿é ¸ñîîð òàâüæ áàéíà.
Õàðèí 1966-1970 îíä õèéõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí 5 æèëèéí òºëºâëºãººíä
áèä îéðûí èðýýä¿éí òîäîðõîé çîðèëòóóäûã îðóóëñàí áºãººä ýíý òºëºâëºãººã Óëñûí
Òºëºâëºãººíèé Êîìèññòîé íÿãò õîëáîîòîéãîîð áîëîâñðóóëñàí þì.
Óëñûí Òºëºâëºãººííé Êîìèññ, òóñ óëñûí óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ
øííý 5 æèëèéí òºëºâëºãºº çîõèîõ àæèëä ýäèéí çàñàã, çîîòåõíèê, àãðîíîì. õèìè
áîëîí ìàíàé áóñàä ñàëáàðûí ãîëëîõ ýðäýì øííæèëãýýíèé àæèëòíóóäûã òàòàí
îðîëöóóëñíààð ýðäýì øííæèëãýýíèé òºëºâëºãººã óëñ àðäûí àæ àõóéí òºëºâëºãººòýé
óÿëäóóëàõàä èõ òóñòàé áîëñîí þì.
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéì ãàçàð, õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ 1966-
1970 îíä ã¿éöýòãýõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òºëºâëºãººíèé òºñëèéã ÌÀÕÍ-ûí
Òºâ Õîðîî, Çàñãèéí ãàçðûí çîõèõ õýëòñ¿¿ä, õîëáîãäîõ ßàì ãàçðóóäàä óðüä÷èëàí
òàíèëöóóëæ, èð¿¿ëñýí ñàíàëûã àíõààðàí, òºëºâëºãººí人 òóñãàñàí þì. Õàðèí óã
òºñëèéã ºíãºðñºí îíû 6-ð ñàðä պ人 Àæ Àõóéí ßàìàíä ÿâóóëñàí áîëîâ÷ ýíý òàëààð
ÿìàð íýãýí õàðèó õàðààõàí èðýýã¿é áàéíà.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí îíäëîã, àðãà ç¿é òîãòöûí øààðäëàãààñ óëòàé
ñóäëóóëàõ àñóóäëûã áèä 5 æèëèéí òºëºâëºãººíä óðüäààñ òóñãàæ áàéäàã. Õýðýâ
òýãýõã¿é áîë óã ñóäëàõ ç¿éëèéã ñóäëàõ ìýðãýæëèéí õ¿í, ñîðèëòûí áààçã¿éãýýð ãýíýò
àñóóäëûã òàâèâàë òýð òàâèãäàæ áàéãàà àñóóäàë áà áàòëàãäñàí òºëºâëºãººííé ¿íäýñ
íü áèåëýãäýõã¿éä õ¿ðãýäýã òàë áàéäàã.
Õàðèí ÿìàð íýãýí àñóóäàë ñàíàëûã òîäîòãîí áîëîâñðóóëàõ òóõàé õ¿ñýë çàõèàëãûã
ñîíèðõîã÷ áàéãóóëëàãààñ ýðäýì øííæèëãýýíèé áàéãóóëëàãàä æèë á¿ð ºã÷ áàéõ íü
ç¿éí õýðýã þì.
Òýãýõäýý òýð ñàíàë çàõèàëãûã óðüäààñ æèë á¿ðèéí 10-ð ñàðä ìàíàé àêàäåìèéí
áàéãóóëëàãàä ºã÷ äàðààõü îíû øèíæèëãýýíèé òºëºâëºãººíä îðóóëæ áàéõ æóðàìòàéã
òàéëáàðëàõ ÿâäàëã¿é íü õ¿í á¿õýíä îéëãîìæòîé õýðýã ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Áèä òºëºâëºãººã çîõèîõäîî ò¿¿íèéã áîäèòîé áîëãîõûí òóëä áàéãàà ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòíû õ¿÷ ÷àäàë ÷èíýý, ëàáîðàòîðè, ñóäàëãààíû çîõèõ áààçûã
þóíû ºìíº õàðãàëçäàã þì. Ýíý äàëèìààð õýëýõýä òóñ Àêàäåìè áàéãóóëàãäààä
òºäèé ë óäààã¿é áîëîõîîð ò¿¿íèé çîíõèëîõ àæèëòàí íü áóñàä îðíû îëîí æèëèéí
óëàìæëàëòàé àêàäåìèéí àäèë ºíäºð ìýðãýæèë òóðøëàãàòàé áîëæ õàðààõàí ÷àäààã¿é
áàéíà.
Èéì ó÷ðààñ îíîë ìýäëýãýý ÿìàãò áàÿæóóëæ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí
àðãà áàðèë ýçýìøèæ ìàòåðèàëûã áîëîâñðóóëàí öýãöëýõ òóðøëàãàòàé áîëîõ,
øèíæèëãýýíèé àæëûí òàéëàí áè÷èõ íàðèéí àðãûã ñóðàõ òàëààð áèåý äàé÷ëàí
÷àðìàéæ àæèëëàõ íü ìàíàé àæèëòíû õýì çîðèëãî áîëæ áàéíà.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áààç, òóõàéëáàë: õèìè, áèîëîãè, óðãàìàë ãàçàð
òàðèàëàíãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ëàáîðàòîðè ;
ìàë àæ àõóéí òóðøëàãûí áààç, ýä á¿ãä çîõèõ
¸ñîîð ºíºº õèð òîõèæèæ ÷àäààã¿é áàéíà.
Ýíý á¿õ áàéäëûã õàðãàëçàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí öààä 5 æèëèéí
124

òºëºâëºãººíä ìàíàé îðíû íºõöºëä îíîë ïðàêòèêèéí òàëààð îíöãîé à÷ õîëáîãäîë
á¿õèé öººí òîîíû øèéäâýðëýõ àñóóäëûã áîëîâñðóóëàõàä õ¿÷ àíõààðëàà õàíäóóëàõûã
çîðüæ áàéíà. Åðºíõèé õºòºëáºð, àðãà áàðèëûí ¿íäñýí çàð÷ìüã áàðèìòëàí àëèâàà
àñóóäàëä á¿ðýí ñóäàëãàà, õàìòûí õ¿÷ýýð øèéäâýðëýõ ãýæ áàéãàà íü èðýõ òàâàí
æèëèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí àðãà ç¿éí îíöëîã þì. Ýíý çîðèëãîîð áèä õºäºº
àæ àõóéí øèíæëýõ óõààíààð àæèëëàõ õýäýí òîì êîìèññûã áàéãóóëæ áàéíà.
Ìàë àæ àõóéí õ¿ðýýëýíãèéí øóãàìààð äîð äóðäñàí êîìèññûã áàéãóóëæ áóé.
¯¿íä: áîã ìàëûí ¿¿ëäýð óãñàà ñóäëàõ êîìèññ, ¿õýð ñ¿ðãèéí ¿éëäýð óãñààíû àñóóäëûã
ñóäëàõ êîìèññ, òýæýýëèèí áàò ? áàéãóóëàõ ¿íäñýí àñóóäëûã áîëîâñðóóëàõ êîìèññ,
ìàë àæ àõóéãààñ ãàðàõ ñ¿¿, ìàõíû á¿òýýãäýõ¿¿íèéã äýýøë¿¿ëýõ àñóóäàë ýðõëýõ
êîìèññ, ìàëûí õàëäâàðò, õàëäâàðã¿é ºâ÷èèé àñóóäëûí êîìèññ, ìàëûí ìîðäëîãèéí
êîìèññ, çàðèì íýãýí áèîïåðåïàðàò áîëîâñðóóëàõ àñóóäëûã -ëàõ êîìèññ ýäãýýð áîëíî.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé ñýäýâ, øèéäâýðëýõ àñóóäëûã ñîíãîí òîãòîîõ, òýäãýýðèéã
áèåë¿¿ëýõ õºòºëáºð, àðãà çàì áîëîâñðóóëàõ, åðºíõèé øèéäâýðëýõ àñóóäàëä õàìààðàõ
òºðºë á¿ðèéí òîäîðõîé ñýäâ¿¿äèéã íýãòãýæ õîëáîõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí
ã¿éöýòãýëèéí ÷àíàðûã øàëãàõ, óëèðàë, æèëèéí òàéëàíã öàã òóõàéä íü ÷àíàðòàé ñàéí
ãàðãàõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí óðüä÷èëñàí áà êîìèññèéí ä¿íã ãàðãàõàä ýäãýýð
êîìèññóóä ãîëëîõ ðîëüòîé áàéõ áîëíî.
Èðýõ 5 æèëä ìàë àæ àõóéí ñàëáàð ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ àñóóäëûí ãîë
çîðèëãî áîë àøèã øèì èõòýé Îðõîí ¿¿ëäðèéí õîíü, ýðëèéç ¿õýð, ìîíãîë ñàðàäæèí
ýðëèéç õîíü. ìîíãîë ïðèäî ýðëèéç ÿìààíû ¿¿ëäýð óãñààã áàòàòãàí òîî òîëãîéã
îëøðóóëàõ, õàìãèéí ñàéí ÷àïàð á¿õèé ìàëûã ñîíãîí äîòîð íü ¿ðæ¿¿ëýõ çýðýãò îðíî.
Ìàíàé ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéí àíõààðëûã Õàëõ ãîëûí íóòãèéí ¿ð ç¿é ¸ñîîð òàòàæ
áàéíà. Ýíý ðàéîíä ¿ðæëèéí àæëûã àëü áîëîõ áîãèíî õóãàöààíä çîõèîõ õýðýãòýé.
ªìíºãîâü àéìãèéí Õàíáîãä. Ìàíäàë-îâîî çýðýã ñóìàíä áóé áîëãîñîí ìîíãîë
òýìýýíèé ¿¿ëäðèéí øèëäýã õýñãýýñ óëàì ºðãºòãºõ íü ÷óõàë áàéíà.
1965 îíû 12-ð ñàðä áîëæ ºíãºðñºí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñûí á¿ãä õóðëûí
øèéäâýðèéí ¿íäñýí äýýð, ìàë àæ àõóéí ãîë á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîõ ñ¿¿, ¿ñ íîîñ, àðüñ
øèðíèé òåõíîëîãèéí ÷àíàð, ò¿¿íèéã çºâ àøèãëàõ çàìûã áîëîâñðóóëàõ òàëààð ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèë çîõèîõîä ñ¿ðõèé àíõààðàõ õýðýãòýé. Òýæýýëèéí áàò áààç áèé
áîëîõ àñóóäëûã áîëîâñðóóëàõ êîìèññ íü áàéãàëèéí õàäëàí áýë÷ýýðèéã çºâ àøèãëàõ,
ò¿¿íèé óðãàöûã íýìýãä¿¿ëýõ, ºíäºð óðãàö á¿õèé òýæýýëèéí óðãàìàë òàðèàëàõ, õ¿÷èò,
áàãñàðìàë òýæýýë ¿éëäâýðëýõ àñóóäëûã íýãäñýí ïðîãðàììààð ñóäàëæ, ìýäýãäýõ¿éö
¿ð ä¿í ãàðãàõ òàëààð á¿õ àæëàà çîõèîõ õýðýãòýé áàéíà. Òýãýýä ìàë àæ àõóéí
òýæýýëèéí áàò áààçòàé áîëãîõ òóõàé àñóóäëûã ýðäýì øèíæèëãýýíèé ¿íäñýí äýýð
íîòîëæ óëìààð, òýæýýëèéí ñèñòåìèéã áîëîâñðóóëàõ òàëààð çîðèëò òàâèõ íü ç¿éòýé
ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Õàäëàí áýë÷ýýðèéã ñóäàëæ ìàë àæ àõóéí òýæýýëèéí áàò áààçûã áóé áîëãîõ
òàëààð Íàìûí Òºâ Õîðîîíû ºíãºðñºí á¿ãä õóðàë äýýð í.Öýäýíáàëààñ òîäîðõîé
àíõààðóóëàí çààñíûã ìàíàé òýæýýëèéí ìýðãýæëèéí íºõºä õýðýãæ¿¿ëýí
áèåë¿¿ëýõýýð àæëàà çîõèîõ õýðýãòýé.
Ìàë ýìíýëãèéí àñóóäàë øèéäâýðëýõ êîìèññûí çîðèëãî íü áàñ ë èéì
òîäîðõîéãîî𠺺ðèéí îíöëîã òàëûã àíõààðàí ¿çñýíèé äàãóó àæèë çîõèîãäîõ ¸ñòîé.
Þóíû ºìíº ºíãºðñºí 5 æèëä ñóäàëæ ýõýëñýí ÷óõàë àñóóäëóóäûã ã¿íçãèéð¿¿ëýí
ñóäëàõ õýðýãòýé. Àðäûí àæ àõóéä íîöòîé õîõèðîë ó÷ðóóëäàã, ºðãºí äýëãýðñýí
õàëäâàðòàé, õàëäâàðã¿é çàðèì ºâ÷èíòýé òýìöýõ àðãûã áîëîâñðóóëàõ áà áèîïåðåïàðàò
áýëòãýõ ÿâäàëä îíöëîí àíõààðàõ õýðýãòýé áàéíà.
Óðãàìàë ãàçàð òàðèàëàíãèéí õ¿ðýýëýí õºäºº àæ àõóéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
ñòàíöóóäûí ìýðãýæèëòíèé àæëûã õîîðîíä íü óÿëäóóëæ ¿ð òàðèà, õ¿íñíèé íîãîî,
125

òåõíèêèéí óðãàìàë, æèìñ-æèìñãýíý, õºðñ ñóäëàë, óðãàìàë õàìãààëëûí àñóóäëûã òóñ
òóñàä íü ýðõýëñýí êîìèññóóäûã áàéãóóëæ áàéãàà þì. Ýäãýýð êîìèññóóä íü òóñ òóñûí
ìýðãýæëèéí àñóóäëààð Ç¿¿íõàðàà äàõü óðãàìàë, ãàçàð òàðèàëàíãèéí õ¿ðýýëýí, Õàëõ
ãîë, Øààìàð, Õîâä, ªìíºãîâèéí ñòàíöóóä äýýð ÿâàãäàæ áóé àæëóóäûã àðãûí õóâüä
íýãòãýí óäèðäàæ áàéõ áîëíî.
պ人 àæ àõóéí òàðèìàë óðãàìëûí ¿ðæèë ñåëåêöèéí àæëûã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ,
õºðñíèé ìèêðîýëåìåíòèéã ñóäëàõ, õºðñèéã áîðäîõ ñýëýãö¿¿ëýí òàðèàëàõ çýðýã ÷óõàë
÷óõàë àñóóäàë áîë äýýðõ êîìèññóóäûè àíõààðëûí òºâä áàéõ ¸ñòîé.
Øààìàðûí æèìñ-æèìñãýíèé ñòàíö, Õàëõ ãîëûí òóðøëàãà ñòàíä, Õîâä,
Óëààíãîìûí ñòàíöûí àðãà áàðèëûí àæëûã æèìñ-æèìñãýíèé àñóóäàë ýðõýëñýí
êîìèññûí øóãàìààð íýãòãýí çîõèîíî.
Ýíý êîìèññûí ºìíº íóòãèéí æèìñ-æèìñãýíèé çýðëýã óðãàìëûã àøèãëàí
ñåëåêöèéí àæëóóäûã çîõèîæ, æèìñ-æèìñãýíèé øèíý ñîðòóóäûã òóñ óëñûí õîéò, òºâ,
äîðíîä áà áàðóóí õýñýãò áèé áîëãîí íóòàãøóóëàõ, òóðøèõ àæëûã çîõèîõ ãîë çîðèëãî
òàâèãäàæ áàéíà.
Óðãàìàë õàìãààëàëòûí êîìèññ íü åðºíõèé ïðîãðàììûã çîõèîæ, ò¿¿íèé
äàãóó ãàçàð òàðèàëàí á¿õèé íóòàãò óðãàìàë õàìãààëàõ ñóäàëãààíû àæëûã
ã¿íçãèéð¿¿ëýõèéí õàìò óðãàìëûí ºâ÷èí, õîðëîã÷èä õîã óðãàìàëòàé òýìöýõ ýðäýì
øèíæèëãýýíèé ¿íäýñëýë á¿õèé çààâàð çºâëºãººí áîëîâñðóóëàõ ¸ñòîé. Á¿ðýëäýõ¿¿íä
íü õèìè-ôèçèê áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí îðîëöñîí
èéì êîìèññóóä ãîë òºëºâ ÕÀÀ øèíæëýõ óõààíû òàëààð áàéãóóëàãäàæ áàéãàà þì.
ÕÀÀ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã èéíõ¿¿ çàðèì òàëààð öýãöëýí çîõèîí áàéãóóëæ
áóé íü, òýäíèé àæèë äýýð îðøèæ áàéãàà äóòàãäëûã ò¿ðãýí àðèëãàõàä íýëýýä äºõºì
áîëíî ãýæ áîäîæ áàéíà. Áèä ýäãýýð êîìèññûí àæëûã óäèðäàõ ìýðãýæèë á¿õèé
áîëîâñîí õ¿÷íýýð, ÿëàíãóÿà óðãàìëûí ìýðýãæèëòíýýð îíöãîé äóòàãäàæ áàéíà.
Èéìýýñ êîìèññûã óäèðäóóëàõààð ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíãèéí õàðèóöëàãàòàé
óäèðäàõ àæèëòàí íàðûã òîìèëîõîîñ ãàäíà áàñ çîõèõ õýìæýýíèé òóðøëàãàã¿é çàëóó
íºõäèéã ÷ òàâèõàä õ¿ð÷ áàéãàà þì.
Ýäãýýð êîìèññûí àæëûí ¿íäñýí õºòºëáºð, åðºíõèé áà òóõàéëñàí àðãûã
áîëîâñðóóëàõ èõ àæèë áèäíèé ºìíº òóëãàð÷ áàéíà. Àëèâ àñóóäëûã á¿õýëä íü èæ
á¿ðýí øèéäâýðëýõäýý àðãà áàðèëûí òàëààð ñàéí áîäîæ áîëîâñðóóëñàí íýãäñýí
õºòºëáºð, òóõàéí àñóóäëûã ñîëü- õýñýã áîëîõ ñýäâ¿¿äèéã ñóäëàõ ¸ñòîé. Äýýð äóðäñàí
øèéäâýðëýõ àñóóäëûã á¿òýýë÷ýýð áèåë¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëýõýä çîõèîí áàéãóóëàëòûí
òàëààð ÷ õèéõ àñóóäàë áàãàã¿é ãàðàõ áîëæ áàéíà. Ýíý êîìèññóóä óã øèéäâýðëýõ
àñóóäëààð àæèëëàæ áóé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíû àëü õ¿ðýýëýíä àæèëëàæ
áàéñàí ÿëãààã¿é àðãà áàðèëûí òàëààð íýãòãýí çîõèîí áàéãóóëæ àæèëëàõ ¿¿ðýãòýé þì.
Õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðëóóä, äýýð äóðäñàí êîìèññûí àæèëä èõýýõýí àíõààðëûã
òàâüæ, òýäíèé àæëûã ñåêòîð, òàñãèéí àæèëòàé íÿãò õîëáîæ ºãºõ õýðýãòýé.
Ýäãýýð êîìèññûí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ çºâëºëãººí ºãºõ, àæëûí áàéäàëòàé òàíèëöàõ,
àæëûí óðüä÷èëñàí ¿ð ä¿íã õýëýëö¿¿ëýõýýð òóðøëàãûí ñòàíöóóä, îðîí íóòàãò
øèíæèëãýý ÿâóóëæ áóé ãàçðóóäàä áàéí áàéí ÿâæ áàéõ ìºí òýð÷èëýí óëèðàë, æèëèéí
òºëºâëºãººíèé òàéëàí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí àðãà áàðèëûí àñóóäëóóäààð
Óëààíáààòàðò îðîí íóòãèéí ñòàíöóóäûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé çîõèõ àæèëòàí íàðûã
äóóäàæ áàéõ ÿâäàë îëøðîõ íü çàéëøã¿é þì.
պ人 àæ àõóéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé 5 æèëèéí òºëºâëºãººí ¿ð ä¿í íü õºäºº àæ
àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã ýð÷èìæ¿¿ëæ õºäºº àæ àõóé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã äýýøë¿¿ëýõýä
ìýäýãäýõ¿éö òóñ áîëîõîîð áîäüòîé ¿íäýñëýë á¿õèé á¿òýýë¿¿ä áîëæ ºãºõ ¸ñòîé.
Áèä øèíæëýõ óõààíû îëîëò, ò¿¿íèé óðüä÷èëñàí ä¿íã ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëýõ
òóõàé àñóóäëûã ìàðòàæ áîëîõã¿é. Ýíý àæèë á¿õ á¿òýýë÷ õàìò îëíû àíõààðëûí
126

òºâä óðüäûí õýâýýð áàéõ ¸ñòîé. Òàâèãäàæ áóé äýýðõ çîðèëòóóäòàé õîëáîãäóóëàí,
øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçàð, պ人 Àæ Àõóéí ßàìíû êîëëåãè,
ñàíãèéí àæ àõóéíóóäûã óäèðäàõ ãàçðûí ºìíº çîõèîí áàéãóóëàëò, ïðàêòèêèéí
çàðèì íýãýí çîðèëòûã àëü áîëîõ ò¿ðãýíýýð øèéäâýðëýõ øààðäëàãà òóëãàð÷ áàéíà.
Þóíû ºìíº îéðûí õóãàöààíä óðãàìàë, ãàçàð òàðèàëàíãèéí õ¿ðýýëýí, ìàë àæ àõóéí
õ¿ðýýëýíãèéí çàðèì òàñàã, ñåêòîðóóä, õºäºº àæ àõóéí òóðøëàãà ñòàíöóóäûã äàäëàãà
òóðøëàãàòàé áîëîâñîí õ¿÷íýýð õàíãàí áýõæ¿¿ëýõ, ýäãýýð áàéãóóëëàãûí òóðøèëòûí
áààçûã ñàéæðóóëàõ íü ÷óõàë áîëæ áàéíà. Ìàë àæ àõóéí õ¿ðýýëýíãèéí äýðãýä áààç
áèé áîëãîõ àñóóäàë îäîî õ¿ðòýë øèéäâýðëýãäýýã¿é áàéãààã äóðäúÿ. Áàéãóóëëàãûí
àïïàðàòûí àæèëòàí íàðààñ ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã çºâõºí ààõàð ñààõàð äààëãàâðààð
ñîëèãäîæ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóäûã ¿íäñýí àæëààñ íü õºíäèéð¿¿ëäýã
ÿâäëûã öýýðëýõèéí õàìò áàñ òýä íàðûã àìüä ïðàêòèêààñ õîëäóóëàõã¿é òèéì
çîõèñòîé àÿòàé æóðìûã òîãòîîæ àæèëëóóëàõ ¸ñòîé áàéíà.
Ìàíàé íºõöºëä õºäºº àæ àõóéí øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýý õýìæýý, àæèë÷íû òîî,
àæëûí áàéäëààð îëîí òàëòàé íàðèéí òºâºãòýé áîëæ áóéã õàðãàëçàí, õºäºº àæ àõóéí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûã çîõèöóóëàí óäèðäàæ áàéõ ñàëáàðûí òîâ÷îîã
äàõèí ñýðãýýí àæèëëóóëàõûã àìüäðàë øààðäñààð áàéíà, Ýíý àñóóäëûã õè÷íýýí
ò¿ðãýí øèéäñýíýýð ìýäýãäýõ¿éö àøèã òóñ ºã캺ð áàéíà.ÿ÷
Áàéãàëèéí óõààíû çîðèëòûí òóõàé õýäýí ¿ã õýëüå
Ôèçèê÷äèéí çîðèëãî áîë õèéìýë äàãóóëóóä, íàðàí äýýð áîëæ áàéãàà
¿çýãäë¿¿äèéí àæèãëàëòûã ºðãºòãºõ, ãàçðûí ñîðîíçîí áà èîíîñôåðûí ¿çýãäýë¿¿äèéã
ñóäëàõ, ìºí ò¿¿í÷èëýí àõ ä¿¿ îðíóóäûí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèóäòàé õàìòðàí
ÿâóóëæ áàéãàà ïðîãðàììò àæëûí äàãóó ïðîòîíû á¿òöèéã öààøèä òîãòîîõ çýðýãò
îðøèíî. Èðýýä¿éä àðäûí àæ àõóéä õýðýãòýé áàéãàëèéí çàðèì òºðëèéí íººöèéã
àøèãëàõ çîðèëãîîð, ñàÿõàí ýõëýæ áàéãàà õàãàñ äàìæóóëàã÷ áîäèñûã õàéõ ñóäàëãàà íü
ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîîä ïðàêòèêèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
Ìàíàé îðíû óóð àìüñãàë, ãàçàð íóòãèéí íºõöºëä õºäºº àæ àõóéí, àâòî ìàøèíû
àøèãëàëòûí áàéäëûã çîõèöóóëàí òîõèðóóëàõ çîðèëãîîð áàãà õýìæýýíèé ìåõàíèêèéí
ëàáîðàòîðèéã ýíý 5 æèëèéí ýöýñò ÷ áàéãóóëìààð áàéíà.
Õèìè÷ õàìò îëíû õ¿÷èéã äîð äóðäñàí õýäýí òîì àæëûã øèéäâýðëýõýä ÷èãë¿¿ëýõ
õýðýãòýé áàéíà. ¯¿íä: ãàçàð òàðèàëàíòàé íóòãèéí õºðñíèé ìèêðîýëåìåíòèéã ñóäëàõ,
óðãàìëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé áèîõèìèéí øèíæ, ìàë àæ àõóéí ò¿¿õèé ýä, ¿éëäâýðò
õýðýãòýé ýðäýñ íººöèéí çàðèì ç¿éëèéã øèíæëýõ çýðýã àñóóäàë þì. Òýãýõäýý ýäãýýð
àñóóäëûã óðãàìàë ãàçàð òàðèàëàí, ìàë àæ àõóé, áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàðòàé õàìòàð÷ ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé.
Ãåîëîãèéí õ¿ðýýëýíã áàéãóóëàõ òóõàé àñóóäàë áààõàí õîæèìäîæ áàéãàà áîëîâ÷
ç¿é ¸ñîîð òàâèãäàæ áàéíà.
Ýíý àñóóäëûã ÁÍÌÀÓ-ûí Ãåîëîãè øèíæèëãýýíèé Óäèðäàõ ãàçàð, Ǻâëºëò
Õîëáîîò Óëñûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí Ãåîëîãèéí ñàëáàðòàé ÿðèëöàí
áîëîâñðóóëñàí þì. Èéì õ¿ðýýëýí íü õýäèéãýýð àíõíû ¿åä õýìæýýãýýðýý áàãà áàéëàà
ãýñýí ÷, ãåîëîãè-õàéãóóëûí ãàçàð õóðèìòàëñàí àðâèí ìàòåðèàëûã ä¿ãíýí, òóñ îðíû
áàéãàëèéí íººöèéã ñóäëàõ àæëûã ýðñ ñàéæðóóëàõàä öààøäàà èõ òóñ õ¿ðãýõ òºëºâòýé
áàéãàà íü ìýäýýæýý.
Ìàíàé Àêàäåìèéí õàìãèéí øèíý çàëóó õ¿ðýýëýí áîëîõ áèîëîãèéí õ¿ðýýëýí
òýæýýë óðãàìëûí áèîëîãè, ò¿¿íèé óðãàöûã äýýøë¿¿ëýõ àðãà çàì, óðãàìëûí ºâ÷èíòýé
òýìöýõ àðãà õýìæýý, ýìèéí âèòàìèíæóóëñàí óðãàìëûã îëæ íýýõ, àøèãëàõ àðãà
127

çàìûã áîëîâñðóóëàõ, íóóðûí çýðëýã àìüòàí, æèã¿¿ðòíèéã çºâººð àøèãëàõ àðãà çàì,
òýäãýýðèéí áèîëîãèéã ñóäëàõ, ìºí ò¿¿í÷èëýí òàõü, õàâòãàé, õóëàí çýðýã íýí õîâîð
àìüòíûã ñóäëàõ, õàìãààëàõ àæëûã ¿ðãýëæ¿¿ëýí õèéõ õýðýãòýé áàéíà.
Àíàãààõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí òºëºâëºãººíä íÿðàé õ¿¿õýä æèðýìñýí
ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýìãýã ñóäëàë, ôèçèîëîãèéí çàðèì àñóóäàë, íàñàíä õ¿ðýãñýä,
õ¿¿õäèéí õîîëíû àñóóäàë, õ¿í àìûí ýì÷ëýëò óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ õýðýãöýýíèé õèð
õýìæýýã òîãòîîõ, áðóöåëë¸ç çýðýã õàëäâàðò ºâ÷í¿¿ä, ç¿ðõ-ñóäàñíû ýìãýã, ºìºí ¿¿,
ãåïàòèò çýðýã ºâ÷í¿¿äòýé òýìöýõ àñóóäëóóä îðæ áàéíà. Ãàçàð ç¿éí õ¿ðýýëýíãèéí
òºëºâëºãººíèé ¿íäñýí çîðèëò íü «ÁÍÌÀÓ-ûí ôèçèê-ãàçàð ç¿éí ìàãàäëàëò» òóñ îðíû
õýëáýð ñóäëàë, ìºíõ-öýâäãèéí ìóæëàëòûí òîì øòàáûí çóðãèéã çîõèîõ, õºäºº àæ
àõóé, ¿éëäâýð, òýýâýð, õ¿í àìûí ãàçàð ç¿éí áàéðëàëòûí àñóóäëóóä ìºí.
Íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû ºìíº òîì çîðèëòóóä òàâèãäàæ áàéíà. Ò¿¿õèéí óõààí
íü òóñ îðíû õºðºíãºòíèé áóñ õºãæëèéí òóðøëàãà ä¿ãíýõ, ¿éëäâýð, ñîöèàëèñò õºäºº
àæ àõóé, òºðèéí áàéãóóëàëòûí ¿¿ñýë õºãæëèéí ò¿¿õýí à÷ õîëáîãäîë, àæèë÷èí àíãè
áà ìàë÷èí aðäûí ò¿¿õ, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ãàðàë, óãñààòíû ç¿é, àðõåîëîãèéí
òàëààð ñóäàëãàà ÿâóóëàõàä îðøèæ áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí òàëààð ÿâóóëàõ ñóäàëãàà
íü ìàòåðèàëëàã áààç áàÿëàã, õºäºëìºðèéí áà ñàíõ¿¿ãûí íººöèéã õàìãèéí ¿ð
àøèãòàéãààð àøèãëàõ çàì, íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéã òºëºâëºõ, çîõèîí áàéãóóëàõ
õàìãèéí ñàéí àðãà áàðèëûã ýðæ îëîõîä ÷èãëýãäýíý.
Õýë, çîõèîëûí õ¿ðýýëýí øèíæëýõ óõààíû õýë ç¿é, Ìîíãîëûí óòãà çîõèîëûí
ò¿¿õ, äýýä ñóðãóóëüä çîðèóëñàí àìàí çîõèîëûí ñóðàõ áè÷èã çîõèîæ, õýëíèé
øèíæëýë, óãñààòíû ç¿éí ãàçðûí çóðàã ãàðãàõ, ò¿¿í÷èëýí ìîíãîëûí íýâòýðõèé òîëü
çîõèîõ àæèëä íèéò õ¿ðýýëýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿õ àæèë÷èí îðîëöîõ ¸ñòîé.
* * * * * * * * *
Øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿çýë ñóðòëûí õýìæýýã äýýøë¿¿ëæ, -ëûí àñóóäëûã
áîëîâñðóóëàõ ÿâäàë íü òýðã¿¿í çýðãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéñààð áàéíà.
պ人 àæ àõóé, àíàãààõ óõààí, áèîëîãè áîëîí áóñàä øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààíä
áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààí îíîëûí òàëààð ÷óõàë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé. Ìàë àæ
àõóé, óðãàìàë ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ãåíåòèêèéí øèíæëýõ óõààíû
îëîëòóóäûã õýðýãëýñíýýñ èõýýõýí øàëòãààëàõ áîëíî. Ýäãýýð ñóäàëãààíä óäàìøëûí
¿¿ðýã, ÿëàíãóÿà ìàë, óðãàìëûí àæ àõóéí àøèãò øèíæ ÷àíàðûí óäàìøëàë, òýð÷èëýí
ìàëûí àð÷èëëàãàà, ìàëëàãàà, òýæýýë, óðãàìëûã òàðèàëàõ àãðîòåõíèêèéí àðãà çýðýã
ãàäààä íºõöºë¿¿äèéã áàñ õàðãàëçàí ÿâóóëàõ íü ÷óõàë áàéãàà þì.
Íèéãìèéí óõààíû òàëààð áèä þóíû ºìíº ã¿í óõààíû ñóäàëãààã ÿâóóëàõ, àíõíû
àëõàì áîëãîæ, ã¿í óõààí, òºð ýðõ, íèéãýì ñóäëàëûí ñåêòîðûã áàéãóóëóóøòàé áàéíà.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íýã á¿ð ñóäëàæ áàéãàà ñýäâýýðýý äýëõèéí
øèíæëýõ óõààíû ãîë ãîë îëîëò, ¿íäñýí íîì çîõèîëûã ìýäýæ áàéõ ¸ñòîé.
Ìàíàé ýðäýìòäèéí ñàíàëààð áèä ãàäààäàä çàõèàëàõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé
çîõèîëûí ¿íäñýí æàãñààëòûã ãàðãàõ êîìèññûã Óëñûí íîìûí ñàíãèéí äýðãýä
áàéãóóëàâ. Ýíý çàõèàëãàíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóðààíãóéëñàí ñýòã¿¿ë¿¿ä îðîõ þì.
Áàñ ÇÕÓ áîëîí áóñàä àõ ä¿¿ îðíû øèíæëýõ óõààíû îëîëò òóðøëàãûã ñóäëàõ ÿâäëûã
ñàéæðóóëæ, ñîëèëöîîíû æóðìààð èðæ î÷èæ áàéãàà ýðäýìòäèéí òîìèëîëòûã ¿ð
ä¿íòýé àøèãëàõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ àñóóäàëä áèä óëàì àíõààðëàà
òàâüæ, ýíý àæëûã òóñãàé òºëºâëºãººòýé õèéõ áîëíî.
Øèíý 5 æèëèéí òºëºâëºãººíèé çîðèëòóóä íü ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû
Àêàäåìèéí áàéãóóëëàãóóäûí ëàáîðàòîðè, òóðøëàãà àæ àõóéí áààçûã ò¿ðãýí
áýõæ¿¿ëæ óëàì á¿òýýë÷ áîëãîõûã ç¿é ¸ñîîð øààðäàæ áàéíà.
128

Ýðäýì øèíæèëãýýíèé òºëºâëºãººã öàã õóãàöààíä íü ñàéí ÷àíàðòàé áèåë¿¿ëýõýä
õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí çàõèðàë, ñòàíö, òàñàã ñåêòîð, ëàáîðàòîðèéí ýðõëýã÷èéí ¿¿ðýã
õàðèóöëàãûã óëàì ºíäºðæ¿¿ëýí õÿíàëò, øàëãàëò, ÿëàíãóÿà îëîí íèéòèéí õÿíàëò
øàëãàëòûã õ¿÷òýé áîëãîæ, æèë, õàãàñ æèë, óëèðàë, ñàðûí õóâèéí áà áàéãóóëëàãûí
òºëºâëºãººíèé òàéëàíãèéí ÷àíàðûã óëàì ñàéæðóóëàõ õýðýãòýé.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí á¿ðä òàâèõ øààðäëàãûã ýðñ äýýøë¿¿ëæ, øèíæëýõ
óõààí, ïðàêòèêèéí õîëáîîã èë¿¿ íÿãò áîëãîõ çîðèëòóóä ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãóóäûí ºìíº òóëãàð÷ áàéíà.
ØÓÀ-èéí ìýäýý.1966.¹ 2.ò 3-24
ØÓÀ-ÈÀÑ 1966-1970 ÎÍÄ Ã¯ÉÖÝÒÃÝÕ 5 ÆÈËÈÉÍ
ÝÐÄÝÌ ØÈÍÆÈËÃÝÝÍÈÉ ÀÆËÛÍ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ
ÁÈÅËÝËÒ ßÂÖ ÁÀ ÌÀÍÀÉ ÇÎÐÈËÒ *
Ìàíàé àðä ò¿ìýí ÌÀÕÍ-ûí XV èõ õóðëûí øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëíý. 1966-
1970 îíä óëñ àðäûí àæ àõóé ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ 5 æèëèéí òºëºâëºãººã àìæèëòòàé
áèåë¿¿ëæ áàéíà. Ìàíàé óëñ 5 æèëèéí òºëºâëºãººíèé ýõíèé ãóðâàí æèëä ¿éëäâýð,
õºäºº àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð òîìîîõîí àëõìóóäûã õèéæýý.
IY òàâàí æèëèéí ýõíèé 3 æèëä àæ ¿éëäâýðèéí æèëèéí äóíäàæ ºñºëò 7,9 õóâü
íýìýãäñýí í¿¿ðñ ãàðãàëò 44,9 õóâü, äóëààí ãàðãàëò 32,9 õóâü, öàõèëãààí ýð÷èì
áîëîâñðóóëàëò 57,6 õóâü õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿íäñýí ôîíä 1965 îíûõîîñ
22,2 õóâü òóñ òóñ ºñ÷ýý.
պ人 àæ àõóéä îðóóëñàí õºðºíãèéí 60 øàõàì õóâèéã ìàëûí òýæýýëèéí áààçûã
áýõæ¿¿ëæ óñíû õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõ, äóëààí õàøàà áàéð áàðèõ áà ìàë ýìíýëãèéí
àðãà õýìæýýíä çàðöóóëæýý. Ýíý õóãàöààíä 3,7 ìÿíãàí óóðõàéí áà ºðºìäìºë õóäàã
óëñûí õ¿÷ õºðºí㺺ð ãàðãàæ 12 ãàðóé ñàÿ ãà áýë÷ýýðèéã íýìýí óñëàõ áîëîëöîîòîé
áîëæýý.
Ãóðâàí æèëä íèéòäýý 2 ìèëëèàðä øàõàì òºãðºãèéí áàðèëãà ìîíòàæèéí àæèë
õèéãäæýý.
Íèéò à÷àà ýðãýëò 1968 îíä 1965 îíûõîîñ 20,0 õóâü, çîð÷èã÷äûí ýðãýëò 26,0 õóâü,
òåëåôîí ñòàíöûí òîî 20,9 õóâü, ðàäèî öýã 19,6 õóâü òóñ òóñ ºñ÷ýý.
̺í õóãàöààíä àðäûí ãýãýýðýë, ñî¸ëûí òàëààð áàãàã¿é àìæèëò ãàðëàà.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Y,YI á¿ãä õóðàë ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóéí çîðèëòûí òóõàé
àñóóäëóóäûã àâ÷ õýëýëöýýä óëñ àðäûí àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ 5 æèëèéí òºëºâëºãººã
á¿õýëä íü àìæèëòòàé áèåë¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí ÷óõàë øèéäâýð¿¿äèéã ãàðãàñàí áèëýý.
1966-1970 îíä õèéæ ã¿éöýòãýõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí 5 æèëèéí
òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëýõ òàëààð ìàíàé îðíû ýðäýìòýä íýãýí àäèë õºäºëìºðëºñººð
èðýâ.
1966-1968 îíóóäàä ØÓÀ-èéí ýýëæèò ÷óóëãàíóóäààð æèë, óëèðëûí
òºëºâëºãººí¿¿äèéã áàòàëæ ò¿¿íèé ä¿íã õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí Ýðäìèéí çºâëºë,
Àêàäåìèéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ºðãºòãºñºí õóðëóóäààð õýëýëöýí òýäãýýð
òºëºâëºãººí¿¿äýä çîõèõ ä¿í øèíæèëãýý õèéæ áàéñíààñ ãàäíà ¿éëäâýðò øèëæ¿¿ëýõ
ç¿éëèéã çîðèóä àíõààðàí ¿çýæ òóñãàéëàí àâ÷ õýëýëöýæ èðýâ.
5 æèëèéí òºëºâëºãººíèé ýõíèé 3 æèëèéí ä¿íã Àêàäåìèéí ºðãºòãºñºí
÷óóëãàíààð õýëýëö¿¿ëýõ íü ç¿éòýé ãýæ ØÓÀ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçàð ¿çñýí þì.
Èíãýæ õýëýëöýõèéí ó÷èð áîë:
* ØÓÀ-èéí ºðãºòãºñºí ×óóëãàí äýýð 1969.06.07-íû ºäºð òàâüñàí èëòãýë
129

1.ªíãºðñºí 3 æèëä ìàíàé îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäàä çîõèîí
áàéãóóëàëòûí íýëýýä ººð÷ëºëò ãàðàâ. Óäèðäàõ ãàçðûí øèéäâýðëýñíèéã õàðãàëçàí
պ人 àæ àõóéí õ¿ðýýëýíã ÕÀÀ-í ÿàìàíä, Àíàãààõ óõààíû õ¿ðýýëýíã Ýð¿¿ëèéã
õàìãààëàõ ÿàìàíä òóñ òóñ øèëæ¿¿ëýõ íü àøèãòàé ãýæ ¿çëýý. Èéíõ¿¿ øèëæ¿¿ëñíýýð
äýýðõ õ¿ðýýëýíã¿¿ä íü òîäîðõîé ñóäàëãààíóóäààðàà àðäûí àæ àõóéí çîõèõ
ñàëáàðóóäàä èë¿¿ äºõìèéã ¿ç¿¿ëýõ ¸ñòîé þì.
Åð íü ÷ ñîöèàëèñò õàìòûí àæèëëàãààíû áàðàã á¿õ îðíóóäàä òîãòíîæ áóé áîëñîí
çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýð ìºí ìàíàé îðîíä íýâòýð÷ ýõýëæ áàéíà. Ýíý çîõèîí
áàéãóóëàëò ¸ñîîð õýòèéí òºëºâòýé ¿íäñýí ñóäàëãààíóóäûã ØÓÀ-èàñ ÿâóóëàõ,
áîëîâñðóóëàëò áà çºâëºìæ çýðýã õàâñðàëò òîäîðõîé ñóäàëãààíóóäûã ÿàìäûí õàðúÿà
õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ ÿâóóëàõ áîëæ áàéãàà þì.
Õàðèí äýýä ñóðãóóëèóä áîë ººðèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã àêàäåìèéí
áà ÿàìäûí õàðúÿà õ¿ðýýëýíã¿¿äòýé òóñ òóñ çîõèöîí ÿâóóëàõààñ ãàäíà, îð÷èí ¿åèéí
øèíæëýõ îëîëò áà òóñ îðíû àðäûí àæ àõóéí õºãæëèéí õýòèéí òºëºâèéã òóñãàí ñóðàõ
áè÷èã, ñóðàëöàõ õýðýãë¿¿ð¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõàä àíõààðëàà òàâèõ ¿¿ðýãòýé þì.
Íàì çàñãààñ òàâüñàí àíõààðëûí à÷ààð ØÓÀ-èéã ìàòåðèàëëàã áààç áà áîëîâñîí
õ¿÷íýýð õàíãàõàä ÷èãëýãäñýí çàðèì ÷óõàë ººð÷ëºëò¿¿ä áàñ ãàðàâ.Ìàíàé Çàñãèéí
ãàçðààñ ØÓÀ-èéí õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí òîíîã òºõººðºìæ, áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõýä
çîðèóëàí èõýýõýí çàðäëûã ãàðãàæ áàéñíààñ ãàäíà òýäíèé ìýðãýæëèéã äýýøë¿¿ëýõ
òàëààð ºðãºí áîëîëöîî îëãîæ áàéäàã þì. Òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé ýõíèé 3 æèëä
ØÓÀ-èéí øóãàìààð 44 õ¿íèéã äýýä ñóðãóóëèàð, 14 õ¿íèéã àñïèðàíòóðààð áýëòãýñíýýñ
ãàäíà îäîî íýëýýä îëîí òîîíû õ¿ì¿¿ñ äýä ýðäýìòíèé áà äîêòîðûí çýðýã ãîðèëîõîîð
àæèëëàöãààæ áàéíà. ̺í ýíý 3 æèëä Ãåîëîãèéí õ¿ðýýëýíã øèíýýð áàéãóóëñàí
áà Ôèçèê-Õèìèéí õ¿ðýýëýíã Õèìèéí õ¿ðýýëýí, Ôèçèê-ìàòåìàòèêèéí õ¿ðýýëýí
áîëãîñíîîñ ãàäíà ôèëîñîôè áà ýðõèéí òàñàã, äîðíî äàõèíûã ñóäëàõ õýëòýñ, ìîíãîë
ñóäàëàëûí ìýäýýëëèéí òàñãèéã øèíýýð áàéãóóëàâ.
2. Áýëòãýëòýé ìýðãýæëèéí õ¿÷èí áàéãààã¿é, ñóäëàõ çàðèì ç¿éë¿¿äèéí ÷àíàð
çýðãýýñ øàëòãààëàí õýä õýäýí ñýäýâ, àñóóäëûã äàõèí òîäðóóëñàí áèëýý.
3. Òàâàí æèëèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òºëºâëºãººíèé ÿâöûã ýõíèé 3
æèëèéí àæëûí ä¿íãýýð òóñ ÷óóëãàíä õýëýëö¿¿ëýõ íü çºâõºí àæëûí á¿òýýë áèø,
ò¿¿íèé äóòàãäëûã èëð¿¿ëýõ, ¿íýëýõýä òóñòàé áîëæ ºãºõ íü äàìæèãã¿é þì.
Òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé ýõíèé 3 æèë áóþó 1966-1968 îíä
ã¿éöýòãýñýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí çàðèì ä¿í
Ýíý 5 æèëä ØÓÀ-èéí õýìæýýãýýð ñóäëàõààð òºëºâëºãäñºí àñóóäàë 40, ñýäýâ 112
áàéñíààñ 5 æèëèéí òºëºâëºãººíèé ýõíèé 3 æèëä 88 ñýäýâ á¿ðýí áèåëýæýý. Ýäãýýðèéí
çàðèìûã õ¿ðýýëýí òóñ á¿ðýýð àâ÷ ¿çâýë:
Ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýëýí: “պ人 àæ àõóéí ¿éëäâýðèéí áàéðøèëò òºðºëæèëò”
ãýñýí ñýäâýýð õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéí ¿éäâýðëýëèéí ÷èãèéã áàéãàëü ýäèéí çàñãèéí
íºõöëèéí äàãóó ¿íäýñëýõèéã îðîëäæýý.
Àæ àõóéí äîòîîä òîîöîîã ÕÀÀ-í ¿éëäâýðëýëä õýðýãëýõ çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëæ,
àæ àõóéí äîòîîä òîîöîîã õýðýãëýõ ¿éëäâýðëýëèéí íýãæ áà ÕÀÀ-í ¿éëäâýðèéí
õîîðîíäûí õàðèëöààíû çàð÷ìûã òîäîðõîéëæýý.
Õ¿í àìûí ºñºëòèéí ç¿é òîãòîîëûí ¿íäñýí äýýð îéðûí èðýýä¿éä áàéõ
õºäºëìºðèéí ðåññóðûã áàðàãöààëàí òîãòîîæýý.
Íóòãèéí ¿¿ëäðèéí ¿õýð ñ¿ðãèéí çîõèñòîé á¿òöýä ñóäàëãàà ÿâóóëæ áàéãàëü
I
130

ýäèéí çàñãèéí ÿëãàâàðò íºõöºëä ¿õðèéí àìüäûí æèí ººð÷ëºãäºæ áàéäàã
òàëààð ñîíèðõîëòîé ñàíààã ¿íäýñëýæ, ¿õýð ñ¿ðãèéí èðýýä¿éí àøèãòàé òºëºâèéã
áîëîâñðóóëæýý.
Ãàçàð ç¿é-Öýâäýã ñóäëàëûí õ¿ðýýëýí. “Ìîíãîë îðíû ôèçèê ãàçàðç¿é” ãýäýã
á¿òýýëèéã áè÷èæ ¿íýòýé ñàíààíóóäûã äýâø¿¿ëæýý. “ÁÍÌÀÓ-ûí ðàøààíû ãàçàðç¿é”
ãýäýã íýãýí ñýäýâò çîõèîëûã áýëòãýñýí áà ÁÍÌÀÓ-ûí ýäèéí çàñãèéí ãàçàð ç¿éí
òàëààð õýä õýäýí öóâðàëûã õýâëýëä áýëòãýñíýýñ ãàäíà ýðäýì øèíæèëãýýíèé áà àëáàí
àæèëä àøèãëàæ áîëîõóéö ãàçðûí çóðàã, àòëàñóóäûã çîõèîæýý. ¯¿íä:
- Ìîíãîë îðíû çàðèì ãàçðóóäûí íóòãèéí 1:1000 000 ìàñøòàáûí õºðñíèé ýõ
çóðàã:
- ÁÍÌÀÓ-ûí íóòãèéí ãåîêðèîëîãèéí òàëààð ìóæèëñàí ñõåì çóðàã,
Ãåîìîðôîëîãèéí òàëààð ìóæèëñàí 1:1500000 ìàñøòàáûí çóðãèéí ýõ íîîðîã (Ýíý
çóðàã 1969 îíû ýöýñò áýëýí áîëíî.)
- ÁÍÌÀÓ-ûí çàñàã çàõèðãààíû ãàçðûí çóðàã:
- Áàéãàëèéí æèãä õºðãºëòèéí 100-135 ò áàãòààìæ á¿õèé ìºñºí àãóóëàõ
áàéãóóëàõ ñàíàë áîëîâñðóóëàâ.
Õèìèéí õ¿ðýýëýí.1966-1996 îíä Ìîíãîë îðíû áàðóóí, Òºâ, Äîðíîä õýñãèéí 70
îð÷èì ýðäýñò íóóðóóäûí ôèçèê-õèìèéí øèíæ òºëºâèéã ñóäàëæ, òýäãýýð íóóðóóäûí
äàâñûã óëñ àðäûí àæ àõóéä àøèãëàõ áîëîìæèéã òîäðóóëæýý. Ñ¿õáààòàð, Äîðíîãîâü
àéìãèéí íóòãààñ áåíòîíèò òºðëèéí øàâðûã èëð¿¿ëýí îëæ, ò¿¿íèéã ñóâàã øóóäóóíä
óñ ¿ë íýâòðýõ ìàòåðèàë áîëãîí àøèãëà, áàðèëãûí ìàòåðèàëä õýðýãëýæ áîëîõûã
òîãòîîâ.
Ç¿¿í áàÿíãèéí áåíòîíèò øàâðûã ëàáîðàòîðè, õàãàñ ¿éëäâýðèéí àðãààð ñîëüæ,
ò¿¿íèé òîñíû çóóðìàã ÷àíàðûã òîäîðõîéëæýý. Ýíý øàâðûã àøèãëàí àâòî-ìàøèíû
áîõèðäñîí 100 òîíí òîñ öýâýðëýõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé öåõ áàéãóóëàõàä òóñëàæýý. Óã
àæëûã àâòî òýýâðèéí ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëñíýýð 1 æèëä 2 ñàÿ òºãðºãèéí àøèã îëæ
áîëîõîîð áàéíà.
̺í ýíý øàâðûã áàðààíû ñàâàí áîëîâñðóóëàõàä íýìýëò áîëãîí àøèãëàõ
òåõíîëîãèéã áîëîâñðóóëæýý.
Öàãààí òîîñãîíû ò¿¿õèé ýäèéã ýðæ ñóäàëñíû ¿ð ä¿íä ìàíàé îðíû ªìíºä, Ç¿¿í
ºìíºä õýñýãò áàéäàã øàâðûí öàéðóóëàõ ÷àíàð, äóëààíû èäýâõèæèëòèéã ñóäëàí
òîãòîîæýý.
Ìîíãîë îðíû çýðëýã æèìñ áà æèìñãýíèéí áîèõèìèéã ñóäàëæ ò¿¿íèé óóðàã,
ñàõàð, ýðäýñ áîäèñ, âèòàìèí, ìèêðîýëìåíò, îðãàíèê õ¿÷ë¿¿äèéí àãóóëãûí
òîäîðõîéëîëòûã ãàðãàæýý. 30 ãàðóé òºðëèéí áóóäàé, 10 ñîðòûí àðâàéä òýæýýëëýã
òåõíîëîãèéí ÷àíàðûí øèíæèëãýý õèéñíèé äýýð ìîíãîë îðíû òàííèòàò áà ¿íýðòýí
çàðèì óðãàìëûã ñóäàëæýý.
Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýí. Ìîíãîë îðíû áàéãàëèéí òýæýýëèéã çºâ àøèãëàõ
áèîëîãèéí ¿íäñèéã áîëîâñðóóëàõ, óðãàìàëøèëòûí ñóóðèí àðãààð ñóäëàõ, ãàí
çóäûí äàâòàãäàõ ¿åèéã ñóäàëæ óðò áîãèíî õóãàöààãààð òîãòîîñîí íü ìàë àæ àõóéã
õºãæ¿¿ëýõýä òóñ áîëîõ íü äàìæèãã¿é.
Õàíãàéí á¿ñèéí áýë÷ýýðèéí ¿íäñýí õýâ øèíæ¿¿äèéí óðãàìàë ñóäàëãààã ¿íäýñëýí
àëü áîëîõîîð öººí í¿¿æ, áýë÷ýýðèéã çºâ àøèãëàõ ñîíèðõîëòîé ñàíààã äýâø¿¿ëýí
òàâüæýý. “ Îëîí íàñò óðãàìëûã òàðèõ çàìààð õàäëàí áýë÷ýýðèéã ñàéæðóóëàõ”
ñýäâèéí äàãóó àæèëëàæ áàéãàà ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóä øàð öàðãàñ,
ñîãîîâîð, ýðëèéç öàðãàñ, ºëºíãº, åðõºã çýðýã îëîí íàñò óðãàìëûã òàðèàëàõ áà àð÷ëàõ
òóõàé àãðîòåõíèêèéã áîëîâñðóóëæ çºâëºìæ áè÷æýý.
“Äýýä óðãàìëûí àíãèëàë ç¿é” ñýäâýýð óñ ÷èéãòýé ãàçðûí 50 ãàðóé ç¿éëèéí
óðãàìëûã òîäîðõîéëîõ ò¿ëõ¿¿ðèéã çîõèîæýý.
131

Õîã óðãàìàëòàé òýìöýõ àñóóäëûí áèîëîãèéí ¿íäñèéã îéò õýýðèéí á¿ñýä
áîëîâñðóóëàõààð õèéñýí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í íü õºðñ áîëîâñðóóëàëòûã èõýýõýí
ñàéæðóóëàõûí ÷óõëûã õàðóóëæ áàéíà.
Ìîíãîë îðíû àìüòíû àéìãèéí îðøèõ íóòãèéí ãàçàð ç¿é, ýäèéí çàñàãò ñóäàëãàà
õèéæ òóñ îðíû àãíóóðûí àìüäòûí òàðõàëò, áàéðëàëòã òîãòîîõ òàëààð íýëýýä àæèë
õèéãäæýý.
Õýíòèéí óóëàðõàã ãàçðûí òºðºë á¿ðèéí øóâóóíû ä¿ðñèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã
òîäîðõîéëæ, òýäãýýðèéí òàðõàëò, òîî, áèîëîãèéí îíöëîã, àãíóóðûí øóâóóíû
íººöèéí ¿íäñýíä íü ñóäàëæýý.
Õàíãàéí á¿ñèéí çàðèì íóóðûí ãèäðîáèîëîãè, çàãàñ ñóäëàëààð ÿâóóëñàí àæëûí
¿ð ä¿íä íóóðóóäûí ã¿í, óñíû õ¿éòýí õàëóóíû õýìæ¿¿ðèéí õýëáýëçýë, õºâºã÷
áà ¸ðîîëûí àìüòäûí á¿ðýëäýõ¿¿í, óñíû òàëáàéí íýãæèä áàéäàã àìüä íèéòèéí
õýìæýýã òîäîðõîéëæýý. Ýíýõ¿¿ ñýäâèéí ñóäàëãààãààð ¿éëäâýðèéí à÷ õîëáîãäîëòîé
15 ç¿éëèéí çàãàñíû æèëèéí öýâýð ºñºëò íü Áàéãàëü íóóð, Àìóð ìºðºí çýðýã íóóð
ìºðíèé çàãàñíû æèëèéí öýâýð ºñºëòèéí õýìæýýòýé ¿íäñýíäýý àäèë áàéãààã
õàðóóëæýý.
Õàð óñ íóóðò îíäàòîðûã ¿ðæ¿¿ëýõ òóðøëàãûí àæèë ¿ðãýëæèëæ áàéíà.
Ìîíãîë àëòàí õóíäàãà öýöýãíýýñ ç¿ðõíèé ºâ÷èí ýì÷ëýõ øèíý ýì áîëîâñðóóëàí
íàéðóóëæýý.
Ôèçèê-ìàòåìàòèêèéí õ¿ðýýëýí. Îëîí àòîìò ìîëåêóëûí ýëåêòðîíû
áàéãóóëàìæ áà ôèçèêèéí ÷àíàð, öºìèéí õýëáýëçëèéã òîîöîõ îíîëûí àðãóóäûã
ýçýìøæýý. Õýò óëààí ãýðëèéí ñïåêòðîìåòð ÓÐ-10-ûã óãñðàí àæèëä îðóóëæ, íàðèéí
ñîðèëò ñóäàëãààíû àæëûã õèéäýã áîëæýý. Óñíû ìîëåêóëûí õýëáýëçëèéí äàâòàìæ
õýëáýðèéã òîîöîîëæýý.
1968 îíä Ìåòîí, Ìîíîäåéòåðîìåòîí, áåíçîë ìýò îëîí àòîìò ìîëåêóëûí
õýëáýëçëèéí äàâòàìæ õýëáýðèéí îíîëûí òîîöîîã õèéñýí áàéíà.
Íàðíû àãààð ìàíäëûí ñóäàëãààãààð íàðíû äºëèéã ñïåêòðîôîòîìåòðèéí àðãààð
áîëîâñðóóëäàã áîëîâ.
“Öºìèéí çýâñãèéí òóðøèëòóóäààñ ¿¿ñâýðëýäýã öàöðàã èäýâõèò áîäèñóóä
ãàçðûí ãàäàðãàä óíàæ áàéäãèéã ñóäàëæ çàðèì àéìãóóäûí õºðñºí äýõ ñòðîíöè-90
áîëîí áàéãàëèéí ñòðîíöèéí êàëüöèéí õýìæýýã òîäîðõîéëæýý. ÁÍÌÀÓ-ûí
íóòàã äýâñãýðèéí õºðñºí äýõ ñòðîíèöèé 90-ûí õýìæýý ò¿¿íèé òàðõàëòûã çàðèì
íýã àéìãóóäûí íóòàãò òîäîðõîéëñíîîð ãàçðûí õºðñºí äýõ ñòðîíöèé-90, èòðèéí
õóðèìòëàëûã àæèãëàæýý.
“Õàãàñ äàìæóóëàã÷èéã ãàðãàí àâàõ áîëîìæèéã ñóäëàõ” ñýäâèéí äàãóó ÷óëóóí
í¿¿ðñýí äýõ Ãåðìàíû áîäèñûí õóðèìòëàëûí òàëààð ¿ëýìæ õýìæýýíèé ìàòåðèàë
öóãëóóëñàí ñóäàëãàà õèéâ.
Çîíèéí õàéëàëò áà ìîíîêðèñòàëä óðãóóëàõ òºõººðºìæèéã çîõèîí õèéæ
àøèãëàëòàíä îðóóëæýý.
-10 O Ñ-ààð áèîëîãèéí îáúåêòûã õàäãàëàõ æèæèã õºðãºëò áýëòãýæýý.
Óëààíáààòàð õîòûí îð÷íû íóòãèéí ãàçàð ÷è÷èðõèéëëèéí çóðãèéã òàéëáàðûí
õàìò áýëòãýñíèé äýýð ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýâñãýð äýõü ñîðîíçîí îðíû çóðãèéã 1964
îíû áàéäëààð 1:2500 000 ìàñøòàáòàéãààð õèéæýý.
Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí. Òàâàí æèëèéí ýõíèé 3 æèëä “ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ”-èéí 2-3
äóãààð áîòèóäûã õýâë¿¿ëñíýýñ ãàäíà “Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ”, “Îêòÿáðèéí
õóâüñãàë áà Ìîíãîë îðîí”, “Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé èõ íàéðàìäàë” íîìóóä
áîëîí Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ñóðàõ áè÷ãèéí 1 ä¿ãýýð äýâòðèéã çîõèîæ õýâëýëä
áýëòãýæýý.
Õýë çîõèîëûí õ¿ðýýëýí. “Îð÷èí ¿åèéí ìîíãîë õýëíèé ç¿éí ä¿ðýì”, “Ìîíãîëûí
132

óòãà çîõèîëûí ò¿¿õ”, “Ìîíãîë Îðîñ òîëü” áè÷ãèéí 50 000 ¿ãòýé 1-ð äýâòðèéã õýâëýí
ãàðãàñàí áà "Íýð òîìú¸îíû îðîñ ìîíãîë òîëü áè÷èã"-èéã õýâëýëä øèëæ¿¿ëýõýýð
áýëòãýæýý. Äýýð äóðäñàí àæëóóäûí çàðèì íü äóóñàæ, íºãºº õýñýã íü äóóñàõ ¿åäýý
îðñîí áàéíà.
Ò¿¿õ, õýë çîõèîë, ãàçàðç¿éí õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ äóóñãàæ, õýâë¿¿ëñýí ýäãýýð
á¿òýýë¿¿ä íü øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé ä¿ãíýëò á¿õèé ñóäàëãààíóóä áîëæýý.
Áàéãàëèéí õ¿ðýýëýíãýýñ ã¿éöýòãýñýí çàðèì àæëóóä íü ìºí áàéãàëü áà
õºäºëìºðèéí ðåñóðñûã òºëºâëºõºä òóñ áîëîõóéö øèíæëýõ óõààí áà ïðàêòèêèéí
à÷ õîëáîãäîëòîé ìàòåðèàë áîëæ ºãºõ òàëòàé áàéíà. Ýíý á¿õíýýñ ¿çýõýä Øèíæëýõ
Óõààíû Àêàäåìèéí õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ ÿâóóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí çàðèì ¿ð
ä¿íã ¿éëäâýðò øèëæ¿¿ëñýí íü ýäèéí çàñãèéí òàëààð íýëýýä àøèãòàé áîëæýý.
Çàðèì æèøýýã äóðäàÿ:
ØÓÀ-èéí ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýëýí, Òýýâðèéí ÿàìòàé õàìòðàí áîëîâñðóóëñàí
àâòî òýýâðèéí òàðèôèéã, óäèðäàõ ãàçðûí øèéäâýðýýð 1965 îíîîñ ýõëýí ¿éëäâýðò
íýâòð¿¿ëñýí áèëýý. Ýíý òàðèô íü òýýâðèéí àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ, à÷àà òýýâðèéí
ººðèéí ºðòãèéã õÿìäðóóëàõàä íýëýýä àøèãòàé áîëæýý.
1969 îíû 5 äóãààð ñàðûí 4-íèé ºäðèéí 1/1017 òîîòîîð Òýýâðèéí ÿàìíààñ
èð¿¿ëñýí àëáàí ¸ñíû ìýäýýíýýñ ¿çýõýä äýýð äóðäñàí òàðèô íü 1966-1968 îí õ¿ðòëýõ 3
æèëèéí õóãàöààíä àâòî òýýâýðò 200 ñàÿ ãàðóé òºãðºãèéí õýìíýëò ãàðãàæýý.
Õèìèéí õ¿ðýýëýí 1965 îíä ªìíºãîâü àéìãèéí Ãóðâàí òýñ íóóðûí äàâñûã
¿éëäâýðò àøèãëàõ òåõíîëîãèéã áîëîâñðóóëàí øèëæ¿¿ëñýí áºãººä õîîëíû òýð
äàâñûã æèëä 5000 ãàðóé òîííîîð íýìýãä¿¿ëýí ãàðãàõ áîëîëöîîã îëãîæýý. ¯éëäâýð
õîðøîîëëûí òºâ Ǻâëºëººñ ýíý îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 14-íä èð¿¿ëñýí àëáàí ¸ñíû
ìýäýýíäýý òýðõ¿¿ òåõíîëîãè íü ºíãºðñºí 2 æèëä 2 ñàÿ òºãðºãèéí õýìíýëòèéã ãàðãàõ
áîëîëöîîã îëãîëîî ãýæ äóðäñàí áàéíà.
Ãàçàð ç¿é Öýâäýã ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí ̺íõ öýâäýãèéí õýëòýñ òóñ á¿ð 500
òîíí áàãòààìæòàé ìºñºí çîîðü 2,1000 òîíí áàãòààìæòàé çîîðü 1-èéí òºñëèéã òóñ òóñ
áîëîâñðóóëàí ò¿¿íèéã áàðèõàä òóñàëæýý. պ人 àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íýýð õàíãàí
íèéë¿¿ëýõ òðåñòýýñ ýíý îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 2-íû ºäºð èð¿¿ëñýí àëáàí áè÷èãò äýýðõ
òåõíîëîãèéã õýðýãëýæ õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í õàäãàëàõ ìºñºí çîîðü áàðèóëñàíààð
ºíãºðñºí õóãàöààíä 10 ãàðóé ñàÿ òºãðºãèéí õýìíýëò ãàðàâ ãýæ ìýäýãäëýý.
Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí áîëîâñðóóëñàí áèî ïðåïàðàò íü ãàäààäààñ àâ÷èðäàã òýð
ç¿éëèéã 100 000 òàáëåòîêààð áàãàñãàõ áîëîëöîîã ãàðãàæýý.
Ãîâèéí øèì ñàéòàé óðãàìàë áîëîõ òààíûã ò¿¿æ çîîäîéëîõ ìàøèí áà îðîí
íóòãèéí çàðèì óðãàìëààñ ñïèðò íýðæ ãàðãàõ àïïàðàòûã òóñ òóñ çîõèîí á¿òýýæ
¿éëäâýðò íýâòð¿¿ëæýý.
ØÓÀ-èéí øóãàìààð ÿâóóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí çàðèì ¿ð ä¿íã
¿éëäâýðò íýâòð¿¿ëñýí òóõàé äýýðõ ã¿éöýò áóñ ìýäýýíýýñ ¿çýõýä òýð íü ºíãºðñºí 3
æèëä äàðóé 212 ñàÿ òºãðºãèéí õýìíýëòèéí àðäûí àæ àõóéí çîõèîõ ñàëáàðò ãàðãàñàí
áºãººä ìºí õóãàöààíä ØÓÀ-èéí á¿õ õýðýãöýýíä çàðöóóëñàí ìºíãºíººñ 16,2 äàõèí
èë¿¿ áîëæýý.
Ìàíàé çîðèëò
Òàâàí æèëèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òºëºâëºãººíèé ÿâöûã ýõíèé 3
æèëèéí ä¿íãýýð òóñ ÷óóëãàíä àâ÷ õýëýëöýæ áàéãàà íü ìàíàé àæèë äýýð ãàð÷ áóé
îëîëòûã ä¿ãíýæ, äóòàãäëûã èëð¿¿ëýí çàñàõààñ ãàäíà øèíý 5 æèëä ã¿éöýòãýõ ýðäýì
II
133

øèíæèëãýýíèé àæëûí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõàä õýðýãòýé çàðèì ä¿ãíýëò¿¿äèéã
õèéõ áîëîëöîîã ºã÷ áàéíà.
Ýíý òàâàí æèëèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé òºëºâëºãººò àæëûã ¿íäñýíäýý
áèåë¿¿ëýõ òºëºâòýé òîîíû ¿ç¿¿ëýëò õàðàãäàæ áàéãàà áîëîâ÷ çàðèì ñóäàëãàà òóéëûí
õàíãàëòã¿é áàéãààã òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
Àêàäåìèéí õýìæýýãýýð 11 ñýäýâò àæèë ÷àíàð ìóóòàé, óäààøðàëòàé õèéãäýæ
áàéíà. ¯¿íýýñ Õèìè, Ãàçàðç¿é, Ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýëýí òóñ á¿ð 2 ñýäýâò, Ò¿¿õ 3,
Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíä 1 ñýäýâ áàéãàà þì. Çàðèì àæëûí ä¿íã àâ÷ ¿çýõýä ºíãºö áºãººä
ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýë çýðýã ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð äóòàãäàëòàé áîëñîí áàéíà.
Åð íü çàðèì õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí 5 æèëèéí òºëºâëºãººíèé ýõíèé 3 æèëèéí òàéëàí
õîëáîãäîõ òàñàã, ñåêòîð, õ¿ðýýëýíãèéí Ýðäìèéí çºâëºëººð õýëýëöýãäýæ èðñýí
áîëîâ÷ òóí ÷àíàð ìóóòàé, óëòàé ä¿í øèíæèëãýý, øèíæëýõ óõààí, ýäèéí çàñãèéí
¿íäýñëýë á¿õèé øèíý ñàíààãààð äóëüõàí, ìýäýýæèéí ç¿éëèéã õýò òîâîéëãîí ºíãºö
òàâüñàí ÿâäàë Õèìè çýðýã çàðèì õ¿ðýýëýí äýýð ¿çýãäýæ áàéãàà íü õàðàìñàëòàé áàéíà.
¯¿íýýñ ¿çýõýä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàðûí õýëñýí ¿ã, áè÷ñýí ç¿éëä
òàâèõ øààðäëàãà çàðèì õ¿ðýýëýíã¿¿äýä òóí õàíãàëã¿é áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.
Ýíý íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé ìýäëýãèéã ÿâöóó äîðîé, áàñ õ¿í íýã á¿ðèéí
÷àðìàéëòã¿éãýýñ áîëñîí õýðýã ãýæ ¿çýõ õýðýãòýé.
Øèíæëýõ óõààí ò¿ðãýí õºãæèæ áóé îäîî ¿åä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí
õ¿í ìýðãýæèë ìýäëýãýý äýýøë¿¿ëýõ òàëààð òóóøòàé àæèëëàõã¿é áîë îð÷èí ¿åèéí
íèéãìèéí õºãæ뺺ñ õîöðîãäîíî ãýäãèéã îíöãîé àíõààðàõ ¸ñòîé. Èéì ó÷ðààñ òàâàí
æèëèéí òºëºâëºãººò àæëûã òîî ÷àíàðûí õóâüä õàíãàí áèåë¿¿ëýõèéí òóëä õàðèóöñàí
çîõèîã÷, ñóäëàã÷ íýã á¿ðèéí àæëûí õàðèóöëàãà, ñàõèëãà áàòûã ýðñ ñàéæðóóëàí
èëýðñýí äóòàãäëûã àðèëãàæ, øèíæèëãýýíèé àæëûí îíîëûí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýí,
ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã ÷àíàðòàé ãàðãàõàä õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí õàìò îëíû õ¿÷èéã ÷èãë¿¿ëýõ
õýðýãòýé áàéíà.
ßëàíãóÿà Õèìè, Ôèçèê, Ãåîëîãèéí õ¿ðýýëýí, ÿí óõààí áà ýðõèéí òàñàã, Äîðíî
äàõèíû õýëòýñ çýðýã áàéãóóëëàãóóä íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûíõàà àðãà áàðèë,
àæèë÷äûí ìýðãýæëèéã äýýøë¿¿ëæ àæëûí ÷àíàðûã ºíäºðæ¿¿ëýõ òàëààð èõ ÷àðìàéëò
ãàðãàõ õýðýãòýé.
Îäîî ØÓÀ-èéí õ¿ðýýëýíã¿¿ä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí øèíý òàâàí æèëèéí
àæëûí òºëºâëºãººíèé òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ àæèëä îðîîä áàéíà.
¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ãîë ÷èã, õîîðîíäîî õîëáîîòîé
ñýäâ¿¿äèéã ñîíãîí àâàõ òàëààð ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿õ àæèëòíóóä òóí èõ þìûã
áîäîæ ñàíàà÷ëàõ õýðýãòýé áàéíà.
Îãò ñóäëàãäààã¿é áóþó áàãà ñóäëàãäñàí ñýäýâ, àñóóäëûã ºíãºðñºí 2 æèëä
òºëºâëºí ÿâóóëæ èðñýí áèëýý. Ò¿¿íèé ¿ð ä¿í íü ýðäýì øèíæèëãýý áà àðäûí àæ àõóéä
à÷ õîëáîãäîëòîé çàðèì ñóäàëãààã öààøèä ã¿íçãèéð¿¿ëýí ÿâóóëàõàä ýðõ áèø òóñ
äºõºì áîëæ ºãºõ íü ìýäýýæ þì.
Ýäãýýð ñóäàëãààíû çàðèì àøèãòàé ¿ð ä¿í íü 1971-1975 îíä óëñ àðäûí àæ àõóéí
ñî¸ëûí õºãæ¿¿ëýõ øèíý òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõàä äýâñãýð
ìàòåðèàë áîëæ ºãºõ áà öººí õýñýã íü ¿íäñýí ìàòåðèàë áîëæ ºãºõ þì.
Óðüä öóãëóóëñàí áà ñóäàëñàí ìàòåðèàëûã õàðãàëçàí ¿çýæ ýðäýì øèíæèëãýýíèé
øèíý 5 æèëèéí òºëºâëºãººã óðüäàõ æèë¿¿äèéíõýýñýý îãò ººðººð çîõèîõ õýðýãòýé
áàéíà.
Àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä áà ìàíàé
øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãóóäûí òóðøëàãààñ ¿çýõýä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí
òºëºâëºãººã çîõèîõîä ãîë àíõààðëûã òàâèõ íü ÷óõàë. ¯¿íä:
À) Ýöýñòýý ïðàêòèêò èõýýð íºëººëºõ îíîëûí ÷àíàðòàé àñóóäëóóä;
134

Á) Ñîöèàëèñò àðäûí àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõýä øóóä äºõºì ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëóóä;
Â)Ñî¸ëûí õóâüñãàëûí çîðèëò áà ÿëàíãóÿà õºäºëìºð÷äèéã êîììóíèñò
õ¿ì¿¿æëýýð õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ àñóóäàëòàé õîëáîãäñîí ç¿éë¿¿ä;
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ýíý ÷èãëýë íü ÌÀÕÍ-ûí XY èõ õóðëààñ áàòàëñàí
ÌÀÕÍ-ûí ïðîãðàììä øèíæëýõ óõààíû òàëààð òàâüñàí çîðèëòóóäòàé ä¿¿ðýí óÿëäàæ
áàéíà.
Øèíæëýõ óõààíû àæëûã òºëºâëºõ íü ¿íäñýí çàð÷ìóóäàä ìàíàé îðíû àìüäðàëä
íýâòýð÷ áóé øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãûí çîõèîí áàéãóóëàëò íü ÷ ìºí íèéöýæ
áàéíà.
Øèíý 5 æèëèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òºëºâëºãººíèé òºñëèéã äýýð
äóðäñàí çàð÷ìûí ¿¿äíýýñ çîõèîõ àæëûã Àêàäåìèéí õ¿ðýýëýíã¿¿ä, ßàìäûí õàðúÿà
õ¿ðýýëýíã¿¿ä, äýýä ñóðãóóëèóä õèéõ öàã áîëîâ. Ýíý òºñºë íü îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ
óõààíû îíöëîã, óëñ àðäûí àæ àõóéí õýòèéí çîðèóëàëòûã çºâ òóñãàñàí áàéâàë çîõèíî.
Óã òºñë¿¿äýä îíîë áà àðäûí àæ àõóéä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé äîðâèòîé øèéäâýðëýõ
àñóóäëóóäûã îðóóëàõ ¸ñòîé þì. Áèä ýíý òºëºâëºãººíä óðüäàõ îíóóäààñ èë¿¿
òîìîîõîí àñóóäëûã îðóóëæ ò¿¿íèéãýý òàë á¿ðýýñ íü õàìòûí õ¿÷ýýð øèéäýõýýð
áîäîëöîõ ¸ñòîé. Òºëºâëºãººíä ãàíö íýãýí õ¿íèé ñýäâèéã àëü áîëîõîîð áàãàñãàæ
áîãèíî õóãàöààíä õàìòûí õ¿÷ýýð øèéäýæ ìýäýãäýõ¿éö ¿ð ä¿í ºãºõººð òîìîîõîí
àñóóäëûã ãîë÷ëîí îðóóëàõ õýðýãòýé áàéíà.
Ãýõäýý áèä øèíæëýõ óõààíû çîõèõ ñàëáàðûíõàà àñóóäëûã ìýääýã ýðäýìòäèéí
á¿òýýë÷ ñàíàà÷ëàãûã áàñ àíõààðàõ õýðýãòýé. Èíãýæ òºëºâëºñºí àñóóäëûí õàìãèéí
÷óõëûã óëñûí òºëºâëºãººíä îðóóëàõ áîëíî.
Óëñûí òºëºâëºãººíä îðâîë çîõèõ òèéìýðõ¿¿ àñóóäëóóä ãýâýë: ¿ðæèë ñåëåêöèéí
àæëûã ñàéæðóóëàõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé ¿íäýñëýë; ãàçàð òàðèàëàíã ýð÷èìæ¿¿ëýõ;
òóñ îðíû îéí áàÿëãèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ áà õàìãààëàõ çàìûã ýðäýì
øèíæèëãýýíèé ¿¿äíýýñ ¿íäýñëýõ; áàéãàëèéí ýðäýñ áàÿëãèéã èðýýä¿éä àøèãëàõ çàìûã
íýýõ; áýë÷ýýðèéã çºâ àøèãëàõ áà òýæýýëèéí áààçûí ýõ áóëãèéã íýìýãä¿¿ëýõòýé
õîëáîãäñîí àñóóäëóóä, óñæóóëàëòûí àñóóäëóóä õºäºëìºðëºõ õ¿÷íèé íººö, ò¿¿íòýé
õîëáîãäñîí ìåõàíèêæóóëàëò, àâòîìàò÷èëàë, öàõèëãààíæóóëàõ ¿éëäâýðëýõ õ¿÷èí
áîëîí ò¿¿íèé áàéðøèëòûí òóõàé çýðýã àñóóäëóóä áàéæ áîëîõ þì.
Äýýð äóðäñàí àñóóäëûã áèä óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäàëæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
¿íäýñëýëèéã ãàðãàõûí òóëä èðýõ òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíä îðóóëáàë óëñ àðäûí àæ
àõóéí õºãæèëòèéí õýòèéí òºëºâëºãººã öààøèä çîõèîõîä òóñòàé áîëîõ íü äàìæèãã¿é.
Èéìä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí óëñûí òºëºâëºãºº íü õî¸ð õýñýã ç¿éëýýñ
á¿ðýëäñýí áàéâàë çîõèõ. ¯¿íä:
1. Óëñ àðäûí àæ àõóéí ïðàêòèê çîðèëãóóäûã øèéäâýðëýõýä ÷èãëýñýí øèíæëýõ
óõààí òåõíèêèéí àñóóäëóóä;
2. Àðäûí àæ àõóéã èðýýä¿éä õºãæ¿¿ëýõýä øèéäâýðëýõýä à÷ õîëáîãäîëòîé îíîëûí
àñóóäëóóä îðîõ ¸ñòîé.
Óëñ àðäûí àæ àõóéí õýòèéí õºãæëèéã òºëºâëºõºä õýðýãòýé ¿ð ä¿í ãàðàõóéö
ñóäàëãààã ÿâóóëàõàä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí îíîëûí òàëûí ñóäàëãàà íü
ïðàêòèêààñ ò¿ð¿¿ëæ ÿâàõã¿é áîë áîëäîãã¿é ãýäýã ¿íäñýí çàð÷ìûã áèä áàðèìòëàõ
¸ñòîé.
Íýãä¿ãýýð ç¿éëä äóðäñàí àñóóäëóóäûã ¿íäñýíäýý ÿàìäûí õàðúÿà
õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ, õàðèí çàðèì àñóóäëóóä äýýð ØÓÀ-èéí áàéãóóëëàãóóäûã îðîëöóóëàí
øèéâýðëýõ ¸ñòîé þì.
Òºëºâëºõ àñóóäëûí õî¸ðäóãààð ç¿éëä ôèêèê, õèìè, ôèëîñîôè çýðýã îíîëûí
àñóóäàëòàé õîëáîãäñîí äààëãàâðóóä îðñîí áàéõ ¸ñòîé.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿õ áàéãóóëëàãà, äýýä ñóðãóóëèóäûí òºëºâëºãººíä
135

øèéâäýðëýãäâýë çîõèõ àñóóäëààñ ãàäíà ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷í¿¿äèéã
áýëòãýõ, ñóäàëãààíû òîíîã òºõººðºìæòýé áîëîõ àñóóäëóóä òóñãàëàà îëñîí áàéõ
¸ñòîé.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷íèéã äýýä ñóðãóóëü, àñïèðàíòóð, äîêòîðàíòóð,
ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ çàìààð áýëòãýõýä ñ¿ðõèé àíõààðàõ õýðýãòýé þì. Òýãýõäýý áèä
ãåîëîãè, ãåíåòèê, òîîöîîëîë, ìýäýýëëèéí îíîë áà ïðàêòèê, ôèêèê, õèìè, ýäèéí çàñàã,
ã¿í óõààí, õóóëü öààç, íèéãýì ñóäëàëààð ìýðãýæëèéí êàäðóóäûã áýëòãýõýä îíöãîé
àíõààðàë òàâèõ áîëíî.
Øèéäâýðëýõ ãîë ÷óõàë àñóóäëóóäûã òàë á¿ðýýñ íü íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõûí òóëä
ýðäýìòýä, îëîí ìýðãýæëèéí áîëîí ïðàêòèêèéí õ¿ì¿¿ñèéã îðîëöóóëñàí Ýðäìèéí
çºâëºëèéã áàéãóóëàõ ÿâäàë õýðýãòýé áîëæ áàéíà. Õàìòûí õ¿÷ýýð øèéäâýðëýõ
àñóóäëûã ýðõýëñýí òèéì çºâëºë¿¿ä íü Çîõèöóóëàõ çºâëºëèéí äýðãýä áàéãóóëàãäàõààñ
ãàäíà ìºí Àêàäåìèéí õ¿ðýýëýíã¿¿äýä ÷ çîõèõ õýìæýýãýýð áàéõ áîëíî. Ýíý
çºâëºë¿¿äèéí ãîë çîðèëãî áîë øèéäâýðëýõ ÷óõàë àñóóäëààð ºíäºð ìýðãýæëèéí
õ¿ì¿¿ñèéí õ¿÷ ÷àäëûã íýãòãýõ, ñóäàëñàí ç¿éëèéã ¿íýëýí ä¿ãíýæ õýòèéí òºëºâëºãººã
áîëîâñðóóëàõàä ÷èãëýãäñýí áàéõ áîëíî.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã òºëºâëºõ ýíý çàð÷èì íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæëûí øèíý òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé íýí ÷óõàë ¿íäýñ íü áîëæ ºãºõ ¸ñòîé.
Îäîî òóñ Àêàäåìèéí õýìæýýãýýð èðýõ 5 æèëä øèéäâýðëýãäâýë çîõèõ àñóóäëóóäûã
òîäîðõîéëæ, çàðèì ÿàì ãàçðóóäòàé ñàíàë ñîëèëöîõ àæèë õèéæ áàéíà. Óëñûí àðäûí
àæ àõóéí õýòèéí õºãæëèéí àñóóäëààð ñàÿâòàð ØÓÀ, Óëñûí Òºëºâëºãººíèé êîìèññûí
óäèðäàõ àæèëòàí íàð õàðèëöàí ÿðèëöñàí íü àøèãòàé áîëîâ.
Ìàíàé õ¿ðýýëýíã¿¿ä ýíý òºëºâëºãººí人 áàéãàëü, ò¿¿õèé ýä õºäºëìºðèéí íººö,
öàõèëãààí õ¿÷íèé õºãæëèéí õýòèéí àñóóäàë çýðýã ç¿éë¿¿äýä ãîë àíõààðëûã òàâüæ
áàéãàà þì. ×óõàì ýäãýýðèéã áèä òºëºâëºãººí人 îðóóëæ òàë á¿ðýýñ íü ñóäàëâàë
òóñ îðíû ¿éëäâýðëýõ õ¿÷èí, ò¿¿íèé áàéðøèëòûã áîëîâñðóóëàõàä ¿íäýñëýë á¿õèé
ìàòåðèàë áîëæ ºã÷ ÷àäàõ þì.
Ýðäýìòýä áîëîí ÿàìäûí ìýðãýæëèéí àæèë÷èä, óëñ íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí
¿¿äíýýñ àñóóäëóóäûã õàðèëöàí çºâ îéëãîëöîæ ºíººäðººñ ãàäíà ìàðãààø õýðýãòýé
òèéì òîìîîõîí, íèéòëýã àñóóäëóóäûã ñîíãîí àâ÷ òºëºâëºãººíä îðóóëàõ íü ÷óõàë
áàéíà. Áèä øèíý òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíä òóñãàõ òîìîîõîí àñóóäàë á¿ðýýð
ØÓÀ-èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, ÿàìäûí ñèñòåìä àæèëëàæ áóé çàðèì
ìýðãýæèëòí¿¿ä, äýýä ñóðãóóëèóäûí çàðèì áàãø íàðòàé ñàíàëàà ñîëèëöîõ àæëûã
¿ðãýëæë¿¿ëæ øèéäâýðëýõ àñóóäëûã ñîíãîí àâ÷, óëñûí òºëºâëºãºº áà Àêàäåìèéí
òºëºâëºãººíä îðóóëàõ áîëíî.
Òóñ îðíû ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèë, áàéðøèëòàä çîðèóëàí 1971 îíû ºâºë
ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàë õèéëãýõýýð òºëºâëºæ áàéãàà þì. Ýíý áîë óëñûí
÷àíàðòàé òîìîîõîí à÷ õîëáîãäîëòîé àñóóäàë ó÷èð ãàãöõ¿¿ ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãóóä áóñ ìºí ÿàìäûí àíõààðëûã ÷ òàòàõ ¸ñòîé þì. Óã õóðëûí àæëûí
ïðîãðàììûã Àêàäåìèéí Ýäèéí çàñãèéí Õ¿ðýýëýí, Óëñûí Òºëºâëºãººíèé êîìèññûí
îðîëöîîòîéãîîð áîëîâñðóóëæ áàéíà. Èíãýæ òàâèãäàæ áóé àñóóäëààñ ¿çýõýä Ýäèéí
çàñãèéí Õ¿ðýýëýíãèéí ðîëèéã äýýøë¿¿ëýõ ÿâäàë èõ øààðäàãäàæ áàéíà.
Áèäíèé ºìíº òàâèãäàæ áàéãàà çîðèëòóóäûã àìæèëòòàé øèéäâýðëýõýä, ìàíàé
ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä, àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóä þóíû ºìíº, ÇÕÓ-ûí
øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãàòàé õàìòûí àæèëëàãààãàà óëàì ºðãºæ¿¿ëýí ñàéæðóóëàõ
íü ÷óõàë áàéíà.
Ýðäýìòýä ñîëèëöîõ, õàìòûí õ¿÷ýýð øèíæèëãýýíèé àæèë ÿâóóëàõ çýðýã ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûí èéì õýëáýð¿¿äèéã áèä èë¿¿ ñàéí àøèãëàõ õýðýãòýé áàéíà.
Ìàíàé øèéäâýðëýõ ãýæ áàéãàà çîðèëòóóäûí çàðèìûã Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí
136

õàìòàðñàí ãåîëîãè, ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýëýíã¿¿ä äýýðõ ýêñïåäèöèéõýíòýé óðüä÷èëàí
òîõèðîëöîõ íü ÷óõàë áàéíà.
Øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí ìýäýýëýë, îíîë áà óëñ àðäûí àæ àõóéä à÷ õîëáîãäîë
çàðèì íèéòëýã àñóóäëûã õàìòûí õ¿÷ýýð ñóäëàõààð àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäûí
øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí õèéæ ÿâóóëàõ àæëûã òºëºâëºí ã¿éöýòãýõ
òîìîîõîí ¿¿ðýã áèäíèé ºìíº òàâèãäàæ áàéíà. Ýíý àñóóäëûã ºíºº õýð Çîõèöóóëàõ
çºâëºë, ØÓÀ-èéí øóãàìààð ñàíàà÷èëæ áàéãàà áîëîâ÷ äàëàéö ìóóòàé, óäààøðàëòàé
ÿâàãäàæ áàéãààã òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
ͺõºä ºº!
Îäîî ÿâàãäàæ áóé òºëºâëºãººò òàâàí æèëýýñ çºâõºí 2 æèë ¿ëäýýä áàéíà. Ýíý
¿ëäñýí õóãàöààíä áèä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã ÷àíàðòàé ä¿¿ðýí áèåë¿¿ëýõèéí
òóëä øàðãóó àæèëëàæ, ÷àðìàéõ öàã íýãýíò áîëæýý.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íýã á¿ð øèíæèëãýýíèé àæèëäàà á¿òýýë÷
ñàíàà÷ëàãà, àæèë õýðýã÷ õàíäëàãûã äàé÷ëàí ãàðãàæ, Â.È.Ëåíèíèé ìýíäýëñíèé
100 æèëèéí îé, Àðäûí õóâüñãàëûí 50 æèëèéí îé, ìºí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè
áàéãóóëàãäñàíû 10 æèë çýðýã ò¿¿õò îéíóóäûã íýð òºðòýéãýýð óãòàõ ¿¿ðýã áèäíèé
ºìíº òóëãàð÷ áàéíà.
Áèä òàâàí æèëèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òºëºâëºãººíèé áèåëýëòèéã
Àðäûí õóâüñãàëûí 50 æèëèéí îéí ºìíºõºí ä¿ãíýæ ãîë á¿òýýëèéã òóñãàé ¿çýñãýëýíä
òàâüæ õàðóóëàõ áîëíî. Ýíý áîë ìàíàé ýðäýìòäýýñ õèéñýí àæëàà àðä ò¿ìýí íàì
çàñãèéíõàà ºìíº òàéëàãíàõ õýëáýð þì.
Øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãûí 50 æèë, òóñ Àêàäåìèéí 10 æèëèéí îéã óãòàí,
õºäºëìºð÷èí îëîí ò¿ìíèé åðºíõèé áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõýä çîðèóëàí Íýâòýðõèé
òîëü çýðýã á¿òýýë¿¿äèéã çîõèîí áîëîâñðóóëàõ áýëòãýë àæèëä îðîõ íü ç¿éòýé ãýæ
¿çýæ áàéíà.
Íàì çàñãààñ áèäíèé ºìíº òàâüñàí çîðèëòóóäûã àìæèëòòàé áèåë¿¿ëýõèéí òóëä
á¿õ õ¿÷ýý äàé÷ëàí àæèëëàöãààÿ.
“ØÓÀ-èéí ìýäýý”.1969. ¹3. ò.5-15
ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈÀÑ
1966-1970 ÎÍÄ Ã¯ÉÖÝÒÃÝÑÝÍ ÝÐÄÝÌ ØÈÍÆÈËÃÝÝÍÈÉ
ÀÆËÛÍ Ä¯Í ÁÀ ÖÀÀØÄÛÍ ÇÎÐÈËÒ
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí áàéãóóëëàãóóäûí 1966-1970 îíû ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûí 5 æèëèéí òºëºâëºãºººã ºìíºõ 5 æèëèéí òºëºâëºãººíèé
òóðøëàãà, áîëîâñîí õ¿÷íèé ìýðãýøèë ÷àäâàð, ëàáîðàòîðèéí áààçûí õ¿÷èí ÷àäëûã
õàðãàëçàí ¿çñýíèé ¿íäñýí äýýð áîëîâñðóóëñàí áèëýý.
Òóñ îðíû óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí õºãæ뺺ñ äýâøèãäñýí íýëýýä àñóóäëûã
ñóäëàí áîëîâñðóóëàõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëä îð÷èè ¿åèéí øèíæëýõ
óõààíû îëîëò àìæèëòûã õýðýãëýõ çîðèëòûã òºëºâëºãººíä òóñãàñàí þì. Ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàðààñ çîõèîñîí òºëºâëºãººíèé òºñëèéã Øèíæëýõ Óõààíû
àêàäåìèéí õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí òàñàã, ñåêòîðóóäàä ñîíèðõîã÷ ÿàì, àëáàí áàéãóóëëàãûí
òºëººëºã÷äèéã îðîëöóóëàí óäàà äàðàà õÿíàí õýëýëöýâ. ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû
àêàäåìèéí 1966—1970 îíä ÿâóóëàõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé òºëºâëºãººã Óëñûí
òºëºâëºãººíèé êîìèññ, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû çîõèõ ÷èãëýëèéí õýëòýñ, òàñàã õÿíàí
¿çñýíèé äàðàà, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îî” íû 1967 îíû 12 ð ñàðûí
28-íèé ºäðèéí 291-ð òîãòîîëîîð ¿íäñýíä íü çºâøººðñºí þì.
137

ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí á¿õ áàéãóóëëàãûí õýìæýýãýýð
103 ñýäâèéã õàìàðñàí 38 øèéäâýðëýõ àñóóäëààð ñóäàëãààíû àæèë ÿâóóëàõààð
òºëºâëºæýý. Ýäãýýð áàòëàãäñàí ñýäâýýñ ãàäíà ìºí õóãàöààíä 6 ñýäýâ øèíýýð
íýìýãäýæ, á¿ãä 109 ñýäýâ áîëñîí þì. Ýäãýýð øèéäâýðëýõ àñóóäàë, ñýäâ¿¿äèéã
õ¿ðýýëýíãèéí æèë, óëèðëûí òºëºâëºãººíä õóâààæ, óðüäàõ ¿åèéã áîäâîë òàë á¿ðýýñ
õ¿÷ íýãòãýí àæèëëàõ çàð÷ìûã íýëýýä ºðãºí õýðýãëýñýí þì.
Òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëýõèéí ¿¿äíýýñ àêàäåìèéí áàéãóóëëàãóóä àæëàà çîõèöóóëàí
òºðºë á¿ðèéí ìýðãýæèëòíèé õ¿÷èéã íýãòãýí àæèëëóóëàõûí õàìò, ò¿¿íèé áèåëýëòèéã
áàéíãà øàëãàæ õ¿ðýýëýíãèéí ýðäìèéí çºâëºë, Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí
òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðëààð óëèðàëä íýã, ìºí ÷óóëãàíààð æèëä õî¸ð óäàà òóñ òóñ
õýëýëöýæ èðëýý.
Òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé ä¿í
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí 5 æèëèéí
òºëºâëºãººíä îðñîí 38 øèéäâýðëýõ àñóóäëààñ 37, (97,4%), 109 ñýäâýýñ 104 (95,4%) òóñ
òóñ áèåëñýí áàéíà.
Àêàäåìèéí õýìæýýãýýð 3 ñýäýâò àæèë õàãàñ äóòóó áèåëýæ, îíöëîõ øàëòãààíòàé
ó÷èð 2 ñýäýâ áèåëýãäñýíã¿é. ¯¿íä: àðäûí òºð áà àæèë÷èí àíãèéí ò¿¿õèéí ñýäâýýð
àæèëëàõ ¸ñòîé áàéñàí õ¿ì¿¿ñ ìîíãîëûí ò¿¿õèéí III áîòèéã õÿíàí çàñâàðëàõ àæèëä
èõýíõ öàã õºäºëìºðºº çàðöóóëñàíààñ ýíý 5 æèëä ã¿éöýòãýõýýð òºëºâëºñºí äýýðõè
ñýäâ¿¿äèéí ñóäàëãààãàà á¿ðýí áèåë¿¿ëæ ÷àäñàíã¿é. «Îéí ãåîáîòàíèêèéí ñóäàëãàà»
ãýñýí ñýäýâ íü áîëîâñîí õ¿÷èí õ¿ðýëöýýã¿éãýýñ áèåëýýã¿é áàéíà.
5 æèëèéí òºëºâëºãººíä çààñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã á¿õýëä íü àâ÷
¿çâýë ýäãýýð ñóäàëãàà íü îíîë ïðàêòèêèéí øèíæ ÷àíàðòàé àñóóäëûã õîñëîõîä
÷èãëýãäýæ èðæýý. Îèîëûí àñóóäàëä þóíû ºìíº ò¿¿õ, óòãà çîõèîë, ã¿í óõààí, Äóáíà
äàõü öºìèéí õ¿ðýýëýíãèéí õºòºëáºðèéí äàãóó Ôèçèê ìàòåìàòèêèéí õ¿ðýýëýíãýýñ
ã¿éöýòãýñýí öºìèéí ôèçèêèéí öººí òîîíû ñýäýâ, ãàçàð ÷è÷èðõèéëýë, äýëõèéí
ñîðîíçîí îðîí, íàðíû ¿çýãäë¿¿äèéã ñóäëàõ, Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãýýñ óäàìøèëç¿é,
ãåîáîòàíèêèéí ñóäàëãàà, Ãåîëîãèéí õ¿ðýýëýíãýýñ ñòðàòèãðàôè, òåêòîíèêèéí
òàëààð ÿâóóëñàí ñóäàëãààíóóä òóñ òóñ õàìààðàãäàíà. Ãåîëîãè, áèîëîãè, ÿëàíãóÿà
õèìè, ãàçàð ç¿é, ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýëýíãýýñ òàâàí æèëèéí äîòîð õèéæ ã¿éöýòãýñýí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé ãîë ãîë àæèë, ìºí ò¿¿í÷ëýí ôèçèêìàòåìàòèêèéí
õ¿ðýýëýíãèéí çàðèì àæèë íü òóñ îðíû óëñ àðäûí àæ àõóéí õºãæëèéí øààðäëàãûã
òóñãàí ïðàêòèêèéí øèíæ ÷àíàðûã àãóóëæýý. Õ¿ðýýëýí òóñ á¿ðèéí òºëºâëºãººíä
îíîëûí à÷ õîëáîãäîëòîé ñýäâ¿¿ä àëü íýãýí õýìæýýãýýð òóñãàãäàæ áèñëýãäñýí íü
ìýäýýæ þì.
Äýýð äóðüäñàí ñóäàëãààíóóä íü ìàíàé îðíû áàéãàëèéí áà ò¿¿õèé ýäèéí
íººö, ãàçàð ç¿éí áóñèéí õýìæýýí äàõü õºðñ-óóð àìüñãàëûí íºõöºë óðãàìëûí
íºìðºã, òóñ îðíû ¿éëäâýðëýõ¿é õ¿÷íèé áàéðøèëòûí ºíººãèéí áàéäëûã ñóäëàõ,
ò¿¿í÷ëýí ôèçèêèèí àíàëèç, ìàòåìàòèêèéí àðãûã õýðýãëýõ, ýíãèéí õÿëáàð áàãàæ
òºõººðºìæèéã çîõèîí á¿òýýõ çýðýã àæëûã çîõèõ õýìæýýãýýð õàìàðñàí áàéíà. Ýíý
á¿õ àæëóóä íü ýöñèéí ýöýñò ººðèéí îðíû áàéãàëü ò¿¿õèé ýäèéí áîëîí õºäºëìºðèéí
íººöèéã íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëæ òýäãýýðèéã øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ ¿íýëýí ¿çýõýä
÷èãëýãäñýí òºäèéã¿é òóñ îðíû áàéãàëèéí ò¿¿õèé ýä, õºäºëìºðèéí íººöèéã çîõèñòîé
àøèãëàõ, òýäãýýðèéã ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàæ, áàéðëóóëàõàä ÷óõàë õýðýãòýé õýòèéí
òºëºâèéí àñóóäëóóä þì. Ãýâ÷ ýäãýýð àñóóäàë ºíºº õèð òºãñ áîëîâñðîãäñîí ç¿éë áèø,
õàðèí îëîíõè íü óðüä÷èëñàí ä¿ãíýëòèéí áàéäàëòàé áàéãàà áîëîõîîð ò¿¿íèéã áèä
èðýõ 5 æèëä îëîí òàëààñ íü óëàì íàðèéâ÷ëàí ñóäàëæ äóóñãàõ ¸ñòîé þì.
138

ÝÐÄÝÌ ØÈÍÆÈËÃÝÝÍÈÉ ÀÆËÛÍ ÃÎË ¯Ð įÍ
À. Áàéãàëèéí óõààíû òàëààð
I. Ãåîëîãèéí ñóäëàë
Øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí õóâüñãàëûí ºðí¿¿í õóðäöûí óëìààñ äýëõèè äàõèíä
ôîñôàò (äàíñ, ôîñôîð, õ¿÷èë çýðýã ìèíåðàë ýðäýñ)-ûí ò¿¿õèé ýä, çýñ, õàð òóãàëãà,
öàéð, öàãààí òóãëàãà, ìîëèáäåí, áàéãàëèéí õèé, íåôòü, ãàçðûí õîâîð ýëåìåíò¿¿äèéí
óëñ àðäûí àæ àõóéí à÷ õîëáîãäîë ¿ëýìæ íýìýãäýæ áàéãàà îäîî ¿åä ãåîëîãèéí
ñóäàëãààíû àæèë íýí ÷óõàë áîëîõ íü ìýäýýæ áèëýý.
1967 îíä áàéãóóëàãäñàí Ãåîëîãèéí õ¿ðýýëýí íü Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õàìòàðñàí
ýêñïåäèöèéí àæ àõóé, ëàáîðàòîðèéí áààç áîëîí ýðäýì øèíæèëãýý-àðãà ç¿éí òóñëàìæ
äýìæëýãò ò¿øèãëýí åðºíõèé îíîë, ãåîëîãè, ïàëåîíòîëîãèéí àñóóäëààð èõýýõýí àæèë
õèéæýý. Ýäãýýð àæèë íü ºíãºò ìåòàëë, ñàðíèìàë ýëåìåíò, ôîñôîðèò, ôëþîðèò ãýõ
çýðýã çàðèì õîâîð àøèãò ìàëòìàëûí îðîí çàéí áàéðøèëòûí ç¿é òîãòîîë, òààìíàë
áà ýðëèéí ¿íäýñèéã áîëîâñðóóëàõ, ìºí ò¿¿í÷ëýí ãåîëîãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõýä ÷èãëýãäæýý.
Ãåîëîãèéí õ¿ðýýëýíãýýñ Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ãåîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöèéí
òóñëàìæ, Ò¿ëø-ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýð ãåîëîãèéí ÿàìíû ãåîëîã÷äèéí îðîëöîîòîé
õèéæ ÿâóóëñàí àæëûí ãîë ¿ð ä¿í.
1. ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýâñãýðèéí ãåîëîãèéí òîãòîöûí òàëààð óðüä ºìíº
õóðèìòëàãäñàí áà Îðõîí, Ñýëýíãèéí ñàâ ãàçàð, Ìîíãîë àëòàé, ºìíºä õèë õàâèéí
íóòàãò ÿâñàí øèíæèëãýýíèé àíãèéí öóãëóóëñàí ìàòåðèàëä òóëãóóðëàæ, òóñ îðíû
íóòãèéí çàðèì ÷óõàë õýñã¿¿äèéí ãåîëîãèéí áîëîí òåêòîíèêèéí çóðãèéã çîõèîæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýâñãýðò îðøèõ çàðèì àòðèàò ñèñòåìè õýâèéí ãåðöèíèäàä
õàìààðíà ãýäãèéã íîòîëñîíîîð ýäãýýð ñèñòåìèéã õîæóó ïàëåîçîéä áà ò¿ð¿¿
ìåçîçîéäîä õàìààðóóëàí ¿çýæ áàéñàí òàøàà îéëãîëòûã çàëðóóëæýý. Ýíý íýýëò íü
ýðýë õàéãóóëûí àæëûã òºëºâëºõºä îíîë—ïðàêòèêèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
̺í ýíý øèéäâýðëýõ àñóóäàëä ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýâñãýðèéí ÷è÷èðõèéëëèéí
øèíæ ÷àíàðûã ñóäëàõ ÿâäàë áàãòàíà. Ãåîëîãèéí íàñíû õóâüä ñàÿâòàðõàí ¿¿ññýí
ºíäºð óóë íóðóó á¿õèé ìàíàé îðíû ºìíºä áà óìàðä õýñýã íü äýëõèéí áºìáºðöºãèéí
ãàçàð ÷è÷èðõèéëëèéí èäýâõòýé ìóæèä õàìààðàãäàæ, õàðèí òóñ îðíû äîðíîä õýñýã íü
÷è÷èðõèéëëèéí ñóë á¿ñýä õàìààðíà.
Ãàçàð õºäëºëèéã îëîí æèë àæèãëàñàí ìàòåðèàëûã íýãòãýí ä¿ãíýæ ÁÍÌÀÓ-ûí
ãàçàð ÷è÷èðõèéëëèéí ìóæèëàëòûí 1:3000000 ìàñøòàáòàé çóðãèéã òàéëáàðûí õàìò,
ìºí Óëààíáààòàð õîòûí ãàçàð ÷è÷èðõèéëëèéí íàðèéâ÷èëñàí ìóæëàëòûí çóðãèéã
õèìè, ôèçèê-ìàòåìàòèêèéí õ¿ðýýëýíãèéí àæèë÷èäòàé õàìòðàí òóñ òóñ çîõèîæýý.
Òóñ óëñûí òîìîîõîí òºâ ñóóðèí ãàçàðò ¿éëäâýðèéí áà îðîí ñóóöíû áàðèëãà
áàéãóóëàõ àæèë àñàð èõ õºãæèæ áàéãàà ¿åä ýäãýýð çóðàã íü îíîë, ïðàêòèêèéí ¿ëýìæ
à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
2. Ñòðàòèãðàôè, ïàëåîíòîëîãèéí òàëààð: Ãåîëîãè-çóðàãëàëûí àæèëä íýí
õýðýãòýé ñòðàòèãðàôèéí òàëààð áàðèìòëàõ íýãäñýí ñõåìèéã áîëîâñðóóëàõûí òóë
ìåçîçîé, äýýä ïðîêåìáðèé êåìáðè, äîîä, äóíä ïàëåîçîé ãýõ çýðýã áèîñòðàòèãðàôèéí
ñóäàëãààíû ìàòåðèàëûã àøèãëàí ãåîëîãèéí õóðäñûí íàñíû õóâèàðëàëòûã ò¿¿íèé
òîãòîöûí äàâõàðãààð àíãèëàí õóâààõ áîëîìæòîé áîëîâ. Õºâñãºë îð÷èìûí íóòàã áà
äîðíîä Ìîíãîëîîñ îëäñîí ñýýð íóðóóòàí, ñýýð íóðóóã¿é àìüòàí, óðãàìàë, ìºí ºìíºä
Ìîíãîëîîñ îëäñîí õºõòíèé ¿ëäýãäëèéí îëäâîðóóä íü ýäãýýð íóòãèéí õóðäàñíû
ãåîëîãèéí íàñûã íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëîõ, òóñ îðíû çàðèì íóòãèéí ýðòíèé ãàçàð
ç¿éí çóðàã çîõèîõîä äºõìèéã ¿ç¿¿ëýõ áîëíî.
139

3. Ïåòðîëãè-ãåîõèìèéí òàëààð: Áîðæèíãèéí òºðëèéí ÷óëóóëãèéí ãàðàë ¿¿ñýë,
ïåòðîëîãèãåîõèìèéí îíöëîã áà õ¿äýðæèëòèéã ñóäëàõ òàëààð ñýäýâ÷èëñýí òîìîîõîí
ñóäàëãàà õèéñíèé ä¿íä äàðààõ àæëûã ã¿éöýòãýæýý. ¯¿íä:
à) Áîðæèíãèéí òºðºë àíãèéí çóðãèéã 1:1500000 ìàñøòàáààð çîõèîñîí íü
áîðæèíãèéí ÷óëóóëãèéí òîäîðõîé òºðºëòýé ãàðàëç¿éí õóâüä õîëáîîòîé õ¿äðèéí
àøèãò ìàëòìàëûã ýðæ õàéõ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë áîëæ ºãíº.
á) ìåçîçîéí ¿åèéí áîðæèíãóóäûã òóñ á¿ðäýý ìåòàëëîãåíû ºâºðìºö îíöëîãòîé
ãåîõèìèéí ãîëëîõ äºðâºí õýâ øèíæýýð àíãèëàí ¿çæýý.
â) äîðíîä áà ºìíºä Ìîíãîëä õîâîð ìåòàëëûí õ¿äýðæèëòèéí á¿õýë á¿òýí ìóæ áà
ãàðàëç¿éí õóâüä øèíý õýâ øèíæèéí îðä ãàçàð áàéãààã îëæ òîãòîîæýý.
ã) öàãààí òóãàëãà, âîëüôðàì, çýñ, õàéëóóð æîíø çýðýã çàðèì òºðëèéí àøèãò
ìàëòìàëûí òààìíàëûí ¿íäýñèéã áîëîâñðóóëàõ çàðèì àæëûã õèéæýý.
4. ÁÍÌÀÓ-ûí ãåîëîãèéí çóðãèéã 1:1500000 ìàñøòàáòàéãààð òàéëáàðûí õàìò
òîäðóóëàí çàñàæ çîõèîñíîîñ ãàäíà çàðèì íóòãèéí òîì ìàñøòàáûí ãåîëîãè òîãòîöûí
çóðàã õèéñýí áàéíà.
Ãåîëîãèéí ¿íäñýí áàðèìò áîëîõ äýýðõè çóðãóóä íü òóñ îðíû ãåîëîãèéí òîãòîöûí
åðºíõèé áà òîäîðõîé àñóóäëààð áèäíèé îéëãîëòûã íýãòãýí ä¿ãíýæ çóðàãëàñíààðàà
òºðºë á¿ðèéí ýðäñèéí ò¿¿õèé ýäèéí òàðõàö áàéðøèëòûí òóõàé òààìíàëûã
áîëîâñðóóëàõ, ãåîëîãèéí ýðýë õàéãóóëûí àæëûã çºâ òºëºâëºæ ¿ð àøèãòàé ÿâóóëàõ
¿íäýñëýëèéã áîëîâñðóóëàõàä òóëãóóð ìàòåðèàë áîëæ ºãíº.
Ýíý á¿õýí íü õ¿äðèéã çºâõºí õ¿äðèéí ÷óëóó îëäñîí ãàçðààñ ýðæ õàéõ òºäèé áèø,
õàðèí õ¿äðèéí îðä ¿¿ñýõýä ãåîëîãèéí íºõöºë á¿ðäñýí èðýýä¿éòýé ãàçàð ë õ¿äýð
õàéõàä òóñòàé áîëæ áàéíà.
Ìàíàé îðíû ãåîëîã÷èä ÇÕÓ áîëîí áóñàä àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò çàðèì îðíû ýðäýìòýä,
ìýðãýæèëòíèé õàìò ººðèéí îðíû ìèíåðèàëûí íººöèéã ñóäëàõ òàëààð ñ¿¿ëèéí
æèë¿¿äýä òîìîîõîí àæèë ã¿éöýòãýñíèéã òýìäýãëýõýä áàõäàëòàé áàéíà.
Ýíý àæëààñ ïðàêòèêò à÷ õîëáîãäîëòîé çàðèìûã äóðäâàë:
à) Ôîñôîðèòûí îðä Õºâñãºë õàâèéí íóòàãò áàéãààã òîäîðõîéëæýý.
á) Äîðíîä ìîíãîëûí Á¿ðýíöîãò, Îíãîí, Õàéðõàí, Áàãà ãàçàð, Æàí÷èâëàí çýðýã
ãàçàðò ëèòè-ôòîðëîã áîðæèí áàéãààã íîòëîâ.
â) Åã¿çýðèéí õàâüä ìîëèáäåí, âîëüôðàì, áèíäýðèéí õ¿äýðæèëò á¿õèé èðýýä¿é
ñàéòàé îðä áàéãààã òîãòîîæýý. Ýíý íóòãèéí õ¿äýðæèëòèéí òàëààð õèéñýí ä¿ãíýëò íü
Åã¿çýðèéí îð÷ìûí õ¿äðèéí áàÿëãèéí çàíãèëààã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàæ àøèãëàõ òóõàé
àñóóäàë òàâüæ áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà.
ã) ªìíºä Ìîíãîëä õîâîð ýëåìåíò ¿ëýìæõýí àãóóëñàí ø¿ëòëýã áîðæèíãèéí ìóæ
áóéã àíõ îëæ òîãòîîâ.
Ãåîëîãèéí õ¿ðýýëýí áà Ìîíãîë—Ǻâëºëòèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöèéí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ð ä¿í íü æèë á¿ðèéí òàéëàí, èëòãýõ õóóäàñ, ìºí ò¿¿í÷ëýí
õýâëýãäñýí ¿ã¿¿ëýë, ò¿¿âýð çîõèîë, ýìõòãýëä äýëãýðýíã¿é áè÷èãäñýí þì.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí ýðäýìòýí ãåîëîã÷èäòîé õàìòðàí ÿâóóëñàí Ãåîëîãèéí
õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí àíõíû ¿ð ä¿í íü èðýýä¿éí òºëºâ ñàéòàé
íóòàãò ãåîëîãèéí ýðýë çóðàãëàëûí àæèë ÿâóóëàõûí ÷óõëûã ãýð÷èëæ áàéíà. ªºðººð
õýëáýë ãåîëîãèéí ýðýë õàéãóóëûí àæëûã ÿâóóëàõ ãàçàð íóòãèéã øèíæëýõ óõààíû
¿íäýñëýëòýé ñîíãîí àâàõ çàðèì ¿íäýñëýë áóé áîëæ áàéíà ãýñýí ¿ã þì.
Ìîíãîë—Ǻâëºëòèéí ãåîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöýýñ ÿâóóëæ áóé îíîëûí
çàðèì àæëóóäûã öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýõýýñ ãàäíà ãåîëîãèéí òºðºë á¿ðèéí ýðýë
õàéãóóëûí àæëûã ã¿éöýòãýõ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë á¿õèé àæëûã çîõèîí
ÿâóóëàõàä äºõìèéã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãûã òàâüæ áàéíà.
140

II. Áèîëîãèéí ñóäëàë
Áèîëîã÷äûí ã¿éöýòãýñýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ä¿í íü óðãàìàë,
¿ñëýã àíãèéí íººö áàÿëàãèéã ïðàêòèêò àøèãëàõ, ñåëåêöèéí àæëûã ñàéæðóóëàõ
àðãà õýìæýý, óëñ àðäûí àæ àõóéä àñàð èõ õîõèðîë ó÷ðóóëàã÷ óðãàìëûí ºâ÷èí,
ìýðãý÷èäòýé òýìöýõ àæëûã øèíæëýõ óõààíû íîòîëãîîòîé ÿâóóëàõ ¿íäñèéã òàâüæ
áàéíà.
¯ñëýã àí áà çàãàñ àãíóóðûí íººö áàÿëàã
1. Ìàíàé îðîí àí àìüòàí, çàãàñààð áàÿëàã áèëýý. Ãýâ÷ õóðèìòëàãäñàí ìàòåðèàëûã
øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ íýãòãýí ä¿ãíýõ, áàéãàëèéí ýäãýýð íººö áàÿëàãèéí ãàçàð
ç¿éí òàðõàö, áèîëîãèéí îíöëîãèéã ã¿íçãèéð¿¿ëýí íýãããýí ñóäëàõ àñóóäàë òºäèé
èõ õèéãäýýã¿é õîöðîãäîíãóé ÿâæ èðñýí áèëýý. Àìüòíû àéìãèéí íºõºí ¿ðæèëòèéã
õàðãàëçàí òýäãýýðèéã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýéãýýð çºâ àøèãëàõàä òèéì ñóäàëãàà
çàéëøã¿é õýðýãòýé íü ìýäýýæ áèëýý. Æèøýý íü: Õýíòèéí íóðóó àãíóóðûí àìüòäûí
íººöººð õàìãèéí áàÿëàã íóòãèéí íýã ãýæ õýëöäýã. Ãýâ÷ ýäãýýð àìüòäûí áàéãàëèéí
¿ðæëèéí ç¿é òîãòîîëûã áàðèìòëàí ýíý ðàéîíä æèëä çýðëýã àìüòäûí õè÷íýýí
õýìæýýíèé ìàõ, àðüñ áýëòãýæ áîëîõ íü òîäîðõîéã¿é áàéëàà.
ªíãºðñºí 5 æèëä áèîëîã÷äîîñ Õýíòèéí íóðóóíû òºâ õýñýãò ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû
ä¿íä òºðºë á¿ðèéí àìüòäûí ãàçàð ç¿éí áàéðëàëò, áàéãàëèéí ºñºëòèéí ç¿é òîãòîîëûã
òîîöîîëîí, óã íóòãèéí àìüòíû àéìãèèí åðºíõèé íººöºíä õîõèðîë ó÷ðóóëàõã¿éãýýð
òóóðàéòíû ìàõûã æèëä 166 òîíí, 3120 àðüñ, ¿ñëýã àìüòíû 11635 àðüñ áýëòãýæ
áîëîõûã òîãòîîæýý.
Àìüòíû àéìãèéí íººöèéã çºâ àøèãëàâàë îðëîãûí ýõ áóëãèéã íýìýãä¿¿ëýõ
áîëîìæòîéã ñóäàëãààíû ä¿í õàðóóëæ áàéíà.
Óëñûí õýìæýýãýýð 8 ç¿éëèéí õºõòºí àìüòíûã øèíýýð èëð¿¿ëýí îëñíû äîòîð
çàðèì íü àãíóóðûí òîäîðõîé íººöòýé þì. Ýäãýýð àãíóóðûí àìüòàä òóñ á¿ðèéí
áèîëîãèéí áè÷èãëýëèéã õèéæýý.
Îäîî ¿ëýìæ õîâîðäñîí òàõü, õàâòãàé, õóëàí ò¿¿í÷ëýí ìàíàé îðîíä áàéäàãã¿é
çàðèì ¿íýò ¿ñëýã àìüòäûã ººðèéí îðíû çîõèõ íóòãèéí áàéãàëèéí íºõöºëä
íóòàãøóóëàõ çàìààð çîðèóä ºñãºí ¿ðæ¿¿ëæ áîëîõ òóõàé ñàíàëûã áèîëîã÷èä
äýâø¿¿ëýí òàâüæ áàéíà. ¯¿íä: ØÓÀ, Õóäàëäàà áýëòãýëèéí ÿàìíààñ çààðò õàðõûã
Õàð óñ íóóðò íóòàãøóóëàõ àæëûã 1967 îíä ýõýëñýí íü ýä¿¿ãýý íèëýýä àìæèëò îëîâ.
Áèîëîã÷äûí òîîöîîëæ ¿çñýíýýð îäîî óã íóóðò íóòàãøóóëñàí çààðò õàðõ (àíõ 50
øèðõýã áàéñíàà) 20000 òîëãîé õ¿ðòýë ºñ÷ýý.
2. Õàíãàéí çýðëýã àìüòäûí íººö íü òýäãýýðèéí áèîëîãèéí îíöëîã, ãàçàð ç¿éí
íºõöºëèéí ÿíç á¿ðèéí áàéäëààñ øàëòãààëàí õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. ̺í àãíóóðûí
ýð÷ìýýñ øàëòãààëàí òýäãýýðèéí òîî òîëãîé ÷ ÿíç á¿ðèéí ðàéîíä áàéíãà ººð÷ëºãäºæ
áàéíà. Ó÷èð èéìä áèîëîãèéí ýíýõ¿¿ ç¿é òîãòîîëòîé óÿëäóóëàí àí àãíóóðûã çºâ
òºëºâëºõ øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà.
Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä öàãààí çýýð, õàð ñ¿¿ëò áîëîí òàðâàãàíû òîî öººð÷ýý. Ýäãýýð
àìüòäûã àãíàõ àøèãëàõ àðãà àæèëëàãààíä òýäãýýðèéí ¿ðæëèéí ç¿é òîãòîîëûã
ìýäýõ õýðýãòýé áàéíà. Ýíýõ¿¿ àñóóäëûí òàëààð ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãààñ
ãàðãàñàí çààâàð çºâëºìæèéã àíãèéí àæ àõóé, òºëºâëºãººíèé áàéãóóëëàãà àíõààðàí
¿çýæ çàðèì õóóëü ç¿éí áàðèìò áè÷èãò òóñãàæýý.
3. Ìàíàé îðîí çàãàñíû áàÿëàãààð áàãà áóñ ó÷èð íóóð, óñàí ñàíãóóä äàõü çàãàñíû
òýæýýëèéí ýõ áóëãèéã ñóäëàõ íü ìàø ÷óõàë áàéëàà. Ïëàíêòîíû ç¿éëèéã ñóäàëæ
òýäãýýðèéí áèî ìààñ, äèíàìèêèéã øèíæëýí òîãòîîõîä 7-8 ñàðä äýýä öýãòýý (2,5-4
141

ã/ì 3 ) õ¿ð÷ õàðèí 12, 1 _ ð ñàðä õàìãèéí äîîä õýìæýýíä (0,2-0,7 ã/ì 3 ) õ¿ðòýë áóóðäàã
ÿâäàë ¿çýãäæýý. Òîãòîîñîí õóãàöààíä çàãàñ àãíóóð õèéõ íü òýäãýýðèéí íººöºíä
õîðòîé íºëºº ¿ç¿¿ëýõã¿é áèëýý. Ýíý áàéäëûã õàðãàëçàí Äàðõàäûí öàãààí íóóðò 8-ð
ñàðûí 15-íààñ 10-ð ñàðûí 15 õ¿ðòýë, Áóéð íóóðò 5-ð ñàðûí 15-íààñ 7-ð ñàðûí 1 õ¿ðòëýõ
õóãàöààíä àãíóóð õèéõ íü àøèãòàé ãýñýí øèíý ñàíàë òàâüæ áàéíà.
Çàãàñ ñóäëàã÷èä ãîë ìºðºí, íóóðò îðøèõ çàãàñíû ç¿éë, ñàëáàð ç¿éëèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íèéã ñóäëàí ãàðãàñàí íü ýíýõ¿¿ áàÿëàãèéã çºâ çîõèñòîé àøèãëàõàä ÷óõàë
à÷ õîëáîãäîëòîé áàéíà.
4. Õàäëàí áýë÷ýýðèéã çºâ àøèãëàõ, íýãæ òàëáàéãààñ àâàõ óðãàöûí õýìæýýã
äýýøë¿¿ëýõèéí òóë õîðòîí øàâüæ, ìýðãý÷äèéí áèîëîãèéã ñóäàëæ, òýäãýýðòýé òýìöýõ
àðãûã ¿ð àøèãòàé áîëãîõ íü àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
Áèîëîãè÷äûí òîîöîîëñíîîð õàäëàí áýë÷ýýðò ¿ëýìæ õîõèðîë ó÷ðóóëæ áàéãàà
¿ëèéí öàãààí îãîòíî èõýýõýí òàëáàéä òàðõñàí áàéíà.
Ýíý îãîòíî 7-8-ð ñàðä ìàø ò¿ðãýí ¿ðæýýä õ¿éòýí ýõýëìýãö ¿ëýìæõýí ¿õýæ
¿ðýãäýõ ó÷èð òýäíèé õàìãèéí èõ öººðºõ ¿å áîëîõ 4-ð ñàðä áèîëîãèéí ýíýõ¿¿ ç¿é
òîãòîîëûí äàãóó óñòãàõ àæëûã çîõèîõ íü áàãà õºðºí㺠çàðöóóëàõ òàëòàé þì.
5. ¯ð òàðèàíû õîðòîí øàâüæèéã ýíý òàâàí æèë õ¿ðòýë áàãà õýìæýýòýé ñóäàëæ
áàéâ. ªíãºðñºí òàâàí æèëä çîõèîñîí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä õîðòîíòîé èõýýõýí òýìöýë
õèéõ øààðäëàãàòàé áîëæýý.
Òºâøð¿¿ëýõèéí ñàíãèéí àæ àõóéä õèéñýí õýýðèéí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä
òýíä ¿ð òàðèàíû 16 ç¿éë õîðòîí òàðõñàíû 5 ç¿éë íü ¿ëýìæ èõ õºíººëòýé õîðòîí
áàéñàí áºãººä æèë á¿ð íýã òîíí óðãàöààñ 100 êèëîãðàìì áóþó ººðººð õýëáýë 10%-èéã
àëäàæ áàéãààã íîòëîâ.
Òýðõ¿¿ õîðòîí øàâüæèéí àâãàëäàé 5-ð ñàðûí 14—20, 7-ð ñàðûí 20—27 õ¿ðòëýõ
õóãàöààíä ãóóæèæ áàéíà. Èéìä äýýðõè õóãàöààíä àâãàëäàéãèé íü õºðñ áîëîâñðóóëàõ
àðãààð óñòãàõ íü àøèãòàé ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Ìàíàé ýðäýìòýä ÇÕÓ, ÁÍÓÀÓ, ÁÍÏÀÓ, ÁÍÑ×Ó-ûí ýðäýìòýäòýé õàìòðàí òóñ
óëñûí íóòãààñ 1500 ç¿éë øàâüæ øèíýýð èëð¿¿ëýí á¿ðòãýñíýýñ 200 íü øèíæëýõ
óõààíä óðüä ìýäýãäýýã¿é øàâüæ áàéâ.
Îäîî ÁÍÌÀÓ-ûí àìüòíû àéìãèéí á¿ðýí öóãëóóëãàòàé áîëñîí íü öààøèä
ìîíãîëûí òºäèéã¿é Òºâ àçèéí àìüòíû àéìãèéã ñóäëàõàä ¿íýò ìàòåðèàë áîëîõûí
äýýð òóñ óëñûí ò¿¿õèé ýäèéí 躺öèéã çºâ òºëºâëºí àøèãëàõàä ¿íäýñëýë á¿õèé
ìàòåðèàë áîëæ ºãºõ þì.
Óðãàìëûí íººöèéí ñóäàëãàà
1. Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýí óðüä ºìíº õóðèìòëóóëñàí áà øèíýýð öóãëóóëñàí
ìàòåðèàëóóä áîëîí õýýðèéí øèíý ñóäàëãààíû ¿íäñýí äýý𠺺ðèéí îðíû óðãàìëûí
àéìãèéí 1500 ç¿éëèéí óðãàìëûã õàìàðñàí 20000 äàðäàñ õóóäàñ á¿õèé ôîíäòîé
áîëîâ. Ôîíäîä áàñ øèíýýð îëñîí 40 ç¿éë óðãàìàë áàãòæýý. Ýíý á¿õýí íü ìàíàé îðíû
óðãàìëûí íºìðºãèéã ñóäëàõ ãåîáîòàíèêèèí ¿íäýñ áîëîõûí õàìò õºäºº àæ àõóéè
àæèëòàí, òýæýýë áýëòãýã÷ íàðò ìàø ÷óõàë ãàðûí àâëàãà áîëíî.
2. Áèîëîãèéí ñóäàëãàà õèéæ, ìàíàé íºõöºëä òýæýýëèéí ºâñ óðãàìëûí óðãàöûí
õýìæýý ÿìàð áàéãààã òîãòîîõîä ýðëèéç öàðãàñûí óðãàö ãà äóòàìä 22 ö, ñèáèð ºëºí 17
ö, ñîðã¿é ñîãîîâîð 13 ö, ñàìàí åðõºã 7,5 ö-èéí óðãàöòàé áàéíà.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû 9-ð á¿ãä õóðëààñ øàð áóóðöàã, âàíäóé çýðýã áóñàä
óðãàìëûí òàðèàëàõ òàëáàéã ºðãºæ¿¿ëýõ òàëààð äýâø¿¿ëñýí çîðèëòûã øèéäâýðëýõýä
áèîëîã÷èä ººðèéí àíõààðëûã èõýýõýí õàíäóóëàõ õýðýãòýé.
3. Îéí íººöèéã àðâèæóóëàõ, ñóóëãàöûã 纺âºðëºõòýé õîëáîãäóóëàí òºâ ñóóðèí
142

ãàçðûã íîãîîðóóëàõûí òóë òàðèõ ìîäûã òýýâýðëýõ çàðäàë õýìíýõ, õàìãààëàõ
îéí çóðâàñ áàéãóóëàõ çîðèëãîîð óëèàñ, øàð õóàéñ, ã¿éëñ, òýõèéí øýýã, ¿ðèë,
÷àöàðãàíà, çýðãèéí 10 îð÷èì ç¿éë ìîäëîã áà áóòëàã óðãàìëûã ìº÷ðººð áóþó ¿ðýýð
òàðèàëàõ áèîëîãèéí ¿íäñèéã ñóäàëæ òýäãýýðèéã óñëàõ, àð÷ëàõ ãóðèìûã áèîëîã÷èä
áîëîâñðóóëæýý. Íîõîéí õîøóó, ìîéëíû äèíàìèêèéã øèíæèëñíýýð æèìñ—
æèìñãýíèé àæ àõóéã áàéãóóëàõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé ¿íäýñëýëèéã áèé áîëãîâ.
Áàñ ãîâèéí áóòëàã óðãàìëûí íºõºí ¿éëäâýðëýëèéí àñóóäàë ñîíèðõîëòîé áºãººä
ýíý òàëààð çàãèéã ¿ðýýð ºñãºí òàðèàëàõ áîëîëöîîòîéã òóðøëàãààð áàòàëæýý.
4. Òàðèàëàíãèéí õîã óðãàìàë, óðãàìëûí ºâ÷íèéã èëð¿¿ëýõ çàðèì ÷óõàë àñóóäëûã
ñóäëàâ.
Îäîî ¿åä òàðèàëàíãèéí õîã óðãàìàë 200 ç¿éë áàéãààãèéí äîòîð Îðõîí,
Ñýëýíãèéí ñàâ ãàçðûí íóòàãò ¿ð òàðèàíû 60 ç¿éë õîã óðãàìëûã íýëýýä íàðèéí
ñóäàëñàí áàéíà. Õîíãèî õîøóó áóäàà, òàòàð ñàãàã, ò¿ð¿¿ò ãàãàäàé çýðýã îëîí óëñûí
õîðèî öýýð á¿õèé 10 ãàðóé õîã óðãàìëûã øèíýýð á¿ðòãýæýý. Õîã óðãàìëûí áèîëîãèéã
ñóäàëæ, òàðõàöûã ãàðãàñàí íü õºäºº àæ àõóéí òàðèìàë óðãàìëûí óðãàöûí õýìæýýã
íýìýãä¿¿ëýõ àðãà õýìæýýíèé ýðäýì øèíæèëãýýíèé ¿íäýñëýë íü áîëîõ ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé þì.
Óðãàìëûí ºâ÷èí ñóäëàõ àñóóäàë ¿íäñýíäýý 1960 îíîîñ ýõëýâ. Ýä¿ãýý óðãàìëûí
ºâ÷èí ¿¿ñãýã÷èéí ç¿éë àíãèéã òîãòîîí òîäîðõîéëæýý. Ò¿¿íèé äîòîð 5 ç¿éë, 3 õýëáýð
øèíæëýõ óõààíä øèíýýð íýìýãäæýý.
5. Ìîíãîë îðîí ýìèéí óðãàìëûí àñàð èõ íººöòýé þì. Ýìèéí óðãàìëûã ïðàêòèêò
ºðãºí õýðýãëýõèéí òóëä ò¿¿íèé õèìè, áèîëîãèéã ã¿í ã¿íçãèé ñóäëàõ øààðäëàãàòàé.
Ýíý àñóóäàë íü ÇÕÓ áà áóñàä îðîíä «Áàéãàëèéí ãàðàëò íýãäýë» ãýäýã íýðòýéãýýð
òóéëûí äàëàéöòàé ñóäëàãäàæ áàéíà.
Ãåîáîòàíèê÷èä õèìè÷ íàðòàé õàìòðàí ìîíãîë öàãààí áàðáàä öýöãèéã ñóäàëñàí
ä¿íãýýð áîë ò¿¿íèé íàéðëàãàíä 15 ç¿éëèéí ãëþêîçèä áàéãàà íü èëýð÷, òýäãýýðèéí
íýã íü øèíæëýõ óõààíä óðüä ìýäýãäýýã¿é áàéñàí ãëþêîçèä áàéëàà. Èéìýýñ ãàäààäààñ
àâäàã áèî áýëäìýëèéã îðëîæ ÷àäàõ ýìèéã ãàðãàæ àâàõ áèîëîãè, õèìè, ýì ñóäëàëûí
àðãà, òåõíîëîãèéã áîëîâñðóóëæ, ýìèéí ¿éëäâýðò øèëæ¿¿ëæýý.
6. Óäàìøèë ç¿éí ñóäàëãàà ìàíàéä çºâõºí 2 æèëèéí ºìíº îíîëûí ÷èãëýëýýð
ýõýëñýí áºãººä ïðàêòèêèéí àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
¯¿ëäð¿¿äèéã ýðëèéçæ¿¿ëýõ àæèëä ýíý øèíæèéã àíõààð÷ ¿çýõ ¸ñòîé. «Ñàðàòîâ
29Õ», «Ñàðóáðà» ñîðòûí ýðëèéç óëààí áóóäàéã òóðøèí ñóäàëæ, çàðèì óðüä÷èëñàí
ä¿ãíýëò õèéâ. Ãýâ÷ ýöñèéí ä¿ãíýëò õèéõèéí òóë óóë àæëûã ¿ðãýëæë¿¿ëýõ õýðýãòýé
áàéíà.
III. Õèìèéí ñóäëàë
1. Óëñ àðäûí àæ àõóéí çàéëøã¿é õýðýãöýýò äàâñ, áåíòîíèò øàâðûí íººö
áàÿëàãèéã àøèãëàõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõèéí òóëä 170-ààä íóóðûí äàâñíû õèìèéí
íàéðëàãûã ñóäàëæýý. Ñóäàëãààíû ä¿íä äýýðõ íóóðóóäààñ 90 íóóð êàðáîíàòûí
á¿ëýãò õàìðàãäàõààñ ãàäíà 19 íóóð àðüñ øèð, íýõìýë, øèë, õóæðûí ¿éëäâýðèéí
÷óõàë ò¿¿õèé ýä—ñóëüôàò íàòðè àãóóëæ áàéãààã èëð¿¿ëýí òîãòîîæýý. Óâñ, Çàâõàí,
Áàÿíõîíãîð, ªìíºãîâü, Äîðíîä àéìãèéí íóòàãò 96—98% õëîðò íàòðèòàé õîîëíû ñàéí
÷àíàðûí äàâñòàé õýä õýäýí íóóð áàéíà
2. Áàðèëãûí çàðèì ìàòåðèàë, òóõàéëáàë öàéðóóëàõ ÷àäâàð ñàéòàé áåíòîíèò
øàâðûí õèìèéí íàéðëàãûí ñóäàëãàà ÿâóóëæýý.
Áåíòîíèò øàâðààð àâòî õºäºëã¿¿ðèéí áîõèðäñîí òîñ öýâýðëýõ àðãûã Òýýâðèéí
ÿàìàíä øèëæ¿¿ëýí ¿éëäâýðò íýâòð¿¿ëñíýýð Òýýâðèéí ÿàìíû õàðúÿà òîñ öýâýðëýõ
143

ñòàíö äýýðõ àðãûã õýðýãëýí 200 òîíí öýâýðëýñýí òîñ ãàðãàí 340000 òºãðºãèéí
á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýæ 140000 òºãðºãèéí öýâýð àøèã îëñîí ãýæ Òýýâðèéí ÿàì
1970. 12. 19-íä òîäîðõîéëîâ.
3. Õèìèéí õ¿ðýýëýí õºäºº àæ àõóéã õèìèæ¿¿ëýõ èðýýä¿éòýé àñóóäëûã
øèéäýõèéí òóëä ìîíãîë îðíû õºðñíèé, ÿëàíãóÿà ¿ð òàðèàíû àæ àõóéí òàëáàéí
ìèêðîýëåìåíòèéí òàðõàëòûã ñóäëàõ òàëààð íýëýýä àæëûã çîõèîñîí áàéíà. Ýíý
àæëûí ä¿íä Àëòàíáóëàã, Áàòñ¿ìáýð, Õàð-õîðèíû ñàíãèéí àæ àõóéí ìýäýãäñýíýýð
íèéòäýý 127500 òºãðºãèéí õýìíýëò ãàðãàñàí áàéíà.
4. Õ¿íñ, ¿íýðòýí êîñìåòèê, ýìèéí ¿éëäâýðèéí øèíý ò¿¿õèé ýäèéã èëð¿¿ëýõ
çîðèëãîîð 20 îð÷èì óðãàìëûí ýôèðèéí òîñíû ãàðö, ôèçèê-õèìèéí íàéðëàãûã ñóäëàâ.
5. ªºõ òîñíû õèìèéí íàéðëàãûã ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð òýäãýýðèéã ÿëãàõ,
òýýâýðëýõ, õàäãàëàõ òåõíîëîãè, ñòàíäàðòûã áîëîâñðóóëæýý.
Ýíý çºâëºìæèéã õýðýãæ¿¿ëñíýýð æèëä 600 òîíí îð÷èì ººõºí òîñ èë¿¿
¿éëäâýðëýõ áîëîìæòîé áîëîõ þì.
6. Çýðëýã æèìñ—æèìñãýíèé 20 îð÷èì óðãàìëûã ñóäàëæ, òåõíîëîãèéí ñîðèëò
ÿâóóëñàí íü òýäãýýðèéã æèìñíèé óíäàà, äàðñàíä õýðýãëýõ áîëîëöîîã èëð¿¿ëëýý.
7. Òàëõ, ñïèðò, ïèâîíû ¿éëäâýðò õýðýãëýãääýã ôåðìåíò ¿¿ñãýã÷ 14 ìèêðîîðãàíèçìûí
îìãèéã ãàðãàí àâ÷ýý.
Õèìèéí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóä õýä õýäýí ñòàíäàðòûã
áîëîâñðóóëæ, óëñûí êîìèññîîð áàòëóóëñíû çàðèì íü ïðàêòèêò ìºðäºãäºæ áàéíà.
Ýäãýýð çºâëºìæ, ñòàíäàðò íü õýäèéãýýð ºâ òýãø áîëîâñîðñîí ç¿éëñ áèø áîëîâ÷
òýäãýýðèéã çîõèîã÷äûí îðîëöîîòîéãîîð ¿éëäâýð ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëýõ ¿åä óëàì
íàðèéñãàí áîëîâñðóóëæ áîëîõ íü ìýäýýæ õýðýã þì.
IV. Ãàçàð ç¿éí ñóäëàë
1-ð øèéäâýðëýõ àñóóäàë: պ人 àæ àõóéä çîðèóëàí ÁÍÌÀÓ-ûí íóòãèéã áàéãàëèéí
òàëààð ìóæëàõ.
Óðüä õóðèìòàëñàí áà øèíýýð ÿâóóëñàí õýýðèéí ñóäàëãààíû ìàòåðèàëûã
áîëîâñðóóëñíû ä¿íä ÁÍÌÀÓ-ûí óóð àìüñãàëûí ìóæëàëòûí çópar, óóð àìüñãàëûí
ãóðèìûã èëð¿¿ëñýí 20 îð÷èì òºðëèéí çóðàã, ÁÍÌÀÓ-ûí ãîë ìºðºí, íóóðûí óñíû
ãóðèì áà ãàäàðãûí óñíû íººöèéã òóñãàñàí çóðàã, ìîíãîë îðíû õºðñíèé 1:2000000
ìàñøòàáûí çóðàã, Õºðñíèé àæ àõóéí ¿íýëýëòèéí áîëîí õºðñ—ãàçàð ç¿éí ìóæëàëòûí
çóðàã çýðãèéã çîõèîæýý. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé ¿íäýñëýëòýé õèéãäñýí ýäãýýð çóðàã
íü óëñ àðäûí àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãººã çîõèîõîä Ìîíãîë îðíû ãàçàð íóòãèéí
ãàäàðãûí øèíæ áàéäàë, óóð àìüñãàëûí íºõöºë, ãîë ìºðºí, íóóð áà õºðñèéã àëü áîëîõ
çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ áîëîìæòîé áîëãîæ áàéíà.
II-ð øèéäâðëýõ àñóóäàë: ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äàõü îëîí æèëèéí öýâäýã ÷óëóóëãèéí
á¿ðýëäýõ¿¿í, á¿òýö, ãàçàð ç¿éí òàðõàëò, õýëáýðæèí òîãòîõ íºõöºë áà õºãæëèéí ò¿¿õ.
Õýýðèéí ñóäëàãààíû ìàòåðèàëä òóëãóóðëàí Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýð äýõ îëîí
æèëèéí öýâäýãò õóðäàñûí òîãòîö, á¿òýö, òàðõàëò, ãàðàë ¿¿ñýë, çóçààí, òåìïåðàòóð
çýðýã àñóóäëûã õºíäñºí 50 ãàðóé õýâëýëèéí õóóäàñ òàéëàíã áè÷èæ, ìîíãîë îðíû
ãåîêðèîëîãèéí 1:1500000 ìàñøòàáòàé çóðãèéí ýõ áà Óëààíáààòàð õîòûí íóòàã
äýâñãýðèéí 1:25000 ìàñøòàáòàé óë õºðñíèé óëèðëûí õºëäºëòèéí çóðãèéã òóñ òóñ
çîõèîñîí áàéíà.
III-ð øèéäâýðëýõ àñóóäàë: ÁÛÌÀÓ-ûí óëñ àðäûè àæ àõóéí ãîë ñàëáàðûí ýäèéí
çàñãèéí ãàçàð ç¿éã ñóäëàõ çîðèëãîîð:
Õýýðèéí ñóäàëãààíû áà ôîíäûí ìàòåðèàëûã áîëîâñðóóëæ, «ÁÍÌÀÓ-ûí
òàðèàëàíãèéè ãàçàð ç¿é» (8 õ.õ.) «ÁÍÌÀÓ-ûí àæ ¿éëäâýðèéí ãàçàð ç¿é» (8 õ.õ.)
144

«ÁÍÌÀÓ-ûí õ¿í àìûí ãàçàð ç¿é» (10 õ. õ.) çýðýã íýãýí ñýäýâò çîõèîëóóä áè÷æýý.
Ýäãýýð á¿òýýëä óëñ àðäûí àæ àõóéí ãîë ñàëáàðûí áàéðøèëòûí ºíººãèéí áàéäàë,
õýòèéí òºëºâòýé õîëáîîòîé ÷óõàë àñóóäëûã òóñãàæýý.
IV-p øèéäâýðëýõ àñóóäàë: ÁÍÌÀÓ-ûí ãàçàð ç¿éí çóðàã çîõèîõ.
Àðäûí áîëîâñðîëûí ÿàìíû çàõèàëãààð äóíä ñóðãóóëèéí àõëàõ àíãèä ¿çýõ
1:2000000 ìàñøòàáûí ÁÍÌÀÓ-ûí ãàçðûí ä¿ðñèéí çóðàã, äóíä ñóðãóóëèéí áàãà àíãèä
çîðèóëæ ÁÍÌÀÓ-ûí çàñàã çàõèðãààíû õóâèàðûí çóðàã, óóð àìüñãàëûí çóðàã, ýäèéí
çàñãèéí 2 òºðëèéí çóðàã, ãàçðûí ä¿ðñèéí çóðàã áà ãàçàð ç¿éí àòëàñ çýðãèéã òóñ òóñ
çîõèîæýý.
V. Ýäèéí çàñãèéí ñóäëàë
Ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýëýí íü òóñ îðíû õºäºëìºðèéí íººö, õºäºº àæ àõóéí
¿éëäâýðëýëèéí áàéðøèëò, òºðºëæèëò, ýð÷èìæèëòèéí çàðèì àñóóäàë, áýë÷ýýð,
õàäëàí, òàðèàëàíãèéí ãàçðûí ýäèéí çàñãèéí ¿íýëýëò, àæ ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóéí
òºëºâëºëòèéã ñàéæðóóëàõ àðãà ç¿éòýé õîëáîãäñîí íýëýýä àñóóäàëä ñóäàëãàà õèéæýý.
¯¿íä:
1. Òóñ óëñûí õ¿í àìûí ºñºëòèéã 2000 îí õ¿ðòýë, íàñëàëòûí õ¿ñíýãòèéã õîò,
àéìãóóäààð òîîöîîëîí ãàðãàñàí ÿâäàë þì.
Óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ õýòèéí òºëºâëºãººíèé òºñºë, õ¿í àìûí
ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ àðãà õýìæýý áîëîâñðóóëàõàä áàðèìòëàõ íîðìûí ÷àíàðòàé
ýíý ìàòåðèàëûã Óëñûí òºëºâëºãººíèé êîìèññ, Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ÿàìàíä
øèëæ¿¿ëýí ºãñíººð ïðàêòèêò àøèãëàæ áàéíà.
2. պ人 àæ àõóéí íýãäëèéí áàéðøëûí àñóóäëààð øèíæèëãýýíèé íýãýí ñýäýâò
çîõèîë õýâëýãäæýý. Ýíý çîõèîëä ìàë àæ àõóéí áàéðøëûí îäîîãèéí áàéäàë,
áàéãàëü—ãàçàð ç¿éí ÿíç á¿ðèéí íºõöºë äàõü òºðºë òóñ á¿ðèéí àøèãò àæèëëàãààã
òóñãàæýý.
պ人 àæ àõóéí ýäýëáýð ãàçàðò ýäèéí çàñãèéí ¿íýëýëò ºãºõ àñóóäëûã ñóäàëæ
áàéãàà ÿâäàë ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíä øèíý ç¿éë þì. Óã ñóäàëãàà íü ÿëàíãóÿà
ãàçðûí á¿ðòãýë, àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõàä ÷óõàë ¿íäýñëýë áîëñîí ó÷èð ÁÍÌÀÓûí
ãàçàð ýäýëáýðèéí õóóëèéí òºñºëä çîõèõ òóñãàëàà îëñîí áàéíà. Áýë÷ýýð õàäëàí,
òàðèàëàíãèéí ãàçðûí òàëáàé áîëîí ¿ðæèë øèìèéí ÿëãàâàðûã òîäîðõîéëñîí ýíý
ñóäàëãàà íü õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ãàçðûã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé
áàéðøóóëàõ, õºãæ¿¿ëýõýä òóñ äºõºì áîëíî.
3. պ人 àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ çîðèëòîîñ ¿íäýñëýí
Ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýëýíãýýñ òàéëàíãèéí õóãàöààíä äàðààõè àñóóäëûã ñóäëàí
áîëîâñðóóëàõàä íýëýýä àíõààðàë òàâèâ. ¯¿íä:
à) պ人 àæ àõóé, ÿëàíãóÿà ò¿¿íèé ãîë ñàëáàð áîëîõ ìàë àæ àõóéí õºãæëèéí
ÿâöûã ñóäëàõ.
á) ìàõíû ìàë àæ àõóéã óëàì ýð÷èìæ¿¿ëýõ ýäèéí çàñãèéí áîëîëöîî íºõöºëèéã
ñóäëàõ.
â) ÁÍÌÀÓ-ûí íºõöºëä ýð÷èìæèëòèéí ¿íäñýí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ
îíöëîãóóäûã ñóäëàõ.
Ñóäàëãààíû ä¿íä ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéí
ýð÷èìæèëòèéí ò¿âøèíã óëàì äýýøë¿¿ëýõ àñóóäëààð àðãà÷èëñàí çºâëºìæ
áîëîâñðóóëàí Óëñûí òºëºâëºãººíèé êîìèññò øèëæ¿¿ëæ, 1969 îíä «ÁÍÌÀÓ-ûí
ìàõíû ìàë àæ àõóéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ ¿íäñýí àñóóäëóóä» ãýäýã (7,5 õ.õ.) íýãýí ñýäýâò
çîõèîë õýâë¿¿ëñýí áàéíà.
Äýýðõè çºâëºìæ, á¿òýýëä õàìãèéí áàãà çàðäëààð íýãæ òîëãîé ìàë íýãæ
145

òàëáàéãààñ àâàõ õºäºº àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºñºëòèéã õàíãàõ àÿòàé íºõöºëèéã
á¿ðä¿¿ëýõýä ãîë àíõààðàë òàâüæýý.
պ人 àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ýð÷èìæèëòèéí õýòèéí òºëºâòýé óÿëäóóëàí òóñ
îðíû ÿíç á¿ðèéí á¿ñýíä öààøäàà ìàë àæ àõóéã õºòëºí ÿâóóëàõ çîõèõ ñèñòåì¿¿äèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ ñàíàëûã äýâø¿¿ëæýý. ¯¿íä:
1. Íýìýãäýë òýæýýëòýéãýýð áýë÷ýýðèéã çîõèñòîé (áýë÷ýýðèéã ñýëã¿¿ëýí àøèãëàõ
àðãààð) àøèãëàõ áîëîâñðîíãóé ñèñòåì.
2. Íýìýãäýë òýæýýëòýé îòîðò áýë÷ýýðèéí ñèñòåì
3. Õàãàñ ñóóðèí áýë÷ýýðèéí (ºâëèéí öàãò áóþó áýë÷ýýðèéí ºâñíèé øèì áóóðñàí
¿åä íýìýãäýë òýæýýë òîãòìîë õýðýãëýäýã) ñèñòåì.
Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä áàéãàëèéí
áýë÷ýýð, õàäëàíãèéí íººöèéã çºâ àøèãëàõ, òýæýýëèéí óðãàìàë òàðèàëàõ áà
¿éëäâýðëýëèéí àðãààð áýëòãýõ çýðãýýð òýæýýëèéí áààçûã óëàì áýõæ¿¿ëýí, ò¿¿íèéã
çºâ õîñëóóëàí ¿ð àøèãòàé àøèãëàõ ÿâäàë øèéäâýðëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
պ人 àæ àõóéí õ¿íä õ¿÷èð àæëûã ìåõàíèêæóóëàí ìàë àæ àõóéã óëàì
ýð÷èìæ¿¿ëñíýýð ìàëûí ç¿é áóñûí õîðîãäëûã ¿ëýìæõýí áàãàñãàæ, õºäºëìºðèéí
á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýí, ººðèéí ºðòãèéã áóóðóóëàõ àÿòàé íºõöºë áîëîìæèéã
ñóäàëæýý.
4. Óëñ àðäûí àæ àõóéí óäèðäëàãà, òºëºâëºëòèéã ñàéæðóóëàõ àðãà çàìóóä.
Ìàíàé íºõöºëä àæ àõóéí ýäèéí çàñãèéí óäèðäëàãà, òºëºâëºëòèéí øèíý
ñèñòåìèéã áýëòãýí íýâòð¿¿ëýõ àñóóäëààð ã¿éöàòãýñýí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä 3 çºâëºìæ
áîëîâñðóóëæýý.
1. Øèíý ñèñòåìèéí ¿íäñýí àñóóäëóóäûã ìàíàé íºõöºëä òîõèðóóëàí áîëîâñðóóëàõ.
2. Øèíý ñèñòåìèéã òóðøèí íàâòð¿¿ëñýí ò¿ð¿¿÷èéí ¿ð ä¿íã íýãòãýí øèíæëýõ,
3. Àæ àõóéí äîòîîä òîîöîîã çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà÷ëàëûí àñóóäàëä òóñ òóñ
çîðèóëàãäñàí þì.
Íýãä¿ãýýð çºâëºìæèíä 8 ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëæýý.
Õî¸ðäóãààð çºâëºìæèíä òîãòâîðòîé íîðìàòèâûã áàðèìòëàí òîîöîîíû
àøãààñ øàãíàë óðàìøëûí ôîíä, íèéãýì ñî¸ëûí àðãà õýìæýý, îðîí ñóóöíû ôîíä,
¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ ôîíä áàéãóóëàõ àñóóäàë.
Ãóðàâäóãààð çºâëºìæèíä ìàíàé àæ ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäàä äîòîîä òîîöîîã çîõèîí
áàéãóóëàõ çàð÷èì, àðãà÷ëàëûí àñóóäëûã òóñ òóñ àâ÷ ¿çæýý.
Ýäãýýð çºâëºìæèíä äýâø¿¿ëñýí ¿íäñýí ñàíààíóóä íü Ñàíãèéí ÿàì, Õºäºëìºð,
öàëèí õºëñíèé óëñûí õîðîîíîîñ ýäèéí çàñãèéí øèíý ñèñòåìä áýëòãýõ àñóóäëààð
ãàðãàñàí áàðèìò áè÷ã¿¿äýä òóñãàãäñàí áàéíà.
5. Ñ¿ðãèéí çîõèñòîé á¿òýö, ìàë÷äûí õºäºëìºð çàðöóóëàëòûí òàëààð
òºëºâëºãººíèé çàðèì íîðìàòèâûã áîëîâñðóóëæýý. Ýäãýýð íü 1969 îíä õýâëýãäñýí
«Ìàë àæ àõóéí ýäèéí çàñãèéí çàðèì àñóóäàë» ãýäýã íýãýí ñýäýâò çîõèîë áîëîí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õýä õýäýí ºã¿¿ëýëä îðñîí áàéíà.
Äýýðõè õî¸ð àñóóäëààð áîëîâñðóóëñàí çºâëºìæèéã Óëñûí òºëºâëºãººíèé
êîìèññ, Íýãäëèéí õîëáîîíû äýýä çºâëºëä øèëæ¿¿ëýí ºã÷ýý.
VI. Ôèçèê-ìàòåìàòèêèéí ñóäëàë
Ôèçèê÷èä, ìàòåìàòèê÷èä óëñ àðäûí àæ àõóéí õºãæëèéí çîðèëòòîé øóóä õîëáîî
á¿õèé ïðàêòèêèéè áà îíîëûí øèíæ ÷àíàðòàé ñóäàëãààíóóäûã õèéæ ýõýëëýý. Ýäãýýð
àæëóóäààñ íýëýýä äàëàéöòàé íü ãýâýë:
1. Ìàòåìàòèê÷èä 6à çîõèîí á¿òýýã÷èä çàðèì íóòãèéí áàéãàëèéí íººöèéã
àøèãëàõ áîëîìæ á¿õèé æèæãýâòýð õýìæýýíèé çàâîä, öåõèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàí
146

¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëýâ.
Óâñ àéìàãò óëààí áóóäàéíààñ æèëä 200 òîíí ñïèðò ãàðãàí àâàõ çàâîä, æèëä 174
òîíí ÷àöàðãàíààñ 4350 êèëîãðàìì òîñ áîëîâñðóóëàõ ÷àäàë á¿õèé öåõ áàéãóóëæýý.
Áàÿíõîíãîð àéìàãò xapìàã, ãî¸îíîîñ 16,8 òîíí ñïèðò, æèìñãýíýýñ 28 òîíí äàðñ
ãàðãàí àâàõ ÷àäàë á¿õèé çàâîäûã àøèãëàëòàíä îðóóëàâ.
Ýäèéí çàñàã÷äûí òîîöîîãîîð ¿çâýë ýíý ãóðâàí ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í íü 1971
îíîîñ ýõëýí æèë á¿ð 26 ñàÿàñ äîîøã¿é òºãðºãèéí öýâýð àøãèéã óëñàä îðóóëæ áîëîõ
áàéíà.
Äàðõàí õîòûí äóëààíû öàõèëãààí ñòàíöûí ÿíäàíãèéí õºº, í¿¿ðñíèé óóðõàéí
ÿíç á¿ðèéí äàâõàðãà äàõü õàãàñ äàìæóóëàã÷ õîâîð ýëåìåíò ãåðìàíèé õýìæýýã
òîäîðõîéëîõ ñóäàëãàà ÿâóóëæ ò¿¿íèé ýöñèéí ä¿íãèéí òóõàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé
òàéëàíã õîëáîãäîõ ñàíàëûí õàìò áýëòãýýä Óëñûí òºëºâëºãººíèé êîìèññò
øèëæ¿¿ëýõýýð áýëòãýæ áàéíà.
Ìàíàé íºõöºëä á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûã øàëãàõ, òýýâðèéí çàðäëûã õýìíýõ, à÷àà
òýýâýðëýëòèéí áîãèíî áà óäààí õóãàöààíû çîõèñòîé òºëºâëºëòèéã áîëîâñðóóëàõàä
ìàòåìàòèê — ñòàòèñòèê àðãóóäûã ìàòåìàòèê÷èä õýðýãëýí ýõýëæ áàéíà.
Îíîëûí ÷àíàðòàé àæëóóäààñ èõýýõýí ñîíèðõîëòîé íü ãýâýë:
200—375 ñàÿ ýëåêòðîí âîëüò ýíåðãè á¿õèé II ìåçîí öºìòýé ìºðãºëäºõ人 íýìýõ
öýíýãòýé áîëîõ áóþó íýìýõ öýíýãòýé íü õàñàõ áîëäãèéí ó÷ðûã òàéëáàðëàæ áîëîõóéö
ìàòåðèàëûã ôèçèêèéí õ¿ðýýëýíãèéí ëàáîðàòîðèò áîëîâñðóóëæýý.
Íàðíû ¿çýãäë¿¿äèéã àæèãëàæ ò¿¿íèé èäýâõæèëòèéí øàëòãààíû òà-ëààð
ñîíèðõîëòîé áàðèìò ãàðãàæýý. Óëààíáààòàð, Äàëàíçàäãàä äàõü ñòàíöóóä äýëõèéí
õèéìýë äàãóóëóóäûã îïòèêèéí áîëîí ãýðýë çóðãèéí àðãààð àæèãëàæ áàéãàà áºãººä
ýíä õèéãäñýí 700 ãàðóé àæèãëàëòûí ä¿íã áîëîâñ-ðóóëàõ çîðèëãîîð Ìîñêâà äàõü
ñîöèàëèñò îðíóóäûí òîîöîîëîí áîäîõ «Êîñìîñ» òºâä èëãýýñýí áàéíà.
Ìàíàé îðíû õºðñºíä öàöðàã èäýâõò ñòðîíöè 90-èéí òàðõàëò æèãä áèø áàéãàà
ò¿¿íèé õýìæýý íü 1 êì 2 -ä 19—126 ìèëèêþðè, òýõäýý íóòãèéí èõýíõ õýñýãò 1 êì 2 -ä
30—35 ìèëèêþðè áàéãààã òîãòîîæýý. Ìàíàé íóòàã äýâñãýð äàõü öàöðàãèéí õýìæýý íü
õîéò ºðãºðãèéí áóñàä îðíûõòîé àäèë áàéãààã ñóäàëãàà õàðóóëæ áàéíà.
1968 îíä çàðèì ñàíãèéí àæ àõóéí òàðèàëñàí áóóäàéí ñòðîíöè 81,9 ïèêîêþðè
êã
— 90 ïèêîêþðè
êã (òýð îíû ãóðèëä 34,5 ïèêîêþðè
êã
) áàéñàí íü õîð àþóëã¿é õýìæýý
áîëíî. ÁÍÌÀÓ-ûí á¿õ íóòàã äýâñãýðèéí ¿íýìëýõ¿é ñîðîíçîí îðíû çóðàãëàëûã 4
ýëåìåíòýýð çîõèîñîí áàéíà.
Á. Íèéãìèéí óõààíû òàëààð
VII. Ò¿¿õ ñóäëàë
Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí ºíãºðñºí òàâàí æèëä òóñ îðíû ò¿¿õ ñóäëàëûí òàëààð
ìîíãîë÷óóäûí ãàðàë ¿¿ñýë, ôåîäàëûí õàðèëöààíû îíöëîã, ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí
ò¿¿õèéã ã¿íçãèéð¿¿ëæ ñóäëàõ, òóñ îðíû êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìûí ò¿¿õýí
òóðøëàãûã íýãòãýí ä¿ãíýõ, ìîíãîëûí ò¿¿õ áè÷ëýã çýðýã çàíãèëàà àñóóäëûã
áîëîâñðóóëæýý.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé ýäãýýð àæëûí ¿ð ä¿íä íýëýýä õýäýí òîìîîõîí íýãýí ñýäýâò
çîõèîë õýâëýãäýí ãàðàâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýâñãýð äýýð ýðò öàãààñ õ¿í àìüäàð÷ áàéñàí òóõàé, Õ¿íí¿,
Ñÿíüáè, Ò¿ðýã, Óéãàð, Õèòàí, Ìîíãîë çýðýã í¿¿äýë÷èí àéìãèéí õàðèëöààíû òóõàé
òýäãýýð çîõèîë á¿òýýëä äóðäñàí øèíý ñàíàë áàðèìò ñýëòýýñ ¿çýõýä Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèéã íýëýýä ýðò äýýð ¿åä ¿¿ñýí ãàðñàí ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé áîëîâ. Áàñ ìîíãîë—
147

çºâëºëòèéí àðõåîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöèéí àæèë íýëýýä ¿ð ä¿íòýé áîëñíûã
öóõàñõàí òýìäýãëýå.
Ìîíãîë îðîíä ôåîäàëèçì õºãæèæ èðñýí ¿éë ÿâö, òóõàéëáàë ò¿¿õýí õºãæëèéí
ÿíç á¿ðèéí ¿å øàòàí äàõü ìîíãîëûí íèéãìèéí ìºëæëºã áà àíãèéí òýìöëèéí õýëáýð
ìàÿãèéã íýëýýä èõ ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäàëñàí áàéíà. Àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ, ÁÍÌÀÓûí
õàãàñ çóóí æèëèéí íèéãýì—ýäèéí çàñãèéí àñóóäëûã íàðèéâ÷èëàí ñóäàëæ
áîëîâñðóóëàâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéí 2, 3-ð áîòü çîõèîë, «Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ» ãýäýã
íýãýí ñýäýâò çîõèîë áîëîí áóñàä çîõèîë á¿òýýëä îðñîí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë íü
îþóòàí, áàãø íàðò ÷óõàë ãàðûí àâëàãà áîëîõ þì.
Ò¿¿õ÷äýýñ Â. È. Ëåíèíèé ìýíäýëñíèé 100 æèë, Àðäûí õóâüñãàëûí 50 æèëèéí
îéä çîðèóëàí íýãòãýí ä¿ãíýñýí ÷àíàðòàé çàðèì çîõèîë áè÷èâ. Äýýðõ á¿òýýë¿¿ä íü
êîììóíèçìûã ýñýðã¿¿öñýí õºðºíãºòíèé ò¿¿õ÷, ýäèéí çàñàã÷, ôèëîñîôè÷äûí ýëäýâ
äàéðàëò ÿâóóëëàãûã èë÷ëýí áóò öîõèõîä íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí áàéíà.
Äîðíî äàõèíû ñóäàëãàà òóõàéëáàë ò¿¿õèéí àñóóäëààð çàðèì ñóäàëãààã ÿâóóëæ
ýõýëæ áàéíà.
Ìàíàé íèéãýì ñóäëàã÷, ò¿¿õ÷, ôèëîñîô÷ íà𠺺ðñäèéí áè÷ñýí íîì çîõèîëóóäàä
õºðºíãºòíèé ¿çýë ñóðòàë÷äûí õàðø áóðóó ¿çëèéã áàéíãà èëð¿¿ëýí ø¿¿ìæèëæ áàéäàã
áèëýý.
VIII. Õýë çîõèîëûí ñóäëàë.
1. Ìîíãîë õýëíèé á¿òýö ãýäýã 3 áîòü çîõèîë áè÷èâ. Ýíý çîõèîëä ìîíããîë õýëíèé
àâèà, àâèàëáàð ç¿éí ñèñòåì, ¿ã áà ºã¿¿ëáýð ç¿éí áýðõòýé àñóóäëóóäûã íàðèéí
áîëîâñðóóëñàí áàéíà.
2. Ìîíãîë õýëíèé íóòãèéí àÿëãóó ñóäëàõ òàëààð èõýýõýí àæèë õèéæýý. Áàÿëàã
èõ ìàòåðèàëûí ¿íäñýí äýýð ìîíãîë õýëíèé íóòãèéí àÿëãóóíû àòëàñûã àíõ óäàà
çîõèîñîí þì.
3. Îð÷èí ¿åèéí ìîíãîë óðàí çîõèîëûí ò¿¿õ áà 17, 18, 19-ð çóóíû ìîíãîë
óðàí çîõèîëûí ò¿¿õèéã áè÷ñýí áàéíà. Óðàí çîõèîëûí îíîëûí òàëààð çàðèì
çîõèîë õýâëýãäýí ãàð÷ýý. Àðäûí àìàí çîõèîëûí öóãëóóëãà áà àíãèëàëò íü ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õóâüä èõýýõýí ñîíèðõîëòîé áîëæýý.
4. 60000 ¿ãòýé íýð òîìú¸îíû òîëü, 50000 ¿ãòýé îðîñ—ìîíãîë òîëü, 30000 ¿ãòýé
ìîíãîë õýëíèé òîâ÷ òàéëáàð òîëü õýâëýãäýí ãàðñíààñ ãàäíà Ìîíãîë àíõíû íýâòýðõèé
òîëü áè÷ãèéã çîõèîæ ýõëýâ.
Ìîíãîëûí ýðäýìòýí íàðààñ îëîí óëñûí ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí 2-ð èõ õóðàë
äýýð ò¿¿õ, ýäèéí çàñàã, õýë, óòãà çîõèîë, ôèëîñîôèéí àñóóäëààð òàâüñàí èëòãýë¿¿ä
íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé òàëààð ÷, áîäèò ìàòåðèàëûí õóâüä ÷ äýëõèéí ìîíãîë÷
ýðäýìòäèéí ñîíèðõëûã èõýýõýí òàòñàí þì. Òóñ èõ õóðàëä îðîëöîã÷äîîñ òýäãýýð
èëòãýëèéã îð÷èí ¿åèéí ìîíãîëûí ñóäëàëä ÷óõàë õóâü íýìýð áîëëîî ãýæ ¿çýâ.
***
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí õ¿ðýýëýíã¿¿ä 5 æèëèéí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûí ä¿íãýýñ ¿çâýë 13 àæëûã áèåò õýëáýðýýð íü, 12 ñòàíäàðò, 8 òîì
çóðàã, 58 çààâàð çºâëºìæ çýðýã á¿ãä 119 àæëûã ¿éëäâýðëýëä øèëæ¿¿ëýâ.
Òýäãýýðýýñ 77 íü ¿éëäâýðëýëä á¿ðýí íýâòýð÷, 8 àæëûã òºëºâëºãººíèé òºñºëä
òóñãàñàí áºãººä 11 àæèë ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëýõýä áýëýí áîëæýý.
ªíãºðñºí 5 æèëä íèéòäýý 200 ãàðóé íýð òºðëèéí 1587,5 õ.õ. ýðäýì øèíæèëãýýíèé
á¿òýýëèéã õýâëýæ íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîñîí áàéíà.
148

ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí øèéäâýðòýé óÿëäóóëàí
ØÓÀ-èéí 1970 îíû òºñâèéã 3%-èàð áóþó 312.8 ìÿíãàí òºãðºãººð õýìíýâ. Ò¿¿íýýñ
ãàäíà àâòîãðàæ, õýâëýõ ¿éëäâýðèéí õýìíýñýí ìºíãèéã îðóóëàëã¿éãýýð 1970 îíû
óëñûí òºñ⺺ñ 800 ìÿíãàí òºãðºã àðâèëàí õýìíýëýý.
Ýöýñò íü òóñ îðîíä øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõýä íàì çàñãààñ àâ÷ ÿâóóëñàí
ìàø ÷óõàë àðãà õýìæýýí¿¿ä áîëîí ÇÕÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè, áóñàä àõ
ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíû àêàäåìèòàé òîãòîîñîí ìàíàé ç¿éë á¿ðèéí õàìòûí àæèëëàãàà
¿ëýìæõýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñíèéã òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
Íàì çàñãààã øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð àâ÷ áàéñàí àðãà õýìæýýíèé íýã
÷óõàë ¿ð ä¿í áîë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýðäýì øèíæèëãýýíèé çýðýãòýé àæèë÷äûí òîî
ìýäýãäýõ¿éö îëøèðëîî, Ñ¿¿ëèéí 10 æèëä 225 õ¿í äýä ýðäýìòíèé çýðýã õàìãààëæýý.
¯¿íýýñ àêàäåìèéí õýìæýýãýýð 40 äýä ýðäýìòýí áîëñíîîñ ãàäíà ìºí 40 îð÷èì õ¿í ýíý
îíîîñ ýõëýí äîêòîðûí çýðýã õàìãààëàõààð áýëòãýæ áàéíà.
Ìýðãýæèëòí¿¿äèéã õàðèëöàí ñîëèëöîõ õýëáýðýýð 5 æèëèéí õóãàöààíä ìàíàé
îðîíä ÇÕÓ-ààñ 240 õ¿í, áóñàä àõ ä¿¿ îðíîîñ 58 õ¿í èðñýí áºãººä ìàíàéõààñ ÇÕÓ-ä 98
õ¿í, áóñàä îðîíä 31 õ¿í ÿíç á¿ðèéí õóãàöààãààð î÷ëîî.
Äýýðõ õóãàöààíä ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýâñãýð äýýð Ìîíãîë—Ǻâëºëòèéí
õàìòàðñàí ãåîëîãè-ïàëåîíòîëîãè, áèîëîãè, ò¿¿õ-ñî¸ëûí ýêñïåäèö¿¿ä àæèëëàâ.
Ýäãýýð ýêñïåäèöèä çºâëºëòèéí òàëààñ 10 ñàÿ òºãðºã, Ìîíãîëûí òàëààñ 2 ñàÿ òºãðºã
çàðóóóëñàí áàéíà.
Ýêñïåäèöè áîëîí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áóñàä õýëáýðýýð ýðäýìòäèéã õàðèëöàí
ñîëèëöîõ íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíû ìýðýãæëèéã àõèóëàõ, òýäíèé àæëûí àðãà
ç¿éã ñàéæðóóëàõ õèéãýýä øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ð á¿òýýëèéã äýýøë¿¿ëýõ õýðýãò èõ
íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà.
ªíãºðñºí 5 æèëä ã¿éöýòãýñýí òºëºâëºãººò àæëûí áèåëýëòèéã á¿õýëä íü íýãòãýí
ä¿ãíýæ ¿çýõýä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí îíîëûí õýìæýýã øèíæëýõ óõààíû áóõ
ñàëáàðóóä äýýð ýýëæèò 5 æèëä èõýýõýí äýýøë¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéãàà íü õàðàãäàæ
áàéíà.
5 æèëä ã¿éöýòãýõýýð òºëºâëºñºí çàðèì ñýäýâò àæèë á¿ðýí ã¿éöýä áèåëýãäýæ
÷àäààã¿éã îíöëîí òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
«ÁÍÌÀÓ-ûí õàäëàí áýë÷ýýð» ãýñýí íýãýí ñýäýâò á¿òýýëèéã 1968 îíä áè÷èæ
äóóñãàõ ¸ñòîé òºëºâëºãººò àæèë áàéñàí áîëîâ÷ ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í í.
Äàâààæàìö, äýä ýðäýìòýí í. Äàøíÿì íàð îäîî áîëòîë áýëýí áîëãîîã¿é áàéíà. ̺í
õ¿ðýýëýíãèéí òºëºâëºãººíä îðñîí «ÁÍÌÀÓ-ûí óðãàìëûí ìóæëàë ñóäàëãàà»-íû
àæëààñ òóñ óëñûí óðãàìàë, áýë÷ýýð, õàäëàíãèéí ìóæëàëûã õàðóóëñàí 1:2000000
ìàñøòàá á¿õèé ãàçðûí çóðàã çîõèîõ, ò¿¿íèé òàéëáàð ¿íäýñëýë áè÷èõ àæèë
áèåëýãäñýíã¿é ºíãºð÷ýý.
Äîðíîä ìîíãîëûí àðõåîëîãèéí ãàçðûí çóðãèéã ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí
àðõåîëîãèéí òàñãààñ çîõèîõ àæëûã áàñ á¿ðýí áèåë¿¿ëæ ÷àäààã¿é ºíãºð÷ýý. ̺í
õ¿ðýýëýíãèéí ôèëîñîôèéí òàñãààñ òºëºâëºñºí «19—20-ð çóóíû çààã äàõü ìîíãîëûí
íèéãýì—óëñ òºðèéí áîëîí ôèëîñîôèéí ñýòãýëãýýíèé ò¿¿õýí õºãæëèéí òîéì» ãýñýí
íýãýí ñýäýâò çîõèîëûí íýëýýä õýñãèéã áè÷èæ äóóññàíã¿é.
Çàðèì àæëûí ä¿íã àâ÷ ¿çýõýä ºíãºö áºãººä, ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýë çýðýã ÷óõàë
¿ç¿¿ëýëòýýð ó÷èð äóòàãäàëòàé áîëñîí áàéíà.
«Ìîíãîë îðíû òàííèòòàé áà ¿íýðòýí óðãàìëûí õèìèéí øèíæ ÷àíàð» ãýñýí
ñýäýâò àæèë õèìèéí øèíæèëãýý áà ä¿ãíýëòèéí õóâüä õàíãàëòã¿é áîëñîí ãýæ Õèìèéí
õ¿ðýýëýíãèéí óäèðäëàãà ¿çæýý. Äîðíî äàõèíû ñóäëàëûí õýëòñèéí ýðõëýã÷ í. Äàëàéí
ä¿ãíýëòýýð ìºí õýëòñèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí í. Ñàÿëõàìààñ ã¿éöýòãýõýýð
òºëºâëºñºí «ÁÍÌÀÓ áà Àôðèêèéí çàðèì îðíû õàðèëöàà» ãýñýí ñýäàâò àæèë
149

ñóäàëãààíû ìàòåðèàëààð äóòóó, ýðäýì øèíæèëãýýíèé ä¿ãíýëò íîòîëãîî ¿íäýñëýë
òóéëûí ñóë áîëæýý. Îðîñ Ìîíãîë òîëèéí 2-ð áîòèä àêàäåìè÷ Ö.Äàìäèíñ¿ðýíãýýñ
áè÷ñýí õàâñðàëò íü ¿çýë ñóðòàë, óëñ òºðèéí òàëààð íîöòîé àëäààòàé áîëæýý.
Çîõèîã÷ àëèâàà ò¿¿õýí ¿çýãäýë, ¿éë ÿâäàë, ò¿¿õýí áàðèìòûã òàéëáàðëàõäàà íàì÷,
àíãè÷ áèø áàéð ñóóðèíààñ õàíäàæ, ñóäàëæ áóé ç¿éëýý õºðºíãºòíèé îáúåêòèâèçì,
¿íäñýðõýõ ¿çëèéí áàéðíààñ ¿çýæ, ìàðêñèñò-ëåíèíèñò àðãà ç¿éã áàðèìòàëæ ÷àäààã¿é
áàéíà.
Äýýð äóðäñàí äóòàãäëóóä íü þóíû ºìíº ñåêòîð, õ¿ðýýëýíãèéí óäèðäëàãà,
ýðäìèéí çºâëºëèéí ç¿ãýýñ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë÷äûí õèéæ áóé òºëºâëºãººò
àæëûí áèåëýëò, øèíæèëãýýíèé ä¿ãíýëò íîòîëãîî á¿òýýëèéí îíîëûí ò¿âøèí,
÷àíàðûí òàëààð òàâèõ çàð÷èìò øààðäëàãà, õÿíàëò øàëãàëò õàíãàëòã¿é áàéñàíòàé
õîëáîîòîé.
Èéìä áèä ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýëä òàâèõ çàð÷èìò øààðäëàãûã ñ¿ðõèé
äýýøë¿¿ëæ, á¿òýýëèéã àâ÷ õýëýëöýõ îíîëûí ìàðãààí, ø¿¿ìæëýëèéã ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûí á¿õ ñàëáàðóóäààð õ¿÷òýé áîëãîõ õýðýãòýé áàéíà.
Íàì çàñàã á¿õ õºäºëìºð÷èä ò¿¿íèé äîòîð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë÷äûè
õºäºëìºðèéí á¿òýýëèéã ¿ðãýëæ äýýøë¿¿ëýõèéã óðèàëàí äóóäàæ áàéäàã áèëýý.
ͺõºð Þ.Öýäýíáàë ºíãºðñºí îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû 8-ð á¿ãä
õóðàë äýýð õèéñýí èëòãýëäçý íýãýí àæèë÷íààñ íýã ìèíóòûí äîòîð õèéõ àæëûí
á¿òýýëèéí õýìæýýã äýýøë¿¿ëýõèéí ÷óõëûã îíöëîí òýìäýãëýñýí áèëýý
Ñåêòîð õ¿ðýýëýíã¿¿ä äýýð ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýëèéí çàð÷èìò ìàðãààí ñóë
çîõèîãäîæ áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýýãýýð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë÷äààñ ººðèéí îíîë
áà ìýðãýæëèéí ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ òàëààð øóðãóó àæèëëàõ íü ÷óõàë áàéíà.
Àæèë äýýðýý ºñºõã¿é, ìýðãýæëýý äýýøë¿¿ëýõã¿é òèéì õ¿ì¿¿ñ áîë øèíæëýõ
óõààíû õºãæèëä îíöûí òóñ õ¿ðãýæ ÷àäàõã¿é íü ìýäýýæ þìàà.
Óäàõã¿é áîëîõ ãýæ áóé äàõèí øàëãàðóóëàëòûí ¿åýð áèä àæèëòàí íýã á¿ðèéí
àæëûí ¿ð á¿òýýëèéã çºâ ¿íýëýõ ¸ñòîé. Ýíý àæëûã õ¿ðýýëýíã¿¿ä äýýð áàéãóóëàãäñàí
òóñãàé ìýðýãæëèéí êîìèññîîñ ýðõëýí ÿâóóëàõ áîëíî.
̺í ò¿¿í÷ëýí Õýë çîõèîëûí õ¿ðýýëýíãèéí àâèàí ç¿éí ëàáîðàòîðèéí àæèëòàí í.
Öîëîî íü ¿íäýñíèé ñî¸ëûí ÷óõàë äóðñãàëò õóó÷èí íîì çîõèîëûã õóäàëäààëæ õóâèéí
àøèã çàâøààí õººæ áàéñàí ÿâäëûã òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ÷àíàðò òàâèõ øààðäëàãûã ýðñ äýýøë¿¿ëýõèéí
òóëä øèíý òàâàí æèëä øèíæèëãýýíèé àæëûí á¿õ ñàëáàðò á¿òýýë÷ ìàðãààí, çàð÷èìò
ø¿¿ìæëýëèéã ºðí¿¿ëýí, õÿíàëò øàëãàëò, òàéëàí á¿ðòãýëèéí àæëûã ýð÷èìòýé
ÿâóóëàõ çîðèëãî áèäíèé ºìíº òàâèãäàæ áàéíà.
Øèíý 5 æèëèéí òºëºâëºãººíèé çîðèëòóóä
Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíã¿¿ä 1971-1975
îíä ã¿éöýòãýõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òºëºâëºãººíèé òºñëèéã áîëîâñðóóëàí
á¿òýýë÷ õàìò îëíûõîî çºâëºëãººíººð õýä õýäýí óäàà òîäîðõîé õýëýëö¿¿ëñýí áèëýý.
Øèíý 5 æèëèéí òºëºâëºãººíèé òºñºëä òóñ îðíû øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéí
ºíººäðèéí ò¿âøèí, ò¿¿íèé ìàòåðèàë òåõíèêèéí áààç, ìºí ñóäëàã÷äûí ìýðãýæëèéã
õàðãàëçàí îíîë áà óëñ àðäûí àæ àõóéí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé òîìîîõîí àñóóäëûã
ñóäëàõàä àíõààðëàà õàíäóóëñàí þì.
ÌÀÕÍ-ûí 15-ð èõ õóðàë, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû 8, 9-ð á¿ãä õóðëóóäààñ óëñ àðäûí
àæ àõóé, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû òàëààð çàð÷ìûí ÷óõàë àñóóäëóóäûã óäàà äàðàà
äýâø¿¿ëýí òàâüñàí áèëýý.
150

Áèä ýðäýì øèíæèëãýýíèé 5 áà 1 æèëèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõäàà íàì çàñãèéí
äýýðõ çààëòóóäûã þóíû ºìíº ¿íäýñ áîëãîæ, ñîöèàëèñò íèéãìèéí õºãæëèéí õýðýãöýýã
õàíãàæ ÷àäàõóéö ¿ð ä¿íòýé á¿òýýëèéã ñóäëàõààð òºëºâëºí îðóóëæ áàéãàà þì.
Íýã æèëèéí ºìíº ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû 8-ð á¿ãä õóðàë äîòîîäûí íººö
áîëîëöîîã àøèãëàí àðâèëàí õýìíýõ áîäëîãî ÿâóóëàõ òàëààð ÷óõàë òîãòîîë ãàðãàñàí
áèëýý.
Ãåîëîãè, áèîëîãè, õèìè, ôèçèê-ìàòåìàòèê, ãàçàðç¿é, ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýëýíã¿¿ä
íü óðüä ºìíº ÿâóóëñàí ñóäàëãààíûõàà ¿ð ä¿íä ò¿øèãëýí ìèíåðàë, áàéãàëü,
õèìè, ò¿¿õèé ýäèéí ºðãºí èõ íººöèéã óëñ àðäûí àæ àõóéí çîõèõ ñàëáàðóóäàä ¿ð
àøèãòàéãààð àøèãëàõ ïðàêòèê çîðèëãóóäòàé õîëáîãäñîí òèéì àñóóäëûã òºëºâëºí
øèéäâýðëýõ ¸ñòîé þì.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû 9-ð á¿ãä õóðàë ìàë àæ àõóéã òîãòâîðòîé õºãæ¿¿ëæ
á¿òýýãäýõ¿¿íèé íü ¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ òàëààð íàìûí áàéãóóëëàãûí
ã¿éöýòãýõ çîðèëòûí òóõàé àñóóäëûã àâ÷ õýëýëöýõäýý ýäèéí çàñàã, áèîëîãèéí
øèíæëýõ óõààíû àæèë÷äûí ºìíº çàð÷ìûí òîäîðõîé çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëýí
òàâüñàí áèëýý. Ýíý íü þóíû ºìíº ñ¿ðãèéí äîòîðõè õýýëò¿¿ëýã÷ ìàëûí òîî, õýýëòýã÷
áà õýýëò¿¿ëýã÷ ìàëûí òîõèðîîã òîãòîîõ, ¿ðæèë ñåëåêöèéí àæëûã ñàéæðóóëàõ,
áýë÷ýýðèéí íººöèéã çºâ àøèãëàõ, ìàëûí òýæýýëä àøèãòàé øèíý óðãàìëóóäûã
ºðãºíººð òàðèàëàõ, áýë÷ýýðò õîð õ¿ðãýäýã ìýðýã÷ õîðòîíòîé òýìöýõ àðãûã
áîëîâñðóóëàõ çýðýã àñóóäëóóä þì. Èéì ó÷ðààñ áèä øèíý 5 æèëèéíõýý òºëºâëºãººíä
òîìîîõîí àñóóäëûã òàë á¿ðýýñ íü õ¿÷ õàâñðàí áîëîâñðóóëàõààð òºëºâëºí îðóóëæ
áàéíà.
Ýíä þóíû ºìíº òóñ îðíû ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèéã ñóäàëæ, ò¿¿íèé áàéðøèëò õýòèéí
òºëºâèéã áîëîâñðóóëàõàä ¿íäýñ ìàòåðèàë áîëæ ÷àäàõ òèéì ñóäàëãààíóóäûã õèéõýýð
áîäîæ áàéíà. Ýäãýýð ñóäàëãààíóóäûã ÿâóóëàõäàà Àêàäåìèéí õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí
õîîðîíä ìºí ò¿¿í÷ëýí Àêàäåìèéí õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ óëñûí èõ ñóðãóóëü, պ人 àæ
àõóéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíäûí àæëûè íÿãò õîëáîîã
çîõèöóóëæ ñàéæðóóëñíààð òºëºâëºæ áóé äýýðõ àñóóäëóóäûã ¿ð àøèãòàéãààð
øèéäâýðëýæ ÷àäàõ þì. Ýäãýýð òºëºâëºãäºæ áóé àñóóäëóóäûí äîòðîîñ íèéòëýã
÷àíàðòàé òîìõîí õýñýã íü óëñûí òºëºâëºãººíä òóñãàãäàõ ¸ñòîé.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ áîëîí áóñàä àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäûí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûí òóðøëàãààñ àâ÷ ¿çýõýä øèíæèëãýýíèé àæëûí óëñûí
òºëºâëºãºº íü õî¸ð õýñãýýñ á¿ðýëäýõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà.
¯¿íèé íýãä¿ãýýð õýñýã íü óëñ àðäûí àæ àõóéí ïðàêòèê çîðèëãûã øèéäâýðëýõýä
÷èãëýãäñýí øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí òîìîîõîí àñóóäëóóä îðíî. Õî¸ðäîõ õýñýãò
íü óëñ àðäûí àæ àõóéã èðýýä¿éä õºãæ¿¿ëýõýä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé îíîë áà òîäîðõîé
ñóäàëãàà, òóõàéëáàë ãåîëîãè õàéãóóëûí àæèë îðîõ ¸ñòîé þì.
Íýãä¿ãýýð àñóóäëààð ÿâóóëàõ àæèë íü ¿íäñýíäýý ÿàìäûí õàðúÿà õ¿ðýýëýíã¿¿ä,
õàðèí çàðèì ÷óõàë àñóóäëóóäààð øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè, äýýä ñóðãóóëèéí
ýðäýìòäèéí õ¿÷èéã òºâëºð¿¿ëýí ÿâóóëàõ õýðýãòýé þì.
Ýðäýìòýä áîëîí ïðàêòèêèéí àæèë÷èä óëñ íèéòèéí àøèã ñîíèðõîë á¿õèé
èéìýðõ¿¿ òîì àñóóäëóóäûí à÷ õîëáîãäëûã õàðèëöàí çºâ îéëãîëöîæ ¿ð àøèãòàé
øèéäâýðëýâýë ìàíàé óëñûí ºíººäðèéí áà õýòèéí õºãæëèéí øààðäëàãàä èõýýõýí
äºõìèéã ¿ç¿¿ëæ ÷àäàõ þì.
Òºëºâëºãººíèé õî¸ðäóãààð ç¿éëä îðîõ ôèçèê, õèìè, ìàòåìàòèê, áèîëîãè,
ýäèéí çàñàã, ò¿¿õ, õýë áè÷èã, ã¿í óõààíû òàëûí ñóäàëãààíóóä íü Øèíæëýõ óõààíû
àêàäåìèéí øóãàìààð çîõèöîãäîæ øèéäâýðëýãäýõ ¸ñòîé.
Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí øèíý 5 æèëèéí òºëºâëºãººíèé òºñëèéí òóõàé í.
Ñýðýýòýð æè÷ èëòãýë òàâèõ ó÷èð ýíý òàëààð áè èíãýæ òîâ÷õîí äóðäàæ áàéíà.
151

Åð íü øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãà áà äýýä ñóðãóóëèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
òºëºâëºãººíä øèéäâýðëýõ àñóóäàë ñýäâ¿¿äýýñ ãàäíà áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ,
ëàáîðàòîðèéí òîíîã òºõººðºìæèéã ñàéæðóóëàõ àñóóäëóóä îðîëöñîí áàéõ ¸ñòîé þì.
Äýýä ñóðãóóëü, àñïèðàíòóð, äîêòîðàíòóð áà ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ çàìààð ýðäýìòýä
øèíæèëãýýíèé àæèë÷äûã áýëòãýõ àæëûã ñ¿ðõèé àíõààðàõ íü ÷óõàë áàéíà.
Øèíæëýë ñóäëàëûí òîìîîõîí àñóóäëóóäûã õàìòûí õ¿÷ýýð øèéäâýðëýõèéí òóëä
õàìòðàí ñóäëàõ àæèëëàãààíû ýðäìèéí çºâëºë¿¿äèéã ìýäëýã ÷àäâàðòàé ýðäýìòýä,
ìýðãýæèëòíýýð òîëãîéëóóëàí áàéãóóëàõ íü ç¿éòýé þì. Èéì çºâëºë¿¿ä íü öººí
òîîíû íèéòëýã ÷àíàðòàé àñóóäëóóäààð Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí äýðãýäýõ çîõèöóóëàõ
çºâëºë, ìºí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí õ¿ðýýëýíã¿¿äýýð òóñ òóñ áàéãóóëàãäàõ
õýðýãòýé. Ýäãýýð çºâëºëèéí ¿¿ðýã íü ñóäëàõ ãîë àñóóäëààð ýðäýìòäèéí õ¿÷èéã
íýãòãýõ, ñóäàëñàí ç¿éëèéã çºâ ä¿ãíýæ ñóäàëãààíû õýòèéí òºëºâèéã áîëîâñðóóëàõàä
÷èãëýãäñýí áàéâàë çîõèíî.
Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí æèíõýíý, ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿ä, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé øèíý 5 æèëèéí òºëºâëºãººíèé òºñºëòýé óðüä÷èëàí òàíèëöñàí ó÷èð
óã òºñëèéã òóñ ÷óóëãàíààð õýëýëöýæ çîõèõ øèéäâýðèéã ãàðãàõ áèçýý.
Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìààñ øèíý 5 æèëä ã¿éöýòãýõ àæëûã áèåë¿¿ëýõèéí òóëä
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí îíîëûí ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëæ, ò¿¿íèéã ýäèéí çàñãèéí
òàëààð ¿ð àøèãòàéãààð ÿâóóëæ øèíæëýõ óõààí áà óëñ àðäûí àæ àõóéä ìýäýãäýõ¿éö
äîðâèòîé á¿òýýë¿¿äèéã ãàðãàæ ºãºõºä îðøèæ áàéíà.
“ØÓÀ-èéí ìýäýý”. 1971. ¹ 2.
152
ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ØÓÀ-ÈÀÑ ªÍêÐÑªÍ ÒÀÂÀÍ ÆÈËÄ
ßÂÓÓËÑÀÍ ØÈÍÆËÝË ÑÓÄËÀËÛÍ ÀÆËÛÍ ¯Ð įÍ
ÁÀ 1976-1980 ÎÍÓÓÄÀÄ Ã¯ÉÖÝÒÃÝÕ ÇÎÐÈËÒ*
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí ÷óóëãàí òóñ îðíû óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ,
õî¸ð òàâàí æèëèéí çààã äýýð õóðàëäàæ áàéíà.
Ìàíàé îðîí ÌÀÕÍ-ûí óäèðäëàãûí äîð, ÇÕÓ áà ñîöèàëèñò áóñàä îðíóóäûí àõ
ä¿¿ãèéí îëîí òàëûí òóñëàìæèéí à÷ààð ñîöèàëèñò ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûã öààøèä
ºðí¿¿ëýõ òàëààð øèíý ëóò èõ àìæèëòóóäûã 1971—1975 îíóóäàä îëëîî.
Óðüä÷èëñàí ìýäýýãýýð ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã íýìýãä¿¿ëýõ òºëºâëºãºº
1975 îíä 102%, õºäºº àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã íýìýãä¿¿ëýõ òºëºâëºãºº 100,6 %-èàð
òóñ òóñ áèåëæýý.
ªíãºðñºí òàâàí æèëä ìàíàé îðîíä øèíæëýõ óõààíû íýëýýä õºãæñºí íü òóñ ØÓÀèéí
áàéãóóëëàãóóäûí ºðãºæèëò, áýõæèëò, òýäíýýñ ÿâóóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæëûí àìæèëòààñ óëàì ÷ òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéãàà þì.
Àêàäåìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä Ìàòåìàòèêèéí õ¿ðýýëýí, Áîòàíèêèéí õ¿ðýýëýí,
Áàéãàëü Íýãäëèéí õ¿ðýýëýí áà Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, ýðõèéí õ¿ðýýëýí áîëîí õýä
õýäýí ëàáîðàòîðè, òàñãóóä øèíýýð áàéãóóëàãäëàà.
Îäîî àêàäåìèéí ñèñòåìä îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû ãîë ñàëáàðààð ýðäýì
øèíæèëãýýèèé 12 õ¿ðýýëýí, 1 õýëòýñ, ìºí ýðäýì øèíæèëãýýíèé òóñëàõ õýä õýäýí
áàéãóóëëàãà àæèëëàæ áàéíà.
Òàéëàíãèéí õóòàöààíä Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèä àæèëëàæ áóé õ¿ì¿¿ñèéí òîî 2
äàõèí ºññºíèé äîòîð, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, áàéãàëèéí óõààíààð 2,6 äàõèí,
íèéãìèéí óõààíààð 1,6 äàõèí òóñ òóñ íýìýãäæýý.
* ØÓÀ-èéí ×óóëãàí äýýð 1976.01.26-íû ºäºð òàâüñàí èëòãýë

Ýíý çàâñàð äýýä ñóðãóóëü òºãññºí 65 õ¿íèéã òóñ Àêàäåìèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëä àâñàí áà øèíæëýõ óõààíû àæèëòàí 55 õ¿í äýä ýðäìèéí çýðýã, 18 õ¿í äîêòîðûí
çýðýã òóñ òóñ õàìãààëæýý.
ØÓÀ-èéí æèíõýíý ãèø¿¿í 12, ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í 26 áîëñíîîñ æèíõýíý
4, ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í 15 õ¿í íü èõ, äýýä ñóðãóóëü áà ÿàìäûí õàðúÿà ñàëáàð
õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ãàçðóóäàä àæèëëàæ áàéíà.
ªíãºðñºí òàâàí æèëä óëñûí òºñ⺺ñ Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèä çîðèóëàí
ãàðãàñàí çàðäàë ºìíºõ òàâàí æèëèéíõýýñ 1,6 äàõèí ºññºíèé äîòîð, õºðºí㺠îðóóëàëò
3,1 äàõèí íýìýãäæýý.
Ôèçèê, õèìèéí õ¿ðýýëýíãèéí íýãäñýí ëàáîðàòîðèéí áàðèëãà òîîöîîëîí áîäîõ
òºâèéí õàìò äóóñàõ ãýæ áàéíà.
Ñ¿¿ëèéí 15 æèë øàõìûí äîòîð ãàðñàí ººð÷ëºëò¿¿äèéã õàðãàëçàí, àêàäåìèéí
øèíý÷èëñýí ä¿ðýì, ò¿¿íèé õàðúÿà áàéãóóëëàãóóäûí ä¿ðýì, 1974 îíä áîëîâñðîãäîí
áàòëàãäñàí.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí Ãàçðààñ øèíæëýõ óõààíä áàéíãà
¿ç¿¿ëæ áàéäàã àíõààðàë, äýìæëýãèéí à÷, ò¿¿í÷ëýí ìàíàé àêàäåìèéí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áà òóñëàõ àæèëòàí íàðûí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààíû ¿ðýýð, Øèíæëýõ
Óõààíû Àêàäåìè, ýðäýì øèíæèëãýý, çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä ºíãºðñºí 1971—
1975 îíä ¿ëýìæ áýõæèâ.
ØÓÀ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí Ãàçàð, Àêàäåìèéí õ¿ðýýëýí áîëîí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé òóñëàõ áàéãóóëëàãóóäûí óäèðäëàãààñ ýðäýì øèíæèëãýý, çîõèîí
áàéãóóëàëòûí òàëààð àâ÷ ÿâóóëñàí àðãà õýìæýý, ìºí ÇÕÓ áà ñîöèàëèñò îðíû
àêàäåìèóäòàé õàìòðàí ã¿éöýòãýñýí ¿éë àæèëëàãàà íü òàâàí æèëèéí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé òºëºâëºãººã àìæèëòòàé áèåë¿¿ëýõýä èõýýõýí òóñ ¿ç¿¿ëñýí þì.
Óëèðàë, õàãàñ æèë, á¿òýí æèë, òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººã õàíãàí áèåë¿¿ëýõ
çîðèëãîîð, õÿíàëò øàëãàëòûã ÿâóóëæ, Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí ÷óóëãàí,
õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí ýðäìèéí çºâëºë, ìºí àêàäåìèéí òýðã¿¿ëýã÷äèéí ºðãºòãºñºí
õóðàëäààíààð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí áèåëýëòèéí ÿâö áà ¿éëäâýðò íýâòð¿¿ëñýí
ç¿éëèéã óäàà äàðàà àâ÷ õýëýëöýæ áàéëàà.
Ýäãýýð àðãà õýìæýýã àâ÷ ÿâóóëàõàä ºíäºð ìýðãýæëèéí ýðäýìòýä-íàìûí ãèø¿¿ä,
ìýðãýæèë äýýðýý ºñºæ ÿâàà ýðäýì øèíæèëãýýíèé çàëóó àæèë÷èä ýâëýëèéí ãèø¿¿ä
áîëîí ØÓÀ-èéí á¿õ õàìò îëîí èäýâõòýé îðîëöëîî.
Òºëºâëºãººò äààëãàâðûã áèåë¿¿ëýõ, äàâóóëàí áèåë¿¿ëýõýä àêàäåìèéí õàìò
îëíûã äàé÷ëàí çîõèîí áàéãóóëàõ ÷óõàë õýëáýð áîë ñîöèàëèñò óðàëäààí áàéâ.
1971—1975 îíóóäàä ØÓÀ-èàñ äîð äóðäñàí îëîí óëñûí ÷àíàðòàé õóðàë
çºâëºë㺺íèéã ÿâóóëàâ. ¯¿íä:
Ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí II èõ õóðàë, «Êàïèòàëèñò áèø õºãæèë», «Òºâ àçèéí ñî¸ëèðãýíøèëä
í¿¿äýë÷äýýñ ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðýã», «Çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíýýñ ãåðìàíèéí
ôàøèçìûã ÿëñíû ò¿¿õýí à÷ õîëáîãäîë», ìºí òóñ óëñûí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèëò,
áàéðøèëòàíä çîðèóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëóóä çýðýã þì.
Mºí õóãàöààíä àêàäåìèéí íýëýýä àæèëòàí, îëîí óëñûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé èõ,
áàãà õóðëóóäàä îðîëöîæ èëòãýë ñîíñãîë òàâüæýý.
ªíãºðñºí òàâàí æèëä ìàíàé àêàäåìè, ÇÕÓ áà àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíû
àêàäåìèóäòàé õàìòûíõàà àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëæ èðñýí íü õàìòàðñàí ýêñïåäèö,
ýðäýì øèíæèëãýýíèé õàìòûí àæèë, ýðäýìòýä ñîëèëöîõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà
õóðàë, çºâëºë㺺í, ñèìïîçèóìä õàðèëöàí ýðäýìòäýý îðîëöóóëàõ çýðýã õýëáýðýýð
ÿâàãäëàà.
Ìàíàé àêàäåìèéí ãàäààä õàðèëöààíä ÇÕÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèòàé
õàìòðàí àæèëëàõ ÿâäàë óðüäûí àäèë èõýýõýí ÷óõàë áàéð ýçýëñýýð áàéíà.
153

ªíãºðñºí òàâàí æèëä ØÓÀ-èéí àæèëòíóóäààñ ÇÕÓ-ä æèë á¿ð 35 cap 50 äîëîî
õîíîã, àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäàä òóñ á¿ð 8 äîëîî õîíîãèéí õóãàöààãààð î÷èæ,
õàìòûí àæèëëàãàà ÿâóóëñàí áóþó ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëæýý.
Ìàíàé àêàäåìè ìºí õóãàöààíä îéðîëöîî òîîíû cap, äîëîî õîíîãîîð àõ ä¿¿
îðíóóäààñ ýðäýìòäèéã õ¿ëýýí àâ÷ àæèëëóóëæýý.
Ìîíãîë-çºâëºëòèéí ãåîëîãè, ïàëåîíòîëîãè, áèîëîãè, ò¿¿õ-ñî¸ëûí õàìòàðñàí
ýêñïåäèö ìàíàé óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð ýðäýì øèíæèëãýýíèé õàìòûí øèíæëýë
ñóäëàëûí àæèëëàãààãàà ¿ðãýëæë¿¿ëæ, òóñ óëñûí áàéãàëèéí íººö, ò¿¿õ, ñî¸ëûã
ñóäëàõ òàëààð îíîë áà ïðàêòèêèéí à÷ õîëáîãäîëòîé øèíý ÷óõàë ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ýý.
Ýíý àæëûí ¿ð ä¿í íü ìîíãîëûí ãåîëîãè, ïàëåîíòîëîãè, áèîëîãè, ò¿¿õèéí òóëãóóð
àñóóäëààð õýâëýãäýí ãàðñàí 20 èîä á¿òýýëä òóñãàãäæýý.
Îäîî òóñ àêàäåìèéí õ¿ðýýëýí á¿ð ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí 3-7 õ¿ðòýë õ¿ðýýëýíòýé
àæèë õýðãèéí õîëáîî òîãòîîí àæèëëàæ áàéãàà íü ìàíàé îðíóóäûí øèíæëýõ óõààíû
õàìòûí àæèëëàãààíû èíòåãðàöèä ÷óõàë äºõìèéã ¿ç¿¿ëýõ áîëíî.
̺í ò¿¿í÷ëýí Á¿ãä Íàéðàìäàõ Áîëãàð, Âåíãåð, Àðä÷èëñàí Ãåðìàí, Ïîëüø,
×åõîñëîâàê, Êóáà, Ðóìûí çýðýã óëñóóäûí ØÓÀ-òàé ìàíàé õàìòûí àæèëëàãàà
àìæèëòòàé ÿâàãäàæ èðýâ.
1471—1975 îíóóäàä òóñ îðíû ýðäýìòýä, «Àãóó Èõ Îêòÿáðèéí Ñîöèàëèñò
Õóâüñãàëûí ò¿¿õ», «Ñàíñðûí óóäìûã ýíõ òàéâíû çîðèëãîîð ñóäëàõ àñóóäàë»,
«ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í îðíóóäûí óëñ àðäûí àæ àõóéã òºëºâëºõ áà óäèðäàõ àæëûã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àñóóäàë» çýðýã ñýäýâò àæëûã ñîöèàëèñò îðíóóäûí ýðäýìòýäòýé
õàìòðàí ÿâóóëæ äýýðõ àñóóäëûã ýðõýëñýí êîìèññóóäààñ çîõèîñîí õóðàë çºâëºë㺺íä
èäýâõèòýé îðîëöæýý.
ÇÕÓ áà àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäûí ýðäýìòýä, ìàíàé Øèíæëýõ óõààíû
áàéãóóëëàãûí 50 æèë áîëîí ØÓÀ-èéí 10 æèëèéí îéí áàÿðò îðîëöñîí, ìºí ò¿¿í÷ëýí
òóñ óëñûí ØÓÀ-èéí òºëººëºã÷èä ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí 250 æèëèéí îé, ÁÍÁÀÓ-ûí
ØÓÀ-èéí 100 æèë, ÁÍÓÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí 150 æèë, ÁÍÀÃÓ-ûí ØÓÀ-èéí 275 æèëèéí
îéä òóñ òóñ îðîëöñîí íü òóðøëàãà ñîëèëöîõ àøèãòàé õýëáýðèéí íýã áîëñîí þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè íü ñîöèàëèñò îðíóóäûí õîîðîíäûí áîëîí
îëîí òàëûí õàìòûí àæèëëàãàà, ìºí îëîí óëñûí àðãà õýìæýýíä èíãýæ èäýâõèòýé
îðîëöîæ èðýâ.
I
1971—1975 îíóóäàä ã¿éöýòãýñýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ãîë ¿ð ä¿í
1971—1975 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí õýìæýýãýýð ÿâóóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
òºëºâëºãºº á¿õ ¿ç¿¿ëýëòýýðýý áèåëýãäýâ.
Àæëûí ýíý ä¿íã ìàíàé õ¿ðýýëýíã¿¿ä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íýã á¿ðýýð
ä¿ãíýñíýýñ ãàäíà, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàë, ýðäìèéí çºâëºëèéí õóðëààð
íàðèéâ÷ëàí àâ÷ õýëýëöñýí íü òàéëàí ãàðãàõ ÿâäëûã ñàéæðóóëàõàä èõ òóñ áîëñîí þì.
Òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººãººð 38 øèéäâýðëýõ àñóóäàë, 116 ñýäýâ, ìºí íýìýëò 5
øèéäâýðëýõ àñóóäàë, 40 ñýäâýýð øèíæëýë ñóäëàëûí àæèë ÿâàãäàâ.
Ýäãýýð øèéäâýðëýõ àñóóäàë, ñýäâýýñ áàéãàëèéí óõààíû ñàëáàðò 23 øèéäâýðëýõ
àñóóäàëä õàìààðàãäàõ 96 ñýäýâ, íèéãìèéí óõààíû ñàëáàðò 20 øèéäâýðëýõ àñóóäàëä
õàìààðàãäàõ 60 ñýäâèéí àæèë ÿâàãäñàí þì.
ªíãºðñºí òàâàí æèëä íèéòäýý 104 ñýäýâ á¿ðìºñºí äóóññàíààñ 57 íü áàéãàëèéí
óõààí, 47 íü íèéãìèéí óõààíä õàìààðàãäæýý.
Òàâàí æèëä ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ áàéãàëü áà íèéãìèéí óõààíû
ãîë ñàëáàðóóäààð ÿâóóëñàí øèíæëýë ñóäëàëûí íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé çàðèì
ä¿íãýýñ àâ÷ ÿðüÿ.
154

Áèîëîãèéí óõààíààð. Ìîíãîë îðíû àìüòíû àéìãèéí áèî-ýêîëîãè, óðãàìàë
6à àìüòíû ñåëåêöèéí ãåíåòèê ¿íäñèéã ñóäëàõ, ìèêðî-îðãàíèçìûí ãàðàëòàé
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã óëñ àðäûí àæ àõóéä àøèãëàõ çàìûã áîëîâñðóóëàõ çýpýr ÷èãëýëýýð
øèíæèëãýýíèé àæèë ÿâàãäæýý. Ýäãýýð àæëûí îíîë, ïðàêòèêèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë
á¿õèé çàðèì ¿ð ä¿íãýýñ äóðäâàë:
à) óðãàìëûí ãåíåòèê÷ íàð «Îðõîí» ñîðòûí áóóäàéí óäàìøëûã õèìèéí
ìóòàãåíåçèéí àðãàà𠺺ð÷ëºí, õýä õýäýí ìóòàíò-óäàì ãàðãàí àâ÷ øàëãàðóóëààä,
«Îðõîí» ñîðòîîñ äóíäæààð 4—6 ö/ãà èë¿¿ óðãàö á¿õèé 4 ìóòàíò-óäìûã áèé
áîëãîæýý. Öààøèä ýäãýýð ìóòàíò óäìûã øèíý ñîðò ãàðãàõàä ñåëåêöèéí ýõ ìàòåðèàë
áîëãîí àøèãëàõ þì.
Ààäàð áîðîî, õ¿÷òýé ñàëõèíä íàëäàãã¿é, áîãèíî èøò, ºíäºð óðãàöòàé 30
ñîðòûã ìàíàé îðíû òàðèàëàíãèéí ãîë íóòàã Îðõîí-Ñýëýíãèéí ñàâ ãàçðûí íºõöºëä
íóòàãøóóëàõ òóðøëàãà àìæèëòòàé ÿâàãäàæ áàéíà. Óðüä÷èëñàí ä¿íãýýñ ¿çâýë ýäãýýð
ñîðòûí äîòðîîñ Àôðèêà-ìàéî, Ñîíàðà—64, Êàëüÿí ñîíà, Óîðëä ñèäñ ñîðòóóä àæ
àõóéí àøèãòàé ÷àíàðàà àëäàëã¿é, Îðõîí-Ñýëýíãèéí ñàâ ãàçàðò ñàéí íóòàãøèõ
òºëºâòýé íü òîãòîîãäæýý. Ýíý ñîðòóóä ìàíàé îðîíä îëîí æèë òàðèàëæ áàéãàà
øèëìýë ñîðòóóäààñ 3—9 ö/ãà-ãààð èë¿¿ óðãàö ºãºõ áîëîìæòîé áàéíà.
á) ãåòåðîçèñûí ¿çýãäëèéí áèîõèìèéí ¿íäñèéã ñóäëàæ ìîíãîë ¿õýð, ñàðëàãèéí
àëü àëèíä íü áàéäàãã¿é N òºãñãºëèéí õî¸ð ïîëèïåïòèä õàéíàãèéí ýëýãíèé êàòàëàçàä
èëð¿¿ëñýí íü îíîëûí õóâüä ñîíèðõîëòîé áîëæýý. ¯¿íèé õàìò öóñíû òðàíñàìèëàç
ôåðìåíòèéí èäýâõò ÷àíàð íü ¿õðèéí ñ¿¿íèé òîñëîãòîé õàì õóâüñàë ¿ç¿¿ëäýã ç¿é
òîãòîîëòîéã èëð¿¿ëñíýýð, ìàëûí ñ¿¿íèé àøèã øèìèéã òºë íàñàíä íü óðüä÷èëàí
òîäîðõîéëæ, óëìààð òºë ìàëûã ÷èãëýëòýéãýýð ºñãºæ áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà.
Êàðàêóëü áà ýðëèéç õóðãàíû ¿ñíèé óóðãèéí ìîëåêóëûí áàéãóóëàìæèéã ñóäëàí
¿çýõýä, áóðæãàð ¿ñíèé õ¿õðèéí àòîìûí õîîðîíäîõ õèìèéí õîëáîîñ ººð÷ëºãäñºí
íü àæèãëàãäæýý. Ýíý íü ýðëèéç áà êàðàêóëü õóðãàíû ¿ñíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ
¿íäýñëýëèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ ºãºâ.
â) ìàíàé îðîíä øèíýýð õºãæèæ áóé ñàëáàðûí íýã áîë ìèêðîáèîëîãè þì. Ìîíãîë
îðíû òàë õýýð, çàðèìäàã öºëèéí á¿ñýä çîíõèëäîã óðãàìëûí ¿íäýñ äàãàëääàã 39
ç¿éëèéí ìèêðîìèöåíòèéí æàãñààëòûã àíõ óäàà ãàðãàæýý. Ýäãýýðèéí äîòîð ãàçðûí
õºðñ á¿ðýëäýí òîãòîõîä îíöãîé íºëºº ¿ç¿¿ëäýã àêòèíîìèíöåò¿¿ä ãîëëîæ áàéäàã
íü èëýð÷ýý. Äýýðõ àêòèíîìèöåò¿¿äèéí äîòðîîñ ðèìîçóñ, àóðîôàöèåíñ õî¸ðûí
çºð÷èëòýé ÷àíàðûã òîäîðõîéëæ, óëìààð îêñèòåòðàöèêëèí, õëîðàòåòðàöèêëèíèé
èäýâõèéã äýýøë¿¿ëýõ àæèë õèéãäæýý. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä àêòèíîìèöåò ðèìîçóñûí
èäýâõèéã 420 ìë/íýãæýýñ 7000 ìë/íýãæ õ¿ðòýë, àóðîôàöèåíñûíõûã 2500 ìë/ íýãæ
õ¿ðòýë òóñ òóñ äýýøë¿¿ëæýý. Òýð÷ëýí îêñèòåòðàöèêëèí çýðýã çàðèì àíòèáèîòèêèéã
¿éëäâýðëýõ òóðøëàãûí ÷àíàðòàé òåõíîëîãè áîëîâñðóóëñàí, ¿¿íèéã ñàéæðóóëñíààð
öýâýðø¿¿ëñýí îêñèòåòðàöèêëèí ¿éëäâýðëýæ áîëíî ãýñýí ä¿ãíýëò õèéæýý.
ã) ºíãºðñºí òàâàí æèëä Õàíãàéí óóëàðõàã ìóæèéí øóâóó, õºõòíèé ç¿éëèéí
á¿ðýëäýõ¿¿í, òàðõàö, íººö òîãòîîõ ñóäàëãààã àìæèëòòàé äóóñãàæýý. Ìàíàé îðíû
íèéò õºõòíèé 54% òàé òýíöýõ 70 ç¿éë õºõòºí, á¿õ øóâóóíû 76%-èéã ýçëýõ 287 ç¿éë
øóâóó ýíä îðøèæ áàéãààãààñ ¿çâýë, Õàíãàéí óóëàðõàã ìóæ íü àãíóóðûí àìüòíû
ç¿éëèéí á¿ðäëèéí õóâüä çýðãýëäýý îðøèõ Õýíòèé, Ñàÿí, Õºâñãºëººñ íýí èë¿¿ áîëîõ
íü èëýðõèé áîëæýý. ̺í ýíý ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä óðüä ºìíº ¿çäýãäýýã¿é áàéñàí
õèìëàéí áóæèðãà, õàð òîãîðóó èéì õî¸ð ç¿éë øóâóóã Õàíãàéí óóëàðõàã ìóæààñ àíõ
óäàà îëæ òýìäýãëýñýí íü ñîíèðõîëòîé.
ä) Õàíãàéí óóëàðõàã ìóæèéí 0,75 ñàÿ ãà íóòàãò õàäëàí áýë÷ýýðèéí ãîë õîðòîí
áîëîõ ¿ëèéí öàãààí îãîòíî òàðõàñíûã òîãòîîæýý. Ò¿¿ãýýð ÷ ¿ë áàðàì äýýðõ
íóòãèéí 0,15 ñàÿ ãà ãàçàð ¿ëèéí öàãààí îãîòíî õýò îëøðîí ¿ðæèõ õºíººëèéí á¿ñýíä
155

õàìðàãäàæ áàéíà. Òýð íóòãèéí õºäºº àæ àõóéí áàéãóóëëàãóóäàä òóñëàõ çîðèëãîîð
¿ëèéí öàãààí îãîòíîòîé òýìöýõ àðãà, ò¿¿íèé òàðõàöûí çóðãèéã áîëîâñðóóëæ,
Ò¿âøð¿¿ëýõèéí ÑÀÀ-ä øèëæ¿¿ëæýý.
å) çàãàñ áà óñíû áóñàä àìüòäûí ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í, íººöèéã óëàì òîäîòãîí
ñóäëàæ, Õºâñãºë íóóðò 35 ç¿éë õºâºã÷ óðãàìàë, 39 ç¿éë õºâºã÷ àìüòàí îðøäîãèéã
èëð¿¿ëýí òîãòîîñíû äîòîð 20 ç¿éë õºâºã÷ àìüòàí ìàíàé îðíû õóâüä öîî øèíýýð
èëðýí òýìäýãëýãäñýí áàéíà.
Õºâñãºë íóóðûí çàãàñíû íèéò íººö 4000 ö áàéãààãààñ æèë á¿ð 1000 ö çàãàñ áàðüæ
àøèãëàõ áîëîìæòîé ãýñýí òîîöîî ãàð÷ýý.
Õºâñãºë íóóðûã èæ á¿ðýí ñóäëàõ àñóóäëûã áîëîâñðóóëàõ õýðýãò ØÓÀ-èéí çàðèì
àæèëòíóóäûã îðîëöóóëàí, Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü, Ýðõ¿¿ õîòûí Èõ ñóðãóóëèéí
õàìòàðñàí ýêñïåäèöè ÿâóóëàí àæèëëóóëæ áàéãààã òýìäýãëýõýä òààòàé áàéíà.
Äýýðõòýé îéðîëöîî ñóäàëãààíû àæëûã áàðóóí èõ íóóðóóäàä õèéæ ýõýëñýí áºãººä,
òýíäýýñ îäîîãîîð 30 ç¿éë õºâºã÷ äýýä óðãàìàë, 49 ç¿éë äîîä óðãàìëûã èëð¿¿ëæýý.
Øàâüæ ñóäëàã÷èä ñ¿¿ëèéí 10 æèëèéí ñóäàëãààíû ä¿íã ò¿øèãëýí, ÁÍÌÀÓ-ûí
øàâüæèéí á¿ðýí æàãñààëòûã íýãòãýí ãàðãàæýý. Îäîîãèéí áàéäëààð íèéò 4846 ç¿éë
øàâüæ ìýäýãäýæ áàéãààãèéí äîòîð ýíý 5 æèëä 27 ç¿éë ýâýðò öîõ, 5 ç¿éë èëòñýí
ñàõàëò Öîõ, 11 ç¿éë õºõò¿ð¿¿ã ìàíàé îðíîîñ àíõ óäàà îëæ, 1 ç¿éë ýâýðò öîõûã øàâüæ
ñóäëàëä öîî øèíýýð òóñ òóñ íýýí òîäîðõîéëæýý.
Ñóäàëãààíû ä¿íã Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýäòýé õàìòðàí íýãòãýí áîëîâñðóóëæ,
«Ìîíãîë îðíû øàâüæ» ãýäýã öóâðàë çîõèîëûí I, II áîòèéã íèéòë¿¿ëæýý.
Ò¿¿í÷ëýí ¿ð òàðèà õ¿íñíèé íîãîîíû õîðòîí øàâüæèéí õºíººëèéí õèð õýìæýýã
ñóäëàæ, õîðòîí øàâüæ Ò¿âøð¿¿ëýõèéí ÑÀÀ-í ¿ð òàðèàíû 10—15%, õ¿íñíèé íîãîîíû
15—20%-èéã ñ¿éòãýæ áàéãààã òîãòîîæýý. ¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí øàâüæ ñóäëàã÷èä
õîðòîí øàâüæòàé òýìöýõ àðãà çàìûí òàëààð çºâëºìæ áîëîâñðóóëàí ¿éëäâýðëýëä
íýâòð¿¿ëæýý. Ýíý çºâëºìæèéã õýðýãæ¿¿ëñíýýð, îëîí ñàÿ òºãðºãèéí õºðºí㺠õýìíýõ
¿íäýñòýé þì.
ªíãºðñºí òàâàí æèëä áèîëîã÷èä ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèéõýý ¿ð ä¿íã ¿íäýñëýí
15 çºâëºìæ ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëæýý. ¯¿íèé äîòîð «ÁÍÌÀÓ-ûí 1976—1980 îíû
àí áýëòãýëèéí òºëºâëºãººíèé ¿íäýñëýë», «ÁÍÌÀÓ-ûí øàâüæèéí æàãñààëò, ò¿¿íèé
òàðõàëòûí õ¿ðýý»-ã Óëñûí òºëºâëºãººíèé êîìèññ, «Õºâñãºë íóóð, Äàðõàäûí
õîòãîðûí óñàí ñàíãèéí çàãàñíû íººöèéã àøèãëàõ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë»-
èéã Õºíãºí, õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí ÿàìàíä øèëæ¿¿ëñýí çýðýã óëñ, àðäûí àæ àõóéí
ñàëáàðóóäàä ÷óõàë õóâü íýìýð áîëîõóéö õýä õýäýí á¿òýýëèéã äóðüäàæ áîëíî.
Ìºí «Ìàëûí ãåíåòèêèéí ¿íäýñ», «ÁÍÌÀÓ-ûí àãíóóðûí àìüòàä, àí õàìãààëàë»,
«¯ëèéí öàãààí îãîòíûí áèîëîãè» çýðýã ãàíö ñýäýâò çîõèîë 4, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
ºã¿¿ëýë 102, õÿëáàð÷èëñàí ºã¿¿ëýë 84-èéã õýâë¿¿ëæ, îëîí íèéòèéí õ¿ðòýýë
áîëãîæýý. Èéíõ¿¿ áèîëîãèéí ñàëáàðààð ºíãºðñºí òàâàí æèëä õèéãäñýí ñóäàëãààíû
¿ð ä¿í íü ìàíàé îðíû àìüòíû àéìãèéí ç¿éëèéí á¿ðäëèéã òîãòîîæ, ò¿¿íèé íººö
áàÿëãèéã àðâèæóóëàí çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ, õîâîðäñîí àí àìüòäûã õàìãààëàõ áîëîí
óðãàìàë, àìüòàí, ìèêðî-îðãàíèçìûí ñåëåêöèéí ãåíåòèê ¿íäñèéã áîëîâñðóóëàõ
àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä øóóä äºõºì ¿ç¿¿ëýõ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé á¿òýýë¿¿ä
áîëæýý.
Óðãàìàë ñóäëàëûí òàëààð. Ìîíãîë îðíû óðãàìëûí ç¿éëèéí á¿ðäýë,
óðãàìàëæèëòûí ýâøëèéí òàðõàöûí ç¿é òîãòîëûã ã¿íçãèé ñóäëàõ, á¿ëãýìäýë ¿¿ñãýã÷
óðãàìàë áîëîí àøèãò óðãàìëûí íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãààã õèéõýä ãîë àíõààðàë
òàâüæýý.
Áîòàíèêèéí ñóäàëãààã Ìîíãîë-çºâëºëòèéí õàìòàðñàí áèîëîãèéí èæ á¿ðýí
ýêñèåäèöèéí ïðîãðàììòàé óÿëäóóëñàí íü ýíýõ¿¿ ñàëáàðò îíîë ïðàêòèêèéí èõýýõýí
156

à÷ õîëáîãäîëòîé òîìîîõîí ¿ð ä¿í ãàðãàõàä õ¿ðãýæýý.
à) óðãàìàë ñóäëàã÷èä, óóëàðõàã íóòãèéã ìóæëàõàä áóñàä åðºíõèé õýìí¿¿ðýýñ
ãàäíà, óðãàìàëæèëòûí áàéðøëûí áîñîî á¿ñë¿¿ðýýð òàðõàõ ç¿é òîãòîîëûã àíõ óäàà
õýìí¿¿ðèéí íýã áîëãîí àøèãëàñíû ä¿íä, Õàíãàéí óðãàìàë ãàçàðç¿éí õîøóóã õî¸ð
äýä õîøóó áîëãîí õóâààæ, ò¿¿íèé õèë õÿçãààðûã Õàíãàéí íóðóóíû íî¸ëîõ çîîãîîð
òîãòîîæ, óã õîøóóã á¿õýëä íü óðãàìàë-ãàçàðç¿éí 5 òîéðîã áàéñíûã 9 òîéðîã áîëãîí
òîãòîîõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çæýý. Äîðíîä Ìîíãîëûí õýýðèéí óðãàìàëæèëòûã ñóäëàõàä
íàðèéâ÷èëñàí òóóø ç¿ñãèéí àðãûã õýðýãëýæ, Äàðèãàíãûí óðãàìàë ãàçàðç¿éí áèå
äààñàí øèíý òîéðãèéã áóé áîëãîí òîãòîîæýý.
Òîéðãóóäûí óðãàìàëæèëòûí øèíæ òºðõ á¿ëãýìäëèéí òàðõñàí áàéäàë, óðãàìëûí
àéìãèéã çàäëàí øèíæèëñíèé ä¿íä Äóíäàä Õàëõûí, Ìîíãîë Äàãóóðûí, Õÿíãàíû,
Äîðíîä Ìîíãîëûí óðãàìàë ãàçàð-ç¿éí òîéðãóóäûí õèë õÿçãààðûã øèíý÷èëæýý.
Ýäãýýð ñóäàëãààíû ä¿í íü óðãàìàë-ãàçàðç¿éí ìóæëàë õèéõ øèíæëýõ óõààíû
¿íäýñëýë áîëæ áàéíà.
Ãîëûí òàòìûí óðãàìàëæèëò óñ õàìãààëàõ áà òýæýýëèéí ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîéã
õàðãàëçàí, Ñýëýíãý, Îðõîí, Õýðëýí, Çàâõàí, Îíîí çýðýã òîìîîõîí ãîëóóäûí
óðãàìàëæèëò, óðãàìëûí àéìãèéí íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãààã àíõ óäàà ýõýëëýý.
Ìîíãîëûí ãîëûí òàòìûí óðãàìàëæèëòûí òºðõèéã ãàçðûí ãàäðàãà, ò¿¿íèé ¿¿ñýë
ãàðàëòàé íü õîëáîí ¿çýæ, 7 õýâ øèíæ áîëãîí õóâààæ, òýäãýýð õýâ øèíæ á¿ðèéí
óðãàìëûí íàðèéâ÷èëñàí òîäîðõîéëîëòûã ãàðãàæýý. Ñóäàëãààíû óðüä÷èëñàí ä¿í íü
òàòìûí óðãàìàëæèëòûã àøèãëàõ, õàìãààëàõ òîäîðõîé àðãà õýìæýý áîëîâñðóóëàõàä
¿íäýñëýë áîëæ ºãíº.
Áàÿíá¿ðäèéí óðãàìëûí ç¿éëèéí á¿ðäýë, óðãàìàëæèëòûí áàéäëûã ñóäàëñíû ä¿íä
òýäãýýðèéí ¿íäñýí õýâ øèíæ¿¿äèéã òîãòîîõ àíõíû îðîëäëîãî õèéãäæýý. Ãîâèéí
Áàÿíá¿ðäèéí íýëýýä óðãàìëûí ¿ëäâýð òºðõ, á¿ðýí óñòàæ àëãà áîëîõ õàíäëàãûã
õàðãàëçàí çàã, óëèàñ, áóðãàñ, ñóõàéã ¿ðæ¿¿ëýõ òóðøèëò õèéæ, Áàÿíá¿ðäèéí óðãàìëûí
àéìãèéã òýòãýí àðèâæóóëàõ áîëîìæòîéã õàðóóëæýý.
Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýäòýé õàìòðàí îéí íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà õèéæ, îéí
äýëãýðýíã¿é àíãèëëûã àíõ óäàà áîëîâñðóóëæýý. ¯¿íä: Ìîíãîë îðíû øèíýñýí îéã,
îéò õýýðèéí, òàéãàðõàã, òàéãàæóó, óóëûí òàéãûí, äýä òàãèéí øèíýñýí îé çýðýã
áîñîî á¿ñë¿¿ðèéí 5 õýâ øèíæ áîëãîí ¿çæýý. Àëòàé, Õàíãàéí óóëñûí ñèñòåìä ºðãºí
òàðõñàí òàéãàæóó øèíýñýí îé ìýò îéí çàðèì õýâøèíæ íü äýëõèéí ººð àëèâàà íýãýí
íóòàãò òîõèîëääîãã¿é ó÷èð ò¿¿íèéã àøèãëàõ, õàìãààëàõ àðãà íýëýýä ºâºðìºö áàéõ íü
èëýð÷ýý.
Ìîíãîë îðíû îéòîé á¿õ ãàçðûã Õàíãàéí îé, îéò õýýðèéí ìóæ, ªâºð áàéãàëèéí
óóëñ õîîðîíäîõ õîòãîðûí ìóæ, Òºâ Àçèéí öºëºðõºã óóëûí õýýðèéí ìóæ çýðýã 3
ìóæèä õàìààðàãäàõ îéí óðãàìàëæèëòûí 3 õîøóó áîëãîí àíãèëæ, õîøóó òóñ á¿ðèéí
äîòîðõè ðàéîí íýã á¿ðèéí îéí ¿íäñýí õýâ øèíæ¿¿äèéí äýëãýðýíã¿é òîäîðõîéëîëòûã
ãàðãàæýý. Îéí áàéãàëèéí íºõºí ñýðãýõ ÷àäàë, îéí ìîäëîã óðãàìëûí ñîëèãäîõ áàéäàë,
áàñ õîðòîí øàâüæ, ãàë ò¿éìýð, ìîä îãòëîõ ÿâäàë îéä õýðõýí íºëººëäãèéã ñóäëàí
òîãòîîæýý.
Ìîíãîë îðíû îéòîé íóòãèéí 70 ãàðóé õóâèéã ýçëýõ øèíýñýí îéí áàéãàëèéí íºõºí
ñýðãýëòèéã ¿íýëýõ õýìæ¿¿ðèéã, áàÿëàã áàðèìò ìàòåðèàëûã íýãòãýí ä¿ãíýæ àíõ óäàà
áîëîâñðóóëæýý.
Ãàðñàí ýäãýýð ¿ð ä¿í íü òóñ îðíû îéí áàÿëãèéã çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ
òàëààð òîäîðõîé àðãà õýìæýý áîëîâñðóóëàõ áà îéí àæ àõóéã çºâ õºòëºí òºëºâëºõ
àæèëä øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë áîëæ ºãíº.
á) Ìîíãîë áà Òºâ Àçèä ºðãºí òàðõñàí õàðãàíà, îðòóóç, òàðâàãàí øèéðèéí
òºðëèéí óðãàìëûí òàëààð õóðèìòàëñàí áàðèìò ìàòåðèàëûã áàÿæóóëàí, öýãöëýí
157

ä¿ãíýñíèé ¿ð ä¿í íü ýäãýýð óðãàìëûí àéìãèéí ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í, òàðõàëòûí
òàëààð óðüä áàéñàí ìýäëýãèéí õ¿ðýýã íýëýýä òýëæýý.
Óðãàìëûí àéìãèéí íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà, àíãèëàë ç¿éí ñóäàëãààíä èæ á¿ðýí
àðãà õýðýãëýñíèé ¿ðýýð ýäãýýð óðãàìëûí òàëààð áàðèìòàëæ áàéñàí äýëõèéí ñèñòåìä
øèíý÷èëñýí ººð÷ëºëò, òàéëáàðëàë íýìýãäýæ, ãàðàë õºãæëèéí òóõàé øèíý ñàíàà
äýâøèãäæýý. Æèøýýëáýë: Îðòóóçûí òºðëèéí ñèñòåìä 5 ñåêö, 4 ýãíýý, õàðãàíûí
òºðëèéí ñèñòåìä 4 ýãíýý, 10 äýä ýãíýýã íýìýí îðóóëæýý. Àíãèëàë-ç¿é÷èä îðòóóçûí
òºðëèéí îâãèéã Òºâ àçèéí íºõöºëä ýîöåíû ¿åä õàðãàíû ýðòíèé ñººãëºã õýëáýðýýñ
áàñ õàðãàíà íü ïàëåîãåíû äóíä ¿åä Äîðíîä Ñèáèðò óðãàæ áàéñàí ìîäëîã ºâ㺺ñ òóñ
òóñ ¿¿ññýí ãýæ ¿çæýý. Îðòóóç, õàðãàíûí òºðëèéí ¿¿ñëèéí òóõàé ýäãýýð ä¿ãíýëò¿¿ä
íü çºâõºí ìàíàé îðíû òºäèéã¿é Òºâ Àçè áóñàä õèë çýðãýëäýýõ íóòàã îðíû óðãàìëûí
ò¿¿õýí õºãæëèéí çàìûã òàéëáàðëàõàä ÷óõàë áîëæ ºãíº.
Ñàÿõàí áîëòîë ñóäëàãäààã¿é áàéñàí õàã, õºâä, çàìãèéí ñóäàëãààã Ǻâëºëòèéí
ýðäýìòýäòýé õàìòðàí ÿâóóëæ ýõýëëýý.
â) óëñ àðäûí àæ àõóéä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé 360-ààä ç¿éë àøèãò óðãàìëûã
óðãàìëûí íººö ñóäëàã÷èä á¿ðòãýí øèíæèëæýý.
Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýäòýé õàìòðàí õèéñýí, çàðèì óðãàìëûí õèìèéí óðüä÷èëñàí
øèíæèëãýý, õàãàñ ¿éëäâýðëýëèéí òóðøèëò íü òýäãýýðèéã àæ ¿éëäâýðò àøèãëàõ ºðãºí
áîëîìæ áàéãààã õàðóóëæýý.
Óðàë ÷èõýð ºâñ, ¿íýãýí ñ¿¿ëõýé, ëèäýð, ìîíãîë àëòàí õóíäàãûí òàðõàö, áàéãàëèéí
íººöèéã òîãòîîæýý. Ýìèéí ÷óõàë ò¿¿õèé ýä áîëîõ ìîíãîë àëòàí õóíäàãà íü Õºâñãºë,
Õàíãàéä çºâõºí 500 ãåêòàðò òîõèîëäîõ áºãººä ò¿¿íèé íººö íü äºíãºæ 5,3 òîíí
áàéäàã àæýý. ¯¿íýýñ æèë á¿ð 0.5—1 òîííûã àøèãëàæ áîëîõ þì. Ýìèéí ýíý ¿íýò
óðãàìëûã àøèãëàõ õýðýãöýý ºñ÷ áàéãààã õàðãàëçàí ò¿¿íèéã òàðèìàëæóóëàõ çàìûã
ìàíàé óðãàìàë ñóäëàã÷èä ýðæ áàéíà.
ã) òóñ îðíû áàéãàëèéí ¿íäñýí á¿ñ¿¿äèéí óðãàìëûí íºìðºãò çîíõèëäîã 20 ãàðóé
ç¿éë óðãàìàëä ýêîëîãî-ôèçèîëîãèéí ñóäàëãàà õèéæ, òýäãýýð óðãàìëûí ôîòîñèíòåç,
óñíû ãîðèìûí ç¿é òîãòîîëûã óðãàõ îð÷èí, õºãæëèéí ÿâöòàé íü óÿëäóóëàí
èëð¿¿ëæýý.
Óðãàìëûí ôèçèîëîã÷èä íóòãèéí áóóäàéí 150 äýýæèéã ñóäëàæ, 100 ãàðóé íü
ãàíä èõ òýñâýðòýéí äîòðîîñ çàðèì íü ãàíä òýñâýðòýé áóóäàéí äýëõèéí ñòàíäàðò
ñîðòóóäààñ ÷ äàâóó áàéãààã òîãòîîæýý.
Ìàíàé óëñàä àíõíû áîòàíèêèéí öýöýðëýãèéã áàéãóóëæ áóé íü öààøäàà ìàíàé
îðíû áàéãàëèéí ÿíç á¿ðèéí á¿ñèéí òºäèéã¿é, ãàçàð-ç¿é, öàã óóðûí ººð ººð
íºõöºëòýé ãàäààä îðíû óðãàìëûã òàðèìàëæóóëàí íóòàãøóóëàõ øèíæëýë ñóäëàëûã
ýðõýëñýí ÷óõàë òºâ áîëîõ þì.
Îäîî Áîòàíèê öýöýðëýãèéí õàìãààëàëòûí çóðâàñ, ¿ðæ¿¿ëãèéí òàëáàéä 130-ààä
òºðºëä õàìààðàõ 5000-ààä ìîä, ñººã òàðèàä áàéíà.
Óðãàìàë ñóäëàã÷äûí á¿òýýëèéí ä¿í íü 13 ãàíö ñýäýâò çîõèîë, òîâõèìîë, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé 100 ãàðóé ºã¿¿ëýëä òóñãàëàà îëæýý. Áîòàíèêèéí õ¿ðýýëýí 30 ãàðóé
çààâàð çºâëºìæ, çóðàã, ëàâëàõ ìàòåðèàëûã ¿éëäâýðò øèëæ¿¿ëæýý.
Ìîíãîë àëòàí õóíäàãà, óðàë ÷èõýð ºâñ, ¿íýãýí ñ¿¿ëõýé, ëèäýð, þëäýí, òàðâàãàí
øèéð çýðýã ýìèéí ÷óõàë óðãàìëûã çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ çºâëºìæ ñòàíäàðòóóä íü
ýìèéí ò¿¿õèé ýä áýëòãýõ, ¿éëäâýðò àøèãëàõàä ºðãºí õýðýãëýãäýíý.
«Çàãèéã òàðèõ àãðîòåõíèê», «Ãîâüä ìîä ñººã òàðèõ àðãà», «Óëèàñûã òàéðäñààð
¿ðæ¿¿ëýõ àðãà», «Îéò õýýðèéí á¿ñýíä áýë÷ýýðèéã çýâ çîõèñòîé àøèãëàõ àðãà»,
«Óëààíáààòàð îð÷ìûí óðãàìàë òàíèõ áè÷èã», «Òýæýýëèéí óðãàìàë òàíèõ áè÷èã»
çýðýã ãàðûí àâëàãà, çààâàð, õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í íü ïðàêòèêèéí èõ à÷
õîëáîãäîëòîé íü ìýäýýæ þì. Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýäòýé õàìòðàí çîõèîñîí ìîíãîë
158

îðíû óðãàìàëæèëòûí 1:1500000 ìàñøòàáûí êàðò íü óðãàìëûí áàÿëãèéã çîõèñòîé
àøèãëàõ, àæ àõóéí ìóæëàë õèéõýä íýí õýðýãòýé ãàðûí àâëàãà áîëîõ þì.
Òýæýýëèéí óðãàìëûí ¿ð ò¿¿õ áàãñàðìàë òýæýýë áýëòãýõ çîðèëãîîð çîõèîí
á¿òýýñýí òåõíèê òºõººðºìæ¿¿ä «ÒÝÆÝÝË—3», «ÒÝÆÝÝË—4» íü ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé áîëæ, ÿëàíãóÿà ãîâèéí íºõöºëä àøèã òóñàà ãàðöààã¿é ºãºõ ó÷èð
Óëñûí Òºëºâëºãººíèé Êîìèññ óã àæëûã ºíäºð ¿íýëæ îëíîîð ¿éëäâýðëýõ øèéäâýð
ãàðãàñíûã òýìäýãëýå.
ªíãºðñºí òàâàí æèëä óðãàìàë ñóäëàëûí òàëààð ÿâóóëñàí àæëûí ä¿íã ÁÍÌÀÓûí
Ñàéä íàðûí Ǻâëºë øèíý îíû ºìíºõºí ñîíñîæ, óðãàìàë ñóäëàëûí ÷èãëýëèéã
ñàéøààí, ïðàêòèê ¿ð ä¿íãèé íü äýýøë¿¿ëýõ òóõàé çààëò ºãñºí þì.
Áàéãàëü íýãäëèéã ñóäëàõ òàëààð: Ýìèéí óðãàìàë áîëîí ýôèðèéí òîñò çàðèì
óðãàìëûí ñóäàëãàà ÿâóóëæ, èìïîðòûí õýñýã ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã îðëîæ
÷àäàõ ýì áýëäìýë ãàðãàõ áîëîìæèéã íýýæ, ýëýã öºñíèé àðõàã ºâ÷íèéã ýì÷ëýõ,
ò¿¿íýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ ÷àäàõ «Ñàêñèôðàãåí—Ì» ãýäýã øèíý ýìèéã ýìíýëãèéí
ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëæýý. Ýíý øèíý ýì õîðóó ÷àíàð áàãàòàé, ç¿ðõ ñóäàñ, òºâ ìýäðýëèéí
ñèñòåìä ãàæ íºëººã¿é áîëîõ íü ôàðìàêîëîãè-êëèíèêèéí ñóäàëãààãààð íîòëîãäæýý.
Äàëä áàéãàà øàðõ àíàãààõ íºëººòýé «Êàòåõèíò» áîäèñ ýìèéí óðãàìàë áîëîõ øàð
çýýðãýíýýñ ãàðãàí àâ÷, ¿éëäâýðëýí õýðýãëýõ àðãà áîëîâñðóóëæýý.
Áàñ «Àëòàí óòàñ» ãýäýã ýìèéí óðãàìëààñ öóñ òîãòîîã÷ áýëäìýë ãàðãàí àâñàí íü
îíîë-ïðàêòèêèéí ñîíèðõîëòîé ä¿ãíýëòýíä õ¿ðãýæ áàéíà.
Áàéãàëü íýãäëèéí õ¿ðýýëýí ºíãºðñºí òàâàí æèëä áèåò áàéäëààð ýì áýëäìýë 12-
ûã ¿éëäâýðò íýâòð¿¿ëæ, òåõíîëîãèéí çààâàð, çºâëºìæ 30-ûã ïðàêòèêò øèëæ¿¿ëñýí
áàéíà.
Ýõ îðíû ýôèðèéí òîñò óðãàìëààñ òîãòâîðòîé ¿íýðòýí áîäèñ ãàðãàí àâ÷,
èìïîðòûí òàíñàã ¿íýðòýíã 50% õ¿ðòýë áàÿæóóëæ ÷àäàõ ¿íýðòýí áîäèñ, øèëì¿¿ñíèé
àíõèëóóí ¿íýðò ðàøààí ¿éëäâýðëýõ áîëîìæèéã òóñ òóñ èëð¿¿ëýí ¿éëäâýðò
íýâòð¿¿ëæýý.
Òýð÷ëýí Õºíãºí Õ¿íñíèé ¯éëäâýðèéí ÿàìíû ìýðãýæèëòýí íàðòàé õàìòðàí
ÿìààõàéò äàðñ áîëîâñðóóëàõ òåõíîëîãèéã ¿éëäâýðò íýâòð¿¿ëæýý. 1975 îíä ýäãýýð
øèíý á¿òýýãäýõ¿¿íèéã òóðøèí ¿éëäâýðëýñíýýñ, çºâõºí ìºí îíû õî¸ðäóãààð õàãàñò
58,0 ìÿíãàí òºãðºãèéí öýâýð îðëîãî àâ÷ýý.
Çîõèîãäñîí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ð ä¿íä ãàíö ñýäýâò çîõèîë 4,
ñóäàëãààíû òàéëàí á¿òýýë 6, ýðäýì øèíæèëãýýíèé 40 ãàðóé ºã¿¿ëýë òóñ òóñ
íèéòëýãäæýý.
Ãàçàðç¿éí òàëààð. ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèéã îíîâ÷òîé áàéðøóóëàõ
õýòèéí òºëºâèéã áîëîâñðóóëàõàä ÷èãëýãäñýí ìàíàé îðíû áàéãàëèéí íýãäñýí åðºíõèé
ìóæëàë, ãåîìîðôîëîãè, óóð àìüñãàë, óñ ç¿é, õºðñ, ò¿¿í÷ëýí ýäèéí çàñàã, õºäºº àæ
àõóéí ìóæëàëòûí ¿íäýñëýëèéã áîëîâñðóóëæýý. Ìîíãîë îðíû ôèçèê ãàçàðç¿éí
òàëààð õèéñýí ñóäàëãààíû ä¿ãíýëò¿¿ä «Ìîíãîë îðíû ëàíäøàôò áà áàéãàëèéí
ìóæóóä», «Ìîíãîë îðíû õîòãîð ã¿äãýðèéí ¿íäñýí øèíæ», «Ìîíãîë îðíû õºðñãàçàðç¿éí
ìóæëàëò» çýðýã ãàíö ñýäýâò çîõèîëóóäàä òóñãàëàà îëæýý.
Öýâäãèéí ñóäàëãààíû ãîë ¿ð ä¿íã «Ìîíãîë îðíû îëîí æèëèéí öýâäãèéí ¿íäñýí
øèíæ», «Ìîíãîë îðíû óë õºðñíèé óëèðëûí õºëäºëò ãýñýëò» ãýñýí á¿òýýë¿¿äýä
òóñãàæ, îëîí æèë, óëèðëûí öýâäýã ÷óëóóëãèéí á¿ðýëäýí òîãòñîí íºõöºë, øèíæ
÷àíàðûã òîäîðõîéëîí áè÷æýý. ¯¿íä: Îëîí æèëèéí öýâäýã, öýâäýãò ¿çýãäëèéí
òàðõàëòûí ¿íäñýí ç¿é òîãòîîëûã õàðóóëñàí ÁÍÌÀÓ-ûí íóòãèéí 1:1500000
ìàñøòàáòàé ãåîêðèîëîãèéí çóðàã çîõèîæýý. Äóíäæààð 10—25 ì-èéí çóçààíòàé
¿ðãýëæèëñýí òàñàëäàíãè, àëàã öîîã, òîõèîëäëûí òàðõàëòòàé îëîí æèëèéí öýâäýã
÷óëóóëàã á¿õèé íèéò òàëáàé ìàíàé îðíû á¿õ íóòãèéí 63 îð÷èì õóâèéã ýçëýæ áàéãàà
159

íü òîäîðõîéëîãäæýý. Îëîí æèëèéí öýâäãèéí çóçààí, ºíäºð óóëñûí îðãèëä çàðèìäàà
100—200 ì õ¿ðäýã áàéíà.
Îëîí æèëèéí öýâäýãò ÷óëóóëãèéí ãàçàðç¿éí ìóæëàëò íü ºíäðèéí á¿ñ æèëòèéí
ç¿é òîãòîîëä õàìðàãääàã íü òîäîðõîéëîãäæýý. Öýâäãèéí ñóäàëãàà íü îíîë,
ïðàêòèêèéí à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä, õîòûí õºãæëèéã òºëºâëºõ, çàì áàðèëãà,
¿éëäâýð, áóñàä îáúåêòóóäûã áàéãóóëàõàä, îëîí æèëèéí öýâäãèéí ¿ç¿¿ëýëòèéã
õàðãàëçàõã¿éãýýð øèéäâýðëýæ áîëîõã¿é þìàà.
Ýäèéí çàñãèéí ÷óõàë ìóæ áîëîõ Ñýëýíãèéí ñàâ íóòãèéí áàéãàëèéí íºõöëèéã
ñóäàëñíû ¿ð ä¿íä õºäºº àæ àõóé, ¿éëäâýð òýýâðèéí õºãæèë áàéðøèëò áà áàéãàëü
îð÷íûã õàìãààëàõ çîðèëãîîð óã íóòãèéí ôèçèê ãàçàðç¿éí íºõöºëä ¿íýëýëò ºã÷ áîëîõ
áàéãàëèéí ýëåìåíò¿¿äèéí çóðãèéã çîõèîæýý.
Áàÿãàëèéí á¿ðäë¿¿äèéí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîî, õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéã
èëð¿¿ëýõ, ò¿¿íèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé ¿íäýñëýë áà áàéãàëü
îð÷íûã õàìãààëàõ àñóóäëûã áîëîâñðóóëàõ çîðèëãîîð îéò õýýðèéí á¿ñýíä ôèçèê
ãàçàð ç¿éí ñóóðèí ñóäàëãàà ÿâóóëàí ýõýëæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí èæ á¿ðýí àòëàñ çîõèîõ ÿâöàä òóñ îðíû áàéãàëèéí íºõöºëèéã
õàðóóëñàí 70 ãàðóé çóðãóóäûí ýõèéã áýëýí áîëãîæýý.
Òºëºâëºãººíèé áàéãóóëëàãà, ¿éëäâýðëýëèéí ãàçðóóäàä 20 àæèë øèëæ¿¿ëñýí. ¯¿íä:
ÁÍÌÀÓ-ûí áàéãàëèéí èæ á¿ðýí ìóæëàëò, ýäèéí çàñàã, õºäºº àæ àõóéí ìóæëàëòûí
öóâðàë çóðãóóäûã òàéëáàð çºâëºìæèéí õàìò Óëñûí Òºëºâëºãººíèé Êîìèññ, Óñíû
Àæ Àõóéí ßàì, Áàðèëãà-Áàðèëãûí Ìàòåðèàëûí ¯éëäâýðèéí ßàìàíä, ÁÍÌÀÓ-ûí
íóòãèéí ãåîêðèîëîãèéí áîëîí Óëààíáààòàð õîòûí íóòàã äýâñãýðèéí óë õºðñíèé
óëèðëûí õºëäºëò; ãýñýëòèéí çóðãóóäûã Áàðèëãà-Áàðèëãûí Ìàòåðèàëûí ¯éëäâýðèéí
ßàìàíä, ñóðãàëòûí õýðýãëýë, åð íü òàíèí ìýäýõ¿éí íèéò õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëæ ÷àäàõ
ÁÍÌÀÓ-ûí ýäèéí çàñàã, õºðñ, óóð àìüñãàë, çàñàã çàõèðãààíû çóðãóóä, ìºí ÁÍÌÀÓ-ûí
ãàçàðç¿éí àòëàñ, õ¿í àìûí àòëàñ çýðãèéã ííéòë¿¿ëñýí áà õýâëýëä øèëæ¿¿ëæýý.
Ãåîëîãèéí òàëààð. ÇÕÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèòàé õàìòðàí òóñ îðíû
õ¿äðèéí ãîëëîõ á¿ñ¿¿äýä äàâõàðãà ç¿é, ïàëåîíòîëîãè, ìàíàé íóòãèéí ãåðëîãè,
ãåîõèìè, ïåòðîëîãèéí ÷èãëýëýýð ñóäàëãààã ¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâóóëàâ. Ýäãýýð
ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä Ìîíãîë Àëòàéí íóðóó, Îðõîí-Ñýëýíãèéí ñàâ ãàçàð, Ýðýýí
äàâààíû íóðóóíû òºâèéí õýñýã, Õàíòàéøèðûí íóðóó, Càéõàí-Îâîî, Áàãà ãàçðûí
÷óëóó, Ãàëøèð, Áýðõèéí õ¿äðèéí ðàéîíû ãåîëîãèéí çóðãèéã øèíý÷ëýí çîõèîæ
äàâõàðãà ç¿éí 100 ãàðóé òóëãóóð ç¿ñýëò, ìàãìûí ãàðàëòàé ÷óëóóëãèéí 200 ãàðóé
ãàðöûí íàðèéâ÷èëñàí òîäîðõîéëîëòûã õèéæ ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí á¿õ íóòãèéí
ãåîëîãèéí õºãæëèéí ò¿¿õèéã òàéëáàðëàñàí øèíý îéëãîëòûã äýâø¿¿ëëýý.
Ýðòíèé äàëàéí ¸ðîîëûí ýâøèë, íàëóó õàãàðëóóäûã Õàíòàéøèð, Ñýâðýé, Ǻºëºíèé
íóðóóíä àíõ óäàà èëð¿¿ëæ, êåìáðèéí ºìíºõ ¿å, äýýä ïàëåîçîé, ìåçîçîéí õóðäñûí
äàâõàðãà ç¿éí õóâààðèéã íàðèéâ÷ëàí áîëîâñðóóëæýý. Ãåîõèìèéí ñóäàëãààíû
îð÷èí ¿åèéí àðãûã õýðýãëýæ Àëòàé, Õàíãàé, Õºâñãºë äýõ ïàëåîçîéí áîðæèí, õýò
ñóóðüëàã áà ø¿ëòëýã ÷óëóóëàã, Äîðíîò Ìîíãîëûí ìåçîçîéí áîðæèí ÷óëóóëãèéí
áîäèñûí íàéðëàãà, õ¿äýðæèëòèéí òºëºâèéã òîãòîîæýý. Ýðäýíýòèéí Îâîîíû çýñìîëèáäåíû
îðäûí ðàéîíû ãåîëîãèéí ç¿é òîãòöûã øèíýýð òàéëáàðëàæ, Ãîâü-Òýíãýð
óóëûí óìàðò õýñãèéí ãåîëîãèéí àíõíû çóðãèéã çîõèîæ, Äàðüãàíãà, Áàÿíõîíãîð,
Àðõàíãàéí êàéíîçîéí õ¿ðìýí ÷óëóóëãèéí áàéðøèëò, òºðºëæèëò, ãàðàë ¿¿ñýë áîëîí
õèìèéí íàéðëàãûí îíöëîã øèíæèéã äýëãýðýíã¿é ñóäëàí, ªâäºã õóäãèéí ã¿í ºðìèéí
öîîíîãîîñ ãàðñàí á¿õ òºðëèéí ÷óëóóëãèéí ãåîëîãèéí áè÷èãëýë ñîðüöëîëòûã õèéæýý.
Ãåîëîãèéí òºðºëæñºí ñóäàëãààíû ÿâöàä ôîñôîðèò áà í¿¿ðñíèé õóðèìòëàëûã
íýëýýä íàðèéâ÷ëàí ñóäàëñíààñ ãàäíà òºìºð, õðîì, ìàðãàíåö, õºíãºí öàãààí, ãÿíò,
çýñ, õàéëóóð æîíøíû õ¿äýð, í¿¿ðñíèé 20 ãàðóé èëýðëèéã íýýñýí íü ýðäñèéí ò¿¿õèé
160

ýäèéí íººöèéã íýìýãä¿¿ëæ, ãåîëîãè ¿éëäâýðëýëèéí àæèëä õàìðàãäàõ òàëáàéã íýëýýä
ºðãºñãºõ òºëºâòýé áàéíà.
Ïàëåîíòîëîãèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä ìåçîçîé, êàéíîçîéí ýõ ãàçðûí ñýýðòýí
àìüòàä, ïàëåîçîéí òýíãèñèéí ñýýðã¿é àìüòäûí øèíý öóãëóóëãûã á¿ðä¿¿ëæ, òýäãýýð
àìüòäûí áèåèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, àíãèëàë ç¿é, àìüäðàëûí îð÷èí íºõöºë, äàâõàðãà
ç¿éí à÷ õîëáîãäëûã òîäîðõîéëæýý.
Òóñ îðíû Ãîâü, Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Àëòàéí íóðóóíä õèéñýí ýäãýýð ñóäàëãààíû
ÿâöàä ¿ëýã ã¿ðâýëèéí 3 ÿçãóóð, 6 òºðºë, 10 ç¿éë, ÿñò ìýëõèéí 2 òºðºë, 5 ç¿éë, õàâ÷
õýëáýðòíèé 2 òºðºë, 20 ç¿éëèéã òóñ òóñ àíõ óäàà íýýñíýýñ ãàäíà, ýðòíèé ñàðìàã÷èí,
àäóóíû ºâºã, ýðòíèé ìàõ÷èí, á¿ä¿¿ëýã õºõòºí, øàâüæ òýæýýëòíèéã èëð¿¿ëæýý.
Ýíý á¿õýí íü ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàãò ýðò ãàëàâò àìüäàð÷ áàéñàí àìüòäûí á¿ðýëäýõ¿¿í,
õºãæëèéí òóõàé øèíý ä¿ãíýëò õèéõ áîëîìæ ãàðãàñíû çýðýãöýý, Ãîâèéí öýðä,
ïàëåîãåíû õóðäñûí äàâõàðãà ç¿éí àíãèëëûí ïàëåîíòîëîãèéí ¿íäýñëýëèéã
ñàéæðóóëæ áàéíà. ªíãºðñºí õóãàöààíä áàñ Èõ íóóðóóäûí õîòãîðûí êåìáðèé, Àëòàéí
íóðóóíû óìàðò õýñãèéí äîîä äóíä äåâîíû õóðäñûí äàâõàðãà ç¿éí øèíý õóâèàðûã
áîëîâñðóóëàõ òàëààð àíõíû àëõàì õèéñýí áàéíà.
ªíãºðñºí òàâàí æèëä ìàíàé ãåîëîãè÷, ïàëåîíòîëîãè÷ íàð Ǻâëºëòèéí íýðò
ýðäýìòäèéí òóñëàìæèíä ò¿øèãëýí, òóñ îðíû äýâñãýð íóòãèéí ãåîëîãèéí òîãòîö,
ýðòíèé àìüòíû àéìãèéí õºãæëèéã òàíèí ìýäýõ ÷èãëýëä ÷óõàë õóâü íýìýð îðóóëëàà.
1971—1975 îíóóäàä ã¿éöýòãýñýí ãåîëîãèéí ñóäàëãààíû íýëýýä ¿ð ä¿í íü òóñ îðíû
ãåîëîãèéí ïðàêòèêò àìæèëòòàé íýâòýð÷ áàéíà. Ýäãýýð ¿ð ä¿í íü ãàíö ñýäýâò çîõèîë
4, Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèóäûí ãåîëîãè, ïàëåîíòîëîãèéí
õàìòàðñàí ýêñïåäèöèéí 10 ãàðóé öóâðàë á¿òýýë, Ýðäýì øèíæèëãýýíèé îëîí
àðâàí òàéëàí, 1971 îíä øèíý÷ëýí õýâëýãäñýí «ÁÍÌÀÓ-ûí ãåîëîãèéí 1:1500000-ûí
ìàñøòàáûí çóðàã» õýâëýëä øèëæèæ áàéãàà «ÁÍÌÀÓ-ûí òåêòîíèêèéí 1 : 1500000-ûí
ìàñøòàáûí àíõíû çóðàã» çýðýã øèíý á¿òýýë¿¿äýä òóñãàëàà îëæýý.
¯¿íýýñ ãàäíà ØÓÀ-èéí Ãåîëîãèéí õ¿ðýýëýí ºíãºðºã÷ òàâàí æèëä ãýðýë çóðãèéí
õàÿãäàë ìàòåðèàë áîëîí óóñìàëààñ öýâýð àëò, ìºíãèéã ÿëãàí àâàõ òåõíîëîãèéí
2 ïàòåíò, õèìèéí ýëåìåíòèéã ëàáîðàòîðèéí àðãààð çàäëàí øèíæëýõ àðãà ç¿éí
àñóóäëààð 2 çºâëºìæ, Íî¸í ñóìûí õîòãîð, Îðõîí-Òóóëûí áýë÷ýð íóòãèéí ãåîëîãèéí
1:200 000-ûí ìàñøòàáûí çóðãóóä, Îðõîí-Ñýëýíãèéí õîòãîðûí ãåîëîãèéí 1:500000-
ûí ìàñøòàáûí çóðàã, Ýðäýíýòèéí Îâîîíû çýñ-ìîëèáäåíû îðäûí ðàéîíû ãåîëîãèéí
1:50 000-ûí ìàñøòàáûí çóðàã, Îðõîí-Ñýëýíãèéí ðàéîíä çýñ, õîëèìîã ìåòàëë, àëò,
í¿¿ðñíèé øèíý õóðèìòëàë ãàçðûã èëð¿¿ëýõ áîëîìæèéã ¿íýëñýí çºâëºìæ çýðýã ýðäýì
øèíæèëãýýíèé á¿òýýëèéã ãåîëîãèéí ¿éëäâýðëýëä øèëæ¿¿ëñýí íü èõýíõäýý ïðàêòèê
¿éë àæèëëàãààíä íýâòýðñýí áàéíà. ̺í ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ãåîëîãèéí
õàìòàðñàí ýêñïåäèöýýñ Õºâñãºëèéí ôîñôîðèòûí ñàâ ãàçðûí õ¿äðèéè õýä õýäýí
îðä, Åãçºðèéí õîâîð ìåòàëëûí îðäûí Áàÿíõàéëààñòûí õýñýã, Õàíáîãäûí õîâîð
ìåòàëëò áîðæèí, ªìíºãîâèéí Ìóøàãàé õóäãèéí ðàéîíû õîëèìîã õ¿äðèéí èëðýë
çýðýã øèíýýð íýýãäñýí ãåîëîãèéí îáúåêò äýýð ãåîëîãèéí íàðèéâ÷èëñàí ýðýë, ýðýë
õàéãóóëûí àæèë ÿâóóëàõûã çºâëºñºí õýä õýäýí ïðàêòèê çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëæ
ãåîëîãèéí ¿éëäâýðëýëä øèëæ¿¿ëñíèéã òýìäýãëýõ õýðýãòýé þì.
Õèìèéí óõààíû òàëààð. Áàéãàëèéí ýðäýñ ò¿¿õèé ýä áà îðãàíèê áîäèñûí
õèìèéí øèíæèëãýý, ìºí ãàçàð òàðèàëàíã õèìèæ¿¿ëýõ ñóäààëãàà ÿâàãäæýý. ¯¿íä:
à) Äîðíîä àéìãèéí Øîðâîã, Øàðá¿ðä, ñàíãèéí äàëàé íóóðóóäûí õóðäñàíä
áàéäàã õîîëíû äàâñ, õóæèð, ø¿¿ã ôèçèê-õèìèéí ¿¿äíýýñ øèíæèëæ, äàâñ ÿëãàí
àâàõ òåõíîëîãèéí á¿ä¿¿â÷èéã áîëîâñðóóëæ, äýýðõ íóóðóóä äàõü õîîëíû äàâñíû
íººö ìàíàé îðíû õýðýãöýýã 35-40 æèë, Øîðâîã íóóðûí ø¿¿ 60 æèëèéí òóðø õàíãàõ
áîëîìæòîéã òîãòîîæýý.
161

Ýì÷èëãýýíä àøèãëàæ áîëîõ ìàíàé îðíû íóóðóóäûí õèìèéí àíãèëëûã àíõ
õèéæ, Àâàðãà Òîñîí, Ýðäýíý òîëãîé, Öàéäàì çýðýã íü õóæèðò íóóðò õàìààðàãäàõûã
òîãòîîñíîîñ ãàäíà Øàðãàëæóóò, Õóæèðò, Ìîãîéò, Ðàøààíòûí õàëóóí õ¿éòýí
ðàøààíû àíãèëëûã ãàðãàí ñóäàëãààíû ä¿íã ìàòåìàòèê, ñòàòèñòèêèéí àðãààð
áîëîâñðóóëæ ýäãýýð ðàøààí, íóóðûí óñ, øàâðûí õèìèèí ýëåìåíòèéí õóâèàðëàëòûí
ç¿é òîãòîîëûã ãàðãàæýý.
Ýðäýñ øàâðûí íàéðëàãà, á¿òöèéã ñóäàëñàí ¿íäñýí äýýð ìîíãîë îðíû øàâðûí
àíõíû àíãèëëûã õèéæ, ò¿¿íèé ø¿¿õ, øèíãýýõ ÷àíàðûã ºðãºí àøèãëàõ áîëîìæòîéã
èëð¿¿ëæýý. Øàâðûã ÿëãàõ çàìààð 1600 î õ¿ðòýë õàëóóíûã òýñâýðëýæ ÷àäàõ
ìàòåðèàëûã õèéõ òåõíîëîãè áîëîâñðóóëæ ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëñíýýñ æèëä 556,3
ìÿíãàí òºãðºãèéí ¿íýòýé ç¿éëèéã ãàäààä çàõèàëãààñ õàñàõ áîëîìæòîéã òîãòîîæýý.
á) ªºõºí òîñíû ñóäàëãàà ÿâóóëàõäàà èñýëäýõ ïðîöåññûã ñààòóóëàã÷ çàðèì
íýãýí áîäèñ õýðýãëýæ, òîñ õàäãàëàãäàõ õóãàöààã 3,0-5,5 äàõèí ñóíãàõ áîëîìæèéã
èëð¿¿ëñíýýñ ãàäíà, òàðâàãàíû òîñíû ¿íäñýí á¿ðýëä¿¿í áà óñòºðºã÷æ¿¿ëýõ óðâàëûí
ãîðèìûã ñóäàëæýý. ªºõºí òîñíû ãàðàëòûí õýìæýý áà ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ
çºâëºìæèéã ¿éëäâýðò íýâòð¿¿ëñíýýð çºâõºí Óëààíáààòàðûí Max êîìáèíàò äýýð
òîñíû ãàðàëò 7%-èàð èõñýæ íýã æèëä 334,3 ìÿíãàí òºãðºãèéí àøèã íýìýãäýõ
áîëîìæòîéã òîãòîîæýý.
Öºöãèéã íü àâñàí ñ¿¿ã èæ á¿ðýí àøèãëàõ ñóäàëãàà õèéæ ò¿¿íýýñ íóíòàã óóðàã,
øàð ñ¿¿íèé áàÿæìàë ãàðãàõ òåõíîëîãèéí çààâðûã áîëîâñðóóëñíû ¿íäñýí äýýð
Ñ¿õáààòàð, Òºâ àéìàãò 200 òí íóíòàã óóðàã, ìºí õýìæýýíèé øàð ñ¿¿íèé áàÿæìàë
1974—1975 îíä ¿éëäâýðëýæýý. Óðüä÷èëñàí òîîöîîíîîñ ¿çýõýä 200 òí íóíòàã óóðãèéã
õ¿íñíèé ç¿éëä õýðýãëýñíýýð 2,2 ñàÿ òºãðºãèéí öýâýð àøèã ãàðàõ áîëîìæòîé áàéíà.
â) ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í îðíóóäûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õàìòûí àæèëëàãààíû
õ¿ðýýíä Áîëãàðûí òåõíîëîãèéí õ¿ðýýëýíòýé õ¿÷ õàâñðàí ìàíàé îðíû ìîä
áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðèéí õàÿãäàë áîëîõ ìîäíû ¿ðòýñíýýñ òýæýýëèéí óóðàãò
õºðºíãº, òåõíèêèéí ñïèðò ãàðãàõ çºâëºìæ áîëîâñðóóëæýý. Óðüä÷èëñàí òîîöîîãîîð
ìîä áîëîâñðóóëàõ 3 êîìáèíàòûí õàÿãäàë æèëäýý 1,0 ñàÿ ì 3 õ¿ð÷ áàéãàà áºãººä
ò¿¿íýýñ æèë òóòàì 50 ìÿíãàí òîíí òýæýýëèéí óóðàãò õºðºí㺠100 ìÿíãàí ãåêòîëèòð
ýòèëèéí ñïèðò ¿éëäâýðëýõ áîëîìæòîé áàéãàà íü õàðàãäæýý.
ã) Õîðü ãàðóé àøèãò óðãàìàëä áèîëîãèéí èäýâõèò áîäèñûí ñóäàëãàà õèéñýí.
¯¿íýýñ ÷àöàðãûí ¿ð, æèìñíèé áèîèäýâõèò ëèïèä, ôëàâîíîèä, àìèí õ¿÷ëèéí ôèçèêõèìèéí
øèíæ ÷àíàðûã òîãòîîæ, ò¿¿íèéã èæ á¿ðýí àøèãëàõ õèìè-òåõíîëîãèéí
¿íäýñëýë áîëîâñðóóëæýý. Àëòàí ãàãíóóð ãýäýã óðãàìëûí ýôèðò óóñäàã õàíäíààñ
í¿¿ðñòºðàã÷èéí 22—26 àòîì á¿õèé íýã àòîìò õàíàñàí ñïèðò ÿëãàæ, òýäãýýðèéí
íàéðëàãûí òîìú¸îã òîãòîîñîí íü óóë óðãàìëûí õèìèéí ñóäàëãààíä îðóóëñàí
òîìîîõîí àìæèëò áîëíî. Ãîâèéí äýðñýí õîð óðãàìëààñ 6 òºðëèéí àëêàëîèä èëð¿¿ëæ
ÿëãàñàí íü óðãàìëûí ýíý òºðºë àëêàëîèäòîé áàéæ áîëîõûã èëð¿¿ëñýí ñîíèðõîëòîé
àæèë áîëæýý.
Óðãàìëûí õèìèéí ñóäàëãààíû ä¿íä 5 òºðëèéí øèíý á¿òýýãäýõ¿¿íèé òåõíîëîãè
áîëîâñðóóëàãäàæ, ¿éëäâýðò á¿ðýí íýâòð¿¿ëñíýýð ñàÿ ãàðóé òºãðºãèéí öýâýð àøèã
óëñàä îðæýý.
ä) Ýõ îðíû øèì ìàíäëààñ ïðîòåàç, ôåðìåíòèéã ¿¿ñãýã÷ 100 ãàðóé áàêòåðè
ÿëãàæ, òýäãýýðèéí ôèçèîëîãè áèîõèìèéí øèíæ ÷àíàðûã ñóäëàæ, õºãöºí 캺ãíººñ
í¿¿ðñ-óñ çàäëàã÷ àìèëàçôåðìåíòèèí áýëäìýë ãàðãàõ òåõíîëîãè áîëîâñðóóëæýý.
¯¿íèé õàìò ôåðìåíòèéí áýëäìýëèéã ñïèðòèéí ¿éëäâýðò ñî¸îëæèéí îðîíä õýðýãëýõ
òóðøèëò õèéñýí íü èõ ¿ð àøèãòàé áîëîõûã õàðóóëñàí áàéíà. ¯¿íä ôåðìåíòèéí
áýëäìýë õýðýãëýñíýýð îëîí òîíí àðâàé õýìíýõ, í¿¿ðñ-óñíû çàäðàë áîãèíî õóãàöààíä
á¿ðýí ÿâàãäàõ, ñïèðòèéí ãàðö èõñýõ ñàéí òàëóóäòàé áºãººä èíãýñíýýð çºâõºí
162

Ç¿¿í õàðààãèéí ñïèðò çàâîä äýýð íýã æèëä 200 ìÿíãàí òºãðºãèéí õýìíýëò ãàðàõ
áîëîìæòîéã òîîöîîëæ ãàðãàæýý.
å) Àãðîõèìè÷èä ÁÍÌÀÓ-ûí ãàçðûí õºðñºíä ìèêðîýëåìåíòèéí òàðõàëò ÿìàð
áàéäàã ç¿é òîãòîîëûã ãàðãàæ õºðñíèé ìèêðîýëåìåíòèéí õàíãàìæèéí õýðýãöýýã
àíõ óäàà òîãòîîæ, óëìààð òóñ óëñûí ãàçðûí õºðñíèé åðºíõèé áà õºäºë㺺íò
ìèêðîýëåìåíòèéí 1:2000000. Îðõîí Ñýëýíãèéí ðàéîíû õºðñíèé 1:200000-ûí
ìàñøòàáûí çóðàãëàë òóñ òóñ çîõèîæýý.
ÁÍÌÀÓûí íóòàãò ìèêðîýëåìåíò öàéð, ñåëåí, èîä, êàëüöè, äóòàãäàëòàé áàéäàã,
ãýòýë ìàíãàíè, ôòîð çýðýã ìèêðîýëåìåíòýýð èë¿¿äýëòýé ãàçàð áàñ áàéäãèéã èëð¿¿ëæ,
òóñ îðíû íóòãèéã áèîãåîõèìèéí ¿¿äíýýñ ìóæèëæýý.
Òóñ îðíû ýðñ òýñ öàã óóðûí íºõöºëä íóòàãøóóëàí òàðèàëæ áàéãàà ¿ð òàðèà,
áóóðöàãò óðãàìàë, òºìñ, õ¿íñíèé íîãîîíû ïèãìåíòèéí õºäëºë ç¿éã ñóäàëæ, äýýðõ
óðãàìëûí àçîòûí ñîëèëöîî, àìèíîõ¿÷ëèéí á¿ðýëä¿¿íä êîáàëüò íèêåëü çýðýã
ìèêðîýëåìåíòèéí ã¿éöýòãýõ ôèçèîëîãè-áèîõèìèéí ¿¿ðãèéã èëð¿¿ëæýý. Âàíäóé, ãèø,
õ¿öýíãý, öàðãàñ çýðýã áóóðöàãò óðãàìëûí ¿ðýýñ ïåðîêñèäàç ãýäýã ìåòàëë-ôåðìåíò
ÿëãàæ, ò¿¿íèé èçîôåðìåíòèéí òîîã òîãòîîñîí íü áóóðöàãò óðãàìàëä óóðãèéí
áîäèñûí áèîõèìèéí ¿¿äíýýñ ¿íýëýëò ºãºõ áîëîìæ ãàð÷ýý.
Ýðäýñ òýæýýëèéí ãîðèìûã ñîíãîõ çàìààð ¿ð òàðèà, áóóðöàãò óðãàìàë, õ¿íñíèé
íîãîîíû óðãàöûã õÿíàëòòàé õàðüöóóëàõàä 5,3—8,5 ö/ãa-ààð íýìýãä¿¿ëæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí ãàçàð òàðèàëàíã õèìèæ¿¿ëýõ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë áîëîâñðóóëæ
ýõýëñýí áàéíà. Òóñ îðíû ãàçàð òàðèàëàíä ýðäýñ áîðäîîã ¿ð ä¿íòýé õýðýãëýæ
òóðøñàíààð áóóäàéí óðãàöûã 1,0—5,3 ö/ãà-ãààð äýýøë¿¿ëæ áîëîõûã õàðóóëæ, ìàíàé
îðíû òàðèàëàíãèéí ýðãýëòýíä îðñîí 480,1 ìÿíãàí ãà ãàçðààñ æèëä 300 ñàÿ òºãðºãèéí
íýìýãäýë àøèã îðóóëæ áîëîõûã òîîöîîëæýý.
Øèíý á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ, ãàð÷ áàéãàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûã
ñàéæðóóëàõ, ¿éëäâýðëýëèéí àæèëëàãààã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä ÷èãëýãäñýí 30 ãàðóé
òåõíîëîãè, òåõíèê ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýë, çààâàð, çºâëºìæ, 60 ãàðóé ñòàíäàðòûã
¿éëäâýðëýëä øèëæ¿¿ëñíýýñ, îäîîãèéí áàéäëààð æèëä 2 caÿ òºãðºãèéí öýâýð
àøèã ãàð÷ áàéãàà áà îéðûí èðýýä¿éä 14—15 ñàÿ òºãðºãèéí àøèã îðîõ áîëîìæòîé
ãýæ òîîöîãäæýý. ¯éëäâýðò øèëæ¿¿ëæ áàéãàà àæëóóäààñ 7 àæèë øèíý á¿òýýëä
á¿ðòãýãäñýíýýñ 3 íü áàòëàãäñàí áàéíà.
Ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé ä¿íä «ÁÍÌÀÓ-ûí äàâñò íóóðóóä, òýäãýýðèéí äàâñûã
àøèãëàõ àðãà çàì», «ÁÍÌÀÓ-ü:í ãàçðûí õºðñíèé àãðîõèìèéí øèíæ», «Äàðñ í¿¿ðñíèé
¿éëäâýðëýëèéí õèìè òåõíîëîãè», «Ôåðìåíò, ò¿¿íèéã óëñ àðäûí àæ àõóéä àøèãëàõ
áîëîìæ» çýðýã ãàíö ñýäýâò çîõèîëóóä, «Óðãàìëûí øèíæèëãýýíèé áèîõèìèéí
àðãóóä», «Îðãàíèê áîäèñûí ñóäëàë» äóíä ñóðãóóëèéí 7 áà 10-ð àíãèéí õèìèéí
ñóðàõ áè÷ã¿¿ä 6à òýäãýýðèéã çààõ àðãà, õèìèéí õ¿ðýýëýíãèéí ýýëæèò á¿òýýë¿¿äèéí
5 öóâðàë çýðýã íîì õýâëýãäæýý. Ò¿¿í÷ëýí òóñ õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòíóóäûí îëîí àðâàí ºã¿¿ëë¿¿ä äîòîîä ãàäààäûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
ñýòã¿¿ë¿¿äýä íèéòëýãäæýý.
Ôèçèê-òåõíèêèéí øèíæëýõ óõààíû òàëààð. Öºìèéí ôèçèê, áèî-ôèçèê,
ãåîôèçèê, àñòðîôèçèê, õàòóó áèåèéí ôèçèê çýðýã îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû íýí
÷óõàë ñàëáàðóóäààð òóëãóóð ñóäàëãàà ÿâàãäæýý.
Äóáíà äàõü öºìèéí øèíæèëãýýíèé íýãäñýí èíñòèòóòèéí ëàáîðàòîðèóäòàé
öºìèéí ôèçèêýýð õàìòàðñàí ñóäàëãààã ¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâóóëæ 40 ÃÝÂ-èéí ýíåðãèéí
ìóæèä «Ìàñøòàáò èíâàðèàíòûí õóóëü» áóþó «Óðüòàë ñêåéëèíãèéí» ¿çýãäýë áàéãààã
òîãòîîæýý. Ýíý íü õ¿÷òýé ¿éë÷ëýëèéí ìàñøòàáò èíâàðèàíòûí îíîëûã, áàãà ýíåðãèéí
ìóæèä ÿâàãäàõ óðâàëààð îëîí Ẻìñ ¿¿ñýõ ìåõàíèçìûã òàéëáàðëàõàä õýðýãëýõ
áîëîëöîîã îëãîæ áàéãààãààðàà îíîëûí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé àæýý.
163

ÇÕÓ, ×åõîñëîâàêèéí ýðäýìòýäòýé õàìòðàí ÿíç á¿ðèéí öºìèéã 120; 660 ÌÝÂèéí
ýíåðãèòýé ïðîòîíîîð øàðàõàä ¿¿ñýõ öàöðàã èäýâõò èçîòîïûã ÿëãàõ 5 øèíý
àðãûã áîëîâñðóóëæýý. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä 1,5±0,5 áà 3,16--0,33 ìèíóòûí õàãàñ çàäðàëòàé
èðèäè 180, ðóòåíè-92 ãýñýí 2 øèíý èçîòîïûã èëð¿¿ëæýý. Îäîî ýäãýýð àðãóóäûí 2 íü
øèíý á¿òýýëä òîîöîãäîæ, ÇÕÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí äýðãýäýõ øèíý á¿òýýëèéí
óëñûí õîðîîíîîñ çîõèîã÷èéí ýðõèéí ¿íýìëýõèéã õ¿ëýýí àâ÷ýý. ̺í öºìèéí ýãýë
Ẻìñ íü õºíãºí áóþó õ¿íä öºìòýé ÿìàðòàé íü ¿éë÷èëñýí áîëîõûã ôîòîýìóëüñèéí
á¿ðòãýã÷ýýð òîäîðõîéëîí ÿëãàõ àðãûã áîëîâñðóóëæ ñóäàëãààíä õýðýãëýæýý.
ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í îðíóóäûí áèîëîãèéí ôèçèêèéí çîõèöóóëàõ òºâèéí õºòºëáºð
äàãóó ñóäàëãàà ÿâóóëæ, çàðèì óóðãèéí (èéëäñèéí àëüáóìèí, áîëîí ôèáðèíîãåí)
çîõèîí áàéãóóëàëòàíä 80°—120 î -ûí òåìïåðàòóð, õýò ÿãààí òóÿà, ãàäàðãóóãèéí èäýâõò
áîäèñóóä çýðýã ¿éë÷ëýë ººð÷ëºëò îðóóëäãèéã àæèãëàëòààð èëð¿¿ëæýý. Ñóäàëãààíû
¿ð ä¿íä õýò ÿãààí òóÿàíû íºëººãººð óóðãèéí ìàêðîìîëåêóëóóäàä ðåêîìáèíàöèéí
¿åä àëãà áîëäîã õýò èñëèéí ÷ºëººò ðàäèêàëóóä ¿¿ñäýãèéã òîãòîîæýý. Ýäãýýð ¿ð
ä¿í íü öóñíû á¿ðýëäýõ¿¿íä îðäîã óóðãóóäûí 纺õ áóþó õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààã
òàéëáàðëàõ áîëîëöîîã îëãîæ áàéãàà àæýý.
Ñ¿¿ëèéí 8 æèëèéí àæèãëàëòûí ¿ð ä¿íãýýð Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýð äýõ
öºìèéí öàöðàã èäýâõò òóíäñûí óíàëòûí ãîðèìûã òîãòîîæ, çîõèõ çºâëºìæèéã
áîëîâñðóóëñàí íü ïðàêòèêèéí áà áàòëàí õàìãààëàõ àñóóäëûí õóâüä à÷ õîëáîãäîëòîé
áîëæýý.
Íàðíû äºëíèé ôèçèê-¿íäñýí ïàðàìåòð¿¿äèéí äîòîîä ø¿òýëöýý áîëîí äèôôóçèéã
òîîöñîíû ¿íäñýí äýýð äºëºí äýõ àòîìûí ºäººãäºõ, èîí÷ëîãäîõ, ãýðýë öàöðóóëàõ
ìåõàíèçìûí òàëààð îíîëûí õýä õýäýí ä¿ãíýëò õèéæýý.
Ìàíàé ãåîôèçèê÷èä 1:2500000-ûí ìàñøòàá á¿õèé ãàçàð õºäëºëèéí ìóæëàëûí
çóðàã çîõèîæ, «ÁÍÌÀÓ-ûí ãàçàð õºäëºëò» ãýäýã ãàíö ñýäýâò çîõèîë íèéòë¿¿ëæýý.
Ýäãýýð àæèëä ìàíàé îðíû ýäèéí çàñãèéí ãîë ìóæóóä òóõàéëáàë Óëààíáààòàð,
Äàðõàí, Ýðäýíýòèéí á¿ñèéí ãàçàð õºäëºëòèéí áàëëûã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîæýý. Íàðíû
áàòåðåé õèéõ çîðèëãîîð õàãàñ äàìæóóëàã÷ òåëëóð öàõèóðûã öýâðýýð ãàðãàí àâàõ
òåõíîëîãè áîëîâñðóóëæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýâñãýð äýýð 1942-1969 îíä ÿâóóëñàí èõýýõýí õýìæýýíèé
àæèãëàëòûí ìàòåðèàëûã ýìõýòãýæ, ä¿í øèíæèëãýý õèéñíèé ¿ð ä¿í, Ǻâëºëòèéí
ýðäýìòýäòýé õàìòðàí Ìîíãîë îðíû õýâèéí áîëîí ãàæ ñîðîíçîí îðíû çóðãèéã
1:2500000-ûí ìàñøòàáààð çîõèîñîí íü èðãýíèè àãààðûí òýýâýð áîëîí ãåîëîãè
õàéãóóëûí àæèëä àøèãëàãäàæ áàéíà.
Ìàíàé îðíû íóòàã äýâñãýðèéí ãåîäåçèéí ñ¿ëæýýã äýëõèéí õèéìýë äàãóóë áóþó
áàëëîíûã àøèãëàí çîõèîæ ñàéæðóóëàõ òºñëèéã áîëîâñðóóëæ òóðøèëòûí àæëûã
«Èíòåðêîñìîñ»-ûí õºòºëáºðººð ýõýëæýý.
12 æèëèéí àæèãëàëòûí ¿ð ä¿íä òóëãóóðëàí Óëààíáààòàðûí Îäîí îðíûã ñóäëàõ
îðãèë îð÷ìûí ºðãºðºã, óðòðàãèéí óòãà áîëîí ºðãºðãèéí ººð÷ëºëòèéí õýìæýýã ºíäºð
íàðèéâ÷ëàëòàéãààð òîãòîîæýý.
Òóëãóóð ñóäàëãàà ÿâóóëàõàä çàéëøã¿é øààðäàãäàõ çàðèì áàãàæ òºõººðºìæ¿¿äèéã
ôèçèê÷èä ººðñ人 ñàíàà÷ëàí õèéñýí íü ¿ð ä¿íòýé áîëëîî.
¯¿íä: Íàðíû ñïåêòð á¿ðòãýã÷ äèôðàêöûí òîðòîé ñïåêòðîãðàô, àìüä ýñ
çýðãèéã ñóäëàõûí òóëä ãýðëèéí ¿çýãäýõ áà õýò ÿãààí òóÿàíû ñïåêòðûí ìóæèä
àæèëëàõ ñïåêòðîôëóîðîìåòð, áîäèñûí õèìèéí íàéðëàãà ñóäëàõàä çîðèóëæ,
àòîìûí øèíãýýëòèéã ºíäºð íàðèéâ÷ëàëòàé õýìæèõ ñïåêòðîôîòîìåòð, õèìèéí
áà áèîõèìèéí óðâàëûí êèíåòèê, îðãàíèê íýãäë¿¿äèéí èñýëäýë çýðãèéã
ñóäëàõ ôîòîõåìèëþìèíåñöåíöèéí áàãàæ, õèéìýë äàãóóë àæèãëàõ õî¸ð
ñóâàãò ýëåêòðîôîòîìåòð, íàðèéí öàãèéí äîõèî õ¿ëýýí àâàõ òºõººðºìæ, õàãàñ
164

äàìæóóëàã÷èéí ñèíòåç, öýâýðëýëò, âàêóóìàí íýðýëò, çîíû õàéëàëò õèéõ òºõººðºìæ
çýðã¿¿ä îðæ áàéãàà þì.
Ìàíàé ôèçèê÷èä, èíæåíåð¿¿ä áàéãàëèéí áàÿëàã, àøèãò ìàëòìàëûã îëçâîðëîõ
áà àíõàí øàòíû áîëîâñðóóëàëò õèéõ òåõíîëîãèéí ïðîöåññûã õºíãºâ÷ëºõ, ÁÍÌÀÓ-ä
îéðûí èðýýä¿éä ìåòàëëóðãèéí, ìàøèíû ¿éëäâýðèéã áàéãóóëàõ áîëîìæèéã ñóäëàæ
10 ãàðóé çºâëºìæ, òåõíèê ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýë áîëîâñðóóëæ, ¿éëäâýð ïðàêòèêò
øèëæ¿¿ëëýý.
Óâñ, Õîâä, Áàÿíõîíãîð, Àðõàíãàé, Õºâñãºë àéìãóóäàä ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîí
îðîí íóòàãò óðãàäàã æèìñ æèìñãýíýýñ õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í, òîñ, äàðñ áîëîâñðóóëàõ
òóñëàõ ÷àíàðûí öåõ áàéãóóëñàí íü æèëä îëîí ñàÿ òºãðºãèéí àøèã óëñàä îðóóëæ
áàéíà.
Íàð, ñàëõèíû ýíåðãèéã öàõèëãààí, äóëààí, ìåõàíèê ýíåðãè áîëãîí õóâèðãàæ óëñ
àðäûí àæ àõóéä àøèãëàõ, õÿëáàð õèéöòýé, àøèãò ¿éëèéí êîýôôèöèåíò ºíäºðòýé
òºõººðºìæ¿¿ä, ¿éëäâýðèéí òåëåâèç, ÷èéã õýìæèõ áàãàæ, ôîòî òîîëóóð, ìîä
áîëîâñðóóëàõ îëîí òàëûí àæèëëàãààò ñóóðü ìàøèí çýðãèéí çóðàã òºñëèéã çàðèìûã
çîõèîí á¿òýýñýí áàéíà.
Íàðíû ýíåðãýýð óñ õàëààõ òºõººðºìæèéã Äóíäãîâü àéìãèéí Àäààöàã ñóìàíä
áàéãóóëæ ºãñºí íü 5 ñàðûí äîòîð 702 òîíí í¿¿ðñ àðâèëàí õýìíýõ áîëîëöîîòîéã
õàðóóëæýý.
Ôèçèê÷èä ýíý 5 æèëä àæëûí ¿ð ä¿íãýý ¿éëäâýð ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëæ, òóëãóóð
ñóäàëãààíû îíîëûí ¿ð ä¿íãýýð ãàäààä îðíóóäûí áîëîí ººðèéí îðíû ýðäýì
øèíæèëãýýíèé ñýòã¿¿ë¿¿äýä 240 ºã¿¿ëýë íèéòë¿¿ëæýý.
Ìàòåìàòèêèéí øèíæëýõ óõààíû òàëààð. Ǻâëºëòèéí íýðò ìàòåìàòèê÷,
àêàäåìè÷ A.Í.Êîëìîãîðîâ ñàíàìñàðã¿é ïðîöåññûí ñòàòèñòèêèéí ñàëáàðò 1948 îíä
äýâø¿¿ëýí òîãòâîðæóóëñàí ñàíàìñàðã¿é ïðîöåññûí ¿ë ìýäýãäýõ ïàðàìåòð¿¿äèéã
¿íýëýõ àñóóäëûã øèéäæýý. Óã áîäëîãûã áîäñîí àðãà äýýðýý òóëãóóðëàí Ãàóññûí
òîãòâîðæóóëñàí ïðîöåññûí ¿ë ìýäýãäýõ ïàðàìåòð¿¿äèéí çîõèìæèò ÷àíàðóóäòàé
öýãèéí áà îëîíëîã ¿íýëýëò õèéæýý. Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûí ñòàòèñòèê øàëãàëòûí
àðãûã íýâòð¿¿ëýõ áîëîìæèéí ñóäàëãààã àâòîçàñâàðûí çàâîä, íýõìýëèéí ¿éëäâýð,
òàëõíû çàâîä çýðýã ãàçðóóäàä õèéæ, çîõèõ çºâëºìæ¿¿äèéã áîëîâñðóóëñàí íü óëñ
àðäûí àæ àõóéä à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ ºãºõ íü ìýäýýæ þì.
Ëîêàëü áóñ êâàíò îðíû îíîëûã Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýäòýé õàìòðàí ñóäëàæ, óã
îíîëûí ¿íäñýí äýýð ýãýë Ẻìñèéí ñóë, öàõèëãààí ñîðîíçîí áà õ¿÷òýé õàðèëöàí
¿éë÷ëýëèéí çàðèì ïðîöåññûã ñóäëàñíààð ôóíäàìåíòàë óðòûí õýìæýýíä ¿íýëýëò
ºã÷ýý.
Òîîöîîëîí áîäîõ ìàòåìàòèê ÷èãëýëýýð Äóáíà õîò äàõü ñîöèàëèñò îðíóóäûí
Öºìèéí Øèíæèëãýýíèé Íýãäñýí Èíñòèòóòòàé õàìòðàí àæèëëàñíû ¿ð ä¿íä
øóãàìàí áóñ õàìààðàë á¿õèé êîððåêòã¿é òàâèëòàé áîäëîãûã òîîöîîëîí áîäîõ àðãà
áîëîâñðóóëæ, ôèçèêèéí áîäëîãûã øèéäâýðëýõýä õýðýãëýæýý. ̺í òóðøèëòûí ýõ
ìàòåðèàëûã áîëîâñðóóëàõ ìîäóëü á¿òýöòýé øèíý ñèñòåì ïðîãðàìì çîõèîñîí íü
òºðºë á¿ðèéí çîðèóëàëòòàé õàâñðàãà ïðîãðàììóóäûã òîîöîîëîí áîäîõ ýëåêòðîí
ìàøèí äýýð áýëòãýõ àæëûí õóãàöààã áîãèíîñãîõ áîëîìæèéã îëãîæýý.
Ýäèéí çàñãèéí òàëààð. Òóñ óëñûí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæëèéí õýòèéí òºëºâ,
íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ àñóóäëààñ ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèë ÿâàãäæýý. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä àæ ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóéí çîõèñòîé
õºãæèë, áàéðøëûí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë áîëîâñðóóëæ, õºäºëìºðèéí íººö,
á¿òöèéã òîäîðõîéëîí, ò¿¿íèéã ýð÷èìæ¿¿ëýí, á¿òýýìæèéã íü äýýøë¿¿ëýõ àðãà çàì
áîëîâñðóóëàãäæýý.
̺í òóñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ò¿âøèíã ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í áóñàä
165

îðíóóäûí ò¿âøèíä îéðòóóëàí, æèãäð¿¿ëýõ ¿éë ÿâöûã ñóäëàæ, ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ
àðäûí àæ àõóéí ìàêðî á¿òöèéí ºíººãèéí áàéäàëä ýäèéí çàñãèéí ¿íýëýëò ºãºõ çýðýã
ñóäàëãààíóóäûã ÿâóóëæýý.
Ìàíàé îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ò¿âøèíã ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í áóñàä îðíû
ò¿âøèíòýé îéðòóóëàõ, 1960—1973 îíû áàéäëàà𠺺ðèéí îðíû õºãæëèéí ýäèéí
çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëòèéã ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í áóñàä îðíûõòîé õàðüöóóëàí ñóäàëñíààð,
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóéí ºíäºð ¿ð àøèãòàé á¿òöèéã áèé áîëãîõ ñàíàë á¿õèé
«ÁÍÌÀÓ-ûí õºãæëèéí ýäèéí çàñãèéí àñóóäëóóä» ãýäýã êîíöåïöèéí òºñëèéã
áîëîâñðóóëàí Óëñûí Òºëºâëºãººíèé Êîìèññò øèëæ¿¿ëæýý.
Àæ ¿éëäâýðèéí çàðèì ñàëáàðûí õºãæèë, áàéðøëûí õýòèéí òºëºâèéã
òîäîðõîéëîõîä àøèãëàõ ýäèéí çàñàã-ìàòåìàòèêèéí çàãâàð, õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéí
çîõèñòîé õýìæýý áîëîí õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéí ººð÷ëºëòºíä íºëººëºõ ãîë õ¿÷èí
ç¿éëñèéí êîððåëÿö õàìààðëûã òîîöîõ ìàòåìàòèê-ñòàòèñòèêèéí àðãà áîëîâñðóóëæýý.
Ò¿¿í÷ëýí õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéí ºñºëò, ò¿¿íä íºëººëºã÷ õ¿÷èí ç¿éëñ áîëîí àæ
¿éëäâýðèéí õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã òºëºâëºõ àðãà ç¿éã ñóäàëæýý.
Õîò îð÷ìûí õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã öîãöîëáîð õºãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí
÷èãëýë, õºäºº àæ àõóéí ýäýëáýð ãàçàðò ýäèéí çàñãèéí ¿íýëýëò ºãºõ àðãà ç¿é áîëîí
ÿëàíãóÿà 1990 îí õ¿ðòëýõ õ¿í àìûí ºñºëòèéã ýðòíýýñ òºñººëºí áîëîâñðóóëàõ çýðýã
àñóóäëóóäûã ñóäëàñàí áàéíà.
Ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýëýíãýýñ íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé
¿éëäâýðëýë, õóâèàðëàëòûã õàðóóëñàí ñàëáàð õîîðîíäûí áàëàíñ, «ÁÍÌÀÓ-ûí
õºãæëèéí ýäèéí çàñãèéí àñóóäëóóä» êîíöåïö, õ¿í àì ç¿éí ïðîãíîçûí ¿íäýñëýë
(çºâëºìæ) çýðýã øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ð ä¿íã çîõèõ ÿàì, ãàçðóóäàä øèëæ¿¿ëñýí íü
òºëºâëºãºº òîîöîîíä ýõ ìàòåðèàë áîëîí àøèãëàãäàæ áàéíà.
Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, ýðõèéí òàëààð. ÁÍÌÀÓ-ûí êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí
ò¿¿õýí òóðøëàãà òóñ îðíû ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí ºíººãèéí ÷óõàë àñóóäàë áîëîí
ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé íèéãýì-óëñ òºð, ôèëîñîôè ñýòãýëãýýíèé ò¿¿õèéã ñóäëàæ,
íýãòãýí ä¿ãíýõýä ãîë àíõààðëàà õàíäóóëæýý.
Ýíý ñóäàëãààãààð êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí òóðøëàãûí ôèëîñîôè-ñîöèîëîãèéí
àñóóäëóóä, êàïèòàëèçìûã àëãàññàí îðíóóäàä ñîöèàëèñò óëñ òºð ¿çýë ñóðòëûí
äàâõàðãà ¿¿ñýí õºãæñºí ç¿é òîãòîîë, ìàðêñèçì-ëåíèíèçìûí ¿çýë ñàíàà ìîíãîëûí
ºâºðìºö íºõöºëä äýëãýð÷ õýðýãæñýí áà XIX—XX çóóíû çààã äàõü ìîíãîëûí íèéãýì
óëñ òºð, ôèëîñîôè ñýòãýëãýýíèé ò¿¿õèéã ñóäëàõ òàëààð á¿òýýë íèéòëýãäæýý.
Ñîöèàëèñò íèéãìèéã óäèðäàõ øèíæëýõ óõààíû óäèðäëàãûí àñóóäàë, ñîöèàëèñò
íèéãìèéí õàðèëöààã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, àæèë÷èí àíãèéí á¿òöèéí ñîöèîëîãèéí
ñóäàëãàà áîëîí àðäûí òºð ýðõèéí ¿¿ñýë õºãæëèéí àñóóäëóóäûã ñóäëàí ýõýëæýý.
Ò¿¿õèéí ñóäëàëûí òàëààð. ÁÍÌÀÓ-ûí êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí ò¿¿õýí
òóðøëàãûã íýãòãýí ä¿ãíýõýä ãîë õ¿÷, àíõààðëàà òºâëºð¿¿ëæ, ÁÍÌÀÓ-ûí àðäûí
òºð, àæèë÷èí àíãè, ñîöèàëèñò õºäºº àæ àõóé, ñî¸ë, ãàäààä õàðèëöààíû ò¿¿õ,
ÁÍÌÀÓ-ä ñîöèàëèñò àõóé, õýâ çàíøèë á¿ðýëäýí òîãòîæ áóé çýðýã àðäûí õóâüñãàëûí
¿åèéí ¿íäñýí çàíãèëãàà àñóóäëûã ñóäëàí áîëîâñðóóëæýý. ̺í õ¿é íýãäëèéí
íèéãìèéí ò¿¿õ, ìîíãîëûí ýðòíèé óëñóóä, ôåîäàëèçìûí çàðèì àñóóäàë, ìîíãîëûí
ôåîäàëèçìûí ¿åèéí ò¿¿õ áè÷ëýã çýðýã àñóóäëààð ñóäàëãààíû àæèë õèéãäæýý.
Ýäãýýð àæëûí ¿ð ä¿í íü ãàíö ñýäýâò çîõèîë II, ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëýë
170 ãàðóé, ò¿¿õ, àðõåîëîãè, ýòíîãðàôè, ñóðâàëæ áè÷ãèéí öóâðàë, îëîí óëñûí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õóðàë çºâëºë㺺íèé ìàòåðèàëóóäàä íèéòëýãäæýý.
Äîðíî äàõèíû ñóäëàëûí òàëààð. Èõ õàí ¿íäýñòíèé äýýðýíã¿é ¿çýë, õÿòàä äàõü
¿íäýñíèé öººíõèéí òàëààð ÿâóóëæ áóé ìàîãèéíõíû áîäëîãî «Ãóðàâäàõü åðòºíöèéí»
îðíóóäàä òýäíèé õèéæ áóé õàãàëàí áóòàðãàõ àæèë ÿâóóëëàãûã ø¿¿ìæèëñíýýñ ãàäíà
166

Ìîíãîë áà Õÿòàä, ÁÍÌÀÓ áà Àçè, Àôðèê, Ëàòèí Àìåðèêèéí çàðèì îðíû õàðèëöààíû
àñóóäëûã ñóäëàõ àæèë ýõýëæýý.
Òóñ õýëòýñ «Ìàîãèéí áîäëîãîä õýëìýãäýæ áóé Òºâä îðîí», «ªâºð ìîíãîëûí
òîâ÷ ò¿¿õ», «Ìîíãîë õÿòàäûí õàðèëöàà» (1900—1975) «Õºãæèæ áóé îðíóóäûí
ýäèéí çàñãèéí òóñãààð òîãòíîëûí çàðèì àñóóäàë», «ÁÍÌÀÓ áà Ëàòèí Àìåðèêèéí
çàðèì îðíóóäûí xapèëöaa» çýðýã ãàíö ñýäýâò çîõèîëóóäûã áýëýí áîëãîñíîîñ ãàäíà,
«Ìàîèçì-ìàî ãèéíõàí», «Õÿòàä äàõü õýðýã ÿâäàë» ãýäýã ýìõýòãýë¿¿äèéã õýâë¿¿ëñýí
áà öààøèä õýâëýæ áàéõ áîëíî.
Ìîíãîë õýë óòãà çîõèîëûí ñóäëàëûí òàëààð. «Îëîí ìîíãîë õýë, àÿëãóóíû
õàðøóóëñàí õýë ç¿é», «Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé àâèà ç¿é», «Îðîñ ìîíãîë
íýð òîìú¸îíû òîëü» (III äýâòýð) çýðýã àæëûã õèéæ äóóñãàæýý. Øèíæëýõ óõààíòåõíèêèéí
íýð òîìú¸îã æèãäð¿¿ëæ, ñèñòåìòýé áîëãîõîä ýíýõ¿¿ òîëü íü îíîë
ïðàêòèêèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
Àëòàé ÿçãóóðûí õýëí¿¿äèéí õàðüöààã ñóäëàõ òàëààð á¿òýýñýí ãîë àæóóä,
òóõàéëáàë: «Ìîíãîë ìàíæ õýëíèé õàðüöàà», «Ìîíãîë êàçàê õýëíèé ò¿¿õýí
õàðøóóëñàí õýë ç¿é» çýðýã á¿òýýë¿¿ä íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé à÷ õîëáîãäëîîðîî
÷óõàë á¿òýýë¿¿ä áîëëîî.
Ìàíàé óòãà çîõèîëûí ñóäëàëûí ãîë àñóóäëûã õºíäºæ ñóäàëñàí íýã ÷óõàë á¿òýýë
áîëîõ «Îð÷èí öàãèéí ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí ò¿¿õ» ãýäýã õàìòàðñàí á¿òýýëèéí
àíõíû áîòèéã áè÷èæ äóóñãàæýý.
Àìàí çîõèîëûí òàëààð «Ìîíãîë÷óóäûí áààòàðëàã òóóëüñ», «Ìîíãîë÷óóäûí çàí
¿éëèéí õîëáîãäîëòîé àìàí çîõèîë» ãýäýã ãàíö ñýäýâò õî¸ð á¿òýýëèéã äóóñãàæýý.
Ìîíãîëûí óðàí çîõèîë õºðø îðíû óðàí çîõèîëòîé õýðõýí õîëáîîòîé áîëîõ òóõàé
ñîíèðõîëòîé ñóäàëãàà õèéæ, ìîíãîë, òºâä, ýíýòãèéí óòãà çîõèîëûí õàðèëöàà õîëáîîã
òóñãàñàí «Ðàìàÿíà ìîíãîëä äýëãýðñýí íü» ãýäýã ãàíö ñýäýâò çîõèîëûã äóóñãàí
õýâëýëä øèëæ¿¿ëæýý.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé ìýäýýëëèéí òàëààð. Ãàäààä îðíû ýðäýìòäèéí
á¿òýýëýýñ ñîíãîí àâ÷ òîâ÷ëîë õèéõ çàìààð ýðäýì øèíæèëãýýíèé ñýäýâ÷èëñýí ò¿¿âýð
80-ûã ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë÷äàä çîðèóëàí ãàðãàæýý. ªºðèéí îðíû ýðäýìòäèéí
èëýýð õàìãààëñàí äèññåðòàö, çàðèì òîìîîõîí á¿òýýëèéí ðåôåðàòûã áîëîâñðóóëàí
Øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí ìýäýýëëèéí îëîí óëñûí òºâ áîëîí àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíû
àêàäåìèóäàä ÿâóóëæýý. Ãàäààä îðíû ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí á¿òýýëèéí íîì ç¿é áîëîí
ðåôåðàòûã áîëîâñðóóëàí ýõýëæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí õýâëýëèéí òàëààð. 152 íýð òºðëèéí 1,4 ìÿíãàí
õýâëýëèéí õóóäàñ íîì, ñýòã¿¿ë, ãàíö ñýäýâò çîõèîë õýâëýñíèé 68 íü áàéãàëèéí
óõààíààð, 52 íü íèéãìèéí óõààíààð ãàð÷ýý. Õýâëýõ ¿éëäâýðèéí õàìò îëîí àðâàí
æèëèéí òºëºâëºãººã 45 õîíîãèéí ºìíº áèåë¿¿ëñíèéã òýìäýãëýæ, õýâëýõ ¿éëäâýðèéí
õàìò îëîíä áàÿð õ¿ðãýå. Àêàäåìèéí õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ ºíãºðñºí òàâàí æèëä õèéñýí
ñóäàëãààíû ¿ð á¿òýýëýýñ 161 ç¿éëèéã ïðàêòèêò øèëæ¿¿ëñýí, ¿¿íýýñ ¿éëäâýðëýëä
íýâòýð÷ ¿ð ä¿íãýý ãàðãàñàí íü ãýâýë:
- Øèíý á¿òýýë 8
- Òåõíîëîãè 5
- Òåõíèêèéí òºñºë 5
- Ñòàíäàðò 76
- Ýðäýì øèíæèëãýýíèé çºâëºìæ 54
- Êàðò, àòëàñ 13
¯¿íýýñ ãàäíà ìàíàé àêàäåìèéí àæèë÷èä ñîöèàëèñò óðàëäààíààð íýìýëò ¿¿ðýã àâ÷
äîð äóðäñàí ç¿éëèéã ¿éëäâýðò íýâòð¿¿ëñýí. ¯¿íä:
- Øèíý á¿òýýë 18
167

- Òåõíîëîãè 5
- Ñòàíäàðò 21
- Ýðäýì øèíæèëãýýíèé çºâëºìæ 26
- Êàðò, àòëàñ 12 òóñ òóñ áàéíà.
Èíãýýä á¿õýëäýý:
- Øèíý á¿òýýë 26
- Òåõíîëîãè 10
- Òåõíèêèéí òºñºë 5
- Ñòàíäàðò 97
- Ýðäýì øèíæèëãýýíèé çºâëºìæ 80
- Êàðò, àòëàñ 25 òóñ òóñ áîëæýý
Àæ àõóéí ¿íýëýëòèéí õóâüä îíöëîãòîé ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýëèéí ¿ð
ä¿íã¿¿ä ãýâýë òóñ àêàäåìèàñ õýâëýãäñýí ãàíö ñýäýâò çîõèîë, õàìòûí á¿òýýë, ºã¿¿ëýë,
òàéëàí, öóâðàëóóä þì.
Àêàäåìèàñ ïðàêòèêò øóóä íýâòð¿¿ëñýí ç¿éëýýñ îðñîí öýâýð îðëîãî íü 5.3 ñàÿ
òºãðºã, ìºí íýâòýð÷ áóé áà öààøèä íýâòð¿¿ëýõ àæëààñ îðæ áîëîõ îðëîãî óðüä÷èëñàí
òîîöîîãîîð 29,5 ñàÿ òºãðºã áîëíî ãýæ ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã òºëºâëºõ,
¿ð àøãèéã òîîöîîëîõ õýëòñýýñ ãàðãàæýý.
Øèíý 5 æèëä äýâø¿¿ëæ áàéãàà ãîë çîðèëòóóä
Òóñ ØÓÀ-èéí ¿íäñýí çîðèëò áîë áàéãàëü áà íèéãìèéí óõààíû ñàëáàðóóäààð
òóëãóóð ñóäàëãààã ã¿éöýòòýõ ÿâäàë ìºí.
Øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààã òóëãóóð áà õàâñðàãà ãýæ ÿëãàäãèéí ¿íäñýí
òîäîðõîéëîëò íü óã ñóäàëãàà íèéãìèéí ïðàêòèêò, þóíû ºìíº ìàòåðèàëëàã
¿éëäâýðëýëèéí õýðýãöýýòýé øóóä áóþó òîéðóó çàìààð õîëáîîòîé áàéãààãààð
òàéëáàðëàãääàã àæýý.
Áàéãàëü áà íèéãýìä áîëäîã ¿çýãäýë, ã¿í ã¿íçãèé ÿâöûí ¿íäñýí çàð÷ìûã òàíèí
ìýäýõýä ÷èãëýãäñýí òóëãóóð ñóäàëãààíû ¿ð á¿òýýëä, áàéãàëü íèéãìèéí õóóëü ç¿éã
íýýõ, õºãæëèéí óðüä ºìíº òàíèãäààã¿é áàéñàí õàíäëàãà, àìüäðàëûí ¿çýãäýë áà
õóðèìòàëñàí ìàòåðèàëûã ä¿ãíýõ çýðýã ÿâäëóóä îðäîã àæýý.
Ìàòåðèàëëàã åðòºíöèéí ç¿é òîãòöûã ìýäýæ, îíîëûí ¿çýë ñàíààã áóé áîëãîñíîîð
òóëãóóð ñóäàëãàà äóóñäàãã¿é, õàðèí ò¿¿íèé äàðàà òóëãóóð ñóäàëãàà íü õàâñðàãà
ñóäàëãàà áà ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýëòýé õîëáîî òîãòîîí áýõæ¿¿ëæ, óëìààð øèíæëýë
ñóäëàëûí øèíý ¿çýë ñàíààã ìàòåðèàëëàã ç¿éë áîëãîí õýðýãæ¿¿ëýõ àæèë õèéãääýã.
Ýíý íü ãàãöõ¿¿ áàéãàëèéí óõààí äýýð ãàðäàã áèø, áàñ ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààí,
ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè ò¿¿õ, õýë óòãà çîõèîë, ñýòãýë ç¿é çýðýã òóëãóóð ÷àíàð á¿õèé
íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíóóä íü îëîí ò¿ìíèé ìàòåðèàëëàã áà ñî¸ëûí ò¿âøíèéã
äýýøë¿¿ëýõýä äºõºì ¿ç¿¿ëäãýýðýý íèéãìèéí àìüäðàëûí ïðàêòèêò íýâòýðäýã áîëîé.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èàñ 1976—1980 îíóóäàä ã¿éöýòãýõ øèíæëýë ñóäëàëûí
òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõäàà áèä, äýýð ºã¿¿ëñýí îíîëûí çàð÷èì, ÇÕÓ áà ñîöèàëèñò
îðíóóäûí øèíæëýõ óõààíû òóðøëàãà, óëñ àðäûí àæ axyéí õýòèéí õºãæëèéí òàëààð
ÌÀÕÍ-ûí õºòºëáºð áàðèìòóóäàä äýâø¿¿ëñýí çîðèëòóóäûã óäèðäëàãà áîëãîñîí þì.
Ýíý òºëºâëºãººíèé òºñºëä áàéãàëü, íèéãìèéí ç¿é òîãòöûã ñóäëàõ àæëûã öààøèä
ºðãºæ¿¿ëýí ã¿íçãèéð¿¿ëæ, ñîöèàëèñò áàéãóóëàëò, øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí
äýâøèë, ¿éëäâýðèéí ¿ð á¿òýýëèéí ºñºëò, àðä ò¿ìíèé ìàòåðèàëëàã áà ñî¸ëûí ò¿âøèíã
äýýøë¿¿ëýõ, õºäºëìºð÷èí îëîí ò¿ìíýýñ åðòºíöèéã òàíèí ìýäýõ êîììóíèñò ¿çëèéã
II
168

á¿ðýëä¿¿ëýõ çýðýã ç¿éëä øèíæëýõ óõààíààñ îðóóëàõ õóâü íýìðèéã íýìýãä¿¿ëýõòýé
õîëáîãäñîí àñóóäëóóä îðæ áàéãàà þì.
ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Ìîñêâà äàõü çàðèì õ¿ðýýëýíã¿¿ä, Íîâîñèáèðñê äàõü ñàëáàð,
Àëñ äîðíîäûí òºâ, Êàçàêñòàí, Êèðãèç, Óçáåêñòàí, Òàæèêñòàí, ÿðæèéí àêàäåìè, ìºí
ò¿¿í÷ëýí Áîëãàð, Âåíãåð, Àðä÷èëñàí Ãåðìàí, Ïîëüø, ×åõîñëîâàêèéí ØÓÀ-èóäûí
òóðøëàãàòàé òàíèëöñàí áà çºâëºëòèéí ýðäýìòýä, àêàäåìè÷ Ñ.Ä.Áåëêåâ, ñóðâàëæëàã÷
ãèø¿¿í Â.Å.Ñòåïàíîâ, Ì.Ã.Âîðîíêîâ íàðòàé øèíæëýõ ñóäëàëûí òîäîðõîé
øèéäâýðëýõ àñóóäëûã ñîíãîæ àâàõ òàëààð õèéñýí çºâëºë㺺í íü ìàíàé àêàäåìèéí
øèíæëýë ñóäëàëûí øèíý òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõàä àðãà áàðèëûí
òàëààð èõ ÷óõàë òóñëàìæ áîëæ ºãºâ.
Øèíý òàâàí æèëèéí òºëºâëºãºº íü èæ á¿ðýí ÷àíàðòàé áºãººä õàìòûí õ¿÷ýýð
õèéãäýõ ÷èãëýëýýðýý ¿¿íèé óðüä ã¿éöýòãýñýí íýã áà îëîí æèëèéí òºëºâëºãººíººñ ýðñ
ÿëãààòàé þì.
Æèøýýëáýë: Áàéãàëèéã õàìãààëàõ òàëààð ã¿éöýòãýõ øèéäâýðëýõ àñóóäëûã
ãàçàðç¿é, ãåîëîãè, áèîëîãè, áàéãàëèéí íýãäýë, ýäèéí çàñãèéí çýðýã õ¿ðýýëýíã¿¿ä
õàìòûí õ¿÷ýýð õèéõ áîëíî.
¯éëäâýðëýõ õ¿÷íèé áàéðøèëò, õºãæëèéí àñóóäëûã òóñ àêàäåìèéí áàðàã á¿õ
õ¿ðýýëýíã¿¿ä õ¿÷ õàâñðàí áèåë¿¿ëíý.
Áèîëîãèéí èäýâõèò øèíý áîäèñûã íýýõ àæëûã áàéãàëü íýãäëèéí õ¿ðýýëýí,
õèìèéí õ¿ðýýëýí, áîòàíèêèéí õ¿ðýýëýí õàìòðàí øèéäâýðëýâýë çîõèíî.
Ýäèéí çàñàã-ìàòåìàòèêèéí àðãûã õýðýãëýõ àñóóäëûã áîëîâñðóóëàõ àæëûã ýäèéí
çàñãèéí õ¿ðýýëýí, ìàòåìàòèêèéí õ¿ðýýëýí, ìºí ôèçèê-òåõíèêèéí õ¿ðýýëýí õ¿÷
õàâñðàí áèåë¿¿ëýõ ¸ñòîé.
ÁÍÌÀÓ-ûí îð÷èí ¿åèéí íèéãìèéí á¿òöèéã ò¿¿õ÷èä, ñîöèîëîã÷èä, ýäèéí çàñàã÷,
ìàòåìàòèê÷ íàð õ¿÷ õàâñðàí ã¿éöýòãýíý.
Òóëãóóð ñóäàëãààíû ÷àíàðòàé çàðèì àñóóäëààð àêàäåìèéí õ¿ðýýëýíã¿¿ä èõ, äýýä
ñóðãóóëü, òîäîðõîé ñàëáàðûí èíñòèòóòóóäòàé õàìòàð÷ àæèëëàõ íü ÷óõàë áàéíà.
Èæ á¿ðýí øèéäâýðëýõ àñóóäàë, ñýäâèéã õàìòðàí ã¿éöýòãýõ õýëáýð ãýâýë:
Çîõèîã÷äûí õàìò îëîí, ñóäëàã÷äûí ãðóïï, êîìèññ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé çºâëºë
çýðýã îëîí õýëáýðòýé áàéæ áîëîõ áºãººä óã àñóóäàë áóþó ñýäâèéã øèéäâýðëýõ
àæëûã øèíæëýõ óõààíû íýãýí òîäîðõîé áàéãóóëëàãà óäèðäàí õàðèóöàõ áîëíî.
Òèéì áàéãóóëëàãàä àêàäåìèéí ñåêòîð áóþó ëàáîðàòîðè, õ¿ðýýëýí, ýñâýë ÿìàð íýãýí
äýýä ñóðãóóëü áàéõààñ ãàäíà, óã àæëûã õàðèóöàí óäèðäàõ õ¿í íü ºíäºð ìýðãýæëèéí
ýðäýìòýí áàéõ ¸ñòîé þì. Ýäãýýð õýëáýð íü ìàíàé àêàäåìèéí òºëºâëºãººíä òóñãàëàà
îëñîí.
Òºëºâëºãººíä èæ á¿ðíýýð øèéäâýðëýõ àñóóäàë 36, ñýäýâ 179 îðñîí. ¯¿íèé äîòîð
áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíààð 21 øèéäâýðëýõ àñóóäàë 113 ñýäýâ, íèéãìèéí øèíæëýõ
óõààíààð 15 øèéäâýðëýõ àñóóäàë, 66 ñýäýâ áàéãàà þì. ØÓÀ-èéí øèíæëýë ñóäëàëûí
òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé òºñºëä:
À. Áàéãàëèéí óõààíû òàëààð. Èðýõ òàâàí æèëä áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû
ñàëáàðààð äàðààõè øèéäâýðëýõ àñóóäëûã ã¿éöýòãýõýýð òºëºâëºæ áóé. ¯¿íä:
- Ìàë áà óðãàìëûí àøèã øèìèéã äýýøë¿¿ëýõ ñåëåêöèéí ãåíåòèê ¿íäñèéã
áîëîâñðóóëàõ ñóäàëãààã óëàì ºðãºæ¿¿ëýõ;
Ìàíàé îðíû àìüòíû àéìãèéã óëñ àðäûí àæ àõóéä çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ øèíæëýõ
óõààíû ¿íäýñëýë áîëîâñðóóëàõ çîðèëãîîð õºõòºí, øóâóó, çàãàñ, øàâüæèéí ç¿éëèéí
á¿ðýëäýõ¿¿í, ¿ðæèë, õºãæëèéí åðºíõèé ç¿é òîãòîë, òàðõàöûã óëàì íàðèéâ÷ëàí
ñóäëàõ;
- Àíòèáèîòèê áîëîí, ìèêðîîðãàíèçìûí ãàðàëòàé ôèçèîëîãèéí èäýâõò çàðèì
áîäèñûã ¿éëäâýðëýõ àðãà ç¿é áîëîâñðóóëàõ.
169

Óðãàìàë ñóäëàëûí ¿íäñýí çîðèëò íü ýõ îðíû óðãàìëûí áàÿëàã, îéí áàÿëãèéã
çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ, øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë áîëîâñðóóëàõàä îðøèæ
áàéíà.
- ¯¿íèé òóëä:
- Áèîãåíöåíîëîãèéí èæ á¿ðýí ñóäàëãààã ÿâóóëæ òóñ îðíûã á¿õýëä íü õàìàðñàí
óðãàìàëæèëòûí òîì, äóíä ìàñøòàáûí êàðò ¿éëäýõ,
- Àøèãò óðãàìëûí ç¿éëèéí á¿ðäýë, áàéãàëèéí íººöèéã èëð¿¿ëýõ, óðãàìëûí
ºñºëò, õºãæèëòèéí áèîëîãèéí îíöëîãèéã ñóäëàõ;
- Óðãàìëûí ãàðàë á¿õèé ñàéí ÷àíàðòàé ¿éëäâýðèéí øèíý ò¿¿õèé ýä áîëîõ
óðãàìàë, áàéãàëü õàìãààëàõàä à÷ õîëáîãäîëòîé óðãàìëûã õàéí èëð¿¿ëýõ:
- Àøèãò óðãàìàë òàðèìàëæóóëàõ
- Õàìãààëâàë çîõèõ óðãàìëûí îáúåêòóóäûã òîäîðõîéëîõ; Ñîðèëûí
áîòàíèêèéí øèíæèëãýýíèé áààç áîëîõ áîòàíèê öýöýðëýãèéã ¿íäñýíä íü á¿ðä¿¿ëýõ
çýðýãò ãîë àíõààðëàà õàíäóóëàõ áîëíî.
Áàéãàëü íýãäëèéí õ¿ðýýëýíãýýñ óðãàìàë àìüòíû ãàðàëòàé ýìèéí ñóäàëãààã
ã¿íçãèéð¿¿ëýí ÿâóóëæ ýì áýëäìýë, ¿íýðòýí áîäèñ ãàðãàæ àâàõ àðãà áîëîâñðóóëíà.
Àìüòíû ãàðàëòàé ýìèéí îíîë ïðàêòèêèéí à÷ õîëáîãäîëòîé ñóäàëãààã ýõëýí
çîõèîæ, öóñíû á¿ëýãíýëòèéã èäýâõæ¿¿ëýã÷, öóñ òîãòîîã÷ øèíý ýì áîëîâñðóóëæ
èìïîðòûí ýìèéã îðëóóëàõ áîëîìæ áèé áîëãîíî.
ÇÕÓ-ûí àíàãààõ óõààíû àêàäåìèéí Ñèáèðèéí ñàëáàðûí êëèíèê-ñîðèëûí àíàãààõ
óõààíû õ¿ðýýëýíòýé õàìòðàí øèíæëýõ óõààíû áà àðäûí (Äîðíî ç¿ãèéí) ýìíýëãèéí
ýìíýõ áà îíîøëîõ àðãûí ¿íäñèéã øèíæëýû ñóäëàõ áîëíî. ̺í Ǻâëºëò Êàçàõñòàíû
ØÓÀ-èéí õèìèéí óõààíû õ¿ðýýëýíòýé õàìòðàí ¿íýðòýí óðãàìëààñ êàìôîð, ìåíòîë
ìýò öýâýð áîäèñ ãàðãàí àâ÷ ýìèéí áà õ¿íñíèé ¿éëäâýðò íýâòð¿¿ëýõ áîëíî.
Àíàãààõ óõààíû ïðàêòèêò íýí õýðýãòýé áèîõèìèéí èäýâõèò áîäèñûã ýðæ îëîõ
òàëààð áîäîëöîõ áîëíî.
Äýýðõ ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä ç¿ðõ ñóäàñ, õîîë áîëîâñðóóëàõ ýðõòýí, ÿëàíãóÿà
ñóäàñíû õàíà õàòóóðàõ, ñýòãýë ìýäðýëèéí ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ à÷
õîëáîãäîëòîé øèíý ýì áýëäìýëèéã ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëíý.
Ãàçàðç¿éí ñàëáàðò ÿâóóëàõ ñóäàëãààíû òàëààð. «ÁÍÌÀÓ-ûí áàéãàëèéí
íºõöëèéã èæ á¿ðýí ñóäëàæ ò¿¿íä àæ àõóéí ¿íýëãýý ºãºõ» ãýñýí øèéäâýðëýõ
àñóóäëûí äàãóó:
Îéò õýýð, õýýðèéí á¿ñèéí áàéãàëèéí íèéòëýã ëàíäøàôòóóäûí õîòãîð, ã¿äãýð,
õºðñ, óóð àìüñãàë, óñ áîëîí áóñàä á¿ðäë¿¿äèéí õîîðîíäûí-óÿëäàà õîëáîî, õàðèëöàí
¿éë÷ëýëèéí ç¿é òîãòîîëûã íàðèéâ÷ëàí ñóäàëíà.
-ÁÍÌÀÓ-ûí õºðñíèé íýãäñýí àíãèëàë, îíîø ç¿éã áîëîâñðóóëíà.
-Ìàíàé óëñûí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé áàéðøèëòàíä çîðèóëæ, òóñ îðíû áàéãàëèéí
íºõöëèéã òîî ÷àíàðûí õóâüä ¿íýëíý.
Ãåîëîãèéí òàëààð:
-Õàðèëöàí ººð öàðöäàñ á¿õèé ãåîëîãèéí á¿òöèéí ¿¿ñýë, á¿ðýëäýõ¿¿íèé ç¿é
òîãòîîëûã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ;
-Òºâ àçèéí àìüòíû àéìãèéí ìåçîçîé-êàéíîçîéí öàã ¿åèéí õóâüñàë õºãæëèéã
ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõ áîëíî. Ýíý çîðèëãûí ¿¿äíýýñ ÁÍÌÀÓ áà ÇÕÓ-ûí Øèíæëýõ
óõààíû àêàäåìèéí ãåîëîãè, ïàëåîíòîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöèéí òàâàí æèëèéí
ñóäàëãààíû àæëûí õºòºëáºð áîëîâñðîãäñîí þì.
Äýýð äóðäñàí ¿íäñýí øèéäâýðëýõ àñóóäëààð 1976—1980 îíóóäàä õèéõ
ñýäýâ÷èëñýí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä, Ìîíãîë îðíû ïàëåîçîé, ìåçîçîéí õóðäñûí
áèîñòðàòèãðàôèéí õóâààðü, ªðíºäèéí ìîíãîëûí ãåîëîãèéí I:1500000-ûí ìàñøòàáûí
çóðàã;, ÁÍÌÀÓ-ûí ìåòàëëîãåíèéí áà õàãàðëóóäûí I:1500000-ûí ìàñøòàáûí çóðãóóä;
170

Òºâ, Äîðíîä áîëîí ªìíºä Ìîíãîëûí õ¿äðèéí õýä õýäýí ðàéîí áà ýðòíèé ãàëò
óóëûí á¿ñèéí ãåîëîãèéí äóíä áîëîí òîì ìàñøòàáûí çóðàã òóñ òóñ çîõèîãäîíî. ̺í
ªðíºä, Äîðíîä áà ªìíºä ìîíãîëûí 100 ãàðóé èíðóçèâèéí òîãòîö, ãàðàë ¿¿ñýë áà
ìåòàëëîãåíèéí ºâºðìºö øèíæ, òºðºë á¿ðèéí ìàëòìàë, àìüòíû ìîðôîëîãè, àíãèëàë
ç¿é, òàôîíèéí îíöëîã øèíæ íàðèéâ÷ëàí ñóäëàãäàõ áîëíî.
Ýäãýýð ñóäàëãààíû ÿâöàä áèîñòðàòèãðàôèéí õóâààðü, ãåîëîãèéí òºðºëæñºí
çóðãóóäûã ãåîëîãèéí ¿éëäâýðëýëä øèëæ¿¿ëýõ áºãººä ýíý íü ýäãýýð ñóäàëãààíû
ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõýä äºõºì ¿ç¿¿ëýõ áîëíî.
Ãåîëîãè, ïàëåîíòîëîãèéí õàìòàðñàí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í, ìàíàé îðíû äýâñãýð
íóòãèéí õýìæýýíä îëîí òºðëèéí àøèãò ìàëòìàëûí õóâüä èðýýä¿éòýé ãàçðóóäûã
èëð¿¿ëæ ¿íýëýõ áîëîìæ ºãºõººñ ãàäíà, Òºâ Àçèéí ïàëåîçîé àòðèàò á¿ñ¿¿ä áîëîí
ýðòíèé àìüòíû àéìãèéí õóâüñàë õºãæëèéí çàðèì ç¿é òîãòîîëûã òàéëáàðëàõàä òóñ
äºõºì ¿ç¿¿ëýõ áîëíî.
Õèìèéí øèíæëýõ óõààíû ÷èãëýëýýð ýðäýñ ò¿¿õèé ýäèéí õèìè, òåõíîëîãè,
óðãàìàë, àìüòíû ãàðàëòàé áèîëîãèéí èäýâõèò áîäèñûí õèìè-òåõíîëîãè, õºäºº
àæ àõóéã õèìèæ¿¿ëýõ ãýñýí 3 ¿íäñýí ÷óõàë øèéäâýðëýõ àñóóäëààð ñóäàëãàà
øèíæèëãýýíèé àæèë ¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâóóëàõààð òºëºâëºãäñºí þì.
à) ýíý çîðèëãîîð çýñ, ìîëèáäåíû õ¿äðèéí ôèçèê-õèìè òåõíîëîãèéí ñóäàëãààã
ºðãºí õ¿ðýýòýé ÿçóóëæ, ò¿¿íèé ¿ð ä¿íä çýñ-ìîëèáäåíû õ¿äðèéí õàÿãäëààñ õîâîð
ýëåìåíò ðåíèé áîëîí àëò, ìºíãèéã áàÿæóóëàõ òåõíîëîãèéã áîëîâñðóóëàõ;
á) àìüòàí óðãàìëûí ãàðàëòàé áèîëîãèéí èäýâõò áîäèñûí õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿í,
á¿òýö, òåõíîëîãèéí ñóäàëãààã ÿâóóëæ, øèíý òåõíîëîãè áîëîâñðóóëàõ áà õóó÷íûã
áîëîâñðîíãóé áîëãîí ¿éëäâýðëýëä øèëæ¿¿ëýõ;
â) ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Ñèáèðèéí ñàëáàðûí îðãàíèê õèìèéí õ¿ðýýëýíòýé (Ýðõ¿¿
õîò) õàìòðàí êàðáîôóíêöèîíàëü öàõèóð îðãàíèê íýãäë¿¿äýýñ íèéëýãæ¿¿ëýí ãàðãàæ
àâñàí öàõèóð, íèêåëü, öàãààí òóãàëãà àãóóëñàí øèíý áîäèñóóä, ¿ð òàðèà, áóóðöàãò
óðãàìëûí óðãàö ÷àíàð, õîíèíû àøèã øèì, òýäãýýðèéí ºñºëò õºãæèëòºíä ÿàæ
íºëººëºõèéã òóðøèí ¿çýæ ¿ð ä¿íã ãàðãàõ;
ã) áóóðöàãò óðãàìëûí óóðãèéí áèîõèìèéí ñóäàëãààã ¿ðãýëæë¿¿ëæ, òàðèìàë
óðãàìëûí ýðäýñ òýæýýëèéã òîõèðóóëàõ çàìààð ò¿¿íèé ãàí, õ¿éòýíä òýñâýðëýõ
÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ ôèçèîëîãè-áèîõèìèéí ¿íäýñëýë¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõ;
Ýäãýýð ñóäàëãààã õèéñíýýð õèìèéí óõààíààñ óëñ àðäûí àæ àõóéä îðóóëàõ õóâü
íýìðèéã ìýäýãäýõ¿éö íýìýãä¿¿ëýõ áîëíî.
Ôèçèê-òåõíèêèéí òàëààð. ÝÇÕÒÇ-èéí îëîí óëñûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãóóäòàé öºìèéí ôèçèê, áèîôèçèê, ãåîôèçèê áîëîí íàðíû ôèçèêèéí
÷èãëýëýýð õàìòàðñàí ñóäàëãààã ¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâóóëæ, ýãýë Ẻìñ, àòîìûí öºìèéí
õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéí ìåõàíèçì, íàð áà äýëõèéí äýýð áîëäîã ôèçèê ¿çýãäë¿¿äèéí
ìºí ÷àíàð, òýäãýýðèéí õîîðîíäûí õîëáîîíû òàëààð øèíý ¿ð ä¿íä õ¿ðãýõýýð
òºëºâëºí àæèëëàõ áîëíî.
Áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã îíîâ÷òîé àøèãëàõ, õ¿äðèéí áàÿæóóëàëòûí
òåõíîëîãèéã çºâ ñîíãîí àâàõàä òóñëàõ çîðèëãîîð ãåîëîãè, áèîëîãèéí ýðõñèéí
íàéðëàãûã òîäîðõîéëîõ ºíäºð á¿òýýìæòýé, ìýäðýõ ÷àäâàð ñàéòàé àòîì, öºìèéí
ñïåêòðîñêîïè áîëîí ôèçèêèéí áóñàä àðãà áàðèëûã áîëîâñðóóëàí õýðýãëýõýä íýëýýä
àíõààðàë òàâüæ àæèëëàõ þì.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí ïðîöåññûí àæèëëàãààã
àâòîìàòæóóëàõ, íàð, ñàëõèíû ýíåðãèéã óëñ àðäûí àæ àõóéä àøèãëàõàä øààðäàãäàõ
áàãàæ òºõººðºìæèéã çîõèîí á¿òýýæ íýâòð¿¿ëýõýýð òºëºâëºæ áàéíà.
Ìàòåìàòèêèéí øèíæëýõ óõààíû òàëààð. Ìàòåìàòèêèéí çàðèì ñàëáàðààð
îíîëûí áà õàâñðàãà ñóäàëãààã öààøäàà ºðãºæ¿¿ëýõ ¿¿íä:
171

Ìàãàäëàëûí îíîë, ìàòåìàòèêèéí ñòàòèñòèê, òîîöîîëîí áîäîõ ìàòåìàòèê,
çîõèìæòîé æîëîîäëîãî áà ìàòåìàòèê ïðîãðàìì÷ëàë, ò¿¿í÷ëýí ìàòåìàòèêèéí
àðãà áà òîîöîîëîí áîäîõ ýëåêòðîí ìàøèíûã øèíæëýë ñóäëàëä ºðãºíººð õýðýãëýõ
àñóóäëóóä îðíî. Ýäãýýð àæëûí ¿ð ä¿íä, òîîöîîëîí áîäîõ àðãà, ýäèéí çàñàãìàòåìàòèêèéí
çàãâàðûã ìàíàé îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí îíöëîãò
òîõèðóóëàí áîëîâñðóóëæ, ÒÁÝÌ-èéã ñóäàëãààíû ýõ ìàòåðèàëûã áîëîâñðóóëàõ áà
ñîðèë òóðøëûí àæëûã àâòîìàò÷èëàõàä ºðãºí àøèãëàõ áîëíî.
Á. Íèéãìèéí øèíæëýõ óõààí.
Òóñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí çàíãèëãàà àñóóäëóóäààð øèíæèëãýý
ñóäàëãààíû àæëûã ÿâóóëàõ þì. ¯¿íä:
à) ÁÍÌÀÓ-ûí ºðãºòãºñºí íºõºí ¿éëäâýðëýëèéí îíîëûí àñóóäàë, ¿éëäâýðëýõ
õ¿÷íèé øèíæ ÷àíàðò ¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöàà òîõèð÷ áàéõ õóóëèéí ¿éë÷èëãýý,
ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ îíöëîã, ñîöèàëèñò ýäèéí çàñãèéí èíòåãðàöè, ÁÍÌÀÓ-ûí
õºãæëèéí ò¿âøèíã ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í áóñàä îðíóóäûí õºãæëèéí ò¿âøèíä îéðòóóëàõ
îíîë àðãà ç¿éí àñóóäàë.
á) ìàíàé îðíû ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèë áàéðøëûí åðºíõèé ñõåìèéã øèíæëýõ
óõààíû ¿íäýñëýëòýé áîëîâñðóóëàõ àñóóäëûã äîîðõè ÷èãëýëýýð ã¿íçãèéð¿¿ëýí
ÿâóóëíà. Ýíý çîðèëãîîð:
- Òóñ óëñûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õýòèéí õºãæëèéí ¿íäñýí ÷èãëýë.
- Óëñ àðäûí àæ àõóéí òýíöâýðò õàðüöàà, õºãæëèéí õàíäëàãà
- Íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí ºñºëòèéí õóðäöûã ò¿ðãýñãýõ àñóóäàë.
- ¯éëäâýðëýëèéí ñàëáàðûí áîëîîä íóòàã äýâñãýðèéí á¿òöèéã ñàéæðóóëàõ
àñóóäàë.
- Õóðèìòëàëûí äîòîîä ýõ ¿¿ñâýðèéã íýìýãä¿¿ëýõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëîõ,
- Óëñ îðíû ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèë áàéðøëûí ¿íäýñ áîëîõ áàéãàëèéí
ãîë íººö¿¿äýä ýäèéí çàñãèéí ¿íýëýëò ºãºõ áà àæèëëàõ õ¿÷èèé íººöèéí ñóäàëãààã
ã¿íçãèéð¿¿ëýõ.
â) óëñ àðäûí àæ àõóéí óäèðäëàãûí ýäèéí çàñãèéí àðãà, çîõèîí áàéãóóëàëãûí
á¿òöèéã ñàéæðóóëàõ àñóóäàë.
ã) íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã òîäîðõîéëîõ àðãà ç¿é,
àðãà÷ëàë áîëîâñðóóëæ òýäãýýðèéí õýìæ¿¿ð ¿ç¿¿ëýëòèéã òîãòîîõ, ¿ð àøãèéã
íýìýãä¿¿ëýõ èæ á¿ðýí çºâëºìæ ãàðãàõ.
ä) íèéãìèéí õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ ò¿¿íèé ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã
òîäîðõîéëîõ àðãà÷ëàë áîëîâñðóóëàõ.
Ýäèéí çàñãèéí äýýðõè öîãöîëáîð àñóóäëûã ñóäàëñíààð òóñ îðíû ýäèéí çàñãèéí
õºãæëèéã ò¿ðãýòãýõ, íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëýõ ÿâäàëä ãîë
áàðèìæàà, îíîëûí ¿íäýñ íü áîëîâñðîãäîíî.
Ýäãýýð çîðèëò íü ãàãöõ¿¿ õîëáîãäîõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, àæèëòàí
íàðûí õ¿÷èéã äóðäñàí ñóäàëãààíû àæèëä òºâëºð¿¿ëýõ ¿íäñýí äýýð àìæèëòòàé
áèåëýãäýæ ÷àäíà.
Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè ýðõèéí òàëààð. Äàðààõ àñóóäëûã ñóäëàõ çîðèëò
òàâèãäàæ áàéíà. ¯¿íä:
-Ñîöèàëèñò, íèéãìèéí õàðèëöààã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àñóóäëóóäàä õàìààðóóëæ
ÁÍÌÀÓ-ûí îð÷èí ¿åèéí íèéãìèéí àíãèéí á¿òýö, àæèë÷èí àíãè õîðøîîëëîñîí
àðäûí õºäºëìºð ñî¸ë, àæ áàéäëûí ñîöèîëîãèéí àñóóäàë, íèéãìèéã óäèðäàõ øèíæëýõ
óõààíû óäèðäëàãûí çàðèì àñóóäàë, ñîöèàëèñò àðä÷èëàë áà òºðèéí àæ àõóéí ¿éë
àæèëëàãààíû ýðõèéí õýëáýðèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ;
-Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé îþóí ñàíààíû õºãæëèéí ÷óõàë àñóóäëóóäûã ôèëîñîôèñîöèîëîãèéí
¿¿äíýýñ ñóäëàõ ÿâäàëä ÷èãë¿¿ëæ, åðòºíöèéã ¿çýõ ìàðêñèñò-ëåíèíèñò
172

øèíæëýõ óõààíû ¿çýë ìàíàé àðä ò¿ìýíä á¿ðýëäýí õºãæñºí;
-Ñîöèàëèçìä õàðø ýëäýâ ¿çýë ñóðòëûí ýñðýã ÿâóóëñàí ìàíàé íàìûí ¿çýë ñóðòëûí
òýìöëèéí ò¿¿õýí òóðøëàãûã íýãòãýí ä¿ãíýõ;
-XYI-XIX çóóíû ¿åèéí ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé íèéãýì-óëñ òºð, ôèëîñîôè
ñýòãýëãýýíèé ò¿¿õ;
-Ìàíàé îðíû íºõöºëä øèíæëýõ óõààíûã õºòëºí ÿâóóëàõ çàð÷ìûã
áîëîâñðóóëàõòàé õîëáîãäñîí çàðèì àñóóäëûã ñóäàëíà.
Ò¿¿õèéí ñóäàëãàà íü ôåîäàëèçìààñ ñîöèàëèçìä øèëæñýí ìîíãîëûí ò¿¿õýí
òóðøëàãà, òóõàéëáàë àðäûí çàñãèéí æèë¿¿äýä àðä àíãèéí á¿òöýíä ãàðñàí ººð÷ëºëò,
ñîöèàëèçìûí áàéãóóëàëòûí ¿åèéí òºðèéí ¿¿ðýã, ñîöèàëèñò ñî¸ëûí ò¿¿õ (1940-1960)
áîëîí ìîíãîë-çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãààíû ò¿¿õ çýðãèéã
óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõàä èõýýõýí àíõààðàë òàâèõ áîëíî.
Ò¿¿í÷ëýí ò¿¿õ ñî¸ëûí õàìòàðñàí ìîíãîë-çºâëºëòèéí ýêñïåäèöèéí
îðîëöîîòîéãîîð àðõåîëîãè, ýòíîãðàôèéí ñóäàëãààã ÿâóóëàõ áîëíî.
Äîðíî äàõèíû ñóäëàëûí õýëòñèéí ºìíº. Îäîîãèéí õÿòàäûí äîòîîä ãàäààä
óëñ òºðèéí áîäëîãûã ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäàëæ, Ìàîãèéíõààñ àðä ò¿ìíèé ýñðýã,
ìàðêñèçì-ëåíèíèçìûí ýñðýã, ñîöèàëèçìûí ýñðýã ÿâóóëæ áóé óëñ òºðèéí áîäëîãî áà
õýðýã ÿâóóëëàãûã øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ ø¿¿ìæëýí èëð¿¿ëýõ áîëíî.
Ìàíàé õýë çîõèîë ñóäëàã÷äûí ºìíº. Õýë óòãà çîõèîëûã óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëýí
ñóäëàõ çîðèëò òàâèãäàæ áàéíà. ¯¿íèé òóëä äàðààõ ñóäàëãàà õèéõýýð òºëºâëºñºí þì.
¯¿íä:
à) îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ¿ã ç¿é, ¿ãñèéí ñàí;
á) ìîíãîë õýëíèé íóòãèéí àÿëãóóã îíîëûí òàëààð ñóäëûí áîëîâñðóóëàõ
â) îð÷èí öàãèéí ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí ò¿¿õ çýðýã áîëíî.
Øèíæëýõ óõààíû ìýäýýëëèéí ãîë çîðèëãî áîë ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèë÷äûã øèíæëýõ óõààíû íýí ÷óõàë ìýäýý ñýëòýýð öàã òóõàéä íü õàíãàæ áàéõ
ÿâäàë ìºí.
Ýíý çîðèëãîîð øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí ìýäýýëëèéí òîäîðõîé àëü íýãýí
õýëáýðýýð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë÷äàä øààðäàãäàõ õýðýãöýýã òîãòîîæ, òýäíèéã
¿éë÷ëýõ æóðìûã áîëîâñðóóëàõ, ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýð áàðèìòóóäûí ôîíäûã
áàéãóóëæ, ìýäýýëëèéí àæèëä ìåõàíèê÷ëàë, àâòîìàò÷èëëûã íýâòð¿¿ëýõ õýðýãòýé
áàéíà.
Áèîëîãè-áîòàíèê, ãåîëîãè-ãàçàð ç¿é, õèìè çýðýã áàéãàëèéí óõààíû
õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ òºëºâëºæ áóé ñóäàëãààíû àæëóóä íü îíîë, ïðàêòèêèéí òàëààð ÷óõàë
èðýýä¿éòýé áºãººä ãàãöõ¿¿ áàéãàëèéí ç¿é òîãòöûã òàíèí ìýäýõýýð õÿçãààðëàãäààã¿é,
õàðèí áàéãàëèéí ãîë áàÿëàã, ò¿¿õèé ýäèéí íººöèéã á¿ðòãýí àíãèëæ, ò¿¿íèéã óëñ
àðäûí àæ àõóéä ¿ð á¿òýýëòýé àøèãëàõàä ÷èãëýãäñýí þì.
Ôèçèê-òåõíèê, ìàòåìàòèêèéí õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ ýõëýí ñóäëàæ áóé ç¿éëñ íü
øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí äýâøëèéè îëîëòûã óëñ àðäûí àæ àõóéä íýâòð¿¿ëýõ
õýðýãöýý áà ôèçèê-ìàòåìàòèêèéí ç¿éë á¿ðèéí àðãûã øèíæëýë ñóäëàëä ºðãºí
íýâòð¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýíýýðýý íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. ̺í Ñîöèàëèñò
¿éëäâýðëýëèéí õàðüöàà áà óäèðäëàãûã öààøèä áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ñîöèàëèñò
íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí îþóí óõààíû ºñºëòºä äºõºì ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîòîé íèéãìèéí
óõààíû õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí ñóäëàõ ç¿éëä ýäèéí çàñàã, ôèëîñîôè, ýðõ, ò¿¿õ, õýë áè÷èã,
óòãà çîõèîëûí íýí ÷óõàë àñóóäëóóä îðæ áóé þì.
Òóëãóóð ñóäàëãààíû îíîëûí ò¿âøèí, ò¿¿íèé ýäèéí çàñãèéí ¿ð á¿òýýëèéã ýðñ
äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð àðãà áàðèë øèíæëýõ óõààí, çîõèîí áàéãóóëàëòûí ÷àíàðòàé
äîð äóðüäñàí àðãà õýìæýýí¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë áàéíà. ¯¿íä:
1. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã òºëºâëºõ òàëààð àêàäåìèéí õàìò îëîí áàãàã¿é
173

òóðøëàãà õóðèìòëóóëñàí áîëîâ÷, ýíý òàëûí àæëûí ò¿âøèí áà ÷àíàðûã öààøèä
ñ¿ðõèé ñàéæðóóëæ, óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéèà.
Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí òºëºâëºãººã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé çîõèîíî
ãýäýã íü þóíû ºìíº øèíæëýõ óõààíû ººðèéí íü õºãæëèéã òºëºâëºõ àñóóäàëä ã¿í
ã¿íçãèé îíîëûí ¿¿äíýýñ õàíäàíà ãýñýí ¿ã þì.
Òóëãóóð ñóäàëãààã òºëºâëºõ, òóõàéëáàë ýíý ñóäàëãààíû ÷èãëýëèéã ñîíãîæ
¿íäýñëýõ íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàñ íýã áèåý äààñàí íýí õýðýãòýé ñóäàëãàà þì.
Èéì òºëºâëºãººã çîõèîõûí õàìãèéí ýðõýì ç¿éë áîë øèíæëýõ óõààíû òóõàéí
¿åèéí ãîë ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëîõ ÿâäàë ìºí ãýäýã.
Ýíý çîðèëãîîð áàéãàëü áà íèéãìèéí óõààíû ñàëáàðóóäààñ íýí òýðã¿¿íèé øèéäâýðëýõ
÷óõàë àñóóäëûã ò¿¿õýí õýñýã ¿åä ñîíãîí àâàõ àæëûã óðüä÷èëàí õèéäýã àæýý.
ÇÕÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí òóðøëàãààñ ¿çýõýä, òèéíõ¿¿ ÷óõàë
÷èãëýë¿¿äýä: Öºìèéí ôèçèê, õàòóó áèåèéí ôèçèê, êâàíòûí ýëåêòðîíèê, ïëàçìûí
ôèçèê, íàì òåìïåðàòóðûí ôèçèê, ìîëåêóë áèîëîãè çýðýã ñóäàëãààã ÿâóóëàõ àñóóäàë
îðñîí áàéäàã.
Øèéäâýðëýõ àñóóäëûã ñîíãîæ àâàõ ÿâäàë îíöãîé áýðõøýýëòýé ãýäýã íü ìýäýýæ þì.
Øèíæëýõ óõààíû øèéäâýðëýõ àñóóäàë ãýäýã íü îíîë ïðàêòèêèéí à÷
õîëáîãäîëòîé ñýäâ¿¿äèéã èæ á¿ðíýýð õàìààðñàí òîäîðõîé ÷èãëýë á¿õèé øèíæ
÷àíàðòàé òîìîîõîí ñóäàëãààã õýëæ áàéãàà ¿ã þì.
Òèéíõ¿¿ íýí ÷óõàë øèéäâýðëýõ àñóóäëûã àêàäåìèéí çîõèõ ñàëáàðóóä
ºíäºð ìýðãýæëèéí ýðäýìòýä áà øèéäâýðëýõ àñóóäëûí êîìèññ áóþó çºâëºëèéí
ìýðãýæèëòíèé ñàíàëûí ¿íäñýí äýýð ÿâóóëäàã.
Ýíý áàéäëààñ àâ÷ ¿çýõýä, ØÓÀ-èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë÷èä, ¿¿íä þóíû
ºìíº äýä ýðäýìòýä, äîêòîð, àêàäåìèéí æèíõýíý 6à ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿ä íü ýçýìøñýí
ìýðãýæëýý áàéíãà äýýøë¿¿ëæ, óëìààð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã òºëºâëºõ àðãà
áàðèëûí ¿íäñèéã ýçýìøèõ ¿¿ðýãòýé þì.
Òóëãóóð ñóäàëãààíû øèéäâýðëýõ àñóóäëûã ñîíãîæ àâàõàä ãóðâàí ÷óõàë õ¿÷èí
ç¿éë øààðäàãääàã. ¯¿íä:
à) Øèíæëýõ óõààíû íýãýíò á¿ðýëäýí áóé áîëñîí øèéäâýðëýõ àñóóäëûã öýãöëýí
ä¿ãíýõ.
á) èðýýä¿éí òºëºâ á¿õèé øèíý ÷èãëýëèéã èëð¿¿ëýõ.
â) Øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí äýâøëèéí îíîâ÷òîé ÷èãëýë¿¿äèéí íýí ÷óõàë
øèéäâýðëýõ àñóóäëûã ñîíãîí àâ÷ ÷àäàõóéö ëîãèêèéí ñèñòåì¿¿äèéã òîãòîîõ çýðýã þì.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé ÷èãëýë áà øèéäâýðëýõ àñóóäëûã ñîíãîæ àâñíû äàðàà
ò¿¿íèéã óã ã¿éöýòãýã÷ýýñ õýðýãæ¿¿ëýõ àæèë øóóä ýõýëäýã.
Åðºíõèé人 òóëãóóð ñóäàëãàà á¿ðèéã ÿâóóëàõàä äàðààõ ¿íäñýí øàòûã äàìæäàã.
¯¿íä:
Ñóäàëãààíû øèéäâýðëýõ àñóóäàë áà ÷èãëýëèéã òîãòîîñíû äàðàà, óã ñóäàëãààíû
çîðèëòûã òîäîðõîéëæ, òààìàãëàëûã äýâø¿¿ëíý.
Ò¿¿íèé äàðàà óã òààìàãëàëûí îíîëûí ¿íäñèéã ãàðãàæ, ñîðèëûí àæëûã ÿâóóëàí ¿ð
ä¿íã ¿íýëíý.
Òýãýýä øèíý ìýäýýã îíîë áà õóóëü, òýäãýýðèéã óðüä ºìíº íýýãäñýí õóóëèóäàä
ÿìàð õîëáîãäîëòîé áîëîõ çýðãèéã ä¿ãíýæ, óã ñóäàëãààíààñ ãàðàõ ¿ð ä¿íã ïðàêòèêò
õýðýãëýõ ÷èãëýë áóþó ãàçðûã òîäîðõîéëíî.
Øèíæèëãýýíèé á¿òýýëèéí ýäãýýð õýëáýð¿¿ä íü ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèë÷äûí ºäºð á¿ðèéí ¿éë àæèëëàãààíä íýâòýð÷ ÷àäñàí áàéõ ¸ñòîé.
2. Ìàíàé ýðýí ¿åä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã çºâõºí òàâàí æèëýýð òºëºâëºõ íü
õàíãàëòã¿é, õàðèí óäààí õóãàöààíû òºëºâëºëò øààðäàãäàõ áºãººä òýð íü øèíæëýõ
óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ õýòèéí òºëºâ áóþó øèíæëýõ óõààíûã àëñ òýðòýýä õºãæ¿¿ëýõýýð
174

íýãòãýí òºëºâëºñºí êîíöåïöè áîëæ ºãäºã þì.
Òóëãóóð ñóäàëãààã ýðòíýýñ òºñººëºõ àæèë íü ñàëáàð ñóäàëãàà áà òåõíèêèéã
õºãæ¿¿ëýõ ÿâäëààñ ºìíº õèéãääýã æóðàìòàé þì. Òýãñíýýð óëñ àðäûí àæ àõóéí ýäèéí
çàñãèéí õºãæëèéí îëîí ¿ç¿¿ëýëò á¿ðýëäýí òîãòîîõ øèíý òåõíèêèéí ìàòåðèàëëàã
¿íäýñ õýðõýí ãàð÷ èðýõèéã óðüä÷èëàí õàðæ ÷àääàã àæýý.
ÇÕÓ áà áóñàä ñîöèàëèñò îðíóóäûí ØÓÀ-èéí òóðøëàãààñ ¿çýõýä, èéíõ¿¿ ýðòíýýñ
òºñººëºõ àæèë íü áàéãàëü, íèéãýì, îþóí óõààíû òàëûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàðèìò
ñýëò ä¿ãíýëò äýýð ñàÿ òóëãóóðëàãääàã áîëîé.
Øèíæëýõ óõààíûã òºëºâëºõ, ýðòíýýñ òºñººëºõèéí òóëä ÇÕÓ áîëîí àõ ä¿¿
ñîöèàëèñò îðíóóäàä àêàäåìèéí õ¿ðýýëýí áà ýðäýì øèíæèëãýýíèé ñàëáàðóóäààñ
ýðäýì øèíæèëãýýíèé ã¿í ã¿íçãèé àæëûã óðüä÷èëàè õèéäýã áàéíà.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé øèíæëýë ñóäëàëûí òºëºâëºëò áà ýðòíýýñ òºñººëºõ àæëûí
òºëºâëºãººã áýëòãýõýä, øèíæëýõ óõààíû õºãæèë, ò¿¿íèé õýòèéí òºëºâèéí òóõàé
øèíý ìýäýýëýëòýé òàíèëöñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýí, òîìîîõîí ýðäýìòýä
îðîëöäîã áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýý øèíæëýõ óõààíû äîðâèòîé øèéäâýðëýõ àñóóäëûã
ñîíãîí àâàõàä, øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí êîìèññ áóþó çºâëºëèéã àêàäåìèéí
òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðààñ ò¿ð áàéãóóëàí àæèëóóëäàã áàéíà.
Òºëºâëºõ áà ýðòíýýñ òºñººëºõ ñóäëàäûí ãîë øèéäâýðëýõ àñóóäëûí æàãñààëòûã
ØÓÀ, Øèíæëýõ Óõààí-Òåõíèêèéí Óëñûí Õîðîî, Óëñûí Òºëºâëºãººíèé Êîìèññ
õàìòðàí òîãòîîæ ºãäºã þì áàéíà.
ÌÀÕÍ, ÁÍÌÀÓ-ûí óäèðäàìæ, áàðèìò áè÷ã¿¿ä øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ
òºëºâëºãºº áà ýðòíýýñ òºñººëºõ àæëûã ÷èãë¿¿ëýí çààæ ºãäºã.
Òóëãóóð øèíæëýõ óõààíûã òºëºâëºõ, ýðòíýýñ òºñººëºõ, ò¿¿íèé ÷èãëýë áà
øèéäâýðëýõ àñóóäëûã ñîíãîí àâàõ òóõàé ¿íäñýí îéëãîëò, çàðèì çàð÷èì èéì áàéíà.
Ýäãýýðèéã ìàíàé àêàäåìèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íýã á¿ð
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûí óäèðäàã÷ íýã á¿ð ýðäýì ñóäëàëûí æèëèéí áà îëîí
æèëèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõäàà çààâàë õàðãàëçàí ¿çýõ ¸ñòîé þì.
ÇÕÓ áîëîí àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäàä «Øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéã õºãæ¿¿ëýõ
¿íäñýí ÷èãëýë» ãýäýã íýðýýð øèíæëýõ óõààíû ÷èãëýëèéã òºëºâëºäºã òóðøëàãûã
áàðèìòëàí, øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ òàâàí æèëèéí òºëºâëºãºº á¿ðèéí àãóóëãûã
õàìòðàí òîãòîîæ áàéõ æóðàìòàé áîëîõ ñàíàëûã áèä, ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÒÓ Õîðîî áà
Óëñûí Òºëºâëºãººíèé Êîìèññûí ºìíº äýâø¿¿ëæ áàéíà.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí îíîëûí ò¿âøèíã áàéíãà äýýøë¿¿ëæ, óëìààð ò¿¿íèé
¿ð íºëººã íýìýãä¿¿ëýõ íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íýã á¿ðèéí øóóä ¿¿ðýã ìºí.
Òóëãóóð ñóäàëãààíû îíîëûí ò¿âøèí íü ìºí ñóäàëãààíû ä¿íãèéí ¿ð á¿òýýëèéã
øóóä áóþó òîéðóó çàìààð òîäîðõîéëäîã àæýý.
Øèíæëýõ óõààíû óäèðäëàãûí ýäãýýð ÷óõàë àñóóäëóóä íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñýýñ ãàãöõ¿¿ ººðèéí ÿâöóó ìýðãýæëýýð áèø, õàðèí
óã ìýðãýæèëòýé îéðîëöîî áóñàä ìýðãýæèë, ÿëàíãóÿà îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíòåõíèêèéí
óóëçâàðûí ÷èãëýë, ìºí ò¿¿í÷ëýí àðãà áàðèëûí çàð÷ìûã ìýäýæ, ºíäºð
ìýðãýæèë ÷àäâàðòàé áàéõûã øààðäàæ áàéíà.
3. Ýðäýì ñóäëàë, òóõàéëáàë òóëãóóð ñóäàëãààíû ¿ð á¿òýýë ãýäýã þó áîëîõûã
òîäîðõîéëîõîîð ãàäààä îðíóóäàä îëîí ýäèéí çàñàã÷, øèíæëýõ óõààíûã ñóäëàã÷èä
àæèëëàöãààæ áàéíà.
Ýíý àæèë íü ìàø íàðèéí ò¿âýãòýé ó÷èð óã îéëãîìæèéã ºíºº õýð íýãäìýë
òîäîðõîéëîëòòîé áîëãîæ àðàéõàí ÷àäààã¿é áàéíà.
Òóëãóóð ñóäàëãààíû ¿ð á¿òýýëèéã ¿íýí çºâººð ¿íýëæ áîëîõ, òèéì íàéäâàðòàé
¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã îëæ òîãòîîõ íü øèíæëýõ óõààíû ñóäëàëûí òàëààð óðãàí ãàð÷ èðæ
áóé íýí ÷óõàë îíîëûí àñóóäëûí íýã ìºí þì.
175

Óã àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àæèëä Òà áèä íàð ÇÕÓ áà àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäûí
øèíæëýõ óõààíû òóõàé ñóäàëãààíû òóðøëàãûã òóëãóóðëàí îðîëöîõ ¿¿ðýãòýé þì.
Îíîëûí óðüä÷èëñàí áîäëîãûã òîäîðõîé òîîöîî ðóó òîìîîõîí ò¿âøèí äýýð
îðóóëàõ ¿éëäâýðèéí ÿã òàã çàãâàðûã ºíºº õèð ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààí
õàðààõàí áîëîâñðóóëààã¿é áàéíà.
Ãýâ÷ óã àñóóäëûã øèéäâýðëýõèéí ýõëýëò áîëìîîð ¿íäýñëýëòýé çàð÷ìóóä ýä¿ãýý
òîìú¸îëîãäîæ áàéíà.
ÿí ã¿íçãèé áîëîâñðóóëàãäñàí øèíæëýõ óõààíû àñóóäëààñ ãàðàõ ¿ð ä¿í íü øèíý
áîëæ ÷àäààä, øèíæëýõ óõààíû ìýäëýãèéí õºãæèëä íºëººëæ, óëìààð ïðàêòèêèéí
òàëààð õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ ç¿éëèéã òîäîðõîéëîõóéö ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü òóëãóóð
ñóäàëãààíû á¿õ òºðºëä õàìààðàãäàõ íèéòëýã ÷àíàðòàé ãýäãèéã òîìú¸îëñîí çîõèîã÷
íàðûí ñàíàë ç¿éòýé þì.
Ã.Ë.Èâàíîâ, Å.À.Îëåéíèêîâ, Å.Ñ.Ñåìåíîâ áîëîí øèíæëýõ óõààíûã ñóäëàã÷
çºâëºëòèéí áóñàä ýðäýìòýä òóëãóóð ñóäàëãààíû ¿ð á¿òýýëä äîð äóðäñàí ç¿éëèéã
õàìààðóóëæ áàéãàà íü ç¿éòýé áàéíà. ¯¿íä: Áàéãàëü, íèéãýì áà ñýòãýõ¿éí õºãæëèéí
îáúåêòèâ õóóëèóäûí òóõàé ìýäëýã ºðãºæèæ, òýð íü íèéãìèéí àìüäðàëûí á¿õ òàëä
íºëººãºº ¿ç¿¿ëæ ÷àäàõ ÿâäëûã õýëæýý.
Òýä íºõäèéí áîäñîíîîð áîë ýíý ¿ð á¿òýýë íü øèíæëýõ óõààíû àæëûí ä¿íã
¿éëäâýðèéí ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëñíèé õèðýýð áóé áîëñîí ÷àäàâõè ìºí ãýæýý.
×óõàì èéìä òóëãóóð ñóäàëãààíààñ ãàðñàí ä¿íãèéí ¿ð á¿òýýë íü ýðòíýýñ òºñººëºõ
áóþó ìàãàäã¿é øèíæ ÷àíàð á¿õèé áàéäãààðàà, ýäãýýð ¿ð ä¿íã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿å øàòíû
õóãàöààíààñ áàñ øàëòãààöàõ àæýý.
̺í íýðëýñýí çîõèîã÷èä íü òóëãóóð ñóäàëãààíû ¿ð á¿òýýëèéã ãóðâàí ãîë
¿ç¿¿ëýëòýýð ¿íýëýõ ñàíàëûã äýâø¿¿ëñýí þì. ¯¿íä:
à) Óã ¿ð á¿òýýë íü øèíèéí õóâüä ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýð ãàðñàí ìýäëýãèéí øèíý
íýãæ áîëæ ºã¿¿ëýë, ãàíö ñýäýâò çîõèîë áóþó ïàòåíò, àâòîðûí ãýð÷èëãýý çýðýã
õýëáýðýýð òýìäýãëýãäýõ ¸ñòîé.
á) ¿ð ä¿íãèéí ¿íýëýëò íü óã á¿òýýëèéí ýäèéí çàñàã, íèéãýì, óëñ òºð, ñòðàòåãè,
øèíæèëãýý, îþóí ñàíààíû ¿íý öýíý ãýõ ìýòýýð àíãèëàãäàíà ãýæýý.
â) ¿ð á¿òýýëèéí õýðýãæ¿¿ëýëò, ¿¿íä óã ñóäàëãààíû ä¿íã òîäîðõîé íýãýí õóãàöààíû
äîòîð íèéãìèéí ïðàêòèêèéí îëîí õýëáýð¿¿äýýð õýðýãëýæ áîëîõ áîëîëöîî îðíî ãýæýý.
Èéìä áèä íàð òóõàéëáàë, øèíæëýõ óõààíû òóõàé ñóäëàëûí àñóóäëûã ýõëýí
ñóäàëæ áóé ìàíàé ýäèéí çàñàã÷, ôèëîñîôè÷, øèíæëýõ óõààíû çîõèîí áàéãóóëàã÷
íàð äýýðõ íºõ人ñ äýâø¿¿ëñýí ñàíàà, áóñàä ÷óõàë ä¿ãíýëò¿¿äèéã àíõààðàí òóëãóóð
ñóäàëãààíû ¿ð á¿òýýëèéã ¿íýëýõ àæëûí ¿ç¿¿ëýëòèéã ãàðãàõ öàã áîëëîî.
4. Òóëãóóð ñóäàëãààíû õºãæèë íü øèíæëýõ óõààíû ÷óõàëõàí ñàëáàð, ÿëàíãóÿà
ôèçèê-ìàòåìàòèê, õèìè-áèîëîãè, ãåîëîãè, ôèëîñîôè ñîöèîëîãè, ýäèéí çàñãèéí çýðýã
ñàëáàðóóäàä õýðýãöýýòýé øèíæëýõ óõààíû áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ àæëûí ÷àíàðûã
ñ¿ðõèé äýýøë¿¿ëýõèéã øààðäàæ áàéíà.
Àâúÿàñëàã îõèä, õºâã¿¿äèéã ñîíãîí àâ÷, ÇÕÓ áà áóñàä ñîöèàëèñò îðíóóäûí äýýä
ñóðãóóëèóäààð äýýä áîëîâñðîëòîé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí 115-ûã áýëòãýõ
çîðèëò òàâèãäàæ áàéíà.
¯¿íèéã øèéäâýðëýõýä àâúÿàñëàã õ¿¿õäèéí òóñãàé ñóðãóóëü áàéãóóëàõ òóõàé
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èàñ äýâø¿¿ëýí îðóóëñàí òºñºë îéðûí õóãàöààíä õýðýãæâýë èõýýõýí
äºõìèéã ¿ç¿¿ëæ ÷àäàõ þì.
Àñïèðàíòóð, äîêòîðàíòóðûí ¿éë àæèëëàãààíû ÷àíàðûã ¿íäñýýð íü ñàéæðóóëàõ
çàìààð øèíæëýõ óõààíû äýä ýðäýìòýí 100, äîêòîð 25-ûã øèíýýð áýëòãýõýýð
òºëºâëºæ áóé þì.
¯¿íèé çýðýãöýý ñåìèíàð, ñèìïîçèóì, îíîëûí õóðàë, áèåý äààæ ñóðàëöàõ çýðýã
176

îëîí õýëáýð¿¿äèéã àøèãëàæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿õ àæèë÷äûí ìýðãýøëèéã
äýýøë¿¿ëýõ àæëûã ¿ðãýëæë¿¿ëýõ íü ÷óõàë áàéíà.
Òàâèãäàæ áàéãàà ýíý çîðèëò íü ìàíàé àñïèðàíòóð-áîëîâñîí õ¿÷íèé õýëòñèéí
àæëûã òóí èõ ñàéæðóóëàõûã øààðäàæ áàéíà.
5. ÇÕÓ áà àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíû àêàäåìèóäòàé ã¿éöýòãýäýã ìàíàé øèíæëýõ
óõààíû õàìòûí àæèëëàãàà íü òóñ îðíû øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ, ò¿¿íèé
áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ, øèíæëýë ñóäëàëûã çºâººð ñîíãîí àâàõ, ñóäàëãààíû
îíîëûí ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõ, ìºí ò¿¿í÷ëýí òóñ îðíû áàéãàëèéí íººö, ò¿¿õ, ñî¸ëûã
ñóäëàõàä èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéäàã áèëýý.
Øèíæëýõ óõààíû òàëààð ÿâóóëàõ îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààã öààøèä
ñàéæðóóëàõ çîðèëò íü ìàíàé ØÓÀ-èéí õ¿ðýýëýíã¿¿ä áà òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðûí
ãàäààä õàðèëöààíû õýëòñèéí àæèë äýýð îðøèæ áóé íîöòîé äóòàãäëóóäûã àõàð áîãèíî
õóãàöààíä àðèëãàõûã øààðäàæ áàéíà. Äýýðõ äóòàãäàë íü þóíû ºìíº ìàíàé àæèë÷èä
õàìòûí àæèëëàãààíû îëîí õýëáýð, òóõàéëáàë ýêñïåäèöè, õàìòûí á¿òýýë, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûã ÿâóóëàõàä îðîëöîõ áà ýðäýì øèíæèëãýýíèé òîìèëîëòîîð
ãàäààäàä ÿâàõäàà çàðèì òàëààð ¿ð á¿òýýë áàãàòàé àæèëëàæ áàéãààä îðøèæ áàéãàà þì.
6. Òóñ øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààçûã
öààøèä áýõæ¿¿ëýõýä, ÇÕÓ-ààñ ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä áýëýãëýñýí øèíæëýõ óõààíòåõíèê,
ñî¸ëûí îðäîí, èðýõ òàâàí æèëèéí ýöñýýð àøèãëàëòàä îðîõ íü íýí ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé áîëæ ºãíº.
Øèíæëýõ óõààí, ñî¸ëûí õàðø áîëîõ ýíý ñàéõàí îðäîíä ìàíàé àêàäåìèéí
íèéãìèéí óõààíû õ¿ðýýëýíã¿¿ä áàéðëàõ áîëíî.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òóñûí òóëä ìàíàé îðíû øèíæëýõ óõààí ñî¸ëûã öààøèä
ºðí¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõýä èéíõ¿¿ àõ ä¿¿ãèéí äóðñãàëò òóñëàìæèéã ¿ç¿¿ëæ áàéãàà
ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàð áîëîí íºõºð Ë.È.Áðåæíåâò Òà á¿ãäèéí
ºìíººñ ã¿í òàëàðõàëàà äàõèí èëýðõèéëýõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà.
̺í ôèçèê-õèìèéí õ¿ðýýëýíãèéí ëàáîðàòîðèéí áàéøèí áà òîîöîîëîí áîäîõ òºâ,
ãåíåòèê, ðàäèî ýëåêòðîíèêèéí ëàáîðàòîðèéã ýíý îíû 1-ð õàãàñò àøèãëàëòàä îðóóëàõ
õýðýãòýé áàéíà.
Èðýõ òàâàí æèëä ãåîëîãè-ïàëåîíòîëîãè, àðõåîëîãè-ýòíîãðàôèéí ìóçåéí íýãäñýí
áàéøèí, áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí áàéøèíã áàðèõ áà áîòàíèêèéí
öýöýðëýãèéã á¿ðýëä¿¿ëæ äóóñãàõ çîðèëò òàâèãäàæ áàéãàà þì.
̺í ò¿¿í÷ëýí àêàäåìèéí àâòî áààçûí àæëûã ñàéæðóóëàí áýõæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë
áàéãàà þì.
Äýýðõ çîðèëòûã øèéäâýðëýõýä þóíû ºìíº ìàíàé ñàíõ¿¿, àæ àõóéí õýëòñèéí
àæèë äýýð îðøèæ áàéãàà ñ¿ðõèé äóòàãäëûã àðèëãàæ, àêàäåìèéí àïïàðàòûí àæëûã
øóóðõàé, àæèë õýðýã÷ áîëãîí, õÿíàëò øàëãàëòûã ñàéæðóóëàõ íü ÷óõàë áàéãàà þì.
Õ¿ðýýëýí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé òóñëàõ áàéãóóëëàãóóä, àêàäåìèéí
òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðûí õýëòñ¿¿äèéí ººð äóòìûí ¿éë àæèëëàãààã øèíýýð òàâèãäàæ
áóé çîðèëòûí õýìæýýíä õ¿ðòýë äýýøë¿¿ëýõ, õàìò îëíûã ºìíºº òàâüñàí çîðèëòóóäûã
àìæèëòòàé øèéäâýðëýõýä äàé÷èëæ ÷àääàã ÷óõàë çýâñýã áîëñîí ñîöèàëèñò óðàëäààíû
÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà.
Õ¿íäýò íºõºä ºº!
Õ¿÷èí ÷àäëàà äàé÷èëæ, ÌÀÕÍ-ûí 17-ð èõ õóðëûã ºíäºð á¿òýýëýýð óãòàæ, òóñ
àêàäåìèéí òàâàí æèëèéí øèíæëýë ñóäëàëûí àæëûí òºëºâëºãººò çîðèëòóóäûã
àìæèëòòàé áèåë¿¿ëýõèéã àêàäåìèéí òýðã¿¿ëýã÷äèéí ºìíººñ Òà á¿õýíä õàíäàí
óðèàëæ áàéíà.
ØÓÀ-èéí ìýäýý.1976. ¹2. ò.5-37
177

178
ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ØÓÀ-ÈÀÑ VI ÒÀÂÀÍ ÆÈËÄ ßÂÓÓËÑÀÍ
ÝÐÄÝÌ ØÈÍÆÈËÃÝÝÍÈÉ ÀÆËÛÍ Ä¯Í,
1981-1985 ÎÍÄ Ã¯ÉÖÝÒÃÝÕ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÇÎÐÈËÒ*
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí ýíý ÷óóëãàí àêàäåìèéí
õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ 1976-1980 îíä ÿâóóëñàí àæëûí ä¿í, 1981-1985 îíä ã¿éöýòãýõ ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûí øèíý òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººò çîðèëòóóäûã õýëýëöýõ ãýæ
áàéíà.
Ìàíàé ýõ îðîí ºíãºðñºí YI òàâàí æèëä ÌÀÕÍ-ûí óäèðäëàãààð, ÇÕÓ, ñîöèàëèñò
áóñàä îðíû àõ ä¿¿ãèéí îëîí òàëò òóñëàìæààð íèéãýì ýäèéí çàñãèéíõàà õºãæèëä
øèíý èõ àìæèëò îëëîî.
ͺõºð Þ.Öýäýíáàë 1980 îíû 11-ð ñàðä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû YII
á¿ãä õóðàë äýýð õýëñýí ¿ãýíäýý: Ìàíàé îðíû ¿éëäâýðæèëòèéí ÿâö ã¿íçãèéð÷ àæ
¿éëäâýðèéí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààç õýëáýðýëòã¿é áýõæèæ áàéãààãààñ ãàäíà, õºäºº
àæ àõóéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í óðüäàõ òàâàí æèëèéíõýýñ 6,3 õóâèàð, ýõ ìàëûí òîî 7,8
õóâèàð òóñ òóñ ºñºæ, õ¿í àì òóòàìä îíîãäîõ áîäèò îðëîãûí õýìæýý áàðàã 15 õóâèàð
íýìýãäñýíèéã òóñ òóñ òýìäýãëýñýí áèëýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí õàðüÿà
áàéãóóëëàãóóä YI òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººãºº áèåë¿¿ëæ, YII òàâàí æèëèéí
çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ àæèëäàà îðîîä áàéíà.
ªíãºðñºí 5 æèëä Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãóóä áýõæèæ, ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíä ìýäýãäýõ¿éö àõèö ãàðñàí íü ÌÀÕÍûí
Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí áàéíãûí äýìæëýã ÇÕÓ áîëîí àõ ä¿¿
ñîöèàëèñò áóñàä îðíû ØÓÀ-èóäòàé ¿ð á¿òýýëòýé õàìòðàí àæèëëàñàí õèéãýýä ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèë÷äûí èäýâõòýé á¿òýýë÷ õºäºëìºðèéí à÷ ¿ð ìºí.
ªíãºðñºí òàâàí æèëä Óíãàðûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí òóñëàìæààð
ãåíåòèê, Áîëãàðûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí òóñëàìæààð ðàäèî-ýëåêòðîíèê,
×åõîñëîâàêèéí ØÓÀ-èéí òóñëàìæààð õàãàñ ¿éëäâýðëýëèéí öåõ á¿õèé õèìè
òåõíîëîãèéí ëàáîðàòîðè, ò¿¿í÷ëýí ìèêðîáèîëîãè, îïòèêèéí ëàáîðàòîðèóä, áèîñòàíö
òóñ òóñ øèíýýð áàéãóóëàãäàâ. ÇÕÓ, ÁÍÀÃÓ-ûí òóñëàìæààð ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàãàæèéí ¿éëäâýð áàéãóóëàãäàæ áàéíà.
Òàéëàíãèéí õóãàöààíä õî¸ð òàëûí õàìòûí àæèëëàãààíû òºëºâëºãººãººð ÇÕÓûí
ØÓÀ-òàé 24, Áîëãàðûí ØÓÀ-òàé 2, Óíãàðûí ØÓÀ-òàé 5, ÁÍÀÃÓ-ûí ØÓÀ-òàé 15,
Ïîëüøèéí ØÓÀ-òàé 4, ×åõîñëîâàêèéí ØÓÀ-òàé 4 á¿ãä 54 ñýäâýýð ÿâóóëñàí õàìòûí
ñóäàëãàà àìæèëòòàé õýðýãæèæ èðýâ.
Ôèçèê, ìàòåìàòèê, íèéãýì ñóäëàë, óãñààòíû ç¿é, õèìèéí ñàëáàðûí îëîí
ýðäýìòýä ÇÕÓ, ÁÍÁÀÓ, ÁÍÏÀÓ, ÁÍÀÃÓ, ÁÍÑ×ÑÓ, ÁÍÓÀÓ-ûí ýðäýìòýäòýé õàìòðàí
àæèëëàæ èðëýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè áà ÇÑÁÍÕÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû
àêàäåìèéí õîîðîíä áàéãóóëñàí øèíæëýõ óõààíû õàìòûí àæèëëàãààíû
òºëºâëºãººíèé äàãóó, Ìîíãîë îðîíä ÿâóóëñàí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õàìòàðñàí
ãåîëîãè, ïàëåîíòîëîãè,áèîëîãè, ò¿¿õ ñî¸ëûí ýêñïåäèö¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãàà
àìæèëòòàé ¿ðãýëæèëæ áàéíà.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ãåîëîãèéí ýêñïåäèöè îíîë ïðàêòèêèéí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé
ãåîëîãèéí á¿ñ÷èëñýí ñóóðü ñóäàëãàà ÿâóóëàâ.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ïàëåîíòîëîãèéí ýêñïåäèöèéí àæëûí ãîë çîðèëò íü ÁÍÌÀÓûí
äýâñãýð íóòàã äýýð äýëõèéí àìüä åðòºíöèéí õºãæëèéí ñ¿¿ë÷èéí 600 ñàÿ æèëèéí
áàðàã á¿õ çàâñàð ¿åèéã õàìðàí îðøèæ áàéñàí ýðòíèé àìüòàí, óðãàìëûí îëîí òîîíû
* ØÓÀ-èéí á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàë äýýð 1981.01.23-íû ºäºð òàâüñàí èëòãýë

á¿ëã¿¿äèéã öîãöîëáîðëîí ñóäëàõàä ÷èãëýñýí þì.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí áèîëîãèéí õàìòàðñàí (áèîëîãè-áîòàíèêèéí) ýêñïåäèöèéí
øóãàìààð ìàíàé îðíû çàðèì ðàéîíû õàã, õºâä äýýä óðãàìàë, îé áà óñíû àìüòàä,
øóâóóäûí àíãèëàë, ýêîëîãè, áèî-ãàçàðç¿éã ñóäàëñàí áàéíà.
Òóñ îðíû óðãàìàë, àìüòíû àéìãèéí ç¿éë á¿ðèéí áàÿëàã íººöèéã çîõèñòîé
àøèãëàõ, õàìãààëàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé çºâëºìæ¿¿äèéã äýýðõ ãóðâàí
ýêñïåäèö¿¿ä áîëîâñðóóëæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí ò¿¿õ-ñî¸ëûí õàìòàðñàí ýêñïåäèöè
äîîä ïàëåîëèòûí ¿åýñ ýõëýí ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé áè÷èãòýé áîëîõûí ºìíºõ ¿åèéí
ò¿¿õèéí õºãæëèéí ¿éë ÿâöûã ìîíãîëä ýçýíò ã¿ðýí XIII çóóíä ¿¿ñýõ ¿åèéã õ¿ðòýë
ñóäëàõ òàëààð èõ àæèë õèéæýý.
ªíãºðñºí òàâàí æèëä ÇÕÓ, ñîöèàëèñò áóñàä îðîí, ººðèéí îðíû èõ, äýýä
ñóðãóóëèóäàä ÷óõàë ÷óõàë ìýðãýæëýýð áýëòãýñýí áîëîâñîí õ¿÷íèé òîî íýëýýä ºñ뺺.
1976-1980 îíä çºâõºí àêàäåìèéí ñèñòåìä äîêòîðûí çýðýã 12, ò¿¿íèé äîòîð
áàéãàëèéí óõààíààð 6, äýä ýðäýìòíèé çýðýã 55, ò¿¿íèé äîòîð áàéãàëèéí óõààíààð
32, íèéãìèéí óõààíààð 23 õ¿í òóñ òóñ õàìãààëñíû äýýð àõ ä¿¿ îðíóóäûí èõ, äýýä
ñóðãóóëü òºãññºí 91, ººðèéí îðíû èõ, äýýä ñóðãóóëü òºãññºí 110 õ¿íèéã ØÓÀ-ä àâ÷
àæèëëóóëàâ.
Òóñ àêàäåìè ôèçèê òåõíèê, ìàòåìàòèê, áèîëîãè, ãåîëîãè, õèìè, ýäèéí çàñàã,
íèéãýì ñóäëàë çýðýã ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõýä îíöëîí àíõààðñàí þì.
Îäîî ØÓÀ-èéí íýð äýýð ÇÑÁÍÕÓ, ÁÍÀÃÓ, ÁÍÑ×ÑÓ, ÁÍÁÀÓ, ÁÍÓÀÓ, ÁÍÏÀÓ,
ÁÍÑÐÓ-ûí èõ, äýýä ñóðãóóëèóäàä îëîí çóóí îþóòàí ñóðàëöàæ áàéíà.
ØÓÀ-èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíã¿¿äýä îäîî 34 äîêòîð, 150 äýä ýðäýìòýí
àæèëëàæ áàéíà.
Ãàäààä, äîòîîäûí àñïèðàíòóðò 53 õ¿í ñóðàëöàæ áàéãààãààñ ãàäíà 15 õ¿í
äîêòîðûí çýðýã õàìãààëàõ þì.
Äîêòîð, äýä ýðäýìòýí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àõëàõ, äýä àæèëòàí çýðýã îëîí
òîîíû õ¿ì¿¿ñ òóõàéí ìýðãýøèë áà ìàðêñèñò áîëîâñðîëûíõîî ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëæ,
øèíæèëãýý ñóäàëãààíû àæëûí òýðã¿¿íèé øèíý àðãà ýçýìøèí ººðèéí õàìò îëíû
á¿òýýë÷ àìüäðàëä ìýäýãäýõ¿éö õóâü íýìýð îðóóëæ áàéíà.
Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí òºëºâëºãººò çîðèëòûã áèåë¿¿ëýõ, äàâóóëàí
áèåë¿¿ëýõýä ñîöèàëèñò óðàëäààí óðüäûí àäèë õàìò îëîí õ¿÷èéã äàé÷ëàõ ÷óõàë
õýðýãë¿¿ð áîëæ èðëýý.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã òºëºâëºõ, ñóóðü ñóäàëãààã óäèðäàõ, îíîëûí ò¿âøèí,
ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëýõ, äóóññàí àæëûí ¿ð ä¿íã ïðàêòèêò ò¿ðãýí
íýâòð¿¿ëýõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýëèéã ¿íýëýõ àðãà÷ëàë áîëîâñðóóëàõ áà ÇÕÓ,
ñîöèàëèñò áóñàä îðíû ØÓÀ-òàé õàìòûí àæèëëàãààã ºðãºòãºõ òàëààð Øèíæëýõ
óõààíû àêàäåìèéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçàð, õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí çàõèðãàà çîõèõ àðãà
õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ ÿâóóëñàí áèëýý.
ÌÀÕÍ-ûí XYII èõ õóðàë, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû óäàà äàðààãèéí á¿ãä õóðëûí
÷óõàë çààëò, íºõºð Þ.Öýäýíáàëûí õýëñýí ¿ãýíä òóñ òóñ äýâø¿¿ëýí òàâüñàí çîðèëò
äààëãàâðóóäûã áèåë¿¿ëýõ òàëààð òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçàð, õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðãàà,
íàì îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí àâ÷ ÿâóóëñàí çîõèîí áàéãóóëàëòûí àðãà
õýìæýýí¿¿ä íü 1976-1980 îíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëýõ
ãîë íºõöëèéã õàíãàëàà.
Òàâàí æèëä òºëºâëºñºí 40 øèéäâýðëýõ àñóóäàëä õàìààðàõ 217 ñýäýâ, ò¿¿íèé
äîòîð áàéãàëèéí óõààíû 120, íèéãìèéí óõààíû 97 ñýäâýýð ñóäàëãàà ÿâóóëæ, øèíæëýõ
óõààíû àêàäåìèéí õàìò îëîí YI òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººãºº á¿ðýí áèåë¿¿ëýâ.
179

I
1976-1980 îíä ã¿éöýòãýñýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí çàðèì ¿ð ä¿í
Ôèçèê-ìàòåìàòèêèéí øèíæëýõ óõààíû òàëààð: Äóáíà äàõü ÖØÍÈ-òýé
õàìòðàí ýãýë Ẻìñ, öºìèéí õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéã ñóäàëæ, ñêåéëèíãèéí çàðèì øèíæ
÷àíàðûã àøèãëàí, õºíãºí öºì¿¿ä áóñàä öºìòýé ¿éë÷ëýõ îãòëîë ýíåðãýýñ ¿ë õàìààðàõ
áà ¿éë÷ëýëä õóðäñàí îðæ áàéãàà öºì¿¿äèéí àòîìûí æèí ºñºõºä òýäãýýðèéí íýã
íóêëîíä íîîãäîõ õî¸ðäîã÷ Ẻìñèéí òîî áóóðàõ áîëîí öýíýã ò¿ãýõ ïðîöåññò öýíýã
äàâõàð ñîëèãäîõ ¿çýãäýë îíöãîé ¿¿ðýãòýé ãýæ ä¿ãíýâ. 4,2 Ãýâ÷ íóêëîí ýíåðãèòýé
ïðîòîí, äåéòðîí, ãåëèé, í¿¿ðñ-òºðºã÷èéí öºìèéí í¿¿ðñòºðºã÷ áîëîí òàíòàëûí
öºìòýé õàðèìõàé áóñ ¿éë÷ëýõ îãòëîëûã òîäîðõîéëæýý.
Çýñ ìîëèáäåí, âîëüôðàì, ïîëèìåòàëëûí îðä ãàçðóóäûí õ¿äðèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã
òîäîðõîéëîõ îð÷èí ¿åèéí öºìèéí ôèçèêèéí àðãûã áîëîâñðóóëæ ýõýëëýý.
Èë òàëáàéä ëîîëü óðãàæ áîëîâñðîõîä, ãàììà òóÿà õýðõýí íºëººëäãèéã ñóäàëæ
õóðäàí áîëîâñîðäîã óðãàö ñàéòàé ëîîëèéí øèíý ìóòàíò ãàðãàí àâ÷ýý.
Ìàíàé ýðäýìòýä ÇÕÓ, ñîöèàëèñò áóñàä îðíû ýðäýìòýäòýé õàìòðàí ÁÍÌÀÓûí
ãåîëîãè, áèîëîãè, áýë÷ýýðèéí áîëîí óñíû íººöèéã ñóäëàõ, ìºí òýð÷ëýí
ñàíñðûí ôèçèê, òåõíîëîãè, àíàãààõ, áèîëîãèéí òóðøèëò ÿâóóëàõ ºðãºí ïðîãðàìì
áîëîâñðóóëàâ. Ýäãýýð ïðîãðàììûã áèåë¿¿ëýõ çîðèëãîîð çàðèì ñîðèëòóóäûã ÿâóóëàâ.
¯¿íä:
à. ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Ñàíñàð ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí îíãîö ëàáîðàòîðèéã
õýðýãëýí, ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàãò ñîíãîæ àâñàí òàëáàéíóóäàä ñîðèëò õèéæ, çóðàã àâàâ.
á. Ìàíàé îðíû çàðèì íóòãèéí ëàíäøàôò-òîïîëîãèéí çóðàãëàë çîõèîâ.
â. Èíòåðêîñìîñ ïðîãðàììûí äàãóó àãààð ìàíäëûí äýýä äàâõðàãà áîëîí ñàíñðûí
ãåîäåçèéã ñóäëàõ çîðèëãîîð äýëõèéí õèéìýë äàãóóëààñ çóðàã àâ÷ áîëîâñðóóëæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýâñãýðèéí ñîðîíçîí ÷àíàðûã ñóäàëñíû ¿ð ä¿íä 60 æèëèéí ¿å
á¿õèé ñîðîíçîí îðíû ýðèíèé õóâüñãàëûí òºâ ìàíàé íóòàãò áàéäãèéã èëð¿¿ëæýý. Ýíý
íü òóñ îðíû íóòàã äýâñãýðèéã ñîðîíçîí ÷àíàðààð íü 10 ãàðóé õ¿÷òýé ñîðîíçîí ãàæ
á¿õèé áàðóóí, òºâ, äîðíîä ãýñýí ãóðâàí ìóæààð õóâààðèëàõ áîëîëöîîã áèé áîëãîæýý.
Ãàçàð õºäëºë ñóäëàã÷èä ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýâñãýð äýýð áóé ãàçàð õºäëºëèéí
ãîëîìòóóäûã òîãòîîæ, ãàçàð õºäëºëòèéí ýíåðãè, õóãàöààíààñ õàìààðàí ººð÷ëºãäºí
áóóðàõ áà ãîëîìò ¿¿ñýõ ìåõàíèçìûã òàéëáàðëàæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýâñãýðèéí ãàçàð õºäëºëòèéí ìóæëàëûí çóðàã, ìºí çàðèì
õîòóóäûí äýâñãýðèéí ìèêðî ìóæëàëûí çóðãèéã áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí òºñºëä
ºðãºí òóñãàæ óëñàä îëîí ñàÿ òºãðºã õýìíýõ áîëîëöîî îëãîæ áàéíà.
Ôèçèê÷èä íàðíû ýíåðãèéí êàäàñòðûã çîõèîí ò¿¿íèéã ìîíãîë îðíû íºõöºëä
¿ð ä¿íòýé õýðýãëýõ çîõèñòîé ìóæóóäûã òîãòîîæ, íàðíû ýíåðãèéã àøèãëàõ çàðèì
òºõººðºìæ¿¿äèéí òåõíèêèéí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã áîëîâñðóóëæýý.
Ñóì-íýãäëèéí òºâ áîëîí àìðàëòûí ãàçðóóäûí õýðýãöýýíä àøèãëàõàä çîðèóëæ
íàðíû èë÷ õýðýãëýí ºäºðò 1,4 òîíí óñûã 60-70 î õ¿ðòýë õàëààõ ÷àäàë á¿õèé òºõººðºìæ
çîõèîí á¿òýýæ, ìàíàé îðíû öºë áà õàãàñ öºëèéí á¿ñýä õýðýãëýæ áîëîõûã õàðóóëàâ.
Ôèçèê, òåõíèêèéí õ¿ðýýëýí (ÔÒÕ) Óëñûí Áàðèëãûí çóðãèéí èíñòèòóòòýé
õàìòðàí íàðíû ýíåðãýýð àæèëëàõ 20ì 2 òàëáàé á¿õèé õàëóóí óñíû ãàçðûí òºñºë
áîëîâñðóóëàâ.
Óã òºñëèéí äàãóó çóíû óëèðàëä àæèëëàäàã òèéì 6 ãàçàð áàéãóóëàãäàæ æèëä 10000
òºãðºãíèé àøèã ºã÷ áàéãàà íü öààøèä íàðíû ýíåðãèéã ýíý ÷èãëýëýýð õýðýãëýõ àðãà
íýëýýä àøèãòàé áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà.
9 âîëüòûí õ¿÷äýë, 100 ìèëëàìïåðìåòð ã¿éäýëòýé íàðíû áàòàðåé õèéñýí íü õºäºº
180

îðîí íóòàãò õ¿ëýýí àâàã÷èéí òýæýýëèéã ñàéæðóóëàõ áîëîìæòîé áàéíà.
ÔÒÕ-èéí äýðãýä áàéãóóëàãäñàí áàãàæ òºõººðºìæ çîõèîí á¿òýýõ ¿éëäâýð íü
òóñ õ¿ðýýëýíãèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí áîëîâñðóóëñàí çóðàã òºñ뺺ð çàðèì áàãàæ
òºõººðºìæèéã òóñãàé çîðèóëàëòòàéãààð ¿éëäâýðëýõ áîëîìæèéã íýýæ áàéãàà þì.
Òóõàéëáàë: Õàéãóóëûí àæèëä çîðèóëñàí 64 ñóâàãòàé àíàëèçàòîð, ãàçðûí ñîðîíçîí
îðíûã õýìæèõ ïðîòîí ìàãíèòîìåòð, òýæýýëèéí ¿¿ñã¿¿ð, öàãèéí äîõèîíû àâòîìàò,
òîîí ¿ç¿¿ëýëòòýé ýëåêòðîí öàã çýðãèéã çîõèîí á¿òýýæýý. Ýäãýýð áàãàæóóäûí
òºñëèéã öààøèä óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, ¿éëäâýðëýëèéí ñîðèëòîä îðóóëàõ
õýðýãòýé.
¯éëäâýðèéí ÿâöûã õÿíàõ òåëåâèçèéí ñèñòåì, äóëààëãûí áàéðíû õàëóóíûã
òîõèðóóëàã÷, í¿äýíä ìýñ çàñàë õèéõýä õýðýãëýõ õºë人ã÷ áàãàæ îäîî ïðàêòèêò
õýðýãëýãäýæ áàéíà.
Ìàòåìàòèê÷èä ñòàòèñòèê ¿íýëãýýíèé îíîëä òóëãóóðëàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé
÷àíàðûã èëýðõèéëýã÷ øèíæ òýìäýã íýã áóþó îëîí õýìæýýñò õýâèéí òàðõàëòòàé
áàéõ òîõèîëäîëä õ¿ëýýí àâàõ ñòàòèñòèê øàëãàëòûí çîõèìæòîé òºëºâëºãººã
áîëîâñðóóëñàí íü ïðàêòèêèéí à÷ õîëáîãäîëòîé àæèë áîëëîî.
Ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæèë áîëîí øèíæëýõ óõààíû ÿíç á¿ðèéí ìýäýýëëèéã
áîëîâñðóóëàõàä, ÒÁÝÌ-ûã ¿ð àøèãòàé õýðýãëýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñýí ìàòåìàòèê
õàíãàìæèéí ñèñòåì çîõèîãäëîî. Ýíý ñèñòåì íü öààøèä ýðäýì øèíæèëãýýíèé
òóðøèëòóóäûã àâòîìàòæóóëàõ ¿íäýñ áîëîõ þì.
Óëñ àðäûí àæ àõóéí ñàëáàðóóäûã òºëºâëºõòýé õîëáîãäñîí ýäèéí çàñãèéí
¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí ºñºëòèéí ç¿é òîãòîîëûã àíàëèòèê àðãààð èëýðõèéëæ ÷àäàõ
ìàòåìàòèê çàãâàðûí òºñëèéã áîëîâñðóóëëàà.
Áàðóóí õýñýã íü òàñðàëòòàé äèôôåðåíöèàëü-òýãøèòãýë¿¿äýýð áè÷èãäýõ äèíàìèê
ïðîöåññûí çîõèìæòîé ïàðàìåòð¿¿äèéã ñîíãîõ àñóóäàë íýëýýä òîäîðõîé áîëæýý.
Õèìèéí øèíæëýõ óõààíû òàëààð: Çàðèì îðãàíèê ñèíòåç òóõàéëáàë öàõèóðò
îðãàíèê, ýôèðèéí òàëààð ÿâóóëæ áóé Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí ýðäýìòäèéí õàìòàðñàí
ñóäàëãàà íü øèíý òºðëèéí áèî-èäýâõæ¿¿ëýã÷äèéã áèé áîëãîæ òýäãýýðèéã õºäºº àæ
àõóéä õýðýãëýõ áîëîìæ íýýæ áàéíà.
Àãðîõèìèéí ñóäàëãààãààð ãàçðûí õºðñºí äàõü ìèêðîýëåìåíòèéí òàðõàëòûí
åðºíõèé ç¿é òîãòîöûã èëð¿¿ëæ õºðñíèé çîíõèëîõ òºðë¿¿äýä íèéò áîëîí õºäºë㺺íò
õýëáýðèéí ìèêðî-ýëåìåíòèéí íàéðëàãûã òîäîðõîéëæýý.
1978-1980 îíä öàéð êîáàëüò, çýñ, ìàðãàíåöèéí áîðäîîã àøèãëàõ ñîðèëòûã
Áàòñ¿ìáýð, Õàðõîðèí, Ç¿¿íõàðàà, Óãòààëûí ñàíãèéí àæ àõóé, Óëààíáààòàðûí
íîãîîíû êîìáèíàò çýðýã îéò õýýð, õýýðèéí á¿ñèéí 12000 ãàðóé ãåêòàð òàëáàéä
ÿâóóëæýý.
Äýýð äóðäñàí àæ àõóéíóóäûí àëáàí ¸ñíû ìýäýýíýýñ ¿çâýë, äóðäñàí áîðäîîã ìºí
îíóóäàä ÕÀÀ-í ïðàêòèêò õýðýãëýñíýýð 3,3 ñàÿ òºãðºãèéí öýâýð àøèãòàé áîëæýý.
¯éëäâýðëýëèéí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé àëêàëîèä, êóìàðèí, ïîëèôåíîëüò íýãäýë ýõ
îðíû óðãàìëûí 300 ç¿éëä áàéãààã èëð¿¿ëñýí áàéíà.
×àöàðãàíàä õèìèéí ñóäàëãàà ÿâóóëñíû ¿ð ä¿íä ëèïèä, àìèí õ¿÷èë, ôëàâíîèä,
âèòàìèí, îðãàíèê õ¿÷èë, íèéëìýë í¿¿ðñ óñ, óóðãèéí òºðºëä õàìààðàõ 80 ãàðóé áîäèñ
àíãèëàí òîäîðõîéëæýý.
Àøèãò áà çýðëýã óðãàìëààñ õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í, áèîëîãèéí ºíäºð èäýâõèò ýì,
óðâàëæ ãàðãàí àâàõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëæýý.
20 ãàðóé ç¿éë óðãàìàëä ïåêòèí áîäèñ áàéãààã òîãòîîæ àøèãëàõ òåõíîëîãè
áîëîâñðóóëñàí íü ¿éëäâýðëýëä á¿ðýí íýâòýð÷ýý.
Ñóäàëãààíû ä¿íä õ¿äýð äýõ çàðèì õîâîð ýëåìåíò, ¿íýò ìåòàëëûí òàðõàëòûí ç¿é
òîãòîöûã òîäîðõîéëîõ ñòàòèñòèê àðãûã ÒÁÝÌ äýýð áîëîâñðóóëæýý. Öàéäàì íóóðààñ
181

áàéãàëèéí õóæèð îëçâîðëîõ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëèéã òåõíîëîãèéí õàìò
áîëîâñðóóëàâ.
Áèîëîãè, áîòàíèêèéí øèíæëýõ óõààíû òàëààð: Ìàëûí ãåíåôîíäûí ñóäàëãàà
íü íóòãèéí ¿¿ëäðèéí çàðèì ìàëûí óäàìøëûí áîëîí àøèã øèìèéí îíöëîãèéã
èëð¿¿ëýõýä ÷èãëýãäëýý. Íóòãèéí õîíèíû ñààðàë ç¿ñíèé ãåí áóñàä ¿¿ëäðèéí õîíèíû
èæèë ãåíýýñ ýðò ¿éë÷èëæ ýõýëäãèéã èëð¿¿ëæ óëìààð ãåíèéí àïïàðàòûí èéì
ìåõàíèçìûã àøèãëàí, õóóðàé õýýðèéí á¿ñèéí áàéãàë öàã óóðûí íºõöºëä çîõèöîí
àìüäðàõ ÷àäâàð ñàéòàé êàðàêóë õîíèíû øèíý óäìûã ãàðãàæýý.
Áèîëîãè÷èä Ñ¿ìáýðèéí ÑÀÀ ìýðãýæèëòí¿¿äòýé õàìòðàí øèíý óäìûí 400 îð÷èì
õîíü á¿õèé ¿ðæëèéí ñ¿ðãèéã áèé áîëãîæ, ò¿¿íèé òîî òîëãîéã ýõýëæ áóé òàâàí æèëä
10 ìÿíãàä õ¿ðãýõ çîðèëò òàâüæ áàéíà.
Ìàëûí íàñíû á¿òöýýñ øàëòãààëàí ýõ ìàëûí òîî òîëãîé ºñºõ ç¿é òîãòîîëûã
èëð¿¿ëæ, ñ¿ðãèéí äîòîð 4-8 õ¿ðòýëõ íàñíû ýõ ìàë çîíõèëîõ íü ìàë ºñ÷ ¿ðæèõ ÷óõàë
íºõöºë ãýäýã ä¿ãíýëòèéã õèéæýý.
Ǻâëºëòèéí ýðäýìòäèéí ñóäàëãààíû àðãóóäààñ á¿òýýë÷ýýð ñóðàëöñàíû ¿ð ä¿íä
Îðõîí ñîðòòîé õàðüöóóëàõàä 7-10 õîíîãèéí ºìíº áîëîâñîð÷, íýã ãà-ãààñ 2-5 öí èë¿¿
óðãàö ºãºõ áîëîìæ á¿õèé çóñàõ áóóäàéí Ì-99, Ì-167 ãýäýã øèíý óäìûã ãåíåòèêèéí
ìýðãýæèëòýí íàð ãàðãàí àâ÷ýý. Ýíý íü àðâèí óðãàöòàé íóòãèéí áóóäàéí øèíý ñîðò
áèé áîëãîõîä ýðäýì øèíæèëãýýíèé óðüä÷èëñàí íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà.
Íóòãèéí õîíü, ìîíãîë ¿õýð, ñàðëàãèéí ñ¿ðãèéí ãåíåòèê á¿òöèéí ñîðèëò ñóäàëãàà
íü ãàçàð ç¿éí õóâüä õîë çàéòàé íóòãèéí ìàë ñ¿ðãèéã õîîðîíä íü ýâñýëä¿¿ëýõ çàìààð
¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ áîëîìæ áàéãààã õàðóóëæýý.
Àìüòíû àéìãèéí õàìàðñàí ñóäàëãààíû ä¿íä àæ àõóéí õîëáîãäîë á¿õèé õýä
õýäýí õºõòºí àìüòíû òàðõàö, áèîëîãèéí áîëîí àãíóóðûí íººöèéã èëð¿¿ëýí òîãòîîæ,
ò¿¿íèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ çºâëºìæ áîëîâñðóóëæýý. Òóõàéëáàë: Àëòàé íóòãèéí
îé, ãîëûí øóãóéã ç¿é çîõèñã¿é àøèãëàñíààñ áîëæ òýð íóòãèéí áóãà áà øàãøóóðûí
ãàõàéí òîî ýðñ öººðñºí ó÷èð òýäãýýðèéã àãíàõ ÿâäëûã õîðèãëîõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
Äîðíîä-Ìîíãîëûí ðàéîíä öàãààí çýýðèéí òîî òîëãîé 200-230 ìÿíãààñ õýòðýõã¿é
áàéãàà òóë æèëä àãíàõ òîîã 15 ìÿíãààñ õýòð¿¿ëýõã¿é áàéõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí áîòàíèê÷èä õàìòûí ñóäàëãààãààð òóñ îðíû îéí õýâ
øèíæ¿¿äèéí àíãèëëûã òîãòîîæ, ìîäíû íàñ ò¿¿íèé ¿íýëãýý íºõºí ñýðãýëòèéí ç¿é
òîãòîîë òàâààðûí á¿òýö áîëîí õîðòîíä èäýãääýã øàëòãààíûã òîäîðõîéëæýý.
Ìîíãîë îðíû îéí óðãàìàëæèëòûã àéìàãëàñíû ¿íäñýí äýýð îéí íººöèéã èæ
á¿ðýí àøèãëàõ áà íºõºí ñýðãýýõ á¿ä¿¿â÷èéã áîëîâñðóóëæ, óëìààð îéí 1:1 ñàÿûí
ìàñøòàáòàé çóðãèéí ýõèéã çîõèîã÷èä áýëýí áîëãîæýý.
Õàíãàé, Ìîíãîë Àëòàé, Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Äîðíîä Ìîíãîë çàðèì ãîë ìºðíèé
òàòàì äàõü óðãàìàëæèëòûí á¿ñ áà ò¿¿íèé ºíäºðëºã á¿ñèéí òàðõàëòûí ç¿é òîãòîîëûã
òîäîðõîéëæýý.
1979 îíîîñ ýõëýí óðãàìëûí á¿ëãýìäë¿¿äèéí ººð÷ëºëò áà íºõºí ñýðãýýëòèéí
òàëààð Àðõàíãàé àéìàãò ÿâóóëñàí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä, áýë÷ýýð äýõ òýæýýëèéí
óðãàìëûí ç¿éëèéí òîî óðãàö íü ç¿é çîõèñã¿é àøèãëàñíààñ áîëæ áàãàñàõ õàíäëàãà
¿çýãäýæ áàéãàà òóë ò¿¿íèé àøèãëàëòûã æóðàìòàé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
Óðãàìëûí ºâºëæèõ íàõèàíû áàéðëàõ òºâøèí áà ò¿¿íèéãýý õàìãààëàõ õàäãàëàõ
áàéäëààð íü àíãèëàí ¿çýæ, ºâºëæèõ îíöëîãèé íü èëð¿¿ëæýý.
Õàäëàí áýë÷ýýðèéí çîíõèëîõ óðãàìëûí ôîòîñèíòåçèéí ýð÷èì, óñíû ãîðèìûí
ºäðèéí áà óëèðëûí ººð÷ëºëòèéí ¿íäñýí ç¿é òîãòîîëûã àæèãëàí òîäîðõîéëñîí áàéíà.
×èõýð ºâñ áà ìîíãîë àëòàí õóíäàãûã ñóäàëæ, òýäãýýðèéã òàðèìàëæóóëàõ
¿éëäâýðëýë øèíæèëãýýíèé ñòàíöûí òåõíèê-ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýëèéã
áîëîâñðóóëæýý.
182

Õàð ìîä áîëîí áóñàä óðãàìëûí õîëòîñíîîñ èäýýë¿¿ëýã÷ áà áóäàã÷ áîäèñ ÿëãàí
àâàõ òåõíîëîãèéã áîëîâñðóóëæ, íýõèé ýäëýëèéí ¿éëäâýðò íýâòð¿¿ëæýý.
570 ç¿éë õàã, 293 ç¿éë õºâä, 250 ç¿éë 캺ã, 574 ç¿éë çàìàã çýðýã äîîä óðãàìëûí
ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé æàãñààëòûã àíõ óäàà õèéæýý.
Òàéëàíãèéí õóãàöààíä áîòàíèêèéí öýöýðëýãèéí òàëáàéä 700 ãàðóé ç¿éë ºâñëºã
óðãàìàë, 200-250 ãàðóé ç¿éë ìîä, áóò, ñººãèéã òàðèõ òóðøèëò ÿâóóëñíààñ, ãî¸ë
÷èìýãëýëä ãîëäóó õýðýãëýãäýõ 250 ç¿éë óðãàìëûã öààøèä íóòàãøóóëàí òàðèõ
áîëîìæòîé ãýæ ¿çæýý.
Ãåîëîãè, ãàçàðç¿éí øèíæëýõ óõààíû òàëààð: Ôîñôîðèò, áîêñèò, òºìºð,
ìàðãåíö, àëò çýðýã ÷óõàë àøèãò ìàëòìàëûã àãóóëàã÷ êåìáðèéí ºìíºõ âåíäêåìáðèé,
îðäîâèê, äåâîí çýðýã ¿å÷ëýëèéã Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí ãåîëîãè÷èä õàðüöóóëàí ¿çýæ
àíãèëàëò õèéæýý. Îíîëûí ýíý ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í íü ÁÍÌÀÓ-ûí ìåòàëëîãåíèé 1:1
500 000-ûí ìàñøòàáûí çóðàã çîõèîõîä ¿íäýñëýë áîëæ ºãºõ þì.
Òóñ îðíû õýä õýäýí àéìãóóäàä ºðãºí õýìæýýãýýð ÿâóóëñàí ðåãèîíàë ãåîëîãèéí
ñóäàëãààíû ìàòåðèàëä òóëãóóðëàí ÁÍÌÀÓ-ûí òåêòîíèê, ìåçîçîé áà êàéíîçîéí
òåêòîíèêèéí 1:1 500 000-ûí ìàñøòàáòàé çóðãóóä, ìºí Ìîíãîë-Àëòàéí ãåîëîãèéí
çóðãèéã òóñ òóñ çîõèîæ õýâë¿¿ëñýí íü ìàíàé ãåîëîãèéí ñóäàëãààíû ºíººãèéí
áàéäëûã çóðàãëàñàí íèéëýìæ áîëæ ºãºõ þì.
Ìàíàé îðíû çàðèì ðàéîíä ÿâóóëñàí ãåîëîãè-ãåîõèìèéí ñóäàëãààãààð çýñ,
ìîëèáäåí, öàãààí òóãàëãà, âîëüôðàì, õàéëóóð æîíø, ãàçðûí õîâîð ýëåìåíò¿¿ä
çýðýã àøèãò ìàëòìàëûí ãåîëîãè ñòðóêòóðûí øàëãóóð, õ¿äðèéí ôîðìàöèéí á¿òýö,
îíöëîãèéã òîäîðõîéëîõ áîëîìæ îëãîæýý.
Ýíý á¿õýí íü ÁÍÌÀÓ-ûí ìåòàëëîãåíèéí çóðãèéí õýòèéã õàðãàëçàí 1:1 500 000-ûí
ìàñøòàáààð õèéõ áîëîìæ îëãîæýý.
Òºâ Àçè íü ìåçîçîéí ñ¿¿ë÷ýýð ýðòíèé ñýýð íóðóóòàí îëîí ãðóïï àìüòàí á¿ðýëäýí
òîãòîæ õºãæñºí ÷óõàë ãàçðûí íýã ãýäãèéã Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí ïàëåîíòîëîãè÷äîîñ
öóãëóóëñàí èõ õýìæýýíèé áàðèìò íîòîëæ áàéíà.
Äýýðõ ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ¿ëýã ã¿ðâýëèéí îëîí ñàëáàð á¿ëã¿¿äèéí õóâüñëûí
ò¿¿õ íü óëàì òîä áîëæ óðüä ºìíº õèéñýí ñóäàëãààã çàðèì òàëààð ýðãýí õàðæ ¿çýõ
øààðäëàãàòàé áàéíà.
Òýíãèñèéí áîëîí ýõ ãàçðûí ýðòíèé àìüòäûí èæ á¿ðýí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä
ÁÍÌÀÓ-ûí ïàëåîçîé áà ìåçî-êàéíîçîéí õóðäñûí ñòðàòèãðàôèéí àíãèëëûã
íàðèéâ÷ëàí òîäîòãîæ, óëìààð ò¿¿íèéã ãåîõðîíîëîãèéí îëîí óëñûí õýìæ¿¿ðòýé
õàðüöóóëàí ¿çýõ áîëîìæ îëãîæ áàéíà.
Òóñ íóòãèéí ãàçàðç¿éí ÿíç á¿ðèéí õ¿÷èí ç¿éëýýñ øàëòãààëàí õºðñ, óðãàìàë, óóð
÷èéã, öàã óóðûí ýëåìåíò¿¿äèéí ººð÷ëºãäºõ ç¿é òîãòîîëûã òîäîðõîéëîõ çîðèëãîîð
Ìîíãîë îðíû òºâ õýñãèéí îéò õýýð, õýýðèéí á¿ñ¿¿äèéí íèéòëýã øèíæòýé ãàçðóóä
äàõü ëàíäøàôòûí õýâ øèíæ, òýäãýýðèéí äèíàìèê ººð÷ëºëòèéí îíöëîãèéã ñóäëàâ.
Ñýëýíãý ìºðíèé ñàâ ãàçðûí áàéãàëèéí ìóæëàëòûí çóðãèéã çîõèîæ, óã ãàçðûí
õîòãîð, ã¿äãýð áîëîí ãàäàðãûí ÿíç á¿ðèéí íºõöºë äàõü öàöðàãèéí áàëàíñûí òîîí
ººð÷ëºëòèéã õàéãóóë áà ñóóðèí ñóäàëãààíû àðãààð èëð¿¿ëëýý.
Ãàçðûí ãàäàðãà, öàã óóð, óñ, õºðñ, óðãàìàëæèëò òóñ á¿ðèéí ¿íýëãýýíèé çóðãóóäûã
ãàðãàæ, õºäºº àæ àõóé, õ¿í àì, àâòî òýýâðèéí õýðýãöýýíä øààðäàãäàõ ¿íýëýëòèéí
ñõåì çóðàã çîõèîæýý.
Ãàçàðç¿é, öýâäýã ñóäëàëûí õ¿ðýýëýí çºâëºëòèéí ýðäýìòýäòýé õàìòðàí ÁÍÌÀÓûí
¿íäýñíèé àòëàñ àíõ óäàà çîõèîõ òàëààð áàãàã¿é àæèë õèéæýý.
Çóðàã ç¿éí îíîë, ïðàêòèêèéí à÷ õîëáîãäîëòîé ýíýõ¿¿ òóëãóóð á¿òýýëä ìàíàé
îðíû ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí ñàëáàðûí õºãæèë áàéðøèëòûã çóðàã÷ëàí ¿ç¿¿ëæýý.
Îäîîãèéí áàéäëààð òºðºë á¿ðèéí 300 çóðàã çîõèîõîîñ 140 íü áýëýí áîëæýý.
183

Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýä õºðñ ñóäëàã÷äûí îðîëöîîòîéãîîð ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû ¿ð
ä¿í òóñ óëñûí õºðñíèé íýãäñýí àíãèëëûã 35 õýâ øèíæýýð àíõ óäàà áîëîâñðóóëæ,
ò¿¿íèéãýý áàñ äýä õýâ øèíæ, òºðºë ç¿éëýýð íü íàðèéñãàí ¿çæýý.
Ìîíãîë îðíû õºðñíèé ãàðàë ¿¿ñýë áà îíöëîã õýâ øèíæèéã õàðãàëçàí 160 òºðõººð
îíîøëîí òîäîðõîéëæýý.
Ñàíñðûí ãýðýë çóðãèéã òàéëáàðëàäàã øèíý àðãà õýðýãëýí çîõèîæ áóé ÁÍÌÀÓ-ûí
õºðñíèé 1:1 000 000 ìàñøòàáòàé ýíý çóðàã íü õºðñíèé ìóæëàëòûí ¿íäýñ áîëæ óëìààð
õºðñ àãðî-õèìè, àãðî-òåõíèê, ëàíäøàôò, óñæóóëàëòûí áîëîí ïðàêòèêèéí áóñàä àðãà
õýìæýýã òºëºâëºí õýðýãæ¿¿ëýõýä òóëãóóð ìàòåðèàë áîëæ ºãíº.
Òóñ îðíû ãîëëîõ õýâ øèíæèéí òºðëèéí õºðñíèé îíöëîãèéã õàðãàëçàõ ¿íäñýí
äýýð 1:2 500 000 ìàñøòàáòàé áèîãåîõèìèéí çóðàã çîõèîâ.
Ìîíãîë îðíû óëèðëûí õºëäºëò, ãýñýëòèéí íîðìàòèâ ã¿íèé çóðàã, ìºí Ñýëýíãèéí
ñàâ ãàçðûí “èíæåíåð-ãåîêðèîëîãèéí çóðàã” çîõèîñîí íü õîò ñóóðèí ãàçðûã áàðüæ
áàéãóóëàõàä ïðàêòèêèéí èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ ºãíº.
ØÓÀ-èéí Ãàçàðç¿é öýâäýã ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí çóðàã òºñ뺺ð õîò, àéìàã,
ñóìûí òºâä ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿í õàäãàëàõ 20, 40, 200, 300, 500, 1000 òîííûí
áàãòààìæòàé áàéãàëèéí ìºñºí õºðãºëòòýé ÷óëóóí çîîðèóä áàðèãäàæ áàéíà.
Õ¿íñíèé ç¿éëèéã óäààí õàäãàëàõ õàìãèéí õÿìä ýíý àðãà íü ºíäºð õ¿÷èí ÷àäàë
á¿õèé îð÷èí ¿åèéí õºðãºëòòýé çîîðü áàðèõàä øààðäàãäàõ èõ õºðºíãèéã õýìíýõ
áîëîëöîî îëãîæ áàéíà.
Ìèêðîáèîëîãè, áàéãàëèéí íýãäëèéí òàëààð: - Ìèêðîáèîëîãè÷èä íèìëýýä
àæèë ýõëýí ÿâóóëæ áàéíà. ¯¿íä:
- Àêòèíîìèöåòèéí îëîí òîîíû îìãèéã òîäîðõîéëæ, òýäãýýðèéí 52% íü
àíòèáèîòèê, 48% íü ôåðìåíòèéí èäýâõèòýé áîëîõûã òîãòîîâ.
- Àðüñ øèð áîëîâñðóóëàõ ¿éë÷èëãýýòýé ôåðìåíòèéí áýëäìýë ¿éëäâýðëýõ
òåõíîëîãè á¿òýýæýý.
Èõ õýìæýýíèé âèòàìèí Â12, âèòàìèí À áîëîí 33,5-46,4 ìã% ëèçèí ¿¿ñãýã÷
áàêòåðèéí øèíý óäìóóäûã ãàðãàæýý.
Ìèêðîáèîëîãè÷èä ñóäàëãààíûõàà àæëûí ýíý ¿ð ä¿íã ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëýõ
çîðèëãîîð àíòèáèîòèê, ôåðìåíòèéí áýëäìýë, òýæýýëèéí óóðàã ¿éëäâýðëýõ ãóðâàí
öåõèéã áàéãóóëàí àøèãëàëòàíä îðóóëæ 13,3 ìÿíãàí òîíí óóðãèéí áýëäìýë, 620 êã
îêñèòåòðàöèêëèí, 1 òí ôåðìåíòèéí áýëäìýë ¿éëäâýðëýæýý.
Ìàëûí íýìýãäýë ¿íýò òýæýýë áýëòãýõ çîðèëãîîð íýã ýñò íîãîîí çàìàã ¿ðæ¿¿ëýõ
òóðøëàãûí òºõººðºìæ çîõèîæ, õýýðèéí áà øèëýí öàìõãèéí íºõöºëä òóðøèí õîíîãò
3 òîíí õ¿ðòýë óóðãèéí ñóñïåíç ¿éëäâýðëýí ãàðãàæýý.
Ýíý áýëäìýë¿¿äèéã ïðàêòèêò õýðýãëýñíýýð õóðãàíû õîðîãäëûã áàãàñãàæ, ñààìûí
ñ¿¿ áà òàõèàíû ºíäºãëºëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîëöîîòîé ãýæ ¿çýâ.
Õèìè ôàðìàêîëîãèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä óðãàìëûí ãàðàëòàé ýì áýëäìýë îëíûã
ãàðãàí àâ÷ýý.
Ôàðìàêîëîãè÷èä õèìèéí ìýðãýæèëòýí íàðòàé õàìòàð÷ ýëýã öºñ, àìüñãàëûí
çàìûí ºâ÷íèéã àíàãààõ, öóñ òîãòîîõ çýðýã ¿éë÷èëãýýòýé “Áåðõýññàçèí”,
“Ñòåëëàðèàôåòèí”, “Àëþìåêàòèí”, “Òèìåíòîí”, “Àðæèðìýí”, “Äåíäðîíèçèä” çýðýã
á¿ãä 9 òºðëèéí ýìèéã êëèíèêèéí ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëýí ýõýëæýý.
Ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýëýíãèéí õàìò îëîí “ÁÍÌÀÓ-ûí ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí
çàíãèëàà àñóóäëóóä”, “ÁÍÌÀÓ-ûí íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéí
àñóóäëóóä”, “ÁÍÌÀÓ-ûí ñîöèàëèñò ýäèéí çàñãèéí èíòåãðàöèä” çýðýã çîõèîëóóäààñ
ãàäíà “ÁÍÌÀÓ-ûí íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëýõ àðãà çàì”,
“ÁÍÌÀÓ-ûí õ¿í àìûí àæ àìüäðàëûí ò¿âøèíã öààøèä äýýøë¿¿ëýõ çàðèì àñóóäëóóä”,
“ÁÍÌÀÓ-ûí õºãæëèéí ºíººãèéí øàòàíä ñîöèàëèçìûí ýäèéí çàñãèéí õóóëèóäûí
184

¿éë÷èëãýýíèé ìåõàíèçìóóäûã àøèãëàõ àðãà çàì” çýðýã çºâëºìæ¿¿ä áè÷ñýí þì.
Äýýðõ çîõèîëóóäàä íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ, õ¿í àìûí
ìàòåðèàëëàã àæ áàéäàë ñî¸ëûí õýìæýýã äýýøë¿¿ëýõ, ÁÍÌÀÓ-ûí íºõöºëä
ñîöèàëèçìûí õóóëèóäûí ¿éë÷èëãýý, ÁÍÌÀÓ-ûí ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã ÝÇÕÒÇèéí
ãèø¿¿í áóñàä îðíû ò¿âøèíä îéðòóóëàí æèãäð¿¿ëýõ ç¿é òîãòîîëûí òóõàé
àñóóäëóóäûã àâ÷ ¿çñýí áàéíà. “ÁÍÌÀÓ-ûí íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð àøãèéã
äýýøë¿¿ëýõ àðãà çàì” ãýñýí çºâëºìæèíä óëñ àðäûí àæ àõóéí ìàêðî ò¿âøèíä ôîíä
ºãºìæ ìàòåðèàë áàãòààìæ, íèéãìèéí õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ, õºðºí㺠îðóóëàëòûí
àøèãëàëò, íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí á¿òýö, ñàíõ¿¿ çýýëèéí ìåõàíèçìûã õýðýãëýõ
çýðýã ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð ìàíàé îðíû íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð àøãèéí
ºíººãèéí áàéäëûã òóñãàí õàðóóëæýý.
Õºíãºí õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí ÿàì (ÕÕ¯ß)-íû õàðüÿà íîîñíû ¿éëäâýðèéí íýãäýë äýýð
õàìò îëíû íèéãìèéí õºãæëèéí òàëààð ïðàêòèêèéí õóâüä ñîíèðõîëòîé ñóäàëãàà ÿâóóëæýý.
Äýýðõ àðãà õýìæýýí¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëáýë íîîñíû ¿éëäâýðëýëèéí íýãäýë æèë á¿ð
10 ñàÿ òºãðºãèéí öýâýð àøèãòàé àæèëëàõ áîëîëöîîòîé ãýæ ìàíàé ýäèéí çàñàã÷èä
¿çýæ áàéíà.
Óëñûí òºëºâëºãººíèé êîìèññ áà ØÓÀ-èéí äýðãýäýõ ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèë
áàéðøëûí õ¿ðýýëýíãýýñ ñóóðü áîëîí õàâñðàãà ñóäàëãààíû ÷óõàë ¿ð ä¿íã¿¿äýä
òóëãóóðëàí ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèéã 1990 îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýí áàéðøóóëàõ
åðºíõèé ñõåì áîëîâñðóóëñàí íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé àíõíû òîìîîõîí öîãöîëáîð
àæèë áîëëîî.
“ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðäëýõ õ¿÷íèéã õºãæ¿¿ëýõ, áàéðøóóëàõ åðºíõèé ñõåìèéí
òóõàé” ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1980 îíû 10-ð
ñàðûí 27-íû ºäðèéí òîãòîîëä óã åðºíõèé ñõåì íü òóñ îðíû ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí
õºãæëèéí 1990 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíû õýòèéí òºëºâèéã òîäîðõîéëñîí øèíæëýõ
óõààíû ¿íäýñëýë á¿õèé òºëºâëºëòèéí ºìíºõ óãòâàð áàðèìò áè÷èã áîëæýý ãýæ
ºíäðººð ¿íýëñýí þì.
Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè ýðõèéí òàëààð ÿâóóëñàí ñóäàëãàà: “Ñîöèàëèñò
íèéãìèéí õàðèëöààã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çàðèì àñóóäàë”, “ÁÍÌÀÓ-ûí íèéãìèéí
á¿òýö”, “ÁÍÌÀÓ-ä ñîöèàëèñò àæ òºðºõ ¸ñ òºëºâëøèí á¿ðýëäýæ áóé àñóóäàë”,
“Õºäºëìºðèéí øàøèíã¿éí õ¿ì¿¿æëèéí àñóóäàë”, “ÁÍÌÀÓ äàõ ñîöèàëèñò àðä÷èëëûí
õºãæèë”, “Ñîöèàëèñò àæ àõóéã çîõèöóóëàõ ýðõ ç¿éí àñóóäàë” çýðýã õàìòûí á¿òýýë
òóóðâèæýý.
“Ñîöèàëèñò íèéìèéí õàðèëöààã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çàðèì àñóóäàë” ãýäýã
õàìòûí á¿òýýëä ôèëîñîôèéí åðºíõèé çàð÷èì áà ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû òîäîðõîé
¿ð ä¿íä òóëãóóðëàí ñîöèàëèñò íèéãìèéí õàðèëöàà á¿ðýëääýã åðºíõèé ç¿é òîãòîîë
áîëîí òýäãýýðèéí çàðèì îíöëîãóóä ÁÍÌÀÓ-ûí íºõöºëä õýðõýí èëðýí ãàðñíûã
õàðóóëæýý.
Òóñ óëñûí íèéãìèéí àìüäðàëòàé õîëáîî á¿õèé çàðèì àñóóäàëä õàìààðàãäàõ
ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíä 20 ãàðóé ¿éëäâýðèéí 1000 àæèë÷èí, àðâàí àéìãèéí 20 ñóìûí
2000 ìàë÷äûã õàìàð÷ýý.
“ÁÍÌÀÓ-ûí íèéãìèéí á¿òýö” ãýñýí õàìòûí á¿òýýëä ìàíàé îðíû íèéãýì-õ¿í
àì ç¿éí á¿òýö, ìîíãîëûí íèéãìèéí ¿íäñýí àíãè ãðóïï òóñ á¿ð ìàíàé íèéãýìä ÿìàð
áàéð ýçëýí ¿¿ðãýý õýðõýí ã¿éöýòãýæ áàéãààã õàðóóëæ, óëìààð òýð íü öààøäàà óëàì
áîëîâñðîíãóé áîëîõ òºëºâòýé ãýæ ¿çæýý.
“ÁÍÌÀÓ-ä ñîöèàëèñò àæ òºðºõ ¸ñ òºëºâøèí á¿ðýëäýæ áóé àñóóäàë” õàìòûí
á¿òýýëä òóñ îðîíä ñîöèàëèñò àæ òºðºõ ¸ñ òºëºâøèæ õºãæñºí ¿íäñýí ¿å øàò,
òýäãýýðèéí îíöëîã, õ¿ì¿¿ñèéí àõóé óõàìñàð äàõü çàðèì ñºðºã ¿çýãäë¿¿äèéã äàâàí
òóóëàõ ñàíàë äýâø¿¿ëýí òàâüæýý.
185

Ò¿¿õ, äîðíî äàõèíû ñóäëàëûí òàëààð: Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí ºíãºðñºí òàâàí
æèëä ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéí íýí ÷óõàë àñóóäëóóäûã ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõàä ¿éë
àæèëëàãààãàà ÷èãë¿¿ëýâ.
Áè÷èã ¿ñãèéí ºìíºõ ¿å, ýðò, äóíäàä çóóíû ¿åèéí Ìîíãîë îðîí áîëîí Òºâ Àçèéí
ò¿¿õ, ñî¸ëûã Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèö, àðõåîëîãè, ýòíîãðàôè,
ýïèãðàôèéí òàëààð íýëýýä ñóäàëæýý.
Ò¿¿õèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä äàðààõ õàìòûí òîìîîõîí á¿òýýë¿¿ä ãàðãàñàí. ¯¿íä:
“Ìîíãîë Ǻâëºëòèéí õàðèëöààíû ò¿¿õ”, “ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ”-èéí íýãýí áîòèéã
íýìýí çàñâàðëàæ 3 äàõü óäààãàà õýâë¿¿ëæ áóé, “ÁÍÌÀÓ-ûí êàïèòàëèñò áóñ
õºãæëèéí çàì áà àæèë÷èí àíãè”, “ÁÍÌÀÓ-ä ñîöèàëèñò àõóé á¿ðýëäýí òîãòîæ áàéãàà
íü”, “Òºâ Àçèéí í¿¿äýë÷èí ò¿ìíèé ñî¸ë èðãýíøèë” çýðýã áîëíî.
Ò¿¿í÷ëýí “Àóãàà èõ îêòÿáðü, ò¿¿íèé ñîöèàëèñò õóâüñãàëóóäûí ò¿¿õ”, “Äýëõèéí
õî¸ðäóãààð äàéíû òîâ÷ ò¿¿õ”, “Ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàëèçì áà Àçèéí õîöðîãäñîí
îðíóóäàä ñîöèàëèçì áàéãóóëæ áóé òóðøëàãà” çýðýã îëîí óëñûí õàìòûí á¿òýýëèéí
çîõèîã÷, ðåäàêòîðûí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðæ, äýýðõ á¿òýýë¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõàä
èäýâõèòýé îðîëöëîî.
Õÿòàäûí ìàîèñò ò¿¿õ÷äýýñ èõ ã¿ðíèé äýýðýíã¿é ýçëýí ò¿ðýìãèéëýõ áîäëîãûíõîî
¿¿äíýýñ ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ò¿¿õèéã ýëäâýýð ìóøãèí ãóéâóóëàõûã îðîëäîæ áàéãàà
èéì íºõöºëä ò¿¿õèéí äýýðõ ñóäàëãàà íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõ íü ìýäýýæ
þì.
Äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýíãèéí õàìò îëîí Ìîíãîë-õÿòàäûí õàðèëöààíû ò¿¿õ,
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéã ìàîèñòóóä çàâõðóóëàí ãóéâóóëæ áàéãààã èë÷ëýí ø¿¿ìæëýõ,
ÁÍÕÀÓ-ûí ªâºðìîíãîë, òºâä, ñèíüöçÿí çýðýã ðàéîíä ñóóäàã ¿íäýñòíèé öººíõèéí
ºíººãèéí áàéäëûí àñóóäëóóäààð ñóäàëãààíû àæèë ÿâóóëàâ.
Õýë áè÷ãèéí ñóäàëãààíû òàëààð: Õýë øèíæýý÷äèéí àæëûí òîìîîõîí
àìæèëòûí íýã íü “Ìîíãîë õýëíèé ¿ãñèéí ñàíãèéí ñóäëàëûí ¿íäýñ”, “Ìîíãîëîðîñ
äýëãýðýíã¿é òîëü”-èéí 1-ð áîòü, 120 000 ãàðóé ¿ã áàãòààñàí “Îðîñ-ìîíãîë íýð
òîìü¸îíû òîëü”, “Øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí íýð òîìü¸îíû îíîëûí ¿íäñýí àñóóäàë”,
“ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýýðõ òóðê áè÷ãèéí äóðñãàë”, “Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ¿ã
ç¿éí áàéãóóëàë”, “ÁÍÌÀÓ-ûí íóòãèéí àÿëãóó” çýðýã á¿òýýë¿¿ä þì.
Òóðê õýä õýäýí áè÷ýýñèéã øèíý òóòàì íýýæ, òàéëáàðëàñàí íü ýäãýýð äóðñãàëûí
òàëààðõè õóó÷èí òºñººëëèéã íàðèéñãàí ¿çýõ áîëîìæ îëãîæ áàéíà.
Õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëä ãàðñàí øèíý ÷èãëýë áîë ìîíãîëûí
óðàí çîõèîëûí ò¿¿õ, òýð íü áóñàä îðîí þóíû ºìíº ÇÕÓ, ýðòíèé áîëîí äóíäàä çóóíû
Ýíýòõýã, Òºâä, Òºâ Àçèéí îðíóóäûí óðàí çîõèîëòîé õýðõýí õîëáîîòîé áàéñíûã
çàðèì òàëààð ñóäàëñàí ÿâäàë þì.
“Ìîíãîëûí îð÷èí ¿åèéí óðàí çîõèîëûí ò¿¿õ”-èéí 1940-1960 îíû ¿åèéã õàìàðñàí
2-ð áîòü, òýð÷ëýí “Ýíýòõýã ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí õîëáîî”, “Òºâä ìîíãîëûí óðàí
çîõèîëûí õàðüöàà”, “ÁÍÌÀÓ-ûí îð÷èí ¿åèéí õºãæèì”, “Ìîíãîëûí êèíî óðëàãèéí
òîâ÷ ò¿¿õ”, “Ä¿ðñëýõ óðëàãèéí ò¿¿õýí íàéðóóëàë”, “Ìàðêñèñò, Ëåíèíèñò ãîî ç¿é”
çýðýã á¿òýýë¿¿ä ¿íäñýíäýý äóóñ÷ýý.
Ìîíãîëûí íýâòýðõèé òîëü áè÷ãèéí I áîòü çîõèîõ àæèë àìæèëòòàé äóóñ÷ áàéãààã
òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé ìýäýýëëèéí òàëààð: ØÓÀ-èéí ìýäýýëëèéí õýëòýñ
ñîöèàëèñò îðíóóäòàé õî¸ð òàëûí áîëîí îëîí òàëûí õàìòûí àæèëëàãààíû õýëáýðýýð
õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà. Óã õýëòýñ íü íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû îëîí óëñûí
ìýäýýëëèéí ñèñòåìèéí ãèø¿¿í þì. Òóñ õýëòýñ áóñàä àõ ä¿¿ îðîíòîé õàìòðàí 20
ðåôåðàò ýìõýòãýë ãàðãàõàä îðîëöîæ ìîíãîëûí ýðäýìòäèéí 40 îð÷èì á¿òýýëèéí
ðåôåðàòûã õýâë¿¿ëñíýýñ ãàäíà ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû
186

ìýäýýëëèéí õ¿ðýýëýíãýýñ ãàðãàäàã “Ãàäààä îðíóóäûí íèéãìèéí óõààí” ãýäýã
ðåôåðàò ñýòã¿¿ëä ìîíãîëûí ýðäýìòäèéí 80 ãàðóé á¿òýýëèéí ðåôåðàòûã íèéòëýõýýð
áýëòãýæýý.
Ìàíàé íèéãýì ñóäëàà÷äûí á¿òýýëèéã ººðèéí îðíû òºäèéã¿é ãàäààäûí óíøèã÷èä,
ýðäýìòýä ñîíèðõîí óíøäàã áîëñíûã òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé.
Ìàíàé øèíæëýõ óõààíû íýëýýä á¿òýýëèéã ÇÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò îðíóóä ìºí
çàðèì êàïèòàëèñò îðíóóäàä õýâëýí ãàðãàæ áàéíà.
õõõ
Òóñ àêàäåìèéí õ¿ðýýëýíã¿¿ä, òóõàéëáàë áàéãàëèéí óõààíû õ¿ðýýëýíã¿¿ä óëñ
àðäûí àæ àõóéí ïðàêòèêò òóñëàõ çîðèëãîîð áàñ õàâñðàãà ÷àíàðòàé ñóäàëãààíû
àæëóóäûã ã¿éöýòãýëýý. Èéì ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã ÿàì, òóñãàé ãàçàð, àëáàí áà àæ
¿éëäâýðèéí ãàçðóóä ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëýõ çîðèëãîîð øèëæ¿¿ëýí ºã÷ýý.
1976-1980 îíä çàðèì ÿàì, òóñãàé ãàçàð, àæ àõóéí áàéãóóëëàãóóäàä 369 àæëûã
øèëæ¿¿ëñíèé äîòîð çààâàð çºâëºìæ, êîíöåïöè, àðãà÷ëàë 199; òåõíîëîãè òåõíòêýäèéí
çàñãèéí ¿íäýñëýë 24 çóðàã, àòëàñ 34, ñòàíäàðò 81, òºðºë á¿ðèéí áàãàæ õýðýãñýë
31 áîëæýý. Ýíý 369 àæëààñ 148 íü ¿éëäâýðò íýâòýð÷ýý.
YI òàâàí æèëä øèëæ¿¿ëñýí äýýðõ àæëûã ¿éëäâýðò á¿ðýí ä¿¿ðýí íýâòð¿¿ëñýí
áîë òýäãýýðèéí ¿ð àøèã íü 108, 2 ñàÿ òºãðºã áîëîõ áàéñàí þì ãýæ ØÓÀ-èéí
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðààñ 1980 îíä òîìèëñîí êîìèññ ¿çñýí þì.
Äýýðõ á¿õ àæëûí äîòðîîñ ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëñýí çºâõºí çàðèì àæèë íü óëñàä
10,2 ñàÿ òºãðºãèéí îðëîãî îðóóëñàí áàéíà.
Ýäãýýð àæëûí äîòðîîñ ýäèéí çàñãèéí õóâüä äîðâèòîé ¿ð àøèã ºã÷ ìºí㺺ð
òîîöîîëæ áîëîõ àæëóóä áîë:
- Ìèêðîáîðäîîã ãàçàð òàðèàëàíä õýðýãëýõ ¿éëäâýðëýëèéí òóðøèëò, õ¿íñíèé
á¿òýýãäýõ¿¿í õàäãàëàõ ìºñºí çîîðèóä, Óëààíáààòàð õîòûí àðõè ïèâîíû êîìáèíàòàä
íýâòð¿¿ëñýí ¿éëäâýðëýëèéí òåëåâèçèéí õÿíàëòûí ñèñòåì, áýë÷ýýð ñàéæðóóëàõ òóõàé
çºâëºìæ, ººõºí òîñíû ãàðö, óíäààíû ÷àíàðûã íýìýãä¿¿ëýõ çààâàð, çàãàñíû íººöèéã
çîõèñòîé àøèãëàõ çºâëºìæ çýðãèéã äóðüäàæ áîëíî.
Ãåîëîãè, ãàçàð ç¿é, ãàçàð õºäëºë, ñîðîíçîí, óðãàìàë àìüòíû àéìãèéí çóðàã, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé òàéëàí, õîâîð áà ºíãºò ìåòàëëûã òîäîðõîéëîõ ôèçèê, õèìèéí àðãóóä,
çàðèì çºâëºìæ çààâàð çýðýã îíöëîã øèíæ ÷àíàðòàé àæëûí ¿ð àøãèéã ìºí㺺ð
òîîöîîëîõîä áýðõòýé þì. Ãýâ÷ ýäãýýð àæëûí ¿ð àøèã íü ººð àðãààð, òóõàéëáàë
øèíæëýõ óõààíû à÷ õîëáîãäîë, ïðàêòèêò òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëæ áàéäãààðàà ¿íýëýãääýã
æàìòàé áèëýý.
¯éëäâýðò íýâòð¿¿ëáýë èðýõ òàâàí æèëä ýäèéí çàñãèéí èõ ¿ð á¿òýýë ãàðãàæ ÷àäàõ
çàðèì àæèë õèéãäýâ. ¯¿íä:
ßìààíû íîîëóóð, òýìýýíèé íîîñ, àí àìüòíû ¿ñ öàéðóóëàõ òåõíîëîãè, ìàë ñ¿ðãèéí
íàñíû çîõèñòîé á¿òöèéã áèé áîëãîõ áèîëîãè ¿íäýñëýë, øèíý óäìûí õîíü áà áóóäàé,
ìºí ÷àöàðãàíà ÷èõýð ºâñèéã çîõèñòîé àøèãëàõ òåõíîëîãè, õàíãàéí õýñãèéí îéí
íºõºí óðãàëòûã ñàéæðóóëàõ çºâëºìæ çýðýã þì.
- Áàñ ïðàêòèêò èõýýõýí ¿ð àøèã ºãºõ áîëîâ÷ îäîîãîîð á¿ðýí íýâòýð÷ ÷àäààã¿é,
öààøèä óã àæëûã õ¿ëýýí àâñàí áàéãóóëëàãà àíõààð÷ àðãà õýìæýý àâáàë çîõèõ íýëýýä
àæëûã ØÓÀ-èéí õ¿ðýýëýíã¿¿ä ¿éëäâýðëýëä øèëæ¿¿ëæýý. ¯¿íä:
- Õèìèéí õ¿ðýýëýí “Øèíãýí ñ¿¿ã èæ á¿ðýí àøèãëàõ òåõíîëîãè”;
- Áîòàíèêèéí õ¿ðýýëýí “Ñîíãèíîîð ñîðñ ¿éëäâýðëýõ”, “×èõýð ºâñèéã ¿ðýýð
òàðèàëàõ òåõíîëîãè”, ¯ÕÕÁ-ûí õ¿ðýýëýí “Íîîñëîñîí ýñãèé ¿éëäâýðëýõ øèíý àðãà,
ñàíàë”, Åðºíõèé áà ñîðèëûí áèîëîãèéí õ¿ðýýëýí “ÁÍÌÀÓ-ûí óñíû àãíóóðûí
øóâóóäûí íººöèéã çºâ àøèãëàõ àðãà çàì”, Ôèçèê òåõíèêèéí õ¿ðýýëýí “Íàðíû ýð÷èì
187

õ¿÷èéã ïðàêòèêò àøèãëàõ áàãàæ òºõººðºìæèéí çàðèì õóâèëáàðóóä” çýðýã àæèë îðæ
áàéíà.
- ØÓÀ-èéí õ¿ðýýëýíã¿¿ä 264 íýð òºðëèéí íîì á¿òýýëèéã õýâëýëä øèëæ¿¿ëýâ.
Íèéãìèéí óõààíû ñàëáàðûí õ¿ðýýëýíã¿¿ä äóðäñàí õóãàöààíä õýâë¿¿ëñýí
íîìíîîñ ãàäíà ñóäàëãààíûõàà ¿ð ä¿íãýýñ çºâëºìæ, êîíöåïöè, ñóðãàëòûí ïðîãðàìì,
àðãà÷ëàë çýðýã õýëáýðýýð á¿ãä 68 àæëûã ïðàêòèêò øèëæ¿¿ëñíýýñ 16 íü íýâòýð÷ýý.
ØÓÀ-èéí áàéãóóëëàãà, õàìò îëíû ã¿éöýòãýñýí ñóäàëãààíû àæëûã ä¿ãíýí ÿðèõäàà,
ýðäýì øèíæèëãýýíèé îëîíõè õ¿ðýýëýíã¿¿äýä îðøèæ áóé ñ¿ðõèé äóòàãäëûí òàëààð
äóóã¿é ºíãºð÷ áîëîõã¿é.
Ýäãýýð äóòàãäëûã “Òóñ îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí áàéäàë, ò¿¿íèéã
ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýýíèé òóõàé” ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíîîñ 1980 îíû ñ¿¿ë÷ýýð
ãàðãàñàí òîãòîîëä çààñíû äàãóó òà áèä íàð íýí äàðóé çàñàõ õýðýãòýé.
Ýíý òîãòîîëä òýìäýãëýãäñýí ¿íäñýí äóòàãäàë ãýâýë:
- Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîí äèññåðòàöèéí àæëûí ñýäâèéã òýð áîëãîí çºâ
ç¿éòýé ñîíãîí àâ÷ ÷àäàõã¿é áàéãàà ÿâäàë;
- Ýðäìèéí çýðýã ãîðèëîã÷äûí äèññåðòàöèéí ÷àíàðò ºíäºð øààðäëàãà
õàíãàëòòàé òàâüæ ÷àäàõã¿é áàéãààãààñ áîëæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ¸ñ ç¿éã
¿ë òîîìñîðëîäîã, èðãýíèéõýý ¿¿ðãèéã çºð÷äºã øóäàðãà áóñ çàðèì õ¿ì¿¿ñ ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ áàéäàã áàðèìò.
- Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ áîëîí ñîöèàëèñò áóñàä îðíóóäûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãûí òóðøëàãûã õàíãàëòã¿é àøèãëàæ ÿâäàë;
- ØÓÀ-èéí çàðèì õ¿ðýýëýíã¿¿ä óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí íýí ÷óõàë àñóóäëûã
îíîëûí øààðäëàãûí õýìæýýíä èæ á¿ðýí øèéäâýðëýõ àæëûã õàíãàëòòàé õèéæ
÷àäààã¿é.
- Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóäûã øàëãàðóóëàõ äàõèí øàëãàðóóëàõ àæèë
çàðèì òàëààð ¸ñ òºäèé ÿâàãäàæ áàéãààã çààñàí áèëýý.
Áèäíèé àæèë äýýð îðøèæ áóé ýäãýýð äóòàãäëûí ãîë øàëòãààí áîë;
- ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû X (1975 îí), Y (1979 îí) á¿ãä õóðëóóäààñ ýðäýì
øèíæèëãýý ¿éëäâýðëýëèéí õîëáîîã áýõæ¿¿ëæ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ð
á¿òýýëèéã äýýøë¿¿ëýõ òàëààð ØÓÀ, ÿàì òóñãàé ãàçðûí äýðãýäýõ õ¿ðýýëýíã¿¿ä, á¿ð
òîäîðõîé ÿðèâàë òà áèä íàð öàã òóõàéä íü çîõèõ ä¿ãíýëò õèéæ ÷àäààã¿é;
- Øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí óëñûí õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí ØÈíæëýõ óõààíû àêàäåìè
õî¸ðûí àæèë õýðãèéí õîëáîî äóòàãäàëòàé áàéãàà íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé íýãäñýí
áîäëîãûã ÿâóóëæ çîõèöóóëàõàä ìóóãààð íºëººëñºí ÿâäàë þì.
Áèä øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí óëñûí õîðîîòîé çîõèõ õýëáýðýýð õîëáîîòîé
áàéõûã ¿ðãýëæ õè÷ýýæ èðñýí áîëîâ÷ ò¿¿íèé çàðèì àæèëòíû ç¿ãýýñ çîõèõ äýìæëýã
õ¿ëýýæ ÷àäààã¿é èðñíèéã õàðàìñàí òýìäýãëýæ áàéíà.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû äýýðõ òîãòîîëä çààñàí ¸ñîîð îäîî õî¸ð áàéãóóëëàãà
ºäºð á¿ð àæèë õýðýãò õàðèëöààòàé áºãººä áèå áèåý õàðèëöàí äýìæèëöýí àæèëëàõ
¿¿ðýãòýé áîëæ áàéíà.
¯¿íèé òóëä ØÓÀ-èéí àæèë÷èí áèä íà𠺺ðñ人ñºº øàëòãààëàõ á¿õíèéã õèéæ
àæèëëàõ áîëíî.
II
ØÓÀ-èéí Õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ 1981-1985 îíä ÿâóóëàõ øèéäâýðëýõ àñóóäàë
ñýäâ¿¿äèéí òºëºâëºãººíèé ¿íäñýí çîðèëòóóä
ØÓÀ-èéí õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ 1981-1985 îíä ã¿éöýòãýõ ñóäàëãààíû àæëûí
188

òºëºâëºãººíèé òºñºë íü ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ
ñàéøààñàí “ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèéõºãæèë, áàéðøëûí 1990 îí õ¿ðòýëõ
åðºíõèé ñõåìèéí øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí ÷àäàâõèéã òîäîòãîñîí òºëºâëºãºº þì.
Ýíý òºñëèéã áîëîâñðóóëàõäàà áèä þóíû ºìíº äîîðõ ïðîãðààìûí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã
óäèðäëàãà áîëãîí ¿íäñýí çîðèëãîî òîäîðõîéëñîí. ¯¿íä:
- Îð÷èí ¿åèéí íèéãìèéí áîëîí øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí äýâøëèéí
øààðäëàãàòàé óÿëäóóëàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí îíîëûí õýìæýýã äýýøë¿¿ëýõ
ýðäýì øèíæèëãýýíèé óÿëäàà çîõèöóóëàëòûã ñàéæðóóëàõäàà øèíæëýõ óõààí,
ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí ïðàêòèê õî¸ðûí õîëáîîã íÿãòðóóëáàë 49 çîõèíî ãýñýí ÌÀÕÍûí
IY Ïðîãðàììä äóðäñàí çààëò;
- ÌÀÕÍ-ûí XYII èõ õóðàëä òàâüñàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû òàéëàí èëòãýë
í. Þ.Öýäýíáàëààñ ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûí àæëûã òºëºâëºæ,
çîõèöóóëàëòûã ñ¿ðõèé ñàéæðóóëàõ òàëààð äýâø¿¿ëýí òàâüñàí çààëò 50 ;
- Òóñ îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí áàéäàë, ò¿¿íèéã ñàéæðóóëàõ àðãà
õýìæýýíèé òàëààð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû 1980 îíû 12-ð ñàðûí 25-íû ºäºð ãàðãàñàí
òîãòîîë, àõ ä¿¿ êîììóíèñò àæèë÷íû íàìóóäûí Òºâ Õîðîîíû ¿çýë ñóðòëûí àñóóäàë
ýðõýëñýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí 6 óäààãèéí çºâëºë㺺íèé øèéäâýð çýðýã
áàðèìò áè÷ã¿¿ä þì.
Ìàíàé àêàäåìèéí òºëºâëºãºº íü ÇÕÓ, àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò áóñàä îðíóóäûí ØÓÀèóäûí
ñèñòåìä õèéãääýã ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé òºëºâëºãººíèé íýãýí àäèë îíîëûí
áà õàâñðàãà ñóäàëãàà ãýñýí õî¸ð ¿íäñýí õýñýãòýé áàéäàã áèëýý.
Îíîëûí ñóäàëãààíû òºëºâëºãººã ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí ä¿ðìèéí äàãóó óëñ àðäûí
àæ àõóéí õýðýãöýýò øààðäëàãà, îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû çîíõèëîõ õàíäëàãûã
õàðãàëçàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóäûí á¿òýýë÷ ñàíàà÷ëàãûí ¿íäñýí äýýð
áîëîâñðóóëäàã áèëýý.
Èíãýæ áîëîâñðóóëñàí òºëºâëºãººíèé òºñëèéã ØÓÀ-èéí á¿õ ãèø¿¿äèéí
÷óóëãàíààð õýëýëöýæ, óäèðäàõ áàéãóóëëàãààð áàòëóóëäàã áèëýý. Òºëºâëºãººíèé
õýëýëöýí áóé ýíý õýñýã óëñ àðäûí àæ àõóéä íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä
õýòèéí òºëºâèéí õóâüä óëòàé òèéì ñóóðü ñóäàëãààã õàìààðäàã. Õàðèí õàâñðàãà
ñóäàëãààíû õýñýãò ãýâýë øèíý òåõíîëîãè, áàãàæ òºõººðºìæ, ¿éëäâýðëýë
õºäºëìºðèéã îíîâ÷òîé çîõèîí áàéãóóëàõ øèíý àðãà, çºâëºìæ áîëîâñðóóëæ óëñ
àðäûí àæ àõóéä íýâòð¿¿ëáýë çîõèõ òîäîðõîé çîðèëòóóä îðäîã áèëýý.
Â.È.Ëåíèí “.. Áèäýíä õîîñîí ñàíààíààñ àâñàí áèø, õàðèí øèíæëýõ óõààíààð
áýëòãýãäýæ, òåõíèêýýð øàëãàãäñàí òèéì ºðãºí òºëºâëºãºº õýðýãòýé” ãýæ çààñàí
áàéäàã.
Èíãýõëýýð øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí òîäîðõîé ñóäàëãààíû òºëºâëºãººíèé
õýñýãò áàéãàëèéí èëýðñýí íººöèéã óëñ àðäûí àæ àõóéí ñàëáàðûí õºãæëèéí
ýðãýëòýíä îðóóëàõ, äýâøèëò òåõíîëîãè áà çºâëºìæ áîëîí íýí ÷óõàë áîëîâñðóóëàëò,
ýä àíãèéã íýâòð¿¿ëñíýýð óëñ àðäûí àæ àõóéí ñàëáàðûí õºãæèëä ìýäýãäýõ¿éö íºëºº
¿ç¿¿ëæ ÷àäàõ õàìãèéí çàíãèëàà øèéäâýðëýõ àñóóäàë, ñýäâ¿¿äèéã îðóóëäàã áèëýý.
Àêàäåìèéí õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ 1981-1985 îíä ã¿éöýòãýõ òºëºâëºãººíèé òºñºëä 29
øèéäâýðëýõ àñóóäàëä õàìààðàõ 126 ñýäýâò àæèë áàãòñàí þì. Ýäãýýð øèéäâýðëýõ
àñóóäàë, ñýäâ¿¿ä íü äýýð äóðäñàí ñóóðü áà õàâñðàãà ñóäàëãààíû àëü àëèíû õýñãèéã
õàìààð÷ áàéãàà þì.
Ýíý òàâàí æèëèéã ºíãºðñºí òàâàí æèëòýé çýðýãö¿¿ëýõýä ñýäâèéí òîî ýðñ
ººð÷ëºãäºæ, íýã ñýäâèéã 5-7 ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë÷èä õàìòûí õ¿÷ýýð èæ
á¿ðíýýð øèéäâýðëýõýýð òºëºâëºæ áóé þì. Èíãýñíýýð èæ á¿ðýí øèéäâýðëýõ ñýäâèéã
49
ÌÀÕÍ-ûí Ïðîãðàìì. ÓÕÃ, ÓÁ. 1966 28-ð òàë
50
ÌÀÕÍ-ûí XYII èõ õóðàë. ÓÕÃ, ÓÁ. 1976. 60-ð òàë
189

áèåë¿¿ëýã÷ õàìò îëíû õ¿í òóñ á¿ð óã ñýäâèéí àëü íýãýí õýñýã áóþó òîäîðõîé
àñóóäëûã áîëîâñðóóëæ, óã ñýäýâ íü òºëºâëºãººò õóãàöààíäàà èæ á¿ðíýýð áèåëýãäýæ
÷àäàõ ñàéí òàëòàé áîëæ áàéãàà þì.
29 øèéäâýðëýõ àñóóäëààñ 10 íü îëîí òàëûí õàìòûí àæèëëàãààíû òºëºâëºãººãººð,
òýäãýýðýýñ 50 ñýäýâò àæèë íü ÇÕÓ áà ñîöèàëèñò áóñàä îðíû ØÓÀ-èóäòàé
òîõèðîëöñîí õî¸ð òàëûí õàìòûí àæèëëàãààíû òºëºâëºãººíèé äàãóó õèéãäýõ þì.
Õî¸ð áà îëîí òàëûí õàìòûí àæèëëàãààíû òºëºâëºãººíèé çàðèì øèéäâýðëýõ
àñóóäàë ñýäýâò àæëóóä íü îíîëûí ÷àíàðòàé ç¿éëèéã õàìààðñíààñ ãàäíà, íèéãìèéí
øèíæëýõ óõààíû òàëààð õèéãäýõ àñóóäàë, ñýäâ¿¿ä íü ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé
õºãæèë áàéðøèë, ñîöèàëèçìûí õóóëü ìàíàé îðíû íºõöºëä õýðõýí ¿éë÷èëæ áàéäãèéã
ñóäëàõ áà òóñ óëñûí ãàäààä áîäëîãî, ¿çýë ñóðòàë, ñî¸ë, ãýãýýðëèéí áîëîí ñóðãàëò
õ¿ì¿¿æëèéí àæèëòàé øóóä õîëáîîòîé þì.
ØÓÀ-èéí õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí øèíý 5 æèëèéí
òºëºâëºãººíèé òºñ뺺ð ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èàñ 1979 îí 2-ð õàãàñò àæèë õýðýã÷ çºâëºãººí
àâñàí þì.
Èíãýæ çºâëºãººí àâàõàä ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí äýä åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷
À.Â.Ñèäîðåíêî òýðã¿¿òýé òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿ä, ìºí àêàäåìèéí 30-ààä õ¿ðýýëýíãèéí
íýðò ýðäýìòí¿¿ä, ò¿¿íèé äîòîð 10 àêàäåìè÷, 20 ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿ä ìàíàé
òºëºâëºãººíèé òºñºëòýé íàðèéí òàíèëöàæ ¿íýòýé ñàíàë çºâëºãºº ºãñíèéã áèä ØÓÀèéí
ýíý ÷óóëãàíààð õýëýëöýæ áóé òºñºë人 á¿ðýí ä¿¿ðýí òóñãàñàí þì.
Øèíý 5 æèëèéí òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí ãîë øèéäâýðëýõ àñóóäàë ñýäâ¿¿äèéí
òàëààð òîâ÷ äóðäüÿ.
1. Ôèçèê-ìàòåìàòèêèéí øèíæëýõ óõààíû òàëààð: - Èõ ýíåðãè á¿õèé àòîìûí
öºìòýé ýãýë õýñýã öºì¿¿äèéí õàðèëöàí ¿éë÷ëýõ ìåõàíèçìûí òàëààð Äóáíà õîò
äàõü îëîí óëñûí Öºìèéí Øèíæèëãýýíèé Íýãäñýí èíñòèòóòòýé õàìòðàí îíîëûí áà
ñîðèëòûí ñóäàëãààã ¿ðãýëæë¿¿ëíý;
- Íàðíû èäýâõèò ¿éë ÿâäàë áèîñôåò õýðõýí íºëººëæ áàéäàã òàëààð õýòèéí òºëºâ
á¿õèé ìýäýýã öóãëóóëàõ çîðèëãîîð íàðàí äýýð áîëäîã ïðîöåññûã ñóäëàõ;
- ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýâñãýðèéí ãàçðûí ñîðîíçîí îðíû ººð÷ëºëò, ñîðîíçîí ãàæèéí
èõýýõýí ººð÷ëºëòèéí òàëààð ëàâëàãààíû ìàòåðèàë á¿ðä¿¿ëýõ;
- Ãàçàð õºäëºëèéí ìóæëàëûí ñóäàëãààã ¿ðãýëæë¿¿ëæ äîîðõè õîò òºâ
ñóóðèíóóäûí ãàçàð õºäëºëèéí áè÷èë ìóæëàëûí 1:10 000 ìàñøòàáòàé çóðàã çîõèîõ.
¯¿íä:
- 1981 îíä ̺ðºí, Óëèàñòàé
- 1982 îíä Õîâä, Óëààíãîì
- 1983 îíä Äàðõàí, Òàâàí òîëãîéí ñòàíö
- 1984 îíä Äàëàíçàäãàä, Ñàëõèò
- 1985 îíä Öýöýðëýã çýðýã,
- Ñàíñðûí áà àñòðîãåîäåçèéí àðãûã õýðýãëýí ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýâñãýðèéí
áàéãàëèéí íººöèéã ¿íýëýõ ñóäàëãààã 1983-1985 îíä ÿâóóëæ çºâëºìæ ãàðãàíà.
- Ýðäýñ ò¿¿õèé ýä, áèîëîãèéí îáüåêòóóäûí ñóäàëãààíä öºìéí ôèçèê
ñïåêòðîñêîïèéí àðãûã õýðýãëýõ;
- Õýìæ¿¿ðèéí áàãàæèéã õýðýãëýæ âîëüôðàì, òîðèé, óðàí, àëò çýðãèéã
òîäîðõîéëîõîä õýðýãòýé íåéòðîí èäýâõæëèéí àðãûã õàéãóóëûí àæèëä íýâòð¿¿ëýõ;
- Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã àâòîìàòæóóëàõàä øààðäàãäàõ 6 òºðëèéí
òýæýýëèéí áëîê, õýâëýìýë õàâòàí, çàðèì ýëåêòðîí áàãàæèéã çîõèîí á¿òýýæ
¿éëäâýðëýõ;
- Òóñ îðíû áàéãàëèéí íºõöëèéã õàðãàëçàí íàð, ñàëõèíû ýíåðãèéã àøèãëàõ äîð
äóðäñàí òºõººðºìæ¿¿äèéã áèé áîëãîõ. ¯¿íä:
190

- Íàðíû áàòòåðåéã 1981 îíä
- Íàðíû èë÷ýýð óñ öýíãýãæ¿¿ëýã÷èéã 1982 îíä,
- Íàðíû èë÷ýýð óñ õàëààã÷èéã 1983 îíä,
- Íàðíû èë÷ýýð àæèëëàõ àãààð äóëààöóóëàã÷èéã 1984 îíä,
- Ñàëõèíû ìåõàíèê òºõººðºìæèéã 1982-1983 îíä,
- Ñàëõèíû öàõèëãààí òºõººðºìæ¿¿äèéã 1984-1985 îíä,
- Íàðíû èë÷ýýð äóëààöóóëàõ òóðøèëòûí áàéøèíã 1983-1985 îíä,
- Íàð, ñàëõèíû èë÷èéí òºõººðºìæ áîëîâñðóóëàõ ñîðèëòûí áààçûã 1981-1985 îíä:
- ×àöàðãàíû øèì ¿ð ø¿¿ñèéã õàòààõ òóðøèëòûí òºõººðºìæèéí òºñëèéã 1983-
1985 îíä áîëîâñðóóëàõ.
- Ýäèéí çàñàã, ìàòåìàòèê çàãâàð÷ëàëûí òàëààð àðãà ç¿é, çºâëºìæ, íàðèéí
ñèñòåìèéí ìàòåìàòèêèéí àðãà çàãâàðóóäûã áîëîâñðóóëàõ;
- Ç¿éë á¿ðèéí õàâñðàãà ñóäàëãààíû ÷àíàðòàé çîðèëòóóäûã øèéäâýðëýõýä
ìàãàäëàë ñòàòèñòèêèéí àðãûã õýðýãëýõ çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõ;
2. Õèìèéí øèíæëýõ óõààíû òàëààð: Äîðíîä, Ìîíãîëûí òóõàéëáàë Àð íóóð,
Þãçýð, Ýëñòýéí ðàéîíû çàðèì îðä ãàçðûí ºíãºò ìåòàëë, õîâîð ýëåìåíòèéí õ¿äðèéã
áàÿæóóëàõ òåõíîëîãè áîëîâñðóóëàõ;
- Õºâñãºëèéí ôîñôîðèòûã õºäºº àæ àõóéä áîðäîî áîëãîí õýðýãëýõ òåõíîëîãèéí
ñõåìèéã áîëîâñðóóëàõàä îðîëöîõ;
- Áàãà íóóð, ªâäºã õóäãèéí îðä ãàçðûí õ¿ðýí í¿¿ðñèéã õèìèéí àðãààð
áîëîâñðóóëàõ çàìààð àðüñ øèð, ìîäîí ýäëýëèéã áóäàõ, òîñëîõ áîëîí çàì öàðäàõ
ìàòåðèàë ãàðãàí àâàõ;
- Áèîèäýâõæ¿¿ëýã÷ áîëîí çîî ìàë ýìíýëãèéí ýì áýëäìýëèéã ñèíòåçèéí àðãààð
ãàðãàí àâàõ òåõíîëîãè áîëîâñðóóëàõ;
- Õàãàñ ¿éëäâýðèéí àðãààð áóäàã÷ õèéãýýä ýññåíöè, ñòåðèí, óóðàã, ïåïòèä,
ëèïèäèéí áîäèñóóäûã ãàðãàí àâàõ;
- ×àöàðãàíûã èæ á¿ðíýýð áîëîâñðóóëàõ øèíý òåõíîëîãèéí ñõåì áýëòãýõ;
- Çàðèì òºðëèéí ò¿¿õèé ýäèéã õèìèéí àðãààð óðüä÷èëàí áîëîâñðóóëàõ øèíý
òåõíîëîãè, áàãàæ òºõººðºìæ çîõèîí á¿òýýõ;
3. Áèîëîãè, áîòàíèêèéí øèíæëýõ óõààíû òàëààð: Ìàëûí øèíý óäìûí
ãåíåòèê ¿íäýñëýëèéã áîëîâñðóóëàõ. ¯¿íä:
- Óóëûí áýë÷ýýðò çîõèöñîí ìàõ, ººõíèé ÷èãëýëèéí õîíèíû øèíý ¿¿ëäðèéã ãàðãàí
àâàõûí òóëä îëîí õðîìîñîìòîé õîíèíû øèíý óäàì áèé áîëãîõ;
- Øèíý óäìûí ñààðàë êàðàêóëûí ¿ðæëèéí ñ¿ðãèéã 1985 îíä áèé áîëãîõ;
- Îéò õýýðèéí á¿ñýä òàðèàëàõ øèíý óäìûí áóóäàéã õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëä
íýâòð¿¿ëýõ;
- Àãíóóðûí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé àí àìüòäûã õàìãààëæ çîõèñòîé àøèãëàõ
áèîýêîëîãèéí ¿íäýñëýëèéã áîëîâñðóóëàõ;
- Íóóðóóäûã èæ á¿ðýí àøèãëàõ çºâëºìæ, çàãàñ àãíóóð, çàãàñíû àæ àõóéã
îíîâ÷òîé çîõèîí áàéãóóëàõ áèîýêîëîãèéí ¿íäýñëýëèéã 1983 îíä áîëîâñðóóëàõ;
- Àãíóóðûí øóâóóäûí õîâîðäñîí ç¿éëèéã õàìãààëæ, íººöèéã íü çºâ àøèãëàõ
çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõ;
- ÁÍÌÀÓ-ûí ÿíç á¿ðèéí ðàéîíû ¿íäñýí õýâ øèíæèä õàìààðàãäàõ áýë÷ýýðèéí
íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàí ñàéæðóóëàõ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë 1983-1985 îíä
áîëîâñðóóëàõ;
- ÁÍÌÀÓ-ûí õîâîð áà õîâîðäñîí óðãàìëûã õàìãààëàõ, ãîö àøèãò óðãàìëûã ºñãºí
¿ðæ¿¿ëýõ àðãà çàìûã ñóäëàõ;
- ÁÍÌÀÓ-ûí õºðñíèé áèîýêîëîãè, õºðñºí äýõ àêòèíîìèòåöèéí ç¿éëèéí á¿ðäëèéã
ñóäëàõ;
191

- Âèòàìèí ¿¿ñãýã÷ ìèêðîîðãàíèçìûí ôèçèîëîãè-áèîõèìèéí ñóäàëãàà õèéõ;
- Óóðàã áà àìèí õ¿÷èë ¿¿ñãýã÷ ìèêðîîðãàíèçìûí õèìè-òåõíîëîãè áà
ôèçèîëîãèéí ñóäàëãàà ÿâóóëàõ;
- Äàðààõ çóðãóóäûã çîõèîõ. ¯¿íä:
- Óðãàìàëæèëòûí 1:1000 000 ìàñøòàáòàé çóðàã
- ÁÍÌÀÓ-ûí á¿õ íóòãèéí áýë÷ýýð õàäëàíãèéí íººöèéí 1:2500 000 ìàñøòàáòàé
çóðàã;
- Ãîâü õýýð, õýýðèéí á¿ñèéí ðàéîíû ñîíãîìîë àæ àõóéí 1:50 000, 1:200 000
ìàñøòàáòàé çóðàã;
Óóëàðõàã õýýðèéí á¿ñèéí ñîíãîìîë àæ àõóéí 1:100 000, 1:200 000 ìàñøòàáòàé
çóðàã;
- Çàðèì íóòãèéí óðãàìàëæèëò, áýë÷ýýð õàäëàíãèéí íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ
çîðèëãîîð òýäãýýðèéí 1:500 000 ìàñøòàáòàé çóðàã çîõèîõ;
- Èðýýä¿éí èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé ìîä ñººãèéí çàðèìûã òàðèìàëæóóëàõ
øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë áîëîâñðóóëàõ;
- Òàðèõ ìîäíû á¿ðýëäýõ¿¿íèéã 130 ç¿éëýýð íýìýãä¿¿ëýõ;
- Çîíõèëîã÷ áà íóòàãøóóëæ áóé óðãàìëûí ãàí áà õ¿éòíèé òýñâýðèéã ¿íýëýõ;
- Ôîòîñèíòåçèéí ýð÷èì, óñàëãààíû çîõèñòîé íîðìûã òîãòîîõ;
- Õèìèéí õ¿ðýýëýíòýé õàìòàð÷ óðãàìëààñ èäýýëýã÷ áîäèñ ãàðãàí àâàõ
òåõíîëîãèéã 1983 îíä áàãòààí áîëîâñðóóëàõ;
4. Ãåîëîãè, ãàçàðç¿éí øèíæëýõ óõààíû òàëààð: - ÁÍÌÀÓ-ûí ãåîëîãèéí
õýâøèë á¿òöèéí 1:1500 000 ìàñøòàáòàé çóðãèéã 1983 îíä çºâëºìæèéí õàìò
áîëîâñðóóëíà.
- ÁÍÌÀÓ-ûí ìåòàëëîãåíèéí 1:1 500 000 ìàñøòàáòàé çóðàã çîõèîõ;
- Çîíõèëîõ õºðñíèé áèîõèìèéí îíöëîãèéã òóñãàñàí çóðàã çîõèîõ;
- Îðîí íóòãèéí ò¿¿õèé ýäèéã àøèãëàí ýðäýñ áîðäîî ãàðãàí àâàõ òåõíîëîãè
áîëîâñðóóëàõ;
- Äàðààõ çóðãóóäûã çîõèîõ. ¯¿íä:
- Ïðàêòèêò àøèãëàõ çºâëºìæ á¿õèé ãåîìîðôîëîãè, èíæåíåð ãåîìîðôîëîãè,
èíæåíåð-ãåîêðèîëîãèéí 1:1 500 000 ìàñøòàáòàé çóðãóóä;
- պ人 àæ àõóéí çàðèì íýãäýë, ñàíãèéí àæ àõóéí áàéãàëèéí íºõöºë, íººöèéã
¿íýëñýí ãàçàðç¿éí èæ á¿ðýí 1: 100 000 ìàñøòàáòàé çóðãóóä;
- ÁÍÌÀÓ-ûí áàéãàëèéí íººöèéí ìóæëàëûí ñõåì áîëîâñðóóëàõ;
- Õºðñ çóðàãëàëûí àæèëä àøèãëàõàä çîðèóëæ àðãàç¿éí çºâëºìæ áîëîâñðóóëíà.
5. Ýäèéí çàñãèéí òàëààð: - ÁÍÌÀÓ-ûí ºâºðìºö íºõöºëä ñîöèàëèçìûí õóóëü
êàòåãîðèóäûí ¿éë÷ëýõ ìåõàíèçìûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí ñóäëàõ;
- ÁÍÌÀÓ-ûí ñîöèàëèñò ýäèéí çàñãèéí îíîë ïðàêòèêèéí íýí ÷óõàë àñóóäëóóä;
- ÁÍÌÀÓ-ûí Ñîöèàëèñò ýäèéí çàñãèéí èíòåãðàöèéí ñèñòåìä ãýñýí ñýäâèéí
ñóäàëãààã ¿ðãýëæë¿¿ëýõ;
- Àðä ò¿ìíèé àæ àìüäðàë, ñî¸ëûí ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõ íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí
àñóóäëóóäûã ñóäëàõ;
- ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèë áàéðøëûí 2000 îí õ¿ðòýëõ åðºíõèé
ñõåìèéã áîëîâñðóóëàõ àæèëòàé õîëáîãäñîí ñóäàëãààã ÿâóóëàõ;
Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè ýðõèéí òàëààð: “ÁÍÌÀÓ-ä õºãæèíã¿é ñîöèàëèñò
íèéãýì áàéãóóëàõ çàì” ãýäýã ñýäýâòýé õîëáîãäñîí àñóóäëûã ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõ;
- Ñîöèàëèñò àæ òºðºõ ¸ñ òºëºâøèí áîëîâñðîíãóé áîëîõòîé õîëáîãäñîí òîäîðõîé
àñóóäëóóäûã ñóäëàõ;
ÁÍÌÀÓ-ûí òóðøëàãàíä òóëãóóðëàí òºð ýðõèéí îíîëûí àñóóäëóóäûã ñóäëàõ;
- պ人ãèéí õºäºëìºð÷äèéí àõóé, õîòîä àìüäðàãñäûí àæèë ýðõýëñýí áàéäàëòàé
192

õîëáîãäñîí ñîöèîëîãèéí òîäîðõîé ñóäàëãàà ÿâóóëíà.
7. Ò¿¿õ, äîðíî äàõèíû ñóäëàëûí òàëààð: - Ñîöèàëèñò õóâüñãàë áà êàïèòàëèñò
áóñ õºãæëèéí çàìûí òóõàé çàðèì àñóóäëûã öààøèä ñóäëàõ;
- Ìîíãîë, ìàíæ, òºâä, èðàí, àðàá, àðìÿí çýðýã õýë äýýð áàéäàã ìîíãîëûí ò¿¿õýíä
õîëáîãäîõ ñóðâàëæ áè÷ãèéã ñóäëàõ;
- Ìîíãîë áà Òºâ Àçèéí áóñàä îðíóóäûí ò¿¿õèéí àñóóäëóóäûã ìàîèñò ò¿¿õ÷äýýñ
ã¿òãýí ãóéâóóëæ áàéäãèéã ø¿¿ìæëýí íÿöààõ;
- 1968-1969 îíä õýâëýãäñýí “ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ”-èéí 3 áîòü çîõèîëûã çàñâàðëàí
íýìæ õî¸ð äàõü óäààãàà õýâëýõ;
- Õóâüñãàëûí ºìíºõ Ìîíãîëûí ò¿¿õ÷ëýëèéí òàëààðõè ñóäàëãàà ÿâóóëàõ;
- Òºâ Àçèéí í¿¿äýë÷èí àðä ò¿ìíèé ñî¸ë èðãýíøëèéí ò¿¿õèéí àñóóäëóóäûã
¿ðãýëæë¿¿ëýí ñóäëàõ;
- ÁÍÕÀÓ äàõü õàí áóñ ¿íäýñòíèé ò¿¿õ, ºíººãèéí áàéäàëòàé õîëáîãäñîí
àñóóäëóóäûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí ñóäëàõ;
- Ìàîèñòóóäûí áàðèìòàëæ áóé çºâëºëòèéí ýñðýã ¿çëèéã ø¿¿ìæëýõ;
- Áýýæèíãèéí óäèðäàã÷äààñ ÁÍÌÀÓ-ûí òàëààð ÿâóóëæ áóé áîäëîãûã øèíæëýõ
óõààíû ¿íäýñëýëòýé ø¿¿ìæëýõ;
- Õÿòàäûí óäèðäàã÷äààñ äýëõèéí õóâüñãàëò õºäºë㺺íèé ýâ íýãäëèéã õàãàëàí
áóòàðãàõ òàëààð ÿâóóëæ áóé ¿éë àæèëëàãààã èë÷ëýí ø¿¿ìæëýõ;
- Ñîöèàëèñò áà õºãæèæ áàéãàà îðíóóäûí õàìòûí àæèëëàãààíû õýòèéí òºëºâèéí
øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëèéã ÁÍÌÀÓ-ûí æèøýýí äýýð ñóäëàí áîëîâñðóóëàõ;
8. Õýë áè÷ãèéí ñóäëàëûí òàëààð: - Îð÷èí ¿åèéí ìîíãîë õýëíèé ºã¿¿ëáýð ç¿éã
ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõ;
- Îð÷èí ¿åèéí ìîíãîë õýëíèé ¿ãñèéí ñàíãèéí ñóäàëãààã ¿ðãýëæë¿¿ëýõ;
- Ìîíãîëûí õóðààíãóé íýâòýðõèé òîëèíû II, III áîòèéã çîõèîõ;
- Îð÷èí ¿åèéí ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí ò¿¿õèéí III áîòèéã çîõèîõ;
- Ìîíãîëûí àðäûí áà òåàòðûí óðëàãèéí ò¿¿õèéí òàëààð á¿òýýë òóóðâèõ;
- Ìýäýýëëèéí ìàòåðèàë áîëîâñðóóëæ õýâë¿¿ëýõ çýðýã áîëíî.
Ôèçèê-òåõíèê, õèìè, áèîëîãè, áîòàíèê, ãåîëîãè, ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðààð 15
øèéäâýðëýõ àñóóäàëä õàìààðàõ 47 ñýäâýýð ñóäàëãàà ÿâóóëñàí ýöñèéí ¿ð ä¿í íü
øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí îëîëòûã íýâòð¿¿ëýõ õýëáýðýýð óëñ àðäûí àæ àõóéí
õºãæèëä “îíîë áîëîâñðóóëàëò-¿éëäâýðëýëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í” ãýñýí ýðýìáý äàðààãààð
ìýäýãäýõ¿éö íºëºº ¿ç¿¿ëæ ÷àäíà ãýæ áèä ¿çýæ áàéíà.
ØÓÀ-èàñ óëñûí íýãäñýí òºëºâëºãººíä îðóóëàõààð òºëºâëºæ áóé øèéäâýðëýõ
àñóóäàë, ñýäýâ íü àêàäåìèéí õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ áàéãàëü, íèéãìèéí óõààíû ñàëáàðò
øèíý òàâàí æèëä ã¿éöýòãýõ á¿õ øèéäâýðëýõ àñóóäëûí èõýíõ õàãàñ õóâü áà ñýäâèéí
1/3 õóâèéã ýçýëæ áàéíà.
Äýýð äóðäñàí 15 øèéäâýðëýõ àñóóäàëä õàìààðàõ 47 ñýäýâ íü 1981-1985 îíä çºâõºí
Áàéãàëèéí óõààíû õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí øèéäâýðëýõ àñóóäëûí 75,9%, ñýäâèéí 80%-èéã
òóñ òóñ ýçýëæ áàéãààã òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Äýýð äóðäñàí 47 ñýäýâò àñóóäàëä ìàíàé
ñàëáàðûí õ¿ðýýëýí, èõ äýýä ñóðãóóëèóä îðîëöîæ, òîäîðõîé àñóóäëûã òîäîðõîé
õóãàöààíä áîëîâñðóóëàõààð çîõèöóóëàõ òºëºâëºãººã áèä õèéõ íü ÷óõàë áàéíà.
Èíãýñíýýð áèä Òºâ Õîðîîíû òîãòîîëûã õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõ þì.
ØÓÀ-èéí øèíý 5 æèëèéí òºëºâëºãººíä øèíæëýõ óõààíû çîõèõ õýìæýýíèé
ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ áîëîí ñóäàëãààíû àæëûí ìàòåðèàëëàã
òóðøèëòûí áààçûã ñàéæðóóëàõ àñóóäàë òóñãàãäàæ áàéíà.
Àâüÿàñëàã õºâã¿¿ä, îõèäûã ñîíãîí øàëãàðóóëæ, ÇÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò áóñàä
îðíû èõ äýýä ñóðãóóëèóäàä ñóðàëöóóëàõ çàìààð äýýä áîëîâñðîëòîé 115 îð÷èì ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí áýëòãýõýýð òºëºâëºæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí çýðýã õàìãààëàõ
193

çîõèîëûí àæëûí ÷àíàðûã ýðñ ñàéæðóóëàõ çàìààð äýä ýðäýìòýí 100, äîêòîð 25-ûã òóñ
òóñ áýëòãýõ áîëíî.
- Áàéãàëü ò¿¿õèéí ìóçåé, ìèêðîáèîëîãèéí ëàáîðàòîðè, ÷èõýð ºâñèéã
òàðèìàëæóóëàí áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýë òóðøèëòûí ñòàíöûí áàðèëãà
áàéãóóëàìæèéã áàðèõààð òºëºâëºæ áàéíà.
ͺõºä ºº!
ØÓÀ-èéí õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ 1981-1985 îíä ã¿éöýòãýõ øèíý òàâàí æèëèéí
òºëºâëºãººò çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä òóñ îðíû ýðäýì øèíæèëãýíèé àæëûí áàéäàë,
ò¿¿íèéã ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýýíèé òàëààð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíîîñ 1980 îíû 12-ð
ñàðûí 25-íä ãàðãàñàí òîãòîîëä äóðäñàí ÷èãëýë, çààëòóóäûã áèä ºäºð òóòìûí àæèë
äýýð óäèðäëàãà áîëãîæ àæèëëàõ ¸ñòîé. Ýíý òîãòîîë ñóäàëãààíû àæëûí îíîëûí
ò¿âøèí ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã öààøèä ýðñ äýýøë¿¿ëýõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæëûí òºëºâëºëò óäèðäëàãûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä òà áèä íàðûí àíõààðëûã
÷èãë¿¿ëæ áàéãàà þì.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû ýíý çàð÷èì÷ ÷óõàë çààëòóóäûã ¸ñ òºäèé øóóãèæ
ºíãºðººõã¿é, õàðèí ò¿¿íä æèíõýíý àæèë õýðýã÷ýýð õàíäàæ áèåë¿¿ëýõèéí òóëä
áèä þóíû ºìíº òîãòîîëûí çààëòûã ñóäëàí, ëàáîðàòîðè, ñåêòîð, õýëòýñ, õ¿ðýýëýí
çýðýã ãàçðóóä áà Àêàäåìèéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðûí õàìò îëíû ºäºð òóòìûí ¿éë
àæèëëàãàòàé íÿãò óÿëäóóëñàí àæëûã çîõèîí ÿâóóëàõ õýðýãòýé áàéíà.
Ýíýõ¿¿ òîãòîîëûã ýðýìáý äàðààòàé õýðýãæ¿¿ëýõäýý 1981 îíû 1-ð óëèðàëä
øèéäâýðëýâýë çîõèõ íýí ò¿ð¿¿íèé äààëãàâðóóäûã áèåë¿¿ëýõ ÿâäëààñ ýõëýõ õýðýãòýé.
¯¿íä:
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí øèéäâýðëýõ àñóóäàë áà ñýäâ¿¿äèéã óëñ àðäûí àæ
àõóé, ñî¸ëûí ñàëáàðûí õýðýãöýýã õàðãàëçàí îíîâ÷òîé ñîíãîí àâàõ àæëûã õ¿ðýýëýí,
ñàëáàð, òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ ýíý 1981 îíû 1-ð ñàðä õèéæ äóóñãàõ õýðýãòýé
áàéíà.
- Òóñ îðíû óëñ àðäûí àæ àõóéí õýðýãöýý øààðäëàãàòàé íÿãò óÿëäñàí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûí çîðèëòîò ïðîãðàììóóäûã ÓÒÊ, ØÓÒÓÕ-òîé õàìòðàí ýíý îíû
1-ð óëèðàëä áàãòààí áîëîâñðóóëæ, óäèðäàõ äýýä áàéãóóëëàãàä îðóóëæ õýëýëö¿¿ëýõ
¿¿ðýã òóëãàð÷ áàéíà. Òýãýõäýý çîðèëòîò ïðîãðàìì íýã á¿ðýýð çîõèöóóëàõ
áàéãóóëëàãûã òîìèëæ, òýäýíä çîõèõ ýðõèéã îëãóóëàí àæèëëóóëàõ äààëãàâðûã
õýðýãæ¿¿ëýõ. Ýíý àæëûã õ¿ðýýëýí, ñàëáàðûí óäèðäëàãóóäòàé õàìòðàí ã¿éöýòãýõèéã
ØÓÀ-èéí Ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, äîêòîð í. ×.Öýðýíä äààëãàæ áàéíà.
- Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà áà àæèë÷èä áîëîí òýíäýýñ á¿òýýñýí àæëûã
¿íýëýõ õýìæ¿¿ðèéã ØÓÒÓÕ-òîé õàìòðàí ýíý îíû 1-ð óëèðàëä áàãòààí áîëîâñðóóëæ
äóóñãàõ äààëãàâðûã í. ×.Öýðýí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òºëºâëºëòèéí õýëòñèéí
äàðãà í. À.Þìæýý íàðò õàðèóöóóëæ áàéíà.
- Áîëîâñðîãäñîí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëýõ
òºëºâëºãºº çîõèîõ áà áèåë¿¿ëýõ àæëûã ØÓÒÓÕ-òîé õàìòðàí õèéõ àæëûã ìºí
ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà í. ×.Öýðýíä õàðèóöóóëæ áàéíà.
- Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ìàòåðèàë òåõíèêèéí õàíãàìæ áà ñàíõ¿¿æèëòèéí
æèë 5 æèëèéí òºëºâëºãººíèé òºñëèéã ÓÒÊ, ØÓÒÓÕ, Ñàíãèéí ÿàìòàé õàìòðàí
áîëîâñðóóëàõûã ØÓÀ-èéí àæ àõóé ñàíõ¿¿ ýðõýëñýí îðëîã÷ äàðãà í. Æ.Äàìáàä ¿¿ðýã
áîëãîæ áàéíà.
- Øèíý òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîâñðóóëàõ, ýçýìøèõ àæëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ òóõàé
ñàíàëûã ØÓÒÓÕ, ÓÒÊ, Ñàíãèéí ÿàìòàé õàìòðàí 1981 îíû 6-ð ñàðûí 1-íèé äîòîð
áàãòààí áîëîâñðóóëàõ àæëûã àæ àõóé ñàíõ¿¿ ýðõýëñýí îðëîã÷ äàðãà Æ.Äàìáà, Ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûí òºëºâëºëòèéí õýëòñèéí äàðãà í. À.Þìæýý íàðò õàðèóöóóëæ
áàéíà.
194

ØÓÀ-èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûí îðîí òîî, çîõèîí áàéãóóëàëòûã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ òóõàé ØÓÀ-èéí ñàíàëûã 1-ð ñàðä áàãòààí áîëîâñðóóëæ
Ñàíãèéí ÿàì, Õºäºëìºð öàëèí õºëñíèé óëñûí õîðîî, ØÓÒÓÕ-òîé çîõèöîí ÌÀÕÍûí
Òºâ Õîðîîíû Êîìèññûí ñàíàëûã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâàõààð áýëòãýí
áîëîâñðóóëàõûã 1-ð äýä åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷ Ø.Öýãìèäýä äààëãàæ áàéíà.
- Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûí áîëîâñîí õ¿÷íèé á¿ðýëäýõ¿¿íèéã
ñàéæðóóëàõ, ìýðãýøëèéã äýýøë¿¿ëýõ áîëîí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíûã áýëòãýõ
æèë, 5 æèëèéí òºëºâëºãººã ÓÒÊ, ÓÄÒÄÒÌÁÕ-òîé õàìòðàí áîëîâñðóóëàõ àæëûã
áîëîâñîí õ¿÷íèé õýëòñèéí äàðãà í. Ä.Öýðýíæàâò äààëãàæ áàéíà.
1976-1980 îíä ØÓÀ-èàñ á¿ãä 124 õ¿í ò¿¿íèé äîòîð àêàäåìè÷, ñóðâàëæëàã÷
ãèø¿¿ä 11, äîêòîð 12, äýä ýðäýìòýí áà ýðäýì øèíæèëãýýíèé àõëàõ àæèëòàí 33 õ¿í èõ
äýýä ñóðãóóëüä õè÷ýýë çààæ èðëýý.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû øèéäâýðèéí äàãóó èõ, äýýä ñóðãóóëüä áàãøëóóëàõààð
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë÷äûã ìºí äýýðõ ñóðãóóëèóäûí áàãø íàðûã ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëä õàðèëöàí èäýâõèòýé îðîëöóóëàõ àæëûã áèä ñàéí çîõèöóóëæ
õèéõ õýðýãòýé áàéíà.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû òîãòîîëûã ¿íäýñëýí ØÓÀ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðûí
æèë á¿ðèéí àðãà õýìæýýíèé òºëºâëºãººíä äîîðõ àñóóäëóóäûã áèä ýíý æèëýýñ ýõëýí
òóñãàí îðóóëàõ ãýæ áàéíà. ¯¿íä:
1. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû òîãòîîëä òýìäýãëýñýí õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí àæèë äýýð
îðøèæ áàéñàí äóòàãäëûã àðèëãàõ òàëààð òîäîðõîé áºãººä àæèë õýðýã÷ àðãà õýìæýýã
àâ÷ ÿâóóëàõààð îðóóëàõ,
2. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ÷àíàð áà ¿ð á¿òýýëèéã ýðñ ñàéæðóóëæ, îíîëûí
ò¿âøèíã íü äýýøë¿¿ëæ , ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëûã ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí
òîäîðõîé çîðèëòòîé íÿãò õîëáîõ òàëààð õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñèéí õóâèéí
õàðèóöëàãûã ýðñ äýýøë¿¿ëýõòîäîðõîé àæëûã óëòàé áîëîâñðóóëàí ã¿éöýòãýõ,
3. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíû äóíä áèå áèåäýý øààðäëàãà òàâüæ, ÿìàãò
íàì÷, çàð÷èì÷ øààðäëàãàòàé áàéæ, ø¿¿ìæëýë áà ººðèéí ø¿¿ìæëýëèéã ºðí¿¿ëýí
á¿òýýë÷ èäýâõèéã íü õºãæ¿¿ëýõýýð òèéì òîäîðõîé àæëûã çîõèîõ,
4. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû øààðäëàãûí äàãóó çýðýã õàìãààëàõ çîõèîëûí
ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã áîëîâñîí õ¿÷íèé õýëòýñ, õ¿ðýýëýíãèéí
óäèðäëàãàòàé õàìòðàí äàðóé áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ,
5. Õºðºíãèéí ¿çýë ñóðòàë, ¿íäñýðõýã ¿çëèéí º÷¿¿õýí òºäèé ÷ èëðýë õèéãýýä
èõ ã¿ðíèé ò¿ðýìãèéëýí ýçëýõ, æàíæëàõ õàðãèñ ¿çýë, áîäëîãîòîé ýâëýðøã¿é òýìöýõ
¿çëýýð ØÓÀ-èéí á¿õ àæèëòíû õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ òàëààð òîãòìîë àæëûã íàì, îëîí
íèéòèéí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí çîõèîí ÿâóóëàõ,
6. ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èàñ ÇÕÓ-ûí áîëîí ñîöèàëèñò áóñàä îðíû ØÓÀ-èéí
õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ òºëºâëºãººã õàíãàí áèåë¿¿ëýõ ÿâäàë
áîë ìàíàé îðîíä øèíæëýõ óõààí õºãæèõèéí ãîë íºõöºë ìºí ãýäãèéã àíõààð÷, óã
òºëºâëºãººã õóãàöààíä íü ¿ð àøèãòàé áèåë¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâ÷ ÿâóóëàõûã ãàäààä
õàðèëöààíû õýëòýñò õàðèóöóóëæ áàéíà.
Ìàíàé àæèë÷äûí ç¿ãýýñ õàìòûí ýêñïåäèöèä îðîëöîõ, õàìòûí á¿òýýë òóóðâèõ,
õàìòûí ñóäàëãàà ÿâóóëàõ, ãàäààä òîìèëîëò çýðýã õàìòûí àæèëëàãààíû îëîí õýëáýðò
îðîëöîõäîî òýð áîëãîí ¿ð á¿òýýëòýé áóñ áàéãààã àíõààðàõ õýðýãòýé áàéíà.
7. Íèéãìèéí óõààíû á¿õ õ¿ðýýëýíã¿¿ä íü èðýõ 5 æèëä ã¿éöýòãýõ ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûíõàà òºëºâëºãººã íàìààñ òàâüæ áóé ºíººãèéí øààðäëàãàòàé
óÿëäóóëàí äàõèí áîëîâñðóóëàí ýíý îíû 1 ñàðä áàãòààí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíä
îðóóëàí õÿíóóëàõ,
8. Øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí ìýäýýëýëòýé õîëáîãäñîí àæëûã ØÓÒÓÕ-òîé
195

õàìòðàí ñàéæðóóëàõ äààëãàâðûã Øèíæëýõ óõààíû ìýäýýëëèéí õýëòýñò ºã÷ áàéíà.
9. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóäûã èõ äýýä ñóðãóóëèóäàä áàãøëàõ àæèëä
ºðãºíººð îðîëöóóëàõ òóõàé ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû äààëãàâðûã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã
áîëîâñîí õ¿÷íèé õýëòñèéí äàðãà í. Öýðýíæàâò ¿¿ðýã áîëãîæ áàéíà.
10. “Òóñ îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí áàéäàë, ò¿¿íèéã ñàéæðóóëàõ
àðãà õýìæýýíèé òóõàé” ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû øèéäâýðèéã á¿õýëä íü áèåë¿¿ëýõ
òàëààð, ÿëàíãóÿà óã òîãòîîëûí 22, 23, 24-ð ç¿éëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä àêàäåìèéí íàìûí
áàéãóóëëàãààñ çîðèóä àíõààð÷ òóñãàé òºëºâëºãºº çîõèîí àæèëëàõ íü ÷óõàë áàéíà.
ØÓÀ-èéí ñèñòåìä àæèëëàæ áàéãàà íàì, ÌÕÇÝ, ¿éëäâýð÷íèé ýâëýëèéí ãèø¿¿í,
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íýã á¿ð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû øèéäâýðèéí çàð÷èìò
¿çýë ñàíààã ã¿í ã¿íçãèé óõàìñàðëàæ, àæèë äýýðýý íàìààñ òàâüñàí øààðäëàãûí
äàãóó ìýäýãäýõ¿éö ¿ð ä¿í ãàðãàæ áàéæ áèä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû äýýðõ ò¿¿õýí
øèéäâýðèéã íýð òºðòýé áèåë¿¿ëæ ÷àäàõ þì.
Øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãûí 60 æèë áà ØÓÀ-èéí 20 æèëèéí îéí ºìíºõºí
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíîîñ òóñ îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí áàéäàë, ò¿¿íèéã
ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýýíèé òàëààð ãàðãàñàí òîãòîîë áîë ÁÍÌÀÓ-ûí øèíæëýõ
óõààíûã öààøèä õºãæ¿¿ëýõ ïðîãðàììûí øèíý ÷óõàë áàðèìò áè÷èã ãýæ áèä ¿çýæ
ýíý òîãòîîëûã ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí õàìò îëíû àìüäðàëä á¿ðýí ä¿¿ðýí õýðýãæ¿¿ëíý
ãýäãèéã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî áîëîí íºõºð Þ.Öýäýíáàëä áàòëàí èëýðõèéëæ áàéíà.
ÌÀÕÍ-ûí XYIII èõ õóðàë, ÌÀÕÍ áà Àðäûí õóâüñãàë áîëîí Øèíæëýõ óõààíû
áàéãóóëëàãûí 60 æèëèéí îéã óãòàí ØÓÀ-èéí õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ øèíý 5 æèëä
ã¿éöýòãýõ ýðäýì øèíæèëãýýíèéõýý çîðèëòóóäûã àìæèëòòàé áèåë¿¿ëýõýä, á¿òýýë÷
õ¿÷ ÷àäëàà äàé÷ëàí àæèëëàõûã ØÓÀ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçàð Òà á¿õýíä õàíäàí
óðèàëæ áàéíà.
“ØÓÀ-èéí ìýäýý” 1981. ¹ 2.ò.35-47
196
ÀÊÀÄÅÌÈß ÍÀÓÊ ÌÎÍÃÎËÜÑÊÎÉ ÍÀÐÎÄÍÎÉ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÈ
Ìîíãîëüñêèé íàðîä âåêàìè ñòðåìèëñÿ ê ïðîñâåùåíèþ. Íî ðàçâèòèþ åãî
äóõîâíîé æèçíè, ïîçíàíèþ îêðóæàþùåãî ìèðà ìåøàëè ôåîäàëü-íûé ñòðîé,
ýêîíîìè÷åñêàÿ îòñòàëîñòü ñòðàíû è áóääèéñêàÿ ðåëèãèÿ. Âûõîä èç òüìû ê ñâåòó äëÿ
ìîíãîëüñêîãî íàðîäà áûë âîçìîæåí òîëüêî ðåâîëþöèîííûì ïóòåì. Ïîäãîòîâëåííàÿ
âñåì õîäîì ìíîãîâåêîâîé áîðü-áû ìîíãîëüñêèõ òðóäÿùèõñÿ Íàðîäíàÿ ðåâîëþöèÿ
1921 ã. ïðèíåñëà íà-øåìó íàðîäó ñâåò, ñ÷àñòüå, ñâîáîäó, ìèð è ñîöèàëèçì.
Ïîáåäîíîñíûé ïóòü ðåâîëþöèè îñâåùàëñÿ âûñøèì äîñòèæåíèåì òâîð÷åñêîãî
ìûøëåíèÿ ÷åëîâåêà-ó÷åíèåì ìàðêñèçìà-ëåíèíèçìà.
Çà ìèíóâøèå ñî âðåìåíè ðåâîëþöèè 40 ëåò íà ìîíãîëüñêîé çåìëå ïðîèçîøëè
íåâèäàííûå â èñòîðèè ñòðàíû ïåðåìåíû. Íà îáëîìêàõ ôåîäàëèçìà ïîñòðîåíî íîâîå
ãðàíèòíîå çäàíèå ñîöèàëèñòè÷åñêîãî îáùåñòâà.
Ñïëîøíàÿ íåãðàìñòíîñòü íàñåëåíèÿ ñìåíèëàñü âñåîáùåé ãðàìîòíîñòûî è
âûñîêèì óðîâíåì íàðîäíîãî îáðàçîâàíèÿ. Ãðàæäàíå íàøåé ðåñïóáëèêè ÷èòàþò
íà ðîäíîì ÿçûêå ïðîèçâåäåíèÿ êàê îòå÷åñòâåííûõ, òàê è çàðóáåæíûõ ïèñàòåëåé è
ó÷åíûõ.
Ïîäëèííîå íàðîäíîå èñêóññòâî ïðåäñòàâëåíî ïðîôåññèîíàëüíûìè òåàòðàìè,
ìíîæåñòâîì êîëëåêòèâîâ õóäîæåñòâåííîé ñàìîäåÿòåëüíîñòè è èçîáðàçèòåëüíûì
èñêóññòâîì. Ëèòåðàòóðà è èñêóññòâî îòîáðàæàþò èñòîðè÷åñêîå ïðîøëîå è
ñîöèàëèñòè÷åñêîå íàñòîÿùåå ñòðàíû, ñâîåé ïåðñïåêòèâîé îíè îáðàùåíû ê
êîììóíèñòè÷åñêîìó áóäóùåìó.
Íàó÷íàÿ ðàáîòà â ïåðâûå ãîäû íàðîäíîé âëàñòè âåëàñü â îñíîâíîì â îáëàñòè
èçó÷åíèÿ èñòîðèè ñòðàíû è ÿçûêà.

 1927 ã. ïîÿâèëñÿ òðóä Ì.Õóðöà «Íîâàÿ èñòîðèÿ Ìîíãîëüñêîãî ãîñóäàðñòâà»,
à â 1934 ã. âûøëà â ñâåò «Êðàòêàÿ èñòîðèÿ Ìîíãîëèè» Ë.Äýíäýâà. Â òîì æå
ãîäó X.×îéáàëñàí ñîâìåñòíî ñ äðóãèìè àâòîðàìè âûïóñòèë â ñâåò «Èñòîðèþ
Íàðîäíîé ðåâîëþöèè» â äâóõ ÷àñòÿõ. Ñ ýòîãî âðåìåíè íà÷àëîñü áûñòðîå ðàçâèòèå
èñòîðè÷åñêîé íàóêè â ñòðàíå, âûõîäèëè âñå íîâûå ðàáîòû, ðîñëè êàäðû, âëàäåþùèå
ìàðêñèñòñêîé ìåòîäîëîãèåé.
Èçäàííàÿ â 1954 ã. îäíîòîìíàÿ «Èñòîðèÿ ÌÍл, êîòîðàÿ áûëà ïîäãîòîâëåíà
ñîâìåñòíî ìîíãîëüñêèìè è ñîâåòñêèìè èñòîðèêàìè, ñâèäåòåëüñòâóåò î íàó÷íîé
çðåëîñòè íàøèõ èññëåäîâàòåëåé, áëàãîòâîðíîì âëèÿíèè ñîâåòñêèõ ó÷åíûõ íà
ðàçâèòèå ó íàñ èñòîðè÷åñêîé íàó÷íîé ìûñëè.
Ñåé÷àñ ñèëû ìîíãîëüñêèõ èñòîðèêîâ ñîñðåäîòî÷åíû íà íàïèñàíèè ìíîãîòîìíîé
èñòîðèè ÌÍÐ. Ñ ýòîé öåëüþ çà ïîñëåäíåå âðåìÿ â ñòðàíå ïðîâåäåíû çíà÷èòåëüíûå
àðõåîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ, âûïîëíåíà áîëüøàÿ ðàáîòà ïî ïóáëèêàöèè
äîêóìåíòîâ, ïîäãîòîâêå íàó÷íûõ êàäðîâ.
ßçûêîâåäû ðàçðàáàòûâàþò âàæíåéøèå ïðîáëåìû ðîäíîãî ÿçûêà. Âûøëè â ñâåò
ðóññêî-ìîíãîëüñêèé ñëîâàðü ïîä ðåäàêöèåé Ö.Äàìäèíñóðåíà è Ø.Ëóâñàíâàíäàíà,
ãîòîâèòñÿ ðóññêî-ìîíãîëüñêèé ñëîâàðü íà 50000 ñëîâ è òîëêîâûé ñëîâàðü
ìîíãîëüñêîãî ÿçûêà.
Ïîÿâèëîñü íåñêîëüêî öåííûõ òðóäîâ ïî ëèòåðàòóðîâåäåíèþ. Òîëüêî çà
ïîñëåäíèå ãîäû îïóáëèêîâàíû «Î÷åðêè èñòîðèè ìîíãîëüñêîé ëèòåðàòóðû»
Ö.Äàìäèíñóðåíà «Èäåéíàÿ íàïðàâëåííîñòü ìîíãîëüñêîé ñêàçêè» Ö.Õîðëî è äðóãèå
ðàáîòû.
Âåñüìà öåííûõ êàê â ïðàêòè÷åñêîì, òàê è â íàó÷íîì îòíîøåíèè ðåçóëüòàòîâ
äîáèëèñü ïðåäñòàâèòåëè íàøåé ñåëüñêîõîçÿéñòâåííîé íàóêè. Ðå÷ü èäåò, â ÷àñòíîñòè,
î ïëåìåííîé ðàáîòå, âûïîëíÿåìîé ïîä ðóêîâîäñòâîì Àþðçàíà ñ ñîòðóäíèêàìè
â ãîñõîçå Îðõîí. Âûâåäåíà íîâàÿ ïîðîäà îâåö øåðñòÿíîãî íàïðàâëåíèÿ, äàþùàÿ
ïî ñðàâíåíèþ ñ ìîíãîëüñêîé îâöîé áîëåå ÷åì âäâîå øåðñòè è èìåþùàÿ ïðè ýòîì
çíà÷èòåëüíî áîëåå âûñîêèé æèâîé âåñ. Ïðîâîäèìàÿ Íàâåí-×èìèäîì óæå òðåòèé
ãîä íà Äýóí-Õàðàíñêîé îïûòíîé ñòàíöèè ðàáîòà ïî ïîâûøåíèþ æèâîãî âåñà
ìåñòíîãî êðóïíîãî ðîãàòîãî ñêîòà ïóòåì óëó÷øåíèÿ óõîäà è ñîäåðæàíèÿ ìîæåò äàòü
ñåðüåçíûé çêîíîìè÷åñêèé ýôôåêò.
Ãðóïïà ñïåöèàëèñòîâ âûâåëà ðÿä íîâûõ, ïðèñïîñîáëåííûõ ê ìåñòíûì óñëîâèÿì
ñîðòîâ çåðíîâûõ êóëüòóð è êîðìîâûõ ðàñòåíèé. Íàó÷íûå ðàáîòíèêè âî ãëàâå ñ
Øàãäàðîì äîêàçàëè âîçìîæíîñòü øèðîêîãî ðàçâåäåíèÿ ïëîäîâî-ÿãîäíûõ êóëüòóð
â ðàçëè÷íûõ ðàéîíàõ ñòðàíû. Áîòàíèê Äàâà-Æàìö ñ ñîòðóäíèêàìè ïðîâîäèò
ìíîãî÷èñëåííûå ýêñïåðèìåíòû ïî âûÿâëåíèþ ïóòåé íàèáîëåå ðàöèîíàëüíîãî
èñïîëüçîâàíèÿ ïàñòáèù è ïîâûøåíèÿ óðîæàÿ ñåíà. Âàæíîå íàðîäíîõîçÿéñòâåííîå
çíà÷åíèå èìåþò òðóäû, ïîäãîòîâëåííûå ó÷åíûìè-âåòåðèíàðàìè.
Íàøèìè ãåîëîãàìè îáíàðóæåí è èññëåäîâàí ðÿä ïåðñïåêòèâíûõ
êàìåííîóãîëüíûõ ìåñòîðîæäåíèé. Ñîáðàí îáøèðíûé ìàòåðèàë ïî ñòðàòèãðàôèè,
òåêòîíèêå è ãåîëîãè÷åîêîìó ñòðîåíèþ òåððèòîðèè ÌÍÐ. Ñîâìåñòíî ñ õèìèêàìè
ãåîëîãè èññëåäîâàëè è îïèñàëè áîëåå 200 ìèíåðàëüíûõ èñòî÷íèêîâ è â íàñòîÿùåå
âðåìÿ ñîñòàâëÿþò êàðòó èõ ðàçìåùåíèÿ å õàðàêòåðèñòèêîé ãåîõèìè÷åñêèõ ñâîéñòâ.
Íàó÷íûå ðàáîòíêêè-õèìèêè ïîìîãàþò ïðîìûøëåííûì è ñåëüñêîõîçÿéåòâåííûì
ïðåäïðèÿòèÿì â ðåøåíèè âîïðîñîâ, ñâÿçàííûõ ñ óëó÷øåíèåì òåõíîëîãèè
ïðîèçâîäñòâà ìíîãèõ ïðîìûøëåííûõ èçäåëèé. Ñëåäóåò óïîìÿíóòü èññëåäîâàíèå
Äàø-Æàìöåì ñ ñîòðóäíèêàìè íåêîòîðûõ õèìè÷åñêèõ ñâîéñòâ óãëÿ â Íàëàéõå è
íåôòè â Ñàéí-Øàíäû. Âåñüìà öåííî ïðîâåäåííîå áèîõèìèêîì Æàìñàðàíî èçó÷åíèå
âèòàìèíîâ â äèêîðàñòóùèõ ÿãîäàõ è â ðÿäå ïðîäóêòîâ æèâîòíîâîäñòâà. Ãðóïïà
ôàðìàêîëîãîâ è áîòàíèêîâ ïðîÿâèëà èíèöèàòèâó â èçó÷åíèè ëåêàðñòâåííûõ
ðàñòåíèé è îïûòà íàðîäíîé ìåäèöèíû.
Ãåîãðàôàìè ïðîâîäèòñÿ çíà÷èòåëüíàÿ ðàáîòà ïî ôèçèêî-ãåîãðàôè÷åñêîìó
èçó÷åíèþ ñòðàíû. Çîîëîãè è áèîëîãè èññëåäóþò âîïðîñû ýêîëîãèè ïðîìûñëîâûõ
æèâîòíûõ, çàíèìàþòñÿ àêêëèìàòèçàöèåé îòäåëüíûõ ïðåäñòàâèòåëåé æèâîòíîãî ìèðà.
197

Ïå÷àòíàÿ ïðîäóêöèÿ íàøèõ íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ âñå áîëåå óâåëè÷èâàåòñÿ: åñëè
çà ïåðâîå äåñÿòèëåòèå íàðîäíîé âëàñòè áûëî èçäàíî 56 íàèìåíîâàíèé îáúåìîì 393
ïå÷àòíûõ ëèñòà, òî â 1960 ã. êîëè÷åñòâî íàèìåíîâàíèé èçäàííûõ òðóäîâ äîñòèãëî
676, à îáúåì èõ ñîñòàâèë 4439 ïå÷àòíûõ ëèñòîâ.
 ïðîöåññå âñåé ýòîé ñêðîìíîé, íî äîâîëüíî ðàçíîñòîðîííåé íàó÷íîé ðàáîòû
âûðîñ çàìå÷àòåëüíûé îòðÿä ìîíãîëüñêîé íàó÷íîé èíòåëëèãåíöèè - îêîëî 100
äîêòîðîâ è êàíäèäàòîâ íàóê.
Ñîçäàíèå Àêàäåìèè íàóê ÌÍÐ ÿâëÿåòñÿ âàæíîé âåõîé äàëüíåéøåãî ðàçâèòèÿ
íàøåé íàóêè. Àêàäåìèÿ ñîçäàíà â ñîñòàâå èíñòèòóòîâ Ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà,
Åñòåñòâåííûõ íàóê, Ìåäèöèíû, Èñòîðèè, ßçûêà è ëèòåðàòóðû. Â êàæäîì
èíñòèòóòå åñòü íåñêîëüêî áîëüøèõ îòäåëîâ. Íàïðèìåð, Èíñòèòóò ñåëüñêîãî
õîçÿéñòâà âêëþ÷àåò îòäåëû æèâîòíîâîäñòâà, âåòåðèíàðèè è çåìëåäåëèÿ, Èíñòèòóò
åñòåñòâåííûõ íàóê-îòäåëû õèìèè, ôèçèêè, ãåîãðàôèè, ãåîëîãèè, áîòàíèêè, çîîëîãèè.
Ìíîãèå îòäåëû ýòèõ äâóõ èíñòèòóòîâ â ñêîðîì âðåìåíè áóäóò ðàñøèðåíû è
ïðåîáðàçîâàíû â ñàìîñòîÿòåëüíûå íàó÷íûå ó÷ðåæäåíèÿ. Ê 1965 ã. â Àêàäåìèè áóäåò
ïðèìåðíî 12 èíñòèòóòîâ.
Ïîìèìî èíñòèòóòîâ, Àêàäåìèÿ ðàñïîëàãàåò öåíòðàëüíûìè ñòàíöèÿìè
ìåðçëîòîâåäåíèÿ è ñåéñìîëîãèè, îáñåðâàòîðèÿìè, êîìïëåêñíûìè ñòàíöèÿìè â ÷åòûðåõ
çîíàõ ñòðàíû, ìóçåÿìè, ôóíäàìåíòàëüíîé áèáëèîòåêîé è äðóãèìè ó÷ðåæäåíèÿìè.
 Àêàäåìèè ðàáîòàåò îêîëî 900 ÷åëîâåê, à ê 1965 ã. ÷èñëî åå ñîòðóäíèêîâ
óâåëè÷èòñÿ äî 2000.
 ïÿòèëåòíåì ïëàíå íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé Àêàäåìèè íà 1961-1965 ãã.
âåäóùåå ìåñòî çàíèìàþò ïðîáëåìû, ñâÿçàííûå ñ ïîâûøåíèåì ïðîäóêòèâíîñòè
æèâîòíîâîäñòâà, óðîæàéíîñòè çåðíîâûõ, êîðìîâûõ è îâîùíûõ êóëüòóð,
ñ ýêîíîìèêîé íàðîäíîãî õîçÿéñòâà (â ÷àñòíîñòè ñ åãî ïåðñïåêòèâíûì
ïëàíèðîâàíèåì), ñ äàëüíåéøèì ðàçâèòèåì ïðîìûøëåííîñòè è òðàíñïîðòà. Ïåðåä
ïðåäñòàâèòåëÿìè ãóìàíèòàðíûõ íàóê òàêæå ñòîÿò áîëüøèå è îòâåòñòâåííûå
çàäà÷è: îáîáùåíèå îïûòà ñòðîèòåëüñòâà ñîöèàëèçìà â ñòðàíå, áîðüáà ñ áóðæóàçíîé
èäåîëîãèåé, êîììóíèñòè÷ññêîå âîñïèòàíèå òðóäÿùèõñÿ. Ê âàæíûì çàäà÷àì
Àêàäåìèè îòíîñÿòñÿ òàêæå ïîäãîòîâêà íàó÷íûõ êàäðîâ, îñîáåííî ïî òåõíè÷åñêèì
è åñòåñòâåííûì íàóêàì, ðàñøèðåíèå ìàòåðèàëüíî-òåõíè÷åñêîé áàçû èíñòèòóòîâ,
êîîðäèíàöèÿ èññëåäîâàíèé àêàäåìè÷åñêèõ ó÷ðåæäåíèé ñ âóçàìè è äðóãèìè
íàó÷íûìè îðãàíèçàöèÿìè.
Àêàäåìèÿ íàóê ÌÍÐ îñóùåñòâëÿåò è áóäåò âñå áîëåå ðàñøèðÿòü ñîòðóäíè÷åñòâî
ñ àêàäåìèÿìè íàóê ÑÑÑÐ è äðóãèõ áðàòñêèõ ñòðàí ñîöèàëèåòè÷åñêîãî ëàãåðÿ.
Ïåðåäîâàÿ ñîâåòñêàÿ íàóêà ñûãðàëà îãðîìíóþ ðîëü â ðàçâèòèè íàóêè â íàøåé
ñòðàíå è âîñïèòàíèè ìîíãîëüñêèõ ó÷åíûõ. Åùå çàäîëãî äî ïîáåäû Îêòÿáðüñêîé
ðåâîëþöèè â Ðîññèè è Íàðñäíîé ðåâîëþöèè â Ìîíãîëèè âîçíèêëè ñâÿçè ðóññêèõ
ó÷åíûõ ñ íàøåé ñòðàíîé. Ñ óñòàíîâëåíèåì íàðîäíîé âëàñòè ñîòðóäíè÷åñòâî ìåæäó
ó÷åíûìè îáåèõ ñòðàí ðàñøèðèëîñü è ñî âðåìåíåì âñå áîëåå óêðåïëÿëîñü. Ìíîãèå
èçâåñòíûå äåÿòåëè íàóêè ÑÑÑÐ áûëè èçáðàíû ÷ëåíàìè ïåðâîãî íàó÷íîãî äåíòðà
Ìîíãîëèè-Êîìèòåòà íàóê. Â ýòîì ãîäó íà îáùåì ñîáðàíèè Àêàäåìèè íàóê ÌÍÐ
áûëè èçáðàíû åå äåéñòâèòåëüíûìè ÷ëåíàìè âèäíûå ñîâåòñêèå ó÷åíûå-ïðåçèäåíò
Àêàäåìèè íàóê ÑÑÑÐ àêàäåìèê Ì.Â.Êåëäûø è åå ãëàâíûé ó÷åíûé ñåêðåòàðü
àêàäåìèê Å.Ê.Ôåäîðîâ.
Ñîâåòñêèå ó÷åíûå âñåãäà îêàçûâàëè è îêàçûâàþò íàøèì ðàáîòíèêàì íàóêè
îãðîìíóþ ïîìîùü â ïîäãîòîâêå êàäðîâ, â ðàçâèòèè èññëåäîâàíèé. Ó÷åíûõ Ìîíãîëèè
âäîõíîâëÿþò äîñòèæåíèÿ ïåðåäîâîé ñîâåòñêîé íàóêè, áëåñòÿùèå ïîáåäû ñîâåòñêèõ
ëþäåé, íûíå ñìåëî îñâàèâàþùèõ êîñìîñ. Ìû âåðèì, ÷òî íàñòóïèò ïîðà, êîãäà
íàóêà áóäåò â ñîñòîÿíèè óëó÷øèòü êëèìàò íàøåé ñòðàíû, ñìÿã÷èòü çèìíèå ìîðîçû,
óñìèðèòü ñóðîâûå âåñåííèå âåòðû, íàïîèòü âëàãîé ïî÷âû ïóñòûíè Ãîáè.
Áðàòñêàÿ íåðóøèìàÿ äðóæáà ñîâåòñêîãî è ìîíãîëüñêîãî íàðîäîâ ñëóæèò
çàëîãîì íîâûõ óñïåõîâ íàøåé íàóêè.
“Âåñòíèê” ÀÍ ÑÑÑÐ ¹10 Ì. 1961
198

ÓÑÏÅÕÈ ÐÀÇÂÈÒÈß ÍÀÓÊÈ Â ÌÍÐ
Ìîíãîëîâåäåíèå íàøåãî âðåìåíè îõâàòûâàåò øèðîêèé êðóã ñàìûõ
ðàçíîîáðàçíûõ ïðîáëåì ïî èçó÷åíèþ èñòîðèè Ìîíãîëèé îò ïàëåîëèòà äî
ñîâðåìåííîñòè: âîïðîñû ýêîíîìèêè, êóëüòóðû è èñêóññòâà, ÿçûêà è ëèòåðàòóðû,
ôèëîñîôèè è ïðàâà è, êîíå÷íî, ñàìîé íàóêè.
Ðàññìîòðåíèå âîïðîñîâ âçàèìîäåéñòâèÿ îáùåñòâà è íàóêè â ÌÍÐ, ïî íàøåìó
ìíåíèþ, â êàêîé-òî ìåðå ìîãëî áû áûòü ïîëåçíûì â âûÿíåíèè íîâûõ ÷åðò
ñîâðåìåííîãî ìîíãîëîâåäåíèÿ.
Ñî âðåìåíè ïîáåäû íàðîäíî-äåìîêðàòè÷åñêîé ðåâîëþöèè 1921 ã.â Ìîíãîëèè
ïðîèçîøëè êîðåííûå ñîöèàëüþ-ýêîíîìè÷åñêèå ïðåîáðàçîâàíèÿ, â ðåçóëüòàòå
êîòîðûõ óòâåðäèëñÿ íîâûé ãîñóäàðñòâåííî-îáùåñòâåííûé ñòðîé.
Ýêîíîìè÷åñêóþ îñíîâó ýòîãî íîâîãî ñòðîÿ ñîñòàâëÿåò ñîöèàëèñòè÷åñêàÿ
ñîáñòâåííîñòü íà ñðåäñòâà ïðîèçâîäñòâà, èìåþùàÿ äâå ôîðìû – ãîñóäàðñòâåííóþ è
êîîïåðàòèâíóþ, à ïîëèòè÷åñêóþ îñíîâó – ñîþç ðàáî÷åãî êëàññà è êîîïåðèðîâàííîãî
àðàòñòâà.
Ñîöèàëèñòè÷åñêèé îáùåñòâåííûé ñòðîé ïðîøåë èñòîðè÷åñêèå ýòàïû –
îáùåäåìî-êðàòè÷åñêèé (1921-1940) è ýòàï ñîçäàíèÿ îñíîâ ñîöèàëèçìà (1940-1961).
Åãî ñîâðåìåííûé ýòàï, íà÷àòûé ïðèìåðíî ñ 1961 ã., õàðàêòåðèçóåòñÿ ðåøåíèåì
ïðîáëåì çàâåðøåíèÿ ñîçäàíèÿ ìàòåðèàëüíî-òåõíè÷åñêîé áàçû ñîöèàëèçìà íà
îñíîâå øèðîêîãî èñïîëüçîâàíèÿ äîñòèæåíèé íàó÷íî-òåõíè÷åñêîãî ïðîãðåññà äëÿ
ïðåâðàùåíèÿ ñòðàíû â áëèæàéøåì áóäóùåì â èíäóñòðèàëüíî-àãðàðíóþ ñòðàíó.
Ýòè ïðîáëåìû ïîñëåäîâàòåëüíî ðåøàþòñÿ íà îñíîâå 5-ëåòíèõ ïëàíîâ ñîöèàëüíîýêîíîìè÷åñêîãî
ðàçâèòèÿ ñòðàíû, ÷òî âèäíî èç ñëåäóþùèõ äàííûõ: âàëîâàÿ
ïðîìûøëåííàÿ ïðîäóêö ÿ â ÌÍÐ â 1960 ã. Ïî ñðàâíåíèþ ñ 1940 ã. Âûðîñëà â 5,4
ðàçà à â 1975 ã. Ïî ñðàâíåíèþ ñ 1960 ã. – ïî÷òè â 4 ðàçà. Çà ïåðèîä 1971-1975 ãã.
Óâåëè÷èëèñü: îáúåì ïðîèçâîäñòâà ñîâîêóïíîãî îáùåñòâåííîãî ïðîäóêòà – íà 44,5%,
íàöèîíàëüíûé äîõîä – íà 38% è îáùèé îáúåì ïðîìûøëåííîé ïðîäóêöèè – íà 55,2%.
 1975 ã. Ïðîìûøëåííîñòü ñòðàíû ïðîèçâåëà 40% ñîâîêóïíîãî îáùåñòâåííîãî
ïðîäóêòà. Íàìå÷àåòñÿ íà ïåðèîä 1975-1980 ãã. Óâåëè÷åíèå ïðîìûøëåííîé
ïðîäóêöèè íà 60-65%.
Âíåäðåíèå äîñòèæåíèé ñîâðåìåííîãî íàó÷íî-òåõíè÷åñêîãî ïðîãðåññà â æèçíü
ñòðàíû èäåò èç ãîäà â ãîä íàðàñòàþùèìè òåìïàìè. Âñå áîëüøå ñîçäàåòñÿ òàêèõ
ìåõàíèçèðîâàííûõ ïðåäïðèÿòèé, êàê îäèí èç êðóïíûõ â ìèðå ìåäíî-ìîëèáäåíîâûé
êîìáèíàò â íîâîì ãîðîäå Ýðäýíýò, ñîîðóæàåìûé â òåõíèêî-ýêîíîìè÷åñêîì
ñîòðóäíè÷åñòâå ñ Ñîâåòñêèì Ñîþçîì, ãîðíîðóäíûå, ñòðîèòåëüíûå è ïðîìûøëåííûå
îáúåêòû, îñíàùåííûå ñîâåðìåííûì òåõíè÷åñêèì îáîðóäîâàíèåì. Ïîëó÷àþò
ðàçâèòèå àâòîìîáèëüíûé, æåëåçíîäîðîæíûé è àâèàòðàíñïîðò, ñåòü òåëåôîííîòåëåãðàôíîé
è ðàäèîòåëåâèçèîííîé êîììóíèêàöèé: íàóêà è îáðàçîâàíèå.
Èç ìíîãî÷èñëåííûõ îáùåèçâåñòíûõ äàíûõ î ìåõàíèçàöèè è àâòîìàòèçàöèè îòðàñëåé
íàðîäíîãî õîçÿéñòâà, ñîøëþñü ëèøü íà îäèí õàðàêòåðíûé ïðèìåð, ñâèäåòåëüñòâóþùèé î
âíåäðåíèè äîñòèæåíèé òåõíè÷åñêîãî ïðîãðåññà â ñåëüñêîå õîçÿéñòâî: “ Íûíå â ñðåäíåì
íà îäèí ãîñõîç ïðèõîäèòñÿ 240 òðàêòîðîâ (â 15-ñèëüíîì èñ÷èñëåíèè), 45 êîìáàéíîâ,
33 àâòîìàøèíû, à íà îäíî ñåëüõîçîáúåäèíåíèå -28 òðàêòîðîâ, 13 àâòîìàøèí è äðóãîé
òåõíèêè” 2 . Òåõíè÷åñêàÿ âîîðóæåííîñòü ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà áóäåò âîçðàñòàòü è â
äàëüíåéøåì, êàê ýòî ïðåäóñìàòðèâàåòñÿ ïëàíàìè ðàçâèòèÿ íàðîäíîãî õîçÿéñòâà.
I
199

Èñòîðèÿ è ñîâðåìåííûé ïðîöåññ ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèõ è êóëüòóðíîòåõíè÷åñêèõ
ïðåîáðàçîâàíèé â ÌÍÐ ñîïðîâîæäàëèñü è ñîïðîâîæäàþòñÿ ðàçâèòèåì
íàóêè. Ðàçèòèå íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé, âüçâàííîå èäåÿìè íàðîäíîé ðåâîëþöèè,
õîäîì ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèõ ïðåáðàçîâàíèé è ïðàêòèêîé ýêîíîìè÷åñêîãî
è êóëüòóðíîãî ñòðîèòåëüñòâà ÌÍÐ, èìååò ñâîþ èñòîðèþ. Â ñàìîì äåëå,
ïðèìå÷àòåëüíî, ÷òî ðóêîâîäÿùàÿ ñèëà ðåâîëþöèè – ÌÍÐÏ – åùå íà çàðå ñâîåãî
çàðîæäåíèÿ ïðîÿâëÿëà äàëüíîâèäíîñòü, îáðàòèâ âíèìàíèå íà ðàçâèòèå êóëüòóðû,
â ÷àñòíîñòè íàóêè. Óæå â ïåðâûõ ïðîãðàììíûõ äîêóìåíòàõ ïàðòèè ïåðÿäó ñ
ôîðìóëèðîâêîé ãëàâíûõ çàäà÷ ðåâîëþöèè è ïîñëåðåâîëþöèîííûõ îáùåñòâåííîýêîìè÷åñêèõ
ïðåîáðàçîâàíèé îò÷åòëèâî âûäâèãàëàñü èäåÿ è î ðàçâèòèè íàóêè â
ñòðàíå. Ïîñëå ïîáåäû íàðîäíîé ðåâîëþöèè áóêâàëüíî ÷åðåç íåñêîëüêî ìåñÿöåâ, à
èìåííî â íîÿáðå 1921 ã. Áûëî ñîçäàíî ïåðâîå íàó÷íîå ó÷ðåæäåíèå ïîä íàçâàíèåì
Êíèæíàÿ ïàëàòà â ñîñòàâå íåáîëüøîé ãðóïïû, ñîñòîÿùåé èç îáðàçîâàííûõ äëÿ òîãî
âðåìåíè ëþäåé. Ïîíÿòíî, ÷òî âûäâèíóòûå ïåðåä íàóêîé çàäà÷è ðàçðåøàëèñü íå
ñðàçó, à ïîñòåïåííî, ïî ìåðå ðîñòà ýêîíîìèêè è êóëüòóðû, îñîáåííî îáðàçîâàíèÿ.
Ôîðìèðîâàâøèéñÿ îòðÿä íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ ðîñ â óñëîâèÿõ áîðûáû íàðîäà çà
ðåøåíèå ïðîáëåì ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèõ ïðåîáðàçîâàíèé, çàíèìàÿ ñâîå ìåñòî â
ðåøåíèè ýòèõ èñòîðè÷åñêèõ çàäà÷.
Íàó÷íûì ðàáîòíèêàì ïðèøëîñü, îñîáåííî â ïåðâûå ãîäû ïîñëå ïîáåäû íàðîäíîé
ðåâîëþöèè, ïðåîäîëåòü áîëüøèå òðóäíîñòè íà ñâîåì ïóòè, êîãäà åùå íå áûëî ñâîèõ
êâàëèôèöèðîâàííûõ íàó÷íûõ êàäðîâ, îïûòà, à ãëàâíîå, êîãäà íàäî áûëî âûáðàòü
ïóòü ðàçâèòèÿ íàóêè, îòâå÷àþùèé ïîòðåáíîñòÿì íîâîãî îáùåñòâåííîãî ñòðîÿ.
Âîçíèêàë âîïðîñ, êàê ïðîêëàäûâàòü äîðîãó íîâîé íàóêå. Â ðåøåíèè ýòîé
ïðîáëåìû íåäîñòàòî÷íûì áûëî íàñëåäèå íàó÷íîé ìûñëè ïðîøëîãî.
Ãðàìîòíûå ïðåäñòàâèòåëè ìîíãîëüñêîãî íàðîäà â ðàçëè÷íûå èñòîðè÷åñêèå
ýïîõè áûëè çíàêîìû ñ íàó÷íûìè äîñòèæåíèÿìè îòäåëüíûõ ñòðàí Öåíòðàëüíîé
Àçèè. Îíè, ðàñïîñòðàíÿÿ ýòè çíàíèÿ, ñòðåìèëèñü ðàçâèâàòü èõ ïðèìåíèòåëüíî ê
óñëîâèÿì ñâîåãî âðåìåíè.
Ìíîãî âåêîâ íàçàä, ïî êðàéíåé ìåðå ñî âòîðîé ïîëîâèíû V â.í.ý., êàê îá
ýòîì ñâèäåòåëüñòâóþò èñòîðè÷åñêèå äàííûå, ñðåäè ïëåìåí òîáãà÷åé è ñÿíüáè
áûëè ðàñïðîñòðàíåíû îïðåäåëåííèûå ôèëîëîãè÷åñêèå çíàíèÿ. Èçäàâíà â
Ìîíãîëèè ïîëüçîâàëàñü ïîïóëÿðíîñòüþ äðåâíåèíäèéñêàÿ ãðàììàòè÷åñêàÿ øêîëà,
îñíîâàííàÿ Ïàíèíè. Ýòîò ïðîöåññ çíà÷èòåëüíî óñèëèëñÿ ñ ñîçäàíèåì ìîíãîëüñêîé
ïèñüìåííîñòè, ïîÿâëÿëèñü òðóäû îòäåëüíûõ àâòîðîâ, êàê, íàïðèìåð,ñîö÷èíåíèÿ
×îéäæè-Îäñåðà (1305) ïî ìîíãîëüñêîìó ÿçûêó ïîä íàçâàíèåì “Ñåðäå÷íûé ïîêðîâ”
è äð.
Íàðÿäó ñ ýòèì ðàçâèâàëèñü èñòîðè÷åñêèå çíàíèÿ, î ÷åì ñâèäåòåëüñòâóþò òàêèå
èñòîðè÷åñêèå õðîíèêè, ëåòîïèñè è ðàáîòû èçâåñòíûõ è åùå íåèçâåñòíûõ àâòîðîâ,
êàê ìîíãîëüñêàÿ èñòîðè÷åñêàÿ õðîíèêà “Ñîêðîçåííîå ñêàçàíèå”(1240) “Öàãàí òóóõ”
(XIV â.), “Ýðäýíèéí òîá÷è” (XVII â.), “Àëòàí òîá÷è”, “Áîëîð-òî-ëè” (XIX â.) è ìíîãèå
äðóãèå.
 Ìîíãîëèþ èç Èíäèè è Òèáåòà ñ ðàñïðîñòðàíåíèåì áóääèçìà ïðèõîäèëè è
ôèëîñîôñêèå çíàíèÿ. Íàì èçâåñòíû ïîäðîáíûå êîììåíòàðè ìîíãîëüñêèõ àâòîðîâ ê
òðàêòàòàì è ñî÷èíåíèÿì äðåâåèíäèéñêèõ ìûëèòåëåé Íàãàðäæóíà è Àðüÿäåâà (II â.),
Àñàíãà è Âàñóáàíõó (V â.).
Ñðåäè ìîíãîëüñêîãî íàðîäà áîëüøîå ðàçâèòèå ïîëó÷èë òàê íàçûâàåìûé
“Çóðõàé”- àñòðîëîãèÿ, ñîäåðæàùåÿ, êðîìå ñîáñòâåííî àñòðîëîãè÷åñêèõ äàííûõ,
îðèãèíàëüíûå ñâåäåíèÿ ïî àñòðîíîìèè è àñòðîíîìåòðèè. Ïî çàêëþ÷åíèÿì íàøèõ
ó÷åíûõ â “Çóðõàå” ïðèìåíÿëèñü ñâîåáðàçíûé àëãîðèòì âû÷èñëåíèé, îáðàáîòêà
200

èçìåðèòåëüíûõ äàííûõ, íåêîòîðûå ìåòîäû ïëîñêèõ è ñôåðè÷åñêèõ òðèãîíîìåòðèé.
 äîøåäøèõ äî íàñ ðóêîïèñÿõ ñîäåðæàòñÿ íåêîòîðûå ýëåìåíòû ìàòåìàòè÷åñêîé
ìûñëè. Òàêæå áûëè èçâåñòíû ìîíãîëüñêîìó íàðîäó àñòðîíîìè÷åñêèå çíàíèÿ. ß
èìåþ â âèäó àñòðîíîìè÷åñêóþ êîîðäèíàòó, îñòàâëåííóþ Ìèíãàòîì, æèâøèì íà
ñòûêåXVII-XVIII ââ., è íåêîòîðûå äðóãèå äàíûå.
Âîçíèêøàÿ â äðåâíèå âðåìåíà ìåäèöèíà íà îñíîâå øèðîêîãî èñïîëüçîâàíèÿ
ìåòíûõ ëåêàðñòâåííûõ ðàñòåíèé è ðàçëè÷íûõ ìèíåðàëüíûõ âåùåñòâ ïîëó÷èëà ñâîå
äàëüíåéùåå ðàçâèòèå ïîä âëèÿíèåì èíäèéñêîé, òèáåòñêîé è äðóãèõ ðàçíîâèäíîñòåé
îáùåâîñòî÷íîé ìåäèöèíû.
Íî êàêèì áû îðèãíàëüíûì è ðàçíîîáðàçíûì íè áûëî íàñëåäèå íàó÷íîé
ìûñëè ïðîøëîãî, ýòè òðàäèöèè áûëè íåäîñòàòî÷íû äëÿ ðåøåíèÿ âîçíèêøèõ
â óñëîâèÿõ XX â. – Âåêà ñîöèàëüíîãî îáíîâëåíèÿ ìèðà è ñîâðåìåííîé íàó÷íîòåõíè÷åñêîé
ðåâîëþöèè-ïðîáëåì, âûçâàííûõ èäåÿìè è ïðàêòèêîé ðåâîëþöèîííûõ
ïðåîáðàçîâàíèé â íîâîé Ìîíãîëèè.
Íàðîäíîå ïðàâèòåëüñòâî ñ ñàìîãî íà÷àëà ñâîåãî ñòàíîâëåíèÿ îðèåíòèðîâàëî
íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ íà ñîâðåìåííûé ìèðîâîé íàó÷íî-òåõíè÷åñêèé ïðîãðåññ ÷åðåç
íàóêó ñîñåäíåé Ñîâåòñêîé ñòðàíû, à çàòåì ÷åðåç
Íàó÷íîå ñîòðóäíè÷åñòâî ñî ñòðàíàìè ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ñîäðóæåñòâà, ó÷åíûìè
è íàó÷íûìè ó÷ðåæäåíèÿì ìíîãèõ ñòðàí ìèðà.
Ïîýòîìó ìû èìååì ïîëíîå îñíîâàíèå ãîâîðèòü, ÷òî íàðîäíî-äåìîêðàòè÷åñêàÿ
ðåâîëþöèÿ îòêðûëà ìîíãîëüñêîìó íàðîäó äîðîãó íå òîëüêî ê îãðîìíûì óñïåõàì
ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêîãî è äóõîâíîãî ðàçâèòèÿ, íî è ïðèîáùèëà ñòðàíó ê
ñîâðåìåííîìó íàó÷íî-òåõíè÷åñêîìó ïðîãðåññó. Íà îáùåäåìîêðàòè÷åñêîì è
ñîöèàëèñòè÷åñêîì ýòàïàõ, ïðîäîëæàâøèõñÿ ñ 1921 ïî 1961 ã., íàóêà ïîñòåïåííî
ôîðìèðîâàëàñü, îòðàæàÿ ïðîöåññ ðàçâèòèÿ îòðàñëåé íîâîé ýêîíîìèêèîòå÷åñòâåííîé
ïðîìûøëåííîñòè, ñâÿçè, îáðàçîâàíèÿ, çäðàâîîõðàíåíèÿ è äð.
Íàó÷íûé îòðÿä äî 40-õ ãîäîâ îáðàùàë ñâîå îñíîâíîå âíèìàíèå íà ïîìîùå
íàðîäó â ïîâüøåíèè ãðàìîòíîñòè, â ôîðìèðîâàíèè íàó÷íîãî ìèðîâîççðåíèÿñèñòåìû
ìàòåðèàëèñòè÷åñêèõ âçãëÿäîâ íà ïðèðîäó, îáùåñòâî è ìûøëåíèå, â
ðàçâèòèè îáðàçîâàíèÿ è êóëüòóðû â ïåðåâîäå ïðîèçâåäåíèé ìèðîâîé íàó÷íîé è
õóäîæåñòâåííîé ëèòåðàòóðû íà ðîäíîé ÿçûê, â èçó÷åíèè îòäåëüíûõ âîïðîñîâ
ðîäíîé èñòîðèè, ëèòåðàòóðû è ÿçûêà. Ïðèìåðíî ñ 40-õ ãîäîâ ïîÿâèëèñü
íàó÷íûå ðàáîòíèêè, êîòîðûå çàíèìàëèñü âàæíåéøèìè âîïðîñàìè, ñâÿçàííûìè
ñ ïîòðåáíîñòÿìè âåòåðèíàðèè, çîîòåõíèêè, êëèíè÷åñêîé ìåäèäöèíû, à òàêæå
ïðîáëåìàìè ãåîãðàôè÷åñêîãî, ãåîëîãè÷åñêîãî è áîòàíè÷åñêîãî èçó÷åíèÿ ñòðàíû.
Ïðîöåññ ðàçâèòèÿ íàóêè ñîïðîâîæäàëñÿ îðãàíèçàöèîííûì óêðåïëåíèåì
áûâøåé Êíèæíîé ïàëàòû, ïåðåèìåíîâàííîé â Êîìèòåò íàóê, à ñ 1958 ã. –â Êîìèòåò
íàóê è âûñøåãî îáðàçîâàíèÿ, ïðè ïîñòîÿííîì êîíòàêòå ñ ñîâåòñêèìè íàó÷íûìè
ó÷ðåæäåíèÿìè. Ñ ïîÿâëåíèåì çíà÷èòåëüíîãî êîëè÷åñòâà ñïåöèàëèñòîâ, â òîì ÷èñëå
ñ íàó÷íîé ñòåïåíüþ, ïîäãîòîâëåííûõ â âóçàõ ÑÑÑð è ñâîåé ñòðàíû, ðàñøèðÿëàñü
òåìàòèêà íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé.
 ýòèõ óñëîâèÿõ â 1961 ã. Áûëà ñîçäàíà ÀÍ ÌÍÐ, ÷òî îòêðûëî íîâóþ ñòðàíèöó â
èñòîðèè ðàçâèòèÿ íàóêè â íàøåé ñòðàíèå è ñïîñîáñòâîâàëî óñêîðåííîìó ðàçâèòèþ
íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé.
Âêðàòöå îñòàíîâëþñü íà ñòðóêòóðå, íàïðàâëåíèÿõ, ïëàíèðîâàíèè,
ìàòåðèàëüíîêàäðîâîì ïîòåíöèàëå è âíåøíèõ ñâÿçÿõ íàó÷íûõ ó÷ðåæäåíèé ÌÍÐ.
II
201

Ïîòðåáíîñòÿìè ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ñòðîÿ â îáùåñòâåííûõ, åñòåñòâåííûõ,
òåõíè÷åñêèõ èññëåäîâàíèÿõ âûçâàíî âîçíèêíîâåíèå îðãàíèçàöèîííîé ñèñòåìû
íàó÷íûõ ó÷ðåæäåíèé è îáóñëîâëåíû íàïðàâëåíèÿ íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêèõ ðàáîò.
Îðãàíèçàöèîííàÿ ñòðóêòóðà íàøèõ íàó÷íûõ ó÷ðåæäåíèé, êàê â ïîäàâëÿþùåì
áîëüøèíñòâå ñîöèàëèñòè÷åñêèõ ñòðàí, ñîñòîèò èç àêàäåìè÷åñêèõ èíñòèòóòîâ è
ëàáîðàòîðèé, êàôåäð âóçîâ, îáúåäèíÿþùèõ êâàëèôèöèðîâàííûå ïðåïîäîâàòåëüñêèå
êàäðû, è ïðèêëàäíûõ èíñòèòóòîâ ïðè ìèíèñòåðñòâàõ è âåäîìñòâàõ.
Êàæäàÿ ñîñòàâíàÿ ÷àñòü ýòîé ñèñòåìû èãðàåò ñâîþ îïðåäåëåííóþ ðîëü â
îñóùåñòâëåíèè åäèíîé íàó÷íîé ïîëèòèêè ñòðàíû è â òî æå âðåìÿ íàäåëåíà
ñïåöèàëèçèðîâàííûìè ôóíêöèÿìè. Ïðè âûáîðå âåäóùèõ íàïðàâëåíèé,
ïåðâîñòåïåííî âàæíîé äëÿ ñòðàíû ïðîáëåìàòèêè íàó÷íûå ó÷ðåæäåíèÿ íåïðåìåííî
ó÷èòûâàþò çàäà÷è ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ ñòðàíû, âûäâèíóòûå â
ïðîãðàììíûõ è çàêîíîäàòåëüíûõ äîêóìåíòàõ äèðåêòèâíûõ îðãàíîâ, à òàêæå â
äîêëàäàõ, âûñòóïëåíèÿõ è òåîðåòè÷åñêèõ òðóäàõ Ïåðâîãî ñåêðåòàðÿ ÖÊ ÌÍÐÏ è
ïðåäñåäàòåëÿ Ïðåçèäèóìà Âåëèêîãî Íàðîäíîãî õóðàëà òîâ. Þ.Öåäåíáàëà.
ÀÍ ÌÍÐ ïðèçâàíà ñòàâèòü è ðåøàòü ïðîáëåìû è òåìû â îáëàñòè
ôóíäàìåíòàëüíûõ èññëåäîâàíèé, ñâÿçííûõ ïðåæäå âñåãî ñ âûÿâëåíèåì
çàêîíîìåðíîñòåé íîâûõ ÿâëåíèé, ïðîöåññîâ è òåíäåíöèé, ïðîèñõîäÿùèõ â æèçíè
îáùåñòâà è âñòðå÷àþùèõñÿ â ïðèðîäå.
Òàêèìè ïðîáëåìàìè ÿâëÿþòñÿ â îáëàñòè îáùåíèå íàóê: òåîðåòè÷åñêîå
îáîáùåíèå çàêîíîìåðíîñòåé ïåðåõîäà ÌÍÐ îò ôåîäàëèçìà ê ñîöèàëèçìó, ìèíóÿ
êàïèòàëèçì: ïðîÿâëåíèå ìåõàíèçìîâ ýêîíîìè÷åñêèõ çàêîíîâ ñîöèàëèçìà:
óñîâåðøåíñòâîâàñêèõ ñèñòåìû ïëàíèðîâàíèÿ è óïðàâëåíèÿ ýêîíîìèêîé: ðàçðàáîòêà
Ãåíåðàëüíîé ñõåìû ðàçâèòèÿ è ðàçâèòèÿ è ðàçìåùåíèÿ ïðîèçâîäèòåëüíûõ ñèë
íà îòäàëåííûé ïåðèîä: ñîâåðøåíñòâîâàíèå ñîöèàëèñòè÷åñêèõ îáùåñòâåííûõ
îòíîøåíèé: êóëüòóðà, îáðàçîâàíèå è äð. À â îáëàñòè åñòåñòâåííûõ íàóêòåîðåòè÷åñêîå
è ïðèêëàäíîå èçó÷åíèå ãåîëîãè÷åñêèõ, âîäíûõ, áèîëîãè÷åñêèõ è
ðàñòèòåëüíûõ ðåñóðñîâ è ïî÷âåííî-êëèìàòè÷åñêèõ óñëîâèé íàøåé ñòðàíû: âîïðîñû
âíåäðåíèÿ äîñòèæåíèé íàó÷íî-òåõíè÷åñêîãî ïðîãðåññà â ðàçëè÷íûå îòðàñëè
íàðîäíîãî õîçÿéñòâà è äðóãèå.
Ïðè äåëåíè íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé íà ôóíäàìåíòàëüíûå è ïðèêëàäíûå ìû
ïðèäåðæèâàåìñÿ îáùåïðèíÿòîãî êðèòåðèÿ, ÷òî ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèé ýôôýêò
îáîèõ âèäîâ íàó÷íîé äåÿòåëüíîñòè â êîíå÷íîì ñ÷åòå îïðîèçâîäñòâî èõ âëèÿíèåì
íà ìàòåðèàëüíîå ïðîèçâîäñòâî è äóõîâíóþ æèçíü ñòðàíû ëèáî êîñâåííî, ëèáî
íåïîñðåäñòâåííî.
Îðãàíèçàöèîííàÿ ñòðóêòóðà ÀÍ ÌÍÐ ñîñòîèò èç 14 íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêèõ
èíñòèòóòîâ: 8 èíñòèòóòîâ ïî åñòåñâåííûì è òåõíè÷åñêèì ïðîáëåìàì è 6 èíñòèòóòîâ
ïî îáùåñòâîâåä÷åñêèì ïðîáëåìàì, à òàêæå èíôîðìàöèîííîé ñëóæáû, íàó÷íî-ôóíäàìåíòàëüíîé
áèáëèîòåêè, îáñåðâàòîðèè è äðóãèõ âñïîìîãàòåëüíûõ ó÷ðåæäåíèé.
Ïðèêëàäíûìè èññëåäîâàíèÿìè, ñâÿçàííûìè ñ ðàçðàáîòêîé ïðîåêòîâ, ïðîãðàìì,
òåõíîëîãèé, ðåêîìåíäàöèé è âíåäðåíèåì ðåçóëüòàòîâ íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé â
ïðîìûëåííîñòü, ñåëüñêîå õîçÿéñòâî, òðàíñïîðò, ñâÿçü, êëèíè÷åñêóþ ïðàêòèêó,
â îñíîâíîì çàíÿòû 27 èíñòèòóòîâ, ðÿä íàó÷íî-ïðîåêòíûõ îðãàíèçàöèé è
ëàáîðàòîðèé ïðè ìèíèñòåðñòâàõ è âåäîìñòâàõ. Íàèáîëåå êâàëèôèöèðîâàííàÿ
÷àñòü ïðîôåññîðñêî-ïðåïîäàâàòåëüñêîãî ñîñòàâà âóçîâ, à òàêæå àñïèðàíòû è ÷àñòü
ñòóäåíòîâ ñòàðøèõ êóðñîâ ïðîâîäÿò íàó÷íûå èññëåäîâàíèÿ êàê ïîòåîðåòè÷åñêèì,
òàê è ïî ïðèêëàäíûì òåìàì ëèáî ñàìîñòîÿòåëüíî, ëèáî ïóòåì ó÷àñòèÿ â ïëàíàõ
àêàäåìè÷åñêèõ è îòðàñëåâûõ èíñòèòóòîâ.
Èíñòèòóòû è ëàáîðàòîðèè ÀÍ, îòðàñëåâûå èíñòèòóòû è âóçû ðàñïîëàãàþò
202

ìàòåðèàëüíîé áàçîé, ñîâðåìåííûì îáîðóäîâàíèåì è àïïàðàòóðîé. Íàðîäíîå
ãîñóäàðñòâî èç ïÿòèëåòêè â ïÿòèëåòêó óâåëè÷èâàåò îáúåì ôèíàíñèðîâàíèÿ
íàó÷íûõ ó÷ðåæäåíèé òåì ñàìûì áëàãîïðèÿòñòâóåò ëàáîðàòîðèé è ïîâûøåíèþ
ýêîíîìè÷åñêîé è ñîöèàëüíîé ýôôåêòèâíîñòè èññëåäîâàíèé. Òàê, íàïðèìåð, â
1976-1980 ãã. Îáùèé îáúåì çàòðàò íà íàóêó óâåëè÷èòñÿ â 2,8 ðàçà ïî ñðàâíåíèþ
ñ ïðåäûäóùåé ïÿòèëåòêîé, ïðè ýòîì ïî÷òè 4 / 5
ýòèõ ñðåäñòâ íàïðàâëÿåòñÿ íà
ïðèêëàäíûå èññëåäîâàíèÿ.
Ãîñóäàðñòâî îïëà÷èâàåò òðóä íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ â çàâèñèìîñòè îò èõ
êâàëèôèêàöèè, ìîðàëüíî è ìàòåðèàëüíî ïîîùðÿåò çà îñîáûå óñïåõè ïðåìèÿìè
è âûñøèìè ïðàâèòåëüñòâåííûìè íàãðàäàìè. Íàó÷íûå ðàáîòíèêè íàðÿäó ñ
âûïîëíåíèåì ñâîèõ ïðÿìûõ ôóíêöèé àêòèâíî ó÷àñòâóþò â îáùåñòâåííîïîëèòè÷åñêîé
æèçíè ñòðàíû, ìíîãèå èç íèõ èçáèðàþòñÿ äåïóòàòàìè Õóðàëîâ ðàçíûõ
ñòóïåíåé, â ðóêîâîäÿùèå îðãàíû îáùåñòâåííûõ îðãàíèçàöèé.
Êàäðîâûé ñîñòàâ ÿâëÿåòñÿ, êàê èçâåñòíî, îäíèì èç âàæíåéøèõ ôàêòîðîâ
ïîâûøåíèÿ ýôôåêòèâíîñòè íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé. Ó÷åíûå ðàçíûõ ñòðàí, à
òàêæå ÞÍÅÑÊÎ ïðèäåðæèâàþòñÿ òàêîãî ìíåíèÿ, ÷òî äîëæåí áûòü ïðèìåðíûé
óäåëüíûé ïîêàçàòåëü êîëè÷åñòâà íàó÷íûõ ñîòðóíäíèêîâ íà ÷èñëåííîñòü íàñåëåíèÿ
âûñîêîðàçâèòûõ, ðàçâèòûõ è ðàçâèâàþùèõñÿ ñòðàí.
ÑÑÑÐ è äðóãèå ñîöèàëèñòè÷åñêèå ñòðàíû õàðàêòåðèçóþòñÿ âûñîêèì
óäåëüíûì ïîêàçàòåëåì ÷èñëåííîñòè íàó÷íûõ ñîòðóäíèêîâ. Ïî äàííûì ýòîãî
ãîäà, â íàó÷íûõ ó÷ðåæäåíèÿõ íàøåé ñòðàíû çàíèìàþòñÿ èñëåäîâàíèÿìè îêîëî
3000 íàó÷íûõ ñîòðóäíèêîâ, áîëåå ÷åì 2
/ 3
êîòîðûõ ðàáîòàþò â îòðàñëåâûõ
ó÷ðåæäåíèÿõ, ïðîâîäÿùèõ êîíêðåòíûå ïðèêëàäíèå èññëåäîâàíèÿ. Âî âíåäðåíèè
äîñòèæåíèé íàó÷íî-òåõíè÷åñêîãî ïðîãðåññà â ðàçëè÷íûå îòðàñëè íàðîäíîãî
õîçÿéñòâà è êóëüòóðû, êðîìå íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ, â òîé èë èíîé ìåðå ó÷àñòâóåò
íåêîòîðàÿ ÷àñòü ñïåöèàëèñòîâ âûñøåé êâàëèôèêàöèè: èíæåíåðíî-òåõíè÷åñêèõ
ðàáîòíèêîâ ïðîìûøëåííûõ, ñðîèòåëüíûõ, ñåëüñêîõçÿéñòâåííûõ ïðåäïðèÿòèé,
ó÷ðåæäåíèé òðàíñïîðòà è ñâÿçè, âåòåðèíàðíûõ è ìåäèöèíñêèõ âðà÷åé, àãðîíîìîâ,
ïðåïîäàâàòåëåé.
Íà ðàçâèòèå íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé è íà ðîñò èññëåäîâàòëüñêèõ êàäðîâ îêàçàëî
è îêàçûâàåò îãðîìíîå âëèÿíèå íàøå ñîòðóäíè÷åñòâî ñ ó÷ðåæäåíèÿìè Ñîâåòñêîãî
Ñîþçà, íà÷àòîå åùå â 1921 ã. È íûíå âñå øèðå ðàçâèâàþùååñÿ â ñàìûõ ðàçëè÷íûõ
íàïðàâëåíèÿõ, à òàêæå ñ ÀÍ ñîöèàëèñòè÷åñêèõ ñòðàí, ó÷åíûìè ìíîãèõ äðóãèõ
ñòðàí ìèðà. Ñîâìåñòíûå ýêñïåäèöèè ÀÍ ÌÍÐ è ÑÑÑÐ, òðóäû ó÷åíûõ îáåèõ ñòðàí,
ó÷àñòèå ìîíãîëüñêèõ ó÷åíûõ â ðàáîòå Ìåæäóíàðîäíîãî ÿäåðíîãî èíñòèòóòà â
Äóáíå, â ïðîãðàììå Èíòåðêîñìîñà, ïîäãîòîâêà âûñîêîêâàëèôèöèðîâàííûõ íàó÷íûõ
ðàáîòíèêîâ – êàíäèäàòîâ è äîêòîðîâ íàóê â ÑÑÑÐ – âñå ýòî îêàçûâàåò ñàìîå
áëàãîòâîðíîå âëèíÿíèå íà óñêîðåííîå ðàçâèòèå íàóêè â íàøåé ñòðàíå.
Ðàçâèâàþòñÿ íàøè íàó÷íûå êîíòàêòû ñ ó÷åíûìè ÍÐÁ, ÂÍÐ, ÃÄÐ, ÊÍÄÐ, Êóáû,
ÏÍÐ, ÐÍÐ, ÑÐÂ, ÑÔÐÞ, ×ÑÑÐ. Ìû èìååì íàó÷íûå ñâÿçè ñ îòäåëüíûìè ó÷åíûìè,
â ÷àñòíîñòè ìîíãîëîâåäàìè Ôðàíöèè, Àíãëèè, ßïîíèè, Èíäèè, Ôèíëÿíäèè, Èòàëèè,
ÑØÀ è äð. Íàó÷íûå ó÷ðåæäåííèÿ è ó÷åíûå íàøåé ñòðàíû ñîñòîÿò ÷ëåíàìè âî
ìíîãèõ ìåæäóíàðîäíûõ îðãàíèçàöèÿõ, ó÷àñòâóþò â ðàáîòå ìåæäóíàðîäíûõ
êîíãðåññîâ, ñèìïîçèóìîâ è ñåìèíàðîâ, â ïðîãðàììàõ äâóñòîðîííåãî è
ìíîãîñòîðîííåãî ñîòðóäíè÷åñòâà.
 íàøåé ñòðàíå ïðîõîäÿò ìåæäóíàðîäíûå âñòðå÷è ó÷åíûõ: êîíãðåññ
ìîíãîëîâåäîâ, êîíôåðåíöèÿ ïî öèâèëèçàöèè Öåíòðàëüíîé Àçèè è äðóãèå âñòðå÷è
è ñîâåùàíèÿ, îñîáåííî ïî ïðîãðàììå íàó÷íî-òåõíèê÷åñêîãî ñîòðóäíè÷åñòâà ñòðàí-
÷ëåíîâ ÑÝÂ.
203

Ñîòðóäíè÷åñòâî, êîíòàêòû, ñâÿçè â îáëàñòè íàóêè, èìåþùèå âàæíîå çíà÷åíèå â
ïðîãðåññèâíîì äâèæåíèè íàóêè âî âñåì ìèðå è â êàæäîé îòäåëüíî âçÿòîé ñòðàíå,
âîçìîæíû, êàê ïîêàçûâàåò ìèðîâàÿ ïðàêòèêà, â óñëîâèÿõ äðóæáû, ñîòðóäíè÷åñòâà
ìåæäó ñòðàíàìè ðàçëè÷íîãî ñîöèàëüíîãî ñòðîÿ.
Íàó÷íûå èññëåäîâàíèÿ ïðîâîäÿòñÿ ó íàñ íà îñíîâå ïÿòèëåòíèõ ïëàíîâ è
ïðîãíîçíîé ïðîãðàììû, ðàññ÷èòàííîé íà îòäàëåííèé ïåðñïåêòèâíûé ïåðèîä. Ïðè
ðàçðàáîòêå ýòèõ ïëàíîâ ìû ñòàðàåìñÿ ó÷åñòü äàííûå ñîöèàëüíîãî àíàëèçà íàó÷íîãî
ïðîöåññà, îïûò äðóãûõ ñòðàí è íàèáîëåå àêòóàëüíûå çàäà÷è, âûòåêàþùèå èç
ïîòðåáíîñòåé ðàçâèòèÿ íàðîäíîãî õîçÿéñòâà è êóëüòóðû ñâîåé ñòðàíû.
Ýòî, åñòåñòâåííî, ñîçäàåò ïðàâèëüíóþ îñíîâó âûáîðà íàïðàâëåíèé è òåìàòèêè
íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé, ðàöèîíàëüíîãî èñïîëüçîâàíèÿ ìàòåðèàëüíûõ è ôèíàíñîâûõ
ñðåäñòâ äëÿ äîñòèæåíèÿ íàèáîëüøåé ýêîíîìè÷åñêîé è ñîöèàëüíîé ýôôåêòèâíîñòè
íàó÷íîãî òâîð÷åñòâà. Êîîðäèíàöèÿ äåÿòåëüíîñòè íàó÷íûõ ó÷ðåæäåíèé è âóçîâ è
âíåäðåíèå ðåçóëüòàòîâ íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé îñóùåñòâëÿþòñÿ Ãîñêîìèòåìîì ïî
íàóêå è òåõíèêå ïðè Ñîâåòå Ìèíèñòðîâ ÌÍÐ ïî ïðèêëàäíûì èññëåäîâàíèÿì è ÀÍïî
ôóíäàìåíòàëüíûì èññëåäîâàíèÿì.
Êîðåííûå ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêîå ïðåîáðàçîâàíèÿ, çíàìåíîâàâøèå ñîáîþ
ðåâîëþöèîíóþ ñìåíó ôåîäàëüíîãî ñòðîÿ ñîöèàëèñòè÷åñêèì, îáóñëîâèëè ðàçâèòèå
îáùåñòâîâåä÷åñêèõ íàóê.
Îáùåñòâîâåä÷åñêèå íàóêè, îáîáùàÿ îïûò ñîöèàëüíûõ ïðåîáðàçîâàíèé,
îêàçûâàëè è îêàçûâàþò ñâîå îáðàòíîå âîçåéñòâèå íà îáùåñòâåííîå ðàçâèòèå,
ÿâëÿÿñü åãî íàó÷íîé îñíîâîé.
 èñòîðè÷åñêèõ, ýêîíîìè÷åñêèõ, ôèëîñîôñêèõ è äðóãèõ òðóäàõ íàøèõ
îáùåñòâîâåäîâ îñâåùåíû îñíîâíûå âîïðîñû èñòîðèè, õîçÿéñòâà, öèâèëèçàöèè
ìîíãîëüñêîãî íàðîäà â ïðîøëîì è íîâåéøàÿ èñòîðèÿ Ìîíãîëèè, íà÷àòàÿ íàðîäíîé
ðåâîëþöèåé. Ñëåäóåò îòìåòèòü êîìïëåêñíîå èçó÷åíèå ðÿäà âàæíûõ ïðîáëåì
ñîâìåñòíûìè óñèëèÿìè ñïåöèàëèñòîâ ðàçíûõ îáëàñòåé îáùåñòâåííîé íàóêè.
Òàê, íàïðèìåð, òåìû íàðîäíîé ðåâîëþöèè è ïåðåõîäà Ìîíãîëèè îò ôåîäàëèçìà
ê ñîöèàëèçìó, ìèíóÿ êàïèòàëèçì, íàøëè ñâîå îòðàæåíèå â òðóäàõ èñòîðèêîâ,
ýêîíîìèñòîâ, ôèëîñîôîâ è äðóãèõ îáùåñòâîâåäîâ. Èìè áîëåå ïîäðîáíî èçó÷åíû
â ôèëîñîôñêîì, ýêîíîìè÷åñêîì, èñòîðè÷åñêîì àñïåêòå âíóòðåííèå ñîöèàëüíîýêîíîìè÷åñêèå
ïðè÷èíû è àíòèèìïåðèàëèñòè÷åñêèé, è àíòèôåîäàëüíûé, íàðîäíîäåìîêðàòè÷åñêèé
õàðàêòåð ðåâîëþöèè: àðàòñòâî êàê ãëàâíàÿ äâèæóùàÿ ñèëà,
ÌÍÐÏ êàê ðóêîâîäÿùàÿ ñèëà è ãëóáîêî ñîöèàëûþå âëèÿíèå Âåëèêîé Îêòÿáðüñêîé
ñîöèàëèñòè÷åñêîé ðåâîëþöèè íà ìîíãîëüñêóþ íàðîäíóþ ðåâîëþöèþ è íà âåñü
ïîñëåäóþùèé èñòîðè÷åñêèé õîä «ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ íàøåé ñòðàíû. Â
óêàçàííûõ òðóäàõ ñ äîñòàòî÷íîé ïîëíîòîé ðàñêðûòà çàêîíîìåðíîñòü äðóæáû,
ñîþçà è âñåñòîðîííåãî ñîòðóäíè÷åñòâà ìåæäó ÌÍÐ è ÑÑÑÐ, èìåþùèìè îáùóþ öåëü
ñîöèàëèñòè÷åñêîãî è êîììóíèñòè÷åñêîãî ñòðîÿ.
 ðàáîòàõ íàøèõ îáùåñòâîâåäîâ èññëåäîâàíû òàêèå îáùèå çàêîíîìåðíîñòè
ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ñòðîèòåëüñòâà, êàê ïîëèòè÷åñêîå ðóêîâîäñòâî ìàðêñèñòñêîé
ïàðòèè äèêòàòóðà ðàáî÷åãî êëàññà è êðåñòüÿíñòâà, óòâåðæäåííàÿ â íàøåé
ñòðàíå â áîðüáå çà ïîáåäó ñîöèàëèçìà, ìèíóÿ êàïèòàëèçì, èíäóñòðèàëèçàöèÿ,
êîîïåðèðîâàíèå ÷àñòíîãî àðàòñêîãî õîçÿéñòâà è êóëüòóðíàÿ ðåâîëþöèÿ. Íàðÿäó
ñ âûÿâëåíèåì ýòèõ îáùèõ çàêîíîìåðíîñòåé ïðîñëåæèâàþòñÿ ñïåöèôè÷åñêèå
îñîáåííîñòè ïåðåõîäà îò äîêàïèòàëèñòè÷åñêèõ îòíîøåíèé ê ñîöèàëèçìó â óñëîâèÿõ
Ìîíãîëèè: ôîðìèðîâàíèå ðàáî÷åãî êëàññà êàê âåäóùåé ñèëû ñòðîèòåëüñòâà
ñîöèàëèçìà, ýòàïû è ñòóïåíè ðàçâèòèÿ íàðîäíî-äåìîêðàòè÷åñêîé ðåâîëþöèè,
êîíêðåòíûå âîïðîñû ðàçâèòÿÿ îòå÷åñòâåííîé ïðîìûøëåííîñòè, êîîïåðèðîâàíèÿ
204
III

ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà è êóëüòóðíîé ðåâîëþöèè. Êðàòêî îñòàíîâëþñü íà îòäåëüíûõ
ðåçóëüòàòàõ èññëåäîâàíèé â íåêîòîðûõ êîíêðåòíûõ îáëàñòÿõ îáùåñòâåííûõ íàóê.
Ýêîíîìèñòû ðàçðàáàòûâàþò òåîðåòè÷åñêèå âîïðîñû î ïðîÿâëåíèè ìåõàíèçìîâ
ýêîíîìè÷åñêèõ çàêîíîâ è êàòåãîðèé ñîöèàëèçìà ïðèìåíèòåëüíî ê æèçíí ñâîåé
ñòðàíû.
Êîëëåêòèâíûå è ìîíîãðàôè÷åñêíå ðàáîòû íàó÷íûõ ñîòðóäíèêîâýêîíîìíñòîâ
ïîñâÿùåíû àíàëèçó îòðàñëåé ýêîíîìèêè è êóëüòóðû, ïîâûøåíèþ
ïðîèçâîäèòåëüíîñòè òðóäà, óñîâåðøåíñòâîâàíèþ ñèñòåìû ïëàíèðîâàíèÿ ñòðóêòóðû
íàðîäíîãî õîçÿèñòâà, ýôôåêòèâíîñòè ïðåäïðèÿòèé è îòðàñëåé, ðàöèîíàëüíîìó
èñïîëüçîâàíèþ òðóäîâûõ è ïðèðîäíûõ ðåñóðñîâ, ñîñòàâëåíèþ Ãåíåðàëüíîé ñõåìû
ðàçâèòèÿ è ðàçìåùåíèÿ ïðîèçâîäèòåëüíûõ ñèë, ðàññ÷èòàííîé íà 10-15 ëåò.
Ðàçâèòèå ôèëîñîôñêîé ìûñëè â íàøåé ñòðàíå, âîçíèêøåé è óòâåðäèâøåéñÿ íà
òåîðåòè÷åñêèõ ïðèíöèïàõ ìàðêñèñòñêî-ëåíèíñêîé äèàëåêòèêî-ìàòåðèàëèñòè÷åñêîé
ôèëîñîôèè, ñòàëî íàó÷íîé îñíîâîé ïîëèòèêè, ýêîíîìèêè, ïðàâà è èäåîëîãèè
ñîöèàëèñòè÷åñêîãî îáùåñòâåííîãî ñòðîÿ.
Ôèëîñîôàìè ðàçðàáîòàíû èñòîðèÿ ôèëîñîôñêîé ìûñëè Ìîíãîëèè, â ÷àñòíîñòè
XIX è íà÷àëà XX â., âîïðîñû, ñâÿçàííûå ñ ôèëîñîôñêèì îáîáùåíèåì ñîöèàëüíîýêîíîìè÷åñêîãî
ðàçâèòèÿ ñòðàíû.
Íàó÷íûå ðàáîòíèêè-þðèñòû çàíèìàþòñÿ âîïðîñàìè î ìåñòå ÌÍÐ â ñèñòåìå
ìåæäóíàðîäÿûõ ïðàâîâûõ îòíîøåíèé, î ãîñóäàðñòâåííîì àäìèíèñòðàòèâíîì
ãðàæäàíñêîì ïðàâå, êîòîðûå, íåñîìíåííî, èìåþò áîëüøîå çíà÷åíèå â óïðàâëåíèè
îáùåñòâîì - ýòîé ôîðìå îðãàíèçàöèè ëþäåé è ìàòåðèàëüíîãî ïðîèçâîäñòâà äëÿ
ðåøåíèÿ êîíêðåòíîé öåëè îáùåñòâà.
 èñòîðè÷åñêèõ òðóäàõ, áàçèðóþùèõñÿ íà âåùåñòâåííûõ ÿ ïèñüìåííûõ
èñòî÷íèêàõ, íà îòå÷åñòâåííîé è çàðóáåæíîé ìîíãîëîâåä÷åñêîé ëèòåðàòóðå, íàó÷íî
ïðîàíàëèçèðîâàíû òàêèå ýïîõàëüíûå èñòîðè÷åñêèå ïåðèîäû ðàçâèòèÿ öèâèëèçàöèè,
êàê ïàëåîëèò, óõîäÿùèé ñâîèìè êîðíÿìè íà 300000 ëåò â ãëóáü âåêîâ, íåîëèò,
ïåðèîäû áðîíçû è ðàííåãî æåëåçà, áëàãîäàðÿ íàó÷íîìó ñîòðóäíè÷åñòâó ñîâåòñêèõ
è ìîíãîëüñêèõ àðõåîëîãîâ - èñòîðèÿ ïëåìåííûõ è ãîñóäàðñòâåííûõ îáðàçîâàíèé
íà òåððèòîðèè ÌÍÐ, îáùåå è ñïåöèôè÷åñêîå ìîíãîëüñêîãî ôåîäàëèçìà, èñòîðèÿ
à ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêàÿ ñóùíîñòü êëàññîâîé è íàöèîíàëüíî-îñâîáîäèòåëüíîé
áîðüáû ìîíãîëüñêîãî íàðîäà, âàæíåéøèå âîïðîñû èñòîðèè êóëüòóðû è îáðàçîâàíèÿ.
Èñòîðèêè äàëè ïðèíöèïèàëüíûå íàó÷íûå îöåíêè ñîöèàëüíî-ïîëèòè÷åñêîìó
ñòðîþ ìîíãîëüñêîãî ôåîäàëüíîãî îáùåñòâà è îòðèöàòåëüíûì ïîñëåäñòâèÿì
ðàçðóøèòåëüíûõ ïîõîäîâ ×èíãèñõàíà è åãî ïðååìíèêîâ.  òàêèõ êîëëåêòèâíûõ
òðóäàõ, êàê îäíîòîìíèê è òðåõòîìíèê èñòîðèè MHP, êðàòêèé êóðñ èñòîðèè
ÌÍÐÏ, ìîíîãðàôèè, ïîñâÿùåííûå èñòîðèè ñðåäíèõ âåêîâ, íîâîãî è íîâåéøåãî
âðåìåíè, îñîáåííî íàöèîíàëüíî-îñâîáîäèòåëüíîé áîðüáå, íàðîäíîé ðåâîëþöèè,
èñòîðèè ðàáî÷åãî êëàññà, îòäåëüíûì ïðîáëåìàì èñòîðèè êîîïåðèðîâàíèÿ àðàòñòâà,
êóëüòóðû, îáðàçîâàíèÿ è èñêóññòâà, ïàìÿòíèêàì äðåâíîñòè è èñòîðè÷åñêèì
äîêóìåíòàì, ðàññìîòðåíû âàæíåéøèå àñïåêòû èñòîðèè ñòðàíû.
Èñòîðèêàìè ðàçðàáàòûâàþòñÿ âîïðîñû ðàçâèòíÿ äèïëîìàòè÷åñêèõ,
ýêîíîìè÷åñêèõ, êóëüòóðíûõ îòíîøåíèé ñ äðóøìè ñòðàíàìè. Ýòà ïðîáëåìà
àêòóàëüíà â ñèëó òîãî, ÷òî ÌÍÐ ÿâëÿåòñÿ ÷ëåíîì ÎÎÍ, ïðèíèìàåò îôèöèàëüíîå
ó÷àñòèå â ðàçëè÷íûõ îðãàíàõ ÎÎÍ, èìååò äèïëîìàòè÷åñêèå îòíîøåíèÿ áîëåå ÷åì
ñ 80 ñòðàíàìè ìèðà, ðàçâèâàåòñÿ åå ýêîíîìè÷åñêîå è êóëüòóðíîå ñîòðóäíè÷åñòâî
ñ ìíîãàìè ñòðàíàìè ìèðà. Â òðóäàõ, ïîñâÿùåííûõ èñòîðèè ìåæäóíàðîäíûõ
îòíîøåíèé ÌÍÐ, ïðîñëåæèâàþòñÿ âîïðîñû îá ó÷àñòèè íàøåé ñòðàíû â áîðüáå çà
ìèð è áåçîïàñíîñòü íàðîäîâ, çà ïðåêðàùåíèå ãîíêè âîîðóæåíèÿ, çà ðàçîðóæåíèå,
ìåæäóíàðîäíóþ ðàçðÿäêó íà îñíîâå ìèðíîãî ñîñóùåñòâîâàíèÿ ñòðàí ðàçëè÷íûõ
ñîöèàëüíûõ ñèñòåì, î äâóñòîðîííåì è ìíîãîñòîðîííåì ýêîíîìè÷åñêîì è
êóëüòóðíîì ñîòðóäíè÷åñòâå.
Ôèëîëîãàìè ðàçðàáîòàíà ñðàâíèòåëüíàÿ ãðàììàòèêà ìîíãîëüñêîãî ÿçûêà è
äèàëåêòîâ ñ âûÿñíåíèåì èõ îáùíîñòè è ñïåöèôèêè; èçó÷åíû òåîðèè ìîðôåìû
205

è ôîíåìû; æàíðû, õóäîæåñòâåííûå îáðàçû è ÿçûêîâûå ñðåäñòâà ìîíãîëüñêîé
ëèòåðàòóðû. Îïóáëèêîâàíû îðôîãðàôè÷åñêèå, òåðìèíîëîãè÷å- åêèå, òîëêîâûå è
äâóÿçû÷íûå ñëîâàðè.
Ïîä÷åðêíó, ÷òî áîëüøîå çíà÷åíèå èìååò ÿà÷àòîå íàìè ñîñòàâëåíèå ïåðâîé
ìîíãîëüñêîé ýíöèêëîïåäèè.
Ðàçâèòèå îáøåñòâîâåä÷åñêîé íàóêè â ñàìîé Ìîíãîëèè, êàïèòàëüíûå, öåííûå
òðóäû âîñòîêîâåäîâ ÑÑÑÐ, ñòðàí ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ñîäðóæåñòâà è äðóãèõ
çàðóáåæíûõ ñòðàí, à òàêæå íàó÷íûå ñâÿçè ìîíãîëüñêèõ ó÷åíûõ ñ èíîñòðàííûìè
êîëëåãàìè ñïîñîáñòâóþò ðàñøèðåíèþ èññëåäîâàíèé â îáëàñòè îòäåëüíûõ ïðîáëåì
âîñòîêîâåäåíèÿ â íàøåé ñòðàíå, èçó÷åíèþ èñòîðèè è êóëüòóðû ñîïðåäåëüíûõ
ñòðàí, à òàêæå óãëóáëåííîìó èññëåäîâàíèþ êóëüòóðíîãî íàñëåäèÿ è íàó÷íîé ìûñëè
ìîíãîëüñêîãî íàðîäà â ïðîøëîì.
Ýòè âîïðîñû ìû èçó÷àåì, áóäåì èçó÷àòü â òåñíîé ñâÿçè ñ èñòîðèåé, îáùåí
öèâèëèçàöèåé íàðîäîâ Öåíòðàëüíîé Àçèè.
Ìû óáåæäåíû â öåëåñîîáðàçíîñòè óäå- ëèòü çíà÷èòåëüíî áîëüøåå âíèìàíèå
óñòàíîâëåíèþ îáùåé çàêîíîìåðíîñòè âîçíèêíîâåíèÿ è ðàñïðîñòðàíåíèÿ
öèâèëèçàöèè, õîçÿéñòâåííîãî è êóëüòóðíîãî ðàçâèòèÿ, à òàêæå îáùåñòâåííîãî ñòðîÿ
íàðîäîâ Öåíòðàëüíîé Àçèè, íå îñëàáëÿÿ ïðè ýòîì «âíèìàíèÿ ê âûÿñíåíèþ òîé èëè
èíîé ñïåöèôèêè, îáóñëîâëåííîé óðîâíåì ðàçâèòèÿ ðàçíûõ íàðîäîâ. Òîëüêî â òàêîì
ñëó÷àå ìû ìîæåì îáùèìè óñèëèÿìè äîñòè÷ú íàèáîëûïèõ íàó÷íûõ ýôôåêòîâ,
ìîãóùèõ ñîçäàòü îáúåêòèâíóþ êàðòèíó èñòîðèè ðàçâèòèÿ íàðîäîâ Öåíòðàëüíîé
Àçèè â ïðîòèâîâåñ íåñîñòîÿòåëüíîñòè ðàçíîãî ðîäà ñóáúåêòèâíûõ öåíòðèñòñêèõ èëè
óçêîìåñòíè÷åñêèõ êîíöåïöèé.
Ðàçâèòèå ýêîíîìèêè ÌÍÐ, òàêèõ ñîâñåì íîâûõ åå îòðàñëåé, êàê
ïðîìûøëåííîñòü, ñòðîèòåëüñòâî, òðàíñïîðò, ñâÿçü, çåìëåäåëèå, îâîùåâîäñòâî,
âåòåðèíàðíàÿ, çîîòåõíè÷åñêàÿ è àãðîíîìè÷åñêàÿ ñëóæáà, ìåõàíèçàöèÿ,
ýëåêòðèôèêàöèÿ îòðàñëåé íàðîäíîãî õîçÿéñòâà, íóæäàëîñü â èññëåäîâàíèè,
íåïîñðåäñòâåííî ñâÿçàííîì ñ ó÷åòîì ïî÷âåííî-ãåîãðàôè÷åñêèõ è êëèìàòè÷åñêèõ
óñëîâèé è ðàöèîíàëüíûì èñïîëüçîâàíèåì ãåîëîãè÷åñêèõ, âîäíûõ, áèîëîãè÷åñêèõ è
ñûðüåâûõ ðåñóðñîâ.
 ñèëó òîãî, ÷òî ýòè ïîòðåáíîñòè ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ îáùåñòâà
ñòàëè îñíîâíûìè íàïðàâëåíèÿìè ðàçâèòèÿ åñòåñòâåííûõ íàóê, íàó÷íûå ó÷ðåæäåíèÿ
íàøåé ñòðàíû ïðîâîäèëè è ïðîâîäÿò ðàçíîîáðàçíûå èññëåäîâàíèÿ â îáëàñòè
óêàçàííûõ íàóê.
Ôèçèêî-ãåîãðàôàìè óñòàíîâëåíû îñíîâíûå ÷åðòû ïîâåðõíîñòè òåððèòîðèè,
êëèìàòà ñòåïíîé è ãîáèéñêîé è ãîðíî-õàíãàéñêîé èðèðîäíûõ çîí, à òàêæå
îáùèé õàðàêòåð ðåê, îçåð è íàó÷íî îáîñíîâàííîå ïîëèòèêî-ýêîíîìè÷åñêîå è
àäìèíèñòðàòèâíîå ðàéîíèðîâàíèå ñòðàíû. Îïðåäåëåííîå çíà÷åíèå ïðåäñòàâëÿåò
èçó÷åííîñòü âå÷íîé è ñåçîííîé ìåðçëîòû è îáùåé ïî÷âåííîé õàðàêòåðèñòèêè.
Íàó÷íûå èññëåäîâàíèÿ ïî ìåòåîðîëîãèè è ñåòü ìåòåîðîëîãè÷åñêîé ñëóæáû
îêàçûâàþò ïîëåçíóþ ïîìîùü íàðîäíîìó õîçÿéñòâó, â ÷àñòíîñòè ñåëüñêîìó
õîçÿéñòâó.
Ãåîëîãàìè óñòàíîâëåí öåëûé ðÿä îñîáåííîñòåé ãåîëîãè÷åñêîãî ñòðîåíèÿ,
èçó÷åíû èñòîðèÿ ðàçâèòèÿ è çàêîíîìåðíîñòè ðàçìåùåíèÿ ðàçëè÷íûõ âèäîâ
ïîëåçíûõ èñêîïàåìûõ è ðóä Öåíòðàëüíîàçèàòñêîãî ïëàòî, ê êîòîðîìó îòíîñèòñÿ
òåððèòîðèÿ ÌÍÐ.
 ýêîíîìè÷åñêèé îáîðîò ââîäÿòñÿ óãîëü, ãîðþ÷èå ñëàíöû, ìåäü, ìîëèáäåí,
çîëîòî è ðàçëè÷íûå âèäû ìèíåðàëüíîãî è ãåîëîãè÷åñêîãî ñûðüÿ. Âíèìàíèå
ó÷åíûõ èçäàâíà ïðèâëåêàëà èñòîðèÿ ôàóíû è ôëîðû ìåçîçîéñêîãî âðåìåíè,
ñóùåñòâîâàâøèõ â óñëîâèÿõ ñóáòðîäè÷åñêîãî êëèìàòà.
Ðåçóëüòàòû ïàëåîíòîëîãè÷åñêèõ èññëåäîâàíèé, ïðîâåäåííûõ â ÌÍÐ
206
IV

ñîáñòâåííûìè è ñîâìåñòíûìè ñèëàìè ñ ó÷åíûìè äðóãèõ ñòðàí, ïðåäñòàâëÿþò
âîçðàñòàþùèé íàó÷íûé èíòåðåñ. Ðåçóëüòàòû, äîñòèãíóòûå íàøèìè ãåîëîãàìè â
îñíîâíûõ ðóäíûõ çîíàõ ïî ãëàâíûì íàïðàâëåíèÿì ñòðàòèãðàôèè, ïàëåîíòîëîãèè,
ðåãèîíàëüíîé ãåîëîãèè è ïåòðîëîãèè, øèðîêî èñïîëüçóþòñÿ íà ïðàêòèêå. Ïîèñêîâàÿ
ðàáîòà è ïðîìûøëåííîå èñïîëüçîâàíèå èñêîïàåìûõ ïîëó÷àþò çíà÷èòåëûþå
ðàçâèòèå è èìåþò áîëüøèå ïåðñïåêòèâû.
Áèîëîãàìè èçó÷åí è ïðîäîëæàåò èçó÷àòüñÿ ñîñòàâ âèäîâ ìåëêîïèòàþùèõ, ïòèö,
ïðåñìûêàþùèõñÿ, çåìíîâîäíûõ è äð.
Èçó÷åíû óíèêàëüíûå ïðåäñòàâèòåëè æèâîòíîãî ìèðà Ìîíãîëèè: êóëàí
(äèêèé îñåë), äèêèé âåðáëþä, äèêèé áàðàí, êîçåë, ãîáèéñêèé ìåäâåäü, ëîøàäü
Ïðæåâàëüñêîãî è äð.
Ïðîâåäåíû çíà÷èòåëüíûå õèìè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ ìèíåðàëüíûõ,
ðàñòèòåëüíûõ è ñûðüåâûõ ðåñóðñîâ. Óñòàíîâëåíû ñîñòàâ è ôèçèêî-õèìè÷åñêèå
ñâîéñòâà ìåñòíûõ óãëåé è ðàñòåíèé, íàïðèìåð ýíäåìè÷åñêèõ, ýôèðîíîñíûõ,
àëêàëîèäíûõ ðàñòåíèé, à òàêæå ïî÷âû, ñòðîèòåëüíûõ ìàòåðèàëîâ è èñêîïàåìûõ.
Ðåçóëüòàòû ýòèõ èññëåäîâàíèé èñïîëüçóþòñÿ â ïðàêòèêå.
Ðàçíîîáðàçèå ôëîðû âñåõ ïðèðîäíûõ çîí ïðèâëåêàåò ê ñåáå âíèìàíèå ó÷åíûõáîòàíèêîâ.
Áîòàíèêàìè ïðîâåäåíà áîëüøàÿ è ïîëåçíàÿ ðàáîòà ïî èçó÷åíèþ ôëîðû
ñòðàíû.
Óñòàíîâëåíèå îñíîâíûõ òèïîâ ïàñòáèù è ñåíîêîñíûõ óãîäèé ñ âûÿâëåíèåì èõ
çàïàñîâ, ñåçîííîé è ãîäè÷íîé äèíàìèêè èìååò îãðîìíîå ïðàêòè÷åñêîå çíà÷åíèå äëÿ
æèâîòíîâîäñòâà. Ñóùåñòâåííî âàæíîå çíà÷åíèå èìååò-èçó÷åíèå ëåñíûõ ðåñóðñîâ
ñ äåòàëüíûì èññëåäîâàíèåì ñòðóêòóðíîãî ðàçìåùåíèÿ èõ òèïîâ è îñîáåííîñòåé
åñòåñòâåííîãî âîçîáíîâëåíèÿ. Íàó÷íî-ïðàêòè÷åñêèé èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿþò
ðåçóëüòàòû èçó÷åíèÿ ïîëåçíûõ ðàñòåíèé, ìíîãèå èç êîòîðûõ ïðèìåíÿëèñü è
ïðèìåíÿþòñÿ â íàðîäíîé è ñîâðåìåííîé íàó÷íîé ìåäèöèíå.
Áîòàíèêàìè, õèìèêàìè, ôàðìàêîëîãàìè ñîâìåñòíî âíåäðåíû â ïðàêòèêó òàêèå
ìåäèêàìåíòû ðàñòèòåëüíîãî ïðîèñõîæäåíèÿ, êàê ýêñòðàêò àäîíèñà ìîíãîëüñêîãî,
áèîôëàâîí ïðîïèíãîçèä, òàìåòà-4, ýêñòðàêò Àëòàí-Óòàñ è äð., ïðèìåíÿåìûå â
ëå÷åíèè ñåðäå÷íî-ñîñóäèñòûõ è äðóãèõ çàáîëåâàíèé. Íàøè áîòàíèêè îáðàùàþò
òàêæå ñâîå âíèìàíèå íà èçó÷åíèå ðàñòèòåëüíîñòè ïîëóïóñòûííûõ ðàéîíîâ.
Íûíå áîëåå èëè ìåíåå óñòàíîâëåíû âèäû, ðîäû è ñåìåéñòâà ôëîðû ñîñóäèñòûõ
ðàñòåíèé. Ðåçóëüòàòû áîòàíè÷åñêèõ èññëåäîâàíèé îñâåùåíû â êîëëåêòèâíûõ
è ìîíîãðàôè÷åñêèõ òðóäàõ, â ðàçëè÷íûõ îïðåäåëèòåëÿõ êîðìîâûõ, âûñøèõ
ñîñóäèñòûõ, íèçøèõ ñîðÿûõ è äðóãèõ ðàñòåíèé.
 ñòàöèîíàðàõ âåäóòñÿ íàðÿäó ñ ôóíäàìåíòàëüíûìè èññëåäîâàíèÿìè
êðóãîâîðîòà âåùåñòâ â ïðèðîäå òàêèå ïðèêëàäíûå ðàáîòû, êàê ïîâåðõíîñòíîå,
êîðåííîå óëó÷øåíèå åñòåñòâåííîãî ðàñòèòåëûþãî ïîêðîâà, àãðîòåõíèêà
âîçäåëûâàíèÿ êîðìîâûõ è ïîëåçíûõ ðàñòåíèé, ïóòè óëó÷øåíèÿ ïî÷âû, èíòðîäóêöèÿ
è àêêëèìàòèçàöèÿ íåêîòîðûõ íóæíûõ ñîðòîâ êîðìîâûõ ðàñòåíèé, äðåâåñíûõ,
êóñòàðíèêîâûõ ïîðîä, ïëîäîâî-ÿãîäíûõ è îâîùíûõ êóëüòóð.
Áîòàíèêè ñîäåéñòâóþò îõðàíå ðàñòèòåëüíîãî ñîîáùåñòâà ñòðàíû,
âîçîáíîâëåíèþ ëåñíûõ ðåñóðñîâ ïóòåì ñîçäàíèÿ ïèòîìíèêîâ è îçåëåíåíèÿ
ãîðîäîâ è íàñåëåííûõ ïóíêòîâ. Ïðîâîäèòñÿ íàó÷íàÿ ðàáîòà íà áàçå ñîçäàâàåìîãî
áîòàíè÷åñêîãî ñàäà â óñëîâèÿõ âûñîêîãîðíîãî öåíòðàëüíîàçèàòñêîãî ðåãèîíà ñ
ðåçêèì êîíòèíåíòàëüíûì êëèìàòîì, óäåëÿåòñÿ âíèìàíèå îõðàíå è âîçîáíîâëåíèþ
òàêèõ óíèêàëüíûõ ïîðîä äåðåâüåâ, êàê ñàêñàóë-çàéñàííèê, ìîíãîëüñêèé âÿç,
çîëîòèñòàÿ àêàöèÿ è äðóãèå.
Áîëüøîå çíà÷åíèå ïðèäàåòñÿ ðàçâèòèþ òàêèõ íàó÷íûõ íàïðàâëåíèé, êàê
ìàòåìàòèêî-ôèçèêî-òåõíè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ, èìåþùèå ôóíäàìåíòàëüíîå
çíà÷åíèå. ïðè âíåäðåíèè äîñòèæåíèé íàó÷íî-òåõíè÷åñêîãî ïðîãðåññà â ïðàêòèêó.
Ïîíÿòíî, ÷òî â íàøå âðåìÿ ëþáîé ìåõàíèçì, ëþáîé òåõíè÷åñêèé ïðîöåññ ÿâëÿåòñÿ
ìàòåðèàëüíûì âîïëîùåíèåì ôèçèêî-òåõíè÷åñêèõ èçûñêàíèé è ìàòåìàòè÷åñêèõ
ìîäåëèðîâàíèé.
207

Èç îáøèðíûõ îáëàñòåé óêàçàííûõ íàó÷íûõ íàïðàâëåíèé ïðîâîäèòñÿ ðàáîòà
ïî íåêîòîðûì àêòóàëüíûì äëÿ íàøåé ñòðàíû âîïðîñàì ãåîôèçèêè, àñòðîôèçèêè,
ÿäåðíîé ôèçèêè, ôèçèêè ïîëóïðàâîäíèêîâ, òåîðåòè÷åñêîé è ïðèêëàäíîé
ìàòåìàòèêè. Ðåçóëüòàòû îòäåëüíûõ êîíêðåòíûõ ãåîôèçè÷åñêèõ, ãåîõèìè÷åñêèõ
èññëåäîâàíèé, â ÷àñòíîñòè õàðàêòåðèñòèêè ñåéñìè÷íîñòè íà òåððèòîðèè ÌÍÐ,
äàííûå î íàçåìíûõ îïòè÷åñêèõ íà- áëþäíèÿõ çà èñêóññòâåííûìè ñïóòíèêàìè è
ÿâëåÿèÿìè íà Ñîëíöå, ïðåäñòàâëÿþò òåîðåòè÷åñêèé è ïðàêòè÷åñêèé èíòåðåñ. Ýòè
èññëåäîâàíèÿ îñâåùåíû â òðóäàõ íàøèõ ó÷åíûõ, îïóáëèêîâàííûõ íà ìîíãîëüñêîì,
ðóññêîì è äðóãèõ ÿçûêàõ, èçäàííûõ ÷àñòè÷íî â Àíãëèè, ÔÐÃ, Ôðàíöèè, ßïîíèè è
äðóãèõ ñòðàíàõ.
Íàðÿäó ñ òåîðåòè÷åñêèìè èññëåäîâàíèÿ-ìè íàøè ôèçèêè è òåõíèêè îáðàùàþò
çíà÷èòåëüíîå âíèìàíèå íà ïðèêëàäíûå òåìû. Èç ýòèõ òåì èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿþò
ðàçðàáîòàííûå èìè íåêîòîðûå óñòàíîâêè, óñòðîéñòâà è ïðèáîðû äëÿ ýêñïåðèìåíòà
ïî ïðåîáðàçîâàíèþ ýíåðãèè Ñîëíöà, âåòðà è ãèäðîèñòî÷íèêà â ýëåêòðè÷åñêóþ,
òåïëîâóþ è ìåõàíè÷åñêóþ.
Íàøè ìàòåìàòèêè íàðÿäó ñ ïðîâåäåíèåì òåîðåòè÷åñêèõ ðàáîò ïî
ìàòåìàòè÷åñêîé ñòàòèñòèêå è òåîðèè âåðîÿòíîñòè çàíèìàþòñÿ ìîäåëèðîâàíèåì
ðàçëè÷íûõ ïðîöåññîâ íà ÝÂÌ - Ì-222, ðàçðàáàòûâàþò îòäåëüíûå àñïåêòû
ýêîíîìèêî-ìàòåìàòè÷åñêîé ìîäåëè, ÷òî èìååò ñâîå êîíêðåòíîå ïðèìåíåíèå â
íàó÷íûõ èññëåäîâàíèÿõ è ïðîèçâîäñòâåííîé ïðàêòèêå.
Çíà÷åÿèå åñòåñòâåííîíàó÷íûõ è òåõíè÷åñêèõ èññëåäîâàíèé, êàê ÿ óæå îòìåòèë,
îöåíèâàåòñÿ â êîíå÷íîì ñ÷åòå èõ ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêîé çíà÷èìîñòüþ. Íàó÷íûå
ó÷ðåæäåíèÿ, Ãîñêîìèòåò ïî íàóêå è òåõíèêå, ÀÍ è îòðàñëåâûå èíñòèòóòû â
ñâîèõ ïëàíàõ ïðåäóñìàòðèâàþò âíåäðåíèå ðåçóëüòàòîâ íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé â
ïðîèçâîäñòâî è îêàçûâàþò ñîäåéñòâèå ðåàëèçàöèè ýòèõ ïëàíèðóåìûõ ðàáîò. ß õîòåë
áû îãðàíè÷èòüñÿ íåêîòîðûìè ïðèìåðàìè, õàðàêòåðèçóþùèìè ïðàêòèêó âíåäðåÿèÿ
ðåçóëüòàòîâ íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé.
×èñëåííî âîçðàñòàþùåå ñòàäî ïîëóòîíêîðóííîé ïîðîäû îâåö «îðõîí» è
ãèáðèäíûõ ïóõîâûõ êîç, ãðóïïà îâåö «÷àìàð»; ñîðòà ïøåíèöû «îðõîí» è íîâûå
ãèáðèäíûå âèäû çåðíîâûõ, îâîùíûõ è ïëîäîâî-ÿãîäíûõ êóëüòóð âîøëè â ïðàêòèêó è
ïîëó÷àþò ïðèçíàíèå.
Íîâûå âàêöèíû, áèîïðåïàðàòû è ìåäèêàìåíòû, ñîçäàííûå ïóòåì èñïîëüçîâàíèÿ
ðàçëè÷íûõ öåííûõ âèäîâ ìåñòÿîãî ñûðüÿ, âûñîêî îöåíåíû íàøèì ïðàâèòåëüñòâîì, è
èõ ïðèìåíåíèå äàåò çíà÷èòåëüíûé ýôôåêò.
Êîìïëåêñ îáîðóäîâàíèÿ çàâîäîâ è öåõîâ, ïðîèçâîäÿùèõ íîâóþ ïðîäóêöèþ èç
ðàñòèòåëüíîãî è æèâîòíîâîä÷åñêîãî ñûðüÿ, òåõíè÷åñêèå óñòðîéñòâà, äåòàëè è ò.
ï., ñêîíñòðóèðîâàííûå â ëàáîðàòîðèÿõ íàó÷íûõ ó÷ðåæäåíèé ÀÍ, âåäîìñòâåííûõ
èíñòèòóòàõ, ïðîìûøëåííûõ è êîíñòðóêòîðñêèõ ó÷ðåæäåíèÿõ, ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé
íîâûé âàæíûé øàã â ðàçâèòèè òåõíè÷åñêîé ìûñëè è îêàçûâàþò ïîëåçíóþ ïîìîùü
íàðîäíîìó õîçÿéñòâó.
Ðåçóëüòàòû ðàçëè÷íûõ íàó÷íî-òåõíè÷åñêèõ èññëåäîâàíèé, ïðîâåäåííûõ â
òå÷åíèå îäíîé ïÿòèëåòêè, ïåðåäàþòñÿ â ïðàêòèêó äëÿ âíåäðåíèÿ èõ â òå÷åíèå
ïîñëåäóþùåé. Òàê, íàïðèìåð, çà ïåðèîä 1970-1975 ãò. ïåðåäàíî ïðîèçâîäñòâó
íåñêîëüêî ñîòåí íîâûõ âèäîâ ïðîäóêöèè, ïðîåêòîâ, òåõíîëîãèé, ñòàíäàðòîâ,
òåõíèêî-ýêîíîìè÷åñêèõ îáîñíîâàíèé è ò. ä., îò ðåàëèçàöèè êîòîðûõ íàðîäíîå
õîçÿéñòâî ïîëó÷èëî áîëåå 120 ìëí. òóãðèêîâ.
Õàðàêòåðíûå ÷åðòû âçàèìîäåéñòâèÿ îáùåñòâà è íàóêè âûðàæàþòñÿ ïðåæäå
âñåãî â òîì, ÷òî íàøå îáùåñòâî ñâîèìè ïîòðåáíîñòÿìè îáóñëîâëèâàåò ðàçâèòèå
íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé, èõ íàïðàâëåíèÿ è ýôôåêò. Îáùåñòâî, ðàçâèâàÿñü íà
íàó÷íîé îñíîâå, îòêðûâàåò ïåðåä ñàìîé íàóêîé áîëüøîé ïðîñòîð. À íàóêà,
ðàñêðûâàÿ çàêîíîìåðíîñòè ðàçâèòèÿ îáùåñòâåííîãî ñòðîÿ è ïóòåé ðàöèîíàëüíîãî
208
V

èñïîëüçîâàíèÿ ïðèðîäíûõ ðåñóðñîâ, â ñâîþ î÷åðåäü îêàçûâàåò îãðîìíóþ ïîìîùü
îáùåñòâó.
Íàóêà ïîìîãàåò ñâîèìè èññëåäîâàíèÿìè íàðîäíîìó õîçÿéñòâó øèðîêî
èñïîëüçîâàòü ìèíåðàëüíûå, ãåîëîãè÷åñêèå, ëåñíûå, ïàñòáèùíûå è äðóãèå âèäû
ïðèðîäíûõ ðåñóðñîâ. Âñå âîçðàñòàþùåå èñïîëüçîâàíèå ïðèðîäíûõ ðåñóðñîâ -
ýòèõ ïåðâîèñòî÷íèêîâ óäîâëåòâîðåíèÿ ìàòåðèàëüíûõ è äóõîâíûõ ïîòðåáíîñòåé
îáùåñòâà, - îñóùåñòâëÿåìîå ñ ïîìîùüþ ñîâðåìåííîé òåõíèêè, âûçûâàåò ïîñòîÿííóþ
çàáîòó îá îõðàíå îêðóæàþùåé ñðåäû, î ðàöèîíàëüíîì èñïîëüçîâàíèè ïðèðîäíûõ
áîãàòñòâ è èõ âîñïðîèçâîäñòâå â òåõ îáëàñòÿõ, ãäå ýòî âîçìîæíî. Ïîýòîìó íàøå
îáùåñòâî ïðîÿâëÿåò îñîáóþ çàáîòó îá îêðóæàþùåé ñðåäå è ñ ïîìîùüþ íàóê
ïðèíèìàåò ìåðû ïî îõðàíå ïðèðîäû è âîñ-ïðîèçâîäñòâó åå ðàçëè÷íûõ ðåñóðñîâ, ïî
î÷èñòêå àòìîñôåðû, âîäíûõ èñòî÷íèêîâ è äð.
Ñ ýòîé öåëûþ, ïðåæäå âñåãî Êîíñòèòóöèÿ ÌÍÐ ïðîâîçãëàñèëà îõðàíó âñåõ âèäîâ
áîãàòñòâ, ïðèíàäëåæàùèõ âñåìó íàðîäó â ëèöå ãîñóäàðñòâà, îáùåíàðîäíûì äîëãîì.
Èçäàíû çàêîíû, íàïðàâëåííûå íà îõðàíó îêðóæàþùåé ñðåäû: çàêîí î
çåìëåïîëüçîâàíèè ÌÍÐ (1971), çàêîí îá îõîòå ÌÍÐ (1972), ëåñíîé çàêîí ÌÍÐ
(1974), âîäíûé çàêîí (1974) è äðóãèå. Â îñóùåñòâëåíèå ýòèõ çàêîíîâ ïðîâîäèòñÿ
ïðàêòè÷åñêàÿ ðàáîòà: íàïðèìåð, â öåëÿõ áîðüáû ïðîòèâ ýðîçèè ïî÷â âûðàáîòàíû
ðåêîìåíäàöèè ïî ëåíòî÷íîìó ïîñåâó ðàñòåíèé, ðàçáðîñó ñîëîìû è äð., ðàçðàáîòàí
ïàðîâîé ìåòîä ïðíìåíèòåëüíî ê óñëîâèÿì íàøåé ñòðàíû. Ïðîâîäÿòñÿ ðàáîòû
ïî èñêóññòâåííîìó ðàç- âåãåÿïî, àêêëèìàòèçàöèè, ðàññåëåíèþ áîáðà. òàðáàãàíà,
îíäàòðû, ôàçàíà, áàéêàëüñêîãî àìóëÿ í äðóãèå.
 ñòðàíå óñòàíîâëåí ðÿä çàïîâåäíèêîâ, ïðîâîäèòñÿ èíòðîäóêöèÿ è
àêêëèìàòèçàöèÿ ðàçíûõ âèäîâ ðàñòåíèé. Âàæíîå çíà÷åíèå äëÿ íàøåé ñòðàíû íìåþò
îáùàÿ ðàçâåðíóòàÿ ïðîãðàììà ñîòðóäíè÷åñòâà ñòðàí - ÷ëåíàâ ÑÝ è ÑÔÐÞ íà
ïåðèîä äî 1980 ã. â îáëàñòè îõðàíû è óëó÷øåíèÿ îêðóæàþùåé ñðåäû, ñâÿçàííîå ñ
ýòèì ðàöèîíàëüíîå èñïîëüçîâàíèå ïðèðîäíûõ ðåñóðñîâ ñòðàíû.
Òàêîâû â îáùåì èçëîæåíèè íåêîòîðûå âîïðîñû âçàèìîäåéñòâèÿ îáùåñòâà è
íàóêè â ñîâðåìåííîé Ìîíãîëèè. Îòìå÷ó, ÷òî ýòè îñíîâíûå ÷åðòû íàóêè âìåñòå ñ
òåì âûðàæàþò ñóùíîñòü åäèíîé íàó÷íîé ïîëèòèêè íàøåé ñòðàíû.
Ìû äàëåêè îò òîé ìûñëè, ÷òî íàó÷íûìè èññëåäîâàíèÿìè îõâàòûâàåì âñå
âàæíûå îáëàñòè íàó÷íîé ïðîáëåìàòèêè, ÷òî óðîâåíü íàó÷íîãî ðåøåíèÿ âîïðîñîâ âî
âñåõ çâåíüÿõ â îäèíàêîâîé ìåðå óäîâëåòâîðÿåò ïîòðåáíîñòü îáùåñòâà.
Èç îáúåêòèâíîãî àíàëèçà ñîñòîÿíèÿ íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé äåëàþòñÿ âûâîäû
î íåîáõîäèìîñòè ïîñòîÿííîãî ïîâûøåíèÿ òåîðåòè÷åñêîãî óðîâíÿ è ñîöèàëüíîýêîíîìè÷åñêîé
ýôôåêòèâíîñòè èññëåäóåìûõ ïðîáëåì. Ìîæíî ñêàçàòü, ÷òî
äîñòèãíóòûé óðîâåíü èññëåäîâàíèé â íåêîòîðûõ îáëàñòÿõ îáùåñòâåííûõ,
åñòåñòâåííûõ è òåõíè÷åñêèõ íàóê, íåñîìíåííî, ïîçâîëÿåò íàì áîëåå êîìïëåêñíî
è óãëóáëåííî âåñòè ðàçðàáîòêó ïåðâîñòåïåííî âàæíûõ íàó÷íûõ ïðîáëåì ñ
ó÷åòîì äîñòèæåíèé ñîâðåìåííîé ìèðîâîé íàóêè, ìåæäóíàðîäíîãî ðàçäåëåíèÿ
òðóäà ïî íàó÷íî-òåõíè÷åñêîìó ñîòðóäíè÷åñòâó ñî ñòðàíàìè - ÷ëåíàìè ÑÝ è
íàðîäíîõîçÿéñòâåíûõ çàäà÷, âûäâèíóòûõ XVII ñúåçäîì ÌÍÐÏ.
Èíà÷å ãîâîðÿ, â ðàçâèòèè íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé îáðàùàåòñÿ âíèìàíèå íà
ñëåäóþùèå îñíîâíûå ïðîáëåìû:
à) îáùåòåîðåòè÷åñêèå ïðîáëåìû, ðàçðàáîòêà êîòîðûõ â êîíå÷íîì ñ÷åòå îêàæåò
â áóäóùåì ñóùåñòâåííîå âëèÿíèå íà ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêîå ðàçâèòèå îáùåñòâà â
öåëîì;
á) ïðîáëåìû, íåïîñðåäñòâåííî ñîäåéñòâóþùèå ðåøåíèþ êîíêðåòíûõ çàäà÷
îòðàñëåé íàðîäíîãî õîçÿéñòâà;
â) ïðîáëåìû, ñâÿçàííûå ñ ñîöèàëüíûì ðàçâèòèåì îáùåñòâà - êóëüòóðîé,
èñêóññòâîì, îáðàçîâàíèåì, çäðàâîîõðàíåíèåì è ò. ä.
 ýòîé ãðóïïå ïðîáëåì îñîáåííî áîëüøîå çíà÷åíèå èìååò âîïðîñ î
âñåñòîðîíÿåì ãàðìàíè÷íîì ðàçâèòèè ÷åëîâåêà â ñîöèàëèñòè÷åñêîì îáùåñòâå.
“Ïðîáëåìû äàëüíîãî Âîñòîêà” Ì., 1977ã ¹2. ñòð 176-183.
209

ÄÎÑÒÈÆÅÍÈß ÍÀÓÊÈ ÍÀÐÎÄÍÎÉ
ÌÎÍÃÎËÈÈ
Îäíèì èç âàæíåéøèõ ðåçóëüòàòîâ Íàðîäíîé ðåâîëþöèè â Ìîíãîëèè ñòàëî
èíòåíñèâíîå ðàçâòèòèå íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé. Îíî òåñíî ñâÿçàíî ñ ïðîöåññîì
ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèõ ïðåîáðàçîâàíèé è ïðàêòèêîé ýêîíîìè÷åñêîãî è
êóëüòóðíîãî ñòðîèòåëüñòâà â ÌÍÐ. Ñðàçó æå ïîñëå ïîáåäû Íàðîäíîé ðåâîëþöèè, â
íîÿáðå 1921 ã, â ñòðàíå, äî ýòîãî íå èìåâøåé íàóêè, áûëî ñîçäàíî ïåðâîå íàó÷íîå
ó÷ðåæäåíèå “Ñóäàð áè÷ãèéí õóðýýëýí” – “Êíèæíàÿ ïàëàòà”. Åãî êîñòÿê ñîñòàâèëà
íåáîëüøàÿ ãðóïïà îáðàçîâàííûõ ëþäåé.
Íàðîäíîå ïðàâèòåëüñòî ñ ïåðâûõ äíåé ñâîåãî ñóùåñòâàâàíèÿ íàïðàâèëî óñèëèÿ
íàó÷íûõ ðàáîòíèêîâ íà îâëàäåíèå äîñòèæåíèÿìè ñîâðåìåííîãî ìèðîâîãî íàó÷íîòåõíè÷åñêîãî
ïðîãðåññà â òåñíîì ñîòðóäíè÷åñòâå ñ íàóêîé áðàòñêîé Ñîâåòñêîé
ñòðàíû, à çàòåì â ñîòðóäíè÷åñòâå ñî ñòðàíàìè ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ñîäðóæåñòâà,
ó÷åíûìè è íàó÷íûìè ó÷ðåæäåíèÿìè ìíîãèõ ñòðàí ìèðà.
Ïîòðåáíîñòè ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ñòðîÿ â íàó÷íûõ èññëåäîâàíèÿõ â îáëàñòè
îáùåñòâåííûõ, åñòåñòâåííûõ è òåõíè÷åñêèõ íàóê îïðåäåëèëè âîçíèêíîâåíèå
ñóùåñòâóþùåé îðãàíèçàöèîííîé ñèñòåìû íàó÷íûõ ó÷ðåæäåíèé è ãëàâíûå
íàïðàâëåíèÿ íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêèõ ðàáîò.  ÷èñëî íàó÷íûõ ó÷ðåæäåíèé
ñòðàíû íûíå âõîäÿò àêàäåìè÷åñêèå èíñòèòóòû è ëàáîðàòîðèè, êàôåäðû âóçîâ,
îáúåäèíÿþùèå êâàëèôèöèðîâàííûå ïðåïîäàâàòåëüñêèå êàäðû, è èíñòèòóòû
ïðèêëàäíûõ èññëåäîâàíèé ïðè ìèíèñòåðñòâàõ è âåäîìñòâàõ. Êàæäàÿ ñîñòàâíàÿ ÷àñòü
ýòîé ñèñòåìû ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé îïðåäåëåííîå çâåíî â îáùåé ñõåìå îðãàíèçàöèè
íàóêè è â òî æå âðåìÿ îñóùåñòâëÿåò ñâîè ñïåöèôè÷åñêèå ôóíêöèè.
Àêàäåìèÿ íàóê ÌÍÐ îñóùåñòâëÿåò â ñîäðóæåñòâå ñ ó÷åíûìè ÑÑÑÐ è äðóãèõ
ñîöèàëèñòè÷åñêèõ ñòðàí ôóíäàìåíòàëüíûå è ïðèêëàäíûå èññëåäîâàíèÿ ïî
âàæíåéøèì íàïðàâëåíèÿì â îáëàñòè ìàòåìàòèêè, ôèçèêè, òåõíèêè, õèìèè,
ãåîëîãèè, ãåîãðàôèè, áèîëîãèè, áîòàíèêè, ýêîíîìèêè, ôèëîñîôèè, ïðàâà, èñòîðèè,
ôèëîëîãèè.
Íåîáõîäèìîñòü îâëàäåíèÿ òåîðèåé è ñîâðåìåííîé ìåòîäîëîãèåé íàóêè,
íåäîñòàòî÷íàÿ èçó÷åííîñòü áîãàòåéøèõ ðåñóðñîâ îáøèðíîé òåððèòîðèè ñòðàíû
è òåíäåíöèè ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ ñîöèàëèñòè÷åñêîãî îáùåñòâà
îïðåäåëÿþò îñíîâíûå íàïðàâëåíèÿ ïðîáëåìàòèêè è âûáîð òåìàòèêè â íàó÷íûõ
èññëåäîâàíèÿõ èíñòèòóòîâ ÀÍ ÌÍÐ.
Òàê, â îáëàñòè òåîðåòè÷åñêîé è ïðèêëàäíîé ôèçèêè âåäåòñÿ òåîðåòè÷åñêîå è
ýêñïåðèìåíòàëüíîå èçó÷åíèå ìåõàíèçìîâ âçàèìîäåéñòâèÿ ýëåìåíòàðíûõ ÷àñòèö
è ÿäåð àòîìîâ ïð âûñîêèõ ýíåðãèÿõ, îñóùåñòâëÿåòñÿ èññëåäîâàíèå ïðîöåññîâ,
ïðîèñõîäÿùèõ íà Ñîëíöå, èäåò ðàçðàáîòêà ìåòîäîâ ïðèìåíåíèÿ äîñòèæåíèé
ñîâðåìåííîé íàóêè â îáëàñòè ÿäåðíîé ôèçèêè äëÿ îïðåäåëåíèÿ ñîñòàâà ìåäíîìîëèáäåíîâûõ,
âîëüôðàìîâûõ è ïîëèòåòàëëè÷åñêèõ ðóä, à òàêæå äëÿ îáîãàùåíèÿ
ðóä öâåòíûõ ìåòàëëîâ è ðåäêèõ ýëåìåíòîâ, ñîçäàþòñÿ íàó÷íûå ïðèáîðû è
àïïàðàòóðà.
Êîëëåêòèâ Èíñòèòóòà ìàòåìàòèêè ñîâåðøåíñòâóåò ñèñòåìó ìàòåìàòè÷åñêîãî
îáåñïå÷åíèÿ, ïîçâîëÿþùóþ ýôôåêòèâíî èñïîëüçîâàòü ÝÂÌ äëÿ ïðîâåäåíèÿ íàó÷íûõ
èññëåäîâàíèé è îáðàáîòêè ðàçëè÷íûõ èíôîðìàöèîííûõ äàííûõ.
Ñîâìåñòíûå èññëåäîâàíèÿ ñîâåòñêèõ è ìîíãîëãîëüñêèõ ó÷åíûõ â îáëàñòè
îðãàíè÷åñêîãî ñèíòåçà îòêðûâàþò âîçìîæíîñòü ñîçäàíèÿ íîâûõ òèïîâ
áèîñòèìóëÿòîðîâ, íåîáõîäèìûõ äëÿ ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà.
 ðåçóëüòàòå òâîð÷åñêîãî èñïîëüçîâàíèÿ íàó÷íîãî ìåòîäà ñîâåòñêèõ ó÷åíûõ
210

íàìè ïîëó÷åíû íîâûå ñîðòà ÿðîâîé ïøåíèöû (Ì-99 è Ì-167), êîòîðûå, êàê ïîêàçàëè
èñïûòàíèÿ, äàþò çåðíà áîëüøå è ñîçðåâàþò íà 7-10 äíåé ðàíüøå ïî ñðàâíåíèþ ñ
èñïîëüçîâàâøèìèñÿ ðàçíåå ñîðòàìè.
Ýêñïåðèìåíòàëüíîå èçó÷åíèå ãåíåòè÷åñêèõ ôàêòîðîâ ìåñòíîãî êðóïíîãî
ðîãàòîãî ñêîòà, ÿêîâ è ìîíãîëüñêèõ îâåö äàëî íàøèì ó÷åíûì âîçìîæíîñòü
ðàçðàáîòàòü ìåòîäîëîãèþ óëó÷øåíèÿ ïîðîäíûõ êà÷åñòâ ñåëüñêîõîçÿéñòâåííûõ
æèâîòíûõ ïóòåì ñêðûùèâàíèÿ ãåîãðàôè÷åñêè îòäàëåííîé ïîïóëÿöèè ñ ìåñòíûìè
ïîðîäàìû. Èìè óñòàíîâëåíà ñêîòà îò ñîáëþäåíèÿ íàó÷íî îáîñíîâàííîé âîçðàñòíîé
ñòðóêòóðû â ñòàäå.
Ðàçðàáîòàíû ïóòè êîìïëåêñíîãî èñïîëüçîâàíèÿ ïîëåçíîé è äèêîðàñòóùåé
ôëîðû äëÿ ïîëó÷åíèÿ èç íèõ íîâûõ âèäîâ ïèùåâèõ ïðîäóêòîâ è ïðåïàðàòîâ ñ
âûñîêîé áèîëîãè÷åñêîé àêòèâíîñòüþ. Áîòàíèêàìè ðàçðàáîòàíà êëàññèôèêàöèÿ
òèïîâ ëåñíûõ ðåñóðñîâ ÌÍÐ, âûÿâëåíû çàêîíîìåðíîñòè èõ âîññòàíîâèòåëüíûõ
ïðîöåññîâ è èññëåäîâàíà èõ òîâàðíàÿ ñòðóêòóðà.
Ó÷åíûå-ãåîëîãè ÌÍÐ â ñîòðóäíè÷åñòâå ñ ñîâåòñêèìè ó÷åíûì ïðîâåëè âàæíûå
òåîðåòè÷åñêèå è ýêñïåðìåíòàëüíûå èññëåäîâàíèÿ â îáëàñòè îáðàçîâàíèÿ è
ðàñïðåäåëåíèÿ ãåîëîãè÷åñêèõ ñòðóêòóð, ñ êîòîðûìè ñâÿçàíû òàêèå âàæíåéøèå
âèäû ïîëåçíûõ èñêîïàåìûõ, êàê ôîñôîðèòû, áîêñèòû, æåëåçî, ìàðãàíåö, çîëîòî è
äð. Ýòî äàëî âîçìîæíîñòü ñôîðìóëèðîâàòü ñòðóêòóðíî-ôîðìàöèîííóþ îñíîâó äëÿ
ñîñòàâëåíèÿ ìåòàëëîãåíè÷åñêîé êàðòû ÌÍÐ, èìåþùåé ïðàêòè÷åñêîå çíà÷åíèå
äëÿ óñïåøíûõ ïîèñêîâ è ïðîãíîçèðîâàíèÿ ìåñòîðîæäåíèé ïîëåçíûõ èñêîïàåìûõ.
Îáøèðíèå ðåãèîíàëüíî-ãåîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ, ïðîâåäåííûå â ðàçëè÷íûõ
ðàéîíàõ ñòðàíû, ïîçâîëÿþò ñîçäàòü òåêòîíè÷åñêóþ êàðòó ÌÍÐ. Ãåîëîãîãåîõèìè÷åñêèå
èññëåäîâàíèÿ, ïðîâåäåííûå â ðÿäå ðóäîíîñíûõ ðàéîíîâ, äàþò
âîçìîæíîñòü âûÿâèòü ãåîëîãî-ñòðóêòóðíûå õàðàêòåðèñòèêè, ñîñòàâ è îñîáåííîñòè
ðóäíûõ ôîðìàöèè òàêèõ ïîëåçíûõ èñêîïàåìûõ, êàê ìåäü, ìîëèáäåí, îëîâî,
âîëüôðàì, ôëþîðèò, ðåäêîçåìåëüíûå ýëåìåíòû è äð.
 ðåçóëüòàòå ñîâìåñòíîé ðàáîòû ñîâåòñêèõ è ìîíãîëüñêèõ ïàëåîíòîëîãîâ
ïîäòâåðæäåí âûâîäîòîì, ÷òî Öåíòðàëüíàÿ Àçèÿ â êîíöå ìåçîçîÿ ñòàíîâèòñÿ îäíîé
èç êðóïíåéøèõ îáëàñòåé ôîðìèðîâàíèÿ è ðàçâèòèÿ ìíîãèõ ãðóïï äðåâíåéøèõ
ïîçâîíî÷íûõ.
Íà îñíîâå èññëåäîâàíèè, ïðîâåäåííûõ ïðè ó÷àñòèè ñîâåòñêèõ ó÷åíûõïî÷âîâåäîâ,
âïåðâûå ðàçðàáîòàíà îáùåðåñïóáëèêàíñêàÿ êëàññèôèêàöèÿ ïî÷â ñ
ðàçäåëåíèåì èõ íà 35 òèïîâ, ïîäïèòû, ðîäû è âèäû.
Ó÷åíèå ÌÍÐ âåäóò óãëóáëåííûå íàó÷íûå èññëåäîâàíèÿ ïî øèðîêîìó äèàïèçîíó
ïðîáëåì è âîïðîñîâ, ïðè÷åì â öåíòðå èõ âíèìàíèÿ íàõîäèòñÿ ñâÿçü íàóêè ñ
ïðàêòèêîé, ðåàëüíàÿ öåííîñòü íàó÷íûõ èçûñêàíèé äëÿ æèçíè, äëÿ äàëüíåéøåãî
ðàçâèòèÿ ïðîèçâîäñòâà.
Èçó÷åíèå ìíîãèõ ïîëåçíûõ âèäîâ ðàñòèòåëüíîãî ñûðûÿ õèìèêàìè,
áîòàíèêàìè è ôàðìàêîëîãàìè äàåò âîçìîæíîñòü èçãîòîâëÿòü íîâûå ëå÷åáíûå
ïðåïàðàòû îðãàíèêî-ìèíåðàëüíîãî ïðîèñõîæäåíèÿ. Ìèêðîáèîëîãàìè ïîëó÷åíû
âûñîêîàêòèâíûå ïðåïàðàòû âèòàìèíà Â12, ïðîâèòàìèíà À.
Ýêîíîìèñû ðàçðàáàòûâàþò óçëîâûå ïðîáëåìû ýôôåêòèâíîñòè îáùåñòâåííîãî
ïðîèçâîäñòâà, èñïîëüçîâàíèÿ ìåõàíèçìîâ äåéñòâèÿ ýêîíîìè÷åñêèõ çàêîíîâ
ñîöèàëèçìà íà íûíåøíåì ýòàïå ðàçâèòèÿ ÌÍÐ è äð.
Ðàçðàáîòàííàÿ Èíñòèòóòîì ðàçâèòèÿ è ðàçìåùåíèÿ ïðîèçâîäèòåëüíûõ ñèë
ïðè Ãîñïëàíå è Àêàäåìè íàóê ÌÍÐ Ãåíåðàëüíàÿ ñõåìà ðàçâèòèÿ è ðàçìåùåíèÿ
ïðîèçâîäèòåëüíûõ ñèë ÌÍÐ íà ïåðèîä äî 1990 ã ÿâëÿåòñÿ ïåðâûì êðóïíûì
êîìïëåêñíûì íàó÷íûì èññëåäîâàíèåì, îòðàæàþùèì âàæíåéøèå ðåçóëüòàòû
211

íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêèõ ðàáîò êàê ôóíäàìåíòàëüíîãî, òàê è ïðèêëàäíîãî
õàðàêòåðà.
Ôèëîñîôû è þðèñòû èññëåäóþò ïðîáëåìû ñîâåðøåíñòâîâàíèÿ
ñîöèàëèñòè÷åñêèõ îáùåñòâåííûõ îòíîøåíèé, ñîöèàëüíîé ñòðóêòóðû ÌÍÐ,
ôîðìèðîâàíèÿ óòâåðæäåíèÿ ñîöèàëèñòè÷åñêîãî îáðàçà æèçíè è ïðàâîãî
ðåãóëèðîâàíèÿ íàðîäíîãî õîçÿéñòâà è äð.
Îñíîâíûìè ðåçóëüòàòàìè èñòîðè÷åñêèõ èññëåäîâàíèé çà ìèíóâøóþ ïÿòèëåòêó
áûëî çàâåðøåíèå òàêèõ êðóïíûõ ôóíäàìåíòàëüíûõ êîëëåêòèâíûõ òðóäîâ, êàê
“Èñòîðèÿ ñîâåòñêî-ìîíãîëüñêèõ îòíîøåíèé”, òðåòüå äîïîëíåííîå è ïåðåðàáîòàííîå,
èçäàíèå îäíîòîìíèêà “Èñòîðèÿ ÌÍД, “Íåêàïèòàëèñòè÷åñêèé ïóòü ðàçâèòèÿ ÌÍÐ
è ðàáî÷èé êëàññ”, “Ôîðìèðîâàíèå ñîöèàëèñòè÷åñêîãî áûòà ÌÍД, “Öèâèëèçàöèÿ
êî÷åâûõ íàðîäîâ Öåíòðàëüíîé Àçèè” è äð.
Ôèëîëîãè èçó÷àþò âàæíåéøèå âîïðîñû ìîíãîëüñêîãî ÿçûêà è ëèòåðàòóðû, à
òàêæå âçàèìîñâÿçè ëèòåðàòóðû è èññêóññòâà Ìîíãîëèè ñ ëèòåðàòóðîé íåêîòîðûõ
íàðîäîâ Ñîâåòñêîãî Ñîþçà, Èíäèè è Òèáåòà.
Ñ îáðàçîâàíèåì â 1967 ã. ìåæäóíàðîäíîé îðãàíèçàöèè “Èíòåðêîñìîñ”, èìåþùåé
çàäà÷ó èçó÷åíèÿ è èñïîëüçîâàíèÿ êîñìè÷åñêîãî ïðîñòðàíñòâà â ìèðíûõ öåëÿõ,
ïðè Àêàäåìèè íàóê ÌÍÐ áûë ñîçäàí Íàöèîíàëüíûé êîîðäèíàöèîííûé ñîâåò.
Ó÷àñòâóÿ â ïðîãðàììå “Èíòåðêîñìîñ”, îí ïîäãîòîâèë ñ ïîìîùüþ ñîâåòñêèõ íàó÷íûõ
ó÷ðåæäåíèé ãðóïïó ìîíãîëüñêèõ ñïåöèàëèñòîâ ïî ãëàâíåéøèì íàïðàâëåíèÿì
êîñìè÷åñêîé íàóêè. Ñïåöèàëèñòû êîñìè÷åñêèõ èññëåäîâàíèé ÀÍ ÌÍÐ ïîñòîÿííî
ïðèíèìàþò ó÷àñòèå â ìåðîïðèÿòèõ “Èíòåðêîñìîñà” ïî êîñìè÷åñêîé ôèçèêå,
òåõíèêå, ñâÿçè, ãåîëîãèè, áèîëîãèè è ìåäèöèíå. Ïðåäñòàâèòåëü ìîíãîëüñêîãî íàðîäà
Æóãäýðäýìèäèéí Ãóððàã÷à ïðèíÿë ó÷àñòèå â ñîâìåñòíîì ïîëåòå ñ ñîâåòñêèìè
êîñìîíàâòàìè ïî îêîëîçåìíîé îðáèòå íà áîðòó îðáèòàëüíîãî êîìïëåêñà “Ñàëþò 6”
– “Ñîþç Ò-4” – “Ñîþç 39”.
 õîäå ýòîãî óñïåøíîãî ñîâìåñòíîãî ïîëåòà ìîíãîëüñêîãî è ñîâåòñêèõ
êîñìîíàâòîâ ïðîâåäåíû ôèçèêî-áèîëîãè÷åñêèå ýêñïåðèìåíòû.  òîì ÷èñëå
èññëåäîâàíèå ïîëÿðèçàöèè ñîëíå÷íîãî ñâåòà ñ èñïîëüçîâàíèåì ïðèáîðà ÂÏÀ-1ì,
ðàçðàáîòàííîãî ñîâåòñêèìè è ìîíãîëüñêèìè ñïåöèàëèñòàìè, ýêñïåðèìåíòû ïî
îïðåäåëåíèþ ìîùíîñòè ïîòîêà è ñîñòàâà ÿäåð êîñìè÷åñêèõ ëó÷åé çà ïðåäåëàìè
àòìîñôåðû; ñïåêòðîìåòðè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ êîíòðàñòíûõ îáúåêòîâ èç
êðóãà ôèçèêî-òåõíè÷åñêèõ ýêñïåðèìåíòîâ ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé ïðîäîëæåíèå
èññëåäîâàíèé, ðàíåå ïðîâåäåííûõ ïî ýòîé òåìå. Èç òåõíîëîãè÷åñêèõ ýêñïåðèìåíòîâ
ñëåäóåò îòìåòèòü âûÿñíåíèå îïòè÷åñêèõ ñâîéñòâ êâàðöà â êîñìè÷åñêèõ
óñëîâèÿõ è íåêîòîðûå äðóãèå. Ðÿä òåõíîëîãè÷åñêèõ ýêñïåðèìåíòîâ, â ÷àñòíîñòè
ôîòîãðàôèðîâàíèå ãåîëîãè÷åñêèõ îáúåêòîâ Õóáñóãóëüñêîé ðèôòîâîéçîíû, ðàçëîìîâ
ñåâåðíî-çàïàäíîé ÷àñòè Ìîíãîëèè, ðóäíîé çîíû íåêîòîðûõ ðàéîíîâ, îñíîâíûõ
çîíàëüíûõ òèïîâ ïàñòáèù ÌÍÐ, è äðóãèå, íåñîìíåííî, ïðåäñòàâëÿþò áîëüøîé
íàó÷íî-ïðàêòè÷åñêèé èíòåðåñ.
Ïî ñëó÷àþ èñïîëíÿþùåãîñÿ â 1981ã. 60-ëåòèÿ Íàðîäíîé ðåâîëþöèè è 20-ëåòèÿ
Àêàäåìèè íàóê ÌÍÐ ñîòðóäíèêè ÀÍ ÌÍÐ âûðàæàþò ñåðäå÷íóþ áëàãîäàðíîñòü
ó÷åíûì Ñîâåòñêîãî Ñîþçà â ëèöå Àêàäåìèè íàóê ÑÑÑÐ çà ïëîäîòâîðíîå íàó÷íîå
ñîòðóäíè÷åñòâî, çà äðóæåñêóþ ïîìîùü, îêàçûâàåìóþ â ïðîâåäåíèè íàó÷íûõ
èññëåäîâàíèé è â ïîäãîòîâêå íàó÷íûõ êàäðîâ.
“Ïðîáëåìû äàëüíîãî Âîñòîêà” Ì., 1982ã. ñòð 128-130
212

ÀÊÀÄÅÌÈ× Á.ØÈÐÝÍÄÝ ÁÀ ÌÎÍÃÎË-ÎÐÎÑÛÍ
ÕÀÌÒÀÐÑÀÍ ÁÈÎËÎÃÈÉÍ ÈÆ Á¯ÐÝÍ ÝÊÑÏÅÄÈÖÈ*
Ìîíãîë óëñ áà ÎÕÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèóäûí îëîí òàëò õàìòûí
àæèëëàãààíû íýã õýëáýð áîë õàìòàðñàí ýêñïåäèöè þì. 1967 îíîîñ õî¸ð óëñûí
Àêàäåìèóäûí õàìòàðñàí ýêñïåäèö¿¿ä áàéãóóëàãäàí ººðèéí ¿éë àæèëëàãààãàà ìàíàé
îðíû íóòàã äýâñãýð äýýð ýõýëñýí ò¿¿õòýé.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ÁÍÌÀÓ áà ÎÕÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèóäûí
õîîðîíä Ìîíãîë-Îðîñûí õàìòàðñàí áèîëîãèéí èæ á¿ðýí ýêñïåäèöè áàéãóóëàõààð
(ÌÎÕÁÈÁÝ) ñàíàà÷èëãà ãàðãàæ, óã àñóóäëûã èõ äýìæèæ, òóñ ýêñïåäèöèéã áàéãóóëàõ
òàëààð òºð çàñãèéí øèéäâýð ãàðãàõ àëáàí áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàõ àæëûí
õýñãèéã óäèðäàí àæèëëàñàí þì.
ÌÎÕÁÈÁÝ-èéã áàéãóóëàõ õóóëü ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ãèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ
àæëûí ÿâöàä Ìîíãîëûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ Á.Øèðýíäýâ ÎÕÓ-ûí ØÓÀèéí
åðºíõèéëºã÷ Ì.Â.Êåëäûøòýé çàðèì òîäîðõîé àñóóäëààð øóóä óòñààð ÿðüæ
çºâøèëöºí, òîõèðîëöîæ áàéñàí òóõàé ìàíàé àõìàä ýðäýìòýí, ïðîôåññîð
Ã.Ýðäýíýæàâ áîëîí áóñàä ýðäýìòýä äóðñàí ÿðüæ áèëýý.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí ãàðãàñàí õ¿÷èí ç¿òãýë, ñàíàà÷èëãûí ¿ð ä¿íä 1969 îíä
ÌÎÕÁÈÁÝ-èéã áàéãóóëàõ òóõàé ìàíàé óëñûí òºð çàñãèéí øèéäâýð ãàð÷ýý.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ìîíãîë îðíûõîî ¿çýñãýëýíò áàéãàëüä õàéðòàé, îíãîí
áàéãàëèà õàéðëàí õàìãààëàõ òàëààð îëîí ¿ã¿¿ëýë, òýìäýãëýë ìºí òîâõèìîë áè÷ñýí íü
ýíý ýêñïåäèöèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõàä íºëººëñºí õýìýýí ¿çýõ ¿íäýñëýëòýé.
1970 îíû ýõýíä Ǻâëºëò áà Ìîíãîëûí õî¸ð òàëûí ØÓÀ-óóä ÌÎÕÁÈÁ Ýêñïåäèöè
ýõë¿¿ëýõ çîõèîí áàéãóóëàëòûí àðãà õýìæýýíèé øèéäâýðèéã ãàðãàâ.
Õóóðàé ãàçðûí ýêîñèñòåìèéí ñóäàëãààíû õóâüä äýëõèé äýýðõ áèîëîãèéí
òîìîîõîí ýêñïåäèöè þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ ìîíãîëûí òàëààñ ýêñïåäèöèéí àæëûã ýðõëýõ ñóáúåêòýýð
Áèîëîãèéí óõààíû õ¿ðýýëýíã áàòëàæ ãýðýý, áîëîí áóñàä õîëáîãäîõ ýðõç¿éí
áàðèìò áè÷èã ìàòåðèàë äýýð ãàðûí ¿ñýã çóðàõ, áàòàëãààæóóëàõ ýðõèéã Áèîëîãèéí
õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë, øèíæëýõ óõààíû äîêòîð Î.Øàãäàðñ¿ðýíä îëãîñîí áàéíà.
ØÓÀ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðëûí øèéäâýðèéí äàãóó Åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷
Á.Øèðýíäýâèéí òóøààëààð Ýêñïåäèöèéí Ìîíãîëûí òàëûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
óäèðäàã÷ààð ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í Ö.Äàâààæàìöûã, ìºí ýêñïåäèöèéí
Ìîíãîëûí òàëûí äàðãààð Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà,
äýä ýðäýìòýí Ä.Áàíçðàã÷èéã, ýêñïåäèöèéí ìîíãîëûí òàëûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àñóóäàë õàðèóöñàí îðëîã÷ äàðãààð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àõëàõ àæèëòàí, äýä
ýðäýìòýí Ã.Ýðäýíýæàâûã òóñ òóñ òîìèëæýý.
Ǻâëºëòèéí òàëààñ ýêñïåäèöèéí àæëûã ýðõëýí òîëãîéëîõ áàéãóóëëàãûí
ñóáúåêòýýð ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Ëåíèíãðàäûí Â.Ë.Êîìàðîâûí íýðýìæèò Áîòàíèêèéí
õ¿ðýýëýíã áàòàëæ, ýêñïåäèöèéí Ǻâëºëòèéí òàëûí äàðãààð ìºí õ¿ðýýëýíãèéí
Àíãèëàëç¿éí õýëòñèéí ëàáîðàòîðèéí ýðõëýã÷, äîêòîð Âàëåðèé Èâàíîâè÷ Ãðóáîâûã,
ýêñïåäèöèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àñóóäàë õàðèóöñàí îðëîã÷ äàðãààð À.Í.Ñåâåðöîâûí
íýðýìæèò Ò¿¿õýí õºãæëèéí ìîðôîëîãè áà àìüòíû ýêîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àõëàõ àæèëòàí, äîêòîð Ëåâ Íåêàíäðîâè÷ Ìåäâåäåâûã, àæ àõóé
õàíãàìæèéí àñóóäàë ýðõëýõ îðëîã÷ äàðãààð À.Áàøèíûã òóñ òóñ òîìèëñîí þì.
Òóñ ýêñïåäèöèéí ãîë çîðèëãî íü ìàíàé îðíû áàéãàëèéí íºõöºë, áèîëîãèéí íººö
áàÿëãèéã ñóäëàí, óëìààð òýäãýýðèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ øèíæëýõ óõààíû
¿íäýñëýëèéã áîëîâñðóóëàõàä îðøèæ áàéâ.
* Çîõèîã÷: Äîêòîð (Sc.D), ïðîôåññîð ×.Äóãàðæàâ, Äîêòîð (Sc.D), ïðîôåññîð Ã.Ýðäýíýæàâ
213

Òóñ ýêñïåäèöè äýýðõ çîðèëãîî áèåë¿¿ëýõèéí òóëä 5-10 æèëèéí õóãàöààòàé
ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëæ, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëæ èðýâ.
Á.Øèðýíäýâ Ìîíãîëûí ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷ áà èõ ýðäýìòýí õ¿íèé õóâüä òóñ
ýêñïåäèöèéí ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëûí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõàä ¿íýòýé
çºâëºìæ, äààëãàâàð ºã÷ áàéëàà.
Ýíý ýêñïåäèöèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé óäèðäàã÷ààð àêàäåìè÷ Ö.Äàâààæàìö,
àêàäåìè÷ Å.Ì.Ëàâðåíêî, àêàäåìè÷ Â.Å.Ñîêîëîâ, àêàäåìè÷ Î.Øàãäàðñ¿ðýí íàð
àæèëëàæ áàéâ. Îäîî àêàäåìè÷ Í.ªëçèéõóòàã, àêàäåìè÷ Ä.Ñ.Ïàâëîâ íàð ýêñïåäèöèéí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé óäèðäàã÷ààð, ýêñïåäèöèéí äàðãààð àêàäåìè÷ ×.Äóãàðæàâ,
äîêòîð Ï.Ä.Ãóíèí íàð òóñ òóñ àæèëëàæ áàéíà.
ÌÎÕÁÈÁÝ ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëûã ñóóðèí, õàéãóóë àíãè õýëáýðýýð
çîõèîí áàéãóóëñàí áîëíî.
ÌÎÕÁÈÁÝ-èéí ñóóðèí òºâ¿¿ä:
1. Îéò õýýðèéí Òºâøð¿¿ëýõèéí ñóóðèí (Àðõàíãàé àéìàã);
2. Öºëèéí õýýðèéí Áóëãàíû ñóóðèí (ªìíºãîâü àéìàã);
3. Íóãûí Øààìàðûí ñóóðèí
4. Õóóðàé õýýðèéí ªíæ¿¿ëèéí ñóóðèí (Òºâ àéìàã);
5. Òîñîíöýíãýëèéí îéí ñóóðèí (Çàâõàí àéìàã);
6. Ýõèéí ãîëûí öºëèéí ñóóðèí;
7. ̺íãºíìîðüòûí îéí ñóóðèí;
8. Õÿëãàíàòûí îéí ñóóðèí;
9. Øàðûí ãîëûí îéí ñóóðèí çýðýã áîëíî.
214
ÌÎÕÁÈÁÝ-èéí õàéãóóë àíãèóä:
1. Áîòàíèê-ãàçàðç¿é, ãåîáîòàíèêèéí
2. Ôëîðûí
3. Áîòàíèê-òýæýýëèéí
4. Áîòàíèê-ýäèéí çàñãèéí
5. Óðãàìëûí ðåñóðñ ñóäëàëûí áóþó àøèãò óðãàìëûí íººö ñóäëàëûí
6. Õºðñ áà õºðñíèé ýêîëîãèéí
7. Îé áà îéí ýêîëîãèéí
8. Ïàëåîáîòàíèêèéí
9. Øàâüæ ñóäëàëûí
10. Õºðñíèé ìèêðîáèîëîãèéí
11. Àìüòàí ñóäëàëûí
12. Ýêîëîãè-ãåîáîòàíèêèéí
13. Ãèäðîáèîëîãèéí
14. Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí
15. Íèéãýì-ýêîëîãèéí
16. Çóðàãëàë ç¿éí
17. Öºëæèëòèéí
18. Ýêîëîãè, ãåîõèìèéí ñóäàëãààíû õàéãóóë àíãèóä àæèëëàñàí áà àæèëëàæ
áàéíà.
1975 îíä Åðºíõèéëºã÷ Á.Øèðýíäýâèéí ñàíàà÷èëãààð ÌÎÕÁÈÁÝ-èéí 5 æèëèéí
îéã òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëýõ àðãà õýìæýýíèé õ¿ðýýíä “ÁÍÌÀÓ-ûí áàéãàëèéí íººö
áàÿëàã áà áàéãàëèéí íºõöºë” ñýäâèéí õ¿ðýýíä Îëîí óëñûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàãà õóðàë çîõèîí áàéãóóëàãäàæ, óã õóðëûã àêàäåìè÷ ººðºº íýýæ ¿ã õýëæýý. Òóñ
õóðàë äýýð ýêñïåäèöèéí äàðãà áà ýðäýì øèíæèëãýýíè óäèðäàã÷èä, 3 ñóóðèí, 10 ãàðóé
õàéãóóë àíãèéí àõëàã÷ íàð èëòãýë òàâüñàí àæýý.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ óã ýðäýì øèíæèëãýýíèé õààëòûí õóðàëäààí äýýð òóñ
ýêñïåäèöè áîãèíî õóãàöààíä èõ àìæèëò îëæ áàéãààã öîõîí òýìäýãëýýä, ýêñïåäèöèéí

äàðàà÷èéí çîðèëò áîë ÁÍÌÀÓ-ûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõ õºòºëáºðèéí
çîðèëòóóäûã øèéäâýðëýõýä áîëîí ìàíàé îðîíä ºíäºð ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí
áýëòãýõýä îíöãîé àíõààðàõàä îðøèíî õýìýýí òîäîðõîéëæýý.
Ýêñïåäèöèéí ñóäàëãààíû ä¿íä ìàíàé îðíû óðãàìàë áà àìüòíû ç¿éëèéí
á¿ðýëäýõ¿¿í òîî òîëãîé ¿íäñýíäýý òîãòîîãäîâ. Îäîî òóñ îðîíä 3000 ãàðóé ç¿éë äýýä
óðãàìàë, 930 ãàðóé ç¿éë õàã, 450 ç¿éë õºâä, 1574 ç¿éë çàìàã á¿ðòãýãäýñíèé äîòîð
óðãàìëûí õýä õýäýí ç¿éë, òºðºë äýëõèé áà ìîíãîë îðîíä øèíýýð á¿ðòãýãäýâ.
Àìüòíû ÿíç á¿ðèéí àíãèëàëç¿éí á¿ëãèéí ãàçàðç¿éí òàðõàö, ýêîëîãè, áèîëîãè
àíãèëëûí òàëààðõ ìýäýýã íýãòãýñýí 5 áîòü íîìûã “Ìîíãîë îðíû ñýýð íóðóóòàí
àìüòàä” öóâðàëààð õýâë¿¿ëëýý. Íóóðóóäûí õîòãîðûí óñíû ýêîñèñòåìèéí õºäëºëç¿éí
ñóäàëãààíû òàëààð îëîí á¿òýýë ãàðëàà. Øóâóó ñóäëàà÷èä í¿¿äëèéí øóâóóäûã
õàìãààëàõ òàëààð Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí Êîíâåíöèä çîðèóëñàí ñàíàë, Ðàìñàðûí
Êîíâåíöèä áàãòàõ óñ íàìãèéí ýäýëáýð ãàçðûã õàìãààëàõ ñ¿ëæýý áàéãóóëàõ ñàíàëûã
áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.
Ýêñïåäèöèéí íóãà, îé, õýýð, öºëèéí ñóóðèíä óðãàìëàí á¿ëãýìäëèéí õºäëºëç¿é,
òºëºâ áàéäëûí óñ-óóð àìüñãàëûí íºõöºëòýé õàìðóóëñàí ìîíèòîðèíã ñóäàëãàà
ÿâóóëæ áàéíà.
Õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà õýýðèéí ýêîñèñòåìèéí äîðîéòîëä õ¿ðãýæ, ÿëàíãóÿà
õºðñºíä ã¿íçãèé ººð÷ëºëò îðóóëæ áàéãààã òîî áàðèìòààð áàòëàâ.
1990 îíîîñ ÌÎÕÁÈÁÝ òóñ îðíû áàéãàëèéí ýêîñèñòåì, ýêîëîãèéí ÷èãëýëèéí
ñóäàëãààíä èë¿¿ àíõààð÷ èðëýý.
Ýêñïåäèöèéí àæëûí ¿ð ä¿íãýýð 4,5 ìÿíãàí á¿òýýë ãàðñàí áºãººä ò¿¿íèé äîòîð
58 áîòü íîì îðæ áàéíà. ̺í îëîí òîîíû ÿíç á¿ðèéí ìàñøòàáòàé çóðàã õýâëýãäýâ.
Òóõàéëáàë: “Ìîíãîë îðíû óðãàìàëæèëòûí çóðàã” (1979 îí, 1:500000 ìàñøòàáòàé),
“Ìîíãîë îðíû îéí çóðàã” (1983 îí, 1:500000), “Ìîíãîë îðíû õºðñíèé çóðàã” (1980 îí,
1:2500000), “Ìîíãîë îðíû ýêîñèñòåìèéí çóðàã” (1995 îí, 1:1000000) çýðýã òîìîîõîí
á¿òýýëèéã íýðëýæ áîëíî.
ÌÎÕÁÈÁÝ ìàíàé îðîíä ºíäºð ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõýä îíöãîé
¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà. Òóñ ýêñïåäèöèéí ñóäàëãààíä æèë á¿ð ìîíãîë, îðîñûí 120-140
ñóäëàà÷èä îðîëöîæ áàéíà.
Ýíý õóãàöààíä ýêñïåäèöèéí õýýðèéí ñóäàëãààíû ìàòåðèàë äýýð òóëãóóðëàí
Îðîñûí òàëààñ 25 øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, 20 áîëîâñðîëûí äîêòîð, Ìîíãîëûí
òàëààñ 20 øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, 55 áîëîâñðîëûí äîêòîðûí çýðãèéã òóñ òóñ
õàìãààëàâ.¯¿íýýñ ãàäíà ýêñïåäèöèéí ñóäàëãààíä ìàíàé èõ, äýýä ñóðãóóëèéí îëîí
îþóòàí áàêëàâð, ìàãèñòð îðîëöîæ ìýðãýæèëòýí áîëñîí áàéíà.
2011-2014 îíä òóñ ýêñïåäèöè äàðààõ õýä õýäýí ÷èãëýëýýð àæèëëàõ áîëíî. ¯¿íä:
1. Òºâ Àçèéí áîëîí ªìíºä Ñèáèðèéí øèëæèëòèéí á¿ñ äýõ óðãàìàë-àìüòíû
áîëîí áèîãåîöåíîçûí îëîí ÿíç áàéäàë
2. Áàéãàëü áà áàéãàëü-õ¿íèé ãàðâàëò ýêîñèñòåì äýõ ýêîëîãèéí ýðñäýë
3. Áàéãàëü íóóðûí óñ áà óñ-íàìãèéí ýêîñèñòåìèéí ýêîëîãèéí øèéäâýðëýõ àñóóäàë
4. Äîòîîä Àçèéí áàéãàëü õàìãààëàãäàæ áóé íóòàã äýâñãýðèéí ñ¿ëæýýíèé îð÷èí
¿åèéí òºëºâ áàéäàë
5. Öºëæèëò áà ýêî-ýäèéí çàñãèéí øèéäâýðëýõ àñóóäàë áîëæ áóéí õóâüä
Ìîíãîëûí áàéãàëü îð÷èí ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéã 纺ëð¿¿ëýõ àðãà çàì
6. Áàéãàëü îð÷íû áîõèðäëûí ýêîëîãè-íèéãìèéí øèéäâýðëýõ àñóóäàë çýðýã
áîëíî.
Îéðûí æèë¿¿äýä ÌÎÕÁÈÁÝ-èéí ã¿éöýòãýõ äýýð äóðäñàí ñóäàëãàà
øèíæèëãýýíèé ÷èãëýë íü òóñ îðîíä áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ,
áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ, ºíäºð ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí
áýëòãýõýä õóâü íýìýð îðóóëàõ íü äàìæèãã¿é.
215

Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ àãñíû äýìæëýãòýéãýýð ¿¿ñãýí áàéãóóëàãäñàí ÌÎÕÁÈÁÝ
2012 îíä ìàíàé îðíû íóòàã äýâñãýð äýýð 42 äýõ æèëäýý òàñðàëòã¿é õýýðèéí ñóäàëãàà
øèíæèëãýýíèé àæëàà ÿâóóëæ áàéíà.
Ìîíãîëûí ØÓÀ-èéí óóãàí Åðºíõèéëºã÷, ýðäýì íîìûí èõ õ¿í, áóóðàë ýðäýìòýí
àñàí Á.Øèðýíäýâ ãóàéí ñàíàà÷èëãà, óäèðäëàãà äîð ¿¿ñãýí áàéãóóëàãäñàí ÌÎÕÁÈÁÝèéí
ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëûã íýð òºðòýé ¿ðãýëæë¿¿ëæ, Ìîíãîëûí áèîëîãèéí
øèíæëýõ óõààíä òîìîîõîí õóâü íýìýð îðóóëàõûí òºëºº ìîíãîë, îðîñûí ñóäëàà÷èä
÷àðìàéí àæèëëàæ áàéíà.
216
ØÓÀ-ÈÉÍ ÅЪÍÕÈÉ˪Ã× Á.ØÈÐÝÍÄÝ ÃÓÀÉ - ÌÎÍÃÎË-ÎÐÎÑÛÍ
ÝÐÒÍÈÉ ÀÌÜÒÀÍ ÓÐÃÀÌËÛÍ ÕÀÌÒÀÐÑÀÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ*
Ìîíãîë Óëñûí ØÓÀ áàéãóóëàãäñàíû ýõíèé õýäõýí æèëä òóñ Àêàäåìèéí
Åðºíõèéëºã÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàéí ñàíàà÷ëàãà, äýìæëýãòýéãýýð Àêàäåìèéí áàéãàëüíèéãìèéí
øèíæëýõ óõààíû õýäýí ñàëáàðò ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí íýëýýä îëîí
õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí îðîëöîîòîéãîîð Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õàìòàðñàí ñóäàëãàà çîõèîí
áàéãóóëàãäàæ, õýýðèéí õàéãóóë ñóäàëãààíä òóëãóóðëàñàí øèíæèëãýýíèé òîìîîõîí
àíãèóä äàðàà äàðààãààð àæëàà ýõë¿¿ëñýí þì. Á.Øèðýíäýâ ãóàé õàìòûí ñóäàëãààíû
÷óõàë õýäýí ÷èã áàðèìæààã áèä íàðò ýõíýýñ íü òîä èëýðõèéëæ áàéëàà. Áàéãàëèéí
óõààíû õ¿ðýýíä óëñ îðíû áàéãàëèéí íººö áàÿëàãèéã ñóäëàí, ºãººæòýé ÷èãëýëèéã
òîãòîîæ, õàðüöàíã¿é áîãèíî õóãàöààíä îíîëûí ¿íäýñëýë ñàéòàé, ¿éëäâýðëýëèéí
à÷ õîëáîãäîëòîé, ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ, ñóäàëãààíû ÿâöàä ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí
áýëòãýõ àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëòóóäûã Ìîíãîëûí òàëààñ õàìòûí àæèëëàãààã
õàðèóöñàí Õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí çàõèðàë, ýðäýìòýí íàðûí ºìíº äýâø¿¿ëñýí áàéíà.
Ìàíàé ØÓÀ áàéãóóëàãäààä õî¸ðõîí æèëäýý ÿâæ áàéõàä, Ïîëüøèéí ØÓÀòýé
õàìòàð÷, Ìîíãîë îðíû ýðòíèé àìüòàí óðãàìëûí ñóäàëãààã çîõèîí áàéãóóëàõ
àñóóäëûã õýëýëöýæ ýõýëñýí ¿åä, Åðºíõèéëºã÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàé Ǻâëºëòèéí
ìýðãýæëèéí õ¿ðýýëýíã îðîëöóóëæ, øèíæèëãýýíèé ãóðàâëàñàí àíãè ãàðãàõ áîëîìæ
áàéãàà ýñýõèéã ñóäëàõ àñóóäàë äýâø¿¿ëæ áàéâ. Ǻâëºëäñºíèé ÿâöàä Ǻâëºëòèéí
òàëûíõàí äàðààãèéí øàòíàà Ìîíãîëûí òàëòàé õàìòàð÷ îðîëöîõûã õ¿ñýëò áîëãîñîí
òóë Ìîíãîë-Ïîëüøèéí ýðòíèé àìüòíû õàéãóóë ñóäàëãààíû àæèë òóñäàà ÿâàãäàõ
áîëîâ. Óã õàìòûí ñóäàëãààíû ÿâöàä Ìîíãîëûí ýðòíèé øèì åðòºíöèéã òàíèí ìýäýõ
õ¿ðýý øèíý îëîëò àìæèëòààð áàãàã¿é òýëýí ºðãºæèâ. ¯¿íèé õàìò ìàíàé øèíæëýõ
óõààíä õýýðèéí õàéãóóë ñóäàëãààã ãàðöààã¿é ò¿øèãëýñýí ñàëáàðóóäàä ýíý ìýòèéí
õàìòûí ñóäàëãàà áàãàã¿é àìæèëò õ¿ð÷ áîëîõûí àìüä áàòòàé æèøýý áîëñîí ãýæ
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàé òóõàéí ¿åä òýìäýãëýæ áàéâ.
Øèíèéã àìàðõàí îéëãîæ, àæèëäàà õýðýãæ¿¿ëýõèéã áèä íàðààñ øààðäàæ áàéäàã
Åðºíõèéëºã÷ ìààíü ñàÿâòàð áàéãóóëàãäñàí ØÓÀ-èéíõýý ñóäàëãààíû àæèëëàãààã
ºðãºæ¿¿ëýõ, áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ, Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààíûã îëîí óëñûí
òºâøèíä õ¿ðãýõ çîðèëãîîð ìàíàé îðíû ýðòíèé øèì åðòºíöèéí àíõíû õàìòûí
ñóäàëãààíû íºõöºë áîëîìæèéã ä¿ãíýæ, äýýðõ çîðèëòóóäûã õàìòðàõ àæèëëàãààãààð
øèéäâýðëýæ áîëîõ ºðãºí íººö áîëîëöîîã ººðèéí óäèðäñàí ØÓÀ-èéí ýðäìèéí
àæèëëàãààíä àìæèëò àõèö ñàéòàéãààð õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýâ.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàé Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ýðòíèé àìüòàí óðãàìëûí
õàìòàðñàí ñóäàëãàà ýõëýõýýñ ºìíº ýõ îðíûõîî ýíý ºâºðìºö íººö áàÿëàãèéí òàíèí
ìýäýõ¿éí à÷ õîëáîãäîë, óã ÷èãëýëýýð Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààí õàðüöàíã¿é áîãèíî
õóãàöààíä áàãàã¿é àìæèëòàíä õ¿ð÷ áîëîõûã ñàéí ìýäýæ áàéñàí ãýæ õýëýõ ¿íäýñ áèé.
* Çîõèîã÷: Àêàäåìè÷ Ð.Áàðñáîëä, ØÓÀ-èéí Ïàëåîíòîëîãèéí òºâèéí çàõèðàë

1920-îîä îíû ýõíèé õàãàñàä Ð.×. Ýíäðþñèéí óäèðäñàí ÀÍÓ-ûí øèíæèëãýýíèé
àíãèéíõàí Ìîíãîëûí ãîâüä øèíæëýõ óõààí-òàíèí ìýäýõ¿éí èõ íýýëò õèéæ, òýð
àìàðã¿é ¿åèéí Åâðîï, Óìàðä Àìåðèêèéí øèíæëýõ óõààí, ºðãºí îëíû äóíä èõ ãàéõàë
òºð¿¿ëñýí í¿ðãýýíòýé ¿éë ÿâäëûã ¿íýõýýð ñàéí ìýäýæ, Ýíäðþñèéí áè÷ñýí õýäýí íîì
çîõèîë íü ÕÕ çóóíû ¿åèéí Ìîíãîë óëñ, ìîíãîë÷óóäûí òºðõ áàéäàë, íèéãìèéí óóð
àìüñãàëûã òóñãàæ ÷àäñàí ãýæ Åðºíõèéëºã÷ áèä íàðò ÿðüæ áàéñàí áèëýý.
Á.Øèðýíäýâ ãóàé äýëõèéí õîåðäóãààð äàéíû ¿åä áîëîí äàðààõàí íü íàì çàñãèéí
ºíäºð òóøààëä äýâøèæ, óëñ îðíûõîî ñî¸ë áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýíä
÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéâ. ßã òýð ¿åä íü ìàíàé óëñàä õàéãóóë ñóäàëãàà õèéõýýð
ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Ìîíãîëûí ýðòíèé àìüòíû ñóäàëãààíû àíãè àæèëëàõ áîëñîí íü
äýýðõ õ¿ðýýíä óäèðäàõ àæèë õàøèæ, òýð ¿åäýý íýëýýä çàëóó, õàðèí Ìîíãîë Óëñûí
ØÓÀ áàéãóóëàãäàæ, òýãýýä õàìòûí àæèëëàãàà ýõýëñýí öàãò òóðøëàãàòàé ýðäýìòýí,
÷àäàìãàé óäèðäàã÷èéí òºâøèíä ã¿éöýä õ¿ðñýí àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàé, óã
ýðòíèé øèì åðòºíöèéí ñóäàëãààíä îðîëöîõîîð èðñýí ïðîôåññîð È.À.Åôðåìîâ,
çºâëºëòèéí áóñàä ýðäýìòýí ñóäëàà÷äûã îëîí æèë ºíãºðñíèé äàðàà íýð óñààð íü,
áè÷ñýí íîì á¿òýýëýýð íü äóðäàæ áàéñíûã áèä èõ ãàéõàæ áàéäàã áàéëàà. Ǻâëºëòèéí
íýðò çºãíºëò çîõèîë÷, ýðäýìòýí È.À. Åôðåìîâûí òýð ¿å äýõ È.Â.Ñòàëèíû íýðýìæèò
øàãíàë õ¿ðòñýí ýðòíèé ñýýð íóðóóò àìüòàäûí áàéãàëü äýýð áóëàãäàæ õàäãàëàãäàõ
íºõöºë áàéäàë, ç¿éòîãòëûã õàðóóëñàí íîìûã õ¿ðòýë îëîí æèëèéí äàðàà íàäààñ
àñóóæ, ïðîôåññîð È.À. Åôðåìîâ çîõèîë÷ áàéñàí ó÷èð ýðäìèéí íîì áè÷èõ á¿ð
÷ èõ ÷àäâàðòàé, ººðèéí ýðäìýýñ ãàäíà õ¿í òºðºëõòíèé ýðòíèé ò¿¿õ ñàéí ìýääýã
áîëîâñðîíãóé õ¿í áàéñàí ãýæ ººðºº íýðò ò¿¿õ÷ áàéñàí àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàé
îíöëîí òýìäýãëýæ áàéñíûã ìèíèé áèå ñàéí ñàíàæ áàéíà.
Õàìòûí ñóäàëãààíû òàëààð áèäíèéã òîãòìîë ñîíñîæ, áèäíèé áè÷ñýí òàéëàí
òºëºâëºãºº, ÿëàíãóÿàà çàñãèéí ãàçàðò õ¿ðãýõýýð áè÷ñýí áàãàã¿é áè÷âýð¿¿äèéã
óíøààä, ¿ëýã ã¿ðâýëèéí õýëýýð áè÷èæ áîëîõã¿é ø¿¿ ãýæ òýð¿¿õýíäýý áàãàõàí
èíýýìñýãëýæ, áèäíèé áè÷ñýíèéã áóöààæ ÷ áàéñàí óäàà öººíã¿é áàéñàí áàéíà.
1970-ààä îíû ýõýýð àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàé õàìòûí ñóäàëãààíä îðîëöîõîîð
èðñýí Ǻâëºëòèéí àíãèéíõíûõûã õ¿ëýýí àâ÷ óóëçààä, òýð ¿åä áèäíèéã íýëýýä
ãàéõàõàä õ¿ðãýñýí íýãýí àñóóëòûã òàâüñàí þì. Ýíý íü ãýâýë, õàìòûí ñóäàëãàà ñàéí
ÿâæ áàéãààã òóñ ØÓÀ ìýääýã, ãýñýí ÷ óã õàéãóóë ñóäàëãààãààð òà íàð îëîí óëñûí
øèíæëýõ óõààíä óðüä íü ìýäýãäýýã¿é îëîí øèíý àìüòàí óðãàìàë îëæ òîäîðõîéëñîí
ãýñýí ÷, æèíõýíý ñóóðü øèíæëýõ óõààíä Ìîíãîëûí ýðòíèé øèì åðòºíöººñ þ¿ã
îðóóëàõ áîëîâ? ãýæ àñóóõàä ýõëýýä áèä íàð åðºíõèéëºã÷èéí àñóóëòûã ñàéí
îéëãîîã¿é þì áîëîâ óó, äàðàà íü Åðºíõèéëºã÷ ìààíü áèäíèé îëîëò àìæèëòûíõàà
òóõàé ÿðüñíûã îéëãîîã¿é þì áîëîâ óó ãýæ íýã õýñýã ñýòãýë çîâæ, ÿàæ õàðèóëàõàà
ìýäýõ¿é áàéñíàà ñàéí ñàíàæ áàéíà. Ò¿ãæðýýä ñóóöãààæ áàéñàí áèäíèéã õàðààä,
Åðºíõèéëºã÷ øèíæëýõ óõààíä øèíèéã íýýæ òîãòîîõ íü èõ ñàéí áàéëã¿é, òýãýõäýý
òýäãýýð øèíèéã ò¿øèãëýæ, äýëõèé äàõèíû õýìæýýíä èæèë áîëîí îéðîëöîî òºðºë,
¿çýãäýë ãýõ çýðãèéí ºðãºí õàðüöóóëàëòûí ¿íäñýí äýýð òà íàðûí íýãòãýí ä¿ãíýæ,
ãàðãàñàí òîäîðõîéëîëò, òà íàðûí íýýñýí õóâü îëîëòûí äýëõèéä ýçëýõ áàéð ñóóðü,
åðºíõèé à÷ õîëáîãäîë, òóõàéí ¿çýãäëèéã îíîëûí òàëààñ íýãòãýæ ä¿ãíýýä, øèíæëýõ
óõààí-òàíèí ìýäýõ¿éí ¿¿äíýýñ ¿íýëæ ÷àäàõ íü ìàø ÷óõàë ø¿¿ äýý, áè ¿¿íèéã ë
àñóóñàí þì ãýæ õýëæ áàéëàà.
Èíãýýä, áîäèò õàéãóóë ñóäàëãààíä îðîëöîæ èðñýí áèä íàð, ýðòíèé øèì
åðòºíöèéã òºëººëæ ÷àäàõóéö ãàíö íýã ýñâýë õýäýí ÷ ñàéõàí îëäâîð îëæ ÷àäñàí
÷, øèíæëýõ óõààíä çºâõºí øèíèéã îëñîí íü òýðã¿¿ëæ õàìãèéí ãîë áîëîõ áèø,
õàðèí òýð øèíý ìýäýý, îëîëòûã ò¿øèãëýæ, ýðòíèé øèì åðòºíöèéí óëèðàí
õóâüñëûí ç¿éòîãòëûã ã¿íýýñ íü èëð¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ íýãòãýí ä¿ãíýæ, òàíèí
217

ìýäýõ¿éí à÷ õîëáîãäëûã òîãòîîõ ¿íäýñëýë ãàðãàñíààð øèíæëýõ óõààíûã öààøèä
äýâø¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ íºõöºë áîëîìæ á¿ðä¿¿ëýõ ¸ñòîé ãýñíèéã óõàìñàðëàæ,
àæèëäàà õýðýãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë þì áàéæýý ãýäãèéã ñàéâòàð îéëãîæ áàéñàí áàéíà.
Ò¿¿íýýñ õîéø Åðºíõèéëºã÷èä õàìòàðñàí ñóäàëãààíû áîëîí Ìîíãîëûí òàëûíõíû
Õºòºëáºðèéí ãîë ÷èã áàðèìæààã òàíèëöóóëàõäàà, òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëñíýýð
ýðòíèé øèì åðòºíöèéí ñóäàëãààíä ÿìàð àñóóäëûã òîìîîõîí õýìæýýãýýð íýãòãýí
ä¿ãíýõ çàìààð ¿íäýñëýë òàéëáàðëàëòûã áèé áîëãîæ, îëîí óëñûí õ¿ðýýíä èæèë
òºðëèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íòýé íÿãò õàðüöóóëæ, Ìîíãîëä ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû
ÿìàð äàâóó òàëûã øàò äàðààëàí óðàãøëóóëæ, áàéæ áîëîõ, òýð÷ëýí äóòàãäàëòàé
òàëä äàðóé àíõààðàë õàíäóóëàõûã óäèðäëàãà áîëãîõûã ÷àäëûíõàà õýðýýð áèä
õè÷ýýæ èðñýí áàéíà. ªä㺺 Ìîíãîëûí ýðòíèé øèì åðòºíöèéí ñóäëàãàà îëîí óëñûí
õ¿ðýýíä ñàéí íýðòýéãýýð îðøèí òîãòíîæ, óã ñóäàëãààíû ýõ ¿íäñèéã òàâüñàí àíõíû
¿å øàòíûõàà íýð àëäðûã öààøèä áàòæóóëàí, äàðààãèéí øàòíàà öààøèä äýâø¿¿ëæ,
çîõèõ òºâøèíä õ¿ðãýñýí íü Åðºíõèéëºã÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàéí íýð òºð, óã ýðäýìòíýýñ
ýõ îðíûõîî øèíæëýõ óõààíûã îëîí óëñûí îð÷èí öàãèéí õ¿ðýýíä õ¿ðãýõ¿éö ÷àäàìãàé
óäèðäëàãàòàé íü øóóä õîëáîîòîé ãýæ ¿çýõ íü ç¿éòýé.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ýðòíèé àìüòàí óðãàìëûí õàìòàðñàí ñóäàëãàà 1969 îíîîñ
ýõëýýä ºíººã õ¿ðòýë òàñðàëòã¿é ÿâàãäàæ èðñýí òîìîîõîí ò¿¿õòýé. Èéì óðò óäààí
õóãàöààíä ÿâàãäñàí ñóäàëãàà øèíæëýõ óõààíû ò¿¿õýíä öººõºí õýä áàéíà óó, ¿ã¿é
þ¿. Ìàíàé ØÓÀ-èéí áèîëîãèéí õàìòàðñàí ñóäàëãàà óðò óäààí õóãàöààíä ÿâàãäàæ
èðñíýýðýý ýðòíèé àìüòàí óðãàìëûíõòàé ºðñºëäºæ, äýðãýä íü î÷èæ ìàãàäã¿é.
Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààíû ò¿¿õýíä ýðòíèé àìüòàí óðãàìëûí ñóäàëãàà 8 óäàà îëîí
óëñûí òºâøèíä ÿâàãäàæ èðñýí ãýõýä, Åðºíõèéëºã÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàéí ñàíàà÷èëãà,
áàãàã¿é ç¿òãýëýýð çîõèîí áàéãóóëàãäñàí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õàìòàðñàí ñóäàëãàà íü
ýðäýì øèíæèëãýýíèé õàìãèéí ºðãºí Õºòºëáºðòýé áàéñíûã îíöëîí òýìäýãë¿¿øòýé
áàéíà.
Ìîíãîëä àíõ íýýñýí öàãààñ íü ýðòíèé øèì åðòºíöèéí ñóäàëãààã çîõèîí
ÿâóóëàõäàà, ãîë òºëºâ ¿ëýã ã¿ðâýëèéí àéìãèéí õàéãóóë ñóäàëãàà ãîëëóóëàõààð
áàðàõã¿é, ýðäýì ñóäàëãààíû õºòºëáºðò íü äàíãààðàà çîíõèëîõ áàéð ñóóðü ýçë¿¿ëæ,
èõýíõ øèíæèëãýýíèé àíãèóä íü ñóäàëãààíû àæëàà çºâõºí ýäãýýð àìüòíû õàéãóóë
ñóäàëãààãààð õÿçãààðëàæ áàéñàí áàéíà. Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàé óã ñóäàëãààíû
àñóóäëûã èõýýõýí ºðãºíººð òàâüæ áàéñàí ó÷èð, áèä Õºòºëáºðèéã ýöñèéí áàéäëààð
áîñãîæ òîãòîîõäîî, ñóäàëãààã çºâõºí íýã-õî¸ð ãîë áîëîâ÷, õÿçãààðëàãäìàë õ¿ðýýíä
àâ÷ ¿çýõ áèø, ýðòíèé àìüòàí óðãàìëûí ¿¿ñýæ òàðõñàí ãîë ¿å øàòóóäûã àëü áîëîõ
ºðãºíººð îðîëöóóëàõûã õè÷ýýñýí þì. Ýðòíèé øèì åðòºíöèéí ãîë àíãè á¿ëýã, ¿¿ñýë
õºãæëèéí ãîë ãîë ¿å øàòóóäûã õàìààðóóëæ, äýëõèé äàõèíä ýðòíèé àìüòàí óðãàìëûí
õºãæëèéí õàìãèéí ºðãºí òàðõàëòûí ñ¿¿ë÷èéí 600-ààä ñàÿ æèëèéí óëèðàí õóâüñëûí
äàðààëñàí ¿å øàòóóäûã îðîëöóóëàõ òîìîîõîí çîðèëãî áèäíèé ºìíº òóëãàð÷ áàéâ.
Ìàíàéä ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýãäýæ, çºâõºí ýõëýëòèéí ¿å áàéñàí òóë, óã
ºðãºí Õºòºëáºðèéí á¿õ àæèëä ç¿é ¸ñîîð îðîëöîõ áîëîìæã¿é áàéõ ãýæ Åðºíõèéëºã÷
äýýð îðæ, ýíý òàëûíõàà áýðõøýýëèéã íýã áóñ óäàà òàíèëöóóëæ áàéõàä, àêàäåìè÷
Á.Øèðýíäýâ ãóàé, ìàãàäã¿é, áèäíèéã çîðèãæóóëàõ ãýñýí óòãààð ÷ þì óó, “Íàïîëåîíû
äóðòàé ¿ãèéã ìýäýõ ¿¿, ýõëýýä áàéëäààíä îðîëö÷èõîå, äàðàà íü þó áîëîõûã ¿çýõ
áîëíî ãýæ áàéñàí ø¿¿ äýý” ãýâ. Ýíý ¿ãèéã Ǻâëºëòèéí ò¿¿õ÷ àêàäåìè÷ Å.Òàðëåãèéí
áè÷ñýí Íàïîëåîíû äàéí äàãóóëûí òóõàé íîìîîñ óíøèæ áàéñàí áîëîâ÷, “áèä òýð
ýçýí õààí øèã ýðõ ìýäýë áàéõã¿é ø¿¿ äýý” ãýõýä, Åðºíõèéëºã÷ “òà íàð äàéí äàãóóëä
îðîëöîæ áàéãàà áèø, òàéâàí öàãò ººðñäèéí ñóäàëãààãàà àëü áîëîõ ¿ð ä¿íòýéãýýð
ÿâóóëàõûã õ¿ñýæ áàéãàà, àñóóäëààñ ýìýýõ õýðýãã¿é, øèíæëýõ óõààíä ìýäëýãýýñ ãàäíà
çîðèã õýðýãòýé ø¿¿” ãýñíèéã áèä ìàðòäàãã¿é þì.
218

Äàëàéöòàé ñóäàëãààíû ÷èãëýëèéí äàãóó çàëóó÷óóäûã ñóðãàæ áýëòãýõ, òýäíèé
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ÿâöàä òîìîîõîí çîðèëò òàâüæ, ñàéí ¿ð á¿òýýëä
õ¿ð÷ ÷àäàõóéö äýâøèëòýò ÷èãëýë¿¿äýýð àæèëëóëæ, ¿¿ãýýð ìýðãýæëèéí áîëîâñîí
õ¿÷íèé àñóóäëûã øèéäâýðëýõýý𠺺ðñäèéíõºº íººö áîëîëöîîã äàé÷èëæ áàéõûã
Åðºíõèéëºã÷ øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýíä áàòæèí òîãòíîæ áàéõ ¸ñòîé ñòðàòåãèéí ÷èã
áàðèìæàà ãýæ ¿çýæ áàéñàí áèëýý.
Ìîíãîëûí ýðòíèé øèì åðòºíöèéã øèíæëýõ óõààíä àíõ íýýñýí 1920-îîä îíû
¿åèéí îëîëò àìæèëòûã Ǻâëºëòèéí íýðò ýðäýìòýí àêàäåìè÷ À.À. Áîðèñÿê ºíäðººð
¿íýëæ, 1925 îíä “Ïðèðîäà” ñýòã¿¿ëä áè÷èæ, îäîîãèéí áàéäëààð Õîéä Àìåðèêèéí
ýðòíèé àìüòàí óðãàìëûí ñóäàëãààíû íýð àëäàð, à÷ õîëáîãäîë íü Ìîíãîë ðóó øèëæèõ
õàíäëàãàòàé áîëæýý ãýñýí þì. 1970-ààä îíû ¿åýð ìàíàé õàìòàðñàí ñóäàëãàà èõýýõýí
ºðãºæèæ, õ¿÷èí ÷àäëàà á¿òýýë÷ýýð ºðí¿¿ëæ áàéõàä, Åðºíõèéëºã÷ Á.Øèðýíäýâ
ãóàé áèäíèéã äóóäàæ, Ǻâëºëòèéí òýð ¿åèéí íýðò ýðäýìòíýýñ Ð.×. Ýíäðþñèéí
àíãèéíõíû îëîëòûã ºíäðººð ¿íýëæ áè÷ñýíèéã áèä íàðààñ àñóóõàä, ìèíèé áèå
èõýýõýí ãàéõàæ, “òà ýíý ¿ã¿¿ëëèéã õýçýý óíøèæ áîëíî” ãýõýä, “íºãºº íîöîëäîæ
áàéãàà ÷èãòýý áèå áèåòýéãýý çóóðàëäàæ ìºõñºí õî¸ð ã¿ðâýëèéí òóõàé “Ïðèðîäà”
ñýòã¿¿ëä áè÷ñýíèéã ÷èíü óíøààä, ÇÕÓ-ä àëü õýäèéíýý áàéõäàà ìºí òýð ñýòã¿¿ëä
àêàäåìè÷ À.À. Áîðèñÿêèéí áè÷ñýí íü ñàíàãäàâ ãýæ õàðèóëñàí þì. Ìîíãîëûí ýðòíèé
àìüòàäûí ñóäàëãààíû äàðààãèéí øàòíû 1940-îîä îíû ¿åä È.À. Åôðåìîâòîé õàìò
¿ëýã ã¿ðâýë, ýðòíèé õºõòºí àìüòàäûí õàéãóóë ñóäàëãàà, ìàëòëàãûí àæèëä îðîëöîæ
áàéõäàà çàëóó, öààøèä ¿ëýã ã¿ðâýë ñóäëàà÷äûí äóíä Ǻâëºëòèéí õàìãèéí òîìîîõîí
ýðäýìòýí áîëñîí À.Ê. Ðîæäåñòâåíñêèéí Ìîíãîëûí ãîâüä ¿ëýã ã¿ðâýëèéí ýðýë
õàéãóóëä îðîëöîæ áàéñàí òóõàé áè÷ñýí íîìîîñ èø òàòàæ, òýð öàãààñ àëäàðøèæ
ýõýëñýí Íýìýãýò, Àëòíû óóë ãýõ çýðãèéí îëäâîðò ãàçðóóäûí òàëààð áèä íàðààñ
ñóðâàëæèëæ, ýäãýýð ãàçðóóäûã öààøèä ñóäëàõ òºëºâèéí òàëààð ìýðãýæëèéí íýëýýä
íîöòîé àñóóäëóóäûã õºíäºñõèéæ áàéñàíñàí. Åð íü çºâõºí ìèíèé áèå ÷ áèø, á¿ãä
áèä íàð Åðºíõèéëºã÷ äýýð õàìòàðñàí ñóäàëãààíû àñóóäëààð îðîõ áîëãîíä áýëòãýëýý
íýëýýä õàíãàæ, þ¿ õýëýõýýð ¿ë áàðàì, ÿàæ õýëýõ, àëü áîëîõ òîâ÷ òîäîðõîé ºã¿¿ëýõ,
ò¿ãæðýëäýýä áàéõã¿é, áèå áèåý õàðààä çºðºëäñºí õàðèóëò õýëýõã¿é áàéõ òàëààð
ñàéâòàð áîäîëöîí îðæ áàéäàãñàí. Õààÿà óã àæëûí ýöýñò, èõýíõäýý õýä õîíîîä áèä
íàðòàé äàõèí óóëçàõ áîëîõîä, Åðºíõèéëºã÷ “ò¿ð¿¿÷èéí óäàà íýëýýä ñàéí ÿðüæ
áàéñàí” ãýæ òîâ÷õîí ä¿ãíýëò ºã÷, ¿¿ãýýðýý áèäíèéã èõýýõýí áàÿðëóóëæ, çîðèãæóóëæ
áàéñàí íü ìèíèé ñýòãýëä ¿ëäñýí áàéäàã þì. Ãýõäýý èéì ¿ãèéã öººõºí óäàà ñîíñîæ
áàéñàí ÷ ãýñýí, àõìàä ýðäýìòíèé òèéì ¿ã çàëóó ñóäëàà÷ áèäíèé õóâüä óðò óäààí
õóãàöààíä ìàðòàãäàøã¿é äóðñãàë áîëæ, ñýòãýëä îðøñîîð áàéäàã àæýý.
Äýëõèéí õºãæëèéí ñ¿¿ë÷èéí 600-ààä ñàÿ æèëèéí çîõèõ ¿å øàòààð ýðòíèé øèì
åðòºíöèéí óëèðàí õóâüñëûí ç¿éòîãòëûí Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýðèéí õýìæýýíä
èëýðõèéëýãäñýí áàéäëûã òàíèí ìýäýõ çîðèëãî Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õàìòàðñàí
ñóäàëãààãààð àíõ äýâøèãäýæ, óã õºòºëáºðèéí íýã áóñ õóâèëáàðûã Á.Øèðýíäýâ
ãóàéä òàíèëöóóëàõààð îëîí óäàà îðæ áàéëàà. Ñ¿¿ë÷èéí õýëáýðò õ¿ðãýæ ¿ç¿¿ëýõýä,
Åðºíõèéëºã÷ “ͺ㺺 Ýíäðþñ ÷èíü Ìîíãîëä èðýõäýý ýðòíèé õ¿íèéã îëîõ ãýæ
áàéñíàà ¿ëýã ã¿ðâýë äýýð áóóñàí áèø ¿¿?” ãýõýä áèä àêàäåìè÷èéí ºðãºí ìýäëýãò
ãàéõàõàà áîëü÷èõñîí òóë, “Óã íü òýð ÷èãëýëèéã ãàäíàà èëýðõèéëæ áàéñàí áîëîâ÷,
ñýòãýë äîòðîî ¿ëýã ã¿ðâýëèéã ýðýëõèéëýõ ýðìýëçýë Ýíäðþñèéí îëîí ¿éë ÿâäëààñ èë
õàðàãäàæ áàéñàí äàà” ãýæ õàðèóëàõàä, Á.Øèðýíäýâ ãóàé “Òà íàð þ¿í äýýð áóóõ áîë”
ãýñýíñýí.
Õàìòàðñàí ñóäàëãààíû ÿâöàä Õºâñãºëèéí ýðòíèé ôîñôîðèòûí ¿¿ñýë á¿ðýëäýëò íü
ýðòíèé øèì åðòºíöèéí \áèîãåí\ ãàðàëòàé, Ìîíãîëûí ýðòíèé òýíãèñèéí õºâäáèåòýí,
ø¿ð, ìºðõºëòºí çýðýã ñýýð íóðóóã¿é àìüòàäûí öîãö íýãäë¿¿äèéí øàò äàðààëñàí
219

õºãæëèéí ç¿éòîãòîë, õ¿ðýýëñýí îð÷íû õóâèðàë ººð÷ëºëòèéí ÷èã áàðèìæàà àíõ
óäààãàà ºðãºí ¿íäýñëýë äýýð íýãòãýãäýæ òîãòîîãäñîí íü òóñ óëñûí íóòàã äýâñãýðèéí
ãåîëîãè-äàâõàðãàç¿éí àíãèëëûã îëîí óëñûí ñòàíäàðòòàé íèéö¿¿ëñýí õýìæýýíä
õ¿ðãýõ ºðãºí áîëîìæ íýýæ, ãåîëîãèéí óðò óäààí ò¿¿õýíä ýðòíèé òýíãèñèéí ñàâ
ãàçðóóäûí øàò äàðààëñàí õºãæèë, àìüòàí óðãàìëûí òàðõàëò, ýðòíèé òýíãèñèéí
îð÷íû õóâèðàë ººð÷ëºëòèéã òîãòîîõ íýãäñýí ñóóðèéã áîñãîñîí áàéíà. Ìîíãîëûí
ýðòíèé ýõ ãàçðûí õóðäñûí ãàðàë ¿¿ñýë, õóðàëäàí òîãòñîí ãîðèì, ýðòíèé óóð
àìüñãàëûí õóâèðàë ººð÷ëºëò, õ¿ðýýëñýí îð÷íû íºõöºë áàéäëûã ýðòíèé øèì
åðòºíöèéí á¿òýö á¿ðýëäýõ¿¿í, öîãö íýãäë¿¿äèéí óëèðàí õóâüñëûí ÷èã áàðèìæàà,
îíöëîã áàéäëûã èëð¿¿ëæ, òàíèí ìýäýõ ñóóðü ÷èãëýë¿¿äèéã Ìîíãîëûí äàâòàãäàøã¿é
ýõ ãàçàð-íóóð óñíû àìüòàí óðãàìëûí ¿íäñýí äýýð áîñãîí ãàðãàñàí áàéíà.
Ýõ ãàçðûí ¿å øàòóóäûí äóíä Ìîíãîëûí öýðäèéí ¿å øàòíû øèì åðòºíöèéí àíãè
á¿ëýã, òýäãýýðèéí ¿ëäâýð¿¿äèéí ºðãºí áºãººä õîñã¿é àãóóëàìæ, óã øàòíû ýðòíèé
ãàçàðç¿é-àìüòàí óðãàìëûã áóëàãäàí õàäãàëàãäàõ íºõöºë áàéäàë çýðýã íü äýëõèé
äàõèíä îíö õîâîð áàéð ñóóðüòàé, îëîí òàëààð äýëõèéä õîñã¿é áàéãààã òîãòîîæýý.
Ìîíãîëûí íýð àëäàðòàé ¿ëýã ã¿ðâýë¿¿ä ÕÕ çóóíû ñ¿¿ë÷èéí 30-ààä æèëä îëîí
óëñûí õ¿ðýýíä ºðãºíººð ñóäëàãäàæ èðñýí “¿ëýã ã¿ðâýë-øóâóóíû õîëáîî õàðèëöàà”
ãýñýí ñóóðü ñóäàëãààíû ¿çýë áàðèìòëàëä çîõèõ õóâü íýìðýý îðóóëñàí áàéíà.
Ìîíãîë îðîí, Òºâ Àçèéí ýðòíèé àìüòàí óðãàìëûí ò¿¿õýí õºãæëèéí ç¿é òîãòîë,
ºðãºí ä¿ð çóðãèéã íýãòãýí áîñãîæ, áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíû îð÷èí ¿åèéí ñóóðü
îíîëä íèéö¿¿ëæ, òàíèí ìýäýõ¿éí ºðãºí ñàéõàí ¿íäýñëýëèéã áîñãîñîí íü ìàíàé
Àêàäåìèéí àíõíû Åðºíõèéëºã÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàéí çàõèà çààâðûã áèåë¿¿ëýõýä
÷èãëýãäñýí ìàíàé õî¸ð óëñûí ØÓÀ-èéí ýðäìèéí õàìò îëíû á¿òýýë÷ àæèëëàãààíû ¿ð
ä¿í ãýæ ¿çýõ íü ç¿éòýé.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí áîëîí öààøäûí õàìòûí àæèëëàãààíû ÿâö, ¿ð ä¿íä Ìîíãîë
óëñ ýðòíèé àìüòàí óðãàìëûí ñóäàëãààíû îëîí óëñûí õ¿ðýýíä òýìäýãëýãäñýí îëîëò
àìæèëòààðàà äýëõèé äàõèíä ººðèéí íýð õ¿íäýý óëàì áàòæóóëñààð èðýâ.
220
ÀÊÀÄÅÌÈ× Á.ØÈÐÝÍÄÝ ÁÀ ÌÎÍÃÎËÛÍ ÃÅÎËÎÃÈ ÑÓÄËÀË*
Ìîíãîë îðíû ãåîëîãè, àøèãò ìàëòìàëûí ñóäàëãàà 100 ãàðóé æèëèéí ò¿¿õòýé.
Ò¿¿íèé ýõëýë 1892 îíä Õèàãò-ªð㺺-Õààëãàíû çàìûí äàãóó Îðîñûí ãåîëîãè÷
Â.À.Îáðó÷åâûí õèéñýí ãåîëîãèéí ÿâóóë àæèãëàëò, 1913-1914 îíóóäàä Õîéä
Õýíòèéä Îðîñûí ãåîëîãè÷ Ì.À.Óñîâ íàðûí ã¿éöýòãýñýí ãåîëîãè-àøèãò ìàëòìàëûí
ñóäàëãàà, 1922-1923 îíóóäàä Íüþ-Éîðêèéí Áàéãàëèéí Ò¿¿õèéí ì¿çåéí Òºâ Àçèéí
(Ð.×.Ýíäðþñèéí) ýêñïåäèöèýñ Ìîíãîëä ÿâóóëñàí ãåîëîãè-ïàëåîíòîëîãèéí ñóäàëãàà,
1923-1932 îíóóäàä Ñóäàð áè÷ãèéí Õ¿ðýýëýí, ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí øóãàìààð
Ìîíãîëä àæèëëàñàí Ãåîëîãèéí (È.Ï.Ðà÷êîâñêèéí) ýêñïåäèöè çýðýã ãàäààäûí
ñóäëàà÷èä, ýêñïåäèöè¿äèéí ¿éë àæèëëàãààãààð òàâèãäàæ, äàðàà íü 1931-1956
îíóóäàä ÁÍÌÀÓ, ÇÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðóóäûí õýëýëöýýðýýð áàéãóóëàãäñàí ÇÑÁÍÕÓûí
Ãåîëîãèéí ÿàìíû Äîðíîäûí Ãåîëîãè-õàéãóóëûí ýêñïåäèöèýñ áîëîí 1957-1965
îíóóäàä ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí äýðãýäýõ Ãåîëîãè-øèíæèëãýýíèé
Ãàçðààñ òóñ òóñ ýðõëýí ã¿éöýòãýñýí ºðãºí õ¿ðýýíèé òàëáàéí ãåîëîãèéí çóðàãëàë,
àøèãò ìàëòìàëûí ýðýë-õàéãóóëûí àæëóóäààð ¿ðãýëæèëñýí áèëýý. ¯íäñýíäýý ìàíàé
óëñàä Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè áàéãóóëàãäàõûí ºìíºõ íýãýí æàðíûã õàìàðñàí
ãåîëîãè, àøèãò ìàëòìàëûí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä 1960 îíû áîñãîí äýýð Ìîíãîë îðíû
* Çîõèîã÷: Àêàäåìè÷, ãåîëîãè-ìèíåðàëîãèéí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð Õèàä áîðæèãîí Îíîíãûí Òºìºðòîãîî

äàâõðàãàç¿é, ìàãìàòèçì, òåêòîíèê áîëîí ýðäýñ áàÿëãèéí òóõàé øèíæëýõ óõààíû
àíõíû íýëýýä öîãö ìýäëýã áèé áîëæ, óëìààð äýëõèéí ãåîëîãèéí øèíæëýõ óõààíä
“Ìîíãîëûí Ãåîëîãè ñóäëàë” õýìýýõ øèíæëýõ óõààíû øèíý ÷èãëýë òîäîð÷ ýõýëñýí
þì.
Ãýâ÷ òýð ¿åä ìàíàé óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí ãåîëîãèéí òîãòöûí òóõàé
åðºíõèé îéëãîëò äºíãºæ 1:2500000-ûí ìàñøòàáûí ãåîëîãèéí çóðàãò òóñãàãäàõ
õýìæýýíä õ¿ð÷ ýõýëñýí, óëñûí íóòàã äýâñãýðèéí ãåîëîãèéí õºãæëèéí 500 ñàÿ
æèëýýñ ºìíºõ áóþó ïðîêåìáðèéí ¿å øàòíû àñóóäàë íýí á¿ðõýã òºäèéã¿é òåêòîíèê
ìóæëàëòûí õóâüä íýãäñýí îéëãîëò áèé áîëîîã¿é, ãåîëîãèéí ýðýë-çóðàãëàëûí áîëîí
ãåîëîãè-õàéãóóëûí àæëààð íýýãäñýí àøèãò ìàëòìàëûí îðä, èëýðë¿¿äèéí òàðõàëò áà
áàéðøèëòûí ç¿éòîãòëóóä îíîëûí õóâüä òàéëàãäààã¿é áàéâ.
Õàðèí 1961 îíä áàéãóóëàãäñàí ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí àíõíû
Åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷ Áàçàðûí Øèðýíäýâ ãóàé ººðèéí îðíû ãåîëîãè, àøèãò
ìàëòìàëûí ñóäàëãààã øèíæëýõ óõààíû òàëààñ íü øèíý òºâøèíä ãàðãàõ àñóóäëûã
Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéí íýí ÷óõàë ÷èãëýëèéí íýã ãýæ õàðæ, ¿¿íèé
òóëä ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-òàé ãåîëîãèéí ÷èãëýëýýð óäààí õóãàöààíä õàìòàð÷ àæèëëàõ
¿íäñýí äýýð ¿íäýñíèé ºíäºð ìýðãýæëèéí ñóäëàà÷äûã áýëòãýí Ìîíãîëûí Ãåîëîãè
ñóäëàëûã îíîëûí ÷èãëýëýýð õºãæ¿¿ëýõ ÷óõàë ñàíàà÷ëàãûã ãàðãàñàí þì.
ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàé äýýðõè ñàíàà÷ëàãàà
õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí á¿ðýëäýõ¿¿íä Ãåîëîãèéí õ¿ðýýëýíã
áàéãóóëàõ ñàíàëûã ÌÀÕÍ-ûí Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëä
òàâèõûí ñàöóó òóñ Õ¿ðýýëýíã ò¿øèãë¿¿ëýí “ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ãåîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèö” (öààøèä “ØÓÀ-èéí Ìîíãîë-
Ǻâëºëòèéí ãåîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöè” ãýõ)-èéã çîõèîí áàéãóóëæ àæèëëóóëàõ
òàëààð ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí äýä Åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷ À.Ï.Âèíîãðàäîâ, ÇÑÁÍÕÓûí
ØÓÀ-èéí Ãåîëîãèéí Õ¿ðýýëýíãèéí Çàõèðàë, àêàäåìè÷ À.Â.Ïåéâå, Ëàáîðàòîðèéí
ýðõëýã÷, àêàäåìè÷ À.Ë.ßíøèí íàðòàé õàìòðàí õî¸ð Àêàäåìèéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí
ãàçàðò óðò õóãàöààíû õàìòûí àæèëëàãààíû Ãýðýýíèé òºñëèéã ºðãºí áàðüñàí áàéäàã.
1966 îíä ÌÀÕÍ-ûí Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû 113 òîîò òîãòîîëîîð ÁÍÌÀÓ-ûí
Ãåîëîãèéí ÿàì, Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí äýðãýä õî¸ðäìîë óäèðäëàãàòàé
Ãåîëîãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíã áàéãóóëàõ øèéäâýð ãàð÷, ìºí îíû
10-ð ñàðûí 01-íèé ºäºð òóñ Õ¿ðýýëýí àëáàí ¸ñîîð íýýëòýý õèéæ, òýð îíäîî
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí õîîðîíä ØÓÀ-èéí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí
ãåîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöèéã çîõèîí áàéãóóëàõ Õàìòûí àæèëëàãààíû Ãýðýý
áàéãóóëàãäñàíààð ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàéí Ìîíãîëûí
ãåîëîãè ñóäëàëûã õºãæ¿¿ëýõ àëñûí õàðààòàé áîäëîãî àìüäðàëä õýðýãæèõ áîëîìæ
íýýãäñýí áèëýý.
ØÓÀ-èéí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí Ãåîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöè ÁÍÌÀÓ-ûí
íóòàã äýâñãýðèéã á¿õýëä íü õàìàðñàí ðåãèîíàë ãåîëîãè, àøèãò ìàëòìàëûí ñóäàëãààã
äàðóé 25 æèëèéí òóðøèä 150 õ¿ðòëýõ òîîíû ñóäëàà÷äûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð ýðõëýí
ÿâóóëñíààðàà 1923-1932 îíóóäàä ãîë òºëºâ Ìîíãîë Àëòàé, Õýíòèé, Ãóðâàíñàéõàíû
íóðóóíä ãåîëîãè, àøèãò ìàëòìàëûí ÿâóóë ñóäàëãààã öººõºí ñóäëàà÷äûí õ¿ðýýíä
ã¿éöýòãýæ áàéñàí ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí àíõíû Ãåîëîãèéí (È.Ï.Ðà÷êîâñêèéí)
ýêñïåäèöèýñ ¿ëýìæ ÿëãààòàé áàéâ.
ͺ㺺òýéã¿¿ð, õàìòàðñàí ýêñïåäèöèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä çºâëºëòèéí òàëààñ
àêàäåìè÷ À.Ë.ßíøèí, Â.À.Êóçíåöîâ, Ä.Ñ.Êîðæèíñêèé, Ë.Â.Òàóñîí, ñóðâàëæëàã÷
ãèø¿¿í Í.À.Ôëîðåíñîâ, õîæèì Îðîñûí ØÓÀ-èéí ãèø¿¿íýýð ñîíãîãäñîí
Ë.Ï.Çîíåíøàéí, Â.È.Êîâàëåíêî, Ì.È.Êóçüìèí, È.Â.Ëó÷èöêèé, Ô.Ï.Ìèòðîôàíîâ,
È.Â.Ãîðäèåíêî, Ã.Â.Ïîëÿêîâ, Å.Â.Ñêëÿðîâ, Â.Â.ßðìîëþê, øèíæëýõ óõààíû
221

äîêòîð Å.Â.Äåâÿòêèí, À.Á.Äåðãóíîâ, Þ.À.Çîðèí, À.Â.Èëüèí, Í.À.Ìàðêîâà,
À.À.Ìîññàêîâñêèé, Ì.Ñ.Íàãèáèíà, À.À.Îáîëåíñêèé, À.Ñ.Ïàâëåíêî, À.Ñ.Ïåðôèëüåâ,
Ã.Â.Ïèíóñ, Ñ.Â.Ðóæåíöåâ, Ð.Ì.ßøèíà íàðûí çýðýã îëîí øèëäýã ýðäýìòýä îðîëöñîí
íü ñóäàëãààíû àæëûã ºðãºí äàëàéöòàé ÿâóóëàõ, íýí ÿëàíãóÿà Ìîíãîë îðíû ãåîëîãè,
àøèãò ìàëòìàëûí ñóäàëãààã àíõ óäàà Àçè òèâèéí áóñàä õýñãèéí ñóäàëãààòàé íÿãò
óÿëäóóëàõ, öààøëààä Ìîíãîë îðíû ãåîëîãèéí õºãæëèéí ò¿¿õèéã àíõàíäàà ÇÕÓ-ä
àêàäåìè÷ À.Â.Ïåéâåãèéí ýðäìèéí ñóðãóóëèàñ äýâø¿¿ëñýí “Ãåîñèíêëèíàë ïðîöåññûí
øàòàëñàí õºãæëèéí òóõàé” ñóðãààëèéí ¿¿äíýýñ áîëîí 1970-ààä îíóóäàä Äýëõèéí
ãåîëîãèéí øèíæëýõ óõààíä øèíýýð äýâøèãäñýí Ïëåéò-òåêòîíèêèéí îíîëûí áàéð
ñóóðèíààñ øèíýýð ñýðãýýí òàéëáàðëàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ ºãñºí þì. Òóõàéëáàë, òóñ
Ýêñïåäèöèéí ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä:
• Àíõ óäàà Ìîíãîë îðíû íýí ýðòíèé õóâèðìàë õóðäàñ ÷óëóóëãèéí
äàâõðàãàç¿éí àíãèëëûã ãåîëîãè, ãåîõðîíîëîãèéí áîëîí ýðòíèé îðãàíèê
¿ëäâýð¿¿äèéí ñóäàëãààíä òóëãóóðëàí áîëîâñðóóëæ, ªìíºä Õàíãàéí Áàéäðàã
ãîëûí àé ñàâä 2650 òýðáóì æèëèéí ¿íýìëýõ¿é íàñòàé “ñààðàë” ãíåéñèéí á¿ðäëèéã
èëð¿¿ëñíýýð Ìîíãîë îðíû ãåîëîãèéí õºãæëèéí ò¿¿õ àðõåéí ýðèíýýñ ýõýëñíèéã
áàòàëñàí,
• Õàí Òàéøèðèéí íóðóó, ªìíºä Õàíãàé, Äîðíîä Õºâñãºë, Ãîâèéí á¿ñ¿¿äèéí
òîãòöîä äàëàéí öàðöäàñûí ç¿ñýëòòýé ä¿éöýõ îôèîëèò á¿ðäë¿¿ä áà ñåðïåíòèíèòèéí
ìåëàíæ ºðãºíººð îðîëöñîíûã íÿãòëàí ñóäàëñíààð Ìîíãîë îðíû ýðòòºðìºëèéí
àòðèàò òîãòîëöîîíóóä ýðòíèé äàëàéí öàðöäàñ õýâòýý ÷èãëýëèéí òåêòîíèê
õºäºë㺺íèé ÿâöàä ýõ ãàçðûí öàðöäàñò õóâüñàõ ¿éë ÿâöûí ¿ð ä¿íä ÿíçá¿ðèéí öàã ¿åä
äýñ äàðààëàí õýëáýðæñýí áîëîõûã íîòîëñîí,
• Îðõîí-Ñýëýíãý, Æàðãàëàíò, Ñàéõàí-Îâîî, Óìàðò Ãîâü, Íî¸íû äàâõàöìàë
õîòãîðóóäûí äàâõðàãàç¿é, ãåîëîãèéí ôîðìàöèóä áà ºíººãèéí ñòð¿êò¿ðèéí
õýâøèíæèéã ñóäëàí òýäãýýðèéí òåêòîíèê õºãæëèéí ò¿¿õèéã òîäðóóëñàí,
• Èõ Íóóðóóäûí Õîòãîð, Íóóðóóäûí Õºíäèé, Îðõîí-Ñýëýíãèéí àé ñàâ, Äîðíîä
áà ªìíºä Ìîíãîëä ºðãºí òàðõàëòòàé äóíä- áà øèíýòºðìºëèéí ýõ ãàçðûí òóíàìàë
õóðäàñ áîëîí ãàëò óóëûí ÷óëóóëãèéí äàâõðàãàç¿éí áà ãåîëîãèéí ôîðìàöèéí
àíãèëëóóäûã øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëñàí,
• Ìîíãîë Àëòàé, Õºâñãºë, Õàíãàé, Õýíòèéí óóëàðõàã íóòãóóäûí øèíýõýí
òåêòîíèêèéí áà ñåéñìîòåêòîíèêèéí ñóäàëãààíû ¿íäñýí äýýð òóñ îðíû áîëîí
Óëààíáààòàð õîòûí ä¿¿ðãèéí ãàçàð ÷è÷èðõèéëëèéí àíõíû ìóæëàëòóóäûã
áîëîâñðóóëñàí,
• Àëòàé, õàíãàé, ãîâèéí á¿ñ¿¿äýä ºðãºí òàðõàëòòàé ýðòòºðìºëèéí
õýòñóóðèëàã, ñóóðèëàã, áîðæèíëîã áà ø¿ëòëýã ÷óëóóëãèéí áèåò¿¿äèéí ãåîëîãèéí
òîãòîö, áîäèñûí íàéðëàãà áà ïåòðîëîãè-ãåîõèìèéí îíöëîõ øèíæ, õ¿äýðæèëòèéí
òºðëèéã òóñ òóñ ñóäëàí èëð¿¿ëæ, óëìààð òýäãýýðèéí ôîðìàöèéí áà ãàðàë ¿¿ñëèéí
àíãèëëûã áîëîâñðóóëñàí,
• Õàíãàé, Õýíòèéí íóðóóäàä ºðãºí òàðõàëòòàé äóíä òºðìºëèéí áîðæèíëîã
á¿ðäë¿¿äèéí àíõíû ãåîõèìèéí àíãèëëûã áîëîâñðóóëæ, çàðèì ãåîõèìèéí òºðëèéí
áîðæèíòîé õîâîð ìåòàëëûí áîëîí ãàçðûí õîâîð øîðîîíû õ¿äýðæèëò õîëáîîòîéã
òîãòîîæ, Ýðäýíýòèéí Îâîîíû çýñ-ìîëèäåíû îðäûí ãàðàë ¿¿ñëèéí çàãâàðûã
áîëîâñðóóëñàí,
• Çàâõàíû ôîñôîðèòûí ñàâ ãàçàð, Ìóøãàé õóäàãèéí áîëîí Õàëçàíá¿ðãýäýéí
õîâîð øîðîîíû îðäóóä, Äîðíîãîâèéí öåîëèòûí èëðýë¿¿äèéã òóñ òóñ íýýñýí,
• “Õîâîð ìåòàëëò áîðæèí äîòîð õîâîð ýëåìåíò¿¿ä áà õºíãºíöàãààíû ÿëãàðàõ,
õóðèìòëàõ ãåîõèìèí ¿çýãäýë”-èéã íýýæ Ìîíãîë óëñûí øèíæëýõ óõààíû àíõíû
íýýëòýýð á¿ðòã¿¿ëñýí,
222

• Ìîíãîë îðíû àëò, çýñ, ìîëèáäåí, ãÿíò, öàãààí òóãàëãà, õîâîð áà ãàçðûí õîâîð
øîðîî, ìºíãºí óñ, õàéëóóð æîíø, õýòñóóðèëàã ÷óëóóëãóóäòàé õîëáîîòîé àøèãò
ìàëòìàëûí ìåòàëëîãåíèéí çóðãóóä áà òýäãýýðèéí òàéëáàð áè÷ãèéí öîìãèéã çîõèîæ
õýâë¿¿ëñýí çýðýã íü Ìîíãîëûí Ãåîëîãè ñóäëàëûí ò¿¿õíýý “àêàäåìèéí ñóäàëãààíû ¿å
øàò” õýìýýãäýí òóñãàéëàí òýìäýãëýãäýõ áîëñîí áèëýý.
ØÓÀ-èéí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí Ãåîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöèéí ¿éë
àæèëëàãààíû õî¸ðäîõ ãîë ¿ð ä¿í íü àíõ õî¸ðäìîë óäèðäëàãàòàé áàéãààä 1972
îíä ØÓÀ-èéí õàðúÿàíä øèëæñýí Ãåîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ñóäëàà÷èä áîëîí
ÌÓÈÑ-èéí ãåîëîãèéí ñàëáàðûí áàãø íàðûã çºâëºëòèéí ýðäýìòäèéã äàãàëäóóëàí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëä äàäëàãàæóóëàí áîãèíî õóãàöààíä íàðèéí ìýðãýøèë
ýçýìø¿¿ëýõýä îðøèæ áàéëàà. Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàéí ýíýõ¿¿ àëñûí õàðààòàé
çîðèëò àìæèëòòàé õýðýãæèæ òóñ Ýêñïåäèöèéã àæèëëàõ õóãàöààíä ò¿¿íèé Ìîíãîëûí
òàëûí ñóäëàà÷äààñ øèíæëýõ óõààíû äîêòîð 6, äýä ýðäýìòýí 15 òóñ òóñ òºðºí ãàðñàí
áºãººä õîæèì äºðºâ íü Ìîíãîë óëñûí ØÓÀ-èéí ãèø¿¿í (àêàäåìè÷)-ýýð ñîíãîãäñîí
þì.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàéí ñàíàà÷ëàãààð çîõèîí áàéãóóëàãäñàí ØÓÀ-èéí
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí Ãåîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöèéí øóãàìààð 1990 îíûã õ¿ðòýë
òàñðàëòã¿é ºðíºñºí Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí ãåîëîãè÷-ñóäëàà÷äûí õàìòûí àæèëëàãààíû
øèíæëýõ óõààíû áîëîí ïðàêòèêèéí à÷ õîëáîãäîë ¿ëýìæ èõ áºãººä ãîëëîõ ¿ð ä¿í
íü 1967-1990 îíóóäàä õýâëýãäñýí ÁÍÌÀÓ-ûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí ãåîëîãèéí,
òåêòîíèêèéí, ìåçî-êàéíîçîéí òåêòîíèêèéí, ãåîëîãèéí ôîðìàöèéí, äºðºâäºã÷èéí
ãåîëîãèéí áîëîí ãåîìîðôîëîãèéí 1:1500000-ûí ìàñøòàáûí õàíûí ºíãºò çóðãóóä,
Ìîíãîë Àëòàéí áà Óìàðò Ìîíãîëûí ãåîëîãèéí 1:500000-ûí ìàñøòàáûí çóðãóóä, ìºí
ò¿¿í÷ëýí ÌÇÃÕÝ-èéí 50 ãàðóé öóâðàë á¿òýýë, 1989 îíä õýâëýãäñýí àíõíû “ÁÍÌÀÓûí
¯íäýñíèé Àòëàñ”-ûí ãåîëîãè-àøèãò ìàëòìàëûí öîìîã çóðàã çýðýã îëîí òîîíû
ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë¿¿äýä á¿ðýí òóñãàëàà îëñîí þì.
ØÓÀ-èéí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí Ãåîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöèéí ¿éë
àæèëëàãààíä àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàé áàéíãûí àíõààðàë õàíäóóëæ, æèë á¿ðèéí
õýýðèéí ñóäàëãààíû àæëûí òàéëàíã íü ØÓÀ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðàëä òºäèéã¿é
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí çºâëºë, ÌÀÕÍ-ûí Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíä õ¿ðòýë èëòãýæ,
òºð, çàñãèéí ç¿ãýýñ èõýýõýí äýìæëýã àâ÷ áàéñíûã ÷ òýìäýãëýõ õýðýãòýé. ¯¿íèé
òîäîðõîé æèøýý íü ÌÀÕÍ-ûí Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû øèéäâýð¿¿äýýð ÁÍÌÀÓûí
ØÓÀ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçàð áà ØÓÀ-èéí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí Ãåîëîãèéí
õàìòàðñàí ýêñïåäèöè õàìòðàí ñîöèàëèñò îðíóóäûí ØÓÀ-èóäûí îëîí òàëûí õàìòûí
àæèëëàãààíû “Ãåîñèíêëèíàë ïðîöåññ áà äýëõèéí öàðöäàñûí ¿¿ñæèëò” Õºòºëáºðèéí
õýýðèéí ãåîëîãèéí ýêñê¿ðñèéã 1979 îíä Ãîâü Àëòàéä, Îëîí óëñûí “Ôîñôîðèò”
Õºòºëáºðèéí îëîí óëñûí ñèìïîçèóì-õýýðèéí ãåîëîãèéí ýêñê¿ðñèéã 1980 îíä
Õºâñãºëèéí ôîñôîðèòûí ñàâ ãàçàðò òóñ òóñ çîõèîí áàéãóóëñàí àðãà õýìæýýí¿¿ä
áîëíî.
Òýìäýãëýõýä, 1980 îíû ôîñôîðèòûí ñèìïîçèóì-õýýðèéí ãåîëîãèéí ýêñê¿ðñýä
àíõ óäàà ìàíàé óëñàä Àâñòðàëè, Àíãëè, Ýíýòõýã, Ýêâàäîð çýðýã ñîöèàëèñò áóñ
îðíóóäûí ãåîëîãè÷-ñóäëàà÷èä èðæ àæèëëàñíààð Ìîíãîëûí ãåîëîãèéí ñàëáàðò îëîí
óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû ýõëýë òàâèãäñàí ò¿¿õòýé.
ØÓÀ-èéí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí Ãåîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöè àíõàíäàà Ìîíãîë
îðíû ñòðàòèãðàôè, ïàëåíòîëîãè, ìàãìàòèçì, òåêòîíèê, ìèíåðàãåíè, ãåîôèçèêèéí
èæ á¿ðýí ñóäàëãààã õèéæ áàéñàí áºãººä äàðàà íü ò¿¿íýýñ áàñ àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ
ãóàéí ñàíàà÷ëàãààð ØÓÀ-èéí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí Ïàëåîíòîëîãèéí áîëîí
Ãåîôèçèêèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöè¿ä ñàëáàðëàí áàéãóóëàãäàæ, òóñ á¿ðòýý ºðãºí
õ¿ðýýíèé øèíæëýõ óõààíû õºòºëáºðèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëñýí.
223

Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàéí ñàíàà÷ëàãààð áàéãóóëàãäñàí Ãåîëîãèéí õ¿ðýýëýí
(1997 îíîîñ ØÓÀ-èéí Ãåîëîãè, ýðäýñ áàÿëãèéí Õ¿ðýýëýí) 1990 îíîîñ Ìîíãîëûí
Ãåîëîãè ñóäëàëûí òºâèéí ¿¿ðãèéã äàãíàí õýðýãæ¿¿ëæ äýëõèéí ãåîëîãèéí øèíæëýõ
óõààíû îëîëòûã ººðèéí îðíû ãåîëîãèéí ñóäàëãààíä íýâòð¿¿ëýõ ¿íäñýí äýýð Ìîíãîë
îðíû ïàëåîãåîäèíàìèê õóâüñëûí çàãâàðûã áîëîâñðóóëàõ çîðèëãîîð òóñ îðíû
äàâõðàãàç¿é, ìàãìàòèçì, òåêòîíèê, õ¿äýðæèëòèéí ñóóðü ñóäàëãààã ¿ðãýëæë¿¿ëýõèéí
ñàöóó Àøèãò ìàëòìàë, ãàçðûí òîñíû õýðýã ýðõëýõ Ãàçàð (2008 îíîîñ Àøèãò
ìàëòìàëûí ãàçàð)-ûí çàõèàëãààð Ìîíãîë óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí ãåîëîãèéí,
òåêòîíèêèéí, ìåçî-êàéíîçîéí òåêòîíèêèéí áîëîí ìåçî-êàéíîçîéí ìèíåðàãåíèéí
(àøèãò ìàëòìàëûí) àíõíû 1:1000000-ûí õóðààíãóéëàëòàé çóðãóóäûã çîõèîñîí íü
ýðäýñ áàÿëãèéí ñàëáàðûí õóâèéí õýâøëèéí áàéãóóëëàãóóä, èõ áà äýýä ñóðãóóëèóäûí
÷óõàë õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëñîîð áàéíà.
Ýíýõ¿¿ äóðñàìæèéã áè÷èã÷ 1966 îíä Á.Øèðýíäýâ ãóàéí ñàíàà÷ëàí áàéãóóëñàí
Ìîíãîëûí àíõíû Ãåîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí àíõíû ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð
òîìèëîãäîí 20 æèëèéí òóðø òýð íýð õ¿íäòýé àëáûã çàëãóóëæ àæèëëàõäàà òýðõ¿¿
àãóó ýðäýìòýí Ýõ îðíûõîî øèíæëýõ óõààíûã á¿õèé ë ÷èãëýëýýð õºãæ¿¿ëýõèéí òºëºº
ÿìàð èõ õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàæ, øàðãóó õºäºëìºðëºæ áàéñíûã îéðûí çàéíààñ õàðæ
áàéñíààðàà áàõàðõàæ èðñýí áºãººä Ìîíãîëûí Ãåîëîãè ñóäëàëûí õºãæèëä ò¿¿íèé
îðóóëñàí àñàð èõ õóâü íýìðèéã ÷àäëûíõàà õýðýýð àðâèæóóëàõûã íàñàí òóðøäàà
ýðõýìëýæ ÿâäàã áèëýý.
Àêàäåìè÷ Áàçàðûí Øèðýíäýâ ãóàéí Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààíûã, ò¿¿íèé äîòîð
Ìîíãîëûí Ãåîëîãèñóäëàëûã õºãæ¿¿ëñýí ãàâúÿàã õîé÷ ¿å õýçýý ÷ ìàðòàõ ó÷èðã¿é.
224
Á.ØÈÐÝÍÄÝ ÁÀ ÌÎÍÃÎË ÇªÂ˪ËÒÈÉÍ Ò¯¯Õ ÑΨËÛÍ
ÕÀÌÒÀÐÑÀÍ ÝÊÑÏÅÄÈÖ*
Ìîíãîë îðîí àðõåîëîãèéí äóðñãàëààð íýí áàÿí áèëýý. Íýí ýðòíýýñ Òºâ Àçè-
Ìîíãîë óëñûí íóòàãò õ¿í àìüäàð÷ óëìààð íààø öààø í¿¿äýëæ àæ òºðºõ áîëæýý.
Õ¿í ìåçîëèòûí ¿åä Òºâ Àçè-Ìîíãîëûí íóòãààð í¿¿äýëæ Ñèáèðü, Àëñ äîðíîä,
Áåðèíãèéí õîîëîéãîîð äàìæèí Àìåðèê Òèâä î÷èí íóòàãëàõ áîëñîí. Ç¿¿í ç¿ã
Ñîëîíãîñûí õîéãîîð äàìæèí ßïîí îðîíä î÷æýý. Ìîíãîë òºäèéã¿é õ¿í òºðºëõòºíèé
ò¿¿õèéí îëîí òîì àñóóäàë ñóäëàà÷ ýðäýìòäèéí àíõààðàëûã èõýä òàòàæ áàéäàã.
1960- îíû ýõýí òóõàéëáàë Ìîíãîë Óëñûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè
áàéãóóëàãäñàí ¿åýñ ìîíãîë îðíûã àðõåîëîãèéí òàëààð ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé ñóäëàõ
àæèë ãàðöààã¿é òîäîðõîé áîëñîí áèëýý. Ýíý ¿åä Ǻâëºëòèéí òºðèéí øàãíàëò íýðò
ýðäýìòýí À.Ï.Îêëàäíèêîâ ìîíãîëûí ÷óëóóí çýâñãèéí äóðñãàëûã ñóäëàõ õàéãóóë
ñóäàëãààíû àæëûã ýõëýí ÿâóóëæ ìàíàé çàëóó àðõåîëîãè÷ Ä.Äîðæèéã äàãàëäóóëàí
ñóðãàæ àíõíû íàðèéí ìýðãýæëèéí ÷óëóóí çýâñýã ñóäëàà÷ áîëîõîä íü èõýýõýí òóñ
äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí áèëýý.
À.Ï.Îêëàäíèêîâ, Ä.Äîðæ íàðûí óäèðäñàí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ÷óëóóí çýâñýã
ñóäëàëûí àíãè ªìíºãîâü, ªâºðõàíãàé, Õîâä àéìãèéí íóòàãò õàéãóóë õèéæ, ªìíºãîâü
àéìãèéí Îöîíìàéíò çýðýã ãàçðààñ îëîí òîîíû ÷óëóóí çýâñýã èëð¿¿ëýí îëæ óëìààð
äóíä ïàëåîëèòûí ¿åä áóþó ìóñüòåéí ¿åä ìîíãîë íóòàãò õ¿í íóòàãëàæ áàéñíûã
õºäëºøã¿é áàðèìòààð íîòîëñîí þì.
Òóñ óëñàä àðõåîëîãèéí øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ ¿éëñò Ǻâëºëòèéí
ýðäýìòýäòýé õàìòðàí àæèëëàõ íü íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã ØÓÀ-èéí
àíõíû åðºíõèéëºã÷ Á.Øèðýíäýâ îéëãîæ õàìòûí àæèëëàãààã äýìæèæ áàéñàí
* ØÓÀ-èéí Àðõåîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí Çàõèðàë Äîêòîð, ïðîôåññîð Ä.Öýâýýíäîðæ

òºäèéã¿é çàðèì ººð àðõåîëîãèéí äóðñãàëûã ñóäàëæ ¿ã¿¿ëýë áè÷èæ íèéòëýõ áîëæýý.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ÷óëóóí çýâñýã ñóäëàà÷èä Äîðíîä Ìîíãîëûí íóòàã Õýðëýí
ãîëûí ñàâ äàãóó ñóäàëãàà ÿâóóëëàæ Õàëõ ãîë ñóìûí íóòàã Õýðýý óóë îð÷ìûí
ìåçîëèòûí äóðñãàë, Áàðóóí, Ç¿¿í ªëçèéò, Òàìñàã áóëàã çýðýã ãàçðààñ íåîëèòûí
ñóóðèí áóëø çýðãèéã íýýí îëæ ñàéõàí ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ áàéëàà.
Òàìñàã áóëãèéí íåîëèòûí ñóóðèíãààñ õýä õýäýí ãàçàð ñóóöûã èëð¿¿ëýí
îëñîí áºãººä òýäãýýð ñóóö çóóâàí äºðâºëæèí õýëáýðòýé îðîéãîîðîî îðäîã
áàéñíûã òîãòîîñîí þì. Òàìñàã áóëãèéí ñóóöàä õ¿íýý îðøóóëñàí áàéñàí íü ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õóâüä õîâîð ñîíèí òîõèîëäîë áàéëàà. Òýðõ¿¿ õ¿íäýý ÿñàí õóòãà,
÷óëóóí èðòýé ÿñàí õóòãà, ÿñàí ç¿¿ çýðãèéã äàãàëäóóëàí òàâüæýý.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ÷óëóóí çýâñýã ñóäëàà÷äûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ð
ä¿íä ò¿øèãëýí öààøèä ýíýõ¿¿ àðõåîëîãèéí àæëûã Ìîíãîë-Ǻâëºëò õî¸ð îðíû ØÓÀèóäûí
õàìòàðñàí ýêñïåäèö¿¿äýýñ õàìãèéí ò¿ð¿¿íä 1967 îíä Ìîíãîë Ǻâëºëòèéí
ò¿¿õ ñî¸ëûí õàìòàðñàí ýêñïåäèö. Ìîíãîë Ǻâëºëòèéí ò¿¿õ ñî¸ëûí õàìòàðñàí
ýêñïåäèöèéã áàéãóóëàõàä ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ Áàçàðûí Øèðýíäýâ èõýýõýí à÷
õîëáîãäîë ºã÷ òóñàëæ äýìæñýí þì.
Óëìààð ÌÇÒÑÕÝ-èéí ñóäëàõ ñýäýâ, ñóäëàà÷äûí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã ºðãºòãºæ 1969
îíîîñ ×óëóóí çýâñãèéí àíãè (Ïàëåîëèòè ÷åñíèé îòðÿò ), Õ¿ðýë, òºìºð çýâñãèéí
äóðñãàë ñóäëàõ àíãè (Îòðÿò ïî èçó÷åíèþ áðîíçîâîãî è ðàíèå – Æåëåçíåãî âåêà
Ìîíãîëèè), Õîò ñóäëàëûí àíãè (Îòðÿò ïî èçó÷åíèþ ãîðîäîâ Ìîíãîëèè), Áè÷ýýñ
ñóäëàëûí àíãè (Ýïèãðàôè÷åñêèé îòðÿò), Óãñààòíû ç¿éí àíãè (Ýòíîãðàôè÷åñêèé
îòðÿò) çýðýã 5 àíãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé àæèëëàæ Ìîíãîë îðíû íóòãèéã á¿õýëä íü
õàìààðóóëàí ñóäëàõ ¿éëñèéã ã¿éöýòãýñýí þì.
Ñóäàëãààíû àíãèóä çºâõºí Ìîíãîë òºäèéã¿é òèâ äýëõèéí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé
íýýëò¿¿ä õèéæ áàéñíû òîäîðõîé æèøýý áîë À.Ï.Îêëàäíèêîâ, Ä.Äîðæ íàðûí
óäèðäñàí Ïàëåîëèòûí àíãè 1969 îíä Äóíäãîâü àéìãèéí Ãóðâàí Ñàéõàí ñóìûí íóòàã
äàõü ßðõ óóëíààñ ÷óëóóí çýâñãèéí äîîä øàò áóñàä Àøåëèéí ¿åä õîëáîãäîõ ãèëáýð
çýâñãèéí äóðñãàëûã íýýí îëæ ñóäàëñàí ÿâäàë þì.
Áàðóóíû ñóäëàà÷èä Åâðîï òèâä íýí ýðòíýýñ ãèëáýð çýâñãèéí ñî¸ë ¿¿ñ÷ õºãæñºí,
Àçè òèâä õóãàäàñ çýâñãèéí (×îïïåð ×îïåíã ) ñî¸ë ¿¿ñ÷ õºãæñºí. Õ¿í òºðºëõòºí
¿¿ñ÷ õºãæèõººñ ýõëýýä Åâðîïä ãèëáýð çýâñýãòýí Àçèä õóãàäàñ çýâñýãòýí íóòàãëàæ
èðñýí. Ãèëáýð çýâñýãòýí áîë ºíäºð ñî¸ëòîé, õóãàäàñ çýâñýãòýí õîöðîãäîíãóé áîëõè
ñî¸ëòîé áàéñàí õýìýýõ îíîë íî¸ðõîæ áàéñíûã íÿöààæ Òºâ Àçèä íýí ýðòíýýñ ãèëáýð
çýâñýãòíèé ñî¸ë, õóãàäàñ çýâñýãòíèé ñî¸ë áàéñàí õýìýýí ä¿ãíýñýí þì. ¯¿íèéã ßðõ
óóëûí ãèëáýð çýâñãèéí äóðñãàë õàðóóëæ áàéíà.
Õ¿í òºðºëõòºí íýí ýðòíýýñ ÷óëóóí çýâñãèéí äîîä øàòíààñ õî¸ð ººð ñî¸ëòîé,
õºãæëèéí õóâüä ÷óëóóí çýâñãèéí õî¸ð ººð õºãæèëòýé õîîðîíäîî õî¸ð ÿëãààòàé ñî¸ë
áàéãààã¿é õýìýýí íîòîëæ ºãñºí þì.
1920-èîä îíä Àìåðèêèéí ñóäëàà÷ Ã.Îñáîðí Òºâ Àçè, Ìîíãîëûí ãîâü õ¿í
òºðºëõòºíèé ºëãèé íóòàã áîëîõ òóõàé Òºâ Àçèéí îíîëûã äýâø¿¿ëæ òýðõ¿¿ îíîëûã
áàòëàõ çîðèëãîîð Àìåðèêèéí Áàéãàëèéí Ò¿¿õèéí ìóçåéãýýñ Ð.×.Ýíäðþñýýð
óäèðäóóëñàí “Òºâ Àçèéí” äóóëèàíòàé òîì ýêïåäèöèéã çîõèîí áàéãóóëëàæ Ìîíãîëûí
ãîâüä àæèëëóóëñàí áèëýý.
Òýðõ¿¿ ýêñïýäèöè íü àíõ óäàà àâòîìàøèí õºëºãëºñºí ýêñïåäèöè áºãººä
øàòàõóóíûã Àìåðèêààñ óñàí îíãîöîîð òýýâýðëýæ Õààëãàí õîòîîñ òýìýýí æèíãýýð
òýýâýðëýæ Ìîíãîëûí ãîâüä õ¿ðãýæ ºãäºã áàéæýý. Ð.×.Ýíäðþñèéí óäèðäñàí Òºâ
Àçèéí ýêñïåäèöè Ìîíãîëûí ãîâèîñ íýí ýðòíèé õ¿íèéã /ò¿¿íèé ÿñûã/ íýýæ îëîõ
çàðëèãòàé áàéëàà. Õàðàìñàëòàé íü òýä íýí ýðòíèé õ¿íèéã íýýæ îëîîã¿é þì. Õàðèí
Øàâðûí óñ îäîîãèéí ªìíºãîâü àéìãèéí Áóëãàí ñóìûí íóòàã Áàÿíçàãèéí îëîí àðâàí
225

ñàÿ (60-70 ñàÿ) æèëèéí òýðòýý àìüäàð÷ áàéñàí ¿ëýã ã¿ðâýëèéí ÿñ, ºíäºã, çýðãèéã
îëñîí íü òóõàéí ¿åèéí ïàëåíòîëîãèéí äóóëèàíò íýýëò äýëõèé äàõèíàà öóóðàéòñàí.
Õàðèí Áàÿíçàãèéí Øàâðûí óñíààñ íåîëèòûí ñóóðèí íýýæ îëñîí þì.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õàìòàðñàí Ò¿¿õ ñî¸ëûí ýêñïåäèöèéí õèéæ èðñýí ÷óëóóí
çýâñãèéí äóðñãàë ñóäëàõ àíãè ýíýõ¿¿ äóðñãàëûã 1971, 1972, 1995 îíóóäàä óäàà
äàðààëàí î÷èæ ñóäëàí àðâèí áàÿëàã õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã öóãëóóëæ øèíæèëñýí þì.
Ýíýõ¿¿ øèíæèëãýýíèé àíãè Ìîíãîëûí òàëààñ Ä.Äîðæ (1961-1977, Ä.Öýâýýíäîðæ
1975-1982 îíîîñ 2012 îí áóþó îäîîã õ¿ðòýë) Îðîñûí òàëààñ À.Ï.Îêëàäíèêîâ
/1967-1989/, À.È.Äåðåâÿíêî /1983-2012/ óäèðäàæ èðñýí áºãººä ýíý çàâñàð ìîíãîë
íóòãààñ ÷óëóóí çýâñãèéí õýäýí çóóí ñóóðèí áóóäàë áóóö èëð¿¿ëýí îëñíû äîòðîîñ
ªâºðõàíãàéí Õàðõîðèí ñóìûí íóòàã Ìîéëòûí àì, Îðõîí, Áàÿíõîíãîð àéìãèéí
Áàÿíëèã ñóìûí íóòàã Öàãààí àãóé, Íàðèéíãèéí ãîë, ×èõýí àãóé ªìíºãîâü àéìãèéí
íóòàã Àðö áîãä Áàðóóí Ç¿¿í Õàéðõàí, Öàõèóðûí õºíäèé çýðýã Ìîíãîëä òºäèéã¿é
Äýëõèéä õîâîð ÷óõàë äóðñãàëóóäûã íýýæ îëñîí þì. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä
Ìîíãîë íóòàãò õ¿í 800 000 /íàéìàí çóóí ìÿíãàí/ æèëèéí òýðòýýãýýñ íóòàãëàõ
áîëñíûã òîãòîîñîí þì.
Ìîíãîë Îðîñûí ÷óëóóí çýâñýã ñóäëàà÷èä äýýðõè äóðñãàëóóäûã íýýí îëæ ñóäëààä
àðàâ îð÷èì áîòü íîì îðîñ, àíãëè, ìîíãîë õýëýýð íèéòëýí ãàðãàñàí áºãººä ìîíãîëûí
÷óëóóí çýâñãèéí ñóäàëãààíä Àìåðèê, ßïîí, Ôðàíö çýðýã îðíû ýðäýìòýä òàòàãäàí
îðîëöîæ ñóäàëãààíû àæëûã óëàì ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé ÿâóóëàõ áîëëîî.
226

ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ ÕÝÑÝÃ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍ ÑÓÄËÀËÛÍ
ÀÑÓÓÄÀË
227

ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒÛÍ ËÅÍÈÍ× ÇÀÐ×ÈÌ
ÇÕÓ áà ñîöèàëèñò îðíóóä äàõü øèíæëýõ óõààíû çîõèîí áàéãóóëàëò íü Ìàðêñ,
Ýíãåëüñèéí ñóðãààë, Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí äàðàà Â.È. Ëåíèíèé äýâø¿¿ëýí òàâüñàí òîäîðõîé
çàð÷ìóóäûí ¿íäñýí äýýð á¿ðýëäýí òîãòîæ, öààø áîëîâñðîíãóé áîëîí õºãæñººð áàéíà.
Øèíæëýõ óõààíû ñîöèàëèñò Àêàäåìèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí Ëåíèí÷ çàð÷ìûí
ìºí ÷àíàðûã çºâ îéëãîõûí òóëä, ôåîäàëûí áàéãóóëëààñ êàïèòàëèçìûí ¿å õ¿ðòýë
øèíæëýõ óõààí áà äýýä áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõýä áàðèìòàëæ èðñýí çîõèîí
áàéãóóëàëòûí êëàññèê çàð÷èì ãýã÷èéí òóõàé òîâ÷ ¿ã¿¿ëüå.
Àêàäåìè áà äýýä ñóðãóóëèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí êëàññèê çàð÷èì ãýäýã íü
Õðèñòÿí øàøíû ñ¿ì õèéäèéí íºëºº, ôåîäàëûí áàéãóóëàëûí õýðýãöýýãýýð ýðò, äóíä
çóóíû ¿åä áèé áîëæýý. Ýíý çàð÷èì íü êàïèòàëèçì èìïåðèàëèçìûí ¿åä ÷ áàðàã
ººð÷ëºã人ã¿é ¿ðãýëæèëñýýð èðæýý.
Õºðºíãºòíèé Àêàäåìè íü Ôðàíö, Àíãëè áîëîí áóñàä êàïèòàëèñò îðîíä àäèë
çîõèîí áàéãóóëàëòòàé òîãòíîæ õºãæñººð èðñýí áèëýý. Õàìãèéí àíõíû Àêàäåìè
õýìýýõ íü XVII çóóíû ýõýí ¿åä Áîëîíüå õîòíîî öººí òîîíû ãèø¿¿íòýé êëóá ìàÿãòàé
¿¿ñ÷ýý. 1660 îíä Ëîíäîí õîòíîî ¿¿ññýí Ýçýí õààíòíû íèéãýìëýã ãýã÷ íü ÿâààíäàà Èõ
Áðèòàíè óëñûí Àêàäåìè ãýäýã íýðòýé áîëæýý.
Ýíý íèéãýìëýã íü õ¿ðýýëýí ëàáîðàòîðã¿é áàéñàí áºãººä ò¿¿íèé õýðýãöýýò
º÷¿¿õýí çàðäëûã áàÿ÷óóäààñ ºðãºñºí îðëîãûí ìºí㺺ð õàíãàäàã áàéâ. Èéìýðõ¿¿
íèéãýìëýã öààøäàà Àíãëèä õýäýí çóóãààð áàéãóóëàãäæýý.
Ïàðèæèéí øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè íü 1666 îíä áàéãóóëàãäñàí áºãººä õºðºíãº,
çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä Àíãëèéí íèéãýìëýãèéíõýíòýé àäèëàâòàð áàéñàí áºãººä
åð íü XVIII-XIX çóóíû õºãæèíã¿é õºðºíãºòºí îðîíä áàéãóóëàãäñàí Àêàäåìèóä íü
¿íäñýíäýý äýýð ¿ã¿¿ëñýí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ÿâàãäàæ èðæýý.
Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ºìíºõºí Îðîñûí øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè íü èéìýð¿¿
çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ìóçåé, íîìûí ñàí, çàðèì ëàáîðàòîðè òºäèéõºíòýé 220 îð÷èì
àæèëòíóóäòàé áàéñíû 100 ãàðóé íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí áàéæýý.
Ôåîäàëûí áàéãóóëàëûí ¿åä áèé áîëæ êàïèòàëèçìûí ¿åä õºãæèæ èðñýí
õºðºíãºòíèé Àêàäåìè íü óëñ íèéãìèéí íèéòëýã çîðèëãîã¿é õóâèéí ÷àíàðòàé áàéñàí
áà èõ ñóðãóóëèóäûã Ôîðä, Ðîêôåëëåð çýðýã òîì õºðºíãºòºí¿¿ä ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ,
õºðºíãºòíèé íèéãýìä õýðýãòýé äýýä áîëîâñðîë á¿õèé ìýðãýæèëòí¿¿äèéã áýëòãýæ,
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã äàâõàð ÿâóóëæ èðñýí ó÷èð ýðäýìòäèéí õ¿÷ ÷óõàì òýíä
Ẻãíºðäºã çàíøèëòàé áàéæýý.
Õºðºíãºòíèé íèéãìèéí ¿åä ýðäýìòäèéí á¿òýýë íü àæèë÷íû õºäºëìºðèéí àäèë
íýì¿¿ ºðòãèéí ýõ ¿¿ñâýð áîëæ, áàÿëãèéí õýðýãë¿¿ðèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéñàí
ó÷èð õºðºíãºòí¿¿ä õ¿í òºðºëõòíèé îíîëûí äýâøèë øèíæëýõ óõààíûã áàñ ìºëæèæ
áàéñàí ãýæ õýëáýë çîõèíî ãýæ Ê.Ìàðêñ òýìäýãëýæ áàéñàí íü êàïèòàëèçì áà
èìïåðèàëèçìûí ¿åä øèíæëýõ óõààí äàðäàí çàìààð õºãæèõººðã¿é íü èëýðõèé áèëýý.
I
II
Øèíæëýõ óõààíû ñîöèàëèñò Àêàäåìèéí Ëåíèí÷ çàð÷èì
Â.È. Ëåíèí, “Àæëûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýðèéã áèä ñàíààíààñàà çîõèîõã¿é,
õàðèí áàíê, ñèíäèêàòóóä, øèëäýã ôàáðèê, òóðøëàãûí ñòàíöóóä, àêàäåìè çýðãèéã
228

êàïèòàëèçìààñ áýëýí çýëýí àâíà” 1 ãýæýý.
Ñîöèàëèçìûí ¿åä øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè, ò¿¿íèé ñàëáàð õ¿ðýýëýí,
áàéãóóëëàãà íýã õ¿íèé ýðõøýýëä õýçýý ÷ áàéãààã¿é, íèéò íèéãìèéí ºì÷ áºãººä
ò¿¿íèé îþóí óõààíû ñàí ìºí.
Ñîöèàëèñò íèéãýì íü øèíæëýõ óõààíû êîììóíèçìûí ñóðãààëûí ¸ñîîð ¿¿ñýæ
õºãæäºã ó÷èð ò¿¿íèé ìàòåðèàëëàã áà îþóí ñàíààíû áààç íü ãàãöõ¿¿ îíîëûí
ñóäàëãààíä òóëãóóðëàãääàã àæýý.
Â.È. Ëåíèí 1918 îíû 4-ð ñàðä “ýðäýì øèíæèëãýý òåõíèêèéí àæëûí
òºëºâëºãººíèé íîîðîã” ãýäýã á¿òýýëäýý: Óëñ àðäûí àæ àõóéã ò¿¿õèé ýä, ò¿ëøýýð
õàíãàõ, ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé, òýýâðèéí õºãæëèéí áàéðøèëòûã çºâ òîãòîîõîä
Øèíæëýõ óõààí ÿìàð ¿¿ðýãýéã îíöëîí çààæ òîäîðõîéëæýý.
Â.È. Ëåíèí øèíæëýõ óõààíû ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë, õýëáýð, òºëºâëºëò, çîõèîí
áàéãóóëàëòûí çàð÷ìóóäûã ¿íäýñëýí çààõûí õàìò ñîöèàëèçìûí ¿åä øèíæëýõ óõààí
òóñ íèéãìèéí ñàëøã¿é õýñýã íü áîëñîí áàéõ ¸ñòîé ãýæýý.
Ǻâëºëòèéí Àðäûí Áîëîâñðîëûí êîìèññàð À.Â. Ëóíà÷àðñêèéí äóðòãàëààñ
¿çâýë: Îðîñûí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéã 1919 îíä ººð÷ëºõ ãýñýí õýñýã õ¿ì¿¿ñèéí
ñàíàà÷ëàãûã Â.È.Ëåíèí áóðóóøààí çàëðóóëæ, Àêàäåìèéí òóõàé àñóóäàë áîë óëñ
íèéãìèéí àñóóäëûí õýðýã áºãººä ¿¿íä ó÷èð ÿëãààòàé, áîëãîîìæòîé õàíäàõààñ ãàäíà,
îëîí òàëûí ìýäëýã õýðýãòýé þì. Õýí íýãýí õ¿í Àêàäåìèéã òîéðóóëàí ñàâààã¿éðõýæ
áîëîõã¿é þì ãýæýý.
Â.È.Ëåíèíèé äààëãàâàðààð ñóóðü ñóäàëãààíû õýä õýäýí õ¿ðýýëýíã¿¿äèéã
áàéãóóëñíû äîòîð 1918-1920 îíóóäàä òîî, ôèçèê-òåõíèê, ðàäèî, îïòèê õèìè,
ôèçèîëîãè çýðýã 6 õ¿ðýýëýíã áàéãóóëñíû ãàäíà 1919 îíä íèéãìèéí óõààíû àêàäåìèéã
áàéãóóëñàí þì.
Îðîñ îðíûã öàõèëãààíæóóëàõ àñóóäëûã ãàãöõ¿¿ øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí
ìýðãýæèëòýí íàðûí òóñëàìæòàéãààð ÿâóóëæ ÷àäíà ãýñýí Â.È. Ëåíèíèé ñóðãààëèéí
äàãóó ÇÕÓ-ûí êîììóíèñò íàì, çºâëºëò çàñãèéí ãàçàð øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéã òàë
á¿ðýýð äýìæèí õºãæ¿¿ëýõ òóõàé 1925 îíä ãàðãàñàí òîãòîîëäîî: Øèíæëýõ óõààíû
Àêàäåìè íü íèéò óëñûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé òºâ áàéõ ¸ñòîé ãýæ àíõ óäàà çààñàí
òýð öàãààñ õîéø, ò¿¿íèé ä¿ðìèéã 1927, 1935, 1959, 1963 îíóóäàä òóñ òóñ òîäðóóëàí
áàòàëæ äîîðõè ¿¿ðã¿¿äèéã Àêàäåìèä íîîãäóóëàí çààæýý. ¯¿íä:
- Àêàäåìèéí ãîë çîðèëò áîë òóñ óëñûí ñóóðü áà õàâñàðãà ñóäàëãààã õºãæ¿¿ëýõ;
- Áàéãàëü, òåõíèê, íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû íýí ÷óõàë àñóóäëààð ÿâóóëàõ
îíîëûí ñóäàëãààã óäèðäàíà;
- Òóñ îðíû øèíæëýë, ñóäëàëûí ãîë ÷èãëýë¿¿äèéã òîãòîîæ áàéãàëü, òåõíèê,
íèéãìèéí óõààíû òàëààðõè ñóäàëãààíóóäûã çîõèöóóëíà;
- Øèíæëýõ óõààíû õýòèéí òºëºâèéã òîäîðõîéëíî;
- Øèíæëýõ óõààíû áóñàä ñàëáàðûí áàéãóóëëàãà, äýýä ñóðãóóëèóäûí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëä àðãà áàðèëûí çºâëºëãººí ºãíº.
- Àêàäåìè íü çàñãèéí ãàçðûí øóóä õàðúÿàíä çàõèðàãäàæ ãàäààä îðíóóäûí
øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí àæèëëàõ, ººðèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí
á¿òýö, áîëîâñîí õ¿÷èí, ñàíõ¿¿, òºëºâëºëòèéã Õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí ýðäìèéí çºâëºë,
Ñàëáàðóóäûí õóðàë, Àêàäåìèéí ÷óóëãàíààð õýëýëö¿¿ëæ, Òºëºâëºãººíèé êîìèññ,
Ñàíãèéí ÿàì çýðýã òºðèéí áàéãóóëëàãóóäòàé çºâëºëäºæ, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººð
õÿíóóëàí áàòëóóëæ áàéíà ãýæ òóñ òóñ çààæýý.
ÇÕÓ-ûí Êîììóíèñò íàì, ÌÀÕÍ áîëîí áóñàä àõ ä¿¿ íàìóóä øèíæëýõ óõààíû
êîììóíèçìûí ñóðãààëèéí äàãóó ñîöèàëèçì, õºãæèíã¿é ñîöèàëèçì ººð ººðèéí îðîíä
áàéãóóëàõ ïðàêòèê àæèëëàãààíäàà, øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí îëîëòûã íèéãýì-ýäèéí
1
Â.È.Ëåíèí. çîõèîëóóä. 27-ð áîòü. 337-ð òàë. ÓÁ., 1967.
229

çàñãèéí õºãæèëä çîõèñòîéãîîð àøèãëàõ ÿâäàëä áàéíãà àíõààð÷ ººðñäèéíõºº áàðèìò
áè÷ã¿¿ääýý òóñãàí ¿éë àìüäðàëäàà õýðýãëýæ áàéäàã áèëýý.
Ë.È.Áðåæíåâ õýëýõäýý “Àóãàà èõ õóâüñãàë÷, àóãàà èõ ýðäýìòýí Êàðë Ìàðêñ,
Ôðèäðèõ Ýíãåëüñ, Âëàäèìèð Èëüè÷ Ëåíèí íàð íèéãìèéí òóõàé øèíæëýõ óõààíû
õóâüñãàë õèéæ, øèíæëýõ óõààíûã õóâüñãàëûí ¿éë õýðýãò ÷èãë¿¿ëýâ...áàéãàëü,
íèéãìèéí òóõàé øèíæëýõ óõààíû øèíý øèíý îëîëò àìæèëòàíä òóëãóóðëàí áàéæ
ãýìýýæ íü ñîöèàëèçì, êîììóíèçìûã àìæèëòòàé áàéãóóëæ ÷àäíà... Øèíæëýõ óõààíû
Àêàäåìèéí ¿éë àæèëëàãààíû ãîë ãîë ÷èãëýë áîëîí óëñ îðíûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð
íàìûí òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõýä îðîëöóóëàõ õýëáýðèéã òîäîðõîéëîõîä Â.È.Ëåíèí
áèå÷ëýí àíõààð÷ áàéëàà ãýæ îíöëîí òýìäýãëýñýí þì.
í.Áðåæíåâ õýëýõäýý öààø íü øèíæëýõ óõààíû áóóðüòàé ñóäàëãààã¿éãýýð áèä
ÿìàðâàà ç¿éëèéã õèéõ ÿâäàë õ¿íä õýö¿¿ áàéõ íü îéëãîìæòîé õýðýã. Ýðäýìòýä
ìàðãààø ºäðèéí òåõíèêèéã ºíººäºð óãòàí õàðæ, õîé÷ ¿åèéí ìàøèí òåõíèêèéã
ñýäýâ÷ëýí á¿òýýæ áàéõ ¸ñòîé” ãýæýý.
ÇÕÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí äýýä áàéãóóëëàãà áîë á¿õ ãèø¿¿äèéí
÷óóëãàí áºãººä ò¿¿íèé õîîðîíä Àêàäåìèéí àæëûã òýðã¿¿ëýã÷èéí ãàçàð ã¿éöýòãýæ
áàéíà;
- Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðûí äýðãýä øèíæëýõ óõààíû îëîí ñàëáàðóóä áàéäàã áºãººä
ñàëáàð òóñ á¿ð íü ººðèéí ÷èãëýëýýð õýä õýäýí õ¿ðýýëýí óäèðäàíà;
- Ñàëáàðûí óäèðäëàãà íü ò¿¿íèé òîâ÷îî ìºí.
- ØÓÀ-èéí õ¿ðýýëýíã¿¿ä áîë øèíæëýõ óõààíû á¿òöèéí õàìãèéí øàëãàðñàí
õýëáýð áºãººä òóñ òóñûí ýðäìèéí çºâëºëòýéãýýñ ãàäíà ëàáîðàòîðè, õýëòýñ,
ñåêòîð çýðýã çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áàéäàã. Òýäãýýðèéí çîðèëò, ýðõ ¿¿ðãèéã õóóëü
ç¿éí ¿¿äíýýñ íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëñîí ¿ëãýð÷èëñýí ä¿ðýìòýé þì.
ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí äýðãýä áàéãàëü áà íèéãìèéí óõààíû ìýäýýëëèéí òºâ, õýâëýëèéí
çºâëºë, õýâëýõ ¿éëäâýð, ØÓÀ-èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé íîìûí ñàí, ýðäìèéí îëîí
çºâëºë, õîðîî, êîìèññóóä, ýðäýì øèíæèëãýýíèé îëîí óëñûí õîëáîîíû ¿íäýñíèé
õîðîî áóþó çºâëºë¿¿ä àæèëëàíà.
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðûí àïïàðàò íü óäèðäàõ ãàçàð, õýëòýñ, òàñãóóäòàé áàéíà.
Á¿õ Õîëáîîòíû Àêàäåìèéí õýðýã ýðõëýõ ãàçðûí õàðúÿàíä ýðäýìòèéí îðäîí,
àìðàëòûí ãàçàð, àâòîìàøèíû áààç, ýìíýëýã, ñóðãóóëü, öýöýðëýã çýðýã ãàçðóóä
àæèëëàäàã.
¯¿íýýñ ãàäíà ÇÑÁÍÕÓ-ûí õîëáîîíû 14 á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ òóñ á¿ð çîõèîí
áàéãóóëàëò íü ñîöèàëèñò ØÓ-íû Ëåíèí÷ çàð÷èìä òóëãóóðëàñàí ººðèéí àêàäåìèòàé
áàéäàã.
Á¿õ Õîëáîîòíû áà õîëáîîíû á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí ØÓÀ, òýäãýýðèéí õàðúÿà
áàéãóóëëàãóóäûí ñóóðü ñóäàëãààíû òºëºâëºãºº íü îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû
õºãæëèéí ÷èã, ººðèéí îðíû íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí õýòèéí áàðèìæààãààð
òîäîðõîéëîãääîã.
Ìàíàé îðîíòîé õ¿í àìààð îéðîëöîî ÕÁÍ Òàäæèê, ÕÁÍ Êèðãèç óëñûí ØÓÀ íü
16-20 õ¿ðòýë õ¿ðýýëýíòýé áàñ îäîí îðîí, òîîöîîëîí áîäîõ òºâ, ìóçåé, íîìûí ñàí,
áîòàíèê öýöýðëýã çýðýã áàéãóóëëàãóóäòàé þì.
Ǻâëºëò îðîíä òîãòñîí ýíýõ¿¿ øèíæëýõ óõààíû çîõèîí áàéãóóëàëòûí Ëåíèí÷
çàð÷èì íü ñîöèàëèñò îðíóóäàä á¿ðýëäýí òîãòîæ õºãæ뺺 îëæ áàéãàà þì.
Ñîöèàëèñò îðíóóäàä øèíæëýõ óõààíû îëîëòûã ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëýõ
àæëóóäûã ÿàìäûí äýðãýäýõ ñàëáàðûí õ¿ðýýëýíã¿¿ä, ìºí ñàëáàð Àêàäåìèóä ãîëäóó
ã¿éöýòãýäýã. Òýäãýýð íü ÿàìäûí øóóä óäèðäëàãûí äîð á¿õ õîëáîîòíû àêàäåìèòàé
íÿãò õîëáîîòîéãîîð ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéí çýðýãöýý ýäãýýðèéí òºñºâ òºëºâëºãºº,
á¿òöèéã ÿàìäûí êîëëåãè áàòëàíà.
230

Ñàëáàðûí õ¿ðýýëýíã¿¿ä áà àêàäåìè íü øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí äýâøëèéã óëñ
àðäûí àæ àõóéä íýâòð¿¿ëýõýä íýí ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ó÷èð, ñóóðü ñóäàëãààã
ÿâóóëäàã ØÓÀ-èéí áàéãóóëëàãà, ñàëáàð õ¿ðýýëýíòýé õ¿÷ õàâñðàí àæèëëàõ ÿâäàë
íýí àøèãòàé áàéäàã. Ýíý íü ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Ñèáèðèéí ñàëáàð, Óêðàéíû ØÓÀ-èéí
ñàëáàðóóäûí òóðøëàãààñ òîäîðõîé áàéãàà þì.
ªíäºð ìýðãýæèë á¿õèé áîëîâñîí õ¿÷èí îëîíòîé èõ, äýýä ñóðãóóëèóä íü
îíîëûí ñóäàëãààíû òàëààð Àêàäåìèòàé, õàâñàðãà ñóäàëãààíû òàëààð ñàëáàðûí
õ¿ðýýëýíã¿¿äòýé õ¿÷ õàâñðàí àæèëëàäàã. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ð ä¿íã ÇÕÓûí
óëñ àðäûí àæ àõóéí ñàëáàðóóäàä íýâòð¿¿ëäýã òºðèéí áàéãóóëëàãà áîë ØÓÒÓ
Õîðîî þì. Ò¿¿íèé ãîë çîðèëò íü:
- Ñàëáàð äóíäûí ñóäàëãààíû àæëûã òºëºâëºõ, çîõèîí áàéãóóëàõ, çîõèöóóëàõ;
- ØÓÒ-èéí õýòèéí õºãæëèéã ØÓÀ-òàé õàìòðàí áîëîâñðóóëàõ;
- Øèíæëýõ óõààíû ¿ð á¿òýýëèéã óëñ àðäûí àæ àõóéä íýâòð¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí
ÿâóóëàõ çýðýã þì.
Ñîöèàëèñò îðíóóäàä ØÓÒ-èéí ¿ð ä¿íã óëñ àðäûí àæ àõóéä íýâòð¿¿ëýõ òºðèéí
áàéãóóëëàãóóä áàéäàã. Òýð íü çàðèì îðîíä äýýä áîëîâñðîëûí õîðîî áóþó êîìèññ,
çºâëºë ãýäýã íýðòýé áàéãóóëëàãà àæèëëàäàã. ÇÕÓ áà ìàíàéä ØÓÒÓÕ ãýæ íýðòýé
áàéäàã.
Çîõèîí áàéãóóëàëòûí Ëåíèí÷ çàð÷èìä òóëãóóðëàí õºãæèæ áóé ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ
ãîë çîðèëòûí òóõàé ò¿¿íèé ä¿ðýìä çààõäàà:
Äýëõèéí øèíæëýõ óõààí þóíû ºìíº ÇÕÓ áîëîí àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíû øèíæëýõ
óõààí, òåõíèêèéí äýâøëèéí îëîëò àìæèëòûã ò¿øèãëýí ººðèéí îðíû áàéãàëü,
íèéãìèéí óõààíû íýí ÷óõàë ÷èãëýëýýð ñóóðü ñóäàëãàà ÿâóóëæ, òóñ îðíû áàéãàëèéí
áàÿëàã, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí àñóóäëûã ñóäëàõ ¿¿ðýãòýé.
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè òóñ îðíû á¿õ ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãà, èõ, äýýä ñóðãóóëèóäàä áàéãàëü, íèéãìèéí óõààíû ãîë ÷óõàë
àñóóäëààð õèéæ áàéãàà îíîëûí ñóäàëãààíû àæëûã øèíæëýõ óõààíû àðãà áàðèëûí
óäèðäàãààð õàíãàõûí õàìò äýýð äóðäñàí øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðò ÿâóóëàõ ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûã àêàäåìèéí õàðúÿà áóñ ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, èõ,
äýýä ñóðãóóëèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàé çîõèöóóëíà... ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæëûí òºëºâëºãººã Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðëààð õýëýëöýæ,
óäèðäàõ äýýä áàéãóóëëàãààð áàòëóóëíà.
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè óëñûí òºñ⺺ð ñàíõ¿¿æíý õýìýýí òóñ òóñ
çààñàí áàéäàã 2 .
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ 1979 îíä áàòàëñàí ØÓÒÓÕ-ûí ä¿ðýìä:
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí Øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí óëñûí õîðîîíû
¿íäñýí çîðèëò íü:
- Òóñ îðíû øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí äýâøëèéí ¿íäñýí ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëîõ;
- Íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí øèíæëýõ óõààí,
òåõíèêèéí ïðîãðàììûã áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ;
- Óëñ àðäûí àæ àõóéä øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí îëîëò íýâòð¿¿ëýõ;
- Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã òºëºâëºõ, çîõèöóóëàõ, ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ;
- Ãàäààä îðíóóäòàé øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ àæëûã
çîõèîí áàéãóóëàõ;
- øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí ìýäëýãèéã çîõèîí áàéãóóëæ õºãæ¿¿ëýõ;
- øèíý á¿òýýë, îíîâ÷òîé ñàíàëûí àæëûã õºãæ¿¿ëýõ;
- áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, íºõºí
2
ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà í.Áðåæíåâèéí õýëñýí ¿ãí¿¿äèéí ýìõòãýë.
1975. 7-12-ð ñàð. Õýâëýëèéí Íîâîñòè Àãåíòëàãèéí õýâëýëèéí ãàçàð. Ìîñêâà. 1976 îí.21-27-ð òàë
231

ñýðãýýõ ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâüæ, óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ ÿâäàëä îðøèíî.
Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè, ÿàì òóñãàé ãàçðûí ñàíàëûí ¿íäñýí äýýð øèíý
á¿òýýãäýõ¿¿í ýçýìøèõ, äýâøèëò òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ, ¿éëäâýðëýëèéí ïðîöåññûã
àâòîìàòæóóëàõ, ìåõàíèêæóóëàõ, ýðäìèéí çýðýãòýé áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ,
øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí ¿íäñýí àñóóäàë, äààëãàâàð, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãûã õºãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëòèéã òóñ òóñ áîëîâñðóóëæ, ýäãýýðèéí
áèåëýëòýä õÿíàëò òàâüæ, òîãòîîñîí æóðìûí äàãóó òàéëàãíàíà ãýæýý.
Ìàíàé îðíû øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéí îäîîãèéí ò¿âøèí çîõèöóóëàëòûí ýíý
àñóóäëûã ÿíç á¿ðýýð îéëãîæ, èéø òèéø òàòàí ÷àíãààæ, Ëåíèí÷ çàð÷ìààñ õàëèõ ãýñýí
ýðìýëçëýë ãàð÷ áàéäãèéã øèíæëýõ óõààíû òóõàé îíîëûí ñóäàëãàà õèéã÷ ýðäýìòýä
àíõààðàí ¿çýæ, ò¿¿íä çîõèõ ä¿ãíýëòýý õèéæ áàéõ ¿¿ðýãòýé.
232
III
Øèíæëýõ óõààí ñóäëàëûí çàðèì àñóóäëóóä
Øèíæëýõ óõààí íü îíîë, ñîðèëò, ¿éëäâýð ãýäýã äàìæëàãààð ¿ð ä¿íãýý
¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëýí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëãîõîä õýä õýäýí øàò äàìæèõ áºãººä òýð ¿å
øàò á¿ð íü òóñ òóñäàà õóãàöààòàé áàéäàã. Ýíý õóãàöààã ýðäýìòýä, îëîí æèë ñóäàëæ
áîäèòîé òîãòîîõûã ýðìýëçýæ áàéíà. Ãýâ÷ ºíºº õèð øèíæëýõ óõààíû ñàëáàð á¿ðä ÿã
òîãòîîñîí õóãàöààíû ýòàëîí áîëîâñðîãäîîã¿é þì.
1967 îíä Æåíåâ õîòíîî îëîí óëñûí ýðäýìòäèéí íýã õóðëààð ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûí õóãàöààíû àñóóäëûã õýëýëöýæ óðüä÷èëñàí òîõèðîëöñíîîð
îíîëûí ñóäàëãàà èõýíõäýý 10 îð÷èì, õàâñàðãà ñóäàëãàà íü 1-2 æèëèéí õóãàöàà
øààðääàã.
Áîëîâñðóóëàëò íü 0,5-2 æèë, òºñºëä 1-1,5 æèëèéí õóãàöàà òóñ òóñ øààðäàãäàíà 3
ãýæ ¿çñýí þì. Ãýâ÷ Æåíåâèéí õóðëààñ õîéø îäîî 12 æèë ºíãºð÷, ñ¿¿ëèéí ¿åä
øèíæëýõ óõààíû àðãà áàðèë, àðãà÷ëàë, òîíîã òºõººðºìæ íàðèéñ÷ áàéãààãààñ áîëæ
îíîë áà õàâñàðãà ñóäàëãààíààñ ¿éëäâýðëýëä íýâòðýõ ç¿éëèéí õóãàöàà óëàì áîãèíîñîõ
òºëºâòýé áàéíà ãýæ ýðäýìòýä ä¿ãíýí ¿çýæ áàéíà.
Øèíæëýõ óõààíû á¿òýýëèéã îíîë, õàâñàðãà ñóäàëãàà, áîëîâñðóóëàëò, òºñºë ãýõ
çýðãýýð àíãèëàí ¿íýëæ, äýýðõ ñàëáàðóóäàä àæèëëàäàã øèíæëýëãýýíèé àæèë÷äûí
ìýðãýæèë çýðýã, ÷àäâàð òóðøëàãûã õàðãàëçàí öàëèíãèé íü òîãòîîäîã.
Ê.Ìàðêñ, Ô.Ýíãåëüñ íàðûí õýëñíýýð øèíæëýõ óõààí áîë íèéãìèéí õºãæëèéí
îþóíû á¿òýýãäýõ¿¿í þì. Øèíæëýõ óõààíû á¿òýýëèéã ¿íýëýõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí
òàëààð øèíæëýõ óõààí ñóäëàëûí îëîí ìýðãýæèëòýí íàð óäàà äàðààëàí òîäîðõîé
àñóóäëóóäûã äýâø¿¿ëýí òàâüñààð áàéãàà áèëýý 4 .
Ǻâëºëòèéí ãàðàìãàé ýðäýìòýí, ýäèéí çàñàã÷, àêàäåìè÷ Ñ.Ã.Ñòðóìèëèí øèíæëýõ
óõààíû á¿òýýëèéã òàâàí çýðýã áîëãîí ¿íýëæ äýâø¿¿ëñýí íü:
1. Ñóäëàãààíû à÷ õîëáîãäîë
2. Íèéãýì,óëñ òºðèéí à÷ õîëáîãäîë
3. Òåõíèê ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäîë
4. Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîë
5. Ãîî ñàéõàí, ñýòãýë ç¿éí à÷ õîëáîãäîë õýìýýí çààñàí þì.
Òýð íü ñ¿¿ëèéí ¿åä øèíæëýõ óõààí ñóäëàëûí ìýðãýæèëòíýýñ äýâø¿¿ëýí òàâüæ
áóé ñàíàëòàé ¿íäñýíäýý íèéöýæ áàéãàà þì.
Ñóóðü ñóäàëãààíû îíîëûí ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõ íü ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõ íü
3
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí ä¿ðýì. 4-8-ð òàë.
4
Õóóëü,çàðëèã, òîãòîîëûí ýìõòãýë. ÓÁ, 1979 îí. ¹ 4. 184-185 òàë.

ò¿¿íèé ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé õýðýã ãýæ ¿çýæ, áèä ýíý àñóóäàëä
àíõààðëàà ¿ðãýëæ ÷èãë¿¿ëæ áàéõ ¸ñòîé. ¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí îíîëûí ñóäàëãààíû à÷
õîëáîãäëûã òîâ÷õîí òýìäýãëýå.
ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí 250 æèëèéí îéí áàÿðûí õóðàë äýýð àêàäåìèéí çîðèëò,
ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëæ õýëñýí ¿ãýý ã¿íçãèéð¿¿ëýí í. Ë.È.Áðåæíåâ ÇÕÓÊÍûí
XXY èõ õóðàë äýýð äàõèí òýìäýãëýæ õýëýõäýý:
“Ñàéí îíîëîîñ èë¿¿ òèéì èõ ïðàêòèê à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éë áàéõã¿é ãýäýã íü
¿íýí þì. Õýðâýý ñóóðü ñóäàëãààãààð ¿ðãýëæ òýòãýæ áàéõã¿éñýí áîë øèíæëýõ óõààíòåõíèêèéí
äýâøëèéí õ¿÷èðõýã óðñãàë øèðãýõýä õ¿ðíý ãýäãèéã áèä ñàéí ìýäýæ
áàéíà” 5 ãýæýý.
¯¿íýýñ ãàäíà ÇÕÓ áîëîí ìàíàé íàì, òºðèéí óäèðäàã÷ààñ íèéãìèéí øèíæëýõ
óõààíû îíîëûí à÷ õîëáîãäëûí òàëààð çààñàí ç¿éë¿¿ä îëîí áèé. Òóõàéëáàë: ÁÍÌÀÓûí
Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéã íýýõ ¸ñëîëûí õóðàë äýýð í. Þ.Öýäýíáàë õýëñýí
¿ãýíäýý: “...Ìàíàé ò¿¿õ÷, ôèëîñîôè÷, ýäèéí çàñàã÷èä, õýëíèé øèíæëýëòýí, õóóëü
öààçíû ìýðãýæèëòýí çýðýã íèéãìèéí óõààíû áóñàä àæèëòàí íàð àðä ò¿ìíèé ò¿¿õýí
á¿òýýëèéã ìàðêñèñò, Ëåíèíèñò îíîëûí ¿¿äíýýñ íýãòãýí ä¿ãíýæ, ôåîäàëèçìààñ
ñîöèàëèçìä øèëæèõ øèëæèëòèéí ¿åèéí ÷óõàë àñóóäëóóäûã áîëîâñðóóëàõàä, á¿õ
àæëàà ÷èãë¿¿ëæ, èíãýñíýýðýý ¿éëäâýðëýõ õ¿÷èéã õóðäàí õºãæ¿¿ëæ, ñîöèàëèñò
¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöààã öààøèä óëàì ñàéæðóóëàõàä íàì, àðä ò¿ìýíäýý òóñëàõ
¸ñòîé” ãýæýý.
Ò¿¿í÷ëýí ñàÿõàí Ìîñêâà õîòíîî áîëñîí ¿çýë ñóðòëûí àæèëòíû á¿õ õîëáîîòíû
çºâëºë㺺í äýýð ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû ãèø¿¿í, ÇÕÓÊÍ-ûí
Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà í. Ì.À.Ñóñëîâ òàâüñàí èëòãýëäýý: “Íèéãìèéí
øèíæëýõ óõààíû á¿õ ÷èãëýëýýð ñóóðü øèíæèëãýý ñóäàëãàà áàéõã¿é áîë ¿çýë
ñóðòàë, ñóðòàë íýâòð¿¿ëãèéí õèéãýýä õ¿ì¿¿æëèéí àæèë ººðèéíõºº çîðèëòûã á¿ðýí
õýìæýýãýýð áèåë¿¿ëæ ÷àäàõã¿é þì” 6 ãýæ õýëæýý.
ÇÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò îðíóóäûí òóðøëàãààñ àâ÷ ¿çýõýä Øèíæëýõ óõààí ñóäëàëûí
àæëûã òºëºâëºõ人 õî¸ð ¿íäñýí õýñýã õóâààäàã áàéíà. ¯¿íä:
1. Øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí àñóóäëûí õýñýã áóþó øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí
¿ð ä¿íã ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëýõ ïðîãðàìì,
2. Áàéãàëü áà íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû ñóäëàëûí àñóóäëûí õýñýã áóþó ñóóðü
ñóäàëãàà.
Íýãäýõ õýñãèéí àñóóäëûã ØÓÀ, ØÓÒÓÕ-òîé çîõèöîí áîëîâñðóóëæ õèéäýã.
Òýãýõäýý íèéãìèéí õýðýãöýý, äýëõèéí øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí õóâüñãàëûí òóõàéí
¿åèéí ò¿âøèí áîëîí èðýýä¿éã õàðãàëçäàã.
Õî¸ðäàõü õýñýã áàéãàëü áà íèéãìèéí óõààíû òºëºâëºãººã àêàäåìèéí
õ¿ðýýëýíã¿¿ä áà ñàëáàðóóäààð øàò äàðààëàí ºíäºð ìýðãýæëèéí ýðäýìòäèéã ºðãºí
îðîëöóóëàí áîëîâñðóóëæ óëòàé õýëýëöýí ÷óóëãàíààð áàòëóóëäàã.
Øèíæëýë ñóäëàëûí àæëûí ÷èãëýëèéã þóíû ºìíº õýòèéí òºëºâëºãººãººð
óðüä÷èëàí áîëîâñðóóëäàã.
Äýýð äóðäñàí õî¸ð õýñýã áóþó á¿ëãèéã çîõèîõîä õýä õýäýí ÷óõàë îáúåêòèâ õ¿÷èí
ç¿éë¿¿äèéã õàðãàëçäàã. ¯¿íä:
1. Òóõàéí îðíû íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ò¿âøèí, ò¿¿íèé õýðýãöýýíýýñ
óðãàí ãàðñàí ñóäàëáàë çîõèõ àñóóäàë áà ñýäâ¿¿ä
2. ̺í îðîí äýëõèéí øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí õºãæëèéí íºëººãººð îëîí
óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíä îðîëöîæ õ¿÷ õàâñðàí øèéäâýðëýâýë çîõèõ àñóóäëûí
õýðýãöýýã õàðãàëçàõ øààðäëàãàòàé áàéäàã.
5
Ï.Í.Çàâëèí, À.È. Ùåðáàêîâ, Ì.À. Þäåëåâè÷. “Òðóä â ñôåðå íàóêè” Ì.1973. ñòð 91-
6
Á.Øèðýíäýâ.Øèíæëýõ óõààí ñóäëàëûí çàðèì ¿íäñýí àñóóäëóóä. ÓÁ. 1978 îí òîâõèìîë.
233

Ýíý õî¸ð õ¿÷èí ç¿éëèéí åðºíõèé ÷èãëýë íü ìàíàé îðíû íàì ïðîãàðìì òºðèéí
¿íäñýí õóóëèíä òóñãàãäñàí áàéäàã ó÷ðààñ óã õî¸ð áàðèìò áè÷ãèéã øèíæëýë ñóäëàëûí
÷èãëýëýýð áîëîâñðóóëàõàä óäèðëàãà áîëãîõ íü ÷óõàë þì.
Äýýðõ õî¸ð ãîë øààðäëàãàä òóëãóóðëàí óëñ á¿ðä ò¿¿íèé õ¿í àìûí òîî, íóòãèéí
õýìæýýã õàðãàëçàëã¿é çààâàë ÿâóóëáàë çîõèõ ñóäàëãààíóóä áîë óã îðíû öàã óóð,
õºðñíèé îíöëîã, ìèíåðàë áà óðãàìàë óñ, ò¿¿õèé ýäèéí áàÿëãèéí íººö ìºí îðíû àðä
ò¿ìíèé ò¿¿õ õýë áè÷èã, óòãà çîõèîë, óðëàã, ýäèéí çàñàã, õóóëü ýðõ áàñ ôèëîñîôèéí
ñýòãýëãýý çýðýã àñóóäëóóä õàìààðàãäàíà.
Òóñ óëñàä ØÓÀ áàéãóóëæ ñóóðü ñóäàëãàà ÿâóóëàõàä ýíý îáúåêòèâ õ¿÷èí ç¿éëèéã
õàðãàëçàæ, äýýðõ ãîë ¿íäñýí ÷èãëýë¿¿äýýð õ¿ðýýëýí, òàñàã, ëàáîðàòîðèóäûã
áàéãóóëàí àæèëëóóëæ ñóäàëãàà õèéæ áóé þì.
Õàðèí øèíæëýõ óõààíû ãîë ÷èãëýëèéí äîòîðõè àñóóäàë áà ñýäâèéã ººðèéí îðíû
õºãæëèéí òîäîðõîé ¿å øàòíû õýðýãöýýíä çîõèöóóëàí óðüä÷èëàí çîõèîõ ÿâäàë áîë
äîð äóðäñàí ñóáúåêòèâ õ¿÷èí ç¿éë¿¿äòýé õîëáîîòîé áàéäàã. ¯¿íä:
1. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ñóäàëáàë çîõèõ àñóóäàë ñýäâèéã ñîíãîí àâàõàä
òóõàéí ÷èãëýëýýð àæèëëàæ áóé ãîëëîõ ýðäýìòäèéí ìýðãýæëèéí ò¿âøèí,
áîëîâñðîë ìýäëýãèéí õ¿ðýý, àæëûí òóðøëàãà, õýòèéí õàðààíààñ øóóä øàëãààëäàã.
2. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òºëºâëºëò áà çîõèöóóëàëò, áèåëýëòèéã çîõèîí
áàéãóóëàã÷äûí áîëîâñðîë, ìýäëýã, ÷àäâàð, òóðøëàãààñ õàìààðàãäàíà.
3. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé òºëºâëºãººò àæëûã áèåë¿¿ëýã÷èä ººðººð õýëáýë
ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèë÷äûí ººðñäèéí ìýðãýæèë, áîëîâñðîë òýäãýýðèéí ìýäëýãèéí
õ¿ðýý, àæëûí òóðøëàãà, õýðýãëýæ áóé òîíîã òºõººðºìæ, àðãà áàðèë çýðãýýñ
øàëãààëíà.
“ØÓÀ-èéí ìýäýý” 1980. ¹1. ò.11-19
234
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍ ÕÀÐÈËÖÀÍ ÓßËÄÀÆ,
ÕÀÐÈËÖÀÍ ÍªËªªËªÕÈÉÍ Ó×ÈÐ
Õ¿í íèéãìèéí õºãæëèéí ÿâöàä ãàð÷ áóé àñàð èõ õóâüñãàëò ººð÷ëºëò¿¿ä, ôèçèê,
õèìè, ìàòåìàòèê, êåáåðíåòèê, ìîëåêóëèéí ãåíåòèêèéè øèíý íýýëò ýä á¿ãä åü
åðòºíöèéã òàíèí ìýäýõ áèäíèé ìýäëýãèéí õ¿ðýýã ºðãºí äýëãýð, óëàì ÿðóó òîä
áîëãîñîîð áàéíà.
Øèíæëýõ óõààí-òåõéíêèéí äýâøëèéí îëîëò íýýëòèéã íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëä
ºðãºí äýëãýð íýâòð¿¿ëæ áàéãàà ìàíàé îäîîãèéí ýðèí ¿å íü øèíæëýõ óõààíòåõíèêèéí
õóâüñãàëûí ¿å ãýæ àëäàðøèâ. Øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí õóâüñãàëûí
ýíý ¿ð ä¿íã êàïèòàëèñò, ñîöèàëèñò íèéãýì ººð ººðèéí çîðèëòûí ¿óäíýýñ ÿèç
á¿ðýýð .õýðýãëýäýã. Êàòëàëèñò íèéãýì áîë óëàì á¿ð ñóëàðñààð áàéãàà õóó÷èí áàéð
ñóóðèà õýâýýð õàäãàëàõûã ýðìýëçýæ, õ¿í àìûí îëîíõè áîäîõ õºäºëìºð÷äèéã ñîðîí
ìºëæèõ, äàéí äýãäýýõ çàìààð öººí òîîíû õºðºíãºòºí áà áàÿ÷óóäûí õóâèéí îðëîãûã
íýìýäýãä¿¿ëýõýä øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí îëîëò àìæèëòûã àøèãëàäàã.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ áîëîí ñîöèàëèñò îðíóóä øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí
îëîëòûã ñîöèàëèñò íèéòìèéí ñàèã àðâèæóóëàõ, ºðãºí îëîí àðä ò¿ìíèé ìàòåðèàëëàã
àæ áàéäàë, ñî¸ëûí õýìæýýã áàéíãà äýýøë¿¿ëýõ, ýíõ òàéâíûã áýõæ¿¿ëýõ ¿éëñýä
çîðèóëäàã.
Øèíæëýõ óõààí-òåõíèê èéíõ¿¿ êàïèòàëèçì, ñîöèàëèçì õî¸ðûí òýìöëèéí
óóëçâàð àñóóäàë áîëæ áàéíà.
Øèíæëýõ óõààíû ñàëáàð á¿õýíä ãàðñààð áàéãàà òýð øèíý íýýëòèéã ñîöèàëèñò,
êîììóíèñò íèéãìèéí çîðèëòîä ÷àäàìãàé õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ÿíç á¿ðèéí
ìýðãýæëèéí ýðäýìòýä, ñ¿¿ëèéí ¿åä èõýýõýí àíõààðàí ñóäàëöãààæ áàéíà. Ýäãýýð
ýðäýìòäèéí ñóäëàë øèíæëýëèéí àæëûí òºâä íèéãýì, òåõíèê, áàéãàëèéí øèíæëýõ

óõààíóóäûí òóñ á¿ðèéí øèíæ ÷àíàðûã ñóäëàõ, áàñ òýäãýýð óõààíóóä íýã íü íºãººäºº
õýðõýí õàðèëöàí íºëººëºã ç¿é òîããëûí òóõàé àñóóäàë èõýýõýí ñîíèðõîãäîæ áàéãàà
þì.
Òýä, òåõíèêèéí ìýðãýæëèéí ýðäýìòýä áóþó íèéãìèéí óõààíû ìýðãýæëèéí
ýðäýìòýä òóñ òóñûí ìýðãýæëýýð ÿâöóóðàí îëîí óõààíû óÿëäàà çàíãèëààíû
õàðüöàíãóé àñóóäàëä ºíãºä áºãººä ºðººñãºë õàíääàãèéã ø¿¿ìæëýí, ýðäýìòýí á¿ð
ìýðãýæñýí óõààíàà ã¿í ýçýìøèæ, òóõàéí óõààí áóñàä óõààíòàé õýðõýí óÿëäàæ
íèéãýìä ÿìàð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäãèéã òàë á¿ðýýñ íü íÿãòëàí ¿çýõèéã õè÷ýýöãýýæ. áàéíà.
Óã àñóóäàë íü ùèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí õóâüñãàëûí ¿ð íºëººã íèéãìèéí
õóâüñãàë, òóõàéëáàë íèéãìèéí õóâüñãàëûí õàìãèéí äýýä õýëáýð - ñîöèàëèñò
õóâüñãàëûí ¿ð ä¿íä áóé áîëñîí ñîöèàëèñò êîììóíèñò íèéãìèéí õýðýãöýýíä
÷àäàìãàé õýðýãëýõ çîðèëòîîñ óðãàí ãàð÷ áóé àëñûí õàðààòàé ç¿éë þì.
Èíãýõëýýð òºðºë á¿ðèéí ìýðãýæëèéí ýðäýìòýä õ¿÷ õàâñðàí òåõíèê, áàéãàëü,
íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû õîîðîíäîõ áîäèò õîëáîîíû ìºí ÷àíàðûã òàíüæ,
øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí õºãæëèéí àñóóäëûã òºëºâëºí óäèðäàõ, çîõèîí áàéãóóëàõ
ÿâäàë íü øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéí õýòèéí òºëºâèéí íýí ÷óõàë íàðèéí àñóóäàë
áîëæ áàéíà
Ýäãýýðèéã àíãèëàí ¿çýõäýý þóíû ºìíº ãóðâàí ãîë ç¿éëèéã àíõààðàõ õýðýãòýé þì.
¯¿íä:
1. Ñóäàëæ áóé ç¿éë áóþó øèíæèëãýýíèé áîäèò òàë.
2. Ñóäàëæ áóé ç¿éëèéã ÿìàð àðãààð õýðõýí øèéäýõ ;
¿¿íä þóíû ºìíº ñóäàëãàà
ÿâóóëæ áóé õ¿íèé îðîëöîî áóþó ñóäàëãààíû ñóáúåêòèâ òàë.
3. Ñóäàëæ áóé ç¿éëèéã ÿìàð çîðèëãîîð þóíû òºëºº õèéæ áàéãàà áóþó ñóäàëãààíû
îáúåêòèéã õ¿í ïðàêòèê õýðýãöýýíäýý àøèãëàõûã ýðìýëçýæ áàéäãààðàà áàñ ñóáúåêòèâ
òàëòàé àæýý. ªºðººð õýëáýë: Ñóäàëæ áóé áîäèò ç¿éë íü ñóäëàã÷ààñ áîëîâñðóóëñàí
îíîëä òóñàæ õ¿íèé ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíä ÷èãëýãääýãýýðýý ñóáúåêòèâ òàëòàé
ãýñýí ¿ã þì.
Øèíæëýõ óõààíû õîîðîíäûí ýíý õàðèëöààíû ¿íäýñ íü ñóäàëæ áóé îáúåêòèâ ç¿éë
ìºí áºãººä òýð íü õýçýý ÿìàãò ñóäàëãààíû ¿íäñýí ãîë õýìæ¿¿ð íü áîëäîã.
Õ¿í ñóäëàí øèèæèëæ áóé ¿íäñýí ç¿éëäýý õèéñâýðýýð õàíäàæ ýõëýýä, òàíèí
ìýäýõ àðãà õýëáýð, çîðèëòûí õóâüä ñóáúåêòèâ çàìààð óã ñàíààãàà õýðýãæ¿¿ëýí
òîäîðõîé ç¿éë ð¿¿ îðäîã àæýý. Õ¿íèé á¿òýýë÷ ñýòãýõ¿éè ýíý çàì áîë íèéãýì,
áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíû àëú àëèíä íü òîõèîëääîã.
Ôèëîñîôè, ýäèéí çàñàã, ò¿¿õ, ñýòãýë ç¿é, õýëíèé ñóäëàë ç¿éí àëü àëü íü
åðºíõèé人 õèéñâýð ñýòãýõ¿éãýýñ ýõýëæ, àìüäðàëä øóóä õîëáîãäîõ òîäîðõîé
àñóóäàë ðóó øèëæèí îðäîã áèëýý.
Áàéãàëü, õ¿í íèéãìèéí åðºíõèé áîäèò ç¿é òîãòëûã òàíèí ìýäñýíèé ¿íäñýí äýýð
íèéãìèéã ººð÷ëºí çîõèîí áàéãóóëæ, õºãæ¿¿ëýõ ä¿ãíýëò ãàð÷ óëìààð òîäîðõîé
ýðýìáý äàðààòàé ïðàêòèê àðãà õýìæýýíä îðäîã. Æèøýýëáýë: Åðºíõèé ñýòãýë ç¿éí
óõààíààñ, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ñýòãýë ç¿é çýðýã òîäîðõîé ñóäàëãàà ñàëáàðëàí ãàð÷,
õ¿ì¿¿ñèéí îþóí ñàíàà, óõàìñàð, áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõýä äºõºì ¿ç¿¿ëäãýýðýý
íèéãýì òåõíèêèéã õºãæ¿¿ëýõýä íºëººëäºã.
¯íäñýí øèíæëýõ óõààíä õàìààðàãääàã óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí óõààí íü îíîëûã
õèéñâýð çàìààð òîãòîîæ óëìààð ýäèéí çàñãèéí òîäîðõîé øèíæèëãýýí¿¿äýä õ¿ðäýã.
Èéì òîäîðõîé ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýñ óðãàí ãàðñàí òîîöîî ä¿ãíýëò íü õ¿íèé
ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíû àëü íýãýí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí òåõíèêèéí
ñóäàëãàà ðóó øèëæèí îðäîã.
Õ¿ì¿¿ñ íèéãìèéí õºãæëèéí àñóóäëûã ñóäàëäàã øèíæëýõ óõààíû ä¿ãíýëòýýñ
òåõíèêèéã àìüäðàëä õýðýãëýæ ¿éëäâýð, òýýâýð, õîëáîî çýðãèéã õºãæ¿¿ëäýã.
Íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû çàðèì íü èéíõ¿¿ òåõíèêòýé øóóä íèéëäýã àæýý.
Øèíæëýõ óõààí á¿ðèéí õºãæëèéí íýã ¿íäñýí çàð÷èì áîë ò¿¿õ÷ëýí ñóäëàõ ¸ñ þì.
Ýíý íü ãàãöõ¿¿ õ¿í íèéãýì áà îþóí ñàíààíû õºãæëèéí ò¿¿õèéã ñóäëàõ ãýñýí óòãà áóñ
áàñ ÷ áàéãàëü, íèéãìèéí õºãæëèéã ò¿¿õ÷ëýí ¿çýõ ãýñýí óòãàòàé îéëãîëò þì.
Ò¿¿õ÷ëýí ñóäëàõ çàð÷èì íü áîäèò ç¿éëèéã õºãæëèéí àíõäàã÷ààñ ýõëýí äýýä
235

çýðãèéí õýëáýðèé íü õ¿ðòýë ýðýìáý äàðààòàé àâ÷ ¿çäýãýýðýý èèéãýì áà áàéãàëèéè
õºãæëèéí ò¿¿õèéí àëü àëèíòàé øóóä õîëáîãääîã þì. Ò¿¿õ÷ëýí ñóäëàõ ¸ñ áîë
áàéãàëèéè ¿çýãäëèéè îáúåêòûí ¿¿ñýë, õóâüñãàëûí äýâøèëòýò õºäºë㺺íèéã õèéñâýð
ñàíààíààñ àâ÷ ¿çýæ òîäîðõîé çîðèëò ðóó ÷èãë¿¿ëíè ñóäàëäàã áîëîõîîð ýíý ÿâöàä
¿íäñýí áà õàâñðàëò ñóäàëãààíû õàðèëöàà îðøäîã áàéõ þì.
Äýýðõ çàð÷èì íü áîäèòîé ç¿éëèéã áîäèò ¸ñîîð ñóäëàõ íºãºº íýã ãîë çàð÷èìòàé
áàñ øóóä õîëáîîòîé.
Èíãýõëýýð îíîëûí ñóäàëãààíä ýõëýí ãàðäàã õèéñâýð ñàíàà íü ýöñèí ýöýñò
òîäîðõîé ñóäàëãààã õèéõ ò¿ëõ¿¿ð íü áîëæ ºãäºã.
Áàéãàëèéè îíîëûí ñîðèëòûí øèíæëýõ óõààí íü ñóäàëæ áóé ç¿éëýýð õèéñâýð
îéëãîëòûã õ¿íä òºð¿¿ëäýã. Áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíû äîòîð áàñ ïðàêòèê,
õàâñðàëò ÷àíàðòàé ñóäàëãààíóóä áàéäàã. Òýð íü ïðàêòèêò õýðýãëýæ áîëìîîð ç¿éëèéã
íàðèéñãàí ñóäëàõ çàìûã íýýäýã áîëîâ÷ äàâ äàðóéäàà òåõíèêèéí øèèæëýõ óõààí áîëæ
÷àääàãã¿é. Áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíû îíîëûí áà òîäîðõîé ñóäàëãàà íü õîîðîíäîî
ñàëøã¿é õîëáîîòîé áàéäàã áºãººä íýã íü íºãººäºº ¿ðãýëæ õàðèëöàí íºëººëäºã.
Æèøýýëáýë: Öºìèéí ôèçèêèéí òàëààð ñóäàëñàí àòîìûí ýð÷èì õ¿÷íèé îíîëûí
àñóóäàë íü öèêëîòðîíûã áàðüæ áàéãóóëàõàä øóóä õàìààðàí îðîëöäîã.
Ò¿¿í÷ëýí ãàçàð çóé, ãåîëîãè, áèîëîãè, õèìèéí øèíæëýõ óõààí íü òóñ á¿ð
áàéãàëèéã òàíèí ìýäýõ îíîëûí ¿íäñýí ñóäàëãààã õèéäýã áîëîâ÷ ýäãýýð óõààíû
åðºíõèé îíîë àáñòðàêò ç¿éë íü õºãæèí íàðèéñàõ çàìààð õ¿íèé íèéãìèéí õýðýãöýýíä
îéðòîæ ýäèéí çàñãèéí ãàçàð ç¿é, ýäèéí çàñãèéí ãåîëîãè, õèìè ãýõ ìýò÷èëýíãýýð
òîäîðõîé áîëîí çàäàð÷ òåõíèêèéí øèíæëýõ óõààí ðóó îðäîã áèëýý.
Áàéãàëü áà íèéãìèéí ñóäàëãààíû ¿íäñýí ¿ð ä¿í íü òåõíèêèéí øèíæëýõ óõààíààð
òîäîðëîî îëæ óëìààð õ¿íèé ïðàêòèê õýðýãöýýíä àøèãëàãäàí íèéãýì áà áàéãàëèéí
øèíæëýõ óõààíû àëü àëèíòàé íü õîëáîãäîæ, òýð õî¸ðûí óóëçâàðûí ¿¿ðãèéã
ã¿éöýòãýäýã àæýý. Áàéãàëèéí áàÿëãèéã àøèãëàõàä íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíààñ
òîäîðõîé ýäèéí çàñàã, áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíààñ öàõèëãààí ýíåðãè, õèìèéí
òåõíîëîãè, óóë óóðõàéí ñóäàëãàà îðîëöäîã. Ýíý õàðüöààã òåõíèêèéè øèíæëýõ
óõààí õîëáîæ ºãäºãººñ ¿çýõýä, øèíæëýõ óõààíû ýíý ãóðâàí ñàëáàðûí õàðèëöàí
íºëººëºëöºõ ¸ñ á¿ð ÷ èëýðõèé áîëíî. Áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíû õýñýã áîëîõ
õèìèéí õàâñðàëò ñóäàëãàà õèìèéí òåõíîëîãè áîëæ, òåõíèêèéí òàëààð àøèãëàãäàí
õèìèéí ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áóé áîëãîäîã.
Áàéãàëèéã õ¿í õýðýãöýýíäýý çîðèóëæ ººð÷ëºõºä íü òåõíèêèéí øèíæëýõ óõààí
¿éë÷èëæ, áàéãàëèéí áàÿëãèéã òåõèèêèéí àðòààð ýçýìøèõ, ¿¿íèé òóë òåõíèêèéí
õýðýãñëèéã ñàéæðóóëàõ áà øèíý õýðýãñëèéã áóé áîëãîõîä äºõºì ¿ç¿¿ëäýã. Òåõíèê
áîë õ¿íèé àøèãòàé ¿éë àæèëëàãààíû ìàòåðèàëëàã õýðýãë¿¿ðèéí õóðààíãóé ä¿í
áºãººä ýíý íü áàéãàëèéí ìàòåðèàë, ò¿¿íèé ¿éë ÿâö, õóóëü ç¿éã ìýäýõ ¿íäñýí äýýð
õèéãääýã.
Òåõíèê áîë õ¿íèé õºäºëìºð, ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í áîëîõîîð ò¿¿íèé ¿ð ä¿íã
õ¿í íèéãìèéíõýý õýðýãöýýíä ÷èãëó¿ëýí àøèãëàäàã ó÷èð òåõíèêèéí øèíæëýõ óõààí
íü íèéãýìä òîäîðõîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Çîõèîí á¿òýýõ òåõíèêèéí àæèë íü õ¿íèé
ôèçèîëîãè, ñýòãýõ¿é ç¿éí ¿éë àæèëëàãààíààñ øàëòãààëäàã ó÷èð íèéãìèéí ãèø¿¿í
õ¿í íýã á¿ðèéí îþóí áîëîâñðîë õ¿ì¿¿æèëòýé õîëáîîòîé áîëæ ºãäºã. Òåõíèê áîë
õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû õýðýãë¿¿ðýýð ¿ë áàðàì çàðèìäàà ò¿¿íèé îð÷èí íü ÷ áîëîõ
ÿâäàë áèé áîëëîî. Æèøýýëáýë: Ñàíñðûí íèñýã÷äèéí õºëºã áîë òýäíèé íèñýõ ¿åä
àìüäðàõ àæèëëàõ îð÷èí íü áîëæýý.
Òåõíèêèéí øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéã íèéãìèéí õºãæëèéí ç¿é òîãòîëòîé
õîëáîí ¿çýõ áîäèò õ¿÷èí ç¿éë ÷ èíãýæ óëàì òîäîðõîé áîëñîîð áàéíà.
Èéì ó÷ðààñ õ¿í-òåõíèêèéí õàðüöààã ñóäëàõ, òåõíèêèéã çîõèîí õýðýãëýäýã
ìýðãýæèëòíèéã áýëòãýõäýý òåõíèêèéí ìýðãýæëýýð áýëòãýõýñ ãàäíà õ¿íèé îþóí
áèëãèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íèéãìèéí õýðýãöýýã óõàìñàðëàñàí õ¿ì¿¿ñèéã áýëòãýõ
øààðäëàãà ãàð÷ èðäýã. Èíæåíåðèéí ñýòãýë ç¿é ãýäýã ñàëáàð óõààí ãàð÷ èðñýí íü
¿¿íòýé õîëáîîòîé þì. Òåõíèêèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîí õºãæ¿¿ëíý ãýäýã íü áàñ
õàìãèéí íàðèéí òîíîã òºõººðºìæ, ìàøèí áàãàæèéã çîõèîí á¿òýýäýã õ¿íèé îþóíûã
236

áîëîâñðîíãóé áîëãîõûã äàâõàð øààðäàíà.
Õýðýâ òýãýõã¿é áîë ìàøèí òåõíèêèéã á¿òýýã÷ íàð ìààíü õîöîð÷, òåõíèêèéí
õºãæèëä ìóóãààð íºëººëºõººð ¿ë áàðàì íèéãìèéí õºãæèëä ÷ ñààä ó÷ðóóëàõ íü
ìýäýýæ.
Èíãýõëýýð øèíæëýõ óõààí á¿ãäèéí õà.ðèëöàà õîëáîî ãýäýã íü íýãýí òàëààñ
íèéãìèéí øèíæýëýõ óõààí, íºãºº òàëààñ áàéãàëèéí óõààí áºãººä ýäãýýðèéã
òåõíèêèéí óõààí õîëáîæ ºãäºã àæýý.
Øèíæëýõ óõààíû ýíý ãóðâàí ¿íäñýí ñàëáàð íü íýã íýãýíäýý õàðèëöàí íºëººëæ,
òóñ á¿ðèéí õºãæëèéã óðàãøëóóëàí ò¿ðãýñãýõ æàìòàé.
Øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí îð÷èí ¿åèéí õºãæ뺺ñ ¿çýõýä óõààí á¿ãäèéí îëîí
ñàëáàðûí õîîðîíäûí õóó÷èí çààã óëàì áàãàñ÷, îíîëûí ñóäàëãàà, ñàëáàð ñóäàëãàà,
òåõíèê ñóäëàë õîîðîíäîî îéðòñîîð áàéíà. Æèøýýëáýë îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû
õàìãèéí òîì ñàëáàð áîëîõ êèáåðíåòèê áà áèíèê õî¸ð íü îíîë, ïðàêòèê, òåõíèêèéí
òàëûí àëü àëèíûã íü íýãòãýí õàìààð÷ áàéíà.
Áàñ òýð áèîíèê áóþó àìüäðàëûí ýëåìåíò íü áèîëîãè, òåõíèê, ôèçèê, õèìè,
ýëåêòðîíèê çýðýã áóñàä óõààíû óóëçâàðûã õîëáîäîã. Ìàøèíûã çºâõºí òåõíèêèéí
¿¿äíýýñ óõàìñàðëàæ, ò¿¿íèé íèéãìèéí õýðýãöýýã ¿ë îéëãîäîã ¿çýë ñàíààã ø¿¿ìæëýí
Ê.Ìàðêñ òýìäýãëýõäýý: «Àæëûí ìàøèíû òóõàé îéëãîëòûã íèéãìèéí õºãæëèéí
õýëýíä îð÷óóëæ, íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû îéëãîëãîîð òîìü¸îëîõ õýðýãòýé» ãýæ
çààãààä «Êàïèòàë» çîõèîëäîî îíöëîí òýìäýãëýñýí íü: «Õ¿í áàéãàëü ðóó èäýâõòýé
õàíäàæ, îþóí ñàíààíû îéëãîöîîñ ¿¿ññýí àìüäðàëûí íºõöºë, åð íü àìüäðàëä
¿éëäâýðëýëèéí øóóä íºëººëºõ ïðîöåññûã õýðýãëýõ çà- ìûã íýýæ áàéäàã» ãýñýí áèëýý.
Áàéãàëü, íèéãýì, òåõíèê çýðýã ãîë ãóðâàí ¿íäñýí ñàëáàð óõààí íü õàðèëöàí íýã
íýãýíäýý íºëººëæ, íýã íýãíèéõýý õºãæëèéã ò¿ðãýñãýõ, íýã íýãíèéõýý ¿ð á¿òýýëèéã
õýðýãëýõ èéì õàðüöààòàéãààð õºãæèõ òàâèëàíòàé áàéäàã.
Øèíæëýõ óõààí á¿õýí õàðèëäàí óÿëäàæ íºëººëºëäºõ ¸ñûã íàðèéâ÷ëàí ñóäàëæ
áàéãàëü, òåõíèê, íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû ¸ñ ç¿éã òàíèí ìýäñýíýýð áèä øèíæëýõ
óõààí-òåõíèêèéí îëîëòûã ïðàêòèê àìüäðàëä ¿ð àøèãòàé õýðýãëýæ ÷àäíà.
Òºðºë á¿ðèéí øèíæëýõ óõààíû ýíý óÿëäàà õîëáîîã áèä çºâ òàíèí ìýäýæ,
çîõèñòîéãîîð õàðüöóóëàí õýðýãëýñíýýð øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí ¿ð ä¿íã ¿éëäâýðò
àìæèëòòàé àøèãëàæ ÷àäíà.
“Íàìûí àìüäðàë” 1972. ¹2 ò.8-11
ÁÍÌÀÓ-Ä ÍÈÉÃÝÌ, ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍ XΨP ÕÝÐÕÝÍ
ÕÀÐÈËÖÀÍ ¯ÉË×ÈËÆ ÁÀÉÄÃÈÉÍ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄÀË*
Îð÷èí ¿åèéí ìîíãîëûí ñóäëàë ýðòíèé ÷óëóóí çýâñãèéí ¿åýñ ýõëýí ýä¿ãýý
õ¿ðòýëõ Ìîíãîëûí ò¿¿õ, ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, óðëàã, õýë, óòãà çîõèîë, ã¿í óõààí áà
ýðõ, ìºí øèíæëýõ óõààíä øóóä õîëáîãäîõ ñóäàëãààíû ºðãºí õ¿ðýýíèé îëîí òàëòàé
àñóóäëûã õàìààð÷ áàéíà.
ÁÍÌÀÓ-ûí íèéãýì, øèíæëýõ óõààí õî¸ð õýðõýí õàðèëöàí ¿éë÷èëæ áàéäàã òóõàé
àñóóäàë íü îð÷èí ¿åèéí ìîíãîëûí ñóäëàëûí øèíý øèíæ ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõîä òóñ
äºõºìòýé áîëíî ãýæ ñàíàãäàíà.
Ýä¿ãýýãèéí Ìîíãîë îðîíä øèíæëýõ óõààí õýðõýí õºãæèæ èðñíèéã þóíû ºìíº
òîâ÷õîí ºã¿¿ëüå.
Àðäûí àðä÷èëñàí õóâüñãàë 1921 îíä ÿëñàí òýð öàãààñ õîéø íèéãýì-ýäèéí
çàñãèéí ¿íäñýí ººð÷ëºëò ãàðñíû ¿ð ä¿íä Ìîíãîë îðîíä òºð, íèéãìèéí øèíý çîõèîí
* Ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí III èõ õóðàë äýýð òàâüñàí èëòãýë. 1976 îíû 8-ð ñàðûí 30
I
237

áàéãóóëàëò òîãòñîí áèëýý. Óã íèéãìèéí áàéãóóëàëòûí ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñ íü
¿éëäâýðëýëèéí õýðýãñëèéã óëñûí áà õîðøîîëëûí ãýñýí ñîöèàëèñò õî¸ð õýëáýðýýð
ºì÷ëºõ ¸ñ ìºí ò¿¿íèé óëñ òºðèéí ¿íäýñ íü àæèë÷èí àíãè, õîðøîîëëîñîí àðä õî¸ðûí
õîëáîî òóñ òóñ áîëæ ºãñºí þì.
Ñîöèàëèñò íèéãìèéí áàéãóóëàëò íü ò¿¿õýí õî¸ð øàòûã äàìæèæ èðñýí áºãººä
òóõàéëáàë: 1921-ýýñ 1940 îí õ¿ðòýë åðºíõèé àðä÷èëñàí øàò, 1940-ººñ 1960 îí õ¿ðòýë
ñîöèàëèçìûã áàéãóóëñàí øàò þì.
Øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí äýâøëèéã ºðãºí õýðýãëýõ ¿íäñýí äýýð ñîöèàëèçìûí
ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààçûã òºãñ áàéãóóëæ, óëñ îðíûã îéðûí èðýýä¿éä àæ ¿éëäâýðõºäºº
àæ àõóéí îðîí áîëãîõ çîðèëòòîé ýä¿ãýýãèéí øàò íü 1961 îíä ýõýëñýí áèëýý.
ªìíº äóðäñàí çîðèëòóóä, ìàíàé îðíû íèéãýì-ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõ òàâàí
æèëèéí òºëºâëºãººí¿¿äèéí ¿íäñýí äýýð ýðýìáý äàðààòàé øèéäâýðëýãäýæ áàéãàà íü
äîîðõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ èëýðõèé áàéíà.
1971-1975 îíä íèéãìèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý 44,5 õóâü,
¿íäýñíèé îðëîãî 38 õóâü. àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé íèéò õýìæýý 55,2 õóâèàð
òóñ òóñ íýìýãäñýí áàéíà.
1975 îíä ìàíàé àæ ¿éëäâý𠺺ðèéí îðíû íèéãìèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 40
õóâèéã ¿éëäâýðëýí ãàðãàñàí àõóë, 1976-1980 îíä àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé
¿éëäâýðëýëèéã 60-65 õóâèàð íýìýãä¿¿ëýõýýð òºëºâëºæ áàéíà.
Îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí äýâøëèéí îëîëò, òóñ îðíû àìüäðàëä
íýâòýð÷ áóé ÿâäàë æèëýýñ æèë èðýõ òóòàì ºñºí íýìýãäñýýð áàéíà.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñòàé òåõíèê-ýäèéí çàñãèéí òàëààð õ¿÷ õàâñðàí øèíý Ýðäýíýò
õîòîä áàðüæ áàéãàà, äýëõèéí ¿ëýìæ òîì ¿éëäâýðèéí òîîíä îðîõ çýñ ìîëèáäåí
îëçâîðëîõ óóëûí áàÿæóóëàõ êîìáèíàò ìºí óóë yypxàéí áàðèëãà, àæ ¿éëäâýðèéí
áàðèëãà áàéãóóëàìæ çýðýã îð÷èí ¿åèéí òºõººðºì溺ð òîíîãëîñîí, ìåõàíèê÷èëñàí
¿éëäâýðèéí ãàçðóóä îëøðîí áàéãóóëàãäñààð áàéíà. Àâòî òýýâýð, òºìºð çàì, àãààðûí
òýýâýð, òåëåôîí, òåëåãðàô, ðàäèî-òåëåâèçèéí õîëáîî õèéãýýä, øèíæëýõ óõààí,
áîëîâñðîë öààøèä õºãæñººð áàéíà.
Óëñ àðäûí àæ àõóé ìåõàíèê÷ëàãäàí àâòîìàò÷èëàãäàæ áàéãàà îëîí òîîíû
áàðèìòóóäààñ øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí äýâøëèéí îëîëò õºäºº àæ àõóéä õýðõýí
íýâòýð÷ áóéã òºëººëºí ¿ç¿¿ëæ ÷àäàõ çºâõºí íýãýí áàðèìòû㠺㿿ëáýë: Îäîî íýã
ñàíãèéí àæ àõóéä äóíäæààð 240 òðàêòîð (15 ìîðèíû õ¿÷èíä øèëæ¿¿ëñíýýð) 45
êîìáàéí, 33 àâòîìàøèí, íýã íýãäýëä 28 òðàêòîð, 13 àâòîìàøèí çýðýã òåõíèê íîîãäîæ
áàéíà.
պ人 àæ àõóéí òåõíèê òîíîãæèëòûã öààøèä óëàì íýìýãä¿¿ëýõýýð óëñ àðäûí àæ
àõóéã õºãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãººí¿¿äýä çààñàí áèëýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí íèéãýì-ýäèéí çàñàã, ñî¸ë-òåõíèêèéí ººð÷ëºëòèéí ò¿¿õ áà ýä¿ãýýãèéí
ÿâöûí äàãóó øèíæëýõ óõààí õºãæñººð èðëýý.
Àðäûí õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíàà, ÁÍÌÀÓ-ûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéï ººð÷ëºëò
áà ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí ïðàêòèêààñ óðãàí ¿¿ññýí øèíæëýë
ñóäëàëûí àæèë íü ººðèéí ò¿¿õýí çàìíàë á¿õèé þì.
Õóâüñãàëûí óäèðäàõ õ¿÷èí áîëîõ ÌÀÕÍ áóé áîëìîãö, ñî¸ë, òóõàéëáàë
øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ ÿâäëûã àíõààð÷, àëñûí õàðààòàé áîäëîãî ÿâóóëñàí
íü ¿íýõýýð òýìäýãë¿¿øòýé áàéíà. Íàìûí á¿ð àíõíû áàðèìò áè÷ã¿¿äýä õóâüñãàë áà
õóâüñãàëûí äàðàà øèéäâýðëýí ÿâóóëàõ íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëò¿¿äèéí ¿íäñýí
çîðèëòóóäûã òîìú¸îëîõûí çýðýãöýý òóñ îðîíä øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ ¿çýë
ñàíààã äóðàéòàë äýâø¿¿ëñýí áàéäàã áèëýý.
Àðäûí õóâüñãàë ÿëñíààñ õîéø õýäýí ñàðûí äàðàà 1921 îíû 11-ð ñàðä àíõíû
øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãà áîëîõ «Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýí» òóõàéí ¿åäýý
238

áîëîâñðîë á¿õèé õýñýã õ¿ì¿¿ñèéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéãóóëàãäñàí áèëýý.
Øèíæëýõ óõààíû ºìíº äýâø¿¿ëýí òàâüñàí çîðèëòóóä íü íýí äàðóé õýðýãæýýã¿é,
õàðèí ýäèéí çàñàã, ñî¸ë. ÿëàíãóÿà áîëîâñðîëûí ºñºëòèéí õèð õýìæýýãýýð ààæìààð
øèéäâýðëýãäýæ èðñýí íü ìýäýýæèéí õýðýã þì. Øèíæëýõ óõààíû àæèë ýðõýëñýí öººí
òîîíû òýäãýýð õ¿ì¿¿ñ íü àðä ò¿ìíýýñ íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëòèéí àñóóäëûã
øíéäâýðëýõýýð ÿâóóëæ áàéñàí òýìöëèéí íºõöºëä áîéæèí ºñºæ, ýäãýýð ò¿¿õýí
çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä çîõèõ áàéð ñóóðèà ýçýëñýýð èðëýý. Øèíæëýë, ñóäëàëûí
ìýðãýøèëòýé áîëîâñîí õ¿÷èí, òóðøëàãà áàéãààã¿éãýýñ ãàäíà øèíý íèéãìèéí
õýðýãöýýã õàíãàæ ÷àäàõ øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéí çàìûã ñîíãîæ àâàõàä èõýýõýí
áýðõøýýë øèíæëýõ óõààíû àæèëòíû ºìíº ÿëàíãóÿà àðäûí õóâüñãàëûí àíõíû
æèë¿¿äýä òóëãàð÷ áàéñàí þì.
Øèíý øèíæëýõ óõààíû çàìûã õýðõýí ÿàæ íýýõ âý ãýäýã àñóóäàë ãàð÷, ¿¿íèéã
øèéäâýðëýõýä ýðò äýýð ¿åýñ óëàìæëàí èðñýí øèíæèëãýýíèé ñýòãýõ¿éí ºâ õàíãàëòã¿é
áàéâ.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé äóíäààñ áè÷èã ¿ñýã á¿õèé õ¿ì¿¿ñ íü ò¿¿õèéí ÿíç á¿ðèéí
¿åä òºâ àçèéí çàðèì îðíóóäûí ýðäýì áîëîâñðîëûã òºñººëºí ìýäýæ òýäãýýðèéã
òóõàéí ¿åèéí íºõöºëä õýðýãëýí õºãæ¿¿ëýõèéã õèð ÷èíýýãýýðýý ìýðèéñýýð èðæýý.
Ò¿¿õýí ìýäýýíèé ãýð÷èëãýýãýýð îëîí çóóí æèëèéí òýðòýý áóþó þó áîëîâ÷ ìàíàé
ýðèíèé V çóóíû 2 äóãààð õàãàñààñ òîáàãà÷ áà ñÿíüáè îâîãòíû äóíä õýë áè÷ãèéí
óõààíû ìýäëýã äýëãýð÷ áàéñàí àæýý. Ïàíèíèàñ ¿íäýñëýí òàâüñàí ýðòíèé ýíýòõýãèéí
õýë ç¿é, äýýð ¿åýñ ýõëýí Ìîíãîëä íýâòýð÷ áàéæýý. Ýíý íü Óéãàðæèí ìîíãîë áè÷èã
¿¿ñ÷ õºãæìºãö á¿ð ÷ äýëãýð÷, 1305 îíä ×îéæè-Îäñîðûí áè÷ñýí «Ç¿ðõíèé òîëüò»
õýìýýõ õýëç¿éí áè÷èã çýðýã á¿òýýë¿¿ä ãàðñààð áàéæýý.
Ìºí ¿¿íèé õàæóóãààð ò¿¿õèéí ¿õààíû ç¿éë õºãæèæ 1240 îíû «Íóóö òîâ÷îî», XIV
çóóíû «Öàãààí ò¿¿õ», XVII çóóíû «Ýðäýíèéí òîâ÷», XIX çóóíû «Àëòàí òîâ÷», «Áîëîð
òîëü» çýðýã íýð ìýäýãäýõ ìýäýãäýõã¿é çîõèîë÷äûí òóóðâèñàí ò¿¿õèéí îí äàðààëëûí
áè÷èã òýìäýãëýë áà á¿òýýë¿¿ä ãàðñààð èðæýý.
Ýíýòõýã, Òºâä îðíîîñ áóääûí ñóðãààëûí çýðýãöýý ã¿í óõààí Ìîíãîë îðîíä
íýâòýð÷, ýðòíèé Ýíýòõýãò II çóóíä àìüäàð÷ áàéñàí Íàãàíæóíàé, Àðüÿäåâà, V
çóóíä àìüäàð÷ áàéñàí Àñàíãà, Âàñóáàíäõó íàðûí ñóäàð çîõèîëûã ìîíãîë õ¿ì¿¿ñ
äýëãýðýíã¿é òàéëáàðëàí áàðëàæ áàéæýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé äóíä «Çóðõàé»-í óõààí õºãæèæ, ò¿¿íýýñ ãàäíà îäîí
îðîí, îä ãàðèãèéí õýìæ¿¿ðèéí ã¿í ã¿íçãèé ñàíààíóóäûã àâ÷ ¿çýæ áàéæýý.
Ìàíàé ýðäýìòäýýñ ä¿ãíýñíýýð òýðõ¿¿ çóðõàéí óõààíä òîîöîîëëûí ºâºðìºö àðãà,
õýìæ¿¿ðèéí ìàòåðèàëûã áîëîâñðóóëàõ, õàâòãàéí áà áºìáºðöºã òðèãîíîìåòðèéí
àðãóóä õýðýãëýãäýæ áàéæýý.
Ýðòíèé ãàð áè÷ìýëä òîîíû óõààíû çàðèì ýëåìåíò¿¿ä îðñîí áàéäàã.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé äóíä ìºí îäîí îðíû óõààí äýëãýð÷ áàéñíûã XVII-XVIII
çóóíû çààã äýýð àìüäàð÷ áàéñàí Ìÿíãàòààñ ¿ëäýýñýí îäîí îðíû òóõàé áîäëîãî çýðýã
áàðèìòóóä õàðóóëæ áàéíà.
Ýìèéí óðãàìàë, ìèíåðàë áîäèñûã ºðãºí õýðýãëýõ ¿íäñýí äýýð Ìîíãîë îðíîî ýðò
äýýð ¿åä ¿¿ññýí ýìíýëýã, Ýíýòõýã, Òºâä áîëîí íèéò äîðíûí ýìíýëãèéí ºâºðìºö îëîí
õýëáýðèéí íºëººãººð õºãæñººð áàéâ.
ªíãºðñºí ¿åýñ óëàìæëàí èðñýí ýðäýì áîëîâñðîëûí ýíý ºâ íü õè÷íýýí îëîí
òàëòàé, ºâºðìºö áàéñàí áîëîâ÷ äýëõèé, íèéãìèéí õóâüä øèíý÷ëýãäýí, øèíæëýõ
óõààí òåõíèêèéí õóâüñãàë õºãæñºí XX çóóíû ¿åèéí íºõö뺺ñ óðãàí ãàðñàí îëîí
àñóóäëóóä áà øèíý Ìîíãîë îðîíä õèéãäñýí õóâüñãàëò ººð÷ëºëò¿¿äèéí ¿çýë ñàíàà,
ïðàêòèêààð òàâèãäñàí àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõýä ¿íýõýýð ó÷èð äóòàãäàëòàé
áàéñíààðàà ìºõºñäºæ áàéâ.
239

Þóíû ºìíº çýðãýëäýý ÇÕÓ-ûí øèíæëýõ óõààí, äàðàà íü ñîöèàëèñò õàìòûí
íºõºðëºëèéí îðíóóäòàé øèíæëýõ óõààíû òàëààð õàìòðàí àæèëëàæ, äýëõèéí îëîí
îðíû ýðäýìòýä, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäòàé õàðèëöàà òîãòîîõ çàìààð
äýëõèéí îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí äýâøëèéã ýçýìøèõýä àðäûí çàñàã
ìàíäñàí ¿åýñýý ýõëýí ìàíàé øèíæèëãýýíèé àæèë÷äûã ÷èãë¿¿ëñýí þì. Èéì ó÷ðààñ
àðäûí àðä÷èëñàí õóâüñãàë, ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ºìíº íèéãýì-ýäèéí çàñàã, îþóí
ñàíààíû õºãæëèéí èõ àìæèëòûí çàìûã íýýñýí òºäèéã¿é, áàñ òóñ îðíûã øèíæëýõ
óõààí-òåõíèêèéí äýâøèëä îðóóëñàí þì ãýæ áèä õýëýõ á¿ðýí ä¿¿ðýí ¿íäýñëýëòýé þì.
1921 îíîîñ 1961 îíûã õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýí åðºíõèé àðä÷èëñàí áà ñîöèàëèñò
øàòàí äýýð øèíæëýõ óõààí ààæìààð á¿ðýëäýí òîãòíîæ, øèíý ýäèéí çàñãèéí
ñàëáàðóóä áîëîõ ýõ îðíû àæ ¿éëäâýð, ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, òýýâýð, õîëáîî áà
áîëîâñðîë, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõûí õºãæëèéí ÿâöûã òóñãàñààð èðýâ.
1940-ººä îíûã õ¿ðòýë ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àíõíû öººí õ¿ì¿¿ñ íü áè÷èã
¿ñãèéí áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ, ìàòåðèàëèñò ¸ñîîð åðòºíöèéã ººðººð õýëáýë
áàéãàëü, íèéãýì, îþóí ñàíààã ¿çýõ ¿çýë ñàíààã õýâø¿¿ëýõ, ñî¸ë áîëîâñðîëûã
õºãæ¿¿ëýõ, äýëõèéí îëîí îðíû øèíæëýõ óõààí áà óðëàã. óòãà çîõèîëûí á¿òýýëèéã
ýõ õýëýíäýý îð÷óóëàõ, ººðèéí îðíû ò¿¿õ, õýë, óòãà çîõèîëûã ñóäëàõ òàëààð àðä
ò¿ìýíäýý òóñëàõ çýðýãò ãîë àíõààðëàà òàâüæ áàéâ.
Ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð íü 1940-ººä îíîîñ õîéø áàñ ìàë
ýìíýëýã, çîîòåõíèê, õ¿í ýìíýëãèéí íýí õýðýãöýýòýé ÷óõàë àñóóäëóóä áîëîí òóñ îðíû
ãàçàð ç¿é, ãåîëîãè, óðãàìëûã ñóäëàõ àæëûã ÿâóóëæ ýõýëñýí þì.
Øèíæëýõ óõààí õºãæèõèéí ñàöóó àíõíû Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýí, Øèíæëýõ
óõààíû õ¿ðýýëýí áîëæ, äàðàà íü 1958 îíîîñ Øèíæëýõ óõààí äýýä áîëîâñðîëûí
õ¿ðýýëýí áîëîí òóñ òóñ ººð÷ëºãäºí áýõæèæ, ÇÕÓ-ûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãóóäòàé àæëàà íÿãò õîëáîîòîé ÿâóóëæ èðýâ. ÇÕÓ áà ººðèéí îðíû äýýä
ñóðãóóëèóäàä áýëòãýñýí ìýðãýæèëòýí ò¿¿íèé äîòîð ýðäìèéí çýðýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí òîî
íýëýýä îëøèðìîãö ýðäýì ñóäëàëûí àæëûí õ¿ðýý ºðãºæèâ. ×óõàì ýíýõ¿¿ íºõöºëä
1961 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè áàéãóóëàãäñàíààð òóñ îðíû ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õºãæëèéí ò¿¿õýíä øèíý õóóäàñ íýýãäýæ, óëìààð ýðäýì ñóäëàëûí
àæëûã ò¿ðãýí õºãæ¿¿ëýõýä íýí äºõºì ¿ç¿¿ëñýí áèëýý.
Èíãýýä òóñ îðíû øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãóóäûí á¿òýö, øèíæèëãýýíèé ¿éë
àæèëëàãààíû ÷èãëýë, òºëºâëºëò, ìàòåðèàë áà áîëîâñîí õ¿÷èí, ãàäààä õàðèëöààíû
òàëààð òîâ÷õîí ºã¿¿ëüå. Ìàíàé øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãóóäûí çîõèîí
áàéãóóëàëòûí ñèñòåì, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ÷èãëýë íü íèéãýì, áàéãàëü,
òåõíèêèéí òàëààð ñóäàëãàà ÿâóóëàõ ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí õýðýãöýýíýýñ óðãàí
ãàð÷ áàéäàã þì.
Ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òýö
íü ñîöèàëèñò äèéëýíõ îðîíä òîãòñîí á¿òöèéí íýãýí àäèë Àêàäåìèéè õ¿ðýýëýí,
ëàáîðàòîðè, ºíäºð ìýðãýøëèéí áàãø íàðûã íýãòãýñýí Äýýä ñóðãóóëèéí òýíõèì áîëîí
ßàì òóñãàé ãàçðûí äýðãýäýõ ñàëáàð õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ á¿ðýëäýæ áàéãàà þì.
Ýíýõ¿¿ ñèñòåìèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã á¿ð íü òóñ óëñûí øèíæëýõ óõààíû íýãäìýë
áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ººðèéí òîäîðõîé ñóóðèéã ýçýëäãýýñ ãàäíà áàñ ÷èãëýëèéí
òîäîðõîé ¿¿ðýãòýé áàéäàã.
Øèíæèëãýýíèé àæëûí øèéäâýðëýõ ÷èãëýë òóñ îðîíä íýí õýðýãòýé àñóóäëûã
ñîíãîí àâàõäàà ìàíàé øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä íü óäèðäàõ ãàçðûí
ïðîãðàìì÷èëñàí áà õóóëü÷èëñàí áàðèìò áè÷èã áîëîí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû
II
240

íýãä¿ãýýð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà íºõºð
Þ.Öýäýíáàëûí èëòãýë, õýëñýí ¿ã, îíîëûí á¿òýýëä íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí
òàëààð äýâø¿¿ëñýí çîðèëòóóäûã þóíû ºìíº àíõààðàí ¿çäýã þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè íü íèéãìèéí àìüäðàëä áîëäîã áàéãàëüä
òîõèîëääîã øèíý ¿çýãäýë, ÿâö õàíäëàãûí ç¿é òîãòîîëûã þóíû ºìíº òàíèí ìýäýõòýé
õîëáîãäñîí òóëãóóð ñóäàëãààíû òàëûí àñóóäàë, ñýäâ¿¿äèéã äýâø¿¿ëýí øèéäâýðëýõ
¿¿ðýãòýé þì.
Òèéíõ¿¿ øèéäâýðëýâýë çîõèõ àñóóäëóóä íü
Íèéãìèéí óõààíû òàëààð ãýâýë: ÁÍÌÀÓ êàïèòàëèçìûã àëãàñàí ôåîäàëèçìààñ
ñîöèàëèçìä øèëæñýíèé ç¿é òîãòîîëûã îíîëûí ¿¿äíýýñ ä¿ãíýõ; ñîöèàëèçìûí
ýäèéí çàñãèéí õóóëèéí ìåõàíèçìûí èëðýë; ýäèéí çàñãèéí òºëºâëºëò, óäèðäëàãûã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ; ¿éëäâýðëýõ¿é õ¿÷íèé õºãæèë, áàéðøèëòûí òºðõèéí àëñ
èðýýä¿éã õàðàí òºëºâëºõ; ñîöèàëèñò íèéãìèéí õàðüöààã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ áà
ñî¸ë áîëîâñðîëûí çýðýã îëîí àñóóäëóóä îðîõ þì.
Áàéãàëèéí óõààíû òàëààð: Ãåîëîãè, óñ, áèîëîãè, óðãàìëûí íººö, òóñ îðíû õºðñ
öàã óóðûí íºõöºë çýðãèéã îíîë áà òîäîðõîé ÷èãëýëýýð ñóäëàõààñ ãàäíà øèíæëýõ
óõààí-òåõíèêèéí îëîëòûã óëñ àðäûí àæ àõóéí ñàëáàðò íýâòð¿¿ëýõ çýðýã àñóóäëóóä
áàéíà.
Øèíæëýë ñóäëàëûã ñóóðü áà õàâñàðãà ãýæ ÿëãàí ¿çýõäýý, ýíý õî¸ð òºðëèéí
ñóäàëãààíû íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã íü ýöñèéí ýöýñò ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýë,
îþóíû àìüäðàëä øóóä áóþó òîéðóó çàìààð õýðõýí íºëººëæ áàéãààãààð íü
òîäîðõîéëäîã íýãýíò òîãòñîí øàëãóóðûã áàðèìòàëäàã þì.
Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òýö íü: Øèíæëàë ñóäëàëûí
àñóóäàë ýðõýëñýí 14 õ¿ðýýëýí òóõàéëáàë, Áàéãàëü áà òåõíèêèéí ñóäàëãààãààð 8
õ¿ðýýëýí, íèéãìèéí óõààíû ñóäàëãààãààð 6 õ¿ðýýëýí áà ìýäýýëëèéí àëáà, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé ñóóðü íîìûí ñàí, Îäîí îðíûã ñóäëàõ îðãèë áîëîí áóñàä ýðäýì
øèíæèëãýýíèé òóñëàõ áàéãóóëëàãààñ á¿ðäýæ áàéãàà þì.
Òºñºë, õºòºëáºð, òåõíîëîãè, çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëàõ áîëîí ýðäýì ñóäëàëûí
¿ð á¿òýýëèéã ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé, òýýâýð, õîëáîî, ýìíýëãèéí ïðàêòèêò
íýâòð¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí õàâñàðãà ñóäàëãààã ¿íäñýíäýý ýðõýëäýã 27 èíñòèòóò, õýä
õýäýí ýðäýì øèíæèëãýý òºñëèéí áàéãóóëëàãà, ëàáîðàòîðèóä ÿàìä áà òóñãàé ãàçðûí
äýðãýä àæèëëàæ áàéäàã þì.
Äýýä ñóðãóóëèóäûí ºíäºð ìýðãýøèëòýé ïðîôåññîð áàãø íàð áà àñïèðàíòóóä
áîëîí àõëàõ àíãèéí îþóòíóóäûí çîõèõ õýñýã íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã òóëãóóð
áà õàâñàðãà ñýäâýýð áèåý äààí ÿâóóëàõ áóþó ýñâýë øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè, ñàëáàð
õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí òºëºâëºãººò àæèëä îðîëöîõ õýëáýðýýð ã¿éöýòãýäýã áèëýý.
ØÓÀ-èéí õ¿ðýýëýí, ëàáîðàòîðèóä, ñàëáàðûí õ¿ðýýëýí, äýýä ñóðãóóëü íü ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûí çîõèõ ìàòåðèàëëàã áààç, îð÷èí ¿åèéí òîíîã òºõººðºìæ,
õýðýãë¿¿ðòýé þì.
Àðäûí òºð, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí ñàíõ¿¿æèëòèéí õýìæýýã
òàâàí æèëýýñ òàâàí æèëä íýìýãä¿¿ëýí, ëàáîðàòîðèóäûí òîíîã òºõººðºìæèéã óëàì
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ áà øèíæëýë ñóäëàëûí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ¿ð á¿òýýëèéã
íýìýãä¿¿ëýõýä àÿòàé íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéäàã þì. Æèøýýëáýë: Íèéò øèíæëýõ
óõààíû õýðýãöýýíä 1976-1980 îíä çàðöóóëàõ çàðäëûí õýìæýý ºíãºðñºí òàâàí
æèëèéíõýýñ 2,8 äàõèí ºñºõ áºãººä ýäãýýð çàðäëûí 4/5 õóâü íü õàâñàðãà ñóäàëãààíä
÷èãëýãäýõ þì.
Óëñ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë÷äûí ìýðãýæëèéã õàðãàëçàí òýäýíä öàëèí
îëãîäãîîñ ãàäíà ãàðàìãàé á¿òýýëèéã ìàòåðèàëûí áà çàí ñóðòàõóóíû òàëààð
ººãø¿¿ëñýí òóñãàé áà òºðèéí äýýä øàãíàëûã õ¿ðòýýäýã áèëýý. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé
241

àæèë÷èä ÷ ººðèéí øóóä ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëýõèéí çýðýãöýý òóñ îðíû íèéãýì-óëñ òºðèéí
àìüäðàëä èäýâõèòýé îðîëöäîã áºãººä òýäãýýðèéí äîòðîîñ îëîí õ¿ì¿¿ñ á¿õ øàòíû
õóðëûí äåïóòàò áà îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãàä ñîíãîãääîã þì.
Áîëîâñîí õ¿÷íèé á¿ðýëäýõ¿¿í áîë øèíæëýë ñóäàëãààíû ¿ð á¿òýýëèéã
äýýøë¿¿ëýõ íýí ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éëèéí íýã ìºí áèëýý.
ªíäºð õºãæèëòýé áà õºãæèíã¿é, õºãæèæ áàéãàà îðíû õ¿í àìä íîîãäîõ ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèë÷äûí áàðàãöààëñàí ¿ç¿¿ëýëò áàéõ ¸ñòîé ãýæ îëîí îðíû
ýðäýìòýä, ìºí ò¿¿í÷ëýí ÞÍÅÑÊÎ ¿çýæ áàéãàà áºãººä òèéì ¿ç¿¿ëýëò íü ÇÕÓ áîëîí
áóñàä ñîöèàëèñò îðíóóäàä íýëýýä ºíäºð áàéäàã. Ìàíàé îðíû õóâüä ãýâýë, ýíý îíû
ìýäýýãýýð øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãóóäàä 3000 îð÷èì ýðäýì øèâæèëãýýíèé
àæèëòàí õºäºëìºðëºæ áàéãààãààñ 2/3 õóâü íü òîäîðõîé ñóäàëãàà ÿâóóëäàã ñàëáàðûí
èíñòèòóòóóäýä àæèëëàæ áàéíà.
Øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí äýâøëèéí îëîëòûã àæ àõóé, ñî¸ëûí îëîí ñàëáàðò
íýâòð¿¿ëýõ õýðýãò øèíæëýõ óõààíû àæèëòàí íàðààñ ãàäíà ºíäºð ìýðãýøëèéí ìÿíãà
ìÿíãàí ìýðãýæèëòýí áîëîõ ¿éëäâýð, áàðèëãà, õºäºº àæ àõóé, õîëáîî, òýýâðèéí
èíæåíåð òåõíèêèéí àæèëòàí, ìºí õ¿í, ìàëûí ýì÷, àãðîíîì÷, áàãø íàðûí çîõèõ
õýñýã àëü íýãýí õýìæýýãýýð îðîëöîæ áàéäàr þì.
ÇÕÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãàòàé á¿ð 1921 îíîîñ ýõëýí òîãòîîñîí
øèíæëýõ óõààíû õàìòûí àæèëëàãàà íü ýä¿ãýý îëîí ÷èãëýëýýð õºãæèí ºðãºæèæ
áàéãàà áà ñîöèàëèñò îðíû àêàäåìè áîëîí äýëõèéí îëîí îðíû ýðäýìòýäòýé òîãòîîñîí
øèíæèëãýýíèé õàðèëöàà íü òóñ îðîíä øèíæëýë ñóäëàëûã õºãæ¿¿ëýõ, øèíæèëãýýíèé
áîëîâñîí õ¿÷íèéã ºñãºí áîéæóóëàõàä àñàð èõ íºëºº ¿çó¿ëñýýð èðñýí, ¿ç¿¿ëæ
áàéíà. ÁÍÌÀÓ áà ÇÕÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèóäûí õàìòàðñàí ýêñïåäèö
õî¸ð îðíû ýðäýìòäèéí õàìòûí á¿òýýë, ìîíãîëûí ýðäýìòäýýñ Äóáíà õîò äàõü Îëîí
óëñûí öºìèéí íýãäñýí èíñòèòóòèéí àæèë áàñ Èíòåðêîñìîñûí ïðîãðàììä îðîëöîæ
áàéãàà áà ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºíäºð ìýðãýæëèéí àæèëòàí äýä ýðäýìòýä,
äîêòîðóóäûã òóñ îðíîîñ ãàäíà ÇÕÓ-ä áýëòãýæ áàéäàã, ýíý á¿ãä íü òóñ îðíû øèíæëýõ
óõààíûã òóðãýí õºãæ¿¿ëýõýä õàìãèéí àÿòàé íºëººã ¿ç¿¿ëæ áàéãàà þì.
ÁÍÁÀÓ, ÁÍÓÀÓ, ÁÍÀÃÓ, ÁÍÀÑÀÓ, ÁÍÊÓ, ÁÍÏÀÓ, ÁÍÑÐÓ, ÁÍÑÂÓ, ÕÁÍÑÞÓ,
ÁÍÑ×ÑÓ-ûí ýðäýìòýäòýé ìàíàé øèíæèëãýýíèé õàðèëöàà õºãæñººð áàéíà. Áèä ìºí
Ôðàíö, Àíãëè. ßïîí, Ýíýòõýã, Ôèíëÿíä, Èòàëè, ÀÍÓ çýðýã îðíóóäûí çàðèì ýðäýìòýä,
òóõàéëáàë ìîíãîë÷ ýðäýìòýí íàðòàé õàðèëöàà òîãòîîí àæèëëàæ áàéíà.
Ìàíàé îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, ýðäýìòýä, îëîí óëñûí õýä õýäýí
áàéãóóëëàãóóäûí ãèø¿¿í áºãººä îëîí óëñûí èõ áàãà õóðàë, çºâëºë㺺í, ñåìèíàð
áîëîí îëîí òàëûí áà õî¸ð òàëûí õàìòûí àæèëëàãààíû ïðîãðàììä îðîëöîí àæèëëàæ
áàéíà.
Ìàíàé îðîíä ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí èõ õóðàë, Òºâ àçèéí èðãýíøëèéí áàãà õóðàë
çýðýã îëîí óëñûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé çºâëºë㺺í, óóëçàëòóóä ÿâàãääàã çàíøèëòàé
áîëæ áàéãààãèéí äîòîð ÿëàíãóÿà ÝÇÕÒÇ-èéí ãèù¿¿í îðíóóäûí øèíæëýõ óõààíòåõíèêèéí
õàìòûí àæèëëàãààíû ïðîãðàììààð çºâëºë㺺í, óóëçàëòóóä ºðãºí
õèéãäýæ áàéíà.
ØÓÀ-èéí ìýäýý. 1976. ¹4. ò.9-15
242

ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ¯ÉËÄÂÝÐËÝÕ Õ¯×ÍÈÉ ÕªÃÆÈË ÁÀ
ÁÀÉÐØÈËÒÈÉÍ ÀÑÓÓÄÀËÄ*
Ìàíàé áàãà õóðàëä îðîëöñîí òà áèä íàð 5 õîíîã àæèëëàõäàà íýðä ãàðñàí
ýðäýìòýä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë÷äûí 135 èëòãýë, óëñ àðäûí àæ àõóéí ÷óõàëõàí
ñàëáàðûí óäèðäàã÷, ñàéäóóäûí 16 èëòãýëèéã òóñ òóñ ñîíñîöãîîëîî.
Ýäãýýð èëòãýë, õýëñýí ¿ãèéí äîòîð èõýýõýí ÷óõàë ñàíàà, ñîíèðõîëòîé òîîöîî,
îëîí áàðèìò ñýëò îðæýý.
Åðºíõèé àñóóäëààð òàâüñàí èëòãýë áîëîí òîäîðõîé ýäèéí çàñàã ãàçàð òàðèàëàí,
çîîòåõíèê, ¿éëäâýð-òåõíèê, øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí òàëèéí îëîí àñóóäëûã
õàìàðñàí èëòãýë¿¿äèéã öààøèä àíõààðàëòàéãààð ñóäëàõ íü ÷óõàë áîëæ áàéíà.
ÁÍÌÀÓ-ûí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí òàëààð îéðûí 15 æèëèéí õóãàöààíä
õèéõýýð òºëºâëºæ áóé àæèëòàé õîëáîãäñîí ¿íäñýí çîðèëòóóä òóñ áàãà õóðëûí
åðºíõèé çºâëºìæèä òóñãàãäëàà.
Ìàíàé àíõíû ýíý áàãà õóðàë öàã õóãàöààíäàà õèéãäýæ, àøèãòàé áîëëîî ãýæ
íèéòýýðýý ñàéøààí ¿çýæ áàéãààã áàÿðòàé òýìäýãëýå.Îäîî áèäíèé ºìíº òóëãàð÷
áàéãàà ãîë àæèë áîë ìàøèíààð öîõèñîí 2500 õóóäàñíèé õýìæýý á¿õèé áàÿëàã
ìàòåðèàëä îðñîí îëîí òàëòàé ìýäýý ñýëò çàðèì òàëààð õîîðîíäîî àâöàëäàà ìóóòàé
áîëîâ÷ íýí ÷óõàë òîîöîîíû ¿ç¿¿ëýëò á¿õèé ºðãºí ñàíãààñ ÷óõàë ¿íýòýé ñàíàëûã
ñîíãîí àâ÷, ñóäëàí õýòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñîðóóëàõ àæèëä àøèãëàõ ÿâäàë ìºí þì.
Òóñ îðíû íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ¿íäñýí ÷èãëýëèéã ëàâòàé ¿íäýñëýë,
îáüåêòèâ òàëòàéãààð çîõèîõèéí òóëä óã òºëºâëºãººíèé àíõíû òºñºë òîìú¸îã
õîîðîíä íü óÿëäóóëàõ òàëààð òóí ÷ íàðèéí àæèë ¿éëäýæ áàéíà. Òºëºâëºãººíèé
òºñëèéã ã¿éöýò áîëîâñðóóëàõ ¿åä ò¿¿íèé íèéãìèéí õºãæëèéí òóõàé õýñãèéã íýëýýä
äýëãýð¿¿ëæ, òîäîðõîéãîîð òîìú¸îëîí îðóóëàõ õýðýãòýé áàéíà.
̺í òºñºëä ìàíàé óëñûí øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí ïîòåíöèàë, áàéãàëèéí
íººöèéã àøèãëàõ, îð÷íîî õàìãààëàõ àñóóäëûã òºëºâëºãººíèé ñàëøã¿é õýñýã áîëãîí
îðóóëóóøòàé. Áèäíèé ç¿òãýë, õ¿ñýë ñàíàà, òºëºâëºãºº, àæèë õýðãèéã 1990 îíä
ø¿¿í ¿íýëýã÷èä õàíãàëòòàé áîëæ ãýæ ¿çýýä, ýíý á¿ãäèéã õýòèéí òºëºâëºãººíèé
íàéäâàðòàé òóðøëàãà áîëãîí, ò¿¿íèéã 1990 îíîîñ öààø ¿ðãýëæë¿¿ëæ õýðýãëýìýýð
áîëòîë íü õºäºëìºðëºö㺺å.
Çàðèì àñóóäëèéã áîëîâñîðóóëàõàä îëîí çàãâàð õýðýãëýñýí òóõàé õýä õýäýí èëòãýë
òóõàéëáàë: ÁÍÌÀÓ-ûí óëñûí òºëºâëºãººíèé êîìèññûí äàðãà Ä.Ñîäíîì, ÁÍÌÀÓ-ûí
Ñàéä íàðûí çºâëºëèéí äýðãýäýõ Ñòàòèñòèêèéí òºâ ãàçðûí äàðãà, äîêòîð Çàãàñáàëäàí,
Ò¿ëø ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýð ãåîëîãèéí ÿàìíû îðëîã÷ ñàéä Í.Òîãîîãèéí òàâüñàí
èëòãýë¿¿äýä äóðäñàí áèëýý. Îëîí çàãâàðûã èíãýæ õýðýãëýæ áàéãàà íü òóí ÷ ñàéøààëòàé
ýõëýëò þì. Ãýõäýý ÇÕÓ, Áîëãàð, Ïîëø çýðýã àõ ä¿¿ îðíóóäûí áîëîâñðóóëñàí àðãà
áàðèëûí íàéäâàðòàé çàð÷ìóóäûã öààøäàà ýíý îëîí çàãâàð õýðýãëýõ ÿâäàëäàà ¿íäýñ
áîëãîõ íü ÷óõàë áàéíà.ÇÕÓ áîëîí áóñàä îðîíä àðãà áàðèëûí õóâüä óäàà äàðàà
øàëãàðóóëñàí îëîí çàãâàðûí ¿ëãýð æèøýýíä èíãýæ òóëãóóðëàâàë áèäíèé òîîöîîëëûí
èõ àæëûã õºíãºâ÷èëæ ÷àäàõ þì. Óëñûí òºëºâëºãººíèé êîìèññ, ÿàì, àéìãóóäààñ
áîëîâñîðóóëæ áóé õýòèéí òºëºâèéí òºñëèéã òóóø øóãàìààð, áàñ ñàëáàð õîðîîíä íü
õºíäëºí øóãàìààð óÿëäóóëàõ íü ýðõýì àæèë ãýäãèéã òýìäýãëüå. Ýíý èõ õýìæýýíèé
òºâºãòýé àæëûã ã¿éöýòãýõýä ÿàì, òóñãàé ãàçðóóä òóõàéí ñàëáàðûí ìýðãýæèëòýí áîëîí
áàñ ¿éëäâýð äýýð øóóä àæèëëàæ áóé ìýðãýæèëòí¿¿äýä òóëãóóðëàæ òîäîòãîí ¿íäýñëýæ
÷àäàõ à÷òàé áîëîìæ áàéíà. Ìèíèé ñàíàõàä, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí
ÝÇÕÒÇ-èéí àñóóäàë ýðõýëñýí êîìèññ, Çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíäûí îëîí êîìèññóóäûí
øóãàìààð ñîöèàëèñò îðíóóäûí õºäºëìºðèéí õóâèàðëàëòûí çîðèëò ýäãýýð îðíóóäòàé
* ØÓÀ, ÓÒÊ-îîñ çîõèîñîí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàë äýýð 1973.01.20-íû ºäºð õýëñýí ¿ã.
243

òóñ óëñààñ ýäèéí çàñãèéí òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ áîëîí áàñ ÇÕÓ, àõ ä¿¿ îðíîîñ ìàíàé
óëñàä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà òóñëàìæèéã ¿ð á¿òýýëòýé àøèãëàõ çýðýã ºðãºí õ¿ðýýíèé õýòèéí
òºëºâèéí îëîí àñóóäëûã áýëòãýí ¿íäýñëýõ òàëààð èõýýõýí òîäîðõîé àæëûã ÿâóóëìààð
áàéíà. Äýýðõ àæëûã ÿàì, óëñûí òºëºâëºãººíèé êîìèññ, ýäèéí çàñãèéí òàëààð ãàäààäòàé
õàðèëöäàã áàéãóóëëàãóóä òºëºâëºãººòýéãýýð ÿâóóëàõ íü ÷óõàë áàéíà. Òýãýõäýý ýíý
àæëûã çºâõºí ìýäýý ñýëò áîëîâñîðóóëàõ áóþó áýëòãýë ìóóòàé õóðàë çºâëºãººí çîõèîõ,
ÿàðóó äàâ÷óó äààëãàâðûã áèå áèåäýý äàìæóóëàí ºãºõ òºäèé㺺ð õÿçãààðëàæ áîëîõã¿é
þì. Ñàíàë òºñºë íýã á¿ðèéã áîëîâñðóóëàí ¿íäýñëýõýä, áîäëîãîòîéãîîð õàíäàõ íºõöëèéã
õàíãàæ, öàãèéã õýìíýæ ÷àäàõ çýðýã ¿ð á¿òýýëòýé çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýðèéã
ñîíãîí àâ÷ õýðýãëýõ íü ÷óõàë áàéíà. Æèøýýëáýë: ñàëáàð á¿ðò òàâèãäàæ áàéãàà îëîí
àñóóäëûí óóëçâàðûã íýã ÷óõàë õýñãèéã áîëîâñðóóëàõàä, óã ñàëáàðûí ìýðãýæèëòíèé
ãðóïïèéã áàéãóóëàí àæèëëóóëæ, òýð àæëûã åðºíõèéä íü ÷èãë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã ÿàì, òóñãàé
ãàçðûí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ ººðñ人 ãàðäàí ýõýëáýë íýí ÷ àøèãòàé ìýò ñàíàãäàíà. Åð íü
òóñ áàãà õóðëààñ äýâø¿¿ëýí òàâüñàí çîðèëòóóäûí àæèë õýðýã áîëãîõîä óäèðäàõ êàäð
õ¿÷í¿¿äèéã ºðãºí îðîëöóóëàõ íü íýã òàëààð òýäíèé ìýðãýæëèéã äýýøë¿¿ëýõ, íºãºº
òàëààð õýòèéí àñóóäëûã õàíãàëòòàé ìýääýã áîëãîõ òîì ñóðãóóëü áîëæ ºãºõ äàâõàð
àøèãòàé þì. Õýòèéí òºëºâèéí ñàíàëóóääàà, áèä áàéãàëèéí áàÿëãèéí òºðºë á¿ðèéí
íººöèéã ¿ð á¿òýýëòýé àøèãëàõ òàëààð îðóóëñàí íü ç¿é ¸ñíû õýðýã þì. ¯¿íèé õàæóóãààð
áàñ óã àñóóäëûí íºãºº òàë áîëîõ áàéãàëèéã õàìãààëàõ îð÷íûã öýâýð áàéëãàõ ÿâäëûã
îðõèãäóóëæ áîëîõã¿é þì. Òîâ÷îîð õýëýõýä, 2000 îíä àìüäðàí ñóóã÷èä áà á¿òýýã÷ íàðûí
áàéãàëèéí îð÷èí ÿìàð áàéõ òóõàé áèä îäîîíîîñ ñàíàà çîâîí áîäîöãîîõ ýðõýì ¿¿ðýãòýé
áèëýý. Ýäãýýð àñóóäëóóä áîë æèðèéí íýãýí õýðýã áèø, õàðèí óëñ íèéòèéí õýðýã
áîëîõîîð òýäãýýðèéã ìàíàé óëñûí õºãæëèéí 1990 îí õ¿ðòýëõ òºëºâëºãººíä çîõèõ ¸ñîîð
òóñãàí îðóóëàõ ¸ñòîé.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäààñ çîõèîæ áàéãàà
õýòèéí òºëºâèéí òàëààð òîâ÷õîí ºã¿¿ëå.
Ýíý òºñë¿¿ä íü ºíºº õèðäýý çºâõºí òîìú¸îëîë òºäèé áàéãàà áîëîõîîð ò¿¿íèéã
óëàì òîäîòãîæ ã¿íçãèéð¿¿ëýõ íü ÷óõàë áàéíà. Èíãýõäýý áèä øèíæëýõ óõààíû
ïîòåíöàëûã õºãæ¿¿ëýõèéí à÷ õîëáîãäëûã óðüäààñ èë¿¿ óõààð÷, äàëàéöòàéãààð
áîäîëöîõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà. ¯¿íèé à÷ õîëáîãäëûí òóõàé ìàíàé ýðõýì çî÷èí
àêàäåìè÷ Í.Í.Íåêðàñîâ ÿðóó òîäîîð äóðäñàí áèëýý.
¯íýíäýý øèíæëýõ óõààí, òóõàéëáàë ¿íäñýí ñóäàëãààíû øèéäâýðëýñýí
ñàëáàðóóäààð áèä àõ ä¿¿ îðíóóäààñ ñ¿ðõèé õîöðîíãóé ÿâæ áàéíà. Øèíæëýõ óõààíû
òàëûí õîöðîãäîë íü ýäèéí çàñãèéí òàëûí ¿ç¿¿ëýëòèéã çàðèì õîöðîãäëîîñ àðàé ÷
èë¿¿ áàéãàà áîëîõîîð á¿ð ÷ íîöòîé õýðýã þì. Çîõèñã¿é ýíý áàéäëûã áèä àíõààðàí
¿çýæ, ò¿¿íèéã àðãàëæ ÷àäàõ ïðàêòèê àðãà õýìæýý àâàõã¿é áîë ýíý íü ýöñèéí ýöýñò
ìàíàé îðíû ýäèéí çàñãèéí öààøäûí äýâøèëä òóí ÷ ìóóãààð íºëººëºõ íü ìýäýýæ.
Ìàíàé îðíû õºãæëèéí óäààí õóãàöààíû òºëºâëºãººã õèéõäýý, áèä øèíæëýõ óõààí
áîë ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë òåõíèê áààçûí ÷óõàë õºø¿¿ðýã ìºí ãýäýã àìàí ÿðèàíààñ
òóñ îðíû øèíæëýõ óõààíû ïîòåíöèàë òóõàéëáàë, ¿íäñýí ñóäàëãààã õºãæ¿¿ëýõ
òàëààð òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâàõ ÿâäàë ðóó ýðñ øèëæèí îðîõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà.
Øèíæëýõ óõààíûã á¿õýëä íü ä¿ãíýí øèíæëýõ òàëààð ÇÕÓ, áóñäûí ñîöèàëèñò îðíóóä,
ìºí îëîí óëñûí øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãóóäààñ õèéæ ÿâóóëñàí àíàëèçààñ àâ÷
¿çýõýä, ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèë íü îíîëîîñ ïðàêòèê ðóó, ¿íäñýí ñóäàëãààãààð
òàíèí ìýäñýíèéã àæèë õýðýã áîëãîõ ÿâäàë óëñ íèéãýì, õýðõýí çîõèöóóëàí
òºëºâëºõººñ øóóä øàëòãààëäàã áàéíà.
¯íäñýí ñóäàëãàà õýðýãöýýã¿é òèéì îðîí äýëõèé äýýð íýã ÷ áàéõã¿é þì. Õàðèí
244

îðîí òóñ á¿ð íèéãìèéí õýðýãöýýíýýñ áîëæ, óã ñóäàëãààã òóñ òóñäàà ºâºðìºö áºãººä
ÿíç á¿ðèéí ò¿âøèíãýýð ÿâóóëäàã áèëýý. Òóñ îðíû ¿íäñýí ñóäàëãààíû òºëºâëºãººíä
õîéøëóóëàøã¿é øèéäâýðëýìýýð òèéì àñóóäàë òóñãàõûã õè÷ýýæ áàéãàà þì.
Ýäãýýðèéí çàðèìààñ öóõàñ äóðüäâàë: Óëñ àðäûí àæ àõóéä èðýýä¿éòýé ìèíåðàëûí
òºðºë á¿ðèéí ç¿éëñ áà àøèãò ìàëòìàëûí ¿éëäâýðèéí íººöèéí òàðõàëòûí ç¿é
òîãòöûã îíîëûí òàëààð ñóäàëâàë ýäãýýð íººöèéã èëð¿¿ëýí, ¿éëäâýðëýí àøèãëàõ
çîðèëãîîð ÿâóóëäàã ãåîëîãè õàéãóóëûí àæëûí íàéäâàðòàé ¿íäýñ áîëæ, ºãºõ þì.
Õýòèéí òºëºâèéí òºñºëòýé õîëáîãäñîí èëòãýë¿¿äýä ìàíàé óëñûí ¿éëäâýðëýõ
õ¿÷íèé õºãæëèéí õýðýãöýýã îëîí ìèëëèàðä òºãðºãººð òîîöîîëîí õàðóóëæýý.
Èíãýõëýýð áèä õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýõ áóëãèéí òóõàé òóí ÷ èõ ç¿éëèéã ñàíàà÷èëæ
áîäìîîð áîëæ áàéíà. Óóë óóðõàé, õèìèéí ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé, àæ ¿éëäâýðèéí
êîìïëåêñóóäûã áàéãóóëàõ çîðèëãûã òàâüæ áàéãàà áîëîõîîð, òýäãýýð á¿òýýãäýõ¿¿í íü
õóðèìòëàëûí ÷óõàë ýõ ¿¿ñâýð áîëæ ºãºõ íü ìýäýýæ þì. Äýýð äóðüäñàí çîðèëòóóäûí
¿¿äíýýñ ãåîëîãèéí îíîëûí ñóäàëãààã ýð÷èìæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð àêàäåìè÷ À.Ë.ßíøèí
òýðã¿¿òýé çºâëºëòèéí ãåîëîãèéí ýêñïåäèöýä òóëãóóðëàí, ØÓÀ-èéí Ãåîëîãèéí
õ¿ðýýëýíã áýõæ¿¿ëáýë, ãåîëîãèéí òàëààðõ îíîëûí îëîí àñóóäëûã îéðûí èðýýä¿éä
øèéäâýðëýæ ÷àäàõóéö ºíäºð ìýðãýæëèéí øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóäòàé áîëæ
÷àäàõ þì. Ýíý çîðèëò íýí ÷óõàë áîëæ áàéãàà òóõàé, áèäíèé ýðõýì íºõºð àêàäåìè÷
À.Ë.ßíøèí òîäîðõîé äóðäñàí áèëýý.
¯ðæèë ñåëåêöè, ìàëûí òýæýýëèéí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, õºðñíèé õèìèéí
á¿òöèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ åð íü õºäºº àæ àõóéã õèìèæ¿¿ëýõ, óóë óóðõàé øèíý òîì
êîìïëåêñ ìåòàëëûí ¿éëäâýðèéã áóé áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ òàëààð òàâèãäàæ áàéãàà îëîí
àñóóäëóóä íü õèìè,ôèçèê,áèîëîãè, ãàçàðç¿é, ìàòåìàòèêèéí òàëààð ºðãºí õ¿ðýýíèé
îíîëûí ñóäàëãàà ÿâóóëàõûã øààðäàæ áàéíà.
Áèäíèé ñîíññîí çàðèì èëòãýë¿¿äýä, õºäºëìºðëºõ õ¿÷íèé íººö óëñ àðäûí àæ àõóéí
ñàëáàðààð õóâèàðëàãäàæ áîëîõ òºëºâèéí òóõàé áà àðäûí áîëîâñðîë, áàñ ýìíýëýã, àõóé
¿éë÷èëãýýíèé àñóóäëóóäààð ñîíèðõîëòîé ñàíàà, òîîíóóä äóðäàãäñàí áèëýý.
Ãýâ÷ íèéãìèéí íàðèéí òºâºãòýé ýäãýýð àñóóäëûã öààøèä ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõ
õýðýãòýé áàéíà. 1990 îí ãýõýä ìàíàé àæèë÷èí àíãè, ñýõýýòíèé àõóé áàéäàë,ñî¸ëûí
ò¿âøèí, ìýäëýãèéí õ¿ðýý çýðýã íü ÿìàð ÷óõàë áîëñîí áàéõ òóõàé òîäîðõîé àñóóäëûã
áèä ñóäëààã¿é áîëîõîîð îäîî õèð ýíý òàëààð ¿íäýñëýëòýé ç¿éëèéã õýëæ ÷àäàõã¿é
þì. Èéì ó÷ðààñ íèéãìèéí õºãæëèéí õàìãèéí íàðèéí ìåõàíèçìóóäûã äèàëèêòèê
äèíàìèê õºãæ뺺ð òîäîòãîí ñóäëàõ òàëààð ñîöèîëîãèéí ºðãºí õýìæýýíèé ñóäàëãàà
ÿâóóëàõ íü ÷óõàë áîëæ áàéíà.
Èëòãýë, õýëñýí ¿ã áîëãîíûã ñîíñîõîä, òºëºâëºãººíä Ýäèéí çàñãèéí
õ¿ðýýëýíãèéí ¿¿ðýã õè÷íýýí íýìýãäýæ áàéãàà íü àíäàøã¿é áàéëàà. Ãýòýë óã
õ¿ðýýëýíãèéí àæèë÷äûí îäîîãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í, ìýðãýæëèéí ò¿âøèí íü òóñ áàãà
õóðëààñ äýâø¿¿ëýí òàâüæ áàéãàà çîðèëãèéã õàíãàõàä íýí ÷ ìºõºñõºí áàéíà. Ýíý
õ¿ðýýëýíã ÷àíàðòàé áîëîâñîí õ¿÷íýýð õàíãàõ àñóóäëûã õýðýã äýýð íü øèéäýõ àñóóäàë
íýãýíò áîëëîî ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ýäèéí çàñàã áà òºëºâëºëòèéí òîäîðõîé øèíæëýõ
óõààíû ¿íäýñòýé áîëãîõûí òóëä ýíý òàëààð îíîëûí àæëûã õ¿÷òýé áîëãîõûí ÷óõàë
íü õýí á¿õýíä òîäîðõîé áîëæ áàéíà. ¯¿íèé òóëä þóíû ºìíº, óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí
¿¿äíýýñ îíîëûí àñóóäëûã ñóäàëäàã òóñãàé ñåêòîð áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
Øèíæëýë ñóäëàë, õàéãóóëûí àæèëä ãåîôèçèê, ãåîõèìè, òîîí àðãûã õýðýãëýõ íü
÷óõàë ãýäãèéã áèä ¿ðãýëæ ÿðüöãààäàã áºãººä ÿðèõ íü çºâ þì. Ãýâ÷ äýýðõ àðãóóäûã
îíîë÷ áîëîâñîí õ¿÷èí, íààä çàõûí òîíîã òºõººðºìæ á¿õèé àâñààðõàí ëàáîðàòîðèéí
áààçã¿éãýýð õýðýãëýõýä òóí ÷ áýðõøýýëòýé áèëýý. Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí
õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí òºëºâëºãººíä òèéíõ¿¿ ëàáîðàòîðè áà ìàòåìàòèêèéí òîäîðõîé
ñóäàëãààíä õýðýãëýõ õ¿ðýýëýíã äàðóéõàí áàéãóóëàõààð òàâüæ áàéãàà çîðèëò íü
245

¿íäýñòýé þì. ×óõàìõ¿¿ äýýðõ ëàáîðàòîðè, îíîëûí êàäðóóäûã ýðòõýí áýëòãýæ
÷àäâàë òºëºâëºãººã çîõèîõ òºëºâëºñºí ç¿éëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä öàã õóãàöààíä íü
îëîí ç¿éëèéã ýäèéí çàñãèéí áîëîí ¿éëäâýðèéí áàéãóóëëàãóóäàä óðüä÷èëàí õýëæ ºã÷
÷àäàõ þì. Èíãýõëýýð áîëîâñðîíãóé àðãûã õýðýãëýæ øèíý øèíý íººöèéã óðüä÷èëàí
îëæ, ýäèéí çàñãèéí îëîí àñóóäëûã ¿íäýñëýõýä ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé ¿íýí çºâ çàìûã
òºëºâëºãºº çîõèîõîîñ ºìíº óðüäààñ õàðóóëæ, ¿íäñýí ãîë àñóóäëóóäûã ãàðãàí ºã÷
÷àäàõ òèéíõ¿¿ ýðäýì øèíæèëãýýíèé ïîòåíöèàëòàé áîëãîõ íü ÷óõàë áàéãàà þì.
Íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí õºãæëèéí ãîë àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä îíîëûí
êàäðóóäûã òºâëºð¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà. Ýíý èõ àæèëä óëñûí Èõ ñóðãóóëü, áóñàä äýýä
ñóðãóóëèóäûí áàãø íàðûã ºðãºí îðîëöóóëàõ íü ÷óõàë þì.
Øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí îëîëòûã ïðàêòèê áîëãîí õýðýãæ¿¿ëýõ
¿¿ðýã á¿õèé òîäîðõîé ñàëáàð ñóäàëãààíû òàëààð öººí ¿ã õýëüå.
Òîäîðõîé ñàëáàð ñóäàëãàà ìàíàéä ¿¿ñýí áóé áîëæ áàéãàà íü óðàìòàé ÿâäàë þì.
Ìàíàé õºäºº àæ àõóéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä ìýäýãäýõ¿éö ¿ð á¿òýýë
ãàðãàæ áàéíà. Õýäèé òèéì áîëîâ÷ äºíãºæ á¿ðýëäýí òîãòîæ áóé ñàëáàð õ¿ðýýëýíã¿¿äèéã
áýõæ¿¿ëýõ, èíæåíåð òåõíèêèéí òàëûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàðûã áýëòãýõ
àæëàà òºëºâëºãººòýé ÿâóóëàõ íü ÷óõàë áàéíà. Åð íü ñàëáàð õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûã îäîîíîîñ çºâ ÷èãë¿¿ëæ òîäîðõîé áîëãîæ ÷àäâàë òýäíèé ¿ð á¿òýýë
òóí ÷ èõ áîëîõ íü ìýëýýæ þì. Ýíý òàëààð Øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí óëñûí õîðîî
òýäãýýð õ¿ðýýëýíã¿¿äýä òîäîðõîé òóñëàìæ ¿ç¿¿ëìýýð áàéãàà þì. Áàñ àðãà áàðèëûí
òàëààð Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè ÷ íýãýí àäèë òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé áèëýý.
Ìàíàé áàãà õóðëûí àæèëëàãààíààñ ¿çýõýä, õºäºº àæ àõóé, àæ ¿éëäâýð, áàðèëãà,
òýýâðèéí òàëààð ã¿íçãèé ¿íäýñëýæ, òàë á¿ðýýñ íü òîîöîîëæ áîëîâñðóóëìààð îíîëûí
áà òîäîðõîé ñóäàëãààíû ¿é îëîí àñóóäàë òàâèãäëàà. Öààøèä ÷ áàñ øèíýýð óðãàí ãàð÷
áîëîõ ýíý ìýò îëîí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä þóíû ºìíº, ñàëáàð õ¿ðýýðýíã¿¿äèéí
õ¿÷èéã ÷èãë¿¿ëýõ íü ÷óõàë áàéíà. Èíãýõäýý òýäíèé ¿éë àæèëëàãààã äàí äýýðõ
àñóóäëààð õÿçãààðëàíà ãýæ ¿çýæ áîëîõã¿é. Òýãýõäýý óëñ àðäûí àæ àõóéí ñàëáàð á¿ðò
îíîëûí ã¿í ã¿íçãèé ñóäàëãàà õèéõýä óã õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí ºíäºð ìýðãýæèë á¿õèé
çàðèì àæèë÷äûí õ¿÷èéã ÷èãë¿¿ëýõèéí ÷óõëûã îðõèãäóóëæ áîëîõã¿é.
Ñàíàæ õýëñýí ç¿éëýý õóðààíãóéëæ, áàéãóóëëàãà á¿ðýýñ õýòèéí òºëºâ áîëîâñðóóëàõàä
îðóóëàõ õóâü íýìðýý ¿ð àøèãòàé áîëãîõûí òóëä òýäãýýðýýñ õàðèóöàí áèåë¿¿ëýõ îëîí
òàëòàé èõ ¿¿ðãèéã íàðèéí çààãëàí òîãòîîæ ºãºõ íü ÷óõàë áîëîõûã äàõèí òýìäýãëýå.
Áàãà õóðëûí á¿õ ¿éë àæèëëàãààíä èäýâõèòýé îðîëöîí òóñëàëöñàí Òà á¿õýí, á¿õ
èëòãýã÷ íàð, ò¿¿í÷ëýí ìàíàé õóðëûí áýëòãýë, ò¿¿íèé îëîí òàëòàé á¿õ àæëûí ÿâöûã
àìæèëòòàé áîëãîõîä èõ ÷àðìàéëò ãàðãàñàí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè, պ人 àæ
àõóéí ÿàì, ÿàìäûí õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí óäèðäàõ íºõºä, àæèëòàí, îð÷óóëàã÷ áîëîí òóñ
õóðëûí ¿íäñýí áàðèìò áè÷èã, çºâëºìæèéã áîëîâñîðóóëàõàä øóðãóó àæèëëàñàí
ðåäàêöèéí êîìèññò òàëàðõàöãààÿ.
Ìàíàé áàãà õóðëûí àæèëëàãààíä îðîëöîæ èõ òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëñýí àêàäåìè÷
Í.Í.Íàêðàñîâ òýðã¿¿òýé ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí òºëººëºã÷èä, ÇÑÁÍÕÓ-ààñ ÁÍÌÀÓ-ä
ñóóãàà îíö áºãººä á¿ðýí ýðõò ýë÷èí ñàéä Í.Ñ.Í. Ùåòèíèí áîëîí çºâëºëòèéí
ìýðãýæèëòýí íºõäºä Òà á¿õíèé ºìíººñ ÷èí ç¿ðõíèé òàëàðõëàà èëýðõèéëå.
Ìàíàé õóðëûí àæèëëàãààíä àíõààðàë òàâüæ ò¿¿íèé àæëûã ã¿íýý ñîíèðõîñîí
ÿâäàëä íàì çàñãèéí óäèðäàã÷ íàðò òàëàðõàöãààÿ.
Òà á¿õýíä öºìä íü ýð¿¿ë ýíõ, á¿òýýëèéí èõ àìæèëòûã õ¿ñüå.
Õóðàë õààñíûã ìýäýãäýå.
ØÓÀ-èéí ìýäýý.1973. ¹2. òàë. 8-13
246

ÍÈÉÃÝÌ-ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÕªÃÆËÈÉÍ ÕÝÒÈÉÍ ÒªËªÂ-
ÏÐÎÃÍÎÇÛÍ ÀÐÃÀ ÁÀÐÈËÛÍ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄÀË
Ìàíàé ýðèí ¿åèéã êàïèòàëèçìààñ ñîöèàëèçìä øèëæèí îðîõ ¿å ãýæ ìàðêñèçìëåíèíèçìèéí
îíîëûí ¿¿äíýýñ òîäîðõîéëñîí íü äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí
õºãæèë, ò¿¿íèé õýòèéí ñàéõàí òºëºâººð óëàì íîòëîãäñîîð áàéíà.
Õîðèí æèëèéí ºìíº ñîöèàëèñò îðíóóä äýëõèéí ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé 1/5-
èéã ãàðãàæ áàéñàí áîë îäîî 2 / 5
-ûã ãàðãàæ áàéíà.
̺í õóãàöààíä ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë äýëõèéä 3 äàõèí
ºññºí áàéõàä ñîöèàëèñò îðíóóäàä 5,8 äàõèí íýìýãäæýý. Õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã
äýýøë¿¿ëýõ õóðäöààðàà ñîöèàëèñò îðíóóä êàïèòàëèçìààñ äàâñààð áàéíà.
Îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíòåõíèêèéí øèíý øèíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä
ñîöèàëèñò îðíóóä, òóõàéëáàë ÇÕÓ àñàð èõ õóâü íýìýð îðóóëæ áàéãàà íü öààøäàà
¿ðãýëæ ºñºí íýìýãäýõ èðýýä¿éòýéãýýðýý íèéãìèéí õºãæëèéí õýòèéí òºëºâèéã
òîäîðõîéëæ áàéäàã áèëýý. Àòîìûí ýð÷èì õ¿÷èéã ýíõ òàéâíû ¿éëñò àøèãëàõ òàëààð
ÇÕÓ àñàð èõ ¿íýò ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéãààãààñ ãàäíà ñàíñðûã ñóäëàõ èõ çàìûã íýýæ,
ýíý òàëààð øèíý øèíý íýýëòèéã ãàðãàñààð áàéíà.
Ñîöèàëèçì ýäèéí çàñãèéí òàëààð äàâóóòàé áàéõ ÿâäëûã õàíãàõàä øèíæëýõ óõààíòåõíèêèéí
õóâüñãàëûí îëîëòûã ¿ð á¿òýýëòýé àøèãëàõ íü íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé
áàéäàã áèëýý. Äýëõèé äýõ íèéãìèéí õî¸ð ñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí óðàëäààí íü þóíû
ºìíº øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí õóâüñãàëûí îëîëòûã ÷àäàìãàé àøèãëàõàä îðøèæ
áàéíà.
Äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåì íü ýäèéí çàñãèéí íýãòãýëèéã ºðãºí õýìæýýãýýð
ÿâóóëæ áàéäãààðàà óã íýãòãýëèéí õ¿ðýýí äýõ ¿éëäâýðëýëèéí ºñºëò, íèéãìèéí
õºäºëìºðèéí
á¿òýýìæèéã ¿ðãýëæ èõýñãýõ, õºäºëìºð÷äèéí àìüäðàëûí ò¿âøèíã áàéíãà
äýýøë¿¿ëæ ÷àäàõ áîëîëöîîòîé þì.
«Õàìòûí àæèëëàãààã öààøèä ã¿íçãèéð¿¿ëýí áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, ñîöèàëèñò
ýäèéí çàñãèéí èíòåãðàöûã õºãæ¿¿ëýõ íü äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí ýäèéí
çàñãèéí õ¿÷ ÷àäëûã çóçààòãàí, îðîí òóñ á¿ðèéí óëñ àðäûí àæ àõóéã áýõæ¿¿ëýí
õºãæ¿¿ëýõýä òóñ äºõºì áîëîõ áºãººä ýíý íü ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí ýâ íýãäëèéã
áàòàòãàí, íèéãìèéí àìüäðàëûí á¿õ ñàëáàðò êàïèòàëèçìààñ ñîöèàëèçì äàâóóòàéã
íîòëîí õàðóóëæ ñîöèàëèçì êàïèòàëèçì õî¸ðûí óðàëäààíä ñîöèàëèçìûí ÿëàëòûã
õàíãàõ ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë áîëíî» ãýæ ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í îðíóóäûí õàìòûí
àæèëëàãààã öààøèä ã¿íçãèéð¿¿ëýí áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, ñîöèàëèñò ýäèéí çàñãèéí
èíòåãðàöûã õºãæ¿¿ëýõ öîãöîëáîð ïðîãðàììä çààñàí áèëýý.
ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í îðíóóä ñîöèàëèñò èíòåãðàöûã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîí
õºãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí äýýð õºãæëèéí ñàéõàí èðýýä¿éãýý óäààí õóãàöààãààð õýòèéã õàðàí
òºëºâëºæ áàéíà.
Õºãæëèéã øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ óðüä÷èëàí õàðíà ãýäýã íü óã õºãæèë àëñ
èðýýä¿éä ÿìàð áàéð áàéäàëòàé áîëîõûã óðüäààñ òºñººëºí ¿çíý ãýñýí ¿ãýý. Ýíý
óðüä÷èëàí ¿çýõ ÿâäëûã õèéõäýý ìàðêñèñò îíîëûã áàðèìòëàí íèéãìèéí õºãæëèéí
îð÷èí ¿åèéí áàéäàë, ò¿¿íèé õýòèéí õàíäëàãûã õàìò àâ÷ çàäëàí øèíæèæ, 10 áóþó 20
æèëèéí öààíà óã õºãæëèéí ¿íýí òºðõ ÿìàð áàéõûã áîëîâñðóóëäàã.
Íèéãìèéí õºãæëèéí àðãûí ¿íäñèéã òýãæ áîëîâñðóóëàõàä ìàðêñèçì-ëåíèíèçì,
ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã íü áîëîõ äèàëåêòèê áà ò¿¿õèéí ìàòåðèàëèçì, óëñ òºðèéí
I
247

ýäèéí çàñãèéí óõààí, øèíæëýõ óõààíû êîììóíèçìûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çäýã áèëýý.
Õºãæëèéã óðüä÷èëàí ä¿ãíýõýä ò¿¿íèé ãîë äºðâºí ýëåìåíòèéã þóíû ºìíº
õàðãàëçäàã. ¯¿íä: Îäîî áàéãàà áàéíãûí á¿ðýëäýõ¿¿í ýëåìåíò¿¿ä, áàéãàà áîëîâ÷
öààøäàà ¿ã¿é áîëîõ ýëåìåíò, áàñ äºíãºæ ¿¿ñýí õºãæèæ áóé ýëåìåíò, ìºí
îäîîõîíäîî èëðýí ãàðààã¿é áîëîâ÷ ¿¿ñýí õºãæèõ òºëºâòýé ýëåìåíò¿¿ä çýðýã þì.
Õºãæëèéã óðüä÷èëàí õàðàõ àñóóäëûí õàìãèéí ãîë íü óã õºãæëèéí îäîîãèéí
áàéäëààñ àëü íü ¿ëäýæ, ººðººð õýëáýë ÿìàð íü ¿ã¿é áîëæ, ìºí ÿìàð ç¿éë öîî øèíýýð
áèé áîëîõûí ó÷ðûã îëîõ ÿâäàë þì.
Ýäãýýðèéã õèéõýä þóíû ºìíº áàéãàëü, ò¿¿õèé ýäèéí íººöèéã øèíæëýõ óõààíû
îëîëòûã ò¿øèãëýí íýýí àøèãëàæ, ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèéã õºãæ¿¿ëýõ, ¿éëäâýðëýëèéí
¿íäñýí ôîíäûã áàéíãà íýìýãä¿¿ëýõ, óëìààð õºäºëìºð÷èí àðäûí àìüäðàëûã áàéíãà
äýýøë¿¿ëýõ ÿâäàë ìºí þì.
Ò¿¿õèé ýä áîë õºäºëìºðò õýðýãëýãääýã ìàòåðèàë áºãººä ýíý íü õºäºº àæ àõóé
(¿ð òàðèà, íîîñ, àðüñ øèð, ìàõ ñ¿¿) ¿éëäâýðèéí ò¿¿õèé ýäèéí íººö (õ¿äýð, í¿¿ðñ,
íåôòü, îé ìîä, óñ, óðãàìàë ìºí õèéìýë ç¿éë) ãýæ õóâààãääàã. Ñîöèàëèñò íèéãìèéí
õºãæëèéí õýòèéí. òºëºâèéã áîëîâñðóóëàõ àñóóäàë áîë ãàãöõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí
àñóóäëûã õàìààðàõ áèø, õàðèè íèéãìèéí ºðãºí õýìæýýíèé îëîí òàëòàé àñóóäàë,
øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí õºãæëèéí ÿâö, ò¿¿íèé èðýýä¿éã õàðãàëçàí õèéäýã
áîëîõîîð óäààí õóãàöààíû õýòèéí òºëºâëºãºº áîë íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí òºëºâëºëò
þì.
Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã óðüä÷èëàí ñóäëàõàä øààðäàãääàã ãîë ç¿éë¿¿ä ãýâýë:
1. Øèíæëýõ óõààè-òåõíèêèéí áîëîí íèéãìèéí ¿éë ÿâö, õàíäëàãûã îíîëûí
¿¿äíýýñ çàäëàí øèíæëýõ.
2. Íýãýíò áèé áîëñîí áàéäëûã ¿íýëæ, àæ àõóéí õºãæëèéí çàíãèëàà àñóóäëûã
èëð¿¿ëýí ñóäëàõ.
3. Õàíäëàãûã ººð÷ëºõºä øèéäâýðëýõ íºëººëºõ¿éö õ¿÷èí ç¿éëèéã èëð¿¿ëýí óóë
õ¿÷èí ç¿éëèéí ¿éë÷èëãýýíèé õóãàöààã òîäîðõîéëîõ.
4. Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí çîðèëòóóäûã ñîíãîí àâ÷ õàðüöóóëàí ¿çýæ øàëãàõ,
áîäîæ øèéäâýð ãaprax áîëîìæòîé òàëûã ¿íýëæ ¿çýõ çýðýã áîëíî.
Ýäãýýð ç¿éë¿¿äèéã ñîöèàëèñò îðíóóä õàðãàëçàí ¿çýæ òóõàéí óëñûí íèéãýì-ýäèéí
çàñãèéí õºãæëèéã óäààí õóãàöààãààð òºëºâëºõ àñóóäëàà áîëîâñðóóëàõàä õýðýãëýæ
ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ¿íýò òóðøëàãûã õóðèìòëóóëñààð áàéíà.
Àêàäåìè÷ À.Åôèìîâûí õýëñíýýð 1 :
ÇÕÓ-ä õóðèìòëóóëñàí òóðøëàãà íü óëñ àðäûí àæ àõóéö òºëºâëºëòºíä äîð äóðäñàí
ïðîãíîçûí ñèñòåìä òóëãóóðëàäàã. ¯¿íä:
à) õ¿í àìûí áàéäëûí õýòèéí òºëºâèéã áîëîâñðóóëàõäàà õºäºëìºðèéí íººöèéã
îðîí äàÿàð áà íèéãìèéí á¿ëýã, íóòàã äýâñãýðýýð íü àâ÷ óðüä÷èëàí ñóäàëäàã.
á) áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéí ïðîãíîçûã ãîë á¿ëýã àíãèàð íü õèéæ, òýäãýýðèéã àæ
àõóéí ýðãýëòýä òàòàí îðóóëàõ òºëºâèéã ñóäàëäàã.
â) øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí õºãæëèéí ïðîãíîçûã áîëîâñðóóëæ, øèíæëýõ óõààíòåõíèêèéí
äýâøëèéí ¿ð íºëºº íèéãìèéí ¿éëäâýðëýë, ò¿¿íèé îëîí ñàëáàðûí õºãæèëä
õýðõýí òóñäàãèéã óðüä÷èëàí ñóäàëäàã.
ã) äýýðõ ñóäàëãààíóóäûí ¿íäñýí äýýð òóëãóóðëàí ýäèéí çàñãèéí ä¿ãíýëòèéã ñàÿ
õèéíý.
¯¿íä: óëñ õîîðîíäûí õºãæëèéí õàðèëöààíû õýòèéí òºëºâèéã á¿õ òàëààð íü
õàðãàëçàíà.
Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí õýòèéí òºëºâèéã áîëîâñðóóëàõäàà àæèëëàõ
õ¿÷, ¿éëäâýðëýëèéí ôîíä, õºðºí㺠îðóóëàëò, àðä èðãýäèéí àìüäðàëûí ò¿âøèíã
1
«Ýíý òàéâàí, ñîöèàëèçìûí àñóóäàë» ñýòã¿¿ë. 1971 îí. ¹ 1. 34 äýõ òàë.
248

äýýøë¿¿ëýõ õýòèéí òºëºâ, óëñ àðäûí àæ àõóé, ò¿¿íèé ñàëáàðûí á¿òýö çýðýã ¿íäñýí
àñóóäëûã õàìààðóóëàí õèéíý.
Óëñ àðäûí àæ àõóé, òýäãýýðèéí ñàëáàðûã öîãöîëáîðîîð õºãæ¿¿ëýõ, òýäãýýðèéí
á¿òöèéí ººð÷ëºëò, ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé áàéäàë, ñàíõ¿¿ãèéí õàðèëöàà, ýäèéí çàñãèéí
ãàäààä õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõ õýòèéí òºëºâ çýðýã õàìààðíà.
Ò¿¿õèé ýä áîëîâñðóóëàõààñ ýõëýí õàãàñ á¿òýýãäýõ¿¿í ãàðãàõûã îðîëöóóëàí
áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿í ãàðãàõ õ¿ðòýëõ ýðýìáý äàðààòàé ¿å øàò áàðèìòëàí ¿éëäâýðèéã
áàéðëóóëàõ íü ÷óõàë 2 ãýæ Â.È.Ëåíèí çààñàí áàéäàã áèëýý.
Ýíý èõ õýìæýýíèé îëîí òàëòàé ñóäàëãààã ÿâóóëàõàä ñîöèàëèñò îðíóóäûí
õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóä òóñ òóñäàà òîäîðõîé àæëûí ÷èã, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí
õóâààðèóäûã ãàðãàí àæèëëàäàã àæýý.
ÇÕÓ-ûí òóðøëàãààñ ¿çýõýä ÇÑÁÍÕÓ-ûí Óëñûí Òºëºâëºãººíèé Õîðîîíû äýðãýäýõ
Ýäèéí çàñãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýí, ÇÑÁÍÕÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû
Àêàäåìèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õýä õýäýí áàéãóóëëàãà, ÿàì, òóñãàé ãàçðóóäûã
õàìààðóóëàí ýäèéí çàñãèéí óðüä÷èëñàí ä¿ãíýëòèéí àñóóäëûã áîëîâñðóóëäàã àæýý.
ÇÕÓ-ûí Óëñûí Òºëââëºãººíèé Õîðîîíû äýðãýäýõ õ¿ðýýëýíãèéí øóãàìààð äóíäàæ
þì óó óäààí õóãàöààíû óðüä÷èëñàí ä¿ãíýëòèéí àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëæ, 10—15
æèëèéí õóãàöààòàé ýäèéí çàñãèéí òîäîðõîé óðüä÷èëñàí ä¿ãíýëò çîõèîäîã áàéíà. Òóñ
õ¿ðýýëýíä óëñ àðäûí àæ àõóéí îëîí õ¿÷èí ç¿éë á¿õèé ýäèéí çàñãèéí çàãâàð, ñàëáàð
äóíäûí òîìñãîñîí áàëàíñ, ¿íäñýí ôîíäûí íºõºí ¿éëäâýðëýë, õºðºí㺠îðóóëàëòûè
çàãâàð, õýðýãëýýíèé á¿òýö çýðãèéã áîëîâñðóóëæ òóðøëàãààð øàëãàäàã àæýý.
Øèíæëýõ óõààíû ¿íäñýí ãîë ÷èãëýëèéí õºãæëèéí õýòèéí òºëºâèéã ñóäëàí
áîëîâñðóóëàõ àñóóäëûã ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí óäèðäëàãûí äîð ò¿¿íèé îëîí
õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ ýðõëýí ÿâóóëäàã àæýý.
Öîãöîëáîð áºãººä ñàëáàð äóíäûí øèíæòýé õàâñàðãà øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí
÷èãëýëèéí õýòèéí òºëºâèéã ñóäëàõ àæëûã Øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí àñóóäàë
ýðõýëñýí Óëñûí õîðîîíû óäèðäëàãààð õèéæ áàéíà. ¯¿íä ÿàì, òóñãàé ãàçðûí
ñàëáàðûí ñóäàëãààíû áîëîí òºñºë çîõèîõ èíñòèòóò¿¿ä òóñ òóñûí ñàëáàðûí
òåõíèêèéí ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõ õýòèéí òºëºâèéã ñóäëàõ àæëûã õèéäýã áàéíà.
Ñîöèàëèñò áóñàä îðíóóäàä ìºí èéì ÷èãýýð òóõàéí îðíû íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí
õýòèéí òºëºâèéã áîëîâñðóóëàõ àæëûã ÿâóóëæ áàéíà.
ÁÍÌÀÓ-ûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí õýòèéí òºëºâèéã áîëîâñðóóëàõ àæèë
ìàíàéä ýõëýí õèéãäýæ áàéíà.
Ìàíàé îðíû õºãæëèéí õýòèéí òºëºâèéí àæëûã áîëîâñðóóëàõ ÷èã øóãàìûã
ÌÀÕÍ-ûí IV ïðîãðàììààð òîäîðõîéëîí çààñàè áèëýý.
Íàìûí ïðîãðàììä çààõäàà: «ÁÍÌÀÓ-ä ñîöèàëèçì áàéãóóëæ äóóñãàõ... ¿åèéí
ýäèéí çàñãèéí ãîë àñóóäàë áîë óëñ îðíîî öààøèä ¿éëäâýðæó¿ëýõ, õºäºº àæ
àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã ìåõàíèêæóóëàõ, óëñ àðäûí àæ àõóéí á¿õ ñàëáàðûí òåõíèê
õàíãàìæèéã äýýøë¿¿ëýõ çýðãýýð ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí õàìãèéí
àøèãòàé öîãöîëáîð á¿õèé áààç áàéãóóëæ äóóñãàõ ÿâäàë ìºí» 3 ãýæýý. Äýýðõ ¿íäñýí
çîðèëòòîé óÿëäóóëàí íàìûí ïðîãðàììä çààñàí íü:
— Ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààç áàéãóóëàõàä ñîöèàëèçìûí ýäèéí
çàñãèéí õóóëü, þóíû óðüä ñîöèàëèçìûí ýäèéí çàñãèéí ãîë õóóëü, óëñ àðäûí àæ àõóéã
òºëºâëºãººòýé, òýíö¿¿õýí õºãæ¿¿ëýõ õóóëèéí øààðäëàãûã óäèðäëàãà áîëãîõ;
2
Â. È. Ëåíèí. Çîõèîëóóä. 27 äóãààð áîòü, ÓÁ. 1967. 337 äàõü òàë.
3
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí ïðîãð ÓÁ. 1966. 17 äàõü òàë.
II
249

— Óëñ àðäûí àæ àõóéí ñàëáàðûí áà ¿éëäâýðëýë õýðýãëýýíèé õîîðîíä çºâ
òýíöâýð áàðèìòëàõ, óëñ îðíû ¿éëäâýðëýõ õ¿÷èéã õàìãèéí ç¿é çîõèñòîé áàéðøóóëàõ,
õºäºëìºð, ýä ìàòåðèàë, ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéã ¿ð á¿òýýëòýé àøèãëàõ, äîòîîäûí á¿õ
íººö áîëîëöîîã äýýä õýìæýýãýýð äàé÷ëàõ, õîîðîíäîî àâöàëäàà õîëáîîòîé, áèå áèåý
íºõºí õàíãàäàã ýäèéí çàñãèéí ñàëáàð áèé áîëãîõ;
— Ñîöèàëèñò îðíóóäûí ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí õýìæýýã ààæìààð æèãäð¿¿ëýõ
çîðèëòûã áàðèìòëàõ;
— ªºðèéí íººö áàÿëãèéã äýýä õýìæýýãýýð àøèãëàæ, öàõèëãààí ñòàíöûã
îëøðóóëàí õ¿÷ ÷àäëû íü íýìýãä¿¿ëýõ ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðèéã èë¿¿ ò¿ðãýí
õóðäàöòàé õºãæ¿¿ëýí óëñ àðäûí àæ àõóé, õ¿í àìûí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷, ò¿ëøíèé
õýðýãöýýã óëàì á¿ð õàíãàõ;
— ¯éëäâýðèéí ýðäýñ, ò¿¿õèé ýä, ò¿ëøíèé íººö, òóõàéëáàë, ºíãºò áîëîí õîâîð
ìåòàëë, õèìèéí ¿éëäâýðèéí ò¿¿õèé ýäèéí íººöèéã èëð¿¿ëýí àðâèæóóëæ óëìààð
îëçâîðëîõ, áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðèéí çîõèõ ñàëáàðûã ãóéâàëòã¿é õºãæ¿¿ëýõ;
— Îð÷èí ¿åèéí òýðã¿¿íèé òåõíèêèéí áààç äýýð õºíãºí áîëîí õ¿íñíèé
¿éëäâýðèéí ÿíç á¿ðèéí ñàëáàðûã öààøèä ò¿ðãýí õºãæ¿¿ëýõ, õºäºº àæ àõóéí ãîë
÷óõàë òºðëèéí ò¿¿õèé ýä, ÿëàíãóÿà ìàë àæ àõóéí ò¿¿õèé ýäèéã ¿éëäâýðèéí àðãààð
á¿ðýí áîëîâñðóóëàõ çîðèëòûã øèéäâýðëýõ;
— պ人 àæ axyéí ¿éëäâýðëýëèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ äýñ äàðààòàé àðãà õýìæýý àâ÷
ÿâóóëàõ, ò¿¿íèé öààøäûí õýëáýðýëòã¿é ºñºëòèéã õàíãàõ, ñîöèàëèñò õºäºº àæ àõóéí
¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé àñàð èõ äàâóó òàëûã äýýä õýìæýýãýýð àøèãëàñíû ¿íäñýí äýýð ìàë
àæ àõóé, òàðèàëàíãèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéã á¿õèé ë àðãààð íýìýãä¿¿ëýõ.
õºäºº àæ àõóéí íýãäýë, ñàíãèéí àæ àõóéí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààçûã òóóøòàé
áýõæ¿¿ëýõ, òýäãýýðèéã òåõíèêýýð òîíîãëîõ ÿâäëûã äýýøë¿¿ëýõ;
— Ìàë àæ àõóé, òàðèàëàíãèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õàìãèéí äýýä õýìæýýãýýð
íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð ¿éëäâýðëýëèéí ãîë õýðýãñýë, õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí
¿íäñýí íºõöºë áîëñîí ãàçàð íóòãèéã çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ;
— Õîò õºäººä, ÿëàíãóÿà ìàë÷äûí ºâºë溺, çóñëàíä îðîí ñóóöíû áàðèëãûã
ºðãºíººð áàðüæ áàéãóóëàõ, õºäºº àæ àõóéí íýãäýë, ñàíãèéí àæ àõóé, òýäãýýðèéí
áðèãàä, òàñãèéã îð÷èí ¿åèéí ñî¸ëûí òºâòýé áîëãîõ çýðãýýð àæèë÷èí, àëáàí õààã÷èä,
õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéí ãèø¿¿äèéí õºäºëìºðèéí íºõöºëèéã áàéíãà ñàéæðóóëàõ,
îðîí ñóóöíû ôîíäûã ºðãºòãºõºä íýí õ¿÷ ÷àðìàéëòàà òàâèíà 4 ãýæýý.
ÌÀÕÍ-ûí ìýðãýí óäèðäëàãà, ÇÕÓ-ûí àõ ä¿¿ ¸ñíû ºãººìºð òóñëàìæ, ñîöèàëèñò
îðíóóäòàé õºãæ¿¿ëæ áàéãàà õàìòûí àæèëëàãààíû à÷ààð ÁÍÌÀÓ íèéãýì-ýäèéí
çàñãèéíõàà õºãæ뺺ð øèíý òîìõîí àìæèëòóóä îëñîîð áàéíà.
1970 îíûã 1960 îíòîé õàðüöóóëáàë óëñ àðäûí àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿íäñýí
ôîíä 2,3 äàõèí, íèéãìèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í 1,6 äàõèí ºñ÷ýý. Ýõ îðíû àæ ¿éëäâýð
îëîí ñàëáàðò á¿òýöòýé áîëæ, á¿òýýãäýõ¿¿í íü ºíãºðñºí õóãàöààíä 2,6 äàõèí ºñ뺺.
Óëñ õîðøîîëëûí æèæèãëýí õóäàëäààëàõ áàðààíû ýðãýëò 1961-1970 îíä1,7 äàõèíààð
íýìýãäýâ. Ñ¿¿ëèéí 10 æèëä õ¿í àìûí ìºíãºí îðëîãî æèë òóòàì 5,5 õóâèàð ºñ÷
áàéíà. Îäîî 10 ìÿíãàí õ¿í òóòìààñ 2200 íü ñóðàëöàæ áàéíà. Îðîí ñóóöíû áàðèëãà
áàéãóóëàëò ºðãºæèæ, õ¿í àìûí ñî¸ë àõóéí ¿éë÷èëãýý ñàéæðàí óëñ îðîí äàÿàð
ðàäèîæèæ, òåëåâèçèéí íýâòð¿¿ëýã ºðãºæñººð áàéíà. 5
Ïðîãðàììûí äýýðõ çààëòóóäûã ¿íäýñëýí “ÁÍÌÀÓ-ûí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí
õºãæëèéí ïðîãíîç, óëñ àðäûí àæ àõóéí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ 10-15 æèëèéí
òºëºâëºãººíèé ¿íäñýí ÷èãëýë áîëîâñðóóëàõ òóõàé” òîãòîîëûã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
4
Mºí òýíä 17, 18, 19,20,21, 26 äàõü òàë
5
ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèëò, áàéðøèëòûí òóõàé áîëñîí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà
õóðëààñ ãàðãàñàí åðºíõèé çºâëºìæ. 1973 îí.
250

Õîðîîíû óëñ òºðèéí òîâ÷îî 1972 îíû 2 äóãààð ñàðûí 4-íä ãàðãàñàí áèëýý.
Ýíý òîãòîîëä óã ïðîãíîçûã áîëîâñðóóëàõ àñóóäëûí çîðèëò, àæëûí ÷èã,
ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí õ¿ðýý, õóãàöààã òîäîðõîé çààæ, Óëñûí òºëºâëºãººíèé êîìèññ,
Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè, ØÓÒÓ Õîðîî, ÿàì òóñãàé ãàçðóóäàä ¿¿ðýã ºãñºí áèëýý.
Äýýðõ àæëóóäûã çîõèöóóëàí ã¿éöýòãýõ çîðèëãîîð Óëñûí òºëºâëºãººíèé êîìèññûí
á¿ðýëäýõ¿¿íä ïðîãíîç õýòèéí òºëºâëºëòèéí ãàçðûã áàéãóóëñàí áèëýý.
Áèäíèé ºìíº òóñ îðíû óëñ àðäûí àæ àõóéí õºãæëèéí ãîë ÷èãëýë, ò¿¿íèé ¿ð
àøèãòàé á¿òýö, áàéðøèëòûã ººðèéí îðíû áàéãàëü, ò¿¿õèé ýäèéí íººö áîëîí ÝÇÕÒÇèéí
ãèø¿¿í îðíóóäûí ñîöèàëèñò èíòåãðàöûí õºãæëèéí Ïðîãðàììûã õàðãàëçàí
çîõèîõ, òîäîòãîõ, ¿íäýñëýë áîëîâñðóóëàõ èõ àæèë òóëãàðàí çîãñîæ áàéíà.
ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í îðíóóäûí õàìòûí àæèëëàãààã öààøèä ã¿íçãèéð¿¿ëýí
áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, ñîöèàëèñò ýäèéí çàñãèéí èíòåãðàöûã õºãæ¿¿ëýõ Öîãöîëáîð
Ïðîãðàììä çààõäàà:
«ÁÍÌÀÓ-ûà ýäèéí çàñãèéí áàéäàë, ò¿¿íòýé õîëáîãäñîí ºâºðìºö àñóóäëûã
õàðãàëçàí, ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í ñîíèðõîã÷ îðíóóä, ÁÍÌÀÓ-ûí áàéãàëü, ýäèéí
çàñãèéí íºõöºëèéã áîäîëöîæ, ò¿¿íèé ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã ò¿ðãýòãýõ, ¿ð àøãèéã
äýýøë¿¿ëýõ õèéãýýä õàìòûí àæèëëàãààã öààøèä ã¿íçãèéð¿¿ëýí áîëîâñðîíãóé
áîëãîæ, ñîöèàëèñò ýäèéí çàñãèéí èíòåãðàöûã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí òóñãàé
àðãà õýìæýýã ÁÍÌÀÓ-òàé òîõèðîëöñîí ¸ñîîð õî¸óë áóþó îëóóë çºâøººðºëöºæ
áîëîâñðóóëíà» 6 ãýæýý. Ýíý çîðèëòûã õàíãàõûí òóëä óã ïðîãðàììä îëîí òîäîðõîé
àñóóäàë äýâø¿¿ëýí òàâüñàí. ¯¿íä:
«Öîãöîëáîð àðãà õýìæýýíä, òóõàéëáàë, ñîíèðõîã÷ îðíóóäààñ ººðñäèéí
ñàíõ¿¿, ìàòåðèàë-òåõíèê, õ¿í õ¿÷íèé îðîëöîîòîéãîîð àæ ¿éëäâýðèéí áîëîí áóñàä
áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã õàìòðàí áàéãóóëæ, àøèãëàõ, ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í îðíóóäûí
òóñëàìæààð áàéãóóëñàí àæ ¿éëäâýðèéí ãàçðûí òºñëèéí õ¿÷ ÷àäëûã ýçýìøèæ,
òºñºëä çààñàí òåõíèê ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëòèéã õàíãàõàä íü òóñëàõ, òóñãàé ãýðýý
õýëýëöýýð áàéãóóëàõ ¿íäñýí äýýð òºðºë á¿ðèéí çýýëëýãèéã õºíãºëºëòòýé áîëçîë,
õóãàöààòàéãààð îëãîõ, õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëýí àøèã øèìèéã
äýýøë¿¿ëýõ, çàðèì íýð òºðëèéí ýðäýñ, ò¿¿õèé ýä îéí áàÿëãèéã áîëîâñðóóëàõ
àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð øààðäàãäàõ ¿åä õºäºº
àæ àõóéí áîëîí áîëîâñðóóëàõ àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íä ãàäààä õóäàëäààíû
óðàìøóóëëûí ¿íý õýðýãëýõ, ÁÍÌÀÓ-ûí øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ, øèíæëýõ
óõààí-òåõíèêèéí äýâøëèéã ò¿ðãýòãýõýä íü ¿ð àøèãòàé òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ, ¿íäýñíèé
.ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõýä íü á¿õèé ë àðãààð äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, òóñãàé
Ìýðãýæèëòýí, ìýðãýæèëòýé àæèë÷äûã õºíãºëòòýé òàðèôààð òîìèëîí àæèëëóóëàõ,
çàðèì îðíîîñ ÁÍÌÀÓ-òàé òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð áóöàëòã¿é òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ
çýðýã àñóóäàë îðîõ áîëíî 7 ãýæýý.
Òóñ óëñûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õýòèéí õºãæëèéí òºëºâèéã áîëîâñðóóëàõ
çîðèëòûã õàíãàæ áèåë¿¿ëýõèéí òóëä ìàíàé òºëºâëºãººíèé áàéãóóëëàãà, ÿàì, òóñãàé
ãàçðóóä, Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áóñàä áàéãóóëëàãóóä 1972
îíû 2 äóãààð õàãàñûí äîòîð õýòèéí òºëºâëºëòèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ áýëòãýë
àæëûí òàëààð íýëýýä ç¿éëèéã õèéæ ÿâóóëæýý. ¯¿íä:
à. Õýòèéí òºëºâëºãººíèé ¿íäñèéã áîëîâñðóóëàõàä øààðäàãäàõ òîî áàðèìòûã
ýìõëýí öýãöýëæ ñóäëàõ.
á. Òºñëèéí óðüä÷èëñàí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëæ, óëñ àðäûí àæ àõóéí õýòèéí òºëºâèéí
¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëòýýð õî¸ð òºðëèéí òîîöîîëëûã Òºëºâëºãººíèé Êîìèññîîñ ãàðãàæýý.
6
ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í îðíóóäûí õàìòûí àæèëëàãààã öààøèä ã¿íçãèéð¿¿ëýí áîëîâñðîíãóé áîëãîæ,
ñîöèàëèñò ýäèéí çàñãèéí èíòåãðàöûã õºãæ¿¿ëýõ öîãöîëáîð ïðîãðàìì. ÓÁ. 1971 îí, 15-16-ð òàë
7
̺í òýíä
251

â. ÇÑÁÍÕÓ áà áóñàä àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäûí óäààí õóãàöààíû òºëºâëºëòèéí
îíîë, ïðàêòèêèéí òóðøëàãàä òóëãóóðëàæ, àðãà ç¿éã ýçýìøèõ òàëààð íýëýýä àæëûã
ÿâóóëæýý
ÁÍÌÀÓ-ûí Òºëºâëºãººíèé Êîìèññ, ÿàì, òóñãàé ãàçðóóä, ØÓÀ áà ýðäýì
øèèæèëãýýíèé áóñàä áàéãóóëëàãàä òóñ òóñûí øóãàìààð ÇÑÁÍÕÓ áà áóñàä àõ
ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäûí òºëºâëºãººíèé áîëîí ýðäýì ñóäëàëûí ãàçðóóäòàé àðãà
ç¿éí àñóóäëààð íýí õýðýãòýé çºâëºëãººí¿¿äèéã ÿâóóëæýý. Òóõàéëáàë Øèíæëýõ
óõààí Àêàäåìèéí øóãàìààð ÇÕÓ-ûí ØÓÀ áà Òºëºâëºãººíèé Õîðîîíû äýðãýäýõ
¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé áàéðøèëòûã ñóäëàõ çºâëºë (õ¿ðýýëýí), ÁÍÏÀÓ, ÁÍÁÀÓ,
ÁÍÀÃÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí äýðãýäýõ õýòèéí òºëºâèéã áîëîâñðóóëäàã
áàéãóóëëàãóóäûí àæèëòàé òàíèëöàæ õèéæ áóé àæëûí îíîëûí àðãà áàðèëòàé
õîëáîãäñîí òóðøëàãûã ñóäàëñàí áèëýý.
Äýýðõ ñàíàë çºâëºë㺺í íü áèäíèé àæëûí ýõëýëòýä èõ à÷ òóñòàé áîëæ ºãñºí
áèëýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí ííéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ïðîãíîç, óëñ àðäûí àæ àõóéí
ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ 10— 15 æèëèéí òºëºâëºãººíèé ¿íäñýí ÷èãëýë áîëîâñðóóëàõ
òóõàé ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíîîñ ãàðãàñàí òîãòîîëûã
õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä Óëñûí Òºëºâëºãººíèé Êîìèññ, ØÓÀ-èéí Ãàçàð ç¿éí õ¿ðýýëýí,
Ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýëýí, Ãåîëîãè, Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíã¿¿ä, պ人 àæ àõóéí ßàìíû
õàðüÿà Ìàë àæ àõóéí õ¿ðýýëýí, Áèë÷ýýð òýæýýëèéí õ¿ðýýëýí, Óðãàìàë ãàçàð
òàðèàëàíãèéí õ¿ðýýëýí, Áàðèëãà øèíæèëãýýíèé èíñòèòóò, Òýýâðèéí ¿éëäâýðëýë,
øèíæèëãýýíèé èíñòèòóò, Óñ öàã óóðûí èíñòèòóò çýðýã ÿàì, òóñãàé ãàçðûí äýðãýäýõ
õ¿ðýýëýíã¿¿ä, ìºí òóñ óëñûí èõ áà äýýä ñóðãóóëèéí áàãø íàð, ÿàì, òóñãàé ãàçðûí
øóãàìààð íýëýýä õýìæýýíèé îíîëûí áà òîäîðõîé ñóäàëãàà, òîîöîî, òåõíîëîãèéí
àæëóóäûã ýõëýí ÿâóóëæýý.
×óõàì äýýðõ ñóäàëãààíû ¿íäñýí äýýð òóñ óëñûí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé áàéðøèëòûã
òºñººëºí çîõèîõòîé õîëáîãäñîí ôèçèê ãàçàð ç¿é, ýäèéí çàñãèéí ãàçàð ç¿é, ãåîëîãèéí
îíîëûí àñóóäëóóä, ýäèéí çàñãèéí íýëýýä îëîí àñóóäëûã ñóäëàí áîëîâñðóóëñàí
íü õýòèéí òºëºâèéã áîëîâñðóóëàõàä òóëãóóð ìàòåðèàë ºã÷ áàéíà. Ãýâ÷ äýýðõ
ñóäàëãààíóóä íü öààøäàà ¿ðãýëæëýí õèéãäýæ,
ã¿íçãèéðýí áîëîâñðîãäîõ íü ìýäýýæ þì.
Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí õýòèéí òºëºâèéã áîëîâñðóóëàõàä þóíû
ºìíº áàéãàëü, ò¿¿õèé ýäèéí íººö, òýäãýýðèéã àæ àõóéí ýðãýëòýíä øèíæëýõ óõààíòåõíèêèéí
îëîëòûã ò¿øèãëýí îðóóëàõ çàìûã ñóäëàõààñ ýõýëíý.
ÇÕÓ-ûí ØÓÀ, Óëñûí Òºëºâëºãººíèé Õîðîîíû äýðãýäýõ ¯éëäâýðëýõ õ¿÷íèé
áàéðøèëòûí ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë àêàäåìè÷ Í. Í. Íåêðàñîâ ñàÿõàí
áîëæ ºíãºðñºí ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèëò, áàéðøèëòûí òóõàé áîëñîí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàë äýýð õýëñýí ¿ãýíäýý, á¿õ àæëûí ¿¿ñâýð íü øèïæëýõ
óõààíààñ ýõýëäýã ãýñýí áèëýý.
Òóñ óëñûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí õýòèéí òºëºâèéã áîëîâñðóóëæ áóé
ýíý ¿åä ýðäýìòýä, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí ìýðãýæèëòýí, Òºëºâëºãººíèé
Êîìèññ, ñàëáàðûã ýðõýëñýí ÿàì, òóñãàé ãàçðóóäûí óäèðäàõ õàðèóöëàãàòàí íºõäèéí
ñàíàëûã ñîëèëöîõ ÿâäàë íýí ÷óõàë áàéñàí áèëýý. Ýíý ÿâäàëä ñàÿõàí áîëæ ºíãºðñºí
ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèëò, áàéðøèëòûí àñóóäëààð õèéñýí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàë ÷óõàë äºõºì ¿ç¿¿ëñýí íü äàìæèãã¿é þì.
Óã áàãà õóðëûã ØÓÀ, Óëñûí Òºëºâëºãººíèé Êîìèññîîñ ýðõëýí. Øèíæëýõ óõààí,
òåõíèêèéí Óëñûí õîðîîíû îðîëöîîòîéãîîð 1973 îíû I ä¿ãýýð ñàðûí 15—20-íû ºäºð
çîõèîí ÿâóóëñàí áèëýý.
15, 16, 20-íû ºäð¿¿äýä óã õóðëûí á¿ãä õóðàëäààíààð ýðäýìòýä. ýðäýì
252

øèíæèëãýýíèé àæèë÷èä. ÿàìä, òóñãàé ãàçðóóäûí óäèðäàã÷èä èëòãýë òàâüæ, óã
õóðàëäààíààñ õýòèéí òºëºâèéí àñóóäëûã áîëîâñðóóëàõ ÿâäëûã óëàì áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ òóõàé ÷óõàë çºâëºìæèéã ãàðãàâ.
¯¿íýýñ ãàäíà õºäºº àæ àõóé, õºíãºí áà õ¿íñíèé àæ ¿éëäâýð, ò¿ëø-ýð÷èì õ¿÷íèé
¿éëäâýð, áàéãàëèéí íººö áàÿëàã, ýäèéí çàñàã, áàðèëãà, òýýâýð õîëáîî ãýñýí äîëîîí
ñåêöèéí õóðëààð ýðäýìòýä, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë÷èä, õàðèóöëàãàòàé õ¿ì¿¿ñ
îëîí òîîíû ÷óõàë èëòãýë òàâüæ, òóñ òóñûí ñàëáàðààð çîõèõ çºâëºìæ¿¿äèéã ãàðãàñàí
áèëýý.
Áàãà õóðëûí àæèëëàãààíä àêàäåìè÷ Í. Í. Íåêðàñîâ òýðã¿¿òýé ÇÕÓ-ûí Øèíæëýõ
óõààíû Àêàäåìèéí òºëººëºã÷èä îðîëöñîí íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì.
Á¿ãä õóðàëäààí áà ñàëáàðûí õóðëààð íèéòäýý 150 ãàðóé èëòãýë àâ÷ õýëýëöæýý.
Áàãà õóðëûí áàÿëàã ìàòåðèàëä îðñîí îëîí òàëòàé ìýäýý ñýëò, çàðèì òàëààð
õîîðîíäîî àâöàëäàà ìóóòàé áîëîâ÷ íýí ÷óõàë òîîöîîíû ¿ç¿¿ëýëò á¿õèé ºðãºí
ñàíãààñ ÷óõàë ñàíàà, ¿íýòýé ñàíàëûã ñîíãîí àâ÷ ñóäëàí, õýòèéí òºëºâëºãººã öààøèä
ã¿íçãèéð¿¿ëýí áîëîâñðóóëàõ àæèëä àøèãëàõ íü áèäíèé ¿¿ðýã þì. Õóðëûí ìàòåðèàëä
ãàðñàí ñàíàëûí äîòîð ñîöèàëèñò îëîí îðíû õºäºëìºðèéí õóâààðüò ò¿øèãëýí õ¿íä
õºíãºí ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõ òóõàé íýëýýä ÿðüöãààñàí áèëýý.
Â.È.Ëåíèí, íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð á¿òýýëèéã ºíäºð áîëãîõ çîðèëãîîð òîì
¿éëäâýðèéí ìàòåðèàëûí ¿íäñèéã õàíãàõûí òóëä ò¿ëø, ýð÷èì õ¿÷, òºìºð, ìàøèí,
õèìèéí ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë 8 ãýæ çààñàí áàéäàã.
Öàõèëãààíæóóëàëòûã õºãæ¿¿ëñíýýð ¿éëäâýðèéã èæ á¿ðíýýð ìåõàíèêæóóëàõ,
ìåõàíèêæóóëàëòûí äýýä õýëáýð áîëîõ àâòîìàòæóóëàëò, áîäèñûã õèìèéí àðãààð
áîëîâñðóóëàõ àæëûã ¿éëäâýðò íýâòð¿¿ëýõ ºðãºí áîëîëöîîã íýýäýã.
Öàõèëãààíæóóëàëò áîë ýð÷èì õ¿÷íèé öàõèëãààí ñòàíö, óñàí öàõèëãààí ñòàíö,
äóëààíû öàõèëãààí ñòàíö çýðãèéã õºãæ¿¿ëýõ çàìààð ¿éëäâýð áà õ¿ì¿¿ñèéí
àõóéä öàõèëãààí ýíåðãèéã ºðãºíººð íýâòð¿¿ëäãýýðýý òåõíèêèéí äýâøëèéí ÷óõàë
÷èãëýëèéí íýã þì.
Ýäèéí çàñãèéí á¿ñ÷ëýëèèí òºñëèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõäîî öàõèëãààí ýð÷èì
õ¿÷èíã õºãæ¿¿ëýõ óëñ àðäûí àæ àõóéí äýâñãýð íóòãèéí çîõèñòîé öîãöîëáîðûã
áàéãóóëàõ çîðèëãîîð ôîñôîðèò, çýñ ìîëèáäåíèé îðä ãàçàð, öàéð, öàãààí òóãàëãûí îðä
ãàçàð, øèíýýð èëýð÷ áàéãàà áàéãàëèéí áàÿëãèéí øèíý øèíý íººöèéã ýçýìøèõ, àãðîàæ
¿éëäâýðèéí öîãöîëáîðûí òóõàé ñàíàëûã á¿ð ÷ ã¿íçãèéðó¿ëýí ñóäàëæ ¿íäýñëýõ
ÿâäàë ÷óõàë áîëæ áàéíà.
¯¿íèé çýðýãöýý õºíãºí, õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéã õîñëóóëàí õºãæ¿¿ëýõ; õºäºº àæ
àõóéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð áèë÷ýýðèéã óñæóóëàõ, òýæýýëèéí áà òåõíèêèéí
óðãàìëûí ºíäºð óðãàöòàé, ò¿ðãýí áîëîâñðîõ ñîðò áèé áîëãîõ àæëûã õóðäàñãàõ.
Áèë÷ýýð, õàäëàíãèéí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ, ¿éëäâýðèéí àðãààð òýæýýë
áîëîâñðóóëàõ, ìàëûí ¿ðæèë ñåëåêöèéí àæëûã ñàéæðóóëàõ çýðýã àñóóäàëä ç¿é ¸ñîîð
õàíäñàí áèëýý.
Òóñ óëñûí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé áàéðøèëòûí õýòèéí òºëºâèéã õàðãàëçàí çàì
òýýâýð, òóõàéëáàë òºìºð çàì, àâòî çàì, àãààðûí çàìûí õýòèéè òºëºâèéí ñõåìèéã
áîëîâñðóóëàõ àæëûã óëàì íàðèéñãàí çîõèîõ íü ÷óõàë áàéíà.
Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ¿íäñýí ÷èãëýëèéã ëàâòàé ¿íäýñëýë, îáúåêòèâ
òàëòàéãààð çîõèîõûí òóëä óã òºëºâëºãººíèé àíõíû òºñºë, òîìü¸îã õîîðîíä íü
óÿëäóóëàõ òàëààð òóí íàðèéí àæèë ¿ëäýæ áàéíà.
¯éëäâýðëýõ õ¿÷íèéã õºãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõäàà õºäºëìºðèéí
õóâààðü, òóõàéëáàë, ¿éëäâýðëýõ õ¿÷èéã ðàéîí÷ëîí òîäîðõîé ÷èãýýð õºãæ¿¿ëýõ
àñóóäëûã íàðèéâ÷ëàí áîëîâñðóóëàõ çîðèëò òàâèãäàæ áàéíà.
8
Â. È. Ëåíèí. Çîõèîëóóäûí 3 äóãààð áîòü. ÓÁ. 1960. 411 äýõ òàë
253

Â.È.Ëåíèí «...åð íü õºäºëìºðèéí õóâààðüòàé øóóä õîëáîîòîé ç¿éë ãýâýë
õºäºëìºðèéí ãàçàð íóòãèéí õóâààðü, íýã á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áóþó çàðèìäàà íýã
òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã, òýð ÷ áàéòóãàé íýã á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýã õýñãèéí
¿éëäâýðëýëèéã òóñãàéëàí ýðõýëäýã òóñ òóñ ðàéîíóóä áèé áîëîõ ÿâäàë ìºí» ãýæýý.
Òºëºâëºãººíèé òºñëèéã ã¿éöýä áîëîâñðóóëàõ ¿åä ò¿¿íèé íèéãìèéí õºãæëèéí
õýñãèéã íýëýýä äýëãýð¿¿ëæ, òîäîðõîéãîîð òîìü¸îëîí îðóóëàõ íü ÷óõàë áàéãàà þì.
Ìàíàé óëñûí øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí ïîòåíöèàë, áàéãàëèéí íººöèéã àøèãëàõ,
îð÷íûã õàìãààëàõ àñóóäàë íü òºëºâëºãººíèé ñàëøã¿é õýñýã áîëæ ºãºõ ¸ñòîé.
Óëñûí òºëºâëºãººíèé êîìèññ, ÿàì, àéìãóóäààñ áîëîâñðóóëæ áóé õýòèéí
òºëºâèéí òºñëèéã òóóø øóãàìààð, áàñ ñàëáàð õîîðîíä íü õºíäëºí øóãàìààð
óÿëäóóëàõ íàðèéí àæèë õèéõ áîëæ áàéíà.
Ýíý èõ õýìæýýíèé òºâºãòýé àæëûã ÿâóóëàõàä ÿàì, òóñãàé ãàçðóóä òóõàéí
ñàëáàðûí ìýðãýæèëòýí áîëîí áàñ ¿éëäâýð äýýð øóóä àæèëëàæ áóé ìýðãýæèëòí¿¿äýä
òóëãóóðëàæ òîäîòãîí ¿íäýñëýæ ÷àäàõ àÿòàé áîëîìæ áàéíà.
Áèä øèíæëýõ óõààíû ïîòåíöèàëûã õºãæ¿¿ëýõèéí à÷ õîëáîãäëûã óðüäààñ èë¿¿
àíõààð÷ äàëàéöòàéãààð áîäîëöîõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà. ¯¿íèé à÷ õîëáîãäëûí òóõàé
ìàíàé ýðõýì çî÷èí àêàäåìè÷ Í.Í.Íåêðàñîâ ÿðóó òîäîîð äóðäñàí áèëýý.
¯íýíäýý øèíæëýõ óõààí, òóõàéëáàë, îíîëûí ¿íäñýí ñóäàëãààíû øèéäâýðëýõ
ñàëáàðóóäààð áèä àõ ä¿¿ îðíóóäààñ ñ¿ðõèé õîöðîíãóé ÿâæ áàéíà. Øèíæëýõ óõààíû
òàëûí õîöðîãäîë íü ýäèéí çàñãèéí òàëûí ¿ç¿¿ëýëòèéí çàðèì õîöðîãäëîîñ àðàé ÷
èë¿¿ áàéãàà áîëîõîîð á¿ð ÷ íîöòîé õýðýã þì.
Çîõèñã¿é ýíý áàéäëûã àíõààðàí ¿çýæ, ò¿¿íèéã àðèëãàæ ÷àäàõ ïðàêòèê àðãà
õýìæýý àâàõã¿é áîë ýíý íü ýöñèéí ýöýñò ìàíàé îðíû ýäèéí çàñãèéí öààøäûí
äýâøèëòýä ìóóãààð íºëººëºõ íü ìýäýýæ.
Ìàíàé îðíû õºãæëèéí óäààí õóãààöààíû òºëºâëºãººã õèéõäýý øèíæëýõ óõààí
áîë ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë òåõíèêèéí áààçûí ÷óõàë õºø¿¿ðýã ìºí ãýäýã åðºíõèé
¿ãíýýñ òóñ îðíû øèíæëýõ óõààíû ïîòåíöèàë, òóõàéëáàë, ¿íäñýí ñóäàëãààã õºãæ¿¿ëýõ
òàëààð òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâàõ ÿâäàë ðóó ýðñ øèëæèí opox öàã íýãýíò áîëëîî.
Øèíæëýõ óõààíóóäûã á¿õýëä íü ä¿ãíýí øèíæëýõ òàëààð ÇÕÓ, áóñàä ñîöèàëèñò
îðîí, ìºí îëîí óëñûí øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãóóäààñ õèéæ ÿâóóëñàí ä¿í
ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèë íü îíîëîîñ ïðàêòèê ðóó, ¿íäñýí
ñóäàëãààãààð òàíèí ìýäñýíèéã àæèë õýðýã áîëãîõ ÿâäëûã óëñ íèéãýì õýðõýí
çîõèöóóëàí òºëºâëºõººñ øóóä øàëòãààëäàã áàéíà.
¯íäñýí ñóäàëãàà õýðýãöýýã¿é òèéì îðîí äýëõèé äýýð íýã ÷ áàéõã¿é þì.
Õàðèí îðîí òóñ á¿ð íèéãìèéí õýðýãöýýíýýñ áîëæ, óã ñóäàëãààã òóñ òóñäàà
ºâºðìºö áºãººä ÿíç á¿ðèéí ò¿âøèíãýýð ÿâóóëäàã áèëýý.
Ýä¿ãýý ¿åä ÇÕÓ áîëîí àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäàä øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéí
õýòèéí òºëºâ áîëîâñðóó.ëàõ òàëààð èõýýõýí àæèë ÿâóóëæ áàéíà.
Ýíý íü íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ïðîãíîçûí ºìíº õèéãäýõ ¸ñòîé áèëýý.
Ó÷èð íü ãýâýë øèíæëýõ óõààíû èðýýä¿éòýé ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýí ñóäàëãààã óðüä÷èëàí
ÿâóóëñíû ¿ð ä¿íã íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä ¿ð àøèãòàéãààð õýðýãëýõ ÿâäàëòàé
øóóä õîëáîîòîé áàéäàã áèëýý.
Ø.èíæëýõ óõààíû õºãæëèéí õýòèéí òºëºâèéã áîëîâñðóóëàõ àñóóäàë áîë á¿ð
÷ ò¿âýãòýé áàéäàã. Øèíæëýõ óõààíû õýòèéí òºëºâèéã áîëîâñðóóëàõäàà äîîðõè
öîãöîëáîð ÷èãèéã áàðèìòàëäàã. ¯¿íä:
1. Øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéí ÷èãèéí åðºíõèé òºðõ.
III
254

2. Ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä õîëáîãäîõ øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðóóäûí õýòèéí
òºëºâ.
3. Òóõàéí îðíû øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí ïîòåíöèàë, òóõàéëáàë áàéãàëü, òåõíèê,
íèéãìèéí óõààíû õºãæëèéí òºëºâ, òýäãýýðèéí xoopoíäûí õàðüöàà.
4. Øèíæëýë ñóäëàëûí áà øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí ïîòåíöèàëààð òàâèãäàæ áóé
àñóóäëààð øààðäàãäàæ áóé øèíý õ¿÷íèéã áýëòãýõ, øèíæëýë ñóäëàëûí ìàòåðèàëëàã
áààçûã áýõæ¿¿ëýõ, øèíæëýõ óõààíû àæëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ çýðýã àñóóäàë îðíî.
Øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéí õýòèéí òºëºâèéã àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäàä ýä¿ãýý
õî¸ð ¿åýð òîìü¸îëæ áàéãàà. ¯¿íä: 1980 îí áà 2000 îí õ¿ðòýë ¿åèéã õàìààð÷ áàéíà.
¯íäñýí ñóäàëãààíû òºëºâëºãººíä õîéøëóóëøã¿é øèéäâýðëýìýýð òèéì àñóóäëûã òóñ
óëñûí ØÓÀ-èéí õýòèéí òºëºâëºãººíä áèä òóñãàõûã õè÷ýýæ áàéãàà þì. Ýäãýýðèéí
çàðèìààñ öóõàñ äóðäâàë: Óëñ àðäûí àæ àõóéä èðýýä¿éòýé ýðäñèéí òºðºë á¿ðèéí
ç¿éëñ áà àøèãò ìàëòìàëûí ¿éëäâýðèéí íººöèéí òàðõàëòûí ç¿é òîãòîöûã îíîëûí
òàëààð ñóäàëáàë, ýäãýýð íººöèéã èëð¿¿ëýí, ¿éëäâýðëýí àøèãëàõ çîðèëãîîð ÿâóóëäàã
ãåîëîãè õàéãóóëûí àæëûí íàéäâàðòàé ¿íäýñ áîëæ ºãºõ þì.
Õýòèéí òºëºâèéí òºñºëòýé õîëáîãäñîí èëòãýë¿¿ä ìàíàé óëñûí ¿éëäâýðëýõ
õ¿÷íèé õºãæëèéí õýðýãöýýã îëîí ìèëëèàðä òºãðºãººð òîî öîîëîí õàðóóëæýý.
Èíãýõëýýð, áèä õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýõ áóëãèéí òóõàé òóí ÷ èõ ç¿éëèéã ñàíàà÷èëæ
áîäìîîð áîëæ áàéíà.
Óóë óóðõàé, õèìèéí ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé, àæ ¿éëäâýðèéí êîìïëåêöóóäûã
áàéãóóëàõ çîðèëòûã òàâüæ áàéãàà áîëîõîîð òýäãýýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í íü
õóðèìòëàëûí ÷óõàë ýõ ¿¿ñâýð áîëæ ºãºõ íü ìýäýýæ þì. Äýýð äóðäñàí çîðèëòóóäûí
¿¿äíýýñ ãåîëîãèéí îíîëûí ñóäàëãààã ýð÷èìæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð àêàäåìè÷ À.Ë.ßíøèí
òýðã¿¿òýé çºâëºëòèéí ãåîëîãèéí ýêñïåäèöèéã òóëãóóðëàí, Øèíæëýõ óõààíû
Àêàäåìèéí Ãåîëîãèéí õ¿ðýýëýíã áýõæ¿¿ëáýë ãåîëîãèéí òàëààðõè îíîëûí îëîí
àñóóäëûã îéðûí èðýýä¿éä øèéäâýðëýæ ÷àäàõóéö ºíäºð ìýðãýæëèéí øèíæèëãýýíèé
àæèëòíóóäòàé áîëæ ÷àäàõ þì.
Ýíý çîðèëò íýí ÷óõàë áîëæ áàéãàà òóõàé áèäíèé ýðõýì íºõºð àêàäåìè÷
À.Ë.ßíøèí äýýðõ áàãà õóðàë äýýð òîäîðõîé äóðäñàí áèëýý. Ãàçàð ç¿éí òàëààð òóñ
îðíû áàéãàëèéí ìóæëàëûí îíöëîã á¿ðèéã öààø íü óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõ èõ
àæèë áàéíà.
Ìàíàé ãàçðûí õºðñèéã öààø íü íàðèéâ÷ëàí ñóäàëæ, ãàçàð òàðèàëàí, áèë÷ýýðèéí
ðàéîíîîð íàðèéâ÷èëñàí çóðãóóäûã áîëîâñðóóëàõ, õºðñíèé øèìèéã ñàéæðóóëàõ,
øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëèéã áîëîâñðóóëàõ, õºðñíèé ñàëõèíû ýëýãäýëòýé òýìöýõ
àðãûã ¿íäýñëýõ, áèë÷ýýðèéí óðãàìàë, ìàíàé îðîíä áàÿëàã áàéäàã ýìèéí ¿íýò
óðãàìëûí áèîëîãè, õèìèéí á¿òöèéã òàíèí ìýäýæ, òýäãýýðééã óëñ àðäûí àæ àõóéä ¿ð
àøèãòàé õýðýãëýõ íîòîëãîîòîé ¿íäñèéã áîëîâñðóóëàõ, îé ìîäíû íººö, òýäãýýðèéí
ãåîáîòàíèêèéã òîäîðõîéëîí, òºðºë á¿ðèéí ìîäíû óðãàõ, ¿ðæèõ àìüäðàõ æàìûã
òàíèí ìýäýæ ¿éëäâýðëýëä àøèãëàõ ÷èãèéã çààõ áà íºõºí íýìýãä¿¿ëýõ îíîëûí
¿íäñèéã áîëîâñðóóëàõ, óñíû õºðñºí äýýðõ áà äîîðõè íººöèéí òàðõàëòûã ìýäýæ
àøèãëàõ øèíæëýõ óõààíû ¿íäñèéã áîëîâñðóóëàõ çýðýã àñóóäàë ÷óõàë øààðäàãäàæ
áàéíà.
¯ðæèë, ñåëåêöè, ìàëûí òýæýýëèéí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, õºðñíèé õèìèéí
á¿òöèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ, åð íü õºäºº àæ àõóéã õèìèæ¿¿ëýõ, óóë óóðõàéí øèíý
òîì êîìïëåêñ ìåòàëëûí ¿éëäâýðèéã áóé áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ òàëààð òàâèãäàæ áàéãàà
îëîí àñóóäàë íü õèìè, ôèçèê, áèîëîãè, ãàçàð ç¿é, ìàòåìàòèêèéí òàëààð ºðãºí
õ¿ðýýòýé îíîëûí ñóäàëãàà ÿâóóëàõûã øààðäàæ áàéíà.
Çàðèì èëòãýë¿¿äýä õºäºëìºðëºõ õ¿÷íèé íººö, óëñ àðäûí àæ àõóéí ñàëáàðààð
õóâààðèëàãäàæ áîëîõ òºëºâèéí òóõàé, àðäûí áîëîâñðîë, ýìíýëýã, àõóé ¿éë÷èëãýýíèé
255

àñóóäëóóäààð ñîíèðõîëòîé ñàíàà, òîîíóóä äóðäàãäñàí áèëýý. Ãýâ÷ ýäãýýð íèéãìèéí
íàðèéí ò¿âýãòýé àñóóäëûã öààøèä ã¿íçãèéð¿¿ëýí íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ õýðýãòýé áàéíà.
Èëòãýë, õçëñýí ¿ã á¿õíèéã ñîíñîõîä òºëºâëºãººíä Ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýëýíãèéí
¿¿ðýã õè÷íýýí èõ íýìýãäýæ áàéãàà íü àíäàøã¿é áàéëàà. Ãýòýë óã õ¿ðýýëýíãèéí
àæèë÷äûí îäîîãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í, àæèë÷äûí ìýðãýæëèéí ò¿âøèí íü òóñ áàãà õóðëààñ
äýâø¿¿ëýí òàâüæ áàéãàà çîðèëòûã õàíãàõàä íýí ÷ ìºõºñ áàéíà.
Ýíý õ¿ðýýëýíã ÷àäâàðòàé áîëîâñîí õ¿÷íýýð õàíãàõ àñóóäëûã õýðýã äýýð íü
øèéäýõ ÿâäàë ÷óõàë áàéíà.
Ýäèéí çàñàã òºëºâëºëòèéí òîäîðõîé àñóóäëóóäûã øèíæëýõ vxaaíû ¿íäýñòýé
áîëãîõûí òóëä ýíý òàëààð îíîëûí àæëûã .õ¿÷òýé áîëãîõûã ÷óõàë íü õýí á¿õýíä
òîäîðõîé áîëæ áàéíà. ¯¿íä þóíû ºìíº óëñ òºð÷äèéí çàñãèéí ¿¿äíýýñ îíîëûí
àñóóäëûã ñóäàëäàã òèéì ñåêòîðûã ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýëýíãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä
áàéãóóëìààð áàéíà.
Øèíæëýë ñóäëàë, õàéãóóëûí àæèëä ãåîôèçèê, ãåîõèìè, òîîíû àðãûã õýðýãëýõ íü
÷óõàë ãýäãèéã áèä ¿ðãýëæ ÿðüöãààäàã áºãººä ÿðèõ íü çºâ þì. Ãýâ÷ äýýðõ àðãóóäûã
îíîë÷ áîëîâñîí õ¿÷èíã¿éãýýð íààä çàõûí òîíîã òºõººðºìæ á¿õèé àâñààðõàí
ëàáîðàòîðèéí áààçûã áàéãóóëàõã¿éãýýð õýðýãëýõýä èõ áýðõøýýëòýé áèëýý.
Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí òºëºâëºãººíä òèéíõ¿¿ ëàáîðàòîðè
áà ìàòåìàòèêèéã òîäîðõîé ñóäàëãààíä õýðýãëýõ õ¿ðýýëýíã äàðóéõíàà áàéãóóëàõààð
òàâüæ áàéãàà çîðèëò íü ¿íäýñòýé þì. ×óõàìõ¿¿ äýýðõ ëàáîðàòîðè, îíîëûè êàäðóóäûã
ýðòõýí áýëòãýæ ÷àäâàë òºëºâëºãººã çîõèîõ, òºëºâëºñºí ç¿éëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä
öàã õóãàöààíä íü îëîí ç¿éëèéã ýäèéí çàñãèéí áîëîí ¿éëäâýðèéí áàéãóóëëàãóóäàä
óðüä÷èëàí õýëæ ºã÷ ÷àäàõ þì.
Èíãýõëýýð áîëîâñðîíãóé àðãûã õýðýãëýæ øèíý øèíý íººöèéã óðüä÷èëàí îëæ,
ýäèéí çàñãèéí îëîí àñóóäëûã ¿íäýñëýõýä ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé ¿íýí çºâ àðãûã
òºëºâëºãºº çîõèîõîîñ ºìíº óðüäààñ õàðóóëæ ¿íäñýí ãîë àñóóäëóóäûã ãàðãàí ºã÷
÷àäàõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé òèéì ïîòåíöèàëòàé áîëîõ íü ÷óõàë áàéãàà þì.
Íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ¿íäñýí ãîë àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä îíîëûí
êàäðóóäûã òºâëºð¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà. Ýíý èõ àæèëä óëñûí èõ ñóðãóóëü, òóñ îðíû
áóñàä äýýä ñóðãóóëèóäûí áàãø íàðûã ºðãºí îðîëöóóëàõ íü ÷óõàë áàéãàà íü ìýäýýæ þì.
Øèíæëýõ óõààíû ¿íäñýí îíîëûí ñóäàëãàà íü þóíû ºìíº îëîí õýëáýðò
ìàòåðèàëûí õºäºë㺺íèéã ¿ç¿¿ëäýã áàéãàëèéí åðºíõèé õóóëèóäûã èëð¿¿ëäýã.
Áàéãàëèéí åðºíõèé õóóëèóäûã èéíõ¿¿ èëð¿¿ëñíýýð áàéãàëèéí áàÿëãèéã íèéãìèéí
õýðýãöýýíä àøèãëàõ àðãà çàì òîäîðõîé áîëæ ºãäºã.
Ýäãýýð àðãà çàìûã íèéãýì õýðýãöýýíäýý àøèãëàõûí òóëä ýäèéí çacãèéí
òîîöîîëëûã õèéäýã. Øèíæëýë ñóäëàëûã ÿâóóëàõàä òîíîã òºõººðºìæ, áàðèëãà
çîõèõ õýìæýýãýýð øààðäàãääàã. Òýð íü õºãæëèéí äàãóó óëàì ºñºí íýìýãäýæ
áàéäàã. Òîäîðõîé ñàëáàð ñóäàëãàà ìàíàéä ¿¿ñýæ áóé áîëæ áàéãàà íü óðàìòàé ÿâäàë
þì. Ìàíàé õºäºº àæ axyéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä ìýäýãäýõ¿éö ¿ð
á¿òýýë ãàðãàæ áàéãàà þì. Õýäèé òèéì áîëîâ÷ äºíãºæ á¿ðýëäýí òîãòîæ áóé ñàëáàð
õ¿ðýýëýíã¿¿äèéã áýõæ¿¿ëýõ, èíæåíåð òåõíèêèéí òàëûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòíóóäûã áýëòãýõ àæëûã òºëºâëºãººòýé ÿâóóëàõ íü ÷óõàë áàéíà.
Åð íü ñàëáàð õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýëèéí àæëûã îäîîíîîñ
çºâ ÷èãë¿¿ëæ òîäîðõîé áîëãîæ ÷àäâàë òýäíèé ¿ð á¿òýýë òóí ÷ èõ áîëîõ íü ìýäýýæ
þì. Ìàíàé áàãà õóðëûí àæèëëàãààíààñ àâ÷ ¿çýõýä õºäºº àæ àõóé, àæ ¿éëäâýð,
áàðèëãà, òýýâðèéí òàëààð ã¿íçãèé ¿íäýñëýæ òàë á¿ðýýñ íü òîîöîîëæ áîëîâñðóóëìààð
îíîëûí áà òîäîðõîé ñóäàëãààíóóäûí ¿é îëîí àñóóäàë òàâèãäæýý. Òàâèãäàæ áàéãàà,
öààøäàà áàñ øèíýýð óðãàí ãàð÷ èðìýýð ýíý îëîí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ñàëáàð
õ¿ðýýëýíãèéí õ¿÷èéã ÷èãë¿¿ëýõ íü ÷óõàë ìýò ñàíàãäàíà.
256

Ñîöèàëèñò íèéãìèéíõýý õºãæëèéí õýòèéí òºëºâèéã çîõèîí áîëîâñðóóëàõ ýðõýì
ñàéõàí ¿¿ðýã ýðèí ¿åèéí áèäíèé ºìíº èíãýæ ýõëýí òàâèãäàæ áàéíà.
Áàéãóóëëàãà á¿ðýýñ õýòèéí òºëºâ áîëîâñðóóëàõàä îðóóëàõ õóâü íýìðýý ¿ð
àøèãòàé áîëãîõûí òóëä òýäãýýðýýñ õàðèóöàí áèåë¿¿ëýõ îëîí òàëòàé èõ ¿¿ðãèéã óëàì
íàðèéñãàí çààãëàí òîãòîîõ õýðýãòýé áàéíà.
“Ýäèéí çàñãèéí àñóóäàë”. 1973. ¹ 2. òàë.17-27
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ªÃªªÆÈÉÃ
ÇÀÕ ÇÝÝËÈÉÍ ÍªÕÖªËÄ ¯Ð Á¯ÒÝÝËÒÝÉ ÀØÈÃËÀÕ ÍÜ*
Øèíæëýõ óõààí óëñ íýã á¿ðèéí õºãæèëä çîõèõ áàéðàà ýçýëæ, ¿éë àæèëëàãààãàà
ÿâóóëæ, ¿ð øèìýý óã îðíû îþóíû ñàíä íü îðóóëäàã áèëýý. Ýíý óòãààðàà øèíæëýõ
yxaaí íü óã îðíû ñýòãýëòýýíèé òºâ þì. Øèíæëýõ óõààíûã ¿ð á¿òýýëòýé àøèãëàõûí
òóëä ò¿¿íèéã õî¸ð ¿íäñýí ÷èãëýëýýð õºãæ¿¿ëýí, äýìæäýã íü äýëõèé íèéòèéí
òóðøëàãà áîäæýý. ¯¿íä:
Íýã.
Øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí òàëààð õ¿í òºðºëõòíèé îëñîí íèéòëýã àìæèëãààñ
óëñ á¿ð çààâàë ÷ ¿ã¿é õýðýãëýâýýñ çîõèõ ÷èã áàðèìòàëäàã. Ýíý ¿¿äíýýñ àëü ÷
óëñàä õýðýãëýâýë çîõèõ øèíæëýõ óõààíû ò¿ãýýìýë îíîëûí àñóóäàë ãýæ áàéäàã.
Æèøýýëáýë: òîî, ôèçèê, õèìè, áèîëîãè áà òóõàéí îðíû ò¿¿õ, ñî¸ë, õýëáè÷èã,
áàéãàëèéí áàÿëàã áà íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí àñóóäëóóä þì. Øèíæëýõ yxaaí
õºãæèõèéí õýðýýð õ¿í òºðºëõòíèé èðýýä¿éä íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé øèíý
íýýëò¿¿ä ãàðäàã. Æèøýý íü: XX çóóíä öºìèéí ôèçèê, ñàíñàð ñóäëàë, êèáåðíåòèê,
ëàçåð ãýõ ìýò÷èëýí.. Ýäãýýðèéã àëü ÷ óëñ ÷àäàõ ÷èíýýãýýðýý ìýäýæ, àøèãëàõûã
õè÷ýýäýã, ìàíàé îðîíä ÷ èíãýæ èðñýí.
Õî¸ð.
ªºðèéí îðíû áàéãàëü, íèéãìèéí ñóäàëãààãààð ýðäýìòäýýñ õóðèìòëóóëñàí øèíý
ìýäëýã, ìýäýý ñýëòèéã óëñ îðíûõîî õºãæèëä äºõºì ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð àìüäðàëä
íýâòð¿¿ëäýã. Øèíæëýõ yxaaí, òåõíèêèéí íèéãìèéí ðîëü áà ºãººæ íü ÷óõàì ¿¿ãýýð
òîäîðõîé èëýðäýã. Ìîíãîëûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè 1973 îíîîñ ººðèéí óëñûí
¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèéã àëñûí áàðèìæààòàéãààð õºãæ¿¿ëýõ àæëûã ýõýëñýí. ¯¿íèéã
Ìîíãîë óëñûí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèéã 1973 îíîîñ 2000 îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ ÷èã
áàðèìæààíû åðºíõèé á¿ä¿¿â÷ ãýæ íýðëýäýã áàéâ.
Óã àæëûã ãàðäàí ÿâóóëàõ çîðèëãîîð áàéãóóëñàí Áàéðøèë, õºãæëèéí õ¿ðýýëýí
áà Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí õ¿ðýýëýíã¿¿ä áîëîí ÿàìäûí õàðüÿà õ¿ðýýëýíã¿¿ä,
èõ äýýä ñóðãóóëèéí ºíäºð ìýðãýæëèéí áàãø íàðûã ýíý èæ á¿ðýí ñóäàëãààíä òàòàí
îðîëöóóëñàí áîëîé. Ýíý òàëààð ìàíàé øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãààñ
õóðèìòëóóëñàí ãàçàð ç¿é, óóð àìüñãàë, óñ, õºðñ, óðãàìàë, áýë÷ýýð, ìàë àæ àõóé,
ò¿¿íèé ò¿¿õèé ýä, ãàçàð òàðèàëàí, áàéãàëèéí áàÿëãèéã ñóäàëñàí àñàð èõ õýìæýýíèé
ìàòåðèàëóóäàä òóëãóóðëàñàí þì. /Ìîíãîëûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí òîâ÷
ò¿¿õèéí õàâñðàëòààñ ¿çò¿ãýé/.
* 1996 îíû XII ñàðä Ìîíãîë óëñûí åðºíõèé ñàéä Ì.Ýíõñàéõàíûã ØÓÀ-èéí ãèø¿¿ä, ýðäýìòýäòýé
óóëçàõàä õýëñýí ¿ã
257

Èéì èõ àæëûã ÿâóóëàõäàà ºíäºð ìýðãýæëèéí ýðäýìòýí á¿õèé ÇÕÓ-ûí
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí àäèë ÷èãëýëèéí õ¿ðýýëýíòýé ãýðýý áàéãóóëæ, õàìòðàí
àæèëëàñàí. Òýíäýýñ ìàíàé îðîíä àêàäåìè÷, äîêòîð çýðýã 100 ãàðóé ýðäýìòýí ÿíç
á¿ðèéí õóãàöààãààð èðæ ìàíàé ýðäýìòýí íàðòàé àæèëëàñàí. ̺í ìàíàé òàëààñ
îëîí àðâàí ýðäýìòýí òèéø î÷èæ ýðäýìòýäòýé íü õàìòðàí àæèëëàñàí. Ìàíàé óëñûí
òºëºâëºãººíèé êîìèññ àæëûí ÿâöûã ñîíèðõîæ /Ä.Ñîäíîì/ óã õ¿ðýýëýíã õî¸ðäìîë
óäèðäëàãàòàé áîëãîæ àæèëëóóëñàí. Óëñûí òºëºâëºãººíèé êîìèññ ººðèéí àæèë÷èä
áà ÿàìäûã ýíý ñóäàëãààíä ºðãºíººð õàìðóóëàí îðóóëæ èõ òóñ õ¿ðãýñýí þì. ¯¿íèé
ä¿íä õýäýí àðâàí çóçààí áîòü, çóðàã òºñºë, õ¿ñíýãò áè÷èãäñýí. Õàðàìñàëòàé íü 1981
îíä àêàäåìèéí óäèðäëàãàä òîõèîëäñîí õýëìýãäëýýñ áîëæ óã àæèë õîéø òàâèãäñàí.
Ýíý òóðøëàãà õýðýãòýé áîëîõûã ãàäàðëàñàí íºõºä 1990-ýýä îíîîñ óã ìàòåðèàëä
àíõààðàë òàâüæ, ¿íäýñíèé õºãæëèéí òóõàé àñóóäëûã ýõëýýä, ýä¿ãýý áàñ çîãñæýý.
Èíãýæ õàðàìñàëòàé ìàðòàãäñàí ñàíàà÷ëàãàà äàõèí ñýðãýýæ, çàõ çýýëä øèëæèæ
áóé ýäèéí çàñàã, íèéãìèéã 1997 îíîîñ 2010 îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ àëñûí õàðààòàé,
ñòðàòåãèéí ÷àíàðòàé õºòºëáºð çîõèîìîîð áàéíà. Ýíý àæëûã ñýðãýýí ÿâóóëàõäàà,
þóíû ºìíº áàðèìòàëáàë çîõèõ õýäýí çàð÷èì áèé. Òýð íü þó âý ãýâýë: Ñîöèàëèñò
ºì÷èä òóëãóóðëàí õºãæ¿¿ëýõýýð õèéæ áàéñàí òýðõ¿¿ õºòºëáºðèéã îäîî çàõ çýýëèéí
íºõöºëä ºì÷èéí á¿õ õýëáýð, òýäãýýðèéí àëü äàâóóòàé ÷èãëýëèéã áàðèìòëàí
õºãæ¿¿ëýõýýð ÿâóóëàõ, çàõ çýýëèéí íºõöºëä èíãýæ ë ÿâóóëäàã þì áàéíà. Åâðîï,
Àìåðèêèéí îðíóóäàä ºì÷èéí îëîí õýëáýðèéí áàéãóóëëàãóóäòàé ãýðýý áàéãóóëæ
àæèëëàäàã. Õÿòàä, Âüåòíàìä óëñûí çàðäëààð àæèëëàõûí õàæóóãààð óëñ, õîðøîîëîë,
õóâèéí ¿éëäâýð¿¿äòýé ãýðýýãýýð àæèëëàäàã õóó÷èí ñîöèàëèñò îðíóóä èéìýðõ¿¿
çàì ðóó îðöãîîæ áàéíà. Ýíý àæëûã Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèàñ ãàäíà ñàëáàðûí
á¿õ õ¿ðýýëýí, èõ, äýýä ñóðãóóëèéí ìýðãýæèëòýí íàðûí õ¿÷ýýð èæ á¿ðíýýð ÿâóóëàõ.
Òýãýõäýý òîäîðõîé õóâààðüòàé, õ¿ëýýõ õàðèóöëàãàòàé, ãóðâàí òàëûí ãýðýýãýýð
õèéõýýð áîäîëäîõ; ªìíº õóðèìòëóóëñàí èõ ìàòåðèàëûã íýìýí ñýëáýæ, àí áàÿæóóëàõ;
4. Ìàíàé óëñûí îäîîãèéí áà îéðûí èðýýä¿éí ýäèéí çàñãèéí ãàäààä õàðèëöààíû
÷èãèéã xapãàëçàõ /Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò/;
5. 1973 îíîîñ ýõýëñýí äýýðõ àæëûã 4 á¿ñýýð ÿâóóëàõààð òºëºâëºñíèéã áàðèìòëàõ.
Ýäãýýð á¿ñèéã ìèíèé äóðäñàí ñóäàëãààíä ØÓÀ àíõ óäàà äýâø¿¿ëýí îðóóëñàí þì.
6. Á¿ñýýð õºãæ¿¿ëýõ íü öàã óóð, õºðñ óñ, ãàçàð ç¿éí îíöëîãèéã õàðãàëçàíà ãýñýí
¿ã. Èíòýæ õàðãàëçàæ, á¿ñèéí õºãæèëä øèíæëýõ óõààíû îëîëòûã äîîðõ ñàëáàðóóäààð
òóñãàõ ¸ñòîé. ¯¿íä:
1. պ人 àæ àõóé, ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, òàõèà, ãàõàé, õ¿íñíèé íîãîî, æèìñ
æèìñãýíèé àæ ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõ;
Äàâæàà àëèì, ÷àöàðãàíà, ¿õðèéí í¿ä, ã¿çýýëçãýíý çýðãèéã ìàíàé íóããèéí ãóðâàí
á¿ñýýð òàðèìàëæóóëñàí òóðøëàãà àìæèëòòàé áîëñîí ýõëýëòèéã öºìèéã çîãñîîãîîä
ìàðòæýý. Áèä íóòãèéí ìàëûã
ãîëëîí õºãæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý ìºí á¿ñ íóòãèéí ¿ðæèë øèìòýé ìàë, áàñ ãàäààä
îðíû ìàõ, íîîñ, íîîëóóðûí áà õîò, ñóóðèíûã ñ¿¿¿ãýýð õàíãàõ çîðèëãîîð ñ¿¿íèé
¿íýýíèé àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ ¸ñòîé. Ýíý íü ìàíàé óëñûí õ¿íñíèé õýòèéí òºëºâòýé
õàìààòàé. Ãàçàð òàðèàëàí, ¿¿íä: õºðñ, óñ. ¿ð, áîðäîî çýðýã îðíî.
2. Àæ ¿éëäâýð, ¿¿íä. þóíû ºìíº öàõèëãààí, äóëààí, óñ, íàð, ñàëõè, áèîëîãèéí
ýð÷èì õ¿÷èéã àøèãëàõ àñóóäàë îðíî. Öºìèéí ýíåðãèéí öàõèëãààí ñòàíö áàéãóóëàõ
òóõàé ÿðèà ãàð÷ áàéãààã caéí áîäîõ õýðýãòýé þì. Ìàíàéõ øèã ñàëàí çàäãàé óëñàä
àëü õèð òîõèðîõ áîë äîî. Îäîî Óëààíáààòàðûí äóëààíû öàõèëãààí ñòàíöóóäûã
àæèëëóóëæ ÷àäàõã¿é ë áàéíà ø¿¿ äýý. Áàãà äóíä ¿éâäâýðèéã ýðäýñ áà õºäºº àæ àõóéí
ò¿¿õèé ýäèéã àøèãëàõ ¿íäñýí äýýð á¿ñ÷èëýí õºãæ¿¿ëýõ. Ýäèéí çàñãèéí á¿ñýýð íýìæ
õºãæ¿¿ëýõýä øèíý øèíý ñàëáàðóóä çîõèõ ¸ñîîð õºãæâºë àæèëã¿éäëèéã áàãàñãàæ,
258

àìüäðàëûã ñàéæðóóëæ, îëîí òîîòîé õýðýãëýã÷äèéí îðîíä îëîí òîîíû á¿òýýë÷äèéã
á¿ðýëä¿¿ëæ ÷àäíà.
Çàì, òýýâýð, õîëáîîã á¿ñèéí îíöëîãîîð õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàë Ñî¸ë, áîëîâñðîë,
ýìíýëýãèéí õºãæèë, ¿éë÷èëãýýíèé á¿õ ñàëáàðóóä ÿëàíãóÿà õºäººãèéí õ¿í àìûã
¿éë÷èëýõýä àíõààðàõ. Ìàëûí òýæýýëèéí íººö ºâñ ò¿¿íèé òàëáàéí áîðäîî, îâü¸îñ, ìàë
ýìíýëãýä õýðýãëýã÷äèéí õîðøîî, ýíý àæëûã õèéñíýýð, òóó óëñûí øèíæëýõ óõààíû
áàéãóóëëàãûã ýäèéí çàñàã-íèéãìèéí õºãæèëä òàòàí îðîëöóóëæ ÷àäíà. Ýíý íü ýðãýýä
øèíæëýõ óõààíû ººðèéí íü õºãæèëä õ¿÷òýé íºëººëíº. Ìýäýýæ ¿¿íèé õàæóóãààð
øèíæëýõ óõààíû áàéãàëü, íèéãìèéí ñóóðü ñóäàëãààíä íýãýí àäèë àìæèëòòàé
øèéäâýðëýõýä øèíæëýõ óõààí ýð÷èìòýé íºëººëíº. Øèíæëýõ óõààíûã èéíõ¿¿ àëñûí
õàðààòàé 10 ãàðóé æèëýýð òºñººëºí òºëºâëºõ íü àëü íýã íàìûí ¿çýë áîäëîãîîñ
õàìààðàãäàõã¿é. áèåý äààñàí îáüåêòèâ øèíæòýé áàéõ áîëíî. Ñîöèàëèçìûí ¿åä ÷
èíãýæ îéëãîæ áàéñàí þì. Õàðèí ýíý îáúåêòèâ øèíæ ÷àíàðòàé àëñûí õàðààòàé ÷èã
áàðèìæààã 4 æèë á¿ð ñîíãîãääîã Óëñûí Èõ õóðàë áà Çàñãèéí ãàçàð á¿ðýí ýðõèéíõýý
õóãàöààíû õºòºëáºðò îðóóëàõ íü æàì ¸ñíû õýðýã áàéõ áóé çàà. Òýãâýë ñàÿõàí áàòëàæ
ãàðãàñàí ýäèéí çàñàã-íèéãìèéí õºãæëèéí ¿íäñýí ÷èãëýë øèã õºòºëáºð óëàì óëòàé,
àëñûí õàðààòàé áîëæ ÷àäíà. Øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéã èíãýæ îéëãîæ, óëñ îðíû
íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí àëñ èðýýä¿éí çàìòàé õîëáîõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çâýë óã àñóóäëûã
õóóëü÷èëñàí áàðèìò áîëãîâîîñ çîõèíî. Èèìä õóóëüä îðóóëàõ çààëòóóä íü:
I. Óëñ íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã á¿ñ÷èëýí óäààí õóãàöààãààð òºëºâëºõ
õºòºëáºð çîõèîí õýðýãæ¿¿ëýõ;
2. Ýíý àæëûã ìàíàé îäîîãèéí Çàñãèéí ãàçà𠺺ðèéí á¿ðýí ýðõèéí õóãàöààíä
ýõëýí ÿâóóëæ, äàðàà÷èéí Çàñãèéí ãàçðààñ ¿ðãýëæë¿¿ëýõýýð áîäîæ îðóóëàõ;
3. Óã àæèëä îðîëöîõ ÿàì, ºì÷èéí îëîí õýëáýðèéí ¿éëäâýð, ¿éë÷èëãýýíèé
ãàçðóóäûí ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëîõ;
̺í øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãà, èõ äýýä cypãyyëòàé õàìòðàí àæèëëàõ ¿¿ðãèéã
òîäîðõîéëîõ;
Ýíý ñóäàëãààã ã¿éöýòãýõ ãàçðóóä õî¸ð áóþó ãóðâàí òàëûí ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð
òºñºë, òåõíîëîãèéí õýëáýðýýð 1997 îíîîñ ýõëýí ÿâóóëàõààð áîäîõ;
4. Óã àæëûã Çàñãèéí ãàçðààñ øóóä áóþó ýñ áºãººñ ò¿¿íèé óäèðäëàãàíä àæèëëàæ
áîëîõ øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí çºâëºëä òóëãóóðëàí óäèðäàõààð çààõ; Òýãâýë
øèíæëýõ óõààí Çàñãèéí ãàçàð, ò¿¿íèé õàðüÿà ÿàìäûí ¿éë àæèëëàãàà íÿãòààð
õîëáîãäîæ, íýãýí ç¿ã ð¿¿ ÷èãëýãäýæ, íýã íýãýý çýìëýí õàéðàí öàãèéã äýìèé
ºíãºð¿¿ëæ èðñýí îëîí æèëèéí àëäààãàà ýöýñ áîëãîæ ÷àäíà. Áèä àëèâàà áýðõøýýëýýñ
çàéëñõèéæ, àìàð÷èëäàã çàíøëààðàà, ýíý òºâºãòýé àæëûã çîõèöóóëàõûí îðîíä
íýã íýãíýý ìóó÷ëàæ ºäèé õ¿ð÷, øèíæëýõ óõààíû îëîëòûã àìüäðàëä çîõèõ ¸ñîîð
õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäààã¿é ø¿¿ äýý.
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí ºíãºðñºí 5 æèëä ÿâóóëñàí òºñºë, ñýäâ¿¿äèéã
õÿíàí ¿çýæ, çîãñîîõûã íü çîãñîîæ, ñàéæðóóëàõûã íü ñàéæðóóëæ 1997 îíîîñ ýõëýí
ã¿éöýòãýõ. ¯¿íèé õàæóóãààð ÿàì, ºì÷èéí îëîí õýëáýðèéí ¿éëäâýð áà ¿éë÷èëãýýíèé
ãàçðóóä óã àæèëä íýãýí àäèë îðîëöîõ òàëààð òîäîðõîé ¿¿ðýã àâ÷, ìºí 1997 îíîîñ
ýõëýí ãýðýý áàéãóóëæ àæèëëàõààð çààõ. Èíãýñíýýð áèä øèíæëýõ óõààíû áàòëàìæ
á¿õèé ¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ àæèëä îðæ ÷àäíà. Ýíý íü õýðýã äýýðýý äýýðõè
áàéãóóëëàãóóä øèíæëýõ óõààíû îëîëòûã áàðèìòëàëûã ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ,
á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûã íü õýðýãëýã÷äèéí øààðäëàãûí òºâøèíä õ¿ðãýíý ãýñýí ¿ã.
Øèíæëýõ óõààíûã àìüäðàëòàé õîëáîõîä ¿¿íýýñ çîõèñòîé àðãà áàéõã¿é Øèíæëýõ
óõààíû àìüäðàëûã èíãýæ õîëáîæ óäèðäàõ çîõèîí áàéãóóëàõ òàëààðõ ñàíàëàà õýëýõýä
èéì áàéíà.
“Àêàäåìè÷ Áàçàðûí Øèðýíäýâ” ÓÁ., 1997. ò. 128-132
259

260
ǪÂ˪ËÒÈÉÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ
ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ À× ÕÎËÁÎÃÄÎË *
Îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí äýâøëèéí òýðã¿¿í ýãíýýíä ÿâæ,
ãàðàìãàé á¿òýýë õèéæ áàéãàà Ǻâëºëòèéí ¿é îëîí ýðäýìòäèéí øòàá áîëñîí ÇÑÁÍÕÓûí
øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí 250 æèëèéí òýìäýãëýëò îéí áàÿð ýíý 1974 îíä áîëæ
áàéíà.
Àãóó èõ Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàë ÿëñíààð áàéãóóëàãäàæ áýõæèí õºãæèæ
èðñýí ÇÑÁÍÕÓ íü ñóóò Â.È. Ëåíèí áà ò¿¿íèé áàéãóóëñàí ÇÕÓÊÍ-ûí óäèðäëàãûí
äîð õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õýíä Ìàðêñ,Ëåíèíèé ñóðãààëûã õýðýãæ¿¿ëýí, àíõ óäàà
ñîöèàëèçìûã ÿëóóëæ,îäîî êîììóíèçì áàéãóóëàõ ¿éë õýðýãò àñàð èõ àìæèëò îëñîîð
áàéíà.
Êàïèòàëèçìààñ ñîöèàëèçìä øèëæèõ ýðèí ¿åèéã íýýñýí îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí
¿çýë ñàíàà ýä¿ãýý ÇÕÓ, àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðîí, îëîí óëñûí êîììóíèñò, àæèë÷èí
õºäºë㺺í áîëîí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íä áèåëýëýý ºäºð òóòàì îëæ
áàéãààãèéí à÷ààð àíãè áà óëñóóäûí õîîðîíäûí õàðèëöàà ñîöèàëèçì ýíõ òàéâàíä
àøèãòàéãàà𠺺ð÷ëºãäñººð áàéíà.
Ýíý òýìöëèéã Â.È. Ëåíèíèé áàéãóóëñàí ÇÕÓÊÍ, çºâëºëò òºð õîøóó÷èëæ, õ¿í
òºðºëõòíèé ºìíº íýí èõ ãàâüÿà áàéãóóëñààð áàéíà.
ÇÕÓ-ûí ãàéõàìøèãò ò¿¿õýí ÿëàëò, àìæèëòóóäûí íýã áîë Ǻâëºëòèéí òýðã¿¿íèé
øèíæëýõ óõààí þì. Èéì ó÷ðààñ ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí 250 æèëèéí îé íü ãàãöõ¿¿
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí áóñ, àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðîí, äýâøèëòýò õ¿í òºðºëõòíèé
áàõäàëòàé áàÿð ¸ñëîë þì.
Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààíû îëîí òºðëèéí íýýëò, á¿òýýë, àìæèëòûã äýëõèéí
õàìãèéí õ¿÷èðõýã îðíóóä ÷ õ¿ðòýë õýðýãëýõ, ýçýìøèõèéí òºëºº ýðìýëçýæ áàéíà.
Ýíý íü õºãæèíã¿é êàïèòàëèñò îðíóóäûí çàñãèéí ãàçðóóä øèíæëýõ óõààíòåõíèêèéí
òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàðòàé ãýðýý õýëýëöýýð
áàéãóóëæ, ýíý òàëààð îëîí õýëáýð á¿õèé ºðãºí õýìæýýíèé àæëûã ÿâóóëæ áàéãààãààñ
òîäîðõîé áàéíà.
Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí à÷ààð òîãòíîñîí ìîíãîë çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé
íºõºðëºë, õàìòûí àæèëëàãàà íü ñîöèîëèñò ìîíãîëûí á¿õ àìüäðàëä õóâüñãàëæóóëàõ
àÿ õîëáîãäîëòîéã áèä á¿õýí ñàéí ìýäíý.
Ìàíàé àðä ò¿ìýí, ìàíàé øèíæëýõ óõààíû ñýõýýòí¿¿ä ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí 250
æèëèéí îéã Ǻâëºëòèéí àíä íºõäèéíõºº õàìò áàÿð áàÿñãàëàíòàé òýìäýãëýæ áàéíà.
ßðóó àëäàðò ýíý îéã òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëýõ òóõàé ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîîíîîñ
ãàðãàñàí òîãòîîëä: ÇÑÁÍÕÓ-ûí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè 250 æèëèéíõýý îéã
õºãæèíã¿é ñîöèàëèñò íèéãìèéí ¿éë àìüäðàëûí á¿õ ñàëáàðò øèíæëýõ óõààíû
ðîëü ¿ðãýëæ ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà íºõöºëä òýìäýãëýæ áàéãàà áºãººä çºâëºëòèéí
õ¿ì¿¿ñèéí áàõàðõàë áîëñîí ÇÑÁÍÕÓ-ûí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè íü íàì
àðä ò¿ìíèé àíõààðàë õàëàìæààð áàéíãà õ¿ðýýëýãäýæ áàéäàã þì ãýæ îíöëîí
òýìäýãëýæýý.
ÇÑÁÍÕÓ-ûí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè áàéãóóëàãäñàí öàãààñàà õîéø ººðèéí
îðíû áàéãàëèéí áàÿëàã íººö, ÿðóó àëäàðò ò¿¿õ,îëîí çóóí æèëèéí óëàìæëàëò
ñî¸ëûíõîî ºâèéã ñóäëàõûí çýðýãöýý, äýëõèé äàõèíû à÷ õîëäîãäîë á¿õèé àñàð èõ
íýýëòèéã øèíæëýõ óõààíû îëîí ñàëáàðò ãàðãàñàí ãàéõàìøèãò ñàéõàí çàìûã òóóëæýý.
Õîâîð íàíäèí íýýëòýýðýý ýõ îðíîî àëäàðøóóëæ, äýëõèéí øèíæëýõ óõààíûã
áàÿæóóëñàí Ì.Â. Ëîìîíîñîâ, Í.È. Ëîáà÷åâñêèé, Ñ.Â.Êîâàëüåâñêàÿ, À.Ì. Ìåíäåëååâ
,È.Ì.Ñå÷åíîâ,È.Ï.Ïàâëîâ, ß.È.Ïðæåâàëüñêèé, À.Ï. Ìèêëóêî-Ìàêëàé, À.Ì. Ëÿïóíîâ,
* ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí 250 æèëèéí îéä çîðèóëñàí ×óóëãàí äýýð òàâüñàí èëòãýë

Í.Å.Æóêîâñêèé, Â.È.Âåðíàäñêèé, À.Ï. Êàðïèíñêèé, È.È.Ìå÷íèêîâ, Ê.À.Òèìèðÿçåâ,
À.Ñ.Ïîïîâ, Ê.Ý. Öèîëêîâñêèé çýðýã äàÿí äýëõèéä àëäàðøñàí îðîñ îðíû íýðò
ýðäýìòýí õ¿í òºðºëõòíèé øèíæëýõ óõààíû ñýòãýëãýýíèé ò¿¿õýíä ç¿é ¸ñíû áàéð
ñóóðü ýçýëäýã.
Øèíæëýõ óõààíààñ íèéãìèéí õºãæèëä ã¿éöýòãýõ ðîëèéã õààíò çàñãèéí õàòóó
äýãëýìèéí ¿åä ç¿éë á¿ðýýð áóóðóóëæ áàéñíû óðøãààð ýðäýìòäèéí àâüÿàñ áèëèã,
çîðèã ýðìýëçëýëèéã õýäýí àðâàí æèëýýð õîéø òàòàæ áàéëàà.
Ãàãöõ¿¿ àãóó èõ îêòÿáðèéí õóâüñãàë íèéãìèéí àìüäðàëûã ¿íäñýýð íü ººð÷èëæ
ÇÑÁÍÕÓ-ä øèíæëýë ñóäëàëûí ñýòãýëãýý àñàð ò¿ðãýí õºãæèõ ºðãºí äàðäàí çàìûã
íýýñýí þì.
Ñóóò Â.È.Ëåíèí çºâëºëò òºðèéã áàéãóóëæ áàéõäàà ñîöèàëèçìûí èõ õýðýãò
øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè õàìãèéí èäýâõèòýé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé ýðäýì
øèíæèëãýýíèé äýýä áàéãóóëëàãà ìºí ãýæ ¿çýæ, ò¿¿íä îíöãîé àíõààðàë òàâüæ áàéñàí
áèëýý.
Ëåíèíèé èéíõ¿¿ çààñàí çàìààð çºâëºëòèéí øèíæëýõ óõààí õºãæèæ, óëñ îðíîî àæ
¿éëäâýðæ¿¿ëýõ, öàõèëãààíæóóëàõ,õºäºº àæ àõóéã õàìòðàëæóóëàõ, ñîöèàëèñò íèéãýì
áàéãóóëàõ ÿâäëûã øèéäâýðëýõ, áîëîí ãåðìàíû ôàøèñòóóäûí ýñðýã ÿâóóëñàí ýõ
îðíû äàéíû æèë¿¿äýä öýðãèéí òºðºë á¿ðèéí øèíý ìàÿãèéí òåõíèêèéã á¿òýýæ, àðä
ò¿ìýíäýý èõ òóñ õ¿ðãýæýý.
ÇÑÁÍÕÓ-ûí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí 220 æèëèéí îéòîé õîëáîãäóóëæ
ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîî,Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàð, àæèë÷èí, õàìòðàë÷èä, ñýõýýòýí,
àðìèéí òºëººëºã÷èä, ýðäýìòýääýý õàëóóí áàÿð õ¿ðãýæ òýäíýýñ ýõ îðíîî áàòëàí
õàìãààëàõ ¿éë õýðýãò îðóóëñàí õóâü íýìðèéã îíöëîí òýìäýãëýãæ áàéñíûã óã îéä
îðîëöîæ áàéñàí ìèíèé áèå ñàéí ñàíàæ áàéíà.
Òýð ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí æèíõýíý ãèø¿¿í, óëñûí èõ ñóðãóóëèéí
çàõèðëûí õóâüä, çºâëºëòèéí ØÓÀ-èéí òýìäýãëýëò áàÿð ¸ñëîëä îðîëöîõ àç çàâøààí
íàä òîõèîëäñîí þì.
Óã áàÿðò ìàíàé îðíû òºëººëºã÷人ñ ãàäíà,ãèòëåðèéí ôàøèñòóóäûí äàðëàëààñ
äºíãºæ àíãèæðàí ãàðààä, àðä÷èëëûí çàì ðóó ÿâæ áàéñàí ýä¿ãýýãèéí ñîöèàëèñò
îðíóóäûí ýðäýìòýä, ìºí õºðºíãºòºí îðíû íýðò ýðäýìòýä îðîëöîæ,çºâëºëòèéí
ØÓÀ-èéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí òóðøëàãà, ò¿¿íýýñ Ǻâëºëò òºðèéã áàéãóóëàí
áýõæ¿¿ëýõ,ÇÕÓ-ä ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ ¿éë õýðýãò îðóóëñàí èõ õóâü íýìýð íýýëò
á¿òýýëèéã áàõäàí òýìäýãëýæ áàéñàí þì. Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí ãèòëåðèéí
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã ÿëñàí òýð öàãààñ õîéø ºíãºðñºí 30 æèëèéí äîòîð Ǻâëºëòèéí
øèíæëýõ óõààí èõýä óðàãøëàí õºãæ뺺.
ÇÑÁÍÕÓ-ûí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè íüáàéãàëü, íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû
òóëãóóð ñóäàëãààíû õóâüä äýëõèé äàõèíû íýí òîì ºâ þì. Òóñ àêàäåìè øèíæëýõ
óõààíû ýðýë õàéãóóëûí ñòðàòåãèéã òîäîðõîéëæ, ìàòåìàòèê, ìåõàíèê,îíîëûí áà
öºìèéí ôèçèê, õèìè, ãàçàð äýëõèéí òóõàé øèíæëýõ óõààíû íýí òýðã¿¿íèé ÷óõàë
ñàëáàðóóäûã õºãæ¿¿ëýõ,êâàíòûí ýëåêòðîíèêèéã áèé áîëãîõ, ñàíñàðûí óóäìûã
ñóäëàí ýçýìøèõ áîëîí îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí- òåõíèêèéí áóñàä îëîí ñàëáàðò
çºâëºëòèéí ýðäýìòäèéí õ¿÷èéã òºâëð¿¿ëýí àæèëëàæ áàéíà. Áàéãàëèéí øèíæëýõ
óõààíû òàëààðõ ýíý òóëãóóð ñóäàëãààíóóä íü òåõíèêèéí äýâøèë áà ÇÑÁÍÕÓ-ûí óëñ
àðäûí àæ àõóéí õºãæèëä áàéíãà íºëººëºí òóñëàæ áàéíà.
¯¿íèé òîä ãýð÷ áîë çºâëºëòèéí ýðäýìòäèéí íýýëò á¿òýýë íü ººðèéí îðíû
¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé,ñî¸ëûí á¿õ ñàëáàðò ºðãºí äýëãýð õýðýãëýãäýæ, óëñ îðíû àæ
àõóéã óðàãø õºãæ¿¿ëýõýä íýí èõ ò¿ëõýö áîëæ áàéäàã âäàë ìºí þì.
Ñàíñðûã ýçýìøèõ ýðèí ¿åèéã íýýñýí äýëõèéí àíõíû õèéìýë äàãóóë,ñàíñðûí
àíõíû öóóò íèñýã÷ Þ.À.Ãàãàðèíû ò¿¿õò íèñëýã áîëîí ñàð, ñóãàð, àíãàðàã ãàðàã
261

ðóó õººðãºñºí ñòàíöóóäûí àÿëàë, çºâëºëòèéí àíõíû öºìèéí öàõèëãààí ñòàíöûí
¿íäñýí äýýð áèé áîëñîí òèéì ñòàíö îëíîîð áàéãóóëàí àæèëëóóëæ èðñýí,¿éëäâýðèéã
àâòîìàòæóóëæ, õóðäàí àæèëëàã÷ ýëåêòðîí òîîöîîëîí áîäîõ ìàøèíûã áóé áîëãîñîí
áà óëñ àðäûí àæ àõóéã õèìèæ¿¿ëýõ çýðýã áóñàä îëîí ¿éë ÿâäàë íü çºâëºëòèéí
øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí àæèëëàãààòàé ñàëøã¿é õîëáîîòîé þì.
Ëåíèíèçìèéí ýõ îðîíä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã çºâëºëòèéí ýðäýìòýä
ôèëîñîôè, ò¿¿õ, ýäèéí çàñàã, ýðõ, õýëíèé øèíæëýë áîëîí íèéãìèéí øèíæëýëèéí
áóñàä ñóäàëãààãààðàà íèéãýì, óëñ òºð, ¿çýë ñóðòëûí ÷óõàë ÷óõàë àñóóäëûã
øèéäâýðëýõýä ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëñààð áàéíà.
ÇÑÁÍÕÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí ¿éë àæèëëàãààíû èõ äàëàéöûã
ò¿¿íèé ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä òîäîðõîé õàðóóëæ áàéíà. Õîëáîîíû
á¿ãä íàéðàìäàõ óëñóóäûí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèóä, çºâëºëò îðíû ÿíç á¿ðèéí
õýñýãò áàéðëàñàí òîì ñàëáàðóóäààñ ãàäíà, ÇÑÁÍÕÓ-ûí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íä ýðäýì øèíæèëãýýíèé 250 ãàðóé õ¿ðýýëýí, áóñàä áàéãóóëëàãà, 40000
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí áàãòàí àæèëëàæ áàéíà.
Õîëáîîíû á¿ãä íàéðàìäàõ óëñóóäûí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèóä, ÇÑÁÍÕÓûí
øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí ñèáèðèéí ñàëáàð, Óðàë áà Àëñ äîðíîä äàõü
øèíæëýõ óõààíû òºâ ýíý á¿õýí íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýëèéí íýí òîì
ãàçðóóä þì. Áàëòèéí äàëàé îð÷èì Êàâêàç, Êàçàõ, Äóíäàä àçèéí õîëáîîíû á¿ãä
íàéðàìäàõ óëñóóäàä ºíäºð ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí á¿õèé, îð÷èí ¿åèéí òîíîã
òºõººðºìæòýé øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèóä áàéãóóëàãäàæ, Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ
óõààíû õºãæèëä àñàð èõ õóâü íýìýð îðóóëæ áàéãàà þì.
Óêðàéíû øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè 50 ãàðóé õ¿ðýýëýí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
10000 ãàðóé àæèëòàíòàé áºãººä ìºí ÇÑÁÍ Òóðêìåí, ÇÑÁÍ Êèðãèç áàéãóóëàãäààä
òºäèé ë óäààã¿é øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèóä òóñ á¿ð 15 õ¿ðýýëýí, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé 1000 ãàðóé àæèëòàí, ò¿¿íèé äîòîð øèíæëýõ óõààíû õýäýí àðâàí
äîêòîð, õýäýí çóóí äýä ýðäýìòýä àæèëëàæ áàéíà.
ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ë.È.Áðåæíåâ, ÇÕÓÊÍûí
24-ð èõ õóðàëä òàâüñàí Òºâ Õîðîîíû òàéëàí èëòãýëäýý: “ÇÑÁÍÕÓ-ûí øèíæëýõ
óõààíû àêàäåìè ¿ð á¿òýýëòýé èõ àæëûã õèéñýí áºãººä Øèíæëýõ óõààíû ýðýë
õàéãóóëûí ñòðàòåãèéã òîäîðõîéëæ, õàìãèéí èðýýä¿éòýé áºãººä àøèã òóñòàé ýðäýì
ñóäëàëûí àæëûí ÷èãëýë õýëáýðèéã èëð¿¿ëýí, ººðèéí îðíû ýðäýìòäèéí õ¿÷èéã
íýãòãýí àæèëëàæ áàéíà” ãýæ òýìäýãëýñýí áèëýý.
ÇÕÓÊÍ, Ǻâëºëò Çàñãèéí Ãàçàð ÇÑÁÍÕÓ-ûí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè,
çºâëºëòèéí ýðäýìòäèéí ãàâüÿàã ºíäðººð ¿íýëæ çºâëºëòèéí øèíæëýõ óõààíû
àêàäåìèéã îëîí îäîí ò¿¿íèé äîòîð Ëåíèíèé îäîíãîîð 2 óäàà øàãíàæýý. Ǻâëºëòèéí
ýðäýìòäèéí äîòðîîñ îëîí çóóí õ¿ì¿¿ñ ñîöèîëèñò õºäºëìºðèéí áààòàð öîë, Ëåíèíèé
áà òºðèéí øàãíàë, îäîí ìåäàëèàð øàãíàãäàæ, ÇÑÁÍÕÓ áîëîí õîëáîîíû Á¿ãä
Íàéðàìäàõ Óëñóóäûí äýýä çºâëºëèéí äåïóòàòóóäààð ñîíãîãäîæ áàéäàã áèëýý.
Ýä¿ãýý Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààí, äýëõèéí øèíæëýõ óõààíû òýðã¿¿í çààã äýýð
çîãñîí õºãæèæ áàéíà.
Ìàíàé îðíûã ñóäëàõ, îð÷èí ¿åèéí ñîöèàëèñò Ìîíãîë óëñàä ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ áà øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ õýðýãò Îðîñ, Ǻâëºëòèéí
øèíæëýõ óõààíû ðîëü òóí èõ áèëýý.
Ìîíãîë îðíû áàéãàëü, òóõàéëáàë ò¿¿íèé ãåîëîãè,óðãàìàë,àìüòíû àéìàã,ò¿¿õ,õýë,
óòãà çîõèîëûã òàëààð îðîñûí íýðò ýðäýìòýí Ï.Ì.Ïðæåâàëüñêèé,Ã.Í. Ïîòàíèí,
À.Ïîçäíååâ, Ï.Ê. Êîçëîâ, Á.ß.Âëàäèìèðöîâ, Â.Ë.Êîìàðîâ, Â.À. Îáðó÷åâ íàð
øèíæëýõ óõààíû ãàðàìãàé íýýëò õèéñýí þì.
Äýýðõ ýðäýìòäýýñ íýýæ ¿ëäýýñýí èõ ºâ ñàí íü îð÷èí ¿åèéí ìîíãîëûí øèíæëýõ
262

óõààíû õºãæèëä íýí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ ºãñºí þì. Àðäûí õóâüñãàë ÿëñíààñ
õîéøõè ìîíãîë óëñûí õºãæëèéí õàãàñ çóóí æèë ãàðóé òóðø, çºâëºëòèéí øèíæëýõ
óõààí ìàíàé îðíû øèíæëýõ óõààíû õºãæèëä íºëººãºº óëàì á¿ð ¿ç¿¿ëñýýð áàéíà.
Îðîñûí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèèéí åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷ À.Ï. Êàðïèíñêèé,
òýð ¿åèéí äýä åðºíõèéëºã÷, òºâ àçèéí óðãàìëûã ñóäëàã÷ àëäàðò ýðäýìòýí àêàäåìè÷
Á.Ë.Êîìàðîâ, ìºí àêàäåìèéí ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, äîðíî äàõèíûã
ñóäëàã÷ ãàðàìãàé ýðäýìòýí, àêàäåìè÷ Ñ.Ô.Îëüäåíáóðã, ìîíãîëûí ãåîëîãè ñóäëàã÷
àêàäåìè÷ Â.À. Îáðó÷åâ, ìîíãîëûí ò¿¿õ, àðõåîëîãèéí ñóäëàã÷ àêàäåìè÷, Â.ß.
Âëàäèìèðöîâ, ïðîôåññîð Ï.Ê. Êîçëîâ, , ïðîôåññîð Ö.Æàìñðàíî íàð çºâëºëòèéí
ýðäýìòäèéã òºëººëºí ìàíàé îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé àíõíû áàéãóóëëàãà Ñóäàð
áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíã áèé áîëãîí õºãæ¿¿ëýõýä ¿íýò òóñëàæ ¿ç¿¿ëñýí þì.
Ìèíèé áèå çºâëºëòèéí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí 220 æèëèéí îéí áàÿðò
îðîëöîõ áà çºâëºëòèéí àêàäåìèòàé ãýðýý õýëýëöýýð áàéãóóëàõàà𠺺ðèéí çàñãèéí
ãàçðûí äààëãàâàðààð ÿâæ áàéõäàà ìîíãîë îðíûã ñóäàëñàí íýðò ýðäýìòýí Ñ.À.Êîçèí,
Â.Ë.Êîìàðîâ, Â.À. Îáðó÷åâ íàðûí ýðäýìòýäòýé óäàà äàðàà óóëçàæ áàéõàä òýä ìàíàé
îðîíä èõ ñóðãóóëü áàéãóóëàãäñàíä ã¿í áàÿñöãààæ ýðäýì áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõýä
íýí õýðýãòýé çºâºë㺺íèéã äîòíî÷ëîí äýâø¿¿ëæ áàéñàí þì.
1946 îíû õýëýëöýýðýýð ïðîôåññîð Ïîãðåëüñêèéí òýðã¿¿íòýé ýäèéí çàñãèéí
ýêïåäèöè, àêàäåìè÷ Þ.À.Îðëîâ òýðã¿¿íòýé ýðòíèé àìüòàí ñóäëàëûí ýêïåäèöè,
ìºí ïðîôåññîð È.Í.Óñòþæàíèíîâ òýðã¿¿òýé ò¿¿õ÷äèéí ãðóïï ìàíàé îðîíä èðæ,
ìîíãîëûí ýðäýìòýäòýé õàìòðàí àæèëëàñàí þì.
̺í çºâëºëòèéí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí óäàà äàðààãèéí óäèðäëàãà
Â.Ë.Êîìîðîâ, Ñ.È.Âàâèëîâ, Àëåêñàíäàð Íèêîëàåâè÷ Íåñìåÿíîâ, Èâàí Ïàâëîâè÷
Áàðäèí, Ì.Â. Êåëäûø íàð ìàíàé îðîíä øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ àñóóäëààð
íºõºð ¸ñíû çºâºëãººí ºãºõ áà òóñ õî¸ð îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé õàìòûí
àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõýä ã¿í àíõààðàë òàâüæ áàéñàí áà òàâüæ áàéäãèéã ýíý ºäºð
äóðñàí ñàíàæ áàõàðõàæ òýìäýãëýæ áàéíà.
Øèíæëýõ óõààíû áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ, ýðäýì ñóäëàëûí àæëûã çîõèîí
ÿâóóëàõàä, àêàäåìè÷ À.Ë. ßíøèí òýðã¿¿íòýé çºâëºëòèéí ãåîëîãè÷èä, àêàäåìè÷
È.Ì. Ëàìðåíêî, ïðîôåññîð À.À. Þíàòîâ òýðã¿¿òýé çºâëºëòèéí áèîëîãè÷èä, óðãàìàë
ñóäëàã÷èä, çºâëºëòèéí ãàçàð ç¿é÷ ïðîôåññîð Ý.Ì. Ìóðçàåâ, çºâëºëòèéí ò¿¿õ÷èä
àêàäåìè÷ Å.Ì.Æóêîâ, È.Ì. Ìàéñêèé, À.Ï. Îêëàäíèêîâ, Á.Ã. Ãàôóðîâ, ñóðâàëæëàã÷
ãèø¿¿í Ñ.Â. Êèñåëåâ, À.À. Ãóáåð, ïðîôåññîð È.ß. Çëàòêèí, Ñ.Ä.Äûëûêîâ, õýë ñóäëàã÷
ïðîô. Ã.Ä. Ñàíæååâ íàð íºõºð ¸ñíû èõ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí áºãººä ¿ç¿¿ëñýýð áàéíà.
1961 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ áàéãóóëàãäñàí öàãààñ õîéø ìîíãîë çºâëºëòèéí
ýðäýìòäèéí õàìòûí àæèëëàãàà õî¸ð àêàäåìèéí õîîðîíä 1967 îíä áàéãóóëñàí
õóãàöààã¿é õýëýëöýýðèéí ¿íäñýí äýýð èõýýõýí ºðãºæèí õºãæ뺺.
Ýíýõ¿¿ õàìòûí àæèëëàãààíä çºâëºëòèéí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí
åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷ Ì.Â. Êåëäûø, àêàäåìè÷ À.Ï.Âèíîãðàäîâ, Ï.Í.Ôåäîñååâ
íàðûí ç¿ãýýñ ¿ðãýëæ àíõààðàë òàâüæ áàéäàã áèëýý.
Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéã áàéãóóëàõûí óðüä æèë áóþó 1960
Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààíû äýýä áîëîâñðîëûí õîðîî, Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààíû
àêàäåìèòàé áàéãóóëñàí õýëýëöýýð, ìºí 1967 îíä õî¸ð àêàäåìèéí õîîðîíä áàéãóóëñàí
õýëýëöýýðèéí äàãóó çîõèîí ÿâóóëæ áàéãàà ãåîëîãè, ïàëåîíòîëîãè, áèîëîãè, ò¿¿õ
ñî¸ëûí õàìòàðñàí ýêñïåäèö¿¿ä òóñ îðîíä àìæèëòòàé àæèëëàæ áàéíà.
Ìàíàé óëñ áà çýðãýëäýý îðøäîã Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí çàðèì íóòãèéí ÷óõàë
àøèãò ìàëòìàëûí áàéðøèë, òýäãýýðèéí õýòèéí òºëºâ, õàéãóóëûí àæëûí ç¿é òîãòöûã
øèíæëýõ òàëààð ìîíãîë-çºâëºëòèéí ãåîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöè äîðâèòîé ¿ð
ä¿í ãàðãàæ áàéíà.
263

ÁÍÌÀÓ, ò¿¿íèé îéðîëöîîõ Ǻâëºëòèéí ðàéîíóóäûí øèíý òºðìºë, äóíä
òºðìºëèéí ¿åèéí äàëàé áà õóóðàé ãàçðûí òîãòöûí æàìûã ñóäëàõ òàëààð
ïàëåîíòëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöè øèíý øèíý íýýëò, ìýäýý ñýëò ãàðãàñààð áàéíà.
Ìîíãîë îðíû óðãàìëûí á¿ðõöèéí òîãòíîë, òàðõàö áîëîí ìîíãîë îðîí,
Ǻâëºëòèéí íóòãèéí èõýýõýí õýìæýýíèé ãàçðûã õàìàðñàí Òºâ àçèéí õîéò õýñãèéí
óðãàìàë àìüòíû ãàðàë ¿¿ñëèéã ñóäëàõ òàëààð ò¿¿õ ñî¸ëûí õàìòàðñàí ýêñïåäèöè íýí
ñîíèðõîëòîé áàðèìòóóäûã íýýí îëæ, ÷óõàë ä¿ãíýëò¿¿äèéã õèéæ áàéíà.
Ýäãýýð ýêñïåäèöýýñ ã¿éöýòãýæ áàéãàà òóëãóóð ñóäàëãàà íü òóñ îðíû áàéãàëèéí
íººöèéã óëñ àðäûí àæ àõóéä àøèãëàõ áîëîí ýðòíèé ò¿¿õèéã ñóäëàõàä ýðäýì
øèíæèëãýýíèé ¿íäýñëýë áîëæ áàéãàà þì. Äýýðõ ýêñïåäèö¿¿ä ìàíàéä ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýäýã ñàéõàí ñóðãóóëü áîëæ ºã÷ áàéíà.
Ýäãýýð ýêñïåäèöèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðæ àæèëëàñàí õ¿ì¿¿ñèéí äîòðîîñ îëîí
òîîíû õ¿ì¿¿ñ äîêòîð, äýä ýðäýìòíèé çýðýã õàìãààëñàí, öààøäàà õàìãààëàõààð
áýëäýæ áàéíà.
Ýäèéí çàñàã, ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ò¿¿õ, õýë áè÷èã, ò¿¿í÷ëýí ìàòåìàòèê, ôèçèê,
õèìè, áèîëîãè áîëîí øèíæëýõ óõààíû áóñàä ÷óõàë àñóóäëààð ìàíàé õî¸ð îðíû ýäèéí
çàñàã, õýë áè÷èã, óòãà çîõèîëûã ñóäëàõ òàëààð ÿâóóëñàí õàìòûí àæèëëàãàà íü ìàíàé
ýðäýìòäèéí ºñºëòºä íýí èõ íºëººëæ, øèíæëýë ñóäëàëûí àæëûã õºãæ¿¿ëýõýä àñàð
èõ òóñëàìæ áîëæ ºã÷ áàéãàà þì.
Ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëèéí äîòîð ìàíàé 370 ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí
ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí áàéãóóëëàãóóäàä ýðäýì øèíæèëãýýíèé òîìèëîëòîîð ÿâæ
àæèëëàñàí áà ìºí ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ ÇÕÓ-ààñ 360 ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí
õ¿ëýýí àâ÷ àæèëëóóëæýý.
Ýíý á¿ãäèéí à÷ààð ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä áîëîâñîí õ¿÷íèé
õóâüä èõýýõýí õºãæèæ áàéãààã îíöëîí òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé þì. Ìîíãîë çºâëºëòèéí
øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèóäûí áàéíãà ºðãºæèí õºãæèæ áàéãàà ýðäýì øèíæèëãýýíèé
õàìòûí àæèëëàãàà íü ìàíàé îðîíä øèíæèëãýý ñóäàëãààíû àæëûí áîëîâñîí õ¿÷èí
áýëäýõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã çîõèîí ÿâóóëàõàä ¿ð àøèãòàé áºãººä õóðäàñãàõ
íºëººã ¿ç¿¿ëñýýð áàéíà.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, ìàíàé øèíæëýõ óõààíû àæèëòíóóä, çºâëºëòèéí àðä ò¿ìýí,
çºâëºëòèéí ýðäýìòäèéí õàìò, ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí 250 æèëèéí îéã òýìäýãëýõäýý,
ÇÕÓ-ààñ òóñ îðîíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ, îð÷èí ¿åèéí
øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ ¿éë õýðýãò ¿ç¿¿ëæ áàéãàà àõ ä¿¿ñèéí òóñëàìæèíä ã¿í
òàëàðõëàà èëýðõèéëæ áàéíà.
Áèä ÇÕÓ-ûí ýðäýìòäýýñ öààøäàà ¿ðãýëæ ñóðàëöàæ, ººðèéí îðîíä ñîöèàëèçìûí
ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààçèéã áàéãóóëàõ ¿éë õýðýãò íºëººëæ ÷àäàõóéö òèéì
÷èãëýëèéí ñóäàëãààíóóäààð òóëãóóð øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëòûã ºìíºº
òàâüæ, ìýäëýã, õºäºëìºð, àâüÿàñ áèëãýý ÷èãë¿¿ëæ àæèëëàõ ¸ñòîé. Èðýýä¿éòýé áºãººä
àøèãòàé ãýæ ñîíãîí àâñàí ñýäâèéã õýä õýäýí õ¿ðýýëýí áóþó ñåêòîð, ëàáîðàòîðèóä
õ¿÷ õàâñðàí òàë á¿ðýýñ íü íýãýí çýðýã ñóäàëæ, ¿ð ä¿íã ò¿ðãýí õóãàöààíä ãàðãàäàã
Ǻâëºëòèéí àêàäåìèéí òóðøëàãûã ìàíàé àæèëä äàðóé íýâòð¿¿ëýõ íü ÷óõàë áàéíà.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé ñýäâèéã èíãýæ õýòèéí õàðààòàé, çºâ øèëýí àâààä, èæ á¿ðýí
øèéäýæ ÷àäàõûí òóëä ºðãºí õ¿ðýýíèé ìýäëýãòýé áîëîõîîñ ãàäíà, ìýðãýæëýý ¿ðãýëæ
äýýøë¿¿ëýõèéí òºëººíºº òóí øóðãóó õºäºëìºðëºõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà.
Ýíý çîðèëãîîð àäèë òºñòýé øèéäâýðëýäýã ñåêòîð ëàáîðàòîðèéã ýìõòãýí
öîìòãîæ, õ¿íèé õ¿÷, òîíîã òºõººðºìæèéã íýã ÷èãýýð ¿ð á¿òýýëòýé àøèãëàõ òàëààð
çîõèîí áàéãóóëàëòûí àæëûã äàðóé àâ÷ ÿâóóëàõ õýðýãòýé áàéíà.
ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èàñ çºâëºëòèéí áà äýëõèéí øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ,
ìàíàé îðîíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷èéã áýëòãýõ, øèíæëýõ óõààíû
264

òóëãóóð ñóäàëãààã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð áàéãóóëñàí îíöãîé ãàâüÿàã ¿íýëæ, ÁÍÌÀÓûí
Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðààñ ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéã «Ñ¿õáààòàðûí
îäîí»-ãîîð øàãíàñàí òóõàé ãàðãàñàí çàðëèãèéã Ìîíãîëûí ýðäýìòýä, áèä á¿õýí
ñýòãýë õàíàìæòàéãààð õ¿ëýýí àâ÷ áàÿðëàöãààæ áàéíà.
ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ áàéãóóëàãäñàíû 250 æèëèéí ýíý òýìäýãëýëò îéã òîõèîëäóóëàí,
ÁÍÌÀÓ-ûí ýðäýìòäèéí ºìíººñ ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí ÿðóó àëäàðò õàìò îëîí, àãóó
èõ ÇÕÓ-ûí á¿õ ýðäýìòýäýä ÷èí ñýòãýëèéí õàëóóí áàÿð õ¿ðãýæ, ñàéí ñàéõàí á¿õíèéã
õ¿ñýí åðººå.
“ØÓÀ-èéí ìýäýý”. 1974 ¹ 2.
ÁÀÉÃÀËÈÉÍ ÍªªÖÈÉà ¯Ð Á¯ÒÝÝËÒÝÉ ÀØÈÃËÀÕ ÁÀ Õ¯ÐÝÝËÝÍ
ÁÀÉÃÀÀ ÎÐ×ÍÛà ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ
¯ÍÄÝÑËÝËÈÉÍ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄÀË
Õ¿í àìüäðàõäàà àãààðààð àìüñãàëæ, óñààð óíä õèéæ, áàéãàëèéí áýëýí
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã àøèãëàí, ò¿¿íèé ò¿¿õèé ýäèéã ¿éëäâýðëýí áîëîâñðóóëäàã áèëýý.
Èíãýõëýýð áàéãàëü áîë õ¿íèé ìàòåðèàëëàã áà îþóí óõààíû õýðýãöýýã õàíãàäàã ýõ
¿¿ñâýð þì.
Áàéãàëü, îð÷íîîð õ¿ðýýëýãäýí îðøäîã õ¿íèé íèéãýì áàéãàëüòàéãàà îëîí ÷èãýýð
ÿìàãò õàðèëöàí ¿éë÷ëýëöäýã áºãººä íèéãìèéí á¿õ àìüäðàë, òóõàéëáàë ¿éëäâýðëýë,
õ¿í íü áàéãàëèéí ìàòåðèàëûã ò¿øèãëýí òîãòíîæ, áàéãàëèéí ç¿é òîãòöûí äàãóó ¿éë
àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã òóë õ¿íèé íèéãýì áîë áàéãàëèéí ñàëøã¿é õýñýã áîëîõ íü
ìýäýýæ ýý.
“Õ¿íèé íèéãýì áîë áàéãàëèéã ¿íýõýýð ñýðãýýã÷ õ¿íèé áàéãàëü÷, øèíæ ÷àíàð, áàñ
áàéãàëü õ¿íä àøèãòàé õî¸ðûí íýí ÷óõàë òºãºëäºð íèéëýìæ ìºí þì” ãýæ Ê.Ìàðêñ
áè÷ñýí áèëýý.
Áàéãàëü áîë ¿éëäâýðëýë, øèíæëýõ óõààí, ýð¿¿ëæ¿¿ëýë, õ¿ì¿¿æèë, ãîî ñàéõíû
çýðýã îëîí òàëûí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã àæýý.
Äýëõèé äýýð õ¿íèé íèéãýì îðøèí òîãòíîõ ÿâäëûã õàíãàäàã áàéãàëèéí ¿íäñýí
íººö áàÿëàã áîë õºðñ, óðãàìàë, àäãóóñàí àìüòàí, óñ, àøèãò ìàëòìàë, àãààð çýðýã þì.
Áàéãàëèéí íººö õè÷íýýí èõ ÷ áàéëàà ãýñýí, õ¿í ò¿¿íèéã ñýðãýýí áàÿæóóëàõã¿é
áîë øàâõðàí áàðàãääàã áóþó àøèãëàõ áîëîìæã¿éä õ¿ðäýã. Áàéãàëüä õàéíãà õàíäàæ,
ò¿¿íèé áàÿëãèéã õàìàà áóñààð àøèãëàâàë òýð íü íºõºøã¿é ñ¿éðýëä õ¿ð÷, ãóíèãò ¿ð
ä¿íä îðóóëäàã ãýäýã 1 .
Ìàíàé åðòºíöèéí çàðèì õýñýãò áàéãàëèéí íººöèéã çàìáàðààã¿é àøèãëàæ,
àãààð, óñàí ìàíäàëûã áîõèðäóóëñàí çýðãýýñ áîëæ òýp íü ¿ã¿éðýí áàãàñ÷ õ¿íèé
îð÷èí òîéðîè áóçàðëàãäàæ àìüä àìüòàí, ò¿¿íèé äîòîð õ¿íä õîð õºíººëòýé áîäèñ
õóðèìòëàãääàã àæýý. “...Õ¿íèé ñî¸ëûã óõàìñàðòàé ÷èãë¿¿ëýõã¿é, çàìáàðààã¿é
õºãæ¿¿ëáýë ýöýñ ñ¿¿ëäýý õîîñîí öºë ¿ëäýõýä õ¿ðãýíý...” ãýæ Ê.Ìàðêñ, Ô.Ýíãåëüñ íàð
á¿¿ð äýýð ¿åýñ ñàíóóëæ áàéñàí áèëýý.
Òåõíèêèéí àñàð èõ äýâøèë áîëæ áàéãàà ìàíàé ýíý ýðèí ¿åä áàéãàëèéí
íººöèéã õýðýãëýõ ÿâäàë á¿ð ÷ ýð÷èìæñýýð áàéíà. Êàïèòàëèñò îðîíä áàéãàëèéí
íººöèéã øóíàõàéðàí õýðöãèéëæ àøèãëàäãèéí óðøãààð ãàãöõ¿¿ òýð îðíû õ¿í àì
òºäèéã¿é, íèéò õ¿í òºðºëõòºíä àþóë çàíàë ó÷ðóóëæ áàéíà. Áàéãàëüä èéìýðõ¿¿ãýýð
õàíäàõ ÿâäàë öààøäàà ¿ðãýæëýõ þì áîë 2000 îí ãýõýä äýýðõ îðíóóäàä àìüñãàëàõ
1
“¯íýí”. 1972 îíû äîëäóãààð ñàðûí 1. ¹158 (11889)
265

õ¿÷èëòºðºã÷ õ¿ðýëöýýã¿é áîëæ ìàãàä ãýæ íýëýýä ýðäýìòýí ç¿é ¸ñîop ñàíàà çîâîí
ºã¿¿ëöãýýæ áàéíà.
Óóð àìüñãàë, óñ, õºðñèéã áîõèðäóóëàõûí ýñðýã äýëõèéí îëîí íèéò òýìöëýý
èäýâõæ¿¿ëñýýð áàéíà.
Îé ìîä, àøèãò ìàëòìàë, ãîë ìºðºí, íóóðûã ÀÍÓ, ßïîí çýðýã êàïèòàëèñò óëñàä
õýðöãèéëýí àøèãëàæ, õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéã äîðîéòóóëæ, àãààðûã áîõèðäóóëñàí
îëîí áàðèìò áàéãàëèéí íººöèéã õàìãààëàõ, óóð àìüñãàëûã öýâýðø¿¿ëýõ òàëààð íýí
ÿàðàëòàé àðãà õýìæýýã óëñ òóñ á¿ðèéí áóþó îëîí óëñûí øóãàìààð àâàõ íü ÷óõàë
áîëñíûã äóðäñàí îðíóóóäûí çàñãèéí ãàçàð ÷ apãàã¿é õ¿ëýýí çºâøººðºõ áîëëîî.
1962 îíä ͯÁ-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåéí XYII ÷óóëãàíààñ Ýäèéí çàñãèéí õºãæèë áà
áàéãàëü õàìãààëàëò” ãýñýí àñóóäëààð ãàðãàñàí òîãòîîëä òýìäýãëýõäýý: “Áàéãàëèéí
íººö áàÿëãèéã õàìãààëàõ apãa õýìæýýã ¿ð àøèãòàé áîëãîõûí òóëä ò¿¿íèéã ýäèéí
çàñãèéí õºãæëèéí ò¿ð¿¿íä áóþó íýãýí çýðýã àâ÷ ÿâóóëáàë çîõèíî” ãýæ çààñàí áèëýý.
Ýíý òàëààð óëñ îðîí á¿õýí ÷óõàë àðãà õýìæýýí¿¿äèéã õîéøëóóëàëã¿é àâ÷ ÿâóóëàõ
áóé çàà ãýæ ͯÁ-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåéí äýýðõ òîãòîîëä íàéäâàðëàí èëýðõèéëæýý.
HYÁ õ¿íèé îð÷íûã õàìãààëàõ àñóóäëààð áàãà õóðàë çºâëºë㺺íèéã çîõèîí
ÿâóóëæ áàéíà. Îëîí óëñûí ýíý óóëçàëòóóä äýýð á¿õ äýëõèéí áàéãàëèéí íººöèéã
õàìãààëàõòàé õîëáîãäñîí íýëýýä àñóóäàëä àíõààðëûã òàâüæ áàéãààãèéí äîòîð,
¿éëäâýðëýëèéí áîõèp õàÿãäàë, öàöðàã èäýâõò ýä ìàòåðèàëààð áàéãàëèéí îð÷íûã
áóçàðëàæ áàéãàà õîð õºíººëèéã õÿçãààðëàõ, õºäºº àæ àóéí õîðòîíòîé òýìöýõýä
õèìèéí áîäèñûã õýðýãëýäýã ÿâäàëä õÿíàëò òàâèõ, õîâîðäîæ áàéãàà çýðëýã àìüòíû
íººöèéã õàìãààëàõ îëîí óëñûí áà çàðèì îðíû õýìæýýãýýð îé, öýöýðëýã, äàðõàí
öààçàò ãàçðûí òîîã îëøðóóëàõûã îíöëîí àíõààðóóëæ áàéíà. Áàéãàëèéã õàìãààëàõ
àñóóäàë èíãýæ äýëõèé íèéòèéí ÷àíàðòàé àñóóäàë áîëñîîð áàéíà.
Áàéãàëüä óõààëãààð õàíäàæ, ò¿¿íèé íººöèéã çºâ àøèãëàõ, õàìãààëàõ, áàÿæóóëàõ
ÿâäàë áîë íýã õî¸ð ã¿ðíèé õýðýã áèø, õàðèí íèéò îëîí óëñûí ÷óõàë çîðèëò áîëæ
áàéíà.
266
1. Õºðñ
Õºðñ áîë õ¿íä: òàëõ, èäýøíèé íîãîî, æèìñ, ìàëûí òýæýýëèéã áèé áîëãîæ ºãäºã
áàéãàëèéí àóãàà èõ áàÿëàã þì. Ãýâ÷ õºðñ àøèãò ÷àíàðààðàà àäèë òýãø áàéäàãã¿é.
¯ðæèë øèìò õºðñ óðãàìëûí ºñºëò õºãæèëòºíä õ¿ðýëöýýòýé ÷èéã, òýæýýëèéí
íººöèéã àãóóëæ áàéäàã áà õºðñíèé íÿí áîäèñ àìüäðàí ¿éë÷ëýõ óðãàìëûí ¿íäýñ
àìüñãàëàõàä õýðýãöýýòýé àãààðûã ÷ºëººòýé íýâòð¿¿ëæ áàéäàã. Õºðñíèé õàìãèéí
øèìòýé 80 ñì-ýýñ èë¿¿ã¿é çóçààíòàé äýýä äàâõàðãà á¿ðýëäýí òîãòîõîä äóíäæààð
1400-7000 æèë øààðäàãääàã ãýäýã. Õ¿í õàìààã¿é ãýæ ¿çýýä ìàøèíû äóãóéãààð óðàõ
áóþó áîëõèîð õàãàëæ àøèãã¿é áîëãîæ áàéäàã õºðñíèé ýíý äýýä äàâõàðãûã äàõèí
ñýðãýýõ ÿâäàë òóí áýðõòýé áàéäàã àæýý.
Ìàíàé îðíû íóòàã äýâñãýð õºðñ, ãàçàð ç¿éí õóâüä ãóðâàí ãîë á¿ñ áîëîí
õóâààãääàã. ¯¿íä:
1. Õàð øîðîîí áà õàð õ¿ðýí õºðñ
2. Õ¿ðýí áà öàéâàð õ¿ðýí õºðñ
3. Ãîâèéí áîð áà öºëèéí ñààðàë áîð õºðñ þì. Ýäãýýðýýñ õºäºº àæ àõóéä õàìãèéí
òîõèðîìæòîé ýõíèé xo¸ð á¿ñèéí áà ãîâèéí á¿ñèéí çºâõºí º÷¿¿õýí õýñýã áîëîõ
áàÿíá¿ðä þì.
Ìàíàé ãàçàð íóòãèéí èõýíõèéã áýë÷ýýð, õàäëàíãèéí òàëáàé ýçýëäýã áèëýý.
Õàðèí õàð øîðîîí áà õàð õ¿ðýí, õ¿ðýí õºðñºíä òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë ÿâàãääàã.
Ìàíàé íóòãèéí òàðèàëàíä òîõèðîìæòîé òèéì õºðñ íü óëñûí õýìæýýãýýð 1,7 ñàÿ
ãåêòàð áàéäàã áºãººä ýä¿ãýý ò¿¿íèé òýí õàãàñûã õàãàëàí ýäëýæ áàéãàà þì. Òàðèàëàí

ýäýëáýðèéí õóâüä õàìãèéí ñàéí ÷àíàðòàé ãàçàð íü. Îðõîí, Ñýëýíãèéí ñàâ ãàçàð,
Õàíãàé, Õýíòèéí óóëñûí õºíäèéä, áàñ Õàëõ ãîë îð÷ìûí òàëä îëîí çóóí æèëèéí òóðø
á¿ðýëäýí òîãòñîí õàð øîðîîí áà õàð õ¿ðýí õºðñ þì. Ýäãýýð õºðñºí äýõ ÿëçìàãò
äàâõàðãûí çóçààí íü 35-40 ñì-ýýñ õýòýðäýãã¿é áºãººä 0-20 ñì-èéí äàâõàðãà äàõü
ÿëçìàã íü 1 ãà-ä 60-80 òîíí áàéäàã àæýý. Ýíýõ¿¿ 0-20 ñì-èéí äàâõàðãà äàõü øèìëýã
òýæýýëò áîäèñûí íººö ãýâýë 1 ãà-ä àçîò 80-100 êã, õºäºë㺺íò ôîñôîð 150-300 êã,
ìºí êàëè 250-500 êã òóñ òóñ áàéíà. Õ¿ðýí áà öàéâàð õ¿ðýí õºðñ Õàíòàéí óóëñ äàõü
õîòãîðóóä, Äîðíîä Ìîíãîëûí óóëûí òàë ãàçàðò íýëýýä òàðõñàí áàéäàã. Ýíý õºðñèéí
ÿëçìàãò äàâõàðãà íü 25-30 ñì-ýýñ õýòýðäýãã¿é áºãººä 0-20 ñì-èéí äàâõàðãûí ÿëçìàã
íü. 1 ãà òàëáàéä 40-50 òîíí áàéäàã áà óðãàìàë òýæýýãääýã áîäèñóóä ãýâýë: 1 ãà-ä àçîò
çºâõºí 50-70 êã, ôîñôîð 100-200 êã, êàëè 300-500 êã-ààñ ¿ë õýòýðíý.
Õàðèí ãîâèéí áîð õºðñ íü ÿëçìàãò äàâõàðãà áàðàã áàéäàãã¿éãýýðýý ìóó ÷àíàðûí
õºðñºíä õàìààðíà. Ãîâèéí õºðñíèé ÿëçìàãèéí õýìæýý íü áîð õºðñºíä äºíãºæ 0,6-0,8
õóâü, ìºí ñààðàë áîð õºðñºíä 0,4-0,6 õóâèàñ õýòýðäýãã¿é àæýý. Ýíý õºðñíèé ãàäàðãà
ýëñýðõýã, ÷óëóóðõàã äàâõàðãàòàé áàéäàã áºãººä òýð çàðèìäàà àãààð àìüñãàë, øèìò
áîäèñûã íýâòð¿¿ëäýãã¿é ÷óëóóí á¿ðõýâ÷ áîëæ áàéäàã. Òóíàäàñ áàãàòàé, ºâºë人
õ¿éòýí, çóíäàà õàëóóí òèéì íóòãèéí õºðñ ñàëõèíû ýëýãäýëä þóíû ºìíº àâòàãääàã.
Äýëõèéí áºìáºðöãèéí èéì õýñýãò ìàíàé îðîí õàìààðàãäàõ áºãººä òóñ îðîíä
äóíäæààð 200-220 ìì òóíàäàñ óíàäàã áà õóóðàé ãàíäìàë ãîâèéí õºðñ èü á¿õ íóòãèéí
ãóðàâíû õî¸ð îð÷èì õóâèéã ýçýëäýã.
Íýã ñåêóíäýä 15 áà ò¿¿íýýñ èë¿¿ õóðäòàé õºäºëäºã ñàëõè æèëä ìàíàé íóòãèéí
õîéä õýñãèéí çàðèì ãàçàðò 10 õîíîã, õýýðèéí á¿ñýä íýã ñap øàõàì, ãîâüä íýã cap
ãàðóé ¿ðãýëæèëäýã áàéíà.
Àëèâàà íýãýí ýëýãäýë áîë õºðñèéã äîðîéòóóëàí òýæýýë øèìã¿é áîëãîäîã àþóëòàé
õ¿÷ þì. Õºðñíèé ýëýãäëèéã ¿¿ñäýã øàëòãààíààð íü óñíû ñàëõèíû ãýæ àíãèëäàã.
Ñàëõèíû ýëýãäëèéã ëàòèí ¿ãýýð äåôëÿöè ãýäýã áºãººä òýð íü ¿ëýýí õèéñãýõ ãýñýí
óòãàòàé àæýý. Ñàëõèíû ýëýãäýë íü óðãàìàë á¿ðõýâ÷ íèìãýí áà ìàøèí çàìààð
óðàãäñàí áóþó ãàçðûã áîëõèîð õàãàëñíààñ áîëæ ýâäýð÷ ñ¿éäñýí òèéì ãàçàð ë þóíû
ºìíº àãààðûí óðñãàë õºäºë㺺íä òóóãäàæ ¿¿ñäýã áàéíà.
Ñàëõè ãàçðûí õºðñíèé õàìãèéí ¿ðæèë øèìòýé õýñãèéã õèéñãýæ, òàðààí
ñàðíèóëäàã àæýý. ¯¿íèé óðøãààð õºðñíèé óë ñóóðèí äàõü öóëãóé ÷óëóóëàã öóõóéí
ãàð÷ øèìò áîäèñûã õîîñðóóëíà. Õàãàëñàí òàëáàé èõòýé õýýð òàë, çàäãàé îéò
õýýðèéè çóðâàñ, îé ìîäã¿é óóë òîëãîä äýýð õºðñ àìàðõàí ýëýãäýí ýâäýðäýã áàéíà.
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí Ãàçàð ç¿é, öýâäýã ñóäëàëûí õ¿ðýýëýí, պ人 àæ
àõóéí ßàìíû õàðüÿà Óðãàìàë ãàçàð òàðèàëàíãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ìýäýýãýýð Äàðõàí,
Îðõîí, Àëòàíáóëàã, Åðºº, Æàðãàëàíò, Ç¿¿íõàðàà, Ýðýýíöàâ çýðýã ñàíãèéí àæ àõóéí
òàðèëàíãèéí òàëáàéä õºðñ ñàëõèíä ýëýãäýõ ÿâäàë ìýäýãäýõ¿éö áîëæ áàéíà.
Æàðãàëàíòûí ñàíãèéí àæ àõóéí òàðèàëàíãèéí õóó÷èí òàëáàéí çàðèì õýñýãò
ñàëõèíû ýëýãäëýýñ áîëæ ìºí òàëáàéí õºðñíèé ÿëçìàãò äàâõàðãà 8-10 ñì áàãàñ÷ýý.
Ç¿¿íõàðààãèéí ñàíãèéí àæ àõóéí òàðèàëàíãèéí òàëáàé äýýð æèë á¿ð 1 ãà ãàçðààñ
30-50 òîíí øîðîî ò¿¿íèè äîòîð íýëýýä õýìæýýíèé ÿëçìàãò äàâõàðãà õèéñäýã íü
àæèãëàãäæýý.
Ìàíàé îðíû îéò õýýðèéí á¿ñèéí òàðèàëàíãèéí òàëáàéã ñàëõèíààñ
õàìãààëàãäààã¿é 1 ãåêòàðààñ æèëä äóíäæààð øèì òýæýýëèéí ç¿éë èõòýé 30-50 òîíí
øîðîî ñàëõèíä õººðºí õèéñäýã àæýý.
Òóñ óëñûí ãîâü áà òàë õýýðèéí çàðèì íóòàãò æèë á¿ðèéí ãóðàâ, òàâäóãààð ñàðä
øîðîîí øóóðãà áîëæ ãàçðûí õºðñèéã õèéñãýæ àëñ õîë ðóó õóéëðóóëàí çàìõðóóääàã
èéì áàéäàë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Óëààíáààòàðûí îð÷èìä ÷ òîõèîëääîã áîëæ áàéíà.
Æèøýýëáýë: Ýíý îíû òàâäóãààð ñàðûí ñ¿¿ëèéí àðàâ õîíîãò Óëààíáààòàðûí îð÷èì
267

øîðîîí øyypãa áàéí áàéí ãàð÷ õîòûã òîéðñîí äºðâºí óóëûí îðîéä õ¿ðýõ øàõàæ
áàéëàà. Ýíý íü ìàíàé Óëààíáààòàðààñ ç¿ã á¿ðò ìàøèí çàì ñàëáàðëàí ãàð÷ õºðñèéã
óðñàí áà ñàëõèíû íî¸ðõîã÷ ÷èã áóþó õîòîîñ áàðóóí òèéøèõ ãàçðûã èõ õýìæýýãýýð
óõàæ áàðèëãàä çîðèóëààä ýíñ øîðîîã áýëòãýäýã áîëîí øèðýã ç¿ëãèéã íü õîò
öýöýðëýãæ¿¿ëýõýä çîðèóëàí õóóëæ àâäàã çýðãýýñ áîëæýý.
Ýíýõ¿¿ õ¿÷èò ñàëõèíû ¿åýð ýëñ øîðîî àãààðò èõ õýìæýýãýýð ìàíàðàí õººð÷,
õîòûí äýýã¿¿ð òîéðîí ýðãýëäýæ çºâõºí 300 ìåòðèéí ìñ òºâøèíä õ¿ð÷ áàéæ ñàÿ
çàìõàðäàã áàéíà. Òýðõ¿¿ õèéññýí òîîñ àãààðò óäòàë òîãòîæ ò¿¿íèé òóíãàëàã ºíãèéã
àëäàãäóóëæ áàéäãààñ íàð õ¿ðòýë óëàéð÷ õàðàãääàã. Õýðâýý ñàëõèíû ýëýãäëèéí ýñðýã
áèä öàã àëäàëã¿é àðãà õýìæýý ñàìáàà÷ëàí àâ÷ ÿâóóëàõã¿é áîë ñàëõèíû ýëýãäýë
èõýññýýð ýöíñ ñ¿¿ëäýý õºðñíèé ÿëçìàãò äàâõàðãûã 10-20 æèëèéí äîòîð 20 ñì-ýýð
áàãàñãàæ ìàãàäã¿é òºëºâòýé áàéíà.
Ãýòýë õºðñíèé äýýä äàâõàðãà äàõü ÿëçìàãèéí 0,5-2 ñì-èéã áàðàãöààëáàë 100
æèëèéí äîòîð ñýðãýæ áîëäãèéã øèíæëýë ñóäëàëûí ìýäýý õàðóóëæ áàéíà. Áèä
õºðñèéã çºâ àøèãëàñíààðàà ò¿¿íèéã õàìãààëæ ÷àäàõààð ¿ë áàðàì áàñ òýæýýëò
÷àíàðûã íü ÷ äýýøë¿¿ëýõ áîëîëöîîòîé þì. Ìàíàé îðíû õºðñíèé áàéäëûã á¿ñ òóñ
á¿ðèéí îíöëîãèéã õàðãàëçàí ¿çýæ, õàìãààëàí òýòãýõ õýðýãòýé áàéíà. Ýíý çîðèëòîîð:
1. Õºðñíèé ýëýãäëèéí ýñðýã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë á¿õèé èæ á¿ðýí apãa
õýìæýý áîëîâñðóóëàõûí òóëä õºðñíèé ýëýãäëèéí ÿâäûã á¿ñ òóñ á¿ðýýð íàðèéâ÷ëàí
ñóäëàõ õýðýãòýé áàéíà.
2. Õºðñèéã áîëîâñðóóëàõ àæëûã ñàéæðóóëæ, îðãàíèê áà ìèíåðàë áîðäîîã
õýðýãëýõ, ýýëæëýí òàðèàëàõ ñèñòåìèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çýðãýýð ãàçàð
òàðèàëàíãèéí ñèñòåìèéã íýëýíõ¿éä íü ñàéæðóóëàõûã þóíû ºìíº ãî÷èëæ,
òàðèàëàíãèéí òàëáàéã õàìààã¿é ºðãºòãºõ ÿâäëààñ áîëãîîìæëîõ õýðýãòýé áàéíà.
3. Ñàëõèíû ýëýãäëèéã áàãàñãàõàä ò¿¿íèéã ýð÷èéã ñóëðóóëäàã ñààä, òóõàéëáàë
óðãàìàë, ÿëàíãóÿà îéí çóðâàñ áàéãóóëáàë èõ òóñ õ¿ðãýæ ÷àäíà. Õàëõ ãîëûí òóðøëàãà
ñòàíö áà çàðèì íýãýí ãàçðóóäàä îéí çóðâàñ áàéãóóëñàí ñîðèëò íü òèéíõ¿¿ á¿õ
òàðèàëàíãèéí òàëáàéä ºðãºíººð íýâòð¿¿ëæ áîëîõûã àÿíäàà õàðóóëæ áàéíà. Åp íü
óðãàìàë áîë õºðñèéã áýõ áàò áàéëãàõ áà õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëä èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã
áºãººä ¿¿íä ºâñ íîãîî õ¿ðòýë õºðñèéã áàòæóóëàí ñàéæðóóëäãèéã áèä ñàéí ìýääýã
áèëýý.
Ìàíàé îðîíä 2090 ä¿ðñèéí äýýä óðãàìàë óðãàäãààñ 500 ãàðóé íü òýæýýë, 500 ä¿ðñ
íü ýìèéí óðãàìàë, 194 ä¿ðñ íü õîã óðãàìàë þì.
Óðãàìàëûí èõýíõ íººö íü øèì õºðñòýé õàíãàé, àðàé áàãàíõè íü õýýðèéí á¿ñ,
ò¿¿íýýñ áàãà õýñýã íü ãîâèéí á¿ñýä òyc òóñ áàéäãèéã áèä öºì ñàéí ìýäíý.
Õàðèí ãîâèéí á¿ñèéí óðãàìàë áîë áàÿëàã áèø áîëîâ÷ õóóðàé óóð àìüñãàëä
çîõèöîí ¿íäñýý ã¿í ð¿¿ òàðààí ypãyyëäar îíöëîãòîé. Ìàíàé óðãàìëûí äîòîð ýì,
ýôèðûí òîñ, òýæýýë, äàâèðõàéò çýðýã èõýýõýí ¿íýòýé àøèã á¿õèé á¿ëýã óðãàìàë
áàéäàã áèëýý. Ãýâ÷, ýäãýýð óðãàìàë áàñ çýðëýã æèìñãýíèéã ÿìàð ÷ ñóäàëãààíû
¿íäýñëýëã¿é áýëòãýäãýýñ áîëæ ò¿¿íèé íººö áóóðàõ òºëºâòýé áàéãààã òýìäýãë¿¿øòýé.
Áàéãàëèéí íººöèéã áàÿæóóëíà ãýäýã íü ãàãöõ¿¿ ò¿¿íä áýëýí áàéäàã ¿íýò
óðãàìëûã ò¿¿í õýðýãëýíý ãýñýí ¿ã áèø õàðèí áàñ óã óðãàìëûã øèëýí ñîíãîõ çàìààð
áóþó áóñàä óðãàìàëòàé ýðëèéçæ¿¿ëýõ àðãààð àðâèæóóëàí áàÿæóóëàõûã óðüòàë
áîëãîõûã õàëæ áàéãàà ¿ã þì. Ìàíàé óðãàìàë ñóäëàã÷èä Ǻâëºëòèéí ìýðãýæèëòíèé
õàìò ¿ð òàðèà, õ¿íñíèé íîãîî, òýæýýëèéí óðãàìëûí ñåëåêöèéí òàëààð íýëýýä
àæèë õèéñýí áà õèéñýýð áàéíà. Òýãýõäýý ¿íýò õîâîð àøèãò óðãàìëûí íººö ìàíàéä
íýëýýä èõ áàéãààã õàðãàëçàí áèä ýíý òàëààð ìýðãýæèëòíèéã öààøèä áýëòãýæ, ¿ðæèë
ñåëåêöèéí àæëûã ÿâóóëàõ íü ÷óõàë áîëæ áàéíà.
268

II. Îé
Îé áîë ãàãöõ¿¿ óëñ àðäûí àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ òºäèéã¿é áàñ àãààð, óóë, óñ,
óðãàìàë, àäãóóñàí àìüòàí, õ¿íèé àìüäðàõ íºõöºëä àñàð èõ ¿¿ðèéã ã¿éöýòãýäýã ¿íýò
íººö þì.
Ìàíàé äýëõèéí àëü íýãýí ºíöºã áóëàíä øèì õºðñ ñàéòàé öýöýãëýæ áàéñàí íóòàã
ñ¿¿ëäýý öºë ãîâü áîëîí õóâèðñàí íü óã íóòãèéí îéã õÿðãàæ ñ¿éäëýñíýýñ áîëñîí ãýæ
ýðäýìòýä ç¿é ¸ñîîð ¿çäýã.
Ìàíàé îðîíä á¿õýëäýý 140 òºðëèéí ìîä áóò óðãàìàë áàéäãààñ 7 òºðºë íü
øèëì¿¿ñò, 10 ãàðóé òºðºë íü íàâ÷èò ìîä þì.
Àãààðààñ õèéñýí àæèãëàëòûí ñ¿¿ë÷èéí ìýäýýíýýñ àâ÷ ¿çýõýä çàã çýðýã áóñàä
òºðëèéí áóò ìîäûã îðîëöóóëàëã¿éãýýð ìàíàé îéí òàëáàé 10,5 ñàÿ ãåêòàð áàéäàã íü
òóñ îðíû íóòàã äýâñãýðèéí 7 õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Ýäãýýðýýñ õàð ìîä 72 õóâü, áóþó
7,2 ñàÿ ãà, õóø 11 õóâü áóþó 1,1 ñàÿ ãà, íàðñ 6 õóâü áóþó 0,7 ñàÿ ãà, óëèàñ, õóñ 9,1 õóâü
áóþó 1,0 ñàÿ ãà áîëæ áàéäàã áºãººä áóñàä íü ¿íäñýíäýý áóòëàã óðãàìàë þì. Ìàíàé
îé ìîä áîë Ìîíãîëûí õîéä õºâ÷èéã äàãàí áàðóóí òàëààñàà ç¿¿ëæ óðãàñàí áàéäàã.
Çàã çýðýã áóò øóãóé íü áàðàãöààëáàë òyc îðíû ìîäëîã óðãàìëûí íººöèéí 3,9 ñàÿ ãà-ã
ýçýëæ áàéíà. Çàã ¿íäñýíäýý ãîâèéè àéìãèéí íóòàãò óðãàäàã áºãººä áóñàä òºðëèéí áóò
øóãóé íü ç¿éë á¿ðèéí á¿ñýä áàéäàã.
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ìýäýýãýýð Õàíãàé íóòãèéí
îéí áàéãàëèéí åðºíõèé óðãàö íü òèéì èõ áèø áàéãàà áà áàðàãöààëáàë ò¿¿íèé æèëä
íýìýãäýõ õýìæýý íü 5 ñàÿ øîî äºðâºëæèí ìåòðýýñ õýòýðäýãã¿é áàéíà. Ãýòýë ìàíàéä
æèë á¿ð 2 ñàÿ øàõàì øîî äºðâºëæèí ìåòð ìîä áýëòãýäýã íü 20 îð÷èì ìÿíãàí ãà
ãàçðûí ìîäûã á¿ðýí îãòîëæ áàéíà ãýñýí ¿ã ýý. ¯¿íèé çýðýãöýý ìàíàé ìîäëîãèéí èõýíõ
òºðºë íü òyc îðíû öaã óóðûí íºõö뺺ñ øàëòãààëæ òóí óäààí óðãàäãèéã áèä àíõààðàõ
õýðýãòýé. Æèøýýëáýë: Íàñ ã¿éöýæ áýëòãýëä òîõèðîõ íàðñ, õàð ìîä 101-141 æèëä óðãàæ
ã¿éöíý. Õóø 101-120 æèë óðãàæ íàñ ã¿éöýõ áà õóñ, óëèàñ, óëèàíãàð òóñ á¿ð 51-70 æèë
áîëæ íàñ ã¿éöýíý. ̺í ãàöóóð, æîäîî 81-120 æèë áîëæ íàñ ã¿éöíý. ¯¿íýýñ àâ÷ ¿çýõýä
íàñ õýòýðñýí áà íàñ ã¿éöñýí ìîäûã çºâ ñîíãîí îãòëîõûí çýðýãöýý ñîöèàëèñò îðíóóäûí
òóðøëàãààð îéã íºõºí íýìýãä¿¿ëýõ îíöãîé àíõààðàë òàâèìààð áîëæ áàéíà. Ñîöèàëèñò
îðíóóäàä ìîä îãòîëñîí ãàçàðòàà àâñàí ìîäíûõîî òîîãîîð øèíý ìîäûã ¿ð áóþó
ìº÷ðººð òàðüæ îéãîî íºõºí íýìýãä¿¿ëäýã áàéíà. Ìîäûã ñýðãýýí òàðèõ òàëààð ìàíàéä
áàãàâòàð òàëáàéä çàðèì àæëûã çîõèîæ áàéãàà áîëîâ÷ ò¿¿íèéã õàíãàëòòàé ãýæ ¿çýõ
¿çýõ ¿íäýñã¿é þì. ¯¿íýýñ ãàäíà îéí ò¿éìýð ìàíàé íèéãìèéí áàÿëàãò àñàð èõ õîõèðîë
ó÷ðóóëæ áàéäãèéã áèä àíõààðàõã¿é áàéæ áîëîõã¿é. ÿéöýä áóñ ìýäýýãýýð çºâõºí ýíý
îíä 200 ìÿíãàí ãà òàëáàéä îéí ò¿éìýð ãàð÷ýý. Ìàíàé îðíû íºõöºëä ãýâýë ò¿éìýð
ãîëäóó õàâàð 3-ð ñàðûí 15-íààñ 6-ð ñàðûí 15 õ¿ðòýë íàìàð 9-ð ñàðûí 15-íààñ àíõíû öàñ
óíàõ õîîðîíä ãàðäàã áàéíà. Ãýõäýý çàðèì ãàíòàé æèëèéí çóí ÷ îéí ò¿éìýð áàéí áàéí
ãàð÷ áàéäàã. Ò¿éìýð ãàðäàã ýíý öàã ¿åèéã îéí ò¿éìýðèéí ýñðýã õèéõ àðãà õýìæýýíäýý
áàñ õàðãàëçàõ íü ç¿éòýé. Îéí ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ãàðñàí ò¿éìðèéã óñòãàõàä
þóíû ºìíº ñóâàã, øóóäóóã òàòàæ áàéãóóëäàã òóðøëàãààð øàëãàðñàí àðãà áàéäàã áºãººä
¿¿íä ÿëàíãóÿà îéí õàìãààëàõ çóðâàñûã áèé áîëãîõ íü õýðýãòýé áàéíà. Îé õàìãààëàõ
çóðâàñ ãýäýã íü îéã õýä õýäýí õýñýã áîëãîí ìîäûã îãòîëæ õºðñèéã íü óðãàìëààñ
öýâýðëýæ çàì ãàðãàõûã õýëíý. Òèéì çàì íü áàñ îéí àæ àõóéí õýðýãöýýíä äàëèìààð
õýðýãëýãääýã àøèãòàé àæýý. Îéí çóðâàñûí ºðãºí íü ìîäíû ºíäðººñ õî¸ð äàõèí ºðãºí
áàéõ ¸ñòîé áºãººä ýíý íü íýëýýä çàðäàë øààðäàãäàõ íü ìýäýýæ õýðýã þì. Õýäèé òèéì
áîëîâ÷ ã¿éöýä áèø ìýäýýãýýð ñ¿¿ëèéí òàâàí æèëä îéí ò¿éìðýýñ áîëæ óëñ àðäûí àæ
àõóéä æèë á¿ð 70 îð÷èì ñàÿ òºãðºãèéí õîõèðîë ãàðñàí ãýæ áîäîõîä îéí ò¿éìðýýñ
ñýðãèéëýõýä ÷èãë¿¿ëýõ çàðäàë ¿¿íýýñ òºäèé èõ õýòðýõã¿é áóé çàà.
269

Óëñ àðäûí àæ àõóé áà èðãýäýýñ îé ìîäûã àøèãëàõ õýðýãöýý óëàì íýìýãäñýýð
áàéãàà áà îéí áàéãàëèéí ºñºëò íü òóéëûí ààæèì áàéäàã áîëîí îéí ò¿éìýð áàéí
áàéí ãàðäàã çýðãèéã ýðýãö¿¿ëýí áîäîõîä ìàíàé îéí íººö õàãàñ çóóí æèëèéí öààíà
ìýäýãäýõ¿éö áàãàñàx áàéõ ãýäýã ñàíàà òà áèäýíä òºðæ áàéäàã.
Èéì ó÷ðààñ îéã ¿ð á¿òýýëòýé àíãèãëàõ, ºñãºí íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä îéí áàÿëãèéã
àíãèëàí ñàëãàæ, îéí øèëýëòèéí äºðâºí çýðãèéã áàðèìòëàí áýëòãýõ æóðìûã òîãòîîõ,
îéã çºâ ñîíãîí îãòëîõ, öýâýðëýõ, àøèãëàõ, õàìãààëàõ òàëààð øèíæëýõ óõààíû
¿íäñèéã áîëîâñðóóëæ èæ á¿ðýí àæëûí àðãà õýìæýýã àâ÷ ÿâóóëàõ çîðèëò àÿíäàà ãàð÷
áàéíà. Ýäãýýð àñóóäëûã øèéäýõýä Ñýëáý ãîëûí ç¿¿í ýðýã äýýð 1966 îíä ñóóðèéã íü
òàâüñàí îéæóóëàëòûí àðãà áàðèëûí òºâ áîëîõ Áîòàíèê öýöýðëýã èõ äºõìèéã ¿ç¿¿ëýõ
¸ñòîé áàéñàí þì. Ãýòýë ýíýõ¿¿ èðýýä¿éòýé öýöýðëýãèéã åðäèéí íýãýí öýöýðëýã
áîëãîõîîð óðàí áàðèëãà÷äààñ øèéäñýí íü íààä çàõààð õýëýõýä òóí ÷ õàðàìñàëòàé
õýðýã áîëñîí þì.
Áîòàíèêèéí öýöýðëýãèéí çýðýãöýý ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçðûã áèé áîëãîõ çàìààð
õîò ñóóðèíã ç¿ëýãæ¿¿ëýõ çýðýã àæëûã óëàì ýð÷èìæ¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà. Ýíý àæèë
äýýð ãîâèéí á¿ñýä çàã, õàéëààñ, õàíãàé áà õýýð òàëûí á¿ñýä øèëì¿¿ñò áóþó íàâ÷èò
ìîäûã òàðèõûã ñóäàëãààíû ¿íäýñòýé çºâ ñîíãîí ÿâóóëæ àìü áºõòýé ìîäûã òàðèõ,
õºðñèéã áîëîâñðóóëàõ, òàðüñàí ìîäûã óñëàõàä èõýýõýí àíõààðëûã òàâèõ íü ÷óõàë
áàéíà. Õàð ìîä áîë õàìãèéí ¿íýòýé ìîäíû íýã áºãººä ò¿¿íèé õýðýãöýý æèë á¿ð îëîí
îðîíä íýìýãäñýýð áàéíà.
Õàð ìîäíû íýã êã ¿ð 1970 îíû áàéäëààð äýëõèéí çàõ çýýë äýýð 18 äîëëàð õ¿ð÷
áàéæýý. Õèìèéí ¿éëäâýðèéí íýí ÷óõàë ò¿¿õèé ýä áîëæ áàéäàã õàð ìîäíû õàÿãäëûã
àæ àõóé÷ààð àøèãëàõ òàëààð óëòàé áîäîëöîõ íü ÷óõàë áîëæ áàéíà. Õàð ìîäíîîñ
ýä¿ãýý ãàäààä îðîíä 20 ìÿíãà ãàðóé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õèìèéí àðãààð áîëîâñðóóëæ
áàéíà.
Îéí 캺ãºíöºð áà õîðòîíòîé òýìöýõ àæëûã íýãýí àäèë èäýâõæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë
áàéíà. Ìàíàé îðíû íºõöºëä ÿëàíãóÿà, íîãîîíû Ẻñ, áÿñàà, öèêàäà, õîëòîñ èäýã÷
öîõ, íàâ÷ èäýã÷ öîõ, ýâýðò öîõ, ýëàòêè, ðîãîõâîñòêè, ñòèêëÿíèöû, òººë¿¿ð ýðâýýõýé,
ìàé öîõ, ïèëèëüùèê ãýõ ìýòèéí îéí õîðòîíòîé òýìöýõýä îíöãîéëîí àíõààðàõã¿é áîë
áîëîõã¿é.
Õýíòèéí óóë áà ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãöýýíä îé áýëòãýäýã çàðèì ãàçðûí õîëèìîã
ìîä õîðòîíä àâòàãäàõ íü èë¿¿ áàéãààã áèä á¿ð ÷ àíõààðàõ õýðýãòýé. Îéí õîðòîíòîé
òýìöýõ àðãà ãýâýë:
- Çàðèì øèìýã÷ øàâüæ áà îé ìîäûã ñ¿éòãýäýã ºò õîðõîé, áàêòåðè, õàëäâàðò
âèðóñ, øàâüæ èääýã øóâóó ìýò àìüòíûã îéí õîðòîíòîé òýìöýõýä àøèãëàäàã
áèîëîãèéí àðãà áàéäàã áàéíà.
- Õîðõîé øàâüæèéã õîðëîäîã ÄÄÒ (4,4 äèêëîðäèïåíèëòðèõ-ëîìåòèëìåòàí),
ÃÕÖà (ãåêñîõëîðàíöèêëîãåêñàí) ãýäýã áîäèñ õýðýãëýäýã õèìèéí àðãà ìºí ìåõàíèê
áóñàä àðãûã õýðýãëýæ áîëîõîîñ ãàäíà áèîëîãèéí áà õèìèéí àðãûã õîñëóóëàí
õýðýãëýäýã ÷ àðãà áàéíà.
III. Óñ
Óñ áîë óðãàìàë, àìüòàí, õ¿íèé àìüäðàë áà áàéãàëèéí àóãàà èõ ýð÷ õ¿÷íèé óã
ñóðâàëæ ìºí áèëýý.
Ìàíàé îðîíä íóóð, ãîë, áóëàã, øàíä çýðýã óñíû íººö áàãàã¿é áàéãàà þì. Òóñ îðíû
íóóð öººðºì, ¿íäñýíäýý Ìîíãîëûí õîéä áà áàðóóí õîéä íóòãààð òîãòñîí áàéäàã
áºãººä òýíä Èõ íóóðûí õîòãîð 103750 õàâòãàé äºðâºëæèí êì ãàçðûã ýçýëäýã áà
ìàíàé íóãàãò Òºâ Àçèéí õàìãèéí ã¿í íyyp Õºâñãºë îðøäîã. Ýíý íóóð óðñãàë ó÷ðààñ
270

ìàø òóíãàëàã öýíãýã ñàéõàí óñòàé áºãººä ò¿¿íä 46 ãîë ãîðõè öóòãàæ, óëìààð Ýãèéí
ãîëîîð äàìæèæ Ñýëýíãý ìºðíèé óñíû ñàíã òýòãýæ áàéäàã.
Óâñ íóóð áîë ìàíàé õàìãèéí òîì íóóðûí íýã áîëîõîîñ ãàäíà ìºí Õÿðãàñ, Õàð óñ
íóóðóóä çýðýã õýä õýäýí äîðâèòîéõîí íyyp áèé.
Ìàíàé ãîëóóä áýë÷ýýðééí ºâñ îéí àìüäðàëä èõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã áºãººä 1000-
ààñ äýýø êì óðòòàé ãîë 2, 700-ãààñ äýýø êì óðòòàé ãîë 6, 500-ãààñ äýýø êì óðòòàé ãîë
17 áàéäàã áà áóñàä íü æèæèã ãîëóóä þì.
Òóñ óëñàä 5777 áóëàã øàíä áàéäãèéí èõýíõ íü óñ ýëáýãòýé þì. Áóëàã øàíäûí 97.4
õóâü íü õ¿í ìàëûí óíäàíä àøèãëàãäàõààñ áóñàä íü Õàíãàé, Õýíòèéí óóëàíä áàéäàã
ðàøààí þì.
Ìàíàé áóëàã øàíä, õºðñíèé äîîðõè óñ, áîðîî, öàñíààñ ñýëáýã àâ÷ ãîë ìºðíèéã
óñààð òýòãýäýã áîë ìºí ãîë ìºðºí íú íóóðóóäûí óñûã àðâèæóóëäàã. Õýðâýý ãàäààä
òýíãèñ, äàëàéí óñûã õÿçãààðëàøã¿é ãýæ ¿çäýã áîë õºðñºí äýýðõ ò¿¿í äîîðõè óñíû
íººö íü òîî, ÷àíàðûí õóâüä õÿçãààðòàé áàéäàã ó÷ðààñ äýëõèéí îëîí íóòàã ðàéîíûã
ýçýìøèí õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã áàãàñãàäàã òàëòàé. Ìàíàé òîìõîí ãîëóóäûí ýõ àâ÷
óðñàæ ãàðäàã óóëñ îé ìîä èõòýé áºãººä çàðèìäàà ãîëûí äàãóó íýëýýä õýìæýýíèé áóò
øóãóé óðãàæ áàéäàã îíöëîãòîé. Òóíàäàñ õàäãàëæ, óñûã òîãòîîæ áàéäàã îé ìîäíû
à÷ààð ìàíàé ãîë ýõýýðýý íýëýýä óñòàé, õàðèí àäàãëàí óðñàõ òóòìàà óñàà àëäàæ ã¿åõýí
áîëæ çàðèìäàà øèðãýäýã ÷ ÿâäàë áèé.
Íóóð. ãîë, áóëàã øàíä íú õºðñèéã óñààð òýæýýæ, óðãàìàë óðãóóëàõ, áàéãàëèéí
÷èéãèéã õàäãàëàõàä èõ äºõìèéã ¿ç¿¿ëíý. ͺ㺺 òàëààð îé ìîä, ãîë, áóëàã, øàíäûí
óñûã çîõèöóóëàõ ÿâäàëä èx ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Æèøýý íü: Ãóðâàí Òýñèéí áàðóóí
ýðãèéí õàéëààñûã õàìààã¿é èõýýp îãòîëñíîîñ áîëæ, óã íóóðûí òàë íü ýëñýíä
àâòàãäàæ, óñã¿é áîëîõîä õ¿ð÷ áàéãàà ÿâäàë ¿çýãäýæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ìàíàé çàðèì
ãîë, òóõàéëáàë, Òóóë ãîëûí ýõýýð óðãàìàë, ìîäûã õýìæýýíýýñ õýòð¿¿ëýí îãòîëñíîîñ
áîëæ óñíû áàéãàëèéí çîõèöóóëàëò àëäàãäàæ áàéí áàéí ¿åðèéí ãàìøèã òîõèîëääîã
áóþó ýñâýë ãîëûí óñ óóðøèæ øèðãýõýä äºõìèéã ¿ç¿¿ëæ áàéíà.
IV. Aí àìüòàí
Àí àìüòàí áîë óëñ àðäûí àæ àõóéä èõ õýìæýýíèé îðëîãûã îðóóëäàã áàéãàëèéí
íýã ÷óõàë õýñýã þì. Ìîíãîë îðíû óñàí ñàíãèéí çîõèñòîé íºõö뺺ñ øàëòãààëæ ãîë
ìºðºíä 70 ä¿ðñèéí çàãàñ àìüäàðäãààñ 20 ãàðóé íú àãíóóðûí à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä
õèëèì çàãàñ, ñàãàìõàé çàãàñ, ñèãîâ, ìºðºã çàãàñ çýðýã ¿íý á¿õèé çàãàñóóä áàéäàã.
Ìàíàé çàãàñ aãíóóðûí íººö, ò¿¿íèé îëîí ç¿éë íü çàãàñ àãíóóðûí õýìæýýã
íýìýãä¿¿ëýõ ñàéõàí áîëîëöîîã áèé áîëãîäîã þì.
Ãýâ÷ ýíý áîëîëöîî áîë ãàãöõ¿¿ çàãàñíû íººöèéã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýéãýýð
çºâ àøèãëàæ çàãàñíû ¿éëäâýðèéã ¿ð á¿òýýëòýé çîõèîè ÿâóóëàõààñ øàëòãààëíà.
Ñ¿¿ëèéí àðâàí æèëä çàðèì ãàçàð, òóõàéëáàë àðàâ îð÷èì ä¿ðñèéí çàãàñòàé
Äàðõàäûí õîíõîðò çàãàñ àãíàõ ÿâäëûã áóðóó çîõèîñîí áà õóóëü çºð÷ñºíººñ áîëæ
çàãàñíû íººö òýíä ìýäýãäýõ¿éö õîðîãäñîí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí, Îðõîí, Õýðëýí, Òàìèð,
Òóóë, Ñýëýíãý çýðýã òîìîîõîí ãîëëóóäûí çàãàñíû òîî ìýäýãäýõ¿éö öººð÷ áàéãàà
ÿâäàë õàðàãäàæ áàéíà. Ýíý áàðèìòóóä íü çàãàñ ¿éëäýðèéã ñ¿ðõèé ñàéæðóóëàõ, çàãàñ
àãíóóðûí òóõàé õóóëèéí áèåëýëòýíä òàâèõ õÿíàëòûã ÷àíãàðóóëàõûã øààðäàæ áàéíà.
Çýðëýã àìüòàí øóâóó àãíàõ àæèë áîë óëñûí îðëîãûí èõýýõýí íýìýëò ýõ ¿¿ñâýð
þì. Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ñ¿¿ë÷èéí ìýäýýãýýð
àâ÷ ¿çýõýä ìàíàé îðíû íóòàã äýâñãýð äýýð 130 ä¿ðñèéí õºõòºí àìüòàí, 370 ä¿ðñèéí
øóâóó, 20 ä¿ðñèéí ìºëõºã÷, 8 ä¿ðñèéí õî¸ð íóòàãòàí áàéãààãààñ 56 ä¿ðñèéí õºõòºí,
122 ä¿ðñèéí øóâóóã àãíóóð áà ñïîðòûí ÷èãëýëýýð àøèãëàõ áîëîëöîîòîé àæýý.
271

Çýðëýã àìüòíû ñ¿ðãèéí á¿òöèéã ¿ë õàðãàëçàí îð÷èí öàãèéí áóó çýâñýã, àâòîìàøèí
÷ ýíä òýíäã¿é õýðýãëýæ íàñàíä õ¿ðñýí øèëäýã ýð, ýì àìüòäûã õýòð¿¿ëýí àëñíààñ áîëæ
ýäãýýð àìüòäûí îëîíõè ç¿éëñèéí ãåíåòèêèéí á¿òöýä ìóóãààð íºëººëæýý.
Åð íü ýì õ¿éñò àìüòíûã àí àãíóóðò èõýýð áýëòãýæ áàéäàã íü òýäãýýðèéí
áàéãàëèéí ºñºëòººñ äàâæ áàéíà. Ýíý á¿ãäýýñ áîëæ çýðëýã àìüòíû ìàõûã áýëòãýäýã
õýìæýý ìýäýãäýõ¿éö áàãàññààð áàéíà.
Æèøýýëáýë: 1953 îíä 909,6 òîíí çýýðèéí ìàõ áýëòãýæ áàéñàí áîë óã àìüòíû
ìàõíû áýëòãýë 1463 îíä 616,8 òîíí áîëîí áóóðñàí, 1970 îí ãýõýä çºâõºí 300 òîíí
áîëæ çýýðèéí ìàõ áýëòãýëèéí õýìæýý 17 æèëèéí äîòîð ãóðàâ èë¿¿ äàõèí áàãàññàí
áàéíà. Çýýð îðøèõ ãàçàð ìàíàé íóòãèéí º÷¿¿õýí õýñýã áîëîõ Ñ¿õáààòàð, Äîðíîä õî¸ð
àéìãààð ýä¿ãýý õÿçãààðëàãäàæ áàéãàà íü óðüä çýýð íóòàãøèæ áàéñàí ãàçðûí äºíãºæ
25 õóâèéã ýçýëæ áàéíà.
Àãíóóðûí áýëòãýëä òàðâàãà íýãä¿ãýýð áàéðûã ýçýëæ áàéñàí áîëîâ÷ áàñ ë ò¿¿íèé
íººö áàãàññààð áàéíà. Æèøýýëáýë: 1951 îíä 2,4 ñàÿ òàðâàãà áýëòãýæ áàéñàí íü 1961
îíä 1,1 ñàÿä õ¿ðòýë áóóðñàí áà 1970 îíä 1,2 ñàÿ áîëñîí çýðãýýñ ¿çýõýä ñ¿¿ëèéí õîðèí
æèëèéí äîòîð òàðâàãà áýëòãýëèéí õýìæýý äàðóé 50 õóâü áóóð÷ýý. ̺í èéìýðõ¿¿
¿çýãäýë çýðëýã ãàõàé, õÿðñ, ìàíóóë çýðýã àìüòäûã áýëòãýõ òºëºâëºãººíèé òàëààð
õàðàãäàæ áàéíà. Áàñ àãíóóðààð áýëòãýäýã 15 ä¿ðñèéí òóóðàéòíààñ ýä¿ãýý çºâõºí
2-3 ä¿ðñ íü àãíóóðûí íººöòýé áàéãààãààñ ãàäíà õàâòãàéô, õóëàí çýðýã àìüòàí òóí ÷
öººð÷ýý. Òóñ îðíû äýâñãýð íóòàãò òàõü áèé ýñýõ òàëààð îäîîõîíäîî ëàâòàé õàðèó
ºãºõ áîëîìã¿é áàéíà. Ýíý á¿ãä íü çýðëýã àìüòàí çàãàñíû áàéãàëèéí ºñºëòèéã
¿ë õàðãàëçàí õýòð¿¿ëýí aãíacaí áà àãíóóðûí õóóëèéã çºð÷èæ ç¿é áóñààð àãíóóð
õèéäýã ÿâäàë ãàçàð àâ÷ áàéãààãààñ áîëæ áàéíà. Èéìä àãíóóðûã áàéãàëèéí íººö,
àéìàã òóñ á¿ðèéí àãíóóðûí íººöèéã õàðãàëçàí òºëºâëºí ÿâóóëàõ çàð÷ìûã ìàíàé
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, áèîëîãè÷èä äýâø¿¿ëýí òàâüæ áàéíà. Ýíý àæèëä áèä
áóñàä îðíû òóðøëàãûã õàðãàëçàõ õýðýãòýé þì. Áóñàä îðîíä áîë òóóðàéòàí àìüòíû
áàéãàà íººöèéí 20 õóâü, ¿ñëýã àìüòàí áà øóâóóíû 20-35 õóâèéã æèë á¿ð àãíàæ áàéõ
çàð÷ìûã áàðèìòàëæ áàéíà. Çýðëýã çàðèì àìüòàí, øóâóó, çàãàñíû íººöèéã íºõºí
íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë÷èä ñîðèëò, òóðøèëòûã ñàíàà÷ëàí
ýõýëæ áàéíà. Æèøýýëáýë: àãíóóðûí çàðèì àìüòàí çàãàñûã íóòàãøóóëàõ çîðèëãîîð
Õîâä àéìãèéí Áóëãàí ãîëä ãîëûí óñíû ìèíæ, çààðò õàðõûã õàð óñ íóóðò, òàðâàãûã
Çàâõàí, Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Ýðäýýíöàãààí ñóìûí íóòàãò øèëæ¿¿ëýí áàéðøóóëàõ,
Áàéãàë íóóðûí îìóëü çàãàñûã Õºâñãºë íóóðò òàâüæ ¿ðæ¿¿ëýõ çýðýã ýõëýëòèéã òàâüæ
çîõèîí ÿâóóëæýý. Äýýðõ ñîðèëò òóðøèëòûí àæëûí ¿ð ä¿í çàðèì íýãýí çýðëýã àìüòàí
áà ¿ñëýã àí çàãàñûã øèíý íºõöºëä øèëæ¿¿ëýí ºñãºæ áîëîõ áîëîëöîî íýëýýä èõ
áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Ãàãöõ¿¿ çààðò õàðõ, îìóëü, òàðâàãà áóñ, õàðèí ìèíæ, õàëèó
áóëãà, õóëàí, áºõºí, õàâòãàé, àðãàëü, ÿíãèð, õàð ñ¿¿ëò çýðãèéã ìºí òýãæ íóòàãøóóëàõ
íü àøèãòàé ãýæ áèîëîãè÷èä ¿çýæ áàéãàà þì.
Õàðèí òàõèéí õóâüä ãýâýë ýð, ýì öººí òîîíû õýñãèéã áàðüæ õàãàñ çýðëýã áàéäëààð
¿ðæ¿¿ëæ áîëîõ áàéõ ãýñýí àñóóäàë òàâèãäàæ áàéíà. Áàéãàëèéí áàÿëãèéí äîòðîîñ
àøèãò ìàëòìàë áîë äàõèí ñýðãýýæ áîëäîãã¿éãýýðýý îíöëîãòîé þì. Èéì ó÷ðààñ àøèãò
ìàäòìàëûã õàìãààëàõ ç¿é ¸ñîîð àøèãëàõ àñóóäàë áîë áàéãàëèéí äàõèí ñýðãýýæ
áîëäîã íººöººñ ººðººð òàâèãääàã. Ǻâõºí òºìºð áóþó çýñ, õàð òóãàëãûã õàäãàëæ
áàéäàã òèéì öýâýð õ¿äýð áàéãàëüä áàðàã òîõèîëääîãã¿éã áèä àíõààðàõ ¸ñòîé þì.
Õ¿äðèéí èõýíõ îðäîä õýä õýäýí òºðëèéí õ¿äýð õàìò îðøèæ áàéäàã àæýý. ¯íý
áàãàòàé áàéäàã çàðèì õ¿äðèéí ò¿¿õèé ýä íü õîâîð ýëåìåíò õîëèëäîæ áàéäãààðàà
ò¿¿íèéã ¿éëäâýðèéí àðãààð áîëîâñðóóëàõ èðýýä¿éòýé ÿâäàë ÷ îëîíòàà òîõèîëääîã
áàéíà. Èéì ó÷ðààñ áèä ýðäýñ, ò¿¿õèé ýäèéí áàÿëãèéã áàñ ë õàéðëàí õàìãààëæ çºâ
àøèãëàõ íü ÷óõàë áàéãàà þì.
272

V. Õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íûã àðèóí öýâýð
áàéëãàõûí òºëºº
Áèäíèéã õ¿ðýýëæ áàéäàã îð÷èí íü ò¿¿íèéã öýâýð íàíäèí áàéëãàõàä àñàð èõ
¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã õºðñ, óðãàìàë, óñ, àãààðààñ á¿ðýëäýí òîãòäîãèéã áè äýýð ºã¿¿ëñýí
áèëýý. ¯¿íèéã áèä ãàãöõ¿¿ îé ìîäîîð æèøýý áîëãîí àâ÷ ¿çüå. Îé, òàðèìàë ìîä íü õîò
ñóóðèí ãàçðûí àãààðûã 35 õóâèàð öýâýðø¿¿ëæ, õîòûí øóóãèàí ÷èìýý õ¿íä íºëººëºõ
ÿâäëûã 26 õóâèàð áàãàñãàæ, íàðíû öàöðàãèéí õîðòîé íºëººã 10-15 äàõèí áàãàñãàäàã
æèøýýòýé áàéíà.
Èéì ó÷ðààñ Óëààíáààòàð õîòûí îð÷èí òîéðîíä 70 êì-ýýñ íààø àéìàã, ñóìûí òºâä
20-30 êì-ýýñ íààø õýìæýýíä îé ìîäûã oròëîõ ÿâäëûã õîðèãëîõûã ýðäýìòýä çºâëºæ
áàéíà.
Áîõèðäñîí àãààð õ¿íèé òàìèð òýíõýýã äîðîéòóóëæ, áèå ñóëðóóëàõ, õºäºëìºðèéí
÷àäâàðûã àëäàãäóóëàõàä õ¿ðãýäýã áàéíà. 1972 îíû äºðºâä¿ãýýð ñàðûí ìýäýýãýýð àâ÷
¿çýõýä Óëààíáààòàð õîòûí áàðóóí òàëä ¿éëäâýðèéí òîì ÿíäàí 17, äóíä çýðãèéí ÿíäàí
70, ãýðèéí ÿíäàí 6 000 ãàðóé áàéíà. Ýäãýýð ÿíäàíãèéí yòaa 100-150 ìåòð õ¿ðòýë äýýø
õººð÷ õîòûí äýýã¿¿ð ñóóíàãëàæ íèéñëýëèéí àãààðûã ìóóòãàæ áàéíà. Àãààðûã óòàà,
òîðòîã, ÿëàíãóÿà ðåçèí äóãóé øàòààõ çýðãýýð õýä õîíîã ¿ðãýëæë¿¿ëýí áîõèðäóóëáàë
õ¿íèé áèå ìàõáîä ñóëàð÷ õ¿íä áàéäàëä õ¿ðãýäýã òàë ÷ áàéíà.
Áîõèðäñîí àãààðûí õîð íºëºº õ¿í áàéòóãàé àäãóóñàí àìüòàí, óðãàìàëä õ¿ðòýë
õºíººë ó÷ðóóëäàã. Óñûã áîõèðäóóëàõ ¿¿ñâýðò þóíû ºìíº õîòûí áîõèð óñíû øóóäóó,
ýìíýëýã, ìàë íÿäàëãààíû ãàçàð, óãààãóóðûí õàÿãäàë óñ õàìààðäàã. Àæ ¿éëäâýðèéí
êîìáèíàòûí îð÷èìä óñ öýâýðø¿¿ëýõ áàðèëãàã¿éãýýñ ¿éëäâýðèéí áîõèðäîë 7 000-8
000 øîî äºðâºëæèí ìåòð óñ íýã õîíîãò Òóóë ãîë ðóó îðæ áàéäàã áºãººä ò¿¿íä äàâñíû
õ¿÷èë, àììèàê çýðýã õîðò áîäèñ áàéíà.
Óñûã îðãàíèê áîäèñîîð õîðäóóëàõ ÿâàë áîë ìºí ìàë íÿäëàõ ãàçàð, àðüñ øèð,
ïèâîíû ¿éëäâýðèéí õàÿãäàë, öààñ, ypãàìëûí òîñ, æèìñ æèìñãýíý áà íîãîîíû
¿ëäýãäëèéã óñ ðóó øèëäýãýýñ áîëäîã. Óñàíä ìîäîí ìàòåðèàëûã õèéæ óäààí áàéëãàâàë
óñíû õ¿÷èëòºðºã÷ áàãàñ÷ çàãàñíû àìüäðàëä õºíººë ó÷ðóóëäàã.
Óñûã áàêòåðè áà áèîëîãèéí òàëààð áîõèðäóóëàõ ÿâäàë áîë ç¿éë á¿ðèéí áè÷èë
îðãàíèê áîäèñ, 캺ã, áàêòåðè, ò¿¿íèé äîòîð ãýäýñíèé òèï, öóñàí ñóóëãà, öàãààí
õîðõîé çýðýã îðîëöäîã íü ãîëäóó õ¿í ìàëûí ºòãºí øèíãýíýýð äàìæäàã àæýý.
Èíãýõëýýð áîõèðäñîí óñ áîë ãàãöõ¿¿ óðãàìàë àìüòàíä õîðòîéãîîð ¿ë áàðàì ýëäýâ
õàëäâàðò ºâ÷íèé ýx ¿¿ñâýð áîëäîã áàéíà. Ýíý îíû ýõýýð “Íüþ-Éîðê Òàéìñ” ñîíèí
“¯éëäâýðèéí õÿãäëààð óñàí ñàí ãîëûã áîõèðäóóëæ áàéãààãààñ áîëæ Àìåðèêèéí
íýãäñýí óëñàä óíäíû óñíû ÷àíàð ¿ðãýëæ ìóóäàæ íýã àÿãà öýâýð óñ îëæ óóõ ÿâäàë
¿íäýñíèé àñóóäàë áîëæ òàâèãäààä áàéãàà áºãººä óíäíû óñûã áîõèðäóóëñíààñ áîëæ
ñ¿¿ëèéí àðâàí æèëä õàëäâàðò ºâ÷èí 128 óäàà ¿¿ññýí þì” ãýæ ºã¿¿ëñýí áàéíà.
Áîõèðäñîí óñòàé òýìöýõ àæèë áîë õîã øîðîî, ¿éëäâýðèéí õÿàãäëûã óñàí ñàí, ãîë
ìºðºíä õèéõ ÿâäëûã õàòóó õîðèãëîí öààçëàõ áà ¿éëäâýðèéí õàÿãäàë óñûã öýâýðëýõ
çýðýã apãaap ã¿éöýòãýäýã àæýý.
¯éëäâýðèéí õàÿãäàë óñûã ø¿¿õ áà òóíãààõ çýðýã àðãà áàñ ºðãºíººð õýðýãëýäýã.
VI. Áàéãàëèéã õàìãààëàõ òàëààð ìàíàé çîðèëò
Áàéãàëèéã õàìãààëíà ãàäýã áîë ò¿¿íèé áàéãàëèéã ¿ð á¿òýýëòýé àøèãëàõ íºõºí
íýìýãä¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíû íýãäìýë ñèñòåì þì. Áàéãàëüä
õàíäàõ ò¿¿íèé áàÿëàãèéã àøèãëàõ àñóóäàëä àíãèò áà ñîöèàëèñò íèéãýì òóñ á¿ð ýðñ
òýñ ººðººð õàíääàã. Ñîöèàëèñò íèéãìèéí ºìíºõ ¿åä õ¿í õóâèéí àøèã ñîíèðõîëûã
273

ópüòaë áîëãîí áàéãàëüä õàéíãà õàíäàæ, áàéãàëèéí ç¿é òîãòëûã çºð÷èí áàÿëãèéã
íü øàâõàí õîîñðóóëäàã. Õ¿íèé òºëºº àñóóäëûã àíõààðëûíõàà òºâ人 áàéëãàäàã
íèéãìèéí ¿åä ë áàéãàëèà õàìãààëàõ ÿâäàë òºãñ áîëæ ºãäºã. Ñîöèàëèñò õàìòûí
íºõºðëºëèéí îðíóóäàä áàéãàëèéã õàìãààëàõ òàëààð òóóøòàé àðãà õýìæýý àâ÷
ÿâóóëñààð áàéíà.
ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í îðíóóäûí õàìòûí àæèëëàãààã öààøèä ã¿íçãèéð¿¿ëýí
áîëîâñðîíãóé áîëãîí ñîöèàëèñò ýäèèí çàñãèéí èíòåãðàöûã õºãæ¿¿ëýõ öîãöîëáîð
ïðîãðàììä áàéãàëèéã õàìãààëàõ òàëààð ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóäààñ
õàìòðàí ã¿éöýòãýõ àðãà õýìæýýã õ¿÷ õàâñðàí áîëîâñðóóëàõààð îðóóëñàí áèëýý.
Ǻâëºëò òºð áàéãàëèéã õàìãààëàõ, óñàí caí, æèøýýëáýë, äýëõèéí õàìãèéí
òîì íóóð áîëîõ Áàéãàë äàëàéã öýâýð áàéëãàõ, õºðñ îé ìîäûã xaìãààëàõ áà íºõºõ
çîðèëãîîð îéí çóðâàñ áàéãóóëàõ, õîò ñóóðèíã öýöýðëýãæ¿¿ëýõ, aí àìüòàí, çàãàñ, ¿íýò
óðãàìëûã àð÷ëàí àðâèæóóëàõ òàëààð ¿ðãýëæèëñýí àðãà õýìæýýã òóóøòàé àâ÷ ÿâóóëæ
áàéäàã.
Ýíý àðãà õýìæýýí¿¿äèéã õºðñ, öàã óóðûí íºõö뺺𺺠ìàíàé îðîíòîé îéðîëöîî
Õîëáîîíû á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ, ìóæóóäààð á¿ð ÷ èõ õýìæýýãýýð çîõèîí ÿâóóëæ áàéíà.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íûã àðèóí áàéëãàõ
çîðèëãîîð ¿é îëíûã õºíººäºã öºì, óñòºðºã÷, áèîëîãèéí õýðýãñëýëèéã á¿õ îð÷èíä
òóðøèõ ÿâäëûã çîãñîîõ, ýäãýýð çýâñýãëýëèéã õýðýãëýõèéã õîðèãëîõ òàëààð òîäîðõîé
ñàíàëûã òàâüæ áàéäàã áèëýý.
Ǻâëºëò òºðèéí ýíý ýíõ òàéâàí÷ ñàíàà÷èëãà äýëõèé íèéòèéí ñàéøààë
äýìæëýãèéã õ¿ëýýæ áàéäàã. Ñàÿõàí Ìîñêâàä áîëæ ºíãºðñºí Ǻâëºëò õîëáîîò óëñ
áà Àìåðèêèéí íýãäñýí óëñûí õýëýëöýýðèéí ¿ð ä¿íä õî¸ð îðíû Çàñãèéí ãàçðûí
õîîðîíäûí õýä õýäýí ÷óõàë áàðèìò áè÷èãò ãàðûí ¿ñýã çóðñíû äîòîð õ¿ðýýëýí áàéãàà
îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé õýëýëöýýð îðæ áàéãàà þì.
Ìàíæèéí õààä, Ìîíãîëûí ôåîäàëóóä õóâüñãàëûí ºìíºõ Ìîíãîëûí íóòàã ãàçðûã
ýçýìøèí íî¸ðõîæ áàéõäàà ãàçðûí àñóóäëûã çîõèöóóëàõ áà áàéãàëèéã ººðèéíõºº
àøèãò òîõèðóóëàí õàìãààëàõ òàëààð çàðèì íýãýí àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ ÿâóóëæ
áàéñàí óäààòàé. Ìàíæèéí õààíû çàðëèãààð ýçýíò óëñûí äàðõàí ãàçàð ãýæ Õýíòèé
õàí, Áîãä õàí, Îòãîí òýíãýð çýðýã óóëóóäûã õÿíàëòäàà àâ÷ áàéñíààñ ãàäíà áàñ 100
ãàðóé õîøóóíû íyòaã òóñ á¿ðä 2-5 õ¿ðòýë äàðõàí öààçòàé ãàçàð áàéñàí íü õýäýí çóóä
õ¿ð÷, òèéì ãàçàð çàãàñ áàðèõ, òàðèà òàðèõ, ýðäýíý áàÿëãèéã àøèãëàõ çýðýã ÿâäëûã
õ¿ðýý õèéä ëàì íap õîðèãëîæ áàéëàà.
Ýíý á¿ãä áîë ãàçðûí ôåîäàëûí ºì÷èéí ¿¿äíýýñ ýçýìøèõèéí çàí ñóðòàõóóí, ¿çýë
ñóðòàë, õóóëü öààçíû ¿íäýñ íü áîëæ áàéâ.
ÁÍÌÀÓ áèé áîëñîí öàãààñàà ýõëýí òyc îðíû áàéãàëèéí áàÿëãèéã çºâ
çîõèñòîéãîîð àøèãëàõûã ¿ðãýëæ àíõààð÷ èðñýí áèëýý.
Àðäûí õóâüñãàë ÿëìàãö ãàçàð áà ò¿¿íèé áàÿëãèéã óëñ íèéòèéí ºì÷ áîëãîí
òóíõàãëàñàí.
1924, 1940, 1960 îíóóäàä òóñ òóñ áàòëàãäñàí ÁÍÌÀÓ-ûí ¯íäñýí õóóëüä
“Ãàçàð, ò¿¿íèé áàÿëàã, îé ìîä, óñ, á¿õ ýðäýñ áîë óëñ íèéòèéí ºì÷” ãýæ óäàà äàðàà
òóíõàãëàñàí áèëýý.
Ãàçàð, ò¿¿íèé áàÿëàã íü ìàíàé õºäºº àæ àõóé ¿éëäâýðèéã ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëýõýä
ìàíàé ñîöèàëèñò íèéãìèéí caí õºìðºãèéã íýìýãä¿¿ëýõ ýõ ¿¿ñâýð íü áîëæ áàéãàà þì.
Ìàíàé òºðººñ ãàçàð ýäýëáýð, àí àãíàõ, çàãàñ áàðèõ, îé ýðäýñèéò çîõèñòîé
àøèãëàõ òàëààð îëîí ÷óõàë õóóëèéã ãàðãàñàí. Ýíý á¿ãä íü áàéãàëèéí áàÿëàãèéã
àøèãëàõ ÿâäàëä óëñ õîðøîîëëûí áàéãóóëëàãûí ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàí
÷èãë¿¿ëæ áàéäàã þì.
Áàéãàëèéí íººöèéã óðüäààñ èë¿¿ ¿ð á¿òýýëòýéãýýð àøèãëàõûí òóëä ïðàêòèê
274

çîõèîí áàéãóóëàëò, øèíæëýë ñóäëàë, óõóóëãà, õ¿ì¿¿æèë, ypaí ñàéõàí áà òºð ñàéõíû
òàëààð òºãºëäºð àðãà õýìæýýí¿¿äèéã òàë á¿ðýýñ íü áîëîâñðóóëàí àâ÷ ÿâóóëàõ íü
÷óõàë áîëæ áàéíà. ¯¿íä:
1. Õºðñ ýëýãäýõ, îéí ò¿éìýð áàéí áàéí ãàðãàõ íºõöëèéã áèé áîëãîæ áàéäàã ìàíàé
õóóðàé àãààð, õ¿÷èò ñàëõè, ýíý õî¸ð õ¿÷èí ç¿éëèéã áèä õºðñ, óñ, îé àøèãëàõ ïðàêòèê
äýýð ¿ðãýëæ àíõààðàõ íü ÷óõàë áîëæýý. Ýíý ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð áèäíèé àìæèëò
íü áàéãàëèéã õàìãààëàõ çîðèëãî, çàð÷èì, àðãóóäûã ã¿éöýä ýçýìøñýí òºðºë á¿ðèéí
ìýðãýæèëòíèé óõàìñàðò ¿éë àæèëëàãààíààñ èõýýõýí øàëòãààëíà.
Íèéò àðä ò¿ìíèé ºì÷ áàéãàëèéí áàÿëãèéã ç¿é çîõèñòîéãîîð àøèãëàõàä íýãäýë,
ñàíãèéí àæ àõóé áîëîí óëñ, õîðøîîëîë, ¿éëäâýðèéí ãàçðààñ óëñûí ºìíº õ¿ëýýñýí
õàðèóöëàãûã ºíäºðæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí òóóøòàé àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ ÿâóóëàõ
íü ÷óõàë áàéíà. Óëñ íèéòèéí ºì÷ áîëñîí ãàçðûã ¿¿ðä ýäëýõ ñàéõàí áîëîëöîîãîîð
õàíãàãäñàí õºäºº àæ àõóéí íýãäýë, ñàíãèéí àæ àõóéíóóä íü ãàãöõ¿¿ õºðñ õàãàëàõ, îé
îãòëîõ. ýðõòýé òºäèé áèø áàñ òýäãýýðèéí áàÿëãèéò õàìãààëàõ õºðñèéã ñàéæðóóëàõ,
îéã íºõºõ, óñûã öýâýð áàéëãàõ øóóä ¿¿ðýãòýé þì.
Óëñ õîðøîîëëûí áàéãóóëëàãûí áóðóóãààð áàéãàëèéí áàÿëàãò õàéíãà õàíäàæ
õºðñ, îé, óñ, àí àìüòàí, ýðäýñ öàã àãààðûí íºõöëèéã ìóóòãàâàë òýäãýýð áàéãóóëëàãàä
ìàòåðèàëûí çîõèõ õàðèóöëàãûã õ¿ëýýëãýõ áà áàñ áàéãàëèéí áàÿëãèéã ñàéí õàìãààëæ,
íºõºí íýìýãä¿¿ëýõ àæèë õèéäýã áàéãóóëëàãûã óðàìøóóëàõ çàð÷ìûã òîãòîîõ íü
÷óõàë áàéíà.
Õºðñ, óðãàìàë, îé ìîä, óñ, àãààðûã àøèãëàõààñ ãàäíà áàñ òýäãýýðèéã íºõºí
íýìýãä¿¿ëýõ àð÷ëàí õàìãààëàõ àðãà õýìæýýã óëñ àðäûí àæ àõóéí õºãæëèéí òàâàí
æèë áà õýòèéí òºëºâëºãºº áîëîí àæ àõóéí áàéãóóëëàãûí àæ àõóé, ñàíõ¿¿ãèéí
òºëºâëºãººíä òóñ òóñ òóñãàñàí áàéâàë çîõèíî.
Áàéãàëèéí áàÿëãèéã õàìãààëàõààð ãapãacaí õóóëü ç¿éã ýðãýí ¿çýæ çàðèì ç¿éëèéã
óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü ç¿éòýé áàéíà. Áàéãàëèéã õàìãààëàõ àñóóäëààð ÁÍÌÀÓûí
Àðäûí èõ õóðàë, àéìãèéí ÀÄÕ-ûí ã¿éöýòãýõ çàõèðãààíû äýðãýä òóñ òóñ áàéãóóëàõ
òàëààð ãàð÷ áàéãàà ñàíàëûã àíõààðàõ íü ç¿éòýé.
Àãààðûã öýâýð áàéëãàõ ¿¿äíýýñ õîò ñóóðèí ãàçðóóäàä ¿éëäâýðèéí ãàçðûã
áîäîëòîé áàéðøóóëàõ àñóóäëûã óë ¿íäýñòýé òºëºâëºõ õîò ñóóðèíã öýöýðëýãæ¿¿ëýõ
ÿâäàë îíöãîé èõ ¿¿ðýãòýé þì.
Õîò, àéìãèéè òºâ åð íü íèéò òîñãîí, ñóóðøèë îð÷èì ãàçðûí õºðñèéã ýâäëýí
àãààðûã øîðîî òîîñ ìàíàðóóëàí áîõèðäóóëæ áàéäàã àâòî ìàøèíû çàìûã æóðàìòàé
áîëãîæ çîõèäóóëàõ íü íýí ÷óõàë áîëæ áàéíà.
Ìàíàé îðîíä äàðõàí öààçòàé ãàçàð áèé. Ãýâ÷ òýäãýýðèéã çîõèîí áàéãóóëàëòûí
õóâüä ñàéæðóóëóóøòàé áàéíà. Ýíý òàëààð áèä áóñàä îðîí òóõàéëáàë Ǻâëºëò Õîëáîîò
Óëñûí òóðøëàãûã õýðýãëýõ íü ÷óõàë. ÇÕÓ-ûí äàðõàí öààçòàé ãàçðóóä áîë õýäýí
àðâààñ õýäýí çóóí õàâòãàé äºðâºëæèí êì òàëáàé á¿õèé èæ á¿ðýí ãàçðóóä þì. Íýã
òèéì äàðõàí öààçòàé ãàçàðò áàéãàëèéí òýð îð÷íûã ñóäëàõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãàòàé áàéäàã.
2. Ãàãöõ¿¿ xºðñ, óñ, îé, àãààðûã òàë á¿ðýýñ ã¿íçãèé ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð ñàÿ
õºðñèéã çºâ àøèãëàæ îé, àãíóóð, óñíû àæ àõóéã ¿ð àøèãòàéãààð õºòëºæ áîëíî. Ýíý
òàëààð ìàíàéä ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷èí òºäèé ë áýëòãýãäýýã¿é ó÷èð
ýðäýì øèíæèëãýýíèé äîðâèòîé àæèë õèéãäýýã¿é ÿâæ èðëýý. Áàéãàëèéí áàÿëãèéã
ã¿íçãèé ñóäëàæ, çºâ àøèãëàõ çîðèëãîîð ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóäûí
òóñëàìæààð ØÓÀ-èéí äýðãýä Õºðñ ñóäëàëûí õ¿ðýýëýí, áîòàíèê öýöýðëýã á¿õèé Îé
ñóäëàëûí õ¿ðýýëýí, Óñíû ãîðèì ñóäëàëûí õ¿ðýýëýí, Àãààð ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíã òóñ
òyc áàéãóóëàõ öàã èðëýý ãýæ ¿çýæ áàéíà.
¯¿íèé çýðýýãöýý çàðèì ÿàìäûí äýðãýä ¿éëäâýð, òåõíîëîãèéí ÷èãëýë á¿õèé îéí
275

àæ àõóé, àãíóóðûí àæ àõóéí õ¿ðýýëýè áàéãóóëàõûí ÷óõàëûã ¿ã¿éñãýæ áîëîõã¿é þì.
3. Áàéãàëü áîë õ¿ì¿¿æëèéí àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé ãýõýä õýòðýõã¿é áóé çàà.
Õ¿í áàéãàëüä óõàìñàðòàé õàíäñàíààðàà çàí àâèð íü ÷ õ¿ðòýë óÿðàíãóé, íèíæèí
ñýòãýëòýé, ñàíàà ñàéòàé áîëäîã. Áàéãàëèéã õàìãààëàõ ÿâäàë áîë ò¿¿íèè íººöèéã çºâ
àøèãëàõ, àìüä àìüòíûã õàéðëàõ õ¿ì¿¿æëèéã õ¿ì¿¿ñò îëãîäîã. Áàéãàëèéã õàéðëàõ
õ¿ì¿¿æèë ñóðãóóëèéã çàëóó÷óóäûí áàéãóóëëàãàä îíöãîé õèéâýë çîõèíî.
Áàéãàëèéí ñóðòàë÷èëãààíä õýâëýë, êèíî, ðàäèîã ã¿éöýä àøèãëàõ íü ÷óõàë áàéíà.
Áèä ýäãýýð àæèë äýýðýý ãàãöõ¿¿ îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû îëîëò òºäèé áèø
õàðèí ìàíàé àðäûí óëàìæëàëò ñàéõàí çàíøëûã àøèãëàõ õýðýãòýé þì. Ìàíàé àðä
ò¿ìýí áîë ýðò äýýð ¿åýñ ýõëýí ãàë ò¿éìðèéã áîëãîîìæëîõ, óñûã öýâýð àðèóí áàéëãàõ,
ìàëûí ÿñ, õîã øopooã øàòààõ, çàëóó ìîäûã õàéðëàõ èéì ñàéõàí çàíøèëòàé ÿâæ èðñýí
þì.
Áàñ áàéãàëèéã õàìãààëàõ îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûã ÌÕÇÝ-èéí Òºâ Õîðîîíû
äýðãýä áóþó áèåý äààëãàæ áàéãóóëàõ ñàíàëûã ç¿éòýé ãýæ áèä áîäîæ áàéíà. Ýíä
áàéãóóëëàãà íü ãàãöõ¿¿ õºäºëìºð÷äèéí äóíä ÿâóóëàõ õ¿ì¿¿æëýýð ¿ë áàðàì
áàéãàëèéí áàÿëãèéã çºâ àøèãëàæ õàìãààëàõ òàëààð ãàðñàí ìàíàé õóóëèóäûã
ñóðòàë÷èëàõàä èõ ¿¿ðãèéã ä¿éöýòãýõ ¸ñòîé þì.
4. Áàéãàëèéí ãîî ñàéõíû à÷ õîëáîãäîë õýìæýýëøã¿é èõ þì. Áàéãàëü áîë x¿í
òºðºëõòíèé õºãæèëä ¿ðãýëæ óðëàãèéã çîðèãæóóëæ ýíý òàëûí ¿íýò á¿òýýë¿¿äèéí
ýõ ¿¿ñâýð íü áîëñîîð èðñýí áèëýý. Óðëàã, óòãà çîõèîëûí òýðã¿¿íèé á¿òýýë¿¿äýä
áàéãàëèéí ä¿ðñèéã òóñãàí ¿ç¿¿ëñýýð èðñýí óëàìæëàëòàé. Áàéãàëèéí ãîî ñàéõàí
áîë õ¿íèé á¿òýýë÷ ñàíààã çîðèãæóóëæ ò¿¿íèé ñýòãýëèéã ñýðãýýæ óðàìòàé
ñýòãýõ¿éã ò¿¿íä òºð¿¿ëæ ºãäºã. Ìàíàé çîõèîë÷èä, ypaí çóðàà÷èä íü áàéãàëèéã
õàìãààëàõ ñýäâýýð óëàì èë¿¿ èäýâõòýé àæèëëàõ õýðýãòýé áàéíà. Áàñ ¿¿íèé çýðýãöýý
õºäºëìºð÷人ñ áàéãàëüä õàéðòàé õàíääàã ñàéõàí çàíøèë òóõàéëáàë áàéãàëèéí
õîâîð á¿òýýë áîëñîí ãîî ¿çýñãýëýíòýé óóë, òîëãîä, îé, õàä õÿñàà, áóëàã øàíä çýðýã
ìàíàé íóòàãò ýíä òýíäã¿é áàéäàã ç¿éëèéã íàíäèãíàí õàéðëàõ ÿâäëûã ¿ðãýëæ ñàéøààí
äýìæèæ áàéõ íü ÷óõàë áàéíà.
Íýã ãåêòàð ãàçàð, õºðñíèé íýã ñì äàâõàðãà, ìîä, áóò, íóóð, öººðºì, ãîë, ãîðõè,
íýã çýðëýã àìüòàí, øóâóó, çàãàñ ýíý á¿ãä áîë ìàíàé àðä íèéòèéí ºãººìºð èõ ºì÷
áºãººä óðàãø õºãæèõèéí óã ñóðâàëæ ìºí.
Áèä áîë áàéãàëèéã ¿íýëæ ãîî ñàéõíààð íü áàõàðõàí áàÿðëàæ ò¿¿íèé áàÿëãèéã
ãàãöõ¿¿ áèäíèé ¿åä áèø áàñ ¿ð õ¿¿õýë à÷ íàð, èðýýä¿éíõýý òºëºº áîäîæ çºâ àøèãëàõ
íèéãìèéí îíöãîé ¿¿ðýãòýé
“¯íýí”.1972.07.01 ¹158 (11889)
276
ÏÐÀÊÒÈÊ ÀÌÜÄÐÀËÄ ÒÎÄÎÐÕÎÉ ¯Ð Á¯ÒÝÝË ÃÀÐÃÀß
1963 îíä õèéñýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íãýýñ ¿çýõýä, ìàíàé
á¿òýýëèéí àæèë÷èä õèð ÷èíýýãýýðýý ç¿òãýæ, õºäºëìºðèéíõºº ¿ð ä¿íã àìüäðàë
ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëñýí ñàéõàí ýõëýëòèéã õèéæýý.
¯éëäâýðò íýâòð¿¿ëñýí ç¿éë¿¿äèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õîëáîã- äîë, ïðàêòèêèéí
à÷ òóñ íü öºì íýãýí àäèëã¿é þì. Ýíý íü òýäãýýð á¿òýýëèéã ã¿éöýòãýñýí õ¿ì¿¿ñèéí
ìýðýãæëèéí òóðøëàãààñ øàëòãààëñàí áîëîâ÷ ãîë íü òýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí á¿òýýë÷,
ñàíàà÷ëàãà, àæèë õýðýã÷ ÷àíàðààñ èõýýõýè áîëñîí íü òîäîðõîé õàðàãäàâ.
* Àêàäåìèéí á¿õ ãèø¿¿äèéí 1964 îíû 1-ð ñàðûí 30-íû ºäðèéí õóðëûã õààæ åðºíõèéëýã÷ àêàäåìè÷
Á.Øèðýíäýâýýñ õýëñýí ¿ã.

ªíãºðñºí 1963 îíä ìàíàé õ¿ðýýëýíã¿¿ä ýðäýì øèíæèëãýýíèéõýý òºëºâëºãººã
õýðõýí áèåë¿¿ëæ, ÿìàð òîäîðõîé ¿ð ä¿íã ¿éëäâýð ïðàêòèêò øèëæ¿¿ëñýí òóõàé,
òóñ Àêàäåìèéí õàðüÿà õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðëóóä áè÷èæ, òàéëàíãàà àðä ò¿ìíèé ºìíº
òàâüñíààñ ãàäíà á¿õ õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí àæèëëàãààíû ºíãºðñºí îíû ä¿íã íýãòãýæ, íºõº
Ñýðýýòýðèéí èëòãýëä òîäîðõîé ãàðñàí òóë ýíý òóõàé áè äàâòàæ ÿðèõ õýðýãã¿é ãýæ
¿çíý.
Áèä ºíãºðñºí îíû ñàéõàí ýõëýëòèéã ä¿ãíýæ, ò¿¿íèéã öààøèä. àæèë äýýðýý
óëàì ºðãºæ¿¿ëýí õýðýãëýæ, øèíæëýõ óõààí ïðàêòèê àìüäðàë àëü àëèíä íü ¿íýõýýð
òóñ áîëæ ÷àäàõóéö òèéì àñóóäàë ñýäâèéã øèíæèëæ ñóäëàõàä ìàíàé á¿õ á¿òýýëèéí
àæèë÷äûí àíõààðëûã ÷èãë¿¿ëýõ çîðèëòûã òàâüæ áàéíà.
Ýíý çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýí áèåë¿¿ëýõýä ìàíàé õàìò îëîí íÿãò ðàëòàé áºãººä
àæèë÷ õýðýã÷ýýð õàíäàæ, ¿ð á¿òýýëòýé ç¿éëèéã óëñ îðíîî õºãæ¿¿ëýõýä ãàðãàõààð
óðüä óðüäààñ èë¿¿ ÷àðìàéí àæèëëàõ ÿâäàë øààðäàãäàæ áàéíà.
Àìüäðàë, îíîëä îíöûí à÷ õîëáîãäîëã¿é ç¿éëèéã àëü õýäèéíýý ñîíãîæ àâààä,
ò¿¿íèéã ¿õøèðòýë áàðèìòëàí, àìüäðàëààñ óðãàí ãàð÷ èðæ áàéãàà øèíý øààðäëàãûã
òóñãàí àâ÷ ÷àäàõã¿é òèéì õ¿ì¿¿ñ áàñ ë ìýð ñýð ¿çýãäñýýð áàéíà. Áèä òýð õ¿ì¿¿ñèéí
ÿâöóóðñàí ñîíèðõëûã òàë á¿ðýýñ íü ø¿¿ìæèëæ, ýðäýì øèüæèëãýýíèé óëñûí
òºëºâëºãººò çîðèëãîíä çàõèðóóëàõ öàã áîëëîî. Ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí
òºëºâëºãºº äýýðõ çîðèëãûã õàíãàõûí òóëä çîõèëäîæ, æèëýýñ æèë èðýõ äóòààä
íàðèéñàæ, àìüäðàëä îéðòîí æèíõýíý ýðäýì øèíæèëãýýíèé ÷àíàðòàé áîëæ èðñýýð
áàéãààã òóñ õóðàë äýýð ¿ã õýëñýí õ¿ì¿¿ñ öºì òýìäýãëýæ ÿðüöãààâ. Áèä ýðäýì
øèíæèëãýýíèé òºëºâëºãººã áàòëàõäàà îíîë ïðàêòèêèéí àëü àëèíä íü à÷ òóñòàé,
ìýäýãäýõ¿éö òèéì ç¿éëèéã ñóäëóóëæ, ¿ð á¿òýýëèé íü ¿éëäâýðò ò¿ðãýí øèëæ¿¿ëýõ
çîðèëòûã óðüäàë áîëãîí òàâüæ áàéíà.
Àðäûí àæ àõóéí àëü ÷ ñàëáàðò à÷ òóñòàé áîëîâ÷ øèéäâýðëýãäýýã¿é ÷óõàë
àñóóäàë èõ áàéäàã. Ãýâ÷ òýð á¿õíèéã íýãýí óäàà ÿìàð ÷ õ¿÷òýé ýðäìèéí áàéãóóëëàãà
øèéäâýðëýæ ÷àääàãã¿é þì. Òýãýõëýýð ÿìàð áà íýãýí óëñûí ýðäýì øèèæèëãýýíèé
òºâ íü ººðèéí îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí øààðäëàãûí äàãóó øèéäâýðëýõ
àñóóäëûã ñîíãîí òºëºâëºæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áààç, øèíæëýí ñóäëàõ çîðèëãîòîé
ç¿éë¿¿äèéã áèåë¿¿ëæ ÷àäàõóéö òóøëàãàòàé õ¿÷èí áóé ýñýõèéã õàðãàëçàí òºëºâëºäºã
¸ñòîé. Áèä ÷óõàìõ¿¿ ýäãýýð çàð÷ìûã áàðèìòëàæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã
òºëºâëºæ áàéäàã áèëýý. ªíãºðñºí îíä áèåë¿¿ëñýí àæèëëàãààã ä¿ãíýí àâ÷ õýëýëöýýä,
ýíý 1964 îíû òºëºâëºãººã õ¿ðýýëýí òóñ á¿ðýýð áàòëàæ ºãºâ. Ýíý òºëºâëºãººí¿¿äèéã
áîëîâñðóóëæ õýëýëöýí áàòëàõàä óëñûí òºëºâëºãººíèé êîìèññ, çàðèì ÿàì, äýýä
ñóãóóëèéí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ îðîëöñîí íü ýíý æèëèéí òºëºâëºãººò àæëûã ñîöèàëèçì
áàéãóóëæ áàéãàà àìüäðàëûí àñóóäàëòàé õîëáîõîä òóñ íýìýð áîëæ ºãíº. Ýíý
òºëºâëºãººíä òóñ Àêàäåìèéí õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ áóñàä àëáàí áàéãóóëëàãàòàé õ¿÷
õàìòàð÷ øèéäâýðëýõ àñóóäëóóäûã òóñãàæýý. Èéìä 1964 îíû òºëºâëºãººò ç¿éëèéã
õóãàöààíä íü áèåë¿¿ëæ, ºíãºðñºí îíûõîîñ èë¿¿ ºíäºð ÷àíàðòàé, ¿ð á¿òýýë ãàðãàõ
ÿâäëóóä ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé õàìò îëíû ýýëæèò ýðõýì
çîðèëãî ìºí þì.
Ýíý îíû òºëºâëºãººò ç¿éëèéã áèåë¿¿ëýõèéí òóëä áèä õýä õýäýí òîäîðõîé àðãà
õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ ÿâóóëàõ ãýæ áàéíà. ¯¿íä: þóíû ºìíº ýíý îíä ã¿éöýòãýæ ¿éëäâýðò
øèëæ¿¿ëýõ ç¿éëèéã á¿õ òàëààð íü ÷àíàðòàé áîëîâñðóóëæ, áàðèìòëàæ áàéãàà çîõèõ
õýëáýðýýð ¿éëäâýðò íýâòð¿¿ëýõèéí òºëºº, ìàíàé õîëáîãäîõ õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ èõýýõýí
àæëûã çîõèîõ ¸ñòîé áîëæ áàéíà.Áàñ 5 æèëèéí òºëºâëºãººíèé ýõíèé 3 æèë ºíãºð÷
áóé òóë, óã òºëºâëºãººò ç¿éëèéí ñýäâ¿¿äýýñ õóãàöààíä íü áèåë¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áîëæ,
áîëîõîîð ç¿éë¿¿ä äýýð çîðèóä àíõààðëûã òàâüæ óã àñóóäëûã áèåë¿¿ëýõèéí òºëºº
1964-65 îíóóäàä òóéëûí øóðãóó àæèëëàõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà.
277

Áèä õÿíàëò øàëãàëòûã çîõèõ öàãò íü ýð÷èìòýé ÿâóóëàõûí òóëä, ýíý îíä õýä
õýäýí øèíý àðãóóäûã àæèë äýýðýý íýâòð¿¿ëæ, àæèëëàõ ãýæ áàéíà. Æèøýýëáýë:
õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðëûí ¿çëýãèéí 7 õîíîã ãýäýã, õÿíàëò øàëãàëòûí õýëáýðèéã áóé
áîëãîæ, òèéì 7 õîíîãèéã æèëä 2 óäàà, 7-ð ñàð, 12-ð ñàðûí äóíäóóð òóñ òóñ õ¿ðýýëýí
íýã á¿ð äýýð ÿâóóëàõ áîëíî. Ýíý 7 õîíîãèéí äîòîð õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íýã áóðòýé óóëçàæ ò¿¿íèé òàéëàíã àâíà.
Ýíý áîë ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ áàéãàà á¿òýýëèéí àæèëòàí
íýã á¿ð õèéæ áàéãàà àæëûíõàà ¿ð á¿òýýëýýð æèëä 2 óäàà çàõèðàëäàà ùàëãóóëíà
ãýñýí ¿ã þì. Ýíý øàëãàëòûã îð íýð áîëãîí ÿâóóëæ áîëîõã¿é. ¯¿íèéã çîõèîæ
ã¿éöýòãýõèéí òóëä çàõèðàë ººðèéí ¿çýìæýýð çîõèõ ìýðýãæëèéí õ¿ì¿¿ñèéã ýíý
àæèëä òàòàí îðóóëæ, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûíõàà òóñëàìæààð çîõèîí áàéãóóëàëò
ñàéíòàé, øààðäëàãà ºíäºðòýéãýýð ã¿éöýòãýâýë çîõèíî. Ýíý øàëãàëòûí ¿åýð çàõèðàë
óã àæèëä õàìààðóóëàí îðóóëñàí ìýðýãæèëòýí íàðûí òóñëàìæààð øàëãóóëæ áóé
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íýã á¿ðèéí àæëûã ä¿ãíýæ., äóòàãäëûã íü çààæ ºãºõ
¿¿ðýãòýé þì. ×óõàìõ¿¿ ýíý øàëãàëòûí ¿ð ä¿í äýýð õ¿ðýýëýíãèéí àæèëëàãààíû õàãàñ,
á¿òýí æèëèéí òàéëàíã ãàðãàæ, Àêàäåìèéí òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçàð áóþó Àêàäåìèéí
á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàëä õýëýëö¿¿ëýõ áîëíî. Èíãýñíýýð ìàíàé õàãàñ á¿òýí æèëèéí
òàéëàíãèéí àæèë ÷ ñàéæðàõ ¸ñòîé þì. Áàñ ¿¿íýýñ ãàäíà Àêàäåìèéí òýðã¿¿ëýã÷äèéí
õóðëààð ýðäýì øèíæèëãýýíèé 2 àæèëòíû èëòãýëèéã õ¿ðýýëýí òóñ á¿ðýýñ àâ÷
ñîíñîíî. Áèä ýðäýì øèíæèëãýýíèé :àæëûí á¿òýýëèéí òàéëàíãèéí ÷àíàðûã
ñàéæðóóëàõàä èõýýõýí øààðäëàãûã òàâèõ öàã áîëîâ.
ªíãºðñºí 1963 îíû àæèëëàãààíû òàéëàíã çàðèì õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ õàíãàëòã¿é
õèéñýí áàéíà. Òèéíõ¿¿ õàíãàëòã¿é òàéëàíä àæëûí òóõàé òîäîðõîé òîî áàðèìò, ä¿í
øèíæèëãýý áàéõã¿é áàéíà. Òèéì èéì àæèë õèéñýí ãýæ äóðäñàí áîëîâ÷, ÷óõàì òýð
õèéñýí àæèë íü õèð ÷àíàðòàé áîëñîí, ïðàêòèê àìüäðàëä à÷ òóñ ¿ç¿¿ëæ ÷àäàõ ýñýõ, óã
àæèë íü õýçýý äóóñàõ, äóóñààã¿é áîë ºíãºðñºí õóãàöààíä òºëºâëºãººò ýíý àæëûí àëü
õýñãèéã áèåë¿¿ëñíèé ¿íýëýëò.ä¿ãíýëò áàéõã¿é áàéíà.Èéì òàéëàíã áèä íÿãò íÿìáàé
áîëîâñðóóëæ õèéñýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé òàéëàí ãýæ ¿çýæ áîëîõã¿é þì. Ó÷èð íü
èéì òàéëàí íü õ¿íèé àæèë.ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, õàìò îëíû àæëûí ñàéí
ìóó òàëûã çºâ õàðóóëæ ÷àäàõã¿é.
̺í ò¿¿í÷ëýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé òîìèëîëò, ýêñïåäèöèéí àæèëëàãààíû
òàéëàíã÷ õóãàöààíä íü ÷àíàð ñàéòàé ãàðãàõàä ýðäì Øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûí
õàìò îëîí, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí àíõààðëûã ÷èãë¿¿ëýõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà.
Äýýðõ òîìèëîëò, ýêñïåäèöèéã çîõèîõîä çàðöóóëñàí çàðëàãûí õèðýýð ÿìàð ¿íýòýé
öýíýòýé îðëîãûã òýäãýýð õ¿ì¿¿ñ, øèíæëýõ óõààíä îðóóëæ áàéíà ãýäãèéã áèä
òîîöîîëîí áîäîæ áàéõ öàã áîëëîî.
Ýðäýì øííæèëãýýíèé òîìèëîëò, ýêñïåäèö ¿íýõýýð ñàéí ÷àíàðòàé ÿâàõ þì áîë
òýð íü áàñ òèéì ñàéí ¿ð ä¿íã ìàíàé øèíæëýõ óõààíû õºãæèëä ºãºõ ¸ñòîé. Õàðèí
ýñêïåäèö çîõèîæ ÿâóóëààä, áààõàí ìºíãº, áåíçèí òîñ, öàã äýìèé çàðöóóëààä ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëä òºäèé ë òóñ áîëîõã¿é ¿ð á¿òýýëèéã ãàðãàõ þì óó, ÿâæ àâ÷èðñàí
÷óëóó, õ¿ðýë çýâñãèéí áàðèìò, ýñâýë õîâîð íîì, ò¿¿õèéí äóðñãàëò ç¿éë, öýöýã íàâ÷,
àäãóóñàí àìüòàí, ¿íýò ýðäíýñèéí îëäâîðûã ä¿ãíýæ ÷àäàõã¿é õîîðîíä íü õîëüæ
õóòãààä, ÿìàð íýãýí äàíñ á.¿ðòãýëã¿é çàìáàðààã¿é áîëãîæ îðõèõ þì áîë îëèãòîé ¿ð
á¿òýýëèéã ÿàæ ¿ç¿¿ëæ ÷àäàõ áèëýý. ¯¿íèé äàëèìààð õýëýõýä óëñûí çàðäëààð ÿâæ
öóãëóóëñàí íîì, ò¿¿õèéí äóðñãàëò ç¿éëèéã õó- âèéí ºì÷ ìýò ãýðòýý õàäãàëæ áàéæ
¿ë áîëíî. Áèä ýíý ÷óõàë îëäâîðûí º÷¿¿õýí ÷ ç¿éëèéã óëñûí ñàíä îðóóëàí õàäãàëæ,
ñóäëóóëæ áàéõ ¿¿ðýãòýé áèëýý. ¯éëäâýðò øèëæ¿¿ëæ áàéãàà ç¿éëèéí ÷àíàðûã
¿éëäâýðëýëèéí õ¿ì¿¿ñòýé íü õàìòðàí õýëýëöýæ ä¿ãíýæ áàéâàë çîõèíî.
Çàðèì õ¿ì¿¿ñ ÿðèõäàà çºâõºí ïðàêòèêò ë à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éëèéã ýðõëýæ
278

áàéâàë, òýð øèíæëýõ óõààí áîëíî ãýæ áîäîæ áàéäàã ÷ òàë áèé áîëîëòîé. ¯¿íä ¿íýíèé
õóâü èõ áàéãàà áîëîâ÷, øèíæëýõ óõààíû çîðèëòûã ºðººñãºë òàëòàé ¿çýæ áàéãàà õýðýã
þì
Ìàíàé çîðèëò áîë îíîë ïðàêòèê õî¸ðûã àøèãòàéãààð õîñëóóëæ ïðàêòèêààñ
òàâèãäàæ áàéãàà àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä øèíæëýõ óõààí òóñëàæ ºã÷ áàéâàë, ñàÿ
øèíæëýõ óõààí àìüäðàëààð àìüñãàëæ, ïðàêòèêèéí çàìûã ãýðýëò¿¿ëæ ºã÷ ÷àäíà.
Ìàíàé Àêàäåìèéí õàðüÿà áàéãóóëëàãóóäàä àæèëëàæ, áàÿëàã òóðøëàãàà òóñ
Àêàäåìèéí àæèëòàí íàðò íýâòð¿¿ëýí ºã÷ áàéãàà Ǻâëºëòèéí ìýðýãæèëòýí íºõäºä
ã¿í òàëàðõëûã èëýðõèéëüå.
Íàì çàñãààñ òóñ óëñûí ýðäýì øèíæéëãýýíèé õºãæèëä òàâüæ áàéãàà àíõààðàë
õàëàìæèéã áèä, ýðäýì øèíæèëãýýíèé òîäîðõîé ¿ð á¿òýýëýýð õàðóóëàõ ¿¿ðýãòýé.
“Øèíæëýõ óõààí àìüäðàë”. 1964. ¹ 1. ò.3-6.
ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÍÛà ÕÀÌÃÀÀËÆ ÈÐÑÝÍ
ÌÀÍÀÉ ÀÐÄ Ò¯ÌÍÈÉ ÇÀÍØËÀÀÑ
Íàì çàñàã áàéãàëü îð÷íûõîî áàÿëãèéã ¿ð á¿òýýëòýé àøèãëàõ áîäëîãî ÿâóóëàõûí
çýðýãöýý ò¿¿íèéã àð÷ëàí õàìãààëàõ òàëààð èõ àæèë õèéæ èðýâ. Áàéãàëü õàìãààëàõ
àñóóäëûã 1972 îíä ÀÈÕ-ûí ÷óóëãàíààð òóñãàéëàí àâ÷ õýëýëöñýíýýñ õîéø ºðãºí
îëíûã õàìàðñàí èõ àæèë æèë á¿ðèéí õàâàð, íàìàð ãàçàð á¿ð çîõèîãäîæ óëàìæëàë
òîãòîæ áàéãàëü õàìãààëàõ òºðèéí ÿàì áèé áîëëîî. Ýíý ýðõýì ÷óõàë àæëûã ýð÷èìòýé
õèéæ ã¿éöýòãýõýä àðä ò¿ìíèé îëîí çóóí æèëèéí óëàìæëàëòàé çàíøëûã àøèãëàõ íü
èõýýõýí òóñòàé ìýò ñàíàãäàíà.
Ìàíàé àðä ò¿ìýí íóòàã îðíûõîî àëü íýãýí îíöãîé òýìäýãòýé ãàçðûã ó÷èð óòãàòàé
óðàí ñàéõàí ¿ãýýð íýðëýäýã çàíøèëòàé áàéâ. Àëü íýãýí õÿð óóëûã “õºâ÷”, “ìàãíàé”,
îíöãîé ºíäºðëºãèéã “õàéðõàí”, “áàÿí”, “ýðäýíý”, “÷àíäìàíü”, ãýæ àëäàðøóóëäàãààñ
ãàäíà óðò æàëãà óóäàì õºíäèéã “àëòàí”, “õîíãîð” ãýõ áóþó ãàçðûí õºðñíèé ºí㺺ð
öàãààí, õºõ, äàâàà ãýäýã áàéâ. Èõ óñàí ñàí, ãîë ãîðõèéã áîë Õºâñãºë (òóðêýýð õºõ
óñòàé íóóð), Ñàíãèéí äàëàé, Ñýëýíãý (ìàíæààð òºìºð), Äýëãýð ìºðºí, óñíû óðñãàëûí
ýð÷ õ¿÷ýýð Òàìèð, Èäýð ãýõ ìýòýýð íýðëýæýý.
Áóëàã øàíäûã áîë Àëòàí áóëàã, Ñàéí øàíä ãýõ ìýò÷èëýí íýð ºãäºã áàéâ. Óóë, óñ
çýðýã ãàçàð îðíû îíöëîã òýìäýãòýé íóòãèéí òóõàé óðàí ¿ã, ºã¿¿ëáýðýýð íàéðóóëñàí
¿ëãýð äîìîã, äóó, ìàãòààëûã àðä ò¿ìýí èõýýõýí çîõèîäîã áàéæýý. Àðä ò¿ìýí ñýòãýë
ñàíààãàà àÿ äóóíäàà èëýðõèéëýí ìîä, õàäíû öóóðèàòàé õîëáîí áàéãàëüòàéãàà
õàðèëöäàã çàíøèëòàé áàéâ. Îé ìîäòîé íóòãèéã áîë èõ îé, øèã¿¿ îé, øèíãýí îé, õóñò,
íàðñò, õàéëààñò, Ẻí ìîä, çóóí ìîä ãýõ ìýò÷èëýí íýðëýäýã. Îé ìîäòîé ¿çýñãýëýíò
ñàéõàí íóòãèéã äàðõàëäàã çàíøèë ÷ ìîíãîë÷óóäûí äóíä íýëýýä áàéëàà.
Åð íü õóâüñãàëààñ ºìíºõ õóó÷èí öàãò áàéãàëü åðòºíöèéã øèíæëýõ óõààíû
¿¿äíýýñ òàéëáàðëàæ ÷àääàãã¿é áàéñàí ó÷èð øàøíû ¸ñûã áàðèìòëàí îé ìîä, íóòàã
áýë÷ýýðýý õàìãààëäàã áàéëàà. Ëóñ ñàâäàã õýìýýõ ãàçàð óñíû õèé ýçíèéã øàøíû
¸ñîîð àøèãëàí íîéòîí ìîäûã îãòëóóëàõã¿é, ìîäíû íàâ÷ íîãîîðîõ áóþó øàðëàõ ¿åä
ìîä îãòîëæ áîëîõã¿é, ò¿ëýý ò¿ëø, õàøàà õ¿ðýýíä çîðèóëàí çºâõºí óíàñàí, õàòñàí
ìîäûã àøèãëàäàã áàéëàà. Ýíý íü îé ìîäûã öýâýð áàéëãàõàä òóñòàé áàéæýý. ¯¿íèéã
çºâõºí íýã òàëààñ àâ÷ ¿çâýë øàøèí àðä ò¿ìíèéã ìóíõðóóëæ áàéñàí áîëîâ÷ áàñ ìàíàé
óõààëàã àðäóóä îð÷èí ¿åèéí ýðäýì øèíæèëãýý áàéãààã¿é ó÷èð øàøíû çàíøëûã
àøèãëàí áàéãàëèà õàìãààëäàã áàéñàí ãýæ íºãºº òàëààñ íü ¿çýæ áîëîõ þì. ¯çýñãýëýíò
óóë, õàìàð, ã¿âýýíýýñ ÷óëóó õàìààã¿é õîâõëóóëàõã¿é, áóëàã øàíäûã õàìãààëæ,
áóëãèéí ýõèéã ÷óëóóãààð õîðîîëæ áàéñàí íü óã óóë, àëèâàà íýãýí ºíäºðëºãèéã
279

¿çýñãýëýíòýé õýâýýð áàéëãàõ, öýíãýã óñûã áîõèðäóóëàõã¿éã àðä ò¿ìýí õè÷ýýñýíòýé
õîëáîîòîé áàéæýý.
Ìîíãîë÷óóä îé ìîä, õýýðèéí ãàë ò¿éìýð ãàðãàõã¿éã îíöãîé àíõààðäàã áàéâ. ªâñ
èõòýé õýýð òàë áóþó îé ìîäíû îð÷èì õýò öîõèæ, òàìõè òàòàõ, áóóäàëöàæ ãàë àñààæ,
õîîë óíä õèéæ èäýõäýý çààâàë ñàëõèíû äàãóó òàëûã àæèæ, íºìºð õàä ÷óëóó áóþó
ýðãèéí ¸ðîîëä õýò àñààæ, òàìõè òàòàõ, ãàë ò¿ëýõäýý óðäààð ýëñ, øàâàð, ÷óëóóãààð
õîðîîëäîã áàéâ. Òàìõè òàòñàíû áóþó ãàë ò¿ëñýíèé äàðàà òýð îð÷èìä öîã, î÷ ¿ñýð÷
òàðñàí ýñýõèéã áàéí áàéí øàëãàæ, ãàë ò¿ëñýí ãàçðàà øîðîî àñãàõ, ÷óëóóãààð äàðàõ
çýðãýýð óíòðààäàã áàéâ. Ìàíàé ýöýã ºâãºäèéí çàíøèë èéì áàéñàí ó÷èð òýð öàãò
îäîîòîé àäèë îéí ò¿éìýð, õýýðèéí ò¿éìýð ãýæ áàéí áàéí ãàð÷ çàðäàë ÷èðýãäýë ãàðàõ
íü òóí õîâîð áàéñàí àæ. Õýðýâ ýíä òýíä ìîäíû áóþó ºâñíèé ò¿éìýð õààÿà ãàðâàë
îéð õàâèéí àðäóóä ñàéí äóðààðàà õ¿÷ýý íèéë¿¿ëýí ýñãèé, îëáîã øèðäýã, ýâäýðõèé
òýðýãíèé 캺ð èøëýí ò¿éìðèéã öîõèæ ò¿ðãýí õóãàöààíä óíòðààäàã áàéâ. Áàñ áóóö,
ò¿ð ¿äëýæ áóóñàí ãàçðàà çààâàë öýâýðëýäýã çàíøèëòàé. Æèøýýëáýë, ºâºë溺íèé
îð÷ìûí ìàëûí áààñûã öóãëóóëàí íýãýí ãàçàð íóðóóëàí îâîîëäîã áàéñàí íü ò¿ëøèíä
õýðýãëýõ çîðèëãîòîéãîîñ ãàäíà ºâºë溺 áóóöûã öýâýð áàéëãàõ ãýñýíòýé õîëáîîòîé
áàéæýý. Ìºí ºâºë溺íèé õºðçºíã õîâõëîí öýâýðëýæ õàøààãàà äóëààëàõ áóþó õàòààí
ýâðýýæ ìàëûí õýâòýð áîëãîäîã áàéñàí áà çóíû öàãò õîòíû øàâõàéã öýâýðëýäýã
áàéñàí çýðýã íü áàñ ë îéð îð÷íîî öýâýð áàéëãàõ, ìàëûã õàìóó, ìààãóó çýðýã àëèâàà
ºâ÷íººñ ñýðãèéëýõ ãýñýí ïðàêòèê óõààíààñ ãàðñàí ç¿éë áàéâ. Àéëûí áóóöíûõàà
õîã,¿íñèéã õîòíîîñ çàéäóó ãàçàð îâîîëäîã áà ìàëûí ÿñ, ñýãèéã õîë ãóó æàëãàä õàÿõ,
øàòààõ çýðýã àðãûã õýðýãëýäýã áàéâ.
̺ºã, æèìñ, ýìèéí óðãàìàë, öýöýã ò¿¿õäýý îäîîãèéíõ øèã ó÷èð ä¿ðñã¿é ¿íäýñ
¸ðîîëîîð íü ñóãàëàí àâäàãã¿é çàíøèëòàé áàéâ. ̺ºã ò¿¿õäýý ýò¿¿ð õýìýýõ õóðö
èðìýãòýé ìîäîí òîðîîð øèëáýýð íü îãòëîí àâíà. Æèìñ ò¿¿õäýý æèìñ óðãàäàã áóòíû
¿íäýñ ìº÷ðèéã òàñàëæ, õýìõëýõã¿éã õè÷ýýæ, õóðóóãààðàà øóâòðàí àâíà. Ýìèéí
óðãàìëûã ò¿¿õäýý èøýýð íü õàé÷ëàõ, îãòëîõ çýðãýýð òàñàëæ àâäàã çàíøèëòàé áàéëàà.
Àí ãºðºº õèéõäýý ìîíãîë÷óóä àäãóóñàí àìüòíûã õýýëòýé áàéõàä íü áóþó
íÿëõ íÿðàé òºëòýé ýì àìüòíûã àãíàõûã öýýðëýäýã áàéâ. Çýðëýã àäãóóñ, øóâóó
çýðýã àìüòíû çóëçàãà, äýãäýýõýéã õàéðëàí õàìãààëæ, ºñãºí áîéæóóëàõ ñýòãýëýýð
õ¿¿õýä áàãà÷óóäàà õ¿ì¿¿æ¿¿ëäýã áàéâ. Íîãîîíîîð õºõºº ýãøèãëýí äîíãîäîõ, óñíû
øóâóó èðæ ãàíãàð ãóíãàð äóóãàðàõàä àðä ò¿ìýí ñýòãýë íü õºäºëæ, ýäãýýð øóâóóíû
ýãøãèéã øàãøèí ìàãòäàã áàéæýý. Ò¿¿ãýýð ÷ ¿ë áàðàì æèã¿¿ðòýí øóâóóòàé äóó
àÿëàí õàðèëöàõûã õè÷ýýæ, îëîí öýí òîãîðóó ñóóäàã, ãàçàð áàãà÷óóä õ¿¿õýä “òîãîðóó
ñàéõàí, òîîäîã ìóóõàé” õýìýýí ò¿¿íèéã ìàãòàí äóóëàõàä òîãîðóó ÷ õàðèóä íü
óÿíãàëàí äóóãàð÷, äýãäýí õàðàéæ, á¿æèãëýæ áóé ìýò õºäºë㺺íèéã õàðóóëäàã áàéâ.
Ýíý íü ìîíãîë÷óóä òºëºº ãîëñîí ýõ ìàëûã ¿ðäýý õàéðòàé áîëãîõîîð óÿíãàëñàí äóó
àÿëäàãòàé òºñòýé þì.
Ìîíãîë÷óóä ãàçàð óõàõûã ÿìàãò öýýðëýäýã ìýòýýð ãàäààäûí äýýð ¿åèéí çàðèì
æóóë÷èä áè÷äýã áàéñàí íü òàøàà õýðýã áàéëàà. ßàãààä ãýâýë õàøààíû øîí, ìîðèíû óÿà,
ãýðèéí øóóäóó, õóäàã óõàõ, ãàçàð õàãàëæ òàðèà òàðèõ çýðýã àæëûã ìîíãîë÷óóä õèéñýýð
èðñýí þì. Áàñ íóòãèéí àëü ñàéõàí ãàçðûã òýð öàãèéí øèíæýý÷ õýìýýõ ìýðãýæëèéí
õ¿ì¿¿ñýýð ñîíãóóëàí àâ÷ îëîí òîîíû õ¿ðýý õèéä, òºâ ñóóðèí ãàçàð áàðüäàã áàéâ. Õàðèí
òýãýõäýý ãàçðûã õàìàà íàìáàã¿é óõàæ òºíõºæ, í¿õëýõèéã öýýðëýäýã áàéñàí íü ¿íýí,
áàñ õóâüñãàëààñ ºìíº õÿòàäûí òàðèà÷èä, ãàäààäûí ýðýë õàéãóóëûí àíãè ¿¿ãýýð ò¿¿ãýýð
òýí¿¿÷ëýí ãàçàð íóòãèéã ýìõ æóðàìã¿é õàãàëæ óõàæ áàéñíûã ýñýðã¿¿öýõäýý ëóñ ñàâäàã
õýìýýã÷ øàøíû ¿ãèéã õýðýãëýæ õîðèãëîäîã áàéñàí òàë áàéæýý. Ǻâõºí äýýð ºã¿¿ëñýí
öººí áàðèìòààñ ¿çýõýä ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí òºðºëõ íóòãèéíõàà áàéãàëü îð÷íûã
õàìãààëàõûã ÷àäàõ ÷èíýýãýýðýý ýðìýëçñýýð èðñýí áàéíà.
280

Àðä ò¿ìíèé ýíý óëàìæëàëò çàíøëûã ºâëºí àâñàí áèä ò¿¿íèéã ìóóëæ, ìàðòàõ
áèø, õàðèí àëü çºâ àøèãòàé ñàéíûã íü áàéãàëèéã õàìãààëàõ îð÷èí ¿åèéí àðãàä
àøèãëàâààñ çîõèíî. ¯¿íèé òóëä àðäûí äýýðõ óëàìæëàëò ñàéí ñàéõàí çàíøëûã íèéòýä
ºðãºí ñóðòàë÷èëæ ò¿¿ãýýð çàëóó ¿åèéã õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ íü ÷óõàë áèëýý.
“ØÓÀ” ñýòã¿¿ë 1988. ¹3 (277) ò.71-73.
ÃÀÄÀÀÄÀÀÐ ÆÓÓË×ÈËÑÀÍ ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ
(XIX çóóíû õî¸ð äàõü õàãàñààñ XX çóóíû ýõýí ¿å)
Ìîíãîë óëñ îëîí çóóíû òóðø õºðø Îðîñ, Õÿòàä õî¸ð îðîíòîé óëñ òºð, ýäèéí
çàñãèéí óëàìæëàëò õàðèëöààòàé áàéñíààñ ãàäíà áàñ øàøíû òºâ-Òºâäòýé øàøíû
õîëáîîòîé ÿâñààð èðñýí íü XIX õî¸ðäóãààð õàãàñ, XX çóóíû ýõýýð íýëýýä ººð÷ëºãäºæ
áàéâ.
Àâõààëæòàé çàðèì àðä áà ìîíãîëûí íèéãìèéí ñýõýýòíèé äàâõàðãûí äýâøèëòýò
òºëººëºã÷èä ãàäààäòàé õàðèëöàõûã èõýýõýí ñîíèðõîæ ýõëýâ. Òýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí
òîîíä æèí÷èä, ìºí ýä áàðàà ñîëèëöîæ òóñ òóñûí îðíû áàéäëûã ñîíèðõîæ áàéñàí õèë
õÿçãààðûí õ¿í àðä îðíî.
Í.Ì.Ïðæåâàëüñêèé, Ï.Ê.Êîçëîâ, Â.À.Îáðó÷åâ, Â.Ë.Êîìàðîâ íàðûí çýðýã
Îðîñûí íýðò ýðäýìòýí, Ìîíãîëûí ÿíç á¿ðèéí äàâõðààíû òºëººëºã÷èäòýé, ÿëàíãóÿà
ºâºðñäèéí çàì÷èí àðäóóäòàé áàéí áàéí óóëçàí ÿðèëöàæ áàéñàí íü òýäíèé õýâë¿¿ëñýí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé òàéëàí, çàìûí òýìäýãëýëýýñ òîäîðõîé áàéäàã.
Ìîíãîë äàõü ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í 1911-1913 îíû Õÿòàäûí
õºðºíãºòíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëòàé íýãýí ¿åä ºðíºæ, Îðîñûí 1905 îíû õóâüñãàëûí
íºëººã òóñãàæ áàéñàí íü èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéâ. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä Ìîíãîë
ººðèéí îðíû òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûã çàðëàõ òààòàé áîëîìæ îëæ àâ÷ýý.
Íèéñëýë õ¿ðýýí äýõ öàõèëãààí õîðîî, óòàñíû õîðîî, õýâëýëèéí õîðîî, Åðºº
ãîëûí àëòíû óóðõàéä àæèëëàæ áàéñàí çàðèì ìîíãîë÷óóä øèíý ¿éëäâýðèéí
òåõíèêòýé òàíèëöàæ, àðä÷èëñàí ¿çýë á¿õèé îðîñ õ¿ì¿¿ñòýé óóëçäàã áàéâ. Íèéñëýë
õóðýýíèé ñóðãóóëü, Õóæèðáóëàíãèéí öýðãèéí ñóðãóóëü, Ýðõ¿¿ãèéí ñóðãóóëüä ñóð÷
áàéñàí ìîíãîë çàëóó÷óóäûí äîòðîîñ íýëýýä òîîíû õ¿ì¿¿ñ Îðîñûí õóâüñãàëûí ¿çýë
ñàíààã òóñãàí àâ÷ áàéñàí íü òîäîðõîé áèëýý. Íèéñëýë õ¿ðýýíä õýâëýæ áàéñàí ñîíèí,
ñýòã¿¿ë òºðèéí áàéãóóëëàãûã àðä÷èëàõ, Åâðîïûí æèøýýãýýð ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ
áà Îðîñ îðîíä áîëæ áàéñàí õóâüñãàëò ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð ÷óõàë ÷óõàë ìýäýýã
íèéòýëäýã áàéâ. Á¿õýëäýý Ìîíãîëûí íèéãýìä õóó÷íààñ øèíý ð¿¿ òýì¿¿ëýõ, îëîí
óëñûí ¿éë ÿâäëûã ñîíèðõîõ áà ãàäààäòàé õàðèëöàõûã ýðìýëçýõ ÿâäàë èäýâõæèæ
áàéâ.
XX çóóíû ýõýýð Àçè áà Åâðîïûí îðíóóäààð ÿâæ þì ¿çýõ ñîíèðõîëòîé õ¿ì¿¿ñ
Ìîíãîë îðîíä íýëýýä áàéæýý.
Òýä òýýâðèéí àëü òîõèîëäñîí õºñ㺺ð àëñûí áýðõøýýëò çàìûã òóóëàí ºëñºæ
öàíãàæ ÿâàõäàà ÿíç á¿ðèéí îðîíä î÷îîä àëü ÷ ãàçðûí õ¿ì¿¿ñ áàÿí áà ÿäóó, ýðõ
äàðõòàé áà äàðëàãäàí çîâñîí ãýñýí õî¸ð õýñýãò õóâààãäàí áàéñíûã ¿çýæ ãàäàðëàõ
áîëîëöîîòîé áàéñíààñ ãàäíà åð áóñûí ñîíèí îëîí ç¿éëèéã àæèæ, äýëõèéí ñî¸ë
èðãýíøèë áà àðä÷èëñàí ¿çëèéã ÷àäàõ ÷èíýýãýýðýý òóñãàí àâäàã áàéæýý. Òèéì
õ¿ì¿¿ñèéí íýã áîë îëîí óëñûí ýñïåðàíòî õýëèéã ñóðñàí àíõíû ìîíãîë õ¿í
Íàìæèëûí Õàÿíõÿðâàà áàéâ.
Í.Õàÿíõÿðâàà òýð ¿åèéí áàðàã á¿õ ýðýãòýé õ¿¿õä¿¿äèéí íýãýí àäèë õ¿ðýý õèéäýä
ñóðãóóëü õèéæ áàéãààä ÿäóóãèéí ýðõýýð ºðºíä áàðèãäàæ, 1900 îíä Îðîñ îðîíä îäæýý.
Òýðýýð îðîñ íóòàãò 3 æèë áàéõäàà Õàëèìàãèéí Áóääûí íýãýï äàöàíä ñóóæ íîì ¿çýæ
281

õàëèìàã÷óóäòàé òàíèëöæýý. Í.Õàÿíõÿðâàà Îðîñ îðíû áîëîâñðîíãóé àìüäðàëûí
çàõààñ óõâàðëàæ óëìààð áóñàä îðíûã ñîíèðõîõ áîëæýý. Òýð áóñäûí àæèë õèéæ îëñîí
öººí ìºí㺺𺺠Àíãëèéí õºëºã îíãîöîíä ñóóæ Õàð äàëàéãààð ãàòëàí Òóðê óëñàä
î÷æýý. Õàÿíõÿðâàà òýãæ ÿâñààð óðüä ºìíº ¿çýýã¿é, ýðñ îíäîî àìüäðàëä îðæ Òóðê,
Åâðîïûí ÿäóó õ¿ì¿¿ñòýé Ñòàìáóë õîòíîî ó÷èð÷, äàëàéí áîîìòûí à÷àà 纺ã÷èéí ò¿ð
õóãàöààíû àæèëä àðàé ÷àìàé îðæýý. Òýð óóëçñàí õ¿ì¿¿ñòýéãýý õàðèëöàí îéëãîëöîæ
÷àäàõã¿é áàéñàí áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõûí òóëä Ñòàìáóë õîòíîî ýñïåðàíòî
õýëíèé êóðñò ñóð÷, óã õýëèéã ñàéí ìýääýã áîëîâ.
Çàëóó Õàÿíõÿðâàà òýíýæ õýñ¿¿÷èëñýýð òóéëäàí ÿäàð÷ ýõ îðíîî ÿìàãò óéòãàðëàí
ñàíàæ ÿâñààð ýöýñò íü Ìîíãîë îðîíä õóâüñãàë ÿëàí ìàíäñàí òóõàé ñîíèðõîëòîé
ìýäýýã îëæ ñîíñ÷ýý. Òýð àæèë õèéæ àðàé ãýæ îëñîí õýäýí ìºí㺺𺺠çàìûí çàðäàë
õèéæ Ǻâëºëò Îðîñ óëñûí íèéñëýë Ìîñêâà õîòíîî 1922 îíä õ¿ðýëöýí èðæ, Ìîíãîë
Àðä Óëñûí Ýë÷èí òºëººëºã÷äèéí ãàçàð æèæ¿¿ðèéí àæèë õèéæ áàéæýý. Òýðýýð
Ìîñêâà õîòíîî áàéõ çóóðàà ÇÕÓ-ûí àìüäðàëòàé òàíèëöàæ, óëìààð Îêòÿáðèéí
õóâüñãàë áà Ǻâëºëò çàñãèéí óòãà ó÷ðûã îéëãîí àâ÷ý. Õàÿíõÿðâàã 1924 îíä
Óëààíáààòàðò ýðãýí èðæ, äàðóé ýõ îðíûõîî õóâüñãàëò ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîæ,
ÌÀÕÍ-ä ãèø¿¿íýýð ýëñ÷ýý. Òýð ñóð÷ ìýäñýí áîëîâñðîë, ýõ îðîí÷ èäýâõ ç¿òãýëèéíõýý
à÷ààð ÌÕÇÝ-èéí Òºâ Õîðîîíä õýëòñèéí ýðõëýã÷, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû äýðãýäýõ
Íàìûí ñóðãóóëüä çàõèðàë, Ýð¿¿èéã õàìãààëàõ ÿàìíû ñàéä, Äîòîîäûã õàìãààëàõ
ãàçðûí äàðãà çýðýã àëáàí òóøààëä äýâøèí àæèëëàæ, àðä ò¿ìíèéõýý òóñûí òóëä
õàäºëìºðºº çîðèóëæýý. Òýð ¿¿íèé õàæóóãààð ñóðñàí ýñïåðàíòî õýëýý õýñýã ìîíãîë
çàëóó÷óóäàä çààæ áàéâ.
Áàñ íýã ñîíèðõîëòîé õ¿íèé íýã áîë Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Äàé÷èí âàíãèéí
õîøóóíû àðä Áààòàðûí Äàíçàí áàéâ. Òýð ìºí Õ¿ðýýíä ñóóæ íîì ¿çýæ áàéãààä
ìîíãîë áè÷èã ñàéí ñóð÷ Íèéñëýë õ¿ðýýíä øèëæèí èðæ àëáà õààæ, òóõàéëáàë õýâëýõ
¿éëäâýðò àæèëëàõ çóóðàà ýõ îðíûõîî áîëîí äîðíî ç¿ãèéí óëñóóäûí ò¿¿õèéã èõýýõýí
ñîíèðõîõ áîëæýý.
Á.Äàíçàí Õÿòàä óëñàä õýä õýäýí óäàà î÷èæ, Äîòîîä Ìîíãîëûí çàëóó÷óóäòàé
óóëçàí ÿðèëöàæ áàéâ. Äàíçàí 1916 îèä õóäàëäààíû õýðãýýð ßïîí óëñàä î÷èæ ÿïîí õýë
áàãà çýðýã ñóð÷, óã õýëýýð ÿðüäàã áàéñàí ó÷èð «ÿïîí Äàíçàí» ãýæ àëäàðøæýý. Òýðýýð
óíøñàí íîì, ñîíññîí ç¿éë, õàðñàí ¿çñýíèéã ¿íäýñëýí áîäîæ, øèíý÷ëýëòèéí ¿çýë
ñàíààãàà òóõàéí ¿åä äýâø¿¿ëæ áàéæýý. Á.Äàíçàí Àðäûí õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà Àðäûí
çàñãèéã ñàéøààí äýìæèæ Ìîíãîë àðäûí íàìä ýëñýí, óëìààð Ìîñêâàä áîëñîí Äîðíî
äàõèíû àðä ò¿ìíèé I Èõ õóðàëä, îðîëöñîíû äàðàà Ìîñêâà õîòîä Ìîíãîëûí ýë÷èí
ñàéäààð òîìnëîãäîí àæèëëàæ áàéãààä, äàðàà íü ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíä óäèðäàõ
àæèë ã¿éöýòãýæ áàéâ.
̺í Ä.×àãäàðæàâ ãýäýã õ¿í Õÿòàä îðîíä æóóë÷ëàí ÿâæ áàéñàí ãýäýã ìýäýý áèé.
Ǻâëºëòèéí íýðò ýðäýìòýí, äèïëîìàò È.Ìàéñêèé 1918 îíä Ñàéí íî¸í õàí
àéìãèéí íýãýí òîì õ¿ðýýíèé ãàçàð (Çàÿûí õ¿ðýý áîëîëòîé) óã õ¿ðýýíèé çóðõàéí
äàöíû óäèðäàã÷ Ñîäíîì ëàì ãýäýãòýé óóëçàæ ÿðèëöæýý. Òýðõ¿¿ Ñîäíîì Ìàéñêèéä
ººðèéíõºº àÿëñàí òóõàé ºã¿¿ëýõäýý: Ïåòåðáóðã (ýíä 2 æèë áîëæýý), Ãåðìàí
(Áåðëèí õîòíîî Øóöìàí ãýäýã íýãýí ãåðìàí àéëûí ãýðò ñóóæ áàéõäàà ìîíãîë
õýë ìýääýã áàñ íýãýí ãåðìàí èðãýíòýé òàíèëöæýý), Ôðàíö, Øâåéöàð, Èòàëè, Òóðê
(Êîíñòàíòèíîïîëüä áàéæýý) ,
Ýíýòõýã, Õÿòàä (Øàíõàé, Áýýæèí, Õààëãàí) çýðýã
îðíóóäààð ÿâñàí ãýæýý, Ñîäíîì Îðîñûí àä ò¿ìýí, ò¿¿íèé àõóé áàéäëûí òóõàé á¿¿ð
áàãàäàà ýöãýýñýý ñîíññîí ãýæ Ìàéñêèéä õýëæýý.
Ñîäíîì åâðîïûí ñî¸ë èðãýíøëèéí àãóóëãûã ò¿ðãýí çóóð îéëãîæ, àðä÷èëñàí ¿çýë
ñàíààã ñîðãîãîîð òóñãàí àâ÷, óëìààð Õÿòàäûí õóâüñãàëûí æèë¿¿äýä Øàíõàé õîòíîî
Ãîìèíüäàí íàìä ýëñ÷ýý. Òýðýýð àëèâàà ñîöèàë-äåìîêðàò íàìûí ýðìýëçëèéí òóõàé
È.Ìàéñêèéä ÿðüæ áàéãààä «Òèéì íàì íü àðä ò¿ìýí ººðºº ººðèéíõºº õýðãèéã õºòëºõ,
282

Áîãä õààíã¿é óëñ áàéãóóëàõ, ÿäóó áàÿíû ÿëãààã¿é öºì ýðõ òýãø áàéõûã ýðìýëçäýã»
þì ãýæ öîõîí ÿðüæ áàéæýý.
Òýðõ¿¿ æóóë÷èí ëàì îääûã àæèãëàäàã äóðàíã ìýääýã áàéñàí áºãººä åâðîïûí
àìüäðàë, ò¿¿íèé øèíæëýõ óõààíûã èõýä ñîíèðõîæ, ãàçàð äýëõèé Ẻðºíõèé
õýëáýðòýé òóõàé îíîëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷, àíãëèàð ÿðèàä áàñ ãåðìàí, ôðàíö õýëýýð
õýä õýäýí ºã¿¿ëáýð õýëæ áàéñàí ãýæ Ìàéñêèé òýìäýãëýæýý. «Òýð ëàì á¿õýë á¿òýí
øèíý ñýòãýëãýý, øèíý ñàíààã àâ÷èðñàí õ¿í áàéëàà» ãýæ È. Ìàéñêèé äóðäæýý.
Òºâ Àçèéã ñóäëàã÷ ýðäýìòäèéí á¿òýýëä áàäàð÷èí, ìºðãºë÷èí ,
ãóéëãà÷èí íàðûí
òóõàé öóõàñ äóðäñàí áàéäàã. Äýýðõ õ¿ì¿¿ñ íü ñ¿ñýã áèøðýëèéí õóâüä àäèë áîëîâ÷
àíãèéí ãàðàë, õºðºí㺠÷èíýýãýýðýý ÿëãààòàí áàéâ, Õàëõààñ Öàéäàìûã äàìæèæ
Áàðóóí Çóóä õ¿ðäýã çàìûã Øâåäèéí ýðäýìòýí Ñâåíî Ãåäèí «èõ çàì» ãýæ íýðëýñýí
áàéäàã áºãººä ìºðãºë÷èä òýð îëîí ìÿíãàí ìîä ãàçàð õ¿íä ¿¿ðýã ¿¿ð÷, ãîëäóó ÿâãàí
àÿëäàã áàéñíààñ ãàäíà õààÿà íýã, õî¸ð òýìýý áóþó ëóóñ, ñàðëàãàíä þìàà à÷èæ àÿëäàã
áàéñàí àæ. Òýäíèé èõýíõ íü ÿäóó ëàì, õàð÷óóä, ýìýãòýé÷¿¿ä õ¿ðòýë áàéæýý. Õàðèí
äýýä çèíäààíû áóþó ÷èíýýëýã ëàì íàð Òºâäºä î÷èõäîî õºñºã õýðýãëýæ, ùàâü íàð
áóþó àëáàò íàðàà äàãóóëàí ÿâäàã áàéñíààðàà äýýð ºã¿¿ëñýí ÿäóó áàäÿð÷èí, ìºðãºë÷
íàðààñ ýðñ ÿëãààòàé áàéâ.
Òýä Òºâäºä ÿíç á¿ðèéí àëáàí àæëàà ÿâäàã áàéæýý. ¯¿íä: Áîãä ãýãýýíèé óäàà
äàðààãèéí ä¿ðèéã çàëæ èðýõ áà õàëõûí òýð ýíý õîøóóã äààäàã «Ãà÷èí ëàì» ãýäãèéã
çàëæ èðýõýýð ÿâöãààäàã áàéæýý. Çàðèì íýã ÷èèýýëýã ëàì íàð øàøíû ñóðãààëûí
ìýäëýãýý äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð Òºâäèéí òîì õèéäèéí íýðòýé äàöàíãóóäàä óäààí
õóãàöààãààð ñóóäàã áàéâ. Çàðèì ÷èíýýëýã ëàì íàð øàøíû ñóðãààë, àíàãààõ, áóääûí
ôèëîñîôèîð ìýðãýæëýý äýýøë¿¿ëýí, Ìîíãîë îðîíäîî áóöàæ èðýýä òîì õ¿ðýý
õèéäèéí ãàçàð ºíäºð õýðãýì òóøààëûã ýäýëäýã áàéâ. Áàñ íºãºº õýñýã íü Òºâäºä î÷èæ
ìýðãýæëýý äýýøë¿¿ëýýä òýíäýý ¿ëäýæ Òºâäèéí òîìõîí õ¿ðýý õèéäèéí ãàçàð ñóóæ
÷óõàë òóøààëûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áàéæýý. 1936 îí ãýõýä áóääûí øàøíû ã¿í óõààí,
òºâäèéí àíàãààõûí òàëààð ýðäìèéí çýðýãòýé õýñýã ëàì íàð Òºâäèéí àëèâàà íýãýí
äàöàíä ºíäºð òóøààëûí àæèë ýðõýëæ áàéñíû äîòîð Ñýðà äàöàíä Àðõàíãàé àéìãèéí
Äàíäàð ëõààðàìáà, Áðàéáóí äàöàíä Ëèãäýí õàìáà, Ãîìîí äàäàíä ëõààðàìáà Ëóâñàí È
ò¿¿íèé øàâü Ñàíæàà, Ñýíãýý íàð. áàéæýý.
Òºâäºä î÷èæ áàéñàí ÿäóó ëàì íàðûí íýã Ëóâñàí÷¿ëòýì îäîîãèéí Õºâñãºë
àéìãèéí Òºìºðáóëàã ñóìàíä òºðñºí, 1910 îíä 20 íàñòàé áàéõäàà Òºâäºä î÷èæ
òýíäýýñýý Ýíýòõýã îðîíä õ¿ð÷ýý. Òýðýýð æóóë÷ëàí ÿâñàí ãàçàð îðîíä ÷àäàõ
÷èíýýãýýðýý õàð àæèë õèéæ àìüäàð÷ ÿâààä Ýíýòõýãò ñóóæ áàéñàí Ìîíãîë, Òºâä,
Ýíýòõýãèéí ò¿¿õ, óòãà çîõèîëûã íýâòýðõèé ñóäàëñàí ýðäýìòýí Þ.Í.Ðåðèõòýé
òàíèëöæýý. Ëóâñàí÷¿ëòýì Ðåðèõýýñ Ìîíãîë, Òºâä, Ýíýòõýã, Õÿòàäûí ò¿¿õèéí òàëààð
ñîíèí ç¿éëñèéã îëîíòàà ñîíññîí íü ò¿¿íä èõ òóñ áîëæýý. Òýðýýð òºâä õýëáè÷ãèéã
ñóäàëæ íýëýýä ç¿éë ñóð÷ýý. Òýð Ýíýòõýãýýñ Óëààíáààòàðò ýðãýí èðìýãö òºâä
Ãàíæóóðûã çàñàæ ñýëáýõ àæèëä îðîëöñîí áàéíà. ̺í Ä.Øàðàâ ãýã÷ ÿäóó ëàì Áàðóóí
çóóä îëîí æèë áîëæ áóääûí ôèëîñîôèéí Ðàâæàìáûí çýðãèéã õàìãààëæýý. Òýðýýð
ýõ îðíîî ñàíàñàí áóñäûí íýãýí àäèë áîäîëõèéëæ áàéñààð çàìä òîõèîëäñîí îëîí
áýðõøýýë, ºâëèéí òýñãýì õ¿éòýí, óñã¿é öºë ãîâü, Èäðýíãèéí íóðóóíû ºíäºð õÿðûã
äàâæ õºäºº íóòàãäàà 1945 îíä ýðãýí èðæýý. Òýãýýä Ä.Øàðàâ àõ ä¿¿, àéë ñàäíûõàà
äóíä àìüäàð÷, ñóðñàí äàäñàí àæëàà õèéæ, ìàë÷èí áîëîîä íýãäýëä ýëñýæ, ñóìûí
òýðã¿¿íèé ìàë÷ íû òîîíä îðæýý 1 .
1
Í.Õÿíõÿðâàà 1885 îíä îäîîãèéí Õýíòèé àéìãèéí Öýíõýðìàíäàë ñóìûí íóòàãò ÿäóó øàâü àðä
Íàìæèëûí ãýðò òºðæýý. Ò¿¿íèé òóõàé ìýäýý ÌÀÕÍ-ûí ÒÕ-íû äýðãýäýõ ÍÄÑ-èàñ 1974 îíä ãàðãàñàí
“Óóãàí äýýä ñóðãóóëü” òîâõèìîëûí 58-68-ð òàëä õýâëýãäæýý. Ìºí “Óðëàã, óòãà çîõèîë” ñîíèíû
1966.2.8-íû äóãààðò áèé. Äýýðõ õýâëýëä íèéòýëñýí ç¿éëèéí äîòîð Õàÿíõÿðâàà ÷óõàì õýäýí îíä Îðîñ
283

Ýíä íýð äóðäñàí õèéãýýä äóðäààã¿é áàäàð÷èí íàð õàðü ãàçàð æóóë÷ëàí ÿâæ
î÷ñîí îðîí, ÿâñàí ãàçðûí çàí çíøèë, ãàçàðç¿é, àæ àõóé, ñî¸ëûã àæèãëàí ñàéí ìýääýã
áîëñîí õ¿ì¿¿ñ áàéâ. Èéì õ¿ì¿¿ñèéí òàëààð ìîíãîë àðäûí öýöýí ¿ãýíä «Ñóóñàí
öýöíýýñ, ÿâñàí òýíýã äýýð» ãýäýã îíîâ÷òîé ¿ã ãàðñàí áàéíà.
Ìîíãîëûí àìàí çîõèîëä áàäàð÷èíãóóäûí õýëñýí öýöýí ìýðãýí ¿ã, õîøèí ¿ã îëîí
áàéäàã. Òýäãýýð á¿òýýëä õàð øàð ôåîäàëóóäûã õóðö ìýðãýíýýð ø¿¿ìæèëñýí íü áèé.
Ýíý ñýäâýýð ñîíèðõîëòîé õ¿íèé íýã áîë ýä¿ãýý ýñýí ìýíä àìüäðàí ñóóæ áóé
óãèéí àðä ãàðàëòàé Äàìáûí ×àíàðàâ þì. Ä.×àíàðàâ 16 íàñàíäàà àâãà àõàà äàãàæ
àëñûí àÿíä õºäëºí, ýõëýýä ªâºð Ìîíãîëûí çàðèì õîøóó, óëìààð Õºõ õîò, Æàí÷õ¿¿,
Áýýæèíä î÷æýý. Òýð äýýð äóðäñàí Õÿòàäûí õîòóóäààñ áóöàæ ªâºð Ìîíãîëûí
õîøóóíä èðýýä äóãàíû áàðèëãà äýýð ìóæààíû àæèë õèéæ áàéãààä Àëøàà õîøóóíä
î÷èæ ìºí 3 æèë ìýðãýæñýí àæëàà õèéæýý 2 .
×àíàðàâ Àëøàà õîøóóíä áàéõäàà ººðèéí íóòãèéí á¿ñã¿é Õàíäòàé õàíèëàí
ñóóæ æóóë÷ëàëàà ¿ðãýëæë¿¿ëæýý. Òýð õî¸ð çàðèì ãàçàð ÿâãàí, õààÿà òýìýý áóþó
ëóóñààð àÿëàí ÿâñààð «Äýýä ìîíãîë»-ûí íóòàãò èðæýý. Òýíäýýñýý òýä ìºí çàðèì
ãàçàð ÿâãàí, çàðèìäàà ñàðëàã óíàæ 12 ºäðèéí çàìûã òóó- ëàí ÿìáóì õèéäýä èðæýý.
Òýð õî¸ð ÿìáóìààñ 4 cap æóóë÷ëàí ÿâñààð Áàðóóí çóóä (Ëõàñ) õ¿ð÷ýý. ×àíàðàâ,
Õàíä íàð Òºâä îðîíä õýäýí æèë àìüäàð÷ áàéãààä Áàëáûí Êàòìàíäó, Ëóìáèí õî¸ð
õîòîîð îðîîä Ãèìàëàéí ºíäºð óóëûã äàâæ Ýíýòõýãò õ¿ð÷ýý. ×àíàðàâ èíãýæ ÿâàõäàà
ìóæààíû àæèë õèéæ, àâãàé íü ¿éë î¸æ, ÿäóó ç¿ä¿¿ àìüäàðäàã áàéâ. Òýä 4 õ¿¿õýä
òºð¿¿ëæ òýäíèéãýý.Ýíýòõýãèéí ñóðãóóëüä îðóóëæ ýíýòõýã, àíãëè õýë ñóðãàæýý.
×àíàðàâ ººðºº òºâä, ýíýòõýã ÿðèàíû õýë ìýäíý.
×àíàðàâ ÿâñàí ãàçàð îðíû áàéãàëü, öàã óóð, àðä òóìíèé çàí ñóðòàõóóí, ñî¸ë,
òýäíèé àìüäðàëûí òàëààð ñîíèðõîëòîé ñàéõàí ÿðèàã áèäíèé õ¿ñýëòýýð ÿðüæ ºãñºí
áèëýý. ×àíàðàâûíõàí õàðü ãàçàð ñóóæ áàéõäàà õàéðò ýõ îðîíäîî ýðãýí èðýõèéã ÿìàãò
õ¿ñýí ìºðººäñººð ºëãèé íóòàãòàà ýðãýí èðæýý. Ò¿¿íèé õ¿¿õä¿¿ä Óëààíáààòàðò èõ,
äýýä ñóðãóóëü òºãñºæ, ýöýã ýõ, õ¿¿õä¿¿ä öºì àæèëòàé, òîõèëîã îðîí ñóóöàíä àìüäàð÷
áàéíà.
«Òàíû, ÿâñàí ãàçàð îðîíä îäîî ìîíãîë áàäàð÷èí îëîí áàéíà óó?» ãýæ íàìàéã
àñóóõàä, ×àíàðàâ õàðèóëñàí íü: «Îäîî øèíýýð î÷ñîí áàäàð÷èí áàéõã¿é. Õàðèí
óðüä ÿâæ áàéñàí áàäàð÷äààñ 1930 îí ãýõýä Áàðóóí çóóä ìîíãîë õ¿í 70 áàéñàí.
Òýä Ìîíãîëûí õîðîîëîë «Ñîããó ìÿöàí» áóþó ýñ áºãººñ õàëõûí õîðîîëîë «Ñàìàë
õàìöàí»-ä ñóóäàã. Áàëáàä 8, Ýíýòõýãò 10-ààä õ¿í áàéñàí» ãýâ.
Òýãæ æóóë÷èëæ ÿâñàí áàäàð÷èí, ìºðãºë÷èí íàð ñ¿ñýã áèøðýëèéí ýðõýýð
«äèâààæèí»-ãèéí àìüäðàëûã ýðýí ÿâñààð ò¿¿íèéãýý õààíààñ ÷ îëæ ÷àäñàíã¿é áóöàæ
èðöãýýñýí àæýý. Õàðèí òóñãààð òîãòíîñîí ýõ îðîíäîî ýðãýæ èðñýí öººí õýñýã íü
æèíõýíý àç æàðãàëàà îëöãîîæýý.
Ìîíãîë îðíîîñ ãàäààäàä æóóë÷ëàí ÿâæ áàéñàí çàðèì õ¿ì¿¿ñèéí òóõàé òîâ÷õîí
ºã¿¿ëýõýä èéì áàéíà. ¯¿íèéã áèä öààø íü ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäàëáàë Ìîíãîëûí ò¿¿õ
ñî¸ëûí àñóóäëûã øèíæëýõýä ñîíèðõîëòîé ìýäýý áîëíî.
“ØÓÀ ñýòã¿¿ë 1988. ¹2
áà Òóðêýýð ÿâààä õýçýý Ýõ îðîíäîî áóöàæ èðñýí íü çºðººòýé áàéäàã
2
Ä. ×àíàðàâûí ÿðüñàí ÿðèà, ò¿¿íèí òóõàé öààø ºã¿¿ëýõ áîëíî.
284