9

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈ
Ò¯¯ÕÈÉÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ
ÀÊÀÄÅÌÈ×
ÁÀÇÀÐÛÍ ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ
Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ×ÓÓËÃÀÍ
ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ
2012

DDC
901
A-392
Ìîíãîë óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, Òºðèéí øàãíàëò,
Øèíæëýõ óõààíû ãàâúÿàò ç¿òãýëòýí,
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí ìýíäýëñíèé
100 æèëèéí îéä çîðèóëàâ.
ÀÊÀÄÅÌÈ× ÁÀÇÀÐÛÍ ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ×ÓÓËÃÀÍ
10 ÁÎÒÜ ÍÎÌÛÍ ÐÅÄÀÊÖÈÉÍ ÇªÂ˪Ë
Åðºíõèé ðåäàêòîð:
Á.Ýíõò¿âøèí, àêàäåìè÷
Ðåäàêöèéí çºâëºëèéí ãèø¿¿ä: Æ.Áîëäáààòàð, àêàäåìè÷
Ò.Ãàëáààòàð, àêàäåìè÷
Á.Äàø-¨íäîí, ïðîôåññîð
Ò.Äîðæ, àêàäåìè÷
À.Î÷èð, ïðîôåññîð
Ä.Ðýãäýë, àêàäåìè÷
Ä.Òºìºðòîãîî, àêàäåìè÷
Ñ.Öîëìîí, ïðîôåññîð
Á.×àäðàà, àêàäåìè÷
Ñ.×óëóóí, äýä ïðîôåññîð
Ðåäàêöèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà : Í.Õèøèãò, äýä ïðîôåññîð
Òåõíèê ðåäàêòîð: Á,Àëòàíçóë
Õýâëýëèéí ýõèéã áýëòãýñýí: Ä,Áàòöýíãýë
Öààñíû õýìæýý: 176õ250 1/10
Õýâëýëèéí õóóäàñ:
Õýâëýñýí òîî: 500 øèðõýã
“Àäìîí” ÕÕÊ-ä õýâëýâ.
ISBN – 978-999-62-0-754-9

Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ
3

4
ÓÍØÈÃ× Ò¯ÌÝÍÄÝÝ ªÐÃªÍ ÀÉËÒÃÀÕ ¯Ã
Îëíîî ºðãºãäñºíèé 2 äóãààð (1912) îíä Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Äàëàé ×îéíõîð
âàíãèéí õîøóóíû Èõ áàãèéí à÷ õàðèàä îâãèéí áè÷ýý÷ Áàçàðûí õºâã¿¿í áîëîí
ìýíäýëñýí Øèðýíäýâ ãóàéí 100 æèëèéí îé ýíý îíä òîõèîæ áàéíà.
Ìîíãîë óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, òºðèéí øàãíàëò, øèíæëýõ óõààíû ãàâüÿàò
ç¿òãýëòýí, àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàé áîë ÕÕ çóóíû ìîíãîë÷óóäûí ñýðãýí ìàíäàë,
îð÷èí ¿åèéí èðãýíøëèéí ò¿¿õýíä îëîí øèíý ç¿éëèéã ñàíàà÷ëàí õýðýãæ¿¿ëæ,
óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëñàí íèéãýì òºðèéí òîìîîõîí ç¿òãýëòýí þì. Ò¿¿íèé îëîí
òàëò ¿éë àæèëëàãààíû äîòðîîñ øèíæëýõ óõààí, áîëîâñðîëûí ñàëáàð îíöãîé ÿëãàðíà.
Á.Øèðýíäýâ ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàðò ñî¸ë áîëîâñðîëûí àñóóäàë õàðèóöàí
àæèëëàñàí öàãààñ ìîíãîë÷óóäûí ìýäëýã îþóíûã õºãæ¿¿ëýõýä îíöëîí àíõààð÷, 1944-
1953 îíä ÌÓÈÑ-èéí ðåêòîð, 1951-1953 îíä Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéä, 1961-1981 îíä
ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷ººð àæèëëàæ áàéâ.
Ìîíãîëûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷èéã äýëõèéä íýð àëäàð íü ò¿ãñýí îëîí ýðäýìòýí
- ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ Â.Ë.Êîìàðîâ, Ñ.È.Âàâèëîâ, Í.Ë.Íåñìåÿíîâ,
Ì.Â.Êåëäûø, Ï.Ë.Êàïèöà, ÀÍÓ-ûí íýðò ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Îóýí Ëàòòèìîð, Àíãëèéí
Æîí Áåðíàë, Ôðàíöûí ôèçèê÷ Ïîëü Ëàíæåâåí, Æîëèî Êþðè, Ãåðìàíû ìîíãîë÷
ýðäýìòýí Âàëüòåð Õàéññèã, Áîëãàðûí Àíãåë Áàëåâñêè, Óíãàðûí Ëàéîø Ëèãåòè,
Õÿòàäûí Ãî Ìî Æî, ×èíãýëòýé, Ýíýòõýãèéí Ðàäõà Êðèøíà, ßïîíû Øèðî Õàòòîðè,
Øèãýî Îçàâà íàð õ¿íäýòãýí õàðèëöàæ, õàìòðàí àæèëëàæ áàéâ.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ áîë øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûã óäèðäàí çîõèîí
áàéãóóëàã÷ òºäèéã¿é íýðò ò¿¿õ÷, äýëõèéä òàíèãäñàí ýðäýìòýí áàéëàà. Òýðýýð ÇÕÓ,
Áîëãàð, Ïîëüø, Óíãàð, ×åõîñëîâàêèéí ØÓÀ-èéí æèíõýíý áà õ¿íäýò ãèø¿¿íýýð
ñîíãîãäîæ, Àíãëèéí Ëèäñèéí Èõ ñóðãóóëèéí õ¿íäýò äîêòîð öîëûã õ¿ðòñýí þì.
Òýðýýð íýãýí æàðíû äîòîð øèíæëýõ óõààí, ò¿¿õ, óðàí çîõèîë, êèíî, æ¿æèã,
ñýòã¿¿ë ç¿éí òºð뺺ð 300 îð÷èì á¿òýýë òóóðâèæ, îþóíûõàà ¿ð øèìýýð Ìîíãîë
äàÿàðûã ãèéã¿¿ëñýí íîìûí ìýðãýäèéí íýã áàéëàà.
Ýíý óäààä Ìîíãîë óëñûí ØÓÀ, Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãýýñ àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí
á¿òýýëèéí ÷óóëãàíûã:
• “Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õèéí ñóäàëãàà”
• “Àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ ñóäëàë”
• “Ìîíãîëûí îð÷èí ¿åèéí ò¿¿õèéí ñóäàëãàà”
• “Ìîíãîëèÿ íà ðóáåæå XIX-XX ââ”
• “Ìîíãîëûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè áà øèíæëýõ óõààí ñóäëàë”
• “Ãàäààä õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãàà”
• “Íàìòàð ñóäëàëûí á¿òýýë¿¿ä”
• “Äóðäàòãàë, õýëñýí ¿ã, ÿðèëöëàãà”
• “Óðàí çîõèîëûí ÷óóëãàí”
• “Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ò¿¿õ áè÷ëýãò” ãýñýí 10 áîòèîð áýëòãýí óíøèã÷ àâõàé
Òàíû òóíãàëàã ìýëìèé, îþóí áîäîëä òîëèëóóëæ áàéíà.
Ýðäìèéí äàëàé öàëãèëàí
Íîìûí áóÿí õóðæ áàéõûí
ªëçèé äýìáýðýëòýé åðººëèéã
ªðãºí äýâø¿¿ëüå!
“Áàçàðûí Øèðýíäýâèéí á¿òýýëèéí ÷óóëãàí” 10 áîòèéí åðºíõèé ðåäàêòîð,
àêàäåìè÷, Ìîíãîë óëñûí øèíæëýõ óõààíû ãàâúÿàò ç¿òãýëòýí
Áàòáîëäûí Ýíõò¿âøèí

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈ
Ò¯¯ÕÈÉÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ
ÁÎÒÜ IÕ
ÓÐÀÍ ÇÎÕÈÎËÛÍ ×ÓÓËÃÀÍ
Ýðõýëñýí: Ý.Ï¿ðýâæàâ
Ýðõýëñýí: Æ.Óóãàíáààòàð
Ðåäàêòîð: Ä.Òºìºðòîãîî
ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ
2012

ÀÃÓÓËÃÀ
ÝÌÕÝÒÃÝÃ×ÈÉÍ ¯Ã ..............................................................................................9
ßÐÓÓ ÍÀÉÐÀÃ.........................................................................................................17
Ìîíãîë íóòàã ..................................................................................................19
Õàíãàé íóòãààð ÿâàõ .......................................................................................21
Íàìðûí ¿äýø ..................................................................................................24
Õýýð òàë ............................................................................................................25
Ïèîíåðóóääàà ..................................................................................................26
Ç¿¿í íóóð .........................................................................................................27
Øààìàð .............................................................................................................29
Ãîâèîð ÿâàõàä ..................................................................................................30
Ñàéí ÿâæ èðýâ ¿¿ Ãåðìàí Òèòîâ ..................................................................32
Àþóëò õàëäâàð ................................................................................................33
Öýöãèéí äàëàé ................................................................................................35
Á¯ÆÃÝÍ Æ¯ÆÃÈÉÍ ÖÎÌÍÎË ........................................................................37
Õîøóó íààäàì (1964) ......................................................................................39
Íóóðûí äîìîã (1968) .....................................................................................42
Íàéç çàëóóñ (1970) .........................................................................................46
Äàëàâ÷èëäàã õ¿í (Óðàí Õàñ) (1970) .............................................................50
Çàëààò óóëûí çàëóó õîñ .................................................................................53
Í¿ãýë í¿äòýé (1986) .......................................................................................55
ÊÈÍÎ ÇÎÕÈÎË ......................................................................................................59
ÒªÃÑÃªË .........................................................................................................61
ÕΨРÄÀÕÜ Ó×ÐÀË .......................................................................................98
ÍÀÉÐÓÓËÀË .........................................................................................................123
Ǻâëºëòèéí íàéç íàðòàé òàíèëöñàí ìèíü ...............................................125
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé ýõ îðíû äàéíû ¿åèéí òóõàé
çàðèì ñýòãýãäýë ............................................................................................130
Ñýðýë- Ò¿¿õýí íàéðóóëàë ............................................................................140
ÁÀÉÃÀËÈÉÍ ÒÝÌÄÝÃËÝË (Áàéãàëèéí ¿çýñãýëýí õ¿íèé áàÿñãàëàí) ......195
Òýðõèéí öàãààí íóóð ....................................................................................197
Àíä ÿâààä èðñíèé øºíº ...............................................................................215
Ç¿ðõ óóëàíä áîëñîí ÿâäàë ...........................................................................225
Çóíû íýã øºíº ..............................................................................................233
7

Òàëûí òîëãîéí 캺ã.....................................................................................236
Çóóí ìîäíû æèìñ .........................................................................................239
Áàò æîëîî÷ áàéãàëüä çýìë¿¿ëñýí íü ........................................................241
Áóëãèéí ýõíèé îâîî .....................................................................................243
Ñàéí õ¿ì¿¿ñòýé íóòàã .................................................................................245
Ñîëîíãîðäîã ¿ñòýé òàðâàãà ........................................................................248
Àëòàí äýëõèé á¿¿âýéëñýí íü ......................................................................258
Òàëñò áàéäàã íóòàã .......................................................................................262
Õî¸ð àí÷íû ÿðèà ...........................................................................................265
Îëíû ñàíàà÷èëãûã äýìæñýí Îðãè ãóàé ...................................................269
Ñ¿ðãèéí ìààíü ýçýä ......................................................................................273
Îð÷íûõîî íóòãèéã îé øóãóéòàé áîëãî¸ ...................................................278
ÓÐÀÍ ÇÎÕÈÎËÛÍ ÒÓÕÀÉ
Õóâüñãàëò óðàí çîõèîë÷èä áà óðàí ñàéõíû àæèë÷äûí ã¿éöýòãýõ
çîðèëòûí òóõàé (1943).................................................................................283
8

ÝÌÕÒÃÝÃ×ÈÉÍ ¯Ã
Á.ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ ÓÐÀÍ Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ÒÓÕÀÉ
Ìîíãîë óëñûí Õºäºëìºðèéí áààòàð, øèíæëýõ óõààíû ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí,
ØÓÀ-èéí àíõíû àêàäåìè÷ Áàçàðûí ØÈÐÝÍÄÝÂ (1912-2001) áîë Ìîíãîë
óëñûí àðäûí áîëîâñðîë, ñî¸ë óðëàã, øèíæëýõ óõààíû õºãæèëä ¿íýò õóâü
íýìýð îðóóëñàí íýðò ç¿òãýëòíèé íýã áàéñàí áºãººä ÕÕ çóóíû Ìîíãîëûí
óðàí çîõèîëûí õºãæèë, òºãºëäºðøèëä õ¿íäòýé áàéð ýçëýõ á¿òýýë òóóðâèëûí
íàíäèí ºâºº áè÷èæ ¿ëäýýñýí èõ áè÷ãèéí õ¿ì¿¿í, ìîíãîëûí øèíý öàãèéí
íèéãýì ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû îä áîëîí ìºíõºðñºí ñýõýýòí¿¿äèéí íýã áèëýý.
Ýãýë ìàë÷íû ãýð á¿ëä òºðæ ºññºí Á.Øèðýíäýâ óõààíò ýöãèéí ñóðãààë
õ¿ì¿¿æèë áîëîí ººðèéí óõàìñàð èäýâõýýð íàñàí áàãààñ áè÷èã ¿ñýãò
ñóðàëöñàí íü õîæìûí áè÷èã ýðäìèéí çàì ìºðèéã õººõºä òààòàé íºëºº
¿ç¿¿ëæýý. Ýíý òóõàé Á.Øèðýíäýâ ººðèéí íàìòàðòàà:
“Ìèíèé ýöýã Áàçà𠺺ðèéí áà áóñäûí 5-6 õ¿¿õäýä îäîîãîîð õýëýõýä öººí ìèíóòûí
äîòîð ýõëýýä íýã ¿ñýã, äàðàà íü õî¸ðîîñ õýòð¿¿ëýõã¿é òîîòîé ¿ñãèéã çààæ,
òýäãýýðèéã õ¿¿õäýä í¿äë¿¿ëýí ººðñ人ð íü áè÷¿¿ëæ, õýëáýð ìàÿãèéã íü çàñ÷
çàëðóóëàí ñóðãàíà. Á¿õ ýãøèã. íýëýýä îëîí ãèéã¿¿ëýã÷ ¿ñãèéã õ¿¿õäýä çààñíû
äàðàà ¿ñýã õîëáîí ¿ã, ¿ã õîëáîí ºã¿¿ëáýð áè÷èæ ñóðãàäàã. ¯¿íèé çýðýãöýý õóóëæ
áè÷ñýí áè÷èã áóþó áàðëàæ õýâë¿¿ëñýí íîìûí öººí áàäãèéã õ¿¿õä¿¿äýýðýý õóóëóóëæ
ñóðãàíà. ªâëèéí ¿äýø îðîé áîëîõîä òºâ人ñ ìîíãîë õýëýíä îð÷óóëæ áàðëàñàí
áóþó ãàðààð õóóëñàí íîì ñóäðóóäààñ õ¿¿õýääýý óíøèæ ºãíº. Òýð íîìûí çàðèìààñ
îäîî ñàíàõàä “Àëòàíãýðýë”, “Òàðàâ÷àìáà”, “Áàíçðàã÷” ãýõ çýðýã íîì, ìºí õóó÷èí
öàãèéí óðàí çîõèîëûí ÷àíàðòàé “¯ëãýðèéí äàëàé”, “Ñàðàí õºõºº”, “Øèäýò õ¿¿ð”,
“Ãó÷èí õî¸ð ìîäîí õ¿íèé ¿ëãýð” çýðýã íîìîîñ óíøèæ ñîíèðõóóëíà. Íîì çààëãàñàí,
çààëãààã¿é àëü ÷ õ¿¿õäýä íóòãèéí ¿ëãýð÷ õ¿ì¿¿ñ ç¿éë á¿ðèéí ¿ëãýðèéã ºâëèéí
îðîé óäòàë õóó÷ëàí ñîíèðõîëòîé ÿðèíà. Îäîî ñàíàõàä, òýäãýýð ¿ëãýðèéí äîòîð
ø¿ëýãëýí íàéðóóëñàí “Ýðèéí ñàéí Ðèí÷èí ìýðãýí 6ààòàð”, “Õàí Õàðàíãóéí
ò¿¿õ” çýðýã ñîíèðõîëòîé ¿ëãýð¿¿ä áàéñàí. Áàñ õºäººãèéí àðäóóä ç¿éë á¿ðèéí öýöýí
ìýðãýí îíüñîãûã õ¿¿õäýýðýý òààëãàäàã áàéñàí íü òýäíèé îþóí óõààíûã çàäðàõàä
òóí òóñòàé áàéñàí ñàíàãäàíà” 1
“1923 îíû ýõýýð ìàíàé íóòàãò íàìûí àíõíû ¿¿ðèéã áàéãóóëæýý. ¯¿íèé àíõíû
ãèø¿¿í íü ×îéñäîî Áàëæèðäàãâà íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñ áàéæýý. Ýíýõ¿¿ ×îéñäîî íü
òýð ¿åäýý ñóìûí õîðøîîíû äàðãà, íàìûí ¿¿ðèéí äàðãà çýðýã óëñ, îëîí íèéòèéí
àæëûã õèéæ áàéæýý. 1928 îíä ìèíèé áèå òýðõ¿¿ ×îéñäîîä øàâü îðæ, ìîíãîë
áè÷èã çààëãàæ, äýðãýä íü ñóìûí òºâä ñóóâ.” 2
õýìýýí òýìäýãëýæýý. Èéíõ¿¿ Øèðýíäýâ, ýöýã Áàçàð áîëîí ×îéñäîî
äàðãûí à÷ áóÿíààð áè÷èã ¿ñãèéí àíõíû áîëîâñðîë ýçýìøèí, óëìààð ìîíãîë
àðäûí àìàí áîëîí áè÷ãèéí óðàí çîõèîë, äîðíî äàõèíû óëñ ò¿ìíèé á¿òýýë
òóóðâèëòàé õàð áàãààñàà òàíèëöñàí íü áè÷èæ òóóðâèõ áèëýã àâüÿàñûíõ
íü îþóíû äºëèéã áàäðààæýý. Õýäèéãýýð Øèðýíäýâ íóòãèéíõàà Í¿õòèéí
1
Á.Øèðýíäýâ. “Äàëàéí äàâàëãààíààð” (òóóæ÷èëñàí ðîìàí). Óá., 1993. 32-ð òàë
2
Á.Øèðýíäýâ. “Äàëàéí äàâàëãààíààð” (òóóæ÷èëñàí ðîìàí). Óá., 1993. 44-ð òàë
9

õ¿ðýýíýý ëàì áîëîõîîð øàâèëàí ñóóñàí ÷ óäàëã¿é Öýöýðëýã ìàíäëûí
àéìãèéí òºâèéí õºäºº àæ àõóéí ò¿ð ñóðãóóëüä îðñíîîð ò¿¿íèé àìüäðàëûí
íýãýí øèíý çàì ýõýëñýí ãýäýã.
Õàìòðàëûí øèíý õ¿÷íèéã áýëòãýõ õºäºº àæ àõóéí ò¿ð ñóðãóóëèéí
ñóðàã÷ààñ óëñäàà àëäàðòàé, äýëõèéä äàíñòàé èõ ýðäýìòýí çîõèîë÷, òºð
íèéãìèéí ãàðàìãàé ç¿òãýëòýí, Ìîíãîë Óëñûí ØÓÀ-èéí àíõíû åðºíõèéëºã÷
áîëòëîî äýâøñýí, áàñ óðóóäàæ “áóðóóäàæ” ÿâñàí Á.Øèðýíäýâ ïðîôåññîðûí
àìüäðàëûí ò¿¿õýí çàìíàë íü ºíººãèéí áèä á¿õýíä íýí ¿ëãýð äóóðèàëàëòàé
þì.
Ìîíãîë óëñàä öîî øèíýýð áîéæèí òºëºâøñºí ¿íäýñíèé øèíý
ñýõýýòíèé äîòîð òóõàéí ¿åèéí íàì çàñãèéí äýýä óäèðäëàãûí äóóëãàâàðòàé
“õàìæëàãûí” ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷èä áóñ, ººðèéí ãýñýí áîäîë ñàíààòàé, àëñûí
õàðààòàé, øèíýëýã ýðýë õàéãóóë ýðìýëçëýë òýì¿¿ëëýýð ä¿¿ðýí èäýâõòýé
òýìöýã÷èä áàéñàí ãýäãèéã Á.Øèðýíäýâèéí ººðèéíõ íü íàìòàð òóõàéëáàë,
òºð çàñãèéí õàéð øàãíàëûã îëîíòîî õ¿ðòñýí õèéãýýä õýäýíòýý çýìë¿¿ëæ
äîíãîäóóëæ áàéñàí áîäîò æèøýý áýëõíýý ãýð÷èëíý. Àìüäðàëûí çàìäàà
ºãñºæ óðóóäñàí õýäèé ÷ Á.Øèðýíäýâ àëñ õýòèéí çîðèëãîäîî òóéëûí áàò
¿íýí÷ ÿâæ, áýðõøýýëèéí ºìíº ºâäºã ñºãäºí áóóæ ºãººã¿é, áèå ñýòãýëèéí
òýíõýýòýé íýãýí áàéñàí áèëýý.
Á.Øèðýíäýâ óëñ îðîíäîî òºðèéí ºíäºð õàðèóöëàãàòàé àëáà õààæ,
íèéãìèéí àìüäðàëûí ¿íýíèéã óõààðàí òàíüæ ýõýëñýí ÿâäàë áîë àâüÿàñ
õºäºëìºð õî¸ðûí æèã¿¿ðèéã íýãòãýæ, óðàí ¿ãèéí äàðõàí - çîõèîë÷ áîëîõîä
íü òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëñýí íü äàìæèãã¿é áèëýý. Ýíý òàëààð àðäûí óðàí çîõèîë÷
Ë.Ò¿äýâ äîêòîð:
“Äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéí èä äóíäàà ïèæèãíýæ áàéõ ¿åä 1943 îíä “Õóâüñãàëò
óðàí çîõèîë÷èä áà óðàí ñàéõíû àæèë÷äûí ã¿éöýòãýõ çîðèëòûí òóõàé”
ãýñýí íýðòýé íýãýí áàãàâòàð íîì õýâëýãäýí ãàðñíûã õîæìûí õ¿ì¿¿ñ íýã èõ
àíçààðààã¿é áóþó òýð íîì ººðºº ÷ õîâîðäîí îëäîõã¿é áîëñîí áàéæ áîëîõ
þì. Ãýòýë òýð íü èðýýä¿éí àêàäåìè÷, íýðò çîõèîë÷, ò¿¿õ÷èéí àíõíû íîì
áàéñàí àæýý. Òýð ¿åäýý ìàðøàë ×îéáàëñàíãèéí ðåôåðåíò áàéñàí õ¿íèé
¿ã áàðàã ë çàðëèã, òîãòîîëûí õ¿÷èí àãóóëñàí ìýò ÷àíãà ñîíñîãääîã íü
ìýäýýæ. Ãýâ÷ óðàí çîõèîëîîð õººöºëäºõºº òýðýýð õîéø òàâüæ øèíæëýõ
óõààíû ñàëáàðò øèëæèí çàëóó íàñàà ò¿¿íä ºã÷, îëîí æèëèéí äàðàà ãýíýò
“Ñàéí ÿâæ èðýâ ¿¿ Ãåðìàí Òèòîâ?” ãýñýí ø¿ëýã áè÷èæ 1961 îíä ñîíèíä
õýâë¿¿ëñíýýðýý çîõèîë÷èéíõîî ¿çãèéã ãýðíýýñ íü ãàðãàæ èðñýí õýðýã ãýìýýð
áèëýý. ¯íýõýýð ÷ ãýðíýýñ íü ñóãàëñàí ¿çãýýðýý òýðíýýñ õîéø “Õîøóóíû íààäàì”
(1965), “Òºãñãºë” (1967), “Íóóðûí äîìîã” (1968), “Íàéç çàëóóñ” (1971), “Õî¸ð
äàõü ó÷ðàë” ãýõý÷ëýí ãîë òºëºâ òàéç äýëãýöíèé á¿òýýë¿¿ä óäàà äàðàà áè÷ñýí
íü á¿æãýí æ¿æèã, êèíî áîëîí îëîí ò¿ìíèé ñîíèðõîë òàòàâ. 1973 îíä
áóþó óðàí çîõèîëûí òóõàé õºòºëáºðèéí ÷àíàðòàé íîì áè÷ñýíýýñ íü ãó÷èí
æèëèéí äàðàà “Áàéãàëèéí ¿çýñãýëýí, õ¿íèé áàÿñãàëàí” ãýäýã òóóæ, ºã¿¿ëëýã,
íèéòëýëèéíõ íü ýìõýòãýë õýâëýãäýí ãàðàâ. Ãîë òºëºâ áàéãàëèéí ¿çýñãýëýí,
õ¿íèé ñýòãýë, äîìîã ò¿¿õýí ñýäâýýð áè÷ñýí çîõèîëóóä ò¿¿íèé ç¿ãýýñ ýõ óðàí
çîõèîëä íýìýðëýñýí õóâü íü áîëîâ. Òýðýýð áàñ äóðòãàëûí íîì áîëîí “Ñýðýë”
(1990), ò¿¿õýí íèéòëýëèéí çýðýã íîì õî¸ð çóóíû çààã äýýð áè÷èæ õýâë¿¿ëñýí íü
10

óðüä áè÷ñýí àëáàí ¸ñíû ºíãºòýé á¿òýýë¿¿äýýñýý ÷ºëººò ñýòãýëãýý, îëîí óðãàëü÷
àÿñààðàà ýðñ ÿëãàð÷ýý.” 3
õýìýýí òîäîðõîé ¿íýëýí áè÷æýý. ¯íýõýýð ìîíãîëûí óòãà çîõèîëûí îíîë,
òóóðâèë ç¿éí ñóäëàëûí ñîäîí á¿òýýëýýð óðàí çîõèîëûí åðòºíöèéí ¿¿äèéã
òàòàí îðæ èðñýí Á.Øèðýíäýâ “Ìîíãîë íóòàã”, “Õàíãàé íóòãààð ÿâàõ”,
“Íàìðûí ¿äýø”, “Õýýð òàë”, “Ç¿¿í íóóð”, “Øààìàð”, “Ãîâèîð ÿâàõàä”,
“Öýöãèéí äàëàé” òýðã¿¿ò ø¿ëýã íàéðàã, “Õîøóó íààäàì”, “Íóóðûí äîìîã”,
“Íàéç çàëóóñ”, “Äàëàâ÷èëäàã õ¿í”, “Çàëààò óóëûí çàëóó õîñ”, “Í¿ãýë
í¿äòýé” çýðýã á¿æãýí æ¿æãèéí öîìíîë, “Òºãñãºë”, “Õî¸ð äàõü ó÷ðàë” êèíî
çîõèîë, “Òýðõèéí öàãààí íóóð”, “Çóíû íýã øºíº”, “Òàëûí òîëãîéí 캺ã”,
“Çóóí ìîäíû æèìñ”, “Áàò æîëîî÷ áàéãàëüä çýìë¿¿ëñýí íü”, “Áóëãèéí
ýõíèé îâîî”, “Ñàéí õ¿ì¿¿ñèéí íóòàã”, “Ñîëîíãîðäîã ¿ñòýé òàðâàãà”, “Àëòàí
äýëõèé á¿¿âýéëñýí íü”, “Òàëñò áàéäàã íóòàã”, “Õî¸ð àí÷íû ÿðèà” çýðýã òàíèí
ìýäýõ¿éí àãóóëãà á¿õèé áàéãàëèéí òýìäýãëýë¿¿ä, “Ñýðýë” ò¿¿õýí íàéðóóëàë,
“Äàëàéí äàâàëãààíààð” (òóóæ÷èëñàí ðîìàí) òóóðâèæ, ìîíãîëûí øèíý ¿åèéí
áàðèìòàò, ò¿¿õýí á¿òýýë òóóðâèõ óðàí ñàéõíû áîäîò òóðøëàãà ¿¿ñýí áèé
áîëîõîä ÷óõàë ÷àðìàéëò, øèíý ýðýë õàéëò àìæèëòòàé ãàðãàæýý.
“Õóâüñãàëò óðàí çîõèîë÷èä áà óðàí ñàéõíû àæèë÷äûí ã¿éöýòãýõ
çîðèëòûí òóõàé” (1943) àíõíû ñóäàëãààíû á¿òýýëäýý øèíý óòãà çîõèîëûí
îíîëûí ¿íäñýí àñóóäëûã õºíäºí äýâø¿¿ëæýý. Çîõèîëûí ýõíèé õýñýãò òýð
öàãèéí çºâëºëòèéí çîõèîë÷ óðàí á¿òýýë÷äèéí òóóðâèë ç¿éí òýðã¿¿íèé
òóðøëàãà, ìºí 1943 îíû 4-ð ñàðä ìàðøàë Õ.×îéáàëñàí çîõèîë÷, çóðàà÷, êèíî
òåàòðûí óðàí á¿òýýë÷èäòýé óóëçàæ çºâëºëäñºí òóõàé, îðîñûí èõ çîõèîë÷
À.Ñ.Ïóøêèíèé ø¿ëýã çîõèîëûí òóõàé òàéëáàðëàí ºã¿¿ëñýí þì. Òýðáýýð
óóë á¿òýýëèéíõýý “Óðàí çîõèîëûí õýëíèé òóõàé” õýìýýõ äýä õýñýãòýý èéí
ºã¿¿ëñýí íü áóé:
“Ìàíàé çàðèì íýãýí çîõèîë÷èä ººðñäèéí õýëèéã àíõààðàí ¿çäýãã¿é ó÷èð çîõèîëûí
óòãà áà çîõèîëûí áààòðóóäûí õýë ÿðèà ñàíàà íü ëîîçîí÷ëîí ÿðüäàã õ¿íèé õýë
ÿðèà ðóó îðæ, ò¿¿õèéí ä¿ðñ íü ýä¿ãýý ¿åèéí ñîíèíû õýëýýð ÿðüäàã áàéíà. Õýë áîë
õ¿í áà ÿâäëûã óðàí çîõèîëîîð ¿ç¿¿ëýõ çýâñýã íü ìºí òóë èõýýõýí ÷óõàë óòãàòàé
áàéäàã àìóé. ¯ãã¿é àâààñ óðàí çîõèîë áàéæ áîëîõã¿é” 4
Ýíý áîë àëèâàà ¿íäýñòíèé óòãà çîõèîë, óðëàãèéí õýëíèé àìüä áîäèòîé,
íýí ¿íýìøèëòýé, áàðèìò óðàí ñàéõíû õàðüöàà íü çºâ íèéöòýé áàéõ òóõàé
óòãà çîõèîëûí îíîëûí ¿íäñýí îéëãîëòûã òàéëáàðëàí òàíèóëñàí õýðýã ìºí.
Ýë á¿òýýëèéíõýý “Óðàí ñàéõàí” õýìýýõ ãóðàâ äàõü õýñýãò óðëàãèéí òºðºë
ç¿éëèéí ìºí ÷àíàð, èëýðõèé ÿëãàà áîëîí 1940-ººä îíû ìîíãîëûí óðàí
çîõèîë, æ¿æèã, õºãæìèéí óðëàãèéã çàäëàí øèíæèëæ, òîäîðõîé ¿íýëýëò
ä¿ãíýëò ºãñíººðºº õýðýãëýýíèé àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéñíûã äóðäàõàä
èë¿¿äýõ þóí.
Ïðîôåññîð Á.Øèðýíäýâèéí “Õóâüñãàëò óðàí çîõèîë÷èä áà óðàí ñàéõíû
àæèë÷äûí ã¿éöýòãýõ çîðèëòûí òóõàé” (1943) ñóäàëãààíû á¿òýýë áîë øèíý
3
Ë.Ò¿äýâ. “Àðâàí áóÿíû ýçýí”. -“Äàë” ñîíèí, ¹ 40. 1998
4
Á.Øèðýíäýâ. Õóâüñãàëò óðàí çîõèîë÷èä áà óðàí ñàéõíû àæèë÷äûí ã¿éöýòãýõ çîðèëòûí òóõàé.
Íàìûí òºâ õîðîîíû óõóóëàõ, áîëîâñðóóëàõ õýëòýñ. Óá., 1943. 14-ð òàë
11

öàãèéí óòãà çîõèîëûí îíîë, òóóðâèë ç¿éí ÷àíàðòàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé
á¿òýýë, íîì äýâòýð íýí õîâîð áàéñàí òýð öàãò ñî¸ë óðëàã, óòãà çîõèîëûí
ñàëáàðûíõàíä òóéëûí õýðýãöýýòýé ãàðûí àâëàãà áîëæ áàéñíûã îíöëîí
äóðäàëòàé. Ãàäààä îð÷èí íºõöºë íü äýëõèéí äàéíû ò¿éìýð ä¿ðýëçýí àññàí,
äîòîîäîä õ¿í àðäûí ñýòãýë ñàíàà ò¿ãø¿¿ðòýé, õààøàà ÷ ýðãýæ áîëîõ
ýãçýãòýé öàã ¿åä àðä îëíû óðàì çîðèãèéã áàäðóóëàí ñýðãýýõ, ñýòãýëèéí
õàò, çîðèã òýâ÷ýýðòýé áàéëãàõ àãóóëãà ÷èãëýëòýé çîõèîë á¿òýýë, óðëàã óðàí
ñàéõíû á¿òýýë òóóðâèí á¿òýýõýä óðàí á¿òýýë÷ íàðò ÷óõàì þóã àíõààðâàë
çîõèõ, ÿàæ òóóðâèõ åðºíõèé ÷èã õàíäëàãûã çààæ õýëñýí, òóõàéí ¿åèéíõýý
óðàí ñàéõíû ç¿éëä ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãñºí, ìîíãîë óòãà çîõèîëûí îíîëûí
ñóäëàë, ø¿¿ìæëýëèéí õºãæëèéí íýãýí öàã ¿åèéí áîäîò áàéäëûã èëýðõèéëýí
¿ç¿¿ëýõ ÷óõàë áºãººä îëäîõóéÿà õîâîð á¿òýýë áîëñîí áàéíà.
Çîõèîë÷ Á.Øèðýíäýâ “Ìîíãîë íóòàã” (1957), “Õýýð òàë” (1962) òýðã¿¿òýí
ø¿ëýãòýý ýõ îðíû ¿çýñãýëýíò áàéãàëü, óíàãàí òºðõèéã áàõäàí ñàéøààõûí
çýðýãöýýãýýð, íèéãìèéí ç¿é çîõèñòîé, òýíöâýðòýé õºãæëèéí ¿çýë ñàíààã
äýâø¿¿ëñíýýðýý îíöëîãòîé. ¯¿íèéã:
“Ýõ íóòãàà áèä áàõàðõàí äóóëäàã
Ýíý ¿åèéíõýý á¿òýýëä áèä áàõäàí áàÿñäàã
Õèéñýí á¿òýýñíýý áèä ä¿ãíýäýã
Õýòèéíõýý çîðèëòûã ÷ áèä òºëºâëºäºã
Àæ àõóéãàà àðâèæóóëæ
Àçòàé àìüäðàëàà äýýøë¿¿ëäýã
Íýìýëò òýæýýëýý áýëòãýæ
Íèéãìèéíõýý ñ¿ðãýý ºñãºö㺺å
Öàéðñàí òàëàà õàãàëæ
Öàòãàíãóé òýæýýë òàðüöãààÿ
Òàðãàí õºðñºº ñýíäèéëæ
Òàðèà íîãîî óðãóóëöãààÿ
Óñíû íººöºº íýýæ
Óóäàì òàëàà ÷èéãëýöãýýå
¯íýò áàÿëàãàà óóäàëæ
¯éëäâýð àõóéãàà õºãæ¿¿ëöãýýå
×óëóóí í¿¿ðñýý òýìòýð÷
Öàõèëãààíû õ¿÷èéã ºðí¿¿ëöãýýå
Àøèãò ìàëòìàëàà îíãèëæ
Àëò ìºí㺺 îëöãîî¸!
Õýòèéí ñàéõàíäàà çîðèãæèæ
Õýçýýíýýñ èë¿¿ àæèëëàöãààÿ”
ãýñýí õýñãýýñ òîäîðõîé õàðæ áîëíî. Òýãâýë “Õýýð òàë” ø¿ëýãòýý:
“Õýýð òàë ìàíàéä èõòýéã
Õýí á¿õýí ìýääýã
Ýíý òàëûí õààíààñ íü ÷ õàðñàí àðâèí
Ýíý áýëèéí àãààð õýçýý ÷ ãýñýí àðèóí.
Óñààð òýòãýâýë æàðãàìààð íóòàã
Óðãàìàë îéòîé ÷ áîëìîîð íóòàã
12

Òàðèàëàí õàäëàí ÷ äýëãýðíý
Òàðèìàë æèìñ ÷ öýöýãëýíý
Òèéì ¿å õýçýý ÷ èðíý
Òýð öàãèéã áèä ò¿ðãýòãýíý”
ãýñýí õºãæèë äýâøëèéí öîãëîã äóó õîîëîéãîî ºðãºæýý. Ýíý áîë áàéãàëèéí
ãîî ñàéõíûã ýðäýìò õ¿ì¿¿íèé äîòîîä íàðèéí òîðãîí ìýäðýìæýýð íýýæ,
óëìààð ò¿¿íèéãýý øèíý öàãèéí äýâøèëò ¿çýë áîäëûí ¿¿äíýýñ ¿íýëýí
öýãíýñýí õýðýã þì. Ýõ îðíîî áàõàðõàí áèøèðñýí áîäîë ñýòãýëèéã ãàðãàí
¿ç¿¿ëýõäýý ºíºº ¿åä óëàì õ¿÷òýé äóóðñàæ áàéãàà áàéãàëü îð÷íîî õàéðëàí
õàìãààëàõ, ò¿¿íèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ àñóóäëûã òóõàéí ¿åèéíõýý óðàí
çîõèîëûí àìüäðàëä øèíý ñîðãîãîîð äýâø¿¿ëýí òàâüæ áàéæýý.
Àêàäåìè÷ Ö.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí ãýãýýí äóðñãàëä çîðèóëàí òóóðâèñàí
“Öýöãèéí äàëàé” (1998) ãýäýã ø¿ëýã íü äýýðõ ø¿ëýã ÿðóó íàéðãèéí á¿òýýëèéí
òóóðâèë ç¿éí àðãà áàðèëààñ áàñ÷èã îíäîî ºâºðìºö îíöëîãòîé þì.
“Ãàçàð íýðòýé äýëõèé,
Ãàäààä, äîòîîä äàëàéòàé
Ãàäíàà ÷ äîòðîî ÷ ýðäýíýñòýé,
Óóäàì ìàíàé äýëõèé
Óñ, ìºñºí òýíãèñòýé
Óñàí äàõü óðãàìàë àìüòàí íü ãàéõàëòàé õà÷èí
Óóäàëæ àâ÷ ¿çâýë èëðýõ þì íü èë¿¿ èõ ñîíèí
ªíäºð, ºíäºð óóëñòàé
ªòãºí øèã¿¿ øóãóéòàé
ªðãºí òýí¿¿í òàëòàé
ªâºë人 õ¿éòýí íóòàãòàé
Á¿õýëäýý äýëõèé òºñòýé
Á¿ñ á¿ñèéí òºðõòýé
Öýíõýð òýíãýðèéí îðîí ãýæ áèé
Öýëìýã äýýâýðòýé òýð Ìîíãîë ãýäýã öîëòîé
Öýöãýýð áàÿí ò¿¿íèéã
Öýöãèéíõýý ºí㺺ð á¿õíèé í¿äèéã áóëààíà
Öýöýã íàìèëçàõ íü õýíèé ÷ ñýòãýëèéã ìÿëààíà
ßìàãò ò¿ð¿¿ëýí óðãàäàã öýöýã
ßðãóé ãýäýã ãóíøèíòàé
ßðóó íàéðàã çîõèîëûí
ßðãóé íü Íàöàãäîðæ ÿðèàíã¿é ìºí
... Äàðààãèéí õàâàðñàä öýöýã íü
Äàìäèíñ¿ðýí ãýæ
Äàÿàð ÿðèëöäàã íü ¿íýí
Äàãóóë õîé÷èéí àðâàí öýöã¿¿ä íü
Äàõèí àõèí òºðäºã
Òàâàí òºðëèéí ìàë
Òàë, óóëààð áýë÷èíý”
Ø¿ëãèéí óð óõààíûã äîðíî äàõèí, íýí ÿëàíãóÿà ìîíãîë ¿íäýñíèé óðàí
ñàéõíû ñýòãýëãýýíèé áàÿëàã óëàìæëàëûí äàãóó ä¿ðñýëæ, íèéãìèéí áîäîò
13

àìüäðàë, ýëäýâ ¿çýãäëèéã øèíý ãîî ç¿é, øèíæëýõ óõààíû òàíèí ìýäýõ¿éí
¿¿äíýýñ õóâü õ¿íèé ò¿¿õýíä ýçëýõ áàéð ñóóðèéã íýýí õàðóóëñàíä ýðäýìòýí
çîõèîë÷ Á.Øèðýíäýâèéí òóóðâèë ç¿éí ñýòãýëãýýíèé íýãýí îíöëîãèéã èëòãýí
õàðóóëäàã. Ýë ø¿ëãèéí òàëààð ýðäýìòýí Ð.Íàðàíòóÿà:
“Èõ çîõèîë÷ Ä.Íàöàãäîðæèéí óðàí ñàéõíû àðãà áàðèëûã ã¿íçãèéð¿¿ëýí
õºãæ¿¿ëñýí õ¿í áîë áèäíèé äóíä “Äà áàãø” ãýæ àëäàðøñàí Àðäûí óðàí
çîõèîë÷, àêàäåìè÷ Ö.Äàìäèíñ¿ðýí þì. Èéìýýñ ÷ ò¿¿íèé ìýíäýëñíèé 90
íàñíû îéä çîðèóëàí 1998 îíû 8-ð ñàðûí 22-íä ìàíàé íýðò ò¿¿õ÷, àêàäåìè÷
Áàçàðûí Øèðýíäýâ “Öýöãèéí äàëàé” ø¿ëãýý áè÷èæ,
“ßðóó íàéðãèéí çîõèîëûí
ßðãóé íü Ä.Íàöàãäîðæ ÿðèàíã¿é ìºí”
“Äàðààãèéí õàâàðñàä öýöýã íü
Äàìäèíñ¿ðýí ãýæ
Äàÿàð ÿðèëöäàã íü ¿íýí.
Äàãóóë õîé÷èéí àðâàí öýöã¿¿ä íü
Äàõèí äàõèí òºðäºã”
ãýñýí ¿ãèéã õýëæ, ò¿¿õýí ¿íýíèéã íîòëîõûí çýðýãöýý “Õàâàðñàä ãýäýã öýöýã
ÿðãóéí äàðàà óðãàäàã. Õàâàð ýðò óðãàäàã öýöýã ìàíàéä 10 áàéäãèéã óðãàìàë
ñóäëàà÷èä òîãòîîñîí áàéäàã” ãýñýí òàéëáàðûã ø¿ëãèéíõýý àðä õèéñýí
áàéäàã. Óðãàìàë ñóäëàã÷èä íü ¿¿íèéã þó ãýæ ¿çäýãèéã áè ìýäýõã¿é. ßìàð ÷
áîëîâ ýíýõ¿¿ “õàâàðñàä öýöýã” ãýäãèéã ìèíèé áèå “õàâðûí ñàäàí áîëñîí öýöýã”
áóþó õàâñàð÷, õàìòàð÷ ÿâñàí õ¿í ãýñýí óòãààð îéëãîæ áàéãàà þì. Èèíõ¿¿
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàé õ¿ðòýë èë äàëä óòãàòàé óðàí çîõèîëûíõîî õýëýýð
ÿðüæ áè÷èæ, óðàí á¿òýýëýý òóóðâèæ áàéæýý.” 5
õýìýýí ä¿ãíýñýí íü áèé.
Ýðäýìòýí çîõèîë÷ Á.Øèðýíäýâèéí á¿æãýí æ¿æãèéí öîìíîë á¿òýýëèéã
íü “Äàëàâ÷èëäàã õ¿í” (1969) á¿òýýëýýð íü òºëººë¿¿ëýí ¿çýæ áîëíî. Çîõèîë÷
ººðºº ýë á¿òýýëèéíõýý òóõàéä:
“Ìàíàé ò¿¿ãýýð õàí ãàðüä ãýäýã äîìãèéí øóâóóíû òóõàé ÿðèõäàà òýð íü
èõ ÷àäàëòàé, õ¿÷òýí àìüòàí õýìýýäýã. Ñ¿¿ëäýý øóâóó ìýò àãààðààð ñ¿ëáýí
æèã¿¿ðëýäýã ëóò õ¿÷èðõýã ç¿éë áàéäàã þì õýìýýëöýíý. Òýãýýä óäàëã¿é ìàíàé
íóòãèéí Ãýëýíõ¿¿ ãýã÷ óðàí àâüÿàñòàé õ¿í, õî¸ð ñóãàíäàà ÿìààíû àðüñàí
òóëìààð äàëàâ÷ õèéæ, Èäýðèéí ãîëûí õîéò ýðãèéí íýãýí ºíäºð õÿñààíààñ
íèñ÷, 纺ëºí ýëñýí äýýð áóóõ ãýýä õîðñîí õýñýã õîíèíû íóðóóí äýýð áóóñàí õýìýýí
èõ øóóãèæ áèëýý. Áè òýðõ¿¿ Ãýëýíõ¿¿ãèéí íàìòðûã ñ¿¿ëä íàðèéí ñóäàëæ,
“Óðàí õàñ” õýìýýõ á¿æãèéí çîõèîë áè÷ñýíèéã ìàíàé Äóóðü á¿æãèéí óëñûí
òåàòð òàéçíàà òîãëîñîí áèëýý”. 6
õýìýýí ºã¿¿ëæýý. Ýíýõ¿¿ öîìíîë á¿òýýëèéí ìºí ÷àíàðûã òîäðóóëàõ ¿¿äíýýñ
1950-1960-ààä îíû ìîíãîë óòãà çîõèîëûí òóóðâèë ç¿éí çàðèì áàðèìòòàé
çýðýãö¿¿ëýí ¿çýæ áîëíî.
5
Ð.Íàðàíòóÿà. Ìîíãîëûí Îð÷èí ¿åèéí èë äàëä óòãàòàé óðàí çîõèîëûí óðàí ñàéõíû
àðãà áàðèëûí àñóóäàëä. -“Óðàí çîõèîë ñóäëàë”, Òomus 9 (XXVI). -Óá., 2004. 107-ð òàë
6
Á.Øèðýíäýâ. “Äàëàéí äàâàëãààíààð” (òóóæ÷èëñàí ðîìàí). Óá., 1993.
34-35-ð òàë
14

Òºðèéí øàãíàëò çîõèîë÷, àêàäåìè÷ Á.Ðèí÷åí 1957 îíä “Ø¿õýð÷ Áóíèà”
õýìýýõ òóóðèà áè÷æýý. Çîõèîëä àãààð òýíãýðò ä¿¿ëýõ õ¿ñýëäýý õºòëºãäºí
“íèñýõ õýðýãñýë” á¿òýýñýí Áóíèà õ¿¿ãèéí ñàíàæ ñýäñýí ¿éë õýðýã ÿâäëûã
õàðóóëæýý. Èíãýõäýý Á.Ðèí÷åí 1928 îíä Ãåðìàí óëñûí ìîíãîë÷ ýðäýìòýí
Ýðèõ Õýíèøòýé áàðóóí àéìãààð ÿâàõ ¿åñ Óëèàñòàé õîòîä îðîñ Öýðýí õýìýýõ
íýãýí ºâãºíèé áàéãóóëñàí ìóçåéòýé òàíèëöàæ ¿çýí, Óëèàñòàéí àìáàíû äàíñ
áè÷èãòýé òàíèëöæýý. Ýíý çóóð
“Òýíãýð òýòãýñíèé àðâàí îíû áè÷èã õýðãèéí äàíñàíä Ýðäýíý çóóä íýã ÿäóó æààë
áàíäè Áóíèà öîâîî óõààí ñàíààãààðàà ø¿õýð õýðýãëýæ íèñýõ ãýæ îðîëäîîä òîðëîã
äààëã¿é ¿õñýí”
õýìýýí àìáàíä àéëòãàí ìýäýãäñýí áè÷ãèéã îëæ ¿çæýý. Ò¿¿í÷ëýí “òýð
æààëûã ãîë íü òàñðààã¿é áàéõàä õàÿ÷èõñàí” ãýæ áàãàäàà ñîíññîí
Öýðýí ºâãºíèé ÿðèàã òýìäýãëýí àâ÷, ýíý õýðýã ÿâäàëä òóëãóóðëàí
çîõèîëîî áè÷æýý.
Òýãâýë òºðèéí øàãíàëò çîõèîë÷ Ï.Ï¿ðýâñ¿ðýí 1968 îíä áè÷ñýí
“Ìîíãîë Ôå” õýìýýõ íàéðóóëàëäàà:
“Õàëóóí õèé ä¿¿ðãýñýí àýðñòàò õýìýýõ áºìáºðö㺺ð àíõ îãòîðãóéä õººðñºí
Ôðàíö óëñûí Ìîíãîëü Ôå ãýäýã àõ ä¿¿ õî¸ðûí òóõàé ò¿¿õ ñóäàðò áè÷ñýí áàéäàã
áèë ¿¿. Ãýëýíõ¿¿ òýäíýýñ åð äóòñàíã¿é äýý”
ãýæ òýìäýãëýæýý. Ýíý íü Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Äàëàé ×îéíõîð âàíãèéí
õîøóóíû ªâºð õàìæëàãûí õàðüÿàò ÿäóó àðä Õàéíçàíãèéí Ãýëýíõ¿¿ã õýëñýí
õýðýã þì. Ãýëýíõ¿¿ íü áàãà çàëóóãààñàà þì þìõíûã ñîíèó÷èðõàí îðîëäñîîð
èðñýí áºãººä ýä õýðýãñëèéí ç¿éëýýñ àâàõóóëààä áóó øèéäýì õ¿ðòýë õèéæ,
àðä îëîíä òóñ áîëæ ÿâñíû ãàäíà á¿ðãýäèéí äàëàâ÷èéã äóóðèàëãàí î¸îä õàäàí
öîõèîí äýýðýýñ õîíèí äýýð áóóäàã áàéñàí áàéíà. Èíãýæ íèñýõ áîëîìæîî
óëàì á¿ð õºãæ¿¿ëñýýð áàéñàí íü õàäàí öîõèîí äýýðýýñ õîíèí äýýð áóóæ,
õîíèíîîñ õýòðýí íàìàãò, á¿ð öààøèëáàë ãîëûí óñàíä áóóõààð òºëºâëºæ
áàéñàíòàé õîëáîîòîé. Ýíýõ¿¿ ÿâäàë íü 1880-ààä îíû ¿åä áîëæ áàéæýý. Ãýâ÷
ò¿¿íèé ýíýõ¿¿ ç¿éëä ëàì íî¸ä èõýä äóðã¿éöýæ ýðã¿¿ ñîëèî ºâ÷òýé ìýòýýð
àðä îëîíä óõóóëàí çàëõààí çàí÷èæ õàâ÷èæ õÿõñíààð àìüäðàõ òóéëûí
òºâºãòýé õ¿íä áýðõ áîëñîí áàéíà. Óã ç¿éë íü ¿íýí áîäèò ò¿¿õ õèéãýýä
Ãýëýíõ¿¿ 1938 îíä ººä áîëñíûã íàéðóóëàëä òýìäýãëýæýý. Èéíõ¿¿ 1960-ààä
îíû Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí ãóðâàí á¿òýýë íü íýã òàëààñ ìîíãîë ò¿ìíèé
ýðò ¿åýñ íèñýõ õýðýãñýë õèéæ áàéñàí õýìýýõ ò¿¿õ, äîìãèéí ÷àíàðòàé
ç¿éëýýñ ñýäýâëýñíèé ñàöóó íºãººòýéã¿¿ð á¿ãä ìîíãîë õ¿íèé óõààíû öàðàà,
óðûí ãàéõàìøãèéã ¿ç¿¿ëñíýýðýý íèéòëýã õèéãýýä îíöãîé ÷óõàë ¿éë õýðýã
ÿâäëûã ãîë áàéðàíä ãàðãàí ä¿ðñýëñýí ò¿¿õýí øèíæòýé áàéõ þì. Ýë á¿æãýí
æ¿æãèéí öîìíîëûí äýýðõ òóóðü, íàéðóóëàë õî¸ðîîñ ÿëãàð÷ áóé øèíæ òºðõ
íü óðàí ñàéõíû áîëîâñðóóëàëòûí óð óõààíä îðøèíî. “Äàëàâ÷èëäàã õ¿í”:
“Õàñ óðàí àâüÿàñàà ¿ðãýëæë¿¿ëæ áàéãààä íèñäýã îíãîöíû òóõàé íýã çóðãèéã îëæ
¿çýæ äàëàâ÷ õèéæ íèñýõýýð øèéäâýðëýíý. ¯¿íèéã Õàíäàðìàà õîðèãëîíî. Ãýâ÷
Õàñ òóëìààð äàëàâ÷ õèéæ, ºðãºí ãîëûí õºâººí äýýð áàéñàí ºíäºð õÿñààí äýýðýýñ
íèñýæ íàðèéí 纺ëºí ýëñýí äýýð áóóõ ãýýä õîðñîí õîíèí äýýð áóóæ ýñýí ìýíä ¿ëäýíý.
Òýíä õàâèéí îëîí öóãëàðàí ñîíèðõîõîä Õàíäàðìàà ÷ èðñýí áàÿðòàé áàéíà.
Àðäûí õóâüñãàëûí à÷ààð àâüÿàñàà äýëãýð¿¿ëýõ áîëîëöîî îëñîí Õàñ, àðäûí öýðýãò
15

ýëñýí îðæ íèñýõ îíãîöíû æîëîî÷ áîëíî. Õàñ ø¿õðýýð áóóæ áóé áàéäàë õàðàãäàõàä
íèñýõèéí àíãèéí öýðýã äàðãà íàð îëîí õ¿í ò¿¿íä áàÿð õ¿ðãýí, ò¿¿íèé äîòîð
Õàíäàðìàà áàéëöàíà.”
õýìýýí áàäðàíãóé ºí㺠àÿñ èëòãýí, äýâøèëòýò ¿çýë ñàíààíû ÿëàëòààð òºãñ÷
áàéíà. Çîõèîë÷ Á.Øèðýíäýâèéí õ¿¿ðíýë çîõèîëûã “Òýðõèéí öàãààí íóóð”
(áàðèìòàò òóóæ), “Äàëàéí äàâàëãààíààð” (íàìòàð ðîìàí) á¿òýýëýýð íü
òºëººë¿¿ëýí ¿çäýã. “Òýðõèéí öàãààí íóóð” õýìýýõ çîõèîëä ºíäºð óóëûí
ýýâýð áýëýýð óðññàí Òàðèàòûí ãîëûí ãóðâàí ñàëààíû õîîðîíä ãóðâàí
õýñýã õ¿ðýý áàéãóóëæýý. ¯¿íèé áàðóóí íü áàðóóí õ¿ðýý, äóíä õýñýã íü
öîã÷èí, ç¿¿í õýñýã íü ç¿¿í õ¿ðýý íýðòýé áàéæýý. Ýíý ãóðâàí õ¿ðýý òóñ
òóñäàà ìàéäàð öàìòàé, ìàìáà õýìýýõ ýìíýëãèéí äàöàí, öàíèä õýìýýõ
ôèëîñîôèéí ñóðãóóëèéí çóðõàéí äàöàí òóñ òóñäàà áàéñàí áà ýäãýýð ñ¿ì
õèéäèéí ¿éë àæèëëàãàà, ýíýõýí íóòãèéí çîí îëíû ñýòãýë ñàíàà àæ àìüäðàë,
¿çýë ñàíààíû ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëòèéã áàðèìò óðàí ñàéõíû àðãààð òýãø
õîñëóóëàí ºã¿¿ëñýí áàéíà. Òýãâýë “Äàëàéí äàâàëãààíààð” ãýäýã ñîíãîäîã
á¿òýýë íü õýäèéãýýð íýãýí õóâü õ¿íèé íàìòðû㠺㿿ëñýí ìýò áîëîâ÷,
òýðõ¿¿ õóâü õ¿íèé ºñºëò õºãæèëò, ººð÷ëºë øèíý÷ëýëýýð ÕÕ çóóíû ìîíãîë
îðíû õºãæëèéí áàéäëûã äàâõàð ¿ç¿¿ëñíýýðýý òàíèí ìýäýõ¿éí ÷óõàë
áàðèìò áîëñîí þì. Òîäðóóëàí õýëáýë, òºð íèéãìèéí íýðò ç¿òãýëòýí, èõ
ýðäýìòýí, àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí àìüäðàë ¿éëñ, àëäàà îíîî íü
ìîíãîëûí íèéãìèéí õóâüñàë õºãæèë, ìàíäàë áóóðëûí íýãýí òîëü áîëæ
áóéã õàðóóëæ ÷àäñàí áèëýý. Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí áè÷èæ òóóðâèñàí
çîõèîë á¿òýýë¿¿ä íü äýëõèéí îëîí õýëýýð îð÷óóëàãäàí, ãàäààäûí óíøèã÷
îð÷óóëàã÷, ñóäëàà÷äûí ã¿í õ¿íäýòãýëèéã õ¿ëýýæýý. Ò¿¿íèé á¿òýýë òóóðâèë
íü øèíý öàãèéí ìîíãîë óòãà çîõèîëûí òóðøëàãà, óðàí ñàéõíû ñýòãýëãýýíèé
áàÿëàã óëàìæëàë, ýõ ò¿¿õ, óòãà ñî¸ëûí çàíãèëàà ãîë àñóóäëûã àâ÷ ¿çýõýä
ñóäàëãààíû ÷óõàã ýõ õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëñîîð áàéíà.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí óðàí ñàéõíû çîõèîë áîëîí ýðäýì ñóäëàëûí
á¿òýýë òóóðâèëäàà ÷àíä áàðèìòàëæ èðñýí õàòóó øààðäëàãà, íºð èõ
õºäºëìºð, áàÿëàã óëàìæëàë, àðãà òóðøëàãà íü ºíººãèéí ýðäýìòýí ñóäëàà÷,
çîõèîë÷ îð÷óóëàã÷, íèéò áè÷ãèéí ñýõýýòíèé ºâëºí àâ÷ ýçýìøâýë çîõèõ
ñàéõàí ¿ëãýð äóóðèàë ìºí. Ñàéí ýðäýìòíèé ñàðóóë àìüäðàëûí òóðøèëãà
íü íîìûí ãýðýëò àðèóí ñóâàðãà áîëæ, öàã öàãèéí õàòóó áýðõ øàëãàðëûã
äàâæ ãàðñàí çîõèîë á¿òýýëèéã íü ëàâøðóóëàí ñóäàëáàë çîõèíî. ÕÕ çóóíû
Ìîíãîëûí óòãà çîõèîë áîëîí Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààí ñóäëàëûã
õºãæ¿¿ëýõ ¿éëñýä ¿ëýìæ õóâü íýìýð îðóóëñàí íýð öóóòàé èõ ýðäýìòýí
çîõèîë÷, îëîí íèéòèéí òîìîîõîí ç¿òãýëòýí, ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ñóó
áèëýãò òºëººëºã÷ Áàçàðûí Øèðýíäýâèéí á¿òýýë òóóðâèë ¿å ¿åèéíõíèé
áàõàðõàë áîëæ, öàã öàãèéí øàëãàðëûã äàâàí, îëîí îí æèëòýé çîëãîõ íü
ýðãýëçýýã¿é áóþó.
Äîêòîð Ý.Ï¿ðýâæàâ
2012 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 19-íèé ºäºð
Õàâðûí äóíä õàðàã÷èí òóóëàé ñàðûí õîðèí íàéìíû áýëãýò ñàéí ºäºð
16

ßÐÓÓ ÍÀÉÐÀÃ

ÌÎÍÃÎË ÍÓÒÀÃ
Ìîíãîë îðîí ãî¸ìñîã áàéãàëüòàé
Ìîíãîë íóòàã áàÿëàã èõòýé
Ñóíàæ æèðèéñýí ãîë ìºðí¿¿ä ìàíàéä áèé
Øóãóé á¿ðõñýí õºíäèé ÷ ìàíàéä áèé
Óíèàð òàòñàí óóëóóä ìààíü ñ¿ðòýé
Óóäàì çàéòàé öºë¿¿ä ÷ æèãòýé
Öàðìûí ºíäºð íóðóóíóóä ñ¿íäýðëýäýã
Öàñò áóóðàë õàéðõíóóä ÷ ¿çýãääýã
Äàðààëæ òîãòíîñîí øîâõóóä ãàéõàìøèãòàé
Äàâõàðëàæ ¿åëñýí òîëãîäóóä ÷ áàõäóóøòàé
Õàäàðõàã áàðçàí ýíãýð¿¿ä òààòàé
Õàéëààñ õàðãàíàòàé õàâöëóóä ÷ àÿòàé
Èäýý øèìòýé òàëóóäòàé áèä
Èõ áàãà íóóðóóäòàé áèä
Íàëàéæ ä¿íõèéñýí îéíóóä ìààíü ñàéõàí
Íàìèëçàæ äýðâèéñýí öýöã¿¿ä ìààíü ÷ ãî¸õîí
Òîì æèæèã õîòóóä ÷ ñ¿íäýðëýëýý
Òîãòíîí áóé òîñãîíóóä á¿ðýëäëýý
Àâàðãà õ¿÷òýé ¿éëäâýð¿¿äòýé áîëñîí
Àòàð ãàçðûí àæ àõóéíóóäòàé ÷ áîëñîí
Ñàéí á¿òýýëòýé íýãäë¿¿ä íýìýãäýæ áàéíà
Ñàÿâòàð òàðèàëñàí òàëáàéíóóä ºðãºæèæ áàéíà
Øèëæ ¿ðæ¿¿ëñýí ìàë ºñºæ áàéíà
Øèì èõòýé ñ¿ðã¿¿ä îëøèð÷ áàéíà
Õ¿éòýí õàëóóí ðàøààíààð ìàíàé îðîí ýëáýã
Õ¿íèéã ñóâèëàõ ãàçðóóäààð ìàíàé óëñ ýëáýã
Õ¿ì¿¿æèë áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèóä õºãæèâ
Õ¿¿õýä áàãà÷óóäûí öýöýðëýã¿¿ä äýëãýðýâ
Ìîíãîë íóòàã èéì ãî¸õîí
Ìàíàé àìæèëò òèéì òîäõîí
Ýõ íóòãàà áèä áàõàðõàí äóóëäàã
Ýíý ¿åèéíõýý á¿òýýëä áèä áàõäàí áàÿñäàã
Õèéñýí á¿òýýñíýý áèä ä¿ãíýäýã
Õýòèéíõýý çîðèëòûã ÷ áèä òºëºâëºäºã
Àæ àõóéãàà àðâèæóóëæ
Àçòàé àìüäðàëàà äýýøë¿¿ëäýã
Íýìýëò òýæýýëýý áýëòãýæ
Íèéãìèéíõýý ñ¿ðãýý ºñãºö㺺å
Öàéðñàí òàëàà õàãàëæ
Öàòãàíãóé òýæýýë òàðüöãààÿ
Òàðãàí õºðñºº ñýíäèéëæ
Òàðèà íîãîî óðãóóëöãààÿ
19

Óñíû íººöºº íýýæ
Óóäàì òàëàà ÷èéãëýöãýýå
¯íýò áàÿëàãàà óóäàëæ
¯éëäâýð àõóéãàà õºãæ¿¿ëöãýýå
×óëóóí í¿¿ðñýý òýìòýð÷
Öàõèëãààíû õ¿÷èéã ºðí¿¿ëöãýýå
Àøèãò ìàëòìàëàà îíãèëæ
Àëò ìºí㺺 îëöãîî¸!
Íèéãýì æóðìûã áàéãóóëæ
Íèéò äýâøèëòýý ò¿ðãýòãýöãýýå
Õýòèéí ñàéõàíäàà çîðèãæèæ
Õýçýýíýýñ èë¿¿ àæèëëàöãààÿ
Ìîñêâà 1957 îí
20

ÕÀÍÃÀÉ ÍÓÒÃÀÀÐ ßÂÀÕ
(Çàìûí òýìäýãëýë)
Õàíãàë Õàëèóí ñóì õàíãàé ãàçðûí íóòàã þì
Õàíãàëààñ Õàëèóí îðîõîä õî¸ð ºðòºº õýìýýíý
Õàëóóíû ýð÷ õàðèàã¿é, õàäëàíãèéí íîãîî æèãäýð÷,
Õóð áîðîî îðîîä, õóðãàí 캺ã öóõóéñàí
Äýëãýð çóíû öàãààð óñ óóëûã ãàòëàí
Äýíæ õºâººëäºí, íóãà äàãàí ÿâæ áàéâ
Õàðñàí ç¿ã áàéãàëèéí ãî¸ìñîã á¿ðäýæ
Õàíãàéä òºðñºí áèäíèé ñýòãýëèéã õºäºëãºâ
Õàìò ÿâñàí ãîâèéí íºõºä ìààíü ÷
Õàíãàé íóòãèéã óÿðàíãóé ¿çýâ
Õàâöëààð æèðèéñýí ãîðõè õÿñàà õàÿàëäàí àëñàëæ
Õàéðãà ÷óëóóã äàâæ õàëãèí óðñàõ óñàí
Øèæèð íàðíû ãýðýëä çàãàñíû õàéðñ àäèë
Øèë øèã òóíãàëàã, òîëü øèã ºíãºëºã õàðàãäàíà
Ýðäýíèéí øèìò àðèóí òóíãàëàã óñ
Ýíäõèéí àìüòíû óíäàà áîëîí õºðñèéã ÷èéãýýð òýòãýíý
Óóëûí ñóãà, áýë òàë, óðñãàë ãîëûí óóæèì õºíäèéã
Óðóóäàí ÿâàõàä õÿçãààðã¿é þì øèã ¿çýãäýíý
Õºõ óíèàð òàòñàí õºâ÷èéí óóëñ ñ¿íäýðëýæ
Õºâºí öàãààí ¿¿ëòýé ø¿ðãýí íèéëýõ íü
Íóòãèéã çàõòàé þì øèã õàðàãäóóëíà
Íóðóóã çààãòàé þì øèã ñàíàãäóóëíà
Õàäàðõàã ñàéðûí õàéëñ, á¿éëñ ìº÷𺺠äýëãýð¿¿ëæ
Õàíãàéä óðãàñàí õóø, óëèàñ íàâ÷àà íàìèëçóóëíà
ªòãºí øóãóé íü ñàìðààð áàÿí
ª÷¿¿õýí õýñýã áóò íü ÷ æèìñýýð àðâèí
Àð ìîíãîëûí Îðõîíû õºíäèéä îðøèæ áàéñàí
Àðâàí ãóðàâäóãààð çóóíû ¿åèéí íèéñëýëä,
Àðãà óõààí õýðýãëýæ õèéñýí àëäàðò ìºíãºí ìîäûã
Àð õºâ÷èéí öàãààí õóñ áàéí áàéí ñàíàãäóóëäàã
Õàíãàéí íóòàã ÷ ¿íýõýýð ñàéõàí þì ãýæ
Õàæóóä ñóóñàí ãîâèéí íàéç ìààíü õýëýâ
¯¿íýýñ äóòàõã¿é ñàéõàí ãàçàð ãîâüä ÷ áèé
¯çýìæ òºãñ ñàðóóë óóäàì íóòàã þì ø¿¿
Íàìðûí ñàëõèíä ãàíõàõ òààíûí öýöãèéã õàðàõàä
Íàäàä ÷ òàíä ÷ òààëàìæòàé áîëíî ø¿¿
Í¿ä àëäàì öºëä áýë÷ýýðëýí ÿâàà ìàë
Í¿¿äýëëýí ÿâàà çýýð, íóòãèéí õàä ÷óëóó ýíý á¿ãä
Çýíäìýíý ýðäýíèéí ¿ëãýðèéí èä øèä øèã
Çýðýãëýý ãýäýã ¿çýãäýë áîëîí æèðýëçäýã
Çýðýãëýý ÿðàëçàõ íü
Óðëàæ õèéñýí èõ áàðèìàë øèã
21

22
Óðãàæ äýëãýðñýí îé ìîä øèã
Áîñãîæ á¿òýýñýí õîò, ñóóðèí øèã
Áîîæ õààñàí õèéìýë íóóð øèã
Äàâõàð äàâõàð äàëàí øèã
Äàâàà ã¿âýý óóë øèã õàðàãäàíà
Õàðæ ÿâààãààðàà õàíãàéíõàà òóõàé ýíä ºã¿¿ëüå
Õàðèí ãîâèéí ãóàã ¿çýæ, äàðàà õýëüå
¯íýò ñàéõàí õàíãàéí íóòãààð ÿâàõàä
ªí㺠á¿ðèéí öýöýã ç¿ã á¿ð íàìèëçàíà
Ìÿíäñàí óòàñ ñýìýëñýí þì øèã íàðèéí õÿëãàíà
Ìÿíãà ò¿ìíýýðýý õîøóóðàí õàëèóðíà
Ñýðæèãíýñýí ñàëõè èëáýõ àäèë ¿ëýýõýä
Ñýðæìÿäàã öýöýã ñýâýãíýíõýí ãàíõàíà
Æàëãûí õºâººã ýìæèíõýí óðãàñàí
Æàìúÿíìÿäàã çàéã¿é øàðãàëòàæ ¿çýãäýíý
Óóëûí ñóãàíä ¿ðæñýí õóíõààðûí öýöýã
Óðàãø õîéøîî íàéãàëçàí õàðàãäàíà
ßìàð ñàéõàí ºíãºòýé öýöã¿¿ä âý?
ßàæ ¿¿íèéã õèâñòýé æèøýýëýõ âý?
Öýýíèéí ÿãààí öýöýã, á¿õíèé äóíäààñ
Öýâýð ºí㺺𺺠ÿëãàð÷, ç¿ñýýðýý òîäîðíî
Õºâ÷èéí õºðñºíä óðãàäàã Çýä öýöýã
Õ¿ðýíòýæ õàðàãäàõ íü ñýòãýëä íèéëíý
Äàâààí äýýã¿¿ð çýðýãöýí óðãàñàí,
Äàëàí ò¿ð¿¿ öýöýã ýíä òýíäã¿é ñýðâèéíý
Òýìýýí ñ¿¿ë õýìýýõ íýãýí ç¿éë öýöýã
Ò¿¿ãýýð ¿¿ãýýð äýðâèéíõýí óðãàæýý
ªíãºò öýöýã òàòàãäàæ ¿íýðò íàâ÷èíä ýðãýëäñýí
Ýðýýí öîîõîð ýðâýýõýé ýíä òýíäã¿é íèñýöãýýíý
Øàð àíãèð äýãäýýõýé þóãàà äàãóóëàí
Øàíäûí õàâèàð õàíõàëçàíà
Òîõîéí ìºðãºö㺺ð òîãîðóó øóâóó òîì òîì àëõëàí
Òîëãîé õ¿ç¿¿ãýý ãîîõîëçóóëàí òîîìñîðã¿é çóãààëöãààíà
Íóóð öººðºìòýé ãàçðààðàà
Íóãàñ ãàëóó îëîíòîé
Áóëãàí àéìãèéí íóòàãò
Áóëãà ìèíæ ÷ îðøäîã
Áóãà ñîãîî ÷ àìüäàðäàã
Ñàðëàãèéí õ¿äýð áóõíóóä ñàâãàà áàâàéëãàæ
Ñàõëàã ñ¿¿ëýý îîäîéëãîæ ñàëàõ øèíæã¿é ìºðãºëäºö㺺íº
Õàéíàãèéí òîì øàðóóä
Õàæóó íàëóóãààð áýë÷ýýðëýæ
¯õýð îëîí ñ¿ðýã íü
¯ðæèæ îëîí áîëæýý
Öýýëèéí óñ íü öýëãýíýñýí

Öýöýã íàâ÷ íü äýëãýðñýí
Ýíý ¿çýñãýëýíò íóòàã áîë
Ýõ îðíû ìèíü ãîîëèã áóëàí
¯çýñãýëýíò ñàéõàí èéì íóòàãò ¿å çàëãàìæëàí èðñýí
¯é îëîí ìààíü æàðãàëòàé ñóóæ, àçòàé àìüäàð÷ áàéíà
Øèíýõýí òîñãîíû áàðèëãóóä òîäõîí ãýã÷ íü öàéðíà
Øèëèéã îðîîñîí óòàñíû ëîíõóóä õóðö íàðàíä ãÿëàéíà
Øóãàìûí øóëóóí çàì ñóìûí òºâ ð¿¿ ÷èãëýíý
Øóóäàí 纺ñºí ìàøèíóóä
Øóóðõàé ãýã÷ýýð çºðö㺺íº
պ人 íóòãèéí øèìò õºðñºíä
Õºõðºí íîãîîðîõ ºòãºí òàðèàíû ¿ðèéã
Àëòàí øàð áîëîõîîð íü õóðààí àâàõààð
Àâàðãà òåõíèêýý àëü õýäèéí çýõýöãýýæýý
Ñààìûí ã¿¿íèé óíäàðñàí àçàé áóóðàë àéðãàà èñãýöãýýæ áàéíà
Ñààëü÷èí á¿ñã¿é÷¿¿ä ¿íýýãýý ñààæ
ªòãºí ñ¿¿ãýý áÿëõàëçóóëæ, ºðºì òîñîî õèéöãýýæ áàéíà
Èéì èäýý õàéðëàäàã ýðäýíèéí ñ¿ðãýý ºñãºæ
Ýíýíýýñ èë¿¿ ñààæ, õýçýýíýýñýý äàâóó àìüäðàõ ãýæ
Õàäëàíãàà øèìòýéä íü õóðààõààð àæèëä øàìäàæ áàéíà
ªâñºº ºëòýéä íü àâàõààð õ¿÷ýý äàé÷èëæ áàéíà
Áàãààñàà ýíý íóòàãòàà èäýýøèæ èðñýí
Áàÿñãàëàí òºãºëäºð íóòãèéí õ¿ì¿¿ñò
Èíãýæ õºäºëìºðëºõººñ
Èë¿¿ ñàéõàí þó áàéõ áèëýý ãýæ
Èõèéã á¿òýýæ èðýýä¿éäýý ýðìýëçýöãýýæ áàéíà
Õàìàã îëíîîðîî õàìòàð÷ õàâü íóòãààðàà ýâëýñýí
Àðäóóä ìààíü àæèëëàñíûõàà õýðýýð àâ÷,
Õèéñíèéõýý õýðýýð õýðýãëýæ áàéíà
Öîã æàâõëàíòàé àìüäðàëä ÷èíü áàõàðõàæ,
Öîâîî áààòàðëàã õºäºëìºðò ÷èíü øèíèéã õ¿ñüå
Áàÿðëàñàí ñýòãýëýý èëýðõèéëýõ ãýýä,
Áààõàí íóðøæýý ãýâýë ºðøººãººðýé
1961 îíû 7-ð ñàðûí 27
Áóëãàí õîò
23

ÍÀÌÐÛÍ ¯ÄÝØ
Ìàíäàõ íàðûã õýí ÷ õ¿ñäýã
Ìàíàéä íàð óäààí ÷ òóñäàã
Àìüòàí á¿õíèéã ãèéã¿¿ëýã÷
Àìüñãàëàã÷ áîëãîíûã ñýðãýýã÷
Àëòàí øàð íàð àÿëñààð
Àëñ áàðóóí òàëä õ¿ð÷ áàéâ
Õºðñò äýëõèéí òýð ºíöºã ãýãýýðýí
Õºõ îãòîðãóéí ºðíºä õàÿà øàðãàëòàâ
Ýðò óðüäààñ ñààõàëòàæ èðñýí õî¸ð åðòºíö
Ýðãýæ òîéðîõ çàìäàà ìýíäëýí çºðäºã
Òàíàé ýíý òàëä ºíººäðèéíõºº ó÷ðàëûã çàâñàðëàæ
Òàâòàé äàõèí èðýõ ºã뺺 íèéëüå ãýýä
Òàâèëàíãàà äàãàæ ÿâàà íàðàí
Òàíèëöàæ äàññàí ãàçàðòàà õýëëýý
Ýýâýðëýí äóëààöóóëæ,
Ýíõðèéëýí õàéðëàäàã íàðàí
Ýíä îðøäîã áèäíèé àçààð
Ýðò ¿¿ðýýð ýðãýæ òóÿàðäàã
Áóöàõûíõàà ºìíº öàöðàãààðàà
Áóìàí ç¿ãòýý äîõèí ¸ñîëäîã
Òýãñýýð íàðàí òýðòýý óóëûí àðààð
ßðóóõàí òóíãàëàã áîëñîîð
ßãóóõàí ãýã÷ýýð øèíãýæ ýõëýâ
Ìàíàé íóòãèéí ºíäºðëºã á¿õýí
Ìàíäìàë íàðûã óãòäàã àäèë
Ýçýëñýí áàéðûíõàà õýðýýð îðîéí íàðûã òóñãàæ
Ýëýãñýã äîòíîîð ò¿¿íèéã ¿äýæ ýðòõýí óóëçàõàà õ¿ñýâ
Ñèéìèéñýí ¿¿ëèéí äîîãóóð
Ñýðòèéñýí óóëûí äýýã¿¿ð
Øèíãýæ áàéãàà íàðàí àäèë äàëä îðîâ
Øèðòñýí ç¿ã á¿ðèéí áàðàà áºðòèéâ
Ñ¿¿ìýëçñýí ìîäíû ¿ç¿¿ð
Ñ¿¿ë÷èéí óäàà ¿çýãäýâ
¯äøèéí á¿ðýíõèé ä¿íõèéæ
¯é ò¿ìýí ãàðèã ãÿëàëçàâ
Ìàðãààø ýðò áîñîæ
Ìàíäàõ íàðàà óãòàíà ãýýä
Ìàíàé ãàçàð àìàð÷
Ìàíõàéí íàëàéæ íîéðñîâ
1961 îíû 12-ð ñàð
24

ÕÝÝÐ ÒÀË
Õýýð òàë ìàíàéä èõòýéã
Õýí á¿õýí ìýääýã
Ýíý òàëûí õààíààñ íü ÷ õàðñàí àðâèí
Ýíý áýëèéí àãààð õýçýý ÷ ãýñýí àðèóí
Ò¿¿ãýýð ÿâàõàä ìàãíàé òýíèéäýã
Ò¿¿íèé óóäàìä ñýòãýë öýëèéäýã
Ýíä àÿëæ ÿâàõàä àÿòàéõàí
Òýíä àìüäàð÷ áàéõàä òàâòàéõàí
Í¿ä àëäàì ýíý òàëûí
Í¿¿äýë÷èí îëîí àðä
Íýãäýëä ýëñýæ îðöãîîñîí
Íýðòýé ÷ àìüäðàõ áîëöãîîñîí
Óñààð òýòãýâýë æàðãàìààð íóòàã
Óðãàìàë îéòîé ÷ áîëìîîð íóòàã
Òàðèàëàí õàäëàí ÷ äýëãýðíý
Òàðèìàë æèìñ ÷ öýöýãëýíý
Òèéì ¿å õýçýý ÷ èðíý
Òýð öàãèéã áèä ò¿ðãýòãýíý
1962 îí
25

ÏÈÎÍÅÐÓÓÄÄÀÀ
Õóó÷èí íèéãìèéã õîâõ öîõèæ
Õóâüñãàëò æóðìûã òîãòîîõîä
Òóëãàðñàí ñààä ÷ èõ áàéæýý.
Òóóëñàí çàì íü ÷ áààòàðëàã àæýý.
Áàéãàëèéã õàâðûí öýöýã ÷èìäýã áîë
Áàäðàëûã òà íàð áàñ ãî¸äîã.
Àçòàé òºðñºí áàãà÷óóä òà íàð
Àæèë ýðäìèéã õîñëîí ñóð÷
Àóãàà ñàéõàí ýõ îðîíäîî
À÷èé íü õàðèóëàõ ¸ñòîé áèëýý.
Óðüäàõ íèéãìýýñ ¿ëäñýí ìóó á¿õíèéã õàëæ,
Óðàãø äàâøèõûí ñàéí á¿õíèéã ýçýìøýýðýé!
Ìàðòëàà ãýæ àæèë óäààøðóóëäãèéã ¿¿ðä öýýðëýæ,
Ìàðãààø ãýæ õýðýã õîøëóóëäãèéã ýöýñëýýðýé!
Ìýäýõã¿é, ÷àäàõã¿é ãýäãèéã îðõèæ,
Ìýäíý, ÷àäíà ãýõ áîëòëîî ñóðààðàé!
Áàéõã¿é, á¿òýõã¿é ãýõèéí îðîíä
Áàéíà á¿òíý ãýæ ÷àäàõóéö àæèëëààðàé!
Ýâ õàìòûã ãàðäàí áàéãóóëàõ òà íàð,
Ýðäýì ìýäëýãýýð æèã¿¿ð õèéãýýðýé!
1963 îí.
26

ǯ¯Í ÍÓÓÐ
Áàÿñãàëàí òºãºëäºð àìüäðàëûã
Áàõäàæ ÿðèàä õàíàäàãã¿é
Áàéãàëèéí ãî¸ ¿çýñãýëýíã
Ìàãòàæ äóóëààä áàðäàãã¿é
Óðãàñàí øóãóé òààëàìæòàé
Óíàñàí ãàçàð æàðãàëòàé
ªññºí íóòàã òààòàéõàí
ªíäºð õàíãàé àÿòàéõàí
Õºâñãºëèéí òºâèéí ºìí¿¿ð
Õºâ÷èéí ºíäðººñ óðäóóð
̺ðºí ãîëîîñ õîëóóð
̺ñò õîîëîéãîîñ öààãóóð
Çóíû öàã èðýõýä
Ç¿¿í íóóð öýíõýðëýäýã
Óóäàì íóóð äîëãèîëæ
Óñíû øóâóó ýãøèãëýäýã
Àíãèð ãàëóó ãàíãàíàæ
Àìüòàí á¿ð öýíãýäýã
Ñàðóóë õºíäèé öýöýãëýæ
Ñàíò òîëãîä ÷èìýãëýãääýã
Õºâ÷èéí îé íîãîîð÷
Õºõºº øóâóó äîíãîääîã
Öîãòîé îíä îðñîí
Öîõèîò íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ
Õóäãèéí ýõýýð ºâºëæèã÷èä
Õóóðàé 纺ëºí㺺ð íóòàãëàã÷èä
Öóâàð÷ í¿¿æ èðýýä
Öóòãàëàí äýíæýýð áóóöãààäàã
Øèíý ãàçàð áóóæ
Øèìò òîñîî õîëüäîã
Àãü ¿íýðòñýí ýíä
Àéðàã òàðàã íü àðâèæäàã
Àõ ä¿¿ãýýðýý îéðòîæ,
Àéë õàâèàðàà ñààõàëòàæ,
Öàðìûí ñýð¿¿íèéã äàãàæ,
Öàãèéí ñàéõíûã ºíãºðººäºã
Òàâàí õîøóó ìàëàà
Òàë á¿ðäýý áèë÷ýýðë¿¿ëæ
Òàðãà õ¿÷èé íü àâàõóóëæ
Òàíñàã èäýýãýý õóðààäàã
Ó÷èðñàí íóòàãòàà èðýõýä
Óíäààññàí þì øèã áîëäîã
Óóð àìüñãàëààð íü ñýðãýæ
27

28
Óñ àãààðààð íü òýíõýýðäýã
Õîëõîí áèø òýð ¿åä
Õîöðîãäìîë áàéñàí àðä
ª÷èãäðèéí çîâëîíã ãýòýëæ
ªíººäðèéí æàðãàëä õ¿ð÷ýý
Ñ¿ðýã ìàëàà ºñãºæ
Ñ¿¿ öàãààãàà áÿëõóóëíà
Áèøðýëèéí õàðàíõóéã ãàòàëæ,
Áè÷èã ¿ñýãòýé áîëñîí áàéíà
ªâ÷èí ýìãýãýýñ àíãèæèð÷
ªíºð áàÿí ºñºö㺺íº
Ñóðãóóëü ñî¸ëîî õºãæ¿¿ëæ
Ñóóðèí áàðèëãàà áîñãîöãîîíî
ªñâºðèéí õ¿¿õäèéí öààíà
ªðãºí çàì öýëèéíý
Øèíý Èäýðèéíõíèé ºìíº
Øèëäýã èðýýä¿é ãýðýëòýíý
1964 îíû 6-ð ñàð
Øèíý-Èäýðèéí òºâ

ØÀÀÌÀÐ
Íàìðûí õàíãàé øàðãàëòàæ
Íàìàíãèéí îðîé áóóðàëòàíà
Óãàëçàëñàí ãîë ãÿëàëçàæ
Óóëûí õºíäèé óðóóäíà
Àëèì æèìñíèé öýöýðëýãýýñ
Àÿòàéõàí ¿íýð àíõèëíà
Ñýíãýíýñýí òýð ¿íýð
Ñýðâýíãèéí òîõîéãîîñ ¿¿ñæýý
Îðõîí Ñýëýíãý íèéëæ
Îëîí ãîëûã óóëçóóëíà
Ñýðâèéñýí ãîîëèã íàðñ
Ñýëýíãèéí òîõîéã ÷èìíý
Ýðäýì óõààíû õ¿ì¿¿ñ ÷
Ýð÷èìòýé õºäºëìºðèéã ãàðãàæ
Æèãäõýí óðãàñàí îéã
Æèìñíèé ¿ðýýð ãî¸æýý
Òóæèéí øèã¿¿í îé
Òóíãàëàã Îðõîíä òóñàõ íü
Óÿíãûí ø¿ëýã øèã áîëæ
Óðàí çóðàã øèã õàðàãäàíà
Øèìò õºðñëºã òýíäýýñ
Øèíý ¿ð ãàðãàæ,
Àëèì æèìñ óðãóóëæ
Àðâèí óðãàö õóðààãààðàé
1964 îíû 9-ð ñàð
Øààìàð
29

ÃÎÂÈÎÐ ßÂÀÕÀÄ
I
ªíäºð õàíãàé íóòàã ìèíü
ªäðèéí çàéòàé õîöîðëîî
ªðãºí èõ òàë ìèíü
ªã뺺 ýðò ºíãºð뺺
Çàäãàé óñ õîâîð
Çàõã¿é ãîâü îéðòîíî
Óðãàìàë ºâñ øèíãýð÷
Óõàà ýëñ èõýñíý
Òýðõèéí ñàðëàãèéí îðîíä
Òýìýýí ñ¿ðýã íàëàéæ
Íàìõàí áóòòàé íóòàãòàà
Íàìóóí áèë÷èæ ÿâöãààíà
Çýë¿¿ä õýýðèéí çýýð
Çýðýãëýý øèã æèðèéíý
Óóëûí îðîéí öààíààñ
Óãàëç àðãàëü ÷ äàðõàéíà
Õàäàíä àâèðñàí ÿíãèð
Õàðàéæ äýâõðýí ä¿¿ëíý
Òàëûí ÷èìýã òàõü
Òààëàìæààð ÿâíà
Õóðìàñòûí õºëºã íýðòýé
Õóëàíãèéí òîîñ ÷ ìàíàðíà
Õàëèóí ãîâèéí õàâòãàé
Õàëáèëçàí òýøèæ òàâàðíà
Àëòàí àëäàðòàé óóë
Àëü õýçýýíèé õàðàãäàíà
Öîíæèéí îëîí òîëãîä
Öîõèî õàä øèã ñ¿íäýðëýíý
Íýìãýõ íýðòýé óóë
Íýëèéí ä¿íõèéæ óõààðíà
Òýí¿¿í òýð íóòãààð ÿâàõàä
Òýíãèñ äàëàé ñàíàãäàíà
Ãóðèëûí ãîâüä õ¿ðýõýä
Ãóëãàìàë íàðèéí ýëñ íü
Òýðýãíèé äóãóé ÷àíãààæ
Òýãøñýí õóðäûã õàñíà
II
Õîíèí ã¿ðâýë ã¿éíý
Õîðõîé ãîëèî øàãøèíà
Á¿ãýýíèé õîîëîéä èðýõýä
Á¿ãäèéí ñîíèðõëûã òàòíà
Óëààí íîãîîí øóâóóä
30

Óóë õàä øèã ¿çýãäýíý
Óðüä äýýð öàãò
Óóäàì ýíý õºíäèé
Àìüñãàë íü îíäîî áàéæýý
Àìüäðàë íü ÷ ººð áàéæýý
Çóóí ñàÿûí òýðòýý
Çóí ºâºë àäèë áàéæýý
Îëîí ãàëàâûí ºìíº
Îé ìîä ÷ áàéæýý
Àëñ òýðòýý öàãò
Àðàë õîéã ÷ áàéæýý
Öýíõýð íîìèí ãîâüä
Öýðäèéí ãàëàâûí àäãóóñ
Àìüäàð÷ áàéñàí ¿åäýý
Àâàðãà öîãòîé áàéæýý
Ëóò àìüòíû
ßñûã îëöãîîãîîä
Ëóó ìºí ãýæ
ßðüöãààäàã áàéæýý
Ýðýë ñóäëàë ýðõýëñýí
Ýðäýìòýí ìýðãýä èðæ,
Ãàçðûí òîãòîö õýìæèæ
Ãàëàâûí ¸ñûã øèíæèíý
III
Ãîâèéí àðäûí õýðýãëýäýã
Ãî¸î öóëõèð ¿ðæèíý
Çàãèéí øóãóé óðãàñààð
Çàõã¿é ýëñèéã ýìæèíý
Õ¿äýð ÷èéðýã çàëóó ýð
Õóäãààñ óñ òàòíà
Òýìýý óíàñàí á¿ñã¿é
Òýíä ìàëàà îðóóëíà
Øèëäýã õºäºëìºð ºðíºæ
Øèíý àìüäðàë îðãèëæ
Áàÿíëèãýýñ òàðèà õóðààíà
Áàÿíãîâèîñ áàéöàà àâíà
Òîñãîí ñóóðèí áàðèãäàæ
Òîìõîí õîò òîäîðíî
Ñóðãóóëü ñî¸ë õºãæèæ
Ñóìûí àðä áîëîâñîðíî
Óñàðõàã îéò õàíãàéí áèä
Óóäàì èõ ãîâèéíõîíäîî
Àæëûí àìæèëòûã õ¿ñýæ
Àøäûí ñàéíûã åðººå…
1964 îíû 10-ð ñàð
Áàÿíãîâü, Á¿ãýýíèé õîîëîé
31

ÑÀÉÍ ßÂÆ ÈÐÝ ¯¯?
ÃÅÐÌÀÍ ÒÈÒÎÂ
32
Îãòîðãóéä õººðºí íèñýõäýý
Îð÷ëîíã òîéðîí àÿëàõäàà
Ìÿðàëçñàí ãàðèãóóäûã àæèãëàæ,
Ìàíàé äýëõèéã ºíäðººñ õàðæ
Òèâ á¿õíèéã äàéð÷
Òýíãèñ á¿ðèéã àëãàñàæ,
Îíãîöîî æîëîîäîæ,
Îãòîðãóéã ñóäàëæ,
Óíä õîîëîî èäýæ,
Óíòàõ íîéðîî àâ÷,
Àâñàí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ
Àæèãëàõ á¿õíýý ã¿éöýòãýæ
Àÿíûõàà ñîíèíûã
Àãààðààð äàìæóóëæ,
ßâæ èðñýíä ÷èíü
ßìàð ÷ òèâèéí íàéç òàëàðõàæ áàéíà
̺íõèéí ãàâüÿà áàéãóóëñàíä ÷èíü
Ìîíãîë íºõºä ÷èíü áàÿðëàæ áàéíà
Õàí ãàðäèéí æèã¿¿ðòýé
Õàòàí áîëäûí ÷àäàëòàé
Òàíààðàà áèä áàõàðõàíà
Çà òà ÿâñàí ñîíèíîî ÿðüæ ºãíº ¿¿?
Çàìûíõàà òýìäýãëýëýýñ õýëæ ºãíº ¿¿?
Åðòºíöèéí òýð õàâüä ÷èíü
Åð áóñ þó áàéíà âý?
Îãòîðãóéä î÷ñîí çàìä ÷èíü
Îíö àíõààðóóøòàé þó áàéíà âý?
Ýðãýæ ä¿¿ëñýí ãàçðààð ÷èíü
Ýðäýìä ñîíèðõîëòîé þó áàéíà âý?
Àëñàëæ õººðñºí òýð ãàçðààð ÷èíü
Àìüäðàëä õýðýãòýé þó áàéíà âý?
Ìîðèëæ òàâòàé çî÷ëîîðîé
Ìîíãîë íºõºäòýéãýý óóëçààðàé
Ýðãýæ áóöàæ õàðèõäàà
Ýýæ ààâûíõàà ìýíäèéã ýðýýðýé
Àéë÷èëæ áàéãààä õàðèõäàà
Àðä ò¿ìýíäýý ñàéí ñàéõíûã åðººãººðýé
Ýíõèéã áýõæ¿¿ëæ,
Ýðäìèéã õºãæ¿¿ëýõýä
Õ¿÷èðõýã Ǻâëºëòèéíõýíä
Õºðø ìîíãîëûí àðä áèä
Õ¿ñëèéíõýý ñàéíûã åðººå.
1961 îí

ÀÞÓËÒ ÕÀËÄÂÀÐ
Àëòàí àìèà õàéðëàã÷
Àìüäðàëûí àçûã õàéã÷
Àþóë á¿õíýýñ ñýðãýìæèëäýã
Àâðàëòàé áîëãîíûã ýðäýã.
ÄÎÕ ìýòèéí õàëäâàðòàé
Äîðíîä ºðíºäã¿é òýìöýæ áàéíà
ÄÎÕ-òîé òºñòýé õàëäâàðûã
Äîòðîîñîî ÷ îëæ áîëíî
Óóõàä çóãààòàé ãýýä
Óõààí àëäóóëäàã àðõè.
Ç¿ãýýð, ç¿ãýýð ãýæ çàëãèëóóëààä
Ç¿ðõ õîðëîäîã àðõè.
Ãàéõóóëàí íàðãèñààð
Ãàëçóó áîëãîäîã àðõè
Äîòíî÷èëîí îíãèðñîîð
Äîëîî õîíîã ìàíñóóðóóëäàã àðõè
Äîòðîî çàñíà ãýýä
Äîðîéí òóéëä õ¿ðãýäýã àðõè.
Õýë ÿðèàã íü ýýäð¿¿ëíý
Õýëòãèé, õàçãàé ãèøã¿¿ëíý.
Õýð¿¿ë çîäîîí ¿¿ñã¿¿ëíý
Õýðýã òºâºã ºä¿¿ëíý.
Ç¿¿äíèé äîíòîé áîëãîäîã
Ç¿ñ öàðàé äîðîéòóóëäàã
Äîòóóð ýðõòýí õÿìàð÷
Äîîø, äýýø ã¿éëãýíý
Õààëãà, øàò ýçýìäýæ
Õàëäâàðûí áóçðààð
Õàðñàí á¿õíèé îéã ãóòààíà
Ààâ ýýæèéãýý òàìëàíà.
Àâãàé õ¿¿õäýý òàð÷èëãàíà.
Õàìààòàí ñàäíàà õàëãààíà.
Õàâèéí àéëûã çàëõààíà.
Ýëýã Ẻð ãýýä
Ýíä òýíäã¿é ºâòãºíº
Ýñ á¿ðèéã ýëýãä¿¿ëíý
Ýöñèéí çàì ðóó ò¿ëõýíý
Äýýäñèéí çàðëèãèéã äýìæèíý ãýýä
Äýìèé öàãàà ¿ðýãä¿¿ëáýë
Äýíòýé, äóíòàé íýã íü
Äýýðýýñ íü áàñ íýìýãäýíý
Öààø, íààø íü ò¿ëõýëã¿é
×àäàõ ìýäýõýý õèéöãýýå!
33

34
Õàéðàí ñàéõàí Ìîíãîë ìèíü
Õàëòàé óñàíä æèâýõ âèé äýý
Õàðàìñàë ãàñëàíä õ¿ðãýõ âèé äýý
Ýì÷èä õàíäàæ ýì÷ë¿¿ëýõýýñýý
Ýð çîðèãèéí òýâ÷ýýð èë¿¿ äýý
Áààòàð óäàìòàé ìîíãîë ýð
Áàéÿ, áîëú¸ ãýýä
Áîäñîí ñàíàñíàà
Áîëãóóëæ áèåë¿¿ë!
Àðñëàí íà÷èí áºõòýé îðîí
Àþóëò ýíý õîðûã
Àâðàãà, çààíûõàà áÿðààð
Àðèëãàæ äèéëýõ òýíõýýòýé
¯íäýñ óãñààãàà ºì㺺ëæ
¯å ¿åèéí ¿ðñ çàëóóñûã
¯éëò ýíý õîðíîîñ ¿¿ðä ñýðãèéëüå!
Àðèóí ðàøààí àéðãààðàà
Àðõèíû õîðûã äàðæ
Àçòàé àÿòàéõàí æàðãàöãààÿ.
1998.8.12.

ÖÝÖÃÈÉÍ ÄÀËÀÉ
(Ö.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí 90 íàñíû îéä)
Ãàçàð íýðòýé äýëõèé,
Ãàäààä, äîòîîä äàëàéòàé
Ãàäíàà ÷ äîòðîî ÷ ýðäýíýñòýé,
Óóäàì ìàíàé äýëõèé
Óñ, ìºñºí òýíãèñòýé
Óñàí äàõü óðãàìàë àìüòàí íü ãàéõàëòàé õà÷èí
Óóäàëæ àâ÷ ¿çâýë èëðýõ þì íü èë¿¿ èõ ñîíèí
ªíäºð, ºíäºð óóëñòàé
ªòãºí øèã¿¿ øóãóéòàé
ªðãºí òýí¿¿í òàëòàé
ªâºë人 õ¿éòýí íóòàãòàé
Á¿õýëäýý äýëõèé òºñòýé
Á¿ñ á¿ñèéí òºðõòýé
Öýíõýð òýíãýðèéí îðîí ãýæ áè
Öýëìýã äýýâýðòýé òýð Ìîíãîë ãýäýã öîëòîé
Öýöãýýð áàÿí ò¿¿íèéã
Öýöãèéíõýý ºí㺺ð á¿õíèé í¿äèéã áóëààíà
Öýöýã íàìèëçàõ íü õýíèé ÷ ñýòãýëèéã ìÿëààíà
ßìàãò ò¿ð¿¿ëýí óðãàäàã öýöýã
ßðãóé ãýäýã ãóíøèíòàé
ßðóó íàéðàã çîõèîëûí
ßðãóé íü Íàöàãäîðæ ÿðèàíã¿é ìºí
Ìèíèé òºðñºí íóòàã
Ìîíãîëûí ñàéõàí îðîí áàäàã
Ýðòíýýñ ýãøèãëýí ø¿ëýãëýäýã çàíøèëòàé
Ýä¿ãýýãèéí ìîíãîë õ¿ì¿¿ñèéí àÿ ìºí
Äàðààãèéí õàâàðñàä öýöýã íü
Äàìäèíñ¿ðýí ãýæ
Äàÿàð ÿðèëöäàã íü ¿íýí
Äàãóóë õîé÷èéí àðâàí öýöã¿¿ä íü
Äàõèí àõèí òºðäºã
Òàâàí òºðëèéí ìàë
Òàë, óóëààð áýë÷èíý
* * *
Òàðàã, ºðºì ãýäýã
Òàíñàã èäýýãýý òààëæ õ¿ðòýíý
Öýíõýð òýíãýðèéí îðîí
Öýöãèéí äàëàéí îðîí
Öýíäèéí õ¿¿ ÷èíèé òºðñºí îðîí
Öýöýí óõààíòàé ìîíãîë õ¿í
Öýãýý îëæ õºëºº ãèøãýõ óäàìòàé
35

Öýöýã äýëáýýëæ íàìèðàõ óëèðàëòàé
Àëñ ºíäðèéí òýðòýýãýýñ
Àëòàí ãàäàñ ãÿëàëçàíàà
Àëòàé, õàíãàéí óóëíààñ
Àëäàðò ìîíãîë öóóðàéòàíàà
1998.¯III.22
Õàâàðñàä ãýäýã öýöýã ÿðãóéí äàðàà óðãàäàã
Õàâàð ýðò óðãàäàã öýöýã ìàíàéä
10 áàéäãèéã íü óðãàìàë ñóäëàà÷èä òîãòîîñîí áàéäàã.
36

Á¯ÆÃÝÍ Æ¯ÆÃÈÉÍ ÖÎÌÍÎË

ÕÎØÓÓ ÍÀÀÄÀÌ
4 á¿ëýãò 6 ¿çýãäýëòýé á¿æãýí æ¿æãèéí öîìíîë
Óã çîõèîëä ãàðàõ ¿éë ÿâäàë íü õóâüñãàëûí ºìíºõºí ¿åèéí ìîíãîë îðíû
íýã õîøóóíû òºâä áîëæ ºíãºðñºí õýðãèéã ¿ç¿¿ëíý.
ÃÎË ÒÎÃËÎÃ× ÍÀÐ
×óëóóí- 21 íàñòàé
Õàéäàð- 24 íàñòàé
Çàõèðàã÷- 32 îð÷èì íàñòàé
Øàðàâ ëàì- 40 íàñòàé
Àÿãà÷ õ¿¿õýí- 25 íàñòàé
Áóñàä õ¿ì¿¿ñ
ÎÐØÈË
Õîøóó õèéä äýýð íààäàì áîëæ, õºë ¿éìýýí èõòýé òýð ºäºð íî¸í, õàòàí,
øàäàð ò¿øìýë, òîì ëàì íàð íààäàìíààñ ò¿ð çàâñàðëàæ, îðäíûõîî õàâüä
ÿìáàòàéãààð àìàðöãààæ áàéíà. Ýä íàðûí äóíä íî¸íû àãü ãîî á¿ñã¿é ×óëóóí
áàéëöàíà.
Àëàã í¿äòýé, òóíãàëàãõàí öàãààí öàðàéòàé ×óëóóíä õîøóóíû çàõèðàã÷
ñýòãýëòýé, ãýâ÷ ×óëóóí ò¿¿íä ñýòãýëã¿é. Áàñ õîøóóíû èõ ëàì Øàðàâ,
×óëóóíûã ñîíèðõäîã òºëºâòýé.
̺í õîøóóíû íààäàìä èðñýí õàðü õîøóóíû õàðö àðä Õàéäàð íà÷èí ãýã÷
í¿äýíäýý ãàëòàé, í¿¿ðýíäýý öîãòîé çîëáîîëîã íýãýí çàëóó. ×óëóóí îõèíû
ñýòãýëèéã ëóãøóóëàí õºäºëãºäºã áîëæýý. Õàéäàð ÷ ãîî á¿ñã¿é ×óëóóíûã
àæèæ í¿ä õàëüòðàõ áîëîâ÷, ×óëóóí îõèí ò¿¿íä òààëàìæòàé áàéãààã
îéëãîæ, ò¿¿íòýé àëü íýãýí àðãààð îéðòîõ íàéäâàðòàé áîëæýý. ×óëóóí
Õàéäàðòàé ò¿ð ÷ àòóãàé ó÷ðàõ çàìûã àÿãà÷ààðàà äàìæóóëàí õýë¿¿ëæ, ººðºº
óäàëã¿é äîòíûí õ¿¿õí¿¿äèéí õàìò îðäíîîñ íóóãäàí ãàð÷ õýýð îäíî.
Íýãä¿ãýýð á¿ëýã
Áºõèéí ñ¿¿ë÷èéí äàâààíû ºìíº õóðäàí ìîðü óðàëäàíà. ¯¿íä: Õàðâàñàí
ñóì øèã õàð õóðäààðàà æèðèéñýí àéðãèéí òàâàí ìîðèíû á¿æèã, áàñ õóðäàí
ìîðüòîé õýñýã õ¿¿õäèéí á¿æèã, ìºí õîöîð÷ ÿâàà ìîðüòîé õ¿¿õäèéí á¿æèã
òóñ òóñ ãàðíà. Õóðäàí ìîðèéã ¿çýõýýð æèðèéí àðä, ò¿øìýä, ëàì íàð ÷
öóãëàðñàí áàéíà. ̺í õóðäàí ìîðü ¿çýõýýð íî¸í õàòàí õî¸ð ÿâæ áàéãààä
ãýíýò àãü ×óëóóíòàéãàà äàéðàëäàæ, ò¿¿íèé ñýòãýë íýã ë çîâëîíòîé áàéãààã
àæèæ, ºõººðäºí òàéòãàðóóëàõààð öààø õóðäàí ìîðü óðàëäàæ áóé ãàçàðò
õàìò î÷èæ ñààòíà. Õàòàí íî¸í õî¸ð àãèéíõàà óéòãàðòàé í¿ä, çîâñîí öàðàéã
áàéí áàéí àæèãëàæ áàÿð öýíãýëèéí òýð ÿâäëààð ñààòóóëàõûã àëü áîëîõîîð
õè÷ýýíý.
39

40
Õî¸ðäóãààð á¿ëýã
Õîøóó õèéäèéí äýðãýäýõ îéò óóëûí ºí㺠á¿ðèéí ¿çýñãýëýíò öýöýã
íàéãàëçñàí òýð òàëä ×óëóóí àãü Õàéäàðûã õ¿ëýýñýýð ñýòãýë íü äîãäëîí
á¿æèãëýõýä ¿åèéí á¿ñã¿é÷¿¿ä íü ò¿¿íä òàëàðõàæ àÿ çàñíà. ×óëóóí õàíãàé
íóòãèéí ãî¸ ýðýýí öîîõîð ýðâýýõýé òîãëîõûã õàðæ óÿðàí á¿æèãëýíý.
Õ¿ëýýëã¿¿ëæ áàéñàí Õàéäàð ÷ ãàðàí èðæ õàéðûí ñýòãýëýý ×óëóóíä
èëýðõèéëýí õàðèëöàí á¿æèãëýõ íü òýäíèé ÿíàã àìðàãèéí ñàíààã ÿðóó òîä
áîëãîíî. Ãýòýë ×óëóóíû òàëûí íýãýí á¿ñã¿é èðæ õî¸ð àìðàãèéí óóëçàëòûã
íýí äàðóé çàâñàðëóóëàõ òóõàé ñýæèãòýé äîõèî ãýíýò ºãíº.
-Þó áîëîâ?
×óëóóíû àëõàì á¿õíèéã àæèæ áàéñàí áàëìàä çàõèðàã÷ ìºðäñººð ýíä èðæ,
Õàéäàðûã õàðü õîøóóíû ãóéëãà÷èí, íî¸íû àãüòàé ¸ñ àëäàí óóëçàâ ãýæ õàð
ñàíàà, õýðöãèé àâèðàà ãàðãàí ò¿¿íèéã áàðèõ äîõèî äàãóóëóóääàà ºãíº.
Çàõèðàã÷èéí çóéðãàí äàãàëäàã÷ íàð ò¿¿íèé òóøààëûã áèåë¿¿ëýõýýð
çàâäàæ õýðöãèéëýí á¿æèãëýõ íü èíýýäýìòýé. ×óëóóí öàðàéãàà óëàéëãàí
ñýòãýëèéí óãààñ çàõèðàã÷èéã çýâ¿¿öýõ áîëîâ÷ àÿûã íü çàñàæ Õàéäàðûã
áàðèâ÷ëàõûã õîðèãëîíî. Èíãýñíýýð, çàõèðàã÷ ÷ áàëìàä ÿâäëàà ò¿ð çîãñîîíî.
Ýíý äàëèìààð óóæèì áîäîëòîé Õàéäàð ÷ õýíýãã¿éãýýð ÿâæ îäíî.
Ãóðàâäóãààð á¿ëýã
Íààäàì äýýð íî¸í õàòàí, àãü, õîøóó ëàì çýðýã õ¿ì¿¿ñ ãîë àñàðò ÿìáà
¸ñëîëûí õóâöàñòàé èõýìñýã áàéäàëòàé ñóóöãààíà. ̺í òýíä íààäàì ¿çýõýýð
îëîí ò¿ìýí öóãëàðñíû äîòîð ëàì, õàð ýõíýð õ¿¿õýä, áàÿí ÿäóóñ ÿíç á¿ðèéí
õ¿ì¿¿ñ áàéëöàíà.
Õîøóó íààäìûí ñ¿¿ë÷èéí äàâààíä ¿ëäñýí õýñýã áºõ ÿðàëçòàë äýëöãýýíý.
Áºõ áàðèëäàæ ¿ç¿¿ðèéí ãóðàâ ¿ëäýíý. Õîøóóíû íýã áºõ õèé ìºðãºæ, íýã íü
Õàéäàðòàé áàðèëäàõ áîëîâ. Õî¸ð áºõ èíãýæ áàðèëäàæ áàéõàä ¿çýã÷èä ººðèéí
õîøóóíû áºõèéí òàëä áàéíà. Õàðèí Õàéäàðûí òàëä ãàíö ×óëóóíû á¿õ ñýòãýë
áàéíà. (áºõ÷¿¿äèéí á¿æèã)
Õàéäàð àðãà ÷àäëûã õîñëóóëàí õîøóó íî¸íû íýðò áºõèéã óíàãààíà. Íî¸íû
òààëàìæèéã õ¿ëýýñýí òýð áºõ èíãýæ õàðü õîøóóíû ¿ë òàíèõ íýãýí õàðö çàëóóä
äèéëýãäñýíäýý õîð íü õºäºëæ, õîøóóíû ýðõ áàðèã÷äààñ äýìæëýã àâàõ ãýñýí
áàéäàëòàé õàðàãäàíà. Õºëèéí ñàéä ëóéâàðäàæ äàõèóëàõûã îðîëäîâ. Õýäèéãýýð
õîøóóíû áºõ äèéëýýñýé ãýæ íààäàì÷èí õ¿ñýâ÷ ò¿øìýä, õºëèéí ñàéä íàðûí
îâ ìýõèéã æèãøèæ, ãýíýò Õàéäàðò òàëàðõàõ áîëëîî. Ãýâ÷ õîøóó ò¿øìýäèéí
òààëëààð àðãàã¿é Õàéäàð äàõèæ áàðèëäàâ.
Õàéäàð áàðèëäàæ áàñ äèéëýýä äýâýõ íü ¿íýõýýð æàâõëàíòàé (Õàéäàðûí
á¿æèã). ¯ç¿¿ðèéí õî¸ð áºõ ¿ëäýâ. ¯çýã÷ îëíû ñýòãýë ¿éìýëäýí ººð õîîðîíäîî
÷àíãà ÷àíãà ÿðèëöàöãààí íàìáàòàé áîëäîã íààäàì çàìáàðààã¿é áàéäàëä îðíî.
Íààäìàà õàðèéí õ¿íä àëäàõã¿é ãýæ õîøóóíû ýðõ áàðèã÷ íàð íü àðãà
ñ¿âýã÷ëýõýýð íààäìàà ò¿ð õîéøëóóëíà.
Íî¸íû øàäðóóä õîøóó íààäìàà àëäàõààñ àéæ àñàðäàà ñàíäðàí ¿éìýëäýíý.
Õàéäàðûã óíàãóóëíà ãýæ ëàì íàð ã¿ðýì õèéæ áàñ çàéðàí ÷ Ẻëíº. (Áººãèéí

á¿æèã) Ýíý á¿õýíä õîøóó çàõèðàã÷ ¿ë èòãýíý. Õàéäàðûã ÿàæ èéãýýä
óíàãóóëàâ÷ ×óëóóíû ñýòãýë ò¿¿íä ãàðöààã¿é õºòëºãäñºí ó÷èð òýñýí ÿäñàí
çàõèðàã÷ õîðò àðãà ýðæ ýõëýâ.
Çàõèðàã÷èéí äààëãàâðààð óëààí õ¿ðýí öàðàéòàé á¿ä¿¿í Øàðàâ ëàì øàâü
áàíäèàðàà Õàéäàðò õîð ºã¿¿ëýõýýð ÿâóóëíà.
Õàéäàðûã óíàãóóëàõààð ã¿ðýì, õàðààë õèéæ áàéãààã ìýäñýí ×óëóóíû
ñýòãýë øàíàëæ, çàõèðàã÷èéí í¿äèéã õàðèóëñààð íààäìààñ ñýì ãàð÷ ÿàðàí ÿâíà.
ĺðºâä¿ãýýð á¿ëýã
Õàäàðõàã óóëûí ìîäíû õàÿàíä áàðüñàí ýðýýí öîîõîð ìàéõíóóäûí
äýðãýä Õàéäàð ñóð õàðâàõàä áýëòãýæ ¿åèéí íºõäèéí õàìò áàé õàðâàæ áàéíà.
Øàðàâûí øàâü àðõàã õºõ áàíäè îíîñîí õ¿íä àéðàã ºã÷, îíîîã¿é õ¿íä ¿ë ºã÷
áàéíà. Ìýðãýí îíîñîí Õàéäàðò ºãºõººð õîðòîé àéðãàà àÿãàëíà.
Õàéäàð àâñàí àéðàãíààñàà óóõ ãýæ áàéòàë, ãýíýò ìîðèíû òºâºð㺺í ãàð÷,
×óëóóí îõèí ñàíäðàí äàâõèæ èðíý. (×óëóóíû á¿æèã)
Õàéäàð àéðãàà áóöààæ òàâèõ ãýòýë ëàì äàõèí áàðüæ ºãºõ ãýíý. Áóõèìäàæ
çîâñîíäîî àì íü öàíãàñàí ×óëóóí õóëòàé àéðãèéã Õàéäàðûí ãàðààñ ø¿¿ðýí àâ÷
óì õóìã¿é çàëãèëíà.
Ëàì õîðòîé àéðãèéã ×óëóóíû ãàðààñ ñàëãàæ àâàõ ãýñýí áîëîâ÷ àìæñàíã¿é.
×óëóóí ìóó ìýäýýã Õàéäàðò äàìæóóëàí õ¿ðãýæ àìæñàíäàà áàÿðëàí á¿æèãëýæ
áàéãààä öàðàé ç¿ñ íü õóâèð÷ ãýíýò ìóóð÷ óíààä óäàëã¿é íàñ áàðíà.
Èíãýæ õàéðûí ñýòãýë õàãàöëààð, õîøóóíû íààäàì ãàøóóäëààð òºãñºíº.
Öóãëàðñàí îëíû çàðèì íü çàëáèðàí ìààíè óíøèíà. Õàéäàð, ×óëóóíû
öîãöñûã òýâýð÷ àâààä öàãààí ýñãèé äýýð òàâèõàä òýíä áàéñàí õ¿ì¿¿ñ ñàíäàð÷,
èéø òèéø ã¿éíý.
Ëàì Øàðàâ èðæ, ×óëóóíûã õàðààä òýâäýí ãºëºëçºíº. Õîøóó íî¸íû îõèíûã
àëñàí íü õàðüÿàò õîøóóíû íî¸íû ºìíº, õààí ýçíèé õóóëèéí ºìíº, õàìãèéã
àâðàã÷ áóðõíû ºìíº õàð í¿ãýë áîëîâ ãýñýí áàéäàëòàé Øàðàâ ëàì ñàíäàð÷
çàõèðàã÷èéã èðýõýä áóçàð ñàíààãèé íü èë÷èëæ, áóõèìäàí ç¿õýæ ººðºº ãýìò
ÿâäëààñ çàéëàí ãàðàõûã áàéäàã ÷èíýýãýýðýý îðîëäîíî.
Öóãëàðñàí îëîí öºì, øóäàðãà áóñ ¸ñ ãàðãàñàí çàõèðàã÷, Øàðàâ ëàì õî¸ðûí
ç¿ã õàðæ ç¿õýí çàíàöãààíà. Àðäóóä ÷ òàøóóðàà áàðèí ãýìò õî¸ðûí ç¿ã õàðàí
àéìøèãã¿é çàíãàõ íü ñ¿ðòýé áºãººä ò¿ìíèé òýìöýë õóðöàäñàíûã èëýðõèéëíý.
ßìàãò îðäíûõîî ¸ñ æóðìûã ÿãøòàë áàðèìòàëäàã, íî¸í õàòàí õî¸ð
òàëèéãàà÷ îõèíîî õàðààä õàãàöëûí ãàøóóäàë ã¿í ãóíèõðàëä àâòàãäàæ ÿàõàà
ìýäýõã¿é çîãñîöãîîíî. Õàéäàð õàéðò ×óëóóíû öîãñûã ºðãºí ààæìààð õºäºëíº.
Òýãýýä Õàéäàð ¿åèéí íºõäèéí õàìò õàðãèñ çàñãèéí ýñðýã, õàðö îëíû
ñàíààã èëýðõèéëýí, íóì ñóìàà áàðüæ óðàãøàà òýì¿¿ëýí á¿æèãëýõ íü îëíûã èõ
òýìöýëä óðèàëñàí äîõèî áîëæ ºãíº.
Òºãñºâ
1964 îí
41

42
ÍÓÓÐÛÍ ÄÎÌÎÃ
“3 á¿ëýãò 6 ¿çýãäýëòýé á¿æãýí æ¿æãèéí öîìíîë”
Ýíý çîõèîëä õóâüñãàëûí äàðààõàí ¿åèéí Ìîíãîë îðíû õàðø õî¸ð
àíãèéã òºëººëñºí õ¿ì¿¿ñèéí çàí ñóðòàõóóíûã òóñãàí èëýðõèéëñýí
íýãýí ÿâäàë ãàðíà.
ÃÎËËÎÍ ÒÎÃËÎÃ×ÈÄ ÍÜ:
1. Ñ¿ðýí òàéæ- 24 íàñòàé
2. Ñ¿ðýí òàéæèéí ýõ, ýöýã õî¸ð õèæýýë õ¿ì¿¿ñ
3. Áàÿí Ãîìáûí ãàíö îõèí Öýðìàà –20 íàñòàé
4. Ãîìáûí çàðö ÿäóó àðäûí õ¿¿ Äàíçàí- 23 íàñòàé
5. Ñ¿ðýí òàéæèéí ãýðãèé- 20 îð÷èì íàñòàé
6. Àðä ºâãºí Äàíçàí- 70 îð÷èì íàñòàé
7. Áóñàä õ¿ì¿¿ñ
Íýãä¿ãýýð á¿ëýã
1-ð ¿çýãäýë
Õàíãàéí ìîäîðõîã ¿çýñãýëýíò óóëûí õàÿàíä áàéäàã íýãýí ºíäºð
õÿñààíû äýðãýä öýíõýð íóóð öýëèéí õàðàãäàíà.
Òýð õÿñààíû äýýð óðëàí çóðñàí Äàð ýõ áóðõíû ä¿ð òîäõîí ¿çýãäýõ
íü ò¿¿íèéã õýí íýãýí õ¿í ñýì ñàõèí òîðäîæ áàéäàã áîëîëòîé. Ãåîëîãè
õàéãóóëûí õýñýã õ¿í íóóðûí õºâººãººð ÿâæ çóðàã àâ÷ ýõ îðíû èðýýä¿éí
ñàéõíûã çºãíºí ÿðüöãààíà.
Õîò ãàçðààñ èðñýí áîëîëòîé òýäíèéã íóòãèéí çàëóóñ èõýä ñîíèðõîí
àæèëä íü òóñàëöãààíà. Áóðõíû ä¿ð á¿õèé õàäàí õÿñààíä áàéñàí íýãýí
ñîíèðõîëòîé ÷óëóóã õàéãóóë÷èä àæèæ, ò¿¿íýýñ õýëòëýí àâàõààð àëõàà
áàðüæ óðàãøèëíà. Ãýòýë íóòãèéí çàëóó÷óóäûí äóíäààñ íýãýí á¿ñã¿é
ãàð÷ èðýí àëõàà áàðüñàí õàéãóóëûí õ¿íä õàíäàæ, áóðõíû ýíý ä¿ðèéã
ýâäýæ áîëîõã¿é ó÷èðòàé ãýæ îéëãóóëàõûã îðîëäîíî.
Àëõ áàðüñàí çàëóó òýð á¿ñã¿éãýýñ ó÷ðûã ëàâëàí àñóóâàë ýíý
áîë ìàíàé íóòãèéí íýãýí ºâãºíèé ø¿òäýã áóðõàí òóë ¿¿íèéã ýâäýæ
ãýìòýýâýë òýð ºâãºí õýö¿¿äýõ áîëíî ãýæ á¿ñã¿é ¿ë îéëãîãäîõ þì ÿðèíà.
Õàéãóóë÷èä á¿ñã¿éí ¿ãèéã òºäèé ë îéëãîîã¿é ó÷èð áóðõàíòàé õÿñààíààñ
õýñýã ÷óëóó ýìòëýí àâàõààð çàâäàíà. Ãýòýë íºãºº á¿ñã¿é íàìàéã èðòýë
ò¿ð õ¿ëýýæ áàéòóãàé ãýæ õàéãóóë÷äààñ ãóéæ ººðºº ÿâæ îäíî.
Õàéãóóë÷äûí çàðèì íü íóòãèéí çàëóóñûí õàìò õàðèëöàí á¿æèãëýæ
õºãæèìäºö㺺íº. Óäàëã¿é îõèí ºâãºí Äàíçàíã õºòºëñººð õàéãóóë÷èä
äýýð ÿàðàí ñàíäðàí ã¿éæ èðíý.
Äàíçàí ºâãºí õàéãóóë÷äàä õàíäàí ñàâäàãò ýíý õÿñààíû áóðõíûã
òóí ÷ õºäºëãºæ áîëîõã¿é ó÷èðòàé þì ãýæ õýëíý. Õàéãóóë÷èä ºâãºíèé
¿ãèéã òºäèé ë àíçààðàõã¿é áàéäàëòàé áîëîõîä Äàíçàí òîëãîé ñýãñýð÷
íóóðûí ç¿ã ãàðààðàà çààæ õýñýã çóóð äóóã¿é áîëîí çîãñîíî. Õàéãóóë÷èä

ãàéõàöãààí ºâãºíèé ¿ã á¿ðèéã àíõààðàëòàé ñîíñîíî.
Íóóðûí óñ äîëãèëæ ã¿í äóíäààñ íü çàëóó ãîî á¿ñã¿éí ä¿ð, áàéí áàéí
öóõàëçàí äàëëàõ øèã áîëæ, Äàíçàí ºâãºíèé í¿äýíä õàðàãäàíà.
Íóóðûí äîëãèî óëàì èõñýõ òóòàì ò¿¿íèé ã¿íýýñ öóõóéñàí ãîî
á¿ñã¿éí ä¿ð òîäðîí òîäðîõ øèã áîëæ Äàíçàí ºâãºíèé ãàë íü áóóðñàí
í¿äýíä òóñíà. Äàíçàí ºâãºí ó÷èð ÿâäëûã õàéãóóë÷äàä ÿðèíà.
2-ð ¿çýãäýë
Íóóðûí îð÷èì íóòàãëàäàã õºäººãèéí çàëóó îõèä õàä ìîäòîé
¿çýñãýëýíò óóëûí õàæóó äàõü ðàøààíò áóëãààñ óñ àâ÷ äàøìàãàíäàà õèéæ
õàðèëöàí ÿðèëöàõ çóóðàà íóòãèéí áàÿí Ãîìáûí îõèí Öýðìàà, Äàíçàí
õî¸ðûí òóõàé øèâýð àâèð õèéöãýýíý.
Òýíä çóíû ÷èìýã áîëñîí ºí㺠ºíãèéí öýöýã äýëáýðýí ãàð÷ íàìèëçàõ
íü áàéãàëü, çàëóó ¿åä òàëàðõàæ áàéãààãèéí áèëýã òýìäýã ìýò ¿çýãäýíý.
Òýä îõèä äýýð, íºãºº ÿðèãääàã Öýðìàà õýñýã îõèäûí õàìò äàøìàã
áàðüñààð èðöãýýíý. Òýíä öóãëàðñàí õ¿¿õí¿¿ä äýëáýðýí íàìèëçñàí
öýöãèéã äóóðèàí á¿æèãëýöãýýõýä Öýðìàà ãîöëîí á¿æèãëýæ áàéíà.
Ãýíýò ìîðèíû òºâºð㺺í ñîíñîãäîí íóòãèéí çàëóó Äàíçàí ìîðèî
áóëãèóëñààð èðýýä õ¿¿õí¿¿äèéí õàæóóä ìîðèíîîñîî îé÷íî. Çàðèì
õ¿¿õí¿¿ä Äàíçàíã ìóó ýð ãýæ øîîëîí á¿æèãëýöãýýíý. Äàíçàí ýð ÷àäëàà
¿ç¿¿ëýõ ãýæ ìîðü èíãýæ áóëãèäàã ãýæ á¿æèã õèéõýä õ¿¿õí¿¿ä ò¿¿íèéã
íýãýíò ìîðèíîîñîî óíàõûã ¿çñýí áîëîõîîð óëàì øîîëæ, òîëãîé ðóó íü
õóâèíòàé óñíààñàà öàöíà. Ýíý ¿åä Äàíçàíãèéí ìîðèéã õºòºëñºí çàëóóñ
èðöãýýí á¿ãä íèéëýí õºãæèëòýéãýýð á¿æèãëýöãýýíý. Äàíçàí Öýðìààä
ñýòãýëòýéãýý èëýðõèéëíý. Èíãýæ áàéòàë íóóðûí îð÷èì íóòàãëàäàã òàéæ
çàëóó Ñ¿ðýí, õýñýã õàìæëàãà äàãóóëàí, ìîðèí äýë äýýã¿¿ð äàâõèí ÿâæ
çóãààöàæ ÿâàõ çóóðàà óñ àâ÷ áàéñàí äýýðõ çàëóó÷óóäòàé ãýíýò òîõèîëäîí
ó÷èðíà.
Óñ àâ÷ á¿æèã õèéæ áàéñàí çàëóó ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿ä Ñ¿ðýí òàéæèä
ñºãäºí ¸ñîëæ, àéí ýìýýæ çàì çàéëàõààð äàøìàãòàé óñàà àâ÷ öóâàí öóâàí
ÿâöãààíà.
Øàëèã çàíòàé Ñ¿ðýí òàéæ áóñäûí äóíäààñ áàÿí Ãîìáûí ãîî îõèí
Öýðìàà á¿ñã¿éã àæèí çîãñîæ ò¿¿íòýé ýåëäýã 纺ëíººð ÿðüæ ýõýëíý.
Çàëóó òàéæ Ñ¿ðýíãèéí òýð àíõààðàëä ñýòãýë íü õºäºëñºí Öýðìàà
÷ òàéæòàé äóðòàéÿà ñààòàí õîöîðíî. Ñ¿ðýí òàéæ Öýðìààã çîãñîîí
ñààòóóëñàí ÿâäàëä ñýòãýë íü çîâñîí Äàíçàí òýäíèé õàæóóãààð ýðãýëäýí
ÿâàõàä Ñ¿ðýí òàéæèéí äàãàëäàã÷ íàð ò¿¿íèéã äàðóé áóöààí ÿâóóëíà.
3-ð ¿çýãäýë
Îé ìîäíû õàÿàí äàõü áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàð ñàëõè íàìóóí,
àãààð 纺ëºí, òýíãýð öýëìýã áàñ ìºíãºí ñàð ìýëòèéíý. Îéí çàõàä
Ñ¿ðýíãèéí óíàæ ÿâñàí ìîðèíû ýìýýë òîõîì õàðàãäàõ áºãººä ò¿¿íèé
õàæóóä Öýðìàà, Ñ¿ðýí õî¸ð çóãààöàí á¿æèãëýõ íü Öýðìààãèéí ñýòãýëä
43

îíöûí òààëàìæòàé øèã õàðàãäàíà.
Òýð õî¸ð òýãæ øºíèéã æàðãàëòàé ºíãºð¿¿ëýýä ¿¿ð öàéõ øàõòàë
Ñ¿ðýí, Öýðìààãààñ ò¿ðãýí ñàëàõûã õè÷ýýíý. Öýðìàà òàéæòàé õàìò
áàéõûã õè÷ýýõ áîëîâ÷ Ñ¿ðýí ó÷èð çîâëîí òîî÷èæ áàéãààä ÷óëóóí
øèãòãýýòýé áºã溺 àâ÷ Öýðìààä ºãººä ÿâíà. Öýðìàà Ñ¿ðýíãèéí èíãýæ
ò¿ðãýí ÿâñíû ó÷ðûã îëæ ÷àäàëã¿é áîäîëä àâòàãäàí ñóóæ áàéòàë,
ò¿¿íèéã ýðæ ÿâñàí Äàíçàí ãýíýò èðæ, ãýðòýý õàðèõûã çºâëºí õàéðòàé
äóðòàéãàà èëýðõèéëíý. Öýðìàà Äàíçàíã ¿ë òîîìñîðëîí òîãëîîì òîõóó
õèéæ õàðèí ÷ çàëóó òàéæòàé ó÷èðòàé áîëñíîî ãàéõóóëàí ÿðüæ Äàíçàíã
ãàíöààðàíãèé íü îðõèí ã¿éæ îäíî. Õººðõèé Äàíçàí Öýðìààãèéí
õîéíîîñ õàðààä õýýð õîöîðíî. Ýíý îéä ç¿éë á¿ðèéí øóâóó ýãøèãëýõýä
õî¸ð õºõºº äóó äóóãàà àâàëöàí äîíãîäîõ íü Öýðìààä õàéðûí ñýòãýëòýé
áîëñîí Äàíçàíãèéí ñàíààã á¿ð ÷ øàíàëãàíà.
44
Õî¸ðäóãààð á¿ëýã
4-ð ¿çýãäýë
Ñóìûí çàíãè Áàäðàõûí îõèí õóðèìàíäàà áýëòãýæ ýöýã ýõèéí
õàìò õºãæèëòýé á¿æèãëýæ áàéíà. Ñ¿ðýí òàéæ äàãàëäàã÷èéí õàìò ìºí
á¿æèãëýæ áàéíà. Ñ¿ðýí òàéæ äàãàëäàã÷èéí õàìò õ¿¿õíèéä ñ¿é áýëýã
òàâèõààð èðöãýýíý. Òýä ¸ñîî ã¿éöýòãýí ãýðò îðîõîä Ñ¿ðýí ñóóõ ãýæ
áàéãàà á¿ñã¿éòýéãýý äóðëàëûí á¿æèã õèéæ áàéãààä òýäíèé ãýðò õî¸óëàà
îðíî. Ñ¿ðýíãèéí òóõàé ìóó ÿðèà ñîíññîí Öýðìàà Áàäðàõ çàíãèéí ãàäàà
èðíý. Ñ¿ðýí õ¿¿õíèéõýý ãýðýýñ ãýíýò ãàð÷ èðíý. Ñýòãýë íü õóâèðñàí
Ñ¿ðýí õî¸ð õ¿¿õíèé äóíä ñàíäðàí õýñýã çóóð óóðëàõ áîëîâ÷ áèåý
áàðüæ Öýðìààã õàðàíãóóòàà õóäëàà èíýýíý. Öýðìàà Ñ¿ðýíä äóðòàéãàà
èëýðõèéëýí èðýýä¿éí ñàéõàí àìüäðàëûã çºãíºí ÿðèíà. Øèíý õ¿¿õíýý
ãàð÷ èðýõýýñ áîëãîîìæèëñîí Ñ¿ðýí òàéæ Öýðìààã ÿâóóëàõ àðãà
ñ¿âýã÷ëýí õ¿ç¿¿íèéõýý ãóóã ò¿¿íä áýëýãëýæ, Öýðìààã àðãàäàí ÿâóóëíà.
Õàøààí äýýã¿¿ð ñýì ºíãèéí õàðæ ýíý á¿õíèéã ñàéí ìýäñýí Äàíçàí á¿õ
ÿâäëûí ó÷ðûã îéëãîæ Öýðìààä õýëýõýýð ã¿éí îäíî.
Ãóðàâäóãààð á¿ëýã
5-ð ¿çýãäýë
Õóðèì õèéõýýð íóóðûí äýíæ äýýð áàðüñàí óãàëç õàëçòàé òîì ãýðò
Ñ¿ðýíãèéí ãýðãèé áîëæ áóé á¿ñã¿é õóó÷èí öàãèéí ýõíýð õ¿íèé ãî¸ëûí
á¿ðýí õóâöñàà ºìñºæ, äàãàëäàãñäûí õàìò èðíý. Òýãýýä òýð á¿ñã¿é Ñ¿ðýí
ýõ ýöãèéí ãîëîìòîíä ìºðãºõºä, íàéðûí ¸ñëîë ýõýëíý.
Òàéæèéí õàìààòàí, ìºí ýíä öóãëàðñàí áàÿ÷óóä á¿ãä á¿æèãëýöãýýíý.
Ñ¿ðýí ÷ øèíýõýí àìðàãòàéãàà ¿¿ðä æàðãàëòàé àìüäðàõûã èëýðõèéëýí
áàÿñãàëàíòàé á¿æèãëýíý. Ýíä öóãëàðñàí á¿ãä áîñîöãîîí øèíý ãýð á¿ëä
ñàéí ñàéõàí åðººëèéã äýâø¿¿ëýí á¿æèãëýíý. Äóó õóóð á¿æèã íààäàì
¿ðãýëæèëíý. Íàéð èíãýæ èä ÿâæ áàéõàä Öýðìàà á¿ñã¿é ¸ñ àëäàæ
ãýíýò Ñ¿ðýíãèéí õóðèìàí äýýð îðæ èðýýä Ñ¿ðýí òàéæààñ óðüä ò¿¿íä

áýëýãëýñýí áºãæèéã ãàðààñàà ñóãà òàòàí àâ÷ Ñ¿ðýí òàéæèéí ç¿ã øèäýýä
ãýðýýñ ãàð÷ îäîí, õàäàí õÿñàà ººä ã¿éëýý. Íàéðëàã÷äûí çàðèì íü ó÷ðûã
îéëãîîã¿é áàéäàëòàé, çàðèì íü òààâàðëàñàí áàéäàëòàé, Ñ¿ðýí Áàäðàõûí
òàëûíõàí ñýòãýë íü çîâñîí áàéäàëòàé õóðèìàà îðõèæ ãýðýýñ ñàíäðàí
ãàðàõàä Äàíçàí õÿñàà ºãñºí àâèð÷ îðèëæ õàøãèð÷ áóé äóóëäàõàä,
õóðèìûí ãýðýýñ ãàðàã÷èä öºì ò¿¿í äýýð öóãëàðàí î÷íî.
Äàíçàí õàäàí õÿñàà ººä àâèðàõ çóóð Öýðìàà ò¿¿íýýñ íèñýæ íóóðàíä
îðæ ¿õíý.
ªâãºí Äàíçàíãèéí í¿äýíä ¿ðãýëæ õàðàãääàã íóóðûí ñàâäàã ãîî îõèí
íü ÷óõàìõ¿¿ õÿñààíààñ íèññýí Öýðìàà á¿ñã¿é áàéæýý.
1965 îí
45

46
ÍÀÉÇ ÇÀËÓÓÑ
3 á¿ëýãò 4 ¿çýãäýëò á¿æãýí æ¿æãèéí öîìíîë
“Õóâüñãàë ¿¿ñýæ áàéñàí ¿åä õàìààðíà”
Õºâñãºë, Áóëãàí àéìãèéí ç¿¿í õîéò õýñýãò õàíãàéí óóëàðõàã íóòàã íàìðûí
ñàðóóäàä
Ãîëëîí òîãëîã÷èä:
1. Ñ¿íæèäìàà- ¯çýñãýëýíò á¿ñã¿é, Î÷èð ã¿íèé çàðö àÿãà÷- 20 íàñòàé
2. Íàñàí- Õàìæëàãà àðä- 26 íàñòàé
3. Ñåðãåé- Õîøóó õ¿ðýý îð÷èì ñóóäàã áàÿí îðîñ ï¿¿ñíèé ýçíèé çàðö –28
íàñòàé
4. Ãàëäàí çàíãè- Î÷èð ã¿íèé õîøóóíû õàðóóëûí çàíãè
Áóñàä õ¿ì¿¿ñ. Î÷èð ã¿í, ò¿¿íèé õàòàí, íî¸ä õàòàãòàé, ëàì íàð, æóðàìò
öýðã¿¿ä, öàãààíû öýðãèéí äàðãà, öýðã¿¿ä îðîëöîíî.
ÍÝÃįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ
Íýãä¿ãýýð ¿çýãäýë
Íàìàð öàã. Ìîíãîëûí õîéò ç¿ãèéí ìîäîðõîã óóëûí ºâºð õàÿàíä îðøäîã,
íýãýí õîøóóíû Î÷èð ã¿í ãýã÷èéí õ¿ðýý òàìãûí ãàçàð, õóäàëäààíû ï¿¿ñ¿¿ä
òàéçíû àð òàëûí çóðãàí äýýð òîäîðõîé õàðàãäàíà.
Îðîñ ï¿¿ñèéã ìàíàäàã Ñåðãåé óíòàæ áàéíà. Ò¿¿í äýýð óäàëã¿é õàìæëàãà
àðä çàëóó Íàñàí, Î÷èð ã¿íãèéí àÿãà÷ Ñ¿íæèäìàà áàñ áóñàä õýäýí õ¿íèé õàìò
ñýì èðíý.
Ýä ï¿¿ñèéí íýãýí áàéøèíä àãóóëñàí öàãààí öýðãèéí çýâñãèéã
õóëãàéëàõààð íóóöëàí ÿðüöãààæ áàéãààä öàãèéí áàéäàë òîõèðîìæã¿é ó÷èð
äàðààãèéí øºíº îðîé ã¿éöýòãýõýýð øèéäýæ ¿¿ðýãò àæëàà õóâààðèëàëöàí ÿâæ
îäíî.
¯¿ð öàéæ ºã뺺 áîëëîî. Ï¿¿ñèéí ýçýí ï¿¿ñýý íýýæ õóäàëäààëàõ ç¿éëèéã
áýëýí áîëãîõûã çàðö Ñåðãåéä òóøààíà. Ñåðãåé ï¿¿ñýý íýýõýä áýëýí áîëãîòîë,
ÿäóó ç¿ä¿¿ ãóéëãà÷èíãóóä, õèéäèéí áàíäè íàð, áàÿí õóäàëäàà÷èä õÿòàä õ¿ì¿¿ñ,
íî¸ä ëàì áîëîí õîøóóíû ã¿í Î÷èð ò¿¿íèé õàòàí ìºí àÿãà÷ îõèí ¿çýñãýëýíò
Ñ¿íæèäìàà íàð ýíä òýíäýýñ èðöãýýíý.
Ï¿¿ñèéí äýðãýä öóãëàðàãñäûí äîòîð áàðîí öýðãèéí äàðãà íàð áàéëöàæ,
ìîíãîë çàëóó÷óóäûã öýðýãòýý äàé÷ëàí ÿâóóëæ, çàðèì àðäóóäààñ óíàëãà õºñºã
äàðóé ãàðãàæ ºãºõèéã øààðäàíà.
Èíãýæ áàéòàë ºíºº ýðýëõýã çîðèãòîé õàìæëàãà àðä çàëóó Íàñàí àíãèéí
¿íýò ¿ñ áàðüñààð ï¿¿ñýíä èðíý.
Î÷èð ã¿í îðîñ ï¿¿ñíèé ýçíýýñ ¿íý èõòýé âààð ñàâ õóäàëäàí àâ÷ àÿãà÷
õ¿¿õýí Ñ¿íæèäìààä áàðèóëíà.
Âààð áàðüñàí Ñ¿íæèäìàà, òàõàðò ò¿ëõýãäýí óíàñàí ÿäóó ýìãýíèéã áîñîõîä
òóñëàí ºâðººñºº íýã þì àâ÷ íóóöààð òýð ýìãýíä ºãíº.
Öàãààí öýðãèéí íýã äýãæèí äàðãà Ñ¿íæèäìààãèéí ¿çýñãýëýíòýé ñàéõàíä

øîõîîðõîæ ò¿¿ãýýð îðîëäîõ ãýòýë ò¿¿íä çýâ¿¿öñýí Ñ¿íæèäìàà ñàíäðàí
çóãòàõ ãýýä, íºãºº Î÷èð ã¿íèé áàðèóëñàí âààðûã óíàãàæ õàãàëíà.
¯¿íä õàðàìñàí óóðëàñàí Î÷èð ã¿í, Ñ¿íæèäìààã çîäîõ ãýòýë ò¿¿íèéã
õàðñàí Íàñàí áàðüæ ÿâñàí àíãèéí ¿íýò ¿ñíýýñ íýãèéã Î÷èð ã¿íä ºã÷, àðãàäàí
õîðèãëîíî. Î÷èð ã¿í àíãèéí òýð ¿ñýíä øóíàõàéð÷ õàòíû õàìò Ñ¿íæèäìààã
äàãóóëàí ÿâæ îäíî.
Ñ¿íæèäìààã ºì㺺ëñºí Íàñàíã öàãààí öýðãèéí äàðãà ýëäâýýð äîðîìæëîí
äàéðàõàä Íàñàí ò¿¿íýýñ îãòõîí ÷ àéëã¿é ýñýðã¿¿öíý. Ýíý øóäàðãà áóñ ÿâäàëä
çýâ¿¿öñýí ÿäóó÷óóä ÷ á¿õ ñýòãýëýýðýý Íàñàíãèéí òàëä áàéíà.
Ï¿¿ñíèé îð÷èì öóãëàðñàí õ¿ì¿¿ñ ¿¿ãýýð ò¿¿ãýýð ñýëã¿¿öýí áàéíà. (¯¿íèéã
á¿æãýýð ¿ç¿¿ëíý)
Òýãæ õýðýëäýí òýìöýëäñýí òýð õî¸ðûã Ñåðãåé ýâ ç¿éãýýð ñàëãàæ, öàãààí
öýðãèéí äàðãûã äàãóóëàí ÿâæ çàéëíà.
Îðîé áîëæ ï¿¿ñ õààãäàæ öóãëàðñàí õ¿ì¿¿ñ òàðæ îäíî.
Èíãýýä Íàñàí, Ñ¿íæèäìàà, Ñåðãåé ãóðàâ ¿ëäýíý.
Íàñàí äàðóéõàí ýðãýæ èðýýä ÿäóó õ¿ì¿¿ñèéí õàìò ¿ëäýæ, òýäýíä íî¸ä
ëàì íàð áîëîí áàðîíû öýðãèéã ýñýðã¿¿öýõ àðãà çàìûã óõóóëàí õýëíý. Ýíý
¿åä Ñ¿íæèäìàà ýðãýæ èðíý. Ýíý áàéäàë ò¿ãø¿¿ðòýé áîëæ èðìýãö Íàñàí
Ñ¿íæèäìàà õî¸ð õîëäîí îäîõîîð çàâäàæ áàéòàë, Î÷èð ã¿íèé äààëãàâðààð
èðñýí íýãýí îíãèðîî õýðöãèé òàõàð, Ñ¿íæèäìààã õ¿÷ýýð àâ÷ ÿâàõààð ¿ã
ñ¿ãã¿é òýì¿¿ëýõýä Ñ¿íæèäìàà ýñ çºâøººðºí, ýðñ òàòãàëçàíà. Ýíý íü Íàñàíã
çýâ¿¿ö¿¿ëýí, äýýðýëõ¿¿ëýí äîðîìæëîãäñîí Ñ¿íæèäìààã øèéäâýðòýé
õàìãààëàõàä õ¿ðãýíý.
Íàñàíãèéí ýðñ øèéäâýð, ýðýëõýã çîðèãîîñ ñ¿ðäñýí òàõàð öààíàà õ¿÷
èõòýéäýý õè÷íýýí ýðäýâ÷ òýíäýýñ çàéëàí îäîõîîñ àðãàã¿é áîëíî.
Õºøèã
Õî¸ðäóãààð ¿çýãäýë
Òóíãàëàã óðñãàëò æèæèã ãîëûí ýðýã, îéí äóíä Íàñàí, Ñ¿íæèäìàà, Ñåðãåé
íàð îëçîëñîí çýâñãýý äàëäàëæ, àðäûí æóðàìò öýðãèéí íºõ人 áàÿðòàé
õ¿ëýýíý. Õàðèí Ñåðãåé õ¿ì¿¿ñò ÿìàð íýãýí ñýæèã òºð¿¿ëýõã¿éã õè÷ýýæ áóöàæ
îäíî.
Íàñàí, Ñ¿íæèäìàà íàð ýíý õàðèóöëàãàòàé õýðãýýð èéì ò¿ãø¿¿ðòýé
ãàçàð õî¸óëõíàà õîöðîõ çóóð, õàéð ñýòãýëýý õàðèëöàí èëýðõèéëæ, îäîîãèéí
áýðõøýýëèéã ÿëàõ èðýýä¿éí àç æàðãàëàà õ¿ñýí ìºðººäºæ èòãýë òºãñ áàéíà.
(Ýíý õî¸ðûí äóðëàëûí á¿æèã) (àäàæèî òóñ á¿ðèéí âàðèàöûí õàìòààð) äóýò
áàéíà.
Èíãýæ áàéòàë óäàëã¿é ìîðèíû òºâºð㺺í àëñààñ ñîíñîãäîí îéðòñîîð
áàéõûã òýä ò¿ãø¿¿ðòýéãýýð ñîíñîæ áàéòàë õ¿ëýýæ áàéñàí æóðàìò öýðãèéí
íºõä¿¿ä èðöãýýíý.
Æóðàìò öýðãèéí íºõä¿¿ä çàëóó õîñòîé ìýíä÷èëæ áàÿðòàé ìýäýý ñîíñãîæ,
áàòòàé åðººëèéã äýâø¿¿ëíý.
Æóðàìò öýðãèéí àíãèéíõàí Íàñàí Ñ¿íæèäìàà õî¸ðûí áýëòãýñýí çýâñãèéã
àâààä ÿâàõ ãýæ áàéòàë òýäíèéã ìºðäºí õººñºí õýñýã öàãààí öýðã¿¿ä îéðòîíî.
47

Æóðàìò öýðãèéí íºõºä çýâñãýý àâ÷ ç¿ã áóðóóëàí õºäëºõºä ìºí Íàñàíã ýíäýýñ
äàðóé çàéë ãýæ Ñ¿íæèäìàà øààðäàí ò¿¿íèéã àþóëààñ àâðàõûã õ¿ñíý. Íàñàí
áàñ Ñ¿íæèäìààã àþóëä îðîõîîñ áîëãîîìæèëæ ýíäýý õîöðîõ ãýæ íýëýýä
ìàðãàí áàéòàë öàãààí öýðýã, Î÷èð ã¿íãèéí õýñýã õ¿ì¿¿ñ èðæ Íàñàí, Ñåðãåé
íàðûã áàðüæ çîäîõ ãýòýë ýðýëõýã çîðèãòîé Íàñàí òýäýíòýé òýìöýëäýæ
çàðèìûã öîõèæ óíàãààíà.
Ýíý ¿åýð áàðîíû äàðãà öýðã¿¿ä, Ãàëäàí çàíãè, õýäýí òàõðóóäûíõàà õàìò
îìîãòîé äàâõèí õ¿ð÷ èðíý.
Ãàëäàí çàíãè õýäèéãýýð Ñ¿íæèäìààä ñýòãýëòýé ÷ ãýñýí öàãààí öýðãèéí
äàðãûí ãàð õºë áîëæ, ýðõ òóøààë ãîðüäîæ ÿâàà áîëîõîîð ò¿¿íýýñ àéí ñ¿ðäýýä
ýíý óäàà Ñ¿íæèäìààòàé þó ÷ ÿðüæ ÷àäñàíã¿é àæýý.
Òýð äàðãà ººðºº ¿ëäýæ, Ñ¿íæèäìààã ýëäâýýð îðîëäîæ øàëèãëàí ýõýëíý.
Óäàëã¿é öàãààí öýðã¿¿ä Íàñàíã áàðèâ÷ëàí áàÿð áàõäàë áîëîí îðæ
èðöãýýíý. Òýäýíòýé Íàñàí õè÷íýýí ýðýëõýã òýìöýâ÷ àðãàã¿é äàâóó õ¿÷èíä
àâòàãäàíà. Òýä Íàñàíã ãàâëàæ ãèíæëýýä áºãë¿¿ îéä àìüäààð íü õàÿæ òàìëàí
àëàõààð øèéäíý.
Ñ¿íæèäìààã öàãààí öýðã¿¿ä Ãàëäàí çàíãè íàð õ¿÷ýýð àâ÷ ÿâíà.
Íàñàíãèéí áîäîë: Áàðîíû öýðã¿¿ä Íàñàíãèéí îðîí íóòàãò îðæ èðýýä
íóòãèéí àðä ò¿ìíèéã çîâîîæ ýõëýâ. ¯¿íä, íàñòàé ºâãºí, ýìãýí õî¸ðîîñ “Ýíý
õýíèé áóó âý? Òàíàé õ¿¿ ÷èíü õààíà áàéíà? Õ¿¿ãýý õààíà áàéãààã õýëýõã¿é
áîë òà õî¸ðûã ä¿¿æèëíý” ãýíý. Ãýòýë çàðèì íýã çàëóó õ¿íèéã áàðîíû öýðýãò
õ¿÷ýýð îðóóëæ áàéíà. Èíãýæ áàéòàë Öàãààíû îôèöåð Ñ¿íæèäìààã çîâîîí
äýýðýëõýæ äàðëàí ç¿äðýýæ áàéãàà íü áàñ õàðàãäàíà.
Ýíý ¿åä íóòãèéí ìàë÷èí ºâãºí ¿¿ãýýð ÿâæ áàéãààä ãýíýò Íàñàíòàé
òîõèîëäîæ, ò¿¿íèé ãàâ ãèíæèéã ýâäëýí Íàñàíã ÷ºëººëæ àâíà.
Õºøèã
48
ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ
Ãóðàâäóãààð ¿çýãäýë
Ãàëäàí çàíãèéí òàìãûí ãàçðàà Ñåðãåé, Ñ¿íæèäìàà áîëîí íóòãèéí 10-ààä
õ¿íèéã áàðèâ÷èëñàí, øîðîíä áàéöààæ áàéãàà áàéäàë õàðàãäàíà. Òýäíèé çàðèì
íü õ¿ëýãòýé, õ¿íä øàðõàäñàí, çîäóóëæ çàí÷óóëàí, ìàø õ¿íä õýö¿¿ áàéäëààð
òàìëàãäñàí áàéõ àæýý.
Ýä íàðààñ çýâñýã õýí õóëãàéëñàí, Óëààíûõàí áà æóðàìò öýðã¿¿ä õààíà
áàéãàà òóõàé õýë¿¿ëýõèéã àëü áîëîõîîð îðîëäîíî.
Õè÷íýýí òàð÷èëñàí ÷ òýä çîâëîíã òýâ÷èí íóóöàà òýñâýðòýé õàäãàëæ, õýë,
÷èõã¿é þì øèã äóâ äóóã¿é áàéöãààíà.
Òýäíèéã áàéöààñàí ò¿øìýä¿¿ä çîäîõ çàí÷èõ, àëãàäàõ òóòàì òàð÷èëñàí
àðäóóä á¿ð ÷ çîðèãæèí ýñýðã¿¿öýæ, ¿õýõýýñ ÷ ¿ë àéíà.
Îâñãîîòîé Ãàëäàí çàíãè Ñ¿íæèäìààã ¿ëäýýæ áóñäûã ººð òàñàëãààíä
õîðèõûã öàãààí öýðãèéí äàðãààñ ãóéíà. Öàãààí öýðãèéí äàðãà Ãàëäàíãèéí
õ¿ññýíèéã çºâøººð÷ Ñ¿íæèäìààãààñ áóñäûã ººð õààëãààð ò¿ëõýí îðóóëíà.

Òýãýýä öàãààí öýðãèéí äàðãà äàãóóëæ õýäýí öýðãèéíõýý õàìò ãàð÷ îäíî.
Ãàëäàí çàíãè, Ñ¿íæèäìààòàé ¿ëäýæ, áè ÷àìä õàéðòàé, ÷è ìèíèé ýõíýð
áîëîõ ¸ñòîé, õýðýâ ÷è ìèíèé ýõíýð áîëáîë æàðãàíà, ÷àìä ñàéí ñàéõàí á¿õýí
èðíý. ×è ýíý ìóóñàéí àðäóóäûí áóçàð ñàíàà á¿õíèéã èë÷ëýõ õýðýãòýé ãýæ àðãà
çàëèéã õîñëóóëàí õýëíý.
Ñàíàà÷èëñàí õýðýãòýý ¿íýí÷ Ñ¿íæèäìàà ýíý á¿õíèéã ¿ë õàéõàðíà. Õàðèí
ýíý õîðèãäñîí õ¿ì¿¿ñèéã ñóëëàõûã Ãàëäàíãààñ Ñ¿íæèäìàà øààðäàíà.
Ãàëäàí çàíãè, Ñ¿íæèäìàà õî¸ðûí ýñðýã (àäàæèî)
Öàãààí öýðã¿¿ä ýðãýí èðæ Ñåðãåé, Ñ¿íæèäìàà õî¸ðûã ä¿¿æëýõ ãýæ áàéíà.
Óëààí öýðýã, æóðàìò öýðãèéí íºõäèéí äàâøèëò áîëæ öàãààíòàí òýäíèé
ìîíãîë õàíü õàìñààòíóóäûã õººõºä òýä óõàðñààð ò¿ðýãäýí îðæ èðýýä,
òóëàëäààí áîëíî.
Íàñàí òýðã¿¿òýé æóðàìò öýðã¿¿ä õîðèãäîí çîâñîí äýýðõ õ¿ì¿¿ñèéã
÷ºëººëºõºä, òýä èíãýæ ÷ºëººëºãäñºí人 áàÿð õººð áîëöãîîíî.
׺뺺ëºãäºãñäèéí äîòîð áàéñàí Ñåðãåé íàéç Íàñàíäàà ã¿í òàëàðõàæ,
óóëçàæ ó÷èðñàíäàà áàÿðëàíà.
Áàðèâ÷ëàãäñàí íî¸ä òîì ëàì íàð ãàäíààñ óðóó öàðàé ãàðãàí óâàí öóâàí
îðæ èðöãýýíý. Òýäíèé äóíä õýðãèéí ýçíèé íýí õýðöãèé çàíò Î÷èð ã¿í ÷
áàéëöàíà.
Õºøèã
ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ
ĺðºâä¿ãýýð ¿çýãäýë
Õàíãàéí èõ íóðóó, ã¿í îéí öîîðõîéä àðäûí æóðàìò öýðãèéí õýñýã õ¿ì¿¿ñ
áàéðëàñàí áàéíà. Òýäíèéã óäèðäàí ÿâàà õ¿í íü íºãºº Íàñàí àæýý.
Ýäýí äýýð îðîí íóòãèéí àðäóóä ñàéí äóðààðàà öóãëàðàí èðæ, Íàñàíãèéí
óäèðäñàí æóðàìò öýðãèéí àíãèòàé íèéëíý.
̺í çàðèì àðäóóä ýä ìàòåðèàë, èäýõ óóõ ç¿éë ÷ àâ÷èð÷ òóñàëíà. Ýìýãòýé
ÿäóó ç¿ä¿¿ õ¿ì¿¿ñ èðæ, õóâöàñ õóíàð ñýëáýõ, òóã î¸õ çýðýã àæèë õèéöãýýíý.
Íàñàí öóãëàðñàí õ¿ì¿¿ñò áóó, æàä ñýëìýýð äàéòàõ ñóðãóóëü çààæ
õàðàãäàíà.
Íàñàíãèéí çîëáîîò á¿æèã, ò¿¿íèé íºõäèéí äàé÷èí á¿æèã áîëæ áàéòàë íýã
ìîíãîë çàëóó àðä, óëààí öýðãèéí õ¿ì¿¿ñèéã ãàçàð÷ëàí äàãóóëæ àâ÷èðíà.
Óëààí öýðãèéí àíãè, Íàñàíãèéí íºõäèéí õàìòàðñàí õ¿÷ òýäíèé þóíààñ ÷
øàíòàðøã¿é èòãýë òºãñ áàéäëûã õàðóóëñàí õóâüñãàëò äàé÷èí ìîíãîë, îðîñ
íèéòèéí á¿æã¿¿ä ÿâàãäàíà.
Õºøèã
Òºãñºâ.
49

50
ÄÀËÀÂ×ÈËÄÀà կÍ
(Àâüÿàñò àðäûí õóâü çàÿàíû çàìíàëä çîðèóëàâ)
3 á¿ëýãò 6 ¿çýãäýëòýé á¿æãèéí æ¿æèã
ÃÎËËÎÍ ÒÎÃËÎÃ×ÈÄ:
1. Õàñ- Óðàí àâüÿàñëàã çàëóó àðä
2. Õàíäàðìàà- պ人íèé ãîî á¿ñã¿é
3. Õàëòàð- Õàñûí ýýæ
4. Õàíäàðìààãèéí ýöýã ýõ
5. Õàíäàðìààä ñýòãýëòýé õºäººãèéí ò¿øìýë çàëóó
6. Õîøóó õèéäèéí öîðæ ëàì
7. Áóñàä õ¿ì¿¿ñ
ÎÐØÈË
Àðäûí õóâüñãàëûí ºìíºõºí ¿åèéí ìîíãîë îðíû õàíãàéí íýãýí õîøóóíû
ÿäóó çàðö Õàëòàð àâãàéí ãàíö õ¿¿ Õàñ óðàí àâüÿàñààðàà õàâèéí îëíû äóíä
àëäàðøèæ áàéâ.
ÍÝÃįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ
Íýãä¿ãýýð ¿çýãäýë
Çîëáîîëîã çàëóó àðä Õàñ, ìºí㺠òºìðººð óðàí õèéöýò ç¿éëèéã á¿òýýæ
áàéãààä, áàÿ÷óóäûí çàõèàëãààð àÿãà òîéðîí õºäºëæ ã¿éäýã 12 æèëèéã
òºëººëñºí àìüòäûã àëò ìºí㺺ð øàðæ óðëàõ áà ýãøèã àÿëäàã òîì öàã
õèéäýã áîëæýý. (¯¿íèéã ñîíèðõñîí îëíû á¿æèã)
Õàñ çóíû íýã ºäºð áîð ãýðèéíõýý õàÿàíä àëõ äºø õýðýãëýí äàðõëàõ
àæëàà õèéæ, íàðàíä øàðàãäàí ñóóõàä õ¿ì¿¿ñ ò¿¿íèé õèéæ áàéãàà ç¿éëèéã
ñîíèðõîíî.
Îðîí íóòãèéí õ¿ðýýíèé öîðæ ëàì óðàí àâüÿàñëàã çàëóóã ìóíõðóóëàõ
õýðýãòýý àøèãëàõ çîðèëãîîð Õàñûã øàâèëàí àâàõààð øèéäñýí ìýäýýã õ¿ðýí
äýýëòýé, óëààí îðõèìæòîé íýãýí ëàì îðæ èðæ, Õàñàä ñîíñãîíî.
Õàíãàé õºâ÷èä ÷ºëººòýé àìüäàð÷, ñóðñàí ìýðãýæèëäýý äàññàí Õàñ òýð
ëàìûí äóóäëàãàíä ¿íýõýýð äóðã¿éöíý.
ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ
Õî¸ðäóãààð ¿çýãäýë
Òîì ñ¿ìèéí õàæóóãèéí õàøààí äàõü ëàìûí óëààí øàð õàëçòàé èõ ãýð
õàðàãäàíà. Öîðæ ëàì, õàâèéí àðäóóäûã ìóíõðóóëàõ çîðèëãîîð, õîøóóã
æàðãàëòàé áàéëãàõàä çîðèóëñàí ã¿ðýì õèéõýä õýðýãëýãäýõ õºäëºí ã¿éäýã
òîì ë¿äèéí ä¿ðñèéã ãóðèëààð õèéõèéã Õàñàä äààëãààä ººðºº ãýðýýñ ãàð÷
îäíî.
Öîðæ ëàìûí ãýðèéí ç¿¿í òàëûí òîì áàíäàí øèðýýí äýýð Õàñûí

ãóðèëààð óðëàí õèéñýí ýðýýí öîîõîð õýýòýé íýãýí òîì ë¿äèéí ä¿ðñ èéø
òèéø õºäëºí ÿâàõ íü ¿íýõýýð ãàéõàëòàé.
Õàñ ¿¿íèéã õèéõäýý õóëñ ìîä, õóó÷èí öàãíû ï¿ðøèéã àøèãëàí óðàí
óõààí ãàðãàí ¿éëäýõ áîëîâ÷ òýðýýð ò¿¿íèéã òîãëîîì ìýò ¿çýæ, ººð
õýðýãòýé ñàéõàí þì õèéõ þìñàíäàà ãýæ áîäñîí áàéäàëòàé çîãñîíî.
Èíãýýä ¿äýø áîëæ, öîðæ ëàìûí ãýðèéí äîòîðõè ëàà ¿ë ÿëèìõàí
ñ¿¿ìýëçýõýä íºãºº ãóðèëàí ë¿ä ýâã¿éõýí õàðàãäìààð áîëñîí áàéæýý.
Ãàäíààñ öîðæ ëàì ñàíàìñàðã¿é îðæ èðæ, õºäºëæ áóé ë¿äèéã ìº÷õºí
çóóð ëààíû ñ¿¿ìýëçñýí ãýðýëä õàðààä öî÷èí ìóóæèð÷ óíàíà.
Öîðæ ëàìûí îëîí øàâü íàð öóãëàðàí èðæ àéæ ñàíäàðñíààð á¿æèãëýíý.
Ëàì ÷ óäàëã¿é óõààí îðæ áîñîæ èðýýä, õèëýãíýí óóðëàæ, ò¿¿íèéã àéëãàñàí
Õàñ áîë ¸ñòîé äîí ø¿ãëýñýí õ¿í òóë òýðõ¿¿ õºäºëäºã ë¿äèéã øàòààæ,
Õàñûã õ¿ðýýíýýñ õººæ ãàðãàõ çàðëèãèéã øàâü íàðòàà ºãíº.
Ãóðàâäóãààð ¿çýãäýë
Õàñûí õèéñýí ä¿ðèéã øàòààæ ã¿ðýì õèéãýýä, ò¿¿íèéã õ¿ðýýíýýñ
õººí çàéëóóëàõ àæëûã Öîðæ ëàì ººðºº óäèðäàæ, îëîí ëàì íàð öóãëàð÷,
õýíãýðýã öàíãàà öîõèæ, á¿ðýý áèøã¿¿ðýý ¿ëýýæ, èõ õºë áîëæ ¿çýãäýíý.
(Ë¿ä øàòààæ áóé ëàì, òýð ¸ñëîëä îðæ áóé áóñàä ëàì íàðûí á¿æèã)
Õ¿ðýýíýýñ ë¿ä øàòààëãàæ õººãäºæ áóé ÿâäëûã ¿ë òîîìñîðëîñîí Õàñ,
ëàìûí çààñàí ç¿ã ð¿¿ îäîõ çóóð ýðãýí õàðæ ýëýãëýí äîîãëîñîí á¿æèã
õèéõýä á¿ä¿¿í á¿ä¿¿í ëàì íàð ñàíäðàí óõàð÷ áóé áàéäàë ãàðíà.
Óðàí Õàñûã òýãæ ÿâàõàä àæèæ, ò¿¿íèéã ºðºâäºí áàéñàí àðä îëíû äîòîð
Õàñûí íóòãèéí òàíèë á¿ñã¿é Õàíäàðìàà ¿çýãäýíý. Õàñ, Õàíäàðìàà õî¸ð
ò¿ðãýí çóóð í¿äíèé õàðàà ñîëèëöîõ íü íýã ë ó÷èðòàé áàéñàí àæýý.
ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ
ĺðºâä¿ãýýð ¿çýãäýë
Õàñ íóòàãòàà ýðãýí èðæ, ¿çýñãýëýíò ñàéõàí óóëààð ÿâæ áàéõàä îëîí áóãà
ñîãîî èéø òèéø õàðàéí ä¿¿ëæ áóéã á¿æãýýð ¿ç¿¿ëíý.
Ëàì íàðààñ ç¿¿ëãýæ ºãñºí ìóó õ¿ðýí îðõèìæèéã Õàñ ìºðíººñºº àâ÷ õàä
ðóó øèäýýä, óðàí óõààíààðàà õóðäàí áóó óðëàæ, àí÷èí áîëîõîîð øèéäíý.
Èíãýæ Õàñ øàðûí øàøíû ìóíõðàëûí çàìààñ íýãýí ìºñºí àíãèæèð÷,
æèðèéí õ¿ì¿¿ñèéí áîäèò àìüäðàëä äàõèí îðíî. (Õàñûí á¿æèã)
Õàñ òýãæ ÿâæ áàéãààä Õàíäàðìààòàé ãýíýò òîõèîëäîí óóëçàíà.
(Õàñ, Õàíäàðìàà õî¸ðûí õàðèëöàí òàëàðõñàí á¿æèã).
Òýð õî¸ð ýõ îðíûõîî òýí¿¿í öýëãýð íóòàãò óóëçàæ æàðãàëòàé çóãààëæ
áàéñíûã íóòãèéí íýãýí áàÿí ò¿øìýë èðæ ¿éì¿¿ëýí, Õàíäàðìààã òàëäàà
òàòàõ ãýæ îðîëäîõ çóóðàà Õàñ áîë õ¿í áóñ, ÷ºòãºð áèåýðýý ìºí ãýæ
Õàíäàðìààã àéëãàõûã õè÷ýýíý.
Ãýâ÷ Õàñûí óðàí àâüÿàñ áèëýã, ýð çîðèãò ñýòãýëýý ºãñºí Õàíäàðìàà,
çàëóó ò¿øìýëèéí òýð ìóéõàð áîëõè ¿ãèéã ¿ë òîîìñîðëîí, Õàñòàé á¿æãýý
¿ðãýëæë¿¿ëíý.
51

Òàâäóãààð ¿çýãäýë
Õàíäàðìàà Õàñûã äàãàæ áàñ äîí ø¿ãëýâ ãýæ çàëóó ò¿øìýë ò¿¿íèé
ýõ ýöýãò ÿòãàí ë¿éæèí÷ ëàì íàð çàëàí èð¿¿ëæ, ãýðò íü íîì óíøóóëíà.
(Õàðàíõóé ãýð äýõ ë¿éæèí÷ íàðûí á¿æèã)
Îðîé á¿ðýíõèé áîëñîí õîéíî Õàñ í¿¿ðýý ýðýýí öîîõîð áîëãîí áóäàæ,
ä¿éæèí òàâüæ áàéñàí ëàì íàð äýýð ãýíýò îðæ èðýõýä òýäãýýð ëàì íàð
ó÷èð ä¿ðñã¿é àéí ñàíäàð÷ õîíõ äàìàð ÷àíãà ÷àíãà öîõèæ, ïàä ïàä ãýæ
õàøãèðñààð ãýðýýñ ãàð÷ çóãòàæ áóé á¿æèã.
Õ¿ðýýíèé öîðæ ëàì, ë¿éæèí÷ ëàì íàðûã àéëãàæ òààëàë àëäóóëñàí
Õàñûã ò¿øìýë øîðîíä õèéëãýíý. Õ¿ëýãòýé Õàñ øîðîíä çîâæ áàéíà.
Ò¿øìýä¿¿ä Õàñ èä øèäòýé, äîí ø¿ãëýñýí óèð øîðîíãèéí õààíààñ ÷ ãàð÷
ìàãàäã¿é ãýæ õÿíàæ áàéòàë Õàñ í¿¿ðýý öîîõîðëîí áóäààä øîðîíãèéí
öîíõîîð ºíãèéæ õàðàõàä òýä ñàíäðàí áàñ ë àéíà. (á¿æèã)
Õàíäàðìàà Õàñûã ýðãýæ, õîîë ºãíº. Õàñ øîðîíãîî ýâäýæ,
Õàíäàðìààãèéí õàìò îðãîæ îäíî. Ò¿¿íèé õîéíîîñ ò¿øìýë òàõàð äàâõèóëæ,
Õàñûã áàðèâ÷ëàí äàõèí øîðîíä õèéíý.
Àðäûí õóâüñãàë îðîí íóòàãò ÿëæ, òýð íóòàãò àðäûí òºð áóé áîëñíîîð
Õàñ ÷ºëººëºãäºíº.
Çóðãàäóãààð ¿çýãäýë
Õàñ óðàí àâüÿàñàà ¿ðãýëæë¿¿ëæ áàéãààä íèñäýã îíãîöíû òóõàé íýã
çóðãèéã îëæ ¿çýæ äàëàâ÷ õèéæ íèñýõýýð øèéäâýðëýíý. ¯¿íèéã Õàíäàðìàà
õîðèãëîíî. Ãýâ÷ Õàñ òóëìààð äàëàâ÷ õèéæ, ºðãºí ãîëûí õºâººí äýýð
áàéñàí ºíäºð õÿñààí äýýðýýñ íèñýæ íàðèéí 纺ëºí ýëñýí äýýð áóóõ ãýýä
õîðñîí õîíèí äýýð áóóæ ýñýí ìýíä ¿ëäýíý.
Òýíä õàâèéí îëîí öóãëàðàí ñîíèðõîõîä Õàíäàðìàà ÷ èðñýí áàÿðòàé
áàéíà. (Õàñ, Õàíäàðìàà íàðûí á¿æèã)
ÒªÃÑêË
Àðäûí õóâüñãàëûí à÷ààð àâüÿàñàà äýëãýð¿¿ëýõ áîëîëöîî îëñîí Õàñ,
àðäûí öýðýãò ýëñýí îðæ íèñýõ îíãîöíû æîëîî÷ áîëíî.
Õàñ ø¿õðýýð áóóæ áóé áàéäàë õàðàãäàõàä íèñýõèéí àíãèéí öýðýã
äàðãà íàð îëîí õ¿í ò¿¿íä áàÿð õ¿ðãýí ò¿¿íèé äîòîð Õàíäàðìàà áàéëöàíà.
(Íèéòèéí á¿æèã)
Òºãñºâ.
1969 îí.
52

ÇÀËÀÀÒ ÓÓËÛÍ ÇÀËÓÓ ÕÎÑ
Ìîíãîë îðíû õàíãàé íóòàãò õîéø, óðàãøàà ÷èãëýí øîâõëîí òîãòñîí
õî¸ð óóëûã íóòãèéí àðäóóä Çàëààò õýìýýí àëäàðøóóëæýý. Òýð õî¸ð
óóëûã õîëáîñîí óðò íàëóó îé ìîäòîé, õàÿàãààð íü áÿöõàí íóóð öýëèéæ,
ò¿ðãýí óðñãàëòàé ãîë ÿðàëçàí õàðàãäàíà. Çàëààò óóëûí õàâüä íóòàãëàäàã
íà÷èí Ãîí÷èãèéí õ¿¿ Äîðæ, çàéðàí (Ẻ) Äàìäèíãèéí ãàíö îõèí Õàíä
íàðûí õàéð ñýòãýëèéã õàðóóëíà.
ÍÝÃįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ
Óóëûí õàÿàíû íóóð òàëûí ºíäºð äýíæ äýýð ÷óëóó ìîäîîð áîñãîñîí
îâîîíä õàäàã, ñàìáàé ç¿¿ñýí õàðàãäàíà. Îâîîíû óðä òàëä 4 ëàì õîíõ,
äàìàð, õýíãýðýã, öàí öîõèæ òàõèëãûí óíøëàãà ÿâóóëíà (õºãæèì). Òýä
íàðûã ýðãýí òîéðñîí ¿çýã÷èä õàðàãäàíà, õóðäàí ìîðü óðàëäàõ ìîðèíû
òóóðàéí ò¿âýðãýý, õ¿¿õäèéí (ãèéíãîîí)àÿëñàí õîîëîé ñîíñîãäîíî.
(Õºãæèì, á¿æèã). Áºõèéí áàðèëäààí ÿâàãäàæ, íà÷íû 23 íàñòàé õ¿¿
Äîðæ áóë÷èí øºðìºñºº çàíãèðóóëàí ýðýëõýãýýð áàðèëäàí ò¿ð¿¿ëíý.
Áºõ÷¿¿ä äýëãýñýí á¿ðãýä ìýò èéø òèéø òýëýí òýì¿¿ëæ, 纺ëºí øèð¿¿í
õºäºëãººíººð äýãýëíý. (Õºãæèì) ¯çýã÷äèéí äóíä Äàìäèí çàéðàíãèéí
îõèíòîé ñóóõààð õóðèìäàà áýëäýæ áàéñàí çàéðàíãèéí øàâü, çàëóó
Ẻ, ò¿¿íä ñýòãýëòýé çàëóó óäãàí ìºí óäãàí áîëãîõîîð ýöýã íü áýëäýæ
áàéñàí ãóàëèã öàðàéòàé íàðèéõàí íóðóóòàé Õàíä íàð áàéíà. Õàíä
ò¿¿íòýé ñóóõààð áýëäýæ áàéñàí çàëóó Ẻ㠿ë òîîìñîðëîí, áàðèëäààíä
ò¿ð¿¿ëæ áàéñàí Äîðæèéí ç¿ã í¿ä öàâ÷èëã¿é øèðòýí ñóóíà. Õàíäûí
í¿äèéã àæñàí çàëóó Ẻ ñýòãýë ò¿ãøñýí áàéäëààð õºäºëíº.
Äàìäèí çàéðàí ò¿¿íèé õ¿ðãýí áîëîõ ãýæ áàéñàí øàâü çàëóó Ẻ,
õî¸ð óäãàíû õàìò ãýðèéí ãàäíà äýâññýí òîì öàãààí ýñãèé äýýð Ẻëæ,
òàë õýíãýðýã öîõèí öîâõðîí õàðàéëãàæ á¿æèãëýíý. (õºãæèì) Õî¸ð
óäãàíû íýã íü çàëóó áºãººä ñýòãýëòýé ó÷èð ò¿¿íòýé äýâõðýí öîâõðîõ íü
èë¿¿òýé, ýöýã íü óäãàí áîëãîõîîð ýõýëæ áýëòãýæ áàéñàí Õàíä ýíý óäàà
Ẻ íàðûí áóóõàä îðîëöîîã¿é ãýð çóóðûí àæèë õèéíý.
Ìîðèíû òóóðàé ãýíýò ñîíñîãäîæ Äîðæ èðíý. (Õºãæèì) Õàíä, Äîðæ
íàð ó÷ðàí õàðèëöàí á¿æèãëýíý, ¿¿íèéã çàëóó Ẻä ñýòãýëòýé óäãàí îõèí
àíõ àæèæ ò¿¿íä øèâíýí õýëíý. Çàëóó Ẻ á¿æãýý çîãñîîæ òàë õýíãýðãýý
óóðòàéãààð òàÿãäàí õàÿíà. Áºº íàðûã óäèðäàí á¿æèãëýæ áàéñàí Äàìäèí
çàéðàí õºäºëãººíºº ñóëðóóëàí çîãñîæ îõèíîî çýìëýæ, Äîðæèéã õººí
òýíäýýñ ÿâóóëíà. (Õºãæèì)
Õàíä àéæ ñàíäàðñàí áàéäëààð ¿ë ìýäýãäýì õºäëºí á¿æèãëýæ
Äîðæèéí õîéíîîñ õàðàí çîãñîíî. Äîðæ ò¿ðãýí õºäºëãººíººð á¿æèãëýõ
çóóðàà Õàíäûí ç¿ã ýðãýí õàðàí õàðñààð îäíî. (Õºãæèì, á¿æèã).
53

ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ
Äàìäèí çàéðàíãèéí ãýðèéí ãàäíà äýâññýí ýñãèé äýýð ò¿¿íèé øàâü
Ẻ ìºí òýð Ẻä ñýòãýëòýé óäãàí íàðûí õàìò èõ áàãà õýíãýðãýýð
äýëäýí ç¿ã ç¿ã ð¿¿ãýý òýì¿¿ëýí ñ¿ðëýãýýð Ẻëºõ íü òýð ãóðàâ Äîðæèéã
õàðààí ç¿õýæ áàéñàí àæýý. Õàíä Äîðæèéã Ẻ íàðûí õàðààëààñ àâðàõààð
ò¿¿íä ÿàðàëòàé ìýäýãäýíý. Äîðæ, Õàíä íàð ºíäºð ò¿øëýãòýé ñóóäàë
äýýð çàâèëàí íîì óíøèæ áàéñàí ëàìààñ àâðàë ýðâýë, òà íàð äàðóé
ýíý õ¿ðýýíä áîëæ áóé öàìä ìºð㺺ä äàðàà íü íóòãààñàà çóãòàí ÿâáààñ
àþóëã¿é õýìýýíý.
Ñ¿ìèéí ¿¿ä äýýð æèãäðýí äýãýëæ áóé öàì÷èí íàð íàìóóõíààð
ýðãýëäýíý, òýäãýýðèéí çàðèì íü íýã õºëºº ºâäºã äýýð òàâüæ íºãºº
õºëººðºº ýðãýëäýí öàìíàöãààíà. (Õºãæèì, á¿æèã, öàì÷èí íàðûí õóâöàñ
íü õÿëáàðõàí õèéöòýé áàéíà). Öàì äóóñìàãö Äîðæ, Õàíä íàð îðãîõ
ç¿ã ð¿¿ãýý ÷èãëýí á¿æèãëýí ÿâàõàä õýñýã íàéç íàð íü ¿äýæ ãàðãàíà.
(Õºãæèì, á¿æèã).
ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ
Îâîîòîé òîëãîéí äýðãýä Äîðæ, Õàíä íàð áàÿñãàëàí öýíãýëòýéãýýð
á¿æèãëýíý. Òýðõ¿¿ òîëãîéí îé ìîäíû íàâ÷ 纺ëºí ñàëõèíû àÿàð íýã
íýãýý øºðãºõ íü ñîíñîãäîíî. (Õºãæèì).
Õºõººíèé äóó, àäóó÷èí, õîíü÷èí íàðûí äóóíû àÿ õàä ìîäîíä
öóóðèàòàõ íü òýð õî¸ðûã äýìæèí òàéâøðóóëæ áóé ìýò áîëíî. (Õºãæèì)
Ãýíýò òýíãýð äóóãàð÷, öàõèëãààí áóóæ, ò¿ð çóóð áîðîî îðíî.
(Õºãæèì) Òýíãýðèéí äóó, öàõèëãààíààñ öî÷ñîí áóãà ñîãîî, ÿíçàãàà
äàãóóëàí ìîäíû çàâñðààð ãàð÷ áóéã áóãà, ñîãîî ÿíçàãóóäûí á¿æãýýð
õàðóóëíà. (Õºãæèì). Áîðîî çîãñîæ íàð ãèéõèéí õàìò áóãà ñîãîî ÿíçàãàà
äàãóóëàí ààæìààð îäíî. (Õºãæèì). Äîðæ, Õàíä íàðò áàéãàëü òýäíèé
õóðèì õèéæ áóéã ñàíàãäóóëíà. (¯¿íèéã èëýðõèéëñýí õºãæèì, á¿æèã).
Òýð õî¸ð õàðèëöàí á¿æèãëýñýýð ãîëûí ýðýãò õ¿ð÷ î÷íî. Ýíä àíãèð,
ãàëóó, òîãîðóó, äýãäýýõýé þóãàà äàãóóëàí ÿíç ÿíçààð àëõàõàä õî¸ð
òîãîðóó äàëàâ÷àà äýëãýí òîì òîì àëõëàí õàðàéí äýãýëíý. (Õºãæèì,
á¿æèã).
Ãîëûí óñ íýãýí ãàçðàà æèãä 纺ëºí, íºãºº ãàçðàà ÷óëóó öîõèí
óðñàõ íü õºãæìèéí ýãøãèéã ººð÷èëæ, õî¸ð õîñûí íàéäâàðûã óëàì
ëàâøðóóëíà. Ýíä óðãàñàí 5 ºíãèéí öýöýã áàñ Çàëààò óóëûí õî¸ð õîñûí
õóðèìä îðîëöîæ áóé ìýò íàâ÷àà äýëãýí íàìèëçàí á¿æèãëýñýýð íàéð
òºãñºíº. (Õºãæèì).
Òàéëáàðëàõ íü:
Õóâöàñ, á¿æèã ºíãºðñºí ò¿¿õýí ¿åèéí áàéäëûã òýð ÷èãýýð íü õóóëàõ
áèø õàðèí òåàòð÷èëñàí áàéäëààð ¿éëäýãäýíý. (Ýíý öîìíîëûí õºãæìèéã
çîõèîæ íàéðóóëàí òàâèíà ãýæ õºãæìèéí çîõèîë÷ Ä.Æàí÷èâ 1992 îíä
íàäààñ àâñàí áîëîé).
54

ͯÃÝË Í¯ÄÒÝÉ
(Õ¿¿õäýä çîðèóëñàí á¿æãèéí öîìíîë)
Õºãæìèéí äóóðüñàëä àëñûí àëñàä îðîéãîîðîî ºíäºð ñýðâýí
öîõèîòîé îéãîîð ºâ÷ á¿ðõìýë óóë õºõðºí õàðàãäàíà. Îé ìîäíû íàâ÷
íàõèà, øèëì¿¿ñ óðüõàí ñàëõèíû àÿñààð ñýð÷èãíýí íàéãàñàí øèâíýý
àâèà, øóâóóäûí æèðãýý, æèæèã ãîðõèíû óðñãàëûí áîðãèî öºì
õºãæìèéí ýãøèãëýíòýé õºã íèéöýí äóóðüñàíà. Ñ¿ð áàðàà èõòýé óóëûí
ìîäíû õîðìîéä îéðõîí îéí öîîðõîéí íîãîîí õàìáà õèëýí øèã òàëáàð
äýýð óðãàñàí öýöã¿¿ä ºí㺠ºí㺺ð ñîëîíãîðîí àëàãëàíà. Öîîðõîéí
õàÿàãààð íü ãî¸ëûí õóâöñàà ºìññºí ìîíãîë õàð õ¿í, ýõíýð õ¿¿õí¿¿ä
æàãññàí þì øèã óðãàñàí õàð ìîä, õóø, íàðñ, óëèàñ, áóðãàñ óðüõàí
ñàëõèíä ãàíõàí 纺ëõºí øèâíýëäýíý. Ýíý àðèóí òóíãàëàã, ñàéõíû
äýýä, ýðõýì ñàéõàí îð÷èíä áààâãàé áàìáàðóóøòàéãàà òóóëàéíóóä
á¿æèíòýéãýý, áóãà ñîãîî çîðãîëòîéãîî, ã¿ð ç¿ð ÿíçàãàòàéãàà àéõ ýìýýõ
àþóëã¿é àìàð æèìýð èäýýøèëíý. Áàéãàëèéí ýíý ãîî ñàéõàí ÿíäàøã¿é
áàÿí íü þóãààð ÷ ñîëüøã¿é òºãñ òºãºëäºðèéã èëýðõèéëíý.
Êèíî äýëãýöíýý áè÷ãèéí ºìíº áóþó õîéíî íü ¿¿íèéã íàéðóóëàã÷
øèéäíý. “Ýõ îðíûõîî áàéãàëèéã õàìãààëöãààÿ” ãýñýí áè÷èã óðñàí
ºíãºð¿¿ò îðøèë õºãæèì òºãñºæ õºãæèìä ººð õºã äóóðüñàæ ýõýëíý.
ÍÝÃįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ
Îéí æèæèã àìüòäûã ñàíàãäóóëàì õºãæèì õàãàñ ìèíóò
îð÷èì ýãøèãëýòýë á¿æèíã¿¿äýý äàãóóëñàí òóóëàéíóóä îéãîîñ
áàÿñãàëàíòàéãààð äýãäýí ãàð÷ èðýýä ìîäã¿é òàëáàðò á¿æèãëýíý.
Òóóëàéí õºãæèì 3 õýñýãòýé áàéíà. ¯¿íä:
1. Òóóëàéí ¿éë õºäëºë îíöëîãèéã õàðóóëíà.
2. Á¿æèíã¿¿äèéí á¿æèã æèæèã àìüòäûí ºõººðäºì çàí òýäíèé
ãýíýí ààø àâèðûã õàðóóëíà.
3. Á¿ãäýýð õàìòðàí á¿æèãëýýä òóóëàéíóóä á¿æèíãýý äàãóóëàí
îé ðóó ò¿ð¿¿÷ íü îðíî. Ãýòýë õî¸ð á¿æèí íü á¿æèãëýñýýð ¿ëäýõ çóóð
òýäíèéã îéãîîñ íóóöààð àæèãëàæ áàéñàí ¿íýã ãýòýí îéðòîæ èðýýä
ãýíýí õî¸ð á¿æèíã çàëèëæ îé ðóó îðóóëàí áàðüæ èäýõýýð óðàí ãî¸îð
á¿æèãëýæ äàãóóëæ ñ¿¿ëýýðýý äàëëàñààð îéí çàõ ðóó îðîíãóóò õºãæìèéí
õýìíýë ãýíýò ñîëèãäîí ¿íýã á¿æèíã áàðüæ èäýõýð äàéð÷ õººíº.
Õî¸ð á¿æèí ñàíäðàí çóãàòààæ ÿâòàë ÿíçàãàà äàãóóëñàí ãóð ç¿ð õî¸ð
òààðàëäàíà. Ç¿ð ÿíçàãûí õàìò á¿æèíã¿¿äèéã èâýýëäýý àâíà. ÿð ¿íýãèéã
õî¸ð ýâðýýðýý ñýæèæ ìºðãºõººð äàéðíà. ¯íýã ó÷èðã¿é àéí çóãòàíà.
Õºãæìèéí õýìíýë èõ óÿíãûí, ñýðãýëýí àÿàð ñîëèãäîíî. Õî¸ð
á¿æèíã àþóëààñ àâàðñàí ã¿ð, çóð á¿æèíã¿¿äýä òàëàðõñàíàà
èëýðõèéëýýä èæèéíõýý õîéíîîñ ÿâíà. ÿð, ç¿ð õî¸ð ÿíçàãóóäàà
äàãóóëàí îéí öîîðõîéí ç¿ëýã ºíãèéí öýöýãñ àëàãëàñàí òàëáàðò èðýí
áàéãàëèéí ãîî ñàéõíûã áèøðýí áàÿñàíà. Õî¸ð ÿíçàãà á¿æèãëýíý.
Á¿æèã õî¸ð õýñýãòýé.
55

1. Õºãæìèéí õýì õýìíýë èõ õºãæèëòýé áàéíà. Õî¸ð ÿíçàãàíû á¿æèã
íü íÿëõ àìüòäûí ºõººðäºì õººðõºí ýíõðèé øèíæ òºðõèéã õàðóóëàõûí
äýýð áèå áèåäýý äîòíî íºõºðñºã, ààâ, ýýæäýý ýíõðèéëýãäýæ ÿìàð èõ
ÿëäàì ýõ ¿ðèéí æàðãàëàíò õàðèëöààã õàðóóëàõ.
2. Óÿíãûí òàíñàã àÿëãóóíä ã¿ð, çóð õî¸ð ÿíçàãàà ºõººðäºí
ýíõðèéëæ õàìòðàí á¿æèãëýíý. Ýõ ¿ðèéí ýëáýðýë áàéãàëèéí ãîî
ñàéõàíòàé õîñëîí àìüòäûí æàðãàëûã ýäýëæ áàéòàë áóóí äóó òàñõèéõ
áà õºãæìèéí õýìíýë ò¿ãø¿¿ðýýð ñîëèãäîíî. Ç¿ð áóóíû ñóìàíä îíîãäîí
á¿äýðñýí ÷ ¿ðýý ãýõ ñýòãýëýýð õ¿÷ýý øàâõàí ã¿ðòýé õàìò õî¸ð ÿíçàãàà
óðäàà îðóóëàí áèåýðýý õàìãààëàí õóðäàëæ ÿâòàë äàõèí áóóí äóó
ãàðíà. ÿð ñóìàíä îíîãäîí á¿äýðñíýý ¿ñðýí áîñîæ ìºí õóðäàëæ ÿâòàë
ç¿ð ¿õë¿¿ò õàðóóëäàæ óíàíà. ÿð, ç¿ð ë¿¿ãýý ýðãýí ã¿éõ ãýñýí áîëîâ÷
àëñààñ èðæ ÿâàà ýíýð÷ õàéðëàõ ñýòãýëã¿é õóëãàéí õî¸ð àí÷èíã õàðóóò
ýðãýí, õî¸ð ÿíçàãàà õººí îé ðóó îðóóë÷èõààä ýðãýýä ç¿ð ð¿¿ãýý õàð
ýð÷ýýðýý äýãäýæ ÿâààä ýëãýýðýý õàðóóëäàí ¿õë¿¿ò óíàíãóóò õºãæìèéí
õýìíýë ñîëèãäîí ãóíèã ãóòðàëûí àÿëãóóòàé áîëíî. ÿð õàìàã õ¿÷ýý
øàâõàí ç¿ð ð¿¿ãýý ìºëõºíº. Ç¿ð ÷ ìºí ýöñèéí õ¿÷ýý øàâõàí ã¿ð ë¿¿ãýý
ìºëõºæ, áàéäàã õ¿÷ýý ãàðãàí õî¸ð òàëààñ äºõñººð ãàðàà áàðèëöàí
áèå áèå ð¿¿ãýý òàòàí îéðòîæ õî¸ð í¿¿ðýý íààö ýöñèéí óäàà áèå áèåý
ýíõðèéëæ áàéñíàà í¿¿ðýý ¿çýã÷èä ð¿¿ õàðóóëàí “õîðâîîä õîñëîí
àìüäàðñàí àìüäðàëûí æàðãàëàà ñ¿¿ë÷èéí óäàà ýðãýæ äóðñàæ áàéñíàà
ãýíýí õî¸ð ÿíçàãàà õººí îðóóëñàí îéí ç¿ã ð¿¿ ýðãýí ººðò ¿ëäýýñýí á¿õ
õ¿÷ýý øàâõàí ºíäèéæ õî¸ð ¿ðèéíõýý õîéíîîñ õàðàí ýöñèéí àìüñãàëàà
õóðààí õî¸óë äóõààðàà ãàçàð ìºðãºí óíààä ýöýñëýíý. Õýðöãèé áàëìàä
çàí àâèð èëýðõèéëñýí õºãæìèéí õýìíýëä õî¸ð àëóóð÷èí õà õà õà, õý, õý,
õý ãýæ õºõðºëäºí çºâõºí ººðèéí õ¿ñýë ìºðººäºë áèåëæ áàéâàë áîëîõ
íü òýð. Ýíý áîë ýðõ ÷ºëººãºº ýäýëæ áàéãàà õýðýã. “Áè ñàíàñàíäàà õ¿ðýõ
¸ñòîé” ãýñýí õ¿í ÷àíàðàà àëäñàí àðààòàí òºðõòºí¿¿äèéí ààø àâèðûã
ãàðãàñàí çýðëýã á¿æèã õèéíý. Áààõàí á¿æèãëýæ õàíààä àëàãäñàí ã¿ð
ç¿ð õî¸ðûã ÷èðýýä ÿâíà. Á¿æãèéí õºãæìèéí õýëëýã ººð÷ëºãäºí, ºí÷ðºí
¿ëäñýí õî¸ð ÿíçàãà ãàð÷ èðýí ýöñèéí àìüñãàëàà õóðààòàë ¿ðèéíõýý
òºëºº ýíýðýë õàéðàà, õ¿÷ýý çîðèóëæ ÿâààä á¿ëýýí öóñàà óðñãàæ, àëòàí
àìèà àëäñàí ýõ ýöãýý àëóóð÷íû ãàðò ÷èðýãäýæ ÿâààã õàðààä ýëýã ç¿ðõýý
ýìòýðòýë óé ãàøóó áîëîí öºõðºí óéëæ áàéòàë èõ õ¿÷òýé ÷èìýýòýéãýýð
ºëºí õºõ ÷îíî õî¸ð ÿíçàãàíû àðä ¿ñðýí áóóæ èðýýä íÿëõ àìüòäûí ìàõ
纺ëºí èõýä àìòòàé áàéäãèéã ñàíàõààñ ø¿ëñ íü ãîîæèæ õºõ èíýýä íü
õ¿ð÷ 纺ëõºí èíýýæ, ààæóóõàí õî¸ð ÿíçàãûã òîéðîí àëõàíà. Ǻâõºí
æèæèã áºìáºðèéí öóóðàéòñàí ÷è÷èðãýý áàéíà. ªí÷èí õî¸ð ÿíçàãà
ýõëýýä èõýä àéñíàà áîëüæ ýíý èõ ñ¿ðòýé àõ ÷èíü áèäíèéã àâðàõ íü ýý
ãýæ èòãýæ áàéòàë íü èõ øóíàëûã îëæ õàðóóò õî¸ð ÿíçàãà çóãòàíà. ×îíî
õîéíîîñ íü (áàéäãààðàà õàøãèðàí) õ¿÷ýý øàâõàí óõààíã¿é äàâõèíà.
×îíîíä õººãäñºí õî¸ð ÿíçàãà îéí çàõàä õî¸ð áàìáàðóóøòàéãàà çóãààëæ
ÿâñàí õî¸ð áààâãàéíààñ àâðàë õ¿ñýæ øóóä äýðãýä íü î÷íî.
Õºíººæ èäýõèéí øóíàëä àâòñàí ÷îíî óðüä íü þó áàéãààã õàðàõ ñºãºº
áàéñàíã¿é. Ǻâõºí ÿíçàãûã ã¿éöýæ áàðüæ èäýõýýð õàðàéëãàæ ÿâààä
56

áààâãàéä àëãàäóóëàí àìèà àëäàíà. Õî¸ð ÿíçàãà áààâãàéí á¿ëèéíõýíä
àìü àâàðñàíä áàÿð òàëàðõëàà èëýðõèéëýýä îé ðóó îðíî. Áààâãàé ñóâäàã
÷îíûã òîíèëãîæ ÿíçàãóóäûã àâàðñíû áàÿð áîëãîæ á¿æèãëýíý.
Áààâãàéí á¿æèã îíöëîãîî õàðóóëàí á¿æèãëýíý. Áóãà, ñîãîîã á¿æãýíä
óðèíà. (Õî¸ð çîðãîëòîéãîî) ̺í ë îíöëîãîî õàðóóëñàí á¿æèã áàéíà.
Îéí õààí áààâãàé òóóëàéíóóäûã á¿æèíãèéí õàìòààð á¿æãýíä óðèíà.
̺í îíöëîãîî õàðóóëñàí á¿æèã áàéíà. ¯¿íèé äàðàà îéí àìüòàí á¿ãäýýð
õàìòðàí áàÿðûí á¿æãýý õèéãýýä òóñ òóñûíõàà îð÷èí ðóó ÿâöãààíà. Îéí
çàõàä îéí àìüòäûí á¿æèãëýæ áàéõûã õàðæ áàéñàí õî¸ð ÿíçàãà òàëáàðûí
ãîëä èðýíãýý ýëýã á¿òýí á¿ë ÿìàð èõ àç æàðãàëòàé áàéäãèéã õàðàí ààâ,
ýýæòýéãýý õàìò æàðãàë ýäëýí á¿æèãëýæ áàéñàí ¿ðýý õàìãààëæ ÿâààä
àëòàí àìèà àëäàæ áàéãààã äóðñàíà. Ò¿¿íèéã õîñëîë çóðãèéí àðãààð
õàðóóëíà, ¿¿íòýé çàëãààä õºãæìèéí äóóðñàë ãóíèã ñàíàãäóóëñàí õýì
õýìíýëýýð ñîëèãäîíî. Õî¸ð ÿíçàãà öààøàà õàðñàí õýâýýð ãàøóóäàí
óéëæ áàéñíàà ààæóóõàí ýðãýæ ¿çýã÷èä ð¿¿ õàðàí õýäýí õîðîì
çîãññîíîî ¿íýíõ¿¿ ñ¿ñýãëýí çàëáèð÷ óäààí àëãóóðõíààð ñºõðºí ñóóíà.
(Çàëáèðñàí õýâýýð) Õýäõýí õîðîì ºíãºð¿¿ò, êèíî äýëãýöíýý “Áóðõàí
ºðøºº! ÿð ààâ, ç¿ð ýýæ ìèíü õîéò íàñàíäàà õ¿íèé òºðºë îëæ òºðºõ
áîëòóãàé!” ãýñýí áè÷èã ãàðíà, õî¸ð ÿíçàãà çàëáèðñààð õºãæèì ãóíèãëàí
ýãøèãëýñýýð…
(Ýíý öîìíîëûí õºãæìèéã Á.̺íõáîëä, Á.Áèðâàà íàð áè÷èæ áóé).
57

ÊÈÍÎ ÇÎÕÈÎË

ÒªÃÑêË
(Óðàí ñàéõíû êèíî çîõèîë)
Ýíý êèíîã çºâëºëòèéí çîõèîë÷ Þëèàí Ñåìåíîâòîé õàìòðàí
1967 îíä áè÷èâ.
Ǻâëºëò îðîñ óëñûí ºðãºí íóòãèéí áàðóóí òàëààñ íü ç¿¿í òèéø
çóðâàñëàí õàðàãäàõ òºìºð çàìûí õèë äýýðõ íýãýí ºðòºº.
Ãàëò òýðýãíèé öóâààíû íýãýí âàãîíû ºðººíä ñóóæ ÿâñàí ¿ë ìýäýãäýõ
íýãýí çîð÷èã÷ äýýð õèëèéí õî¸ð öýðýã îðæ èðæ õ¿ì¿¿ñèéí õèë íýâòðýõ ïèî
áè÷ãèéã øàëãàí ¿çíý.
-Òà íî¸í Ëîðñ óó? ãýæ òýðõ¿¿ ¿ë ìýäýãäýõ õ¿íýýñ õèëèéí öýðãèéí íýã íü
àñóóíà.
-Òèéì ýý. Òýä òýð õ¿íèé ïèî áè÷ãèéã ¿çýýä,
-Òà ôðàíöûí õàðüÿàò þì óó?
-Òèéì ýý.
-Õàðáèí ÿâæ áàéíà óó?
-Òèéì ýý.
-Ýíý áè÷ãýý àâàãòóí. Ñàéí ÿâààðàé ãýýä öýðãèéí òýð õî¸ð õ¿í ãàð÷ îäîâ.
Ãàëò òýðýãíèé öóâàà ààæìààð öààø õºäëºõºä çýðãýëäýý ºðººíä ÿâñàí
ãóðâàí çîð÷èã÷ Ëîðñûí ºðººíä îðæ èðýýä ò¿¿íèé íýã íü áàðüæ ÿâñàí òîðîí
ñàâàà õàæóóäàà òàâèëàà. ͺ㺺 íýã íü Ëîðñûí õàæóóä ñóóíà, ãóðàâ äàõü
öîíõ ðóó õàðæ çàìûí õàæóóãààð òîõèîëäñîí þìûã àæèãëàíà.
-Õèë õ¿ðòýë õè÷íýýí õýìæýýíèé ãàçàð ¿ëäñýí áý? ãýæ òýð îðæ èðñýí
ãóðâûí íýã íü àñóóâ.
Òàâàí êì õýðòýé ¿ëäëýý ãýæ íºãºº íü õýëýâ.
-Îäîî äàõèàä ºðòºº òîõèîëäîõ óó? ãýæ íýã íü àñóóõàä ¿ã¿é ãýæ íºãºº
äýõ íü õàðèóëàâ.
Ëîðñ ñóóæ áàéñàí áàéðíààñàà áîñîæ ºðººíººñ ãàðàõûã çàâäàíà. Ò¿¿íèé
ºðººíä îðæ èðñýí íºãºº ãóðâàí õ¿íèé òîð áàðüæ èðñýí íýã íü õºëºº ¿ë
ìýäýãäýõ¿éö õºäºëãºí Ëîðñûí ÿâàõ çàì ðóó ñýëã¿¿ëýí òàâèíà. Ëîðñ òýð
õ¿íèé õºëä òýýãëýæ óíàõ çóóðàà íóðóóãààðàà ýðãýí ãàäóóð öàìöíûõàà
õàëààñíààñ ãàð áóó ãàðãàí, äýãýýäýæ óíàãàõ ãýñýí õ¿í ð¿¿ çàíãàõàä Ëîðñûí
ºðººíä îðæ èðñýí õ¿íèé íýã íü Ëîðñûã áàðüæ àâíà. Èíãýýä òýð ºðººíä
íýëýýä ¿éìýýí áîëæ, áèå áèåý õàðààí ç¿õýæ çàíàæ áóé äóóëäàíà. Ãàëò
òýðýã ÷ àëãóóðõàí çîãñîíî. Ëîðñòîé íîöîëäñîí õ¿í ò¿¿íèé áàðüæ ÿâñàí ãàð
áóóã áóëààí àâ÷ õàëààñàíäàà õèéãýýä áîñîí èðæ,
-Öèðêèéí íààäàì õèéõýý áîëü¸. Ñîìîâ ìèíü! ÿâöãààÿ ãýâ.
* * *
Ìîñêâàãèéí Ëþáÿíêà ãýäýã ãàçàð áàéäàã íýãýí áàéøèíãèéí äîòîðõè
áè÷ãèéí ºðºº õàðàãäàíà.
Ëîðñ õýìýýõ Ñîìîâ º÷㺺 áè÷èæ äóóñààä îíöãîé êîìèññûí äîðíîä
õýëòñèéí íýã õàðèóöëàãàòàé àæèëòàí Ïðîõîðîâò ãàðäóóëàí ºãíº.
61

Ïðîõîðîâ Ëîðñ õýìýýõ Ñîìîâûí áè÷ñýí º÷ãèéã ã¿éëãýí õàðààä,
ßëàãäàãñàä ¿ðãýëæ èõèéã áè÷äýã. Òýä ÿëàíãóÿà ººðèéíõºº òóõàé
äóðüäàòãàëàà øîðîíä áè÷èõäýý äóðòàé áàéäàã ãýæ Ñîìîâ õýëýýä ¸æòîé
èíýýíý.
Ïðîõîðîâ- Òèéì ë èíýýäòýé áàéíà óó?
Ñîìîâ- ßëàã÷ íàðò ë èíýýäòýé áàéíà. Õàðèí ÿëàãäàãñäàä àéìøèãòàé
áàéíà.
Ïðîõîðîâ- Ñîìîâûã àæèãëàí õàðààä –Òèéì àéìøèãòàé áàéíà óó? ãýæ
äàõèí àñóóâ.
Ñîìîâ- Òèéì ýý.
Ïðîõîðîâ- Çà òýãâýë ÿàõ âý, àéíà ãýäýã ÷èíü ýí¿¿õýíäýý õýëýõýä áèäíèé
öààøäûí õàìòûí àæèëëàãààíä õýðýãòýé ë þì äàà.
Ñîìîâ- Ýíý ÷èíü þó âý? Òà íàä þó õýëýõ ãýýä áàéíà.
Ïðîõîðîâ- Áè ºíºº õýðäýý òàíä þó ÷ õýëýõ ãýýã¿é áàéíà. Õàðèí çºâõºí
àæèãëàñíàà ë òýìäýãëýæ áàéíà.
Ñîìîâ íýëýýä þì áîäîæ áàéãààä,
-Áè òà íàðòàé õàìò àæèëëàõàä áýëýí áàéíà ãýæ Ïðîõîðîâûí ÿðèàíû
÷èãèéã ìýäýýä õýëýâ.
Ïðîõîðîâ- Òèéì ¿¿?
Ñîìîâ- Òèéì ýý.
Ïðîõîðîâ ¿ë ìýäýãõýí èíýýìñýãëýýä óíøèæ áàéñàí ìàòåðèàëàà äàõèí
õàðæ àñóóõ íü,
-Òàíû º÷㺺ñ ¿çâýë Ïàðèñ äàõü ìàíàé öàãààíû îðãîäëûí òºâ áàðîí
Óíãåðíã áóñäààñ àðàé èë¿¿òýé ýòãýýä ãýæ ¿çýæ áàéãàà þì áàéæýý.
Ñîìîâ- Òèéì ýý.
Ïðîõîðîâ- Óíãåðíû òºëºâëºãººãººð áîë ìîíãîëûí íóòãèéã ýçëýýä
ò¿¿íèéã çºâëºëòèéí ýñðýã äàéíû òàëáàð áîëãîõ ãýñýí þì øèâ äýý. Òèéì ¿¿,
¿ã¿é þó?
Ñîìîâ- Òà ìèíèé áè÷ñýíèéã çºâ îéëãîæýý.
Ïðîõîðîâ- Òýãýõëýýð ìîíãîëä î÷îîä öàãààíòíààñ ìàíàé ç¿ã ð¿¿ äîâòëîõ
ãýñýí á¿õ òºëºâëºãººã íóòàã äýýð íü çàñàí çàëðóóëàõ ¿¿ðýãòýé þì øèâ äýý.
Ñîìîâ- Òèéì ýý.
Ïðîõîðîâ- Îéëãîëîî. Òà ÿâæ áîëíî.
Ñîñîâ òýð áè÷ãèéí ºðººíèé äóíä òàâüñàí ñóóäàë äýýðýýñ ààæìààð
áîñîæ ÿâàõ ãýõýä,
-Òà æààõàí õ¿ëýý. Òà Ïàðèñ äàõü óäèðäàã÷ ãåíåðàë Áàëàêèðîâûíõàà
òóõàé æààõàí òîäîðõîéëæ áè÷ýý÷ ãýæ Ïðîõîðîâ õýëýâ. Ýíý çóóð ºíäºð
íóðóóòàé, ó÷èðã¿é òóðàíõàé, áóóðàë ñàõëàà íèëýýä çàññàí íýãýí ºâãºí îðæ
èðýýä Ïðîõîðîâ ðóó õàíäàí: -Ýíý ÷èíü òýð Óíãåðí ðóóãàà õýçýý ÿâàõ þì áý?
ãýæ àñóóâ.
Ïðîõîðîâ- Õî¸ð äîëîî õîíîãèéí äàðàà.
Ñîìîâ- Òà ÷èíü òýãýýä ýíý õî¸ð äîëîî õîíîãò Óíãåðíèé á¿õ
òºëºâëºãººòýé òàíèëöàõ ãýñýí þì óó äàà?
Ïðîõîðîâ- Òèéì ýý. Àðàâ õîíîãèéí äîòîð òàíèëöàæ àìæèíà áèçýý.
Ñîìîâ- Òà îäîî èíãýýä áèäíýýð äàìæóóëàí öºìèéã ìýäýõ ãýý þó?
62

Ïðîõîðîâ- ¯ã¿é, ÿïîíîîð äàìæóóëíà. Ýíý öààñàí äýýð ãàðûíõàà ¿ñãèéã
çóð. Îäîî ã¿éöëýý. Èõ áàÿðëàëàà.
Ñîìîâ- Ìèíèé ãàðûí ¿ñýã ë õýðýãòýé áàéñàí þì óó? ãýýä õààëãà ðóó ÿâæ
îäíî.
Ïðîõîðîâ- Òèéì ýý ãýýä òîëãîé äîõèíî. Òà Õàðáèíä î÷îîä õýíòýé
óóëçàæ õýðõýí ÿðèõ íóóö äîõèîãîî õýëæ ºãºõã¿é þó? Òàíûã Õàðáèíààñ
Óíãåðí ðóó õýí äºõ¿¿ëæ ºãºõ ¸ñòîé þì áý?
Ñîìîâ, ýðãýí õàðæ Ïðîõîðîâûí öàðàé ðóó íýëýýä àæèãëàíà.
Ïðîõîðîâ- Òà òýíä î÷îîä áàëðàõ þì áèø áèç äýý.
Ñîìîâ- Áè òèéì ÷àíäðóó øèã õýâðýã àìüòàí áèø ýý. Íàìàéã îëîí õ¿í
òàíèíà.
Ïðîõîðîâ- Òàíàé òàíèëóóäûí òóõàé æè÷ ÿðèëöàíà. Õàðèí Õàðáèíä
î÷îîä õýíòýé íóóöààð óóëçàõàà õýëæ ºãºº÷?
Ñîìîâ- Áè Õàðáèí äàõü õóó÷èí õààíò çàñãèéí êîíñóëüä àæèëëàäàã íýã
õ¿íòýé óóëçàíà.
Ýíý çóóð ìîíãîë ãàçðûí áàéäàë ãýíýò õàðàãäàíà.
Íýã ìîíãîë àéëä õî¸ð ãàìèí òýð àéëûí çàëóó ýìýãòýéãýýð îðîëäîíî.
Ò¿¿íèé íýã ºíäºð íóðóóòàé íü ãýðèéí ¿¿äýýð ãàð÷ ã¿éõ ãýæ îðèëæ
õàøãèðàí ÿâàà ýìãýíèéã ñààòóóëàí çîãñîîíî. Òýð ýìãýí,
-Äóëìàà! Äóëìàà! ãýæ õàøãèðíà. Õî¸ð ãàìèíòàé íîöîëäîæ áàéãàà
Äóëìàà òýäíèé ãàðààñ ìóëòðàõ ãýæ áàéäàã õ¿÷ýýðýý îðîëäñîí áîëîâ÷
òýð õî¸ð ò¿¿íèé ãàðûã íü îëñîîð õ¿ëæ, ãýðýýñ ÷èð÷ ãàðãààä äàðãûíõàà
õàæóóãààð àâ÷ ÿâàõàä ãàìèíãèéí äàðãà îéðòîí èðæ Äóëìààãèéí õàöðûã
ãàðààðàà èëýýä,
-×è èéì ñàéõàí á¿ñã¿é ÿàõ ãýæ èíãýæ õàøãèðààä áàéãàà þì áý? ×è
íàäòàé îéðòâîë àçòàé áîëíî. Ýñ îéðòâîë ãàñëàí áîëíî ãýõýä Äóëìààãèéí ýõ
ãàìèíãèéí äàðãà, öýðãèéí ºìíº ñºãäºí óíàæ, ãóòëààñ íü çóóðàí,
-Äóëìààã ìèíü òàâèà÷, Äóëìààã ìèíü òàâèà÷! ãýæ áàðõèðàí õàøãèðíà.
Ãàìèíãóóä òýð õîò àéëûí õîíü, ¿õýð, àäóóã õººí îäîõ çóóð Äóëìààã
÷èðñýí õî¸ð ãàìèí öýðýã ñºãäºí ñóóñàí ìîíãîë÷óóäûí õàæóóãààð ºíãºð÷
Äóëìààã “Ëèíêîëèí” ãýäýã íýãýí òýðãýíä õ¿÷ýýð îðóóëàí ñóóëãàõàä Äóëìàà
íºãºº ñºõðºí ñóóñàí ìîíãîë÷óóä ðóó õàíäàí,
-̺íõººä õýë õ¿ðãýýðýé. ̺íõººä ò¿ðãýí ìýäýãäýý÷ ãýæ õàøãèðíà.
Îôèöåð Äóëìààã õàæóóäàà ñóóëãàõàä ò¿¿íèé íýã öýðýã íü òýðãèé íü
æîëîîäîæ, íºãºº íü ò¿¿íèé õàæóóä ñóóæ ò¿ðãýí ãýã÷ õºäºëíº. ͺ㺺
ñºõðºí ñóóñàí ìîíãîë÷óóä ÷ ¿ëäýíý. Ìàë áóëààæ òóóñàí ãàìèíãóóä ÷ òýð
òýðýãíèé õîéíîîñ õºäºëö㺺íº.
Ìîíãîëûí àëòàí øàð òàë. Óíãåðíèé ìîðüòîé ÿâãàí öýðýã ò¿¿íèé òýðãýí
à÷àà, óâàí öóâàí õºäºëæ ÿâàõàä Óíãåðí ººðèéí áèå õàìãààëàã÷èä, Öýâýýí
òýðã¿¿í, Ñàæ ëàì çýðýã ìîíãîë÷óóäûí õàìò ÿâæ ¿çýãäýíý.
Óíãåðí- ͺ㺺 õ¿ðýý ÷èíü õààíà áàéíà? ãýæ õàìãààëàã÷èéíõàà íýãíýýñ
àñóóâ.
Õàìãààëàã÷èä íü äýýøýý íýã õàðæ, í¿äýý æàðòàéëãàæ ç¿¿í ç¿ã ð¿¿
òîëãîé äîõèíî. Òýä òýãæ ÿâñààð íýãýí õ¿ðýýí äýýð îðæ èðýâ. Óíãåðí
ìîðèíîîñîî áóóõààä äàãóóëóóä íü ÷ ìîðèíîîñîî áóóöãààâ.
63

Òýä õ¿ðýýíèé íýãýí àéëä îðæ èðýõýä, íýãýí ºâãºí ëàì íîì óíøèæ, íýã
õýñýã äóóã¿é áîëæ, íýã õýñýã í¿äýý àíüæ çàëáèðàí áàéãàà õàðàãäàíà.
Òýãýýä Óíãåðí òýð ëàìòàé ÿðèàä òýðýýð,
-Ãàìèí öýðã¿¿ä øèã ãàìøèã ¿ç¿¿ëäýã äàéñàí àëãàà. ¯¿íèéã ë äàðàõûí
òºëºº áè áóðõàíäàà çàëáèð÷ íîì óíøèæ ñóóíà. ¯¿íèéã äàðæ ÷àäàõ
Õàòàíáààòàðûí àìèéã äààòãàæ áàéíà ãýæ õýëýâ.
Óíãåðí òýð ÿðèàã ñîíñîîä,
-Õàòàíáààòàð ãýäýã ÷èíü õýí þì áý? ãýæ õàæóóäàà ñóóñàí Öýâýýí
òýðã¿¿íýýñ àÿàðõàí àñóóâ.
-Õàòàíáààòàð áîë ìàíàé èõ öýðãèéí òîì æàíæèí ãýæ Öýâýýí õàðèóëàâ.
Óíãåðí- Ëàìòàí! Áè òàíàé øàøèíä îðîõ ñàíàà áàéíà. Áóääà áóðõíû
ñóðãààëèéã äàãàõûã õ¿ñýæ áàéíà.
Ëàì- Òà øèíý øàøíûã äàãàâàë õóó÷íààñàà óõðàõ íü øèâ äýý.
Óíãåðí- Îî, õóó÷èí øàøèí áàéõã¿é áîëñîí. Ò¿¿íèé ÷èíü áîëüøåâèêóóä
óñòãàæ îðõèñîí.
Ëàì- Òàíû ÿðüæ áàéãààã ÷èíü áè ñàéí îéëãîõã¿é þì. Èíãýõýýð òà ÷èíü
õýí ãýäýã õ¿í áàéíà äàà.
Óíãåðí- Íàìàéã Óíãåðí ãýäýã.
Ëàì- Àà òà ÷èíü íºãºº ãàìèíã äàðàõ ãýæ ÿâàà áóÿí òºãºëäºð Áàðîí
Óíãåðí ãýäýã ¿¿?
Óíãåðí- Æà òèéì áàéíà, ëàìòàí! Áè ãàíö þì ë õ¿ñýæ áàéíà. Ýíý áîë
ãàìèíã õººãººä, áîãä õààíûã àþóëààñ àâðàõ ÿâäàë þì.
Ëàì- Òà òýãýýä ëàì áîëîõ ãýæ áàéãàà áîë áîãäîä ìºð㺺ä àäèñ àâ, í¿ãýë
á¿õíèéã òýâ÷èæ, áóÿí á¿ãäèéã äàãàõ õýðýãòýé. Òýãæ ÷àäàõ óó?
Óíãåðí- Áè ÷àäíà.
Ëàì- Òà ÿàãààä áèäýíä òóñàëúÿ ãýæ áîäñîí þì.
Óíãåðí- Òà íàð áîë áóðõàíäàà ìºðãºæ, øàøíàà ìàíäóóëàõ ãýñýí õ¿ì¿¿ñ
þì.
Ëàì, èíýýìñýãëýýä áóñàä ëàì íàðàà äóóäàæ èð¿¿ëýýä óäàëã¿é
Óíãåðíèéõíèé õàìò ãàð÷ õóðàëä îðæ, íîì óíøèíà.
Ñ¿ìä á¿ðýý áèøã¿¿ð, õýíãýðýã öàíãèéí äóó ÿíç á¿ðýýð àÿëàí ëàì íàð
íîì óíøèíà.
Àõëàã÷ òîì ëàì Óíãåðíèé òîëãîé äýýð àäèñëàõàä Óíãåðí ñºõðºí
ñóóãààä ëàìûã äàãàæ,
-Óì ìàà íèé âàä ìèé õóì! ãýæ ýâ õàâã¿é õýëíý.
Ëàì- Çà èíãýýä áóðõàí øèãìóíèéí øàâü áîëîâ ãýæ õýëíý.
Óíãåðíèé öàðàé áàéí áàéí õóâèð÷, ëàìûã òàëäàà òàòñàíäàà áàÿðòàé
áàéãàà áîëîëòîé õàðàãäàíà.
Öýâýýí òýðã¿¿í- Òà òýãæ ìºðãºæ áàéõäàà ÿìàðâàà íýãýí þìíààñ
ñýæèãëýâ ¿¿? ãýæ àñóóõàä,
Óíãåðí- ¯ã¿é ãýæ èíýýìñýãëýí õàðèóëàâ.
Òà ìàíàé Áîãä ãýãýýíèéã ë ÷ºëººëìºãö ¸ñòîé áóðõíû ä¿ðèéã îëíî äîî
ãýæ ëàì Óíãåðíä õýëýâ. Óíãåðí äàãàëäàã÷äûíõàà õàìò ñ¿ìýýñ ãàðàõàä
¿äýø îðîé áîëñîí áàéíà.
Óíãåðí ýíý çóóð äàãóóëæ ÿâàà õ¿íýýñýý íýã øèë àðõè àâ÷ áàëãàæ àìàà
64

çàéëæ, ãàðàà óãààæ, ñ¿ìä òîõèîëäñîí çàðèì ç¿éëýýñ ñýæèãëýñýí áàéäàëòàé
áèåý àðèóòãàíà.
Íàìðûí íàðòàé íýãýí ºäºð. Äà õ¿ðýýíýýñ ç¿¿í òèéø, Áîãä óóëûí íýãýí
õàÿàíä õýäýí òîì ãýð õàðàãäàíà.
Òýð ãýðèéí ãàäíà òîì ýðýýí àñàð, ìàéõíóóä øààñàí áàéíà. Ãýð¿¿äèéí
õàìãèéí òîìûí íýã íü Öýâýýí òýðã¿¿íèéõ àæýý. Òîõèëîã ãýðèéí äîòîð
ìîíãîë ìàÿãààð çàññàí øèðýýíèé íýã òàëä Öýâýýí òýðã¿¿í, íºãºº òàëä
Óíãåðí õî¸ð ñóóæ ìîíãîë ò¿øìýä, ëàì, îðîñ öýðãèéí ýíãèéí áà öýðýã
õóâöàñòàé õýä õýäýí õ¿í áàéëöàíà.
Óíãåðíèé ºìíº òàâüñàí òàõèð õºëòýé óëààí øóíõààð áóäàæ àëòààð
óãàëçàëñàí óðò øèðýýí äýýð òîì öàðàíä õîíèíû óóö òàâüæ àéðàã, àðõè,
äàðñ, áîîâ, ÷èõýð ºðñºí ¿çýãäýíý.
Öýâýýí òýðã¿¿í- Ýçýí õààíò îðîñ óëñûí àëäàðò æàíæèí òà á¿õ õàëõûã
ãàìèíãèéí ãàøóóí çîâëîíãîîñ ñàëãàõààð ìîíãîë îðîíä õ¿ðýëöýí èðæ,
ìèíèé º÷¿¿õýí ãýðò ìîðèëñîíä áèä á¿ãä õÿçãààðã¿é áàÿðëàöãààæ áàéíà.
Óíãåðí Öýâýýí òýðã¿¿íèé òýð ¿ãýíä òàëàðõñàí áàéäàëòàéãààð ºíäèéæ
ãýðò áàéëöñàí á¿õ õ¿ì¿¿ñ ð¿¿ òîëãîé äîõèí ¸ñîëíî. Òýãýýä Öýâýýí òýðã¿¿í,
Óíãåðíèé òààëàìæèéã òàòàõûí òóëä ìîíãîëûí ýðèéí ãóðâàí íààäìûã
õàâü îéð áàéñàí çàëóó ýð÷¿¿äèéã öóãëóóëàí õèéæ ¿ç¿¿ëíý. Çàðèì íü ñóð
õàðâàöãààíà. Çàðèì íü áàðèëäàöãààíà. Òýäíèé äîòîð õàâü îéðäîî àëäàðòàé
çîëáîîëîã çàëóó ̺íõºº îðîëöîæ, íóì ñóìààð ìýðãýí õàðâàõàä öºìººðºº
óóõàéëíà.
Íààäàì÷èä, òýíä áàéãàà ãàäíààñ èðñýí åð áóñ çî÷íûã ñîíèðõîí ò¿¿íèé
òóõàé íýã íýãíýýñýý øèâýãíýí àñóóöãààíà.
-Áàðîí Óíãåðí ãýäýã æàíæèí ÷èíü þóãààðàà àëäàðøñàí þì áý? ãýæ íýã
õ¿í àñóóõàä,
-Ýíý ÷èíü äàéñàíòàé òóëààä àþóë ó÷ðàõàä íýã òºìºð õàéðöàã íýýæ, ò¿ì
áóìàí öýðýã ãàðãàæ ÷àääàã èëáýòýé õ¿í ãýíý ëýý ãýæ íºãººäºõ íü õàðèóëíà.
-Òýð íýã ëàì ÷èíü õýí ãýäýã õ¿í áý? ãýæ àñóóõàä,
-Ýíý ÷èíü íºãºº Ò¿âä Ñàæ ëàì ãýäýã, áàñ èõ èëáýòýé õ¿í þì ãýíý ëýý
ãýâ.
-Áàñ òýð ýíãèéí õóâöàñòàé îðîñ õ¿í ÷èíü õýí ãýäýã þì áý? ãýõýä,
-Ìýäýõã¿é ãýæ íýã íü õàðèóëíà.
̺íõºº ýíý çàâñàð òýäíèé ÿðèàíä îðîëöîæ,
-Ýíý ýíãèéí õóâöàñòàé îðîñûã ÷èíü áè ìýäíý. Áè íîäíèí æèë Ãîíãîð
ïàíçòàé õàìò ç¿¿í àéìãààñ Õàðáèí îðæ òýíä çàðàõ õîíèéã íü òóóæ ÿâàõàä
ýíý õ¿í ÷èíü òýð Ãîíãîðûí õîíèíû èõýíõèéã õÿìä ¿íýýð àâ÷èõñàí íýã
çàëèíû òóëàì áàéãàà þì ãýâ.
Òýãýýä ̺íõºº áºõ õàðæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí äîòîð îðæ ñóóíà. Ñ¿¿ë÷èéí
äºðâºí áºõèéã áàðèëäàõàä ò¿¿íèé çàñóóëóóä òýäíèéã äàãàæ ÿâíà. Òýð
áºõèéí íýã íü Ëàìæàâ, íºãºº íü Ñ¿ðýí ãýíý. Õèé ìºðãºñºí áºõ íü ̺íõºº
àæýý. Òýãýýä áºõèéí çàñóóëóóä áºõ人 òèéì ìýõ õèé, èéì ìýõ õèé ãýæ çààí
õàøãèðàëäàíà. Áºõ ¿çýã÷èä íèéòýýð ñýòãýë õºäºëæ àëü íýãíèé òàëä ñýòãýë
õóâààãäñàí áàéäàëòàé õàðàãäàíà. Äàâñàí áºõ Ñ¿ðýí, æàâõëàí òºãºëäºð
äýëæ õàðàãäàõàä, óíàñàí áºõ Ëàìæàâ óðàì ìóóòàé ÿâæ îäíî. Äàðàà íü õèé
65

ìºðãºñºí ̺íõºº Ñ¿ðýíòýé ¿ç¿¿ð ò¿ð¿¿ áóëààöàëäàõààð ãàðíà. Òýãýýä
̺íõºº áàðèëäàæ áÿð ÷àäàë, àðãà ìýõ õî¸ðûã õîñëîí õýðýãëýæ Ñ¿ðýíã
óíàãàíà. ̺íõºº äýëýõ ¸ñëîëîî äóóñãààä Ñ¿ðýíä ÿëàãäñàí Ëàìæàâ ðóó
îéðòîíî. Ýíý ¿åä õîòûí áàðóóí ã¿âýýí äýýðýýñ íýãýí ìîðüòîé õ¿¿õýä
ã¿éõýýðýý äàâõèæ ̺íõºº àõ àà! ̺íõºº àõ àà! ãýæ õàøãèðñààð õ¿ð÷ èðíý.
Îëíû äóíä áàéñàí ̺íõºº ÷ òýð äàâõèæ èðñýí õ¿¿ãèéí äóóã õîæèìõîí
ñîíñîîä ã¿éí î÷èõîä,
-̺íõºº àõ àà! Ãàìèíãóóä Äóëìààã àâààä ÿâ÷èõëàà.
̺íõºº- Õààøàà ÿâàâ òýä,
Õ¿¿õýä- Ãîë ðóó ÿâñàí. Îäîî áàðàã ºðòºº õýðòýé ÿâñàí áàéõ àà.
̺íõºº òýíä áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí äîòðîîñ òàíüäàã Äýìáýðýëä õàíäàæ,
-Ìîðèî ºãºº÷ ãýõýä,
-Ìàíàé õ¿¿õäèéí áèå ìóó. Áè ãýðòýý õàðèëã¿é áîëîõã¿é ̺íõºº ìèíü
ãýæ Äýìáýðýë õàðèóëàâ.
ßàð÷ òýâäñýí ̺íõºº õî¸ð äàõü õ¿í ð¿¿ õàíäàæ,
-×è ìîðèî ºãºº÷. ßìàð ÷ ¿íýýð õàìààã¿é õóäàëäàæ àâúÿ. ¯ã¿é áîë
õºëñºëæ àâúÿ ãýõýä,
-Áè ººðºº þóãààð áóöàõ âý? ãýæ òýð õ¿í õýëýâ.
Ýíý õîîðîíä Ëàìæàâ ìîðèî õºòºëæ, ̺íõºº ð¿¿ îéðòîí èðýýä,
-×è ìèíèé ìîðèéã óíààä ÿâ. Ò¿ðãýí ÿâ ãýâ.
̺íõºº- ßìàð õºëñ àâàõ âý?
Ëàìæàâ- õºëñ ãýýä ÿàõ âý? ×è îäîîõîí ÿâ.
ªðãºí òàëûã ç¿ñýí ãàðñàí ãîëûí óñ öýíõýðëýí õàðàãäàõàä ìîðüòîé
òàâàí ãàìèí öýðýã àðäààñ áóëààæ àâñàí õîíü ¿õðýý òóóñààð ÿâöãààíà.
Òýäíèé õîéíîîñ ìîðèí äýë äýýð äàâõèñàí ̺íõºº õàð õóðäààðàà äàâõèí
îéðòîæ èðýýä,
-Òýð ìîíãîë ýìýãòýé õààíà áàéíà? ãýæ àñóóâ. Ãàìèíãóóä èíýýëäýæ,
õîîðîíäîî þì ÿðèëöàí äàõèí äàõèí èíýýöãýýíý. ̺íõºº- Äóëìàà õààíà
áàéíà? ãýæ àñóóíà. Ãàìèíóóä áàñ ë èíýýëäýæ õîîðîíäîî ÿðüöãààíà.
̺íõºº- Òà íàð ýíý àðäûí ìàëûã ýðã¿¿ëæ ºã! ãýæ òýäýíä õýëýõýä íýã
ãàìèí öýðýã ̺íõºº ð¿¿ îéðòîí èðæ, áàðüæ ÿâñàí áóóíûõàà áºãñººð í¿¿ð
ð¿¿ íü öîõèæ õºõ àëàã áîëãîâ. Õýñýã çóóð ºíãºðìºãö ̺íõºº ãàìèíãèéí
áóóã áóëààí àâ÷ òàâ äàõèí áóóäàõàä äºðâºí ãàìèí ìîðèíîîñîî óíàæ
øàðõàäñàí òàâü äàõü íü ¸îëîí õàøãèð÷ ìîðèíû õóðäààð çóãòàâ. ̺íõºº
ò¿¿íèé õîéíîîñ íýõýí äàãàæ ÷îíî õººæ áàéãàà ºí÷èí øèã òàë äóíäóóð
äàâõèæ ÿâóóò áóóäàæ òàâ äàõü ãàìèíã óíàãàâ. ̺íõºº òýäíèé òóóæ ÿâñàí
ìàëûã ýçäèéíõ íü ç¿ã ð¿¿ ýðã¿¿ëýí òóóâ.
Öàã îðîé áîëîâ. ̺íõºº ãàìèíãèéí äýýðýìäñýí ìàëûã òóóñààð õýñýã
àéëä õ¿ð÷ èðýõýä òýäíèé çàðèì íü õ¿ëýãòýé, çàðèì íü õ¿ëýãã¿é õàðàãäàíà.
̺íõºº òýäýí ð¿¿ èðýýä,
-Òà íà𠺺ðñäèé㺺 õàìãààëæ ÷àäàõã¿é ÿàñàí çîðèã ìóóòàé óëñ âý?
Òýä ÷èíü òàâ, òà íàð îëóóëàà áàéíà. Òýãýýä áàñ Äóëìààã àëä÷èõñàí áàéíà.
Ýðèéí çîðèã ÷èíü õààíà áàéíà ãýæ ýð÷¿¿ä ð¿¿ õàíäàæ õýëýýä,
-Òà íàðûí äóíäààñ õýí ÷èíü íàäòàé Äóëìààãèéí õîéíîîñ ÿâàõ âý? ãýæ
àñóóíà. Òýä õýñýã çóóð äóóã¿é áàéñíàà ÷è õ¿¿õýäã¿é ó÷èð òèéì çîðèãòîé
66

áàéíà ãýæ íýã íü ̺íõººä õàíäàí õýëýâ.
̺íõºº- Òà íàðûí õ¿¿õä¿¿ä ÷ ãýñýí òà íàð øèã òèéì àéìõàé õ¿ì¿¿ñ
áîëîõ áàéõ. Òà íà𠺺ðñäèéíõºº àìèéã àâàð÷ ººðñäèé㺺 ÷ºëººëæ
÷àäàõ ¸ñòîé ãýæ õýëýýä, Äóëìààãèéíõèéã ç¿ãëýí òîëãîä äàâàí äàâõèí
îäîæ Äóëìààãèéí ãàäàà õ¿ð÷ èðýõýä ¿¿äýí äýýð Äóëìààãèéí ç¿¿æ
ÿâäàã ýýìýãíèé íýã õàðàãäàíà. ̺íõºº ò¿¿íèéã àâ÷ øîðîî òîîñûã
öýâýðëýí àë÷óóðò áîîí ºâºðò뺺ä ãýðò ã¿éí îðæ èðýýä –Ýýæ ýý! Ýýæ ýý!
ãýæ õàøãèðíà. Ò¿¿íèé õàðèóä õýí ÷ äóóãàðñàíã¿é. ̺íõºº äàõèí áè
Äóëìààãèéí õîéíîîñ ÿâààä ÷ºëººëæ àâ÷èðíà ãýæ õýëýâ. Áàñ õàðèó õýí ÷
äóóãàðñàíã¿é.
̺íõºº ÷¿äýíç õàâèð÷ õàðàíõóé ãýðèéã á¿äýã ãýãýýãýýð ãýðýëò¿¿ëýí
ýðãýí òîéðîí õàðàõàä Äóëìààãèéí ýýæ íàñ áàðñàí õàðàãäàíà. Òýãýýä
̺íõºº ãýðýýñ ãàð÷ èðýýä èéø òèéø ÿâæ áàéãààä ìîðèíäîî ìîðäîæ,
¿äøèéí á¿ðýíõèéä õàðëàí õàðàãäàæ áàéãàà óóë ç¿ãëýí äàâõèíà.
Ñèáèðèéí òºìºð çàìààð ç¿¿í òèéø ç¿ãëýí ÿâñàí ãàëò òýðýãíèé öóâàà
Õàðáèí õîòûí áóóäàë äýýð èðæ çîãñîíî. Âàãîíîîñ ÷åêèñò Ïðîõîðîâ ãàð÷
èðýýä ò¿ðäýã òýðýã õºëñëºí ñóóæ,
-Îðîñûí êîíñóë ðóó ÿâ ãýæ õýëíý.
Ïðîõîðîâûí ñóóæ èðñýí ò¿ðäýã òýðýã, ¿¿äýí äýýðýý õî¸ð òîëãîéòîé
á¿ðãýä çóðñàí òýìäýã õàäñàí, öàãààí îðîñûí êîíñóëûí áàéøèí ðóó èðíý.
Òýðõ¿¿ áàéøèíãèéí ¿¿äýí äýýð ñóóæ áàéñàí íýãýí êàçàõ öýðãèéí õ¿í,
-Òà õýíòýé óóëçàõ ãýýâ? ãýæ Ïðîõîðîâîîñ àñóóíà.
Ïðîõîðîâ- Ãåíåðàëòàé.
Êàçàê öýðýã- Òàíûã õýí ãýæ áè ãåíåðàëä èëòãýõ âý?
Ïðîõîðîâ- Ïàðèñààñ èðñýí Ñîìîâ ãýæ õýëýýðýé.
Êàçàê öýðýã ãåíåðàë ðóó ÿâæ îäîõîä, Ïðîõîðîâ äèâàí äýýð ñóóæ, òàìõè
òàòàí èéø òèéø õàðæ þì àæèãëàæ áàéõàä êîíñóëûí áàéøèíãèéí õºíäèé
çàëä àëõàëæ ÿâàà íýã õ¿íèé õºëèéí ÷èìýý ¿ë ìýäýã ñîíñîãäîíî. Êàçàê
öýðýã, ãåíåðàëûí ºðººíººñ ãàð÷ èðýýä,
-Òàíûã ãåíåðàë îðîîä èðíý ¿¿ ãýæ áàéíà.
Ïðîõîðîâ, êàçàê öýðãèéí ãàð÷ èðñýí õààëãààð îðæ õýä õýäýí õîîñîí
ºðººã äàìæèæ êàçàê öýðãèéã äàãàëäàí, òºìðººð ºíãºëñºí íýã õààëãàíû
äýðãýä î÷èæ õîíõûã äóóãàðãààä îðíî.
Ãåíåðàë, Ïðîõîðîâûí ºìíººñ óãòàí èðæ ãàðû íü áàðèíà.
Ïðîõîðîâ- Áè, Ñîìîâ ãýæ íýðýý õýëýâ.
Ãåíåðàë- Òàíòàé óóëçàõäàà òóí ÷ áàÿðòàé áàéíà ãýæ õýëýýä Ïðîõîðîâûí
õàìò ò¿¿íèé öààä òàëûí ºðººíä îðæ ò¿øëýãòýé ñàíäàë äýýð ñóóöãààíà.
Ãåíåðàë àëãàà òîñîí Ñîìîâ ðóó õàíäóóëíà. Ò¿¿íèé ó÷ðûã îéëãîñîí
Ñîìîâ ÷ õàëààñàíäàà áàéñàí ò¿ðèéâ÷èéã ãàðãàæ, íýãýí òàë ãýðýë çóðãèéã
ò¿¿íä ºãíº.
Ãåíåðàë, íóóöûíõàà ø¿¿ãýýã îíãîéëãîæ ìºí òýð çóðãèéí íºãºº òàëûã
ãàðãàæ èðýí íèéë¿¿ëæ ¿çýýä, Ñîìîâûã áàðüæ àâ÷ ãóðàâ äàõèí ¿íñýíý.
Ãåíåðàë- Èíãýæ Ïàðèñ ýöñèéí ýöýñò áèäíèé òýìöýëä îðîëöîæ áàéãàà íü
áàñ ñàéõàí õýðýã. Áèä óëààíòíûã òàë òàëààñ íü õàâ÷èí øàõñààð ë áàéíà. Òà
Óíãåðíèéã òàíèõ óó? ãýæ àñóóíà.
67

Ñîìîâ- ¯ã¿é ãýíý.
Ãåíåðàë- Óíãåðí áîë èõ áîëîâñðîëòîé, äîðíî äàõèíûã ñóäëàã÷ óõààíòàé
õ¿í äýý. Áèä ò¿¿íèé õàìò ººð àðüñòàí ººð ¿íäýñòíèé ýñðýã óðèàíû äîð
äîðíî ç¿ãèéí ¿íäýñíèé ¿çýëòí¿¿äèéã õºäºëãºæ áàéíà. Õýðâýý ìîíãîë îðîí
áîëüøåâèêèéí ýñðýã òýìöëèéí äýâñãýð áîëæ ÷àäâàë Êðåìëüä æèëèéí
äàðàà áóðõíû õóðàë óíøèõ áàéõ àà. ͺ㺺 âàíãèéí áèå íü ñàéí óó? Ýëýã íü
ÿìàð áàéíà?
Ñîìîâ- Òà õýíèéã àñóóæ áàéíà?
Ãåíåðàë- Áè âàí Ãðèãîðèéã àñóóæ áàéíà.
Ñîìîâ- Ãåíåðàë òà ýíä¿¿ð÷, áóðóó ñîíñæýý. Âàíãèéí ýëýã íü áèø
Ẻðºíä íü ÷óëóóòàé ø¿¿ äýý.
Ãåíåðàë- Ãýíýò öàðàé íü õóâèð÷ íýëýýä øèð¿¿í ä¿ðòýé áîëîîä Ñîìîâ
òà íóóö íýð õî¸ðòîé þì áàéíà. Èíãýýä Óíãåðí ðóó ÿâàõ õýðýãòýé. Òýð
÷èíü óäàõã¿é Äà õ¿ðýýã ýçëýõ ãýæ áàéãàà þì. Ò¿¿íèé ýíý òºëºâëºãººíèé
áèåëýëò íü Áîãä õààíûã ãàìèíãèéí ãàðààñ îéðûí õóãàöààíä ÷ºëººëæ ÷àäàõ
ýñýõýýñ áîëîõ ¸ñòîé áàéãàà þì.
Ñîìîâ- Áàðîí áîë ãàãöõ¿¿ äîðíî äàõèíûã ñóäëàã÷èéí õóâüä ÷àäàìãàé
áóñ, áàñ äàéíûã áýëýã çýëýã õýýë õàõóóëèàð àðãàöààæ ÷àääàã õ¿í ãýæ áè
áîääîã.
Ãåíåðàë- Àçèéíõàí õààí áàéõã¿é áîë ýçýíã¿éòýé àäèë ãýýä àëãà
òàøèõàä, ¿¿äýíä íü ñóóäàã êàçàê îðæ èðíý.
-Öàé óóìààð áàéíà ãýõýä íü êàçàê öýðýã,
-Çà ãýýä ãàðíà.
Ýíý õîîðîíä ãåíåðàë- Áè òàìõè òàòàõ ãýýä ìàðòæýý ãýýä àìåðèê
ÿíæóóð ãàðãàí òàìõèëàõûí çýðýãöýý õàéðöàãíààñàà íýãýí çóðâàñ ãàðãàæ:
-¯¿íèéã òàíàé íàéç òàíä ºãººðýé ãýñýí þì. Òà Äà õ¿ðýýíä î÷èíãóóò
ò¿¿íòýé óóëçàõ õýðýãòýé ãýâ.
Ñîìîâ íýëýýä áàÿðëàñàí áàéäàëòàé áàéñàí áîëîâ÷ áàñ ãàéõàæ,
-¯¿íèéã õýí áè÷èâ? ãýæ àñóóíà.
Ãåíåðàë- Òà ººðºº ë òàà äàà.
Ñîìîâ- Òààõàä õýö¿¿ áàéíà.
Ãåíåðàë- Òàíàé íàéçóóäûí äîòðîîñ õýí íü îäîî äîðíî ç¿ãò áàéãàà âý
ãýõýä Ñîìîâ- Çà áàéç íýã õ¿í Ì¿ãäýíä áèé. Áàñ êàïèòàí Àðîñåâ ÷ áàéæ
áîëíî.
Ãåíåðàë, Ñîìîâûí íàìóóõàí áàéäëûã àæèãëàìòãàéãààð õàðààä
ñàíäëûíõàà ò¿øëýãèéã áàãà çýðýã ýðã¿¿ëæ çàñàí, òîëãîéãîî ñýãñýð÷
èíýýãýýä, -Ïðîôåññîð Þðàñîâ ýíä áèé ø¿¿ ãýâ.
Ñîìîâ- Àà òèéì ¿¿? Òýð ÷èíü îäîî õààíà áàéíà?
Ãåíåðàë- Òýð äàëàéí õàâüä áèé. Ýíäýýñ õîëã¿é õî¸óëàà î÷èõ óó?
Ñîìîâ- Äóðòàé î÷íî. ªíººäºð áàðîí ðóó î÷âîë õºñºã áèé áîëîâ óó? ãýæ
àñóóíà.
Ãåíåðàë- ßðâàéæ ñàíàà àëäààä: -Áèé áàéõàà. Òýãýõäýý øºíº ÿâàõ áàéõ.
Õàðèí òà Þðàñîâò õýäýí ¿ã áè÷ýýä ¿ëäýýõã¿é þì óó ãýýä ¿çýã öààñ Ñîìîâò
àâ÷ ºãºâ.
Ñîìîâ ¿çýã öààñûã àâ÷ äóðòàé äóðã¿é õýäýí ¿ã áè÷èæ ¿ëäýýíý.
68

Êàçàê öýðýã öàé àâ÷èð÷ ºãíº.
Ãåíåðàë ýíý çóóð: -Áè óäàõã¿é áóöààä èðüå. Óó÷ëààðàé ãýýä íóóöûíõàà
ºðººíä îðæ íýã áè÷èã ¿çíý.
Ýíý øºíº áóó à÷ñàí ãóðâàí à÷ààíû òýðýã Õàðáèíààñ ãàð÷ õºäëºõºä
ò¿¿íèé ýõíèé òýðãýíä Ñîìîâ íýã îðîñ æîëîî÷èéí õàìò ÿâíà. Ìàøèíû
ãýðýëä ãîëûí óñ ìýëòèéæ õàðàãäàíà.
Æîëîî÷- Áàñ äàõèàä ë ãîë. Äàõèàä ë ãîë. Ýäíèéã ãàòëàõ ãýæ ÿâààä áèä
Óíãåðíä õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é áàéõ àà.
Ñîìîâ- Ãàéã¿é áèòãèé òýâä. Ãàçðûã çóðàã áèé þó?
Æîëîî÷- Ýíý õàâèéí ãàçàð ÷ þóíû çóðàã áàéõ âý äýý, íî¸í äýä õóðàíäàà
ãýâ.
Ñîìîâ- Òýãâýë çîãñîîä îä àæèãëàæ áàéãààä õºäºëüå 人 ãýíý. Òýð õî¸ð
ìàøèíàà çîãñîîãîîä ãàð÷ èéø òèéø ÿâæ õºëºº äóëààöóóëíà. Òýä ìîíãîëûí
ç¿¿í õÿçãààðûí òàë ðóó îéðòîí èðýõýä àãü íîãîîíû ¿íýð àíõèëíà.
Ãýíýò ýíä òýíä áóóíû äóó áàéí áàéí äóóëäàíà. Ñîìîâ èéø òèéø
àæèãëàæ áóóíû ñóìíû ãýðëèéí ç¿ã õàðíà. ĺðâºí ìîðüòîé õ¿í íýã ìîðüòîé
õ¿íèéã õººæ ÿâàà ¿çýãäýíý. Òýäíèé íýã íü ̺íõºº àæýý. Òýð, Äà Õ¿ðýý
îðîõîîð ãóðàâ äàõü ºäºðòºº ÿâààä ãàìèí öýðãèéí õàðóóëûã äàâæ ÷àäàëã¿é
ÿâàà õýðýã àæýý. Òýð ìîðüòîé õ¿í ìàøèí ðóó îéðòîí èðýýä,
-Òà íàð ÷èíü îðîñóóä þì óó? ãýæ àñóóâ.
Ñîìîâ- Òèéì ýý.
̺íõºº- Òà íàð ãàìèí ÿâæ áàéãààã õàðæ áàéíà óó? Òà íàð òýð
ãàéõëóóäûã íýëýýä àéëãàõã¿é þó õºº ãýâ.
Òýãýýä Ñîìîâ, æîëîî÷, ̺íõºº ãóðàâ ãàìèíãèéí ç¿ã õýä äàõèí áóóäíà.
Ãàìèíãóóä ìàøèíû õàâüä õýä äàõèí ýðãýëäýæ áàéãààä çóãòàæ îäíî.
Çà ýíý ãîëûã ºãñººä ÿâúÿ ãýæ ̺íõºº õýëýâ.
Ñîìîâ- ×èíèé í¿ä ÷èíü øàð øóâóóíû í¿ä øèã þìàà ãýæ õýëýýä
̺íõººãèéí ýíãýðèéí òîâ÷íîîñ ç¿¿ñýí ºðººñºí ýýìãèéã áààõàí õàðíà.
̺íõºº- Èíãýýä ýðãý ãýæ õýëýâ.
Ñîìîâ- Òàíû ýíý ýýìýã ÷èíü ÿìàð íýã ó÷èðòàé áîëîëòîé þìàà äàà.
̺íõºº- Ýíý ýýìãèéí íýã íü íàäàä, íºãºº íü ìèíèé õàíü áîëîõ Äóëìààä
ÿâàà þìàà.
Ñîìîâ- ×èíèé òýð õàíü áîëîõ ýìýãòýé ÷èíü õààíà áàéãàà þì áý?
̺íõºº- Ò¿¿íèéã ãàìèíãóóä Äà õ¿ðýý ð¿¿ àâààä ÿâ÷èõñàí. Òýãýýä áè
ò¿¿íèé õîéíîîñ î÷èõ ãýýä ÷àäàõã¿é ÿâíà. Çàìä íýã áîë ãàìèí, íýã áîë
áàðîíûõàí ñààä õèéãýýä áîëæ ºãºõã¿é áàéíà. Õ¿¿å çîãñîîðîé, èíãýýä
÷èãýýðýé ÿâ. Ãóðâàí ìîäíû öààíà Óíãåðí áèé ãýæ ̺íõºº õýëýâ.
Ñîìîâ- Òàíû íýðèéã õýí ãýäýã âý?
̺íõºº- ̺íõºº ãýäýã.
Ñîìîâ íýã áè÷èã áè÷ýýä ̺íõººä ºã÷, -¯¿ãèéã áàðèàä ÿâàõàä îðîñóóä
÷àìàéã õààãóóð ÷ ãàðãàíà. Ýíý áè÷èãò áè ÷àìàéã áèäíèé ãàçàð÷ ãýæ áè÷ëýý
ø¿¿ ãýæ õýëýýä ̺íõººä ºãíº. ̺íõºº òýð áè÷ãèéã ìàëãàéäàà õèéæ
òýäýíòýé ñàëàõ ¸ñëîë ã¿éöýòãýýä ÿâíà.
Óíãåðíèéõíèé áàéðëàñàí óóë õàðàãäàíà. Ìîíãîëûí òºâ íóòãèéí
õàíãàéí áàéãàëü. Óíãåðíèé ººðèéí ñóóäàã áàéð íýãýí óóëûí õàâöàëä
69

õàðàãäàõàä, ò¿¿íèé îð÷èì öýðãèéí ìàéõàí, õàøàà áàðàà õàðàãäàíà. Ñîìîâ
ãýíýò äàéðàëäñàí êàçàê öýðãýýñ,
-Áàðîí Óíãåðí ãóàéí ñóóäàã áàéð àëü âý? ãýæ àñóóâ. Êàçàê öýðýã íýã
ìàéõàí ðóó ýðãýí õàðààä,
-Òýð ãýæ çààâ.
Ñîìîâ Óíãåðíèé ìàéõàí ðóó î÷îîä ¿¿äýýð íü øàãàéõàä, òýð öýðýã ºìä
öàìöòàé, ãàçðûã çóðàã õàðàí þì òýìäýãëýí çîãñîæ áàéíà.
Ñîìîâ- Áè Ïàðèñ äàõü çîõèöóóëàõ òºâººñ ÿâàà æàíæèí øòàáûí äýä
õóðàíäàà Ñîìîâ áàéíà.
Óíãåðí- Ñîìîâ ðóó ãóðàâ äàõèí ýðãýæ õàðààä: -ßìàð õýðãýýð èðýýâ òà?
Ñîìîâ- Óó÷ëààðàé, áè òàíû àñóóëòûã îéëãîñîíã¿é.
Óíãåðí- Áè, òà ÿàõ ãýæ èðýý âý? ãýæ àñóóæ áàéíà.
Áè Åâðîïòîé õîëáîîòîé þìûã ¿çýí ÿääàã. Òàíàé òýíä ÷èíü Ìèëþêîâûí
ãàðûã ÷àíãà àòãààä ë õààíûã ÷èíü àëñàí Ñàâèíêîâûã ¿íñýýä ë áàéõ þì.
Èíãýõëýýð õîðâîîä öàãààí àðüñòíû óë ìºð àëãà áîëæýý. Õàðèí òýãýõýýð
øàð ºíãèéí àðüñòíûã ò¿øèãëýõýýñ ººð íàéäâàð àëãà.
Ñîìîâ- Ãåíåðàë àà! Òà áèäíèé íèéòèéí äîâòîëãîîíûã ë çºâõºí
çîõèöóóëàõààð èðñýí áîëîõîîð ýíý á¿ãä ÷èíü íàäàä õàìààã¿é.
Óíãåðí- Òà íàðûí òºëºâëºãºº ãýã÷èéã áè íóëèìààä õàÿ÷èõìààð áàéíà.
Þó ãýâýë áè ººðºº òºëºâëºãººòýé õ¿í.
Ñîìîâ- Òàíàé òýð òºëºâëºãºº ÷èíü Ïàðèñò áýëòãýñíýýñ ÿìàð ÿëãààòàé
þì áý?
Óíãåðí- ßëãààòàé, á¿ð èõ ÿëãààòàé íàéç ìèíü!
Ñîìîâ- Áè òýãâýë Ïàðèñò þó õýëæ î÷èõ âý?
Óíãåðí –Ñîìîâ îî! Áè õ¿íèéã ¿íýëýõäýý ãàíöõàí ò¿¿íèé ä¿ðñ äîõèîã ÷
¿íýëäýã. Æèøýýëáýë, õ¿¿õäèéí äóíä ãàðàà ñàëààâ÷ëàõ ÿâäàë èõ äýëãýðñýí
áàéäàã ãýýä Ñîìîâ ðóó ãàðàà ñàëààâ÷èëæ ¿ç¿¿ëíý.
Ñîìîâ- Òýãâýë òà íàìàéã Ïàðèñòàà áóö ãýæ òóøààæ áàéãàà þì óó?
Óíãåðí- Þó ãýæ ë îéëãîíî ººðºº ìýä ãýýä ýì÷ ýì÷ ãýæ õàøãèðààä
ìàéõàí äàõü õºøèãíèé öààãóóð îðæ ºìä öàìöàà òàéëàí õýâòýõýä ýì÷ îðæ
èðíý.
Óíãåðí- Ñîìîâ íààäàõòàéãàà òàíèëö. Ýì÷ Áàóðèõ ãýäýã õ¿í.
Ýì÷, Ñîìîâ õî¸ð ãàð ãàðààñàà áàðèëöàí ìýíäëýëöýíý.
Òýãýýä ýì÷ ýìèéí ìàíõãàà áàðèí õºøèãíèé öààãóóð îðîõîä ç¿¿í òàë ðóó
òàðü ãýæ Óíãåðí õýëæ áàéãàà ñîíñîãäîíî. Ãýòýë æèæ¿¿ðèéí êàçàê öýðýã
ìàéõàí ðóó ã¿éæ îðæ èðýýä,
-Ýðõýìñýã æàíæíàà! Ñàæ ëàìûí ýë÷ èðëýý. Òýä ãàìèíãèéí äîëîîí
äàâõàð õ¿ðýýã ãàòëàí ãàð÷ èðñýí ãýíý. ªíºº øºíº Áîãä õààíûã ãàìèíãèéí
ãàðààñ ñàëãàí àâ÷ îäîõ òºëºâëºãººòýé ãýíý ãýâ.
Óíãåðí- Òýä ÷èíü õààíà áàéíà? ãýæ õºøèãøíèé öààíààñ àñóóíà.
Ñàæ ëàìûí ýë÷- Ìàíàéõàí Áàÿíç¿ðõèéí õàâèéí áóðãàñàíä áàéãàà.
Óíãåðí- Áîãä õààíûã ò¿ðãýí îðãóóë. Ìàíäøèð õèéä ð¿¿ îðãóóëàõ ãýæ
áàéãàà íü ç¿éòýé. Åð íü Áîãä ãýãýýí ýíý õ¿ðýý ð¿¿ î÷èõ óó. ¯ã¿é áîë ýíý
¿ã¿é áîëîõ óó (òîëãîéãîî çààæ) ãýäýã àñóóäàë òàâèãäàæ áàéíà ãýæ õýëíý.
Ñàæ ëàìûí ýë÷ Óíãåðíèé õýëñíèéã ñîíñîîä ìàéõíààñ ãàð÷ îäîõîä
70

Ñîìîâ ò¿¿íèé õîéíîîñ ãàð÷ õàðààä ãàéõàí ìºðºº õàâ÷ààä ìàéõíû õàæóóä
íýã æèæèã ñàíäàë äýýð ñóóæ òàìõè òàòàæ, ìàøèíààñ çýâñýã áóóëãàæ
áàéñàí êàçàê öýðã¿¿äèéã õàðæ áàéíà.
Ýì÷ ìàéõíààñ ãýíýò ãàð÷ èðýýä Ñîìîâûí ãàéõñàí áàéäëûã àæèæ
àñóóñàí íü,
-Çà, òà èíãýýä Ïàðèñòàà áóöàõ áîëîâ óó, ìºí ÷ àçòàé õ¿í þì äàà.
Ñîìîâ, ýì÷èéã õàðààä: -Òàíû öàðàé ÿàãààä èéì öîíõèãîð øàðàâòàð
ºíãºòýé áîëîî âý?
Ýì÷- Ìàëåðè ãýäýã ºâ÷èí ë çîâîîæ áàéíà. Èíãýýä óäàõã¿é ¿õýõ áàéõ àà.
Ñîìîâ- Õ¿íèé ºâ÷èí çîâëîíã ýì÷èëäýã ýì÷ òàíààñ ººð èéì èõ
ãóíèõàðñàí ñàíààòàé õ¿íòýé áè åð íü äàéðàëäàæ ¿çýýã¿é þì áàéíà.
Ýì÷- Íàä øèã þì ¿õâýë äýýðýý. Áóðõàí ìèíü!
Ñîìîâ òýìäýãëýëèéíõýý äýâòðèéã àâààä ò¿¿í äýýð áè÷èõ íü: -Áàðîí
Óíãåðí çºâëºë¿¿äèéí ýñðýã øèíý òºëºâëºãºº õèéæýý. Ìèíèé ýíä èðñýí
õýðýã á¿òñýíã¿é. Ãýâ÷ íèéòèéí òóñûí òóëä ýíä ¿ëäýæ, çºâëºëò îðîñ ðóó
äîâòëîõ òºëºâëºãººã çîõèöóóëàõûã õè÷ýýæ áàéíà. Áàéäëàà óäàõã¿é ÿìàð
íýã àðãààð ìýäýãäýíý Ñîìîâ” ãýæýý. Ýíý áè÷ãýý äóãòóéëæ äýýð íü õàÿãëàí
áè÷èõ íü: “Ïàðèñ ðþ äå Ðèøåëüå, 17, Ïðîñòûíêèíä” ÿàðàëòàé öàõèëãààí”
ãýæ áè÷ýýä æîëîî÷äîî ìºíãºíèé õàìò ºãººä ¿¿íèéã Õàðáèíä î÷îîä ò¿ðãýí
ÿâóóëààðàé ãýæ õýëíý. Ñîìîâûã õ¿ðãýæ èðñýí æîëîî÷ äóãòóéã àâààä,
-Æà òýãüå ýðõýì íî¸í ãýíý.
Îðîé. Àÿíãàíä ñàëàì íèðã¿¿ëñýí ãàíö ìîäíû îéðîëöîî íýãýí ãýð
õàðàãäàíà. Òýð ãýðò ºëãèéòýé õ¿¿õäýý á¿¿âýéëæ áàéãàà íýã ìîíãîë ºâãºí
áàéíà. Ñàæ ëàì òýð ãýð ð¿¿ î÷èõîä ãýðèéí ýçýí ºâãºí, åðòºíöèéí ãóðâàí
õîñûí òààâðûã áóñäààð òààëãàæ ñóóíà, ãýòýë áàñ òýäýí äýýð Óíãåðíèé
ãóðàâ äºðâºí öýðýã îðæ èðæ íýã ò¿ëõ¿¿ðèéã ºâðººñºº ãàðãàæ Ñàæ ëàìä
ºãººä,
-Ýíý ÿã òààðóóëæ õèéñýí þì ø¿¿ ãýæ õýëíý. Ñàæ ëàì ò¿¿íèéã àâ÷
ýðã¿¿ëýí õàðæ, ýý áóðõàí ìèíü, îäîî ë õýðýã á¿òýõ íü øèã áàéíà ãýíý.
Óíãåðíèé öýðãèéíõíèé íýã íü:
-Ýíý ò¿ëõ¿¿ðèéã õèéñýí õ¿íä 50 ÿí÷ààí òºëºõ áàéñíààñ áèä 10-ûã íü
òºëæ ÷àäñàíã¿é ãýõýä, Ñàæ ëàì èíýýìñýãëýýä, ºâðººñºº ìºí㺠ãàðãàæ òýð
öýðýãò ºãíº. Öýðýã ìºíãèéã àâ÷ ÿâíà.
-Ìîðèíû òóóðàéã ýñãèéãýýð áîîñîí óó? ãýæ Ñàæ ëàìûí àñóóõàä öýðã¿¿ä
áîîñîí ãýíý.
-Òýð àâ÷ ÿâàõ ãýæ áàéãàà ìîðü ÷èíü õàìààã¿é ÿíöãààäàã ìîðü áàéíà ëýý
ø¿¿. ªºð ìîðèîð ñîëèõã¿é þó ãýõýä,
-Çà ãýæ õýëýýä ÿâöãààíà.
Ãýòýë í¿¿ð àì íü õàâäàæ, ãóòàë õóâöàñ íü øîðîî áîëñîí ̺íõºº ãýðò
ãýíýò îðæ èðíý. Ãýðèéí ýçýí ºâãºí, ̺íõººòýé ìýíä÷èëæ äîòíî÷èëîí
ÿðèíà. Ñàæ ëàì ò¿¿íèéã àæèãëàæ òýð õî¸ðûã ãàéõñàí áàéäàëòàé õàðíà.
̺íõºº- ßìàð õ¿í òàíàéä èð÷èõýýä áàéãàà þì áý?
ªâãºí, ̺íõººã äýýø ñóó ãýæ õýëýýä, òàòóóðãàòàé æèæèã ø¿¿ãýýã
îíãîéëãîæ, óãàëçòàé æèæèã ìºíãºí àÿãà àâ÷ öàé õèéæ ºãíº.
ªâãºí- ̺íõºº, áè ÷èíèé çîâëîí ãàñëàíã ãàäàðëàæ áàéíà. Ñàéí õ¿íèéã
71

áóðõàí àâàðíà.
̺íõºº- Áè ãàìèíãèéí äàâõàð äàâõàð õàðóóëûã ãàòàëæ, Äà õ¿ðýýíä
î÷îîä èðëýý.
ªâãºí- ×è ÿàæ îðîâ. Òóóëûí õºâººã ºãñºâ ¿¿?
̺íõºº- Òýãëýý
Ñàæ ëàì äàãàëäàã÷äûíõàà õàìò áèå áèå ð¿¿ãýý õàðöãààíà.
Ñàæ ëàì- ªº ÷è ÷èíü íºãºº ̺íõºº þó? ãýæ àñóóíà.
̺íõºº- Òà àëü ̺íõººã õýëæ áàéíà?
Ñàæ ëàì- ͺ㺺 ìîíãîë÷óóäûí ìàãòààä áàéäàã ̺íõººã õýëæ áàéíà.
̺íõºº ãàéõàæ äóóã¿é ñóóíà.
Ñàæ ëàì- ×è ºãñºæ Õ¿ðýý îðëîî ãýæ ¿¿?
̺íõºº- Òèéì ýý.
Ñàæ ëàì- Äà õ¿ðýý ð¿¿ îðæ áîëîõ áàñ ººð çàì áèé ãýæ õýëíý.
̺íõºº- Òà ÷èíü õýí ãýäýã õ¿í áý?
Ñàæ ëàì- Áè òºâäèéí Ñàæ ëàì ãýäýã áàéíà. Óíãåðíèé ñàéí íàéç. ×è
áèäýíòýé íèéëíý ¿¿? Íèéëáýë èõ ñàéí áàéíà. Áèä ñàéí õ¿íèé ãàâüÿàã
ìàðòàõã¿é.
̺íõºº- Àà äàà, ñàéí ìýäýõã¿é ë áàéíà.
Ñàæ ëàì- Äà õ¿ðýýíä îðîõûí òóëä õààëãû íü òàéëàõ õýðýãòýé. Òýãýõèéí
òóëä Áîãäûã ãàìèíãèéí øîðîíãîîñ ãàðãàõ íü ÷óõàë áàéíà. Õýðâýý òýãæ
÷àäâàë áèä Äà õ¿ðýýãýý ÷ºëººëººä, Äóëìààã ÷èíü àâàð÷ ÷àäíà. ̺íõºº
÷è õ¿ðýýíä îðîõ çàìûã ñàéí ìýääýã õ¿í ãýíý. ×è áèäýíä òóñàë. Áè ÷àìä
òóñàëíà ãýâ.
غíº. Äà õ¿ðýýíä îðñîí çàìûã áîîñîí ãàìèíãèéí öýðãèéí õàðóóëûí
öýðã¿¿ä ¿íýãýí ìàëãàéãàà äàðæ ºìñººä íýëýýä äààðñàí áàéäàëòàé àëñààñ
äóóëäàõ ìîðèí òºâºð㺺íèéã ñîíñîöãîîíî.
Ñàæ ëàì, ̺íõºº íàð õýñýã õ¿ì¿¿ñèéí õàìò ãàìèíãèéí õàðóóë ðóó õ¿ð÷
èðýõýä õàðóóëûí àõëàã÷ áóóãàà ìºðíººñºº àâ÷ Ñàæ ëàìààñ,
-Òà íàð þóí óëñ âý? ãýæ àñóóíà.
Ñàæ ëàì ãàìèíãèéí õàðóóëûíõàíä íýëýýä îéðòîæ èðýýä,
-Áèä Ñþé æàíæíû òºëººíèé õ¿íä øóóäàí àâ÷ðàâ ãýýä, äàãàëäàæ ÿâàà
õ¿ì¿¿ñòýý óðàãøëàõ äîõèî ºã÷, çàð áè÷ãýý õàðóóë ãýæ òýäýíä õýëíý. Ñàæ
ëàìûã äàãàëäàãñàä îãöîì çóóð ìîðèíîîñîî õàðàéí áóóæ ãàìèí öýðã¿¿äèéã
äóóãàðàõûí çàâã¿é äîð íü õóòãàëæ óíàãàíà.
Äà õ¿ðýýíä ÷èâ ÷èìýýã¿é. Ãàãöõ¿¿ íîõîé õóöàæ çàðèì íü óëèí õóöààä
äóóã¿é áîëîõîä áàñ ë ÷èìýýã¿é áîëíî.
Ñàæ ëàìûíõíû ìîðüòîé õýñýã õ¿ì¿¿ñ Áîãä ãýãýýíèé õîðèãäîæ áàéñàí
îðäîí ðóó ñ¿¿ìýëçýí ñýì îéðòîíî. Ñàæ ëàì ò¿¿íèé ãóðâàí õàìãààëàã÷ íàð
îðäîíä òóí ÷ îéðòîæ èðýýä ìîðèíîîñîî áóóõàä ̺íõºº õýñýã õ¿ì¿¿ñèéí
õàìò òýäíèé ìîðüäûí äýðãýä ¿ëäýíý. Ñàæ ëàìûíõàí ÷èìýý àíèðã¿é ãýòýí
ÿâñààð Áîãäûí îðäíûã õàìãààëàã÷èä ðóó îéðòîí èðýõýä, òýä òàâàí àëõàì
áàðóóí òèéø, òàâàí àëõàì ç¿¿í òèéø ñ¿¿ìýëçýí àëõàöãààíà.
Ñàæ ëàìûí í¿ä ìóóðûí í¿ä øèã áîëæ, àìüñãààãàà äàðàí ÿâíà. Ýíý
¿åä ̺íõºº ãàð áóóãàà ºâðººñºº ãàðãàæ ñóìëààä îðäíû õàìãààëàã÷èä
ðóó ãýòýí î÷èæ áóé Ñàæ ëàì íàðûã í¿ä èðìýëã¿é õàðæ àæèãëàíà. Ñàæ
72

ëàìûíõíû íýã íü àâ÷ ÿâñàí õóòãàà ãàðãàæ, ãàìèíãèéí õàðóóëûí íýãèéã
ä¿ðæ àëàõàä, íºãºº íýã íü ìºðíººñºº áóóãàà àâ÷ Ñàæ ëàì ðóó áóóäàâ.
̺íõºº ýíý õîîðîíä ã¿éí èðæ, òýð ãàìèí öýðãèéã äóó ãàðàõûí çàâã¿é
õóòãàëæ óíàãàâ.
Ñàæ ëàì òàëàðõñàí áàéäëààð ̺íõººã õàðæ, ò¿ëõ¿¿ðýý ºâðººñºº
ãàðãàæ îðäíû ãàäóóðõ õààëãûí öîîæèéã òàéëíà. Òýãýýä Ñàæ ëàì îðäíû
õàøààíä îðæ óëìààð îðäíû õààëãààð äîòîãøëîí ÿâñààð íîéðñîæ áàéñàí
Áîãä äýýð õ¿ð÷ èðýýä,
-Òºð øàøíûã àâðàã÷ òàíûã ýíäýýñ çàëæ àâàà÷èõààð èðýâ ãýâ.
Ãýíýò ñýðñýí Áîãä ãýãýýí öî÷èæ,
-Òà íàð ÿâöãàà, õýðýãã¿é. Íàäàä þó ÷ õýðýãã¿é. Îäîî õàðóóëûíõàí
áóóäíà. Òýãýýä áèä öºìººðºº áàëàðíà. Õýðýãã¿é, õýðýãã¿é ÿâöãàà! ãýæ
øèâýãíýí õýëíý.
Ñàæ ëàì- Áàãø ìèíü áèä áàðîí Óíãåðíèé äààëãàâðààð òàíûã ýíäýýñ
àâðàí ãàðãàæ Áîãä óóëûã äàâóóëàí Ìàíäøèð õèéäýä çàëàõààð èðëýý. Òà
ò¿ðãýëýý÷ áàãø ìèíü! Áè òàíààñ ¿¿íèéã ë ãóéæ áàéíà.
Áîãä- Òà íàð ò¿ðãýí ÿâöãàà! Íàìàéã ç¿ãýýð áàéëãàà÷ ãýæ õºíæ뺺 çàñàæ
íºìðººä, íàðíû ãýðýëä ãÿëáàõ ìýò í¿äýý àíèâ÷èíà.
Ñàæ ëàì- Çà áàãøàà çàëúÿ! Ò¿ðãýëöãýý ãýæ õ¿ì¿¿ñòýý òóøààë ºãºõ ¿åä
áóóíû äóó óâàí öóâàí äóóãàðíà. Ýíý íü ìîðèíû äýðãýä ¿ëäñýí ̺íõºº
ò¿¿íä òóëæ èðñýí ãàìèíãèéí ºìíººñ ãàë íýýæ áàéãàà àæýý.
Ñàæ ëàì ÷ ãóðâàí õ¿íèé õàìò Áîãäûã áàðàã ÷èðýõ øàõàì îðäíîîñ
ãàðãàí èðæ áýëòãýñýí ìîðèíä ìîðäóóëàâ.
Öààä ãàìèíãàà ñàéí õàðæ áàé ãýæ Ñàæ ëàì äàãàëäàã÷èääàà òóøààõàä
̺íõºº òýðã¿¿ëýí ãàìèíãèéí àþóëûã ñààòóóëæ áàéíà. Áîãäûã îðãóóëñàí
õýñýã ìîðüòîé õ¿ì¿¿ñ õàð õóðäààðàà çàéëæ îäíî. Ãàìèíãóóä ìóóõàé
õàøãèð÷ ç¿ã ç¿ãòýý çàìáàðààã¿é áóóäíà. ̺íõºº àëñààñ ãàðàõ ìîðèí
òºâºð㺺íèéã ñîíñîõ çóóð ãàìèíãèéí ç¿ã ñºðã¿¿ëýí áóóäàæ áàéãààä
ìîðèíû òºâºð㺺í ÷èìýýã¿é áîëìîãö ìîðèíäîî ìîðäîæ çóãàòñàí òýäíèé
õîéíîîñ äàâõèæ îäíî. غíèéí õàðàíõóéä äàâõèæ ÿâñàí ̺íõººãèéí ìîðü
ãýíýò çýðëýã ñóìàíä ºðòºæ ̺íõººã äàðàí óíàõàä ãàìèí öýðã¿¿ä àìæèí
ã¿éæ èðýýä ̺íõººãèéí í¿¿ð àì ðóó ºøèãëºí îðèëæ õàøãèð÷ ò¿¿íèéã
÷èð÷ ÿâíà.
Çîäóóëàí øàðõäàæ öóñ íºæ áîëñîí ̺íõºº øîðîíä áàéíà.
-×è ÿàãààä ýíä îðîõ áîëîâ? ãýæ õàðàíõóé ãÿíäàíãèéí äîòðîîñ íýã õ¿í
äóóãàðàâ.
̺íõºº- Áîãä õààíàà ñóëëàõ ãýæ ÿâààä èíãýëýý.
ͺ㺺 õ¿í- ßàõûí ÷ àðãàã¿é þì áîëæýý. Õèéâýë á¿¿ àé! Àéâàë á¿¿ õèé
ãýäãýýð ýíý òóëàëäààí ÷ òèéì ÷ àìàðõàí áèø þì äàà.
̺íõºº- Áè í¿äýý àíüæ áàéãààä ¿õýõã¿é. Õàðæ áàéãààä ¿õíý ãýæ
øèéäñýí õ¿í äýý. Õàðèí Äóëìààãàà ë àâàð÷ ÷àäààã¿éäýý ãîìäîæ áàéíà.
ͺ㺺 õ¿í- Òýð ÷èíü ÷èíèé ýõíýð þì óó?
̺íõºº- ¯ã¿é. Ýõíýð áîëîõ ãýæ áàéãàà õ¿í. Ò¿¿íèéã ãàìèíãóóä õ¿÷ýýð
àâààä ÿâ÷èõñàí þì. Áè ÷ èíãýýä ºíãºðºõ íü øèã áàéíà. Õàðèí òà ýíäýýñ
àìüä ãàð÷ ÷àäâàë ò¿¿íèé ìèíü àâðààðàé.
73

ͺ㺺 õ¿í- Áè ò¿¿íèéã ÷èíü ÿàæ òàíèõ þì.
Íýëýýä þì áîäîæ áàéãààä 纺ëíººð èíýýæ, ñàíàà àëäààä,
-Ò¿¿íèéã àìàðõàí òàíüæ áîëíî. Òýð áîë õàìãèéí ãî¸ õ¿¿õýí ãýæ
̺íõºº õýëýâ.
Ãýíýò øîðîíãèéí í¿ñýð õààëãà íýýãäýæ, íàðíû òóÿà øîðîíãèéí
õàðàíõóéä òóñíà. Ñààðàë õóâöàñòàé õî¸ð ãàìèí öýðýã îðæ èðìýãö òýäíèé
íýã íü óðò öààñòàé áè÷èã ãàðãàí óíøèæ, Èõ äóíäàä èðãýí óëñûí òºðèéí
õóóëèéã çºð÷èæ, õ¿íä õýðý㠺人ñºí ̺íõºº õàðöàãàä àëàõ ÿë íîîãäóóëàõ
øèéäâýðèéã õÿòàäûí öýðãèéí óäèðäëàãààñ ãàðãàñíûã ìýäýãäýýä: -×è
îäîî ýíäýýñ ãàð ãýæ ̺íõººä òóøààíà. ̺íõºº ÿàðàëã¿é áîñîæ ÿâàõàä
ò¿¿íòýé øîðîíä õàìò áàéñàí íºãºº õ¿í ̺íõººä ñàéí ñàéõíûã õ¿ñýí: Õîéò
íàñàíäàà øàìáàëûí îðîíä òºðººðýé ãýæ åðººíº.
Ãàìèí öýðã¿¿ä ̺íõººã íàðèéí ãóäàìæààð òóóæ ÿâíà. Ýíý ¿åä áóóíû
äóó îéðõîí äóóëäàæ òýäíèé îð÷èì èõ áóóíû íýã ñóì óíàæ òýñýðíý. ¯¿íýýñ
àéí ñàíäàðñàí ãàìèíãóóäûã ̺íõºº á¿õ õ¿÷ýýðýý ò¿ëõýí óíàãààä øèâýý
õàøààí äýýã¿¿ð õàðàéí äàâæ íóóãäàíà.
Ãóäàìæèíä òóëàëäààí ¿ðãýëæèëñýýð áàéíà. Ãàìèíãóóä Äà õ¿ðýýã
õàìãààëàõ ãýæ áàéäàã õ¿÷ýýðýý îðîëäîâ÷ Óíãåðíèé öýðã¿¿ä õ¿ðýýíèé
îð÷èì òîëãîäûí îðîéãîîñ õ¿÷òýé äîâòëîí ãàìèíãóóäûã ò¿ðýí çàéëóóëíà.
Óíãåðí òóëàëäààíûã äóðàíãààð õàðæ, íýãýí òîëãîéí îðîé äýýð
áàéðëàñàí øòàáûíõàà äýðãýä çîãñîæ áàéãààä õýëýõ íü,
-Ãàìèíãóóä, äóíä ãîëûí òýíä àéõòàð áàéëäëàà ø¿¿ ãýýä Ñîìîâûã ãýíýò
õàðæ í¿äýý öàâ÷èëæ, -Çà çîõèöóóëàã÷ ÷è þó õèéæ áàéíà. Çîõèöóóëàõàä ÷
øîðîî èäýõýýñ àìàðõàíäàà ãýíý.
Ñîìîâ- Áàðîí òàíû õîøèãíîí õýëýõ íü ãàéõàìøèãòàé þì.
Óíãåðí- Ìèíèé º÷¿¿õýí ìýäëýã ÷ ÿàõ âý äýý. ßìàð ÷ áàéëàà ãýñýí ò¿¿õ
íàìàéã óó÷ëàõ áèç äýý. Õàðèí ò¿¿õ ç¿ãýýð ñóóã÷äûã ºíãºð¿¿ëýõã¿é áàéõ
äàà.
Ñîìîâ- Áè èíãýýä ÿâàõ óó? Õàðáèí ðóó ÿâàõ õºñºã ºíººäºð õºäëºõ ãýæ
áàéãàà áîëîëòîé. Ýíý ò¿ð¿¿÷èéí õºñãèéã áè ÿðüæ áàéíà ãýýä áàðîíîîñ
õàðèó ¿ã õýëýõèéã ñîíñîëã¿é ìîðèî òàøóóðäàæ õºäºëíº. Ñîìîâ ìîðèî
äàâèðñààð íýãýí íàðèéí ãóäàìæèíä áîëæ áàéñàí òóëàëäààí ðóó òóëãàðàí
îðíî.
Óíãåðí Ñîìîâûí õîéíîîñ íýëýýä õàðæ áàéãààä, Ñàæ ëàì ðóó í¿äýý
èðìýæ õýëýõ íü,
-Çà ýíý ÷ îäîîõîí ýðãýýä çóãòàæ èðýõ õ¿í äýý. Ýíý áîë æèíõýíý
áàéëäààíû õ¿í áèø. Øòàáûí õ¿í ø¿¿ äýý. Ýý! Ýíý ÷èíü ìîðèíä íýëýýí
ñàéí õ¿í þìàà. Ãýõäýý ýíý òóëàëäààí ÷èíü Ïàðèñûí Åëèñåéí òàëáàé áèø
ø¿¿ äýý ãýíý.
Ñîìîâ ãàìèí öýðãèéí äàðãà íàðûã çî÷èä áóóäàë áàéãààä îäîî
òóëàëäààíû ¿åýð øàâàð õýðýì áîëæ õóâèðñàí íýãýí áàéøèí ðóó î÷èõîä
õî¸ðõîí ïóëåì¸ò õàðèëöàí áóóäàëöàæ òýð õàâèéí ãàçðûã ýðõøýýëäýý
áàéëãàæ áàéãàà ¿çýãäýíý.
Ñîñîâ òýð ãóäàìæ ðóó äàâõèí î÷èæ ìîðèíîîñîî áóóæ ìîðèî õàøààíû
øîíãîîñ óÿàä, ãàìèí öýðýãòýé õýâòýýãýýð òóëàëäàæ áàéñàí öàãààíû öýðýã
74

ð¿¿ ã¿éí èðæ õàæóóä íü õýâòýýä,
-Èíãýýä ë õýâòýýä áàéõ þì áîëæ áàéíà óó? ãýæ àñóóíà.
-Òóëàëäàæ áàéñàí öàãààí öýðã¿¿ä, òýãýõýýñ ººð ÿàõàâ. Òîëãîé
ºíäèéõèéí àðãàã¿é ïóë¸ìåòîî ãàëëàæ áàéíà ø¿¿ äýý. Ýíý ñóìàíä ìàíàéõàí
º÷íººí òº÷íººíººðºº ºðò뺺 ø¿¿ äýý. Òà õàðæ áàéíà óó? ãýæ öàãààíû
öýðýã õýëíý.
Ñîìîâ- Ãàð áºìáºã áàéíà óó?
Öýðã¿¿ä- Áàéñàí ÷ ò¿¿íèéã àâàõûí àðãà àëãà. Òýð áàéøèíä ÷èíü ñóì
çýâñýã, ìàíàé äàðãà íàð áàéãàà þì. Õ¿ð÷ áîëîõã¿é áàéíà ãýíý.
Ñîìîâ- Ñ¿ìèéí öààãóóð ìºëõºæ îðöãîî. Çàðèì íýã íü áóóä. Áààõàí
øóóãèàí òàðü ãýíý.
Ñ¿ìèéí öààíààñ íýã æèæèãõýí ìîðü äàâõèí ãàð÷ èðýýä, ïóëåì¸òîîð
ãàëëàæ áàéãàà õ¿í áàéñàí øòàáûí áàéøèí ðóó ç¿ãëýíý. Òýð ìîðü ýçýíã¿é
ãýâ÷ ýìýýë õàçààðû íü õàðâàë íî¸í õ¿íèé õºëºã áîëîëòîé. Ïóëåì¸òîîð
áóóäàã÷èä òýð ìîðèéã õàðæ, õîîðîíäîî ÿðèëöàíà. Òýäíèé íýã íü îëñ àâ÷
ìîðèéã áóãóéëäàí áàðèõûã õè÷ýýíý. Ýíý õîîðîíä Ñîìîâ øòàáûí áàéøèí
ðóó àìæèí îðæ, ãàð áºìáºã¿¿ä îëæ àâ÷ õî¸ðûã øèäýæ òýñëýõýä äàâõèæ
ÿâñàí ìîðü Ñîìîâûí õàæóóãààð ºíãºðíº. Ýíý õîîðîíä Ñîìîâ õàøààí
äýýã¿¿ð õàðàéæ ãàìèí öýðãèéí õîðãîäîæ áàéñàí áàéøèí ðóó îðíî. Òýäíèé
íýã çàëóó äàðãà Äóëìààã ÷èð÷ í¿¿ð àì ðóó íü àëãàäñààð ìàøèí ðóó ò¿ëõýí
îðóóëíà. Äóëìàà ÷ òýäíèé ãàðààñ ìóëòðàõ ãýæ áàéäàã õ¿÷ýýðýý îðîëäîæ,
Óíãåðíèéõíèé áóóäàæ áàéãàà èõ áóóíû ç¿ã õàðíà.
Äóëìààã ÷èð÷ ÿâñàí ãàìèíãèéí äàðãà ÷àíãà äóóãààð öýðã¿¿ääýý òóøààë
ºãºõºä òýä Äóëìààã ìàøèíä ñóóëãàõ ãýñýí äàðãàäàà òóñàëíà. Äóëìàà
ìàøèíààñ ãàðàõ ãýæ áàéäàã ÷àäëààðàà îðîëäîæ, ãàìèí äàðãà ò¿¿íèé
øàíàà ðóó àëãàäàæ, ºðººñºí ÷èõýíä íü áàéñàí ýýìãèéã óíàãàõ íü íºãºº
̺íõººãèéí àâ÷ ÿâäàã ýýìýãòýé òóí àäèëõàí õàðàãäàíà.
Ñîìîâ, îðîñ, ìîíãîë öýðã¿¿äèéí õàìò ãàìèíãèéí ìàøèí ðóó îéðòîæ
èðýõýä ãàìèí äàðãà òýäýí ð¿¿ áóóäàæ áàéõ õîîðîíä õî¸ð ãàìèí öýðýã
Äóëìààã ºøèãëºæ óíàãààíà. Ãàìèíãèéí ìàøèí ÷ çóãòàæ àëãà áîëíî.
Ãàìèíãèéí øòàáààñ õî¸ð äàðãà õýäýí öýðýã ãàðàà ºðãºñººð ãàð÷ èðæ,
ìàëãàéãàà íýâò áóóäóóëæ í¿¿ðýý øàðõäóóëààä, ìîðüòîé çîãñîæ áàéãàà
Ñîìîâûí õàæóóãààð ºíãºðíº. Ñîìîâ òýäíèéã õàðæ áàéõ çóóð æèæèã
ýýìýã ãàçàð õýâòýæ áàéõûã ¿çýýä, ò¿¿íèéã àâ÷ õîòîîñ Äóëìààã àâ÷ çóãòñàí
ìàøèíûã äóðàíäàæ õàðíà. Òýð ìàøèíû óðä õàäñàí “Ë-293” ãýñýí íîìåð
îãöîì çóóð õàðàãäàíà.
Òýãýýä Ñîìîâ ýðãýæ õàðòàë Óíãåðí äàãóóëûíõàà õàìò èðæ ÿâíà.
Óíãåðí, Ñîìîâ ðóó îéðòîí èðæ èíýýãýýä,
-Óõààëàã çàëóó áàéíà. Áè èíãýæ áîäîîã¿é ãýýä Ñîìîâûí õàöðûã
纺ëíººð èëíý.
Ñàæ ëàì õàìãààëàã÷äûíõàà õàìò øîðîí ðóó îðæ èðæ õààëãûã íýýãýýä
äîòîð íü áàéñàí õ¿ì¿¿ñòýé ÿðèëöàæ ýõýëíý.
Ñàæ ëàì,
-ßìàð õýðãýýð ñóóñàí áý? ãýæ íýã õ¿íýýñ àñóóõàä,
-Ãàìèíã ìóó õýëæ ÿðüñàí ãýæ òýð õàðèóëíà.
75

Ñàæ ëàì- Ǻâ, ¿¿íèéã ÷ºëººë.
Ñàæ ëàì -(äàðààãèéí õ¿í ð¿¿ î÷îîä) -×è ÿàãààä ýíä îðñîí þì áý? ãýæ
àñóóõàä,
-Áè îõèíîî ãàìèíä ºãººã¿é þì ãýíý.
Ñàæ ëàì- ¯¿íèéã ñóëëà ãýíý.
Ñàæ ëàì- (Áàñ íýã õ¿í äýýð î÷èæ) -×è ÿàãààä ýíä ñóóñàí þì áý? ãýæ
àñóóõàä,
-Áè áîøãûã õàëàõ áîäîëòîé ó÷ðààñ ãýæ õýëýõýä Ñàæ ëàì ò¿¿íèéã äîîð
íü áóóäàæ óíàãààãààä äàðààãèéí õ¿ì¿¿ñèéã ýýëæëýí àñóóíà.
Ñ¿ìèéí ¿¿äíèé òîì òàëáàé äýýð, Áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãòûã õààí
øèðýýíä ýã¿¿ëýí çàëñàí ÿâäàëä çîðèóëñàí èõ ¸ñëîë ÿâàãäàíà. Ñ¿ìèéí
¿¿äíèé ºíäºð øèðýýí äýýð øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðèã÷ Áîãä õààí
¸ñëîëûí õóâöàñòàé ãîëä íü ñóóõàä ò¿¿íèé õàæóóãààð Óíãåðí, Öýâýýí
òýðã¿¿í, Ñàæ ëàì, çàðèì òîì øàð õàð ôåîäàëóóä, ìºí çàðèì ãàäààäûí
õóäàëäààíû õ¿ì¿¿ñèéí òýðã¿¿í íàð áàéñíû äîòîð ̺íõºº, Ñîìîâ, ýì÷
Áàóðèõ íàð ÷ áàéëöàíà. Ýíý ¸ñëîëûí ¿åýð íýãýí ò¿øìýë ààæìààð àëõëàí
ãàð÷ èðæ, Áîãäûí çàðëèãèéã óíøèíà. Ò¿¿ãýýð ìîíãîë îðíûã ÷ºëººëæ,
øàðûí øàøíûã àâðàã÷ èõ æàíæèí Óíãåðíä “Äàðõàí õîøîé ×èí Âàí” ãýäýã
öîëûã Áîãä õààíû çàðëèãààð îëãîñíûã ìýäýãäýíý. Ýíý ¿åýð ¸ñëîëûí áóó
òàâüæ íàéð öýíãýë èíãýæ ýõýëíý. Óíãåðí ñóóäëààñàà áîñîæ öàãààí õóðãàí
ìàëãàéãàà ãàðòàà áàðüæ õýëýõ íü,
-Ýðõýìñýã èõ Áîãä õààí, íî¸ä, öýðã¿¿ä ýý! Áè áóðõíû çàðëèãààð ìóó
¸ðò íàðûí ñàìóóíààñ áîëæ í¿ãëèéí ñ¿¿äýð ò¿ðõýí çóóð òóññàí ãóðâàí
õààíûã øèðýýíä íü äàõèí çàëàõ åðººëòýé áèëýý. ¯¿íä: Èõ Îðîñûí
Öàãààí õààí, Ìàíæ ×èí óëñûí õààí, Ìîíãîëûí Áîãä õààí íàð áèëýý. Ýíý
ãóðâàí æîëîîäîã÷ áîë øèðýýíäýý ýðãýí ìîðèëîõ ¸ñòîé. Áèä áóðóó íîì
øèíãýñýí ºðíº ç¿ãòýé òýìöýõ ¿¿ðýãòýé. Õ¿í òºðºëõòºí ýëäýâ ìóó ¿çëýýñ
÷ºëººëºãäºæ áàéíà. “Íàðàí ìàíäàõ ç¿ãèéí” èõ ã¿ðíèé ìèíèé íàéç íàðûí
¿íýí ¿ãýýð áîë àçè áîë àçèéíõàíäàà ë áàéõ ¸ñòîé ãýñýí òýð àçèä áèä
ýðãýæ èðíý. Àëäàðò Òýì¿æèí ×èíãèñ õààíû ýõ îðîí áîëîõ ýíäýýñ ë õ¿í
òºðºëõòíèéã ÷ºëººëºõ ¿¿ðýã ýõëýõ ¸ñòîé ãýâ.
Áàðîí Óíãåðíû ñîíèðõëûã äàãóóëàí öàã ¸ñûã çºð÷èí çîõèîñîí öàì ãàð÷
ýõýëíý. Õýíãýðýã öàí, á¿ðýý áèøã¿¿ð äóóãàðàõàä áàã ºìññºí öàì ÿíç á¿ðýýð
á¿æèãëýíý. Ýíý çàâñàð ìºí íýãýí ò¿øìýë ãàð÷ èðæ ̺íõººä öýðãèéí øàí
õ¿ðòýýíý. Öàì ¿ðãýëæèëíý.
̺íõººã àæèãëàæ áàéñàí Ñîìîâ îéðòîí î÷èæ ãàðàà ìºðºí äýýð íü
òàâèíà. ̺íõºº ÷ Ñîìîâûã òàíüæ òýâðýëöýíý.
Ñîìîâ- ×àìàéã èéì òîì äàðãà áîëñîí ãýæ áè äóóëëàà. Òýãýõëýýð ÷è
íàìàéã ìàðòàæ îðõèíî áèç äýý.
̺íõºº- ×è Ñîìîâ áàéíà ø¿¿ äýý. Õàðèí áè äàðãà áîëîõîîñîî
òàòãàëçñàí ø¿¿ ãýæ èíýýæ õàðèóëíà.
Ñîìîâ- ßàãààä?
̺íõºº- Äóëìààãàà ýðìýýð áàéíà.
Ñîìîâ- ×è õààãóóð ýðýõ ãýæ áîäîæ áàéíà?
̺íõºº- Àà ìýäýõã¿é. Ýíý óðàãøàà àâààä ÿâñàí áàéõ.
76

Ñîìîâ (Òàòãàëçñàí áàéäàëòàé òîëãîé ñýãñýð÷) ¯ã¿é ̺íõºº ìèíü! ×è
íýã àëäàà õèéæýý. Äàõèàä õî¸ð äàõü óäààãàà õèéõ ãýæ áàéíà. Òýð ÷èíü ºìíº
ç¿ãò áàéõã¿é.
̺íõºº- Çà àëäàà íü ÷ ÿàõàâ, îëîí àëäàæ áîëíî. Äóëìààãàà ë îëîõ
þìñàí.
Ñîìîâ- (Õàðìààíààñàà ºðººñºí ýýìýã ãàðãàæ ãàð äýýð íü òàâèàä) “Ë-293”
íîìåðûí ìàøèíààð Äóëìààã õîéøîî àâààä ÿâñàí. Èéì ó÷ðààñ ̺íõºº ÷è
ñàéí áîä ãýâ.
Áîãä õààí îðäîíäîî. Ýíä Óíãåðí, Öýâýýí òýðã¿¿í, Ñàæ ëàì çýðýã
õ¿ì¿¿ñ áàéëöàíà. Áîãä õààí îðäíûõîî äîòóóð íàìóóõàí àëõàëæ ÿâààä
ò¿¿íèé íýã ºðººíä áàéäàã ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñèéí áýëýãëýñýí ýëäýâ àìüòíû
ä¿ðñèéã õàðæ çîãñîíî. Óíãåðí ãàçðûí çóðãèéí äýðãýä çîãñîæ, ÐÑÔÑÐ-ûí
õèë õÿçãààðûí ç¿ã ÷èãëýñýí íýã øóãàìûã ò¿ðãýí çóóð òàòíà.
-ªðíº ç¿ã áîë, ºðíº ç¿ã, äîðíî ç¿ã áîë äîðíî ç¿ã òýð õî¸ð õýçýý ÷
íèéëýõã¿é. Áè Ëîíäîíä áàéõäàà ýíý àëãààðàà Ðåäüÿàðä Êèïëèíãèéí
àëàëöàæ ÿâñàí ãàçðûã èëáýæ áàéñàí þìñàí. Òýãýýä áèä õîéøëîõ öàã
áîëëîî ø¿¿ äýý ãýæ Óíãåðí õýëíý.
Ñàæ ëàì- Ìîíãîë îðîí ÷ºëººëºãäºâ. Îäîî õîéøëîîä ÿàõàâ. Òýíä ÷èíü
îðîñ îðîí áàéíà ø¿¿ äýý.
Öýâýýí òýðã¿¿í- Õîéò òàëä ãàíöõàí îðîñ îðîí áèø, ìóó õóëãàé
Ñ¿õáààòàðûíõàí áàéíà ø¿¿ äýý.
Ñàæ ëàì- Òýãýõäýý ë òýð ÷èíü ìîíãîë õ¿í ø¿¿ äýý.
Óíãåðí- Òýð ÷èíü æèíõýíý ìîíãîë õ¿í áèø. Ìîíãîë õ¿í áîë øàð
ºíãºòýé. Òýð áîë óëààí ºíãºòýé áîë÷èõñîí õ¿í.
Óíãåðí Ñàæ ëàì íàð Áîãä õààí áîëîîä áóñàä õ¿ì¿¿ñ ð¿¿ òîíãîéí ¸ñëîîä
ãàð÷ îäíî.
Óíãåðí Ñàæ ëàì íàð äàãóóëûíõàà õàìò ÿëàëòàà Äàà õ¿ðýýíä õèéñíèéã
òýìäýãëýæ áàéñàí õýñýã õ¿ì¿¿ñ äýýð îðæ èðíý. Òýäíèé äîòîð õýñýã ñîãòóó
öàãààí öýðã¿¿ä áàÿí õóóð äàðæ äóó äóóëàí á¿æèãëýöãýýíý. Çàðèì íü
íýãíèéõýý àðõèéã ø¿¿ðýí áóëààæ óóíà. Áàñ çàðèì íýã íü ìîíãîë öýðã¿¿äýä
àãñàí òàâèíà.
Óíãåðí ýíý ¿åä òýäýí ð¿¿ îéðòîæ èðýýä íýãýí ñîãòóó öýðãèéã àëãàäàæ
íýã ìîíãîë öýðãèéã èëáýíý. Òýãýõýä òýð ìîíãîë öýðýã ñºãäºæ Óíãåðíä
ìºðãºíº. Òýäíèé äóíä “Ñ¿õáààòàðààñ” ãýæ áè÷ñýí íýã öààñûã ñýëìýýðýý
õàòãàí öîîëæ áàéãàà õýäýí ñîãòóó öýðã¿¿ä õàðàãäàíà.
Òýãýýä Óíãåðí øòàáûíõàà õ¿ì¿¿ñèéã öóãëàðóóëàâ.
Óíãåðí- Ñàìàð àëü çýðýã õàòóó áàéäàã þì áý ¿çüå.
Îðîñ õ¿í ¿¿íýýñ õàòóó ñàìðûã öºìæ ÷àääàã þì.
Ñàæ ëàì- Òà ÷èíü ººðºº îðîñ õ¿í áèø ø¿¿ äýý, Áàðîí!
Óíãåðí- Îî, åðòºíöºä îðîñ ãýæ áàéäàã áîë òýä ÷èíü Áàëò õàâèéí ãåðìàí
áèä íàð ë áàéãàà þì. Þì á¿ãä óðàí àðãàòàé. Õýðâýý àðäûí áààòàð áóðõàí
øàøèíä ñ¿íñýý ºã÷ ÷àäâàë ìºí èõ îëçîî. ×è áîä, òîëãîéãîîðîî áîä ãýæ
õýëíý.
Ñàæ ëàì- ͺ㺺 Ïàðèñûí çîõèöóóëàã÷èéã ÷èíü ÿàõàâ. Ò¿¿íèéã
77

áîëîõã¿é þì óó?
Óíãåðí- (æààõàí áîäîîä) -Îî, òýð ÷èíü æèðèéí öýðýã ø¿¿ äýý ãýâ.
Äà õ¿ðýýíèé íýãýí ãóäàìæíû õî¸ð äàâõàð ìîäîí áàéøèíä áîëñîí
ÿâäàë. Ýíä øºíº á¿ð àðõè çàðæ, õ¿ì¿¿ñ çóãààëäàã áºãººä ¿¿íèéã åâðîïûí
õýä õýäýí õýëýýð ÷ºëººòýé ÿðüäàã Îÿìà ãýäýã íýãýí ÿïîí õ¿í óäèðäàí
ÿíõàí öóãëóóëàí ¿éë õýðãýý ã¿éöýòãýäýã àæýý.
Ýíý ãóàíçíû íýãýí æèæèã ºðººíä åâðîï ÷ áèø, äîðíîäûí ÷ áèø íýãýí
æààõàí øèðýýíèé àðä ýì÷ Áàóðèõ, Ñîìîâ íàð ñóóíà. Çýãñýýð ñ¿ëæèæ
õèéñýí õºøèãíèé öààíà îðîñ ýìýãòýé ãóíèãòàé äóó äóóëàõ íü ñîíñîãäîíî.
Ýì÷ Ñîìîâ íàð íýëýýä óóñàí áàéäàëòàé,
Ñîìîâ- Îòî÷ îî. Îäîî ñ¿¿æíèé ÿñíû òºëºº íýã íýã óóÿ.
Ýì÷- Õî¸ð ñ¿¿æíèé àëèíû íü òºëºº óóõ âý?
Áàðóóí ñ¿¿æíèé òºëºº óóÿ. Áè áàðóóíä äóðòàé. Áàðóóí ç¿¿í, òºâ ò¿é
çîëèã! Óðà ãýæ ñîãòñîí áàéäàëòàé óòãàã¿é ¿ã äîíãîñíî.
Ñîìîâ- Óðà! ãýýä õóíäàãàòàé àðõèà óóãààä,
-Ýíý ÷èíü àìòòàé õîð áàéíà äàà ãýæ õýëíý.
Ñîãòóó ýì÷- Ýðãýí òîéðîí ìóó õ¿ì¿¿ñ õîîñîí íýð ç¿¿ã÷èä áàéíà. Ñîìîâ
÷è ýíý á¿ãäýä èòãýæ áàéäàã þì óó? Ïàðèñò îëèãòîé ò¿øèãëýõ õ¿í áàéõã¿é
þì óó? Åðòºíöºä á¿òýí õàãàñ ìèëëÿðä çýðëýã õ¿ì¿¿ñ îðøäîã áºãººä òýä
öºì õóâüñãàëààñ ë àéæ áàéõ þì.
Ñîìîâ- Òà Óíãåðíèé òàãíóóëûã ø¿¿ìæèëæ áàéíà óó?
Ýì÷- Õàìààã¿é ãýæ ãàðàà õºäºë㺺ä- Ýä íàð ÷èíü ñýõýýòíèéã
îéëãîäîãã¿é óëñ. Áè åâðåé÷¿¿äýä äóðòàé. Óíãåðíèéã öààø íü õèéæ îðõèíî.
Ëåíèí áîë óõààíòàé õ¿í ãýæ õýëýõýä øîðîíä õèé÷èõ ãýýä áàéäàã þì. Ýä
íàð ÷èíü èéì ÿðèàíààñ èõ àéäàã óëñ ãýýä èíýýñíýý, -Ýä áèä íàðã¿é áàéæ
÷àäàõã¿é. Õàðèí áèä, ýä íàðã¿é áàéæ ÷àäíà. Áè èéì þì ÿðèõààñ åðººñºº
àéäàãã¿é õ¿í. Þó ãýâýë Óíãåðí ýì÷ íàðò äóðòàé. Òýð, ø¿ä ºâäºõººñ
àéäàã ó÷èð ýíä áàéäàã ø¿äíèé ýì÷ íýã åâðåé àâãàéã áóóäóóëààã¿é àìèé
íü àâàðñàí þì. Ãýõäýý ø¿ä ÷ ãîë íü áèø áàéõ àà. Óíãåðí òýð ýì÷ àâãàéí
¿åðõäýã íóòãèéí íýã ãåðìàí õ¿¿õíèéã õººöºëääºã þì. Òýð ãåðìàí õ¿¿õýí
áîë Äà õ¿ðýýíèé ìîíãîë õóäàëäàà÷èí õ¿íèé àâãàé þì ãýíý áèëýý. Çà èíãýýä
èõ çàìä ãàðàõ áàéõäàà ãýæ õýëíý.
Ñîìîâ- Èõ çàì àà?
Ýì÷- Òèéì ýý. 40 ýì, òàðèëãà áýëòãýýðýé ãýñýí. Òýãýõëýýð 20 ìîä ÿâààä
íýã òàðèëãà õèéíý ãýæ ¿çýõýä 800-ààä ìîä õèðòýé ãàçàð õºäëºõ ãýæ áàéãàà
áîëîëòîé. ¯¿íýýñ ãàäíà òýð óëààíû ¿çýëòýé ìîíãîëûí òàëààð íýã þì
òºëºâëºæ áàéãàà áîëîëòîé.
Ñîìîâ- Ñ¿õáààòàðûí òàëààð óó?
Ýì÷- Ìýäýõã¿é. ßàëàà ÷ ãýñýí òèéìýðõ¿¿ ë íýã ÷èãýýð ÿâààä áàéõ øèã
áîëîëòîé.
Ýíý ¿åä íºãºº äóó àÿëæ áàéñàí îðîñ ýìýãòýé çýãñýí õºøèãíèé öààíààñ
ãýíýò ãàð÷ èðíý. Òýð ýìýãòýé çàëóó áîëîâ÷ öàðàé íü öîíõèãîð, öýýæ çàäãàé,
õèéö ìóóòàé õóâöàñòàé ãàð÷ èðýýä àìàí äîòðîî õýëýõ íü,
-Ýä ÷èíü ¸ñòîé ìàëóóä, á¿ð ìàëóóä ãýíý. Òýð àâãàéí ãàð÷ èðñýí ºðººíèé
öààíààñ íýãýí ñîãòóó õ¿í äóó àÿëæ áóé ñîíñîãäîíî.
78

Ýì÷ Ñîìîâûí ãàðààñ òàòààä øèâíýæ õýëýõ íü,
-Ýý áóðõàí ìèíü, ýíý ÷èíü íºãºº Âàðÿ! Ôåäîðîâà Âàðÿ ãýäýã áàéíà. Áè
òýäíèéõíèéã äàíäàà ýì÷èëäýã áàéñàí þì. Ýíý ÷èíü ìºí ë áàéãàà äàà. Òà
Âàðÿ þó? ãýæ òýð ýìýãòýéãýýñ àñóóâ.
Âàðÿ, ýì÷èéí õýëñíýýñ ãýíýò öî÷èæ, ò¿¿í ð¿¿ õàðæ çîãñîíî.
Ñîãòóó ýì÷ ò¿¿í ð¿¿ ã¿éí î÷èæ òýâðýí àâ÷ ¿íñýýä, òîëãîéã íü èëæ,
-Âàðÿ, õ¿¿ ìèíü! ×è ÿàâ, õººðõèé ìèíü, áèäýíòýé õàìò ñóó. Áè èäýõ óóõ
þì çàõèàëúÿ. Ýíý õ¿íòýé òàíèëö. Ýíý ÷èíü Ïàðèñààñ èðñýí Ñîìîâ Àíäðåé
Ëóêè÷ ãýäýã õ¿í ãýíý.
Âàðÿ, ýì÷èéí òýð ¿ãèéã ñîíñîîä èõ ë ñàíäðàí ãàéõñàí áàéäàëòàé áîëæ
Ñîìîâûã õàðæ, óëìààð ò¿¿í ð¿¿ äºõºí î÷èæ õîîëîéãîî ãàðààðàà áàðüæ íýã
þì õýëýõ ãýýä ÷àäàëã¿é ò¿¿íèé ºâäãèéã ò¿øèí óíàâ.
Ýì÷ ò¿¿íèé í¿¿ð ð¿¿ ¿ëýýæ õàöðû íü èëæ àë÷óóðààðàà ñýâíý. Òýãýýä
õºøèãíèé öààãóóð îðæ,
-Îÿìà íààø èð, óñ àâààä èð. Îÿìà! ãýæ õàøãèðíà.
Âàðÿ áàëãà óñ óóãààä ñýðãýæ ºíäèéæ èðýýä Ñîìîâ ðóó øèðòýí õàðæ
òýíõýý àëäñàí áàéäàëòàé ¿ë ìýäýãõýí èíýýìñýãëýí õýëýõ íü,
-Òýð æàíæèí øòàáûí äýä õóðàíäàà Àíäðåé Ëóêè÷ Ñîìîâ ãýäýã ÷èíü
ìèíèé íºõºð áîëîõ õ¿í áàéãàà þì.
Çýãñýí õºøèãíèé öààíààñ óëààí õàëçàí áîëñîí íýã öýðãèéí äàðãà ãàð÷
èðýýä, Âàðÿä õàíäàæ õýëýõ íü,
-Òà áèä õî¸ð ÿðèà òààðñàí ø¿¿ äýý õàòàãòàé ìèíü! Áè òàíä ñýòãýëòýé.
Òàíû õàëàìæèéã áîäîæ õî¸ð äîëëàð òºëíº.
Ñîìîâ- Õàðìààíààñàà 5 äîëëàðûí ¿íýòýé öààñ ãàðãàæ òýð äàðãàä ºãººä
òà ýíäýýñ çàéëàõã¿é þó ýðõýì ìèíü! ãýâ.
Âàðÿ ãàð÷ îäñîí ñîãòóó äàðãûí õîéíîîñ õàðààä õýëýõ íü,
-Ìèíèé íºõºð áîë èéì ºãëºã÷ õ¿í áàéãààã¿é þì äàà. Þó áîë÷èõîîä
èíãýæ ººð÷ëºãäºâ. Òà ãàäíà äîòíîã¿é ººð÷ëºãäºæ îðõèæýý. Ñàõëàà õ¿ðòýë
àâ÷ îðõèæýý. Õàëçàí òîëãîé ÷èíü ÷ ººð áîëæ îðõèæ ãýæ Ñîìîâò õýëíý.
Ñîìîâ- Âàðÿ ðóó îéðòîæ èðýýä õýëýõ íü,
-Òàíàé íºõºð ÷èíü Ìîñêâàä Ëóáÿíêàãèéí ãóäàìæèíä àæèëëàäàã. Õýðâýý
ìèíèé àìü ãàðçäàãäâàë òýð îðëîõ ¸ñòîé þì.
Âàðÿ èíýýæ áàéñíàà ãýíýò í¿ä öàðàé íü õóâèð÷ ãîìîðõñîí
áàéäàëòàéãààð õýëýõ íü,
-Ìèíèé íºõºð Ñîìîâ íàìàéã õî¸ð ôóíò ñòåðëèíãýýð Ñòàíáóëèéí íýãýí
õóäàëäàà÷èíä õóäàëäñàí þì. Òèéì ó÷ðààñ áè àìü ¿ðýãäýõýýñ àéõã¿é.
Ñîìîâ, ñàíäàë ðóó íàëæ ñóóãààä òàìõè àâ÷ òàòàí õýëýõ íü,
-Òà òàãíóóëûí ãàçðûã ñîíèðõâîë ýíäýýñ 54 äýõ áàéøèíä î÷îîðîé.
Òàíû îäîîãèéí áàéäëààð áîë òàíä õ¿í õîð õ¿ðãýõã¿é, õàðèí íàäàä õ¿í õîð
õ¿ðãýæ áîëíî. Õîð õ¿ðãýëýý ÷ ãýñýí áè ¿¿íýýñ àéõã¿é ÿâàà õ¿í. Õàðèí òà
ÿìàð áîäîëòîé áàéíà âý? ªíººäºð òàíä õî¸ð äîëëàð òºëæ áàéíà. Ìàðãààø
íýã õàãàñûã òºëºõ áèç. Õîíîã òóòàì öàðàé ¿ð÷èéæ, ¿ñ áóóðàëòàíà ø¿¿ äýý.
Òà ººðèé㺺 õàðàà÷, òîëü áàéíà óó? Òà ìèíèé áàéøèíä íýã äîëîî õîíîã
áîëáîë äýýð áèø ¿¿ äýý. Òýíä òàéâàí àìãàëàí àìðàõ áèø ¿¿. Òýãæ áàéãààä
ýíäýýñýý ÿâàõã¿é þó. Áè ÿâóóëæ ºãüå. Õààøàà ÷ õàìààã¿é Ïàðèñ, Áåðëèí,
79

Âàðÿ- Á¿õ ýðýãòýé÷¿¿ä àìëàõäàà ñàéí. Áè ¿¿íèéã öàãààí òîëãîéí ýõíèé
õî¸ð ¿ñýã øèã ñàéí ìýäñýí. 1918 îíîîñ õîéø õ¿ì¿¿ñèéí ÿðèõ íü Ìîñêâàã ÷
ãýñýí äàõèí áàðüæ áîëíî ãýýä íàäàä ÿðüæ áàéäàã þì.
Ñîìîâ- Òàíä àìëàæ áóé ìºí㺺ð Ìîñêâàã ñýðãýýæ áàðèõ áàéòóãàé
öàäòàëàà õîîë èäýæ ÷àäàõã¿é ø¿¿ äýý.
Âàðÿ- Áè òà íàðò þó ÷ õýëýõã¿é. Õàðèí èõ öî÷èìòãîé ýì÷èä ë ò¿¿íèé íü
õýëæ ºãíº. Áèä áàãàäàà ò¿¿íèéã òîõóóðõàí àéëãàæ áàéñàí áèëýý. Áè îäîî
á¿õ ýðã¿¿ëäýã õàð÷óóäûã àéëãàæ ÷àääàã. ¨ñòîé àìüä ÷åêèñò ë èéì áàéõ
¸ñòîé.
Ñîìîâ öàìöíûõàà õàðìààíààñ òàíàí øèãòãýýòýé áàðèóë á¿õèé ãàð áóó
ãàðãàæ àâààä,
-Áèäýíä öàã áàãà áàéíà. Áè òàíûã áóóäàæ ÷ áîëìîîð áàéíà. Òàíûã
ººðèé㺺 áóóäààä àëæ îðõèñîí ãýæ õýëýõýä íàäàä õ¿í èòãýíý. Ãýâ÷ áè
¿¿íèéã õèéæ ÷àäàõã¿é. Òýãýýä áàñ ¿¿íýýñ ººð çàì àëãà. Ýíý áóóã ÷è àâ.
Íàìàéã áóóä. Áè çîðüñíîî õèéæ ÷àäàõã¿é áîëîõîîð àìüä áàéñíû õýðýã
þó áàéõ âý ãýæ õýëíý. Âàðÿ, Ñîìîâûí áóóã ø¿¿ð÷ àâààä, öýýæ ð¿¿ íü
÷èãë¿¿ëýí çàíãàíà.
Ñîìîâ- Öýýæ ð¿¿ áóóäààä ÿàõ âý, øàðõäóóëààä ë îðõèíî áèç. Äóõ ðóó
áóóä. Áèòãèé àé, áèòãèé àé! Äóõ ðóó áóóäàõààð øèëýýð ë ãàðíà áèç. Áàñ
òýãýýä òàíûã öóñ áóäàõã¿é.
Âàðÿ- Ãàð áóóãàà óíàãààä, ýöýæ ÿäàðñàí, óõààëàã ñàéí õ¿í Ñîìîâûí
õàðöàíä àâòàãäàæ, òîëãîéãîî öýýæèíä íü îéðòóóëàí óéëæ,
-Òà íàð ÿàñàí ìàëóóä âý? Õèéæ áàéãàà þìàà ìýäýõã¿é áàéíà. Ýì÷
õºøèãíèé öààíààñ óñ àë÷óóð õî¸ð áàðüæ äàâõèí ãàð÷ èðíý.
Ñîìîâ- ×èìýýã¿é, ÷èìýýã¿é. Áè á¿õ ó÷ðûã õýëæ ºãüå.
Óíãåðíèé øòàá. Óíãåðí ºðººí äîòóóð àëõàëæ õýëýõ íü:
-Ýíý àéìãèéí õ¿ì¿¿ñò ìèíèé ñàéí áàéäãèéí ó÷èð áîë Èõ îðîñîä
äóðòàé. Ò¿¿íèé óõààí, ò¿¿íèé àëãà áîëñîí ñ¿ñýã, ìóíõàðñàí àðäóóäûí
òóñûí òóëä ë áàéãàà ãýäãèéã òà íàðûí õýí íü ÷ ýðãýëçýýã¿é áàéãàà áèç.
Ñ¿õáààòàðûã ë öààø õàðóóëàõ õýðýãòýé. ßìàð àðãààð ÷ ãýñýí ë àëæ, ¿ã¿é
õèéõèéã áîäîõ õýðýãòýé.
Ñàæ ëàì- Òýð ÷èíü õàìãààëàëòã¿é ÿâäàã þì ãýíý áèëýý. Áè íýã äîëîî
õîíîãèéí äàðàà òîíèëãîæ ÷àäíà.
Óíãåðí, öóãëàðñàí õ¿ì¿¿ñ ð¿¿ãýý õàðààä,
-Òà íàð ÿìàð ñàíàëòàé áàéíà ãýæ àñóóíà.
Ñîìîâ- Áîëüøåâèêóóäûí ýñðýã òýìöëèéã óäèðäàæ áàéãàà õ¿íýý áèä
ýâã¿é áàéäàëä îðóóëààä ÿàõ âý ãýæ áàðîí ðóó õàðæ,
-Òàéâàí àðãà õýðýãëýñýí íü äýýð þì áèø þì óó ãýñíýý öààø íü,
-Áîãäûí çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðæ ºíäºð òóøààë õ¿ëýýõýýð Äà
õ¿ðýýíä èðýõ òóõàé óðèëãûã Ñ¿õáààòàðò ÿâóóëáàë äýýð áèø ¿¿. Èéìýðõ¿¿
ñàíàë Áîãä õààíû çàñãèéíõíû äóíä íýëýýä áàéäàã áîëîëòîé.
Óíãåðí- Ïàðèñààñ èðñýí õ¿í ¿íäñýíäýý çºâ ÿðüæ áàéíà. Ãýõäýý öóñ
óðñãàíà ãýäýã áîë öýâýðëýãýý þì. Èéì ÿâäàë äýýð ñàéí ýì÷ õýðýãòýé.
Áîäîöãîî¸ ë äîî, òóðøèöãààÿ. Òýãâýë Ñ¿õáààòàð ðóó õýíèéã ÿâóóëáàë äýýð
âý?
80

Óíãåðí- Õóäàëäàà÷èí õè÷íýýí çàëüòàé áîëîâ÷ òýð á¿ð èéì ¿¿ðãèéã
áèåë¿¿ëæ ÷àäàõã¿é.
Ñîìîâ- Èéì ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëæ ÷àäàõ íýã ë õ¿í áèé. Òýð áîë ̺íõºº
áàéãàà þì.
Ñàæ ëàì çºâøººðºí òîëãîé äîõèæ,
-Òýð ÷ ÿã òààðíà ãýâ.
Óíãåðí, øèðýýíèéõýý àðààñ áîñîæ ºðººí äîòóóðàà íýã òîéð÷, ýðãýí èðæ
çîãñîîä,
-Ýíý ÷èíü ë çºâ áîëîõ øèã áîëîëòîé. Ãýõäýý ¿¿íèéã ò¿ðãýí àìæóóëàõ
õýðýãòýé. ªäºð öàãèéã áèä àëäàæ áîëîõã¿é. Ìîíãîë îðîíä ÷èíü óëààíòíû
íºëºº äýëãýð÷ äîëãèëæ áàéãàà äàëàé øèã áîëîõ íü áàéíà. Áèä, òýð äîëãèëæ
áàéãàà äàëàéä óíàæ ¿õýæ ÷ ìàãàäã¿é. Èíãýõëýýð áèä õ¿ëýýæ ÷àäàõã¿é.
Ñîìîâ- Áè ò¿¿íèéã óëààíòíû öýðãèéí õàðóóë õ¿ðòýë äºõ¿¿ëæ ºã÷
÷àäíà. Òýãâýë òýð õ¿ðýõ ãàçðàà õ¿ð÷ýý ãýæ áèä ìýäýõ áîëíî. Õàðèí òýð
õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é èðâýë Ñàæ ëàìòíû õýëñíýýð ã¿éöýòãýõýýñ ººð àðãàã¿é
áîëíî.
Óíãåðí áîñîí õàðàéæ ºðººí äóíäóóðàà õýä àëõààä, Ñîìîâ ðóó îéðòîí,
-̺íõººã òýãæ äºõ¿¿ëýõýä ÷àìä õýäýí ºäºð õýðýãòýé âý? ãýæ àñóóíà.
Ñîìîâ- 5 õîíîã áîëîõ óó?
Óíãåðí- 7 õîíîã ÷ áîëíî. Òýãâýë áè ýíý õîîðîíä Õàðáèí îðîîä èðíý. Áè
òýíä î÷îîä õàìàã àñóóäëàà õàðèëöàí ÿðèëöàíà. Àñóóäàë òîäîðõîé áîëîâ óó
íî¸ä îî?
Ñîìîâûí ñóóäàã áàéøèí. Ýíä Ñîìîâ, Âàðÿ õî¸óëàí áàéíà. Ñîìîâ àÿíä
ÿâàõ þìàà ýìõýëíý.
Âàðÿ õºçºð øèðýýí äýýð òàðààí òàâüæ,
-Èðýýä¿éã ÷èíü áè òààæ ºãºõ ¿¿? ãýæ Ñîìîâîîñ àñóóíà.
Ñîìîâ- Òýã ýý!
Âàðÿ- Çà òà áîë õ¿ì¿¿ñò èõ çîâëîí ó÷ðóóëàõ õ¿í þì áàéíà. Þó ãýâýë
ñýòãýë ñàéòàé, ñàíàà ìóóòàé õ¿í áàéíà. Òàíû àìüäðàëûí øóãàìàíä èéì ë
õî¸ð ãîãöîî áàéãàà þì áàéíà. Ýíý õî¸ð ãîãöîî íü äîòðîî 纺ëºí, òýð íü
òàíû ñýòãýë. Õàìãèéí ìóó þì ãýâýë ñàéí ñýòãýëòýé õ¿í áàñ õîðò ç¿éëèéã
áèåäýý àãóóëæ áàéäàã… ãýýä Ñîìîâûã íýã ë ó÷èðòàé õàðààä, -Òà íýã
ìýäýõýä ë ãýíýò äóðëàæ ñ¿éä áîëíî äîî.
Ñîìîâ, èíýýìñýãëýýä þìàà ýìõýëñýýð ë áàéíà.
Âàðÿ- Òàíû èðýýä¿éí òóõàé ìèíèé õýëñýí ¿ã öºìèéã ¿íýí áîëãîõûí
òóëä òàíû àìüäðàëûí ºíãºðñºí ¿åýñ æààõàí ÷ ãýñýí þìûã ìýäýæ àâìààð
áàéíà ãýíý.
Ñîìîâ òàòãàëçñàí áàéäàëòàé òîëãîéãîî ñýãñýð÷ õýëýõ íü,
-Íàìàéã ÿâñíû äàðàà íýã öàã áîëîîä òàí äýýð ýì÷ èðíý. Òýãýýä òàíûã
Äàíèéí õóäàëäàà÷íû ãàçðûí õ¿ëýýí àâàëòàíä óðèõ áàéõ. Ò¿¿í äýýð áàñ
Óíãåðí î÷èõ þì ãýíý áèëýý. Èíãýõëýýð òà ò¿¿íèé ç¿ðõ ñýòãýëèéã èä÷èõýýð
ãî¸æ î÷èõ õýðýãòýé.
Âàðÿ- Ñîìîâ íýðòýé Ëÿáÿíêàãèéí ò¿øìýë ìèíèé õàéðò íºõºð ãýæ
õýëýýä, -Çà òà õàíöóéíûõàà ¿ç¿¿ðèéã õàâ÷èõ ãýæ áèòãèé çîâ. Áè õàâ÷èæ
ºãüå. Íààøàà èð. Áèòãèé àé. Áè òàíû ñýòãýëèéã òàòàõ ãýýã¿é áàéíà.
81

Ñóóãàà÷. Íàäàä ýâã¿é áàéíà ãýýä öàìöíû õàíöóéíû ¿ç¿¿ðèéã õàâ÷óóðààð
õàâ÷èæ ºãººä öààøàà õýëýõ íü,
-Ìèíèé äýâñãýð õºíæëèéã äàìæèæ ºíãºðñºí öýðãèéí ãóðâàí äàðãûí
äàðàà òà ººðèéíõºº òºëºâ áàéäëààðàà íàìàéã èõ çîâîîõ þì. Ýíý áîë ¸ñòîé
çîâëîí þì äàà. ¯¿íýýñ áîëîîä áè ººðòºº èõ äóðã¿é áîëëîî.
Ñîìîâ, ãýíýò èíýýãýýä õýëýõ íü,
-Õóâüñãàëûã õàðààäàã õ¿í øèã ë òèéì õýö¿¿ þì áàéäàã ¿ã¿é áàéõ àà.
Õ¿íèé ó÷ðóóëñàí çîâëîíã ç¿ãýýð ìàðòààä ºíãºð ãýæ òàíä áè õýëýýã¿é
áàéíà. Õàðèí ýíý á¿ãäèéã òà ñàéí áîäîæ îéëãîîñîé ãýæ áè õýëæ áàéãàà íü
òýð. Áè ýíý á¿ãäèéã òàéëáàðëàæ ÷àäàõã¿é íü, ýíý áàñ ë çîâëîíòîé ÿâäàë
þì. Ìèíèé ºíãºðñºí ¿å ÷ ÷óõàë áèø ýý. Õàðèí ìèíèé ãýð á¿ëèéí ºíãºðñºí
¿å ë ÷óõàë áàéãàà þì. Ìèíèé ýöýã áîë õóóëü öààçíû ïðîôåññîð áàéñàí þì.
Ò¿¿íèéã ñîãòóó êàçàê öýðã¿¿ä ñýëìýýð öàâ÷èæ àëñàí þì. Ìèíèé àõ ýíý
õàâàð Êðîíøòàäòûí òóëàëäààíä íàñ áàðñàí, òýãýõýýð áè ãàíöààðàà ¿ëäñýí.
Ìèíèé ºíãºðñºí ¿å ãýâýë èéìýðõ¿¿ ë áàéãàà þì äàà… ãýýä ñàíàà àëäààä
äýìèé þì ãýñýí áàéäàëòàé ãàðàà ñàâ÷èíà. Òýãýýä Ñîìîâ Âàðÿãèéí ºìíººñ
õàðæ çîãñîîä òàìõè òàòíà.
Âàðÿ ýíý ¿åä øèðýýíèéõýý àðä ñóóæ áàéãàà Ñîìîâ ðóó õàðàõ íü í¿ä
íü óðüä óðüäààñ èë¿¿ ººð áîëñîí õàðàãäàíà. Òýãýýä Âàðÿ, Ñîìîâûí ãàðûã
ñýìõýí áàðüæ àâààä èëñíýý ãýíýò öî÷èæ çàéëñõèéíý.
Ñîìîâ ÷ ýâã¿éöñýí áàéäàëòàé ºðººíèé ñ¿¿äýðòýé áóëàí ðóó õàíäàæ
òàìõèà òàòàõàä ò¿¿íèé è÷ñýí öàðàé, ñàíàà íü çîâñîí í¿ä ¿ë ìýäýãõýí
õàðàãäàíà. Èíãýýä òýäíèé áàéøèí ðóó õîë çàìä ÿâàõààð áýëòãýñýí
áîëîëòîé õóâöàñëàñàí ̺íõºº îðæ èðíý.
Ñîìîâ Âàðÿãèéí ãàðûã ¿íñýíý. ̺íõºº Ñîìîâûí ö¿íõèéã áàðüæ
Ñîìîâûí õàìò ãàð÷ îäíî. ̺íõºº, Ñîìîâ íàðûí ìîðèíû òºâºð㺺í
öîíõíû öààíààñ ñîíñîãäîíî.
Âàðÿ øèðýý ð¿¿ãýý î÷èæ ò¿¿í äýýð áàéñàí õºçðèéã àâ÷ Ñîìîâûí òóõàé
áîëîëòîé ýëäýâ þì òààõ ãýýä áîëüæ, öîíõ ðóóãàà î÷èæ õàðàíõóé ãóäàìæ
ðóó õàðàõàä þó ÷ ¿çýãäýõã¿é, çºâõºí íîõîé õóöàõ ñîíñîãäîíî.
̺íõºº, Ñîìîâ õî¸ð òàë äóíäóóð äàâõèæ ÿâíà.
Ñîìîâ- ̺íõººä õàíäàí, ÷è íàäàä äýìèé óóðëààä áàéõ øèã áîëîëòîé.
Äóëìàà ¿íýíäýý Äà õ¿ðýýíä áàéõã¿é, õîéò ç¿ãò ë áàéãàà. Òèéøýý î÷èõîä
õýö¿¿, òýíä îëîí äàâõàð õàðóóëòàé. Äóëìààã àâ÷ ÿâñàí òýð ãàìèí öýðãèéí
äàðãà îðîñûí íóòàãò áàéãàà áîëîëòîé, òýãýõýýð ÷è òèéøýý î÷íî ãýäýã
õýö¿¿ ãýæ õýëýõýä,
-Áè Äóëìààã îëæ ÷àäàõã¿é ãýæ áîäîõîîð òîëãîéãîî ë öîõèäîã. Ãàðàà
àòãàæ áàéãààä öîõèõîîð ñýòãýë àðàé ººð áîëîõ þì ãýæ ̺íõºº õýëýýä
ñàíàà àëäàíà.
Ñîìîâ- Äàéí äóóñàõààð ÷è ñóðãóóëüä îðîõ õýðýãòýé. Òýãâýë þó õèéõýý
ìýäíý. Ñóðàõ õýðýãòýé.
̺íõºº- Çà õàðèí äýý. Óã íü ÷ ýðäýì áîë ýðõýì áàÿí ãýäýã. Õàðèí çàðèì
õ¿í ñóðãóóëüòàé áîëîõîîðîî çàëü íü äýíäýýä ø¿äýý õàâèðäàã áîëäîã þì
øèâ äýý ãýæ òýð õî¸ð ÿðèëöàí öààøàà ÿâòàë óäàëã¿é ñàð ãàð÷ òàëûí ºðãºí
õºíäèé áàðàãäàøã¿é þì øèã öýëèéí õàðàãäàíà. Òýãýýä òýð õî¸ð, íýã æèæèã
82

ãîë ðóó îðæ èðýõýä óñ íü öàãààí õººñ òàòóóëàí øóóãèæ áàéâ.
̺íõºº- ßàæ ¿¿íèé òýðòýý ãàðüÿ äàà ãýýä ãàðàà óñàíä ä¿ðæ íîéòîí
ãàðààðàà äóõàà àð÷èõ íü ñààäã¿é ãàðãàæ ºãºº÷ ãýæ òýð ãîëîîñ ãóéõ ìýò
õàðàãäàíà.
Ñîìîâ- ßâãàí ãàòëààä ãàðúÿ. Ãóòàë ºì人 òàéë.
̺íõºº- Ìèíèé óñààð ãàòëàõ, çàãàñ ãîëûí ýðãýýð ÿâàõ õî¸ð àäèëõàíäàà.
Ñîìîâ- Òàíàé ¿¿ãýýð èõ òîì ãîë àëãà ø¿¿ äýý. Äýýã¿¿ð íü àëõààä ãàð÷
áîëìîîð õî¸ð æààõàí ãîë ë äàéðàëäàæ áàéíà äàà. Çà ÷è òýãâýë ìîðèîðîî
ãàòàëæ ãàð ë äàà.
̺íõºº- Íýã ìîðèî óíàæ íºãººã õºòºëæ ãîëûí óñ ðóó îðíî. Õî¸ð
ìîðü øóìáàæ áàðàã óñàíä äàëä îðîõ øàõàæ, çºâõºí òîëãîé äýë íü
õàðàãäàíà. ̺íõºº óíàæ ÿâñàí ìîðèíûõîî äýëíýýñ áàðüæ í¿öãýí õºëººðºº
ìîðèíûõîî òàøààã áàéäàã õ¿÷ýýðýý äàâèð÷ ÿâíà. ̺íõººãèéí õàæóóãààð
Ñîìîâ óñàíä øóìáàæ òîëãîéãîî çàðèìäàà äàëä îðóóëàí ñýëæ õàðàãäàíà.
̺íõººãèéí óíàæ ÿâñàí ìîðü ãýâ ãýíýò õàëüò ¿ñðýõýä, ̺íõºº
ìîðèíîîñîî óíàæ, ãàðàà ñàðâàëçóóëàí äàëä îðíî. Ñîìîâ óñàíä óíàñàí
̺íõººãèéí õîéíîîñ ñýëæ ò¿¿íèéã áàðüæ àâàí óðñãàëûí äàãóó áàéäàã
õ¿÷ýýðýý ñýëæ ÿâíà.
Ãîëûí ýðýã, áóðãàñíû øóãóé. Òýíä óñ øóìáàí ãàòàëæ èðñýí õî¸ð ìîðü
÷è÷èð÷ çîãñîíî. Ìîðèíû õàæóóä õàìàð àìíààñ íü óñ ãîîæñîí ̺íõºº
õýâòýæ áàéíà. ̺íõºº òîëãîéãîî ÿëèìã¿é õºäºëãºí Ñîìîâò õýëýõ íü,
-×è ÷ ìèíèé àìèéã àâàðëàà äàà. ßàæ à÷èéã ÷èíü õàðèóëàõ áèëýý äýý.
Óóëûí õºíäèé. ̺íõºº, Ñîìîâ õî¸ð õºíäèé ð¿¿ õàðàõàä òýðòýý òàëä
àðäûí æóðàìò öýðãèéí õàðóóëûí àíãè ÿâæ áàéãàà áîëîëòîé ¿çýãäýíý.
Ñîìîâ- Çà ÷è ìèíèé õýëñýí ¸ñîîð ë îäîî ¿¿ðãýý ã¿éöýòãý ãýæ ̺íõººä
õýëýýä òýâýð÷ ¿íñýíý.
̺íõºº àëñ çàìûã ÷èãëýí óðàãøëàí äàâõèæ îäîâ.
Ñîìîâ ÷ Äà õ¿ðýýíèé ç¿ã ýðãýí õºäëºâ.
Ìîíãîëûí õîéò òàëûí íóòàã. Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí òºâ Õèàãò õîò.
̺íõºº ìàëãàé äýýðýý òàâàí õîøóó õàäñàí àðäûí æóðàìò öýðãèéí ãóðâàí
õ¿íèé õàìò Õèàãò ðóó îðæ èðýõýä õîòûí çàõàä àðäûí æóðàìò öýðãèéíõýí
ñóðãóóëü õèéæ, çàðèì íü ìºëõºí äàâøèæ, çàðèì íü áàé áóóäàæ, çàðèì íü
ñýëìýýð áóðãàñ öàâ÷èæ áàéãàà õàðàãäàíà. Òýãýýä àðäûí æóðàìò öýðãèéí
áàéðëàñàí íýãýí õàøààíä îðæ èðýõýä æóðàìò öýðãèéí àãò ìîðü, ìîðèíû
òàõíû ãàçàð ¿çýãäýíý. ªíäºð íóðóóòàé õî¸ð ìîíãîë õ¿í òàõíû ãàçàð
àæèë õèéæ áàéíà. Äàðãà áîëîëòîé íýã õ¿í ìîðèíû ø¿ä ¿çýæ áàéñàí
íü ̺íõººãèéí õóó÷èí òàíèë íºãºº Ëàìæàâ áàéæýý, ̺íõººã òýäíèé
õàæóóãààð äàãóóëàí èðñýí öýðã¿¿ä Ëàìæàâ äýýð õ¿ð÷ èðýýä,
-×àìä Äà õ¿ðýýíýýñ çàõèäàë èðñýí áîëîëòîé. Ýíý õ¿í àâ÷èðñàí øèã
áàéíà ãýæ õýëýõýä Ëàìæàâ ýðãýí ̺íõººã õàðæ èíýýìñýãëýí,
-Ñàéí áàéíà óó, ̺íõºº? Ñàéí èðýâ ¿¿? Õóó÷èí òàíèë ìèíü ãýíý.
̺íõºº- Ñàéí, ñàéí ÿâæ èðëýý. Çà ÷è ñàéí óó?
Ëàìæàâ- ×è íàäòàé óóëçàõààð èðýâ ¿¿?
̺íõºº- ¯ã¿é. Áè Ñ¿õáààòàð æàíæèíä Áîãäûí çàõèäàë àâ÷èðëàà.
Ëàìæàâ- Òýð çàõèàãàà íàäàä àëü, áè äàìæóóëæ ºãüå.
83

̺íõºº- ¯ã¿é, Ëàìæàâ àà. Áè ÷àìä ìîðèî ë ºãüå. Õàðèí áîãäûí çàõèàã
áè ººðºº Ñ¿õáààòàðò ãàðäóóëàí òîëèëóóëúÿ.
Ëàìæàâ- Òýã äýý. Çà õî¸óëàà õàìò ÿâúÿ ãýæ òîëãîéãîî äîõèâ.
̺íõºº, Ëàìæàâ õî¸ð Õèàãòûí ãóäàìæààð àëõàëæ ÿâàõàä ̺íõººãèéí
ìàëãàé äýýðýý õàäàæ èðñýí îòãî íü àëõàõ àÿñûã íü äàãàí ñàëõèíä äýðâýãíýí
õºäºëíº.
Ëàìæàâ- Çàõèäëûíõàà ó÷ðûã ÷è ººðºº ìýäýæ áàéãàà þì óó?
̺íõºº -Ýíý çàõèäëààð Ñ¿õáààòàðûã ë Äà õ¿ðýýíä èðýý÷ ãýæ óðèí çàëæ
áàéãàà áè÷èã þì ãýíý ëýý.
Ëàìæàâ- Àà. Òèéì áèø áàéõàà.
̺íõºº- ßàãààä?
Ëàìæàâ- Òýãâýë òýð ÷èíü ìàíàé æàíæíûã óñòãàõ ãýñýí ¿ã áàéíà.
̺íõºº- Òýð ÷ ëàâ òýãíý ãýñýí ¿ãýý. Ñ¿õáààòàðûí çóðãèéã öààñàí äýýð
ä¿ðñýë÷èõýýä ñýëìýýð öîîëîîä áàéõûã íü áè Äà õ¿ðýýíèé ãóäàìæèíä
õàðñàí þì. Òýãýõëýýð áèåýð î÷èõîä çààâàë àëàõ ãýæ áàéãàà áàéõ àà!
Ëàìæàâ- ×èíèé ÿðèà åð îéëãîãäîõã¿é áàéíà. Óíãåðíèéõýíä àëáà õààæ
áàéäàã. Òýäíèé çàõèàã íààø íü àâ÷èð÷ áàéäàã. Òýãýýä áàñ òýäíèéã ìóó õýëæ
áàéäàã, ÿìàð óõààíòàé þì áîëæ áàéíà.
̺íõºº- Áè ÷ Äóëìààãàà ë îëæ àâàõûí òóëä õýíä ÷ àëáà õààæ áîëíî.
׺òãºðò ÷ àëáà õààæ ÷àäíà ãýæ õýë÷èõýýä áàñ ñàíàà íü çîâñîí áàéäàëòàé
Ëàìæàâ ðóó õàðàâ.
Øºíº îðîé. ÇÑÁÍÕÎÓ, ìîíãîëûí àðäûí çàñãèéí õèë äýýðõ Õèàãò
õîòûí õèëèéí áîîìò ¿çýãäýíý.
̺íõºº- Ǻâëºëòèéí õèëèéí õàðóóëûíõàí ðóó î÷îîä õàðóóëûí öýðýãò
õàíäàæ,
-Òàíàé õÿçãààðûí îòðÿäûí äàðãà íàðòàé áè óóëçàõ ãýñýí þì ãýâ. Óëààí
öýðãèéí çàëóó õýëýõ íü,
-Áèä ýíä öºì äàðãà íàð. Òàíä þó õýðýãòýé âý?
̺íõºº- Òàíàé ýíä öàã çàñäàã íýã õ¿í áàéäàã þì ãýíý ëýý. Áè íýã
ñýð¿¿ëýãòýé àíãëè öàãàà ò¿¿íä ¿ç¿¿ëýõ ãýñýí þì ãýíý. Öýðãèéí çàëóó
èíýìñýãëýýä,
-×è Ëîíäîíä î÷èæ çàñóóë. Òèéøýý ÿâàõã¿é þó ãýõýä òýäíèé ÿðèëöàõûã
õàðóóëûí àõëàã÷ ñîíñîîä ̺íõººãèéí íóóö íýðèéã ìýäýýä,
-Èéøýý îðü¸ ãýæ õýëýâ.
Òýãýýä òýð àõëàã÷, ̺íõºº õî¸ð õàðàíõóé ãóäàìæààð ÿâæ íýã æèæèã
áàéøèí ðóó î÷èæ õîíõûã äàðàõàä õèæýýë íàñíû õ¿í ãàð÷ èðýõýä, ̺íõººã
äàãóóëæ ÿâàà õ¿í,
-Ýíý õ¿í òàíûã ýâäýðñýí àíãëè öàãàà çàñàæ ºãºº÷ ãýæ áàéíà ãýâ.
Õèëèéí îòðÿäûí äàðãà áîëîëòîé òýð õ¿í ̺íõººã ºðººí人 îðóóëàõàä
ºðººíèé íü õàíàí äýýð Ýíãåëüñèéí çóðàã, õàíàíû õàæóóä íýã 纺ëºí óðò
ñàíäàë õàðàãäàíà. ̺íõºº òýð õ¿íä õóó÷íû õèéöòýé öàãàà ºãººä,
-¯¿íèéã, òàíûã ë ìýäíý ãýæ Ñîìîâ õýëñýí ãýâ. Öàã õ¿ëýýí àâñàí õ¿í
̺íõºº ð¿¿ õàðààä, òîëãîéãîî äîõèæ,
-Òà ýíäýý æààõàí àìàð÷ áàé ãýæ õýëýýä ººðºº òóñãàé íóóö õàðèëöààíû
ò¿ëõ¿¿ðèéí ºðººíä îðæ òýð öàãèéã ¿çíý. Öàãèéã îíãîéëãîæ äîòðîîñ
84

íü æèæèã çóðâàñ öààñ ãàðãàí àâ÷ ¿çýýä íóóö õàðèëöààíû ò¿ëõ¿¿ð
òàéëáàðëàã÷äàà ¿¿íèéã íºõºð Ïðîõîðîâîîñ èð¿¿ëæýý ãýæ õýëýâ. Íóóö
õàðèëöààíû àæèë÷èä òýð çóðâàñûã ººðèéí ãýñýí òýìäãýý áàðèìòëàí
óíøèõàä ò¿¿íä ºã¿¿ëñýí íü,
1-ðò, Óíãåðí äîâòîëãîîíûõîî òºëºâëºãººã òóí íóóöàëæ áàéíà
ãýäãèéã áè Ïàðèñ äàõü Ïðîñòûíêèíýýð ¿¿íèé óðüä äàìæóóëàí ìýäýãäñýí
áèëýý. Èéì ó÷ðààñ áè á¿õ ÿâäëûã íàðèéí ñóäàëæ áàéíà. Óíãåðí öýðýã
çýâñýã ñàéòàé, õ¿÷ èõòýé áàéíà. Óíãåðí ººðºº îéðûí ºäºð Õàðáèíä ÿâæ
ìàíàé óëñûí ç¿¿í íóòãààð öàãààíòíààñ õ¿÷ õàâñðàí õèéõ äîâòîëãîîíû
òºëºâëºãººã õýëýëöýõ ãýæ áàéíà. Óíãåðíèé òýð çºâëºë㺺íèé äàðàà áè á¿õ
þìûã òîäîðõîé ìýäýýä äîâòëîõ òºëºâëºãººã ÷ ãýñýí îëîîä òà íàð ðóó î÷ú¸
ãýæ áîäîæ áàéíà. ¯¿íèéã ë ã¿éöýòãýõã¿é áîë ìèíèé ¿¿ðýã áèåëýãäýõã¿é
þì.
2-ðò, íºõºð Ñ¿õáààòàð, Áîãäòîé õýëýëöýý õèéõýýð íààøàà èðæ
áîëîõã¿é. Ò¿¿íèéã óðüæ áàéãàà ÿâäàë áîë áàðüæ àâàõ ãýñýí àðãà þì.
3-ðò, Óíãåðí îéðûí ñàðä äîâòëîõîîð áýëòãýæ áàéãàà íü óðüä÷èëñàí
ìýäýýíýýñ òîäîðõîé áàéíà. Õàðèí ò¿¿íèé äîâòîëãîîíû ãîë ÷èãèéã
ìýäýõèéí òóëä áè ýíäýý ¿ëäýâ.
4-ðò, Ýíý öàãèéã òà íàðò àâàà÷èæ ºãñºí õ¿íä àëü áîëîõîîð òóñàëíà óó?
Îðîñûí íóòàã ðóó ä¿ðâýí ãàðñàí “Ë-293” äóãààð ìàøèíòàé ãàìèí öýðãèéí
äàðãà ̺íõººãèéí õàéðò á¿ñã¿éã äýðãýäýý àâààä áàéãàà õ¿í þì. ̺íõººä
òóñëààðàé. Ïðîõîðîâ ãýæýý.
Íóóö õàðèëöààíûõàí äàðãûíõàà äààëãàâðààð Ñîìîâò õàðèó áè÷ñýí íü:
“Óíãåðíòýé óóëçàõààð Õàðáèíààð äàìæèí Ñîìîâûí àæëûã çîõèöóóëàõ
çºâëºëèéí äàðãà ãåíåðàë Áàëàêèðîâ ãàðëàà. Òýð îéðûí ºäºð Äà õ¿ðýýíä
î÷èõ áàéõàà. Òà îéðûí äºðºâ, òàâ õîíîãèéí äîòîð á¿õ àæëàà äóóñãàõ íü
÷óõàë áàéíà. Áàëàêèðîâûã Óíãåðíèé õàìò Äà õ¿ðýý îðóóëàõ òàëààð áèä
ººðèéí ç¿ãýýñ á¿õ àðãà õýìæýýã àâíà. Àìæèëò õ¿ñüå” ãýæýý. Ýíý áè÷ãèéã
íóóöûí ýðõëýã÷ Ñîìîâûí öàãàíä õèéíý.
Ä¿ðâýñýí ãàìèí öýðãèéí ëàãåðü. Õèàãò õîòûí îð÷èí äàõü ìîäòîé
òîëãîäûí äîòîð îëîí ìàéõàí áàéíà. Ò¿¿íèé õàæóóä áàéñàí ìàøèí äýýð
õÿòàä öýðã¿¿ä þìàà à÷èæ, Ñýëýíãý ãîëûí óñàí îíãîöíû áóóäàë äýýð î÷èæ
óëìààð Ñèáèðèéí òºìºð çàìààð õÿòàä ãàçàð ç¿ãëýõ áýëòãýëýý õèéæ áàéñàí
íü òýð àæýý. Äýýðõ ìàéõíóóäûí íýã íü îëîí ëàà àñààñàí õàðàãäàõ áºãººä
̺íõºº òýð ìàéõíóóäûí äóíäóóð ñýì àëõëàí èéø òèéø õàðæ ÿâñààð
òýðõ¿¿ îëîí ëàà àñààñàí ìàéõíû õàæóóä èðæ ÷àãíàâàë õ¿ì¿¿ñèéí ÿðèà
ñîíñîãäîíî.
̺íõºº á¿ñýíä ç¿¿æ ÿâñàí õóòãàà õóéíààñ íü ñóãàëæ ìàéõíû õýöèéã
òàñ îãòîëíî. Ìàéõàí óíàòàë ò¿¿íèé õàÿàã îíãîéëãîæ ¿çýõýä Äóëìàà,
ãàìèí öýðãèéí äàðãà õî¸ð íýãýí ò¿øëýãòýé îðîí äýýð ñóóæ áàéíà. ̺íõºº
Äóëìààã áàðüæ àâ÷ òýâðýõ çóóð ãàìèí öýðãèéí äàðãà ñàìáàà÷ëàí áîñîæ
èðíý.
̺íõºº ò¿¿íèéã ø¿¿ðýí àâ÷ í¿¿ð ð¿¿ íü õýä íóäàðãàëààä ãàçàð óíàãàíà.
Ãàìèí öýðãèéí äàðãà áóóíûõàà ãýð ð¿¿ ãàðàà ÿâóóëæ òîð÷èãíóóëíà.
̺íõºº- Äóëìàà! Äóëìàà, öààíà ÷èíü ìîðü áèé. Ò¿ðãýí óíààä ÿâ ãýæ
85

õýëýýä, ººðºº ãàìèí öýðãèéí äàðãûã äàõèí áàðüæ àâ÷ íîöîëäîíî. ̺íõºº
ò¿¿íèé ãàðûã àðä íü íóãàëæ í¿¿ð ð¿¿ íü íýã õàðààä óíàñàí ìàéõíû áàãàíà
ðóó ò¿ëõýæ ìàéõíû äààâóóíä áîîæ îðõèíî.
Òýãýýä ̺íõºº, Äóëìàà íàð ìîðü óíàæ ìîíãîëûí õèë ð¿¿ äàâõèæ
ãàðíà. Ãàìèí öýðãèéí äàðãà óíàñàí ìàéõíû äààâóóíû öààíààñ àðàéõèéæ
ãàð÷ èðæ õàøãèðàõ íü,
-Ìèíèé õ¿¿õíèéã áóëààæ àâààä ÿâëàà. Ýíä ÷èíü äýýðýì÷èä áàéíà. Ýíý
òóõàé Õàðáèíä ìýäýãäýíý ãýíý.
Äóëìàà, ̺íõºº íàð ÿâæ áàéòàë çàìä íü îëîí ìîä äàéðàëäàíà.
ªã뺺 ýðò. Ãàäàà ìàíàíòàé áàéíà. Íýã ãýðýýñ ̺íõºº ãýðèéí ýçýí
áîëîëòîé íýã ºâãºíèé õàìò ãàð÷ èðýýä,
-Ìèíèé ýõíýð òàíàéä õýäýí ºäºð ÷ àòóãàé àìàð÷ áàéã. Õàðèí áè ººðºº
Äà õ¿ðýý ð¿¿ ÿàðàëòàé ÿâààä èðüå. Áè ººðòºº òóñ õ¿ðãýñýí õ¿íèé àæëûã
ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé ãýæ õýëýâ.
* * *
Õàðáèí õîò. Õààíò çàñãèéí êîíñóëûí áàéøèíãèéí ¿¿äýí äýýð ñóóäëûí
îëîí ìàøèí óâàí öóâàí õ¿ð÷ èðæ, ò¿¿íèé íýãíýýñ Óíãåðí, íºãººãººñ
àòàìàí Ñåìåíîâ, áàñ íýãíýýñ ãåíåðàë Áàëàêèðîâ, áóñàä ìàøèíóóäààñ ßïîí,
Ôðàíö, Àíãëè ãýõ ìýòèéí õ¿ì¿¿ñ ãàð÷ èðíý. Òýä íàð êîíñóëûí áàéøèíãèéí
òîì çààëä îðæ ñóóöãààí õóðëàà ýõëýõýä Ñåìåíîâ òýð õóðëûã íýýæ îäîî
áàðîí Óíãåðí ÿðèëöàíà ãýæ õýëýâ.
Óíãåðí õýëýõ íü,
-Àà áèä 18 îíä ñýòãýë ñàíààãàà çîâîîæ öàãèéã íü õ¿ëýýñýí áèëýý. Îäîî
1921 îí áîëæ áàéíà. Áèäýíä íàéäâàð òóí ÷ áàãà áîëæ áàéíà. Þó ãýâýë
Ëåíèí, ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî ãýã÷èéã äýâø¿¿ëýí òàâèàä, ºëñãºëºí ýâäðýë
ñ¿éòãýëèéã çàñàæ ýõýëæ áàéíà. Ýíý ýäèéí çàñãèéí øèíý áîäëîãî ãýã÷ íü
öàãààíòíû õºäºë㺺íèé ãîë àþóë þìàà. Áèä îäîîõîí ë õºäºëáºë íýã
íàéäâàð áàéíà.
Íî¸äîî! Øàð àðüñòàí, öàãààí àðüñòàíòàé íèéëáýë þìíû ºí㺠òààð÷
ìàãàä. Îäîî áèä õàìòûíõàà äîâòîëãîîíû òºëºâëºãººã áàòàëæ, íî¸í
Áàêè÷, Ðåçóõèí, Ñåìåíîâ íàð çîõèõ áàéðàà ýçëýí óëààíòíû õèë ð¿¿
äîâòëîõ ãýæ áàéõàä, áèäíèé òýìöëèéí àíõíû ¿åä òóñàëñàí àçèéíõàà
íàéç íàðò òàëàðõëàà èëýðõèéëüå. Íàðìàé ìîíãîëûí òóõàé Íàðàí óëñûí
íàéç áèäíèé íèéëýí áîëîâñðóóëñàí áîäëîãî áîë áèä íèéòèéí çîðèëãîîñ
¿íäýñëýñýí ç¿éë áîëîõîîñ áóñ, îíöãîé ó÷èðòàé áèø ãýäãèéã õÿòàä íàéç
íàðò òàéëáàðëàõ þóí áèëýý.
Õÿòàä ãåíåðàë áîñîæ,
-Õ¿íèé àìü õîõèðîõ ÿâäàë áîë õî¸ðäóãààð çýðãèéí õýðýã þì. Õàðèí
óëààíû íºëººòýé òýìöýõ ÿâäàë áîë ãîë àñóóäàë þì. Ýíý õýðãèéã
ã¿éöýòãýõèéí òóëä áèä ÿìàð ÷ õîõèðëîîñ óõðàõã¿é ãýýä ñóóõàä òýíä áàéñàí
õ¿ì¿¿ñ àëãà òàøèíà.
Ãåíåðàë- Íî¸ä îî! Èíãýýä áèä àæèëäàà îðîõ öàã áîëëîî ãýõýä òýíä
áàéñàí õ¿ì¿¿ñ öºì àëãà òàøèíà. Òýãýýä õóðàë äóóñàæ, îðîëöîãñîä
çýðãýëäýý òîì òàñàëãààíä îðæ õîîë äàðñ çàññàí øèðýýíèé àðä ñóóöãààíà.
Ýíý õîîðîíä ãåíåðàë Áàëàêèðîâ, Óíãåðí ðóó î÷íî.
86

Óíãåðí- Ìèíèé ýðõýì Áàëàêèðîâ îî, íºãºº äýä õóðàíäàà Ñîìîâ ÷èíü
ç¿ãýýð õ¿í øèã íàä ñàíàãäñàí ø¿¿. Òýð ÷ äýä õóðàíäàà áîëîâ÷ æèðèéí
öýðýã þì äàà. Íóóëã¿é õýëýõýä áè àíõàíäàà ò¿¿íä ä¿¿ðýí èòãýýã¿é. Ãýâ÷ òà
ººðºº ò¿¿íèéãýý ìýäíý áèç äýý. ªíººäºð òà íàäòàé õàìò áàéõ óó?
Áàëàêèðîâ- ͺ㺺äºð Ïàðèñààñ íóóö ìýäýý èðíý ãýæ íàä êîíñóëûí
ãàçðààñ ñîíãîñîí ó÷èð òàíòàé õàìò ÿâæ ÷àäàõã¿é, ýíä ¿ëäýõäýý õàðàìñàæ
áàéíà.
Óíãåðí- Çà ãåíåðàë ìèíü, áèòãèé õîæèìäîîðîé.
Áàëàêèðîâ- Á¿õ ¸ñîíä áàñ àíãèä ç¿éë ãýæ áèé ø¿¿ äýý áàðîí ãóàé! ãýæ
õýëýýä õîîë çàññàí øèðýýíýýñ èäýõ þì àâ÷ òàâãàíäàà õèéíý.
Ýíý õîîðîíä õÿòàäûí ãåíåðàë, áàðîí ð¿¿ ã¿éæ î÷îîä ò¿¿íä õýëýõ íü,
-Áàðîí ìèíü, áè òàíä íýã õ¿ñýëòýé áàéíà. Õèàãòàä ìàíàé ä¿ðâýí
õîðãîäîæ áàéãàà öýðãèéí äóíä ìèíèé õ¿¿ íýã îôèöåð áàéäàã þì. Ò¿¿íèé
íýã ¿åðõäýã ìîíãîë á¿ñã¿éã òàíàé òºëººíèé õ¿í áîëîëòîé ̺íõºº ãýäýã
õ¿í áóëààæ àâààä ÿâñàí ãýíý.
Óíãåðí ãàéõñàí áàéäàëòàé ìºðºº õàâ÷ààä, ãåíåðàë òà îðîñûí óëààíòíûã
ÿðüæ áàéíà óó? Óëààí ìîíãîë÷óóäûã ÿðüæ áàéíà óó?
Õÿòàä ãåíåðàë- Àà ÿà, áè îðîñûí óëààíòíû òóõàé ÿðüæ áàéíà. Ä¿ðâýí
õîðãîäîæ áóé ìàíàé èõ öýðãèéí àíãè òýíä áàéãàà þì.
Óíãåðí- Òýãâýë ãåíåðàë òà ýíä¿¿ð÷ áàéãàà þì áàéíà. Áè òºëººíèéõºº
õ¿íèéã óëààí îðîñò ÿâóóëààã¿é. Áè óëààí ìîíãîë÷óóäàä ̺íõººã
òºëººíèéõºº õ¿íýýð ÿâóóëñàí þìàà. Ýíý áîë áàñ ë íºãºº ¸ñòîé òàêòèê, á¿ð
íýã òàêòèê áàéãàà þì ãýæ õýëíý.
Õÿòàä ãåíåðàëûí öàðàé áîäñîíîî õýíä ÷ ìýäýãäýõã¿é ãýñýí áàéäàëòàé
áîëæ õýëýõ íü,
-Ìàíàé õ¿ì¿¿ñèéí øàëãàñíààð àâ÷ ¿çâýë áè ýíä¿¿ðýýã¿é áàéíà.
Óíãåðí- Òýãâýë áè Äà õ¿ðýýíä î÷ìîãö ýíý àñóóäëûã øàëãàÿ. Ýíý àñóóäàë
áîë òà áèä õî¸ðûí àëü àëèíä íü ãýíýò òóëãàðëàà ø¿¿ äýý.
Øºíº îðîé. ̺íõºº Äà õ¿ðýý ð¿¿ îðæ èðæ õàðóóëûí öýðãèéã àëãàñàí
ãóäàìæààð ñýì àëõëóóëàí ÿâñààð Ñîìîâûí áàéøèíä õ¿ð÷ öîíõ ðóó
òàøóóðààðàà òîãøèíî.
Âàðÿ àéñàí ìàÿãòàé öîíõîîðîî øàãàéæ õàðíà.
̺íõº- Ñîìîâ ãýðòýý áèé þó?
Âàðÿ ãýíýò óõàñõèéí öîíõíîîñ õîëäòîë áàéøèíãèéí õààëãà íýýãäýæ
Ñîìîâ ãàð÷ èðæ ̺íõºº îð, îð ãýíý.
̺í øºíº. Óíãåðíèé òàñàëãààíä Óíãåðí, Ñàæ ëàì õî¸ð áàéíà.
Óíãåðí íýëýýä ñýðãýëýí áàéäàëòàé, çàìä ºìñºæ ÿâñàí öàìöàà òàéëààä
íýã õºíãºâòºð öàìö ºìñºæ õýëýõ íü,
-Çà á¿õ þì ãàéã¿é áàéõ øèã áîëîëòîé. Öºì áýëýí. Èíãýýä óäàõã¿é
äîâòîëæ ýõýëíý äýý. Õàðèí íºãºº òàíû îòãî ç¿¿ñýí áààòàð ÷èíü ÷èìýýã¿é
áîëæ îðõèîä áàéíà.
Ñàæ ëàì- ̺íõºº þó?
Óíãåðí- Òèéì ýý. Òýð ÷èíü óëààíóóä äýýð î÷îîä îäîî áîëòîë ÷èìýýã¿é.
Ýðãýæ èðýýã¿é áàéíà. Ýíý áîë íýã ë ó÷èðòàé áîëëîî ãýýä þì áîäîæ
áàéñíàà ãàíñàíäàà òàìõè íýðæ,
87

-Òýð ̺íõºº èðñýí èðýýã¿é, Ñ¿õáààòàðûã ë óñòãàõ õýðýãòýé áàéíà.
Ñàæ ëàì- Ñîð çàëäàã þì áèë¿¿? ãýæ àñóóíà.
Óíãåðí- Òà íàð òýð çàëñàí ñîðíûõîî õ¿÷èíä èòãýäýã þì óó?
Ñàæ ëàì- Òà áèä õî¸ð áóðõàí áóääàà áàãøèéí øàâü íàð ø¿¿ äýý ãýæ
çàëèðõàã áàéäëààð õýëýýä èíýýíý.
Óíãåðí- ªº çîëèã. Íýýðýý òèéì áèë¿¿?. Ãýâ÷ ìèíèé áîäîõîä ººðèéíõºº
õ¿÷èíä èòãýñýí íü äýýð áàéõ àà. Ìîíãîë÷óóäûí õýëäãýýð õî¸ð ãóðâàí
äàâõàð ìýõ õýðýãëýõ õýðýãòýé.
Ñàæ ëàì- Òà ìîíãîëûí õî¸ð ãóðâàí äàâõàð ìýõ ãýäãèéã þó ãýæ îéëãîæ
áàéíà.
Óíãåðí- Áè ÷àìä íýã ñýòã¿¿ë äýýð õýâëýãäñýí îíüñîãûí òóõàé ÿðèàã¿é
áèë¿¿. Áèä íýã íàéäâàðòàé õ¿íèé òóñëàìæààð óñòãààä òýð õ¿íýý ñ¿¿ëä íü
ó÷ðû íü îëæ îðõèâîë áîëîõ þì ø¿¿.
Ñàæ ëàì- Áè åð îéëãîñîíã¿é. ßàãààä Ñ¿õáààòàðûã óñòãàñàí õ¿íýý
íóõäàã áèëýý.
Óíãåðí- Áè òàíûã äîðíî ç¿ãèéí çàëüòàí õ¿í ãýæ õàðààä ýíä¿¿ð÷ áàéãàà
þì áàéæýý. Áèäíèé ÿâóóëñàí õ¿í Ñ¿õáààòàðûã íóõñàí ãýæ ìîíãîë÷óóä
ìýäâýë òýä ÷èíü áèäíèéã þó ãýæ îéëãîõ âý? Òà áîä ë äîî.
Ñàæ ëàì- Îäîî îéëãîëîî. Ýý, áàðîí òà ÷èíü ìºí ÷ çàëüòàé õ¿í þì äàà.
Ñ¿õáààòàðûí äàðàà íàìàéã öààø íü õèéå ãýñýí ¿ã øèâ äýý.
Óíãåðí- Óõààëàã áºãººä àðä ò¿ìýíäýý õ¿íäòýé òèéì òóñëàõóóäûã ë
çàìààñàà çàéëóóëäàã ó÷èðòàéã ÷è ñàéí îéëãî ãýæ õýëýýä èíýýìñýãëýí,
-×è íàä áèòãèé þì ñàíààðàé. ×è ÷ óõààíòàé ñýðãýëýí õ¿í, òýãýõäýý ÷è
àðä ò¿ìýíäýý õ¿íäòýé áèø ø¿¿ äýý. Ç¿ãýýð ç¿ãýýð, æààõàí õ¿ëýýæ áàé.
Ìàãàäã¿é ÷àìàéã áèä Áîãä ãýãýýíèé ä¿ð áîëãîí çàëàõ öàã óäàõã¿é èðæ
÷ ìàãàä. ×è Õàòàíáààòàð ðóó íýã àí÷èí ÿâóóëñàí ãýæ áàéãàà. Òýð ÷èíü
Âàíäàíîâ áèø áèç äýý.
Ñàæ ëàì áààõàí áîäîæ áàéãààä,
-Áè òàíä ýíý òóõàé õýëñýí ø¿¿ äýý. Òà õýä äàõèí áîäîîðîé.
Ò¿¿íä íàéäàõàä õýö¿¿. Òýð ÷èíü ìóóðûí ñàâàðò îðñîí õóëãàíà øèã
Õàòàíáààòàðûí ãàðò îð÷èõ á¿òýë ìóóòàé õ¿í ø¿¿ äýý.
Ñîìîâûí áàéð. ̺íõºº, Ñîìîâûí çî÷äûí ºðººíä ñóóæ áàéõàä Ñîìîâ
äýíë¿¿ àñààæ, ̺íõººãèéí àâ÷èðñàí öàãíààñ íýã æààõàí çóðâàñ áè÷èã
àâààä íóóíà.
Âàðÿ- ªíººäºð Õàðáèí ðóó õºñºã ÿâàõ þì ãýíý áèëýý. Òà íàð òýð õºñ㺺ð
òèéø ç¿ãëýõ íü äýýð. Ýíä ¿ëäýæ õýðõýâ÷ áîëîõã¿é ãýíý.
Ñîìîâ- Âàðÿ òà Õàðáèí ÿâàõã¿é þó ãýõýä Âàðÿ òîëãîé ñýãñýðíý.
Ñîìîâ- Òýãâýë Ìîñêâà ÿâàõã¿é þó? ãýõýä Âàðÿ ìºí òîëãîé ñýãñýðíý.
Ñîìîâ- Òýãâýë Ïàðèñ ÿâàõã¿é þó?
Âàðÿ- ¯ã¿é
Ñîìîâ õàðìààíààñàà ìºí㺠ãàðãàæ õýäèéã ººðòºº ¿ëäýýæ áóñäûã Âàðÿä
ºãººä õýëýõ íü,
-Ýíý àíõíû ¿åä ÷àìä õ¿ðýëöýýòýé. Õýðâýý ìºí㺺ð äóòàãäâàë Ïàðèñò
î÷îîä, ìàíàé õóäàëäààíû òºëººëºã÷èéã îëîîä ìèíèé íºõºð Ñîìîâ
Ìîñêâàä áàéäàã ãýæ õýëýõýä þì á¿ãä á¿òíý. Ýíý òàëààð á¿õ áîëîëöîîã
88

òàíä îëãîíî.
Âàðÿ- Õýðýâ áè òàíàéõàíä õ¿ð÷ ÷àäâàë èõ ñàéí þìñàí, õýðýâ õ¿ð÷
÷àäàõã¿é áîë ÿàõ âý?
Ñîìîâ- Èòãýõ ë õýðýãòýé. Òýãâýë àìæèëò ãàðíà.
Âàðÿ- Áè ìóóð øèã þì á¿ãäýýñ àéäàã. Àðàé ë ìóóð øèã äóóãàð÷ ñóðààã¿é
áàéíà ãýýä ñàíàà àëäààä ÷åìîäàíàà áîîíî.
Âàðÿ- Áè äýíä¿¿ õýðöãèé áàéæ äýý. Òàíûã áóðõàí àâðàã. Áè òàíû íýðèéã
÷ ãýñýí ñàéí ìýäýõã¿é ø¿¿ äýý. Òàíä èõ áàÿðëàëàà.
Ñîìîâ, ̺íõºº, Âàðÿ íàð øºíèéí õàðàíõóéä Äà õ¿ðýýíèé ãóäàìæààð
ÿâæ áàéãààä Õàðáèí ÿâàõ ãýæ áàéñàí õºñºã ð¿¿ î÷èæ íýã òýðýãíèé ýçýí
äýýð î÷îîä,
-Ýíý àâãàéã òà Õàðáèíä õ¿ðãýæ ºãººðýé. Òýð õîòûí òºâèéí Äàÿíü Ñþà
ãýäýãò î÷èõ þì ø¿¿ ãýýä òýðýãíèé ýçýíä Âàðÿãèéí çàìûí çàðäëûí ìºíãèéã
ºãººä ÷åìîäàíû íü òýðãýí äýýð à÷íà.
Âàðÿ, Ñîìîâ ðóó áààõàí õàðæ çîãñîæ áàéãààä,
-Áè òàíû àâãàé áîëæ òîãëîîä ÿâàõûíõàà ºìíº æààõàí óéëæ, òàíûã
¿íñýõ ¿¿? Áè òýãæ ÷àäíà ø¿¿ ãýâ.
Ñîìîâ Âàðÿãèéí ãàðûã ÷àíãà áàðèàä, òýðýã ð¿¿ äºõ¿¿ëýí ñóóëãàæ ºãíº.
Âàðÿãèéí õàìò ÿâàõ õºñºã õºäºëíº. Âàðÿ ñóóæ ÿâñàí ìîðèí òýðýãíèéõýý
öîíõîîð õàðæ öàðàé íü áàðààí áîëîîä,
-Ñîìîâ îî! Áàÿðëàëàà! Áàÿðëàëàà ãýæ õýëíý. Òýðýã õºäºëíº. Âàðÿ ÷
äàõèí äàõèí öîíõîîðîî õàðíà.
Ñîìîâ ãàíöààðàà õàðæ ýöýæ ÿäàðñàí áàéäàëòàé çîãñîæ áàéãààä
Âàðÿãèéí ñóóñàí òýðýã õîëäîæ àëãà áîëîõîîð ̺íõºº ð¿¿ ýðãýæ èðýýä
õýëýõ íü,
-×è õîòîä ¿ëäýæ áîëîõã¿é. ¯¿ð öàéõààñ ºìíº ýíäýýñ çàéë. Õî¸óëàí
ýì÷èéíä î÷ü¸. Òýãýýä òýð õî¸ð ýì÷ Áàóðèõûí áàéøèíãèéí ãàäàà î÷îîä, ÷è
ýíä æààõàí õ¿ëýýæ áàé ãýæ ̺íõººä õýëýýä Ñîìîâ ýì÷èéí áàéøèíä îðîâ.
Àðõè óóæ ñîãòîîä ºðãºí îðîí äýýð áèåý õóìõèæ õýâòñýí ýì÷ öî÷èí
ñýðñíýý äàõèí ç¿¿ðìýãëýíý. Ñîìîâ ãàðààñ íü òàòàæ ñýðýýõèéã îðîëäîõîä
ýì÷ ñýðýõòýé, ¿ã¿éòýé,
-Õýí áý? Þó âý? ßàõ íü âý? ãýæ àñóóíà.
Ñîìîâ- Ýì÷ ýý! Áè áàéíà. Áè òàíä þì õýëüå.
Ýì÷- Îãò õýðýãã¿é. Òîëãîé õàãàðàõ íü. ×è òýð àðõèíààñ àâààä èðýý÷.
Ñîìîâ ò¿¿íä øèëòýé àðõèà äºõ¿¿ëæ ºãíº. Ýì÷ àðõèíààñ øèëýí àÿãà ä¿¿ðýí
õèéæ óóãààä òîëãîéãîî ñýãñýð÷ õàìðàà øóóõèòíóóëíà. Òýãýýä òýð õýëýõ íü,
-Ñïèðò íýðäýã òýð çîëèã õîðâîîä òºðººã¿éñýí áîë á¿õ äýëõèéä äàéíã¿é,
õóâüñãàëã¿é áàéõñàí ãýíý.
Ñîìîâ- Õî¸óëàà ôèëîñîôèî äàéí äóóñòàë îðõè¸. Óíãåðíèé íóóö
õàäãàëäàã àâäàðò ìèíèé àâãàéí òóõàé àþóëòàé áàðèìò áè÷ã¿¿ä
õàäãàëàãäàæ áàéãàà ãýæ áè ºíººäºð äóóëëàà. Òýð àâãàéí àþóëò áàéäàë
öàã èðýõ òóñàì èõýñëýý. Òà Âàðÿã ìýääýã áàéñàí ø¿¿ äýý. Òà ë Óíãåðíèé
íóóöûí àâäðààñ òýð áè÷ã¿¿äèéã íàäàä îëæ ºã÷ ÷àäíà.
Ýì÷- Äýä õóðàíäàà òà ãàëçóóðàà þó? Óõààíòàé áàéíà óó? ×è òýð
ãàëçóóðàõ øàõñàí Óíãåðí áèä õî¸ðûí õàðèëöààã ñàéí ìýäíý ø¿¿ äýý Ñîìîâ
89

ìèíü. Áè òýãýýä ÷àìä òóñàëæ ÷àäàõ þì áîë óó äàà.
Ñîìîâ- Àìàðõàí. Òà ÿìàð ÿìàð öàãò Óíãåðíèéã òàðüäàã áèëýý.
Ýì÷- Áè ºäºðò 4 óäàà òàðüäàã.
Ñîìîâ- Îðîé þó? Øºíº ¿¿? ªã뺺 þó? ãýæ àñóóíà.
Ýì÷ öàã ðóóãàà õàðààä – Ýý çîëèã, îäîî õýäýí öàã áîëæ áàéíà? Ìèíèé
ýíý çîãñîæ îðõèæýý.
Ñîìîâ- Ãóðâàí öàã.
Ýì÷- Óíãåðí 5 öàãò ñýðäýã þì. Áè ñýðýõýýð íü î÷èæ òàðüäàã þì. Òýãýýä
òýð àæèëäàà îðäîã þì.
Ñîìîâ- Óõàé, óõàé! Òà òýãâýë ºã뺺 ò¿¿íä óíòóóëäàã òàðèëãà õèéæ
îðõèõã¿é þó? Òýãâýë õýðýã á¿òíý. Òýãýýä òà Óíãåðíèé áàéøèíãèéí õàøàà
ðóó õàðñàí öîíõûã íýýæ îðõèîðîé.
Ýì÷- Ñîìîâ, ÷è ç¿¿äýíä èòãýäýã ¿¿?
Ñîìîâ- Áè èòãýäýã.
Ýì÷- Áè óðüä øºíº 4 õàð áóõ òàë äýýã¿¿ð óðàëäàæ áàéõàä òýð òàë äýýð
÷ºòãºð ÿâààä áàéíà ãýæ ç¿¿äýëëýý. Ýíý ÿìàð ó÷èðòàé þì áý?
Ñîìîâ- ªíººäºð àðõè áèòãèé óóãààðàé. Òýãâýë îñîë ãàðíà ø¿¿.
Ýì÷- ×è ýíý á¿ãäèéãýý õýçýý õèé ãýýä áàéãàà þì áý?
Ñîìîâ- ªíººäðººñ õýòð¿¿ëæ áîëîõã¿é.
Øºíº îä ãÿëàëçàí ¿¿ð öàéõ øàõíà. Óíãåðíèé áàéøèíãèéí ¿¿ä
õàìãààëñàí öýðýã óíòàæ áàéíà. Óíãåðíèé áàéøèíãààñ æèæèã ö¿íõýý
áàðüñàí ýì÷ ãàð÷ èðýõýä õàðóóëûí öýðýã ñýðæ, íîìõîí çîãñîæ áàéãààä
ýì÷èéã ÿâæ ºíãºðìºãö äàõèí ñóóäàë äýýðýý ñóóæ, íîéðîî ñýðãýýõèéã
îðîëäîíî. ¯¿ðèéí òàõèà äóóãàð÷, íîõîé õóöàæ áàéãààä äàõèí ÷èìýýã¿é
áîëíî. Óíãåðíèé áàéøèíã òîéðîí áàðüñàí õàøàà ðóó õî¸ð ñ¿¿äýð îéðòîõ íü
Ñîìîâ, ̺íõºº õî¸ð ÿâæ áàéãàà òýð àæýý.
Ñîìîâ, õàøààí äýýã¿¿ð äàâæ îðîîä, ýì÷èéí îíãîéëãîñîí öîíõîîð
Óíãåðíèé ºðºº ð¿¿ îðíî.
Óíãåðí íîéðîíäîî ¿ë ìýäýã ¿ã õýëæ áàéõàä Ñîìîâ ãýòýí î÷èæ
Óíãåðíèé õàæóó äàõü öàìöíû õàðìààíààñ õýëõýýòýé ò¿ëõ¿¿ð¿¿äèéã àâ÷
íóóö õàäãàëäàã ø¿¿ãýýã îíãîéëãîí ãàçðûí çóðàã áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã àâ÷
øèðýýí äýýð òàâèàä äîòðîîñ íü íóóöûí íóóö ãýñýí ãàð÷èãòàé íýã áè÷èã,
ìºí öýðãèéí äîâòîëãîîíû òºëºâëºãºº õî¸ðûã îëæ àâàâ. Òýð òºëºâëºãººí
äîòîð áàéñàí Óíãåðíèé äîâòîëãîîíû ãîë ÷èã¿¿äèéí çóðãèéã Ñîìîâ ò¿ðãýí
ãýã÷ õóóëæ àâààä íýãýí öààñ ñºõºæ ¿çòýë, “Áàêè÷, Ðåçóõèí, Ñåìåíîâ
íàðò ãýæ ìàøèíààð öîõèñîí íýã áè÷èã áàéíà. Òýð áè÷èãò îéðûí ºäºð
áèä Õàòàíáààòàðûã óñòãàæ ÷àäíà. Ýíý íü ìîíãîë÷óóäàä äîõèî áîëíî. Ýíý
ÿâäëûã òîõèðóóëàí äîâòëîõ òºëºâëºãººãºº çîõèöóóëàõ õýðýãòýé ãýæ
áè÷æýý.
Ñîìîâ ýíý áàðèìòóóäûã äàõèí äàõèí óíøààä áóöààæ àâäàð ðóó õèéãýýä
öîíõ ðóó îéðòîíî. Ñîìîâ öîíõ ðóó õàðàõàä óíòàæ áàéñàí õàðóóëûí öýðýã
áîñîîä õàøààí äîòðîî íààø öààø ÿâíà.
Ñîìîâ ÷ öîíõíû õºøèãíèé öààãóóð íóóãäàæ, àìüñãààãàà õóðààí ÷èâ
÷èìýýã¿é áîëîí öàã õ¿ëýýíý. Óíãåðí ç¿¿äëýí ¸îëæ ¿ë ìýäýãäýõ þì õýëíý.
Ñîìîâ õàðóóëûí öýðýã õàæóó òèéøýý ÿâàõûã àæèãëàí ãàäàà õ¿ëýýæ áàéñàí
90

̺íõººã õàðòàë ̺íõºº äîõèî ºãíº, òýãýýä Ñîìîâ öîíõîîð õàðàéí ãàð÷
̺íõººòýé óóëçàí ÿâæ îäíî.
Óíãåðíèé øòàá. Ò¿¿íèé ñóóäàã áàéøèíãèéí ãóäìûã íàð ãèéã¿¿ëýõýä
òýíä çîãñîæ áàéñàí áàãà, äóíä äàðãà íàðòàé Ñîìîâ ìýíäëýýä ºíãºðºõ
çóóðàà íýãýýñ íü àñóóõ íü,
-Òàíàé ýíä ÷èíü þó áîëîîä áàéíà? Óëààí ºíäºãíèé áàÿð õèéæ áàéãàà þì
óó? Õ¿í ÿâàõûí àðãàã¿é, çàéã¿é áàéõ ÷èíü.
Òýð äàðãà –Áýýæèíãýýñ õýäýí ìàøèí èðñýí þìàà.
Ñîìîâ çîãñîîä- Ãåíåðàë Áàëàêèðîâ èðñýí áîëîâ óó?
Äàðãà- ¯ã¿é. Òýð íºãººäðººñ ñóóäëûí ìàøèíààð îðæ èðýõ áàéõ àà.
Ñîìîâ- Óíãåðí æàíæèí ãàíöààðàà áàéíà óó? Íàìàéã þóíä äóóäñàí þì
áîë?
Äàðãà- Æàíæèí ãàíöààðàà áàéíà. Îð ë äîî.
Ñîìîâ Óíãåðíèé ºðººíä îðæ èðýýä,
-Ýðõýì ãåíåðàë òà íàìàéã äóóäñàí óó?
Óíãåðí íýã ãàðàà íºãºº ãàðààðàà àð÷ààä,
-Òèéìýý, äóóäñàí þì. Çàõèðàã÷ çàõèðàãäàã÷èéí áàéäàëòàéãààð ÿðèõàà
áîëü¸, Ñîìîâ îî! Áè ÷àìàéã ¿íýíäýý èðýý÷ ãýæ õ¿ññýí þì. Õàðáèíààñ
ñàéõàí ìýäýý èðëýý. ̺í Ïàðèñààñ ÷ òóí ñàéí ìýäýý èðæýý. Èíãýõëýýð
ºðíº ç¿ã õºäºëæ ýõýëæ áàéãàà þì áàéíà. Ýíý íü àëü çýðýã ÿâöòàé þì áîë
äîî. Çà ãýâ÷ Ñîìîâ ìèíü 25-íä ë óëààíòàí ðóó äîâòîëü¸. Óëààíòíóóäûí
äóóëäãààð “Ýíý áîë ìàíàé ñ¿¿ë÷èéí øèéäâýðëýõ áàéëäààí” ìºí þì. Åð íü
ýíý äóó ÷ èõ ÷àäàìãàé äóó ø¿¿ ãýýä “Ýíý áîë ìàíàé ñ¿¿ë÷èéí øèéäâýðëýõ
äàéí ìºí” ãýæ Óíãåðí ¿ë ìýäýãõýí àÿëààä Ñîìîâ òà îäîî ìàíàé öýðãèéí
áàðóóí õîéò àíãè ðóó î÷èõ õýðýãòýé. Áàéäëûã àæèãëàâàë òà òýð öýðãèéí
àíãèéã êîìàíäëàõ ¸ñòîé.
Ñîìîâ- Òýíä ÷èíü Ìàãñàðæàâ áàéãàà ø¿¿ äýý.
Óíãåðí- Þó ÷ áîëæ áîëîõ þì ãýæ õýëýýä ëàöàäñàí áè÷ãèéí äóãòóéã
Âàíäàíîâò ºãººðýé ãýýä Ñîìîâò ãàðäóóëàõàä òýð ò¿¿íèéã ýíãýðèéíõýý
õàëààñàíä õèéæ ¸ñëîîä ãàð÷ îäíî.
Ñîìîâûí áàéð. Ñîìîâ äóãòóéòàé áè÷ãèéí ëàöûã ýâäýæ çàäëààä
óíøèõàä, “÷àäâàë 25-íä ë íºãºº íàéçàà íóõààðàé. ̺í òýð ºäºðòºº
äîâòîëãîîíîî ýõëýýðýé” ãýæ ºã¿¿ëæýý.
Ñîìîâ íýã ãàðûíõàà àëãààð íºãºº àëãà ðóóãàà àëãàäàæ, “Çà îäîî ÿâàëã¿é
áîëîõîî áîëæ áàéãàà þì áàéíà” ãýíý. Òýãýýä Ñîìîâ áè÷èã áàðèìòàà
øàòààãààä õàðìààí äîòîð þì ¿ëäñýí ýñýõèéã øàëãàæ ¿çýýä ãàð áóóãàà
ºìäíèéõºº àðûí õàëààñàíä õèéæ, ö¿íõýíäýý õýäýí ãàð áºìáºã õèéíý.
Ñîìîâ õàøààí äîòîð áàéñàí ìîðèî òàéëæ ìîðäîîä äàâõèæ îäíî.
Ñîìîâ íýã õàðàõàä òîîñ øîðîîíä äàðàãäñàí öàãààí öýðã¿¿ä Äà õ¿ðýý
ð¿¿ îðæ áàéãàà õàðàãäàíà. Ò¿¿í äîòîð èõ áóó ÷ áàéíà. ̺í íýã òàíêèí äýýð
Ýðõ¿¿ õîòûã áàéëäàí àâüÿ ãýñýí áè÷èã áàéíà.
Ñîìîâ ÿàðàëã¿é ñàæèëæ ÿëèìã¿é èíýýí ÿâæ áàéòàë øòàáûí õààëãàíààñ
çàäãàé ñóóäëûí ìàøèí ãàð÷ èðýýä äýýð íü ñóóñàí öàãààí öýðãèéí äóíä
äàðãà õàøãèðàõ íü,
-Äýä õóðàíäàà áàðîí òàíûã ýðýýä áàéíà ø¿¿ äýý.
91

Ñîìîâ- Þó áîëîâ. Áè îäîî çàâã¿é áàéíà. Ñ¿¿ëýýð.
Öàãààí öýðãèéí äóíä äàðãà- Óíãåðí òàíûã õî¸ðõîí ìèíóò óóëçàà÷ ãýæ
ãóéñàí þì.
Ñîìîâ- Áóöàæ, øòàáûí ¿¿äýí äýýð áóóæ ìîðèî óÿàä, Óíãåðíèé
òàñàëãààíä îðíî.
Òýíä ãåíåðàë Áàëàêèðîâ òîì ò¿øëýãòýé ñàíäàë äýýð ñóóíà.
Óíãåðí Ñîìîâûã õàðààä,
-Çà ¿¿íèéã õàðààä áàÿðëàæ áàéãàà áèç äýý ãýæ Áàëàêèðîâò õýëíý.
Áàëàêèðîâ îðæ èðæ áóé Ñîìîâûã õàðààä,
-Ýíý ÷èíü õýí ãýäýã õ¿í áý? ãýæ Óíãåðíýýñ àñóóíà.
Óíãåðí- Òà òàíèõã¿é ãýæ ¿¿? ͺ㺺 äýä õóðàíäàà Ñîìîâ ÷èíü.
Áàëàêèðîâ –Òýãâýë òàíûã Àëåêñàíäð Ôåäîðîâè÷ Êåðåíñêèé ãýæ õýëýõýä
áîëîõ íü ýý ãýæ õýëíý.
Óíãåðí øèðýýíèé øóðãóóëãàíààñ ãàð áóóãàà àâ÷ õàâòàñòàé öààñàí
äîðîî íóóö òàâèàä, -Òà æèíõýíý íýðýý áèòãèé õýëýýðýé. Áè òàíûã Ñîìîâò
òàíèëöóóëàõäàà Âëàäèâîñòîêîîñ èðñýí ãåíåðàë Ãóäèÿðîâ ãýæ õýëíý.
Ñîìîâ îðæ èðýýä Óíãåðí, Áàëàêèðîâ õî¸ðòîé ìýíä÷èëíý.
Óíãåðí- Äýä õóðàíäàà òà Âëàäèâîñòîêîîñ èðñýí ãåíåðàë Êóäèÿðîâòîé
òàíèëö.
Ñîìîâ- Èõ áàÿðëàëàà.
Óíãåðí- Òà ýíý ñàíäàë äýýð ñóó ãýýä Ñîìîâ ðóó òîëãîé äîõèíî.
Ñîìîâ ñóóãààä õî¸ð õºëºº æèéæ íýãèé íü íºãºº äýýð à÷ààä 纺ëºí
èíýýæ àñóóõ íü,
-Áàðîí òà íàìàéã äóóäàà þó? Áè èðëýý.
Óíãåðí- Òà ãåíåðàë Áàëàêèðîâòîé ¿¿íèé óðüä óóëçàæ áàéñàí óó? Òýð
îéðûí ºäºð ýíä èðíý ãýæ Ñîìîâîîñ àñóóâ.
Ñîìîâ- Ãåíåðàë Áàëàêèðîâ áîë íàìàéã øóóä õàðèóöñàí äàðãà.
Óíãåðí- Òà ìèíèé ºãñºí äóãòóéòàé áè÷ãèéã ÿàñàí áý? Íàäàä ºãºº÷.
Áè íýã õî¸ð ºã¿¿ëáýð íýìæ áè÷üå. Ñîìîâ óðüäààñàà õàðæ ñóóñàí Óíãåðí,
ãåíåðàë õî¸ðûã ãýíýò õàðààä, óðüäûí ñóäàëæ áàéñíààð Áàëàêèðîâ ãýäýã
÷èíü ýíä áàéãàà õ¿í áàéæýý ãýæ ñàíààíä íü îðíî.
Ñîìîâ òîëãîéãîî òîíãîéëãîîä,
-Áè òýð äóãòóéã ãýðòýý îðõèñîí, ýðõýì ãåíåðàë àà! Áè îäîîõîí î÷îîä
àâààä èðüå.
Óíãåðí- Òàíûã íààø öààø íü ÿâóóëààä ÿàõ âý. Ìàíàé çàðëàãóóä
î÷îîä àâààä èðýã ãýýä áè÷ãèéí õàâòñàí äîðîîñ ãàð áóóãàà àâ÷ Ñîìîâ ðóó
÷èãë¿¿ëýí, -Ìàíàéä çàðëàãà áèé äýä õóðàíäàà ãýæ õýëýýä ãàðàà øèðýýí
äýýð òàâü ãýæ õî¸ð äàõèí õàøãèðíà. Ãýòýë ýíý õîîðîíä ãåíåðàë Áàëàêèðîâ
ñóóäëààñàà áîñîí õàðàéæ èðíý. Ñîìîâ ò¿¿íèéã áàðüæ àâààä óðüäóóðàà
õààöàéëàí óõàð÷ õààëãààð ãàðàõûã çàâäàíà. Áóóí äóó ãàðíà. Ñîìîâ ÷
ãåíåðàë Áàëàêèðîâûã ò¿ëõýí óíàãààãààä ººðºº õààëãà îíãîéëãîæ, ãóäìààð
äàéðàëäñàí öýðãèéí äàðãà íàðûã äàéðàõ øàõàí ãàð÷ îäíî. Ãýòýë òýäãýýð
äàðãà íàðûí íýã íàìõàí íóðóóòàé íü Ñîìîâûã äýãýýäýæ óíàãààâ. Ñîìîâûã
õýñýã öýðã¿¿ä äàðæ àâ÷ ãàðû íü õ¿ëæ í¿¿ð àì ðóó öîõèæ, ¿ñèé íü çóëãààíà.
Óíãåðí ÿàðàí ñàíäðàí ã¿éí ãàð÷ èðæ öàãààí öýðãèéí äàðãà íàðò
92

çîäóóëæ áàéñàí Ñîìîâûã òàéâàí áàéäàëòàé õàðæ óóð íü õ¿ðñýí ÿíçòàé
çîãñîíî. Òýãýýä Óíãåðí õýëýõ íü,
-Òà íàð íààäàõàà çîäîõîî áîëü. ßëàãäñàí äàéñàí áîë äàéñàí áèø,
íààäõàà íàä ðóó îðóóë!
Óíãåðí ºìíºº áàéñàí öàéíààñ øààçàíäàà õèéãýýä Ñîìîâò ºã÷,
-Ýíý ñàéõàí öàéã óó ãýíý.
Ñîìîâ- Áàÿðëàëàà, íààäõû ÷èíü àâàõûí àðãàã¿é áàéíà ø¿¿ äýý ãýýä
õ¿ëýãòýé ãàð ðóóãàà òîëãîé äîõèîä,
-Áè èéì áàéäàëòàéãààð öàé àâ÷ óóõ èëáèéí ñóðãóóëü àðàéõàí õèéãýýã¿é.
Óíãåðí- Áè ººðºº òàíä ýíý öàéã óóëãàíà ãýýä Ñîìîâûí ñóóñàí ñàíäëûí
õàæóóä ñóóæ àÿãàòàé öàéãàà àì ðóó íü äºõ¿¿ëæ ºãºõºä Ñîìîâ õýä áàëãàíà.
Óíãåðí- Õàëóóí áàéíà óó?
Ñîìîâ- ¯ã¿é. Ç¿ãýýð áàéíà.
Óíãåðí- Òà ìºí ÿëèìã¿é þìíààñ áàðèãäàâ àà.
Ñîìîâ- ¨ñòîé äîî.
Óíãåðí- Òà Áàëàêèðîâûã èðíý ãýæ õ¿ëýýãýýã¿é áàéæýý.
Ñîìîâ- Õààíààñ õ¿ëýýëã¿é ÿàõ âý
Óíãåðí- Çà òýãâýë èëýí äàëàíã¿é ÿðèëöúÿ. ¯ã¿é áîë òà áàñ íýã þì
ñàìáàà÷ëààä áàéíà óó?
Ñîìîâ- Õàðèí òà þó ãýæ áîäîæ áàéíà. Òàíû òóðøëàãà íàäàä ÷óõàë
ñàíàãäàíà. Òà Ëîíäîíä öýðãèéí àòòàøå áàéõäàà ÿàæ áàéëàà.
Óíãåðí- Îî! ×è ÷èíü ìàíàé ìýäýýëëèéã óíøñàí þì óó?
Ñîìîâ- Òàíû ìýäýýëýë ìàø èõ ñîíèí þì áèëýý.
Áè Áåðëèíä áàéõäàà óíøèæ áàéñàí.
Óíãåðí- Òà ººðèé㺺 Áåðëèíãèéí òàãíóóë áîëãîõ ãýæ áàéãàà þì áèø áèç?
ãýæ ãåðìàí õýëýýð àñóóíà.
Ñîìîâ- Áîëãîõíîî ÷ ÿàõ âý ãýæ ãåðìàí õýëýýð õàðèóëíà.
Óíãåðí- Òàíû ÿðèàíû ýõ àäàã íèéëýõã¿é áàéíà. Íàìàéã Áåðëèí
ñîíèðõîîã¿é áàéõ. Ìîñêâà ñîíèðõîæ áàéãàà áàéõ. Öàé óóõ óó? ãýæ Ñîìîâîîñ
àñóóíà.
Ñîìîâ- Äóðòàéÿà óóíà.
Óíãåðí- Òà ¿¿íèéã óóæ áàé. Áè ÿðüÿ. Çà òàíûã àâðàõ þì ãàíö áàéíà. Òà
õî¸ð òàëûí òàãíóóë áîë.
Ñîìîâ- Áàðîí ìèíü áè èéì òîãëîîìîíä äóðã¿é.
Óíãåðí- Ñàëòûêîâ Ùåäðèíû çîõèîëûã óíøñàí óó?
Ñîìîâ- Àà, áè ò¿¿íèé çîõèîëûã óíøèõäàà èõ äóðòàé.
Óíãåðí- Òà óõààíòàé õ¿í. Àðäóóä áîë þó ìýäýõ âý. Ñýõýýòí¿¿ä áîë
óõààëàã, ìèíèé òàëä îëîí íàéç áèé. ¯íýí÷, ìèíèé òàëä áàéíà. Áè îðîñûí
îëîí ñàÿ õ¿ì¿¿ñèéã ñýðýýíý. Îðîñ îðíûã ñýðýýíý. Ýíý áîë ìèíèé ýðìýëçýë.
Ýíý õ¿ñëèéã ñýõýýòýí õ¿í äýìæèõ õýðýãòýé. Òà áîë çîðèãòîé õ¿í. Áè
çîðèãòîé ñýõýýòíèéã ¿íýëäýã. Èéì ó÷ðààñ òà ìàíàé òàãíóóëûí àíãèéí äàðãà
áîë.
Ñîìîâ- Õàðèí ñîíèí ñàíàà áàéíà.
Óíãåðí- Òýãâýë òà çºâøººð÷ áàéíà óó?
Ñîìîâ- Ǻâøººðºõºä áîëîõã¿é ãàçàð ¿ã¿é.
93

Óíãåðí- Áè îäîî õóðäàí áè÷ýý÷ äóóäúÿ. Òà ò¿¿íä ººðèéíõºº õóó÷èí
àæëûí øóóä óäèðäàã÷ íàðûíõàà òóõàé, ýíä õèéæ áàéñàí àæëûíõàà òóõàé
õýëæ áè÷¿¿ë.
Ñîìîâ òàòãàëçñàí áàéäàëòàé òîëãîéãîî ñýãñýð÷ í¿äýý àíèàä õýëýõ íü,
-Óíãåðí òà àæëàà äóóñãà. Áè ýíä ãàíöààðàà. Èéì ó÷ðààñ òà íàäàä
íàéäñàíû õýðýãã¿é. Òà íàìàéã ò¿ðãýí öààø íü õàðóóë. Áîëîâñîí ¸ñîîð. Õàðèí
áèòãèé çýðëýã àðãà õýðýãëýýðýé.
Óíãåðí- Áè òàíä õóðóóãàà ÷ õ¿ðãýõã¿é. Óãààñàà áè õ¿íòýé çîäîëäîæ
÷àääàãã¿é õ¿í. Öîíõ ðóó õàðàà÷ ãýæ õýëíý.
Óíãåðí, Ñîìîâ õî¸ð öîíõ ðóó î÷èõîä Óíãåðí äóðàíãàà àâ÷ Ñîìîâûí
í¿äýíä îéðòóóëæ äóðàíäóóëíà.
Óíãåðí- Áèø áèø áàðóóí òèéø õàð. Ýíý áîë øîðîíãèéí äýýâýð áàéãàà
þì ãýíý. Òýð äýýâýð äýýð áààõàí öóñ íºæ áîëæ óðóóë íü õàãàð÷ øàðõ áîëñîí
õ¿ì¿¿ñ õàðàãäàíà.
Óíãåðí- Îäîî 43 0 õàëóóí áàéíà. Íàð õàëààä èðýõëýýð 55 0 õ¿ðíý. Õóóðàé
ãàçðûí àãààð ãýæ èéì áàéõ þì äàà. ßàõûí ÷ àðãàã¿é. Çà òýãýýä íºãºº þìàà
õýëæ áè÷¿¿ëýõ ¿¿? Èíãýýä íàðàíä çîãñîîä áàéõ óó? ãýæ Óíãåðíèéã õýëýõ ¿åä
̺íõºº àëñààñ òîëãîé ºãñºí ÿâæ õàðàãäàíà. Òýãýýä ̺íõºº çîãñîîä õîò ðóó
õàðæ ãóäàìæèéã àæèãëàæ øòàáûí áàéøèí ð¿¿ á¿ð òîäîðõîé õàðæ ¿¿äýí
äýýð íü áàéñàí ñóóäëûí ìàøèíûã îëæ ¿çíý. Òýãýýä ̺íõºº øîðîíãèéí
äýýâýð äýýð íàðàíä øàðàãäàí çîâæ õýâòýý Ñîìîâûã ÷ õàðíà.
̺íõºº øòàáûí áàéøèíãèéí äýðãýäýõ ñóóäëûí ìàøèí ðóó ã¿éæ èðæ
æîëîî÷èä íü,
-Çà õºº. Áè õî¸ð á¿ñã¿éòýé þìñàí, ò¿¿í ð¿¿ãýý î÷èõ ãýñýí þì. Ýí¿¿õýíä
äºõ¿¿ëæ ºãºõã¿é þó ãýíý.
Æîëîî÷- Òýãüå, òýãüå ñóó ãýæ õàëóóí íàðàíä ÿäàðñàí áàéäàëòàé õýëíý.
-Òýð õ¿¿õíèé íýã íü öàãààí öàðàéòàé íºãºº íü õàð öàðàéòàé ãýæ ̺íõºº
õýëýýä æîëîî÷ ðóó õàðæ áóóãàà ãàðãàí ò¿ðãýë ò¿ðãýë ãýíý.
Æîëîî÷ ò¿ðãýí õºäºëíº. Òýãýýä ̺í㺺 æîëîî÷ õî¸ð äàâõèñààð øîðîí
ðóó èðýõýä òýäíèé óðüäààñ øîðîíãèéí õýäýí ñàõèóë ãàð÷ èðíý. Ìàøèí
òýäíèéã äàéðàõ øàõàí îðæ èðýõýä òýäãýýð ñàõèóëóóä èéø òèéø çóãòàíà.
-Ñîìîâ îî, äîîøîî õàðàéãààä èð ãýæ ̺íõºº õàøãèðàâ.
Ñîìîâ àðàé ÷àðàé áóóæ èðýõ çóóð áóóíû äóó íèæèãíýí öàãààí öýðã¿¿ä
õàøãèðàëäàíà.
-Ñîìîâ îî, ò¿ðãýë!Ò¿ðãýë ãýæ ̺íõºº õýëíý.
Ýíý õîîðîíä æîëîî÷ ìàøèíààñàà õàðàéæ ãàðàõ ãýõýä íü ̺íõºº ò¿¿íèéã
áóóíûõàà áºãñººð öîõèæ,
-Ñóóæ áàé. Áóóäíà ø¿¿ ãýíý.
Ñîìîâ áàéøèíãèéí äýýâðýýñ äºíãºæ áóóìàãö óõààí àëäàæ óíàíà.
̺íõºº ò¿¿íèéã òýâðýí àâ÷ ìàøèíä ñóóëãààä æîëîî÷èä,
-Ò¿ðãýí ÿâ! ãýæ õýëíý. Ñîìîâ ÷ ìóóõàí ¸îëæ áàéíà.
Òýäíèé ìàøèíû õîéíîîñ îëîí öýðýã õººæ îéðòîí èðýõýä ̺íõºº òýäýí
ð¿¿ ýðãýæ áóóäíà. Ñîìîâ óõààíòàé óõààíã¿é ìàøèíû àðûí ñóóäàë äýýð
õýâòýæ áàéíà. Ãýòýë õóðäàí ÿâñàí ìàøèí ãýíýò ìóðèëçàíà. ̺íõºº æîëîî÷
ðóó õàðòàë òýð øàðõäààä ìàøèíûõàà æîëîîã àëäàæ áàéãàà õàðàãäàíà.
94

Ñîìîâ- ̺íõºº! Íààäõû ÷èíü àëæ îðõèæ. Íàä òóñëàà÷ ãýíý. ̺íõºº
ò¿¿íèéã ìàøèíû óðüä òàëûí ñóóäàë äýýð ñóóëãàõàä Ñîìîâ ¸îëñîîð ìàøèíû
æîëîî áàðüæ óðàãøàà äàâõèíà. Õººæ ÿâñàí õ¿ì¿¿ñ ÷ õîöîðíî. Äàâõèæ ÿâñàí
ìàøèíû óñ õàëíà. Òýãýýä òýä Äóëìààãèéí ¿ëäñýí íºãºº àéëä èðíý.
Áîðîî îðæ òýíãýð äóóãàð÷, öàõèëãààí öàõèíà. ̺íõºº, Ñîìîâûã ãýðò
îðóóëæ, ãóäñàí äýýð õýâò¿¿ëýýä ãýðèéí ýçýí ºâãºíä,
-Ýíý õ¿íèé àìèíû òºëºº çàëáèðààðàé ãýíý.
-Äóëìàà ìèíü, ÷è íºãºº ºâñºº ÷àíàæ ºãºº÷. Ýíý ÷èíü íàðøèæ îðõèæýý.
Ñîìîâ- ×è îäîî ìîíãîëûí áàðóóí õîéò ç¿ãò Óíãåðíèé õîéíîîñ ñ¿¿äýð
øèã äàãààä áàé. Ò¿¿íèé èòãýëèéã õ¿ëýýæ àâààä íàéäâàðòàé çàðö Ñóíäóé
ã¿íèéã íü àøèãëà ãýíý. Òýãýýä Äóëìàà ðóó ýãöëýí àðàõàä Äóëìàà è÷èæ
í¿¿ðýý õààíà.
Ñîìîâ –Õàòàíáààòàð õààíà áàéíà? Îäîî ò¿¿í ð¿¿ î÷èõîä õîë óó? ãýíý.
̺íõºº,
-Õàòàíáààòàð Óëèàñòàéä ñàéí ÿâáàë 5 õîíîãò àìæèíà áèç äýý.
ªâãºí ëàì áóðõàíäàà çàëáèð÷ ñóóíà. Äóëìàà òîãîîíä ºâñºº õèéæ ÷àíàíà.
Õàòàíáààòàðûí ãýð. Ñîìîâûã îðîõîä Õàòàíáààòàð óíòàæ áàéíà. Ñîìîâ
ãàë ðóó õýäýí àðãàë õèéæ òóëãàí äýýð áàéñàí õ¿éòýí öàéíààñ òîì àÿãàíä
õèéæ óóíà. Õàòàíáààòàð äºíãºæ ñýðæ Ñîìîâûã õàðààä äýðýí äîð áàéñàí ãàð
áóóãàà àâ÷ ñóìàëíà. Ñîìîâ Õàòàíáààòàðûí îð ðóó îéðòîæ õàæóóä íü ñóóãààä
àÿàðõàí õýëýõ íü,
-Æàíæèí òà ñýð. Áè òàíòàé þì ÿðèìààð áàéíà.
Õàòàíáàòàð- ×è ÷èíü õààíàõûí õýí ãýäýã õ¿í áý?
Òîâ÷õîí ÿðèõàä áè ̺íõººãººñ òàíä õýë äàìæóóëàõààð èðëýý. Òàíàé
õ¿¿õýä, ãýð á¿ëèéíõýí öºì ñàéí ãýæ õýëýýðýé ãýæ ̺íõºº íàä äààëãàñàí þì.
Õàòàíáààòàð- Çà òýãâýë îéëãîëîî. ×è ìàíàé òàëûí õ¿í áàéíà. ßìàð
õýðãýýð èðýâ?
Ñîìîâ- Òàíûã ìàðãààø ºã뺺 àëàõ òóøààëûã Óíãåðí ºãñºí þì áàéíà.
Õàòàíáààòàð, Ñîìîâ ðóó õàðæ öàðàéãàà õóâèðãàí èíýýãýýä,
-Ìàðãààø ãýíýý õºº? ãýæ àñóóíà.
Ñîñîâ- Òèéìýý.
Õàòàíáààòàð- Çà òýäíèéõ ìàðãààø áàéæ. Òýãâýë ºíºº øºíº ìèíèéõ áîëíî
äîî ãýýä àëãà òàøèõàä ãàäíààñ íýã ºíäºð çàëóó îðæ èðíý.
Õàòàíáààòàð- Çà ýíý õ¿í ÷àìàéã ãàçàð÷èëæ Õèàãòûí çàìä ãàðãàæ ºãºõ
áîëíî ãýæ Ñîìîâò õýëýýä ººðºº çàõèäàë áè÷èæ íºãºº çàëóóä ºã÷ Ñ¿õáààòàðò
ºãººðýé ãýíý.
Ìàãñàðæàâ, Ñîìîâ ðóó õàðààä Ìàãñàðæàâûí öýðãèéí àíãèä Ñ¿õáààòàðûí
óëààí òóã ìàíäàíà ãýäãèéã ººðèéíõºº õ¿ì¿¿ñò õýëýýðýé ãýíý.
Õèàãòûí ãààëèéí ãàçàð. Öàã÷íû ºðººíèé ¿¿äíèé õîíõûã Ñîìîâ äàðàõàä
öààíààñ öàã÷èí õààëãà òàéëæ ºãìºãö Ñîìîâ îðæ èðíý. Ñîìîâ îðæ èðýíã¿¿ò
õààëãàíû äýðãýä ò¿ð çîãñîîä,
-Ìàðãààø ºã뺺 ãýæ øèâýãíýýä öààñàí äýýð íýã þì áè÷ýýä, -Çà èíãýýä
æààõàí óíòüÿ ãýíý.
ªã뺺íèé õóðö íàð òîäðîí ãàðàõàä Ǻâëºëòèéí óëààí öýðýã, ìîíãîëûí
æóðàìò öýðã¿¿äèéí àíãèéí òóãóóä ñàëõèíä íàìèðíà. Ìÿíãà ìÿíãàí ìîðüòîé
95

õ¿ì¿¿ñ óóë õºòºë äàâàí öàãààí öýðýãòýé òóëàëäàæ ¿çýãäýíý.
Àðäûí æóðàìò öýðýã, çºâëºëòèéí öýðãèéí àíãèéíõíû ñýëýì ãÿëàëçàæ
öàãààíòíûã öàâ÷èæ áóé õàðàãäàíà. Óíãåðíèé öýðýã öîõèãäîæ çýð çýâñãýý
õàÿí èéø òèéøýý ñàðíèí çóãòàíà.
Óíãåðí õýäýí õàìãààëàã÷èäòàé, Ñóíäóé ã¿íèé ìîíãîë àíãèéã áàðààäàí
ÿâæ ¿çýãäýíý. Òýä íýã ãîëä òóëæ èðìýãö Óíãåðí ýíý ãîëîîð ãàòàë! ãýæ
çàãíàæ áàéãààä õýñýã õ¿ì¿¿ñèéã óñ ðóó îðóóëíà. Òýãýýä òýð öýðãèéí çºâõºí
õàãàñ íü ë ãîëûí òýðòýý ãàð÷ áóñàä íü æèâæ áàéãàà õàðàãäàíà. Òýä óäàëã¿é
íýã ìîäòîé òîëãîéí îð÷èì áóóöãààíà.
Îðîé. Óíãåðíèéõýí æèæèã òîëãîéä á¿ãæ ãàë ò¿ëöãýýíý. Òýäíèé äîòîð
̺íõºº áàéíà. Ìîíãîë öýðã¿¿ä õîîðîíäîî ÿðèëöàõ íü ýíý íóòãèéí Æàíöàí
ãýäýã õ¿íèéã öàãààíûõàí ãýð á¿ëýýð íü àëæ îðõèñîí ãýíý. Íýã õ¿íèéã
ä¿¿æèëæ àëñàí ãýíý. Íýã õ¿íèéã áóóíû æàäààð æàäàëñàí ãýõýä íýã ìîíãîë
öýðýã,
-Ñ¿õáààòàð ë íî¸ä ò¿øìýäèéã õýðýãñäýãã¿é ñàéí õ¿í ãýíý ãýõýä íºãººäºõ
íü,
-Òýãâýë òýð ð¿¿ ÷èíü ë ç¿ãëýå ãýõýä, ãóðàâ äàõü íü òýãâýë Óíãåðíòýé
òîîöîîãîî õèéæ äóóñãàõ õýðýãòýé ãýíý.
Óíãåðíèé ìàéõàí. Ò¿¿íèé äîòîð Óíãåðí öàðàé ç¿ñ íü ÿäàðñàí áàéäàëòàé,
ºíãºöºí äýýð õýâòýæ áàéíà. Óíãåðíèé äýðãýä ýì÷ íü áàéíà. Óíãåðí ýì÷
ð¿¿ãýý õàíäàæ,
-×è õààíà áàéíà. Á¿ð ºâ人ä áàéíà. Ò¿ðãýí òàðèà÷!
Ýì÷- Ìèíèé òàðèëãûí ýì äóóññàí.
Óíãåðí- Þó ãýíýý?
Ýì÷- Áè ýìýý ÿëàëòàíä íººöºëñºí áîëîõîîñ áèø, òà íàðûí çóãòàõ
õóãàöààíä íººö뺺ã¿é. Ýíä ÷èíü ýìèéí ñàí áàéõã¿é ø¿¿ äýý, Óíãåðí ìèíü!
Óíãåðí, ýì÷èéí öàìöíû çàõíààñ áàðüæ àâ÷,
-Ìóó íîõîé, ìóó íîõîé ãýæ óóðëàñíàà áîëüæ, àðãàäàõ áàéäàëòàé,
-¯ã¿é òîãëîæ áàéíà. Ñàéí õ¿í, ñàéí õ¿í. Òàðüæ ºãºº÷ ãýæ ãóéíà.
Ýì÷- Áè ÿâëàà. Áè òàíûã õè÷íýýí óäààí ¿éë÷ëýâ. Îäîî áè ÷àäàøã¿é íü.
ßâëàà ãýæ õýëíý.
Óíãåðí- Ýì÷ ìèíü íàìàéã óó÷ëààðàé. Íàäòàé õàìò áàéãàà÷. Áè ãàíöààðàà
åð áàéæ ÷àäàõàà áîëèëîî.
Ýì÷ òàòãàëçàæ òîëãîéãîî ñýãñðýýä,
-Áè ÿâëàà. Àíàãààõ óõààí áîë óòãà àãóóëãàã¿é þì á¿ãäýýñ áóñäûã ìýäýõ
¸ñòîé. Áè ÿâëàà ãýýä Óíãåðíèé ìàéõíààñ ãàðíà.
Óíãåðí áóóãàà àâ÷ ò¿¿íèé àðààñ áóóäàæ óíàãàíà. Ýì÷èéí øàðõíààñ öóñ
àñãàðàí õàðàãäàõ íü ìàéõíû ¿¿äýí äýõ ýëñýí äýýð á¿ð ÷ òîäîðíî.
Ãàäíààñ ãóðâàí ìîðüòîé õ¿í äàâõèí èðæ ýì÷èéã òýâýð÷ àâààä þì àñóóõàä
òýð íýã þì õýëýõ ãýýä ÷àäàëã¿é íàñ áàðàâ.
Óíãåðíèé ìàéõíû ¿¿ä îíãîéëãîõîä Ëàìæàâ îðæ èðíý.
Ýíý õ¿í òàíû áàéãàà ãàçðûã óëààíòàíä õýëýõ ãýæ áàéñàí þì áàéíà,
¿¿íèéã àâààä èðëýý ãýíý.
Óíãåðí íàñ áàðñàí ýì÷èéí áèåèéã õºëººðºº õºäºëãºæ Ëàìæàâ ðóó õàðæ
ãàðû íü áàðüæ,
96

-×è ººðºº íàä äýýð èðýâ ¿¿? ×è òýãâýë íàäòàé áàé. Áè ãàíöààðàà óíòàæ
÷àäàõàà áîëèëîî. Áè õ¿ññýí á¿ãäèéã ÷èíü ºãíº. ×è ýíä ñóóæ áàé. Áè æààõàí
óíòüÿ ãýíý.
Ëàìæàâ ò¿¿íèé õàæóóä ñóóãààä,
-Òýã òýã, òà óíò ë äàà ãýíý.
Óíãåðí æààõàí õýâòýæ áàéãààä ñîõîð õ¿í øèã Ëàìæàâûí í¿¿ðèéã
òýìòðýí èëíý. Óíãåðí ãóäñàí äýýðýý õýâòýæ øèíåëèýðýý õó÷èæ óíòàíà.
Õî¸ð ìîíãîë öýðýã ÿâæ ¿çýãäýõýä, íýã íü ̺íõºº, íºãºº íü Ñóíäóé ã¿í
áàéíà.
̺íõºº, Ñóíäóé ã¿íä õàíäàæ,
-×è Óíãåðíèéã äàãààä ë ÿâààä áàé. Áè õîëõîí çàéòàé ÿâààä äîõèî ºãºõººð
ãàëàà ºãºº÷ òàìõèà àñààÿ ãýæ ãàðû íü áóóíààñ íü õîëäóóëààðàé. Òýãýýä
áàðüæ àâàõûã áîäîîðîé, òýãýõýä ÷èíü áèä ãàð÷ èðýýä òóñàëíà ìýäýâ ¿¿ ãýæ
õýëíý.
Óíãåðíèé ÿâäàë çàìõàð÷ áàéãààã îéëãîñîí Ñóíäóé ã¿í,
-Çà ãýæ äóðòàé çºâøººðíº.
ªã뺺 ýðò. Ìîíãîëûí õîéò òàëûí õàíãàé íóòàã, òîëãîä äýýðõ Ẻí
ìîäíû çàõàä Óíãåðí, Ñóíäóé ã¿íèé õàìò óëààí àðìè, àðäûí æóðàìò öýðãèéí
àíãèä áóò íèðã¿¿ëæ ¿ëäñýí öººí öýðã¿¿äòýéãýý ÿâæ áàéãàà íü õàðàãäàíà.
Óíãåðí- Ýíý óëààíòíóóä ÷è áèä õî¸ðûí ÿâæ áàéãàà ãàçðûã ìýäýýã¿é áàéõ
àà, ãàéã¿é äýý. Óóë èõ. ×è áèä õî¸ðûí çîðèã àãóó ãýæ ÿðüæ ÿâàõàä ̺íõºº
ìîäíû öààíààñ Ñóíäóé ã¿íä äîõèî ºã÷ ¿çýãäýíý.
Ñóíäóé ã¿í öàãààí ñîðóóëòàé ìîíãîë ãàíñàíä òàìõè íýðæ Óíãåðíýýñ
ãàë ãóéíà. Óã ó÷èð ÿâäëûã óõààðëàæ ÷àäààã¿é Óíãåðí áàðóóí ãàðòàà áàéñàí
ãàð áóóã ç¿¿í ãàðòàà áàðüæ áàðóóí ãàðààðàà ÷¿äýíç õàâèðàí Ñóíäóé ã¿íä
äºõ¿¿ëíý. Ýíý àãøèí çóóð ̺íõºº, Ëàìæàâ íàð ò¿ðãýí çàâäàæ Óíãåðíèéã
ìîðèíîîñ íü óíàãàíà. Óíãåðí, Ñóíäóé ã¿íèéã õàðààä ýñýðã¿¿öýõ õýðýãã¿éãýý
îéëãîíî. Öýðã¿¿ä Óíãåðíèé ãàðûã õ¿ëíý.
Ëàìæàâ- Õààø íü àâàà÷èõ âý ̺íõºº ãýæ àñóóíà.
̺íõºº- Õîéò ç¿ã ð¿¿. Óëààí öýðãèéí àíãèä õ¿ðãýæ, Ñîìîâò òóøààíà.
Ëàìæàâ- Ñîìîâ ãýäýã ÷èíü õýí áý? ãýæ ̺íõººãººñ àñóóíà.
̺íõºº, Óíãåðíèé ÷óëóó øèã àìüäðàëã¿é áîëñîí öàðàéã íýã õàðààä,
-Òýð ìèíèé àõ àà! ãýæ õýëíý.
Òºãñºâ.
97

98
ÕΨРÄÀÕÜ Ó×ÐÀË
(Êèíî òóóæ)
ÍÝÃįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ
I
Çóíû ñàéõàí ºã뺺, òýíãýð öýëìýã, áèò¿¿ ìîäòîé ñ¿ðëýã óóë àëñàä
ä¿íõèéí õàðàãäàæ, ò¿¿íèé áýëýýð óðñäàã ò¿ðãýí óðñãàëòàé ãîëûí òóíãàëàã
óñ ºã뺺íèé íàðàíä ìýëòýãíýí óðñàæ, õî¸ð òàëààð çýðýãöýí áóóñàí õîò
àéëóóäûí ìºíãºí öàãààí ãýð¿¿ä ÿðàéæ, çàðèì ãýðèéí òîîíîîð öýíõýð óòàà
ñóóíàãëàí ãàð÷, õºõ ìºíãºí îãòîðãóéä çàìõàðíà.
Òóíãàëàã íàðòàé çóíû ºäðèéí ñàéõàíä ºíãèéí öýöýã á¿ðõñýí ºðãºí
íîãîîí õºíäèéä àäóó ìàë áýë÷èæ, èäýýøëýí áàéãàà íü òàâòàé ñàéõàí
õàðàãäàõ áºãººä ò¿¿íèé äýýã¿¿ð “Õî¸ð äàõü ó÷ðàë”, “1920” ãýñýí ¿ñýã á¿õèé
òîî òîäîðíî.
Óíèàð òàòñàí ìîäòîé óóëûí íýã õºíäèé㺺ñ óðññàí ãîðõèéí ò¿ðãýí
óðñãàë æèðýëçýæ, îëîí æèë óñàíä öîõèãäîí áèë¿¿ä¿¿ëæ, ìºë÷èéñºí òîì
òîì õºõ ÷óëóóíóóä ãîðõèéí äàãóó ýíä òýíä õ¿ãëèéí õàðàãäàõ íü ¿¿ãýýð ýðò
äýýð ¿åä èõ ãîë ñàëáàðëàí óðñàæ áàéñàí íü èëõýí.
Ãîðõèéí àäàãò îâîí òîâîí õàäòàé äýíæ õàðàãäàí, ñàÿõàí í¿¿ñýí
àéëóóäûí ãýðèéí áóóö õàðëàí ¿çýãäýõ áºãººä í¿¿ñýí àéëóóäûí õóó÷èí
áóóäàë äýýð õîöîðñîí æèæèãõýí áîð ãýð òýð äýíæèéí ñàõèóë ìýò ñ¿¿äèéíý.
Òýð ãýðèéí ãàäóóð õ¿í ÷ ¿çýãäýõã¿é, ìàë ÷ ¿ã¿é ãàãöõ¿¿ òîîíîîð ¿ë ìýäýã
öýíõýð óòàà ãàðàõ àæýý.
Òàñàðõàé øèðýí ãºëºìòýé, ýñãèé ìààþóçòàé, õóó÷èð÷ öàéðñàí çýâõèé
ìîäòîé ýìýýë òîõñîí òóøààòàé òàðãàí çýýðä ìîðü ãýðèéí öààíààñ ¿å ¿å
öóõóéæ, ÿëààðõàí òîëãîéãîîð òîãëîæ áàéãàà íü òîäîðíî.
Ìîäòîé óóëûí áýëýýð çóðàéí õàðàãäàõ íàðèéí æèìýýð ãàíö ¿õýð òýðýã
õºòºëñºí ÿâãàí õ¿í èðæ ÿâàà íü àëñààñ õàðàãäàíà. Ò¿¿íèé öàðàé òîäðîí
òîäîðñîîð òîìîðíî.
¯ð÷ëýý ñóóñàí ºâãºíèé õ¿ðýí öàðàé ãóíèãòàé, äóõíû íü àòèðàà óëàì
çàíãèð÷ýý. ̺ðºí äýýðýý íºõººñòýé óðàíõàé äààëàìáàí äýýëèéíõýý
õàíöóéã ñóãàëäàðãàëàí ãàçàð ÷èð÷ ÿâàà ºâãºíèé í¿¿ð öàðàé á¿ð èõ ÿäàð÷
õºëñ íü ãîîæèí, ã¿í áîäîëä àâòàãäñàí áàéäàëòàé íýã õî¸ð àëõàíà.
ªâãºíèé õºòºëæ ÿâàà äàðãàð ýâýðòýé õàéíàãèéí øàð òîëãîéãîî ñýæëýí
çàëõóó íü õ¿ðñýí øèã àëõàõàä, òîñã¿é áîëñîí òýðýãíèé äóãóé ¿õðèéí
àëõààíû àÿñààð ÷àõðàí õÿõàð÷, ò¿¿íèéã ãýíýò çîãòóñàí ÷àíãààõàä,
-Õºæ! ãýæ ºâãºí áàðãèà õîîëîéãîîð äóóãàðíà. Òýðãýíä õºëë¿¿ëñýí
õàéíàãèéí øàð õýíýãã¿é ãýã÷ýýð õºëºº 纺í ñàæèëíà.
-Ñ¿ðýí ýý! Ìàíàéõ õàðàãäàæ áàéíà óó? ãýæ òýðãýí äýýð õýâòýæ ÿâàà
óðàíõàé óëààí õ¿ðýí äààëèìáàí äýýëòýé ºâãºí ÿäàðñàí äîðîé äóóãààð
àñóóãààä, -¨î ¸î ÿàñàí ÷ õîë þì øèã ñàíàãäàõ þì áý äýý ãýæ äóóëäàõûí
òºäèé õýëýâ.
Ñ¿ðýí í¿¿ðèéíõýý õºëñèéã äýýëèéí õàíöóéãààð àð÷ààä,

-Õàðàãäàæ áàéíà. Îäîî óäàõã¿é õ¿ðíý ãýæ õýëýýä ýðãýæ íýã õàðñíàà,
-Õºæ ãýæ óðàãøëàí õºäºëíº.
Ãîðõè æèðýëçýí óðñàíà. Ãîðõèíû àäàãò ãàíö áîð ãýð òîðîéí õàðàãäàíà.
Ãýðèéí ãàäàà óÿàòàé, äýëèé íü çàññàí çýýðä ìîðü ÿëààðõàæ áàéãàà íü
òîäîðíî.
II
Ãýðèéí ãàäàà ¿õýð òýðýã õºòºëñºí õ¿í èðæ çîãñîâ. Òîõîé íü öîîð÷, ìºð
íü öàéñàí, õºõ äààëèìáàí äýýëòýé, õºðñëºã áîð öàðàéòàé æàâõààëàã çàëóó
Äàìäèí, òîñ áîëñîí õ¿ðýí ÿìáóó äýýëòýé, ñýãñãýð ¿ñ íü äààõèðñàí, ýðèõ
áàðüñàí ýìãýí ßíæèí õî¸ð ãýðýýñ ãàð÷ èðýâ. ¯õýð òýðýãíèé àðààñ ÿíãèà
ýìýýëòýé áîð ìîðü óÿàòàéã õàðààä Äàìäèí ßíæèí õî¸ðûí öàðàé õóâèð÷,
áèå áèåíèéãýý õàðíà. Àéæ ñàíäàðñàí Äàìäèí òýðýãíèé äýðãýä ã¿éí î÷èæ
òýðãýí äýýð õýâòýæ áàéãàà õ¿í ð¿¿ òîíãîéí õàðæ,
-Ààâ àà! Òà þó áîëîâ? ßà÷èõàâ? ãýæ àñóóíà. Ýìãýí áàñ òýðýãíèé äýðãýä
î÷èæ, Ñàìáóóãèéí öàðàéã øèðòýí ÿàõàà ÷ ìýäýõã¿é çîãñîíî. Ñàìáóó
òîëãîéãîî ºíäèéëãºí íóðóó ðóóãàà ãàðààðàà äàðæ,
-¨î ¸î ãýõýýñ ººð þó ÷ õýëñýíã¿é. Ñ¿ðýí òýðýãíèéõýý áóóëãàíû óÿàã
ìóëòëàõ çóóð,
-Áèä õî¸ð ñóìûí çàíãèéí ãàäàà äàéðàëäààä Ñàìáóóã àâ÷ èðëýý ãýæ
õýëýâ.
ßíæèí- Òýãýýä þó áîëîâ îî?
Ñ¿ðýí- Áè ÷ ÿàõàâ. Æààë þìàà öºìèéã õàìæ øèìæ ºãººä àìü
ìýíä ãàðàâ. Õàðèí Ñàìáóóãèéí ìààíü àâ÷ î÷ñîí þì õ¿ðñýíã¿é ìàõàà
óðóóë÷èõëàà. Íóðóóãèé íü àðàé õóãàë÷èõñàí þì áèø áàéãàà äàà, èõ ë
¸îëîîä áàéíà.
Äàìäèí- Õýäýí õîíü ìààíü õ¿ðñýíã¿é ãýæ ¿¿ äýý?
Ñ¿ðýí- Õààíà ÷ õ¿ðñýíã¿é. Äàìäèíãèéí öàðàé çàíàëòàéãààð õóâüñàæ,
õºìñ㺺 çàíãèäàí, áîäëîãîøðîí çîãñîíî.
ßíæèí- Îäîî ÿàíà. Ýíý ìààíü ñýõäýã áàéãàà äàà òàìèíü? ãýæ õýëýýä
Ñàìáóóãèéí òîëãîéã ºðãºíº. Ñàìáóó ¸îëæ, ¿ã ÷ õýëæ ÷àäñàíã¿é.
Ñ¿ðýí ºâãºí ¿õðýý òýðýãíýýñ ñàëãàæ,
-Çà õ¿¿ ìèíü ààâûã ÷èíü õî¸óëàà äàìæëààä îðóóëüÿ ãýõýï ãàéõàí
çîãññîí Äàìäèí, Ñ¿ðýíãèéí äýðãýä î÷èâ. ßíæèí ãýð ð¿¿ îðæ íèìãýí öàãààí
ýñãèé ãóäàñ àâ÷ðàâ.
Äàìäèí Ñ¿ðýí õî¸ð Ñàìáóóã òýðýãíýýñ áóóëãàí ãóäñàí äýýð òàâüæ
äàìæèëæ ãýðò îðîõîä, ãýðèéí øèðìýë ýñãèé ¿¿äèéã ßíæèí ñºõºæ ºãºâ.
III
Ãýðèéí äîòîð çàé áàãàòàé áîëîâ÷ þì íü öýãöòýé, öýâýðõýí. Ãýðèéí
õîéìîðò áàéãàà áîð àâäàð äýýð ã¿íãýðâààòàé áóðõàí, ºìíº íü òàõèëûí
ãóóëèí öºãö ºðººñòýé, áàðóóí òàëä íü õî¸ð ìîäîí àâäàð, ç¿¿í òàëä íü
ìîäîí îð, äýýð íü äýýë õóâöàñ õóðààëãàòàé.
99

Ãýðèéí õàòàâ÷èíä íü òîãîîíû òàâèóð, ìîäîí õóâèí, äîìáî çýðýã ñàâ
ñóóëãà áàéíà. Òóëãàí äýýð òîãîî äóíäóóð ñ¿¿ õººð¿¿ëýí äºâèéëãºñºí áàéíà.
Ãýðò õýâòýæ áàéãàà ºâãºí Ñàìáóó ã¿íãýðâààòàé áóðõíûã õàðæ çàëáèðàí
¿å ¿å ¸îëíî. Ñ¿ðýí òóëãàíû õàæóóä ñóóæ, õºëñºº àð÷èí ìîä òîëãîéãîî
ãàðãàí, òóëãàíä óëàéæ áàéãàà öîãíîîñ òàìõèà àñààâ. Äàìäèí ýöãèéíõýý
òîëãîé äîð äýýë èâæ ºãººä í¿¿ð íü áàðàéí ãàéõàæ çîãñîíî.
ßíæèí, õººð¿¿ëñýí ñ¿¿ãýý òóëãàí äýýðýýñ òîãîîòîé íü ãàðãàæ,
òóëãàíäàà àðãàë õèéæ ãàë ò¿ëæ ñóóíà.
Ñ¿ðýí ãààíñíû ãàëûã ãóòëûíõàà õîíøîîðò öîõèæ óíàãààãààä Äàìäèí
ðóó õàðæ,
-Çà Äàìäèí! Ýöãèéíõýý ºâäºæ áàéãàà ãàçðûã äàâñòàé õàð öàéãààð
øàâøèæ ºã. Òýãýõã¿é áîë õàëóóí õàâäàð áîë÷èõíî ø¿¿.
ßíæèí, Ñàìáóóã çîâèóðòàéãààð õàðæ, -Îäîî ÿàíà äàà, Äàìäèí ìèíü.
Ëîâîí ëàì ãóàéíä î÷äîã þì áèë¿¿!
Äàìäèí- (ñàíàà àëäàæ, ýýæ ð¿¿ãýý õàðààä) Ëîâîí ãóàéíä î÷îîä
äýìèé. úðºº÷ Ìýãýä ãóàéíä î÷ü¸. Ìýãýä ãóàéã øàðõ áýðòýíãýä ñàéí
ãýæ õ¿ì¿¿ñ ÿðèëöäàã þì. Òýãýõ ¿¿? Ñ¿ðýí ãóàé,
Ñ¿ðýí- Ìýãýäèéíõ òýð áàðóóí ãîëä, ÿàæ ÿâàõ âý äýý, õ¿¿ ìèíü.
Îäîîõîí íýã àðãàëàõûã áîäîõ þìñàí.
Äàìäèí- Òýãâýë ººð þó õýðýãòýé âý?
Ñàìáóó- Çà òà íàð áèòãèé ñàíäðààä áàé, óðüäààð àÿãà öàé ÷àíààä íààä
Ñ¿ðýíäýý ºãºº÷. Ýíý õàëóóíä öààäàõ ÷èíü àì íü öàíãàæ áàéãàà áàéõ.
Íàäàä íýã àÿãà õÿðàì õèéãýýä àëü ãýâ.
ßíæèí- Òýãüå, òýãüå ãýæ æèæèã òîãîîãîî òóëãàí äýýð òàâèíãóóò,
ìîäîí äîìáîòîé õÿðàìíààñ àÿãàëæ, Ñàìáóóä ºãºõºä, Ñàìáóó (ò¿¿íèéã
àâ÷ çàëãèëààä) ¸î ¸î ÿàñàí ñàéõàí þì.
Äîòîð ÷ îíãîéæ áàéõ øèã ãýíý.
Ñ¿ðýí- Òàìõè ñîðíî óó õºº? ãýæ òàòàæ ñóóñàí ãààíñíû ñîðóóëûã
õàíöóéãààð àð÷èæ Ñàìáóóä ºãíº.
Ñàìáóó ãààíñûã àâ÷ òàìõèíààñ õýä ñàéí ñîðîîä öýíõýð óòàà
ñóóíàãëóóëàí ¿ëýýâ.
Ñàìáóó –Àëèâ Äàìäèí òýð àâäàð óóäëàà÷. Äààâóóíä áîîäîëòîé
æààõàí ä¿¿æèí áàéõ ¸ñòîé þìñàí ãàðãààä óñàíä áóöàëãààäàõàà÷!
Ñ¿ðýí- Íýýðýí ä¿¿æèí øàðõàíä ñàéí ãýäýã áàéõ ø¿¿.
Äàìäèí õîéìðûí áîð àâäàð äýýðõ áóðõíûã àâ÷ øèðäýã äýýð òàâèàä
àâäðàà óóäëàõàä íýìýýä ºã! Òýãæ ë ÿëíààñ ñàëàõààñ ººð àðãàã¿é ø¿¿ äýý
õ¿¿ ìèíü ãýæ õýëýâ.
Äàìäèí áóðõíûã àâ÷ õàæóóãèéí øèðýýí äýýð òàâèâ. Ñàìáóó, Äàìäèí
ðóó õàðæ,
-Çà õ¿¿ ìèíü ÷è ìàðãààø ÿâ, þó áàéãààãàà õàìæ àâàà÷ààä òóøàà.
ßíæèí- ¨ñòîé äîî, îäîî òýãýõã¿é áîë ãîðüã¿é ãýæ Äàìäèí ðóó õàðæ
õýëýýä ãàëàà øèëãýýæ öàéãàà ÷àíàæ ñóóíà.
Äàìäèí æààõàí äóóã¿é áàéñíàà: -Ãàíö ìîðü õî¸ð ãóðâàí õóðãàòàé
õîíèî ºã÷ººä ÿàæ àìüäðàõ þì áý? ãýâ.
ßíæèí óóðàíä öàé í¿äýõ çóóðàà,
100

-Îëîí ëàí ìºíãºíèé ¿íýä õ¿ðýõýýð þì áèäýíä àëãà áàéíà. Òýãýõýýð
¿ëäñýí õýäýý ë ºãºõººñ ººð ÿàõ þì áý. Òýãýõã¿é áîë ÷è ÷èíü ààâ øèãýý
çîäóóëààä ýðõòýíã¿é áîëíî ø¿¿ äýý ãýâ.
Ñ¿ðýí- Àìüä ë ìýíä ÿâáàë áîëîõ íü òýð, áóñàä þì ÷ ºíãºð÷ýý.
Ñàìáóó- Çà õ¿¿ ìèíü, ýð õ¿í ÿàæ ãàíö óíààãàà ºãºõ âý! Õýäýí õîíèî
ºã, õ¿ðýõã¿é áîë ìèíèé õýò õóòãàíû ìºíãºí õýðýãëýëèéã ºã. Ààâ ìààíü
íàìàéã ãýð áàðüæ àéë áîëîõîä õèéëãýæ ºãñºí þìñàí, îäîî ÿàÿ ãýõ âý,
òýãýýä ÷ õ¿ðýõã¿é áàéõ äàà.
Äàìäèí- ªâãºí ààâûíõàà ºãñºí þìû㠺㺺ä ÿàõ âý. Çýýðä ìîðèî ºãüå 人
ãýæ ààâûãàà ºðºâäºõ öàðàé ãàðãàâ.
Ñàìáóó- Ç¿ãýýð õ¿¿ ìèíü, ç¿ãýýð, íààä ìºíãºí õýðýãëýëýý ºã ãýæ øóóäõàí
õýëýâ.
Äàìäèí äóóã¿é äîîøîî õàðæ ñóóíà.
ßíæèí òîãîîòîé öàéãàà ñàìàð÷, äîìáîíä óóäëàí, Ñàìáóó, Ñ¿ðýí íàðò
áóäàãòàé ìîäîí àÿãàíä öàé õèéæ ºãºíã¿¿ò,
-Ýýæèéí ÷èíü òîëãîéí áîîëòûí ìºí㺠÷ áèé, ò¿¿íèéã íýìýýä ºã! Òýãæ ë
ÿëíààñ ñàëàõààñ ººð àðãàã¿é ø¿¿ äýý õ¿¿ ìèíü ãýæ õýëýâ.
Äàìäèí- Ààâ àà áè ÿâààä àõòàé óóëçààä èðüå..
Ñ¿ðýí- Òýã òýã. Òýð çºâ, ãàçàð äýýð ãàíö íàãàö àõ ÷èíü îäîî ë õàðàõ öàã
áîëæ äýý.
Ñàìáóó äóóãàðñàíã¿é, ã¿í áîäîëä îðîâ.
Äàìäèí àâäàð äýýðýýñ õóó÷èí ýñãèé òîîðöîã àâ÷ ºìñººä ãýðýýñ ãàð÷
ìîðèíäîî ìîðäîí äàâõèëàà.
IV
Ãîëûí óóäàì õºíäèé, çóíû ýõýí ñàðûí òóíãàëàã ñàéõàí ºäºð. Àäóó ìàë
á¿ðõñýí íîãîîí õºíäèéä 5 ãýð íýã õîò àéë àëñàä ÿðàéí õàðàãäàíà.
Ìîðèí òóóðàé òà÷èãíàæ Äàìäèíû õàð õóðäààðàà äàâõèæ ÿâàà íü òîìðîí
òîìîðñîîð õîò àéëûí áàðóóí óðüä òàëûí ãýðèéí ãàäàà èðòýë, ã¿¿í çýëýí
äýýð ìîðü õººí óóðãàëæ áàéñàí çàëóó óóðãàà àëäàâ. Óóðãà ÷èðñýí ìîðü ã¿¿í
çýëíèé äóíäóóð äàâõèæ ã¿¿ çýëýý àâëàà.
Äàìäèí ìîðèî òàøóóðäàí óõàñõèéæ óóðãàà ÷èðñýí ìîðèíû õîéíîîñ
õººæ óóðãûã ìîðèí äýýðýýñýý ø¿¿ðýí àâ÷, ýìýýëèéíõýý õîéãóóð ñóóæ òàòàí
çîãñîîâ.
V
ÿ¿í çýëýí äýýð çîãñîæ áàéñàí òîì öýíõýð íóäàðãàòàé õ¿ðýí öýìáýí
äýýëòýé ºíäºð íóðóóòàé òóðàíõàéâòàð áèåòýé Ðàâäàí, óóðãà ÷èðñýí ìîðèéã
áàðüæ áàéãàà Äàìäèíûã ãàéõàí íàðàí ñºðºã ñàðàâ÷ëàí õàðæ áàéñíàà,
-¯ã¿é ýíý õýí áý?
Õàæóóä íü õóâèíòàé ñ¿¿ áàðèí çîãññîí ýìýãòýé,
-Äàìäèí áàéíà ø¿¿ äýý.
Ðàâäàí- Ìàíàé Äàìäèí óó?
101

102
Ýìýãòýé- Òèéì. Äàìäèí ÷ ìºí çîëáîîòîé áàéíà ø¿¿, Ðàâäàí ãóàé.
-Å𺺠åð. ßâãàí ÿâàõã¿é ë ýð þì äàà.
VI
Äàìäèí ã¿¿í çýëýí äýýð èðæ Ðàâäàíãèéí õàæóóä áóóí,
-Àõ àà! Òà ñàéí áàéíà óó?
Ðàâäàí- Ñàéí, ÷è õàà÷èæ ÿâíà? ÿàñàí èõ äàâõèàâ, íààä ìîðèî õàðæ áàéíà
óó?
Äàìäèí, ãýìøñýí áàéäàëòàé ìîðèíûõîî õýíõäýã ð¿¿ àëãàäàæ çîãññîíîî
òîì ÷óëóó ºðãºí çýëíèé ãàäñûã øààæ áàéõäàà, õàæóóäàà çýë òàòàëöàæ
áàéñàí Ðàâäàí ðóó õàðæ,
-Àõ àà, áè òàíòàé óóëçàõ ãýæ èðëýý ãýâ.
Ðàâäàí- ßàõ ãýýâ?
Äàìäèí- Ààâ ìààíü ñóìûí çàíãèä òàøóóðäóóë÷èõààä õàðèóã¿é.
Ðàâäàí- ßàãààâ?
Äàìäèí- Àëáàí òàòâàðûí ìºí㺺 òºëñºíã¿é ãýýä,
Ðàâäàí òîëãîé ñýãñðýí äîîøîî õàðæ,
-Îäîî ÿàíà äàà? Áàñ íîîñíû îðîñûí ºðèéã òºëººã¿é áèç äýý?
Äàìäèí- Òèéì ýý. Ò¿¿íèé ÷èíü ºðèé㠺㺺ã¿é ãýæ áàñ àðàâ
òàøóóðäóóëæýý.
Ðàâäàí- Òýãýýä áèå íü ãàéã¿é þó?
Äàìäèí- Ìóó áàéíà. Íóðóóãèé íü õóãàë÷èõñàí þì óó, ÿà÷èõñàí þì
ìýäýõã¿é, äóó òàñðàõã¿é ¸îëîîä ë áàéíà. Òýãýýä ýíý ñàðûí õóó÷ààð ìºíãº
àâ÷èð÷ òóøàà ãýñýí ãýíý.
Ðàâäàí- Òýãýýä, ààâ ýýæ õî¸ð ÷èíü þó ãýæ áàéíà?
Äàìäèí- Ààâ, ýýæ õî¸ð ãàíö ìîðèî, õýäýí õóðãàòàé õîíèî ºãüå ãýõ þì.
Áèä ÷èíü òýðèéãýý ºã÷èõººð ¸ñòîé ãàõàé ÿâãàí, íîõîé í¿öãýí áîë÷èõíî
ø¿¿ äýý.
Ðàâäàí- Òýãýõýýð ÿàõ âý?
Äàìäèí- Àõ àà. Òà íàäàä õýäýí ëàí ìºí㺠ºãºº÷.
Áè íýã óäàà Áóëóóò çàíãè ãóàéí ãàðààñ ãàðâàë àðãà íü îëäîõ áîëîâ óó
ãýæ áîäîõ þì.
Ðàâäàí õýñýã äóóã¿é ñóóñíàà- Íàäàä ÷ þì áàéõã¿é, áè õàðèí íîîñíû
îðîñòîé ìàðãààø óóëçúÿ.
Äàìäèí- Òýãâýë áè ìàðãààø èðýõ ¿¿? ãýýä ìîðü ðóó î÷èõîä,
Ðàâäàí (ñóóäëààñ áîñîæ)
-×è îäîî õàà÷èõíà âý? ªíººäºð ìàíàé àäóóíû ýýëæ. ×è ºíºº øºíº àäóó
ìàíà÷èõààä ìàíàéä áàéæ áàé.
Äàìäèí- Ààâ ìààíü ìóó áàéãàà þìñàí, àõ àà!
Ðàâäàí- Ãàéã¿é áèç. ×è ìîðä. Òýð óóëàíä õýäýí ñóâàé àäóó áèé. Ò¿¿íèéã
îëîîä èð!
Äàìäèí óóðãà òóëàí ìîðäîæ äàâõèâ.
VII

Òîì ìºíãºí àÿãàòàé àðõè ìýëòýëç¿¿ëýí áàðüæ áàéãàà îðîñ, ìîíãîë õî¸ð
õ¿í ¿çýãäýí,
-Çà áè ÷àìä 26 ëàí ìºí㺠çýýëä¿¿ëüå. ×è áîð ìîðèî ìèíèé õýëñýí
¿íýýð ºã÷èõ ãýæ õýëýõ äóó ñîíñäîí, ºíäºð ºñãèéòýé óðò ò¿ðèéòýé ñàâõèí
ãóòàëòàé, çàäãàé öàãààí öàìöòàé Ðîìàí Ñàâèíû øèð¿¿í õàðöòàé í¿¿ð
òîäîðíî. Õàæóóä íü ò¿¿íèé ãýðãèé Ìàðóñÿ çîãñîíî.
-Òýãæ áîëîõã¿é íî¸íòîí ìèíü. Òýãæ áîëîõã¿é ãýñýí Ðàâäàíãèéí äóó
ãàð÷, àðõè óóæ óëààí õ¿ðýí áîëñîí öàðàé íü òîäðîí, ìºíãºí àÿãàòàé
àðõèíààñ õýä õýä áàëãàæ, àìñðûã óðò õóìñòàé õèð ñóóñàí ãàðûíõàà ºí㺺ð
àð÷èæ Ñàâèíä ýðã¿¿ëýí áàðèíà.
Ñàâèí ¿ë ìýäýã ÿðâàéæ “Àâ!” ãýæ ¿¿äýíä áàéãàà Íÿìààã äîõèëîî. Íÿìàà
Ðàâäàíãèéí áàðüæ áàéñàí àÿãàòàé àðõèéã àâ÷, Ñàâèíãèéí ºìíºõ øèðýýí
äýýð òàâèëàà. Ñàâèí, Íÿìààã õÿëàéí ìóóõàé õàðíà. Íÿìàà äàëüäðàí ýðãýæ
ãàðëàà.
Ñàâèí ¿ë òîîñîí øèíæòýé. Áè ÷èíèé áîð ìîðèíä õàíàñàí ¿íý ºãñºí
ø¿¿.
Ðàâäàí áÿëäóó÷ëàí èíýýæ,
-¯ã¿é, Ñàâèí ìèíü, áè ãàíö æîðîî ìîðèî ¿õòýë íü ¿ðýí òàðàí õèéõýý
áàéÿ ãýæ áîäñîíîîñ áèø, òàíä ºãºõã¿é ãýýã¿é þì ø¿¿ äýý. Òà íàìàéã
áîäîî÷!
Ñàâèí- Áîäîõ þó áàéõ âý. ×àì øèã ýðòýé ìýõòýé ïàíç÷èí õ¿í ýíý
çýðãèéí ìîðèéã õààíààñ ÷ îëîîä àâíà ø¿¿ äýý. Ðàâäàí, òîëãîéãîî ñýãñðýí
äîîøîî õàðíà. Ñàâèí áàðüæ áàéñàí ìºí㺺 òºìºð àâäðàíä õèéãýýä –Çà
ºíººäºð íàéìààã¿é áîë ÿâ. Äàðàà àÿíäàà íàéìàà òààðíà áèç ãýõýä Ðàâäàí
áîñîæ, ãààíñàà ò¿ðèéëýí ãàðíà.
VIII
Ìàðóñÿ òîì ìºíãºí àÿãà àð÷èæ,
-Ýíý íýã áîõèð àìüòàíä ýíý àÿãàíä àðõè ºãºõèéí õýðýã þó áàéíà?
Ñàâèí- Àà Ìàðóñÿ ìèíü! Àðõè àðâàí ãóðâàí æîëîîòîé ãýæ ýäíèé
ººðñäèéí íü õýëäãèéã ÷è ìýäýõ ¿¿. ¯¿ãýýð ÷èíü íýã æîëîîãèé íü õóìèõ
ãýñýí þì áàéõã¿é þó.
Ìàðóñÿ- ßìàð æîëîî?
Ñàâèí èíýýä àëäàæ: -õóðäàí æîðîî áîðûí æîëîîã.
Ìàðóñÿ- Òýð ÷àìä ÿìàð õýðýãòýé þì áý? Õàéðàí ìºíãº. Áàñ òýãýýä
öàëèí öàãààíààð ø¿¿.
Ñàâèí öàðàé íü óëàéæ óóðëàí,
-Ýý òýíýã ìèíü. Òýð ìîðèéã ÷èíü áè 10 ëàíãààð àâàõàä áàðäàí 20 ëàí
õ¿ðãýõ õºë õèéñýí õ¿í áàéõã¿é þó.
IX
Òýíãýð á¿ðõýã, áîðîî îðîõ øèíæòýé. Ñàëõè ñýâýëçýí Ñàìáóóãèéí ãýð
äýýðõ öàãààí õèéìîðü äýðâýëçýí õèéñíý.
103

Äàìäèí, ßíæèí õî¸ð òîëãîéãîî äààâóóãààð áîîñîí Ñàìáóóã ò¿øèí ãàð÷
èðýýä, Äàìäèí ìîðèî òàéëæ ýöãèéãýý ºðãºæ ìîðèí äýýðýý ìîðäóóëààä,
ººðºº àðààð íü ñóíäàëäàõàä,
ßíæèí- ×è ÿäàæ àõààñàà ýöãèéãýý õ¿ðãýõ óíàà ãóéõã¿é ÿàãààâ äýý?
Äàìäèí- Àìàà îëîí äàõèæ áóçàðëàõ ÷ õýö¿¿ þì áàéíà ø¿¿ äýý ýýæ
ìèíü. Òà áèòãèé ñýòãýë çîâ. Áè ààâûãàà õ¿ðãý÷èõýýä óðüä ãîëä áàéãàà
íîîñíû îðîñûíä î÷èæ àæèë õèéæ, õýäýí ìºí㺠îëæ àëáàí òàòâàðàà
òºëºõèéã áîäú¸.
ßíæèí- Áîëãîîìæòîé ÿâààðàé õ¿¿ ìèíü! Ààâûãàà Ìýãýäýä ñàéí
çàõèàðàé.
Ñàìáóó Äàìäèí õî¸ð õºäëºâ. ßíæèí ýìãýíèé íóëèìñ á¿ðõñýí í¿ä
òîìðîí õàðàãäàæ, ò¿¿í äýýð Ñàìáóó, Äàìäèí õî¸ð á¿ðýëçýí õàðàãäàíà.
104
X
Äîâîí äóíäóóðõ íàðèéí çºðºã æèìýýð ìîðèî ÿâãàí õºòºëæ ÿâñàí
Äàìäèí ò¿ð çîãñîæ äóõíûõàà õºëñèéã õàíöóéãààðàà àð÷ààä,
-Òà òàìõè òàòàõ óó? ãýýä Ñàìáóóãèéí ò¿ðèéíýýñ ãààíñûã íü àâ÷ õýò
öîõèí òàìõèé íü àñààæ ºãºâ.
Ñàìáóó òàìõè àìòàðõàí òàòàæ óòàà áààãèóëæ áàéñíàà òýðòýý õºíäèéä
çóðàéæ áàéãàà ìîðèí çàìûã çààæ,
-Íîîñíû îðîñûíä î÷èõîä òýð çàìààð ÿâäàã þì ø¿¿ äýý. Ýýæèéí
÷èíü õýëäýã ¿íýí ø¿¿, õ¿¿ ìèíü. Îäîî öàã ò¿ãø¿¿ðòýé áîëæ áàéíà.
Áîëãîîìæòîé ÿâààðàé.
Äàìäèí- Çà ààâ àà. ¯ã¿é ìàðòñàí, Õàòãàëûí áîîìòîîð ìÿíãà ò¿ìýí
óëààí öýðýã ãýíý ¿¿, þó ãýíýý, çýâñýãòýé áààõàí öýðýã îðæ èðëýý ãýæ
Áîãäûí ë¿íäýí ãàðñàí ãýíý. Òýð ¿íýí áîë óó?
Ñàìáóó- Òèéì ãýíý áèëýý. Áàñ Áîãäûí õ¿ðýýíä ãýìèí öýðýã îðæ èðñýí
ãýíý áèëýý. Þó ë áîëîõ ãýýä áàéãàà þì áîë, á¿¿ ìýä, áóðõàí ìèíü! ãýæ
çàëáèðàâ.
Äàìäèí ìîðèî õºòëºí àëõàâ.
ÕI
Èõ ãîëûí ç¿¿í òàëûí ºòãºí îéòîé ºíäºð óóë õ¿ãëèéæ óóëûí óóæèì àì
äàãàí óðññàí øèð¿¿í óðñãàëòàé èõ ãîëûí íîãîîí ç¿ëýãòýé äýíæ äýýð íýãýí
ýãíýýãýýð çýðýãö¿¿ëýí áàðüñàí ãóðâàí ãýð, ò¿¿íèé ãàäàà øóðãààãààð áàðüæ
áðåçåíòýýð á¿òýýñýí ñàðàâ÷èí äîîð øóóäàéòàé ãóðèë ìîäîí õàéðöàãòàé ýä
áàðàà, ìóøãèàòàé íîîñ ýíä òýíäã¿é õàðàãäàíà.
Ñàðàâ÷èí äîîãóóð ãóðèë õóðààæ, çàäàëñàí íîîñ ìóøãèæ áàéãàà õýä
õýäýí õ¿ì¿¿ñèéí äóíä, øóðãààãàí øàëàí äýýð øóóäàéòàé ãóðèë õóðààæ áóé,
àæëûí ñàâõèí ãóòàë ºìññºí, óðò õîðìîéòîé õºõ äààâóó öàìöòàé, íàðàíä
ãàíäàæ öàéñàí ñàðàâ÷òàé ìàëãàéòàé, øàð ¿ñòýé öàãààí öàðàéòàé çàëóó
Ï.È.Âàñèëüåâ, øóóäàéòàé ãóðèëûã ºðãºí àâ÷ ñóðàìãàéãààð Äàìäèí ðóó
øèäýõ øàõàì ºãºõ íü á¿ð òîäîîð õàðàãäàíà.

Äàìäèí Âàñèëüåâèéí àâ÷ ºãñºí øóóäàéòàé ãóðèëûã äààæ ÿäàí ø¿¿ðýí
àâ÷, øóðãààãàí øàëàí äýýð òàâüæ äýýð äýýðýýñ íü õóðààíà. Äàìäèí
ñóãàëäàðãàëñàí äýýëèéíõýý õàíöóéã á¿ñýíäýý õàâ÷óóëæ, ¿äèéí õàëóóí
íàðàíä õàëóóöàí õºëñ íü í¿¿ðýí äýýã¿¿ð íü óðñàæ áàéâ.
ªíäºð ºñãèéòýé, óðò ò¿ðèéòýé õàð ñàâõèí ãóòàëòàé, öàãààí ÷èñ÷¿¿
öàìöíû õîðìîéã óíæóóëàí òàâüñàí, ºðãºí õ¿ðýýòýé öàãààí äýðñýí ìàëãàé
ºìññºí, í¿äýíäýý øèëòýé, òóðàíõàé ºíäºð áèåòýé, õóäàëäàà÷èí Ðîìàí
Ñàâèí, íàðàíä äýëãýæ õàòààñàí íîîñûã áàðèëàí ¿çýæ, ÿâñíàà ñàÿõàí
áàãëàñàí áîëîëòîé íýã áîîäîë íîîñíû áóëàíãààñ õýñýã íîîñ àâ÷ ¿çýýä
õàæóóä íü íîîñ áºãëºæ áàéãàà, õàíöóé íü òîõîéãîîðîî òàñàð÷ õèð áîëñîí
öàãààí öàìöòàé, ¿ð÷ëýý ñóóñàí, áîð öàðàéòàé ºâãºíèé ç¿ã øèð¿¿íýýð
õÿëàéí õàðæ,
-×èéã áàéíà. ×è ÿàõ ãýæ áàãëàñàí þì? ãýâ.
ªâãºí- ×èéãã¿é, ñàéí õàòàõ øèã áîëñîí þìñàí, Ñàâèí ãóàé!
Ñàâèí- Íîîñ ÷èéãòýé áàéíà, îäîîõîí çàäàë, ò¿ðãýí çàäàë ãýæ
çàíäðàíãóé õýëýýä öààøàà ÿâàâ.
ªâãºí- ¯ã¿é áàñ õýö¿¿ åý. Èíãýæ áàéæ Ñàâèíãèéí õîîëûã èääýã ÷ õîë
áàéõ äàà ãýæ õýëýýä, áîîäîëòîé íîîñíû õ¿ëãèéã òàéëæ áàéãàà ºâãºí ð¿¿
Äàìäèí õàðæ, äýýëèéíõýý õàíöóéãààð õºëñºº àð÷èæ,
-Òà áàñ çàäëàõ íü óó?
ªâãºí –Òýãýõýýñ áèø äýý.
Âàñèëüåâ øóóäàéòàé ãóðèë ºðãºæ,
-Õ¿¿å ãýæ äóóäíà.
Äàìäèí- Ýðãýæ øóóäàéòàé ãóðèëûã àâ÷ õóðààíà.
Òýäíèé õàæóóä çîãñîæ, òðóáêà çóóæ, öýíõýð óòàà ñàâñóóëæ áàéãàà
Ñàâèí Äàìäèíã í¿äíèéõýý øèëýí äýýã¿¿ð õÿëàéí õàðæ,
-Ò¿ðãýë, ò¿ðãýë ãýæ çàíäàðíà.
Âàñèëüåâ øàëàâõàí ãýã÷ øóóäàéòàé ãóðèëûã øèäýõ øàõàì àâ÷ ºãíº.
Äàìäèí ò¿¿íèéã óõàñõèéí òîñîæ àâàõ ãýýä áàðüöàà àëäàæ õºë äýýðýý
óíàãààí îé÷íî.
Ñàâèíû óóðòàé áàéäàë ººð÷ëºãäºæ, èíýýæ áàéãàà ¿ð÷ëýýòýé í¿¿ðýýð
ñîëèãäîâ.
XII
Äàìäèíãèéí öàðàé ãýíýò óëàéæ, ¿ñ íü ºðâèéí áîñîæ èðýýä ãèøãýæ
÷àäàõã¿é õàçãàíàí íýã õî¸ð àëõñàíàà, Âàñèëüåâ ðóó óóðòàéãààð õàðæ,
-Ýíý ìóó çóéðãàí çîëèã àëàõ íü óó? Âàñèëüåâ ãýìøñýí ìàÿãòàé
òîëãîéãîî èëýí, -Þóíä óóðëàâ àà. ×è ººðºº áàðüöàà àëäààä óíàãàà÷èõëàà
ø¿¿ äýý.
Äàìäèí- Àà òèéì áèé! ×è ººðººñºº èõ ìºí㺠àâ÷èõíà ãýýä çîðèóä õºë
ð¿¿ øèäýæ áàéíà.
Âàñèëüåâ- Äýìèé þì áèòãèé ÿðü! Ò¿ðãýí àâ ãýýä íýã øóóäàéòàé ãóðèë
àâ÷ ºãíº.
Äàìäèí- ßàíà ãýíýý. Ìóó ìóóäàà íî¸í ãýã÷ýýð ÷è áàñ íàìàéã äàðëàíà
105

ãýæ õýëýýä Âàñèëüåâûã çààìäàí àâíà.
Âàñèëüåâ- ×è áàñ õ¿í çîäîõ ñàíààòàé. ×óõàì õýíýýñýý áîëñíûã ÷è
áîäîî÷!
Âàñèëüåâ Äàìäèí õî¸ð áèå áèåíèéãýý ò¿ëõýëöýí çîãññîíîî òàâèëöàíà.
Äàìäèí- Áè ÷àìòàé õàìò àæèëëàõã¿é.
Âàñèëüåâ- ×è ë ººðºº ìýä ãýýä õàëààñíààñàà öààñ ãàðãàí òàìõè îðîîæ
çîãñîíî.
Äàìäèí èõýä ÿðâàéí õºëºº áàðèëàí ñóóíà.
106
XIII
¯äýø. Öýëìýã õºõ òýíãýðò ò¿ð¿¿ëýí ò¿ãñýí îä ÿðàëçàíà. Õî¸ð òîì
òºìºð õóâèíòàé óñ äààæ ÿäàí áàðüñààð ÿâæ áàéãàà Íÿìààã Äàìäèí óãòàí
î÷ëîî. Íÿìààãèéí èíýýìñýãëýæ áàéãàà äàâõðààòàé òîì õàð í¿ä Äàìäèíã
áàÿñãàí èíýýëãýíý.
Íÿìàà õóâèíòàé óñàà òàâüæ ÷è þóíä äîãîëîîâ?
Äàìäèí- Ýíý íýã ìóó øàð îðîñ øóóäàéòàé ãóðèëààð öîõèîä òýð áàéõ
¿ã¿é þó.
Íÿìàà öàðàéãàà áàðàéëãàí ýíý ìóó øóíàã Ñàâèí óó?
Äàìäèí- Ñàâèí ãóàé õààíààñ òýãýõ âý? Ýíý ìóó çàðö Âàñèëüåâ áàéõã¿é
þó
Íÿìàà ãàéõàæ,
-Áàñ õà÷èí þìàà.
Äàìäèí- Õà÷èðõàõ ÷ þì àëãà. Áè îäîî áóöàõààñ áèø äýý. Èíãýýä
÷àìàéãàà îéð áàéõàä íàäàä ñàéõàí ë áàéíà. Ãýâ÷ ýíý íýã þìòàé òààðàõã¿é
íü, þì ÷ áàçààæ îëîõã¿é íü.
Íÿìàà- Äàìäèí àà! ×è ýð õ¿í áàéíà æààõàí óóæèì áîäîæ ¿ç. ¯ã¿é,
ýíý Âàñèëüåâ ÷èíü èõ ºðºâ÷ òóñàðõàã ñàéí õ¿í øèã áàéäàã ø¿¿. Ýðòýýð
ìàíààíû ºâãºí Õàëòàð ãóàéã õºëºº áóëãàë÷èõààä ýíý ë àâãàéòàéãàà õî¸óëàà
òóñ áîëñîí ø¿¿.
Äàìäèí- Àà ìýäýõã¿é. Íàäàä ÷ òóñëàõã¿éäýãýý.
Íÿìàà- Äàìäèí ìèíü, óóðàà òàòààä, õýä õîíîã àæèëëààä ¿ç! Çà ÿâüÿ.
Öààíààñ ÷èíü õ¿í àéñóé.
Äàìäèí, Íÿìààãèéí õóâèíòàé óñûã äàìæëàí ÿâëàà.
XIV
Ñàÿõàí áîðîî îðæ çîãñîîä, ãàçðûí õîíõîð õîòãîðò øàëáààã òîãòîí,
¿¿ëýí öîîðõîéãîîð òóññàí îðîéí íàðàíä ãÿëòãàíàíà. Ñàâèí øèðìýë
î¸îñòîé, çóçààí õàð äààâóó öàìö ºìñºæ, ãàðàà ýëãýíäýý çºð¿¿ëæ áàðèí
ãýðèéí õàÿàíä èéø òèéø èõýìñãýýð õàðæ çîãñîíî.
Äýýëýý õººðãºí á¿ñýëæ, ýñãèé òîîðöãîî õýëòãèé òàâüñàí Äàìäèí,
Ñàâèíû äýðãýä èðæ,
-Ñàâèí ãóàé, áè òàíòàé óóëçàõ ãýæ èðëýý.
Ñàâèí- Þó ãýæ?

Äàìäèí- Àðâàí õî¸ð õîíîã.
Ñàâèí òîëãîé ñýãñýð÷: -Ýíý àæëàà á¿ð äóóñãààä íýã ìºñºí ÿâ.
Äàìäèí- Ñàâèí ãóàé, îäîî çàíãèä àëáàí òàòâàð òºëºõ áîëçîî íü áîëîîä
ãàð äýýðýý þó ÷ ¿ã¿é áàéíà. Õàãàñûã íü ÷ áîëñîí ºãºº÷.
Ñàâèí òîõóóðõàí èíýýæ: -Òýð îâîîëîîñòîé íîîñûã õàòààæ õóðààõààñ
íààø ÷àìä þó ÷ ºãºõã¿é ãýæ óóë øèã òîì îâîîëñîí èõ íîîñûã çààíà.
Äàìäèí- Òýãüå, áè õ¿÷ýýðýý õèéæ ã¿éöýýå. Ñàâèí ãóàé! Òà íàäàä õýäýí
ëàí ìºí㺠çýýëä¿¿ëýý÷. Áè óðüäààð àëáàí òàòâàðàà òºë÷èõüå.
Ñàâèí õÿëàéí -×è áàñ ìºí㺠çýýëýõ ñàíààòàé. ×è þóãààðàà òºëºõ þì.
̺í óóæóóõàí äîòîðòîé ýð þì. ×àìä ìºí㺠÷ ºãºõã¿é, çýýëä¿¿ëýõ
÷ ¿ã¿é. Òýð íîîñûã ÷àìààð õóðààëãàõ õºëñèéã áè ºðºí人 ñóóòãàæ àâíà.
Ìýäýâ ¿¿, õàð òýíýã ìèíü!
Äàìäèí- Òà ÷èíü õ¿íèéã ºðºâäºõ ñýòãýëã¿é ÿàñàí ìóóõàé õ¿éòýí
äîòîðòîé àìüòàí áý?
Ñàâèí- Þó ãýíýý? ×è áàñ íàìàéã õàðààõ ñàíààòàé ãýæ õýëýýä Äàìäèíã
ºøèãëºâ.
XV
¯äèéí íàð òººíºæ, ¿õýð îîäîãíîíî.
Âàñèëüåâ, Äàìäèí õî¸ð íîîñ õóðààæ ÷ºëºº çàâã¿é àæèëëàæ áàéíà.
Äàìäèí íýã òîì áîîäîëòîé íîîñûã ºðãºæ ìºðºí äýýðýý òàâèõ ãýýä
äààñàíã¿é. Ò¿¿íèéã õàðæ áàéñàí Âàñèëüåâ áîîäîëòîé íîîñûã Äàìäèíä
ºðãºæ ºãíº.
Äàìäèí, Âàñèëüåâûã ýðãýæ õàðààä òàëàðõàí èíýýíý. Âàñèëüåâ áàñ
èíýýâ.
Óðò õ¿ðýí äààâóó áîøèíçòîé ýðýýí àë÷óóðààð òîëãîéãîî áîîñîí Íèíà,
äàíõòàé öàé áàðüñààð Âàñèëüåâûí äýðãýä èðæ òºìºð àÿãàíä öàé õèéæ ºãíº.
Âàñèëüåâ öàéã çàëãèëààä õºëñºº àð÷èæ – Äàìäèí àà, íààø ñóó, þì óó
ãýâ.
Äàìäèí, Âàñèëüåâ, Íèíà õî¸ðûí äýðãýä èðëýý. Íèíà Äàìäèíä öàé õèéæ
ºã뺺.
Äàìäèí öàéã çàëãèëààä äîîøîî õàðæ ñóóíà.
Âàñèëüåâ- Äàìäèí àà! ×è îäîî áîëòîë óóð ÷èíü ãàðààã¿é áàéíà óó? Ìàé
òàìõè òàò ãýæ îðîîñîí òàìõèà ºãºâ.
Äàìäèí òàìõèéã àâ÷, -Áè óóðëààã¿é áàéíà.
Âàñèëüåâ, Äàìäèíû ìºðºí äýýð àëãàäàæ: -Çà òýãâýë Íÿìààã öàé àâ÷èð÷
ºãñºíã¿é ãýæ ãîìä÷èõîîä õºìñ㺺 áóóëãààä áàéíà óó äàà ãýõýä Íèíà
÷àíãààð èíýýâ.
Äàìäèí è÷ñýí áàéäàëòàé òýäíèéã èíýýìñýãëýí õàðíà. Âàñèëüåâ
õºãæèëòýé㺺ð: -Õàðæ áàéíà óó? Øàíààãàà ìààæóóë÷èõæýý ãýõýä Äàìäèí,
õàöðûíõàà øàðõûã àëãààðàà èëæ õºìñ㺺 çàíãèäàí,
-Ñàâèí ãóàéí ºãñºí øàí áàéõã¿é þó?
Íèíà- Þó? Ñàâèí ãóàéí ºãñºí øàí?
Âàñèëüåâ- ßàõààðàà òýð âý?
107

Äàìäèí- Áè àæëûíõàà õºëñèé㠺㺺÷ ãýæ ãóéñàí þì.
Íèíà- ¯ã¿é áàñ õà÷èí þì. ×è íàäààð ýì ò¿ðõ¿¿ëýýðýé. Òýãýõã¿é áîë
õóâèëæ øàðõàëíà ø¿¿.
Äàìäèí óðòààð ñàíàà àëäàíà.
Âàñèëüåâ- ×è þó áîëîîâ? Íàäàä ãîìä÷èõñîí þì áèø áèç?
Äàìäèí- ¯ã¿é, ¿ã¿é.
Âàñèëüåâ- Òýãâýë þóíä ãóòàðñàí þì áý? Ãóòàð÷ ñóóõààð íóäàð÷ áîñ! ãýæ
õýëäýã áèø áèë¿¿. ×è ÿðü ë äàà.
Äàìäèí- Ààâ ìèíü ñóìûí çàíãèä çîäóóë÷èõààä, õàëóóí çóíààð øàðõòàé
õýâòýæ áàéãàà. Àëáàí òàòâàð òºëºõ áîëçîî ºíãºð÷èõººä ãóðàâ õîíîæ áàéíà.
Àæèë õèéæ ìºí㺠îëîõ ãýñýí áè àëãàí äýýðýý ñîõîð çîîñ ÷ áàéõã¿é. ßàíà äàà.
Íèíà- Òýãâýë àðãàã¿é ø¿¿ äýý õººðõèé!
Âàñèëüåâ- Àà, ÷è ÷èíü èéì ó÷èðòàé áàéñàí þì áèé. ×àìä òóñ áîëîõ àõ ä¿¿
áàéõã¿é þó?
Äàìäèí- Ãàíö íàãàö àõòàé. Òýð ìààíü óõààí ìóóòàé þì äàà.
Âàñèëüåâ- Ïàíç÷èí Ðàâäàí óó?
Äàìäèí- Òèéì
Âàñèëüåâ- ×àìä þó õýðýãòýé âý? Íàäààñ àâìààð þì áàéíà óó? Äàìäèí
òîëãîé ñýãñýðíý.
Âàñèëüåâ –Ìàé ýíý õýäýí ëàí ìºí㺠àâ!
Äàìäèí öî÷èí- ¯ã¿é ýíý ìºíãèéã ÷èíü õýçýý îëæ ºãºõ âý?
Âàñèëüåâ- Çà ÿàõ âý ÷è àâ÷ ë áàé. Äàðàà ó÷èð íü îëäîíî. Ñàâèí àéñóé.
Àæèëäàà îðü¸.
Äàìäèí, Âàñèëüåâûí ºãñºí ìºíãèéã ºâºðò뺺ä ãàéõàí çîãñîíî.
108
XVI
Íàð æàðãàæýý. Ãàë òîãîîíû ãýðýýñ Íÿìàà ãàð÷ èðýýä øîí äýýð ìîðèî
ýìýýëëýæ áàéñàí Äàìäèíã õàðëàà.
Íÿìàà Äàìäèí äýýð î÷èæ,
-×è õàà÷èõíà âý?
Äàìäèí- Áè õàðèëàà.
Íÿìàà- Á¿ð ¿¿?
Äàìäèí- Õààíààñ äàà. ×è ¿¿íèéã õàðæ áàéíà óó? ãýýä ºâðººñºº áîîäîëòîé
ìºí㺠ãàðãàæ ¿ç¿¿ëíý.
Íÿìàà- Ñàâèí ãóàéãààñ õºëñºº àâàà þó?
Äàìäèí- Ñàâèí íàäàä ìºí㺠ºãäºã ÷ ìºí õîë õýðýã. ªíºº Âàñèëüåâ ìààíü
ºãñºí þì ãýæ õýëýýä Íÿìààãèéí äóõ ðóó óíæñàí õýñýã ¿ñèéã õîéø íü èëýýä,
-×è ºíºº îðîé õàðèõã¿é þó? Áè äºõ¿¿ëýýä ºãüå ãýâ.
Íÿìàà- ªíºº îðîé çºí人 àæèëòàé. Ìàðãààø íºãººäðººñ ýäíèéä ãàäíààñ
îëîí çî÷èí èðýõ ãýíý. Èõ þì áýëòãýæ áàéíà.
Äàìäèí- ßìàð óëñ þì áîë?
Íÿìàà- Ìýäýõã¿é, îðîñóóä ë áîëîëòîé.
Äàìäèí- Çà òýãâýë ÿàõ âý. Áè ÿâúÿ äàà. Äàìäèí Íÿìààãèéí òîëãîéã
ýëãýíäýý íààí òýâýð÷ ¿íñýýä ìîðèíäîî ìîðäîí äàâõèëàà.

XVII
Ìîðèí äýë äýýð äàâõèæ ÿâàà Äàìäèí óëàì îéðòîõîä ò¿¿íèé àòèðàà
ñóóãààã¿é ºðãºí ìàãíàé, õºðñëºã áîð öàðàéä òàéâàí ò¿âøèí áàéäàë èëýðíý.
Ìîðèí äýýð õºíäëºí ñóóæ, çàìûí õàð àëõààãààð àëõóóëàí áîäëîãî áîëîí
ÿâàà ºðãºí õ¿ðýí öàðàé íü òîäîðíî.
Òîëãîéãîî áîîñîí óëààí òîðãîí àë÷óóðûí ¿ç¿¿ðèéã øàíàà ðóóãàà
óíæóóëæ, òàñ õàð ¿ñ íü ìàãíàé äýýã¿¿ðýý öàãèðàãëàñàí Íÿìààãèéí
èíýýìñýãëýæ áàéãàà öàðàé í¿äýíä íü çóðâàñ ¿çýãäýí ºíãºðíº.
Íÿìààòàé õî¸óëàà çóóçàé õîëáîæ äºðºº õàâèðàëäàí äàâõèëäàæ áèå
áèåèéã õàðàí èíýýëäýæ ÿâàà íü ¿çýãäýí ºíãºðíº.
Äàìäèí, ñàíàà àëäàæ ãýíýò äºðººí äýýðýý áîñîîä ÷¿¿ ãýæ óõàñõèéí
äàâõèõàä îðîñ õóäàëäàà÷íû ãóðâàí ãýð õàðàãäàíà. Ìîðèíû óÿàí äýýð îðîñ
ýìýýëòýé, õºëñ íü äàãòàðøèæ õàòñàí òóðàíõàé öàãààí, õ¿ðýí ç¿ñìèéí õî¸ð
ìîðü óÿàòàé áàéíà.
Äàìäèí óÿàí äýýð áóóëàà.
Øóóäàéòàé, øóóäàéã¿é íîîñ õóðààñàí áàðààíû äýðãýä ìîäîí ãýðòýé,
ãàð áóó òàøààíäàà ç¿¿ñýí, ãàíäìàë íîãîîí ºìä öàìöòàé, íàâòãàð íóðóóòàé
îðîñ äàðãà, ñýëýì ç¿¿æ âèíòîâ áóó ¿¿ðñýí ºíäºð íóðóóòàé óðò õ¿ç¿¿òýé
îðîñ öýðýã õî¸ðûí äýðãýä Âàñèëüåâ õ¿ëýýñòýé õýâòýæ áàéãàà íü Äàìäèíû
òàéâàí öàðàéã õóâèðãàí ººð÷èë뺺. Äàìäèí ãàéõàí õàðíà.
Âàñèëüåâûí õàëèìàã íü ºðâèéæ, í¿¿ð íü ÷èíýðýí óëàéñàí áàéíà.
Îðîñ öýðýã, Âàñèëüåâûí ãàðûí õ¿ëýýñèéã ÷àíãàëààä áîñîõîä, îðîñ äàðãà
Âàñèëüåâèéí áºãñ ð¿¿ ñàâõèí ãóòëààð ºøèãëºæ,
-×è ìóó çîëèã èíãýýä áèäíèé ãàðààñ õýçýý ÷ ãàð÷ ÷àäàõã¿é ãýæ
óóðòàéãààð õýëýâ. Òýäíèé õàæóóä áàéñàí Ñàâèí, îðîñ äàðãûí ººäººñ
áÿëäóó÷ëàí èíýýæ,
-Ýíý ÷èíü îðãîäîë þì áèç äýý ãýíý.
Îðîñ äàðãà, óóðòàéãààð,
-Ýíý ìóó ÷èíü óëààíòíû òàãíóóë ãýâ.
Ñàâèí, ãýìøñýí ìàÿãòàé øàçóóðàà çóóæ, õîðññîí öàðàéãààð: -Ýíý ÷èíü
òèéì ìóó îðãîäîë áàéñàí þì áèé ãýýä ºøèãëºõ ãýýä óõàñõèéíý.
Í¿¿ðýí äýýã¿¿ð ¿ñ íü ñýãñèéí á¿òýýñýí Íèíà ¿ñýý õîéø íü èëæ óéëàí,
Âàñèëüåâèéí õ¿ëãèéã òàéëàõ ãýæ îðîëäîõîä Ñàâèí ºøèãëºíº. Íèíà
Ñàâèíãèéí õºëèéã òýâýð÷,
-Òà òóñëàà÷! Áè îäîî ÿàíà ãýæ óéëíà.
Ñàâèí Íèíàã ò¿ëõýæ îðõèîä õîëäîæ çîãñîíî. Íèíà òýð ÷èãýýðýý ãàçàð
äýýã¿¿ð ìºëõºæ îðîñ äàðãàä îéðòîîä,
-Íî¸í äàðãà àà, òà ¿¿íèéã òàâèà÷! Áè ¿¿íèéã ÿâóóëàõã¿é ãýíý.
Îðîñ äàðãà òîëãîé ñýãñðýí õîðñîëòîéãîîð õÿëàéíà.
Íèíà- Áè ¿¿íòýé õàìò ¿õíý ãýæ õàøãèðàõàä õàæóó äàõü öýðýã íü Íèíàã
áóóíûõàà áºãñººð öîõèõ ãýæ ñ¿ðòýé äàëàéíà.
109

XVIII
-Õ¿¿å áîëèî÷ ãýæ áàðààíààñ õîëã¿é çîãñîæ áàéñàí Íÿìàà ÷àíãààð
õàøãèðàí áàðõèðíà.
Õ¿ì¿¿ñ Íÿìàà ðóó ýðãýæ õàðíà. Íÿìààãèéí õàæóóä õºãøèí çàëóó õýäýí
õ¿í çîãñîíî. Òýäíèé äóíä áàéãàà Äàìäèí öî÷èí ãàéõñàí áîëîëòîé áàéãàà
íü òîìðîí õàðàãäàíà.
Äàìäèí õàæóóäàà áàéãàà ºâãºíèé õàíöóéíààñ òàòàæ: -Ýíý õî¸ð ÷èíü
öàãààí óó, óëààí óó?
ªâãºí- Àé ìýäýõã¿é, õî¸óëàà ë øàð þì áàéíà.
Äàìäèí- Òýãâýë Ñàâèí þó ãýæ òýð õî¸ðûí òàëä îðîîä áàéãàà þì áý?
Äàìäèí õîðññîí ñýòãýëýýð õºìõèé㺺 çóóæ: -Îëîí íîõîé íýãèéã áàðüæ
èääýãýýñ áèø, îëîí õ¿í íýãèéãýý áàðüæ èäýõ ¸ñã¿é þì ãýæ àìàí äîòðîî
õýëýýä, òýñýæ ÿäàí èéø òèéøýý õàðàí àðãà çàì ýðñýí áàéäàëòàé áàéíà.
XIX
Îðîñ äàðãûí í¿¿ð äýýð Äàìäèíãèéí í¿ä ýãöëýí òóñàâ.
Îðîñ äàðãà, ñ¿ð ¿ç¿¿ëýõ ãýñýí øèã õî¸ð ãàðàà õóìõèí çîãñîæ,
-Ýíý ìóó îðãîäëûã àâ÷ ÿâíà. Òà íàðûí ìîðèíû íýãèéã àâíà äàà ãýýä
òîéðîí çîãññîí õ¿ì¿¿ñèéã ýðãýí òîéðîí õàðíà. Ýíä ñóóæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí
çàðèì íü àéñàí, çàðèì íü óóð õèëýí áàäàðñàí áàéäàë èë.
Îðîñ öýðãèéí äàðãà- Òýð òàðãàí çýýðä ìîðèéã àâààä èð! ãýæ öýðýãòýý
òóøààë ºã÷ Äàìäèíãèéí ìîðèéã çààíà. Äàìäèíãèéí óóð îìîã áóöàëñàí õàð
í¿ä óëàì òîìîð÷, öàðàé íü ýðñ õóâèð÷ áàéíà.
Îðîñ öýðýã ÿâæ, Äàìäèíãèéí çýýðä ìîðèéã óÿàíààñ òàéëæ àâààä,
õ¿ëýýñòýé Âàñèëüåâèéí äýðãýä àâ÷ðàâ.
Îðîñ öýðãèéí äàðãà: -Íààä ìóó îðãîäëîî ýíý ìîðèí äýýð ìîðäóóëààä ÿâ
ãýýä ººðºº ÿâàõààð áýëòãýíý.
Îðîñ öýðýã- Áîñ ãýæ Âàñèëüåâèéã ºøèãëºíº. Âàñèëüåâ áîñíî.
Îðîñ öýðýã- Õ¿¿å, íýã õ¿í õ¿ðýýä èð! Ýíý ìóóã ýíý ìîðèí äóóð
ìîðäóóëàëöààä àëü ãýíý.
Óóð õèëýíãýý áàðüæ ÿäàí çîãñîæ áàéñàí Äàìäèí, í¿äýý èðìýí áóñàä
õ¿ì¿¿ñòýý äîõèî ºãººä óõàñõèéí, îðîñ öýðãèéí äàðãà, öýðýã õî¸ðûã áàðüæ
àâàâ.
Äàìäèí- Îäîîõîí áóó ñýëìèéã íü ñàëãàæ àâààä õ¿ë ãýâ. Òýð äîðîî áóó
çýâñãèéã ñàëãàí àâ÷ òýð õî¸ðûã õ¿ëýõ çàâñàð Äàìäèí Âàñèëüåâèéí õ¿ëãèéã
òàéëæ àâààä,
-×è îäîî áóøóóõàí õîëä. Íààä ìîðèî óíààä ÿâ.
Âàñèëüåâ- Èõ áàÿðëàëàà. Áè ÷àìàéã õýçýý ÷ ìàðòàõã¿é. Íèíàã ÷è
àðãàëàõûã áîäîîðîé.
Âàñèëüåâ Äàìäèíãèéí çýýðä ìîðèí äýýð ìîðäîæ õàð õóðäààðàà äàâõèíà.
110

ÕÕ
Ýãö íóðàíãè óóëûí áýëä ãóðâàí ìîðüòîé õ¿í ÿâæ õàðàãäàíà. Ìîðèí
çàìûí íààä òàëä èõ ºíäºð ýðýã õàðàíõóéëàí ¿çýãäýíý.
Äàìäèíãèéí öàðàé äýëãýö ä¿¿ðýí òîìîð÷ ìîíãîë õóó÷èí ýìýýëòýé
ìîðèíû îëìûã ÷àíãàëæ óðò õîðìîéòîé ïëàòüå äýýð òîìäñîí õºâºíòýé
öàìö ºìñºæ, íàðèéí äààâóó á¿ñëýí, çóçààí äààâóó àë÷óóðààð òîëãîéãîî
áèò¿¿ îðîîñîí Íèíàä ºãººä ìîðèí çàìûã çààæ,
-Çà òà õî¸ð ýíý çàìààð îðîîä ÿâíà ø¿¿ ãýõýä ìîðèíûõîî îëìûã ÷àíãàëæ
áàéñàí Íÿìàà:
-Òýð ýðýãíèé ÷èíü ºìí¿¿ð, íàìãèéí õààãóóð ãàðàõ âý?
Äàìäèí- Áè òà õî¸ðûã íàìàã ãàðãàæ ºãíº. Öààøàà çàì öàãààí.
Íÿìàà- ×è òýãýýä õàðèõ óó?
Äàìäèí- Òýãíýý. Áè ãýðýý í¿¿ëãýæ ýöýã ýõ õî¸ðûãîî àéë àìüòíû äóíä
îðóóë÷èõààä íýã òèéøýý çàéëàõûã áîäíî. Õàðèí íàìàéã ñóðâàë ìýäýõã¿é ë
ãýäýã þì ø¿¿. Íÿìàà äóóã¿é äîîøîî õàðàí çîãñîíî.
Äàìäèí- Çà ýðòõýí ÿâ. Áèòãèé äàâõèàðàé. ×è öààäõàà ìýäýæ áàéãàà áèç
äýý.
Íÿìàà- Òèéì ýý ãýæ òîëãîé äîõèí Íèíàã õàðíà. Íÿìàà, Íèíàä ìîíãîë
äýýë ºìñãºæ, á¿ñèé íü îðîîí á¿ñýëæ ºã÷ áàéñíàà,
-Çà îäîî ìèíèé òîîðöãèéã ºìñ÷èõ. Òýãâýë õýí ÷ õàðñàí ìîíãîë õ¿¿õýí
ãýæ õàðíà. Âàñèëüåâ ÷ òàíèõã¿é áàéæ ìàãàäã¿é ø¿¿.
Äàìäèí- Âàñèëüåâ Íèíàã ÿàæ ÷ ç¿ñýý õóâèëãàñàí òàíèõ áàéõ àà. Äàìäèí,
Íÿìàà, Íèíà íàð èíýýëäýíý.
Äàìäèí- äýìèé ÿðèàãààð ÿàõ âý ÿâöãààÿ. Íèíàã ñóãàäàæ ìîðäóóëíà.
Çà Íèíà ìèíü ñàéí ÿâààðàé. Óäàõã¿é óóëçúÿ.
Íèíà- Èõ áàÿðëàëàà. Áàÿðòàé ãýýä õîîëîé íü çàíãèð÷ í¿äýíä íü íóëèìñ
ã¿éëãýíýíý.
Äàìäèí- Õººðõèé ìèíü, ÿìàð 纺ëºí ñýòãýëòýé þì áý äýý. Çà Íèíà
ìèíü áèòãèé çîâ. Âàñèëüåâ óäàõã¿é ÷èíèé õîéíîîñ õ¿ðýýä î÷íî. Äàìäèí
Íèíàãèéí ìîðèíû öóëáóóðûã Íÿìààä ºã÷,
-Çà ÷è õºò뺺ä ÿâ ãýíý.
Ìîðèí òºâºð㺺í ãàð÷, çàìûí öàãààí òîîñ ìàíàëçàí Äàìäèí, Íÿìàà,
Íèíà ãóðâûí äàâõèæ ÿâàà íü á¿äãýðñýýð ºíäºð ýðãèéí ýõýýð äàëä îðíî.
ÕÕI
Òýíãýð öýëìýã, íàðàí ¿ä õýâèéæýý. Øèã¿¿ îé ìîäòîé óóëûí íàðèéí
çºðºã çàìààð õî¸ð ìîðüòîé õ¿í õîéò ç¿ãèéã ÷èãëýí ÿâæ áàéõàä òýäíèé
öààíà àëñàä õàðàãäàæ áàéãàà ñàðóóë õºíäèé ñýòãýëä óëàì óóæóóõàí
ñàíàãäàíà.
Õî¸ð ìîðüòîé õ¿í îéðòîí òîìîð÷ õàðàãäàõ íü Íÿìàà Íèíà õî¸ð àæýý.
Íÿìàà øàíàà ðóóãàà óíæñàí, òîîðöãèéíõîî óëààí öàöãèéã àð ðóóãàà
ýðã¿¿ëýí õàÿàä,
Íèíà àà, ÿäàð÷ áàéíà óó? Áóóæ àìðàõ óó?
111

Íèíà- ¯ã¿é ºíººõ õ¿ëýýñòýé áàéñàí öýðã¿¿ä ÷èíü áèäíèé õîéíîîñ
õ¿ðýýä èðýõ þì áèø áàéãàà äàà? ãýæ õýëýýä ñàíàà àëäàâ.
Íÿìàà- Õààíààñ äàà, ìàíàé íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ òýðíèé ÷èíü ìàðãààø ºã뺺
íü Ñàâèíòàé íü õàìò Óëèàñòàéí õÿçãààð ðóó õ¿í äàãóóëàí õ¿ðã¿¿ëíý ãýæ
áàéíà áèëýý.
Íèíà- Çà òýãâýë ÷ ÿàõ âý, õàðèí Ïåòð ìààíü çàìäàà þó áîëæ ÿâàà áîë.
Íÿìàà- Îäîî ÷ áàðàã õ¿ðýõ ãàçðàà äºõºæ ÿâàà áèç äýý. Îé ìîäòîé óóë
¿ðãýëæëýí ÿíç á¿ðèéí øóâóó äîíãîäîí ¿íýõýýð ñýòãýë óÿðíà.
Íÿìàà æààõàí äóóã¿é ÿâñíàà,
-Þì áîäîæ ä¿íñèéãýýä ÿàõ âý, õî¸óëàà äóó äóóëàõ óó? Íèíà èíýýä
àëäàæ,
-Òýãüå òýãüå.
Íÿìàà- Õýí äóóëàõ âý?
Íèíà- Õî¸óëàà äóóëúÿ. Áè íóòãèéí äóóã äóóëúÿ, ÷è íàìàéã äàãààä
äóóëààðàé ãýýä õîîëîéãîî çàñàæ îðîñ àðäûí äóó äóóëíà.
112
ÄÓÓÍÛ ¯Ã
ÒÎ ÍÅ ÂÅÒÅÐ ÂÅÒÊÓ ÊËÎÍÈÒ
Òî íå âåòåð âåòêó êëîíèò,
Íå äóáðàâóøêà øóìèò
Òî ìîå ñåðäå÷êî ñòîíåò
Êàê îñåííèé ëèñò äðîæèò
ÝÍÝ ÍÀÂ×ÈÉà ÑÀËÕÈ ÕªÄªËêªÃ¯É
Ýíý íàâ÷èéã ñàëõè õºäºë㺺ã¿é
Ýãýëã¿é ýíý íü öàðñàí îéí ÷ øóóãèàí áèø
Íàìàéã çîâîîñîí ç¿ðõ ìèíü
Íàìðûí íàâ÷ øèã ÷è÷èðíý
Íÿìàà (õºãæèëòýé èíýýæ) -×è ÷ ñàéõàí äóóëäàã þì áàéíà ø¿¿.
Âàñèëüåâ ñîíñâîë ÿàñàí èõ áàÿðëàõ áîë äîî.
Íÿìàà Íèíà õî¸ð õºãæèëäºí èíýýæ, ìîðèî òàøóóðäàí õàòèðóóëíà.
ÕÕII
Ãýíýò ìîä äóóãàð÷ çàìûí õàæóóãààñ ÿíçàãàà äàãóóëñàí áîð ãºðººñ
óõàñõèéí äàâõèõàä Íèíàãèéí óíàæ ÿâñàí ìîðü áóñãàí îãëî õàðàéæ, Íèíà
îé÷èõ øàõíà.
Íÿìàà òýâäñýí öàðàéòàé,
Ýìýýëèéíõýý á¿¿ðýãíýýñ ñàéí áàðü! ãýæ õàøãèðàí Íèíà ðóó äàâõèí
î÷èæ öóëáóóðààñ íü ø¿¿ðýí àâààä çýðýãöýí çîãñîíî. Ìîðü íü ãºðººñíèé ç¿ã
õàðæ õàìðàà òà÷èãíóóëæ ÷èõýý õóëìàëçàí ¿ðãýñýí õýâýýð îìãîëîí ÿíçààð
çîãñîíî. Íÿìàà ìîðèíîîñ áóóìàãö Íèíàã ò¿øèæ áóóëãàíà.
Íÿìàà ìîðèî ÷ºäºðëºæ, Íèíàãèéí ìîðèéã õ¿ç¿¿íýýñ íü óÿàä, òàøàà
ðóóãàà äàðàí, ÿðâàéí çîãñîæ áàéãàà Íèíàã îéí çàõûí ìîäíû ñ¿¿äðèéí
íîãîîí äýýð ñóóëãàí,

-ßàæ áàéíà?
-Íèíà óÿàòàé ìîðüä äýýðýý î÷îîä ìîðèíûõîî ýìýýëèéã àâ÷ èðýýä Íèíàä
òîõìîî äýâñýæ, ýìýýëýýðýý äýð òàâüæ ºãºâ.
Íèíà õýñýã çóóð õýâòýýä ¸îëæ ýõëýâ.
Íÿìàà ñàíàà çîâæ,
-ªâ人ä ë áàéíà óó?
Íèíà òîëãîé äîõèíî.
Íÿìàà- Íèíàãèéí óíàæ ÿâñàí çýýðä ìîðèéã ÷ºäºðëºæ îðõèîä, ýìýýëòýé
ìîðèî óíàæ äàâõèâ.
ÕÕIII
Á¿ðýíõèé áîëæýý. ׺äºðòýé ìîðèíû õàæóó äàõü ìîäíû ¸ðîîëä Íèíà
óíòñàí áîëîëòîé ãàíöààðàà õàðàãäàíà.
Òýíãýðò ìýð ñýð îäîä ãÿëàëçàí, ìîðü õàðñàí ç¿ã á¿ð òèéøýý ÷èõýý
ñîðòîëçóóëàí ¿ðãýõ øèíæòýé çîãñîíî.
Íàì óíòàæ áóé Íèíàãèéí íèìãýí öàãààí öàðàé òîäðîí õàðàãäàíà.
Çàéäàí ìîðèîð õàð õóðäààðàà äàâõèí èðæ áàéãàà Âàñèëüåâûí ºìíººñ
Íèíà õ¿¿õäýý òýâðýí î÷èæ, òýâðýëäýí óóëçàæ áàéãàà íü Íèíàãèéí í¿¿ðýí
äýýð òóñíà.
Íèíà öî÷èí ñýðýâ. Ñàðòàé òóíãàëàã áîëîâ÷ ìîäíû ñ¿¿äýðò õàâ
õàðàíõóé. Íèíàãèéí äýðãýäýýñ áîññîí áîð ãºðººñ¿¿ä ¿ðãýí ã¿éõ íü ñàðíû
ãýðýëä òîäõîí õàðàãäàíà. Íèíà àéí ÷è÷èð÷ áîñëîî. ׺äºðòýé ìîðèíû
õàìàð òà÷èãíàí äóóãàðíà. Ãýíýò àëñààñ ìîðèí òóóðàé òà÷èãíàæ, ìîðüòîé
õ¿í èðæ ÿâàà ÷èìýý ãàðíà. Äîìáîòàé öàé áàðüñàí Íÿìàà èðæ, Íèíàãèéí
äýðãýä áóóâ.
ÕÕIV
Ñàìáóóãèéíõ øèíý áóóäàë äýýð í¿¿í áóóæ Ñàìáóó ìîä òóëàí ÿâæ,
Äàìäèíòàéãàà õî¸óëàà ãýðýý áàðüæ áàéíà. Ãàäàà íü ìîäîí òýðýãíýýñ óÿàòàé
õî¸ð ¿õýð, ýìýýëòýé ãàíö ìîðü òóøààòàé áàéíà.
Ãîëîîñ ìîäîí õàâ÷ãààð óñ ¿¿ð÷ ÿâàà ýìãýí ßíæèí òîäðîí õàðàãäàíà.
ßíæèí áàðüæ ÿâñàí øàíàãààðàà äîõèî ºã÷ áàéãààã Äàìäèí àæèãëàí
õàðààä,
-Ààâàà õ¿í èðæ áàéõ øèã áàéíà. Ýýæ äîõèî ºãººä áàéíà ãýõýä,
Ñàìáóó òýð ç¿ã õàðæ áàéñíàà,
-Îñîëã¿é òèéì áîëëîî. Îäîî çóãòààãààä äýìèé. Ìîðèî òàâèàä àäóó ðóó
õºº÷èõ. ªºðºº íýã þìàíä íóóãäàõûã áîä! Äàìäèí ã¿éí î÷èæ ìîðèíûõîî
ýìýýëèéã àâ÷ àäóó ðóó íü õººãººä ººðºº õóó÷èí òîì õóíçàí àðàãíû þìûã
àñãàæ îðõèîä äîòîð íü îðîâ. Ñàìáóó, àðãèéã ¿ñòýé äýýëýýð á¿òýýæ äýýð íü
ã¿íãýðâààòàé áóðõíàà òàâèëàà.
113

114
ÕÕV
Ãîëûí õîéò òàëûí õºòºë äýýã¿¿ð õî¸ð ìîðüòîé õ¿í äàâõèí ãàð÷ èðýýä
Ñàìáóóãèéíõ ðóó øóóä ÷èãëýí àéñóé. Ñàìáóó õóíçàí àðàãíààñ ãàðãàñàí äýýë
õóâöñàà áîîæ ñóóíà. ßíæèí ìóó øèðìýë øèðäãýý íºõºæ áàéâ. Õî¸ð ìîðüòîé
õ¿í Ñàìáóóãèéí ãàäàà äàâõèæ èðëýý. Ñóìûí çàíãèéí øàäàð õèà Ñàíäàã
ìîðèí äýýðýý õºíäºëäºí çîãñîíî.
Ñàìáóó –Õèàãòíû àìðûã ýðüå.
Ñàíäàã- Àà òà ìóóñàéíóóä ýíä í¿¿ãýýä èð÷èõñýí áèé. Ìóó õ¿¿ ÷èíü õàà
áàéíà?
Ñàìáóó- Õèàòàí ìèíü, ìàíàé õ¿¿ íîîñíû îðîñûíä àæèë õèéæ áàéãàà.
Ñàíäàã- Àà òèéì áèé. ×è áóçàð øèíãýñýí ìóó õ¿¿ãýý ÿìàð õýðýã õèéãýýä
õàà ÿâààã ìýäýõã¿é áàéíà ãýíýý. Çàëüòàé ìóó çºíºã. Õîíãîíû ìàõàà óðóóëñàí
÷èíü îäîî áàãàäààä áàéãàà áîë äàõèàä óðíà äàà ÷àìàéã.
ßíæèí- ªðøºº õèà ãóàé ãýæ ìºðãºí óéëíà.
Ñàíäàã- Ýíý ìóóñàéí àâäàð ñàâûã íýãæèæ ¿ç ãýæ äàãàëäàí ÿâàà çàðëàãàä
òóøààíà.
Çàðëàãà ýíä òýíä áàéãàà ýñãèé á¿ðýýñýí äîîãóóð õàðæ àâäðûí íü òàãèéã
àâ÷ ¿çýýä õóíçàí àðàãíû äýðãýä î÷èæ, íýã ºøèãëºæ ¿çýýä óóäëàõ ãýñíýý äýýð
íü áàéãàà áóðõíûã õàðæ çàëáèðàí öààø ÿâæ õèàãèéí õàæóóä î÷èâ.
Çàðëàãà- Þó ÷ àëãà õèàòàí ìèíü.
Ñàíäàã, Ñàìáóó ðóó òàøóóð äàëàéæ,
-×è íóó÷èõñàí þì áèø áèç. ¯ã¿é åð íü ÷è ÿàãààä îäîî áîëòîë àëáàí
òàòâàðàà òºëäºãã¿é áèëýý.
Ñàìáóó- Õèàòàí ìèíü ÿäóó áîîë áè òºëñºí ø¿¿ äýý.
Ñàíäàã- Õýçýý, õýí àâàà÷èæ ºãñºí þì áý?
Ñàìáóó- ªíãºðñºí ñàðûí õóó÷äààð ìàíàé ä¿¿ Ðàâäàí àâàà÷èæ òóøààñàí.
Ñàíäàã- íóäàðãà Ðàâäàí òà íàðûí ìºíãèéã òºëºõ áàéòóãàé çàíãèàñ ãààíñ
õóäàëäàæ àâààä õýäýí ëàí ìºíãºíèé ºðòýé ë áóöñàí ø¿¿ äýý.
Ñàìáóó- Àðàé ºãººã¿é þì áèø áàéãàà äàà. Äààí÷ òýãýõ ãýæ áàéõ óó äàà.
Ãàçàð äýýð ãàíö òºðºë ìààíü òýð ø¿¿ äýý.
Ñàìáóóãèéí ãàéõàí øàíàëñàí í¿ä òîìîîð õàðàãäàæ òýð õàðö äóíä õèà
Ñàíäàã çàðëàãûí õàìò öààø äàâõèæ ÿâàà íü á¿ðýëçýí ºíãºðºâ.
ÕÕVI
Íàëãàð íàìðûí íýãýí ºäºð æèãäõýí íîãîîòîé óóäàì õºíäèéä õýäýí õîíü
áýë÷ýýðëýí áàéíà.
Õîíèíû õàæóóä ìîðèî ñóë òàâüæ, þì î¸æ ñóóãàà Íÿìàà òîäðîí òîìîðíî.
Òàìõèíû óóòàí äýýð óãàëç î¸æ áàéãàà Íÿìàà íàìóóõàí 纺ëíººð äóó
àÿëíà.
Äóóíû ¿ã:
Ñààí õýýòýé òîðãî áàéíà õº
Øàãëàæ î¸ñîí óãàëç áàéíà õº
Ñàíàà ñýòãýë õî¸ðòîî

×àìàéãàà áîäîæ õàòãàñàí þì õº
Öýöãýí õýýòýé òîðãî áàéíà õº
Æèðèéëãýæ î¸ñîí óãàëç áàéíà õº
Ç¿ðõ ñýòãýë õî¸ðòîî
×àìàéãàà áîäîæ õàòãàñàí þì õº
ÕÕVII
Óóäàì õºíäèé㺺ñ ìîðüòîé õ¿í Íÿìààã ÷èãëýí àéñóé õàðàãäàíà.
Ìîðüòîé õ¿í îéðòîí òîìðîâ. Öàãààí ýñãèé òîîðöãîî õýëòãèé òàâüæ,
äààëèìáàí äýýëýý õººðãºí á¿ñýëæ, ìîðèí äýýðýý õàæóóëäàí ñóóñàí
Äàìäèíãèéí öàðàé òîäðîí õàðàãäàíà.
Íÿìàà î¸æ áàéñàí þìàà ýâõýæ ºâºðò뺺ä áèåý òºâ áîëãîæ èíýýìñýãëýí
çîãñîíî.
Äàìäèí Íÿìààãèéí äýðãýä èðæ áóóâ.
Äàìäèí- Ñàéí óó?
Íÿìàà- Ñàéí, ÷è ãýðýýñýý èðýâ ¿¿?
Äàìäèí- Òýãëýý
Íÿìàà- Ààâ ÷èíü ÿàæ áàéíà?
Äàìäèí- Ãàéã¿é, îâîî ºíäèéæ, áîñîæ ñóóõòàé áîëîîä áàéíà.
Íÿìàà- ×è îäîî òýãýýä õàìààã¿é ÿâæ áîëîõ þì óó?
Äàìäèí- Óðüä øºíº ãýðòýý èðñýí, îäîî èíãýýä ÿâëàà.
Íÿìàà- Õààøààãàà?
Äàìäèí- Á¿ð õîë ãàçàð.
Íÿìàà- Õýçýý èðýõ âý?
Äàìäèí- ×óõàì õýäèéä èðýõýý ìýäýõã¿é áàéíà. Ìàðòñàí ºíººõ Íèíà
ìààíü ÿàæ õ¿ðñýí áý?
Íÿìàà- Èõ ñàéí ÿâæ õ¿ðñýí. Öààø íü Ñ¿ðýí ãóàé ººðºº Íèíàã äºõ¿¿ëæ
ºãºõººð äàãóóëààä ÿâñàí. Äàìäèí Íÿìûí ãàðààñ áàðüæ õàéðëàñàí
ñýòãýëýýð,
-Áè îäîî ÿâëàà. ×àìòàé óóëçàõ þìñàí ãýæ áîäîæ èðñýí þì, áàñ íýã
õýðýã á¿òýâ. ªºð ÷ þó ãýæ õýëýõ âý äýý. Õýëáýë ÷ õýëýõ þì èõ ë áàéíà. Çà
äàðàà áîëü¸ äîî.
Íÿìàà- Õýë ë äýý ãýæ áàÿðòàéãààð èíýýíý.
Äàìäèí- Äàðàà õýëüå. Íàìàéã ¿¿ãýýð ¿çýãäñýí ãýæ õýíä ÷ õýëæ
áîëîõã¿é ø¿¿.
Íÿìàà- Çà ãýæ òîëãîé äîõèíî.
Äàìäèí- Áè ýðãýæ èðýýä ÷àìòàé çààâàë óóëçàíà. Ìóó ààâ ýýæ õî¸ðûã
ìèíü õàðæ áàéãààðàé ãýæ õýëýýä ÿâàõûã çàâäàíà. Íÿìàà õýëýõ ¿ãýý îëæ
ÿäñàí áàéäàëòàé î¸æ áàéñàí òàìõèíû óóòûã ºâðººñºº ãàðãàæ Äàìäèíä
ºãºâ.
Äàìäèí, ò¿¿íèéã àâ÷ Íÿìàà ººä õàëóóí õàéðûí ñýòãýëýýð õàðààä,
õóðóóíààñàà ìºíãºí áºã溺 àâ÷ Íÿìààãèéí äîëîîâîð õóðóóíä õèéâ.
Äàìäèíãèéí ýíãýð Íÿìàà òîëãîéãîî íààí äîîø õàðæ çîãñîíî.
115

116
ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ
ÕÕVØ
Õàâðûí ºäºð, öýëìýã òýíãýð, íàð ¿ä äºõæýý. Ìàë íü õîòíîîñîî
áýë÷ýýã¿é, õóðãà òóãàë íü óÿàòàé õî¸ð ãýð.
Áàðóóí òàëûí ãýðýýñ íýã õ¿í ãàð÷ èðýýä óÿàí äýýð áàéãàà ýìýýëòýé
ìîðèéã óíàæ çóãòàõàä, íºãºº ãýðýýñ áàðîíû öýðýã ãàð÷ èðýýä áóóäàæ
óíàãààí ýìýýëòýé ìîðèéã áàðüæ ýìýýëèéã àâ÷ õàÿàä, îðîñ ýìýýëýýðýý
ýìýýëëýí àëñûã ÷èãëýñýí äàðäàí çàìààð öàãààí òîîñ òàòóóëàí äàâõèàä
ÿâ÷èõàâ. Àâ÷ õàÿñàí ýìýýëèéí äýðãýä í¿¿ð àì íü áèò¿¿ öóñ áîëæ õ¿íäýýð
àìüñãààëæ áàéãàà èäýð ýðèéí äýðãýä ýõíýð ¿ñòýé çàëóó ýìýãòýé ã¿éí
òîëãîéãèé íü òýâðýí ÷àíãààð óéëæ áàéãàà íü ñîíñäîí íóëèìñ á¿ðõñýí òîì
õàð í¿ä íü õîðñëîîð ä¿ðýëçýíý.
Íýã ºâãºí èðæ òýð õ¿íèéã äàìæëàí áàðóóí òàëûí ãýð ð¿¿ ÿâæ áàéãàà
çóðàã äýýð “1921” ãýñýí òîî òîäîðíî.
ÕÕIÕ
Ñàÿûí ãóíèãò ýìýãòýé ãýðýýñ ãàð÷ èðýýä îâîîëãîîñòîé àðãàë ðóó î÷èæ
àðãàë õîðìîéëîîä áîñîæ èéø òèéøýý õàðæ áàéñíàà,
-Òà ìèíü ýý! ªíºº äýýðýì÷èä ÷èíü õ¿ðýýä èðëýý ãýæ õàøãèðàí,
õîðìîéëñîí àðãàëàà àñãààä ãýð ð¿¿ãýý ã¿éâ.
Ìîðèí òóóðàé òà÷èãíàí, õýäýí ìîðüòîé õ¿í äàâõèëäàí õîò àéëûí ãàäàà
èðëýý.
Öýíõýð ÷èñ÷¿¿ äýýë ºìñºæ õóðäàí áóó ¿¿ðñýí Äàìäèí õîòûí ç¿¿í
òàëûí æèæèãõýí áîð ãýðèéí ãàäàà èðæ ìîðèíîîñîî õàðàéí áóóæ ýñãèé
¿¿äýýð øàãàéæ õàðààä íºõ人 ýðãýí õàðæ,
-Õ¿í àëãà ãýâ.
Íýã öýðýã- Õ¿í áàéâàë ãàðààä èðýý÷ ãýâ.
Áàðóóí òàëûí ãýðèéí õàòàâ÷ààð íýã ºâãºí øàãàéñààð ãàð÷ èðýâ.
Äàìäèí- Àõ ãóàé áàðîíóóä õàà÷èâ?
ªâãºí- Òýð õºò뺺ð äàâñàí.
Äàìäèí- Îëóóë þì óó?
ªâãºí- Àðâàí õýäýí ìîðüòîé õ¿í.
Äàìäèí- Öºì áóó çýâñýãòýé áèç?
ªâãºí- Òèéì ýý, öºìººðºº áóóòàé þì áàéíà áèëýý.
Äàìäèí- Çà íºõ人 îäîîõîí õîéíîîñ íü õººå, ÿâöãààÿ ãýæ õýëýýä ÿâàõ
ãýòýë ¿¿äíèé õàòàâ÷ààð øàãàéí õàðæ áàéñàí ýìýãòýé ã¿éí ãàð÷ èðýýä,
-Òà íàð ÷èíü æóðàìò öýðýã ¿¿? ãýâ.
Äàìäèí- Òèéìýý.
Ýìýãòýé- Àâðàëò íºõºä ìèíü òóñëàà÷! ͺõðèéã ìààíü äîãøèí áàðîíû
äýýðýì÷èä áóóä÷èõààä ìîðèé íü áóëààæ àâààä ÿâ÷èõëàà. ͺõºð ìààíü ¿õýõ
ãýæ áàéíà ÿàäàã áèëýý.
Äàìäèí õàæóóäàà áàéãàà îðîñ öýðýã ð¿¿ õàðæ,

-Ýì÷ íºõºð ìèíü òà òóñëàà÷! Áèä òýäíèé õîéíîîñ õººå Îðîñ öýðýã
òîëãîé äîõèí ìîðèíîîñîî áóóâ.
ªâãºí ãàéõàæ,
-Òà íîìõîí áîðûí öýðýã ¿¿?
Îðîñ öýðýã èíýýæ,
-Òèéì. Áè íîìõîí áîðûí ýì÷.
ªâãºíèéã ¿¿äýý ºðãºæ ºãºõºä îðîñ ýì÷ ãýðò îðîâ.
ÕÕÕ
Ìîíãîë àðäûí æóðàìò öýðãèéí òàãíóóëûí àíãèéíõàí ãîëûí íîãîîí
òîõîéä áóóæ ¿äýëæ áàéâ. Íàð õóðöààð øàðæ ìîðüä ÿëààðõàíà.
Öýðã¿¿ä çàðèì íü ãîëûí íîãîîí øèðýã äýýð õýâòýí àìàð÷, çàðèì íü
áóóãàà àð÷èí ñóóöãààíà. Ãîëûí çàõàä ñóóãààä ãàð í¿¿ðýý óãààæ áàéãàà
Äàìäèí òîìðîí õàðàãäàíà.
Äàìäèí ºâðººñºº òîì ãýã÷èéí óëààí äóðäàí àë÷óóð ãàðãàæ í¿¿ðýý
àð÷èâ.
Õàæóóä íü ñóóæ áàéñàí öýðýã Äàø,
-Íààä àë÷óóðûã ÷èíü ýìýãòýé õ¿í ºãñºí þì øèã õàðàãäàæ áàéõ øèâ.
Äàìäèí- ßàæ áàéíà?
Öýðýã Äàø- ßàõ âý äýý, ÿíç íü ë íýã òèéì áàéíà. Àëèâ, ºãººä îðõèî÷, õýð
óðàí õ¿¿õýí þì. Áè õàòãàñàí öýöãèé íü ¿çüå.
Äàìäèí- Õ¿íä á¿¿ ¿ç¿¿ëýýðýé ãýñýí þì. Òýãýýä á¿ð õ¿¿õýíä äóðòàé ÷àì
øèã õ¿íä ¿ç¿¿ëæ á¿ð ÷ áîëîõã¿é.
Öýðýã Äàø- ßàíà ãýíýý ãýæ õýëýýä àë÷óóðû íü áóëààõ ãýæ óõàñõèéíý.
Äàìäèí áîñîí õàðàéí çóãòààíà. Äàìäèí öýðýã õî¸ð õººöºëäºæ ÿâàà íü
òîäîðíî.
ÕÕÕI
Öýðã¿¿ä ìîðüäîî áàðüöãààí ìîðäîõîä áýëõýí çîãñîöãîîíî.
Öýíõýð ÷èñ÷¿¿ äýýë äýýð õ¿ðýí òîðãîí õàíòààç ºìñºæ ìîäîí õóéòàé
áóó ç¿¿ñýí æóðàìò öýðãèéí äàðãà Ëóâñàí öýðã¿¿äèéí äóíä çîãñîæ òóøààë
ºã÷ áàéíà.
Ëóâñàí- Ýíý ãîëûí ýõíèé Ẻí øóãóéä õýñýã öàãààíòàí á¿ãæ áàéãàà
ñóðàãòàé áàéíà. Èíãýõëýýð ÷è íóòãèéí õ¿íèé áàéäëààð ÿâæ ÿìàð çýâñýãòýé
õè÷íýýí àìüä õ¿÷òýéã òàãíàæ ìýäýýä, ìàðãààø ºã뺺, áèäíèéã ãîë
ãàòëàõààñ ºìíº òîäîðõîé ìýäýý îëæ èð!
Äàìäèí- Ìýäëýý, äàðãà àà!
Äàðãà- Áîëãîîìæòîé ÿâààðàé, þìûã ÿàæ ìýäýõ âý
Äàìäèí- Çà äàðãà àà!
117

118
ÕÕÕII
Áóðãàñàí øóãóéí íàðèéí çàìààð Äàìäèí ìîðüòîé ÿâñààð õýñýã Ẻí
øóãóéã òîéðîí îðòîë,
-Çîãñ! ãýæ ÿã ºìíººñ íü áóó áàðüñàí íýã îðîñ öýðýã áîñîîä èðýâ. Äàìäèí
õààøàà ÷ õºäºëæ ÷àäñàíã¿é ìîðèíûõîî àìûã òàòàæ çîãñîâ.
Îðîñ öýðýã: -×è þóí õ¿í áý? ãýæ îðîñîîð àñóóíà.
Äàìäèí- Ìàë ýðæ ÿâíà. ׺äºðòýé õî¸ð ìîðü ¿çýãäýâ ¿¿? ãýæ
ìîíãîëîîð àñóóâ.
Öàãààí öýðýã òîëãîé ñýãñýð÷,
-Áóó? ãýæ îðîñîîð õýëýýä áóó òóëãàíà.
Äàìäèí- Ìîðèíîîñîî áóóæ ººðèéí õýëñíèéã ¿íýìø¿¿ëýõ ãýñýí
áîëîëòîé ëîøàäü åñòü ãýæ îðîñîîð àñóóíà. Îðîñ öýðýã òýð ¿ãèéã
ñîíñîîä ñýæèã íü óëàì èõ òºðæ ãàíö õóðóóãàà çàíãàæ, ø¿ãýë ¿ëýýíý.
Äàìäèíãèéí öàðàé õóâèð÷ õî¸ðõîí ¿ãíýýñ áóðóóäàâ ãýñýí áàéäàëòàé
çîãñîíî.
ªíäºð íóðóóòàé, ãàð áóó ç¿¿ñýí îðîñ áàãà äàðãà òýäýí äýýð ã¿éæ
èðýâ.
Öàãààíû äàðãà- Þóí õ¿í áý? Õàà õ¿ð÷ ÿâíà? ãýæ áàñ îðîñîîð àñóóâ.
Äàìäèí- ׺äºðòýé õî¸ð ìîðü ¿çýãäýâ ¿¿? ãýæ õàðèó àñóóâ. Õàðèëöàí
îãò îéëãîëöñîíã¿é.
Öàãààíû äàðãà, ýðãýæ õàðààä,
-Îð÷óóëàã÷èéã äóóä ãýæ öýðýãò òóøààë ºãºâ. ªíäºð íóðóóòàé öàãààí
öýðýã èðëýý.
Äàìäèí ò¿¿íèéã õàðìàãö Ñàâèíãèéí ãàäàà áàðüæ õ¿ëæ áàéñàí õî¸ð
öýðãèéí íýã ºíäºð íü ìºí áîëîõûã òàíèàä í¿¿ðýý áóðóóëàí çîãñîâ.
Öàãààíû äàðãà- Ýíý þóí õ¿í áý?
Îð÷óóëàã÷- ×è õàà÷èæ ÿâàà õ¿í áý?
Äàìäèí- Áè ÷ºäºðòýé õî¸ð ìîðü ýðæ ÿâàà õ¿í.
Öàãààíû äàðãà óóðëàí,
-×è ÿàñàí õýíýãã¿é àìüòàí áý?
-Íààøàà õàðààä ÿðü ãýæ çààìäàí öààø íü õàðóóëíà.
Îð÷óóëàã÷ ãàéõàí õàðæ áàéñíàà,
-Ýíý ÷èíü ºíºº ìèíèé ÿðüäàã îðãîäîë Äàìäèí ÷èíü áàéíà.
Öàãààíû äàðãà- ßìàð Äàìäèí?
Îð÷óóëàã÷- ßàãààâ. ªíºº áàãà äàðãà áèä õî¸ðûã Ñàâèíãèéí ãàäàà
áàðüæ õ¿ëäýã Äàìäèí ÷èíü.
Öàãààíû äàðãà- Àà òèéì áèé. ×è ýíý õ¿íèéã òàíüæ áàéíà óó? ãýýä
áóóãààðàà òîëãîé ðóó öîõèõ ãýæ óõàñõèéõýä ò¿¿íèéã õîðèãëîâ.
Äàìäèí òîëãîé ñýãñðýí –Íî¸íòîí ìèíü ºðøºº. Áè áîë òàâäóãààð
Áîãäûí õóâèëãààí Áàðîí æàíæèíä àçàðãààð àäóóãàà áàðüæ ºãñºí
Äîðëèã áàÿí ãýäýã íóòãèéí õ¿í, õóäàë ãýâýë èõ æàíæíû õàéðëàñàí
ìóòðûí ¿ñýãòýé ýíý õàéðöãèéã õàð ãýæ Äàìäèí ºâðººñºº òàìõèíû
ìºíãºí õàéðöàã ãàðãàí çàëáèð÷ àäèñ àâààä îðîñ äàðãàä ºãíº. Öàãààíû
äàðãà õàéðöãèéã àæèãëàí õàðæ,

-×àìä áàðîí ººðºº ºãñºí ¿¿?
Äàìäèí- Òèéì ýý. ªºðºº õàéðëàñàí þì. Íî¸íòîí ìàíàéä î÷èæ öàé
çîîãëîæ, ìîðü ìàëàà ñýëáýõ ¿ã¿é þó. Òàíòàé òàíèëöñàíû áàÿðò ãàð öàéëãàÿ
ãýæ ºâðººñºº õàäàã áàðèíà. Öàãààíû äàðãà õàäãèéã àâ÷ îð÷óóëàã÷ ðóó õÿëàéí,
-×èíèé í¿ä õàðàëãàí áîë÷èõæýý.
Îð÷óóëàã÷- ¯ã¿é äàðãà àà! Ýâ ýð¿¿ë.
Öàãààíû äàðãà- Ýíý æàíæíû ãàðûí ¿ñýã ìºí áàéãààã þó ãýæ áîäîæ áàéíà.
Îð÷óóëàã÷- Äàðãà àà! Ýíý íàìàéã õ¿ëñýí Äàìäèí ÿàõ àðãàã¿é ìºí, õóäàë
ãýâýë òà ¿¿íèéã òàíüäàã õ¿íýýñ àñóó.
Öàãààíû äàðãà- Õýíýýñ?
Îð÷óóëàã÷- ßàãààâ. Ýíý ãàçàð÷ õàð õ¿íýýñ àñóó.
Öàãààíû äàðãà- Ò¿¿íèéã äóóäàæ èð! Îð÷óóëàã÷ ÿâæ Ðàâäàíã äàãóóëàí èðíý.
Äàìäèí, Ðàâäàí õî¸ðûí í¿ä áèå áèåí äýýðýý óðàëäàí òóñíà.
Öàãààíû äàðãà- ×è ýíý õ¿íèéã òàíèõ óó?
Ðàâäàí- Òàíèíà.
Öàãààíû äàðãà- Õýí áý?
Ðàâäàí- Äàìäèí
Öàãààíû äàðãà- Óóðëàí õàøãèð÷ õºëºº äýâñëýí ýíý ìóó óëààíòíûã îäîîõîí
áàðüæ õ¿ëýýä ä¿¿æèëæ àë!
Öàãààí öýðýã, îð÷óóëàã÷ íàð Äàìäèíã áàðüæ õ¿ëíý.
ÕÕÕIII
Öàãààí öýðã¿¿ä ìàéõíàà áóóëãàí à÷èæ áàéíà. Òýäíèé í¿¿æ áàéãàà áóóäàë
äýýð ä¿¿æëýãäýæ àëàãäñàí ìîíãîë äýýëòýé õ¿ì¿¿ñ, ñóóíàãëàæ áàéãàà óòààí
äóíä á¿ðýëçýí õàðàãäàíà.
Ä¿¿æë¿¿ðèéí õàæóóä õýâòýý äºðâºí ìº÷ íü õ¿ëýýñòýé Äàìäèíû òîì õàð
í¿ä ä¿ðëýëçýí, æîðîî áîð ìîðèî îðîñ ýìýýëýýð ýìýýëëýæ áàéãàà Ðàâäàíã í¿ä
ñàëãàëã¿é øèðòýíý.
Öàãààíû äàðãà Ðàâäàíãèéí äýðãýä èðæ áàÿðòàé öàðàéãààð èíýýæ,
-Èõ ñàéõàí ìîðü. ×àìä ¿¿íèéã ºãüå. Ýíý áîë ìàíàé èõ æàíæíû ãàðûí
¿ñýãòýé ìºíãºí õàéðöàã, ìàíàé òàëä ¿íýí÷ýýð ç¿òãýñíèé ÷èíü òýìäýã áîëîã
ãýæ ºíººõ Äàìäèíãààñ àâñàí òàìõèíû ìºíãºí õàéðöãèéã ºãºâ. Ðàâäàí
õàéðöãèéã áºõèéí àâ÷ àäèñ àâààä ºâºðòëºâ. Äàìäèí í¿äýý òîì áîëãîí óóð
õèëýí áàäðóóëæ “Ìóó õàð óðâàã÷” ãýæ õàøãèðíà.
Öàãààí äàðãà Ðàâäàí ðóó õàíäàæ,
-×èíèé ä¿¿ èõ óóðëàæ áàéíà. ×è àõûí ¸ñîîð íýã àëãàäààä ºãºº÷. Òýãâýë óóð
íü ãàðíà áàéõ.
Ðàâäàí äîîøîî õàðàí çîãñîíî. Äàìäèí óëàì ìóóõàé õàðíà.
Öàãààí äàðãà- Ìàíàé íàéç èõ àéìõàé õóë÷ãàð àìüòàí þì. Ýíý çàëóóãààñ
èõ àéæ áàéõ øèã áàéíà. Çà áîëü. Õàðèí òàíèëûíõàà õîîëîéä óãëàñàí îëñíû
ãîãöîîã áóðóó õàðæ áàéãààä òàò÷èõ ñýòãýëòýé õ¿í áàéãàà þì. Ò¿¿íèé íü õàðúÿ
ãýæ õýëýýä Ðàâäàí ðóó õàðíà. Ðàâäàí ñºõðºí ñóóæ,
-Áè òýãæ ÷àäàõã¿é. Òà áîäîî÷! Ýíý ÷èíü ìèíèé ä¿¿ ø¿¿ äýý ãýæ óéëíà.
Öàãààíû äàðãà ó÷èðã¿é èíýýä àëäàæ, ä¿¿æëýýä ãýæ òóøààë ºãíº.
119

Äàìäèíûã îð÷óóëàã÷ ºíäºð öýðýã, ººð íýã öýðãèéí õàìò òîì ÷óëóóí äýýð
çîãñîîæ ä¿¿æë¿¿ðèéí îëñûã òîëãîéä íü óãëàâ. Äàìäèíãèéí õºë äîð áàéãàà
÷óëóóã ìóëò òàòàõ îëñíû ¿ç¿¿ðèéã Ðàâäàíä ºãºâ.
Ðàâäàí òîëãîé ñýãñðýâ.
Öàãààí öýðãèéí äàðãà Ðàâäàíä áóó òóëãàí,
-×è ìèíèé ºãñºí äîõèîãîîð ÷óëóó òàò ãýæ òóøààâ.
120
ÕÕÕIV
Áóó òàñõèéâ. Äîõèî ºãºõººð ãàðàà ºðãºæ áàéñàí öàãààí öýðãèéí äàðãà àð
ãýäýðãýý àëäðàí óíàâ. Óðà! õàøãèðàëäàí æóðàìò öýðýã óëààí öýðãèéí íýãäñýí
àíãèéí öýðã¿¿ä äàéðàí îðæ èðýâ. Áóó íèæèãíýí, öàãààíû öýðã¿¿äèéã ãàð
ºðã¿¿ëýí áàðüæ àâëàà.
Íýã óëààí öýðýã Äàìäèíãèéí äýðãýä äàâõèí èðæ ìîðèíîîñîî áóóí
õàðàéãààä õ¿ç¿¿íä íü óãëàñàí îëñûã òàñ îãòîëæ õ¿ëãèé íü òàéëíà.
Äàìäèí õýñýã çóóð óõààíã¿é õýâòýíý.
Óëààí öýðýã Äàìäèíãèéí òîëãîéã ºâºð äýýðýý òàâüæ,
-Äàìäèíàà, Äàìäèíàà ãýæ äóóäíà. Äàìäèí óõààí îðæ óëààí öýðýã ººä
õàðààä,
-×è Âàñèëüåâ óó äàà?
Óëààí öýðýã- Òèéì. Áè Âàñèëüåâ áàéíà.
Äàìäèí Âàñèëüåâ õî¸ð òýâðýëäýí ¿íñýëöýâ.
ÕÕÕV
Çóíû íàð óëàì õàëóóí áîëæ øàòíà. Òýíãýð öýëìýã áàéñíàà õàð ¿¿ë
Ẻãíºð÷ áàéãàà íü îðîé òèéøýý áîðîî îðîõ øèíæòýé.
Óëààí öýðýã, æóðàìò öýðãèéí íýãäñýí òàãíóóëûí àíãèéíõàí Óðòûí
òàâèëàí ðóó øóóä îðíî. Àíãèéí ò¿ð¿¿íä çýðýãöýí ÿâàà Óëààí öýðãèéí äàðãà
Èâàíîâ, æóðàìò öýðãèéí äàðãà Ëóâñàí, Äàìäèí, Âàñèëüåâ íàð óëàì òîäõîí
õàðàãäàíà.
Èâàíîâ – Õýð õ¿÷òýé þì áý?
Âàñèëüåâ- 42 öýðýã, á¿ðýí çýâñýãòýé, õ¿í á¿ð 200-300 ñóìòàé, õî¸ð
ïóëåì¸òòàé, àðâàí ãðàíàòòàé.
Èâàíîâ, Ëóâñàí ðóó õàðæ, Äóóëæ áàéíà óó? Ýíý ìýäýý áèäíèéã ººðèéíõºº
õ¿÷èéã ñàéí õóâààðèëæ îðóóë ãýñýí òîäîðõîé çóðàã áîëæ áàéíà.
Ëóâñàí- Òèéì ýý, ìèíèé áîäîõîä õî¸ð òàëààð íü á¿ñýëæ îðîîä õàìãèéí
ò¿ð¿¿í òýäíèé õî¸ð ïóëåì¸òûã îëçîëæ àâàõ íü ÷óõàë øèã áàéíà. ßìàð âý?
Èâàíîâ- ͺõºð äàðãûí õýëäýã ç¿éòýé. Îäîîõîí çîõèîí áàéãóóëàëòàà
õèéöãýýå.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí öýðã¿¿ä öºì äàâõèëäàí Ẻí øóãóé ðóó îðîâ.
ÕÕÕVI
Ñàÿõàí öýëìýã áàéñàí òýíãýðò Ẻí õàð ¿¿ë í¿¿äýëëýí ñàëõèã¿é á¿ã÷èì

áîëíî. Ìîíãîë àðäûí æóðàìò öýðãèéí àíãè øóãóé äîòîð îðæ äàâøèõààð
áýëòãýæ áàéíà. Ëóâñàí Äàìäèíã äóóäàí òóøààë ºãºõ íü,
-Çà ÷è õî¸ð öýðýã àâààä äàéñíû ïóëåì¸òûã óñòãàõààð äàâøèëòàíä îð!
Äàìäèí- Ìýäëýý
Áóó äóóãàð÷ ýõëýâ. Óëààí öýðãèéí ò¿ð¿¿÷èéí õýñýã ÷èãæ¿¿ áóðãàñ ðóó
ã¿éëäýí îðæ ÿâàà õàðàãäàíà. Æóðàìò öýðã¿¿ä ÷ äàâøèæ ýõëýâ.
Õàðèëöàí ãàë íýýæ, áóó íèæèãíýí çýðëýã ñóìóóä øóóãèíà. Ïóëåì¸ò
òà÷èãíàâ. Óëààí öýðýã, æóðàìò öýðãèéí àíãè äàâøñààð ïóëåì¸òûí ºðãºí ãàë
Ìîíãîë Ǻâëºëòèéí öýðãèéã äàâøèõ ÷ºëºº ºãºõã¿é ò¿ð¿¿íèé ýãíýýíä íü ÿâñàí
îðîñ, ìîíãîë õî¸ð õ¿íèéã áóóäàí óíàãàõ íü õàðàãäàíà. Ïóëåì¸ò óëàì ÷ øèð¿¿í
ãàë íýýíý.
ÕÕÕVII
Äàìäèí õî¸ð öýðãèéí õàìò öàãààí öýðãèéí áóóäàëëàñàí ãàçðûí äýðãýä
èðæ áóðãàñíû öîîðõîéãîîð òýäíèéã øàãàéí õàðíà. Áººí áóðãàñ ðóó øóðãàí
îðñîí öàãààíû ïóëåì¸ò Äàìäèíä õàðàãäàâ.
Äàìäèí òýäýí ðóó áóóäàâ. Öàãààí öýðãèéí ïóëåì¸òûí äóó òàñðàâ. Ìîíãîëçºâëºëòèéí
öýðýã óëàì óðàãøàà äàâøèâ. ¯åëñýí ãàë òàñðàëòã¿é ¿ðãýëæèëíý.
ÕÕÕVIII
Ìîðüä ÿíöãààí, õ¿ì¿¿ñ õàøãèðàëäàí öàãààí öýðã¿¿ä çàðèì íü çàéäàí
ìîðüòîé, çàðèì íü ñóíäàëäàí øóãóé äóíäóóð çàìààð ãàð÷ õàð õóðäààðàà çóãòàí
ÿâíà.
Óëààí öýðýã áà æóðàìò öýðãèéí ãóðàâ äºðâºí ìîðüòîé öýðýã òýäíèé
õîéíîîñ õººæ, ìîðèí äýýðýýñýý áóóäàí äàâõèíà. Òýäíèé õàìãèéí óðä äàâõèæ
ÿâñàí Âàñèëüåâ ìîðèíû õàð õóðäààð ÿâæ, öàãààí öýðãèéí ò¿ð¿¿íä ÿâñàí ºíäºð
öàãààí ìàëãàéòàé äàðãûã áóóäàí óíàãààíà.
Íýã öàãààí öýðýã ìîðèíîîñîî áóóí õàðàéæ äàðãàà ìîðèí äýýðýý òàâèàä
óõàñõèéõýä íü Âàñèëüåâ äàõèí áóóäàæ óíàãààíà.
Öàãààí öýðãèéí äàðãà, öýðýã õî¸ð ìîðèí äýýðýýñ äàâõðààðàà óíàâ. ¯ëäñýí
öàãààí öýðã¿¿ä òàë òàë òèéøýý áóòðàí äàâõèíà.
Âàñèëüåâèéí äàéñàíòàé áàéëäàæ ÿâàà íü òîäðîí õàðàãäàíà.
Áóðãàñíû äîòîð äàõèí äàéñíû ïóëåì¸ò òà÷èãíàæ, âèíòîâûí äóó
íèæèãíýíý. Äàâøèæ áàéñàí óëààí áà æóðàìò öýðã¿¿ä ïóëåì¸òûí ãàëààñ óõðàí
áóðãàñ ðóó îðöãîîíî.
Óëààí öýðãèéí íýã áàéëäàã÷ ìºëõºæ öàãààí öýðãèéí ãàë íýýæ áóé
ïóëåì¸òûí àð òàëààñ äàâøèíà. Äýýã¿¿ð íü áóóíû ñóì òàñðàëòã¿é øóóãèíà.
Öàãààíû ïóëåì¸òóóä ÷ºëºº çàâã¿é òà÷èãíàí ãàëëàæ áàéíà.
Äàìäèí ïóëåì¸ò ðóó ìºëõñººð á¿ð îéðõîí ÿâàà õàðàãäàíà.
Äàìäèí äàéñíû ïóëåì¸òíû äýðãýä òóëàí èðýýä ãýíýò óõàñõèéí áîñîæ
ïóëåì¸òûí íîâó÷èêèéã áàðèí àâ÷ áóóãààðàà öîõèí óíàãààâ. Äàìäèíãèéí àðààñ
íýã öàãààí öýðýã îéðòîí èðæ áóóäàõ ãýæ øàãàéæ áàéòàë Âàñèëüåâ öàãààí
öýðãèéã áóóäàæ óíàãàâ. Öààä òàëààñ áóó äóóãàð÷, öàãààí öýðã¿¿ä áóòðàí
121

çóãòàâ.
ÕÕÕIÕ
Áóðãàñíû õàæóó í¿öãýí ýëñýí òîëãîäûí îð÷ìîîð õýñýã ìîðüòîé öàãààí
öýðýã äàâõèëäàí ãàð÷ èðíý. Âàñèëüåâ áóñàä íºõäèéí õàìòààð òýäíèé õîéíîîñ
õººí áóóäàëöàíà.
Öàãààí öýðãýýñ õýä õýäýí õ¿í áóóäàãäàí óíàíà. Óëààí öýðýã, æóðàìò
öýðãèéí õ¿ì¿¿ñýýñ ÷ íýã õî¸ð õ¿í áóóäàãäàí óíàâ.
Âàñèëüåâ, ìîðèí äýýðýýñ ÿâóóò ãàð áóóãààðàà áóóäàæ, íýã öàãààí öýðãèéã
óíàãààíà. Áàñ íýã öýðãèéã óíàãààíà. պ人 òàëä øàðõòàé õýâòñýí íýã öàãààí
öýðýã õàæóó äàõü áóóãàà àâ÷ äàâõèí èðæ áàéãàà Âàñèëüåâèéí óðäààñ áóóäàâ.
Âàñèëüåâ ìîðèí äýýðýýñ ¿ñðýí óíàâ.
Áóóí äóó íàìæèæ, òóëàëäààí òºãñæýý. Óðòûí òàâèëàíãèéí õºâººí äýõ
ýëñýí òîëãîäûí íýãýí äýýð öàãààí äààâóóãààð òîëãîéãîî áîîæ, öóñ íü ãàäàãø
íýâòýðñýí Äàìäèí Âàñèëüåâèéí òîëãîéã ò¿øèæ, øàíàà ðóó íü óðññàí öóñûã
àëãààðàà äàðàí ñóóæ áàéíà. Òýäíèéã òîéðîí çîãññîí çîâèóðòàé öàðàéòàé óëààí
öýðýã, æóðàìò öýðãèéí õ¿ì¿¿ñ äóâ äóóã¿é çîãñîöãîîíî.
Âàñèëüåâ í¿äýý àëãóóðõàí íýýæ, Äàìäèí ðóó óäààíààð øèðòýí õàðíà.
Âàñèëüåâ, öàìöíûõàà ºâºð òàëûí õàëààñ ðóó çààæ,
-×è ýíý õàÿãààð ìàíàéä î÷èæ, Íèíàòàé óóëçààä ìèíèé îðíîîñ õ¿¿ã ìèíü
¿íñýýðýé ãýâ.
Äàìäèí õîîëîé íü çàíãèðàí í¿äíèé íü íóëèìñ äóñàëæ,
-Âàñèëüåâ àà, Âàñèëüåâ àà. ×è àìüä áàéõ ¸ñòîé. Áè ÷àìàéã õýçýý ÷
ìàðòàõã¿é ãýæ äóõàí äýýð íü ¿íñýí ìàãíàéãèé íü èëíý.
Âàñèëüåâ, ýðãýí òîéðîí çîãñîæ áàéãàà íºõ人 á¿ãäèéã õàðààä àìüñãàà
õóðààâ.
Öýðã¿¿ä ìàëãàéãàà àâ÷ öºì íîìõîí çîãñîí ãàøóóäíà.
Äàìäèí- Âàñèëüåâûíõàà òîëãîéã òýâýðñýýð ñóóíà.
Óëààí öýðãèéí äàðãà Èâàíîâ, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé àç æàðãàëûí òºëºº
àìü íàñàà çîðèóëñàí îðîñûí çîðèãò õ¿¿ Ïåòåð Èâàíîâè÷ Âàñèëüåâèéí
ìºíõèéí äóðñãàëûã õ¿íäýòãýæ ¸ñëîëûí áóóäëàãà áóóä ãýæ òóøààë ºãºâ.
Çýðýãöýí çîãññîí Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí öýðã¿¿ä âèíòîâîîð íýã çýðýã ãàë
íýýæ ¸ñëîë ã¿éöýòãýâ.
Ñàéí íºõºð Âàñèëüåâèéíõàà òîëãîéã òýâýðñýí Äàìäèí ÿã òýð õýâýýðýý
áàéíà.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé ìºíõèéí íàéðàìäëûí áýëýã òýìäýã
áîëñîí äóðñãàëûí õºøºº Óðòûí òàâèëàíãèéí äýðãýä ñ¿íäýðëýæ áàéíà.
Óëààíáààòàð
1968.5.8.
ÕL
122

ÍÀÉÐÓÓËÀË

ǪÂ˪ËÒÈÉÍ ÍÀÉÇ ÍÀÐÒÀÉ ÒÀÍÈËÖÑÀÍ ÌÈÍÜ
I
Îðîñ õ¿ì¿¿ñòýé àíõ óäàà òàíèëöñàí ìèíü
Îäîîãèéí Õºâñãºë àéìãèéí Øèíý-Èäýð ñóìûí Ç¿¿í íóóð ãýäýã
¿çýñãýëýíò òóíãàëàã áàéãàëèéí ñàéõàí óñàí ñàíãèéí ºìíºõ ¿ç¿¿ðèéí
ºíäºðõºí ìîäëîã óóëûã ºâºðëºí äàâñàí çàì áàéäãèéã «Ò¿ëýýí äàâàà» ãýæ
íýðëýæ áàéâ.
Ýíý ìîäòîé óóëíààñ òýð îð÷ìûí àðäóóä ò¿ëøíèéõýý ìîäûã áýëòãýæ,
¿õýð òýðýã, ñàðëàã õàéíàãèéí øàðàíä íóðóó à÷èæ òýýâýðëýí, ºâºë溺 áóóö,
ìºí íóòãèéí òºâ ãýæ áàéñàí «Í¿õòèéí õ¿ðýý» ãýäýã ãàçàð áóóëãàäàã áàéâ.
Ìîäòîé óóëûã îãòîëñîí ýíý äàâààíû ç¿¿í òàëûí ºíäºðëºã õàäàí
äýýð ãàðàõàä «Ç¿¿í íóóð» ãýäýã óñàí èõ ñàí öýíõýðëýí ìýëèéí õàðàãäàæ,
îð÷ëîí åðòºíöèéí çàõ õÿçãààð ò¿¿íä áàéäàã àìüäðàë ÿìàð áàéäãèéã îéëãîõ
ñîíèðõëûã òºð¿¿ëäýã áàéæ áèëýý.
1919 îíû íàìðûí îãòîð øàð íàðòàé òýð ºäð¿¿äýä õÿñàà ººä àâèðàí ãàð÷
ýöýã ýõäýý òóñëàí õîíü õóðãà õàðèóëàõààð ÿâæ áàéòàë, äàâààíû ìîäíû àð
õàÿàíä îëîí ¿õýð òóóæ, òàøóóðàà òàñ íÿñ õèéëãýñýí, îãòîðõîí ìàÿãèéí
ºìä öàìöòàé, îãò ç¿ñ ¿çýýã¿é õ¿ì¿¿ñ èðæ, õîíîãèéí ãàçðàà áóóæ, õýä õýäýí
ìàéõàí øààæ, óòàà ìàíàðóóëæ áàéõûã ¿çýâ.
Íóòãèéí óëñóóä õýëýõ íü ýä áîë ìîíãîë ãàçðààñ ìàë õóäàëäàí àâ÷
òóóâàðëàí ÿâàà îðîñ õ¿ì¿¿ñ ãýíý. Òýð îðîñ õ¿ì¿¿ñ íü öàðàé ç¿ñ, õóâöàñ
õóíàð, õýë ÿðèàãààð ìîíãîë õ¿íýýñ îãò ººð ãýæ õýëýëöäýã áàéâ.
Òýð õà÷èí ñîíèí õ¿ì¿¿ñèéã õàðæ ¿çýõ ãýæ ä¿¿ íàðûíõàà õàìò, ìàë
òóóâàðëàã÷ òýð îðîñ õ¿ì¿¿ñèéí ìàéõíû ç¿ã îéðòîí, õàäíû çàâñàð îðîé,
ìîäíû ÷ºëººãººð ñýìõýí õàðàõàä, òýäíèé äîòîð íàðèéõàí ò¿ðèéòýé õàð
ñàâõèí ãóòàë ºìññºí, öàí õýëáýðèéí ìàëãàéòàé ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ
èéø òèéø ÿâæ áàéõ íü ¿çýãäýâ.
Áèä òýãýýä áàñ äàõèí áàãà çýðýã îéðòîæ õàðàõàä íýýðýí ÷ ç¿ñ öàðàé,
õîîðîíäîî ÿðèõ íü ìîíãîë õ¿íýýñ îíö ÿëãààòàé áàéâ.
Áèä äàõèí îéðòîí î÷èõîîñ ýìýýæ, ýðãýí áóóñààð ãýðòýý èðæ, ààâ
ýýæäýý ¿çñýí ñîíèíîî ÿðüöãààâ. Ýõ, ýöýã ìààíü ÷ îðîñ õ¿ì¿¿ñèéã áèä óðüä
¿çýæ áàéñàí, ñàéõàí çàíòàé õ¿ì¿¿ñ áàéäàã áºãººä áàñ çàðèì íü ìîíãîëîîð
ÿðüäàã ãýæ áàéâ.
Äýýðõ ìàë òóóñàí îðîñóóä ìàíàé íóòàãò áóóæ õýä õîíîã ìàëàà õàðèóëæ
áàéëàà.
Áèä ÷ òýäíèéã àæèãëàæ, õàðæ ñîíèðõäîã áàéâ.Òýãýýä íýã ºäºð ààâ
õîíèíä ÿâæ, áèä ýýæòýéãýý ãýðòýý ¿ëäñýí ¿åä ìàíàé ãýðèéí äýðãýä áýë÷èæ
ÿâñàí õýñýã ¿õðèéã õóðààæ àâàõààð ìîðü óíàñàí íýã îðîñ õ¿í, øèëá¿¿ðýý
òàñ íÿñ õèéëãýñýýð èðýâ.
Áèä ¿¿íèéã àæèæ, ãýðèéíõýý ¿¿äýýð øàãàéí õàðæ áàéòàë íýã ìààíü
çîðèãëîí ãàð÷, òýð îðîñ õ¿í ð¿¿ îéðòîí î÷èõîä «ñàéí áàéíà óó?» ãýæ
ìîíãîëîîð ýâã¿éõýí øèã õýëýýä íààø èð, íààø èð ãýæ ìàíàé òýð ä¿¿ã
äóóäàæ 10 ìºíãº, òàìõèíû ãî¸ õàéðöàã, öààñòàé õýäýí ÷èõýð ºã÷ áèëýý.
125

Áèä ò¿¿íèéã õàðààä öºìººðºº óâàí öóâàí ãàð÷ óðàëäàí ã¿éñýýð íºãºº îðîñ
õ¿íèé äýðãýä î÷èõîä òýð õ¿í àð ºâ𺺠íýãæèæ áèäýíä àðàâ, àðâàí ìºíãº
õýä õýäýí ÷èõýð áàñ ºãºâ.
Õàðèí áèäíèé ñîíèðõñîí òàìõèíû ãî¸ õàéðöàã õýíä ìààíü ÷ äàõèí
îëäîîã¿é áèëýý. Èíãýæ îðîñ õ¿íèéã àíõ ¿çñýí þì.
Äàðàà 1923, 1924 îíóóäàä ìºí ìàíàé íóòãààð Öåíòð-ñîþç ãýäýã
Ǻâëºëòèéí õóäàëäààíû áàéãóóëëàãûí îðîñ õ¿ì¿¿ñ áàéí áàéí èðæ áèä
òýäýíòýé íèëýýä äîòíî òàíèëöàæ, ãýð ìàéõíóóäààð íü ÷ î÷èæ, óñ äºõ¿¿ëýõ,
ò¿ëýý õºðººäºõºä íü òóñàëæ, ò¿¿íèé õàðèóä ÷èõýð áîîâíû øàí àâ÷, õî¸ð ¿ã
ñóðñàí áºãººä òýð íü çäðàâñòâóé, òîâàðèù ãýäýã ¿ã áàéâ.
Èíãýæ àíõíû îðîñ ¿ãèéã ñóð÷ ýâ õàâã¿é õýëæ áàéñíàà ñàíàõàä íºãºº
àíõíû îðîñ õ¿í «ñàéí áàéíà óó» ãýæ ýâã¿é õýëæ áàéñàíòàé àäèëòãàí
áîäîõîä èíýýä õ¿ðäýã áèëýý.
1928-ààñ 1930 îíä Öýöýðëýã õîòûí ñóðãóóëüä áàéõàä òýíä îðîñ õ¿ì¿¿ñ
îëîí äàéðàëäàæ áàéâ. Òýð ¿åä Öýöýðëýã õîòíîî îðîñ ýì÷ íàð, îðîñ
ñóðãàã÷èä, ìºí îðîñ áàãà ñóðãóóëü çýðýã áàéäàã áàéæ áèëýý.
Òýä íü öºì øèëýí öîíõòîé, ñàéõàí øàð ä¿íçýí òîõèëîã áàéøèíä ñóóæ,
àæèëëàäàã áàéñàí áºãººä áàéøèíãèéíõàà õàæóóãààð ìîä òàðüæ óðãóóëäàã
áàéâ. Öýöýðëýã õîòûí îðîñ áàãà ñóðãóóëèéí ñóðàã÷ ïèîíåð Êî÷åòîâ ãýäýã
íýãýí õ¿¿õýäòýé áè òàíèëöàæ áàéí áàéí óóëçàí, òýð ìîíãîë ¿ã, áè îðîñ ¿ã
ñîíèðõîëöäîã áàéâ.
Òýãñýýð òýãñýýð áè òýäíèé ãýðèéí ãàäíà î÷äîã áîëîõîä ààâ ýýæ íü
õ¿¿ãèéíõýý õàìò íàìàéã ãýðòýý óðüæ îðóóëäàã áîëîâ. Òýãæ áè àíõ óäàà
îðîñ àéëä îðæ ¿çýâ.
Òýäíèé ñóóäàã áàéøèí íü ãÿëàëçñàí áóäàãòàé ìîäîí øàëòàé, õýä õýäýí
òàñàëãààòàé, õ¿í á¿ãä, ò¿¿íèé äîòîð òýð àéëûí õ¿¿ õ¿ðòýë ººðòºº òîõèðñîí
îðòîé õàðàãäàæ áèëýý.
Áè îðîñ õ¿ì¿¿ñèéí áîëîâñîí ñàéõàí àìüäðàëûã õàðæ èõýä ñîíèðõîæ
áàéâ. Áèäíèéã ñóðãóóëüä áàéõàä, àéìãèéí áîëüíèöûí èõ ýì÷ çºâëºëòèéí
õàðüÿàò Íåìîé, ò¿¿íèé ãýðãèé ýì÷, ìàíàé ñóðàã÷äûã áàéí áàéí ¿çýæ
ýì÷èëäýã áàéâ.
Òýð Íåìîé ãýã÷ íü ºíäºð, õ¿äýð, õàð ¿ñòýé, öàãààí öàðàéòàé, ñàéõàí
çàíòàé õ¿í áàéñàí áèëýý. Íýãýí ºäºð ìàíàé ñóðãóóëèéí ïèîíåðóóä æàãñàæ
ýì÷ Íåìîéã õ¿íäýò ïèîíåð áîëãîí õ¿ç¿¿íä íü óëààí çàíãèà ç¿¿æ ºã÷ áàéæ
áèëýý.
Áè Öýöýðëýã õîòîîñ Óëààíáààòàðò øèëæèæ èðýýä, 1932 îíä Ǻâëºëò
Õîëáîîò Óëñàä ÿâàõ ãýæ áàéõ ¿åä äîêòîð Íåìîé ìààíü Àðõàíãàé àéìãèéí
Òàðèàò ñóìûí îð÷èì àðäûí öýðãèéí àíãèéã äàãàëäàí ÿâæ áàéãààä
õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ íàðò áàðèãäàæ òàð÷ëàí àìü ¿ðýãäñýí ãýæ ñîíñîæ
áèëýý.
Ñàÿâòàð 1962, 1963 îíû îð÷èì Íåìîéí ãýðãèé, õ¿¿õýä íü ìîíãîëä èðæ
áàéõäàà íàäòàé óóëçàæ, Öýöýðëýã õîòûí 1930 õýäýí îíû áàéäëààñ äóðñàí
ÿðüöãààæ áàéñàí áèëýý.
Áàñ äàðàà íü 1931-1932 îí õ¿ðòýë Óëààíáààòàð õîòîä ñóðãóóëüä ñóð÷
áàéõäàà îðîñ õ¿ì¿¿ñèéã óëàì îëíîîð ¿çýæ áàéñíû äîòîð èíäðèéí òàëáàé
126

äýýð Ǻâëºëò Óëñûí ýë÷èíãýýñ õýëæ áàéñàí ¿ãèéã ñîíñîõîä îðîñ õýë
òóéëûí àÿòàéõàí õýë øèã ñàíàãäàâ.
II
Ǻâëºëò óëñàä ñóðàëöñàí ìèíü
1932 îíû 8-ð ñàðûí ýõýýð ¿åðõäýã íºõºä, òàíüäàã áàãø íàðòàéãàà
çºâëºí ÿðèëöàæ, Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ýõ îðîí Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñàä
ñóðàëöàõààð øèéäýâ.
Ýíý õ¿ñýëò ìààíü äýìæèãäýæ, Àðäûí Ãýãýýðëèéí ßàìíû òîìèëîëòîîð,
íàñ îéðîëöîî çàëóóõàí íýãýí áàãø Áàòöýðýí ãýã÷èéí õàìò 20 îð÷èì õ¿¿õýä
à÷ààíû çàäãàé ìàøèíä ñóóæ Óëààíáààòàðààñ Õèàãò õ¿ðòýë ÿâàõ çàìäàà
ìàøèí ýâäðýõ áà øàâàðò ñóóõààñ áîëæ 3-4 õîíîæ, Ǻâëºëò Ìîíãîëûí
õèëèéí Õèàãò õîòîíä õ¿ðýâ.
Ìîíãîëûí õèëèéã ãàð÷, Ǻâëºëò óëñûí õèë ð¿¿ îðæ ÿâàõàä, çà îäîî ë
áèä çîðüñîíäîî õ¿ð÷ ÿâíà ãýæ í¿äýíä ¿çýãäñýí á¿õíèéã àæèãëàõ, ñîíññîí
á¿ãäèéã òîãòîîõûã õè÷ýýæ ÿâàâ.
Îðîñ õ¿ì¿¿ñ á¿ð ÷ îëîí áîëæ, òýäýíòýé õàðèëöàí ÿðèëöàõàä õî¸ð
ãóðàâõàí ¿ã ìèíü õààíà íü ÷ õ¿ðýõã¿éí äýýð òýð ¿ãýý ÷ áóðóó õàçãàé
õýëñíýýñ áîëæ áóñäàä îéëãóóëäàãã¿é áàéâ. ¯¿íä ãýìøèí õàðàìñàæ, îðîñ
õýëèéã ë þóíû ºìíº øàìäãàéëàí ñóðàõ íü ÷óõàë þì áàéíà ãýæ áîäîöãîîæ
áàéâ.
Òýãæ ÿâñààð Õèàãò õîòîîñ ãàð÷ Äýýä ¯ä õîòîä èðýõýä òýíä ìîíãîë
Ðàáôàê õýìýýõ ìîíãîë îþóòàí áýëòãýäýã íýãýí ñóðãóóëü áàéâ.
Ýíý ñóðãóóëü 2 áýëòãýë àíãè, 4 æèíõýíý àíãèòàé áàéñàí áºãººä áè
áýëòãýë íýãä¿ãýýð àíãèàñ ýõëýí ñóðàëöàæ óã ñóðãóóëèéã òºãñãºâ.
Ýíý ñóðãóóëüä îðîñ, áóðèàä áàãø, ìºí ìîíãîë õýëíèé áàãøààð
ïðîôåññîð Ø.Ëóâñàíâàíäàí, óëñûí èõ ñóðãóóëüä îäîî áàãøèëæ áóé
×îéæèëñ¿ðýí íàð ýýëæ äàðààãààð î÷èæ õè÷ýýë çààæ áàéâ. Ǻâëºëòèéí
îðîñ áàãø Áàæèí, îðîñ õýëíèé áàãø À.È. Àëåêñååâ çýðýã äàäëàãà òóðøëàãà
á¿õèé îëîí ñàéí áàãø íàð õè÷ýýë çààäàã áàéâ.
Ýíý ñóðãóóëèéí áýëòãýë íýãä¿ãýýð àíãèàñ ýõëýí æèíõýíý 4-ð àíãèéã
äóóñòàë õè÷ýýëèéí öàãèéí õýìæýý, ¿çäýã ç¿éë ìààíü çºâëºëòèéí 10
æèëèéí äóíä ñóðãóóëèéí 5-ð àíãèàñ 10-ð àíãè õ¿ðòýë ¿çäýã õè÷ýýëòýé
òîõèð÷ áàéñàí àæýý.
Ìàíàé áàãø íàðààñ áèäýíä ãîë àíõààðóóëæ áàéñàí ç¿éë áîë îðîñ õýë,
òîî, õèìè, ôèçèê, áèîëîãè, îðîñûí óòãà çîõèîë çýðýã õè÷ýýë¿¿ä áàéâ.
Áèä áàãø íàðààñàà çààñàí õè÷ýýëèéã äàâòàí ñóðàõûí çýðýãöýý îðîñ
õ¿¿õä¿¿äòýé óóëçàæ, ¿åðõýõ, ÿðèõ çýðýã çàìààð õýëíèéõýý äàäëàãûã íèëýýä
äýýøë¿¿ëäýã áàéâ.
Òýãñýýð áèäíèé çàðèì ìààíü îðîñîîð íèëýýä ñàéí îéëãîäîã, ñ¿¿ëäýý
íèëýýä ñàéí ÿðüäàã, óíøäàã, áè÷äýã áîëöãîîâ.
Ýíý çàâñàð áèä çºâëºëòèéí îëîí çàëóó íºõºäòýé òàíèëöàæ, ¿åðõýõ,
òîãëîæ íààääàã áîëöãîîâ. ¯¿íä áèä çàðèì áàãø íàð, áàñ ¿åðõäýã
íºõä¿¿äèéí ãýð îðíîîð îðæ, Ǻâëºëòèéí õ¿íèé àìüäðàëòàé íèëýýä ñàéí
127

òàíèëöàæ áàéâ.
Ýíý á¿ãä íü áèäíèé öààøäûí àìüäðàëä èõ ñàéí íºëºº ¿ç¿¿ëñíèéã
áàÿðòàéãààð äóðñàí ñàíàöãààæ áàéäàã áèëýý. Èíãýýä áèä óã ñóðãóóëèà
òºãñºö㺺æ, Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí íèéñëýë Ìîñêâà, Ëåíèíãðàä çýðýã
õîòóóäààð àÿëæ ÿâàõ çàâøààíòàé áîëñîí áèëýý.
Ãàëò òýðãýýð áàðóóí ç¿ã àëñàëñàí çàìä ãàð÷, õýä õîíîã ÿâñíû äàðàà
Ìîñêâà õîòîä õ¿ðýâ.
Òýíä ãàçàð äîîãóóð ÿâäàã ìåòðî õýìýýõ çàì, Ìîñêâàãèéí òºâèéí
ò¿¿õýí èõ öàìõàã, Êðåìëü, Ìîñêâàãèéí óðò óðò ºðãºí ãóäàìæ, ìîä öýöýã
äýëãýðñýí òàëáàéíóóäààð ÿâæ áàéõàä ¿íýõýýð ÷ºëººò ìîíãîëûí õ¿¿ áîëæ,
òºðººä, àõ ä¿¿ çºâëºëò óëñàä ñóðàëöñàíû à÷ òóñûã áàéí áàéí äóðñàí ñàíàæ
áàéâ. Òýãýýä ìàíàé ãýãýýðëèéí ÿàìíû õóâèàð ¸ñîîð áè Ýðõ¿¿ õîòíîî äýýä
ñóðãóóëüä ñóðàëöàõ áîëîâ. Ýíä èðæ ñóðãóóëèéí çàõèðãààíä çîõèõ ¿íýìëýõ
áè÷ãýý ¿ç¿¿ëýí øàëãóóëàõ öàãèéí õóâèàðûã òýìäýãëýï àâ÷ 20-èîä õîíîãèéí
äîòîð ýëñýëòèéí õýä õýäýí øàëãàëòûã óâàí öóâàí ºãºâ. Ýëñýëòèéí õàìãèéí
ñ¿¿ë÷èéí øàëòàëòû㠺㺺ä, çà ÷è îäîî ìàíàé ñóðãóóëüä îðîõ áîëíî ãýäýã
¿ãèéã ñóðãóóëèéíõàà çàõèðãààíààñ äóóëààä áàñ íýã èõ áàÿðëàâ.
Ãýâ÷ íýãä¿ãýýð óëèðàë, íýãä¿ãýýð àíãèéã äóóñàõàä õýëíèé ìýäëýã áà
åðºíõèé áýëòãýë áàñ ë äóòàãäàæ áàéí áàéí òýâä¿¿ëñýýð íýãä¿ãýýð óëèðàë,
íýãä¿ãýýð àíãèéí äàâààã ãàòëààä áàñ äàõèí íýã áàÿðëàæ áèëýý.
Ýíý ñóðãóóëüä áè îðîñ õýë, îðîñûí óòãà çîõèîë, äýëõèéí óòãà çîõèîë,
àíãëè áà ëàòèí õýë, ò¿¿õèéí õè÷ýýë¿¿ä, óëñ òºð ýäèéí çàñãèéí óõààí,
ìàðêñèçìûí ñóðãààë, ëîãèê, ñýòãýõ¿éí ç¿é çýðýã õè÷ýýë¿¿äèéã çààëãàäàã
áàéâ.
Èíãýæ ñóð÷ áàéõäàà áè ìîíãîëîîñ ãàíöààðàà îðîñ íºõºäòýé õàìò
íýãýí àíãèä õè÷ýýëëýäýã áàéñàí áºãººä òýäíèé õàìò áàãø íàðûí çààñàí
õè÷ýýëèéã ñîíñîæ, øàëãàëòàíäàà áýëòãýæ, ãàðñàí ¿ð á¿òýýëäýý õàìòðàí
áàÿðëàäàã áàéâ.
Íýã ñóðãóóëü, íýã àíãè áàñ áóñàä äýýä ñóðãóóëèéí òàíèë íºõºäòýéãýý
õàìò õè÷ýýë õèéõýýñ ãàäíà õàìò àìàð÷ öýíãýäýã áàéâ.
Ýðõ¿¿ä áè ýõëýýä Ëåíèíèé õóâüñãàëò Çàëóó÷óóäûí Ýâëýëèéí ãèø¿¿í
Ñ.À.Ìåðêóðüåâ ãýäýã çàëóóòàé íýã ºðººíä ñóóäàã áàéâ.
Ò¿¿íýýñ áè õàìòðàí õè÷ýýë õèéõ, çàðèìäàà îðîñ õýëíèé òàëààð
çåâëºë㺺í àâàõ, îãò îéëãîãäîõã¿é ç¿éëèéã òàéëáàðëóóëàõ çýðýã òóñëàìæ
àâäàã áàéâ.
Òýð ¿åä ìàíàé ñóðãóóëèéí áàãø áàéñàí, Ýðõ¿¿ãèéí çîõèîë÷
Ã.Êóíãóðîâòîé òàíèëöàæ, ò¿¿íèé óäèðäàæ áàéñàí óðàí çîõèîëûí á¿ëãýìä
îðîéí öàãààð ÿâäàã áàéâ.
Áàñ ïðîôåññîð Ì.À.Ãóäîøíèêîâ ãýäýã áàãøèéí óäèðäàæ áàéñàí ò¿¿õ
ñóäëàëûí á¿ëãýìä ñóðàëöäàã áàéâ. Ýäãýýð áàãø íàð îðîñûí áà äýëõèéí
èõ ò¿¿õ÷äèéí íàìòàð, á¿òýýë, ò¿¿õ ñóðàõ àðãà ç¿éí òóõàé ñîíèí ÿðèà èõ
áàéäàã áàéñíû äýýð á¿ëãýìèéí ñóðàã÷äàä äààëãàâàð ºã÷ ÿâöóóâòàð ñýäâýýð
ýðäýì øèíæèëãýýíèé ñîíñãîë òàâèóëæ, îëíîîð õýëýëö¿¿ëýí ä¿ãíýæ ºãäºã
áàéâ.
Áè òýð ¿åä îëîí íàéç íàðòàé áîëñîí áàéâ. Òýãñýýð áèä 1941 îíû õàâàð
128

óëñûí øàëãàëòàà ºã÷ óã ñóðãóóëèéã òºãñºâ. Øàëãàëò á¿ðèéã áýëòãýõýä
ñàíàà çîâæ, øàëãóóëñàí õè÷ýýë õè÷ýýë á¿ðèéí ýöýñò áàÿðëàöãààæ, îëîí
æèë õàìò ñóðàëöñàí íýãýí àíãèéí áèä íàð áèå áèåäýý áàÿð õ¿ðãýöãýýäýã
áàéñàí áèëýý.
Óäàëã¿é íýãýí ñóðãóóëü, íýãýí àíãèä õàìò ñóðàëöàæ òºãññºí, ìºí áóñàä
àíãèéí òºãñººã¿é íºõ人 äàéíä ìîðäîõîä íü ãàëò òýðýãíèé áóóäàë äýýð
ãàðãàæ ºã÷, äàéñíàà äàðæ äàðõàí öîë îëæ èðýõèéã åðººëöºí ñàëöãààæ
áàéñàí áèëýý.
Áèäíèé íàéçóóäûí äóíäààñ ¿íýõýýð áààòàð áîëñîí õ¿ì¿¿ñ áàéäãààñ
ãàäíà èõýíõ íü ñàéí áàéëäàæ, àìàð ìýíä áóöàí èðñýí áèëýý.
Õàðèí ìàíàé õàéðò áàãø ×åðåíöîâ, áèäíèé íýãýí àíãèéí ñóðàã÷ Ëÿäîâ
íàðûí çýðýã õýñýã õ¿í äàéíä áààòàðëàãààð àìü ¿ðýãäñýí àæýý. Ôðîíòîä
ÿâñàí Ýðõ¿¿ä õîöîðñîí íºõºä ìààíü öºì ìîíãîë íàéç ìèíü ñàéí ÿâààðàé,
ñàéí àæèëëààðàé ãýæ íàäàä çàõèí äààëãàæ áàéâ. Ǻâëºëòèéí íàéç íàðûí
òýð õýö¿¿ æèëèéí çóíû õàëóóí ºäð¿¿äýä õýëæ áàéñàí íºõºðñºã ¿ã¿¿ä
¿ðãýëæ ñàíààíä ìèíü áàéäàã áèëýý.
Ò¿¿íýýñ õîéø îäîî áîëòîë íýãýí ºðººíä õàìò ñóóæ áàéñàí áºãººä
îäîî Ýðõ¿¿ ìóæèéí íàìûí õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð àæèëëàæ
áàéãàà Ñ.Ìåðêóðüåâ, Áåëîðóññûí íýãýí ìóæèéí ñóðãóóëüä áàãøèëæ áóé
Ç.Áëàê÷èðåâ, ìºí Àíãàðñê õîòûí 10 æèëèéí äóíä ñóðãóóëèéí çàõèðàë
Ì.Ãóáåíêî, ñýòã¿¿ë÷ È.Øóìèëåâñêèé, áàãø Êóíãóðîâ íàðòàé áàéí áàéí
óóëçàæ, çàõèäëààð õàðèëöäàã áèëýý.
1941 îíîîñ õîéø ýä¿ãýý õ¿ðòýë ìèíèé çºâëºëò íàéç íàðûí òîî ìàø
îëîí áîëñîí áºãººä, áè îäîî øèíý æèë, Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí îéãîîð òýä
íàðààñ îëîí àðâàí áàÿðûí áè÷èã, öàõèëãààí àâäàã áà áè ÷ ººðºº Îêòÿáðèéí
õóâüñãàëûí îé, øèíý æèëýýð òýäýíäýý áàÿðûí öàõèëãààí ÿâóóëäàã
çàíøèëòàé.
Ýíý 1967 îíû 11-ð ñàðä àãóó èõ Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí 50 æèëèéí
îé áîëæ áàéãààã òîõèîëäóóëàí áè õàëóóí ìýíä÷èëãýýã äýâø¿¿ëýí, ñàéí
ñàéõíûã õ¿ñýí åðººæ áàéíà.
1967 îí
129

130
ǪÂ˪ËÒÈÉÍ ÀÐÄ Ò¯ÌÍÈÉ ÝÕ ÎÐÍÛ ÄÀÉÍÛ ¯ÅÈÉÍ
ÒÓÕÀÉ ÇÀÐÈÌ ÑÝÒÃÝÃÄÝË
I
Äàéí ýõëýõýä
1941 îíû 6-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷, Ñèáèðü îðíû çóíû ýõíèé öýëìýã ñàéõàí
ºäð¿¿äýä áè çºâëºëòèéí Ýðõ¿¿ õîòûí äýýä ñóðãóóëèéã òºãñãºõ øàëãàëòàà
ºã÷ õóâüäàà èõ ë àæèëòàé áàéâ.
Ãóðàâ äàõü øàëãàëòàà äàâààä äºðºâäºõ人 áýëòãýæ íèëýýä ÿäàð÷
áàéñàí áîëîâ÷ ìýðèéí õè÷ýýæ óëñûí øàëãàëòàà çààâàë ºãíº ãýæ õàìò
ñóðàëöäàã çºâëºëòèéí îþóòàí íàéçóóäòàéãàà õè÷ýýëýý äàâòàæ, çàðèì
ýýäðýýòýé àñóóäëààð áèå áèåý óðüä÷èëàí àñóóëöàæ, õîîëîíäîî õàìò
îðöãîîæ, çàâñàðëàõ ¿åýð ìºí õîò äàõü ïàðèñûí êîììóíû íýðýìæèò, íàâ÷
ìº÷𺺠äýëãýð¿¿ëñýí öýöýðëýãýýð çóãààöàæ, ò¿¿íèé öýâýðõýí àãààð, óã
öýöýðëýãèéí õàæóóãààð óðññàí ñýð¿¿í òóíãàëàã óñò Àíãàð ìºðíèé ýðýã
äýýð àìàðöãààãààä äàõèí õè÷ýýëýý õèéäýã áàéâ.
Óäàõã¿é øàëãóóëàõ ãýæ áàéñàí òýð õè÷ýýëýý øàìäàí áýëòãýæ çàðèì ¿åä
øºíº îðîé áîëòîë ñóóöãààäàã áàéâ.
Èíãýñýýð íýãýí ºäºð ºíæèí õè÷ýýëëýýä, áàñ øºíºäºº á¿ð ÷ îðîé áîëòîë
ñóóæ èõýä ÿäàð÷, íèéòèéí áàéðàíäàà èðæ ñàéí óíòàæ àìàðúÿ äàà ãýæ
áîäîîä òàâòàé óíòàæ áàéòàë õàìò ñóóäàã Ǻâëºëòèéí îþóòàí íºõºð ìààíü
ºã뺺 ýðò ìèíèé õºíæëèéã ãýíýò öî÷òîë òàòàæ ÿàðàëòàé ñýðýýãýýä «Äàéí
ýõýëæýý äàéí ýõýëæýý!» ãýæ õýëýýä õàíàí äýýð ºë㺺ãýé áàéñàí ðàäèî
õîîëîéãîî ÷àíãàëàâ.
Áè ÷ äîðõèíîî ñýðæ, íàéçòàéãàà õàìò íºãºº ðàäèî ìýäýýã ñîíñòîë,
Ǻâëºëò Ãåðìàíû õîîðîíä áàéãóóëñàí õàðèëöàí ¿ë äîâòëîëöîõ ãýðýýã
èòãýë ýâäýí çºð÷èæ, ôàøèñòûí Ãåðìàíû öýðýã Ǻâëºëòèéí äàðõàí õèë ð¿¿
íèñýõ îíãîö, òàíêèéí àíãèàðàà 1941 îíû 6-ð ñàðûí 22-íä äàéðàí äîâòëîâ
ãýæ ìýäýãäýýä, «Á¿õíèéã ôðîíòîä!», äàéñíûã ýõ îðíîîñîî õººí çàéëóóëæ,
ñîöèàëèñò ÿëàëòàà áàòëàí õàìãààëàõûã óðèàëñàí áèëýý.
Ýíý ìýäýýã áèä õî¸ð ñîíñîîä, õîîðîíäîî ò¿¿íèé ó÷èð óòãûã äàâòàí
ÿðèëöàæ áàéãààä, õî¸óëàí áàéðíààñàà ãàðàõàä, ìàíàé ñóðãóóëèéí òýð
áàéðàíä ñóóäàã áàãø, îþóòàí àæèë÷èä öºì áàéðíûõàà õàøààí äàõü òàëáàé
äýýð Ẻãíºð÷ ìºí ìýäýýíèé òóõàé ÿðèëöàí, ýõ îðíîî õàìãààëàí, äàéñíûã
äàðæ ñºíººõèéí òºëºº áýëõýí áàéãààãàà çîðèã áàäðàíãóé èëýðõèéëýí,
èòãýë ýâäñýí ãèòëåðèéí ôàøèñòóóäûã çàíàí ç¿õýöãýýæ áàéâ.
Òýð äàðóéõíàà ìàíàé äýýä ñóðãóóëèéí çàõèðãààíààñ á¿õ îþóòàí, áàãø,
àæèë÷äàà çàðëàí õóðàëäóóëæ, ñ¿ðëýã öóãëààíûã çîõèîí ÿâóóëæ, õàëäàí
îðæ èðñýí ò¿ðýìãèé äàéñíûã äàðàõàä íàìûíõàà óðèàëãààð á¿õíèéã õèéíý
ãýñýí àðèóí òàíãàðãèéã ìàíàé ñóðãóóëèéí îþóòàí, áàãø íàð ºðãºö㺺â.
Èíãýæ ìàíàé á¿õ õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàà òýäíèé ýðìýëçýë, çîðèã, ¿éë àæèëëàãàà
íü ôàøèñòûí õàðãèñóóäòàé òýìöýõ ôðîíòîä á¿ðýí ÷èãëýãäýâ.
Äàéí ýõëýýä õýäõýí õîíîã áîëæ áàéõàä Ǻâëºëò èõ ã¿ðíèé ºðãºí íóòàã
äàéíû áàò áýõ àð òàë áîëîí õóâèð÷ áàéñàí íü àëñëàãäñàí Ñèáèðü íóòãèéí

Ýðõ¿¿ õîòûí á¿õ àìüäðàëààñ ÷ òóí òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéâ.
Òºãñºõ àíãèàñ áóñàä àíãèéí îþóòíóóä, ñóðãóóëèéí çàðèì àæèë÷èä,
áàãø íàð ýõ îðíûõîî óðèàëãààð öýðýãò óâàí öóâàí ÿâöãààâ. Òýãæ îäñîí
íºõä¿¿äýý óäàà äàðààëàí ¿äýæ ºãºõººð áèä ãàëò òýðýãíèé áóóäàë äýýð
î÷èæ, äàéñíàà äàðæ, äàðõàí öîëîî îëæ, ýñýí ìýíä ýðãýæ èðýõèéã òýð
íºõäºäºº åðººäºã çàíøèëòàé áàéâ. Õàðèí ñóðãóóëèà òºãñãºõ àíãèéí
îþóòíóóä ìààíü óëñûí øàëãàëòàà ºã÷ äóóñààä ôðîíòîä ÿâàõ øèéäâýðòýé
áàéâ.
Èíãýýä áè óäàëã¿é íºõäèéíõºº õàìò óëñûí øàëãàëòàà ºã÷ äóóñààä,
ôðîíòîä ÿâàõ íºõ人 ¿äýí ãàðãàæ ºãººä, 6-ð ñàðûí ýöñýýð Õèàãò,
Àëòàíáóäàã, Áàðóóí õàðààãààð äàìæèí çàìä òîõèîëäñîí íýãýí à÷ààíû
ìàøèíä ñóóæ ÿâñààð ýõ îðîíäîî ýðãýæ Óëààíáààòàð õîòîä èðýýä Àðäûí
ãýãýýðëèéí ÿàìàíä î÷èæ ñóðãóóëü òºãññºí ¿íýìëýõýý ºã÷ áàãøèéí àæèëä
òîìèëîãäîâ.
II
Ìàíàé îðîí ýõ îðíû äàéíû ¿åä
Ýõ îðîíäîî ýðãýæ èðýõýä ìàíàé àðä ò¿ìýí ÷ Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé
íýãýí àäèë, ãèòëåðèéí ôàøèñòóóäûã ¿íýí ñýòãýëýýñýý ¿çýí ÿäàæ,
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìèèé ýõ îðíû øóäàðãà äàéíû ôðîíòîä ÷àäàõ ÷èíýýãýýð
òóñëàõ ºðãºí õºäºë㺺íèéã óëñ äàÿàð ºðí¿¿ëæ áàéâ.
Ǻâëºëòèéí ýõ îðíû äàéí ýõýëñýí 1941 îíû 6-ð ñàðûí 22-íû ºäºð
Ì ÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷èä ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà Õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷èä, Ñàéä íàðûí Ǻâëºë õàìòðàí õóðàëäàæ, ãèòëåðèéí
Ãåðìàíààñ Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí ýñðýã õóëãàéí ìàÿãààð õàëäàí
äîâòîëñîí æèãø¿¿ðò ÿâäëûí òóõàé õýëýëöýýä, ôàøèñòûí ãåðìàíààñ
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí äàðõàí íóòàãò öºìðºí îðæ èðñíèéã ýðñ áóðóóøààí
ýñýðã¿¿öýæ, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí òàëä áàò
èòãýëòýé çîãñîæ áàéãààãàà èëýðõèéëýýä, 1936 îíä áàéãóóëñàí Ìîíãîë-
Ǻâëºëòèéí õàðèëöàí òóñëàëöàõ òóõàé ãýðýýãýýð íîîãäñîí ¿¿ðãèéíõýý
¸ñîîð Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñàä á¿õèé ë áîëîëöîîãîîð òóñëàõ ò¿¿õýí ÷óõàë
òîãòîîë ãàðãàñàí áàéâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí Ãàçðààñ 1941 îíû 6-ð ñàðûí 26-íä ÇÑÁÍÕÓ-ûí
Çàñãèéí Ãàçàð ÿâóóëñàí öàõèëãààí óòñàíä ÇÕÓ-ààñ Ãåðìàíû ôàøèçìûí
ò¿ðýìãèéëëèéã áóò öîõèíî ãýäýãò Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ÿìàð ÷ ýðãýëçýýã¿é
áàòòàé èòãýæ áàéãààã òýìäýãëýæ, õàðèí òýð ÿëàëòûã ò¿ðãýòãýõèéí òóëä
ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí òóñëàõàä áýëõýí áîëîõîî èëýðõèéëñýí áèëýý. Íàì,
çàñãèéí äýýðõ øèéäâýð¿¿äèéã ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí íýãýí äóóãààð ñàéøààí
äýìæèæ, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òºëºº õºäºë㺺í ãàçàð ñàéã¿é ºðíºæ
áàéñàí íü Ǻâëºëòºä àðâààä æèë ñóðãóóëü õèéãýýä, äàéí ýõëýõ ¿åä òýíä
áàéëöàæ áàéãààä, ýõ îðîíäîî äºíãºæ èðýýä áàéñàí îþóòàí íàäàä òóí
óðàìòàé áàéâ.
Òóñ îðíû ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé, áàòëàí õàìãààëàõ àæëûã äàéíû
íºõöºëä òîõèðóóëàí ººð÷ëºí çîõèîí áàéãóóëàõ îëîí òàëòàé èõ àæèë ÌÀÕÍ-
131

ûí Òºâ Õîðîîíû óäèðäëàãûí äîð ìàíàé óëñ äàÿàð ÿâàãäàæ áàéñíûã ìàíàé
ýðäýìòýä, çîõèîë÷äîîñ áàÿðòàéãààð õ¿ëýýí àâ÷, öààøäàà òóóðâèí á¿òýýõ èõ
àæèëäàà îðñíûã ýíý äàëèìä öóõàñ òýìäýãëýå.
Äýëõèéí õàìãèéí õàðãèñ õ¿÷èí-ôàøèçì, ò¿¿õýí õºãæëèéí õàìãèéí
äýâøèëòýò õ¿÷èí -ñîöèàëèçì õî¸ðûí õîîðîíä àíãèéí øèð¿¿í çýâñýãò òýìöýë
òýãæ ýõëýõýä ìàíàé íàì, çàñàã áà àðä ò¿ìíýýñ ýçëýõ áàéð ñóóðèà ÿìàð ÷
ýðãýëçýýã¿é èòãýë òºãñ òîäîðõîéëæ, ººðèéí ¿íýíõ¿¿ íàéç Ǻâëºëòèéí àðä
ò¿ìíèé ýõ îðíû äàéíä òóñëàõ ëîîçîíãèéí äîð á¿õ àæëàà ººð÷ëºí çîõèîí
áàéãóóëæ ýõýëñýí íü ìàíàé ò¿¿õýíä áîëñîí áàõäàëòàé ãàéõàìøèãò ç¿èëèéí
íýã ãýæ áè áîäîæ ÿâäàã áèëýý.
Ôàøèñòóóäòàé áàéëäàæ áàéñàí çºâëºëòèéí àðìèä áýëýã õ¿ðãýõ àæëûã
çîõèîí áàéãóóëàõ òºâ êîìèññ Óëààíáààòàð õîòîä, áàñ ñàëáàð êîìèññ àéìàã,
ñóì, ¿éëäâýð, àëáàí áàéãóóëëàãóóäûí äýðãýä 1941 îíû 9-ð ñàðä áóé áîëæ,
ºðãºí îëíûã õàìàðñàí èõ àæèë ºðíºæ áàéâ. Òºâ àéìãèéí íýãýí ñóìàíä àæëààð
î÷èõîä òýíä àðäóóäûí õóðàë öóãëààí áîëæ, ò¿¿í äýýð õ¿ì¿¿ñ àãò ìîðüä, ýä
õºðºí㺺 õóðèìòëóóëàí ôðîíòîä ñàéí ñàíààíûõàà ¿¿äíýýñ òóñëàõ òóõàé
ÿðüöãààæ áàéâ.
Òýäíèé äîòðîîñ õºõ öýìáýí äýýëòýé, 50 îð÷èì íàñíû íýãýí øóäàðãà
áàéäàëòàé, òýð ¿åä áîëæ áàéñàí äýëõèéí èõ òîì ÿâäëûí ó÷ðûã íèëýýä ñàéí
îéëãîñîí áîëîëòîé àðä áîñîæ ¿ã õýëýõäýý: «Áè õýäýí àäóóíààñàà õàìãèéí
ñàéí 5 ìîðèéã óëààí àðìèäàà áýëýãëýå. Ǻâëºëòèéí ñàéí õºâã¿¿ä ìèíèé
ýíý ìîðüäûã óíàæ äàéñàíòàé òóëàëäàã. Ìèíèé ìîðüä òèéì áààòðóóäûí
õºëºã áîëîõäîî íàéäâàðòàé. Íóóð àìãàëàí áîë íóãàñ àìãàëàí ãýã÷ýýð ìàíàé
çºâëºëòèéí àðä ò¿ìýí ë äàéíä ò¿ðãýí ÿëáàë ñàéõàí àìüäðàë áèäýíä õýçýý ÷
èðíý» ãýæ õýëæ áàéæ áèëýý.
Õýäýí õîíîãèéí äàðàà õîòûí ýñãèé áà ýñãèé ãóòëûí ¿éëäâýð äýýð óäèðäàõ
õàðèóöëàãàòàé õ¿ì¿¿ñèéã äàãàëäàí î÷èõîä òýíä øèíýõýí õèéñýí îëîí
ìÿíãàí ýñãèé ãóòàë äàâõàð äàâõàð òàâèóðóóä äýýð æèãäõýí ºðººñòýé áàéñíûã
¿éëäâýðèéí ìàñòåð àâ÷ ¿çýýä, òà íàð óëû íü çóçààí óäààí ýäëýõýýð áîäîæ
õèéãýýðýé ãýæ ó÷èð óòãàòàé óõààëàã çºâëºëãººí ºã÷ áàéâ.
Àìðàëòûí ºäºð õîòûí íýã õîðîîíû òàíèõ àéëä îðîõîä áóóðàë ¿ñòýé,
áîð öàðàéòàé, íàìõàí íóðóóòàé ýìãýí óëààí àðìèä õóâèéí áýëýã ÿâóóëàõààð
áýýëèé î¸æ áàéãààä õ¿¿ ìèíü! ¯¿íèéã ÷èíü ñààãààð ýìæâýë äýýð ¿¿?
Õîðãîéãîîð ýìæâýë äýýð ¿¿? ãýæ íàäààñ àñóóõàä, áè òýð ýìãýíä äóëààí
þìààð äîòîðëîæ, áºõ þìààð ãàäàðëàæ, ýìæâýë çààâàë ñàà, õîðãîéãîîð
ýìæèõ ãýõèéí õýðýãã¿é ãýõýä òýð ýìãýí íýýðýí ë òèéì áàéõäàà õººðõèé ãýæ
áàéâ.
Òýð ¿åä æèðèéí õ¿ì¿¿ñ ÿðèõäàà áèäíýýñ òóñàëñàí ç¿éë çºâëºëòèéí îëîí
ñàÿ öýðýãò öºìä íü ÷ õ¿ðýëöýõã¿éäýý ãýâ÷ íààä çàõ íü ë ò¿ì ò¿ìýí öýðãèéí
õºëèéã á¿ëýýí áàéëãàõ ãóòàë, áóì áóìàí áààòðûí ãàðûã äóëààí áàéëãàõ áýýëèé
õèéæ, ìÿíãà ìÿíãàí öýðã¿¿äýä àãò õºëºã áýëýãëýõ þìñàíäàà ãýæ íèéòýýð
ÿðüöãààäàã áàéæ áèëýý.
ÌÀÕÍ-ààñ äàéíû ìºí ÷àíàðûã àðä ò¿ìíèé äóíä òàéëáàðëàõ àæëûã
èõýýõýí çîõèîí áàéãóóëæ áàéõàä óõàìñàð ñóóñàí õ¿í á¿õýí äàéíû ÿâöûí
òóõàé ñîíèðõîæ áàéâ.
132

Íàì çàñãèéí óäèðäàã÷èä, õàðèóöëàãàòàí íàð äàéíû òóõàé öàã ÿìàãò
ðàäèîãîîð ñîíñîæ, ñîíèíîîñ óíøèæ, ãàçðûí çóðàã äýýð óëààí, õºõ
õàðàíäààãààð áàéëäààíû ÿâöûã òýìäýãëýæ, äàéñíû ýçýëñýí õîò ñóóðèí íýã
á¿ðèéí òóõàé ìýäýý ñîíñîõ á¿ðäýý õàðàìñàæ, äàéñíûã áóò öîõèæ ÷ºëººëñºí
õîò ñóóðèí á¿ðèéí òóõàé ìýäýý ñîíñîõ á¿ðäýý áàõäàë áîëäîã áàéâ.
Èíãýýä Ǻâëºëòèéí óëààí àðìèä õàìòûí áýëýã, õóâèéí áýëýã ÿâóóëàõ
õºäºëãººí ¿éëäâýðèéí ãàçàð, õºäºº àæ àõóé, ñýõýýòýí, ýíãèéí àðäûí äîòîð
ºðãºíººð ÿâàãäàæ àëáàí õààã÷èä öàëèíãààñàà ìºí㺠õóðèìòëóóëàí, àðä ò¿ìýí
õóâèéíõàà àæ àõóéãààñ àãò ìîðüä áýëýãëýõ, àæèë÷èí õ¿ì¿¿ñ ¿éëäâýðèéíõýý
ñàéí ñàéõàí á¿òýýãäýõ¿¿íýýð áýëýãëýõ, ìàíàé àðä ò¿ìíèé äàâõàðãà á¿õíýýñ
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé òýð èõ àðèóí òýìöýëä áàò ¿íýí÷ áàéãààãàà áà ÿëàëòûã
ò¿ðãýòãýõýä ÷àäàõ á¿õíýý õèéõýä áýëõýí áàéãààãàà èëýðõèéëñýí çàõèäëûã
Íàìûí Òºâ Õîðîî, Çàñãèéí ãàçàð, Ǻâëºëòèéí àðìèä èëãýýæ áàéñàí íü
ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿çýë ñóðòàë óõàìñàðò ãàðñàí ëóò òîì ÿâäëûí íýã áàéâ.
Ìîñêâàãèéí äýðãýä Óëààí öýðãèéí äîâòîëãîîí ¿ðãýëæèëæ áàéñàí 1942
îíû õî¸ðäóãààð ñàðûí ýöñýýð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ãàëò òýðýãíèé àíõíû
íýãýí öóâàà áýëãèéã óëààí àðìèä ÿâóóëñàí þì. ¯¿íèéã åðºíõèé ñàéäûí
îðëîã÷ Ñ.Ëóâñàí, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ñ.ßíæìàà íàð
òýðã¿¿òýé 10 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé òºëººëºã÷èä äàãàëäàæ, àðìèéí ãåíåðàë,
Ã.Ê.Æóêîâûí êîìàíäàëñàí áàðóóí ôðîíòûí øòàáò õ¿ðãýæ áàéëäàæ áàéñàí
öýðãèéí àíãè, äàðãà áàéëäàã÷ íàðò ãàðäóóëàí ºã÷ èðñýí áèëýý.
III
Ôðîíòîä áýëýã õ¿ðãýõýýð î÷èëöñîí ìèíü
Øèíýýð íýìýí õóðèìòàëñàí áýëãèéã Ǻâëºëòèéí àðìèéí ôðîíòîä øóóä
õ¿ðãýæ ºãºõººð äºðâºí öóâàà ãàëò òýðýã à÷ààã 1942 îíû ýöñýýð àëñûí çàìä
õºäºëãºâ. Ýíýõ¿¿ äºðâºí öóâààã åðºíõèé ñàéä X.×îéáàëñàí òîëãîéëæ, öóâàà
òóñ á¿ðèéí óäèðäàã÷ààð óëñûí áàãà õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà Ã.Áóìöýíä,
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áàéñàí ×.Ñ¿ðýíæàâ, àðäûí ñàéí
äóðûí ìîðüò îòðÿäûí æàíæèí ×.Ìèæèä íàðûã òîìèëñîí áàéâ.
X.×îéáàëñàíãààð óäèðäóóëñàí òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä ñóðãóóëü
òºãñºæ èðýýä áàãøèéí àæèëä òîìèëîãäñîíûõîî äàðààõàí çàñãèéí ãàçðûí
àïïàðàòàä àæèëëàõààð î÷èæ, ñî¸ëûí àñóóäàë ýðõýëñýí ðåôåðåíòèéí ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýæ áàéõäàà äàéíû ÿâöûí òóõàé ìýäýýã ºäºð á¿ð ðàäèîãîîð ñîíñîæ,
åðºíõèé ñàéäàä èëòãýæ áàéõûí çýðýãöýý Òºâ Õîðîîíû ëåêòîðûí òîâ÷îîíû
á¿ðýëäýõ¿¿íä àæèëëàäàã áàéñàí ìèíèé áèå îðîëöîæ, Ǻâëºëòèéí áààòàðëàã
àðìèéí ôðîíòîä î÷èæ, äàéñàíòàé áààòàðëàãààð òóëàëäàæ áàéñàí áàéëäààíû
àíãèóäûí àìüäðàëòàé òàíèëöàõ àç çàâøààí òîõèîëäñîí áèëýý.
Ôðîíòîä ÿâæ áóé öýðýã ôðîíòûí õýðýãöýýíä çîðèóëñàí íýðãèéí à÷àà
áàðàà, öàã ¿ðãýëæ çàé çàâñàðã¿é öóâæ áàéñàí Ñèáèðèýñ áàðóóí òèéø ÿâñàí óðò
çàìààð ãàëò òýðýãíèé äýýðõ äºðâºí öóâàà àÿëæ íèëýýä îëîí õîíîã áîëîâ.
Òýãýýä òºëººëºã÷èä Ìîñêâà õîòîä î÷èõîä òýäíèéã òºìºð çàìûí
ßðîñëàâûí áóóäàë äýýð çºâëºëòèéí íàì, òºðèéí çàðèì óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ
õ¿íäòýéãýýð õ¿ëýýí àâ÷, Îñòðîâñêèé ãýäýã íýãýí áîãèíî ãóäàìæèíä áàéäàã
133

òóñãàé áàéðàíä ×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷äèéã ñóóëãàæ, áóñäûã íü çî÷èä
áóóäëóóäàä áàéðëóóëàâ.
Һ뺺ëºã÷èä Ìîñêâàä öººí õîíîîä õýä õýäýí ôðîíòîä õóâààãäàí ÿâæ àðä
ò¿ìíèéõýý èëãýýñýí áýëãèéã áàéëäàæ áàéñàí àðìè, îëîí íýãäýë, àíãè, öýðýã
äàðãà íàðò ãàðäóóëàí ºãºõººð õýäýí òèéøýý òàðöãààâ.
Äýýðõ äºðâºí öóâàà áýëãèéí íýã õýñãèéã ìàðøàë X.×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé
òºëººëºã÷èä áàðóóí Ôðîíòîä õ¿ðãýæ ºãºõººð îäîâ. Ìàíàé òºëººëºã÷äèéã
áàðóóí ôðîíòîä î÷èõîîñ íèëýýä ºìíº Çºâëºëòèéí áààòàðëàã àðìè, ãèòëåðèéí
ãåðìàíû èõ õ¿÷èéã Ìîñêâàãèéí äýðãýä áóò íèðãýæ, òýäíèéã áàðóóí òèéø
ìºðäºí õººæ áàéñàí íýí ÷óõàë ¿å áàéâ.
X.×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä áàðóóí ôðîíòîä î÷èõ çóóðàà öýðãèéí
àíãèéí äàâõàð äàâõàð õàìãààëàëòòàéãààð, ã¿í öàñòàé ìîäîí äóíäóóð ãàðñàí
çàìààð àÿëæ ÿâàõàä, òºëººëºã÷äèéí ìàøèíûã öàñíû ºíãºíä òîõèðóóëàí
öàéâàð ºí㺺ð áóäñàí áàéâ.
Һ뺺ëºã÷äèéí çàìä äàéíä ýâäýð÷ ñ¿éòãýãäýýä äºíãºæ ÷ºëººëºãäñºí
õîò, ñóóðèí, áàéëäààí áîëñîí ãàçàð ¿ëäñýí äàéñíû ýâäýðõèé èõ áóó,
à÷ààíû ìàøèí, òàíêèéí ¿ëäýãäýë ýíä òýíäã¿é ýìõ çàìáàðààã¿é õàðàãäàæ
áàéâ. Áàñ áàéøèíãèéí íóðñàí õàíà, ýâäýðõèé çóóõ, Äàéíû ãàëä ìº÷èð íü
øàòàæ í¿öãýðýí õîæèéñîí öýöýðëýã, ìîäíû ¿ëäýãäýë áàéí áàéí ¿çýãäýæ
áàéâ.
Çàìûí õî¸ð òàëààð äóóëãàà ìîäîí äýýð õàòãàñàí ôàøèñòóóäûí áóëø
áàéñõèéãýýä ë òîõèîëäîæ áàéâ. ¯¿íèéã õàðàõàä áóñäûí íóòàãò äîâòëîí îðæ
èðñýí äàéñíóóä, ýõ îðíîî õàìãààëàã÷äààñ èéì õàðèó àâ÷ýý ãýæ áîäîãäîõ
áîëîâ÷ áàñ òýäíèéã ýíõ àìüäðàë, àð ãýðýýñ íü àíãèæðóóëàí ãýìò áàéëäààíä
õººæ ÿâóóëààä èéì áàéäàëä õ¿ðãýñýí Ãèòëåð, ò¿¿íèé õàíü õàìñààòíû õîð
õºíººë þìäàà ãýäýã ñýòãýãäýë áèäýíä òºðæ áàéâ.
̺í çàìûí õàæóóä óëààí òàâàí õîøóóòàé ïàéç õàäñàí çºâëºëòèéí
öýðã¿¿äèéí áóëø òîõèîëäîæ áàéñíûã õàðàõàä ÷óõàì çºâëºëòèéí àëü
ìóæ, ÿìàð õîòûí õýí ãýã÷ õ¿íèé õàéðòàé ¿ð õ¿¿õä¿¿ä ýõ îðíûõîî òºëºº
áààòàðëàãààð òýìöýæ ÿâààä ýíä íîéðñîæ áàéãàà þì áîë äîî ãýæ áèäýíä
áàéí áàéí ñàíàãääàã áàéâ. Ýä áîë àðèóí òóíãàëàã ãàçàð íóòãàà äàéñíû áóçàð
ò¿ðýìãèéëëýýñ ÷ºëººëºõèéí òºëºº, çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé øóäàðãà õýðãèéí
òºëºº òºäèé áóñ, óëìààð íèéò äýâøèëòýò àðä ¿íäýñòí¿¿äèéí íèéò øóäàðãà
õýðãèéí òºëºº òýìöýæ ÿâààä, àëòàí àìèà àëäñàí àãóó çîðèãò, ñàéõàí ÷àíàðòàé
õ¿ì¿¿ñ þìäàà ãýæ áàñ áîäîæ ÿâöãààâ. Òýä áîë ¸ñòîé ìàíàé ýðèí ¿åèéí ýðýëõýã
áààòðóóä áîëîõîîð ò¿¿õ òýäíèéã õýðõýí ìàðòàõ áèëýý.
Ýíý á¿ãäèéã õàðàõàä ýõ îðíû äàéíû øèð¿¿í èõ òóëàëäààíû çºâõºí ýíýõýí
õýñýã çóóðûí çàìä õè÷íýýí èõ ¿éë ÿâäàë, õýìæýýëøã¿é õîð õîõèðîë, ýâäðýë
õýìõðýë, ¿õýë çîâëîíã çºâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñ áààòàðëàãààð äàâàí òóóëæ, ÿëàëò
áàéãóóëàõûí òºëºº òýìöýæ áàéñàí íü ñýòãýëä çóðàã ìýò òîäðîí áóóæ áàéâ.
Ìàíàé òºëººëºã÷èä, ÷óõàì èéì øèð¿¿í çàìûã áààòàðëàãààð òóóëñàí
ôðîíòûí øòàá äýýð ë î÷èõ ¸ñòîé áàéâ. Áèä òýð ýðýëõýã èõ çîðèãòîé õ¿ì¿¿ñòýé
óóëçàæ, ÿðèëöàõ çàâøààíòàé áîëñîíäîî òóí ÷ áàÿðòàé ÿâöãààæ áàéæ áèëýý.
Һ뺺ëºã÷èä ýíý òýðèéã õàðàí ÿâñààð íýãýí îé ìîäîí äîòîð î÷èõîä òýíä
ôðîíòûí êîìàíäëàëûí áàéð ãýæ íýãýí áàãàâòàð áàéøèí áàéñàí áºãººä òýð
134

íü íàðèéí áýõëýëò õàìãààëàëòòàéí äýýð ãàäíààñ íü õàðàõàä áàéøèí ãýæ
ìýäýãäýõã¿éãýýð ìîäíû øèëì¿¿ñýýð õó÷èæ äàëäëàãäñàí áàéâ.
Òýð áàéðàíä áèäíèéã î÷èæ áóóõàä, ôðîíòûí êîìàíäëàë, Ìîíãîë
óëñûí ìàðøàë òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷äèéã öýðãèéí æóðìààð õ¿íäòýéãýýð
¸ñëîí õ¿ëýýí àâ÷ áàéðàíäàà óðèí îðóóëæ, ýëýãñýã äîòíî ÿðèëöàâ. Ôðîíò
êîìàíäàëæ áàéñàí ìàðøàë Â.Ä.Ñîêîëîâñêèé áàðóóí ôðîíòûí áàéäëûí
òóõàé òºëººëºã÷äºä äýëãýðýíã¿é òàíèëöóóëàâ. Ìàðøàë Â.Ä.Ñîêîëîâñêèé
áîë 50 îð÷èì íàñíû, ãîîëèã íóðóóòàé, èõ õýðãèéí òóõàé àëñûí áîäîë
ä¿¿ðýí, óõààëàã æàíæíû íýã áîëîõ íü ò¿¿íèé ÿðèà, õýëæ áàéñàí ¿ã, í¿äíèé
õàðö, õºäºë㺺í á¿ðýýñ õàðàãäàæ áàéâ. Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í
X.×îéáàëñàí òýäýíä áàÿð õ¿ðãýæ òýäíèéã ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà Õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí çàðëèãààð Ìîíãîë óëñûí îäîíãîîð øàãíàñíûã ìýäýãäýæ, óã
îäîíã ãàðäóóëàâ.
Ôðîíòûí êîìàíäëàë õè÷íýýí èõ àæèëòàé áàéñàí áîëîâ÷ ÿðèàíû äàðàà
òºëººëºã÷äèéã õ¿ëýýí àâ÷ íàéðñàã äàéëëàãà õèéæ, ìºí îðîéäîî òºëººëºã÷äºä
áàéëäààíû òóõàé êèíî ¿ç¿¿ëñíýýñ ãàäíà Ǻâëºëòèéí öýðãèéí äóó÷èí
õºãæèì÷äèéí êîíöåðò ¿ç¿¿ëýâ.
Èíãýæ áàéõàä èõ òóëàëäààí áîëæ áóé ôðîíòûí ãàçàð èðýýä áàéãààã ò¿ð
ìàðòàæ, ýíãèéí òàéâàí öàãèéí áàÿñãàëàí òºãºëäºð, áàõàðõàëòàé õ¿ì¿¿ñèéí
äîòîð áàéãàà þì øèã ñàíàãäàæ áàéæ áèëýý.
Ãýâ÷ òèéì áèø! Ýíý áîë ëóò øèð¿¿í òýìöëèéí áýðõòýé ¿åä çºâëºëòèéí
ýðýëõýã õ¿ì¿¿ñ áàéëäààíàà ÷ õèéäýã, óðëàãèéã ÷ ñîíèðõäîã, àìàð÷ ÷ ÷àääàã íü
òýð àæýý.
Èíãýýä òºëººëºã÷èä áàðóóí ôðîíòûí õàðüÿà äýñëýã÷ ãåíåðàë Ï.À.Áåëîâ,
äýñëýã÷ ãåíåðàë È.Â.Áîëäèí, ìºí äýñëýã÷ ãåíåðàë È.X.Áàãðàìÿí (îäîî
ìàðøàë) íàðûí êîìàíäàëñàí ãóðâàí àðìè, õýä õýäýí àíãèóä äýýð áèåýð
î÷èæ àâ÷èðñàí áýëýã, àðä ò¿ìíèéõýý çàõèäëûã îëîí çóóí öýðýã äàðãà íàðò
ãàðäóóëàí ºã÷ ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéõýý ÷èí ¿íýí÷ òàëàðõàë èëýðõèéëýí
ÿâàõûí çýðýãöýý áàéëäààíû áàéäàëòàé òàíèëöàâ.
Ôðîíòûí àíãè, íýãòãýë¿¿äýýð ÿâàõàä òàéâàí öàãèéí öýðãèéí ãàçàð
òîõèîëääîã øèã áàéëäàã÷, äàðãà, òåõíèê íýãýí äîð öóãëàðñàí íü îãò
¿çýãäýõã¿é áàéñàí íü òýä öºì çîõèõ áàéðàà ýçëýí çàðèì íü äàéñàíòàé
òóëàëäàæ, çàðèì íü ýýëæèò øèð¿¿í òóëàëäààíä îðîõîîð áýëòãýæ áàéñàí íü
òýð àæýý.
Õàðèí òýíä öàãààí íýõèé äýýë, ñààðàë ìàëãàé ºìñºæ, àâòîìàò áóó ãàðòàà
áàðüæ çîãññîí, õ¿ãëýãýð öýýæòýé, õ¿äýð ýð÷¿¿ä õàðàãäàæ áàéâ. Òèéì õ¿íèé
íýã íü áèäíèéã õàðààä ààâ ýýæ, àõ ä¿¿ íàðàà òîñîí àâ÷ áàéãàà þì øèã 纺ëºí
í¿äýýð õàðæ èíýýìñýãëýæ áàéñàí íü ìèíèé ñýòãýëä ¿ðãýëæ ¿ëäýæ, òýð õ¿í
îäîî õàà þó õèéæ áàéäàã áîë äîî, óóëçààä ò¿¿íòýé ÿðèõ þìñàí ãýæ áîäîæ
ÿâäàã áèëýý.
Áàñ òýíä õ¿ç¿¿íäýý äóðàíòàé, òàøààíäàà áóóòàé, çîëáîîëîã äàðãà íàð èõ
àæèëòàé áîëîëòîé ñýâ ñýâ õèéòýë àëõëàí ÿâäàã áàéâ.
Ýäíèéã õàðàõàä áàéëäàã÷, äàðãûí õýí íü ÷ ãýñýí òóñ òóñäàà ë íýãýí
òîäîðõîé ¿¿ðýãòýé, ãýíýò äîõèî ºãâºë áèåë¿¿ëýõ òóøààëàà íýãä íýãýíã¿é
ìýäñýí õ¿ì¿¿ñ õàðàãäàæ áàéâ.
135

Îäîîãèéí ìàðøàë òýð ¿åä àðìè êîìàíäàëæ áàéñàí äýñëýã÷ ãåíåðàë
È.X.Áàãðàìÿí ÷èéðýã áèåòýé, ñýðãýëýí àâõààëæòàé äàðãà õàðàãäàâ. Ãåíåðàë
È.Â.Áîëäèí, Í.À.Áåëîâ íàð áîë íàìóóõàí òºëºâ øóäàðãà, æèðèéí áàéäàëòàé
¸ñòîé ë íýã îðîñ õ¿ì¿¿ñ þìäàà ãýìýýð í¿äýíä òóñàæ áàéâ.
Îðîñûí àðä ò¿ìíýýñ îëîí ¿åèéí ò¿¿õýíä õàðèéí äàéñàíòàé óäàà äàðàà
õèéæ áàéñàí áàéëäààíû àëäàðò æàíæèí, àðäûí áààòðóóä, îêòÿáðèéí õóâüñãàë
áà èðãýíèé äàéíû öóóò æàíæèí, íýðò õ¿ì¿¿ñèéí òóõàé çºâëºëòèéí àðìèéí
äàðãà íàð áèäýíä ÿðüöãààæ áàéõäàà òýäíèé ýõ îðîí÷ óëàìæëàë, áàéëäààí÷
÷àäâàðûí òóðøëàãàä çîðèãæèí, ò¿¿õýýð òóëãàðàí íîîãäñîí ¿¿ðãýý íýð òºðòýé
áèåë¿¿ëýõ ýýëæ áèäýíä òîõèîëäîâ ãýæ õýëöãýýäýã áàéâ.
Òýä öºìºð÷ èðñýí äàéñíûã õººí çàéëóóëæ, ýõ îðíîî ÷ºëººëºí óëìààð á¿õ
äýëõèéã ôàøèñòûí àþóëààñ àâðàõ àðèóí ¿¿ðýã áèäýíä ò¿¿õýýð íîîãäñîí þì
ãýöãýýäýã áàéâ.
Òýä ýíý ãîë ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéí òóëä ¿õýõýýñ àéõã¿é, òýãýõäýý ¿¿ðãýý
ñàéí áèåë¿¿ëýõèéã ë óðüäàë áîëãîí öýðãèéí óðëàãèéã ýçýìøèí äàéñíûã
äàâàõûí òóëä ë àìü íàñ, àâúÿàñ áèëãýý çîðèóëíà ãýñýí òèéì ºíäºð óõàìñàðòàé,
óã çîðèëãîíäîî ¿íýí÷, ÷àäàìãàé õ¿ì¿¿ñ õàðàãäàâ.
Öýðãèéí òîì æàíæèí, æèðèéí öýðã¿¿ä íýã íü íýãýíäýý õàëàìæòàé, íèéò
äàéñíàà äàðàõàä, áàò íÿãòàðñàí íýãýí çîðèëãîòîé òèéì ë õ¿ì¿¿ñ õàðàãäàæ
áàéñàí áèëýý.
Ôðîíòûí æàíæèí, àðìèéí êîìàíäëàã÷ äýýä, äóíä, áàãà äàðãà íàð,
áàéëäàã÷èäòàé òýãæ óóëçàæ ÿâàõàä òýä ¿íýõýýð êîììóíèñòóóä, ýâ õàìò
çàëóó÷óóäûí ãèø¿¿ä, çºâëºëòèéí àæèë÷èí àíãèéí õºâã¿¿ä, çºâëºëò òºðèéí
¿åä ºñºæ õ¿ì¿¿æèæ, çîõèîë÷ Í.Îñòðîâñêèéí áè÷ñýí õàòààãäñàí áîëä øèã, áàñ
ò¿¿íýýñ ÷ øèð¿óí òóëàëäààíä óëàì èë¿¿ õàòóóæñàí ãàí øèã õ¿ì¿¿ñ õàðàãäàæ
áàéâ.
Äàéí áàéëäààíû àëáà áîë ÿã áîëîâñðóóëæ öàã òóõàéí áàéäëààð ¿ðãýëæ
òîäðóóëæ áàéäàã, øóóðõàé íàðèéí òºëºâëºãººòýé, äàéñíû ÿìàð õ¿÷ õýð
çýðãèéí õè÷íýýí òîîíû çýâñýãòýé, ÿìàð õýìæýýíèé çàéòàé ãàçðûã õàìàð÷,
÷óõàì õààãóóð, õýäèéä ãàë íýýæ äîâòëîõûã öàã ¿ðãýëæ ñóäàëæ, ò¿¿íèé ýñðýã
õºäºëãºõ õ¿÷ýý ç¿éë á¿ðèéí çýâñãèéã õîñëóóëàí áàéðëóóëæ, ººðòºº ãàðç
áàãàòàé, ºøòºí äàéñàíä õîõèðîë èõòýé òèéì ë òóëàëäààíûã çîõèîæ ÿâóóëàõûã
áîëîâñðóóëäàã áîëîõîîð öýðãèéí õýðýã áîë îíöãîé ìýðãýæèë, îþóí áèëýã,
ñàìáàà àâúÿàñ óõààí, çîðèã ýíý á¿ãäèéã íýãýí äîð øààðääàã, ºâºðìºö øèíæëýõ
óõààí, ºâºðìºö óðëàã þìäàà ãýæ áèä áîäîöãîîæ ÿâàâ. Һ뺺ëºã÷èä áàéëäààíû
ãàëûí øóãàìàí äýýð òóñãàé õàìãààëàëòòàéãààð î÷èæ áàò áýõýëñýí áàéðàíä
îðöãîîí Ǻâëºëòèéí àðìèéí àíãèóäààã äàéñíû ç¿ã ð¿¿ èõ áóóãèéí ãàë íýýæ,
íèñýõ îíãîöîîð áºìáºãäºæ áàéõûã ¿çýöãýýâ.
Ǻâëºëòèéí òýð èõ áóó, îíãîöûã çîõèîñîí õ¿ì¿¿ñ, ýõ îðíûõîî õ¿÷èí
÷àäëûã çóçààòãàí, áàéëäààíû ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõýä òóñ áîëú¸ ãýæ èõ
óõààíûã ãàðãàæ, ýäãýýð ç¿éëèéã ¿éëäâýðò øèëæ¿¿ëýõýä, ¿éëäâýðèéí àæèë÷èä
ò¿¿íèéã óãòàí õ¿ëýýæ àâààä, ¿é ò¿ìýýð íü ò¿ðãýí õóãàöààíä ¿éëäâýðëýí
ãàðãàñíûã öýðýã äàðãà íàð õ¿ëýýí àâ÷ äàéñíûã ñºíººæ áàéñàí íü á¿õíèéã
äàéíû ÿëàëòûí òºëºº ãýäýã ëîîçîí ÿàæ õýðýã äýýðýý áèåëýãäýæ áàéñàí íü òýð
áèëýý.
136

Ǻâëºëòèéí öýðãèéí îíãîöóóä öàã àãààðûí ÿìàð ÷ íºõöºëä îãòîðãóéä
õººðºí, õºë àëäñàí òýð óóäàìä õ¿÷ äàâóó äàéñíû îíãîöíû ºìíººñ
àéìøèãã¿éãýýð äàéðàí îðæ, òýäýíòýé àãààðò òóëàëäàæ, ôàøèñòûí îíãîöûã
øàòààí óíàãàæ áàéñíûã áèä ¿çýöãýýñýí áèëýý.
12-ð ñàðûí 14-15-íû ºäð¿¿äýä áèä Ǻâëºëòèéí ìèíîìåòûí àíãèóäûí ãàëûí
áàéðò õ¿ðýëöýí î÷èæ ¿çýõýä òýä äàéñíû ç¿ã ð¿ó ãàë íýýæ äàéñíû îðîãíîí
á¿ãæ áàéñàí ¿¿ðèéã áóò íèðãýæ áàéñíûã îêîïîîñ äóðàíäàí õàðöãààñàí áèëýý.
Áàñ ìàíàé òºëººëºã÷èä òàíêèéí íýãýí àíãè äýýð î÷èæ ¿çýõýä áàðñûí
õ¿÷òýé æèøýýëøã¿é àâàðãà õ¿÷òýí òýð òåõíèêýý òóëàëäààíä îðóóëàí äàéñàí
ðóó äîâòîëæ áàéñàí íü çºâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñèéí îþóí áèëýã, çºâëºëòèéí
öýðã¿¿äèéí çýâñãýý ýçýìøñýí ÷àäàë, òóëàëäàõ àâúÿàñ çîðèã ìºí ÷ óðàìòàé
õàðàãäàæ áàéæ áèëýý.
Íýãýí ºã뺺 òºëººëºã÷äèéã êàòþøèéí áàòàðåéí ãàëûí áàéð ðóó óðüæ
õàìãààëàëòòàé ãàçàð îðóóëàí, õ¿í òóñ á¿ðä äóðàí ºã÷, äàéñíû îðîãíîñîí
áàéðûã àæèãëóóëàí õàðóóëæ áàéãààä, àâòî ìàøèí äýýð çîîñîí êàòþø ãýäýã,
ïóóæèíò áóóãààðàà ãàëëàæ ýõëýâ. Êàòþøààð òýãæ äàéñàí ðóó ãàëëàæ áàéõàä
àÿíãûí äóó ãàð÷, öàõèëãààí öàõèëæ, ãàëò ñóì õàðâàõ øèã áîëæ áàéñàí íü
ãèòëåð÷¿¿äèéí àéæ ñàíäàð÷ áàéñàí àþóëò çýâñýã àðãàã¿é ìºí áîëîõ íü
ìýäýãäýæ áàéâ.
Èíãýýä òýð îðîéäîî òºëººëºã÷èä ôðîíòûí áàéðàíä ýðãýæ èðýõýä àìàð÷,
öàé õîîëîî èäýæ äóóññàíû äàðàà íýãýí äàðãà èðæ, ìàðøàë ×îéáàëñàíä õàíäàí
¸ñîëæ, òàíàé òºëººëºã÷äèéí èðñýíä çîðèóëàí êàòþøèéí áàòàðåéãààð äàéñíû
Ẻí õ¿÷ ð¿¿ ãàëëàñíû ¿ð ä¿íã èëòãýå ãýæ õýëñýí áèëýý.
Òýð õýëýõäýý: «Äàéñíû õýä õýäýí áýõëýëò, îðîãíîñîí ¿¿ð¿¿ä, îëîí àðâàí
öýðýã, ïóëåì¸ò, èõ áóóíû öýðã¿¿äèéã áóò íèðãýýä, õýä õýäýí ôàøèñòóóäûã
àìüäààð áàðèâ÷èëæ èðýâ. Ýíý áàðèâ÷ëàãäàæ èðñýí ôàøèñòóóäûã òà íàð
õàðæ, òýäýíä òàâèõ àñóóëò áàéâàë àñóóíà óó» ãýâ. Òýãæ áàéòàë òîì óðàíõàé
ãóòàëòàé, ºãºð ñààðàë ºíãºòýé õóâöàñ ºìññºí ôàøèñòûí çàëóóõàí öýðã¿¿ä
òóóãäàí îðæ èðýâ. Òýäíèé òàëààð òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í ×îéáàëñàíã
àñóóõàä, áèä áîë ôàøèñòûí ÑÑ-èéí ãèø¿¿ä áºãººä ìàíàé êîìàíäëàëààñ
äààëãàñàí ¸ñîîð äàéíä îðæ èðñýí þì. Èíãýýä ë ÿâæ áàéíà. ×óõàì ÿàõ, þó
áîëîõûã áèä ìýäýõã¿é ãýöãýýæ áàéâ. Òýäíèé òýãæ ÿðüæ áàéñàí íü ôàøèñòûí
öýðýã Ìîñêâàãèéí îð÷èì áóò öîõèãäîæ áàðóóí ç¿ãò õººãäºæ áàéõ ¿åýñ
ýõëýí ñàíàà ñýòãýëèéí õóâüä àðãàã¿é äîðîéòñîí áàéíà ãýäýã ñýòãýãäëèéã
áèäýíä òºð¿¿ëæ áàéâ.
Èíãýýä òºëººëºã÷èä ôðîíòîîñ áóöàæ èðýýä ýõ îðíû àðèóí èõ äàéíûã
ÿâóóëàõûí òóëä á¿õíèéã çîõèîí áàéãóóëàõ òºâ Ìîñêâà õîòîä õýä õîíîîä
äàõèí áàðóóí ôðîíòûí òàíêèéí íýãýí àíãè ðóó î÷èõîîð ãàðàâ. Èíãýæ ãàðñíû
ó÷èð áîë ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí øèéäâýðýýð ìîíãîë
óëñûí çàðäàë õºðºí㺺ð òóñãàé òàíêóóäûã õóäàëäàí àâ÷ «õóâüñãàëò ìîíãîë»
ãýäýã òàíêèéí áðèãàäûã áàéãóóëñàí áºãººä òýäãýýðèéã X.×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé
òºëººëºã÷èä ãàðäóóëàí ºãºõ ¸ñòîé áàéñàí àæýý.
Òýãýýä òºëººëºã÷äèéã òàíêèéí àíãè äýýð õ¿ëýýí àâ÷ ¸ñëîë áîëñíû äàðàà
óã àíãèàñ õîëã¿é íýãýí õýñýã ìîä ðóó î÷èõîä òàíêèéí àíãèéí äàðãà, öýðã¿¿ä
æàãñàí ¸ñëîë õèéæ, ìîíãîëûí òºëººëºã÷äºä çîðèóëñàí öóãëààí áîëîí.
137

Òýð öóãëààí áîëñîí ãàçàðò ìîíãîë óëñààñ óã àíãèä áýëýãëýõ òàíêóóä
õ¿ðýëöýí î÷ñîí áàéâ.
Òýð òàíê íýã á¿ð òóñ òóñäàà íýðòýé áàéñàí áºãººä æèøýýëáýë: «Íàìûí
Òºâ Õîðîî», «Ñàéä íàðûí çºâëºë», «Ñ¿õáààòàð», «Ìàðøàë ×îéáàëñàí»,
«Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ», 18 àéìàã òóñ á¿ðèéí íýðýýð íýðëýñýí áàéíà.
Óã öóãëààí äýýð òàíêèéí íýãäýë àíãèéí äàðãà õó' ðàíäàà À. Ñ Ëåîíîâ
óã òàíêèéã õ¿ëýýí àâ÷ ¿ã õýëñíèï äàðàà òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í ìàðøàë X.
×îéáàëñàí ¿ã õýëýâ.
Òàíêèéí àíãèéí äàðãà íàð õýëñýí ¿ãýíäýý: Òà á¿ãäèéí áýëýãëýñýí àâàðãà
ýíý ìàøèíûã áèä óíàæ, Áåðëèí îðæ äàéñíûã áóò öîõèíî ãýæ òàíãàðàãëàæ
áàéâ.
Èíãýýä òºëººëºã÷èä ôðîíòîîð ÿâàõ àæëàà ¿íäñýíäýý äóóñãàæ áóöàæ
èðýõýä Ǻâëºëòèéí áàðóóí ôðîíò, ò¿¿íèé õàðüÿà îëîí àíãèàñ ãàðãàäàã ñîíèíä
ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí õ¿ðýëöýí èðñýí òóõàé îëîí ìýäýý, öýðýã äàðãà
íàðààñ ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä òàëàðõàí áè÷ñýí çàõèäëóóä õýâëýãäñýí áàéâ.
Áèä áóöàæ èðýõäýý ôðîíòûí äàðãà, öýðã¿¿äýýñ ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä áè÷ñýí
º÷íººí òº÷íººí ìÿíãàí çàõèäàë, ø¿ëãèéã àâ÷èðñàí áºãººä òýäãýýð íü ìàíàé
õýâëýëä óäàà äàðàà íèéòëýãäýæ áàéâ. Äàéñàíòàé ºäºð øºíºã¿é òóëàëäàæ
áàéñàí Ǻâëºëòèéí àðìèéí öýðýã äàðãà íàð àëñ õîëûí ìîíãîë îðíû àðä
ò¿ìíèé ¿íýí ñàíàà áîäîë, òýäíèé òàëä á¿ðýí áàéñíûã ñýòãýë ç¿ðõýýðýý òóñãàí
àâ÷, ºíäðººð ¿íýëæ áàéñíàà òýãæ èëýðõèéëæ áàéâ.
Һ뺺ëºã÷èä ôðîíòîîñ áóöàæ èðýýä, ìºí ººð ôðîíòóóäààð ÿâñàí íºãºº
áóñàä òºëººëºã÷èäòýéãýý Ìîñêâàä óóëçàæ, ýõ îðîíäîî áóöàõààð çàâäàæ áàéâ.
1943 îíû 2-ð ñàðûí 2-íû ºäºð Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã Êðåìëèéí îðäîíä
È.Â.Ñòàëèí òýðã¿¿òýé Ǻâëºëòèéí íàì, çàñãèéí óäèðäàã÷èä õ¿ëýýí àâ÷,
íºõºðñ㺺ð õýäýí öàã ÿðèëöàöãààâ.
Ýíý óóëçàëò äýýð È.Â.Ñòàëèí õýëñýí ¿ãýíäýý: Çîâîõ öàãò íºõðèéí ÷àíàð
òàíèãäàíà ãýäãýýð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé çîâæ áàéõ ¿åä Ǻâëºëòèéí àðä
ò¿ìýí 1921 îíä òóñàëñàí áèëýý. Îäîî áèäíèé áàéëäàæ áóé ýíý õýö¿¿ áýðõ ¿åä
Ìîíãîë÷óóä áèäýíä òóñàëæ áàéíà ãýæ òýìäýãëýâ.
Ǻâëºëòèéí íàì, òºðèéí óäèðäàã÷èä ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í
íàð õàðèëöàí ÿðèëöñàí ¿ãýíäýý äàéíû ÿâö, ò¿¿íèé õýòèéí òºëºâèéí òóõàé
äóðäñàíààñ ãàäíà õî¸ð îðíû àðä ò¿ìíèé íàéðàìäëûí ò¿¿õ, ìºí ò¿¿íèé
öààøäûí õºãæëèéí òóõàé ÷óõàë ÷óõàë ç¿éëèéã òýìäýãëýí ÿðüöãààâ.
Һ뺺ëºã÷èä ôðîíòîîñ áóöàæ èðýýä àðä ò¿ìýíäýý ÿâñàí ãàçàð, ¿çñýí
ç¿éëýý ÿðüöãààæ áàéñíûã ñîíññîí õ¿í á¿õýí èõ ñîíèðõîí áàÿðëàöãààæ áàéâ.
Äýýðõ äºðâºí öóâàà áýëýã ÿâñíû äàðàà ìàíàé àðä ò¿ìýí òóñëàìæ
õóðèìòëóóëàõ ÿâäàë ¿ðãýëæèëñýýð áàéâ.
1943 îíû 2-ð ñàðûí 28-íä Óëààí àðìèéí 25 æèëèéí îéãîîð Ìîíãîëûí
õºäºëìºð÷人ñ ôðîíòîä ÿâóóëàõ áýëãèéí øèíý öóâàà õºäëºâ. Ýíý óäàà ãàëò
òýðýãíèé õî¸ð öóâàà áýëýã ÿâóóëñíûã Íàìûí Òºâ Õîðîîíû åðºíõèé íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà Þ.Öýäýíáàë òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä ôðîíòîä õ¿ðãýæ, ôðîíòûí
îëîí àíãè, íýãòãýë¿¿äýýð áèåýð õ¿ðýëöýí î÷èæ ò¿¿íèéã ãàðäóóëàí ºãºâ.
Ǻâëºëòèéí áààòàðëàã àðìè, íàìûíõàà óäèðäëàãûí äîð ýõ îðíûõîî õîò
ñóóðèí, ºíöºã áóëàí á¿ðèéã äàéñíààñ ÷ºëººëºí, óëìààð òýäíèéã ýõ îðíîîñîî
138

á¿ðýí õººí çàéëóóëæ, ôàøèñòûí äàðëàëä îðñîí ç¿¿í Åâðîïûí îëîí îðíû àðä
ò¿ìíèéã ÷ºëººëºõºä òóñàëæ, öààøäàà ôàøèñòûí ãåðìàíû íóòàã ðóó äàâøèí
îðæ, Áåðëèí õîòûã ýçëýí äàéñíûã íóòàã äýýð íü áóò öîõèí ÿëàâ.
Òýð ¿åä ìàíàé àðä ò¿ìýí çºâëºëòèéí öýðãèéí äàâøèëòûí çàìûã öàã
¿ðãýëæ àíõààðàí øèðòýæ ñóóðèí õîò, ìóæ Õîëáîîíû Á¿ãä Íàéðàìäàõ
óëñ á¿ðèéã ÷ºëººëæ óëìààð äàéñíûã äàðõàí õèëýýñýý á¿ðìºñºí öýâýðëýí
çàéëóóëæ, ç¿¿í Åâðîïûí îëîí îðíóóäûí ñóóðèí, õîò íèéñëýëýýñ õººí ãàðãàæ,
äàéíûã ÿëàëòààð òºãñãºõºä õÿçãààðã¿é áàõäàí áàÿðëàöãààæ áàéâ. Ǻâëºëòèéí
àðä ò¿ìýí ò¿¿õýíä áîëñîí ëóò äàéíä ÿëæ ãàðàõàä äàÿí äýëõèéí ñàéí ñàíààòàí
õ¿í á¿õýí áàÿñàöãààæ áàéâ.
Ýíý áîë Â.È.Ëåíèíèé ñóðãààë, Ëåíèíèé áàéãóóëñàí Ǻâëºëò Õîëáîîò
Óëñûí Êîììóíèñò íàìûí ìýðãýí óäèðäëàãà, Ǻâëºëò òºð, Ǻâëºëò Õîëáîîò
Óëñàä ÿëàí ìàíäñàí ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí äàâóó òàë, Ǻâëºëòèéí àðä
ò¿ìíèé áààòàðëàã òýìöýë, ò¿¿íèé àëäàðò àðìèéí ýðýëõýã ÿëàëòûí áîäèò
èëðýë ìºí þìàà.
Ôàøèñòûí ãåðìàíûã áóò íèðãýæ, Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé ýõ îðíû äàéí
ÿëàëòààð òºãññºíèé 25 æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí èõ Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí,
ò¿¿íèé áààòàðëàã àðìèä ÷èí ñýòãýëèéíõýý áàÿðûã äýâø¿¿ëüå.
Äàéí áèòãèé ãàðòóãàé! Ýíõ ò¿âøèí ýíý åðòºíöºä ¿ðãýëæ áàòàæòóãàé!
Àìüäðàë, ¿õýë ¿ðýãäëèéã ÿëòóãàé!
1970 îí
139

140
ÑÝÐÝË
(Ò¿¿õýí íàéðóóëàë)
I
Áàðóóí Åâðîïûí õèéöíèé äàëàéí èõ õºëºã îíãîöóóä Íîìõîí äºë㺺í
äàëàé, Õÿòàäûí òýíãèñ áà Àçèéí èõ õîéãóóäûã õ¿ðýýëñýí çàõã¿é óñààð
òýì¿¿ëýí õºâºõºä òýäãýýðèéí äýýã¿¿ð îëîí ã¿ðíèé ÿíç á¿ðèéí ºíãºòýé
äàëáàà äàëàéí ñàëõèíä íàìèëçàí äýðâýíý.
Òýð õºëã¿¿ä Äà ×èí ýçýíò ã¿ðíèé àìèí ÷óõàë óóëçâàðûí áîîìòóóäàä
îéðòîí îéðòñîîð… Òýäãýýðèéí òàâöàí äýýðõ ýðýãòýé ýìýãòýé, åâðîï
ÿïîí õ¿ì¿¿ñèéí çàðèì íü àÿí çàìûí õóâöàñòàé, çàðèì íü õýò ãî¸ ãàíãàí
õóâöàñëàæ ø¿õýð áàðèí, í¿äýíäýý õàð øèë ç¿¿æýý. Áàñ íýã õýñýã íü áàðóóí
ç¿ãèéí íàâ÷èí òàìõè áààãèóëíà. Òýäíèé òàðõè òîëãîéä ýçýðõýã ò¿ðýìãèé
îðíóóäàä äýýðýìä¿¿ëæ áàéñàí õÿòàä îðíû íóòàã äýâñãýðýýñ àõèóõàí
õóâü õ¿ðòýõ áîäîë øèíãýæýý. ̺í õÿòàäàä õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãàà
äýëãýð¿¿ëýí ýçýääýý òààëàãäàõ, ýñ áºãººñ öýðãèéí ÷óõàë ìýäýýã õàéæ îëîõ,
ìºí äîðíî ç¿ãèéí ¿íýò ç¿éë õóðààæ áàÿæèõûã ìºðººäñºí õ¿ì¿¿ñ ÷ öººíã¿é.
Àÿëàã÷äûí ÿðèà äàëàéí äàâàëãààíû øóóãèàíä á¿äýã ñîíñòîí ãåðìàí, ôðàíö,
àíãëè õýëýýð ÿðèëöàõ àæýý. Õÿòàä õýë ýõëýí ñóäàëæ öààøäàà öýðãèéí äàðãà,
õóäàëäààíû ò¿øìýëèéí ìýðãýæèë ýçýìøèõýýð ÿâæ áóé áîëîëòîé õýäýí
çàëóó ìýääýã öººí ¿ãýý ýâë¿¿ëæ õÿòàä èðãýäòýé äîõèî çàíãàà õîëèí ÿðèëöàõ
íü èíýýäýìòýé.
Ãàçàð ãàçðûí ¿éëäâýðèéí àðõè ñàðõàä óóæ, øàëèã çàâõóóë ÿðèàãààð öàã
íºãöººæ, á¿æèãëýñýí, äóó àÿëñàí õ¿ì¿¿ñ õºëºã äýýðõ ãóàíç çóóøíû ãàçðààð
õºëõºí ¿éìýëäýíý. Èéíõ¿¿ ºðíºäèéíõºí ýíý ë çàìààð õÿòàä îðíû ìóæ, õîò,
äàëàéí áîîìò ðóó òýì¿¿ëäýã áàéñàí íü òýð àæýý. ªíãºðñºí çóóíû ýöýñ ãýõýä
õÿòàäàä íýâòýðñýí ºðíºäèéí õ¿ì¿¿ñèéí òîî äºðâºí ìÿíãàä õ¿ð÷, äºðâºí çóó
ãàðóé äýëã¿¿ð, ¿éëäâýðèéí ãàçðóóä ýíäõèéí ìóæóóäàä õýäèéí áóé áîëæýý.
Öººí òîîíû ýäãýýð õàðèéí õ¿ì¿¿ñèéã ãàäíààñ íü àæèõàä õîîðîíäîî ýåëäýã
纺ëºí ºí㺺ð õàðèëöàõ àâ÷ áàðàà òàâààðàà ã¿éëãýõ òîìõîí çàõ çýýëòýé
áîëîõûí òóëä ºðñºëäºõ íü áèå áèåäýý õàëãààòàé áàéâ. Õàðèí ýíý îðíû
òàðèà÷èä, ãàð óð÷óóä ãàäààä äîòîîäûí äàðëàã÷äàä ìºëæ¿¿ëæ, äààæ äàâøã¿é
õ¿íä õ¿÷èð àæëûã äóíäàä çóóíû àðãààð ã¿éöýòãýñýýð, ¿ã¿éðýí õîîñðîõûí
òóéëä õ¿ðýõýä öóãààð öóõàëäàí áîñîæ, õîîëîéãîî çàíãèðóóëàí õàøãè÷èæ
öàëèí õºëñ íýìæ, òàòâàðàà áàãàñãàõûã øààðäàíà.
Õÿòàä îðíû õîéã, õîîëîé, àðàë, áóëàí, õîò ìóæóóäûã ñàëãàí òàñàëæ,
õýð÷èí õóâààõ ãýñýí õàðü îðíû õºðºíãºòºí íàð ×èí óëñûí îí óäààí
óëàìæèëñàí õàðãèñ õààíò ¸ñûã ò¿øèãëýíý. ×èí óëñûí ýçýí õààí Ñÿíü
Ôéíü ººä áîëìîãö ò¿¿íèé áýëýâñýí õàòàí äîãøèí Öûñè àâãàé áóòà÷ õ¿¿
Ò¿í÷æèã òºëººëºí õýñýã çóóð õààí òºðèéã áàðüæ, õ¿¿ãýý íàñ áàðñíû
äàðàà öàã àëäàëã¿é ñàìáàà÷ëàí à÷ Öçàé Òÿíèéã á¿ðëýý÷èéíõýý õîé÷èéã
çàëãàìæëàã÷ààð çàðëàæ õýðýã äýýðýý õààíû çàñãèéã ººðºº áàðèõ áîëñîí íü
ªðíºäèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äýä àÿòàéõàí áîëîìæ îëãîæýý.

×èí óëñûí åñä¿ãýýð ìàíæ õààí Öçàé Òÿíü òàâàí íàñàíäàà 1877 îíä ×èí
óëñûí Ãóàíñþé áóþó Áàäàðãóóëò òºðèéí õààí øèðýýíä çàëðàâ. ¯¿íýýñ õîéø
Öçàé Òÿíèéã Ãóàíñþé õýìýýõ áîëæýý.
Áýýæèí õîòûí òºâèéí çàñìàë ÷óëóó äýâññýí òàëáàéä Òýíãýð-Àìãàëàí
õààëãà “Òÿíü àí ìýíü” õàðàãäàíà. Òýð õààëãààð îðîõ ýðõòýé ìàíæ, õÿòàä ñàéä
ìîíãîëûí òîì íî¸ä, òºâäèéí ëàìòàí íàð “×æóí íàíü õàé”, ìîíãîëîîð “Òºâ
áà ºìíºä íóóðûí îðäîí” áàñ “õ¿íëýã ¸ñ òºð áà óðò íàñàí” õýìýýõ îðäîíä
áàðààëõäàã áàéñàí ãýäýã. Ýäãýýð îðäîíä ýõëýýä õÿòàä, äàðàà íü ìàíæèéí
õààäóóä ºâºëæäºã áàéñàí þìñàíæ. Áýýæèíãèéí çàõûí ò¿ìýí íàñò óóëûí
(Âàí Øóøàíü) Èõý þàíü ãýäýã öýöýðëýãò õààäûí áàñ íýã ãî¸ìñîã îðäîí
áàéñíûã ìîíãîëûí çàðèì íî¸í ¿çæýý. Õààäûí îðäûã õàø, ãàíòèã, ñóì ìîä
çýðýã ìàòåðèàë õîñëóóëàí, ºí㺠ºíãèéí óãàëç õýý ñèéëñýí íü Òýíãýðèéí
ýçýí õààíû õ¿÷èí ÷àäëûã èëýðõèéëýí õàðóóëàõ óòãàòàé áºë㺺. Îðäîíä
öýðãèéí õàðóóëààñ ãàäíà õààí, õàòàí, òýäíèé ¿ð ñàä, àõ ä¿¿ íàðò áàðàà áîëîí
õóâöñûã íü ºìñ¿¿ëýõ, õîîëûã íü õèéõ, õºã溺í öýíãýýõ, íîì ñóäàð çààõ,
¿ëãýð õóó÷ õººðºõ, áèå ìàõáîäü öàðàé ç¿ñèéã íü ýì÷ëýí òîéëîõ, èëáýí ãî¸õ,
¿íýò ýä õîãøèë ÷àíäëàí õàäãàëäàã, ýë÷ òºëººëºã÷èéã ¸ñëîí äàéëäàã õýäýí
ìÿíãàí õ¿í àæèëëàäàã áàéâ. Îðäíû îëîí ¿éë÷ëýã÷ íàðûã õààíû ãýð á¿ëèéí
äîòîîä õýðãèéã ýðõëýõ åðºíõèé ãàçàð, ò¿¿íèé õàðüÿàíû ¸ñëîë, îðäíû ñàíõ¿¿
çýðýã àëáàí ãàçðóóä òóñ òóñûí ÷èãëýëýýð õóâààí çàõèðíà. Äýýðõ åðºíõèé
ãàçðûí õàðüÿàíû äîëîîí ãàçàð îðäíû ¿íý á¿õèé ç¿éëèéã õàðèóöíà. Ǻâõºí
ñàíõ¿¿ãèéí õýëòñèéí ìýäýëä ¿íýò ç¿éëèéí çîîðü çóðãàà áàéäãààñ öàãààí
÷óëóó, åìá¿¿, ìºíãº, ¿íýò ¿ñýí ýäëýë, íàðèéí øààçàí ýäëýë, õîðãîé òîðãîí
ýäëýëèéí çîîðü ãýõ ìýò÷èëýí àðâèí èõ àãóóëàõòàé áàéæýý.
Öçàé Òÿíü (Ãóàíñþé) äýýðõ îðíóóäûã õýñýí òýíýæ õààëãàíû ãàäíà ýçýíò
óëñäàà ÷óõàì þó þó áàéäàã, ÿìàð õýðýã ÿâäàë áîëäãèéã ýñ òààâàðëàíà.
Ãàãöõ¿¿ áýëýâñýí õàòàí Öûñè õààíû îðä, óëñûí õýðãèéã çàõèðàí áàðüæ,
á¿õíèéã ÷àíäëàí õÿíàæ, ÷óëóóí ç¿ðõ ãàðãàí, æèæèã ç¿éëñèéã áîëîâ÷
äýâð¿¿ëýí õîâ æèâ õººöºëäºæ áóäëèàí ñàìóóí çîõèîíî. Öûñèã îðäíû
öýöýðëýãýýð ñàëõèëàõàä íü äàãàëäàí ÿâàã÷ òàéãàí õ¿íèé (çàñóóëñàí)
çàðèì íü óóò óóò õóëñàí òàøóóð àâ÷ ÿâàõ áºãººä Öûñè õàòàíä ýâã¿é
õàðàãäñàí áîëãîíûã çàí÷èíà. Òýð õàòàí õàðãèñ øèð¿¿íýýðýý íýðä ãàð÷,
õàðüÿàò óëñûíõàà äîòîð áèé áîëñîí øèíý ñàíàà, äýâøèëò õºäºë㺺íèé
óëáààã íóãà÷èí äàðñààð áàéæýý. Øàäàð íºõäèéí õàìò Òàéïèí, Öàãààí
ìàëãàéò íàðûí õºäºë㺺íèéã õàéð íàéðã¿é äàðæ, õ¿íèé öóñààð äàëàé
áÿëõóóëæ, ÿñàí óóë áîñãîñîí þì. ªíäºð òóøààë, èë¿¿ öàëèí ï¿íë¿¿
ãîðèëñîí ñàéä ò¿øìýä Öûñè õàòíû òóøààë çààâðûã ¿ã äóóã¿é áèåë¿¿ëíý.
Öûñè òýäíèéã ñ¿ð äàëàéëãàí ãàðòàà àòãàí áàðüæ, ñýòãýëä òààðààã¿éãýý
õàéð íàéðã¿é õºíººäºã áàéâ. Ò¿¿ãýýð ÷ çîãñîõã¿é çàëóó ñàéä ò¿øìýäèéã
òóøààë äýâø¿¿ëæ, îðäîíäîî àâ÷ðàí, ÷óõàë àëáà õèéëãýæ áóé íýðèéäëýýð
õ¿ñëýý õàíãààä õýðýã çàäðóóëñíûã íü öààçààð àâàõ ìýòýýð ºäèé õ¿ðñýí
áîëîâ÷ õèéäãýý õèéñýýð àæýý. Òèéíõ¿¿ øàëèã çàâõàé õýðãèéã ýðõýì
áîëãîæ, øààõàéíûõàà óëûã ºíäºðëºí íóðóóãàà ãóàëèã áîëãîäîã õàòàí õààí
öýðãèéí íýã äàðãààñ õóóëü áóñààð õ¿¿õýä îëñîí àâ÷, ò¿¿íèéãýý õýðõýí ¿ã¿é
õèéñíèéã õýí ÷ ¿ë ìýäíý.
141

Öûñè õàòàí íàìõàí íóðóóòàé, ñàìñààãàà ñàðòàéëãàí óóðëàíà. Öàéâàð øàð
ºíãèéí ìàíæ äýýë ºìñºæ ¿ñýý õàãàëæ ñàìíàæ, ¿íýò õàâ÷ààðààð õàâ÷èíà.
Öûñè îðäíû ãîë òàíõìûí òºâä áàéðëóóëñàí ºíäºð çàíäàí äýýð çàëðàõàä
Ãóàíñþé õààíû øèðýý áàðóóí ýòãýýäýä çàéäóóäàí õàðàãäàõ àæýý.
Õÿòàä óëñûí õîðèí òàâäóãààð îâãèéí õààí øèðýýíýý 1644 îíä ñóóñàí
Äà ×èí óëñûí àíõíû ýåýð çàñàã÷ ýçýí õààí Øóíü ×æèãèéí ¿åñò ãóðâàí ñàÿ
áàéñàí ìàíæ ¿íäýñòýí òýäíèé õààäûí íî¸ðõñîí õî¸ð çóó ãàðóé æèëèéí
äîòîð ãóðàâõàí çóóí ìÿíãààñ õýòðýõã¿é áîëòëîî öººð÷, ìàíæ çàíøèë, õýëýý
õ¿ðòýë ìàðòàæ äóóññàí áàéíà. Ãýâ÷ õÿòàä ¿íäýñòíèéã ãàíöààðàà çàõèðàí
íî¸ðõîæ èðñýí ìàíæ íàðûí äîòðîîñ ë õààíû ñàéä, øàäàð ò¿øìýä, öýðãèéí
æàíæèí, ìóæèéí àìáàíûã òîìèëäîã áàéâ.
Äà ×èí óëñûí õààíààñ ýõëýí òºðèéí á¿õ äýýä òóøààëûã õîò, õºäºº,
ìóæèä çºâõºí ìàíæ íàð òýãæ ýçëýí áàéñààð 1911 îíûã õ¿ðãýæýý. Ìàíæ ýçýí
õààíû äóóëãàâàðòàé áîîë áîëãîí ìàíæ íàðûí àäèë õÿòàä, ìîíãîë ýð÷¿¿äýä
ãýçýã òàâèóëæ áàéñàí íü õýâýýð ¿ðãýëæëýí 1911 îíä ìàíæèéí çàñàã óíàñíààñ
íýëýýä ñ¿¿ëä ººð÷ëºãäæýý. ̺í õÿòàä ìîíãîëûí ¿íäýñíèé äýýëèéã ìàíæ
çàõòàé áîëãîæýý. Àäèë òºñòýé õýðýã òºâºã ºäººõºä ìàíæ õ¿íèéã õºíãºâ÷ëºí
ºðøººæ, áóñàä ¿íäýñòíèéã õ¿íäð¿¿ëýí õèëñýýð ÿëëàí øèéòãýäýã áàéëàà.
Õàðãèñ ¸ñûã õàìãààëàí ñàõèã÷ Öûñè 1861 îíîîñ ýõëýí òºðèéí ýðõèéã
èë äàëä áàðüæ 1908 îí áîëîõîä 73 íàñ õ¿ðýõäýý 47 æèëèéã íü õààíû ýðõ
ýäëýõäýý çàðöóóëæ, îëîí çóóí ñàÿ àðä ò¿ìýíä ãàé ãàìøèã ó÷ðóóëàí çîâîîñîí
þì. Öûñè õàòàí Öçàé Òÿíü (Ãóàíñþé) õààí íàð õÿòàä õ¿ì¿¿ñèéã áîîë õýìýýí
¿çýí ÿäàõ àòëàà ãàäààäûí õºðºíãºòºí íàðûã íàéç íºõºð ãýæ ¿çýýä ýçýëñýí
ãàçðààñàà íºãºº íàéç íàðòàà èë¿¿÷ëýí ºãºõ íü áîîëóóäòàé õóâààëöàõàñ äýýð
ãýæ øóóä õýëäýã áàéæýý.
Òýä óëìààð ¿éëäâýð áàéãóóëàõ íýðýýð ãàäààäûí õºðºíãºòºí íàðûã
äàëëàí èð¿¿ëæ ººðòºº àøèã õîíæîîòîé äýìæëýãèéã àâ÷ áàéâ. Ãàãöõ¿¿ õààíû
óäìûíõàí õîòûí ñàéä ìóæèéí àìáàí, íºëºº á¿õèé ò¿øìýä¿¿äèéí äóíäààñ ë
¿íäýñíèé ìºí㺠õ¿¿ëýã÷ íàð òºðºí ãàð÷ áàéâ. Õÿòàäûí ×æèëè (Áýýæèíãèéí
íóòàã) ìóæèéí àìáàí, ôåîäàëûí òîì ò¿øìýëýý, äèïëîìàò àæèë ýðõýëæ
áàéñàí Ëè Õóí÷æàí ìºí ë òýãæ ãàäààäûí õºðºíãºòíèé òóñëàìæààð øèíý
ìàÿãèéí õºðºíãºòºí áîëæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí íýã þì. Èíãýæ îâæèí øóíàõàé
áàÿ÷óóä òºðæ, õÿòàäûí ò¿¿õèé ýä, ãàð ¿éëäâýðèéí áàðààã õàðèéí õºðºíãºòºí
íàðò íèéë¿¿ëæ òýäíèé ýä áàðàà, õºðºí㺠ìºíãèéã õÿòàäûí çàõ çýýëä äàìëàí
çàðæ, àðä èðãýäýý ìºëæèí ñîðîõ íü ãàçàð àâ÷ýý. Ýíý ¿åä òýäíèéã ¿çýí ÿäñàí
ýñýðã¿¿öýõ õºäºë㺺í Õ1Õ çóóíû ñ¿¿ë÷ýýñ õ¿÷òýé áîëæ áàéñíûã àðä÷èëñàí
¿çýëòýé ýì÷, ìýðãýæèëòýí, ñýõýýòýí, Ñ¿í è Ñèàí (Ñ¿í ßòñåí) ÷èãë¿¿ëýí
òýðã¿¿ëæ “Õÿòàäûã ñýðãýýõ õîëáîî” ãýäýã îëîí íèéòèéí áàéãóëëàãûã
áóé áîëãîâ. Ò¿¿õýí øààðäëàãààð ¿¿ññýí ýíý áàéãóóëëàãà çºâõºí ìàíæèéí
çàñãèéí ãàçàðòàé òýìöýõèéã ãîë áîëãîæ, àðäûí ìºðºí äýýð ãàðàí ñóóæ
çîâîîñîí ôåîäàë áîëîí ãàäààäûí õºðºíãºòíèé ýñðýã õàíäàæ ÷àäàõã¿éãýýð ¿ë
áàðàì òýäýíä ãýíýäýí íàéäàæ, òýä ë äýâøèë õºãæèëä òóñëàíà õýìýýí ãîðèëæ
áàéëàà.
Ñ¿í è Ñèàí (Ñ¿í ßòñåí) ýíý õîëáîîíäîî îëîí ò¿ìíèéã ºðãºíººð
õàìðóóëàí îðóóëàõûí ÷óõëûã ¿ë îéëãîñíîîñ ãèø¿¿ä íü öººí áàéæýý. Ýíý
142

¿åýð áóþó 1885 îí ãýõýä îëç õàéñàí åâðîïûí õ¿ì¿¿ñ õÿòàäûí ýíý òýð íóòàãò
àðâàí ìÿíãàä õ¿ð÷, çóðãààí çóó ãàðóé õóäàëäàà, ¿éëäâýðèéí áàéãóóëëàãûã
ýðõëýí ñóóõ áîëîâ. Ýðòíýýñ áîëîâñðóóëàí çîõèîñîí òºëºâëºãºº ¸ñîîð
åâðîï, ÿïîíû áàÿí ÷èíýýëýã õ¿ì¿¿ñ õóäàëäàà çýýëëýãýýñ ýõëýí ¿éëäâýðèéí
áàéãóóëëàãà áàðüæ áàéãóóëàõ çýðãýýð ¿éë àæèëëàãààãàà ºðí¿¿ëæ áàéâ. Òýä
ìàíæ ôåîäàë, õÿòàä ò¿øìýä¿¿äèéí äîòðîîñ äóóëãàâàðòàé õàíü õàìñààòàí,
ò¿øìýä íàðàà îëæ ò¿øèãëýõýä ãîë àíõààðëàà ÷èãë¿¿ëæ áàéâ. Òýäíèé õèéñýí
õýðýã á¿òýìæòýé áîëñíîîð õàðüÿà çàñãèéí ãàçðóóäàä öýðýã, äèïëîìàò àæëàà
èäýâõèéëýí øóóðõàéëëàà. Áîäîæ áîëîâñðóóëñàí ¸ñîîð Ãåðìàí óëñ Øàíäóíü
ìóæèéã, õààíò Îðîñ óëñ, Ïîðò Àðòóð, Äàëüíèéã òóñ òóñ ýçýëæ, Õààíò Îðîñ
óëñ Äîðíîä Õÿòàäûí òºìºð çàìûã áàðüæ ýõëýâ. Àíãëè, Õºõ ìºðíèé äàëàéí
ñàâ ãàçðûí äàëàéí ýðýã áà Âàéõàéâýé õýìýýõ áîîìò, ôðàíö, Ãóàíü, ×æîóâàíü
õîéãèéã, ßïîí Ôóöçÿíü ìóæèéã òóñ òóñûí ýðõøýýëäýý àìæóóëàí îðóóëàâ.
Ýíý íü ºëññºí ÷îíî ýçýíã¿é ìàë ñ¿ðýã óðóó óëàéðàí äàéð÷ îðîõ ëóãàà àäèë
áîëæ áàéâ. Õÿòàä îðíûã èéíõ¿¿ õóðààí ýçýëìýãö õÿòàäûí õºðºíãºòíèé
ýòãýýä áà ýâëýðýíã¿é ¿çýëòýé ãàçðûí ýçýä ñàÿ óõâàðëàæ, çýâ¿¿öýí ýñýðã¿¿öýõ
áîëîâ. Ãýâ÷ òýä õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷èäòýé çýâñýã áàðèí òýìöýõèéí îðîíä
àðãà õýðýãëýíý õýìýýñýí èäýâõèã¿é ýñýðã¿¿öëèéã áàðèìòëàõäàà “øèíý÷ëýë”
ãýã÷èéã ÿâóóëæ ìàíæèéí õààíû ýðõèéã õÿçãààðëàí, óëñ îðíîî äýâøëèéí çàì
ðóó îðóóëíà ãýæ ¿çýæ áàéæýý.
Øèíý÷ëýëòèéí õºäºë㺺íèéã Êàí Þâýé ãýäýã íèéãýì, óëñ òºðèéí
ç¿òãýëòýí, çîõèîë÷, ã¿í óõààíòàí òîëãîéëæýý. Ò¿¿íèé çºâëºñíººð
øèíý÷ëýëèéí çóóí õîíîãèéã Õ1Õ çóóíû ñ¿¿ë÷èéí íýãýí çóí çàðëàí ÿâóóëàâ.
Ýíý çóó õîíîãèéí õóãàöààíä ýçýí õààíû ýðõèéã ¿íäñýí õóóëèàð
õÿçãààðëàõ, õóðëûã áàéãóóëàõ, ¿éëäâýð õºäºº àæ àõóé, õóäàëäààã õºãæ¿¿ëýõ,
öýðãèéã øèíý÷ëýí çîõèîí áàéãóóëæ çýâñýãëýõ, òºìºð çàì òàâèõ, èõ ñóðãóóëü
íýýõ, ò¿øìýë¿¿äèéã äóðààðàà ààøëàõ ÿâäëûã õÿçãààðëàõ, õýýë õàõóóëèéã
õîðèãëîí çîãñîîõ ãýõ çýðýã àðä÷èëàë á¿õèé àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ
ñàíàëóóäûã òºâ îðîí íóòãààñ îëíîîð ãàðãàæýý. Ýíý îëîí ñàíàëûã ýëäâýýð
ñóëðóóëàí óíàãàõ ãýñýí Öûñè õàòàí õààí òýðã¿¿òíèéã áàðèâ÷ëàí îðäîíä
ýðãýëò ãàðãàõààð òºëºâëºæýý. Ýäãýýðèéã ñàíàà÷ëàã÷äûí èòãýë íàéäâàðûã
õ¿ëýýñýí óðâàìòãàé ãåíåðàë Åíøõîé (Þàíü Øèêàé), þóíû ºìíº ººðèéí
àøèã õè÷ýýæ, òóøààë àõèí ï¿íë¿¿ãýý íýìýãä¿¿ëýõèéã ìýðèéí Öûñè õàòàí
õààíä ÿàðàâ÷ëàí áàðààëõàæ, çóñàðäàí øèâíýæ, øèíý÷ëýëòèéíõíèé õàìàã
íóóöûã çàäðóóëæýý. Þàíü Øèêàé òýð áàéòóãàé õýðãýý á¿òýýõèéí òóëä õààí
Öûñèä åâðîïûí íýãýí ãî¸ õèéöòýé ñóóäëûí ìàøèí áýëýãëýæýý. Öûñè õàòàí
õààí óã áýëãèéã äóðòàéÿà àâ÷ òîîãîîã¿é ìýò öàðàé ãàðãàí ãåíåðàëûã öààíàà
äýìæèõèéíí äîõèî òýìäãèéã ò¿¿íä ìýäýãäýâ.
Öûñè õàòàí õààí òºðèéí ýðãýëòèéí òóõàé á¿õ ìýäýýã ãàäàðëàæ áàéñàí
áîëîâ÷ ãåíåðàë Þàíü Øèêàéí øèâýãíýñíýýð òîäðóóëàí ìýäýæ ýçýí õààíû
øèðýýã ýçýëñýýð ñóóõûí òºëºº õàìàã àðãà óõààí,îðäíû äîòîð õèéæ èðñýí
îëîí ç¿éëèéí áóäëèàíûõàà àðãà òóðøëàãûã äàé÷èëëàà. 63-òàé,öîíõèãîð
õºõ öàðàéòàé ÷àâãàíö íîéð àâàëã¿é øºíèéí òóðø ìóó á¿õíèéã áîäîí
áîëîâñðóóëæ,¿ð÷ãýð í¿¿ðýý ºðíºä,äîðíîä áóäãààð ãî¸æ,õóëãàéí áîäëîî
íóóí äàëäàëæ,õóóðìàã èíýýäýýðýý áóñäûã ìýõëýí,øàäàð ñàéä ò¿øìýëèéã
143

çóñàð÷ ãåíåðàë Þàíü Øèêàéòàé õîëáîæ ýëäýâ ìýõýý òºëºâëºæýý. Öûñè
õàòàí õààíûã òîéðîã÷ íàð þó áîëæ áóéã ¿ë ãàäàðëàí, ò¿¿íèé ç¿ã õàðàí,
òîëãîéãîîðîî øàë ø¿ðãýõ øàõàì áºõºëçºõºä, Öûñè õàòàí õààí öàõèóð øèã
öàéëãàí ºíãºëñºí äîðñãîð ø¿äýý ãàðãàí õ¿÷ýý äàé÷ëàí õóóðàì÷ààð èíýýí
õàðàãäàâ. ¯¿íèé äàðààãààð ¿íýí÷ ò¿øìýä, çóñàð÷ ãåíåðàë Þàíü Øèêàòàé
íóóöëàí íàðèéí áîëîâñðóóëæ çºâøèëöñºí òºëºâëºãººãºº áèåë¿¿ëæ ýõëýâ.
غíèéí õàðàíõóé áîëìîãö õàìãèéí èòãýëòýé õ¿ì¿¿ñýý èéø òèéø íü
ÿâóóëæ, Æóíü Íàíüõàé îðäíû äàâõàð äàâõàð õàðóóëûã ýðõýíäýý áàòòàé
îðóóëæ, Öûñè ìàíæààð øèâýãíýí “ãèðà! Áàðü “íàêàá¿!” æàðãàõààñ ººð
ç¿éëèéã ñóðààã¿é Öçàé Òÿíü (Ãóàíñêîé)-ã ãàðòàà àâ÷ øèíý÷ëýëòèéã äàðóé
õ¿÷èíã¿é áîëãîí çàðëàæýý. Õîæèì íü Öûñè øèíý÷ëýëòèéã óäèðäàæ
áàéñàí 6 õ¿íèé òîëãîéã öàâ÷èí àëààä, õýäýí àðâàí ç¿òãýëòýí íàðûã
áàðèâ÷èëëàà. Ýíý ¿åýð Êàí Þâåé íàð ãàäààäàä çóãòàí ãàðöãààæýý. Ãåðìàíû
ýðõøýýëä àâòñàí Øàíüäó ìóæààñ ýõëýí õàðèéí õºðºíãºòºí, äîòîîäûí
ôåîäàëûí äàðëàëûã ýñýðã¿¿öñýí õºäºë㺺í (ãàäààäûí ýçýðõýã¿¿ä áà
áèåý õóäàëäñàí ò¿øìýë¿¿ä ñºíºò¿ãýé!) ãýñýí óðèà äýëãýð÷ áàéâ. Ýíý
õºäºë㺺íèéã “Èêýòóàíü” ãýäýã. Óã õºäºë㺺íèéã õàðèéí ýçëýã÷èä ¿çýí
ÿäñàíàà èëýðõèéëýí Áýýæèí äýõ Ãåðìàí, Àìåðèêèéí ýë÷èí ñàéä íàðûí
ñàíàà÷èëãààð Øàíüäóí ìóæèéí àìáàí Þé ñÿíèéã òóøààëààñ îãöðóóëæýý.
Öûñè õàòíû ºìíº ìºíõèéí ãàâüÿà áàéãóóëæ, ãàäààäûí ýçëýã÷äýä òîîãäñîí
Þàíü Øèêàé øèíý ìàÿãèéí ãåíåðàë ìàÿãèéí õóâöàñ áîëîí ÿëãàõ òýìäýã,
îäîíãóóäàà ãÿëàëçóóëàí ç¿¿æ, ÿëñàí áààòðûí ä¿ðýýð ãåðìàíû öýðã¿¿äèéã
äàãóóëàí Øàíüäóí ìóæèä Èõýòóàíü õºäºë㺺íèéã õýðöãèéëýí äàðàõààð
õ¿ðýëöýí î÷èâ. Ãýâ÷ áîñîã÷èä òýäíèé ºìíººñ çîðèãòîé òóëàëäàâ. Õÿòàäûí
òàðèà÷èí, ãàð óð÷óóä îëíîîðîî ¿ðýãäýæ, óëààí öóñ íü ìºðºí ìýò óðñàæ
áàéâ. Òóøààë ï¿íë¿¿ àõèóõàí îëäâîë àðäûã ÿðãàëàí ÿëàõààñ õýçýý ÷ ¿ë
áóöàõ Þàíü Øèêàé èõýä áóõèìäàí òýìöýã÷äèéã ç¿éë á¿ðýýð òàìëàí àëæ
áàéâ. Öûñè òýð õî¸ðûí àð òàëä áàò õýðýì ìýò õîðãîäñîí Àíãëè, Àìåðèê,
Ãåðìàí, Èòàëè, Ôðàíö, õààíò îðîñ óëñóóäûí çàñãèéí ãàçàð Èõýòóàíü
õºäºëãººíººñ öî÷èí ñàíäàð÷, ýíý õºäºë㺺íòýé ýð÷èìòýé òýìöýõèéã ìàíæ
õààíò çàñãèéí ãàçðààñ øààðäàæ Òÿíüöçèí õîòûí îéðîëöîîõ äàëàéí óñàí
áîîìòûí äàãóó áàéðëàñàí óñàí öýðãèéí íýãäñýí ñóðãóóëèéã ÿàðàâ÷ëàí
õèéëãýëýý. Äýýðõ óëñûí öýðã¿¿ä õÿòàäûí ÷óõàë áîîìò Äàãóã ýçýëæýý.
Ãàäààäûí îëîí õ¿÷èðõýã ã¿ðí¿¿ä ýâñýí íèéëæ, ×èí óëñûã ýðõøýýëäýý
îðóóëàí àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëæ, òóëãàí òóøààõ áîëñíûã Öûñè, ò¿¿íèéã òîéðîí
çóñàðääàã ìàíæ ôåîäàë ò¿øìýä¿¿ä ñàÿ óõâàðëàæ, òýäíèé ýñðýã íºãºº
Èõýòóàíü õºäºë㺺íèéã àøèãëàõààð ñýäëýý.
Öûñè, ºã뺺íèéõºº äàéñíûã îðîé íü íºõºð áîëãîí àøèãëàæ, îðîéíû
íºõ𺺠ºã뺺 íü äàéñàí áîëãîæ, ýçýíò óëñûí èõ òàéçàí äýýð õîëáèð÷ áàéñàí
íü Áýýæèíãèéí îðäíû èëáý÷èí ìýò. Öûñè õàòàí á¿õ ìóæèéí ñàéä àìáàí,
öýðãèéí æàíæèí íàðò 1900 îíû ýõýýð ìàø íóóö òóøààë ãàðãàæ, òóñãàé
ýë÷ ÿàðàëòàé ìîðäóóëàí õ¿ðã¿¿ëýâ. Ýíý òóøààëä ºã¿¿ëýõäýý Èõýòóàíèé
ýñðýã òýìöýõýý ò¿ð çîãñîîæ, ãàäààäûíõíû äîðîìæëîëîîñ õàìãààëàõ òóõàé
çààñàí íü õààíû ýðõèéã õàðèéí ýçýðõýã÷èäòýé õóâààëöàëã¿é ýçëýí ñóóõûí
ýðìýëçëèéã èëýðõèéëæýý.
144

Ãàäààäûí äýýðõ îðíóóäûí îëîí ìÿíãàí öýðýã òýíä á¿ñëýãäñýí ýë÷èí
ñàéäûí ÿàìàà õàìãààëàõ íýðèéäëýýð Áýýæèíã ç¿ãëýí õºäºëæ çàìä
òîõèîëäñîí õîò ñóóðèí, ñî¸ëûí òºâ, äóðñãàëò ç¿éëèéã ýâäëýí, ñî¸ëûí ¿íýò
ìåòàëë, ýðäýíèéí ç¿éëèéã òîíîí äýýðýìäýæ, àðä îëíûã ÿðãàëàí ÿâæýý. Òýä
äýýä çýðãèéí òîðãî, õîðãîé, ÷èñ÷¿¿, àëò, ìºíãº, ñóâä, îþó, íîìèí, ø¿ðýí
ãî¸ë, ÷èìýãëýë áà ¿íýò ÷óëóó, ¿íýðò çàíäàíãààð õèéñýí ç¿éëèéã õºëºã
îíãîöîíäîî àâàà÷èæ, ýõíýð õ¿¿õýä, àõ ä¿¿, ýöýã ýõèéíõýý õàÿãààð Ëîíäîí,
Ïàðèæ, Áåðëèí, Òîêèî çýðýã õîòóóäàä èëãýýæýý. Òýð õîòóóäûí äýëã¿¿ðò
õÿòàäààñ òàëæ äýýðýìäýí àâ÷èðñàí ºíäºð ¿íýýð õóäàëäàí áàÿ÷óóäûí
áàéðíû ò¿øëýãòýé ñóóäàë, ñàíäàë òîðãî õîðãîéãîîð á¿ðýãäýæ, øèëòýé
òîì ø¿¿ãýýí¿¿äýä íü õàø ïèéñ¿¿, ø¿ðýýð õéèñýí ýäëýë, õîîëíû ºðººíä íü
õÿòàä âààð, øààçàí òàâàã, àÿãà, çààíû ÿñàí ñàâõ ºðººòýé õàðàãäàõ áîëæýý.
Ýíý öýðãèéí íýãäýë àíãèéã çàõèðñàí ãåðìàíû ôåëüäìàðøàë Âàëüäåðçåå
õîðèí õî¸ð ìÿíãàí öýðýãòýé Áýýæèíä õ¿ðýëöýí èðæ íàéìàí óëñûí öýðãýýñ
á¿ðýëäñýí äýýðõ öýðãèéí òîì àíãè 1900 îíû åñä¿ãýýð ñàðä Èõýòóàíèé
õºäºë㺺íèéã õàéð íàéðã¿é õàòóó øèð¿¿í öîõèí äàðæýý. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä
Ãåðìàí Øàíüäóíûã, Àíãëè Õºõ ìºðíèé ñàâ ãàçðûã, õààíò Îðîñ ç¿¿í õîéä
õÿòàäûã, Ôðàíö Þàíü íàíü ìóæèéã, ßïîí Ôóçöçÿíü çýðýã ýçýëæ áàéñàí
ìóæóóäàà á¿ðìºñºí áàòæóóëàí áýõæ¿¿ëýâ.
Äýýðõ ã¿ðí¿¿äèéí öýðãèéí íýãäýë àíãè Áýýæèíä îéðòîí èðìýãö ìàíæ
õààíû îðäíûõîí ñàíäðàí íèéñëýëýýñ ãàð÷ çóãòààí, òàéâàíü äàéðàí Ñèàíü
îðæ, òýíä áàéñàí ãàäààäûí ýçëýí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ººð öýðãèéí àíãèóäòàé
íýãäýæ, òýäíèé õàìò áîñëîãî ãàðãàã÷ Èõýòóàíèé õºäºë㺺íèéã óñòãàí äàðàõ
òóøààëûã ººðèéí çàñãèéí ãàçðûí ìýäëèéí öýðãèéí àíãèóäàä ºã뺺. Öûñè
õàòàí ýíý óðâàã÷ àëõìàà õýðýãæ¿¿ëýõýä òºäèé ë àìàðã¿é áàéñàí áîëîâ÷
òýðýýð áàñ ë ºíººõ õîðîí ñàíàà, óðâàã÷ àðãàà äàâòàí õýðýãëýæ, ºã뺺íèéõºº
äàéñíûã îðîé íü íºõºð áîëãîí àðãàöààñààð áàéâ. Áîñëîãî ãàðãàñàí
Èõýòóàíèéõàí ïàðòèçàí àðãà õýðýãëýæ ýðýëõýãýýð òóëàëäàæ, çàñãèéí ãàçðûí
öýðýã áà ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí öýðã¿¿äèéã íÿöààñààð áàéâ. Ñ¿í ßòñåí “Õÿòàäûã
ñýðãýýõ õîëáîî”-ãîî óäèðäàí ìàíæèéí çàñãèéí ãàçðûí ýñðýã áîñëîãûã Ãóàíäóí
ìóæèä 1900 îíû 10-ð ñàðä ãàðãàõààð îðîëäñîí áîëîâ÷ çîðüñîíäîî õ¿ð÷
÷àäñàíã¿é. ¯¿íèé ãîë øàëòãààí íü ýíý “õîëáîî” áóñàä íóóö áàéãóóëëàãóóäòàé
õàðèëöàà òîãòîîãîîã¿é áà ãàäààäààñ õóäàëäàí àâñàí çýâñýã àìæèí èðýýã¿éãýýñ
áîëæýý ãýñýí ÷ ýíý òýìöëèéí à÷ààð õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷èä õÿòàäûí ãàçàð
íóòãèéã äàõèí õýð÷èí òàñëàõ ýðìýëçëýëäýý õ¿ð÷ ÷àäàëã¿é, óðüä ýçýìøñýí
äàëàéí áîîìò ìóæóóäààð õÿçãààðëàõààñ àðãàã¿éä õ¿ð÷ýý. Ãàäààäûí àðâàí
íýãýí îðíû çàñãèéí ãàçðóóä 1901 îíû åñä¿ãýýð ñàðûí äîëîîíä “áîêñ¸ðûí
ãýðýý” ãýäãèéã ìàíæèéí çàñãèéí ãàçàðò òóëãàí ãàðûí ¿ñýã çóðóóëñàí þì. Ýíý
ãýðýýãýýð ãàäààäûí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ýñðýã ÷èãëýñýí õºäºë㺺íèéã õàòóó
øèð¿¿íýýð äàðæ õàðèéí öýðãèéã õÿòàäûí íóòàãò ¿ëäýýí áàéðøóóëæ, äàéíû
òºëáºð õýìýýõ ìèëëèàðä øàõàì ëàí ìºíãèéã 39 æèëèéí òóðø òºëºõ áîëæýý.
Â.È.Ëåíèí ñîä óõààí, àëñûí õàðààãààð õÿòàäàä ó÷ðóóëñàí ýíý ãàé çîâëîíã
øèíæëýí “Èñêðà” ñîíèíä íèéòë¿¿ëñýí “Õÿòàäûí äàéí” ãýäý㠺㿿ëýëäýý,
õÿòàäûí õºäºëìºð÷èí àðä ò¿ìíèéã ºì㺺ëºí ºìººð÷, áóëààí ýçýëæ õóâààí
äýýðýìäýã÷ ºðíºäèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã äýëõèé äàõèíàà èë÷ëýí çýìëýæýý.
145

Àðä ò¿ìíèé “Èõýòóàíü” áîñëîãî õÿòàä îðíûã êîëîíè áîëãîñîí
õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ýñðýã ÷èãëýæ áàéñàí áà çîâæ ç¿äýðñýí õÿòàä
ìýòèéí õîöðîãäìîë îðíû ¿íýí õîëáîîòîí íü îðîñûí àæèë÷èí àíãè,
òóóøòàé õàìãààëàã÷ íü Â.È.Ëåíèí áîëîõûã ÕÕ çóóíû ýõýí ¿åèéí ¿éë
ÿâäàë õàðóóëæýý. Ýíý íü ºðíºäèéí ò¿ðýìãèéëýã÷èä, àìåðèê áà ÿïîíû
õºðºíãºòºí íàð Àçè, Àôðèê, Ëàòèí Àìåðèêèéí áóóðàé îðíóóäûí ãàçàð
íóòãèéã áóëààëäàí ýçýðõèéëæ áàéñàí òýð öàãò íýí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéëàà.
Òýä Õÿòàäûã õóâààí äýýðýìäñýíýýñ ãàäíà áàñ ýíýòõýã îðíû áàÿëàã ò¿¿õèé
ýä, îëîí ñàÿ àðä ò¿ìíèé õºäºëìºðèéã ìºëæèí ñîðæ àøèã õîíæîîãîî
çóçààòãàñààð ñóóâ. Àíãëèéí êîëîíè÷ëîã÷èä ýíýòõýã îðíûã ìºëæèí òîíîõäîî
áàñ ë ýíý îðíû õàðãèñ õ¿÷èíä òóëãóóðëàí ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã
äàðàí óñòãàæ áàéâ. Àíãëèéí ýðõøýýëýýñ ýõ îðíîî ÷ºëººëºõ ãýñýí ç¿éë
á¿ðèéí òýìöëèéí äîòîð óëñ òºðèéí ç¿òãýëòýí, ýõ îðîí÷ ×àòòåðäæè íàðûí
ýñðýã òýìöýã÷ íàð Ýíýòõýã îðíûã ýðõ ÷ºëººòýé, òóñãààð òîãòíîñîí Á¿ãä
Íàéðàìäàõ óëñ áîëãîõûã ìºðººäºí ýðìýëçýæ áàéâ. 1895 îíä Ýíýòõýãèéí
¯íäýñíèé Êîíãðåññ íàìûí ñóóðü òàâèãäëàà. Àíãëèéí êîëîíè÷ëîã÷èä
ýíýòõýã îðíûã êîëîíîî áîëãîîä õÿòàäûí Õºõ ìºðíèé ñàâ ãàçàð, ýõ íóòãèéã
ýðõøýýëäýý îðóóëààä ñýòãýë õàíàñàíã¿é áàñ öàñò Ãèìàëàéí îðîéãîîð
ºíãºëçºí Òºâä îðíûã ñîíèðõîõ áîëîâ.
146
II
Ìàíæ Äà ×èí óëñ óóëàðõàã áºãë¿¿ íóòàãòàé (Âîä) Òºâä îðíûã 1700-ãààä
îíû ýõýýð íî¸ðõîëäîî îðóóëæ Äàëàé ëàìûí çàõèðãààí äîîð ºðòºº çàñàõ
ýðõòýéãýýð Ó (Óé), Öàí (Öààí), Çàì, Íãàðè (Êîðñóì) äºðâºí ìóæ áîëãîæýý.
Äàðàà íü òºâäèéí äýýðõ ìóæóóäûí õàãàñ õóãàñûã õàæóó äàõü õÿòàä
ìóæóóäàä òàñëàí çàõèðóóëæ Áàðóóí çóóä àìáàí ñàéäàà òîìèëîí ñóóëãàñàí
íü ìàíæ íàð ìîíãîëûã ãàäààä äîòîîä õýìýýí õóâààæ Äà õ¿ðýý, Óëèàñòàé,
Õîâäîä àìáàíãàà ñóóëãàñàíòàé òºñòýé áîëæýý. ÕÕ çóóíû ýõýí ãýõýä Õºõ
íóóð, Àìäîãèéí òºâä¿¿ä áà ìîíãîë í¿¿äýë÷äèéã õÿòàäûí Ñèíèí ìóæèéí
àìáàíä, òºâäèéí ç¿¿í ºìíºä áóëàíã Ñû÷óàíü ìóæèéí àìáàíä õàìààðóóëàí,
òºâä íóòãèéí ¿ëäñýí õýñãèéã òºâä õýìýýí ¿çýæ, òèéø ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñèéã
ÿâóóëäàãã¿é õºë õîðèîòîé áîëãîæýý. Èíãýýä Ó (Óé) çýðýã òºâäèéí èõýíõ
ãàçðûã Äàëàé ëàì, Öàí, Àìäî çýðýã íóòãèéã Âàí÷èí Áîãä òóñ òóñ õàìààð÷
áàéñíûã òºâä ãýæ ¿çýýä, òºâä¿¿ä ººðñäèé㺺 Âîäî, íóòàã ãàçðààð "Âîä”
õýìýýäãèéã ìîíãîë÷óóä òºâä ãýäýã áîëæýý. Òºâä ãýäýã ¿ãèéã õÿòàäóóä
“òóôàí”, àðàáóóä “òóááàò” ãýäýã áîëñíîîñ äýëõèéí õýë áè÷èãò “òºâä”
õýìýýí àëäàðøñàí àæýý. Òºâäèéí òýð öàãèéí õ¿í àì 4 ñàÿ áàéñíààñ èõýíõ
íü æèíõýíý òºâ òºâä íóòàãòàà ñóóæ, í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé, ñóóðüøëûí
áàéäàëòàé íü ìàë òàðèàëàíã õîñëóóëàí ýðõýëæ áàéâ.
Í¿¿äëèéí àéìàã íü õîíü, àäóó, ñàðëàã çýðýã ìàë àæ àõóé ýðõëýí “áàëàã”
õýìýýõ õàð ýñãèé á¿ðýýñòýé ãîíçãîé äºðâºëæèí ìàéõàí øèã õýëáýðòýé
ñóóöàíä ñóóæ õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ äýýø òîîãîîð õîò àéë áîëîí àìüäàðäàã
áàéæýý. Ìàë÷èä ñàðëàãèéí ñ¿¿ãýýð õîîë õèéõ áà õàòààæ áîëãîñîí àðâàé
áóäààíû áîð ãóðèëààð çàìáàà õèéæ èääýã áîëîé. Òýä ºâëèéí öàãò íýõèé

óðèí äóëààíä òýðýì çýðýã íýõìýë áºñººð õèéñýí öýýæ çàäãàé äýýëèéã äýýø
õººðãºí á¿ñýëæ ºìñºíº. Ýìýãòýé÷¿¿ä íü óðò äýýëòýé, îëîí ñàëàà ñ¿ëæñýí
ãýçãýý õî¸ð õýñýã áîëãîí ÿðæ õîéø óíæóóëæ ø¿ð áóþó îþó øèãòãýýòýé çýñ,
ãóóëü áóþó ìºíãºí ýäëýëýýð ÷èìýí ãýçãýý äàðóóëíà. Ýìýãòýé÷¿¿ä ÷èõýíäýý
ýýìýãòýé, õóðóóíäàà áºãæòýé ÿâàõ íü ¸ñ áºãººä ò¿¿íèéãýý ÷èíýýíèéõýý
õýðýýð ìºíãº, çýñ, ãóóëèàð õèéëãýæ ø¿ð, îþó, ñóâä çýðýã æèíõýíý áóþó
õèéìýë ç¿éëýýð øèãòãýýëýí ÷èìíý.
Ýð÷¿¿ä íü õýò õóòãà ç¿¿æ, ãààíñ, õººðºã ýäëýõýýñ ãàäíà õóòãà ç¿¿æ ÿâàõ
äóðòàé àæýý. Òºâä õèéöèéí ýäãýýð ýäëýë ìîíãîë÷óóäûíõààñ ºâºðìºö àæ.
Ñóóðèí õ¿ì¿¿ñ òàðèà íîãîî òàðèõ áà ñààëèéí ¿íýý, óíàëãà, àæëûí öººí
ìàëòàé, øàâàð òàãçàíä ñóóíà. Õýäýí çóóí ìÿíãàí ýð÷¿¿ä ñàíâààðòàí áîëæ
õ¿ðýý õèéäýä øàâèëíà. Óóë, õàâöàë, æàëãà äàãàí õýäýí ìÿíãà, õýäýí çóóí
ëàì á¿õèé õ¿ðýý õèéä áàéõûí çýðýãöýý òàðèà, íîãîî, ãàð ¿éëäâýð, õóäàëäàà
ýðõýëñýí õ¿ì¿¿ñ òºâä, òàíãàä, ìîíãîë, õÿòàä, áàëáà õ¿ì¿¿ñ àðèëæàà íàéìàà
õèéæ, õ¿ðýý õèéäèéí ñàíâààðòàí íàðûã ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íýýð õàíãàíà.
Ìîíãîë÷óóä ÕØ çóóíààñ òºâä îðíûã ñîíèðõîí øàøèí òºð, ýäèéí çàñãèéí
òàëààð õàðèëöààòàé áîëñîí ó÷èð ìîíãîëûí àëáàíû õ¿ì¿¿ñ ñýõýýòýí, ëàì,
ìºðãºë÷èí íàð òºâä ãàçàð îëîíòàà î÷èõ áà ìºí òºâä õ¿ì¿¿ñ ìîíãîëä èðäýã
çàíøèëòàé áîëæýý. Ìîíãîëûí õààä íî¸ä áîëîí ìàíæèéí çàñàã çàõèðãààíû
óðèëãààð òºâäèéí èõ áàãà òóøààëûí ëàì íàð ìîíãîë îðîíä çàëàãäàí èðæ
“ãýëýãïà áóþó øàð ìàëãàéòàí íàðûí ñóðãààëûã íîìëîæ ýõëýâ. Àðüÿàâàëûí
õóâèëãààí Áàðóóí çóóãèéí Äàëàé ëàì, Àâèäèéí ãýãýýíèé õóâèëãààí
Äàøëõ¿íáèéí ëàì Âàí÷èíáîãäîä ìºðãºõ, Âà÷èðäàðûí õóâèëãààí Áîãä
ãýãýýí áà õàëõûí çàðèì õîøóóäàä óðèãäàí ñóóäàã ãà÷èí” õ¿ðýý äààñàí ëàì”
ëàì íàðûã çàëæ ìîíãîëä èð¿¿ëýõýýð ìîíãîë÷óóä ìîðü òýìýý õýðýãëýí
áàÿëàã ºðãºë áàðüö à÷ààëàí õýäýí çóóãààðàà òºâäºä î÷äîã áîëîâ. Ìîíãîë
îðíû ýíý òýð õîøóóíû õèéäýýñ òºâäèéí íýðòýé íýðòýé òîì õèéäýä î÷èæ
íîì ¿çýõ, ìÿäàã áàðèõ ÿâäàë ÷ áàãàã¿é áàéæýý. Òýãæ íîì ¿çýæ èðñýí ëàì
íàð ãàçàð íóòàã ñîíèðõîí òýíýæ òºâäºä î÷îîä èðñýí áàäàð÷èí ìºðãºë÷èí
íàð õóó÷ëàõäàà òºâä ãàçðûí óóë òîëãîä, äàâààí äýýðõ îâîî, õàä ÷óëóóíä
ñèéëæ çóðñàí ìààíèéí çóðãààí ¿ñýã, äóëäóé ýðã¿¿ëýí ºðãºë ýðñýí ëàì
íàð òîì äàìàð äóóãàðãàæ ë¿éæèí òàâüäàã çîäî÷, ¿¿ðýã ¿¿ðñýí áàäàð÷èí
ìºðãºë÷èí íàðûã õàðàõàä ìîíãîëûí áàéäàëòàé òóí àäèëõàí ñàíàãääàã
ãýëöýíý. ×îéðûí (ã¿í óõààí) íîì õººöºëäºí ãàâæ àãðàìáûí ìÿíäàã áàðèõ
ìààðàìáà (ýìíýëãèéí) çýðýã õàìãààëæ ëõààðàìáà, ìààðàìáà áîëîõ ãýñýí
áàÿí ÷àäàëòàé ëàì íàð Äàëàé ëàìûí ñóóäàã Áàðóóí çóó, ò¿¿íèé îéðîëöîîõ
Áðàéá¿í, Ñýðà, Ãàíäàí (Ãàëäàí), Âàí÷èí-Ýðäýíèéí ñóóäàã Äàøëõ¿ìáý,
ÿìá¿ì, Óòàé çýðýã òºâäèéí ãîë õèéä¿¿äèéã ñàéí ìýääýã áàéæýý. Òýä
ìîíãîëäîî ýðãýí èðæ òºâäèéí ò¿¿õ, ñî¸ë, øàøèí, çàí çàíøèë õ¿ðýý õèéäèéí
òóõàé íàðèéí òîäîðõîé ìýääýã ÿðüäàã áàéâ. Íîìòîé íýã íü òºâäèéí ò¿¿õ
“Âîä ÷îéíæèí”, ýíýòõýãèéí ò¿¿õ “Æàãàð ÷îéíæèí” õýìýýõ íîì ñóäðûã
îð÷óóëäàã áàéâ. Çàðèì ëàì íàð ò¿¿õ áè÷ãèéã äóóðàéæ “Õîð ÷îéíæè.í”
(Ìîíãîëûí ò¿¿õ) ãýäýã íîì ÷ áè÷äýã áàéâ. Çóðãàäóãààð Äàëàé ëàì
Öàíúÿíæàìöûí “Ñîíñîõîä ñàéõàí äóó” 5, 10-ð Äàëàé ëàìûí çàðèì á¿òýýë
“Âàéäóðè îìáî” àíàãààõûí ñóðãààë, “Äýâòýð îìáî”, “Õºõ äýâòýð” çýðýã íîìûã
147

ìîíãîëä îð÷óóëñàí áàéäàã áèëýý.
Òºâäèéí ãîë òºâ Áàðóóí çóó (Ëõàñ)-ä îéðòîí î÷èõîä ò¿¿íèéã òîéðîí
õ¿ðýýëñýí óóëñ, òýäãýýðèéí óóäàì õºíäèé, æàëãàäûí õÿð òýíãýðèéí õàÿàòàé
íèéëñýí ìýò áîëæ, ñ¿ì äóãàíû àëòàí øàðìàë äýýâýð, ãàíæèð, æàëöàíãóóä
íàðàíä ãÿëàëçàõ íü ãàéõàëòàé ãýæ ò¿¿ãýýð ÿâæ èðñýí ìîíãîë ëàì íàð,
ìºðãºë÷èí íàð ÿðèëöàíà. Áàðóóí çóóãèéí ìàðáî-ðè áà ×æàãáî-ðè õî¸ð óóëûã
ò¿ø¿¿ëýí áàðüñàí ñ¿ì, äóãàí áóñäààñàà èë¿¿ òîäðîí õàðàãääàã ãýëöýíý.
Áàðóóí çóóã òºâ人ð Ëõàñ ãýäýã íü Áóðõàí òýíãýðèéí îðîí ãýñýí óòãàòàé
àæýý. Áàðóóí çóóã òºâäèéí ÿðñîðîíçîí Ãîìáî õààíû ¿åä VÏ çóóíä ýõëýí
áàðüæýý. Òýãýõýä õààíû îëîí õàòäûí äîòðîîñ õÿòàä, áàëáà, óãñààíû õî¸ð
õàòàí áóðõàí Øèãìóíèéí àëòàí øàðìàë öóòãàìàë òîì ä¿ð òóñ á¿ð íýã
íýãèéã ìàëä íóðóó à÷èí Ýíýòõýã îðíîîñ àâ÷ èð¿¿ëýýä ñ¿ì áàðèóëàí çàëñàí
ãýñýí äîìîã áèé. Õî¸ð óóëûã íàëóóëàí ÷óëóó òîéïóóãààð ºðæ áàðüñàí
Ïîòàëà õýìýýõ Äàëàé ëàìûí îðäíû ñ¿ì¿¿äýä áóðõàí Øèãìóíèé õî¸ð òîì
ä¿ðñ áàéäàãòàé õîëáîí òýãæ ÿðüäàã àæýý. Ïîòàëà áóþó (Äàëàéí áîîìò)
Áóäà-Ëõà ãýñýí òºâä ãàðàëòàé ¿ãèéã ìîíãîë÷óóä “Áîäëàí” õýìýýíý. Óã
îðäíû óðò íü äºðâºí çóó øàõàì àëä, í¿¿ðýí òàëûí ºíäºð íü åñºí äàâõàð,
øàðìàë àëòàí äýýâýðòýé ãýíý. Áóñàä áàðèëãóóäààñ ÿëãàðàí õàðàãääàã õî¸ð
ñ¿ìèéí äºðâºëæèí õýëáýðòýé òàâàí äàâõàðò íü áàéäàã áóðõàí Øèãìóíèé
òîì ä¿ðèéã òºâ人ð “Ãæîâî”, ìîíãîëîîð ̺íõ çóó áóþó Èõ çóó ãýæ õî¸ð
äàõü ×æîâî êàíü ãýäýã ñ¿ìä ÷ “×àêîâî ðîìîãýý” áóþó Áàãà çóó ãýäýã áàéíà.
Äýýð ºã¿¿ëñýí äîìîã îðòîé îðã¿é àëü íü ÷ ãýñýí Øèãìóíèé õî¸ð òîì ä¿ð
áàéäàã íü ëàâòàé ãýæ ìîíãîë ëàì íàð ÿðèëöäàã ñàí áèëýý. Ýíý õî¸ð äóãàíû
õîîðîíäîõ áàðèëãóóäûí íýãèéã “íàíçà øàã” õýìýýõ áºãººä Äàëàé ëàìûí
çàñãèéí ãàçàð áàéðëàäàã àæýý. Íýãýí äóãàíä Ïàãâàà Æàíðàéñýã áóþó
“Àðúÿàáàë” áóðõíû õóâèëãààí Äàëàé ëàìûí àíõíû ä¿ð áàéäàã ãýíý, ýíä
ìàìáî, ÷îéð, òàðíè, äàÿàí÷ íàðûí ìýðãýøëèéí äàöàíãóóä áàéäàã áîëîé.
Áàðóóí çóóãèéí òîõèëîã áàðèëãóóäûí òîîíä õóòàãò õóâèëãààäûí îðäîí
òèéì òèâ, èéì òèâ ãýñýí ñ¿ì¿¿ä õàìààðäãèéí äîòîð Òàí ×òÿé-ëèí, Øèäýëèí,
Öýìî-ëèí, Ìýð¿-ëèí çýðýã àæýý. Ýäãýýð íýðèéí ñ¿¿ëèéí ¿ã “ëèí” ãýäýã
íü “òèâ” ãýñýí óòãàòàé àæýý. Õîòîîñ çàõäóó òóñãàé õýðìýí õàøààòàé, öýðýã
ìàíààòàé áàðèëãóóäàä ìàíæ àìáàíû ÿàì áàéíà. Õîòûí òºâèéã òîéðñîí
õàøàà, ïèíã¿¿äýä õÿòàä, òºâä, áàëáà õóäàëäàà÷èí, ãàð óð÷óóä áàðèëãà÷èí,
ìóæààí íàð ñóóäàã ãýíý. ÕÕ çóóíû ýõýýð áàðóóí çóóä àðâàí ìÿíãà øàõàì õ¿í
îðøèí ñóóíà. Áàðóóí çóóãèéí äýðãýä íýðä ãàðñàí ãóðâàí òîì õ¿ðýý áàéäãèéí
íýãèéã Áðàéáóí, íºãººã Ñýðà, ãóðàâ äàõèéã ãàíäàí (Ãàëäàí) ãýäýã àæýý. Òýð
õèéä¿¿ä Äàëàé ëàìûí õàðààíä áàéäàã áºãººä òóñ òóñûí ò¿¿õ, íîì õóðàëòàé
àæ. Áàðóóí çóó, ò¿¿íèéã òîéðñîí äóãàíóóä íü îðøñîí íóòàã ãàçðûí õóâüä
ìîíãîëûí õóó÷èí Äà õ¿ðýýíèé îð÷ìûí ãàçàð íóòàãòàé òºñòýé õýìýýí òèéø
ÿâæ èðñýí õ¿ì¿¿ñ ÿðèëöäàã áàéâ.
Ñýðà ìÿíãà îð÷èì ëàìòàé, íÿìáà õèéäýã, áàñ ÷îéæèí, ä¿éæèí÷èí íàð
îëîíòîé. Òºâäèéí õ¿í àì ñ¿ñýã áèøðýëä ã¿íýý àâòàãäàí áîãä Çîíõîâûí
øèíý÷èëñýí øàðûí øàøèíã ýðõýìëýäýã áºãººä ìàë÷èí, òàðèà÷èí, ãàð
¿éëäâýðèéí ÿäóó ç¿ä¿¿, çàðö õ¿ì¿¿ñ øàð ôåîäàë, õàð ò¿øìýë, ìàíæ àìáàí
õÿòàä õóäàëäàà÷èí íàðûí äàâõàð äàðëàëûã àìñàí õîîñîí ºëññººð áàéæýý.
148

Áàðóóí çóó, ÿìá¿ì çýðýã õèéä ìóæóóäûí ãàöààíóóäàä ëàì, õàð, òºâä
õ¿ì¿¿ñ óäàà äàðàà ¿¿ðëýí á¿ëýãëýæ ëàì íàð õàðüÿà íî¸ä ýçýä áîëîí õÿòàäûí
õóäàëäààíû ýðõ áàðèã÷èä íàð ðóó äîâòëîí äàéðñààð áàéâ. Òýäíèé çàðèì
îìîãòîé íýã íü îòãèéí äàðãà, õèéäèéí íÿðàâ íàðûã çîäîæ ÿñ ìàõûã íü
ãýìòýýäýã áàéæýý. Äàëàé ëàì âàí÷èí áîãä íàð øàâü íàðàà íîìõîòãîõ ãýñýí
óíøëàãûã õèéõ òóõàé ë¿íäýí áóóëãàæ õóðàë íîì õóðóóëæ áàéëàà.
Òýä ìàíæèéí íî¸ðõëîîñ ìóëòðàí ãàðâàë äàëàé ëàìûí ºðøººëººð
æàðãàíà ãýæ áîäîõîîñ áèø àíãèéí äàðëàëààñ àíãèæðàõ ó÷ðûã óõâàðëààã¿é
ñóóñààð èðñýí íü îéëãîìæòîé áèëýý. Õîöðîãäìîë ýíý îðîí ðóó óóëûí
öààíààñ àíãëèéí ò¿ðýìãèéëýã÷èä ºíãºëçºæ ýõëýâ. Îðîñ çýðýã ã¿ðí¿¿äýýñ
àëñ äîðíîòîä ÿâóóëæ áàéñàí áîäëîãûí ýñðýã Àíãëè, ßïîí õî¸ð 1902 îíû
1-ð ñàðûí 30-íä Ëîíäîí õîòíîî õîëáîî áàéãóóëàõ òóõàé ãàðûí ¿ñýã çóðæýý.
Õýëýëöýýð ¸ñîîð Îðîñ ßïîí õî¸ð áàéëäàõ áîëáîë Àíãëè òºâèéã ñàõèõ
¿¿ðýã õ¿ëýýæ, õààíò îðîñûí ýñðýã ßïîíûã òóðõèðàõààð òºëºâëºæýý. Èõ
Áðèòàíèéí ãàäààä ÿàìàíä íü ßïîí ýë÷èí ñàéäûí ÿàìíûõàíòàé õýëýëöýýð
õèéñíèé äàðàà ýíý îðîé îíöãîé íàéðñãààð óóëçàí õî¸ð èõ ã¿ðíèé íÿãò
õîëáîî õàðèëöàí èòãýëöýæ õàìòðàí àæèëëàõàä çîðèóëñàí õóíäàãàíû ¿ã
õýëýëöýí æèí, âèñêè, ñàêè, õººñð¿¿ëýã÷ äàðñûã äàðààëàí õ¿ðòýöãýýëýý. Ãýâ÷
ÿíç ÿíçààð áîäîæ õèéñýí òºëºâëºãºº ÿàæ áèåëýõèéã àëü àëü òàë íü çºâõºí
äîòðîî ýðýãö¿¿ëýí áîäñîîð áèå áèåäýý òàë çàñàí õóóðìàã èíýýëäýíý. Ýíý
õýëýëöýýðèéí äàðààõàí Àíãëè óëñ, Õÿòàä äàõü áàéð ñóóðèà áýõæ¿¿ëýõýýð
òýð îíäîî áàãòààí ×èí óëñòàé ãýðýý áàéãóóëàí áóñàä óëñóóäààñ äàëàéí
áîîìòóóäààð Õÿòàäàä èð¿¿ëäýã áàðààíû ãààëèéã èõýýõíýýð íýìýãä¿¿ëæýý.
Àøèã õîíæîî àíääàãã¿é ÿïîí÷óóä ýíý õýðýã ÷óõàì þóíä ÷èãëýñíèéã äîð íü
îéëãîñîí áîëîâ÷ Îðîñòîé õèéõ äàéíäàà áýëòãýýä çàâã¿é áàéñàí ó÷èð Àíãëè
äèïëîìàòóóäòàé óóëçàõäàà þó ÷ ìýäýýã¿é þì øèã íàéðñàãààð èíýýãýýä
ºíãºðºâ. Ôðàíö, Ãåðìàí, Àìåðèêèéí ç¿ãýýñ Òºâ áà ªìíºä Õÿòàäûí ç¿ã èõýä
àíõààð÷ áàéñíûã Àíãëè ñóëðóóëàõ çîðèëãîîð òýäíèé äóíä ÿñ õàÿæ Õÿòàäûí
íóòàã ðóó ã¿íçãèé íýâòðýí îðæ õÿòàä õóäàëäàà÷äûã òàëäàà òàòàæ ýõëýâ. Òýä
ÕÕ çóóíû ýõíýýñ õÿòàäàä õóóðàé çàìààð íýâòðýõèéí áýëòãýë áîëãîæ Òºâäèéã
Ãèìàëàéí óóëûí ç¿ãýýñ ò¿ðýìãèéëýõýýð çàâäàâ. Àíãëè, Ýíýòõýã, Òºâäèéí
õèëèéí óóëçâàð Ñèêêèì ìóæèéí íóòãààð çàì ã¿¿ð òàâèóëàí çàñóóëæ óëìààð
òºâäèéí õèëýýð öýðãèéí àíãèóäàà Ẻãí¿¿ëýí òàòàæ, òàãíóóë÷, ìýäýý÷ íàðàà
òºâäèéí íóòàã ðóó øóðãóóëàí ÿâóóëñààð ýöýñò íü Àíãëèéí öýðãèéí òîìõîí
àíãè Äà ×èí óëñûí çàñãèéí ãàçàð áà Òºâäèéí øàøíû òýðã¿¿í Äàëàé ëàìûí
çºâøººðºëã¿éãýýð òºâäèéí õèë ð¿¿ äîâòëîí îðîõäîî Ýíýòõýã Òºâäèéí
õîîðîíä õîðüñîí õóäàëäààíû õàðèëöààã ñýðãýýõ òàëààð òîõèðîìæòîé ãàçðûã
ñîíãîí àâàõ íýðèéäëýýð òºâäèéí æèæèã òîñãîí Êàìáà ãýäãèéã ýçëýí àâ÷ýý.
Ò¿ðýìãèéëýã÷èäòýé õýëýëöýý õèéõèéí îðîíä òýäíèé ººäººñ çýâñãýýð ÿäóó
òºâä öýðã¿¿äèéã òîñóóëàí áàéëäóóëñàí áîëîâ÷ íºãºº Êàìáà òîñãîíä óâàí
öóâàí î÷ñîí Àíãëèéí çýâñýã ñàéòàé öýðýã áàðóóí çóóä ñààäã¿é äîâòëîõîä
øàðûí øàøíû îðîí ðóó ºíãºëçñºí õàðü ãàçðûí “ìóó ¸ðûíõíûã” ç¿õñýí òºâä
õ¿ì¿¿ñ º÷¿¿õýí ÷ ýñýðã¿¿öýë ¿ç¿¿ëæ ÷àäñàíã¿é.
Ýíýòõýãèéí øèíý Äåëè õîòîíä óëààí õýðìýí ÷óëóó ºðæ áóääûíõàí áà
ëàëûíõíû äóãàí ñ¿ìèéã äóóðèàëãàí õîëüæ õóòãàæ áàðüñàí îðäîíä ñóóäàã Èõ
149

Áðèòàíè óëñûí äýä âàí Ëîðä Äæîðäæ Êåðçîí õàìãèéã çîõèöóóëíà. Òýð 1899
îíä ýíä Èõ Áðèòàíèéí äýýä òºëººëºã÷èéí õóâèàð èðñíýýñ õîéø Ýíýòõýã,
Áàëáà, Áóòàí, Òºâäèéã ñóäàëäàã çºâëºõ ìýðãýæèëòýí íàðòàéãàà õàðèëöàí
áîëîâñðóóëñàí òºëºâëºãººãºº Áýýæèí, Òîêèî, Øàíõàéä áàéäàã ýë÷èí
êîíñóëûí ãàçðóóääàà ìýäýãäýæ, Áàðóóí Çóóä íóóöëàí ÿâóóëñàí õ¿ì¿¿ñèéí
àâ÷èðñàí áàðèìòóóäòàé íèéë¿¿ëýí äàâõàð øàëãàæ Ëîíäîíä èëòãýí õàðèó
çààâàð àâààä öààø ÿàõàà øèéäñýí áàéæýý. ßïîí õààíò Îðîñ óëñòàé áàéëäàõ
áîëñíûã äàëèìäóóëàí Àíãëè, ×èí óëñûí çàñãèéí ãàçàð áà Äàëàé ëàìûã
áàñàìæëàí öýðãýý õºäºëãºí Áàðóóí Çóóä øóóä îðóóëàõûã ãåíåðàë Ðàìçàé
Ìàêäîíàëüäàä äààëãàæýý. Äýä âàíãèéí çàðëèãèéã ÿàðàâ÷ëàí áèåë¿¿ëýõýýð
ãåíåðàë Ìàêäîíàëüä Êàìáà òîñãîí äàõü àíãëè öýðãèéí àíãè êîìàíäàëñàí
äàðãà ßíãõàçáåíäàä òóøààë áóóëãàâ. Òýðýýð àíãëè öýðãèéã áàðóóí ç¿ã
÷èãë¿¿ëýí õºäºëãºæ òºâä îðíû ºíäºð óóëûí õàâöëóóäûí õàäàí õÿñàà á¿õèé
áàðòààòàé çàìààð õàòóó øèð¿¿í öàã àãààð, õ¿éòýí æàâðûã òýñâýðëýí ÿâñààð
Áàðóóí Çóóä îéðòîí “áîëîð í¿ä” õýìýýõ ãîðõèéí äýðãýä öàõèóð áóó, ñýëýì,
õóòãà áàðüæ áóðõàíä çàëáèðàí ñóóñàí 500 òºâä öýðãèéí 300-ã õóðäàí áóóãààð
ñºíººæ áóðõàí Øèãì¿íèéí îðîíä “Áîëîð” ãýæ àëäàðøñàí àðèóí óñò áóëãèéã
òºâä öýðãèéí öóñààð áóçàðëàæýý. ¯¿íèéã ¿çýæ ñîíññîí ëàì õóâðàã, ñ¿ñýãòýí
íàð ñýæèãëýí öýýðëýæ, õýðöãèé äàéñíûã çàíàí ç¿õíý. Òºâ Àçè òºâäèéã
ýðòíýýñ ñóäàëæ èðñýí ßíãõàçáåíä 3000 îð÷èì öýðãýý äàãóóëàí Áàðóóí Çóóä
ñ¿ð áàäðóóëàí èõ áóó ÷èð¿¿ëæ, æàä ñýëýì ãÿëàëçóóëàí îðîõäîî, ñ¿ì äóãàíû
àëòàëñàí äýýâýð, ãàíæèð ãÿëàëçàæ áàéñíû öààãóóð ãóäàìæóóä íü òàõèð
áºãººä áîõèð áàéñíûã òýä äîðîìæëîí òýìäýãëýñýí áàéäàã áèëýý. Áóðõàí
Øèãì¿íèéí ñóðãààëèéã äàãàí ÕI¯ çóóíû ýöñýýñ Áîãä Çîíõîâ Ëóâñàíäàãâûí
¸ñûã ¿õøèðòýë ñàõèñààð èðñýí òºâä õ¿ì¿¿ñ àìüòàí àëàõûã öýýðëýæ àìãàëàí
òàéâàí àæ òºðæ áàéòàë ãýíýò èéì äàéñàíòàé òóëãàðààä ýíý áàéäëààñ
ãàðàõàä òóëàõ ò¿øèõ õàíü õàéæýý. Òýãæ ò¿øèõ õàíü õîðâîîä áèé ýñýõ.
Áàéäàã áîë õààíà áàéäàã, ò¿¿íèéã õýðõýí îëîõ âý ãýäýã àñóóäàë òºâäèéí ýðõ
áàðèã÷äûí ºìíº òàâèãäæýý. Ìàíæèéí ýçýí õààí òºðºº óäèðäàæ, èðãýäýý
õàìãààëàõ áàéòóãàé, ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ºìíº ñºãäºí íàõèëçàæ, ýðõ ÷ºëºº
ýðñýí àðä ò¿ìíèéõýý õºäºë㺺íèéã äàéñàíòàé õàìæèí äàðæ, àðä÷èëàã÷äûã
õ¿ñýã÷äèéí àìûã òàãëàæ, í¿äèéã ñîõîëæ, ìàõûã íü õýð÷èæ, ÿñûã íü õýìëýí
ÿðãàëíà. Öýöäèéí çºâëºë㺺, çàëáèðàã÷äûí åðººë, ýõ îðîí÷ òºâä íàðûí
ç¿ðõíèé öîõèëòîîð äàëàé ëàì ãàñëàí çîâëîí òîõèîëäñîí òºâä õ¿ì¿¿ñò
ãàðàà ñóíãàõ íºõðèéã õîðâîîãîîñ ýðæ îëîõîîð ãýâ ãýíýò çàì áóðóóëàí
îäæýý. Òºâä ãàçðûí äýýä ýçýí, øàøèí òºðèéã õîñëóóëàã÷ Äàëàé ëàì èéíõ¿¿
òààâàðëàæ ¿ë áîëîõ íóóö àðãààð àëãà áîëñíûã àíãëèéí ò¿ðýìãèéëýã÷èä, ×èí
óëñûí çàñãèéí ãàçàð, ºðíºä, äîðíîäûí äèïëîìàòóóä, íºëºº á¿õèé ñîíèí
ñýòã¿¿ëèéí ñóðâàëæëàã÷èä, òºâäèéí ëàì õóâðàãóóä, ò¿øìýä íàð ñîíèðõîæ
ãàðëàà. Òýä Äàëàé ëàì õýíèéã ò¿øèõýýð àëü ç¿ãò ÿâñàí áàéæ áîëîõûã ÷àäàõ
÷èíýýãýýðýý òààâàðëàí îíüñîãî ìýò ÿíç á¿ðèéí öóóðõëûã òàðààí, Äàëàé
ëàìûí ãàðàë ¿¿ñëèéí òóõàé äîìãèéã èõýýõýí äýâýðãýæ, ýíä òýíäõèéí õýâëýë
íîìä áè÷èæ áàéæýý. Òýä èéíõ¿¿ ñîíèðõñîíû ó÷èð íü óë ìºðã¿é àëãà áîëñîí
àðâàí ãóðàâäóãààð Äàëàé ëàì ýñ îëäâîë ò¿¿íèé õóâèëãààíûã òîäðóóëàõ
íýðýý𠺺ðñºä人 àøèãòàé õ¿¿õäèéã îëæ äýâø¿¿ëýõ çîðèëãîòîé õîëáîîòîé
150

áàéñàí áóéçàà. Òýäíèé òàðààñàí òýð äîìãîîð áîë Äàëàé ëàì íü á¿ð áóðõàí
Áóääûí øàäàð øàâü Ïàãâàà (Ïàãèà) Æàíðàéñèãèéí õóâèëãààí áºãººä
ò¿¿íèé àíõíû ãó÷èí äîëäóãààð ä¿ð Ýíýòõýã îðîíä òºðæ èðñýýð ãó÷èí íàéì
äàõü ä¿ðýýñ ýõëýí òºâä îðîíä ìàíàé ýðèí ¿åèéí ãóðàâäóãààð çóóíä òºðñºí
ãýäýã áàéæýý. Òºâäèéí ò¿¿õ (Âîä ÷îéíæèí)-ä àíõíû Äàëàé ëàì Ãýíä¿íäóâ
Åâðîïûí îí òîîëëîîð 1391 îíä òºâä îðîíä òºðñºí ãýæ ¿çýæ, òºâä¿¿ä àðâàí
äºðºâä¿ãýýðõèéã õ¿ðòýë òýäíèé òºðñºí, òîäîðñîí, íàñ íºãöñºí îíûã íàðèéí
õºòºëæ èðæýý. Õàðèí III Äàëàé ëàì Ñîäíîìæàìö ìîíãîëûí ò¿ìäèéí Àëòàí
õààíû õ¿¿ áàéñàí áºãººä òýð íü Àâòàé õààíààñ Äàëàé ëàì öîëûã õ¿ðòæýý.
Ýíýõ¿¿ Äàëàé ëàì ãýäýã öîë íü äàëàé ëóãàà èõ áàò áºõ î÷èðûí õààí õýìýýí
àëäàðøæýý. Ýíý íü Ìîíãîë Òºâäèéí õàðèëöààíû ÷óõàë ýõëýëò õýìýýí
ò¿¿õ øàøäèðò òýìäýãëýãäæýý. ¯ Äàëàé ëàì Àãâààí Ëóâñàíæàìöààñ ýõëýí
äàðààãèéí Äàëàé ëàì íàð òºðèéí õýðýãò îðîëöîí Õ¯III çóóíû äóíäóóðààñ
Äàëàé ëàì òºâäèéí øàøèí òºðèéí õýðãèéã õîñëóóëàí ýðõýëäýã áîëñîí ãýäýã.
Äàëàé ëàìûí íýãýí ä¿ð íÿðâààí áîëæ (íàñ íºã÷èõºä) äàðàà÷èéí ä¿ðèéã
òîäðóóëàõàä òóñãàé ç¿ã ÷èã, ºäºð ãàðèã, öàã áîëîí òºðºë á¿ðèéí øèíæ
òýìäãýýð òîäðóóëàõàä õºëèéí õºðñ íü áàðûí àðüñòàé òºñòýé, õºìñºã ñîðìóóñ
íü óðò, ÷èõ äýëäýí, õî¸ð ìºðíèé õîîðîíäîõ ìàõ íü òºâøèí, äºðâºí ìóòàðòàé
ìýò ñàíàãäóóëäàã áà ãàðûí àëãàíû çóðààñ äîòîð äóí õýëáýðòýé ìºð ãàðñàí
çýðýã ãýäýã àæýý. Ýíý æóðìààð Äàëàé ëàìûí øèíý ä¿ðèéã òîäðóóëàõàä
Áðàéáóí õèéäèéí íºëºº á¿õèé ëàì íàð ãîëëîí Ñýðà, ãàíäàí (Ãàëäàí)
õèéäèéí äýýä ìÿíäàã òóøààëûí ëàì íàð îðîëöîæ, ìàíæèéí çàñãèéí ãàçðûí
òºëººíèé á¿ðýí ýðõòýé òºëººëºã÷èä õÿíàí ìàãàäàëæ, óëìààð ìàíæèéí
çàñãèéí ãàçàð áàòàëäàã çàíøèëòàé áàéâ. ¯¿íèé äàðàà áàë÷èðõàí Äàëàé ëàìä
òóñãàé àéëòãàëààð òîìèëñîí îëîí ¨íçîí õýìýýõ áàãø íàð ò¿¿íä íîì çààí ¸ñ
ýçýìø¿¿ëñíèé ýöýñò “ñýíòèé” õýìýýõ àðèóí øèðýýíä çàëàí ¸ñëóóëäàã àæýý.
Äàëàé ëàì Ò¿âäýíæàìö 1876 îíä òºðñºí òóë àíãëèéí öýðýã Áàðóóí çóóä
îðæ èðýõýä õîðèí íàéìàí íàñòàé áàéæýý. Òýð ¨íçîí Ðýìáó÷è (Ýðäýíèéí
áàãø) Ëóâñàí÷¿ëòýì ×æàìáàãèéí óäèðäëàãààð áóðõàí øàøíû íîìûí
¿íäñèéã ýçýìøèí ã¿éöýæ 28 íàñàíäàà àãðàìáûí ìÿäàã áàðüæýý. (Àãðàìáà íü
ôèëîñîôèéí äîêòîð) Òýãýýä ò¿¿íòýé íîì õàÿëöàõààð Áðàéá¿í, Ñýðà, Ãàíäàí
çýðýã ãóðâàí õèéäèéí ÷îéðûí äàöàíãààñ òóñ á¿ð õî¸ð ýðäýìòýé ëàì íàð
îðîëöîõîä áóðèàäûí Àãâààí õàìáà Äîðæèåâ, Áðàéáóí õèéäèéí ãîìîí äàöíû
ºìíººñ îðîëöñîí ëàìûí íýã áàéæýý. Òýðõ¿¿ Àãâààí Äîðæèåâ íü 19 íàñ
õ¿ðòëýý àâãàé õ¿¿õýäòýé õàð õ¿í áàéñíàà 1872 îíä Àð Ìîíãîëûí Äà õ¿ðýýíä
èðæ 19 íàñíààñàà òºâä íîì õýäýí æèë çààëãàí ÷àðìàéí ñóð÷ íóòàã áóöàí
áóðèàäûí Õîðü àéìãèéí Àöàòûí äàöàíä íîì õóðæ áàéñààð ÕIÕ çóóíû ýöñýýð
òºâä ãàçàð õ¿ðýëöýí î÷èæ Áàðóóí çóóãèéí äýðãýäýõ Áðàéáóí õèéäýä íîì
ñóð÷ àãðàìáûí ìÿíäàã õ¿ðòæýý. Ìîíãîë îðíûã ñàéí ìýääýã Àãâààíäîðæîîñ
ó÷èð ÿâäëûã ñîíññîí òºâä¿¿ä ò¿¿íèéã Äàëàé ëàìä îéðòóóëñíààð òýðýýð
ñî¸ëûí äýâøèëòòýé îðîñ îðîí áà òóñãààð òîãòíîëûíõîî òºëºº òýìöýæ
áàéñàí ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òóõàé íýëýýä õýðýãòýé ç¿éëñèéã àíõ óäàà
ñîíñæýý.
Äàëàé ëàì Áàðóóí Çóóãààñ íóóöëàí ãàðàõäàà Òè Ðèìáó÷è ãýäýã ëàìä
ìàø íóóö äààëãàâàð ºã÷ ººðºº ¿ë ìýäýõ ç¿ã îäæýý. Òýð Òè-Ðèìáó÷è áîëîí
151

ò¿¿íèé øàäàð òîì ëàì íàð “Áèäíèé áàãø ãýíýò àëãà áîëñîí þì. Òýð òýíãýðò
çàëàðñàí þì óó, äèâààæèíä ìîðèëñîí þì óó, ýñâýë àíãëè öýðãèéí ãàðãàñàí
õýðöãèéëëèéí ¿åýð íèðâààí ä¿ðèéã îëñîí þì óó” õýìýýí íàìàí÷ëàí çàëáèð÷,
ãóíèõðàí ñóóñàíä íºãºº Àçè, òóõàéëáàë òºâäèéí çàíøëûã íýâòýðõèé
ñóäàëñàí ßíãõàçáåíä õ¿ðòýë Äàëàé ëàìûí óë ìºðèéã îãò òààâàðëàæ ÷àäààã¿é
ºíãºðñºí áèëýý. Äàëàé ëàì Áàðóóí çóóãààñ õýðõýí ñýì ãàð÷ ÿâñààð Ìîíãîëä
î÷èæ, Áýýæèíä èðæ íóòàã áóöñàíûã ñàéí ìýäýæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñ ñ¿¿ëäýý
îëîí æèëèéí äàðàà ÿðèëöñàíààñ ó÷èð ÿâäàë òîäîðõîé áîëñîí þì. Äàëàé
ëàìûã ìîíãîëä áàéõ ¿åèéã ñàéí ìýääýã òºâä, ìîíãîë ëàì íàðûí ÿðèàíààñ
á¿ð ÷ òîäîðõîé áîëæýý. Òóõàéëáàë, Ãàâæèéí äàìæàà áàðèõàä Äàëàé ëàìûã
òºëººëºí íîì õàÿëöàí òóñëàëöñàí èõ íîìòîé òºâä ëàì Äóëàì Ëõàí ãàâæ
Ìîíãîëä èðæ î÷èí áàéñàí òóë ìîíãîëûí áàéäëûã ñàéí ìýääýã áàéñíû
õóâèàð Äàëàé ëàìûã ìîíãîëä èðýõýä îéðîëöîî áàéæ èõèéã ñîíñæýý. Äàëàé
ëàì ò¿¿íýýñ ìîíãîë îðîñ õî¸ð óëñûí õàðüöààã ñîíèðõîí íýëýýä ç¿éëèéã
ìýäýæ àâ÷ýý. ¯¿íä á¿ð äýýð öàãò áààòàð çîðèãò Àìàðñàíàà, ×èíã¿íæàâ íàð
ìàíæèéí íî¸ðõëîîñ Ìîíãîë óëñ îðíîî ÷ºëººëºõººð òýìöýí Îðîñ óëñòàé
õàðèëöàà òîãòîîí ò¿øèãëýí ÿâñíûã ñîíñæýý.
Äàëàé ëàì îðîñûí òóõàé áóðèàäûí ëàì Àãâààí Äîðæèåâýýñ äàâõàð
ëàâëàí îëîí ç¿éëèéã ìýäýæ òýð óëñòàé õýðõýí õàðèëöàà òîãòîîõûã òóíãààí
áÿñàëãàæýý. Àíãëè óëñòàé íýãäýí àðä ò¿ìíèé õºäºë㺺íèéã äàðñàí ìàíæèéí
çàñãèéí ãàçðûã ÕIII Äàëàé ëàì òîéðîí àëãàñàæ ìàíæèéí äàðëàëûí ýñðýã
áîäîëòîé ìîíãîë õààä, íî¸ä ëàì íàðòàé òàíèëöàí çºâëºëäºæ õîëáîîòîé
áîëîîä îðîñûí õààíò çàñãèéí ãàçàðòàé õýëýëöýý õèéõèéã ñàíàëõèéëæýý.
Àíãëèéí öýðýã Áàðóóí çóóä îéðòîõ ¿åýð Äàëàé ëàì ìîíãîëîîð äàìæèí îðîñ
óëñàä î÷èõîîð íóóö àÿíä áýëäýâ. Òýãýõýä æàð ãàðóé íàñòàé, äýýä óðóóëäàà
õàð ñàõàëòàé ñîéâîí õàìáà, òàâü ãàðóé íàñòàé ýð¿¿í äîîðîî õýäýí áóóðàë
¿ñòýé Êîí÷¿í ñîéâîí ýì÷ õàìáà ãýäýã ãóðâàí õàëçàí òºâä øàäàð äîòíûí
ëàì ãàçàð÷ëàí Ìîíãîëä õ¿ðãýõ, Àãâààíäîðæ, íàéìàí áàðàà áîëîã÷ á¿ãä
14 õ¿í ëóóñ ìîðü óíàí, ìàéõàí, äýâñãýð, õóâöàñ, áóðõàí íîìûí îéð çóóðûí
õýðýãñýë ìîðèíä à÷èí 1904 îíû 7-ð ñàðûí 6-íû øºíèéí õî¸ð öàãò Áàðóóí
çóóãààñ íóóöëàí õºäºëæýý. Áàðóóí çóóãààñ õàãàñ ºðòºº ÿâæ õýýð çîãñîí
÷èìýý ÷àãíàæ àâ÷ ÿâñàí áîîâ, ñàâòàé õ¿éòýí óíäààíààñàà óóöãààæ íîéðîî
ñýðãýýí öààø õºäëºâ. Ìîíãîëûí Äà õ¿ðýýíèé Áîãä ãýãýýí áèäíèéã ñàéõàí
óãòàæ àæèëä òóñëàëöàõ ¸ñòîé ãýæ Äàëàé ëàì õýëýýä õóó÷èëæ ãàðàâ. Òýð íü
Äàðíàäûí (Òàðèàò) õóâèëãààí áèëýý. Æàâçàí Äàðíàä Ýíýòõýã, Òºâä îðîíä
áóðõàí Øèãìóíèéí ñóðãààëûã íîìëîæ áàéñàí ëàì áºãººä òºâä îí òîîëëîîð
àìüäàð÷ áàéñàí öàãèéã õýëñýí, ¿¿íä 1573 îíä òºðæ 1635 îíä 62 íàñàíäàà
òààëàë òºãññºí õ¿í þì. Òýð íîìòîé ëàì áàéñàí òóë ýíýòõýãèéí ò¿¿õ (Æàíàð
×îéíæèí) ãýäãèéã áè÷ñýí þì. Æàâçàí Äàðíàäûí 15-ð òºðºë íü Õàëõûí
Ò¿øýýò õààíû íóòàãò èðæ ãàçàð óñ òàõèæ áàéãààä àí àâëàæ ÿâñàí Õàëõûí
ò¿øýýò õàí Ãîìáîäîðæòîé Åñºí ç¿éë õýìýýõ ãàçàð óóëçàæ òàíèëöàí, áè
÷èíèé õ¿¿ áîëæ òºðººä øàæíûã Ìîíãîëä ìàíäóóëàí àìüòíûã æàðãóóëíà
õýìýýñýí äîìîãòîé. Òýãýýä ò¿¿íèé õ¿¿ áîëîí ÕI æàðíû õºõºã÷èí ãàõàé
æèë 1635 îíä òºðñºí äîìîãòîé àæýý. Òýð ºíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð õýìýýõ
àâüÿàñëàã óðàí õ¿¿ áîëîí àëäàðøñàí àæýý. Áîãäûí íýãýí ä¿ð íÿðâààí áîëñíû
152

òóõàé Äàëàé ëàì Âàí÷èí Ðèìáó÷è íàðò Äà õ¿ðýýíýýñ ýë÷ çàðàí èð¿¿ëæ
ìýäýãääýã ¸ñòîé. Òýãýõýýð Àðüÿàáàëûí õóâèëãààí Äàëàé ëàì (Àìèòèâà)
Àâèäûí ãýãýýí áóþó õýìæýýëøã¿é ãýðýëò áóääûí õóâèëãààí Âàí÷èí
Ðèìáó÷è íàð íýãýí æèëèéí äîòîð îéðîëöîî ¿åä òºðñºí 12 õ¿¿õäèéí íýðèéã
òºëºãäºæ ñîíãîí àâ÷ Áàðóóí çóóä èð¿¿ëíý. Òýäíèéã Æàâçàí Äàðíàäûí
øèíý ä¿ðèéí õóâèëãààí øèíæ òýìäãýýð øàëãàí øèíæèëæ ãóðâûã ñîíãîí
¿ëäýýæ áóñäûã íóòàã áóöààâ. Òýð ãóðâûã Äàëàé ëàìûí îðäîíä àâ÷èð÷
Äàëàé ëàì, Âàí÷èí Ðóìáó÷è Áàðóóí çóóãèéí äºðâºí èõ õóòàãòûí íýã Äýìî
íàð øàëãàðóóëàí øèíæèëæ, òýð ãóðâûí íýðèéã öààñàí äýýð òóñ òóñàä íü
áè÷èæ Ñýðáóì õýìýýõ àëòàí õàéðöàãò õèéæ íîì óíøèí íýãèéã íü ñîíãîí
òîäðóóëäàã ó÷èð áîë ÿìàðâàà áîäèñ äàõèí òºðºõ人 ñ¿íñ, ¿ã, áèå ãýæ ãóðâàí
õýñãýýð òºðäãèéã òà íàð ñàéí ìýäíý. Ìîíãîëä Áîãä ãýãýýí áîëãîí èëãýýäýã
íü ñ¿íñ. Òºâäºä ¿ëääýã õî¸ðûí íýã íü ¿ã, íºãºº íü áèå ãýäýã æàìòàé.
Ìîíãîëä Áîãä ãýãýýí áîëãîí ÿâóóëäàã õ¿¿ä Äàëàé ëàì ñàõèë õ¿ðò¿¿ëæ
Äàðíàòûí áàéãóóëñàí Öàÿí ìóæèéí ñ¿ìä ñóóëãàí 3-5 æèë íîì ¿ç¿¿ëæ Äà
õ¿ðýýíä ÿâóóëäàã. Ò¿¿íèéã õàëõàä çàëàõààð ãàäààä Ìîíãîëûí 4 àéìàã, øàâü
òàâàí ãàçðààñ òóñ á¿ð 100-200 õ¿í, á¿ãä 5-ààñ çàðèìäàà 1000 õ¿ðòýë õ¿í ºðãºë
áàðüæ, óíàà õºñ㺺ð çàëæ ààæìààð ÿâóóëàí õ¿ðýýíä ìîðèëóóëäàã. Õ¿ðýýíä
èðýõýä íü èõ õ¿íäýòãýí ¸ñîëæ, áîãäûí îðäíóóäûí íýãýíä àìðóóëààä àíõíû
Áîãäûí óäàì Ò¿øýýò õààíû ãýðò çàëæ ¸ñëîë õèéãýýä öîã÷èí äóãàíä íîì
òàâèóëäàã ¸ñòîé àæýý. Îäîîãèéí ¯III áîãäûã òîäðóóëàõàä ÕII Äàëàé ëàì ¸ñ
ã¿éöýòãýí ÿâóóëñàí ó÷èð áè ò¿¿íèéã ¿çýý ÷ ¿ã¿é, òàíèõã¿é þì ãýæ ÕIII Äàëàé
ëàì äàãóóëóóääàà õóó÷ëààä òà íàðûí àëü ñàéí áýëäñýí íü ò¿¿íèé òóõàé íàä
õýëæ ºã ãýâ. Òýä öºì ò¿ð çîãñîæ ÷èìýý àíèð ñîíñâîë íàì ã¿ì áàéæýý.
Ñîéâîí õàìáà ¯III áîãä Æàâçàíäàìáûí ãàðàë ¿¿ñýë, çàí ààø, ñóðñàí
ýðäýì íîìûí òóõàé äýëãýðýíã¿é ÿðèÿ. ¯¿íä: ¯III Æàâçàíäàìáà Àãâààí
Ëóâñàíãèéí òºðñºí îíûã òºâä ëèòýýð õýëáýë 1870 îíä òºâä ò¿øìýëèéí ãýðò
òºðæ ÕII Äàëàé ëàìààñ ñàõèë õ¿ðòýæ, íîì çààëãàæ áàéãààä 5 íàñòàéäàà 1875
îíä ìîíãîëä î÷îîä òºâä íóòãààñ ãàð÷ 30 ãàðóé æèë íýã ÷ ýðãýæ èðýýã¿é ëàì
þì. Òýð ìîíãîë õýë ñàéí ñóð÷, ìîíãîëæóó çàíòàé áàñ òýãýýä.:.. ãýýä èíýýæýý.
Äàëàé ëàì: Çà òýãýýä?
Ñîéâîí õàìáà áààõàí ò¿ãäýð÷ õàëçàí òîëãîéãîî ìààæààä: Áàñ ìîíãîë
ýìòýé ñóóñàí ãýâ.
Äàëàé ëàì- Ýý õººðõèé, áóðõàí ìèíü
Ñîéâîí õàìáà- Îì ìà õóì ãýâ.
Äàëàé ëàì: - Æàâçàí Äàðíàäûí õóâèëãààí áºãººä ¯II Äàëàé ëàìòíààñ
ñàõèë àâñàí òóë ãàéã¿é áàéãàà. Òºâä õýë çàíøëàà àðàé ìàðòààã¿é áèç ãýâ.
Äàãóóëóóä íü,
-¯ã¿é áèç õººðõèé ãýæ íýãýí çýðãýýð øèâíýí õàðèóëàâ.
Äàëàé ëàì: -Òýð áèäýíòýé óóëçàõûã èõ õ¿ñýæ áàéäàã áóé çàà. Òýä èíãýæ
õóó÷ëàí îëîí öàã çóãààòàé ºíãºð¿¿ëæ èõ çàéíû ãàçðûã ìýäýëã¿é õîðîîæ
¿¿ð öàéëãàæýý. ¯¿ð öàéìàãö òýäíèé ¿äëýõýýð òîâëîñîí æèæèã òîñãîí íýã
ñ¿ìèéí õàìò õàðàãäàâ. Ýíä äºíãºæ áóóæ áàäàð÷èí, ìºðãºë÷èí ìýò áîëæ
õàëóóí õàð öàé, çàìáàà, àëèì èäýæ öààø õºäëºâ. Öºì ÷èõ òàâèí ÷èìýý
ñîíñîí, í¿ä øèðòýí ñýæèãòýé á¿õíýýñ áîëãîîìæëîí, øîãøèõ ãàçàð øîãøèæ,
153

ñàæëàõ ¿åä ñàæèëæ, äàâõèìààð ãàçàð õàòèðóóëàí õóðäàëæ ÿâöãààâ. Çàìûí
õî¸ð òàëûí æàëãà, õàâöëààð ýñãèé ìàéõàíòàé òºâä àéë, îâîîõîé æîäãîðòîé
áàäàð÷èí, ìºðãºë÷èí çºí人 òîõèîëäæýý. Äàëàé ëàìòàí íàð õýíòýé ÷
óóëçñàí æèðèéí áàäàð÷èí íàðûí áàéäàëòàé ºíãºðºõºä Äàëàé ëàì õàð øèë
ç¿¿æ, çàìä òààðàëäñàí õ¿ì¿¿ñòýé í¿¿ð ó÷èð÷ ¿ã ÿðèëöàõààñ çàéëñõèéí ÿâæ,
äàãóóëóóä çàì àñóóæ çºðºã÷èäòýé ìºíäëýí ºíãºð¿¿ëíý. Òýä ÿâñààð Íýã ÷þ
ãýäýã äóãàí ñ¿ìòýé òîñãîíä èðæ äîëîî õîíîâ. Óðüäààñ áýëäýæ õ¿ëýýñýí õýñýã
òºâä ëàì áàéäëûã àæèí ñóäàëæ Äàëàé ëàìûã õýäýí ºäºð òàéâàí àìðóóëàâ.
Äàëàé ëàìûã ýíä õ¿ëýýæ óóëçñàí ëàì íàðûí äîòîð óðüä Äàëàé ëàìûã
òºëººëºí ãàâæèéí äàìæàà áàðüæ íîì ñàéí õàÿëöñàí ãàâæ Äóëàì Ëõàí
ñ¿¿ëäýý Äàëàé ëàìûí ìîíãîë äàõü ñàí õºìðºãèéí Øàíçàâ Äæîâóó ë¿éæèí÷
Æ¿ãäýð Ëõ¿íäýâ íàðûí àðâààä ëàì áàéâ. Ýä Äàëàé ëàìòàé íèéëæ íèéòäýý
24 õ¿í áîëæ öààø õºäëºõ áîëîâ. Ýíäýýñ Äàëàé ëàì Áàðóóí çóó óðóó ýë÷
çàðàí ÿâóóëæ Áîäëàí (Ïîòàëà) îðäíû õàâèéí õîâîð íàíäèí ¿íýòýé ç¿éëñèéã
íóóöëàí äàëäàëæ ñàéí õàìãààëàõ äààëãàâðûã òýíä ¿ëäñýí Òè Ðèìáó÷èä
ºã¿¿ëæýý. Ýíý õîîðîíä íóòãèéí áàÿí ÷èíýýëýã ýðõ ìýäýëòýé ëàì ò¿øìýë¿¿ä
Äàëàé ëàìûí õºñºã óíààã ñýëáýæ, ãàðûí áýëãèéã íýìæ öààø õºäºëãºâ. Òýä
òºâäèéí ºíäºð óóëñûã àìàð ìýíä àðäàà õèéí Öàéäìûã ÷èãëýí çàìûí àéë,
áàäàð÷èí, ìºðãºë÷èí íàð èéì îëîí õºñºãòýé, õóâöàñ õýðýãëýë ñàéòàé àÿíû
õ¿ì¿¿ñèéã õàðæ ýãýë áèø õ¿ì¿¿ñ õýìýýí òºñººëºí õîîë óíä, óíàëãààð
òýòãýí ºíãºð¿¿ëíý. ßâóóëûí õ¿ì¿¿ñèéã àñóóæ ñîíèðõäîã çàíøèëòàé òºâä
ìîíãîë÷óóä Äàëàé ëàì ò¿¿íèé äàãóóëóóäàä ø¿òýí ìºðãºõ, ºðãºë áàðèõ
çýðãýýð õºë áîëæ òýäíèé íóóö áàéäëûã ñàíàìñàðã¿é çàäðóóëæýý. Äàëàé
ëàì òýãæ ãàäààä ìîíãîëûã øóóä ç¿ãëýí ÿâààã ìàíæ õààíû çàñãèéí ãàçàð,
òóõàéëáàë, Öûñè õàòàí õààí, ãàäààä ìîíãîëûí òºðèéã çàñàõ ÿâäëûí ÿàì
(Ëè-ôàíü Þàíü) ñîíñîæ, ñàíäðàí ¿éìýëäýâ. Öûñè íóóö ýë÷ çàðæ, Äàëàé
ëàìûí ¿äëýõ äýýä ìîíãîëûí Õ¿ðëýã áýéñýä òóñãàé äààëãàâàð ºã÷, Äàëàé
ëàìûã äàãóóëàí Ìîíãîëä î÷îîä Áýýæèíä èð¿¿ëýõ òóøààë ãàðãàæýý. Áàñ
Áýýæèíãýýñ òóñãàé ò¿øìýë èëãýýí Äàëàé ëàìûã óðüòóóëàí Äà õ¿ðýý ð¿¿
ÿâóóëæýý. Ýäíèé çîðèëò áîë Äàëàé ëàìûã ìîíãîëûí õààä íî¸ä, Áîãä
ãýãýýíòýé îéðòóóëàõã¿éãýýð Áýýæèíä çàëàí èð¿¿ëæ õààíò Îðîñ óëñàä
î÷óóëàõã¿é áîëãîõ ãýñýí áàéæýý.
Äàëàé ëàì Äýýä ìîíãîëûí Õ¿ðëýã áýéñèéíä èðýâ. Ýíý ýðëèéç ìàÿãèéí
íî¸í ºíãºí äýýðýý èíýýæ, ¿íýí ñàíààíäàà ¿ðãýëæ õóòãà ºâºðòëºí, õýðýãòýé
õ¿íäýý çóñàðäàí, õýðãýý ºíãºð¿¿ëñýí õîéíî õýíèéã ÷ ÿàæ ÷ õîðëîõîîñ
áóöàõã¿é, õýðãèéã íàðèéí íÿìáàé çîõèöóóëæ, ìàíæ õààí, Öûñè õàòíààñ
çýðãýý íýì¿¿ëæ ñóðñàí íî¸í àæýý. Áýýæèíãýýñ çààâàð àâ÷ àìæèí áýëäñýí
Õ¿ðëýã áýéñ Äàëàé ëàìûã õ¿íäýòãýí óãòàí àâ÷, õîøóó íî¸íûõîî îðäîíä
àìðààæ, ÿìàð õýðãýýð õààø î÷èõûã ýâòýéõýí àñóóæ ìýäýâ.
Äàëàé ëàì: -Ìàíàé òºâä îðíûã Àíãëèéí õýäýí ìÿíãàí èõ áóó, õóðäàí áóó,
õóðö ñýëýì æàäòàé öýðã¿¿ä ýçýðõèéëýí îðæ èðýýä, õýäýí çóóí òºâä öýðãèéí
àëòàí àìèéã àëäàãäóóëàí, áóëãèéí ðàøààíûã áóçàðëàæ, áóðõàí ø¿òýýíèéã
äîðîìæëîí áàñ äàéíû òºëáºð ãýæ äààæ äàâøã¿é õºðºíãèéã ìèíèé øàâü
íàðààð ãàðãóóëàí õîîñðóóëæ áàéíà. Èéì ãàé çîâëîí ãàçàð äîîðîîñ ãàð÷
èðñýí ó÷èð ëàì, õàð îëîí ç¿äýð÷ áàéõàä ò¿øèõ õàíüã¿é, òóñëàõ õ¿÷ã¿é
154

áîëîîä ìàíü ìýò áóóðàé ìîíãîë îðíîîð îðæ, òýä ÿàæ àìüäðàí õýíèéã ò¿øèæ
áóéã ìýäýæ óëìààð òóëàõ óëñàà (Îðîñ óëñ) ìºðººäºæ ÿâíà õýìýýí ¿íýíýý
Õ¿ðëýã áýéñýä õýëæýý.
Ñîðîíçîíãîìáî õààí òºâäèéã ìàíäóóëàí øàøíûã äýëãýð¿¿ëñíèéã,
Ëàíäðàì õààíû á¿õíèéã áàëëàæ Âîä (Òºâä) îðíûã äîðîéòóóëñíû
àäèë ëàé ìàíàéä òóëãàðëàà ãýâ. Õ¿ðëýã áýéñ Äàëàé ëàìûã äàãàëäàí
ÿâàà îðîñûí õàðüÿà Àãâààíäîðæèéã õàðäàí áàéöààæ, Äàëàé ëàìààñ
õîëäóóëàí õºíäèéð¿¿ëæ, Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçðàà ìýäýýëæýý.
Òýíäýýñ ñàéøààí ãàâüÿà àìàëñàíä Õ¿ðëýã áýéñ áàÿñàæ Äàëàé ëàìûã
òºëººíèé õ¿íýýð ãàçàð÷ëóóëàí Äà õ¿ðýýíä õ¿ðãýæ, óëìààð òýð íü
õÿòàä ãàçàð àéë÷ëàõàä íü öóã áóöàæ èðæýý. ¯¿íèé çýðýãöýý Öûñè
Õ¿ðýýí äýõ ìàíæ àìáàí Ñèí ×àíä ÿàðàëòàé ìýäýãäýõäýý: Áîãä
Æàâçàíäàìáà õóòàãòûí ä¿ð ãóðàâ äàõèàñàà ýõëýí òºâäºä òºðºí òîäîð÷
ìàíæèéí õààíû çºâøººð뺺ð ãàäààä Ìîíãîëä ñóóäàã Âàãèíäàðèéí
(Äàðíàòûí) õóâèëãààí õýìýýäýã þì. Èéìä Áîãä íü ìîíãîëäîî Äàëàé
ëàìààñ èë¿¿ ýðõòýé òóë ä¿ðâýí ÿâàà Äàëàé ëàìûã õ¿íäýòãýõ ¸ñã¿é ãýäãèéã
Áîãä ãýãýýí, õ¿ðýýíèé ãîë òýðã¿¿í öººí ëàì íàð õàëõûí íî¸äîä îéëãóóëæ,
àëáàí õýëýëöýý õèéëã¿¿ëýõã¿éã ÷àíãàëàí òóøààæýý. Áàñ Äàëàé ëàìûã
äàãàæ õ¿ðýýíä î÷èõ Äýýä ìîíãîëûí Õ¿ðëýã áýéñ ìºí òýð õîøóóíààñ Õ¿ðëýã
áýéñèéí õàìò Äàëàé ëàìä áàðàà áîëæ ÿâàà õî¸ð òºâä ëàì íàðòàé íóóö
õîëáîîòîé àæèëëàõûã ìýäýãäæýý. Äàëàé ëàì î÷èõ ãýæ áóé Ìîíãîë îðíû
ò¿¿õ òºâä ìîíãîëûí óëàìæëàëò õàðèëöàà, Ìîíãîë äàõü øàðûí øàøíû õ¿ðýý
õèéä, õóðàë äàöàí, ëàì íî¸äûí õàðèëöàà, ìîíãîë÷óóäûí çàíøèë çýðãèéã
ñîíèðõîí ÿâæýý.
III
Òºâ Àçèéí Àëòàé, Õàíãàé, Ñèÿíû óóëñ, ºðãºí òàë, óóäàì öºë ãîâèéí èõ
íóòãèéã ýçýìøèí òàâàí õîøóó ìàë õàðèóëàí í¿¿äýëëýæ èðñýí ìîíãîëûí
àðä ò¿ìýí Ìàíæ ×èí óëñûí íî¸ðõîëä àâòàãäàæ õî¸ð çóó ãàðóé æèë
äàðëàãäàí ìºëæèãäºæ èðæýý. Ìîíãîë îðîí Õ1Õ çóóíû ýöñýýñ ÕÕ çóóíû
ýõýí óðóó øèëæèí îðîõäîî ôåîäàë êîëîíèéí áàéäàëòàé áàéâ. Ìîíãîëûí
õ¿í àìûí äèéëýíõ íü áîëîõ àëáàò, õàìæëàãà, øàâü õýìýýí õóâààãäàæ,
ìàíæèéí òºð, ìîíãîëûí õààä íî¸ä õóòàãò õóâèëãààä íàðûí õàìàã àëáûã
¿ã äóóã¿é íèéö¿¿ëýí, ýçäèéíõýý õÿòàäûí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äýä òàâüñàí ºðèéã
òºëæ õîîñðîí ÿäóóðàõûí òóéëä õ¿ð÷ áàéëàà. Àðäóóäûã ôåîäàë ýçäýýð
íü äàìæóóëàí ìºëæäºã õÿòàä ï¿¿ñ ÕÕ çóóíû ýõýýð Ìîíãîëä 500 ãàðóé
áîëæ, àéìàã õîøóó, ñóì, îòãèéí ìàë ñ¿ðãèéí òîî õàðãàëçàí ñóóæ, àðèëæàà
íàéìààíûõàà äýãýýíä ààëçíû ø¿ëñýí òîð ìýò îðîîöîëäóóëàí òàòàæ ÿâñààð
áàéâ. Ìîíãîë íóòãèéã äàéíû òºëáºð áîëãîí àøèãëàõ, èðýýä¿é èõòýé
áàÿëãèéã íü ñîíèðõîí, õÿìä ò¿¿õèé ýäèéã íü ýçýãíýõ ¿¿äíýýñ îðîñ, ÿïîí,
ãåðìàí, àìåðèêèéí õºðºíãºòºí íàð, õóäàëäàà÷èí æóóë÷äàà Ìîíãîëä
íýâòð¿¿ëæ ýõýëæýý.
Ìîíãîëûí çàõ äýýðõ îðîñûí õóäàëäààíû ýðãýëò 1900 îíä 17 ñàÿ ðóáëüä
õ¿ð÷ áàéâ. Àìåðèê, àíãëè, ãåðìàí, äàíè, áåëüãèéí õóäàëäàà÷èä Ìîíãîëä
155

íýâòðýí èðæ äýëã¿¿ð ìóõëàã íýýæ, ìîíãîë ïàíç÷èí íî¸ä áàÿä, ëàì íàðòàé
ò¿íøèëæ ýõëýâ. Ñýëýíãý, Îðõîí, Õàðàà, Å𺺠ãîëóóäûí ñàâ äàõü ÷èéãýðõýã
õºíäèé íóãóóäàä õÿòàä òàðèà÷èä ìÿíãà çóóãààðàà èðæ, øàâàð òàãç áàüæ,
øóóäóó òàòàí, ãàçàð õàãàëæ, ìàëûí áýë÷ýýðèéã õîìñòãîí, àðäóóäûã øàõàí
ò¿ðæ ýõëýâ. Àëáàí ãóâ÷óóð, ºð øèðýíä áàðèãäàí õîîñîðñîí àðä ò¿ìýí
ìàíæèéí çàñàã, ìîíãîëûí íî¸ä, õóòàãò, õÿòàäûí ìºëæèìòãèé õóäàëäàà÷äûã
¿çýí ÿäàæ, àëáàí òàòâàðààñ çàéëñõèéí çóãòàõ ºðèé íü òºëºõã¿é óäààæ
íî¸äòîéãîî çàðãàëäàõ, õÿòàä ï¿¿ñèéã äýýðýìäýõ çýðãýýð òýìöýõ áîëîâ÷
á¿òýë ìóóòàé áàéëàà. Äàðëàë ìºëæëºã èõäýõèéí õýðýýð àðäûí òýìöýë ÷
øèð¿¿ñýæ çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áîëæ áàéâ.
Äà õ¿ðýýí äýõ ìàíæ àìáàíû ç¿¿í Ñýëáèéí ç¿¿í óðä áèå äýõ ºíãºð
ºíãºòýé ãÿíäàíãèéí ¿¿äýýð íýõèé äýýëòýé, áóó ñýëýì ç¿¿ñýí õóÿãóóä
õîëõèíî. Ãÿíäàíãèéí òîì õàøààíä ãàð õºë人 òºìºð äºíãºòýé, õ¿ç¿¿íäýý
äààøã¿é çóçààí ìîä ç¿¿ëãýæ, ìºãëºí õýìýýõ àâñ øèã àâäðûí äóãàðèã í¿õýýð
òîëãîéãîî öóõóéëãàñàí áàíç øààõàéãààð ìàõàà óðóóëæ öóñàà óðñãàñàí
õ¿ì¿¿ñ ºäèé òºäèé㺺𺺠¸îëîëäîí áàðõèðàëäàíà. Õýðýãòí¿¿ä òàìàà èäýæ
áàéãàà íü òýð àæýý.
Òýäíèé äîòîð Öýöýí õàí àéìãèéí Ñàí áýéñèéí õîøóóíä öàãààí õóëãàíà
(1900) æèëýýñ ýõëýí àðä ÿäóó ëàì íàð ãîëäóó 700 ãàðóé õ¿ì¿¿ñ ìàíæèéí
õóóëü, ìîíãîë íî¸ä ýçäèéí òóøààëûã çºð÷èâ õýìýýñýí ìàø õ¿íä õýðýãòí¿¿ä
áàéæýý. Òýð îëîí çóóí õ¿ì¿¿ñèéí óäèðäàã÷ äºðâºí àðäûí òîëãîéã àâàõààð
äºíãºëºí, ãèíæëýí ÷èð÷ ÿâàà õàðàãäàíà. Ëàãñ òîì áèåòýé, õ¿äýð óëààí
öàðàéòàé çîðèìîã áàéðûí Âàíæèë òýãæ õ¿ëýãäýí ÷èð¿¿ëæ ÿâàõäàà “Òà
íàð ìèíèé áèåèéã ä¿¿æèëëýý ÷ ãýñýí Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã ä¿¿æèëæ
÷àäàõã¿é áèëýý ãýæ õàøõèðíà.Õºõ æèíñòýé,ºãºð öàðàéòàé íýãýí ò¿øìýë
“Íààäõàà áàíçàä,õýäýí çýðýã øààõàéä,àìàíä íü øîðîî õèé"”õýìýýí òóøààíà.
Âàíæèëûí äºðâºí íºõäèéí íýã íü “Òà íàð áèäíèé òîëãîéã ºíººäºð õÿðãàõàä,
çàíäàë÷äûí ýçýí, ò¿¿íèé äóóëãàâàðòàé çóñàðäàã÷ òà íàðûí áºíäãºðèéã
çýìëýí öààçëàõ öàã óäàõã¿é èðíý” ãýâ. ßëòàí íàðûã òóóæ Øàð õàä õ¿ðãýõ
ãýñýí ò¿øìýä õóÿãóóä, äºíãºë¿¿ëñýí Âàíæèë íàðûã æàí÷èí çîäîæ, ãóëäðàí
÷èð÷ ¿çýãäýíý. Ýíý õýðöãèé ÿâäëûí ñóðàã ÷èìýý ëàì õàð÷óóäûí äîòîð
äîðõíîî ò¿ãýí òàðæ îëíû çýâ¿¿öëèéã îðãèëóóëíà. Õààí òºð, ýçýí íî¸íîî
¿çýí ÿäñàíû òîä èëðýë íü Çàñàãò õàí àéìãèéí Ìàíüáàäàðûí õîøóóíä
õàðàã÷èí òóóëàé (1903), õºõºã÷èí ìîãîé (1905 îíîîñ) æèëä àðä Àþóøèéí
¿¿ñãýñýí õýðýã áàéâ. Àëñûí õàðààòàé, àéìøèãã¿é çîðèãòîé, õàíõàð ºíäºð
áèåòýé àðä Àþóø îëîí õ¿ì¿¿ñèéã óäèðäàí õîøóóí íî¸í Ìàíüáàäàð, óëìààð
ìàíæ àìáàí, õÿòàä õóäàëäàà÷èí íàðûí õîìõîé ÿâóóëëàãûã çàä ýñýðã¿¿öýí
òýìöëýý. Àþóøèéí õýðýã íü õ¿íä, õýëæ çàðãàëäàõ íü ìýðãýí òóë ò¿¿íèéã
ø¿¿í òàñëàõ ÿâäàë îëîí æèë ¿ðãýëæèëæ îéð õîëûí îëîí ãàçðûí õ¿ì¿¿ñò
íºëººëºõ áîëëîî.
Õààí øèðýý, õàðãèñ äýãëýìýý ñàõèí õàìãààëàõ ãýæ ãàäààäûí
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã ò¿øèãëýí, ýðõ ÷ºëººòýé òàðèà÷èí, äýâøèëò ¿çýëòýí
ñýõýýòýí íàðûí öóñààð äàëàé, ÿñààð íü óóë õàä áîñãîñîí ìàíæ õààí Öçàé
Òÿíü, ìàõ÷èí õàòàí Öûñè, ìàíãóó îëîí ñàéä ò¿øìýë¿¿ä Ìîíãîë, Òºâäèéã
àòãàíààñàà ñàëãàõã¿éã ýðìýëçýíý. Ìîíãîë, Òºâä áàéòóãàé Õÿòàä îðîíä
156

àæèë÷èí àíãè á¿ðýëäýæ ìàíëàéëàõ áàéðàà ýçëýýã¿é áàéñàí òýð öàãò
Õÿòàäûí äýâøèëòýò ñýõýýòýí òîëãîéëîí, óëñ îðíîî ìàíæ õààíû íî¸ðõîë,
õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã äîâòîëãîîíîîñ ÷ºëººëºõ òýìöëèéã óäèðäàí
ÿâóóëæ áàéâ. Äàðëàãäàãñäûí óíòàðøã¿é õºäºë㺺íèé äîëãèîíä öîõèãäîí
ñýðãýñýí äýâøèëòýò ñàíàà Ìîíãîë, Òºâä îðíóóäàä ãàðñààð áàéâ. Àæèë÷èí
àíãèã¿é àðäûí àøèã ñîíèðõëûã èëýðõèéëñýí äýâøèëòýò ñýõýýòýí òºðæ
õ¿÷ýý íýãòãýõ íºõöºë á¿ðäýýã¿é òýð öàãò ãàäààäûí íî¸ðõëîîñ ìóëòðàí
òóñãààð òîãòíîñîí óëñàà ñýðãýýõ ãýñýí íî¸ä ëàì íàð ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºë㺺íèéã òîëãîéëæ áàéëàà. Ìàíæ õààíû çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîë, Òºâä,
Øèíæààí (Ñèíüöýÿí) çýðýã çàõ õÿçãààð íóòàãò ÿâóóëäàã áîäëîãîî ÷àíäëàí
íóóöàëæ, Õÿòàä îðíû äîòîîä ãàäààäûí ¿íýí áàéäëûã àðä ò¿ìíýýñ òàñ íóóäàã
áàéâ. Ãýâ÷ àÿí æèí, àðèëæàà íàéìààíû õýðãýýð Àð Ìîíãîëîîñ Áàò õààëãà,
Áýýæèí î÷äîã àâõààëæòàé ìîíãîë õ¿ì¿¿ñ õÿòàäûí áàéäàë, îðäíû õýðãèéí
òóõàé ñîíèí ìýäýý îëæ èðýýä ºðãºí òàë, ºíäºð óóëààð íóòàãëàñàí àðä
ò¿ìíèéõýý äîòîð õóó÷ëàí òàðààäàã áàéâ. Ìàíæèéí çàñãèéí ãàçàð ìîíãîëûí
âàí, ã¿í çýðýã çàñàã íî¸äûã ìîíãîë æóðãàíààð äàìæóóëàí äóóäàæ, õààíû
àëáà õààëãàõ íýðèéäëýýð åñºí öàãààí ºðãºõ çýðýã àëáà àâäàã íü àøèãòàé
áàéæýý. Òýãæ ÿâæ àëáà õààõûã Òàíü ìèíü äîð î÷èõ ãýäýã áàéâ. Íî¸äûí
çàðèì íü Òàíü ìèíü õààëãàíû äîòîð çàðèì íü ãàäàà íü çîãñîõ òºäèé㺺ð
áàðèõ ºðãºõ ç¿éëýý ºð㺺ä èðäýã áàéëàà. Òýäíèé àâõààëæòàé íýã íü õààíû
îðäíû îð÷ìûí ñîíèíîîñ ñîíñîæ èðäýã áàéæýý. Áàñ Áýýæèí õîòûí Þíõý ã¿í
ñ¿ìä îëîí æèëýýð ñóóæ, õÿòàäûí õàðèëöààíû ò¿¿õ, öàã ¿åèéí áàéäëûã ñàéí
ìýäýæ, õàëõààñ î÷ñîí íî¸ä ëàì íàðò ÿðüæ áàéæýý. Þíõý ã¿íä íîì ¿çýæ,
õÿòàä õýë ñàéí ñóðñàí çàðèì ëàì íàð Áýýæèíä óäìààðàà äýýã¿¿ð àëáà õààæ
èðñýí ñàéä Íàÿíò âàíãààñ Ìàíæ ×èí óëñûí ãàäààä áàéäàë, òºðèéí òºðõèéã
ñîíñîæ õàëõûí íî¸ä ëàì íàðò ñîíèðõóóëàí äàìæóóëíà.
IV
Äàëàé ëàì õèà äàãóóëòàéãàà ìîðü òýìýý õîñëîí óíàæ, òýìýý à÷ààëàí
Öàéäàìààñ öààøëàõ òóòàì òºâä òàíãàä õ¿ì¿¿ñ öººð÷ ìîíãîë òàíãàä õîëèìîã
ýäëýë õýðýãëýí íýõèé áîëîí òýðìýí äýýë õººðãºñºí õ¿ì¿¿ñ ¿çýãäýõýý
áîëüæ ýñãèé ãýð òààðàëäàí, çàìáàà õîâîðäîæ, öàãààí èäýý ýëáýãøèíý.
Òàë öºëèéí öàã óóð á¿ã÷èì õàëóóí, áóëàã øàíä õàðàãäàõã¿é, õóæèðëàã
óñòàé æèæèã íóóð öººðºì, õóó÷èð÷ íóðñàí õóäàã òîõèîëäîíî. Ýíý äýýä
ìîíãîëûí íóòàã, õàðèí ãàäààä ìîíãîëûí ãîâü èéìýðõ¿¿ áàéäàã áèç õýìýýí
Äàëàé ëàì äàãóóëóóäòàéãàà ÿðèíà. Òýð õýäýí ºäºð áèå ÷èëæ íàðàíä õàëàõ,
àì öàíãàí ÿâñààð ãàäààä ìîíãîëûí õèë äàâàâ. Ìîíãîëûí ãîâü íóòàã, öºë
òàë çàõã¿é þì øèã öýëèéí, ãýíýò ëóò ºíäºð áàðèëãà, öýíõýð äàëàé òóíàëçàí
¿çýãäýõ çýðýãëýý íü ¿ëãýð äîìîã, ç¿¿ä ëóãàà àäèë ãàéõàìøèãòàé, Àëñûí
óóëñûí îðîéä õºõ óíèàð ìàíàðàõ íü àðä ¿ëäñýí òºâä ýõ íóòãèéã ýðõã¿é
ñàíàãäóóëæ ñýòãýëèéã äýíñë¿¿ëæ ñàíàà çîâîîíî. Öýëìýã õºõ òýíãýð øîðîî
òîîñ áîñãîí ìÿíãà ìÿíãààðàà ñ¿ðýãëýí æèðèéõ öàãààí çýýð, õàð ñ¿¿ëò,
òýäíèé óéòãàðûã çàìõðóóëíà. Õàà íýã õàëáèëçàí òàâðàõ õàâòãàé õýìýýõ
òýìýýí ãºðººñèéã àíõ óäàà ¿çýæ àéëûí òýìýýíýýñ ÿëãàæ ÷àäàõã¿é ýðãýëçýí
157

ãàéõíà. Àçàðãà àçàðãààðàà õàòèðóóëàí äàâõèëäñàí õóëàí õýìýýõ çýðëýã
ëóóñ õà÷èí ñàíàãäàíà. Óóëûí îðîéä äàéðàëäàõ óãàëçàëñàí ýâýðòýé àðãàëü
õýìýýõ õîíèí ãºðººñ ¿íýõýýð ñîíèí àæýý. Çóó çóóãààðàà çýëëýí íèñäýã ÿòóó
øóâóóã ÷ ñîéâîí õàìáà ñîíèðõîí áÿñàëãàíà. Ýðãýí òîéðîí ýëñ óõààðàí,
õóðö íÿëóóí õ¿æ, ºâñ çýýðãýíý ¿íýðòýí, õàìðûí í¿õèéã ñýíãýí¿¿ëíý. Ýì÷
õàìáà ýíý ¿íýð ýãýë áóñ áîëîõûã òàíèàä çîãòóñàæ íîãîî öýöýã çóëãààí
ýíãýðèéíõýý óóòàíä õèéíý. Òýãòýë ºìíººñ íü ìîíãîë õóâöàñòàé ìîðüòîé
õ¿ì¿¿ñ óãòàí èðæ ìîðèíîîñîî áóóí, ñóíàæ ìºðãºñíºº ºíäèéæ Äàëàé ëàìûí
äºðºº, áîéâíîîñ (õºëíººñ) àäèñ àâàã÷äûí äîòðîîñ õºõ òîðãîí äýýëòýé,
õ¿ðýì ºìññºí, õ¿í òîãîñûí ºäòýé ìàëãàéãàà àâ÷ õºõ öýíõýð õàäàã, àëòàëñàí
äîòîðòîé àÿãàòàé àéðàã òàâèí ëàíãèéí åìá¿¿ ºðãºí áàðüæ, õàëõ ìîíãîëûí
Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Þíäýíäîðæèéí õîøóó þí áýéñ ãýäýã õýìýýí õýëýâ.
Äàëàé ëàì õàäàã, àÿãàòàé àéðãèéã õî¸ð ãàðäàí àâ÷ àéðàãíààñ íü àìñàæ,
ýì÷ õàìáàä ºãºâ. Þí áýéñ, áàãø ëàìòàí íàðûã õîøóóíû Àìàðáóÿíòûí
õ¿ðýýíä ìîðèëîí çàëðàõûã ýðýí àéëòãàæýý. Äàëàé ëàì ¸ñîîð áîëãîí òààëàí
çºâøººðºâ. Òýíäýýñ Þí áýéñ íî¸í, Äàëàé ëàìûã äàãàëäàí õîøóó õ¿ðýý
÷èãëýí õºäëºõ人 ýë÷ èëãýýí õ¿ðýýíèé öîðæ, öîã÷èí ãýñã¿é íàðò õýë
õ¿ðã¿¿ëýâ. Äàëàé ëàì äàãóóëóóäûí õàìò ãàëãèóëñààð Àìàðáóÿíòûí õ¿ðýýí
äýýð òýð äîðîî õ¿ðýëöýí î÷èâ. Þí áýéñèéí õîøóó, Àìàðáóÿíòûí õèéä íü
îäîîãèéí Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Áàÿí-ªíäºð ñóìûí íóòàã Àìàðáóÿíòûí
öîðæ, öîã÷èí ãýñõ¿é áîëîí á¿õ ëàì íàð ìºðãºë÷èä õ¿ðýýíèé çàõàä óãòàí
èðæ ¸ñëîë ã¿éöýòãýí ìºðãºë íîì óíøóóëàí ñààòóóëààä òóñãàé áýëäñýí
ºð㺺 ãýðò òààëóóëæýý. ßà ýíý ¿åýð Äà õ¿ðýýíèé øèíý ìàíæ àìáàí ßí
×æè ãýã÷ ºìíºõ àìáàí Ñè ×èíèé ¿¿ðýãò àæëûã õ¿ëýýæ àâààä Áýýæèíãèéí
ìîíãîë æóðãààíààñ èðñýí ÿàðàëòàé áè÷ãèéã óíøâàë “Õàëõàä òýí¿¿÷ëýí
ÿâàà äàëàé ëàìûã õ¿ðýý îðîõ çàìä íü òóñãàé ºðòºº äàãøàà ãàðãàí áýëäýæ
áóéã áóðóóøààí, õàòóó öýýðëýí õîðèãëî ãýæ òºðèéí ¿íýí èòãýëò ýýæ Öûñè
õàòíààñ çàðëèã áóóëãàñíûã ¸ñ÷ëîí ã¿éöýòãýñ¿ãýé” õýìýýæýý. ¯¿íèéã çàõ
õÿçãààðûí æèæèã õîøóóíû áàÿí íî¸í ÿàõàí ãàäàðëàõ àæýý. Íî¸í, õ¿ðýýíèé
ëàì íàð Øèãì¿íèé øàøíû òýðã¿¿íèéã ÷àäëûí õýðýýð õ¿íäëýí ºðãºí áàðèõ
þìàà îëæ öºõºí ñàíäàð÷ “Áàãø òàíä áèä ýíý õ¿ðýýãýý ºðãºí áàðüÿ” õýìýýí
ìºðãºæ çóóí ëàíãèéí åìá¿¿ õàäãèéí õàìò ºðãºâ. Äàëàé ëàì òýäíèéã èéíõ¿¿
ºðãºë îëæ ÿäàí ñàíäàðñíûã ìýäýæ, áàÿðòàéãààð ìèøýýí (èíýýìñýãëýæ)
-Çà áè ýíý õ¿ðýýã õ¿ëýýæ àâëàà ãýñýíä íî¸í, ìºðãºë÷èí íàð áàÿñàí àëãà
õàâñðàí çàëáèðàí ìºðãºö㺺æ ëàìòíûã ¿äæýý. Áîãä ãýãýýí Ñàéí íî¸í õàí,
Ò¿øýýò õàíû æàñàà òýäãýýð àéìãèéí çîõèõ õîøóóäûí íî¸ä Äàëàé ëàìûí
Äà õ¿ðýý îðîõ çàìûí äàãóó ºðòºº äàãøàà áýëäýí, ¿äýëæ àìðàõ ºð㺺 òóãäàì
òºõººð÷ Îíãèéí ãîë äàõü Ñàéí íî¸íû õ¿ðýý (îäîîãèéí Óÿíãà ñóì) çýðýã
ãàçðààð çàì òºëºâëºæýý. Ýíý çàìààð ÿâñíû äóðñãàëä Ëàìûí ãýãýýíèé
õ¿ðýýíýýñ óðàãø ºðòºº õýðèéí ãàçàð Õºòºëèéí àìíû îð÷èì Îíãèéí
ãîëûí õºâººí äýýð ñóâàðãà áàéãóóëæýý. Ýíý á¿õíèéã Äà õ¿ðýýíä øèíýýð
òîìèëîãäîí èðñýí àìáàí ßí ×æè ìýäýýä, áýëäñýí á¿õíèéã íü õ¿÷èíã¿é
áîëãîæ, Äàëàé ëàìûã õóâèéí õýðãýýð ÿâàà ëàìûí çèíäààãààð óãòàõûã çîõèõ
õîøóóäàä íýí äàðóé òóøààñóãàé õýìýýí Áîãä ãýãýýí, Ýðäýíý Øàíçàâûí
ãàçàð, Ò¿øýýò õàí, Ñàéí íî¸í õàíû æàñààíä çàðëàæýý. Èéìä Ñàéí íî¸í õàí,
158

Ò¿øýýò õàíû õýäõýí íî¸ä Äàëàé ëàìûí õ¿ðýý îðîõ çàìûã ººð÷ëºí ýíãèéí
áàéäëààð ºíãºð¿¿ëæýý. Äàëàé ëàìûã õ¿ðýýíä îéðòîõ òóòàì ìàíæ àìáàíû
ãàçðààñ Áîãä ãýãýýí Øàíçàâûí ÿàìàíä ò¿øìýë ºäºð á¿ð èðæ, Äàëàé ëàìûã
õýí ÿàæ óãòàõ, õàà áàéðëóóëàõ, ÿìàð òóøààëûí õ¿ì¿¿ñòýé óóëçóóëàõûã
áàéöààí øàëãàíà. Ìîíãîë õýëòýé ãàâæèéí ìÿíäàãòàé ãóðâûí çýðýã òºâä ëàì
íàðûã Äà õ¿ðýýíèé òºâä ëàì íàðûí äîòðîîñ ñîíãîí îëæ íýðèéã íü ìàíæ
àìáàí ñàéäàä ìýäýãäñ¿ãýé õýìýýí àìáàíû ÿàì, Øàíçàâûí ÿàìàíä òóøààíà.
Áîãäûí äýâø¿¿ëñýí ãóðâàí íýðèéã àìáàí ¿ë çºâøººð÷, ººðñ人 íýð
çààñàí ãóðâàí ãýâø íàð íü õ¿ðýýíèé á¿õ áàéäëûã îí æèëýýð ñóäàëæ, òóñãàé
áýëäñýí ìàø íóóö àëáàíû õ¿ì¿¿ñ àæýý. Ýíý ãóðàâ Äàëàé ëàìûí øàâäàíã
(áèåèéã) õàìãààëàí ÿìàãò õàìò áàéëöàõ áºãººä á¿õ õýðãèéã Õ¿ðëýã áýéñèéí
òºëººíèé õ¿íýýñ àñóóæ øèéäýæ áàéõ áîëíî õýìýýí àìáàíû ãàçðààñ çààæýý.
Äàëàé ëàì áàðàà áîëîã÷äûí õàìò ãýðýëòèéí õºíäèéä èðýõýä îäîîãèéí
ªíäºðøèðýýò ñóìûí íóòàã áºãººä Óëààíáààòàðààñ 100 îð÷èì êì ãàçàð
Òóóë ãîëûí óðä òàëä áàéäàã Äà õ¿ðýýíýýñ ÿâóóëñàí Ýðäýíý øàíçàâûí
ÿàìíû íýãýí äà ëàì òýðã¿¿ëýí 20 õ¿í óãòàæ ìºðãºë àäèñ àâ÷, áýëäñýí
ºð㺺 ìàéõàíä çàëàí ÷èëýýãèé íü ãàðãàæýý. Íàìõàâòàð íóðóóòàé, íàìóóõàí
àëõààòàé, õàð æèâðèéã òýãøëýí çàññàí óðóóë äîîðîî õýäõýí áóò ¿ñòýé
õîðèí íàéìàí íàñòàé äàëàé ëàì, óãòñàí õ¿ì¿¿ñèéí ç¿ã òîëãîéãîî ¿ë ìýäýã
äîõèæ ìýíä÷èëëýý. Àäèñ õ¿ðòýõ ãýñýí õ¿ì¿¿ñèéí òîëãîéä äàëàé ëàì ýðèõýý
õ¿ðãýíý. Óãòàãñäûí õàìãèéí òîì íü òýð á¿ä¿¿í óëààí äà ëàì óó? ãýæ äàëàé
ëàì ñîéâîí õàìáààñ øèâýãíýí àñóóíà. Ñîéâîí õàìáà- Òèéì ýý. Òýãýõ ¸ñòîéã
ýíý ë ìýäýæ ÿâàà áèç õýìýýí Õ¿ðëýã áýéñèéí òºëººíèé õ¿íèé ç¿ã í¿äíèéõýý
áóëàíãààð õàðæ, òàíä ñ¿¿ëä àéëòãàÿ ãýâ. Áýýæèíãýýñ íóóö çààâàð àâààä
Õ¿ðëýã áýéñèéí òºëººíèé õ¿í óã àÿëàëä íýðýý ñîëèí ÿâàõûã õè÷ýýñýí áîëîâ÷
Äàëàé ëàìûã Õ¿ðëýã áýéñèéí òàëûí õ¿í äàãàëäàí ÿâíà ãýäýã íü õýí á¿õýíä
òîäîðõîé àæýý.
Äàëàé ëàì òýíäýýñ õºäëºí Òóóë ãîëûã äàãàí ÿâñààð õîéä òàëä íü ãàð÷
Òîëãîéòûí àìíû áýëä 1904 îíû àðàâäóãààð ñàðûí õîðüäîîð èðýâ. (Îäîîãèéí
Îðáèò ñòàíöûí îð÷èì). Òýíä ¿äë¿¿ëýí ò¿ð àìðàõ òóãäàì (ºð㺺) áýëäýæ
õ¿ðýýíèé õàìáà, íîìûí õààí Áàëäàí÷îéìáîë øàíçàâ, äà ëàì, Äà õ¿ðýýíèé
ãó÷èí àéìãèéí òýðã¿¿í ëàì íàð, öîã÷èí ãýñõ¿é íàð ¸ñëîëûí äýýë, õ¿ðýì
ìàëãàéãàà ºìñºæ, ìàíäàë ºðãºí óãòàæ àâëàà. Äàëàé ëàì, Áîãä ãýãýýí
èðýýã¿éí ó÷ðûã ñîéâîí õàìáààñ øèâíýí àñóóâàë, ýäíèé õèéæ áóé õýðýã
õýìýýí Õ¿ðëýã áýéñèéí ç¿ã ÷èã÷èé õóðóóãààðàà ÷è÷èí çààãààä ò¿ðãýõýí
òàòàæ àâëàà.
Õ¿ðýý íîìûí õààí Áàëäàí÷îéìáîë, Äàëàé ëàì, ò¿¿íèé ìîðü òýìýý óíàñàí
îëîí áàðàà áîëîã÷äûã Òîëãîéòûí àìíû äýíæ õºâººë¿¿ëýí Ãàíäàí òýã÷èëýí
õèéäýä äàãóóëæ èð¿¿ëýâ. Äàø÷îéìáîë, Ãóíãàà÷îéëîí, Öàíèä ÷îéðûí
çýðýãöñýí ãóðâàí ñ¿ìèéí ºìíºõºí áàéñàí àëòàí äýýâýðòýé Áàäìààãèéí ñ¿ì,
Ñàíäóéí ìîäîí ñ¿ìèéí õàæóó äàõü Áîãäûí îðäîíä áóóëãàâ. Òýð íü øàð
õ¿ðýýòýé íîãîîí âààðàí äýýâýðòýé ñ¿ì¿¿ä áàéâ. Òýäãýýðèéí ç¿¿í òàëûí õî¸ð
äàâõàð æèæèã ñ¿ìä Äàëàé ëàìûã çàëæ òóñãàéëàí çàññàí ñýíòèé (àðñëàíòàé)
øèðýýíýý çàëàâ. Ò¿¿íèé øàäàð õàìáà, ñîéâîí íàðûã òóñ á¿ð òóãäàìä, áóñäûã
îðäîí òîéðóóëàí áàðüñàí õàøààíä õóâààæ ãýð¿¿äýä áàéðëóóëàâ. Õàðèí
159

Õ¿ðëýã áýéñèéí òºëººíèé õ¿íèé ºð㺺ã Äàëàé ëàìûí îðäíû äýðãýä ñîéâîí
õàìáà íàðûí ºð㺺òýé çýðýãö¿¿ëýí áàðüæýý. Èíãýýä Äàëàé ëàìûí äýðãýä
ò¿¿íèé øàäàð ñîéâîí õàìáà íàð, Õ¿ðëýã áýéñèéí õîøóóíààñ äàãàæ èðñýí
ìîíãîë õýëòýé ãóðâàí òºâä ãàâæ õàðóóë õàìãààëàëòûí çýðýã òàâü ãàðóé
õ¿ì¿¿ñèéã äºðâºí àéìàã, øàâü òàâàí ãàçðûí çàðäëààð Ãàíäàíä ñóóëãàâ.
(Áèå õàìãààëàã÷äûí äîòîð Æàìáàë äîíèð ãýã÷ áàéñàí áºãººä Äàëàé ëàì
Äà õ¿ðýýíä çàëðàí èðñýí òóõàé íàäàä ÿðüñíûã òàëàðõàí òýìäýãëýå). Äýýä
ìîíãîëûí Õ¿ðëýã áýéñèéí õîøóóíààñ ýõëýí Àãâààíäîðæèåâ àãðàìáûã
Äàëàé ëàìààñ õîëòãîí Äà õ¿ðýýíä èðñíèé íü äàðàà õàâüòóóëàõã¿é áîëãîñîí
ó÷èð ýðãýæ íóòàã áóöàâ. Äàëàé ëàì ò¿¿íèéã ¿ã¿éëýí ñóðàãëàõ áîëîâ÷ íºãºº
ìîíãîë õýëòýé ãóðâàí òºâä ëàì íàð ãýðòýý õàðüñàí õýìýýí õàðèóëíà. Äàëàé
ëàì õ¿ðýýíä èðýýä õî¸ð ñàð áîëñíû äàðàà Õàíä âàíãèéí õ¿ðýýíä î÷èõ çóóð
íü õàëõûí äºðâºí àéìãèéí îëîí õîøóó, øàâèàñ ìºðãºë÷èä ìîðü, òýìýýí
õºñ㺺ð Äàëàé ëàìä èðæ, ãýð ìàéõíàà õ¿ðýý òîéðóóëàí áàðüæ Äàëàé ëàìä
ºäºð á¿ð ìºðãºæ áàéâ. Áàñ Ãàíäàí, Ç¿¿í õ¿ðýý, Äà õ¿ðýýíèé õàâèéí õèéäèéí
ëàì íàð Äàëàé ëàìààñ àäèñ õ¿ðòýæ øàâü îðæ áàéâ. Èéìä Äàëàé ëàìûí àæèë
áàðàãäàõã¿é, îðîé íîéðñîæ, ýðò áîñäîã áàéâ. Ýíý áàéäëûã ìàíæ àìáàí
îâæèí àøèãëàæ, Äàëàé ëàì, ëàì õàð îëîí øàâü íàðûã ÷èíü òàëäàà òàòàæ, íýð
õ¿íäèéã ÷èíü áóóðóóëæ áàéíà õýìýýí Áîãä ãýãýýíèéã õàòãàõ àæýý.
Äàëàé ëàì ìîðü óíàæ ñóð÷, Áàðóóí çóóãèéí îðäíûõîî õàâüä óíàëãûíõàà
ìîðèéã áàéëãàí, óíàõ öàãòàà óíàõ òóë, îéð çóóðûí õýðýãöýýíä íü áîð
öîîõîð ç¿ñíèé õýäýí íîìõîí ìîðü ãàðãàñàí àæýý. Äàëàé ëàì Äà õ¿ðýýíèé
áàéäàëòàé òàíèëöàõààð ìîðèíîîñîî óíàæ íºãºº ñàëäàãã¿é Õ¿ðëýã áýéñ,
Äà õ¿ðýýíýýñ äàãóóëàí òàâüñàí ìîíãîë õýë ñàéí ìýääýã ãóðâàí òºâä ãàâæ,
áèå õàìãààëàã÷äûí õàìò ÿâæ Òàñãàíû îâîî, ×èíãýëòýéí àìíû íýãýí
òîëãîä äýýð ãàð÷ äóðàíäàí òîëèëæ, çàðèìä Ãàíäàí áà õ¿ðýýíèé òºâ¿¿äýýð
ÿâæ ¿çäýã áàéâ. Äà õ¿ðýýíèé ºìíºä ýòãýýäýä ä¿íõèéõ àðààðàà ìîä, îëîí
ñàëàà æàëãàòàé Áîãä óóë íàðàíä ñýðâèéí ñýðòèéæ õàðàãäñàí áàðóóí òàëûí
Ñîíãèíî õàéðõàí õýìýýõ áîð óóë, õîéä ç¿ãèéã õîðèãëîí õàìãààëñàí þì øèã
¿çýãäýõ ×èíãýëòýéí óóë, ç¿¿í ç¿ãèéã áàò ìàíàñàí ìýò õàðàãäàõ Áàÿíç¿ðõ
çýðýã óóëñ òîäõîí ¿çýãäýæ áàéæýý. Äà õ¿ðýýã ñàéí øèíæèí ÿâæ ¿çýýä
àðàâíàéëñàí íóòàãò áàéãóóëæ õýìýýí Äàëàé ëàì ñîéâîíãóóäàä õýëíý. Äà
õ¿ðýýã ýðãýí òîéðñîí äºðâºí óóëûã çààæ, Äà õ¿ðýýíýýñ äàãóóëàí òàâüñàí
ãóðâàí ãàâæ òºâäèéí íýã íü õýëýõäýý,
-ªìíº òàëûí Áîãä óóëûí ñàâäàã íü ×óíàã÷èìáà (õàíãàðüä) áàðóóí
Ñîíãèíîõàéðõàí óóëûí ñàâäàã íü öàãààí ñàõàëò ºâãºí, õîéä òàëûí
×èíãýëòýé óóëûí ñàâäàã íü ãàõàé òîëãîéò, ç¿¿í ç¿ãèéí Áàÿíç¿ðõ óóëûí
ñàâäàã íü íîõîé òîëãîéò ãýäýã õýìýýâ.
Äàëàé ëàì ýíý ÷èíü áÿðìàíû ÿñ áàéíà ãýâ. Äà õ¿ðýýíýýñ äàãàñàí ãóðâàí
òºâäèéí íºãºº ãàâüæ Äà õ¿ðýýíèé ãîë õýñã¿¿ä ãýâýë áèäíèé áàéðëàñàí
Ãàíäàí òýã÷èëýí õèéäèéí äóãàí, ñ¿ìèéã òîéðñîí õàøààíóóä íü Ãóðâàí ÷îéð,
Áàäàì, ¨ã çýðýã äàöàíãóóäàä íîì ¿çýæ, õóðàë íîì õèéäýã ç¿¿í õ¿ðýýíèé
çîõèõ àéìãóóäûí ëàì íàðûíõ, æàðàí õààøóóð áà öàãààí ñóâàðãóóä íü òýð
õàðàãäàæ áàéíà ãýâ. Òýä öààø ÿðüñàí íü: Ãàíäàíãèéí äýíæ, ç¿¿í Ìààõóóð
òîëãîéí õî¸ðûí õîîðîíäîõ ºðãºí çàéãààð óðàãø óðñàæ Äóíä ãîëä öóòãàäàã
160

õî¸ð æèæèã ãîðõèéã áàðóóí, ç¿¿í Ñýëáý ãýäýã. Òýð õî¸ð ãîðõèéí õîîðîíäîî
äóãóé õýëáýðòýé õîòûã Ç¿¿í õ¿ðýý ãýíý. Ò¿¿íèé òºâä áºìáºãºð îðîéòîé
íàìõàí öàãààí ñ¿ì òýð õàðàãäàæ áàéíà. Òýð íü ò¿ìýí ëàìûí áàãòààìæòàé
ãýäýã. Öîã÷èí äóãàí, ò¿¿íèé ç¿¿í òàëûí ºíäºð Ìàéäàðûí ñ¿ì, ò¿¿íýýñ
áàðóóí óðàãø õàðàãäàæ áóé àëòàí äýýâýðòýé ñ¿ì íü Äý÷èíãàëàâ (õóó÷èí
ãàëàâ) ò¿¿íèé õàæóóãèéí õýäýí ñ¿ì íèéëýýä øàð õàøàà ãýäýã. Ýíý òºâ
äóãàíóóäûã òîéðîí ãóäàìæèëñàí õàøàà ñ¿ì¿¿ä íü õ¿ðýý ãó÷èí àéìãèéí
õîðèí íýã íü þì. Áóñàä åñ íü áàðóóí òàëä áàéäàã. Ç¿¿í õ¿ðýýíèé øàð
õàøààòàé Äý÷èíãàëàâ çýðýã õýäýí ñ¿ìèéã Áîãäûí øàð îðäîí ãýäýã. Ç¿¿í
õ¿ðýýíèé ç¿¿í ¿ç¿¿ðò Øàíçàâûí ìàíàé òºâ人ñ èðñýí ¨íçîí õàìáûí õàøàà
áàéäàã. Ç¿¿í õ¿ðýýíèé áàðóóí óðä, ç¿¿í óðä òàëóóäàä õàðàãäàæ áóé õýñýã òîì
õîðîîíû áàðóóí ºìíºõèéã áàðóóí ºìíºä õîðîî ãýäýã. Òýíä Ñàéí íî¸í õàí,
Ò¿øýýò õàí, Çàñàãò õàíû æàñàà òýäíèé õàðüÿà çàðèì íî¸ä ëàì íàðûí õàøàà
áàéäàã. Ò¿¿íýýñ õîëã¿é ìàíàé òºâä¿¿äèéí õîðîî ãýæ áàéäàã. Ç¿¿í õ¿ðýýíèé
ç¿¿í óðä òàëûí òîì õýñãèéã ç¿¿í ºìíºä õîðîî ãýäýã. Òýíä ãîëäóó Öýöýí
õàí àéìãèéíõàí ñóóäàã. Áàðóóí Ñýëáèéí áàðóóí òàëûí õîéä õýñýãò ç¿¿í
õ¿ðýýíèé åñºí àéìàã áàéäãèéí óðä òàëûí õîéä õýñýãò ç¿¿í õ¿ðýýíèé åñºí
àéìàã áàéäãèéí óðä òàëûí õýñãèéã íü Áàðóóí äàìíóóðãà÷èí ãýäýã áºãººä
òýíä õÿòàäûí õóäàëäàà÷äààñ ãàäíà äàðõàí, ìóæààí çýðýã àæëûí õ¿ì¿¿ñ
ñóóäàã. Ç¿¿í ñýëáèéí ç¿¿í ¿ç¿¿ðèéí õýñýã áàðèëãà íü ìàíæèéí àìáàíû
õîðîî, òýíä àìáàíû æàñàà, îðîí ñóóö, ãÿíäàí, ìºí öýðãèéí õîðîî áàéíà.
Àìáàíû õîðîîíû ç¿¿í äýíæ äýýð õàðàãäàæ áóé õî¸ð äàâõàð áàéøèí íü õààíò
Îðîñ óëñûí êîíñóëûí ãàçàð þì. Ò¿¿íèé îð÷èì áàéøèíãóóäàä îðîñ, àíãëè
çýðýã îðíû õóäàëäààíû õ¿ì¿¿ñ áàéäàã. Äàëàé ëàì,
-Àíãëè÷óóä áàñ ýíä õ¿ðýýä èðñýí áàéäàã àæýý. Òýä ýíä áàñ þóãàà õèéæ
áàéäàã þì áý? õýìýýí çýâ¿¿öñýí áàéäëààð àñóóâ. Òºâä ëàì- íàéìàà õèéäýã
ãýýä öààø õýëýõäýý: -Äà õ¿ðýýíèé Ç¿¿í ñýëáèéí áàðóóí òàëä õàðàãäàæ áàéãàà
õàøààíóóäàä òºðèéí àëáàíû ìîíãîë ò¿øìýë àéëóóä áàéäàã õýìýýíý. Äà
õ¿ðýýíèé ç¿¿í òèéø íýëýýä çàéä îðøèõ æèæèã õîòûã õÿòàäûí õóäàëäààíû
Íàéìàà õîò ãýäýã. Äàëàé ëàì,
-Äà õ¿ðýýíä Ãàíäàí, íàéìàà õîòûã îðîëöóóëàí õýäýí õ¿í ñóóäàã þì áý?
Õ¿ðýýã íýâòýðõèé ìýääýã ëàì ºâðººñºº òºâ人ð áàðëàñàí æèæèã
íîì ãàðãààä ìîíãîëûí Õ¯ æàðíû øàð õóëãàíà æèëèéí (1888 îíû îð÷èì)
Äà õ¿ðýýíä èðæ áàéñàí Îðîñûí íýãýí ýðäýìòýí Ïàâæàâûí (Ì.Ïåâöîâ)
òýìäýãëýñíýýð, Äà õ¿ðýýíä 12000 õ¿í ñóóäãèéí òàâàí ìÿíãà íü ëàì íàð
ãýæýý. ̺í íàéìàà õîòîä àðâàí ìÿíãàí õ¿í ñóóäàã ãýñýí áàéíà. Ò¿¿íýýñ
àðâàí çóðãààí æèë áîëîõîä ýíý òîî íýìñýí áîëîõîîñ õàñàãäààã¿é áèç ãýâ.
À.Í.Ïîçäíååâ áà ìîíãîëûí ò¿¿õ÷ Ñ.Ï¿ðýâæàâûí ìýäýýãýýð ÕÕ çóóíû ýõýýð
Äà õ¿ðýýíä çºâõºí ëàì íàð ãýõýä àðâàí ãóðâàí ìÿíãàí õ¿í áàéñàí ãýäýã íü
¿íýí áèç ýý.
Äàëàé ëàì ýðõáèø íýìýãäñýí ë áàéæ òààðíà. Äà õ¿ðýý ÷èíü Áàðóóí
çóóãààñ îëîí õ¿íòýé, òýãýýä ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñ, îðîñ óëñûí êîíñóë õ¿ðòýë
ñóóäàã íýëýýä õºëèéí ãàçàð áàéíà. Òºâä ëàì,
--Õ¿ðýýíýýñ õîéøèõ Ñýëáèéí àìàíä ãóðâàí æèæèã õèéä áàéäãèéí
ç¿¿í íü Äàìáàäàðæàà, ýíý íü äýýð öàãò áàðèãäñàí õèéä, ò¿¿íýýñ õîéõíî
161

Äàø÷îéíõîð ãýæ áàéäàã. Òýð õî¸ðûí òóøàà áàðóóí ìîäîðõîã òîëãîéä
Øàäèâëàí ãýñýí óëààí ìàëãàéò íàðûí æèæèã õèéä áóé. Áîãä óóëûí ºìíºõ
ýíãýðèéí õàä ìîäòîé ¿çýñãýëýíò æàëãàíä Ìàíçøèðèéí õèéä ãýæ áàéäàã íü
ìàíàé òºâäèéí çàðèì õ¿ðýýòýé òóí àäèëõàí õàðàãääàã ãýâ. ¯¿íèé äàðàà õýä
õîíîîä æ¿äèéí äàöàíä íýã íîìòîé ãàâæ àãðàìáûí ìÿíäàã áàðèõàä ò¿¿íä
Äàëàé ëàì çàëàãäàí î÷æýý. Òýíä íîì õàÿëöàí ìàðãàëäàæ áàéñàí ëàì íàð
äýýð õîæäîíãóé àìüñãààäàí îðæ èðýýä ñóóõ ãýòýë ñóóäàëã¿é áàéñàíä Äîëü
Ãîìáî ãýäýã ëàì Äàëàé ëàìûã ìºðºí äýýðýý çàëæ ñóóëãàñàí ãýäýã äîìîãòîé.
Äàëàé ëàì Äîëü Ãîìáûí ìºðºí äýýðýýñ áóñàäòàé íîì õàÿëöàí áàéõàä Ãîìáî
Äàëàé ëàìûã ìºðºí äýýðýý çàëñàíäàà áàõàðõàí áàéñàí ãýäýã. Äîëü Ãîìáî ýíý
çóóíû ãó÷ààä îíû ¿åä àìüäàð÷ áàéõäàà Äàëàé ëàìûã èéíõ¿¿ çàëæ ñóóëãàæ
áàéñíàà áàõäàí ÿðüæ áàéæýý. Äàëàé ëàì èíãýæ Ãàíäàíä íýëýýä õîíîæ Äà
õ¿ðýýíèé áàéäàëòàé òàíèëöàí ñ¿ñýãòýí îëîíä íîì òàâèõäàà Áîãä ãýãýýíòýé
óóëçàæ ÷àäààã¿é áàéâ. Ýíý íü Öûñè õàòíû çààâðààð Áýýæèíãýýñ èðñýí
òóñãàé ýë÷ ò¿øìýë Äà õ¿ðýýí äýõ ìàíæ àìáàí ßíü ×æè íàð Äàëàé ëàì Áîãä
ãýãýýí õî¸ðûí õîîðîíä õîëáîî òîãòîîëãîõã¿éí òóëä òýäíèéã ýâäð¿¿ëýõ
ýëäýâ àðãûã õèéæ áàéñíû ó÷èð áîëîé. ¯¿íèéã Äàëàé ëàìûí ñîéâîí õàìáà,
ìºí Áîãäûí ãà÷èí áóþó “àðèóòãàí äààõ ëàì” ãýæ áàéãààä ñ¿¿ëäýý õ¿ðýý
õàìáà áîëñîí Ëóâñàíõàéì÷èã íàð ãàäàðëàæ Äàëàé ëàì, Áîãä ãýãýýí õî¸ðò
ìýäýãäýæ áàéâ. Ò¿ð¿¿÷èéí Äàëàé ëàìààñ ñàõèë õ¿ðòñýí Æàâçàí Äàðíàòûí
õóâèëãààí ãýæ õàëõàä èð¿¿ëñýí Æàâçàíäàìáà Àãâààíëóâñàí íîì ñóðàõûí
îðîíä ¸ñ äýãëýì àëäàæ ýìýãòýé õ¿íòýé õàðûí ¸ñîîð íºõöºæ, òà÷ààíã¿éëýí,
íàí÷èä õ¿ðòýë óóäàã ãýæ Õ¿ðëýã áýéñ, ìàíæ àìáàíû òºëººëºã÷ íàð Äàëàé
ëàìä ¿ãèéíõýý çàâñðààð øóðãóóëàí ýâòýéõýí õýëæ áàéæýý. Ýä íàð ýðãýæ
Áîãä ãýãýýíä õýëýõäýý Äàëàé ëàì õàëõûí õàìàã ñ¿ñýãòýí íàðûã íîì òàâèõ
íýðèéäëýýð òàëäàà òàòàí òàíû íýð õ¿íä ýðõýíä õàëäàæ áàéíà õýìýýí ýâ
òààðóóõàí ¿ã íàéðóóëàí õýëíý. Ýíý á¿õíèéã çîõèîæ õî¸ð òèéø õîøóó ñóíãàí
øèâýãíýäýã àëòàí ñî¸îò òºâä àðçàéí èíýýæ áàéãààä àìæóóëíà. Äàëàé ëàì
óðèëãààð èðýýã¿é áîëîâ÷ øàðûí øàøíû òýðã¿¿í ìºí òóë áè ò¿¿íèéã çàëæ
ìºðãºõ áóþó ýñâýë î÷èæ ìºðãºõ ¸ñòîé õýìýýí Áîãä õýìýýí äîòðîî ñàíàà
çîâîëõèéëýí áîääîã. Ýíý ñàíàëàà Ýðäýíý øàíçàâûí ÿàìààð äàìæóóëàí ìàíæ
àìáàí ñàéä ßíü ×æèä àéëòãàõàä õàðèóä íü,
-Áîãä ãýãýýíòýí òà õàëõàä ìàíæèéí õààíû çºâøººðºë ¸ñîîð ñóóæ áóðõàí
íîìûí õýðãèéã ¿éëäýæ áóé òóë õýðýí ÿâæ áóé õýíýýñ ÷ èë¿¿ ýðõòýé áºãººä
Äàëàé ëàìààñ åñ àõ òóë ò¿¿íä áàðààëõàõ áóþó ò¿¿íèéã ºð㺺í人 çàëàõ ãýæ
ñàíààãàà çîâîîõ õýðýãã¿é õýìýýæýý. Ýíý ÿâäëûã ãàäàðëààã¿é Äà õ¿ðýýíèé
äýýä ëàì íàð ÿçãóóðò, íî¸ä ò¿øìýä, ñ¿ñýãòýí íàð Áîãä ãýãýýíèéã çýìëýí
áóðóóøààñàí öóó ÿðèà áèøã¿é ãàðãàæ áàéæýý. Áýýæèíãýýñ Öûñè õàòíû íóóö
äààëãàâðààð èðñýí ìàíæ èë÷ Äàëàé ëàìûí áóóñàí áàéðíû îð÷èì ò¿¿íòýé
óóëçàí òºðèéí áàãø òàíûã Áýýæèíä çàëðàí èðýõèéã õ¿ñýí õààíû îðäíû
äààëãàâðààð èðëýý õýìýýí àéëòãàæýý. Äàëàé ëàì, ñîéâîí õàìáà, êîí÷óí
õàìáà, ýì÷ õàìáà íàðòàéãàà Ãàíäàíãèéí ñ¿ì¿¿äèéã òîéðîí ãîðîîëîõ çóóð
(çóãààëàí ÿâàõäàà) øèâíýí çºâëºëäºæ Õàíä âàíãèéí çýðýã çàðèì íóòàã ¿çýæ,
äàðàà íü Áýýæèí çàëðàõàà çºâøººð÷ýý.
Ýíý á¿ãäýýñ ¿çýõýä Îðîñ óëñàä î÷èõ çàì õààãäëàà ãýæ ñîéâîí õàìáà
162

õýëýõýä Äàëàé ëàì òîëãîé äîõèí “ÿäàõäàà Îðîñûí õàðüÿàò çàðèì õ¿íòýé
óóëçàæ ó÷èð çîâëîíãîî õýëýõ þìñàí” ãýâ.
Ñîéâîí õàìáà ýðäýìòýí Êîçëîâ ãýäýã õ¿í òàíä áàðààëõàõààð êîíñóëààðàà
äàìæóóëàí àìáàí ñàéä ßí ×æèãýýñ õ¿ññýí ãýíý áèëýý. Äàëàé ëàì “Çà ÿàìàé
äàà, òýãâýë ãýâ.
Áîãä ãýãýýí Äàëàé ëàìòàé óóëçàõ õ¿ñýëòýé áàéãààã Áýýæèíãýýñ èðñýí
òóñãàé ýë÷èí ò¿øìýë õÿíàí ¿çýæ ò¿¿íèéã óóëçóóëàõ õî¸ð ÿíçûí òºëºâëºãºº
çîõèîæýý. Ò¿¿íèé íýã íü Äàëàé ëàìûã Áîãäûí îðäíû íýãýíä îðóóëàõ,
íºãºº íü Ãàíäàí õèéäèéí äóãàíä íîì òàâèóëàõààð Äàëàé ëàìûã çàëæ Áîãä
ãýãýýíèéã áàéëöóóëàõ ãýñýí áàéâ. Òýãýõäýý Äàëàé ëàìûí çàëàãäàõ îðäîí áà
ñ¿ìèéí õî¸ð òàëûí öóâàà æàâäàíû (ñóóäëûí) ýõýíä íýã òàëààñ Äàëàé ëàì,
íºãºº òàëààñ Áîãä ãýãýýíèéã õàðàëäóóëàí àâ àäèë ºíäºðëºí çàññàí îëáîã
ò¿øëýãòýé ñýíòèéä çàëàí òýäíýýñ äîîøëóóëàí õî¸ð òàëààð øàäàð õàìáà
íàðûã íü ñóóëãàõààð òºëºâëºæýý.
Óã çàñëûã Áîãä ãýãýýí ìýäýýã¿é áàéæýý. ¯¿íèéã áýëòãýõýä
îðîëöñîí òºâä Äæîâóó ãýäýã ëàì Äàëàé ëàìûí ñîéâîí õàìáà,
ýì÷ õàìáà, êîí÷óí ñîéâîí ãóðàâò áè÷ãýýð íóóöëàí ìýäýãäæýý.
Òýð ãóðàâ Áýýæèíãýýñ èðñýí òóñãàé ýë÷èí ñàéä àìáàí ßíü ×æè
íàðò ìýäýãäýëã¿é ÿâæ îðäîí áà ñ¿ìèéí çàñëàëûã Äàëàé ëàìûí
¸ñëîëûí ¿¿äíýýñ øàëãàí ¿çâýë, øàðûí øàøíû òýðã¿¿í Àðüÿàâàëûí
(Àâàëî êèòåøâàðûí) õóâèëãààíûã Âà÷èðäàðûí õóâèëãààíòàé àäèëòãàñíûã
¿ë çºâøººð÷, Äàëàé ëàìûã îðäîí áà ñ¿ìä çàëóóëàëã¿é õîðèãëîæýý. Íýã íü ýñ
á¿òâýë íºãºº íü áèåëýãäýíý ãýæ áýýæèí íî¸í, õ¿ðýý àìáàí íàð áàÿðëàí òºâä
ìîíãîëûí øàøíû òýðã¿¿í íàðûã ìºðãºëä¿¿ëýõ õààíò Îðîñûã ò¿øèãëýí,
õàòàí õààí Öûñè, õààí Ãóàíñþé íàðûí íî¸ðõëîîñ ãàðàõ çàìûã ýãíýãò áîîëîî
õýìýýí Æóíàíü õàéí îðäîíä ÿàðàëòàé ìýäýãäëýý. Èéíõ¿¿ “óõààëàã áîëñîí,
òºëºâëºãºº”-íèé õàðèóä ìàíæèéí õààíààñ Áýýæèí ñàéä, õ¿ðýý àìáàí íàðò
íýãýí çýðýã òýìäýãëýí íýëýýä øàí õàéðëàñíûã ñîíñãîæ, Ìîíãîëûí íºëºº
á¿õèé õ¿ì¿¿ñòýé Äàëàé ëàìûã óóëçóóëàõã¿é öàã 纺ëðºõèéí õàìò íàðàí
ìàíäàõ ç¿ã (Õÿòàä) ÷èãë¿¿ëýí õîéä íèéñëýë Áýýæèíä ò¿ðãýí çàëæ èð¿¿ë
õýìýýæýý. Áîãä ãýãýýí Äàëàé ëàì õî¸ð ó÷èðñàí çîâëîíã ãýòýëãýõ ãýæ òóñ
á¿ðäýý çàëáèðàí ýâ àëäñàí ìýò áàéäëûã ¿ç¿¿ëýí íóóöëàí í¿¿ð ó÷ðàõûã
ìýðèéöãýýæýý.
Äàëàé ëàì, ýì÷ õàìáà, ñîéâîí õàìáà, êîí÷óí ñîéâîí íàðòàéãàà
çºâëºëäºí, ìàíæ òàãíóóë, òºâä ñàõèóë, ìîíãîë ìàíàà áàðàà áîëîã÷äûí çàé
çàâñðûã îëæ íýãýí øºíº ºðãººíººñºº ñýì ãàð÷ õàøààíû ãàäíà áýëäñýí
ýìýýëòýé ìîðü óíàæ, Äàëàé ëàìûí øàäàð íàéäâàðòàé õ¿ì¿¿ñèéã ò¿¿íèé
îðäíû ãàäíà äîòíî íü õýâèéí áàéäëààð ¿ëäýýæ ëàìòàí íîéðññîí áàéäëûã
áóé áîëãîæýý. Äàëàé ëàì òýãæ ñàæëàí ÿâàõàä òýíãýðò îä ãÿëàëçàæ, õ¿ðýýíèé
îëîí íîõîä äóó äóóãàà àâàëöàí õóöàõààñ ººð þó ÷ ñîíñäîõã¿é áàéâ. Òýð
ãóðàâ ÷èìýý ÷àãíàí, ÷èõ òàâüñààð Äóíä ãîëûã ãàð÷ äýýä ñ¿ì áóþó íîãîîí
ëàâðèíãèéí (îäîîãèéí õààíû ìóçåé) ç¿¿í òàëûí õàéñòàé ëàâðàí õýìýýõ
îðäîíä (îäîî íàìûí äýýä ñóðãóóëü áàéãàà ãàçàð) õ¿ð÷ î÷âîë áîãäûí ñîéâîí
òîñîí àâ÷ îðäíû ºìíºõ øèëýí òóãäàíä çàëàí îðóóëàâ.
Òýíä Áîãä ãýãýýí ãàíöààð çîãñîæ àëòàí åìá¿¿ óðò øàð õàäàã äýýð òàâèàä
163

òîíãîñõèéí ìºðãºõºä Äàëàé ëàì ò¿¿íòýé äóõàà íèéë¿¿ëýí õàäãèéã íü
òîãòîîí, õàðèó õàäàã áàðèâ. Áîãä ìàíäëûí óíøëàãààñ øèâíýí óíøèâ. Øèëýí
òóãäìûí á¿õ öîíõûã ýñãèéãýýð á¿ðæ, äîòðîîñ íü õîðãîé òîðãîí õºø㺺ð
äóëààëàí ãî¸æ òîì òîì ìºíãºí öºãöºíä çóë àñààæ ç¿¿í òàëûí õîéìîðò
òóñãàéëàí çàññàí ñýíòèé äýýð Äàëàé ëàìûã çàëæ, Áîãä ãýãýýí ò¿¿íýýñ
äîîãóóð çàññàí áàðóóí òàëûí îëáîãòîé ñàíäàë äýýð ñóóâ. Öàã äàâ÷óó áàéäàë
ò¿ãø¿¿ðòýé ó÷èð òýð õî¸ð ¸ñëîëûã òîâ÷ëîí òýäíèé óóëçàõàä ó÷èðñàí áàðöàä
(ñààä) õààíààñ ãàð÷ áóéã øèâíýí, ìàíæèéí çàñãèéí ãàçàð, òºâäèéí ò¿ìýí
îëîí øàâü íàðûã àíãëèéí öýðãèéí àìàíä õèéæ áóé ó÷èð òýäíèé ãàðààñ ãàð÷
ìàíæèéí íî¸ðõëîîñ ñàëàõ àðãûã ýðæ ÿâíà õýìýýí Äàëàé ëàì õýëýâ.
Áîãä ãýãýýí: -Õàëõ ÷ ìàíæèéí ýðõøýýëä çîâæ áàéíà ãýâ.
Äàëàé ëàì: -Õàëõ ìîíãîë íü ìàíæ õÿòàäààñ ãàäíà ãàäààäûí áóñàä îðíû
õ¿ì¿¿ñèéã íýâòð¿¿ëäýã õîðâîîãèéí õîëáîîíä îðñîí îðîí áàéíà. Ìàíæèéí
çàñãèéí ãàçàð ìàíàé òºâä îðîíä ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñèéã îðóóëàõã¿é òàñ õîðüäîã
àòëàà, àíãëèéí õóðö çýâñýã, õóðäàí áóóòàé îëîí öýðãèéã Áàðóóí çóóä îðæ
èðýí ñ¿éä õèéõýä ÿàæ ÷ ÷àäààã¿é áèäíèéã îðõèñîí áèëýý. Ìàíàé íóòãààð
ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä áàäàð÷èí ëàì Öýâýã (Öûáèêîâ) Àãâààíäîðæ (Àãâààí
Äîðæèåâ) îðîñ ýðäýìòýí íàð èðæ îðîñ ìîíãîëûí õàðèëöàí íàéìàà õèéäãèéã
ìèíèé òàíèë ëàì íàðò ÿðüñàí áà áè òýðõ¿¿ Àãâààíäîðæòîé õàìò ÿâæ íààø
èðëýý. Èéìä ýðò äýýð öàãààñ õàðèëöààòàé ÿâæ èðñýí íýãýí øàøèíòàé õî¸ð
îðîí õîëáîî õýëõýýãýý çóçààòãàí ìàíæ ×èí óëñûí äºíãºíººñ ìóëòðàí ãàð÷
áîëîõ ýñýõèéã ñîíèðõîí çàìûã óðò ãýëã¿é, ãàçðûã õîë ãýëã¿é ÿâæ èðëýý
õýìýýíý.
Áîãä ãýãýýí: -Òàíû ã¿í ñî¸ðõëîîð õàëõ Ìîíãîë ãàäààäòàé õàðèëöàõ
áîëîëöîîòîé áîëîâ÷ ìàíæèéí ãàðààñ õàëõûí øàâü íàðàà ÿàæ àâàõûã áè
ìýäýõã¿é ñóóíà. Ìîíãîë÷óóä çîðèãòîé àâ÷ ºíºº õýð ÿàõàà ñàéí ìýäýõã¿é
öàã ºíãºð¿¿ëæ áàéíà. Õÿòàä íóòãèéã ºðíºäèéí ã¿ðí¿¿ä òàñëàí õóâààæ
áàéõàä, ìàíæ õààí Ãóàíñþé, õàòàí àâãàé Öûñè íàð ÿàæ ÷ ÷àäàõã¿éí äýýð áàñ
òýäýíòýé íèéëæ àðäûíõàà öóñûã óðñãàäàã ãýæ õÿòàä, ìàíæ õýëýýð íîì ñîíèí
óíøäàã ìîíãîë íî¸äóóä ÿðèõ þì.
Äàëàé ëàì: -Òýä ÷èíü õýí áý? ãýëýý.
Áîãä ãýãýýí: -Õààäààñ Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí, íî¸äîîñ ×èí âàí
Õàíääîðæ, ëàì íàðààñ Öýðýí÷èìýä äà ëàì íàð ãýâ. Öàã àìàðõàí ºíãºð÷,
Äàëàé ëàì íýëýýä ñîíèí ç¿éëèéã Áîãä ãýãýýíýýñ ñîíñîí ñýòãýëä íü
çîõèöñîí áîëîëòîé èðñýí çàìààðàà Ãàíäàí îðîõîîð ÿâàõ ãýòýë Áîãä ãýãýýí
ñºãäºí áºõèéæ Äàëàé ëàìûí ýðèõ áàðüñàí ìóòðààñ àäèñ àâàâ. Òýð øºíº
õî¸ð ëàìòàí ñàíààãàà ìýäýöãýýëýý. Ãàíäàíä ºäºð á¿ð ìºðãºë÷èí îëíîîð
öóãëàðàõ ó÷èð Äàëàé ëàì ºã뺺 ýðòëýí áîñîæ øºíº îðîé áîëòîë íîì
óíøèíà. Òýð õóðàë íîìûí õàæóóãààð ñîéâîí, õàìáà, ýì÷ õàìáà, êîí÷óí
ñîéâîí íàðòàéãàà ìîíãîë îðíû áàéäàë, Äà õ¿ðýý, õààøàà ÿâæ, õýíòýé óóëçàæ,
õýðõýí Áýýæèíãýýð äàéðàí íóòàã áóöàõûã áîëîëöîîíû õýðýýð çºâëºëäºí
ÿðèíà. Òàñãàíû îâîîíû ºìíºõ õî¸ð æèæèã æàëãûí àìàíä ãýíýò ãýð ìàéõàí
õî¸ð áàðüñíûã Äàëàé ëàì ñîéâîí íàðòàéãàà ãîðîîëæ ÿâàõäàà (Ãàíäàí
òîéðîõîîð) õàðæýý. Òýð þóí áîëîõûã ñîíèðõâîë, ãýð ìàéõàí õî¸ðûã õýñýã
ëàì íàð òîéð÷ ìàíààä õ¿í ÿâóóëäàãã¿é áàéâ. ¯¿íèé ó÷ðûã Äàëàé ëàì øàäàð
164

ñîéâîí íàðòàéãàà ñàéí ìýäýæ áàéñàí àæýý. Æèðèéí ëàì íàð, ìºðãºë÷èä
òýð ãýð ìàéõàí õî¸ðûã ñîíèðõîîä áàéâàë, Äàëàé ëàìûí ãîðîîëäîã ãàçðûí
îéðîëöîîõ äàëàí äàâõðûí õ¿¿ðèéí áóçðûã Áîãä ãýãýýíèé ä¿¿ ÷îéæèí ëàì
Ëóâñàíõàéäàâ, òºâä ä¿â÷èí ë¿éæèí÷ Æ¿ãäýðëõ¿íäýâ íàð àðèóòãàõ ãýæ
áóé íü òýð ãýäýã áàéâ. Äàëàé ëàì øºíº îðîé ìîíãîë ìàÿãààð õóâöàñëàí
ºðãººíººñ ñýì ãàð÷ õàøààíû ãàäíà ýìýýëòýé öîîõîð ìîðü áýëäýí õ¿ëýýæ
áàéñàí õî¸ð õ¿÷òýé ìîíãîë öýðãèéí õàìò ÿâñààð òýð ñàéõàí ãýðò î÷æýý.
Òýíä çàññàí ñóóäàë äýýð çàëàð÷ Áîãä ãýãýýí, Ýõ äàãèíà õî¸ðòîé óóëçàæ
ìÿíãà äîëîîí çóóí ëàìòàé Õàíä âàíãèéí õ¿ðýý, ìÿíãà òàâàí çóóí ëàìòàé
Óÿíãûí õ¿ðýý, ìÿíãà îð÷èì ëàìòàé Çàÿûí õ¿ðýý, ìÿíãà îð÷èì ëàìòàé
Ýðäýíýçóó, Àðâàéõýýðèéí õ¿ðýýã äàéðàí ç¿ãëýæ, Áýýæèíä î÷èæ áàéãààä
áîëîëöîî ãàðâàë íóòàã áóöàõ ñàíààòàéãàà àìèí÷ëàí ÿðèâ. Òýð ÿðèõäàà,
×èí âàí Õàíääîðæ, Áàðóóí çóóä óäààí ñóóæ èõ íîì ñóðñàí Äàíäàð àãðàìáà
ëàìûã èð¿¿ëæ, íàìàéã çîðèóä óðèëàà õýìýýí ÿðèâ. Òýð õî¸ð ëàìòàí íàð
ìîíãîë òºâäèéí õîîðîíä ëàì íàð èðæ î÷óóëæ àãðàìáà, ãàâæ, ìààðàìáà,
ëõàààðàìáûí äàìæàà õàðèëöàí áàðèóëàõààð ÿðèëöàâ.
Äàëàé ëàì: - Áè òàíàé æ¿äèéí äàöàíä íýã ìîíãîë ãàâæ àãðàìáûí äàìæàà
áàðèõàä îðîëöëîî. Òýãýõýä íîì õàÿëöàæ áàéñàí ìîíãîë ëàì íàðûí äàãñàëûã
ñîíñîõîä ìàíàé áàðóóí çóó, Áðàéáóí, Äàøëõ¿ìáèéí íîìòîé ëàì íàðààñ
äàâóó ãàâæ íàð áàéíà áèëýý.
Õààíò Îðîñò ìèíèé î÷èõûã ìàíæ õààíû ç¿ãýýñ èë äàëä ñààä õèéñýýð
áîëîëöîîã¿é áîëãîâ. Õàðèí Äà õ¿ðýýí äàõ Îðîñ óëñûí êîíñóë Ëþáàòàé
óóëçàõ ãýòýë Áýýæèíãýýñ èðñýí òóñãàé ñàéä, õ¿ðýý àìáàí ßíü ×æè, Õ¿ðëýã
áýé íàð óóëçóóëàõã¿é õîðüæ áàéíà. Òºâ Àçèàð æóóë÷ëàí àÿëñàí îðîñûí
ýðäýìòýí Ï.Ê.Êîçëîâ ãýäýã íàäòàé óóëçàõ áîëñîíä èõ áàÿðòàé áàéíà ãýâ.
Áîãä ãýãýýí áîñîæ Äàëàé ëàìûí ç¿ã òîíãîéí çàëáèð÷ Òàíû õ¿ññýí á¿õýí
¸ñîîð áîëæ á¿òýõ áîëòóãàé õýìýýí åðººâ. Òýãýýä Äàëàé ëàì áóóñàí ãàçðàà
áóöàæ èðýâ. 1905 îíû õàâàð Äà õ¿ðýýíä õî¸ð ñàð õ¿ëýýñýí ýðäýìòýí Êîçëîâ
Äàëàé ëàìòàé óóëçàõààð ò¿¿íèé îðäíû îéðîëöîî õàøààíä áóóæýý. Òýãýýä
1905 îíû äîëäóãààð ñàðûí íýãíèé ºäðèéí ãóðâàí öàãò Äàëàé ëàìûí áóóñàí
õî¸ð äàâõàð ìîäîí îðäîíä èðýâ. Ï.Ê.Êîçëîâ ìîíãîë îðîñ õýëíèé îð÷óóëàã÷
õîðü áóðèàä àéìãèéí áóðèàä çàéñàí Íàìäàã Äýëûêîâûã äàãóóëàí îðæ èðýâ.
Äàëàé ëàì øàð òîðãîí íºìðºãºº ºìñºæ, ñýíòèé äýýðýý çàëàð÷ õàæóóä
íü õî¸ð øàäàð ñîéâîí íàð íü áàéëöàâ. Êîçëîâ ¸ñ äàãàí Äàëàé ëàìä îéðòîí
èðæ öýíõýð õàäàã äýëãýí áàðèõàä ëàìòàí åâðîï ¸ñûã áàðèìòëàí òîëãîéãîî
òîíãîéëãîí äîõèâ. Êîçëîâ ò¿¿íä “Îðîñûí ãàçàð ç¿éí íèéãýìëýã”-ýýñ
èð¿¿ëñýí ìýíä÷èëãýýã áýëãèéí õàìò ºðãºí áàðèâ. Êîçëîâ, ìºí ýíä
áàéëöñàí õî¸ð ñîéâîí ñ¿¿ëä íü îðæ èðñýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãàä çîõèõ
áýëãèéã ãàðäóóëàâ. Äàëàé ëàì í¿äýý 纺ëºí ýðãýëä¿¿ëýí Êîçëîâûã õàðæ
èíýýìñýãëýýä ò¿¿íýýñ õ¿ëýýí àâñàí áýëãýý äýðãýäýý òàâüæ Êîçëîâûã ñóó ãýæ
ñàíäàë çààæ óðèâ.
Äàëàé ëàì: -Òà àÿí çàìäàà ñàéí ÿâæ èðýýä Äà õ¿ðýýíä òàâòàé ñóóæ
áàéíà óó? ¯¿íèéã êîí÷óí ñîéâîí ìîíãîëîîð îð÷óóëàõàä Äàëûêîâ
îðîñîîð õýëìýð÷ëýâ. Êîçëîâ Äýëûêîâ íàðûã öàé, àìòòàé áîîâîîð äàéëàâ.
Äàëàé ëàì åðäèéí ÿðèà õèéõýä íàìóóí òàéâàí áàéãààä õàðèí àíãëè
165

öýðýã Áàðóóí çóóä îðæ èðñýí òóõàé õºíäºõºä äýëäýí ÷èõýý òýëæ, í¿äýý
àíüæ, õîîëîéãîî çàíãèðóóëàí äóóãàð÷, ãóíüñàí öàðàéòàé õàðàãäñàí ãýæ
Êîçëîâ íîìäîî òýìäýãëýæýý. Äàëàé ëàì ººðººñºº áóñäûí çóðãèéã àâ÷
áîëíî ãýæ çºâøººð÷ýý. Êîçëîâ çóðãèéí àïïàðàòààðàà õýä äàðààä Äàëàé
ëàìûã ÷èëýýõã¿éã õè÷ýýíã¿éëýí ñàëàõûí ¸ñûã ã¿éöýòãýæ ºìíº íü ¸ñëîí
òîíãîéæýý. Êîçëîâ ëàãøèí áàò òóíãàëàã òàâòàé çàëðàí, àìæèëò îëîõûã
ëàìòàíä åðººõºä Äàëàé ëàì èíýýìñýãëýí àëò øàðæ, ñóâä ýðäýíýýð ÷èìñýí
áóðõàí Áóääûí ä¿ðèéã Êîçëîâò äóðñãàí áýëýãëýæ äàõèí óóëçàõûí åðººëèéã
äýâø¿¿ëæýý. Äàëàé ëàì 1905 îíû íàéìäóãààð ñàðûí ýõýýð Ò¿øýýò õàí
àéìãèéí ×èí âàí Õàíääîðæèéí õ¿ðýý îðîõîîð Äà õ¿ðýýíýýñ õºäºëæýý.
Ëàìòàí ñóóõ òîì òóãäàì (ãýð) äàãóóë ñîéâîí, Õ¿ðëýã áýéñ, áýýæèí ò¿øìýë,
áóñàä áàðàà áîëîã÷äûí ãýð ìàéõàí, îëáîã îð äýâñãýð, ñàâ ñóóëãà, òóëãà
òîãîî, çóóõ ÿíäàí, õóâöàñ õóíàð ºðãºë áàðüöàíä öóãëàðñàí ýä õºðºíãºíèé
çàðèìûã ýõëýýä õî¸ð çóóí òýìýýãýýð, äàðàà íü áàñ õî¸ð çóóí òýìýý, ñ¿¿ëä
íü çóóí òýìýýãýýð á¿ãä òàâàí çóóí òýìýý õºñ㺺ð ãóðàâ öóâóóëàí õºäºëãºâ.
Äàëàé ëàìûã ò¿ð¿¿÷èéí õî¸ð çóóí õºñºã õºäºëñíººñ íýëýýä õîéíî õ¿ðýý
õàìáà íîìîí õààí Áàëäàí÷îéìáîë çýðýã äýýä òóøààëûí ìÿíäàãòàí ëàì íàð
Òîëãîéòûí àì, ò¿¿íèé öààä òàëûí Öàãààí òóðóóòààð ¿äýí ãàðãàæýý. Äàëàé
ëàìûã íèéò çóó øàõàì õ¿ì¿¿ñ äàãàëäàí ÿâëàà.
Äà õ¿ðýýíýýñ Âàíãèéí õ¿ðýý õ¿ðýõ çàìä õýä õîíîæ, ç¿¿í ã¿íèé õîøóóíû
ºìíºõ Õàìáûí õ¿ðýýã äàéðàí ºíãºðºõºä îëîí çóóí ìºðãºë÷èí çàì òîñîí
óãòñàíä Äàëàé ëàì òýäíèé ç¿ã õàðæ, òàðèà áóäàà öàöàí ¸ñëîí ºíãºðºâ. Õàíä
âàíãèéí õ¿ðýý íü Áóëãàí õýìýýõ ìîäòîé áàãàâòàð óóëûí ç¿¿í íàëóóãèéí
ºã뺺íèé íàðûã óãòäàã ýíãýð äýýð íàëóóëàí ºðæ òàâüñàí þì øèã õàðàãäàíà.
Õ¿ðýýíèé ñ¿ì, äóãàíóóäûí àëò øàðìàë ãàíæèð, æàëöàíãóóäûã óðüäààñ
çîðèóä ºíãºëñºí íü íàðàíä îíöãîé ãÿëàëçàíà. Õ¿ðýýíýýñ áàðóóí ºìíºõ
òîëãîéí ç¿¿í õàÿàíä òîì òóãäàì, îëîí ãýð, ýðýýí öîîõîð ìàéõàí áàðüæ,
ºíäºð ìîäîí øàëíû äóíä ñýíòèé çàëæ, ýðãýí òîéðîí õàìáà, öîã÷èí,
ãýñã¿é, àãðàìáà, ãàâæ, ãýâø, ìààðàìáà, òàéæ ò¿øìýë¿¿ä ¸ñëîëûí õóâöñàà
ºìñºí çîãñæýý. Äàëàé ëàìûí ñýíòèéä çàëàðìàãö òýíä öóãëàðñàí îëîí öºì
áºõºñõèéí ìºðãºñíèé äàðàà ìàíäàë ºðãºâ. Òýãýýä ëàìòíûã Äàíäàð àãðàìáà,
Õàíä ×èí âàí íàð òóñãàé çàññàí òóãäàìä çàëàâ. Áóñäûã ººð ãýð ìàéõàíä
óðüæ öàé õîîëîîð äàéëàâ. Ýíý õîîðîíä íºãºº öóãëàðñàí îëîí ëàì, õàð÷óóä
Âàíãèéí õ¿ðýý óðóó ÿâöãààæýý. Òýãýýä øàð òîðãî, àëòàí ñààãààð á¿ðæ
÷èìñýí öóëáóóð, æîëîî õóäàðãàòàé ìîðèíä õºëëºñºí æóóç òýðãýíä Äàëàé
ëàìûã çàëæ, Âàíãèéí õ¿ðýý ð¿¿ õºäºëãºâ.
Ò¿¿íèé äºðâºí ýòãýýäýä ìîðüòîé áàðàà áîëîã÷èä ýðýìáýýðýý ÿâöãààíà.
Çàìûí äàãóó ñóíàæ ìºðãºñºí ýõíýð õ¿¿õýä, õºãøèí õºâºº õ¿ì¿¿ñèéí ç¿ã
íýã ëàì Äàëàé ëàìûã òºëººëºí ãóðèë, áóäàà, òàðèà öàöíà. Âàíãèéí õ¿ðýýíèé
õî¸ð òîì õàøààíä Äà õ¿ðýý ìºí íóòãààñ òºõººð÷ èðñýí ãýð¿¿äèéã õýäýí
ýãíýý áàðüæýý.
Ýíý õî¸ð õàøààíû õîéäîõ ñ¿ìèéã îðäîí áîëãîí òîõèæóóëàí çàñàæ,
äýðãýä íü Äà õ¿ðýýíýýñ àâ÷èðñàí òîì òóãäàì ãýðèéã áàðüæýý. Äàëàé ëàìûã
ýíý îðäîíä çàëæ àìðààãààä, ìàðãààø íü ×èí âàí Õàíääîðæ õàòàí, àãü (õ¿¿)
õîíãîð (îõèí), áàãø Äàíäàð, àãðàìáà øàäàð ò¿øìýë¿¿äèéí õàìò Äàëàé ëàìä
166

çîðèóä áàðààëõóóëæ ìàíäàë ºðãºæýý. Ò¿¿íýýñ ýõëýí Äàëàé ëàì Õàíääîðæ
íàð áàéí áàéí óóëçàæ ò¿¿õ áà öàã çóóðûí áàéäëûã õóó÷èëäàã áîëîâ.
Àíãëè öýðýã òºâäºä óóëãàëàí îðæ èðýýä, ãàé òàðüæ áóðõíû îðîíä ãàìøèã
ó÷ðóóëñíûã Äàëàé ëàì õàðàìñàí ÿðèíà. Ìàíæ ×èí óëñûí õààí Öçàé Òÿíü
(Ãóàíñþé), ò¿¿íèé á¿õ ýðõèéã ýçëýí áàðüñàí Öûñè õàòàí òºâäèéã ¿ë õàéõðàí
ãàäóóðõäàãèéã ëàìòàí íèã¿¿ëñýíã¿éëýí õýëíý.
×èí âàí Õàíääîðæ Òºâä îðîíä ó÷èðñàí çîâëîíä õàðàìñàí ãàñàëæ,
Ìîíãîëä ìàíæèéí õààí øèð¿¿ëýí õàíääàãèéã ëàìòàíä àéëòãàí àâðàë íîì
ýðæýý.
Äàëàé ëàì: -Øèãìóíèé á¿õ øàâü íàð òóõàéëáàë ãýëýãáààãèéí ¸ñûã
(øàð ìàëãàéòíû) ñàõèäàã ìîíãîë÷óóäûí òºëºº áóðõàí áàãøèä çàëáèðàë
äààòãàæ áàéæ áîëíî. Òàíàé õîð (ìîíãîë) öàãààí õààíò óëñòàé õèë çàëãàñàí
ó÷èð õîðâîîãèéí áóñàä ò¿íø¿¿äòýé õîëáîî òîãòîîæ áîëìîîð áàéíà. Èéìä
Äà õ¿ðýýíä ºðíºäèéí õ¿ì¿¿ñ èðäýã þì áàéíà. Áè Îðîñûí õàðüÿàò ýðäýìòýí
Êîçëîâ ãýäýã õ¿íòýé Äà õ¿ðýýíä òàíèëöàí ÿðèõàä èõ ýðäýìòýé, ñàéõàí
ààøòàé, òºâä ìîíãîëûí ò¿¿õ çàíøëûã òýð èõýýõýí òîîæ áàéíà áèëýý.
Õàíääîðæ: -Òèéìýý. Ìîíãîë îðîí ç¿¿í õîéä õèëýýñýý áàðóóí õîéò õèëýý
õ¿ðòýë Õààíò îðîñ óëñòàé îëîí ìÿíãàí ìîä ãàçàð õèë çàëãàäàã. Ìàíàé
õîøóó õ¿ðòýë Îðîñ óëñûí íóòàãòàé çàõ íèéëäýã áºãººä ìîíãîë îðîñ õ¿ì¿¿ñ
äýýð öàãààñ áèå áèåý ìýääýã áîëæ, àðèëæàà íàéìàà õèéäýã. Îðîñ õ¿ì¿¿ñ
øóëóóí øóäàðãà, öàãààí ñàíààòàé, õ¿íä òóñàðõóó. Õàðèí îéðîîñ õºðø õî¸ð
îðíû õ¿í àðäûã íàéðñãààð óóëçàõûã Ãóàíñþé õààí, Öûñè õàòàí íàðûí
çàðëèãààð õîðèãëîí öààçàëæ õèëèéí õàðóóë áà õÿçãààðûí öýðãèéí õ¿÷èéã
çóçààòãàí ÷àíãàòãàæ áàéíà. Áàñ ìîíãîë îðíû ñàéí øèì õºðñòýé áýë÷ýýð
íóòàã, æèøýýëáýë, ìèíèé õîøóóíû îéðîëöîîõ Èíãýòòîëãîé, Òàðèàëàí çýðýã
Ñýëýíãèéí ñàâ ãàçàð, áàñ Åýâýí Áóðãàëòàé çýðýã ãàçðóóäàä Øàíñè çýðýã
õÿòàäûí ìóæààñ îëîí çóóí òàðèà÷èí èðãýäèéã í¿¿ëãýí èð¿¿ëæ, ìàë ñ¿ðãèéã
áýë÷ýýðýýð õàâ÷èæ áàéíà.
Äàëàé ëàì: -Òàíàéä ó÷ðóóëñàí ãàé çîâëîíã ìàíàé òºâäèéí àðä ò¿ìýí
íýãýí àäèë àìñàæ áóé õýìýýãýýä ìýëìèéãýý (í¿äýý) àíüæ àìàíäàà íîì
óíøèæ, ýðèõýý ýðã¿¿ëæýý. Íýã íàðëàã ºäºð Äàíäàð àãðàìáà Õàíääîðæ
õî¸ðûã Äàëàé ëàìûã æóóç òýðãýíä çàëàí, áàðàà áîëîã÷äûã íü ìîðü óíóóëàí
õ¿ðýýíèé îð÷èì ìàëëàäàã áóãà ñîãîîã ¿ç¿¿ëýýä, õýñýã ñ¿ì ñóâàðãàíû
õàæóóãààð õºäëºõºä íýãýí æèæèã ñ¿ì õàðàãäàâ, ¿¿íèéã Äèâààæèí õýìýýíý.
Ò¿¿íýýñ õîéø Äàëàé ëàì øàð õóâöàñ ºìññºí õî¸ð øàäàð õàìáà, ñîéâîí
íàðàà äàãóóëàí ºäºð á¿ð Âàíãèéí õ¿ðýýã òîéðîí ãîðîîëæ ñýòãýãäýë, õÿòàäàä
î÷îîä õàà áàéõ, Áàðóóí çóóä õýçýý õýðõýí áóöàõàà çºâëºëäºí ÿðèëöàíà. Ëàì
íàð, ìºðãºë÷èí ºäºð á¿ð îëíîîð Äàëàé ëàìûí õàøààíû äýðãýä öóãëàðàõ òóë
ëàìòàí ýíä õî¸ð ñàð øàõàì áàéõ çóóðàà ºðãººíººñºº ºäºðò õýäýí óäàà ãàð÷,
òýäíèé ç¿ã õàðæ, íîì òîâ÷ëîí óíøèæ, õèøãèéíõýý òàðèà, ¿ðýë çýðãèéã öàöíà.
Õàíääîðæèéí áàãø Äàíäàð àãðàìáûí ýðäìèéã áèøðýí Äàëàé ëàì ò¿¿íä
øàâü îðæýý. Íîìòîé ãàâæ àãðàìáà íàð áèå áèåäýý ýðõ òóøààë õàðãàëçàëã¿é
áàãø øàâü áîëäîã ¸ñ áàéäàã áèëýý. Ãýòýë íºãºº Õ¿ðëýã áýéñèéí õîøóóíààñ
ò¿¿íèé õàìò Äàëàé ëàìûã äàãàëäàæ ÿâàà õî¸ð òºâä ëàì Äàëàé ëàì õ¿íäýý
õºíãºíººñ ñîëüæ, õºäººíèé õèéäèéí ìîíãîë àãðàìáàä øàâü îðëîî õýìýýí
167

çýìëýæýý. ¯¿íèéã íÿöààõ çîðèëãîîð Äàëàé ëàì õàìò èðñýí íîì÷ õàìáûí
çýðýã õýäýí ãýâø íàðàà Äàíäàð àãðàìáàòàé íýãýí ºäºð ºíæèí ×îéðûí ñ¿ìä
äàãñàë (ìàðãààí) õàÿëöóóëàõàä Äàíäàð àãðàìáûã äèéëýõ ëàì ãàðñàíã¿éãýýð
óã ÿðèà äàðàãäæýý. ¯¿íýýñ õîéø Äàëàé ëàì ººðºº ºíäºð õ¿äýð áèåòýé, õ¿ðýí
öàðàéòàé, öàãààí ñàõàëòàé Äàíäàð àãðàìáûíä î÷èæ íîì õýëýëöäýã áîëæýý.
Äàëàé ëàì, ×èí âàí Õàíääîðæòîé äîòíî áîëæ ãýð ºð㺺㺺ð íü î÷äîã áîëñíûã
Îðîñûí ýðäýìòýí Ï.Ê.Êîçëîâ íîìäîî áè÷æýý. Äàëàé ëàì äàãóóëûí õàìò ìºí
õºñ㺺ð õºäºëæ Çàÿûí õ¿ðýýíä ¿äýëæ öààø ÿâñààð Ýðäýíýçóó, Óÿíãà, (Ñàéí
íî¸íû õ¿ðýý) çýðýã ãàçðààð çàìíàí óðàãøèëæ Ìîíãîëûí õèë íýâòðýí Áýýæèíã
ç¿ãëýâ. Òýãæ ÿâàõ çóóðàà Çàÿûí ãýãýýíòýé óóëçàæ ò¿¿íèéã Áàðóóí çóóä î÷èæ
íîì ñóðàõûã óðüæýý. ̺í Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýíãèéí õ¿ðýýíä ò¿¿íä
çîðèóëñàí áàðüñàí õºõ òóéïóóí ñýì÷èíä (îðä) çàëðàí, Íàìíàíñ¿ðýíòýé í¿¿ð
ó÷èð÷ îð÷èí öàãèéí ÿâäëààñ ÿðèëöæýý. Äàëàé ëàìûã õèë äàâàõààñ ºìíºõºí
óðüä ÿðèëöñàí ¸ñîîð Äà õ¿ðýý, Ãàíäàí, Âàíãèéí õ¿ðýý, Çàÿûí õ¿ðýýíèé õýäýí
ñ¿ì¿¿äýä íîì óíøóóëæ áàéõ ¿åä öóãëàðñàí ýä õºðºíãºíèé çàðèìààð ëàì íàð
çýä (ëàì íàðûí çýðãèéã õàðãàëçàí èõ áàãààð ºðãºõ ºðãºë) áà ãþã (á¿õ ëàì íàðò
ñàìáàé, ÷¿äýíç, õ¿æ çýðýã íýãýí àäèë ç¿éëèéã ºðãºõ) áàðüæ íóòãèéí ñàâäãèéã
òàõèóëæýý. ¯¿íèé ó÷èð áîë Ìîíãîëîîñ öóãëàðñàí á¿õ ýä ç¿éëèéã àâ÷ ÿâáàë
ò¿¿íèé ëóñ õèëýãíýíý ãýæ ø¿òýæ ¿çñýíýýñ òýð àæýý. Õàðèí õóðèìòàëñàí îëîí
ìàë õºðºí㺠¿íýò ç¿éëýýð Äàëàé ëàìûí ñàí ãýäãèéã Äà õ¿ðýýíä áàéãóóëàí
ò¿¿íèé øàíçàâààð Äæîâóó ãýäýã òºâä ëàìûã òàâüñàí íü òýð ìàë õºðºíãºíººñ
èõýýõýí çàâøñàí àæ.
168
V
Äàëàé ëàì Õÿòàäûí íóòàãò îðæ èðìýãö íºãºº Áýýæèíãýýñ Äà õ¿ðýýíä
çîðèóä èðæ Äàëàé ëàìûã äàãàëäñàí òóñãàé àìáàí ñàéä õýìýýã÷ Áýýæèíä
áóöæýý. ̺í Õ¿ðëýã áýéñèéí òºëººíèé õ¿í õîøóó íóòàãòàà áóöàâ. Òýäíèé
¿¿ðãèéã Äàëàé ëàìûí ¿äëýí äàéð÷ ºíãºð¿¿ëñýí ìóæóóäûí àìáàíóóä
õàðèóöæýý.
Ýíý çàâñàð Äà õ¿ðýýíèé õàìáà íîìîí õààí Áàëäàí÷îéìáîë íàñ
áàðæýý. Îðîíä íü ¨íçîí õàìáà Ëóâñàíõàéì÷èãèéã õ¿ðýý íîìîí õààíààð
äýâø¿¿ëæ òàâüñàí íü Äàëàé ëàìä õýðýãòýé áàéæýý. Äàëàé ëàì Âàíãèéí
õ¿ðýýíýýñ õºäëºõ人 Õàíääîðæèéí õ¿ñýëòýýð ò¿¿íèé áàãà õ¿¿ã Áàðóóí
çóóä àâàà÷èæ íîì çààõààð äàãóóëàí ÿâæýý.
Äàëàé ëàì áàðàà áîëîã÷äûí õàìò Óòàé õèéäýä õ¿ð÷ ìàíæèéí õààíòàé
óóëçààä ýðãýí èðæ áàéðëàæýý. Áýýæèí Óòàéí õîîðîíä èðæ î÷èæ òºâäèéí
õýðýã íýãýí òèéø áîëîõûã Äàëàé ëàì õ¿ëýýí ñóóæýý. Äàëàé ëàìûã
ìàíæèéí õààí óðüæ àíõ óäàà ãàëò òýðãýýð î÷èõîä Áýýæèíãèéí ãàëò
òýðýãíèé áóóäàë äýýð Ëè áó (¸ñëîëûí ÿàì)-íû äýä ñàéä Ëè Ôàíüþàíü
(Ìîíãîë òºâäèéí õýðýã ýðõëýõ æóðãàí)-û ò¿øìýë çýðýã õ¿ì¿¿ñ óãòàí
òóñãàé áàéðàíä çàëæýý. Õààíä áàðààëõàõäàà Äàëàé ëàì, ãóðâàí õàìáà,
Õàíääîðæèéí õ¿¿ íàðòàéãàà î÷èâ. Õààíû îðäíû ãàäíà äîòíî õààëãàíû
õîîðîíä îëîí õóíç öàé çýðýãö¿¿ëýí øàð òîðãîí çàì çàñàæ ãàãöõ¿¿ Äàëàé
ëàì ÿâæ áóñàä íü òýð äýâññýí òîðãîí çàìûí õî¸ð òàëààð àëõàõ çààâàðòàé

áàéæýý. Òýð ¸ñîîð Äàëàé ëàì äºðâºí äàãóóëûí õàìò ¸ñëîëûí íàìóóõàí
àëõààãààð ÿâàõ çóóð Õàíääîðæèéí õ¿¿ îðäíû ñîíèí õà÷èí áàéäëûã
ñîíèðõîí ãºëºð÷ ÿâààä íýã ìýäýõýä íºãºº òîðãîí çàì äýýð ãèøãýí
¸ñëîëûí ò¿øìýäýä áàðèãäàí õîöîð÷ýý. Òýð õ¿¿ã öàãäàà áîëîëòîé õî¸ð
õ¿í ººð òèéø äàãóóëàí àâ÷ ÿâààä íýã ºðººíä îðóóëàí ò¿ãææýý. Äàëàé
ëàì ñîéâîí õàìáà, ýì÷ õàìáà, êîí÷óí ñîéâîí íàðûã äàãóóëàí îëîí ºðºº
äàìæèí ºíãºðñººð õààíû ¸ñëîëûí ׿í Õýöýÿ òàíõèìä îðîâ. Ãó÷èí òàâàí
íàñòàé çàëóó Ãóàíñþé õ¿ðýí çàíäàí øèðýýíèé àðä ºíäºð çàñëàãàòàé
ñóóäàë äýýð ñóóãààä øààçàíãààð õèéñýí õ¿íèé ä¿ð øèã ìºë÷èéí ãºëèéæ
õàðàãäàíà. Ò¿¿íèé õàðàëäàà øàõóó ºíäºð ñóóäàë äýýð äóíä íàñíû àâãàé
õàðàãäàâ. Ãóàíñþé õààí òîðãîí äýýëýí äýýðýý õî¸ð ìºð, ýíãýðýýðýý ëóóí
õýýòýé ¸ñëîëûí õ¿ðýì ºìñºæ ýðäýíèéí ÷óëóóí ýðèõòýé õàð õ¿ðýýòýé
äóãàðèã ìàëãàéíûõàà îðîéä æèíñ ç¿¿æýý. Öûñè õîðãîé ñààí ÷èìýãò
óðò äýýëòýé, õî¸ð òèéøýý äýëáèéñýí õàð ìàëãàéòàé áàéâ. Äàëàé ëàì óðò
øàð õàäàã äýëãýæ õààíû ºìíº òîíãîéí ºðãºí áàðèâ. Õààí àâ÷ ìàíæèéí
õààíû ¸ñëîëîîð “Øàøíû ëàì ñàéí ÿâæ èðýâ ¿¿?” ãýæ àñóóâ. Âàí÷èí
Áîãäûã èðýõýä “Çóóãèéí ëàì ñàéí ÿâæ èðýâ ¿¿?”, Áîãä ãýãýýíèéã èðýõýä
“Õàëõûí õóòàãò ñàéí ÿâæ èðýâ ¿¿?” ãýäýã íü ¸ñ äýã íàðèéí áîëîõûã òýäýíä
õàðóóëíà. Äàëàé ëàì Èõ ×èí óëñûí íèéñëýë Áýýæèíä èðýõèéã ýë÷ çàðàí
àéëäñàíààð èðæ Äàé÷èí óëñûí ýçýí õààí òàíàà áàðààëõàõ çàâøààíààð
Òàíû àìàð àìãàëàíã ýðæ ò¿ì ò¿ìýí íàñ õ¿ðýí æàðãàõûí ñàéõàí åðººëèéã
äýâø¿¿ëüå.
Õààí: -Òýð åðººë ¸ñîîð áîëòóãàé!
Äàëàé ëàì: -Ñîéâîí õàìáûí ºãñºí áàñ íýã õàäãèéã Öûñè õàòàíä ºðãºâ.
Òýð àâãàé Äàëàé ëàìûí í¿¿ð í¿äèéã øèðòýí ñàíàæ áîäîæ áàéãàà á¿õíèé
íü ìýäýõ ãýñýí øèã àæèæ õàäãèéã íü àâàâ.
Õààí, Äàëàé ëàìûã áýëäñýí íàìõàâòàð ñóóäàëä ñóóõûã óðüæ ÿðüÿ óó
ãýòýë õààíû ýðõ ìýäëèéã áóëààäàã Öûñè Ãóàíñþéã àì àíãàéëãàëã¿é Àð
Ìîíãîëä àéë÷èëñàí õýðýã ñàíàñíààð á¿òñýí áóé çà õýìýýí ¸æëîí àñóóâ.
Äàëàé ëàì ãàíöõàí ¿ãýýð: -Ç¿ãýýð ãýâ. Õàðâàë íºãºº äóíä çýðãèéí
íàñòàé áîëîëòîé Öûñè ºðíºä äîðíîäûí áóäãààð ºëºí õºõ öàðàéãàà
ºíãºëºí íóóñàí íü òàíèãäàâ. ßñàíä õàäàì ÿíãèíóóð õîîëîéãîîð ÿðâèãòàé
ç¿éë øàëãààíà. ßñàí øàíàà íü òîâîéæ, ÿçàðñàí àðüñ íü ¿ð÷èéíý. Òýð
óëàéðñàí ÷àâãàíöûí äàéðàëòààñ óõààíã¿é àéäàã Ãóàíñþé ÿðèàãàà öººëºõ
ãýæ –Òàíû àéë÷ëàëò ÿìàð áàéñíûã áèä ìýäñýí ãýâ.
Öûñè: -Õàíääîðæ, Íàìíàíñ¿ðýí íàð õààøàà õàðæ áàéíà? Íààøàà þó,
öààøàà þó, õîéøîî þó, óðàãøàà þó? ãýæ ãàçàð äîîðîîñ äóóãàð÷ áàéãàà
þì øèã àñóóãààä õà õà ãýæ õºõºð캺ð áîëîâ. Äàëàé ëàì äàëä óòãàòàé ýíý
ìàíæ ¿ãèéí óòãûã îéëãîëã¿é áîëãîîìæëîí,
-Áè àæèæ ÷àäààã¿é ãýæ õýëýâ.
Öûñè: -Áîãä ãýãýýí òàíûã èõ õ¿íäýëñýí áóé çàà. Òýð òàíû øàâü áîëîõ
õ¿í áóé çàà?
Äàëàé ëàì: -ßàõ âý õººðõèé ãýæ ÿàæ ÷ îéëãîæ áîëîõîîð õàðèóëàõàä
Öûñè õàòàí þó ÷ õýëæ ÷àäñàíã¿é. Ãóàíñþé àìæóóëàí –Îäîî Àíãëèòàé
àðãà ç¿éãýý îëîëöîõîîð ÿðèëöàæ áàéãàà òóë òºâäèéí áàéäàë çàñðàõ áóé
169

çàà. Õààíò Îðîñ, Èõ Íàðàí õî¸ð óëñ áàéëäàæ îðîñ íü áóò öîõèóëñàí òóë
ÿäðóóõàí áîëîîä áàéãàà ãýýä òýð ç¿ã õàíäàõ õýðýãã¿é ãýñýí óòãààð Äàëàé
ëàìä õýëýâ.
Öûñè: -Òà ãàäààä Ìîíãîëîîð òýìýý ìîðü óíàí õýýð õîíîæ ÿäàðñàí òóë
Áýýæèí þì óó Óòàéä òîõèëîã îðäîíä ñàéí àìðàõ õýðýãòýé ãýâ. Èíãýýä
ñàëàõûí ¸ñ ã¿éöýòãýí ãàðàõààð ÿâæ áàéãààä àæâàë Õàíääîðæèéí õ¿¿ àëãà
áàéõûã Äàëàé ëàì ñàÿ ìýäýæ ñàíäðàí, ñîéâîí õàìáààñ øèâíýí àñóóâ.
Áèäíèéã îðäíû õààëãààð îðæ èðýõ ¿åä òîðãîí çàì ðóó îðæ ÿâíà áèëýý.
Õî¸ð ìàíæ õ¿í àâààä õîöîðñîí ãýâ. Äàëàé ëàì ó÷ðûã íü îëîëã¿é ñàíàà
çîâñîîð îðäîíäîî èðýýä Ëè Áó (¸ñëîëûí ÿàìíû) ò¿øìýëýýñ àñóóâàë,
-Áè äýýø óëàìæëàí àñóóãààä õàðèó ºãíº ãýñíýñ õîéø õýäýí ºäºð
ºíãºðºâ.
Äàëàé ëàì Óòàéä áóöàõàà õî¸ð ºäðººð õîéøëóóëæ íºãºº àëãà áîëñîí
õ¿¿ãèéí òóõàé ìýäýý õ¿ëýýâýë òà íàð çàëðàõ ãàçàðòàà çàëðàãòóí. Áèä
ó÷ðûã íü ëàâòàé ìýäýýä àéëòãàÿ ãýæýý. Äàëàé ëàì Óòàéãààð äàéðàí
õýä õîíîîä Áýýæèíä èðæ òºâäèéí áàéäàë, íóòàã õýçýý áóöàæ áîëîõ,
Õàíääîðæèéí õ¿¿ã þóíä áàðèâ÷èëæ áóéí ó÷ðûã àñóóëãàæýý. Áóñàä
àñóóäëààð òîäîðõîé õàðèó ñîíññîíã¿é. Õàðèí Õàíääîðæèéí õ¿¿ ¸ñ
àëäàæ ìàíæèéí õààíû õóóëèéã çºð÷ñºíèé ó÷èð Äà-ëè-óçû (ýð¿¿ãèéí
õýðýã ýðõëýí øèéòãýäýã) ÿàì ÷àíãàëàí áàéöààæ øèéòãýõ ãýæ áóé õýìýýí
ìýäýãäæýý. Äàëàé ëàì òýð õ¿¿ã áàë÷èðäàí òîìîîã¿éòýæ ýíä¿¿ðýë
ãàðãàñíûã òàéëáàðëàí áè÷èæ Òóí-×àí-óçû ãýäýã ºðãºäºë ãîìäîë ýðõýëñýí
êîìèññò îðóóëæýý. Ò¿¿íèé õàðèó áîëãîí òýð õ¿¿ã Äàëàé ëàìûí ìýäýëä
øèëæ¿¿ëýí, ýöýã Õàíääîðæ ìàíæ õààíû ¸ñîíä ¿íýí÷ ýñýõ íü èëýðõèéã¿é
áàéíà ãýæ Äàëàé ëàìä õýë õ¿ðãýæýý. Òýð õ¿¿ ñýðãýëýí óõààíòàé áîëîõ
ó÷èð áè ò¿¿íèéã äàãóóëàí Áàðóóí çóóä íîì ¿ç¿¿ëýõ ãýæ ÿâíà ãýæ Äàëàé
ëàì ìýäýãäýâ. Óäàëã¿é êîìèññ áîëîí ýð¿¿ãèéí õýðýã øèéäýõ ÿàìíààñ òýð
õ¿¿ãèéí õýðýãò òà îðîëöîõ ¸ñã¿é, ìàíæèéí òºðèéí ÿàì õóóëèéí äàãóó
øèéäíý ãýæ Äàëàé ëàìä ìýäýãäæýý. Äàëàé ëàì íÿëõ áàë÷èð õ¿¿õäèéí
õýðãèéã õºíãºâ÷ëºõèéã õ¿ñýýä ººðºº Óòàé ðóó ÿâæýý. Ýíý õîîðîíä
ýð¿¿ãèéí õýðýã øèéäýõ ÿàì Õàíääîðæèéí õ¿¿ãèéí õýðãèéã ø¿¿æ, õààíû
¸ñ çºð÷âºë òîëãîéã íü àâíà ãýñýí õóóëèéã áàðèìòëàí òàñëàí øèéòãýýä Äà
õ¿ðýýí äýõ àìáàíààð Õàíääîðæèä õýë¿¿ëæýý. Ýíý ìàø íóóö øèéòãýëèéã
õýíä ÷ ìýäýãäýæ áîëîõã¿é áºãººä çàäðóóëñàí õ¿íèé òîëãîéã áàñ àâíà
õýìýýí íóóí äàëäàëñàí íü ìîíãîë÷óóäûí çýâ¿¿öëýýñ áîëãîîìæèëñîí
õýðýã áàéæýý. ×èí âàí Õàíääîðæ ¿¿íèéã ñîíñîæ ìàíæèéí õààíû çîõèõ
ÿàìäûí ýðõ áàðèã÷äàä èõýýõýí õýìæýýíèé õàõóóëü ºãºõººð Äà õ¿ðýýí
äýõ Äààøèíõ¿¿ãèéí ï¿¿ñèéí ñàëáàðààð äàìæóóëàí òîõèð÷ýý. Òýð õî¸ð
õèà äàãóóëàí ºäºð øºíºã¿é áóóõèàëàí äàâõèñààð àãñàãäàæ öóñ àëäæýý.
Äà õ¿ðýýíèé ýì÷ ëàì íàðààñ ýì çàëàí äàâõèñààð Áàò õààëãà îð÷ìîîñ ãàëò
òýðãýíä ñóóæ Áýýæèí îðæýý. Áýýæèíãèéí Îí Õý Ãóí ñ¿ìèéí õàëõ ëàì
íàðààñ óíàëãà ìîðü õýðýãëýí õèà íàðûí õàìò õóóëü öààçíû ÿàìíû ¿¿äýíä
áóóæ õèà íàðàà çîãñîîãîîä ººðºº Òÿíü Ìèí äîð ÿâàõ áè÷ãýý (íýâòðýõ
áè÷èã) ¿ç¿¿ëýí ÿàìíû áàéøèíä îðæýý. ßàìíû õ¿ëýýí àâàõ ºðººíä
Õàíääîðæèéã íýã ò¿øìýë òàõèð õºëòýé, ÷óëóóí ºðòýé øèðýýíèé àðä
170

óðèí ñóóëãàæ öàé áîîâîîð äàéëàâ. Ýíý ºðººíä îðæ èðñýí ìîíãîë, òºâä
íî¸ä ëàì íàðûã ç¿¿ñýí îòãî æèíñ, ºìññºí õóâöñààð íü òàíèí íýâòð¿¿ëäýã
áºãººä Õàíääîðæ ãýã÷èéí èðýõèéã çîðèóä õ¿ëýýæ áàéñàí àæýý.
Õàíääîðæèéí îðñîí “Õ¿íëýã ¸ñ òºð áà óðòíàñàí” ãýäýã òàíõèìä óäàæ
òºäºëã¿é íýã ò¿øìýë ïîîëîéñîí öàðàí äýýð õàäãààð á¿òýýñýí þì îðóóëæ
èðýýä áºõèéí ¸ñîëæ Õàíääîðæèä ãàðäóóëàâ. Õàíääîðæ õ¿íäýòãýñýí
äàéëëàãûí èäýý õýìýýí äîòðîî áîäîæ õ¿ëýýí àâààä ºìíºõ ìàõèð õºëòýé
øèðýýí äýýðõ áîîâ èäýýíèé õàæóóä òàâüæýý. Ìàíæ ò¿øìýë þó ÷ õýëýëã¿é
ÿàõûã õ¿ëýýí çîãñîíî. Õàíääîðæ ¸ñ äàãàí õî¸ð ãàðààðàà íºãºº õàäàãíû
áàðóóí ¿ç¿¿ðèéã ñºõâºë, õàéðò õ¿¿ãèéí íü õàð ¿ñòýé ìóõàð òîëãîéí í¿ä
àíèàñòàé, õýäýí ºäðèéí ºìíº àìèéã íü õîðîîñîí áîëîëòîé öóñ íü õàòñàí
õàðàãäàâ. Õàíääîðæ õàäàãíû ¿ç¿¿ðèéã ñºõñºí õýâýýðýý ãºëðºí õàðàãäàíà.
ªãñºí óíäààã àðõè ãýæ ìýäýõã¿é óóãààä ñîãòîâ óó, ÿäàð÷ èðñýíäýý
¿íýìøèæ ÿäàí ñóóíà. Ò¿øìýë æèæèã øààçàí àÿãàòàéã óó ãýæ Õàíääîðæèä
áàðèâ. Õàíääîðæ òýð àÿãûã áààõàí áàðüæ áàéãààä,
-Þó þì áý? ãýâ.
-Òàéâøðóóëàõ ýì.
-Ç¿ðõ çîãñîõ ýì áàéíà óó?
-Òà òýãâýë ººðºº áàñ øèéòã¿¿ëíý ø¿¿.
-ßàõ âý òýãüå ë äýý.
-Òà öààíàà õ¿¿òýé áàéõ àà.
-Íýýðýí òèéì ë äýý ãýæ áîäîîä àÿãàòàé øèíãýíýýñ áàëãàâ.
Îäîî öàã ºíãºð뺺. Òà ÿâ ãýâ.
Õàíääîðæ õ¿¿ãèéíõýý òîëãîéòîé öàðûã õî¸ð ãàðòàà ºðãºñººð òýð
òàíõèìààñ ãàðàâ. Ãàäàà õ¿ëýýæ áàéñàí õî¸ð õèà íü òîñîí, öàðòàéã íü àâ÷
áîãöîíä õèéõýýð ñºõºæ ¿çâýë íî¸íòíû õ¿¿ãèéí òýðã¿¿í òîëãîé áàéæýý.
Õººðõºí ààøòàé òýð õ¿¿ã áàãààñ íü ìýääýã õèà íàð õàðàìñàæ, íî¸íûã
ºðºâäºí çýðýã çýðýã óéëàëäàí íî¸íûõîî ãàðààñ áàðèí çîãñîöãîîíî. Òýð
ãóðàâ ìîðèíäîî ìîðäîí Áýýæèíãèéí ò¿ìýí íàñò óóë õ¿ðòýë õàòèðóóëñààð
Þí Õý ã¿í ñ¿ìä õ¿ðýëöýí î÷èâ. Ýíä õàëõûí àéìàã õîøóóä, ò¿¿íèé äîòîð
Õàíä ×èí âàíãèéí õîøóóíä ñóóñàí ëàì íàð Õàíääîðæèéã óãòàí àâëàà.
Õàíääîðæ áîëñîí ÿâäëûã ëàì íàðò õýëæ ã¿íðýã ãýäýã íîìûã óíøóóëàí,
õ¿¿ãèéíõýý òîëãîéã äóãàíä òàâüæ õîíîîä, ºã뺺 íü íóòàã ç¿ãëýâ.
Õàíääîðæ ÿâàõ çóóðàà Äàëàé ëàì õ¿¿ã ìèíü äóóëààä íîì àéëäàæ
ñàéí çàÿàíä òºð¿¿ëýí áóé çàà õýìýýí ñýòãýë çàñàí çàëáèðíà. Õàíääîðæ
Áàò õààëãà õ¿ðòýë ãàëò òýðýã, öààø íü óíàà óíàæ Äà õ¿ðýý äàéðàí õàðèí
õàðüòëàà íýã ÷ äóñàë íóëèìñ óíàãàëã¿é ñýòãýë õàòàìæëàí ÿâàõäàà
ìàíæèéí õóóëü äýãëýìèéã ìîíãîë÷óóä õî¸ð çóó ãàðóé æèë òýñâýðëýí
ºäèé õ¿ð÷ äýý õýìýýí ñàíàà àëäàí ºã¿¿ëíý. Õàíääîðæ õ¿ðýýíäýý øºíº
èðæ ãýðòýý ÷ î÷èëã¿é áàãø Äàíäàð àãðàìáûíä õîíîîä ýðòëýí áîñîæ
Äàíäàð àãðàìáûí õàìò ºâãºí íî¸äûí øàðèëûí ãàçàð õ¿ð÷ ýöãèéíõýý
ä¿íçýí áóíõàíä õ¿¿ãèéíõýý òîëãîéã áàðóóí òèéø íü õàðóóëàí îðøóóëàâ.
Õàíääîðæ õ¿¿ãèéíõýý ýíý ãàñëàíò ¿õëèéí òóõàé õýíä ÷ öóõóéëãàæ
áîëîõã¿éã õî¸ð õèàäàà çàõèæ, õ¿¿ Áýýæèíä õ¿íäýýð ºâ÷ëºí íàñ áàðñàí
õýìýýí ãýðèéíõýý õ¿ì¿¿ñ áîëîí áóñäàä ÿðüäàã áàéæýý.
171

172
VI
ßïîí óëñûí öýðýã 1904 îíû 2-ð ñàðä Îðîñûí ýçýí õààíò óëñûí Ïîðò
Àðòóð äàõü Äààëèíãèéí öýðýã óðóó ãýíýä¿¿ëýí ñýì äîâòîëñíîîð Îðîñ
ßïîíû äàéí ¿¿ñýâ. Ñèáèðü íóòãààð ç¿¿í òèéø òàâüæ áóé òºìºð çàì, Ïîðò
Àðòóð äàõü áýõëýëò äóóñààã¿é ¿åèéã äàëèìäóóëàí ßïîí óëñ äàéí ýõýëæýý.
Ýíý íü õààíò Îðîñîä õ¿íä áýðõøýýë ó÷ðóóëàí äàéíû ÿâöàä ìóóãààð
íºëººëºâ. Õààíò îðîñ ßïîíä öîõèãäîæ Ïîðò Àðòóðûã 1905 îíû ýõýýð
àëäæýý. Äýëõèé äàõèíä äýãäñýí ýíý øóóãèàíûã äýâøèëò ¿çýëòýé õ¿ì¿¿ñ
çºâ îéëãîæ áàéâ.
Â.È.Ëåíèí “Ïîðò Àðòóðûí óíàëò” ãýäý㠺㿿ëýëäýý: “Îðîñûí àðä
ò¿ìýí áèø, õàðèí ýçýí õààíò ¸ñ è÷ã¿¿ðòýéãýýð öîõèãäñîíîîñ Îðîñûí
àðä ò¿ìýí õîæëîî. Ïîðò Àðòóð áóóæ ºãñºí íü õààíò ¸ñ áóóæ ºãºõèéí
îðøèë ìºí” ãýæýý. ̺í îíû ãóðàâ, òàâäóãààð ñàðóóäàä õààíò Îðîñ óëñûí
õóóðàé áà óñàí çàìûí öýðýã Ì¿ãäýí õîò áà Öóñèìèéí õîîëîéä òóñ òóñ áóò
öîõèãäîâ.
Ãýâ÷ ßïîí óëñ õºðºí㺠ìºíãº, õ¿í õ¿÷ýýð ÿäðàí äîðîéòîæ öààøèä
äàéòàõ ÷àäàë ìºõºñòºí öºõºð÷ýý. ª÷èãäºðõºí ßïîíûã ººãø¿¿ëýí õààíò
Îðîñ óëñûí ºìíººñ òóðõèðàí òàâüæ áàéñàí ºíººäðèéí õºðºíãºòºí íàð
ßïîí äîðîéòñîíûã àøèãëàí çàâøèõ çîðèëãîîð õóó÷èí áîäëîãîî ººð÷ëºâ.
Îðîñ, ßïîí õî¸ð óëñûã õàðøèëäóóëàí õàòãàæ äàéòóóëñàí Àíãëè, Àìåðèê
õî¸ð óëñûí ýðõ áàðèã÷èä äàéíûã çîãñîîõ ãýæ ìýðèéõ áîëîâ. Àíãëè,
Ýíýòõýã îðîíä ºðíºñºí ýðõ ÷ºëººíèé õºäºëãººíººñ ñàíàà àâ÷ Àçè òèâ
äýõ êîëîíèéí ãàçàð íóòãàà ßïîí óëñààð õàìãààëóóëàõ ãýæ ò¿¿íòýé
ãýðýý áàéãóóëàâ. Îðîñ, ßïîí õî¸ð óëñ áàéëäàæ õ¿÷ýý ñóëðóóëñàí íü Àëñ
Äîðíîäîä ºíãºëçºõºä äºõºìòýé áîëëîî ãýæ Àìåðèê ¿çýâ. Àìåðèêèéí
õîëáîîíû óëñûí åðºíõèéëºã÷ ýíõ òàéâíû õýëýëöýý ÿâóóëàõ ñàíàëûã òýð
õî¸ð ã¿ðíèé çàñãèéí ãàçðóóäàä äýâø¿¿ëýâ. ßïîíû õ¿÷ öºõºð÷ ìîõñîí
õèéãýýä Îðîñ îðîíä õóâüñãàë ºðíºñíººñ áîëæ çàñãèéí ãàçðóóäûí
õýëýëöýý õèéõ ñàíàëûã òýð õî¸ð îðîí äóðòàéÿà õ¿ëýýí àâëàà. Îðîñ
ÿïîíû õýëýëöýý 1905 îíû 8-ð ñàðä Àìåðèêèéí Ïîðòñìóò õîòîä ýõëýí
9-ð ñàðûí 5-íä Ïîðòñìóòûí ãýðýýíä õî¸ð òàë ãàðûí ¿ñýã çóðàâ. Õÿòàäûí
íóòãèéí ãýðýýíä õî¸ð òàë ãàðûí ¿ñýã çóðàâ. Õÿòàäûí íóòãèéí õýñýã
áîëîõ Êâàíòóí ìóæèéã Ïîðò Àðòóðûí õàìò áàñ Äîðíîä Õÿòàäûí òºìºð
çàìûí ºìíºä ñàëàà áîëîí Ñàõàëèí àðëûí òàëûã ßïîí óëñ ýðõ ìýäýëäýý
îðóóëæýý. ßïîí áàñ Ñîëîíãîñûã õàðààíäàà áàéëãàõ ýðõèéã ýçëýâ. Õààíò
Îðîñ óëñ ÿïîíä òýãæ äèéëýãäñýíä íü ýçýðõýã÷ ò¿ðýìãèé ã¿ðí¿¿äèéí
áàéð ñóóðèéã Àëñ Äîðíîä áà Åâðîïîä ººð÷èëñíººñ ãàäíà Îðîñ îðîí
äàõü õóâüñãàëûí ÿâöûã ò¿ðãýñãýæýý. Â.È.Ëåíèí “Óëñ òºðèéí òýìäýãëýë”
ãýäýã á¿òýýëäýý “Õàìãèéí õîöðîãäìîë ãàçàð òàðèàëàíòàé, òóéëûí
á¿ä¿¿ëýã òîñãîíòîé àòëàà õàìãèéí òýðã¿¿íèé àæ ¿éëäâýð, ñàíõ¿¿ãèéí
õºðºíãºò ¸ñòîé íü Îðîñûí ýäèéí çàñãèéí ýðñ òýñ õî¸ð çºð÷èë ìºí” ãýæ
òîäîðõîéëñîí áèëýý. Îðîñ îðîíä îðãèëîí ºðíºñºí õóâüñãàëûí çàíãèëàà
àñóóäàë íü òàðèà÷äûí ýðýëò õ¿ñýëò áàéñàí áîëîâ÷ óã õóâüñãàëûí õºäëºõ

õ¿÷, òýìöëèéí õýëáýð, ò¿¿íèé ÿâö áà èðýýä¿éí àðä÷èëñàí íèéòëýã
õºäºë㺺íèéã ìàíëàéëàã÷ ïðîëåòàðè àíãè ò¿ðãýí ºñºæ áàéíà. Òýäíèé
áààòàðëàã òýìöëèéã ìàðêñèñò íàì æîëîîäîâ. Òýð íàìûã àóãàà èõ ñýòãýã÷,
öîãòîé õàëóóí õóâüñãàë÷ Â.È.Ëåíèí áàéãóóëæ óäèðäàâ. Ò¿¿õýí ýíý ¿éë
ÿâäàë á¿õ äýëõèéí õºäºëìºð÷äèéí ¿¿ðèéã öàéëãàõ àçûí ¿¿äèéã íü íýýæ
ºã뺺. 1905 îíû 1-ð ñàðûí 3-íä Ïåòð õîòûí Ïóòûëîâûí çàâîäûí àæèë÷èä
àæèë õàÿñíûã áóñàä îëîí ¿éëäâýðèéí àæèë÷èä òîñîí àâ÷ íèéòýýð àæëàà
õàÿâ. Õîòûí õàâü äàõü îëîí ¿éëäâýðèéí 150000 àæèë÷èä ñ¿ðò æàãñààë
õèéí, õààíû ºâëèéí îðäíû äýðãýä î÷èæ “Ýçýíò õààíò ¸ñ ñºíºò¿ãýé”,
“Çýâñãýý áàðüöãàà” ãýñýí ëîîçîí áàðüæýý. Àæèë÷èí àíãè çîðèãëîí
çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ¿é îëíîîðîî õààíò ¸ñíû áàò öàéç óðóó äàéð÷ ýçýí
õààíò çàñãèéã ò¿ëõýí óíàãààõûã óðèàëàõàä õààíû çàñãèéã õàìãààëñàí
öýðýã, áîñîã÷äûã õàéð íàéðã¿é áóóäàí àëæ, òýäíèé öóñ óðññàí, 1-ð
ñàðûí 9-íèé òýð ºäðèéã “Öóñò íÿì ãàðèã” ãýæ ò¿¿õýíä òýìäýãëýæýý.
Õàëçàí òîëãîéòîé õàð ëàì çàãàëìàéãààðàà áèø äàëáààãààðàà àðä îëíûã
ìýõëýí õààíò çàñãèéí õÿäàà÷ íàðûí àìàíä îðóóëëàà. Öýðã¿¿ä áóó
æàäààðàà àðä îëíûã ñýæëýí áóóäàæ “Òà íàð áóöàõã¿é áîë áóóäëàà”
õýìýýí îðèëîõîä æàãñàã÷èä õàðèóä íü “Òà íàðòàé ÿðèõ ç¿éë áàéíà”
ãýõýä öýðã¿¿ä îðäíûõíû òóøààëààð àðä îëíûã áóóäñààð áàéâ. Òà íàð á¿õ
àðäûã àëæ ÷àäàõã¿é ãýæ àðäóóä õàøãèðíà. Òýð ¿åèéí áàéäëûã í¿äýýð
¿çñýí Ì.Ãîðüêèé áè÷èõäýý “¯é îëîí õ¿ì¿¿ñ äýýøýý äîîøîî õàðóóëäàí
óíàñàí áîëîâ÷ ¿õýëä ºðòºãäºæ áóé áèå íü ÷àíãàðàí ÷èíýæ, ¿õëèéí ãàðààñ
ìóëòðàí ãàð÷ áóé ìýò õàðàãäàæ áàéæ áèëýý” ãýæýý. Àëóóëñàí õ¿ì¿¿ñ
òýð öýëãýð òàëáàéä óíäóé ñóíäóé õýâòýæ õ¿ðýí óëààí öóñ íü òóíàæ, ò¿ì
ò¿ìýí õ¿íèé óóð õèëýíã áóöàëãàæ, áóì áóìàí õ¿íèé òýìöýõ çîðèãèéã
õàòóóæóóëñàí íü ¿õýãñäèéí öóñ áèø, õàðèí ÿëàã÷äûí ìºíõèéí óñ ìýò
ñàíàãäóóëæýý. Èéì õºäºë㺺í õààíò Îðîñ óëñûí òîìîîõîí õîòóóäûã
ºðãºíººð õàìààð÷ýý. ̺í îíû ñ¿¿ë÷ýýð õóâüñãàë äýýä òóéëäàà òóëòàë
îðãèëîí ãàð÷ õýäýí çóóí ìÿíãàí àæèë÷äûã õ¿ðýýíäýý ñîðîíçîí ìýò
òàòàí îðóóëàâ. Òýìöëèéí òýðã¿¿íä Ìîñêâà õîòûí àæèë÷èä óëààí äàëáàà,
òóã ëîîçîí áàðüæ, ÿëàëòàíäàà òºãñ èòãýí ºðí¿¿í òýìöëýý áàäðóóëàâ.
Õóâüñãàëûí ýíý ëóò ºðíºë õºäºëìºð÷èí îëíû óëñ òºðèéí èäýâõèéã
àññàí ãàë ìýò áàäðóóëàí àæèë÷èí àíãè áàò áýõ çîõèîí áàéãóóëàãäàæ,
àæèë õàÿëòûã ýðõëýõ õîðîî, ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë¿¿ä áèé áîëîâ. Òýìöëèéí
ºðíºëòººð àæèë÷èí õºäºëìºð÷äèéí çºâëºë¿¿ä òºðºâ. Àæëûí ºìä, öàìö
íºìðºã, êåëêà áà ñàðàâ÷òàé öàãààí ìàëãàé ºìññºí àæèë÷èä óëààí äàëáàà,
ëîîçîí áàðèí ÿìàð ÷ ÷óëóóí õàíà, òºìºð õýðìèéã öºì öîõèæ, õààíò ¸ñíû
øèðìýí ãèíæèéã òàñ òàòàí ýðõ ÷ºëººãºº îëæ, çàñàã òºðºº áàéãóóëàõààð
ýðýëõýãýýð òóëàëäàí òýìöýæ áàéâ. Öàãààí öàìöòàé öàãäàà öýðã¿¿ä
ñýëýì, ãàð áóóãààð çýâñýãã¿é òýð àæèë÷äûã áóóäàí, ÷è÷ëýí õàòãàíà.
Ǻâëºë¿¿äèéí àíõíûõ íü Ïåòð õîòîíä áóé áîëîâ. Ýäãýýð çºâëºë¿¿ä íü
àæèë÷èí àíãèéã íÿãòðóóëàí ºðãºíººð çîõèîí îðîëöóóëàõ óëñ òºðèéí
áàéãóóëëàãà ãýæ Ëåíèí ¿çæýý. Àæèë÷èí òàðèà÷èí õî¸ðûí àíãèéí áàò
áýõ õîëáîîã¿éãýýñ õààíò çàñãèéí õàðãèñ öàãäàà öýðãèéí çýâñýãò õ¿÷èíä
õàéð íàéðã¿é öîõèãäîí äàðàãäñàí 1905, 1907 îíû õóâüñãàë õààíò ¸ñûã
173

ãàíõóóëàí äîíñîëãîæ, ìºí ìºðºº ¿ëäýýæýý. Îðîñûí ò¿¿õíýý àæèë÷èí
àíãè íü àíõ óäàà ºðãºí îëîí àðä ò¿ìíèéã óäèðäàí òýäíèé àðä÷èëñàí
õºäºë㺺íèé ìàíëàéëàã÷ áîëæ ÷àäàõàà õàðóóëàâ. Õààíò çàñãèéã ò¿ëõýí
óíàãàæ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûã áóé áîëãîõ ãýñýí õºðºíãºòíèé àðä÷èëñàí
ýíý õóâüñãàë òýìöëèéí õýëáýð, õºäëºõ õ¿÷, ìàíëàéëàõ óäèðäëàãààðàà
ïðîëåòàðè àíãèéí õóâüñãàë áîëñîí áèëýý. 1905, 1907 îíû õóâüñãàë
Ëåíèíèé õýëñíýýð “Èõ Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ãîë ñóðãóóëü” áîëñîí
áèëýý. Ê.Ìàðêñ, Ô.Ýíãåëüñ õî¸ð ãåðìàíû 1848 îíû õóâüñãàëûí ºìíºõºí
õàìòðàí çîõèîñîí äýëõèéí àæèë÷èí àíãè, ýâ õàìò÷óóäûí ñ¿ëä äóóëàë
“Ýâ õàìò íàìûí òóíõàã”-ãàà “…õèé ¿çýãäýë, êîììóíèçìûí õèé ¿çýãäýë
Åâðîïîîð òýíýæ ÿâíà” ãýæ àæèë÷èí àíãè ò¿¿íèé æîëîîäîã÷ êîììóíèñò
íàìûí ¿çýë ñàíàà, çîðèëòûã çààãààä ò¿¿íèéã ÿìàð ÷ õàðãèñ õ¿÷ äàðæ
÷àäàõã¿é ãýæ áàò èòãýëòýé áè÷ñýí áèëýý. Êîììóíèçìûí ¿çýãäýë Åâðîï-
Àçèéí çààã äàõü îëîí ¿íäýñòýíòýé õààíò Îðîñ óëñàä øèëæèí èðæ
áîäèò ¿çýãäýë áîëæ 1905 îíû õóâüñãàëààð àæèë÷èí àíãè ÷ ìàíëàéëàõ
¿¿ðãýý ò¿¿íèé æîëîîäîã÷ ýâ õàìò íàì òýðã¿¿ëñíèéã íîòîëæ, îðîí îðîí
äýëõèéí õóâüñãàëò õºäºë㺺íèé òºâ áîëæ õóâèðàâ. 1905 îíû õóâüñãàë
õºðºíãºòºí åðòºíöºä ìóóæóóëñàí öîõèëòûã ºã÷, îðîí á¿õíèé àæèë÷èí
àíãèéí çîðèãèéã áàäðóóëàí, Àçè, Àôðèê, Ëàòèí Àìåðèêèéí äàðëàãäñàí
àðä ò¿ìíèéã ñýðãýýâ. 1905-1907 îíû õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíàà, ¿ð íºëºº
öóóðàé äîðãèîí Èðàí, Òóðê, Ýíýòõýã, Èíäîíåç, Õÿòàä, Ìîíãîë, Òºâä
çýðýã îðíóóäûí ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íä ã¿íçãèé íºëººë뺺. “…Êàïèòàë
õºäºëìºðèéí õîîðîíäûí òýìöýë áîë á¿õ íèéòèéí, ãàçàð ñàéã¿é ÿâàãäàõ,
÷óõàìäàà äýëõèé íèéòèéí øèíæ ÷àíàðòàé òýìöýë ìºí” ãýæ Ìàðêñ
õýëñíýýð ÿã áîëæ áàéâ.
174
VII
Ãàäààäûí ò¿ðýìãèéëýã÷èä Õÿòàäàä ãàð÷ áàéñàí Èõòóàíû áîñëîãûã
1900-1901 îíä äàðñàí áîëîâ÷ Õàëõûí àðä ò¿ìýí õàðèéí ýçýðõýã
ò¿ðýìãèé òýäíèé äóóëãàâàðòàé çàðö ìàíæ õÿòàäûí ôåîäàë, äàìûí
õóäàëäàà÷èí íàðûí ýñðýã õºäºëãººíºº 1902-1904 îíóóäàä Æýõý,
×æèëè, Õýíàíü, Ãóàíñè çýðýã ìóæóóäàä ÿâóóëñààð áàéñàí áèëýý. Ýäãýýð
ìóæóóäûí õîò òîñãîíóóäàä õÿòàä õ¿ì¿¿ñ õàð õºõ ºíãèéí îíîîòîé äýýë,
ºìä öàìöòàé, ñèéðñýí áà ñàðàâ÷òàé ìàëãàé ºìñºí, ïèíç áà ñóì ìîäîí
øèéäýì, öàðèë çýýò¿¿ áàðèí äàðëàã÷äûí ç¿ã äîâòëîõîä õî¸ð ìºðºí人
õ¿íä ïîîëóó äàìíàí ÿâñàí àæèë÷èä, ÿìáàòíûã ò¿ðëýã òýðãýíäýý ñóóëãàí
õºëñºº àñãàðóóëñàí õÿòàäóóä áîñîã÷äûí òàëä íèéëýí îðíî. Õÿòàäûí
äýâøèëò ñýõýýòýí, óëñ òºðèéí ç¿òãýëòýí ýì÷ Ñ¿í Èñèàí (Ñ¿í ßòñåí)
îþóòàí ñýõýýòíèéã óäèðäàæ “Õÿòàäûã ñýðãýýí ìàíäóóëàõ íèéãýìëýã”-
èéí ñàëáàðûã îëîí ìóæèä áàéãóóëëàà. Îðîñ ßïîíû äàéíû äàðàà
òýð õî¸ð îðîí Ïîðòñìóòûí ãýðýý áàéãóóëñíààñ õîéø àðâààä õîíîîä
Îðîñ îðîíä õóâüñãàëò õºäºë㺺í èä ºðíºñºí áèëýý. ßã ýíý ¿åýð áóþó
1905 îíû 9-ð ñàðûí 18-íä õÿòàä îþóòàí íàðûí äýìæëýãýýð Ñ¿í ßòñåí
“Õÿòàäûí õóâüñãàëûí íèéãýìëýã õîëáîî” (”×æóí-ãî-ãýìèí-ò¿íìûí-

õ¿ýé”) ãýäýã áîøãûã õàëàõ íàì áàéãóóëàâ. Ýíý íàìûã áàéãóóëñàí
õóðëààñ Ñ¿í ßòñåíèéã Ò¿í ìûí Õ¿ýéãèéí åðºíõèéëºã÷ººð ñîíãîæ,
óã íàìûí á¿ðýëäýõ¿¿íä õÿòàäûí 18 ìóæèä áàéãóóëàãäñàí ìàíæèéí
äàðëàëûã ýñýðã¿¿öñýí áàéãóóëëàãûã ýëñ¿¿ëæýý. Öàãèðàãëàñàí òîì
í¿äòýé, ºòãºí õàð õºìñºãòýé, äýýä óðóóëäàà áàãàâòàð õàð ñàõàëòàé
êèòåëü õýìýýõ öýðýã öàìö ºìñäºã Ñåí ßòñåí àðä÷èëëûã ¿íýí ç¿ðõíýýñýý
ýðìýëçýí çîðèìãîîð òýìöýæ ýõëýâ.
Ëåíèí Ñ¿í ßòñåíèé óëñ òºðèéí ìºðèéí õºòºëáºðèéã ºíäðººð
¿íýëýí, òýð íü àðä÷èëñàí äàé÷èí ¿çëýý õÿòàäûã õºðºíãºòíèé áóñ çàìààð
õºãæ¿¿ëýõ ãýñýí áîäëîãîòîéãîî õîëáîæ àðäûíõíû çàíã áàðèìòàëñàí
ãýæ òýìäýãëýñýí áèëýý. Õÿòàäûí æèæèã õºðºíãºòºí áàñ ìàíæèéí
çàñãèéã ýñýðã¿¿öñýí ãàçðûí ýçýä Ò¿í ìûí Õ¿ýéä íýãäýí îðæ, ìàíæèéí
íî¸ðõëûã ò¿ëõýí óíàãààõ íýãýí çîðèëãîòîé áàéâ. Ãýâ÷ òýä òàðèà÷íû
òóõàé àñóóäàë çýðýã Ñ¿í ßòñåíèé ìºðèéí õºòºëáºðèéí çàðèì ç¿éëèéã
çºâøººðºõã¿é áàéñàí àæýý. Ñ¿í ßòñåí äîðíî ç¿ãèéí êîëîíè áà õàãàñ
êîëîíèéí áàéäàëòàé îðíóóäûí çàðèì ç¿òãýëòýí íàðûí àäèë ãàäààäûí
õºðºíãºòí¿¿ä äýìæèíý ãýæ õèé èòãýæ áàéæýý. Òóí-ìûí Õ¿ýéãèéí
ãèø¿¿ä 1906 îíä àðâàí ìÿíãà õ¿ð÷, á¿õ ìóæóóäàä ò¿¿íèé ñàëáàð
áóé áîëæ “Ìèíüáàî” õýìýýõ àðäûí ñîíèí ãàðãàäàã áîëîâ. Õÿòàäûí
àðä÷èëñàí õóâüñãàë÷èä Îðîñ îðîí äàõü 1905 îíû õóâüñãàëûí ÿâöûã
ñîíèðõîí ñóäàëæ áàéâ. “Ìèíüáàî” ñîíèí õýä õýäýí äóãààðòàà Îðîñûí
õóâüñãàëûí òóõàé äýëãýðýíã¿é áè÷ñýí àæýý. Õÿòàäûí õóâüñãàë÷èä
Îðîñûí ýíý õóâüñãàëûã õ¿íäýòãýí ¿çýæ îðîñûí õóâüñãàëûí øóóðãà á¿õ
äýëõèéã äîíñîëãîâ ãýæ óã ñîíèíä áè÷æýý. Õÿòàäàä õýäýí çóóí ìÿíãàí
õ¿í 1906 îíîîñ 1910 îíûã õ¿ðòýë ìóæóóäààð çýâñýãò áîñëîãî ãàðãàæ
óðüä ºìíº ¿çýãäýýã¿é ýðýëõýãýýð òýìöñýí áèëýý. 1908 îíû ýöýñò õàòàí
õààí Öûñè, õààí Ãóàíñþé íàð íàñ áàðìàãö ìàíæèéí õààíû îðäíû âàí
ã¿íã¿¿ä õî¸ð íàñòàé Ï¿-È-ã õààí øèðýýíä ºðãºìæèëæ òºðèéí ýðõèéã
õààíû ýöýã ׿éí òýðã¿¿òýé ìàíæèéí ÿçãóóðòàí íàð ãàðòàà îðóóëæýý.
Òýð õÿòàäûí àðä÷èëñàí õóâüñãàëààñ àéæ çàðèì øèíý÷ëýë ãýã÷èéã
õèéñýí ìàÿã ¿ç¿¿ëæ áàéëàà. Òºìºð çàìûã óëñûí áîëãîõ, ÿâààíäàà
¿íäñýí õóóëü çîõèîíî ãýñýí õîîñîí àìëàëò ãàðãàæ áàéâ. Îðîñ îðîíòîé
îéðòîõûã ìºðººäñºí òºâä, ìîíãîëûí àñóóäëûã ìàíæ ýçýí õààíû
çàñãèéí ãàçàð ñýæèãëýí àíõààðàõ áîëîâ. Àíãëè óëñ õÿòàäòàé, 1905 áà
1907 îíä òóñ òóñ ãàðûí ¿ñýã çóðñàí õýëýëöýýð¿¿ääýý õààíò îðîñ óëñûí
øàõàëòààð òºâäèéí äîòîîä õýðýãò îðîëöîõîîñ óõðàí òºâä íü õÿòàäûí
ýðõøýýëèéí îðîí áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ýý.
VIII
Ìàíæèéí ýçýí õààíò óëñûí çàñãèéí ãàçàð òºâäèéí àñóóäëûã Àíãëè
áà Õààíò Îðîñ óëñòàé çîõèöñîí ó÷ðààñ Äàëàé ëàì ýõ íóòàãòàà ýðãýí
çàëðàõûã çºâøººð÷ýý. Äàëàé ëàì ýõ íóòãààñàà ä¿ðâýí ãàðñíààñ õîéø 4
æèë õýñ¿¿ë÷èéí áàéäëààð àìüäðàí ñ¿¿ëèéí 3 æèë Óòàé, Áýýæèí õî¸ðûí
õîîðîíä õîëõèí ÿâñààð áèå ÷èëñýí àæýý. 1908 îíû íàìðûí íýãýí íàðòàé
175

ºã뺺 Äàëàé ëàì áàðàà áîëîã÷äîî äàãóóëàí Àíäóãèéí (Àìäî) ÿìá¿ì
õèéäýýð äàéð÷ Áàðóóí çóó ðóó õºäëºâ. ªíãºðñºí 4 æèëä òºâäºä þó
áîëñíûã òýð áîëãîí íàðèéí ìýäýõã¿éãýýñ òºâä¿¿ä õýðõýí õ¿ëýýæ àâàõ
áîë, Áàðóóí çóóãèéí Òè Ðèìáó÷è Äàøëõ¿ìáèéí Âàí÷èí Ðèìáó÷è,
Ãýëýã Íàìæèë íàðûí ààø çàí õóâèðàà áîëîâ óó. Áàðóóí Çóóãèéí ñ¿ì
äóãàí, îðäíû ýä õîãøèë á¿ðýí á¿òýí ýñýõèéã Äàëàé ëàì áîäîí áîäñîîð
ÿâàâ. ÿìá¿ì õ¿ðýý íü Äà õ¿ðýý, Áàðóóí çóó, Áýýæèí ãóðâûí õîîðîíä
òàñðàëòã¿é ÿâäàã ìºðãºë÷èí, áàäàð÷èí íàðûí çàìûí óóëçâàð äýýð Õºõ
íóóðûí îéðîëöîî îðøèíî. ÿìá¿ì, ìîíãîë áàäàð÷èí, æóóë÷èí íàðûí
õýëäãýýð çóðãààí çóó øàõàì æèëèéí ºìíº áàéãóóëàãäñàí ãýæ òýð ¿åä
ÿðèëöäàã áàéñàí áºãººä Áîãä Çîíõîâ Ëóâñàíäàãâà óëààã÷èí òàõèà æèë
(1357 îí) òºðñºí íóòàã õýìýýíý. ÿìá¿ì, Àìäî íàðûí ãîë õèéäèéí íýã
àæýý. Ò¿¿íèéã óóëûí ºâºð òàëûã ò¿ø¿¿ëýí áàðüæ, öººí ìîä òàðüñàí
íü òàðõàéõàí óðãàæýý. Ýíý íü àðâàí õî¸ð òîì ñ¿ì, àëòàí ñóâðàãà ñ¿ì,
íàéìàí öàãààí ñóâàðãààðàà àëäàðøæýý. Õ¿ðýýíèé òºâèéí øàðìàë àëòàí
äýýâýðòýé Ñèðêàí äóãàíû ºìíº í¿öãýðýí õàòñàí ìîäíû òàâàí ìº÷èð
ñàðàéíà. Òýð ñ¿íãýä íîìûí ºðººíèé òýã äóíä òýðã¿¿í òîëãîé (õî¸ð
ìóòðàà (ãàðàà) èë ãàðãàí îðõèìæ íºìðºí çîãññîí Çîíõîâûí àðâàí
õî¸ð ìåòð áàðèëãà õàðàãäàíà. Ñèðêàíû îð÷èì àëòàí äýýâýðã¿é áîëîâ÷
ò¿¿íòýé òºñòýé ñ¿ì õýä õýä áàéäàã àæýý.
Äàëàé ëàì ÿìá¿ìä õ¿íäë¿¿ëýí çàëàð÷ Àæü ãýãýýíèé ñ¿ì õýëáýðòýé
îðäîíä õàðóóë ìàíààòàé õýä õîíîã àìàð÷ýý. Òýíäýýñ õî¸ð çóóí òàâèí
ìîä çàéòàé îðøèõ Ëàâðàí õèéäýä áóóäàëëàñàí îðîñûí ýðäýìòýí
Ï.Ê.Êîçëîâ õóó÷èí òàíèëûí õóâüä Äàëàé ëàìä áàðààëõàõààð ÿìá¿ìä
èðæýý. Ï.Ê.Êîçëîâ ìºõñºí Õàð õîò, Õºõ íóóðûí ãàçðóóäàä ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õàéãóóë õèéæ, öîî øèíý íýýëò ãàðãàæýý.
Äàëàé ëàì õóó÷èí òàíèë Êîçëîâòîé óóëçàõûã äóðòàéÿà
çºâøººðñíººð Àæü ãýãýýíèé ºðººíä õ¿ðýëöýí î÷âîë Äàëàé ëàìûí
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Íàìãàà óãòàæ áóóòàé õàðóóëûí õàæóóãààð
äàãóóëàí îðäíû õî¸ðäóãààð äàâõàðò îðóóëæýý. Òºâä, Ýíýòõýã òîðãî,
õîðãîéãîîð á¿ðñýí îëáîãòîé àðñëàí ç¿ìáýðëýí ñèéëñýí ñýíòèé äýýð
Äàëàé ëàì çàâèëàí ñóóõ íü äºðâºí æèëèéí ºìíº Äà õ¿ðýýíä óóëçñàíààñ
ìàõëàã ¿çýãäýâ. Êîçëîâ Äàëàé ëàìä îéðòîí äýëãýñýí õàäãàà òýíèéëãýí
ºðãºõºä ëàìòàí ýåëäãýýð õàðæ èíýýìñýãëýí åâðîï ¸ñîîð ãàð áàðüæ
ìýíäýëæýý. Äàëàé ëàì, Êîçëîâûã óðüæ ñàíäàë äýýð ñóóëãàâ.
-Òà íàð Õàð õîòûí ¿ëäýãäëýýñ þó îëîâ? Õºõ íóóðò çàâèàð õºâºõºä
àþóëã¿é áàéíà óó? Òà áèä õî¸ð Äà õ¿ðýýíä óóëçñàíààñ õîéø äºðâºí æèë
ºíãºð÷ýý. Îäîî áèä õî¸ð äàõèí óóëçàæ áàéíà. Áàðóóí çóóä ¿çýõ ñîíèí
þì áèé ø¿¿. Òà òýãýýä Áàðóóí çóóä áàéí áàéí èðæ áàéâàë ñàéí õýðýã.
Òàíû îëæ ñóäàëñàí ç¿éëñ ìàø ñîíèí áîëæýý ãýâ.
Êîçëîâ ¿¿íèé äàðàà Äàëàé ëàìòàé õýä õýäýí óäàà óóëçæýý. Òýãýõýä
Äà õ¿ðýýíèé ýì÷ õàìáà íàéðñãààð óóëçæýý. Õàðèí êîí÷óí ñîéâîí
Áýýæèíãýýñ ÿìá¿ì îðîõ çàìäàà ºâäñºí òóë òýð ýíä èðýýã¿é àæýý.
Äàëàé ëàì äóðàí, çóðãèéí àïïàðàò çýðýã åâðîï ýäëýëòýé áîëæ,
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Íàìãààãàà çóðàã àâàõ ñóðãóóëü õèéëãýæ
176

Êîçëîâîîð çààëãàæýý. Îðîñ óëñ áà Åâðîïîä ÿìàð ñîíèí ÿâäàë áîëæ
áóéã Äàëàé ëàì èõýýõýí ñîíèðõîí àñóóæ áàéñíûã Êîçëîâ íîìäîî
òýìäýãëýí äóðñæýý. Êîçëîâ Îðîñ-ßïîíû äàéíû ä¿í, Îðîñ, õÿòàä,
Àíãëèéí õàðèëöàà, Îðîñ îðîíä ãàðñàí õóâüñãàëûí òóõàé ÿðüñàí áóé çàà.
Äàëàé ëàì Êîçëîâòîé õèéñýí òºãñãºëèéí óóëçàëòàí äýýð ÿðèëöñàíààñ íü
òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéíà.
-Òà íàäòàé èðæ óóëçàæ áàéñàíä áàÿðëàëàà. Òàíààñ øàëãàí àñóóñàí
ç¿éë¿¿ääýý çºí人 èõ þì äóóëëàà. Áàÿëàã èõ Îðîñ îðîíä òàëàðõàí
áàõäàæ ÿâäãèéã ìèíü äàìæóóëààðàé. Îðîñ óëñ òºâäòýé íºõºðñºã ñàéí
õàðüöàà òîãòîîæ, õàéãóóë÷ ýðäýìòäýý èð¿¿ëæ ìàíàé óóëàðõàã îðíû
áàéäàë áà îëîí ò¿ìýíòýé ºðãºíººð òàíèëöàíà áèç õýìýýí íàéäíà ãýæýý.
Äàëàé ëàì, Àíãëè, Ìàíæèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã íîìõòãîîä áóöàæ
èðñýí ìýò ¿çýæ Áàðóóí çóóãèéíõàí ò¿¿íèéã áàÿðòàéãààð óãòàí àâ÷ýý.
¯íýí õýðýã äýýðýý àíãëèéí ò¿ðýìãèéëýã÷èä öàãèéí ýðõøýýë, îëîí
óëñûí õàðèëöààíû àÿñûí äàãóó àðãàà ººð÷èëñºí áàéæýý. Òýä õààíò
Îðîñ óëñòàé õýëýëöýí òîõèðñíîîð òºâäèéí äîòîîä õýðýãò èëýðõèé îðæ,
õÿòàäûí ýðõøýýëèéã çºð÷èæ ÷àäàõã¿é áîëæ, Õºõ ìºðíèé ñàâ ãàçàð,
Ñÿíãàí (Ãîíêîíã) àðàëä áàéðøëàà áýõæ¿¿ëýí áàñ òºâäºä ýäèéí çàñãèéí
íºëººãºº èõýñãýõ áîäëîãî ÿâóóëäàã áîëæýý. ¯¿íèé äýýð òºâäèéí òóñãààð
òîãòíîëûã äýìæèæ áóé ä¿ð ¿ç¿¿ëæ ñýìõýí õàòãàõ àæèë õèéæ ýõëýâ.
Õÿòàä ôåîäàë áà ãàäààäûí ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàðûã ýñýðã¿¿öýí Ñèíüõàé
áóþó öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí (1911 îíû) õóâüñãàë ýõýëæ, ìàíæèéí
õààíò çàñãèéã ò¿ëõýí óíàãààæ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûã òóíõàãëàõ çîðèëò
äýâø¿¿ëæýý.
Ñèíüõàé æèëèéí õóâüñãàë 1911 îíû 9-ð ñàðûí Ñû ×óàíü ìóæèä
ãàðñàí àðä ò¿ìíèé áîñëîãîîð ýõëýâ. Òóíìûí Õ¿ýéí íàì òýð ìóæèä
òºëººëºã÷人 òîìèëîí èëãýýñíýýð áîñëîãî ãàðãàã÷äûí ¿éë àæèë
óÿëäàà õîëáîîòîé áîëæ, òºâ õÿòàäûí áóñàä ìóæóóäàä ìºí òèéì áîñëîãî
ä¿ðýëçýí äýãäæýý. 1911 îíû 10-ð ñàðûí 10-íä Ó÷àíû ãàðíèçîíû øèíý
öýðãèéí áàòàëüîí áîññîíû äîòîð Ò¿í ìûí Õ¿ýéãèéí áàéãóóëëàãûí
õ¿ì¿¿ñ îðîëöñîí áàéæýý. Òýä ºã뺺㿿ð ìàíæèéí àìáàíû áàéðûã
ýçýëìýãö àìæèí çóãòæýý. 10-ð ñàðûí 11-íä áîñëîãûí óäèðäàã÷èä Á¿ãä
Íàéðàìäàõ Óëñûã òóíõàãëàí ìàíæèéí çàñãèéí ãàçàðò õàéð íàéðã¿é
äàéí çàðëàõààð Àìåðèêò òîìèëîëòîîð ÿâæ áàéñàí Ñ¿í ßòñåí, Ñû
×óàíû áîñëîãûí òóõàé ÿàðàëòàé öàõèëãààí õ¿ëýýí àâ÷ òýíäýýñ èðýõ
çàìäàà Àíãè, Ôðàíö, Áåëüãè óëñóóäààð îðæ, ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæ ýðæ,
òýäãýýð îðîí Õÿòàäàä áîëæ áóé ¿éë ÿâäàëä õýðõýí õàíäàæ áóéòàé
òàíèëöæýý. Ñ¿í ßòñåí 1911 îíû 12-ð ñàðûí 25-íä Øàíõàé õîòíîî
èðýõýä àðä îëîí ò¿¿íèéã õ¿íäýòãýí áàÿð ¸ñëîëîîð óãòæýý. 1912 îíû
1-ð ñàðûí 1-íä Íàíæèí õîòíîî Õÿòàäûã Á¿ãä Íàéðàìäàõ óëñ áîëãîí
çàðëàæ, ò¿ð åðºíõèéëºã÷ººð Ñ¿í ßòñåíèéã àðâàí äîëîîí ìóæèéí
òºëººëºã÷èä ñîíãîæýý. Ñ¿í ßòñåí îëîíä õàíäàí ãàðãàñàí òóíõàãòàà:
“Ýçýí õààíû ¸ñíû õîð óðøãèéã õîãã¿é àðèëãàæ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûã
òîãòîîí àðä ò¿ìíèé ñàéí ñàéõàí áàéäëûí òºëºº ¿éë àæëàà ÿâóóëæ,
õóâüñãàëûí ãîë çîðèëòîä õ¿ð÷, àðä ò¿ìíèéõýý ýðìýëçëýëèéã áèåë¿¿ëíý”
177

õýìýýí ìýäýãäæýý. Õÿòàäûí óðä ìóæèä èéì ÿâäàë áîëæ áàéõàä õîéä
ìóæèä õàðãèñ÷óóä õ¿÷ýý õóðèìòëóóëæ áàéâ. Õîéä õÿòàä äàõü ìàíæõÿòàäûí
õàðãèñ õ¿÷ õóâüñãàëààñ àéí ñàíäàð÷, õóâüñãàëòàé òýìöýõýýð
1908 îíû øèíý÷ëýëòèéí õºäºëãººíººñ óðâàí óõàð÷ýý. Òîëãîéëîã÷ íü
õàðãèñ ãåíåðàë Þàíü Øèêàé áàéâ. Ýðõ òóøààë õººöºëäºã÷ çàëüõàé
òýð óëñûí åðºíõèé ñàéä, õÿòàäûí á¿õ öýðãèéí æàíæíû òóøààëä îðæ,
õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã ò¿øèãëýâ. Õÿòàäûí òºâ, äîðíîä, ºìíºä
ìóæèéí ãàçðûí ýçýä, õºðºíãºòºí íàð õóâüñãàëààñ ¿õýòëýý àéæ Þàíü
Øèêàéòàé ýâëýðýí íèéöýõèéã ýðìýëçæýý. Èéìä õóâüñãàëò ìóæóóäûí
òºëººíèé õ¿ì¿¿ñ õîéä, ºìíºä õÿòàäûí õîîðîíä èðãýíèé äàéí ¿¿ñýõýýñ
áîëãîîìæëîí öýðýã äàéíû áàéäëûã çîãñîîõîîð õýëýëöýí òîõèð÷ýý.
1912 îíû 2-ð ñàðûí 12-íä Áýýæèí õîòíîî ìàíæèéí õààíò çàñàã Ï¿ È
õààíûã øèðýýíýýñ áóóëãàí îãöîðñíûã çàðëàæ, ìºí ñàðûí àðâàí äºðâºíä
Ñ¿í ßòñåí á¿õ óëñàà íýãòãýõ çîðèëãîîð åðºíõèéëºã÷èéí òóøààëààñ
ººðèéí õ¿ñýëòýýð ò¿ð îãöîð÷ ýíý òóøààëä Þàíü Øèêààã äýâø¿¿ëýâ.
Ýíý íü Þàíü Øèêàéòàé ýâëýðýãñäèéí õàâ÷ëàãààñ áîëæýý. Á¿õ óëñûã
íýãòãýñíýý õàðóóëàõ çîðèëãîîð Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õÿòàä óëñûí ò¿ð
åðºíõèéëºã÷ Þàíü Øèêàé óëñûí íèéñëýëèéã Íàíæèíãààñ Áýýæèíä
øèëæ¿¿ëýâ. Èíãýæ õîéä Õÿòàäûí õàðãèñ ôåîäîë, ãàçðûí ýçýä ºðíºä
õÿòàäûí àðä÷èëñàí ¿çýëòýí íàðûã äèéëëýý.
Ò¿ì ìûí Õ¿ýéí ÿàì çàäðàí áóòàð÷ îðîíä íü ÿíç á¿ðèéí áàéãóóëëàãóóä
áèé áîëæ, ýâëýðýíã¿é ¿çýëòýí íàð Ò¿ì Ìûí Õ¿ýéã òàðààæ õºðºíãºòºí
áà ãàçðûí ýçäèéí äóíäûã áàðèìòàëñàí íàìóóä íýãäýí íèéëýõèéã Ñ¿í
ßòñåíýýñ øààðäæýý. Ñ¿í ßòñåí 1912 îíû 8-ð ñàðûí 25-íä óëñ òºðèéí
øèíý íàì áàéãóóëæ, ò¿¿íýý Ãîìèíäàí áóþó “¯íäýñíèé íàì” õýìýýí
íýðëýæýý. Ò¿¿íèé ìºðèéí õºòºëáºð íü Ò¿ì Ìÿí Õ¿ýãèéí õóâüñãàëò
àðä÷èëñàí õºòºëáºðººñ óõðàíãóé áîëæýý. 1913 îíû 4-ð ñàðä ÁÍÕÀÓ-ä
òºðèéí õóðàë íýýãäýõýä íàìûíõàí èõýíõ áàéðûã ýçýëæýý. Óã õóðëûí
òºëººëºã÷ººð àðä ò¿ìíýýñ òóéëûí öººí õ¿ì¿¿ñ îðóóëñíààð àðä÷èëëûí
øèíæã¿é áîëæýý. ¯íäñýí õóóëüä õààíû ¸ñ áàðèìòàëñàí æèæèã íàìóóä
íèéëæ ÿíõýäàí áóþó “Á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí íàì” ãýã÷ íü ãîìèíäàí
íàðûã ýñðýã áîäëîãûã óëñûí õóðëûí äîòîð ÿâóóëàõ áîëîâ. 1913 îíû 4-ð
ñàðä Àìåðèê áîëîí áóñàä õºðºíãºòºí ã¿ðí¿¿ä Þàíü Øèêàéí çàñãèéí
ãàçðûã õ¿ëýýí çºâøººð÷, óëìààð ò¿¿íèé õàðãèñ áîäëîãûã äýìæèæ,
èõ õýìæýýíèé çýýëëýã, çýâñýã àìëàëàà. Þàíü Øèêàé ¿¿íä òóëãóóðëàí
õóâüñãàëûí õ¿÷èéã äàðæ, ãàçðûí òîì ýçýä áà õÿòàäûí äàìûí íàéìààëàã÷
õºðºíãºòºí íàðòàé õîëáîñîí áàÿ÷óóäûí äàðàíãóéëàõ çàñãàà òîãòîîâ.
Ñ¿í ßòñåí çýðýã õóâüñãàë÷èä 1913 îíû 7-ð ñàðä Þàíü Øèêàéí ýíý õàðãèñ
ÿâóóëëàãûã ýñýðã¿¿öñýí áîñëîãî õýä õýäýí ìóæèä ãàðãàñàí áîëîâ÷ òýð
íü Þàíü Øèêàéí öýðýãò äàðàãäæýý. Ñ¿í ßòñåí áîëîí áîñëîãûí áóñàä
óäèðäàã÷èä 1913 îíû 8-ð ñàðä ãàäààäàä ä¿ðâýí ãàð÷ýý. 1913 îíû 1-ð ñàðä
Þàíü Øèêàé, ãîìèíäàíû 438 ãèø¿¿äèéí óëñûí õóðëûí òºëººëºã÷èéí
á¿ðýí ýðõèéã íü õàñàæ, õóðëûã òàðààæ, ãîìèíäàí íàìûí ¿éë àæèëëàãààã
õîðèãëîæýý. Þàíü Øèêàé 1914 îíû 5-ð ñàðä øèíý ¿íäñýí õóóëü ãýã÷èéã
òóíõàãëàí ãàãöààð çàõèðàõ ýðõýý áýõæ¿¿ëýí, õààíò ¸ñûã ñýðãýýí, õààí
178

øèðýýíä ñóóõààð áýëäýæ ýõëýâ.
Ìàíæèéí õààíûã ò¿ëõýí óíàãààìàãö Õÿòàäûí ãàçðûí ýçýä,
ýâëýðýíã¿é ¿çýë áàðèìòëàã÷ õºðºíãºòºí íàð õóâüñãàëààñ çàéëæ, Þàíü
Øèêàéí òàëä á¿ðýí îðæýý. Òàðèà÷èí áà õîòûí ÿäóó÷óóä õóâüñãàëûã
¿ðãýëæë¿¿ëýõèéã õ¿ñýâ÷ çºâõºí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ áàéãóóëàõààð
çîðèëòîî õÿçãààðëàñàí õºðºíãºòºí íàð õýðýã á¿òëýý ãýæ ¿çýýä àðä îëíû
õºäºë㺺íèéã äýìæñýíã¿é. Õºðºíãºòíèé õóâüñãàëûí ýñðýã õ¿÷èíä áóóæ
ºãñººð Ñèíüõàéí õóâüñãàë äàðàãäæýý. Ãýâ÷ õóâüñãàëûí ¿ðýýð ìàíæèéí
õààíò ¸ñíû 268 æèëèéí íî¸ðõëûã óíàãàæ, ýçýí õààíò ¸ñûã ýãíýãò
õàëæýý. Õóâüñãàëûí ÿâöóó òàë, äóòàãäàë òóóøòàé áóñ òýìöýë õóâüñãàëûã
öààø ñýðãýýí ÿâóóëàõàä ñóðãàìæ áîëæýý.
IÕ
Ìàíæ, Ìîíãîëûí ôåîäàë áà Õÿòàäûí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéí ãóðâàí
äàâõàð äàðëàëä òàëõèãäñàí Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí áàñ ºðíºäèéí
õºðºíãºòºí íàðûí ìºëæëºãèéã àìñàæ, òýñýõèéí àðãàã¿é ÿäðàí çîâæ
áàéâ. Çóó çóóí æèëýýð àðä ò¿ìíèéã äàðëàí çîâîîãñäûí íî¸ðõîë òóéëäàà
õ¿ð÷ õýìëýí ñîðîõ íü òýñýõèéí àðãàã¿éä õ¿ð÷ýý. Àëáàò, õàìæëàãà,
øàâü àðäóóä òàòâàð áà ºð øèð òºëºõººñ çàéëàí çóãòàæ õàðóóë öýðãèéí
õ¿íä õ¿÷èð àëáûã òºâºãøººí ýñýðã¿¿öýõ áîëîâ÷ õààíû õóóëü, íî¸äûí
äýãëýì, ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéí øóíàë óëàì á¿ð äààìæèð÷ áàéâ. Äà
õ¿ðýýíä Áýýæèíãýýñ äºíãºæ òîìèëîãäîí èðñýí ìàíæèéí àìáàí Ñàíäî
ç¿¿í Ñýëáèéí ç¿¿í ºìíºõ ÿàì áà îðîí ñóóöíûõàà îëîí áàéøèíã çàñàæ
òîõèæóóëàõààð Öýöýí õàí, Ò¿øýýò õàí õî¸ð àéìàã áà Áîãäûí øàâü
àðäóóäààñ äààæ äàâøã¿é øèíý çàðäàë àëáàäàí ãàðãóóëñíûã 1910 îíä
àìáàíä õ¿÷òýé ýñýðã¿¿öýë òàâüæýý. Ç¿¿í õ¿ðýýíèé îëîí àéìãèéí
îðøèí ñóóãàà ãàçàð äýâñãýðèéã õÿòàä õóäàëäàà÷èä øàõàí äýëã¿¿ð¿¿äýý
áàðèóëñíûã Õàìáî Íîìîí õààí Ýðäýíý Øàíçàâ íàð ýñýðã¿¿öýí
àìáàíä ìýäýãäñýíèéã ÷ òýð ¿ë òîîìñîðëîæýý. Áàñ Õ¿ðýýí äýõ ìàíæ
õÿòàä öýðãèéí çàðäàë ãýæ æèë á¿ð òîî òîìøã¿é õîíü, îëîí òîîíû
óíàà õºñºã, èõ õýìæýýíèé ò¿ëýý ò¿ëø ãàðãóóëàí àâ÷ áàéñíûã ç¿¿í
õî¸ð àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãà íàð ýñýðã¿¿öýí ìàíæ õÿòàäûí öýðãèéí
õîðîîã òàòàí áóóëãàæ îðîíä íü ìîíãîë öýðãèéí õîðîî áàéãóóëàõûã
àìáàíààñ øààðäæýý. 1910 îíä õ¿ðýýíèé ëàì, õàð õ¿ì¿¿ñ õÿòàäûí òîì
ï¿¿ñèéíõýíòýé òýìöýëäýí çîäîëäîõîä ìàíæ àìáàíû öàãäàà öýðýã
òýìöýã÷äèéí òýðã¿¿í Öýðýíäîðæ íàðûí 3 õ¿íèéã áàðèâ÷èëñàí áèëýý.
Ýíý òýìöëèéí ¿åýð ëàì íàð îðõèìæîî òàéëæ á¿ñëýýä ìîä, áîðîîõîé
øèéäýì áàðèí äàâøèëæ ÷óëóó í¿¿ëãýí õÿòàä õóäàëäàà÷äûí ç¿ã
øèäýõýä òýä àéí (àà ÿà àà ÿà) õýìýýí óõàðöãààíà. Òýìöýã÷èä íºõ人
òºëººëºí Ñàíäî àìáàíä õàëäæýý. Ìîíãîëä ìàíæèéí ýñðýã òýìöýë õ¿í
àìûí îëîí äàâõàðãûã õàìðàí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áîëñíûã àìáàí
Ñàíäî ìýäñýíýýð Áýýæèí äýõ ãàäààä ìîíãîëûí òºðèéã çàñàõ ÿâäëûí
ÿàì, ìàíæèéí çàñãèéí ãàçàð èõýýõýí ¿éìýëäýí ñàíäàð÷ áàéæýý. Þí
Õýé ã¿í ñ¿ìä õóðàë íîìûí õýðãýýð óäòàë ñóóñàí ìîíãîë ëàì íàð ìàíæ
179

õÿòàä, òºâä õýë íýâòýðõèé ñóð÷ Áýýæèíãèéí ñîíèí õýâëýëèéã óíøèæ,
Áýýæèíãèéí àëáàíû ò¿øìýäýýñ á¿õíèéã ñîíñîí ìýäýæ áàéæýý. Õÿòàä,
òºâä, ã¿ìá¿ì, óòàé õèéäýýð ÿâæ îëíûã ñîíñîæ, èõèéã ìýäñýí Ø.Äàìäèí
ìýòèéí õ¿í öººíã¿é áàéëàà. Ìàíæèéí çàñãèéí ãàçðààñ ãàäààä ìîíãîëûí
äîòîðõè óëñ òºðèéí áàéäàëä ò¿ãøèí çîâæ öýðãèéíõýý õ¿÷èéã çóçààëàí
Áýýæèíãýýñ öýðãèéí äàðãà Òàí Çàéëè çýðýã òóñãàé ãóðâàí õ¿íèéã
Äà õ¿ðýýíä ÿàðàëòàé èëãýýæ àìáàí Ñàíäî, Âýí, Äà õ¿ðýýíä ìàíæ
õÿòàä öýðãèéí äàðãà, áàñ õÿòàä òîìîîõîí ï¿¿ñèéí ýðõëýã÷ íàðòàé
çºâëºëäºí ñàíàë áîëîâñðóóëæ Ï¿ È-ãèéí çàñãèéí ãàçàðò îðóóëàõààð
äààëãàæýý. Õÿòàäûí àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã äàðàõàä
èäýâõòýé îðîëöîæ, òóðøëàãà ñóóñàí 50 îð÷èì íàñòàé õ¿íèé ¿ãèéã
íýãä íýãýíã¿é ñîíñîæ ººðèéí ñàíààã õýíä ÷ õýëäýãã¿é òàãíóóëûí
òóðøëàãàòàé Òàí Çàéëè Ñàíäî àìáàíû ãàçàð õóðèìòàëñàí á¿õ ìýäýýã
óíøèí ñóäàëæ, õàëõûí ç¿¿í õî¸ð àéìàã, Øàíçàâûí ÿàìíû ýñýðã¿¿öýë
áè÷èã, õ¿ðýýíä áîëñîí çîäîîí çýðãèéã íÿãòëàí óëìààð Ò¿øýýò õàí
àéìãèéí Öýðýí áààâàé çýðýã çàðèì õîøóó õèéä¿¿ä õ¿ðýý õèéäýýð ÿâæ
íîöòîé áàðèìòóóäûã öóãëóóëàí ñýæèã á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéí òóõàé òîäîðõîé
òýìäýãëýë ãàðãóóëàí àâ÷ýý. Òàí Çàéëèãèéí èëòãýë ìýäýýãýýð Ñþàíü
õîòîîñ îëîí öýðýã Äà õ¿ðýýíä èð¿¿ëýí Ç¿¿í ñýëáèéí ç¿¿í ºìíºõ áà
Ãàíäàíãèéí ºìíºõ õ¿ð äýýð õóàðàíä õóâààí àìáàíûã õàìãààëàõ ãàíäàí
ç¿¿í õ¿ðýýíèé ëàì õàð õ¿ì¿¿ñèéã àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãî àãóóëæýý.
Ýäãýýð öýðãèéã ìîíãîë÷óóä øóíàõàé öýðýã ãýäýã áà õóàðàíãèé íü
øóíàõàé öýðãèéí õóàðàí ãýäýã áàéæýý. ¯¿íèé çýðýãöýý Õîâä, Óëèàñòàéí
àìáàíûã õàìãààëàõ, áàðóóí õÿçãààðûã ÷àíãàëàí ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð
òýíäýõ ìàíæ õÿòàäûí öýðãèéí õ¿÷èéã íýìýãä¿¿ëýí çóçààòãàæýý. Òÿíü
àíü ìýí õààëãà õ¿ð÷, õààíû àëáà õààõ íýðèéäëýýð åñºí öàãààí çýðýã
áýëãèéã àéìàã õîøóóíû àðä îëíîîñ ãàðãàí ºãºõººð Áýýæèíä î÷ñîí
íî¸ä, ìºí Þí õàé ã¿íèé ñ¿ìä ñóóäàã õÿòàä, ìàíæ, òºâä áè÷èãòýé ëàì
íàð ñîíèí ñýòã¿¿ë óíøèí, Áýýæèíãèéí òàíèë ò¿øìýäèéí ñýì ÿðèàíààñ
ñîíñâîë äîòîð ãàçðûí äîòîîä áàéäàë äîðîéòñîí íü ìýäýãäýæ áàéâ.
Õààíò ¸ñ õàëàãäàæ Ñ¿í ßòñåíèé áîøãûã õàëàõ íàìûí õ¿ì¿¿ñ Á¿ãä
Íàéðàìäàõ õýìýýõ ýçýí õààíã¿é óëñûã áàéãóóëàõààð ìýðèéæ áàéíà.
ªìíºõ ýíý øèíý ¸ñûã Íàíæèíä ÿâóóëæ áàéíà. Õàðèí Áýýæèí çýðýã õîéä
Õÿòàä íü ¿¿íèéã ¿ë çºâøººðºí òýìöýõ ãýæ áóéã õîéä Õÿòàäûí öýðãèéí
æàíæèí ¨íøãîé (Þàíü Øèêàé) ñýäýæ áàéëàà. Áýýæèíä ¨íøãîé
øèíý çàñãèéí æîëîî áóëààëäàí ºìíºä Õÿòàäòàé äàéí çàðëàæ, õÿòàä
îðíû áàéäàë ò¿ãø¿¿ðòýé áîëæ ìàãàä ãýñýí ÿðèà, ñîíèíä ãàðñàí ìýäýý
îëîíòàà áîëæýý. Ýíý á¿õíèéã àæèæ ìàíæèéí ýðõøýýëýýñ ìóëòðàí ãàð÷
õÿòàäûí øèíý çàñãèéí ìýäýëä îðîõûã äóðã¿éöñýí íî¸ä ëàì íàð ñýì
ãàðñààð áàéæýý. Õààíò Îðîñ óëñòàé õàðèëöààãàà ºðãºæ¿¿ëýí, ò¿¿íèéã
ò¿øèãëýí ìàíæèéí íî¸ðõëîîñ ãàð÷ òóñãààð óëñàà ñýðãýýõ ãýñýí ìîíãîë,
ìàíæ, òºâä õýë áè÷èãòýé Ò¿øýýò õàí àéìãèéí öýðãèéí æàíæèí ×èí âàí
Õàíääîðæ, ìºí ÿã èéì ñàíàà àãóóëñàí ìîíãîë ìàíæ áè÷èãòýé Ñàéí íî¸í
õàí Íàìíàíñ¿ðýí, ã¿í Ãîìáîñ¿ðýí, ìîíãîë òºâä áè÷èãòýé Öýðýí÷èìýä
äà ëàì, ìîíãîë, ìàíæ õÿòàä áè÷èãòýé áºãººä ìàíæ õÿòàäûí áîäëîãûã
180

ñàéí ìýääýã õàð÷èí ò¿øìýë Õàéñàí, ìîíãîë, ìàíæ, õÿòàä áè÷èã
íýâòýðõèé ìýääýã æèæèã ò¿øìýë Á.Öýðýíäîðæ íàð öýðãèéí õýðýãò
àâüÿàñëàã çàëóó Ìàãñàðæàâ Äàìäèíñ¿ðýí íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñ áàéæýý.
Òýä Õ¿ðýý, Õîâä, Óëèàñòàéí ìàíæ àìáàí íàðûã öýðãèéí íü õàìò
¿ëäýí õººæ, õààíò Îðîñ óëñòàé õîëáîî òîãòîîí Þàíü Øèêàéí çàñãèéí
ãàçðûí ºíãºëçëºãººñ õàìãààëàõûí ÷óõëûã íýãýí àäèë óõâàðëàí áàéâ.
Ãýâ÷ òýä òóñãàé áàéãóóëëàãà, ìºðèéí õºòºëáºðã¿é áîëîõîîð á¿õ õýðãèéã
ãàãöõ¿¿ Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð áà öýðýã áàéãóóëàõààð õÿçãààðëàí
áîäæýý. Õýíèéã óëñûí õààíä ºðãºìæëºõèéã òóñ òóñäàà áîäîõ áîëîâ÷ áè
õààí áîëíî õýìýýí óëàéðàí òýì¿¿ëñýí õ¿íã¿é áàéæýý. Õàëõûí òýð íî¸ä
çàðèì ëàì íàð ñàíàà áîäëîî ñîëèëöîõ çîðèëãîîð 1911 îíû öàãààí ñàðûí
øèíèéí íýãíèéã äàëèìäóóëæýý. Öàãààí ñàðààð áàðààëõàí çîëãîõîîð
Áîãä ãýãýýí Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí, Õàíääîðæ íàðò çàðèì íî¸ä
ò¿øìýä ëàì íàð áàðààëõàí çîëãîæ õ¿ðýýíèé àìáàíûã õººæ 4 àéìãààñ,
öýðýã íýìýí Õààíò Îðîñ óëñààñ ìºí㺠çýýëýí çýâñýã õóäàëäàí àâàõààð
òîõèðîí ÿðèëöæýý. Òýä õÿòàäûí õóâüñãàë ÿëàõààñ õýäýí ñàðûí ºìíº
1911 îíû 7-ð ñàðä áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãòàä áàò îðøèë ºðãºõººð Äà
õ¿ðýýíä õààä, íî¸ä õóòàãò íàðûã öóãëóóëæýý. Ýíä Ò¿øýýò õàí Äàøíÿì,
Öýöýí õàí Íàâààíöýðýí, Çàñàãò õàí Ñîäíîìðàâäàí, Ñàéí íî¸í õàí
Íàìíàíñ¿ðýí, ×èí âàí Õàíääîðæ, ã¿í Ãîìáîñ¿ðýí, Ò¿øýýò ã¿í
Øàãäàðæàâ, ã¿í Íàìñðàé, Äà ëàì Öýðýí÷èìýä, ÷óóëãàí äàðãà, æàíæèí,
äýä äà, õýâýé, çàðèì æ¿í âàí áýéë, áýéñ, ã¿í, òàéæ, ò¿øìýë íàð
öóãëàð÷ýý. Ýä íà𠺺𠺺ðèéí àéìàã õîøóóíû õàøààíä áàéðëàí
õîîðîíäîî óóëçàí Áîãäîä ºðøººëºº ºðãºõ áîëæýý. Õàëõûí õààä íî¸ä
èéì îëíîîð öóãëàð÷ áàéñàí óäààã¿é, ãàãöõ¿¿ òºð ýðãýõ, õààí çàëàõ ¿åä
èíãýäýã òóë òºð ñîëèãäîõ ìàãàä ãýñýí òààâàð ÿðèàã, Äà õ¿ðýýíèé ëàì
õàð÷óóë äýëãýð¿¿ëæ áàéâ. Ýíý åð áèø áàéäàë ÿðèàíààñ Ñàíäî àìáàí
ñàíàà àâ÷ øóíàõàé öýðãèéí ýðã¿¿ë ìàíààã ÷àíäëàí ÷àíãàðóóëæ, ìàíæ
õÿòàä ò¿øìýä, ï¿¿ñíèé äàíæààä àìáàíû ãàçàð õóðàëäàæ çºâëºæ, õàëõûí
õààä íî¸ä ÿìàð ó÷ðààñ Áîãäîä áàò åðººë áîëñíûã õýëýëöýí, òýä õ¿ðýýíä
õàà ñóóæ, õýí íü õýíèéäýý î÷èí õýð óääàã, ÷óõàì þó ýðõýëæ áóéã
ìýäýõýýð çàðèì ìîíãîë õýëòýé õÿòàä õóäàëäàà÷èí øàâàð÷èí, ¿ñ÷èí,
ìºíãºíèé äàðõàí, ìóæààí, ýõíýð, õ¿¿õýí íàðûã õîðîî õàøààãààð
ÿâóóëàí àæèëëàæ áàéâ. Ìàíæ õÿòàäûí ýíý ÿâóóëãûã ìýäñýí õàøèð
õàð÷óóë ëàì íàð õààä àéëòãàí ìýä¿¿ëñíýýð Õàíääîðæ íàðûí çýðýã öººí
íºëºº á¿õèé õ¿ì¿¿ñ Ç¿¿í õ¿ðýýíèé ç¿¿í òàëûí Øàíçàâûí ÿàìíû òîì
õàøààíû íýãýí ãýðò öóãëàðàí õ¿ðýýíýýñ õºäºëæ, ìîðèîð óâàí öóâàí
ÿâæ, Áîãä óóëûí îéä çóãààëàí öýíãýõ õýëáýðýýð öóãëàð÷ õýí õýí î÷èõîî
òîõèð÷ýý. Õèà, áàðàà áîëîã÷ íàðààð óðäààñ áýëòã¿¿ëýí ìàíóóëñàí îéä
áîëçñîí öàãòàà ×èí âàí Õàíääîðæ, Ò¿øýýò ã¿í Øàãäàðæàâ, ã¿í
Íàìñðàé, âàí Ãîìáîñ¿ðýí íàðààð òîëãîéëóóëæýý. Ìîíãîëûí íî¸ä
ò¿øìýä¿¿ä òèéíõ¿¿ óëñàà áàéãóóëàõäàà ìàíæèéí àëáà, õÿòàäûí
õóäàëäàà÷íû ºð øèðä àâòàãäàí çîâñîí ìîíãîë õ¿ì¿¿ñ áèäíèé ýíý
õýðãèéã ñàéøààí äýìæèæ, öýðýã òàòàõàä îëíîîð ýëñýæ, õèë õÿçãààðàà
õàìãààëàõàä çîðèãòîé îðæ ÷àäàõ íü àðä ò¿ìíèé óäàà äàðààãèéí
181

òýìöëýýñ òîäîðõîé áàéíà õýìýýëöýíý. Àðä îëíû èéì ¿éìýýí òýìöëèéã
õàðãàëçàí áèä óëñàà áàéãóóëæ, òºðºº óäèðäâàë çîõèöãîîíî õýìýýí òýíä
öóãëàðñàí õààä íî¸ä ÿðüöãààíà. Òóñãààð òîãòíîëîî çàðëàñàí Ìîíãîë óëñ
õààíò Îðîñ óëñòàé õýëýëöýýð õèéõ òºëººëºã÷人 Ïåòð õîòíîî èëãýýõ
òóõàé øèéäâýðýý Äà õ¿ðýýí äýõ õààíò Îðîñ óëñûí êîíñóëûí ãàçàð
ìýäýãäæýý. 1911 îíû 7-ð ñàðûí 29-íä õààíò Îðîñ óëñûí çàñãèéí
ãàçàðòàé õýëýëöýý õèéõ òºëººëºã÷èä Äà õ¿ðýýíýýñ íóóöëàí ãàðñàí. ¯¿íä
õ¿ðýýíèé õýðãèéã ò¿ð øèéòãýõ ãàçðûí ìýäýëòýí Ò¿øýýò õàí àéìãèéí
æàíæèí ×èí âàí Õàíääîðæ, Èõ øàâèéí Ýðäýíý Øàíçàâûí ÿàìíû äà ëàì
Öýðýí÷èìýä, ªâºðìîíãîëûí ò¿øìýë Õàéñàí íàð áàéâ. Õ¿ðýýíä
öóãëàðñàí îëîí õààä, íî¸ä, ò¿øìýä òóñ òóñí íóòàã áóöàæ öààø þó áîëîõ
òóõàé õ¿ðýýíèé õýðýã ò¿ð øèéòãýõ ãàçðààñ õ¿ëýýí ñóóõ áîëæýý.
Һ뺺ëºã÷èä ìîðü óíààãààð ÿâæ õèë õ¿ðýí Îðîñ óëñûí õÿçãààðûí
öýðãèéí ìàøèíä ñóóæ Äýýä-¯äýýñ ãàëò òýðãýýð Ïåòåðáóðã ç¿ãëýæýý.
Ìàíæèéí çàñãèéí ãàçàð, õ¿ðýý àìáàí òºëººëºã÷äèéã áàðèâ÷ëàõààð
òàãíóóë ýðã¿¿ë òàâüñàí àâ÷ òýä íóóöëàí ÿâñààð õèë íýâòýðñýí àæýý.
Ãýâ÷ òýäíèé õîéíîîñ ìàíæèéí òàãíóóë ìºðäºí äàãàæ õîðëîõ
çîðèëãîòîé ÿâæýý. Êðàñíîÿðñê õîòîîñ ãàëò òýðýã õºäëºõºä Õàíääîðæ
íàðûí ñóóñàí âàãîíû îéðîëöîîõ âàãîíä îãò ¿çýãäýýã¿é ãýçýãã¿é õî¸ð
ìàíæ þì óó, õÿòàä þì óó ãýìýýð ýð÷¿¿ë õîîëíû âàãîíä îðæ èðñýí õîîë
èäýæ áóé äîð áàéäàëòàé ÿâàõ áîëæýý. Òýä Ìîñêâàä îéðòîõ ¿åýð àëãà
áîëñîí áàéæýý. Һ뺺ëºã÷èä ìºí îíû 8-ð ñàðûí 15-íä Ïåòð õîòíîî èðæ
íýã òîõèëîã çî÷èä áóóäàëä áàéðëàõàä ìîíãîë õýë ñóðäàã çàëóó ò¿øìýë
Ñ.À.Êîçèí ¿éë÷èëæýý. Ò¿¿íèé äàðãà íü ìîíãîë õýë íýâòýðõèé ìýäýæ,
àëáàí áè÷èã áàðèìòûã ìîíãîë îðîñ àëü àëèíààð íü òýãø õºòºëæ ÷àääàã
áºãººä ìîíãîë íî¸ä ò¿øìýäèéí õóó÷èí äîòíû òàíèë ïîëüø óãñààíû
ïðîôåññîð Âëàäèñëàâ Êîòâè÷ ãýäýã áàéâ. ×èí âàí Õàíääîðæ íàð Õààíò
Îðîñ óëñûí Ãàäààä ßâäëûí ÿàìíû ñàéä Ñàçîíîâòîé óóëçàæ, õýðýã
ÿâäëàà ÿðüæ Áîãä ãýãýýíýýñ Íèêîëàé Ï õààíä èëãýýñýí çàõèäàë
õýëýëöýýðèéí òºñ뺺 ãàðäóóëæýý. Ýíý áè÷èã áàðèìòóóäàä Ìîíãîë
óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷, õóäàëäàà õèéõ, ìîíãîë
íóòàã óðóó òºìºð çàì òàâèõ øóóäàíãèéí õàðèëöààã ºðãºòãºõ, çýýëëýã
îëãîõ çýðýã àñóóäëóóä îðæýý. Ãåðìàí áà Àâñòðè-Óíãåð íýã òàëààñ, íºãºº
òàëààñ Àíãëè òýðã¿¿òýé Àíòàíòûí õîëáîîò ã¿ðí¿¿ä äýëõèéí ò¿¿õèé
ýäèéí ¿¿ñâýðèéã ýçëýõ, íºëºº ýðõøýýëýý íýìýãä¿¿ëýõ, íî¸ðõëîî
òîãòîîõûã ºðñºëäñºí çºð÷èë íü òóéëäàà õ¿ðñíýýñ èìïåðèàëèñò
ã¿ðí¿¿äèéí õî¸ð á¿ëãèéí õîîðîíäîõ äàéíû äàðü ¿íýðòñýí òýð öàãò
õààíò Îðîñ óëñûí çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîëûí àñóóäëààð ñîíèðõîëòîé
áîëîâ÷ ò¿¿íýýñ áîëæ àëü íýãýí áóäëèàíä îðîõã¿éã õè÷ýýí, ìîíãîëûí
òóñãààð òîãòíîëûã ¿ë çºâøººð÷, ò¿¿íèé ýðõèéã àâòîíîìèòîîð
õÿçãààðëàõààð õè÷ýýæ áàéâ. ¯ë áèåëýãäýõ øààðäëàãà 纺ëð¿¿ëáýë,
Ìîíãîë îðíû ºâºðìºö áàéäëûã õýâýýð ñàõèæ, öýðãýý îðóóëæ äîòîîä
õýðýãò íü îðîëöîõã¿é áàéõ òàëààð Õÿòàä óëñòàé õýëýëöýí äýìæèæ áîëîõ
þì ãýäãèéã Ñàçàíîâ Íèêîëàé õî¸ð õààí õàòóó áàðèìòëàí õýëíý. Ýíý íü
Äà õ¿ðýýí äýõ îðîñûí êîíñóë Â.Ëþáà, Ìèëëåð áîëîí Áýýæèíä ýë÷èí
182

áàéãààä Ìîíãîëûí àñóóäëààð 1912 îíä Äà õ¿ðýýíä òóñãàé òîìèëîãäîí
î÷èí õýëýëöýý õèéõ áîëñîí Êîðñòîâåö íàðûí õýëäýã ç¿éëòýé ÿã íèéëæ
áàéâ. Ìîíãîëûí òàëààñ òàâüñàí àñóóëòûí õàðèó èéì õºäºëøã¿é áàéñàí
òóë Õàíääîðæ íàð èðñýí çàìààðàà íóòàã áóöàâ. Òýãæ ÿâàõàä íºãºº
ãýçýãòýé, ãýçýãã¿é õî¸ð õ¿í òýäíèé õàìò ãàëò òýðãýíä ñóóæ ÿâæ
õàðàãäàâ. Íýãýí ºäºð Õàíääîðæ íàð õîîëíû âàãîíîîñ ñóóäàã âàãîíäîî
îðæ, õàìãèéí ñ¿¿ëä ÿâæ áàéñàí Öýðýí÷èìýä Äà ëàìûã íºãºº õî¸ð õ¿í
õîîë áà ñóóäëûí âàãîíû õîîðîíäîõ õîëáîîíû çàâñàð óðóó ò¿ëõýõèéã
çàâäòàë áÿð ÷àäàëòàé õàíõàð ëàì íýãèéã íü ºøèãëºí óíàãàñàíä íºãºº íü
çóãòàí îäñîíîîñ õîéø òýð õî¸ð ¿çýãäýõã¿é áîëæýý. Õàíääîðæ íàð
Ýðõ¿¿ä èðìýãö, òà íàðûã õèëèéí çóðâàñ ãàçðûí õýä õýäýí õàðóóëûí
öýã¿¿äýä ñààòàí ñàõèæ áóé ìàíæ õÿòàä õ¿ì¿¿ñ áàéãàà òóë ìýäýýòýé
áàéõûã õààíò Îðîñ óëñûí õèëèéí öýðãèéí õ¿ì¿¿ñ Õàíääîðæèä õýëæýý.
Òýä öàãèéí áàéäëûã àæèæ áàéãààä Öýðýí÷èìýä Äà ëàì Õèàãòûí áàðóóí
òàëûí óóëààð õèë äàâæ, ýíãèéí õ¿íèé áàéäëààð àéëä õîíîæ íóóöëàí
ÿâñààð Õ¿ðýýíä èðæ ººð õàøààíä íóóãäàí ñóóæýý. Õàéñàí ã¿í Äýýä-
¯äýýð äàìæèæ Õÿðààíû îð÷ìîîð õèë äàâæ Äà õ¿ðýýíä èðæýý. Ìàíæèéí
òóñãàé àëáàíû õ¿ì¿¿ñ Õàíääîðæèéí áóöàæ èðýõ çàìûã îíöãîéëîí
àìäæýý. Õàíääîðæ Ò¿íõýíýýð äàâæ õîøóóíûõàà íóòàãò èðâýë õýñýã
ò¿øìýë, õèà íàð íóóöààð òîñîí àâ÷ Õàíòàéí óóëàíä áýëäñýí ãýð ìàéõàíä
àâàà÷èæ àìðààæýý. Õîøóóíààñ òàòàãäàí èðñýí ×èí âàíã õàìãààëàõ õîðü
îð÷èì çýâñýãòýé àí÷èí íàð ýíä áàéâ. Ìàíæèéí öýðýã áîëîëòîé õýñýã
õ¿ì¿¿ñ Õÿðààí, ×àãòàé, Õ¿äýð õàðóóëààð Õàíääîðæèéã àìäàí öºõºð÷ýý.
Õàíòàéí óóëàíä àìðàí íàëãàð íàìðûã ¿äýõäýý Õàíääîðæèéã Ïåòð õîò
ðóó ÿâàõûíõ íü ºìíº Ìîíãîëûã Ìàíæààñ òóñãààðëàí óëñàà ñýðãýýí
ìàíäóóëàõ ãýñýí õàëõûí íî¸äûí ñàíàà àäèë áàéñàí áîëîâ÷ õýíèéã õààí
øèðýýíä ºðãºí çàëàõûã íàðèéí òîãòîîã¿éã äóðñàí áîäîõ àæýý. Òýð
öàãäàà õàðóóëóóääàà èòãýí Õàíòàéí íàâ÷ íü øàðëàæ áóé îé äóíäóóð
òàéâàí àëõëàí äºðâºëæèí òàãäãàð áèåý íàìàëçóóëàí èõèéã áîäîæ áóé
áîëîëòîéã õàìãààëñàí õ¿ì¿¿ñ íü àæèãëàæýý. Õààíû òºðèéí òàëààñ
ñîíãîâîë, ºâãºä äýýäñèéí ¿¿ñýë, àíõíû áîãäûí óäìûã õàðãàëçàæ Ò¿øýýò
õàí Äàøíÿìûã äýâø¿¿ëæ áîëìîîð áîäîãäîâ. Ýðäýì áîëîâñðîë íèìãýí,
íàñ ºíäºð òóë õààä íî¸ä çºâøººðºõã¿é áèç. Òýãâýë äýýä ¿åèéí ¿¿ñýë,
ìîíãîë ìàíæ, òºâä áè÷èãò íýâòýðõèé ñýðãýëýí àâõààëæòàéã íü
õàðãàëçàí Öýöýí õàí Íàâààíöýðýí òààð÷ ìýäýõ þì. Ãýòýë öàãèéí àÿñò
íèéö¿¿ëýí àëü ÷ óëñûã ò¿øèõýýñ òàòãàëçàõã¿é, õºíãºí çàëèðõàã íýðòýé
òºðòýé õ¿í áîëîâ÷ Çàñàãò õàí Ñîäíîìðàâäàí ýðäìýýð äóòìàã õàøèð
ñóóãààã¿éí äýýð íàñ çàëóó ãýæ áîäëîî. Õààä íî¸äûí äóíä íýð õ¿íäòýé,
ìîíãîë ìàíæ áè÷èãòýé, Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí ë õàìãèéí
òîõèðîìæòîé þì äàà ãýæ Õàíääîðæ ýðñëýí òîãòîîâ. Ãàãöõ¿¿
Íàìíàíñ¿ðýí ººðºº áè õîæóóä õàí áîëñîí áºãººä õààí, õàí áèø çºâõºí
õàí ãýæ õýëäãýý áàñ îëíû äóíä äàâòàí õýëæ ìàãàäã¿é. Õýðýâ òýãâýë
àæèë ìààíü ÿâöã¿é áîëæ, õààí øèðýý ãîðèëîí áóëààöàëäàõàä õ¿ðâýë
òºðºº ñýðãýýõèéí îðîíä óíòðààõàä õ¿ð÷ ìàãàä õýìýýí ñàíàâ. Îäîî õýð
Ìîíãîëûí á¿õ íî¸ä õóòàãòûí äóíä íºëºº á¿õèé Áîãä ãýãýýíèéã õààí
183

øèðýýíä ºðãºìæèëáºë äýýð ãýæ òóíãààí áîäîâ. Ãýâ÷ òºðèéí òýðã¿¿íèéã
çàëàõààñ èë¿¿äýý ãýäýã äàâõàð áîäîë òºðæýý. Åð íü Áîãä áîë õóó÷èí
Ò¿øýýò õàí Ãîìáîäîðæèéí õ¿¿ Çàíàáàçàðûí õîéä ä¿ðèéí íýã áîëîõîîñ
ãàäíà øàøèí òºðèéã õîñëóóëàí áàðèõ çàíøèë òºâäèéí ¯ Äàëàé ëàìûí
¿åýñ äýëãýðñíèéã ñàíàæ áîäëîî çºâòãºâ. Öýðãèéí áàéäëûã àæèæ
Õàíääîðæ Äà õ¿ðýý îðîõîîð õýäýí õèà äàãóóëàí õºäëºâ. Äà õ¿ðýý îðîõ
çàìûí äºòèéã áîäâîë Åýâýí Áóðãàëòàé, Îðõîíûã äàéðàí èðìýýð. Ãýòýë
ýíý ãàçðààð ìàíæ õÿòàäûí òàðèà íîãîîíû õ¿ì¿¿ñ èõòýé òóë õ¿ðýý
äàéðàí Öîãò òàéæèéí öàãààí áàéøèí õàâèàð Òóóë ãîëûí õºíäèéä îðæ
Òóóëûã äàãàñààð Õ¿ðýýíä èðæ, õàøààíäàà áóóæýý. Õ¿ðýýíèé õýðýã
øèéòãýõ ãàçðûí äààëãàâðààð äºðâºí àéìãààñ öýðýã òàòàí, ò¿ð¿¿÷èéí
àíãèóäûí õ¿÷èíä òóëãóóðëàí, Õ¿ðýýí äýõ ìàíæ àìáàí Ñàíäîä òóëãàí
øààðäàõ áè÷èã ãàðäóóëàí ìîíãîë÷óóä ººðèéí îðíû èðýýä¿éã õàðãàëçàí
çàíøëûã äàãàí ìàíæààñ òóñãààðëàæ óëñ ãýðýý áàéãóóëàõ ãýæ áóé òóë
Ñàíäî òà ìàíæ, õÿòàä öýðýã, ò¿øìýäèéíõýý õàìò íýã ÷ ºäºð ñààòàëã¿é
ò¿ðãýí çàéëàí íóòàãòàà áóöòóãàé õýìýýí ìýäýãäæýý. Ìàíæ àìáàí áèå
õàìãààëàõ öýðãýýñýý ÷ àéæ, àðâàíõî¸ðäóãààð ñàðûí ýõýýð Äà õ¿ðýýí äýõ
Îðîñ óëñûí êîíñóëä òîëãîé õîðãîäóóëàõûã õ¿ñýæ òýíä íóóãäàí áàéãààä
Õèàãòààð Ìîíãîë Îðîñûí õèëèéã äàâàí Áýýæèí óðóó çóãòàí ãàðàâ.
Ò¿¿íèé õîéíîîñ øóíàõàé öýðãèéí àíãè çóãòàí ãàðàâ. Íýã æèëèéí ºìíº
àéìàã øàâèéí àðä îëíîîñ èõ çàðäàë ãàðãóóëàí çàñâàðëàñàí àìáàíû áà
øóíàõàé öýðãèéí õóàðàíãóóä ýçýíã¿éðýí õàÿãäñàí íü ìàíæ ýçýí õààí
Ìîíãîëä íýã àäèë òèéíõ¿¿ õàìààã¿é áîëñíû òýìäýã áîëæ áàéâ. Ìîíãîë
öàãäàà, öýðýã áóóãàà ¿¿ðýí, ñýëìýý ç¿¿æ, Õ¿ðýýã ýðãýí æóðìûã
õàìãààëàõ íü ìîíãîë îðîí ýçýíòýé ìýò õàðàãäàõ àâ÷ õýí íü ýçýí ñóóæ,
ÿàæ çàõèðàõ íü òîäîðõîéã¿é áàéâ. Ìîíãîë îðîí Ìàíæ ×èí óëñààñ
òóñãààðëàí áèåý äààñàí òºð óëñàà ñýðãýýñíèéã Õ¿ðýýíèé õýðýã øèéòãýõ
ãàçðààñ ìîíãîë îâîãòîí íàðò òóíõàãëàí çàðëàëàà. Õàíääîðæ íàð ÿâñàí
õýðãèéí á¿òýë, ñàíàæ áîäñîíîî íºëºº á¿õèé íî¸ä, ò¿øìýä ëàì õ¿ì¿¿ñò
íýã÷èëæ áóþó õýñãýýð ÿðüæ, òýäíèé ñàíààã òàíèí òºð óëñûã ñýðãýýæ
ýçýí õààí þóãàà ºðãºìæëºõ áýëòãýëèéã õèéâ. Óóëçàí ÿðüñàí òàãíóóë
Îðîñ óëñ ìîíãîëûã õýðõýí äýìæèõ, çýýëëýã îëãîõ, çýâñýã õóäàëäàõ
ýñýõèéã ëàâëàí àñóóöãààâ. Ìîíãîëûí òºðèéí ýçýí õýíèéã òàâèõ ãýæ
Õàíääîðæ áîäîæ áóéã çàðèì íî¸ä ëàì íàð ñîíèðõîí òîéðóó çàìààð ÿðèà
¿¿ñãýæ ñàõàëòàé íü ñàõëàà èìýð÷, ñàõàëã¿é íü ãýçãýý èëæ, ãààíñàà ñîðîõ
íü ñîðæ, õººð㺺 ãàðãàí òàìõèà òàòàõ íü òàòàí ÷èõ òàâèí í¿ä øèðòýí
ñóóöãààíà. Õàíääîðæ ÿàðâàë äààðíà ãýñýí ìîíãîëûí öýöýí ¿ãèéã õóóëü
ìýò áàðèìòëàí ÿðèàíû ñýäâèéã ÿìàãò ººð÷ëºí ºíãºð¿¿ëýâ. 1911 îíû
11-ð ñàðûí ýõýýð äºðâºí àéìãèéí õàìãèéí äýýä õýðãýì çýðýãòýé õýñýã
ëàì, íî¸ä ÷óóëæ óëñûí õýðãèéã õýëýëöýí, ìàíæ õÿòàä ººð õîîðîíäîî
ìóóäàëöàí, ìàíæ òºðèéã ò¿ëõýí óíàãààõàä õ¿ðãýñýí ñàìóóí äýãäýæ áóé
ìýäýý èõ áîëæ áèäíèé ìîíãîë÷óóä ìàíæ õÿòàäûí ò¿øìýä¿¿äýä ¿¿íýýñ
õîéø ¿ë çàõèðàãäàí, òóñäàà óëñ áîëîõûã õàð øàð ìîíãîë, òºâä, õÿòàä,
îðîñ õ¿ì¿¿ñò çàðëàæýý. Ìîíãîëä ãàð÷ áóé ýíý íîöòîé õýðýã ÿâäëààñ
Þàíü Øèêàé ñýæèãëýí ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðààð öýðýã íýâòð¿¿ëýí
184

Õîâä, Óëèàñòàéí àìáàí íàðûã õàìãààëàí, óëìààð ìîíãîëûã ýðõøýýëäýý
õýâýýð áàéëãàõûã ÷àðìàéõ áîëîâ÷ õîéä, ºìíºä Õÿòàäûí öýðýã
õîîðîíäîî òýìöýëäñýíýýñ áýðõøýýë ãàð÷ýý. ×óõàì ýíý ¿åýð õÿòàäûí
ºìíºä áà òºâèéí 17 ìóæèéí òºëººëºã÷èä (1911.12.29) Íàíæèí õîòíîî
÷óóëæ, Õÿòàäàä Á¿ãä Íàéðàìäàõ çàñãèéã çàðëàæ ò¿¿íèé àíõíû
åðºíõèéëºã÷ººð Ñ¿í ßòñåíèéã ñîíãîñîí áèëýý. ¯¿íýýñ 19 õîíîãèéí
ºìíº Ìîíãîëûí õààä íî¸ä, õóòàãò, õ¿ðýýíèé õààä, öîðæ, äà ëàì íàð Äà
õ¿ðýýíä Áîãä ãýãýýíèéã Ìîíãîë óëñûí õààíä ºðãºìæèëñºí ¸ñëîëûã
õèéñýí íü ìîíãîë÷óóä õÿòàäûí äîòîîä áàéäëûã ýðòýýñ òóíãààí ìýäýæ
áàéãààã õàðóóëæýý. Ýíý ¸ñëîëä çîðèóëàí ñ¿¿ëäýý Øàð îðäîí ãýæ
íýðëýñýí, Äý÷èíãàëáà ñ¿ìèéí Øàð õàøààã õîéø íü òýëýí ºðãºòãºæ,
àðâàí õýäýí õàíàòàé òîì ýñãèé ãýð áàðèóëæ, øàð ºíãèéí õàìáà òîðãîîð
á¿ðæ, åñºí ýðäýíý äîëîîí òàõèë, î÷èð çýðãèéã õºõ òîðãîîð ñ¿ëáýëýí
ãî¸æ ìîíãîëûí òºðèéí îðäîí õýìýýí íýðëýæýý. ×óõàì ¿¿íýýñ õîéø òýð
îð÷ìûã á¿õýëä íü Øàð îðäîí ãýäýã áîëæýý. ¨ñëîëûí ºäºð õî¸ð ãóðâàí
í¿äýò òîãîñûí í¿äýí îòãî, ¿íýò ýðäýíèéí ÷óëóóí æèíñòýé ýðýýí öîîõîð
õýýòýé õ¿ðýì, äýýë ºìññºí íî¸ä, ò¿øìýä íàð øàð ìàãíàã îâîîäîéòîé,
øàð òîðãîí äýýë äýýð óëààí ÷èñ÷¿¿ îðõèìæ íºìºðñºí õóòàãò õóâèëãààä
ëàì íàð øàð îðäíû ¿¿äýíä öóãëàðàí õ¿ëýýí çîãñîöãîîñîí áàéâ. Áîãä
ãýãýýí öàãààí Äàð õýìýýí àëäàðøñàí õàòàí Äîíäîãäóëàìûí õàìò äýýä
ñ¿ìýýñ (îäîîãèéí õààíû ìóçåé) ãàðìàãö èõ áóóãààð ãóðâàíòàà áóóäàâ.
Áîãäûã çàëàð÷ ÿâàõàä ºìí¿¿ð íü äîíèð, ñîéâîí, áàðàà áîëîã÷, óëààí
õóéòàé ñýëýì ç¿¿ñýí ãóðâàí íî¸í çàì çààí ÷èãë¿¿ëíý. Áîãä ýõ äàãèíà
õî¸ð õàð ¿íýãýí äóãàðèã ìàëãàéäàà î÷èð õàäàæ, ñàà õîðãîé ýìæýýðòýé
äýýëýí äýýðýý öîîõîð ýðýýí õ¿ðýì ºìññºí õàðàãäàíà. Íàìõàâòàð
íóðóóòàé Áîãä ãýãýýí íàìóóõàí àëõëàí öóãëàðàãñäûã õàðàõ íü ìîíãîë
õ¿íýýñ ÿëãààòàé õàâ÷èãäóó í¿¿ðòýé, ç¿¿í ìýëìèé íü (í¿ä) äàðóó
¿çýãäýíý. Ýõ äàãèíà íóðóóãààð Áîãä ãýãýýíýýñ ºíäºð áèåòýé, öóëöãàð
öàãààí öàðàéòàé àæýý. Îðäíû ¿¿äýíä çîãñîæ áóé àëèà ëàì øèâíýëäýí
øîã õýëýëöýí èíýýëäýíý. Íýã íü,
-Ýíý ãýãýýíòíèé ìýëìèé òºðºëõèéí èéì þì áîëîâ óó?
ͺ㺺 íü,
-Ëàâ ë ìàíàéä àíõ çàëàãäàõäàà ë èéì õàðàãäñàí þìäàã õººðõèé.
Íýã íü,
-Èõ äàãèíà çàëóó õ¿í ãýõýä íàìáàòàé àëõàæ áàéíà ø¿¿.
ͺ㺺 íü,
-Äàðõàí æîíîí âàí íî¸íû àÿãà÷èí ãýæ áàéõààñàà ýõëýí õààä íî¸äûí
àëõààíä ñóðàà áèç.
Íýã íü,
-Àÿãà÷èí õ¿¿õýí õàòàí äàãèíà áîëäîã áàéõíýý.
ͺ㺺 íü,
-Ýíý Äîíäîãäóëàìûã ºâºðìºö øèíæ òýìäýãòýé äàãèíà áîëîëòîé
ãýæ àíõ ñîíãîí Äà õ¿ðýýíä àâ÷ðàí äº÷èí õýä õîíîã ëàì íàð òóñãàé íîì
óíøèí àðèóòãàí, ãýãýýíèé äýðãýä îéðòóóëñàí þìäàã ãýýä æóóìàëçàí
èíýýæ, í¿äýý èðìýíý. Òýð õî¸ðûã òýãæ øèâíýëäýí èíýýëäýæ áóéã íýã
185

ºíäºð òóøààëûí áîëîëòîé ëàì øèð¿¿ëýí õàðìàãö òýä ÿðèàãàà çîãñîæ,
Áîãä ãýãýýí, ýõ äàãèíà õî¸ðûí çàëàð÷ ÿâàõûã õàðâàë Áîãä, ýõ äàãèíà
íàðûí õîéíîîñ øàäàð íî¸ä, ñîéâîí íàð ÿâàõàä àëòàí ñààãààð ëóóí õýý
õàäñàí øàð òîðãîí ø¿õýð õî¸ð òîãîñûí ºäºí ø¿õýð íýãèéã õýñýã ëàì
íàð áàðüæ ÿâíà. Àðààñ íü Áîãä ãýãýýíèé àëòàí øàðìàë äºðâºí äóãóéòàé
òýðãèéã õèà íàð íàéìàí õ¿í ò¿ðæ, øàð òîðãîí äàðöãóóä õèéñãýí ÿâíà.
Ýíý òýðãýýð Áîãä, ýõ äàãèíà íàð äýýä ñ¿ìýýñ ãàð÷, Äóíäãîëûí óëààí
øóíõàí áóäàãò ã¿¿ðýýð ãàð÷, Ç¿¿í õ¿ðýýíèé òºâººð ÿâæ Øàð îðäíû
¿¿äýíä èðñýí íü òýð àæýý. Øàð îðäíû ºìíº Áîãäûã õ¿ëýýæ áàéñàí
íºãºº îëîí íî¸ä, ò¿øìýä, ëàì íàð ìýõýñõèéí Áîãäîä ìºðãºö㺺íº.
Ýíý ¿åýð èõ áóó ãóðàâ äóóãàðàâ. Áàíçàí øàëàí äýýð òîì õèâñ äýâñýæ
õîéä òàëä íü áýëäñýí õî¸ð ñýíòèéä Áîãä ãýãýýí, ýõ äàãèíà íàðûã áóñàä
øàäàð ñàéä íî¸äûã îëáîã ò¿øëýãòýé ñóóäàëä çàëàí ñóóëãàâ. Äàðàà íü
ìàíæèéí çàñãèéí ¿åä Àìáàí ñàéä ãýæ àëäàðøñàí áýéñ Ïóíöàãöýðýí
îòãî æèíñòýé ìàëãàé, ¸ñëîëûí õ¿ðýìòýé ãàð÷ èðýýä “Áîãäûã Ìîíãîë
óëñûí íàðàí ãýðýëò, ò¿ìýí íàñò Áîãä ýçýí, Öàãààí äàðûã óëñûí ýõ
äàãèíà ãýæ ºðãºìæèëæ îíû öîëûã îëíîî ºðãºãäñºí ãýõ èõ õ¿ðýýã
Íèéñëýë õ¿ðýý, òºðèéí äàëáààã Äóíäàà ñî¸ìáî ¿ñýãòýé øàð òîðãîîð
õèéñýí çýðãèéã çàðëàâ. Ìîíãîë óëñûí òºðèéã áàéãóóëàõàä îíö ç¿òãýñýí
×èí âàí Õàíäîðæèä õààíû çýðýã äàé÷èí öîë, Äà ëàì Öýðýí÷èìýäýä
×èí âàí, ã¿í ×àãäàðæàâò æ¿í âàí, áýéñ Ãîìáîñ¿ðýíä Äàëàé âàí, ã¿í
Íàìñðàéä âàí öîë õýðãýì íýìýí õ¿ðò¿¿ëæýý” õýìýýí õèøèã òàðààõ
çàðëèã óíøèâ. Áîãä õààí çàðëèã áóóëãàæ òàâàí ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä
íàðûã òîìèëñîí òóõàé çàðëàæýý. ¯¿íä: Ãàäààä ÿàìíû ñàéäààð ìàíæèéí
çàñãèéã ýñýðã¿¿öýí õ¿¿ãýý õ¿ðòýë àëóóëæ ãàñëàí çîâëîíä ó÷èðñàí,
ìîíãîëûã ìàíæààñ òóñãààðëàõ õýðãèéã ñýäñýí, ìîíãîë, ìàíæ, òºâä
áè÷èã ìýääýã ÷èí âàí Õàíääîðæèéã, äîòîîä ÿàìíû ñàéäààð ìîíãîëûã
ìàíæààñ òóñãààðëàõ õýðýãò õ¿÷èí ç¿òãýñýí ìîíãîë, òºâä áè÷èãòýé äà
ëàì Öýðýí÷èìýäèéã, Öýðãèéí ÿàìíû ñàéäààð äàëàé âàí Ãîìáîñ¿ðýíã,
Ø¿¿õ ÿàìíû ñàéäààð Ýðäýíý âàí Íàìñðàé, Ñàíãèéí ÿàìíû ñàéäààð
ò¿øýýò âàí ×àãäàðæàâ íàðûã òóñ òóñ òàâüæýý.
Èíãýæ ÿàìä àæèëëàõ çóóð øàøèí òºðèéí õýðãèéã áóñäààñ èë¿¿
ìýääýã òóðøëàãàòàé äà ëàì Öýðýí÷èìýä îëîí ÿàìíû àæëûã äîòîîä
ÿàì òèéø òàòàí, òºðèéí ñàéäóóäûí ýðõýíä õàëäàõ òºëºâòýé áàéíà
ãýñýí ÿðèàã õàðãàëçàí Öýðýí÷èìýäèéã áàðóóí õÿçãààðò òîìèëîí
àæèëëóóëæ Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýíã åðºíõèé ñàéäààð 1912 îíä
òîìèëæýý. Òýðýýð 1911-1911 îíä áèå ºâ÷òýéãýýñ óëñûã áàéãóóëàõ
¿åýð áàéæ ÷àäààã¿é àæýý. Òàâàí ÿàìíû õýðãèéã á¿ãä åðºíõèéëºí
çàõèðàõ ñàéäûí åðºíõèé ãàçðûã (çàñãèéí ãàçàð) îäîîãèéí ìîðèí
òîéðóóëãûí õîéõíî íýãýí õàøààíä áàéãóóëæýý. Òýð ºäðèéí ¸ñëîëûí
ýöýñò Áîãä õààí, Ýõ äàãèíà íàðûã òºðèéí îðäîíä çàëæ õààí, õàòíû
¸ñîîð òºðèéí îðäîíä (øàð òîðãîí ãýð) ºðãºí çàëàõ ¸ñëîë õèéæýý.
Øàð îðäîí õýìýýõ ãýðýýñ Áîãä õààí õàòàí õî¸ðûí öîã÷èí äóãàíä
õ¿ðýõ øàð òîðãîí çàìààð çàìíàí ÿâàõàä á¿ðýý äóóãàðãàæ, áèøã¿¿ð
ýãøèãë¿¿ëýí ñàéä, íî¸ä ëàì íàð äàãàëäàâ. Òýäíèéã äóãàíä îðîõîä
186

õîéìîð íü ººä ººäººñ íü õàðóóëàí çàññàí äàâõàðëàí ºðñºí îëáîãòîé
ò¿øëýãòýé ñóóäàëä Áîãä ýõ äàãèíà õî¸ðûã çàëæ, äàíøèã ºðãºæ ¸ñëîí
äóóäæýý. Õààí õàòàí õî¸ð èðñýí çàìààð äýýä ñ¿ìäýý áóöæýý. Óäàëã¿é
äîòîîä ÿàì õàëõûí íî¸ä òàìãàòàé õóòàãò íàðò ×èí óëñûí çàñãèéí
ãàçðààñ îëãîñîí òàìãàíóóäûã õóðààí àâ÷ øèíýýð öóòãóóëñàí òàìãà
îëãîâ. Õîâä, Óëèàñòàéä Ẻãíºðºí õóðñàí ìàíæ õÿòàä öýðýãòýé
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ, Ìàíëàé áààòàð Äàìäèíñ¿ðýí íàðûí öýðýã
áàéëäàæ óã õî¸ð õîòûã ÷ºëººëºí Õîâäûí ìàíæ àìáàí, Óëèàñòàéí
ìàíæ àìáàí Êóý Ôýí íàðûã õººí ÿâóóëæýý. Óëñûí õýðãèéã øèéòãýõýä
áýðõøýýëòýéã õàðãàëçàí íî¸ä, ò¿øìýä íàðòàé çºâëºæ áàéõ çîðèëãîîð
Óëñûí Äýýä, Äîîä õóðàë ãýã÷èéã áàéãóóëàâ. Äýýä õóðàëä íî¸ä, ëàì
íàð, Äîîä õóðàëä áàãà òóøààëûí áè÷èã áà öýðãèéí àëáàíû õ¿ì¿¿ñ
îðæýý. Óëñûí àéìàã õîøóóíû çîõèîí áàéãóóëàëò õóó÷èí õýâýýð,
àëáàí òàòâàð óðüäûí àäèë ÿâàãäàæ áàéæýý. Áýýæèíãèéí ýçýí õààíû
îðäîíä Þàíü Øèêàé ñàéä õààíû àäèë ÿìáàëàí ñóóæ, õàðàíãûí äóóãààð
õîîëîíäîî îðæ, õºãæèì ýãøèãë¿¿ëýí 30-40 òºðëèéí õîîë àìòëàí èäýæ
òàâàí ¿íäýñòíèéã íýãòãýí, æèíõýíý Õÿòàäûí õààíò òºðèéã ñýðãýýõèéã
ìºðººäíº. Ìîíãîë, Òºâä, Øèíæààí çýðýã çàõûí ãàçàð íóòãèéã àðãààð
ìýõëýí çàõèð÷ ýñ ÷àäâàë öýðãèéí õ¿÷ýýð áàðèõ ýðõ ìýäýë áóé ãýæ Þàíü
Øèêàé áàðäàìíàí ñóóíà. Ò¿¿íèé çàðëèãààð Ìîíãîëûí Áîãä ãýãýýí,
õààä íî¸ä, ëàì íàðûã øèíý õýðãýì çýðýã, öàëèí ï¿íë¿¿ãýýð îéðòóóëàõ
ãýæ áè÷ãèéí ò¿øìýëèéã íèéñëýë õ¿ðýýíä èëãýýâ÷ õàëõûí èõýíõ õààä,
íî¸ä, òîì òóøààëûí ëàì íàð öààø ýðãýæ òóñãààð òîãòíîëîî áîäæýý.
Õ¿÷ýýð ñ¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð Ìîíãîëûí Áàðóóí õÿçãààðûí îð÷èì
öýðãýý íýìýí õóðàëäóóëæ Õîâä, Óëèàñòàéí õÿòàä èðãýäèéã çýâñýãëýõ
ÿâóóëãûã Þàíü Øèêàéí äààëãàâðààð õîéò õÿòàäûí ìóæóóäûí ýðõ
áàðèã÷ öýðãèéí æàíæèí íàð õèéâ. ¯¿íèé õàðèóä Ìîíãîë óëñ ººðèéí
öýðãèéí òîîã áàðóóí õÿçãààðò õî¸ð ìÿíãà ãàðóé áîëãîæ, íèéñëýë
õ¿ðýýíèé ãàçàð öýðãèéí ñóðãóóëèéã ÿâóóëæ, îðîñ áàãø íàðààð õè÷ýýë
çààëãàæ Ç¿¿í õÿçãààðûã ìàíàõ õýðýãò àíõààðàâ. Þàíü Øèêàé ¿¿íèéã
õàðãàëçàí õÿòàä óëñûí õóðàëä òºëººëºã÷ºº èð¿¿ëýõ òóõàé áè÷ãèéã
Áîãäîä õ¿ðã¿¿ëæýý. Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð õàðèó çàõèäàëäàà Õÿòàä Á¿ãä
Íàéðàìäàõ óëñûã ÿâóóëàõààð òà íàð õóðàëäàõàä áèä òàòãàëçàõ ç¿éëã¿é
áèëýý. Õàðèí ìîíãîë÷óóä õýçýýíýýñ ¸ñ çàíøèë õýëýýð õÿòàä õ¿ì¿¿ñýýñ
ýðñ òýñ ÿëãààòàé ó÷èð áèä òàíàé õóðàëä òºëººëºã÷人 ÿâóóëæ äýìèé
öàã àëäàõã¿éã ìýäýãäüå ãýæýý. Þàíü Øèêàé ìèíèé òóøààëûã ýñ äàãàñàí
ñàéä íî¸äûíõàà õàìò íýí äàðóé Áýýæèíä èðò¿ãýé õýìýýí Áîãäîä
òóøààæýý. Áîãä ãýãýýí, ìîíãîë ñàéä íàðûí çºâëºñíººð ýíý òóøààëûã
õºñºðä¿¿ëýí äàðæ ºíãºð¿¿ëæýý. Þàíü Øèêàé èõýýõýí öóõàëäàí óóðëàæ
Ìîíãîëä õóðèìòàëñàí Ìàíæèéí õààíû ìàë ñ¿ðãèéí ¿íèéã äàðóé
òºëºõèéã øààðäæýý. Ýíý øààðäëàãûí õàðèóã îãò èð¿¿ëýõã¿éã Þàíü
Øèêàé ìýäýæ ººð àðãà ýðýâ. Åâðîï öýðãèéí æàíæèí õóâöàñ ºìñºí
îëîí îäîí ç¿¿ñýí, äýýä óðóóëäàà áóâãàð áóóðàë ñàõàëòàé á¿ä¿¿í ë¿õãýð
õ¿ç¿¿òýé Þàíü Øèêàé ìóõàð òîëãîéãîî ìààæèí Þéöèí ã¿í îðäíû
Ôó÷àí äàõü òàíõèìûí äîòîð èéø òèéø óóðòàé àëõëàí ñýëã¿¿öýõ íü
187

Ìîíãîëûã áàéëäàí ýçýëæ áóé ìýò õàðàãäàíà. Òýðýýð Ìîíãîë Îðîñûí
õèëèéí Øàð ñ¿ìèéí õàâüä öýðãýý îëøðóóëàõààð 1913 îíä Áàò õààëãà,
Æýõý ìóæóóäààñ öýðãýý ÿâóóëæýý. Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð áàðóóí
õÿçãààðò öýðãýý íýìýãä¿¿ëýí Ìîíãîë Õÿòàäûí õèëèéí îð÷èìä 1913 îíä
èõýýõýí öýðýã èëãýýâ. Õÿòàä óëñ Õààíò Îðîñ óñëûí çàñãèéí ãàçàðòàé
õýëýëöýí Ìîíãîëûã ººðèéí íýãýí õýñýã áîëãîí çºâøººð¿¿ëæ, ãàäààä
Ìîíãîëä öýðãýý îðóóëàõã¿é, äîòîîä õýðýãò íü îðîëöîõã¿é àâòîìàò
ýðõòýé áàéëãàõààð ÿðèëöàâ. Îðîñ Õÿòàäûí ýíý õýëýëöýýðèéã ãàäààä
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð ¿ë çºâøººð÷ õààíò çàñãèéí ãàçàðòàé øóóä
õýëýëöýý õèéõýýð Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä ×èí âàí Õàíääîðæ,
åðºíõèé ñàéäûí îðëîã÷ Ýðäýíèéí äàëàé Æîíîí âàí Øèðíýíäàìäèí,
Ãàäààä ÿàìíû ò¿øìýë Á.Öýðýíäîðæ íàð Ïåòð õîòîä 1912 îíû ýöñýýð
ÿâæ 1913 îíû 3-ð ñàð õ¿ðòýë áàéæýý. Åâðîïûí òîì íèéñëýëèéã ¿çýýã¿é
ìîíãîë íî¸ä, ò¿øìýë áàéòóãàé, îëîí îðíîîð óäàà äàðàà çóãààëàí íýðòýé
íèéñëýë öóóòàé õîòóóäûã ¿çñýí õààí ÷ Ïåòðáóðãèéã äýëõèéí õàìãèéí
ñàéõàí õîòóóäûí íýã ãýäýã áèëýý.
Ìîíãîë òºëººëºã÷èä ýíý èõ íèéñëýëèéí îëîí äàâõàð áàéøèíãóóä,
ò¿¿íèé äîòîð Äàëàéí öýðãèéí ÿàìíû óðò øîâõ ãàíæèðòàé, îëîí áàãàíàò
áàéøèí, óðò áºìáºãºð íîãîîí äýýâýðòýé õ¿ðýí ãàíòèãààð ºíãºëñºí
õàíàòàé Èñàêîâûí äóãàí áîëîí îðä õýðìèéã õàðæýý. Һ뺺ëºã÷èä
Áîãä õààíààñ Îðîñûí ýçýí õààí Íèêîëàé II-ò áè÷ñýí çàõèäëûí äàãóó
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã á¿ðýí õ¿ëýýí çºâøººð÷, ò¿¿íä Áàðãà,
äîòîîä Ìîíãîëûã õàìààðóóëàõ, ñàíõ¿¿ãèéí çýýëëýã îëãîõ, çýâñýã
õóäàëäààëàõ, Ïåòð äýõ ãàäààäûí ýë÷èí íàðòàé óóëçóóëæ õýëýëöýý õèéõ
çýðýã àñóóäëóóäûã òàâüæ òýäãýýðèéãýý çºâøººð¿¿ëýõýýð õýäýí ñàð
áîëæýý.
Õààíò çàñãèéí ãàçàð Õÿòàä óëñûí çàñãèéí ãàçàðòàé òîõèðîëöñîí
õýëýëöýýðèéí òºñ뺺ñ º÷¿¿õýí ÷ óõðàëã¿é õàòóó çîãñæýý. Ýíý íü ßïîí,
Îðîñ õî¸ð óëñ íóóö òîõèðîëöîí ßïîí äîòîîä ìîíãîëä, õààíò Îðîñ
óëñ Ãàäààä ìîíãîëä íºëººãºº òóñ òóñ òîãòîîõîîð òîõèðîëöñîíòîé
õîëáîîòîé áàéñàí õýðýã àæýý. ̺í Ïåòð õîòîä òºëººëºã÷ºº áàéíãà
ñóóëãàõ, òýíä áàéäàã ãàäààäûí ýë÷èí íàðòàé óóëçàí õýëýëöýý ÿâóóëàõ
òóõàé òàâüñàí àñóóäàë Îðîñ Õÿòàä óëñûí ñýì òîõèðîëöñîíîîñ
øàëòãààëàí áèåëýãäýëã¿é õîöîð÷ýý. Ãàãöõ¿¿ çýýëëýã îëãîæ, çýâñýã
õóäàëäààëàõ áà õóäàëäàà àðèëæàà õî¸ð îðíû õîîðîíä õèéõ òàëààð
äºõºì ãàð÷ýý. Ìîíãîëûí òàëààð Îðîñ Õÿòàä õî¸ð óëñ òîõèðîëöîí 1913
îíû 11-ð ñàðûí ýõýýð õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðàí ãàäààä Ìîíãîëûã
Õÿòàäûí õàðüÿàíû àâòîíîìèò ýðõòýéãýýð õÿçãààðëàæýý. Õî¸ð óëñ ýíý
õýëýëöýýðýý ¿íäýñ áîëãîí ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýýðò áýëòãýæ ýõëýâ.
Ãàäààä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýð ýõëýõýýñ
ºìíº ººðèéí øààðäëàãûã õààíò Îðîñ áà ºðíºäèéí áóñàä óëñóóäàä
òàéëáàðëàí á¿ðýí òóñãààð òîãòíîëîî çºâøººð¿¿ëýõèéã ýðìýëçýí
äýýä òºâøèíãèéí òºëººëºã÷ºº Ïåòð õîòíîî èëãýýâ. ¯¿íèéã åðºíõèé
ñàéä Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí òîëãîéëæ á¿ðýëäýõ¿¿íä íü Ãàäààä
ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä Á.Öýðýíäîðæ îðæýý. Һ뺺ëºã÷èä ò¿ð¿¿÷èéí î÷ñîí
188

òºëººëºã÷äèéí òàâüñàí àñóóäëûã òàë á¿ðýýñ íü íîòëîí òàéëáàðëàæ 1913
îíû 11-ð ñàðûí 5-íààñ 1914 îíû 1-ð ñàðûí 5 õ¿ðòýë õýëýëöýýð õèéæýý.
Ýíý çàâñàð Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã çºâøººð¿¿ëýõ õ¿ñýëòýý Ïåòð
õîòîí äàõü Àíãëè, Èòàëè, Ôðàíö, Ãåðìàí, Àâñòðè, Äàíè, Ãîëëàíä,
ßïîí, Áåëüãè, Àìåðèêèéí ýë÷èíã¿¿äýä òàâüæ óëìààð òýäãýýð îðíóóäàä
î÷óóëàõûã õ¿ñæýý. Õÿòàä Îðîñûí çàñãèéí ãàçðûí õàòãàëãààð äýýðõ
óëñûí ýë÷èí íàð òàâüñàí àñóóëòàíä õàðèó ºãºëã¿é îðõèãäóóëæýý. Ïåòð
õîòîä áàéíãà òºëººëºã÷ºº ñóóëãàõ ãýñýí Íàìíàíñ¿ðýí, Öýðýíäîðæèéí
ñàíàë ìºí á¿òýëã¿é õîöîð÷ýý. Ïåòð õîòîîñ Áàðóóí Åâðîïûí óëñóóäààð
àéë÷ëàí óëñûíõàà áàéð ñóóðèéã òàíèëöóóëàí õàðèëöàà òîãòîîõ ãýñýí
Íàìíàíñ¿ðýí, Õàíääîðæ íàðûí ñàíàë á¿òñýíã¿é àæýý. Íàìíàíñ¿ðýí
òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä õààíò Îðîñ óëñûí Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä
Ñ.Ä.Ñàçàíîâ, Öýðãèéí ÿàìíû ñàéä Â.À. Ñóõîìëèíîâ íàðòàé õýä õýäýí
óäàà äýýðõ àñóóäëààð ÿðèëöàí çýýëëýã áà çýâñýã àâàõààð òîõèðîëöîí
áóñàä á¿õ àñóóäëààð óðüäàõ áàéð ñóóðèíààñ õºäëºõã¿é áàéñàí òóë
Íèêîëàé õààíòàé óóëçàæ àñóóäëàà òàâèõûã õ¿ñæýý. Êðûìä øèíýõýí
áàðüñàí Ëèâàäûí îðäîíä õàòàí, 4 îõèí, 1 õ¿¿ãèéíõýý õàìò òóõëàí àìàð÷
áàéñàí Íèêîëàé II õààí 1913 îíû II ñàðûí ýõýýð Íàìíàíñ¿ðýí íàðûã
õ¿ëýýí àâ÷ äàéëëàãà õèéñýí áîëîâ÷ òàâüñàí àñóóäëûí õàðèó íü Äà
Õ¿ðýýí äýõ Îðîñ óëñûí êîíñóë Ìèëëåð, òýíä õýëýëöýýð õèéõýýð î÷ñîí
òóñãàé òºëººëºã÷ È.ß.Êîðîñòîâèö, Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Ñàçîíîâ íàðûí
õýëäýãòýé ¿ã ¿ñãèéí çºðººã¿é àâ àäèë áàéæýý. Äàëàéí çàõûí ìîäëîã
ºíäºð ýðýã äýýð áàðüñàí òýð øèíýõýí îðäíû íýãýí òîì òàñàëãààíû
õàíàíû ºíãºò ìîä, òîëü, ç¿éìýë ÷óëóóí ºí㺺ð ãÿëàëçàí õàðàãäàõ
øàë íü ç¿éæ ºðñºí ç¿ëãýìýë ºí㺺𺺠íýãýí àäèë òîëü ìýò ãÿëàëçàíà.
Òîì öîîõîð á¿ðýýñòýé óðò øèðýýí äýýð òîì æèæèã òàâàã ìºíãºí
èøòýé ñýðýý, õàëáàãà, õóòãà, ºíäºð íàì õóíäàãà ºäèé òºäèé àðõè äàðñ
¿çýãäýíý. Òýð øèðýýã òîéðóóëàí çàññàí ò¿øëýãòýé ñàíäëûí íýãýíä
Íàìíàíñ¿ðýíã óðèí ñóóëãàæ, õààíûã äàãàëäàí áóñàä õîðü îð÷èì õ¿í
óâàí öóâàí ñóóöãààâ. Òýäíèé áàéäëûã àæâàë ¸ñëîëûã ã¿éöýòãýæ áóé
áîëîâ÷ ñàíàà çîâîìòãîé õàðàãäàæ áàéâ. Ýíý íü õààíò Îðîñ óëñûí ãàäààä
äîòîîä áàéäàë ò¿ãø¿¿ðòýéãýýñ áîëñîí àæýý. Õààí Ãåðìàí óãñààíû õàòàí
õ¿¿õä¿¿äèéí õàìò õàäìóóäààðàà àéë÷èëæ Âîëüôèàðòåï öàéçàíä òóõòàé
àìàð÷ äàðàà íü Ïîñòäàì õîòûí Ñàíñóñè, Öèöèëèíõîô çýðýã õàðøóóäàä
ãåðìàíû Êàéçåðòîé óóëçàæ äýëõèéí äàéí ¿¿ñâýë îðîñ ãåðìàí õî¸ð
òºâèéã ñàõèëöàíà ãýñíýýñýý ãåðìàí÷óóä óõàð÷ ýõýëñýí áà äîòîîäîä
õààíò çàñãèéí åðºíõèé ñàéä Ñòîëüïèí óëñûí Ï Äóì õýìýýã÷ õóðëûã
òàðààí õººæ ººðèéí òàëûí õ¿ì¿¿ñýýð Ø Äóì ãýã÷èéã áàéãóóëñàíä ñàíàà
çîâöãîîæ áàéæýý. Õààí õîîë èäýõ çóóð Ìîíãîëûí íóòàã öàã àãààð, çàí
çàíøëûí òóõàé ÿðèëöàíà. Äàéëëàãûí ¿åýð Íàìíàíñ¿ðýí Ìîíãîëûí Áîãä
õààíû çàðëèã äààëãàâðààð Íèêîëàé Ï õààíä Ìîíãîë óëñûí “Ýðäýíèéí
î÷èð” îäîí ãàðäóóëàâ. Óã îäîíãèéí îëîí çýðãýýñ ãàäààä óëñóóäûí
òºðèéí ç¿òãýëòýí íàðûã øàãíàäàã ãóðâàí çýðãèéí õàìãèéí äýýä
çýðãýýð íü Íèêîëàé Ï õààíûã øàãíàñàí àæýý. Ýíý îäîí íü ñîëáèñîí
àëòàí î÷èð áºãººä òîëãîé áà äóíä íü ñóâä øèãòãýæ àð òàëä íü “Áîãä
189

ýçýí õààí ×èíãèñèéí ýðäýíèéí î÷èð” ãýñýí ¿ñýãòýé áàéâ. Óóëçàëòàíä
áàéëöñàí Ãàäààä ÿàìíû Ñàçîíîâò “Ýðäýíèéí î÷èð” îäîíãèéí 2-ð çýðãèéã
ãàðäóóëàâ. Ýíý íü äóíä áà òîëãîé äýýðýý áàäìààðàã øèãòãýýòýé ìºí
çºð¿¿ëñýí àëòàí î÷èð áºãººä àðä íü “Õàëõûí Âà÷èð Àâòàé Ñàéí õààíû
ýðäýíèéí î÷èð” õýìýýñýí áè÷èãòýé áàéâ. Õààí ñàéä íàð Ýðäýíèéí î÷èð
îäîíã õ¿ëýýí àâ÷ ýðã¿¿ëýí õàðæ ñîíèðõîí ýíãýðòýý ç¿¿ëãýí áîëîð
õóíäàãàòàé õººñºðäºã äàðñààð ìÿëààëãàâ. Ýíý øàãíàëûí òóõàé õààí
óðüäààñ òàíèëöñàí ó÷èð õàðèó øàãíàë áýëòãýæ Íàìíàíñ¿ðýíä íýãä¿ãýýð
çýðãèéí “Àííà” îäîí, Öýðýíäîðæèä õî¸ðäóãààð çýðãèéí “Àííà” îäîíã
òóñ òóñ ãàðäóóëàâ. Íàìíàíñ¿ðýí íàðò Õàð äàëàé ò¿¿íèé îð÷ìûí íóòãèéã
ìîðèîð ÿâóóëàí ¿ç¿¿ëæ Êàâêàçààñ ýíä èðñýí öýðãèéí õ¿ì¿¿ñ ¿íäýñíèé
äóó á¿æãýý ¿ç¿¿ëæýý.
Òèéíõ¿¿ ñîíèí ç¿éëèéã ¿çýæ áàéðàíäàà ýðãýæ èðýýä Ïåòð õîòîîñ
äàãàëäàí èðñýí ìîíãîë õýë ñóäëàã÷ çàëóó ò¿øìýë Ñ.À.Êîçèíä õóó÷èëñàí
íü: -Ñàëáàãàð õàíöóéòàé óëààí ýìæýýðòýé, äóãàðèã õ¿ðýí ìàëãàéòàé,
òºìºð ÷èìýãòýé, íàðèéí ñóðàí á¿ñýíäýý õóòãà ç¿¿æ, ýíãýðòýý îëîí ñàâõ
äîîø íü õàðóóëàí õàòãàñàí õ¿ì¿¿ñ öàì õàðàéõ íü íýã õàðàõàä òîãîðóó
äàëàâ÷àà äýëãýí äýãäýæ õººðºõ ìýò, çàðèìäàà äîãøèí õºäºë㺺íòýé Ẻ
øèã ÷ æèãòýé ñàéõàí ¿çýãäýíý ãýæ øàãøèí õýëæýý. Òýä òýãæ äýãäýõýä
õýäýí õ¿í òàë õýíãýðýã, õóâèí õýíãýðãýý çýðýã çýðýã áàëáàí äóó àÿëàõ
íü àÿòàéõàí áàéëàà ãýæ Ñàéí íî¸í õàí ÿðüæýý. Ñàéí íî¸í õàí íàð
õýëýëöýý õèéõ çóóð Ïåòð õîòûí Èñàêîâûí äóãàí, õîòûí çàõûí Ïåòðèéí
îðäîí, õîòûí äîòîðõ ºâëèéí îðäîí çýðãèéã õàðñíààñ ãàäíà ººðñäèéí
õ¿ñëýýð óòàñíû õîðîî, ìàõíû ¿éëäâýð ¿çæýý. ¯çñýí ç¿éëèéíõýý òàëààð
äàãàëäàí ÿâñàí Ñ.À.Êîçèíä õýëýõäýý áèä òàíàéõ øèã èéì ¿íýòýé òîä
÷óëóóí áàðèëãà ìºä áàðüæ äèéëýõã¿é, ìºí㺠÷ õ¿ðýõã¿é òóë ìîäîí
áàðèëãà áàðèóëæ áîëìîîð ñàíàãäàíà. Õ¿éòýí çîîðèíä ìàõ ãýìòýýëã¿é
õàäãàëàõ íü ìàíàé Äà õ¿ðýý øèã îëîí õ¿íòýé ãàçàð òóí õýðýãòýé þì
áàéíà õýìýýãýýä óòàñíû æèæèã ñòàíö õóäàëäàæ àâàà÷èõûã ñîíèðõæýý.
Õààíò çàñãèéí ãàçàð Íàìíàíñ¿ðýíãèéí ñîíèðõëûã äàãóóëàí 24 íîìåðòîé
óòàñíû æèæèã ñòàíö ò¿¿íä áýëýãëýñýí çýðãèéã Ñ.À.Êîçèí äàðàà íü
ÿðüäàã áàéâ. Òýð ñòàíöûã ç¿¿í Ñýëáèéí íýãýí áàéøèíä áàéðëóóëàí îëîí
æèë ýäýëæýý.
Ñàéí íî¸í íàðûí á¿õ çàðäëûã çî÷íû õóâüä õààíò çàñãèéí ãàçàð
õ¿ëýýñýí ó÷èð òýäíèé õýäýí àðâàí ìÿíãàí ðóáëü õýìíýãäýí Ìîíãîëä
ýðã¿¿ëýí ãóéâóóëæýý. Ýäãýýð ìºíãºíººñ Ñàéí íî¸í õàí ãóðâàí æèæèã
äóðñãàëûí ç¿éë õóäàëäàí àâñíûã äàíñàíäàà òýìäýãëýñýí áàéäàã, ¿¿íä:
öàéíû õàëóóí ñàâ õî¸ðûã, íýãèéã íü Áîãä õààí òàíàà, íºãººã ººðòºº,
ãóðàâ íóãàëàí ýâõäýã ãýðèéí æèæèã òîëü õî¸ðûí íýãèéã Áîãä õààí
òàíàà, íºãººã ººðòºº, “òàâàí ñàâààã¿é” õýìýýõ ýâõìýë òîíãîðãîí õóòãà
õî¸ðûã íýãèéã Áîãä õààí òàíàà, íºãººã ººðòºº ãýæ ìóóòóó öààñíàà
õàð áýõòýé áèéðýýð äàíñëàí áè÷èæ àëáàí ãàçàðòàà ¿ëäýýñýí íü óëñûí
àðõèâò áèé.
Õààíò Îðîñ óëñ, Õÿòàä, ãàäààä Ìîíãîë ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðèéí
áàãà õóðàë 1914 îíû 8-ð äóãààð ñàðûí ñ¿¿ëýýð Àð Õèàãò õîòíîî ýõëýí
190

äàðàà÷èéí 1915 îíû 5-ð ñàðûí ýöýñ õ¿ðòýë ¿ðãýëæë¿¿ëýõýä ãàäààä
Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä íºãºº õî¸ð îðíû òºëººëºã÷èäòýé ñàíàë çºðºí
òýìöýëäæýý. Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í Äîòîîä ÿàìíû ñàéä äà
ëàì Äàøæàâ óëñ òºðèéí òàëààð ìº÷èä, òºëººëºã÷äèéí ãèø¿¿í ìàíëàé
âàí Äàìäèíñ¿ðýí äàéí÷ ò¿ðýìãèé ãýæ íºãºº ã¿ðí¿¿äèéí òºëººëºã÷èä
ø¿¿ìæëýí òýð õî¸ðûã áóöààæ òºëººëºã÷äèéí ãèø¿¿í Ãàäààä ÿàìíû
äýä ñàéä Öýðýíäîðæ, Ñàíãèéí ÿàìíû ñàéä ò¿øýý ã¿í ×àãäàðæàâ íàðûã
¿ëäýýæ òýäíèé òýðã¿¿íýýð Ø¿¿õ ÿàìíû äýä ñàéä âàí Øèðíýíäàìäèíã
òîìèëñîí áîëîâ÷ Ìîíãîëûí ñàíàë ãàçàð àâ÷ ÷àäñàíã¿é. Èíãýýä
õýëýëöýýðò ãóðâàí óëñûí òºëººëºã÷èä Õÿòàä, Îðîñûí çàñãèéí ãàçðûí
óðüä÷èëàí õýëýëöñýí ¸ñîîð ãàäààä Ìîíãîëûã õÿòàä óëñûí ýðõøýýëä
àâòîíîìèò õýëáýðòýé áîëãîæ ãàðûí ¿ñýã çóðöãààâ. Èìïåðèàëèñò
êîëîíè÷ëîë íî¸ðõîæ áàéñàí òýð öàãò Ìîíãîë ìýòèéí áàãà áóóðàé
îðíóóä ò¿ðýìãèé óëñóóäûí õóéâàëäààíû çîëèîñ áîëäãèéã ýíýõ¿¿ ãóðâàí
óëñûí ãýðýý ãýã÷ äàõèí íîòîëæ æèíõýíý ýðõ ÷ºëºº òóñãààð òîãòíîëîî
ãàãöõ¿¿ Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí äàðàà îëæ ÷àäàõ áîëîëöîî íºõöºëòýé
áîëñîí áèëýý.
Ìîíãîëûí àñóóäàë èéíõ¿¿ øèéäýãäýõ òºëºâòýé áàéñàí òóë
Ìàãñàðæàâ öýðãýý äîòîîä Ìîíãîëûí Ìóóìÿíãàíû õîøóó çýðýã ãàçðààñ
òàòàí àâñàí íü òýð àæýý. Ìàíæèéí çàñàã óíàæ, Ìîíãîëûí çàñàã òîãòâîë
àæ àìüäðàë ñàéæèðíà õýìýýí ãýíýíýýð èòãýæ ìàíæ õÿòàäûí íî¸ðõëûã
ò¿ëõýí óíàãààõûí òóëãóóð õ¿÷ áîëñîí àðä ò¿ìýí ¿¿íýýñ àøèã îëæ
÷àäàëã¿é õîöîð÷ýý. Öýðýã, ºðòºº çýðýã îëîí òºðëèéí àëáà óðüäûí àäèë
àëáàò àðäûí íóðóóí äýýð ¿ëäýæ õàìæëàãà øàâü àðä, õààä, íî¸ä òàéæ
õóòàãò íàðûíõàà õýìæýýëøã¿é õýðýãöýýã óðüäûí àäèë õàíãàñààð áàéâ.
Ãóðâàí óëñûí ãýðýýíèé äàãóó õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðûí òºëººíèé ò¿øìýë
Õ¿ðýý, Õîâä, Óëèàñòàé çýðýã ãàçàðò ìàíæ àìáàíû áàéðûã ýçëýí õóó÷èí
ºð çýýëèéã àðä îëíîîñ ãàðãóóëàõ áîëîâ. ̺í Õÿòàä èðãýä Ìîíãîëä èðæ
ãàçàð òàðèàëàí, ãàð ¿éëäâýð ýðõëýí ñóóõ íü îëøðîâ. Ìîíãîëûí àñóóäàë
èéíõ¿¿ øèéäýãäýõèéí ÿâöàä Öýðýí÷èìýä äà ëàì áàðóóí õÿçãààðò
õîðëîãäîæ 1915 îíä í¿äýý á¿ëò öîõèóëàí ãàäàà íàñ áàðñàí, ñàéí íî¸í
õàí Íàìíàíñ¿ðýí äàéëëàãààñ èðñíèéõýý øºíº àì õàìðààñ íü öóñ
ãàð÷ óõààí àëäàí íàñ áàðñàí çýðýã õýðýã ãàð÷ýý. Ìîíãîëûã Ìàíæààñ
òóñãààðëàõàä èäýâõèéëýí ýäãýýð ç¿òãýëòýí íàðûã õýíèé òàëûí õýí
õîðëîñîí íü òîäîðõîé áèø áîëîâ÷ Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí ýñðýã
õ¿ì¿¿ñèéí ãàðò ¿ðýãäñýí íü èëýðõèé áèëýý. ¯¿íýýñ óëàìæëàí Ìîíãîëûí
àâòîíîìèò ýðõèéã óñòãàí Õÿòàäûí åðèéí íýãýí ìóæ áîëãîõ áîäëîãî
ÿâàãäñààð èðæýý. Ãàäààä Ìîíãîë ººðèéí òóñãààð òîãòíîëûã çàðëàæ
äºðâºí æèëèéí í¿¿ð ¿çýí àâòîíîìèò ýðõòýéãýýð õºãæ뺺ð äàâøèíãóé
Îðîñûí ýäèéí çàñàã ñî¸ëûí íºëººã òóñãàí ýõýëæ áàéñàí áèëýý.
Í¿¿ðñíèé óóðõàé, àëòíû óóðõàé, öàõèëãààíû áà óòàñíû õîðîî, õýâëýë
ñîíèíû ãàçàð çýðýã áóé áîëæýý. Õ¿ðýý áà îðîñûí Ýðõ¿¿ä çàëóó÷óóä
ñóðãóóëü õèéõ ÿâäàë ¿¿ññýí áèëýý. 1911 îíîîñ ýõëýí çàðèì ìîíãîë íî¸ä
õîò õºäºº åâðîï ìàÿãèéí áàéøèí áàðèëãà ñîíèðõäîã áîëñîí áàéâ.
Äà õ¿ðýýíä Øèðíýíäàìäèí, Ñàéí íî¸í õàí àéìàãò Ýðäýíý ä¿¿ðýã÷
191

âàí çýðýã õ¿ì¿¿ñ òîõèëîã áàéøèí ä¿íçýí ìîäîîð áàðèóëàí öàã, òîëü,
àëò, øàðìàë áàðèìëààð ÷èìæ ãî¸õ çýðýã ÿâäàë ¿çýãäýæ áàéæýý.
Îðîñûí ýðäýìòýí Ï.Ê. Êîçëîâ Á.ß.Âëàäèìèðöîâ, Â.À.Îáðó÷åâ,
Â.Ë.Êîìàðîâ íàðààñ Ìîíãîëûã ñóäàëñàí ÿâäàë ìîíãîëûí äýâøèëòòýé
õ¿ì¿¿ñò íºëººëñºí íü òýäíýýñ óóëçàæ òàíèëöñàí õ¿ì¿¿ñèéíõýý òóõàé
òýìäýãëýñíýýñ òîäîðõîé áàéäàã áèëýý. Îðîñûí ýðäýìòýí È.Ì.Ìàéñêèéí
“Îð÷èí ¿åèéí ìîíãîë” ãýäýã íîìä ãàäààä îðíîîð ÿâæ àíãëè õýë ñóðààä
ñîöèàë äåìîêðàò ¿çëèéã ñîíèðõñîí íýãýí ëàìòàé Çàÿûí õ¿ðýýíä
óóëçñàíàà òýìäýãëýñýí áàéäàã. Õàÿíõÿðâàà ãýã÷ õ¿í Ïåòð õîòîîð
äàìæèí Åâðîïîîð ÿâæ Ò¿ðýã óëñàä î÷îîä èðñýí, ÿïîí Äàíçàí ãýã÷ 1914
îíä ãàäààä îðíîîð ÿâæ èðýýä Á¯ÃÄ ÍÀÉÐÀÌÄÀÕ ÓËÑ áàéãóóëàõûí
÷óõëûã òýìäýãëýæ áàéñàí çýðýã ìýäýý íü äýâøèëòòýé ¿çýë àëü íýãýí
õýëáýðýýð íýâòýð÷ áàéñíûã õàðóóëäàã áèëýý. Ýíý ¿åèéí õàìãèéí ãîë
äýâøèë íü áîë Îðîñûí 1905, 1907 îíû õóâüñãàëûí íºëºº îðîñ ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíèé õàðèëöààãààð äàìæèæ ìîíãîëä íºëººëñºí ÿâäàë þì. Òèéì
õàðèëöàà ãýâýë Îðîñ óëñòàé õèë íèéëñýí îëîí õîøóóíû àðäóóä çàëãàà
íóòãèéí îðîñ èðãýäòýé óóëçàæ, èðæ î÷èëöîí àðèëæàà íàéìàà õèéæ
áàéñàí, äýâøèëò ¿çýëòýé îðîñ, óêðèàí, ïîëüø, áóðèàä õ¿ì¿¿ñ ìîíãîë
öýðýã, ñóðãóóëü õýâëýëèéí õîðîî, óëñûí õîðîî, í¿¿ðñ áà àëòíû óóðõàéä
àæèëëàí, ìîíãîë õ¿ì¿¿ñò ººðèéí îðíû õàìãèéí ÷óõàë òàëûã ÿðüäàã
áàéñàí. Õàìãèéí ÷óõàë ç¿éë íü õóâüñãàëò õºäºë㺺íèé ÿâö ãýäýã
íü ìýäýýæ áèëýý. Äýâøèëòòýé ¿çýë ñàíàà Ìîíãîëä íýâòýð÷ áàéñíû
à÷ààð 1905-1911 îíû ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í ýð÷ õ¿÷ýý àâ÷ çîõèîí
áàéãóóëàëòàà ñàéæðóóëàõ àëõìûã õèéñýýð áàéâ. Ìîíãîë óëñ, òóñãààð
òîãòíîëîî ñýðãýýæ áàéõ ¿åä ìàíæèéí äàðëàë àðèëæ, àõóé áàéäàë
ñàéæèðíà õýìýýí àðä ò¿ìýí íàéäàæ áàéñàí áèëýý. Ãýòýë ìàíæèéí òºð
Áîãäûí òºðººð ñîëèãäîæ àìáàíû àëáà àéìàã õîøóóäûí õààä, íî¸äûí
àëáààð ñîëèãäîí àðä îëíûã óðüäûí àäèë àëáàí òàòâàð ºð çýýëýýð
õîîñðóóëàí ñîðñîîð áàéñàí áèëýý. Õààä, íî¸ä, õàìáà, öîðæ íàð àðäûí
äóðã¿éöëèéã õîðèãëîí çîãñîîõ çîðèëãîîð Áîãäûí ë¿íäýíã áóóëãàæ
ëàì ãóðâàí ýðäýíýäýý ã¿íýý çàëáèð÷, àëáàà ¿ã äóóã¿é õààæ áàéòóãàé
õýìýýí îëíû àìûã òàãëàñààð áàéñàí áîëîâ÷ ò¿ìíèé õèëýí ¿ðãýëæèëñýýð
áàéëàà. Ýíý á¿õýí õóðèìòëàãäàí àóãàà èõ Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí íºëººã
òóñãàæ àâàõ íºõöºëèéã Ìîíãîëä á¿ðä¿¿ëñýí àæýý.
192
Õ
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé àäèë ìàíæ õÿòàäûí õààä, íî¸ä ìºíãº
õ¿¿ëýã÷äèéí íî¸ðõîëä òàëõèãäñàí Òºâäèéí àðä ò¿ìýí íýã øàøèíòàé,
àõóé áàéäàë òºñòýé àð Ìîíãîëä áîëæ áàéñàí õýðãèéã ñîíèðõñîîð
áàéâ. Àíãëè, Îðîñ õî¸ð ã¿ðýí óëñ òºðèéí òàëààð 1907 îíû òîõèðîëöîí
õýëýëöýæ Àíãëè íü òºâäºä ýäèéí çàñãèéí õóâüä íºëººëæ, óëñ òºðèéí
íî¸ðõëîî òîãòîîõã¿é ãýæ ¿¿ðýã àâàõàä, õààíò Îðîñ óëñ Òºâäèéí
áàéäëûã õýâýýð íü áàéëãàõûã äýìæèõýý çºâøººð÷ýý. ¯¿íèéã
äàëèìäóóëàí Õÿòàäûí ãàçðûí ýçýä õºðºíãºòºí íàð Òºâäºä õàðãèñ

áîäëîãîî èäýâõæ¿¿ëýí öýðãýý îðóóëæýý. Õÿòàäûí ç¿¿í áàðóóí ãýäýã
õî¸ð öýðãèéí àíãè Òºâäèéí Êàìà çýðýã ñ¿ì õèéäèéã øàòààæ, ëàì íàðûã
íü çîäæýý. Òýä 1910 îíä Áàðóóí çóó, Ñýðà õèéä¿¿äèéí àëò øàðìàë
äýýâðèéã öîî áóóäàæ, áóðõàí ø¿òýýíèéã íü äîðîìæèëæ, Òºâäèéí
õààäóóäûí îðäóóäûã íóðààí áóóëãàæ, òîðãîí áóðõíààð íü ãºëºì õèéæ
ìîðèíûõîî ýìýýë¿¿äèéã ÷èìæ, íîìûí òîðãî äóðäàí áàðèíòãààð íü
õºëºº îðîîæýý.
Òºâäèéí àðä ò¿ìýí áîñîæ Õÿòàäûí öýðãèéã õººí ãàðãàæ óëñàà
æîëîîäîõûã Äàëàé ëàìààñ õ¿ñæýý. Áàðóóí çóóãààñ Äàëàé ëàì ýíý
õ¿ñýëòèéã õ¿ëýýí àâ÷ýý. Ëàì íî¸ä ¸ñëîë õèéæ àëòàí øàðìàë øàð
ø¿õýð, òîãîñíû ºäººð õèéñýí òîì ø¿õýð õî¸ðûã áàðüæ Äàëàé ëàìûã
øàð äàìíóóðãààð îðäîíä íü çàëæ Òºâäèéí äýýä ýçýí õýìýýí çàðëàæýý.
Àíãëè ýíý áàéäëûã àøèãëàí Òºâäèéí òóñãààð òîãòíîëûã ñýì äýìæèí
Äàëàé ëàìûã àðãà ìýäýëäýý îðóóëàõûã ýðìýëçýâ. Òýãæ Òºâä, ìàíæèéí
íî¸ðõëîîñ ñàëæ òóñãààð óëñ áîëñíîî çàðëàí 1912 îíä Ìîíãîë óëñòàé
Äà õ¿ðýýíèé ãàçàð õýëýëöýý õèéæ ãàðûí ¿ñýã çóðàëöæýý. Õýëýëöýýðýýð
õî¸ð îðîí Ìàíæèéí íî¸ðõëîîñ ÷ºëººëºãäºæ, Õÿòàäààñ òóñãààðëàí áèåý
äààñàí óëñ áîëñíûã íºõºðñºã õàðèëöààã áýõæ¿¿ëýõ, õàðèéí àþóëûã
ýñýðã¿¿öýí øàøèí áà õóäàëäààíû õàðèëöààãàà õºãæ¿¿ëýõýýð òîãòîîæýý.
Þàíü Øèêàéí õàðãèñ áîäëîãî Òºâäºä øèð¿¿ññýíèéã Àíãëè÷óóä
àøèãëàí Ýíýòõýãèéí Ñèìëàé õîòíîî 1914 îíä Òºâäòýé õýëýëöýýð
õèéæ áàãà õóðëûã çîõèîæ ãýðýý áàéãóóëàí ãàðûí ¿ñýã çóðæýý. Òýð
õýëýëöýýðýýð Òºâä îðíûã õî¸ð õýñýã áîëãîí õóâààæ äîòîîä òºâä
ãýã÷èéã àíãëèòàé ãýðýý áàéãóóëñíààñ ÕIII Äàëàé ëàìûí ýñðýã Þàíü
Øèêàéí çàñãèéí ãàçàð ¯I âàí÷èí Ðèìáó÷èéã ñºðã¿¿ëýí òàâüæ õî¸ð ëàì
íàð ýâäýð÷ áàí÷èí Ðèíá¿÷è äîòîîä Ìîíãîë õîéä Õÿòàäààñ Ìîíãîë
óëñàä èðýõèéã õ¿ñýæ áàéñàí áèëýý. Ò¿¿íèéã ßïîí áà ãîìèíäàíûõàí
ººðñäèéí ò¿ðýìãèé áîäëîãîä ÁÍÌÀÓ-ûí ýñðýã àøèãëàæ áàéâ. ÕIII
Äàëàé ëàì 1933 îíä 57 íàñàíäàà òààëàë òºãñæýý. Ò¿¿íèé äàðàà÷èéí
Äàíçàíæàìö 1935 îíä òºðñºí, 6 íàñ õ¿ðìýãö 1940 îíä ÕI¯ Äàëàé
ëàìààð çàëæýý. Ìºí ¯I Áàí÷èí Ýðäýíý Ãýëýã Íàìæèí 1937 îíä 41
íàñàíäàà òààëàë òºãñºæ äàðàà÷èéí ¯II Áàí÷èí Ýðäýíý Ëóâñàí Ãàâà
×îéæè Æàíöàí 1938 îíä òºðæ 1945 îíä øèðýýíä çàëàãäæýý. Òºâäèéí
áàéäàë ò¿ãø¿¿ðòýé áîëæ õî¸ð äýýä ëàì íàðûã õîîðîíäîî õîëèí õóòãàí
ìóóäàëöóóëñíû äàðààõàí òýä íàñ áàðöãààí íÿëõ õ¿¿õä¿¿äèéã òîäðóóëàõ
ãýæ áàéñàí òýð íºõöºëä òºâä ëàì íàðûí äîòîð íýð õ¿íäòýé íîì ñàéòàé
Ñàìáàðàìá¿¿÷ýý Ìîíãîë óëñûí íèéñëýë Óëààíáààòàðûí ç¿¿í Õ¿ðýýíä
ñóóæ áàéñíûã 1934 îíä Òºâä îðîíä çàëàí àâàà÷ñàí áèëýý. 1921 îíä
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí õàðèéí áà äîòîîäûí äàðëàã÷äûí íî¸ðõëîîñ
÷ºëººëºãäºí àðäûí çàñãèéã áàéãóóëàí óëìààð 1924 îíä ÁÍÌÀÓ
áîëñíûã Òºâäèéí àðä ò¿ìýí áèøðýí ñîíèðõîæ õàðèëöàà òîãòîîõûã
ýðìýëçñýí áèëýý. Òºâäèéí òàëûí õ¿ñýëòýýð Ìîíãîë óëñûí ýë÷èíãýýð
Ãîìáî-Èäøèí ã¿í, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð Àìãàëàí çàéñàí íàðûã 1925
îíä òîìèëæýý.
̺í ýíý ¿åýð Òºâäºä “Òºâäèéí ñî¸ëûí õºãæèë” ãýäýã íèéãýìëýã
193

áàéãóóëàãäñàíûã çàðëàæýý. Íèéãýìëýãèéí òóíõàãëàëä Òºâäèéã îëîí
æèëýýð äàðëàñàí Àíãëèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã áóðóóøààí ýõ îðíîî
òýäíèé äàðëàëààñ ÷ºëººëºõèéã ÷óõàë÷ëàí, ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàðûí
ýñðýã íýãäñýí ôðîíòûã Òºâäºä áàéãóóëàí øèéäâýðòýé òýìöýõèéã
óðèàëæýý. ¯¿íèé õàæóóãààð òºâä àðä îëîí äààðàí ºëñºæ ÿäðàí õîîñîð÷,
çîâîí ç¿äýðñýýð áàéñíû ó÷ðûã ýðãýö¿¿ëýí áîäîõäîî äîòîîäûí õàð
øàð ôåîäàëûí äàðëàëûã ÷ çýâ¿¿öýí ýñýðã¿¿öýõ áîëæýý. Òºâäèéí
ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í àóãàà èõ Îêòÿáðèéí õóâüñãàë áà äýëõèéí
õî¸ðäóãààð äàéíû ä¿íä äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåì òîãòñîíû à÷ààð
èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëûí ýñðýã õàíäàæ àðä÷èëñàí øèíæ ÷àíàðòàé
áîëæ ÷àäëàà.
Õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õýíä êàïèòàëèçìààñ ñîöèàëèçìä øèëæèí îðîõ
øèíý ýðèí ¿åèéã íýýñýí Àóãàà èõ Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí
òóÿà ò¿¿íèé õóâüñãàëæóóëàã÷ íºëºº äàÿí äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðä
î÷íû äºë ìýò ¿ñðýí áóóæ ýðõ ÷ºëºº, äýâøèë, ñîöèàëèçì, ýíõ òàéâíû
õ¿÷èéã íÿãòðóóëíà. Êîììóíèçìûí áîäèò ¿çýë ñàíàà á¿õ äýëõèéãýýð öîã
æàâõëàíòàé äàâøèí äèéëñýýð áàò èòãýëòýé ÿâíà.
194

ÁÀÉÃÀËÈÉÍ ÒÝÌÄÝÃËÝË

ÒÝÐÕÈÉÍ ÖÀÃÀÀÍ ÍÓÓÐ
Çóíû öàã äýëãýð õàíãàéí ºíäºð óóëñûí õîîðîíä äàõü öýíõýð õºõ
íóóðûí äýíæ äýýð áàðüñàí õî¸ð ìàéõíû äýðãýä à÷àà, ñóóäëûí ìàøèí òóñ
á¿ð íèæãýýä, ýìýýëòýé ìîðüä, íóðóó à÷ààëñàí äàðãàð ýâýðòýé õàéíàãèéí
øàð, áàñ õ¿ì¿¿ñ îëîí ¿çýãäýíý.
Ìàéõàí áàðüñàí òîëãîéí àð øèë, öààñ, ÿñ, àðõèíû ëîíõíû õýëòýðõèé
ëààç çýðýã ç¿éë á¿ðèéí õîã íîâøîîð ä¿¿ðñýí õàðàãäàíà.
Ìàéõíû ãàäàà õàÿàãààð òîì æèæèã çàãàñ ýíä òýíäã¿é õàÿëñíààñ ýõ¿¿í
¿íýð õàíõëàí, ÿëàà áàòãàíà ýðãýëäýíý. Ìàéõíû õàæóóä îëîí õ¿í ÷àíãà
äóóãààð øèð¿¿í ¿ã õýëýëöýæ áóéã àæèãëàâààñ õîò ãàçðààñ õî¸ð ìàøèíààð
èðæ, ýíä ìàéõàí áàðüæ áàéðëàñàí ýðýãòýé ýìýãòýé íàéìàí õ¿íèéã íóòãèéí
íýãäëèéí õýñýã ãèø¿¿ä, áàñ ò¿¿íýýñ ãàäíà ìºí õîò ãàçðààñ èðñýí áîëîëòîé
õî¸ð õîñ òîéðîí çîãñîöãîîæ çýìëýæ áóé áîëîëòîé.
Íàéìûí çàðèì íü í¿äýíäýý õàð øèë ç¿¿æ, ìºðºí人 çóðãèéí àïïàðàò
ºëãºñºí, íºãºº õýñýã íü ãàðòàà áóó, çàãàñíû óóðãà áàðèí çîãñîöãîîíî.
Íóòãèéí íýãäëýýñ ýíä èðñýí õýñýã õ¿ì¿¿ñ àí÷èí, çàãàñ÷èí íàðò õàíäàí
çýìëýë õýëæ, õýðýã òóëãàæ áàéãàà íü òýð àæýý.
Íýãäëèéí õàðèóöëàãàòàí, íàìûí ãèø¿¿í Ëõàãâà ãýã÷:
-Òà íºõºä õîò ãàçðûí áîëîâñðîíãóé õ¿ì¿¿ñ àòëàà ÿàõèí èéì òóñã¿é
ÿâäàë ãàðãàæ áàéäàã þì áý? Áóóñàí ýíý ñàéõàí ãàçàð õîãîîðîî ä¿¿ðãýýä,
ò¿¿íèéãýý àðèëãààã¿é áàéíà.
Áàñ òýãýýä òà íàð òîî òîìøã¿é îëîí çàãàñ áàðüæ ÿëçðóóëàí õàÿæýý.
-Õóóëèéí õóãàöàà áîëîîã¿é áàéõàä øóâóó àëñíû äîòîð àíãèð, ãàëóóíû
äýãäýýõýé õ¿ðòýë õàðàãäàæ áàéíà õýìýýí õýëæ, òýäíèé ¿íýìëýõ áè÷ãèéã
¿çýí, ìàøèíû äóãààðûã òýìäýãëýí àâ÷ áàéâ.
Àí÷èí, çàãàñ÷èí íàð ÷ õèéñýí õýðãýý àëü áîëîõîîð 纺ëð¿¿ëýõèéã
õè÷ýýâ÷ ãàðöààã¿é îëîí áàðèìòûí äóíä çîãñîæ áàéñàí áîëîõîîð óó÷ëàë
ãóéíà.
Õîòîîñ èðñýí áîëîëòîé õî¸ð õîñ, àí÷èí çàãàñ÷èí íàðûí õèéñýí ãýìò
ÿâäëûã çýìëýëöýí áàéãàëèéí áàÿëãèéã õàìãààëàõûí ó÷ðûã òýä íàðò òàë
á¿ðýýñ íü òàéëáàðëàíà.
Ýíý ñ¿¿ëèéí äºðºâ õîòîîñ èðñýí õ¿ì¿¿ñ ìºðò뺺 ÿàãààä áèäíèé òàëä
îðæ, èéíõ¿¿ ¿ã õýëæ áàéíà, ýä ººðñ人 ÷óõàì ÿìàð õýðãýýð ýíä èðñýí
þì áîë ãýæ àðäóóä ººð õîîðîíäîî ÿðèëöàí ñîíèðõîöãîîíî. Ãýòýë òýð
äºðºâ íü õàéíàãèéí øàðàíä þìàà à÷èæ, ìîðü óíàí Òàðèàò ñóìûí òºâººñ
ãàð÷ àõûíäàà àéë÷ëàõààð ÿâæ áàéñàí ãåîëîãè÷ Òîãòîõ, ò¿¿íèé ãýðãèé
íàð áàéñàí áºãººä äýýðõ íàéìàí õ¿ì¿¿ñýýñ èðñýí õýðãýýðýý ÷, õ¿ñýæ
áîääîãîîðîî ÷ îãò ººð áóó ÷ ¿ã¿é, çàãàñíû õýðýãñýë ÷ ¿ã¿é, çºâõºí çóðãèéí
íýã àïïàðàòòàé õ¿ì¿¿ñ áàéñàí àæýý.
I
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí ãåîëîãè÷ Òîãòîõ, Òýðõ íóòãèéí Òàðèàò
ñóìûí õ¿í àæýý. Òýðáýýð áàãà äóíä ñóðãóóëüä èõ ë õè÷ýýí ñóðàëöàæ óëìààð
Ìîñêâà õîòûí Ãåîëîãèéí äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàõ áîëñîí ãýíý.
197

Òîãòîõ óãààñ á¿õ õè÷ýýëä ñàéí ñóðàëöñàí áîëîâ÷ Ìîñêâàãèéí
ãåîëîãèéí äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàõ àíõíû æèëäýý îðîñ õýë, òîîíû
õè÷ýýëýýð èõ ë ìºõºñäºæ áàéñàí ó÷èð õè÷ýýëèéí ãàäóóð äàâòëàãà õèéõ,
àõìàä àíãèéí îþóòàí, áàãø íàðààñ çºâëºë㺺í àâàõ çýðãýýð ìýðèéæ
îðîëäñîîð àíõíû æèëä òîõèîëäñîí áýðõøýýëèéã äàâæ 1-ð àíãèéã òºãñãºí
äàðààãèéí àíãèä äýâøñýýð ñóðàëöàõäàà õè÷ýýë á¿ðäýý ìýðèéæ, áàãøèéí
çààñíûã àíõààðàëòàé òýìäýãëýæ, ñóðàõ áè÷èã, õîëáîãäîõ íîì, áàñ
ìýðãýæëèéí äàãóó õýâëýëèéã íýìýí ñóäàëñààð 3-ð àíãèéã òºãññºíèé çóí
íóòàãòàà àìðàëòààðàà èðæ, Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ãåîëîãèéí õàìòàðñàí
ýêñïåäèöèéí íýãýí îòðÿäûí á¿ðýëäýõ¿¿íä äàãàëäàã÷ààð îðîëöîí îðîí
íóòãààð ÿâæ, ººðèéí îðíû ãåîëîãèéí ñóäëàëûí òàëààð øèíý ñîíèðõîëòîé
ìýäýýí¿¿äèéã öóãëóóëàí ñóäàëæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã ñîíèðõîõ
áîëæýý.
Òîãòîõ ñóðãóóëèà òºãñºõèéíõºº ºìíº Ìîíãîë îðíû ãåîëîãèéí ñýäâýýð
äèïëîìûíõîî àæëûã áè÷ñýí íü áàãø íàðò òîîãäîæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòàí áîëîõ àâüÿàñòàé ãýæ ò¿¿íèéã ¿çýýä ñóðãóóëèà òºãñìºãö
àñïèðàíòóðò ¿ðãýëæëýí ñóðàõ íü ÷óõàë ãýæ çºâëºìæ áè÷ãèéã ñóðãóóëèéí
çàõèðãààíààñ íü Ìîíãîëûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí Ãåîëîãèéí
õ¿ðýýëýíä èð¿¿ëæýý.
Òýãñíýýð Òîãòîõ óã ñóðãóóëèéíõàà äýðãýäýõ àñïèðàíòóðò ãóðâàí æèë
ñóðàëöàõäàà ïðîãðàìì ¸ñîîð ìýðãýæëèéí øàëãàëòóóäûã ºãºõèéí çýðýãöýý
æèë á¿ð íóòàãòàà èðæ Ìîíãîë-çºâëºëòèéí ãåîëîãèéí ýêñïåäèöèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íä îðîëöîí ìàòåðèàë öóãëóóëàí Ìîíãîë-çºâëºëòèéí
ìýðãýæèëòýí íàðààñ òàë á¿ðèéí çºâëºë㺺íèéã àâ÷ äýä ýðäýìòíèé çýðýã
õàìãààëàõ äèññåðòàöèéíõàà òºñëèéã áè÷æýý.
Òîãòîõ äýä ýðäýìòíèéõýý çýðãèéã õàìãààëæ, öààøäàà ýðäýìòýí áîëîõ
òºëºâòýé ãýñýí ä¿ãíýëòèéã àâ÷ýý.
Òîãòîõ ñóðãóóëèà òºãñººä ýõ îðîíäîî áóöàæ èðýõäýý ìýðãýæëèéí
÷èãëýëèéíõýý äàãóó áîëîâñðîëîî ã¿íçãèéð¿¿ëæ ìýäëýãýý áàÿæóóëæ, ýõ
îðíûõîî ãåîëîãèéí áàÿëãèéã ñóäëàõàä äºõºì ¿ç¿¿ëýõ ÷èí ýðìýëçýëòýé
áàéæýý.
Ãýâ÷ ñàÿõàí òºãññºí Òîãòîõûã ãåîëîãèéí àëáàíû õàðèóöëàãàòàé
óäèðäàõ àæèëä òîìèëîõîîð áîëñîíä Òîãòîõûí ñàíàà èõýä çîâíèæ,
Ãåîëîãèéí àëáàíû óäèðäëàãàä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí áîëîõ
ñîíèðõîë, óã ñîíèðõëûí øàëòãààí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë õèéãýýä
ýíý òàëààð çîõèõ á¿òýýëèéã ãàðãàâàë óã òîìèëîõ ãýæ áàéñàí ãåîëîãèéí òýð
òóøààëûí àæëààñ äóòóóã¿é õóâü íýìýð îðóóëàõàà ç¿éë á¿ðýýð íîòîëæýý.
Ãåîëîãèéí àëáàíû óäèðäëàãà ÷ Òîãòîõûí ¿íýí ñàíààíààñàà õýëæ áóé
òýð ¿ã, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí èðýýä¿éí ¿ð á¿òýýëèéã õàðãàëçàí
Òîãòîõûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí áîëîõ ãýñýí õ¿ñëèéã çºâøººð÷ýý.
Òîãòîõ ãåîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí
òºëºâëºãºº ¸ñîîð íýãýí ÷óõàë ñýäâèéã õàðèóöàí ñýäâèéí õàðèóöëàãûã
óõàìñàðëàí ìýðãýæèë ïðàêòèê õî¸ðûã õîñëóóëàí ñóðàëöàæ, íèéãýìäýý
àøèãòàé á¿òýýë õèéõèéã ÷àðìàéí îðîëäñîîð õî¸ð æèë áîëæýý.
Òîãòîõ õàðèóöàæ àâñàí ñýäâèéíõýý äàãóó íýãýí çóí õàéãóóëûí àæëààð
198

Õºâñãºë àéìãèéí óñ íóóð ýëáýãòýé óóëàðõàã íóòãèéí ¿çýñãýëýíò ñàéõàí
ãàçàð ÿâæ áàéõäàà òýíä àìðàëòààð î÷ñîí ò¿¿õèéí áàãø ýìýãòýé ßíæèí
ãýäýãòýé òàíèëöæýý.
Ò¿¿õèéí áàãø ßíæèí îðîí íóòàãò òîõèîëääîã ýðäýñ, ÷óëóóíû îëäâîð,
óóë õàäòàíû òîãòîöûã Òîãòîõîîñ ëàâëàí ñîíèðõîæ áàéñíààðàà Òîãòîõûí
àíõààðëûã òàòàæ ýõýëæýý. Òîãòîõ ÷ ò¿¿íèé çàì äýýð òîõèîëäñîí
õèðãèñ¿¿ð, õºøºº äóðñãàëûí ó÷ðûã ßíæèíãààñ ëàâëàí àñóóõ íü áàñ ë
ßíæèíä èõ òîîãäæýý.
Íàìõàí íóðóóòàé, 纺ëºí õàðöòàé ßíæèí ÿðèà òºëºâ, Òîãòîõûí
ÿðüñíûã ã¿íýý ñîíèðõîí, æèæèãõýí öàãààí ø¿äýý ÿðàëçóóëàí èíýýõ íü
Òîãòîõûí í¿äýíä íýãìºñºí òóñàæ ñýòãýëèéã íü õºäºëãºõ áîëîâ.
Èíãýæ ýðäýì áîëîâñðîë, ñîíèðõëûí õóâüä áèå áèåíäýý òîîãäîæ
òàíèëöñàí õî¸ð çàëóó çóíû òóðø óóëçàõ á¿ðäýý ñîíèðõîëòîé ñàéõàí
ç¿éëèéã õàðèëöàí ÿðèëöñààð áàéñàí íü òýð õî¸ðûã àÿíäàà óëàì îéð äîòíî
áîëãîæýý.
ßíæèí àìðàëòûí õóãàöàà äóóñàæ áóöàõ ãýæ áàéõàä Òîãòîõ
õàéãóóëûíõàà àæëûã ¿ðãýëæë¿¿ëæ ¿ëäýõ áîëñíîîð òýð õî¸ð íýã íýãýíäýý
õàðèëöàí ñýòãýëòýé áîëñíîî á¿ð ÷ óõâàðëàí äàõèí Óëààíáààòàðò óäàõã¿é
óóëçàõàà òîõèðîëöîí ñàëöãààæýý.
Òîãòîõ õàéãóóëûíõàà àæëûã äóóñààä Óëààíáààòàðò áóöàæ èðýýä çóí
öóãëóóëñàí èõ ìàòåðèàëàà ýìõòãýí öýãöýëæ òàéëàãíàõ, çàðèì îëäâîðûã
íàðèéí äàíñàëæ íýí äàðóé ëàáîðàòîðèéí àðãààð çàäëàí øèíæë¿¿ëýõ
àæëààðàà îðîëäîæ çàâ ìóóòàé áàéñàí áîëîâ÷ àæëûí äàðàà öàã ãàðãàæ,
ßíæèíãèéí àæëûí ãàçàð ðóó õýäýí óäàà óòñààð ÿðèõàä ßíæèí áàãø
õè÷ýýëòýé áàéíà ãýæ õàðèó àâäàã áàéâ. Òîãòîõ õè÷ýýë õýäèéä äóóñäàã
öàãèéã ëàâëàí ìýäýæ ßíæèíã òîñîõîîð ò¿¿íèé ñóðãóóëü äýýð áàéí áàéí
õ¿ðýëöýí î÷èæ ñóðãóóëèéí õàâèàð íýëýýä ýðãýëääýã áîëîâ÷ ßíæèíòàé îãò
äàéðàëäàõã¿é áàéñàíäàà õàðàìñàí ÿâäàã áàéâ.
Ýíý çàâñàð ßíæèí Òîãòîõûí àæèëëàäàã ãàçðûí óòñààð ò¿¿íòýé
ÿðèëöàõààð îðîëäñîí áîëîâ÷ òýð ãàçðûí óòàñ íýã áîë ÿðüæ áàéäàã, íýã áîë
õàðèóã¿é áàéäàã ó÷èð áàñ ë Òîãòîõûí àæëûí ãàçðûí õàæóóãààð õýäýí óäàà
ÿâñàí áîëîâ÷ ò¿¿íòýé åð äàéðàëäñàíã¿é àæýý.
Òýð õî¸ð òýãæ áèå áèåòýéãýý óóëçàõûã õè÷ýýí îëîí õîíîã áîëñíû äàðàà
íîìûí ñàíãèéí óíøëàãûí òàíõèìä ãýíýò òîõèîëäîæ áèå áèåý ýðñíýý íýã
íýãýíäýý íóóæ õààëã¿é ÿðüæ, ñóóäàã ãàçðûíõàà õàÿãèéã ëàâëàí, óóëçàõ öàã
ãàçðàà òîãòîîæýý.
Ò¿¿íýýñ õîéø òýð õî¸ð íýãýí ºâëèéí òóðø íàéçëàí áèå áèåäýý á¿ð
÷ äàñàæ, äàðààõ æèëèéí äºðºâä¿ãýýð ñàð áîëîõîä ãýð á¿ë áîëîõîîð
øèéäâýðëýöãýýæýý.
Òîãòîõ, ßíæèí õî¸ð ãýð á¿ë áîëîõîîð àëáàí ¸ñîîð á¿ðòã¿¿ëæ, èðæ
áóé õàâàð öàãèéí õàìãèéí ñàéõàí áàÿð ìàéí íýãíèé ºäºð öººí äîòíî
íºõ人 óðèí èð¿¿ëæ õóðèìàà äàðóóõíààð òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëýõ, õºãæèì
ñîíñîæ, äóó äóóëæ áàéãààä äàðàà íü òýíä öóãëàðñàí íºõäèéí õàìòààð äóóðü
á¿æãèéí òåàòðò î÷èæ á¿æãèéí æ¿æãèéã ¿çýöãýýæýý.
199

200
II
Óäàõã¿é çóí öàã áîëîõîä ñàÿõàí õàíèëàí ñóóñàí õî¸ð çàëóóñ àìðàëòàà
íýãýí çýðýã àâ÷ îðîí íóòàãò ÿâàõààð øèéäæýý.
Òîãòîõ õî¸óëàà ìèíèé òºðñºí íóòàã Òýðõèéí öàãààí íóóðò ÿâæ àìàðúÿ.
Òýð áîë áàéãàëèéí ãîî ñàéõíààðàà ãîéä íóòàã áîëîõîîñ ãàäíà ñàÿõàí ãýð
á¿ë áîëñîí áèä õî¸ðò åðººëòýé ãàçàð ø¿¿ ãýæ ßíæèíä õýëýâ.
ßíæèí Òîãòîõûí íóòàãò ÿâæ àìðàõûã äóðòàéÿà çºâøººð÷,õàðèí òýíä
î÷èõîä ÿìàð åðººëòýé áîëîõûã Òîãòîõîîñ áàéí áàéí àñóóíà.
Òîãòîõ,Òýðõèéí öàãààí íóóðûí òóõàé ßíæèíä íèëýýä äýëãýðýíã¿é
ÿðèõ áîëîâ÷,òýíä î÷îîä åðººëòýé ÿâäëûí ó÷ðûã ãàçàð äýýð íü ÿðèâàë á¿ð
îéëãîìæòîé áîëíî ãýýä ºíãºð¿¿ëýõ á¿ð òýð åðººëûí ó÷èð ßíæèíãèéí
ñîíèðõëûã óëàì èë¿¿ áîëãîñîîð áàéæýý.
Òîãòîõ,ßíæèí õî¸ðûí õóðèìàí äýýð áàéñàí òýäíèé ñàéí òàíèë
áàðèëãà÷èí Äàíäèé,ò¿¿íèé ãýðãèé áèîëîãè÷ Õîðëîî õî¸ð áàñ Òýðõèéí
öàãààí íóóðò ÿâæ àìðàõ ãýæ áàéñíûã Òîãòîõ,ßíæèí õî¸ð ñîíñîæ,õî¸ð
àéëûí äºðâºí õ¿ì¿¿ñ õàìò ÿâæ àìðàõ áýëòãýëýý õèéöãýýæýý.
Òýð äºðºâ áîëçñîí ºä𺺠îíãîöîíä ñóóæ õºõ îãòîðãóéãààð íèñýæ,õºâºí
öàãààí ¿¿ëèéã ãàòëàí Óëààíáààòàðààñ Öýöýðëýã õîòîä èðöãýýâ.
Òîãòîõ Öýöýðëýã õîòûí õîéò òàëûí Áóëãàí óóëûí õàäàðõàã ºâºð,
ìîäòîé îðîé, ò¿¿íèé òîãòîöûí ãåîëîãèéí ó÷èð Öýöýðëýã õîòîä ñóð÷
áàéñàí ñóðãóóëèéíõàà òóõàé ßíæèí áîëîí íàéç íàðòàà äýëãýðýíã¿é
õóó÷ëàâ.
Òîãòîõ, Äàíäèé íàðûí äºðâºí õ¿ì¿¿ñ øóóäàíãèéí ìàøèíä ñóóæ,
Öýöýðëýãýýñ ãàð÷ Öàãààí íóóðûí ç¿ã îäîöãîîâ.
Çàì çóóðàà Òîãòîõ, ×óëóóò, Òàìèð, Ñóìàí ãîëûí á¿ðýëäñýí ó÷ðûã
ñîíèðõîëòîé ÿðèõàä Õîðëîî, ßíæèí õî¸ð ÿâñàí ãàçðûí áàéãàëèéí ãîî
ñàéõíûã ìàãòàí øàãøèëäàíà.
Òýãñýýð òýä ×óëóóò ãîëûí ã¿¿ðýýð ãàð÷ Á¿ðãýä óóëûí ç¿¿í õàÿàíû
ìîäîí äóíäóóð çóðàéæ ãàðñàí çàìààð ÿâñààð Òýðõèéí öàãààí íóóðûí
õàæóóä áàéäàã Õîðãî óóëûí ýíãýð äýõ “Òàðèàò” ñóìûí òºâä õ¿ðýëöýí
èðöãýýâ.
III
Àðõàíãàé àéìãèéí àð Òàìèðûí ãîëîîñ õîéøõè õàíãàéí Á¿ä¿¿í
Ãè÷ãýíèé íóðóó, Èäýð ìºðíººñ óðàãø îðøäîã Òàðâàãàòàéí íóðóóíû
Òàðèàòûí õîîðîíäîõ õºíäèéä Òýðõ ãýäýã íóòàãò òýðòýý äýýð ¿åä òîãòñîí
õàìãèéí èõ óñàí ñàí Òýðõèéí öàãààí íóóð èðýã÷äèéí í¿äýíä òóñíà.
Òýðõèéí õàâü íóòàã íü äàëàéí ò¿âøíýýñ 2060 êì-èéí ºíäºð, ýíý íóóð íü
ç¿¿í òèéø 16 êì, ºðãºí íü 41-6 êì äóíäóóðàà íàðèéñàæ ãîíçãîð õýëáýðòýé
¿çýãäýæ, ñýð¿¿õýí ÷èéãëýã àãààð èðñýí äºðâèéí öýýæèéã òýíèéòýë
àìüñãàëóóëíà.
Òýðõèéí íóóðò óðüä õîéò Òýðõèéí óóëààñ ýõ àâñàí õî¸ð Òýðõèéí ãîë,
òýð õàâèéí óóëíààñ ¿¿ññýí èõ áàãà ãîë ãîðõèóä öóòãàäàã áà áàñ óã íóóðààñ

óðñàæ ãàðäàã Ñóìàí ãîë ò¿¿íèé óñûã ñîëüæ áàéäãààðàà óã íóóðûí óñ îíö
òóíãàëàã õàðàãäàíà.
Á¿õ äýëõèéí öýíãýã öýâýð óñàí ñàíãèéí íººö íü á¿õýëäýý Áàéãàëü
íóóðûí óñíû íººöíººñ àðàâ äàõèí èë¿¿ þì. Áàéãàëü íóóðûí óñ áîë
äýëõèéí öýíãýã íóóðûí óñíû íººöèéí õîðèí õóâèéã ýçýëäýã áàéíà.
Ìàíàé óóëàðõàã íóòãèéí çàðèì íóóðóóä íü òîãòíîí á¿ðýëäñýí áà
íóòàã äýâñãýð, óñíû ãîðèìûí õóâüä Áàéãàë íóóðòàé îéðîëöîî óðñìàë
öýíãýã óñ áîëîõîîð äýëõèé íèéòèéí àíõààðëûã òàòäàã. Õºâñãºë, Òýðõèéí
öàãààí, Áóéð Õàð óñ íóóðóóä çýðýã òàâèí õàâòãàé äºðâºëæèí êì-ýýñ äýýø
òàëáàéòàé öýíãýã óñíû íèéëáýð íººö íü 300 øîî äºðâºëæèí êì áàéäàã
ó÷èð Áàéãàë íóóðûí óñíû íººöèéí õî¸ð îð÷èì õóâüòàé òýíöäýã áîëîõîîð
ìàíàé îðíû õóâüä öýíãýã íóóðûí óñíû íººö òèéì ÷ áàãàã¿é àæýý.
Îëîí ãàëàâûí òýðòýý òîãòíîæ îðøèí òîéðîã÷äûã ¿åýñ ¿åä áàÿñãàí
öýíãýýí èðñýí ýíý ñàéõàí óñàí ñàí, ò¿¿íèé ¿çýñãýëýíò óóëñ, õàä, ìîä, ¿íýò
ýðäýíýñ, çàãàñ øóâóó, ¿íýã, õÿðñ, ãºðººñ, áóãà ýíý á¿ãä íü ýðèí ¿åèéíõíèé
àìüäðàõ, õºäºëìºðëºõ, àìðàõ, öýíãýõ, àÿòàéõàí îð÷èí áîëñíûã Òîãòîõ,
ßíæèí õî¸ð íàéç íàðòàéãàà øàãøèí ÿðüöãààíà.
Õàâàð, íàìàð, çóíû öàãò ýíý íóóðò Ýíýòõýã, Íîìõîí äºë㺺í äàëàéí
îëîí ä¿ðñèéí øóâóó àéë÷ëàí èðæ çóíû äýëãýð öàãèéã ýíä ºíãºðººæ, ¿ð
õ¿¿õäýý òºð¿¿ëýí áîéæóóëæ, íóóðûí õºâººã äàãàí çóñààä íàìàð îðîé
áîëîõîîð îëîí ìÿíãàí áýýð àÿëàí íèñýæ íóòàãòàà ýðãýí õàðüöãààæ Òýðõèéí
öàãààí íóóðûí óñíû òóíãàëàã, áàéãàëèéí ãî¸ìñîãûã ìàãòàí î÷äîã ãýæ
Òîãòîõ íºõºä人 õýëíý.
Ýíý íóóðò òóë, öóðõàé, çýâýã, àëãàíà çýðýã çàãàñ àìüäàð÷ íóóðàíäàà
íóòàãëàí Òýðõèéí ãîëîîð òýíýæ, Ñóìàí ãîëîîð øóìáàæ, Ãè÷ãýíèé ãîëîîð
ã¿éöãýýäýã àæýý.
ĺðâºí íàéç íàð Òàðèàò ñóìûí òºâ äýýð èðæ áóóõàä áàðèëãà
áàéøèíãààð áàÿëàã, äóíä ñóðãóóëüòàé, öàõèëãààí ñòàíöòàé, øèíýõýí ñàéõàí
òºâ áàéâ. Òýðõèéí öàãààí íóóðûí õàâèéí òýð ñàéõàí íóòãèéí ãîë ýçýí áîë
òàðèàò ñóìûí “ßëàëò” íýãäëèéíõýí àæýý.
Òîãòîõ íóòãèéí õ¿í áîëîõîîð òàíèõ õ¿ì¿¿ñýýñ óíàõ äºðâºí ìîðü àâ÷,
äàðãàð ýâýðòýé, õàéíàãèéí íýã øàðàíä àâ÷ ÿâñàí ç¿éëýý íóðóó à÷èí, ñóìûí
òºâººñ äºðâ¿¿ëýí õºäºëæ, Ñóìàí ãîëûí ã¿¿ðýýð ãàð÷, Õîðãî óóëûí õîéò
ã¿âýýãýýð äàâæ, Öàãààí íóóðûã õºâººëºí íóóðûí ¿çýñãýëýí ñàéõíààð í¿ä
õóæèðëàí ÿâàâ.
Õîðãî óóëûí õîéò õîðìîéã óðñàí þì øèã áîëãîæ, òîîñãîí ÷óëóóã íü
óõàí àâ÷ ¿çýñãýëýíã íü ãóòààæ ýõýëñíèéã äºðâºí íàéç áóðóóøààí ÿðüöãààíà.
Òýä èíãýæ ÿâæ áàéãààä õóóëü çºð÷èí çàãàñ áàðüæ, àí õèéñýí äýýðõ õýñýã
õ¿ì¿¿ñòýé íóóðûí çàõ äýýð äàéðàëäàæ, íóòãèéí àðäààñ òýäýíòýé ÿðüæ
áàéñíûã äýìæýýä öààø õºäºëñºí íü òýð àæýý.
Íóóðûí ç¿¿í õîéò õºâººí äýýð îíöãîéëîí òîãòñîí ªâãºí õàä ãýäýã íü
óã íóóðûí ç¿¿í ¿ç¿¿ðèéã ñàõèí ìàíàõ øèã õàðàãäàíà. ªâãºí õàäíû õîéò
øèë äýýðýýñ õàðâàë òýð íü çààí ä¿ðñòýé, öýõ õîéò òàëààñ íü àæèãëàâàë àìàà
àíãàéæ õîéøîî õàðæ õýâòñýí àðñëàíãèéí ä¿ðñòýé, óðäààñ íü õàðâàë èõ
à÷ààòàé óëààí òýìýý áàðóóí òèéøýý õàðàí õýâòýæ óðò õ¿ç¿¿ãýý ñóíãàí óñ
201

óóæ áàéãàà þì øèã ¿çýãääýã.
ªâãºí õàäíààñ õîéøèëñîí ºíäºð õ¿ðýí óóëûã Äóóò óóë ãýäãèéí ó÷èð íü
ò¿¿íèé õººñºðõºã õºíäèé òîîñîðõîã õàä õºâ÷èéí ñàëõè ¿ëýýõýä ýãøèãëýí
äóóãàðäãààñ þì óó, ýñâýë ýíä òîãòñîíîîñîî õîéø ýâäýð÷ õýìõýð÷ äóó ãàð÷
áàéñíààñ òèéì íýðòýé áîëñîí áèç.
Òýðõèéí íóóðûã þóíä öàãààí ãýæ íýðëýñýí áý? ãýæ Äàíäèé Òîãòîõîîñ
àñóóõàä, Òîãòîõ õýëñýí íü: -Ýíý íýðíèé òàëààð íóòãèéíõíû ÿðüäàã íýãýí
äîìîã áèé.
Ãàíòàé íýãýí çóí íóóðûí óñ øèðãýæ ýõýëìýãö íóòãèéí ýçýí íî¸í, íóóð
øèðãýâýë àðâèí äýëãýð àìüäðàëä ìóó ¸ñòîé þì ãýæ õýëýýä, ò¿ìýí ¿íýý
ñààæ ñ¿¿ã íü íóóðòàé õèéæ áÿëõàëçóóëòóãàé ãýæ õàðüÿàò íàðòàà çàðëèã
áóóëãàñàí ¸ñîîð áîëãîæ íóóðûí ºí㺠òèéíõ¿¿ öàãààí áîëñîí þì ãýíý.
Íóóðûí ºíãèéã òàéëáàðëàõ ãýæ çîõèîñîí äîìãèéã îðõèæ ó÷èð ÿâäëààñ íü
ºã¿¿ëáýýñ ãýýä Òîãòîõ öààø õýëñýí íü:
-Òýðõèéí íóóðûã öàãààí ãýæ íýðëýñýí ó÷èð áîë ºâºë öàñ óíàæ ìºñíèé
ºí㺠öàéðñíààñ, áàñ çóíû öàãò íóóðûí óñ äîëãèîëîí öàãààí õººñ õºâä㺺ñ,
ìºí õºõ îãòîðãóéä ìºíãºí öàãààí ¿¿ë í¿¿æ, ò¿¿íèé ºí㺠òóíãàëàã íóóðûí
óñàíä òóñäàã çýðãýýñ áîëñîí íü òýð þì.
Öàãààí íóóðûí ºí㺠íü öàã ¿åèéí áàéäëààñ áîëæ ººð÷ëºãäºí ¿çýãääýã.
Çóíû á¿ðõýã áîðîîòîé ºäºð íóóðûí óñûã ºã뺺 ýðò õàðàõàä áàðààâòàð,
öýëìýã ñàëõèã¿é ºäºð õºõ öýíõýð, çóíû îðîé íîãîîí áàñ çàõààð íü ÿâáàë
øàðàâòàð áîëæ ¿çýãääýã ãýæ õýëýýä Òîãòîõ ÿðèàãàà äóóñãàâ.
Òýð äºðºâ Òýðõèéí öàãààí íóóðûí õîéò õºíäèéä áàéäàã պ人 íóóð
õýìýýõ õýñýã æèæèã íóóðûí ç¿¿í ¿ç¿¿ðò íóòàãòàé Òîãòîõûí àõûíä
õ¿ðýëöýí î÷èöãîîâ.
Òîãòîõûí àõ, ò¿¿íèé ãýðãèé õ¿¿õä¿¿ä ãýðýýñýý ãàð÷ èðæ, çî÷äîî
áàÿðòàéãààð óãòàí àâ÷, Òîãòîõûí àõ, Òîãòîõ, ßíæèí íàðûã ¿íñýæ, áóñàäòàé
íü ãàð áàðèí ìýíäýëæ, ìîðüäûã íü óÿæ, à÷ààã íü õàéíàãèéí øàðíààñ
áóóëãàõ çóóðàà òà íàð ÷èíü áàñ èéì õºñ㺺ð ÿâäàã õ¿ì¿¿ñ þì óó ãýæ
àñóóãààä öààø õýëñýí íü,
-Òà íàð øèã àëáàíû õ¿ì¿¿ñ ÷èíü ñóóäëûí ÃÀÇ þì óó, õàìãèéí íààä
çàõààð õýëýõýä à÷ààíû ìàøèíààð íóòàãòàà èðöãýýõ þì áàéíà ø¿¿ äýý.
Òîãòîõ: -Áèä ÷ ìºí øàëòãààí îëîîä ìàøèíààð èðâýë èðæ áîëîõ ë
áàéñàí þì, õàðèí òýãüå ãýæ áîäñîíã¿é, íèéòèéí àäèëààð ë Óëààíáààòàðààñ
Öýöýðëýã õ¿ðòýë îíãîöîîð, òýíäýýñ øóóäàíãèéí ìàøèíààð ñàéõàí ÿâöãààæ
èðëýý ãýâ.
Èðñýí àéë÷èä õîòûí òóõàé àõäàà, àõ íü íýãäëèéíõýý òóõàé çî÷èääîî
õóó÷ õººðºí õîíîöãîîâ.
202
IV
Ìàðãààø ºã뺺 íü äºðâºí çî÷èä õî¸ð õî¸ðîîðîî ñàëæ, ñîíèðõñîí ç¿ãòýý
ìîðü óíàí íóóðûã òîéðîí ÿâàõàä Òîãòîõ, ßíæèí íàð íóóðûí ç¿¿í õîéò
õºâººãººð Äàíäèé, Õîðëîî íàð íóóðûí óðä õºâººãººð òóñ òóñ ÿâæ öàãààí

íóóðûí ñàéõàí á¿õíèéã ñîíèðõîöãîîæýý.
Òîãòîõ, ßíæèí õî¸ð íóóð õºâººëäºí ÿâæ áàéõàä íóóðûí óñ äîëãèîëîí,
äîëãèîí íýã íü íýãíýý íèë íèë õèéòýë öîõèí áóöàæ èõ õ¿÷ íýìýí àâààä
õºãæìèéí öàí öîõèõ ìýò áîëîõîä, õî¸ð öàãààí õóí óñíû çàõàä çýðýãëýëäýí
õºâæ íýã íü íºãººãººðºº áàõàðõñàí áàéäàëòàé õàéðûí ñýòãýëýýð õàðöãààæ,
õóí õóí ãýæ á¿ä¿¿í õîîëîéãîîð 纺ëºí áºãººä àëãóóðõíààð àÿëàõ íü ¿ðãýëæ
öàãààí õóâöàñòàé ÿâäàã òýð õî¸ð á¿õ íàñààðàà õóðèìàà ¿ðãýëæë¿¿ëýí õèéñýýð
áàéäàã þì øèã Òîãòîõ, ßíæèí õî¸ðò ñàíàãäàâ.
Õóó÷èí öàãò øàð ºí㺺𺺠õ¿íäë¿¿ëæ áàéñàí ëàì øóâóó íýðòýé õî¸ð
àíãèð øàøíû àëäàð õ¿íä áóóìàãö áàñ òýäíèé òýð øàð ºí㺠õýñýã çóóð
ñîíèðõëîî àëäñàí þì øèã áîëæ áàéñàí áîëîâ÷ îð÷èí ¿åä øàð ºíãèéí õóâöñûã
ýðýãòýé, ýìýãòýéã¿é ýíä òýíäã¿é ºìñºõ áîëñîíä áèäíèé ºí㺠îð÷èí ¿åèéí
ºí㺠ãýæ áàõàðõàõ ìýò íãà íãà ãýæ äóóëàí ÿâöãààíà.
Õàð õàð çîãäîðòîé, õºõ ñààðàë ºíãºòýé, ãóàëèã áèåòýé òîãîðóóíóóä ¿¿ãýýð
ò¿¿ãýýð ÿâöãààí, çàðèì íü áèä òîãîðóó áèä òîãîðóó ãýæ àÿëàõàä íºãºº õýñýã íü
õººðºí íèñýæ ÿâààä ãàçàðäàí ã¿éí õàðàéæ á¿æèãëýí äýãäýíý.
Ýíý îëîí øóâóóäûí äóíä ãàëóó íóãàñíû äóó ÷ áàñ íýí ºâºðìºöººð
ñîíñîãäîíî.
Ýíý íóóðûí èéì îëîí ÿíçûí ÿí ýãøèã íü áàéãàëèéí ãàéõàìøèãò ñàéõàí
íàéðàë õºãæèì ìýò Òîãòîõ, ßíæèí õî¸ðûí ñýòãýëèéã èõýä áàÿñãàí õºäºëãºíº.
Òîãòîõ, ßíæèí õî¸ð Õîðãî óóëûí áàðóóí òàëûí èõ àìíû ýíãýð äýõ
¿ðãýëæèëñýí õ¿ðýí õÿñààíû îð÷èì õ¿ðýëöýí èðýõýä óëààí, ÿãààí, õºõ ºíãº
á¿ðèéí öýöýã íàéãàí ãàíõàæ õ¿æ ºâñ, õºõ öýíõýð àãèéí ¿íýð õàíõëàõ íü õî¸ð
çàëóóãèéí ñýòãýëèéã á¿ð ÷ õºã溺íº.
Òîãòîõ ßíæèíã äàãóóëàí õÿñààíû îðîé äýýð õ¿ð÷, Çà ìàíàé íóòàãò ñàéõàí
þì èõ áèé. Ò¿¿íèé äîòðîîñ åðººëòýé íýãýí ÿâäàë áèé ãýæ áè ÷àìä äýýð õýëæ
áàéñàí ø¿¿ äýý. Òýð ÷èíü ýíý õÿñààòàé õîëáîîòîé þì ãýæ ßíæèíä õýëýâ.
ßíæèí- Ò¿¿íèéãýý îäîî ÿðèà÷ ãýâ.
Òîãòîõ- Ýíý õî¸ð õÿñàà õî¸óëàí õîëáîîòîé. Ýíý õîëáîîòîé õî¸ð õÿñààíû
îð÷èì õî¸ð àéë ¿ðãýëæ õàìò áàéæýý. Òýð õî¸ð àéëûã õîëáîî õÿñààíû õî¸ð
ãýäýã áàéæýý. Òýð õî¸ð àéëûí íýã íü íýã õ¿¿òýé, íºãºº íü íýã á¿ñã¿éòýé
áàéæýý.
Òýð õî¸ð õ¿¿õýä áàãààñàà ¿åðõýí òàíèëöàæ, ÷óëóóãààð ãýð áàðüæ, äîòîð
íü àâäàð, îð áîëãîí çàñàæ, ãýðèéí ãàäóóð ÿíç á¿ðèéí ä¿ðñòýé ç¿éë á¿ðèéí
ºíãºòýé ÷óëóóãààð õîíü, ¿õýð, àäóó, òýìýýí ñ¿ðýã áîëãîí ºðæ òîãëîöãîîäîã
áàéæýý.
Òýð õî¸ð çóíû íýãýí ºäºð õóðãàíä õàìò ÿâæ áàéãààä íºãºº òîãëîîìîîðîî
òîãëîñîîð áàéãààä õîíü ñààæ äóóñìàãö õóðãàà àâ÷èð÷ íèéë¿¿ëýõèéã ìàðòàí
îðîéòóóëæýý.
Õ¿¿ãèéí ýöýã õ¿¿ãýý è÷ýýæ õàøðààõ ãýæ òà õî¸ð äàíäàà ë ÷óëóóãààð
ãýð áàðüæ òîãëîîä õóðãà òóãàëàà ìàðòàæ áàéõ þì. Òýãñýýð áàéãààä òà õî¸ð
ñ¿¿ëäýý ýõíýð íºõºð áîëæ íèéëæ ñóóíà äàà ãýæ õýëýõýä õ¿¿ íü ó÷èð ä¿ðñã¿é
è÷èæ ¿ã¿é, ¿ã¿é, áè õýçýý ÷ ýõíýð àâàõã¿é ãýæ õýëæ ãýíý. Ò¿¿íýýñ õîéø õ¿¿ íü
íºãºº ¿åðõäýã îõèíòîéãîî õýäýí ºäºð óóëçàõã¿é áàéñíàà áàñ ìàðòàæ äàõèàä ë
íèéëæ òîãëîäîã áîëæ ãýíý.
203

Òýãñýýð áàéãààä òýð õî¸ð íýëýýä òîì áîëñîí õîéíîî ýíý àìíû ýíãýðò õîíü
¿õðýý õàìò õàðèóëæ ¿ðãýëæ öóã ÿâäàã áîëæ ãýíý. Áàñ çóí áîëîõîîð ìàëàà
óñëàõààð íóóðûí õºâººãººð õàìò ÿâäàã áàéæýý. Òèéì ó÷ðààñ òýð õî¸ðûã
íóòãèéí çàëóó÷óóä õ¿ðýí õÿñààíû õî¸ð, íóóðûí õî¸ð õóí ãýæ ºõººðäºí
øîîëäîã áàéæýý.
Òýð õî¸ð ñ¿¿ëäýý ¿íýõýýð íýã íýãýíäýý äàñàí èæèëñýæ õî¸ð õóí øèã
ñàëàõã¿é, áèå áèåäýý õàéðòàé áîëæ íýã ãýð á¿ë áîëæ ñàéõàí àìüäàð÷ áàéñàí
þì ãýäýã.
Ãýòýë ýíý îð÷èìä õóéõóó õýìýýõ äýýðýì÷èä èðæ àðäûí ìàë õºðºíãèéã
äýýðýìäýí áóëààæ, õóí àìüòíûã çîäîæ í¿äýæ, àëæ òàëæ áàéæýý.
ͺ㺺 õî¸ð çàëóó îëîíä òóñ õ¿ðãýõ ãýæ õóéõóó íàðûã äàðàõààð øèéäýæ
ãýíý.
Òýð õî¸ð ãýðèéíõýý ãàäàà íýã ìàéõàí øààæ, äîòîð íü ò¿ìïýí ä¿¿ðýí
÷àíàñàí ìàõ, ñàâ ñàâààð øèìèéí àðõè òàâèàä ãýðýýñýý ãàð÷ ýíý õÿñààí äýýð
íóóãäàí õóéõóó íàðûí èðýõèéã õàðààä õýâòýæ áàéæ ãýíý. Ãýòýë äºðâºí
ìîðüòîé, áóó ç¿¿ñýí, íýõèé ºìä öàìöòàé õóéõóó íàð õî¸ð çàëóóãèéí ãýðèéí
ãàäíà áóóæ ¿¿äýýð øàãàéæ õ¿íã¿é áîëîõîîð ìàéõàíä íü îðöãîîæýý.
Ìàéõàíä îðòîë áàñ õ¿íã¿é áºãººä õàðèí ÷àíàñàí ìàõ, øèìèéí àðõè
ó÷èðã¿é èõ áàéñàíä òýä áàÿñàæ ìàõûã íü äóóñòàë èäýæ, àðõèéã íü øàâõàãäòàë
óóæ ñîãòîîä ÷àíãà ÷àíãà ÿðüæ áóé äóóëäàæ ãýíý.
Õî¸ð çàëóó õÿñààíààñ áóóæ ñýì ÿâñààð ìàéõíûõàà õàæóóä èðæ ÿðèëöàí
òîõèðîëöñîí ¸ñîîð ìàéõíû íóðóóã áàðüæ áàéñàí õî¸ð ãàäñûã íýã çýðýã
ñóãàëòàë ìàéõàí óíàæ õóéõóó íàðûã äàðæýý.
Ñîãòóó õóéõóó íàð ó÷èð ¿ë îéëãîæ, áóóãàà òýìòðýí ÿäàæ áàéòàë ñàìáààòàé
õî¸ð çàëóó ìîäîîð áàëáàæ í¿äñýýð ÷èìýý àíèðã¿é áîëîõîîð íü ìàéõíààðàà
îðîîæ áàðüæ ÿâñàí áóóíóóäûã íü àâ÷ õàâèéíõàà õ¿ì¿¿ñò ñîíñãîõ ãýæ áàéòàë
äàõèàä áóó ¿¿ðñýí íàéìàí õóéõóó íºõ人 ýðæ ÿâàà áîëîëòîé õî¸ð çàëóó ðóó
äàâõèí èðæ, ìàíàé õ¿ì¿¿ñ òàíàéä áàéíà óó? ãýæ àñóóõàä õî¸ð çàëóó òèéìýý
ãýðò ñóóöãààæ áàéãàà ãýæ ãýðòýý îðóóëæýý.
Òýãòýë ãýð ýçã¿é áîëîõîîð õóéõóó íàð íýã íýãýýðýý ãýðýýñ öóâðàí ãàð÷
èðýõýä çàëóó ýð áóóäàæ, ýõíýð íü öàéíû í¿ä¿¿ðýýð öîõèæ óíàãààñààð
îëîíõèéã àëæ áàéòàë òýä ãýð äîòðîîñ áóóäàæ çàëóóãèéí ãýðãèéã àëæýý.
Ýìýãòýéí íºõºð äýýðýì÷èí íàðòàé ãàíöààðàà òóëàëäñààð õàìãèéí
ñ¿¿ë÷èéíõýä íü áóóäóóëæ ººðºº íàñ áàðñàí þì ãýíý áèëýý ãýæ Òîãòîõ õýëýýä
ìàíàé Òýðõèéíõíèé õàéð äóðëàë èéì áàéäàã þì. Ìèíèé ºã¿¿ëñýí äîìîã áîë
õàéð, àìüäðàë õî¸ðûí åðººëòýé áèëèã ãýæ áè áîäîæ ÿâäàã þì ãýýä ÿðèàãàà
äóóñãàâ.
ßíæèí ñàíàà àëäàæ: -íýýðýýí ýíý ÷èíü ó÷èðòàé, åðººëòýé þì áàéíà äàà ãýæ
ÿðüæ áàéòàë òýð õî¸ð äýýð Òîãòîõûí íóòãèéí áºãººä òàâü îð÷èì íàñíû íýãýí
òàíèë õ¿í, ìîðèîð äàâõèí èðæ, ìýíä óñàà àñóóëöààä òýð õî¸ðòîé ÿðüæ ýõëýâ.
Òîãòîõ- Ýíý ìàíàé ãýðãèé ãýæ ßíæèíã òàíèëöóóëààä, Áè íºãºº õÿñààíû
õî¸ð õóíãèéí òóõàé äîìãèéã ÿðüæ ñóóíà ãýâ.
ͺ㺺 èðñýí õ¿í: -Òèéìýý òýð áîë õîîðîíäîî ýâòýé, îëîíä òóñòàé ñàéõàí
õî¸ðûí òóõàé ñîíèí äîìîã þì. Áàðàã òýð äîìîã øèã ÿâäàë ñàÿõàí áîëæ
ºíãºðñºí þì äàà ãýæ õýëýâ.
204

ßíæèí- Òà òýãâýë òýð òóõàé ÿðüæ ºãºõã¿é þó ãýâ.
ͺ㺺 õ¿í: -Òýð áîë ìàíàé íóòãèéí õî¸ð çàëóóãèéí àìüäðàëòàé õîëáîîòîé
ÿâäàë þìàà.
Ýíý íóòãèéí íýã çàëóó àðäûí öýðýãò ÿâæ èðýýä ýíä õîðøîîíû àæèë,
íàìûí ¿¿ðèéí óõóóëãûí àæëûã ýðõýëæ, îðîí íóòãèéíõàà õ¿ì¿¿ñò òîîãäîæ
ÿâñàí þì. Òýãýýä òýð çàëóó ìºí ìàíàé íóòãèéí áàãà ñóðãóóëèéã òºãñººä
ýâëýëèéí ¿¿ðèéí äàðãà áàéñàí íýã á¿ñã¿éòýé õàíèëàí ñóóñàí þì.
Òýð á¿ñã¿é ¿íýõýýð õ¿íýýð ñàéí, ãîî ñàéõàí á¿ñã¿é áàéñàí þì. Åð íü ìàíàé
íóòàãò ãîî á¿ñã¿é îëîí òèéì ÷ ó÷ðààñ Òýñèéí ãîëûí óíàãà ñàéí, òýðõèéí
ãîëûí õ¿¿õýí ñàéõàí ãýæ ÿðüöãààäàã áàéñàí þì.
Òýð õî¸ð ýâòýé ñàéõàí àìüäàð÷, óëñäàà ¿íýí÷ýýð ç¿òãýæ ÿâäàã áàéñàí ó÷èð
øèíý öàãèéí õî¸ð õóí ãýæ íýðøèæ áàéñàí þì.
Òýãæ áàéòàë ìàíàé ýíä 1932 îíä ýñýðã¿¿ õºäºë㺺í áîëæ ýíý õîøóóíû òºâ
Ýðýýí ìîäíû îð÷èìä áàéñàí Òàðèàòûí õ¿ðýýí äýýð èõ òóëàëäààí áîëñîí þì.
Ýíý õîøóóã Äàëàé ×îéíõîð âàíãèéí õîøóó ãýäýã áàéñàí þì.
Óã õîøóóíû òºâ íü îäîîãèéí Òàðèàò ñóìààñ áàðóóí õîéøëîí ÿâàõàä áàéäàã
òàðèàòûí äàâààíû óðüä òàëûí Ýðýýí ìîäíû îð÷èì áàéñàí þì. Òàðèàòûí
õ¿ðýý íü ãóðâàí õýñýã òîì õ¿ðýý áàéñàí áºãººä òóñ á¿ð öàì ãàðäàã. ×îéð,
Ìàìáûí íîì ñóäàëäàã áàéâ. Òàðèàòûí õ¿ðýý òýð îð÷ìûí òîìõîí òºâ áàéñàí
ó÷èð òýíä õÿòàä, îðîñ ãàäààäûí ï¿¿ñ ÷ ¿ðãýëæ ñóóæ àðèëæàà íàéìàà ÿâóóëäàã
áàéâ.
Ýíý õ¿ðýýíä òºâ人ñ Ýðãýäýëáýðýëá¿¿ ãýãýýí ãýã÷èéã óäàà äàðàà çàëàí
ñóóëãàæ áàéñíààð ýíý íóòàãò øàøíû íºëºº èõ áàéñàí àæýý. Òýðõ¿¿ ãýãýýíèé
õàòãàëãààð 1920-èîä îíû ñ¿¿ë÷ýýð ßïîíû ýçýðõýã ò¿ðýìãèé áà õÿòàäûí
õàðãèñóóäûí äààëãàâðààð õîéò õÿòàäàä òýí¿¿÷ëýí ÿâæ ñ¿ñýãòíèé äóíä íîì
òàâüæ áàéñàí Âàí÷èíðýíá¿¿÷èéã ìîíãîë îðîí òóõàéëáàë: Ýíý Òàðèàòûí
õ¿ðýýíä çàëæ èð¿¿ëýõ ãýæ ò¿¿íä çîðèóëàí òºâä ìàÿãèéí õèéöòýé îëîí äàâõàð
äºðâºëæèí õàðøèéã ñ¿ñýãòýí îëíû õºðºí㺺ð áàðèóëæ áàéâ. Òýð õàðøèéã
Âàí÷èí áîãäûí ñýì÷èí ãýäýã áàéâ.
1932 îíä áîëñîí ýñýðã¿¿ õºäºë㺺íèé ¿åä Ýðýýí ìîä, ò¿¿íèé òºâèéí íýã
áîëæ, íóòãèéí òîì ôåîäàë ëàì íàð ýñýðã¿¿ õºäºë㺺íä èäýâõòýé îðîëöñîí
àæýý.
Ýíýõ¿¿ ýñýðã¿¿ õºäºë㺺íä ýíãèéí îëîí àðäóóä èõýýð íýðâýãäýæ áàéõûí
çýðýãöýý èäýâõòýé õýñýã íü ýñýðã¿¿ íàðòàé òýìöýõýä èõ ç¿òãýëèéã ãàðãàæ
áàéñàí ò¿¿õòýé.
Äýýðõ òóëàëäààíû ¿åýð íºãºº çàëóó ìààíü ýñýðã¿¿ íàðò áàðèãäàæ áàéãààä
àðäûí öýðãýýð ÷ºëººëºãäºæ, íóòãèéí ïàðòèçàí àíãèä ýëñýæ, ýñýðã¿¿ íàðòàé
èäýâõòýé òóëàëäàæ áàéñàí þì, òýð ¿åä ãýðãèé íü çºâëºëòèéí àëäàðò ýì÷
Íåìîéí îòðÿäàä ñóâèëàã÷èéí àæèë õèéæ, ýñýðã¿¿ íàðò øàðõàäñàí ïàðòèçàí
íàðò ýìíýëãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ ÿâñàí þì. Õàðèí íºõºð íü ïàðòèçàí àíãèòàé
ÿâæ ýñýðã¿¿ íàðòàé òóëàëäñààð áàéãààä áàéëäààí äóóñàõ ¿åä õ¿íäýýð øàðõäàæ
áàñ íàñ áàðñàí þìàà.
ßíæèí ýíý ÿðèàã ñîíèðõîí ñîíñîæ áàéãààä íýýðýí ë òàíàé íóòàã ÷èíü ñàéí
õ¿ì¿¿ñ ñàéõàí õàíèëæ ñóóäàã çàíøèëòàé ãàçàð þì áàéíà äàà ãýâ.
ͺ㺺 õ¿í: -Òèéìýý. Ìàíàé ýíä ãàíö á¿ñã¿é÷¿¿ä ÷ ñàéõàí áóñ ñàéõàí
205

ýðýãòýé÷¿¿ä ÷ áàéñàí þì. õàìãèéí íààä çàõààñ íü àâààä ÿðèõàä Öàãààí àðñëàí,
ºíäºð Ãîíãîð, àðñëàí áóóð Æàìúÿí ãýõ çýðãèéí ºíäºð óóëàðõàã íóòãèéí
õ¿äýð áèåòýé ñàéí ýð÷¿¿ä ìîíãîë îðîí äàÿàð àëäàðøñàí þì. Áóóð Æàìúÿí
îäîî 70 ãàðóé íàñòàé áîëæ áàéãàà áºãººä 60 ãàðóé æèë ¿íäýñíèé áºõèéí
áàðèëäààíä îðîëöîõäîî á¿¿ð àâòîíîìèòûí ¿åä áîãäûí äàíøèã íààäàìä
îðîëöîí áàðèëäàæ øîíõîð öîëòîé áîëñîí þì. Õàðèí õóâüñãàë ÿëñíààñ õîéø
óëñûí íààäìûí áºõèéí áàðèëäààíä 20 óäàà îðîëöîæ 5 óäàà øºâãºð÷, 2 óäàà
¿ç¿¿ð áóëààöàëäàæ 2 óäàà ¿ç¿¿ðëýñýí áºãººä îäîî îëíûã áàÿñãàã÷ äàÿàí àâàðãà
ãàâüÿàò ìàñòåð öîëòîé.
Ãîíãîð áîë 4 õàíàòàé ãýðèéí òîîíîîð öýýæ íü öóõóéäàã òèéì ºíäºð
íóðóóòàé õ¿í áàéñàí áºãººä òýðýýð ÿìàð ÷ òîì ìîðü óíàæ ÿâñàí ÷ õ¿äýð ýð
äààãà óíàæ ÿâàà ìýò õàðàãääàã áàéëàà. ªíäºð Ãîíãîð àâòîíîìèòûã áàéãóóëæ
áàéõ ¿åä Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýíã äàãàëäàí Ïåòåðáóðã õîòîä î÷èæ áàéõ
¿åäýý ãàäààä îðíû õ¿ì¿¿ñò ºíäðººðºº ãàéõàãäàæ, çóðàã, ïàòåð, íýð àëäàð
íü îëîí óëñûí õýâëýëä ãàð÷ áàéñàí þì. Õàðèí Öàãààí àðñëàí ãýäýã áîë ýíý
íóòãèéí äýýð ¿åèéí àëäàðò áºõ þì. Ò¿¿íèé òóõàé ìàíàé íóòãèéíõàí èõ ë þì
ÿðüäàã þì. ¯¿íýýñ áè íýã ç¿éëèé㠺㿿ëüå.
Öàãààí àðñëàí õºãøèí ýöýã, ýõ õî¸ðòîéãîî íýã ìóó õàð ãýðò àìüäàð÷ áóõ,
ã¿¿ õî¸ðîîñ ººð ìàëã¿é áàéñàí áºãººä àéëûí öàãàà ýðã¿¿ëäýã áàéæýý. Òýð
íóòãèéí îâîî òàõèõàä áàðèëäàæ ò¿ð¿¿ëäýã áàéãààä äàðàà íü õîøóó íààäàìä
îðîëöîæ ¿ç¿¿ð áóëààöàëääàã áîëñîí þì ãýíý áèëýý. Òýãýýä íýã õàâàð àéëóóä
ºâºëæººíººñºº í¿¿ãýýä ÿâàõàä Öàãààí àðñëàí à÷ëàãàã¿é ó÷ðààñ í¿¿æ
÷àäàëã¿é ºâºë溺í人 ¿ëäýæ õàâàðæèí çóñàõ áîëæýý.
Òýð õàâàð Öàãààí àðñëàí áîãäûí äàíøèã íààäàìä îðîëöîæ áàðèëäàõààð
øèéäæýý.
Ýíý ñàíààãàà ýöýã ýõäýý ÿðüòàë òýð õî¸ð íü õºãøèí ýõ ýöãýý îðõèæ õîë
ÿâàõûã õîðèãëîæýý. Ãýòýë Öàãààí àðñëàí óã ñàíààãàà áèåë¿¿ëýõýýð ýðñ
øèéäâýðëýýä ãàíö áóõàà àëæ, ìàõûã íü áîðöëîí, ýöýã ýõ õî¸ðòîî ¿ëäýýæ, áè
ñàéí ÿâààä óäàõã¿é èðíý. Òà õî¸ð ¿¿íèéã èäýæ áàéãààðàé ãýæ õýëýýä, ººðºº
áóõíûõàà ãýäýñ äîòðûã ÷àíàæ, øóóìààæàà ä¿¿ðòýë õèéæ àâààä ã¿¿ãýý óíàæ,
ãýðýýñýý ãàðàí îäæýý.
Öàãààí àðñëàí Äà õ¿ðýý îðîõîîð òýãæ çàìä ãàðààä õî¸ð õîíîã äýýðýý à÷èæ
ÿâñàí áóõíû ãýäýñ ìóóäìàãö ò¿¿íèéãýý íýãìºñºí èäýýä Äà õ¿ðýý îðòîë îëîí
õîíîã õîîëã¿é ÿâæ, áîãäûí äàíøèã íààäàì áîëäîã Äîëîîí õóäãèéí õºíäèéä
èðëýý.
Ò¿¿íèéã òýãæ èðýõýä îëîí õ¿ì¿¿ñ íààäàì ¿çýõýýð öóãëàð÷ ìîðüäîî óÿæ,
áºõ÷¿¿ä õîøóó õîøóóãààðàà ìàéõàí áàðüæ áóóöãààñàí áàéæýý.
Áîãä ãýãýýí, îëîí õààä íî¸äóóä ÷ ìàãíàã òîðãîí àñàð ìàéõíàà íýã ãàçàð
áàéðëóóëààä òóã õèéìîðü õèéñãýí, õàæóóãààð íü îëîí ëàì íàð ìàéõíàà
áàðüñàí áàéöãààæýý.
Öàãààí àðñëàí õîøóóíààñàà èðñýí áºõ÷¿¿äèéí ìàéõàí äýýð î÷èæ, íàìàéã
áºõèéí áàðèëäààíä îðóóëæ ºãíº ¿¿ ãýæ ãóéñíààð õîøóóíû íýðòýé áºõ÷¿¿ä,
õºëèéí ñàéäóóäàä àéëòãàæýý.
Õºëèéí ñàéäóóä Öàãààí àðñëàí ãýäýã ÷èíü óðüä ºìíº áîãäûí äàíøèãò
îðîëöîæ íýðä ãàðààã¿é ó÷èð ýíý óäààãèéí íààäàìä îðîëöîõ ýðõã¿é ãýæ
206

õàðèóëæýý. Öàãààí àðñëàí äýýðõ õàðèóã ñîíñîæ óðàì ãóòàí, òàíüäàã
áºõ÷¿¿äèéíõýý ìàéõàíä î÷èæ õºëºº ìàéõíû õàÿàãààð ãàðãàí õýâòýýä óíòàæ
áàéæýý. Ãýòýë áàðèëäàõààð çýõýæ áàéñàí áºõ¿¿äèéã øèíæèæ ÿâñàí õýñýã
õ¿ì¿¿ñ, Öàãààí àðñëàíãèéí óíòàæ áàéñàí ìàéõíû äýðãýä èðæ ò¿¿íèé õºëèéã
õàðààä ýíý õºë õýíèé õºë âý? Ýíý õî¸ð õºëíèé çºâõºí íýãýíä íü àðñëàíãèéí
÷àäàë áàéíà ãýæ õýëæýý.
Øèíæýý÷ íàðààñ òýãæ õýëñíýýð Öàãààí àðñëàí, áîãäûí äàíøèã íààäìûí
áºõèéí áàðèëäààíä îðæ áàðèëäààä òýð æèë ò¿ð¿¿ëæýý. Ò¿¿íýýñ õîéø äàíøèã
íààäìûí áºõèéí áàðèëäààíä Öàãààí àðñëàí óäàà äàðàà ò¿ð¿¿ëñýýð àëäàðøñàí
þì ãýäýã áèëýý.
Èéì çîðèãòîé áàñ òýãýýä áîëîâñðîëòîé ýð÷¿¿ä õîéò ¿åèéíõíèé äîòîð
îëîíòîé ¿çýãäýõ áîëæ áàéíà ãýýä Òîãòîõ ðóó õàðàâ.
Òîãòîõ çà ýíý ºâãºí ÷èíü íàìàéã ìàãòàæ ãàðàõ íü óó ãýæ çîâñîí
áàéäàëòàéãàà𠺺人ñ íü ýãöëýí õàðàõàä ºâãºí äóóã¿é áîëîâ.
V
Ýíý õîîðîíä Äàíäèé Õîðëîî õî¸ð ÷ ìºí íóóðûí õºâººãººð àÿëàí ÿâàõàä
îëîí ñàéõàí ç¿éë áàéñíû äîòîð Òýðõèéí àëäàðò ÷óëóóí ãàçðóóä ÷ òîõèîëäæýý.
Õîðãûí ºìíºõ, Ñóìàí ãîëûí õîéò ýðãèéí øàð àðëûí óðä õýñýãò ãàëò
óóëûí òîãîîíîîñ á¿ðýëäñýí àðàâ îð÷èì ÷óëóóí ãýð áàéñíààñ 5 íü öàã àãààðûí
õóâèðëààñ ýâäðýí íóðæ, áóñàä íü õýâýýðýý ¿ëäýæ ñààõàëòñàí ãóðâàí õîò
áîëñîí þì øèã õàðàãäæýý. Òýäãýýðèéí õýä íü õààëãà ¿¿äòýé õàðàãäàâ.
Òýð ãýð¿¿ä ãàäíààñ íü õàðàõàä îð÷èí öàãèéí ãýð õýëáýðòýé áóñ áîëîâ÷
äîòîðõè çàé, ¿¿ä õààëãà íü ìîíãîë ãýðèéã ñàíàãäóóëäàã àæýý.
Òýäãýýð ãýðèéí íýãíèéã íü òîéðñîí ÷óëóóí õàíàí õàøàà áàñ çàðèì ãýðèéí
îð÷èì çîðèóä òàðüæ óðãóóëñàí þì øèã ìîä õàðàãäñàí íü Äàíäèé Õîðëîî
õî¸ðûí áîäîë ñàíààã àëñ äýýðõ ¿åèéí ò¿¿õ ð¿¿ àÿíäàà îðóóëæýý.
Èíãýýä òýð äºðºâ Òîãòîõûí àõûíä áóöàæ èðæ öóãëàðàí õîíîîä, ìàðãààø
ºäºð íü ºíæèí óðüä ºäºð ÿâæ ¿çñýí ç¿éëèéíõýý òóõàé õàðèëöàí ÿðüöãààæýý.
Äàíäèé- Õàäàí ãýð áîë óðàí áàðèëãûí ¿¿äíýýñ õàðàõàä îíöãîé çîõèîí
áàéãóóëàëò, òºëºâëºãººòýé áºãººä õ¿íèé á¿òýýë áîëîëòîé. ×óõàìõ¿¿ ìàíàé
ìîíãîë ãýð, áàðèëãà ýíäýýñ ¿¿ññýí áàéõ, ýíý õàâèéí íóòàã íü á¿õýë á¿òýí óðàí
áàðèëãûí çàãâàð ìºí þì ãýâ.
ßíæèí- Òýð ãýðèéã õýí ÷ áèø, áàéãàëü á¿òýýñýí áóé çàà. Õàðèí ýðò öàãèéí
õ¿ì¿¿ñ òýð ãýðèéí äîòîð îðîãíîæ áàéñàí áàéæ áîëîõ þì ãýâ.
Äàíäèéí ãýðãèé Õîðëîî ÿðèõ íü: -Íóóðûí õîéò ºìíº òàëààð àÿëàã÷
íàð ò¿¿íèé àðèóí óñ íóòãèéí ãî¸ìñãèéã àðõèíû øèëíèé õýëòýðõèé, èäñýí
õîîëíûõîî ÿñ, ëààç, ñàâ ýñãèé, äààâóó, ðåçèí, ýëäýâ õîãîîðîî áóçàðëàñíûã
íóòãèéí àðäóóä æèãøèí òýä ÿìàð ìýðãýæèëòýé, õàà àæèëëàäàã, õýäýí íàñòàé
þóã öýýðëýæ, àëèéã ìºðººäºæ ÿâäàã áîë ãýöãýýæ áàéíà ãýýä áàñ öààø ºã¿¿ëýõ
íü: Ýíý íóóðûí áàÿëàã çàãàñûã áàðèõààñàà ºìíº, áàéæ îðøäîã æàìûã íü ñàéí
ñóäëàõ õýðýãòýé þì äàà ãýâ. Ýíý òàëààð áèäíèé çàìä íýã ñîíèí þì òîõèîëäîâ.
Õàäàí ãýðèéí õàæóó äàõü ö¿íõýëä çàãàñ ¿ðæèí òîãòîõ íü õàíãàéí
íóòãèéí ãîë ìºðºíä çàãàñíû áàÿëãèéã òàâüæ ºñãºí áîéæóóëàõ òóðøëàãûí
207

¿íýëæ áàðøã¿é ëàáîðàòîðè ìºí þì. Áèä òýð º÷¿¿õýí ö¿íõýëèéí çàãàñàíä
õàëäàõààñàà òýð ö¿íõýëä çàãàñ íóòàãëàäàã æàì ¸ñûã íàðèéâ÷ëàí ñóäàëáàë
çàãàñ ¿ðæ¿¿ëýõ áàéãàëèéí ýíý áýëõýí òóðøëàãûã ñóäàëæ áîëîõ þì.
Ýíý õàâèéí ºòãºí øèã¿¿ îé, ºíäºð óóëûí õîâîð ñàéõàí óðãàìàë, íóóðûí
áÿöõàí àðëûí áàõäàëòàé ñàéõàí ¿íýðòýé ñàíõìûã íýí ò¿ð¿¿íýý ñóäàëæ
àøèãëàõ çàìûã áîäóóøòàé þì ãýæ áè Óëààíáààòàðò áóöàæ î÷îîä íºõäºäºº
õýëüå ãýæ áîäîæ áàéíà.
Òîãòîõûí àõ- Òèéìýý, òýð ºâãºí õàäíû òýíä õàìààã¿é þì õàÿæ, çàãàñ
áàðüñàí õ¿íèéã ÷èíü ìàíàé ýíäõèéí íýã áðèãàäûí äàðãà ñàéí ñóäàëæ íýð óñ,
àæëûí ãàçðûí õàÿãèéã õ¿ðòýë òýìäýãëýæ àâñàí áàéíà áèëýý ãýâ.
Òîãòîõûí àõûí ÿðèàíû äàðàà Õîðëîî íóòãèéí àðäààñ ñîíññîí ç¿éëýýñýý
¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿðüñàí íü: -Àëñààñ çî÷ëîí èðñýí àíãèð ãàëóóíóóä çóó çóóãààðàà
õîøóóðàí ¿åðõýæ çóñàõ çóóðàà òýðýãòýé õ¿ì¿¿ñ èðæ òýíä ýíäýýñ íü áóóäàõàä
çà ÿìàð àþóë òîõèîëäîõ íü âý ãýæ õýñýã õýñãýýðýý ñàëàí îäîöãîîõîä, òýäíèé
÷èìýýãýýð çàéäóóõàí áàéñàí õýñýã øóâóó áàñ ¿éìýëäýõýä çàðèì ãàëóó íóãàñ
òîãîðóó ýä ÷èíü õ¿í áîëîõîîðîî óõààíòàé ø¿¿ äýý. Õ¿¿õýä áàãà÷óóäàä ìààíü
àðàé ÷ õ¿ðýõã¿é áàéõàà áàñ òýãýýä õîëîîñ õîøóóðàí íèñýæ èðñýí áèäíèéã
îéëãîæ àõ ä¿¿ àìðàã ñàäàíãààñ ìèíü ñàëãàõã¿é áèç äýý ãýæ õ¿íèé õýëýýð
ÿðüäàã áîëñîí ãýíý.
Ýíý íóòàãò áàéí áàéí òîõèîëääîã àþóëûã óðüä áèåýðýý òóóëñàí õàøèð
õýñýã íóãàñíóóä ãàíãàíàí ãóíãàíàí ò¿ð¿¿ëýí íèñýöãýýõýä, áóñàä øóâóóíóóä
òýä íàðààñ ñàíàà àâàí áóøóóõàí ãýã÷ ä¿ðâýí íèñýöãýýäýã ãýíý ãýõ çýðãýýð
íóòãèéí àðäóóä øèíý öàãèéí äîìîã çîõèîñîí íü áàñ ó÷èðòàéÿà ãýâ.
Òîãòîõûí àõ: -Òèéìýý, ýíý íóòãèéí òýð îëîí øóâóóíä õàìààã¿é õàëääàã
õ¿í õààÿà ìàíàé ¿¿ãýýð ÿâäàã þì. Òèéì õ¿ì¿¿ñèéí çàðèìòàé íü ºíãºðñºí æèë
“¯íýí” ñîíèíû ñóðâàëæëàã÷ òààðàëäàæ, íýð óñûã íü àñóóæ, ìàøèíû äóãààðûã
òýìäýãëýæ àâààä ÿâñàí þì. Òýãýýä íýëýýä õýä õîíîãèéí äàðàà ¯íýí ñîíèíä íýã
ñàéõàí ºã¿¿ëýë áè÷ñýí áàéñàí þì ãýâ.
Äàíäèé, áèä õî¸ð ýíý íóòãèéã ìýäýõã¿é ìºðò뺺 èõ ë þì ÿðüæ îðõèëîî.
Îäîî Òîãòîõîîðîî ë ñàéí ÿðèóëæ àâüÿ. Òîãòîõ ÷è ººðºº ãåîëîãè÷ áàñ òýãýýä
ýíý íóòãèéí õ¿í áîëîõîîð áèäýíä Òýðõèéí õàâèéí ãåîëîãèéí ò¿¿õýýñ ÿðüæ
ºãºº÷ ãýæ Õîðëîî õýëýâ.
208
VI
Òîãòîõ ÿðèõ íü: Áè ãåîëîãèéí ìýðãýæèëòýé, áàñ òýãýýä ýíý õàâèéí õ¿í
áîëîâ÷ Õîðãûã òóñãàéëàí ñóäëààã¿é ó÷èð áè òà íàðààñ äýýðäýõ þì àëãà.
Ãýâ÷ Ǻâëºëò- Ìîíãîëûí ýðäýìòäèéí ñóäàëãààíààñ îéëãîñîí çàðèì ç¿éëýýñ
áàðàãöààëàí ÿðüæ ºãüå.
Òýðõèéí õàâüä íóòàãëàæ áàéñàí ìîíãîë÷óóä òýð íóòãèéíõàà ¿¿ñýë ãàðëûã
òàéëáàðëàõ ãýæ öàã ¿åäýý øàøèí ø¿òëýã, ¿çýë ñàíààíûõàà õèðýýð îðîëäîæ
áàéñàí àæýý.
Öàãààí íóóð ¿¿ññýí òóõàé íýãýí äîìîã áàéäàã. Óã äîìîã íü Öàãààí íóóðûí
áàðóóí õîéò õýñãèéí äóíä îðøäîã æèæèã àðàë õýðõýí òîãòñîíû㠺㿿ëäýã.
Íóóðûí áàðóóí õýñýãò æèæèã õàäàðõàã àðàëòàé áºãººä ò¿¿íä ìîä ºâñ, àãü

ñîíãèíî, æèìñ èõ óðãàäàã, àéë ÷ ºâºëæäºã þì, ýíä óðãàäàã ñàíõàì ãýäýã ºâñ íü
àíõèëóóí ñàéõàí ¿íýðýýðýý õàðü ãàçðûí ¿íýðòýíòýé ýí çýðýãöýíý ãýæ õàâèéí
õ¿ì¿¿ñ ÿðèëöäàã. ¯íýðòýí ñàíõàì º÷¿¿õýí ýíý àðàëä óðãàõ áîëñíîîðîî ó÷èð
èõòýé áîëîõûã ñóäàëæ òàíèí ìýäýõýýñ íààíà çóëãààí ñ¿éòãýõ õýðýãã¿é áèçýý.
Ò¿¿íèéã ñóäàëáàë áèîëîãèéí õóâüä íýã èõ íýýëò ÷ áîëæ ìàãàä þì. Îäîîãèéí
òýð àðëûí õàâüä íóóð óñ áàéãààã¿é òýðòýý òýð öàãò õýäýí ÿìààòàé íýãýí ýìãýí
àìüäàð÷ áàéæ ãýíý. Òýð öàãò íóóð áàéòóãàé óñ ÷ áàéãààã¿é ó÷èð ýìãýí õóäàã
ãàðãàæ óíäààí õèéæ ÿìààãàà óñàëäàã áàéæýý.
Õóäãèéí óñíû îðãèë èõ áàéäàã ó÷èð ýìãýí óñ àâñíû äàðàà õóäãàà ¿ðãýëæ
òàãëàäàã áàéæýý. Òýãòýë íýã ºäºð ýìãýíèéä çàìààð ÿâæ áàéñàí áàäàð÷èí
èðñýíä ò¿¿íòýé õóó÷ õººðñººð áàéãààä õóäãàà òàãëàõàà ìàðòàæ îðõèæýý.
Õóäãèéí óñ íü îðãèëæ îð÷ìûã óñààðàà àâ÷ýý. Òýãòýë íóòãèéí íýãýí áààòàð ýð
óðüä óóëûí îðîéã ºì òàñàëæ óñ îðãèëæ áàéñàí õóäãèé íü òàãëàñíààð òýð àðàë
òîãòñîí ãýäýã àæýý.
Ýðòíèé õ¿ì¿¿ñýýñ ýíý ãàçðûíõàà ó÷ðûã òàéëáàðëàõ ãýæ ýëäâýýð îðîëäîæ
áàéñàí íü èéì áàéíà.
Õàðèí ÷óõàì ó÷èð þóí ãýâýë:
Õýäýí ìèëëèàðä æèëèéí òýðòýý á¿ðýëäýí òîãòñîí ìàíàé ãàðèã áîë
îëîí ñàÿûí ºìíººñ ýõëýí óäàà äàðàà á¿ð ýðòíèé ãàëò óóë, íàðíû èë÷ çýðýã
øàëòãààíààñ ººð÷ëºãäºæ áàéñààð õî¸ð ñàÿ æèëèéí òýðòýý ýõýëñýí äºðºâ äýõ
ãàëàâûí äº÷ººñ õîðü äàõü ìÿíãàí æèëèéí õîîðîíä õóó÷èí ãàëò óóë áàéí áàéí
äýëáýð÷ óðüä òîãòñîí óóë õàäûã ººð÷èëäºã áàéæýý.
Èíãýõëýýð äºðºâ äýõ ãàëàâûí áóþó 2 ñàÿ æèëèéí äîòîð îäîîãèéí óóë, îé
ìîä, àäãóóñ àìüòàí ñàÿ òîãòíîí áóé áîëæýý. Òýð óóë, îé ìîä, àäãóóñ àìüòàí íü
îäîîãèéíõîîñ îíöûí èë ÿëãààã¿é áàéæýý.
Òýðõèéí öàãààí íóóð, ×óëóóòûí àäàã, Ñóìàí ãîëûí ýõíèé îð÷èì íóòàã
íü 20 ñàÿ æèëèéí òýðòýý áóé áîëñîí íàðèéâòàð õºíäèé þì, ýíý õºíäèéä óäàà
äàðàà ýðòíèé ãàëò óóë äýëáýð÷ îð÷íûã ººð÷èëñººð èðñýí íü ýíý õàâèéí ãóðâàí
îíöëîã òýìäýãò ãàçðóóäààñ èëýðõèé õàðàãääàã þì. ¯¿íä:
Íýã íü ×óëóóò, Ñóìàí ãîëûí íèéëñýí îð÷èìä áàéäàã ãîëûí ò¿âøèíãýýñ 40-
160 ìåòðèéí ºíäºð òîîñãî á¿õèé óóëûí õýñýã íü 10-15 ñàÿ îð÷èì æèëèéí ºìíº
äýëáýðñýí ãàëò óóëûí ¿ð íºëººãººð á¿ðýëäñýí õýñýã àæýý.
Ãóðàâ äàõü õýñýã áîëîõ Õîðãûí õàâü íü õàìãèéí çàëóó ãàëò óóëûí ¿çýãäýë
þì, ýíý õàâèéí çàëóó ãàëò óóëûã 40-30 ìÿíãàí æèëèéí öààíà áîëñîí ãýæ ¿çäýã
òàë áàéñàí áîëîâ÷ ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ìýäýýãýýð òýð íü Áóëãàí àéìãèéí íóòàã äàõü
Òîãîî óóëòàé íýãýí ¿åä áóþó áàðàãöààëáàë 10 ìÿíãàí æèëèéí ºìíº òîãòñîí
àæýý.
Ýíý çàëóó ãàëò óóëûí íýã ÷óõàë øèíæ òýìäýã áîë Õîðãî óóëûí îðãèë þì.
Õîðãûí áàðóóí óðä òàëûí îäîîãèéí ìîä óðãàñàí òàëáàé áîë ãàëò óóëûí
õàéëìàãèéí ¿íäñýí äýýð á¿ðýëäñýí, ýíý îéí òàëáàé íü 16 õàâòãàé äºðâºëæèí
êèëîìåòð þì.
Ãàëò óóë òýãæ äýëáýðýõ ¿åýð ãàéõàìøèãò ñàéõàí õýëáýðèéã îëæ òîãòíîñîí
áàéãàëèéí ñîíèí ¿çýñãýëýíò äóðñãàëò ãàçðóóäûí äóíäààñ Õîðãî óóë, Ñóâðàãà
óóë, Õî¸ð òîãîîò, ×óëóóò ãýð¿¿ä áóñäààñ èë¿¿ ãàéõàìøèãòàé.
Õîëîîñ õàðàõàä õîéò øèëýýðýý ìîäòîé, õîð÷ãîð õ¿ðýí òîîñãîîð á¿ðýëäñýí
209

îðîé íü öîîðõîé ýíý óóëûã Õîðãî ãýäýã.
×óõàìõ¿¿ ãàçðûí ýëñ ã¿í äýõ õàëóóí õàéëìàã äýýø õººð÷, ýíý óóëûí
îðîéãîîð öîîíîãëîí îðãèëæ ìýëòèéí óðñàæ áàéñàí íü ìºí ÷ ñ¿ðòýé áàéñàí
áèçýý.
Õîðãûí óóë íü áàðóóí õîéò òàëäàà áàñ áàãà òîãîîòîé áºãººä ò¿¿íèé
¸ðîîëä óñ òîãòñîí, õàð ìîä ãîëäóó, õààÿà ãàíö íýã õóø ìîä òààðóóõàí óðãàñàí,
Òîãîîíû áàðóóí òàëààð èõ àí öàâòàé Õîðãûí òîì òîãîî íü áàðàãöààëàõàä
ºðãºíººðºº 300-ãààä ìåòð, ýðãýí òîéðîí 1000 îð÷èì ìåòð, ã¿í íü 300-400 ìåòð,
õîéãóóðàà ýëñ õàéëøòàé óðä òàëäàà õýñýã ìîäòîé ýëñ øîðîî íü ¿ðãýëæ íóðæ
áàéäàã. Ýíý áîë õàìãèéí èõ òîãîî þì.
Ãàëò óóë äýëáýðýõýä ò¿¿íýýñ óñ ìýò îðãèëîí óðñàæ áàéñàí áóöëàìãàé
õàéëìàã äîîøëîí í¿¿æ õàâü ãàçðûí õàä ÷óëóó, ýëñ õºðñ, ìîä çýðýã çàìäàà
òîõèîëäñîí á¿õíèéã õàéëóóëàí èäýæ óóëûí õºíäèéí óëûã öàðäàæ Öàãààí
íóóðûã òîãòîîõîä äºõìèéã ¿ç¿¿ëñýí àæýý.
Õàéëàí óðññàí õàä ÷óëóó ýëñ ìåòàëëûí ç¿éëñ Õîðãî óóëûí óðä òàë,
îäîîãèéí Öàãààí íóóðûí ç¿¿í ¿ç¿¿ðèéí õýñãèéã ýçýëæ óëìààð ç¿¿ëýí óðñàæ
×óëóóò ãîëûí àäàã Ñóìàí ãîëûí õºâººíä õ¿ð÷, òýíä áàéñàí óñ ðóó îðîí òýñðýí
äýëáýð÷ óã ãîëóóäûã ã¿íçãèéð¿¿ëýí èäýæ, ýðýã õºâººã íü öàðäàí, èõ õàíà øèã
íàëóó ºíäºð äýíæ¿¿äèéã áóé áîëãîæýý.
Óðññàí õàëóóí õàéëìàã, ãîëûí õ¿éòýí óñòàé òýãæ ìºðãºëäºí õ¿÷òýé
òýñðýëò áîëîí íèæèãíýí ïàæèãíàæ õàëóóí óñíû óóð, õàéëæ øàòñàí ç¿éëèéí
óòàà õàâèéã á¿ðõýæ õàæóóä íü àìüä áàéòóãàé àìüã¿é áîäèñ ÷ õýâýýð áàéõûí
àðãàã¿é ÿâäàë áîëñîí áóé çàà.
Òýðõ¿¿ ãàëò óóëûí öàðäìàë, áàñ óõàæ ã¿íçãèéð¿¿ëñýí ãîëûí ¸ðîîë, Öàãààí
íóóðûí îäîîãèéí òàëáàéã öàðäñàí ó÷èð ýäãýýð ãàçðóóäàä óñ àðâèæèí òîãòíîæ,
òîì ãîë íóóð áóé áîëæýý.
Öàðöñàí òýð õàéëìàã Õîðãûí óóëûí óðä ¸ðîîëûí òàëûã öàðäñàí íü óñ
ñàëõèíä ýëýãäýæ óíòðàí ÿëçàð÷ óë õºðñèéã îëîí ÿíçûí áîäèñîîðîî òýòãýæ
óñíû ÷èéã àìüñãàëæ áàéäãààðàà ó÷èðã¿é èõ îé øóãóéòàé áîëæ òîøëîé, ¿õðèéí
í¿ä, íàðñ ãýõ ìýòèéí æèìñýýð ÷ áàÿëàã áîëñîí àæýý.
Õîðëîî- Òîãòîõûí ÿðèàíààñ ¿çâýë Õîðãûí ¿çýñãýëýíò íóòàã, òóõàéëáàë,
íºãºº ÷óëóóí ãýð¿¿ä ÷èíü õýí ÷ õýçýý ÷ ÿìàð ÷ õºðºí㺺ð á¿òýýãýýã¿é õàðèí
ãàãöõ¿¿ õàëóóí áóöëàìãàé õàð ëàâ îðãèëîí õàä ÷óëóóã øàòààæ õàéëãàí
óðñãàñíû á¿òýýë àæýý ãýâ.
VII
Äàíäèé- Íýýðýí ÷ òèéì áèç ãýýä åð íü òýð ¿åä ýíý õàâüä õ¿í áàéñàí þì
óó? ¿ã¿é þó, áàéñàí áîë òýð õýðõýí àìüäàð÷ áàéñàí þì áîë, òýä ãàëò óóë òýãæ
äýëáýð÷ áàéõàä íýðâýãäñýí áîëîâ óó ãýõýä,
Òîãòîõ- Ò¿¿íèéã áè ìýäýõã¿é ãýâ.
ßíæèí- Òýð ¿åä õ¿í áàéõ íü áàéñàí, õàðèí ýíý õàâüä ãàëò óóë äýëáýðýõýä
áàéñàí ýñýõèéã áè ìýäýõã¿é. Åð íü áàéñàí þìàà ãýæ áîäâîë ãàëò óóëûí
îð÷èìä õ¿ì¿¿ñ ºâñ, ãèø¿¿ãýýð áàðüñàí îâîîõîéäîî øºíº óíòàæ áàéõàä íü
þìóó ýñõ¿ë æèìñ ò¿¿æ, ãºðººñ ýðã¿¿ëýí ýíý óóëààð ÿâæ áàéõàä íü ãàëò óóë
äýëáýðñýí áîë íýðâýãäñýí áàéæ áîëíî. Õîò ñóóðèí ãýæ áàéãààã¿é áîëîõîîð
210

îëîí õ¿ì¿¿ñ ãàëò óóë äýëáýðýõýä íýðâýãäýýã¿é áèç.
Ãàëò óóë äýëáýðìýãö òýä ä¿ðâýæ çóãòàæ àìæàà áèç. Ãàëò óóë äýëáýðñíýýñ
õîéø òýä èõýä àéæ ýíä ýðãýæ èðýëã¿é óäñàí áèç äýý.
Äàíäèé- ¯ã¿é åð íü ßíæèí ÷è ýíý ãàçðûí ò¿¿õèéí òàëààð ìýääýã ç¿éëýýñýý
áèäýíä ÿðüæ ºãºº÷ ãýâ.
ßíæèí- Áè ò¿¿õèéí áàãø áîëîõîîñ áèø, ò¿¿õ ñóäëàã÷ þì áèø ó÷ðààñ
íàðèéí ç¿éëèéã ÿàæ ìýäýõ âý. Õàðèí çºâõºí Ǻâëºëò ìîíãîëûí ýðäýìòäýýñ
ò¿¿õ ýðòíèé ñóäëàëûí òàëààð õèéñýí ñóäàëãààíû ¿íäñèéã áàðèìòëàí çàðèì
ç¿éëèéã ñîíèðõóóëàí ÿðüæ áîëîõ þì ãýâ.
Äàíäèé, Õîðëîî íàð: -ßíæèí ÷è òýãâýë ººðèéíõºº òýð ìýääýã ç¿éëýýñ
áèäýíä ÿðüæ ºãºº÷ ãýæ çýðýã çýðýã øààðäàâ.
ßíæèí: -ĺðºâ äýõ ãàëàâûí äº÷ººñ õî¸ð çóóí òàâèí ìÿíãàí æèë ãýõýä
Ìîíãîë îðíû îäîîãèéí íóòãèéí, ÿëàíãóÿà äîðíîä õýñýãò ýðòíèé õ¿ì¿¿ñ
îðøèæ ýõëýýä õóó÷èí, äàðàà íü íýëýýä õîéíî øèíý ÷óëóóí çýâñýã, ñ¿¿ëäýý
õ¿ðýë, òºìðººð çýâñýã òóñ òóñ õèéæ ÷àääàã áîëæ áîëîâñîðñîîð èðæýý.
Îäîîãîîñ 3-4 ìÿíãàí æèëèéí ºìíº Ìîíãîë íóòàãò õ¿íí¿, ò¿¿íèé äàðàà ñÿíüáè
îâîãòîí, áàñ ìàíàé òîîëëûí 6-7-ð çóóíû ýõýýð òóðêóóä, 8-9-ð çóóíû ¿åä õÿäàí
íàð íýã íü íýãèéãýý ò¿ðýìãèéëýí øàõàæ íóòàã áóëààöàëäàí äàéí õèéæ áàéñíû
äîòîð ìîíãîë îâîãòîí ÷ ¿¿ñýí ãàð÷ ýõëýýä òýð ýíý àéìàãòàé õîëèëäîí ñóóæ
áàéãààä Ìîíãîë îðíû ãóðâàí ãîëûí àéìàãò Ẻãíºðºí ººð õîîðîíäîî íýã
õýëýýð ÿðüæ, íýã ¸ñîîð àìüäðàõ øèíæ òºëºâèéã îëæ áàéæýý.
Äýýðõ îâîãòíóóä àëü àëü íü ÷ óñ, óóë, óðãàìàë èõòýé íóòàã òóõàéëáàë,
Òýðõèéí îð÷íûã òýð ¿åä ¿íýëýí ãàéõàæ òýíä èðæ íóòàãëàäàã áàéñàí ãýõýä
áóðóóäàõã¿é áóéçàà.
Òîãòîõûí àõ: -Òýð îâîãòíóóäûí ÷èíü àìüäðàëòàé õîëáîîòîé áàéæ ìýäìýýð
íýã ñîíèí äîìîã ìàíàé ýíä áàéäàã þì ãýõýä ßíæèí òà òýãâýë ò¿¿íèéãýý ÿðèà÷
ãýâ.
Òîãòîõûí àõ ºã¿¿ëýõ íü: -Ëóó øèã àâàðãà òîì çàãàñ Òýðõèéí öàãààí íóóðûí
õààí ýçýí áîëæýý. Ãýòýë Òýðõèéí Öàãààí íóóðûí öýâýðõýí óñ áàéãàëèéí
ãîîã ñîíñîæ ìýäýýä óã íóóðûí õààíûã øèðýýíýýñ íü ò¿ëõýí óíàãàæ îðîíä
íü ñóóõààð îëîí ãîëûí áýë÷ðýýñ íýãýí àâàðãà çàãàñ ãàð÷ Ñóìàí ãîëûã ºãñºí
ÿâñààð Õîðãûí ç¿¿í òàëä èðæ ãýíý. ͺ㺺 õààí øèðýý áóëààöàëäñàí çàãàñ
Õîðãûí ç¿¿í òàë äàõü Ñóìàí ãîëûí õàâöàë õàíàí ýðãýýð ºíãºðºõººð ç¿òãýí
ÿâòàë àðçãàð áàðçãàð ÷óëóóòàé õàâöàë ýðýãò áèå íü áàãòñàíã¿é ãýíý.
Òýð çàãàñ óðàãøàà ÿâæ áîëîõã¿éã ìýäýýä óõðàõ ãýæ ÿâààä Ñóìàí ãîëûí
õàâöàë ýðýãò õàìàã áèåý õàäðóóëæ öóñàà óðñãàæ àìü àëäàõ øàõàí ýðãýæ ãýíý.
Òýð öàãààñ õîéø Òýðõèéí Öàãààí íóóðò ÿìàð ÷ àäãóóñíû õààí ÿàãààä ÷ õàëäàæ
÷àäàõã¿é áîëñîí þì ãýäýã þìàà.
Òýãñíýýð Òýðõèéíõýí òýíäýý ýíõ àìãàëàí ñàéõàí æàðãàñààð èðñýí ãýíý.
ßíæèí: -Ýíý äîìîã ÷èíü ìèíèé ÿðüæ áàéãààòàé øóóä õîëáîîòîé ¿íýõýýð
ñîíèðõîëòîé ç¿éë áàéíà ãýýä ÿðèàãàà ¿ðãýëæë¿¿ëýõ íü:
Öàãààí íóóðûí áàðóóí çàõûí öýëãýð õºíäèéä ìýëõèéí ÷óëóó ãýæ
àëäàðøñàí, ÷óëóóãààð óðëàæ, óãàëç õýý ãàðãàí áè÷èã ñèéëýí íàéðóóëñàí
ýðòíèé èõ äóðñãàëò ç¿éë îëäñîí áèëýý.
Öàãààí íóóðûí áàðóóí õîéä õºíäèéä áàéäàã պ人 íóóðûí õàâüä
211

÷óëóóãààð ýðòíèé òóðê ¿íäýñòí¿¿äèéã òºëººëºí ä¿ðñýëñýí õºøººí¿¿ä áàéäàã.
Áàñ Òýðõèéí õàâü, ò¿¿íýýñ ç¿¿ãýýð óðàãøèëñàí Õ¿í¿é ãîëûí õàâèàð õèðãèñ¿¿ð,
õºøºº, ñóìíû õ¿ðýë ãýëáýð, õ¿ðýë õóòãà, òîãîî, ñàâ ÷ îëîíòîé îëääîã.
̺í ýíý îð÷ìûí íóòàãò èõ òîì õèðãèñ¿¿ð¿¿ä áàéäàã áºãººä òýäíèé
çàðèì íü ÷óëóó èõòýé óóë òîëãîäûí îð÷èì áîñãîñîí áàéõàä çàðèì ãàçàðò
õàä ÷óëóóíààñ õàìààã¿é õîë çàéòàé ãàçàð áîñãîñîí áàéäàã. ¯¿íýýñ ¿çýõýä
õèðãèñ¿¿ðèéã áàðèõàä ìàø îëîí õ¿í èõ õºäºëìºð ãàðãàñàí áàéõ ¸ñòîé. Áîäâîë
õèðãèñ¿¿ðèéí ÷óëóóã 纺õ ãýæ ÷àðãà ìàÿãèéí þìûã õèéæ, îëîí øàðàíä
õºëëºí 纺æ áàéñàí áàéõàà.
Òýð èõ àæëûã áîîë÷óóä áóþó ýñõ¿ë äàéíä îëçëîãäñîí õ¿ì¿¿ñ ë õèéæ
áàéñàí áàéìààð àæ.
×óëóóí õ¿í ìàíàé íóòàã äýýð îëîí áàéäãèéí äîòîð ýíý “պ人 íóóð”-
ûí ÷óëóóí õ¿í¿¿ä îðîëöîíî. ×óëóóí õ¿í ãîëäóó òîëãîéã¿é áàéäãèéí ó÷èð
ãýâýë òýðõ¿¿ äóðñãàëûã äàéñàí ýòãýýä¿¿ä èðæ þóíû ºìíº ýâäýæ áàéñàíòàé
õîëáîîòîé áèëýý.
Òèéíõ¿¿ ÷óëóóãààð õ¿í õèéõýä ýðõáèø òºìºð áàãàæ õýðýãëýæ áàéñàí
áèçýý.
Òýðõèéí Öàãààí íóóðûí õàâüä íóòàãëàæ áàéñàí ìîíãîë îâîãòíû 17-18-
ð çóóíû ¿åèéí çàíøèëòàé õîëáîãäñîí íýãýí æèøýý áîë Öàãààí íóóðûí õîéò
ýðýã äýýð áàéñàí îâîî þì. Óã îâîîã øàðûí øàøèí äýëãýðýõýýñ ºìíº áîñãîæ
Ẻ íàð òàõèæ áàéãààä ñ¿¿ëäýý øàðûí øàøèí äýëãýðìýãö ëàì íàð Ẻ íàðûã
àÿíäàà øàõàí çàéëóóëæ, òàõèæ áàéñàí áîëîâ÷ ýíý òàõèëãà äýýð Ẻ ëàì íàð
íèéëäýã æóðàì õóâüñãàëûí ºìíºõ ¿å õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýýð èðñíèéã áè ýíý
íóòãèéí õ¿ì¿¿ñýýñ ñîíñëîî. Ýíý îâîîã òàõèõàä íóòãèéí ëàì íàðààñ ãàäíà
Õºâñãºë ç¿ãèéí Ẻ íàð õ¿ðýëöýí èðæ òàõèëãàíä îðîëöîæ, ëàì, Ẻ íàðûí àëü
àëü íü õîíèíû ø¿¿ñ îâîîíäîî ºðãºäºã áàéæýý ãýæ Õîðëîî öààø ¿ðãýëæë¿¿ëýí
ÿðüñàí íü:
-Ýíý áîë ëàìûí øàøíûõàí Ẻãèéí øàøíû çàðèì çàíøëûã óëàìæëàí àâ÷
òýäýíòýé ñàÿõàí áîëòîë íèéëæ áàéñíûã õàðóóëæ áàéíàà ãýâ.
Òîãòîõûí àõ: -Öýâýðëýã àìòëàã öàãààí èäýý õèéäãýýðýý ýíý íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ
Ìîíãîë îðîí äàÿàð àëäàðøèæ áàéñíû ó÷èð ãýâýë: Òýä ñàðëàã õàéíàãèéí
ñ¿¿íýýñ òîñëîãòîé ºðºì àâ÷ òàíñàã èäýý õèéäýã áàéñíààñ ãàäíà õîíèíû
ñ¿¿ãýýð ºðºì, ààðóóë, õóðóóä, ýýçãèé, öºâ, õýíç òîñ, ìýõýýðèéí ãóðèëòàé òîñ
çýðãèéã õèéæ õóó÷èí Äà õ¿ðýý õ¿ðòýë òýýâýðëýí õóäàëäààëäàã çàíøèëòàé
áàéæýý. Ýíý íóòãèéíõàí áàñ âèòàìèíò óðãàìàë áîëîí ñîíãèíî, ìàíãèíà,
ÿìààõàé, ìýõýýð, ãý÷ãýíý, íýðñ, 캺ã, ñàìàð çýðãèéã ò¿¿âýðëýí õîîë óíäàà
àìòàëäàã çàíøèëòàé áàéæýý. Òýä áàñ òºìºð ìºí㺺ð ýäëýë õèéäãýýðýý
Ìîíãîë îðîíä öóóòàé áàéñàí àæýý.
Îäîî Òýðõèéí öàãààí íóóð Ìîíãîë îðîí äàÿàð àëäàðøèæ îëîí õ¿ì¿¿ñ çóí
öàãò ò¿¿í äýýð î÷èæ, àðèóí àãààðààð íü àìüñãàëæ, ¿çýñãýëýíò ãàçðûã íü ¿çýæ,
ªâãºí õàäíû äýðãýä çóðãàà àâàõóóëæ æèìñãýíèé íü ò¿¿öãýýæ æèãòýéõýí
ñàéõíû íü ìàãòàöãààí áóöäàã.
Òýðõèéí öàãààí íóóðûí òýð ñàéõíûã òýíãèñ äàëàéí òýðòýýõ õîë ãàçðûí
õ¿ì¿¿ñ ÷ ñîíñîæ ñîíèðõîí ¿¿ãýýð èðæ àìàðöãààí çóðãèéã íü àâ÷ ò¿¿õèéã íü
ñîíèðõîæ áàéäàã áîëæýý.
212

Òýãýõëýýð Òýðõèéí öàãààí íóóð íü ìàíàé îðîíä áàéòóãàé îëîí îðíû
æóóë÷äûí ñîíèðõëûã òàòäàã áîëñíîîðîî æóóë÷äûí çóãààëàõ, öýíãýõ, àìðàõ,
ãîî ¿çýñãýëýíò íóòàã áîëîõ èðýýä¿éòýé þì ãýæ Òîãòîõûí àõ õýëýýä ÿðèàãàà
äóóñëàà.
Õîðëîî: -Ýíý íóòãèéí óóë õàäûã ãàçàð ç¿éíõýí, ãåîëîãè÷ä óëàì
íàðèéâ÷ëàí ñóäàëæ ó÷èð ÿâäëûã òàéëáàðëàí ò¿¿íèé áàÿëãààñ ìàíàé ñîöèàëèñò
àìüäðàëä áàéãàëèéí ãî¸ìñîãèéã õýâýýð áàéëãàí çîõèñòîé ýäëýõ òàëààð èõèéã
ñàíàà÷èëìààð áàéíà ãýâ.
Äàíäèé: -Ýðèí ¿åèéí áèä íàð áîëîîä èðýýä¿éí õ¿ì¿¿ñèéí á¿òýýë ýðòíèé
õ¿ì¿¿ñèéí á¿òýýñýí ÷óëóóí ìýëõèé, õ¿í ÷óëóóíû óðëàãààñ èë¿¿ àëäàðøèæ
¿¿ðä ìºíõæèõ ¸ñòîé áèëýý.
Ñóìàí ãîë, ×óëóóò ãîëûí õ¿÷èò óðñãàëûã àøèãëàí öàõèëãààí ñòàíö áàðüæ,
îé ìîäíû íººöèéã àøèãëàí öààñíû ¿éëäâýð áàðüæ áîëîõ þì ãýâ.
Òîãòîõ- Òèéì ýý, òýãæ áîëíî. Õàðèí òýãýõäýý áàéãàëèéí þì á¿õýí ººðèéí
òîõèðîîòîé áàéäàã áîëîõîîð óã òîõèðîîã çºð÷èõ áóñ õàðèí çîõèöóóëàõ
çàìààð áàéãàëèéí íººöèéã àøèãëàõûí òóëä ò¿¿íèé àøèãòàé, àøèãã¿é àëèí
áîëîõûã îëîí òàëààñ íü çýðýãö¿¿ëýí áîäîæ òºëºâëºí àøèãëàõ õýðýãòýé. Òýãæ
áîäîîã¿éãýýð öýâýð óñàí äýýð áàðüñàí ¿éëäâýð íü óã óñûã áîõèðäóóëàí, îð÷íû
àìüä áà àìüä áóñ áîäèñûí õàðüöààã çºð÷èí, ¿éëäâýðèéí îðëîãîîñ õýä äàõèí èõ
õîõèðîë ó÷ðóóëñàí óäàà ò¿¿õýíä áèé þì ãýâ.
Òîãòîõûí àõ: -Òèéì áàéæ áîëîõ þì. Åð íü ýäèéã ñàéí õýìæèæ áàéãààä
ýñãýõ õýðýãòýé ãýñýí àðäûí ¿ã áàéäàã íü Òîãòîõûí ÿðüæ áàéãààòàé îéðòîæ
î÷èõ íü äýý ãýâ.
ßíæèí- Òèéì þìàà, õýí ãýäýã àçòàé ø¿ëýã÷ ýíý áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíã óðàí
¿ãýýð ýâë¿¿ëýí, óÿíãàëàí áè÷èæ ìºíõæ¿¿ëýõ áîëäîî ãýæ õýëýâ.
VIII
Òîãòîõ íºõäèéíõºº ÿðèàã ä¿ãíýõ ìýò èéí ºã¿¿ëýâ.
Òýðõèéí öàãààí íóóðûí Õîðãî, õàä ÷óëóó, íóóð, ãîë ìºðºí, óðãàìàë íü á¿ãä
íèéëæ áàéãàëèéí íýí õîâîð áàÿëàã, àìüä èõ ìóçåé áîëîõ þì. Öàãààí íóóðûí
îð÷ìûí ãàëò óóëûí òîîñãûã ãàäíààñ íü õàðæ ñîíèðõîí áàðèëãàä àøèãëàõ
íü ÷óõàë áèø, õàðèí ýíä òîõèîëääîã ÷óëóó á¿ãä áîë ãàëò óóë äýëáýðýõ ¿åýð
ãàçðûí ã¿í äîð áóþó äýýä ìàíòèàñ îðãèîëîí ãàð÷ èðñíýýðýý íýí ¿íýòýé þì.
Äýýä ìàíòè ãýäýã ãàçðûí ã¿í íü õî¸ð ìèëëèàðä òàâàí çóóí ñàÿ æèëèéí
òýðòýý á¿ðýëäýí àðâàí òàâààñ õîðèí òàâàí þì ã¿íä ãîë ÷óëóóëàã òóõàéëáàë
õ¿ðìýí ÷óëóó çýðãýýñ á¿ðýëäñýí áàéäàã. Òýð ÷óëóóëàãò öàãààí àëò çýðýã
õîâîð áàÿëàã áàéäàã. Èíãýõëýýð òýð àëñ ã¿í äîðîîñ ãàëò óóë äýëáýðýõ ¿åýð
äýýøýý ãàð÷ èðñýí ÷óëóóã áàðèìæààëàí ¿íýò õîâîð ýðäýíýñèéã ñóäàëæ áîëîõ
èðýýä¿éòýé þì.
Òîãòîõûí àõ: -Àà ìºí èõ ã¿íýýñ òýñðýëò áîëæýý. Òýð ÷èíü áàðàãöààëáàë
õàãàñ ºðòºº øàõàì ãàçàð áàéõ íýý. Òýãýõëýýð òýíäýýñ ãàð÷ èðñýí ÷óëóó íýýðýí
ó÷èðòàé áàéæ áîëîõ þì ãýâ.
Òîãòîõ- Õýðýâ òýð ã¿íä õ¿ðòýë çºâõºí íýã öýãèéã ºðºìäºíº ãýâýë õýäýí
àðâàí ñàÿ òºãðºã îðîõ þì. Ãýòýë èéì ºðãºí òàëáàéí èõ õýìæýýíèé ¸ðîîëûí
213

÷óëóóã äýýø íü õººðãºí ãàðãàõààð óõíà ãýæ áîäîõîä îëîí çóóí ìèëëèàðä
òºãðºãèéí çàðäàë ãàðàõ þì.
Òèéì ó÷ðààñ ãàëò óóëûí ÷óëóóã ýâäýëæ ¿ðýëã¿é ñóäëàõ íü ò¿¿íèéã
áàðèëãàä àøèãëàõààñ õàìààã¿é èë¿¿ àøèãòàé þì. Áàñ òýãýýä èíãýæ ñàéõàí
õàäãàëàãäààä íóóð, ãîë, óñ, îé ìîäîîð òýãø èéì çàëóó ãàëò óóë äýëõèé äýýð
òóí õîâîð áàéäàã áîëîõîîð Õîðãî áîë äýëõèéí ýðäýìòäèéí ñîíèðõëûã ¿ðãýëæ
òàòàæ áàéäàã íýí èõ ¿íýòýé óóë, àìüä ìóçåé þì ãýâ.
Òýãýýä òýð äºðºâ Òýðõèéí öàãààí íóóðûí ¿çýñãýëýíò íóòãèéã á¿õýëä íü
äàðõëàí ãýìòýýëã¿é õýâýýð áàéëãàæ òàë á¿ðýýñ íü óëòàé ñóäëàõûí çýðýãöýý
áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ìóçåé, æóóë÷èëãààíû àìðàõ öýíãýõ òºâ áîëãîí àøèãëàõ
òóõàé õýòèéí ñàíààòàé ÿðèëöàæ òàðöãààâ.
214

ÀÍÄ ßÂÀÀÄ ÈÐÑÍÈÉ ØªÍª
Ýäèéí çàñàã÷ çàëóó Äîðæ ¿åðõäýã õýñýã íàéç íàðòàéãàà íèéëæ çóíû
ñàéõàí óëèðàë 6-ð ñàðä íýãýí õàãàñ ñàéí ºäðèéí îðîé õîòîîñ ãàð÷ õîë
ÿâààä ãºðººñ õààÿà òîõèîëääîã øèã¿¿ îéí õàÿàíä õ¿ð÷ ìàøèíàà òàâèàä òýð
îðîéäîî ãºðººñ ýðæ íèëýýä òýíýñýí áîëîâ÷ þó ÷ õàðàãäñàíã¿é.
Òýãýýä Äîðæ àí÷èí íàéç íàðûíõàà õàìò ìàøèíäàà áóöààä èðýõýä
æîëîî÷ íü ºí㺠á¿ðèéí öýöýã ò¿¿æ íºõºä人 ¿ç¿¿ëýí ãýðòýý àâàà÷èöãààÿ
ãýõýä Äîðæ, çà ÷è ë ò¿¿æ àâàà÷ ë äàà ãýýä ºíãºðºâ.
Òýä òýãæ ÿâàõäàà íîãîîí ìÿíäñàí íàâ÷àà äýëãýð¿¿ëñýí ýíý îéí ñàéõàí,
ò¿¿íèé ñýíãýíýñýí àðèóí ¿íýð, ºí㺠ºí㺺𺺠óðãàñàí ç¿éë á¿ðèéí ñàéõàí
öýöãèéã í¿äýíäýý òóñãàæ, ñýòãýëýý áàÿñãàí àìðàõ ãýæ èðñíýý óìàðòàí òýãæ
öàãèéã íºõöººæýý.
Òýä íàð ãàë ò¿ëæ, öàé óíä õèéæ àâ÷èðñàí àðõè, ïèâîíîîñîî çàëãèëæ
áàéãààä óõààí àëäòàë ñîãòîí íîéðñîöãîîæýý. Àí÷èä äààðñíààñàà áîëæ
ºã뺺 ýðòõýí ñýðöãýýí ãàë ò¿ëæ á¿ëýýöýýä ãºðººíä ÿâàõààð øèéäâýðëýâ.
Ãýòýë óðüä øºíèéí óóñàí àðõèíû õîð ãàðààã¿é ó÷èð àí÷äûí òîëãîé ºâäºæ
äîòîð íü ýâã¿é áàéñàí áîëîõîîð òýä ÿâàõûíõàà ºìíº äîòðîî çàñíà ãýæ
àðõè ïèâîíîîñîî áàñ óóæ áàéãààä äàõèí ñîãòîöãîîæýý. Àí÷èä áóóãàà ¿¿ð÷
ìîäîîð òýíýæ ÿâæ áàéòàë íýã ãºðººñ ìîäíû öààíà ÷èõýý ñîðòîéëãîí í¿äýý
òîðìîëçóóëàí çîãññîíûã Äîðæ ýõëýí õàðæ ýíý ÷èíü õî¸ð ãºðººñ áàéíà ãýæ
íºõºä人 õýëæýý. Äîðæèéí àäèë ºã뺺 ºëºí ýëãýí äýýðýý íàí÷èä ºðãºñºí
íºõºä íü òýð ãºðººñèéã áàñ õî¸ð áîëãîí õàðöãààæýý. Äîðæ íºõºä人 äîõèî
ºã÷ ººðºº ýõëýí áóóäñàí íü æèíõýíý ãºðººñèéã áóñ õî¸ð õàðàãäñàí õèé
¿çýãäýë ð¿¿ áóóäàæ æèíõýíý ãºðººñèéã ¿ðãýýí çóãòààëãàæýý.
Íàéç àí÷èä íü Äîðæèéã ìóó áóóäàâ ãýæ áààõàí çýìëýæ áàéãààä öààøèä
ÿâæ áàéòàë áàñ íýã ãºðººñ ìîäíû çàâñðààð öóõóéæ áàéñíûã íºãºº àí÷èä
ìààíü áàñ ë õî¸ð õàðöãààæ õàìãèéí ñàéí àí÷èí, ò¿¿íèé äàðàà îðîõ àí÷èí
îðæ õî¸ðîîðîî çýðýã áóóäóóëàõààð íýã íü íýãýíäýý äîõèî ºãºõººð
øèéäâýðëýâ. Ñàéí áóóäàã÷, Äîðæ õî¸ð íºãºº õî¸ð õàðàãäñàí íýã
ãºðººñèéã íýã íýãýýð íü øàãàéñàí áîëîâ÷ àëü àëü íü æèíõýíý ãºðººñèéã
áèø ñîãòóóãèéí ýðõýýð õàðàãäñàí íýã ¿çýãäëèéã õî¸óëàà ñàéí øàãàéæ
áàéãààä ãóðàâ äàõü àí÷íàà äîõèî ºãìºãö õî¸ð áóóíû äóó íýãýí çýðýã
íèðõèéâ. ͺ㺺 ãºðººñ äàâõèàä ÿâæýý. Àí÷èí íàéç íàð íü õî¸ð ñàéí àí÷íàà
ø¿¿ìæèëæ îëçã¿é áîëñîíäîî ãàñàëæ áààõàí þì ÿðüöãààæýý. Òýãýýä öààøàà
çàì ººð÷ëºí áèò¿¿ ìîäîí äóíäóóð íèëýýä ÿâæ áàéòàë óóñàí àðõè ÷ ãàð÷,
ÿäàð÷ öóöñàíàà ÷ ìýäýöãýýæ óðàì ìóóòàéõàí, ìàøèí òàâüñàí ãàçàð ðóóãàà
÷èãëýæ ÿâòàë ìîäíû ¸ðîîëîîñ íýã æèæèãõýí àìüòàí ñ¿¿ìýëçýí õºë äýýðýý
òýíöýí ÿäàæ, õºäëºõ çîãñîõ õî¸ðûí õîîðîíä õàðàãäàíà. Àí÷èä áóøóóõàí
íýã íýãýíäýý äîõèî ºã÷ äóó ÷èìýý îãò ãàðãàëã¿é äîðîî çîãñîöãîîæ,
ò¿¿íèéã àæèãëàòàë ãºðººñíèé íÿëõ ÿíçàãà áàéæýý. Áèò¿¿ îé àþóëã¿é ãýæ
òºð¿¿ëñýí ýíý ÿíçàãà íü ñîãòóó àí÷èí íàðò õèé ¿çýãäëýý íýã íýã áóóäóóëààä
àìü ãàðñàí íºãºº õî¸ð ãºðººñíèé ¿ð àæýý.
Äîðæ ýíý íÿðàé àìüòíûã ¿ë õàéðëàõ ñýòãýë áàéäëààð áóóãàà áóøóóõàí
àâ÷ òýð º÷¿¿õýí àìüòàíä ýð ãàðãàæ øàãàéæ ýõëýâ. ͺõºä íü ÷è ýíý íÿëõ
215

íÿðàé àìüòíûã àëààä ÿàõ âý. Òýð ÷èíü ÷è áèäíèé ¿ð õ¿¿õäýýñ ÿìàð ÿëãàà
áàéõàâ ãýöãýýâ.
Äîðæ ýíý ÷èíü àí ø¿¿ äýý. Îëç ø¿¿ äýý. ßàæ ãýðòýý ãàð õîîñîõ õàðèõ
âý. úðººñíèé ìóó çóëçàãûã áèäíèé õ¿¿õýäòýé ÿàæ ç¿éðë¿¿ëýõ âý ãýýä
áóóíûõàà ãîõûã áóøóóõàí äàðàâ. úðººñíèé íÿëõ ÿíçàãà äîðõèíîî
òàòàëäàí óíàâ. Äîðæ óíàñàí ÿíçàãà ðóó ÿàðàí ñàíäðàí ã¿éæ î÷èâ. Ò¿¿íèé
õîéíîîñ áóñàä àí÷èä Äîðæèéã çýìëýñýýð î÷èöãîîâ. Íÿëõ ÿíçàãà Äîðæèéí
áóóíû òóñãàëààñ áèø õàðèí ò¿¿íèé äóóíä áàõàðäàí óíàæ, í¿äýý õàðæ ÿäàí
á¿õèé áèå íü òàòàëäàí ÷è÷èð÷ õýâòýõ íü áàéãàëüä äºíãºæ òºðººä ò¿¿íèé
ñàéõíûã òàíèõ ãýæ í¿äýý íýýæ õºë äýýðýý òîãòîí ÿäàí áàéñàí ¿¿íèéã ÿàõ
ãýæ àëàâ ãýõ õàðàìñàë á¿õ àí÷äàä òºðºâ. Ãàãöõ¿¿ Äîðæ ¿õýæ áàéãàà íÿëõ
óëààí ÿíçàãûã ó÷èð ç¿ãã¿é äýâñëýí àëëàà. Äîðæ ýíý º÷¿¿õýí íÿëõ ÿíçàãûã
îíîæ áóóäààã¿é áîëîâ÷ áóóíû äóóãààð ìóóæðàí óíàñíûã íü ÿàëàà ÷ ãýñýí
ìèíèé õèéñýí àí ãýæ áàÿðëàõ áàõäàë áîëãîí áàðüæ ã¿éñýýð áààòàð ýðèéí
áàéäàëòàéãààð ìàøèíûõàà õàæóóä øèäëýý. Íÿëõ ÿíçàãàíû ýõ ýöýã õî¸ð
÷ áóóí äóóã ñîíñîæ ¿ðä ìààíü àþóë òîõèîëäîâ ãýñýí øèã àëñ ãàçðààñ ÷èõ
òàâèí àéí ñàíäàðñàí áàéäàëòàé çîãñîæ áàéâ.
Ýíýõ¿¿ ÿíçàãàíä òîõèîëäñîí ÿâäëûã áàéãàëèéí îé ìîä ÷ õóâààëöñàí þì
øèã õýñýãõýí çóóð ÷èâ ÷èìýýã¿é áîëîõ ìýò àí÷äàä ñàíàãäæýý. Äîðæèéí
íºõºä ÷ ýíý ÿâäàë áîë õóó÷íààð õýëáýë í¿ãýë, øèíýýð õýëáýë ãýìò
õýðýã áîëîâ ãýæ äîòðîî áîäîí çîãñîöãîîæ áàéâ. Çîâõèî óëàéòàë, í¿äýý
á¿ëöèéòýë àðõèäñàí Äîðæ ãýì õèéñíýý îãòõîí ÷ õ¿ëýýõ øèíæã¿é ÿðâàéæ,
òà íàð ÷èíü ÿàãààä àíä îëçóóðõàõã¿é áàéãàà þì áý, åð íü þóíä àí õèéõýýð
ýíä èðñýí þì áý? ãýâ.
Æîëîî÷ íü -Áè ë õóâüäàà àí õèéõ ãýñýíã¿é àìðàõààð èðñýí þì. Àí
õèéëýý ÷ ãýñýí èéì àìüòíûã àãíàõã¿é áàéñàí ãýõýä áóñàä íºõºä íü
Äîðæèéí õèéñýí ÿâäëûã çýâ¿¿öýí, æîëîî÷èéí õýëñýí ¿íýí ¿ãýíä ãýìøèí
÷èâ ÷èìýýã¿é çîãñîöãîîæ áàéâ. Äîðæ ìàøèí äîòðîî îðæ, ãàäààäààñ
àâ÷èðñàí áîëîëòîé, ¿ðãýëæ áàðüæ ÿâäàã öàõèëãààí òîâ÷òîé òîì õàð
ö¿íõíýýñýý äóíäóóðõàí øèëòýé ïèâî, õàéðöàã ÿíæóóð ãàðãàí, ïèâîî
øèëíèé àìààð õºíòðºí áàëãàæ ã¿ä õàä õèéí çàëãèàä ÿíæóóðààñàà íýãèéã
àâ÷ òàòàâ.
Á¿òýí ñàéí ºäðèéã èíãýæ ºíãºðººãººä íàðàí æàðãàæ îðîé
áîëìîãöàí÷èä ñàÿ ãýðòýý áóöàõààð áîëöãîîâ. Òýäíèé àñààñàí ãàë ä¿ðýëçýí
îâîëçîíî.
Äîðæ àëñàí ÿíçàãàà ìàøèíäàà õèéæ ãýðòýý õàðüæ ãàéõóóëàõ ñàíààòàé
ÿàð÷, çà ÿâöãààÿ, ÿâöãààÿ îðîé áîëîâ ãýæ õýä äàõèí øààðäàâ. Àí÷äûí íýã
íü ýíý ãàëûã ÷èíü óíòðààõã¿é áîë ò¿éìýð àñíà ø¿¿ äýý ãýâ. Ìàøèí äýýð
ñóóñàí Äîðæ õýçýý íîãîîí ºâñºíä ò¿éìýð àñàæ áàéñàí þì áý. Ç¿ãýýð
áè ò¿éìýð àñàõ àñàõã¿éã ñàéí ìýäýæ áàéíà ãýæ õýëýýä íºõäèéã äóóäàæ
ìàøèíäàà ñóóëãàâ. Óóë õàä, øàâàð äóíäóóð óäàà äàðàà õàéð ãàìã¿é
ç¿òã¿¿ëæ ýâäýðñýí ìóó õóó÷èí ÃÀÇ ìàøèí íü àðàé ÷àìàé àñàæ õºäëºõ
ãýòýë íºãºº îâîëçîæ áàéñàí ãàë ñàëõèíàà ºðâºñõèéí õàâèéí õºõ õóóðàé
ãèø¿¿íä õ¿ð÷ íýãýí äàâèðõàéòàé ìîäîí àñàí ä¿ðýëçýâ. Àí÷èä òýðãýý
çîãñîîæ ò¿éìýð ãàðàâ ãýæ õàøãèðöãààâ.
216

Äîðæ ìàøèí äýýðýý ñóóñàí õýâýýð ò¿éìýð ãàð÷ áàéãàà áîë ò¿ðãýí
çóãòàöãààÿ. ¯¿íèéã óíòðààõ ãýæ áàéãààä õ¿íä áàðèãäâàë áèä ÿàõ þì áý? Áàñ
òýãýýä ãàë áåíçèíä õ¿ð÷ ìàøèí áîëîí áèäýíä õ¿ðâýë àþóëòàé áîëíî ø¿¿
ò¿ðãýí ÿâöãààÿ! ãýâ.
Æîëîî÷, Äîðæèéí õýëñíèéã ¿ë çºâøººð÷ òýðãýý äàðóé çîãñîîæ, ýõýëæ
áàéãàà ýíý ò¿éìðèéã îäîîõîí äàðæ áîëíî, ãàðöãàà! ãýñíýýð Äîðæîîñ áóñàä
àí÷èä öºì ìàøèíààñàà áóøóóõàí ãàðöãààâ. Òýä ãàíö õ¿ðçýý ýýëæëýí áàðüæ
ò¿éìýð òîéðóóëàí õºðñ ÿðæ, àñàæ áàéñàí ìîäûã äýýë õóâöñààðàà öîõèæ
ò¿éìðèéí ãàëûã àðàé ÷àìàé óíóòðààëàà. Òýãýýä òýä ò¿éìýð äàõèí ëàâòàé
ãàðãàõã¿éã õè÷ýýæ àñàæ áàéñàí ãàë ðóóãàà íîéòîí íîãîî õèéæ øîðîî
îâîîëæ ãàëûã äàðàâ. Òýãñýýð áàéòàë øºíº áîëîâ. Äîðæ ìàøèíäàà ñóóñàí
õýâýýð, òà íàð ÷ àéìõàé õ¿ì¿¿ñ áàéíà áè áîë ¿¿íèéã ÷èíü þìàíä òîîõã¿é
áàéíà, ýðòõýí õàðüæ óíòàõ þìñàí ãýæ óóðëàñàí ìàÿãòàé õýëýâ. Àí÷èä
Äîðæèéí õ¿í ÷àíàð ìóóòàé áîëîõûã ýíý ºäºð á¿ðýí îéëãîæ ¿¿íýýñ õîéø
ò¿¿íòýé íèéëæ þìàíä ÿâàõã¿é ãýæ òóñ á¿ðäýý áîäîöãîîæ áàéæýý.
Àí÷èä ÿâñààð õîòîä èðæ ãýð ãýðòýý õàðüöãààæýý.
Äîðæ àâ÷èðñàí íÿëõ ÿíçãàíäàà îíãèð÷, óóñàí àðõèíààñàà áîëæ óíòàõ
öàãàà ìàðòàæ óòàñíû ÷àãíóóð ø¿¿ðýí àâ÷, óäàà äàðààëàí íèéëæ àðõè óóäàã
íàéç íàðûíõàà íýãíèé ãýðò çàëãàí ÿðüæ ìàíàéä îäîîõîí ÿâààä èð àíãèéí
øèíý ìàõ èäíý, àðõè íýã øèë áàéíà ãýæ õýëýýä óíòàæ áàéñàí ýõíýð õ¿¿õýä
õî¸ðîî ñýðýýõ ãýæ îðîëäîâ.
Äîðæèéí ãýðãèé Äóëìàà ñàíàà çîâîí Äîðæèéã óäòàë õ¿ëýýæ áàéãààä
ÿäàðñàíäàà ã¿í íîéðññîí ó÷èð ñýðýõ øè+íæã¿é õýâòýíý. Îëç îëîîä,
îðîéòîæ ÿäðààä èðæ áàéõàä öàé õîîë õèéæ, àâ÷èðñàí àíä áàÿðëàñàíã¿é
ãýæ Äîðæ ýõíýðòýý ãîìäñîí áàéäàëòàé óíòàæ áàéñàí õ¿¿ãèéíõýý õºíæ뺺ñ
òàòàæ ò¿¿íèéã ñýðýýâ. Õ¿¿ íü ñýðæ ààâàà ààâàà ãýæ äóóäàâ.
Äîðæ õ¿¿äýý àëñàí íÿëõ ÿíçàãàà ¿ç¿¿ëòýë õ¿¿ íü èéì õººðõºí àìüòíûã
ààâ òà ÿàãààä àëàâ ãýæ ¿õñýí ÿíçàãàíû òîëãîéã èëæ í¿äèéã íýýæ ÷èõíýýñ íü
òàòàæ ó÷èð ä¿ðñã¿é óéëàâ. Õ¿¿ãèéí óéëñíààñ öî÷èæ ñýðñýí Äóëìàà áîñîæ
õàðòàë õ¿¿ íü ¿õñýí íÿëõ ÿíçàãûã òýâðýí óéëæ áàéãààã õàðæ õèðäõèéí
öî÷èâ. Äóëìàà, Äîðæèä õýëñýí á¿ãä íü ÿàãààä ÿâöã¿é áàéãààã ýðýãö¿¿ëýí
áîäîæ, ýíý øºíèéí ýâã¿é òîõèîëäëûã àøèãëàí ò¿¿íèé òàëààð áîäñîí
ñàíàñàí á¿õíýý íýã ñàéí õýëæ àâúÿ ãýæ áîäîîä èéí ºã¿¿ëýâ.
-×è óã íü áóðóó çºð¿¿ þì á¿õíèéã õºäºëìºð óõààíààð áèø çàëü ìýõýýð
àìàðõàí àðãàöààæ áîëäîã þì ãýæ áîäñîîð èðñýí ÷èíü ÷àìàéã èéì áàéäàëä
îðóóëæýý.
×è îð÷èí ¿å ãýæ õýëäýã áîëîâ÷ òýð îð÷èí ¿åèéíõýý ó÷ðûã óõâàðëàæ
÷àäàëã¿é ºíãºöõºí ÿðüæ, ºíºº ¿åèéí ýðäýì áîëîâñðîëîîñ èõýä õîöîð÷ýý.
¯íýí ¿ãýíä äóðã¿é, áóñäûã ¿ë òîîæ, ººðèéã äýýã¿¿ð ºðãºæ ÿâñààð àæèë
õèéõ áàéòóãàé àéë ãýð áîëæ ÷ àìüäàð÷ ÷àäàõã¿é íýý ãýæ õýëýâ.
Äóëìààãèéí ¿íýí ¿ãýíä íýãìºñºí áóóæ, ñýòãýë ò¿ãøèí õýâòñýí Äîðæ
ò¿¿íèé öàðàéã õàðàõààñ ýìýýæ õºíæëèéíõºº çàâñðààð ñýì àæèãëàâàë
Äóëìààãèéí áàÿñãàëàíò àëàã í¿ä ÷àöàâãàíàí Ẻí Ẻí õàð íóëèìñ óíàãààõ
íü Äîðæèéí ñýòãýëèéã á¿ð ÷ ò¿ãøýýâ.
Äóëìààãèéí õýëñýí ¿ãèéí ñ¿¿ëä àéë ãýð áîëæ ÷àäàõã¿é ãýñýí
217

íü Äîðæèéí ç¿ðõýíä õóòãà øààñàí ìýò áîëîâ. Íàìàéã àíä ÿâæ áàéõ
õîîðîíäóóð Äóëìàà íýã ýðòýé òàíèëöàæ îðõèîä èéì ¿ã õýëæ áàéíà óó ãýæ
áîäîõ áîëîâ÷ òýð òèéì çàíòàé áèø áîëîõûã ýðýãö¿¿ëýí áîäîæ, á¿õ þì
íàäààñ ¿¿ñëýý, áóðóóãàà çàñàæ áîëäîã áîëîâ óó, áè ýíý ¿ãèéã Äóëìààãààñ
ýðòõýí äóóëñàí áîë èéì áàéäàëä õ¿ðýõã¿é áàéñàí þìñàí ãýæ íýã áîäíî.
Ãýâ÷ èéì õýðýã ò¿âýã õèéãýýã¿éñýí áîë áè Äóëìààãààñ áàñ èéì ¿ã
ñîíñîõã¿é ÷ áàéæ áîëîõ þì ãýæ Äîðæ áîäëîãî áîëæ õýâòýâ.
Äîðæ ÿäàðñíààñàà áîëæ äóòóóõàí ç¿¿ðìýãëýýä ÷è íàäàä èòãýý÷, áè áèåý
çàñàæ ÷àäíà ãýæ õàøãèðààä ñýð÷èõýâ.
Äóëìàà áîäîë áîäñîîð õýâòýíý.
Äîðæèéí çàíã ñàéí ìýäýæ ÷àäàõã¿é, ò¿¿íèé õàëàìæ õàéðàíä íü
àâòàãäàí, õ¿¿õýäòýé áîëñîí ìààíü ìèíèé àëäàà þì. Ãýâ÷ Äîðæ, óõààí ñóóæ
àÿíäàà çàñðàõ áàéõ ãýæ íàéäñàí ñàí.
Îäîî Äîðæîîñ ñàëàõàä õîæèãäîõ ÷ þó áàéõ âý ãýæ Äóëìàà áîäîõ
áîëîâ÷, Äîðæ íàä ñàéí, õ¿¿õäýäýý õàéðòàé, áàñ òýãýýä àíõíû õàíü ýðõýì
ãýäýã. Íýã þì îëîîä ñóóíà ãýõýä òýð ìààíü ÿìàð ÷ õ¿í áàéõ þì áý, íàäàä
ÿàæ õàíäàõ, õ¿¿ã ìèíü õýðõýí ¿çýõ ÷ þì áý ãýæ ýðýãö¿¿ëýí çýðýãö¿¿ëýí
áîäîæ ã¿í ñàíàà àëäàí áàéí áàéí íóëèìñàà àñãàðóóëàí, àðãà çàìàà îëæ
ÿäàí õýâòýíý.
Òýãñýýð åð íü Äîðæèéí àæëûí ãàçàð ñàéí õ¿ì¿¿ñ îëîí, òýä Äîðæèéã
ººä òàòàæ ÷àäíà, áè áîäñîí ñàíàñàí á¿õíýý òýäýíä õýëüå ãýæ Äóëìàà
øèéäâýðëýõ çóóðàà, ìèíèé õýëñíýýñ áîëæ Äîðæ ìààíü àæëààñàà õàëàãäàõ
áîëîâ óó ãýæ áàñ àéíà.
Òýãýýä õàëàãäâàë ÷ õàëàãäàã, òýãâýë áè Äîðæòîé õºäºº ãàðààä àìüäàð÷
÷àäíà ãýæ Äóëìàà áîäîâ.
Åð íü àæëààñ õàëàãäàæ õºäºº ãàð÷ àìüäðàëûí ã¿íä îðâîë ýíý ìààíü
çàñðàõ áàéõ ãýæ Äóëìàà øèéäæýý. Äóëìààãèéí ãàøóóí ¿íýí ¿ã òîëãîé
òàðõè, ç¿ðõ ñýòãýëä áóóæ, ¿éëäñýí ÿâäëàà æèãøèí, Äóëìààòàé õýðõýí
ýâëýðýõ, ÿàæ áèåý çàñàæ çºâ çàìä îðîõ âý ãýæ áîäîæ ñýòãýë øàíàëæ óíòàæ
÷àäàõã¿é õýâòñýí Äîðæ ¿¿ð öàéìàã÷ îðíîîñ áîñîâ.
Äîðæ í¿¿ð ãàðàà óãààæ, öàé, õîîë õèéæ ººðºº èäýýä Äóëìàà, õ¿¿
õî¸ðûíõîî îðíû äýðãýä ñýìõýí àâ÷èð÷ òàâèàä ººðºº ãýðýýñ ãàð÷ àæèëäàà
ÿâàâ.
Äîðæ èíãýæ ÿâàõ çàìäàà çàí àâèðàà çàñàæ, øóäàðãààð õºäºëìºðëºõººð
øèéäýæ ÿâààä ìèíü Äóëìàà èòãýõ áîëîâ óó?
Äóëìàà áèä õî¸ðûí õóó÷èí ñàéõàí õàðèëöàà õýäèéä õýâ ¸ñîîð ñàéæðàõ
áîë, Äóëìàà ìààíü íàäàä ýëýãñýã õàëàìæòàé áàéäàã õýâýýðýý áàéõ áîëîâ
óó ãýæ íýã áîäîîä çàíãàà çàñàæ, àæëàà ñàéæðóóëàõûí òóëä áè ºíººäðººñ
ýõëýí õàìò àæèëëàã÷äààñàà ñóðíà, çºâëºë㺺í àâíà ãýæ Äîðæ íýã áîäíî.
Äóëìàà ºíãºðñºí øºíº îéä íü îðòîë õýëñýí á¿õíýýñ Äîðæ ñàíàà àâ÷ òóóëæ
èðñýí çàìàà äóðñàí ñàíàæ çýðýãö¿¿ëýí áîäîõ áîëæýý.
* * *
Áîãèíîõîí íóðóóòàé, ìàõëàãõàí áèåòýé Äîðæ ãýäýã çàëóó Äîðíîä
àéìàãò äóíä ñóðãóóëü äóóññàíû äàðàà, äîòîîäûí äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ
218

áàéõäàà Óëààíáààòàð õîòûí íýãýí áàéãóóëëàãàä àëáà õààäàã àõûíõàà ãýðò
ñóóäàã áàéæýý.
Äîðæ äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàõäàà áàãø íàðûíõàà çààñàí õè÷ýýëèéí
òýìäýãëýë, ñàéíäàà ñóðàõ áè÷ãèéã óíøèõ òºäèé㺺ð õÿçãààðëàí, ýýëæèò
øàëãàëòóóäûã àðãàöààí äàâñààð áàéæýý.
Äîðæ øàëãàëò ºãºõ人 ìýäýõ àñóóäàëä äýëãýðýíã¿éõýí, ¿ë ìýäýõ
àñóóëòàíä òîâ÷, åðºíõèé õàðèóëäàã çàíøèëòàé áàéæýý.
3-ð êóðñò ñóð÷ áàéãààä íèéãìèéí óõààíû õè÷ýýëýýð øàëãàëòàà ºã÷ ãîë
àñóóäëûã äàäñàí àðãààðàà åðºíõèéëºí õàðèóëàõàä áàãø íü íýìýëò íýãýí
àñóóäëûã îð÷èí ¿åèéí îëîí óëñûí àñóóäëûí ñýäâýýð òàâüæ ò¿¿íèé åðºíõèé
ìýäöèéã ¿íýí çºâººð ä¿ãíýå ãýæ áîäîîä "Çààíû ÿñàí ýðýã" ãýäýã ÷èíü õàà
áàéäàã, ÿìàð óëñ âý ãýæ àñóóâ.
Äîðæ -Çààí Ýíýòõýãò èõ áàéäãèéã êèíîíîîñ ¿çñýí áà áóñäààñ
äóóëñíààñàà ñàíàà àâ÷, òýð óëñ íü Ýíýòõýã ã¿ðíèé îð÷èì áàéäàã áàéõ
õýìýýí ñàíàæ "Çààíû ÿñ" ãýäýã íü Àçèéí íýãýí õºðºíãºòºí ã¿ðýí þì ãýæ
õàðèóëàâ.
Äîðæèéí òýãæ õàðèóëàõàä îþóòàí íºõºä íü íèðõèéòýë èíýýöãýýâ.
Ýí¿¿õýí ç¿éëèéã ñîíèíîîñ ÷ îëæ óíøäàãã¿é ÿàñàí îþóòàí áý õýìýýí
çýâ¿¿öñýí áàéäàëòàé áàãø íü Çààíû ÿñàí ýðýã ÷èíü õýçýý àôðèêààñ àçè
òèâä í¿¿ãýýä áóó÷èõñàí þì áý ãýæ õýëýâ.
Îþóòíóóä áàñ äàõèí íèðõèéòýë èíýýöãýýâ.
Äîðæ -Áàãø àà! Õî¸ð òèâ àäèëõàí "À"-ãààð ýõýëäýã ó÷èð áè àôðèê ãýæ
õýëýõ ãýýä Àçè ãýæ ýíä¿¿ðýýä õýëæ îðõèâ ãýõýä îþóòíóóä íü ¿íýõýýð òýãæ
ñîëüæ ýíä¿¿ð÷ áîëîõ þì ãýñýí áàéäàëòàé èíýýñýíã¿é ñîíñîæ ñóóõàä, ìºí
áàãø íü ÷ òýãæ áîäîæ, çà òýãâýë òýð óëñàà ãàçðûí çóðàã äýýð çàà ë äàà ãýâ.
Äîðæ õàíàí äýýð ºë㺺òýé áàéñàí áàãàâòàð çóðãèéí äýðãýä î÷îîä,
öàìöíûõàà á¿õ êàðìàíûã õî¸ð ãàðààðàà òýìòðýí íèëýýä îëîí ìèíóòûã
ºíãºðººâ.
Áàãø -Çà òýð óëñàà çàà ãýæ øààðäàâ.
Äîðæ -Áàãø àà, áè í¿äíèéõýý øèëèéã áàéðàíäàà oðõè÷èõæýý.
Ýíý æèæèãõýí çóðãàí äýýð ÷èíü îãò õàðæ áîëîõã¿é áàéíà ãýæ
õýëýõýä Äîðæèéí òýð àðãûã ìýääýã îþóòíóóä è÷èæ, àéñàí ìýò ñýìõýí
èíýýìñýãëýöãýýíý.
Áàãø -Í¿äíèéõýý øèëèéã ¿íýõýýð ìàðòñàí áàéæ áîëîõ þì ãýõäýý ýíý
÷èíü àâõààëæòàé õ¿í þì äàà ãýæ áîäîîä ø¿¿ëãèéí ä¿íã "Øàëãàâ" ãýæ
îþóòíû ñóðëàãûí äýâòýð äýýð òýìäýãëýæ ºãòºë õîíõ äóóãàðàâ.
Õîíõ çóóãàðìàãö áàãø àíãèàñ ÿâæ îäîõîä Äîðæèéí õàìò ñóðàëöäàã
îþóòíóóä àíãèäàà ¿ëäýæ íèæèãíýòýë èíýýöãýýí áàãø ÷èíèé äýâòýð äýýð
ÿìàð ä¿í òàâèâ ãýæ àñóóõàä, òàâèõ ¸ñòîé ä¿íãýý ë òàâüñàí ãýæ Äîðæ õýëýýä
àíãèàñàà ãàð÷ îäîâ.
Äîðæ, ñóðëàãàíäàà ìàõðàõûí îðîíä àëü õÿëáàðõàí àðãûã áàðèìòàëæ
èðñýíäàà íàéäàæ, ýýëæèò øàëãàëòóóäûã äºíãºí äàâñààð óã ñóðãóóëèà
äóóñ÷ýý.
Òºãñºã÷äèéã àæèëä õóâààðèëàí òîìèëîõîä èõýíõ íü õºäº îðîí íóòàãò
çàðèì íü õîòîä àæèëëàõ áîëöãîîæýý. Äîðæ õîòîä òîìèëîãäîõîîð äýýð ¿åýñ
219

áîäîæ òºëºâëºæ áàéñíàà õýðýãæ¿¿ëýõ àðãàà ñ¿âýã÷ëýõ çàìäàà îðîâ.
Ò¿¿íèéã õºäºº àæ àõóéí ÷èãýýð àæèëëóóëàõààð óã ñàëáàðûã óäèðääàã
õîòûí íýãýí òºâ áàéãóóëëàãûí ìýäýëä øèëæ¿¿ëæýý.
Äîðæ íýãýí ºã뺺 äýýä ñóðãóóëü òºãññºí ¿íýìëýõýý àâ÷, òºãñºã÷äèéí
ýíãýðèéí òýìäãèéã îëèãòîé êîñòþì äýýðýý õàäàæ, òîìèëîëò àâàõ àëáàí
ãàçàðòàà î÷èæ óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñäýý ¿íýìëýõýý ¿ç¿¿ëæ, Óëààíáààòàðûí íýãýí
àëáàí ãàçàð ¿ëäýæ àæèëëàõ õ¿ñýëòýéãýý ó÷èðëàí óäààõàí ºã¿¿ëæýý.
Òýð õýëýõäýý ìèíèé áèå ýð¿¿ë ìýíäèéí õóâüä õîòîä ¿ëäýí ýì÷ áàðààäàí
áàéëã¿é áîëîõã¿é ãýæ íîòîëíî.
Äîðæèéí ÿðèàã ñîíññîí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ õýëýõ íü:
Õàðèí ÷è õºäºº öýâýð àãààðò ãàðâàë áèåíä ÷èíü ñàéí áºãººä õºäºº îðîí
íóòàãò ñàéí ýì÷ íàð ÷ áèé ãýæ õýëöãýýâ.
¯¿íèé äàðàà Äîðæ òºâ óäèðäàõ ãàçðûíõàà áîëîâñîí õ¿÷íèé ºðººíä îðæ
äàðãàòàé íü íºãºº ÿðèàãàà ¿ðãýëæë¿¿ëýí áààõàí ºã¿¿ëæýý.
Ãàçðûí äàðãà áîëîâñîí õ¿÷íèé õýëòñèéí ýðõëýã÷ íàðûí àëü àëü íü
àéìàã, îðîí íóòàãò ýíý òàëûí ìýðãýæèëòíèé õýðýãöýý èõ áàéãààãààñ ãàäíà
àíõ àæèëä îðæ áàéãàà õ¿íä àìüäðàëûí ã¿í îéðòîõûí ó÷èð øàëòãààíûã
Äîðæèä óõóóëàí ÿðüæýý.
Äîðæèéí àõ óãààñ õºäºº îðîí íóòàãò îëîí æèë àæèëëàæ áàéãààä
ñ¿¿ëèéí õî¸ð æèëä Óëààíáààòàðò òîìèëîãäîí èðæ àëáà ã¿éöýòãýñýýð èðñýí
áîëîâ÷ îðîí íóòàãòàà áóöàæ íýãýí íýãäýëä òîäîðõîé àæèë õèéõèéã ¿ðãýëæ
ìºðººääºã áàéæýý.
Òýðýýð ä¿¿ Äîðæäîî óã ñàíààãàà ó÷èðëàí õýëæ, Äîðæ ÷è ÷ áàñ ìèíèé
àäèë àéìàãòàà ÿâæ, òîäîðõîé íýãýí àæèëä îðæ àìüäðàëûíõàà çàìûã ýõëýõ
íü äýýð áèø ¿¿ ãýæ õýäýí óäàà ä¿¿äýý çºâëºæýý.
Äîðæ àõûíõàà ¿ãèéã ñîíñîõ çóóðàà àìèà õè÷ýýñýí òºëºâëºãººãºº àëü
áîëîõîîð áèåë¿¿ëýõèéã ýðìýëçýæ íýãýí çóóð þó ÷ õýëýëã¿é áàéãààä õýñýã
çóóðò áè ÷ Óëààíáààòàðò ë ¿ëäìýýð áàéíà ãýæ àõäàà õýëäýã áàéâ.
Äîðæ íýã ºã뺺 áàñ ë íºãºº àëáàí ãàçàð äýýðýý î÷èæ óäèðäàãàòàé äàõèí
óóëçàæ ÿðèõäàà áè òàíàé ýíý òºâèéí ãàçàð òà á¿ãäèéã ò¿øèãëýæ àæèëëààä
àìüäðàëûí èõ ñóðãóóëüòàé áîëú¸ ãýæ áîäñîí þì ãýäãýý äàõèí äàõèí ñàëàõ
øèíæã¿é äàâòàí ÿðèâ.
Àëáàí ãàçðûí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ ÷ Äîðæèéí àëñ õºäºº ÿâæ àæèë õèéõýýñ
áýðõøýýæ áàéãààã òºñººëºí àìüäðàëûí ñóðãóóëèéí ó÷èð ÿâäëûã òàë
á¿ðýýñ íü òàéëáàðëàí ÿðüñààð áàéâ. Òýä õýëýõäýý, ÷è äýýä ñóðãóóëü òºãñºæ
ìýðãýæèëòýé áîëñîí ÷èíü ñàéí õýðýã, õàðèí îäîî òýð îëñîí ìýðãýæëýý
àìüäðàëààð àðâèæóóëæ, ìýäëýãýý äàäëàãàòàé õîëáîõ õýðýãòýé. Àìüäðàë
ãýäýã ÷èíü àëü ÷ àæëûí íàðèéí ç¿éëèéã õ¿íä ìýäð¿¿ëäýã, àõóéí ò¿ìýí
ÿâäëûã õ¿íä ñóðãàäàã, àâüÿàñ áèëãèéã íýýæ ºãäºã, àðä îëîíòîéãîî õàðüöàí
òýäíèé àðâèí òóðøëàãûã ñóäëàõ óóäàì èõ çàìûã õýíä áîëîâ÷ íýýæ
ºãä㺺𺺠íýã áàéòóãàé õýäýí äýýä ñóðãóóëèàñ ÷ äóòàõã¿é áàéõ ãýæ áèä
áîäîöãîîíî ãýâ.
Óã ÿðèà äóóñìàãö Äîðæ áîëîâñîí õ¿÷íèé õýëòñèéí ýðõëýã÷èéí
ºðººãººð îðæ óã òºëºâëºñºí áîäëîî äàõèí äàâòàí ÿðüæ áàéãààä àæèëä
òîìèëîõ õóâààðèéã ãîë÷ëîí áýëòãýæ áîëîâñðóóëäàã íýãýí çààâàðëàã÷èéã
220

ÿòãàí òàëäàà òàòàõ ýðìýëçëýýð ÷è ìàíàé ãýðýýð î÷, áè äýýä ñóðãóóëèà
òºãññºíºº òýìäýãëýæ ºíºº îðîé íýã öàé óóõ ñàíààòàé áàéãàà þì ãýíý.
Òàíûã ìèíèé ýíý ç¿é ¸ñíû áàÿðûã õóâààë-öàõ áàéõ ãýæ áîäîîä ìàíàéä
î÷èõûã äîòíî÷ëîí óðúÿ ãýâ.
Çààâàðëàã÷ çàëóó ÷ òýð îðîé îíöûí àæèëã¿é áàéñàí ó÷èð Äîðæèéí
óðèëãûã õ¿ëýýí àâ÷ ò¿¿íèé ãýðò õ¿ðýëöýí î÷æýý.
Äîðæ , àõûíäàà ýðãýí èðæ õî¸ð øèë àðõèà. çàäàëæ, àÿòàéõàí õîîë õèéæ
àéë÷íàà äàéëæ, òýð îðîéã ºíãºð¿¿ëýõ çóóðàà àìèí ñàíààãàà àÿ ç¿éã íü îëîí
ÿðüæ íèëäýý íààøòàé áîëãîæ àìæèâ.
Äîðæ òýãñýýð çààâàðëàã÷ çàëóóãèéí àÿûã çàññààð ò¿¿íèé äýìæëýãýýð
äýýðõ òºâèéí àëáàí ãàçàðòàà ýäèéí çàñãèéí ìýðãýæèëòíýýð àæèëëàõ
áîëæýý.
Äîðæ àæëûíõàà áàðèìæàà, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã óäèðäàõ íºõ人ðºº
çààâàðëóóëàí, ºãñºí äààëãàâðûã òóõàé á¿ðä íü õýëáýðèéí õóâüä
ã¿éöýòãýñýýð õî¸ð æèë ýíý ãàçàð àæèëëàâ. Äîðæ áàãà òóøààëûí õ¿ì¿¿ñòýé
ÿðèõäàà òýäãýýðèéí ÿðèàã ¿ë àíõààðàí ÿðâàëçàæ, äýýäõýí òóøààëûí
õ¿ì¿¿ñòýé ÿðèõäàà àìàà àíãàéëãàí, õîîëîéãîî øàõàí èíýýæ áàéãàà ä¿ð
¿ç¿¿ëäýã õ¿í áàéæýý. Äîðæ ìýäëýã ÷àäâàðààð ñàéí áèø áîëîâ÷ ìýð ñýð
äààëãàâðûã öàãò íü ã¿éöýòãýäãýýðýý ò¿¿íòýé õàìò àæèëëàäàã çàðèì
õ¿ì¿¿ñò ºñºæ ÿâàà çàëóó ìýðãýæèëòýí ãýæ òîîãäîõ áîëîâ.
Äîðæ òýãýýä õààÿà ãàäààä îðîíä ÷ òîìèëîëòîîð ÿâäàã áîëæýý. Òýð
õýëíèé ìýäëýã äîðîé áîëÎâ÷ ÿâñàí àæëûíõàà äàãóó çàðèì þìûã ºíãºöõºí
ãàäàðëàí èðýýä øèíý ñàíàà ãàðãàæ áàéíà ãýæ áóðóó õàçãàé îéëãîñíîî
õýò òºâèéëãºí áààõàí õýëäýã áîëæ áàéãààä íýãýí óäàà ãàçðûíõàà äàðãààñ
ñàíàìæ àâ÷ýý.
Äîðæ ãàäààäàä òýãæ ÿâàõäàà õýäýí õàéðöàã ãàäààäûí ÿíæóóð ãàíö
õî¸ð øèë àðõè àâ÷èð÷ àëáàí ãàçðûíõàà òàíèë çàðèì õ¿ì¿¿ñò áýëýã áîëãîí
áàðüäàã çàíøèëòàé áîëæýý.
Àëáàí ãàçðûí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ íü Äîðæèéí òýð çàíã ãàäàðëàæ, ò¿¿íä
õààÿà ñàíóóëàõ áîëîâ÷ àðõè äàðñààð äàéëóóëäàã, àÿòàéõàí ÿíæóóðûí
áýëýãõ¿ðòäýãçàðèì íýãýí
íºõºä Äîðæòîé ýâëýðýíã¿é áîëæ ò¿¿íèéã ºì㺺ëäºã ó÷èð Äîðæ òýíäýý
àæèëëàñààð áàéæýý.
Äîðæèéí ã¿éöýòãýæ áîëîâñðóóëñàí ìàòåðèàëûí òîî áàðèìò íü
çºðººòýé, äýâø¿¿ëæ òàâüñàí ñàíàë íü ¿íäýñ ìóóòàé áàéñíûã õýëòñèéí
äàðãà íü áàéí áàéí ñàíóóëäàã áàéæýý.
Äîðæîîñ áîëîâñðóóëñàí íýãýí òàéëàíã ãàçðûí äàðãà íü àâ÷ ¿çýýä èõýä
ãîëæ, óã ìàòåðèàëûã áîëîâñðóóëñàí Äîðæèéã äóóäàæ ÷èíèé áîëîâñðóóëñàí
ç¿éë ÷èíü óë ¿íäýñ ìóóòàé áàéäãèéã õàðüÿàò äàðãà íàð ÷èíü àíõààðóóëñààð
áàéõàä àæèë äýýð ÷èíü àõèö ãàðàõã¿é áàéíà ãýæ õýëýõýä:
Äîðæ - Ìèíèé äàäëàãà äóòàæ áàéíà, õàðèí îíîëûí áýëòãýë íàä áàéíà.
Áè çàñàæ ÷àäíà áàéõ, àæèë äýýðýý ºñºæ ÷àäíà ãýæ õýëýýä ºíãºð¿¿ëýâ.
Äàðãà -Íàìàéã áîäîõîä ÷èíèé ìýðãýæëèéí ÷èíü ¿íäýñ ë äóòàæ áàéãàà
ó÷ðààñ äàäëàãà ò¿ðãýí, îëæ àâ÷ ÷àäàõã¿é áàéõ øèã áàéíà ãýæ õýëæýý.
Äîðæ òýãýýä òèéì ìàÿãààðàà àæèëëàæ áàéòàë áàñ íºãºº äàðãà íü íýã
221

ºäºð äóóäàæ ÷èíèé ñàÿâòàð áîëîâñðóóëñàí ìàòåðèàë ÷èíü áàñ ë õàíãàëòã¿é
áîëñîí áàéíà. Åð íü ÷èíèé ìýðãýæèë ÷èíü äóòàãäàëòàé áàéíà, ò¿¿íèéãýý
äýýøë¿¿ëýõ õýðýãòýé, òýãýõã¿é áîë ìýðãýæëýýðýý ÷ àæèëëàæ ÷àäàõã¿é
áîëîõ íü áàéíà õýìýýí áîëîâñðóóëñàí ç¿éëýýñ íü îëîí æèøýý ãàðãàí ò¿¿íä
òàéëáàðëàâ.
Äîðæ ýíý ÿðèàíààñ ¿íýõýýð ìýðãýæèë ÷àäâàðààð äîðîé áàéãààãàà
óõâàðëàæ, ìýðãýæëýý äýýøë¿¿ëýõ òàëààð àæèëëàÿ ãýæ áîäîîä, îðîéí
öàãààð êóðñ ñåìèíàðò ñóóæ ÷àðìàéí ñóðúÿ ãýæ áîäîæ áàéíà ãýæ õýëýâ.
Äîðæ ÷è îäîî ñóðãóóëèà òºãñººä àëáàí àæèë õèéæ õýäýí æèë áîëñîí
ó÷èð ìàíàéõààñ òóñãààðëàæ ººðòºº áàéðòàé áîë. Áèä áàãòàõã¿é áàéíà ãýæ
Äîðæèéí àõûí ãýðãèé ò¿¿íä õýëýâ.
Äîðæ áýðãýíýýñýý ýíý ÿðèàã óäàà äàðàà ñîíññîí ó÷è𠺺ðòºº áàéð îëæ
àâàõààð àðãà ñ¿âýã÷èëæ áàéãààãàà ò¿¿íä õýëæýý. Äîðæ ¿íýõýýð õîðîî
õîðèí õîëáîãäîõ àëáàí ãàçðûí çàðèì õ¿ì¿¿ñòýé òàíèëöàí áàéð îëæ àâàõ
àðãûã ñ¿âýã÷ëýí
õººöºëäºæ ÿâñààð ò¿¿íýýñ ºìíº ñóðãóóëü äóóñààä áàéð îëæ àâ÷
÷àäààã¿é íºõäèéíõºº óðäóóð îðæ, îëîí øàëòãààíûã äóðäàí ã¿éñýýð íýã
áàéð îëæ àâ÷ýý.
Äîðæ íýãýíò áàéðòàé áîëñîí ó÷èð õàíüòàé áîëîõ íºõöºë á¿ðýëäýâ ãýæ
ñàíàæ, õýä õýäýí á¿ñã¿éòýé òàíèëöàæ íàéçëàõûã îðîëäñîí áîëîâ÷ àìæèëò
ìóóòàé áàéæýý. Òýãñýýð áàéãààä àíàãààõ óõààíû òåõíèêóìûã ñàéí ñóð÷
òºãññºí Äóëìàà ãýäýã íýãýí àÿòàéõàí á¿ñã¿éòýé òàíèëöæýý.
Äóëìàà ñóðãóóëèà òºãñººä õîòûí íýãýí ýìíýëãèéí ãàçàð àæèëëàæ áóé
áîëîâ÷ îðîí íóòàãò ÿâæ àæëûí äàäëàãàòàé áîëîõ, äàðàà íü àíàãààõ óõààíû
äýýä ñóðãóóëüä ýëñýí ñóðàëöàõ õ¿ñýëòýé áàéäãàà òàíèë Äîðæèä õýëýõýä
òýðýýð äàäëàãà îëæ àâàõàä õîò, õºäººíººñ äóòàõ þì àëãà. õîòîä ñóóõ íü ÷
àëü ÷ òàëààðàà òîõèðîìæòîé, ÷è áîë ààâ ýýæ õî¸ðòîéãîî õîòîä ñóóäàã òóë
õºäºº ÿâààä ÿàõ þì áý ãýæ õýëæýý.
Äóëìàà, Äîðæòîé òàíèëöñàíààñ õîéø áàéí áàéí óóëçàæ, õààÿà êèíî
òåàòðò î÷èæ êèíî ¿çäýã áàéæýý. Äóëìàà òºëºâ òîìîîòîé, óõààëàã, ç¿ñ
öàðàé ñàéíààðàà Äîðæèä ¿íýõýýð òààëàãäñàí áîëîâ÷, Äóëìàà óðüä ºìíº
ýðýãòýé õ¿íòýé òºäèéëºí ó÷èð÷ íèéëæ ÿâààã¿é ó÷èð á¿ðýã è÷èìõèéí äýýð
Äîðæòîé òèéíõ¿¿ òàíèëöàí íàéçëàõ õ¿ñýëã¿é áàéæýý.
Ãýâ÷ Äîðæ Äóëìààòàé áàéí áàéí óóëçàæ îéðòñîîð ò¿¿íèéã áèåäýý
òàòæýý.
Äóëìàà ÷ ººðºº ìýäýëã¿é Äîðæòîé áàéí áàéí óóëçàõ õ¿ñýëòýé áîëñíû
äýýð Äîðæ ò¿¿íä ñýðãýëýí ìàÿãèéí çàëóó øèã õàðàãääàã áîëæýý.
Äóëìàà òýãñýýð Äîðæîîñ õ¿¿õýä îëæýý. Äóëìààãèéí ààâ, ýýæ õî¸ð îõèí
íü Äîðæòîé òèéíõ¿¿ äîòíî áîëñíûã ìýäýæ îõèíäîî õýëýõ íü: Äîðæ ÷èíü
äýýä áîëîâñðîëòîé, ñýðãýëýí õ¿í áîëîâ÷ ºíãºö, îéëãîìæòîé õºíãºâòºð
õ¿í áîëîëòîé õàðàãäàõ þì ãýæýý. Äîðæèéí òóõàé Äóëìààä èéì ñýòãýãäýë
îëîíòîé òºðæ áàéñàí áîëîâ÷, áè îäîî õ¿¿õýäòýé áîëñîí áîëîõîîð Äîðæîîñ
÷ õºíãºí þìäàà ãýæ ñàíààä çàëóó õ¿í çàñðàõ áèç äýý ãýæ ýõäýý õýëæýý.
Äóëìààãèéí ýõ ÷ îõèíû ìèíü õýëäýã çºâ òàëòàé þì ãýæ ñàíààä öààø þó
÷ õýëñýíã¿é ºíãºð¿¿ëýâ.
222

Äîðæèéí ãýðãèé øèíý áàéðàíä îðñíîîñ õîéø ò¿¿íèéãýý òîõèæóóëàõûí
òóëä õî¸ð òàëààñ àâäàã öàëèíãàà íèéë¿¿ëæ õóâèí ñàâ, îð, öîíõíû õºøèã
õóäàëäàí àâ÷ýý. Òýãýýä äàâ äàðóéäàà ñàíäàë 4, øèðýý íýãèéã ìºí㺺
õóðèìòëóóëæ àâàõààð íºõºðòýéãýý ÿðèëöàí òîõèðîëöñîí áîëîâ÷ Äîðæ
çàðèìäàà íýã, õî¸ð øèë àðõè õóäàëäàí àâäãèéí õàæóóãààð ÷óëóóí
øèãòãýýòýé íýã áºãæ õóäàëäàí àâ÷ ãýðãèéäýý ºãºõºä òýð íü áàÿðëàñàí
áîëîâ÷ áèäýíä þóíû ºìíº õýäýí ñàíäàë õýðýãòýé áàéñàí þì ãýæ õýëæýý.
Äîðæ -Çàëóó ìýðãýæèëòíèé àâãàé áîëñîí ÷è ¿åèéíõýý íºõ人ñ ÿàõàí
äóòàõ áèëýý, ÷è èéì ýä ýäëýëã¿é ÿàõ âý ãýæýý.
Äàðàà íü öàëèí áóóìàãö Äîðæ íýã àëòàí áºãæ õóäàëäàí àâ÷ ººðºº
ç¿¿æýý.
Ãýòýë ãýðãèé íü áàñ ë ÷è àëòàí áºãæòýé, áºãæã¿é áîëîîä ÿâàõ áàéñàí
þì Õàðèí áèä íàð ÷èíü äºðâºí ñàíäàë àâàõ ãýýä æèë áîëæ áàéíà ø¿¿ äýý.
Õýðýãòýé õýðýãã¿é õýýíöýð þì àâàõûí îðîíä õýðýãöýýòýé äºðâºí ñàíäëàà
äàðóé àâúÿ ãýæ íºõºðòºº ñàíóóëæýý.
Äîðæ- Áè àâñàí öàëèíãàà ÿàæ çàðöóóëàõàà ìýäíý ýý. Îäîî ¿åèéí õ¿ì¿¿ñ
÷èíü öºìººðºº èéì áºãæ ç¿¿äýã þì. Áè òýäíýýñ õýðõýí äóòàõ áèëýý ãýæýý.
Ò¿¿íýýñ õýäýí ñàð áîëñíû äàðàà Äîðæ íýãýí ºäºð àæëààñàà èðýõäýý
ñî¸î ø¿äýý àâàõóóë÷èõààä èðýõýä ãýðãèé íü ãàéõàæ, ÷èíèé ø¿ä ÷èíü ÿàãààâ
ãýõýä Äîðæ ºâ人ä ýì÷ýýð àâàõóóëæ îðõèëîî ãýæýý.
Ø¿ä ºâä뺺 ãýæ ÷è åð õýëäýãã¿éñýí ãýæ Äóëìàà Äîðæèä õýëæýý.
Äîðæ - Õàðèí òèéì þìñàí, ºíººäºð ãýíýò ºâ人ä ýì÷èä ¿ç¿¿ëòýë, àâ÷
õàÿ÷èõààä ø¿ä õèéëãýõ õýðýãòýé ãýæ áàéíà ãýæ õýëæýý.
Òýãñýýð áàéãààä äàðààãèéí öàëèíãààñ Äîðæ õî¸ð ñàíäàë õóäàëäàí àâàõ
áîëñîíä Äóëìàà èõýä áàÿðëàæýý.
Ò¿¿íèé äàðààãèéí öàëèí áóóñíû äàðààõàí Äîðæ ãýðòýý èðýõäýý
àâàõóóëñàí ø¿äíèéõýý îðîíä àëòàí ñî¸îòîé áîëñîí îðæ èðýýä, áè ýíý ø¿ä
õèéëãýõ ãýæ áààõàí ìºí㺠çàðöóóëààä íºãºº àâàõ ãýñýí õî¸ð ñàíäëàà àâ÷
÷àäñàíã¿é, óó÷ëààðàé, äàðàà çààâàë àâíà ãýæ Äóëìààäàà õýëæýý.
Äóëìàà àíàãààõ óõààíû äýýä ñóðãóóëüä îðîõîîð åðºíõèé õè÷ýýë¿¿äýýð
áýëòãýë õèéõèéí çýðýãöýý ñîíèí ñýòã¿¿ë, óòãà çîõèîëûí íîì èõýýð óíøäàã
ó÷èð íºõºðòºº óíøñàí ç¿éëýýñýý ÿðüæ ºãºõä Äîðæ òýð ÷èíü ÷ òèéì áàéäàã
þì, áè äýýä ñóðãóóëü òºãññºí áîëîõîîð ò¿¿íèé ÷èíü ñàéí ìýäýõ þì. Õàðèí
÷è ë ñàéí óíøèæ áàé ãýäýã áàéæýý.
Ãýâ÷ Äîðæ ñîíèí ñýòã¿¿ë, ìýðãýæëýýðýý ãàðñàí íîì ñóäàð îãò
óíøäàãã¿éã Äóëìàà ò¿¿íä áàéí áàéí ñàíóóëæ, óíøñàí ç¿éëýýñýý ò¿¿íä
ÿðüæ ºãñººð áàéäàã çàíøèëòàé áîëîõîä Äîðæ, Äóëìààãèéí ÿðèàã ñîíñîæ
çàðèìäàà ò¿¿íýýñ ñîíññîí ç¿éëèéã ººðºº óíøñàí ìýò áóñäàä áóðóó õàçãàé
ÿðüæ áàéõûã Äóëìàà ñîíñîæ èõýä è÷äýã áàéæýý.
Äîðæèéí òàíèë íºõºä èðýýä òèéì íîì, èéì çîõèîë óíøëàà ãýæ ÿðèõàä
Äîðæ ººðºº çàðèìûã îãò óíøààã¿é, çàðèìûã íü õàãàñ äóòóó ñºõººä îðõèäîã
ìºðò뺺 óíøñàí þì øèã, òèéìýý òýð ÷ îëèãòîé çîõèîë áèø áèëýý.
Òèéì þì áè÷ýýä ÿàõ þì áý? Áè áîë îãò òýãæ áè÷èõã¿é ãýæ õýëíý.
Äîðæîîñ íºõºäòýéãýý òýãæ ÿðèõàä Äóëìàà ÿñ íü õàâòàéí è÷èæ, çî÷èä
ÿâñàí õîéíî Äîðæîî ø¿¿ìæëýí ÷è íîì õýâëýë óíøäàãã¿é ó÷èð ¿ã ÿðèà
223

÷èíü õ¿ðòýë áîëõè áàéõ þì ãýíý.
Äîðæ -Æèøýýëáýë ÿìàð ¿ãèéã õýëýýä áàéíà.
Äóëìàà -×è "Íàìàéã" ãýõèéí îðîíä "íàäûã" "àæëûí ¿¿ðýã" ãýõèéí
îðîíä àæëûí à÷ààëàë ãýõ ìýòýýð áóðóó ¿ã õýðýãëýäýã ø¿¿ äýý ãýâ.
Äîðæ -Îî òýð ÷èíü îð÷èí ¿åèéí ¿ãñ þì ãýíý.
Äóëìàà -Îð÷èí ¿å ãýäýã ÷èíü ¿ãýý ìýäýõã¿éí óëìààñ áóðóó õàçãàé
õýëýõèé㠺㿿ëæ áàéãàà õýðýã áèø ãýõýä
Äîðæ: -Äóëìààãèéí íîì óíøäàã, óõààëãûã ñàíàæ, ñàíóóëàí õýëñýí
ç¿éëèéã íü çºâøººðñºí ìàÿãòàé äóóã¿é áîëëîî
Äóëìààãèéí ÿðèàíû íºëººãººð ñîíèí ñýòã¿¿ë óíøèæ, çàðèìäàà
ìýðãýæëèéí áà óòãà çîõèîëûí íîìûã ýíä òýíäýýñ íü ñºõºí õàðäàã áîëñîí
áîëîâ÷, ÷ºëººò öàãèéã ººð õýëáýðýýð ºíãºð¿¿ëýõ ñîíèðõîëòîé õýâýýð
áàéæýý.
Äîðæ ãàäíà äîòíîîñ áåíçèí ëèòð ëèòðýýð àðãàëàí îëæ, àëáàí ãàçðûíõàà
ìàøèíûã õààÿà õýðýãëýæ àí õèéäýã, õàðèóöëàãàòàé çàðèì õ¿ì¿¿ñòýé
òàíèëöàí òýäíèéã äàãàëäàí ÷îíî ¿ðãýýõ íýðèéäëýýð õºäºº ÿâäàã áîëæýý.
Äîðæ òýãñýýð áàéãààä óäàëã¿é øóâóóíû íýã áóó, çàãàñíû óóðãà òóñ òóñ
õóäàëäàí àâ÷ àëáàí àæëûíõàà õàæóóãààð àí õèéäýã õ¿í áîëîõûã õè÷ýýæýý.
Äîðæ áóó, óóðãàà àâ÷ çàðèìäàà ìàøèíòàé õ¿ì¿¿ñèéã äàãàëäàæ èéø òèéø
íèëýýä ÿâäàã áîëæýý. Äîðæ àíä äóðòàéäàà áèø, õàðèí àíä ÿâäàã çàðèì
õàðèóöëàãàòàíòàé òàíèëöàæ áîëæ ºãâºë àëáàí òóøààëàà äýýøë¿¿ëýõ, áàñ ÷
àðõè äàðñ óóõ íàðãèõûã ãîë÷ëîí ñîíèðõæýý.
Äîðæ àíä ÿâààä èðýõäýý õààÿà íýã ãàëóó þì óó íýã çàãàñ, ñàéíäàà
ãºðººñíèé õàãàñ ìàõ àâ÷ èðýýä ýõíýð òàíèë íºõºä人 áè ýíý øóâóóã àëààä,
ýíý çàãàñûã áàðèàä øóâóó àëñàí, çàãàñ áàðüñàí íàìòðàà ¿ëãýð äîìîã øèã
¿íýõýýð ñîíèðõîëòîé ÿðèíà. Ãýòýë Äîðæèéí òýãæ àâ÷èð÷ áàéäàã àíãèéí
îëç íü ò¿¿íèé õºäºëìºðèéí á¿òýýë áóñ õàðèí òýðýýð äàãàëäàæ ÿâñàí àí÷èí
íàðûí õèøèã áàéäàã áàéæýý. Ýíý òóõàé Äóëìàà, ò¿¿íèé çàðèì íàéç íàð
óäàà äàðàà áóñäààñ ñîíññîí áîëîâ÷ çà ÿàõàâ äýý ÿìàð ÷ àí÷èí òýãæ ýõëýýä
öààøàà ººðºº àí÷èí áîëäîã þì ãýæ áîäîæ ºíãºð¿¿ëñýýð èðæýý.
224

ǯÐÕ ÓÓËÀÍÄ ÁÎËÑÎÍ ßÂÄÀË
Îéò õàíãàé òàë õýýðèéí á¿ñèéí çààã äàõü óóëñûí ç¿¿í ºìí¿¿ð íýã íü
íºãººãºº äýðëýí òîãòñîí 10 ãàðóé òîëãîä áàéäàã áàéæýý.
Ýäãýýð òîëãîäûí áàðóóí õýñýã íü äóíäààñàà äýýø øèã¿¿ ìîäòîé, ç¿¿í
áà ç¿¿í ºìíºä õýñýã íü òà÷èðõàí ìîäòîé òýã äóíäààñàà äîîø í¿öãýí àæýý.
Áàðóóí òàëûí õýñýã òîëãîäûí õàìãèéí ìîäëîã ºíäºð íü ýðòíýýñ Ç¿ðõ óóë
ãýæ àëäàðøæýý.
Ç¿ðõ óóë íü ººäºº öîðîéí áºìáèéí òîãòñîíîî ¿íýõýýð Ç¿ðõ
õýëáýðòýéãýýñ ãàäíà ýíý îð÷íû áàéãàëèéí ãîî ñàéõàí, îé ìîä, òóíãàëàã óñ
óðñàæ, àí ãºðººñ, àãààð óóð íü òýíä îðøèã÷äûí àìüäðàëûãòýòãýí áàÿñãàæ
áàéäãààðàà òýäíèé ç¿ðõ íü áîëñîí àæýý.
Ç¿ðõ óóëûí ýíãýðèéí õàäàðõàã õàâöëóóäûí õîîðîíäîõü ºíäºð
öîõèîíóóäûí îð÷èì ºâºë溺 áóóö îëîíòîé. Ýíý óóëûí ýíãýðò õàéëñ,
õàðãàíà, òàâèëãàíà çýðýã óðãàìàë õàâöàë äàãàí õýñýã õýñãýýð óðãàäàã. Ç¿ðõ
óóëûí áàðóóí õîéò, ç¿¿í òàëûí áîãèíîõîí áîëîâ÷ öýëãýð àìóóäàä òóíãàëàã
óñòàé áóëàã øàíä óðñàæ ò¿¿íèé äýíæýýð çóíû öàãò ºí㺠á¿ðèéí öýöýã
óðãàíà.
1960-ààä îíû 7-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð Ç¿ðõèéí õîéò õàÿàíû òýí¿¿í öýëãýð
àìíû òóíãàëàã óñòàé íýãýí æèæèã ãîëûí ýðýã äýýð õýäýí õîò ñààõàëäàí
áóóöãààæ õîíü, ¿õýð, àäóó íü òàë á¿ðäýý íàëàéí áýë÷ýýðëýæ òàâòàé ñàéõàí
çóñàöãààæ ìàë ñ¿ðãýý òàðãàëóóëàí èäýý ñ¿¿ãýý èõ àâ÷ áàéæýý. Äýýðõ
õîòóóäûí áàðóóí òàëûí ãóðâàí ãýðèéí ç¿¿í óðä áàðüñàí äóíä çýðãèéí
öàãààí ãýðèéí õàÿàíä ýìýýëòýé õýñýã ìîðü óÿàòàé õàðàãäàíà. ×óõàì òýð
ãýðò Ç¿ðõèéí íýãäëèéíõýí õî¸ð çàëóóãèéíõàà õóðèìûã õèéæ áàéñàí íü òýð
àæýý. Õóðèì õèéñýí õî¸ðûí íýã íü Óëààíáààòàð õîòûí íýãýí 10 æèëèéí äóíä
ñóðãóóëèéí 8-ð àíãèéã òºãñºæ, ýíä èðæ 5 æèë àæèëëààä 21 íàñ õ¿ð÷ ÿâàà,
äóíä çýðãèéí íóðóóòàé, òºëºâõºí çàíòàé õ¿äýðõýí çàëóó õîíü÷èí Æàí÷èâ
ãýäýã áàéæýý. Æàí÷èâûí ãýðãèéã Æàâçàí ãîâü àéìãèéí äóíä ñóðãóóëèéí 8-ð
àíãèéã òºãñºæ, ñààëü÷èí áîëîõîîð Ç¿ðõýä èðýýä 3 æèë áîëæ íàñ 19 õ¿ð÷ ÿâàà
äóíä çýðãèéí íóðóóòàé, ãóàëèã áèåòýé àëàã í¿äýýðýý 纺ëºí õàðäàã ààæóóõàí
õºäºë㺺íòýé, íàìóóõàí çàíòàé á¿ñã¿é àæýý.
Õîë íóòãèéí õî¸ð ººð íºõöºëººñ àìüäðàëûí íýã çàìààð ýíý íóòàãò
ó÷èðñàí òýð õî¸ð çàëóó íýãýí äîð àæèëëàæ òàíèëöñàí àæýý. Æàí÷èâ, Æàâçàí
õî¸ð ñóðãóóëüä áàéñàí ¿å, àíõ àæèëä îðæ òîõèîëäîæ áàéñàí áýðõøýýëýý
õàðèëöàí ÿðèëöñààð òàíèëöàí èæèëñýöãýýæýý. Æàí÷èâ íýã íàìàð õîíèî öàãò
íü óñëààã¿é, õàâðûí íýã öàñàí øóóðãà áîëîõîä óóëûí ýíãýð íºìºðò îðóóëæ
õàðèóëààã¿é, õîíü õóðãàëæ áàéõ ¿åä ñýðãýã áèø áàéñàí çýðýã ÿâäëààð õàøèð
ìàë÷äàä óäàà äàðàà çýìë¿¿ëæ áàéñíàà Æàâçàíä ÿðüæ, Æàâçàí ÷ áàñ Ç¿ðõýä
èðýýä àíõ ¿íýý ñààõ ãýæ õóâèíãàà ýâã¿é áàðüæ ñóóäàã áàéñàí, áàñ íýã ¿íýýíä
¿ñýðòëýý òèéð¿¿ëñíýý ÿðüæ õî¸óëàí õºõºðö㺺äºã áàéæýý.
Òýð õî¸ð íàñ ¿å, àìüäðàëûí çàì, àâèð çàíãààðàà îéðòîí îéðòñîîð õàíèëàí
íèéëæ, íýãäëèéí íýãýí øèíý ãýð á¿ë áîëæ áàéãàà íü òýð àæýý.
Ãýðèéí ãàäàà óÿàòàé áàéñàí ýìýýëòýé îëîí ìîðüäûí ýçýä áîëîõ íýãäëèéí
óäèðäëàãà, àõìàä, çàëóó ìàë÷èä, õî¸ð çàëóóãèéí õóâü çàÿàãàà õîëáîñîíä
225

áàÿñàí ñàéí ñàéõíûã åðººæ, òà õî¸ð õóðèìàà õèéñíèéõýý ìàðãààø ºäºð
÷ºëºº àâ÷ ìîðü óíàæ, óóë îéãîîð ÿâæ àìàðöãàà ãýæýý.
Òýãñíýýð Æàí÷èâ, Æàâçàí íàð íýãäëèéí õî¸ð ñàéõàí ìîðèéã óíàæ, Ç¿ðõ
óóëûí ç¿ëýãò íîãîîí àðààð õýäðýí àâèðñààð ò¿¿íèé ìîäëîã îðîéä õ¿ð÷ýý.
Ç¿ðõèéí îðîéí ìîä íü ò¿¿íèé õàÿàíä óðãàñàí øèã çàëóó øèðýíãý
ìîäíîîñ øèã¿¿ ºíäºð áàéõ íü õîñ çàëóóñò ãàéõàìøèãòàé ñýòãýãäýë
òºð¿¿ëæýý.
ª÷èãäºðõºí àéë áîëñîí õî¸ð çàëóó ìîäòîé óóëûí îðîéä õ¿ð÷ ìîðèî
õºòëºí õýäýí öàã öýíãýã ñàéõàí àãààðààð àìüñãàëàí, ºí㺠á¿ðèéí öýöýã
íàâ÷èíä ñýòãýëýý óÿðóóëàí ÿâöãààâ.
×èâ ÷èìýýã¿é òýð ã¿í îéä õºãæèì ýãøèãëýäãèéã òýð õî¸ð ýíý ºäºð
ìýäýæ ñýòãýë îðãèëîí, àÿòàé ýíý íóòàãò òàâòàé ñàéõàí àìüäàð÷ ÿíàã àìðàã
áîëñîíäîî áàõäàí áàÿñàöãààíà.
Ýíä õºõºº "ã¿ã¿, ã¿ã¿" ãýæ õººðõºí àÿëàõàä, øààçãàé øàã øàã ãýæ õàðèó
ºãºõ øèã áîëîõîä, íîãîîí õºõ õ¿ç¿¿òýé æèæèãõýí øóâóóíóóä ÿðóóõàí
õîîëîéãîîð óÿíãàëàí ýãøèãëýöãýýíý.
Ýäíèé õàæóóãààð ºâººëæ "áóá, áóá" ãýæ ýâ õàâã¿é äîíãîäîõ áîëîâ÷ ýíý
á¿ãä öºì íèéëæ ç¿éë á¿ðèéí àÿ äàíòàé, îéí íàéðàë õºãæèì áîëîí õî¸ð
çàëóóãèéí ÷èõýíä ñîíñîãäîæ, àìðàãèéí íàíäèí ñàíààã áàÿñãàæ, õàéðûí
ñýòãýëèé íü õºã溺í æàðãàëûí öîãèé íü áàäðóóëíà.
Íàâ÷èò, øèëì¿¿ñò ìîä èéø òèéøýý íàéãàí ãàíõàí íýã íýãíèéãýý ¿ë
ìýäýãõýí õàâèðàõ íü îéí õºãæìèéí àÿàð äýãëýí á¿æèæ áóé ìýò õàðàãäàíà.
Òýð ìîäíóóäûí äóíä íýã ¿íäýñíýýñ ñàëáàðëàí äºðâºí ç¿ãòýý óðãàñàí ãîîëèã
õóñ, ñýðýâãýð íèìãýí íàâ÷ààðàà áèå áèåý öîõèí õºãæèìäºí á¿æèãëýæ
áàéâ. Ñàãëàãàð øèëì¿¿ñòýé õàð ìîä, õóø ìº÷𺺠äààæ ÿäàí ñýì ñýìõýí
á¿æèãëýíý.
Õýäýí ºíäºð íàðñ í¿öãýí óëààí ãîîëèã áèåýðýý áóñàä ìîäîíäîî
ãàéõóóëæ áàéãàà þì øèã ãóëçãàíàí ãàíõàæ, îðîé äýýðõ ø¿õýð ä¿ã õýëáýðòýé
øèëì¿¿ñýýðýý çîëãîëäîíî.
Áàéãàëèéí òýð õºãæèì, á¿æèã, õóðèìàà õèéñýí õî¸ð çàëóóãèéí áàÿðûã
òýãæ õóâààëöàæ áàéõàä Æàí÷èâ, Æàâçàí íàð íýã íýãýýðýý çàðèìäàà õî¸óëàí
íèéëæ õóó÷èí öàãèéí óðòûí äóó, øèíý öàãèéí áîãèíî äóóã íàìóóõàí
õîîëîéãîîð àÿëàõàä îé ìîä òýð õî¸ðûí äóóã öóóðàéãààðàà äýìæèí ò¿ðæ
áàéñàí íü ¿íýõýýð öîã æàâõëàíòàé áàéâ.
Æàðãàëàà ýäýëæ ÿâñàí çàëóó õîñ öàã îðîéòîæ áóöàõ áîëñíûã ñàÿ ìýäýæ
óóëûí îðîéãîîñ óðóóäàí ìîðèî õºòëºí ÿâæ áàéòàë õýñýã çàëóóõàí æîäîî
ìîä òýð õî¸ðûí çàìä äàéðàëäàâ.
Æîäîî ìîäíóóä íàâ÷àà äàâõàðëóóëàí òàë òàë òèéø äýðâèéëãýí
óðãàñíààðàà äîðíî ç¿ãèéí îðíóóäàä ýðò äýýð ¿åä áàðüæ áàéãóóëñàí îëîí
äàâõàð ñóâàðãà, ñ¿ì ìýò õàðàãäàõ íü îíö óðàí ãàéõàìøèãòàé áàéæýý.
Õî¸ð çàëóó, æîäîî ìîäíû çàõààñ õî¸ð çóëçàãà ¿íäñýýð íü ñóãàëàí àâ÷
øîðîîòîé íü àâàà÷èæ, ãýð á¿ë áîëñíûõîî áèëýã òýìäýã áîëãîí, óóëûí
õàÿàíû íýãäëèéí øèíý çàëóó îéä ñóóëãàõààð øèéäýí àâ÷ ÿâöãààâ.
Òýð õî¸ð æîäîî ìîäûã ¿íäñýýð íü óõàæ àâ÷ áàéõàä äîðîîñ íü çóçààí
í¿¿ðñ, ¿íñ èõ ãàðñàíä èõýä ãàéõàæ ó÷ðûã íü ýðýí áîäñîîð õàðüöãààâ.
226

Òýð õî¸ð ãýðòýý ýðãýæ èðýõýä õîíü ìàë ãàäíàà èðæ, ¿íýýãýý ñààæ
äóóñààä, çàëóó÷óóä Ç¿ðõèéí õàÿàíä ñóóëãàñàí ìîäîî ÿíçàëæ óñëàõ, áàñ øèíý
¿ð ñóóëãàõààð ÿâöãààñàí áàéâ.
Æàâçàí, Æàí÷èâ õî¸ð ÷ óã àæèëä îðîëöîí àâ÷èðñàí ìîäîî òàðèõààð
íºõäèéíõºº õîéíîîñ õ¿ðýëöýí î÷èâ.
Æàí÷èâ, Æàâçàí õî¸ð îéãîîñ ñóãàëæ àâ÷èðñàí ìîäîî òàðèõààð í¿õ
óõòàë, óóëûí ìîäíîîñ àëñàëñàí òýð ãàçðûí õºðñºí äîðîîñ áàñ ë íºãºº í¿¿ðñ
¿íñ ãàðàõàä íºõ人ñºº ýíý õàâèéí õºðñºíä òîõèîëääîã í¿¿ðñ ¿íñíèé ó÷ðûã
àñóóõàä Äàâàà ãóàé ë ¿¿íèé ó÷ðûã ñàéí ìýäíýý, ò¿¿íýýñ àñóó ë äàà ãýæ íýã
çàëóó õýëýâ.
Ìîäíû ¿ð ñóóëãàæ áàéñàí àõèìàã íàñòàé, ºíäºð áºãººä áºãòºðõºí
íóðóóòàé Äàâàà ñóóëãàæ áàéñàí ìîäíûõîî øîðîîã õèéæ äóóñààä õî¸ð
çàëóóãèéí õ¿ñýëòýýð áè ÷ ººðºº îíö þì ìýäýõã¿é ç¿ãýýð õóó÷÷óóëûí
ÿðèàíààñ ñîíññîíîî òà íàðò õýëüå ë äýý ãýýä ÿðüæ ýõëýõ íü:
Ìàíàé ýíä 1930-ààä îíû õàâüä Ñ¿ðýí ãóàé ãýäýã õóó÷èí öàãèéí íîì ñóäàð
óíøäàã íýã ñ¿ðõèé óõààíòàé õ¿í áàéñàí þì.
Òýäíèéõèéã ýíý õàâüä íóòàãëàæ áàéõàä áè íýã çóí òýäíèéä î÷ñîí þì.
Òýãýõýä Ñ¿ðýí ãóàé ººðºº ãýðèéíõýý õîéìîð ñóóæ ãýðãèé íü èðñýí
çî÷äîä ºðºì ààðóóë òàâüæ, öàé àÿãàëæ çî÷ëîí áàéâ. ãýðèéí áàðóóí òàëä íýã
çàëóó, äóíä íàñíû õî¸ð ýðýãòýé õ¿í Ñ¿ðýí ãóàéòàé õóó÷ õººð÷ áàéâ. Ãóðâàí
çî÷íû äýýä òàëä ñóóæ áàéñàí, ìóõàð õàíöóéòàé õºõ äààëèìáàí òýðëýã
ºìññºí, õàëèìàã ¿ñòýé, õîðèí òàâ îð÷èì íàñíû ñýðãýëýí çàëóó õàæóó äàõü
öýðýã ìàÿãèéí ö¿íõíýýñýý ñîíèí, áè÷èã ãàðãàí, Ñ¿ðýí ãóàéí ç¿ã õàíäàí,
íèëäýý ÷óõàë ç¿éë òàéëáàðëàí óõóóëæ áóé áîëîëòîé áàéâ.
Ñ¿ðýí ãóàé çàëóóãèéí ÿðèàã ñîíñîõ çóóðàà ãýðèéíõýý õààëãààð Ç¿ðõ
óóëààñ ç¿¿ëýí ¿ðãýëæèëñýí îðîé äýýðýý ìîäòîé, àð íü íîãîîðñîí õýñýã ãîî
òîëãîä, ò¿¿íèé æàëãààð óâàí öóâàí òàðõàí óðãàñàí íîãîîí ìîä òîëãîäûí àð
äàõü ñàëààëñàí îëîí öýâýðõýí æàëãóóä, òà÷èðõàí ºâñòýé òºìáºãºð òîëãîä
ðóó áàéí áàéí øèðòýæ, íýã ë àëñûí áîäîëä ã¿íýý àâòñàí øèíæòýé áàéæ
áèëýý.
Òýãýõýä çî÷èí çàëóó ÿðèàãàà ò¿ð çîãñîîæ òàâàãòàé èäýýíýýñ àìñàæ, öàé
óóæ áàéâ.
Òýãýýä Ñ¿ðýí ãóàé èíãýæ ÿðüæ áàéñàíñàí. Á¿¿ð äýýð ¿å þì äàã äàà.
ýíý áîë Á¿ðýíò çàñàã÷èéí 9-ð îí (1870 îí) àæýý. Äààøèíõ¿¿ãèéí ï¿¿ñèéí
õóäàëäàí àâ÷ Áàò õààëãà ðóó òóóæ ÿâàõ çàìäàà ºâºëæ¿¿ëýõ áîëñîí ò¿ì
îð÷èì õîíèí ñ¿ðãèéí õàøàà áàðèõààð ìàíàé ýíý íóòãààñ õýñýã ìîíãîë,
õÿòàä õ¿ì¿¿ñ Ç¿ðõ óóëûí ìîäûã îãòëîõ áîëîâ. Òýãýýä 100 ãàðóé òýìýý,
ìîðèí òýðýã á¿õèé õºñºãòýé õ¿ì¿¿ñ ìàíàé ýíý áàéãàà öýëãýð àìíû ýõýíä
áóóöãàà÷èõàâ.
Òýð æèë ÿã ë ýíý ¿åä þì äàã, çóíû äýëãýð ñàéõàí öàã áàéëàà. ͺ㺺 èðñýí
ìîíãîë õÿòàä õ¿ì¿¿ñ ìàéõíàà äýýä àìíû áóëãèéí õî¸ð äýíæýýð áàðüöãààæ
áóóãààä ºã뺺 á¿ð ñ¿õ õºðºº áàðèàä ë ìîä õÿðãàæ õÿðãàæ îðîé áóöàæ
èðöãýýõ áîëîâ.
Íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ ÷ òýð èðñýí ìîä÷èí íàðûí ìîä îãòîëæ, Ç¿ðõ óóëûí
îéã ñ¿éòãýæ áàéãààã ìóó õýëæ øàãøèí øóóãèäàã áàéâ. Òýãñýýð íàìàð áîëæ
227

áàéõàä íºãºº õ¿ì¿¿ñ äýýð ÷èíü áààõàí òýìýýòýé õ¿ì¿¿ñ íýìýí èðæ îãòîëñîí,
øóðãààãèéã íàìàðæèí óðàãø íü 纺â. Òýãýýä ýíý äýýä àì, ìºí ìàíàé ýíý
àìíû ýõíèé îéí õàìàã îëèãòîé ãîîëèã ñàéõàí ìîäûã õÿäàæ áàðñàí þì äàà.
Òýð ¿åä áèä íàð òýäíèéã õîðèãëîæ çîãñîîõ ýðõ áàéñàí áèø, áàñ òýãýýä ë
õîéòîí æèë íü äýýðõ õ¿ì¿¿ñèéí ìºðººð ãîâèéí áîëîëòîé áàñ õýñýã ìîíãîë
õ¿ì¿¿ñ èðæ íî¸íû ñ¿ðýãò çîðèóëàí îéãîîñ ìîä îãòîëäîã áîëîâ.
Íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ ýíý ÿâäàëä áàñ ë õàðàìñàæ, òýãæ îé ìîäûã îãòëîõûã
çîãñîîõ àðãà ñ¿âýã÷ëýí çºâëºëäºí ÿðèëöàõ áîëîâ. Òýãýýä õýñýã àðä àðãàà
áàðæ ×îéíæóóð ëîâîí ãýäýã íýãýí ëàìûíä î÷èæ àâðàë ýðñýí ãýäýã þì.
×îéíæóóð ëîâîí ÷ ìºí ìàíàé íóòãèéí õ¿í áîëîõîîð òýð ºâëèéí õ¿éòýí öàã,
ìºí îíä áîëñîí õàìàã ìóó ÿâäëûã á¿ðòãýí íèéë¿¿ëæ, Ç¿ðõèéí óóëûí ëóñ
õèëýãíýâ ãýæ àðä ò¿ìýíä íîì àéëäàæ áàéæ Ç¿ðõèéí óóëûí ìîäûã õàìààã¿é
îãòëîõûã íýã óäàà çîãñîîñîí þì äàà.
Íýãýíò îãòîëñîí ìîäíû ìº÷èð, õîëòîñ, öàâ÷äàñ õàòàæ ñ¿¿ëäýý îéã
íîâøðóóëñíààñ áîëæ ýíý îéä ÷èíü íàìàð íü èõ ò¿éìýð ãàð÷ áààõàí ìîäûã
ñ¿éäýëñýí þì. Ìàíàé íóòãèéí àðäóóä òýð ò¿éìðèéã óíòðààãààã¿é áîë ýíý
îéãîîñ ÷èíü îäîî þó ÷ ¿ëäýõã¿é áàéñàí þì ãýâ.
Àëáàíû áîëîëòîé, ö¿íõ áàðüñàí íºãºº çàëóó Ñ¿ðýí. ãóàéí ¿ãýíä èõýä
çýâ¿¿öñýí áàéäàëòàé, òà ÷èíü òýãýýä íºãºº áóðõàí íîì, ëàìûíõàà à÷ ãàâüÿàã
áèäýíä óõóóëàõ ãýýä áàéíà óó àà? ãýâ
Òýãýõýä Ñ¿ðýí ãóàé õàðèóëñàí íü: -Òýð ¿åä ÷èíü îäîîòîé àäèëõàí íîì
ýðäýì äýëãýðýýã¿é, ýä¿ãýý öàãèéí ñàéõàí õóóëü ä¿ðýì òîãòîîã¿é áàéñàí
áîëîõîîð àøèãòàé ë áîë õóó÷èí øèíý õàìààã¿é àðãà á¿ãäèéã àøèãëàí àðèóí
ñàéõàí õàíãàéíõàà áàÿëãèéã àâàð÷ áàéñàí íü àðä áèäýíä òóñòàé áîëñîí õýðýã
áèø þì óó.
Çàëóó -Öàãèéí þì öàãààðàà áàéäàã, áèä õÿòàäûí õóäàëäàà÷èí, ãîâü
íóòãèéí íî¸äûí ìàëûí õàøààíä ìîä áýëòãýõýýð èðýýã¿é. Õàðèí àðä ò¿ìýí,
òà íàðûí õºðºí㺠áîëñîí õàìòðàë êîììóíû ìàëûí õàøàà ñàðàâ÷ áàðèõ
òóõàé ìóòãèéí àðä òà íàðò òàíèóëæ áàéíà ø¿¿ äýý ãýæ ó÷èðëàí õýëýõýä
Ñ¿ðýí ãóàé èéí õàðèóëàâ.
Õàøàà ñàðàâ÷ õàìòðàëûí ìàëä áàðèëã¿é ÿàõàâ.
Ãýâ÷ ýíý îéí óðüä ñ¿éòãýãäñýí ìºðºí äýýð íü äºíãºæ óðãàæ áóé íÿëõ
çóëçàãàí ìîä òàðõàé øèðýíãèéã õÿðãàõã¿é áàñ íýã àìíû àäãààñ íü àìàð÷ëàí
ìîä îãòëîõã¿é àì àìíààñ õýñýã÷ëýí àëü õºðºâæñºí ìîäû íü ç¿é ¸ñîîð
íü áýëòãýæ, áàñ ìîäíûõîî õàÿãäëûãõàìààã¿é íîâøðóóëàí õàÿæ ò¿éìýð
ãàðãàõã¿é çºâ çîõèñòîé áýëòãýýñýé ãýæ áîäñîíîî òà íàðò ÿðüæ áàéíà ø¿¿ äýý
ãýâ.
Çàëóó -Å㺺òýé ºâãºí òà áèäíèé èðñýí õýðãèéã àëü áîëîõîîð óðàãøã¿é
áîëãîõ ãýæ óðüä ýðòíèé áàëðàí ºíãºðñºí õýðãèéã óíæðóóëàí äàâòàõ þó
áèëýý. Áèä ÷èíü àðä íèéòèéí õýðýãöýýíèé àëáûã áèåë¿¿ëýõýýð ÿâæ áàéíà
ø¿¿äýý ãý÷èõýâ.
Ñ¿ðýí ãóàé ìèíèé õýëæ áóé ç¿éë òà á¿ãäèéí á¿òýýõýýð ÿâæ áàéãàà
õýðýãò õàðøëàõ þì îãò ¿ã¿é ãýæ áè ñàíàæ áàéíà. Õàìòðàë êîììóíû ìàë, àðä
íèéòèéí õºðºí㺠áàéäàã áîë õàíãàéí ýíý èõ áàÿëàã ÷èíü ìºí òýäíèé õºðºíãº
áàéäàã áàéõ äàà.
228

Áè àðäûí àíõäóãààð õóðëààñ ãàðãàñàí ¿íäñýí õóóëèéã óíøñàí. Ìàíàé
àðäûí òºðèéí àíõíû òýð ãîë õóóëèéí áè÷èãò ãàçàð íóòàã, óñ õºðñ, îé ìîä,
áàéãàëèéí áàÿëàã áîë á¿õ àðä ò¿ìíèé õºðºí㺠ìºí. Ò¿¿íèéã õàìãààëàõ
õýðýãòýé ãýæ òóíõàãëàñàí áàéäãèéã àëáàíû õ¿ì¿¿ñ òà íàð íàäààð õýë¿¿ëòã¿é
íýâò øóâò ìýäñýí áàéäàã þì áàéãàà áèç äýý. Òýãýõëýýð ìèíèé ýíý õýëæ
áàéãàà ç¿éë, òàíû á¿òýýõ ãýæ îðîëäîæ áàéãàà õýðýãòýé õàðøëàõ þì åð ¿ã¿é
ãýæ áè áîäíî ãýýä íºãºº àëáàíû çàëóóã ìîõîîãîîä õàÿ÷èõëàà.
ͺ㺺 çàëóó óóðàíäàà õýëñýí íü -Ëàì íàð àâðàë áóóëãàæ ýíý óóëûí ëóñ
ñàâäàã õèëýãíýâ ãýæ ìîä îãòëîõûã çîãñîîæ ÷àäñàí ãýæ òàíààñ õýëæ áàéãàà
÷èíü øàøíû ò¿¿õ, íàìòðûí ¿çýë ñàíààãîäîîãèéí áîäëîãîíä õàðøóóëàí
òàâüæ, áèäíèé ÿàðàëòàé íýí ÷óõàë õýðãèéã ñààòóóëàõ ãýýä áàéãàà þì áèø ¿¿?
Ñ¿ðýí ãóàé -Ìàíàé ìîíãîë õ¿í áîë îé ìîä, óñ, àí ãºðººñèéã àëü äýýð
¿åýñýý ýõëýí íàíäèãíàí èðñýí óëàìæëàëòàé áàéñíûã ëàìûí øàøèí ìàíàé
îðîíä ¿¿ñýæ äýëãýðìýãö àðäûí îëîí çóóí æèëèéí òýð óëàìæëàëò çàíøëûã
àøèãëàæ õ¿ðýý õèéä áîñãîñîí ãàçàð æàñûí ìàë, íî¸íû ñ¿ðãèéã õàðèóëàõ
áýë÷ýýð íóòãèéã õàìãààëàõ çîðèëãîîð òèéì ÷ õîðèîòîé , èéì ÷ õîðèîòîé,
òèéì ÷ ëóñòàé ãýæ òýð ¿åäýý àøèãëàæ áàéñàí íü õóó÷èí ñóäàð áè÷ãýýñ
òîäîðõîé õàðàãääàã þì äàà õºº. Òýãýõëýýð òýðòýý îëîí æèëèéí öààíà ìîä
îãòîëæ ò¿éìýð ãàðàõ õýðãèéã çîãñîîõûí òóëä ýðäýì áîëîâñðîëã¿é àðäóóä
èíãýæ øàøíû íýð áàðèí çàëü ìýõ õýðýãëýæ àÿòàéõàí ýíý áàéãàëèéí áàÿëàã,
àðä íèéòèéíõýý õºðºíãèéã àâàð÷ õàìãààëñàí þì ãýæ áè ÿðüæ áàéíà ø¿¿äýý
ãýæõàðèóëæ áàéõ íü ìºí óõààíòàé ñàíàãäàæ áàéâ.
Çàëóó -Ó÷èð ìýäñýí, óíøëàãàòàé Ñ¿ðýí ãóàéí óõààëàã ÿðèàíû ó÷ðûã
îëîõûã ¿ë õè÷ýýí, ç¿¿íèé íóãàëààòíû ÿàðàâ÷èëñàí øóóðõàé äààëãàâðûã
áóøóóõàí ã¿éöýòãýõèéã óðüäàë áîëãîîä îéãîîñ øóðãààã ìîä îãòëîõ òóõàé
ìóéõàðäñàí äààëãàâðàà Ç¿ðõ óóëûí õàâèéí àðäóóäàä ìóíäàãëàí òóëãàæ,
äàðàà íü òýäýíòýé õ¿÷ õàâñðàõààð õºðºº ñ¿õ á¿õèé õýñýã õ¿ì¿¿ñèéã íýìýí
èð¿¿ëæ áàéñíûã áè í¿äýýðýý ¿çñýí þìàà.
Òýãýýä Ç¿ðõ óóëûí øèã¿¿í ìîäíû àð õàÿàíààñ óóë ñºð㺺í äàéðàëäñàí
ìîäûã äàðààëàí õÿðãàæ ýõëýâ. Îé ìîäîíä õºðºº, ñ¿õ çýðýã õàíãèíàí
ñ¿ðæèãíýñýí èõ ÿâäàë áîëæ áàéâ.
Ç¿ðõèéí ç¿¿í àìíû øèã¿¿ ñàéõàí çàëóó øèðýíãý Ẻí áººíººð íü
äàðààëàí îãòîëæ, õýñýã õýñýã ãàçàð óóëûí îðîéä òóëòàë õîæãîðëîæ áàéõàä
òýð íóòãèéí õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàà çîâñîîð áàéñíûã áè ñàéí ñàíàæ áàéíà.
Îí äàðààëàí îëîí ò¿ìýíäýý ÷èìýã áîëæ áàéñàí îéí îëèãòîé ìîäóóä
ãàçàðäàí óíàæ ºí㺠ç¿ñ íü áóóð÷ ººä óðóó õàðàí íàâñàéí ñýíäèéí áàéñàí
íü ãàé ãàìøèã òîõèîëäñîí àìüä àìüòíû õ¿¿ð ìýò ñàíàãäàæ áàéñàí þì
äàà. Çóíû öàãò íîãîîí íàâ÷ íü øàðëàæ, áàéãàëèéí ÷èìýã áèø íîâø áîëîí
õóâèðñàí þì äàà ãýýä Äàâàà ãóàé ÿðèàãàà äóóñãàâ.
Ò¿¿íèé ÿðèàã Æàí÷èâ, Æàâçàí íàðààñ ãàäíà òýíä áàéñàí á¿õ õ¿ì¿¿ñ
ñîíñîöãîîâ.
Äàâàà ãóàéí ÿðèàã áàñ íýã ºâãºí òîñîæ àâààä èéí ºã¿¿ëýâ.
Çóóí ñàéõàí çóëçàãàí øèðýíãý ò¿éìýðò øàòàæ óíàõûíõàà ºìíº
ñ¿¿ë÷èéíõýý ¿ãèéã õýëæ áàéñàí ãýäýã äîìîã áàéäàã þì.
Ñ¿õ õàíãèíààä ë ñ¿âýýíèé ìèíü àðüñûã õóóëààä ë öàãààí ìàõàíä ìèíü
229

îðæ, öààäàõü õàð ìàõûã ìèíü õýð÷èæ, ãîëûã ìèíü òàñàëæ, àìüñãàëû ìèíü
àëäàãäóóëàâ ãýæ íýã øèðýíãý íºãººäºº õýëñýí þì ãýäýã.
Çà áèä ÷ ÿàõàâ èíãýýä ä¿¿ð÷ýý, õàðèí ýíý õýä ìààíü àìüäóðãàæ, áèäíèé
íàñàíä õ¿ðýýñýé ãýæäýðãýäýý áàéñàí õýäýí æèæèã ìîä ðóó çààãààä õî¸ð
ñàéõàí ãîîëèã ìîä õîîðîíäîî ÿðüæ, ñ¿õ õºðººíèé èðýíä íýðâýãäýæ, õî¸ð
òàë òèéøýý íýâñèéí óíàæ, íºõöñºí íºãºº îëîí ìîäíûõîî äóíä õ¿¿ðøëýãäýõ
áàéðàà ýçýëñýí þì ãýäýã.
Äàâàà ãóàé öààø ºã¿¿ëýõ íü:
Ç¿ðõèéí ìîäëîã õî¸ð àìíû îé ìýäýãäýõ¿éö áàãàäàí áàéñàí òýð æèëèéí
íàìàð áàñ ë îéí ò¿éìýð ãýíýò ãàð÷ óóëûí îðîéä òóëòàë óðãàñàí ìîäûã
õèàðóóëàâ.
Ìîäíû õàòñàí íàðèéí ìº÷èð õºâä, ºìõºðñºí õîæóóë, õóóðàé õîëòîñíîîñ
¿¿ññýí ò¿éìðèéí ãàë óðò óëààí õýë ãàðãàí óðàãø õîéøîî í¿¿í òýì¿¿ëæ
óóëûí ñàëõèíä óëàì óëàì îâîëçîí ä¿ðýëçýæ áàéõûã áè õàðæ áàéñàí þì.
Ãàëûí öîã ýíä òýíä ¿ñýð÷ øèíý ãàçðààñ ò¿éìðèéí ãàë õýñýã õýñãýýð îâîëçîí
àññààð óðãàñàí ìº÷èð òàñõèéí óíàæ, ñ¿¿ë÷èéí ìº÷ðèéí ãàë äýýø öîðèãëîí
àñàæ õàæóó äàõü ìîä á¿ãäèéí îðîéä õ¿ðýõ íü àñàæ áàéãàà ëààíû ãîë ìýò
ä¿ðýëçýí, îé òýð ÷èãýýðýý ãàë áîëîâ. Çàðèì ìîä ¸ðîîëîîðîî øàòàí óíàõàä,
õýñýã Ẻí ìîä òýð àÿàðàà çýðýã çýðýã àñàæ õàâü îð÷íû àí àìüòíûã õóéõëàí
øàðæ áàéâ.
Ò¿éìðèéí ãàëààñ öî÷ñîí ãºðººñ èéø òèéøýý õàð õóðäààðàà òýì¿¿ëýí
õàðàéí çóãòàæ, òàë á¿ðä ä¿ðýëçýí àñàæ áàéñàí îéí ò¿éìðýýñ çàéëàí
äàâõèñààð çàðèì íü áàõàðäàí óíàæ, áàñ çàðèì íü àñàæ áàéñàí ãàë äýýã¿¿ð
ä¿¿ëýí õàðàéæ õóéõëàãäàí äàâõèñààð á¿ð èõ ãàë ðóó îðæ øàòàí ¿õýöãýýñýí
þì äàà.
Îéí ò¿éìðèéí óòàà õàðàíõóéëàí òýíãý𠺺ä îðãèëîí õàâèéí àãààðûãõàð
¿¿ëýýðýý á¿ðõýýä ìîäíû ãàøóóí óòààíû ¿íýð àëñûí àëñàä òàðõàæ, àìüòàí
á¿õíèé àìüñãàëûã áîîãäóóëæ àÿòàé ñàéõàí àãààðûã áîõèðäóóëæ áàéñàí þì.
Òýãýýä ìàíàé íóòãèéí àðäóóä õàéðò Ç¿ðõ óóëûíõàà ìîäîíä ãàðñàí òýð
ãàìøãèéã ãýòýëãýõýýð ò¿éìýð óíòðààõ ãýæ ÷àäàõ ÿäàõûíõàà õèðýýð ç¿òãýâ÷
ò¿éìðèéí ãàë óëàì øèð¿¿ññýýð áàéâ.
Áè ýíý àæèëä áàñ îðîëöñîí þì. Õàðèí óã àæëûã åðºíõèéä íü Ñ¿ðýí ãóàé
çààâàðëàæ ò¿éìýðò ò¿ðãýí àâòàæ ÿâñàí Ẻí ìîäíû ºìíººñ ñºðã¿¿ëýí õýäýí
êì-èéí òýðòýý õýñýã ìîäûã îãòëîí áàñ ìº÷èð õîëòñûã çàéëóóëæ, ãàçðûí
õºðñèéã õóóðàé õºâäíººñ öýâýðëýí çóðâàñëàæ ò¿ðýí ÿâàà ò¿éìðèéí äºëèéã
ýñãèéãýýð öîõèæ óíòðààõ çýðýã ýí ýñ õ¿ðýëöýõ ýíý èõ àæëûã àìü ýñ õàéðëàí
õýäýí ºäºð øºíº õèéñýýð áàéñàí þì. Ýíý õýðýãò ýð ÷àäàë ãàðãàæ, ýðìýëçýí
ç¿òãýñýí ýâëýëèéí ¿¿ðèéí äàðãà ò¿éìðèéí óòààíä ìóóæðàí óíààä õýâòýæ
áàéõàä íü áèä î÷èõ ãýæ áàéòàë ò¿¿íèé õýâòýæ áàéñàí ãàçðûí òàë á¿ðýýñ íü
ò¿éìðèéí õ¿÷òýé ãàë ãýíýò îâîëçîí àññàí þì.
Òýãýýä áèä ÿàæ ÷ òóñàëæ ÷àäàëã¿é áàéòàë òàëèéãàà÷ ìààíü òàð÷ëàí
çîâñîîð õàð í¿¿ðñ áîëòëîî øàòàæ íàñ áàðñàí þì õººðõèé ìèíü ãýýä
íóëèìñàà àñãàðóóëàí õýñýã çóóð äóóã¿é áîëîîä, õîîëîéãîî çàíãèðóóëñíàà
ÿðèàãàà ¿ðãýëæ¿¿ëñýí íü: -Ñ¿ðýí ãóàé ÷ óòààíä õàõàæ óõààí áàëàðäàí óíààä
àðàé ÷àìàé àìü ãàðñàí þì äàà. Ò¿éìýð, óíòðààõàä àìü õàéðã¿é ç¿òãýñýí
230

õýñýã çàëóó÷óóäûí çàðèì íü ãàð í¿¿ðýý ò¿ëæ àìü îñîëäîõ øàõñàí þì ãýýä
ìèíèé ýíý í¿¿ðýí äýýð áàéäàã ñîðâè ÷èíü òýð ò¿éìðýýñ áîëñîí þì ø¿¿ äýý.
Äàâàà -Òýð ë ò¿éìð¿¿äèéí ÷èíü äàðàà Ç¿ðõ óóë áàðàã ìîäã¿é áîëæ
õàð í¿¿ðñ ãàçðûí õºðñèéã á¿ðõýâ. Ýíý èõ õºðñºíä àñàæ øàòñàí ìîäíû
õàð í¿¿ðñýí ãîë áîñîîãîîðîî õàðàãäàõ íü õàíãàéí òýð ¿çýñãýëýíò áóëàíä
òîõèîëäñîí àþóëò ãàìøãèéã áàéí áàéí ñàíàãäóóëäàã áàéñàí þì. Òýð
ò¿éìðèéí í¿¿ðñ ¿íñíèé ÷èíü ¿ëäýãäýë ë Æàí÷èâ, Æàâçàí õî¸ðò òîõèîëäñîí
íü òýð äýý ãýâ.
Ç¿¿í, áàðóóí, õîéò àìíóóäûí áóëàã øàíäûí ÷èéãèéã áàðüæ õàäãàëäàã îéã
òýãæ óñòãàñíààñ áîëæ óñ øèðãýæ, óóëàíä áàéñàí ãºðººñ, áóãà, çýðëýã ãàõàéí
çàðèì íü ò¿éìýðò õèàð÷, ¿ëäñýí õýñýã íü ººð ãàçàð àðàé ÷àìàé ä¿ðâýöãýýñýí
þì. Óã íóòãààñàà òýãæ çîâæ ñàëààä ýíä òýíä òººð÷ ÿâñàí áóãà ãºðººñ
öààøäàà ÿàñàí áîë äîî õººðõèé ìýäýõã¿é.
Áàÿí Ç¿ðõèéí áàéãàëèéí ÷èìýã áîëñîí îé, óñ, àí àìüòàí, áàëàð öàãèéí
¿åä íýã íýðâýãäýæ áàñ íóãàëàà÷äûí ¿åä íýã äàéðàãäàæ á¿ðìºñºí ¿ã¿éðýõ
çàìä îðñîí þì.
Òýãýõëýýð íóòãèéí èäýâõòýí àðäóóä íóãàëààòíààñ àéõ áîëîâ÷ áîäñîí
ñàíàñíàà íóóæ õààõã¿é õýëýõ àðäûí òºðòýé áîëñîíäîî çîðèãæèæ àðãà çàìûã
ñ¿âýã÷ëýâ.
Ñ¿ðýí ãóàé àõìàä çàëóó õýñýã íºõºäòýéãýý çºâëºëäºí õóóëèéí áîäëîãîíä
çîõèöóóëàí, õóó÷èí øèíèéã çýðýãö¿¿ëýí áóðóóã ýñýðã¿¿öýæ çºâèéã æèøýý
áîëãîí, àðäûí ãîìäëûã ìàíàé àéìàãò àæèëëàæ áàéñàí çàñãèéí ãàçðûí
òºëººíèé ò¿øìýëä èëãýýâ.
Òºðõ çàí ò¿âøèí òºðèéí õýðãèéã øóäàðãà÷ëàí áèåë¿¿ëäýã òºëººíèé
òýð ò¿øìýë óã áè÷ãèéã óäàà äàðààëàí óíøèæ óòãà ó÷ðûã àíõààðàí îéëãîæ,
Ñ¿ðýí íàðûí ãîìäëûã Óëààíáààòàð õîòíîî îäîõ àëáàíû íýãýí õ¿íýýð
äàìæóóëàí çàñãèéí ãàçàðò øóóðõàéëàí ìýä¿¿ëñýí þì ãýíý áèëýý. Çàñãèéí
ãàçðûí òºëººëºã÷ äýýä ãàçðààñàà õàðèó óäàëã¿é àâ÷ Ñ¿ðýí íàðûã äóóäóóëàí
óã ãîìäëûí õàðèó óðàãøòàé áîëñíûã õýëýýä Ç¿ðõ óóëàíä ìîä áýëòãýõ ÿâäëûã
çîãñîîæ ò¿¿íèéã õýñýã çóóð äàðõëàõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàí, íóãàëààíû
õýðãèéã èäýâõèéëñýí õýñýã õ¿ì¿¿ñèéã çýìëýñíýýð íóòãèéí îëîí èõýä
áàÿñàöãààæ íàì çàñàãòàà áàÿðëàí áèøèð÷ áàéñàí þì äàà.
Óäàëã¿é íóãàëààòíû õýðãèéã áóðóóøààñàí íàì çàñãèéí òîãòîîëûã
õýðýãæ¿¿ëýõýýð èõ àæèë îðîí íóòàãò çîõèîãäîí ÿâàãäàõàä íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ,
ò¿¿íèé äîòîð Ñ¿ðýí ãóàé èäýâõèéëýí îðîëöîöãîîâ.
Òýð öàãààñ õîéø õýäýí àðâàí æèë áîëîõîä Ç¿ðõèéí îéí ¿ëäýãäýë ñýðãýí
óðãàõûí çýðýãöýý ìîä îãòîëæ ò¿éìýð ãàðñàí ãàçðóóäàä àðäóóä ñàéí äóðààðàà
ìîäíû ¿ð öàöàí õàÿàä 40 îð÷èì æèë áîëîõîä Ç¿ðõèéí îéä ¿ðýýð òàðüñàí
õýñýã íü í¿äýíä òóñàõààð ºñºæ áîéæèæ ñýðãýæ ýõýëñýí þìàà.
Îé ìîä èíãýæ ñýðãýýñíèé õèðýýð Ç¿ðõèéí àìóóäûí ãîë ãîðõèéí óñ ÷
äàõèí îðãèëîõ òºëºâòýé áîëæ îé õàäààð ãºðººñ, áóãà, çýðëýã ãàõàé ÷ ¿ðæèõ
áîëñîíä ýíãèéí îëîí èõýä áàÿñàæ, îé ìîä, àí ãºðººñºí人 ãàð õ¿ðýõèéã
õàòóó öýýðëýæ, 50-èàä îíû õàâüä áàéãóóëàãäàæ àðâèæèí õºãæèæ áóé ìàíàé
íýãäëèéíõýí õàøàà ñàðàâ÷èíä çîðèóëàí Ç¿ðõèéí îé ìîäûí óðãàæ ã¿éöñýí
õýñãýýñ íü õýðýãöýýòýé ìîäûã ýíä òýíä öººí öººíººð íü ñîíãîí îãòîëæ,
231

çóëçàãàí ìîäûã ìàëä èä¿¿ëýõã¿é, áóëãèéí ýõèéã õîðîîëîí õàøèõ, áóãà
ãºðººñèéã õîðîîõã¿éã íýãäïèéíõýí èõýä ýðìýëçýí èðöãýýâ ýý ãýýä:
Äàâàà ãóàé ÿðèàíûõàà òºãñãºëä èéí ºã¿¿ëýâ.
Îäîî ÷ Ç¿ðõèéí óóë õóó÷èí áàéðàíäàà îðëîî, ñàéõàí áîëæ áàéíà.
Ìàíæèéí ¿åä áàéãàëèéíõàà áàÿëàãò õàð áóóñàí ãàíö íýã ëàì íàð ë ëóñ
ñàâäàãòàé óóë ãýæ þì õýëýõýýñ áóñ ººð þó áàéõ âý äýý. Õàðèí íàì çàñãèéí
äýìæëýã, íóòãèéí àðäûí ñàíàà÷èëãààð òýð àëäààã öàãò íü çàññàí þì äàà.
õàðèí àðäûí çàñàã òîãòñîíîîñ õîéø ë ãàçàð äýëõèéí áàÿëãèéã óëñ àðäûí
áîëãîí çàðëàæ èõ àðãà õýìæýý àâ÷ áàéãàà þì. Íóãàëààíû ¿åä áîëñîí òýð
ÿâäàë ÷ õýñýã óõâàð ìº÷èä õ¿íèé ë áóðóóãààñ áîëñîí þì.
Îäîî ìàíàé íýãäýë õºãæèæ, îðøèæ áàéãàà îð÷íîî õàìãààëàõ, áàÿëãèé íü
çºâ àøèãëàõ òàëààð èõ þì õèéæ áàéãààä àðä ò¿ìýí áèä íàð óðàìòàé áàéäàã
þì. Ýíý ñàéõàí öàã çàëóó÷óóä òà íàðûí ¿åä òîõèîëäîæ áàéãàà áîëîõîîð òà
íàð áàñ àçòàé õ¿ì¿¿ñ þì ãýæýý.
232

ÇÓÍÛ ÍÝÃÝÍ ØªÍª
(Áàéãàëèéí çóðàãëàë)
Ýõ ãàçðûí ýðñ òýñ óóð àìüñãàëààñ øàëòãààëäàã öàã àãààðûí îãöîì
ò¿ðãýí ººð÷ëºëòèéã ìýäýæ òîãòîîõ íü ìîíãîë÷óóäûí òóõàéëàí
õºäººãèéí õ¿ì¿¿ñèéí ºäºð òóòìûí àæèë àìüäðàëä íýí òóñòàé áèëýý.
Öàã àãààðûí áàéäàë õýðõýí àãøèí çóó𠺺ð÷ëºãäºí õýëáýëçñýíèéã
ìèíèé áèå çóñëàíä áàéõäàà àæèãëàí ¿çñýíýý ýíý ýðãýö¿¿ëýëä äóðäàí
áè÷ëýý.
Çóíû äóíä ñàð. Íèéñëýëèéíõíèé áàõàðõëûã õ¿ëýýñýí Áîãä óóëûí
áàðóóí õîéä òàëûí ýíãýð äýýðõ ºíäºð õàä õÿñààòàé, óðä àðààðàà
ìîäîðõîã õàâöëààñ äîîø ¿ðãýëæèëñýí çóñëàíãèéí àìàíä 7-ð ñàðûí
íàðëàã ñàéõàí ºäºð øóâòðàõ äºõºæ àëòàí øàð íàð Òóóë ãîëûí ºðãºí
öýëãýð õºíäèéí àëñ áàðóóí äýýã¿¿ð òýíãýð ãàçðûí ñàâñëàãà òèéø äîîø
õýâèéí áàéõàä ÿãààí, çýãýë ñààðàë ºíãèéí óóëñ õýñýã õýñãýýð òàñðàí
ñàëæ, çàðèìäàà Ẻãíºðºí íèéëæ áàéñíûã õàðâàë òýìýýí æèíãèéí
àÿí øèã õºâºí, íýã õàðâàë öàñò óóëûí ñ¿ðëýã ìàãíàãóóä ä¿íõèéõ øèã
¿çýãäýæ, äîîøëîí áàéñààð ýñðýã òàëûí ýíãýð òîëãîäûã áàðààí ºíãèéí
èõ õºíæ뺺ð íºìðºí õó÷èâ. Ãîëäóó áàðóóí õîéä ç¿ãýýñ ¿ëýýäýã ñàëõè
ÿìàð ó÷ðûã á¿¿ ìýä ãýíýò ýíý óäàà ç¿ãýý ýðñ ººð÷èëæ, ºìíººñ ýðãýí
¿äøèéí íàðûã àÿí çàìä íü ¿äýõ ãýñýí øèã øèíãýæ áàðóóí ç¿ã ð¿¿
òýì¿¿ëëýý. ªäðèéí á¿ã÷èì õàëóóí òýãæ íýã ë ìýäýõíýý ¿äøèéí ñýð¿¿í
öýíãýã àãààðààð ñîëèãäîâ.
Öàã àãààðûí òýð îãöîìõîí õýëáýëçýë áàéãàëèàñ çàÿàñàí ìýäðýõ¿éí
óâäèñòàé àìüòäûí àðàíøèíä ººðèéí ýðõã¿é íºëººëíº. Õºõ öºöãèé,
áÿöõàí ÷îã÷èãóóä äàëàâ÷àà ò¿ðð õèéëãýæ äóóãàðãàí àãààðò õººðºí
æèðãýæ èéø òèéøýý ¿éìýëäýí íèñýöãýýíý. Ãî¸ìñîã àëàã ýðýýí øààçãàéí
ñ¿ðýã õàøààíû ìîäîí äýýð çýðýãöýí ñóóæ øîâîëçñîîð äóó õîîëîéíûõîî
õýðýýð õàøãèðàëäàõ íü àëü íýãýí ò¿ãø¿¿ðò ÿâäàë áîëîõ òºëºâòýéã
óðüä÷èëàí ìýäýýëæ áàéãàà ìýò ñàíàãäóóëíà.
Õàíàòëàà óñ óóãààä ºòãºí 纺ëºí íîãîîí äýýð çàëõóóòàéõàí õýâòýí
õèâæ áàéñàí õýäýí ¿íýý àðàé ãýæ áîñîæ èðýýä þóíõ¿¿ òýãæ áóéãàà
òààâàðëàæ ÿäàí ãàéõàëäàí çîãñîöãîîíî. Õàðèí öàã àãààðûí ÿìàð ÷
íºõöºëä çîõèöîæ äàñààä íèñäýã õàð õýðýý, ñààðàë ýëýý øóâóóä ºíäðººä
õººðºí íèñ÷ çóñëàí÷äûí çàìáàðààã¿é õàÿñàí õîîëíû ¿ëäýãäëèéã
ñóðàìãàé çàíøëààðàà õàéí ýðæ, äàéðàí ø¿¿ðöãýýæ áàéâ.
Óäàëã¿é ¿¿ëñ õóðàëäàí çàíãèð÷ òýíãýðèéã á¿ðõýí íàðûã õààëàà.
Íýí õîðîìõîí çóóð ¿äøèéí á¿ðèé èðæ øºíèéã óóäëàí ã¿í õàðàíõóé
áîëîâ. Õ¿¿õäèéí öàíãèíàà äóó, òîì÷óóäûí õºãæèëòýé ÿðèà, öàðäìàë
õàð çàìààð óóëûí àìûã ºãñºí äàâõèëäàõ ìàøèíû ÷èìýý çîãñîæ
çóëñàíãèéíõíû àìüäðàë ãýíýò ÷èâ ÷èìýýã¿é íàì ã¿ì áîëîâ. Ñàëõè õ¿÷ýý
àâàí àâñààð èñãýðýí õººðºëäºõ íü çàäãàé õýýð òàëûí õàâðûí øèð¿¿í
øóóðãûã ñàíàãäóóëíà. Àÿíãûí öàõèëãààí î÷ ¿ñýðã¿¿ëýõ øèã áîëæ,
áàãòàðñàí çóçààí õàð ¿¿ëñèéã ãàëò ñóìààðàà ÿðàí ç¿ñýõýä òýíãýðèéí
äóóí äîðãèëîí í¿ðãýëëýý. Àÿíãûí àéõòàð òýð äóó öîíõíû øèëèéã
233

áàéí áàéí äîðãèóëàõàä, öóóðàé íü îéðòîí òàðõè òîëãîé äºæð¿¿ëíý.
Òýíãýðèéí òýð ñ¿ðò äóó ÷èìýý äàéíû öàãèéí èõ áóóíû òýñðýëò ìýò
ñîíñîãäîæ áàéëàà. Àãààðûí ýíý ººð÷ëºëò çóñëàíãèéí õàøààíû ìîä
áóòûã ãàíõóóëàí íàéãóóëàâ. Ãóàëèã ºíäºð óëèàíãàð ìîäíóóä èñãýðýí
äàéðñàí ñàëõèòàé òóëàëäàõàä óðò ìº÷èð íîéòîí íàâ÷èñ íü íàõèëäàí
íóãàðàëäàæ áèå áèåñýý ñàâ÷èí îðîîëãîæ áàëáàâ. Õóàéñ, øèíýñ, íàðñ,
ãàöóóð, ìîíîñ çýðýã òàðèìàë ìîäóóä ìºí íºãºº óëèàíãàð ìîä ëóãàà
íýãýí àäèë ãàçðààñ çóóðàëäàí ñàëõèòàé íýãèéãýý ¿çýëöýæ áàéãàà þì
øèã õàðàãäàâ. Øºíº äóíä õ¿ðìýãö àÿíãûí ãÿëáàà, òýíãýðèéí äóó
õîëäîí àëñàëñààð íàìæèí çàìõðàâ. Ãýâ÷ áîðîî òàñðàëòã¿é øààãèñààð
áàéøèíãèéí äýýâýð óðóóäóóëñàí óñàí õîîëîéíóóäûã äàãàí óðñàæ õàíãèð
æèíãýð õèéõ ÷èìýý íü ¿ðãýëæèëñýýð áàéâ.
Ýíý ò¿ãø¿¿ðò øºíèéã çóñëàíãèéíõàí ÿíç ÿíçààð ¿äýí ºíãºð¿¿ëýâ.
ªäºðæèí ã¿éöãýýæ òîãëîñîíäîî ÿäàðñàí õ¿¿õýä, öàãèéí àëü ÷ áàéäàëä
äàñàæ äàäëàãàæñàí áóóðëóóä äóëààí õºíæèë人 øèãäýí õýâòýæ àìãàëàí
òààòàé íîéðñîöãîîâ. Çàðèì õ¿í áîðîîíû íèæèãíýõ ÷èìýý, òýíãýðèéí
ãÿëáàà, íîéòîí õ¿éòíýýñ áîëæ ñýðýýä åð áóñûí õàðàíõóé ýíý øºíèéí
ó÷ðûã ìýäýõýýð ìýðèéæ öîíõîîðîî äýìèé ë øàãàéëäàí õîëõèëäîíî. Áàñ
çàðèì íü áàéøèíãèéí öîîðõîé äýýâðýýñ ãîîæñîí óñíû õóâèí, ò¿ìïýí
òàâüæ àðãàöààíà. Àâõààëæòàé íýã íü àëèâàà ÿâäëààñ áîëãîîìæëîí
óðüäààñ áýëäñýí õóóðàé ò¿ëýýíýýñýý, òºìºð çóóõàíä ¿ë ìýäýã óëàéæ
áàéñàí öîã ðóó õèéæ àñààí áàéðàà äóëààöóóëíà.
ªìíºõ æèë¿¿äèéí ¿åðèéã ìàðòààã¿é õàøèð õ¿ì¿¿ñ ýíý èõ óñàí
áîðîî þó ÷ áîëîí õóâèð÷ ìàãàäã¿é ãýæ ýëäâýýð òààâàðëàí õººðºëäºíº.
Õàðèí àìüäðàëûí òóðøëàãàòàé àæèã÷ õ¿ì¿¿ñ íü ¿äøèéí áîðîî
óäààí ¿ðãýëæèëäýãã¿é, äóóò òýíãýð çààâàë ¿åðýýð òºãñäºãã¿é ãýäýã
õóó÷÷óóëûí ¿ãèéã áèå áèåäýý õýëæ òàéâøðóóëíà.
¯íýõýýð ÷ òýð øºíèéí àÿíãûí ãÿëáàà, òýíãýðèéí äóó çóñëàíãèéíõàíä
ñàíàãäñàí øèã òèéì ÷ óäààí ¿ðãýëæèëñýíã¿é àæýý. Øèð¿¿ñýæ àñãàðñàí
òýð áîðîî òýãñõèéãýýä øºíº äóíä ãýõýä íàìæèí çîãñîâ. غíèéí òýíãýð
äýõ çóçààí ¿¿ë õîéíîîñ ýðãýñýí ñàëõèíä õººãäºæ ñàðíèí èéø òèéøýý
òàðæ áàéòàë óäàëã¿é ¿¿ð öàéëàà.
Äîãøèí òýíãýðèéí ãýíýòèéí õóâèðàë ò¿¿íýýñ áîëñîí õ¿ì¿¿ñèéí
ñýòãýëèéí õÿìðàëûí àëü àëü íü íýãýíò àðèëæ á¿ðõýã õàðàíõóé òýð
õýö¿¿õýí øºíº ãýãýýí òóíãàëàã ºã뺺㺺ð ñîëèãäîæ á¿õíèéã àìãàëàí
áîëãîâ. Áàéãàëü îð÷èí íîéðíîîñîî ñýðæ, ãàçðûí àìüäðàë ýðãýí
öîãöëîîä, ñàëõèíä áºõèéñºí ìîäîä, óñíû õ¿íäýä íàëæ õýâòñýí ºâñ
óðãàìàë åðäèéíõºº áàéäàëä îðæ òýãøðýí ºíäèéõºä îëîí ºíãèéí
öýöýãñ öîìîðëèãîî òóñ á¿ðòýý äýëãýöãýýâ. ªã뺺íèé íàð ºíäºð óóëûí
îðîé äýýã¿¿ð öàöðàí øàðãàëòàí ãèéæ òóÿà íü äîîøëîí äîîøèëñîîð
çóñëàíãèéí ãýð, áàéøèí á¿ðèéã ãýðýëò¿¿ëëýý. Íàð òýãæ çóñëàíãèéí
ãàçðûã òîäõîí àÿòàéõàí ãýðýëò¿¿ëæ, õ¿í á¿õýíä õàíäàí ýåëäãýýð èíýýõ
øèã áîëîí õ¿÷èò äóëààí èë÷ýýðýý óðüä øºíèéí ÷èéã áîðîîíä òîõü
àëäñàí á¿õíèéã á¿ëýýö¿¿ëýí äóëààöóóëíà. ªã뺺íèé íàðàíä ýýãäñýí
ãàçðûí íîéòîí õºðñíººñ ñóíàéñàí õºõ óóð ìàíàí ñàâñàæ, öýâýð òóíãàëàã
234

àãààðûí ¿íýðòýé õîëèëäîí ñýíãýíýõ íü àìüä á¿õíèé öýýæèéã àðèóòãàí
öýâýðëýæ áàéõ øèã ñàíàãäàâ.
Óóë òàëûí äóó÷èí áîëñîí ÷îã÷èãî øóâóóíû èñãýðýí àÿëàõ äóó ýíòýýä
ñîíñäîæ, ºìíºõ óóëñûí ìîäîíä õºõººí äóó õàäààä, áàéãàëü ýõèéí
äàëä ýãøèãòýé àâöàëäàí öóóðàéòàæ á¿õíèé ñýòãýëèéã óÿðààâ. Óóëñààñ
óðóóäñàí òóíãàëàã ãîðõèíû õîðæèãíîí óðñàõ óñíûõ íü æèãä äîëãèîíû
÷èìýý íýãýí àÿàð ñîíñîãäîí õýí á¿õíèéã òàéâøðóóëíà.
1987 îí
235

236
ÒÀËÛÍ ÒÎËÃÎÉÍ ÌªªÃ
Òºâ àéìãèéí íýã ñóìûí õýñýã òîëãîä äýýð óðãàäàã 캺ãèéã àéìãèéí
òºâèéíõºí æèë á¿ð ò¿¿æ àâàí ºâºë öàãò õîîëîî àìòëàí èääýã çàíøèëòàé
áîëñîí àæýý.
Òýð íýãýí íàìàð 캺ã ò¿¿ãñýä àëáàí àæëààð ÿâæ áàéñàí õîòûí íýãýí
õ¿íòýé òîõèîëäîæ 캺ã ÿàæ ò¿¿äýã òóõàé ÿðüöãààæýý.
̺ºã÷íèé íýã íü –Áèä ýíäýýñ æèë á¿ð èõ 캺ã ò¿¿äýã. ̺ºã ò¿¿õ
ãýäýã ÷èíü áàñ ººðèéí àðãàòàé áàéäàã þì áàéíà ø¿¿ äýý. Óã àðãûã áèä
íýëýýí õýäýí æèëèéí ºìíº äîãü ºâãºíººñ ñîíñîæ ñóðñàí þì ãýæ õýëýõýä,
Àëáàíû õ¿í: -Òà íàð ÿàæ ò¿¿äýã àðãàòàé þì áý?
̺ºã÷èí: - Áèä ººðñäèéíõºº òóðøëàãààñ ÿðèõûí îðîíä 캺ã ò¿¿õ
àðãûí òóõàé íóòãèéí ºâãºíººñ ñîíñîæ ñóðñíàà õóó÷ëàí ÿðüæ ãýýä èéí
ºã¿¿ëýâ.
Òºâ àéìãèéí íýãýí óóäàì òàëä ãàíö Ẻðºíõèé í¿öãýí òîëãîé áàéäàã
þì. Òýð òîëãîéí õîéò áèåýñ ãàðäàã Øàâàðò áóëàã ãýäãèéã õýñýã àéë
òîéðîí çóí íàìðûã ºíãºð¿¿ëñýýð èðæýý.
Òàëûí òîëãîé áîë çóí òà÷èðõàí íîãîîòîé áàéäàã áîëîâ÷ öýâýðõýí
öýìöãýð, õºõ íîãîîí àãèéí ¿íýð õàíõëàõ íü ýíä íóòàãëàã÷äûí áàõäëûã
òàòäàã áàéæýý.
Òàëûí òîëãîéí ãàéõàìøèãò ç¿éë ãýâýë õîéò àðààð íü 캺ãíèé òàâàí
òîì, äîëîîí æèæèã õ¿ðýý áàéäàã íü çóí áîëîõîîð õàð íîãîîí ºíãºòýé
áîëæ õàæóóãààñ õàðàõàä õàòàí ñ¿éõ, õààí áóãóéâ÷ ãýäýã ìîíãîëûí ýðò
äýýð ¿åèéí óãàëçíû õýëáýðèéã ñàíàãäóóëæ õàâèàð ÿâàã÷äûí í¿äèéã
áóëààäàã àæýý.
Æèë á¿ðèéí 7-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷, 8-ð ñàðûí ýõýýð ýíý õ¿ðýýí¿¿ä äýýðõè
òàëûí õóðãàí 캺ãèéã ò¿¿í àâ÷ õàòààãààä íàìàð ºâëèéí öàãò íàðèéí
õîîëîî àìòàëäàã áàéæýý. Ýíý õ¿ðýýíèé 캺ã áîðîîòîéõîí æèë èõ
óðãàõààðàà íýã óäàà î÷èæ ò¿¿ñíèé äàðàà õî¸ð ãóðàâ õîíîîä î÷èõîä áàñ
äàõèàä óðãàñàí áàéäàã áàéæýý.
Òýãýýä íýã íàìàð áèä õî¸ð ÃÀÇ ìàøèíààð î÷èæ, 캺ã ò¿¿õ àðãàà îëæ
ÿäàí, 캺ãíèé õ¿ðýýí äýýð òàðöãààæ, óðãàñàí 캺ãèéã ¿íäñýýð íü õóðö
òºìºð áàãàæààð óõàæ òºíõºæ àâààä ÿâñàí þì. Áèäíèé äàðàà áîðîî îðñîí
õîéíî íóòãèéí àðäóóä 캺ã ò¿¿õýýð íºãºº õ¿ðýýí äýýðýý î÷òîë óðüä óõàí
àâàõàä äàõèí óðãàäàã 캺ã íü îãò õàðàãäàõã¿é áîëñîí áàéñàí þì ãýæ òýð
íóòãèéí àðäóóä áèäýíä õýëæ áàéâ. Òýä õýëýõäýý ̺ºãíèé õ¿ðýýã øóóäóó
òàòñàí þì øèã ó÷èðã¿é èõ ã¿íçãèéëýí óõàæ 캺ãèéã íü ¿íäñýýð íü àâààä
áàñ äýýã¿¿ð íü ìàøèíààðàà ÿâñàí áîëîëòîé ìºð ¿çýãäýæ áàéñàí þì ãýõýä
áèä ñàíàà èõýä çîâæ áàéñàí þì. Òýãýýä òýð íàìàðòàà íóòãèéíõàí î÷äîã
õ¿ðýýí äýýðýý áàéí áàéí î÷îîä 캺ã ò¿¿õ ãýõýä íýã ÷ øèðõýã îëäîõã¿é
áîëñîíä íü èõýä ãàéõàí áóöäàã áàéñàí þì ãýæ áèäýíä ÿðüöãààæ áàéâ.
Õîéòîí æèëèéí ìºí 7 ñàðûí ñ¿¿ë÷ 8-ð ñàðûí ýõýýð áîðîîä ºíãºðñºí
¿åýð õ¿ðýýí¿¿äýýñýý 캺ã ò¿¿õýýð íóòãèéí àðäóóä ìºí ÿâààä î÷òîë 캺ã
îãò îëäñîíã¿é ãýíý.
Ò¿¿íèé äàðààõàí áèä áàñ ë õî¸ð ìàøèíààðàà Òàëûí òîëãîé äýýð î÷èæ

õ¿ðýýí äýýã¿¿ð õýä ýðãýëäýýä 캺ã îãò îëäîõã¿é áîëîõîîð õ¿ðýýíèé
õàæóóä ¿äýëæ óíä öàé, àðõè ïèâî óóæ öýíãýí ñóóöãààæ áàéëàà.
Òýãæ áàéòàë áèäýí äýýð õ¿ðýí ìîðü óíàñàí, íóòãèéí íýã ºâãºí èðýâ.
Òýð ºâãºí áèäíýýñ ìýíä óñûã àñóóæ õààíààñ ÿìàð õýðãýýð çîðüæ èðýýä
ÿìàð ÿâäëûã òîõèîëäóóëàí èéíõ¿¿ íàéð õèéæ áàéíà âý ãýæ ¸æëîí àñóóâ.
Áèäíèé õàìò ÿâñàí íýã õýëýìãèé ýð áàãà çýðýã àì õàëñàí ó÷èð
ºâãºíòýé ýâ õàâüã¿é ÿðüæ ýõëýâ.
Ìàíàé íàéçûí òýð ÿðèàíä ºâãºíèé çýâ¿¿ õ¿ð÷, -Òà íàð 캺ã îëîâ óó?
ãýæ áàñ ¸æòîéõîí àñóóâ.
Ìàíàé íàéç: -Íýã ÷ 캺ã àëãà, òà íàð ò¿¿ãýýä äóóñãàæ îðõèî þó?,
òýð æèë áèä ýíäýýñ ÷èíü íýãýí ºäºð õýäýí øóóäàé 캺ã ò¿¿ñýí þì ãýæ
õàðèóëàâ.
ªâãºí: -Áè ýíý íóòãààñ í¿¿æ ººð ãàçàð øèëæèæ áóóãààä õî¸ð æèë
áîëæ áàéíà. Õàðèí ò¿¿íýýñ ºìíº áîë ýíý õ¿ðýýí äýýðýýñ ÷èíü äº÷ ãàðóé
æèë 캺ã ò¿¿ñýí õ¿í áàéãàà þì. Ýíý õ¿ðýýí¿¿ä ÷èíü ãàíòàé æèë ÷
캺ãã¿é áàéäàãã¿é þì ãýâ.
Ìàíàé íàéç: - Òýãâýë ÿàãààä ýíý æèë 캺ãã¿é áàéãààã òà ìýäýõã¿é.
̺ºã ÷èíü åð íü æèë á¿ð ãàðäàãã¿é þì ãýæ ìýäýìõèéðýâ.
ªâãºí: - Áè á¿õ ãàçðûí 캺ã ÿàæ óðãàäãèéã ìýäýõã¿é, õàðèí ìàíàé ýíý
õ¿ðýýí äýýð æèë á¿ð 캺ã óðãàäàã, òýð ÷ áàéòóãàé óðãàäàã õóãàöààíäàà
õýä õýäýí óäàà óðãàäàã þì ãýâ.
Ìàíàé íàéç: -Òà æààõàí ãàëëàäàã ºâãºí þì óó äàà? Òèéì ¸ñ íîìîíä
áàéäàãã¿é ãýâ.
ªâãºí. –Òàíû óíøñàí íîìûã áè ìýäýõã¿é. Õàðèí 캺ã óðãàäàã
íóòãèéíõàà õ¿ðýýã áè ñàéí ìýäíý. Ýíý æèë á¿ð ë óðãàäàã þì äàà õº ãýâ.
Ìàíàé íàéç, ºâãºí õî¸ðûí ÿðèàíä íºãºº íýã íºõºð õºíäëºí㺺ñ
îðîëöîæ, -Òýãâýë ÿàãààä ýíý æèë óðãàñàíã¿é âý? ãýæ ºâãºíººñ àñóóâ.
Íàñíû ýðõýíä í¿¿ð íü ¿ð÷èéæ, íàðàíä ýëýãäýí, ñàëõèíä ¿ëýýãäñýí
õ¿ðýë õ¿ðýí öàðàéòàé òýð ºâãºí, òîëãîäûí îðîé, ¿¿ëíèé õîîðîíäóóð
õàðæ, õîëûã áîäñîí áàéäàëòàé õýñýã äóóã¿é áàéãààä íîìõîí àëàã í¿äýý
ýðãýëä¿¿ëýí õýëñýí íü,
-ßàãààä ÷ ãýõ þì áèëýý äýý. Òà íàðààñ áîëëîî ãýõ ¿¿ äýý ãýæ õýëýâ.
Ìàíàé íàéç: -Òýð ÷èíü þó ãýñýí ¿ã âý?
ªâãºí: - Òýð ÷èíü ýíý ãýñýí ¿ãýý ãýýä áèäíèé ºíãºðñºí îíä 캺ã
óõñàí ìºðèéã çààãààä, òà íàð ÷èíü ýíä óðãàäàã 캺ãíèé ¿íäýñ á¿ðèéã
íü á¿ðìºñºí òàñëààä óðãàäàã õºðñèéã íü õ¿ðòýë óðæ õàäðààä ÿâ÷èõñàí
õîéíî 캺ã ÿàæ óðãàõ âý äýý. ¯íäýñã¿é óðãàìàë óðãàäàãã¿éã çàëóó òà
íîìòîéãîîðîî, íîìã¿é íàäààñ èë¿¿ ãàäàðëàæ áàéãàà áèç äýý ãýâ.
Áèä ºâãºíèé ¿íýí ¿ãýíä áèøèð÷, íàéçûíõàà áîë÷èìã¿éã áóðóóøààæ
áàéñàí þì.
ªâãºí áèäíèé õàæóóäàà òàâüñàí õóñóóð øèã õýëáýðòýé, õóðö òºìºð
áàãàæèéã çààæ èéì þìààð ñýíäèéëýõýýð 캺ãíèé ¿íäýñ, ò¿¿íèé îð÷èí
àëãà áîëîëã¿é ÿàõ âý äýý ãýâ.
Ìàíàé íàéç: -̺ºãíèé îð÷èí ãýæ òà þóã õýëýýä áàéíà âý?
ªâãºí- ̺ºãíèé ¿íäñýí äîîãóóð áàéäàã õºãöºðñºí ÷èéãòýé õºõ
237

øîðîîã õýëäýã þì ãýâ.
Áèäíèé äóíä áàéñàí íýãýí ýìýãòýé ýíý ºâãºí ãóàé ÷èíü îð÷èí ìîð÷èí
ãýýä îíîëûí ¿¿äíýýñ áàñ òýãýýä àìüäðàëûíõàà òóðøëàãààñ àéõòàð óëòàé
þì ÿðüæ áàéíà ø¿¿ äýý ãýâ.
ªâãºí: -Á¿ñýíäýý õàâ÷óóëæ ÿâñàí õóðö èðìýãòýé ìîäîí ýò¿¿ðèéã
ãàðãàæ èéì øîðîîð 캺ãèéã àâäàã þìàà. Òýãýõäýý 캺ãíèé ¿íäýñíýýñ íü
àðàé äýýã¿¿ð ýíý ýò¿¿ðèéí õóðö èðýýð èøèé íü õýð÷èæ àâààä ¿íäñèéã íü
¿ëäýýäýã þì. ̺ºãíèé õàâèéí ¿íýð ñàéõàíòàé ¿íñ øèã ºíãºòýé õºãöºðñºí
øîðîîã õºäºëãºäºãã¿é þì ãýæ õýëëýý. Ò¿¿íèéã óñòãàâàë 캺ã àðèëíà ãýâ.
Óðüä õÿòàä ãàçðààñ èðæ îëç õàéñàí õ¿ì¿¿ñ íóòàãòàà áóöààä î÷èõîä íü
òà íàð àð ãàçðààñ öàãààí 캺ãíèé øîðîî ÷ àâ÷èðñàíã¿é ãýæ ãýðãèé íàð íü
èõýä çýìëýäýã áàéñàí þì ãýíýëýý ãýæ õóóö÷óóë ÿðüäàãñàí. Òýð ÿðèà óëòàé
áàéõàà. ßàãààä ãýâýë ìîíãîë àÿí÷èä õÿòàä ãàçàð æèí òýýæ ÿâàõäàà ìîíãîë
ãàçðûí 캺ãíèé õ¿ðýýíèé øîðîî ãýæ õàð øîðîîíä áóóöíû õºõ ºòºã çýðýã
þì õîëüæ õèéãýýä óóò óóòààð íü çàðæ îðîíä íü õýðýãöýýòýé þìàà àâ÷èð÷
áàéñàí ãýæ ìèíèé ñàéí òàíèõ îãò õóäëàà õýëäýãã¿é íýã õ¿í õýëæ áàéñàí
þì ãýæ õýëýâ. ªâãºíèé òýð ÿðèàíààñ áèä 캺ã ò¿¿æ ñóðñàí þì.
238

ÇÓÓÍ ÌÎÄÍÛ ÆÈÌÑ
Õàíãàé òàëûí õààíà ÷ ãýñýí îíöãîéëîí óðãàñàí öººí ìîäòîé æèæèã
îéã “Çóóí ìîä” ãýæ íýðëýäýã çàíøèë ìîíãîë÷óóäûí äóíä äýýð ¿åýñ
¿¿ññýí àæýý.
Çóóí ìîä ãýæ íýðëýäýã Ẻí ìîä íü õýðýã äýýðýý çóó õ¿ðýõã¿é ÷
áàéäàã, çóó îð÷èì ÷ áàéäàã, çàðèìäàà õýäýí çóó ÷ õ¿ðäýã àæýý.
Õàðèí Òºâ àéìãèéí íýãýí ñóìûí óóëàðõàã íóòãèéí áàãààõàí æàëãàíä
óðãàñàí Ẻí ìîä õýäýí çóó áèø õýäýí ìÿíãà àæýý. Ýíý çóóí ìîäîíä
ã¿çýýëçãýíý, àíüñ íàìàðò ýëáýãõýí óðãàäãààðàà õàâèéí àðäóóäàä àëäàðòàé
áîëæýý.
Çóóí ìîäíû áýëýýð çóñàæ íàìàðæäàã õýñýã àéëóóä íàìàð áîëîõîîð
õóâèí áîðòîãî áàðüæ, òýð îéäîî î÷èæ, ã¿çýýëçãýíý, àíüñ çýðýã àìòàò
æèìñèéã ò¿¿ñýýð èðæýý. Íýãýí íàìàð çóóí ìîäíû îð÷èì íàìàðæäàã
àéëóóäàä ñóóäëûí ÃÀÇ ìàøèíòàé õî¸ð õ¿í æèìñ ò¿¿õýýð èðæýý. Òýä
íýãýí àéëä îðæ èðæ ãýðèéí ýçíýýñ íü òàíàé ýíý æèæèã îéä æèìñ èõ
óðãàäàã þì ãýæ áèä äóóëñàí þì. ×óõàì õààíàà èõ æèìñòýé âý? ãýæ
àñóóõàä ãýðèéí ýçýí,
-Òèéì ýý! Ìàíàé ýíä óðüä æèìñ áàãàã¿é áàéñàí þì. Õàðèí îéðûí
õýäýí æèë æèìñ óðãàõàà áîëüæýý ãýâ.
Ìàøèíààð èðýã÷äèéí íýã íü ãýðèéí ýçíýýñ, ÿàãààä òèéì ýëáýã áàéñàí
æèìñ îäîî àëãà áîëîâ ãýæ àñóóõàä ãýðèéí ýçýí,
-Æèìñ àëãà áîëñîíû ó÷èð íü ëàâ áàéãàëèéí ¿çýãäëýýñ áîëîîã¿é áàéõàà
ãýâ.
Ìàøèíààð èðñýí õ¿í: -Òýãâýë ÿàãààä æèìñ àëãà áîëîîâ? ãýæ àñóóâ.
Ãýðèéí ýçýí: -Òà íºõºä øèã ë æèìñ ò¿¿õ ñîíèðõîëòîé õ¿ì¿¿ñ ¿¿ãýýð
÷èíü ÿâæ áàéãààä óã æèìñèéã àëãà áîëãîñîí þì äàà ãýâ.
Ìàøèíààð èðñýí õ¿í: -Æèìñèéã ÷èíü ò¿¿õýýð àëãà áîë÷èõäîã þì óó?
Ãýðèéí ýçýí: -Æèìñèéã ò¿¿õýýð àëãà áîëîõã¿é. Äàõèàä ë óðãàäàã þì.
Ìàøèíààð èðñýí õ¿í: - Òýãâýë òà þó õýëæ áàéãàà þì áý?
Ãýðèéí ýçýí: -Áè æèìñ ò¿¿æ ÷àäàõã¿é îëîí õ¿í æèìñíèé íººöèéã
ñ¿éäýëñýí òóõàé õýëæ áàéíà.
Ìàøèíààð èðñýí õ¿í: - Òýä ÷èíü ÿìàð õ¿ì¿¿ñ áàéñàí þì áý? ßàõààðàà
æèìñíèé íººöèéã óñòãàäàã þì áý? ãýæ àñóóâ.
Ãýðèéí ýçýí: -Íýãýí íàìàð Çóóí ìîäîíä õî¸ð à÷ààíû ìàøèíòàé îëîí
õ¿í îéðîëöîî íýãýí òºâ ãàçðààñ èðæ, ìàéõàí áàðüæ áóóãààä õýä õîíîæ
áàéâ.
Òýð õ¿ì¿¿ñèéí äóíä ýðýãòýé, ýìýãòýé, ñóðãóóëèéí íàñíû, ñóðãóóëèéí
ºìíº íàñíû õ¿¿õä¿¿ä îðîëöîí èðñýí þì. Òýä òýãæ áàéõ çóóðàà ºäºð
á¿ð òºìºð õóâèí áîðòîãî áàðüæ ìîäîîð òàðõàí Çóóí ìîäíû æèìñèéã
ò¿¿õýýñýý ¿íäñýýð íü çóëãààõ áóþó èø ìº÷ðèéã íü õóãàëàõ çýðýã
áàçààõã¿é àðãàòàé æèìñ÷èä áàéëàà.
Òýäíèéã ÿâñíû õîéíî íóòãèéí àðäóóä ìºí ë õóâèí ñàâàà áàðüñààð Çóóí
ìîäîí äóíäóóðàà ÿâæ æèìñýý ò¿¿õ ãýýä õàìãèéí èõ æèìñ óðãàäàã òàíèë
áóòóóäààðàà õýäýí öàã õý÷¿¿÷ëýýä æèìñ áàéòóãàé æèìñíèé ìààíü áóòóóä
239

÷ áàðàã àëãà áîëñîí áàéõàä èõýä ãàéõàöãààæýý.
Ìàøèíòàé èðñýí îëîí õ¿ì¿¿ñ ýíä òýíä õîíîõ çóóðàà õàìàã æèìñèéã
ò¿¿ãýýä ÿâæýý ãýæ áîäòîë òýä ÿàõèí æèìñíèé áóòûã ¿íäñýýð íü áóëãàëæ,
ìº÷ðèé íü õóãàëæ ÿâñíû ó÷ðûã àðäóóä îëæ ÿäàí ãàéõàí áóöàöãààæýý.
Äàðààõ íàìàð áîëîõîä ºíãºðñºí îíä èðæ æèìñ ò¿¿õ ãýýä èøèéã
¿íäñýýð íü áóëãà çóëãààãààä ÿâöãààñàí íºãºº õýñýã õ¿ì¿¿ñ áàñ ë æèìñ
ò¿¿õýýð õî¸ð ìàøèíààð èðöãýýæýý.
Íóòãèéí àðäóóä, ìàøèíààð èðýãñýä ºíãºðñºí îíä æèìñíèé ¿íäýñ
ìº÷ðèéã çóëãààãààä ÿâñàí áîëîõîîð æèìñ óðãààã¿éã ìýäñýýð áàéæ
æèìñã¿é áîëñîí ãàçðàà þóíä äàõèí èðñýí þì áîë ãýæ ººð õîîðîíäîî
ÿðèëöàæ áàéâ.
Æèìñ÷èä ÷ ýíý óäàà ºíãºðñºí îíä ÿâñàí ãàçðààðàà èðñýí ºäºðòºº
áààõàí ÿâöãààãààä þó ÷ îëñîíã¿é ó÷èð ìàðãààø ºã뺺 íü áóöàöãààæýý.
Æèìñ ò¿¿æ ÷àääàãã¿é òýð õýñýã õ¿ì¿¿ñýýñ áîëæ Çóóí ìîä òýãæ
æèìñã¿é áîëñîí þì äàà ãýæ ãýðèéí ýçýí èðýí õ¿ì¿¿ñò õýëæýý.
240

ÁÀÒ ÆÎËÎÎ× ÁÀÉÃÀËÜÄ ÇÝÌ˯¯ËÑÝÍ ÍÜ
Õóó÷èí ßàðìàãèéí õàâèàð ÃÀÇ, Âîëãà ìàøèí èéø òèéø çàìòàé
çàìã¿é ãàçðààð ÿâæ áàéõàä õºõ äýýëòýé, ýñãèé ìàëãàéòàé íýãýí õèæýýë
ýð ìàøèíóóäûã çîãñîîãîîä, òà íàð ÿàãààä çàìààð ÿâäàãã¿é, øîðîî
áóæèãíóóëàí ýð¿¿ë õºðñ ýâäýæ áàéäàã þì áý ãýæ õýëæýý.
Æîëîî÷ íàðûã òèéíõ¿¿ çýìëýæ ÿâàà õ¿í áîë ÿàðìàãèéí òàëáàé äàõü
íýãýí ãàçðûí ìàíàà÷ Áàò ãýäýã õ¿í.
Îäîîãîîñ àðâààä æèëèéí ºìíº íýãýí àëáàí ãàçðûí äàðãûí ñóóäëûí
ìàøèíû æîëîî÷ áàéñàí çàëóó Áàò ººðèé㺺 çîðèãòîé ãýæ áàõàðõàí ÿâäàã
áàéæýý. Æîëîî÷ Áàò ¿¿ãýýð ò¿¿ãýýð ñýëã¿¿öýí áóñäûí ìàøèíòàé óðàëäàí
äàâõèäãààðàà ººðèé㺺 çîðèãòîé àâõààëæòàé ãýæ áîääîã íü òýð àæýý.
Æîëîî÷ Áàò äàðãûíõàà õàìò Áóÿíò óõààãèéí ç¿¿í äýíæ äýýð õýäýí çóí
äàðààëàí çóñàõ çóóðàà ºäðèéí õýä õýäýí óäàà ñýëã¿¿öýí ýðãýëäýí äàâõèæ
øèíý çàì ãàðãàæ áàéãàà íü ýíý ãýæ çóññàí ãàçðûíõàà îð÷íû òàëáàéã
õóëãàíû òàòàø øèã óðæ õºðñã¿é áîëãîæýý.
×è ÿàõ ãýæ èíãýæ íèéòýýð ÿâäàã çàìààð ÿâàõã¿é, ýð¿¿ë ãàçðûí
õºðñèéã óðæ òàñäàæ øîðîî áóæèãíóóëæ ÿâäàã þì áý ãýæ Áàòûí ãýðãèé
Äóëìàà íýãýí ºäºð õýëýõýä Áàò èõ óóðëàæ, áè òýðýã áàðèàä óäñàí
òóðøëàãàòàé æîëîî÷ áîëîõîîð õààãóóð ÿâàõàà ñàéí ìýäíý. Õàðèí ÷è
óíä õîîëîî ë ñàéí õèéæ, ãýð îðíîî öýâýðõýí àâ÷ ýëäâèéí þì ÷àë÷èëã¿é
áàéñàí íü äýýð áèçýý ãýæ õýëæýý.
Áàò òýãæ æèë áîëîõ çóóðàà, ýäýëæ ÿâñàí ìàøèíàà óäàà äàðàà ýâäðýë
ñ¿éðýëä îðóóëæ, çýìëýë õ¿ëýýñýí áîëîâ÷ õàøðàëã¿é ÿâñààð ýöýñ ñ¿¿ëäýý
ìàøèí æîëîîäîõ ýðõýý õàñàãäàí ººð àæèëä îðæýý.
Áàò Áóÿíò óõààä îëîí æèë çóññàí ó÷èð, òýð õàâüä áàéäàã áàéøèí
áàðèëãûã ýðõýëäýã õ¿ì¿¿ñòýé òàíèëöàæ, òýð áàðèëãóóäûí íýãíèé ñàõèóë
áîëæýý.
Óã áàéøèí áàðèëãóóä íü Áàòûí óðüä æîëîî÷ áàéõäàà çóñàæ áàéñàí
ãàçàð îðøäîã áàéæýý.
Áàò, ãýðãèé õ¿¿õýäòýé ãóðâóóëàà íýãýí æèæèãõýí áàíçàí õàøààíä
ãýðýý áàðüæ àìüäðàí ñóóõäàà õàâðûí ñàëõèíààð áîñäîã øîðîî òîîñíû
çîâëîíã ñàÿ àìññàí àæýý. 4-5-ð ñàðûí õ¿÷òýé ñàëõèíä îð÷íû øîðîî
òýíãýð òóëòàë õººðºí õóéëàð÷ Áàòûí õàÿàâ÷ààð íü øîðîî îðæ õóâèíòàé
óñ, äàíõòàé öàé, àÿãà òàâãèé íü çóçààí á¿ðõýíý. Õóóðàé óõàà øîðîî
Áàòûí îð äýð, äýýë õóâöñûã ÷ äàðíà. Áàò ãýðãèé õ¿¿õýäòýéãýý ºäºð
á¿ð îð äýðíèéõýý øîðîîã ãºâæ, àÿãà òàâãàà óãààõ áîëîâ÷ ýíý àæèë îãò
ã¿éöýãäýõã¿é áîëîõîä õ¿ð÷ýý.
Îéðûí æèë¿¿äýä õàâðûí øîðîî èõ áîëæ àãààð ìóóäàæ áàéíà ãýæ
Áàò ¿çäýã áîëîâ÷ òýð øîðîî òîîñ îð÷èí íóòàãëàäàã àéëûí õàâèàð àðàé
ãàéã¿é, õàðèí Áàòûí ìàíàñàí áàðèëãûí îð÷èì ë øîðîî òîîñ îíöãîé èõ
õºäºëäãèéã ñîíèðõîõ áîëîâ.
Áàòûí ãýðãèé, Áóÿíò óõààãèéí ç¿¿í àìíû àéëóóäààð î÷èõäîî
òîõèîëäñîí øîðîîíû çîâëîíã ÿðüæ øîðîî òýäíèé õàâüä ÿìàð áàéãààã
àñóóõàä Áàòûí õàøààíû îð÷èíòîé æèøýýëýøã¿é áàãà áàéãàà áîëîëòîé
241

ÿðèëöàíà.
Áàò ãàéõàí áîäîæ áàéñíàà ãýðãèé Äóëìààä íýãýí ºäºð õýëýõýä, ãýðãèé
íü ýíý øîðîî ÷èíü ÷èíèé ¿¿ñãýñýí øîðîî, ÷è ýíä õýäýí çóí áàéõäàà
õàâèéí õºðñèéã ìàøèíààðàà ýðã¿¿ëýýä õàÿ÷èõñàí ø¿¿ äýý. Áè ýíý òóõàé
÷àìä òýð æèë õýëýõýä ÷è èõ óóðëàæ áàéñàí ø¿¿ äýý. Õºðñ èõ óðâàë õ¿íä
ÿàæ ýðãýæ íºëººëäãèéã ÷è îäîî ë îéëãîæ ýõýëæ áàéíà óó äàà. Áàéãàëü
÷èíü áààòàð ýð, áàðäàì õ¿íýýñ àéäàãã¿é, ¸ñ æóðàì ýâäñýí õýíä áîëîâ÷
æàìàà áàðèìòëàí çýìëýëýý èíãýæ õ¿ëýýëãýäýã þì äàà ãýæ õýëýâ ãýíý.
Áàò áààõàí þì áîäîæ áàéãààä óðüä óðñàí çàì äýýã¿¿ðýý ºâñíèé ¿ð
öàöàæ õºðñèé íü äàõèí ñýðãýýõ ãýæ øèéäýýä, ìýðãýæèëòýé õ¿íýýñ ýíý
òàëààð àñóóâàë ÷èíèé òýð ñàíàà÷èëñàí ç¿éë ÷ òèéì ìºä á¿òýõ õýðýã
áèøýý ãýæ õýëæýý. Õàðèí õàìãèéí áîëîìæòîé õÿìä àðãà áîë õºðñèéã
õàéðëàí õàìãààëàõ ÿâäàë ìºí ãýæýý. Ò¿¿íýýñ õîéø Áàòàà õàâü ãàçðûíõàà
õºðñèéã õàéðëàõ ãýæ çàìààð ÿâñàí ìàøèíû æîëîî÷ íàðò çºâëºë㺺 ºãäºã
áîëæ ãýíý.
242

ÁÓËÃÈÉÍ ÝÕÍÈÉ ÎÂÎÎ
Òàâàí òîëãîéí àðûí æèæèãõýí æàëãààñ äîðâèëîã óíäàðãàòàé áàãà øèã
áóëàã óðñàæ òóíãàëàã óñààðàà õ¿í ìàëûã óíäààëæ áàéäàã àæýý.
Òýð áóëãèéí íýã òàëààð íýãäëèéí ñààëèéí áðèãàä, íºãºº òàëààð íü õîíèí
ñ¿ðãèéí áðèãàäûí õýñýã àéëóóä áóóæ çóñàöãààæýý.
Õîíü÷èí Ëõàìæàâûí õ¿¿ Äàìäèí ºíäºðõºí áèåòýé, öàãààí öàðàéòàé,
òóðàíõàé õ¿¿ äóíä ñóðãóóëèà òºãñ㺺ä õîíü÷èí áîëæ Òàë áóëãèéí áðèãàäûí
íýã ñóóðü äýýð àæèëëàäàã áàéæýý.
Ñààëèéí áðèãàä äýýð ÿíç á¿ðèéí íàñíû ýìýãòýé÷¿¿ä ¿íýý ñààæ áàéñíû
äîòîð öýâýðõýí õóâöàñòàé, àÿòàéõàí öàðàéòàé, õººðõºí çàíòàé á¿ñã¿é Íÿìààã
¿íýý óñëàõààð Òàë áóëãèéí àäãèéí øóóäóó ðóó èðæ áàéäãèéã Äàìäèí àææýý.
Íÿìààãèéí àíõààðëûã õàâèéí çàëóóñûí äîòðîîñ Äàìäèí èë¿¿òýé òàòäàã
áîëæýý.
Äàìäèí Íÿìàà õî¸ð òóñ á¿ðäýý ººð ººðèéí àæëûã ýðõýëæ, çàâààð áàãà
ó÷èð óóëçàæ òàíèëöàõ çàâøààí òîõèîëäîõã¿é áàéâ.
Òýð õî¸ðûí àëü àëü íü òàíèëöàõ çàâøààíûã ýðñýýð áóëãèéí àäãèéí
øóóäóóíû íýã òàëààñ ¿íýýãýý, íºãºº òàëààñ õîíèî óñëàõ öàãàà òààðàëäóóëàí
óóëçàæ òàíèëöàõûã ñàìáàà÷èëæýý.
Òýãýýä òýð õî¸ð íýã ºäºð ¿íýý, õîíèî óñëàõààð ÿâæ áàéãààä óóëçàæ
òàíèëöñàíààñ õîéø áàéí áàéí òààðàëäàæ ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ áàéñàí òóõàéãàà
õàðèëöàí ÿðèëöàõûí çýðýãöýý, Òàë áóëãèéí òàëáèóí ñàéõàí íóòàã, ýíä áàéäàã
Ãàíö áóëãèéí öýâýðõýí óñíû òóõàé áàõäàí ºã¿¿ëöãýýäýã áàéæýý.
Òýð õî¸ð íýãýí îðîé ìàëàà óñàëæ ÿâààä áóëãèéí ýõíèé öýâýð óñíààñ
óóöãààæ ÿðèëöàæ áàéòàë,
Íÿìàà- Ýíý ñàéõàí òóíãàëàã óñòàé áóëãèéí ýõèéã ÷óëóóãààð èíãýæ
õàøààëñàí íü ñàéõàí õýðýã þì äàà èíãýæ õàâèðãàí õàøàà áàðüäàã íü ÿìàð
ó÷èðòàé þì áîë äîî ãýæ Äàìäèíãààñ àñóóâ.
Äàìäèí: -Ìàíàé ààâ áóëãèéí ýõíýýñ óñ àâàõààð õóâèí áàðèàä èðæ ÿâíà.
Ò¿¿íýýñ õî¸óëàà àñóóÿ. Ìàíàé ààâ ýíý òóõàé ñîíèí þì ÿðüäàã þì ãýâ.
Òýãýýä Äàìäèí ààâûãàà õ¿ð÷ èðýõýä ýíý ýìýãòýéã Íÿìàà ãýäýã þì ãýæ
ààâäàà òàíèëöóóë÷èõààä, ààâ íü ìàíàé õ¿¿ ýíý á¿ñã¿éòýé áóëàã äýýð óóëçààä
ë þì óäààí ÿðèàä ë ÿâàõ þì äàà. ßìàð ó÷èðòàé þì áîë ãýæ áîäîîä, Íÿìààãààñ
îõèí ìèíü ÷è õýíèé õýí ãýäýã âý? ãýæ àñóóâ. Íÿìàà: -Õýíèé îõèí, þó õèéäýã
áîëîõîî Ëõàìæàâò õýëýâ.
Òýãýõýä Ëõàìæàâ òà õî¸ð ÷èíü òýãâýë íýã íýãäëèéí îéðîëöîî àæèë õèéæ
ÿâàà õî¸ð þì øèâ äýý ãýýä Äàìäèí, Íÿìàà õî¸ð ðóó ýýëæëýí õàðàâ.
Äàìäèí, Íÿìàà õî¸ð Ëõàìæàâûí õýëñýí ¿ãýíä öî÷èõ øèã áîëîîä áèå áèå
ð¿¿ãýý õàðàâ.
Äàìäèí: - Áèä õî¸ð ýíý áóëãèéí ýõíèé ÷óëóóí õîðîî, õàæóóãèéí õàâèðãàí
õàøàà, àäãèéí ñóâãèéí òóõàé ñîíèðõîí ÿðèëöàæ áàéãàà þì.
Òà áèäýíä ¿¿íèé ó÷ðûã ÿðüæ ºãºõã¿é þó ãýâ.
Ëõàìæàâ: -Áè ýíý áóëãèéí äýýð ¿åèéí òóõàé áîë õ¿íýýñ äóóëñàí, õàðèí
áóëãèéí ýõíèé õàøëàãà, ò¿¿íèé õàæóó ðóó óðóóäàí áàðüñàí ýíý õàøààã áàðèõ,
àäãèéí øóóäóóã òàòàõàä áèåýð îðîëöîæ áàéñàí þì ãýýä ºã¿¿ëýõ íü:
243

Çóóãààä æèëèéí ºìíº íýãýí çóí èõ ãàí áîëæ, ýíý áóëãèéí óñíû óíäàðãà
áàãàñàæ óëìààð ãàçàð øóðãàæ áàéõàä òýð íóòãèéí õýäýí õàøðóóä áóëãèéí
ýõèéã ãàíòàé æèëèéí íàðíû ýë÷èíä øèðãýõýýñ õàìãààëàí ÷óëóóãààð õîðîîëæ,
ò¿¿íèéãýý îâîî øèã ºíäºðëºí áîñãîõ ãýæ öàã òóõàéäàà èõ àæëûã õèéñýí þì
ãýíý. Òýð áóëãèéí îð÷èì òîì ÷óëóó áàðàã áàéãààã¿é áîëîõîîð óñíû îðãèëûí
ýõèéã õîðîîëîõ çîðèëãîîð àëñ õîëîîñ òýìýýí òýðãýýð ÷óëóó òýýõ, ÷óëóó àðãàíä
õèéæ ¿õðèéí íóðóóíä à÷ààëàõ çýðãýýð òýýæ èðñýí þì ãýæ íóòãèéí õóó÷÷óóë
ÿðüäàã áàéâ.
Òýãýýä áóëãèéí ýíý îâîîã äàëààä æèë áîëñíû äàðàà óã íóòãèéí çàðèì
õ¿ì¿¿ñ øàøèí ø¿òëýãèéí íºëººãººð áîñãîñîí þì ãýæ íóðààæ çàéëóóëàõààð
øèéäæýý. Òýð øèéäâýð ¸ñîîð àðàâ ãàðóé õ¿ì¿¿ñ õýäýí ºäºð îâîîíû ÷óëóóã
íóðààæ çàðèìûã íü áóëãèéí óñ ðóó, çàðèìûã õàæóó òàë ðóó íü òàðààæ õàÿõ
çýðãýýð áàñ íýëýýä ìýðèéí ç¿òãýæýý.
Ýíý ÿâäëûã ¿çñýí íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ ÷ ¿íýõýýð øàøíû ãàðàëòàé áàéõ ãýæ
áîäîîä òýð îâîî áàéñàí áàéãààã¿é àäèë ãýæ ÿðüöãààäàã áàéæýý.
Òýãýýä õýäýí æèë áîëñíû äàðàà áóëãèéí îðãèë ÷óëóóí õàëõàâ÷ àëãà
áîëñíîîñ óíäðàõ íü áàãàñàæ ìàë óñ óóõ, õ¿í óíäíûõàà óñûã àâàõ çýðýã çàé
àðèëæ ãýíý. Óñ áóëãèéã áàðààäàí íóòàãëàäàã õýñýã àéëûí äóíä íýã õàâàð
ìàëûí öàãààí õîðõîé ºâ÷èí ¿¿ñýæ õ¿íä õàëäæýý. Óã ºâ÷íèéã ýìíýõýýð
àéìãèéí òºâººñ óäàà äàðààëàí ýì÷ íàð èðæ ºâ÷òýé ìàëûã ýì÷èëæ ýíý ÷èíü
ãýäýñíèé öàãààí õîðõîé ºâ÷èí áàéíà ãýæ õýëýýä ºâ÷òýé ìàëûã òóóëãàõ àæëûã
çîõèîí íýëýýä õºë áîëæ áàéâ. Ìàëûí ýíý ºâ÷íèéã äàðàõ ãýæ íýã óäàà îëîí
ìÿíãàí òºãðºãèéí çàðäàë ãàðãàæ äàðàâ÷, õîéòîí æèë íü äàõèàä ¿¿ñýæ ãýíý.
Ýì÷ íàð òºâººñ èðæ áààõàí çàðäàë ãàðãàæ, íºãºº ºâ÷íèéã ò¿ð äàðæýý.
Ãóðàâ äàõü çóíäàà áàñ ë èéì ºâ÷èí ¿ðãýëæèëæ íýëýýä ìàë öàãààí
õîðõîéíîîñ áîëæ òàðãà õ¿÷ýý àëäàæ ºâëèéã äààõã¿é õýýë õàÿõ ÿâäàë
äýëãýð÷ýý.
Ýíý íóòãèéí õàâüä äàðàà äàðàà òîõèîëäñîí ÿâäëûí ó÷ðûã îëîõ ãýæ õ¿í
ìàëûí ýì÷ íàð çºâëºëäºæ òàðõàé ñóóäàã àðä ò¿ìíèé äóíä èéì ºâ÷èí ººð
ãàçðààñ äýëãýð÷ èðýõ ¸ñã¿é, ýíý íóòàãòàà ë øàëòãààí íü áàéíà. Åð íü ýíý
øàâàðòàé óñíààñ áîëæ áàéíà óó ãýæ óã áóëãèéí óñûã øèíæëýõ áîëñîí þì.
Òýãæ áóëãèéí óñûã øèíæèëæ áàéõ õîîðîíä ìàíàé ýíý áóëàã áîë àëü
õýçýýíèé öýâýð ðàøààí øèã áºãººä ºâ÷èí ãàðàõ ¸ñã¿é ãýæ àðäûí äóíä
ÿðüöãààäàã áàéâ.
Áóëãèéí óñíû øèíæèëãýýíèé ä¿í óäàõã¿é ãàðàõàä òýð óñíû ýõýíä öàãààí
õîðõîéòîé ìàëûã õàìààã¿é îðóóëæ áààëãàæ øýýëãýæ áàéäãààñ áóëãèéí óñ
áóçàðäàæ ºâ÷èí òàðàõ óóðõàé áîëãîæýý ãýæ ¿çñýí þì.
Òýãýýä óã áóëãèéí óñûã öýâýðëýõ çîðèëãîîð îðãèëûí õàâüä íü ÷óëóó
öåìåíòýí õàøàà áàðüæ óñíû óðñãàëûí äàãóó øóóäóó òàòàæ áîõèð óñûã àëñ
ÿâóóëæ óñàíä õèìèéí öýâýðëýãýýíèé ýì õèéõ çýðýãò èõ ë îëîí ìÿíãàí òºãðºã
çàðöóóëàãäæýý. Ò¿¿íýýñ õîéø àðäóóä áóëãèéíõàà îðãèëîîñ óíäíûõàà óñûã
àâàõäàà óãààæ öýâýðëýñýí ñàâðààð ÿíääàã, ìàëàà áóëãèéí õºëèéí àäãààñ
óñàëäàã áîëñîí þì.
Ýíý áóëãèéí ýõýíä ÷óëóóí õîðîî áîñãîæ, õî¸ð òàëààð íü õàøààëæ, àäãààð
íü øóóäóó òàòñàíû ó÷èð èéì þì ãýæ Ëõàìæàâ ãóàé ÿðüæýý.
244

ÑÀÉÍ Õ¯Ì¯¯ÑÒÝÉ ÍÓÒÀÃ
1972 îíû 10-ð ñàð. Ñàÿõàí îðñîí öàñ óóëûí îðîéä òàðëàíòàí õºíäèé
áýë äýõ ºâñíèé ñºë øàðãàëòàí íàìðûí äîõèî èðæýý.
Íèéñëýë Óëààíáààòàð õîòîîñ îëîí ìàøèí óâàí öóâàí Áîãä óóëûí
áàðóóí õàÿàãààð òîéðîí Çóóí ìîä õîò ðóó ÷èãëýöãýýíý.
Àéìãèéí ÀÄÕÃÇ-íû äàðãûí ñàðóóëõàí òîì ºðººíèé óðò øèðýýã
õîòîîñ èðñýí àõìàä, äóíä, çàëóó íàñíû çîõèîë÷èä òîéðîí ñóóõàä,
àâõààëæ äàäëàãûã õîñëóóëñàí, àõìàä íàñíû, àéìãèéí äàðãà, àðä
íèéòèéíõýý á¿òýýëýýñ èðñýí çî÷äîä èëòãýæ òàíèëöóóëñàíû äàðàà
àéìãèéí ñî¸ëûí îðäîíä òîì öóãëààí áîëîâ.
Òýð öóãëààí äýýð øèíý ¿åèéí ñîöèàëèñò àìüäðàë õºäºëìºðèéí
õ¿ì¿¿ñèéí ä¿ðèéã îþóí ñàíàà, ñýöýí ìýðãýí ¿ãýýðýý ä¿ðñëýí ¿ç¿¿ëæ,
õýí á¿õíèéã èõ á¿òýýëä çîðèãæóóëàí óðèàëäàã áè÷ãèéí õ¿ì¿¿ñ
á¿òýýëýýñýý óíøèí òàéëàãíàöãààíà.
Çîõèîë÷äûã äàãàëäàí èðñýí øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íýãýí àõìàä
õ¿í, õºäºëìºðèéíõºí, áè÷ãèéíõíèé òèéíõ¿¿ ýëýãñýã óóëçàëòàíä ñýòãýë
íü õºäëºí ºã¿¿ëñýí íü,
-Îäîîãîîñ ãó÷èí æèëèéí ºìíº íàìðûí íýãýí íàðòàé ºäºð áè,
çºâëºëòèéí íýãýí ñóðãàã÷èéí õàìò Òºâ àéìãèéí Äýëãýðõàíãàé ñóìûí
òºâ áóþó õóó÷èí Ìèøèã ã¿íèé õ¿ðýýíýýñ ãàð÷ öýõ õîéøîî ç¿ãëýí îäîæ,
ñàéõàí òàëààð äàâõèñààð õýäýí òîëãîäûí ýíãýð äýõ õýñýã àéë äýýð
áóóöãààâ.
Áóóñàí àéëûí ýçýí àõìàä íàñòàé, øàçðóóõàí çàíòàé, õºõ äýýëòýé õàð
õ¿í, ãàëóóí õ¿ç¿¿ò ëîíõòîé øèìèéí àðõèíààñ ìºíãºí àÿãàíä õèéæ õýä
õýä óóãààä íýëýýä õàëñàí áîëîëòîé õàðàãäàâ.
Ýõ îðíû äàéíû ÿâöûí òóõàé àðä îëîíä òàéëáàðëàõààð èðñýí áèä,
ãýðèéí ýçýíòýé òàíèëöàæ ìýíä óñûã àñóóæ áàéòàë, õàâèéí àðäóóä õýñýã
õýñãýýðýý óâàí öóâàí èðñýýð áèäíèé áóóñàí àéëä öóãëàðàâ.
Áè ÷ ö¿íõíýýñýý äýëõèéí ãàçðûí íýãýí æèæèã çóðãèéã ãàðãàæ,
äàéíû ÿâöûí òóõàé öóãëàðàãñäàä íýëýýä òàéëáàðëàâ.
Ãýðèéí ýçýí øèìèéí àðõè óóæ, íýëýýä ñîãòñîí áàéäàëòàé íàä ðóó
õàíäàí “Õ¿¿ ìèíü ÷è èõ õóäëàà ÿðüäàã õ¿í þìàà. Þó ãýâýë çàõ õÿçãààðã¿é
çàìáóóëèíã àëãûí ÷èíýý öààñàí äýýð çóðñàí, çóðàãòàé çýðýãö¿¿ëýí
ÿðüæ áàéíà ø¿¿ äýý” ãýõýä òýíä áàéöãààñàí õ¿ì¿¿ñ òýð äîãü ºâãºíèé
öýöýðõëèéí ÷àäëûã áàõàðõàí äýìæèõ ìýò èíýýëäýöãýýâ.
Áè ¿¿íýýñ èõýä ãýìøèæ ¿íäýñëýë á¿õèé õàðèó ºãºõººð õýäýí ìèíóò
õýëýõ ñàíààãàà ýâë¿¿ëýí ÿäàæ ñóóòàë õàìò ÿâñàí çºâëºëòèéí ñóðãàã÷
ìààíü òýð àéëûí æààçòàé áóðõíû õàæóóä áàéñàí ¿íýìëýõýä íààäàã
õóìñûí ÷èíýý æèæèã ãýðýë çóðãèéã àâààä,
-Ýíý õýíèé çóðàã âý? ãýæ ãýðèéí ýçíýýñ àñóóõàä ãýðèéí ýçýí ºâãºí,
-Ýíý áîë ìèíèé õ¿¿ ãýâ.
Ñóðãàã÷: -Ýíý òàíàé õ¿¿ áèøýý, òà áàñ ë õóäëàà ÿðüäàã õ¿í áàéíà
ãýâ. ªâãºí ìàøèä óóðëàæ, ýíý áîë ìèíèé õ¿¿ ãàðöààã¿é ìºí ãýæ óéëàí
äóóãàð÷ õýëýâ.
245

Ñóðãàã÷ èíýýæ, -Òàíû õ¿¿ òàíààñ ºíäºð ¿¿? Íàì óó? ãýæ àñóóõàä òýð
ºâãºí,
-Õ¿¿ ìèíü íàäààñ õàìààã¿é ºíäºð ãýæ õàðèóëàâ.
Ñóðãàã÷: -Èéì òîì áèåòýé õ¿íèéã èéì æèæèã çóðãààð õàðóóëæ
áîëäîã áîëîõîîð, çàìáóóëèíã áàñ æèæèã öààñàí äýýð ä¿ðñëýí õàðóóëæ
áîëäîã íü òîäîðõîé áàéíà ø¿¿ äýý ãýõýä ãýðò áàéñàí õ¿ì¿¿ñ íýãýí
ìº÷èéí äîòîð çóðãèéí òóõàé îéëãîæ áèäíèé ÿðèàíä èòãýâ.
Òýð ãýðò áàéñàí õ¿ì¿¿ñ öºì áèäíýýñ òàéëáàðëàí ÿðüñíûã ñîíèðõîí
ñîíñîæ ã¿í óõâàðëàæ õ¿í òºðºëõòíèé äàéñàí ôàøèçìòàé òóëæ áàéñàí
çºâëºëòèéí áààòàðëàã àðìèä ñàéí ñàéõíûã õ¿ñýí åðººö㺺æ áàéâ.
Òýãýýä èðñýí áèäíèéã ãýðýýñ ãàð÷ ìàøèíäàà ñóóæ ÿâàõ ãýæ áàéòàë,
õ¿¿å õ¿ëýýæ áàé ãýæ õî¸ð õ¿í óâàí öóâàí áèäíèé ç¿ã õàíäàí õýëöãýýâ.
Õ¿ðýí äýýëòýé, äóíä çýðãèéí íàñòàé, öîã æàâõëàíòàé íýãýí õàð õ¿í
ýõëýýä õýëñýí íü,
-Ìîíãîë ¸ñîîð èðñýí ýë÷èä áýëýã ºãäºã þì. Áèä òà íàðò, ¿ã¿é òà íàð
÷ ãýæ, òà íàðààð äàìæóóëàí çºâëºëòèéí óëààí àðìèä áýëýã ºãºõ ãýñýí
þì.
Áè óãààñàà ãóðâàí ìîðüòîé õî¸ð ñàéíûã íü çºâëºëòèéí áàéëäàæ áóé
ìîðèí öýðýãò õ¿ðã¿¿ëýõ ãýñýí þì. ¯¿íèéã õ¿ëýýæ àâíà óó ãýõýä íºãºº
õ¿í áè àðâàí ìîðèíûõîî òàâûã áàñ áýëýãëýå ãýæ áîäîæ áàéíà ãýâ.
Òýð õî¸ðîîñ òýãæ õýëñíèé äàðàà áàñ õýñýã àðäóóä áèä áàñ ìîðü
áýëýãëýõ ãýæ áàéíà, ¿¿íèéã ÷èíü ÿàæ ÿâóóëäàã þì áý, õýíä õýëäýã þì
áý, òà íàðààð õýë¿¿ëáýë äàðãà õ¿í èðæ áèäíèé áýëýãëýñýí ìîðüäûã
õ¿ëýýí àâ÷ ôðîíòîä ÿâóóëæ áîëîõ óó? ãýæ õýëýâ.
Ñóðãàã÷ áèä õî¸ð ÷ òýð ñàéí ñàíààòàí õ¿ì¿¿ñò òàëàðõëàà èëýðõèéëæ,
íýð óñûã íü òýìäýãëýí àâ÷ òýäíèé áýëýãëýñýí àãòûí äàðàà òóñãàé
õ¿ì¿¿ñ èð¿¿ëýí õ¿ëýýí àâ÷ äàéòàæ áóé çºâëºëòèéí àðìèä õ¿ðã¿¿ëýõýýð
áîëîí îäîöãîîâ.
Òºâ àéìãèéí íóòàãò ñàéõàí ñàíààòàí õ¿ì¿¿ñ îëîí áàéäãèéã áè
òýð æèøýýíýýñ ìýäñýí þì. Òàíàé àéìàãò ìàíàé øèíý óòãà çîõèîëûã
¿íäýñëýã÷èéí íýã Ä.Íàöàãäîðæ òºðæ, á¿òýýëýýðýý Ìîíãîë îðíîî
ìàãòàí ìºíõæ¿¿ëñýí þì. Íàöàãäîðæèéí ºëãèé íóòãèéí ýçýä òà íàð
ìèíü õºäºëìºðººðºº ýíý ñàéí ¿çýñãýëýíò íóòãàà àëäàðøóóëàí ýõ îðíîî
ìºíõæ¿¿ëò¿ãýé ãýâ.
246

תÒêÐÒÝÉ ÑÓÐÃÓÓËÜ
Ìàíàé íàìààñ õèéæ ã¿éöýòãýí ÿâóóëæ áàéãàà àæèë áîë çàõã¿é òàë
øèã ºðãºí, ãàäààä äàëàé øèã ã¿í þì. ªðãºí òàë, èõ äàëàéí çàìä ç¿éë
á¿ðèéí þì çºí人 òîõèîëääîãèéí àäèë õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû çàìä
ÿíç áóðèéí ÿâäàë òîõèîëääîã áèëýý.
Àðäûí õóâüñãàë ÿëæ Á¿ãä Íàéðàìäàõ óëñûã òóíõàãëàæ áàéõ ¿åýð
õóó÷èí Àðõàíãàé àéìàã, îäîîãèéí Õºâñãºë àéìãèéí Øèíý-Èäýð ñóìûí
íóòàãò àíõíû áàãà ñóðãóóëü áàéãóóëàãäìàãö áè ò¿¿íä îðæ ñóðàëöñàí
áèëýý. Òýð ñóðãóóëèéí îéðîëöîî íýãýí õ¿ðýý áàéâ.
Òýð õ¿ðýýíèé õàðãèñ ¿çýëòýé ëàì íàð àðäûí çàñãèéã ìóóëæ ÿäàõäàà
«ñóðãóóëü ÷ºòãºðòýé áîëæýý» ãýæ ÷àäàìãàé ýâë¿¿ëñýí íýã öóóðõàë
òàðààæ ãàðàâ àà.
Òýð öóóðõëàà ìàíàé ñóðãóóëèéí áàë÷èð õ¿¿õäýä èòã¿¿ëýõ çîðèëãîîð
õ¿ðýýíèé íýãýí ëàì åð áóñààð õóâöàñëàæ íýãýí îðîé á¿ðýíõèé áîëìîãö
ñóðãóóëèéí õ¿¿õäèéí ãýð ð¿¿ ãýòýæ ÿâæýý. Ãýòýë ñóðãóóëèéí ìààíü
íýã àâõààëæòàé áàãø òýð ëàìûí òýãæ èðýõ ãýæ áàéñíûã óðüäààñ
ãàäàðëàæ, õî¸ð ñóðàã÷àà áàñ ë åð áóñààð õóâöàñëàæ, íºãºº ëàìûí èðæ
ÿâñàí çàìûí õàæóóãèéí æàëãàíààñ óâàí öóâàí ñºðã¿¿ëýí ÿâóóëòàë,
ëàì óì õóìã¿é àéí ñàíäàð÷, ìóóæèð÷ óíàæ áàéãààä, àðàé ÷àìàé ñýðãýí
áîñîæ, ñóðãóóëèéí áàãøèéí ãýðò ã¿éí îðæ èðæýý. Òýãýýä ÷ºòãºðòýé
òîõèîëäñîí çîâëîíãîî, ¿íýí ñàíààãàà ÿðèõàä, áàãø íºãºº õî¸ð õ¿¿õäýý
ãàäíààñ äóóäàí èð¿¿ëæ «Òèéì ýý, ìàíàé ýíä òàíààñ ãàäíà áàñ èéì õî¸ð
÷ºòãºð áàéäàã þì ø¿¿» ãýæ õýëýýä õàðãèñ ëàì íàðûí öóóðõàëä öîõèëò
ºã÷ ÷àäñàí ãýäýã áèëýý. Òýð öàãààñ õîéø 50 øàõàì æèë ºíãºðºõºä óã
õ¿ðýýíèé áàéðàíä áàéãóóëàãäñàí òýð ñóðãóóëü îëîí ñàéí øàâü íàðûã
áýëòãýí ãàðãàæ ºñºí õºãæñººð îäîî äóíä ñóðãóóëü áîëæ õàíãàéí
¿çýñãýëýíò ñàéõàí óóëñûí õîîðîí äàõü íýãýí òîìõîí ñóì íýãäëèéí òºâä
öýöýãëýí õºãæèæ áàéíà. Òýðòýý òýð öàãò áîëæ áàéñàí äýýðõ º÷¿¿õýí
ÿâäàë îäîî äîìîã ìýò áîëæ, óã íóòãèéí îð÷èí ¿åèéí õ¿ì¿¿ñ ãýãýýðýí
áîëîâñîð÷ èõèéã á¿òýýæ, èðýýä¿éí ñàéõíûã ìºðººäºö㺺æ áàéíà.
247

248
ÑÎËÎÍÃÎÐÄÎà ¯ÑÒÝÉ ÒÀÐÂÀÃÀ
Õàð óñ óóäàãã¿é, õàãä ºâñ èääýãã¿é ãýñýí äîìîãòîé õàëòàð õàëèóí
¿ñò òàðâàãà ìîíãîë îðíû õàíãàé õºâ÷èéí áýë, òàë íóòãààð ýëáýã áèëýý.
¯ðæèë ñàéòàé ¿íýò ¿ñòýé òàðâàãûã ìîíãîë÷óóä õàâàð è÷ýýíýýñýý
ãàðñíû äàðààõàí ìºí íàìàð ¿ñ íü ã¿éöýæ óðãàñàí öàãò ãîë÷ëîí àãíàäàã
çàíøèëòàé.
Òàðâàãà àãíàõ àæëûã óðüä èõýâ÷ëýí ÿäóó ç¿ä¿¿ õ¿ì¿¿ñ öàõèóð áóó,
õàâõ, àí÷èí íîõîé òàâüæ àãíàäàã áàéâ. Àëñàí òàðâàãàíû ìàõààð àì á¿ë
îëîíòîé àéë áîîäîã, õîðõîã çýðýã àìòàò õîîë õèéæ, õ¿íñýíä çîðèóëäàã
çàðëàãàà õýìíýäýã áàéæýý.
Õàâàð ýðò íàìàð öàãò àëñàí òàðâàãàíû àðüñíû ¿ñ ºí㺠ñàéòàé ñîð
áºõ áàò áàéäàã ó÷ðààñ èéì ¿ñèéã ýðò äýýð ¿åä õÿòàä çýðýã õàðü ãàçðûí
õóäàëäàà÷èä îëçóóðõàí àâ÷ ñàéí àí÷èäòàé óðüäààñ ò¿íøèéí õîëáîî
òîãòîîæ, èõ õýìæýýãýýð áýëòã¿¿ëæ áàéëàà. Ìîíãîë ãàçðûí ò¿¿õèé ýäèéí
ÿñ ÷àíàðûã Áýýæèí õîò ðóó îëîí òýìýýí õºñ㺺ð èëãýýæ òóøààíà. Àíãèéí
¿ñèéã ýëäýí ÿíçàëæ, áóäàí ãî¸äîã ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ ìîíãîëîîñ î÷ñîí
òàðâàãàíû àðüñûã õ¿ëýýí àâ÷ áîëîâñðóóëààä Áàðóóí Åâðîï, Àâñòðàëè,
Àìåðèê, ßïîíû çàõ çýýë ð¿¿ äàëàéãààð òýýâýðëýí õ¿ðãýæ òýíãýðò òóëñàí
¿íýýð õóäàëääàã áàéæýý.
Ìîíãîë ãàçðûí òàðâàãàíû àðüñíààñ Àëòàéí òàðâàãàíû àðüñíû ¿ñèéã
áóäàõàä áóëãà, ìèíæ ìýò áîëäãîîð àëü ÷ îðíû õóäàëäàà÷èí òºäèéã¿é
Àìåðèê, Àâñòðàëè, Åâðîïûí ÿçãóóðòàí ÿìáàòàí, õºðºíãºòºí áàÿ÷óóäûí
àâãàé õ¿¿õí¿¿äèéí äóíä àëäàðøñàí àæýý.
Ìîíãîë îðíû çàðèì õ¿ðýý õèéäèéí äýðãýä Õ1Õ çóóíû ñ¿¿ë÷ýýð
áàéðøèí ñóóæ, õóäàëäàà ýðõýëæ áàéñàí ãàäààäûí ÿíç á¿ðèéí îðíû
ï¿¿ñèéí õ¿ì¿¿ñèéí äóíä ÿàðàâ÷ëàí ëàâëàæ ìýä¿¿øòýé ãàéõàëòàé áºãººä
íýí àøèãòàé áàéæ ìàãàäã¿é íýã õà÷èí ñîíèí ÿðèà øèâýð àâèð ñîíñîãäîæ
áàéëàà.
“Òýð þó âý?” ãýæ ãàäààäûí îëîí ï¿¿ñíèé ýðõòýí íàð ñóðàãëàí
ëàâëàâààñ Àëòàéí ñàéí ¿ñò òàðâàãàíààñ ººð íýãýí ¿ë ìýäýãäýõ ¿íý á¿õèé
¿ñòýé õà÷èí òàðâàãà ìîíãîëûí àëü íýãýí íóòàãò áàéäàã áîëîëòîé ãýñýí
õàëüò ìóëò ìýäýý áàéñàí àæýý. ¯¿íèéã ñîíèðõñîí îëîí õýëèéí ï¿¿ñíèé
ýçýä ç¿ã á¿ðò õ¿ì¿¿ñýý íóóöààð èëãýýí ñàëáàð äîíøóóð íýãòýé íü
òýäíýýðýý òèéì õîëáîî öººíòýé áóþó îãò ¿ã¿é íü øóóä áèå õ¿í ÿâóóëàí
á¿õ àðãààð ñóðàãëóóëáààñ ¿ñíèé íü ñîð ñîëîíãîðäîã õà÷èí òàðâàãà áàéäàã
õýìýýõ íü õîíæîî ýðýã÷äèéí ñýòãýëèéã ò¿ãøýýñýí ìýäýý áîëæýý.
¯¿íèé ìºðººð Äàíè, Àìåðèê, Áåëüãè, Îðîñ, Ãåðìàí, Õÿòàäûí
õóäàëäààíû ï¿¿ñíèé äààìàë, äàíæààä íàð íýã íýãíýýñýý óëàéðàí
ºðñºëäºæ, ÷àíäëàí íóóöàëæ ìºíãº, çîîñ, ýä áàðàà, ãàðûí áýëýã
õàðàìã¿é ãàðãàí õîøóó á¿õýíä ñóðâàëæëàãà ÿâóóëæ, òàãíàí ìýäýæ ÷àäàõ
íàéäâàðòàé õ¿ì¿¿ñýý èëãýýí àæèëëóóëæýý. Òýð õ¿ì¿¿ñ îðîí íóòàãò î÷èæ
àëü ñàéí ãýñýí àí÷èí, àðèëæàà ñîíèðõäîã çàëüõàé õ¿ì¿¿ñèéã á¿ðòãýí àâ÷
á¿òýìæòýé ãýñýíòýé íü ò¿íøëýí, àâ÷ ÿâñàí áýëãýýñ áàãà áàãààð òóðøèí
ºã÷ à÷èéã õàðñààð àðâààä æèë ãàðóé óéãàã¿é àæèëëààä ÿìàð ÷ ñóðàã

ãàðãàæ ÷àäàëã¿é öºõºð÷ýý.
Õàðèí õÿòàäûí Äààøèíõ¿¿ãèéí ï¿¿ñ Ìîíãîë îðíû õºë èõòýé
õóäàëäààíû òºâ, õóâðàã õóðëààðàà àëäàðøñàí òîìõîí õ¿ðýý õèéäèéí
îð÷èì íóòàãëàäàã ìîíãîë á¿ñã¿é÷¿¿äèéí äîòîð ìýäýý ñóðàã ãàðãàõ àæëûã
îëîí îíû òóðø “ýâòýéõýí” çîõèîæ, àíãèéí ¿ñ çàðäàã õ¿ì¿¿ñ áà áàðüöààíä
èðñýí ¿ñýðõýã ýäëýëèéã àæèæ ñóðàãëàõàä õàìàã àíõààðëàà õàíäóóëæýý.
Äà õ¿ðýýíýý õÿòàäûí ºðãºí ãóäàìæíû íýãýí ºíäºð õýðìýí õàøààí
äàõü øèëýí öîíõòîé õÿòàä ÿíçûí òîì áàéøèíä òóõëàí ñóóæ àëáàí õýðãýý
ÿâóóëàí, áýëýí áàðààíû äàíæààä, ò¿¿õèé ýä õàðèóöàã÷, îëîí äýëã¿¿ðèéí
ýðõëýã÷èä õóäàëäàà÷èí íàðûã äóóäàæ çààâàð ºãºí òóøààë áóóëãàäàã Äà
õ¿ðýýíèé ýíý ï¿¿ñíèé äààìàë Öàé Òàí ãýã÷ äýýðõ ñîíèí ìýäýýíèé öààäàõ
íóóöûã áóñäààñ ò¿ð¿¿ëýí îëæ àâàõààð íîéð àëäàí òýì¿¿ëýí ÷àðìàéíà.
Öàé Òàí òàâü îð÷èì íàñòàé, öîíõèãîð öàãààí öàðàéòàé, õî¸ð àëòàí
ñî¸îòîé, í¿äýíäýý õàð øèë ç¿¿äýã, õàð õºõ òîðãîí äýýëýí äýýðýý
ëóóí õýýòýé õàð ï¿¿ñ¿¿ õ¿ðýì ºìñºæ ýëýãäñýí æèæèãõýí õîñ ìºíãºí
áºìáºëãèéã õî¸ð ãàðòàà ÿìàãò ýýëæëýí èëýí ã¿éëãýæ, ãàð õóðóóíûõàà
øàð óñûã òàðààæ, ÷èëýýãèé íü ãàðãàäàã, íàìóóõàí àëõààòàé, íàéìààíû
àâüÿàñòàé õîíæîîíû èëáýòýé õ¿í àæýý.
Ï¿¿ñ íàéìààíûõàíòàé íàéçàëæ, íàðèéí õîîë, íàí÷èä õ¿ðòýæ áýí÷èí
àâäàã äýãæèí õ¿¿õí¿¿ä àæèãëàõ, ÷àãíàõ äîòîð ãàçðûí ìýõýíä ñóð÷
àéë ãýð, àðä îëîí, ëàì íàðûã òàãíàæ áàéâ. ¯ã ÿðèà, ¿çñýí ìýäñýíèéãýý
ò¿¿æ öóãëóóëäàã òèéì õ¿¿õí¿¿äèéã ìîíãîë÷óóä “õÿòàäûí ÿíõàí øèã ¿ã
÷àãíàæ, í¿ä àæäàã” ãýæ õî÷èëäîã áîëñîí íü ÷óõàì ýíý ¿åýñ ýõýëñýí àæýý.
Ãàäààäûí õóäàëäàà÷äûí ýíý îëîí æèëèéí îâ ìýõ, õýýë õàõóóëü, øóóä
õóäàëäààëàí àâàõûã õîñëóóëñàí ýðýë õàéãóóë õîðüäóãààð çóóíû ýõýí
ãýõýä á¿òýëã¿é õýâýýð áàéæýý. Äà õ¿ðýýí äýõ Äàëàé ëàìûí ñàíãèéí íÿðàâ
Æàìúÿí-Õàéäàâ íàð æàð îð÷èì íàñòàé äýýä óðóóë ýð¿¿ õî¸ðòîî öàãààí
ñàõàëòàé òóðàíõàé íàðèéõàí õ¿ç¿¿òýé, ¿ð÷ëýý ñóóñàí õºõ öàðàéòàé, òîì
äýëäýí ÷èõòýé ºíäºð áºãººä áºãòºðõºí íóðóóòàé, õ¿ðýí òýðìýýð õèéñýí
òºâä ìàÿãèéí äýýë, øàð ìàãíàã òîðãîí õ¿ðýìòýé þìûã çààâàë ýðýãö¿¿ëýí
áîääîã õàøðûí õàøèð öóóòàé ºâãºí àæýý.
Òýð ëàì ìîíãîë÷óóäûí äóíä íºëºº á¿õèé ò¿âä ëàì, õîøóó õèéä¿¿äèéí
õàìáà öîðæ Äàëàé ëàìûã ø¿òýí áèøèðäýã á¿õ ëàìûí íàðûí áàãø,
øàâèéí áàðèëäààã àøèãëàí ñîëîíãîðäîã ¿ñòýé òàðâàãàíû òóõàé ñóðàã îëæ
ò¿¿íèéãýý õýíýýñ ÷ áîë òàñ íóóí äàðàãäóóëæ çºâõºí ººðèéí øóãàìààð
òîäðóóëàí ñóðàãëàñààð ë áàéëàà. Òýãòýë íÿðàâ ëàìòíû ñîíññîíîîð
ñîëîíãîðäîã ¿ñòýé òàðâàãàíû òóõàé öóó ¿ã “Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Äàëàé
×îéíõîð âàíãèéí õîøóóíû òºâ õèéä Òàðèàòûí õ¿ðýýíèé ç¿ãýýñ ãàðñàí
áîëîëòîé áàéæýý.
Òàðèàòûí õ¿ðýý íü áàðóóí, äóíä, ç¿¿í õ¿ðýý ãýñýí ãóðâàí òîì õýñãýýñ
á¿ðýëäñýí áàéæýý. Òýð õ¿ðýýíèé ãóðâàí õýñãèéí äóíäóóð óðññàí æèæèã
ãîðõèóä ãóðâàí õ¿ðýýíèé çààã íü áîëæ áàéñàí áîëîâ÷ òýäíèé õîîðîíäûí
çàé íü çóó õ¿ðýõã¿é àëõàì ãýëöäýã áàéëàà. Ãóðâàí õ¿ðýý òóñ á¿ðòýý
öîã÷èí, íîéð, ìàìáà, çóðõàé, ÷îéìïðèí äàðõè, ëõàì, ìàõãàë, ëàâðèí çýðýã
ñ¿ì äóãàíòàé òóñ á¿ð ìÿíãà îð÷èì ëàì íàðòàé ãýäýã áàéæýý.
249

Ýíý ãóðàâ íèéëýýä ãóðâàí ìÿíãàí ëàìòàé õîøóó õèéä ãýæ íýðòýé
áàéæýý. Óã õèéäèéã äààæ ãàé ãàìøãààñ õàìãààëäàã Ãà÷èí ëàìûã ò¿âäýýñ
Äàëàé ëàìûí òààëëààð òîäðóóëàí çàëæ àâ÷ èðýýä ñóóëãàäàã áàéñíûã
õîøóó Äà ëàì áóþó õîøóó îëíû áàãø ãà÷èí-ëàì ãýäýã áàéâ. Òýð íü 50
ãàðóé íàñòàé ºíäºð òóðàíõàé, ¿ã äóó öººòýé, íîì óíøèõààñ ººð þó ÷
áîääîãã¿é ëàì áàéâ. Íóòàã èõòýé áàÿí àëáàò îëîíòîé ýíý õîøóóíû ãóðâàí
ìÿíãàí ëàìòàé õºë èõòýé ýíý õ¿ðýýã áàðààäóóëàí ò¿¿íèé õàæóó äàõü
àðààðàà òàðõàé ìîäòîé ýðýýí ìîä õýìýýõ æèæèã òîëãîéí ç¿¿í ñóãàíä
õÿòàäûí Äààøèíõ¿¿, Òÿíü-È ãýäýã áàÿëàã ï¿¿ñíèé òîìîîõîí ñàëáàð,
Äàíè, Îðîñ, Àìåðèêèéí õóäàëäààíû ñàëáàðóóäûí õýðýìòýé áóþó ìîäîí
õàøààòàé òóéïóó ä¿íçýí áàéøèíãóóäààð á¿ðäñýí õóäàëäààíû ñóóðèí
îðøäîã áàéâ.
Äàëàé ëàìûí ñàíãèéí íÿðàâ ëàì ýíý õ¿ðýýíèé õºë ¿éìýýí èõèéã
õàðãàëçàí íºãºº öóó ÿðèàíû ¿íýí õóäàë àëèí áîëîõûã çààâàë íýãýí òèéø
áîëãîõîîð òîðãî, ÷èñ÷¿¿, õîðãîé, õèëýí ø¿ð, ñóâä, àëò, ìºíãºí ýýìýã,
áºãæ çýðýã õýýíöýð ýä áàðàà òýìýýí õºñ㺺ð õºäºëãºæ, ìîíãîë õýë
ñàéòàé öàðàéëàã õýäýí çàëóó ò¿âä ýðñèéã õàøèð ëàì äàãóóëàí Òàðèàòûí
õ¿ðýýíä íóóöààð òîìèëîí ÿâóóëæýý. Òýä çàì çóóð ìýíä ÿâæ Çàÿí áààþó
(îäîîãèéí Öýöýðëýã) õîòîîð äàìæèí õ¿ðýõ ãàçðàà î÷èæ õîøóó äààñàí
ò¿âä ãà÷èí ëàìûí áàðàà áîëîã÷ îëîí ò¿âä àéëûí õàøààíàà òàâòàé
áàéðëàí ñóóöãààæýý.
Äà õ¿ðýýíýýñ èðñýí ò¿âä çàëóóñ òýäíèéã äàãóóëàí èðñýí äààìàë
ëàìûí õýëñýí á¿õíèéã äàãàæ çîðüñîí ñàíààãàà õîøóó äààñàí ãà÷èí
ëàìààñ ÷ ÷àíäëàí íóóæ, Äàëàé ëàìûí ñàíãèéí íÿðâûí äààëãàâðààð Äàëàé
×îéíõîðûí õîøóó äààñàí ò¿âä ãà÷èí ëàìòàíä áàðààëõàí çîëãîõ ãýæ
èðñýí õýìýýí õóóðàì÷ ¿ã ÿðüäàã áàéâ.
Òýä Äàëàé ëàìûí ñàíãèéí íÿðâààñ ÿâóóëñàí ò¿âä íóòãèéí ñîíèí
ñàéõàí áýëãèéã Òàðèàòûí õ¿ðýýíèé ãà÷èí ëàìä ¿íäýñíèé çàíøëààð
¸ñ÷ëîí ãàðäóóëæýý.
¯¿íä ãà÷èí ëàì áàÿðëàæ, èðñýí àéë÷èí íàðààñ ò¿âä ýõ îðîí áà
ìîíãîëûí Äà õ¿ðýýíèé ñîíèíã óíäààññàí àäóó óñ çàëãèäàã øèã îëçóóðõàí
ñîíñîæ óéòãàðàà ñýðãýýæ, ÿìàð ÷ ñýæèã àâààã¿é áàéæýý. Ò¿âä áàíäè íàð
äàãàæ èðñýí ëàìûíõàà äààëãàâðààð õóäàëäààíû ìîíãîë õ¿ì¿¿ñ, ãà÷èí
ëàìä ìºðãºõººð õîøóó íóòãèéí ç¿ã á¿ðýýñ öóãëàðàí èðñýí ìºðãºë÷èí,
ìºí òàðèàòûí õ¿ðýýíèé äýýä çýðãèéí ìÿíäàãòàí òóøààëòàí ëàì íàðûí
øàäàð øàâü íàðààñ òîéðóó çàìààð ñîëîíãîðäîã ¿ñòýé òàðâàãà ýíý íóòàãò
áàéäàã ýñýõèéã õàéí ñóðàãëàæ àñóóí ëàâëàñààð æèë øàõàì áîëæýý.
Ò¿âä áàíäè íàð Ýðýýí ìîäíû õÿòàä ï¿¿ñíèéõýíòýé íàéçëàí õàíèëäàã
ãî¸ ìîíãîë á¿ñã¿é÷¿¿ëòýé òàíèëöàí íàðãèí çóãààöàõ àâ÷ èðñýí õýýíöýð
ç¿éëýýñ òýäýíä áýëýãëýæ áàéãààä õÿòàä õóäàëäàà÷äûí õÿíàëòàíä îðæýý.
Ãýâ÷ ò¿âä çàëóóñ äàãàæ èðñýí õàøèð ëàìûí çààâàðëàñíààð àæëàà
ã¿éöýòãýæ áàéñààð õîøóóíû íî¸í äàëàé âàí Öýäýíñîäíîì ýíä òýíä
îãò áàéäàãã¿é ýðäýíèéí ÷óëóóí æèíñòýé áºãººä ò¿¿íèéãýý õàà ÷ õýçýý
÷ ç¿¿äýãã¿é íóóöëàí õàäãàëæ ñàõèóñ áîëãîí òàõèí ø¿òäýã íü íºãºº
ñîëîíãîðäîã ¿ñòýé òàðâàãàòàé õîëáîîòîé ãýñýí óðàìòàé ìýäýý îëæýý.
250

Ò¿¿íä ýðýë÷èí íàðààñ äóòàõã¿é óéãàã¿é àæëûã õÿòàä íàéìàà÷èí
íàð ï¿¿ñ¿¿äýýðýý äàìæóóëàí îí äàðààëàí ÿâóóëæ áàéñàí äîòîð
Äààøèíõ¿¿ãèéí ï¿¿ñíèé Äà õ¿ðýýíèé òºâèéí äààìàë øèã øóðãóó àæèëòàé
íü õîâîð áàéæýý.
Äà õ¿ðýýí äýõ Äààøèíõ¿¿ãèéí ï¿¿ñíèé äàíæààäààñ ¿¿ñãýí ÿâóóëæ
áóé ýíý õýðãýýð Áýýæèí äýõ ýçýíäýý ÷ ìýäýãäýëã¿é íóóöëàí õèéæ, ãàäààä
ìîíãîëûí á¿õ õîøóó íóòãààð áèå õ¿í ÿâóóëæ áàéñíû äîòîð Óëèàñòàé,
Õîâä, Õàíä âàíãèéí õ¿ðýý, Òàðèàòûí õ¿ðýý, Ñàéí íî¸íû õ¿ðýý çýðýã
òºâ¿¿äýä îíöãîé àíõààðàë òàòäàã áàéëàà.
Äà õ¿ðýýí äýõ Äààøèíõ¿¿ãèéí ï¿¿ñíýýñ ýä áàðàà àëò ìºíãº, ø¿ð ñóâä,
îþó, íîìèí çýðýã ãî¸ìñîã ýäëýë àâ÷ õîøóóäààð ÿâóóëñàí ýðýë òàãíóóëûí
õ¿ì¿¿ñ ãóðâàí æèë øàõàì àí÷èí, ãºðºº÷èí, òàðâàãà÷èí, õýðýì÷èä ýõíýð
õ¿¿õäèéí äóíä àæèëëàæ áàéãààä ñ¿¿ëèéí ¿åä õîøóóäûí íî¸ä, òýäíèé
òóñëàã÷, çàõèðàã÷, øàäàð ò¿øìýë, áè÷ýý÷ õèà íàðûí äîòîð øóðãóó
àæèëëàäàã áîëæýý.
Òàðèàòûí õ¿ðýýíä èðñýí ò¿âä çàëóóñ ýðýýí ìîäíû õÿòàä
õóäàëäàà÷äûí íàéç ìîíãîë õ¿¿õí¿¿äòýé íºõöºæ áàéñíûã õÿòàä
õóäàëäàà÷èä õàðäàæ ýõëýýä äàâõàð ñýæèã ñýäýí òýäí¿¿ñ Òàðèàòûí
õ¿ðýýíèé ëàì íàðààñ ñîëîíãîðäîã ¿ñòýé òàðâàãà ÷óëóóí æèíñíèé òóõàé
ìýäý îëñíûã ñîíñæýý.
Òàðèàòûí õ¿ðýýí äýõ ï¿¿ñíèé äàíæààä òàðâàãàòàé õîëáîãäîõ
ÿìàð íýã ýðäýíèéí ÷óëóó áàéäàã ýñýõèéã Áýýæèíãèéí ìýðãýæèëòýí
íàðààñ íóóöààð ëàâëàæ, äàðóé õàðèó ºãºõèéã Äà õ¿ðýýí äýõ òºâèéí
äààìëààñ õ¿ñ÷ýý. Äààìàë òóñãàé ýë÷ çàðàí Òàðèàòûí õ¿ðýýí äýõ ï¿¿ñäýý
ìýäýãäýõäýý òàðâàãàòàé õîëáîîòîé ýðäýíèéí ÷óëóó ãýæ äýëõèéä
áàéòóãàé ýðòíèé ñî¸ëòîé ìàíàé õÿòàäûã ýðäýìòäèéí íîìîíä áàéõã¿é
áàéíà. Òàðâàãàòàé ìîíãîë îðîíä òèéì ÷óëóó áàéäàã áàéæ áîëîõ òóë
ýðëýý çîãñîîæ ¿ë áîëîõûã ÷àíãàëàí òóøààæýý. Ýðýýí ìîäíû õÿòàäóóä
äàëàé âàí íî¸íä ýðýí ñîíèðõîæ áóé ýðäýíèéí ÷óëóóí æèíñ áàéäàã
òóõàé ñîíñîæ ººð õîîðîíäîî ºäºð øºíºã¿é çºâëºëäºæ áîëîâñðóóëñàí
ñàíàëàà Äà õ¿ðýýí äýõ ï¿¿ñíèéõýý äààìàëä äàõèí òàíèëöóóëàõàä õ¿ðýý
ï¿¿ñèéí äààìàë óã ñàíàëûã îéøîîí çºâøººð÷, òýð ñàíàëûí äîòîðõè
õî¸ð àðãûã äàðààëàí ã¿éöýòãýõèéã ýðã¿¿ëýí òóøààæýý. Òýäãýýðèéí íýã
íü òàðâàãàòàé õîëáîîòîé ýðäýíèéí ÷óëóóã ñóðàãëàæ áóé òºâ¿¿äýä àëò,
ìºí㺠õàéðëàëã¿é, àâãàé õ¿¿õýí, àðõè äàðñ, áýëýã øàíãààð òàëäàà òàòàí
àâàõ, íºãºº íü íóóöûã ýðõýëäýã õ¿íèéã ÷àäâàë àðãààð, ýñ ÷àäâàë õ¿÷ýýð
ýðõýíäýý îðóóë ãýñýí áàéæýý.
Äààøèíõ¿¿ãèéí ï¿¿ñíèé Òàðèàòûí õ¿ðýýí äýõ ñàëáàð çîðüñíîî
ã¿éöýòãýõ ãýæ Äàëàé ëàìûí ñàíãèéí òàãíóóë ëàì íàðòàé, õ¿¿õí¿¿äýýñ
áîëæ ìóóäàëöñàí áóðóóãàà ºíãºí äýýðýý äîòîð õ¿íèé çàíøëààð
õ¿ëýýæ óó÷ëàë ãóéí çàâñàðã¿é òàíèë áîëöãîîæ, çàëü øóíàõàé ýìñèéã
áóëààöàëäàõûã ýãíýãò îðõèæ ýð õ¿í øèã íºõºðëºæ, íýã ýçýí õààíû
õàðüÿàò íàð øèã íèéëæýý, ýõ ýöýã íýãòýé õ¿¿õýä ìýò ýâ òàíãàðàãòàé
ÿâöãààÿ ãýæýý.
Ýðýýí ìîäíû õÿòàäóóä øàâàð õàøààíä íü áàéäàã îëîí ºðººòýé íýã
251

áàéøèíã ñàéõàí çàñóóëæ äîòîð íü òîðãî, õîðãîé, îëáîã ò¿øëýãòýé îð,
ñàíäàë, ñóóäàë, ò¿âä õèéöèéí õýðýãñýë ñàâ ñóóëãà òàâüæ, õ¿æ ÿíëèó çýðýã
¿íýðòýí àíõèëóóí, õÿòàä ìàÿãèéí õîîë, òàíñàã áîîâ àìòòàí, õÿòàäûí
õàìãèéí ñàéí àðõè äàðñûã áýëòãýæ ºäºð øºíºã¿é äàéëëàãà, öàéëëàãà
çîõèîí, ìîíãîë ñàéõàí îõèä, áàñ ñ¿¿ëäýý Äà õ¿ðýýãýý äàìæóóëàí õÿòàäûí
õîéò ìóæààñ çîðèóä èð¿¿ëñýí õÿòàä îõèäóóäòàé íàðãèóëæ æàðãóóëäàã
áàéæýý.
Ýíý õÿòàä ìàÿãèéí øèéã ÷àäàìãàé çîõèîí ãîëëîí òîãëîã÷ íü
Äààøèíõ¿¿ãèéí ï¿¿ñíèé Ýðýýí ìîäîí äàõü ñàëáàðûí äàíæààä Ìàà÷èí
ãýäýã 60 îð÷èì íàñíû “òàðãàí öàãààí” õýìýýõ õî÷òîé ÷àíãà ÷àíãà èíýýæ
ìîíãîëîîð ÷ºëººòýé ÿðüæ àëèàëàí õîøèãíîäîã õ¿í áàéñàí ó÷èð ò¿¿íä
õýí ÷ àìàðõàí õóóðòäàã àæýý. Èíãýñýýð òýä ò¿âä çàëóóñûí çàðäàëä
õýäýí ìÿíãàí çîîñ çàðàâ÷, ÿìàð ÷ ëàâòàé ñóðàã ãàðãàæ ÷àäñàíã¿é. Õàðèí
ò¿âä¿¿ä àðàâ õîíîîä, ñàð áîëîîä ëàâòàé ìýäýý ºã÷ òà íàðûãàà áàÿðëóóëíà
ãýñýýð ¿ëäæýý. Ýðýýí ìîäíû õÿòàäóóä ò¿âä¿¿äòýé òýãæ àæèëëàõûí
õàæóóãààð Òàðèàòûí õ¿ðýýíèé õàìáà, öîðæ íàðûí øàäðóóäòàé íýãýí
àäèë ñýì õàðèëöñààð íî¸íû æèíñíèé ó÷ðûã ìýäýæ ìàãàä ãýñýí íýãýí
ëàìûí òóõàé ñóðàã ÷èìýý ñîíñ÷ýý. Ãýâ÷ ò¿âä¿¿ä õîøóó íî¸íä íºëºº
á¿õèé ãà÷èí ëàìòàé çàâñàðã¿é øàäàð ó÷èð ¿¿íèéã àøèãëàõààð ò¿âä¿¿äýýð
äàìæóóëàí ãà÷èí ëàìûã ÿòãàí ò¿¿ãýýð õîøóóã ëàé áàðöäààñ ãýòýëãýõýýð
æàíàí òàâèóëàõ áîëîâ. Òýð íî¸íûã ãà÷èí ëàì äóíä õ¿ðýýíèé öîã÷èí
äóãàíû ¿¿äýíä îëîí äàâõàð îëáîãòîé ìàø ºíäºð ñóóäàë äýýð çàâèëàí
ñóóæ, õîíõ äàìðàà õàíãèíóóëàí ÷èõýðòýé óñààð áýëòãýñýí ðàøààíûã òîì
ìºíãºí áóìáàíààñ òîãîñíû ºäººð àëò øàðæ õèéñýí ã¿éöíèé ãóóðñààð
ìºðãºë÷äèéí ç¿ã öàöàæ, ò¿âä õýëýýðýý íîìîî óíøñàíûã ìîíãîë õýëòýé
ò¿âä çàëóó îð÷óóëíà. “ßãã¿é áàðöàä õîøóó íèéòýýð òîõèîëäîæ ìàãàäã¿é
áàéíà. Áè ¿¿íèéã õîëòãîí òîíèëãîîä îëîí òà á¿õíèéã áàðöàäã¿é áîëãîõûã
õè÷ýýíý. Õàðèí îëîí øàâü òà íàð á¿õýí ëàì áàãø ãîí÷èã ñ¿ìäýý ñàéí
çàëáèðòóãàé. Óì ìàíè áàä ìý õóì, ïàíè ïàíè ñóõàé ãýñíèéã ìºðãºë÷èä
ãóðàâ äàõèí äàâòàíà. Ëàìòíû áàðóóí ç¿¿í òàëûí íàìõàâòàð ñóóäëóóä
äýýð õ¿ðýý õàìáà, õîøóó íî¸í, òýäíèé øàäðóóä õýðãýì çýðýã òóøààëààðàà
äîðîãøëîí ñóóæ, ãà÷èí ëàìûí ç¿ã õàðàí àëãà õàâñðàí íàìàí÷ëàõ íü
íàìèí÷èëæ, ëàìûã äàãàëäàí íîì óíøèõ íü óíøèæ áàéâ. Äàëàé âàí
Öýäýíñîäíîì íî¸í, õàòàí àãü (õ¿¿) õîíãîð (îõèí) íàðàà äàãóóëàí èðñýíä
öîã÷èí ñ¿ìèéí ãýñã¿é íî¸íû ãýð á¿ëèéí õ¿ì¿¿ñèéã òóñãàéëàí çàññàí
ñóóäàë äýýð íî¸íû õèà, áàðàà áîëîã÷ çàðèì õ¿ì¿¿ñèéã íü õàìò õ¿íäëýí
ñóóëãàâ. ̺ðãºë÷èí îëîí ãà÷èí ëàì íî¸í õî¸ðûí ç¿ã ýýëæëýí õàðæ
íàìèí÷èëæ çàëáèðàõûí çàâñðààð íî¸íû õàòàí àõàé, àãü (õ¿¿), îõèí íàðûã
ñýì àæèæ ýâèéëýí ºõººðäºíº.
Ëàìòàí íîìûí äóóãàà õóðààæ, þó áîëîâ îî ãýìýýð áàéòàë äóóãàà
ãýíýò ààæìààð ÷àíãàðóóëàí àìàí äîòðîî íîìîî óíøèíà. Òýð æàñàíä ñàéí
äóðààð èðæ ñóóñàí õÿòàä õóäàëäàà÷èä áóñäûí íýãýí àäèë íàìàí÷ëàí
ëàìòíû óíøëàãûí ñ¿¿ëèéí õýäýí ¿ãèéã ìóðóé õàçãàé äàâòàõ íü
èíýýäìèéí ñîíñîãäîíî. Òýð àâðàë íîìîîñ õîéø Ýðýýí ìîäíû íàéìàà÷èí
íàð íî¸íòîé á¿¿ð äîòíî áîëæýý.
252

¯¿íýýñ óðüä òýð õÿòàäóóä íî¸íä æèëä çºâõºí íýã õî¸ð óäàà öàãààí
ñàðààð áèå÷ëýí áàðààëõàæ áýëýã ºðãºäºã áàéæýý. Ãýòýë íî¸íä òýä äîëîî
õîíîã á¿ð áàðààëõàæ ãýð ºð㺺㺺ð íü ÷ î÷èæ, õàòàí, àãè, õîíãîðò
íü ¿íýòýé ãî¸ áýëýã ºðãºäºã áîëîâ. Òýãñýýð íî¸íû õàòàí, õ¿¿õäýýñ íü
íóóöààð æèíñíèé òóõàé òîéðóó çàìààð ìýäýõèéã îðîëäîõîä òýð òóõàéä
¿íýõýýð þó ÷ ìýäýõã¿é íü ëàâòàé áîëîâ.
Ýðýýí ìîäíû íàéìàà÷èä íî¸íû ãýð á¿ëèéíõíýýñ ÷óëóó ñóðàãëàõàà
ýãíýãò îðõèæ, ººð àðãà ýðýõ áîëîâ. Àëü íýãýí àðãààð íî¸íîîñ ººðººñ íü
àñóóõ ãýòýë, íî¸í ÷óëóóí ø¿òýýíýý õàòóó íóóöàëæ, ýíý òàëààð áîëãîîìæ
ñýðýìæòýé áàéäãààñ ãàäíà àðõè óóäàãã¿é, àëèâ õóðèì íàéðàíä î÷äîãã¿é,
áàñ ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñ, ÿëàíãóÿà õÿòàä õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàõ ÿðèõ áîëãîíäîî
áîëãîîìæëîí þóíû óðüä òýðíèé ¿ãèéã àíõààðàí ñîíñîæ, ººðºº òóí öººí
ç¿éëèéã õÿíàìãàéëàí õýëäýã ó÷èð íî¸íîîñ þó ÷ îëæ ñîíñîæ ÷àäàõã¿é íü
áàòòàé áîëæýý.
¯ëäñýí ãàíö çàì íü íî¸íû íóóö ø¿òýýí òàõèäàã ëàì áàéâ. Òýð ëàì
íî¸íû õàøààíààñ íýëýýä çàéòàé ãóäàìæíàà õàøààí äîòîð äóíä çýðãèéí
õî¸ð öàãààí ãýðèéí áàðóóí òàëûíõàä íü ººðºº, ç¿¿í ãýðò íü õî¸ð øàâü
íü ñóóäàã áàéæýý. Õÿòàä ýð¿¿ë÷èä òýð ëàìûí òàíèë äîòíû õóâðàã íàðààð
äàìæóóëàí ÷óëóóíû òóõàé àñóóæ, ëàìòàé îéðòîõûã õè÷ýýâýýñ ÿìàð ÷
ñóðàã ãàðàõ òºëºâã¿é ¿ë òàíèõ ýñ áóñ õ¿íòýé ëàì óóëçäàãã¿é íÿìáà õèéæ
áàéíà ãýýä ãýðòýý áàðàã õ¿í îðóóëäàãã¿é áàéæýý. Õàðèí òýð ëàì æèëäýý
íýã óäàà íî¸íû ºð㺺íä áàðààëõàæ, ò¿¿íèé íóóö ø¿òýýíèéã ãàíöààðàà
òàõèæ æàñààã óíøäàã íü ¿íýí áîëîõîîñ ãàäíà íî¸íû áóðõàí òàõèëûí
øèðýýí äýýð áàéäàã îëîí àëò, ìºíãºí áóðõíû íü àðûí ãîíçãîð äîðõîí
õýìýýõ ¿ðãýëæ öîîæòîé áàéäàã õàéðöàãò íî¸í îíöëîí ìºðãºæ, øàð,
öýíõýð, óëààí ãóðâàí ºíãèéí õàäãèéã ò¿¿í äýýð òàâüäàã ãýæ ñîíññîí
íü òóí ÷ ñîíèðõîë òàòàõ áîëæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà íî¸í æèë á¿ð åðäèéí
æàñààãàà îëîí ëàì íàðààð óíøóóëæ Âàíäàí Ëõàìûí äàëëàãà àâàõäàà îëîí
øàäðàà öóãëóóëàí ãîë ø¿òýýí Âàíäàí Ëõàìäàà ìºðãºæ õàäàã ºðãºäºã
çàíøèëòàé ãýäãèéã ñîíñîõîä ãàíöõàí ëàìààð òàõèóëäàã íóóö ø¿òýýí
áàéäàã ãýäýã íü ãàðöààã¿é áîëæýý.
Ýðýýí ìîäíû ï¿¿ñíèé äàíæààäàä õóðèìòàëñàí ìýäýýãýýð ëàìûí
õî¸ð øàâü áàðèëääàã èõ òýíõýýòýé ãýíý. Èéìä ëàìûí ãýðò øºíº õ¿ì¿¿ñ
ÿâóóëàõ ãýõýä ï¿¿ñíèé õÿòàä çàëóó÷óóä ýð ÷àäàë äîðîéõîí ó÷èð Ìà-×èí
äàíæààä áîäîëä îðæ äýýðýì÷èí çàíäàë÷èí íàðûí òóõàé õóó÷èí õÿòàä
çîõèîë óíøèæ ìýäñýí àðãàà ìîíãîëä õýðõýí õýðýãëýõýý øèéäæýý. Ëàìûí
õî¸ð ÷àäàëòàí íàðûã õ¿÷ýýð ÷ áèø, ýäýýð ÷ áèø ìóó ìýõýýð äèéëýõ àðãàà
Ìà-×èí îëæýý.
Õàìãèéí ÷àäàëòàé àðâàí èäýð õÿòàä ýð÷¿¿äýä ¿ç¿¿ðò íü õ¿íä øèðýì
çîîæ øèãòãýñýí á¿ä¿¿í ñóì, ìîäîí òàøóóðàí áîðîîõîé òóñ á¿ð íýãèéã
áàðèóëàí ìîíãîë íýõèé äýýë ãóòàë ºìñãºí í¿¿ðýíä íü áàã ºìñ¿¿ëæ øºíº
äóíä ëàìûí õàøààíä ÿâóóëàâ. Ìà-×èíèé çààñíààð òýäãýýðèéí ãóðàâ íü
äàâñ, ø¿¿, õàìðûí òàìõèíû íàéðóóëãàòàé óñûã øèë ëîíõîíä õèéæ ýâðýýð
õèéñýí öîðãîîð øàõàí ëàìûí õî¸ð õ¿÷òýí íàðûí í¿ä ð¿¿ ø¿ðøèæ, äàðàà
íü õ¿íä áîðîîõîéãîîðîî òîëãîéã íü çýðýã çýðýã áàëáàæ æàí÷èí ñóëðóóëæ,
253

àìàíä íü îðõèìæèéã íü ÷èõýæ äóóãàðãàõã¿é áîëãîí óëìààð óíòàæ áàéñàí
ëàìûã áàðèâ÷ëàí õ¿ëýõýýð òºëºâëºæýý. Òýãýõäýý õÿòàä çàëóó÷óóä
õ¿÷òýíã öààø íü õàðóóëæ ëàâòàé áîëãîõîîñ íààíà, íýã ÷ ¿ã àëäàõã¿é
äààëãàâàðòàé áàéæýý.
Õÿòàä çàëóóñ çààâðûí äàãóó ñóðãóóëü õèéæ, Ìà-×èíä õýä õýäýí óäàà
øàëãóóëæ, ëàì ò¿¿íèé äýðãýäýõ õ¿ì¿¿ñèéí óíòàõ öàãèéã ëàâòàé ìýäýæ
õàøàà äàâàõ, ãýðèéí õààëãàíû îíüñûã ÷èìýýã¿é òàéëæ, ñýì îðîõ, ëàì
áà ò¿¿íèé øàâü íàðûí óíòäàã îðûã òºâºãã¿é îëîõ àðãà ÷àðãûã õàíãàí
õèéæýý. Òýãýýä òýä ñàíàñíààðàà õî¸ð õ¿÷òýíã ºíºº äàâñ õàìðûí òàìõèòàé
óñ, á¿ä¿¿í áîðîîõîé õýðýãëýí óõààí àëäóóëààä ÷îíûí õîðûã òóí òóíãààð
íü òýäíèé àìàíä íü õèéæ, àìèéã íü òàñëàí òîíèëãîæýý. Ãýâ÷ ãóðâàí çàëóó
õÿòàä õàøèðëàí àìü àëäñàí õî¸ð õ¿÷òýíã õ¿ëýýä îðõèæýý. Ýíý õîîðîíä
áóñàä õÿòàäóóä ëàìûã õ¿ëæ àñóóõ ç¿éëýý øàëãààæ ýõýëæýý. Ëàì àìàíäàà
íîì óíøèæ áóðõàíäàà çàëáèðàí àìèà áóðõàíä äààòãàí óðóó öàðàéëàí
õýâòýíý. Õÿòàä çàëóóñûí àõëàã÷ íü íî¸íû íóóö ø¿òýýí ãýæ ÷óõàì þó
áàéäãèéã ëàìààñ øèâýãíýí àñóóíà. Àìü ãàðàõûã áîäñîí ëàì,
-Íî¸íòíû íóóö ø¿òýýí ò¿¿íèé ãîë ºð㺺íèé áóðõàí òàõèëûí àðûí
äîðõîí õàéðöàãò áàéäàã. Òýð íü íýã ò¿ëõ¿¿ðòýé, áàò öîîæòîé. Ò¿¿íèéã
íýýâýë æèæèã òºìºð õàéðöàã ãàðíà. Òýð íü 26 ò¿ëõ¿¿ðòýé íýýãääýã.
Ò¿¿íýýñ öîîæòîé ìºíãºí õàéðöàã ãàðíà, ò¿¿íèéã íýýâýë åñºí ò¿ëõ¿¿ðýýð
íýýãääýã öîîæòîé öàãààí çàíäàí õàéðöàã áàéäàã, ò¿¿íèéã íýýõýä 25
ò¿ëõ¿¿ðýýð îíãîéäîã öîîæòîé àëòàí õàéðöàã ãàðíà, ò¿¿íèéã íýýâýë…
ãýæ õýëýýä ëàì õýñýã äóóã¿é áîëæ àìàí äîòðîî íîì óíøèíà. Áàéöààã÷
õÿòàä, ëàìä óöààðëàæ, “×è ÿàãààä äóóã¿é áîëíî, þó ãýæ ìýäýãäýõã¿é
ñîíñîãäîõã¿é þì õóäàë õýëíý, ÷è íýã ó÷èðòàé þì õýëñýí áàà, ¿ã¿é áîë
÷è õóäàë ÿâóóëñàí áàà, òýãâýë ÷àìàéã àëíà” ãýæ ëàìûã ñ¿ðä¿¿ëýâ. Ëàì
“Áè ¿íýí þì õýëñýí, õàðèí àëòàí õàéðöãàí äàõü þìûã õýëýõèéí ºìíº
áóðõàíäàà çàëáèðñàí þì” ãýâ. Õÿòàä çàëóó “×è ò¿¿íèéãýý ò¿ðãýí õýë,
çàëáèðàõ ãýæ öàã õóäàë ºíãºð¿¿ëíý ÷è” ãýâ.
Ëàì “Çà òýãýýä àëòàí õàéðöàãíû äîòîð ãóðâàí ºíãèéí õàäàãò
áîîäîëòîé ãýýä ëàì õýñýã ò¿ãäýðñíýý õÿòàäûí øààðäëàãààð “Çà òýð ÷èíü
òà íàðûí ýðýýä áàéãàà òàðâàãàíû ýðäýíèéí ÷óëóó äàà õº” ãýæýý. Õÿòàä,
-×è îëîí õàéðöàã, ò¿ëõ¿¿ð ãýæ þó õýëíý áàà, òýð ÿìàð ó÷ðóóòàé
áàà ãýæ ëàìòíààñ àñóóõàä: “Àà òýð èõ ó÷èðòàé, ¸ñòîé þìàà õº” ãýýä
ëàì äàâõàðëàí õàäãàëñàí õàéðöãóóä òýäíèé äîòîð àãóóëñàí ýðäýíèéí
õýìæýýëøã¿é ¿íýò òîõèîëäîøã¿é ó÷èðòàé ÿâäëûã ¿ç¿¿ëñýí óòãàòàé, îëîí
ò¿ëõ¿¿ð áîë íî¸íòíûã íàÿí òàâàí íàñíûõàà íàéðûã õèéòýë íàñàë ãýñýí
åðººëèéí áýëýã òýìäýã þì. Àëòàí õàéðöàãòàé ýðäýíý íü íî¸íòíûã òààëàë
áîëñíû äàðààõàí ñ¿íñèé íü õººðºãä¿¿ëýëã¿é ò¿ðãýí äýýä òºðëèéí ä¿ð
îëãîæ äèâààæèíä çàëðàõ çàìûã çààõ óòãàòàé ãýâ. Õÿòàä,
-Òýð áîë õóäàë ¿ã íàä õàìààã¿é, òýð ÷óëóóã àâàõ àðãà áàéíà óó?” ãýæ
ëàìààñ ÿàðàâ÷ëàí àñóóâ. Ëàì,
-Òýð ÷óëóóã íî¸íòîí áèä õî¸ðîîñ ººð õýí ÷ ìýäýõã¿é. Äàâõàð
ñàâóóäûí ò¿ëõ¿¿ð ãàãöõ¿¿ íî¸íä ë ìàø íóóö õàäãàëàãäàæ áàéäãèéí äýýð
íî¸íû ãîë ºð㺺, ò¿¿í äîòîðõè ø¿òýýíèéã áóóòàé, ñýëýìòýé õàìãèéí
254

÷àäàëòàé öýðã¿¿ä äàâõàð äàâõàð ñýðãèéëýí ìàíàäàã ãýâ.
Õÿòàä “Òýãâýë ÷è òýð ÷óëóóí ýðäýíý ÷óõàì õàà ÿìàð ãàçðààñ îëäñîíûã
õýë” ãýâ.
Ëàì òýð ýðäýíèéã ýíý õîøóóíû íýãýí àí÷èí àíõ îëæ, ìèíèé òºðñºí àõ
Ëóâñàíä àâ÷èð÷ ¿ç¿¿ëñýí. Àõ “Ýíý ÷èíü ÷óõàì ýðäýíý ìºí áºãººä ¿¿íèéã
õîøóó íóòãèéí ýçýí íî¸íäîî äàðóé ºðãºí áàðüòóãàé” ãýñíýýð íî¸íä
èðæ õàäãàëàãäàæ áóé þì. Õàðèí ÷óõàì ÿìàð ãàçðààñ ò¿¿íèéã îëñíûã áè
ìýääýãã¿é ãýâ.
-Òýð ÷óëóó “ýðäýíý” ìºí ãýæ ÷èíèé àõ ÿàæ ìýäñýí áàà ãýæ õÿòàä àñóóâ.
Ëàì,
-Ìèíèé àõ ìîíãîë ò¿âä áè÷èã ¿ñýã ñàéí ìýääýã áîëîõîîð þìíû ó÷ðûã
îéëãîäîã áàéñíààñ ãàäíà ìàíàé õîøóóíû ãà÷èí ëàìûã ò¿âäýýñ çàëæ
èðýõýä íî¸íû äààëãàâðààð îðîëöîæ ÿâñàí þì. Ò¿¿íèé äàðàà ìèíèé àõ
ãà÷èí çàìä çàëàãäàí ò¿âäýýñ ýä áàðàà, õîâîð ýì îëæ èðýõýýð õýä õýäýí
óäàà èéø òèéø ÿâæ èðýõ çóóðàà õÿòàäûí Áýýæèí, íàíæèí, Øàíõàé,
Ò¿âä, Òàíãàä, Áàëáà, Æàãàðûí îðíîî õýñ¿¿÷ëýí ýëäýâ þì ¿çýæ ÷óëóóí
ýðäýíýñèéã çàñàí, ç¿ñýí ç¿ëýãäýã ãàí ¿ç¿¿ðòýé áàãàæ îëæ èðýýä ÷óëóó
óðëàäàã õ¿í áàéñàí ãýâ.
Õÿòàä “×èíèé àõ îäîî õàà áàéíà, íàäòàé óóëçóóë” ãýõýä,
-Ìèíèé àõ íàñ íºãöººä àðàâ ãàðóé æèë áîëñîí òóë õóâõàé ÿñ íü Õàëçàí
á¿ðãýäòýé óóëûí ç¿¿í ýíãýðò õýâòýý áèé.
Áè ÷ èõ çîâæ áàéíà. Åð íü òà íàð íàìàéã íýã òèéø íü áîëãîâîë îäîî
áîëãîî ãýâ.
Õÿòàäóóä ÷óëóó îëæ ºã÷ ÷àäàõã¿é ëàìûã öààø íü õàðóóëààä ¿¿ð
öàéõààñ ºìíºõºí àìæóóëàí ç¿ã áóðóóëàí çóãòàí õàðüæýý.
Ëàì, õî¸ð øàâèéí õàìò ºíãºðñºí øºíº áàëìàäààð àëàãäñàí òóõàé
ýâã¿é ÿðèà õ¿ðýýãýýð òàðæ, á¿ãäèéã öî÷îîí àéëãàâ. Ëàì íàð ýíý áóçàð
áóëàé, óðüä ºìíº ñîíñîãäîîã¿é õýðãýýñ ñýæèãëýí ºãëººíººñ îðîé áîëòîë
áóÿí õèéæ íîì õóðàâ. Õ¿ðýýíèé ãà÷èí ëàìààñ áóóëãàñàí ë¿íäýíãèéí
¸ñîîð ýíý ãóðâûã òàìëàæ öààø íü õàðóóëñàí ìóó ¸ðûí àìüòàí íàðûã
ýãíýãò òîíèëãîí, õîøóóíä ó÷èðñàí ãàé ãàìøãèéã àðèëãàõ òàðíèéã
÷îéæèí ëàìààð óíøóóëæ ñîð çàëàí øàòààâ.
Íî¸í ò¿¿íèé øàäðóóä àìü ¿ðýãäýãñäèéí õ¿¿ðèéã õ¿íäýòãýëòýéãýýð
íîì óíøóóëàí îðøóóëæ, õ¿í àëàãñäûã ýðæ õàéõ òóñãàé õ¿ì¿¿ñèéã
òîìèëîí ãàðãàæ, ìóó íýðòýé á¿õíèéã áàéöààí ø¿¿æ, ìºð ãàðãàæ ÷àäàëã¿é
îëîí æèë áîëîí àðäûí çàñãèéí ¿åòýé çîëãîæýý. Òýð õÿòàäóóä àëëàãà,
õÿäàëãàà ÷àíäëàí, ÿâóóëñàí àðãà íü íàðèéí áàéñàí ó÷èð òýä íàðûã
èëð¿¿ëýí îëæ ÷àäñàíã¿é àæýý. Ò¿âä, ÿëàíãóÿà Ýðýýí ìîäíû ÿðãà÷èí
õÿòàäóóä ýðäýíèéí ÷óëóó îëñîí ãàçðûã ìýäýõ ãýæ îðîëäñîîð 1935 îí
õ¿ðãýõýä, ººðñ人 áóñàä îëîí ï¿¿ñíèé øóíàõàé õóäàëäàà÷èí àäèë ìîíãîë
ãàçðààñ õººãäæýý. Äàëàé âàí Öýðýíñîäíîì àðäûí õóâüñãàë ìàíäñàíû
äàðàà 1922 îíä âàí öîë, íî¸í òóøààëààñàà ñàéí äóðààðàà ìîíãîëûí
õýñýã íî¸äûí àäèë îãöîð÷, îòãî æèíñýý õóðààëãàõäàà ýðäýíèéí ÷óëóóí
æèíñýý òóøààæýý. Íî¸í ýíãèéí áàéäëààð àìüäðàí ñóóæ áàéãààä ºâãºæèð÷
ºíãºðñººð íàñ áàðàõûíõàà ºìíº õîøóóíû øèíý öàãèéí íýãýí àëáàíû
255

çàëóóä ýðäýíèéí ÷óëóóí æèíñíèéõýý òóõàé äîìîãëîí ºã¿¿ëæýý. Ñóìàí,
×óëóóò íýðòýé õî¸ð ãîëûí óóëçâàðûí îð÷ìûí øàâðûí öàðàì ãýäýã îé
óðãàìëààð áàÿí, ãàëò óóëûí óë ìºð èõòýé òýíä õà÷èí òàðâàãà áàéñíûã õ¿í
¿çýöãýýñýí ãýäýã áàéæýý.
Òýð ãàçðûí òàðâàãà çóí, íàìàð í¿õíýýñýý ãàð÷ èðýýä õîøãè÷èõîä
¿ñíèé ñîð íü õóðö íàðíû òóÿàíä õààÿà ñîëîíãîðîí ãýðýëòääýã òóë
òýäãýýð òàðâàãûã ýðäýíèéí ¿ñò òàðâàãà ãýäýã áàéâ. Òèéìýýñ àí÷èä ëóñ
ñàâäãààñ àéæ òýð ãàçàð àí õèéõýý áîëüñíîîñ òàðâàãà òýíä îëøèð÷ýý.
Íýã àâõààëæòàé õàøèð àí÷èí óã òàðâàãàíû òóõàé ÿðèàã ýðãýëçýí ¿çýæ,
øàâðûí öàðàìíû äîø í¿õ¿¿äýýð óéãàã¿é õýñ¿¿÷ëýí ÿâàõàä ¿íýõýýð
çàðèì í¿õíèé òàðâàãà íàðòàéä áîñîí õîøèã÷èõîä ¿ñ íü ñîëîíãîðîí
òóÿàð÷ áàéæýý. Õàøèð àí÷èí ýíý ñîëîíãîðñîí òàðâàãàíû ¿ñýíä áèø
ãÿëòãàíóóðûí õýëòýðõèé íààëäñàí íü òèéì õàðàãäàæ áàéæ áîëîõ
ãýæ øàëãàæýý. Òýãýýä òóñãàéëàí àæñàí òîîòîé õýäõýí í¿õèéã ¿çâýë
ãÿëòãàíóóðûí õýëòýðõèé îãò òààðàëääàãã¿é, õàðèí òýð í¿õíèé òàë
á¿ðýýñ íü àæèãëàâàë ãÿëòãàíàäàã æèæèã äºðâºëæèí ÷óëóó õýä õýäýýðýý
õýâòýæ áàéæýý. Èéì æèæèã ÷óëóóíààñ òèéì ñîäîí òóÿà þóíä ãàðàõ
áèëýý ãýæ ãàéõàí õàðâààñ õî¸ð äîøíû øîðîîíä ¿õðèéí øàãàéíààñ
àðàé òîì äºðâºëæèí ÷óëóó ãÿëàëçæýý. Òýäãýýð ÷óëóóíû íýã íü ÿìàð
÷ öàâã¿é á¿òýí, íºãºº íü õýìõýð÷ ýâäýðñýí áàéæýý. Òýð õî¸ð ÷óëóóã
àâààä ÿâñíààñ õîéø òàðâàãàíû ¿ñ ÿìàð ÷ õóðö íàðàíä ñîëîíãîðîí
õàðàãääàãã¿é øàõàì áîëæ õààÿà ¿ë ìýäýãäýõ òóÿà òàðâàãàíû ¿ñýíä
òóñàí, äîøèí äýýð î÷âîë ìºí ë íºãºº ÷óëóóíû õýëòýðõèé òîõèîëääîã
áàéæýý. Ýäãýýð ÷óëóóíóóäûã òàðâàãà í¿õýý óõàõäàà äýýø ìàëòàí
ãàðãàñàí àæýý. Òýð àí÷èí òýãæ àæèæ ìýäñýíýý áóñàä àí÷èääàà ÿðèõäàà
ìºí òýä äàâõàð àæèæ øàëãàæ ¿çýõýä ò¿¿íèé àæñàí íü çºâ áîëæýý.
Àí÷èä àëàõàà áîëüñîí òýð ãàçðûí òàíõàé òàðãàí òàðâàãàíóóäûã îëíîîð
àëæ, ìàõûã íü èäýæ, àðüñûã íü çàðæ àðâèí àøèã îëöãîîæýý. Òýð
öàãààñ õîéø àí÷èí íàð òàðâàãàíû ¿ñèéã ýðäýíý ãýõèéã áîëüñîí íü áàñ
ë ó÷èðòàé áàéæýý. Àíõ äîøèí äýýðýýñ ÷óëóó îëñîí àí÷èí íóòãèéí þì
èõ ìýääýã, õîøóó õ¿ðýýíèé ãà÷èí ëàìûã ò¿âäýýñ çàëæ èðýõýä îðîëöîæ
ñ¿¿ëäýý ò¿âä, æàãàð çýðýã îðíîîð õýñ¿¿÷èëæ ÿâäàã áàéñàí àðä Ëóâñàíä
¿ç¿¿ëæýý. Ëóâñàí, “Ýíý ÷èíü Àíàð ãýäýã ýðäýíý þì. ¯¿íèéã ÷è íî¸íäîî
ºðãº, òýð ÷àìä áàãàã¿é øàí õàéðëàõ áèç” ãýæýý. Àí÷èí íî¸íû òàíèë
Ëóâñàíã äàãàæ íî¸íäîî áàðààëõàõààð ÿâæýý. Ëóâñàí õàìò ÿâàõ çàìäàà
àí÷èíä õýëñýí íü,
-Çà ÷è ìèíèé ¿ãýíä îðñîí ÷èíü ñàéí, ýíý ÷óëóó áîë ìàíàé óëñ,
ìàíàé õîøóóíû áàÿëàã ýðäýíý þì, ¿¿íèéã õîøóóíû ýçýíä íóóöëàí
õàäãàëóóëàõã¿é áîë õÿòàä çýðýã ãàäààäûí øóíàõàé õ¿ì¿¿ñ óõàæ àâààä
íààä çàõ íü ëóñ õèëýãíýæ ãàé ó÷ðóóëàí, öààä çàõ íü ãàäààäàä ¿íý èõ
õ¿ðäýã ýðäýíèéã àâààä äóóñíà. Äà õ¿ðýýíèé îðîëöîîõ Å𺺠ãîëûí àëò,
Íîðõèéí áºìáºãºðèéí áîëîðûã ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñ ìîíãîëä þó ÷ ºãºëã¿é
àâààä ÿâæ áàéãàà þì, ìàíàé õîøóóíû íî¸ã õÿòàä ãàçàð îëîí óäàà ÿâæ,
Óëèàñòàéä äýä àìáàíû ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéõäàà áèøã¿é þì ¿çýæ ñîíññîí
áîëîõîîð ¿¿íèéã íóóöëàí õàäãàëæ ÷àäíà ãýâ.
256

Òýä òýãæ õóó÷ëàí ÿâñààð íî¸íûä î÷èæ ò¿¿íä ºðãºõºä Ëóâñàí çàìäàà
ÿðüñíàà íî¸íä äàâòàí òàéëáàðëàæýý.
Àí÷èä íî¸íä õóíç öàé, õî¸ð øóóäàé ãóðèë, ÷èñ÷¿¿ åìá¿¿, ìºí㺠ºãºâ.
Èõ þì ìýääýã Ëóâñàí óã ÷óëóóã ºíãºëºí çàñàæ ãèíæ áîëãîí àëòààð òàâ
õèéæ íî¸íä ºðãºõ人, “Òà ¿¿íèéã ç¿¿âýýñ áóñàä íî¸íä ìàíæ, àìáàí,
áýýæèí ò¿øìýä¿¿ä òàíä àòààðõàæ àþóëä õ¿ðãýíý. Èéìä òà ¿¿íèéã ø¿òýýí
áîëãîí íóóöëàí òàõèæ áàé. Ìèíèé íýã ä¿¿ ãýëýí áàéäàã. Áè ò¿¿íä õýëæ
òàíàé ø¿òýýíèéã ãàíöààð íóóöëàí òàõèæ áàé ãýæ àõûí õóâèàð õýëæ ºãüå”
ãýñýí õýìýýí íî¸í õóó÷ëàí òºãñãºæýý.
Óóäàì àëñ áîäîëòîé, óðàí àâüÿàñëàã ãàðòàé, àðä Ëóâñàí ýõ íóòãèéíõàà
ýðäýíý áîëñîí àíàð ýðäýíèéí ÷óëóóã ãàäààä äîòîîäûí øóíàõàé íàðààñ
õàðàìëàí íî¸í, àõ ëàì õî¸ðòîî àðãàëàí õàäãàëóóëñàíä óã íóòãèéí îëîí
áàÿñàæ òàëàðõäàã áàéæýý. Íî¸íû ýíý ÿðèàã ñîíññîí çàëóó áèå íü äîðîé
íàñàíä äàðàãäñàí áàëàð öàãèéí ýíý ºâãºí äýìèé äîíãîñîæ áóé íü òýð ãýýä
¿ë òîîìñîðëîí îðõèãäóóëàí ìàðòàãäóóëæýý.
Òýðáýý𠺺𺺠ñ¿¿ëäýý ºíäºð íàñàíä õ¿ðñíèé äàðàà óã ÿðèàã áóñäàä
ñîíèðõóóëàí õóó÷èëæ áàéæýý. Ýíý ÿðèàíû õàãàñ õóãàñûã äóðñàí ÿðüäàã
õ¿ì¿¿ñèéí íýãíýýñ Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ãåîëîãè õàéãóóëûí íºõºä
ñîíñîæ Øàâðûí öàðàìûí ãàëò óóëûí õàéëàëòààñ îðãèëîí ãàð÷ öàðöñàí
ýðäýíýñèéí ÷óëóóíû íýã áîëîõ àíàð, êèðçåëèò ñàðàí ÷óëóó, ò¿¿ãýýð ÷
áàðàõã¿é î÷èð àëìààñûí æèæèã ¿ðýë, êèìáåðëèéòèéí ¿åä òîãòñîí íü òýð
àæýý. ¯íýò ýíý ýðäýíèéí ÷óëóóã îäîî Ìîíãîë îðíû ãàçàð íóòàã, ò¿¿íèéã
àðâèí áàÿëãèéí æèíõýíý ýçýí àðä ò¿ìíèé àøèã õýðýãöýýíä çîðèóëàí ýðýí
õàéæ îëçâîðëîæ áàéãàà áèëýý.
257

258
ÀËÒÀÍ ÄÝËÕÈÉ Á¯¯ÂÝÉËÑÝÍ ÍÜ
1965 îíû äîëäóãààð ñàðûí äóíäóóð Õºâñãºë àéìãèéí íóòàã äàõü
Áóëíàé ãýäýã àëäàðòàé öàðìàí íóðóóíû àðûã õàÿàëàí òîãòñîí óðò èõ
àíãàëûí ýëýãäñýí ýðýã õºâººí äýýð íýã äºðâºëæèí ìàéõàí ñóóäëûí
òýðýãíèé õàìò õàðàãäàíà.
Áóëíàéí õàâüä òºðæ ºñºí äàëàí íàéì õ¿ðñýí õàíãàé íóòãèéí ºâãºí
Áóä õàëèóí ìîðèîðîî õàòèðóóëàí òýð ìàéõàí òýðýã õî¸ðûã ç¿ãëýí þóí
õ¿ì¿¿ñ áîëîõûã ñîíèðõæýý. Ýäãýðñýí àíãàëûí ýðýã äýýð ¿äëýí áóóñàí
òýä ýí¿¿ãýýð èðñýí íü íýã ë ó÷èðòàé áîëîëòîé áàéâ.
Õýìæ¿¿ðèéí óðò ìîä áàðüñàí õ¿í àíãàëûí àí, ºðãºíèéã íü õýìæèæ
áàéõàä í¿äýíäýý õàð øèëòýé, á¿ðõ ìàëãàéòàé ãàíäìàð áîð ºìä öàìöòàé,
òàâ ãàðóé íàñíû ýð äýâòýðòýý òýìäýãëýí àâ÷ áàéëàà. Òýäíèé æîëîî÷
íü áîëîëòîé æàð ãàðóé íàñíû ìîíõîð õàìàðòàé øàð öàðàéòàé õ¿í
ìàõèãàð ìîäîí ãààíñàà àìòòàéõàí øèìýí ñîðæ õºõ óòàà ñóóíàãëóóëíà.
Õàéãóóëààð ÿâäàã ýðäýìòäèéã æèë á¿ð äàãàí õýäýí ñàðààð Ìîíãîë
îðíû á¿õ íóòãààð õýñ¿¿÷ëýí èõèéã ¿çýæ, îëíûã ñîíññîí òýð æîëîî÷
ìýäýìõèéðýí õýëýõ íü,
-Àõìàä ¿åèéíõýí Ìîíãîë îðíû ãàçàð õºäëºëòèéí öýãòýé íóòãèéí
÷è÷èðõèéëýëòèéí òóõàé èõýýõýí õóó÷ëàí ÿðèëöäàã. Õóó÷èí íîì,
ñóäàð óíøñàí ºâãºä¿¿ä á¿ð ÕIII çóóíû ¿åýñ Ìîíãîë îðîí ãàçàð õ¿÷òýé
äîíñîëæ, óóëíààñ õàä ÷óëóó øèäýãäýæ ãàë áóòðàí ìîäòîé, ºâñòýé
íóòãààð ò¿éìýð ãàð÷ áàéñíûã äóðñàí áàéäàã þì. Áàñ çàðèì àõìàäóóä
ºíãºðñºí çóóíû ñ¿¿ë÷, ýíý çóóíû ýõýýð áîëñîí ãàçàð õºäëºëèéí òóõàé
¿çñýí ñîíññîíîî ºã¿¿ëæ áàéñàí íü íèéòèéí ñîíèðõëûã òàòäàã ãýýä
ìîäîí ãààíñàà ñîðîâ.
Í¿äýíäýý õàð øèë ç¿¿ñýí õ¿í òîãòóóí àëàã í¿äýý íàìóóõàí
ýðãýëä¿¿ëýí, òºëºâõºí òºðõòýé áîëîëòîé. Òýðâýýð õóó÷èëëûã ñîíñîæ
ìýäñýí áàéõ ãýìýýð õàðàãäñàí Áóä ºâãºíèéã èõýä îëçóóðõàí àìàð
ìýíäèé íü àñóóæ ýíý õàãàðàëòàé õîëáîãäîõ ÿìàð íýãýí ìýäýýã õýë¿¿ëæ
àâàõ ãýæ ººðºº ÿðüæ ýõëýâ.
Æàðàí æèëèéí òýðòýý áîëñîí ýíý õàãàðàë ãåîëîãèéí øèíæëýõ
óõààíä îíö ñîíèðõîëòîéãîîñ ãàäíà îð÷èí öàãèéí õîò áàðèëãûã ãàçàð
õºäëºëòèéí ãýíýòèéí àþóëààñ ñýðãèéëýõýä òóñòàé ãýõýä íü ºâãºí Áóä,
-Óóõàéñ. Ýä¿ãýý öàãèéí øèíæëýõ óõààí ó÷ðûã íü îëîõ ë ¸ñòîé äîî.
Õºõºã÷èí ìîãîé æèëèéí çóí öàãò Õàíãàéí ýíý äýëãýð íóòãààð óðãàìàë,
îé íîãîîðîí, öýöýã íàâ÷ äýëãýð÷, ìàë ñ¿ðýã õ¿÷ òàðãàà àâ÷, àðä îëîí
èäýý ñ¿¿ãýý áýëòãýæ ñàéí ñàéõàí çóñàæ áàéòàë, ãýíýò áàéãàëü äýëõèé
äîíñëîí ñýãñ÷èæ åã¿¿òãýë áîëñîí þì.
1905 îíû äîëäóãààð ñàðûí 9-íèé ºäºð. Õºâñãºëèéí Öýöýðëýã ãîëûí
ñàâààð ãàçàð èõ õ¿÷òýé äîðãèí äîíñîëñîîð ãóðâàí ºðòºº õàãàñ áóþó
115 êì óðò ãàçðûí õºðñ àíãàéí öóóðñàí áàéíà. Òà áîë ýíý íóòãèéí õ¿í
áîëîõîîð áèäýíä ¿çñýí õàðñíàà ÿðüæ ºãíº ¿¿? Áóä ºâãºí,
-ßã ë òýãæ áàéñàí þì äàà. Áè òýãýõýä ÷èíü àðâàí íàéìàí íàñòàé
áàéëàà. Ãàçàð õºäëºëòººñ áîëæ ìàíàé ýíý îð÷ìûí õ¿ðýý õèéä, ëàì íî¸ä,

àðä îëîí ñàíäðàí ó÷ðàà îëîõã¿é áàéëàà. Äàÿí äýýðõ çýðýã õ¿ðýý õèéäèéí
ãàçðóóäààð ëóò õºë áîëæ, îëîí õóâðàã, çýýðýìáý, Ẻ, óäãàí àâðàë íîì
óíøèöãààæ, åðýí åñºí òýíãýðèéí ñàõèóñ, îíãîäûã äóóäàæ îëîí õîíîã
áîëîõîä ãàçàð ¿å ¿å ñýãñ÷èí õºäºëæ õ¿íãýíýí äóóãàðñààð ë áàéæ áèëýý.
Õîøóóäûí íî¸ä, õèéäèéí öîðæ íàð Äàÿíäýýðõ, Àõàé ã¿íèé Ẻ íàð
çýðýã ìýðãý òºëºã áîëæ ñ¿ñýãòýí îëîíä õàíäàí àâðàëûã ºäèé òºäèé㺺ð
íü áóóëãàæ áàéâ.
Ëóñ ñàâäãèéã òàéòãàðóóëàõààð íóòãèéí õîøóóíû õýñýã íî¸äûí
õ¿ñëýýð Áîãä ãýãýýíòíýýð áóóëãóóëñàí ë¿íäýíä “Ãàçàð õºäºëæ áàéíà”
ãýäýã öýýðòýé ¿ãèéã äàðóé õîðèãëîí ¿¿íýýñ õîéø “Àëòàí äýëõèé
á¿¿âýéëæ áàéíà” õýìýýâýýñ çîõèìæòîé ãýñýí þì ãýæ ºâãºí õ¿¿ðíýæ
ýõëýâ.
Ãåîëîãè÷ Áóä ºâãºíèé õýëñýí á¿õíèéã äýâòýðòýý òýìäýãëýí àâ÷,
ò¿¿íèé õóó÷èëëûã óëàì ººãø¿¿ëýí ºäºæ ººðºº ÿðèàãàà öààø íü
òîäðóóëàí Áóä ºâãºíèé ñîíèðõëûã òàòàâ.
Ãåîëîãè÷ áè÷ãèéíõýý ö¿íõíýýñ õýä íóãàëàí ýâõñýí ãàçðûí çóðàã
ãàðãàí äýëãýýä õýëñýí íü,
-Öýöýðëýã ãîëûí íóòãààð èõ öàâ ãàð÷ õàãàðñíààñ õîéø 14 æèëèéí
äàðàà 1905 îíû 7-ð ñàðûí 28-íä ãàçàð äàõèí äîðãèëæ äºðâºí õîíîã
¿ðãýëæèëñíèéã ëóñûí ä¿ðñ ëóó áóëèãëàí òîíãî÷èí áàéãàà òóë Áîãäûí
ë¿íäýíä áóðõàí òýíãýð ¿¿íä áàðóóí áà áàðóóí õîéò ç¿ãèéí òýíãýð¿¿äèéã
îíöëîí òàõèæ, íóòãèéí ñàâäàã, ëàì ãóðâàí ýðäýíýä öàã ìº÷ òóòàì ºäºð
á¿ð çàëáèðâààñ ëóñ õèëýãíýõýý áîëüæ ýõ áîëñîí çóðãààí ç¿éëèéí õàìàã
àìüòàí æàðãàõ áîëìîé ãýæ çààñàí ãýäýã áèç äýý? ãýõýä íü Áóä ºâãºí,
-Òèéì ýý! Ýíý àâðàë íîìûã Àãâààí çàñãèéí õèéä, ̺ðºíãèéí àõàé
áýéñèéí õ¿ðýý, Äàÿíäýýðõèéí õ¿ðýý èäýâõèéëýí ÿâóóëæ áàéñàí þì ãýæ
àñóóëòûã íü áàòàëæ ºãºâ.
Ãåîëîãè÷ ýíý óäààãèéí ÷è÷èðõèéëýëò ìîíãîëûí íóòãààñ ãàäíà òýð
¿åèéí õààíò îðîñ óëñûí Ñèáèðü îðîí, õÿòàäûí õîéä ìóæóóäààð íèéòäýý
äºðâºí ñàÿ õàâòãàé äºðâºëæèí êì íóòãèéã õàìàð÷ýý.
×è÷èðõèéëëèéí õ¿÷ àðâàí íýã, àðâàí õî¸ð áàëëä õ¿ð÷ 350 êì óðò
¿ðãýëæèëñýí çóðâàñò ãàçàð õàãàðàí öóóðñàí ãýæ íîìîíä áàéäàã. Òýð óðò
õàãàðàë íü Õàí-Õºõèé óóëíààñ ýõëýí Õºâñãºë àéìãèéí Øèíý-Èäýð ñóìûí
Ñàíãèéí äàëàé íóóðûí óðò óóëñûã õàìààðàõ Áóëãàí óóëûí àð õàÿàã
òîéðîí òîãòíîæýý. Èíãýæ áóé áîëñîí õàãàðàëòûí ã¿í íü 60-65 ìåòð,
ºðãºí íü 6 ìåòð ãýæ ýðäýìòýä õýëäýã òóõàé ãàçðûí çóðàã äýýð çààæ
ºâãºíä ¿ç¿¿ëýâ.
Áóä ºâãºí öààø õóó÷èëñàí íü,
-Ãàçàð òýãæ õºäëºí óðò ã¿íçãèé õàãàðàëò ¿¿ñýõýä õàâü íóòàã äîíñîëæ
õýëáýëçýí ñýãñ÷èæ, ãàçðûí ã¿íä í¿ðãýæ ààæìààð õ¿íãýíýí, àëñàëæ
áàéãààä äàõèí õ¿÷ àâñàí ìýò îãöîìõîí øèð¿¿ñýæ áàéëàà. Àéëóóäûí ãýð
õàëáèëçàí äàëáèëçàæ óíàõ, äîòîãøîî öºìðºí íóðàõ, ÿéæèãíàí õýëòèéæ
îíõîëäîõ çýðýã àþóë íºìºð÷ áàéâ. Àäãóóñ àìüòíû àìü òýìöýæ, íîõîä
óëèí ãàñàëæ, õîíü ÿìàà èéø òèéø òýì¿¿ëýí ìàéëàëäàæ õýö¿¿ áàéñàí
äàà.
259

Èíãýæ áàéõàä àéæ ñàíäðàõã¿é õýí áàéõ âý. ĺðâºí ºäðèéí òóðø
¿ðãýëæëýõýä ãàçðûí õºðñ ýíä òýíäã¿é õàãàðàí öóóð÷ öàõèëãààí ìýò
ãýðýë ãàð÷, óóëûí ÷óëóó íóðàí áóóæ, óðãàà ìîä òàõèéæ óë ¿íäñýýðýý
óðóó, ò¿ð¿¿ãýý óíàñàí íü àéìøèãòàé õàðàãääàã ñàí. Áóëàã øàíä, ãîë
ãîðõèíû óñ çàðèì ãàçðààð òàòðàí øèðãýæ, áàñ ãàçàð äîðîîñ ãîðõè ãîë
ãîðõèíû óñ çàðèì ãàçðààð òàòðàí øèðãýæ, áàñ ãàçàð äîðîîñ ãîðõè ãîë
îëãîéäîí ãàð÷ îðãèëîí áàéñíû õàìò íóóð öººðºì õ¿ðòýë óðüä óñã¿é
áàéñàí ãàçàð øèíýýð òîãòîæ áàéëàà.
Îé, óóëíààñ ãºðººñ, áóãà, ãàõàé, õàíäãàé ä¿ðâýí áóóæ ç¿ã á¿ðòýý
ñýëã¿¿öýí äàâõèëäàæ õºõ ÷îíî ÷ õ¿ðòýë ñàíäðàí óëüæ á¿äýã áàðòààíààñ
çóãòàí õàðàéëãàæ òýí¿¿÷ëýí çàìäàà òîõèîëäñîí çýðëýã ãºðººñ àéëûí
ìàë çýðýã áýëýí õîîëíîîñ èäýõ ÷àäàëã¿é ÿâöãààæ áàéëàà. Ãàçðûí
õàãàðàëòûí ãîëîìòîíä òîõèîëäîæ ºðòºãäñºí õîò àéë, õ¿í àì, ìàë
ñ¿ðýã òýð ã¿í õàãàðàëòûí øàâàð óñòàé õàðàíõóé àíãàëä îñîëäîæ ãàé
ãàìøèãòàé, ãàøóóí çîâëîíä ó÷èðöãààõ íü öººíã¿é áàéñàí þìäàà,
õººðõèé ìèíü.
Íýãýí àéëûí òîì ãýðèéí äîòîð áàéñàí íàñòàé ýìýý, ò¿¿íèé äýðãýä
ñààòàæ áàéñàí õýäýí õ¿¿õýä, ãýðèéí ýä õîãøèë, ãàë ãîëîìòûí õàìò
äîòîãø îíõîëäîí óíàõàä ãýð õàëáèëçàí äàëáèëçàæ áàéãààä õàãàðàëòûí
õî¸ð òàëûí èðìýãýíä àðàé ãýæ òýýãëýí òîãòñîí ãýëöäýã áàéæ áèëýý.
Õàãàðëûí ã¿íä ãýíýò óíàæ îðñîí õîíü, ÿìàà ãàçàð äîðîîñ ìàéëàëäàæ,
õ¿ì¿¿ñ àâðàà÷, àìèíä îðîî÷ ãýæ ãóéí õàøãèðàõ íü ¿íýõýýð ºðºâäºëòýé
áàéñàí ñàí. Ãýâ÷ òýäýíä òýð áîëãîí òóñëàõ àðãà îëîëöîî òýð öàãò äààí÷
áàéñàíã¿é. Ãàãöõ¿¿ ñàìáààòàé, ÷àäàëòàé íýã íü àìü ãóéñàí òýð õ¿ì¿¿ñ
ð¿¿ãýý óðò ãýã÷èéí àðãàìæ äýýñ ãóëãóóëàí ÿâóóëæ ãàíö íýã õ¿íèéã
òàòàí ãàðãàæ àâàðäàã áàéñàí.
Õóâöàñ áèå, í¿¿ð öàðàé øàâàð øîðîî, öóñ áîëñîí íýã õ¿íèéã äýýñýýð
àðàé ÷àìàé ãàðãàæ èðìýãö, òýð íü øàíàëñàí, áàÿðëàñàí àëü àëèíààñ íü
áîëæ ìóóæðàí äîîø óíààä àëãà áîëñíûã áè õàðñàí þì.
Àíãàëä îðñîí íýã õ¿íèé àìèéã àâðàõààð ãóðàâ äºðâºí õ¿í óðò
àðãàìæàà äîîø íü øèäýâ. Àíãàëûí ã¿íä óäàæ çîâîí ÿäàð÷ àìü íü
òýìöñýí íºãºº õ¿í òýð õ¿ì¿¿ñèéí ãóëãóóëñàí àðãàìæíû íàðèéí
¿ç¿¿ðýýñ çóóðàëäàí àðàé ÷àìàé, ààõèëàí óóõèëàí äýýø àâèðñààð àíãàëûí
àìàíä äºõºæ áàéòàë ò¿¿íèé òîëãîé äýýð íü íýã òîì ÷óëóó áóóæ óõààí
àëäóóëàí õàãàðëûí ¸ðîîëä óíàãààí îñîëäóóëæ áàéñíûã õàðàõàä àéìààð
ºðºâä캺ð áàéæ áèëýý, õººðõèé.
Íîì àâðàë èäýâõèéëýí ÿâóóëæ áàéñàí õèéä¿¿äèéí íýã áîëîõ íºãºº
Àãâààí çàñãèéí õ¿ðýýíèé õºõ òóéïóóí ñ¿ì ãàçàð äîíñîëñíîîñ áîëæ
áÿöõàí õýìõýðñíýýñ õîéø õîøóó íî¸ä õóâèëãààí, õóòàãò íàð ÷ õóðàë
íîìîî îðõèæ, ä¿ðâýí í¿¿æ ÿàðàâ÷ëàí çóãòàöãààæýý. Çýýðýìáý, Ẻ, ëàì,
õóâðàãóóä íºãºº ñàâäãàà òàõèæ, ëàì ãóðâàí ýðäýíýñäýý çàëáèðàâ÷ îíöûí
òóñ õàéõðàëã¿é áîëîõîîð àðäûí äóíä ñ¿ñýã àëäàãäàõ øàõàæ ÷ áàéñàí
þì. Ñ¿ñýãëýõ, áèøðýë àëäàõ õî¸ð íü öàãèéí òîäîðõîé ÿâäëààñ àìàðõàí
¿¿ñýí ãàðäàã ãýæ áè áîääîã þì ãýæ òýð ºâãºí õóó÷èëëàà. Ãåîëîãè÷,
-Õºõºã÷èí ìîãîé æèëèéí ãàçàð õºäëºëòèéí òóõàé äîìîã èéì áàéæýý.
260

Áàéãàëèéí ýíý ¿çýãäýë ýðäýì íîìã¿é ýíõðèéëýõ çàñàãã¿é áàéñàí òýð öàãò
èéì èõ àþóëòàé áàéñàí äîìîãòîé àæýý.
Îð÷èí ¿åä ãàçðûí òóõàé øèíæëýõ óõààí èõýä õºãæèæ ãàçàð õºäëºëò
ãàðàõ øàëòãààí, ò¿¿íèé äàâòàëòûí öýã ãîëîìòûã òîãòîîæ, ãàçàð
õºäëºëòèéã óðüä÷èëàí ìýäýõýýñ ãàäíà îëîí äàâõàð áàðèëãàòàé õîò
ñóóðèí áàðèõäàà ÷è÷èðõèéëýëòèéí ¿¿ñýë, ÿâö, äàâòàãäàõ òºëºâ, àâàõ àðãà
õýìæýýíèé øèíæëýõ óõààíû ¿íäñèéã ãàðãàí ºã÷ ìàíàéä ìàðòàãäàøã¿é
òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí þì ãýâ.
1986 îí
261

262
ÒÀËÑÒ ÁÀÉÄÀÃ ÍÓÒÀÃ
I
Åñ ýõëýõýýñ ºìíº òýíãýð öýëìýã íàðëàã íýãýí ºäºð õýñýã õ¿ì¿¿ñ
ñóóäëûí “Ãàç” ìàøèíä ÷èõöýëäýí ñóóæ Óëààíáààòàðààñ ç¿¿ëæ ÿâñààð
Íàëàéõ õîòûã ºíãºðºí Óóáóëàíãèéí îð÷èì äàõü Òóóë ãîëûí ã¿¿ðýýð ãàð÷
Ãîðõèéí àì ºãñºâ.
Íàëàéõ ä¿íõèéñýí óóëñ, õàä çóí öàã èðýõýä õºõ íîãîîí îé ìîäíû
äýðýâãýð ìº÷èð, ñýðýâãýð ¿ç¿¿ð õàëèóðàí óðãàñàí ºíäºð íîãîîí ºâñ, õàðñàí
ç¿ãò íàìèëçàí äýëãýðñýí ºí㺠á¿ðèéí öýöã¿¿äòýé ÿðóó ñàéõíààð íèéöýí
çîõèöîæ óÿëääàãèéã àÿíû òýä øàãøèí ÿðèëöàíà.
Õºõºº öºöãèé, ÷îã÷èãî çýðýã õàä ìîäíû øóâóóä òóñ á¿ðèéí äóó
õîîëîéãîî àâàëöàæ ýãøèãëýæ ãîðõè áóëãèéí òóíãàëàã óñ, ÷óëóó ø¿ðãýí,
õàä õàâèðàí õîðæèãíîí óðñàõ íü öýýæ òýíèéëãýæ ñýòãýë òàéâøðóóëäàã þì
ãýæ àÿëàã÷äûí íýã Øàðàâ áîäîëõèéëýí ºã¿¿ëíý.
Òýä öààø õóó÷ëàõäàà, ãîðõè ãàäíû õàðàãäàõ ¿çýãäýõ íü ýíý òºäèéã¿é
äîòðîî áîëîð ýðäýíý çýðýã þó áèé ãýæ áîäíî âý? ãýâ.
Ãîðõèéí àìíû óóë, ýíãýð, íàëóóíóóäààð íóòàãëàã÷èä ìàëàà õàðèóëæ
ÿâàõäàà õóðóó, çàðèìäàà òîõîéí ÷èíýý îëîí òàëòàé õóðöõàí èðìýãòýé øèë
øèã íàðíû òóÿà òàòóóëàí ñîëîíãîðäîã ãîíçãîé ÷óëóó áèøã¿é ¿çäýã áàéñàí
þì ãýæ Øàðàâ íýìæ õýëýâ.
Òýð ÷óëóóíû çàðèì íýã íü õàðàâòàð ºíãºòýé, íºãºº íü ìºñºí ÷èõýð øèã
õàðàãääàã. ×èõýðòýé àäèë òýð ÷óëóóãààð õ¿¿õýä áàãà÷óóë òîãëîæ áýëýã
áîëãîí áèå áèåäýý ºãäºã áàéñàí àæýý. Òîì÷óóë íü ýëáýã òîõèîëääîã òýð
÷óëóóã õàéõðàëã¿é ÿâäàã áàéæýý. Õàðèí Ìîíãîë îðíû îëîí õîøóó, øàâèàñ
æèí òýýæ Äà õ¿ðýýíä èðýýä ºâñ, óñ, íºìðèéã ò¿øèãëýí Ãîðõèä õîíóóä
ºíæ¿¿ä ¿äëýí áóóæ, òýä ãîðõèéí áîëðûã ¿çýæ ñîíèðõîîä áóöàõäàà õýäèéã
àâ÷ õàðüñíûã ñàìáààëàã áàäàð÷èä ñîíñîæ, óã ÷óëóóíààñ îëæ àâààä õàðü
ã¿ðíèé õ¿ì¿¿ñò ºã÷ õàðèó áýëýã àâäàã ãýëöäýã íü ¿íýí áàéæýý.
Àíäóó Òºâä Õÿòàä, Æàãàðààð îëîí ìÿíãàí ìîä ãàçàð ÿâãàí õýñ¿¿÷èëäýã
áàéñàí ìîíãîë æóóë÷èí áàäàð÷èíãóóäûí íýã áîëîõ ìàíàé íóòãèéí
Äàìèðàí ãýã÷ òýãæ òýíýñýýð áèå íü ÷àíãàðàí õ¿ðýí óëààí öàðàéòàé õ¿÷ëýã
õ¿äýð áàäàð÷èí Ãîðõèéí ÷óëóóíààñ àâ÷ ÿâààä Ýíýòõýãèéí íýã æàãàð õ¿íä
¿ç¿¿ëýõýä òýðýýð èõýä ñîíèðõîæ óã ÷óëóóã õóäàëäàí àâààä îðîíä íü àì
õîðãîé, àëä ñàà, áàãö õ¿æ çýðýã þì ºãñºí ãýäýã ãýæ Øàðàâ ÿðèâ. ¯¿íèéã
ìàíàé çýðãýëäýý õîøóóíû íýã àäòàé ïàíç÷èí ìýäýæ æèí òýýõýýð Äà
õ¿ðýýíä èðýõäýý Ãîðõèéí àìàíä çîðèóä ¿äëýí áóóæ, õîðìîé øàõàì áîëîð
ò¿¿æ áîãöîíäîî õèéæ õÿòàäûí Áàò õààëãà, Áýýæèí çýðýã õîòóóäàä æèí
òýýæ î÷èõäîî íºãºº ÷óëóóãàà ñ¿ðõèé ¿íý õ¿ðãýí çàðñàí ãýíý. Ìîíãîëîîñ
èðñýí òýð ÷óëóóã õÿòàä ãàçðûí ÷óëóóíû óð÷óóä ¿çýæ ñàéí áîëîð áîëîõûã
áàÿí ýçýíäýý ÿàðàâ÷ëàí õýëæýý. Òýð ýçýí íü ÷óëóó çàñàí ¿éëäâýðëýäýã
ìýðãýæèëòýí íàðàà Ìîíãîë ãàçàð äàðóé çàðàí ÿâóóëæ, óã ÷óëóóã íóóöëàí
øèíæë¿¿ëæ, îëñîí çàðèìààð íü ýëäýâ ãî¸ìñîã ýäëýë õèéæ òóðøèõàä ìàø
ñàéí áîëîð áàéæýý. ×óëóó çàñàí ¿éëäâýðëýäýã ãàçðûí èõ äàðãà Æàí ñþåé

ìàíæ õààíòàé øàäàð òàíèë òóë ò¿¿íä óã ÷óëóóã òàéëáàðëàí àéëòãàõàä
õàðèóä íü ìàíæ õààíû îðäîí áà ÷óëóóíû ¿éëäâýðèéí ýçíèé àëü àëèíä
àäèë àøèã òóñòàé òóë ÷óëóó îëçâîðëîõ òóõàé ãàäààä Ìîíãîëûí òºðèéã
çàñàõ ÿàìààð äàìæóóëàí Óëèàñòàé áà Äà õ¿ðýýí äýõ Ìàíæ àìáàíû ãàçàð
òóøààí ÿâóóëàâ õýìýýæýý. ×óëóó ýäëýëèéí ï¿¿ñíèé ýçýí ìàíæ õààíû
îðäíû çàõèàëãààð ãî¸ õýýíöýð ýäëýë õèéäãýýð õààí ýçýíä í¿¿ðòýé, õàðü
ãàçàðò íýðòýéãýýð ò¿ðýý áàðüæ Äà õ¿ðýýíä áèå òºëººëºã÷ºº ¿íýò ÷óëóóí
ýäëýë áýëãèéí õàìò ÿâóóëæ Ãîðõèéí áîëðûã óõàõàä óëñ õèëýãíýõã¿é ãýñýí
ë¿íäýíã Áîãä ãýãýýíýýð õ¿ðýý îð÷ìûí íóòãèéí ýçýí äàé÷èí ÷èí âàí àìáàí
áýéñ Ïóíöàãäîðæèä áóóëãóóëæýý.
II
Óäàëã¿é Õÿòàäààñ ÷óëóó îëçâîðëîäîã àðâààä ìýðãýæèëòýí, õýäýí çóóí
ìýðãýæëèéí àæèë÷äûã áàãàæ õýðýãëýëèéí õàìò õ¿ðýýíýý èð¿¿ëæýý. ¯íýò
÷óëóó îëçâîðëîã÷èä îëîí ìàéõàí, ìîíãîë ãýð Ãîðõèéí àìàíä áàðèóëæ
òóõòàé áàéðøèí íºãºº ñàéí ÷àíàðûí áîëðûã îëçâîðëîæ ýõëýâ. Òýä îëîí
òîëãîäûã àð ºâðººð öàðèë çýýò¿¿, ãàí õîøóóòàé áàãàæààð øîðîî ìàëòàí
öîîíîãëîæ ã¿í í¿õ ýãöëýí óõàâ.
Íàðèéí ÿâöóó ã¿í õàðàíõóé öîîíîãóóäûã ¿¿ãýýð ò¿¿ãýýð ãàðãàæ, õàäíû
àíãàëààð äîîø óíæèí õºëäñºí ìºñºí õºõ øèã ÷óëóó ãàðãàí àâ÷ (õàó, õýí
õàó) õýëöýí õàøãèðàëäàíà. Õàð, öàéâàð õóðóó øèã ÷óëóóã õÿòàä õ¿ì¿¿ñ
“ìóóæèí, ñþéæèí” ãýëöýõ íü ìîíãîëîîð îð÷óóëáàë óòààò áîëîð, óñàí áîëîð
ãýñýí ¿ã áàéæýý. Õóðóó øèã õýëáýðòýé äîîø óíæèí óðãàñàí òýð ÷óëóó ºíãº
àÿòàéõàí, õýâ ä¿ðñ õººðõºí áàéäàã áàéæýý.
Ýíý àæèë õ¿íä ó÷èð, àìèíä àþóëòàé ó÷èð õÿòàä õ¿ì¿¿ñ óõñàí
öîîíîãîíäîî óðóó õàðàí óíàæ òàðõè òîëãîé, õºë ãàðàà ãýìòýýõ íü îëîíòîé
áàéâ. Ìîíãîë àæèë÷èä ã¿æèðìýã áîëîâ÷ äàäëàãàã¿éãýýñ ã¿í öîîíîãîíä
îñîëäîõ íü á¿ð èë¿¿ áàéâ. Èéìä ìîíãîë÷óóä ºðìèéí àæèë õèéõèéã îðõèæ
öîîíîãîîñ îëäñîí õóðóó øèã ÷óëóóíóóäûã äýðñýí ïîîëóóíä õèéæ ¿¿ðýí
õÿòàä õ¿ì¿¿ñèéí õÿíàëòûí äîð àãóóëàõàä õ¿ðãýí òóøààíà. Ìîíãîë÷óóä
áîëðûã òýìýýíä à÷èí òýýæ Áýýæèíãèéí ÷óëóó óðëàëûí ï¿¿ñýíä õ¿ðãýí
ºãíº. Áýýæèíãèéí ÷óëóóíû ¿éëäâýðèéí ãàçàð áîëðûã ç¿ñýí çàñàæ, ç¿ëãýí
ºíãºëæ ýäëýë õèéñíèé äîòîð äóðàíãèéí õàðààíû øèëèéã óñàí áîëðîîð
õèéæ Åâðîï õàð áîëîðîîð õèéñýí í¿äíèé øèëèéã Ýíýòõýã, Èíäîíåç,
Öåéëîí çýðýã õàëóóí îðíóóäàä ãàðãàí çàðæ àëòàí çîîñ àðâèí èõýýð îëæ
áàéñàí ãýíýý.
Õàëóóí îðíû íºõöºëä í¿äíèé çîâõèíä äîòóóðõ 纺ëºí õýâðýã àðüñ
íàðíû õàëóóíä ¿¿ñäýã ýëäýâ ¿ðýâñýë ãàðãàõã¿éã õè÷ýýæ áàÿ÷óóä í¿äýíäýý
áàðààí ºíãèéí ÷óëóóí øèë ç¿¿äýã áàéæýý. Æèðèéí øèëýí ñàðàâ÷ õàëóóí
íàðàíä í¿ä õàëààí òººíºæ ¿ðýâñýë øàðõ ¿¿ñãýõýä äºõºì ¿ç¿¿ëäýã áîë
÷óëóóí øèë ñýð¿¿í ó÷èð í¿äýíä ýýëòýé ãýíý.
“Ãàç” ìàøèíä ñóóã÷èä ñîíèðõîëòîé ýíý õóó÷èéã ÿðèëöñààð Òýðýëæèéí
õÿðûã äàâàõàä óóëûí îðîéí õàäûã õàðöãààí Ä.Íàöàãäîðæèéí õºøººòýé
àäèë áîëîõûã ÿðèëöàí äàâààíû àð ðóó óðóóäñààð àìðàëòûí ãàçàð õ¿ð÷ýý.
263

III
Òýä àìðàëòûí ãàçàð î÷èæ ºðººãºº çààëãàí àâ÷ à÷àà òýýøýý áóóëãàæ,
öýâýð õóâöñàà ºìñºæ îðîéí õîîë èäýõ çóóðàà, çàìäàà ¿çñýí ñîíññîíîîñîî
òîäðóóëàí õººðºëäºíº. Òýäíèé íýã Ñàìáóó ãýã÷ ìàðãààø òà íàðò õà÷èí þì
ñîíèðõóóëíà ãýæ àìëàâ.
Ìàðãààø ºã뺺 íü õîîëîíäîî îðñíû äàðàà õàìò èðýãñýä öóãëàð÷,
þì ¿ç¿¿ëýõ ãýñýí íºõðèéíõºº õýëñíýýð àìðàëòûí ãàçðûí áàðóóí òàëûí
óóë ÷èãëýí àëõàâ. ͺõ人 äàãóóëæ áàðóóí óóë ººä ìàöñàí Ñàìáóó Ãîðõè
íóòãèéí õàâüä áîëðîîñ ººð íýã ýðäýíý áàéäãèéã áèä ºíººäºð òà íàðò
¿ç¿¿ëýõ áîëíî ãýâ. ͺõºä íü Ñàìáóóãèéí ¿ã á¿ðèéã ÷èõ òàâèí àíõààð÷
àìûã íü øèðòýí ÿâàâ. Òýä ÿâñààð ìîäíû äýðãýä õ¿ð÷ íàðñ, ãàöóóð çýðýã
øèëì¿¿ñò ìîäòîé ÷èãæ¿¿õýí øèðýíãýí îéí çàõ õ¿ð÷ õóíãàðëàñàí õºð
öàñûã ãóòëûíõàà óëààð öºìëºí ãèøãýæ õ¿ðæèãí¿¿ëýí ÿâöãààíà.
Õºâºí㺺ð ÷èìýãëýñýí ñ¿ëä ìîä øèã ìº÷𺺠öàñààð á¿ðõ¿¿ëñýí öàíòàé
ìºíãºí áóóðàë øèëì¿¿ñò ìîäíû ìº÷ðººñ çàñìàë àëìàñ, ýðäýíý øèã òàëñò
ºã뺺íèé íàðàíä òóÿàðàí ñîëîíãîëæ òîãëîí íààäàõàä ýíä èðýã÷èä òàëñòûí
ñîëîíãîðñîí ãàéõàìøèãò òýð ¿çýãäýëä ã¿í àâòàãäàí þóíä ýíä èðñíýý ÷ îãò
ìàðòæýý. Òýä öºì òýð ìîäíû òàëñòûí õà÷èí ñîíèíûã ¿çýæ, øàãøèí ãàéõàæ
ýíý ÷èíü ¿íýõýýð òàëñò àëìàñ ýðäýíý þì áàéíà ãýëöýíý.
1986 îí
264

ÕΨРÀÍ×ÍÛ ßÐÈÀ
“Çèñ-5” ãýäýã ãóðâàí òîîíûí äààöòàé òýð ìàøèí ä¿¿ðýí áåíçèíòýé,
æîëîîíû íü àðä òîñ áîëñîí õóó÷èí áîð áýðýýòýí ìàëãàé, õºâºí㺺ð õàâæ
íýõñýí ºìä, öàìöòàé äº÷ îð÷èì íàñíû òàãäãàðõàí áèåòýé òàðãàí õ¿ðýí
ýð ñóóæýý. Ò¿¿íèé õàæóóä õóðãàí äîòîðòîé ãàíäìàë õ¿ðýí äààëèìáàí
ãàäàðòàé äýýë, õóó÷ðàí íóãàðñàí ñààðàë á¿ðõ ìàëãàéòàé æàð ãàðóé íàñíû
àí÷èí Æàðãàë ãýã÷ òýð ºäðèéí öýíõýð îãòîðãóéã õàðæ ñýòãýë íü óÿðàí àëñ
õîëûí àëèâ ÿâäëûã áîäîëõèéëýí õ¿¿òýéãýý õóó÷ëàí ÿâíà.
Áàðóóí àéìãóóä õ¿ðäýã îëîí ñàëàà òàõèðëàí ìóøãèðñàí çàì ýð¿¿ë
ãàçðûí öýâýðõýí õºðñèéã ñýíä÷èëýí óðæ îâîí òîâîí áîëãîñíû øàðõ ñîðâè
íýìýãäñýýð ìàøèíû õóðäûã õàñàæ ò¿ã ÿã õèéëãýí õîíõîð øàâàðò îðóóëàí
ã¿äãýð ýëñ ãýòë¿¿ëíý.
Òýä ÿâñààð íýã ìýäýõýä Àðãàëûí õºíäèéä îðîîä èðñýí áàéæýý. Òýäíèé
ìàøèíû áåíçèí ã¿éäýã íàðèéí õîîëîé ò¿ãæèð÷ áºãëºð÷ ïèä ïàä áóóäàí ÿã
þã ãýæ ìàøèíûã óãç òàòàí áàéñààð ìîòîð íü óíòðàâ. Õ¿¿ áóóæ òýðýãíèéõýý
óðä òàëûí äýýâðèéã ñºõºí, ìîòîðûí õàâèéí ýðýã øóðàã, á¿ä¿¿í íàðèéí
ÿíäàí, îëîí óëààí, öàãààí óòñûã øàëãàâ. Òýð òýãñýýð ìîòîðûí îð÷íû
áààõàí þìñûã çàäàëëàà. Æàðãàë ºâãºí òóñëàõ ñàíààòàé ò¿¿íèéã òîéð÷
ÿâààä ìýäýõ ÷àäàõ þìã¿éäýý õàðàìñàæ, áààõàí äýìèé ñýòãýë ò¿ãøèí
çîãññîíîî, Óëààíáààòàðààñ èõ õîëäîîã¿éä èíãýäýã ÷èíü ÿàìàé. Òóí
á¿òýëã¿é áîëìîîð áàéâàë, áè ýíý ìàøèíûã ÷èíü ìàíààä õîöîðúÿ, ÷è çàìûí
àëü íýãýí ìàøèíä ãóéæ ñóóãààä áóöàæ õîò îðæ ñýëáýã îëæ èð ãýæ ó÷èðòàé
ñàíàë ãàðãàâ. Õ¿¿
-Òàíû õýëäýã ÷èíü áîäîæ áîëîõ ë ñàíàà áàéíà. Ãýâ÷ àðãà áèé, æààõàí
îðîëäîîä ¿çüå äýý ãýâ.
Æàðãàë, õ¿¿ ìèíü ó÷ðûã íü îëîõ íü øèã áàéíà ãýæ ñýòãýë òàéâøèð÷
ýðãýí òîéðîí õàðàâ. Çàìûí áàðóóí äýíæ äýýð õýäýí çóóí òîì öàãààí
òàðãàí ãýã÷èéí èðýã õîíü íàëàéí áýë÷èæ ¿çýãäýíý. Õîíèéã ýìýýëòýé àëàã
ìîðü õºòºëñºí õ¿í õàðèóëæ, ìºðºí人 êàðáèí áóóòàé, õ¿ç¿¿íäýý äóðàíòàé
¿çýãäýâ. Õàð õºõ õºâºíòýé äýýë, ñàðàâ÷òàé ìàëãàéòàé öîîõîð í¿¿ðòýé òýð
õèæýýë õîíü÷èíòîé Æàðãàë óóëçàæ, õ¿¿ãýý ìàøèíàà çàñòàë öàã ºíãºðººå
ãýæ áîäæýý. Æàðãàë,
-Òàðãàí òàâòàé íàìàðæèæ áàéíà óó? Õîíü÷èí,
-Ñàéí, òàðãàí òàâòàé, òà á¿õýí àÿí çàìäàà ñààäã¿é ìýíä àìãàëàí
ÿâöãààæ áàéíà óó? Õààíààñ õààøààãàà çîðüæ ÿâàà áèëýý, íýð àëäàð õýí ãýäýã
âý? Æàðãàë,
-Áè Óëààíáààòàð õîò îðîîä Öýöýðëýã õîòîä áåíçèí õ¿ðãýõ ãýæ ÿâàà
õ¿¿ãèéíõýý ìàøèíä ñóóæ íóòàã õàðèõààð Àðõàíãàé àéìãèéí Èõ òàìèð ñóì
ç¿ãëýæ áóé Æàðãàë ãýäýã õ¿í. Òàíû íýð àëäàð õýí áîëîõ, ýíý îëîí ìºíãºí
öàãààí èðýã õîíü õýíèéõ âý? Õîíü÷èí,
-Ìèíèé íýð Ñýðýýíýí, õîðøîîíû õîíü òóóæ Óëààíáààòàðò õ¿ðãýõýýð
ÿâæ áàéíà. Æàðãàë,
-Òà áóó ¿¿ðýýä, äóðàí ç¿¿ãýýä ÿâäàã áîäâîë ÷îíî íîõîé áàéäàã ãàçàð óó?
Òýãýýä õýýðèéí àìüòàí ºëçèéòýé þó?
265

Ñýðýýíýí,
-Áè ãýðãèéí õàìò ýí¿¿õýí Ë¿íãýýñ ãàðààä òàâ äàõü õîíîã äýýð ÿâæ
áàéíà. Îíöûí þì ìýäýãäýõã¿é ë øèã áàéõ þì. Õººðõèé, õàðèí òýð õîòãîðò
ãýæ ãàðààðàà õàæóóäàà ýðýýíèé ¿éëäâýðèéí õèéöòýé çýýðä ìîðü, íýã òîì
õàëòàð íîõîéòîé æèæèãõýí õºõ ìàéõíû ç¿ã çààãààä, ºíãºðñºí øºíº íîõîé
áàéí áàéí áà÷èìäóó õóöàæ õîíü õýä äàõèí íèð ãýòýë ¿ðãýëýý. Õºãøèí
ìààíü õîíèíûõîî äºðâºí òàëä àðãàëûí ãàë àñààæ àðãàöààëàà. Æàðãàë,
-Àà òýãâýë òýð ÷èíü îñîëòîé õîòãîð áàéõ íü äýý. Ñýðýýíýí,
-Áè óãààñàà ýíý íóòãèéí õ¿í áîëîõîîð Àðãàëûí õºíäèé ÷îíîòîéã
ãàäàðëàíà. Æàðãàë,
-Àëñàëñàí Àðõàíãàéí áè õ¿ðòýë Àðãàëûí õºíäèéí ÷îíûí òóõàé áèøã¿é
ë ñîíññîí þì áàéíà. Ñýðýýíýí,
-ªâºã÷¿¿ëèéí ÿðüäãààð îäîîãîîñ áàðàã çóóãààä æèëèéí òýðòýý ýíý
óóëàíä íàìàð ºâºë ãîâèîñ àðãàë ãºðººñ îëíîîð èðæ íóòàãëàäàã áàéñíààñ
÷îíî îëøèð÷, ñ¿¿ëäýý ãºðººñ íü öººð÷ óëìààð í¿¿í ä¿ðâýñýí þì ãýíý
áèëýý. ͺ㺺 îëîí ÷îíûã Óëààíáààòàðààñ õºíãºí òýðýãòýé, õóðäàí áóóòàé
õ¿ì¿¿ñ èðæ àâëààä èõ öººð¿¿ëñýí þì. ×îíî õàøèð àìüòàí áîëîõîîð
Àðãàëûí óóë, õàäíààñ áóóæ ò¿¿íèé îëîí æàëãûí àð, ºâðèéí áýë, ýíý
õºíäèéä íóóãäàí õîðãîääîã, ¿äøèéí á¿ðýíõèé ºã뺺 ýðòýýð ìàë ñ¿ðýã ð¿¿
ñýì äàéð÷ áàðüæ èääýã áîëæýý. ¯¿íèéã áè ººðºº àí÷èí ãýæ ÿâàõ öàãòàà
¿çýæ áàéëàà. Æàðãàë,
-Òà ÷èíü òýãâýë àí÷èí áºãººä ìàë÷èí áàéõíýý? Ñýðýýíýí,
-Ìîíãîë õ¿í ìàë÷èí, áàñ òýãýýä àí÷èí ø¿¿ äýý ãýýä ãóòëûíõàà
ò¿ðèéíýýñ ãààíñàà ñóãàëàí àâ÷ òàìõè ä¿¿ðãýí àñààãààä Æàðãàëä áàðèâ.
Æàðãàë ãààíñûã íü äºíãºæ áàðèàä ýðã¿¿ëýí Ñýðýýíýíä ºãñíèéã áîäâîë òýð
òàìõè òàòäàãã¿é áîëîëòîé. Æàðãàë,
-Íýýðýý òèéì, áè ÷ áàñ àí÷èí òýãýõ òóñìàà òýðã¿¿íèé ãýæ íýðëýãäýí,
Óëààíáààòàð õîòîä î÷îîä ýðãýæ ÿâàà ìèíü ýíý õº! Ñýðýýíýí,
-Àà òèéì ¿¿, òà õóðàë çºâëºë㺺íä î÷îîä ÿâàà áàéõ íü. Òýãâýë èõ
ñîíèíòîé õ¿í áàéíà ãýæ îëçóóðõàí ÿðèà ºäºâ.
266
II
Òýãýýä òýð õî¸ð àí÷èí ¿çñýí ñîíññîíîîñîî õàðèëöàí õóó÷èëæ ãàðàâ.
Õóðëûí òóõàé ÿðèàíààñ õîëáèð÷ Ñýðýýíýí:
×îíî àìüòíû ¿íýð, áàðààã õîëîîñ, ºíäºð óóëíààñ õàðæ àí õèéäýã
áîëîâ÷ òýäíèé ÷àíõ äýýðýýñ íü òýð áîëãîí àæèæ ÷àääàãã¿é, õàðèí õîí
õýðýý àäãóóñ ìàëûí äýýã¿¿ð íèñ÷ õàæóóä íü ýçýíòýé ¿ã¿é ýñýõèéã ñàéí
õàðæ ÷àäíà. Ãýâ÷ õýðýý àëü ÷ àäãóóñ ìàëûã áàðüæ èäýõ ÷àäëààð ìºõºñ
áèëýý.
Áàéãàëèéí æàì, àðààòàí øóâóóíû àâõààëæààð ÷îíî, õîí õýðýý õî¸ð
ñàéí çîõèöîí àí õèéöãýýäýã ãýíý.
Õîí õýðýý ìàë àäãóóñ áýë÷èæ áóé ãàçðûí äýýã¿¿ð ºíäºðëºí íèñ÷ õ¿íòýé
ýñýõ, ýçýíã¿é áîë ÿìàðõóó ìàëûã áàðüæ èäâýýñ òîõèðîìæòîé, ãàíöààð
áóþó áóñäààñàà õîë çàéä áóéã ÷îíîíä ìýäýýëýí “äîí äîí” ãóàãëàíà. ×îíî

õîí õýðýýíèé íèñëýãèéí áàðèìæààãààð óã àäãóóñ ìàë ðóó ñýì ãýòýí ãýíýò
äàéðàí áàðüäàã, òèéì ÷ ó÷ðààñ “õîí õýðýý äóóãàðààä áàéíà. Õýýðèéí íîõîé
ÿâæ áóé íü òýð. ×îíî îëçîî çîîãëîæ õîí õýðýý ñýãýý èäýæ áóé ÷îíûí
äýýã¿¿ðõýí îéðîëöîî ýðãýëäýí íèñ÷ äàëàâ÷ààðàà ñàâëàæ, íàéç àõ ÷îíîíäîî
áàÿð òàëàðõàë õ¿ðãýí “õî¸ð í¿äèéã íàä ¿ëäýýõýý ìàðòóóçàé!” Òýð íàäàä
òààëàãäàíà, òýðíèé ÷èíü à÷ààð õàðàà ñàéí, òàíä ÷ õýðýãòýé, òóñòàé ø¿¿ äýý
äîí äîí” ãýýä ýðãýëäýíý. Îëçîî çóëãààñàí ÷îíî õýðýýíèé òóñûã, çºâõºí
õàð àìèà áîäîí õàìãèéã èäýæ äóóñàõ áîëîâ÷ õýðýý ÷îíîíîîñ àéí àéñààð
îéðòîæ õî¸ð í¿äýíä õîðõîéñîí çîðèã ãàðãàæ ÷îíîíû äýðãýä áóóí ñóóíà.
Ñýãýý õàíàòëàà èäýæ óëàéðñàí ÷îíî õýðýýã þóíä ÷ ýñ òîîöîí õîí õýðýý,
íºãºº õî¸ð í¿äèéã òîíøèí óõàæ èäýýä ýñ öàäàõäàà ñýãíèé 纺ëºí õýñãýýñ
íü èäýëöýõýýð ÷îíîíû ºìí¿¿ð, õîéãóóð òîíãîëçîí çóñàðäàíà.
Õóâààëöàõã¿é áîë ñ¿¿ëä òóñëàõàà áîëèíî. Áàñ òýãýýä ýíý ìóó õè÷íýýí ë
èäýæ áàçààõ âý ãýæ ÷îíî ìóó ñàíààëàí õýðýýíä çàé òàâèí ñýãíèé õîíãîíîîñ
òîíøóóëäàã þì ãýæ õóó÷ëàâ. Æàðãàë,
-Õºâñãºë àéìãèéí óóëàðõàã íýãýí íóòãèéí ñàðëàãèéí ñàãëàãàð ñ¿¿ëòýé
òîì áóõ, äàðãàð øîâõ ýâýðòýé õàéíàãèéí øàð õî¸ð íèéëæ ºâºëæººíººñºº
àëñëàí õàäàíä áàéðøèæ ºâëèéã ºíãºð¿¿ëýí áàéæýý. Òýð õî¸ðûã õî¸ð
õºãøèí, íýã çàëóó, áàñ íýã ãè÷èé èéì äºðâºí ÷îíî îëîí õîíîã áàðààäàæ
èäýýøëýõ àìðàõ öàã, òºðõ áàéäëûã íü íýãä íýãã¿é àæèãëààä, øºíº áîëìîãö
õýâòðèéã íü òîéð÷ õàÿàëàí äàñãàâ. ¯õýð òýäýíä äàñàæ ¿íýõýýð õàíü íºõºä
ìýò áîäîîä íýã ºã뺺 íàð ãàðàõûí õàìò õýâòðýýñ õºäºëæ ºâñ îëæ èäýõ
ñàíààòàé õºäºëæýý.
×îíîíóóä èä ºã뺺íèé íàðíààñ õîîëîíä õ¿ðýõ íü ãýýä õî¸ð õàøèð
õºãøèí íü ñàðëàãèéí õ¿÷òýé áóõàíä îéðòîæ áàñ ÷ ç¿ðõøèæ ÿäàí ºòãºí
ñ¿¿ëíèé äààõèðñàí õÿëãàñíààñ íýã íýã çóëãààòàë íºãºº àðñëàí áàðûí
òýíõýýòýé áóõ ãýíýò ÷îíîíîîñ ¿ðãýí óõàñõèéâýýñ õî¸ð ÷îíî àðàà ñî¸îãîî
áóëãàëóóëñàíä ýð¿¿, ø¿ä íü ºâäºæ, öóñ íü àñãàð÷ àðàé ÷¿¿ àìüä ìýíä
¿ëäýöãýýæýý.
Ýíý õîîðîíä çàëóó ÷îíî õàéíàãèéí øàðíû õààã íü õàäðàõ ãýýä
õàéíàãèéí øàðíû õî¸ð øîðîí ¿ç¿¿ðò ýâýðò ºðòºæ õàâèðãà, ñ¿âýðãýýðýý
ºëã¿¿ëýí ä¿¿æëýãäýýä ¿ðãýëæ öî÷ñîí òýð øàðíû äàâõèàíä ñýãñ÷¿¿ëýí
õàäíû ºíäðººñ òàÿãäóóëàí íàì ¿õæýý. Ãè÷èé ÷îíî óóëàíä ¿ðãýæ ãàðñàí
ãýäýã. Ñýðýýíýí,
-Õýý õýý, ÷îíûí òóõàé àëü ïàÿíûã ÿðüæ áàðàõ âý. Ñ¿õáààòàð àéìãèéí
Øèëèéí Áîãäûí ÷îíî îëíûã õýëæ áàðàõ óó. Õ¿í øèã òýìýýíèé áóðàíòãèéã
õ¿ç¿¿íýýñ íü òàñàëæ õºò뺺ä ÿâäàã ãýëöäýã, ¿íýí áàéõ àà.
Íàìàéã óðüä ç¿¿í ºìíºä õÿçãààðò õèëèéí öýðãèéí àëáà õààæ áàéõ öàãò
íýãýí èíýýäýìòýé ç¿éë äóóëäàæ áèëýý. Îäîîãèéí ×îéáàëñàí àéìàã þìóó
ýñ áºãººñ Ñ¿õáààòàð àéìàãò ÷ þìóó ìîðüòîé õî¸ð õèë÷èí õèëèéí õàé÷
õèéæ çºðºõ çàìäàà óóëçàæ áàéòàë òýäíèé õàæóóãààð íýã òýìýý óíàñàí
ñýæèã á¿õèé õ¿í òýø¿¿ëæ áàéæýý. Ò¿¿íèé óíàñàí òýìýý æèð áóñààð áóéëàí
òàâàðãàñàí ãýíýý. Õî¸ð öýðýã “Çà õýðýã áèø áîëëîî, õèëèéí çºð÷èë ãàðëàà,
ìóó òàãíóóë áèä íàðààñ çóãòàæ óðàãøàà ÿâíà” ãýëöýýä òóñ á¿ðòýý áóóãàà
ãàðòàà áàðèí òýìýýíèé õîéíîîñ äàâõèí õººñººð ã¿éöýãäýõèéí äàâààí
267

äýýð õèë çºð÷èã÷ òýìýýãýý óëàì òàâàðãóóëàí çóãòæýý. Õî¸ð öýðýã “Çîãñ,
çîãñ” ãýæ çýðýã çýðýã õàøãèðâàë òýìýýòýí òýäíèé ¿ã äîõèîíä ¿ë îðæ á¿ð
ò¿ðãýëýí çóãòæýý.
Õî¸ð öýðýã õèëèéí ä¿ðìýý áàðèìòëàí òýìýýíèé ç¿ã øàãàéæ òóñ á¿ð
íýæãýýä áóóäâàë íºãºº äàõòàé õ¿í òýìýýíýýñýý íýâñèéòýë óíàæ, òýíõýýãýý
àëäàòëàà õàðàéëãàñàí òýìýý ÿäàðñàí áàéäàëòàé çîãñæýý. Òýð õî¸ð öýðýã
þóíû ºìíº õèë çºð÷èã÷èéã áàðèõààä î÷òîë òýìýý öóñàà íóðóóíààñàà
àñãàðóóëàí çîãñîíî. Æàäòàé áóóãàà áàðüñàí õî¸ð öýðýã òýìýýíýýñ óíàñàí
õèë çºð÷èã÷ äýýð î÷òîë ñîîòîéñîí ÷èõòýé ñàðüñàí øîíòãîð õàìàðòàé àìàà,
÷èõýý õ¿ðòýë àíãàéí, àðàà ø¿äýý àðçàéëãàí çýãýë ÷îíî öóñ áîë÷èõñîí õºë
íü òàòàëçàí õýâòýíý. Öýðã¿¿ä ÷îíûí ìóó ñàíààã ìýäýõ ó÷èð ýíý çîëèã
áà÷èëæ õýâòýæ áàéãààä áèäíèéã íîöîîä àâ÷ ìàãàä ãýæ ÿðèëöàí íýã öýðýã
íü ÷îíûí òîëãîé ðóó áóóäàâ.
×îíî íàì ¿õñýí íü ëàâòàé áîëìîãö õî¸ð öýðýã ÷îíîíû ýíý ìóó àðãûã
ãàéõàæ àíõ èéì òîõèîëäîëòîé ó÷èðñàíäàà ýëãýý õºøòºë èíýýëäýí
õºõðºëäºâ. Õî¸ð öýðýã òýìýý ÿàñíûã àæâàë á¿õ áèå íü ç¿â ç¿ãýýð, õàðèí
áºõèéã íü òàñ õàçàæ èäñýí áàéâ. Óðüä ºìíº ÷îíî òýìýýã õºòºëäºã òóõàé
ñîíññîíîî ñàíàæ õàðâàë òýìýýíèé áóðàíòàã õ¿ç¿¿íäýý áèø, õàðèí
õºòë¿¿ëæ ÿâñàí áàéäàëòàé ñóíãàñàí áàéâ. Õî¸ð öýðãèéí àæèæ áîäñîíîîð
÷îíî òýð òýìýýã áóðàíòãààð íü õºòºëæ õîëäóóëàí ñºãëºí õýâò¿¿ëýä ò¿¿íèé
ìàõíû õàìãèéí àìòòàé, òàðãàí áºõèéã óðæ èäýõýýð òýìýýíèé íóðóóí
äýýð ìîðäâîîñ, òýìýý áºõ çóëãààñíààñ ºâäºõèéí ýðõýíä òèéíõ¿¿ áàðõèðàí
áóéëàí òàâàðãàæ ÿâñàí íü ÿã ìºí áàéæýý.
Õî¸ð õèë÷èí òýìýýíèé áºõ áàéñàí, íóðóóíû øàðõûã äààâóóãààð áîîæ
àëñàí ÷îíîíûõîî àðüñûã òîõîæ õºòëºí çàñòàâ äýýðýý èðæ ìàëûí áàãà
ýì÷èä ýìí¿¿ëýõýýð ò¿¿íä òóøààñàí. Ýì÷ òýìýýã ýäãýýñýí áîëîâ÷ áºõ íü
óðãàæ ºãºõã¿é áàéñàí þì ãýíý áèëýý. Æàðãàë,
-×îíîî ãýäýã èéì ë àìüòàí äàà. Ìóó ñàíààòàé õ¿íèéã ÷îíîí äîòîðòîé,
÷îíî øèã ãýäýã íü ñ¿ðõèé îíîæ õýëñýí ìýðãýí ¿ã þì ø¿¿ ãýõ÷èëýí õî¸óë
ÿðèàíäàà õàëàìöààä áàéòàë ìàøèíû ÷àãíààë äóóãàðàâ. Õî¸ð àí÷èí ìàøèíû
ç¿ã õàðâààñ æîëîî÷ äàëëàí äóóäàæ áàéâ. Æàðãàë,
-Õ¿¿ ìèíü ìàøèíàà çàñâàðëàæ äóóññàí øèã áîëîëòîé. Ñàëúÿ ãýæ
ñàëñàíã¿é, ñàëàà çàìûí ýðõýýð ñàëëàà ãýõýä íü Ñýðýýíýí,
-Ñàéí ÿâààä, ñààäã¿é õ¿ðýõ ãàçàðòàà õ¿ðýýðýé.
-Ñàéí ñóóãààðàé ãýëöýí ñàëæ îäîâ.
1987 îí
268

II
ÎËÍÛ ÑÀÍÀÀ×ÈËÃÛà ÄÝÌÆÑÝÍ ÎÐÃÈ ÃÓÀÉ
1971 îíû 6-ð ñàðûí äóíäóóð õóð ÷èéã óíàæ, íîãîî æèãäðýí óðãàæ, ìàë
òýíõðýí, àéðàã òàðàã ãàð÷, çóíû øèíæ îðæ áàéñàí ¿åýð Áóëãàí àéìãèéí
Õèøèã-ªíäºð ñóìûí òºâ äýýð î÷èâ.
Ýíý ñóìûí íýãäëèéí àæèë áàéäàëòàé òàíèëöàõ çóóð íàìûí àõìàä
ãèø¿¿í Îðãè ãóàéíä î÷èâ. Ñóìûí òºâèéí ç¿¿í òàëûí íýãýí õàøààíä áèò¿¿
äýýâýðòýé ìîäîí ñàðààëæèí äîð áàðüñàí ãýðò îðîõîä ò¿¿íèé äîòîðõè
áàéäàë òîõèëîã, ãýðèéí ýçýí àâãàé, öàé ÷àíàæ, öàãààí íäýýãýý òàâüæ,
áèäíèéã ìîíãîë ¸ñîîð äàéëæ ãàðàâ.
Óäàëã¿é ñóãà òàÿã òóëñàí, õàð ñàõàëòàé, õàøèð, òóðøëàãà ñóóñàí,
îëîíäîî õ¿íäòýé Îðãè ãóàé ãàäíààñ îðæ èðýâ.
Áèä áîñîæ ò¿¿íòýé ìýíäëýõýä, òýð ìîíãîë ¸ñîîð çîëãîæ, õàöàð ¿íñýâ.
Îðãè ãóàéí íýðèéã óðüä ºìíº îëîí óäàà äóóëæ ñ¿¿ëä õýäýí óäàà ó÷èð÷
áàéñàí òóë, áàãà çýðýã õóó÷ õººð¿¿ëýâ.
Îðãè ãóàéí àæèëëàãààíû áàéäëààñ ºã¿¿ëáýýñ èéì àæýý.
ÌÀÕÍ, àðäûí òºð õóâèéí àæ àõóéòíûã õîðøîîëîõ õºäºë㺺íèé
¿¿ñâýðèéã 1930 îíîîñ ýõëýí òàâüæ áèëýý. Èíãýõäýý àðäóóäààñ õ¿÷ õàâñðàí
õîíü õÿðãàõ, õóäàã ìàëòàõ, ìàëàà õàðèóëàõ, ºâñ õàäàõ çýðýã õàìòðàí
õºäºëìºðëºäºã àðäûí óëàìæëàëò çàíøëûí äýâøèëòòýé òàëûã çºâ
àøèãëàæ, ò¿¿íèéã ñàéæðóóëàí ñîöèàëèñò õýëáýðèéí íýãäýë ð¿¿ ààæìààð
÷èãë¿¿ëýõ áîäëîãûã òàâüæ áàéâ.
Ýíý çºâ áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä ç¿¿íèé ýòãýýä¿¿ä, öàã ¿åèéí
òîäîðõîé íºõöºëèéã ¿ë õàéõðàí, çîõèõ íºõöºë á¿ðýëäýýã¿é áàéñàí òýð
¿åä àðäûí àæ àõóéòíûã øóóä õàìòðàëæóóëàõ àæëûã øóóðõàéëæ ýõýëñýí
áèëýý. Ç¿¿íèéõíýýñ ÿâóóëæ áàéñàí òýð àëäààòàé ÿâóóëãûã íàì 1932
îíä ýðñ áóðóóøààí çàëðóóëæ, õºäºëìºð÷èí àðäûí äóíä õîðøîîëëûí
õÿëáàðõàí õýëáýðèéã æèíõýíý ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð íýâòð¿¿ëýõ áîäëîãî
¿ðãýëæë¿¿ëæ, òèéíõ¿¿ íýãäñýí àðäàä ìàòå-ðèàë, ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýãèéã
¿ç¿¿ëýí íýãäýëæèõ õºäºë㺺íèéã äýìæñýýð áàéâ.
Àðäûí ýíýõ¿¿ õºäºë㺺íä 1934 îíä áóé áîëñîí àðäûí ¿éëäâýðèéí
íýãäýë ÷óõàë ýõëýëò áîëæ òýäãýýðèéí òýðã¿¿íèé õýñýã íü íèéãìèéíõýý
àæ àõóéã ºñãºí, ãèø¿¿äèéíõýý àæ àìüäðàëûã äýýøë¿¿ëýõ õýðýã äýýðýý çºâ
ñàíàà÷èëãûã ãàðãàæ áàéâ.
Íýãäëèéí à÷ òóñûã àìüäðàëûíõàà áàéäëààñ òàíèí ìýäýæ áàéñàí
íàìûí àõìàä ãèø¿¿ä, ÿäóóëàã àìüäðàëòàé õ¿ì¿¿ñ íýãäýëæèõ ñàíàà÷èëãûã
òýðã¿¿ëýí äýìæèæ áàéâ. Èíãýæ íýãäýëæèõ ¿¿ñâýð øóóä øóëóóí çàìààð
áýðõøýýë òýìöýëã¿é ÿâæ èðñýíã¿é. Áàÿí ÷èíýýëýã õ¿ì¿¿ñ áàñ íóãàëààíû
óðøãààñ áîëñîí àëäààíààñ àéæ öî÷ñîí çàðèì àëáàí õààã÷èä íýãäýëæèõ
õºäºë㺺íèéã ñàíàà÷ëàã÷äûí àíõíû ¿éë àæèëëàãààã òºäèé îéøîîõã¿éãýýð
¿ë áàðàì çàðèìäàà òýð àæèëä ñýæèãëýíã¿é õàíääàã ÿâäàë ÷ ãàðäàã áàéæýý.
¯¿íèéã Áóëãàí àéìãèéí Àâçàãûí íýãäýë áóé áîëæ òîãòíîí áýõýæñýí
ò¿¿õýí æèøýýíýýñ áàðèìò áîëãîí àâ÷ ¿çüå. Ç¿¿íèé íóãàëààíû óðøãèéã
269

àðèëãàñíààñ íèëýýä õýäýí æèëèéí äàðàà àðäûí äóíä ñàéí äóðûí ¿íäñýí
äýýð íýãäýëæèõ õºäºë㺺í îäîîãèéí Áóëãàí àéìãèéí Àâçàãà ñóìàíä ¿¿ñýæ
óã õºäºë㺺íèéã íàìûí àõìàä ãèø¿¿í òýð ¿åèéí Àâçàãà ñóìûí äàðãà
áàéñàí Îðãè ãóàé äýì-æèæ ãàðàâ.
1938 îíû íàìàð Àâçàãà ñóìûí íóòàãò àéë çýðãýëäýý áàéñàí õýñýã
çàëóó÷óóä íèéëæ õóâüäàà ºâñ õàäàæ 40-50 áóõàë ºâñ áýëòãýæ àìàð÷ ñóóõ
çàâñðàà Ãîí÷èãèéí Î÷èð ãýã÷ çàëóó íýã àéëä èéì îëîí õ¿¿ áàéäàãñàí
áîë ìºí ÷ èõ ºâñ õàäàæ áîëíî ãýæ íèëýýä àëñûí þì áîäñîí áàéäàëòàé
ºã¿¿ëæýý. Òýäíèé äóíä áàéñàí íàìûí ãèø¿¿í Äàìäèíæàâ èéìýðõ¿¿
õ¿ì¿¿ñ õ¿÷ýý íýãòãýâýë íýãýí àéëûí õýðýãöýýíä áàéòóãàé íýãýí ãîëä
íóòàãëàäàã õýñýã àéëûí õýðýãöýýã õàíãàæ ÷àäàõ òèéì èõ ºâñ áýëòãýæ
áîëîõ þì ãýæ Î÷èðûí ¿ãèéã äýìæèâ. Ýíý õî¸ð õ¿íèé ÿðèàã ñîíññîí áóñàä
íü çºâøººðñºí ìýò ¿íýíäýý ë òèéìäýý ãýöãýýâ. Ýíý õýñýã õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýë
ñàíàà íýãäýëæèõ õºäºë㺺íèé ¿¿ñãýâðèéã äýìæèæ áàéãààã èëýðõèéëæ
áàéñíûã íàìûí ãèø¿¿í Äàìäèíæàâ óõâàðëàí àâ÷ íýãäýëæèõ õºäºë㺺íèéã
çîõèîí áàéãóóëàõààð øèéäâýðëýæýý. Óäàëã¿é íàìûí ¿¿ðèéí õóðàë áîëîõîä
Äàìäèíæàâ î÷èæ ñàíàà íýãäñýí õýäýí àæèëñàã õ¿ì¿¿ñèéã àâààä æèæèãõýí
íýãäýë áàéãóóëæ áîëìîîð áàéíà ãýæ ¿¿ðèéí õóðàë äýýð õýëýâ.
Õóðàë äýýð áàéñàí ãèø¿¿äèéí çàðèì íü íèëýýä ñîíèðõîæ áàéòàë íýã
õî¸ðûí çýðýã õ¿í áîñ÷, çà äàà èéì àæëûã ýõëýõ ÷ àðàé áîëîîã¿é áàéõ äàà,
íºãºº êîììóíû ÷èíü òàðààãààä õýäõýí æèë áîëæ áàéíà ø¿¿ äýý ãýíãýýâ.
Òýãýõëýýð îäîî áàñ íýãäýë ãýýä íýã þì ñàíàà÷ëààä ãàðàõààð õ¿í îéëãîõ
áîëîâ óó äàà ãýýä òýä Äàìäèíæàâûí ñàíàëûã îëîíõè íü äýìæñýíã¿é
ºíãºðºâ. 1938 îíû íàìàð ýõýëæ ñàíàà÷èëñàí òýð õýðýã òýãýýä á¿òñýíã¿é
áîëîâ÷ Äàìäèíæàâ áîäñîí ¿ã ñàíààãàà îãòõîí ÷ îðõèñîíã¿é äàõèí
äýâø¿¿ëæ, íýã øèíý ìàÿãèéí àéë ãýðèéí ñóóðèéã òàâüÿ äàà ãýæ áîäñîîð ë
ÿâäàã áàéâ.
1939 îí ýõýëæ íàãààí ñàð áîëîõîä Àâçàãà ñóìûí äàðãà áàéñàí íàìûí
àõìàä ãèø¿¿í, àâõààëæòàé çàëóó Îðãè àõ Äàìäèíæàâûíäàà çî÷ëîõîîð
î÷èæ öàãààí ñàðûí ¸ñ ãîðèìûã òýð ¿åèéí çàíøëààð ã¿éöýòãýæ äàéëóóëæ
áàéòàë àõ Äàìäèíæàâ íü íºãºº íýãäýëæèõ õºäºë㺺íèéõºº òóõàé ÿðèàãàà
¿¿ñãýæ äóðäàõäàà:
Áè ºâñ õàäñàí õýñýã çàëóó÷óóäòàé ÿðèëíààä íýãäëèéã çºâººð ¿¿ñãýí
áàéãóóëàõ ñàíàëàà ºíãºðñºí îíû ñ¿¿ëýýñ íàìûí ¿¿ðèéíõýý õóðàë äýýð
ÿðüñàí ÷èíü õ¿ì¿¿ñ íýã ë äýìæñýíã¿é. Èéì íýãäëèéã áàéãóóëæ áîëìîîð
áàéõ þì. ×è ñóìûí äàðãà õ¿í áîëîõîîð ýíý ñàíàëûí çºâ áóðóóã îéëãîæ
áàéãàà áóé çàà ãýæ õýëýâ. Îðãè õàìòðàë êîììóí áàéãóóëàõ õýðãèéã
õàâòãàéðóóëæ àëäàà ãàðãàñíûã íàì çàñàã áóðóóøààñàí áîëîõîîñ áóñ åð íü
íýãäýëæèõ õºäºë㺺íèéã îãò áóðóó õýðýã ãýæ ¿çýýã¿é áèëýý ãýâ.
Äàìäèíæàâ, òýãâýë ÷è ýíý ÿðüæ áàéãààãàà àéìàã îðíû íºõä¿¿äýä
îéëãóóëæ, íýãäýæ àìüäàðúÿ ãýñýí õýñýã õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàëûã äýìæèõ àæëûã
ýõëýý÷ ãýâ.
Îðãè, çà áè òàíû óóëçàæ ÿðüñàí òýð õ¿ì¿¿ñòýé ÷èíü áèåýð ó÷èð÷ ÿàæ
íýãäýëæèõ, þóíààñ àæëàà ýõëýõ âý ãýäãèéã ìýäýýä àéìãèéíõàà íàìûí
õîðîîíä ìýäýãäüå ãýæ õýëýýä ÿâæýý.
270

Óäàëã¿é Îðãè àõ Äàìäèíæàâûí àì ÿðèà íèéëñýí õýäýí õàäëàí÷èäòàé
óóëçàõààð î÷èõîä àíõíû õýëáýðýýð íýãäýëæüå ãýñýí õ¿í 25 îð÷èì áàéæýý.
Îðãè òýäãýýð 25 õ¿íèé ÿðüæ áîäîæ áàéãààä èõýýõýí çîðèãæèæ òýäíèé
ºìíººñ ºðãºäºë áè÷èæ àéìãèéí íàìûí õîðîî, ÿàìàíäàà ìýäýãäòýë,
àéìãèéí íàìûí õîðîî, ÿàì ÷ Îðãèéí ñàíàëûã äýìææýý. Îðãè íàìûí
õîðîîíû äýìæëýãèéã õ¿ëýýæ àâñàíäàà óðàìøèæ íýãäýëä íýãäýæ îðú¸
ãýñýí õ¿ì¿¿ñòýý çàðëàæ íýãýí ºäºð Õàðáóõûí Äàëàí äàâõàð ãýäýã ãàçàð
íóòàãëàæ áàéñàí Æàì-öûí ãýäýã àéëä öóãëóóëæ ó÷èð ÿâäëàà ÿðûããààâ.
Òýãæ ÿðèõàä íýãäýëä ýëñüå ãýñýí 25 õ¿í äýýð áàñ 10 õ¿í íèéëæ á¿ãä 30
õýäýí õ¿í áîëæýý. Ýíý öóãëààí äýýð íýãäýë ãýäýã íýãýí àéëûã áàéãóóëàõàä
õºðºí㺠õýðýã-òýé ãýýä òóñ òóñààñàà õýä õýäýí òîëãîé ìàë, öººí òîîíû
òºãðºã, íýãýí ãýðèéã ãàðãàõààð øèéäýâ. ̺í õóðëààñ íýãäëýý æèíõýíý
áàéãóóëàõààð õóðëûã õèéõ ºäðèéã òîãòîîæýý. Èíãýýä äàðààãèéí õóðàë
õèéõýä 40 ãàðóé õ¿í öóãëàæ íýãäëýý æèíõýíý ¸ñîîð áàéãóóëæ íýãäëèéí
äàðãààð Îðãè, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð Æ¿ãäýð ãýäýã õ¿íèéã òóñ òóñ
ñîíãîæ íýãäëèéíõýý òºâèéã Õàðöàãûí õóäàã õýìýýõ ãàçàð áàéãóóëæ íýãýí
ýñãèé ãýð áàðüæýý. Òýãýýä íýãäëèéí ãèø¿¿ä òýð ãýðòýý áàéí áàéí öóãëàðàí
îäîî íýãäëýý ÿàæ õºãæ¿¿ëýõ âý ãýäãèéã ÿðüæ, íýãäýëä íèéë¿¿ëñýí õýäýí
øàðààð ñóìûí òºâ ð¿¿ ò¿ëýýíèé ìîä 纺õ àæëûã ýõýëæ áàéòàë óã íóòãèéí
õ¿ðýýíèé æàñûí õºðºíãèéã õóðààæ, õóðààñàí õºðºíãèéã 纺æ öººí
òºãðºãèéí îðëîãî îëäîã áîëîâ.
Òýãñýýð áàéãààä íýãäëèéí ãèøó¿ä 150 õ¿ð÷, ìàë õºðºí㺠íü õýäõýí
çóó áîëæýý. Ãýâ÷ íýãäëèéí îðëîãî áàñ ë õîìñõîí õýâýýð áàéñàí ó÷èð íýã
õýñýã íü ìàëàà ìàëëàõ, íºãºº õýñýã íü òàðèà òàðèõ, áàñ íýã õýñýã íü àí
õèéõ äºðºâ äýõ íü õàäëàí õàäàõ, òàâ äàõü íü ¿õýð òýðãýýð ò¿ëýý ìîä 纺õ
çýðãýýð ó¿ðãýý òóñ òóñ õóâààí àâ÷ æèë ãàðóé àæèëëàæ áàéòàë îðëîãî
íèëýýä ºñºæ õ¿ì¿¿ñèéí óðàìøèë äýýøèëñýýð áàéæýý. ¯¿íèé õàæóóãààð
íýãäýëä äóðã¿é áàÿí ÷èíýýëýã õ¿ì¿¿ñèéí äóíä Õàðöàãàò ¿¿ññýí òýð
øèíýõýí íýãäëèéã áóðóóøààí ø¿¿ìæèëñýí ÿðèà öóóðõàë íèëýýä äýëãýðýí
ãàð÷ýý. Òýðõ¿ó öóóðõàë ìýäýýíèé ìºðººð Óëààíáààòàð õîòîîñ Äîðæï¿ðýâ
ãýäýã íýãýí òºëººëºã÷ èðæ ýíý íýãäýë ÷èíü íºãºº òàðñàí êîììóíòàé àäèë
õýðýã áîëæ áàéíà óó ãýæ øàëãàæ áàéòàë íýãäýëä äóðãóé õýñýã õ¿ì¿¿ñ
òýðõ¿¿ Äîðæï¿ðýâ òºëººëºã÷èä íýãäëèéã ø¿¿ìæëýí ò¿¿íèé äàðãà Îðãè
áîë íóãàëààíû õýðãèéã äàõèí ¿¿ñãýæ áóé õ¿í ãýæ æèíòýé ìýäýýí¿¿äèéã
ò¿¿íä ºã÷ýý. Äîðæï¿ðýâ ÷ Îðãèéã äóóäàæ çýìëýõäýý: ÷è íýãäýë äóðààðàà
áàéãóóëàâ, çàëóó õ¿ì¿¿ñèéã öýðãýýñ ÷ºëººëíº ãýæ íýãäýëä îðóóëæýý ãýõ
ìýòýýð çýìëýæ Îðãèéã àéìãèéí ø¿¿õýä øèëæ¿¿ëýâ.
Ýíý õîîðîíä Îðãèéí áàéãóóëñàí íýãäëèéí ãèø¿¿äèéã õýä õýäýí óäàà
õóðàëäóóëæ ñàíàëûã àñóóòàë 150 ãàðóé õ¿íýýñ 15 õóí íýãäëýýñ ãàðúÿ ãýæ,
áóñàä íü ìàíàé íýãäýë áîë ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð áàéãóóëàãäñàí ñàíàë
íèéëñýí õ¿ì¿¿ñýýð á¿ðäñýí ¸ñòîé íýãäýë áîëæ ÷àäàõ þì ãýæ íîòîëñîîð
áàéæýý.
Îðãè ÷ àéìãèéí ø¿¿õýä î÷èæ 40 ãàðóé õîíîã áàéöààãäàæ, ¿íýí ó÷ðàà
íîòîëñîîð áàéòàë àéìãèéí ø¿¿õ Îðãèéã çýìëýõ ÿìàð ÷ ¿íäýñã¿éãýý ìýäýæ,
Îðãèéã ñóëëàæ òàâèõ íü ç¿éòýé ãýñýí øèéäâýðèéã ãàðãàæýý.
271

Îðãè ÷ àéìãààñ íýãäýë äýýðýý áóöàí èðæ ãèø¿¿äòýéãýý óóëçàõàä
áèäíèé õýðýã çºâ áîëñîí, íýãäüå ãýæ íèéëýýä õºäºëìºðëºæ áàéãàà
íýãäëèéã õýí õ¿í õýðõýí äóðààðàà òàðààæ ÷àäàõ áèëýý. Ìàíàé íàì çàñàã
÷èíü çºâ õýðãèéí ó÷ðûã îéëãîæ äýìæèæ áàéíà ø¿¿ ãýöãýýâ.
Òýãýýä íýãäëèéíõýí óðàì çîðèã òºãºëäºð õ¿÷ õàâñðàí àæèëëàæ
äóíäûíõàà õºðºíãèéã àðâèæóóëñààð 1944 îí õ¿ðýõýä ìàë íü ÷ îëîí áîëæ,
àæèë íü ÷ óðàãøòàé ÿâäàã áàéâ.
Ýíý íýãäýë íóòàã èõòýé, ìàë îëîíòîé òîì àéë áîëñîí ó÷èð õî¸ð íýãäýë
áîëîí ñàëàõààð øèéäâýðëýæ íýã íü Á¿ðýãõàíãàé, íºãºº íü Äàøèí÷èëýí
ñóìûí íýãäë¿¿ä ñàëàí ãàð÷ýý.
Îðãèéí íýãäýë ìààíü 1951 îíû ¿åä àðàâ ãàðóé ìÿíãàí òîëãîé ìàëòàé
áîëæ áàéãààä öààøäàà ò¿¿íèé ìàëûí òîî òîëãîé íýìýãäýæ, ãèø¿¿ä
îëøèðñîí ó÷èð ìºí 1955 îíä õî¸ð õóâààãäëàà. ¯¿íèé íýã íü Ãóðâàíáóëàã
ñóìûí Ñ¿õáààòàðûí çàì ãýäýã íýãäýë áîëñîí áºãººä ¿¿íèéã Îðãè äàðãàëàâ.
ͺ㺺äºõ íü Àâçàãà ñóìàíä «Ëåíèíèé çàì» íýðòýé áàéãóóëàãäàæ áàéãààä
¿¿íèé äàðãà Áóëãàí àéìãèéí íàìûí õîðîîíû õî¸ðäóãààð íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãà áàéñàí Îéäîâ ººðèéí ñàíàëààðàà èðæ îäîî õ¿ðòýë àæèëëàæ áàéíà.
Èíãýýä Õàðáóõûí Äàëàí äàâõàðò 25 õàäëàí÷äààñ ýõýëñýí ýíý íýãäýë
õºãæèí áýõýæñýýð õýäýí òîì íýãäýë áîëîí òóñ á¿ðäýý îëîí ìÿíãàí òîëãîé
ìàëòàé õºãæèí áýõæèæ áàéãàà áèëýý.
Ýíýõ¿¿ íýãäëèéí òóëãûí ÷óëóó òàâüñàí Îðãè ãóàé óëñäàà 36 æèë
àæèëëàñíû äîòîð 26 æèëèéíõýý õºäºëìºðèéã íýãäëèéí õºäºë㺺íä
çîðèóëñàí àæýý. Îðãè ãóàé îäîî 65 íàñòàé áºãººä íýãäýë ¿¿ñãýã÷èéí õóâüä
îëîí íèéòýýñýý õ¿íäýòãýëèéã õ¿ëýýæ òàâòàé ñàéõàí àìüäàð÷ ñóóíà.
Ìàíàé íýãäëèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëæ áýõæ¿¿ëýõýä îðîëöñîí èéì îëîí
ç¿òãýëòíèé ãàâüÿà íýãäëèéí ò¿¿õýíä ìºíõºä òýìäýãëýãäýõ ¸ñòîé áèëýý.
1971 îí
272

ѯÐÃÈÉÍ ÌÀÀÍÜ ÝÇÝÄ
I
Áèäíèé ýöýã ºâãºä Ìîíãîë îðíû óóäàì èõ íóòãèéí óóë òàëä òàâàí
õîøóó ìàëàà ¿åýñ ¿åä ºñãºí ¿ðæ¿¿ëæ áèëýýã òóðøëàãà õóðèìòëóóëñààð
èðñýí óëàìæëàëòàé.
Îäîîãîîñ 50 æèëèéí ºìíº Àðäûí õóâüñãàë ìàíäàæ óëìààð ìàë÷èí
àðäóóä, õàìæëàãûí ç¿éë á¿ðèéí õ¿íä õ¿÷èð, äàðàìòààñ ¿¿ðä àíãèæèð÷ýý.
Òýãýýä ãó÷ààä îíû îð÷ìîîñ ôåîäàëûí ìàë õºðºíãèéã õóðààñíààð òóñ îðíû
ìàë ñ¿ðýã àðäûí ãàðò øèëæñýí þì. Íýãäýëæèõ õºäºë㺺í îðîí äàÿàð
ÿëñíû ä¿íä îëîí çóóí ìÿíãàí õóâèéí æèæèã ìàë àæ àõóéòàí íýãäýëæèí,
îäîî 272 íýãäýë, 32 ñàíãèèí àæ àõóé àæèëëàæ áàéíà. Ýä¿ãýý íýã íýãäýë
äóíäæààð 60,7 ìÿíãàí ìàëòàé áàéãàà íü áàÿí ÷èíýýëãèéí áàòàëãàà ìºí.
Ìàíàé àëäàðò ìàë÷èä ºíãºðñåí òàâàí æèëä öîãòîé ñàéõàí
õºäºëìºðººðºº óëñ îðíûõîî ìàëûã áàðàã õî¸ð ñàÿ øàõìààð
íýìýãä¿¿ëñíèéã íºõºð Þ.Öýäýíáàë ÌÀÕÍ-ûí XVI èõ õóðàë äýýð òàâüñàí
òàéëàí èëòãýëäýý îíöëîí òýìäýãëýñýí áèëýý. Ýíý óðàìòàé ìýäýýã ñîíññîí
òóñ îðíû õýí áîëîâ÷ ìºí ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé àíä íºõºä öºì áàõäàí
áàÿðëàæ áàéíà. Îäîî íýã íýãäýëä íîãäîõ ¿íäñýí õºðºí㺠äóíäæààð 5 ñàÿ
òºãðºã õ¿ð÷ ìàë àæ àõóéã ºñãºí õºãæ¿¿ëæ, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã íü äýýøë¿¿ëýõ
àñóóäàë ÌÀÕÍ-ûí XVI èõ õóðëûí àíõààðëûí òºâä áàéëàà. Øèíý òàâàí
æèëä 14 ñàÿ ãà áýë÷ýýðèéã íýìæ óñæóóëàõ, õàäàõ åâñíèé õýìæýýã
èõýñãýõ, ìàëûí òýæýýëèéí ¿éëäâýðèéã ºðãºæ¿¿ëýõ, 20 ìÿíãàí òîõèëîã
õàøàà øèíýýð áàðèõ çýðýãò îëîí ìèëëèàðä òºãðºã çàðöóóëàõààð óëñààñ
òºëºâëºæýý. Ìàë÷èí àðäûí àìüäðàëä ãàð÷ áàéãàà íèéãìèéí ýíý øèíý ëóò
ººð÷ëºëòèéã ò¿¿õ øàøòèðò òýìäýãëýõ íü ëàâòàé.
Ìàíàé õºäººä ìàë àæ àõóéã õºòëºõ àðãà áàðèë ¿íäñýýðýý ººð÷ëºãäºí
ñàéæèð÷ ò¿¿íä àæèëëàã÷äûí íºõöºë áîëîëöîî óëàì àÿòàé áîëñîîð áàéíà.
Ìàë àæ àõóéä çîîòåõíèê ìàë ýìíýëãèéí àðãà áàðèëûã íýâòð¿¿ëýõ, ìàë
õàðèóëàõ, áýë÷ýýðèéã óëèðàë á¿ðèéí íºõöºëä òîõèðóóëàí çîõèñòîéãîîð
õóâààðèëàí õýðýãëýõ, óëèðëûí ñàéíûã àøèãëàæ, óðãàöûí ñàéõíûã ìàëäàà
èä¿¿ëýõ, óðãàìàë èõòýé áýë÷ýýðèéã óñæóóëàí, îëîí ìÿíãàí õóäàã ºðºìäºí
ãàðãàæ, ìàëäàà ò¿ì ò¿ìýí òîõèëîã õàøàà áàðüæ, òýæýýëèéí ºâñèéã
õ¿÷èò òåõíèê õýðýãëýí èõ õýìæýýãýýð õàäàõ, çóä ãàìøèã òîõèîëäâîë
íàì òºðººñ íýãäýë÷èä, ñàíãèéí àæ àõóéäàà òóñëàõ çýðãýýð óëñààñ îëîí
ìèëëèàðä òºãðºã çàðöóóëñààð áàéíà. Èéìä ìàë àæ àõóé äýýð àæèëëàõ íü
óðàìòàé ñàéõàí, íýðòýé öóóòàé íèéòèéí èõ ¿éë õýðýã áîëæ áàéíà. Îäîî
õîíü÷èí, ÿìàà÷èí, ¿õýð÷èí, àäóó÷èí, òýìýý÷èí, ñààëü÷èí ãýäýã íýð îëíû
õ¿íäýòãýëèéã óëàì õ¿ëýýæ, àëäàð öóó íü áàäàðñààð áàéíà.
II
Ìàíàéä ìàë ìàëëàãààíû àðâèí òóðøëàãàòàé, àðèóí øóäàðãà àæèë÷
õè÷ýýíã¿é àõìàä ìàë÷èí îëîí àðâàí ìÿíãà áèé áèëýý. Ýä áîë áèä
á¿ãäèéí õ¿íäýò õ¿ì¿¿ñ, ýðõýì ìýðãýæèëòýí íàð þì. Ýä¿ãýý íýãäë¿¿äýä
273

õºäºëìºðèéí áààòàð 40 ãàðóé áèé áºãººä ¿¿íýýñ ãàäíà óëñ, àéìàã ñóìûí
àâàðãà òºë÷èí õýäýí çóóãààð òºðæ ºññººð áàéãààãèéí äîòîð òóðøëàãà
èõòýé àõìàä äóíä ¿åèéí ìàë÷èä, òýäíèè óëàìæëàëûã õ¿ëýýí ýçýìøèõýýð
ç¿òãýæ ÿâàà àâüÿàñëàã çàëóó ìàë÷èä îëîí áàéíà. Óëàìæëàëò èõ áàÿëàã
ìàíàé îëîí ñàÿ ìàëûã èðýýä¿éä õýí ýçýìøèæ ìàëëàõ âý? ãýäýã àñóóäàë,
ò¿¿õýí ÿâöààð òóëãàð÷ áàéíà. Çàëóó ìàë÷äûí òîî àéìàã ñóì á¿ðä óëàì
íýìýãäñýýð áàéãààä àõìàä ìàë÷èä, àðä ò¿ìýí, ñýõýýòýí, íàì òºðèéí
àæèëòàí õýí áîëîâ÷ áàõäàí áàÿñàæ ÿâäàã íü ç¿é ¸ñíû õýðýã ýý.
Èðýõ òàâàí æèëä åðºíõèé áîëîâñðîëûí äóíä ñóðóóëü òºãññºí
50 ìÿíãààñ äîîøã¿é îõèä õºâã¿¿ä, äýýä òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä
áîëîâñðîëòîé 3000 ãàðóé ìýðãýæèëòýí íýãäýë, ñàíãèéí àæ àõóéä î÷èæ,
ìàë ñ¿ðãýý õàðèóëæ, ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýõèéã íàìûí XVI èõ õóðàë çàóó÷óóääàà
õàíäàí óðèàëàâ.
Íàìûíõàà ýíý èõ ã¿í óòãàòàé ò¿¿õýí óðèàëãàä çîðèã áàäàðñàí îõèä
õºâã¿¿ä óã óðèàëãûã áàÿðòàé õ¿ëýýí àâ÷ óóäàì òàë, óóëàðõàã õàíãàé íóòàã,
ºìíº ç¿ãèéí ãîâèéí ñàéõàí áýë÷ýýðò ãàð÷ ìàëàà õàðèóëàõ çîðèã òºãºëäºð
áàéíà.
Òýäíèé ò¿ð¿¿÷ íü îäîî ìàë àæ àõóé äýýð î÷èæ àõìàä ¿åèéíõýý àðâèí
òóðøëàãûã õè÷ýýíã¿éëýí ýçýìøèæ, àÿòàé ñàéõàí àæ òºðæ áàéíà.
Áèä ñàÿõàí Áóëãàí àéìãèéí íóòãààð ÿâæ ìàë àæ àõóéä ãàð÷ àæèëëàæ
áàéãàà òèéì çàëóó÷óóäûí çàðèìòàé íü óóëçñàí þì. Á¿ðýãõàíãàé ñóìàíä
ìàë ìàëëàõààð î÷ñîí çàëóó÷óóä áàõòàé àæèëëàöãààæ áàéíà. Ýäíèé äîòðîîñ
äîëîî íü àëäàðò áààòàð ìàë÷èí Î÷èð ãóàéí øàâü àæýý. Èðýõ òàâàí æèëä
ýíý ñóì õýäýí àðâàí øèíý çàëóó ìàë÷íûã õ¿ëýýí àâ÷ àæèëëóóëàõ þì áàéíà.
Ñóìûí óäèðäëàãà õýëýõäýý:
- Ìàë ìàëëàõààð èðñýí çàëóó÷óóäûã òóðøëàãàòàé ìàë÷äûã ò¿øèãë¿¿ëýí
àæèëëóóëæ, öàëèí ìºíãèéã íü öàã õóãàöààíä íü ºã÷, îðîí ñóóöòàé áîëãîí,
àéë ãýð áîëîõîä íü òóñàëæ, ñî¸ë óðëàãèéí àæèëä òàòàí îðîëöóóëáàë òýä
òîãòâîðòîé ñàéí àæèëëàæ ÷àäàõ þì ãýöãýýæ áàéíà.
Ìàë ñ¿ðãýý ìàëëàæ, òîî òîëãîéã íü ºñãºí, àøèã øèìèéã íü
ºíäºðæ¿¿ëýõ ýðìýëçýë òºãñ ýðèí ¿åèéíõýý çàëóó÷óóäûã èíãýæ òîñîí
óãòàæ, ýíýðýí õàéðëàæ, ýðõýì Á.Øèðýíäýâ ìàë÷èí áîëãîõ èõ ¿¿ðýã
àõìàä ìàë÷èí, íýãäýë, íàì, óëñ, ÌÕÇÝ-èéí îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãûí
õàðèóöëàãàòíû ýýëæèò ¿¿ðýã áîëæ áàéíà. Á¿ðýãõàíãàé ñóìûí ìàë÷èí
çàëóó Íàìæèëäîðæèéíä áèä áóóæ, ò¿¿íèé àìüäðàë àæèëòàé òàíèëöàâ.
Õºòºë øàíäûí îð÷ìûí íýãýí ýíãýð ãàçàð øèíýâòýð áàðüñàí ñàéõàí õàøàà
õàðàãäàíà. Ò¿¿íýýñ õîëã¿é áýë òàëä 700 ãàðóé õîíü íàëàéòàë áýë÷èæ
íîãîîíä öàäñàí áàéäàëòàé ¿çýãäýíý.
Ýíý ñ¿ðãèéí ýçýí íü õýí áý? ãýæ íóòãèéí íýãýí õ¿íýýñ àñóóõàä:
- ¯¿íèé ýçýí áîë Íàìæèëäîðæ ãýã÷ çàëóó, ãýð íü òýíä õàðàãäàæ áàéíà
ãýæ áèäýíä çààâ.
Áèä Íàìæèëäîðæèéíä îðëîî. Øèíýõýí íîãîî õàíõàëñàí íóòàã äýýð
íýãýí ãýð áàéõ áºãººä ò¿¿íèé õàÿàíä öîî øèíý «ÈÆ» ìîòîöèêë, ýìýýëòýé
ìîðü òóñ òóñ í¿äýíä òóñàâ. Õîíèíû õîò íü öýâýðõýí, ãýð íü ÷ ºíãºëºã,
õ¿¿õäýýð ÷ ºíºð áîëîëòîé. Íàìæèëäîðæ áîë ºðãºñõèéæ íàëóóëàí
274

ñàìíàñàí ¿ñòýé, øèíýõýí öàãààí öàìöòàé, ñýðãýëýí öîâîî í¿äòýé,
ãîîëèã íóðóóòàé, òºëºâ ÿðèàòàé, äàðóóõàí çàíòàé çàëóó áàéâ. Ýíý æèë
ìàëûíõàà òºëèéã 96 õóâü áîéæóóëæ áàéãàà áºãººä áàñ íýìæ òºëëºõ ìàëûã
îðîëöóóëáàë ò¿¿íèé õàðèóëæ áàéäàã õîíèí ñ¿ðãèéí òºëèéí áîéæèëò á¿ð
÷ äýýã¿¿ð áîëîõ òºëºâòýé. Íàìæèëäîðæèéí ãýð òîõèëîã öýâýðõýí, ò¿¿íèé
ãóðâàí õ¿¿õýä íü ìàðèàëàã õàíãàëóóí àìüäàð÷ áàéíà. Íàìæèëäîðæèéíõ
îäîî òîãîî ä¿¿ðýí ñ¿¿ áÿëõóóëàí õººð¿¿ëæ, øèíý òàðàã á¿ðæ, øèìëýã ºðºì
èäýöãýýæ áàéíà. Òýäíèé ãýðèéí äîòîð ðàäèî õàíãèíàæ áàéõûí çýðýãöýý
«¯íýí», «Çàëóó÷óóäûí ¿íýí» ñîíèí, óðàí çîõèîëûí íîì ¿çýãäýõýýñ ãàäíà
î¸äëûí ìàøèí îð÷èí öàãèéí îð äýâñãýð ÷ õàðàãäàíà.
Íàìæèëäîðæ îäîî 33 íàñòàé, áàãà ñóðãóóëü òºãñººä öýðýãò ÿâæ èðýýä,
õîíü÷èí áîëñíîîñ õîéø äîëîîí æèë ºíãºðñºí àæýý.
Íàìæèëäîðæ àíõàíäàà äàäëàãààð ÷ õîìñ, õóâèéí àìüäðàëàà çîõèîõ
òóðøëàãààð òààðóóõàí áàéæýý. Ãýâ÷ òýð ìàë÷äûí àæèëñàã àìüäðàëûí
õ¿ðýýíä ò¿ðãýí äàñàæ èéíõ¿¿ àÿòàéõàí àéë áîëæ àæ òºðºí ñóóãàà àæýý.
Íàìæèëäîðæ, ãýðãèé Öýðýííÿìàà õî¸óëàà ÌÕÇÝ-èéí ãèø¿¿í áºãººä
àæèë ç¿òãýë àìüäðàë àõóé, çàí àâèð, ñýòãýë ñàíààãààðàà íýðòýé àéë
ãýð áîëîõ àçòàé õî¸ð ãýæ íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ øàãøèíà. Ýíý õî¸ð õî¸óëàí
íÿìáàé. Î÷èð ãóàéí òóðøëàãûã ýçýìøèí áàñ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àðãûã
ìàë àæèëëàãààíäàà õýðýãëýõèéã èõýä õè÷ýýäýã çàëóóñ àæýý. Ýíý õî¸ð
õºãæèìääºã, äóóëäàã, êîíöåðòîä îðîëöäîã, õºãæèëòýé õîñ ãýëöýíý. Ýäíèé
øèíæ, òºðõèéã õàðàõàä, ìàíàé çàëóó ìàë÷èä èíãýæ ë óðàìòàé àæ òºðæ
öààøäàà ýíýíýýñ ÷ èë¿¿ õàíãàëóóí ñàéõàí àìüäàðíà ãýäýã ñýòãýë áèäýíä
òºðæ áàéâ.
Òýãýýä áèä Õóòàã ñóìûí íýãäëèéí ãóðàâäóãààð áðèãàäààð ÿâæ áàéõäàà
ìºí áðèãàäûí ¿õýð÷èí Ãýëýãæàìöûíä îðîâ. Òýäíèéõ 8 õ¿¿õýäòýéãýýñ
çàðèì íü ñóðãóóëèà òºãñººä ãýðòýý èðæ, ìàë ìàëëàõ õ¿ñýëòýé ãýæ ýõ ýöýã
íü áàõàðõàí ÿðüöãààæ áàéâ.
ĺðºâä¿ãýýð àíãèä ñóðàëöäàã íýã õ¿¿ íü àäóóíä èõ äóðòàé, ìàëä
èõ ãÿðõàé, ìÿíãàí ìàëûí ç¿ñèéã ÷ áîëîâ ÿëãàí òàíüäàã, ìàë÷èí áîëîõ
àâüÿàñòàé ãýæ Ãýëýãæàìöûí ãýðãèé ÿðèâ.
Ãýëýãæàìöûí ýíý õ¿¿ áîë äýýð ºã¿¿ëñýí Íàìæèëäîðæèéí äàðààãèéí
¿åèéí õ¿ì¿¿ñèéí ò¿ð¿¿÷ íü áîëæ áàéíà. Áóëãàíûõàí ýõ îðîí÷ çóðãààí
áààòàð, ýð÷èìòýé õºäºëìºðèéí òàâàí áààòàðòàé ãýæ ç¿é ¸ñîîð áàõàðõäàã.
Áóëãàíû çàëóó÷óóä áóñàä àéìãèéí ¿åèéíõýý íºõäèéí íýãýí àäèë
áààòðóóäûíõàà ãàðàìãàé çàìíàë, øàëãàðñàí ¿ëãýð æèøýýã äóóðèàõûã
õè÷ýýäýã. Èíãýõëýýð ìîíãîëûí çàëóó÷óóä èéíõ¿¿ ¿åýñ ¿åä çàëãàìæèëñàí
ñàéí ìàë÷èí áîëîõ çàìààð ÿâöãààæ áàéíà. Ýíý õºäºë㺺í ãàçàð á¿ð,
ñóðàã÷äûí äóíä, àëáàí àæèë õèéæ áàéãàà çàëóó÷óóäûí äóíä îðãèëæ áàéíà.
Ýíý çàì áîë òýäíèé ºìíº õºäºëìºð, àìüäðàë àõóéí àÿòàéõàí èðýýä¿éã
äýëãýæ áàéíà.
Ìàë ìàëëàõ äóðòàé çàëóó÷óóä Îðõîí ñóìàíä ÷ îëøèð÷ýý. Áóëãàí
àéìãèéí òºâ äýýð î÷èõîä, òýíä ìàë÷äàä çîðèóëàí, èðýõ òàâàí æèëä õýäýí
çóóãààð íü ¿éëäâýðëýí ãàðãàõ ãýæ áàéãàà ñóóöíû ä¿íçýí áàéøèíãèéí àíõíû
çàãâàðûã õèéæ áàðüñàí áàéâ. Òýð áàéøèí íü ãóðâàí òîì ºðººòýé, îëîí
275

öîíõòîé, äóëààí òîõèëîã àæýý. ¯¿íèéã ¿çýõýä ìàíàé ìàë÷èä óäàõã¿é èéì
áàéøèíã ºâºë溺í人 áàðüöãààæ, òîõèòîé àìüäðàõ áàéõäàà ãýñýí áîäîë
òºðºâ. Èéì áàéøèí óäàõã¿é öàõèëãààí, õàëóóí óñòàé áîëîõ íü ìýäýýæ.
Èíãýõëýýð ìàíàé çàëóó ìàë÷èí àéëóóä ìààíü èéì òîõèëîã áàéøèíã
öýâýð àãààðò áàðèàä, ÷èíýýëýã ñàéõàí àìüäðààä, òàâàí õîøóó ìàëàà ºñãºí
àðâèæóóëæ, òàíñàã èäýýãýý áÿëõóóëæ, òàâòàé àæ òºðºõ àÿòàéõàí íºõöºë
á¿ðäæýý.
Ìàíàé çàëóó ìàë÷äûí ºìíº õîíü÷èí Î÷èð, òýìýý÷èí Õ¿ðýýò çýðýã
Ìîíãîë îðíû àëäàðò ìàë÷èí, àâüÿàñò ìàñòåðóóäûí òóðøëàãûã ýçýìøýýä,
ò¿¿íèéãýý îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû ìýäëýãýýð àðâèæóóëæ,
áîëîâñðîëòîé ìýðãýæèëòýé, ÷àäàëòàé, öîãòîé, õºäºëìºð÷ áîëîõ òýí¿¿í
ñàéõàí çàì íýýëòòýé áàéíà.
276
III
Îéðûí èðýýä¿éä ìàíàé ìàë÷èä ÿìàð áîëñîí áàéõ áîë äîî? ãýäýã
àñóóäàë õýí á¿õíèé ñîíèðõëûã òàòàæ áàéíà. Îéðûí èðýýä¿éä ìàíàéä
ìàë÷èä íü áàãà, ä¿íä áîëîâñðîëòîéãîîñ ãàäíà õºäºº àæ àõóéí øèíæëýõ
óõààíû ¿íäñ¿¿äèéã ñóð÷, ºìíºõ ¿åèéíõíèéõýý òóðøëàãûã ýçýìøèí
áàÿæóóëæ ÷àäñàí òèéì ë îëîí òàëûí àâüÿàñ ÷àäâàðòàé õ¿ì¿¿ñ áîëîõ íü
õàðàãäàæ áàéíà. Òýä ìàëûã õýýëò¿¿ëýãò îðóóëàõ, õýýë õàìãààëàõ, ãàðñàí
òºëèéã áîéæóóëàí ºñãºõ, òàðãàëóóëàõ, óëèðàëä òîõèðóóëàí çîõèñòîé
áýë÷ýýðò ìàë õàðèóëæ, öàãò íü óñàëæ, ºâ÷èí ýìãýãýýñ óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ, ¿¿ñýí ãàðñàí ºâ÷íèéã òàíèí ìýäýæ ýì÷ëýí ÷àääàã ìýðãýæèëòýé,
èõ äàäëàãàòàé õ¿ì¿¿ñ áîëñîí áàéõ áèç ýý.
Ñàéí ìàë÷èä ãýäýã áîë íàðèéí ìýðãýæèëòýé õ¿ì¿¿ñ. Òýä ìàëàà
áàéãàëèéí íºõöºëä òîõèðóóëàí õàðèóëæ æèëèéí äºðâºí óëèðëûí øèíæ,
öýöýã íîãîî, ºâñ óðãàìàë òýðã¿¿òíèéã àæèãëàæ öàã àãààðûí áàéäëûã ÷
õ¿ðòýë àíääàãã¿é ìýääýã ñàéí áàéãàëü÷èä þì. Òýä áàñ öàñ, áîðîî, õàëóóí
õ¿éòíèéã ¿ë õàéõðàí ìàëàà ÿâãàí, óíààòàé õàðèóëæ, óóë õºâ÷èéã äàâæ,
óóäàì õºíäèéã ãàòàëæ ýìíýã ìàëàà ñóðãàí ýäýëæ, áàéãàëèéí áýðõøýýëèéã
äàâæ áàéäãààðàà áàñ ñàéí òàìèð÷èä ìºí.
Àæèë÷èä ¿éëäâýðèéíõýý òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëýýä, òàðèà÷èä óðãàöàà
õóðààæ àâààä, ýðäýìòýí, çîõèîë÷, çóðàà÷èä á¿òýýëýý äóóñãààä áàÿð
õººð áîëæ áàéäàã áîë ìàë÷èä òºëèéã á¿ðýí áîéæóóëæ, ìàëàà îíä ìýíä
îðóóëààä, ñ¿ðãèéíõýý òîî òîëãîéã ºñ㺺ä, áàñ ë òèéì áàÿð õººðòýé
õºäºëìºðèéíõºº á¿òýýëèéã òýìäýãëýöãýýäýã áèëýý.
Ìàë÷èä ìààíü èéì îëîí òàëûí ìýäëýãòýé, îíöûí ñàéõàí õºäºëìºðòýé,
îð÷èí ¿åèéí øèíý õºäºëìºð÷èä áîëæ áàéíà.
Èéìä òýäýíä ìýðãýæèë áîëîâñðîëûã îëãîäîã êóðñ, òåõíèê ìýðãýæëèéí
ñóðãóóëü, òåõíèêóì, äýýä ñóðãóóëèóäûí áàãø íàð èðýýä¿éã õàðæ ã¿í
ìýäëýãèéã ñóðàã÷ îþóòàíäàà îëãîõ òàëààð òóí ÷ èõ þì ñàíàà÷ëàí
÷àðìàéæ àæèëëàõ öàã èðýâ. Òèéíõ¿¿ àæèëëàæ áàéìààæ íü áèä ìàë
ñ¿ðãýý íàéäâàðòàé, ÷àäâàðòàé, ìýðãýæèëòýé ºñãºæ ÷àäàõ áèëýý. Òèéì
õ¿ì¿¿ñ íü ìàëä äóðòàé ò¿¿íèéã ìàëëàõäàà ñýòãýë õàíãàëóóí, ìàëàà õàðæ

áàÿñäàã, áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò íóòàãò ñýòãýë íü õºäºëäºã, öýâýð àãààðààð
áèåý òýòãýõäýý äóðòàé, ýð¿¿ë ÷èéðýã ¿å áîëîõ íýý. Òèéì ìàë÷èä ìàíàé
àðä ò¿ìíèé õ¿íäýòãýëèéã õ¿ëýýæ, íàì òºðèéí õàéð òàëàðõëûã õ¿ðòýõ
òàâèëàíòàé.
Ñàÿõàí áîëæ ºíãºðñºí ÌÀÕÍ-ûí XVI èõ õóðëûí òºëººëºã÷äèéí
ýãíýýíä îëîí çóóí ìàë÷èí áàéñíû äîòîð ýíãýð äýýðýý îäîí ìåäàëü
ãÿëàëçóóëñàí ýðýãòýé, ýìýãòýé çàëóóñ õàðàãäàõ íü àðä ò¿ìíèé àìüäðàëûí
àëäàð ÷èìýã íü áîëæ áàéâ. «Õýýðèéí öýíãýã àãààðò ñýòãýë òýíèéæ, ýõýý
äàãàí ÿðãóé õººæ ÿâàà îëîí õóðãûã ºõººðäºæ ÿâàõ ñàéõàí áàéäàã þì» ãýæ
íàìûí XVI èõ õóðëûí òºëººëºã÷, Õýíòèé àéìãèéí ªíäºðõààíû ñàíãèéí
àæ àõóéí õîíü÷èí çàëóó ýìýãòýé Àþóø õýëæ áàéñàí íü îð÷èí öàãèéí çàëóó
ìàë÷íû ñýòãýë áîäîë, ñàíààã ä¿¿ðýí èëýðõèéëæýý. Ìÿíãà ò¿ìýí çàëóó
ìàë÷íû ºíººäðèéí ¿íýí áîäîë, æèíõýíý äóð, çîðèã ýðìýëçýë èéì áîëñîí
áàéíà. ×óõàì èéì õ¿ì¿¿ñ ë ìàíàé èõ áàÿëàã ìàëûã ýçýìøèöãýýæ áàéíà.
×óõàì òýä ë ìàíàé ºíäºð óóëñ, ºðãºí òàë, èõ ãîâü öºëèéí ýçýä áîëöãîîæ
õîíü, ÿìàà, ¿õýð, àäóó, òýìýýí ñ¿ðãýý àðâèæóóëàí ºñãºæ, àøèã øèìèéã
íü äýýøë¿¿ëýõ òàâèëàíòàé. Òýä ìàëä õàëàìæòàé, ò¿¿íèé õºäëºõ ÿâàõ,
¿ðãýæ öî÷èõ, ºâñ íîãîî èäýõ, óñ óóõ, òàðãàí öàòãàëàí áàéõ, îíä òàâòàé
îðîõ, ¿ðæèí áîéæèõ ýíý á¿ãäèéã íàðèéí ìýäñýí íàíäèí õºäºëìºðòýé
çàëãàìæëàã÷ ¿å áîëæ áàéíà. Òýä áîë ýðèí ¿å, èðýýä¿é ¿åèéí õ¿ì¿¿ñèéí
ñàéøààëûã ¿ðãýëæ õ¿ëýýõ áîëíî.
Òýäíèé õºäºëìºð, ÷èí çîðèã, áîäîë ñàíàà, çàí ñóðòàõóóí ä¿ðèéã
õàðóóëñàí óðàí çóðàã, øèé æ¿æèã, çîõèîë èõýä îëøðîõ áèçýý. Òýä ë áîäèò
àìüäðàë, èõ ¿éë õýðýã, ìàíàé ÿðóó íàéðàã, òóóæ, òóóëüñ, ðîìàí, ºã¿¿ëëýã,
ø¿ëãèéí áààòðóóäûí ýõ ä¿ð ìºí.
277

278
ÎÐ×ÍÛÕÎÎ ÍÓÒÃÈÉà ÎÉ ØÓÃÓÉÒÀÉ ÁÎËÃΨ
Óëààíáààòàð õîòûí õºãæèë îðøèí ñóóã÷ áèäíèé òºäèéã¿é, îðîí
äàÿàð õýí á¿õíèé áàõàðõàë áîëæ áàéäàã áèëýý. Ñî¸ë ¿éëäâýðèéí ãàçðûí
áàðèëãà, îðîí ñóóö îëíîîð áàðüæ, òýäãýýðèéã áîëîâñîí àøèãëàæ,
òîõèëîã îðøèí ñóóõàä óëñ èõ õ¿÷ õºðºí㺠çàðöóóëæ áàéíà. Ýíý
àæèëä áàðèëãà÷èä íèéñëýëèéí õºäºëìºð÷èä Ǻâëºëò, ×åõîñëîâàê,
Áîëãàð, Ïîëüø çýðýã àõ ä¿¿ îðíû àíä íºõ人ñ îðóóëæ áàéãàà õóâü
íýìýð ÷ àñàð èõ þì. Óëààíáààòàðûí ºðãºí óóäàì òàëáàé, óðò øóëóóí
ãóäàìæóóäûã ìîä, òàðèìàë öýöãýýð ÷èìýãëýõ òàëààð èõèéã á¿òýýñýí
íü íèéñëýëèéíõíèé ýð¿¿ë àõóé, áîëîâñîí àìüäðàëä õè÷íýýí èõ òóñ
áîëîõûã îäîî õýí áîëîâ÷ ñàéí ìýäýæ áàéíà. Õîòûí îð÷ìîîñ çàëóó
ñàéõàí çóëçàãà ìîäûã ¿é îëíîîð íü àâ÷èð÷ òàðèàä, àð÷èëãààíû ìóóãààñ
áîëæ, èõýýõíèé íü ¿õ¿¿ëæ, áàñ íºãºº õýñãèé íü òýíýìýë ìàëä èä¿¿ëæ
áàéñàí çýðýã õàðàìñàëòàé äóòàãäëûã àðèëãàí, ñóóëãàñàí ìîäîî óñëàõ,
ñàëõèíààñ õàìãààëàõ, àäãóóñ ìàëä ãýìòýýëãýõã¿é áàéëãàõ òàëààð
áàãàã¿é ç¿éë õèéñýýð áàéíà. Áàñ ç¿ëýã ñóóëãàæ, öýöýã òàðèõ àæëûã
ýõëýí õºãæ¿¿ëæ áàéíà. ¯ð íàâ÷èéã ñóóëãàöààð òàðèõ áîëîâñîí àðãà
íýâòð¿¿ëæ áàéãàà íü ìàíàé íèéñëýëèéã îéðûí èðýýä¿éä öýöýðëýã ìîä
íàéãàæ, öýöýã íàâ÷ äýëãýðñýí ãóà ¿çýñãýëýíò õîò áîëãîõ ñàéõàí çàì
íýýæ áàéíà.
Õîòûí äîòîîä òîõèæóóëàëòûã ñàéí áàéëãààä, îð÷èí òîéðíûã
çîðãîíä íü îðõèâîë õîò, ÿëàíãóÿà íèéñëýë õîòûã ã¿éöýä ñàéí ñàéõàí
áàéíà ãýæ õýëæ áîëîõã¿é áèç ýý. Òóóë ãîë, Õîéò ñýëáý, Ñîíãèíûí
õºíäèéã îé øóãóéòàé áîëãîõ àñóóäàë ìàðãààøèéí õýðýã áèø ýíý ºäðèéí
õýðýã áîëæ áàéíà. Èéìä áèä õîòûíõîî îð÷èí òîéðíûã îé øóãóé, ìîä
áóò, ç¿ëýã, íîãîîòîé áîëãîõ òàëààð îäîîíîîñ áîäóóøòàé áîëæýý.
Õîò îð÷ìûí ãàçðûí õºðñ, óóð àìüñãàëûã ñàéæðóóëàõ òàëààð õýòèéí
òºëºâëºãºº çîõèîæ, ÷àäàõ ÷èíýýãýýðýý îéæóóëæ, õºðñæ¿¿ëýõ àæëûã
îäîîãîîñ õèéõ íü ÷óõàë áàéíà. Ýíý àæëûã õèéõýä òèéì èõ áýðõøýýëòýé
äààæ äàâøã¿é õºðºí㺠øààðäàõ þì áèøýý. Ñàíàà÷èëæ õºäºëìºðëºõ,
áàéãàëèéí æàìûã çºâ àøèãëàõ þì áîë èõ ç¿éë á¿òýýæ áîëìîîð
ñàíàãäàíà.
Óëààíáààòàðûí õàâèàð ÿâæ ¿çýõýä áàéãàëüä àÿíäàà ¿ðæèæ áóé
óðãàìëûí ç¿é òîãòíûã áèäíèé òóñûí òóëä àøèãëàõ áîëîëöîî ä¿¿ðýí
¿çýãäýæ áàéõ þì.
I
Îé ìîäíû ¿ðýýðýý óðãàæ äýëãýðýõ ÿâäàë õààÿàã¿é áàéäãèéí äîòîð,
ìàíàé Óëààíáààòàðûí îð÷èì ÷ áàãà áóñ ¿çýãääýã. ¯¿íèéã áèä ñóäàëæ õîò
îð÷ìûã îéæóóëàõàä àøèãëàæ áîëîõ þì. Òóóë ãîëûã ãàòàëñàí íàðèéí
òºìºð çàìûí õóó÷èí ã¿¿ðèéí îð÷èìä áóðãàñ, óëèàñòàé øóãóé áàéäãèéã
õýí ÷ ìýäíý. Ýíý øóãóéí àðàë òîõîéíóóä õîéò òàë äàõü àðàë, òîõîéíóóäàä
æèë á¿ð õýäýí ò¿ìýí áóðãàñ óëèàñíû çóëçàãà óðãàæ, äàðàà æèëèéí õàâàð

áîëîõîä ¿åðèéí óñàíä àâòàãäàæ èõýíõ íü ¿õäýã þì áàéíà. Áàñ ò¿¿íýýñ
áàðóóí òèéø Òóóë ãîëûã äàìíóóëàí òàâüñàí àâòî ìàøèíû õî¸ð ã¿¿ðèéí
õîéò òàëä õýä õýäýí ýðýã ìºðãºöºã áàéäàã. Ýíä áàñ ë çàëóó áóðãàñ, óëèàñ
çóí óðãàæ íàìàð ºâëèéã ºíãºðººãººä õàâàð ¿åðèéí óñàíä èõýíõ íü ¿ðýãääýã
àæýý.
Àæ ¿éëäâýðèéí êîìáèíàòûí óðä òàëûí àðàëä õºðºâæñºí ñàéõàí ãóàëèã
óëèàñàí øóãóé áàéäàã. Ýíý øóãóéòàé àðëûã Òóóëûí óñ ¿åðëýõäýý õî¸ð
òàëààñ íü ýëýýñýýð, º÷íººí òº÷íººí áóðãàñ, óëèàñûã ¿íäýñ ¸ðîîëîîð íü
ñºíººæ áàéäãààñ ãàäíà ýíä æèë á¿ð óðãàäàã æèæèã óëèàñ áóðãàñûã ìÿíãà
ìÿíãààð íü ¿ã¿é áîëãîäîã. Ýíý áàéäàë Òóóë ãîë õàøëàãàòàé áîëãîñíîîñ
õîéø ñàéæðàõ íºõöºëòýé áîëæ áóé íü óðàìòàé õýðýã áèëýý. Ýíý óëèàñíû
¿ð íü óðä óóëûíõàà ÷óëóóðõàã à𠺺人 õèéñýæ óíààä, óðãàæ áàéäàã õà÷èí
ñàéõàí ¿çýãäýë íü ò¿¿íèé àìüäðàõ ÷àäàë õè÷íýýí èõ áàéãààã õàðóóëæ
áàéíà. Òóóë ãîëûí ñàâ ãàçàðò æèë á¿ð èéìýðõ¿¿ ÿíçààð óðãàæ áàéäàã îëîí
çóóí ìÿíãàí æèæèã ìîäîíä ó÷èðäàã óñíû ¿åðèéí õºíººëººñ ãàäíà ýíý
õàâüä íóòàãøñàí õ¿ì¿¿ñèéí ¿õýð, àäóó, õîíü, ÿìàà ìºí çàðèìäàà òýìýý íü
çàëóó ìîä áóòûã èäýæ, èõ õýìæýýãýýð ãýìòýýäýã çîâëîí áàñ áèé. Òóóëûí
õºíäèéí áýëýí ñàéõàí ñóóëãàö ìîäûã ¿åðèéí óñ, ìàë èäýõýýñ õàìãààëàõ,
õîòûí îð÷ìûã öýöýðëýãæ¿¿ëýõýä àøèãëàõ öàã áîëëîî.
Òóóë ãîëûí îé ìîä øóãóéãààñ ãàðàëòàé ò¿ì, áóìàí ¿ð æèë á¿ð
óñààð óðñàæ ýíý ãîëûí ñàâààð óðãàæ áàéäàã áàéãàëèéí æàìûã ººðèéí
õýðýãöýýíä àøèãëàõûí òóëä þóíû ºìíº óñàíä àâòàãääàã àðàë õîéãèéí
çàëóó óðãàìëóóäûã óñ òàòàðñíû äàðàà íàìðûí äóëààí öàãò óõàí àâ÷,
¿åðèéí óñíû àþóëã¿é ãàçàð øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàâàë áèä Òóóëûí õºíäèéã
îéðûí õóãàöààíä ò¿âýã áýðõøýýëã¿é îéæóóëæ ÷àäíà. Ýäãýýð çàëóó ìîäûã
øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ àæëûã çºâõºí òýð õàâèéí îéðîëöîî íºõöºë àäèë ãàçàðò
õèéõ íü àøèãòàé áèëýý. Òýãýõäýý þóíû ºìíº õîíõîð, ñóäàã ãàçðûã äàãóóëàí
òàðèâàë ÷èéã àâàõäàà ñàéí áàéäãèéã ¿¿íèé óðüä Òóóëûí õºíäèéä ìîä
òàðüñàí òóðøëàãà áàòàëæ áàéèà. Õàðèí äýýðõ ìîäûã ÷èéã áàãàòàé ã¿âãýð
ã¿äãýð ãàçàð òàðèâàë òºäèé ë àøèãòàé óðãàæ ÷àäàõã¿é.
Åð íü òýð ã¿âãýð¿¿äèéã ìîä òàðèëã¿é ¿ëäýýâýë èðýýä¿éí øóãóéä
ñàëõèíû àìüñãàëûí ñýëã¿¿öëýë ñàéí áàéæ ÷àäàõ òàëòàé. Òýãâýë áàñ
øóìóóë, äýëýí÷ îðîãíîæ òîãòîõ ÿâäëûã áàãàñãàõàä àëü íýãýí õýìæýýãýýð
òóñ áîëîõ ÷ ç¿éë áèé. Äýýð ºã¿¿ëñíýýñ ¿çýõýä áàéãàëèéí æàìààð áèé
áîëæ áàéãàà æèæèã çóëçàãûã çîõèñòîéãîîð øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàâàë Òóóëûí
õºíäèéã ò¿ðãýí øóãóéæóóëàõ áîëîëöîî áàéèà. Èíãýæ àæèëëàõ íü õîò
îð÷ìûã îéæóóëàõàä çàðöóóëàõ õ¿ì¿¿ñèéí õºäºëìºð ìàøèí òýýâðèéí
çàðäëûã ÷ èõýýõýí õýìíýõ áîëîëöîî ºãíº.
Ãîëûí àðàë äýýð óðãàñàí æèæèã ìîä á¿õíèéã øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ ãýâýë
áàñ èë¿¿ çàðäàë áîëíî. Ǻâõºí óñ íû ¿åðò òîãòìîë àâòàãäàõ àðàë òîõîéí
çàðèì ìîäûã øèëæ¿¿ëæ ñóóëãààä, õàðèí óñíû ¿åðò àâòäàãã¿é áóþó áàãà
õýìæýýãýýð àâòäàã àðàë òîõîéí ìîäûã òýíä íü ¿ðæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð ¿ëäýýõ
íü àøèãòàé. Õÿëáàð äºõºì àðãààð áýõæ¿¿ëæ áîëìîîð àðàë òîõîéä øîðîîí
äàëàí ÷óëóóí áýõëýëò õèéæ áîëîõ þì.
279

II
Òóóëûí õºíäèéä ìîä ¿ðæ¿¿ëýõ øèíý øèíý áîëîëöîî íýìýãäñýýð áàéíà.
Íàìûí ñóðãóóëü, Èõ òýíãýðèéí àìíû ã¿¿ð õî¸ðûí õîîðîíä 1956-1957
îíä òàðüñàí áóðãàñàí øóãóé ñàéí óðãàæ ¿ðýýðýý òºëæèæ ýõýëëýý. Äýýðõ
øóãóéä øèíý çóëçàãàí ìîä ýíä òýíäã¿é óðãàñààð áàéãààã áèä ìºí ººðèéí
õýðýãöýýíä ÷èãë¿¿ëýí àøèãëàæ ÷àäàõ ¸ñòîé. Øèíý çóëçàãûã òýð õàâüä íü
çîõèñòîé ãàçàðò øèëæ¿¿ëýí òàðèâàë, óã øóãóéí òàëáàéã ºðãºòãºæ, óðãàæ
áóé ìîäíû ºñºëòèéã ò¿ðãýòãýõ áîëíî.
Èõ òýíãýðèéí àìíû àð òàëä òàðüñàí öýöýðëýãèéí õóó÷èí õýñýã íü
íóòàãøààä ¿ðæèæ áàéíà. Ýíä ¿ðæèæ áóé óëèàñ, õóø, íàðñ ìàø øèã¿¿
óðãàñíûã çîðèóä àíõààð÷ òýäãýýðèéã øèëæ¿¿ëæ, îðäíîîñ íààøõè òàëáàéí
áóþó îðäíîîñ óðàãøëóóëàí òàðüñàí ìîäíû öààä çàõààð íü ñóóëãàìààð
áàéíà. Èíãýâýë îðäíû îð÷ìûí òàðèìàë ìîä, Èõ òýíãýðèéí àìíû ýõíèé îé
ìîä õî¸ðûã õîëáîõ àñóóäëûã ÷ îéðûí èðýýä¿éä øèéäâýðëýæ ÷àäàõ þì.
280
III
Áîãä óóëûí àðûí ìîä íü óãààñàà óóëûí îðîéä àâèðàí óðãàñàí áóñ
îäîîãèéíõîîñîî õàìààã¿é äîîãóóð áàéñàí áîëîëòîé ãýæ àõìàä õ¿ì¿¿ñ
ÿðèëöäàã. Óðüä öàãò Õ¿ðýýíä ñóóæ áàéñàí ëàì íàð, ãàäààä äîòîîäûí
õóäàëäààíû õ¿ì¿¿ñ, ýíä òýíäýýñ èðñýí àÿí÷èí æèí÷èí Äà Õ¿ðýýíèé
îéðîëöîî áàéñàí Òóóëûí øóãóé ìîäûã ò¿ëæ ãýìòýýãýýä, Áîãä óóëûí àðûí
ìîäíû çàõààñ íü àâñààð áàéãààä òýãæ óóëûí ìîäûã îðîé ººä íü îãøîîñîí
þì ãýëöäýã.
Ýíý ÿðèà ¿ëãýð ìýò ñàíàãäàâ÷ ¿íýíèé õóâüòàé áóéçàà. ßàëàà ÷ ãýñýí
Çàéñàí òîëãîéí àìíû õàéëààñ, Áàãà òýíãýðèéí àìíû õîéò õàÿàíû óëèàñ,
Áîãä óóëûí àìíû õàÿàãààð ìýð ñýð òîõèîëääîã ìîäíû ¿íäýñ, õîæóóë
íü Óëààíáààòàðûí õàâèéí óðãàìàë, äýýð öàãò áàãàã¿é áàéñíûã õàðóóëæ
áàéíà. Ýíý äîìîã ÿðèà ò¿¿õèéí õóâüä ñîíèðõîëòîéãîîñ ãàäíà, áèäýíä àæèë
õýðãèéí ÷àíàðòàé ñýòãýë ñàíàà òºð¿¿ëæ áàéäàã þì.
Áîãä óóëûí àìíû ìîäûã äîîøëóóëàõ íü íèéñëýëèéíõýíä îíö à÷
õîëáîãäîëòîé ó÷èð ñîíèðõóóøòàé ç¿éë ìºí. Åð íü òýð ìîäûã äîîøëóóëæ
áîëîõûã ÷ ìàíàé òóðøëàãà íîòîëëîî.
Àæ ¿éëäâýðèéí êîìáèíàòûí òóøàà ãîëûí íºãºº òàëä ×àíäìàíèéí
àì ãýäýã ãàçàð áàéäàã. Òýð àìàíä 1956 îíä պ人 àæ àõóéí ÿàì, óëñûí èõ
ñóðãóóëèéí çàðèì õ¿ì¿¿ñèéí õ¿÷ýýð óóëûí ìîäûã äîîøëóóëàí óðãóóëàõ
òóðøëàãà õèéñýí áèëýý.
×àíäìàíèéí àìàí äàõü ìîäíû àð õàÿàãààð õýäýí äàâõàð õºíäëºí
ñóâàã øóóäóó òàòàæ õýñýã ãàçàð çóëçàãàí ìîä, íºãºº õýñýãò íü ìîäíû ¿ð
ñóóëãàñàí þì. Ýíý òóðøëàãûí ¿ð ä¿íã áèä ñàÿ ÿâæ ¿çýõýä, õàð ìîä, æîäîî
çýðýã îëîí çóóí çóëçàãàí ìîä, óðãàæ, ×àíäìàíèéí àìíû îéãîîñ 200-300
ìåòð äîîøèëæýý. Òàðüñàí ìîäíû çàðèì íü ºíäðººðºº õî¸ð ìåòð ÷ õ¿ð÷ýý.
Ýíý íü õîòûí õàðàëäàà Áîãä óóëñûí àìíû ìîäûã äîîøëóóëàí óðãóóëæ
áîëîõûã òîäîðõîé áîëãîâ.
Äóðäñàí òóðøëàãûã äàëàéöòàé ¿ðãýëæë¿¿ëýí, òàðüñàí ìîäîî

ãàçðûí íàì ðóó óëàì óðóóäóóëàí óðãóóëóóøòàé áîëæýý. Ýíý òóðøëàãûí
õýìæýýãýýð þóíû ºìíº Çàéñàí òîëãîéí àì, Èõ òýíãýðèéí àìàí äàõü ìîäûã
àð ðóó íü äîîøëóóëàí óðãóóëæ, õîòîä îéðòóóëàõ àæèë õèéìýýð áàéíà.
IV
Ìîíãîë îðíû îé ìîä ãîë òºëºâ óóëûíõàà àðààð óðãàäàã àâ÷ ìºí
óóëûí ºâºðò óðãàäàã ìîä, áóò ìàíàéä áàãà áóñ áàéäàã. Õàéëààñ, á¿éëýýñ,
òàâèëãàíà, õàðãàíà, ÿðãàé çýðýã ìîä áóò óóëûí ýíãýð ºâºðò ñàéí óðãàæ
÷àääàã. ×èíãýëòýéí ç¿¿í òàëûí ºâðººð ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìýäýãäýõ¿éö
ò¿ðãýí óðãàæ áóé õàéëààñ, á¿éëýýñ íü ìàíàé Óëààíáààòàð õîòûí õîéä
òàëûí ýíãýðò ÷ çîõèõ òºðëèéí ìîä òàðèâàë íóòàãøèí ¿ðæèæ ÷àäàõûã
õàðóóëæ áàéíà.
¯¿íýýñ ñàíàà àâ÷ Òàñãàíû îâîîíû áàðóóí õîéò òàëûí æèæèã æàëãàíû
ýõèéã ãîðòèãëîí, òýíä 1956 îíä áèä á¿éëýýñ, õàðãàíà, øàâàã çýðýã ìîä
áóò òàðüñàí þì. Áàðüñàí õàøààã õàðèóöñàí ýçýíã¿é îðõèñîí ó÷èð, õýí
õ¿í äóðààðàà ýâäýæ, òàðüñàí ìîäûã ìàëä èä¿¿ëæ áàðàã äóóñãàæýý. Ãýâ÷
òýíä òàðüñàí õýäýí çóóí ìîäíîîñ àìü áºõòýé á¿éëýýñ, øàâàã çýðýã íýëýýä
òºðëèéí ìîä ¿ç¿¿ð ìº÷𺺠ìàëä ìóõàéòàë èä¿¿ëñýí áîëîâ÷ àìüäðàí
óðãàñààð áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä áèä õîòûí õîéò òàëûí Äàëàí äàâõàð ãýãäýæ
áàéñàí óõàà, ýíãýð¿¿äèéã ÷ ãî¸æ, çîõèõ òºðëèéí ìîä áóòààð òàðèìàëæóóëæ
áîëîõ íü èëýðõèé áàéíà. Äýýð äóðäñàí áàðèìò þó õèéæ áîëîõûã áèäýíä
õàðóóëæ áàéíà âý? ãýâýë:
1. Òóóë ãîëûí õºíäèéä æèë á¿ð óðãàäàã îëîí çóó ìÿíãàí çóëçàãàí
ìîäûã óñíû ¿åðò ¿ðýãä¿¿ëýõã¿é, ìàëä èä¿¿ëýõã¿é, óã õºíäèéã
øóãóéæóóëàõàä àìæèëòòàé àøèãëàæ áîëîõ áàéíà.
2. Èõ áàãà òýíãýð, Çàéñàí òîëãîéí àì, ×àíäìàíèéí àì çýðýã ãàçðûí
ìîäûã äîîøëóóëàí, Òóóë ãîë ðóó îéðòóóëæ òàðèõ àæëûã çîðèãòîé çîõèîæ
áîëîõ þì.
3. Êîìáèíàòûí óðä òàëä áóé óëèàñàí øóãóé, Çàéñàí òîëãîéí àìíû
õàéëààñ, Ñîíãèíûí øóãóé çýðýã áàéãàëèéí áàÿëãèéã àð÷ëàí õàìãààëæ
õºãæ¿¿ëýõ àæëûã ýðñ ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýý ÿàðàëòàé àâàõ õýðýãòýé
áàéíà.
4. Èõ òýíãýðèéí àì, íàìûí ñóðãóóëèéí ç¿¿í ýòãýýä çýðýã ãàçàð òàðüñàí
ìîäíû ¿ðýýðýý ºñºæ áóé õýñãèé íü çîõèñòîéãîîð øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàæ, óã
òàðèìëûí òàëáàéã èõýýõýí õýìæýýãýýð ºðãºòãºæ áîëîõûã ¿ç¿¿ëæ áàéíà.
5. Òàñãàíû îâîîíû õàâèéí ãàçàð, åð íü õîéò ýíãýðèéí óóð àìüñãàë,
õºðñºíä òîõèðîõ òèéì òºðëèéí ìîä, áóòûã àëü áîëîõîîð óðãóóëæ áîëîõ
òóðøëàãûã ñýðãýýæ öààøèä õºãæ¿¿ëýí Äàëàí äàâõðûí ýíãýðèéí çàðèì
æàëãà, òîëãîäûí îð÷èìä áóò, ìîä ñóóëãàæ áîëîõ íü èëýðõèé áàéíà. Ýíý
àæëûã çîõèîõ òºëºâëºãººã Õîòûí ã¿éöýòãýõ çàõèðãàà, պ人 àæ àõóéí ÿàì,
Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí óðãàìëûí õ¿ðýýëýí õàìòðàí äàðóé ãàðãàæ
áîëíî. Òºëºâëºãººã çîõèîí áàòëóóëñíû äàðàà àëáàí áàéãóóëëàãóóäàä
õîò îð÷ìûã øóãóéæóóëàõ íóòãèéã òîäîðõîé õóâààðèëàí õàðèóöóóëæ
àæèëëóóëàõ áàñ çàëóó÷óóä, ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äûí äóíä íèéñëýëèéí
281

îð÷ìûí îé ìîäûã õàìãààëàí ¿ðæ¿¿ëýõ íèéãýìëýã äóãóéëàí áàéãóóëàí
àæèëëàõ íü ç¿éòýé áîëæ áàéíà. Ýíý àæëûã áèä îäîîíîîñ õ¿÷ õàâñðàí
ýõýëæ çîõèîâîë 10-15 æèëèéí äàðàà ìàíàé íèéñëýëèéí îð÷èì ãàçàð îé
øóãóéòàé àÿòàé ñàéõàí óóð àìüñãàëòàé áîëæ ÷àäíà.
V
Ýíý ºã¿¿ëýëä äóðäñàí ñàíààíóóä Óëààíáààòàð õîòîä çîðèóëàãäñàí
áîëîâ÷ õºäºº îðîí íóòàãò íýãýí àäèë õàìààðàãäàíà. Àéìàã, ñóìûí
òºâ¿¿äýýñ ãàäíà ìàíàé îðîíä ñàíãèéí àæ àõóé, õºäºº àæ àõóéí íýãäýë,
ìàë àæ àõóéí ìàøèíò ñòàíö, àìðàëòûí ãàçàð, ýðäýì øèíæèëãýýíèé ñòàíö,
òºìºð çàìûí çàíãèëãàà, ¿éëäâýðèéí ãàçàð çýðýã øèíý òîñãîí ñóóðèí
íýìýãäñýýð áàéíà. Ýäãýýðèéã òîõèæóóëæ óðãàìàëòàé áîëãîõ àñóóäàë,
õºãæëèéí øààðäëàãààñ ãàð÷ èðæ áàéíà. Öýöýðëýã, Ç¿¿í õàðàà, Õîâä, Áóëãàí
çýðýã õîòóóä ìîä òàðèõ òàëààð íýëýýä èõ ç¿éë õèéñýí õèéõ ÷ áîëîëöîîòîé
þì. Õàíãàé, ãîâèéí àëü ÷ àéìàãò þóíû ºìíº óã íóòãèéí íºõöºëä òîõèðîõ
ìîä òàðèõ, õàíãàéí óðãàìëûã ãîâüä íóòàãøóóëàõ áîëîëöîî ÷ áèé. Øààìàð,
Õàëõ ãîë, ªìíºãîâèéí Áóëãàí ñóì, Ç¿¿íõàðàà, Õîâäûí Áóëãàí ñóì çýðýã
áàéãàëèéí çàðèì á¿ñèéã òºëººëæ áóé ãàçðóóä äàõü ýðäýì øèíæèëãýýíèé
ñòàíöóóäàä õýâòýý, áîñîî àëèì, òîøëîé, ¿õðèéí í¿ä, ÷àöàðãàíà ãýõ
çýðýã æèìñ æèìñãýíèé ìîä, ìºí öýöýðëýãèéí ìîä òàðüñàí òóðøëàãà íü
ìîíãîëûí àëü ÷ á¿ñýíä ýíý àæëûã õºãæ¿¿ëæ áîëîõûã áàòàëæ áàéíà.
Øààìàðûí ñòàíöûí æèøýýãýýð çàðèì ñàíãèéí àæ àõóé, íýãäýë, æèìñ,
æèìñãýíèéí ìîä òàðüæ ýõýëæ áàéíà.
Èéìä ãàöóóð, õóø, óëèàñ, íàðñ çýðýã ¿çýìæèò ìîä, æèìñ æèìñãýíèé
ìîäûã õîò ñóóðèíãèéí îé öýöýðëýãò áîëîëöîî íºõöºëèéí õèðýýð òàðèõ íü
àøèãòàé.
Îðîí íóòãèéí àðäûí äåïóòàòóóäûí õóðëûí ã¿éöýòãýõ çàõèðãàà, íàì,
îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóä õºäºëìºð÷äèéí õ¿÷èéã çîõèîí áàéãóóëæ
ìîä òàðèõ àæëûã õàâàð íàìðûí öàãò ºðãºí õýìæýýãýýð ÿâóóëæ áîëîõûã
Óëààíáààòàð áóñàä õîò, àéìàã ñóìûí òºâèéí òóðøëàãà íîòîëæ áàéíà.
Ýíý àæèëä ñýõýýòíèé ñàíàà÷èëãà çàëóó áàéãàëü÷äûí õºäºë㺺í
ºðí¿¿ëáýë èõ òóñ íýìýð áîëæ ÷àäíà. Áàõòàé ýíý õýðýãò áîòàíèê
öýöýðëýã áàñ èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ ÷àäàõûã áàðèëãà÷èä îéëãîæ, áàéäàã
áîëîëöîîãîîðîî äýìæ¿¿øòýé. Ñîöèàëèñò ýõ îðíûõîî õîò, ñóóðèí
òîñãîíóóäûã îé øóãóéòàé, öýöýã æèìñòýé áîëãîöãîî¸.
Öýâýð îð÷èí, àðèóí àãààð, íîãîîí îé, òóíãàëàã óñ ýíý á¿ãä íü á¿òýýëèéí
óðàì, ñýòãýëèéí áàÿñãàëàí ìºí.
282

283

284

285

286

287

288

289

290

291

292

293

294

295

296

297

298

299

300

301

302

303

304