8

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈ
Ò¯¯ÕÈÉÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ
ÀÊÀÄÅÌÈ×
ÁÀÇÀÐÛÍ ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ
Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ×ÓÓËÃÀÍ
ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ
2012

DDC
901
A-392
Ìîíãîë óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, Òºðèéí øàãíàëò,
Øèíæëýõ óõààíû ãàâúÿàò ç¿òãýëòýí,
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí ìýíäýëñíèé
100 æèëèéí îéä çîðèóëàâ.
ÁÀÇÀÐÛÍ ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ×ÓÓËÃÀÍ
10 ÁÎÒÜ ÍÎÌÛÍ ÐÅÄÀÊÖÈÉÍ ÇªÂ˪Ë
Åðºíõèé ðåäàêòîð:
Á.Ýíõò¿âøèí, àêàäåìè÷
Ðåäàêöèéí çºâëºëèéí ãèø¿¿ä: Æ.Áîëäáààòàð, àêàäåìè÷
Ò.Ãàëáààòàð, àêàäåìè÷
Á.Äàø-¨íäîí, ïðîôåññîð
Ò.Äîðæ, àêàäåìè÷
À.Î÷èð, ïðîôåññîð
Ä.Ðýãäýë, àêàäåìè÷
Ä.Òºìºðòîãîî, àêàäåìè÷
Ñ.Öîëìîí, ïðîôåññîð
Á.×àäðàà, àêàäåìè÷
Ñ.×óëóóí, äýä ïðîôåññîð
Ðåäàêöèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà : Í.Õèøèãò, äýä ïðîôåññîð
Òåõíèê ðåäàêòîð: Ý.Æèãìýääîðæ
Õýâëýëèéí ýõèéã áýëòãýñýí: Ä.Îþóí
Öààñíû õýìæýý: 176õ250 1/10
Õýâëýëèéí õóóäàñ:
Õýâëýñýí òîî: 500 øèðõýã
“Àäìîí” ÕÕÊ-ä õýâëýâ.
ISBN 978-99962-0-753-2

Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ

ÓÍØÈÃ× Ò¯ÌÝÍÄÝÝ ªÐÃªÍ ÀÉËÒÃÀÕ ¯Ã
Îëíîî ºðãºãäñºíèé 2 äóãààð (1912) îíä Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Äàëàé ×îéíõîð
âàíãèéí õîøóóíû Èõ áàãèéí à÷ õàðèàä îâãèéí áè÷ýý÷ Áàçàðûí õºâã¿¿í áîëîí
ìýíäýëñýí Øèðýíäýâ ãóàéí 100 æèëèéí îé ýíý îíä òîõèîæ áàéíà.
Ìîíãîë óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, òºðèéí øàãíàëò, øèíæëýõ óõààíû ãàâüÿàò
ç¿òãýëòýí, àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàé áîë ÕÕ çóóíû ìîíãîë÷óóäûí ñýðãýí ìàíäàë,
îð÷èí ¿åèéí èðãýíøëèéí ò¿¿õýíä îëîí øèíý ç¿éëèéã ñàíàà÷ëàí õýðýãæ¿¿ëæ, óäèðäàí
çîõèîí áàéãóóëñàí íèéãýì òºðèéí òîìîîõîí ç¿òãýëòýí þì. Ò¿¿íèé îëîí òàëò ¿éë
àæèëëàãààíû äîòðîîñ øèíæëýõ óõààí, áîëîâñðîëûí ñàëáàð îíöãîé ÿëãàðíà.
Á.Øèðýíäýâ ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàðò ñî¸ë áîëîâñðîëûí àñóóäàë õàðèóöàí
àæèëëàñàí öàãààñ ìîíãîë÷óóäûí ìýäëýã îþóíûã õºãæ¿¿ëýõýä îíöëîí àíõààð÷, 1944-
1953 îíä ÌÓÈÑ-èéí ðåêòîð, 1951-1953 îíä Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéä, 1961-1981 îíä
ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷ººð àæèëëàæ áàéâ.
Ìîíãîëûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷èéã äýëõèéä íýð àëäàð íü ò¿ãñýí îëîí ýðäýìòýä
- ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ Â.Ë.Êîìàðîâ, Ñ.È.Âàâèëîâ, Í.Ë.Íåñìåÿíîâ,
Ì.Â.Êåëäûø, Ï.Ë.Êàïèöà, ÀÍÓ-ûí íýðò ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Îóýí Ëàòòèìîð, Àíãëèéí
Æîí Áåðíàë, Ôðàíöûí ôèçèê÷ Ïîëü Ëàíæåâåí, Æîëèî Êþðè, Ãåðìàíû ìîíãîë÷
ýðäýìòýí Âàëüòåð Õàéññèã, Áîëãàðûí Àíãåë Áàëåâñêè, Óíãàðûí Ëàéîø Ëèãåòè,
Õÿòàäûí Ãî Ìî Æî, ×èíãýëòýé, Ýíýòõýãèéí Ðàäõà Êðèøíà, ßïîíû Øèðî Õàòòîðè,
Øèãýî Îçàâà íàð õ¿íäýòãýí õàðèëöàæ, õàìòðàí àæèëëàæ áàéâ.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ áîë øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûã óäèðäàí çîõèîí
áàéãóóëàã÷ òºäèéã¿é íýðò ò¿¿õ÷, äýëõèéä òàíèãäñàí ýðäýìòýí áàéëàà. Òýðýýð ÇÕÓ,
Áîëãàð, Ïîëüø, Óíãàð, ×åõîñëîâàêèéí ØÓÀ-èéí æèíõýíý áà õ¿íäýò ãèø¿¿íýýð
ñîíãîãäîæ, Àíãëèéí Ëèäñèéí Èõ ñóðãóóëèéí õ¿íäýò äîêòîð öîëûã õ¿ðòñýí þì.
Òýðýýð íýãýí æàðíû äîòîð øèíæëýõ óõààí, ò¿¿õ, óðàí çîõèîë, êèíî, æ¿æèã,
ñýòã¿¿ë ç¿éí òºð뺺ð 300 îð÷èì á¿òýýë òóóðâèæ, îþóíûõàà ¿ð øèìýýð Ìîíãîë
äàÿàðûã ãèéã¿¿ëñýí íîìûí ìýðãýäèéí íýã áàéëàà.
Ýíý óäààä Ìîíãîë óëñûí ØÓÀ, Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãýýñ àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí
á¿òýýëèéí ÷óóëãàíûã:
• “Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õèéí ñóäàëãàà”
• “Àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ ñóäëàë”
• “Ìîíãîëûí îð÷èí ¿åèéí ò¿¿õèéí ñóäàëãàà”
• “Ìîíãîëèÿ íà ðóáåæå XIX-XX ââ”
• “Ìîíãîëûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè áà øèíæëýõ óõààí ñóäëàë”
• “Ãàäààä õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãàà”
• “Íàìòàð ñóäëàëûí á¿òýýë¿¿ä”
• “Äóðäàòãàë, õýëñýí ¿ã, ÿðèëöëàãà”
• “Óðàí çîõèîëûí ÷óóëãàí”
• “Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ò¿¿õ áè÷ëýãò” ãýñýí 10 áîòèîð áýëòãýí óíøèã÷ àâõàé
Òàíû òóíãàëàã ìýëìèé, îþóí áîäîëä òîëèëóóëæ áàéíà.
Ýðäìèéí äàëàé öàëèãëàí
Íîìûí áóÿí õóðæ áàéõûí
ªëçèé äýìáýðýëòýé åðººëèéã
ªðãºí äýâø¿¿ëüå!.
“Áàçàðûí Øèðýíäýâèéí á¿òýýëèéí ÷óóëãàí” 10 áîòèéí åðºíõèé ðåäàêòîð,
àêàäåìè÷, Ìîíãîë óëñûí øèíæëýõ óõààíû ãàâúÿàò ç¿òãýëòýí
Áàòáîëäûí Ýíõò¿âøèí

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈ
Ò¯¯ÕÈÉÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ
ÁÎÒÜ VIII
ÄÓÐÄÀÒÃÀË, ÕÝËÑÝÍ ¯Ã,
ßÐÈËÖËÀÃÀ
Ýðõýëñýí: Ä.Ýðäýíýáàò
Í.Àëòàíòºãñ
Ðåäàêòîð: Ò.Äîðæ
ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ
2012

ÀÃÓÓËÃÀ
ÝÌÕÒÃÝÃ×ÈÉÍ ¯Ã ............................................................................................... 8
ÍÝÃ. ÄÓÐÄÀÒÃÀË, ÒÝÌÄÝÃËÝË
Äàëàéí äàâàëãààíààð ....................................................................................... 11
“Äàëàéí äàâàëãààíààð” íîìîíä îðóóëñàí çàðèì íýìýëò ........................ 281
Ǻâëºëòèéí ýõ îðíû èõ äàéíû ôðîíòîä áýëýã õ¿ðãýõýýð ÿâñàí
ìàðøàë ×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí
ãèø¿¿í àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí äóðòãàë .............................................. 325
Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí îþóòíû õóðàë áîëîâ .............................................. 334
Ìàéí íýãíèé æàãñààë Óëààíáààòàðò áîëñîí íü ....................................... 336
Ìîíãîëûí àíõíû õóðààíãóé íýâòýðõèé òîëü ........................................... 339
Èð¿¿øòýé ãàçðàà èðöãýý ............................................................................... 342
Ǻâëºëòºä äóíä, äýýä ñóðãóóëüä ñóð÷ áàéñàí ¿åèéí äóðäàòãàëààñ ...... 345
ÕΨÐ. ÕÝËÑÝÍ ¯Ã, ßÐÈËÖËÀÃÀ
Óëñûí èõ ñóðãóóëü øèíý áàéøèíäàà îðîâ ................................................ 350
ÁÍÌÀÓ-ûí íàéðàìäëûí òàëûíõíû ¿íäýñíèé áàãà õóðàë äýýð
×îéáàëñàíãèéí íýðýìæèò óëñûí èõ ñóðãóóëèéí ðåêòîð
Øèðýíäýâýýñ õýëñýí ¿ã ................................................................................ 352
ÁÍÌÀÓ-ûí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéã áàéãóóëñíû ¸ñëîëûí
õóðëûã íýýæ, øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí åðºíõèéëºã÷
Á.Øèðýíäýâèéí õýëñýí ¿ã ............................................................................ 356
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâýýñ 1965 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 20-íû ºäºð
Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí á¿õ ãèø¿¿äèéí ÷óóëãàí äýýð
õýëñýí ¿ã ......................................................................................................... 358
ÌÀÕÍ-ûí XV èõ õóðàëä Á.Øèðýíäýâèéí õýëñýí ¿ã ................................ 362
ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ Á.Øèðýíäýâýýñ Øèíæëýõ óõààíû
àêàäåìèéí á¿õ ãèø¿¿äèéí ÷óóëãàí äýýð
1966 îíû 12 äóãààð ñàðûí 29-íä õýëñýí ¿ã ................................................ 366
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ Á.Øèðýíäýâ ìàíàé
ñóðâàëæëàã÷èéí àñóóëòàíä õàðèóëñàí íü ................................................. 368
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâýýñ
1973 îíû ñîöèàëèñò óðàëäààíû ä¿íãèéí õóðëûã íýýæ
1974 îíû 3 äóãààð ñàðûí 16-íä õýëñýí ¿ã .................................................. 373
Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëò íàìûí XVII èõ õóðàëä ..................................... 375
Óëààíáààòàð õîòûí íàìûí õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èàñ çîõèîí
áàéãóóëñàí Óëààíáààòàð õîòûí îëîí íèéòèéí òºëººëºã÷äèéí
öóãëààí äýýð ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí åðºíõèéëºã÷
6

Á.Øèðýíäýâèéí õýëñýí ¿ã ............................................................................ 379
Ìîíãîë÷óóä áèä òóñãààð òîãòíîëîîðîî áàõàðõàõ ó÷èðòàé ................... 382
Äàðãà íàðûí õºëä ºðòºãäñºí íü .................................................................. 387
Òºðèéí øàãíàëò, àêàäåìè÷ Áàçàðûí Øèðýíäýâ: Íèéãìèéí
óõààíã¿éãýýð íèéãìèéã æîëîîäîí õºãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é ......................... 392
1997 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 30-íä ÿðäåâàà Ðýíá¿¿÷èä õ¿íäýò
ïðîôåññîð öîë øàãíàõàä õýëñýí ¿ã ............................................................ 401
Õýëìýãäëýý ãýýä ã¿éñýíã¿é äýý ................................................................... 402
Õÿòàä, Àíãëè, Àìåðèêèéí õýâëýë íàìàéã õàìãààëæ áàéñàí .................. 407
Ìîëîòîâîîñ áàÿðûí öàõèëãààí èðæ Æîó Ýíü Ëàéí îðëîã÷ îðîëöñîí
òýð ºäð¿¿äèéí òºðõ ....................................................................................... 410
Òàâàí ìÿíãàí íîìòîé ýðäýìòýí .................................................................. 413
Á.Øèðýíäýâ: ªºðèéíõºº òàðüñàí àëèìààð õºðøèéíõíºº
äàéëäàã áàéëàà ............................................................................................... 414
¯íäýñíèé àòëàñàà áèä Ǻâëºëòººñ ºìíº çîõèîñîí ................................. 417
Ìàíàé óëñûí àíõíû ðåêòîð ........................................................................ 420
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ: Åðºíõèéëºã÷ ñàíàëàà ë õýëñýí,
áè õîëáîîã íü òîãòîî¸ ãýýä áàéãàà þì ...................................................... 423
Îþóí ò¿ëõ¿¿ð ................................................................................................. 429
Àêàäåìè÷ Áàçàðûí Øèðýíäýâ: Òóñãààð òîãòíîë õýìýýõ
õî¸ðõîí ¿ãèéã ÿñ ìàõàíäàà øèíãýòýë îéëãîõ õýðýãòýé .......................... 433
Àðä ò¿ìíèé õÿíàëò áàéâàë àðä÷èëàë ñàÿ õºãæèíº .................................. 437
Àêàäåìè÷ Øèðýíäýâèéí º÷èë ..................................................................... 444
ÃÓÐÀÂ. ÁÓÑÀÄ
Ñóðãóóëèéí õ¿¿õäèéã øàëãàëòàíä àìæèëòòàé áýëòã¿¿ëüå ................... 462
ªíäºð ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõýä ÇÕÓ-ààñ
ìàíàé îðîíä ¿ç¿¿ëæ áóé àõ ä¿¿ãèéí òóñëàìæ ......................................... 465
Ìîíãîëûí àðäûí õóâüñãàëûí ãîë ¿ð ä¿í áîë ñîöèàëèçì áàéãóóëæ
áóé ÿâäàë ìºí ................................................................................................. 473
Äåïóòàò Á.Øèðýíäýâèéí õýëñýí ¿ã ............................................................ 482
Áåñåäà Á.Øèðåíäûáà îá îñíîâíûõ ýòàïàõ, âàæíåéøèõ ïåðèîäàõ è
ãëàâíåéøèõ ñîáûòèÿõ èñòîðèè Ìîíãîëèè â ñîöèàëüíîýêñíîìè÷åñêîì
è ïîëèòè÷åñêîì àñïåêòå ................................................ 487
7

“ÀÊÀÄÅÌÈ× ÁAÇÀÐÛÍ ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ×ÓÓËÃÀÍ”
VIII ÁÎÒÈÉÍ ÝÌÕÒÃÝÃ×ÈÉÍ ¯Ã
Îð÷èí ¿åèéí Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí íýãýí çóóíûã òóóëàí èðñýí àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí
àìüäðàë íü Ìîíãîë óëñûí óëñ òºð, íèéãýì, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ë áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí
õ¿ðýýíä ºðíºæ áàéñíààðàà èõýýõýí îíöëîã þì.
Áàçàðûí Øèðýíäýâèéí áè÷ñýí äóðäàòãàë, äóðñàìæèéí öîìîðëèã áîëîõ ýë áîòèä ò¿¿íèé
ººðèéí íü áè÷ñýí “Äàëàéí äàâàëãààíààð” òóóæèëñàí ðîìàí áîëîí ÇÕÓ-ä î÷èæ ñóðàëöàæ
áàéñàí ¿å, ýõ îðîíäîî ýðãýí èðæ Çàñãèéí ãàçàðò ðåôåðåíòýýð õºäºëìºðèéí ãàðààãàà ýõë¿¿ëæ
áàéñàí, áóñàä îëîí ¿éë õýðýãò îðîëöîæ ÿâñàí òóõàéä õîëáîãäîõ áàðèìòóóäûã ¯íäýñíèé
Íèéòèéí íîìûí ñàí, ¯íäýñíèé Òºâ Àðõèâ, ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí ãàð áè÷ìýëèéí
ñàí õºìðºãººñ èëð¿¿ëýí îëæ ýìõýòãýñýí áîëíî. Áàðèìò öóãëóóëàõ ÿâöäàà ò¿¿õ ñî¸ë, øèíæëýõ
óõààí, ãàäààä õàðèëöààíä õîëáîãäîõ îëîí àðâàí áàðèìòóóäûã èëð¿¿ëýâ. ̺í ò¿¿í÷ëýí “ØÓÀèéí
ìýäýý”, “¯íýí” ñîíèí áîëîí áóñàä ñîíèí ñýòã¿¿ë¿¿äýä òýìäýãëýãäñýí Á.Øèðýíäýâò
õîëáîãäñîí áàðèìòóóäûã á¿ðýí ã¿éöýä á¿ðä¿¿ëýõèéã õè÷ýýñýí áîëíî.
Áèä ýë ýìõòãýëýý äóðäàòãàë, õýëñýí ¿ã ÿðèëöëàãà, áóñàä ãýñýí ãóðâàí õýñýãò õóâààí
àíãèëàâ.
Ýõíèé õýñýãò, “Äàëàéí äàâàëãàà” òóóæèëñàí ðîìàíûã, ò¿¿íä îðóóëñàí çàðèì íýìýëòèéí
õàìò áàãòààñíààñ ãàäíà Ýõ îðíû äàéíû ¿åä ôðîíòîä áýëýã õ¿ðãýõýýð ÿâñàí ìàðøàë
Õ.×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí òóõàé äóðäàòãàë, Ìîíãîëûí àíõíû
õóðààíãóé íýâòýðõèé òîëü çýðýã òýìäýãëýë¿¿äèéã îðóóëàâ. Ýíä íýã ç¿éë òýìäýãëýõýä “Äàëàéí
äàâàëãàà”-ã àíõëàí áè÷èæ áàéõäàà “Àìüäðàëûí àëõàì” õýìýýí íîìîî íýðëýõýýð òºëºâëºæ
áàéñíàà ãàð áè÷ìýëäýý äóðäæýý.
Õî¸ðäóãààð õýñýãò, áèä ò¿¿íèé õýëñýí ¿ãí¿¿äèéã áàãöëàí îíû äàðààëàëä îðóóëàí öýãöëýâ.
¯¿íä, Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí íýýëò, ØÓÀ-èéã áàéãóóëñíû ¸ñëîëûí õóðàë, ØÓÀ-èéí ÷óóëãàíóóä,
ÌÀÕÍ-ûí Èõ õóðàë, Óëààíáààòàð õîòûí îëîí íèéòèéí öóãëààíóóä äýýð õýëñýí ¿ãí¿¿ä áîëîí
ñîíèí ñýòã¿¿ë¿¿äýä ºãñºí ÿðèëöëàãóóäûã îðóóëàâ. Ò¿¿íòýé ÿíç á¿ðèéí ñýäâýýð ñýòã¿¿ë÷,
óðàí á¿òýýë÷èä, ýðäýìòýä ÿðèëöàí îëîí ñîíèí ñýòã¿¿ëä õýâë¿¿ëæýý. ¯¿íýýñ áèä “Àêàäåìè÷
Øèðýíäýâèéí º÷èë” ãýñýí ñýäýâò ÿðèëöëàãûã îíöîëæ áàéíà. Ýíý íü ñýòã¿¿ë÷ Í.Ëõàãâà,
çîõèîë÷ Ã.Äîíèä íàðûí õèéñýí àñóóëãà áºãººä áóñàä ÿðèëöëàãóóä äîòðîîñ õàìãèéí ºðãºí
õ¿ðýýòýé, îëîí àñóóäëûã õºíäñºíººðºº ÿëãàð÷ áàéíà.
Äàøðàìä ºã¿¿ëýõýä, Á.Øèðýíäýâèéí äóðäàòãàëóóäûã ã¿éöýòãýæ áàéñàí àæëûíõ íü
äàãóó øèíæëýõ óõààí, ñóðãóóëü, àëáàí àæèë, óðàí á¿òýýëèéí ãýæ àíãèëàõ øààðäëàãàòàé ìýò
ñàíàãäñàí ÷ ýíý óäàà çºâõºí à÷ õîëáîãäëîîð íü îðóóëæ, îí äàðààëëààð áàéðëóóëàâ.
Ãóðàâäóãààð á¿ëýãò, õýëñýí ¿ã, òýìäýãëýë, ÿðèëöëàãûí àëèíä íü ÷ õàìðàãäàõã¿é
¿ðãýëæèëñýí ¿ãèéí òºðºëä áàãòàõ “Ñóðãóóëèéí õ¿¿õäèéã øàëãàëòàíä àìæèëòòàé áýëòã¿¿ëüå”,
“ªíäºð ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõýä ÇÕÓ-ààñ ìàíàé îðîíä ¿ç¿¿ëæ áàéñàí òóñëàìæ”,
çýðýã áàðèìòóóäûã áàãòààëàà.
ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí Á.Øèðýíäýâèéí òàíõèìûã áèé áîëãîæ, ò¿¿íèé ýäýëæ õýðýãëýæ
áàéñàí øèðýý, õàäãàëæ áàéñàí çóðàã, á¿òýýëäýý àøèãëàæ áàéñàí 263 øèðõýã îðîñ íîìíóóä, 80
ìîíãîë íîì, ãàð áè÷ìýë¿¿ä, ñîíèíãèéí õàé÷èëáàðóóä á¿õèé 30 ãàðóé õàéðöàã áàðèìòóóäûã
á¿ðä¿¿ëñýí þì. Ýäãýýð ñàí õºìðºãººñ ìºí õîëáîãäîõ áàðèìòóóäûã õàéæ, îðóóëñàí áîëíî.
Áèäíèé ýë íîìûã ýìõýòãýí á¿ðä¿¿ëæ íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõîä ãàð áèåýð îðîëöñîí
ÌÓÈÑ-èéí Óëààíáààòàð ñóðãóóëèéí ò¿¿õèéí 4 ä¿ãýýð äàìæààíû îþóòíóóä áîëîîä çºâëºãºº
òóñëàìæèéã õàðàìã¿é ºãñºí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí Îð÷èí ¿åèéí Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ñàëáàðûí
õàìò îëîíä òàëàðõàë èëýðõèéëüå.
Ýìõýòãýã÷èä
2012 îíû 5 äóãààð ñàðûí 2
8

ÍÝÃ. ÄÓÐÄÀÒÃÀË, ÒÝÌÄÝÃËÝË

Áàçàðûí Øèðýíäýâ
ÄÀËÀÉÍ ÄÀÂÀËÃÀÀÍÀÀÐ
(Òóóæ÷èëñàí ðîìàí)
Ðåäàêòîð Ñ.Ðàéäàí
Óëààíáààòàð õîò
1993

ÃÀÐ×ÈÃ
Öàã öàãààðàà áàéäàãã¿é ....................................................................................... 15
I Á¯ËÝÃ
Ýöýã ýõèéí àæ òºðæ áàéñàí áàéäàë .................................................................. 19
Áàãà áàë÷èð íàñ ..................................................................................................... 27
Ñýðãýí ìàíäàëòûí à÷èéã àìñàæ ýõýëñýí ìèíü ............................................... 54
II Á¯ËÝÃ
Ýðäýì áîëîâñðîë ìºðººäºâ ................................................................................ 60
Á¿òýëã¿é ñîðèëò ................................................................................................... 64
Óëñûíõàà íèéñëýëä ñóðàëöàõàä ......................................................................... 98
Ǻâëºëòèéí á¿ðýí äóíä, äýýä ñóðãóóëèóäàä .................................................. 108
III Á¯ËÝÃ
Àìüäðàëûí äàëàé óðóó ....................................................................................... 124
Ôðîíòîä î÷ñîí ìèíü .......................................................................................... 142
Äàëàéí ã¿íä... ...................................................................................................... 149
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí òºðèéíõºº òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº
ñàíàëàà ºãñºí íü .................................................................................................. 159
IV Á¯ËÝÃ
Àðä ò¿ìíýý ñóðãàí áîëîâñðóóëàõ õýðýãò ........................................................ 177
Ò¿ìíýý òºëººëñºí ¿éëñýä ................................................................................. 184
Çàñãèéí àëáàíä .................................................................................................... 202
Äîêòîðûí äàìæàà áàðèõàä ............................................................................... 218
V Á¯ËÝÃ
Ýðäìèéí ñàíä øèëæèí àæèëëàâ ...................................................................... 223
VI Á¯ËÝÃ
Àðäûí çàðö òºðèéí ýë÷ýýð ................................................................................ 252
ªâºð Ìîíãîë îðíîîð ......................................................................................... 265
Òºãñãºë ................................................................................................................. 270
12

ÎÐØÈË
Ýõ, ýöãèéí àìüäàð÷ áàéñàí õóâüñãàëûí ºìíºõ ¿å, ººðèéí áàãà áàë÷èð
íàñíû òóõàé ºã¿¿ëýõ ç¿éë ìèíü òýð ¿åèéí ìîíãîë îðíû íèéãýì-ýäèéí çàñàã,
ãàäààä, äîòîîä íºõöºëèéí òàëààð ñîíñîæ, ¿çýæ, ñóäàëñàí çýðãýýñ òºðñºí
ñýòãýëýýñ ýø àâñàí áîëîé.
Ìîíãîë îðîíä ¿¿ðèéí òóÿà ãýãýýð÷, ¿¿ðäèéí æàðãàë ýõýëñíýýð ¿ãýýã¿¿
ÿäóó÷óóäûí áàÿñãàëàíò àìüäðàë ýõýëæ, ¿ð õ¿¿õýä íü ñóð÷ áîëîâñðîõ çàìä
îðñíû äàãóó øèíý àìüäðàëûí çàõ çóõààñ òàíèëöàæ ÿâñàí ìèíü þì.
Ñóðãóóëüä ñóð÷, íàì òºð, áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí, îëîí íèéòèéí ¿éë
àæèëëàãààíû ºðãºí õ¿ðýýíä òàòàãäàí îðæ ç¿òãýñíýý àðäûí çàñãààñ óëñ îðíîî
äýâøëèéí çàìààð óäèðäñàíû èõ ãàâüÿà, àæ àõóé, ñî¸ëîî õºãæ¿¿ëýí çîõèîñíû
¿ð, àóãàà èõ çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíýýñ ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä ¿ç¿¿ëñýí àõ
ä¿¿ãèéí òóñëàìæèéí à÷, àõìàä îëîí ãàâüÿàòàí, àâüÿàñëàã àíä íºõäèéí
ìààíü äýìæëýãèéí øèì ãýæ ã¿íýý óõàìñàðëàí áè ýíýõ¿¿ äóðñàìæ òóóæàà
åðºíõèéëºí áè÷èâ.
Èéíõ¿¿ òóóëñàí çàìàà ýðãýí äóðñàæ áîäîõîä èõ äàëàéí äàâëàãààí äóíä
ñýëýí ÿâæ ºäèé õ¿ðñýí ìýò ñàíàãäìîé.
13

14
ÖÀà ÖÀÃÀÀÐÀÀ ÁÀÉÄÀÃïÉ
Öàãèéí àÿñûã äàãàõ, òýð ¿åèéí áîäëîãîòîé ñàíàà áîäëîî çîõèöóóëàõ
ãýã÷ àðãàã¿é þì. ßìàð ÷ õ¿íä ººðèéí ãýñýí óõààí áàéõ ¸ñòîé, ãýòýë àëèâàà
äàðàìò, øàõàëò, ÷èãë¿¿ëñýí çààâàð çàð÷ìààñ ãàæèæ áîëîõã¿é ¿å áàéëàà. 1981
îíä ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ Á.Øèðýíäýâèéã àëáàí òóøààëààñàà
çàéëóóëàãäàõàä ìàíàé õýâëýë¿¿ä ÿàæ øóóãèæ áàéñíûã óíøèã÷èä ëàâ ñàíàæ
áàéãàà. Ýíý àñóóäàëä õýâëýëèéí ãàçðóóä ººðèéí áàéð ñóóðèíààñ ººðèéí
áîäëîãûã èëýðõèéëýõ áîëîëöîî íºõöºë ÷ áàéãààã¿éã õýí á¿õýí ìýäíý. Ó÷èð
íü õýâëýëèéí á¿õ ãàçàð ãàíö íàìûí èíäýð áîëæ áàéâ.
Òóõàéí ¿åä íàì òºðèéí óäèðäëàãàä áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí ¿ã ãàðöààã¿é “¿íýí”
áîëäîã áàéëàà. Ýíý “¿íýíýýñ” õàçàéñàí õýí áîëîâ÷ áóðóóäíà. ªºðèéí “òîëãîéòîé”,
ººðèéí áîäîëòîé õ¿ì¿¿ñèéã àä ¿çäýã õýö¿¿ öàãèéã ñàÿõàí áèä àðäàà îðõèëîî.
ªíººäºð áèä õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëºº ãýäãèéã çàõ çóõààñ íü àìñàæ ÷ºëººòýé ñýòãýæ,
÷ºëººòýé áè÷äýã áîëëîî. Èéì áîëîëöîî áèäýíä ºíººäºð ë îëäîæ áàéãààãààñ áèø
äýëõèéí óëñ ò¿ìíèé õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë áîë ººðèéí áàéð ñóóðèíààñ,
ººðèéí áîäëîîð õàíääàã áîëñîí íü àëü ýðòíèé ç¿éë. ÌÀÕÍ-ûí äàðàíãóéëëûí
äîîð íýãýí õ¿íèéã òàõèí ø¿òýæ, ººðñäèéíõºº ñàíàñíààð ÿðüæ, áè÷èõ ýðõã¿é,
çîãñîíãè æèë¿¿äýä ìàíàé îðîíä áîëæ áàéñàí îëîí ¿éë ÿâäëûí íýã æèøýýã òîâ÷
äóðäâàë: Á.Øèðýíäýâèéí òóõàé õýëýëöñýí ØÓÀ-èéí Íàìûí Õîðîîíû ãèø¿¿äèéí
1982 îíû íýãä¿ãýýð ñàðûí 28-íû õóðàëä ØÓÀ-èéí Íàìûí Õîðîîíû íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà Ì.Ìèæèäãîìáî ñîíñãîëäîî Þ.Öýäýíáàëûí õýëñýí ¿ãýýñ ýøëýë
àâààä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû òîãòîîëûí çààëòûã äýëãýðýíã¿é òîî÷æýý.
ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í, äîêòîð Ï.Õîðëîî “...ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîîíû òîãòîîë íü íàì÷ çàð÷èìò ÷èã øóãàìûã çààæ ºãñºí ÷óõàë óäèðäàìæ
áîëñíûã ñàéøààí òýìäýãëýæ, íàìûí ãèø¿¿íèé õóâüä ñýòãýë ä¿¿ðýí õ¿ëýýí
àâ÷ áàéíà. Òîãòîîëä Á.Øèðýíäýâèéí óäèðäàõ àæëûí àðãà áàðèë, õóâèéí çàí
áàéäëûí òàëààð çààñàí àãóóëãà áîë õºäºëøã¿é áàðèìò äýýð ¿íäýñëýñýí áîäèò
ç¿éë áîëîõ íü øèíæëýõ óõààíû àæèëòàí, êîììóíèñò áèäýíä òîä èòãýëòýé
áàéíà. Öýäýíáàë äàðãûí çàõèäëûã Øèðýíäýâ óíøñàí áàéõ, ãýòýë ñóðãàìæ
àâñàíã¿é...” ãýæýý.
ØÓÀ-íéí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í ×.Öýðýí: “...ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû
çàð÷ìûí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìàø ÷óõàë òîãòîîë õ¿ëýýí àâ÷ áàéíà. ÇÕÓ áîëîí
àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíû ýðäýìòýäòýé õàìòàðñàí áóþó òýäíèé óäèðäëàãààð
ÿâóóëñàí ñóäàëãàà, øèíæèëãýý, ÇÕÓ-ûí òóñëàìæòàéãààð áàðüæ áàéãóóëñàí
îëîí îáúåêòûã çºâõºí ººðèéí õ¿÷èíä ò¿øèãëýí á¿òýýñýí ìýòýýð ×àäðàà,
Øèðýíäýâ íàð áè÷æýý...” ãýæýý.
ØÓÒÓÕ-íû îðëîã÷ äàðãà, ØÓÀ-èéí òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿í Ì.Äàø: “...
Øèðýíäýâ áîë çºâëºëòèéí ýðäýìòäýýñ ºãñºí ¿íýò ñàíàë çºâëºìæèéã
õàéõðàí ¿çäýãã¿é, ò¿¿ãýýð ÷ áàðàõã¿é, çàðèì ¿åä äàéð÷ äîðîìæèëäîã áàéñàí.
“Îíîëûí àñóóäàë” ãýäýã ¿ãýýð õàëõàâ÷ õèéæ, àìüäðàë, ïðàêòèê, ñîöèàëèñò
áàéãóóëàëòûí çîðèëòîîñ õºíäèéð÷ áàéíà...” ãýæýý.

Äîêòîð Ø.Ñàíäàã “...Òºâ Õîðîîíû òîãòîîëûã õýðýãæ¿¿ëýí áèåë¿¿ëýõýä
á¿õ õ¿÷ýý äàé÷ëàõ çîðèã òºãºëäºð áàéãààãàà èëýðõèéëüå. Ìàíàé íàìûí
äýýä áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí ÷óõàë ÷óõàë òîãòîîë, çààëòóóä îíöãîé à÷
õîëáîãäîëòîé ç¿éë ìºí. Øèðýíäýâ íýã íîìîî ç¿ñèéã íü ººð÷èëæ, îëîí
äàõèí õýâë¿¿ëæ Ì.Æàìñðàí, Ã.Ñ¿õáààòàð íàðûã õààöàéëàí õàìãààëñàí...”
ãýæ õýëñýí áàéõàä äîêòîð Î.Øàãäàðñ¿ðýí “...Òºâ Õîðîî Øèðýíäýâèéí òóõàé
÷óõàë òîãòîîë ãàðãàëàà. Ýíý òîãòîîëä ÇÕÓ-ûí ýðäýìòäýýñ ñóðàëöàõûí à÷
õîëáîãäëûã çîõèõ ¸ñîîð ¿íýëýýã¿é, ýíý òàëààð òîäîðõîé àæèë çîõèîõã¿é
áàéñíûã Øèðýíäýâèéí õóâèéí çàí ÷àíàðòàé õîëáîí òýìäýãëýæýý. Ýíý áîë
áàéíãà Øèðýíäýâò àæèãëàãääàã äóòàãäàë ìºí...” ãýæýý.
Äîêòîð Í.Ñýð-Îäæàâ “...Ìàíàé õàéðò óäèðäàã÷ íºõºð Þ.Öýäýíáàë
àðõåîëîãèéí øèíæèëãýýã õºãæ¿¿ëýõýä èõ àíõààðñàí. Øèðýíäýâ òóñ õ¿ðãýýã¿é...”
Àêàäåìè÷ Ø.Íàöàãäîðæ “...ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíîîñ Øèðýíäýâèéí
òàëààð ãàðãàñàí òîãòîîëûã íàìûí ãèø¿¿íèé õóâüä áàÿðòàé òàëàðõàí õ¿ëýýí
àâ÷ áàéãààãàà èëýðõèéëüå.
...Øèíæëýõ óõààíû àìæèëòûã ãàíöõàí Øèðýíäýâèéí à÷ ãàâüÿà áîëãîí
ìàãòàæ, Þ.Öýäýíáàë áîëîí ìàíàé ãîëëîõ ýðäýìòäèéí á¿òýýëèéã îãòõîí
÷ äóðäààã¿é àòëàà “Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààí” ãýäý㠺㿿ëýëä
Øèðýíäýâèéã ìàãòæýý. Èéì çóñàð÷ ç¿éë áàéâ. Òîãòîîëûí çààëò á¿ðèéã
øèðõýã÷ëýí àæèë õýðýã áîëãî¸...” ãýæýý.
ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í Ö.Äàâààæàìö “...Ýíý òîãòîîëûã ñàéøààæ
áàéíà. Òºâ Õîðîîíû òîãòîîëòîé òàíèëöàõ òóòàì ÌÀÕÍ-ûí àðèóí ýãíýýíä
èéì õ¿í áàéæ áîëîõ óó ãýäýã àñóóëò àÿíäàà ãàð÷ áàéíà...” ãýõýä äîêòîð
À.Ëóâñàíäýíäýâ “...ͺõºð Þ.Öýäýíáàë 1949 îíä ÍÒÕ-íä áè÷ñýí çàõèäàë
ºíãºðñºí æèë “¯íýí” ñîíèíä íèéòëýãäñýí, Øèðýíäýâ ¿¿íýýñ ñóðãàìæ àâñàíã¿é.
Ýíý óäàà íàì Øèðýíäýâò ìàø ýíýðýíã¿é õàíäæýý. Íàì áèäíèé äóòàãäëûã
èíãýæ ýöýã ¸ñîîð õýëæ ºã÷ áàéãààä áèä ä¿ãíýëò õèéæ, öààøäûí àæèëä òóñãàÿ.
¯¿íèé ¿íäñýí äýýð á¿õ àæèëòàíòàé íýã á¿ð÷ëýí óóëçàæ ñàíàë áîäëûã íü ñîíñîõ
àæëûã õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðãàà, íàìûí ¿¿ð ýõëýýä áàéíà. Õ¿ðýýëýíãèéí íèéò
àæèëòíû ñàíàà áîäëûã íýãòãýí, òóñãàé ñîíñãîë áýëòãýí òîãòîîëûã õýðýãæ¿¿ëýõ
òàëààð òºëºâëºãºº ãàðãàí ýíý ñàðä áàãòààí íàìûí ¿¿ðèéí á¿õ ãèø¿¿äèéí
ºðãºòãºñºí õóðëààð õýëýëö¿¿ëýõ áîëíî...” ãýæ õýëñýí áàéíà.
Àêàäåìè÷ Ø.Öýãìèä “...ÒÕ-íû òîãòîîë òóéëûí èõ ¿íäýñòýé, ¿íýí çºâ
çààëàà. Øèðýíäýâèéí ýñðýã îëèãòîé òýìöýæ ÷àäààã¿é ØÓÀ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷èä
áèä áóðóóòàéãàà íàì÷ ¸ñîîð õ¿ëýýõ ¸ñòîé. ÌÀÕÍ-ûí ÒÕ-íû òîãòîîëîîð
Øèðýíäýâò àâñàí àðãà õýìæýý òóí çºâ ç¿éòýé áîëñîí ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Øèðýíäýâ ØÓÀ-èéí ãèø¿¿äèéí ýãíýýíä áàéæ áîëîõã¿é ãýæ áè áîäîæ
áàéíà...” õýìýýæýý.
ͺõºð Øèðýíäýâèéã îðîëöóóëààã¿é õèéñýí òóñ õóðàëä õ¿ì¿¿ñèéí õýëñýí
¿ãýýñ ãàíö õî¸ð ºã¿¿ëáýð àâàõàä èéì áàéíà. Ýëäýâ ç¿éëèéã ýâë¿¿ëýí îëîí
æèæèã áàðèìòààð Øèðýíäýâèéí íýðèéã ãóòààõ çîðèëãîîð 1981 îíä ÌÀÕÍûí
Òºâ Õîðîîíû òîãòîîë áîëîí áóñàä õîëáîãäîõ ìàòåðèàëûã òýð ¿åèéí á¿õ
ñîíèí ñýòã¿¿ëä íèéòëýí, ðàäèîãîîð Ẻí äóóëèàí äýãäýýñíèé ãîë çîðèëãî
15

íü ìàíàé îðíû ñýõýýòíèé òºâ áîëñîí ØÓÀ, îëîí ýðäýìòäèéã ãàãöõ¿¿
çàõèðãààäàëòäàà ÷ºäºðëºæ áàéõàä ÷èãëýæýý. ¯íýí þì ¿íýíýýðýý ãýã÷ýýð
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷äýýñ 1990 îíû àðâàí õî¸ðäóãààð ñàðûí 21-
íèé ºäºð ãàðãàñàí 84 ä¿ãýýð òîãòîîëäîî:
“ÌÀÕÍ-ûí ÒÕ-íû ÓÒÒ Á.Øèðýíäýâèéí çàí áàéäàë, ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð
òîãòîîë ãàðãàæ, ò¿¿íä íàìûí øèéòãýë íîãäóóëñàí íü òóõàéí ¿åä íàì òºðèéí
óäèðäëàãàä àæèëëàæ áàéñàí çàðèì ºíäºð àëáàí òóøààëòàí ýðõ ìýäëýý óðâóóëàí
àøèãëàæ, ººðñºä人 ¿ë òààëàãäàõ õ¿ì¿¿ñò óëñ òºðèéí ÿìàð íýã íýð õàÿã ç¿¿í,
òýäíèéã ýëäýâ øàëòãààíààð çýìëýí áóðóóòãàäàã áàéñíû íýã èëðýë áîëñîí
áàéíà. ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷ººð àæèëëàæ áàéñàí Á.Øèðýíäýâèéí
¿éë àæèëëàãààã á¿õýëä íü áóðóóòãàí ºðººñãºëººð ¿íýëæ óëñ òºð, ¸ñ ñóðòàõóóíû
õóâüä ò¿¿íä ºãñºí ¿íýëýëò ä¿ãíýëòèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ Á.Øèðýíäýâèéí
õîõèðñîí íýð òºðèéã ñýðãýýõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çñ¿ãýé” õýìýýæýý.
Ìàíàé óëñàä øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãà áàéãóóëàãäñàíû 70 æèë,
Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí 30 æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí ÁÍÌÀÓ-ûí
åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèãààð àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâò Øèíæëýõ óõààíû ãàâüÿàò
àæèëòàí öîë øàãíàñíûã 1991 îíû àðâàí õî¸ðäóãààð ñàðûí 25-íä íºõºð
Ï.Î÷èðáàò ãàðäóóëàâ.
16
***
1981 îíû ÌÀÕÍ-ûí ÒÕ-íû äýýðõ òîãòîîëä “Á.Øèðýíäýâ ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ òàëààð ÇÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò áóñàä
îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã çîõèîí áàéãóóëäàã áàÿëàã òóðøëàãûã ñóäàëæ
ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëýõ òóõàé çºâõºí àì õýëýýð òóíõàãëààä, æèíõýíý àæèë äýýð
ýíý îíöãîé ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé àæëûã îðõèãäóóëæýý” ãýñýí áàéíà. Ãýòýë
Øèðýíäýâò ò¿¿íèé òºðñíèé îéã òîõèîëäóóëàí ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷
Ì.Â.Êåëüäûø, ìºí Àêàäåìèéí åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ã.Ê.Ñêðÿáèí íàð
èð¿¿ëñýí áàÿðûí áè÷èãòýý: “Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààíûã çîõèîí áàéãóóëæ
õºãæ¿¿ëýõýä òàíû îðóóëñàí èõ õóâü íýìðèéã çºâëºëòèéí ýðäýìòýä ºíäºð
¿íýëäýã þì. Òà áîë ìàíàé õî¸ð îðíû õàðèëöààã áýõæ¿¿ëýõ, äýëõèéí ýíõ òàéâíû
¿éëñò èõèéã õèéñýí ç¿òãýëòýí áèëýý. Ýíý á¿ãäèéã ÷èíü áèä ã¿í õ¿íäýòãýæ
òàíûã ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí ãàäààä ãèø¿¿íýýð ñîíãîñîí áèëýý. Òàíä óëàì èõ
àìæèëò, ýð¿¿ë ýíõ àç æàðãàë åðººå” ãýæýý. ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷
Ã.È.Ìàð÷óê, äýä åðºíõèéëºã÷ À.Ë.ßøèí íàð 1985 îíä Øèðýíäýâèéí òºðñºí
ºäðèéã òîõèîëäóóëàí èð¿¿ëñýí öàõèëãààíäàà; “ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéã áàéãóóëàõ
áà õºãæ¿¿ëýõýä òàíû áàéãóóëñàí ãàâüÿà ÿìàð ÷ ìàðãààíã¿é áºãººä òàíû
á¿òýýë¿¿äèéã äýëõèéí øèíæëýõ óõààí ñàéí ìýäíý” ãýæýý. Àìåðèêèéí íýðò
ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Î.Ëàòòèìîð “Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààí íü îëîí ñàëáàðòàé,
÷óõàë ñóäàëãàà ÿâóóëäàã, øèíæëýõ óõààíû òîì òºâ áîëñîí áºãººä ìàíàé Ëèäñ
èõ ñóðãóóëüòàé õàðèëöàà òîãòîîõîä èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí ïðîôåññîð Øèðýíäýâ
áîë ýðäìèéíõýý á¿òýýëèéã ìîíãîë, îðîñ õýë äýýð àäèëõàí ñàéí íàéðóóëàí
áè÷äýã ÷àäàìãàé ýðäýìòýí” ãýæýý (òîâ÷ëîí àâëàà). Àêàäåìè÷ Øèðýíäýâèéã

àæëààñ õàëàãäñàíû äàðàà çºâëºëòèéí íýðò ýðäýìòýä À.Ë. ßøèí, Ï.Í.Ôåäîñååâ,
Ã.Ê.Ñêðÿáèí íàð áîëîí çºâëºëòèéí ØÓÀ, Äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýí, ò¿¿õèéí
õ¿ðýýëýí, ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýëýíãèéí îëîí ýðäýìòýí èõýä ãàéõàæ, ÇÕÓÊÍ-ûí
ÒÕ-íä çàõèäàë áè÷ñýí íü ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷ À.Ï.Àëåêñàíäðîâîîð
äàìæèí Öýäýíáàëä ìýäýãäñýí áîëîâ÷ ÷èìýýã¿é ºíãºð÷ýý. ¯¿íýýñ ãàäíà
ýíý ìýò ìýäýý Àíãëèéí “Ãîíêîíã ñòàð”, Àìåðèê, ßïîí çýðýã îðíû õýâëýëä
íèéòëýãäñýíèéã òýð ¿åèéí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ òàñ íóóöëàí äàëäàëæýý.
ÁÍÕÀÓ-ûí “Øèöýå ×æèøè” ñýòã¿¿ëýýñ õÿòàä ñóäëàà÷ Ë.Áýãçæàâ
õºðâ¿¿ëýí 1990 îíû åñä¿ãýýð ñàðûí 20-íû ºäðèéí “Óëààí-Îä” ñîíèíä
õýâëýñíèéã òîëèëóóëáààñ: Ìîíãîëûí “¯íýí” ñîíèíû ìýäýýëñíýýð ÁÍÌÀÓûí
ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷ Á.Øèðýíäýâ ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿íèé ¿¿ðýãò àæëààñ ÷ºëººëºãäºæ, óëìààð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîîíîîñ “õàòóó äîíãîäóóëàí” øèéòã¿¿ëæýý. Òýðýýð çºâëºëòèéí øèíæëýõ
óõààíû ñóäàëãààíû “áàÿëàã òóðøëàãûã” çºâõºí àìàí äýýðýý ñóðòàë÷ëààä õýðýã
äýýðýý îéøîîãîîã¿é, ìºí çºâëºëòèéí ýðäýìòäèéí “¿íýòýé ñàíàë, çºâëºìæ”-
èéã çîõèõ ¸ñîîð àíõààð÷ ¿çýýã¿éí óëìààñ èéíõ¿¿ øèéòã¿¿ëæýý.
Ýíý ìýäýý ãàéõàø òºð¿¿ëýõ áîëîâ÷ ó÷ðûã îéëãîæ áîëîõ þì. Ìîíãîëûí
ØÓÀ-èéí óäèðäëàãà çºâëºëòèéí òóðøëàãà çºâëºìæèéã “çîõèõ ¸ñîîð àíõààð÷”
¿çýýã¿éã ÿìàð ãýìò õýðýã ãýæ ¿çýõ þì áý? Ãýâ÷ îëîí æèëèéí òóðø “Èõ ãýð
á¿ëèéí äîòîð” òîì ax á¿õíèéã øèéäâýðëýæ, òýãýýä ÷ çºâëºëòèéí ýðäýìòäèéí
ñàíàë õóâèðøã¿é õóóëü ¸ñ áîëñîí áàéæ. Ǻâëºëòèéí ñàíàëûí äàãóó àæèëëàæ
áàéíà óó? ¿ã¿é þó ãýäýã íü Ìîñêâàä ¿íýí÷ áàéõ ýñýõèéí àñóóäàë áàéæýý. Óëñ
òºðèéí àñàð èõ øàõàëò, òóõàéí ¿åäýý ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû ãèø¿¿í, ÓÒÒ-íû
ãèø¿¿í, Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áàéñàí ò¿¿õèéí óõààíû äîêòîð,
ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷èéã ãóíèãòàéãààð àëáàí òóøààë îãöðîõîä õ¿ðãýâ.
Èéíõ¿¿ Ìîñêâàãèéí óäèðäëàãûí áàéð ñóóðü õàìãààëàãäñàí áîëîâ÷
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ñýòãýëãýý, íýð òºðºº áîäîõ ñýòãýëèéã íü
õîðëîëîî ãýäãýý òýä íàð áîäñîíã¿é.
Ìîíãîëûí “¯íýí” ñîíèíû ìýäýýëñíýýð ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí
åðºíõèéëºã÷ Á.Øèðýíäýâ àëáàí òóøààëààñàà ÷ºëººëºãäºæ, óëìààð íàìààñ
õàòóó äîíãîäóóëæ øèéòã¿¿ëýâ. Óã ñîíèíû 1982 îíû íýãä¿ãýýð ñàðûí 15-
íû äóãààðò Øèðýíäýâèéã øèéòãýõ àñóóäëûí òóõàé ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû
íýãýí íóðøóó òîãòîîëä îëîí óäàà ò¿¿íèé “ÿëò õýðýã”, áàñ ÷ íàìûí Òºâ
Õîðîî ò¿¿íèéã “íàìààñ õººõ” ¸ñòîé áàéëàà ãýäãèéã ñ¿ð áàäðóóëàí áè÷æýý.
Ìîíãîëûí áàéäëûã ñàéí ìýäýõ õ¿ì¿¿ñèéí òýìäýãëýñíýýð ÌÀÕÍ-ààñ
èéìýðõ¿¿ äîíñîëãîîòîé øóóãèàí äýãäýýæ, íàìûí Òºâ Õîðîîíû ãèø¿¿í íýãýí
õàðèóöëàãàòàé õ¿íèéã èëýðõèé áóðóóøààí ø¿¿ìæèëñýí ÿâäàë ñ¿¿ëèéí õýäýí
æèëä ãàðààã¿é àæýý.
Íàñ ñ¿¿äýð äàë ãàðñàí Øèðýíäýâ áîë ÌÀÕÍ-ûí àõìàäóóäûí íýã áºãººä
1947 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí XI èõ õóðëààñ õîéø 35 æèë Òºâ Õîðîîíû
ãèø¿¿í áàéæ, õýð ÷àäëààðàà Òºâ Õîðîîíû ãèø¿¿äèéí äîòîð Þ.Öýäýíáàëûí
äàðàà îðæ áàéâ. ×îéáàëñàíã íàì çàñãèéí õàìãèéí äýýä óäèðäëàãûã áàðüæ
áàéõ ¿åä Øèðýíäýâ 3 æèë òóñëàã÷ààð íü àæèëëàæýý. Òýðáýýð Öýäýíáàë
17

çàñãèéí ýðõýíä ãàðñíû äàðàà ÑíÇ-èéí îðëîã÷, íýãä¿ãýýð îðëîã÷ äàðãà, Íàìûí
Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, Óëñ òºðèéí òîâ÷îîíû ãèø¿¿í áàéñàí,
õîæèì íü óëñ òºðèéí òàâöàíãààñ óõðàí ãàðñíû äàðàà îëîí æèë ýðäìèéí àæèë
ýðõýëæ áàéâ. Øèðýíäýâ áîë Ìîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëèéí õàìãèéí àíõíû
çàõèðàë, Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéä áàéñàí áºãººä ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ººð
22 æèë àæèëëàæýý. Òýðáýýð áàñ Ìîíãîëûí ýðäýìòäèéí õîðîîíû äàðãà þì.
Øèðýíäýâ áîë øèíæëýõ óõààíû òàëààð íýëýýä ºíäºð íýð õ¿íäòýé, óëñ òºðèéí
òàâöàí äýýð ÷ ÷óõàë ä¿ðä òîãëîæ áàéñíûã ýíäýýñ õàðæ áîëíî. Èéì íýãýí
íºëºº á¿õèé áàéð ñóóðüòàéõàí õ¿í ÿàãààä óëñ òºðèéí òàâöàíãààñ õººãäºõ
áîëîâ? ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû “òîãòîîëä” ò¿¿íèé àëäàà áîë “ØÓÀ-èéí ¿éë
àæèëëàãààã õàíãàëòã¿é óäèðäàæ, õàðèóöëàãàã¿é, íýð àëäàð õººöºëäñºí çàí
áàéäàë ãàðãàñàí” çýðýã ÿâäàë ãýæ òîéìëîí äóðäæýý. Ýíä îëíû àíõààðàë
òàòàæ áàéãàà ç¿éë áîë óã òîãòîîëä Øèðýíäýâèéã çýìëýí áóðóóøààõäàà:
“Ǻâõºí àìàí äýýðýý çºâëºëòèéí áîëîí ñîöèàëèñò áóñàä îðíû ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûã çîõèîí áàéãóóëäàã òóðøëàãûã ñóäàëæ, íýâòð¿¿ëýõ
òàëààð òóíõàãëààä, àæèë äýýðýý áîë ýíý îíöãîé ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé àæëûã
îðõèãäóóëæ çºâëºëòèéí ýðäýìòäèéí ìàø ÷óõàë ñàíàë, çºâëºìæèéã àíõààð÷
¿çýýã¿é” ãýæýý. Áàñ ò¿¿íèéã “àõ ä¿¿ îðíû ìýðãýæèëòíèéã á¿ä¿¿ëãýýð äàéð÷
äàâøèëñàí”, “ãàäààä óëñ òºðèéí ò¿øèãëýëèéí àñóóäàë äýýð íàìûí øóãàìààñ
óõàðñàí” ãýæ áóðóóøààæýý.
Ò¿¿íèé ýõíýð íü çºâëºëòèéí õ¿í. Øèðýíäýâ ñ¿¿ëèéí õýäýí æèë áàñ
Ìîíãîëîîñ Ǻâëºëòºä ñóðàëöàã÷äûí õîëáîîíû äàðãûí òóøààëä áàéâ.
Çàðèì õ¿í ò¿¿íèé Ǻâëºëòºä ¿íýí÷ ãýäýãò ýðãýëçýæ áàéæ áîëîìã¿éñýí.
Ãàäààäûí ìýäýýãýýð òýðáýýð ìýäëýãòýé õ¿í þì. Ìîíãîëûí ò¿¿õèéã áàðàã
á¿ðýí ñóäàëñàí áºãººä ìîíãîëûí ºíãºðñºí ¿åèéã ã¿í ã¿íçãèé ìýääýã áàéâ.
Øèíæëýõ óõààíû ìýäëýãèéí àñàð èõ áîëîëöîî íü ò¿¿íèé äîðîéòëûí æèíõýíý
øàëòãààí þì ãýæ õ¿ì¿¿ñ ¿çýæ áàéíà.
Çàðèì ìýäýýãýýð Øèðýíäýâèéã àëáàí òóøààëààñàà àâàõóóëñíû äàðààãààð
Óëààíáààòàðûí ñýõýýòíèé äîòîð òýðáýýð ýðäýì øèíæèëãýýíèé çàðèì
àñóóäëàà𠺺ðèéí ñàíàëûã áàðèìòàëæ áàéñíààñ áîëæ èõ ãàé ãàìøèãò
ºðò뺺 ãýñýí íýãýí ÿðèà òàðõæýý. Îëîí æèëèéí òóðø Ǻâëºëò óëñ äàëäûí
çîðèëãîî ¿íäýñ áîëãîí Ìîíãîëûí ò¿¿õèéã õ¿÷ëýí ìóøãèí ãóéâóóëæ, óëìààð
ìîíãîëûí ýðäýìòäèéí õóâüä õààëòòàé á¿ñ öººíã¿é áàéãóóëàâ. Øèðýíäýâ áîë
õààëòòàé á¿ñýä õàëäñàí õ¿í þì. Èéìýýñ ýíý íü õýí íýã õóâü õ¿íèé àñóóäàë
áèø ìîíãîëûí á¿õ ñýõýýòíèé àñóóäàë áºãººä èéì ¿éë àæèëëàãàà íü íýãèéã
øèéòãýæ, íèéòýä íü öýýðëýë áîëãîõ èëýðõèé ñàíàà ìºí.
“Øèðýíäýâèéí õýðãèéã” õî¸ð òàëòàé òîëü ãýæ õýëæ áîëíî. Íýã òàë íü
ìîíãîëûí ñýõýýòíèé õàíäëàãûã òóñãàæ, íºãºº òàë íü çºâëºëò ìîíãîëûí
ºíººãèéí “îíöãîé õàðèëöàà”-ã òóñãàæ áàéíà” ãýæýý.
Ìýðãýí óíøèã÷ òàíä òîëèëóóëàí áóé ýíý íîìûã áîëãîîí öýãíýõèéã
º÷¿¿õýí áè õ¿ñýí áàðèâ.
18
Ñýòã¿¿ë÷ Ñ.ÐÀÉÄÀÍ

I Á¯ËÝÃ
1. ÝÖÝÃ, ÝÕÈÉÍ ÀÆ ÒªÐÆ ÁÀÉÑÀÍ ÁÀÉÄÀË
XIX çóóíû ñ¿¿ë÷ýýð îëîí óëñûí êàïèòàëèçì èìïåðèàëèçìûí ¿å øàòàíäàà
îðîîä äýëõèéí ÷ºëººò çàõ çýýëèéã õóâààðèëàí ýçýëæ íî¸ðõñîí íü ãàäààä óëñòàé
õàðèëöàà òîãòîîõîîñ àéæ, ò¿ãæèãäìýë áàéäàëòàé áàéëãàõûã õè÷ýýæ áàéñàí
Ìàíæ äàé÷èí óëñûí õýâèéí áàéäëûã àëäàãäóóëæýý. 1897-1898 îíä Ãåðìàí,
Îðîñ, Ôðàíö çýðýã îðíû õºðºíãºòí¿¿ä Õÿòàäûã õóâààæ, ýíý òýð ãàçðûã íü
ýçëýõ áîëæýý. ̺í 1894-1895 îíä Õÿòàä-ßïîíû äàéí áîëæ ºíãºðñºí áèëýý.
Ãàäààäûí ò¿ðýìãèé íàð Õÿòàäàä íýâòýð÷ áàéñàí íü Äàé÷èí óëñûí
ò¿ãæèãäìýë Ìîíãîë çýðýã õÿçãààðûí óëñàä ÷ íºëººëñºí þì. Æèøýýëáýë:
Ìîíãîëä õÿòàäûí õóäàëäàà÷èä ãàäààäûí õºðºíãºòíèé ãàð õºë áîëæ èõýýõýí
õýìæýýíèé íàéìàà õèéæ, ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã ìºëæèæ áàéâ.
XIX çóóíû äóíäóóð ìîíãîëûí õîøóó, ñóì, áàã, îòîã á¿ðò õÿòàäûí
õóäàëäàà÷äûí ï¿¿ñ, äýëã¿¿ð, öýã¿¿ä ºðãºí òàðõàæ, ìîíãîëûí ìàëûí ãàðàëòàé
ò¿¿õèé ýäèéã õÿìä ¿íýýð àâ÷, îðîíä íü öàé, òàìõè, äààëèìáà, ãóðèë áóäààã
ºíäºð ¿íýýð õóäàëäàí, ìºëæèí õîæèæ áàéæýý. 40 ñàÿ ìºíãºí çîîñíû
îðëîãîòîé, Õÿòàäûí Äà øýí õ¿ãèéí ï¿¿ñ Ìîíãîëûí õýäýí áóìàí ìàë àâ÷
õÿòàä ãàçàð ãàðãàíà.
Áàñ Òÿíü-È-äý, È-Õî ä¿í íàðûí ï¿¿ñ¿¿ä õýä õýäýí ñàÿ çîîñíû îðëîãîòîé
áàéæýý.
XX çóóíû ýõýýð Îðîñ Àíãëè, Ãåðìàí, ßïîíû õóäàëäààíû ï¿¿ñ, Äà õ¿ðýý
çàðèì àéìàã, õîøóóäûí òîìõîí òºâ, òóõàéëáàë Öýöýðëýã, Äàëàé ÷îéíõîð
âàíãèéí Òàðèàòûí õ¿ðýý ð¿¿ íýâòýð÷ýý.
Ãàäààäûí õºðºíãºòºíä òàâüñàí ºð øèð, çýýëýýñ áîëæ Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí
õîîñðîí àæ áàéäàë íü ºäºð èðýõ òóòàì äîðîéòñîîð áàéâ.
Àðä ò¿ìýí ºðòºº, õàðóóë, öýðýã áèåýð òºëºõ àëáàí òàòâàðûí çýðýã òîî
òîìøã¿é ç¿éëèéã ìàíæèéí õààíû îðäíû õýðýãöýý, ìîíãîëûí ôåîäàëóóäûí
øààðäëàãààð õî¸ð çóó ãàðóé æèë áèåë¿¿ëæ èðæýý.
Àð Ìîíãîëûí õ¿í àì ãîëäóó í¿¿äëèéí àæ àõóé ýðõýëæ áóääèéí øàøèí
ñ¿ñýãëýæ õ¿ðýý õèéäýä ¿ð õ¿¿õäýý øàâèëàí ñóóëãàíà. Ò¿øýýò õàí àéìàã 1725
îíä õóâààãäàí Õàëõûí äºðºâ äýõ àéìàã áîëîõ Ñàéí íî¸í õàí àéìàãò ìàíàé
íóòàã õàìààðàãäàæ, Ñàéí íî¸í õàí íü ×èí óëñûí Ýíõ-Àìãàëàí õààíû ¿åä
Õàëõûí íàéìàí çàñãèéí íýãèéã òîëãîéëæ èðñýí ò¿¿õòýé.
Ñ¿¿ë÷èéí ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí íü 13 äàõü óäààãèéí õ¿í áºãººä XIX
çóóíû ñ¿¿ë÷èä òºðæ, ìàíæààñ ìîíãîëûã ñàëãàõ òýìöýëä XX çóóíû ýõýýð èäýâõòýé
îðîëöîæ, Îðîñ óëñàä ÿâñàí ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã òýðã¿¿ëýí áàðààëõæýý.
Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí õîøóóíû íî¸í Äàëàé ×îéíõîð ÷èí âàí
Öýäýíñîäíîì íü 8 äàõü óäààãàà ¿å çàëãàìæèëæ Ìàíæèéí òºðèéí ¿åä
Óëèàñòàéí öýðãèéí ìàíæ æàíæíû òóñëàõààð àæèëëàæ áàéæýý.
19

Äàëàé ×îéíõîð âàí Öýäýíñîäíîìûí õîøóó íü Õàëõûí íýëýýä òîì, áàÿí
õýìýýãäýæ áàéëàà. Ýíý õîøóóíû íèéò õ¿í àì íü 25000, ¿¿íèé äîòðîîñ 7000
îð÷èì ëàì, 100 ãàðóé õ¿ðýý õèéäýä ñóóäàã áàéæýý.
Òóñ õîøóóíä òàéæ íàðûíõàí ãýæ áèåý äààñàí áàã áàéñàí áºãººä ¿¿íä òàéæ
600 îð÷èì áàéñàí ãýäýã.
Õîøóóíû íèéò ìàëûí òîî íü 30000 îð÷èì, íóòàã íü æèíõýíý õàíãàé
áºãººä Èäýð, Õîéä óðä Òýðõ, Ãè÷ãýíý, Õàíóé çýðýã îëîí ãîë, Ñàíãèéí äàëàé,
Ç¿¿í íóóð, Òýðõèéí öàãààí íóóð çýðýã ãóðâàí èõ óñàí ñàíòàé áàéñíààñ ãàäíà,
íóòãèéí åðºíõèé áàéäàë íü óóë, öàðàì, îé õºâ÷, óóëûí óóäàì õºíäèé, ãîë
ãîðõè, áóëàã øàíä, íóóð, öººðºì èõòýé ¿çýñãýëýíò íóòàã àæãóó. Óã õîøóó íü
ºðºì, ýýçãèé, õóðóóä, ààðóóë, öàãààí òîñ çýðýã öàãààí èäýý áýëòãýõäýý îíö
ñàéíààñ ãàäíà òºìºð, ìºíãºíèé äàðõ÷óóä èõòýé, ñèéëáýð÷èí ýìýýë÷èí õ¿ì¿¿ñ
îëîíòîé áàéæýý.
̺í òºìºð, ìºí㺠äàðõàëæ, õóòãà, õýò, ìºíãºí òîíîã, áºãæ, öîîæ ò¿ëõ¿¿ð,
ýìýýë, ãýðèéí ìîä çýðãèéã õèéäýã õ¿ì¿¿ñ íü ãîëäóó ÿäóó÷óóä, ìºí çàðèì ÿäóó
ëàì íàðûí äóíä áàéñàí áàéíà.
Ýíý õîøóóíä ýìýýëèéí á¿¿ðýã, õàâòñûã õàðãàíà, ÿðãàéí õàëüñààð óãàëçëàí
ç¿éæ, íààæ ÷èìýãëýäýã, Äàëàé âàíãèéí õîøóóíû Æàà äàðõàí ãýäýã õ¿í ãàð
áóó, îëîí ò¿ëõ¿¿ðòýé ìîíãîë öîîæ çýðãèéã õèéäýã èõ àâüÿàñòàé õ¿í áàéñàí
ãýöãýýäýã þì.
Ýíý õîøóó íü ñàéí áºõòýé ãýæ äýýð ¿åýñ àëäàðøæýý. Äàëàé âàíãèéí
Öàãààí àðñëàí ãýäýã áºõèéí òóõàé èõ ÿðüäàã áàéëàà. Ýíý áºõ õºãøèí ýõ, ýöýã
õî¸ðòîéãîî àìüäàðäàã, íýã áóõ, íýã ã¿¿òýé ÿäóó àéë áàéñàí ãýíý.
Öàãààí àðñëàí áàãààñàà íóòãèéí îâîî òàõèõàä î÷èæ áàðèëäñààð ñ¿¿ëäýý
¿ðãýëæ ò¿ð¿¿ëäýã áîëæýý. Èéì ó÷ðààñ õîøóó, àéìàã, óëñûí íààäàìä ÿâñàí
áºõ÷¿¿äèéí òóõàé èõýýõýí ñîíèðõîíî.
Íýãýí õàâàð îðîéòñîí öàãò, áàðàã çóíû ýõýí cap ãàðàõ ãýæ áàéõàä
ºâºëæººíººñºº í¿¿õ ãýòýë à÷èëãà áàéõã¿é ÿäóó ó÷èð í¿¿æ ÷àäàõã¿é óäæýý.
Îëç õàéæ, àìüäðàëàà ñàéæðóóëàõûã áîäîæ, òýð õàâàð Äà õ¿ðýýíèé Áîãäûí
äàíøèã íààäàìä î÷èæ áàðèëäàõààð øèéäæýý.
Äà õ¿ðýý ÿâàõäàà ãàíö áóõàà àëæ áîðöîëæ íàìàéã èðòýë èäýæ áàé ãýæ
ýöýã ýõäýý ¿ëäýýãýýä, áóõíûõàà ãýäýñ äîòðûã ÷àíàæ ãàíçàãàëààä, ãàíö ã¿¿ãýý
óíààä, Äà õ¿ðýý ÷èãëýæýý. Ãýòýë íºãºº ãàíçàãàëæ ÿâñàí ãýäýñ äîòîð íü çóíû
õàëóóíä ìóóäàæ ýõëýõýä öºìèéã íýãìºñºí èäýæ, öààø õýäýí ºäºð õîîë
èäýëã¿é ÿâñààð Äà õ¿ðýý îðæýý. Äà õ¿ðýýíä èðýýä äàíøèã áîëäîã îäîîãèéí
Áàòñ¿ìáýðèéí äîîä õºíäèé äýõ Äîëîîí õóäàã ãýäýã ãàçàð õ¿ð÷ î÷èõîä îëîí
ãýð ìàéõàí áàðüñàí ëàì, õàð, äýýäýñ àðä îëîí ºäèé òºäèé ìÿíãààðàà öóãëàðñàí
áàéæ. Òýãýýä õîøóóíààñàà èðñýí áºõèéí ìàéõíûã ýðæ î÷îîä, òýäíèéã ÷àäëàà
ñîðèí áàéõàä íü öºìèéã óíàãàæýý.
Äàëàé âàíãèéí áºõ÷¿¿ä íýðä ãàðñàí ó÷èð Öàãààí àðñëàíã Áîãäûí íààäàìä
îðîëöóóëæ áàðèëäóóëàõààð íýëýýä õººöºëäñºí áîëîâ÷, òýð öàãèéí ¸ñîîð, öîë
çýðýãã¿é, íýðä ãàðààã¿é õ¿íèéã áîãäûí íààäìûí áàðèëäààíä îðóóëäàãã¿é
20

¸ñòîé. Èíãýýä íààäàì ýõýëæ, áºõ áàðèëäàõûí óðüä ºäºð õîøóóíû áºõ÷¿¿äèéí
ìàéõàíä îðæ, ãóòàð÷ ñóóæ áàéñíàà ìàéõíû õàÿàãààð õºëºº ãàäàãø ãàðãàí
óíò÷èõæýý. Áàðèëäààíä áýëòãýæ áàéñàí áºõ÷¿¿äèéã øèíæèí ¿çäýã õýñýã õ¿í
ÿâæ áàéãààä, òýð Öàãààí àðñëàíãèéí õºëèéã õàðæ, ãýíýò çîãñîîä, ýíý õ¿íèé
ãàíö õºëèéí óëàíä íü áàðñûí õ¿÷ áàéíà ãýæ ñîíèðõæýý.
Òýãýýä áºõèéí àæèë ýðõýëñýí ò¿øìýë¿¿äýä î÷èæ àéëòãààä, Öàãààí
àðñëàíã àíõ óäàà áàðèëäààíä îðóóëaõ áîëæýý. Öàãààí àðñëàí òýð íààäàìä
ò¿ð¿¿ëæ, øóóä Öàãààí àðñëàí öîë àâààä, ò¿ð¿¿ëñíèéõýý ìºðèé, øàãíàëààð
òýìýý, õýäýí õóíç öàé, ãóðèë, äààëèìáà çýðýã ç¿éë àâ÷ ãýðòýý õàðüæýý. Òýð
áîãäûí íààäàìä õýäýí óäaa ò¿ð¿¿ëæ ýöýã ýõýý òîðäîæ áàéãààä íàñ áàðæýý.
Òýð íàñ áàðìàãö õ¿¿ðèéã íü íýãýí òàëä îðøóóëæ, 5 æèëèéí äàðàà, öýýæíèé
ÿñíû õºíäèéä íü ÷îíî ãºëºãëºñºí ãýëöäýã þì.
Õîøóóíû íî¸ä ººðèéí õàðüÿàò íàðààñ öàãààí èäýý ñàéí õèéäýã, ìºíãº,
òºìºð, ìîäîîð óðëàëûí ç¿éëñ á¿òýýäýã áà áºõ ñàéíòàéãààðàà áàõàðõàæ,
áºõ áàðèëäàõ, ñóð øàãàé õàðâàõ òàëààð Õàëõàä íýð ãàð÷ áàéñàí ×èí âàí
Õàíääîðæèéí õîøóóòàé ºðñºëääºã áàéæýý. Æèøýýëáýë: Òàðèàòûí õ¿ðýýíèé
ìÿíäàãòàí äýýäýñ ëàì íàðûí äîòîð íîì õàÿëöàí çºðºëäºæ, ýâ òàíãàðàã
ýâäýðñýýð ýöýñ ñ¿¿ëä òààð÷ òîõèðîõîî áîëüñîí ãýäýã.
Õýäýí äýýä ëàì íàð óã õ¿ðýýíýýñ ñàëàí îäîæ, Òàðèàòûí äàâààíû àðûí
õîéøîî õàðñàí, óñ óðññàí îé ìîä á¿õèé íýãýí ¿çýñãýëýíò ñàéõàí æàëãàä
“Àðûí õ¿ðýý” ãýã÷èéã áàéãóóëæýý.
Íýãýí ºíäºð ñàéõàí øîâõ òîëãîéí îðîé äýýð ãîë ñ¿ì áîëîõ öîã÷èí
äóãàíàà áàðèóëæ, ëàì íàð óóë ººä àâèðàí äóãàíä õ¿ðýõýä çîðèóëàí áîðæèí
÷óëóóí ãèøã¿¿ð òàâèóëñàí íü îäîî áîëòîë õýâýýðýý áàéäàã.
Öîã÷èí äóãàíûã ëàì íàð òýð ºíäºð òîëãîéí îðîé äýýð áàðèóëæ áîðæèí
÷óëóóí ãèøã¿¿ð òàâèóëñíû ó÷èð íü ×èí âàí Õàíääîðæèéí óäìûíõíû
õ¿ðýýí äýýð õèéìýë íóóð õèéæ, äóíä íü áàñ ÷óëóó øîðîîãîîð õèéìýë
òîëãîé áàðèóëæ, îðîé äýýð íü äèâààæèí õýìýýõ óðàí õèéö æèæèã äóãàíûã
áàéãóóëñàíòàé ºðñºëäºõ çîðèëãîîð á¿òýýñýí õýìýýí ÿðüäàã áèëýý.
Äàëàé ÷îéíõîð âàíãèéí õîøóóíû òºâ íü Òýðõèéí öàãààí íóóðûí áàðóóí
õîéò òàëä “Òàðèàò”-ûí õ¿ðýý ãýäýã ãàçàð áàéëàà. Òýðõèéí öàãààí íóóðò èõ òîì
÷óëóó áàéäàã, ò¿¿íèéã æèë á¿ð õîøóóíû çàðäëààð òàõèæ áàéæýý.
Íî¸í, õîøóóíû òºâ äýý𠺺ðèéí æàñàà, òàìãûí ãàçàp ãýæ íýãýí õàøàà, ãýð
çýðýã ç¿éëòýé áàéñàí áºãººä ò¿¿íäýý àëáàí õýðãýý ÿâóóëíà.
Õàðèí íî¸í ººðºº îíöãîé íýãýí òîì õàøààíä ñóóäàã, òýð õàøààíû õîéò
òàëä îëîí øèëýí öîíõòîé, õÿòàä ìàÿãèéí çóíû òîì áàéøèí, áàðóóí, ç¿¿í òàëä
íü òóñ á¿ð ñóóöíû çóíû áàéøèíãóóä, áàéøèíãóóäûí äóíä èõ ÷ºëººíä íî¸íû
ºð㺺 ãýæ íýðòýé õýä õýäýí ãýð áàéñíû äîòîð ÷óõàì íî¸íû ººðèéí ºð㺺 íü
èõ 10 õàíàòàé ãýð áàéñàí ãýäýã.
Íî¸íû õàøààíä ò¿¿íèé èõ, äóíä, áàãà ãóðâàí õàòàí, àãè õýìýýí àëäàðøñàí
õ¿¿, õîíãîð ãýæ àëäàðøñàí îõèí íàð íü áàéæýý. Òýäíèé õîîë óíäûã õèéõ,
ò¿ëýý ò¿ëøèéã áýëòãýõ àÿãà÷èí çàðö, øèâýã÷èí, î¸äîë÷èí õ¿ì¿¿ñ íî¸íûä
21

àæèëëàäàã. ¯¿íýýñ ãàäíà íî¸íû àìðàã ñàäàí, îéðîëöîî õ¿ì¿¿ñèéí ñóóäàã
õàøàà, áàñ õýä õýäýí ººð õàøààòàé, íî¸í çóí, õàâðûí öàãò õºäººëºí ãàðíà.
Íî¸íû àäóóí ñ¿ðýã, õýäýí çóó, õîíèí ñ¿ðýã õýäýí ò¿ì, áàñ ¿õýð, òýìýý
îëîíòîé, ò¿¿íèéã ñ¿ðýãëýí õºäºº òóñãàé íóòàãò àëáàò õàìæëàãóóä ìàëëàíà.
Íî¸í 18 íàñàíäàà Óëèàñòàéä ìàíæèéí àìáàíû îðëîã÷ áàéñàí, ìîíãîë,
òºâä, ìàíæ áè÷èãò íýëýýä ñàéí ñóðàëöàæ, Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýíä
òîîãäîí ¿íýëýãäýæ àâòîíîìèòûã áàéãóóëàõàä ÿàìíû îðëîã÷ ñàéäààð
òîìèëîãäñîí áàéíà.
Íî¸íû èõ õàòàí íü èõýýõýí õýðöãèé, ÿìáàíä äóðòàé õ¿í áàéñàí ãýäýã
áºãººä òîãîî÷ íü öàé õèéæ àâ÷èðàõàä øèíãýí áàéíà ãýýä óóäàãã¿é,
ºòãºð¿¿ëýí ÷àíààä èðâýë ºòãºí áàéíà ãýýä áàñ óóäàãã¿é, õîîë áàðèõàä ººõòýé
áàéíà, ýñâýë í¿íæèãã¿é, àìòã¿é ãýæ ãîëæ áóöààäàã, aàø çàíãèé íü îëîõîä
õýö¿¿ àâãàé áàéñàí ãýäýã. Íýãýí çóí íî¸í õîøóó íóòãèéí õîéò çàõûã ýðãýæ
ÿâààä ìàíàé èõ áàãèéí íóòàãò èðëýý. Ìàíàéõ Õºõ íóóðûí áàðóóí òàëûí
Øàð õîîëîé ãýäýã ãîëûí õºíäèéä çóñàæ áàéõàä íî¸í ìîðèëîí èðýõ ãýæ
áàéíà õýìýýí èõ øóóãèæ õºë áîëîâ. ¯¿íä ìàë, öàãààí èäýý ºðãºæ, áàðèõ
ç¿éëèéã àëáààð òàòâàðëàñíààñ ãàäíà áàñ áàÿí, ÿäóóã¿é íî¸íäîî äýýæ áàðèíà
ãýæ öàãààí èäýý, ìàë, ìºí㺠ºðãºõººð öóãëóóëæýý. Ýíý íü íýã òàëààð ñ¿æèã
áèøðýëèéí ¿¿äíýýñ íºãºº òàëààð çóéð÷ òàë îëæ àâàõûã õè÷ýýñíýýñ òýãæýý.
Çóíû íýãýí ºäðèéí ¿äèéí àëäàä ìîðèí òýðýã, òýìýýí õºñºã, îëîí ìîðüòîé
õ¿ì¿¿ñèéí õàìò çàìààð ÿâæ áàéãààä, íóóðûí õîéò çàõàä áóóæ, õýäýí èõ áàãà
ãýð, öàãààí óãàëçòàé öýíõýð ìàéõàí, øàð ìàéõàí 10 ãàðóéã áàðüæ õàðàãäàâ.
Òýãýýä ýíý ìàéõàí, ãýðèéã áàðüæ äóóññàíààñ íýëýýä õîéø, ãî¸ìñîã õýäýí
ìîðèí òýðýãòýé õ¿ì¿¿ñ ãàð÷ èðñíèé äàðàà, îëîí ìîðüä õºëëºñºí ñ¿éõ
òýðýãòýé, ìîðüä íü ñóíòàã ìîëöîãòîé, ìºí òýäíèé àðààñ õýäýí ìîðèí òýðýãòýé
õ¿ì¿¿ñ ÿâæ áàéâ. Ýäãýýð ìîðèí òýðýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí óðä, õîéíî, áàðóóí ç¿¿í
òàëààñ ìîðüòîé Ẻí õ¿ì¿¿ñ äàãàëäàí ÿâàâ.
Ìîðüòîé õ¿ì¿¿ñ íü ÿíç á¿ðèéí ìàëãàé, õ¿ðýì, îòãî, æèíñòýé, ãî¸ìñîã
õ¿ì¿¿ñ ÿâæ õàðàãäàâ. Ýíý íü íî¸íû øàäàð ò¿øìýä, õèà, äàãóóëóóäûí õàìò
çàëàð÷ áàéñàí íü òýð àæýý.
Íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ íî¸íûã ãàð÷ èðñýí ç¿ãýýñ ýõëýí, ìàéõíûã õ¿ðòýë ñºãäºæ,
ñ¿¿ öàöàæ, íîì óíøèæ, çàëáèð÷, òýãýõäýý ýíý õ¿ì¿¿ñ çàìààñ íýëýýä õîë
çàéòàé ãàçàð ìºðãºí, õ¿¿õýä áèä íàð ÷ òýäíèé äóíä áóæèãíàæ áàéâ.
Íî¸íû áóóñàí ãàçàðò íü áàÿ÷óóä, ñóìûí çàíãè, çàëàí, èõýýõýí àëäàðòàé
ëàì, õóâðàãóóä î÷èæ, çîõèõ ò¿øìýä, õèà äàãóóëóóäòàé óóëçààä, íî¸íòîé
óóëçàæ ÷àäàõã¿é, çºâõºí õîëîîñ ä¿ðèéã õàðæ ìºð㺺ä èðñíýý íî¸íä
áàðààëõàâ ãýæ ÿðèëöàæ áàéâ. Íî¸í íàìàéã õàðààä èõ ìèøýýæ áàéâ õýìýýí èõ
ãàéõóóëàí ÿðüäàã õ¿í ÷ áàéæýý.
Õàðèí äóíä çýðãèéí áà ÿäóó õ¿ì¿¿ñ òýð íî¸íû áóóñàí ãàçðààð îéðòîí
î÷èæ ÷àäàõã¿é õººãäºíº.
Õààëãà÷, õèà íàðò òýãýæ ààøëóóëàâ, òàøóóðäóóëàâ ãýñýí ¿ã äóóëäàæ
áàéñàí. Òýãýýä íî¸í óíòàæ àìðààä ºã뺺 íü ýðò õîøóóíû òºâèéí ç¿ã ð¿¿ ÿâàâ.
22

Õ¿¿õýä áàãà÷óóä áèä íàð íî¸í, ò¿¿íèé äàãóóëûí áóóäàë äýýð î÷èæ õîíèíû
øàãàé ãýõ ìýòèéã öóãëóóëæ èðæ áàéæ áèëýý. Ýíý áîë òýð íóòãèéí õàìãèéí
òîì ÿâäëûí íýã áàéâ.
Ìàíàé èõ áàãèéí çàíãè Äýæèä õ¿íä õýìýýõ õºõ æèíñòýé ºâãºí áàéñàí.
Äýæèä õ¿íä íü ãýçýãòýé, íàìõàí íóðóóòàé, ìºíãºí òîíîãòîé õýò õóòãà
ç¿¿æ ÿâäàã áºãººä ìàíàéõ òýäíèéõòýé îéðîëöîî õàâàðæèæ, çóñäàã òóë ìàíàé
àõ ä¿¿ áèä íàð Äýæèä õ¿íäýýñ àéæ ýìýýõ áîëîâ÷ àÿãà òàðàã, óíä õîîë ãîðüäîæ
òýäíèéõýýð õààÿà ç¿ðõëýí îðíî. Äýæèä õ¿íäèéíõ 10 îð÷èì àäóóòàé, 20 ãàðóé
¿õýðòýé, 200-ãààä õîíüòîé, ãýðòýý ãýðãèé, õ¿¿ãèéí õàìò ãóðâóóëàà àìüäàðíà.
Òýäíèé ãýð íü îäîî áîäîõîä 5-6 õàíàòàé áàéñàí øèã ñàíàãäàõ áºãººä
äîòðîî õóó÷èí öàãèéí öîîõîð õýýòýé àâäàð, øóðãóóëãàòàé ø¿¿ãýý, îð
ýðýãíýã çýðýã ç¿éëòýé öýâýðõýí àéë áàéñàí áèëýý. ßìàð ÷ àéëä îðîõîä
õîéìðîî áóðõàíòàé áàéäãèéí àäèë ìºí òýäíèéõ áóðõàí òàõèëòàé áàéñíààñ
ãàäíà îíöëîã ç¿éë íü îðíû òîëãîéí òàòóóðãàòàé ø¿¿ãýýí äýýð áèéð, ÿíòàé,
áè÷ãèéí õàâòãàé ìîä, áààäàíä îðîîñîí ìóóòóó öààñàí äýýð áè÷ñýí áè÷èã, ìºí
ãàðààð áè÷èæ íóãàëàí ¿äñýí áè÷èã äàíñ áàéñíûã îäîî áîäîõîä òýðõ¿¿ çàíãè
òóøààëûí õ¿íèé àëáàí õýðýã áàéñàí àæýý.
Ìàíàé èõ áàã íü íèéòäýý õ¿í àì öººâòºð áîëîâ÷ áàÿ÷óóä îëîí, íóòãèéí
àðäóóäûí èõýíõ íü äóíä çýðãèéí ÷àäàëòàé, õàðèí ÿäóó õîîñîí õ¿ì¿¿ñ íü
òºäèé ë îëîí áóñ áàéñàí ãýäýã þì.
Òýð íóòãèéí íýðòýé áàÿ÷óóä ãýâýë:
Õóíõààí Áàäðàõ, Àëòàí, Ëõàãâà, Àþóø ãýëýí, Äàíçàí çàëàí, ò¿¿íèé õ¿¿
Äàâààæàâ ãýõ çýðýã õ¿ì¿¿ñ áàéñàí þì. Òýäíèé íýã ºðõ ìÿíãàí õîíüòîé, 300-
500 àäóóòàé, 100 ãàðóé ¿õýðòýé, 50-60 òýìýýòýé áàéæýý. Òýä ãîëäóó òîì ãýð,
ìºí áàðààíû èë¿¿ ãýðòýé áàéñíààñ ãàäíà èõ áàãà õ¿¿ãèéíõ ãýæ áàñ àéëóóä
áàéäàã áàéâ.
Òýäãýýð áàÿ÷óóäûí õîíü àäóóã õàðèóëæ, ñààëü ñààäàã, îëîí á¿ëòýé íýã àéë
áàðààäíà.
ßäóó ç¿ä¿¿ áàéäàëòàé, áàÿ÷óóäûí çàðö áîëäîã õ¿ì¿¿ñ íü ìàíàéõ, ìîäîí
Ãîíãîð, Öîãáàäðàõ, Ò¿ìáèé-Îéäîâ çýðýã àéë áàéñàí.
Áàÿ÷óóä íü ÿäóó÷óóäûã ºâºë溺 çóñëàíäàà õàìò áàéëãàæ íàñàíä õ¿ðñýí
õ¿¿ áàéâàë ò¿¿ãýýð àäóó õàðèóëãàíà. Çàðèìààð íü õîíü õàðèóëãàõ, æèæãýýð
íü òóãàë, õóðãà õàðèóëãàíà. Õ¿¿õäèéí ýõýýð ¿íýý ìàë ñààëãàæ, ýöãýýð íü çóíû
öàãò íîîñ ñàâóóëæ, ýñãèé õèéëãýõ, ºâºë èäýøíèé ìàë íÿäëóóëàõ çýðýã àæèë
èõòýé. Òýð öàãò àéëûí àæèë õèéæ õºëñ ìºí㺠àâíà ãýæ áàéñàíã¿é, õàðèí
ò¿¿íèé îðîíä òýð àéëààñ õîîë èäýæ ãýäñýý òýæýýæ áàéñàí íü ãîë õºëñ áîëíî.
Çàðèì áàÿ÷óóä çàðö íàðàà ñóóðüøèë òîãòâîðòîé àæèëëóóëàõûí òóëä òîñîî
õîëüñíû äàðàà õýäýí øàíàãà òîñ, ìºí õýäýí øàíàãà ýýçãèé, èäøýý àëààä øèéð
òîëãîé, ãýäýñ äîòîð ºãºõººñ ãàäíà æèëä 1-2 óäàà õóãàñ öàé, ñàéí áîë á¿òýí
öàé, ýñâýë äýýëèéí äààëèìáà, õýäýí æèí ãóðèë ºãäºã áàéñàí þì. Èéì ºãëºã
ºãäºã áàÿ÷óóäûã ÿäóó õ¿ì¿¿ñ èõýä ñàéøààæ, ò¿¿íèé àæëûã õ¿ññýí ¸ñîîð íü
á¿òýýæ áàéñàí áèëýý.
23

Çàðèì áàÿí ýçíèé ãýðãèé íàð õààÿà öóõàëäàí îìîãäîæ ãóéëãà÷èí, öàãàà÷,
çàÿà ìóóòàí ãýõ çýðãýýð çàðö íàðàà äîðîìæèëäîã, èéì áàéäëûã ÿäóó çàðö
íàðûí èõýíõ íü àðãà áóþó òýâ÷èæ ºíãºðäºã áîëîâ÷ çàðèì íýã íü òèéíõ¿¿
õýðöãèé õàðüöààã ¿ë òýñâýðëýí áóõèìäàæ, áàÿ÷óóäûí ºìíººñ ýñýðã¿¿öýæ,
àæëûã íü õèéõýý áîëüäîã áàéæýý. Çàðö ÿäóó õ¿ì¿¿ñ óã íóòàãò öººí áàéñàí
ó÷èð áàÿ÷óóä çàðö íàðûí ýñýðã¿¿öëèéã ýëäýâ àðãààð çààâàðëóóëæ õàðüöààãàà
õýâ ¸ñîíä íü îðóóëäàã ÷ áàéâ. Ãàãöõ¿¿ áàÿí Ëõàãâà, áè÷ýý÷ Áàäðàõ çýðýã
øèð¿¿í çàíòàé íýã íü çàðö íàðòàéãàà òààðäàãã¿é áàéñàí ãýäýãñýí.
¯¿íýýñ ãàäíà èõ áàãèéí àðäóóä óã ãàðàë óäìààðàà õàðèàä, áºõ÷¿¿ä,
äàéðòàí õýìýýí ýðòíèé îìãèéí ¿ëäýãäëýýð õóâààãääàã áàéæ. Òýðõ¿¿ äàéðòàí
áºõ÷¿¿ä íü òóñ òóñ õýäýí àðâàí ºðõ áàéñàí, õàðèí õàðèàä íü äîòðîî àâãà
õàðèàä, äóíä õàðèàä à÷ õàðèàä õýìýýíý. Ýíý ãóðâàí õàðèàä íü íèéò õýäýí çóóí
ºðõ áîëæ áàéæýý. Òýðõ¿¿ õàðèàä ãýäýã íü ýðòíèé êðèä þì óó ãýð¿¿ä õýìýýõ
îìãèéí íýðòýé õîëáîîòîé áàéæ áîëîõ þì. Ýäãýýð îìãóóä íü äîòðîî ãýð
á¿ë áîëîëöäîãã¿éãýýñ ãàäíà öàãààí ñàðààð õàìãèéí àõìàääàà î÷èæ çîëãîæ
ìýíäýëäýã çýðýã ñàäàí òºðëèéí õàðèëöààòàé áàéæýý. Ìàíàéõ áîë à÷ õàðèàäûí
õýñýãò õàìààðíà.
Ìàíàé íóòãèéí àðäóóä áîã ìàëûã æèëèéí äºðâºí óëèðàëä õàðèóëäãààñ
ãàäíà ¿õðèéã ºâëèéí öàãò õàðèóëæ, àäóóãàà àëñ îòîðëîí òýìýýã áàðàã çýë¿¿ä
òàâüæ, í¿¿õäýý áóþó æèí òýýõäýý àâ÷èð÷ ýäýëæ, íîîñûã íü àâíà. Òýìýýã
ãîâèîñ õóäàëäàí àâ÷èðäàã ó÷èð õàíãàéí, ºíäºð óóëàíä ¿ðæèë ìóóòàé áàéñàí
þì. Ìîíãîë óëààí ¿õýð òóí õîâîð, ãîëäóó ñàðëàã, õàéíàã áàéâ. Ñàðëàã
õàéíàãèéí øàðûã íóðóó à÷èæ í¿¿õ, óíàõ, ìºí òýðãýíä õºëëºæ îéð çóóðûí
òýýâýð õèéõ çýðãýýð ýäýëíý. Àäóóã óíàõààñ ººð ç¿éëä õýðýãëýäýãã¿é, ã¿¿ã
öººí àéë ñààæ àéðàã õèéíý. Ñàðëàã, õàéíàãèéí ¿íýý íü ºòãºí ñ¿¿òýé, òîñëîã
èõòýé ó÷èð ºðºì õóðààæ, òîñ õîëüæ öàãààí òîñ áîëãîí øèðýí õºõ¿¿ð, ìîäîí
õàâ÷èã, õîíèíû ã¿çýýíä õèéæ õàäãàëíà. Ýì õîíèéã çóí õóðãàíààñ ÿëãàæ,
ñààõàëòààð àéëóóä õîîðîíäîî õóðãàà çºð¿¿ëýí 6 ñàðààñ 7 äóãààð ñàðûí ýöýñ
õ¿ðòýë íýã cap ñààíà, õîíèíû ñ¿¿ãýýð ºðºì, ýýçãèé çýðýã õàìãèéí íàðèéí
íàíäèí, àìòëàã öàãààí èäýý õèéíý. Õîíèíû ñ¿¿íèé öºâèéã ìýõýýðèéí áîð
ãóðèëòàé õîëüæ òîñ õèéæ èõ õ¿íäòýé àéë÷íûã äàéëäàã. Åð íü öàãààí èäýýíèé
ç¿éë ãýâýë: ¯õýð, õîíèíû òàðàã, õîîðìîã, ¿õýð, õîíèíû ñ¿¿ãýýð õèéñýí
àéðàã, ìºí ñ¿¿ã ýýä¿¿ëæ, ýýäýì, áÿñëàã õèéõ áóþó òàðãèéã èñãýæ øèìèéí
àðõè íýðýõ, áóöàëãàí ààðö áîëãîí ààðóóë õèéæ óóò øóóäàé ñàâàíä õàäãàëàí
ºâºë, õàâðûí òóðø èääýã, çàðèì àéë òîñ, öàãààí èäýýãýý õ¿ðýý õèéä, õîò
ñóóðèí ãàçàð àâàà÷èæ õóäàëääàã. ªâëèéí ýõýí ñàðä àéë á¿ð èäøýý õèéæ, ºâºë
õàâðûíõàà ìàõàí õîîëûã áýëòãýæ áîã, áîäûí òóðàã ìàõûã ¿¿öëýíý, áîðöëîíî.
Èäýø ãaprax íü àéë á¿ðèéí àì á¿ë õºðºí㺠÷èíýýíýýñ øàëòãààëäàã áàéëàà. 4-5
àì á¿ëòýé áàÿí àéë áîë àæëàà õèéëãýäýã çàðö íàðàà áîäîëöîí ¿õýð 2, õîíü
10 îð÷ìûã íÿäàëäàã áàéâ. Äóíä çýðãèéí àéë ¿õýð 1, õîíü 5-6-ã íÿäàëíà. ßäóó
àéë 1-2 õîíü íÿäëàõ áîëîâ÷ ãîëäóó àéëûí èäýø õèéõýä îðîëöîæ øèéð òîëãîé,
ãýäýñ äîòîð çýðãèéã àâ÷ õ¿¿õäýý òýæýýíý.
24

Èäøèíä àëñàí àìüòíûõàà ñ¿íñèéã òîíèëãîõûí òóëä òîñîîð íü çóë õèéæ
ºðãºäºã, ¿¿íèéã èäýø õèéñíýýñ õîéø áîëäîã íýãýí ¸ñëîëòîé õîëáîäîã. Òýð
íü ºâëèéí ýõýí ñàðûí 25 áóþó çóë cap, îäîîãîîð 10 äóãààð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð
áîëäîã çóëûí õîðèí òàâíû ¸ñëîë áàéâ. Ýíý íü òºâäèéí áóðõàí áîãä Çóíõàâûí
òºðñºí áà íàñ áàðñàí ºäºðò çîðèóëàí ãàøóóäàæ çóë ºðãºäºã áàéñàí ¸ñ þì.
Îðîé îä ò¿ãýõýýð çóëàà òîì òîãîîíä ñàëõèíààñ õàìãààëæ áóþó ãàäàà îëîí çóë
ºðãºí, ìºðãºæ, áîãä ëàìûí ìàãòààëûã óíøèæ çàëáèðàë ¿éëääýã áàéñàí.
Íóòãèéí àðäóóäûí äóíä íàéð õóðèìûí áîëîí õóó÷íû äóó äóóëàõ, ìîðèí
õóóð, ëèìáýýð òîãëîäîã, åðººë ìàãòààë, ¿ëãýð ÿðüäàã àâüÿàñëàã õ¿ì¿¿ñ
öººíã¿é.
ßäóó àéëûí çàðèì íü òàðâàãà, ãºðººñ àëæ, õ¿¿õäýý òýæýýæ, àðüñ ¿ñèéã
õóäàëäàõ, ìºí çóí íàìðûí öàãò 캺ã ò¿¿æ õàòààãààä äîíøóóð õÿòàäàä ºã÷
õàãàñ, á¿òýí öàé áóþó ãàíö õî¸ð æèí ãóðèë àâäàã.
Ìàíàé ìýòèéí ÿäóó àéë íóòàãò óðãàäàã ãè÷ãýíý, ÿìààõàé, ìýõýýð, ñîíãèíî,
íýðñ çýðýã óðãàìëûã ò¿¿æ õîîëîíäîî õóâü íýìýð áîëãîí õýðýãëýäýã áàéâ.
Ãè÷ãýíý õýìýýõ íü ÷èéãëýã õàð õºðñòýé ãàçàð óðãàäàã, íàâ÷òàé, àìòëàã
¿íäýñòýé óðãàìàë áàéäàã áà ò¿¿íèé ¿íäñèéã ò¿¿æ èääýã. ̺í õàäíû çàâñðààð
õîíèí òàðíà, ¿õýð òàðíà ãýäýã óðãàìàë óðãàäãèéã ò¿¿æ èääýã. Õàìãèéí
èõýýð ò¿¿æ èääýã óðãàìàë íü ìýõýýð þì. Ìýõýýð íü ÷èéãëýã äîâòîé õºðñºíä
óðãàäàã, àõàðõàí õýìæýýòýé àìòëàã ¿íäýñòýé óðãàìàë áàéâ. Ò¿¿íèéã
ìýõýýðèéí áîð ãýäýã õóëãàíà íàìðûí öàãò íýã íýãýýð íü ò¿¿æ öýâýðëýýä
îðäëîí õóðààæ ºâºë èääýã àæýý. Òýðõ¿¿ ìýõýýðèéí îðäûã òóñãàé ìóíààð
í¿äýæ, ñîíñîæ ìýäíý. Òýð îðäûã íýýæ ãàäñààð óõàõàä 10 ñì-ýýñ õýòðýõã¿é
ã¿íä èõýýõýí õýìæýýíèé ìýõýýð áàéíà. Íýã îðäîíä áàðàã õàãàñ øóóäàé õ¿ðòýë
ìýõýýð õóðààñàí áàéäàã. ßäóó àéëûí áàãà÷óóä ìýõýýðèéí îðä õýä õýäèéã îëæ
ìýõýýðèéã óõàæ ãýðòýý àâ÷èð÷, íàð ñàëõèíä õàòààæ, õóóð÷, í¿äýæ òîñ, öºâºíä
õîëüæ öýâýðëýæ ÷àíààä õîîëíû íýìýð áîëãîíî. ¯¿íýýñ ãàäíà ìàíàé íóòàãò
÷èõýð ºâñ çýðýã óðãàìëûí ¿íäýñ, äýãä, õîíãîð öýöýã, ñýâýëãýíý áóþó Òºâ,
Äîðíîä çýðýã àéìàãò íýðëýäãýýð öàãààí òºìñ ò¿¿æ ýì÷ ëàì íàðò òóøààíà.
Òýä ýäãýýð óðãàìëûí íàâ÷, ¿íäýñ öýöãèéã áóñàä îëîí ç¿éëòýé õîëüæ öàãààí,
íîãîîí òàí, ýëäýâ òºðëèéí ýìèéã íàéðóóëàí õèéæ õ¿ì¿¿ñèéã ýì÷èëäýãñýí.
Áàñ çóíû öàãò õ¿æ ºâñ, àðö, àãè, çýýðãýíý, ìîäíû íîãîîí øèëì¿¿ñ çýðãèéã
áèä íàðààð ò¿¿ëãýæ àâààä öºìèéã õîëüæ, òîãîîíä ÷àíààä òýðõ¿¿ ñàéõàí
¿íýðòýé õàíäàà õàâ÷èã õóâèíä õèéæ, ãàçàð óõàæ, ñóóëãààä, õºëºº îëîí õîíîã
ä¿ðæ, õºë ãàðûí àðõàã ºâ÷òýé àõìàä õ¿ì¿¿ñ äýýã¿¿ðýý òýðëýã íºìºð÷ ñóóíà.
Ýíý áîë îëîí òºðëèéí óðãàìëûí øèìèéã õàíäàëæ, ðàøààí õèéæ ºâ÷òýé
õ¿ì¿¿ñ îðæ ¿å ìº÷íèé ºâ÷íèéã ýì÷èëæ áàéñíû ó÷èð íü ñ¿¿ëäýý îëäñîí
áèëýý. Àðä ò¿ìíèé àæ òºðºõ àðãûí óëàìæëàëààñ äóðäàõ íü çàëóó ¿åä òóñòàé
õýìýýí ñàíàìîé. ªâºë溺íèé ãàçðûã íàðèéí õóâààðèàð ìàëûí õýð õýìæýýíä
òîõèðóóëàí áàãèéí çàíãè, çàðèìäàà õîøóó òàìãûí ãàçðààñ òîìèëîãäñîí
õ¿í õóâààðèëäàã. ªâºë溺íèé áýë÷ýýðèéã õîíèíû, ¿õðèéíõ ãýæ ¿íäñýíä
íü ÿëãàõààñ ãàäíà òóðàíõàé ºâ÷òýé ìàëûã ºâºë溺íèé îéð íºìºð ãàçàð
25

áàéëãàäàã. ªâºë溺íèé õàâèéí áýë÷ýýðèéã îäîî áîäîõîä 400-500 ìåòð áóþó
2 êì õ¿ðòýë çàéòàé ãàçðûã ìàëä èä¿¿ëýõã¿é ÷àíäëàí áàéëãàæ, õîíü õóðãàëàõ
¿åýð õýýëòýé ìàëûã, ºâºð, ýíãýð íºìºð ãàçðûã íººöºëæ, øóóðãà ñàëõèòàé
¿åä ìàëàà õàðèóëäàã. ªâºëæººíººñ àëñàëñàí õÿð ãàçðûí ºâñèéã ºâëèéí
ýõýí cap ìàë òàðãàí áàéõàä ãîëäóó ¿õýð, àäóó õàðèóëæ èä¿¿ëäýã. ªâºë溺
íóòãèéí áýë÷ýýð¿¿äèéí õîîðîíä îíöãîé ã¿âýý, õàäààð íóòãèéã çààãëàæ, ãàçàð
òîãòîîäîã áàéñíààñ ãàäíà çàðèì ãàçàð ÷óëóó îâîîëæ, íóòãèéí øàâ õýìýýõèéã
òàâèíà. Íýã àéë íºãºº àéëûí ºâºë溺íèé áýë÷ýýðò ìàëàà îðóóëæ èä¿¿ëáýë,
óã ìàëûã õóðààæ õýäýí ºäºð õàøèæ áàéãààä ýçíèéã íü èðýõýä ¿ã ºã¿¿ëýë
òàâüæ áàéãààä ìàëûã ºãºõ þì óó, ýñâýë çîääîã óäàà ÷ áàéâ.
Íóòãèéí áàÿð öýíãýë çýðýã öóóòàé ÿâäëóóä áîë öàãààí cap, àéëûí æàñàà
óíøèõ, çóíû öàãò íóòãèéí ºíäºð óóëûí ñàâäàãò çîðèóëàí áîñãîñîí îâîî
òàõèõ, íóòãèéí îð÷ìûí õ¿ðýýíèé íèéòëýã ÷àíàðòàé õóðàë, íîì, ìàéäàð çýðýã
ç¿éëñ áàéâ.
Ìàíàé íóòàãò øàðûí øàøíû õ¿ðýý, õèéä, äóãàí, óóëûí òàõèëãûí îâîî
õýä áàéâ. Øàðûí øàøèí äýëãýð÷, óðüä ýðòíèé Ẻãèéí øàøíûã ò¿ðýí øàõàæ
áàéñàí íýã ÿâäàë îäîî áîëòîë ìèíèé ñàíààíààñ ãàðäàãã¿é áèëýý.
Öîõèîò õýìýýõ õºíäèéí óðä õÿðûí ìîäîíä Äàíçàí ãýäýã õýäýí ¿õýðòýé
ëàì õºãøèíòýéãýý õî¸óëàí àìüäàð÷ áàéæýý. Òýð ëàìûí òóõàé íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ
èõ ÿðüäàã áàéñàí áºãººä áè ìàë õàðèóëæ ÿâààä áóóöûã íü ¿çñýí þì. Òýð ëàì
áîë ñàí òàâèõ çýðýã íîìûã ãýðòýý óíøäàã áàéñàí áºãººä åð íü íýëýýä íîìòîé
õ¿í áàéñàí ãýäýã.
Íýãýí íàìàð Äàÿí äýýðõ áóþó Õºâñãºë íóóð îð÷ìîîñ Äàìäèí çàéðàí
ãýäýã Ẻ òýð Äàíçàí ëàìûíä èðæ, ºðãºë áàðüæ ºãò¿ãýé õýìýýí õýðöãèé
øààðäàõàä íü Äàíçàí ëàì øàðûí øàøíû òàëûí õ¿í ó÷èð Ẻãèéí
øàøíûõàíä óãààñ äóðã¿éí äýýð Äàìäèí çàéðàí õýðöãèé øààðäëàãà òàâüñàí
áîëîõîîð á¿ð ÷ èõ áóõèìäàæ õýðýëäýæ ìóóäàëöààä íýã íýãíýý èäýõýýð
áîëñîí ãýíý. Òýãýýä Äàìäèí çàéðàí Äàíçàí ëàìûí îéð õîíîõîîð áóóæ,
îíãîäîî çàëæ Äàíçàíã èäýõýýð õàðààë òàâüæ áàéòàë Ẻãèéí òàë õýíãýðýã
Äàíçàí ëàìûí òîîíîîð îðæ èðýýä, ãîëîìòûã òîéðîí ýðãýëäýæ áàéñàí
ãýäýã. Äàíçàí õàðèó íîì óíøèæ, Ẻãèéí õàðààëûã õººæ ãàðãàòàë Äàìäèí
çàéðàíãèéí òàë õýíãýðýã ãýðýýñ ãàð÷ ç¿¿í õàÿàíä íü òîð õèéòýë óíàìàãö
Äàìäèí çàéðàí ÷ óõààí áàëàðòàæ îíãîä íü ãàð÷, Ẻãèéí íîìûã óíøèæ
áàéñàí äóó íü òàñàðñàí ãýíý.
Òýãýõýýð Äàíçàí ëàì äèéëæ, Äàìäèí çàéðàí ñàõèóñ íîìîî àëäàæ, íóòàãòàà
æèðèéí õ¿í áîëæ óðàì ìóóòàé áóöñàí ãýäýã áèëýý. Äýýðõ º÷¿¿õýí äîìîã íü
øàðûí øàøèí ìàíàé Ìîíãîë îðîíä 17 äóãààð çóóíû äóíäóóð äýëãýð÷ õóó÷èí
Ẻãèéí øàøíûã øàõàí ãàðãàæ áàéñíû æèøýýòýé õîëáîîòîé ñîíèí äîìîã
ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì.
26

2. ÁÀÃÀ ÁÀË×ÈÐ ÍÀÑ
Äàëàé ×îéíõîð âàíãèéí èõ áàãèéí à÷ õàðèàäûí îâãèéí àðä Ãàíäàí ãýäýã
íü àíõ òýð öàãèéí ¸ñîîð õ¿ðýý õèéäýä ñóóæ íîì ¿çýæ áàéãààä ñ¿¿ëäýý õºäºº
ãàð÷ ãýð á¿ë áîëîí ìàë àæ àõóé ýðõëýõ áîëæýý. Ò¿¿íèé ãóðâàí õ¿¿õäèéã
Àäúÿàõ¿¿, Áàçàð, Òîãòîõ ãýäýã áàéæýý.
Áàçàð íü 8 íàñàíäàà ä¿¿ íàðûí õàìò ýõýýñýý ºí÷èð÷, ààâûíõàà ãàð äýýð
¿ëäýæ 18 íàñ õ¿ð÷ áàéõàä ýöýã íü íàñ áàðæýý. Ýöýã Ãàíäàí íü öººí òîîíû
ñàðëàãòàé áàéñíàà àëáàí òàòâàðò ºã÷ äóóñæýý. Áàçàð áàãààñàà õ¿ì¿¿ñèéí
àäóó ìàë õàðèóëæ ÿâäàã öýâýðõýí ãîîëèã õ¿í áàéñàí ãýäýã. Õàìàð ºíäºð, í¿ä
íîãîîâòîð, ¿ñ øàðàâòàð áàéñàí ó÷èð ò¿¿íèéã íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ îðîñ Áàçàð
ãýæ õî÷èëäîã áàéæýý. Áàçàð áàãààñàà áóñäààð ìîíãîë áè÷èã äàíñ õóóëàõàä
áàéí áàéí äóóäàãääàã, ñ¿¿ëäýý õîøóóíû òàìãûí ãàçàð ÷ äóóäàãäàí î÷èæ
òàë áè÷ýý÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéñíààñ õîéø Áàçàð áè÷ýý÷ ãýæ íýðøñýí.
Óãèéí ÿäóó òóë àõëàõ áè÷ýý÷ áîëîí äýâøèæ ÷àäààã¿é ó÷èð öààøäàà áè÷ãèéí
àæëàà îðõèæ ìàë àäóó õàðèóëäàã áîëæýý. Òýðýýð áàãàäàà óðòûí äóó íýëýýä
ñàéí äóóëäàã. ̺í õºçºð, ¿é÷¿¿ð çóðàõ, õóñ ìîäîîð ãî¸ìñîã õîðîë çýðýã
òîãëîîì ñèéëýõ, àí àãíàõ, íýõèé ñóð ýëäýõ, öàõèóð áóó çàñàõ çýðýã àæèë
õèéäýã. Ìèíèé ýöýã Áàçàð òýãæ àìüäàð÷ áàéãààä ìàíàé ýõ Öýðýíäóëàì ãýäýã
ýìýãòýéòýé õàíèëàí ñóóæýý.
Ýõ Öýðýíäóëàì íü íýëýýä ÷èíýýëýã Ìàíãàë ãýäýã õ¿íèé ä¿¿ ãàíö áèå
ÿäóóðñàí ÷àâãàíö Áóäûí õî¸ð îõèíû áàãà íü áàéæýý. Ààâ, ýýæ õî¸ð õàíèëàí
ñóóæ, áÿöõàí ãýð òºõººðºí ñààëèéí 2 ¿íýý, óíàëãûí ãàíö ìîðü, 10 ãàðóé
õîíüòîé èéì íýã àéë áîëæýý. Ýäíèéõ õóäàã ãýäýã íýãýí ºíäºð æàëãûí àìíû
òîëãîéí ºâºðò ºâºëæèæ, õàâàð öàãò òýð àìûã õºíäëºí ãàðñàí æèæèãõýí
ãîðõè áóþó Í¿õòèéí ãîëûí õºíäèé㺺ð, çóíû öàãò çàðèìäàà òýðõ¿¿ õóäãèéí
àìûã ºãñºæ, Ò¿ëýýí äàâàà ãýäãýýð äàâæ, ò¿¿íèé àð õºíäèéä áàéäàã Õºõ íóóð
ãýã÷ ð¿¿ öóòãàäàã Øàð õîîëîéí ãîëä çóñäàã áàéæýý. Ýíý íü áàéãàëèéí õóâüä
ìàø ãî¸ìñîã, ¿çýñãýëýíò ãàçàð áàéñàí áºãººä ìîäòîé ìîäã¿é, ºíäºð íàì
óóëñûí õîîðîíä áóé íýãýí õºíäèé áîëîé.
Ýíý õºíäèéí ç¿¿í ýòãýýäýä íü ìîäîðõîã ñàéõàí óóëûã îðîîæ òîéðñîí Õºõ
íóóð õýìýýõ èõ óñ áàéäàã. Òýð íóóðûí òýã äóíä õàãàñ, á¿òýí àðàë 2-3 áàéäàã.
Óã àðàë äýýð ºíäºðëºã ìîäòîé áàãà çýðãèéí òîëãîä îðøäîã.
Ýíý íóóð õºëäºõ, ãýñýõäýý èõ ão¸ äóóãàðäàã. ¯¿íèéã ëóñ ñàâäãèéí äóó
ãýäýã áàéñàí áîëîâ÷ ¿íýíäýý ìºñ xaãàð÷, õºëäºõ人 õîîðîíäîî õàâèðàëäàí,
õàä ìîäíû öóóðàéòàé àâöàëäàí òèéíõ¿¿ äóó ãàðäàã áàéæýý. Íyyp äîòîð èõ
òîì õýìæýýíèé óñíû ¿õýð, ëóó ãýõ ìýòèéí õ¿÷òýí àìüòàí áàéäàã ãýæ ÿðüäàã
íü íóòãèéí äîìîã àæýý. Íóóðò ãàëóó, àíãèð, íóãàñ ãýõ ìýòèéí øóâóó ìàø
ýëáýã, õàðèí äàâñòàé ó÷èð çàãàñã¿é àæýý.
Ýíý íóóð ðóó Øàð õîîëîé, Õºõ àìíû ãîë ãýõ çýðýã óðñãàë óñ òàë òàëààñ
óðñàæ îðäîã, íóóðûã òîéðñîí îëîí àì õàÿàíä íü óñ, ºâñ, íîãîî ñàéòàé
çóíû öàãò ñýð¿¿í íóòàãëàõàä ìàø òîõèðîìæòîé ó÷èð ýíý àìààð îëîí àéë
27

ñààõàëòààðàà áóþó õîò àéëààðàà çóñíà. Ýíý õºíäèéä áàÿí àéëóóäûí ¿õýð,
àäóó, õîíü õýäýí çóóãààðàà áýë÷èíý.
Áàñ çàðèì õîòîä äóíä çýðãèéí ìàëòàé, õýäýí àéë õàìòðàí áóóæ, ìàëàà
ýýëæýýð õàðèóëäàã çàíøèëòàé áàéâ.
̺í èõ îëîí ìàëòàé áàÿí àéë áîë ººðèéí ýöýã, ýõ, àõ ä¿¿ íàðààñ
òóñãààðëàí áèåý äààñàí õîò áîëæ, àäóó÷èí, õîíü÷èí ñààëü÷èí ãýõ çýðýã çàðö
íàðûí õàìò áàéæ èéìýðõ¿¿ õîòîä ìàíàé ýöýã ýõ íóòàãëàíà. Ààâ áàÿí àéëûí
àäóó õàðèóëàõ áóþó õîíü õÿðãàõ, íîîñ ñàâàõ, ýñãèé õèéëöýõ, ò¿ëýý áóóëãàæ
ºãºõ çýðýã àæëûã õèéíý. Ýýæ äýýðõ áàÿ÷óóäûí ¿íýý, õîíü ñààõ áóþó ãýðèéí
àæèëä òóñàëíà. Àæëûí õºëñ ãýâýë ãîë òºëºâ òýð àéëààñ õîîë èäýõýýñ ººð îíö
þìã¿é. Çóí, íàìðûí ñàðóóäàä õî¸ð õ¿í àæèëëàõàä íýã öàé áóþó íýã õóðãàíû
¿íýòýé õºëñ àâäàã áàéæýý.
Õàðèí ìàíàéõûã í¿¿æ áóóõàä à÷ëàãààð òóñàëäàã áà èéø òèéø ÿâàõ õýðýã
ãàðâàë óíàà ºãäºã. Èíãýæ àìüäàðñààð îëîí æèë áîëîõ çóóð á¿ãä 13 õ¿¿õýä
òºðñíººñ ýðýãòýé 10, ýìýãòýé 3 áàéñàí. Ýíý 13 õ¿¿õäèéí 5 íü õºðºâæèæ
÷àäàëã¿é íÿëõààðàà íàñ áàðæýý. Õàìãèéí òîì õ¿¿õýä íü ààâûã 29 íàñòàé
áàéõàä ãàð÷ýý. ¯ëäñýí 8 õ¿¿õäèéã ºñãºí õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ õ¿í áîëãîõîä ýöýã, ýõ
ìàø èõ çîâæýý. Ýíý îëîí õ¿¿õäèéã òýæýýõèéí òóëä Èõ áàãèéí Í¿õòèéí ãîëä
áàéäàã õ¿ðýýíèé íýãýí äóãàíû æàñûí ìàë õàðèóëæ àìü çóóõààð òîõèð÷ýý. Ýíý
íü öîã÷èí äóãàíû æàñààñ 200-300 õîíü àâ÷ õàðèóëæ ìàëëàí áîéæóóëàõ, ìºí
äóãàíû ñàíãààñ õýäýí ¿õðèéã àâ÷ ºñãºí ìàëëàæ ºãºõººð ÿðèëöæýý.
Èíãýæ àæèëëàõàä õîíèéã ºâ÷èíã¿é, ñàéí òàðãàëóóëæ, ºñãºõ, íîîñûã íü
àâ÷ ñàíä òóøààõ, çóíû öàãò õîíèéã ñààæ ºðºì, õîíèíû ñ¿¿íèé ààðóóë, õóðóóä,
ýýçãèé ãýõ ìýò õàëõ äàÿàð àëäàðøñàí, Äàëàé âàíãèéí õîøóóíû àìòëàã öàãààí
èäýýã õèéæ ìºí ñàíä òóøààäàã áàéæýý. ¯õðèéã ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýõýýñ ãàäíà
õÿëãàñ õººâðèéã àâ÷ äýýñ òîìæ ñàíä òóøààõ, øàðààð íü ñàíãèéí ò¿ëøíèé
ìîä 纺æ õ¿ðýýíä áóóëãàõ, ¿íýýã ñààæ öàãààí èäýý õèéæ ñàíä òóøààõ çýðýã
¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý.
Æèë á¿ðèéí íàìàð öàãò æàñààñ íÿðàâ, áè÷ýý÷ íàð ìàíàéä èðæ æàñûí
ìàëûã òîîëæ, òºëèéí õàìò ºñãºñºí ä¿íã ãàðãàí äàíñëààä, ìàë òàðãàí, ºñâºð
ñàéòàé áàéâàë, óã àéëä íü ¿ëäýýäýã, îñîë ýíäýãäýë ãàðãàñàí áàéâàë ýíý àéëààñ
àâ÷ ººð àéëä øèëæ¿¿ëäýã, ýíý íü ÿäóó çàðö õ¿ì¿¿ñèéã àæèë àìüäðàëã¿é
áîëãîäîã àþóëûí íýã áàéâ. Èíãýæ ìàë õàðèóëñíû àøèã íü çóíû öàãò ñààëèéí
öàãààí èäýýãýýð õ¿¿õäýý õîîëëîæ èë¿¿ ãàðâàë õàäãàëàí õóðààíà. Í¿¿õäýý
ìàëëàæ áóé øàð ¿õðýýð í¿¿íý. Ñàéí àæèëëàâàë ñàíãààñ óóõ öàé æèëäýý
2-3 áóþó ýñâýë, ãàíö õî¸ð èäýøíèé ºâ÷òýé áóþó òóðàíõàé õîíü àâíà. Ýíý
øàãíàëûã õ¿ðòýýä, óã ìàëûã ºäºð á¿ð õàðèóëæ, îíä á¿ðýí îðóóëàí æèæèã
ìàëûã áîéæóóëæ õàâàð òºëë¿¿ëæ, òàðãà àâàõóóëíà.
Ýöýã ýõèéí 8 õ¿¿õäèéí ò¿ð¿¿÷ íü áîëîõ ìàíàé àõ Äàì÷ààáàäãàð ýã÷
Áàëæèííÿì íàð æàñûí ìàë ìàëëàõàä ààâ ýýæèä òóñëàõ áîëëîî.
Äàé÷èí óëñûí àðä ò¿ìíèé áàéäàë ìóóäàæ õàðèéí ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàð áà
ìàíæèéí äàðëàëûã ýñýðã¿¿öñýí òýìöýë óäàà äàðàà äýëãýðýí äàðàãäàæ áàéñààð
28

Îðîñ îðîíä 1905 îíä ãàðñàí õóâüñãàëûí íºëººãººð Õÿòàä îðîíä õºðºíãºòíèé
õóâüñãàë 1911 îíä áîëæýý. 1905 îíû õóâüñãàëûí íºëººãººð ìàíàé Ìîíãîë
îðîíä ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í äýãäýæ, ìàíæèéí àìáàíûã Äà
õ¿ðýý, Õîâäîîñ çàéëóóëæ, óëñ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýí çàðëàæýý.
Ýíý ¿åèéã ñýðãýí ìàíäàëòûí ýõíèé ¿å ãýæ ¿çýõ áîëñîí íü ç¿éòýé áèçýý.
Ìàíàé õîøóóíû íî¸í Äàëàé ×îéíõîð âàí Öýäýíñîäíîì ýíý õýðýãò îðîëöîæ,
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí ãàäààä ÿàìíû äýä ñàéäûí òóøààëä äýâøñýí. Ýíý
íü õîøóóíû àðäóóäààñ óëñ áà õîøóó çàõèðãààíä íèéë¿¿ëýõ àëáûã º÷¿¿õýí
÷ áàãàñãàñàíã¿é. Àðä îëíû àìüäðàë õóó÷íû àäèë ÿäóó äîðîé, óõàìñàð íü
á¿ä¿¿ëýã õàðàíõóé õýâýýð áàéæýý. Ýíý ¿åä ìàíàé ààâ, ýýæ ìºí ë õóó÷èí
õýâýýð àìüäðàí ñóóíà.
Áàçàðûí 6 äàõü õ¿¿ áîëîõ ìèíèé áèå 1912 îí áóþó îëíîî ºðãºãäñºíèé 2
äóãààð îíä òºðñºí áèëýý. Ìèíèé ºìíº ãóðâàí õ¿¿õýä áàãàäàà íàñ áàðñàí ó÷èð
ìàíàé ààâ ýýæ íàìàéã òºðñíèé äàðàà áàñ ë èõ àéí, ñàíäàð÷ Í¿õòèéí õ¿ðýýíèé
äàöàí ëàì Äàìáèé öîðæèä àìèéã ìèíü äààòãàæ, ººðèéí õàìãèéí ¿íýòýé
õîãøèë áîëîõ ìýðãýí òóñãàëòàé öàõèóð áóóãàà ò¿¿íä áàðüæýý. Mèíèé áèå
íàéìàí íàñ õ¿ð÷ æàñûí õîíü õàðèóëàõàä ýýæ ýã÷èéí õàìò ÿâàëöàõ çóíû öàãò
õóðãà õàðèóëàõ áà ãýð çóóðûí àæëûã õèéõýä îðîëöîæ ýõýëñýí ìèíü òýð áèëýý.
Ìàíàéòàé çóí á¿ð àéë áàéäàã Öýâýãæàâ ÷àâãàíö ãýäýã õ¿íèé à÷ Æàâçàíæàâ
õýìýýõ, íàäòàé ÷àöóó íýãýí õ¿¿õýäòýé ¿åðõýæ õàìò òîãëîäîã áàéâ. Èíãýæ
òîãëîõäîî íóòãèéí íýãýí òîëãîäûí îâîîíû äýðãýä ÿâãàí óðàëäàõ, áàðèëäàõ,
ìºí ÷îíî òàðâàãà áîëîõ çýðãýýð òîãëîíî. Òýð ¿åä õ¿¿õä¿¿ä ÷óëóóãààð ãýð
áàðüæ, õîíü, ¿õýð, àäóóí ñ¿ðýã õèéæ òîãëîäîã çàíøèëòàé áàéëàà. Ýíý íü
õºäººãèéí õ¿¿õäèéí õ¿ì¿¿æëèéí íýãýí æèøýý þì.
Ìàíàéä ßíãèð ãýäýã íýã õºãøèí íîõîé áàéñàí, ¿¿íèéã áè ¿ðãýëæ äàãóóëæ,
íîîëæ ÿâäàã áºãººä íýãýí ºäºð õýýð ò¿¿íä õàçóóëæ õàøèðñàí áèëýý.
Íàìðûí öàãò ìàíàé õîò àéëûíõàí ñàëæ òóñ á¿ðèéí ºâºëæèõ ç¿ãòýý òàðæ
í¿¿õýä ¿åðõäýã íºõºð Æàâçàíæàâààñ õºíäèéð÷ ñýòãýë èõ ë óéäàæ ò¿¿íèéã
ñàíàäàã áàéâ.
ªâëèéí öàãààð ìàíàé ò¿¿ãýýð íýãýí áàäàð÷èí Õààöàé õýìýýõ ëàì áàéí
áàéí èðæ, Áàéãàë äàëàé, ãîâü, Ìàíæóóð, Õºõ õîò õ¿ðòýë ÿâæ áàéñíàà
õóó÷ëàõûã áèä èõ ñîíèðõîí ñîíñäîãñîí.
Àðä îëîí, ºñâºðèéí áàãà÷óóä, öàã ¿åäýý ÿâàãäàæ áàéñàí øàøíû àãóóëãà
á¿õèé áàÿð ¸ñëîë, õóðàë íîì, õààä íî¸äûí òóõàé ÿäóó ç¿ä¿¿, õóëãàé÷,
çàëüòàé õ¿ì¿¿ñèéí òóõàé öóóðõàë, ýöýã, ýõ, àéë õ¿ì¿¿ñýýñ ÿðüäàã ¿ëãýð,
äîìîã, îíüñîãî òààâàð, àðäûí äóó, õóóð, õºãæèì çýðãèéã ñîíñîõîîñ áèø ººð
ìýäýýëëèéí ç¿éë õîâîð áàéñíààñ òýð áèëýý. Øàøèí íîìûí ýëäýâ ÿâäàë èä
øèä, àðãà ìýõ íü îãò îéëãîãäîõã¿é, òààâàð, íóóö õ¿÷èí ìýò ñàíàãääàã áàéâ.
Õàðèí æèíõýíý àðä ò¿ìíèé õèéæ ¿éëääýã, ÿðüäàã ç¿éë íü àìüäðàëòàé
õîëáîîòîé áàéñíààðàà îéëãîìæòîé áºãººä ñóðãàìæòàé áàéâ. Õóó÷èí öàãèéí
¿ëãýð, äîìîã, îíüñîãî áîë óðüä ýðò öàãèéí ò¿¿õ íàìòàð ÿìàð áaécaí òàëààð
îéëãîìæ ºãäºã ìýäýýëëèéí õóâüä ñîíèðõîëòîé ç¿éëèéí íýã.
29

Ìàíàé ýöýã ýõ áîë áàÿ÷óóäàä áÿëäóó÷èëæ çóñàðäàõã¿é, ÿäóó õ¿ì¿¿ñèéã
ýíýðýí ¿çýæ, àëü áîëîõîîð òóñàëæ áaéx òóõàé çàíøëûã õ¿¿õýä áàãà÷óóääàà
ÿðüæ, ººðñ人 áàðèìòàëæ áàéñàí íü áèäíèé ñýòãýëä ñàéõàí ñàíàãäàí
õàäãàëàãäñàí þì.
Øóëóóí øóäàðãà, ÿäóó õ¿ì¿¿ñò òóñòàé àéë áóþó çàëóó÷óóä õ¿¿õäèéã
ìàíàé ýõ ýöýã áèäýíä ìàãòàíà.
Óõààí áîäîë, óðàí ãàðààð á¿òñýí, îëîí ºíãèéí óãàëç õýý, çóðìàë õºçºð,
¿é÷¿¿ð çóðàõ, çîðæ ñèéëñýí õîðîë, øàòàð, öóòãàæ óðëàñàí ìºíãº, òºìºð
ýäëýë ýíý á¿ãä íü õýíä ÷ îéëãîìæòîé áºãººä ýçýìøèæ ñóðâàë ¿íýõýýð òóñòàé
ãî¸ ñàéõàí ìýðãýæèë ìýò ñàíàãääàã áàéâ.
Àðäûí óëàìæëàëò çàíøëûí çàõààñ îäîî ýðãýö¿¿ëýí áîäîõîä õ¿¿õýä çàëóó-
÷óóäûí áîëîâñðîë, õ¿ì¿¿æëèéí òóðøëàãà áîëîõ ñàéí òàë íýëýýä áàéæýý.
Ñóðãóóëèéí íàñíû ýðýãòýé õ¿¿õä¿¿ä èõýâ÷ëýí íóòãèéí ëàì íàðò øàâèëàí
îðæ, òºâä õýëáè÷ãýýð øàøíû íîì çààëãàæ, ó÷èð óòãûã íü óõâàðëàí ìýäýëã¿é,
èõýýõýí íîì ñóäðûã öýýæèëíý. Òýð íü Ìîíãîëä äýëãýðñýí øàðûí øàøíû ëàì
õóâðàãûã áýëòãýõ õýðýãöýýíèé õýðýýð ÿâàãääàã. Àëü ÷ íóòãèéí õ¿ðýý õèéäèéí
íîìòîé õýìýýãäñýí ëàì á¿ð õî¸ðîîñ ãóðâûí çýðýã õ¿¿õäèéã øàâèëàí àâ÷, òºâä
¿ñýã çààæ, òºâä õýëýýð áè÷ñýí íîì ñóäðààñ ºäºðò õýäýí áàäàã áóþó çàðèìäàà
õàãàñ õóóäàñ õ¿ðòýë öýýæë¿¿ëäýã. Òýäãýýð õ¿¿õäèéí îëîíõ íü áàãø ëàìûí
òºðºë ñàäàí áóþó ýñâýë îðîí íóòãèéí àðä ò¿ìíèé äîòîð áàÿäûí õ¿¿õýä íýëýýä
áàéæýý. Õ¿¿õä¿¿ä õ¿ðýý õèéäèéí ãàçàð ñóóõäàà ò¿¿íèé æàÿã õýìýýõ ä¿ðìèéã
ñàõèí áàðèìòàëíà. Óã ä¿ðìèéí ¸ñîîð çàëóó õóâðàãóóä áàãøààðàà çààëãàñàí
íîìûã öýýæëýõýýñ ãàäíà ãóäàìæààð äýìèé ñýëã¿¿öýæ, íîöîëäîõ, øóóãèëäàõ
ÿâäëûã öýýðëýæ, áàãà çýðýã óíøëàãàòàé áîëñîí öàãòàà óã õ¿ðýýíä ÿâàãääàã
íîì õóðàëä îðîëöäîã áàéñíààñ ãàäíà ººðèéí áàãøèéí ãýð çóóðûí á¿õ àæëûã
õèéæ ºãäºã. Õ¿ðýýíä ñóóäàã á¿õ ëàì íàð åðºíõèé人 öîã÷èí ãýñã¿é õýìýýã÷èä
çàõèðàãääàã. Õ¿¿õä¿¿ä õ¿ðýýíä 5-7 íàñíààñàà ýõëýí ñóðàëöàæ, íàìàð, ºâºë,
õàâðûí óëèðàëä íîì çààëãàäàã, çóí íü õºäºº ãàð÷, ýõ, ýöãèéí àæèëä òóñëàõûí
çýðýãöýý çààëãàñàí íîìîî äàâòäàã æóðàìòàé. Çàëóó õóâðàãóóä 5-10 æèëèéí
äîòîð èõ, áàãà õýìýýõ óíøëàãûí íîìûã öýýæèëæ, îäîîãîîð õýëáýë äóíä
ñóðãóóëèéí áîëîâñðîë îëæ àâ÷ öààøäàà ëàì, ãýëýí, ãýöýë õýìýýõ íýð ç¿¿æ
õóðàë íîìûí ÿâäàëä îðîëöîíî. Çàðèì íü ìýäëýãýý äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð
÷îéð õýìýýõ áóääèéí ôèëîñîôèéí äàöàí áóþó ñóðãóóëèéí 3 çèíäàà (àíãèéã)
òºãñãºæ, ÿâààíäàà ãàâæ, óëìààð àãðàìáûí äàìæàà (çýðýã) áàðüæ øàøíû
ôèëîñîôèéí ýðäìèéí çýðýãòýé áîëäîã. ͺ㺺 õýñýã íü ìàìáà õýìýýõ
àíàãààõûí äàöàíä ñóðàëöàæ ýì÷ áîëíî. Ýíý ìýðãýæëèéã ëàì íàð òºâ人ð
“Ñîîðåãâà” ãýíý.
Áàñ íýã õýñýã íü çóðõàé õýìýýõ îäîí îðîí, îí òîîëëûí ìýðãýæëèéã
îëãîäîã, çàðèì íü óðëàãèéí ìýðãýæèë îëæ, áóðõíû ä¿ðèéã øàâðààð áàðèõ,
ìåòàëëààð öóòãàõ, ìîäîîð ñèéëýõ, òîðãî, äààâóó, öààñàí äýýð çóðàõ,
íààõ çýðãèéã ñóðäàã, èéì ìýðãýæëèéã “ñóâààðåãâà” ãýíý. Äýýð äóðäñàí
ìýðãýæë¿¿äèéã ýçýìøèõýä òóñ òóñäàà íààä çàõ íü àðâààä æèë ñóðàëöàæ
30

òîãòñîí æóðàì ¸ñûã áàðèìòëàí ¿éë àæëàà ÿâóóëäàã áàéæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà
õºäºº ãýðòýý ñóóæ áàéñàí ëàì íàð òºðºë ñàäàí áóþó íóòãèéí àéëûí õ¿¿õäèéã
àâ÷ íîì çààäàã, òýð öàãò õ¿¿õýä çàëóó÷óóä øàøíû ñóðãààë ìýðãýæëèéã èíãýæ
ýçýìøäýã áàéæýý.
Ôåîäàëûí çàñàã, çàõèðãààíû àëáàí àæëûã õºòëºõ, áè÷èã ¿ñýãòýé
õ¿ì¿¿ñèéã áýëòãýõ øààðäëàãààñ ¿íäýñëýí Íèéñëýë Õ¿ðýý, Õîâä, Óëèàñòàé,
Âàíãèéí õ¿ðýý (îäîîãèéí Áóëãàí õîò), Çàÿûí áààþó (îäîîãèéí Öýöýðëýã
õîò) áîëîí õîøóóíû òàìãûí ãàçàð (àëáà ýðõýëäýã ãàçàð) ÿçãóóðòàí áà áàÿí
õ¿ì¿¿ñèéí õ¿¿õäýýð ãîëäóó ò¿ð ñóðãóóëü áàéãóóëæ ìîíãîë ¿ñýã áè÷èãò
ñóðãàíà. Òèéì íýã ñóðãóóëü õóâüñãàëûí ºìíº Íèéñëýë Õ¿ðýý (îäîîãèéí
Óëààíáààòàð)-íä 47 ñóðàã÷òàé áàéâ. ̺í 20 îð÷èì õîøóóíû òàìãûí ãàçàð 200
ãàðóé ñóðàã÷ ñóðàëöàæ áàéñàí áàðèìò áàéäàã. Òýð ¿åä Ìîíãîë îðîí äîòðîî
àéìàã, õîøóó áà òºðèéí çàõèðãààíû õîîðîíä ÿâàãääàã àëáàí õýðãèéã ìîíãîë
áè÷ãýýð ã¿éöýòãýäýã áàéñíààñ äýýðõ ñóðãóóëüä ãîëäóó ìîíãîë áè÷èã ¿ñãèéã
çààæ ñàéí ñóðñàí íýãèéã íü àéìàã, õîøóóíû àëáàí ãàçðûí äýðãýä òàë áè÷ýý÷
áóþó áè÷ýý÷ýýð àæèëëóóëíà. Òèéì àæëûí õýðýãöýýíýýñ èë¿¿äñýí áè÷èãòýé
çàëóóñûã îðîí íóòàãò íü áóöààæ ñóì áà áàãèéí àëáàí õýðýãò äàé÷ëàí
îðîëöóóëäàã áàéæýý.
Ãàäààä ìîíãîëûí ÿàì, àëáàí ãàçðààñ Íèéñëýë Õ¿ðýýíä ñóóæ áàéñàí ìàíæ
àìáàíû ãàçàð, ìºí Áýýæèí äýõ ìîíãîëûí õýðãèéã ýðõýëäýã áàéñàí Æóðãààíû
àëáàíû õýðãýýð õàðèëöàõäàà ìàíæ, ìîíãîë áè÷ãýýð ã¿éöýòãýäýã áàéñàí ó÷èð
çàðèì àâüÿàñëàã, ÷àäàëòàé õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäûã ìàíæ, õÿòàä, òºâä õýëýýð
àëáàí áè÷èã õèéõ ìýðãýæèëòýí áîëãîíî. Òèéì õ¿ì¿¿ñèéí òîîíä õóâüñãàëûí
ºìíºõ ìîíãîëûí íýðò ñýõýýòýí Á.Öýðýíäîðæ, À.Àìàð, Ë.Äýíäýâ íàðûí çýðýã
õ¿ì¿¿ñ îðäîã áàéñíààñ Á.Öýðýíäîðæ íü ìîíãîë, ìàíæ, õÿòàä, Ë.Äýíäýâ íü
ìîíãîë, ìàíæ, À.Àìàð íü ìîíãîë, ìàíæ, òºâä õýëáè÷èãòýé áàéæýý. Äàøðàìä
òýìäýãëýõýä ìàíæ õýë ãýæ áàéäàã áîëîâ÷ áè÷èã ¿ñýã íü ìîíãîë áàéâ.
Çàðèì àéìàã õîøóóäàä áè÷èã ¿ñýãòýé õ¿ì¿¿ñ íýëýýä áàéñíààñ çºâõºí Ñàéí
íî¸í õàí àéìãèéí Äàëàé ×îéíõîð âàíãèéí õîøóóíû Èõ áàãèéí (îäîîãèéí
Õºâñãºë àéìãèéí Øèíý-Èäýð ñóì) íóòàãò Øèíýí çàõèðàã÷, ò¿¿íèé õ¿¿
Áàäðàõ áè÷ýý÷, Ãàíæóóð áè÷ýý÷, ò¿¿íèé õ¿¿ Ãàðüä, Äàíçàí çàëàí, ò¿¿íèé õ¿¿
Äàâààæàâ, À.Äàìäèíõ¿¿, Ì.Áàäðàõ, ò¿¿íèé ä¿¿ Ì.Ëõà÷èíæàâ, Îðãèõíîðîâ,
ò¿¿íèé õ¿¿ Áàëæèðäàãâà, Ì.ÿððàã÷àà, Ã.Áàçàð, ò¿¿íèé õ¿¿ Á.Äàì÷ààáàäãàð,
Ý.Áàòõ¿¿ íàðûí áè÷ýý÷ íýðòýé õ¿ì¿¿ñ îëîí áàéâ.
Ìîíãîë îðîíä øàøíû òàëààð òºâä áè÷èã, ¿ñýã, òºðèéí òàëààð ìîíãîëûí
çýðýãöýý ìàíæ áè÷èã ¿ñýãò çàëóóñûã ñóðãàäàã áàéñàí áîëîâ÷ òºðºëõ
õýëáè÷ãýý ìýäýõ ýðìýëçýë àðäûí äóíä èõýýõýí áàéâ. Õýí íýãýí áè÷èãòýé
õ¿ì¿¿ñ ººðèéí õ¿¿õýä áàãà÷óóäàà áóþó çýðãýëäýý àéëûí õó¿õäèéã ãýð àõóéí
àæëûí õàæóóãààð áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàäàã çàíøèë ìàíàé àðä ò¿ìíèé äóíä
áàéñààð èðæýý.
Îäîî ñàíàõàä, ìàë öººíòýé, õ¿í á¿ë èë¿¿òýé àéëûí õ¿¿õäó¿ä áè÷èã ¿ñýã
çààëãàõ áîëîìæ èë¿¿òýé áàéâ. Òýð öàãò àìüäðàëûí íºõöºëººñ øàëòãààëæ,
31

ãýð àõóé, ìàë ìàëëàõ àæëàà óðüäàë áîëãîí ò¿¿íèé ÷ºëºº çàâààð áè÷èã ¿ñýã
çààäàã áàéæýý. Ýíý íü õ¿¿õäèéã þóíû ºìíº õºäºëìºðèéí õ¿ì¿¿æèëòýé
áîëãîæ, äàëèìààð íü áè÷èã ¿ñýã ñóðãàäàã ñàéí òàëòàé áàéæýý. Ãýð àæ àõóé,
ìàë ìàëëàõ àæèëä õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäûã áàãààñ íü ñóðãàæ áàéñàí çàíøëààñ
çàðèìûã äóðüäâàë: Õ¿¿õäèéã óíòàõ, áîñîõ òîäîðõîé öàãò äàñãàíà. Òýãýõäýý
íàð òóñàõààñ æàðãàõ õ¿ðòýë íàðíû òóÿà ãýðèéí äîòîð ýðãýí ºíãºðäãèéã
àæèæ, öàãàà áàðèìòàëíà. Õ¿¿õä¿¿ä ò¿ëýý ò¿ëø ãýðò îðóóëàõ, óíä õîîëíû óñ,
öàñ, ìºñ äºõ¿¿ëæ ºãºõ çýðýã àæëààñ ýõëýí õóðãà, òóãàë õàðàõ, õîíü ¿õýð, àäóó
õàðèóëàõ çýðýã àæèë ñóðäàã. Ýðýãòýé õ¿¿õýä áîë ò¿ëýý õàãàëàõ, ìàëûí õîò
öýâýðëýõ, ìîðü ýìýýëëýõ õàçààðëàõ, íîãòëîõ, óíàõ, àéë í¿¿æ ñóóõàä îðîëöîí
ãýð áóóëãàõ, áàðèõ, ìàëûí ¿ñ íîîñ àâàõ, àðüñ íýõèé, ñóð ýëäýõ, ýñãèé õèéõ,
ìàëûí õàøàà, ï¿íç, öàãààí èäýýíèé òàíç áàðèõ çýðýã àæèëä ñóðàëöàíà. Çàðèì
äàðõàí, ìóæààíû àæèë ýðõýëäýã õ¿íèé õ¿¿õä¿¿ä ýöãèéíõýý ìýðãýæëèéã
äàãàæ, òºìðººð õýò õóòãà õèéõ, çýñ ãóóëü, ìºíãº, àëòààð ýäëýë ÷èìýãëýí
óðëàõ, ìîäîîð õóâèí ñàâ, ýìýýë, àâäàð, ãýðèéí ìîä õèéõ çýðãèéã ñóðäàã.
Ýäãýýð ç¿éëèéã õèéõýä õýðýãëýãääýã ñ¿õ, õºðºº, îéë, õàðóóë, xyypaé çýðýã
ìóæààí äàðõíû áàãàæèéã õ¿¿õä¿¿ä õýðýãëýæ ñóðäàã áàéíà. Àí÷èí àéëûí
ýðýãòýé õ¿¿õýä áîë àí xèéx ýëäýâ àðãà, áóó, õàâõ õýðýãëýõ çýðãèéã ýçýìøäýã.
Òàðèà÷èí àéëûí õ¿¿õýä áîë ãàçàð õàãàëàõ, õàãàëñàí õºðñºíä ¿ð öàöàõ,
òàðèàíû òàëáàé óñëàõ, ñî¸îëæ áîëñîí òàðèà õóðààõ, õàäãàëàõ çýðýã àæèë
ñóðàëöäàã.
Ýìýãòýé õ¿¿õä¿¿ä áîë ºðõ òàòàõ, á¿òýýõ, ãàë àñààõ, öàé õîîë áýëòãýæ
÷àíàõ, ¿íýý ìàë ñààõ, ñ¿¿ õººð¿¿ëæ, ºðºì áÿñëàã, ààðóóë, õóðóóä òîñ çýðýã
öàãààí èäýý õèéõ àæëààñ ãàäíà õóâöàñ õóíàðàà õóðààõ, ãýð îðíîî öýâýðëýõýýñ
ýõëýí ãóòàë, äýýë, ìàëãàé, õ¿ðýì, öàìö çýðãèéã ýñãýæ, î¸æ ñóðàõ, ýñãèé
øèðäýãèéã õýýëæ ýýðñýí óòcaap óãàëçàëæ øèðæ ãî¸õ, áàñ õóâöàñ ýñãýõ,
ýìæèõ, çàðèì ãî¸ ýäëýëèéã øàãëàõ, õàòãàõ çýðýã íàðèéí ¿éëýíä ñóðäàã.
Äýýð äóðüäñàí õºäºëìºðèéí õ¿ì¿¿æëýýñ ãàäíà õ¿¿õýä, çàëóó÷óóä ¸ñ
ñóðòàõóóíû õ¿ì¿¿æèëòýé áîëäîã. Òýä ºâºº, ýìýý, ýöýã, ýõ, àõìàä õ¿ì¿¿ñèéã
õ¿íäëýí áýëäñýí äýâñãýð äýýð óðüæ ñóóëãàõ, õîîë óíä ºãºõ, àõìàä õ¿í áýëýã
ºãâºë õ¿¿õýä, çàëóó÷óóä ò¿¿íèéã õî¸ð ãàðààðàà õ¿íäëýí òîñîæ àâäàã. Õàðèí
õ¿¿õýä àõìàä õ¿íä áýëãèéí ç¿éë ºãâºë õàðèóä íü àõìàä õ¿í ºäèé ÷èíýý ºíäºð
áîëîîðîé ãýæ ãap ºðãºí åðººäºã áàéâ.
Öàãààí ñàðààð õ¿¿õýä, çàëóó÷óóä ºâºº, ýìýý, ààâ, ýýæ, àõìàä õ¿ì¿¿ñòýé
õî¸ð ãàðàà ñóíãàí çîëãîíî. Äýýð öàãèéí àëü íýãýí áàÿð íàéðûí ¿åýð õ¿¿õýä,
çàëóó÷óóä àõìàäûí àëèâàà íýãýí ¸ñëîë ñóðãààë, ¿ã ÿðèàã àíõààðàëòàé ñîíñîæ,
¿éìýëäýí øóóãèõã¿é ñóóöãààíà.
Áàñ àéë çýðãýëäýý áóþó îéð îð÷ìûí íàñòàé õ¿ì¿¿ñòýé õ¿¿õä¿¿ä ÷àäàõ
÷èíýýãýýð òóñàëäàã çàíòàé áàéëàà.
Õ¿¿õýä çàëóó÷óóä ñààëü ñààõ, ìàë õàðèóëàõäàà óðò, áîãèíî äóó àÿëäãààñ
ãàäíà çàðèì íü ìîðèí õóóð, ëèìáý çýðýã õºãæ캺ð òîãëîæ ñóðäàã. Òýä ãýð
àæ àõóé, ìàë ìàëëàãààíû çàâñàð ÷ºëººíä ÿâãàíààð óðàëäàõ, áºõ áàðèëäàõ,
32

á¿ðýíõèéä öàãààí ìîä øèäýí ò¿¿íèéã îëîõ, áàñ áóãà, õîðîë, õºçºð,
øàãàéãààð íààäàõ çýðýã ¿íäýñíèé òîãëîîìîîð íààääàãààñ ãàäíà ãýð àõóé, ìàë
ìàëëàãààíû àðãûã äóóðàéí ÷óëóóãààð òîãëîäîã. “Õ¿í áîëîõ áàãaacaa, õ¿ëýã
áîëîõ óíàãàíààñàà” ãýäýã ìîíãîë÷óóäûí ¿ã õ¿ì¿¿æëèéí ãîë çàð÷èì þì.
Õ¿¿õýä áàãà÷óóäûã ¿íäýñíèé áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàõ ýðìýëçýë, çàíøèë
ìîíãîë÷óóäûí äóíä ýðò äýýð ¿åýñ áàéñààð èðæýý.
¯¿íèéã íîì õýâëýëä “Àðäûí ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààí” ãýæ íýðëýäýã. Ýíý
ñýäâýýð 60-ààä îíû îð÷èì Ǻâëºëò Ñîöèàëèñò Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àâòîíîìèò
Áàøêèð Óëñàä ýðäýìòýí Âîëêîâ ãýäýã õ¿í äîêòîðûí çýðýã õàìãààëæ á¿òýýëýý
íèéòë¿¿ëñýí áèëýý.
Äýýð ºã¿¿ëñýí Èõ áàãèéí àðä Ã.Áàçàð ëàì áîëîõ ãýñíýýñ áóñàä ººðèéí
áîëîí àéëûí ýðýãòýé õ¿¿õä¿¿äýä ìîíãîë ¿ñýã çààæ áàéëàà. Òýð öàãò áè÷ãèéí
öààñ, äýâòýð, ¿çýã, õàðàíäàà õîâîð áàéâ. Áè÷èã íýëýýä ñóðñàí õ¿í ìóóòóó
õýìýýõ íèìãýí 纺ëºí õÿòàä öààñàí äýýð áýõ ò¿ðõñýí áèéðýýð áè÷äýã áàéñàí
áîëîâ÷ õºäººíèé àéëä òèéì öààñ, áèéð, áýõ îëäîõã¿é áóþó õýðäýý òîâõèéñýí
¿íýòýé áàéñàí ó÷èð ìîäîîð ñàìáàð õèéæ, õóðö, ¿ç¿¿ðòýé ìîäîí ¿çãýýð ¿íñýí
ñàìáàð äýýð áè÷íý. Òýð ñàìáàðûã õèéõýä ìîäûã íèìãýëýí öàâ÷èæ õàðóóëäààä,
òºº õýðèéí óðò, ñººì õýðòýé ºðãºí õýìæýýòýé áîëãîæ, ººõºí òîñ íýâòð¿¿ëýí
ãàëûí èë÷ áóþó íàðàíä õàòààæ áàéãààä, òîãîîíû õºº ò¿ðõýæ, äýýðýýñ íü
¿íñýýð ºíãºëæ, õàðàíäàà õýëáýðòýé õóðöàëñàí ìîäîîð áè÷íý. Òýãýõäýý 4-5
íèìãýí õàâòãàé ìîäûã äýâòýð õýëáýðòýé áîëãîí öàâóóäàæ ýâõìýë ñàìáàð
õèéäýã áàéëàà. Ñàìáàðûí ¿íñ ò¿ðõñýí õàâòàñ äýýð ¿ñýã áè÷ýýä õýðýãöýýãýý
äóóñàõààð ò¿¿íèéã áàëëàæ, äàõèí ¿íñ ò¿ðõýæ áè÷äýãñýí. Èíãýæ áè÷èã ¿ñýã
õ¿¿õäýä çààõäàà ìàë áýë÷èõèéí ºìíº ºã뺺, ýðò, ýñ áºãººñ ìàë õîòîíä îðñîí
õîéíî çóë áóþó äýíãèéí ãýðýëä ÿâóóëíà. Ìèíèé ýöýã Áàçà𠺺ðèéí áà áóñäûí
5-6 õ¿¿õäýä îäîîãîîð õýëýõýä öººí ìèíóòûí äîòîð ýõëýýä íýã ¿ñýã, äàðàà íü
õî¸ðîîñ õýòð¿¿ëýõã¿é òîîòîé ¿ñãèéã çààæ, òýäãýýðèéã õ¿¿õäýä í¿äë¿¿ëýí
ººðñ人ð íü áè÷¿¿ëæ õýëáýð ìàÿãèéã íü çàñ÷ çàëðóóëàí ñóðãàíà. Á¿õ ýãøèã,
íýëýýä îëîí ãèéã¿¿ëýã÷ ¿ñãèéã õ¿¿õäýä çààñíû äàðàà ¿ñýã õîëáîí ¿ã, ¿ã
õîëáîí ºã¿¿ëáýð áè÷èæ ñóðãàäàã. ¯¿íèé çýðýãöýý õóóëæ áè÷ñýí áè÷èã áóþó
áàðëàæ õýâë¿¿ëñýí íîìûí öººí áàäãèéã õ¿¿õä¿¿äýýðýý õóóëóóëæ ñóðãàíà.
ªâëèéí ¿äýø îðîé áîëîõîä Òºâ人ñ ìîíãîë õýëýíä îð÷óóëæ áàðëàñàí
áóþó ãàðààð õóóëñàí íîì ñóäðóóäààñ õ¿¿õäýäýý óíøèæ ºãíº. Òýð íîìûí
çàðèìààñ îäîî ñàíàõàä “Àëòàí ãýðýë”, “Òàðàâ÷àìáà”, “Áàíçðàã÷” ãýõ çýðýã
íîì, ìºí õóó÷èí öàãèéí óðàí çîõèîëûí ÷àíàðòàé “¯ëãýðèéí äàëàé”, “Ñàðàí
õºõºº”, “Øèäýò õ¿¿ð”, “Ãó÷èí õî¸ð ìîäîí õ¿íèé ¿ëãýð” çýðýã íîìîîñ óíøèæ
ñîíèðõóóëíà.
Íîì çààëãàñàí, çààëãààã¿é àëü ÷ õ¿¿õäýä íóòãèéí ¿ëãýð÷ õ¿ì¿¿ñ ç¿éë
á¿ðèéí ¿ëãýðèéã ºâëèéí îðîé óäòàë õóó÷ëàí ñîíèðõîëòîé ÿðèíà. Îäîî
ñàíàõàä, òýäãýýð ¿ëãýðèéí äîòîð ø¿ëýãëýí íàéðóóëñàí “Ýðèéí ñàéí Ðèí÷èí
ìýðãýí áààòàð”, “Õàí õàðàíãóéí ò¿¿õ” çýðýã ñîíèðõîëòîé ¿ëãýð¿¿ä áàéñàí.
Áàñ õºäººãèéí àðäóóä ç¿éë á¿ðèéí öýöýí ìýðãýí îíüñîãûã õ¿¿õäýýðýý
33

òààëãàäàã áàéñàí íü òýäíèé îþóí óõààíûã çàäðàõàä òóí òóñòàé áàéñàí
ñàíàãäàíà. պ人ãèéí æèðèéí àðäóóä îþóí óõààíòàé õîëáîîòîé ç¿éëèéã
õ¿¿õýä áàãà÷óóääàà ìýäýõ ÷àäàõààðàà òàéëáàðëàí îéëãóóëäàã çàíøèëòàé
áàéæýý. Òîîíû ìýäëýãèéí òàëààð àâààä ¿çýõýä ýõ, ýöýã íü õ¿¿õäýý 1-10 õ¿ðòýë,
äàðàà íü àðàâ, àðàâòààð òîîëîí çóó, ìÿíãà, ò¿ì, áóì, ñàÿ, æèâàà, ä¿í÷¿¿ð
õ¿ðòýë òîîëóóëæ ñóðãàäàã áàéâ. Õàðèí ò¿¿íýýñ öààø òýðáóì, èõ òýðáóì, íàÿä
ãýõ ìýòèéí áóñàä òîîíû îðíûã ìàíàé íóòàãò ëàâ çààäàãã¿é áàéâ. Ýõ, ýöýã íü
õ¿¿õäýäýý çºâõºí òîîíû çàðèì îðîíã çààãààä çîãñîõã¿é òîîíû äºðâºí àðãûã
áîäèò æèøýýãýýð çààäàã çàíøèëòàé. Òýãýõäýý 10-100 õ¿ðòýëõ øèðõýã øàãàé,
÷óëóó, ìàëààð ç¿éðë¿¿ëýí òîîíû äºðâºí àðãûã îéëãóóëíà. Æèøýýëáýë, 10
øàãàé áóþó õîíèí äýýð 2-ûã íýìáýë õýä áîëîõ âý? 10 øàãàé áóþó õîíèíîîñ
3-ûã áóñäàä ºãâºë õýä ¿ëäýõ âý? 10 øàãaé áóþó õîíèéã òàâ òàâààð íü õî¸ð õ¿íä
õóâààæ ºãºõºä òýä òóñ á¿ð õýäýí øàãàé áóþó õîíüòîé áîëîõ âý? 10 øàãàéã 2
äàõèí îëøðóóëáàë õýä áîëîõ âý? ãýõ ìýòèéí àðãààð çààíà. Äýýðõ äºðâºí àðãûã
çààõäàà çàðèì aéë 100, 1000 õ¿ðòýë îðîíä áàãòààí õ¿¿õä¿¿äýýð áîäóóëæ, áàñ
ñàìïèíäàõ, àðãûã çààäàã áàéëàà.
պ人ãèéí àéëóóä õ¿¿õäýäýý æèí õýìæ¿¿ðèéí ìýäëýã îëãîäîã áàéñàí.
¯¿íä ôóí, öýí, ëàí, âàí, æèí çýðýã áàéâ. Ѻºì, òºº, òîõîé, äýëýì, àëä, àëõàì,
ãàçàð, ìîäíû ãàçàð, ºðòºº ãàçàð (30 êì) ãýõ ìýò óðò, áîãèíî, çàéí îéëãîëòûã
õ¿¿õäýä ìýä¿¿ëäýã, áàñ þìíû õýëáýðèéí òóõàé ãåîìåòðèéí àðãûí àíõíû
îéëãîëòûã ïðàêòèêààð ãóðâàëæèí, äºðâºëæèí, ãîíçãîé, òºäèé òàëáàé,
äóãàðèã, ä¿ãðýã, Ẻðºíõèé ãýõ ìýòýýð îéëãóóëæ, ìºí îä ãàðèãèéí áàðèìæààã
÷ õ¿¿õäýäýý îéëãóóëàõäàà 12 æèë, ò¿¿íèé òóñ á¿ðèéí íýð, 12 æèë íèéëýýä
íýã æàðàí áîëäîã, æèëèéí äîòîð cap ñàðûí äîòîð äîëîî õîíîã, ãàðèã, äîëîî
õîíîãèéí äîòîð ºäºð, ºäðèéí äîòîð öàã áàéäãèéã õ¿¿õä¿¿ääýý àìüäðàëûí
æèøýýãýýð îéëãóóëäàã áàéâ. ̺í ò¿¿í÷ëýí íàð cap õèðòýõ ¸ñ, òýíãýðèéí
çààäàñ, ìàðàë, ìè÷èä, ¿¿ðèéí öîëìîí, àëòàí ãàäàñ çýðýã îäíóóäûã õ¿¿õäýä
ìýä¿¿ëíý. Ýíý íü øºíº îðîé öàãèéí áàðèìæàà, ãàçðûí ÷èãèéã ìýäýõýä õýðýã
áîëäîã áàéæýý.
պ人íèé àéëóóä õ¿¿õýä, áàãà÷óóääàà þìíû ºíãèéã ìýä¿¿ëæ, ¿íäñýí
5 ºíãº, òýäãýýðèéã çàäðóóëàí öàãààí, öàãààâòàð, öàéâàð, óëààí, óëààâòàð,
íîãîîí íîãîîâòîð, õºõ õºõºâòºð, øàð øàðàâòàð ãýõ ìýò÷èëýí óëàì íàðèéñãàí
îéëãóóëíà.
¯¿íä ìàëûí ç¿ñèéã á¿ð íàðèéâ÷ëàí ¿çíý.
Àìüòíû àíàòîìèéí ÷àíàðòàé àíõíû îéëãîëòûã õ¿¿õäýä òàéëáàðëàõäàà
ìàëûí ¿å ìº÷, ÿñíû îëîí íýðèéã òàíèóëíà.
Áàñ ãàçàðç¿éí îéëãîëòûã ÷ õ¿¿õä¿¿ääýý áàãààñ íü îéëãóóëäàã áàéñàí.
¯¿íä óóëûí öàðàì, òàã, õÿð, íóðóó, õºâ÷ òîëãîä, ã¿âýý, áýë, òàë, õºíäèé, õýýð,
äýíæ, íóãà, óóëûí àð, ºâºð, õàâöàë, õàä õÿñàà, ãóó æàëãà, öººðºì, òîéðîì,
íóóð, äàëàé, ãîë, ìºðºí, ãîðõè, áóëàã øàíä ãýõ ìýòýýð æèøýýëýí ÷àíàãø
çàäðóóëàí îéëãóóëäàã áàéâ. Óðãàìëûí òàëààñ ãýâýë íóòàã îðíû á¿õ òºðëèéí
ìîä, áóò ñººã, îëîí òºðëèéí ºâñ, öýöýã, íàâ÷, æèìñ, ìýõýýð, ãè÷ãýíý, ÿìààõàé,
34

ñîíãèíî, ìàíãèð, õ¿ìõýýë çýðýã óðãàìëóóäûí òàëààð ìýäëýã îëãîäîã, àìüòíû
òàëààð ãýâýë, òàâàí õîøóó ìàëûí íýð, íàñ, õ¿éñ, íóòàã îðíû àäãóóñàí àìüòíû
íýð, ºí㺠ç¿ñèéã õ¿¿õäýä îéëãóóëäàã, ýðäýñ ò¿¿õèé ýäèéí òàëààð çàäûí
öàãààí ÷óëóó, æîíø, 纺ëºí ÷óëóó, òºðºë á¿ðèéí öàõèóð, áèë¿¿, çýñ, çîñ,
øîõîé, ýëñ, øàâàð, õàéðãà, îþó, ìºíãº, àëò ãýõ ìýò àøèãò ìàëòìàëûí àíõíû
ìýäýãäýõ¿¿íèéã õ¿¿õä¿¿äýä îëãîäîã áàéâ. Ýíý æèøýýã ìîíãîë áè÷ãèéã ñóðàõ,
ãýðèéí ñóðãóóëèéã ñýðãýýõýä õàðãàëçàí ¿çýæ áîëîõ þì.
Õ¿¿õýä áàãà÷óóä áàãø íàðàà èõ õ¿íäýëæ, íîì áè÷ãýý íàíäèãíàí õàäãàëäàã
çàíøèëòàé áàéëàà. Íóòàã, íóòãèéí çàðèì àéë öººí òîîíû íîìòîé áàéñàí.
¯¿íèéã îäîîãèéí õýëýýð ãýðèéí íîìûí ñàí ãýæ õýëæ áîëîõîîð áîäîãääîã.
Ìîíãîë÷óóä èíãýæ íîì, ò¿¿íèéã çààäàã áàãø íàðûã õ¿íäýëæ áàéñíû íýã
æèøýý áîë “Ýðõýì áàÿí ýðäýì” ãýäýã ¿ã ýðò äýýðýýñ äýëãýðñíýýñ òîäîðõîé
áàéíà. Õ¿¿õäèéã àæ àõóé, çàí ñóðòàõóóíû õ¿ì¿¿æèëòýé áîëãîæ, áàéãàëü,
åðòºíöèéí ïðàêòèê ìýäýãäýõ¿¿í òýäýíä îëãîæ áàéñàí íü íèéòëýã ÷àíàðòàé
áàéâ. Õàðèí òýäíèéã ¿íäýñíèé áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàõ ÿâäàë çàðèì õîøóó, ñóìàíä
öººí õ¿¿õäèéã õàìààð÷ áàéñàí áèëýý.
Ìàíàé ò¿¿ãýýð õàí ãàðüä ãýäýã äîìãèéí øóâóóíû òóõàé ÿðèõäàà òýð íü èõ
÷àäàëòàé, õ¿÷òýí àìüòàí õýìýýäýãñýí. Ñ¿¿ëäýý øóâóó ìýò àãààðààð ñ¿ëáýí
æèã¿¿ðëýäýã ëóò õ¿÷èðõýã ç¿éë áàéäàã þì õýìýýëöýíý. Òýãýýä óäàëã¿é ìàíàé
íóòãèéí Ãýëýíõ¿¿ ãýã÷ óðàí àâüÿàñòàé õ¿í, õî¸ð ñóãàíäàà ÿìààíû àðüñàí
òóëìààð äàëàâ÷ õèéæ, Èäýðèéí ãîëûí õîéò ýðãèéí íýãýí ºíäºð õÿñààíààñ
íèñ÷, 纺ëºí ýëñýí äýýð áóóõ ãýýä, õóðñàí õýñýã õîíèíû íóðóóí äýýð áóóñàí
õýìýýí èõ øóóãèæ áèëýý. Áè òýðõ¿¿ Ãýëýíõ¿¿ãèéí íàìòðûã ñ¿¿ëä íàðèéí
ñóäàëæ, “Óðàí õàñ” õýìýýõ á¿æãèéí çîõèîë áè÷ñýíèéã ìàíàé Äóóðü á¿æãèéí
óëñûí òåàòð òàéçíàà òîãëîñîí áèëýý.
Ìàíàé íóòãèéí õàä õÿñààíä ýëáýã òîõèîëääîã ýðòíèé õ¿ì¿¿ñèéí óðëàë
áîëîõ áóãûí çóðàã, õºøºº, ÷óëóó, äóãàðàã, äºðâºëæèí õýëáýðòýé ºíäºð íàì
õèðýãñ¿¿ð, òýäãýýðèéã òîéðñîí áóþó ýñâýë òýíäýýñ õýäýí ç¿ãò íü öóâóóëàí
áîñãîñîí õºøºº ÷óëóó, ìºí õààÿà õýýð ÿâæ áàéõàä òîõèîëääîã ñóìíû ãèëáýð,
õ¿ðýë, çýñ õóòãà, öàõèëãààíû õ¿÷èíä çàäàð÷ öóóðñàí óðãàà ìîä, ýä á¿ãä íü
÷óõàì ÿìàð ó÷èðòàé þì áîë ãýäýã ñýòãýãäýë òºð¿¿ëíý. Òèéíõ¿¿ ó÷ðûã îéëãîõ
ãýñýí ñàíààã òàéëæ îéëãóóëñàí õàðèó õýíýýñ ÷ îëäîãã¿é áàéâ. Õèðýãñ¿¿ðèéí
òóõàé ìàíàé ààâ õýëýõäýý: ýíý áîë èõ äàéí áîëæ îëîí õ¿í ¿ðýãäýæ
áóëøëàãäñàí ãàçàð þì. Õºøººí¿¿ä áîë áààòàð áàéëäààí÷ íàðûí äóðñãàë þì
ãýíý áèëýý ãýæ áèäýíä ÿðüäàã áàéâ.
Õóÿãò õýìýýõ æàëãûí àäãèéí ºíäºð õÿñààíä íýãýí õóó÷èí áè÷èã áàéäãèéã
õ¿ì¿¿ñ èõ ñîíèðõäîã. ¯¿íèéã èõ äýýð ¿åèéí áè÷èã ãýæ ÿðüäàã áàéñàí áºãººä
óíøèæ ÷àääàã õ¿í ìàíàé íóòàãò íýãýýñ èë¿¿ áàéãààã¿é ãýæ õýëýëöäýã. ¯¿íä
õîðüäóãààð çóóíû ýõýýð àìüäàð÷ áàéñàí íóòãèéí Ñ¿ðýíæàâ òàéæ ãýã÷ ýðò
óðüäûí áè÷èã ìýääýã, ìàíæ ìîíãîëîîð íýâòýðõèé áè÷äýã õ¿í áàéñàí ãýäýã.
Òýð ìîðèí äýýðýý õºíäëºí ñóóæ áàéãààä óã áè÷ãèéã òàøóóðààðàà çààæ
¿ñýã÷ëýí óíøñàí þì ãýæ ìàíàé àõ Äàì÷ààáàäãàð ÿðüäàã.
35

Ààâ ºâëèéí öàãò çàâ áîëîëöîî ãàðãàí çàðèì õóó÷èí íîìîîñ òóóæ, íàìòàð
ÿðüæ, óíøèæ ºãºõ áóþó îíüñîãî áèä íàðààð íýëýýä òààëãàíà. Íýãýí íàìàð
íóóðààñ ç¿¿í òèéø í¿¿æ, íàìàðæààíäàà èðæ íóòàãëàæ áàéõàä íýã õ¿íèé
õ¿ç¿¿íä èõ òîì äºðâºëæèí ìîä óãëààä, ãàðûã íü õ¿ëæ, ìîðèí äýýð ñóóëãàæ,
íýã ìîðüòîé õ¿í õîò õýð¿¿ëýí, àéëûí ãàäíà äàãóóëàí èðæ, çàðèìäàà öàé ºã÷,
çàðèìäàà öàé ÷ ºãºëã¿é, óëààãààð äàìæóóëàí ÿâóóëæ áàéñàí áèëýý. Ýíý õ¿í
íü õóëãàéí õýðýãò øèéòãýãäýæ õ¿ç¿¿íäýý õ¿íä äºðâºëæèí ìîäîí äºí㺠翿æ
ÿâñàí àæýý.
Ýíý õ¿íèé öàðàé ä¿ðñ, áàéäëûã õàðààä õóëãàéí õýðýã õý÷íýýí è÷ã¿¿ðòýé
áîëîõûã èõ áàãàã¿é øàãøèí øóóãèæ áàéâ.
ªâºë溺íèé õîéò áàðçãàð õàäàíä øºíº á¿ð øàð øóâóó, óóëü òàñðàëòã¿é
äóóãàð÷ íîõîé õóöóóëíà. ¯¿íýýñ ìàíàé ýýæ èõ ë ñýæèãëýæ, ýíý õýçýýíèé
áóãòàé ãàçàð ãýäýã òóë îéðíîîñ èíãýæ øàð øóâóó, óóëü, èéíõ¿¿ òàñðàëòã¿é
ìóóõàé äóóãàð÷ áàéãàà íü ìóó ¸ð áîëíî ãýäýãñýí. Áèä òýð øóâóóíû äóóíààñ
áîëæ øºíº èõ àéæ ç¿¿äýëäýã ÷ áàéâ. Ààâ, ýýæ, àõ, ýã÷, àéëûí õ¿ì¿¿ñýýñ
áóóöíû áóã, õàð ¿ç¿¿ðèéí ÷ºòãºð, ¿õñýí õ¿í õàÿñàí ãàçðûí ¿õýýð, òàë ãàçðûí
àëìàñ, òàë áèåòýé ýìèéí òóõàé ÿðüæ áàéäàã íü áàéí áàéí ç¿¿äýíä îðæ,
ò¿¿íýýñ áîëæ øºíèéí õàðàíõóéä ãýðýýñ ãàðàõàä àéäàã áàéëàà.
Òýãýýä óäàëã¿é ààâ àéëûí ìàë õàðèóëæ áàéæ à÷ëàãà îëæ èðýýä ñàÿ àðàé
÷àìàé ºâºëæººíººñ í¿¿æ, ºðòºº øàõàì ãàçàð ÿâæ Í¿õòèéí õºíäèéä î÷èæ
çóñàæ áàéòàë íýã èõ ºëçèé õèøèãòýé þì áîëîâ õýìýýõ ÿðèà òàðõàâ. Òýð íü
ìàíàé Í¿õòèéí õ¿ðýýíä õîøóóíû íî¸íû áàãø ëàì çàëàð÷ èðñýí ÿâäàë áèëýý.
Õàëõûí îíöãîé çàðèì õîøóóíä òºâä ëàì, íî¸íû äýðãýä áàãø áîëæ ñóóíà.
Òèéíõ¿¿ Òºâ人ñ çàëæ õîøóó äààëãàñàí ëàìûã ãà÷èí áàãø ãýäýã áàéâ. Ìàíàé
õîøóóíû íî¸í Äàëàé âàí çýðýãòýé òîì õ¿í áàéñàí ó÷èð äýýð ¿åýñ óëàìæëàí
òºâ人ñ ãà÷èí ëàìûã çàëæ õîøóó õ¿ðýýíäýý ñóóëãàäàã áàéñàí áàéíà.
Òýð ëàìûí ñ¿¿ë÷èéíõ íü Ðýãäýëá¿ðýëã¿¿ ãýãýýí õýìýýõ õ¿í, ìàíàé
õîøóóíû ñ¿¿ë÷èéí íî¸í Öýäýíñîíîìûí äýðãýä áàéæýý.
Ýíý ãýãýýí íü àðâàí õýäýí íàñòàé, òóðàíõàé õºõ òºâä áàíäè áàéñàí áºãººä,
ò¿¿íèéã äàãàëäàí èõ áàãà 20-30 òºâä õ¿ì¿¿ñ õîøóóíä èðæ ñóóæ áàéâ. Ýíý
ãýãýýí áàñ ë òóñäàà õàøàà õîðîîòîé, ñàíòàé áàéñàí áºãººä ò¿¿íä õîøóóíû
á¿õ àðä ºðãºë áàðüö áàðüäàã ó÷èð èõ áàÿí õ¿í áàéñàí áºãººä òóñãàé îòîã
õýìýýõ àëáàò íàðòàé áàéñíûã ëàìõàéí îòîã ãýæ íýðëýäýã. Ýíý íü àðäûí
çàñãèéí ýõíèé ¿åä Òàðèàòûí õ¿ðýýíèé äýðãýä õî¸ð äàâõàð òîì äºðâºëæèí
ñýì÷èí õýìýýõ îðäûã áàðèóëæ, òýð ¿åä õîéò Õÿòàäàä ñóóæ áàéñàí Âàí÷èí
áîãäûã çàëæ èðýõýýð èõýýõýí áýëòãýë õèéæ, õîøóóíû àðäààñ ìàë, ìºíãº
ãàðãóóëàí çàðöóóëæ áàéñàí àæýý. Õîøóóíû íºãºº ëàìûã õàâàð ìàíàé íóòàãò
èðýõèéí ºìíº èõ øóóãèàí ãàð÷, ºëçèé õóòàã îðøñîí ñàéí, áèëèãòýé õýðýã
ãýæ ºðãºë áàðüöûã çàðèì íü õîîñîðòëîî ãàðãàæ áýëòãýñýí ãýäýã. Ò¿¿íèéã
èðýõèéí ºìíº Í¿õòèéí õ¿ðýýíèé áàðóóí òàëûí áýëä áóóõ ãàçðûã áýëòãýâ.
¯¿íä óóëíààñ ãóàëèã óðò çàëóó, íîãîîí ìîäûã îëíîîð îãòîëæ, ¿õýð òýðãýýð
纺æ, òýð ëàìûí çàëðàõ áàéðûã òîéðóóëàí ãóäàìæëóóëàí õýä õýäýí ýãíýýãýýð
36

ñóóëãàæ, öººí õîíîãèéí õóóðàì÷ öýöýðëýã õèéæ áèëýý. Òýãýýä øàð, õºõ
ºíãèéí á¿ðýýñòýé ãýð, óëààí õàëçòàé òîì ãýð, îëîí òîîíû àñàð, ìàéõàí áàðüæ
áýëòãýæ, ã¿¿ áàðüæ, ñààëü ñààæ, öàãààí èäýý áýëäýæ, ãóðèë öàé, äààëèìáà,
òîðãî ÷èñ÷¿¿ çýðýã áàðàà òàâààð áýëòãýñíèé äàðàà íºãºº ëàì îëîí äàãàëäàí
áàðàà áîëîã÷äûí õàìò èõ ñ¿ðëýãýýð óâàí öóâàí Í¿õòèéí õ¿ðýýíä ìîðèëæ
èðýâ. Ãà÷èí ëàì òóñ õ¿ðýýíä 5 õîíîã áàéõäàà ºäºð á¿ð íýã òîäîðõîé öàãò
öîã÷èí ñ¿ìèéí ¿¿äýíä èðæ, ºíäºð îëáîã, ò¿øëýã äýýð ñóóæ, æàíàí (ëåêö)
àéëäàæ áàéíà õýìýýí íîì óíøèæ, ñ¿ñýãòýí îëíûã øàâü áîëãîâ. Òýð ëàìûí
íîì óíøèõàä áàéëöàæ ìºðãºñºí õ¿í á¿õýí ò¿¿íèé øàâü áîëîâ ãýæ ò¿¿íä
çàëáèð÷ ºðãºë áàðüæýý.
Èíãýæ øàâü áîëæ ìºðãºõ íü áàñ ë òèéì àìàðã¿é õýðýã áàéâ. Þóíû ºìíº
áàÿí ÷èíýýëýã, ºí㺠ç¿ñòýé, íýð òºðòýé õ¿ì¿¿ñ àíõíû ºäºð î÷èæ, óðäóóð
äýýã¿¿ð áàéð ýçýëæ, õàðèí ÿäóó ç¿ä¿¿ õ¿ì¿¿ñ õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí ºäºð î÷èæ
çàéòàé õîë ãàçàð ñóóõ æèøýýòýé áàéñàí, ¿¿íèéãýý èõ çàÿà çîëûí õýðýã ãýæ
¿çíý. Ìàíàé ààâ, ýýæ õî¸ð çýðýãöýý àéëòàéãàà ýýëæèëæ î÷èæ, òýð ëàìä
ìºðãºñºí áèëýý.
Ààâ, ýýæ õî¸ð õºðºâæñºí õ¿¿õäýý õºëººð íü äàãóóëæ, æèæãèéã íü íýãýí
¿õðèéí íóðóóíä àðàãò õèéæ à÷èæ, õàãàñ ºðòºº õýðòýé ãàçàð ÿâæ, çóíû õàëóóí
íàðàíä îëîí ìîðüòîé õ¿ì¿¿ñèéí òîîñîíä äàðàãäàæ, óóõ óíä îëäîõã¿é àì
àíãàæ ÿäàð÷ ç¿äðýí ÿâæ, òýð ëàìûí æàíàíä íýëýýä àëñ çàéíû ãàçàð ñóóâ.
Ãà÷èí ëàì öîã÷èí ñ¿ìèéí ãîë õààëãàíû ¿¿äýíä ºíäºð îëáîã äýýð çàâèëàí
ñóóæ, æèæèã õîíõ äàìàð áàðüæ òºâ人ð íîì óíøèæ áàéâ. Õàæóóäàà ñóóæ
áàéñàí õî¸ð òºâä ëàìä õààÿà íýã ¿ã õýëæ áàéñàí. Ò¿¿íèéã ìóóõàí ìîíãîë
õýëòýé òºâä ëàì îð÷óóëæ áàéñàí íü îëîí õ¿íèéã øóóãèàíä äóóëäàõã¿é øàõàì
áàéâ÷, ñàéí ìºðãºæ çàëáèð÷ áàéõ õýðýãòýé ãýñýí ¿ã õààÿà ñîíñäîæ áàéâ.
Òýãýýä áèä ãýðòýý õàðüñíû äàðàà íºãºº ëàì ÷ õîøóóíû òºâ ð¿¿ áóöñàí àæýý.
Äàðààãèéí õàâàð íü ìàíàéõ í¿¿æ íºãºº íóóðûíõàà îð÷èì çóñààä, íàìàð
ýðãýæ Ò¿ëýýí äàâàà õýìýýõ ãàçðûí õÿðûí ìîäîíä õýäýí õîíüòîéãîî áóóâ. Òýð
ìîäîíä ìýõýýð èõ óðãàäàã ó÷èð, õóëãàíà õóðààñàí ìýõýýðèéí óóðõàéã íàìðûí
öàãò õýäýí óóòààð àâ÷èð÷ õàòààõàä ìàíàéõàí öºì îðîëöäîã áàéëàà.
Íýãýí çóíû ñ¿¿ë÷ýýð ìàë õóäàëäàí àâ÷ ÿâñàí õýñýã îðîñ õ¿ì¿¿ñ ìàíàé òýð
íàìàðæäàã ãàçðààð õýä õîíîâ. Íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ òýäíýýñ ÿíæóóð òàìõè, öàãààí
àë÷óóð ÷èõýð, ýñãèé ìàëãàé õóäàëäàí àâàâ.
Áè íýãýí ºäºð ¿åðõäýã Æàâçàíæàâûí õàìò Øàð õîîëîéí àäãààð õîíü
äàãààä ÿâæ áàéòàë íýãýí îðîñ õ¿í ÿâæ áàéõûã õîëîîñ õàðæ, íýëýýä àéæ
çàéëñõèéâ.
Òýð õ¿í íóóðûí çàõ ðóó ÿâãàí ÿâæ áàéãààä ãýâ ãýíýò õýâòýæ õàðàãäàâ.
Ãýòýë áóó äóóãàðàâ. Áèä èõ àéæ õîíèî ãýðèéí ç¿ãò òóóæ çóãòàõûã îðîëäîâ.
Ãýòýë òýð îðîñ õ¿í áîñîæ þì ò¿¿æ àâààä äýýøýý áóóäòàë èõ óòàà ãàð÷ íèñ÷
ÿâàà áààõàí øóâóó äîîøîî óíàâ. Ñàÿ ó÷ðûã îéëãîæ, õàðèí ÷ òýð áóóäñàí
øóâóóã ¿çýõ ñàíàà òºðºâ. Òýãýýä áèä áàãà çýðýã îéðòñîîð îéðòñîîð áàéñàí
áîëîâ÷ õàëæ î÷èæ ÷àäñàíã¿é. Õàðèí íýëýýä îéðòñîí õîéíîî àæèãëàí õàðàõàä,
37

òýð õ¿í áóóãàà õóãàëæ, íóãàëæ áàéõ øèã ¿çýãäýâ. Áèä øóâóóíû áóó ¿çýýã¿é
áîëîõîîð ýíý õ¿í áóóäñààð áàéãààä áóyãaa õóãàëæ îðõèâ ãýæ îéëãîæ õàðüæ
áèëýý.
Òýãýýä ìàíàé íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ òýð õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ òàíèëöààä àÿòàéõàí
çàíòàé õ¿ì¿¿ñ þì ãýõ áà õ¿¿õäýä ÷èõýð, òîãëîîì ºãäºã ãýæ ÿðèëöäàã áàéâ.
Ìàíàéõ Ò¿ëýýí äàâààíû ìîäíû õàÿàíä íàìàðæèõ áîëîâ. Ò¿¿ãýýð ¿õýð
òóóñàí îðîñóóä èõ ÿâäàã áàéñàí. Òýäíèéã çàìààð ÿâæ áàéõûã áèä õàðààä,
óóëçàõ ñàíàà áàéâ÷ àðàé çîðèã ¿ë õ¿ðíý.
Òýãýýä íýã ºäºð ààâ õîíèíä ÿâæ, áèä ýýæòýéãýý ãýðòýý ¿ëäñýí ¿åä ìàíàé
ãýðèéí äýðãýä áýë÷èæ ÿâñàí õýñýã ¿õðèéã õóðààæ àâàõààð ìîðü óíàñàí íýã
îðîñ x¿í øèëá¿¿ðýý òàñ íÿñ õèéëãýñýýð èðýâ.
Áèä ¿¿íèéã àæèæ, ãýðèéíõýý ¿¿äýýð øàãàéí õàðæ áàéòàë ìèíèé ä¿¿
Íàìæèë ìààíü çîðèãëîí ãàð÷, òýð îðîñ õ¿í ð¿¿ îéðòîí î÷èõîä “Ñàéí áàéíà
óó?” ãýæ ìîíãîëîîð ýâã¿éõýí øèã õýëýýä íààø èð, íààø èð, íààø èð ãýæ
ìàíàé òýð ä¿¿ã äóóäàæ 10 ìºíãº, òàìõèíû ãî¸ õàéðöàã, öààñòàé õýäýí ÷èõýð
ºã÷ áèëýý. Áèä ò¿¿íèéã õàðààä öºìººðºº óâàí öóâàí ãàð÷ óðàëäàí ã¿éñýýð
íºãºº îðîñ õ¿íèé äýðãýä î÷èõîä, òýð õ¿í àð ºâ𺺠íýãæèæ, áèäýíä àðàâ, àðâàí
ìºíãº, õýä õýäýí ÷èõýð áàñ ºãºâ.
Õàðèí áèäíèé ñîíèðõñîí òàìõèíû ãî¸ õàéðöàã ä¿¿ãýýñ ìààíü ººð õýíä ÷
äàõèí îëäîîã¿é áèëýý. Èíãýæ îðîñ õ¿íèéã àíõ ¿çñýí þì.
Äàðàà îíóóäàä ìºí ìàíàé íóòãààð Öåíòðñîþç ãýäýã, Ǻâëºëòèéí
õóäàëäààíû áàéãóóëëàãûí îðîñ õ¿ì¿¿ñ èðæ áàéõàä áèä òýäýíòýé íýëýýä
îéðòîí òàíèëöàæ ãýð ìàéõíààð íü ÷ î÷èæ óñ äºõ¿¿ëýõ, ò¿ëýý õºðººäºõºä íü
òóñàëæ, ò¿¿íèé õàðèóä ÷èõýð áîîâíû øàí àâ÷, õî¸ð ¿ã ñóðñàí áºãººä òýð íü
“çäðàâñòâóé, òîâàðèø” ãýäýã õî¸ð ¿ã áàéâ.
Èíãýæ àíõíû îðîñ ¿ãèéã ñóð÷ ýâ õàâã¿é õýëæ áàéñíàà íºãºº àíõíû îðîñ
õ¿í “Ñàéí áàéíà óó?” ãýæ ýâã¿é õýëæ áàéñàíòàé àäèëòãàí áîäîõîä èíýýä
õ¿ðäýã þì.
Õóäãèéí ýõíèé áàðóóí òàëûí äàâààíû íýã õàâöàëä õàâàðæèæ áàéõ ¿åä áè
Áîãäûí õ¿ðýý îðæ þì ¿çýõèéã èõ õ¿ñ÷ áàéæ áèëýý.
Ìàíàé ãýðèéí óðäóóð õºíäëºí àëñëàí ãàðñàí óðò çàìààð òýìýýí æèí
Õ¿ðýý, Óëèàñòàé õî¸ðûí õîîðîíä ¿ðãýëæ ÿâäàã áàéñàí òóë íýãýí æèí÷íèéã
äàãààä, Áîãäûí õ¿ðýý îðîõîîð çàì ðóó îðæ íýëýýä õîë ÿâæ áàéòàë, àõ
Äàì÷ààáàäãàð èðæ çàãíàí áóöààæ, òýð îðîé àõ, ä¿¿, ýã÷, ààâ, ýýæ íàðòàà èõ
çýìë¿¿ëæ áèëýý. Ìàíàé ýýæ ààâ àéëûí èäýø õèéõ, òîñîî õîëèõ, 纺õèé
õèéõýä îðîëöîæ, òóñëààä áàãà ñàãà áèåò õºëñ àâ÷ àìüäàðñààð õýäýí õîíèî 30,
40-ººä áîëãîæ, ¿íýý, ¿õýð 3, 4-òýé áîëæýý.
Èíãýýä àðäûí çàñàã ìàíäñàíààñ õîéøõè ¿åä íóòãèéí àðä ÿëàíãóÿà
áàÿ÷óóä ºâºë溺㺺ð õàâ÷èãäàæ áàéíà õýìýýí íî¸íû àäóóí ñ¿ðýã íóòàãëàäàã
çàíøèëòàé áàéñàí Òîñîí, Õîíãîð õýìýýõ õî¸ð èõ óóäàì õºíäèéã íî¸íòîé
çààëäàí àâ÷ ºâºëæäºã áîëîâ. Òýãýõýä ººðèéí ºâºë溺㺺 àëäñàí ÿäóó, äóíä
àðäûã ÷ õóó÷èí íóòãààñ õººæ, òýð øèíý íóòàãò ºâºëæ¿¿ëýõýýð ÿâóóëäàã
38

áîëîâ. Òýãýýä ìàíàéõàí íýãýí íàìàð óã íóòãààñàà ãàð÷ 3-4 ºðòºº ãàçàð õýä
õîíîã àÿëàí í¿¿ñýýð Õîíãîðûí Ï¿íçýí õýìýýõ ãàçàð íóòàãëàõààð î÷èâ.
Ýíä èðýýä ìàíàéõàí öºì óã íóòãàà ñàíàæ óéäàæ áàéñíû äîòîð áèä ¿åðõäýã
íºõ人 èõ ñàíàæ áàéñàí áèëýý. Ï¿íçýò xýìýýõ íýãýí æàëãàä Ëóâñàíöýðýí
õýìýýõ îëîí õ¿¿õýäòýé àéë, Ìàíóóñòàé ãýã÷ áàñ õýäýí õ¿¿õýäòýé àéë
ìàíàéõòàé õàìò ºâºëæèâ. Ýä íàð ýíý ãàçàð ìºí øèíýýð èðñýí ó÷èð áèä öºì
õàðü íóòàãò èõ ë íàéðàìäàëòàé ñàéõàí ºâºëæèâ. Ìàíóóñòàé ãýã÷ ºâãºí èõ
îëîí ¿ëãýð ìýääýã áàéñàí òóë ìàíàé ãóðâàí ºðõèéí õ¿ì¿¿ñ ìàëàà õàøèæ,
xîîë óíäàà èäýýä, ºðõºº á¿òýýæ äóëààëààä, ººõºí òîñîîð õèéñýí äýí áàðüæ,
øºíº äóíä áîëòîë òýð ºâãºíèé ¿ëãýð ÿðèõûã ñîíñäîã. Òýð ºâãºí åðýí òàâàí
òîëãîéòîé èíçãýð õàð ìàíãàñ, àðâàí òàâàí òîëãîéòîé àòèãàð õàð ìàíãàñûí
òóõàé ¿ëãýð, àðäûí çîðèã õ¿ñëèéã èëýðõèéëñýí àëäàðò áààòàð Ðèí÷èí
ìýðãýíèé òóõàé ãýõ ìýò ¿ëãýðèéã ÿðüäàã. Ýðèéí ñàéí Ðèí÷èí ìýðãýí áààòðûí
òóõàé ø¿ëýãëýñýí ¿ëãýðèéã 3 øºíº ÿðüäàã, øèíèé íýãíèé òóõàé áàñ ÿðüäàã
áàéâ.
Ýíý ¿ëãýð áîë ìàíàé àðä ò¿ìíèé äóíä òàðõàæ ãàçàð á¿ð áàãà çýðýã
ÿëãààòàéãààð ÿðüäàã òóóëü áàéñàí áºãººä ò¿¿íèéã ýä¿ãýý ìàíàé õýâëýëä
íèéòýëñýí íü áèé.
Öàã öàãò íýã öàääàã, öàãààí ñàðààð íýã öàääàã ãýæ íóòãèéí ÿäóó÷óóä
ÿðüäàã áàéæýý. Õóó÷èí ¸ñîîð øèíý æèëèéã óãòàõ ¸ñëîë îðîí íóòàãò áàãà çýðýã
îíöëîã áàéäàã áîëîâ÷ åðºíõèé人 õàà ÷ àäèë áàéæýý.Ýíý íü õóó÷èí Ìîíãîëä
íèéò õ¿í àìûã õàìàðñàí õàìãèéí òîì, îðîí íèéòèéí ÷àíàðòàé áàÿð áàéâ.
Öàãààí cap ãýäýã íü íàñ íýìýãäýæ áóé ãàøóóí ÿâäëûã öàãààòãàí òàéëæ áóé
õýðýã ãýæ ¿çäýã. Ýíý áàÿðò óðüäààñ çîðèóä áýëòãýäýã. Íàìðààñ àìòëàã öàãààí
èäýýã öàãààí ñàðäàà õàäãàëäàã áà 10-ð ñàðûí ¿åýð òîñ õîëèõäîî öàãààí ñàðä
çîðèóëæ àìòòàé òîñ áóþó øàð òîñ áýëòãýíý. 11-ð ñàðä èäøýý õèéõäýý áèò¿¿íä
òàõèëäàà òàâèõ õîíèíû ìàõûã, ñóóðèí ãàçàð áîë áîîðöîã, áîîâ, ¿¿íèé äîòîð
òàâàí ñàëàà, õàâñàé, ãàâæèéí äóãóé, õºäººíèé àðäóóä ìºí áîîðöîã áîîâ,
áàíø áýëòãýíý. Õÿòàä íàéìààíààñ ÷àâãà, ÷èõýð, áýëãèéí çàðèì ç¿éëèéã àâíà.
¯¿íä îðîéí òîðãî (ìåòð òîðãîíû I õóâü) áóþó äààâóó, ÿíáóó ýñâýë ÿíç á¿ðèéí
õàäàã, òîðãîí áà äààâóó óòàñ àâ÷ áýëòãýíý. Ýíý áýëòãýë íü àéë á¿ðèéí õºðºíãº
÷èíýýíèé ÷àäëààñ áîëíî.
Ìàíàé õàâèéí õ¿ì¿¿ñ áîë ýäãýýð áýëòãýëèéã õýä õîíîãèéí ºìíººñ
áýëòãýæ æèãäð¿¿ëýýä, öàãààí ñàðûã óãòñàí áèò¿¿íèé îðîé õºðºã áóðõíóóäàà
äýëãýí çàëæ, óðä íü òàõèëãûí öºãöºíä áàéäàã ç¿éëèéã ñýðãýýí òàâèàä, áóðõíû
øèðýýíèé óðä òàëä òîì òàâàãò õîíèíû òîëãîéã õîíãîòîé øààíò, äàë äºðâºí
ºíäºð ãýäýñ, óóðàã ñ¿¿ëòýéòýýð, áàñ íýã òàâàãò áîîâ ÷èõýð õèéæ òàâèíà. Òýð
îðîéäîî çóë õ¿æ áàäðààæ õ¿¿õýä áàãà÷óóä õîîë öàäòàë èäýæ, àéë áàéãàà àéë
áèå áèåäýý òàâàãòàé èäýý, äîìáîòîé öàéòàé îðæ õóó÷èëöãààãààä óíòàõäàà
òîòãîí äýýðýý ãóðâàí ìºñ òàâüäàã áàéëàà.
Õóó÷èí æèëèéã ¿äýæ, øèíý æèëèéã óãòàæ áàéãàà òýð ¿äýø Ëõàì áóðõàí
àéëóóäààð çàëàð÷ ÿâàõäàà òýð ìºñíººñ àìñäàã ãýæ ÿðüäàã áàéâ.
39

Òýãæ óíòààä, õ¿ì¿¿ñ ºã뺺 ýðò áîñîæ, çóë õ¿æ áóðõàíäàà ºðãºæ, ýöýã íü
á¿ñòýé õ¿¿õäèéí õàìò õ¿æ, àëä õàäàã àâààä íàð ãàðàõ ç¿ãèéí ºíäºð òîëãîé
áóþó õàäàí äýýð ãàðíà. Òýãýýä õàäãàà õàäàí äýýð çàëæ, õ¿æ, apöàà óóãèóëæ,
õýä ìºðãºäºã áàéñàí, ¿¿íèéãýý ýçýí ñ¿ëäýä ìºðãºæ áóé õýðýã ãýíý.
Ýðò äýýð ¿åýñ ìîíãîë÷óóäûí óëàìæëàí èðñýí ýíý çàíøèë íü ×èíãèñèéí
àëòàí óðàã ãýæ Àìàð ìºðíèé îð÷èì äàõü ªðãºíº ãîëûí õàâèàñ îëäñîí ãýäýã
äîìîãòîé õîëáîîòîé áºãººä ÷óõàìõ¿¿ òýð óðãèéã ýçýí õààí áóþó ×èíãèñèéí
ñ¿ëä ãýæ ¿çäýã çàíøèëòàé õîëáîîòîé áàéñíûã ñ¿¿ëäýý ìàíæèéí ò¿øìýä¿¿ä
ìàíæèéí õààíû ñ¿ëä, ìºí Áîãä õààíò óëñ áàéãóóëàãäñàíààñ õîéø àõìàäóóä
áîãä õààíû ñ¿ëä õýìýýí îéëãîäîã áàéñàí þì.
Íàñàíä õ¿ðñýí á¿ñòýé õ¿¿õýä íü õýò õóòãà ç¿¿æ, íóäàðãàòàé äýýë ºìñºæ
ãî¸íî.
Á¿ñã¿é õ¿¿õýä ýýìýã, áºãæ ç¿¿íý. Áàÿí ÿäóó, õºãøèí õºâººã¿é öºì
õàìãèéí ººäòýé, ºíãºòýé õóâöñàà ýíý ºäºð ºìñºö㺺íº. Áàÿí àéëûí àâãàé÷óóä
ø¿ð, ñóâä, îþó, íîìèí øèãòãýñýí òîëãîéí ìºíãºí áîîëò, ýýìýã áºãæ çýðýã
õýðýãëýëýý ýäýëæ, õîðãîé, òóóç, ñààãààð ÷èìñýí ýõíýð äýýëýý ºìñºæ ãî¸
óóæàà íàìèðóóëàí õà÷èí ñàéõàí ãî¸ áîëæ õàðàãääàãñàí.
Øèíèéí íýãíèé ºäðèéí ¸ñëîëûã ãýðèéí äîòîð õàìãèéí àõìàä õ¿í áóþó
ýöýã ýõòýéãýý ýõëýí çîëãîæ, òýäíýýñ ñàéí ñàéõàí åðººëèéã ñîíñîæ øèíýëýýä,
ãýðòýý öàãààëãà, õîîë óíä èäýýä, çýðãýëäýý àéë áóþó îð÷ìûí, ýñâýë àìðàã
ñàäíû äîòðîîñ õàìãèéí àõìàä õ¿íä î÷èæ çîëãîíî. Èíãýæ çîëãîõîä, ä¿¿ õ¿í
àìðûã ýðæ, “Àìàð ñàéí áàéíà óó? Áèå àìàðõàí caéí óó? Ìàë ñ¿ðýã ìýíä ¿¿?”
ãýæ õàäàã ãàð äýýðýý òàâüæ, àëãàà äýýø õàðóóëæ õàäãèéí íóãàëáàðûí çàäãàé
òàëûã àõìàä õ¿íèé ç¿ã õàðóóëàí áàðüæ çîëãîõîä, àõìàä õ¿í õàäãèéã àâ÷, ñàéí
ñàéõíûã åðººíº. Äààãà äàëàíòàé, áÿðóó áóë÷èíòàé îíä ñàéí îðîâ óó? ãýæ
ÿðèëöàíà. Òýãýýä äàéëóóëæ, ìàõ òîñ èäíý. Õàìãèéí èõ õ¿íäòýé õ¿íä áàíø
÷àíàæ, áóóç æèãíýæ ºãíº.
Î÷ñîí àéëäàà íàñàíä õ¿ðñýí õ¿ì¿¿ñ áýëãýý ºãºõ áà ÿâàõàä òýð àéë õàðèó
áýëãèéã ºãíº. Õ¿¿õä¿¿äýä èäýõ ç¿éëèéí áýëýã áàñ ºãíº.
Èíãýæ õýä õîíîã áóþó ñàðûí òóðø íýã íýãíýý õýñ÷ àéë÷ëàí ÿâæ õîðîë,
¿¿÷¿¿ð, øàãàé àâàõ, õºçºð äààëóó ãýõ çýðýã òîãëîîìîîð òîãëîíî.
Øèíèéí íýãýíä çîðèóëàí áóðõíû ºìíº òàâüñàí ìàõ, èäýýã ãóðàâ õîíîãèéí
äàðàà õóðààæ, çýðãýëäýý àéë, àõ ä¿¿äýý õóâü òàðààæ ºãíº. Àðäûí ýíý çàíøëûã
õýí áîëîâ÷ äàãàõ áºãººä õààÿà íýã ãàæóóä çàíòàé õàðàì÷ õ¿í áàéâàë àðä îëîí
çýìëýí ìóó õýëäýãñýí.
Ìàíàé íóòãààð íýãýí áàäàð÷èí ëàì öàãààí ñàðààð àéë õýñýæ áàäàð áàðüæ
ÿâæ ãýíý. Òýð äîì õýìýýõ îäîîãèéí àñïèðàíòóðûí ñóðãóóëèéã äóóñ÷ ãàâæèéí
äàìæàà õýìýýõ íîì õàÿëöàí çýðýã õàìãààëàõàä õýðýãëýõ çàðäëûã ñ¿ñýãòýí
îëíîîñ õóðèìòëóóëàõ ñàíààòàé ÿâæ áàéæýý. Òèéíõ¿¿ õ¿ññýí ¸ñîîðîî õàäàã,
ñàìáàé, àì òîðãî õóãàñ öàé, õîíü, çàðèìäàà ãàíö õî¸ð öýí ìºí㺠çýðýã íýëýýä
þìûã õóðèìòëóóëñàí àæýý. Òýãýýä ìàíàé íóòãèéí íýëýýä áàÿí àéëä õîíîã
òààðóóëàí î÷èæ, îâîî îëç îëíî ãýæ ãîðèëæýý. ¯äøèéí öàãèéã òîõèîëäóóëàí
40

èðñýí òýð àéë íü áóðõíûõàà ºìíº òàâüñàí èäýýã õóðààæ àâààã¿é áàéæ.
Áàäàð÷èíã îðæ èðýõýä ãýðèéí ýçýí ýð ýì õî¸ð ¿ã äóóãàà õóðààæ, èðñýí
õîíîöûã äàðóé ÿâóóëàõûí òóëä ò¿¿íä çºâõºí õóó÷èð÷ áîðøñîí àÿãà õºõ öàé,
õàòñàí òîñ ºã÷ýý. Ñàìáààòàé àðãàòàé áàäàð÷èí ñàíàà÷ëàí òýð àéëûí öàãààí
èäýýíýýñ öàäòàë èäýæ, ñàíàñàí ¸ñîîð ºðãºë àâàõààð øèéäæýý. Òýãýýä òýð ëàì
áóðõíû íü ºìíº ñºãäºí ñóóæ, àìàíäàà íîì óíøèæ áàéãààä “Çàà ¸ñîîð áîëã
ãýæ õýä äàõèí ÷àíãà õýëýõýä ãýðèéí ýçýí èõýä ãàéõæýý.
Ëàì òýð ãýðèéí ýçíèé òýãæ ãàéõàæ áàéãààã àæèãëàí õýëñýí íü:
Áóðõàí áàãø ýíý îíû öàãààí ñàðààð çàðèì áóÿíòàé àéëaap çàëàðíà, òàíàéä
÷ õºðºã áóðõàíû ä¿ðýýð èðíý. Íàìàéã çàëðàõààñ ºìíº òàâüñàí èäýýãýý õóðààí
àâ÷ îëîíòîéãîî õóâààí èäýæ áóÿí ¿éëäò¿ãýé ãýæ àéëäàæ áàéíà ãýâ.
Ãýðèéí ýçýä ëàìûí ¿ãýíä ¿íýìøèæ, áóðõíû ºìíº òàâüñàí ìàõàà àâ÷
õàëààãààä ëàìûí õàìò òýð îðîé, ìàðãààø ºã뺺 íü öàäòàëàà èäæýý. Áàñ
Áóðõàí áàãø áóÿí ¿éëäò¿ãýé ãýæ àéëäñàíûã ñàíàæ, ãýðèéí ýçýí õîíîö
áàäàð÷èíä õî¸ð öýí ìºí㺠áàðüñàí ãýäýã.
ªâëèéí ñ¿¿ë÷, õàâðààð ìàíàé õîøóó íóòãààð ìàø èõ öàñ îðæ õºð뺺ä ìàë
ºâñ èäýæ ÷àäàõã¿é áîëîâ. Õýäýí cap áàéí áàéí øóóð÷, õýä õýäýí õîíîãîîð öàñ
¿ðãýëæëýí îðñîîð áàéãààä àþóëòàé çóä áîëñíûã òºìºð çóäûí æèë õýìýýí
íýðëýæ áàéñàí áèëýý.
Íýëýýä ÷àäàëòàé çàðèì àéë ìàëàà õîë òóóæ îòîðëîí, òàëûã íü ¿õ¿¿ëæ,
òàëûã íü àâàð÷ ãàðàâ. Çàðèì ñàìáààòàé àéë öàñ óõàæ, ìàëàà õàðèóëààä, õýäýí
ìàëòàé ¿ëäæýý.
Òýð æèë àéë àìüòàí áàÿí ÿäóó ÿëãàëã¿é öºì ìàëàà çóäàíä èõ õýìæýýãýýð
¿õ¿¿ëæ íèéòýýðýý õîîñîðëîî. Ìàíàéõ öººí ìàëàà áàðæ, áàðàã äóóñààä íýã
¿íýý, íýã ã¿¿, òàâàí õîíüòîé ¿ëäæýý.
Òýð ¿åä çàÿà òîõèîëäâîë æàñààí äýýð òààð÷ íýã öàäíà ãýæ ÿäóó õ¿ì¿¿ñ
ÿðüäàã áàéâ. Áîëîëöîîòîé ë áîë àéë á¿ð æèëä æàñààãàà óíøóóëäàã çàíøèëòàé.
Æàñàà ãýäýã ¿ã íü íèéòýýðýý õîîë èäíý ãýæ òºâ人ð õýëñýí ¿ã þì ãýæ õóó÷íû
õ¿ì¿¿ñ õýëíý. Èéíõ¿¿ æàñàà óíøèõ íü ãýðèéí ýçíèé õàìò ººðèéí çàÿàñàí
òýíãýðò çîðèóëæ, õèøèã ºëçèé õ¿ðòýõ ãýñýí óòãàòàé õýìýýí ÿðèíà.
Ìàíàé íóòàãò áîë Ãîâèéí ëõàà áóþó Äàëõ ãýäýã áóðõíû àëü íýãèéí æàñàà
óíøóóëäàã çàíøèëòàé áàéâ. Æàñààã æèëä íýã óäàà ëàì íàðààñ çààæ ºãñºí
ºäºð óíøóóëíà. Æàñàà óíøèõàä 1-3 ëàìûã çàëíà. Õàìãèéí òîì ëàì íü õîíõ
äàìàð áàðüæ ýõýíä ñóóíà. Ò¿¿íèé äàðààõ ëàì íü öàí öîõèäîã, ãóðàâ äàõü çàëóó
õóâàðãà õýíãýðýã öîõèíî. Ýíýõ¿¿ æàñààíä çîðèóëñàí òóñãàé óíøëàãà áàéäàã
áà ò¿¿íäýý òîõèðñîí òàõèë ºðãºíº.
Æàñàà óíøèõàä òàõèäàã ñàõèóñíû òîîãîîð òàõèëàà íýãýí ¿åýð çàñäàã
áàéñàí áºãººä íýã ¿å òàõèë íü õî¸ð öºãöòýé óñ, íýã öºãöºíä àðâàé õèéæ, õ¿æ
õàòãàíà, öºãöòýé çóë, íýã öºãöòýé ãóðèë íýãèéã áàðóóí òàëààñ òóñ òóñ ºðæ
òàâèíà. Æè÷ òàõèóëæ áóé ñàõèóñíû ºìíº, ìºí ò¿¿íèéã òàõèæ íîì óíøèæ
áóé ëàìûí ºìíº òóñ á¿ð íýæãýýä õóíäàãà àðõè áàéäàã, ¿¿íèéã íàí÷èä ãýæ
íýðëýíý. Äàëëàãà äóóäàõ ãýæ áàéäàã. Ýíý íü ºëçèé áóÿí èðýýñýé ãýæ, íîì
41

õóðààí àâ÷ áóé ä¿ðèéã ¿ç¿¿ëýí ãàðûã õàâñðàí ýðã¿¿ëíý. Äàëëàãûí ñàâ ãýæ
áàéäàãò åñºí ýðäýíý öàãààí èäýý, àðâàé, ÿíç á¿ðèéí ýäëýëèéí ç¿éëèéã õèéñýí
áàéíà.
Ýíý áîë àéëä ¿ðãýëæ õàäãàëàãäàí áàéäàã ñàâ áîëíî. Äàëëàãà õóðààõàä
òàâàãò õèéñýí ìàõàà ãóðàâ õîíîîä õóðààí àâ÷ ò¿¿íýýñ õ¿¿õýä, áàãà÷óóäàä
òóñãàé õóâü ºãíº. Àõ ä¿¿ íàðòàà äàëëàãûí õóâü ãýæ òóñãàéëàí õóâààæ ºãºõ
áóþó õ¿ðã¿¿ëíý.
Õóâüñãàë ãàðàõûí ýõýí ¿åýð ãàìèí, áàðîíû òóõàé íóòãèéí àðäóóä ÿíç
á¿ðèéí ìýäýýã ººð õîîðîíäîî ò¿ãýýí ÿðüöãààæ, àéí ñàíäàð÷ áàéñàí áà
îðãîäîë ãàìèí ãàíö íýãýýðýý ìàíàé íóòãààð ÿâæ àëàãäñàí ÷ ÷èìýý äóóëäàâ.
Áàðîíû öàãààí öýðýã õýä õýäýýðýý þì óó, àðàâ õîðèîðîî àéëä èðæ ýìýýëòýé
ìîðü, äýýë õóâöàñ äýýðýìäýæ, ¿õýð, õîíèéã áóëààí àâ÷ ÿâàâ ãýæ àðäóóä
øóóãèí ÿðèëöàõ áîëîâ. Ìàíàé õîøóóíû Ðàäíàà íàðûí õýñýã õ¿ì¿¿ñèéã ýä
õîãøëîî ºãºõã¿é ýñýðã¿¿öýâ ãýæ áàðüæ çîäîæ çàí÷èí áàéöààæ, òýð Ðàäíàà íü
îðãîæ èðæýý ãýæ ÿðèëöàâ.
Ãàìèí, áàðîí äàðàãäàæ àðäûí çàñàã òîãòîâ ãýñýí ÿðèà ÷èõíèé ¿ç¿¿ðò ìýð
ñýð ñîíñäîæ áàéñíûã áàãà íàñòàé áèä íàð òºäèé ë îéëãîñîíã¿é.
1923 îíû ýõýýð ìàíàé íóòàãò íàìûí àíõíû ¿¿ðèéã áàéãóóëæýý. ¯¿íèé
àíõíû ãèø¿¿í íü ×îéñäîî, Áàëæèðäàãâà íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñ áàéæýý. ×óõàì
òýð ¿åýñ ìàíàé áàãèéí õóó÷èí çàõèðãààíû äàðãà ººð÷ëºãäºæ, àðäûí çàñãèéí
õ¿í áàãèéí äàðãà áîëæ, àëáàí àæëûã øèíý÷ëýí ÿâóóëæ áàéíà ãýñýí ÿðèà
ãàðàâ. Îðîí íóòãèéí íàì, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä èäýâõòýé îðîëöîæ áàéñàí
æèðèéí àðä ×îéñäîîã ìóó õýëæ, øîîëîõ ÿâäàë íýëýýä áàéëàà. ¯¿íèéã ñ¿¿ëä
ýðãýö¿¿ëýí áîäîõîä íóòãèéí áàÿ÷óóä ëàì íàðûí ç¿ãýýñ ÿâóóëæ áàéñàí àæèë
àæýý. Ýíýõ¿¿ ×îéñäîî íü òýð ¿åäýý ñóìûí õîðøîîíû äàðãà, íàìûí ¿¿ðèéí
äàðãà çýðýã óëñ îëîí íèéòèéí àæëûã õèéæ áàéæýý.
1928 îíä ÌÈÍÈÉ áèå òýðõ¿¿ ×îéñäîîä øàâü îðæ, ìîíãîë áè÷èã çààëãàæ,
äýðãýä íü ñóìûí òºâä ñóóâ.
Àðäûí õóâüñãàë ÿëñàí òóõàé ÿðèàã æèðèéí àðäóóä Àðäûí íàìûíõàí ãýäýã
õàëèìàã ¿ñòýé, öàí ìàëãàéòàé, ÿëàíãóÿà áàãà íàñíû õ¿¿õä¿¿ä á¿ðõýã îéëãîæ
áàéæýý. Ñàâààã¿é àìüòàä ãàð÷ èðýýä Ìîíãîë óëñûã òîëãîéëîõ áîëæ ãýíý
ãýæ õààÿà ÷èõíèé ¿ç¿¿ðò ñîíñäîõ òºäèé áàéñíûã õ¿¿õä¿¿ä ó÷ðûã ¿ë îëîí
ºíãºð¿¿ëæ áàéâ.
Çàðèìäàà òºð ìóóäàæ, ò¿ìíèé çàÿà õóâõàéð÷ áàéãààãààñ áîëæ áîãä
áàãøèéí í¿ä ñîõîð÷, ëàãøèí íü äîðîéòîæ áàéíà ãýæ ÿðüöãààæ, ìààíü ìýãçýì
óíøèæ, áóðõàíäàà çàëáèðíà. Ñ¿¿ëä óõààí îðñîí õîéíî áîäîõîä ýíý á¿ãä íü
õóâüñãàëûí ýñðýã öóóðõàë òàðààæ áàéñàíä àðä îëîí ó÷ðûã îëîëã¿é àâòàãäàæ
áàéñàí íü òýð àæýý. Õàðèí 1923 îíîîñ ýõëýí àðäûí íàìûí òóõàé èõýýõýí
ñîíèðõîí ÿðüæ, Ñ¿õáààòàð çýðýã õóâüñãàë÷äûí òóõàé àðäûí äîòîð õààÿà
ÿðüöãààäàã áîëîâ. Á¿ð ñ¿¿ëäýý Øèâýý Õèàãò õýìýýõ øèíý äóó äóóëàõ ÿâäàë
çàëóó÷óóäûí äîòîð íýâòðýâ.
ͺ㺺 äýýð ºã¿¿ëñýí áàÿí Äàâààæàâûíõ í¿¿äýëëýæ Õîíãîð õýìýýõ èõ
42

æàëãûí àäàã ðóó óðóóäàæ, Èäýðèéí ãîëûí õîéò ýðýã õ¿ðýýä, òýíäýýñýý,
ò¿¿íèéã ºãñºæ Õóæèðò ãýäýã õîéíîîñîî îðæ èðñýí æàëãûí àìàíä Èäýðèéí
ãîëûí õîéò ýðãèéí õàðãàíà øàâàã èõòýé ã¿âãýð, õîíõîð ãàçàð õ¿ð÷ èðæ
íóòàãëàõ áîëîâ. Áè òýðõ¿¿ àéëä çàðàãäàõààð ìºí ãàçàð î÷èëöñîí áèëýý.
Òýðõ¿¿ Èäýðèéí ãîë óðòõàí áºãººä ò¿ðãýí óðñãàëòàé, òóíãàëàã óñòàé çóíû
öàãò çàãàñ, øóâóó ýëáýã áàéäàã. Òýð ãîëûí óðä òàëûí èõ öàðàì óóëñ íü îé
ìîä, ºíäºð íàì òîëãîä, æèæèã æàëãà, ãîë ãîðõè, ¿çýñãýëýíò ñàéõàí õàä ÷óëóó
èõòýé õàðàãääàã áèëýý.
Ýíý ãîëûí õîéò, óðä òàëûí õºíäèéä çóíû öàãò îëîí àéë çóñàæ, àðäóóä
èðæ, î÷èëöîæ áàéñàí íü àÿòàéõàí ñàíàãääàã. Áè íýã õàâàð íºãºº Äàâààæàâûí
200 îð÷èì õóðãûã íü õàðèóëàí ÿâæ áàéòàë xypãaíû çàõààñ õýäýí õóðãà
¿ðãýí äàâõèæ áàéõûã õàðòàë, õàðãàíûí õàæóóãààñ õýäýí óõàà øàðãà íîõîé,
äîîøîî õàðæ ÿâààä õóðãà ðóó äàéð÷ ¿çýãäýõýä áè ¿¿íèéã ÷îíî ãýæ ñàÿ ìýäýæ,
õàøãèðàõ ãýòýë õîîëîé çàíãèð÷, äóó ãàðñàíã¿é. Òýãýýä øèëá¿¿ðýý áàðèí ã¿éõ
ãýòýë õºë ÷ õºäëºõã¿é áîëîâ. Òýð çóóð õýäýí ÷îíî íàìàéã îãò òîîõã¿é, õýñýã
õóðãà õººæ àðâààäûã áàðüæ ñýãëýí îäîâ. Èíãýýä õóðãàà ýõòýé íü íèéë¿¿ëýõ
öàã áîëñîí òóë õóðãàà òóóñààð ãýðòýý î÷èæ Äàâààæàâûíõàíä áîëñîí ÿâäëûã
õýëòýë ÷îíîíä áàðèóëñàí õóðãàíû àðüñûã ºâ÷èæ àâàõààð Äàâààæàâ, áàñ àäóó
ìàíàäàã íýã õ¿íèé õàìò, íàìàéã äàãóóëàí î÷òîë íºãºº ÷îíîíóóä õóðãàíààñ
çóóæ õ¿ç¿¿í äýýðýý äàâóóëàí òàâèàä äàâõèí ÿâñàí ó÷èð ¿ëäñýí õî¸ð ãóðâàí
õóðãàíû àðüñûã àâ÷ áóöàöãààâ. Áóöàæ èðòýë Äàâààæàâûí ãýðãèé Õàíä íàìàéã
îãò ààøèëñàíã¿é, õàðèí ÷îíî àíõ ÿàæ ãàð÷ èðñýí, õóðãà ðóó õýðõýí äàéðñàí
çýðãèéã àñóóæ, íàìàéã òàéòãàðóóëàâ. Äàâààæàâûí ýõ ÷àâãàíö íàìàéã ãýðòýý
îðóóëàõàä, ò¿¿íèé íºõºð ºâãºí Äàíçàí þó ÷ õýëýõã¿é ñóóæ, õóó÷èí ìîíãîë
ñóäàð óíøèæ áàéâ. ×àâãàíö õóó÷íû çàíøëûã áàðèìòëàí íàìàéã òóëãàíû
áàðóóí óðä òàëä ñºõð¿¿ëýí ñóóëãàæ, àÿãàíä ñ¿¿ õèéæ àìñóóëààä, òóëãàíä íü
àñ÷ áaécaí íýã öóöëûã àâ÷ ìèíèé áèåèéã ãóðàâ òîéðóóëààä ãàëäàà áóöààæ
õèéâ. Ýíý íü òîõèîëäñîí ãàé ãàìøãèéã ãàðãàæ, äàõèí èéì ãàðç ó÷ðóóëàõã¿éí
óòãàòàé áàéñàí àæýý. ªâãºí ýìãýí õî¸ð ÷ óã áîëñîí ÿâäëààð íàìàéã åð
çýìëýñýíã¿é ºíãºðºâ. Øèíý ãàçàð èðñíýýñ õîéø áè ìàíàéõòàé àäèëõàí
îëîí õ¿¿õýäòýé ÿäóó Öîãáàäðàõ ãýäýã õ¿íèé õ¿¿ ×îéñ¿ðýí, ÿäóó àâãàéí õ¿¿
Ò¿ìáèé-Îéäîâ, äóíä çýðãèéíõíýýñ Äàðüñýðýýòýð, Òýãø çýðýã õ¿¿õýäòýé íàéç
áîëæ òýäýíòýé òîãëîæ íààääàã áîëîâ.
Ò¿ìáèé-Îéäîâ, ×îéñ¿ðýí õî¸ð íü ÿäóóãèéí çîâëîí ¿çñýí ÿìàð ÷ öàãò çàí
íü õóâèðäàãã¿é, íàäòàé õàìò àéëûí ìàë õàðèóëæ áàéñàí áèëýý.
Ìàíàé íóòàãò ºâºë öàñ èõ îðæ, õ¿éòýðäýã ó÷èð àéë á¿ð íýã íýã æàëãàíä
ºâºë溺í人 áóóæ, õàâàð áîëòîë õýäýí cap áàéäãààñ àéë õ¿ì¿¿ñ çàí çàíãàà
àâàëöàí õàðèëöàà ñàéòàé áàéäàãñàí. Èíãýýä ìàíàéõ íýã çóí Õîíãîð ãýäýã
èõ óóæèì æàëãûí ýõýíä íóòàãëàæ áàéõàä ÿðüæ áàéñàí ñîíèí ç¿éëñ áîë
ºíãºðñºí ºâºë ºâºë溺í人 áàéñàí íýãýí àéëûí òóëãàíû õàæóóãààñ òàðâàãà
ãàð÷ äàâõèàä, öàñàí äýýã¿¿ð ÿâñààð íýãýí ìîäíû õîæóóëûí í¿õ ð¿¿ îðñîí
ãýæ ñîíññîí þì. Ãýðýýñ íü òàðâàãà ãàðñàí àéë íü àâðàë ã¿ðýì õèéëãýæ, õýäýí
43

ìàëàà íýã ëàìä ºðãºí áàðüæ õîîñîðëîî. Òýð õàâàð õàíèàä òîìóó äýëãýð÷,
àìüòàí õ¿í íýëýýä ¿õñýíèéã íºãºº àéëûí ãýðýýñ òàðâàãà ãàðñàíòàé õîëáîí
òàéëáàðëàæ, á¿õýë æàëãààðàà áàäàð õàíäèâ áàðüæ îâîî òàõèóëæ, Í¿õòèéí
õ¿ðýýíä íîì óíøóóëæ, ìóó ¸ðîîð ãàðñàí òýð òàðâàãàíû àþóëààñ àâðàõûí òóëä
äàì ñýðýý ãýäãèéã äàðóóëæ áàéâ.
Ñýðýý äàðàõûã áàðàãòàé ëàì õèéæ ÷àääàãã¿é ãýíý. Ëèíãà õýìýýõ ãàð
õºë人 äºíãº, òóøààòàé ãóðèëàí ä¿ðcèéã õèéæ, ò¿¿íä áóã äóóäàí øèíãýýãýýä,
óõñàí í¿õýíä õèéæ òîì ÷óëóóãààð äàðàõûã ëàì ñýðýý äàðàõ ãýäýã áàéæýý.
Òýð æèëèéí íàìàð ìàíàé ààâ íàìàéã Í¿õòèéí õ¿ðýýíä ñóóëãàæ ëàì
áîëãîõîîð ìàíàé ýýæèéí òºðëèéí äîãîëîí Áàäãàð ãýëýí ãýäýã ëàìûíä
äàãóóëàí î÷èæ ñàõèë õ¿ðò¿¿ëýí øàâü áîëãîâ.
Ñàõèë õ¿ðò¿¿ëýõýä òàøóó çàõòàé äýýë ºìñ¿¿ëæ òýð ëàìä ãóðàâ ìºðãºæ
àäèñ àâààä, õàäãàà áàðèõàä, íºãºº ëàì þì óíøèæ áàéãààä, íîìîîð òîëãîé äýýð
àäèñ òàâüæ, íýã æèæèã ìîäîí òàãø àÿãà íàäàä ºâºðòë¿¿ëæ, îðõèìæ õýìýýõ
íàðèéí óëààí äààâóó ìºðºí äýýã¿¿ð äàâóóëàí îðîîæ ñàéí ëàì áîëîîðîé ãýâ.
Òýãýýä óã òºðºëõèéí íýðèéã ººð÷èëæ, ñàíâààðûí íýð ºãíº. Òýð íýðèéã áè
îäîî ìàðòæýý.
Òýãýýä ºâºë íü íàìàéã ìàíàé ààâ äàãóóëàí Í¿õòèéí õ¿ðýýíä ñóóäàã
íºãºº ëàìûíä õ¿ðãýæ ºã뺺. Í¿õòèéí õ¿ðýý áîë Í¿õòèéí ãîë õýìýýõ æèæèã
ãîðõèéí õîéò òàëûí Ñýðòýí ãýäýã æèæèã óóëûí ýíãýð äýýð 300 îð÷èì ëàìòàé,
õîéø óðàãøàà ÿìàð ÷ çàìáàðààã¿é ìóõàðäñàí õàâ÷èã ãóäàìæòàé õàøàà á¿õèé
ñóóðèí áàéñàí íü òýð ¿åäýý õýìæýý õÿçãààðã¿é ëóò èõ ãàçàð øèã ñàíàãäàæ
áàéâ. Ýíý õ¿ðýýíä Öîã÷èí, ×îéìïðýë, Õàíãàë çýðýã õýäýí ñ¿ì áàéñàí.
Òýäãýýðèéí ñóóðü íü Õºâñãºë àéìãèéí Øèíý-Èäýð ñóìûí òºâä îäîî õ¿ðòýë
îâîéí òîâîéí õàðàãääàã þì. Óã õ¿ðýý íóòãèéí àðäûí ºðãºëººð îäîîãîîñ 150
ãàðóé æèëèéí òýðòýý áàðèãäñàí àìîé.
Ìàíàé áàãø ëàìûí õàøàà íü íýãýí òàõèð ãóäàìæíû ìóõàðò èõ áàãà õî¸ð
óëààí õààëãàòàé, õàøààí äîòðîî õîéò òàëä õÿòàä ìàÿãèéí õèéöòýé, çóíû
ñóóö ìóóòóó öààñàí öîíõòîé áàéøèí øàâàð äýýâýðòýé áàðààíû áàéøèí íýã,
òîì öàãààí ãýð íýã, ìºí áÿöõàí àðãàë ò¿ëýý îâîîëãîòîé. Äîãîëîí Áàäãàð
ãýëýí áîë ãîçãîð òóðàíõàé áèåòýé ýëäâèéí þì ñîíèðõîí îðîëääîã äýýðýëõ¿¿
çàíòàé õ¿í áàéâ. Õ¿ðýýíèé òýã äóíä öîã÷èí äóãàí, ×îéìïðýëûí äóãàí, áàñ
õýä õýäýí æèæèã äóãàíòàé. ×îã÷èí íü ºã뺺 á¿ð öóãëàð÷ õóðàë íîì õèéäýã,
×îéìïðýë, Õàíãàë íü æèëä íýã óäàà íîì óíøäàã, ºâºë õ¿ðýý ñîð çàëäàã, çóí
7 äóãààð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð ìàéäàð ýðãýäýã, áàñ öàãààí ñàðûí óðüä îðîéíîîñ
øèíèéí íýãíèé ºã뺺 õ¿ðòýë Õàíãàëûí äóãàíä àðâàí õàíãàë õýìýýõ íîìûã
ëàì íàð óíøäàã. Òèéíõ¿¿ óäààí óíøèæ, õîíõ, äàìàð, õýíãýðýã, öàí äóóãàðãàæ,
ºã뺺 íü ìºðãºë õèéæ, õîîðîíäîî çîëãîæ, ¸ñëîë ã¿éöýòãýæ áàéñàí íü ñ¿ð
æàâõëàíòàé, ¿ë îéëãîãäîõ õà÷èí ÿâäàë áàéñíûã äàðàà þìíû ó÷èð îëîõ áîëñîí
õîéíîî ýðãýö¿¿ëýí áîäîõîä öýòãýð-ëõàìûã òàõèäàã ¸ñëîë áàéñàí àæýý. Àðâàí
õàíãàëûí íýã, á¿ðèéã äóðäàí ñàíàæ òàõèëûã íü óíøèæ, óëìààð áóðõíû ºìíº
ºðæ òàâüñàí òàõèëä òàâüñàí òàíñàã äýýæýýð äàéëæ, ºðøººë ãóéõ ç¿éëýý
44

òýäýíä àéëòãààä, òýäíèéã ìîðèëîí îäîõîä íü ñàéõàí åðººëèéã äýâø¿¿ëýí
¿ääýã áàéæýý.
̺í õ¿ðýýíèé äóãàíóóä åðäèéí öàãò ºâ÷òýé õ¿íèé àìü àâðàõ, õ¿ì¿¿ñò
òîõèîëäñîí ãàé çîâëîí ãàìøãèéã àðèëãàõ, íàñ áàðñàí õ¿ì¿¿ñèéã áàðöàä
ñààäã¿é, õîéò íàñàíä íü ñàéí áàéëãàõûí òºëºº ç¿éë á¿ðèéí àâðàë ã¿ðýì,
õóðàë íîìûã áàðàã ºäºð á¿ð õèéíý. Ýíý õóðàë õèéæ áàéõ ¿åýð ò¿¿íèéã
õèéëãýõýýð ºðãºë áàðüö ºãñºí õ¿ì¿¿ñ íü àõ ä¿¿, àìðàã ñàäíààðàà õ¿ðýýíèé
àëü íýãýí äóãàíä èðæ óíøóóëñàí õóðàëäàà ìºðãºí, ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñèéí àìü
íàñûã äààòãàæ óéëæ ìºðãºí çàëáèð÷ áàéäãèéã õàðàõàä ¿íýõýýð àéìøèãòàé,
ãóíèõðàë ãàñëàíòàé ºðºâä캺ð ç¿éë õàðàãääàãñàí.
Õàëèóí íóäàðãàòàé, õºõ òîðãîí äýýëòýé, óðò ãýçýãòýé, ìºíãºí õýò
õóòãàòàé, 40 ãàðóé íàñíû õàð õ¿í, òîðãî õîðãîéãîîð õèéñýí äýýë, óóæòàé
íààìàë äàðãàð ¿ñòýé ø¿ð ñóâä îþóãààð ÷èìýãëýí äàëàé âàíãèéí õîøóóíû
äàðõíû õèéñýí òîëãîéí ìºíãºí áîîëòòîé àâãàé õî¸ð ñ¿ìèéí ãîëä õýäýí çóó
äàõèí ñóíàæ ìºðãºí çàëáèð÷ áàéõûã õàðààä ãàéõàæ áèëýý.
Äàðàà íýã ºäºð õºõ äààëèìáàí öóâöààòàé, ãýçýãòýé õàð õ¿í, áàñ ò¿¿íèé
àâãàé íýãýí ÷àâãàíö, õýäýí õ¿¿õäèéí õàìò ºãëººíººñ ¿ä õ¿ðòýë ñóíàæ ìºðãºí
çàëáèð÷ óéëæ áàéõûã õàðæ áèëýý.
ÿðýì õèéõäýý ë¿ä õýìýýõ ãóðèëààð õèéñýí õ¿íèé æèæèã ä¿ðñèéã ëàìààñ
çààñàí ç¿ãò àâàà÷èæ õàÿäàã íü ºâ÷èëæ áóé õ¿íèé îðîíä, òèéíõ¿¿ ë¿äèéã õèéæ
çîëèîíä ãàðãàæ áóé þì ãýäýã. ×óõàì ¿¿íýýñ í¿ãëèéí í¿äèéã ãóðèëààð õóóðíà
ãýäýã õîøèí ¿ã àðä îëíû äîòîð ãàðcaí àæýý.
ÿðýì õèéõ íü àëèâàà íýãýí õ¿íä òîõèîëäñîí ºâ÷èí çîâëîí ãàé
ãàìøãèéã àðèëãàæ. íàñûã óðòàñãàõ çîðèëãîòîé ãýæ ëàì íàð ÿðüäàã áà
õàðèí áóÿí õèéëãýõýýð íîì õóðóóëàõ íü æàðãàë, ñàéí ñàéõíûã óðò óäààí
áàéëãàæ õ¿ì¿¿ñèéã óðò íàñëóóëàõ çîðèëãîòîé ãýæ ëàì íàð áàñ ÿðèíà.
Õ¿ðýýíèé òýðã¿¿í äàöàí ëàì Äàìáèé öîðæ ãýäãèéã íýã óäàà öîã÷èí äóãàíû
òàâöàíãèéí ýõíèé ñóóäàë äýýð ñóóæ áàéõûã õàðñàí þì. Òýð íü ºíäºð
íàñòàé äýýä óðóóë äýýðýý õàð ñàõàëòàé, õèàã õýìýýõ õîðãîé òîpão õàäàæ
õèéñýí õàð õèëýí çàõòàé, øàð òîðãîí äýýëòýé õàðàãäñàí. Õ¿ðýýíèé ãîë
çàõèðàã÷èéã öîã÷èí ãýñã¿é ãýäýã. Öîã÷èí äóãàíû òýðõ¿¿ òóøààëûã ìàíàé
íóòãèéí Øàðàâ ãýëýí ãýäýã õ¿í õýäýí æèë äàðààëàí õèéñýí þì. Òýð íü ìºí
õàð ñàõàëòàé òóðàíõàé, äóíä çýðãèéí íóðóóòàé, èõ ñýðãýëýí, äîãøèí çàíòàé,
õóðëûí áóñ ýíãèéí ¿åä øàð òîðãîí äýýë, øîîâîí õýìýýõ ìàëãàéòàé ÿâäàã,
õóðëûí ¿åýð øàøèð õýìýýõ óðàãø ìàòèéñàí, äýýðýý òýãøèëæ õÿðãàñàí
öàöàãòàé äýãýý ìàÿãèéí ìàëãàéòàé, øàð òýðìýýð õèéñýí îëîí á¿÷ á¿õèé
æàí÷ õýìýýõ íºìðºãòýé, íýã ãàðòàà áýðýý õýìýýõ îëîí ºíãèéí õàäàã ç¿¿ñýí
òîì òýíçýí òàÿã, íºãºº ãàðòàà óðò îîñîðòîé ñàâàíä àðö óóãèóëäàã áîéïîð
áàðüæ, õóðëûí æàâäàíãèéí õîîðîíä õóðäàí õóðäàí ÿâäàã õóðàë äýýð äóóã¿é
ñóóõ áóþó ýñâýë õîîðîíäîî ÿðüæ ñàõèëãà àëäñàí õ¿ì¿¿ñèéã áºõèéëãºí
çîääîã ýðõòýé õ¿í áàéâ. Ëîâîí, ìààðàìáà, ãýëýí ãýõ çýðãèéí á¿ä¿¿í á¿ä¿¿í
áèåòýé, óëààí õ¿ðýí õàöàðòàé, ëàì íàð, ìºí äýðäãýð ÷èõòýé óðò ýð¿¿òýé
45

ëàì íàð, á¿ä¿¿í íàðèéí áèåòýé, óëààí, øàð ºíãèéí ÷èñ÷¿¿ äýýë ºìññºí ëàì
íàð ãîëäóó ¿çýãäýíý.
պ人ã áîäâîë ýíý õ¿ðýý íü õàòóó ¸ñ, æóðàì, äýãëýìòýé, ýöýã, ýõýýñ õîë, áàãø
ëàìûí çàí àâèð øèð¿¿í íü èðñýí ºäðººñ ýõëýí ìýäýãäýâ. ¯äýø áîëîõîä ãýðýýñ
ãàð÷ õºäºº íóòãèéíõàà ç¿ã õàðàõàä îäîí ìè÷èä ãÿëàëçàõààñ ººð þì ¿ë ¿çýãäýíý.
Ãýðòýý õè÷íýýí ÿäóó áîëîâ÷ ààâ ýýæ, àõ ä¿¿ íàðûíõàà äóíä, òóëãàà òîéð÷,
øóóãèæ áàéõàä ñàéõàí áàéäàãñàí.
Õ¿ðýýíä èðæ áàãø ëàìûíä ñóóæ áàéõàä ìèíèé ãîë àæèë áîë ºã뺺 áîñîí
ëàìûí ãýðò ãàë ò¿ëæ, öàé ÷àíàõ, áàãø ëàìûí õîîë óíäûã õèéõýä îðîëöîõ,
õàøàà ãóäàìæíû õîã öýâýðëýæ àðàãò õèéæ ¿¿ðýí õ¿ðýýíýýñ çàéòàé ãàçàðò
àâàà÷èæ õàÿõ, ãîëîîñ óñ 纺õ áóþó ºâºë áîë ìºñ ¿¿ð÷ àâ÷ðàõ, ò¿ëýý õºðººäºõ
çýðýã àæèë õèéíý.
Ýíý àæëûã ãàíöààðàà ÿäàðòàë õèéõèéí çýðýãöýý õýäýí ñàðûí äîòîð òºâä
¿ñýã, ìýãçýì, øèðíýí, èòãýë, öàãààí äàð-ýõ åðººë, ìàãòààë ãýõ ìýòèéí áààõàí
òºâä íîìûã öýýæëýí, óòãûã ìýäýõã¿é áîëîâ÷ òîðîõã¿é óíøèõ ¸ñòîé áàéâ.
Çàðèìäàà àæèëä ÿäàð÷, çàðèìäàà áàíäè íàðòàé ¿åðõýæ òîãëîæ áàéãààä,
íîìîî ã¿éöýä öýýæëýõã¿é ìàðãààø ºã뺺 íü áàãøäàà çîäóóëíà. Áàãø ìîäîí
õàâòàñòàé çóçààí íîìîîð ìèíèé òîëãîé ðóó öîõèõ, õóëñàí ¿çãýýð òîëãîéí àðüñ
ðóó ÷è÷èõ, õ¿æèéí ãàëààð òººíºõ çýðãýýð øèéòãýíý. Áàãàäàà ¿åðõýæ áàéñàí
íºãºº Æàâçàíæàâ ìààíü õýçýýíèé ýíý õ¿ðýýíä èðæ ñóóãààä íýëýýä íîìòîé
áàíäè áîëñîí áàéâ.
Ò¿¿íèéã ýðæ ñóðàãëàí óóëçâàë ìàø èõ áàÿðëàñàí áîëîâ÷ òýð ìààíü íàäòàé
óóëçàëã¿é óäàæ õºíäèéðñíººñ ãàäíà íàìàéã áîäâîë íîìòîé, õ¿ðýýíèé õ¿í
áîëñîí ó÷èð òºäèéëºí òîîñîíã¿é.
Íýã ºäºð ×îéìïðýëèéí õóðàë ãýäýã áîëæ áàéõàä íàä çýðãèéí º÷¿¿õýí
áàíäè íàðûã ººðñäèéí áèåýñ àõàäñàí òîì òîì ìîäîí äîìáîòîé öàéã ãàë
òîãîîíû ãàçðààñ 纺æ äóãàíä îðóóëàí, õóðàëä ñóóæ áóé ëàì íàðò àÿãàëæ
ºãò¿ãýé õýìýýí ãýñã¿é ãýäýã äóãàíû çàõèðàã÷ õî¸ð òóñëàã÷ íàð òóøààâ. Ýíý
ãýñã¿é íàð õ¿í çîääîã áýðýý õýìýýí íàðèéí ìîä ¿ðãýëæ áàðüæ ÿâäàã, øèð¿¿í
äîãøèí çàíòàé õ¿ì¿¿ñ. Áè ëàì íàðûí ñóóäëûí ýãíýýíèé òýã äóíäààñ äîîø
äîìáîòîé öàéíààñ ëàì íàðûí àÿãàíä öàé õèéæ ºãíº. Òýã äóíäààñ äýýø òîì
ëàì íàð áàéõ ó÷èð äàäëàãàòàí ººð íýãýí õ¿í öàé àÿãàëíà. Íýãýí óäàà òîì
äîìáûã äààæ ÿäàí ºðãºæ õî¸ð ãóðâàí ëàìä àÿãàëæ áàéãààä íýãýí ëàì àÿãàòàé
öàéãàà àëäàæ, õóðàë õóðæ áóé á¿õ ëàìûí àíõààðëûã òàòàæ ñ¿éä áîëìîãö
õî¸ð ãèéãèéí íýã òàðãàí áîð ëàì íàä ðóó äàðóé èðæ, ìîäîí áýðýýãýýð òàðõè
òîëãîéã¿é çàí÷èæ, ÷èõäýæ àâààä ñ¿ìýýñ ÷èðýí ãàðãàâ.
Ñ¿ìèéí ãàäàà óéëæ áàéñíàà ãýðýý áîäîæ, õ¿ðýýíèé ãóäàìæààð íýëýýä
òýíýæ ÿâààä, ¿äýø áîëìîãö áàãøèéíä î÷âîë áàãø õîîë öàéã¿é ìàø èõ óóðòàé
áàéñíû äýýð íºãºº äóãàíä áîëñîí ÿâäëûã ñîíñîîä ó÷èð ç¿ãã¿é çàãíàâ.
Áàãøèéí óðäààñ þì õýëæ áîëäîãã¿é ó÷èð äóóã¿é, öàé ÷àíàæ, õîîë
áýëòãýâ. Òýð õîîðîíä áàãø èõ óóðëàæ, áàñ ìèíèé í¿¿ð ð¿¿ àëãàäàæ, íóðóó
óðóó ºøèãëºâ. Õîîë óíäûã íü õèéæ ºãñíèé äàðàà, òýð ëàì ãýðýý òîéð÷ íîì
46

óíøààä, îðæ èðæ áóðõàíäàà ìºð㺺ä óíòàâ. Áè îðîíäîî õýâòýýä òýð øºíº
ºäðèéí áîëñîí ÿâäëûã ýðãýö¿¿ëýí áîäîæ, ÷èìýýã¿éõýí óéëæ áàéñàí áîëîâ÷,
áàãø ò¿¿íèéã ñîíñ÷, “×è ÿàãààä óéëààä áàéíà ìóó ¸ðûí íîõîé” ãýæ çàãíàõàä
÷èìýýã¿é áîëæ óíòààä, ºã뺺 áîñ÷ öàé õèéæ ºãººä, íîìîî øàëãóóëàõàä
öýýæèëñýí þì îãòã¿é áàéñàí òóë íºãºº áàãø áàñ ë çîäîæ í¿äýæ ñ¿éä
áîëîõîîð íü çóãòàæ ãàðààä, õ¿ðýýíýýñ áàðóóí òèéø ÿâãàí àëõàæ, õî¸ð ºðòºº
ãàçàð áàéãàà ãýðòýý õàðèõààð ºäºðæèí ÿâãàí ÿâñààð ãàçðûí äóíä õ¿ð÷, Áàäðàõ
õýìýýõ íºãºº áàãø ëàìûí àõûíä î÷èæ õîíîâ. Òýð àéë ìèíèé îðãîæ èðñíèéã
îãò ñýæèãëýõã¿é, õàðèí íàìàéã ãýðòýý õýä õîíîã áàéëãàæ áÿðóó òóãàë
õàðèóëãàõ ñîíèðõîëòîé áàéâ.
Áè òýð ¸ñîîð òýäíèé õ¿¿õýäòýé ¿åðõýæ òóãàë áÿðóóã íü õàðèóëëàà. Ãýòýë
ìèíèé îðãîñíûã ààâ óäàëã¿é ñîíñîæ ñóðàãëàæ ÿâñààð íºãºº àéëä èðæ,
õ¿ðýýíä áóöààæ õ¿ðãýæ ºãºõ áîëîâ. Áè ààâààñ áèòãèé õ¿ðýýíä áóöààæ ºãºº÷
ãýæ óéëàí ãóéæ õ¿ñýâ÷ ààâ îãò õ¿ëýýæ àâñàíã¿é. Òýãýýä ààâòàé õàìò áàãøèéí
ãýðò èðýýä õýñýã áàéãààä, äàõèí îðãîæ ãýðòýý õàðèâ. Ãýòýë áàãø ëàìààñ ìàíàé
ààâ ýýæèä íàìàéã áóøóó èð¿¿ë ãýæ õýë õ¿ðã¿¿ëæ, ãýðò àæèë õèéõ õ¿íã¿é
õýö¿¿ áàéíà ãýõ ìýòýýð ìýäýãäæýý. Ëàìûíä î÷èõã¿é ãýæ èõ óéëæ ãóéõàä,
ýýæ íàäàä íóóöààð “×àìàéã çóãòàæ öààø ãàðàõàä áàãø ÷èíü, ãýðò àæèë õèéõ
õ¿íã¿é õýö¿¿ áàéíà ãýíý. ×àìàéã îäîî áàãø ÷èíü çîäîõã¿é áàéõ” õýìýýâ.
Òýãýýä áè íºãºº ëàìûíä î÷òîë, òèéì ÷ èõ þì õýëýõã¿é ¿íýõýýð 纺ëºâòºð
áàéäàëòàé áîëîâ. Òèéì ó÷èð õ¿ðýýíýýñ õàãàñ êèëîìåòð õýð çàéòàé ãàçàð ÿâæ
óñ àâàõ, ìºñ 纺õ人 ãîëûí òýðòýý áàéäàã õÿòàä ï¿¿ñ, ò¿¿íèé õàæóóä øèíýýð
áàðüñàí õàøààí äàõü òýíõèìèéí ñóðãóóëèéí õ¿¿õä¿¿äòýé õààÿà óóëçäàã
áîëîâ.
Òýð ñóðãóóëèéí õ¿¿õä¿¿ä íü öºì íýãýí èæèë õºõ äààëèìáàí äýýëòýé,
ñàâõèí ãóòàëòàé, ñàðàâ÷òàé ìàëãàéòàé ÿâíà. Òýä õýä õýäýýðýý íýã ãýðò ñóóæ,
îð äýâñãýð õºíæèëòýé, íèéòýýðýý ñàéõàí õîîë èäíý. Áàñ ìîíãîë ¿ñýã çààëãàæ,
àðäûí íàì, ýâëýë, ïèîíåðèéí òóõàé èõ ë ñîíèí þì ÿðüäàã, æàãñààëààðàà
ÿâæ øèíý öàãèéí äóó äóóëäàã íü ñýòãýë õºäºëãºæ õ¿ðýýíýýñ àëü áîëîõîîð
ãàð÷ òýíõèìèéí ç¿ã õàíäàõ ñàíààã íàäàä òºð¿¿ëäýã áîëîâ. Ãýâ÷ óã ñàíààã
áèåë¿¿ëýõýä òóí ÷ áýðõøýýëòýé ñàíàãäàæ áàéâ.
ͺ㺺 õ¿ðýýíä áîëäîã ¸ñëîëóóä õóó÷èí ìàÿãààðàà ÿâàãäàíà. Íýãýí ºâºë
cop çàëàõàä áóñàä ëàì, áàíäè íàðûã áè äàãàëäàí ÿâæ ò¿¿íèéã ¿çýâ. Öàãààí
ñàðààñ õî¸ð ºäðèéí ºìíº áóþó ºâëèéí ñ¿¿ëèéí ñàðûí 29-íä cop çàëäàã
áàéæýý.
Ñîðûã øîî õàÿæ ìýðãýë¿¿ëñýí ìóó ¸ðûí ç¿ã ð¿¿ çàëíà. Ñîðòîé îéðîëöîî
óòãàòàé äîãæèð ãýäãèéã çàðèì àéë õèéëãýæ õýýð øàòààíà.
Ñîðûã èõ õýìæýýíèé áîëñîí ãóðèëûã òîñòîé óñààð çóóð÷ àëä õýðòýé áóþó
ò¿¿íýýñ ºíäºð ãóðâàëæèí õýëáýðèéí ä¿ðñ õèéæ, ãóðâàí èðìýãèéã öààñààð
óãàëçëàí ÷èìæ, îëîí ºíãèéí òîñîí áóäãààð õýý õóàð õîñëóóëàí õèéæ ýìæèíý.
Ñîðûã õýäýí õ¿í ºðãºæ ÿâíà, äàðàà íü öàí, õýíãýðýã, á¿ðýý, áèøã¿¿ð
áàðüñàí õ¿ì¿¿ñ ëàì íàð äàãàëäàí íîì óíøèæ ÿâàõ áà ñîðûã õ¿ðýýíèé õàìãèéí
47

òîì ëàì öîðæ íàð ýýëæýýð çàëíà. Ñîð çàëàã÷ íü òóñãàé ¿ñðýëò, àëõàëòààð
¿ñðýí äýãëýæ áàéãààä, ò¿¿íèéã ãóðâàëæëàí ºðñºí ò¿ëýýíä òîñ àñãàí øàòààñàí
ãàë ðóó øèäíý.
Çóíû öàãò õ¿ðýýíä Ìàéäàð ýðãýíý. Ìàíàé õ¿ðýýíèé Ìàéäàð ýðãýõýä áóñàä
õ¿ðýýíä áîëäîãòîé àäèë öàì ãàðäàãã¿é. Ìàéäàð áóðõàíûã äºðâºí äóãàíòàé
òýðãýí äýýð çàëæ çàðèì ëàì íàð óðäààñ íü òàòàæ, çàðèì íü õîéíîîñ íü ò¿ðýí
õ¿ðýý òîéðóóëàí ÿâíà. Ìàéäàð áóðõíûã çàëñàí òýðýãíèé óðä í¿¿ð òàëä íîãîîí
ìîðü õºëëºñºí òýíãýð áóóæ èðíý ãýñýí äîìîãòîé àæýý. Ìàéäàðûã ñàéí
öàãèéí áóðõàí ãýäýã.
Áóääàãèéí ºìíº ãóðâàí áóðõàí ìàíàé çàìáóòèâä çàëàð÷ áàéñàí áà
äºðºâä¿ãýýð íü áóääà áàéñàí, ò¿¿íèé äàðààãèéí ëîâîí Áàäàìæóíàé, Çóíõîâ
íàðûí äàðààãààð ìÿíãàí áóðõíû íýã áîëîõ Ìàéäàð çàëðàõ ¸ñòîé. Òýðõ¿¿
Ìàéäàðûí èðýõ õóãàöààã ò¿ðãýòãýõèéí òóëä òýðãýí äýýð çàëæ, õ¿ðýýã
òîéðóóëàí òýðýãíèé äóãóéã ýðã¿¿ëäýã þì ãýæ ëàì íàð õýëíý.
Õ¿ðýý ýðã¿¿ëýí ÿâàà Ìàéäàðûã äàãàëäàí öîðæ íàð àãðàìáà ãàâæ, ãýâø,
ãýëýí, ãýöýë çýðýã ëàì íàð óâàí öóâàí ÿâíà. Ìàéäàðûí óðä õîéò òàëä íü õîíõ,
äýøøèã, îëîí öàí, ÿíç á¿ðèéí õýíãýðýã, äóí, ñýëíýí, á¿ðýý áèøã¿¿ð áàðüñàí
ëàì íàð ÿâíà. Òýðýãòýé, ìàéäàðûã õ¿ðýýíèé äºðâºí òàëä äºðâºí óäàà çîãñîæ,
íîì óíøèõàä, ëàì íàðò öàâ, ìàíç õýìýýõ èäýæ óóõ þì ºãíº. Èíãýýä ìàéäàð
õ¿ðýýã òîéð÷ èðñíèé äàðàà ìàéäàðàà ñ¿ìä íü áóöààæ çàëíà.
Èðýõ õàâàð íü ìèíèé áèå íºãºº õ¿ðýýíýýñýý á¿ðìºñºí çóãòàí ãàð÷ ãýðòýý
èðýâ. Ãýðòýý õàðèàä íºãºº ¿åðõäýã ×îéñ¿ðýí, Ò¿ìáèé-Îéäîâ íàðòàé óóëçàæ,
Õºõ àì õýìýýõ ìîä àñãà èõòýé íýãýí æàëãûí öýâýð ñàéõàí ãîëûí óñàíä îðæ,
ò¿¿íèé ýðýã äýýð òîãëîí íîöîëäîæ æàðãàæ áàéãààä, çóðàìíû í¿õýíä óñ
öóòãàæ, íýã çóðàì àëàâ.
¯¿íèéã çóí àìðàõààð ìàíàé õàæóó àéëä èðñýí ëàì áàãø ìààíü õàðààä
íàìàéã äóóäàí “×è îðõèìæ, áàäàð àÿãàà íàäàä ýðã¿¿ëæ òóøàà, çóðàì àëæ
õèëýíö õèéñýí ó÷èð ñàõèë ñàíâààðûã ÷èíü õàñàâ. Õ¿ðýý õèéäèéí àðèóí ãàçàð
äàõèí á¿¿ ¿çýãäò¿ãýé” õýìýýõýä, õàìàã çîâëîí àíãèæèð÷, àéõ ñýòãýë ¿ã¿é
áîëæ ìàãíàé òýíèéâ. Ýíý ÿâäëûã ààâ ìýäýæ ñàõèë ñàíâààðàà àëäàâ ãýæ áàãà
çýðýã çýìëýæ áàéãààä, “Çà ÷è ÷ àéëûí ìàë õàðèóëæ çàðàãäàæ òýíýæ ÿâàõ
ó÷èðòàé õ¿í þì áàéíà” ãýâ. Åð íü ÷èíèé öýýæ, ìºðººð ÷èíü ãóðàâ äºðâºí
ìýíãý áàéäàã, ¿¿íèéã ÷èíü îðõèìæ íºìðºõ ¸ñòîé þì óó ãýæ áèä áîäîæ áàéñàí
ãýòýë òèéì áèø, áóó ¿¿ð÷, ãºðºº õèéõ õ¿í áîëîõ ¸ñòîé áàéæýý ãýæ òýä õýëæ
áèëýý. Òýãýýä ëàì áîëîõîîð õ¿ðýýíä ñóóõ ¿¿ðãýýñ á¿ðìºñºí àíãèæèð÷ ñàíàà
àìðàâ. Òýð öàãààñ õîéø áàÿí Ëõàãâàà, ò¿¿íèé ä¿¿ Áàäðàõ íàðûí õîíü, ¿õðèéã
ºäºð á¿ð õàðèóëäàã áîëîâ. Òýãæ áàéãààä ãýðòýý ò¿ð èðòýë ìàíàé õàæóóä íýã
àéë øèíý ãýð áàðüæ òýð ¸ñëîëä èéíõ¿¿ ìèíèé àõ Äàì÷ààáàäãàð åðººë õýëæ
áàéñíààñ òîâ÷ëîí äóðäâàë:
...Îãîîã¿é ãàçàð áàéãóóëñàí
¯é öàãààí ºð㺺 áàéíà
48

Íàðñ ìîäûã íàðèéí ñàéõàí öóóëæ õèéñýí
Íàéìàí ç¿ãò ëÿíõóà öýöýã ìýò äýëãýð¿¿ëýí õèéñýí
Óðò óíèéã ìÿëààòóãàé
Áóðãàñ ìîäûã ìàòàí
Çóóí ¿äýýã òîâ÷ëîí õèéñýí
Ãàäààä áóÿí õèøãèéí õ¿ðýýã òîéðóóëàí õèéñýí
Õàø èõ õàíûã ìÿëààòóãàé
ªðãºí áàíçûã ººëæ
ªíäºð áàíçûã òàéð÷
Áîãèíî ìîäûã áîñãîæ
Ñ¿ëæèæ õèéñýí
Ò¿ìýí õ¿íèéã öóâóóëàí ÷àäàã÷
Õàñ èõ õààëãûã ìÿëààòóãàé
ãýõ ìýò÷èëýí åðººâ.
Äàì÷ààáàäãàð ñàéí áè÷ýý÷, åðººë÷, òóóëü÷ õ¿í áàéñàí. Áè Áàäðàõ áàÿíû
õîíèéã íýã ºäºð, íºãºº ºäºð ¿õðèéã íü ýýëæëýí õàðèóëæ ºâºëæèâ. Õî¸ð
àéëûí õîíü íü íèéëæ 1600 îð÷èì, ¿õýð íü 100 ãàðóé òîëãîé áàéâ.
¯õýð, õîíü õàðèóëàõäàà ýñãèé îéìñòîé ìîíãîë ãóòàë, íýõèé äýýë, äóëààí
ìàëãàéòàé áîëîâ÷ çàðèì ºäºð èõ äààð÷, èéø òèéø ã¿éæ áàãà çýðýã äóëààöíà.
Ñ¿¿ëä ãóòëûí óë öîîð÷, ìàëûí øèð, ýñãèéíèé ººäºñ äýâññýí áîëîâ÷ çàâñðààð
íü öàñ ÷èõýæ, õºë äààðóóëíà. Ìàë xàðèóëæ äààð÷ ÿâààä îðîé èðýõýä ýçýí
àéëûíõàí ìàëàà õàøààä, õàëóóí õÿðàì ºãíº. Òýãýýä ò¿ëýý õàãàëàõ, ¿õðèéí
íîéòîí áààñ, õºëä¿¿ õ¿¿äýñ öóãëóóëæ îâîîëîí àðãàë áýëòãýõ, óíäíû öàñûã
ºâºë溺íèé õàæóóãààñ 纺æ èðýõ çýðýã àæëûã õèéæ äóóñààä îðîéí õîîë
èäíý. Õîîëîíä õîíèíû øèéð íýã, ñ¿¿ëíèé õýð÷èì, õÿðàìöàãòàé øºë íýã àÿãà,
ºã뺺 íü öàãààí òîñ íýã, õî¸ð æèæèã õýñãèéã ààðóóë, ýýçãèéòýé èäýæ, õîíü
áóþó ¿õýð ñ¿ðãèéí àëü íýãèéã õîòíîîñ òóóæ õàðèóëàõààð îäíî.
Ñàðûí àæëûí õºëñ íü íýã òºëºã áóþó öàé íýã ãýæ áàéñàí áºãººä õîíèíû
ºðººë ìàõ áîë òýð ¿åäýý òîì õºëñ áàéñàí þì.
Áàäðàõûíä áàéõàä òîõèîëäîæ áàéñàí çîâëîíòîé òàë áîë çýðãýëäýý àéëûí
íóòàã ðóó õàðèóëæ áóé õîíü, ¿õðýý º÷¿¿õýí ÷ îðóóëáàë òýð íóòãèéí ýçýí õ¿íä
çîäóóëæ, çàãíóóëäàã áàéëàà. Ìàíàé íóòàãò ºâºë溺 á¿ðèéí õîîðîíä íàðèéí
çààãòàé, õàìàð ã¿âýý, òîëãîäûã ÷èãë¿¿ëýí ÷óëóó õàòãàæ, øàâ òàâüæ íóòãèéí
õèëèéã òîãòîîäîã. Òýð çààãèéã áóñäûí ìàë äàâæ îðâîë òýð ìàëûã áàðüæ óÿõ
áóþó õàøèõ, ìàë õàðèóëæ ÿâàà õ¿í áóþó ìàëûí ýçíèéã áàðüæ àâ÷ çîääîã
çàíøèëòàé. Áàäðàõ áîë ìàëàà õ¿íèé íóòàãò ñýì îðóóëàõûã ¿ðãýëæ õè÷ýýäýã
òóë ¿õýð xapèóëààä ¿äýø áóöàæ èðýõýä óðäààñ òîñîæ èðýýä ¿õðýý õ¿íèé
íóòàãò ñýì îðóóëæ ºâñ íýëýýä èä¿¿ëýýä õàøíà.
Íýãýí ºäºð áè Áàäðàõûí õîíèéã õàðèóëæ ÿâààä Íàìñðàéí áýë÷ýýðèéí
ñàéõàí ºâñòýé ãàçàð ëóó õîíèî õ¿÷ õ¿ðýëã¿é àëäàæ çýìë¿¿ëýâ. Òýð ºâëèéã
àðàéõèéí ºíãºðººãººä, õîéòîí õàâàð íü àõ Äàì÷ààáàäãàð, ýã÷ Áàëæèííÿì,
¿åðõäýã ×îéñ¿ðýí, Ò¿ìáèé-Îéäîâ íàðûã äàãàæ õýä¿¿ëýí íèéëæ áàÿí
49

Äàâààæàâûí ìàëûã õàðèóëàõ áîëîâ. Òýãæ áàéãààä íàìàð ãýðòýý èðòýë
ìàíàé ò¿¿ãýýð íóòàãëàäàã õàð ìàéõàíò ãýã÷ õÿòàä íàìàéã ãýðòýý àâàà÷èæ
àæèë õèéëãýõýýð ààâòàé ÿðüæ òîõèðñîí áàéâ. Õàð ìàéõàíò ìºí öàãààí ãýäýã
õî¸ð õÿòàä íü Òàðèàòûí õ¿ðýý, Í¿õòèéí õ¿ðýýíèé ï¿¿ñ¿¿äèéí äîíøóóð
õóäàëäàà÷èíãóóä áºãººä ìàíàé áàãèéí îëîíõè àéëûí äóíä èäýø õèéõ áóþó
õîíü õóðãàëàõ ¿åýð ìàëûí àðüñ øèð, íîîñíû ¿åýð íîîñ àâàõ, õàäëàí õàäàõ,
àíãèéí ¿ñ àâàõ çýðýã àæëûã õèéäýãñýí.
Õàð ìàéõàíò õî¸ð ãýð áàðüæ, íýãýíä íü áàðààãàà àãóóëæ, íºãººä ººðºº
ñóóíà. Áè ýíý õàð ìàéõàíòûíä ºã뺺 áîñ÷ ãàëûã ò¿ëæ, öàé õîîëûã íü õèéõýä
òóñàëæ, õîãèéã íü öýâýðëýõ, óíäíû óñûã äºõ¿¿ëæ ºãºõ, èéø, òèéø ÿâæ õ¿í
äóóäàõ, áàðààíû ãýðèéã øºíº ìàíàõ çýðýã àæëûã õèéæ æèë ãàðóé áîëîâ.
Õàð ìàéõàíò ñ¿¿ëäýý íýã çóóäàã íîõîé òýæýýæ, ºäºðò óÿæ, øºíº ñóë òàâüæ
õîíîäîã áîëîâ. Ò¿¿íèé ó÷ðûã íóòãèéí àðäóóä ñýì òàéëáàðëàí ÿðèõäàà:
Òóñ õîøóóíû íýãýí ãàçàð ãýð ä¿¿ðýí áàðààòàé, áàñ ñóóäàã òóñãàé ãýðòýé
õóäàëäàà÷èí õÿòàäûí áàðààã õóëãàé÷ íàð òàëñàí þì ãýäýã. Óã õóëãàé÷ íàð
õàâàð öàã öàñ îðæ áàéñàí øºíº, ñàðëàãèéí ¿õýð óíàæ ÷èìýýã¿é èðæ áóóãààä
õÿòàäûí áàðààíû ãýðýýñ õî¸ð øóóäàé ãóðèë, õýäýí öàé, áàñ äýýëèéí òîðãî,
äààëèìáà, ä¿íñýí òàìõè çýðãèéã àâ÷ ÿâààä îëäîîã¿é ãýëöýíý. Öàñ îðñíû
ìàðãààø ºã뺺 òýðõ¿¿ õóëãàé÷èéí ìºðèéã õÿòàä õ¿í íóòãèéí ìîíãîë õ¿íèé
õàìò ÿâæ õººãººä îëæ ÷àäàõã¿é áàéñàí ó÷èð áîë õóëãàé÷ íàð ñàðëàãèéíõàà
äºðâºí õºëä ìîíãîë ãóòàë ºìñ¿¿ëæ, õÿòàäûí ãýðýýñ ãàð÷, öàñàí äýýã¿¿ð ÿâæ
áàéãààä, óëìààð íàð ãapcaí õîéíî öàñ õàéëñàí ãàçàð ¿õýð ìàëûí çîãñîîëä îðæ
ìºðºº áàëëàñíààñ òýð ãýäýã áàéâ.
Õàð ìàéõàíò íîõîé õóöìàãö èõ àéæ, çàðèìäàà öàõèóð áóóãàà ºðõíèé
öîîðõîéãîîð öóõóéëãàí õèé áóóäíà. Çàðèìäàà ýíý àéëä áóñàä ãàçðààñ îëîí
õÿòàä èðæ áàðàà òîîëîõ, á¿ðòãýõ àæëûã õèéíý. Òýãýýä òýð õÿòàäûã õîøóó
õ¿ðýý ð¿¿ áóöñàí õîéíî, áè íýã õýñýã çóóð àæèëã¿é áîëëîî. Ýíý ¿åýð ìàíàé
íóòãèéí õàìãèéí áàÿí õ¿íèé íýã áîëîõ áàÿí ÷àâãàíöûí õ¿¿ Ëõàñ¿ðýíæàâ
ãýäýã õ¿íèé õóðèì áîëîâ.
Ëõàñ¿ðýíæàâûã ãýðëýõ õóðèìàíä ààâ äóó÷ààð, àõ åðººë÷ººð î÷èõîä áè
òýäíèéã äàãàæ õóðèì õèéõèéã ¿çýâ. Ëõàñ¿ðýíæàâûí ãýð öîî øèíý, òîîíîíîîñ
íü õàäàã, ñàõèóñ õî¸ð óÿàòàé áàéñàí áà óëààí áóäàãòàé, óãàëç õýýòýé øèíý
àâäàð äºðºâ, òàâ, îðíû òîëãîé õºëä îëîí ºðººòýé ø¿¿ãýý òóñ á¿ð íýã, ýðýãíýã
õýìýýõ õîîë óíä òàâüäàã ñàâ, õºõ äààëèìáà ºíãºòýé øèðìýë øèðäýã, öîîõîð
í¿¿ðòýé ìîäîí îð á¿õèé ñàéõàí ãýð áàðüæýý.
Õóðèì áîëîõîä îëîí õ¿í, õ¿¿ áýð õî¸ðûí òàëààñ öóãëàðëàà. Õ¿¿ ýöãèéíõýý
îëîí õ¿íèé õàìò áàéõàä áýð õýäýí ìîðüòîé õ¿íèé õàìò èðýâ. Ò¿¿íèéã óÿàí
äýýð èðñýí õîéíî õ¿ì¿¿ñ òîñ÷ óÿà, ýöãèéí ãýð õî¸ðûí õîîðîíä öàãààí
ýñãèé ãóäàñ äýâñýæ äýýã¿¿ð íü ÿâóóëæ, ñ¿¿ öàöàæ, ýöãèéí ãýðèéí ¿¿äèéã
ñºõºæ îðóóëàâ. Òýãýýä õîòûí áàðóóí óðä òàëûí Ëõàñ¿ðýíæàâûí ýöãèéí
ãýðò õóðèìûí ¸ñëîë áîëîâ. Ãýðèéí áàðóóí, ç¿¿í òàëûí ýõýíä çàëàãäñàí ëàì,
õ¿¿ áýðèéí òàëûí ýöýã, ýõ ãýõ ìýò÷èëýí õ¿ì¿¿ñ íàñ áà ÷àäàë ÷èíýýãýýðýý
50

äàðààëàí ñóóöãààâ. Ãýðò ìàõ òîñ, àðõè çýðýã èäýý ýëáýã áàéñíûã öóãëàðàãñàä
èäýæ íàéðëàâ.
Òýð õóðèìàí äýýð ìàíàé àõ Äàì÷ààáàäãàð åðººë õýëñíèéã òîâ÷èëáîîñ:
...Áóìàí áóÿí á¿ðäñýí
Áóðõàí øàæèí äýëãýðñýí
Ò¿ìýí ºëçèé á¿ðäñýí
Òºð ¸ñ òîãòíîñîí
Ò¿ãýýìýë ñàéí ºäºð ãýìýýíý
Ëõàñ¿ðýíæàâ ãóàéí áóðõàíò ÿíäàðò íü õàäàã,
Íàíæèäàä íü ñàðõàä
Ãýðýëò ñàéõàí çóë
¯íýðò ñàéõàí çóë
Äóí öàãààí ñ¿¿
Õóí öàãààí ëÿíõóà
Õóðäàí öàãààí ìîðü
Õàëçàí öàãààí õîíèí ø¿¿ñ
Õàâòãàé öàãààí áÿñëàã
Åñºí öàöàë ñàðõàäààð öºì
Á¿ðíýýð áÿëõàëçàí èðñýí áàéâ.
Áóöàæ èðýõýä áóëàã øèã Äàéð÷ èðýõýä äàëàé øèã áàé!
ãýõ÷èëýí õýëýâ. Òýãýõýä íèéò îëíîîð “Òýð åðººë áàò îðøèã” ãýæ íýãýí àÿàð
õýëöãýýâ.
Ýíý íàéðûí äàðàà õ¿¿, áýð õî¸ðò çîðèóëàí õîòíû ç¿¿í óðä òàëä áàðüñàí
øèíý ãýðò òýäíèéã îðóóëàâ. Áýð, õ¿¿ãèéí òàëààñ õýñýã õ¿ì¿¿ñ òýäíèéã
äàãàëäàí òýðõ¿¿ øèíý ãýðò îðæ áàñ ¸ñëîë õèéâ.
Ýíý ¸ñëîëûã ýõëýõýä ãýðèéí òóëãàí äîòîð ºðñºí çîìãîëä øàð òîñ àñãàí
ãàë àñààæ áàéñàí ñàíàãäàíà. Èíãýæ íàéð õóðèì áîëîîä, òýð îðîéäîî çàðèì íü
áóöàæ, íºãºº õýñýã íü ìàðãààø íü ýðò èðöãýýæ áàéñàí áèëýý.
Ìàíàéõ Õîíãîð õýìýýõ ãàçàð í¿¿í áóóæ õýä õîíîã áîëîîä áè ìýðãýí
ëàìûí õ¿¿ Áàò÷óëóóí ãýäýã àéëä ìàë õàðèóëàõ áîëîâ.
Òýäíèéõ îõèí, õ¿¿ õî¸ðòîé, òýä íü ýðõ òàíõè õ¿¿õýä. Ýöýã íü ìàíàé ààâ
ýýæèéã òàíüäàã ó÷èð íàä íýëýýä ñàéí õàíäàâ. Ýíý õ¿¿ Áàò÷óëóóíû ààâ Ìýðãýí
ëàì íü ñàÿâòàð íàñ áàðñàí ãýäýã áºãººä ò¿¿íèé öîãöñûã õàòààæ, íýãýí óóëûí
îðîé äýýð ìîäîîð ï¿íç áàðüæ îðøóóëñàí áàéâ. Ýíý ï¿íçèéã íóòãèéí àðäóóä
Ìýðãýí ëàìûí áóíõàí ãýíý. Áè òýð áóíõíûã õîëîîñ õàðñíààñ äýðãýä íü î÷èæ
¿çýýã¿é. ¯çñýí õ¿íèé ÿðèõ íü íýëýýä ñàéí ä¿íçýýð áºx áàò áàðüæ äîòîð íü
õºðºã áóðõàí äýëãýæ, öºãö ºðæ, õàäàã öàé, ìºíãº, ìºíãºí îîñîð ç¿¿ñýí áàéäàã
ãýäýã áà àõ ä¿¿ øàâü íàð æèëèéí òîäîðõîé íýãýí ºäºð î÷èæ õàäàã ºðãºäºã
áàéæýý.
Ï¿íçíèé çàâñðààð õàðàõàä òýð ëàìûí öîãö áîðö øèã õàòñàí áàéñàí ãýæ
õ¿¿õä¿¿ä ÿðüäàãñàí. Ñîíñâîë Ýíýòõýã, Òºâäèéí ¸ñîîð òýðõ¿¿ íàñ áàðñàí òîì
ëàìûí äîòîð ýðõòýíã ñàëãàí àâ÷ îðîíä íü àðö, àãè, õ¿æ, ºâñ çýðýã óðãàìëûã
51

õèéæ öîãöñûã íü äàâñëàí õàòààãààä í¿¿ðýíä íü òîñîí áóäàã ò¿ðõýæ òàâüñàí
þì ãýíý ëýý.
Òýð ÿìàð ëàì áàéñàí òóõàé õ¿ì¿¿ñýýñ àñóóõàä, ëàìòàí óíøëàãààð îíö áèø
áîëîâ÷ èä øèäòýé õ¿í ó÷èð ìýðãýëæ, èëáèéí àðãûã õýðýãëýí, èðñýí ãèé÷äýý
àðãàöààí ºíãºð¿¿ëæ áàéñàí ãýäýãñýí.
Ò¿¿íèé äàðàà ìàíàéõ Ëîäîí ãýäýã àéëòàé íýã õîò áîëîí áóóæ, áè òýäíèé
õîíü ìàëûã õàðèóëàâ.
Ëîäîí ãýðòýý ýýæ ÷àâãàíö, ýõíýð Äîëãîð, õî¸ð íÿëõ õ¿¿õäèéí õàìò ñóóäàã
áàéâ.
Òýäíèéõ öººí ìàëòàé çàí àâèðààð ç¿ãýýð õ¿ì¿¿ñ. Ãýðèéí õàìãèéí íàðèéí
àæëûã ÷àâãàíö, ýõíýð Äîëãîð õî¸ð õèéíý. Ãýðèéí ýçýí Ëîäîí íîì óíøèæ. caí
òàâüæ, ìºðãºë õèéäãèéí äýýð, íàìàéã áàéõ ¿åä çîäî÷ áîëæ øèíý ìýðãýæèë
îëîâ. Òýðýýð çîäî÷èéí íîìä ìýðãýæñýí ä¿â÷èí öîëòîé æîäãîð ìàéõàí, òîãîî
øàíàãûí õàìò ¿¿ð÷, îëîí õîíîã ÿâãàí òýíýæ, ñóðàí ä¿¿ã¿¿ðýýð ÷óëóó øèäýæ,
÷óëóó óíàñàí ãàçàðò î÷èæ æîäãîðîî áàðüæ õîíîäîã áàéæýý.
Çîäî÷èéí ñóðãààë íü öºì íóóö, õ¿íä ÿðüæ áîëäîãã¿é ¸ñòîé áàéæýý.
Èíãýæ ÿâàõäàà ëóñòàé á¿ëãèéí ýõ, ãàíö ìîä, áóãòàé ºâºëºë溺, áóóö,
ñàÿâòàð ¿õñýí õ¿í òàâüñàí ãàçàð î÷èæ ¿äøèéí á¿ðýíõèé áîëîõîîð íîì óíøèæ,
þìíààñ àéõã¿é áàéõ äàñãàë õèéäýã. Çîäî÷ áîëîõäîî òîì äàìàð, àðâàí íàéìàí
íàñ õ¿ðýýä íàñ áàðñàí á¿ñã¿é õ¿íèé äóíä ÷ºìºãíèé ìàõûã øóëæ àâààä ÿñààð
íü õèéñýí ãàíäàí õýìýýõ á¿ðýýã õýðýãëýíý.
Òýð íîì óíøèõûíõàà ºìíº í¿¿ðíèéõýý óðä ðóó äîí ðîî õýìýýõ õàð öàöàã
óíæóóëíà. Òýð ëàì òèéíõ¿¿ íîì óíøèæ äàìðàà öîõèæ ãàíäàíãàà ¿ëýýæ,
òýâäñýí áàéäàëòàé ïàä ïàä ãýæ õýä õýä ÷àíãà äóóãàð÷ áàéõûã íü áè í¿äýýð
¿çýæ äóóëñàí áèëýý.
Òýð ãàíö ãýðýýðýý áàéõäàà íýãýí ¿äýø ë¿éæèí òàâèâ.
Ýõëýýä ýõýýðýý ºðõºº á¿òýýëã¿¿ëæ ¿¿äýý õààëãàâ. Ò¿¿íèé äàðàà áààäàíòàé
þìàà çàäàëæ, í¿¿ð óðóóãàà õàð öàöãàà óíæóóëæ, òîì äàìðàà ãàðãàâ. Òýãýýä
çóëàà áºõººæ ÷èìýýã¿é ñóóâ. Òýãñíýý õîîëîéãîî íýëýýä ÷àíãàðóóëàí óÿíãàëæ
íîì óíøèæ áàéãààä ãàíäàíãàà ¿ëýýæ ìóóõàé äóóãàðãàíà.
Òýð íü ¿õñýí õ¿íèé ÷ºì㺺ð õèéñýí, ¿õýýðèéí ìóóõàé äóóòàé þì ãýæ
¿íýõýýð ýâã¿é ñýòãýë òºðäºãñºí. Òýð ãàíäàíã ¿ëýýõýä íîõîé çààâàë õóöíà.
Òýãýõýýð äàìðàà ÷àíãà ÷àíãà öîõèæ ïàä ïàä õýìýýí õàøãèð÷, óíøëàãà
¿ðãýëæë¿¿ëíý. Òýãæ æààë ä¿â÷èãíýæ áàéãààä óíøëàãàà äóóñ÷, çóëàà àñààæ,
ºðõºº òàòàâ. Ýíý óíøëàãûí ìàðãààø ºã뺺 íºãºº ëàì ýõòýéãýý íóóöààð
ÿðèõàä “Íºãººõ ÷èíü (áóã, ÷ºòãºðèéã õýëæ áóé áîëîëòîé) õýäèéä èðýâ?” ãýæ
ýõ íü àñóóæ ñîíñäîâ.
Ëîäîí - Ãàíäàí äóóãàðñíû äàðààõàí
Ýõ íü - Õýäèéä òîíèëãîâ?
Ëîäîí - Ïàä ãýæ õàøãèðñíû äàðàà, ýíý áapóóí õîéò òàëûí ñýðòãýð õàäíû
õºòºë äýýã¿¿ð áóöààâ ãýâ.
52

Çàðèì ëàì íàð ¸ñ àëäàí ýëäýâ çîõèîìîë apãaap õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýëä õîîñîí
þì îðóóëæ, òººðºãä¿¿ëæ áàéæýý.
Òýð íóòãààð íýãýí õóâèëãààí òîäîð÷ ñýëìýýð õýëýý îãòîëæ öýýæ ðóóãàà
ñýëýì øààæ, àðààðàà ãàðãàäàã èä øèäòýé ãýæ èõ ë øóóãèàí äýãäýâ.
Íýãýí ãîëûí õºíäèéä îëîí õ¿íèéã öóãëóóëàí, íºãºº õóâèëãààí áóóæ
áààõàí öîâõ÷èæ, àì õàìðààñàà öóñ ãàðãàæ áàéõàä íü õóâüñãàëò çàëóó÷óóäûí
ýâëýëèéí ãèø¿¿ä öóãëàðñàí îëîí ðóó õàíäàæ
- Çà íºõºä òà íàð õàðöãàà, áèä, ¿¿íèé õóäàë õóóðàì÷èéã èëð¿¿ëüå ãýæ
ëàìûí õóâöñûã òàéëæ ¿çòýë íü öýýæýý òîéðóóëàí õàâòãàé òºìðººð ºðãºí
á¿ñ øèã þì õèéãýýä õî¸ð ìºðíººñºº ç¿¿æýý. Òýãýýä íºãºº õàâòãàé òºìºð
äýýã¿¿ðýý áàñ íýã õîâèëòîé òºìºð õàìò õàäàæ óã òºìºð á¿ñýý òîðãîîð
á¿ðæýý. Ëàì óÿí õàòàí òºìºðòýé ñýëìýý ç¿ðõýý ÷èãë¿¿ëýí õàòãàæ, àðààðàà
òîéðóóëàí àðûí í¿õýýð ãàðàõààð õèéæýý. Òýð í¿õýí äîòðîî øèíãýí óëààí
øóíõ áóäàã ò¿ðõýæ ñýëýì äàéðàí ãàðàõàä öóñ áîëñîí ìýò õàðàãääàã. Óã ñýëýì
íü ìîõîî íèìãýí áàéäàã ó÷èð ø¿äíèéõýý çàâñàð ìºí èõ øóíõ õèéæ áàéãààä
õýëýí äýýã¿¿ðýý ñýëýì 纺ëºí ÿâóóëæ öóñ ãàðãàñàí ä¿ð ¿ç¿¿ëæ áàéæýý.
Ýíý ¿åýð ëàì, òàéæ íàð, áàÿ÷óóä íü íàì, ýâëýëèéí ãèø¿¿äýä èõ äóðã¿é
áàéäàãñàí. Ìàíàé áàãø ñóìûí õîðøîîíû äàðãà ×îéñäîîã ýëäâýýð ã¿òãýæ
ýõëýâ. Òýðõ¿¿ ×îéñäîî íü áóðõàí òàõèë óñòãàõ ãýâ, Ëàì íàðûã áàðüæ õîðèõ
ãýâ, ýíý õ¿íèé ¿ãýíä îðæ áîëîõã¿é àëü áîëîõîîð ¿¿íèéã çàéëóóëàõ õýðýãòýé,
áîñîî îðîîëîí þì ãýæ öóóðõàë òàðààâ.
Òýð ×îéñäîî íü íàìûí ýýëæèò èõ õóðàëä Óëààíáààòàð õ¿ðòýë ÿâæ èðýýä,
îðîí íóòãèéí àðäûí äóíä óõóóëãà õèéæ, ÿäóó, äóíä÷óóäûí ç¿ãýýñ õ¿íäýòãýë
õ¿ëýýñýí õ¿í áàéâ.
Ò¿¿íýýñ íýã ºäºð èëòãýë õèéõäýý, ëàì íàðûí õóóð÷ ìýõýëäãèéã õýëýýä,
òýäíèéã øîîëñîí íýãýí æèøýý ãàðãàâ. ¯¿íä õ¿ðýý õèéäèéí íîìíîë ÷èíü
àðä áèäíèéã õîîñðóóëæ, õàðàíõóé á¿ä¿¿ëýã áàéëãàæ áàéãàà þì, ëàì íàðûí
ìýõ îëîí ÿíç áàéäàã. Æèøýýëáýë: Íýã ëàì àéëä çàëàãäàæ ã¿ðýì õèéõ ãýýä
ãóðèëààð ë¿ä ãýäýã ä¿ðñ áýëòãýýä ò¿¿íèéõýý õî¸ð í¿äýíä íü æèæèã ìºñ
õèéãýýä ãàëòàé òóëãàíû îéð òàâüæ, õýíãýðýã öàíãàà ÷àíãà öîõèí áààõàí
õàøãèð÷, íºãºº ë¿äíèé í¿äýíä õèéñýí ìºñ ãàëä õàéëìàãö, íîìîî òºâ人ð
óíøèõàà áîëüæ ìîíãîëîîð - Ýý! ÷è áàñ óéëíàà. ×àìàéã óéëñàí ÷ ÿâóóëíà,
óéëààã¿é ÷ ÿâóóëíà ãýæ õýíãýðýã öàíãàà ÷àíãà öîõèæ íîìîî óíøñàí ãýæ
ÿðèõàä, òýð õóðàë äýýð áàéñàí õ¿ì¿¿ñ íèðõèéòýë õºõðºëäºâ.
Õóðëûí àðààð çîãñîæ áàéñàí õýäýí ëàì õóðäàí ÿâààä ºã÷ áèëýý. Ýíý ¿åýð
ÿäóó ëàì, áàíäè íàð õ¿ðýýíýýñ ãàðàõ ÿâäàë íýëýýä ¿çýãäýõ áîëëîî.
Ìàíàé àõ Äàì÷ààáàäãàð 1927 îíä öýðýãò ÿâñàí òóë ¿ëäñýí áèä á¿ð ÷ àæèë
èõòýé áîëîâ.
Áè Á¿ðãýý ãýäýã õ¿íèéã äàãàæ ò¿ëýý ìîä îéä áýëòãýæ õ¿ðýýíèé ëàì íàð
áà õÿòàäàä ¿õýð òýðãýýð 纺í õ¿ðãýæ ºãºõºä îðîëöîâ. Òýð õ¿í õàéíàãèéí øàð
õºëëºñºí 10 ìîäîí òýðýãòýé ò¿¿íèé õàìò áè îé ìîäîíä îâîîõîé áàðüæ õî¸ð
cap øàõàì áîëîâ. Áè òýð õ¿íèé óíàãàñàí ìîäûã õºðººäºæ, ò¿ëýý áýëòãýõýä
53

áîëîí ¿õýð õàðèóëàõàä òóñëàõ ¸ñòîé. Õî¸ð ºäºð ò¿ëýýãýý áýëòãýýä ãóðàâ äàõü
øºíºäºº ìîäîî à÷èæ, òýðãýý õºë뺺ä, ºðòºº õýðòýé ãàçàð çààâàë øºíèéí
öàãààð ÿâæ õÿòàä õ¿í áóþó ëàì íàðò ò¿ëýýãýý òóøààíà. Èíãýæ àæèëëààä áè
ñàðä íýãýí õîíèíû ìàõ àâäàã áîëñîíäîî àìòøèæ, àëñûí àÿíä àíõ óäàà ÿâëàà.
Ìàíàé íóòãèéí áàÿí Ëõ¿íäýâ, ìºí Íîìõîí ãýäýã õî¸ð çàëóó 20 ãàðóé
òýìýýãýýð íóòãèéí àðäóóäààñ àðüñ øèð àâ÷ ̺ðºíãèéí õ¿ðýýíèé õÿòàä ï¿¿ñò
òóøààæ, áóöàõäàà ãóðèë áóäàà òýýæ èðýõýýð ÿâàâ. Áè òýäíèé õàìò 20 ãàðóé
õîíîã ÿâëàà. Ìèíèé áèå íýëýýä ñàéí äóëààí îéìñ, ãóòàë, íýõèé äýýë ºìñºæ
ãàðñàí áà ºäºðò òýìýýí õºñãèéã ÿâãàí õºòºëæ, áóóñàí ãàçðàà òýìýý õàðèóëàõ
õºñºã õºäëºõèéí ºìíº òýìýýã à÷ààíû äýðãýä õýâò¿¿ëýõ, õî¸ð æèí÷íèé õîîë
óíä áýëòãýõ, ìºí õààÿà ãóðèë à÷èõàä òóñëàëöàâ.
Èíãýæ íóòãààñ àíõ óäàà ãàð÷ àëñûí çàìààð òýìýý õºòëºõ人 áè èõ
áàõàðõàæ, îãòõîí ÷ ÿäðàõã¿é, ñîíèðõîëòîé ÿâàâ.
̺ðºíä èðýõýä, ãîëûí õîéò õºíäèéä íýãýí òîì õ¿ðýý, ò¿¿íèé õàæóóä
õÿòàä, îðîñ ï¿¿ñèéí ãàçàð, ìºí õîòûí òîéðîí æèðèéí àéëóóä áàéâ. ̺ðºí
äýýð àíõ óäàà à÷ààíû ìàøèí ÿâæ áàéõûã õàðæ èõ ãàéõàæ áèëýý. Áåíçèí
òîñíû ¿íýð õîëîîñ ¿íýðòýæ, í¿ðãýëñýí øóóãèàí ÷èìýýòýé þì øèã ñàíàãäàâ.
Òýíäýýñýý áèä ÿâæ Õàòãàë îðîâ. Àíõ óäàà Õýâñãºë äàëàé õýìýýõ èõ ìºñºí
òàë, ò¿¿í äýýã¿¿ð ÿâæ áóé ìîðèí ÷àðãà, ìàøèí, òýìýýí õºñºã, áóðèàä, äàðõàä,
îðîñ, õÿòàä çýðýã îëîí ÿíçûí õ¿ì¿¿ñèéã ¿çýæ ñîíèðõëîî.
̺ðºí, Õàòãàë õî¸ð áîë òýð ¿åäýý ó÷èðã¿é òîì, òîëãîé ýðãýìýýð õîò øèã
ñàíàãäàæ áèëýý.
Ýíý àÿíààñ áóöàæ èðýõýä íàäàä õî¸ð õîíèíû ¿íýòýé õºëñ ºãñºí áà áàñ ààâ,
ýýæ, àõ ä¿¿ íàðòàà áýëýã áîëãîí ºãººðýé ãýæ íýã öàé ãóðâàí æèí áîð ãóðèë,
íýã õàéðöàã ¸îòîí ºãºâ.
Íýã îðîé ¿äøèéí á¿ðèéä ãýðòýý ýðãýæ èðýõýä, ìàíàé õîòûíõîí, Íîìõîí,
Ëõ¿íäýâ íàðûã óãòàæ öºì òýäíèéä öóãëàðàâ. Òýä ÿâñàí ãàçðûí ñîíèíûã ÿðüæ,
àõ ä¿¿ íàðòàà áýëýã òàðààâ.
Áè ÷ ó÷èðã¿é áàÿðòàé, íºãºº áýëãýý ºãºõººð ãýðòýý ã¿éí î÷èæ, ÿâñàí
ñîíèíûã ÿðèõààñ ºìíº áýëãýý ààâ ýýæäýý ºã÷, ÿâñàí ãàçðûí ñîíèíûã øºíº
ÿðèàä áàñ äàðàà íü õýäýí ºäºð ¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿðüæ áèëýý.
3. ÑÝÐÃÝÍ ÌÀÍÄÀËÒÛÍ À×ÈÉà ÀÌÑÀÆ ÝÕÝËÑÝÍ ÌÈÍÜ
Àðäûí õóâüñãàëààñ õîéø áàãà ñóðãóóëü, ñóìûí õîðøîî, çàõèðãàà, íàì,
ýâëýëèéí ¿¿ð øèíýýð áàéãóóëàãäñàí.
Ìèíèé áàãø ×îéñäîî ñóìûí òºâ äýýð õîðøîîíû äàðãûí àæèë õèéæ
áàéõäàà
- ×è èðæ ìèíèé äýðãýä ñóóæ õîðøîîíû ãàë÷èéí àæèë ã¿éöýòãýõèéí
çýðýãöýý íàäààð ìîíãîë áè÷èã çààëãà ãýâ.
54

Òýð õ¿í ºâºë, õàâðûí õýäýí cap òºâ äýýð ñóóõàä áè ãàë÷ òîãîî÷ íü áîëæ,
ààâ, àõ õî¸ðîîð óðüä çààëãàæ áàéñàí ìîíãîë áè÷ãýý ¿ðãýëæë¿¿ëýí çààëãàæ,
óíøèæ ÷àääàã áîëîîä áàñ õî¸ð ãóðâàí ñàðûí öàëèí ãýæ øóóäàé ãóðèë, õî¸ð
öàé ãýðòýý àâ÷èð÷ ºãºâ. ×îéñäîî áàãøèéí äýðãýä áàéõäàà ñóìûí òºâèéí
áàãà ñóðãóóëèéí äýðãýäýõ ïèîíåðèéí áàéãóóëëàãàä ýëñýæ îðîâ. Òýãýýä óëààí
ãàëñòóê ç¿¿æ ãýðòýý õàðèâ. Ààâ ýýæ îëæ èðñýí ç¿éëä íýëýýä áàÿðòàé, õàðèí
ç¿¿æ èðñýí ãàëñòóêò äóðã¿éöýæ, îëîí þì õýëæ ¿ãëýâ. Ó÷èð íü íàì, ýâëýë,
ïèîíåðò ýëññýí õ¿íèéã ëàì íàð, áàÿ÷óóä õÿëàéí ¿çýæ, àæèë õèéëãýõýýñ
äóðã¿éöäýã áàéñíààñ òýð áèçýý. Íàìàéã ïèîíåðò ýëñýæ ãýæ íóòãèéí áàÿí
àéëóóä øîîëæ, “Ýíý ìóó ãºëºã þó áîëîõ íü ýíý áý? Óéëàõ íü óó? Öàã ÷
èõ ìóóäàæ áàéãàà þì áàéíà” ãýæ ÿðèõ íü ýöýã ýõèéí ñîíîðò õ¿ð÷, “×è òýð
ïèîíåðîîñ ãàð” ãýæ ìàíàé ýöýã íàìàéã àðãàäàæ ¿çýâ. Áè ó÷ðûã íýëýýä õýëæ
ºãººä, “Ïèîíåð áàéòóãàé ýâëýëä ÷ ýëñýíý” ãýâ. Íóòãèéí ÷¿¿ ëîâîí ãýã÷ ìàíàé
ýöýã ýõýä õàíäàæ /
õ¿¿õäýý “Íàä äýýð èð¿¿ë” ãýæ õýë¿¿ëñýí áàéæýý. Òýð ¸ñîîð
áè ÷¿¿ ëîâîíãèéíä õ¿ð÷ î÷ìîãö íºãºº ëàì ñàí òàâüæ, “×è ïèîíåð õýìýýõ
áàéãóóëëàãàä ýëñýæ, õ¿ç¿¿ãýý öóñ øèã óëààí þìààð îðîîæ ÿâäàã áîëñîí ãýíý.
Ýíý ÷èíü äîí ø¿ãëýæ áóé õýðýã. ×è ò¿¿íýýñ ãàðàõ õýðýãòýé” õýìýýí òîëãîé
äýýð àäèñ òàâüæ áààõàí þì óíøèâ. Áè äóóã¿é ãàð÷, ò¿¿íýýñ õîéø òýð ëàìûíä
î÷èõîî áîëèâ.
Ýíý ¿åýð áàÿí Ëõàãâà õýìýýõ àéëûí çàðö íàð ýçýíòýéãýý ýâ òàíãàðàã
ìóóäàæ öºì ãýðòýý õàðüöãààñàí ó÷èð òýð õ¿í íýã ºäºð “×è ìàíàéä èðæ
áèäýíä òóñàë” õýìýýâ.
Áè òýð àéëä î÷èæ ìÿíãàí õîíèéã íü ºäºð á¿ð õàðèóëæ áàéãààä ñ¿¿ëäýý 600
îð÷èì àäóóã íü øºíº ìàíàäàã áîëîâ. Áàÿí Ëõàãâûíõàí øèð¿¿í äîãøèí çàíòàé
çàðö íàðòàà õàòóó øèð¿¿í àâèðëàäàã áàéñàí þì.
Íýã ºäºð õîíü õàðèóëàõäàà óðüä øºíº íü àäóó ìàíàæ íîéðã¿é õîíîñíîîñ
õýýð óíò÷èõæýý. Ýíý ¿åýð xo¸p ÷ õîíü ÷îíîíä èä¿¿ëñýíä Ëõàãâà ãóàé íàìàéã
ààøèëæ “Ìóó ãóéëãà÷èí íîõîé òýð ïèîíåð õýìýýõ ãàçðàà î÷èæ äóóãàà äóóëæ
ñóó, ÿâæ çàéë” ãýæ çàãíàâ. Áè ÷ “Øºíº ºäºðã¿é ìàë ìàëëàõàä õýö¿¿ áàéíà.
Åð íü ãýðòýý õàðüÿ” ãýæ ýçýíäýý õýëýâ. Ãýâ÷ òýäíèéõ çàðö íàðàà õººí ÿâóóëæ
çàðöã¿é áîëñîí ó÷èð íàìàéã àðãàäàæ ¿ëäýýâ.
Òýð ¿åýð æîéâîð ãýæ õî÷òîé íýã ãàëçóó ÷àâãàíö ¿¿ãýýð ò¿¿ãýýð õýñ÷,
àéëûí àðãàìæààòàé ìîðü óíàæ, øºíº õàøãèðàí äàâõèäàã áîëîâ. Áè ò¿¿íýýñ
áààõàí çýâ¿¿ðõýí ñýæèãëýæ, çàðèìäàà á¿ð àéæ ÿâàõ áîëëîî. Òýð ÷àâãàíö
ìàíàé íóòãààñ çàéëæ íýã õýñýã ñàíàà àìðàâ. Ãýòýë áè íýã øºíº àäóó ìàíàæ
áàéõäàà ìîðèíîîñîî áóóæ äàõàà äýðëýæ, ìîðèî áàðèàä, õýâòýæ áàéñíàà óíòàæ
îðõèæýý. Àäóó ¿ðãýæ, õîøóóðàí äàâõèõàä, ìèíèé ìîðü ÷ ãàðààñ àëäóóð÷ îäîâ.
Ó÷ðûã ìýäýëã¿é õààÿ, õ¿¿å ãýæ õàøãèð÷ áàéãààä äàõàà íºìðºí óóðãàà áàðüæ,
àäóóíûõàà õîéíîîñ ÿâãàí ÿâòàë, àäóó äàõèí ¿ðãýæ íýëýýä õîëäîâ. Àäóóíûõàà
õîéíîîñ ÿâàí ÿâñààð îéðòîí î÷òîë àäóóíààñ íýëýýä õîë ãàçàð íýãýí ýìýãòýé
õ¿í óòãà ó÷èðã¿é þì õàøãèðàõ íü äóóëäàâ. ͺ㺺 ãàëçóó ÷àâãàíö ñàíààíä îðæ
àéæ ñýì ÿâñààð àäóóíäàà õ¿ðâýë àäóó òîãòíîæ ºâñ èäýæ áàéâ.
55

Àëäóóðñàí ìîðü ìèíü íîìõîí ó÷èð àäóóíû çàõàä ºâñ èäýí çîãñîæ
áàéñíûã áè áàðüæ àâ÷ óíààä àäóóãàà õýä òîéðîí ÿâæ ¿¿ð öàéëãàâ. Òýãýýä íàð
ãàðàõûí àëäòàé íºãºº àéëûí õîòîä îéðòîí ÿâæ áàéòàë, ìóóõàé ýñãèé íýìíýý
÷èðñýí íýã ìîðü ÿâæ áàéâ. Ãàëçóó ÷àâãàíö íýã àéëûí àðãàìæààòàé ìîðèéã
õóëãàéëàí óíàæ ÿâààä ìîðèíîîñîî îé÷îîä îðèëæ áàéñàí íü òýð àæýý. Ýíý
àéëûí øèð¿¿í äîãøèí, õèéõ àæëûí èõ, ãàëçóó ÷àâãàíöààñ àéæ ñýæèãëýõ, ýíý
á¿ãä íü ýíý ãàçðààñ çàéëæ àÿòàé àæèë îëîõ ñýòãýëèéã íàäàä áàéíãà òºð¿¿ëýõ
áîëîâ. Íýãýí ºäºð íºãºº àéëûíõàà õîíèéã õàðèóëààä ÿâæ áàéòàë àëñààñ ãàíö
ìîðüòîé õ¿í íàä ðóó ÷èãëýñýýð õ¿ð÷ èðýâ. Òýð íü ìèíèé áàãø ×îéñäîî áàéâ.
Òýð èðýýä íàäàä õýëýõ íü: õîøóóíû òºâººñ Çàÿûí õ¿ðýýíèé (Öýöýðëýã õîò)
õºäºº àæ àõóéí ò¿ð ñóðãóóëüä õýñýã õ¿í ÿâóóë ãýæ çàð èðñýí ó÷èð ñóìûí
çàõèðãààòàé ÿðèàä ÷àìàéã òýäíèé òîîíä ÿâóóëàõààð øèéäñýí þì ãýæ óëààí
øóãàìòàé áè÷ãèéã ¿ç¿¿ëýâ. ¯¿íä ×àíäìàíü ñóìûí 1-ð áàãèéí Áàçàðûí
Øèðýíäýâèéã Öýöýðëýã ìàíäàëûí àéìãèéí òºâèéí õºäºº àæ àõóéí ñóðãóóëüä
ÿâóóëñóãàé õýìýýí ñóìûí äàðãààñ áè÷ñýí áè÷èã áàéâ. Áè ¿¿íèéã ñîíñîæ ìàø
èõ áàÿðëàñàí áîëîâ÷ õî¸ð þìàíä ñàíàà çîâîâ. Íýãä çàðöëàãäàæ áóé àéëààñ þó
ãýæ õýëæ ñàëàõ âý, õî¸ðò ýöýã, ýõ õî¸ðîî îëîí ä¿¿ íàðûí õàìò ÿàæ îðõèæ,
àìüäðàëûã íü ìóóòãàõ áèëýý ãýäýã àñóóäàë ãàðàâ. ¯¿íèéãýý áàãø ×îéñäîîä
öºìèéã õýëýâ. Áàãø “×è ýíý àéëûã õàéðëàæ áàéíà. Ãýòýë ýíý àéë ÷èíü
÷àìàéã õàéðëàäàãã¿é. Áè îäîî ÷àìààñ ò¿ð¿¿ëæ î÷îîä ýíý áè÷ãèéã ¿ç¿¿ëæ,
ñóìûí çàõèðãààíû ºìíººñ ÷àìàéã ÿâóóëàõààð òóøààíà. ×è õîíèî òóóñààð òýð
àéëäàà î÷îîðîé. Õàðèí òàíàé ãýðèéíõíèé àìüäðàë ãýâýë àõ ÷èíü õî¸ð ñàðûí
äàðàà öýðãýýñ õàëàãäàæ á¿ðìºñºí èðíý. Ñàíàà çîâîõ þìã¿é” ãýâ. Maíaé ax
Äàì÷ààáàäãàð 1923 îíä ýâëýëèéí ãèø¿¿íä ýëñýæ, ìîíãîë áè÷èãò ººðºº ñóð÷,
ñîíèí ñýòã¿¿ë ñîíèðõîí óíøäàã áàéñàí òóë 1926 îíä àðäûí õóâüñãàëò öýðýãò
òàòàãäàæ, Óëààíáààòàð õîòûí öýðãèéí áàãà äàðãûí ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ,
ýâëýëèéí òºâ õîðîîíû øèéäâýðýýð ôåîäàëûí õºðºí㺠õóðààõààð îäîîãèéí
Äîðíîä àéìãèéí Äàøáàëáàð ñóìûí íóòàãò 6 cap õýðòýé àæèëëàæ, äàõèí
ñóðãóóëüäàà îðæ, 1929 îíä íóòàãòàà ýðãýæ èðæýý. 1929 îíîîñ õàð ôåîäàë, 1930
îíä øàð ôåîäàëûí õºðºíãèéã õóðààæ áàéõàä, ìàë õºðºí㺺 äàðàõ. ýëäâýýð
ýñýðã¿¿öýõ ÿâäàë èõ áàéëàà. Ãýâ÷ ÿëàíãóÿà ÿäóó äóíä àðäûí äýìæëýãýýð ýíý
àæèë ÿâàãäæýý. Õóðààñàí õºðºíãèéí õàãàñûã óëñûí áîëãîæ, çàðèìûã ÿäóó
àðäàä òýòãýâýð áîëãîñîí áèëýý. Ýíý õºðºí㺠õóðààõ ÿâäàë íü àðä ò¿ìíèé
óëñ òºðèéí èäýâõèéã ñýðãýýõ òîì àæèë áîëñîí þì. Òýãýýä áàãø ÿðèõäàà, Áè
ìàðãààø ºã뺺 òàíàéõààð î÷èæ ààâ, ýýæ õî¸ðûã ÷èíü óõóóëíà. ×è ìàðãààø
îðîé ãýðòýý õàðèàðàé” ãýâ. Áàãøèéí õýëñýí ¸ñîîð õîíèî òóóæ Ëõàãâà ãóàéíä
î÷èâ. Òýãýõýä áàãø ìààíü öàé óóãààä ñóóæ áàéâ. Áàãø ìèíèé í¿¿ðýí äýýð “Òà
íàð ýíý õ¿¿õäèéã ìàðãààø ñààäã¿é ãýðò íü õàðèóë” ãýâ. Ëõàãâà ãóàé “Çàà” ãýâ.
Èíãýýä áàãøèéã ÿâñíû äàðàà Ëõàãâà ãóàé àâãàéí õàìò ìàø ñàéõàí çàíòàé
áîëæ, àìòòàé õîîë óíä ºã÷ áàéñíàà èõ ë ºðºâäºíã¿é áàéäëààð “×è èíãýýä ýöýã
ýõýý, îëîí íÿëõ ä¿¿ íàðàà îðõèîä àëñ õîë ãàçàð ÿâàõ ÷èíü õýö¿¿ áàéíà. Ýöýã
ýõ, ä¿¿ íàðûã ÷èíü õýí òýæýýõ þì áý? ×è ñàéí áîä” ãýæ ÿòãàâ. “Ìàíàé àõ
56

óäàõã¿é öýðãýýñ èðíý” ãýæ áè õýëýâ. Èðýõ èðýõã¿é íü ñàéí ìýäýãäýýã¿é ø¿¿
äýý ãýæ Ëõàãâà ãóàéã õýëýõýä áè “ßìàð ÷ áàéñàí ÿâíà ãýæ õàðèóëàâ. Òýð øºíº
àäóó ìàíóóëàõààð òîì õ¿¿ãýý ÿâóóëæ, íàìàéã ÷è ÿäàðñàí òóë óíòàæ àìàð ãýâ.
Ýíý øºíºäºº áè ¸ñòîé ñàéí óíòààä ºã뺺 áîñòîë Ëõàãâà ãóàéí àâãàé ºðºì
õóñàì íàäàä ºãººä, “Çà õ¿¿ ìèíü õîíèíäîî ÿâ” ãýâ.
Áè õàðèóä íü ¿ã¿é ãýýä òýðëýãýý ºìñºæ, íýõèé äýýëýý ìºðºí äýýðýý òàâüæ
ãàðàõ ãýòýë “Õ¿¿ ìèíü ÷è ñóó, õîë ÿâàõ ãýæ áàéãàà õ¿í öàãààí èäýý àìñ” ãýæ
õîîë óíä ºãºõ çàâñðàà ãýðòýý áàéëãàõ ãýæ íýëýýä ÿòãàâ. Òýð aâãàéã òýãýæ ÿðèõ
òóòàì áè ÿâàõààð çàâäòàë õî¸ð ãóðâàí õóðóóä áýëýã áîëãîí ºãºâ. Òýãýýä áè
õàãàñ ºðòºº ãàçàð ÿâãàí ÿâæ ãýðòýý õàðèâ.
Ãýðòýý õàðüòàë ýýæ óéëæ, ÿâàõûã õîðèãëîâ. Ààâ íàìàéã äýìæèæ, íýãýíò
ëàì áîëîõ çàÿàã¿é òóë ÿâæ íîì ñóð÷ áàéã ãýâ. Áè ãóéæ ÿðèëöñààð àõ óäàõã¿é
èðýõ áîëñîí áà åð íü ýðòíýýñ ÿâæ þì ¿çýæ, ñóðàõ íü çºâ ãýäãèéã ýýæäýý
îéëãóóëàâ. Ýýæ ãýðòýý õî¸ð óíòààä ÿâàõûã ãóéñàí ó÷èð áè ãýðòýý õî¸ð
õîíîâ. Ýýæ ìèíèé ãóòëûã óëëàæ, íýõèé äýýëèéã ìèíü î¸æ ÿíçëàâ. Ëõàãâà
ãóàéí ºãñºí õóðóóäûã ä¿¿ íàðòàéãàà õóâààí èäýæ, òîãëîí ààâ ýýæäýý ò¿ëýý
ò¿ëø áýëòãýëöýæ ºãºâ. Òýãýýä ñóìûí òºâ ð¿¿ áàãøèéí òóøààñàí ¸ñîîð ãàäàà
àéëûíõàà ìîðèîð õ¿ðã¿¿ëýâ. Ãýðýýñ ãàðàõàä ààâ, ýýæ õî¸ð ¿íñýæ, “Ñàéí
ÿâæ ñàéí ñóðààðàé, ñàéí õ¿í áîëîîðîé” ãýæ åðººâ. Íàìàéã ÿâìàãö ýýæ ìèíü
õîéíîîñ ñ¿¿ öàöàæ, óéëàí õîöðîâ. Ààâ äóóã¿é çîãñîæ õàðàãäàâ. Áè ÷ ààâ,
ýýæ, ä¿¿ íàðààñàà àëñ ÿâàõ ãýæ áóé ýíý ¿åä äîòîð ýâã¿é ñàíàãäàâ÷, çîðèãòîé
ãýã÷ýýð ààâ ýýæòýéòýý ñàëàõ ¸ñ ã¿éöýòãýí ìîðäîâ. Áè òýãæ ÿâñààð Í¿õòèéí
õ¿ðýýíèé õàæóóä áàéäàã ñóìûí òºâ äýýð èðæ áàãø ×îéñäîîãèéíä õîíîîä
ºã뺺 íü ºðòººíèé ìîðèîð õîøóóíû òºâ Òàðèàòûí õ¿ðýýíèé ç¿ã ÷èãëýâ.
ªã뺺 ÿâàõàä íºãºº áàãøèéí àâãàé õ¿¿õýä öàé, õîîëîîð çî÷ëîí ¿äýæ áèëýý.
Áàãø ìààíü íàäàä 50 ìºí㺠ºã÷ “×è íýãýíò ÿâñíûõ ñàéí cypaapaé. Åð íü
öààøäàà Óëààíáààòàð õîò, Ǻâëºëò Îðîñ óëñàä ÿâæ ñóðàëöàõ íü ñàéí ø¿¿”
ãýæ çàõèâ. Áè òýð ºäºðòºº ÿâñààð õî¸ð ºðòºº ÿâæ, ººðèéí ñóìûí íóòãààñ ãàð÷
õîíîâ. Òýãýýä ìàðãààø îðîé íü õîøóóíû òºâ Òàðèàòûí õ¿ðýýí äýýð î÷èâ.
Òàðèàòûí õ¿ðýý íü ìîä èõòýé, ºíäºð óóëûí ºâðººð óðññàí Òàðèàòûí ãîëûí
ãóðâàí ñàëààíû õîîðîíä áàéãóóëñàí ãóðâàí õýñýã õ¿ðýý áàéâ. ¯¿íèé áàðóóí
íü áàðóóí õ¿ðýý, äóíä õýñýã íü öîã÷èí, ç¿¿í õýñýã íü ç¿¿í õ¿ðýý ãýíý. Ãóðâàí
õ¿ðýý íü òóñ òóñäàà ìàéäàð, öàìòàé, ìàìáà õýìýýõ ýìíýëãèéí äàöàí, çóðõàé,
öàíèä õýìýýõ ôèëîñîôèéí ñóðãóóëèéí äàöàí òóñ òóñäàà áàéæýý. Ýíý õîøóó
áà õ¿ðýýíèé òóõàé áè ñ¿¿ëä “Òýðõèéí öàãààí íóóð” ãýäýã òóóæäàà äýëãýðýíã¿é
áè÷ñýí áèëýý. Õ¿ðýýíèé áàðóóí õîéò òàëä áàéäàã Äàøäîðæ ãýäýã óóëûí îðîé
äýýð íýãýí îâîî áàéõ áºãººä ¿¿íèéã òóñ õ¿ðýýíèé ëàì íàð æèë á¿ð òàõèäàã
àæýý. Ýíý õ¿ðýýíä öàíèä õóðëûã ãîëäóó õóðäàã áàéñàí áà Ìàéäàðûí öàì
æèë á¿ð ãàðäàã áàéæýý. Õ¿ðýýíýýñ óðàãø àëñàëñàí ãàçàð õÿòàäûí õóäàëäààíû
Ýðýýí ìîä õýìýýõ òîìõîí ñóóðèí áàéäàã áàéâ. Ò¿¿íýýñ íýëýýä çàéäóó ãàçàð
õîøóóíû òºâèéí àëáàí áàéãóóëëàãà ñóðãóóëü áàéäàã. Áè ºðòººíèé ãýðò
õîíîîä ºã뺺 íü àéìãèéí òºâ ÷èãëýí îäîâ. Çàì çóóðò õýäýí õîíîã ÿâààä
57

Öàãààí äàâààã äàâæ, Öýöýðëýã ìàíäàë àéìãèéí òºâ Çàÿûí ãýãýýíèé õ¿ðýý
áóþó Çàÿûí áààþó õ¿ð÷ î÷èâ. Ýíý íü íºãºº ̺ðºí, Òàðèàòûí õ¿ðýýíýýñ èë¿¿
òîì ñàéõàí õîò õàðàãäñàí áºãººä íóòãèéí áàéãàëèéí ¿çýñãýëýí íü îíöûí
àÿòàéõàí ñàíàãäàâ. Õ¿ðýýíèé àðûí øîâõ Áóëãàí óóëûí îðîéä íü øàõóó óðäààñ
íü çóðñàí òîì òîì áóðõíû ä¿ð õàðàãäàíà. Ò¿¿íèé õàìãèéí äýýä òàëûí ãîëûíõ
íü Çóíõàâ õýìýýõ ëàìûí øàøíûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷, òºâäèéí ëàìûí çóðàã,
ìºí òýð õºð㺺ñ àðàé äîîõíî áàðóóí ç¿¿í òàëààñ íü Çóíõîâ áóðõíû øàâü
Æàëöàâûí Õàéäàâæè íàðûí õºðãèéã ä¿ðñýëæýý. Òýð õî¸ðîîñ äîîøëóóëàí
áàðóóí òèéø Öàãààí äàð ýõ, ò¿¿íèé ç¿¿í ÷èãò ìýäýãäýõã¿é áîëæ áàëàðñàí
íýãýí áóðõíû ä¿ðñ òóñ òóñ áàéâ. Ýíý áóðõäààñ íýëýýä äîîãóóð òºâä íü áàéñàí
íýãýí ä¿ðèéã Øèãìóíèéí õºðºã ãýíý.
Ýíý õàäàí äýýð ñèéëñýí áè÷ãèéí òóõàé íýãýí ñîíèí äîìîã áàéäãèéã áè
ñîíññîí þì. Ëàìûí ãýãýýí, Çàÿûí ãýãýýí òýðã¿¿ëñýí õýñýã òîì ëàì íàð
Ò¿âäèéí Áàðóóí çóóä õºñºã õýðýãëýí àÿëàí î÷èæ áóÿí ¿éëäýæ ºðãºë áàðüæ
ýðäìèéí õàìãèéí ºíäºð çýðãèéã òýðõ¿¿ Áàðóóí çóóãèéí äýðãýäýõ Ãîìîí
õýìýýõ ×îéðûí äàöàíä õàìãààëñàí ãýäýã. Òýä ãàðûí áýë, ýäýëæ ÿâñàí
ìàëààðàà íèìãýð÷ íóòàãòàà áóöàõ çàìäàà íóòãèéí ýçã¿é öºëä îðæ èðýýä
ýäýëæ ÿâñàí ìàëàà äýýðýì÷äýä àëäàæ ãàíöõàí ìîðüòîé ¿ëäæýý.
Òýä íàð òýãæ ÿâàõ çóóðàà õýä õîíîã õîîëã¿é ºëñºæ ãàíö ìîðèî àëæ
èäýõýýð ÿðèëöñàí áîëîâ÷ “Áèä ÷èíü ãýëýí õ¿ì¿¿ñ ø¿¿ äýý. Ýíý ìîðèéã
àëáàë õèëýíö áîëíî ãýëöæýý. Ãýòýë Ëàìûí ãýãýýí, Çàÿûí ãýãýýí õî¸ð “Áèä
õýä¿¿ëýý ºëñºæ ¿õâýë ýíý ãàíö ìîðèíû í¿ãýëýýñ èë¿¿ í¿ãýë áîëíî, òýãýýä
÷ ýíý ìîðü áèäíèé òºëºº áóÿí õèéæ ÷àäàõã¿é” ãýýä ìîðèî àëæ ìàõûã íü
èäýæ ÿâñààð Ìîíãîë íóòãèéíõàà çàõ ðóó îðæ èðæ õ¿íñ, õºñºãòýé áîëñîí
àæýý. Òýð ìîðèíûõîî áóÿíã áîäîæ Ìàéäàð Áóðõíû òîì ä¿ðèéã îäîîãèéí
Óëààíáààòàðûí ç¿¿í õ¿ðýýíä çàëæ áîñãîõ ñàíàà÷èëãà ãàðãàñàí ãýäýã. Çàÿûí
ãýãýýí íü àëæ èäñýí ìîðèíûõîî áóÿíã ¿éëäýõýý𠺺ðèéí õ¿ðýý áóþó îäîîãèéí
Öýöýðëýã õîòûí õîéíîõ Áóëãàí óóëûí ýíãýðèéí íýãýí ýëãýí õàäàí äýýð Áîãä
Çóíõîâ ò¿¿íèé õî¸ð øàâèéí ä¿ðèéã àíõ ä¿ðñëýí ñèéëñýí ãýñýí äîìîãòîé þì.
Òóñ õ¿ðýýíä æèðèéí öàãò 1000 îð÷èì, õóðàë íîìûí ¿åä 2000 îð÷èì ëàì
ñóóäàã ãýäýã áàéëàà. Õ¿ðýýíèé ñ¿ì äóãàí íü ìîíãîë, ò¿âä õèéöòýé äºðâºëæèí
áóëàíòàé 2-3 äàâõàð áàéñàí áà Áóëãàí óóëûí áýëä Ñàéä âàíãèéí ñ¿ì áóþó
Öýöýí âàíãèéí ñ¿ì ãýäýã õàìãèéí òîì ñ¿ì íü öîã÷èí ñ¿ì, òýãýýä Ëàâðèí,
ã¿íãýðýã, äàöàí ãýõ ìýòèéí õýä õýäýí ñ¿ì áàéñàí. Ýíý õ¿ðýýã Äýýä õ¿ðýý
ãýäýã áàéñíû ó÷èð íü ¿¿íýýñ ç¿¿í òèéø ñ¿¿ëä áèîêîìáèíàò áàéãóóëñàí
æàëãûí ýõýíä íýã áàãà õèéä áàéñàí ¿¿íèéã Äîîä õ¿ðýý ãýäýãñýí. Ãýâ÷ ýíý
õî¸ð õ¿ðýý íýã çàõèðãààòàé áàéæýý. Õ¿ðýýíýýñ óðàãøèëñàí òîëãîéí ç¿¿í óðä
¸ðîîëä æèíõýíý áààþó õýìýýõ òîîñãîíû àæèë õèéíý. Ýíä õÿòàä äýëã¿¿ð,
ï¿¿ñ îëîí, áàñ íóòãèéí îðîñ ãóðâàí çóó øàõàì õ¿í áàéñàí ó÷èð îðîñ ãóàíç
õî¸ð, ìàõíû äýëã¿¿ð õýä, ¿ñ÷èí, çóðàã÷èí õî¸ð, ãóðàâ, îðîñ áàãà ñóðãóóëü
íýã áàéâ. Ýäãýýðýýñ ãàäíà àðäûí çàñãèéí ¿åä áàéãóóëàãäñàí ÿàì, ýâëýëèéí
õîðîî, Áóëãàí óóëûí õîøóóíû àëáàí áàéãóóëëàãûí áàéøèíãóóä, áàãà äóíä
58

ñóðãóóëü, õ¿í ýìíýëýã, ìîíãîë õîðøîî, òýýõ çýðýã ãàçàð áàéëàà. Õ¿ì¿¿ñèéí
ÿðèõ íü Çàÿûí ãýãýýí íýã æèëèéí ºìíº õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ õýðýãò áàðèãäààä
Óëààíáààòàð ÿâñàí ãýëöýíý. Çàÿûí ãýãýýí áîë õàëõûí õýäýí èõ õóòàãòûí
õàìãèéí òîìûí íýã áºãººä îëîí óäààãèéí ä¿ðòýé õóòàãò ãýäýã áàéëàà.
Øàøäèðò äóðäñàíààð ¿çâýë: Ò¿¿íèé ä¿ð íü Ýíýòõýã îðîíä 5 óäàà, ò¿âä
îðîíä 3 óäàà òîäîð÷, äàðàà íü Ìîíãîëä àíõ óäàà Ñàéí íî¸í õààíû ¿éçýí
íî¸íû ãýðò òºðñºí ãýäýã äîìîãòîé.
Òýð õóâèëãààíä Äàëàé ëàì, Âàí÷èí ýðäýíý íàðààñ àíõ óäàà òàìãà îëãîñîí
ãýäýã. Õî¸ðäóãààð õóâèëãààí íü Ýíõ-Àìãàëàí õààíû ¿åä Ñàéí íî¸í õààíû
íýãýí õ¿¿ãèéíä òîäîðñîí. Õàëõûí àíõíû áîãä ªíäºð ãýãýýí ¿¿íòýé óóëçàæ
öîë çýðýã îëãîñîí ãýíý. Ìîíãîëä 8-ð ¿åèéí ä¿ð íü ñ¿¿ë÷èéí Ýðäýíý çàÿ
áàíäèä õóòàãò Æàâçàíöýðýí ãýäýã áàéñàí àæýý.
59

60
II Á¯ËÝÃ
1. ÝÐÄÝÌ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÌªÐªªÄªÂ
Çàÿûí áààþóíû áàðóóí õîéò æàëãààñ ýõ àâ÷ áààþóí äóíäóóð óðññàí
æèæèãõýí áîõèð ãîðõèíû õîéò õºâººãººð öýíãýëäýõ, òºâ ñóâèëëûí ãàçàð,
àéìãèéí ÿàì, äóíä ñóðãóóëü ãýõ ìýò õýñýã ãàíö äàí øèíý ìàÿãèéí ä¿íçýí
áàéøèíãóóäòàé. Ýíý ãóäàìæíû áàðóóí ºíöºãò îíöãîéõîí øèã áàðüñàí
öýíãýëäýõ õýìýýõ ìîäîí áàéøèíãèéí àðûí äóíä çýðãèéí øèâýý õàøààíä õîðü
îð÷èì ãýð ¿åë¿¿ëýí áàðüæýý.
Ìàíàé ñóðãóóëü íü ÿäóó, äóíä àéëûí õ¿¿õä¿¿äýä á¿ðýëä¿¿ëýí áàéãóóëñàí
140 îð÷èì ñóðàã÷èäòàé, øèíý ñóðãóóëü áºãººä ¿¿íèé çîðèëãî íü õàìòðàëûí
øèíý õ¿÷íèéã áýëòãýõ ¿¿ðýãòýé.
Ñóðãóóëèéí ãóðàâ äºðâºí ãýðò ýìýãòýé÷¿¿ä, áóñäàä íü ýðýãòýé÷¿¿ä áàéäàã.
Òýð öàãèéí øààðäëàãààð ñóðãóóëü õàãàñ öýðãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé. ¯¿íä
140 îð÷èì ñóðàã÷äûã 3 ñàëàà áîëãîæ, ñàëààã òîâ÷îîëîí íýãýí ñóìàí áîëíî.
Ãýðèéí äàðãà á¿ð íü àðàâíû äàðãà äºðºâ, òàâàí ãýð íèéëæ íýãýí ñàëàà,
àðâàí ñàëààíä ñóìàíãèéí äàðãûã ñóðàã÷äûí äóíäààñ ñóðãóóëèéí àõëàã÷
áàãø òîìèëíî. Ñóìàíãèéí äàðãà íàð íü çàñàã çàõèðãàà, õ¿ì¿¿æëèéí òàëààð
øóóä àõëàã÷ áàãø áóþó ò¿¿íèé îðëîã÷ áàãøèä çàõèðàãäàíà. Òýð ¿åä ìàíàé
ñóìàíãèéí äàðãà íü ñóðàã÷ áèäíèé õàìãèéí àõ íàñíû Äàðæàà ãýäýã áàéâ.
Òýðõ¿¿ Äàðæàà íü ñ¿¿ëäýý öýðãèéí àëáà xaaæ ÿâààä 1940-1950 îíû ¿åä Òºâ
öàãäàí ñýðãèéëýõèéí äàðãà õèéæ áàéñàí. Áèä ºã뺺 ýðò áîñ÷ æàãñààë, õºë
ãàðûí ñóðãóóëü õèéäýã, îðîé óíòàõûí ºìíº áàñ æàãñààë òîîëëîãî õèéíý.
Èíãýæ áèåèéí òàìèð, öýðãèéí õè÷ýýëèéã õîñëóóëæ áàéñàí õýðýã. Ñóðàã÷èä
íü øàð äààëèìáàí ºíãºòýé íýõèé äýýë, öàãààí õóðãàíû àðüñààð õèéñýí
ìàëãàé, àæëûí õàð ãóòàë ºìñºíº. Õîîë óíä íü ºã뺺, îðîé òîñòîé òàëõ öàé,
ºäºð ìàõ, íîãîî, ãóðèëòàé øºë, áàÿð ¸ñëîëîîð áóóç, õóóøóóð ºãíº. Ýíä
àíõ óäàà áàéöàà, òºìñ, òàëõ èäýæ ¿çñýí, ýõíèé ¿åä èäýëã¿é îðõèæ áàéãààä
ñ¿¿ëäýý ò¿¿íä äàñàæ èðýâ. Õè÷ýýëèéí ãýð ãýæ âàíäàí øèðýý çàññàí äºðºâ,
òàâàí ãýð, ¿çäýã õè÷ýýë íü ìîíãîë áè÷èã, òîîíû äºðâºí àðãà áà õóâü, óëñ
òºðèéí õè÷ýýë, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ìýäýãäýõ¿¿í îðíî. ªäºðò 4-6 öàãèéí
õè÷ýýë õèéíý. Ìàíàé ñóðãóóëüä Ö.Áàëäàí, Á.Ñàíæààñ¿ðýí ãýæ õî¸ð áàãø
õè÷ýýë çààíà. Áàëäàí áàãø ãàçðûí õºðñíèé òóõàé, áàñ óëñ òºðèéí õè÷ýýëèéã
ìàø ñîíèðõîëòîé çààäàã. Ñàíæààñ¿ðýí áàãø òîîíû äºðâºí àðãà çààõäàà
òóéëûí îéëãîìæòîé æèøýýí¿¿ä àâäàãñàí. Áèä îðîéí öàãò ãýðò õè÷ýýëýý
äàâòàæ, çàðèì ç¿éëèéã ëàâëàí àñóóõààð áàãø íàðûíäàà î÷íî. Åð íü ýíý
õî¸ð áàãø ñàÿâòàð Óëààíáààòàðûí îþóòíû ñóðãóóëèéã òºãñºæ èðñýí íýëýýä
áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñ áàéñíààñ ãàäíà ñóðàã÷èäòàéãàà çàð÷èìòàé áºãººä
íºõºðñºã õàðüöààòàé áàéñàí òóë áèä òýäíèéã èõ õ¿íäýëíý. Ìàíàé àðàâíû
äàðãà Øàðàâ ãýäýã õ¿í ãýðèéí æóðìûã óäèðäàæ, ýýëæýýð æèæ¿¿ð òîìèëîõ,

àðèóí öýâýð ñàõèóëàõ, äýã æóðàì áàðèìòëóóëàõ, õè÷ýýë äàâòóóëàõ, çàðëàë
íýâòð¿¿ëýõ çýðýã àæëûã óäèðäàí æîëîîäíî. Òýð íü èõ èäýâõòýé äàðãà áàéñàí
áºãººä çàðèìäàà õàòóó øèð¿¿íýýð ààøèëäàã, äîíãîääîã áàéñíààñ ãàäíà õààÿà
òàñàã ãýðèéí õóðëûã óäààí õóðàëäóóëæ, öàã áàðæ õè÷ýýë äàâòàõàä ñààä
áîëäîãñîí. Øàðàâ áîë ººðºº ñàõèëãà æóðìààð ¿ëãýðòýé, îëîí íèéòèéí àæèëä
èäýâõòýé ñýðãýëýí, ñóðëàãààð ñàéí áîëîâ÷ õààÿà õóäëàà ÿðèíà.
Òýð ¿åèéí æóðìààð ìàíàé ñóðãóóëü, àéìãèéí äóíä ñóðãóóëèéíõàíòàé
íýãýí îðîé äóíä ñóðãóóëèéí óëààí áóëàíä íèéëýí íºõºðñºã óóëçàëò õèéâ. Ýíý
óóëçàëò íü õýä õýäýí àñóóäëààð õî¸ð ñóðãóóëü òàëöàí òýìöýýí ÿâóóëàâ. Õýäýí
óäàà õàðèëöàí äóóëààä, äóíä ñóðãóóëèéí íýã á¿ñã¿é 1-ð áàéð, 2 äóãààð áàéðûã
ìàíàé ñóðãóóëèéí íýã á¿ñã¿é òóñ òóñ ýçëýâ. Õî¸ð ñóðãóóëèàñ òóñ á¿ð òàâàí
áºõ ãàð÷ áàðèëäààä ìàíàé ñóðãóóëèéí íýã õ¿¿õýä ò¿ð¿¿ëýâ.
Äàðàà íü îíîëûí òýìöýýí ÿâàâ. Ýíý òýìöýýíä óëñ òºð, áàéãàëèéí óõààí,
ôèçèê, õèìèéí àñóóäëààð òóñ á¿ð òàâàí àñóóëò õàðèëöàí òàâüæ õàðèóëàõ
¸ñòîé. Ýíý îíîëûí òýìöýýíèéã õî¸ð òàëûí áàãø íàð óäèðäàâ. Óã òýìöýýí ìàø
ñîíèðõîëòîé ó÷èð á¿õ ñóðàã÷, ìºí áè ÷ àñóóëò õàðèóëòûã òýìäýãëýí àâàâ.
Ýíý òýìöýýíèé ýöýñò ä¿ãíýæ, äóó, áºõ, îíîëûí òýìöýýíýýð ò¿ð¿¿ëñýí, ¿ç¿¿ð
áóëààëäñàí õ¿¿õäèéã äýâòýð õàðàíäààãààð øàãíàâ.
Îíîëûí òýìöýýí ìàø ñîíèðõîëòîé áîëæ ìàðãààø íü àìðàëòûí ºäºð ó÷èð
ñóðàã÷èä òàðàõ äóðã¿é, òýìöýýíýý ¿ðãýëæë¿¿ëýõ ñàíàë ãàðãàñíûã áàãø íàð
çºâøººðºâ.
Öàã ìàø èõ îðîé áîëæ, ìîäîí áàéøèíãèéí äýýâýð òóóðãà õàâüä ä¿¿æèëñýí
êåðîñèí äýíãèéí òîðòîãò õàðëàñàí õàðàãäàâ. Çàðèì õ¿¿õýä âàíäàí äýýðýý
¿¿ðýãëýí áàãø íàð áàðàã ÿâæ, ãàíö öýðãèéí õè÷ýýëèéí áàãø ¿ëäýâ. Ìàíàé
òàñãèéí äàðãà Øàðàâ òýð îðîé öýðýã ìàÿãèéí äààâóó öàìö ºì人 ºìñ÷,
ìºðºâ÷òýé íàðèéí á¿ñ á¿ñýëæ, á¿ñíèé ìºðºâ÷èí äýýð ýíãýðèéí íýëýýä
õýäýí òýìäãèéã äóãóé óëààí äààâóóãààð äýâñãýðëýí õàäàæ ç¿¿ñýí èõ ë
äýãæèí õàðàãäàâ. Îíîëûí òýìöýýíä õàðèóëæ ÷àäàõã¿é àñóóäëûã áàãø íàðûí
òóñëàìæààð òîäðóóëàí õàðèóëöãààâ.
Òºãñãºëä ìàíàé ñóðãóóëèéí òàëààñ íºãºº òàñãèéí äàðãà Øàðàâ áîñ÷ íýã
àñóóëò òàâüñàí íü, õ¿í àíõ xaàíààñ ãàðñàí áý? ãýâ.
- Äóíä ñóðãóóëèéí íýã ñóðàã÷ áîñ÷ ñàðìàã÷èíãààñ ãàðñàí ãýâ. Øàðàâ áîñ÷
- Òýð ñàðìàã÷èí ÷èíü õààíà áàéñàí þì áý? ãýâ. ͺ㺺 ñóðàã÷,
- Òýð åâðîï çýðýã àëü äóëààí îðîíä áàéæýý ãýâ.
- Õ¿éòýí îðîíä áàéæ áîëäîãã¿é þì óó? ãýõýä
- Áàéæ áîëíî ãýæ íºãºº ñóðàã÷ õàðèóëàâ. Øàðàâ øàãíàëä ºãäºã äýâòýð
õàðàíäààíààñ íýãèéã àâàõûã èõýä õè÷ýýæ áàéãàà áîëîëòîé.
- Ìàíàé ìîíãîëûí õààíà íü õ¿íèé ¿¿ñâýð áîëîõ ñàðìàã÷èí íóòàãëàæ
áàéñàí áý? ãýâ.
ͺ㺺 ñóðàã÷ õàðèóëæ ÷àäñàíã¿é.
Òýð ñóðãóóëèéí áóñàä ñóðàã÷ ÷ õàðèóëñàíã¿é ó÷èð àñóóëò òàâüñàí õ¿í
ººðºº õàðèóëæ. øàãíàë àâàõ ¸ñòîé òóë Øàðàâ áîñ÷:
61

- Ìàíàé ãîâü, Õîâäûí óðä òàëààð ñàðìàã÷èí òóñ íóòàãëàí áàéñàí þì ãýâ.
Ñóðàã÷èä öºì ñîíèðõîæ äýâòýðòýý òýìäýãëýæ àâàâ. Øàðàâ ìààíü ÷ äýâòýð
õàðàíäàà àâàâ. Äàðààãèéí ºäºð áàãø õè÷ýýë çààõäàà Øàðàâûã áîñãîæ áààõàí
çýìëýýä, ìàíàé ãîâüä õ¿íèé ºìíºõ ñàðìàã÷èí áàéñàí ãýäýã áàðèìò áàòàëãàà
áàéõã¿é ãýæ òàéëáàðëàæ ºãºâ. Áèäíèé ñóóäàã ãýð äóëààí áîëîâ÷, óòàà èõòýé
òóë õºäñºí ºìäòýé, öàãààí íýõèé õ¿ðýìòýé õÿòàä çóóõ÷èí èðæ çóóõ çàñäàã
áîëîâ÷ ñóðàã÷ áèäíèé áîëãîîìæã¿éãýýñ çóóõíû øàâàð íü õîâõðîí óíàæ, óòàà
áààãèíà. Òýð õÿòàäûã çóóõ çàñàæ áàéõàä ñóðàã÷èä òóñàëñààð çàðèì íü ººðñ人
çóóõàà çàñäàã áîëëîî.
Ìàíàé ãýðèéí çóóõ íýëýýä íóðñàí ó÷èð áè ò¿¿íèéã íýã ºäºð çàñàâ. Çóóõàà
çàñàõààð ýìýãòýé÷¿¿äèéí ãýðèéí ¿¿äýíä áàéñàí íýã ïààëàíòàé òîì ò¿ìïýíã
àâ÷èð÷ øàâàð çóóðààä çóóõàà çàñ÷ äàðàà íü ãàë ò¿ëòýë îâîî ñàéí áîëñîí áàéâ.
Òàñãèéí äàðãà ìààíü ÷ ç¿ãýýð áîëæ ãýæ ìàãòàâ. Òýãýýä ìàðãààø ºäºð íü ãýâ
ãýíýò íàìàéã ñàëààí äàðãà äóóäàâ. Áè îðîîä íîìõîí çîãñòîë õàæóóä Äîëãîð
ãýäýã íýã ýìýãòýé ñóðàã÷ óéëñàí ñóóæ áàéâ. Òýð ñóðàã÷ àíõ ñóðãóóëüä èðýõäýý
í¿¿ðýý óãààäàã ò¿ìïýíãýý àâ÷èðñàí þìñàíæýý. Áè òýð ó÷ðûã ìýäýëã¿é
ò¿ìïýíä íü øàâàð çóóð÷ çóóõ çàñ÷ýý. Õýðãèéí ó÷èð èéì áîëæ, áè áóðóóòàæ
ò¿ìïýíã íü óãààæ öýâýðëýæ ºãºõ ¸ñòîé áîëîâ. Áè ñàëààí äàðãûí ãýðýýñ ãàð÷,
ýìýãòýé÷¿¿äèéí ãýðèéí ¿¿äýíä º÷èãäºð òàâüñàí ò¿ìïýíãýý àâ÷èð÷ çóóõàíä
á¿ëýýñãýí, õºëäñºí øàâðûã íü õîâõëîõ ãýæ òºìðººð õºøèæ áàéãààä ïààëàíã
íü õýñýã ãàçàð õóóëæ îðõèâ. Òýãæ ò¿ìïýíã öýâýðëýæ àð÷ààä íºãºº Äîëãîðûí
ñóóäàã ãýðèéí ç¿ã î÷èæ õààëãûã öîõèòîë Äîëãîð ãàð÷ èðæ ò¿ìïýíãýý ¿çýýä
àâàëã¿é ãàçàð øèäýæ îðõèâ. Áè ó÷ðûã îéëãîæ áàñ ë õýðýã äóóññàíã¿é ãýæ èõ
ñàíàà çîâëîî. Òýð îðîé àõëàã÷ áàãø Áàëäàí äóóäàâ ãýæ ìàíàé àðàâíû äàðãà
õýëýâ. Áàãøèéí ãýðò îðîîä íîìõîí çîãñòîë òýíä ñóìàí äàðãà, áàñ íºãºº
Äîëãîð õ¿¿õýí óéëæ çîãñîíî. Áàãø Ö.Áàëäàí íàäààñ ò¿ìïýíä øàâàð çóóðñàí,
ò¿¿íèé ïààëàíã õóóëñàí òóõàé àñóóâ. ×è, ýíý ñóðãóóëèéí çóóõ çàñàæ ñàéí þì
õèéñýí Øèðýíäýâèéã õàíûí ñîíèíä ñàéøààí áè÷ò¿ãýé! Ýíý Äîëãîð õ¿¿õíèéã
äîíãîäñóãàé ãýæ õýëýýä áèäíèéã ãàðãàâ. Áè àíõ óäàà õýðãýýð äóóäàãäàæ, óã
õýðýã èéì áàéäëààð òºãññºíä ìàø èõ áàÿðëàæ, ò¿¿íýýñ õîéø ñóðãóóëèéí
çóóõûã õýäýí óäàà çàñàæ áèëýý.
Ñóðãóóëü íýã ìóó ò¿ìïýí ºã÷ øàâðàà çóóðäàã áîëîâ. Ìàíàé ñóðãóóëèéí
õ¿¿õä¿¿ä õàíèàä õ¿ðâýë àéìãèéí ýìíýëãèéí Ñ.Ì.Íåìîé ãýäýã çºâëºëòèéí èõ
ýì÷èä ¿ç¿¿ëäýã, òýð Íåìîé íü ìàø ñàéõàí çàíòàé, õ¿¿õäýä õàëàìæòàé, ãýðãèé
íü áàãà ýì÷, òýð õî¸ð íýã íÿëõ õ¿¿õýäòýé áàéñàí.
Ìàíàé ñóðãóóëèéí ïèîíåðèéí áàéãóóëëàãà íýã ºäºð òýð ýì÷èéã õ¿íäýò
ïèîíåð áîëãîí ãàëñòóê ç¿¿æ ºãñºí áèëýý. Òýð ýì÷ ìîíãîëîîð íýëýýä ÿðèíà.
Ìàéí íýãíèé áàÿðûí ºäºð öýíãýëäýõèéí óðüä òàëáàé äýýð Öýöýðëýã õîòûí
õ¿ì¿¿ñ ìîíãîë, îðîñ, õÿòàäã¿é öóãëàð÷ æàãñààë õèéæ, èíäýð õýìýýõ äºðâºí
óðò õºëòýé òàâöàí äýýð àéìãèéí íàìûí õîðîî, çàõèðãààíû äàðãà íàð øàòààð
ãàð÷ èëòãýë ÿðèà õèéâ.
62

Ýíý ºäºð Ǻâëºëòèéí íýã ñóðãàã÷ îðîñîîð áàÿð õ¿ðãýæ ¿ã õýëñýí íü ò¿¿íèé
çîãñîæ áàéãàà áàéäàë, äóó õîîëîé, ºìññºí õóâöàñ, îðîñ ¿ã ñîíèí ñàíàãäàâ. Òýð
¿åä Öýöýðëýã õîòíîî îðîñ ýì÷, îðîñ áàãà ñóðãóóëü, îðîñ ñóðàã÷èä áàéñàí þì.
Òýä öºì øèëýí öîíõòîé, ñàéõàí øàð ä¿íçýí òîõèëîã áàéøèíä ñóóæ, àæèëëàõ
áºãººä áàéøèíãèéíõàà õàæóóãààð ìîä òàðüæ óðãóóëíà. Öýöýðëýã õîòûí îðîñ
áàãà ñóðãóóëèéí ñóðàã÷ ïèîíåð Êî÷åòîâ ãýäýã íýãýí õ¿¿õýäòýé áè òàíèëöàæ
ò¿¿íòýé óóëçàí, òýð ìîíãîë ¿ã, áè îðîñ ¿ã ñîíèðõäîã áîëîâ. Òýãñýýð áè òýäíèé
ãýðèéí ãàäíà î÷äîã áîëîõîä, ààâ, ýýæ íü õ¿¿ãèéíõýý õàìò íàìàéã ãýðòýý óðüæ
îðóóëàâ. Òýãæ áè àíõ óäàà îðîñ àéëä îðæ ¿çýâ. Òýäíèé ñóóäàã áàéøèí íü
ãÿëàëçñàí áóäàãòàé ìîäîí øàëòàé, õýä õýäýí òàñàëãààòàé, õ¿í á¿ãä, ò¿¿íèé
äîòîð òýð àéëûí õ¿¿ õ¿ðòýë ººðòºº òîõèðñîí îðòîé.
Çàÿûí áààþóíä èíãýæ ñóðãóóëü õèéæ áàéòàë 1929-30 îíóóäàä ôåîäàëûí
õºðºíãèéã õóðààæ, ñîíãóóëèàð òýäíèé ýðõèéã õàñàõ çýðýã óëñ òºðèéí îëîí
õýëáýðèéí àæèë ÿâàãäàâ. Ìàíàé ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äûã õºäºº ñóìäààð
àéìãèéí õàðèóöëàãàòàé àëáàí õààã÷äûã ãàíö õî¸ðîîð íü äàãàëäóóëàí ÿâóóëæ,
òýð óëñ òºðèéí êîìïàíèò àæèëòàé òàíèëöóóëíà. Áè àéìãèéí õîðøîîíû Êóòýâ
Øàðàâ ãýäýã õ¿íèéã äàãàæ Öýíõýð ñóìàíä î÷èæ íýã áàãèéí õóðàë äýýð íýãýí
òàéæèéí ýðõèéã õàñ÷ áàéõûã ¿çýâ. Ýíý áîë íýãýí òîì õàäíû ýëãýí íºìºðò
áàðüñàí õî¸ð ãýðèéí ç¿¿í ãýðò áîëñîí õýðýã.
Õóðëûí óðüä ºäºð áè Øàðàâ ãóàéã äàãàæ òýð àéëä î÷èæ óã õîòûí áàðóóí
òàëûí òîì ãýðò áóóñàí áºãººä òýð àéëûí àâãàé íü áèä íàðò ãóäàñ äýâñýæ, öàé
õîîë õèéæ äàéëàâ. Ãýòýë òýð àéë íü ýðõýý õàñàãäàæ áóé òàéæèéíõ áàéæýý.
Òýãýýä Øàðàâ ãóàé èõ óäàëã¿é ãap÷ ç¿¿í óðä òàëûí æèæèã ãýðò î÷èæ õîíîâ.
Òýãýýä ç¿ã á¿ðýýñ ìîðüòîé îëîí õ¿í èðæ, áàãèéí õóðàë õèéæ, òýðõ¿¿ òàéæèéí
òóõàé ÿðüæ ø¿¿ìæëýâ. Òàéæèéã õóðàëä îðóóëñàíã¿é. Óã àñóóäëûã ÿðèëöñààð
áàéãààä òàéæèéí ñîíãóóëèéí ýðõèéã õàñàõààð øèéäýæ ãap ºðãºæ áàòëàâ.
Ýíý çàâñàð õóðëûí äàðãà “×è ãàðààä õàðààä èð” ãýæ çàðëàãàä òóøààâ. Òýð
çàðëàãà îðæ èðýýä “Òàéæèéí ñàäàíãèéí íýã ëàì ãýðèéí ãàäíà ÷àãíààä çîãñîæ
áàéíà. Áè ò¿¿íèéã õººâ” ãýæ õýëýâ. Ýíý ¿åýð ôåîäàë ëàì íàpûí òýìöýë
õóðöàäñàí òóõàé áàãø íàð ÿðüäàã áàéâ. Íýã ºäºð öýíãýëäýõýä ø¿¿õèéí ºðãºí
öóãëààí áîëæ, ìàíàé ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äûã õýñýã çóóð îðóóëñàí áºãººä,
òýíä îäîîãèéí ªâºðõàíãàé àéìãèéí íýãýí õîøóóíû õóó÷èí ôåîäàë ãàðàëòàé,
õîøóó äàðãà Ñýíãýäîðæèéí çýðýã õýñýã õ¿íèé õýðãèéã ø¿¿â. Òýð õóðàë äýýð
ø¿¿õèéí äàðãà, òýðã¿¿ëýã÷ íàð àñóóäàë òàâüæ, ÿëòíóóä õàðèó ºã÷ áàéëàà.
Ñýíãýäîðæ íýã ëàì õî¸ð õàðèóëàõäàà: “Áèä íàð ãàäààäàä îðãîõ ãýæ áýëòãýæ
áàéñàí íü ¿íýí. ̺í àðäûí çàñãèéí ýñðýã òýðñýëæ áàéñàí” ãýâ. Òýãýýä
áèäíèéã õóðëààñ ãàðãàñàí ó÷èð ñóðãóóëü äýýðýý î÷ñîí, äàðàà ñîíñâîë òýð
ÿëòíû çàðèìûã öààçààð àâ÷, çàðèìûã îëîí æèëýýð õîðüæ øèéòãýæýý. Òýð ¿åä
Òàðèàòûí õ¿ðýý çýðýã õèéäèéí îð÷èíä õîøóóíû àëáàí áàéãóóëëàãà, ñóðãóóëü
óðóó ëàì íàð äîâòîëæ çàðèìäàà õîøóóíû àëáàí õààã÷äûã áàðüæ çîäîõîîð
îëîí ëàì íàð á¿ëýãëýí äàéðñàí áà ñóðãóóëèéí áàãø íàðûí áàéð ðóó î÷èæ,
ãýðèéí òóóðãààð øºíº õóòãà øààäàã áàéñàí ãýäýã þì.
63

Òýð öàãèéí çààâðààð àéìãèéí òºâèéí á¿õ àëáàí õààã÷, ñóðãóóëèéí
ñóðàã÷èä áàéí áàéí öóãëàð÷, öýðãèéí ñóðãóóëü õèéæ, öàãààíòàí, óëààíòàí
áîëæ áàéëääàã áàéâ. Õàãàñ ñàéí ºäºð, àìðàëòûí ºäºð, Öýöýðëýã õîòûí áàðóóí
õîéò òàëûí æàëãûí ìîäîíä àéìãèéí òºâèéí àëáàí áàéãóóëëàãûí ò¿ëýý ìîäûã
áýëòãýíý. Çàðèì ºäºð ñ¿¿äýð øèé, õºãæèì, äóóíû ¿äýøëýã áîëíî. Õºãæèì÷èí
íü ãîëäóó õóó÷èí öàãèéí äóóã ººðñ人 äóóëæ, øèíý õóó÷èð, ìîðèí õóóð,
ëèìáýýð õºãæèìäºíº. Ýäíèé äóíä Äîëãîðñ¿ðýí ãýäýã íýãýí çàëóóâòàð õ¿¿õýí
õàìãèéí ñàéí øàíç÷èí áàéñàí áºãººä òýð íü Çàÿûí ãýãýýíèé ñ¿¿ë÷èéí ýõíýð
áàéñàí þì ãýäýã áèëýý. Òýð çàÿûí ãýãýýí íü Çàÿûí õ¿ðýýíèé ç¿¿í òàëûí äýíæ
äýýð åâðîï ìàÿãèéí áàéøèíä ñóóäàã áàéñàí àæýý. Áèäíèéã ñóðãóóëüä áàéõàä
Çàÿûí ãýãýýí ýñýðã¿¿ õýðýãò õîëáîãäîí áàðèãäàæ áàéñàí áàéíà. Õàðèí òýð
¿åýð õ¿ðýýíèé ëàì íàðààñ öóóðõàë äýãäýýæ ìàíàé áàãøèéã Óëààíáààòàðò
àâàà÷ààä ãÿíäàíä õîðüòîë, ãýãýýí ìÿíãà áîëæ, øîðîíäîî áàãòàõàà áîëèîä
àëü íü Çàÿûí ãýãýýí áîëîõ íü òàíèãäàõã¿é áîë÷èõæýý. Çàÿûí ãýãýýí òèéì èä
øèäòýé õóâèëãààí ãýæ ÿðüæ áàéñàí ãýíý ëýý ãýëöýõýä íàìûí õîðîîíû õ¿ì¿¿ñ
ýíý ÿâäàë õóäàë áîëîõûã òàíèóëæ áàéâ.
Àëáàí õààã÷äûí ýðýãòýé÷¿¿ä íü ãîë òºëºâ ñàâõèí äýýëòýé, öýðýã ìàÿãèéí
ºìä öàìöòàé, ýìýãòýé÷¿¿ä íü ¿ñýý áîãèíîõîí òàéðñàí ìóõàð õàíöóéòàé
äýýëòýé ÿâíà.
Àéìãèéí íàìûí õîðîî, àéìãèéí ÿàì, õîðøîîäûí õîëáîî, äîòîîäûã
õàìãààëàõ ãàçàð, öýðãèéí õýëòñèéí äàðãà íàð öýðýã ìàÿãèéí õóâöàñòàé, èõ
òºëºâ áóó ç¿¿æ ÿâäàã áàéëàà.
64
2. Á¯ÒÝËÃ¯É ÑÎÐÈËÒ
Ýíä áèä íàð æèë øàõàì ñóðàëöàæ ñóðãóóëèà òºãñºâ. Ìàíàé íºõäèéí çàðèì
íü àéìãèéí òºâèéí àëáàí áàéãóóëëàãàä, çàðèì íü õîøóóíû òºâ îðîí íóòãèéí
õàìòðàëä òîìèëîãäîâ. Àéìãèéí õàìòðàëûí õýðãèéã íýãòãýí óäèðäàæ áàéñàí
õ¿íèéã òýð ¿åä õàìòðàëûí ñóðãàã÷, õîøóóíû äîòîðõè õàìòðàëûã íýãòãýí
óäèðäàæ áàéñàí õ¿íèéã õàìòðàëûí áàãà ñóðãàã÷ ãýäýã áàéëàà.
Áè õýäýí íºõäèéí õàìò õàìòðàëûí èõ ñóðãàã÷èéí ìýäýëä î÷èâ.
Õàìòðàëûí èõ ñóðãàã÷ Ñ¿íðýâ ãýäýã õ¿í áèäíèéã õ¿ëýýæ àâààä íàìàéã “Õàí-
ªíäºðèéí õîøóóíû òºâ äýýð î÷òóãàé. Òýíä õàìòðàëûí áàãà ñóðãàã÷èéí
ìýäýëä àæèëëàõ áîëíî” ãýæ õýëýâ.
Õàìò õî¸ð æèë øàõàì áàéæ òàíèëöàæ òºãññºí íºõºä ìèíü ç¿ã ç¿ãòýý,
õýäõýí ºäðèéí äîòîð òàðõàæ îäîöãîîâ. Íýã íýãýíäýý çàõèäàë áè÷èëöýõ,
îéðîëöîî íóòàãò òîìèëîãäñîí íü áèå áèåäýý î÷èæ áàéõààð ÿðèëöàæ ñàéí
ñàéõíûã åðººãººä òàðæ áèëýý.
Áè íýã ºäºð àéìãèéí òºâèéí ºðòººíèé ìîðèîð Öýöýðëýã õîòîîñ ãàð÷
Öàãààí äàâààãààð äàâæ õîéøëîí îäîâ.
Ñóðãóóëüä áàéõäàà ºìñºæ áàéñàí õºõ äààëèìáàí òýðëýã, çóëàã íü õàíçàð÷
ýõýëñýí õóó÷èí áóëãààð ãóòàë, íîãîîí êåïêà ìàëãàéíààñ ººð þó ÷ ¿ã¿é áàéñàí

ñàí. Èíãýõ çóóð ñóð÷ áàéñàí ñóðãóóëü, áàãø, íºõºä, òàíèõ õ¿ì¿¿ñ Öýöýðëýã
õîòîîñ àëñëàí õîëäîõîä òºäèé ë òààòàé áèø áàéâ. Áàñ î÷îîä õààíà ÿìàð
àæèë õèéõ áîë ãýæ çàìäàà ¿ðãýëæ áîäñîîð Öàãààí äàâààã äàâæ, ò¿¿íèé
àðûí õºíäèé óðóóäàæ ÿâòàë Òàìèð ãîëûí óðä òàëä íýãýí Òàéõàð õýìýýõ òîì
äºðâºëæèí ÷óëóóíû äýðãýä èðýâ. Ò¿¿í äýýð òºâä, ìîíãîë ÿíç á¿ðèéí áè÷èã
áàéñàí áà ¸ðîîëä íü öºãö, õàäàã ÷óëóóí äýýð òàâüæýý. Òýð îð÷èíä õîíü
õàðèóëæ ÿâñàí íýã õ¿¿, õ¿ðýí ìîðüòîé, öýíõýð íóäàðãàòàé õºõ äýýëòýé, óðò
ãýçýãòýé õóó÷èí öàãèéí õýò õóòãà ç¿¿ñýí, íýãýí ºâãºí äàâõèí èðæ, íàäààñ
“Õàà õ¿ðýõ íü âý?” ãýæ àñóóâ. “Áè ýíý þóí ÷óëóó âý?” ãýæ àñóóâ. Ò¿¿íèé ÿðèõ
íü: Ãîëûí íºãºº òàëûí óóëûí îðîéãîîñ ýíý ÷óëóóã ýíä àâ÷èðñàí þì. Îð íü
òýð áàéíà, õàðàõã¿é þó ãýæ õóðóóãààð çààõàä, ¿íýõýýð ÷ òèéì áîëîâ óó ãýìýýð
õàðàãäàâ. Òýð ºâãºí,
- Çà õ¿¿ ìèíü ýíý ÷óëóó èõ ó÷èðòàé þì. Óðüä ýðò öàãò íýã èõ òîì àâðàãà
ìîãîé õîéò Òàìèðûí ãîëûã óðóóäàí ÿâæ áàéãààä ýíý ÷óëóó áàéãàà ãàçàð
í¿õ óõàæ öàãèðàãëàí õýâòýæ ãýíý. Òýð ìîãîéí àþóë èõ áàéñàí ó÷èð Òàéõàð
ãýäýã íýã áààòàð ýð ò¿¿íèéã äàðæ óñòãàõ áîëæýý. Òýð áààòàð Òàìèðûí ãîëûí
Õàíàí ãýäýã õàäíû ýëãýí öîõèîíîîñ òîì ÷óëóóã õîâõëîí àâ÷ ¿¿ðñýýð íºãºº
àþóëò àâàðãà ìîãîéí îðñîí ýíý í¿õýí äýýð òàâüñàí þì ãýíý. Òýãýýä òýð ìîãîé
äàðàãäàæ, ýíý õàâèéí õ¿í àìüòàí àâàðãà ìîãîéí àþóëààñ àâðàãäàæ æàðãàñàí
þì ãýíý áèëýý ãýæ ÿðèâ.
Òýð ÷óëóóí äýýð îëîí ºíãèéí áóäãààð ìîíãîë, òºâä, ìàíæ, õÿòàä òóðê
õýëýýð áè÷ñýí áè÷èã íü òýðõ¿¿ Òàéõàð ÷óëóóíä áèøèð÷ áàéñíû òýìäýã àæýý.
Õàäíû îëîí áè÷ýýñíèé òóõàé ãàäààä äîòîîäûí ýðäýìòýä, ººðñäèéí
çîõèîëä òýìäýãëýñýí áàéäàã. Ìîíãîëûí ò¿¿õ÷ Ä.Ïýðëýý ýíý áè÷ýýñèéã
ýìõýòãýí öýãöýëæ 1960 îíä Òàéõàð ÷óëóó ãýäýã íîì ãàðãàæýý. Òàéõàð ãýäýã ¿ã
íü Òàéøèð ãýäýã ¿ãíýýñ ãàðñàí áîëîëòîé. Òàéøèð íü Ýíýòõýãýýð èõ áàãø ãýñýí
¿ã ãýæ íîìîî òýìäýãëýñýí áàéäàã. Áàñ ìàíàé çàðèì ýðäýìòýí Òàéõàð ãýäýã íü
õÿðûí ÷óëóó ãýæ ò¿ðýãýýð õýëñýí ¿ã ãýäýã. Óã ÷óëóó áºãòºð õýëáýðòýé ó÷èð
òàõèð ÷óëóó ãýæ ìîíãîëîîð õýëñýí áàéæ áîëîõ þì ãýæ áè áîääîã.
Èíãýæ ºâãºíòýé ÿðèëöàí íýëýýä ñààòààä, ãîëûí ãàðìûã çààëãàæ, óñààð
ãàðààä Õàí ªíäºðèéí õ¿ðýý ÷èãëýí ÿâàâ. Õàí ªíäºðèéí õ¿ðýý íü õàëõûí
Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí çàñàã õîøóó ÷èí âàí, ýôó ìàíæààð õ¿ðãýí ãýñýí ¿ã.
Íàÿíòûí õîøóóíû òºâ õ¿ðýý áèëýý.
×èí âàíãèéí äýýä ºâºã ýöýã íü ìàíæèéí õààíòàé óóëçàæ, øàäàð ñàéä
áîëñîí ãýäýã áàéâ. Ñ¿¿ëèéí 6 äóãààð ¿åèéã çàëãàìæèëñàí íü Íàÿíò âàí áºãººä
Áàäàðãóóëòûí 10-ð îíä Ìàíæèéí òºðèéí áýéëýýñ ýô¿ áîëæýý.
Íàÿíò âàíãèéí ýöýã íü ìàíæèéí õààíû óäàì óãñààíû ¿¿ñâýðòýé, ýõíýðèéí
óäìûã äàãàæ Áýýæèí õîòíîî òycãàé áàéð áàéøèí îðäîíä ñóóäàã áºãººä îðîí
íóòãààñ õîëáîî òàñàðñàí õ¿í áàéæýý.
Õàðèí àíõ óäàà íóòãààðàà ýõíýðèéí õàìò íýã èðýõýä íü ò¿¿íèé ýöýã áýðäýý
õàìãèéí ¿íýòýé áºãººä íóòãààñàà àâàà÷èæ áîëîõã¿é òèéì áýëýã ºãñºí ãýäýã.
Òýð íü ýíý õîøóóíû õàìãèéí ñàéõàí õàí óóëàíä íýãýí ºäºð õàâü íóòãèéí îëîí
65

àéëûã í¿¿ëãýæ áóóëãààä, àäóó, ¿õýð õîíèéã íü îëîí ìÿíãààð áýë÷ýýðë¿¿ëæ,
õýñýã õ¿íèéã ãàðãàæ, óóë ìîäíû ãºðººñ àìüòíûã õººëãºæ, óóëûí ìºíãº
àëòòàé ÷óëóóã óõóóëæ áýëòãýýä. õ¿¿ãýý áýðèéí õàìò èð¿¿ëæ óã áýëãèéã áýðäýý
ºãñºí ãýæ ÿðüäàã. Òýãýýä óã óóëûã ÿíæèéí óóë ãýæ íýðëýñýí þìñàíæýý.
Õàðèí ñ¿¿ë÷èéí ñàéä âàí Íàÿíò íü íóòàãòàà èðýëã¿é óäàæ áàéãààä
Áýýæèíä ñóóñààð äýëõèéí ýíý çóóíû òàâèàä îíû ¿åýð íàñ áàðñàí áîëîé.
Õ¿ðýýíèé áàðóóí òàëûí äýíæ äýýð õýñýã õàøàà áàéñíû äîòîð õàìòðàëûí
áàãà ñóðãàã÷ Äàøâàíäàíãèéí áàéðûã çààëãàæ î÷èâ.
Øèâýý õàøààíû äóíä õàíõàé ãýðèéí õîéìîð óëààí öýìáýí á¿ðýýñòýé
áè÷ãèéí ìàéæãèé øèðýýíèé àðä íýãýí õ¿í áèéðýýð ìóóòóó öààñàí äýýð þì
áè÷èæ ñóóíà.
Òýð õ¿í õ¿ðýí äýýëòýé, ãîíçãîé áîð öàðàéòàé, àõèìàã íàñíû áºãººä
ò¿¿íèé íýðèéã Äàøâàíäàí ãýíý. “Áè òàíä ¿ã õýëæ áîëîõ óó?” ãýõýä òýð õ¿í þó
÷ õýëýõã¿é áè÷ãýý áè÷èæ íýëýýä áàéãààä íàä ðóó õàðæ “Çàà, ÷è ÿìàð àæëààð
ÿâàà âý?” ãýæ àñóóâ. Áè ¿íýìëýõýý ¿ç¿¿ëýâ. Õàìòðàëûí áàãà ñóðãàã÷ ìèíèé
¿íýìëýõèéã óíøèæ áàãà çýðýã áîäîæ áàéãààä, “×è ýíýõ¿¿ Õàí-ªíäºð cyìûí
õîéò òàëûí ×óëóóò ñóìûí øèíý õàìòðàëä äàðãààð î÷òóãàé” ãýâ.
Òýð õ¿í ýíäýýñ õî¸ð ºðòºº ãapyé ãàçàð ÿâààä õ¿ðíý, õàìòðàëûí àæèë èõ
÷óõàë ãýæ, åðºíõèé õýäýí ç¿éë õýëýõäýý “Îäîî áîë, ìºí” ãýäýã ¿ãèéã ÿðüñààð
áàéãààä îéëãîìæòîé þì îãò õýëñýíã¿é. Áè ó÷ðûã îëîëã¿é õýñýã çóóð çîãñîâ.
Áàãà ñóðãàã÷ íàä þó ÷ õýëæ çààâàðëàæ ºãºëã¿é, “Òà ìàðãààø ºã뺺 òýð ç¿ãò
ãàð÷ î÷òóãàé. Òýíä îäîî áîëòîë äàðãà áàéõã¿é, î÷èæ àæëàà õ¿ëýýæ àâòóãàé”
ãýâ.
Áè àæèë àëáà õèéæ, çîâëîí ¿çýæ, õàøèð ñóóãààã¿é, 17 íàñòàé çàëóó
áàéñàí ó÷èð ò¿¿íýýñ þó ÷ ëàâëàæ àñóóæ ÷àäñàíã¿é ÿâàâ. Òýð ìààíü ÷ îëîí
òàâàí þì ÿðèõûã õ¿ñýõã¿é áàéâ. Íóòãèéí õ¿ì¿¿ñýýñ ñîíèðõîí àñóóâàë ìèíèé
òîìèëîãäîí î÷èõ ãýæ áóé õàìòðàë íü ×óëóóò ãîëûí òºâ äýýð áóñ ò¿¿íýýñ
íýëýýä àëñ çàéòàé áàéäàã Øèðýýòèéí õ¿ðýýí äýýð áàéãóóëàãäñàí ãýíý. Òýð
îðîé ñóìûí òºâèéí íýã àéëä õîíîæ, ìàðãààø ºã뺺 íü ºðòººíèé ìîðü óíàæ,
õýäýí óóë äàâæ ÿâñààð ×óëóóò ãîëûí õîéò õºâººíèé íýãýí óóëûí ýíãýð ºâºðò
áàéñàí Øèðýýò ãýãýýíèé õ¿ðýýí äýýð î÷èâ.
Øèðýýò ãýãýýíèé õ¿ðýý íü õóó÷èí Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Øèâýý øèðýýò
õýìýýõ òàìãàòàé, øàâü íàðòàé íýãýí õóòàãòûí õ¿ðýý áàéæýý.
Òýð Øèâýý øèðýýòèéí àíõíû ä¿ð íü Ýíýòõýã îðîíä àðâàí óäàà òîäîð÷,
äàðàà íü Òºâä îðîíä çóðãààí óäàà òîäîð÷, ñ¿¿ëä íü ìîíãîë îðîíä Ñàéí íî¸í
õàíû ýöýã ºâãºäèéí ãýðò àíõ óäàà òîäðîí ãàðñàí ñ¿¿ë÷èéíõ íü 7 äóãààð ¿åèéí
õóâèëãààí áàéæ áàéãààä íàñ áàðæ, õàìãèéí ñ¿¿ëä ò¿¿íèé áàãø áàéñàí íýãýí
öîðæ õóâèëãààí áàéñàí õýìýýí ÿðüäàã áàéâ. Ýíýõ¿¿ Øèðýýò ãýãýýíèé õ¿ðýý
íü õýäýí äóãàíòàé, çóó ãàðóé ëàì ñóóäàã áàãàâòàð õ¿ðýý áàéæýý.
Õàìòðàëûí òºâ íü õ¿ðýýíýýñ óðàãø õàãàñ êèëîìåòð õýðèéí çàéòàé ãàçàð
×óëóóò ãîëûí ýðýã äýýð áàéâ. Õàìòðàëûí òºâä õîðøîîíû áàðàà àãóóëæ,
õóäàëäàà õèéäýã ëàì ìàÿãèéí õèéöòýé æèæèã ìîäîí áàéøèí íýã, ò¿¿íèé
66

áàðóóí òàëä ãóðâàí ãýð ÷àíäìàíàëàí áàðüæýý. ¯¿íèé áàðóóí òàëûí ãýð íü
íýëýýä òîì áºãººä ºðõ íü á¿òýýëýãòýé, ç¿¿í òàëûí ãýð íü äóíä çýðýã, ºðõ íü
òàòààòàé, ÿíäàíãààñ íü óòàà ãàð÷ ¿çýãäýíý. Óëàà íýõýæ èðñýí çàëóóäàà óíàæ
èðñýí ìîðèî ºã÷ áóöààãààä, ººðºº òýðõ¿¿ óòàà ãàð÷ áóé ãýðò îðâîë ãýðèéí
õî¸ð òàëä ìîäîí îð, öîîõîð õºíæ뺺ð á¿òýýñýí xapaãäàíà. Ãýðèéí õîéìîð
õî¸ð ÷åìîäàí äýýð æèæèã òîëü, ìºíãºí àÿãà õàðàãäàâ. Ãýð íü óëààí îäîí÷óó
öýìáýí õºøèãòýé, õ¿ðýý ëàì íàðûí õýðýãëýæ áàéñàí áîëîëòîé íýëýýä òîõèëîã
¿çýãäýíý. Ãýðò õî¸ð ýìýãòýé, õîéìîðò íü á¿ä¿¿í öàðãèà äóóòàé, àëèà õîøèí
çàíòàé õàð ñàõàëòàé, áàðçãàð öàðàéòàé, ìàõëàã õàð õ¿í, óðò ñîðóóëòàé ãàíñàíä
òàìõè òàòàæ, òàìõèíû õàð õîðãîé ýìæýýðòýé óëààí òîðãîí óóòíààñ ç¿¿ëòòýé
ìºíãºí öîõèóð ñýòã¿¿ð õî¸ðûã õîîðîíä íü õàðøóóëàí äóóãàðãàæ ñóóíà.
Òýä àæëûíõàà çàâñàð öàé óóæ, æèðèéí áàéäëààð õóó÷ õººð÷ ñóóñàí
áîëîëòîé.
Íàìàéã îðîõîä òºäèé ë òîîìñîðëîñîí øèíæã¿é. “Çà õ¿¿ ÷è õààíààñ ÿâàà
âý?” ãýæ õî¸ð ýìýãòýéí àõìàä íü àcóyâ.
Áè “Õàí ªíäºðèéí òºâººñ” èðýâ ãýâ. ͺ㺺 õàð õ¿í, “Íóòàã õààíà âý? Õàà
õ¿ðýõ âý?” ãýæ àñóóâ.
- Íóòàã ×àíäìàíü ªëçèéò Óóëûí õîøóó. Õîëäîõã¿é. Ýíý çóóð ÿâæ áàéíà
ãýâ. Òýãýýä íýã õýñýã äóóã¿é ñóóæ áàéòàë, íºãºº õàð õ¿í,
- Õàí ªíäðèéí òºâººð þó áàéíà? ãýâ.
- Þìã¿é.
- Òà òýíä ñóðãóóëüä áàéäàã óó?
- ¯ã¿é
- Íýð õýí ãýäýã âý? Áè íýðýý õýëýâ. Öàé óóæ ñóóòàë íºãºº õàð õ¿í ãàð÷
ÿâñíàà áóöàæ îðæ èðýýä,
- Òà ÷èíü ÿâãàí èðýâ ¿¿? ãýæ àñóóâ.
- ¯ã¿é óíààòàé èðñýí.
- Óÿàí äýýð ìèíèé ìîðü ë áàéíà. ªºð ìîðü áàéõã¿é áàéõ ÷èíü ãýâ.
- Áè ìîðèî áóöààñàí ãýâ.
Òýð ãóðàâ íýëýýä ãàéõñàí áîëîëòîé íàä ðóó õàðàâ. Òýãýýä íºãºº àõìàä
àâãàé ÷
- Õ¿¿ ìèíü, ÷è ÿàæ áóöàõ þì áý? ãýâ.
- Áè ìºä áóöàõã¿é. ͺ㺺 ãóðàâ á¿ð èõ ãàéõñàí áàéäàëòàé áàéæ áàéòàë
õýäýí ìîðüòîé õ¿í íèæèãíýí äàâõèí èðýõ ñîíñäîâ. Ò¿¿íèé ÷èìýýãýýð òýä
öºì ãàð÷, õàð õ¿í íü õóäàëäààíûõàà ìóó áàéøèíä îðîâ. ͺ㺺 õî¸ð àâãàé
ãàð÷ ã¿éí õîéò çàõûí ãýðèéí ºðõèéã òàòàæ òýð ãýðò îðîâ. Áè òýäíèéã äàãàæ
õîðøîîíû áàéøèíä îðâîë áóëàíä íü õýäýí øóóäàé ãóðèë, äààëèìáà, öàé,
òîîñîíä äàðàãäñàí áàéõ áà íºãºº áóëàíä íü õýäýí àðâàí øóóäàéòàé íîîñ,
õÿëãàñ ýâ õàâã¿é õóðààëòòàé õàðàãäàâ. Èðñýí õ¿íèé íýã íü ä¿íñýí òàìõè, öàé,
çàðèì íü ãàíö õî¸ð àì äààëèìáà, áàãà çýðýã ¿çýì àâààä ÿâöãààâ. Èðñýí õ¿ì¿¿ñ
òýð ñàõàëòàé õ¿íèéã Õàéâèé ãýæ äóóäíà.
67

Òýíäýýñ áè ãàð÷, íºãºº õîéò çàõûí ãýðò þó áàéäãèéã ¿çýõýýð îðâîë òýð íü
óëààí ãýð ãýíý. Óã ãýð ìºí õºõ îäîí÷óó õºøèãòýé, øèðìýë øèðäýã äýâññýí,
õàíõàé ãýð áàéõ áà ò¿¿íèé õàíàíä Ëåíèí, Ñ¿õáààòàðûí ìîðüòîé çóðàã çýðãèéã
óòñààð òîðãîí òîãòîîæ òýð öàãèéí áààõàí íîì ñýòã¿¿ë, ýíä òýíä õàâ÷óóëæýý.
Ãýðèéí ãîë äóíä óëààí öýìáýí á¿òýýëãýòýé æèæèã øèðýýí äýýð õîðü
ãó÷ààä íîì ºðººñòýé, ¿¿íýýñ ãàäíà íýëýýä ñýòã¿¿ë ñîíèí õàðàãäàâ. Óëààí
ãýðò íàäààñ ººð õ¿í îðñîíã¿é. Õî¸ð õ¿¿õíèéã Äîëæèí, Äîëãîð ãýäýã àæýý.
Ýíý ãóðâàí õ¿íèé ºíººäðèéí àæèë íü äóóñàâ áîëîëòîé. Õàéâèé ãýã÷ íü ìàíàé
õàìòðàëûí òºâººñ òàâàí êèëîìåòð çàéòàé, ìàë äýýð áàéäàã, ºäºðò ýíä èðæ
àæèë õèéäýã, õîðøîîíû ñàëáàðûí ýðõëýã÷ àæýý. Õî¸ð õ¿¿õýí óëààí ãýðèéí
æèíõýíý, òóñëàõ õî¸ð ýðõëýã÷, ÿðèàí äóíäàà Õàéâèé íü ìèíèé ÷óõàì ÿìàð
àæëààð èðñíèéã àñóóâ. Áè èðñýí ó÷ðàà õýëýâ. Òýäíèé áàéäàë öºì ººð áîëæ,
íàìàéã íýëýýä àíõààðàí ¿çýæ, “Îî! Çàëóó äàðãàòàé áîëæýý” ãýæ õîîðîíäîî
ÿðüæ, õîîë öàé õèéæ ºã÷ áàéãààä, “Õàìòðàëûí õîðîîíä îðæ ¿çüå” ãýæ óðèâ.
Áèä öºì ãàð÷ íºãºº áàðóóí çàõûí ãýðò îéðòâîë Äîëæèí àâãàé ãýðèéí ºðõèéã
òàòàæ Äîëãîð ãýðèéí öîîæèéã îíãîéëãîâ. Ãýðò îðâîë, õ¿ðýýíèé ñàíãèéí
ãýð áàéñàí áîëîëòîé, óëààí øàð öýìáýí õîøìîãòîé, øàð öýìáýí õºøèãòýé,
ýðãýí òîéðîí õ¿ðýý ìàÿãèéí óðò íàðèéí õèâñ òîéðóóëàí äýâñýýä, õî¸ð òàëààð
íü øàð, õºõ òîðãîí îëáîãóóäûã ãóðàâ äºðºâ çàðèì ãàçàð òàâààð íü äàâõàðëàí
òàâüæýý. Ãýðèéí õîéò òàëûí øèðýýí äýýð òîîñîíä äàðàãäñàí õÿòàä ñàìïèí,
áè÷ãèéí áèéð ÿíòàé, õèð áîëñîí õàð áîð áààäàíòàé öààñ áè÷èã áàéõààñ ãàäíà
õàíõàð òîì òóëãà, òºìºð çóóõ áàéëàà.
Ýíä ÷èéã èõ ¿íýðòñýí, õ¿í ñóóõûí àðãàã¿é. Õàìòðàëûí õîðîîíû òóõàé
àñóóâàë, Õàéâèé, “Áè íýã òýðã¿¿ëýã÷ íü îäîî äàðãûí ¿¿ðãèéã ò¿ð ã¿éöýòãýæ
áóé. Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íü õºäºº áàéäàã, îéðäîî ¿¿ãýýð åð ¿çýãäýýã¿é
õýçýý èðýõèéã ìýäýõã¿é. Ýíý õàìòðàë áàéãóóëàãäààä ãóðâàí cap áîëæ áóé áà
ãèø¿¿ä íü ãó÷ ãàðóé õ¿í, ýíý òýð æàëãàíä òàðæ íóòàãëàæ áàéãàà. Õî¸ð óäàà
õóðàë õèéñýí. Õîãøèë ãýâýë ôåîäàëûí õºðºí㺠õóðààñíû äàðàà õàìòðàëûí
ìýäýëä øèëæ¿¿ëñýí ýíý ãýð, îëáîã, äýâñãýð, íýã öàõèóð áóó, ãèø¿¿äýýñ
íèéë¿¿ëñýí çóó ãàðóé ¿õýð, ãóðâàí çóóãààä õîíü, ýíä òýíä ãèø¿¿äèéí ãàð äýýð
áàéäàã, áèå÷èëñýí òîîëëîãî õèéãäýýã¿é ãýíý.
Õàìòðàëûí ãèø¿¿ä áà õîãøëûí òàëààð áàéãàà äàíñ çýðãèéã ¿çâýë õàìòðàë
áàéãóóëæ, òèéì òèéì àðäûí òóñ á¿ð òºäèé òîîíû ìàëûã íèéãýì÷èëæ íýãòãýâ.
Äàðàà íü òýðã¿¿ëýã÷äèéã ñîíãîâ ãýñýí õî¸ð òîãòîîëîîñ ººð áàðèìò áàéõã¿é,
õàðèí ñóìûí çàõèðãàà, õàìòðàëûí áàãà ñóðãàã÷èä ÿâóóëñàí ãàíö íýã çàõèäàë,
òýíäýýñ èðñýí ãàíö õî¸ð õàðèó áè÷èã áàéâ.
Àëáàí õýðãýý ÿàæ õºòëºõèéã Õàéâèéãààñ àñóóõàä “Áè ñàéí ìýäýõã¿é áàéíà.
Õàðèí äàðãà òà ë ñóðãóóëü òºãñºæ, çààâàð àâ÷ èðñíýýðýý áèäíèé çàìûã çààæ
óäèðäàí æîëîîäîõ áóé çàà” õýìýýí å㺺äºæ áàéãàà þì óó, ýñâýë òîõóóðõàæ
áóé þì óó ãýìýýð õýëæ ñóóâ. Òýãýýä ÿàõ âý? ãýæ àñóóõàä Õàéâèé
- Çà ìýäýõã¿é, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãàà äóóäàæ èðâýë äýýð áàéõ ãýâ.
- Îéðíîîñ õóðàë õèéõ ¿¿?
68

- Õóðàë õèéõýýð çàðëàõàä óâàð÷ öóâðààä èðäýãã¿é ãýâ.
Õî¸ð ãóðâàí ãèø¿¿ä ÿâóóëæ õýäýí õîíîã çàðëóóëàõàä èðäýãã¿é, åð íü èõ
õýö¿¿ ãàçàð áàéãàà þì ãýæ Äîëãîð õýëýâ. Íýëýýä îðîé áîëñîí õîéíî Õàéâèé
ÿâàâ. Áè õîîë óíä èäýæ óóãààä òýíäýý óíòàâ. Ìàðãààø ºã뺺 áîñ÷ ÿàõàà
ìýäýõã¿é áàéòàë íºãºº Äîëãîð õ¿¿õýí ÷
- Òà ýíý áàðóóí ãýðòýý îð, õàÿàã íü øóóæ ÷èéãèé íü ãàðãà ãýñíýýð áè
òèéøýý îðîâ.
Õàéâèé õýëýõ íü: Ýíä öàëèí õºëñ ãýæ áàéõã¿é ø¿¿. Õàìòðàëûí ¿íýýíèé
ñ¿¿ãýýð á¿ðñýí òàðàã èäýæ, ñàðä íýã õîíü ãàðãàíà. Á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàë
áîëîõîîð íýã ¿õýð óíàãààä òýäýíòýéãýý òýð ºäºðòºº õóâààæ èääýã þì.
Ò¿ð¿¿÷èéí õóðàë áîëîõîä àëñàí ¿õðèéí íýã ãóÿûã áîðöîëæ ¿ëäýýñýí. Òà
ò¿¿íèéã ë èäýæ áàéõ õýðýãòýé ãýâ. Òýð Õàéâèé, Äîëãîð, Äîëæèí íap àæèë
õýðãèéã áîëîõîîð íàäàä òóñàëæ, çºâëºæ ÷àäñàíã¿é. Òýð ºä𺺠ºí溺ä äàðàà
ºäºð íü íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûã äóóäóóëæ ÿâóóëñàíä õî¸ð ãóðàâ õîíîîä
èðýõäýý “Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûíõ í¿¿æ õîë áóóñíààñ ãàäíà ººðºº ãýðòýý
áàéõã¿é, ìàë ýðýõýýð ÿâæýý. Èðìýãö íààø ÿâóóëíà ãýëýý ãýâ. Õýä õîíîã
õ¿ëýýõýä íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà èðýýã¿é ó÷èð äàõèí õ¿í ÿâóóëàâ.
Ìàðãààø íü íºãºº íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà ãýæ ãó÷ ãàðóé íàñíû õ¿í èðñýí
íü öýðãèéí àëáà õààæ áàãà äàðãà áàéãààä èðñýí ãýõ áà ýëäýâ ç¿éë ÿðüæ ä¿ðýì
çààãààä, àæëûí òóõàé îãò ìýäýõã¿é áàéâ. Òýð õ¿í “Àð ãýð ãà÷èãäàëòàé, èðýõ
õóðëààð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààñ ÷ºëººëæ ºãºõèéã õ¿ñíý” ãýæ õýëýýä ÿâààä
ºãºâ. Íýã ºäºð ñóìûí äàðãà, ñóìûí òºâèéí õàìòðàëûí äàðãà õî¸ð èðæ, óëààí
ãýðèéí ýðõëýã÷èéíä îðæ õóó÷ õººð÷ áààõàí ñóóâ.
Áè òýð õî¸ðûã ãýðòýý îðóóëæ çîâëîíãîî ÿðüæ, áàãà çýðýã þì àñóóâàë,
ñóìûí äàðãà: “Õóðàë õèéõäýý òàíàé ýíäýýñ õîëã¿é áàéãàà áàãèéí äàðãààð
äàìæóóëæ äóóäâàë àðàé ò¿ðãýí öóãëàðàõ áîëíî. Ýíý ãîëûí òýðòýýõ õî¸ð àéë
äýýð õàìòðàëûí òóñ á¿ð õîðèîä àäóó áàéäàã þì. ×è òýíäýýñ ìîðü óíàæ áàéæ
áîëíî” ãýâ. ͺ㺺 õàìòðàëûí äàðãà ººðèéí òóðøëàãûã ÿðèõäàà, þóíû ºìíº
ãèø¿¿äýýð ÿâæ ìàëàà ýðãýæ á¿ðòãýõ õýðýãòýé. Äàðàà íü àéëóóäààð õýñýæ
øèíý ãèø¿¿äèéã ýëñ¿¿ëýõ õýðýãòýé ãýæ çààâàðëàâ.
Ìàðãààø, íºãººäðººñ íü ìîðü èð¿¿ëýõýýð õàìòðàëûí àäóó õàðèóëäàã
àéëä õýë¿¿ëáýë õàìòðàëûí ãèø¿¿í íýã ºâãºí ìîðü õºòºëæ èðñíèéã áè
óíàæ îéðîëöîî áàéãàà õî¸ð àéëààð îðîõ ãýòýë ýìýýë áàéõã¿é ó÷èð ìîðèî
àðãàìæèæ ºíæèâ. Òýãýýä áè ýìýýë ñóðàãëàâàë åð îëäîõ øèíæã¿é, íýã
õóó÷èí îëáîã òîõîîä ÿâàõ ãýæ áàéòàë, óëààí ãýðèéí ýðõëýã÷ Äîëãîð àâãàé
ãàð÷ õàðààä “×è çàéäàí ìîðèîð ÿâæ ÿàæ áîëîõ âý? Ýíä Äîëæèíãèéí íýã ìóó
ýìýýë áàéäàã þì. Ò¿¿íèéã òîõîîä ÿâ ë äàà, áè “Äîëæèíä õýëüå” ãýâ. Òýãýýä
Äîëæèíãîîñ ýìýýëèéã íü ãóéí àâ÷ òîõîîä õýäýí àéëààð îðîâ. Òýð àéëóóä
íàìàéã õàìòðàëûí äàðãà ãýæ äýýøýý ñóó ãýõ ìýòýýð íýëýýä õ¿íäëýâ.
Òýð àéëûí íýã íü õàìòðàëûí õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿í õýìýýõ èõ õàøèð
ºâãºí áàéâ. Ò¿¿íèé õýëýõ íü:
69

- 3à äàà! ýíý õàìòðàë ÷ òýãñ èíãýñ ãýæ áàéãààä áàéãóóëàãäñàí äàà. Õýäýí
ìàë íýãòãýâ ãýæ õýëýýä, ò¿¿íèéãýý ÷ õàìòðàëäàà çîíõèëæ òóøààãààã¿é,
ìàëëàæ õàðèóëàõàà ÷ ìýäýõã¿é, åð íü ÿàõàà ìýäýõã¿é ë ãàçàð áàéãàà þì
äàà. Õàìòðàëûí áàãà ñóðãàã÷, ñóìûí äàðãà íàð ¿¿ãýýð èðæ î÷äîã ë þì. Òýä
÷ äýëõèé äàõèíû þì ë ÿðèàä, ãàäíàà áàéãàà õýäýí ìàëàà ÿàæ õàðèóëàõûã
ìàðòàæ îðõèñîí þì øèã õ¿ì¿¿ñ õàðàãääàã þì äàà. Õ¿¿ ìèíü ÷è ýíä çîâíî
äîî, ýíý íóòãèéí õàøèð äîãü õ¿ì¿¿ñýýñ íýãèéã íü õàìòðàëûí äàðãààð ñîíãîîä
îðõèâîë áîëîõ þì äàà ãýâ.
Òýð õ¿íèé ¿ãèéã áè èõ ó÷èðòàé óòãàòàé þì ãýæ îéëãîæ, áàñ ãàíö õî¸ð
àéëààð íýìýí ÿâæ ÿðèõàä õàìòðàëûí òyxaé åð íü õýäýí ìàë íèéë¿¿ëýýä
ò¿¿íèéãýý öóãëàð÷ èäýæ, àæèë õèéäýãã¿é áàéãóóëëàãà ìýòýýð ÿðèíà.
Ó÷èð èéìä æííõýíý ìàë÷èí, õºäºëìºð÷èí õ¿ì¿¿ñ òýãæ äýìèé ñóóõäàà
äóðã¿é, õàðèí àæèëã¿é, çàëõóó õ¿ì¿¿ñ ë èéì õîéðãî ÿâäëûã äýìæäýã
áàéäàëòàé ¿çýãäýâ.
70

À÷ õàðèàä îâãèéí Ãàíäàíãèéí Áàçàðûí óãèéí áè÷èã
71

72
Ýðõ¿¿ãèéí äýýä ñóðãóóëüä. 1938 îí.

Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí íü
Óëñûí Èõ Ñóðãóóëèéí çàõèðàë
73

ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû ÓÒÒ-íû õóðàëä. 1946 îí.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû ñóðòàë óõóóëãà ýðõýëñýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
74

Àðäûí ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéä
Êàëèíèí, Õ.×îéáàëñàíä îäîí ãàðäóóëæ áàéãàà íü.
75

Ýíõòàéâíû îëîí óëñûí õóðàëä Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä
Ýíõòàéâíû õóðàë äýýð çîõèîë÷ Ê.Ôåäèíòýé Âàðøàâò
76

Ðîìàø ×àíäðàòàé
Ýíõ òàéâíû õóðàëä Øðè Ëàíê, Ýíýòõýãèéí òºëººëºã÷èäòýé
77

Ǻâëºëòèéí óëñûí áààòàð À.Ìåðåñüåâ, àðäûí æ¿æèã÷èí Àíäðååâ íàðòàé
Àíãëèéí ñýòã¿¿ë÷ Ìîíòåãþòýé
78

Àêàäåìè÷ Á.Ðèí÷åíòýé
Àêàäåìè÷ Ä.Òºìºð-Î÷èð, Í.Æàãâàðàë
79

Ǻâëºëòèéí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ Â.Êåëüäûøòýé õýëýëöýýíèé ¿åä
Êåëüäûø îíãîöíû áóóäàëä ¿äýâ
80

Ïîëüøèéí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷òýé
Óíãàðûí ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Êàðà Äæîðæ
81

Àêàäåìè÷ Ö.Äàìäèíñ¿ðýí Øèðýíäýâèéí 50 íàñíû îéãîîð
áàÿð õ¿ðãýæ áàéíà.
Ìîñêâàãèéí ýíõ òàéâíû õóðàëä
82

Àçè, íîìõîí äàëàéí áàãà õóðàëä Áýýæèíä
Àíãëèéí Ëèäñèéí Èõ ñóðãóóëèéí õ¿íäýò äîêòîðîîð ñîíãîãäîîä
83

Àíãëèéí Ëèäñ Èõ ñóðãóóëèéí õ¿íäýò äîêòîð
84
Àíãëèéí Ëèäñ Èõ ñóðãóóëèéí õ¿íäýò äîêòîð Êàíàäûí ïðîôåññîðûí õàìò

Ýíýòõýãèéí åðºíõèé ñàéä Èíäðà Ãàíäè
Áðàçèëèéí çîõèîë÷ Æîðæå Àìàäóòàé
85

Ýíýòõýãèéí åðºíõèé ñàéä Ëàë Áàõàäóð Øàñòðèòàé
Èíäîíåçèéí åðºíõèéëºã÷ Ñóêàðíî, Æ.Ñàìáóóä áàðààëõàæ áàéíà.
86

Ãàäààäûí òºëººëºã÷èä Íàñåðòàé óóëçàæ áàéãàà íü.
87

Ǻâëºëò, Ãåðìàíû äàéíû ¿åä Ǻâëºëòºä áýëýã õ¿ðãýñýí íü.
×åõèéí åðºíõèéëºã÷ Ê.Ãîòâàëüä
88

Ïîëüøèéí òºðèéí îäîíãîîð øàãíóóëààä
Ôðàíöûí ãàäààä ÿàìíû 1-ð îðëîã÷ ñàéäòàé
89

Ñàíñðûí íèñýã÷ Òåðåøêîâàã õ¿ëýýí àâ÷ áàéíà.
Æ.ÿððàã÷ààã ñàíñàðò íèñýõýä ¿äýæ áàéãàà íü
90

պ人 íóòàãò àõ ä¿¿ íàðòàéãàà
Ýã÷, çýý íàð íü
91

Õàíü, õ¿¿ãèéí õàìò
Òîì õ¿¿ Âèòüÿ
92

Îõèí, à÷èéíõàà õàìò
À÷ îõèí Äàðèéíàà
93

Îõèí Òàíÿ, õ¿¿ Äîíÿòàé
Ãýðãèéíõýý õàìò
94

Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ, Àìåðèêèéí ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Î.Ëàòòèìîð
Á.Øèðýíäýâ, çýý íàðûí õàìò
Èíãýæ cap øàõàì áîëñíû äàðàà, õýä äàõèí çàðëàãäàæ áàéæ õàìòðàëûí
õóðëûã íýã óäàà õèéëãýâ. Òýð xóðàë äýýð á¿õ òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿ä, óëààí
ãýðèéí ýðõëýã÷, öºì ¿ã õýëýâ. ¯ã õýëñýí õ¿ì¿¿ñ ãîëäóó äýëõèé äàõèíû
áàéäàë, ìîíãîëûí åðºíõèé áàéäëûí òóõàé ÿðüäàã çàíøèëòàé. Èíãýýä õóðàë
95

íýã ºäºð ¿ðãýëæèëæ, ìàðãààø íýã ¿õýð àëæ èäýýä, áààõàí aépaã ñ¿¿ àâ÷èð÷
yyöãààâ. Õàìòðàëûí õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàðãàñàí ñàíàë íü àéëààð õýñýæ
øèíý ãèø¿¿ä ýëñ¿¿ëýõ àæëààð øèíý äàðãûã ÿâóóëàõ, áàñ ÷ºëºº ãóéñàí íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãûã õàëæ, øèíý íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà ñîíãîæ, ò¿¿íèéã õî¸ð
õ¿íèé õàìò àéëààð ÿâóóëæ ìàë òîîëóóëàõ áîëîâ. Òýãýýä áèä çîõèõ àæëààðàà
ÿâöãààâ. Áè òàâ, çóðãàà õîíîã aéë õýñýæ, õîò àéëûí äóíä, ýñâýë ãàíö, íýã àéëä
îðæ “Íèéãýì æóðàì áàéãóóëæ áàéíà. Òà íàð õàìòðàëä ýëñýõ õýðýãòýé” ãýæ
òýð öàãèéí àìüñãàëààð áààõàí ÿðüæ ÿâàâ. Ìèíèé ÿðèàã ñîíññîí õ¿ì¿¿ñèéí
çàðèì íü þó ÷ õýëýõã¿é äóóã¿é ñóóíà. Õàðèí íºãºº çàðèì íü Öýöýðëýã õîò, çóí
çóíøëàãäàõ òóõàé øàë ººð þì ÿðüæ ýõýëíý. Áàñ çàðèì íü àõ þìàíä ÿâñàí, õ¿¿
öýðýãò ÿâñàí, ààâ ìàë ýðýõýýð ÿâààä èðýýã¿é áàéíà. Òýäíèéã èðýõýýð çºâëºæ
áàéãààä áîëíî ãýõ ìýòýýð ìèíèé ÿðüñàí ç¿éëèéã ¿ë òîîìñîðëîí ºíãºð¿¿ëíý.
Èíãýæ õýä õîíîõ çóóð íýã ÷ øèíý ãèø¿¿í ýëñ¿¿ëæ ÷àäñàíã¿é.
Òàâ çóðãàà õîíîãèéí äàðàà íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà èðæ õýäýí àéëûí íýð,
õýäýí ìàëûí òîî àâ÷èðñíààñ ººð òîäîðõîé þìã¿é áàéâ.
Áè çàðèì ºäºð óëààí ãýðèéí íîì ñîíèí óíøèõ, çàðèìäàà ãîëûí õºâººãººð
íóòãèéí õ¿¿õýäòýé ¿åðõýæ ã¿éõ çàðèìäàà àéë õýñýæ òàðàã èäýõ çýðãýýð
ºäðèéã ºíãºðººíº.
×óëóóòûí ãîëä òîì æèæèã ç¿éë á¿ðèéí çàãàñ ýëáýã áàéäàã áºãººä çàãàñ
áàðüæ ìàõûã íü øàðæ èääýã òóõàé ñîíññîí áîëîâ÷ òýð àæëûã õèéæ ¿çýýã¿é
ÿâëàà. ×óëóóòûí ãîë ¿åðëýýä, óñ òàòñàíû äàðàà ãîëûí ýðãèéí ìóõàð öóòãàëûí
õîîëîé, æèæèã óñàíä òîì òîì çàãàñ ¿ëäýýä èõ óñíààñàà òàñàð÷ õîöîðñîí
áàéäàã áà îëîí õîíîã áîðîî õóðã¿é áàéâàë òýäãýýð xoíõop ìºðãºöãèéí óñ
õàòàæ øèðãýìýãö çàãàñ íü ¿õýæ, ýëýý øóâóó ò¿¿íèéã èäýæ, ìyyxaé ¿íýð ãàðíà.
Ýíý áàéäëààñ ñàíàà àâ÷ çàãàñ áàðèõ àðãûã ñ¿âýã÷ëýí øàðæ èäýæ ¿çýõýýð
øèéäýæ, íóòãèéí ¿åðõäýã õ¿¿õäýýñ ãóðâûã äàãóóëæ, íýã àðàã, õî¸ð ñàâàð
áàðèàä, óñíû ýðýã äýýð î÷èâ. Òýíä ¿åðèéí óñíààñ òîãòîæ ¿ëäñýí óðòààøàà
òàâ, çóðãààí ìåòð, ºðãºíººðºº ãóðâàí ìåòð õýðòýé çóóâàí õîíõîðò õýäýí òîì
çàãàñ õîéø óðàãøàà òýì¿¿ëýí áàéâ. Áèä òýð óñíû ºðãºí òàëààñ íü ñàâàð àðãàà
áàðüæ òýð çàãàñóóäûã õººãººä, õàìãèéí íàðèéí ìóõàðò îðóóëàí, òýð ìóõðûí
ÿâöóó àìàí äýýð àðãàà òàâüæ õî¸ð õ¿¿õýä õî¸ð òàëààñ íü áàðüæ çîãñîîä íºãºº
õî¸ð íü óñíû ìóõàðò öóãëàðñàí çàãàñûã ñàâðààðàà ¿ðãýýõýä òýíäýýñ çàãàñ
ãàð÷ äîãøèí äîãøèí õàðàéæ ÿâààä íºãºº àðàãò çààâàë îðäîã òóë àðãàà ò¿ðãýí
ºðãºõºä õýä õýäýí çàãàñ óñ ðóó ¿ñðýí óíàæ, õàðèí äóíä çýðãèéí õî¸ð çàãàñ
àðãèéí ¸ðîîëä ¿ëäýâ. Òýð õî¸ð çàãàñàà àðàãòàé íü ºðãºæ ýðýã äýýð òàâüòàë
õî¸óëàà áóëãèí òîíãî÷èæ áàéõûã ¿çýõýä èõ ñîíèðõîëòîé õàðàãäñàí áºãººä
íýã íü òîíãî÷èí ¿ñýðñýýð óñ ðóóãàà îðæ îäîâ. ͺ㺺ã áèä àðàã ñàâðààðàà
àðãàëàí òîãòîîæ ¿ëäýýâ. Ò¿¿íèéãýý õàìòðàëûí òºâ äýýð àâàà÷èæ ãýäýñ
äîòðûã íü àâ÷, õóòãààð õýð÷èæ, øàð òîñîíä ÷àíàæ, áîëîâñîí õ¿ì¿¿ñ ìàÿãààð
ñóóöãààæ äºðâ¿¿ëýí èäýõ ãýòýë õýí íü ÷ ò¿¿íèéã àìñàæ ÷àäñàíã¿é.
Ãàäíààñ îðæ èðñýí õ¿ì¿¿ñò ìàíàé íýã íºõºð ¿¿íýýñ èäò¿ãýé èõ ñàéõàí
àìòòàé ãýæ ºãºâ. Òýð õ¿í ÷ ò¿¿íèéã îãò èäñýíã¿é. Çàãàñíû ìàõ òàâàãòàé
96

¿ëäýæ íýëýýä áàéñíû äàðàà ãàäíààñ èðñýí õýäýí çàëóóä íýã íºõºð ó÷ðûã
õýëýëã¿é ¿¿íèéã èä ãýæ ºãºõºä òýä àìñàæ ¿çýýä ﺺõ, ïààõ ãýýä õàÿæ îðõèâ.
Ýíý ìèíèé áàðüñàí àíõíû çàãàñ áºãººä àøèã áàãàòàé, òóðøëàãûí ÷àíàðòàé
áîëñîí áèëýý. Õàðèí ò¿¿íýýñ õîéø õîðèí çóðãààí æèë áîëñíû äàðàà óóðãàòàé
äýãýýãýýð Ñóìàí ãîëîîñ òýð ¿åä Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí äàðãà
áàéñàí Æàãâàðàëòàé õàìò ÿâæ áàéõäàà õî¸ð òîì çàãàñ áàðüæ ¿çñýí áºãººä
àìüäðàëäàà á¿ãä ãóðâàí çàãàñ áàðüæ ò¿¿íýýñ õîéø àí îãò õèéñýíã¿é.
Öýöýðëýã õîòîä áàéäàã õàìòðàëûí èõ ñóðãàã÷ Ñ¿íðýâýýñ íýã ºäºð
äóóäëàãà èðëýý. Áè óëààãààð äàâõèí ÿâæ Öýöýðëýã õîòîä èðòýë, ýíä òýíäýýñ
õàìòðàëûí äàðãà íàð öóãëàð÷ öàëèí àâ÷, çàðèì íü õàëàãäàæ, çàðèì íü ººð
ãàçàð øèëæèæ áóé áîëîëòîé. Íàäàä á¿òýí õàãàñ ñàðûí öàëèí áóþó øàãíàë
àëèí áîëîõ íü ìýäýãäýõã¿é àðâàí òàâàí òºãðºã ºãºâ. Òèéíõ¿¿ ìýäýãäýõã¿é
áàéñàí øàëòãààí áîë àíõ íàìàéã ×óëóóò äýýð î÷èõîä õàìòðàëûí äàðãà öàëèí
àâäàãã¿é ãýæ áàéñíààñ òýð áîëîé. Áè õàìòðàëûí èõ ñóðãàã÷èéí íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãàä ó÷èð çîâëîíãîî áàãà çýðýã ÿðüòàë òýð õýëýõ íü:
- Îäîî íóòãèéí õàøèð õ¿ì¿¿ñèéã äàðãààð òàâüæ áàéãàà, ÷àìàéã óäàõã¿é
÷ºëººëºõ áàéõ, áè ¿¿ãýýð ÿðèëöàíà, ÷è ÿâæ áàé ãýâ. Áè àâñàí ìºíãºíººñºº íýã
ìîíãîë äýýë, òàíüäàã íýã íºõðººñºº óíàäàã õóó÷èí äóãóé àâààä õàìòðàëûíõàà
òºâ äýýð áóöàæ èðýâ. Òýð äóãóéãàà ýâë¿¿ëæ óíààä õàâèéí àéëûí íîõîé
øóóãèóëæ ÿâäàã áîëëîî. Ñ¿¿ëäýý íóòãèéí ¿åðõäýã õ¿¿õä¿¿ä Øèðýýòèéí
õ¿ðýýíèé áàíäè íàð ìèíèé äóãóéãààð ñóðãóóëü õèéñýýð áàéãààä ýâäýæ, çàñàõ
àðãàã¿é áîëãîæ áèëýý.
Òýãýýä óäàëã¿é óëñûí áàÿð áîëæ, õàìòðàëûí òºâ äýýð õýäýí çóóí õ¿í
öóãëàð÷, èíäðèéí õóðàë õèéæ, áºõ áàðèëäàâ. Òýð ¿åýð íýã õ¿í ìóóæèð÷ óíààä
íàñ áàðàõàä èõ ÿâäàë, õºë øóóãèàí áîëîâ.
¯¿íèé äàðàà õýä õîíîæ áàéòàë ìàíàé íóòãààñ öýðýãò ÿâñàí àõ
Äàì÷ààáàäãàð ýðãýæ èðýýä íàäòàé óóëçàõààð èðæ ìàíàé õàìòðàëûí òºâ äýýð
íýã õîíîîä áóöàâ. Ò¿¿íèé õýëýõ íü:
- ×àì øèã òóðøëàãàã¿é èéì áàë÷èð áàãà õ¿í èéì òîì àæèëä áàéæ
òýíöýõã¿é, èéìä ÷è ãýðòýý õàðüæ ìèíèé äýðãýä áàé, ýñâýë öààøàà ñóðãóóëüä
ÿâ ãýâ. Ýíý ¿åä Øèðýýò ãýãýýíèé õ¿ðýýíèé çàðèì ëàì íàð ìàíàé õàìòðàëûí
òºâººð èðæ “Äýýëèéí äîòîð õèéìýýð õóðãàíû àðüñ áàéíà óó?” ãýæ àñóóõ áa
õóðàë öóãëààí äýýð èðæ çîãñîæ þì ñîíñ÷ áàéãààä áóöäàã áàéâ.
Èíãýýä ãóðâàí cap øàõàì áîëæ áàéòàë Óëààíáààòàpaac Ýâëýëèéí Òºâ
Õîðîîíû äààëãàâðààð ÊÈÌ-èéí ä¿ðýì òàíèóëàõ ñóðòëûí àæëààð ÿâàà Äîâäîí
ãýã÷ íýã ºíäºð õ¿í èðýâ. Òýð õ¿í íýëýýä õýëýìãèé, ñóðãóóëü ñî¸ëûí þì
ÿðüäàã. “×è Óëààíáààòàðò î÷èæ íàìûí cypãóóëüä ñóðòóãàé, áè àéìãèéí íàìûí
õîðîî, ýâëýëèéí õîðîîíä ÿðüæ ºãíº” ãýâ.
Òýãæ áàéòàë õàìòðàëûí áàãà ñóðãàã÷ ìàíàé õàìòðàëûí òºâ äýýð èðæ “×è
Öýöýðëýã õîò îðòóãàé. ×àìàéã ñóðãóóëüä ÿâóóëàõ ãýæ áàéíà, àæëûã ÷èíü
Õàéâèéä ò¿ð øèëæ¿¿ëæ ºãíº” õýìýýñýí ¸ñîîð íºãºº Õàéâèéäàà áààäàíòàé
áè÷ãýý ºã÷, ìàðãààø íºãººäðººñ íü Öýöýðëýã ð¿¿ ÿâàâ. Èíãýæ ÿâàõàä
97

õàìòðàëûí çàðèì ãèø¿¿ä aapyyë, õóðóóä ºã÷ çàìäàà ñàéí ÿâààðàé ãýæ åðººæ
áàéâ. Òýãýýä Öýöýðëýã Ìàíäàëûí òºâ äýýð î÷òîë íºãºº Äîâäîí äàéðàëäàæ
“×àìàéã ñóðãóóëüä ÿâóóëàõ áîëñîí ø¿¿ Óëààíáààòàðò óóëçàíà, àéìãèéí
ýâëýëèéí õîðîîíä î÷òóãàé” ãýâ. Àéìãèéí íàì, ýâëýëèéí õîðîîä íü àéìãèéí
öýíãýëäýõ õ¿ðýýëýíãèéí õî¸ð äàâõàð ìîäîí áàéøèíãèéí äýýä äàâõðûí ºðººíä
áàéäàã, òýíä ýâëýëèéí õîðîîíû äàðãà Êóòâèéí ×èìèä ãýäýã õ¿í áàéäãèéã áè
óðüä ñóðãóóëüä áàéõäàà ìýäýæ áàéñàí áèëýý. Àéìãèéí ýâëýëèéí õîðîîãîîð
î÷îîä íýã ºðººíèé õààëãûã òàòàæ, íºãºº ×èìèäèéã ñóðàãëàòàë íýã çàëóó “×è
ò¿¿ãýýð ÿàõ íü âý” ãýýä íýëýýä øèð¿¿í ä¿ðòýé áàéöààæ ýõëýâ. Áè “Ñóðãóóëüä
ÿâàõ áîëñîí, òýãýýä ýâëýëèéí õîðîîí äýýð îðîõ ãýñýí þì” ãýâ. Òýãòýë íºãºº
çàëóó “Òýð ýâëýëèéí õîðîî ÷èíü áè áàéíà. Íàìûí õîðîîíû äàðãà, ýâëýëèéí
õîðîîíû äàðãà çýðýã õýñýã õ¿ì¿¿ñ áàðóóíòàí áîëîîä ýíäýýñ àæëààñàà
õººãäºæ Óëààíáààòàðò äóóäàãäñàí” ãýæ õýëýâ.
- ×è äîëîî õîíîã õýðòýé õºäºº ïèîíåðèéí àæëààð ÿâààä èðò¿ãýé. ¯¿íä
õî¸ð ñóìûí ýâëýëèéí ¿¿ðò áè÷èã õ¿ðãýí ºã÷, áèåýð çààâàðëàõ õýðýãòýé ãýæ
áàãà ñàãà þì òýìäýãë¿¿ëýâ. Òýãýýä áè óëààãààð ÿâæ Ç¿ðõ, ×àíäìàíà ãýäýã õî¸ð
ñóìûí òºâººð ÿâæ, íºãºº áè÷èã çààâðóóäûã ýâëýëèéí áàéãóóëëàãûí äàðãà íàðò
íü õ¿ðãýæ ºãººä, õºäººíèé õ¿¿õäèéã ïèîíåðèéí ãèø¿¿íä ýëñ¿¿ëýõ õóðàë õèéæ
áàéõ òóõàé àìàí çààâðû㠺㺺ä áóöàæ çàìäàà ãýðòýý èðæ ýýæ àõ ä¿¿ íàðòàéãàà
óóëçàâ. Ýýæ èõ áàÿðëàæ “Àìüä ÿâñàí õ¿¿õýä èíãýæ èðæ óóëçäàã íü ñàéõàí
áàéíà, ÷è áàñ ñóðãóóëüä ÿâæ áîëíî” ãýâ. Õàðèí ýýæ ä¿¿ íàð ààâûí òóõàé þì
ÿðèõã¿é, þì àñóóõàä äóóã¿é ò¿ãäýð÷ áàéãààä, íàäàä ààæìààð õýëñýí íü:
- ªíãºðñºí ºâºë ààâûí ÷èíü áèå ìóóäàæ õýâòñýýð áàéãààä íàñ áapcaí ãýâ.
Ìàíàé ààâ îëîí õ¿¿õýä òýæýýõ ãýæ ººðºº õîîë óíäã¿é, õîîñîí õîíîæ, çîâæ
ç¿äýðñýýð áàäãàí íàðèéí õýìýýõ ºâ÷íººð äºíãºæ 49 íàñòàé áàéõäàà íàñ áàðæýý.
Òýãæ õýëýýä ýýæ ä¿¿ íàð óéëæ, áè òýäíèé õàìò èõ óéëæ, áèå áèåý
òàéòãàðóóëàõ áîëîâ÷ ìºí ¿å ¿å ààâàà ñàíàæ óéëäàã áàéâ. Ààâûí ýäýëæ
õýðýãëýæ áàéñàí ç¿éëèéã õàðàõàä óëàì èõ ñàíàäàã, àëáàí àæèë õèéæ àâñàí
öàëèíãaapaa ò¿¿íèéãýý òýæýýæ áàéãààä íàñ íºõöººæ ÷àäààã¿éäýý, áèä
á¿ãäèéã òýæýýõ ãýæ õý÷íýýí èõ çîâæ áàéñàí à÷èéã áè õàðèóëæ ÷àäààã¿éäýý
òóí ÷ èõ ãóòðàâ. Òýãýýä áóöàõ öàã áîëæ ýýæ ä¿¿ íàð öºì ñàéí ñàéõíûã
åðººæ ýýæ õîéíîîñ ñ¿¿ öàöàæ ãàðãàæ ºãºâ. Èíãýýä Öýöýðëýãèéí òºâ äýýð
èðæ õýä õîíîñíû äàðàà íàìðûí íýãýí ºäºð à÷ààíû õóó÷èí ìàøèíä ñóóæ
Óëààíáààòàðûí ç¿ã õýñýã õ¿íèé õàìò õºäëºâ. ̺í ìàøèí äýýð õîòîä ñóóäàã
àõ Ñàíæààæàâûí àâãàé Æàâçàí ãýäýã õ¿í ìèíèé õàìò ÿâæ çàì çóóðàà
õàëàìæëàí áóóñàí ãàçðàà õîîë óíäíû ìºí㺠ºãºâ.
98
3. ÓËÑÛÍÕÀÀ ÍÈÉÑËÝËÄ ÑÓÐÀËÖÀÕÀÄ
Öýöýðëýãýýñ ãàð÷ óðä Òàìèðûí õºâººãººð ÿâñààð ªãèé íóóðûí ãàðàì äýýð
èðæ õîíîîä, ìàðãààø íü ÿâæ çàì çóóð äóãóé õàãàðàâ. Ýíý íü ÷ ýâäýð÷ýý, òýð
íü ýâäðýâ ãýæ ñààòñààð Áîãä õàí óóëûí àéìãèéí òºâ áóþó Òºâ àéìãèéí Ë¿í

ñóìàí äýýð èðýâ. Ýíä àéìãèéí òºâ øèíýâòýð áóé áîëæ ä¿íçýí ìîäîí áàðèëãà
íýëýýä õýäèéã áîñãîæ ýìíýëýã, ñóðãóóëü, àéìãèéí óäèðäàõ áàéãóóëàãóóäûã
îðóóëàí, ìºí îëîí ãýð õýñýã õýñãýýð íü õîðîîëóóëàí áàðüæýý. Ýíä áóóäëûí
ãýðò õîíîîä ºã뺺 íü Óëààíáààòàðûí ç¿ãò ãàð÷ áàñ ë íºãºº òýðãýý çàñâàðëàæ,
äóãóéã íü õèéëñýýð ÿâæ íàð øèíãýõýýñ àðàé ºìíº Óëààíáààòàð õîòîä õ¿ð÷
èðýâ. Óëààíáààòàðààñ áàðóóí òèéø õýäýí òîëãîäûí õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéíõ
íü Øàð õºâèéí äàâàà. Ò¿¿í äýýã¿¿ð ãàð÷ èðýõýä Óëààíáààòàð õîò óóëûí
õºíäèéä óòaa ñóóíàãëóóëíà. Ãýíýò ìàíàé ýýæèéí ÿðüæ áàéñàí ç¿éë ñàíààíä
îðîâ. Ìàíàé ýýæ áàãàäàà ýõ, àõ ä¿¿ íàðûíõàà õàìò Áîãäûí õ¿ðýýíä òýìýýí
æèí äàãàæ ÿâãàí ÿâæ Áîãäîä ìºð㺺ä áóöñàíàà áèäýíä ÿðèõäàà Øàð õºâèéí
äàâààí äýýð ãàðààä èðýõýä Áîãäûí õ¿ðýý õàðàãäàõ íü òóéëûí ñàéõàí áàéäàã
ãýæ ÿðüäàãñàí. Áèä ÿâñààð Óëààíáààòàðûí Áàðóóí Ñýëáèéí õàæóóãààð ÿâæ
áàéãààä íºãºº Æàâçàí ãóàéòàé õàìò ìàøèíààñ áóóæ ÷óëóó, õîã ÿñ ä¿¿ðñýí
ãóäàìæ äàãàí àëõñààð íýã èõ ºíäºð õîãèéí äýðãýä¿¿ð ºíãºð÷ õîéøîî õàðñàí
æèæèã óëààí õààëãàíä î÷èæ, òýíä áóé ñàäàí òºðºë Ñàíæààæàâûíä õýä õîíîâ.
Áèäíèé áºë àõ Ñàíæààæàâ ãýäýã õ¿í õîòûí íýã àëáàí ãàçàð àæèë õèéíý.
Íàìûí ñóðãóóëü ýõýëòýë íýëýýä õýä õîíîãèéí çàé áaécaí ó÷èð òýðõ¿¿ àõ
Ñàíæààæàâ áýðãýí Æàâçàí, òýäíèé òºðºë ñàäàíãèéí õ¿ì¿¿ñòýé ÿâæ õîòûí
áàéäàëòàé òàíèëöàâ. Óëààíáààòàð õîòûí óðäóóð Òóóë ãîë óðñàíà. Ò¿¿íèé óðä
òàëûí õîéøîî õàðñàí õýäýí æàëãàòàé ìîäîðõîã ºíäºð óóëûã Áîãä óóë ãýíý.
Ò¿¿íèé àð õàÿàíû íýãýí óóëûí òýã äóíäààñ äýýõí¿¿ð òºâä öàãààí ¿ñãýýð “Óìàà
õóì” ãýæ áè÷ñýí õàðàãäàíà.
Õîòûí õîéò òàëûí îëîí æàëãàòàé äàâõàðãà ýíãýðèéã Äàëàí äàâõàð ãýíý.
Óëààíáààòàð õîò íü òýð ¿åäýý ìèíèé îéëãîñíîîð äîð äóðäñàí õýñýãò
õóâààãäàæ áàéñàí øèã, áîäîãäîíî. ¯¿íä: Äàñãàíû îâîîíîîñ áàðóóí òèéø
óóëûí ýíãýð äýýð áóé õýñãèéã Ãàíäàí, ò¿¿íýýñ ç¿¿í òèéø õîòûí õîéò òàëûí
Ç¿¿í Ñýëáèéí áàðóóí õýñãèéã Ç¿¿í õ¿ðýý, Ç¿¿í, Áàðóóí, Ñýëáèéí õîîðîíäîõ
õýñýã áà ò¿¿íýýñ ç¿¿í, áàpóóí äàõü õýñãèéã æèíõýíý Óëààíáààòàð õîò, õîòîîñ
ç¿¿í òèéø Ìààõóóð òîëãîé õýìýýõýýñ õîëã¿é Óøààí äýí ãýäýã ãàìèíãèéí ¿åä
áîñãîñîí ðàäèîãèéí ãóðâàí ºíäºðëºãººñ ç¿¿í óðàãøõè õºíäèé äýõ õýñãèéã
Íàéìàà õîò áóþó Àìãàëàíáààòàð, áàñ õîòîîñ ºìíºõ Òóóëûí õîéò ýðýã äýýð
áóé Áîãäûí õóó÷èí îðäóóä, íàìûí ñóðãóóëèéí õýñýã îðøèíî.
Æèíõýíý õîòûí äóíäóóð ÿâàõàä öýíãýëäýõ õ¿ðýýëýí õýìýýõ òîì ìîäîí
ãýð, öýðãèéí ÿàì õýìýýõ õî¸ð äàâõàð õóó÷èí ìîäîí áàéøèí, áàñ ò¿¿íýýñ
áàðóóí òàëä õî¸ð äàâõàð õÿòàä áàéøèí, ò¿¿íýýñ áàðóóëàí öýíãýëäýõèéí
ºìíºõ ºðãºí òàëáàéã ºíãºð÷ ÿâàõàä áàñ õýñýã õýñýã ä¿íçýí áàéøèí, áààõàí
õàøàà áàéâ. Ýíä Áàðóóí Ñýëáèéí Ç¿¿í õºâººí äýýð õîòûí õàìãèéí òîì
áàéøèí áîëîõ òóéïóó õî¸ð äàâõàð áàðèëãà áàéñíûã ªíäºð õîðøîî ãýäýã áà
¿éìýýí øóóãèàí èõ, õºëòýé ãàçàð áàéâ. Ò¿¿íèé äýðãýä áàñ þì õóäàëäààëäàã
íýã ñàéõàí áàéøèí áèé. Ýíý õî¸ð áàéøèíãààñ áàðóóí òèéø ãàðñàí ãóäàìæèíä
ºäèé òºäèé îëîí õîðøîî äýëã¿¿ð áàéäàã. ̺í òýðõ¿¿ ªíäºð õîðøîîíîîñ
óðàãø Áàðóóí Ñýëáèéí ç¿¿í òàëä õî¸ð äàâõàð òîì ìîäîí áàéøèí áàéäàã.
99

¯¿íèéã Äîòîîäûã õàìãààëàõ ãàçàð ãýíý. ¯íäñýíäýý õî¸ð Ñýëáèéí õîîðîíäîõ
Ç¿¿í õ¿ðýýíèé óðüä õýñýãò æèíõýíý õîòûí àëáàí áàéãóóëëàãà áà õîòûí àéëûí
õàøàà áàéøèí áàéâ. Ç¿¿í õ¿ðýýíýýñ ãàäíà õ¿ðòýëõ, Áàðóóí Ñýëáèéã äàãàñàí
õýñýãò õÿòàäûí îëîí ãóäàìæ, Áàðóóí äàìíóóðãà÷èí, Òºâä õîðîî õýìýýíý.
Õÿòàäûí ãóäàìæààð ÿâàõàä Ñîäíîìäàðæààãèéí ï¿¿ñ, Áýýæèí Öàãààíû ï¿¿ñ
ãýõ ìýòèéí ºíäºð õààëãàòàé õÿòàä ìàÿãèéí õèéöòýé õºõ òóéïóó ºíäºð õàíàí
õàøàà áàéõ áà ýíý ãóäàìæààð àÿí÷èí æèí÷èí ¿ðãýëæ ÿâæ ¿çýãäýíý. Öýíãýëäýõ
õ¿ðýýëýíãýýñ ç¿¿í óðàãø áà áàðóóí óðàãø ãóäàìæèíä óðüä äýýð ¿åýñ óóë áîëòîë
îâîîðîí ¿ëäñýí ºíäºð õîã õýìýýõ õýäýí òîì ã¿âãýð áàéäàã. Õîòûí äîòîð öýðãèéí
õ¿ì¿¿ñ íýëýýä îëîí çàðèìäàà Ẻí Ẻí æàãñààëààð çàðèìäàà ìîðüòîé ÿâæ
¿çýãäýíý. ̺í ìîðèí, à÷ààíû òýðýã, õºíãºí äóãóéòàé caéxaí ò¿øëýã ñóóäàëòàé,
õîíõ ç¿¿ñýí ìîðèí òýðýã, óíàäàã äóãóéòàé õ¿ì¿¿ñ èéø òèéø ñýëã¿¿öíý.
Õîòûí õàøààíû ¿¿ä ãóäàìæ, Ñýëáèéí ýðýã ºíäºð õîãèéí îð÷èì ºäèé
òºäèé íîõîé ÿâæ áàéäàã. Õîòîîñ ºìíºõ ãîëûí óðä òàëûí õºíäèé äýõ Áîãäûí
îðäíû õàæóóä êîìáèíàò õýìýýõ òîì ¿éëäâýðèéí ãàçàð áàðüæ áóé þì ãýæ
ÿðèëöäàã. Õîòûí óðä çàõûí õàøààíû äýíæ äîð íýãýí æèæèã óëààí òóéïóó
áàéøèí áàéäãèéã Öàõèëãààí ãýðëèéí õîðîî ãýíý.
Õîòûí áàéäëûã íýëýýä ìýääýã áîëîîä íýãýí opoé ãàíöààðàà õîòûí òºâ
òàëáàéä ÿâæ áàéòàë õàæóóãààñ íýãýí õ¿í ãýâ ãýíýò ÷àíãà ÷àíãà ÿðèàä áàéõ
øèã áîëîâ. Áè çîãñîæ ýðãýí òîéðîí õàðàâ÷ ìèíèé îéð õàâüä õ¿í àëãà, áè èõ
ãàéõàæ, ò¿¿íèéã ñîíñîæ ÿâñààð íýã õ¿íòýé äàéðàëäààä “Ýíý þóí õ¿í ÿðüæ
áàéãàà þì áý” ãýæ àñóóâàë, “Ðàäèî ÿðüæ áàéãàà þì” ãýâ.
- Òýð ÷èíü õààíà áàéäàã þì áý? ãýâýë, “Òýð ýíäýýñ xoë. Óøààí äýí ãýäýã
ãóðâàí ºíäºð òºìðèéí òýíä òóñãàé áàéðàíä áàéäàã áàéõ, õàðèí òýíäýýñ íààø
ñàëáàðëàí òàòñàí îëîí óòñààð äàìæèí, òýíä ÿðüñàí õ¿íèé äóó òºìºð óòàñíû
ìîäîíä ç¿¿ñýí õîîëîéãîîð ñîíñîãäîæ áóé íü ýíý áàéíà” ãýæ áèäíýýñ õîëã¿é
ìîäíû îðîéä çîîñîí áîãèíîâòîð õîîëîéã çààâ.
Áè òýðõ¿¿ Óøààí Äýí õýìýýõ ãóðâàí ºíäºð, áàñ ÷àäâàë òýð íýâòð¿¿ëýã
ÿâóóëäàã ãàçðûã ¿çýõñýí ãýæ áîäîâ.
Èíãýýä ñóðãóóëü õî¸ð õîíîîä õè÷ýýëýý ýõëýíý ãýæ áàéõàä, áè íºãºº
àéëààñàà ãàð÷ Óëààíáààòàð õîòîîñ óðàãøëàí Äóíä ãîë äýýã¿¿ð òàâüñàí áîãäûí
óëààí ìîäîí íàðèéí ã¿¿ðýí äýýã¿¿ð ãàð÷ Áîãä õààíû ºâëèéí îðäîí õýìýýõ
íýãýí áàéøèí õýñýã ñ¿ìèéí ç¿¿í òàëààð ÿâñààð Íàìûí ñóðãóóëü ãýäýã öàãààí
áàéøèí áà xýñýã ãýðò õ¿ðýëöýí î÷èâ.
Íàìûí ñóðãóóëü íü Áîãäûí õýäýí îðäíû íýãíèé áóóðèí äýýð áàéãóóëàãäñàí
àæýý. Ýíä áàéãàà íýëýýä õýäýí òîõèëîã öàãààí, õºõ, ñààðàë áàéøèí, õýäõýí
òàðèìàë ìîä, õ¿ì¿¿ñèéí àìàð÷ ñóóäàã ìîäîí àñàð, óðàí õèéöòýé ýâäýðõèé òîì
ìîäîí öàã çýðãèéã Áîãä õààíû ¿åýñ ¿ëäñýí ç¿éëñ õýìýýí õ¿ì¿¿ñ ÿðèíà. Òýð
õýäýí áàéøèíä ñóðãóóëèéí ñóðàã÷èä õè÷ýýë õèéæ, çàðèìä íü áàéðëàí ñóóíà.
Ýíý ñóðãóóëèéí áàðóóí çàõûí õýñýã ãýð, íýãýí ìîäîí áàéøèíä çàõèðàë, áàãø
íàð ñóóäàã ãýíý. Óäàëã¿é õè÷ýýë ýõýëæ íýãä¿ãýýð àíãèéí ñóðàã÷èä õè÷ýýëýý
õî¸ð äàõü áàéøèíãèéí ãóðàâ äàõü ºðººíä õèéâ.
100

Áèä òîî áîäëîãî, äýëõèéí áàéäàë, ò¿ìýí áîäèñ, îëîí óëñûí ãàäààä,
äîòîîä áàéäàë, ìîíãîëûí áàéäàë, ò¿¿õèéí õè÷ýýë çààëãàâ. Áàãø íàðûí çààõ
àðãà îéëãîìæòîé, ÿëàíãóÿà ò¿ìýí áîäèñ, äýëõèéí áàéäëûí óõààíû õè÷ýýë èõ
ñîíèðõîëòîé. Áàðàã îðîé á¿ð íàì, ýâëýë, ¿éëäâýð÷èí, ÌÎÏÐ (õóâüñãàë÷äàä
òóñëàõ îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà) çýðýã îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí õóðàë
áîëäîã áà Íàìûí Òºâ Õîðîî, Õîòûí íàìûí õîðîîíîîñ õ¿ì¿¿ñ èðæ õóðàë
çîõèîæ ñàíàë ø¿¿ìæëýëèéã èõ ºðí¿¿ëíý. Èéì õóðàë äýýð III àíãèéí ñóðàã÷èä
ãîëäóó ø¿¿ìæèëäãèéí äîòîð òºãñºõ àíãèéí øàð Íàéäàí ãýäýã øàð öàðàéòàé
íîãîîí í¿äòýé õ¿í áàðóóíòíû òóõàé èõ ø¿¿ìæèëíý. Çàðèìäàà êîììóí,
õàìòðàëûã ò¿ðãýí áàéãóóëàõ íóäàðãàí áàÿ÷óóäòàé øèð¿¿í òýìöýõ, íèéãýì
æóðìûã íýí äàðóé áàéãóóëàõ òóõàé òîì òîì ¿ãèéã ÷àíãà ÷àíãà ÿðèíà. Áàñ
íàìûí ãèø¿¿äèéí öýâýðëýãýý áîëæ ýâëýëèéí ãèø¿¿ä áèäíèéã óðüæ ñóóëãàæ,
áàãø àæèë÷äûã èõ ø¿¿ìæëýâ.
Õàâàð áîëæ õè÷ýýë äóóñàõ ¿åýð õÿçãààðûí öýðãèéí øèíý õ¿÷èí áýëòãýõ
çîðèëãîîð Äîòîîäûã õàìãààëàõ ãàçðûí òóñãàé õîðîîíû äýðãýä íýã êóðñ
áàéãóóëæ, ò¿¿íä íàìûí ñóðãóóëèéí 1 ä¿ãýýð àíãèéí õýñýã ñóðàã÷èéã 1930
îíû ºâºë øèëæ¿¿ëñíèé äîòîð ìèíèé áèå îðîëöîâ. Èíãýýä õàâàðæèí, çóíæèí,
Õÿòàäûí ºðãºí ÷ºëººíèé õàøààíä õºë ãàðûí ñóðãóóëü, áóóäëàãà ççðãèéã
õèéæ áàéñàí íü òºäèé ë ñîíèðõîëòîé áèø ñàíàãäàíà. Ãýòýë õýñýã ñóðàã÷äûã
öýðãèéí åðºíõèé ñóðãóóëüä õàãàñûã íàìûí ñóðãóóëüä áóöààæ ºãºõºä òýäíèé
õàìò áè áóöëàà. Õè÷ýýë ýõëýõýýñ ºìíº íºãºº ñàäàíãèéí àéëäàà áàéæ áàéòàë
òýäíèé ñàéí òàíèë áºãººä íàìàéã Öýöýðëýãò ñóðãóóëü õèéæ áàéõàä àéìãèéí
ø¿¿õýä àëáàí õààæ áàéñàí Æ¿ãäýðíàìæèë ãýäýã õ¿í èðýýä, “×è ìàíàéä
î÷èæ ñóó” õýìýýâ. Áè ò¿¿íèéã äàãàæ ªíäºð õîðøîîíîîñ íýëýýä óðàãø
õýñýã ãóäàìæààð ÿâñààð àðàâäóãààð õîðîîíû êëóá ãýäãèéí óðä òàëûí íýãýí
õàøààíä õ¿ð÷ î÷èâ. Òýð õàøààíä õî¸ð ãýð áàéñíû áàðóóí òàëûí ãýðò òýð
Æ¿ãäýðíàìæèë ãýðãèéí õàìò ñóóõ áà õî¸óëàà àëáàí õààäàã ó÷èð öàëèí õºëñ
ñàéòàé, õîîë óíä ýëáýã, ãýð îðîí òîõèëîã àæýý. Áè òýäíèéä ò¿ëýý õàãàëàõ, ãàë
ò¿ëýõ, çýðýãò òóñëàõààñ ººð àæèë xèéäýãã¿é. Õàðèí òýä íàäàä õóó÷èí äýýë,
îðîñ ìàÿãèéí öàìö, ºìä ºã÷ õàëàìæëàõààñ ãàäíà íàìàéã äàãóóëàí õîðîîíû
êëóáò õààÿà î÷èæ øèé ¿çíý.
Äàí áàéøèíä áàéðëàäàã. Õóâüñãàëûí ìóçåé ãýäýãò î÷èæ ¿çýõýä, ò¿¿íä
õóâüñãàëûí ºìíºõ ìîíãîëûí áàéäëûã õàðóóëñàí ãýðýë çóðàã, õ¿ñíýãò, òîî
áàðèìò çàðèì ôåîäàë õ¿ì¿¿ñèéí ýäëýë, õóâüñãàëûí æîëîîäîã÷ Ä.Ñ¿õáààòàð,
ïàðòèçàí÷óóäûí çóðàã, óäàà äàðààãèéí èõ õóðëóóäûí áàéäëûã õàðóóëñàí
ìàòåðèàëóóä, Ìîíãîë óëñûí ãàçðûí çóðàã, áàéãàëèéí áàéäëûã ¿ç¿¿ëñýí
ç¿éëñèéã õàðæ èõ ë ñîíèðõîæ, äàðàà íü äàõèí äàõèí ¿çýæ áàéäàã áîëîâ.
Áóÿííýìýõèéí çîõèîñîí çàðèì ø¿ëýã, ìºí “Ôðàíö áà åâðîïûí ò¿¿õ”
õýìýýõ ìîíãîëîîð îð÷óóëàí õýâëýñýí íîì áîëîí “Íèéãýì æóðìûí
çàì” õýìýýõ ñýòã¿¿ëèéã óíøäàã áàéâ. Íýãýí ºäºð õ¿ðýý öàì ¿çýõýýð
Æ¿ãäýðíàìæèë ãýðãèéí õàìò íàìàéã äàãóóëæ ÿâàâ. Öàì íü çóíû àäàã ñàðûí
101

øèíèéí åñºíä áóþó íàéì äóãààð ñàðûí ýõýýð æèë á¿ð áîëäîã áàãò íààäàì
áàéâ. Ýíý íü îëîí ÷îéæèí ñàõèóñíû ä¿ðèéã ¿ç¿¿ëíý. Öàì íýãýí òîì äóãàíû
¿¿äýíä ãàðíà. 30 þìóó, 45 õîíîãèéí ºìíººñ öàìûí ñóðãóóëèéã ÷àìáàí
õýìýýõ á¿æãèéí ìýðãýæèëòíèé óäèðäëàãàíä áýëòãýäýã áàéæýý. Öàìûã
òýð õ¿ðýýíèé ãîë äóãàíû ¿¿äýíä ºã뺺íèé 10 öàãèéí îð÷ìîîñ îðîéí 7-8 öàã
õ¿ðòýë ¿ðãýëæë¿¿ëíý. Öàì íóãëàðàõ” îëîí ìºðãºë÷èí õ¿ì¿¿ñ ãî¸ õóâöàñàà
ºìñºæ èðíý. Ò¿¿íèé ºìíº ëàì íàð ýðýìáý äàðààãààðàà ýãíýí ñóóíà. Äýýã¿¿ð
õàìáà, öîðæ íàð óíçàäûí õàìò öàí öîõèæ ñóóíà. Äîîõíóóð õýñãýýð íü èõ
áàãà, õýíãýðã¿¿ä á¿ðýý áèøã¿¿ð, ãàíäàí äóóãàðíà Íàéìàí õ¿¿õýä äàãóóëñàí
Õàøèí õààí õýìýýõ õ¿¿õä¿¿äýä ºãëºã ºãäºã ºâãºí ãýæ èðíý. Ýíý áîë ºãëºãèéí
ýçýí þì ãýíý. Òýãýýä õî¸ð õîõèìîé ãàð÷ èðæ òóñãàé á¿æèã õèéíý. Õîõèìîé
íü ¿õñýí õ¿íèé apaã ÿñûã ä¿ðñýëñýí áàéíà. Òýãýýä õî¸ð xoxèìîé áóñäûãàà
óðüæ èð¿¿ëíý. Ïîæèä ãýæ íàéìàí äîãøèí øèð¿¿í áàãòàé ×ýéæèí ãàð÷ èðíý.
Øàâàà, Ìàõè-áóãà (îëîí ñàëàà ýâýðòýé) ñîãîî õî¸ð ãàð÷ ìàø øèð¿¿í èõ ãî¸
õàðàéæ äýâõýð÷ äýãëýöãýýíý. ¯¿íèé äàðàà ýðäýíý áà áàÿëãèéí ýçýä Ãîíãîð,
Íàìñðàé ãýäýã íàìóóõàí ãàð÷ èðýýä íàìáàòàéõàí äýãëýíý. Ñýíäýì, Çóíõàðñóì
ãýæ ãàðíà. Õàðààëààñ àâàðäàã áóðõàí Ñýíäýì õýìýýõ àðñëàíãèéí òîëãîéòîé
ñàõèóñ ãàð÷ íàìóóõàí äýãëýíý. Óäàà äàðààãèéí á¿õ áîãä äýýäýñ ø¿òýæ èðñýí
óëààí ñàõèóñ õýìýýõ Æàìñðàíãèéí íýã íü íºãººãººñ àðàé òîì äýñ äàðààëñàí
íóðóóòàé áàéíà. Öàãààí ø¿äòýé, àðçãàð óëààí áàãòàé, íàéìàí õ¿¿õýä ãàð÷,
ã¿éæ õàðàéæ ìàø øèð¿¿í á¿æèãëýíý. ¯¿íèé äàðàà Æàìñðàíãèéí äóó Ýðýâãèé
Ëàéõàí, ò¿¿íèé ýõíýð Ýðýâãèé Ëõàì õî¸ð äîãøèí øèð¿¿í ä¿ðòýé àðçãàð
óëààí áàãòàé ãàð÷ øèð¿¿íýýð äýãëýíý.
Òýãýýä Æàìñðàí ººðºº õýëýý öóõóéëãàæ, ø¿äýý àðçàéëãàñàí áàãòàé ãàð÷
ãàíöààðàà äýãëýæ äàðàà íü õ¿¿õýä, ä¿¿ áýðòýéãýý íèéëæ á¿æèãëýíý. Áàðäûí
çóóðäàä òóñàëäàã ×îéæèí Ãîìáî Ìàõãàë, ò¿¿íèé àâãàé Áàëäàí Ëõàì íàðûí
õàíü áîëîõ Íîæèí Øè õýìýýõ ÿíç á¿ðèéí ºíãºòýé áàã ºìññºí äºðâºí ä¿ð ãàð÷
çýðýã äýãëýíý. ¯¿íèé äàðàà íºãºº Áàëäàí Ëõàì ãàð÷ ãàíöààðàà äýãëýæ, õ¿ëýýí
çîãñòîë ò¿¿íèé íºõºð Ãîìáî ãap÷ ãàíöààðàà äýãëýñíèé äàðàà, ò¿ð¿¿÷èéí
äºðâºí õàíü íºõäèéí õàìò çóðãóóëàí äýãëýíý. Ýíýòõýã õ¿ì¿¿ñèéí ä¿ðèéã
õàðóóëñàí äºðâºí õóóç ñàõàëòàé æàãàð ìàÿãèéí ä¿ðòýé öàãààí äýýëòýé, òàÿã
áàðüñàí öàìûí öàãààí ºâãºí ãàð÷ äýãëýæ áàéãààä àëèàëæ, õ¿ì¿¿ñèéã èõ
èíýýëãýíý. Ýíý íü öàì çàâñàðëàãà áîëæ áàéãàà àæýý.
Øàíàã õýìýýõ õîðèí íýãýí äàð-ýõ ãýæ ýðýãòýé õ¿íèé ä¿ðèéã ¿ç¿¿ëñýí
ìàëãàéòàé ãàð÷ èðíý. Õóâöàñ íü õî¸ð õî¸ðîîðîî óëààí íîãîîí öàãààí, õºõ
ºíãºòýé. T¿¿íèé äàðàà öàìûí íî¸í ×àìáîí ãàð÷ èðæ ãàíöààðàà öàìíàæ
áàéãààä, äàðàà íü õîðèí íýãýí äàð-ýõòýéãýý íèéëæ á¿æèãëýíý. Òýð íü äàð
ýõòýéãýý àäèë õóâöàñòàé áàéíà. Õîéò íàñàíä õ¿íèéã õèéñýí áóÿíààð íü
áóðõíû áà òàìûí îðîíä îäóóëæ ÿìàð òºðºë îëîõûr ÿëãàí çààæ ºãäºã Ýðëýã
íîìîí õààí ãýã÷ Äàìäèí ×îéæîîãèéí àâãàé Çàìàíäè õàð öàðàéòàé äîãøèí
øèð¿¿í ä¿ðòýé áàãòàé ãàð÷ èõýìñýã, õºø¿¿í õîéðãîîð äýãëýíý.
102

Òýãýýä çîãñîæ áàéòàë Äàìäèí ×îéæîî ¿õýð òîëãîéòîé, ýâðèéíõýý
¿ç¿¿ðýýñ ãàë áàäðóóëàí ìàø ñ¿ðòýé, äîãøèí øèð¿¿í ãàð÷ èðýõýä á¿õ öàì
íèéòýýð çýðýã õýíãýðýã, öàíãèéí äóó àÿëãóóãààð óãòàæ àâíà. Äàìäèí ×îéæîî
ãàíöààðàà ýõíýðýýñýý èë¿¿ ìàø èõýìñýã, óäààí õºø¿¿í äýãëýìýãö á¿õ
öàì ò¿¿íèéã äàãàëäàæ õýíãýðýã öàíãèéí àÿëãóóíä á¿æèãëýíý. ¯¿íèéã öàì
æèãäðýâ õýìýýõ áà ýíý íü öàìûí òºãñãºëèéí õàìãèéí ãî¸ ¿å þì. ¯¿íèé äàðàà
îëîí õ¿í cop (öàõàð)-ûã äàìíàæ õ¿ðýýíèé çàõ póó, øîî õàÿæ òîãòîîñîí ç¿ã
õºäëºõºä á¿õ öàì õ¿ì¿¿ñ äàãàëäàæ, á¿ðýý áèøã¿¿ðýý äóóãàðãàæ ÿâààä cop
çàëàõ ãàçàð î÷èæ á¿ãäýýðýý öàìíàæ copîî çàëíà. Cop çàëñíû äàðàà öàì÷èä
ò¿ð çóóð íàìíàæ, áóöàæ èðýõýä Äàìäèí-×îéæîî, õîéíîîñ íü ëàì, öàì÷èí íàð
á¿ðýý, áèøã¿¿ð äóóãàðãàæ, ¿ëäýãñýä íü õî¸ð, õî¸ðîîðîî á¿æèãëýñýýð ò¿¿íèé
õîéíîîñ äàãàëäàí îðñíû äàðàà ÷àìáîí òýäíèé õîéíîîñ ÿâæ öàì äóóñíà.
Íýãýí ºäºð ñóðãóóëèéí çàõèðãààíààñ ÷ºëºº ãóéæ õîò îðîõîîð ñóðãóóëèàñ
õîéøëîí ÿâãàí àëõàæ áàéòàë, ìàíàé àíãèä òîîíû õè÷ýýë çààäàã çàëóóõàí õºõ
öàðàéòàé áàãø óíàäàã äóãóéòàé ÿâæ áàéãààä ìèíèé õàæóóä èðæ “Õîò îðîõ íü
óó?” ãýâýë áè
- Òèéì ãýâ. Òýð áàãøèéã Á.Áàòöýðýí ãýäýã. Áàãø “Òýãâýë ìèíèé äóãóéí
äýýð ñóíäëààä ÿâòóãàé” ãýâ. Áè ò¿¿íòýé ñóíäàëæ ÿâëàà. Áàãø õîòîä ñóóäàã
áºãººä áóðèàä õ¿í òóë îðîñîîð áàãà çýðýã ÿðüäàã, ¿¿íýýñ õîéø òýð áàãøèéãàà
þì ¿çýõ çýðãýýð äàãàæ ÿâàõ äóðòàé áîëîâ. Áàãø ÷ ãýñýí íàìàéã äàãóóëæ,
¿¿ãýýð ò¿¿ãýýð îðîõäîî äóãóéãàà õàðóóëæ çîãñîîäîã, õààÿà áîîâ ÷èõýð àâ÷
ºãíº. Òýãñýýð áèä õî¸ð ¿åèéí íºõºä øèã áîëîâ. Áè ÊÓÒ ãýäýã ñóðãóóëüä
ÿâàõààð íýðýý áè÷¿¿ëñíýý áàãøäàà õýëýâ.
Áàãø ìààíü “Áè áàñ ýíý æèë Ǻâëºëòºä ñóðãóóëüä ÿâíà. Òýãýõäýý Ðàáôàê
õýìýýõ äóíä ñóðãóóëüä ÿâíà. Ýíý íü òàâ çóðãààí æèëèéí õóãàöààòàé, òîî,
ôèçèê áàéãàëü, õèìè ãýõ ìýò åðºíõèé áîëîâñðîëûí õè÷ýýëèéã ãîë÷ëîí çààäàã,
îðîñ õýë ñóðàõàä èë¿¿ òóñòàé ãàçàð. Õàðèí ÷èíèé ÿâàõ ãýæ áóé òýð ñóðãóóëü
÷èíü õóãàöàà áàãà, åðºíõèé áîëîâñðîëûí õè÷ýýë áàðàã ¿çäýãã¿é” ãýëýý. Áè:
Òàíû ÿâàõ ãýæ áóé òýð ñóðãóóëüä ÿàæ ÿâäàã þì áý? Íàäàä òóñëàõã¿é þó ãýâ.
- Áè ãýãýýðëèéí ÿàìíû øóãàìààð ÿâíà. Òýíä õàçãap Íàöàã ãýäýã áàéöààã÷
áàéäàã. Ò¿¿í äýýð õî¸óëàà î÷èæ ÿðèëöúÿ. Íàìûí ñóðãóóëèéí çàõèðàëòàé
÷àìàéã ººð ñóðãóóëüä ÿâóóëàõ òóõàé áè áàñ ÿðèíà ãýæ áàãø àìëàâ.
Õî¸ð ãóðàâ õîíîîä Áàòöýðýí áàãø èðæ “Íàìûí ñóðãóóëèéí çàõèðàëòàé
ÿðèëöñàíä ÷àìàéã ººð ñóðãóóëüä ÿâóóëàõ òóõàé Ãýãýýðëèéí ÿàìòàé ÿðü, òýä
çºâøººðâºë áèä òàòãàëçàõã¿é ãýâ” ãýæ õýëëýý.
Òýð ¸ñîîð Áàòöýðýí áèä õî¸ð Ãýãýýðëèéí ÿàìàí äýýð î÷èæ ×.Íàöàã ãýäýã
õ¿íèéã ñóðàãëàí, íýã ºðººíèé õààëãûã çààëãàí îðòîë õàð ýìæýýðòýé õ¿ðýí
äýýëòýé çàëóó Áàòöýðýí áàãøòàé òàíèë áàéäàëòàé øóóä òîãëîîì, øîãëîîìûí
¿ã ÿðèëöàâ.
Áè ñóðãóóëüä ÿâàõ òóõàéãàà õýëòýë, òýð ÷ ÿàõàâ ÿâóóëæ áîëíî. Õàðèí ÷è
î÷ñîí õîéíî ñóð÷ ÷àäàõã¿é áóöààä èðýõ þì áèø áóé çàà ãýâ.
103

Áè á¿õ ÷àäëààðàà îðîëäîæ, ñàéí ñóð÷ ÷àäíà ãýâ. Òýð Íàöàã ãýäýã õ¿í
íàìàéã îãò òàíèõã¿é ìºðò뺺 õàìàà íàìààã¿é. “Áèòãèé õóäàë ÿðèàä áàé,
÷è õàðñààð áàéòàë ñóð÷ ÷àäàõã¿é çîëèã áàéíà. ×àìàéã ÿâóóëàõã¿é” ãýæ
íýëýýí òýâä¿¿ëýâ. Ò¿¿íèéõýý äàðàà íºãºº Íàöàã áàãø “Çà, òîãëîæ áàéíà,
ÿâ ìóó çîëèã” ãýâ. Cypãóóëüä ÿâàõ áîëñîí òóë çóíäàà íºãºº áàéäàã àéë
Æ¿ãäýðíàìæèëûíäàà ñóóæ, Áàòöýðýí áàãøòàé õààÿà óóëçàæ ãàäóóð æààõàí
ÿâíà.
Æ¿ãäýðíàìæèë ìààíü ãýðãèéí õàìò ººðèéí íóòàã Çàâõàí àéìàãò óäààí
õóãàöààãààð àìðàõààð ÿâàâ. Õàðèí òýä ãýðýý áóóëãàëã¿é íàìàéã ãýð ñàõü
ãýâ. Áè óäàëã¿é ñóðãóóëüä ÿâàõ áîëñîí ó÷èð òýäíèé ãýðèéã õàæóó õàøààíä
áàéäàã Àðàíæèí õýìýýõ ºâãºíòýé õàìæèí áóóëãàæ, ýñãèé á¿ðýýñèéã õàòààæ,
Æ¿ãäýðíàìæèëûí òàíüäàã àéëûí áàéøèíä îðóóëæ õóðààâ. Àðàíæèí ãýäýã
õàð öîîõîð ºâãºí óãèéí ÿäóó áºãººä ãàíö áèå àìüäàð÷, ìîðèí òýðãýýð óñ
纺æ ÿâæ áàéãààä ñ¿¿ëäýý íýãýí ýìýãòýéòýé ñóóñàí þì. Àðàíæèí áîë òóí
òîìîîòîé, ñàéõàí çàíòàé õ¿í áàéñàí áºãººä òýð íü æàíæèí Ñ¿õáààòàðûí
òºðñºí àõ ãýäýã áàéëàà. “Òà õîòûí çàõèðãààíä î÷èæ ó÷ðàà õýëýýä ò¿ëýý
ò¿ëø, öàëèíãèéí òàëààð òóñëàìæ ãóéãàà÷, áèä ºðãºäºë õèéæ ºãüå” ãýõýä
äàðóó çàíòàé Àðàíæèí ºâãºí îãò çºâøººðäºãã¿é áàéâ. Õîðîîíû êëóáò õààÿà
î÷èæ øèé ¿çýõýä æèæèã æèæèã á¿ëýãòýé æ¿æèã ãàðäàã áà øèé òàâèõäàà
óðüäààð ãîë òîãëîã÷èä ãàð÷ èðæ áè òèéì ó÷èðòàé, òèéì õ¿í áàéíà ãýæ ÿðüæ
äàðàà íü áóñàä õ¿í ãàð÷ èðæ ººðñäèéí ðîëèéí ó÷ðûã òàéëáàðëàíà. Æ¿æèãò
õýðöãèé ôåîäàë, çàëüòàé ëàì íàð, õÿòàäûí øóíàõàé õóäàëäàà÷èí, ãàäààäûí
õàðãèñ õºðºíãºòºí, ãåíåðàëûã ä¿ðñýëæ ¿ç¿¿ëñýí æèæèã ¿çýãäýë äèéëýíõ
áàéñàí. Ýíý æ¿æã¿¿ä íü óðëàã, íàéðóóëãûí õóâüä ÿäìàãõàí áîëîâ÷ öàã ¿åäýý
îëîí ò¿ìíèé óëñ òºðèéí óõàìñðûã äýýøë¿¿ëýõýä òóñ íýìðýý ¿ç¿¿ëæ áàéñàí
õýðãýý. Èéì æ¿æãèéã õîðîî õîðèíû õºãøèä çàðèìäàà ëàì íàð èðæ ñîíèðõîæ
¿çýýä èíýýæ õºõºðíº. “Àðãàëàí äýýëòýé õ¿¿” ãýäýã æèæèã ¿çýãäýë òàâüäàã
áàéâ. ¯¿íä àõ ä¿¿ õî¸ð ÿäóó ãºðºº÷èí, óóëàíä àí õèéæ ÿâààä ñàëæ õîëäîîä,
àðãàëèéí àðüñààð äýýë õèéæ ºìññºí ä¿¿ãýý óóëûí öààíààñ ãàð÷ èðýõýä àõ
íü õîëîîñ àðãàëü ãýæ àíäóóð÷ áóóäàí àëæ, ýíý ÿâäàëäàà ìàøèä ãàøóóäàæ
áàéãààã ¿ç¿¿ëäýãñýí. Ýíý ¿çýãäýë íü íýã òàëä ÿäóóãèéí çîâëîí, íºãºº òàëààð
àíõààðàë áîëãîîìæòîé áàéõûã ñóðãàñàí ¿çýãäëèéã ¿çýõýýð èðñýí õýí áîëîâ÷
÷èâ ÷èìýýã¿é ñóóæ, ¿çñýíèéõýý äàðàà çàðèì íü óéëæ ñóóíà.
1932 îíû 5-6 äóãààð ñàðûí îð÷èì õîòûíõîí äàéí äàæèí ¿¿ñ÷ áóé òóõàé
áèò¿¿õýí øèâíýí ÿðüäàã áîëîâ. Áàãà äàðãûí ñóðãóóëü èõ äàðãûí ñóðãóóëèéí
cypaã÷èä ªëçèéáàò, Ñîäíîì ñàéä çýðýã õ¿ì¿¿ñèéí óäèðäëàãààð îëîí
ìàøèíòàé çýâñýã á¿õèé öýðýã Àðõàíãàé, ªâºðõàíãàé, Õºâñãºë, Çàâõàí
àéìãèéí ç¿ã øºíº ñýì îäîâ ãýæ ÿðèëöàíà.
Ýíý áîë 1932 îíû ýñýðã¿¿ áîñëîãî áîëæ áàéñàí íü òýð àæýý. 1929 -30
îíóóäàä õºðºí㺠ìàëàà õóðààëãàñàí ôåîäàë, òîì ëàì íàð õîðñîæ, àðäûí
çàñãèéã ýñýðã¿¿öýõ ÿâäàë õóðöäàæ áàéñàí íü òýð. Âàí÷èí áîãä ìîíãîë ãàçàð
çàëàð÷ àðäûí çàñãèéã ñºíººæ ñàéí caéxaí öàã èðíý ãýæ ëàì íàð öóóðõàë
104

òàðààæýý. Ýíý ¿åýð íàìûí óäèðäëàãàä áàéñàí ç¿¿íèé íóãàëààòàí íàð õàð øàð
ôåîäàëòaé òýìöýõèéí îðîíä ÷èíýýëýã àðäóóä ðóó õàìààã¿é äîâòîëæ, ÿäóó
äóíä àðäûã ÿëãàí ñàëãàæ ¿çýõã¿é õàâòãàéðóóëàí, óõóóëãûí àæèë õèéõèéí
îðîíä çàõèðàí òóøààõ àðãûã õýðýãëýõ, ÿäóó÷óóä, ñàéí äóðààðàà íýãäýëæèõ,
öààøäàà õºãæèæ áîëîõ àíõíû õýëáýðèéí õîðøîîëëûã óëñûí ýäèéí çàñãèéí
õºãæëèéã ¿ë õàðãàëçàí øóóä õàìòðàë êîììóí áîëãîí ºðãºí õýìæýýãýýð
øóóðõàéëàí áàéãóóëæýý.
Øàð õàð ôåîäàëóóä õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ òýìöýëäýý ç¿¿íèé íóãàëààíû
äýýðõ àëäààã àøèãëàæ 1932 îíû õàâàð Apxaíãàé, ªâºðõàíãàé, Õºâñãºë,
Çàâõàí àéìãèéí èõýíõ ñóìäàä áîñëîãûã çîõèîí ÿâóóëñàí þì. Ýíý áîñëîãîä
óëñ òºðèéí ýðõýý õàñàãäàæ, õºðºí㺠õîãøëîî õóðààëãàñàí ôåîäàëóóä, ò¿¿íèé
ñàäàí òºðºë, çàðèì ÷èíýýëýã àðä, ëàì íàð îðîëöæýý. Áîñëîãî ãàðãàñàí
Ðàøààíò óóëûí õ¿ðýý áóþó ñ¿¿ëäýý Ðàøààíò ñóì ãýæ áàéñíûã ýçëýí àâ÷
òýíä áîñëîãî óäèðäàõ òºâ áîëîõ Î÷èðáàòûí ÿàì ãýã÷èéã áóé áîëãîæýý. Òýä
Äàëàé ×îéíõîð âàíãèéí òºâ Òàðèàòûí õ¿ðýýã ýçëýí àâ÷ cap õýðòýé áàéñàí
ó÷èð áîñîã÷äûí òºâ Ýðýýí ìîä Òàðèàòûí ãýæ õ¿ì¿¿ñ ÿðüäàã áàéâ. Áîñëîãî
ãàðãàã÷èä øàð öýðýã õýìýýã÷èéã áàéãóóëæ ýëäýâ ä¿â÷èí õóâèëãààä õ¿ì¿¿ñèéã
çîõèîìëîîð áóé áîëãîæ öýðãèéí àíãèóäûã òîëãîéëóóëàí áèðäààí öàõèóð áóó,
áîðîîõîé øèéäìýýð çýâñýãëýæ òýìöýâ. Ýíý òýìöëèéã Öýðýíæàâ àãðàìáà,
Íîãîîí ìàëãàéò Äàìäèíñ¿ðýí, Ò¿ãæ æàíæèí, Ñàìáóó ä¿â÷èí, Æàâ æàíæèí,
Ðàã÷àà ä¿â÷èí çýðýã ýòãýýä¿¿ä òîëãîéëæýý. Ýä íap õóâüñãàëûí ýñðýã óõóóëãà
íýâòð¿¿ëæ, òàâüæ áàéñàí çîðèëãîî áèåë¿¿ëýõèéí òºëºº òýìöýâ.
Áÿìáà ëàì ãýã÷ýýñ ø¿¿õèéí xópaë äýýð õýëñýí íü:
- Ìèíèé áîäîæ áàéñàí íü ¿¿íèé óðüä òàéæèéí íàì óñòñàí, îäîî aðäûí
íàì óñòàæ ¿¿íèé îðîíä ëàìûí íàì ãapía. Âàí÷èí áîãä èðæ õóó÷èí òºðèéã
áàéãóóëæ Ìîíãîëûí òºð øàøèí õî¸ðûã õîñëîí áàðèã÷ õýìýýí ñàíàæ ÿâñíû
ãàäíà áè ýñýðã¿¿ õºäºëãººí ¿¿ñ÷ ãàðàõààñ íýëýýä óðüä ººðºº àðäûí íàìûã
óñòãàõ òºëºâëºãººã õèéæ áàéñàí þì. Ó÷èð íü 22 îíû 2 äóãààð ñàðä Àõàé
áýécèéí õ¿ðýýí äýýð çóó ãàðóé ëàì õóðàëäóóëñàí áºãººä ò¿¿í äýýðýý àðäûí
çàñãèéã óñòãàõ òºëºâëºãººã ÿðèëöàæ, “Áèä íàð äèéëýõã¿é áóé çàà. Èéìä
Baí÷èí áîãäûã ÿïîíû öýðãèéí õàìòààð èð¿¿ëæ ã¿éöýòãýíý õýìýýëöñýí
áºãººä áè òýð õýëýëöñýíýý õýðõýí áèåë¿¿ëýõèéã ñàíàæ ÿâòàë 22 îíû 1-ð ñàðä
ýñýpã¿¿ õºäºë㺺í ãàðìàãö ìèíèé ñàíààòàé íèéëýâ õýìýýí ýñýðã¿¿ä îðîëöîæ
ÿâñàí àìîé” ãýæýý. Ýñýðã¿¿ íàð àðä ò¿ìíèé ñ¿øèã áèøðýëèéã àøèãëàæ
áàéñàí òyxaé Ñàìáóó ä¿â÷èíãýýñ ìýä¿¿ëýãòýý õýëñýí íü: - Ãýãýýí ãýæ
ºðãºìæèëñºí õ¿íèé øýýñ, õóó÷èí öàìöíû õèðèéã àðäóóäàä ºã÷ áàéñàí ¿íýí”
ãýæýý. Paã÷àà ä¿â÷èí, óõóóëàõäàà: “Øàìáàëûí äàéí áîëæ áàéíà. Âàí÷èí áîãä
Óëààíáààòàðûã ýçëýýä áàéíà. ×è àéõ ÿâäàëã¿é. Ýíý õºäºë㺺íä èäýâõòýé ÿâàõ
õýðýãòýé” ãýäýã áàéæýý.
Íîãîîí ìàëãàéò Äàìäèíñ¿ðýí õ¿ì¿¿ñèéã æàíæèí áîëãîõäîî íýãýí
øàð çàíãèà ç¿¿æ ºãíº. Ýñýðã¿¿ íàðûí òóã íü Ëõàì áóðõàíû õºðºãòýé
áºãººä ìºí õààÿà öýðã¿¿äýä òàâèóëæ áàéæýý. Ñàìáóó ä¿â÷èíãèéí öýðýã
105

äºðâºí èõ æàíæèíòàé, äºðâºí áàãà æàíæèíòàé áîëæ, Î÷èðáàòûí ÿàìíààñ
òóñãààðëàæ ñàëñàí áà áàéëäààí äóóññàíû äàðàà ÿìàð çîõèîí áàéãóóëàëò õèéõ
òóõàé Öýðýíæàâòàé ÿðüæ òºëºâëºæ áàéñàí ãýæýý. Òºãºëäºð æàíæèí ãýã÷
ìýä¿¿ëýãäýý “Á¿ãñýéí õ¿ðýýí äýýð Ñàìáóó ä¿â÷èíòýé íèéëýýä, òýíä íýãýí
õ¿íèéã áóóäàæ àëñàí ñ¿¿ëä íü ò¿¿íèé ìàõûã õýð÷èæ áàéñàí. Ýë õ¿ðýýí äýýð
Ñàìáóó ä¿â÷èí, Æàâ, Áîð ãýãýýí ýýìýãò ãýãýýíèé á¿ãä 800 õýðòýé öýðýã
áàéñàí. Áè Áîð ãýãýýíèé öàãäàà áàéñàí áîëîé. Òýíä àðäûí öýðãèéí íýãýí
òàãíóóëûã áàðüæ áàíçäàõàä Ñàìáóó ä¿â÷èí áàãø ÷àíãà öîõü õýìýýí òóøààíà,
ìºí õóâüñãàë÷ õ¿íèéã áàðüæ çîäîæ áàíçäàæ áàéãààä àëñàí. Áîð ãýãýýí Ñàìäàí
òóãàà òàõèõäàà Õàìóóò çààíû ç¿ðõýýð òàõèñàí áèä àðäóóäààñ xoîë óíä ºãºõã¿é
áîë áóëààæ èäíý. Ìèíèé áèå Òîñîíöýíãýë ñóìûí çàõèðãààã ýíäýõ ÿâäàëä
îðîëöñîí áîëîé” ãýæýý. Òàðèàòûí õ¿ðýý áà Ýðýýí ìîäíû òºâ äýýð áàéñàí
ýñýðã¿¿ íàðûí ëàãåðüò ¿éëäâýðèéí ÿàìíû ñàéä Ñîäíîìûã áàðüæ òàìëàí
àëæýý. Òýðõ¿¿ Ñîäíîìûí øàðèëûã 6 äóãààð ñàðä Óëààíáààòàðò àâ÷èð÷, Ç¿¿í
Àëòàí ºëãèéä îðøóóëàõàä áèä îðîëöñîí áèëýý. 1932 îíä áàðüæ äóóññàí àæ
¿éëäâýðèéí êîìáèíàòûã òýðõ¿¿ Ñîäíîìûí íýðýìæèò áîëãîñîí þì.
Àðõàíãàé àéìãèéí èõ ýì÷ ìàíàé õ¿íäýò ïèîíåð Íåìîé ººðèéí ñàéí
äóðààðàà àðäûí õóâüñãàëò öýðãèéí àíãèéí õàìò ÿâæ, øàðõàäñàí õóì¿¿ñ
ýì÷èëæ áàéãààä ýñýðã¿¿ íàðò áàðèãäæýý. Ýñýðã¿¿ íàð òýðõ¿¿ äîêòîð
Íåìîéãîîð ìºí øàðõàäñàí õ¿ì¿¿ñýý ýì÷ë¿¿ëæ áàéæýý. Íýãýí ºäºð øàðõàäñàí
õ¿ì¿¿ñèéã ýì÷èëæ áàéõàä íü òýðõ¿¿ Íåìîéã áóóäàæ àëààä, õ¿ðýýíèé ç¿¿í
òàëûí íýãýí äîâîí äýýð õàÿñàí áàéæýý. Àðäûí õóâüñãàëò öýðãèéí îòðÿä,
Àðõàíãàé àéìãèéí èäýâõòíýýñ á¿ðýëäñýí ïàðòèçàí öýðýã Òàðèàòûí õ¿ðýýã
÷ºëººëæ, ýñýðã¿¿ íàðûí èõýýõýí õ¿÷èéã äàðñíû äàðàà òýðõ¿¿ äîêòîð Íåìîéí
øàðèëûã àâ÷èð÷ Öýöýðëýã õîòûí áàðóóí òîëãîé äýýð îðøóóëæ õºøºº
áîñãîñîí áèëýý. ¯¿íýýñ õîéø 1961 îíä òýðõ¿¿ Íåìîéí øàðèëûã àéìãèéí
òºâèéí áîëüíèöûí îð÷èì øèëæ¿¿ëýí îðøóóëæ øèíý õºøºº áîñãîñîí ¿åýð
Íåìîéí ýõíýð, õ¿¿õýä õî¸ð èðæ, òýðõ¿¿ ¸ñëîëä îðîëöñîí þì. ̺í Àðõàíãàé
àéìãèéí òºâèéí áîëüíèöûã Íåìîéí íýðýìæèò áîëãîñîí. Áè òýð, õî¸ð
íºõºðòýé Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí ãàçàð óóëçàæ, òýð ¿åèéí ÿâäëûã äóðñàí
ñàíàæ ÿðèëöñàí. Ýõ, õ¿¿ õî¸óëàí Ìîñêâàãèéí Áîòêèíû ýìíýëýãò àæèëëàäàã
áàéâ. Àðäûí õóâüñãàëò öýðãèéí àíãèóä, íàì ýâëýëèéí ãèø¿¿äýýð á¿ðýëäñýí
ïàðòèçàíóóä ýñýðã¿¿ íàðûí õºäºë㺺íèéã äàðàõàä àðäûí õóâüñãàëò öýðãèéí
àíãè, îíãîö, íèñãýæ, óõóóëàõ õóóäàñ õàÿæ áàéñàí àæýý. Íàìûí ãèø¿¿ä
öýðãèéí êîìèññàðóóä äîâòîëæ ÿâñàí ýñýðã¿¿ íàðûí îòðÿäûí ºìíººñ ãèø¿¿ä
î÷èæ óõóóëãà õèéæ áàéãààä, çàðèì íü àìü ¿ðýãäýæ çàðèì íü ýñýðã¿¿ íàðûí
îòðÿäûã ñàðíèóëàõ áà ººðèéí òàëä óðâóóëæ ÷àääàã áàéæýý. Ìàíàé àðäûí
öýðãèéí äàðãà áàéëäàã÷èä, íàì, ýâëýëèéí ãèø¿¿ä õàëóóí àìü, á¿ëýýí öóñûã
õàéðëàëã¿é òýìöñýíèé à÷ààð ÿäóó äóíä ëàì íàð, àðä ò¿ìíèéã õóâüñãàëûí
ýñýðã¿¿ íàðûí íºëººíººñ õºíäèéð¿¿ëýí ººðñäèéí òàëä îðóóëàí àâ÷, ýñýðã¿¿
õºäºë㺺í àõàð áîãèíî õóãàöààíä äàðàãäæýý.
106

Øàð õàð ôåîäàëóóäààñ çîõèîñîí õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ ýíý õºäºë㺺íèé
óðøãààð îëîí òîîíû õ¿í àìü àëäñàí áà íýëýýä ñóìûí òºâ, ñóóðèíãóóä
ýâäýð÷ ñ¿éäñýíèé äîòîð çàðèì õ¿ðýý õèéä, äóãàí ñ¿ì ãýìòñýí, õîðøîîíû
ìºíãº, îëîí ñàÿ òºãðºãèéí áàðàà òàâààð, ò¿¿íèé ýä ¿ðýãäýæ øàìøèãäñàí,
õîðøîîëîë, õàìòðàë óëñ îëîí íèéò, àðäûí àìèíû ìàë áàñ íýëýýä õýìæýýãýýð
¿ðýãäýæ õîõèð÷ýý. Ýñýðã¿¿ õºäºë㺺íèé ¿åýð íóòãèéí àðä ò¿ìýí çàðèì
íü òýäíèé öýðýãò äàé÷ëàãäàæ, ò¿¿íýýñ çóãòàæ ãàðàõ çýðãýýð çîâæ áàéæýý.
Ýñýðã¿¿ íàð îðîí íóòãèéí àëáàí õààã÷èä, íàì, ýâëýëèéí ãèø¿¿ä, ñýõýýòíèéã
áàðüæ, õîðèõ, çîäîæ çàí÷èõ çýðëýãýýð çîâîîæ îëîí õ¿í àëæ, íàì, ýâëýëèéí
ãèø¿¿í áóñ æèðèéí çàëóóñûã äàé÷ëàí öýðýãòýý ýëñ¿¿ëæýý. Ãýâ÷ çàðèì íü øàð
öýðãýýñ îðãîí çóãòàæ, ýíä òýíä á¿ãæ àìü ãàðñàí áàéíà. Çàëóó ýìýãòýé÷¿¿äèéã
õ¿÷èðõýí äîðîìæëîõ ÿâäàë ýíä òýíäã¿é ãàð÷ îëíû öàãààí èäýý, ìàõ, õîîë,
óíä ìàë õºðºíãèéã áóëààæ äýýðýìäýõ ÿâäàë õàâòãàéð÷ýý. Çàðèì íýã òàíõàé
áàëìàä ýòãýýä ýñýðã¿¿ íàðûí ãap õºë áîëæ, èéì æàíæèí, òèéì ä¿â÷èí,
ò¿øìýë ãýæ àðä îëíûã àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëæ, çîäîæ çàí÷äàã áàéæýý. Èéìä íàì,
ýâëýëèéí ãèø¿¿í áóñ àëáàí õààã÷äûí çàðèì íü àìæèæ ïàðòèçàí îòðÿäàä
ýëñýí èðæ ýñýðã¿¿ íàðòàé òýìöýõ, àìæààã¿é íýã íü îëîí ñàðààð õîîë óíäã¿é,
óóë õàäàíä á¿ãæ, íóóãäàæ, áàðèãäñàí íýã íü áàéöààãäàí òàìëàãäàõ, çîâæ
àëóóëäàã áàéæýý.
Ìàíàé íóòãèéí áàãø ×îéñäîî ýíý ¿åýð ïàðòèçàí öýðýãò ýëñýæ ýñýðã¿¿
íàðò ãóðàâ äºðâºí óäàà áàðèãäàæ îðãîí ãàð÷ ïàðòèçàí öýðãèéí òàãíóóëûí
àæèëä ÿâæ áàéãààä áóóäóóëæ øàðõäààä õýâòýæ áàéõäàà “Ýñýðã¿¿ íàð
ñºíºò¿ãýé! Àðäûí çàñàã ìàíäòóãàé!” õýìýýí õàøãèð÷ýý. Ãýòýë ò¿¿íä äóðã¿é
áàéñàí íýã ëàì õî¸ð øàð öýðãèéã äàãóóëàí èðæ ç¿ðõèéã íü ñóãàëàí òóãàà
òàõèæ òàð÷èëãàí àëæýý.
Ìàíàé ax ä¿¿ íàð ýíý ¿åä íóòàãòàà áóñàä æèðèéí àðäûí íýãýí àäèë
áîñëîãî ãàðãàã÷äûí õºëä ¿ðýãäýõ øàxaí çîâæ áàéæýý.
Ñóìûí õîðøîîíû äàðãà áàéñàí ìàíàé Äàì÷ààáàäãàð àõûã áàðüæ
øèéòãýõýýð ýñýðã¿¿ íàð ýðæ ÿâñàí áîëîâ÷ òýð õîðøîîíû ìºíãèéã ýñýðã¿¿
íàðò àëäàõã¿éí òóëä àâ÷ óóë õàäàíä õîðãîäîí á¿ãæ áàéñíàà íýãýí óäàà
áàðèãäàæ ýñýðã¿¿ íàðûí áóóíû àìûã äîëîîæ áàéæ àìü ãàð÷ýý. Òýãýýä ýñýðã¿¿
õºäºë㺺í äàðàãäñàíû äàðàà íºãºº õîðøîîíû ìºíãèéã àâ÷èð÷ òóøààõàä
õîðøîîíû áàéøèí áàðèëãà áàðàà òàâààðûã öºìèéã ýñýðã¿¿ íap øàòààæ
àìæñàí áàéæýý.
1932 oíû 6 äóãààð ñàðä Íàìûí Òºâ Õîðîî, Òºâ øàëãàí áàéöààõ êîìèññûí
õàìòàðñàí õóðàë áîëæ íóãàëààòíû áîäëîãûã ýðñ áóðóóøààæ, òýäíèé
òîëãîéëîã÷ áîëîõ Òºâ Õîðîîíû äàðãà Øèæýý, Áàäðàõ íàðûí çýðýã õýñýã
õ¿íèéã óäèðäàõ àæëààñ õàëæ, Ãýíäýí, Ýëäýâ-Î÷èð íàðûã óëñûí óäèðäëàãàä
äýâø¿¿ëýí ñîíãîâ.
Ýíý á¿ãä õóðëààñ Øèíý ýðãýëòèéí áîäëîãî ÿâóóëàõ øèéäâýð ãàðãàæýý.
Øèíý ýðãýëòèéí áîäëîãî íü íàìûí æàíæèí øóãàìûã ñýðãýýí òîãòîîæ, óëñûã
õºðºíãºòíèé áóñ çàìààð õºãæ¿¿ëýí ààæìààð ñîöèàëèçìä îðóóëàõ çàìûã
107

òîäîðõîéëîí çààæýý. Èéì øèéäâýð ãapãaxaà Êîìèíòåðí, Ǻâëºëò Õîëáîîò
Óëñûí êîììóíèñò íàìààñ ìàíàé íàìä ñàíàë ºãñºí ò¿¿õòýé. Øèíý ýðãýëòèéí
áîäëîãûí òóõàé Ýëäýâ-Î÷èð, Öýíãýëäýõýä áîëñîí õóðàë äýýð èëòãýë õèéæ
áàéñíûã áè ñîíññîí áèëýý. Òýãýýä 1932 îíû 11-ð ñàð õ¿ðòýë ýñýðã¿¿ íàðûí
¿ëäýãäëèéã àðèëãàæ, ãîë òîëãîéëîã÷äûã áàðüæ Óëààíáààòàð õîòîä àâ÷èð÷,
õýðýã ìàòåðèàëûã á¿ðýëä¿¿ëýí áàéõûí çýðýãöýý ýñýðã¿¿ áîñëîãî ãàðñàí
àéìàã, ñóìäàä îðîí íóòãèéí çàõèðãàà õîðøîî, ñóðãóóëèéã ñýðãýýí áàéãóóëæ,
ýñýðã¿¿ õýðýãò èäýâõòýé îðîëöîæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéã îðîí íóòãèéí àðä ò¿ìíèé
õóðëààð õýëýëö¿¿ëæýý.
Àðä ò¿ìýí íèéòýýðýý øàð õàð ôåîäàëûí ýñýðã¿¿ í¿¿ð öàðàéã îéëãîí àâ÷,
ýñýðã¿¿ íàðûí òîëãîéëîã÷äûã õóâüñãàëò õóóëèàð õàòóó øèéòãýõèéã øààðäàæ
áàéñàí áàéíà. 1933 îíû 4, 5-ð ñàðä ýñýðã¿¿ íàðûí òîëãîéëîã÷äûí õýðãèéã
Óëààíáààòàð õîòíîî öýíãýëäýõ õ¿ðýýëýíä ø¿¿æ òàñëàí øèéòãýæýý.
108
4. ǪÂ˪ËÒÈÉÍ Á¯ÐÝÍ ÄÓÍÄ, ÄÝÝÄ ÑÓÐÃÓÓËÈÓÄÀÄ
Äóíä ñóðãóóëü. 1932 îíû íàìàð ÇÕÓ-ä ñóðãóóëüä ÿâàõ áîëæ Ãýãýýðëèéí
ÿàìíààñ çàìûí çàðäàë, õóâöàñíû ìºí㺠ãýæ öººí òºãðºã àâàâ. Òýãýýä íºãºº
¿åðõäýã Áàòöýðýí áàãøòàé õàìò õîðøîî äýëã¿¿ðýýð ÿâæ õÿìä ¿íýòýé åâðîï
ìàÿãèéí êîñòþì, íýã íýã õîñ áîòèíê, ãàäóóð öàìö õî¸ðûã àâààä ÷åìîäàíäàà
õèéæ îãò çàäàëæ ¿çýëã¿é ÿâñààð Ǻâëºëòºä ñóðãóóëüä î÷ñîí õîéíîî íºãºº
öàìö, êîñòþìàà ºìñºæ ¿çòýë àëü àëèí íü òîìäñîí áàéæ áèëýý. Ãýãýýðëèéí
ÿàìíû íýãýí à÷ààíû ìàøèíààð Ǻâëºëòèéí ñóðãóóëüä àíõ óäàà ÿâæ áóé
õýñýã ñóðàã÷äûí õàìò Óëààíáààòàðààñ ãàð÷ Õàðàà, Å𺺠òîñãîíûã äàéð÷
Àëòàíáóëàã õîòîä õ¿ðýâ. Àëòàíáóëàã õîò íü îðîñ ìàÿãèéí õèéöòýé îëîí
æèæèã ä¿íçýí áàéøèíãààð á¿ðäñýí ãóäàìæòàé òîñãîí õàðàãäàâ. ¯¿íä,
Ǻâëºëòèéí êîíñóë òºëººëºã÷äèéí ãàçàð, äýëã¿¿ð, óëñ, íàì îëîí íèéòèéí
áàéãóóëëàãûí áàéøèíãóóä òºâä íü áàéâ. Óã õîòûí áàðóóí õîéò äýíæ äýýðõ
áÿöõàí ñ¿ìèéã ýíý áîë àðäûí æóðàìò öýðýã 1921 îíä ãàìèíãààñ òóñ õîòûã
÷ºëººëºõºä äºðâºí ïóëåì¸òîî çîîæ áàéñàí ĺðâºëæèí ñ¿ì ãýã÷ õýìýýí ÿðüæ
ñîíèðõóóëàâ. Òýð ñ¿ìèéí íààä õîòãîðò õî¸ð äàâõàð áàãà çýðãèéí áàéøèí
õàøàà, áàðèëãà õàðàãäàâ. ¯¿íèéã àðõèíû çàâîä ãýíý. Ò¿¿íèé ýçýí àìåðèêèéí
èðãýí íýãýí áàÿí íåãð àâãàé áàéñàí áºãººä òýð çàâîäûã óëñûí áîëìîãö, íºãºº
àâãàé ýíä ãóàíç ãàðãàæ, íàéìàà õèéæ ñóóäàã õýìýýí ÿðüöãààâ. Ò¿¿íèé õàæóóä
ãààëü áàéäàã ãýæ íýã òîì õàøàà õàðàãäàâ. Ýíý õàøààíààñ áàãà çýðýã õîéø
ÿâààä Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õèë ¿çýãäýâ. Áèä íºãºº ìàøèíààðàà õèë äàâàõààð
ÿâñàí öýíõýð áóäàãòàé ÿñ ìîäîí äýýp ÁÍÌÀÓ-ûí ñî¸ìáî ¿ñýãòýé ñ¿ëä òîäõîí
õàðàãäàâ. Ò¿¿íýýñ öààø áàãà çýðýã ÿâòàë òóéïóóãààð ºðæ õèéñýí íýãýí òîì
õààëãà áàéõ áºãººä ò¿¿íèé äýýä òàëûí íóðóóíä ÇÕÓ-ûí ñ¿ëä äîð íü ÑÑÑÐ
ãýñýí ¿ñýã áàéâ. Ýíý õî¸ð õààëãûã ºíãºðºõºä íýãýí óëñààñ íºãºº óëñàä îðæ
áóé íü ìýäýãäýõ¿éö ñàíàãäàâ. Àâ÷ ÿâñàí þìñ, ¿íýìëýõýý õèë äýýð ¿ç¿¿ëýýä,
òºäèé ë óäàëã¿é öààø õºäºëæ, Àð Õèàãò õîòîä î÷èâ. Òýðõ¿¿ Àð Õèàãòûã

Òðîéöêîñàâñê ãýäýã áàéâ. Òðîéöêîñàâñê íü äàâààíû àðûí ìîäîðõîã ãàçàð
áàéäàã. Ǻâëºëòèéí õèëèéí òîñãîí þì. Ýíä öýðãèéí õóàðàí, ýíãèéí àéëûí
áàéøèíãóóä, Õðèñòîñûí øàøíû ñ¿ì çýðýã ç¿éë õàðàãäàâ. Ýíäýýñ ÿâñààð
Ñýëýíãý ìºðíèé ýðýã äýýð î÷èæ æèæèã õºëºã îíãîöîíä ñóóæ, Ñýëýíãý ãîëîîð
ÿâñààð Äýýä ¯ä (Óëààí-¯ä) õîò ÷èãëýâ. Èíãýæ õºëºã îíãîöîîð àíõ óäàà ÿâàõàä
ñîíèí caéxaí áàéñàí áîëîâ÷ óñíû äîëãèîíä áèå ìóóäàæ íýëýýä ÿäàð÷ øºíèéã
ºíãºðººâ. Ìàðãààø íü ÿâñààð Äýýä ¯ä õîòîä îðæ èðýâ.
Óñàí îíãîöíû áóóäàë äýýð èðæ, áèä îíãîöíîîñîî ãàð÷ Ñýëýíãý ãîëûí
ýðýã äýýð õ¿ðýõýä, òýíä ñóð÷ áàécaí ìîíãîë ðàáôàêèéí îþóòíû çºâëºëèéí
äàðãà Tºðòîãòîõ áóñàä õýäýí ñóðàã÷ áèäíèéã óãòàæ, ìàøèíààð àâ÷ ÿâàâ. Äýýä
¯ä õîò íü ìèíèé ¿çñýí õîò ñóóðèíãóóäààñ ÿëãààòàé, öýâýðõýí òîì õîò áàéâ.
Ãîëäóó äàí ìîäîí áàéøèíòàé, ãóäàìæ øóëóóí, ýëñýðõýã ãàçàð. Òýãæ ÿâñààð óã
õîòûí òºâ îð÷èìä áàéäàã ìîíãîë ãóäàìæèíä èðæ õî¸ð äàâõàð áàéøèíä áóóâ.
Ýíä ìîíãîë ðàáôàêèéí îþóòàí ñóóäàã, õîîë óíäàà èääýã ãàçàð àæýý. Òýíäýý
íýãýí ºðººíä îðæ àìàð÷ õîíîîä, ìàðãààø ºãëººíººñ íü ýõëýí ñóðãóóëèéí
õóó÷èí ñóðàã÷äûã äàãàí õîòûí áàéäàëòàé òàíèëöàæ õýäýí ºäºð ¿¿ãýýð
ò¿¿ãýýð ñýëã¿¿öýâ. Ýíä þóíû ºìíº ãàëò òýðýãíèé áóóäàë, òºìºð çàìûã ¿çýâ.
Èíãýæ ¿çñýí ìèíü ìèíèé óðüäûí îéëãîëòûã ¿íäñýýð íü ººð÷ëºâ. Ãàëò òýðýã
õýìýýõ íü çóçààí òºìðººð ºíãºëñºí ºðãºí äàðäàí çàì äýýã¿¿ð Ẻí îëîí
òýðýã ºíõºð÷ áàéõ ¸ñòîé ãýæ îéëãîæ áàéñàí íü øàë ººð áîëîâ. Òºìºð çàìûí
íàðèéí õî¸ð øóãàì òºìðèéã õàðààä ñýòãýëä õàíãàëòã¿é ìýò áîäîãäîâ÷ ãàëò
òýðýãíèé àæèëëàãàà õýìæýý, ò¿¿íèé ÷èðýõ ÷àäàë, îëîí äàãóóë òýðãèéã õàðæ
ìàøèä ãàéõàâ.
Àéëóóäûí áàéøèí õàøààíû ãàäóóð ÿâæ áàéõàä îðîñ, áóðèàä õ¿ì¿¿ñ
äàéðàëäàíà. Îðîñîîð ÿðüæ ÷àäàõã¿é ó÷èð õàìò ÿâàà îþóòíààð îð÷óóëóóëæ
áàéâ. Äýýä ¯äèéí íýãýí öýíãýëäýõýä î÷èæ ñ¿¿äýð øèé ¿çýâ. ̺í íýã ºäºð
íºõäèéã äàãàæ îðîñûí ¿íýí øàøíû ñ¿ìä îðîõîä îëîí õ¿í áîñîî çîãñîæ
ãàðààðàà òîëãîé, öýýæ óðóóãàà äîõèæ, ÷àíãà äóóãààð äóóëæ áàéõ øèã
ñàíàãäàâ. Ýíý íü ìºðãºë÷èä ìºðãºæ ëàì íàðûí õàìò óíøëàãà àÿëæ áàéñàí íü
òýð àæãóó.
Ñ¿ìèéí õîéìîðò õàð õóâöàñòàé õýäýí õ¿í òýð õóðëûã óäèðäàæ ¸ñîëæ
áàéãàà ¿çýãäýâ. Ëàì íàð íü ñàõàëòàé õ¿ç¿¿íäýý óðü ñàãàëäàðãàòàé çàãàëìàé
õýìýýõ òîîíîëæèí òýìäýã ç¿¿ñýí áàéâ. Áèä íàð ìàëãàéãàà àâàí ò¿ð çîãñîæ,
ìºðãºë÷äèéí õîéíîîñ äàãàëäàí ñ¿ì äóíäóóð ÿâæ àæèãëàâàë çóë àñ÷ áàéñàí áà
îëîí áóðõíû öóòãàìàë, çóðìàë ä¿ð õàðàãäàâ. ¯¿íèéã ¿çýõýä ìîíãîëûí ëàìûí
øàøíû ñ¿ìèéí áàéäàë, ¸ñ æóðìààñ ýðñ ººp áàéñàí áîëîâ÷ åðºíõèé人 øàøíû
äóãàíû ãàçàð ãýäýã íü ìýäýãäýæ áàéâ.
Óäàëã¿é õè÷ýýë ýõëýõ áîëîâ. Áèäíèé ñóóäàã áàéðíààñ æààõàí çàéòàé
õîòûí òºâèéí õî¸ð äàâõàð áàéøèíãèéí äýýä äàâõàðò õè÷ýýë õèéõ áîëëîî.
Ìàíàé îðîíä 1930 îí ãýõýä äýýä áàéòóãàé îð÷èí ¿åèéí á¿ðýí äóíä
áîëîâñðîëòîé ìîíãîëûí õàðüÿàò áàéãààã¿é ó÷èð äýýä áîëîâñðîëòîé õ¿í,
ìàëûí ýì÷, çîîòåõíèê÷, èíæåíåð çýðýã ìýðãýæèëòíèéã áýëòãýõ øààðäëàãà
109

óëñ îðíû õºãæëèéí õýðýãöýý óðãàí ãàð÷ áàéâ. Ýíý çîðèëãîîð Ìîíãîë Ðàáôàê
õýìýýõ ñóðãóóëèéã çºâëºëòèéí íýãýí õîòîä áàéãóóëæ ìîíãîë îþóòíû á¿ðýí
äóíä áîëîâñðîëòîé áîëãîõ òóõàé Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí çàñãèéí ãàçàð õýëýëöýí
òîõèðîëöîæ ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéã ÇÕÓ-ûí àðäûí ãýãýýðëèéí êîìèññàðèàò,
îäîîãèéí ãýãýýðëèéí ÿàì ã¿éöýòãýí çîõèîí áàéãóóëæýý. Óã ñóðãóóëèéã ÷óõàì
ÿìàð õîòîä áàéãóóëàõ òàëààð õýëýëöýõ ¿åýð Ǻâëºëò Áóðèàäûí óäèðäëàãà
òýðõ¿¿ ñóðãóóëèéã ººðèéí íèéñëýë Äýýä-¯äýä (Óëààí-¯ä) áàéãóóëàõ ñàíàëûã
ãàðãàñíààð 1930 îíä óóë ñóðãóóëèéí ¿íäñèéã òàâüæýý. Ñóðãóóëèéí õè÷ýýëèéí
òºëºâëºãººã õóó÷èí öàãèéí ãèìíàç, îð÷èí ¿åèéí çºâëºëòèéí 10 æèëèéí
ñóðãóóëèéí òºëºâëºãººíèé àëü àëèíààñ òóñãàí àâ÷ çîõèîæýý. Ýíý ñóðãóóëüä
õè÷ýýë çààõààð äýýä áîëîâñðîë á¿õèé îëîí æèë áàãøèëñàí îðîñ, áóðèàä áàãø
íàðûã òîìèëîí àæèëëóóëæýý. Áèä íàð 5 æèë ñóðàëöàõàä îðîñ õýë, òîî, ôèçèê,
õèìè, äýëõèéí áàéäàë, óðãàìëûí ñóäëàë, õ¿í àìüòíû ìàõ áîäèò áàéäàë çýðýã
ñîíèðõîëòîé õè÷ýýëèéã ¿çýâ. Àíõíû æèëä õè÷ýýë ìàø õ¿íä áàéñàí ó÷èð
þóíû ºìíº îðîñ ¿ã öýýæëýõ, óíøèõ, áè÷èæ cypax ÿâäàëä ãîë àíõààðëàà òàâèâ.
Õè÷ýýëèéí çàâ ÷ºëººíä îðîñ õ¿¿õä¿¿äòýé òîãëîæ, ¿åðõýõ, çààëãàñàí õýäýí
¿ãýý õîëáîæ ÿðèàíû äàäëàãà õèéíý. Ìàíàé ñóðãóóëèéè õ¿¿õä¿¿äýä ºâëèéí
öàãò áîãèíîõîí ïàëüòî çóíû öàãò íîãîîí äààâóó ºìä, öàìö ñàíãàac ºãíº. Ýíý
¿åä áèäíèé õîîë óíä ñàéí áàéñàí áîëîâ÷ íèéòäýý äóòìàã áàéñàí áèëýý.
Ìàíàé áàãø íàð áèäýíä õè÷ýýë çààõäàà “Òà þóíû ºìíº îðîñ õýë, òîî,
ôèçèê, õèìè ýíý äºðâºí õè÷ýýë äýýð ãîë àíõààðëàà òàâü. Ýíýã¿éãýýð òà íàð
öààøàà ÿàãààä ÷ àõèæ ÷àäàõã¿é” ãýæ ¿ðãýëæ ÿðüäàã áàéñàí ó÷èð áèä òýð
õè÷ýýë¿¿äýä èõ àíõààð÷ çàâ ãàðãàí äàâòäàã áàéëàà.
Õî¸ð äàõü æèëýýñýý îðîñ äóó, ø¿ëýã öýýæèëäýã áîëîâ. ßëàíãóÿà
A.Ñ.Ïóøêèíû “Àí÷àð”, “Ãÿíäàí”, “Ñèáèðüò”, Í.À.Íåêðàñîâûí áîãèíî ø¿ëãèéã
öýýæèëöãýýâ.
Àíãè äýâøèõ òóòàì áèä êèíî ¿çýõ, äóó ñóðàõ ýäãýýð îëîí íèéòèéí àæëûã
ÿâóóëäàã áîëîâ. Ìàíàé cóðãóóëüä óðüä Àðõàíãàéí öýöýðëýãèéí ýâëýëèéí
õîðîîíä àæèëëàæ áàéñàí Ñýíãýý, ìºí ºíäºð Ëõàãâàæàâ, Îþóí ãýõ çýðýã
õ¿ì¿¿ñ òîëãîéëæ øèéí á¿ëãýì áàéãóóëæ ìîíãîë øèé òàâèâ. ¯¿íä “Õàòàí
Äîëãîð õàðö Äàìäèí”, “Ó÷èðòàé ãóðâàí òîëãîé” ìºí ººðñ人 çîõèîñîí øèé
çýðãèéã òîãëîíî. Áè îðîñ Òîëÿ, áóðèàä õ¿¿ Ëåâ òóíãóñ õ¿¿ Ãîøà ãýäýã ãóðâàí
íàéçòàé áîëæ ¿åðõýí opocooð ÿðèõ áà õààÿà áàÿðààð ãýðò íü î÷íî.
Ìàíàé ñóðãóóëèéí ñóðàã÷èä çóí áîëîõîîð õîòûí çàõûí íýãýí ìîäòîé
æàëãàíä õýäýí ìîäîí áàéøèíä çóñàæ áºìáºã íààäàõ, áóðèàä çàëóó÷óóäûã
äàãàæ, òîéðîí çîãñîæ ãàð ãàðààñàà áàðèëöàí äóóëæ “¸îõîð” xýìýýõ á¿æèãò
îðîëöîíî. Ìàíàé ñóðãóóëèéí ñóðàã÷ Ðàäíààáàçàð êàâêàç á¿æèã, Òºðòîãòîõ
îðîñ á¿æèã õèéíý. Áèä ñ¿¿ëäýý åâðîïûí õî¸ð õî¸ðîîðîî õèéäýã á¿æãèéã
ñóð÷ á¿æèãëýäýã áîëîâ. Ðàäíààáàçàð òýðã¿¿òýé õýñýã õ¿¿õýä áèåèéí òàìèðò
ñ¿ðõèé ñàéí ñóð÷, ýëäýâ ÿíçûí ¿çýãäýë ãàðãàäàã áîëæ öèðê÷èí áîëíî ãýæ
¿ðãýëæ ÿðüäàã áàéâ.
110

Ñýíãýý, Ðàäíààáàçàð çýðýã îþóòàí æèæèã ø¿ëýã áè÷èæ õàíûí ñîíèíä
ãàðãàäàã áàéñàí áa ø¿ëýã áè÷èõ äóðòàé õ¿ì¿¿ñ íýëýýä îëøèðëîî.
Áàòìºíõ ãýäýã íýã ñóðàã÷ A.Ñ.Ïóøêèíèéã äóóðèàæ ø¿ëãýý óíøäàã, õóó÷èí
õóâöàñ õóäàëääàã êîìèññûí äýëã¿¿ðýýñ õàð ºíãºòýé, óðò íóãàëààòàé, óðäóóðàà
çàäãàé äýýë, öàí ìàÿãèéí ìàëãàé àâ÷ ºìñººä õ¿ì¿¿ñèéí èíýýä õ¿ðãýäýãñýí.
Çàðèì ¿åä ìàíàé ñóðãóóëü áóõ òýðýã, âàãîí çàñâàðëàäàã çàâîäûã
áàðèõ àæèë äýýð î÷èæ òóñàëíà. Òóñ ñóðãóóëüä ìîíãîë õýëáè÷èã çààõààð
Óëààíáààòàðààñ áàãø Ø.Ëóâñàíâàíäàí, äàðàà íü áàãø Ä.×îéæèëñ¿ðýí íàð
èðæ ñóóâ. Áàãø Ëóâñàíâàíäàí ìîíãîë xè÷ýýë çààõûí çýðýãöýý ººðºº îðîñ
õýë øàìäàí ¿çýæ íîì èõ óíøäàã áàéñàí áà àìðàëòûí ºäºð èéø òèéø ÿâàõäàà
õóó÷íû ò¿¿õ, óðàí çîõèîë, ýðäýìòýí õ¿íèé íàìòðààñ ñîíèðõîëòîé ç¿éëèéã
áèäýíä ¿ðãýëæ ÿðèíà. Áàãø ×îéæèëñ¿ðýí ìîíãîëûí ò¿¿õ, ìîíãîëûí õóó÷èí,
øèíý çîõèîëóóäààñ ÿðüæ, ìîíãîë ¿ãýýðýý íàéðóóëæ ñóðàõ àðãûí òóõàé èõ
çºâëºíº. Ýíý õî¸ð áàãøèéí àëü àëèí íü îðîñ õýë, òîîíû óõààí, ôèçèê, ò¿ìýí
áîäèñûí óõààíûã ñàéí ñóð÷, çààâàë äýýä ñóðãóóëüä ÿâæ ìýðãýæèë îëîõ òóõàé
áèäýíä çºâëºæ áàéñàí îëîí îþóòàí òýäíèé çºâëºë㺺ã ýöýñòýý áàðèìòàëñàí
áèëýý. Òýä íap õýëýõäýý:
- Òà íàð ìýðãýæèëòýé, ãàäààä õýëòýé íîì çîõèîæ ÷àääàã áîëáîë óëñàä
õýðýãòýé áàéíà. Õàðèí åðºíõèé èëòãýë ÿðèà õèéã÷ õ¿ì¿¿ñ ÷ ìàíàéä îäîî îâîî
áèé áîëæ áàéíà ãýæ õýëíý.
Òîîíû áàãø Õàçàãàåâ ãýã÷ íýã ëóò á¿ä¿¿í áóðèàä ºâãºí, îðîñ õýëíèé áàãø
Àáàøååâ ãýäýã áàñ íýã ìàëèãàð ºâãºí õî¸ð “Àâòîíîìèòûí ¿åä áèä òàíàé Äà
õ¿ðýýíä î÷èæ ìîíãîë ñóðãóóëü áàéãóóëàõàä ýõíèé ¿åä îðîëöîæ, Ãàäààä
Ìîíãîëûí Ýðäýíèéí î÷èð ãýäýã îäîíãîîð øàãíóóëæ áàéñàí” ãýæ ÿðüäàã áàéâ.
Áàãø À.È.Àëåêñååâ, Áàæèí ãýõ ìýòèéí õýñýã îðîñ, áóðèàä áàãø íàð
îðîñûí íýðò óðàí çîõèîë÷äûí çîõèîëîîñ õýëæ ºãºõ, óíøèõ çýðãýýð áèäíèé
ìýäëýãèéã èõ äýýøë¿¿ëýâ.
Ìàíàé ñóðàã÷èä îëîí íèéòèéí àæëûã ººðñíºº çîõèîæ Ìîíãîë óëñûíõàà
áàéäàëòàé òàíèëöäàã áàéâ. 1934 îíä õóðàëäñàí íàìûí IX èõ õóðàë øèíý
ýðãýëòèéí áîäëîãûã ñàéøààæ, òóñ óëñûí öààøäûí õºãæëèéí çàìûã çààæýý.
1933-1937 îíä Ìîíãîëä ôåîäàëûí àíãèéã óñòãàõ, òóñ óëñûã êàïèòàëèñò áóñ
çàìààð õºãæ¿¿ëýõèéí òºëºº òýìöýë ÿâàãäàæ áàéñàí. Ýíý ¿åýð àæ ¿éëäâýðèéí
êîìáèíàò àæèëëàãààíä îðæ, ¿éëäâýð õºãæèæ ýõýëæ áàéñíààñ ãàäíà ãap
¿éëäâýðèéí àðòåëóóä áàéãóóëàãäàæ, àðä, ÿäóó ëàì íàðûã òàòàí îðóóëæ ýõëýâ.
Ìîíãîë òýýõ õýìýýõ àâòî ìàøèíû òýýâðèéí ãàçàð èõýýõýí õºãæèæ àéìàã
õîøóóäàä ñàëáàð áàéãóóëàí àæèëëàâ. Ãàäààäûí òîì ï¿¿ñ¿¿äèéã öººð¿¿ëñýýð
ýöýñò òóñ îðíîîñ á¿ðìºñºí çàéëóóëàâ. Òóñ óëñàä ñóðãóóëü ñî¸ë, ñîíèí õýâëýë
áàñ õºãæèâ. 1931 îíä áàéãóóëàãäñàí ìîíãîëûí òåàòð, 1933 îíä Ìîñêâàä î÷èæ
îëîí óëñûí õóâüñãàëò òåàòðûí òýìöýýíä “Õàðàíõóé çàñàã” õýìýýõ æ¿æèã
òîãëîí îðîëöîæ íýëýýä äýýã¿¿ð áàéðò îðæ áóöàõ çàìäàà ìàíàé ñóðãóóëèéí
çóñëàí äýýð òîãëîâ. Ýíý íü ìàíàé ñóðãóóëèéí ñàéí äóðûí óðàí ñàéõàí÷
Ý.Îþóí çýðýã õ¿ì¿¿ñèéí öààøèä ºñºõºä èõýýõýí ò¿ëõýö áîëñîí þì.
111

ßïîíû ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàð õîéò Õÿòàäàä ã¿í íýâòðýí îðñîí íü ýíý ¿åýñ
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëä ÷ àþóëòàé áàéãàà òóõàé óäàà äàðàà òàíèóëàí
ÿðüäàã áàéâ. 1934 îíä Ǻâëºëò óëñ, Ìîíãîë óëñûí õîîðîíä áàéãóóëñàí àìàí
òîõèðîëöîî 1936 îíä õàðèëöàí òóñëàëöàõ òóõàé áàéãóóëñàí ïðîòîêîë íü
ìàíàé óëñ òóñãààð òîãòíîëûã áýõæ¿¿ëýí öààøèä õºãæ¿¿ëýõýä òýð ¿åäýý èõ à÷
õîëáîãäîëòîé áîëæýý.
Áèä Ìîíãîë îðíîîñîî óëñ òºðèéí íîì, ñîíèí, ñýòã¿¿ë, ìîíãîëûí
óðàí çîõèîëûí íîì àâ÷ óíøèíà. Ýíý ¿åýð Ìîíãîëîîñ áàéí áàéí óäèðäàõ
õ¿ì¿¿ñ èðæ èëòãýë ÿðèà õèéíý. Ìàíàé ñóðãóóëèéí äýðãýä ýâëýëèéí ¿¿ð
áàéãóóëàãäàæ áè ò¿¿íèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð ñîíãîãäîæ õýäýí æèë
áîëîâ. Ǻâëºëòºä ñóðàëöàæ áàéñàí ýâëýëèéí ãèø¿¿ä íàìàéã ýâëýëèéí IX èõ
õóðàëä òºëººëºã÷ººð ñîíãîâ. Õóðàë õî¸ð õîíîãèéí äàðàà áîëîõ òóë ò¿ðãýí
èðò¿ãýé õýìýýí Ýâëýëèéí Òºâ Õîðîîíîîñ äóóäñàíûã áàðèìòëàí Óëààí ¯äýýñ
Óëààíáààòàðûí õîîðîíä äîëîî õîíîãò õî¸ð óäàà ÿâäàã Ó-2 õýìýýõ ãóðâàí
õ¿íèé ñóóäàëòàé çàäãàé îíãîöîíä íýãýí äóëààí õóâöàñ ºìññºí íàñòàé áóðèàä
ýìãýí õàìò ñóóæ ÿâàâ. Òýð àâãàéí äîòîð íü ìóóõàéð÷ áàéãààã õàðààä ìèíèé
äîòîð áàñ ýâã¿éðõýí ÿâñààð Àëòàíáóëàãèéí ç¿¿í õîéò òàëûí áóóäàë äýýð
áóóõàä æààõàí ñýõýý àâàâ.
Óëààíáààòàðààñ Ǻâëºëòººð äàìæèæ áàðóóí òèéø ÿâæ áàéãàà Ãåðìàíû
õýäýí õóäàëäàà÷èä îíãîöíû òýð áóóäàë äýýð íàäòàé óóëçààä, “×è õîîë ñàéí
èä, íýã àÿãà öàãààí àðõè óó”, òýãýýä Óëààíáààòàð ðóó íèñâýë áèå ÷èíü äàæã¿é
ñàéí” õýìýýâ. Áè õîîë öàé ñàéí óóæ èäýâ. Õàðèí àðõè óóõ áàéòóãàé ¿íýðëýæ
÷àääàãã¿é áàéñàí ó÷èð òýð çºâëºë㺺ã áèåë¿¿ëæ ÷àäñàíã¿é. Öààø íèñýõäýý
áèå äîðîéòñîîð àðàé ÷àìàé Óëààíáààòàðûí Ìààõóóð òîëãîéí õàæóóãèéí
îíãîöíû áóóäàëä áóóâ. Îíãîöíû áóóäàë äýýð áóóãààä òàíèõ àéëã¿é, õààíà
î÷èõîî ìýäýõã¿é ãàéõàæ íýëýýä öàã ºíãºðºâ. Òýãýýä îíãîöíû áóóäëûí íýã
õ¿í Ýâëýëèéí Õîðîî óðóó óòñààð ìýäýãäñýíä, “Îäîî ìàøèí î÷íî õ¿ëýýæ áàé”
ãýæýý. Ñàëõèíä áàãà çýðýã ÿâæ áèå îâîî ãàéã¿é áîëæ áàéòàë “Àìåðèê 8” ãýäýã
áîð ìàøèíòàé íýãýí æîëîî÷ èðýâ.
Týp æîëîî÷ “Òà ýíý ìàøèíä ñóóòóãàé, áè òàíûã àâàà÷íà” ãýâ. Ò¿¿íèé
ìàøèíä ñóóæ õîòûí òºâ ð¿¿ îðæ èðýõ çóóðàà õîòûí áàéäëûã åðºíõèéä íü
àæèãëàí õàðâàë ç¿¿í äýíæèéí õàâüä Òýýâðèéí ÿàì ãýõ ìýòèéí îäîî öàãèéí
äºðâºëæèí õýëáýðòýé áàéøèíãóóä, áàñ öýðãèéí êëóá, ò¿¿íýýñ öààøëàí
Õîëáîîíû õîðîî, Öýðãèéí ÿàìíû áàéøèí, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû áàéøèí ãýõ
ìýòèéí øèíý áàðèëãà áóé áîëñîí áàéëàà.
×îéæèí ëàìûí ñ¿ìèéí õîéò òàë, ç¿¿í òàëûí õýñýãò ãîçãîð îðîéòîé
õýäýí ìîäîí áàéøèí, äºðâºëæèí öàãààí òóéïóó áàéøèí õýä õýä øèíýýð
áàðèãäæýý. Òýð áàéøèíãèéí íýãíèé ¿¿äýí äýýð ìàøèí èðæ çîãñîâ. Áàéøèíä
îðâîë óðüä Öýöýðëýãèéí äóíä ñóðãóóëèéí ñóðàã÷ áàéñàí Äîëæèí ãýäýã
á¿ñã¿é óãòàæ èðýýä òàíèìãàéðõàí “Ñàéí ÿâæ èðýâ ¿¿?” ãýýä ìàíàé àõ ä¿¿
íàðûã öºì ñàéí áàéãàà ãýâ. Ãýòýë òýð ìààíü Ýâëýëèéí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà Ñîäíîìäîðæèéí ãýðãèé áîëñîí àæýý. Òýðõ¿¿ Ñîäíîìäîðæ ÷
112

ìàíàé àéìãèéí ýâëýëèéí õîðîîíä àæèëëàæ áàéõäàà áàñ íàìàéã ãàäàðëàäàã
áàéñàí ó÷èð ãýðòýý àâàà÷èâ. Òýíä öàé óóãààä òºëººëºã÷äèéí ñóóõ ãýðò î÷èâ.
Ýíý õóðàë äýýð Ýâëýëèéí Òºâ Õîðîîíû òàéëàíã ñîíñîæ, ø¿¿ìæëýë ÿâàãäàí
Ýâëýëèéí Òºâ Õîðîîã ñîíãîâ. Õóðàë õóó÷èí öýíãýëäýõ õ¿ðýýëýí õýìýýõ òîì
ìîäîí ãýð õýëáýðòýé áàéøèíä áîëñîí áºãººä ÿàì, çàñãèéí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ
õóðàë äýýð ¿ã õýëýâ. Àíõ óäàà èéì òîì õóðàëä îðîëöîæ õ¿ì¿¿ñèéí èëòãýë
ÿðèà ñîíñîæ áàéõàä èõ ñîíèí ñàéõàí ñàíàãäàâ. Õóðàëä áàéõ õóãàöààíäàà áîë
àõ Ñàíæààæàâûíõíûã ñóðàãëàí î÷èæ ãýð îðíûõîî áàéäëûã ñîíñîæ ìýäëýý.
Òýãýýä Æ¿ãäýðíàìæèëûíõûã ñóðàãëàí àñóóòàë õàðàìñàëòàé ìýäýý õýëýâ. Òýð
íàìàéã ñóðãóóëüä ÿâñíààñ õîéø, àìðàëòààñ èðæ, ãýðãèéòýéãýý õî¸óëàí ñàéí
àæèëëàæ áàéãààä æèëèéí ºìíºõºí äàðàà äàðààãààð õ¿íä õàëäâàðò ºâ÷íººð
íàñ áàðñàí ãýíý. Òèéì çàëóó õ¿ì¿¿ñ èíãýæ íàñ áàðñàíä áè ìàø èõ õàðàìñàæ
áèëýý.
Õóðàë äóóñãààä ÿâàõûí ºìíºõºí Ýâëýëèéí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãà Ñýíãýäîðæ íàìàéã äóóäàæ “Ýâëýëèéí ¿¿ðèéí àæëûã ñàéí õèéæ áàéãààã
÷èíü òýìäýãëýæ ¿¿ãýýð øàãíàâ” ãýæ ýíãýðèéí öàã ºãºâ.
Áè ºäèé áîëòîë öàã îãò õýðýãëýæ ¿çýýã¿é, ò¿¿íèéã ÿàæ ÿâóóëàõûã ÷
ìýäýõã¿é òóë õàãàëæ ýâäýõ áèé ãýæ èõ áîëãîîìæèëæ àéæ áèëýý. Äàðàà íü
áàãà çýðýã òàìõè, ÷èõýð, íîì àâààä ñóðãóóëüäàà áóöàæ õ¿ðýâ. Èðñýí õîéíîî
Óëààíáààòàð õîòûí ñîíèí, õóðëûí òóõàé òàíèóëãà ÿðèà õèéñýí áîëîâ÷ ìàíàé
íºõºä õýäýí îðîé äàðààëàí áàéðàíä ìààíü öóãëàð÷, Ìîíãîë îðíû áàéäëûã
íÿãòëàí àñóóöãààæ, àâ÷èðñàí õýäýí õàéðöàã òàìõèéã òàòàæ, ÷èõýð çýðãèéã
èäýöãýýâ.
Áèä áàñ õààÿà Óëààí-¯ä õîòûí áàðèëãà, îéðîëöîî òîñãîíû ãàçàð î÷èæ
ñóááîòíèê õèéäýã áàéâ. Ìèíèé ñóð÷ áàéñàí 1932-1937 îíóóäàä Ǻâëºëò
Õîëáîîò Óëñàä òàðèà÷èä, õàìòðàë÷èä ¿ð òàðèà ñàéí óðãóóëæ, õóðààæ àâàõ
òàëààð èõýýõýí àìæèëò ãàðãàæ áàéñàí áà ¿éëäâýðèéí òàëààð Óðàë, Óêðàéí,
Ìîñêâà çýðýã ìóæóóäàä òîì òîì öàõèëãààí ñòàíö, ãàí õàéëóóëàõ, ìàøèí,
ñóóðü ìàøèí, òîíîã òºõººðºìæ õèéõ ¿éëäâýðèéí ãàçðóóä ºäèé òºäèé㺺ð
áàéãóóëàãäàæ áàéíà ãýæ íèéòýýð ÿðèëöàíà.
Ǻâëºëòèéí óëñ àðäûí àæ àõóéí 2 äóãààð òàâàí æèëèéí òºëºâëºãºº
õóãàöààíààñàà ºìíº áèåëýãäñýí, ñîöèàëèçìûí áàéãóóëàëò ÿëæ áàéãàà ¿å ãýæ
áèäýíä òàíèóëíà. Ýçýðõýã ò¿ðýìãèé õºðºíãºòºí, ò¿¿íèé õàðãèñ ôàøèñòûí
àþóëûã ýñýðã¿¿öýæ Ǻâëºëò óëñààñ îëîí óëñûí õýìæýýí äýýð èõýýõýí àæèë,
òýìöëèéã ÿâóóëæ áóé òóõàé áàãø íàð áèäýíä ÿðüäàã áè÷äýã, áèä ÷ ìîíãîë
ñîíèí õýâëýëýýñ óíøèæ îéëãîäîã áàéâ.
Áèä çºâëºëòèéí áàéäàë, ò¿¿íèé íèéñëýë Ìîñêâàãèéí òóõàé èõ ñîíèðõîí
ÿðüöãààíà. Ìîñêâà, Òâåðü õîòîä ñóðàëöàæ áàéñàí ÊÓÒÂ áà ìîðèí öýðãèéí
ñóðãóóëèéí ìîíãîë ñóðàã÷èä íóòàã áóöàõ çàìäàà áèäýíòýé óóëçàæ òýíäýõèéí
ñîíèíã èõ ÿðèíà. ÊÓÒÂ-èéí ñóðãóóëèàñ òºãñãºæ ãàðñàí õ¿ì¿¿ñ Ìîíãîëä íàì,
îëîí íèéòèéí ÷óõàë àæèëä òîìèëîãäîíî. Ãýõäýý òýð ñóðãóóëüä çàðèìäàà
áýëòãýë ìóóòàé õ¿ì¿¿ñ î÷èæ îð÷óóëàã÷ààð äàìæóóëàí õè÷ýýë çààëãàäàã
113

áàéñàí ó÷èð áîëîâñðîë íèìãýíòýé áóöäàã õ¿í ÷ áàéæýý. Íýã íºõºð ìàíàé
ñóðãóóëü áîë èõ þì ¿çäýã, ëóò ñóðãóóëü, áè íîäíèí òîî, ôèçèêèéí óõààíûã
çààëãàæ äóóññàí, ýíý æèë óëñ òºðèéí õè÷ýýë äóóñãààä áàéíà ãýæ ÿðèõàä íü
ìàíàé íºõºä èõýä øîîëæ áàéñàí ñàíàãäàíà. Ìàíàé ñóðãóóëèéã õýñýã íºõºä
àíõ óäàà òºãñºæ Ðàäíààáàçàð - (ñ¿¿ëäýý ìàíàé öèðêèéã ¿íäýñëýí áàéãóóëàã÷),
Äàøèéìàà Ìîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëèéã òºãñ㺺ä òýíäýý áàãøààð ¿ëäýæ,
Þ.Öýäýíáàë Ýðõ¿¿ä ñóðàëöàæ áàéãààä Óëààí-¯äýä èðæ íýã æèë áîëîîä
äóóñãàñàí þì. Ò¿¿íèé äàðàà 1937 îíä ãóðàâ äàõü òºãñºëòººð áèä òºãñ÷,
Ìîñêâà, Ëåíèíãðàäàä ¿çýñãýëýí ¿çýõýýð ÿâàõ áîëîâ.
Ìîñêâà, Ëåíèíãðàäûã çîðüæ ÿâàõ çàìäàà àðèóí òóíãàëàã óñòàé Áàéãàë
äàëàé, Ñèáèðèéí óðò ãîë, Óðàëûí óóë, èõ áaãa õîòóóäûã äàéðñààð Ǻâëºëòèéí
íèéñëýë Ìîñêâà õîòîä õ¿ð÷ áèëýý.
Ìîñêâàä ÿâàõ òóõàé ñîíññîí ºäðººñºº ýõëýí ò¿ðãýí õ¿ð÷ ¿çýõ õ¿ñýë ìèíü
îðãèëîâ. Ìîñêâàä îéðòîõ òóòàì óëàì ÿàðñààð ñàÿ õîòûí çàõ ðóó îðæ, òºìºð
çàìûí íýãýí òîì áóóäàë äýýð áóóõàä, Ìîñêâà õîòûí ãýãýýðëèéí õýëòñèéí
õ¿ì¿¿ñ áèäíèéã óãòàæ õîòûí çàõûí íýãýí äýýä ñóðãóóëèéí áàéðàíä áóóëãàâ.
Ìîñêâà ìàø òîì, ç¿ã ÷èãèéã íü ÷ ìýäýõèéí àðãàã¿é, òîëãîé ýðãýìýýð õîò
ñàíàãäàâ. Ýíä õýä õîíîõäîî ìåòðî õýìýýõ ãî¸ îðäîí õàðø áîëñîí áóóäàëòàé,
ãàçàð äîîðõè çàì, Ëåíèíèé øàðèëûã îðøóóëñàí áóíõàí, íýð öóóä ãàðñàí
Êðåìëü, Óëààí òàëáàé, ìóçåé, Ãîðüêèéí íýðýìæèò îëîí íèéòèéí çóãààëãûí
öýöýðëýã çýðãýýð ÿâæ ¿çýâ. Òýíäýýñ ãàëò òýðãýíä ñóóæ Ëåíèíãðàä õîòîä
î÷èæ õóâüñãàë àíõ ¿¿ññýí äóðñãàëò ãàçàð, ò¿¿õ, óðëàëûí àëäàðò ìóçåéí¿¿ä,
õààíò çàñãèéí ¿åä àðä÷èëñàí ¿çýëòýé õóâüñãàëò õ¿ì¿¿ñèéã øàíàëãàæ áàéñàí
Ïåòðîïàâëîâñêèéí øîðîí, Èñààêèéí äóãàí õýìýýõ îëîí ãàíòèã ÷óëóóí
áàãàíàòàé Äóãàí çýðýã äóðñãàë Áàëòèéí äàëàéí çàõ áîëîõ ôèíèéí áóëàíãààð
ÿâæ ¿çýâ. Çàõ õÿçãààðûí áàãà õîòîä ñóðãóóëüä ñóðàëöàí èðñýí áèäýíä ò¿¿õýíä
àëäàðøñàí õî¸ð òîì õîòûã ¿çýõýä ç¿¿ä ìýò ñàíàãäàâ. Òýíä õàðñàí ¿çñýíýý
ºíº óäààí ìàðòàõã¿é ñàíàæ, áîëîëöîî ãàðâàë òýð òóõàéãàà ÿðèõûã õè÷ýýíý.
Áè ñóðãóóëèà òºãñººä øàëãàëò ºã÷ äýýä ñóðãóóëüä îðîõ ¸ñòîé ó÷èð Ìîñêâàä
Ìîíãîë óëñûí ýë÷èí ñàéäûí ÿàìàíä î÷èæ ýë÷èí Äàðüçàâ ãóàéòàé çºâëºâºë,
Òåàòðûí äýýä ñóðãóóëüä îðæ íàéðóóëàã÷ áîë ãýâ. Áè ðàáôàêò áàéõäàà øèé
æ¿æèãò îãò îðîëöäîãã¿é áàéñàí, ýíý òàëààð åð àâüÿàñã¿é òóë øóóä “¿ã¿é”
ãýâ. Ýë÷èí ñàéäûí íýãýí àæèëòàí “Òà çààâàë òýíä îðòóãàé, ºíººäºð ìàíàé
îð÷óóëàã÷èéí õàìò “Àðáàò”-ûí òàëáàé ðóó ÿâæ òýð ñóðãóóëüä õ¿ð÷ î÷” ãýâ.
Òýð ¸ñîîð Ëóíà÷àðñêèéí íýðýìæèò òåàòðûí Óðëàãèéí óëñûí äýýä ñóðãóóëèéí
îëîí äàâõàð òîì áàéøèíä õ¿ð÷, ò¿¿íèé îëîí ºðºº òàñàëãààã ºíãºð÷
ãóðàâäóãààð äàâõðûí íýãýí ºðººíä îðâîë õºõ öàìöòàé íàìõàí íóðóóòàé
íýãýí õàðàâòàð ¿ñòýé àâãàé ñóóæ áàéâ. Ò¿¿íèé òóõàé ñ¿¿ëä ñóðàãëàí àñóóâàë
çîõèîë÷ Ôóðìàíîâûí ãýðãèé Àííà Ôóðìàíîâà ãýã÷ áàéæýý. Ò¿¿íýýñ óã
ñóðãóóëèéí áàéäàë, íàéðóóëàã÷èéí àíãèéí ¿çäýã õè÷ýýëèéã ñîíèðõîí àñóóâàë
íàäàä åð òîõèðîìæã¿é ìýò ñàíàãäàâ. Òýíäýýñ ãàð÷ Ýë÷èí ñàéäûí ÿàìíàà
ýðãýí î÷èæ ó÷ðàà õýëòýë “Òýãâýë ÷è Ñèáèðüò ÿâæ, Ýðõ¿¿ õîòûí áàãøèéí
114

Äýýä ñóðãóóëüä îð” ãýâ. Áè ò¿¿íèéã äóðòàé õ¿ëýýí àâ÷ Ýðõ¿¿ä ýðòõýí õ¿ð÷
ýëñýëòèéí øàëãàëòàà ºãºõººð Ìîñêâàãààñ ãàðàâ. Ìîñêâàãààñ áóöàæ ÿâàõ
çàìäàà Ìîñêâà, Ëåíèíãðàä õîòîä ¿çñýí ç¿éëýý äàõèí äàõèí ñàíàæ, åð íü
òýð òîì õîòóóäûí íýãýíä ñóðãóóëü õèéõýýð ¿ëäýõã¿é ÿàâ ãýæ õàðàìñàí
áèåý çýìëýñýýð Ýðõ¿¿ õîòíîî õ¿ð÷ èðýâ. Ýðõ¿¿ õîò íü Àíãàð õýìýýõ õ¿éòýí
òóíãàëàã óñòàé, Ç¿¿í Ñèáèðèéí àëäàðò ãîëûí ýðýã äýýð áàðüñàí íýëýýä äýýð
¿åèéí õîò àæãóó. 200 ìÿíãà ãapyé õ¿í ñóóäàã, õýä õýäýí òîì ¿éëäâýðòýé,
õýäýí òåàòð, ìóçåé, èõ ñóðãóóëü, áàãøèéí äýýä ñóðãóóëü, óóë óóðõàéí äýýä
ñóðãóóëü, xºäºº àæ àõóéí äýýä ñóðãóóëü, îëîí òîîíû òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä
ñóðãóóëü, åðºíõèé áîëîâñðîëûí äóíä ñóðãóóëüòàé õîò áàéâ. Òóñ õîòûí ãîë
ãóäàìæ íü Êàðë Ìàðêñûí íýðýìæèò áºãººä ò¿¿íèé õî¸ð òàëààð 2-4 äàâõàð,
äýýð ¿åèéí ãî¸ìñîã áàéøèíãóóä áàéäàã, ýíý ãóäàìæíû õîéíî óðäààñ íü
íèéëñýí õýä õýäýí ãóäàìæòàé, òýíä ñî¸ë, ñóðãóóëèéí ãàçðóóä áàéðëàíà.
Ìàíàé ñóðãóóëèéí çàõèðãàà Êàðë Ìàðêñûí ãóäàìæíû ýõýíä Àíãàð
ìºðíèé ýðýã äýýð Ïàðèñûí êîììóíû íýðýìæèò òîì öýöýðëýãèéí õàæóóä
îðøäîã. Òýíä î÷èõîä õî¸ð äàâõàð öàãààí áàéøèí, ò¿¿íòýé çàëãàà óðò íàðèéí
ãàíö äàí áàéøèí, õàøààí äîòðîî õýä õýäýí æèæèã áàéøèí õàðàãäàâ. Ýíý
áàéøèíä ñóðãóóëèéí çàõèðãàà, ò¿¿õèéí àíãè áàéíà. Õàðèí òîî, ôèçèê, õèìè,
áàéãàëü, ãàäààä, äîòîîä õýë, äýëõèéí áàéäëûí çýðýã áóñàä ìýðãýæëèéí àíãè
íü õîòûí õî¸ð òàëä áàéäàã áºãººä òóñ ñóðãóóëü íü õè÷ýýëèéí áàéð ãóðâàí
õýñýã ñóóäàã áàéð íü äºðâºí õýñýã ãàçàð áàéäàã àæýý.
Áè ñóðãóóëèéí çàõèðëûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãàä îðæ òîìèëîãäîæ èðñýí
ó÷ðûã õýëáýë, äýýø óëàìæëààä õàðèó ìýäýãäñýí íü: “Ìîíãîëîîñ íýã ñóðàã÷
èðýõ þì ãýñýí. Òýð òà þì óó, òà ýíäýýñ ÿâààä Òåìèðÿçåâèéí ãóäàìæ ãýäýã
ãàçàð ìàíàé õè÷ýýëèéí áàéð ðóó î÷èæ øàëãàëòûí êîìèññûí íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãàòàé óóëç” ãýâ. Áè óã ãóäàìæèéã ñóðàãëàñààð êèëîìåòð îð÷èì ãàçàð ÿâæ
õî¸ð äàâõàð áàéøèíãèéí õààëãààð îðæ, “Øàëãàëòûí êîìèññ” ãýñýí õàÿãòàé
íýãýí õààëãûã òàòòàë, õèæýýë íàñíû îðîñ àâãàé ñóóæ áàéëàà. Ò¿¿íä ó÷èð
ÿâäëûã ÿðüòàë, “Òà îðîéòîæ èðæ áàéíà. Õî¸ð øàëãàëò ºíãºðñºí, îäîî ãóðàâ
äàõü íü íºãººäºð áîëíî. Òýð íü òîî” ãýâ. Òýð àâãàéãààñ áè øàëãàëòûí æóðìûã
íýëýýä àñóóæ òàíèëöààä, øàëãóóëàõ ïðîãðàììûã àâ÷ õî¸ð ºäºð òîîíû õè÷ýýë
äàâòàâ. Õî¸ð õîíîãèéí äàðàà òîîíû øàëãàëòàä ãóðâàí õ¿íèé õàìò îðæ òýíöýâ.
Ò¿¿íèé äàðàà àðàâ õîíîãèéí äîòîð íºãºº õî¸ð õè÷ýýëèéí øàëãàëòûã ºã÷, óã
ñóðãóóëèéí ò¿¿õèéí àíãèä òýíöýí îðæ ñóðàëöàæ ýõëýâ.
Ìèíèé àíõ áóóñàí õî¸ð äàâõàð áàéøèíãààñ ç¿¿í òèéø ¿ðãýëæèëñýí óðò
íàðèéí áàéøèíãèéí íýãýí ºðººíä äºðâºí õ¿íèé õàìò íàìàéã ñóóëãàâ. Ýíý
áàéð óðò òàõèð ó÷èð ñóðàã÷èä, ò¿¿íèéã “õèàì” ãýæ õî÷ëîí íýðëýäýã áàéâ.
Íàäòàé õàìò áàéõ äºðâºí õ¿í íü 3-4-ð aíãèéí îþóòàí áºãººä íýëýýä àõèìàã
íàñòàé õ¿ì¿¿ñ àæýý. Ýä íàð öºì íàìàéã àÿòàé ñàéõàí óãòàí àâ÷, àëèà õîøèí
¿ã ÿðèíà. Ýäíèé çàðèì íü äóíä ñóðãóóëèéí çàõèðàë, õè÷ýýëèéí ýðõëýã÷, áàãø
áàéñàí õ¿ì¿¿ñ áºãººä òýðýýð ñóð÷ ýõíèé õî¸ð æèëèéã äóóñãààä 3-ð àíãèàñ
æèíõýíý ñóðãóóëüäàà îðæ áóé õ¿ì¿¿ñ áàéëàà.
115

Òýä àìðàëòààð õºäºº ÿâæ, àð ãýðòýý õàðüæ ýõíýð õ¿¿õýäòýéãýý óóëçààä
èðýõäýý èäýõ óóõ þì àâ÷èð÷ íàìàéã äàéëíà. Ýäíèé íýã Àëåêñàíäð Ìåðêóðüåâ
íü íàäòàé íàñ îéðîëöîî áàéñàí ó÷èð áè õè÷ýýë äàâòàõäàà ò¿¿íýýñ çºâëºë㺺
àâíà. Òýä Ìîíãîë îðíû áàéäëûí òàëààð èõ ñîíèðõîí àñóóæ, Ìîíãîë óëñ
ìàíàé íàéäâàðòàé õàíü ãýæ íàäàä òóéëûí äîòíî áàéâ. Áè ÷ òýäíýýñ îðîñûí
àðä ò¿ìíèé çàí ñóðòàõóóí, ò¿¿õ íàìòðûí òóõàé àñóóæ ÿðèëöàí èõ þì ìýäýæ
àâàâ.
Àíõíû æèë õè÷ýýë àëü ÷ òàëààðàà àìàðã¿é áàéñàí ó÷èð çàâ ë ãàðâàë
õè÷ýýëýý äàâòàæ, ºâºë õàâðûí øàëãàëòûã äàâàâ. ̺í øèíý øèíý îëîí
íàéçòàé áîëñíû äîòîð Ôîìàí, Áëàãðåâ, Øóìèëåâñêèé, Ãóáåíêî íàðûí :
äºðâºí íºõºäòýé õàìò íîìûí ñàíä ñóóæ øàëãàëòàíä áýëòãýíý.
Ýðõ¿¿ãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé íîìûí caí íü èõ õýìæýýíèé îëîí
òºðëèéí ñîíèðõîëòîé íîìòîé. Ýíä áèä ò¿¿õèéí õè÷ýýë, òóõàéëáàë äîðíî
äàõèíû ò¿¿õèéí õè÷ýýëèéí ñóðàõ áè÷èã áîëîí çîõèîëûã óíøèõûí äàëèìààð
XIII çóóíû ¿åä ìîíãîëîîð ÿâæ áàéñàí åâðîïûí æóóë÷èí Ïëàíî Êàðïèíè,
Ä.Ðóáðóê, Ìàðêî Ïîëî, Îðîñûí íýðò ýðäýìòýí È.Áè÷óðèí çýðýã õ¿ì¿¿ñýýñ
ìîíãîëûí òàëààð áè÷ñýí ç¿éëèéã ñîíèðõîí óíøèâ. Äàðàà íü Äîðíî äàõèí,
òóõàéëáàë, Õÿòàä, ßïîí, Ýíýòõýã, Ìîíãîëûí ò¿¿õèéã ñàéí ñóäàëñàí
Í.Ì.ßäðèöåâ, Â.Â.Ðàäëîâ, A.Â.Êëåìåíö, Ã.Í.Ïîòàíèí, A.Ì.Ïîçäíååâ,
Ýíýòõýãèéã ñóäëàã÷ íýðò ýðäýìòýí Î.Ðåçåíáåðã, Î. Øåðáàòñêîé.
Ã.Îëüäåíáóðã, Õÿòàäûã ñóäëàã÷ ýðäýìòýí Â.Ì.Àëåêñååâ, Í.Â.Êþíèð, Àðàáûí
ñî¸ë ñóäëàã÷ È.Þ.Êðà÷êîâñêèé íàðûí çîõèîëûã ñîíèðõîí óíøèæ, ñåìèíàðûí
õè÷ýýë äýýð ñîíñãîë òàâèõ êóðñèéí àæèëäàà èø òàòàí îðóóëæ áèëýý.
Òóñ õîòîä íàäààñ ºìíº äýýä ñóðãóóëüä ãóðâàí õ¿í îðñîí áàéñàí íü
ñàíõ¿¿ãèéí äýýä ñóðãóóëüä Á.Ãîìáîæàâ íàð ñóð÷ áàéâ. Ëõàìñ¿ðýí óã
ñóðãóóëèà äóóñãàæ ÷àäàëã¿é opoí íóòàãòàà áóöàâ. Öýäýíáàë ñóðãóóëèà
òºãñãºí íóòàã áóöàæ, Ãîìáîæàâ àíãè óëèðàí ñóóñààð íýëýýä îëîí æèë áîëñîí.
Ìàíàé ñóðãóóëüä ïðîôåññîð äîöåíò çýðýã äýýä ìýðãýæèëòýé, àëäàð íýðòýé
áàãø íàð õè÷ýýë çààæ áàéñàí áà òýäíèé ëåêöèéã ñîíñîõîä ìàø ñîíèðõîëòîé
áàéëàà. Õè÷ýýëýýñ ãàäóóð ýðäýì øèíæèëãýýíèé ò¿¿õèéí ñóäëàëûí á¿ëãýì,
óòãà çîõèîë ñóäëàëûí á¿ëãýì õî¸ðò îðîéí öàãààð ÿâäàã áîëîâ.
Ìàíàéä îðîñ õýëíýýñ ãàäíà ëàòèí, àíãëè õýë ¿çíý. Ýðòíèé ò¿¿õ, äóíäàä
ýðòíèé ò¿¿õ, øèíý áà øèíýõýí ò¿¿õ, îðîñ, çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé ò¿¿õ,
êîëîíèéí îðíóóäûí ò¿¿õ, åâðîïûí óòãà çîõèîë, îðîñûí óòãà çîõèîë, ýðòíèé
ñóäëàë, ò¿¿õèéí òóëãóóð áè÷ãèéí ñóäëàë, óëñ òºð ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî,
êîììóíèñò íàìûí ò¿¿õ, äèàëåêòèê áà ò¿¿õèéí ìàòåðèàëèçì, ñóðãàí
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààí, ñýòãýë ç¿é, çààõ àðãà, öýðãèéí õè÷ýýë, óðëàëûí ò¿ãýýìýë
ò¿¿õ, áèåèéí òàìèð çýðýã õè÷ýýëèéí ýðýìáý äàðààòàéãààð òàâàí æèëèéí
äîòîð ¿çýâ.
Áàãø íàð åðºíõèé ò¿¿õ, ÑÑÑÐ-èéí ò¿¿x, íàìûí ò¿¿õ ãóðâààð ñåìèíàð
ÿâóóëæ, ñóðàã÷ áèäíýýð ¿å, ¿å èëòãýë òàâèóëíà. Îðîñ õýë, óòãà çîõèîëûí
õè÷ýýëýýð áèå äààñàí ºã¿¿ëýë, çîõèîí áè÷èõ àæëûã ÿâóóëæ, àíãèàðàà
116

õýëýëö¿¿ëýí õàðèëöàí ø¿¿ìæèëíý. Õè÷ýýëèéí áóñ öàãààð óðëàã, óòãà çîõèîë,
ò¿¿õ, óëñ òºðèéí àñóóäëààð òóñ õîòûí îëîí íèéòèéí ç¿òãýëòí¿¿ä èðæ èëòãýë
òàâüæ ëåêö óíøèíà. Ýíý ¿åýð Ýðõ¿¿ õîòûí õºäºº àæ àõóéí òåõíèêóìûí
äýðãýä ìàë ýìíýëãèéí ìîíãîë ñàëáàð áàéãóóëàãäàâ. Áè òýð ñóðãóóëüä î÷èæ
ëåêö, ÿðèà õèéõ, îëîí íèéòèéí àæëûã óäèðäàõ äààëãàâðûã õîòûí êîìñîìîëûí
õîðîîíîîñ àâ÷ àæèëëàæ áàéâ. Òýð ñóðãóóëèéí çàõèðàë áàéñàí Ï.Ô.Ïèãåë¸â
ãýäýã õ¿í íàìàéã ìîíãîë ñóðàã÷äûã äàãóóëàí òýäíèé äóíä îëîí íèéòèéí àæèë
çîõèîíãóóò çóíûõàà àìðàëòûã ºíãºðºº ãýñíýýð áè Ýðõ¿¿ãýýñ 100 ãàðóé êì
çàéòàé íýãýí òîñãîíä õºäºº àæ àõóéí òåõíèêóìûí ìîíãîë îþóòíû õàìò î÷èæ
õî¸ð cap áîëîâ.
Ýðõ¿¿ãèéí àíàãààõ óõààíû äýýä ñóðãóóëèéí îþóòàí Ãîìáîæàâûã óðüæ
áèä õàìò çóññàí þì. Òýíä áàéõäàà íîì, ñîíèí, ñýòã¿¿ë óíøèõ, áºìáºã íààäàõ,
õàìòàð÷ äóó, õºãæèì ñóð÷ îëîí íèéò ÿâóóëàõ, ìîíãîë æ¿æèã çýðãýýð ñàéõàí
àìàð÷ áèëýý. Áèä áîë îðîñ òîñãîíû àéëààð ÿâæ òýäíèé àõóé áàéäàëòàé
òàíèëöàæ, èõ þì ìýäñýí. Òîñãîíû õ¿ì¿¿ñ áèäíèéã íàéðàìäàëò ìîíãîëûí
õ¿¿õä¿¿ä ãýæ ãýð îðîíäîî óðèíà. Òîñãîíû îðîñ õ¿¿õä¿¿ä ìàíàé ìîíãîë
ñóðàã÷äûí ¿äýøëýã áèåèéí òàìèðûí òýìöýýí òîãëîîìä èðæ îðîëöîíî.
Òýãýýä áèä íàð íºõºäòýé èæèëñýí äàñ÷ ñàéí ñàéõàí íàéçûí áàéäëààð ìîäòîé,
òóíãàëàã óñòàé, ñàéõàí ãîî áàéãàëüòàé æèæèã òîñãîíä àìàð÷ çóíûã ºíãºðººâ.
Àìàð÷ áàéõ õîîðîíä ñóðãóóëèéí çàõèðàë Ï.Ô.Ïèãåëåâ õýä õýäýí óäàà èðæ
ñàéõàí ñóðãààë çºâëºë㺺 ºã÷ áàéñàí áèëýý.
Ï.Ô.Ïèãåë¸â ñ¿¿ëäýý Ýðõ¿¿ õîòûí ýâëýëèéí õîðîîíû äàðãà, ìºí õîòûí
íàìûí õîðîîíä õàðèóöëàãàòàé àæèëòàí áàéãààä óëìààð äýâøèæ Êîììóíèñò
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû çîõèîí çààâàðëàõ õýëòñèéí îðëîã÷ ýðõëýã÷, ÑÑÑÐ-èéí
Äýýä çºâëºëèéí òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðûí õýëòñèéí äàðãààð òóñ òóñ àæèëëàæ
áàéõàä íü áè ò¿¿íòýé ñàíàìñàðã¿é òîõèîëäîæ Ýðõ¿¿ãèéí ¿åèéí áàéäëûã
äóðñàí ÿðèëöàæ áèëýý. Íàìàð áèä õè÷ýýëäýý îðæ ºâºëæèæ õàâàðæààä
1939 îíä àìðàõààð Óëààíáààòàðò èðýâ. Ýíä èðæ íºãºº Ñàíæààæàâ àõûíäàà
áóóâ. Òýð æèë áè öýðãèéí íààäìûã íýëýýä òîõèòîé ¿çýõ áîëîâ. Íààäìûí
óðüä ºäºð ìàíàé Ñàíæààæàâ àõûí òºðºë ñàäàíãèéí õ¿ì¿¿ñ Òóóë ãîëûí óðä
õºâººíä íààäàì áîëäîã ãàçðûí îéðîëöîî áapüñàí ãýðòýý ãàðàâ. Áè òýäíèé
õàìò ÿâæ íààäìûí ºäð¿¿äýä òýäíèéä ñóóæ àéðàã óóæ, õîîë èäýæ, ºäºðò íü
áºõ áàðèëäàõ, ìîðü óðàëäàõ, ñóð õàðâàëòûã õàðæ, îðîéä íü øèé æ¿æèã ¿çýâ.
Ýíý ¿åä ìàíàé íèéñëýë Óëààíáààòàð õîòûí çàëóó÷óóäûí äóíä åâðîï á¿æèã
íýëýýä òàðõàæ ýíä òýíäã¿é á¿æèãëýíý. Íààäìûí òàëáàéí öýðãèéí êëóáûí
ºìíºõ ìîäîí òàâöàí äýýð îðîé á¿ð ãîë òºëºâ ìîíãîë äýýë ºìññºí çàëóó÷óóä
öóãëàð÷ á¿æèã õèéíý. Òýäíèé äóíä öýðãèéí õ¿ì¿¿ñ, åâðîï õóâöàñòàé ìîíãîë
îþóòàí õààÿà õàðàãäàíà. Ǻâëºëòèéí äýýä ñóðãóóëèéí îþóòàí áèä òýäãýýð
çàëóó÷óóäûí äóíä ÿâæ á¿æèãò óðèãäàæ öàãèéã ºíãºðººíº. Íààäàì áîëäîã
ãàçàð ÿàì òóñ á¿ð ìîäîîð áàðüñàí óëààí áóëàí, àñàð ìàéõàíä õàðüÿàëñàí
ñàëáàðûí àìæèëòûã ãýðýë çóðàã, äèàãðàììààð ¿ç¿¿ëíý. Íààäìûí ºäð¿¿äýä
íààäìûí òàëáàéí õîéò ãîëûí äýíæ, ò¿¿íèé àðààð îëîí ãýð ìàéõàí áàðüæ,
117

õºäºº õîòûí õ¿ì¿¿ñ àìàð÷, ìºí ãýð ìàéõàíä ãóàíç, äýëã¿¿ð ãàðãàæ, èäýæ óóõ
ç¿éë, áàðàà òàâààð ýëáýã áàéëàà.
Áè Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñóðãóóëèéí õýëòñèéí äàðãà Íàöàãèéí äààëãàâðààð
Ãýãýýðëèéí ÿàìíû óëààí áóëàíä æèæ¿¿ð õèéæ, èðñýí õ¿ì¿¿ñò óëààí áóëàíä
òàâüñàí ç¿éëèéí óòãûã òîâ÷õîí òàéëáàðëàæ áàéòàë Íàöàã ãóàé ãýíýò îðæ
èðæ íàìàéã äóóäàæ øèâýãíýí õýëýõ íü: “Ýíý õ¿ì¿¿ñèéã ãàðìàãö óëààí
áóëàíãàà õààæ, õàíàí äýýð ºë㺺òýé áàéãàà óäèðäàõ õýñýã õ¿ì¿¿ñèéí çóðãèéã
õóðààòóãàé. Ýíý õ¿ì¿¿ñ óðüä øºíº áàðèãäàæ øîî¸î (øîðîí)-ä” ÿâñàí ãýâ. Òýð
áîë õýëìýãäñýí Ëóâñàíøàðàâ, Äîãñîì íàðûí çóðàã áàéæýý. Áè òýð ¸ñîîð óã
äààëãàâðûã áèåë¿¿ëæ, æèæ¿¿ðèéí ¿¿ðãèéã äàðàà÷èéí õ¿íä õ¿ëýýëãýí ºãºâ.
Òýð îðîéäîî áè, ìàíàé óëñ õè÷íýýí èõ àþóëòàé áàéãààã áîäîæ ãàéõàæ áàéâ.
Ãàäíààñ ßïîí äîâòëîõîä, äîòðîîñ óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ èíãýæ áàéõ íü õà÷èí þì,
íàìààñ çºâ ç¿éòýé ë àðãà õýìæýý àâ÷ áàéíà ãýæ îéëãîæ ÿâàâ. Ãýòýë ýíý ìààíü
íýãýí õ¿íèéã ø¿òýõýä ÿâóóëæ áàéñàí çàâõðàë áîëæ áàéñàí íü á¿ð ýöýñ ñ¿¿ëä
ìýäýãäýâ. Íààäàì äóóññàíû äàðàà Ãýãýýðëèéí ÿàìíààñ äóóäàõàä î÷âîë íºãºº
õóó÷èí òàíèë Íàöàã “×àìàéã öýðãèéí ÿàìíû ìýäýëä øèëæ¿¿ëíý” ãýæ ñ¿ð
áàäðóóëàí ÿðèâ.
Áè “Ñóð÷ ñóðãóóëèà òºãñâºë óëñàä èë¿¿ òóñ õ¿ðãýõ áóñ óó?” õýìýýâýë
òýð èíýýìñýãëýæ, “Áè ò¿¿íèéã ÷àìààñ èë¿¿ ìýäíý. Öýðýãò øèëæ¿¿ëíý ãýæ
áè òîãëîñîí þì. Õàðèí ÷è íýã cap öýðãèéí êóðñò î÷èæ îðîñ õýë çààíà” ãýâ.
Òýð ¸ñîîð öýðãèéí ÿàìàí äýýð î÷èæ òîìèëîëò àâààä Áóÿíò óõàà õýìýýõ,
óëñûí íààäàì õèéäýã òàëáàéí áàðóóí õîéò òàë äàõü, Òóóëûí ãîëûí íýãýí
òîõîéä áóé öýðãèéí åðºíõèé ñóðãóóëèéí çóñëàí äýýð î÷èâ. Òýð ñóðãóóëèéí
äýðãýä Ǻâëºëòºä î÷èæ ñóðàõ áàãà äàðãà íàðûí õî¸ð ñàðûí áýëòãýë êóðñ
áàéãóóëàãäñàíä áè ºäºð á¿ð òýäýíä äýëõèéí áàéäàë, îðîñ õýë çààäàã áîëîâ.
Îðîñ õýëýýð îðîñ öàãààí òîëãîé, ¿ã õîëáîõ ¿ãèéí áàÿëàã, îéð çóóðûí ÿðèàíä
ñóðãàõûã ãîë÷ëîí àíõààðàâ.
Òýð êóðñ íü åðºíõèé ñóðãóóëèéí øóóä õàðüÿà ó÷èð ò¿¿íèé íýã ñàëàà íü
áîëæ êóðñèéíõýí öºì öýðãèéí áàéðàíä ñóóæ, öýðãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé
áàéâ.
Íàäàä ÷ öýðãèéí ñàâõèí ãóòàë, öýðýã íîãîîí öàìö, ºìä, ìàëãàé, á¿ñ òàâèí
îëãîæ, íýãýí ñóðãàã÷èéí îðîñ æîëîî÷òîé õàìò íýã ºðººíä îðóóëàâ. Íýãýí
îðîé åðºíõèé ñóðãóóëèéí çàõèðàë èðíý ãýæ ò¿ðãýí æàãñààë áîëòîë çàäãàé
ìàøèíòàé, äîðíî ç¿ãèéí öýðãèéí ìàÿãèéí ìàëãàéòàé, îäîí òýìäýã ç¿¿ñýí õ¿í
èðæ æàãñààë õ¿ëýýæ àâààä áóöàâ.
Òýð õ¿í äàõèæ åð ¿çýãäñýíã¿é áºãººä õàðèí ñóðãóóëèéí êîìèññàð
Ëóâñàíäîðæ õýìýýõ õ¿í áàãø íàðòàé ¿ðãýëæ óóëçàæ ¿¿ðýã òóøààë ºãíº.
Áè òýð ñóðãóóëèéí ò¿ìýí áîäèñûí áàãø Äàøíÿì, ìîíãîë õýëíèé áàãø
Ã.Ëõàìñ¿ðýí, óëñ òºðèéí áàãø Ñ.Ðàâäàí, Ëõ¿íäýâ, Äýì÷èã çýðýã õ¿ì¿¿ñòýé
òàíèëöñàí þì. Ýäíèé äîòðîîñ Ðàâäàí íü ñ¿¿ëä ãåíåðàë áîëñîí.
Íààäìûí öýðãèéí êëóáûí òàëáàéä äóó÷èí, õºãæèì÷èí õ¿ì¿¿ñèéí
òîãëîëòûã ñîíñîæ áàéòàë öýðãèéí êëóáûí äàðãà áîëîëòîé íýã õ¿í èðæ
118

“Áîñîöãîî! Äýìèä æàíæíû ààâ îðæ èðýâ” õýìýýâ. Òýð ¸ñîîð áîñ÷ õ¿ì¿¿ñ öºì
¿¿ä ð¿¿ õàðæ àëãà òàøèâ. Õýí ÿâæ áàéãàà íü ÷ õàðàãäñàíã¿é áàéòàë õ¿ì¿¿ñ
ñóóñíû äàðàà öýðãèéí íýã äàðãà õºäººíèé íýãýí ºâãºíèéã äàãóóëæ, ¿çýã÷
íàðûí õàìãèéí ºìíº òàëûí áàéðò ñóóëãàâ. Òýãýýä áèä íàð õºãæèì äóóã
ñîíñîæ, æàíæíû ààâûã õàðæ ñóóãààä, òîãëîëò äóóñàõààð áóöàæ õàðèâ.
Íààäàì òàðñíààñ õýä õîíîãèéí äàðàà íààäìûí òàëáàéí öýðãèéí ìîäîí
òîì êëóáò öóãëàðñóãàé ãýæ á¿õ äàðãà, áàãø íàðò çàðëàâ. Òýð ¸ñîîð íààäìûí
òàëáàé äýýð áàéñàí åðºíõèé ñóðãóóëèéí íýãä¿ãýýð ìîðèí äèâèç áîëîí áóñàä
öýðãèéí àíãèóäûí äàðãà íàð ãýð á¿ëèéí õàìò òýð êëóáò áàãòàæ ÿäòàë öóãëàâ.
Òýãæ áàéòàë òàéçíû õàæóóãààñ õýñýã õ¿í îðæ èðýõýä êëóáò ñóóæ áàéãñàä öºì
áîñ÷ àëãà íèæèãíýòýë òàøèæ áàéõûã õàðâàë æàíæèí Äýìèä îëîí òîì äàðãà
íàðûã äàãàëäóóëàí îðæ èðýâ. Óëñûí áàãà õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí òîãòîîëûã
íýã äàðãà óíøèæ, îëîí äàðãà íàðò Äýìèä æàíæèí îäîí òýìäýã ãàðãàæ ºãºâ.
Äýìèä æàíæèí íàìõàí íóðóóòàé, äýýä óðóóë äýýð æèæèãõýí ñàõàëòàé äàðóó
õ¿í áàéâ. Õóðëûí äàðàà îëîí äàðãà íàð ìàøèíäàà ñóóæ ÿâàõûí ºìíº Äýìèä
æàíæèí ñóðãàã÷, çºâëºõ íàðòàé îðîñîîð ñàéí ÿðüæ ñîíñîãäîâ.
Íýãýí àìðàëòûí ºäºð õàëóóí áaécaí ó÷èð íºãºº çààâàë ºìñäºã ñàâõèí
ãóòëàà òàéëæ, åâðîï ºì人 ºìñººä óñíû ýðýã äýýð ÿâæ áàéòàë åðºíõèé
ñóðãóóëèéí êîìèññàð Ëóâñàíäîðæ ìîðüòîé ÿâæ áàéãààä íàìàéã òàíüæ “×è
øòàá äýýð ÿâààä î÷îîðîé” ãýâ. Øòàá áàéñàí ãýðò îðæ öýðýã ¸ñîîð íîìõîí
çîãñòîë Ëóâñàíäîðæ á¿ä¿¿í öàðãèë õîîëîéãîîð ÷àíãà õàøãèðàí çàãíàæ
íàìàéã øèéòãýíý ãýâ. Áè öýðãèéí ¸ñîîð ò¿¿íèé ¿ãèéã ñîíñ÷, äóóã¿é çîãñîæ
áàéòàë, òýð êîìèññàð óãààñ ºíãºí äýýðýý òèéì øèð¿¿í áàéäàëòàé, õ¿íèéã
øóóä ààøèëæ çàãíàæ áàéõ áîëîâ÷ ýíýðýíã¿é ñàéí õ¿í ó÷èð “×è öýðãèéí ãàçàð
èíãýæ ýíãèéí õóâöàñòàé ÿðüæ áîëîõã¿é, ýíý ÷èíü ä¿ðýì çºð÷èæ áóé õýðýã,
íààäàõàà î÷èæ ñîëüæ ºìñ ¿¿íýýñ õîéø èíãýæ áîëîõã¿é” ãýæ õýëæ áàéæ áèëýý.
Óäàëã¿é Ýðõ¿¿ õîòîä ñóðãóóëüäàà áóöàæ î÷èâ. Íàìàéã Ýðõ¿¿ä î÷èæ
ñóðãóóëüäàà îðñíû õîéíî, Äýìèä æàíæèí ãàëò òýðãýýð ÿâæ áàéãààä õîîëíîîñ
õîðäîæ, ¿õñýí ãýñýí ìýäýý ñîíñäîõîä, áè òýð õ¿íèéã ¿çñýí áîëîõîîð
õàðàìñàæ áèëýý. Ãýòýë óäñàíã¿é ò¿¿íèé øàðèëûã øàòààæ Óëààíáààòàðò
àâ÷ðààä îðøóóëàõ ãýæ áàéõäàà äàéñàí áîëñíûã ìýäýæ çàðëàñíûã ñîíñîîä áè
èõ ãàéõàí, íàñ áàðàõàä íü ãàøóóäàæ áàéñàíäàà õèðòèéõ øèã áîëîâ.
Óëààíáààòàðò öýðãèéí ò¿ð êóðñò õè÷ýýë çààæ áàéõàä áîëîí Ýðõ¿¿ä î÷ñîí
õîéíîî äàéíû àþóëûí òóõàé ëåêö èõ ñîíñëîî. 1933 îíä åâðîïûí òîì ã¿ðýí
áîëîí Ãåðìàíû çàñãèéí ýðõýíä Ãèòëåð òýðã¿¿òýé äàéíû òàëûí íàìûíõàí
îðæ, ººðèéí îðíû äýâøèëòýò õ¿÷ ÿëàíãóÿà ýâ õàìò íàìûíõûã áàðèâ÷ëàí
õîðüæ ýõýëæýý. Ýíý ¿åýð ßïîí Õÿòàä óðóó äîâòëîí îðæ, óëìààð Ìàíæóóðûã
ýçëýí Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí õèëä îéðòëîî. 1935 îíä Èòàëèéí ýçýðõýã ò¿ðýìãèé
íàð Ýòèîïè óëñûã, 1936 îíä Ãåðìàí, Èòàëè õî¸ð ôàøèñòóóäûã äýìæèæ,
Èñïàíèéí Á¿ãä Íàéðàìäàõ çàñãèéã ýñýðã¿¿öýæ äàéíûã ¿¿ñãýâ. Ãåðìàí, ßïîí
õî¸ð 1936 îíä êîìèíòåðíèéã ýñýðã¿¿öýæ õàðãèñ ã¿ðíèé ýâñýë áàéãóóëàãäñàí
íü Áåðëèí-Òîêèî Ðîìûí òýíõëýã ãýäýã áàéâ.
119

Òýð ¿åä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ áà áóñàä îëîí óëñûí íàìûã íýãòãýñýí
êîìèíòåðí, äàéíû àþóëûã çîãñîîõîîð èõ òýìöëèéã ÿâóóëæ áàéâ. Äàéíû àþóë
ìàíàé ýõ îðîí Ìîíãîë óëñ, Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñàä îéðòñîîð áàéâ. 1938 îíä
ßïîíû ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàð Ǻâëºëòèéí äîðíî õÿçãààð Õàñàí íóóðûí îð÷èìä
äîâòîëæ áóòöîõèãäîâ. ̺í òýð ¿åä ìàíàé óëñûí ç¿¿í õÿçãààð Áóëàí äýðñ,
Áóéð íóóðûí ðàéîíîîð õàëäàâ. Ýðõ¿¿ãèéí ñîíèí õýâëýëä ßïîíîîñ Ìîíãîëûí
õèëä äîâòîëæ áàéãàà òóõàé ¿ðãýëæ ãàð÷ áàéñàí áà çàðèìäàà ÒÀÑÑ-ûí ìýäýýã
òîì òîìîîð áè÷ýýä ãóäàìæ áàéøèí äýýð íààíà. Ýõ îðîí ìààíü ßïîíû ýçýðõýã
ò¿ðýìãèé íàðààñ èíãýæ äîâòîëæ áàéõ ¿åä ìîíãîë ñóðàã÷èä ñàíàà çîâîí, øºíº
ºäºðã¿é ìîíãîëûí õèëèéí òóõàé ìýäýýã ñóðàãëàí óíøèíà. Áàñ ßïîíû òàãíóóë
ìàíàé óëñûí ýíä òýíä øóðãàëàí îðæ, õîðëîí ñ¿éòãýõ áà ýñýðã¿¿ àæèëëàãàà
ÿâóóëàí èëýð÷ áàðèãäëàà ãýñýí ìýäýý óäàà äàðàà ñîíñîãäîí áèäíèéã
ò¿ãøýýäýã áàéâ.
1939 îíä ßïîíû ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàð Ìîíãîëûí ç¿¿í õÿçãààð Õàëõûí
ãîëûí îð÷ìîîð äîâòîëæ õýäýí ñàð èõ õ¿÷ýýð áàéëäñàí áèëýý. Òýð õýö¿¿
¿åä Ìîíãîë Óëñûí õèë õÿçãààð óðóó äîâòëîõ áóþó ò¿¿íèé òóñãààð òîãòíîëä
çàíàë ó÷ðóóëáàë, áèä öýðãèéí õ¿÷ýýð òóñàëíà ãýæ Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçðààñ
á¿õ äýëõèéä òóíõàãëàñíààð Õàëõ ãîëûí ôðîíòîä Ǻâëºëòèéí Óëààí Àðìèéí
õ¿÷èðõýã àíãèóä î÷èæ ßïîíû ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàðò øèéäâýðòýé öîõèëò
ºã÷, ìàíàé òóñãààð òîãòíîëûã àâàðñàí þì. 1939 îíä íàìàéã Óëààíáààòàðò
àìðàëòààð èðýõýä äàéíû áàéäàëòàé, ò¿ãø¿¿ðòýé, õîòûí çàðèì áàéøèíä
àãààðûí öýðãèéí áóó çîîñîí, Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí öýðã¿¿ä ç¿¿í ç¿ã ÿâæ áàéâ.
Ãýâ÷ ìàíàé àðä ò¿ìýí Ǻâëºëòèéí Óëààí Àðìèéí õàìò äàéíä ÿëíà ãýäýãò áàò
èòãýæ çºâëºëòèéí öýðýã çºâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñò òàëàðõëàà èëýðõèéëæ áàéâ. 5-ð
ñàðûí ¿åä ñóðãóóëüäàà áàéõàä ÷ íàìàð áóöàæ î÷èõîä ÷ “Ǻâëºëòèéí öýðýã
ßïîíûã áóòöîõèõîä òà íàðò òóñàëæ áàéíà. Áèä ÷ áèåýð ÿâæ áàéëäàæ òóñëàõàä
áýëõýí áàéíà” ãýæ ÿðüäàã áàéñàí áà ¿íýõýýð ìèíèé òàíüäàã õýäýí õ¿í Õàëõ
ãîëûí äàéíä ÿâñàí áèëýý.
1939 îíû 4-ð ñàðä Ãèòëåðèéí Ãåðìàí, ×åõîñëîâàêàä äîâòîëæ ìºí 9-ð
ñàðä Ïîëüø ðóó äîâòëîí óëìààð åâðîïûí óëñóóäûã äàðààëàí ýçëýâ. ̺í 1939
îíû ñ¿¿ë÷ýýð áàðóóí ç¿ãèéí ýçýðõýã ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ãàéãààð Ǻâëºëò
Ôèíëÿíäûí äàéí ¿¿ñýæ Ôèíëÿíäè óëñ ÿëàãäcaí áèëýý. Òýð öàãààñ õîéø õî¸ð
îðíû õàðüöàà õýâèéí áîëæ ñàéæèðñààð áàéãàà íü òààòàé.
Äàðààãèéí æèë íü íàäòàé ñóðãóóëüä õàìò ñóð÷ áàéñàí Á.Ò¿äýâ,
Í.Ëóâñàí÷¿ëòýì, Ä.Öýäýâ íàð òóñ ñóðãóóëèéí ò¿¿õèéí àíãèä èðæ ñóðàëöñàí
íü íýëýýä õýä¿¿ëýí çóãààòàé àÿòàé áîëîâ.
Áè Áàãøèéí äýýä ñóðãóóëèéí îðîñ õýëíèé àíãèéí îþóòàí Çèíà
Æóðàâëåâàòàé òàíèëöàæ, íîìûí ñàíä õàìò õè÷ýýë õèéæ, õààÿà êèíî, òåàòðò
þì ¿çýæ, àìðàëòûí ºäºð ãýð îðíîîð íü î÷èæ, àõ ä¿¿òýé íü òàíèëöàâ. 1940 îíä
Óëààíáààòàðò çóíû àìðàëòààð ò¿ð èðýõýä Ñàíæààæàâ àõ íàñ áàðñàí áàéâ. Áè
ò¿¿íèé ýõíýðèéí ñàäàí òºðëèéíä çóñëàà. Íàñ áàðñàí àõ Ñàíæààæàâûí ãýðãèé
íàäàä õýäýí òºãðºã ºã÷ “×è ¿¿ãýýð ýýæäýý þì àâ÷ ÿâóóë, õºäººíººñ õ¿í
120

èðñýí áàéíà” ãýâ. Òýð ¸ñîîð õàãàñààð íü áàãà çýðýã ÷èõýð àâ÷, ¿ëäñýí ìºíãèéã
çàõèäëûí õàìò ãýðòýý ÿâóóëàâ.
Öýðãèéí íààäàì ºíãºðñíèé äàðàà çàìûí ìàøèíä ñóóæ Óëààí ¯äýýð
äàìæèí Ýðõ¿¿ä áóöàæ èðýâ. Ýíý õè÷ýýëèéí æèë íü àíãè òºãñºõ øàëãàëòàà
ºãºõººñ ãàäíà, óëñûí øàëãàëòàä îðäîã õè÷ýýëèéã óðüäààñ äàâòàæ, áýëòãýõ
ìàø õàðèóöëàãàòàé ¿å áàéâ. Áè àìðàëòûí ºäðººñ áóñàä öàãò íîìûí ñàíä
ñóóæ õè÷ýýë õèéæ ºâºëæèâ. Õàðèí õàãàñ, á¿òýí ñàéí ºäºðò Çèíàãèéí õàìò
òåàòð êèíîíä ÿâæ àìàðäàã áàéâ. Òýãýýä 1940 îíû ºâºë Çèíàòàé õàíèëàí ñóóæ
îþóòíû õýìæýýíèé áàãàõàí õóðèì õèéâ. Þóíû ºìíº ãýð á¿ëèéí òîâ÷îîíä
î÷èæ á¿pòã¿¿ëýâ. Äàðàà íü íýãýí îþóòàí àéëä öóãëàðñàíä Çèíàãèéí ¿åðõäýã
õ¿¿õýí íºõºðòýéãýý, Ìîíãîëîîñ Á.T¿äýâ, Ä.Öýäýâ íàð áèä á¿ãä çóðãààí
õ¿í öóãëàð÷ ¸ñûã ã¿éöýòãýæ õóðèìëàâ. Äàðàà íü Çèíàãèéí ñàäàíãèéí àéëä
î÷èæ ¸ñëîë õèéõýä íýëýýä îëîí õ¿í öóãëàðëàà. Óäàëã¿é 1941 îíû õàâðûí
óðü îðñîí íýãýí ºäºð õè÷ýýë äýýðýý ñóóæ áàéòàë, çàõèðëûí íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãà, ìàíàé àíãèä ÿàðàí ã¿éæ èðýýä, áàãøààñ çºâøººðºë àâààä, íàäàä “Òà
çàõèðàë äýýð îäîî ò¿ðãýí î÷òóãàé” ãýâ. Áè íýëýýä ãàéõàæ ò¿ðãýí çóóð þì
áîäîâ, ìàíàé àíãèéíõàí ÷ ìèíèé ç¿ã õàðöãààæ þó áîëñîí þì áîë ãýëöýõ øèã
ñàíàãäàâ. Áè õî¸ðäóãààð äàâõðààñ 3-ð äàâõàð õ¿ðòýë, íºãºº íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãàòàé áàðàã ã¿éñýýð çàõèðëûí ºðººíä øóóä îðîâ. Çàõèðàë íàä ðóó ãàéõñàí
áàéäàëòàé õàðæ:
- Òà þóíä èíãýæ èõ òýâäýý âý? ãýâ.
- Áè ç¿ãýýð, äîðîîñ øàòààð ã¿éæ ºãñººä òýð áàéõ ãýâ. Çàõèðàë
- Òà ñóó ãýõýä ñóóëàà.
Õî¸ð öàãèéí äàðàà òóñ õîòûí ãàëò òýðýãíèé áóóäàë äýýð òàíàé óëñûí
Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéä Ìàøëàé ãýäýã õ¿í èðíý. Ò¿¿íèéã ìàíàé ìóæèéí
Ãýãýýðëèéí õýëòñèéí äàðãà Ñèáèðèéí çîõèîë÷ Ã.Ô.Êóíãóðîâ, áèä õî¸ð óãòàíà.
Òàíûã îð÷óóëàã÷ààð àâ÷ ÿâàõ ãýñýí þì ãýâ. Òýãýýä áèäíèéã ãàëò òýðýãíèé
áóóäàëä î÷èõîä ìóæèéí ãýãýýðëèéí õýëòñèéí äàðãà èðñýí áàéâ. Ãàëò òýðýã
èðìýãö âàãîíîîñ Ìàøëàé ãýäýã çàëóóõàí ñàéä íýãýí îðîñ õ¿íèé õàìò áóóæ
èðýâ.
Ìàøëàé ¿¿íèé óðüä áèäýíòýé xaìò äóíä ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ áàéñàí,
îðîñîîð íýëýýä ç¿ãýýð ÿðüäàã áîëîõîîð æèðèéí ÿðèàíä îð÷óóëàã÷
õýðýãëýñýíã¿é. Òýãýýä áè Ìàøëàé ñàéäûã äàãàëäàí Ýðõ¿¿ õîòûí çî÷èä
áóóäàëä î÷èâ. Ò¿¿íèéã äàãàëäàí õî¸ð ºäºð õîòûí ¿¿ãýýð ò¿¿ãýýð ÿâæ íýëýýä
þì ¿çýâ. Ìàøëàé ñàéä áóöàõûíõàà óðüä îðîé ìóæèéí íàìûí õîðîîíû
íýãä¿ãýýð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà È.Êà÷àëèí ãýäýã õ¿íòýé óóëçàæ òàëàðõàë
õ¿ðòýíý ãýâ. Áîëçñîí öàãò ñàéäûã äàãàëäàí ìóæèéí íàìûí õîðîîíû äºðâºí
äàâõàð áàéøèíä î÷èæ, íàìûí õîðîîíû íýãä¿ãýýð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí
ºðººíä îðîõîä, äàðãà øèðýýíèéõýý óðä çîãñîæ õî¸ð òàëààð íü ìóæèéí
õýëòñèéí îëîí äàðãà ýãíýí çîãññîí õàðàãäàâ. Òýð õî¸ð ýãíýýíèé äóíäóóð
ñàéä áèä íàð ÿâæ ºíãºðººä íºãºº äàðãàòàé ìýíäëýõýä òýð äàðãà, “Ýðõýì íî¸í
òàíä áèä ÿìàð òóñ õ¿ðãýõ âý?” ãýâ. Ìàøëàé ñàéä òóëãàìäñàíäàà xýñýã äóóã¿é
121

áàéñíàà ìîíãîëîîð õýëñíèéã íü îð÷óóëàâ. ¯¿íä: “Òàíàé õîòîä ñóðàëöàæ áóé
ìàíàé ìîíãîë ñóðàã÷èä ñàéí áàéãààä áè, äàðãà òàíä áîëîí òàíàé Ãýãýýðëèéí
àæèëòàí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñò òàëàðõàëàà èëýðõèéëýõ ãýñýí þì” ãýâ. Òýãýýä
àëü àëèí íü òºäèé ë èõ þì ÿðüñàíã¿é ¸ñëîë ã¿éöýòãýýä òàðàâ. Ìàøëàé ñàéä
óäàëã¿é áóöàõäàà “Øàëãàëòàà ñàéí ºãººä î÷îîðîé, î÷îîä áàãøèéí ñóðãóóëüä
çààíà” ãýâ.
1941 îíû 6 äóãààð ñàðûí ñ¿¿ë÷, Ñèáèðü îðíû çóí ýõíèé öýëìýã ñàéõàí
ºäð¿¿äýä áè çºâëºëòèéí Ýðõ¿¿ õîòûí äýýä ñóðãóóëèéã òºãñãºõ øàëãàëòaa
ºã÷ èõ àæèëòàé áàéâ. Ãóðàâ äàõü øàëãàëòàà äàâààä äºðºâäºõ人 áýëòãýæ
íýëýýä ÿäàð÷ áàéñàí áîëîâ÷ ìýðèéí õè÷ýýæ óëñûí øàëãàëòàà ºãºõººð
õàìò cópaëöäaã çºâëºëòèéí îþóòàí íàéçóóäòàéãàà õè÷ýýëýý äàâòàæ çàðèì
ýýäðýýòýé àñóóäëààð àñóóëò òàâèí ÿðèëöàæ, óäàõã¿é øàëãóóëàõ ãýæ áàéñàí
òýð õè÷ýýëýý øàìäàí áýëòãýæ çàðèì ¿åä øºíº îðîé áîëòoë cyyöãààæ áàéâ.
Èíãýñíýýð íýãýí ºäºð ºíæèí õè÷ýýëëýýä, áàñ øºíºäºº á¿ð ÷ îðîé áîëòîë
ñóóæ èõýä ÿäàð÷, íèéòèéí áàéðàíäàà èðæ ñàéí óíòàæ àìàðúÿ äàà ãýæ áîäîîä
òàâòàé yíòàæ áàéòàë õàìò ñóóäàã çºâëºëòèéí îþóòàí íºõºð ìààíü ºã뺺 ýðò
ìèíèé õºíæëèéã ãýíýò öî÷òîë òàòàæ, ÿàðàëòàé ñýðýýãýýä “Äàéí ýõýëæýý,
äàéí ýõýëæýý!” ãýæ õýëýýä õàíàí äýýð ºë㺺òýé áàéñàí ðàäèî õîîëîéãîî
÷àíãàëàâ. Áè äàâõèéí ñýðæ, íàéçòàéãàà õàìò íºãºº ðàäèî ìýäýýã ñîíñòîë,
Ǻâëºëò Ãåðìàíû õîîpîíä áàéãóóëñàí õàðèëöàí ¿ë äîâòëîëöîõ ãýðýý èòãýë
ýâäýí çºð÷èæ, ôàøèñòûí Ãåðìàíû öýðýã Ǻâëºëòèéí äàðõàí õèë ð¿¿ íèñýõ
îíãîö, òàíêèéí àíãèàðàà 1941 îíû 6 äóãààð ñàðûí 22-íä äàéðàí äîâòëîâ ãýæ
ìýäýãäýýä äàéñíûã ýõ îðíîîñîî õººí çàéëóóëæ, ñîöèàëèñò ÿëàëòàà áàòëàí
õàìãààëàõûã óðèàëàâ.
Ýíý ìýäýýã áèä õî¸ð ñîíñîîä õîîðîíäîî ò¿¿íèé ó÷èð óòãûã äàâòàí
ÿðèëöàæ áàéãààä, õî¸óëàí áàéðíààñàà ãàðàõàä ìàíàé ñóðãóóëèéí òýð áàéðàíä
ñóóäàã áàãø îþóòàí, àæèë÷èä öºì áàéðíûõàà õàøààí äàõü òàëáàé äýýð
Ẻãíºð÷ ìºí ìýäýýíèé òóõàé ÿðèëöàí, ýõ îðíîî õàìãààëàí, äàéñíûã äàðæ
ñºíººõèéí òºëºº áýëõýí áàéãààãàà çîðèã áàäðàíãóé èëýðõèéëýí, èòãýë ýâäñýí
ãèòëåðèéí ôàøèñòóóäûã çàíàí ç¿õýöãýýæ áàéâ.
Òýð äàðóéõíàà ìàíàé ñóðãóóëèéí çàõèðãààíààñ á¿õ îþóòàí, áàãø,
àæèë÷èäàà çàðëàí õóðàëäóóëæ, ñ¿ðòýé öóãëààí çîõèîí ÿâóóëæ, õàëäàí îðæ
èðñýí ò¿ðýìãèé äàéûã äàðàõàä íàìûíõàà óðèàëãààð á¿õíèéã õèéíý ãýñýí
àðèóí òàíãàðãèéã ºðãºö㺺â. Èíãýæ á¿õ õ¿íèé ñàíàà, òýäíèé ýðìýëçýë, çîðèã,
¿éë àæèëëàãàà íü ôàøèñòûí õàðãèñóóäòàé òýìöýõ ôðîíòîä á¿ðýí ÷èãëýãäýâ.
Ǻâëºëò îðîí äàÿàð áàéëäààíû áàéäàëòàé áîëæ ñóðãóóëüä õàìò ñóð÷
áàéñàí îëîí íºõºä, ñóðãóóëèà òºãñãºæ ÷àäàõã¿é ôðîíòîä ÿâëàà. Áèä òýð
íºõ人 ãàðãàæ ºã÷ äàéñíàà äàðæ, äàðõàí öîëîî îëîîä èðýõèéã åðººæ áàéâ.
Ýðõ¿¿ õîòîä ýíä òýíäã¿é öýðãèéí øèíý øèíý àíãèóä áèé áîëæ, ãàëò òýðãýýð
áàðóóí ç¿¿í ç¿ãò ÿâäàã áîëîâ. Öàãèéí áàéäàë äàéíû ¿åèéí áàéäàëä øèëæèæ,
ôðîíòûí áàéäëûã õ¿ì¿¿ñ ¿ðãýëæ áîäîæ ÿðèõ áîëîâ.
122

Òýíä õ¿í íýã á¿ðèéí, Ìîíãîë çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé õóâü çàÿàíû àñóóäàë
øèéäýõ áàéñàí òóë òèéíõ¿¿ á¿ãäèéí àíõààðëûã àðãàã¿é òàòàæ áàéñàí þì.
Áèä èéì ¿åèéí äóíäóóð óëñûí øàëãàëòûã ºã÷ ñóðãóóëèà òºãñºâ. Áóöàõ öàã
áîëæ, áè ýõíýðýý Ýðõ¿¿ä îðõèîä, ººðºº ãàëò òýðãýýð ÿâæ Óëààí-¯äýä èðýýä
òýíäýýñ ìàøèíààð ÿâñààð Ǻâëºëòèéí õèëèéã Õèàãòààð äàâàâ. Àðâàí æèëèéí
ºìíº ýíý õààëãààð íýâòýð÷, Ǻâëºëòºä î÷ñîí ìèíü áîäîãäîæ, ñàÿõàí áîëæ
ºíãºðñºí þì øèã ñàíàãäàâ. Ãýâ÷ ýíý õóãàöààíä ñóðãóóëüä ñóð÷ äàñ÷ èäýýøñýí
Ǻâëºëò íóòàã, òàíèëöàæ õàíèëñàí çºâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñ, ¿åèéí íºõºä, äàéíû
ôðîíòîä ÿâñàí ñàéí ñàéí íºõºä ñýòãýëä áîäîãäîæ áàéâ. Îðîñ õ¿ì¿¿ñèéí
øóäàðãà øóëóóí çàí, ìºñ ÷àíàð ìàíàé õàëõ õ¿í øèã ñàíàãäàâ÷, îðîñ õ¿ì¿¿ñ
àæèëñàã çýðýã ñàéí ñàéõàí ÷àíàðòàé íü ìàðòàãääàãã¿é þì. Ìîíãîëûí õèëèéã
äàâààä óðàãø õàðàõàä ýõ îðíû óóäàì òàë, õºõ öýíõýð òýíãýð, àëòàí øàð íàðàí
íü ìàíäàæ óãòàæ áàéõ øèã áîëîâ. Õèë äàâààä àéìãèéí Ãýãýýðëèéí õýëòñèéí
ýðõëýã÷ äýýð î÷èæ, Àëòàíáóëàãààñ Óëààíáààòàð îðîõ çàìûè çàðäëûí õýäýí
òºãðºã îëæ àâààä ìàøèí ñóðàãëààä îëäîõã¿é áîëîõîîð íü Ñýëýíãý àéìãèéí
ÿàìíû ¿¿äíýýñ óðüä öààø íààø ÿâàõäàà õààÿà áóóæ áàéäàã ãàë÷ ýìãýíèéä
õîíîâ.
Ìàðãààø íü çàìûí ìàøèíä ñóóæ Õàðàà, Åðººã ºíãºð÷ ÿâàí ÿâñààð
Óëààíáààòàðò èðýâ. Èðýýä áºë àõûí ñàäàí òºðëèéíä áóóòàë ìèíèé òºðñºí
ýýæèéã ýíý õàâàð íàñ áàðñàí ãýâ. Ìèíèé ýýæ õ¿íä ºâ÷íººð ºâ÷èëæ áàéãààä
58 íàñàíäàà íàñ áàðæýý. Íýã æèëèéí ºìíº ìèíèé ÿâóóëñàí çàõèäàë, õýäýí
òºãðºã ÷èõðèéã àâ÷ íàìàéã ñóðãóóëüä àìàð ìýíä ñàéí ñóð÷ áàéãààã ìýäýæ
áàÿðëàí èõ ÿðüæ áàéñàí ãýíý. Ýõòýéãýý óóëçàëã¿é îëîí æèë áîëæ õºíäèéðñºí
áîëîâ÷, ýíõðèé õàéðò ýýæýý íàñ áàðñàíä ýëýã ç¿ðõ ýìòýð÷ õàðàìñàí ãàøóóäàâ.
Ýðõ¿¿ãýýñ èðýõäýý àâ÷èðñàí ãîë ç¿éë õî¸ð ÷åìîäàí íîìîîñîî óíøèæ, ºäºð
öàãèéã ºíãºð¿¿ëæ áàéõ áîëîâ.
123

124
III Á¯ËÝÃ
1. ÀÌÜÄÐÀËÛÍ ÄÀËÀÉ ÓÐÓÓ
Áè ñóðãóóëèà òºãñºæ èðýýä Ãýãýýðëèéí ßàìàíä î÷èæ, øèíý õ¿÷íèé
õýëòýñò á¿ðòã¿¿ëòýë, Ìàøëàé ñàéä òàíûã óóëçààðàé ãýñýí õýìýýí íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà áîëîëòîé õ¿í íàäàä õýëýâ.
Íàìûí Òºâ Õîðîî, ñ¿¿ëäýý õîòûí íàìûí õîðîî áàéðëàñàí õî¸ð äàâõàð
áàéøèíãèéí ç¿¿í òàëûí òóñ á¿ðèé õî¸ð äàâõàð, õî¸ð æèæèã áàðèëãûí ç¿¿í
òàëûíõàä íü Ãýãýýðëèéí ÿàì áàéðëàäàã áàéâ. Òýðõ¿¿ áàéøèíãèéí õî¸ðäóãààð
äàâõàðò îðîõîä áîñîî ïèéøèíòýé, òîñîí áóäàã á¿õèé õàíàòàé ºðººíä
Ò.Ìàøëàé ñàéä íàìàéã õ¿ëýýí àâààä “×àìàéã áèä áàãøèéí ñóðãóóëüä áàãøààð
òîìèëñîí òóë òèéøýý î÷èæ àæëàà õ¿ëýýæ àâòóãàé” ãýâ.
Òýð ºäºðòºº áàãøèéí ñóðãóóëü äýýð î÷èæ çàõèðàë Í.Ïàëààíòàé óóëçâàë
“Ìîíãîëûí ò¿¿õ çààíà, ïðîãðàììàà õèéæ èðæ áàòëóóë. Õè÷ýýë ýõýëòýë
ñóðãóóëèéí áàéð áóäàõ, øèðýý ñàíäàë çàñàõ àæèëä îðîëöîõ õýðýãòýé” ãýâ. Òýð
¸ñîîð áè õýäýí ºäºð, àâ÷èðñàí íîìîî äàõèí äàõèí óíøèæ, çààõ õè÷ýýëèéí
ïðîãðàììûã çîõèîõûí õàìò ºäºð á¿ð ñóðãóóëü äýýðýý èðæ õýäýí öàãààð
áàéð, òàíõèìä õè÷ýýëèéí øèðýý ñàíäàë 纺æ òàâèõ çýðýã àæëûã õèéæ áàéõ
çàâñàð çàõèðëààñ îðîí ñóóö ºãºõèéã õ¿ñýâ. Çàõèðàë íý㠺𺺠ºã÷ áîëîõîîð
àìëàâ. Òýð ºðººã îëæ àâ÷ õè÷ýýëäýý áýëòãýõýýð õýäýí ºäºð õººöºëäºæ áàéæ
ö¿¿ öîîæã¿é, öîíõ íü õàãàðõàé íýã æèæè㠺𺺠ñóðàã÷äûí áàéðíààñ àâàâ.
Ò¿¿íèéãýý öýâýðëýæ, òîîñ øîðîîã íü àðèëãàí, ö¿¿, öóóðãà îëæ õèéëãýæ
öîíõûã øèëë¿¿ëæ, ãàëëàæ ¿çòýë óòàà áààãèæ, ïèéøèí íü òàòàõã¿é áàéâ.
Ñóðãóóëèàñ öýðýã ìàÿãèéí õóó÷èí òºìºð îð, ñóðàã÷èéí æèæèã ø¿¿ãýý ò¿ð
õýðýãëýõýýð àâ÷, çóóõàà çàñóóëàõààð õýäýí ºäºð õººöºëäñºí áîëîâ÷ ìàðãààø
íºãººäºð ãýñýýð ìºä á¿òýõã¿é áîëñîí íü äºíãºæ ñóðãóóëü òºãñºæ èðñýí
íàäàä òîõèîëäñîí àíõíû áýðõøýýëèéí íýã áàéâ. Òýãýýä çààõ õè÷ýýëèéíõýý
ïðîãðàììûã õèéæ áàòëóóëààä õè÷ýýëäýý áýëòãýæ áàéòàë, Ãýãýýðëèéí ÿàìíû
øèíý õ¿÷èí äóóäàõààð íü î÷òîë “Ñàéä ÷àìàéã äóóäñàí” ãýâ. Òýãýýä Ìàøëàé
ñàéäûí ºðººíä îðîâ. Ñàéä “Äýýä áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñèéã Òºâ Xopoî á¿ðòãýæ
àâäàã þì. Òºâ Õîðîîíû øèíý õ¿÷íèé õýëòýñ äýýð î÷” ãýâ. Òºâ Õîðîîíû õî¸ð
äàâõàð áàéøèíä õ¿ð÷ øèíý õ¿÷íèé õýëòñèéã ñóðàãëàñààð î÷òîë, õýëòñèéí
äàðãà íü íàäòàé óóëçàæ, ºâºã ýöýã, ººðèéí ýöýã, õóâèéí íàìòàð çýðýã ãóðâàí
¿åèéã òîäîðõîéëîí áè÷èæ àíêåòàà áè÷ ãýæ íýã ìàÿãòûã áºãë¿¿ëæ àâàâ.
Òýãýýä “Òºâ Õîðîîíû åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí òóñëàõ íºõºð Áàäàð÷
äýýð îðòóãàé” ãýâ. Òýíä îðâîë “Òàíûã Öýäýíáàë äàðãà èð ãýñýí” ãýâ. Íýãýí
ºðººíä îðâîë ñóðãóóëüä áàéõäàà òàíèëöñàí Öýäýíáàë íàìàéã ñóðãóóëü
àìæèëòòàé òºãññºí ÿâäàëä áàÿð õ¿ðãýæ, Ýðõ¿¿ õîòûí áàéäëûã ñîíèðõîæ
àñóóæ, óðüä ñóðãóóëüä õàìò áàéñíàà äóðñàí ÿðüæ, íýëýýä óäàâ. Òýãýýä “×àìàéã
çàñãèéí ãàçàð àæèëëóóëàõ òºëºâòýé áàéãàà. Èéìä ìàðøàë ×îéáàëñàí ÷àìòàé

óóëçàæ òàíèëöàæ ÿðèõ ãýñýí þì. ×è îäîî ÿâààä çàñãèéí ãàçàð î÷, áè òèéø
íü óòñààð ìýäýãäýíý” ãýâ. Íàìûí Òºâ Õîðîîíû áàéøèíãààñ ãàð÷ ò¿¿íèé ç¿¿í
òàëä áàéñàí çàñãèéí ãàçðûí áàéøèí áóþó (ñ¿¿ëäýý Áàãøèéí äýýä ñóðãóóëü
îðñîí) Óëààíáààòàð õîòûí õàìãèéí òîì áàéøèíãèéí íýãýíä õ¿ðýëöýí î÷èæ
æèæ¿¿ðò íýð, îâãîî õýëæ íýâòðýõ õèéëãýõ ãýòýë íàäààñ áèå ãýð÷ëýõ ¿íýìëýõ
øààðäàâ. Haäàä ñóðãóóëü òºãññºí äèïëîìîîñ ººð þó ÷ áàéñàíã¿é. Òýð æèæ¿¿ð
îðîñîîð ìýäýõã¿é ó÷èð äèïëîìûã õýä ýðã¿¿ëæ õàðààä óòñàà àâ÷ èéì õ¿í
èðýýä ìàðøàëòàé óóëçàíà ãýýä áàéíà ãýæ ëàâëààä íàäàä íýâòðýõ õóóäàñ áè÷èæ
ºã÷, “¯¿íèéã áàðèàä ìàðøàëûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàð äýýð îðòóãàé” ãýâ.
Óã áàéøèíãèéí 2 äóãààð äàâõàðò ãàð÷, óóäàì ñàéõàí êîðèäîðîîð ÿâàí õîéøîî
õàðñàí íýãýí ºðººíèé ¿¿äèéã òàòàæ îðòîë, íîãîîí ïåòëèö á¿õèé öýðãèéí
õóâöàñòàé õýäýí õ¿í, ýíãèéí õóâöàñòàé íýëýýä õ¿í ñóóæ áàéâ. Òýäíèé äîòîð
õÿòàä ìàÿãèéí öàðàéòàé íýã õ¿í øèðýýíèé àðä ñóóæ õàðàãäàíà. ¯¿íèéã áè
ìàðøàë ×îéáàëñàíãèéí õÿòàä õýëíèé îð÷óóëàã÷ áàéõ ãýæ áîäîâ. Ãýòýë òýð
íü ìàðøàë ×îéáàëñàíãèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Áàò-Î÷èð ãýäýã õ¿í áàéñàí
àæýý. Êîìèññàð áîëîëòîé õýñýã õ¿í áàéñíû äîòîð óðò ýð¿¿òýé òóðàíõàé
ºíäºð, ìàðçàí ÷ þì øèã, õýíýýòýé ÷ þì øèã íýã õ¿í íàä ðóó øèðòýæ õàðààä,
çàðèìäàà èíýýíý. Òýãñíýý òýð íàä ðóó èðæ ìèíèé ýð¿¿ã áàðüæ ¿çýâ. Áè àéæ
ãàéõëàà, äàðàà òýð õ¿íòýé òàíèëöñàí ÷èíü ×îéæèë êîìèññàð ãýäýã ñàâààã¿é
çàíòàé, æèðèéí íýã õ¿í òýãæ íàäààð òîõóóðõàæ áàéñàí þìñàíæýý. (Çîõèîë÷
×èìèäèéí ýöýã) Áàñ íýã öýðýã õóâöàñòàé íàìõàí áèåòýé áîð çàëóó ººð íýã
øèðýýíä ñóóãààä þì áè÷èæ õàðàãäàâ. Ò¿¿íèéã ìàðøàë ×îëáàëñàíãèéí íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà Ï.Øàãäàðñ¿ðýí ãýã÷ ãýâ. Òýãæ áàéòàë õààëãàíû õîíõ äóóãàðàâ.
Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, íàìõàí áèåòýé áîð çàëóó, ø¿¿ãýý øèã ãî¸ õààëãà
òàòàæ îðîâ. Áè èéì õààëãà àíõ óäàà ¿çýæ, ò¿¿íèéã àæèãëàí ñîíèðõîæ ñóóòàë
íºãºº õ¿í ãàð÷ èðýýä ×àìàéã Øèðýíäýâ ãýäýã ¿¿? ãýæ àñóóâ.
Òèéì ãýâ.
- Òýãâýë òà èéøýý îð ãýâ.
Áè, òºðèéí æîëîîäîã÷, èéì òîì õ¿íòýé àíõ óäàà óóëçàæ áàéãàà áîëîõîîð
íýëýýä ñàíäðàâ. Õààëãà òàòàæ îðòîë ïåòëèöã¿é öýðýã íîãîîí êèòåë öàìöòàé
õ¿í áîñîæ, ìèíèé óðäààñ óðàãø õýä àëõàí, íàìàéã ºðººíèé òýã äóíä òîñ÷
àâààä ãàð áàðüæ:
- Ñàéí áàéíà óó? ãýæ áàéõûã õàðâàë, çóðãèéã íü îëîí óäàà ¿çñýí ìàðøàë
×îéáàëñàí ãóàé ìºí áàéâ.
×îéáàëñàí ãyaé íàìàéã ñóðãóóëü òºãñºæ èðñýíä áàÿð õ¿ðãýæ, ìèíèé
íàìòàð, àõ ä¿¿, àìðàã ñàäàí, ñóðãóóëüä ñóð÷ èðñíèéã äýëãýðýíã¿é ÿðèóëæ
ñîíñîîä:
- Òàíàé õ¿í îëîí æèë ñóðãóóëü õèéæ, äýýä áîëîâñðîëòîé áîëñîí ó÷èð
íàì, óëñäàà ìýäñýí ñóðñíààðàà àæèëëàæ òóñûã à÷ààð õàðèóëàõ õýðýãòýé
áîëíî. Òàíàé õ¿í çàñãèéí ãàçàð ãýãýýðýë, øèíæëýõ óõààíû àæëûã ýðõýëñýí
ðåôåðåíòýýð àæèëëàõ áîëíî ãýâ. Áè ýíý òîì õ¿íèé òýð ëóò ¿ãèéã ñîíñîæ,
öî÷ìîãëîí äóóã¿é ñóóæ
125

- Ðåôåðåíò ãýäýã ÷óõàì þó õèéæ áàéõ âý ãýâýë:
- Ýíý áîë ñóðãóóëü, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ë, ýìíýëýã, ãýãýýðëèéí òàëûí
àñóóäëûã íàäàä òàíèëöóóëíà, ò¿¿íèé õàæóóãààð òàíàé õ¿í íàäàä îð÷óóëãûí
àæèë õèéæ ºã÷ áàéõ áîëíî. ¯¿íä ÿëàíãóÿà Ǻâëºëòºä ýõ îðíû äàéí ÿâàãäàæ
áàéãàà ÷óõàë ¿åä ôðîíòûí òóõàé ìýäýýã ñîíèí, ðàäèîãîîñ ºäºð á¿ð õýäýí óäàà
ñîíñîæ íàäàä ìýäýãäýæ áàéõ áîëíî. Áàñ ÷óõàë íîì çîõèîëûí òàëààð íàäàä
ÿðüæ ºã÷ áàéâàë ñàéí. ×è áîëîâñðîëòîé õ¿í ó÷èð, ýíý ç¿éëèéí àñóóäëóóäàä
ò¿ðãýí äàäëàãàæèæ ÷àäíà. Õàðèí ººðèéí îðíû àìüäðàëààñ àðàâ ãàðóé æèë
òàñàðñàí ÷èíü ¿íýí, ÷è óã àæèëäàà îðîõûí ºìíº cap õýðòýé ªìíºãîâü,
Äîðíîãîâü, ªâºðõàíãàé, Áàÿíõîíãîð, Ãîâü-Àëòàé, Àðõàíãàé àéìãóóäààð ÿâæ,
òóñ á¿ðò õî¸ðîîñ ãóðâàí ñóìàíä ãàð÷, õî¸ð ãóðàâ õîíîã àæèëòàé íü òàíèëöàæ,
ñóìàíä î÷îîä áàã, àéëóóäààð ÿâ. Áè ÷àìä íýã ìàøèí ãàðãàæ ºãíº. Àæèëä
òîìèëîãäñîí òóøààë ìàðãààø ãàðíà. ×è íºãººäºð ÿâàõûíõàà ºìíº íàä äýýð
äàõèí íýã èðýýðýé ãýâ.
Èíãýýä áè Òºâ Õîðîî óðóó ýðãýí î÷èæ Öýäýíáàëûí àæëûí çàâûã õ¿ëýýæ
áàéãààä, ò¿¿íòýé íýëýýä îðîé áîëñîí õîéíî óóëçàæ, ×îéáàëñàí ãóàéí
õýëñíèéã ÿðèâ.
Öýäýíáàë:
- Òèéì ýý. Ýíý ÿðèàíû ÷èãèéã íàäàä õýëñýí. Ìàðøàëûí òýð ºã÷ áóé
äààëãàâðûã áèåë¿¿ëýõèéí òóëä èõ àæèëëàõ áîëîõ íü äýý. Èíãýýä àæèë
äóóññàí ó÷èð íü ìàíàéä î÷èæ õî¸óëàí õîîë èäüå õýìýýâ.
Öýäýíáàëûí “Çèñ-110” ãýäýã òîì õàð ìàøèíä ñóóæ óëñûí áàíêíû õàøàà
ðóó îðîâ. Ìèíèé õàæóóä Öýäýíáàëûí õàìãààëàã÷ Äàøäàâàà ãýäýã çàëóó ñóóæ
ÿâàâ. Áàíêíû áàéøèíãèéí ç¿¿í ¿ç¿¿ðèéí øàòààð äýýø ãàð÷ íýãýí õààëãààð
îðöãîîâ. Öýäýíáàë òýð ¿åä ãýð á¿ëã¿é, êîìèññàðòàéãàà õî¸óëàí ñóóäàã,
áàéð íü ãýâýë öîíõîíä íü õºõ òîðãîí õºøèã òàòñàí æèæèã ºðºº, ò¿¿íèé óðä
ðàäèî õ¿ëýýí àâàã÷, íîì ñîíèí ¿çäýã íýëýýä òîì ºðºº, ò¿¿íýýñ ç¿¿í òèéø
êîðèäîðîîð ÿâàõàä áè÷ãèéí æèæè㠺𺺠òóñ òóñ áàéâ. Ýíý ºðººíä ýä õîãøèë
ãýõ þìã¿é, íîì, ñîíèí, ñýòã¿¿ë ýíä òýíä òàâüñàí, ãàíö áèå çàëóó ýðèéí áàéð
áîëîõ íü òîäîðõîé. Öýäýíáàëûí èðìýãö êîìèññàð íü äàâõàð ñàâàíä ãóàíçíààñ
àâ÷èðñàí æèðèéí õîîëûã õàëààæ, áèä õî¸ðò õóâààæ ºãººä, ººðºº áàãà çýðýã
èäíý. Öýäýíáàë õîîëîî èäýæ äóóñààä àæèë óðóóãàà áóöàæ ÿâàâ. Áè áàéðàíäàà
áóöàæ èðýâ.
ͺ㺺äºð íü ìàðøàë ×îéáàëñàí äýýð äàõèí èðòýë òýðýýð õºäºº îðîí
íóòàãò õýðõýí ÿàæ ÿâàõ, þóíààñ ýõëýí àìüäðàëòàé òàíèëöàõûã 2 öàã øàõàì
ÿðüæ ºãºâ. Àéìàã, ñóìûí òºâ äýýð î÷îîä, ìàøèíàà òàâèàä ìîðèîð õºäºº ãàð÷
àéëààð õýñýæ óíòàæ àìüäðàëûã ¿çò¿ãýé.
Àéìãèéí òºâ äýýð áîë ÿâãàí ÿâæ áàéõ õýðýãòýé. պ人 àéëóóäààð î÷èõäîî
ÿíç á¿ðèéí ÷àäàë ÷èíýýòýé àéëààð îðæ óóëçàæ õîíîæ ÿâàõ õýðýãòýé. Îëîí
ìàëòàé õîòûí áàðóóí òàëä óðä òàëûí ãýð áîë ãîëäóó áàÿí àéë áàéäàã. Õàðèí
ç¿¿í òàëûí ãýð, ÿëàíãóÿà ç¿¿í õîéò òàëûí ãýð áîë ÿäóó àéë áàéäàã þì. Ìàíàé
126

àðä ò¿ìíèé àìüäðàë ÷àìàéã 10 ãàðóé æèëèéí ºìíº õºäºº áàéñíààñ èõ ººð
áîëñîí, òýð ÿëãààã ìýäýæ àâáàë öààøäàà àæèëä ÷èíü òóñ áîëíî. ×èíèé ÿâàõ
àéìãóóä áîë ãîâü, õàíãàé, õýýð ãóðâàí á¿ñèéã õàìòàðñàí èõýýõýí íóòàã áàéãàà
þì ãýýä ìîíãîë îðíû ãàçðûí íýã æèæèã çóðàã ãàðãàæ àéìaã òóñ á¿ðò ìèíèé
î÷âîë çîõèõ ñóìäûã õºõ õàðàíäààãàà𠺺𺺠òýìäýãëýæ ºãºâ. Òýäãýýð ñóìä íü
áàéãàëü, çàíøèë, õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûí õóâüä îíöëîãòîé áàéñíûã áè ñ¿¿ëäýý
ìýäñýí þì.
×îéáàëñàí ãóàé èéì íàðèéí þìûã öàã ãàðãàí íàäàä õýëæ ºãºõ íü ¿íýõýýð
àìüäðàëûí áàÿí òóðøëàãàòàé õ¿í þì ãýäãèéã áè òýð ¿åä îéëãîæ áèëýý.
Òýãýýä áîäîîä áàéâàë õýëýõýýñ àðãàã¿é íýã ç¿éë ñàíàãäàâ. Ýíý íü áè ýõíýðýý
Ýðõ¿¿ä îðõèîä èðñýí, äàéíû ¿åä íààø èð¿¿ëýõ áýðõøýýë áàéõ áîë óó ¿ã¿é
þó ãýæ àñóóâ. ×îéáàëñàí ò¿¿íèéã ñîíñîæ áàéãààä “Ýíý ÷ áîëíî áàéõ” ãýæ
õýëýýä óòñàà àâ÷ çºâëºëòèéí ýë÷èí Èâàíîâòîé ÿðèëöàæ ìèíèé õ¿ñýëòèéã
äàìæóóëààä; ×îéáàëñàí ãóàé:
- ×èíèé õ¿ñýëò óäàõã¿é á¿òíý, ñàíàà çîâîõ õýðýãã¿é õýìýýñýíä áè èõ
áàÿðëàæ õýëýõ ¿ãã¿é çîãñîâ. Òýãýýä íàðèéí áè÷ãèéí äàðãàà äóóäàæ,
- Øèðýíäýâèéí ÿâàõ ìàøèí áýëýí ¿¿? Øàëãààä íàäàä õýë ãýâ.
Òýð õîîðîíä íàäàä áàñ ë õºäºº îðîí íóòãèéí áàéäëûã òàíèëöóóëæ
òàéëáàðëàí ÿðèâ. Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà îðæ èðæ, Ñóíäóé æîëîî÷òîé,
Õàð “Ì” ìàøèí áýëõýí áàéíà ãýâ. ×îéáàëñàí ãóàé íàä óðóó õàðæ: -×è èéì
õóâöàñòàé õºäºº ÿâæ áîëîõã¿é ø¿¿. Ìîíãîë äýýë, öýðýã ìàÿãèéí ºìä öàìö,
ñàâõèí ãóòàë õýðýãòýé áàéõ ãýõýýð íü ìîíãîë äýýëã¿é áàéñàíäàà ñàíàà çîâæ
áèëýý. Òýíäýýñ ãàð÷, íºãºº àõûí ñàäàí áîëîõ ×óëóóíáàò ãýäýã àéëä î÷èæ,
ò¿¿íèé íýã õóó÷èí õ¿ðýí öýìáýí äýýë, øàð á¿ñ ñàðàâ÷òàé ìàëãàéã ºìñºæ
ÿâààä èðýõ áîëîâ. Ìàðãààø ºã뺺 íü çîðüñîí çàìäàà ãàðàâ. Ýíý ¿åä óëñ äàÿàð
ººðèéí îðíû äîòîîä áîëîëöîîã ñàéí àøèãëàõ, ÿëàíãóÿà ìàë ºñãºõ, íîîñ
õÿëãàñûã ñàéí àâàõ ãàð ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõ, çºâëºëòèéí ýõ îðíû äàéíû
ôðîíòîä òóñëàõ óëñ îðíû áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷íèéã çóçààòãàõ íýí ÷óõàë
çîðèëòóóä øèéäâýðëýãäýæ áàéñàí áèëýý.
Óëààíáààòàðààñ ãàð÷ óðàãøëàí ªìíºãîâü ÷èãëýí ÿâàâ. Áè ýõ íóòãèéí
àìüäðàëààñ àðâààä æèë õºíäèéðñíèé äýýð ãîâü íóòãààð ÿâæ îãò ¿çýýã¿é
áîëîõîîð ýíý íóòãèéí áàéãàëü ñîíèí ñàéõàí ÷ þì øèã, óéòãàðòàé ÷ þì øèã
ñàíàãäàõûí çýðýãöýý, Ǻâëºëò îðîíä ñóðàëöàæ áàéñàí ¿å, õàìò ñóðàëöñàí
íºõ人 ñàíàãàëçñààð ÿâàâ. Ñóóäëûí ìàøèíààð àíõ óäàà èéì õîë ãàçàð, ñîíèí
ñàéõàí íóòãààð æîëîî÷òîé õî¸óëõàí ÿâæ áàéãàà íü ç¿¿ä ìýò. Æîëîî÷ Ñóíäóé
¿¿íèé óðüä ñàíãèéí ÿàìíû ñàéä Äîâ÷èí, åðºíõèé ñàéä Àìàð, åðºíõèé ñàéäûí
îðëîã÷ Ë.Ñýðýýòýð, Æàìñðàí çýðýã õ¿ì¿¿ñèéí æîëîî÷îîð òóñ òóñ àæèëëàæ
áàéñàí ãýæ çàì çóóð õóó÷ëàí ÿðèíà. Æîëîî÷ ÿðèõäàà:
“Ìèíèé ¿éë÷èëæ áàéñàí òýäãýýð äàðãà íàðààñ Ñýðýýòýð ë ¿ëäñýí, áóñàä
íü öºì àðäûí äàéñàí áîëæ áàðèâ÷ëàãäñàí” ãýâ. Òýãýõýýð ñýòãýë ýâã¿éðõýí
ýíý æîëîî÷, ìàøèí õî¸ð ÿàñàí ºëçèé ìóó þì áý? ãýõ ñýæèã òºðºâ. Óóë íü òýð
æîëîî÷ ìàøèíäàà íÿìáàé, çàí àâèð äàðóó, íºõºðñºã, õàëàìæòàé íü àíõ çàìä
127

ãàðñíààñ òîîãäîæ áàéñàíñàí. Ǻâëºëòºä ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ ¿çñýí õàðñíàà
æîëîî÷äîî õóó÷èëëàà. Áèä õî¸ð òýãæ õóó÷ õººð÷, öàã íºõöººæ, àëñ çàìûã
òóóëëàà. Áèä ÿâñààð ªìíºãîâü àéìãèéí òºâ Äàëàíçàäãàäààñ öààíà 70 îð÷èì
êì ãàçàð õ¿ð÷ ÿâòàë óðäààñ “Àìåðèê-8” õýìýýõ çàäãàé ìàøèíòàé íýãýí õ¿í
ÿâæ õàðàãäàâ. Æîëîî÷ áèä õî¸ð ò¿¿íòýé óóëçàõààð øèéäýæ ìàøèíû õóðäûã
ààæóóðóóëæ áàéòàë, íºãºº ìàøèí ÷ èðæ çîãñîâ. Òýð ìàøèíû æîëîî÷èéí
õàæóóä õàâòãàéõàí õºõ öàðàéòàé, öýðýã õóâöàñòàé, ìàëãàéäàà ñàëõèíû øèë
ç¿¿ñýí, îëîí îäîíòîé ñ¿ðëýã, àõèìàã íàñòàé ãåíåðàë óó ãýëòýé õ¿í ñóóæýý.
- Ñàéí ÿâæ áàéíà óó? ãýâýë: Òýð õ¿í
- Ñàéí ÿâæ áàéíà. ×è õàà õ¿ð÷ ÿâíà âý? ãýâ.
- Áè ªìíºãîâèéí òºâ îðíî ãýâ.
- ×è ÿìàð àæëààð ÿâàà âý?
- Îðîí íóòãèéí àæèëòàé òàíèëöàõààð ÿâæ áàéíà.
- ×è ÷èíü õààíà àæèëëàäàã âý?
- Çàñãèéí ãàçàð ñàÿ òîìèëîãäñîí
- Ðåôåðåíòýýð
- Ðåôåðåíò ãýæ þó áàéäàã þì áý?
- Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãàòàé îéðîëöîî ãýæ îéëãîæ áîëîõ þì.
- ×àìä ¿íýìëýõ áàéíà óó?
- Èéì èéì àéìãèéí àæèëòàé òàíèëöàõààð ÿâàà ãýæ áè÷èæ, ×îéáàëñàíãèéí
ãàðûí ¿ñýã çóðñàí ¿íýìëýõýý ¿ç¿¿ëýâ. Òýð õ¿í íºãºº ¿íýìëýõèéã àâ÷ óíøèæ
áàéãààä, “Ìýäëýý” ãýýä íàäàä ýðã¿¿ëæ ºãººä:
- Àéìãèéí äàðãà Äýæèä, íàìûí õîðîîíû äàðãà Ýðäýìáèëýã ãýäýã õ¿ì¿¿ñ
áèé òýä íàðòàé óóëçàæ, çºâëºë㺺 àâààä, îðîí íóòãèéí àæèëòàé ñàéí
òàíèëöàõ õýðýãòýé ãýâ.
Áàÿðëàëàà ãýæ áè òàëàðõñàí ¿ã õýëýýä ÿâàõûã çàâäòàë: Òýð õ¿í:
- ×è íàìàéã òàíèõ óó õºº? ãýâ. Áè
- ¯ã¿é ãýâ. Òýð íýëýýä äóðã¿éöñýí áàéäàëòàé
- ×è ÿàãààä íàìàéã òàíüäàãã¿é þì áý? Áè áàãà õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷,
ïàðòèçàí Äàøçýâýã ãýäýã áàéíà ãýâ. Áè
- Îâîã íýðèéã òàíü îëîí äóóëñàí þì áàéíà, õàðèí ç¿ñ öàðàéã òàíü àíõ óäàà
¿çýæ áàéíà ãýâ. Òýð õ¿í “Áàÿðòàé” ãýýä öààø ÿâæ îäîâ. Áèä ÷ çàìààð îðæ
õºäëºâ. ªìíºãîâü àéìãèéí òºâ äýýð î÷èæ ºðòººíèé ãýðò õîíîîä ìàðãààø
ºã뺺 íü ãîâèéí õýäýí ñóìàíä î÷èõîîð ãàðàâ. Ãîâü íóòãààð àíõ óäàà ÿâæ áóé
íàäàä, í¿öãýí ýëñýí òîëãîä õýýð òàë, ýëñýí ìàíõàí çýðýã áàéãàëèéí áàéäàë
åð áóñ õàðàãäàæ, XIX çóóíû ñ¿¿ë÷ XX çóóíû ýõýýð ìîíãîë îðíîîð æóóë÷èëæ
ÿâñàí îðîñûí èõ ýðäýìòýí Ïîòàíèí, Ïðæåâàëüñêèé, Îáðó÷åâ, Êîìàðîâ çýðýã
õ¿ì¿¿ñèéí áè÷èæ òýìäýãëýæ áàéñàí ç¿éëñ ñàíààíä îðæ ÿâàâ.
Òàëààð äàâõèæ ÿâàõàä õàð ñ¿¿ëò, õóðäàí öàãààí çýýð èéø òèéøýý õýä
õýäýí çóóãààðàà õóéëðàí, øîðîî áóæèãíóóëàí äàâõèíà. Ãîîëèã ñàéõàí áèåòýé,
õóðäàí õºëòýé çýýð óóäàì ºðãºí òàëä ìàøèíû áàðàà õàðààä, ¿ñýð÷ äýãäýí
äàâõèõ íü àìüä áàéãàëèéí èäýâõòýé õºäºë㺺í, àìüäðàëûí òºëºº òýì¿¿ëýõ
128

íü òóí ñîíèí áîäîë òºð¿¿ëíý. Àéëààñ àéëûí õîîðîíä ÿâàõàä ìàø õîë áºãººä
àéëóóä íü ÷ õàíãàé øèã îëíîîðîî íýãýí õîòîä áàéäàãã¿é, ãîë òºëºâ õî¸ð
ãýð, ýñâýë ãàíö ãàíöààðàà õîîðîíäîî õîë çàéòàé íóòàãëàäàã áàéâ. Àéëûí
ãàäíà î÷èõîä óíààíû ìîðü áóþó òýìýý, ýñâýë çýëòýé áîòãî áóéëàëäàí óãòàíà.
Ãîâèéí àéëûí ãýðèéí äîòîðõè áàéäàë, öàãààí èäýýíèé õèéö íü ÷ õàíãàéíõààñ
íýëýýä ººð þì øèã. Æèøýýëáýë ýíäýõèéí õ¿ì¿¿ñ õîë í¿¿äýã ó÷èð õàíãàéí
àéëóóäòàé àäèë òîì ìîäîí àâäàð çýðýã ãýðèéí òàâèëãà öººí, èíãýíèé ñ¿¿ãýýð
öàé ñ¿ëæ, ààðóóë èäýý õèéäýã íü ñîíèí. Àéëóóä àðãàë, õîìîîë, ñàéíäàà øàâàã
ò¿ëæ, óóäàã óñ íü øàíäûí óñ áóþó ã¿í õóäãèéí õ¿éòýí óñ áºãººä ãîâèéí
òîîñîíä äàðàãäàæ áóëèíãàðòàé ìýò ¿çýãäýíý. Ãîâèéíõîí áàéãàëü îð÷íû
íºõöºëººñ áîëñîí àõóé áàéäëûí èéì ÿëãàà áàéâ÷, çàí àâèð, ã¿íä¿¿ã¿é,
øóëóóí ÿðèàòàéãààñ ãàäíà, õ¿íèéã ìîíãîë ¸ñîîð äàéëàõ çî÷ëîõ, õàëàìæëàõ
íü ìºí ë õàíãàé íóòãèéí õ¿ì¿¿ñèéí íýãýí àäèë.
Îëîí æèë Ìîíãîëäîî èðýëã¿é áàéãààä àíõ óäàà àðäûí äóíä îðæ, ãýðò
íü óíòàæ, õîîë óíäààã íü èäýæ, õóó÷ ÿðèà õººð÷ ÿâàõàä òýäíèé ÿðèà õººðºº
àæèëëàõ àìüäðàõ, ñîíèðõîõ ç¿éë íü àðâààä æèëèéí ºìíºõººñ ¿íýõýýð
õºãæèíã¿é ñàíàãäàâ.
Ãîâèéí óóäàì èõ õºíäèé, öºëä îðæ óäòàë ÿâààä, íýã õàðàõàä óóë õàä
øèã èõ ñ¿ðòýé ¿çýãäýë, õîò ñóóðèí øèã òîì òîì áàðèëãà ãýíýò õàðàãäàõ íü
ãàéõìààð, ÿìàð ãýã÷ óóë, ÿìàð õîò ðóó îðîîä èðýâ ãýìýýð áîëäîã áîëîâ÷ òýð
ç¿ã ÿâñààð îéðòîí î÷èõîä çàðèìäàà äºðºâ, òàâàí òýìýý, ýñâýë xýñýã àäóó þì
óó, õýäýí çóóí çýýð ¿ã¿é áîë õóäàã äýýð îâîîðñîí õîíü áàéäàãñàí. Èéì áàãà
áèåòýé àìüòäûã òèéì õîë ãàçðààñ èíãýæ èõ òîìðóóëäàã íü ãîâèéí áàéãàëèéí
öàã ¿åòýéãýý íèéöñýí çýðýãëýý õýìýýõ ãàéõàìøèãò ¿çýãäýë òýð àæýý.
ªìíºãîâüä ãóðâàí ñóìûí àðäóóäààð òàâ, çóðãàà õîíîã ÿâààä òýíäýýñ çàì
çààëãàæ, øóóä Äîðíîãîâü ÷èãëýâ. Çàìä áàéñõèéãýýä õºëã¿é ýëñýí ìàíõàí
òîõèîëäîæ, ò¿¿íèéã òîéð÷ ÿâàõ, áàãàâòàð ýëñèéã ãàòëàõààð çîðèãëîí
ÿâààä ýëñýíä ìàøèíû äóãóé øèãäýæ, õèé ýðãýëäýí ºäºðæèí ñààòàõ ÿâäàë ÷
òîõèîëäîâ. Ýíý á¿õýí èõ äàëàéí äàâàëãààãààð àÿëæ ÿâàà ìýò ñàíàãäàâ.
Õýä õîíîã õºäººã¿¿ð ÿâæ îëîí àéëä õîíîñîí, ãàíö äîòóóð ºìä öàìöòàé
ãàðñàí ÷èíü Ẻñò÷èõºâ. Ò¿¿íèéã àðèëãàõ ñàíààòàé áîëîâ÷ çàìä óñ
òààðàëääàãã¿é, õýýð áóóæ ìàøèíààñàà õîëõîí î÷îîä äîòóóð õóâöàñàà
òàéëæ íàðèéí ýëñýýð ¿ðñýíä îëèãòîé àðèëñàíã¿é, ãýòýë æîëîî÷ ìýä÷èõýýä
“×è ºìä öàìöàà ¿¿ãýýð àð÷ òýãýýä ñàëõèíä òàâü” ãýýä øèëòýé øèíãýí þì
(áåíçèí) ºãºâ. Ò¿¿ãýýð àð÷èæ ñàëõèíä õýñýã òàâüæ áàéãààä ºìñºâ, ñàéí
àðèëñàí íü ìýäýãäýæ áàéõààð ìýðãýí çºâëºë㺺 áàéía õýìýýí æîëîî÷äîî
òàëàðõàæ áèëýý. 8-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð ãîâü ãàçàð õàëóóí óóð àìüñãàëòàé, ýëñýí
öºëä îðîõîä õàëóóíû áàéäàë óëàì èõ áîëæ, ýëñýíä ñóóñàí ìàøèíû äóãóéã
ãàðãàõààð õ¿ðçýýð óõàõàä, ýëñ íü óëàì äîîøëîí íóðíà, àâ÷ ÿâñàí 10 ëèòð
ñàâòàé óñàà ìàøèíäàà íýìýõ áà ººðñ人 óóíà, óäàëã¿é óñ äóóñ÷ óëàì ñýòãýë
çîâîîíî. Ýðõáèø æîëîî÷ àðãàëæ ÿâñààð õàãàñ ºäºð òýíýæ áàéæ Äîðíîãîâèéí
òºâ Ñàéíøàíäàä èðýâ. Õ¿í àìüòàíã¿é ãîâèéí çýë¿¿ä ãàçðààð õýä õîíîã ÿâààä,
129

àéìãèéí òºâä èðýõýä, òîõèëîã òîì õîò øèã ñàíàãäàâ. Ýíä íýã õîíîîä õºäºº
îðîí íóòãààð ÿâàõààð áîäîæ, àéìãèéí íàìûí õîðîîíû íýã õýëòñèéí äàðãàòàé
óóëçàæ èðñýí ó÷èð ÿâäëàà ÿðüòàë, òýð õ¿í “Íàìûí õîðîîíû äàðãà äýýð õàìò
îðú¸. Òà òýíä, àæèë ÿâäëàà òàíèëöóóë” ãýâ. Áè
- Íàìûí õîðîîíû äàðãà äýýð îðîõ àæèë áàéõã¿é, çºâõºí îðîí íóòàã,
ñóìäààð ÿâæ àæèë áàéäàëòàé òàíèëöàõ þìñàí ãýâ.
- Òà òºâººñ èðñýí õàðèóöëàãàòàé õ¿í òóë àéìãèéí Íàìûí õîðîîíû äàðãàòàé
óóëçàæ, ýíý àéìàãò èðñýí ó÷ðàà çààâàë ìýäýãäýõ ó÷èðòàé ãýýä íàìàéã äàãóóëæ
îðîõ áîëîâ. Íàìûí õîðîîíû ãàíö äàí øàâàð áàéøèíãèéí êîðèäîðîîð ÿâòàë 2-3
áîñîî ïèéøèí, 2-3 õààëãàa õîéø óðàãø õàðæ òýð õààëãàí äýýð íààñàí çóçààí
öààñàí äýýð óëààí ºíãèéí òîì ¿ñãýýð çîõèîí çààâàðëàõ, åðºíõèé õýëòýñ,
ýìýãòýé÷¿¿äèéí õýëòýñ ãýõ ìýòýýð áè÷èæ õàäæýý. Òýãýýä íýã õààëãàíû äýðãýä
î÷òîë, àëòàí áîðîíçîí ¿ñãýýð àéìãèéí íàìûí õîðîîíû äàðãà ãýæ áè÷ýýñòýé
áàéâ. Óã õààëãûã òàòàæ îðòîë, æèæèãõýí ºðººíèé áóëàíä ãàð ¿éëäâýðèéí
áîëõè õèéöòýé, óëààí öýìáýí á¿òýýëýãòýé øèðýýíèé àðààñ áîð äààëèìáóó
òýðëýãòýé, áîð öàðàéòàé çàëóó áîñ÷ ìýíäýëìýãö ó÷èð ÿâäëûã àñóóâ.
Òýð çàëóó øàð öàãààí ºíãèéí áóäãààð àëàãëóóëàí øèðõýã ãàðãàñàí
áóäàãòàé õààëãààð îðîîä ãàð÷ èðæ “Òà îð” ãýâ. Òîõèëîã ºðººíèé òýã äóíä
õóó÷èí öàãèéí õèâñ äýâñýýòýé ò¿¿íèé çàõàä áè÷ãèéí øèðýý, õàæóóä íü
àðâààä õ¿í ñóóæ áîëìîîð õóðëûí øèðýý, õàíàä íü Ñòàëèí, ×îéáàëñàíãèéí
çóðàã ºë㺺òýé õàðàãäàâ. Äóíä çýðãèéí íóðóóòàé, öàãààí öàðàéòàé, õàð õºõ
äààâóóãààð õèéñýí öýðýã ìàÿãèéí ºìä, öàìöòàé, ºðãºí ñóðàí á¿ñòýé, ýíãýð
äýýðýý “Àëòàí ãàäàñ” îäîí íýãèéã ç¿¿ñýí ãó÷ ãàðóé íàñíû õ¿í áîñîæ èðýýä,
ãàð áàðüæ ìýíäëýâ. Òýð äàðãà àÿòàéõàí çàíòàé, ¿ã äóó öººíòýé íýëýýä
áîëîâñðîëòîé õ¿íèé áàéðòàé, ñ¿¿ëä ñîíñâîë Ìîñêâà õîòûí ÊÓÒÂ õýìýýõ
ñóðãóóëüä ãóðâàí æèë ñóðàëöàæ èðýýä ýíä àæèëëàæ áóé Ä.Äîðæãîòîâ ãýäýã
õ¿í áàéæýý (Òýðõ¿¿ Äîðæãîòîâ äàðàà íü Õóäàëäàà áýëòãýëèéí ÿàìíû ñàéä
çýðýã òºðèéí õàðèóöëàãàòàé àæëûã õèéæ áàéñàí áèëýý). Äîðæãîòîâ äàðãà
ìèíèé èðñýí ÿâäëûã ñîíèðõîæ àñóóãààä, “¯íýìëýõýý ¿ç¿¿ëíý ¿¿?” ãýâ.
Áè ¿íýìëýõýý ãàðãàæ ºãºâ. Òýð äàðãà ìèíèé ¿íýìëýõèéã ãóðàâ äàõèí
óíøèæ, õýä äàõèí ýðã¿¿ëæ xapcíàà, áóöààæ ºã캺ðã¿é áàéäàëòàé, øèðýýí
äýýðýý òàâèàä “Òà Óëààíáààòàðò õýçýý èðñýí áý?” ãýõ ìýòýýð àñóóæ áàéñíàà
“Òà ìîíãîë õ¿í ¿¿?” ãýæ áàñ àñóóâ. Òýãýýä òýð õ¿í “Òà ¿íýìëýõýý ýíäýý îðõè,
òàíä îðîé þì óó ºã뺺 ºãíº. Îäîî ìèíèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãàòàé õàìò ÿâæ
àëáàíû ãýðò î÷èæ àìàð” ãýâ.
ͺ㺺 çàëóóòàé õàìò ìàøèíäàà ñóóæ íýëýýä ÿâààä øóëóóí øóãàìààð æèãä
ýãíýý áîëãîæ áàðüñàí àðâààä ãýðèéí äóíä ýçýíã¿é íýã ãýðò îðîâ. Òýíä õî¸ð
îðíîî𠺺ð þó ÷ àëãà. Ãýðò ñóóæ áàéòàë íýã õ¿í èðæ, ãàë ò¿ëæ öàé ÷àíàæ
ºãºâ. Öàé óóæ íýëýýä áàéæ áàéòàë íýã ìîíãîë äýýëòýé çàëóó èðæ “Òàíûã
õ¿í óóëçúÿ ãýâ” õýìýýâ. Òýð õ¿íèé õàìò ãýðýýñ ãàð÷, îëîí ãýðèéí õàæóóä áóé
æèæèã öàãààí áàéøèíä õ¿ð÷ î÷âîë, ¿¿äýí äýýð íú “Äîòîîä ÿàìíû àéìãèéí
õ¿ì¿¿ñ” ãýæ áè÷ýýñòýé áàéâ.
130

Íýãýí ºðººíä îðâîë, äóíä çýðãèéí íóðóóòàé, öýðýã õóâöàñòàé ñýðãýëýí
áºãººä îâæèí áàéäàëòàé, òóðàíõàé õ¿í Äàíçàíâààí÷èã ãýæ íýðýý õýëæ, ìèíèé
èðñýí ó÷èð, ñóðãóóëüä áàéñàí áàéäàë òîìèëîãäñîí àæëûí òóõàé ñîíèðõîæ,
òîéðóó àñóóëòààð íýëýýä ìýäýæ àâàõ øèã áîëîâ. Òýãýýä òýð õ¿í “Çà òà õàðüæ
àìàðòóãàé” ãýâ. Ãýðòýý áóöàæ èðòýë õîîë óíä, ãîâü íóòãèéí àéðàã àâ÷èð÷
ºãºâ. Æîëîî÷èéíõîî õàìò õîîë èäýõýýð äóóäàõ ãýòýë “Æîëîî÷èéã ÷èíü ººð
ãàçàð áàéðëóóëñàí, òýíäýý õîîëëîíî” ãýâ.
Õîîë óíä èäýýä, íàð æàðãàõààñ apaé ºìíºõºí ãàäóóð ãàð÷, àéìãèéí òºâººð
ÿâæ þì õàðàõ ñàíààòàé ãýðýýñýý ãàðâàë, õàæóóãèéí ãýðýýñ äàðãà õóâöàñòàé,
öýðýã íîãîîí ìàëãàéòàé íýã çàëóó ãàð÷ èðæ “Òà õààøàà ÿâàõ íü âý?” ãýâ.
- Ãàäóóð ãàð÷ þì ¿çüå ãýâýë
- Òà õîë ÿâààä õýðýãã¿é àéìãèéí óäèðäëàãààñ õ¿í òàíòàé óóëçúÿ ãýæ
ìàãàäã¿é ãýâ.
- Òèéì õîëäîõã¿é, îéð çóóð æààõàí ñàëõèíä ÿâààä èðüå ãýâ.
- Íýëýýä äóðã¿éöñýí áàéäàëòàé
- Òà ãýðòýý áàé ãýâ. Áè òýð õ¿íèé äýðãýä áàãà çýðýã äóóã¿é çîãñîæ õàðâàë,
ýíý îëîí ãýðò öºì òýð öýðãèéí õ¿íèé àæëûí ãàçðûí õ¿ì¿¿ñ ñóóäàã áîëîëòîé.
Áè ãýðòýý îðæ áàãà çýðýã ñóóæ áàéãààä, íîéð õ¿ð÷, öàã ãàðóé óíòñàí
áîëîëòîé áàéòàë íýãýí õ¿í îðæ èðæ íàìàéã ñýðýýâ.
Áè õàðâàë îðîé íàìàéã ãýðýýñ ãàðãàõ äóðã¿é áàéñàí çàëóó áàéëàà.
- Òàíûã ÿâààä èðíý ¿¿ ãýæ íàìûí õîðîîíû äàðãà õýë¿¿ëæ áàéíà ãýëýý.
Áè ãýðýýñýý ãàðààä “Òà õàìò ÿâàõ óó” ãýòýë, òýð õ¿íèé áàéäàë íýëýýä ººð
áîëñîí áîëîëòîé, “¯ã¿é òà ººðºº ÿâààä õ¿ð÷èõ” ãýâ.
Íàìûí õîðîîíû íºãºº ºðººíä îðâîë, íàìûí õîðîîíû äàðãà, Äîòîîä
ÿàìíû õýëòñèéí äàðãà ìºí õýëòñèéí ñóðãàã÷ õàëèìàã õ¿í ãóðâóóë ñóóæ
áàéíà. ͺ㺺 õî¸ð äàðãà ºäºð óóëçàõàä èõ ¸ñîðõóó, öººí ¿ãòýé áàéñàí íü
ººp áîëæ, ýëäýâ þì ÿðüæ, èíýýæ õºõºð÷ áàéâ. Íàìûí õîðîîíû äàðãà, ìèíèé
¿íýìëýõèéã øèðýýíýýñ ãàðãàæ ýðã¿¿ëæ ºãººä èíýýâ. Òýäíèé ÿðèõ íü: Ìàíàé
àéìàã õÿçãààðûí àéìàã òóë èíãýæ áîëãîîìæëîõîîñ àðãàã¿é áàéäàã þì. Òà
áèòãèé þì ñàíààðàé. Åð íü óðüä ºìíº äóóëäààã¿é èéì õ¿í, èõ ãàçðûí íýðèéí
ºìíººñ ¿íýìëýõòýé, ¿¿ãýýð ãýíýò îðæ èðýõýä ÷èíü ñýæèãëýìýýð áàéñàí þì.
Òà ÷ ººðºº ñàõàëòàé, öàðàé öàãààí ÿðèà æààõàí ººð äóóäëàãàòàé ÷ þì øèã
áèäýíä ñàíàãäñàí, ìàíàé ¿¿ãýýð ÷èíü ìîíãîë äýýë ºìññºí ìîðüòîé áóþó
çàðèìäàà ìàøèíòàé ÷ õ¿í ýëäýâ ¿íýìëýõ ºâºðëºæ ÿâæ áàéãààä áàðèãäñàí
ÿâäàë ãàíö áóñ óäàà òîõèîëäñîí þì. Áèä Óëààíáààòàð ðóó óòñààð òàíû òóõàé
ñóðàãëàæ, ó÷ðûã ìýäýýä ñàíàà àìðàâ ãýæ, òýä õºõðºëäºæ áàéãààä îðîí
íóòãèéíõàà áàéäëûã äýëãýðýíã¿é ÿðüæ ºãºâ. Òýãýýä áóöàæ íºãºº ãýðò õîíîîä,
ºã뺺 íü äîëîî õîíîãèéí õóãàöààãààð ñóìóóäààð ÿâàõààð ãàðàâ. Çàìä õààÿà
çýýð ìàøèíû óðäóóð õºíääºí ãàð÷ äàâõèõàä ìàíàé æîëîî÷ áóóäàæ íýãèéã
àëñíûã õîíîõ àéëäàà àâàà÷èæ ýä áàä õèéæ òýäíèéã äàéëàâ.
Ýíý àéìãèéí àðäóóäûí áàéäàë ìºí ªìíºãîâèéíõòîé àäèë, ìàëàà ñàéí
òàðãàëóóëàõ, öýðýãò òóñëàõ òàëààð èõýýõýí ÿðüæ, íàäààñ äàéíû òóõàé èõ
131

ñîíèðõîí àñóóâ. Àéìãèéí òºâººñ õîëã¿é íýãýí ãàçàð Ǻâëºëòèéí óðãàìëûí
ìýðãýæèëòýí Øóáèí ãýäýã õ¿í íîãîî òàðèõ òóðøëàãûã õèéæ áóé ãýæ ñîíñîâ.
Áè àéìãèéí òºâººð äàéðààä ªâºðõàíãàé ÿâàõ áaéñàí ó÷èð ÿâàõûíõàà óðüä
îðîé òýð íîãîî òàðüæ áóé òóðøëàãûí ãàçàð î÷èâ. Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíä
òýð ¿åä àæèëëàæ áàéñàí ìýðãýæèëòýí Øóáèí ãýã÷ õýñýã ìîíãîë íºõäèéí õàìò
íýãýí ýñãèé ãýðò ñóóæ áàéâ. Òýä áàãàâòàð òàëáàéä áàéöàà, øèé ãóà, îâú¸îñ,
óëààí áóóäàé òàðèàëæýý. Ýíý òóðøëàãûí òàëáàéí óðãàö íü ìàø ñàéí áàéñàí
áºãººä Øóáèí íàìàéã äàãóóëæ, á¿õ òàëáàéãààðàà ÿâæ, òàðüñàí óðãàìëûíõàà
òóõàé ÿðüæ çàìäàà èäýýðýé ãýæ õî¸ð òîì øèé ãóà õýñýã ñîíãèíî ºãºâ.
Óëààíáààòàðààñ ãàðààä õýä õîíîæ ãîâü ãàçðààð ÿâæ áàéãààä, ýíä
çºâëºëòèéí õ¿íòýé äàéðàëäàõàä ñîíèí áàéâ. Ǻâëºëòèéí õ¿í ãîâèéí ýíý
õ¿íä íºõöºë áàéäëààñ áýðõøýýëã¿é õàëóóí çóí ýíä èðæ àæèëëààä èéì
ñàéõàí òóðøëàãà ãàðãàí èäýøíèé íîãîî, òàðèà áóäàà óðãóóëñàí íü ãîâèéã
èðýýä¿éä ººð÷èëæ, ñàéõàí áîëãîæ áîëîõ þì ãýäýã ñýòãýë òºðæ, çºâëºëòèéí
õ¿ì¿¿ñ èíãýæ èðæ àæèëëàæ áàéõàä ìîíãîë õ¿í áè, ººðèéí íóòãèéí º÷¿¿õýí
áýðõøýýëýýñ ÿàõèí ìÿòðàõ áèëýý ãýæ áîäîãäîâ.
Ìýðãýæèëòýí Øóáèíààñ ÿðüñàí ç¿éë ìèíèé ñàíààíä îðæ ìàíàé ìîíãîëûí
ºìíº òàëààñ óóäàì èõ öºëèéã óðãàìàë íîãîîòîé áîëãîõûí ýõ ¿¿ñâýðèéã ýíý
õ¿í èíãýæ ýõýëæýý ãýæ áîäîæ ÿâëàà. ªâºðõàíãàé ÿâàõ çàìäàà Îíãèéí ãîëûã
ºãñºæ ÿâòàë öaã îðîéòîæ, î÷èõîîð çîðüæ áóé ñóìûí òºâèéã íýã õ¿íýýñ àñóóâ.
Òýð õ¿í ñóìûí òºâ ýí¿¿õýíä, “Òà íàð îäîîõîí áóóæ îðõèíî, ìàøèíòàé óëñ
þó áàéõ âý” ãýâ. Æîëîî÷ áèä õî¸ð çàìàà ëàâëàí àñóóòàë:
- Çàìä ÷èíü õàäàí äîòîð ýçýíã¿é áîëñîí òîì õ¿ðýý òààðàëäàíà. Òýð íü
Îíãèéí õ¿ðýýíèé áàðóóí øèëèéã äàâààä æààõàí ÿâòàë Îíãèéí ãîëûí õîéò
õºâººí äýýð ñóìûí òºâ áèé ãýâ.
Òýð õ¿íèé çààæ ºãñºí ¸ñîîð æîëîî÷ áèä õî¸ð æèæèã æèìýýð ÿâñààð
á¿ðýíõèé áîëìîãö íºãºº çàìàà àëäàâ. Öààø ÿâñààð õýñýã òîëãîäîä îéðòîæ
Îíãèéí õ¿ðýý óäàõã¿é äàéðàëäàíà ãýæ áîäîîä íýã òîëãîé äàâàõàä äàõèí íýã
òààðàëäñààð àðâààä æèæèã òîëãîä äàâòàë öààø ÿâàõûí àðãàã¿é õàä ÷óëóó
áîëñîí ó÷èð áóöàõ ãýòýë áóóæ áîëîõã¿é ºíäºð ººä ìàöñàí áàéâ. Òýãýýä
æîëîî÷ áèä õî¸ð õýä áóóäàæ, õàøãèðñàí áîëîâ÷ íîõîéí äóó åð äóóëäñàíã¿é,
õàâü îéð àéë áàéõã¿é áîëîëòîé. Õî¸óëàí ìàøèíû ãýðëèéã àñààæ, àâ÷ ÿâñàí
æààõàí ìàõ, ìýðãýæèëòýí Øóáèíèé ºãñºí øèé ãóàãàà èäýýä òýíäýý óíòàâ.
ªã뺺 ýðò ñýðæ, èéø òèéø õàðâàë áèä õî¸ð õàäàðõàã ºíäºð óóë ººä ìàöàæ èõ
äýýð ãàð÷ýý. Óðüä øºíº ìóíãèíàæ ÿâñàí ìºðººðºº óóëíààñ áóóæ èðòýë Îíãèéí
ãîëûí óñ õàðàãäàâ. Ò¿¿íèé öààíà óòàà ñóóíàãëàæ áàéñàí ó÷èð ò¿¿íä îéðòîí
î÷âîë ãàíö ãýð, íýã íîõîé, ãýðýýñ õîëã¿é íýã ìîðü àðãàìæààòàé áàéíà, àéëûí
ãàäàà î÷òîë ëàì áàéñàí áîëîëòîé, àõèìàã íàñíû íýã õ¿í ãýðýýñ ãàð÷ èðýâ.
Òýð õ¿íýýñ ñóìûí òºâ îðîõ çàìûã àñóóæ àâààä, äàðàà íü ò¿¿íèéã ýíä þó
õèéæ áàéãàà áîëîí àìüäðàëûã íü ñîíèðõâîë, óðüä Îíãèéí õ¿ðýýí äýýð ëàì
áàéñàí, îäîî ãàíöààðàà ýíý õ¿ðýýíèé ñóóðèí äýýð õîöîð÷, àéëûí áàðàà ñàõèæ
àìüäàðäàã ãýíý. Òýð àéëààñ 300 ì ãàçàð õàäàí õàâöàë äîòîð Îíãèéí õ¿ðýýíèé
132

ñóóðü õàðàãäàâ. Òýð õ¿í áèäýíä çàì÷ëàí õ¿ðýýíèé áàðóóí õºòºë äýýð ãàð÷ çàì
çààæ ºãºõ áîëîâ. Òýãýýä ÿâàõ áîëæ “Òà ìàøèíä ñóó” ãýâýë õààëãûã îíãîéëãîæ
÷àäàõã¿é ìóíãèíàæ, æîëîî÷ õààëãà îíãîéëãîæ ºãºõºä íºãºº õ¿í, ìàøèíû
àðûí ñóóäàë äýýð çàâèëàí ñóóâ.
Áèä íºãºº ýçýíã¿é áîëñîí õ¿ðýýíä î÷èæ, íºãºº õ¿íýýð ãàçàð÷ëóóëàí
õ¿ðýýí äóíäóóð íýëýýí ÿâàâ. Ýíý õ¿ðýý óñòãàãäàæ ýçýíã¿é áîëñîí ó÷èð
ýâäýðñýí äóãàí ñóì îëîí, òîì òîì ãóóëèí áóðõàí ýíä òýíäã¿é õýâòýæ áàéãàa
íü çàìä òîõèîëäñîí õ¿ðýýíä îëîíòîé áàéñàí ó÷èð áèä òºäèé ë ñîíèðõîëã¿é
ºíãºðñºí áèëýý. Öààø õºäºëæ íºãºº õºòºë äýýð èðâýë Îíãèéí ãîëûí õîéò
äýíæ äýýð õýäýí ãýð õàðàãäàâ. ͺ㺺 õ¿íä õýäýí òºãðºã ºã÷ áóöààãààä áèä
öààø ÿâñààð ñóìûí òºâ äýýð èðæ, òýíäýý ºí溺ä, Îíãèéí ãîëûí óñàíä îðæ
õèð áîëñîí äîòóóð õóâöñàà óãààæ, íàðàíä õàòààæ, îðîé íü ñóìûí òºâ äýýð èðæ
õîíîîä ìàðãààø íü ªâºðõàíãàé àéìàã ðóó ÿâàâ. ªâºðõàíãàéä î÷îîä ãóðâàí
ñóìààð ÿâáàë ªâºðõàíãàé àéìàã íü õàíãàé, ãîâü xî¸pooc áàéãàëèéí õóâüä
ÿëãààòàé, ¿õýð õîíü ýëáýã, öàãààí èäýý íü õàíãàé ç¿ãèéíõòýé oépoëöîî áàéâ.
Ýíý àéìãààñ ÿâæ Áàÿíõîíãîð, Ãîâü-Àëòàéãààð î÷èæ íèéòäýý á¿òýí õàãàñ
cap øàõàì áîëîîä Óëààíáààòàðûí ç¿ã áóöàâ.
Áàÿíõîíãîð Ãîâü-Àëòàé àéìãóóä íü áàñ õàíãàéòàé îéðîëöîî óóëàðõàã, óñ
ãîë ýëáýãòýé, óðãàö íoãooòîé ñýð¿¿âòýð íóòàã øèã ñàíàãäàâ. Áàÿíõîíãîð,
Ãîâü-Àëòàéí àðäûí àìüäðàë íü õàíãàéòàé îéð òºñººòýé áîëîõîîð íàäàä òóí
àÿòàé ñàíàãäàæ áèëýý. Òýãýýä Ýãèéí äàâàà õýìýýõ íýðä ãàðñàí ºíäºð, óðò
äàâààã äàâæ ÿâàõäàà ïèêàï ìàøèíòàé öýðãèéí õýñýã äàðãà íàðòàé îéðîëöîî
ÿâàâ. Äàâààíû öààíà, íààíà òýð õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ ÿðèõàä 1932 îíû ýñýðã¿¿
áîñëîãûí õýñýã îòðÿä ýíý äàâààãààð îðîãíîæ, ¿¿ãýýð ÿâæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñ óðóó
äàéð÷ äîâòîëäîã áàéñàí, äàâààíû öààä ¸ðîîëä íýã õîðøîî, ìºí òýíä áàéñàí
íýã à÷ààíû ìàøèíûã ýñýðã¿¿í¿¿ä øàòààñàí þì, ðàì íü òýð áàéíà ãýæ òýä
çààæ áàéâ.
Ýãèéí äàâàà äàâæ Öýöýðëýã ç¿ãò ãàðàõàä ×óëóóò ãîëûí ýõ, Èõ òàìèð,
Òàéõàð ÷óëóó, Öàãààí äàâàà çýðýã àðàâ ãàðóé æèëèéí ºìíº ÿâæ áàéñàí
íóòàã, õàíãàéí ¿çýñãýëýíò ñàéõàí óóëñ,...îé ìîä, ºðãºí èõ ãîë äàéðàëäàæ,
ìàøèíààñàà õýä äàõèí áóóæ, õàíãàéí öýâýð àãààðààð àìüñãàëæ, ¿¿ãýýð
ò¿¿ãýýð ÿâãàí ã¿éæ Òàìèðûí óñàíä îðæ àìàð÷, àéëààð áóóæ òàíèõ õ¿ì¿¿ñèéã
ñóðàãëàæ ÿâñààð îðîéõîí Öýöýðëýã õîòîä èðýâ.
Öýöýðëýã õîò õýä õýäýí áàðèëãàòàé áîëñoí ÷ ãýñýí Çàÿûí õ¿ðýý áàéõã¿é
áîëæýý. Ýíä çî÷èä áóóäëûí ãýðò õîíîõäîî Öýöýðëýãèéí òºâººð opîé áîëòîë
ãàíöààðàà èéø òèéø ÿâæ, õîòûí áàðóóí òîëãîé äýýð ãàð÷, õîòûí ãóäàìæ,
ñóð÷ áàéñàí õàøàà áàéøèíãèéí õàæóóãààð ÿâæ, áàãà íàñíû ÿâäëàà áàõàðõñààð
òýð øºíºº óãòàâ. Òýãýýä ºã뺺 ýðò áîñ÷ õîòûí äóíäóóð íýëýýä ÿâæ áàéãààä
ãóàíçàíä îðæ õîîë èäýýä çàìä ãàðàâ.
Àðàâ ãàðóé æèëèéí ºìíº ýíý çàìààð àíõ óäàà Óëààíáààòàðò ÿâæ áàéñàí
ìèíü ñàíààíä îðæ, òýð ¿åä ¿çýæ òîõèîëäîæ áàéñàí óóë, òîëãîä, áýë òàëûã
õàðæ ñàéõàí ñàíàãäàí ÿâñààð Óëààíáààòàðò èðýâ.
133

Õîòîä èðñíèé ìàðãààø çàñãèéí ãàçàð àæèëäàà î÷èæ, ìàðøàë ×îéáàëñàí
äýýð îðæ, ÿâñàí òóõàéãàà èëòãýæ òàíèëöóóëàâ. ¯¿íä òàâàí àéìãèéí àðâàí
òàâàí ñóì, áààõàí àéëààð ÿâñàí ñýòãýãäëýý ÿðèâ. ×îéáàëñàí:
- Çà ñàéí áàéíà. Îäîî àìüäðàëûí çàõààñ òàíèëöàæ áàéãàà ÷èíü ýíý äýý,
ãýâ÷ ÷è îëîí æèë ýõ îðíîîñîî õºíäèéð÷ ñóðàëöàæ ÿâñàí ó÷ðààñ õºäºº îðîí
íóòãèéí àðä ò¿ìíèé áàéäàëòàé õîëáîãäîõ ãîë ãîë àñóóäëûã îðõèæýý. Õýä
õîíîãîîñ Òºâ àéìãèéí Á¿ðýí ñóìàíä 15 õîíîã ÿâæ óõóóëãà òàíèóëãûí àæèë
õèéãýýä èðýýðýé ãýâ.
Ìîñêâàä ñóóæ áàéñàí ìàíàé óëñûí ýë÷èí Ñàìáóóãèéí ãýðãèé Íÿìàà
ãóàéòàé õàìò ïèêàï ãýäýã ìàøèíä ñóóæ ýíý ñóìàíä èðýâ. Ýíý ñóì íü Ñàìáóó
ãóàéí òºðñºí íóòàã ó÷èð ò¿¿íèé àõ ä¿¿ íàð ýë÷èíãèéí ãýðãèéã õ¿íäëýí õ¿ëýýí
àâ÷ òóõòàé áàéëãàâ. Áè ÷ òýð ñóìûí òºâ äýýð íýã õîíîîä, ìîðü óíàæ, áàãóóäààð
àéë õýñ÷ óõóóëãà òàíèóëãûí àæèë õèéõýýð ÿâæ áàéõäàà ñàÿõàí õýäýí
àéìãààð àÿëæ äàðàà íü ýíä ÿâæ áàéõäàà àðä ò¿ìíèé àìüäðàëòàé õîëáîãäîõ
ç¿éëèéã ò¿ðãýí òóñãàæ ÷àäààã¿éäýý õàðàìñàæ áàéâ. Áè òýð ¿åä àðä ò¿ìýí
ìààíü ìàëàà õýðõýí õàðèóëàí ºñãºæ ¿ð øèìèéã íü àâäàã òóðøëàãà äàäëàãûã
àíçààðààã¿éãýýñ ãàäíà òýä öàé, òàìõè, ãóðèë áóäàà çýðýã ºðãºí õýðýãöýýíèé
áàðààãààð äóòàãäàæ áàéñíûã ÷èõíèé ¿ç¿¿ðýýð ñîíñîí ºíãºð÷ áàéæýý.
Òýãýýä Óëààíáààòàðò áóöàæ èðýýä áàéòàë, ìàíàé ãýð á¿ëèéí õ¿ì¿¿ñ
Óëààíáààòàðò èðýõ çºâøººðºë âèç áè÷ãýý àâ÷ íààø ãàðàõ áîëñîí áàéâ. Áè
íýã ïèêàï ìàøèí àâ÷ ýõíýð Çèíà, õ¿¿ Âèòÿ õî¸ðûã Óëààí-¯ä äýýðýýñ òîñîí
àâàâ. Áè òýäíèéã èðýõýýñ ºìíº òàíèõ àéëä ñóóæ áàéñàí áºãººä õàðèí òýäíèé
èðýõ ñóðãààð Çàñãèéí ãàçðûí õýðýã ýðõëýõ ãàçðààñ îðîí ñóóö ãóéòàë ×îéæèí
ëàìûí ñ¿ìèéí ç¿¿í òàëä õî¸ð äàâõàð æèæèã òóéïóó áàéøèíä õî¸ð ºðººòýé
áàéð ãàðãàæ ºãºâ. Ýíý áàéðàíäàà çàñãèéí ãàçðààñ õî¸ð ìàòìàë ñàíäàë, íýã
âàíäàí øèðýý àâ÷èð÷ òàâüñíààñ ãàäíà òàíüäàã àéë ×óëóóíáàòûíõààñ íýã
òºìºð îð, õóó÷èí õºíæèë õî¸ðûã àâ÷èð÷ òàâèàä íýëýýä òîõèëîã àéë áîëîâ
ãýæ áîäîæ ÿâàâ. Èíãýýä ãýð á¿ë ìààíü èðæ, àíõ óäàà áàéð àâ÷, áèå äààñàí
àìüäðàëòàé áîëæ ýõëýæ áóé õýðýã. Ýíý áàéð ìààíü áîñîî ïèéøèíòýé, í¿¿ðñ
ò¿ëäýã, õàëóóí óñã¿é, æèæèã ºðººòýé áàéñàí áîëîâ÷ ñàÿõàí ñóðãóóëèéí
ñóðàã÷ áàéñàí íàäàä îëäîõîîðã¿é òîõèëîã îðäîí ìýò ñàíàãäàâ Ýõíýðèéíõýý
õàìò öîíõíûõîî øèëèéã óãààæ, öàëèíãàà áóóìàãö ààæìààð õàëáàãà, àÿãà
òàâàã àâñààð õîãøèëòîé áîëæ ýõëýâ.
Òýð ¿åä ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí óðèëãààð èðæ àæèëëàæ áàéñàí
Ǻâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñ ìîíãîë ñýõýýòýí íºõºäòýé òàíèëöàæ áèå áèåäýý èðæ
î÷èëöäîã áîëîâ. Óðüä ñóðãóóëüä öóã õàìò ñóðàã÷ ÿâñàí öèðêèéí äàðãà áàéñàí
Ðàäíààáàçàð, òåàòðûí íàéðóóëàã÷ áàéñàí Îþóí, áóñàä íºõºä ìààíü ýíä òýíä
õàðèóöëàãàòàé àæèë õèéæ áàéñàí òóë áè òýäýíòýé õààÿà óóëçàæ ñóðãóóëüä
áàéñíàà äóðñàæ ÿðèíà.
Óëààíáààòàð òýð ¿åä áàãà çýðýã ººð÷ëºãäñºí áîëîâ÷ öàðäìàë ãóäàìæ,
òàëáàé îãò ¿ã¿é õàìãèéí òîì áàéøèí íü íýãä¿ãýýð 10 æèëèéí äóíä
ñóðãóóëèéí äºðâºí äàâõàð áàðèëãà, Äîòîîä ÿàìíû àæèë÷äûí áàéðûí
134

ãóðâàí äàâõàð áàðèëãà, Çàñãèéí ãàçàð, Òºâ õîðîîíû õóó÷èí áàðèëãààñ (òýð
íü îäîîãèéí áàãøèéí èõ ñóðãóóëü õýäýí æèëèéí ºìíº õîòûí íàìûí õîðîî
áàéñàí áàðèëãóóä) áàðèëãààñ ººð îíö òîì áàðèëãà áàéãààã¿é.
Óëààíáààòàðò òàðèìàë ìîä áàðàã ¿ã¿é, çºâõºí áàíê, Ǻâëºëòèéí ýë÷èí,
Çàñãèéí ãàçðûí áàéøèíãèéí äýðãýä ãàíö õî¸ð ìîä òàðüñàí áàéâ. Àæëûí
çàâ ÷ºëººãººð óðüä Ýðõ¿¿ õîòîä áàéõäàà õàìò ñóð÷ áàéñàí òàíèõ íºõºäòýé
óóëçàæ, Óëààíáààòàðûã ìîäòîé áîëãîõ ãóäàìæ òàëáàéã íîãîîðóóëàõ, òàëáàéã
öàðäàõ òàëààð áèä òºëºâëºí ÿðüäàãñàí. Àìðàëòûí ºäºð, áàÿð ¸ñëîëûí ºìíº
õîòûí õîã øîðîîã àðèëãàõ, çàðèì áàéøèíãèéí ¿¿äýíä ìîä òàðèõ àæëûã
ñàíàà÷ëàõàä Íàìûí Òºâ Õîðîî, Õîòûí íàìûí õîðîîíû äààëãàâðààð áèä
íýëýýä ã¿éäýã áîëîâ.
Áè 1941 îíû 8-p ñàðûí 16-íä Çàñãèéí ãàçðûí ðåôåðåíòèéí àëáàíä
òîìèëîãäîæ, 1944 îíû 2 äóãààð cap õ¿ðòýë õî¸ð æèë õàãàñ àæèëëàõäàà
àìüäðàëûí îëîí ç¿éëèéã ñóð÷ ìýäýâ.
Ìèíèé àæèëëàæ ýõýëñýí öàã ìààíü äýëõèéí ò¿¿õèé ýä, çàõ çýýëä
øóíàõàéðàí äýëõèéä íºëººëºõ áýðõøýýëèéí òºëºº Ãåðìàí, Èòàëèéí ôàøèçì,
ßïîíû ìèëèòàðèçì íýã òàëààñ, Àíãëè, Àìåðèê, Ôðàíö çýðýã ã¿ðí¿¿ä íºãºº
òàëààñ ººð õîîðîíä ºðñºëäºí òýìöýëäýæ óëìààð äýëõèéí II äàéíûã 1939
îíä ýõëýí ¿é îëíûã õèàðóóëæ, óëñ ò¿ìíèé ýäèéí çàñàã, áîëîâñðîë, óðëàëûí
äóðñãàëûã ñ¿éòãýñýýð 1941 îíû 6 äóãààð ñàðûí 22-íä Ãèòëåðèéí Ãåðìàí
ò¿¿íèé õîëáîîòíóóä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñàä äîâòîëñíîîñ çºâëºëòèéí àðä
ò¿ìíèé ýõ îðíû øèð¿¿í äàéí ýõýëæ áàéõ ¿åä áè ÇÕÓ-ûí Ýðõ¿¿ãèéí áàãøèéí
äýýä ñóðãóóëèéã òºãñ÷ óëñûí øàëãàëò ºã÷ óëìààð ýõ îðîíäîî áóöàæ èðñíýý
¿¿íèé ºìíºõ á¿ëýãò òîâ÷õîí äóðäñàí áèëýý.
Òýãæ àæèëëàæ ýõýëæ áàéõàä, ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, íàì, çàñãèéíõàà
óäèðäëàãàà𠺺ðèéí îðíû ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûã äýëõèéí II äàéíû õ¿íä íºõöºëä
òîõèðóóëàí øèéäâýðëýæ, óëñ îðíîî ÿïîíû ìèëèòàðèçì, õÿòàäûí ãîìèíäàíû
öýðãèéí àþóëò ºíãºëçëºãººñ ñýðãèéëýí õàìãààëæ, Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé ýõ
îðíû äàéíû ôðîíòîä ÷àäàõ ÷èíýýãýýðýý òóñàëæ áàéñàí äóðñãàëò ¿å áàéâ.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ 1941 îí, ò¿¿íýýñ
õîéøèõ æèë¿¿äýä óäàà äàðààëàí ãàðãàñàí øèéäâýð¿¿äýä ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí,
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýíòýé ãàð ãàðààñàà ¿ðãýëæ áàðèëöàí, Ǻâëºëòèéí ýõ îðíû
äàéíû ôðîíòîä òóñàëíà ãýñýí ëîîçîíãèéí äîð çîðèã òºãºëäºð õºäºëìºðëºæ
áàéñàí íü áàõäóóøòàé. Òýð öàãò ìàíàé íàì, çàñãààñ àâ÷ ÿâóóëæ áàéñàí îëîí
àðãà õýìæýý, ò¿¿íèéã áèåë¿¿ëýõýä ìîíãîëûí àðä ò¿ìíýýñ èäýâõ çîðèã ãàðãàí
õºäºëìºðëºæ áàéñàí çýðãèéã ñàíàõàä ìàíàé àðä ò¿ìýí ÇÕÓ, á¿õ äýâøèëòýò
õ¿í òºðºëõòíèé õàìò äýëõèéí èìïåðèàëèçìûí ò¿¿íèé õàìãèéí õàðãèñ õ¿÷èí
ôàøèçìòàé øèð¿¿í òýìöëèéã õèéëöýæ áàéæýý. Ýíý áîë ìîíãîë õ¿í á¿ð
áàõàðõìààð ç¿éë áàéëàà.
Íàìàéã òèéíõ¿¿ õî¸ð æèë ãàðóé àæèëëàæ áàéõàä ìàíàé íàì, òºðèéí
ãàäààä áîäëîãî, ÇÕÓ-ûí àðä ò¿ìýí ýõ îðíû äàéíä òóñëàõ, ººðèéí ýõ îðíû
äàðõàí õèë õÿçãààðûã ÿïîíû ìèëèòàðèçì, õÿòàäûí öýðãèéí ºíãºëçëºãººñ
135

áàòëàí õàìãààëàõ, àæ àõóé, ñî¸ëîî õºãæ¿¿ëýõýä îíöãîé àíõààðàí áîëîâñîí
õó÷èí, ìºí㺠õºðºí㺺ð õè÷íýýí äóòìàã áàéñàí áîëîâ÷ àæ àõóé, ñî¸ëûí
acap èõ àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýýð èðýâ. Ǻâëºëò îðíû äàéíû
ôðîíòîä òóñëàõ õºäºë㺺í îðîí äàÿàð ºðíºæ, àæèë÷èí, õºäºëìºð÷èí,
ìàë÷èí àðä, ñýõýýòíèéã ºðãºíººð õàìààð÷ òýäíèé ç¿ãýýñ ìºí㺠õºðºíãº
õóðèìòëóóëæ, ¿íýí÷ àíä õàíü Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé ôðîíòîä òóñëàõ àæèë
ºðíºâ. Àðäóóä ñàéí äóðààðàà îëîí ìÿíãàí àãò ìîðüäîî ôðîíòîä áýëýãëýæ,
“Õóâüñãàëò Ìîíãîë òàíêèéí öóâàà”, “Ìîíãîëûí àðä” ãýäýã íèñýõ îíãîöíû
ýñêàäðèëèéã õóðèìòàëñàí ìºí㺠õºðºí㺺𺺠áàéãóóëæ, çºâëºëòèéí àðìèéí
àíãèóäàä õ¿ðãýñýí þì. Áýëãèéã íàì, çàñãèéí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ òýðã¿¿òýé
òºëººëºã÷èä õýä õýäýí óäàà ôðîíòîä áèå÷ëýí î÷èæ õ¿ëýýëãýí ºãñºí áèëýý.
¯¿íèé çýðýãöýý ìàíàé íàì çàcaã ººðèéí àðäûí àðìèéí áàéëäààíû òóðøëàãûã
äàðãà áàéëäàã÷ íàðààðàà ýçýìø¿¿ëýõ òàëààð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓûí
Çàñãèéí ãàçàð íýí èõ àæèë ÿâóóëæ áàéâ. Àðäûí àðìèéã Ǻâëºëòèéí
áàéëäààíû øèíý òåõíèêýýð çýâñýãëýæ, áàéëäààíû ñóðãóóëèéã ÷àíàðæóóëàí
áàéñíààñ ãàäíà íèéò àðä ò¿ìíèéã óëñ îðíîî áàòëàí õàìãààëàõ õýðýãò áýëõýí
áàéëãàõ çîðèëãîîð àðäûí ñàéí äóðûí ìîðüò îòðÿäûã áàéãóóëàí õè÷ýýë
ñóðãóóëü õèéæ áàéñàí çýðýã íü íýí ÷óõàë áîëñíûã ìîíãîë÷óóä õýçýý ÷
ìàðòàõã¿é.
Äýëõèéí II äàéíû íºõöºëä çîõèöóóëàí ººðèéí ýõ îðíû äîòîîä íººö
áîëîëöîîã äàé÷ëàí, òóñ îðíû õýðýãöýý ò¿¿í÷ëýí Ǻâëºëòèéí ýõ îðíû äàéíû
õýðýãöýýíä çîðèóëàí õ¿íñ, õºíãºí ¿éëäâýðèéí áàðààã ãàðãàõ òàëààð èõ
õýìæýýíèé øóóðõàé àæèë ÿâóóëñàí. Òýð õ¿íä ¿åä ñ¿¿ òîñíû çàâîäûã îðîí
íóòàãò îëíîîð áàéãóóëæ, ìàõ, íîîñ, àðüñ, øèð, àíãèéí ¿ñ áýëòãýõ àæëûã
ºðí¿¿ëýí ÷àíàðæóóëàí íýìýãä¿¿ëæ, õºíãºí õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëñýí
þì. Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààí óðàãøèëñààð áàéëàà. Áîëîâñîí
õ¿÷èí, ìàíàé óëñ àðäûí àæ àõóéí àëü ÷ ñàëáàðò èõýýõýí äóòàãäàæ áàéñíû
æèøýý áîë Ǻâëºëòºä äýýä ñóðãóóëü òºãññºí õ¿í òàâ çóðãàà, çºâëºëòºä
òåõíèêóì òºãññºí õ¿í õýäýí àðâààñ õýòðýõã¿é áàéâ. Òèéì ó÷ðààñ íàì, òºðèéí
óäèðäàõ àïïàðàò, ÿàì, àéìãèéí óäèðäëàãàä ãîëäóó îëîí æèë ïðàêòèêèéí
àæèë õèéæ áàéñàí, ýñõ¿ë öýðãèéí àëáà õààæ áàéñàí, ñàéíäàà ÊÓÒÂ õýìýýõ
ñ¿ðãóóëèéã òºãñºæ èðñýí áîëîâñðîë, àìüäðàëûí äàäëàãà õîìñ çàëóóâòàð
õ¿ì¿¿ñ àæèëëàæ áàéâ. Ñ¿¿ëäýý ò¿¿õýí áàðèìòòàé òàíèëöàõàä íàì, òºð,
öýðýã, àæ axyé, áîëîâñðîë øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðûí îëîí ìÿíãàí øèëäýã
áîëîâñîí õ¿÷íèéã 1937-1939 îíóóäàä õýëìýãä¿¿ëæ õýðöãèéëæ àëòàí àìèéã íü
õîðîîñíîîñ áîëîâñîí õ¿÷èí èéíõ¿¿ äóòàãäàëòàé áàéæýý.
Áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ àñóóäëûã apãaã¿é àíõààðàõ áîëæ, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîîíû øèéäâýðýýð 1941 îíä Íàìûí Òºâ ñóðãóóëèéã Òºâ Õîðîîíû äýðãýäýõ
Íàìûí äýýä ñóðãóóëü áîëãîí ººð÷ëºâ. Òýð ñóðãóóëèéã áàéãóóëàãäìàãö ò¿¿íä
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Öýäýíáàë, Òºâ Õîðîîíû
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áºãººä òóñ ñóðãóóëèéí çàõèðàë ×.Ñ¿ðýíæàâ íàð õè÷ýýë
çààäãààñ ãàäíà ìèíèé áèå òýíä åðºíõèé ò¿¿õ ãýäýã õè÷ýýë çààæ áàéâ.
136

Ìîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëèéã 1942 îíû 10-ð ñàðûí 5-íä íýýõýä çîðèóëñàí
áàÿðûí õóðàë Ëåíèíèé íýðýìæèò êëóáò áîëæ í. ×îéáàëñàí, Öýäýíáàë íàð
¿ã õýëæ áèëýý. Ýíý õóðàëä áè îðîëöñîí áºãººä óëñûí èõ cópãóóëèéã íýýæ
áàéãààã òîõèîëäóóëàí 1942 îíû 10-ð ñàðûí 6-íû ºäðèéí “¯íýí” ñîíèíä
“Àóãàà èõ ÿâäàë” ãýñýí ºã¿¿ëëèéã áàðàã àíõ óäàà ÷àäàí ÿäàí áè÷èæ, èõ
ñóðãóóëü íýýãäñýíä áàÿðëàæ ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäëûã òàéëáàðëàí ñýòãýëãýýãýý
èëýðõèéëñýí þì. Ñàÿõàí áàéãóóëàãäñàí óëñûí èõ ñóðãóóëüä áè ò¿¿õèéí
õè÷ýýë çààâ. ÇÕÓ-ààñ äýýä ìýðãýæëèéí çºâëºõ, ñóðãàã÷ ýì÷, áàãø, èíæåíåð
çýðýã îëîí ìýðãýæèëòýí, íàì, òºðèéí áàéãóóëëàãà, àðäûí öýðãèéí àíãè, àæ
àõóé, ñî¸ëûí ãàçàð ñóðãóóëèóäàä àæèëëàæ áîëîâñîí õ¿÷íèé ìýäëýã äàäëàãûã
äýýøë¿¿ëýõýä ¿íýò õóâü íýìýð îðóóëæ áàéñàí íü òýð ¿åä àìüäàð÷ áàéñàí õýí
á¿õíèé ñàíààíä äóðñàãäàí ìºíõºæñºí áèçýý.
X.×îéáàëñàí 1940 îí ãýõýä ÁÍÌÀÓ-ûí åðºíõèé ñàéä, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîîíû ãîëëîõ ¿¿ðýã á¿õèé òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿í, öýðãèéí ÿàìíû ñàéä, á¿õ
öýðãèéí ºðëºã æàíæèí (ìàðøàë), Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä áºãººä Äîòîîä
ÿàìíû àæëûã øóóä ãàðäàí õàðèóöäàã, õîøîé áààòàð, øàëãàðñàí ãàðàìãàé
óäèðäàã÷ òóøààë, õýðãýì ãóíøèíòàé áàéñàí áºãººä áàñ Ä.Ñ¿õáààòàðûí
äîòíûí õàíü, ¿íýí÷ õóâüñãàë÷ ãýæ àëäàðøñàí ó÷ðààñ õ¿í á¿ãä ò¿¿íèéã
õ¿íäýòãýí õýëñýí ¿ã á¿õíèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéã ÷àðìàéäàã áàéâ. Òýãýõýä
ò¿¿íèé äýðãýä àæèëëàæ áàéñàí õ¿í á¿ãä “Ìàðøàë àà!” ãýæ áºõºëçºæ
íàõèëçàíà. Õàðèí òºðèéí óäèðäàã÷ íàðûí õàìãèéí àõìàä, ×îéáàëñàíòàé õàìò
õóâüñãàëûí àæèëä îðîëöîæ ÿâñàí Ã.Áóìöýíä ò¿¿íòýé “×îéáàëñàí, ÷è” ãýæ
ÿðüäàã áàéñàí. Áàñ ßíæìàà “×îéáàëñàí” çàðèìäàà “Ìàðøàë” ãýæ äóóäíà. Áè
ñàÿâòàð òýíä àæèëëàæ ýõýëñýí áîëîõîîð ×îéáàëñàíä á¿ðíýý áèøèð÷ áàéâ.
Òýðýýð áè÷èã äàíñ, àëáàí àæèë, ¿éë õýðãýý ÿâóóëàõäàà íÿìáàé,
øààðäëàãàòàé, àñóóäëûí óã ó÷ðûã îëîõûã õè÷ýýæ áàéñàí øèã ñàíàãäàíà.
×îéáàëñàí áàãààñàà çîâëîí èõ ¿çýæ, îëîí òºðëèéí àæèë õèéæ, ÿíç
á¿ðèéí çàí àðàíøèíòàé õ¿ì¿¿ñòýé àæèëëàæ èðñýí áîëîõîîð ò¿ðãýí çóóð
óöààðëàäàã áîëîâ÷ ò¿¿íèéãýý äàðóéõíàà àíõààð÷ ãýìøñýí áàéäàëòàé þì øèã
õàðàãääàãñàí.
Áè ×îéáàëñàíãèéí äýðãýä àæèëëàæ áàéõäàà äîîðõè ¿¿ðãèéã ºäºð òóòàì
áèåë¿¿ëæ áàéëàà. ¯¿íä:
Ǻâëºëòèéí óëààí àðìèéí ôðîíòûí ìýäýýã çîõèõ öàãò íü ðàäèîãîîð
ñîíñ÷, ãèòëåðèéí ãåðìàíû öýðãèéí äîâòîëæ ýçýëñýí ãàçàð, õîò, ñóóðèí áîëîí
áàñ Ǻâëºëòèéí óëààí àðìèéí àíãèóäààñ îëîí ôðîíò äýýð Ãèòëåðèéí ãåðìàíû
öýðãèéã õîðèãëîí áàéëäàæ, çàðèì ãàçàð òýäíèé öýðãèéã áóòöîõèæ, ýã¿¿ëýí
õººæ áàéãàà ìýäýýã òýìäýãëýæ àâààä, ×îéáàëñàíãèéí ºðººíèé õàíàíä
õàäààñòàé Ǻâëºëòèéí áàðóóí íóòãèéí òîì çóðàãò óëààí õºõ õàðàíäàà áóþó
æèæèã äàðöãààð óðüäààñ òýìäýãëýí òàíèëöóóëíà.
Ãèòëåðèéí ãåðìàíû öýðã¿¿ä Ǻâëºëòèéí çàðèì õîòûã ýçëýí Ëåíèíãðàäûã
á¿ñýëæ, Ìîñêâàä îéðòîæ áàéñàí çýðýã õàðàìñàëòàé ìýäýýã ×îéáàëñàí
ñîíñîîä ñýòãýë ñàíàà íü çîâæ áàéñàí áîëîâ÷ “Ãèòëåð÷óóä óäàõã¿é áóòöîõèãäîí
137

Ǻâëºëòèéí àëü ÷ íóòãààñ õººãäºõ íü ìýäýýæ” ãýäýãñýí. ¯íýõýýð ÷ çºâëºëòèéí
àðìè óäàëã¿é ãèòëåðèéí öýðãèéã Ìîñêâàãèéí äýðãýä áóòöîõèí õººæ
Ëåíèíãðàäûí á¿ñëýëòèéã òàñ öîõèñîí çýðýã ÷óõàë ìýäýýã ×îéáàëñàí ñîíñîí,
ìàø èõ áàÿðëàí ÇÑÁÍÕÓ-ààñ òóñ óëñàä ñóóæ áàéñàí ýë÷èí ñàéä, Ìîíãîëä
àæèëëàæ áàéñàí Ǻâëºëòèéí öýðãèéí ìýðãýæèëòí¿¿äýä äàðóé óòñaap òàëàðõàë
èëýðõèéëæ áàéñíààñ ãàäíà È.Â.Ñòàëèí, Â.Ì.Ìîëîòîâ, Ê.Å.Âîðîøèëîâ áîëîí
Ǻâëºëòèéí áóñàä óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ, àëäàðò æàíæèí Ã.Ê.Æóêîâ, È.Ñ.Êîíåâ
çýðýã òàíüäàã íºõºä人 áàÿðûí öàõèëãààí óòàñ ÿâóóëæ áàéëàà.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû äààëãàâàð áîëîí í. ×îéáàëñàíãèéí õ¿ññýíýýð áè
ò¿¿íä äîëîî õîíîãò 2 óäàà “Á¿õ õîëáîîòûí ýâ õàìò (Áî) íàìûí òîâ÷ ò¿¿õ”
ò¿ãýýìýë ò¿¿õýýð 2 öàã øàõàì ÿðèà õèéíý. Áè èéì ñýäâýýð ×îéáàëñàíä
ìýäýýëýë õèéõ äààëãàâàð àâààä ìàø èõ ñàíàà çîâæ, òýð õ¿íä õýðõýí ÿàæ
ñýäýâò ç¿éëýý îéëãóóëàõ áèëýý ãýæ òóëãàìäàí ÿìàð ÷ ãýñýí äààëãàâðûã
áèåë¿¿ëýõèéí òóëä þóíû óðä ñýäýâò õîëáîãäîõ íîì óíøèæ, ÿðèõ ç¿éëèéí
òîâ÷ òýìäýãëýëèéã õèéæ, ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ äýëãýí òàâüæ ÿðèàãàà ÿâóóëíà.
Íàìàéã áàãøëàõ äàäëàãàä òºäèéëýí ñóðààã¿é ýâ õàâ ìóóòàéã ×îéáàëñàí
àæèæ ìýäýýä òàéâøðóóëàõ ÿíçòàéãààð “×èíèé ÿðèà ñîíèðõîëòîé áîëæ áàéíà,
çàðèìäàà íàäàä àìàðã¿é àñóóäëóóäûã îëîíòîé òàâüæ, ýñ õàðèóëæ ÷àäâààñ
÷è ¿¿íä çîâîõ ÿâäàëã¿é, õàðèí ìýäýõã¿é ç¿éëýý íîìîîñ äàõèí óëòàé ìýäýýä
íàäàä äàðàà òàíèëöóóëæ ºãººðýé” ãýäýãñýí. Áè ýõëýýä òóðøëàãàã¿éòýí
áè÷ñýíýý óíøèõàä òºäèé ë ñîíèðõîëòîé áîëîõã¿é áàéñàí òóë ãîë ãîë
àñóóäëûã òîâ÷õîí ÿðüæ ºãºõºä çàðèìäàà èõýýõýí àíõààðàí ñîíñäîã, õààÿà
ÿäàðñíààñ þì óó, àëèâàà àæèë òºðºë áîäîîä þì óó àíõààðàë ñóë áàéõ øèã
ñàíàãääàã áàéâ. Ýðòíèé Ðîì, Ãðåê, XIX çóóíû åâðîïûí ñî¸ë, øèíæëýõ óõààí,
áîëîâñðîëûí òàëààð ñîíèðõîëòîé áàðèìò ãàðãàí ÿðèõàä íýëýýä àíõààðäàã,
õàðèí õàðãèñ õààä, íî¸äûí òóõàé ÿðèõàä òºäèé ë ñîíèðõäîãã¿é áàéæ áèëýý.
̺í Ǻâëºëòèéí óðàí çîõèîë÷äûí íîì, òóõàéëáàë È.Ýðåíáóðãèéí “Øóóðãà”
ãýäýã çîõèîëûã ñîíèðõîæ “Íîìûí àãóóëãûã ÷è íàäàä ÿðüæ ºãò¿ãýé” ãýäýãñýí.
Ýðåíáóðãèéí ýíý çîõèîëûã áè ×îéáàëñàíãèéí ãýðò î÷èæ, îëîí óäàà ÿðüñàí.
Õàâðûí íýãýí ºäºð Èõ òýíãýðèéí àìàí äàõü áàéðàíä íü î÷èæ íºãºº çîõèîëîî
óíøèæ, òàéëáàðëàæ áàéòàë íàäàä íýã øààçàí àìòòàé òàðàã ºãºâ. Áè ò¿¿íèé íü
óó÷èõààä óã íîìûíõîî àãóóëãûã ÿðüæ áàéãààä ñóóäàë äýýðýý íàì óíò÷èõæýý.
Õýð óäààí óíòñàíàà ìýäñýíã¿é ãýíýò ñýðýýä õàðòàë ×îéáàëñàí ãóàé ãàðààä
ÿâ÷èõñàí áàéâ. Áè ñàíäðàí áîñ÷ í¿¿ðýý õ¿éòýí óñààð øàâøààä æèæ¿¿ðèéí
õàìãààëàã÷èä “Òàðàã èäýýä óíò÷èõæýý ÿàäàã áèëýý” ãýâ.
Òýð çàëóó íàìàéã èðñíèéã ×îéáàëñàíä äàðóé ìýäýãäìýãö àìðàëòûíõàà
ºðººíººñ ãàð÷ èðýýä íºãºº íîì óíøäàã ºðººí人 ýðãýí èðæ ñóóãààä,
- Çà íºãºº íîìîî öààø íü ÿðüÿ ãýæ ìèíèé óíòñàí ãýìèéã îãò ìýäýýã¿é þì
øè㠺㿿ëñýí áèëýý.
Áè óíòñàí áóðóóãàà õ¿ëýýâýýñ:
Òèéìýý áè ÷àìä ÿìààíû òàðàã ºãñºí, òýð ÷èíü íîéð õ¿ðãýõ íü çºâ ãýâ.
×îéáàëñàí õàãàñ ñàéí ºäºð á¿ðèéí îðîé ñóóäàã áàéøèíäàà ãýðãèé, õ¿¿õýä,
138

çàðèì òºðºë ñàäàíãèéíõàà õ¿ì¿¿ñòýé êèíî ¿çäýã, óã êèíîíû àãóóëãûã íàäààð
òàéëáàðëóóëíà. Áè ò¿¿íýýñ ãàäíà äààëãàâðààð íü Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýí,
Àðäûã ãýãýýð¿¿ëýõ ÿàì, Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ÿàì, Óðëàãèéí õîðîî çýðýã
áàéãóóëëàãûí àæèëòàé òàíèëöàæ òýð òóõàéãàà èëòãýíý. Ýäãýýð ÿíç á¿ðèéí
àæèë íü äºíãºæ øèíýõýí àæëûí çàõ ðóó îðæ ýõýëñýí íàäàä òºäèéëºí ñàéí
îéëãîãäîõã¿é áýðõøýýëòýé áàéñàí òóë áè òýäãýýð áàéãóóëëàãàä î÷èæ àæèëòàé
íü òàíèëöàæ óã áàéãóóëëàãûí àæèëä õîëáîãäîõ íîì õýâëýë, Òºâ Õîðîî,
Çàñãèéí ãàçðààñ ãàðãàñàí òîãòîîë, øèéäâýð, óã áàéãóóëëàãûí òàéëàí, èëòãýë
ìýäýý ñýëòèéã óíøèæ, òýíä àæèëëàæ áàéñàí ìýðãýæèëòí¿¿äýýñ çºâëºë㺺
àâ÷ áàéæ äýýðõ áàéãóóëëàãûí àæëûí çàõ çóõààñ ãàäàðëàäàã áîëîâ.
Ìèíèé òèéíõ¿¿ àëáàí àæèë õèéæ ýõýëæ áàéõàä Àðäûã Ãýãýýð¿¿ëýõ ÿàìíû
çºâëºõ A.Â. Ðóñàêîâ, Áàãø íàðûã áýëòãýõ ñóðãóóëü, íýãä¿ãýýð 10 æèëèéí äóíä
ñóðãóóëèéí ìýðãýæèëòýí áàãø íàð, Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ÿàìíû çºâëºõ, ýì÷
íàð óðëàãèéí õîðîîíû çºâëºõ ß.Ô.Ðûæàêèí, õºãæìèéí çîõèîë÷ Á.Ï.Ñìèðíîâ
òåàòðûí ñóðãàã÷ A.Ð.Ðàáèíîâè÷ íàð íàäàä ñýòãýë õàðàìã¿é òóñàëäàã áàéâ.
×îéáàëñàíãèéí íýð äýýð Ǻâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñýýñ èðñýí áè÷èã çàõèäëûã
îð÷óóëàõ, õàðèóã íü ìîíãîë÷èëîõ çýðýãò îðîëöîæ, àëáàí áè÷èã õèéõ äàäëàãà
îëæ áàéëàà.
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû äààëãàâðààð áè ìîíãîëûí îð÷èí ¿åèéí óòãà çîõèîë,
óðëàãèéí àæèëòàé òàíèëöàæ óðàí çîõèîë÷èä, òåàòð óðëàãèéí àæèëòíû
öóãëààí äýýð “Õóâüñãàëò óðàí çîõèîë, óðàí ñàéõíû àæèëòíû ã¿éöýòãýõ
çîðèëò” ãýñýí ñýäâýýð èëòãýë òàâüæ, ò¿¿íäýý ìàíàé òýð öàãèéí óðàí çîõèîëûí
áàéäëûã àëü áîëîõîîð òóñãàõûã õè÷ýýæ óðüä ãàðñàí çîõèîëóóäûã óðàí
çîõèîëûí òºð뺺ð íü õýñýã÷èëýí ÿðüñàí áèëýý. Ýíý èëòãýë òóñãàé òîâõèìîë
áîëîí 1943 îíä õýâëýãäñýí. Óã èëòãýëèéã áè÷èõäýý áè Ǻâëºëòèéí óðàí
çîõèîëûí õîëáîãäîõ íîì ñóäðûã óíøèæ, Ǻâëºëòèéí ìýðãýæèëòýí íàðààñ
òîäîðõîé çºâëºë㺺 àâñàí íü òóñòàé áîëñîí þì.
Íàìûí Òºâ Õîðîî, Çàñãèéí ãàçðûí àëèâàà áàÿðûí áè÷èã ìàíàé
íàì, òºðèéí óäèðäëàãààñ ÇÕÓ-ûí òºðèéí óäèðäëàãàä ÿâóóëñàí áè÷ãèéã
áîëîâñðóóëàõàä çºâëºëòèéí ìýðãýæèëòí¿¿ä, ÿëàíãóÿà Íàìûí Òºâ Õîðîîíû
Ǻâëºõ Þ.Ê.Ïðèõîäîâ, Çàñãèéí ãàçðûí çºâëºõ Í.Â.Öàïêèí íàðûí çýðýã
÷àäàëòàé íºõºä îðîëöîæ áàéñàí íü òýð ¿åäýý íàäàä àæëûí èõ ñóðãóóëü áîëñîí
ãýæ ¿çíý. Öýäýíáàë ìîíãîë, îðîñ áè÷ãèéí íàéðóóëãàä caéí ñóð÷, äàäëàãàæèí
áàðèìò áè÷èãò óëòàé õàíääàã áàéñàí ó÷èð ×îéáàëñàí àëèâàà íýãýí áè÷ãýý
Öýäýíáàëä çààâàë ¿ç¿¿ëæ, ñàíàëûã íü àâäàã áàéâ.
×îéáàëñàí îëîí ÿàì, ãàçàð, ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé, ñî¸ëûí áàéãóóëëàãàä
àæèëëàæ áàéñàí çºâëºëòèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéã íýã, õî¸ðîîð íü áóþó õýñýã
õýñãýýð íü õ¿ëýýí àâ÷ óóëçàæ äýëãýðýíã¿é ÿðèëöäàã. Èéíõ¿¿ ÿðèëöàõäàà
íàäààð õýëìýð÷ë¿¿ëäýã áàéñàí þì. Óëààíáààòàð õîòîä áàéñàí ÇÕÓ-ûí
Ýë÷èí ñàéä, Òóâà Àðä Óëñûí ýë÷èí ñàéä, ìºí çºâëºëòèéí ªâºð áàéãàëèéí
öýðãèéí òîéðãèéí óäèðäëàãà, 17 äóãààð àðìèéí öýðãèéí æàíæèíû õ¿ëýýí
àâàëò, óóëçàëòàä ×îéáàëñàí íàìàéã àâ÷ ÿâæ îð÷óóëãà õèéëãýäýã áàéñàí.
139

×îéáàëñàí õóâüñãàëààñ ºìíº Ýðõ¿¿ õîòíîî õýäýí æèë ñóð÷, äàðàà íü îëîí
æèë çºâëºëòèéí ìýðãýæèëòí¿¿äòýé õàìò àæèëëàæ áàéñàí áîëîõîîð îðîñ
ÿðèàíû õýëèéã ìýääýã òóë ¿ãèéã íü îðîñ áîëãîõ, ìºí ìýðãýæèëòíèé ¿ãèéã
ìîíãîëîîð îð÷óóëàí ÿðèõàä ×îéáàëñàí ø¿¿ìæëýíã¿é áºãººä îíîâ÷òîé
çàãâàðûã íàäàä çàðèìäàà ºãäºã áàéñàí. Èéìä áè ìîíãîë ¿ã, ÿëàíãóÿà õºäºº
àæ àõóé, ìàë ìàëëàãàà, ãýð àõóéòàé õîëáîãäñîí ¿ãèéã îð÷óóëàõàä òóëãàìäàæ
õîëáîãäîõ òîëü áè÷èã, áàñ îðîñ íàðèéí óòãàòàé ¿ãèéã ìîíãîë÷èëñîí òîëü
áè÷ãèéã ÿìàãò ¿çýæ, îð÷óóëãàà çºâ áîëãîõûã õè÷ýýí àæèëëàäàã áàéâ. Äýýð
õýëñýí÷èëýí ×îéáàëñàí ÿðèàíû õýëèéã ìýääýã áàéñàí ó÷èð òóñ óëñàä ñóóæ
áàéñàí Ǻâëºëòèéí ýë÷èí È.À.Èâàíîâòàé, Ìîñêâàä çºâëºëòèéí íàì òºðèéí
õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàõäàà ãàíöààðàà î÷äîã. Çàðèìäàà åðºíõèé ñàéä Àìàðûí
îð÷óóëàã÷, ñ¿¿ëä íü Ìîñêâàä ñóóãàà ìàíàé ýë÷èíãèéí îð÷óóëàã÷ áàéñàí
Ê.Ê.Èëüèíèéã îð÷óóëàã÷ààð àâàà÷äàã áàéñàí ãýíýëýý. Íàìàéã àëáàí ¸ñíû
õ¿ëýýí àâàëòàä õýä õýäýí óäàà îðîëöóóëñàí. Õî¸ð òàëûí õýëñýí àëáàíû ¿ãèéí
ãîë àãóóëãà íü õî¸ð óëñûí íàéðàìäàë íºõºðëºëèéí òóõàé áàéñàí þì.
×îéáàëñàí Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðàëä î÷èõäîî
Öýäýíáàëûí ºðººíä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿äòýé õàìò
÷óõàë ÷óõàë àñóóäëûã õýëýëöäýã áàéñàí. Òèéì õóðàë áîëîõîä Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Þ.Öýäýíáàë íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
×.Ñ¿ðýíæàâ, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ä.Äàìáà, Ñ.ßíæìàà çýðýã àëáàíû õ¿ì¿¿ñ
òýäíèé çºâëºõ¿¿ä îðîëöîíî. Ýíý õóðàë äýýð õýëýëöñýí ç¿éëèéã Íàìûí Òºâ
Õîðîî, Çàñãèéí ãàçðûí çºâëºõ íàðò òàíèëöóóëàõ çîðèëãîîð íàìàéã õààÿà
õóðàëä îð÷óóëàã÷ààð ñóóëãàíà. Òýãýõýä õî¸ð òèéø îð÷óóëãûí àæèë õèéõ
ãýæ òýâääýã òàë áàéñàí ÷ õýëýëöýæ áóé àñóóäëûí àãóóëãà, ò¿¿íèéã õýðõýí
ÿàæ õàíääàã çýðãèéã õóðàë äýýð ¿ã õýëñýí õ¿ì¿¿ñèéí ÿðèàíààñ ñîíñîæ èõ þì
ñóðñàí íü ìèíèé ìýäëýãèéí õ¿ðýýã íýìýãä¿¿ëñýýð áàéñàí áèëýý.
×îéáàëñàí ÷óõàë õóóëü, òîãòîîëûí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõààð óäèðäàõ
õàðèóöëàãàòàé õ¿ì¿¿ñèéã õýñýã, õýñãýýð íü àéìàã îðîí íóòàã, àæ ¿éëäâýðèéí
ãàçðóóäààð ÿâóóëæ, îëîí ò¿ìíèé ñàíàëûã àâàõààð çààâàðëàí ÿâóóëíà. Òýãæ
õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàë àâñàí óäèðäàõ õàðèóöëàãàòàí íàð ýðãýæ èðýýä, Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷èä, ×îéáàëñàíãèéí ºðººíä õààÿà öóãëàð÷ ÿâñàí òóõàéãàà
ÿðèíà. Òýð õ¿ì¿¿ñèéí çàðèì íü ïðàêòèê, ÷àäâàðûí õóâüä îíîâ÷òîé òîâ÷õîí
ÿðüæ áàéõàä, çàðèì íü ¿çñýí á¿õíýý òîî÷èæ íóðøèõ íü ýäãýýð àñóóäëûã
õýëýëöýõýä çàëõóóòàé áàéñàí. ×îéáàëñàí, Öýäýíáàë íàðààñ ãàäíà Óëñûí áàãà
õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà Ã.Áóìöýíä, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû II íàðèéí
áè÷ãèéí áàñ íýã ¿åä åðºíõèé ñàéäûí 1-ð îðëîã÷, õºäºº àæ àõóéí ÿàìíû ñàéä
×.Ñ¿ðýíæàâ, Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ä.Äàìáà, Ñ.ßíæìàà Åðºíõèé
ñàéäûí 1-ð îðëîã÷ Ñ.Ëóâñàí, á¿õ öýðãèéí æàíæíû îðëîã÷ Æ.Ëõàãâàñ¿ðýí
íàðûí çýðýã õàðèóöëàãàòàé õ¿ì¿¿ñ îðîëöäîã áàéâ.
Ã.Áóìöýíä 60 ãàðóé íàñíû õàð ñàõàëòàé, í¿äýíäýý øèëòýé, ñóðãóóëü ñî¸ëä
áàéãààã¿é áîëîâ÷ õýëýõ ¿ã òîâ÷ áºãººä ìýðãýí öýöýí, àëèà õîøèí, ñàéõàí
çàíòàé òîõèòîé íýãýí áàéñàí áèëýý.
140

Ñ¿õáààòàðûí õàíü ßíæìàà íàì, òºðèéí õýðãèéí òºëºº ¿íýí÷ýýð ç¿òãýí
àæèëëàäàã, õ¿íä òóñàðõóó ýíãèéí æèðèéí çàíòàé ¿ãëýý àâãàé áàéñàí
ñàíàãäàíà.
×.Ñ¿ðýíæàâ áîë áàãøèéí ñóðãóóëü ÊÓÒÂ-ò ñóðñàí èëòãýë ÿðèà õèéõ,
áóñäûã äóóäàæ ¿¿ðýã äààëãàâàð ºãºõ人 øèéäýìãèé, çîðèãòîé õ¿í õàðàãääàã
áaéâ. Ãýâ÷ àñóóäëûã ñàéí òàíèëöàæ ÷àäàëã¿é ýðñ òýñ øèéäýõèéã óðüòàë
áîëãîõ ãýæ ç¿òãýäýã ýðýìáý äàðàà ìóóòàéõàí ÿðüäàã õ¿í áàéâ.
Ä.Äàìáà ñóðãóóëü, áîëîâñðîëîîð áàãà áîëîâ÷ áàãààñàà îðîí íóòãèéí
çàëóó÷óóäûí ýâëýëèéí õîðîî, öýðãèéí ãàçàð îëîí æèë ÿíç á¿ðèéí õ¿íòýé
àæèëëàæ èõýýõýí òóðøëàãàòàé áîëñîí äóó öººíòýé, áóñäàä äààëãàâàð
ºãºõ人 îíîâ÷òîé, òºëºâ ÿðèàòàé õ¿í áàéñàí. Åðºíõèé ñàéäûí 1-ð îðëîã÷
Ñ.Ëóâñàí áàãààñàà áè÷èã ¿ñýã ñóð÷ ýíä òýíä àëáà õààæ, ÿëàíãóÿà ñàíõ¿¿
íÿãòëàí áîäîõûí äàäëàãûã îëæ àâñíû õóâüä àâõààëæòàé, òîî áàðèìòûã ÷àäàõ
÷èíýýãýýðýý áîäîæ áîëîâñðóóëäàã, îëîíòîéãîî òºëºâ õàðüöààòàé áàéñàí.
Áè 1942 îíû 9-ð ñàðûí 5-íä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷äèéí 64-ð
òîãòîîëîîð Òºâ Õîðîîíû ëåêòîðûí ãðóïïûí îðîí òîîíû áóñ äàðãààð
áàòëàãäàæ, èäýâõòíèé äóíä ëåêö óíøèõ àæèëä îðîëöäîã áîëîâ. Ýíý àæèëä
ìºí Í.Ëõàìñ¿ðýí, ×.Ëîäîéäàìáà çýðýã õ¿í îðîëöîæ, Íàìûí Òºâ Õîðîî,
Çàñãèéí ãàçðûí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ, ÿàì òóñãàé ãàçðûí äàðãà íàð, á¿ãä õóðëûí
¿åýð îðîí íóòãèéí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñò Ǻâëºëòèéí ýõ îðíû äàéí áîëîí ñî¸ë
ñóðãóóëü, àëáàí ãàçðûí àðèóí öýâýð, áîëîâñîí ¸ñ, çàí ñóðòàõóóíû òóõàé,
õîò ñóóðèí ãàçðûã òîõèæóóëàõ, ìîä áóò òàðèõ çýðýã àñóóäëààð ëåêö, ÿðèà
ÿâóóëäàã áàéâ. Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷äèéí 1942 îíû 12 äóãààð
ñàðûí 17-íû 83-ð òîãòîîëîîð áè “Íàìûí áàéãóóëàëò” ñýòã¿¿ëèéí çºâëºëä
òîìèëîãäñîí íü òóí õ¿íäòýé äààëãàâàð áîëîâ. Òýãýýä Õýíòèé, Äîðíîä,
Æàâõëàíò øàðãà (îäîîãèéí Ñ¿õáààòàð), Áóëãàí, Õºâñãºë àéìãààð ×îéáàëñàí
Çàñãèéí ãàçðûí çºâëºõ Í.Â.Öàïêèí, ÇÕÓ-ûí ýë÷èí ñàéä È.À.Èâàíîâ íàðûã
äàãàëäàí îð÷óóëàã÷ààð ÿâàâ. ×îéáàëñàí òèéíõ¿¿ õºäºº ÿâàõäàà óðüäààñ
ÿìàð ñóì, ÿìàð àéëààð î÷èõîî òºëºâëºæ, ìýäýãäýëã¿é øóóä î÷îîä àæèëòàé
íü òàíèëöàæ, óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ, æèðèéí ìàë÷èíòàé óóëçàí òýäýíòýé òóõòàé
õóó÷èëäàã áàéñàí.
Ò¿¿íèé ÿðüñàí ç¿éëèéã íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íü ìîíãîëîîð, áè îðîñîîð
òýìäýãëýæ äàãàëäàí ÿâàà çºâëºëòèéí ìýðãýæèëòí¿¿äýä òàíèëöóóëíà.
×îéáàëñàí óóëçñàí õ¿ì¿¿ñòýý àæèë õýðãèéí çºâëºãºº ºãºõèéí õàæóóãààð
çºâëºëòèéí ýõ îðíû äàéíû ôðîíòûí áàéäëûí òàëàap òîâ÷ ÿðüæ, óäàõã¿é
çºâëºëòèéí Óëààí àðìè ÿëíà ãýæ îíöëîí òýìäýãëýíý. Òýð õºäºº ÿâæ èðýýä,
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷èä, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ,
õîëáîãäîõ ÿàì, ãàçðûí ñàéä, äàðãà íàðûã èð¿¿ëæ ¿¿ðýã äààëãàâàð ºã÷,
¿çýãäñýí äóòàãäëûã àðèëãàæ, àæèë ñàéæðóóëàõ ÷èã ºãíº.
Òºâ àéìãèéí ªíæ¿¿ë ñóìûí Çîðãîë õàéðõàí óóëûí ç¿¿í áýëä Ñàéí äóðûí
ìîðüò îòðÿäûí ñóðãóóëü õèéâ. Ýíä Òºâ àéìãèéí îëîí ñóìûí àðäóóä ìîðèîð
èðñíýýñ ãàäíà Óëààíáààòàðààñ ñàéí äóðûí ìîðüò îòðÿäûí õ¿ì¿¿ñ î÷èæ,
141

ãýð ìàéõàíä áàéðëàæ, áàéëäààíû äàäëàãà, ìîðèí áà òàêòèêèéí ñóðãóóëü
õèéâ. Ýíý cópãóyëèéã õèéõýä ñàéí äóðûí ìîðüò îòðÿäûí æàíæèí ×.Ìèæèä,
ò¿¿íèé òºâ øòàáûí äàðãà Äàðæàà, ìºí êîìèññàð íàð áàéñíààñ ãàäíà
×îéáàëñàí, Öýäýíáàë, Ǻâëºëòèéí ýë÷èí ñàéä Èâàíîâ íàð îðîëöîâ. Íàìûí
Òºâ Õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷èä õóðàëäàõààð ×îéáàëñàí, Öýäýíáàë, Áóìöýíä
íàð Íàìûí Òºâ Õîðîîíä öóãëàð÷ îðîéí 9 öàãààñ õóðàë ýõýëæ, ìàë ºâºë îíä
îðóóëàõ òóõàé íýãýí àéìãèéí èëòãýë, áîëîâñîí õ¿÷èíòýé àæèëëàæ áóé òóõàé
õîòûí íàìûí õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí èëòãýë õýëýëöýâ. Íàìûí
Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷èä èëòãýã÷ íàðò îëîí àñóóëò òàâüæ ÿðèëöñààð 1 öàã
áîëãîëîî. Òýãýýä Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé ýõ îðíû äàéíû ôðîíòîä ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíýýñ ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæèéí òóõàé àñóóäëûã ìàðãààø ÿðèëöúÿ ãýæ
òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿ä òîãòîæ õóðàë äóóñàâ.
ÌÀÕÍ-ààñ äàéíû ìºí ÷àíàðûã àðä ò¿ìíèé äóíä òàéëáàðëàõ àæëûã çîõèîí
áàéãóóëàõàä óõàìñàð ñóóñàí õ¿í á¿õýí äàéíû ÿâöûí òóõàé ñîíèðõîæ áàéâ.
Íàì çàñãèéí óäèðäàã÷èä, õàðèóöëàãàòàí íàð äàéíû òóõàé öàã ÿìàãò ðàäèîãîîð
ñîíñîæ, ñîíèíîîñ óíøèæ ãàçðûí çóðàã äýýð óëààí, õºõ õàðàíäààãààð
áàéëäààíû ÿâöûã òýìäýãëýæ, äàéñíû ýçýëñýí õîò ñóóðèí íýã á¿ðèéí òóõàé
ñîíñîõ á¿ðäýý õàðàìñàæ, äàéñíûã áóò öîõèæ ÷ºëººëñºí õîò ñóóðèí á¿ðèéí
òóõàé ñîíñîõ á¿ðäýý áàõàðõàæ áàéëàà.
Ǻâëºëòèéí Óëààí Àðìèä õàìòûí áýëýã, õóâèéí áýëýã ÿâóóëàõ õºäºë㺺í
¿éëäâýðèéí ãàçàð, ñýõýýòýí, ýíãèéí àðäûí äîòîð ºðãºíººð ÿâàãäàæ àëáàí
õààã÷èä öàëèíãààñàà ìºí㺠õóðèìòëóóëàí, àðä ò¿ìýí õóâèéíõàà àæ
àõóéãààñ àãò ìîðüä áýëýãëýõ, àæèë÷èí õ¿ì¿¿ñ ¿éëäâýðèéíõýý ñàéí ñàéõàí
á¿òýýãäýõ¿¿íýýð áýëýãëýõ, åð ìàíàé àðä ò¿ìíèé äàâõàðãà á¿õíýýñ çºâëºëòèéí
àðä ò¿ìíèé àðèóí òýìöýëä ¿íýí÷ áàéãààãàà áà ÿëàëòûã ò¿ðãýòãýõýä ÷àäàõ
á¿õíýý õèéõýä áýëõýí õýìýýí èëýðõèéëñýí çàõèäëûã Íàìûí Òºâ Õîðîî,
Çàñãèéí ãàçàð Ǻâëºëòèéí àðìèä èëãýýæ áàéñàí íü ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé
¿çýë ñóðòàë, óõàìñàðò ãàðñàí ëóò òîì ÿâäàë áàéñàí þì. Óëààí Àðìèéí ñºðºã
äàâøèëò ¿ðãýëæèëæ áàéñàí 1942 îíû õî¸ðäóãààð ñàðûí ýöñýýð Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíèé àíõíû íýãýí öóâàà áýëãèéã Óëààí Àðìèä Åðºíõèé ñàéäûí îðëîã÷
Ëóâñàí Íàìûí Tºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà ßíæìàà íàðûí óäèðäàõ
á¿ðýëäýõ¿¿íòýé òºëººëºã÷èä õ¿ðãýæ ºãñºí áèëýý.
2. ÔÐÎÍÒÎÄ Î×ÑÎÍ ÌÈÍÜ
Øèíýýð íýìýí õóðèìòàëñàí áýëãèéã Ǻâëºëòèéí àðìèéí ôðîíòîä õ¿ðãýæ
ºãºõººð äºðâºí öóâàà ãàëò òýðýã à÷ààã 1942 îíû ýöñýýð àëñûí çàìä õºäºëãºâ.
Ýíýõ¿¿ äºðâºí öóâààã ÁÍÌÀÓ-ûí Åðºíõèé ñàéä ìàðøàë X.×îéáàëñàí
òîëãîéëæ, öóâàà òóñ á¿ðèéí óäèðäàã÷ààð Óëñûí áàãà õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí
äàðãà Ã.Áóìöýíä, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà ×.Ñ¿ðýíæàâ,
Àðäûí ñàéí äóðûí ìîðüò îòðÿäûí æàíæèí ×.Ìèæèä íàðûã òîìèëñîí áèëýý.
142

X.×îéáàëñàíãààð óäèðäóóëñàí òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä ìèíèé áèe
îðîëöîæ, áààòàðëàãààð òóëàëäàæ áàéñàí çºâëºëòèéí àíãèóäûí àìüäðàëòàé
òàíèëöàõ àç çàâøààí òîõèîëäñîí áèëýý. Ôðîíòîä ÿâæ áóé öýðýã, öýðãèéí à÷àà
áàðàà öàã ¿ðãýëæ çàé çàâñàðã¿é öóâæ áàéñàí óðò çàìààð ãàëò òýðýãíèé äýýðõ
äºðâºí öóâàà àÿëæ îëîí õîíîâ. Һ뺺ëºã÷èä Ìîñêâà õîòîä î÷èõîä òýäíèéã
òºìºð çàìûí ßðîñëàâûí áóóäàë äýýð çºâëºëòèéí íàì, òºðèéí çàðèì óäèðäàõ
õ¿í õ¿íäòýéãýýð õ¿ëýýí àâ÷, Îñòðîâñêèé ãýäýã íýãýí áîãèíî ãóäàìæèíä
áàéäàã òóñãàé áàéðàíä ×îéáàëñàíã ñóóëãàæ, áóñäûã íü çî÷èä áóóäëóóäàä
áàéðëóóëàâ. Ýíý ¿åýð èðãýíèé äàéíû àëäàðò äàðãà, ìîðèí öýðãèéí õóðàíäàà
ãåíåðàë Î.È.Ãîðîäîâèêîâ “Íàöèîíàëü” çî÷èä áóóäàëä õ¿ëýýí àâ÷ ýëýãñýã
äîòíîîð ÿðèëöàâ.
Èðãýíèé äàéíä Áóäåííûéòýé õàìò áàéëäàæ áàéñíàà äóðñàí ÿðüæ, îäîî ýíý
äàéíä ìîðèí öýðýã õýðýãòýéã õýëýýä ×îéáàëñàíä òàíà (åñºí ýðäýíèéí íýã)
èøòýé ãàð áóó íàäàä ò¿¿íýýñ æèæèã ãap áóó áýëýãëýâ.
Һ뺺ëºã÷èä Ìîñêâàä öººí õîíîîä äºðâºí ôðîíòîä õóâààãäàí ÿâæ àðä
ò¿ìíèéõýý èëãýýñýí áýëãèéã áàéëäàæ áóé àðìè, îëîí íýãòãýë àíãè, öýðýã,
äàðãà íàðò ãàðäóóëàí ºãºõººð õýäýí òèéøýý ãàðöãààâ. Áýëãèéí íýã õýñãèéã
×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä Áàðóóí-ôðîíòîä õ¿ðãýæ ºãºõººð îäîâ.
Ìàíàé Áàðóóí Ôðîíòîä î÷èõîîñ íýëýýä ºìíº Çºâëºëòèéí áààòàðëàã àðìè,
ãèòëåðèéí ãåðìàíû èõ õ¿÷èéã Ìîñêâàãèéí äýðãýä áóò íèðãýæ, òýäíèéã
áàðóóí òèéø ìºðäºí õººæ áàéñàí íýí ÷óõàë ¿å áàéâ.
Һ뺺ëºã÷èä, Áàðóóí ôðîíòîä î÷èõ çóóðàà öýðãèéí àíãèéí äàâõàð, äàâõàð
õàìãààëàëòòàéãààð ìàø èõ öàñòàé ìîäîí äóíäóóð, ãapcaí çàìààð ÿâàõàä
áèäíèé ìàøèíûã öàñíû ºíãºíä òîõèðóóëàí öàéâàð ºí㺺ð áóäñàí áàéæ
áèëýý. Һ뺺ëºã÷äèéí çàìä äàéíä ýâäýð÷ ñ¿éòãýãäýýä äºíãºæ ÷ºëººëºãäñºí
õîò ñóóðèí, äàéñíû ýâäýðõèé èõ áóó, à÷ààíû ìàøèí, òàíêíû ñýã ýíä òýíäã¿é
ýìõ çàìáàðààã¿é õàðàãäàæ áàéâ. Áàñ áàéøèíãèéí íóðñàí õàíà, ýâäýðõèé
çóóõ, äàéíû ãàëä ìº÷èð íü øàòàæ í¿öãýðýí õîæèéñîí öýöýðëýã, ìîäíû
¿ëäýãäýë, çàìûí õî¸ð òàëààð ìîäîí äýýð õàòãàñàí ôàøèñòóóäûí áóëø
òîõèîëäîíî. Ò¿¿íèéã õàðàõàä áóñäûí íóòàãò äîâòëîí îðæ èðñýí äàéñàí, ýõ
îðíîî õàìãààëàã÷äààñ èéì õàðèó àâ÷ýý ãýæ áîäîãäîõ áîëîâ÷ áàñ òýäíèéã
ýíõ àìüäðàë àð ãýðýýñ íü àíãèæðóóëàí èéì áàéëäààíä õººæ ÿâóóëñàí Ãèòëåð
ò¿¿íèé õàíü õàìñààòíû õîð õºíººë þì äàà ãýäýã ñýòãýãäýë òºðæ áàéëàà.
Çàìûí õàæóóä óëààí òàâàí õîøóóòàé ïàéç õàäñàí çºâëºëòèéí öýðã¿¿äèéí
áóëø òîõèîëäîæ áàéñíûã õàðàõàä ÷óõàì çºâëºëòèéí àëü ìóæ, ÿìàð õîòûí
õýí ãýã÷ õ¿íèé ¿ð õ¿¿õýä ýõ îðíûõîî òºëºº áààòàðëàãààð òýìöýæ ÿâààä ýíä
íîéðñîæ áàéãàà þì áîë äîî ãýæ ñàíàãäàíà. Ýä áîë àðèóí òóíãàëàã ãàçàð
íóòãàà äàéñíû ò¿ðýìãèéëëýýñ ÷ºëººëºõèéí òºëºº, çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé
øóäàðãà õýðãèéí òºëºº òºäèé áóñ, óëìààð íèéò äýâøèëòýò àðä ò¿ìýí,
¿íäýñòí¿¿äèéí øóäàðãà õýðãèéí òºëºº, àëòàí àìèà àëäñàí àóãàà çîðèãò
õ¿ì¿¿ñ þì äàà ãýæ áîäîâ. Òýä áîë ¸ñòîé ìàíàé ýðèí ¿åèéí ýðýëõýã áààòðóóä
áîëîõîîð ò¿¿õ òýäíèéã õýðõýí ìàðòàõ áèëýý. Ýíý á¿ãäèéã õàðàõàä øèð¿¿í
143

òóëàëäààíû ýíýõýí çóóðûí çàìä õè÷íýýí èõ ¿éë ÿâäàë, õýìæýýëøã¿é õîð
õîõèðîë, ýâäðýë õýìõðýë, ¿õýë çîâëîíã çºâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñ äàâàí òóóëæ,
ÿëàëò áàéãóóëàõûí òºëºº òýìöýæ áàéãàà íü ñýòãýëä çóðàã ìýò òîäðîí áóóæ
áàéâ. Һ뺺ëºã÷èä ýíý òýðèéã õàðàí ÿâñààð íýãýí îé óðóó îðîõîä ôðîíòûí
êîìàíäëàëûí áàéð ãýæ áàãàâòàð áàéøèí áàéñàí áºãººä òýð íü íàðèéí áýõëýëò
õàìãààëàëòòàéí äýýð ãàäíààñ íü õàðàõàä áàéøèí ãýæ ìýäýãäýõã¿éãýýð ìîäíû
øèëì¿¿ñýýð õó÷èæ äàëäëàñàí áàéëàà.
Ôðîíòûí êîìàíäëàë, Ìîíãîë óëñûí ìàðøàë òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷äèéã
öýðãèéí æóðìààð õ¿íäòýéãýýð ¸ñëîí õ¿ëýýí àâ÷ áàéðàíäàà óðèí îðóóëæ,
ýëýãñýã äîòíî ÿðèëöàâ. Ôðîíò êîìàíäàëæ áàéñàí õóðàíäàà ãåíåðàë
(ñ¿¿ëäýý ìàðøàë áîëñîí) È.Ñ.Êîíåâ, ôðîíòûí øòàáûí äàðãà õóðàíäàà
ãåíåðàë (ñ¿¿ëäýý ìàðøàë áîëñîí) Â.Ä.Ñîêîëîâñêèé, Äýýä êîìàíäëàëûí
òºëººëºã÷ (ñ¿¿ëäýý ìàðøàë áºãººä ÑÑÑÐ-èéí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí äàðãà
áîëñîí) äýñëýã÷ ãåíåðàë Í.À.Áóëãàíèí íàð Áàðóóí ôðîíòûí áàéäëûí òóõàé
äýëãýðýíã¿é òàíèëöóóëàâ. Â.Ä.Ñîêîëîâñêèé áîë 50 îð÷èì íàñíû ãîîëèã
íóðóóòàé, àëñûí áîäîë òºãñ óõààëàã æàíæíû íýã áîëîõ íü ò¿¿íèé ÿðüæ,
õýëæ áàéñàí ¿ã, í¿äíèé õàðö, õºäºë㺺í á¿ðýýñ õàðàãäàâ. ×îéáàëñàí òýäýíä
áàÿð õ¿ðãýæ, òýäíèéã ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí òîãòîîëîîð
Ìîíãîë óëñûí îäîíãîîð øàãíàñíûã ìýäýãäýæ, óã îäîíã ãàðäóóëàâ.
Ôðîíòûí êîìàíäëàë õý÷íýýí èõ àæèëòàé áàéñàí áîëîâ÷ òºëººëºã÷äèéã
õ¿ëýýí àâ÷ äàéëëàãà õèéæ, ìºí îðîéäîî áàéëäààíû òóõàé êèíî ¿ç¿¿ëñíýýñ
ãàäíà öýðãèéí äóó÷èí õºãæèì÷äèéí êîíöåðò ¿ç¿¿ëýâ.
Èíãýæ áàéõàä èõ òóëàëäààí áîëæ áóé ôðîíòûí ãàçàð èðýýä áàéãààã ò¿ð
ìàðòàæ, ýíãèéí òàéâàí öàãèéí áàÿñãàëàí òºãºëäºð áàõàðõàëòàé õ¿ì¿¿ñèéí
äîòîð áàéãàà þì øèã ñàíàãäàæ áèëýý. Ãýâ÷ òèéì áèø! Ýíý áîë ëóò øèð¿¿í
òýìöëèéí áýðõòýé ¿åä çºâëºëòèéí ýðýëõýã õ¿ì¿¿ñ áàéëäààíàà ÷ õèéäýã,
óðëàãèéã ÷ ñîíèðõäîã, àìàð÷ ÷ ÷àääàã íü òýð àæýý.
Èíãýýä òºëººëºã÷èä áàðóóí ôðîíòûí õàðüÿà äýñëýã÷ ãåíåðàë
È.X.Áàãðàìÿí (ñ¿¿ëäýý ìàðøàë áîëñîí) äýñëýã÷ ãåíåðàë È.Â.Áîëäèí,
Í.À.Áåëîâ íàðûí êîìàíäëàñàí ãóðâàí àðìè, õýä õýäýí àíãèä î÷èæ àâ÷èðñàí
áýëýã, àðä ò¿ìíèéõýý çàõèäëûã îëîí çóóí öýðýã äàðãà íàðò ãàðäóóëàí ºã÷
ÿâàõûí çýðýãöýý áàéëäààíû áàéäàëòàé òàíèëöàâ.
Ôðîíòûí àíãè, íýãòãýë¿¿äýýð ÿâàõàä òàéâàí öàãèéí öýðãèéí ãàçàð
òîõèîëääîã øèã öºì íýãýí äîð öóãëàðààã¿é öººâòºð õ¿í áàéñàí íü òýä
çîõèõ áàéðàà ýçëýí çàðèì íü äàéñàíòàé òóëàëäàæ, çàðèì íü ýýëæèò øèð¿¿í
òóëàëäààíä îðîõîîð áýëòãýæ áàéñàí íü òýð àæýý.
Õàðèí òýíä öàãààí íýõèé äýýë, ñààðàë ¿ñòýé ìàëãàé ºìñºæ, àâòîìàò áóó
áàðüñàí, õ¿ãëýãýð öýýæòýé õ¿äýð ýð÷¿¿ä õàðàãäàâ. Òèéì õ¿íèé íýã íü áèäíèéã
õàðààä ààâ, ýýæ, àõ ä¿¿ íàðàà òîñîí àâ÷ áàéãàà þì øèã èíýýìñýãëýæ áàéñàí
íü ìèíèé ñýòãýëä ýãíýãò ¿ëäýæ, òýð õ¿í îäîî õàà þó õèéæ ÿâäàã áîë äîî,
ò¿¿íòýé óóëçàæ ÿðèõ þìñàí ãýæ áîäîãäîõ áîëñîí áèëýý. Áàñ òýíä õ¿ç¿¿íäýý
äóðàíòàé, òàøààíäàà áóóòàé çîëáîîëîã äàðãà íàð èõ àæèëòàé áîëîëòîé ñýâ
144

ñýâ õèéòýë àëõëàí ÿâíà. Ýäíèéã õàðàõàä áàéëäàã÷, äàðãûí õýí íü ÷ ãýñýí òóñ
òóñäàà ë íýãýí òîäîðõîé ¿¿ðýãòýé, ãýíýò äîõèî ºãâºë áèåë¿¿ëýõ òóøààëàà
íýãä íýãýíã¿é ìýäñýí õ¿ì¿¿ñ õàðàãäàâ. Àðìè êîìàíäàëæ áàéñàí äýñëýã÷
ãåíåðàë È.X.Áàãðàìÿí ÷èéðýã áèåòýé, ñýðãýëýí àâõààëæòàé äàðãà õàðàãäàâ.
Ãåíåðàë È.Â.Áîëäèí, Í.À.Áåëîâ íàð áîë íàìóóõàí òºëºâ, æèðèéí áàéäàëòàé
¸ñòîé ë íýã îðîñ õ¿ì¿¿ñ þì äàà ãýìýýð í¿äýíä òóñàæ áèëýý.
Îðîñûí àðä ò¿ìíýýñ îëîí ¿åèéí ò¿¿õýíä õàðèéí äàéñàíòàé óäàà äàðàà
õèéæ áàéñàí áàéëäààíû àëäàðò æàíæèí, àðäûí áààòðóóä, îêòÿáðèéí
õóâüñãàë, èðãýíèé äàéíû öóóò æàíæèí, íýðò õ¿ì¿¿ñèéí òóõàé çºâëºëòèéí
àðìèéí äàðãà íàð áèäýíä ÿðèõäàà òýäíèé ýõ îðîí÷ óëàìæëàë, áàéëäààí÷
÷àäâàðûí òóðøëàãàä çîðèãæèí, ò¿¿õýýð òóëãàðàí íîîãäñîí ¿¿ðãýý íýð òºðòýé
áèåë¿¿ëýõ ýýëæ áèäýíä òîõèîëäîâ öºìºð÷ èðñýí äàéñíûã õººí çàéëóóëæ, ýõ
îðíîî ÷ºëººëºí óëìààð á¿õ äýëõèéã ôàøèñòûí àþóëààñ àâðàõ àðèóí ¿¿ðýã
áèäýíä ò¿¿õýýð íîîãäñîí þì ãýöãýýäýã áàéâ.
Һ뺺ëºã÷èä áàéëäààíû ãàëûí øóãàì äýýð òóñãàé õàìãààëàëòòàéãààð
î÷èæ áàò áýõýëñýí áàéðàíä îðöãîîí çºâëºëòèéí àðìèéí àíãèóäààñ äàéñíû
ç¿ã èõ áóóíû ãàë íýýæ, íèñýõ îíãîöîîð áºìáºãäºæ áàéõûã ¿çëýý.
Ǻâëºëòèéí òýð èõ áóó, îíãîöûã çîõèîñîí õ¿ì¿¿ñ, ýõ îðíûõîî õ¿÷èí
÷àäëûã çóçààòãàí, áàéëäààíû ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõýä òóñ áîëú¸ ãýæ èõ óõààí
ãàðãàæ ýäãýýð ç¿éëèéã ¿éëäâýðò øèëæ¿¿ëýõýä, ¿éëäâýðèéí àæèë÷èä ò¿¿íèéã
óãòàí õ¿ëýýæ àâààä, ¿é ò¿ìýýð íü ò¿ðãýí õóãàöààíä ¿éëäâýðëýí ãàðãàñíûã
öýðýã äàðãà íàð õ¿ëýýí àâ÷ äàéñíûã ñºíººæ áàéñàí íü “Á¿õíèéã ÿëàëòûí
òºëºº” ãýäýã ëîîçîí õýðõýí õýðýã äýýð áèåëýãäýæ áàéñàí íü òýð áèëýý.
Ǻâëºëòèéí öýðãèéí îíãîöóóä öàã àãààðûí ÿìàð íºõöºëä îãòîðãóéä
õººðºí õ¿÷ äàâóó äàéñíû ºìíº àéìøèãã¿éãýýð äàéðàí îðæ, ôàøèñòûí
îíãîöûã øàòààí óíàãàæ áàéñíûã ¿çñýí þì. 12 äóãààð ñàðûí 14-15-íû
ºäð¿¿äýä çºâëºëòèéí ìèíîìåòûí àíãèóäûí ãàëûí áàéðò î÷èæ òýä äàéñíû
îðîãíîí á¿ãæ áàéñàí ¿¿ðèéã áóò íèðãýæ áàéãààã îêîïíîîñ äóðàíäàà õàðëàà.
Áàñ òàíêèéí íýãýí àíãèä î÷èõîä àâàðãà õ¿÷òýé òåõíèê æîëîîäîí äàéñàí ðóó
äîâòîëæ áàéñàí íü çºâëºëòèéí öýðãèéí çýâñãýý ýçýìøñýí ÷àäàë, òóëàëäàõ
àâüÿàñ çîðèã ìºí ÷ óðàìòàé õàðàãäàæ áàéæ áèëýý.
Íýãýí ºã뺺 òºëººëºã÷äèéã êàòþøèéí áàòàðåéí ãàëûí áàéðàíä óðüæ
õàìãààëàëòòàé ãàçàð îðóóëàí, õ¿í òóñ á¿ðò äóðàí ºã÷, äàéñíû îðîãíîñîí
áàéðûã õàðóóëæ áàéãààä, àâòî ìàøèí äýýð çîîñîí êàòþø ãýäýã ïóóæèíò
áóóãààðàà ãàëëàæ ýõëýâ. Êàòþøààð òýãæ äàéñàí ðóó ãàëëàæ áàéõàä àÿíãûí
äóó ãàð÷ öàõèëãààí öàõèëæ, ãàëò ñóì õàðâàõ øèã ¿çýãäýõ íü äàéñíûã
õÿìðóóëäàã çýâñýã ìºí áîëîõ íü èëýðõèé áàéâ.
Òýð îðîéäîî ôðîíòûí áàéðàíäàà èðýýä àìàð÷ áàéòàë íýãýí îôèöåð èðæ,
ìàðøàë ×îéáàëñàíä õàíäàí ¸ñëîîä “Òàíàé òºëººëºã÷äèéí èðñýíä çîðèóëàí
êàòþøèéí áàòàðåéãààð äàéñíû Ẻí õ¿÷ ð¿¿ ãàëëàñíû ¿ð ä¿íã èëòãýå” ãýâ.
Òýð õýëýõäýý:
145

- Äàéñíû õýä õýäýí áýõëýëò, îðîãíîñîí ¿¿ð¿¿ä, îëîí àðâàí öýðýã, ïóëåì¸ò,
èõ áóóíû öýðã¿¿äèéã áóò íèðãýýä, õýä õýäýí ôàøèñòûã àìüäààð áàðèâ÷èëæ
èðýâ, áàðèâ÷ëàãäàæ èðñýí ôàøèñòóóäûã òà íàð õàðæ, òýäýíä òàâèõ àñóóëò
áàéâàë àñóóíà óó?” ãýâ. Òýãòýë òîì óðàíõàé, ãóòàëòàé ñààðàë ºíãºòýé õóâöàñ
ºìññºí ôàøèñòûí çàëóóõàí öýðã¿¿ä òóóãäàí îðæ èðýâ. Òýäíèé òàëààð
òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í ×îéáàëñàíã àñóóõàä, “Áèä áîë ôàøèñòûí ÑÑ-èéí
ãèø¿¿ä áºãººä ìàíàé êîìàíäëàëààñ äààëãàñàí ¸ñîîð áàéëäàæ áàéíà, ÷óõàì
ÿàõ, þó áîëîõûã áèä ìýäýõã¿é” ãýâ. Òýä Ìîñêâàãèéí îð÷èì áóòöîõèãäîæ
áàðóóí ç¿ãò õººãäºæ áàéõ ¿åýñ ýõëýí ñàíàà ñýòãýëèéí õóâüä àðãàã¿é
äîðîéòñîí áàéíà ãýäýã ñýòãýãäýë òºðºâ.
Ìàíàé òºëººëºã÷èä ôðîíòîîñ áóöàæ èõ Ìîñêâà õîòîä õýä õîíîîä äàõèí
Áàðóóí ôðîíòûí òàíêèéí íýãýí àíãè ðóó î÷èõîîð ãàðàâ. Èíãýæ ãàðñíû ó÷èð
áîë ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí øèéäâýðýýð Ìîíãîë óëñûí
çàðäàë õºðºí㺺ð òóñãàé òàíêóóäûã õóäàëäàí àâ÷ “Õóâüñãàëò ìîíãîë” ãýäýã
òàíêèéí öóâààã áàéãóóëñàí òýäãýýðèéã ×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä
ãàðäóóëàí ºãºõ ¸ñòîé áàéñàí þì. Һ뺺ëºã÷äèéã òàíêèéí àíãè äýýð õ¿ëýýí
àâ÷ ¸ñëîë áîëñíû äàðàà óã àíãèàñ õîëã¿é íýãýí õýñýã îé ðóó î÷èõîä òàíêèéí
àíãèéí äàðãà öýðã¿¿ä æàãñàí ¸ñëîë õèéæ, ìîíãîëûí òºëººëºã÷äºä çîðèóëñàí
öóãëààí áîëîâ. Òýð öóãëààí áîëñîí ãàçàðò Ìîíãîë óëñààñ yã àíãèä áýëýãëýõ
òàíêóóä õ¿ðýëöýí î÷æýý. Òàíê òóñ òóñäàà íýðòýé áàéñàí æèøýýëáýë: “Íàìûí
Òºâ Õîðîî”, “Ñàéä íàðûí Ǻâëºë”, “Ñ¿õáààòàð”, “Ìàðøàë ×îéáàëñàí”,
“Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ” 18 àéìãèéí íýðèéí áè÷ýýñòýé áàéâ. Óã öóãëààí
äýýð òàíêèéí íýãòãýë àíãèéí äàðãà õóðàíäàà A.Ñ.Ëåîíîâ óã òàíêèéã õ¿ëýýí
àâ÷ ¿ã õýëñíèé äàðàà òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í ×îéáàëñàí ¿ã õýëýâ.
Òàíêèéí àíãèéí äàðãà íàð õýëñýí ¿ãýíäýý: “Òà á¿ãäèéí áýëýãëýñýí àâàðãà
ýíý ìàøèíûã áèä óíààä Áåðëèí îðæ äàéñíûã áóò öîõèíî” ãýæ òàíãàðàãëàæ
áàéâ.
Èíãýýä òºëººëºã÷èä Áàðóóí ôðîíò, ò¿¿íèé õàðüÿà îëîí àíãèàñ ãàðãàäàã
ñîíèíä ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí õ¿ðýëöýí èðñýí òóõàé îëîí ìýäýý, öýðýã
äàðãà íàðààñ ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä òàëàðõàí áè÷ñýí çàõèäëóóä õýâëýãäñýí
áàéâ. Áèä ôðîíòûí äàðãà, öýðã¿¿äýýñ ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä áè÷ñýí º÷íººí
òº÷íººí çàõèäàë, ø¿ëãèéã àâ÷èðñàí áºãººä òýäãýýð íü ìàíàé õýâëýëä
óäàà äàðàà íèéòëýãäýâ. Ǻâëºëòèéí àðìèéí öýðýã äàðãà íàð àëñ õîëûí
ìîíãîë îðíû àðä ò¿ìíèé ¿íýí ñàíàà áîäîë, òýäíèé òàëä á¿ðýí áàéñíûã
ñýòãýë ç¿ðõýýðýý òóñãàí àâ÷, ºíäðººð ¿íýëæ áàéñíàà òýãæ èëýðõèéëæ áàéâ.
Һ뺺ëºã÷èä Ìàðøàë ×îéáàëñàíã ôðîíòîîñ Ìîñêâàä áóöàæ èðýýä áàéõàä
ÇÕÓ-ûí ìàðøàë Ã.Ê.Æóêîâ, ò¿¿íèé áóóñàí òóñãàé áàéðàíä èðæ ôðîíòûí
áàéäàë, òýíä õèéñýí äàâøèëòûíõàà òàëààð ÿðèâ.
Ñ¿¿ëä ìýäñýíýýð :
Ñòàëèíãðàäûí á¿ñëýëòýä áàéñàí ãèòëåðèéí ãåðìàíû
èõ õ¿÷èéã áóò öîõèñíû äàðàà ìàðøàë Æóêîâ Ìîñêâàä àæëààð èðñýí íü òýð
áàéæýý.
146

Ì.È.Êàëèíèí, X.×îéáàëñàí, Ã.Áóìöýíä íàðûã õóëýýæ àâààä ìàðøàë
X.×îéáàëñàíä Ñóâîðîâûí îäîí ãàðäóóëñíû äàðàà Êàëèíèí “Çà öàé óóöãààÿ,
ìîñêâàãèéõàí öàéíä èõ äóðòàé ãýõëýýð Áóìöýíä ãóàé òàíàéõàí ºäºðò õýäýí
àÿãà öàé óóäàã âý? Ìàíàé ìîíãîë÷óóä ºäºðò õýäýí äàíõ öàé óóäàã” ãýæ
õîøèãíîõîä Êàëèíèí èõýä èíýýí òàíàéõàí äàâóó þì áàéíà ãýâ. 1943 îíû
2 äóãààð ñàðûí 2-íû ºäºð ×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã
Êðåìëèéí îðäîíä È.Â.Ñòàëèí òýðã¿¿òýé Ǻâëºëòèéí íàì, çàñãèéí óäèðäàã÷èä
õ¿ëýýí àâ÷, íºõºðñºãººð õýäýí öàã ÿðèëöàõàä áè áàéëàà. Ýíý óóëçàëò äýýð
È.Â.Ñòàëèí “Çîâîõ öàãò íºõðèéí ÷àíàð òàíèãäàíà” ãýäãýýð Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé çîâæ áàéõ ¿åä çºâëºëòèéí àðä ò¿ìýí 1921 îíä òóñàëñàí áèëýý. Îäîî
áèäíèé áàéëäàæ áóé ýíý õýö¿¿ áýðõ ¿åä ìîíãîë÷óóä áèäýíä ìºí çîîñîîð íü
òºëæ áàéíà” ãýæ àëèàëàâ.
Òýð õ¿ëýýí àâàëòàä ìîíãîëûí òàëààñ Áóìöýíä, Ñ¿ðýíæàâ çýðýã
ôðîíòîä áýëýã õ¿ðãýñýí ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä (40 ãàðóé õ¿í) áàéâ. Ýíä
áè õî¸ð òàëûí ¿ãèéã îð÷óóëàõ äààëãàâàð àâ÷ áèåë¿¿ëñýí þì. ¯ã àëäàëã¿é
äàìæóóëàõûã õè÷ýýæ áàéâ÷ çàðèì ¿åä “×è òèéì òèéì ¿ã îðõèãäóóëëàà” ãýæ
×îéáàëñàí, Ñ¿ðýíæàâ íàðò çýìë¿¿ëýâ. Òýð õ¿ëýýí àâàëò äýýð íàìàéã îðîñ
ìîíãîë õýëýýð îð÷óóëãà õèéæ áàéõàä “Ýíý çàëóó ÷èíü õààíà ÿìàð ñóðãóóëü
õèéñýí þì áý? ãýæ Ñòàëèí àñóóâ” ãýæ ×îéáàëñàí íàäàä äàðàà íü õýëæ
áàéñàí. Õ¿ëýýí àâàëò òºãñãºë人 îéðòîæ õººñºðäºã äàðñ, õàð õàíä óíäààã
õîîë 纺ã÷èä ò¿ãýýæ ã¿éëäýõ çàâøààíûã áè àøèãëàí øèðýýí äýýðõ ñàéõàí
õîîëíîîñ ¿ìõýëæ áàéòàë Ñòàëèí áîñîæ àÿàðõàí äóóãààð ãðóçèí àÿëãààð õî¸ð
ãóðâàí ¿ã õýëñíèéã ñîíñîæ ÷àäàëã¿é ºíãºðòºë ìèíèé õàæóóä ñóóæ áàéñàí
ÇÕÊÍÒÕ-íû óëñ òºðèéí òîâ÷îîíû ãèø¿¿í À.À.Æäàíîâ íàäàä òóñàëæ:
- Õººå çàëóó, áèäíèé ¿ãèéã îð÷óóëñàí çàëóóãèéí òºëºº ãýæ Ñòàëèí õýëëýý.
- ×è î÷èæ õóíäàãà òóëãà, ÿìàð àðõè óóõ âý! ãýâ.
Áè òýð ¿åä àðõè óóæ ÷àääàãã¿é áàéñàí ó÷èð ¿íýíýý õýëæ, õàìãèéí 纺ëºí
àðõè ãýâ. Òýãýýä õóíäàãà àðõèéã ÿàðàí ñàíäðàí áàðüæ Ñòàëèíû äýðãýä
î÷èõ çóóðàà õàíöóéí äýýðýý öàëèãààæ àñãààä õîîñîí øàõàì õóíäàãàòàé
áîëñíûã Ñòàëèíû äýðãýä çîãñîæ áàéñàí Ë.Ï.Áåðèÿ àæ÷èõààä, “×è Ñòàëèíû
òºëºº óóõã¿é þì óó?” ãýâ. “Áè èõýä àéæ óóíàà óóíà” ãýæ õýëìýãö Áåðèÿ
õóíäàãàíä ìèíü õàòóó àðõè ä¿¿ðãýí, ò¿¿íèéã íü àâààä Ñòàëèíòàé òóëãàæ
íýãìºñºí çàëãè÷èõëàà. Äîòîð õàëóó øàòàæ òîëãîé ýðãýýä, òýð òîì ºðººíèé
øàë äýýøèëæ òààç äîîøèëæ áàéõ øèã áîëæ, ñàíäàë äýýðýý ñóóæ õ¿ëýýí
àâàëò äóóñàõûã òýñýí ÿäàí õ¿ëýýâ. Ãýòýë àøã¿é õ¿ëýýí àâàëò äóóñàæ
áàéðàíäàà î÷èæ áèëýý. ×îéáàëñàíã Ìîñêâàä áàéõàä ÇÕÓ-ûí íýðò æ¿æèã÷èí
Ë.Í.Ñâåðäëèí (Ä.Ñ¿õáààòàðûí ä¿ðä òîãëîñîí), ìºí Í.Ê.Íåêðàñîâ (Áàðîíû
ä¿ðä òîãëîñîí) íàð èðæ óóëçàæ áàéñàí áà íýðò áàðèìàë÷ Ñ.Ä.Ìåðêóðîâ èðæ
×îéáàëñàíãèéí öýýæ áàðèìàëûã õèéæ, çóðàà÷ Ñ.Â.Ãåðàñèìîâ öýýæ õºðãèéã
çóðñàí áèëýý.
Һ뺺ëºã÷èä ôðîíòîîñ áóöàæ èðýýä àðä ò¿ìýíäýý ÿâñàí ãàçàð, ¿çñýí
ç¿éëýý ÿðüæ ñîíèðõóóëàâ.
147

1943 îíû 2 äóãààð ñàðûí 23-íä Óëààí àðìèéí 25 æèëèéí îéãîîð Ìîíãîëûí
õºäºëìºð÷人ñ ôðîíòîä ÿâóóëàõ áýëãèéí øèíý öóâàà õºäëºâ. Ýíý óäàà ãàëò
òýðýãíèé õî¸ð öóâàà áýëýã ÿâóóëñíûã íàìûí Òºâ Õîðîîíû åðºíõèé íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà Öýäýíáàë òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä ôðîíòîä õ¿ðãýæ, ôðîíòûí
îëîí àíãè, íýãòãýëýýð î÷èæ ãàðäóóëàí ºã÷ýý.
Ìàíàé óëñààñ õýñýã õ¿íèéã Á¿õ Õîëáîîòûí Ýâ Õàìò Áîëüøåâèêóóäûí
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû äýðãýäýõ Íàìûí äýýä ñóðãóóëèéí êóðñò
ñóðàëöóóëàõààð MAXÍ-ûí Òºâ Õîðîî x¿ññýíèéã ¸ñîîð áîëãîñîí õàðèó
èð¿¿ëæýý. Òýðõ¿¿ êóðñò ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî Í.Ëõàìñ¿ðýí. ×.Ëîäîéäàìáà,
Ø.Ëóâñàíâàíäàí, Ö.Íàìñðàé áèä íàðûã ÿâóóëàõ áîëîâ. Áèä 6 äóãààð ñàðûí
äóíäóóð Óëààíáààòàðààñ ãàð÷ Ìîñêâàä õ¿ðýýä, Ìîíãîëûí ýë÷èí ñàéäûí
ÿàìíû àæèë÷äûí áàéðàíä ñóóõ áîëîâ. Áèä Ìîñêâàä óã ñóðãóóëü äýýð î÷îîä
òîìèëîëòîî ¿ç¿¿ëáýë, 1943 îíû 7 äóãààð ñàðûí 1-ýýñ íýýãäýõ ãýæ áàéñàí
ÇÕÓ-ûí Õîëáîîíû Á¿ãä Íàéðàìäàõ óëñóóäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî, õÿçãààð,
ìóæ, õîòûí íàìûí õîðîîäûí ëåêòîðóóäûã áýëòãýõ, äàâòàí áýëòãýõ 6 ñàðûí
êóðñò îðóóëàõ áîëîâ. Áèä òèéíõ¿¿ 6 ñàðûí äîòîð îëîí óëñûí õàðèëöààíû
òàëààð ñîíèðõîëò õè÷ýýë çààëãàâ. ¯¿íä: ÇÕÓ-ûí ýõ îðíû àãóó èõ äàéí, Á¿õ
Õîëáîîòûí ýâ õàìò (Áî) íàìûí ò¿¿õ, ÑÑÑÐ-èéí ò¿¿õ, 1917 îíîîñ 1934 îí
õ¿ðòýëõ îëîí óëñûí õàðèëöàà, ÑÑÑÐ-èéí ãàäààä áîäëîãî, äýëõèéí ýäèéí
çàñàã, óëñ òºðèéí ãàçàðç¿é, äàéíû ¿åèéã ÇÕÓ-ûí ýäèéí çàñàã, äàéíû
¿åèéí ñóðòàë íýâòð¿¿ëýã, óõóóëãà çýðýã õè÷ýýë áàéâ. Ýäãýýð õè÷ýýëèéã
íýðä ãàðñàí àêàäåìè÷ ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í Ã.Ô.Àëåêñàíäðîâ, ôèëîñîôè÷
Ì.Ì.Ðîçåíòàëü, Ì.Êåäîðîâ, ÑÑÑÐ-èéí ò¿¿õýýð àêàäåìè÷ Á.Ã.Ãðåêîâ,
Â.Ï.Âîëãèí, àêàäåìè÷ Ñ.Â.Áàõðóøèí, ò¿¿õ÷ àêàäåìè÷ Å.Â.Òàðëå,
Ï.Í.Ïîñïåëîâ íàð çààæ ìºí Å.Ì.ßðîñëàâñêèé áèå íü ìóó áàéñàí áîëîâ÷
õýä õýäýí ëåêö óíøèâ. Å.Ì.ßðîñëàâñêèé Áàðîí Óíãåðíèéã Íîâîñèáèðñêò
öýðãèéí ø¿¿õýýð øèéòãýõýä ÿëëàã÷ààð îðîëöîæ ÿâæýý. Îëîí óëñûí
õàðèëöààãààð íýðò äèïëîìàòóóä, îëîí óëñûí ýäèéí çàñãààð Ë.À.Ëåîíòüåâ
çýðýã õ¿ì¿¿ñ ëåêö óíøèâ. Äýýðõ õè÷ýýë¿¿äýýð óíøèõ ëåêö, íîìóóä óã
ñóðãóóëü äýýð ìàø ýëáýã áàéñàí òóë áèä èõ øàìäàí óíøèí ñóäàëæ áàéâ.
Õè÷ýýëýýñ ãàäíà îëîí óëñûí õóâüñãàëò õºäºë㺺íèé íýðò ç¿òãýëòí¿¿ä èðæ
áèäýíä ëåêö óíøëàà. ¯¿íä: Ïàëèìèðî Òîëüÿòòè, Îòòî Êóóñèíåí, Âàñèëèé
Êîëàðîâ (ýíý íü ìàíàé íàìûí 9-ð èõ õóðàëä Êîìèíòåðíèé òºëººëºã÷ººð
èðæ áàéñàí õ¿í) ìºí Äîëîðåñ Èáàððóðè íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñ òóñãàé ñýäâýýð
îðîñ õýëýýð õýä õýäýí óäàà ëåêö óíøñàí áèëýý. ̺í ýõ îðíû äàéíû áààòàð,
ãåíåðàë, äàðãà, öýðã¿¿äòýé êóðñèéí ñîíñîã÷èä óóëçàæ ÿðèàã íü ñîíñäîã
áàéâ. Ëåíèíèé îéð äîòíûí õ¿í áàéñàí áºãººä òýð (Áî Íàìûí Òºâ Õîðîîíû
àæèëòàí, Å.Ä.Ñòàñîâà, ìºí Ëåíèíèé ¿åä àæèëëàæ áàéñàí Ë.À.Ôîòååâà íàð
Ëåíèíèé òóõàé ëåêö óíøèâ. Áèä êóðñýý äóóñààä Ìîñêâàãèéí íàìûí çàðèì
áàéãóóëëàãûí ¿çýë ñóðòëûí àæèë, óðëàã, ñîíèí ñýòã¿¿ëèéí ðåäàêöèéí
ãàçðûí àæèë, èõ, äýýä, äóíä ñóðãóóëèéí àæèëòàé ººðèéí õ¿ñëèéí äàãóó ÿâæ
òàíèëöàâ. Áèäíèéã òýãæ ñóð÷ áàéõàä ìàíàé óëñûí ýë÷èí ñàéäààð Æ.Ñàìáóó
148

ãóàé àæèëëàæ òýðýýð áèäýíä èõýýõýí õàëàìæòàé áàéñàí áºãººä çàðèìäàà
óðüæ õîîë ºã÷ áàéäàãñàí.
Èíãýýä áèä 1944 îíû 1-ð ñàðûí ýõýýð èðæ Í.Ëõàìñ¿ðýí Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû ¿çýë ñóðòëûí õýëòñèéí äàðãààð, Ö.Íàìñðàé Íàìûí Òºâ Õîðîîíû
õýâëýëèéí òàñãèéí ýðõëýã÷ áºãººä Ëåíèí, Ñòàëèíû çîõèîëûã ýðõëýí
îð÷óóëàõ àæèëä, Ø.Ëóâñàíâàíäàí Òºâ Õîðîîíû ñóðãóóëèéí òàñãèéí
ýðõëýã÷ýýð, ×. Ëîäîéäàìáà ëåêòîðîîð òóñ òîìèëîãäîí, áè ðåôåðåíò õýâýýðýý
àæèëëàâ. Ýíý ¿åýð íàìàéã “×è ýâëýëèéí ãèø¿¿íýýð óäñàí õ¿í, îäîî íàìä
ýëñýõ öàã áîëñîí áàéíà” ãýæ ×îéáàëñàíãèéí õýëñíýýð Çàñãèéí ãàçðûí
äýðãýäýõ íàìûí ¿¿ðò ãèø¿¿íýýð ýëñýâ.
3. ÄÀËÀÉÍ Ã¯ÍÄ
×îéáàëñàí íàìàéã àæëûíõàà ºðººíä äóóäñàíààð õ¿ð÷ î÷âîë Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû ãèø¿¿ä, îðëîã÷èä öóãëàðñàí áàéâ.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû óäèðäëàãà 1943 îí õ¿ðòýë òýðã¿¿ëýã÷èä ãýæ
íýðòýé áàéñàí áºãººä 1943 îíä Òºâ Õîðîîíû 2 äóãààð ñàðûí á¿ãä õóðëààð
Òºâ Õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷èä ãýäãèéã Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îî áîëãîí
ººð÷ëºí áàòàëñàí þì. Òýð ¿åä òîâ÷îîíû ãèø¿¿äèéí àæëûí õóâààðü ÿìàð
áàéñàí âý? ãýâýë: ×îéáàëñàí Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû
ãèø¿¿í, Åðºíõèé ñàéäûí õóâüä çàñãèéí ãàçðûí á¿õ àæèë, Öýðãèéí ÿàì,
Äîòîîä ÿàì, Ãàäààä ÿàì, õóóëèéí áàéãóóëëàãûí àæëûã øóóä õàðèóöàæ
Öýäýíáàë Íàìûí Òºâ Õîðîîíû åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí õóâüä
Òºâ Õîðîîíû á¿õ àæèë, íàìûí òàëààñ Ãàäààä, Äîòîîä ÿàì, Öýðãèéí ÿàì,
õóóëèéí áàéãóóëëàãûí àæëûã óäèðäàí õàðèóöäàã áàéâ. Ñ¿¿ëäýý öýðãèéí óëñ
òºðèéí ãàçðûí äàðãà, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí îðëîã÷ áºãººä Òºëºâëºãººíèé
êîìèññûí äàðãûí àæëûã õàâñðàí õèéñýí þì.
Ñ¿ðýíæàâ Íàìûí Òºâ Õîðîîíû II íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí õóâüä Òºâ
Õîðîîíû á¿õ àæèëä îðîëöîõîîñ ãàäíà õºäºº àæ àõóéí àæèë õàðèóöäàã,
ñ¿¿ëäýý Ñàéä íàðûí Ǻâëºëºëèéí 1 îðëîã÷ áîëñîí.
Äàìáà Óëààíáààòàð õîòûí íàìûí õîðîîíû àæèë, àæ ¿éëäâýð, õóäàëäàà,
òýýâýð, õîëáîîíû àæëûã, ßíæìàà ãîëäóó ýìýãòýé÷¿¿äèéí àæèë, Áóìöýíä
Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí àæèë, Ëõàãâàñ¿ðýí Öýðãèéí ÿàìíû àæëûã,
ñ¿¿ëä óëñ òºðèéí òîâ÷îîíû îðëîã÷ ãèø¿¿í áîëñîí Æàìáàëäîðæ õóóëèéí
áàéãóóëëàãûí àæëûã õàðèóöàæ áàéëàà.
Óëñ òºðèéí òîâ÷îîíû íýã õóðàë äýýð ×îéáàëñàí íàìàéã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîîíû ñóðòàë óõóóëãà ýðõýëñýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð áàòëóóëàõààð
ñàíàë îðóóëæ, ìèíèé òàëààð ¿ã õýëýâ. Ò¿¿íèé äàðàà Öýäýíáàë áîëîí òîâ÷îîíû
áóñàä ãèø¿¿ä ×îéáàëñàíãèéí ñàíàëûã äýìæèæ ¿ã õýëýýä, Òºâ Õîðîîíû Óëñ
òºðèéí Òîâ÷îîíû 1944 îíû 2 äóãààð ñàðûí 9-íû ºäðèéí õóðëààð íàìàéã Òºâ
Õîðîîíû ñóðòàë óõóóëãà ýðõýëñýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð áàòàëæ, óëìààð
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Á¿ãä õóðëààð õýëýëö¿¿ëýí áàòëóóëàõààð òîãòîâ. Áè
149

èíãýæ ëóò õàðèóöëàãàòàé àæèëä òîìèëîõîä ýíý ºðãºí õ¿ðýýò àæëûã õèéæ
ÿâóóëæ ÷àäàõã¿é ìýò èõ ñàíàà çîâæ õýñýã çóóð äóóã¿é áàéâ.
Ãýòýë ×îéáàëñàí “Øèðýíäýâ ÷è þó ãýæ áîäîæ áàéíà?” ãýâ. Áè áîñ÷, òýð
¿åä àæèëä òîìèëîãäñîí õ¿íèé õýëäýã ¿ãèéã áàðèìòëàí, èéíõ¿¿ õ¿íäòýé
àæèëä ìèíèé áèåèéã èòãýìæëýí òàâüæ áàéãààä áàÿðëàõ áîëîâ÷ àæëûí
òóðøëàãà ñóóãààã¿éãýýñ ãàäíà îëîí òàëòàé ýíý àæëûã ýðõëýõ ÷àäâàð
ìºõºñäºõèéí çîâëîíã õýëýâ.
×îéáàëñàí “Áýëõýí àæèëëàõ áîëîâñîí õ¿÷èí ãýæ áàéäàãã¿é, öºì àæèë
õèéæ, àìüäðàëûí äóíäóóð àëõàæ õè÷ýýíã¿éëýí õºäºëìºðëºæ áàéæ óäèðäàõ
àæèëä ñóðäàã þì” ãýâ.
Õóðàë òàðñíû äàðàà ãýðòýý èðæ àìðàõ çóóðàà áîäâîë íýãýíò èéì
õàðèóöëàãàòàé àæèëä òîìèëîãäñîí áîëîõîîð ÷óõàì ÿìàð ÿìàð àæèë ýðõëýõ,
óã àæëûí òàëààð ãàðñàí òîãòîîë, ýíý ÷èãëýëýýð Ǻâëºëòºä õýâëýãäñýí íîì
çîõèîëûã óíøèõààñ ýõëýõ íü ÷óõàë ãýæ áîäîâ÷, ñóðãóóëèéí æèëýýñ ýõëýí
òàíüäàã áºãººä íàìûí àæëûí äàäëàãà á¿õèé, ÌÀÕÍ-ûí Tºâ Õîðîîíû åðºíõèé
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Öýäýíáàëòàé þóíû ºìíº óóëçàæ, ò¿¿íýýñ çºâëºë㺺
àâúÿ ãýæ øèéäýâ.
Òýãýýä áè Öýäýíáàëòàé óóëçàõààð ãýðýýð íü î÷âîë, òýðýýð íîìûí
ñàíãèéíõàà æèæèã ºðººíä íîì, ñýòã¿¿ë ñîíèí óíøèæ, õºõ óëààí õàðàíäààãààð
çóðæ òýìäýãëýí ñóóâ. Áè îðæ àëáàíû áóñ åðèéí ç¿éëèéã ÿðèëöàæ, äàðàà íü
àñóóõ, ëàâëàõ ç¿éëýý ýõëýí õýëáýë Öýäýíáàë õàðèó õýëñýí íü:
- ×è ñàÿõàí ÇÕÓ-ä ÿâæ ýðäýìòýí áàãø íàðààñ èõèéã ñîíñîæ, ìýðãýæëýý
äýýøë¿¿ëæ èðñýí ó÷èð òýð çààëãàñàí ç¿éëýý õèéx àæèëòàéãàà õîëáîæ àæëàà
ýõëýõ íü ç¿éòýé.
- Ìàíàé íàìûí X èõ õóðàë, á¿ãä õóðëóóäààñ óõóóëãà, ¿çýë ñóðòëûí òàëààð
ãàðãàñàí òîãòîîëóóäûã óíø.
- Ñîíèí õýâëýëèéí ãàçàð, ãýãýýðýë, óðëàãèéí áàéãóóëëàãà, øèíæëýõ
óõààíû õ¿ðýýëýí çýðýã ¿çýë ñóðòëûí õîëáîãäîë á¿õèé ãàçðóóäûí àæèëòàé
òàíèëö. Òýãýõäýý òýíä àæèëëàäàã çºâëºëòèéí ìýðãýæèëòýí íàðààñ çºâëºë㺺
àâ÷ áàé.
- Óëààíáààòàð õîòûí àæ ¿éëäâýðèéí ãàçðóóä, àéìàã ñóìäàap ÿâæ òýíä
õèéæ áóé óõóóëãà, ¿çýë ñóðòëûí àæèëòàé òàíèëöàæ, ººðºº ºðãºí îëíû äóíä
ÿðèà õèéæ áàé.
- ×è ëåêòîðûí òîâ÷îîã òîëãîéëæ èðñýí ó÷èð òýð àæëàà óëàì ºðãºæ¿¿ëýí,
ò¿¿íäýý ñýõýýòí¿¿äèéã ºðãºí òàòàí îðîëöóóëáàë ¿çýë ñóðòëûí àæèëä
äºõºìòýé áîëíî.
- Óõóóëàã÷äûí ãàðûí àâëàãà áîëîõ ñýòã¿¿ë, ºâðèéí äýâòýð ¯íýí ñîíèíû
÷àíàðûã ñàéæðóóëàõàä èõ àíõààð.
- ªºðºº ñóðñàí ìýäñýíýý ¿ðãýëæ ã¿íçãèéð¿¿ëýí áàéíãà ñóðàõ íü ìýäýýæ
õýðãýý. ÁÕÝÕ (Áî) íàìûí ¿çýë ñóðòàë, óõóóëãûí àæèëòàé õîëáîãäîë á¿õèé
ñîíèí ñýòã¿¿ëèéã óíøèæ áàé, ýíý á¿ãäýý ñàéí áîäîæ òºëºâ뺺ä àæèëäàà îð
ãýâ.
150

Àæèëä òîìèëîãäñîíûõîî ìàðãààø Òºâ Õîðîîí äýýð èðòýë íàäàä íýã
ºðºº áýëòãýñýí áàéâ. Òýð öàãààñ õîéø áè Öýäýíáàëûí óäèðäëàãàíä ÌÀÕÍûí
Òºâ Õîðîîíû ñóðòàë óõóóëãà ýðõýëñýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí ¿¿ðýãò
àæëûã 4 æèë ã¿éöýòãýâ. Òýíäýý áè ñóðòàë óõóóëãûí õýëòñèéí öººí àæèë÷äûã
öóãëóóëæ þó õèéäãèéã ëàâëàæ, àæèëòàé íü òàíèëöàæ, çàðèìààñ íü çºâëºãºº
àâàõ çýðãýýð íýã ºäðèéã ºíãºðººâ. Ìàðãààøààñ íü Òºâ Õîðîîíû äàðãà íàðààñ
õîëáîãäîë á¿õèé àñóóäëààð óâàí öóâàí çºâëºãºº àâàâ.
Òýãëýý ÷ ãýñýí ÷óõàì àæëàà ÿàæ ýõýëæ çîõèîõ àðãà îëæ ÿäàí òóëãàìäñààð
õºëã¿é óñàíä æèâýõ øèã ñàíàãäàâ. Ǻâëºëòèéí ñîíèí ñýòã¿¿ë, ìºí àðäûí
ãýãýýðýë, óðëàã, øèíæëýõ óõààíû òàëûí õýâëýëèéã çàõèàëàí óíøèæ óëìààð
¿¿íèé óðüä Ýðõ¿¿ä ñóðãóóëüä çààëãàæ áàéñàí ñóðàõ áè÷ã¿¿äýý ÷ ýðãýí õàðæ
ÁÕÝÕ (Áî) Íàìûí Òºâ Õîðîîíû äýðãýäýõ êóðñûã òºãñ÷ èðýõäýý àâ÷èðñàí
ëåêöèéí îëîí òîâõèìëûã äàâòàí óíøèæ àæèëä äàðóé õýðýãëýõ ç¿éëèéã
òóñãàéëàí òýìäýãëýí àâ÷ òºëºâëºãººí人 îðóóëàí àëãóóðààð àæëàà ÿâóóëàâ.
“Ñóðòàë íýâòð¿¿ëýã÷”, “Óõóóëàã÷èéí ºâðèéí äýâòýð”, “Íàìûí áàéãóóëàëò”
ñýòã¿¿ë¿¿ä “¯íýí” ñîíèíû òýðã¿¿íèéã õÿíàí óíøèõ, òóõàéí ¿åä ÿâàãäàæ
áàéñàí àæ àõóé, ñî¸ëûí àæëûã òîéðóóëàí õýâëýëèéí áà àìàí óõóóëãà
çîõèîõ çýðýã àæèë ºäºð òóòàì àÿíäàà ãàð÷ èðæ çàðèì ¿åä àæëàà òóõòàé
òºëºâëºí, íîì õýâëýëýý õ¿ññýí õýð õýìæýýãýýð óíøèæ ÷àäàëã¿é ºäðèéã
ºíãºðººíº. Ýíý àæëûí ºðãºí õ¿ðýýíä òàòàãäàí îðæ íýã ñàíäðàí çîâîõ
áîëîâ÷ íîì, òóðøëàãàòàé íºõºä, àìüäðàëààñ ñóðàí ñóðñààð àæèëëàà. Èíãýæ
àæèëëàæ ýõýëæ áàéõàä íàìûí çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿çýë ñóðòëûí àæëûí
áàÿëàã òóðøëàãàòàé çºâëºëòèéí ìýðãýæèëòýí Þ.Ê.Ïðèõîäîâ, Â.Öàïêèí,
Ä.È.Ñèäîðîâ íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñýýñ áàéíãà çºâëºë㺺 àâäàã áàéëàà.
Áè òýäãýýð íºõäèéí õàìò àéìàã îðîí, àõóé ñî¸ëûí ãàçðààð îëîíòîé ÿâæ
áàëàíñûí àðãûã õýðýãëýæ òîî áàðèìòûã øàëãàí òóëãàõ, òîäîðõîé ñóðãàìæòàé
çºâëºãººã õ¿ì¿¿ñò ºãäãèéã íü àæèãëàæ ìýäýâ.
Àéìãèéí íàìûí õîðîîíû á¿ãä õóðàë õóðàëäóóëàõ, ñóìäûí íàìûí ¿¿ðèéí
àæèëòàé òàíèëöàõ, ýõ îðíû äàéíû ÿâöûã îëîí ò¿ìýíä óõóóëàí òàéëáàðëàõ
àæëààð àéìàã, ñóì, áàãààð ÿâæ àæèë àìüäðàëòàé òàíèëöñààð áàéâ. Òýãæ
ÿâàõàä àéìãèéí íàìûí õîðîîíû óäèðäëàãà, ¿çýë ñóðòëûí àæèëòàí íàð, ñóìûí
íàìûí ¿¿ðèéí äàðãà íàðààñ èõèéã ñîíñ÷, ñàíàë çºâëºë㺺ã íü àâ÷ áàéõ çóóðàà
òýäíèé ç¿ãýýñ òàâüñàí àñóóäàëä òýð á¿ð óëòàé õàðèó ºã÷ ÷àäàõã¿é òóëãàìäàí
ñàíäðàõ òàë ÷ ãàðíà. Èéì ó÷ðààñ çàðèìäàà íîì óíøèæ òàâèãäñàí àñóóäëààð
õàðèó áýëòãýõ, ýñâýë àõìàä òóðøëàãàòíààñ íèé íóóã¿é àñóóæ ñóðàõ çýðãýýð
àæèëëàâ.
Óõóóëãà, ¿çýë ñóðòëûí àæëûã õèéõýä íàì, çàñãààñ àâ÷ ÿâóóëæ áàéñàí óëñ
òºð, àæ àõóé, ñî¸ëûí àðãà õýìæýýí¿¿ä, Ǻâëºëòèéí ýõ îðíû äàéíû òóõàé
ìýäýý, îëîí óëñûí áàéäëûã þóíû ºìíº ìýäýæ áàéõ íü ÷óõàë áàéñàí ó÷èð
ðàäèî ñîíñîõ, òîãòìîë õýâëýë óíøèõ íü ìèíèé àëáàí ¿¿ðýã áàéâ.
¯¿íýýñ ãàäíà õ¿í òºðºëõòíèé ñî¸ë èðãýíøëèéí òàëààð ëåêö ÿðèàã îëíû
äóíä ÿâóóëæ õºãæèíã¿é ñî¸ëòîé îðíû äýâøèë, ýðäýìòýä, ñî¸ëûí ç¿òãýëòýí,
151

çîõèîë÷äûí ¿éë àæèëëàãààíààñ ºã¿¿ëýë áè÷èõ, ÿðèëöëàãà ÿâóóëàõ, àðèóí
öýâýð, áîëîâñîí áàéäëûã òàéëáàðëàõ íü öàã ¿åèéí øààðäëàãààñ óðãàí ãàð÷
áàéñàí þì.
Îðîí íóòàãò ¿çýë ñóðòàë, óõóóëãûí àæëûã ÿâóóëàõàä èõýýõýí áýðõøýýëòýé
áàéñàí þì. Ãîâü, õàíãàé, õýýðèéí á¿ñèéí àéìàã, ñóìäàä õóâü õóâèàðàà
ìàëàà ºì÷ëºí àìüäàð÷ áàéñàí, îëîí çóóí õóâèéí àæ àõóéíóóäàä íàìûí
¿çýë ñàíààã ò¿ãýýí õ¿ðãýæ íàìûí ãàäààä äîòîîä áîäëîãûã òàéëáàðëàí,
óëñ òºð, àæ àõóéí àæèë çîõèîõîä îäîîòîé àäèë îíãîö, ìàøèí, ðàäèî, óòñàí
õîëáîî áàéñàíã¿é. Ðàäèî íýâòð¿¿ëýã àéìãèéí òºâººñ òºäèéëºí öààø ò¿ãýæ
÷àäààã¿é, ñîíèí ñýòã¿¿ë îðîí íóòàãò õ¿ðãýõýýð ìîðèí ºðòººãººð ÿâàõàä
óääàã, óòñàí õàðèëöàà, àâòî òýýâýð, ñóì, áàãò õ¿ð÷ î÷èõ íü òóéëûí õîâîð
áàéñàí áèëýý. “¯íýí” ñîíèíû ºã¿¿ëýë, óòãà àãóóëãûí õóâüä òýð á¿ð îíîâ÷òîé
áóñ, õýë íàéðóóëãûí õóâüä ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéñàí òóë ñîíèíû ýðõëýã÷
Ã.Æàìöûã áàéíãà øàõàì çýìëýõýýñ ãàäíà ýíý àæëûã åðºíõèéä íü óäèðääàã
íàìàéã ÷ áypyyøaax íü îëîíòàà áàéâ. Õýëìýãäýí õîðèãäîæ áàéñàí çîõèîë÷
Ö.Äàìäèíñ¿ðýí, Á.Ðèí÷åí íàðûã øîðîíãîîñ ñóëëàæ Ö.Äàìäèíñ¿ðýíã “¯íýí”
ñîíèíû æèíõýíý ýðõëýã÷ýýð òîìèëîí íàìä ñýðãýýí àâñíààñ ãàäíà Á.Ðèí÷åíã
îðîñ õýë äýýð ãàðäàã “¯íýí” ñîíèíû îðëîã÷ ýðõëýã÷ýýð òîìèëîâ. Óã ñîíèíû
æèíõýíý ýðõëýã÷ íü çºâëºëòèéí ìýðãýæèëòýí, ñýòã¿¿ë÷ Â.Âàâèëèíà ãýäýã
àâãàé áàéâ. Òýð öàãààñ õîéø õî¸ð ñîíèíû àãóóëãà, õýë íàéðóóëãà ìýäýãäýõ¿éö
ñàéæèðñàí íü óíøèã÷ îëîí áîëîí óã ñîíèíûã åðºíõèéä íü õàìààðàí íàäàä ÷
òóñ áîëîâ.
Áàñ àðä ò¿ìíèé äîòîð áè÷èã ¿ñýã ìýäýõ ÿâäàë áàãà, äýýä äóíä áàéòóãàé
áàãà ñóðãóóëèéí áîëîâñðîëòîé õ¿í èõýýõýí äóòàãäàæ áàéñàí öàã áèëýý.
Ìàëûí òîî òîëãîéã ºñãºæ íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä ìàëûã çóí, íàìàð
òàðãàëóóëàõ, ºâºë, õàâàð ìýíä îðóóëàõ, íîîñ ¿ñèéã õàÿãäàëã¿é àâ÷ óëñàä
òóøààõ, ìàëûã àëáàí æóðìààð íèéë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã öàã õóãàöààíä íü ã¿éöýòãýõ,
àðä îëîíä áàðàà òàâààðûã åðäèéí õºñ㺺ð õ¿ðãýõ, ñóðãóóëü, ñî¸ë, õ¿í, ìàë
ýìíýëãèéí àæëûã òºëºâëºãºº ¸ñîîð çîõèîí ÿâóóëàõ çýðýã ºðãºí õ¿ðýýòýé
àæëûã íàì çàñãààñ òýð ¿åä çîõèîí áàéãóóëàí ÿâóóëæ áàéâ.
Àæèëäàà ààæìààð äàäñààð áàãø, ýì÷, õýâëýëèéí àæèëòíóóäòàé óóëçàæ
çºâëºãºº ÿðèà õèéæ, àæèë ñàéæðóóëàõ òàëààð òýäíèé ÿðèà, òóðøëàãûã ñîíñîí
äàðóé õèéâýë çîõèõ àæëûí ÷èãëýëèéã õýëýëöýí ãàðãàäàã. Òýð ¿åèéí íýëýýä
òîì çºâëºë㺺íèé íýã áîë Óëààíáààòàð õîòûí óðëàãèéí àæèëòàí, òóõàéëáàë
òåàòð, öèðê, êèíîíû àæèëòíû çºâëºë㺺íèéã 1944 îíû 7 äóãààð ñàðä õèéñýí
ÿâäàë þì.
Èéìýðõ¿¿ õýä õýäýí õóðàë äýýð óëñ òºðèéí èëòãýë õèéæ áàéñàí
ñàíàãäàíà. ¯¿íä: Õóâüñãàëò Çàëóó÷óóäûí Ýâëýëèéí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä
õóðàë, Â.È.Ëåíèíèé íàñ áàðñíû 20 æèëèéí äóðñãàëûí õóðàë, Ä.Ñ¿õáààòàðûí
íàñ íºõöñºíèé 21 æèëèéí îéí äóðñãàëûí õóðàë, “Õóâüñãàëò çàëóó÷óóäûí
ýâëýëèéí àæëûí áàéäàë áà íàìûí áàéãóóëëàãûí ã¿éöýòãýõ çîðèëòûí òóõàé”
“¯íýí” ñîíèíû 25 æèëèéí îéí õóðàë, Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò èõ õóâüñãàëûí 30
152

æèëèéí îéí áàÿðûí õóðàë äýýð òóñ òóñ èëòãýë òàâèâ. Èéíõ¿¿ èëòãýë áýëòãýí
òàâèõäàà õîëáîãäîõ íîì çîõèîë óíøèõ, õ¿ì¿¿ñýýñ çºâëºë㺺 àâàõ çýðãýýð
àæèëëàæ áàéñàí íü íàäàä èõ ñóðãóóëü áîëîâ. Ýäãýýð èëòãýëèéã ìîíãîëîîð
áè÷èæ, îðîñîîð îð÷óóëæ çºâëºõ ñóðãàã÷ íàðò òàíèëöóóëàí õàéð íàéðã¿é
ø¿¿ìæë¿¿ëýí èõýýõýí çàñâàð àâ÷ áàéñàí íü ìèíèé öààøäûí àæèëä òóñ áîëñîí
ãýæ ¿çäýã. Íàìûí àæëûí õàæóóãààð áè áàñ äàâõàðëàñàí àæèë ¿¿ðýã ÿâóóëàõ
áîëîâ. Ìîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëü áàéãóóëàãäààä çàõèðàë òîìèëîãäîîã¿é
áàéñàí ó÷èð óã ñóðãóóëèéí à÷ õîëáîãäëûã õàðãàëçàí Íàìûí Òºâ Õîðîîíû
ñóðòàë óõóóëãûí àæèë ýðõýëñýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàìàéã çàõèðëààð
õàâñàðãàí àæèëëóóëàõààð 1944 îíû 9-ð ñàðûí 1-íä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ
Òºðèéí Òîâ÷îîíû òîãòîîë ãàðàâ.
Áîëîâñîí õ¿÷íèé àñóóäëûã èéíõ¿¿ îíöëîí ¿çýæ ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî
Íàìûí äýýä ñóðãóóëèéí çàõèðëààð áàñ Òºâ Õîðîîíû íýã íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãûã òîìèëæ óäèðäàõ õàðèóöëàãàòàé õ¿ì¿¿ñýýð õè÷ýýë çààëãàæ áàéñíûã
ºìíº ºã¿¿ëñýí áèëýý.
1943 îíû õàâàð ãýõýä óëñ äàÿàð ýõ îðíû äàéíû ôðîíòîä ¿ç¿¿ëýõ
òóñëàìæèéã íýìýãä¿¿ëýí ºðãºæ¿¿ëýõ, õ¿íñíèé áà õºíãºí ¿éëäâýðèéí
á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðãàëò, ÷àíàð õýìæýýã íü äýýøë¿¿ëýõ, õóâèéí ìàë àæ
àõóéòíû ìàëûí òîî òîëãîéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð ìàë ìàëëàãààíû
òýðã¿¿íèé òóðøëàãûã äýìæèæ íèéòýä äýëãýð¿¿ëýõ, ÕÀÀ-í ¿éëäâýðëýëèéí
íýãäëèéã äýìæèí áýõæ¿¿ëýõ, òýýâýð õóäàëäààíû àæëûã ñàéæðóóëàõ òàëààð
ñóðòàë íýâòð¿¿ëýã, óõóóëãûã õ¿÷òýé áîëãîõ çýðãèéã íàìààñ àâ÷ ÿâóóëàâ.
Ǻâëºëòèéí ýõ îðíû äàéíû ¿åýð õºäºº ÿâæ áàéãààä äàéíû òàëààð áóðóó
ãàæóóä ¿ã ÿðèà ãapãacaí íýãýí ºâãºíèéä õàìò ÿâñàí çºâëºëòèéí íýãýí
ñóðãàã÷òàé î÷èâ. Óäàëã¿é õàâèéí àðäóóä õýñýã õýñãýýðýý óâàí öóâàí èðñýýð
áèäíèé áóóñàí àéëä îëîí õ¿í öóãëàðàâ. Áè ÷ ö¿íõíýýñýý äýëõèéí ãàçðûí
æèæèã çóðãèéã ãàðãàæ, äàéíû ÿâöûí òóõàé öóãëàðàãñäàä íýëýýä òàéëáàðëàâ.
Ãýðèéí ýçýí øèìèéí àðõè óóæ, íýëýýä ñîãòóó áàéñàí áºãººä íàäàä õàíäàí
“Õ¿¿ ìèíü ÷è èõ õóäëàà ÿðüäàã õ¿í þìàà. Þó ãýâýë çàõ õÿçãààðã¿é çàìáóóëèíã
àëãûí ÷èíýý öààñàí äýýð çóðñàí çóðàã äýýð ÿðüæ áàéãàà ÷èíü èòãýìýýðã¿é”
ãýâ. Òýíä öóãëàðàãñàä ìèíèé ÿðèàíû àìæèëòã¿é, íºãºº äîîä ºâãºíèé
öýöýðõëèéí ÷àäëûã áàõàðõàí äýìæñýí øèã èíýýëäýâ.
Áè ¿¿íýýñ èõýä ãýìøèæ ¿íäýñëýë á¿õèé õàðèó ºãºõººð õýäýí ìèíóò
õýëýõ ñàíààãàà ýâë¿¿ëýí ÿäàæ ñóóòàë õàìò ÿâñàí çºâëºëòèéí ñóðãàã÷ ìààíü
òýð àéëûí æààçòàé áóðõíû õàæóóä áàéñàí, ¿íýìëýõýíä íààäàã õóìñûí ÷èíýý
ãýðýë çóðãèéã àâààä: Ýíý õýíèé çóðàã âý? ãýæ ãýðèéí ýçíýýñ àñóóõàä, ãýðèéí
ýçýí ºâãºí:
- Ýíý áîë ìèíèé õ¿¿ ãýâ. - Ýíý òàíàé õ¿¿ áèøýý. Òà áàñ ë õóäëàà ÿðüäàã õ¿í
áàéíà ãýâ. ªâãºí èõýýõýí óóðñàæ
- Ýíý áîë ìèíèé õ¿¿ ãàðöààã¿é ìºí ãýæ óéëàí äóóãàð÷ ýõëýâ. Ñóðãàã÷
èíýýæ:
- Òàíû õ¿¿ òàíààñ ºíäºð ¿¿, íàì óó? ãýæ acyóõàä òýð ºâãºí:
153

- Õ¿¿ ìèíü íàäààñ õàìààã¿é ºíäºð ãýæ õàðèóëàâ. Ñóðãàã÷:
- Èéì òîì áèåòýé õ¿íèéã èéì æèæèã çóðãààð õàðóóëæ áîëäîã áîëîõîîð,
çàìáóóëèíã áàñ æèæèã öààñàí äýýð ä¿ðñëýí õàðóóëæ áîëäîã íü òîäîðõîé
áàéíà ø¿¿ äýý ãýõýä ãýðò áàéñàí õ¿ì¿¿ñ íýãýí ìº÷èéí äîòîð îéëãîæ áèäíèé
ÿðèàíä èòãýñýí áèëýý. Ò¿¿ãýýð ÷ ¿ë áàðàì òýð õàâèéí àðäóóäûí äîòðîîñ
Ǻâëºëòèéí ýõ îðíû äàéíä àãò ìîðèî áýëýãëýõýýð àìëàæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñ
îëîí ãàð÷ áàéñíààñ ñàíàõàä, íàìûí ¿çýë ñàíààã îëîí ò¿ìýíä ¿íýíýýð íü
îéëãóóëáàë, àðä îëíû àæèë õºäºëìºðèéí èäýâõ ñýðãýæ óðàì çîðèã íü
áàäàðäàã íü òîä áàéâ.
Àéìãèéí íàìûí õîðîîíû á¿ãä õóðàë, áàãà õóðàë, ñóìûí íàìûí ¿¿ðèéí
õóðàë, áàðàã á¿õ àéìàã, îëîí ñóìäààð ÿâæ àðä ò¿ìíèé àìüäðàë ò¿¿íä ãàð÷
áàéãàà ººð÷ëºëòèéã ¿çýæ, àõìàä àæèëòàí, àðä ò¿ìíýýñ àìüäðàëûí òóðøëàãà
ñóðñààð äºðâºí æèë áîëîâ.
Ìèíèé òèéíõ¿¿ óóëçàæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñ íü îëîí æèëèéí àæëûí
òóðøëàãàòàé, ñàíàà÷èëãà èäýâõ ç¿òãýëòýé äàé÷èí, óëñ íèéòèéí õýðãèéí òºëºº
õºäºëìºðºº çîðèóëñàí õ¿ì¿¿ñ áàéñàí þì.
Õóðàë äýýð èëòãýë òàâüæ, ¿ã õýëæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí äîòðîîñ áîëîâñðîëûí
õýìæýý òýð áîëãîí ºíäºð áèø áîëîâ÷ àìüäðàëààñ ñóð÷, àæëàà õàìààðàí
ìýäýæ áóóðü ñóóðüòàé, öýöýí îíîâ÷òîé ¿ãòýé õ¿ì¿¿ñ îëîíòîé òîõèîëäîíî.
Áè 1944-1945 îíä ªâºðõàíãàé, Áàÿíõîíãîð àéìãèéí õýä õýäýí ñóìààð ÿâæ
àæèëòàé íü òàíèëöàæ, çààâàðëàæ áàéõäàà áàñ ë äàäëàãà òóðøëàãààð äóòìàãõàí
áàéñíàà íýã ñóìàí äýýð àæèëëàõäàà á¿ð ñàéí îéëãîæ ãýìøñýí áèëýý. Óã
ñóìûí îëîí áàãààð ÿâæ, àæèëëàõäàà øàëãàí çààâàð÷ëàõ àðãàà íýëýýä èòãýëòýé
õýðýãëýí òîî áàðèìòûã ýìõýòãýí ä¿ãíýæ, ñóìûí òºâèéí àëáàíû òîì ãýðò ñóì,
áàãèéí á¿õ õàðèóöëàãàòàí ãó÷ èë¿¿ õ¿íèéã öóãëóóëæ òýð íóòàãò ¿çñýí õàðñíàà
ÿðüæ àìèíäàà íýëýýä ÷óõàë ä¿ãíýëò õèéæ, õ¿ì¿¿ñèéã çîðèãæóóëàí àæëûã
íü èäýâõæ¿¿ëìýýð ÿðèà õèéõ øèã ñàíàãäàâ. Áè òýãæ 40 ãàðóé ìèíóò ÿðèà
õèéãýýä ñóóòàë õ¿ì¿¿ñ äóóã¿é áàéâ. Èíãýæ ÿðèõàä ÿàõàí èéì äóóãóé áàéíà âý
ãýæ ñýòãýë çîâíèæ, “Òàíàé ñóìàíä ìèíèé äýýð äóðäñàí äóòàãäàë áàéíà óó, òà
á¿ãä òýäãýýðèéã þó ãýæ ¿çýæ áàéíà. Äóòàãäàë áàéãàà áîë ò¿¿íèéãýý õýðõýí
çàñàõ âý?” ãýæ àñóóëàà.
Ýíý ºäºð õàâðûí õàâñðàãàòàé, çýâð¿¿ áàéñàí òóë çóóõíû äýðãýä ñóóæ
áàéñàí íýã õ¿í äýðãýäýý áàéñàí ò¿ëýý àðãàëààñ çóóõ ðóó õèéæ õàðàãäàâ. Õýñýã
íºõºä òîîíîîð òýíãýð õàðæ áîäëîãî áîëñîí áàéäàëòàé áàéõ íü àð ãýðèéíõýý
àæ áàéäàë, ìàë ñ¿ðãèéíõýý òºëºº ñàíàà çîâñîí õ¿ì¿¿ñ þì óó ãýæ ñàíàãäàíà.
Ìèíèé òàâüñàí àñóóäàëä õàðèó ºãºõèéí îðîíä óäèðäàõ õýñýã õ¿í ñóìûíõàà
äàðãûí ç¿ã õàðæ þó õýëýõèéã íü õ¿ëýýãýýä áàéõ øèã áàéâ.
Àñóóäàë òàâüñàí áè ¿ã ñîíñîõ ãýæ õ¿ëýýæ áàéãààã õ¿ì¿¿ñ àæèæ ñàíàà íü
çîâæ áàéõ øèã. Ñóìûí äàðãà óðò öàãààí ñîðóóëòàé ãàíñààðàà òàìõèà ààæìààð
ñîðæ Ìîíãîë ãóòëûíõàà óë ðóó òîã òîã õèéëãýí öîõèæ áàéõ íü òýðýýð òàâüñàí
àñóóäàëä õàðèó ºãºõ øèíæã¿é áàéâ. ¯¿íä áè óðàì ãóòàæ, ñóìûí äàðãàä õàíäàí
“Åð íü òà äýýðõ àñóóäëûã þó ãýæ áîäîæ áàéíà, ñàíàëàà ÿðèõã¿é þó?” ãýâ.
154

Àìüäðàëûí áàÿëàã òóðøëàãàòàé òýð õ¿í íàìàéã ÷àìëàíãóé õàðñíàà èíãýæ
õýëýâ. Òèéì ýý, òàíààñ äóðäñàí ç¿éëèéã ñîíñëîî. Áè “Äóòàãäëàà îéëãîæ
áàéãàà áèç äýý” ãýõýä, íºãºº õ¿í õî¸ðõîí ¿ãýýð “Òèéì òàë áèé” ãýýä ìèíèé
áàðèìòààð òýìäýãëýæ ÿðüñàí íºãºº îëîí äóòàãäëûã õ¿÷èíã¿é áîëãî÷èõîâ.
Òýãýñõèéãýýä õóðàë òàðàâ. Áè òýð ñóìíààñ ãàð÷ ÿâàõ çàìäàà ººðèéíõºº
ýçýìøñýí àæëûí àðãûã ýðãýö¿¿ëýí áîäîæ ìèíèé õýäýí ºäºð ÿâæ öóãëóóëñàí
ìàòåðèàë, õèéñýí ä¿ãíýëò ìààíü ýíý õ¿ì¿¿ñèéí ñàíààíä ÿàãààä õ¿ð÷
÷àäñàíã¿é âý ãýæ áîäîâ.
Õ¿íèé óõààí àæëûí òóðøëàãà ÷èíü íîìûí íýãýí àäèë ýðäýì þì áàéíà
ãýäýã ñýòãýãäýë òºðºâ. Ìàøèíä ñóóæ ÿâàõ çàìäàà ìîíãîë õ¿íèé óõààíû
òàëààð áîäîëõèéëýâ. Ëàâòàé áîäîæ, óëòàé õýëæ, õèéõèéí ÷èíýý õèé ãýæ
ìîíãîë÷óóäûí ÿðüäàã íü ó÷èðòàé. Áàñ ÿàðâàë äààðíà, óóðûã óõààíààð, õîðûã
òóñààð ãýäýã ¿ãñ íü ÷ ìºí èõ óòãàòàé õýìýýí ñàíàæ ÿâñààð î÷èõ ãàçðàà õ¿ð÷
ìàøèí çîãñîæ, ñàíàà çàâñàðëàâ.
Ýíý ÿâäàë ìèíèé àæèëä èõ ñóðãàìæ áîëæ, äàðàà ýðýãö¿¿ëýí áîäîõîä òýð
õèéñýí ä¿ãíýëò òóðøëàãà ñóóñàí òýäãýýð íºõäºä òóñ õ¿ðãýìýýð çºâëºë㺺
áîëæ ÷àäààã¿é, àìüäðàëààñ õºíäèé ÿðèà áîëñíûã ãýìøèí ìýäýæ, öààøäàà
òóðøëàãàòàé õ¿ì¿¿ñýýñ óëàì øàìäàí ñóðàõûí ÷óõëûã áàñ äàõèí îéëãîæ áèëýý.
Áàãàäàà àðä ò¿¿íèé ã¿íä ºñ÷ áîéæñîí áîëîâ÷ àìüäðàëààñ îëîí æèë
õºíäèéð÷, ñóðãóóëü õèéñíèé äàðàà èõ áàãà àëü ÷ àæèëä òîìèëîãäñîí õ¿í
ãàäààä äàëàé øèã ºðãºí èõ àìüäðàëààñ ñóð÷ ïðîëåòàðèéí èõ óðàí çîõèîë÷
Ì.Ãîðüêèéí õýëñíýýð “Àìüäðàëûí èõ ñóðãóóëèéã òºãñãºíº” ãýäýã íü òýð àæýý.
1945 îíû 10-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð áè Òºâ Õîðîîíû ñóðãàã÷ Ä.È.Ñèäîðîâ,
Ýâëýëèéí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Í.Äàíãààñ¿ðýí íàðûí õàìò
Öýöýðëýã õîò ÿâæ Àðõàíãàé àéìãèéí íàìûí õîðîîíû á¿ãä õóðëûã óäèðäàâ. Áè
Äàíãààñ¿ðýíã õºäºº ÿâàõäàà õýä õýäýí óäàà äàãóóëæ ÿâñàí ó÷èð áîë Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû ñóðòàë óõóóëãà ýðõýëñýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íü ýâëýëèéí àæëûã
õàìààðäàã áàéñàíòàé õîëáîîòîéãîîñ ãàäíà Äàíãààñ¿ðýí ýâëýëèéí òºâ õîðîîíû
äàðãààð ñîíãîãäîîä óäààã¿é áàéãààã õàðãàëçñàí þì. Õóðàë äóóñ÷ áàéõ ¿åýð èõ
öàñ îðñîí ÷ áèä àæëûí øààðäëàãààð Óëààíáààòàðûí ç¿ã ºã뺺 ýðò òýð ¿åèéí
ñóóäëûí “Ì”, “Ì-ïèêàï” õî¸ð ìàøèíààð íºãºº ñóðãàã÷èéí õàìò õºäºëñºí þì.
Öàñ ºäºðæèí øºíºæèí îðæ èõ øóóðñàí ó÷èð çàì ÿâàõ àðãàã¿é áîëæ ìàøèí
öàñàíä øèãäýí ñóóæ, ñóðãàã÷ Ä.Ñèäîðîâ áèä õî¸ð, ìèíèé æîëîî÷ Öýäýíäàìáà,
Ñèäîðîâûí æîëîî÷ Äîðæ íàðûí õàìò äºðâ¿¿ëýí öàñ óõàæ, ìàøèíàà õºäºëãºõ
áîëîâ÷ àðâàí ìåòð, ñàéíäàà òàâèí ìåòð ÿâààä ìàøèí äàõèí ñóóñààð òýð
øºíºäºº Óðä Òàìèðûí ìàë áààçûí îð÷ìûí õºíäèéä öàñ óõñààð ¿¿ð öàéëãàæ,
áàñ ºã뺺 íü öàñ óõàæ áàéõàä çàì äàãóó à÷ààíû ìàøèí Óëààíáààòàð þì óó,
Öýöýðëýãèéí ç¿ãýýñ îãò ¿çýãäýõã¿é áàéâ. Öàñ ¿ðãýëæëýí îðæ í¿ä í¿¿ðã¿é
øóóðãà òàâüæ, ìºí ºäðèéã ºíãºðººãººä áàñ äàðààãèéí øºíº õ¿ð÷, öàñàà óõñààð
èõýýõýí ÿäàð÷, àâ÷ ÿâñàí õîíèíû äàë, ÷ºìºã õî¸ð èäýõèéí àðãàã¿é õºëäñºí
áîëîâ÷ æîëîî÷ íàð ïàÿàëüíèêààð ãýñãýýæ õýä¿¿ëýí õóâààí èäýæ, äààð÷ õºð÷
áàéòàë óóðãà ÷èðñýí íýã ìîðüòîé õ¿í èðæ, “Àäóó ¿çýãäýâ ¿¿?” ãýâ.
155

Áèä àäóó ¿çýýã¿é ãýýä, “ªãèé íóóðûí áóóäëûí óòàñíû ãàçàð ýíäýýñ àëü
õýð õîë âý?” ãýõýä “àðàâ ãàðóé êì áàéãàà” ãýâ. Òýð õ¿íä áèä ó÷ðàà õýëæ “ªãèé
íóóðûí óòàñíû ãàçàð î÷èæ èéì èéì àæèëòàé õ¿ì¿¿ñ ýíä öàñàíä ñóóæ 3 õîíîã
áîëæ áàéíà ãýæ ìàðøàë ×îéáàëñàíä ìýäýãäýíý ¿¿” ãýæ áèä íýð óñàà õýëæ
ãóéâ. Òýð õ¿í ººðºº äààð÷, àëäñàí àäóóãàà ýðæ ÿâñàí áîëîâ÷ óòàñíû ãàçàð
î÷èæ áèäíèé ãóéëòûã õýëñýí áàéæ áèëýý. Òýãýýä áèä öàñ óõàæ ÿäàð÷ áàéòàë
øóóðãà çîãñîæ Óëààíáààòàðààñ 2-3 à÷ààíû òîì ìàøèí áèäíèé çàìààð áàðóóí
òèéø ç¿ãëýæ çàì ãàðãàñíààð äàãàí õºäºëæ, ªãèé íóóðûí óòàñíû îð÷èì àðàé
÷àìàé èðæ õîíîîä áàéòàë ìàðøàë ×îéáàëñàíãèéí äààëãàâàðààð Óëààíáààòàð
õîòîîñ Òºâ Õîðîîíû ãàðààøèéí åðºíõèé ìåõàíèê÷ Ìàñêàëåâ ãýäýã îðîñ õ¿í
àìåðèêàí “Äîæ” ãýäýã ìàøèíààð äóãóéí äîð äýâñýõ áàíç, áèäíèé ìàøèíûã
òàòàõ òºìºð òàòëàãà, õîîë óíäíû ç¿éë àâ÷èð÷ ºãºâ.
Òýãæ áèä Óëààíáààòàðò àìàð ìýíä õ¿ð÷ èðñýí þì. Ìèíèé æîëîî÷
Ä.Öýäýíäàìáà, Í.Ñýðýýòýð, Ä.Íÿìäàâàà íàð áîë õ¿í ÷àíàð, õàëàìæ, àëü ÷
òàëààðàà ìèíèé ñàëøã¿é ñàéí íºõºä áîëñîí þì.
1944-1948 îí õ¿ðòýë Íàìûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð
àæèëëàæ áàéñàí ýíý ¿åä ñóðòàë óõóóëãûí àæëûí ãîë ÷èã íü Ãèòëåðèéí
ãåðìàíû ýñðýã Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí äýëõèéí äýâøèëò õ¿÷íýýñ ÿâóóëæ
áàéãàà òýìöëèéã ñóðòàë÷ëàõ, äàéíû äàðàà á¿ðýëäýí òîãòîæ áàéñàí ñîöèàëèñò
ëàãåðèéí òóõàé àðä ò¿ìýíä ìýäýýëæ òàíèëöóóëàõ ÿâäàë ãîë ÷èãëýë íü áàéñàí
þìàà.
Ǻâëºëòèéí áààòàðëàã àðìè ýõ îðíûõîî õîò ñóóðèí ºðãºí óóäàì íóòãàà
ãèòëåðèéí áóëààí ýçëýã÷äýýñ ÷ºëººëºí, òýäíèéã óëìààð ýõ îðíîîñîî á¿ðýí
õººí çàéëóóëæ, ôàøèñòûí äàðëàëä îðñîí ç¿¿í Åâðîïûí îëîí îðíû àðä
ò¿ìíèéã ôàøèñòûí áîîë÷ëîëîîñ àíãèæðàõàä òóñàëñàí þì.
Óëààíáààòàðò áîëîí àéìàã, ñóóðèí ãàçðóóäàä öóãëààí áîëîâ. Öóãëààíû
äàðàà Óëààíáààòàðûí àæèë÷èí, àæèëòàí, îþóòàí ñóðàã÷èä, æèðèéí õ¿ì¿¿ñ
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé ýíý ÿëàëòûã ººðèéí ÿëàëòûí áàÿð ãýæ ¿çýæ áèå
áèåäýý ÿëàëòûí ìýíä÷èëãýý äýâø¿¿ëæ, ãap áàðèëöàí, çàðèì íü ¿íñýëöýæ,
Ǻâëºëòèéí ìýðãýæèëòýí õ¿ì¿¿ñò áàÿð õ¿ðãýí áàðüæ àâ÷ ¿íñýæ, äóó äóóëæ,
àðõè èäýýãýýð ÷ äàéëæ áàéñàí ñàí.
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí äàéíä ÿëñàí áàÿðàà 1945 îíû 5-ð ñàðûí 9-íèé ºäºð
õèéñíýýñ ãàäíà ìºí îíû 6 äóãààð ñàðûí 24-íä ÇÕÓ-ûí íèéñëýë Ìîñêâà õîòûí
Óëààí òàëáàé äýýð ÿëàëòûí æàãñààë òóñãàéëàí ÿâàãäñàí íü Ǻâëºëòèéí á¿õ
àðä ò¿ìíèé ÿëàëòûí áàÿð áîëñîí òºäèéã¿é äàÿí äýëõèéí äýâøèëòýò õ¿÷èí,
ýíõ òàéâíû ÿëàëòûí áàÿð áîëîâ.
ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí 220 æèëèéí îéä îðîëöîõîîð ÿâñàí ìàíàé óëñûí
òºëººëºã÷äèéã áè òýðã¿¿ëýí ÿâæ 1945 îíû 6 äóãààð ñàðûí 17-íä óã îéí õóðàëä
îðîëöîæ, äàðàà íü çºâëºëòèéí ØÓÀ-èéí óðèëãààð Ìîñêâà, Ëåíèíãðàä çýðýã
õîòîîð þì ¿çýæ ÿâñààð 6 äóãààð ñàðûí 24-íèé ºäºð Ìîñêâà õîòîä áîëñîí
ñ¿ðò æàãñààëûã ¿çýõ àç çàâøààí òîõèîëäîâ. Áè òýð ¿åä Ìîíãîë óëñûí èõ
ñóðãóóëèéí çàõèðàë, ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí òýðã¿¿ëýã÷
156

ãèø¿¿íèé õóâüä òýãæ òºëººëºã÷äèéã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû òîãòîîë
¸ñîîð òýðã¿¿ëýí ÿâñàí þì. Tºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä òýð ¿åä Øèíæëýõ
óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí äàðãà áàéñàí Æ.Ä¿ãýðñ¿ðýí ØÓÕ-èéí æèíõýíý ãèø¿¿í
Á.Ðèí÷åí íàð îðîëöñîí.
ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí 220 æèëèéí îéä ãàäààäûí îëîí îðíû íýðò ýðäýìòýä
îðîëöñîíû äîòîð ôðàíöûí àëäàðò ôèçèê÷ Ïîëü Ëàíæåâåí íàðûí çýðýã
ýðäýìòýä áàéñàí þì. Ìàíàé òºëººëºã÷èä ÇÕÓ-ûí îëîí íýðò ýðäýìòýíòýé ýíý
¿åýð óóëçàæ áèëýý. Òýäíèé äîòîð ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ àêàäåìè÷
Â.Ë.Êîìàðîâ, äýä åðºíõèéëºã÷ ìåòàëëóðãè÷ È.Áàðäèí, äîðíî äàõèíû ñóäëàà÷
È.À.Îðáåëè, öºìèéí ôèçèê÷ Ï.Ë.Êàïèöà, ìåõàíèê÷ Ý.Ã.Áðóåâè÷, áèîõèìè÷
A. Â.Ïàëëàäèí, ìîíãîë ñóäëàà÷ àêàäåìè÷ Ñ.À.Êîçèí íàð áàéâ.
Ìàíàé òºëººëºã÷èä Ëåíèíãðàäàä î÷èõäîî çºâëºëòèéí ìîíãîë÷ ýðäýìòýí,
àêàäåìè÷ Ñ.À.Êîçèíòàé ãýðò íü óóëçñàíààñ õîéø áè òýäíèéä õýä õýäýí óäàà
î÷èæ, ìîíãîëûí õóâüñãàëààñ ºìíºõ ¿åèéí áîëîí åð íü ìîíãîë ñóäëàëûí
òàëààð óäàà äàðàà ñàíàë çºâëºãºº àâäàã áàéâ. Òýð áîë ìîíãîëûí Áîãä õààíû
çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàãäàõ ¿åýð Õààíò îðîñ áà Ìîíãîëûí õàðèëöààíû
¿éë ÿâäàëä îðîëöîæ 1911-1915 îíä ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí ñàíõ¿¿ãèéí
çºâëºõººð àæèëëàæ áàéñàí áà “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”-ã ñóäàëæ õýâë¿¿ëñýí
íýðò ìîíãîë÷ ýðäýìòýí þì. Ò¿¿íòýé óóëçàæ ÿðèõàä ýðäýì ñóäàëãààíû
òàëààðàà ñîíèí ñàíààã õýëäýã áàéñíààñ ãàäíà Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ 1911
îíä áàéãóóëàãäàæ, ò¿¿íèé çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä Ïåòåðáóðã õîòíîî
àéë÷ëàí èðæ, ýçýí õààíò Îðîñ óëñûí õààí II Íèêîëàé, ò¿¿íèé Ãàäààä ÿàìíû
ñàéä Ñàçàíîâ íàðòàé óóëçàæ áàéñàí òóõàé ñîíèí ç¿éëèéã ÿðèíà.
Ìîíãîëûí õààíò çàñãèéí ãàçðûí åðºíõèé ñàéä Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí
òýðã¿¿òýé îëîí õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé òºëººëºã÷èä Ïåòåðáóðãèéí “Àñòîðèÿ”
çî÷èä áóóäàëä áóóæ áàéõ ¿åä çàëóó Ñ.À.Êîçèí îð÷óóëàã÷ààð àæèëëàæ áàéæýý.
Òýãýõýä Ñàéí íî¸í õàí òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä Ìîíãîëûí õààíò óëñûí
òóñãààð òîãòíîëûã õààíò Îðîñ óëñ áà åâðîïûí ã¿ðí¿¿äýýð çºâøººð¿¿ëýõ
òàëààð èõ ÷àðìàéëò ãàðãàæ áàéñàí òóõàé, Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàñ¿ðýí áîë
Îðîñ åâðîïûí ñî¸ëûã ñîíèðõîæ, øèíý ç¿éëèéã óëñ îðîíäîî íýâòð¿¿ëýõèéã
õ¿ñäýã õ¿í áàéñàí ãýæ Êîçèí ÿðèâ. Ò¿¿íèé õýëñíýýð, òåëåôîí óòàñ õºðãºäºã
çîîðèéã Ñàéí íî¸í õàí ìàø ñîíèðõîí òýìäýãëýí àâ÷ áàéñàí ãýäýã íü áè÷èã
áàðèìòààð íîòëîãääîã þì. 1912-1913 îíû îð÷èì öººí äóãààðòàé òåëåôîí
óòàñíû àïïàðàòûã õ¿ðýýíä òàâüñàí áà ìîíãîëûí îäîí “Ýðäýíèéí î÷èð”
ãýäãèéã Ïåòåðáóðãò õèéëãýæýý.
Ò¿¿õèéí íýã áàðèìòààñ ¿çýõýä Íàìíàíñ¿ðýí, ãóðàâ íóãàðäàã øèðýýíèé
òîëü, öàéíû õàëóóí caâ “Òàâàí ñàâààã¿é” õýìýýõ ýâõìýë òîíãîðîã çýðãèéã
ººðòºº áà Áîãä ãýãýýíä àâ÷ èðñýí áàðèìò àðõèâò áàéäàã.
Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä Ïåòåðáóðãò ÿâæ èðñíýýñýý õîéø Åâðîï ìàÿãèéí
áàéøèí áàðèëãà áàðèóëæ ýõýëñýí. ¯¿íä Íàìíàíñ¿ðýí Äóíä ãîëûí ýðýã äýýð
æèæèã ìîäîí îðäîí, Äàé÷èí âàí Õàíääîðæ îäîîãèéí 1-ð àðâàí æèëèéí ºìíº
ñ¿ì ìàÿãèéí õýëáýðòýé æèæèã õî¸ð äàâõàð áàéøèí, ìºí Ýðäýíèéí äàëàé
157

æîíîí âàí Øèðíýíäàìäèí îäîîãèéí èõ ñóðãóóëèéí îð÷èì åâðîï ìàÿãèéí
ä¿íçýí áàéøèí çýðãèéã òóñ òóñ áàðèóëæýý. Èéì ÿâäàë àéìàã, õîøóóíû òºâ
äýýð ÷ äýëãýð÷ýý.
Àêàäåìè÷ È.Ì.Ìàéñêèé 1958-1959 îíû ¿åä íàäàä ÿðèõäàà: Íàìàéã
Öåíòðñîþçûí ìàë õóäàëäààëàí àâàõ ýêñïåäèöèéã òîëãîéëîí ìîíãîë îðîíä
1917-18 îíä àæèëëàæ áàéõàä îäîîãèéí Õºâñãºë àéìãèéí òºâººñ áàðóóí òèéø
îðøèæ áàéñàí Ýðäýíý ä¿¿ðýã÷ âàíãèéí õ¿ðýýí äýýð õîøóóíû íî¸í Ýðäýíý
ä¿¿ðýã÷ æîíîí âàí Íàìõàéæàíöàí îðîñ ìàÿãèéí õî¸ð äàâõàð ä¿íçýí áàéøèí
áàðèóëæ, òîì õýìæýýíèé öàã ëóóæèíã îëíîîð êîðèäîðòîî òàâüæ, çî÷èí
õ¿ëýýí àâäàã òîì òàíõèìäàà õ¿ëýýæ àâ÷ áàéëàà ãýæ áèëýý. ̺í Ìàéñêèéí
ÿðüæ áàéñíààð, òýðýýð 1916 îíä Çàÿûí õ¿ðýýíä çóí î÷èæ Ýðäýíýáóëãàí óóëûí
ç¿¿í ñóãàíä ìàéõíàà áàðèí àìàð÷ áàéõ ¿åä àðâààä íàñòàé Çàÿûí ãýãýýí òýäýí
äýýð ñîíèðõîí èðæ, ÿíæóóðûí õàéðöàã çýðãèéã îëçóóðõàí àâ÷ áàéñíààñ ãàäíà
Ìàéñêèéí õýðýãëýæ áàéñàí äýðñýí øëÿïàí ìàëãàé, õî¸ð í¿äíèé äóðàíã
õóäàëäàí àâàõààð ÿðüæ Çàÿûí õ¿ðýýíäýý óðüæ áàéñàí ãýíý.
È.Ì.Ìàéñêèé “Îð÷èí ¿åèéí ìîíãîë îðîí” 1918 îíä áè÷ñýí çîõèîëäîî:
Ýíýòõýã, õÿòàäààð áàäàð÷ëàí îëîí æèëýýð òýíýæ ÿâààä ýõ îðîíäîî áóöàæ
èðýýä Öýöýðëýã õîòîä ñóóæ áàéñàí íýãýí íîìòîé ëàìòàé òààðàëäñàí ãýæ
áè÷ñýí áàéâ. Áè ¿¿íèéã ñîíèðõîæ È.Ìàéñêèéãýýñ “¯íýí ¿¿” ãýæ àñóóõàä
“¯íýí áè íýðèéã íü ìàðòàæ, òèéì ëàì áàéñàí, òýð íü îðîñ àíãëèàð ÿðüæ
áàéñàí” ãýâ. Ìàéñêèé “Îð÷èí ¿åèéí Ìîíãîë îðîí” ãýäýã íîìîî çàñâàðëàí
äàõèí õýâë¿¿ëýõäýý íàäààñ çàðèì ç¿éë òîäðóóëæ áàéñàí, ò¿¿íèéãýý òýð
íîìäîî äóðäñàí áèëýý.
Ìàéñêèé íîìûíõîî õî¸ð äàõü óäààãèéí õýâëýëä àíãëèàð ÿðüäàã äýýðõ
ëàìûã Ñîäíîì ãýæ íýðëýñýí áàéâ. Ýäãýýðýýñ ¿çýõýä XX çóóíû ¿åýñ ýõëýí
äýëõèéí äýâøèë, åâðîïûí ñî¸ëûã ñîíèðõîõ ýðìýëçýë Ìîíãîë îðîíä ¿¿ñ÷
ñýõýýòýí õ¿ì¿¿ñèéí äóíä äýëãýð÷ ýõýëñýí ãýæ õýëæ áîëîõ þì. Í.Õàÿíõÿðâàà,
Ä.×àãäàðæàâ, À.Äàíçàí çýðýã ìàíàé òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿ä ãàäààä îðíóóäàä
æóóë÷ëàí ÿâæ èðýýä óëñ îðíîî äýâøëèéí çàìààð õºãæ¿¿ëýõ òóõàé ÷óõàë
÷óõàë ¿çýë ñàíàà èëýðõèéëæ áàéñíûã áè óäàà äàðàà íèéòë¿¿ëñýí ºã¿¿ëýëäýý
äóðäñàí áèëýý.
1945 îíû 6 äóãààð ñàðûí 24-íèé òýð ñàéõàí ò¿¿õò ºäºð Óëààí òàëáàéí
¸ñëîëûí ÷èìýãëýëòýé, ò¿¿íèé õîéò òàëûí áàéøèíãèéí í¿¿ðýíä Ëåíèí,
Ñòàëèíû òîì õºðºã, ìºí áóñàä áàéøèíãèéí í¿¿ðýíä ÇÕÓ áîëîí õîëáîîíû
á¿ãä íàéðàìäàõ óëñóóäûí äàëáàà íàìèð÷, òàëáàéí ç¿¿í ºíöºãò 25 ìåòðèéí
ºíäºð óñàí îðãèëóóðààñ óñ ç¿ã á¿ðòýý ñàöðàí øóóãèæ áàéâ. ¨ñëîëûí èíäýð
äýýð Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí íàì, òºðèéí óäèðäàã÷èä, íýðò ç¿òãýëòýí, äýýä
çºâëºëèéí äåïóòàò, áààòàðëàã Óëààí Àðìèéí àëäàðò æàíæèí, ãåíåðàë, äàðãà
íàð àæèë÷èí, õàìòðàë÷èí, ýðäýìòýí, ãàäààäûí òºëººëºã÷èä ò¿¿íèé äîòîð
ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí îéä îðîëöñîí òºëººëºã÷èä áàéëöàâ.
ªã뺺íèé 9 öàã 55 ìèíóò áîëæ áàéõàä Ëåíèíèé ìàâçîëåéí èíäýð äýýð
È.Â.Ñòàëèí, Ì. È.Êàëèíèí, Å.Ê.Âîðîøèëîâ, A.Ì.Ìèêîÿí çýðýã ÇÕÓ-ûí íàì
158

òºðèéí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ ãàð÷ èðýõýä, Óëààí òàëáàé äýýð áàéñàí á¿õ õ¿í òýäíèé
ç¿ã õàíäàí, íèæèãíýòýë àëãà òàøèâ.
ßã 10 öàãò ÇÕÓ-ûí ìàðøàë, ãóðâàí óäààãèéí áààòàð öóóò æàíæèí
Ã.Ê.Æóêîâ, Êðåìëèéí îðäíû Ñïàññêèéí õààëãàíààñ öàãààí ìîðèîð õàòðèóëàí
ãàð÷ èðýõýä, æàãñààë êîìàíäàëæ áàéñàí ÇÕÓ-ûí ìàðøàë, õî¸ð óäààãèéí
áààòàð àëäàðò æàíæèí Ê.Ê.Ðîêîññîâñêèé õàð õýýð ìîðüòîé, ò¿¿íèéã óãòàí
î÷èæ æàãñààë áýëõýí áîëîõûã èëòãýæ áàéñàí íü ìºí ÷ áàõäàë æàâõëàíòàé
õàðàãäàâ. Ãàðàìãàé áààòàð, æàíæèí Æóêîâ ÿëàëòûí æàãñààë õ¿ëýýæ àâñíûõàà
äàðàà èíäýð äýýð ãàð÷ ÿëàëòûã óäèðäñàí Ëåíèíèé íàì, äàéíä ÿëñàí àðä ò¿ìýí,
áààòàðëàã àðìèäàà áàÿð õ¿ðãýæ, ýíõ õºäºëìºðèéí èõ àìæèëòûã õ¿ñýí åðººâ.
Æàãñààë ýõëýõýýñ ºìíºõºí 1000 ãàðóé õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé õºãæèì÷èä,
ÇÕÓ-ûí ñ¿ëä äóóëëûã ýãøèãë¿¿ëìýãö, èõ áóóãààð 50 óäàà ¸ñëîëûí áóóäëàãà
õèéí ÿëñàí àðìèäàà Óëààí òàëáàéãààñ æàâõëàí òºãºëäºð áàÿð õ¿ðãýæ áàéñàí
íü ìèíèé ñàíààíààñ ãàðäàãã¿é þì.
ßëñàí àðìèéí æàãñààë ýõëýõýä Êàðåëü, Áåëîðóññ Óêðàèí, Ñòàëèíãðàäûí
çýðýã îëîí ôðîíòîä áààòàðëàãààð òóëàëäàæ áàéñàí öóóò öýðãèéí àíãèóä
öóâðàí ãàð÷ ÿðàëçòàë àëõàí ÿâàõàä òýíä áàéñàí á¿õ õ¿í öºì óðèà õàøãèð÷
áàéâ. Áàéëäààíä ìºíõèéí ãàâüÿà áàéãóóëñàí íýðò äàé÷èä, äàðãà ãåíåðàëóóä
îäîí ìåäàëèà ãÿëàëçóóëàí, ñ¿ðëýã àëõàõ íü èõ ÿëàã÷äûí øèíæ ÷àíàðûã á¿õ
òàëààð áàäðóóëàâ. Òýãýýä Ǻâëºëòèéí íýã õýñýã öýðãèéí æàãñààë çºâëºëòèéí
àðìèä ÿëàãäñàí ôàøèñòûí ãåðìàíû öýðãèéí îëîí àíãèéí õàð õàñòàé òóãóóäûã
ãóäàéëãàí áàðüæ ÿâñààð çýðýã çýðýã øèäñýí íü ÿëàãäñàí ôàøèñòûí öýðãèéí
ñ¿ëä ñ¿íñ íýãìºñºí òîíèëñíû òýìäýã áîëîâ.
Äýëõèéí II äàéíû ãîë ñóðãàìæ áîë õ¿í òºðºëõòíèéã ñ¿éòãýõ øèíý äàéíä
äàõèí îðóóëàõã¿é, äýâøëèéã õºãæ¿¿ëýõ, ýíõèéã áýõæ¿¿ëýõèéã äàÿí äýëõèéí
óëñ ò¿ìýíä äàõèí äàõèí ñàíóóëæ áàéäàãò îðøèíî. Ýíõ àìãàëàí ýíý äýëõèéä
áàò îðøèõ áîëòóãàé.
4. ÌÎÍÃÎËÛÍ ÀÐÄ Ò¯ÌÝÍ ÒªÐÈÉÍÕªª
ÒÓÑÃÀÀÐ ÒÎÃÒÍÎËÛÍ ÒªËªª ÑÀÍÀËÀÀ ªÃÑªÍ ÍÜ
Ǻâëºëò Õîëáîîò óëñ, ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîëûã 1921 îíä õ¿ëýýí
çºâøººð÷, óëìààð ìºí îíû 11-ð ñàðûí 5-íä ìàíàé õî¸ð îðíû õîîðîíä ãàðûí
¿ñýã çóðñàí íàéðàìäàëò õàðèëöàà òîãòîîõ òóõàé àíõíû õýëýëöýýð áàòàòãàæ,
Ìîíãîë óëñûí ýðõ ÷ºëºº òóñãààð òîãòíîë áàòëàí õàìãààëàõàä òàë á¿ðèéí
òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñíèé äîòîð 1936-39 îíóóäàä ßïîíû ìèëèòàðèñòóóäààñ óëñûí
íóòàãò õàëäàõàä öýðãèéí øèéäâýðòýé òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñíèéã ìîíãîë õ¿ì¿¿ñ
áèä ¿¿ðä ñàíàõ ¸ñòîé.
Äýëõèéí II äàéíû, ÿëàíãóÿà Çââëºëòèéí àðä ò¿ìíèé ýõ îðíû äàéíû õ¿íä
æèë¿¿äýä ÇÕÓÊÍ, Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçàð á¿õíèéã ÿëàëòûí òºëºº ãýñýí
ëîîçîíãèéí äîð àðìèà óäèðäàæ, àðä ò¿ìíèéõýý ¿çýë ñóðòàë, õºäºëìºðèéí èäýâõ
159

ýõ îðîí÷ õºäºë㺺íèéã îðãèëóóëàí äàéñàíòàé øèð¿¿í òóëàëäààí : õèéæ ò¿¿íèéã
ÿëàëòàä õ¿ðãýõäýý ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîëûã õàìãààëàí áýõæ¿¿ëýõ, ò¿¿íèé
íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä òóñëàõ õî¸ð îðíû àðä ò¿ìíèé íàéðàìäëûã
áýõæ¿¿ëýõýä ¿ðãýëæ àíõààðëàà òàâüñààð èðñýí íü áàòòàé áèëýý.
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã õàìãààëàõààð ÇÕÓ-ààñ ¿ç¿¿ëæ áàéñàí
òóñëàìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä Ǻâëºëòèéí 17 äóãààð àðìè, çºâëºëòèéí öýðãèéí
ìýðãýæèëòýí íàð èõýýõýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ õýðýãò ÇÕÓûí
çàñãèéí ãàçàð, ò¿¿íèé ãàäààä õàðèëöààíû áàéãóóëëàãóóä àíõààð÷ èðñýí
þì. 1945 îíû 2 äóãààð ñàðä ÇÕÓ, ÀÍÓ, Èõ Áðèòàíè óëñûí çàñãèéí ãàçðûí
òýðã¿¿í¿¿äèéí ßëòûí áàãà õóðëààñ äýëõèéí II äàéíûã äóóñãàõ áà äàéíû
äàðààõ Ãåðìàí áîëîí Åâðîïûí îðíóóäûí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí áàéäàë çýðýã
÷óõàë àñóóäëûã àâ÷ õýëýëöñýí áèëýý. Ýíý õóðëûí ¿åýð àëñ äîðíîäûí òàëààð
õýëýëöýæ åâðîïûí äàéí äóóññàíààñ õîéø 2, 3 ñàðûí äàðàà ÇÕÓ ìèëèòàðèñò
ßïîíû ýñðýã äàéíä îðîëöîõ ¿¿ðýã àâñàí þì.
Ǻâëºëòººñ àâñàí ýíý ¿¿ðýãòýý ÁÍÌÀÓ-ûí áàéãàà áàéäëûã õ¿ëýýí
çºâøººðºõ àñóóäëûã ÷óõàë÷ëàí äýâø¿¿ëýâ. Òýð ¿¿ðãèéíõýý äàãóó ÇÕÓ 1945
îíû 8-ð ñàðûí 9-íä ìèëèòàðèñò ßïîíä äàéí çàðëàñíû ìàðãààø áóþó 8-ð ñàðûí
10-íä ÁÍÌÀÓ ìºí ßïîíä äàéí çàðëàâ. Ǻâëºëòèéí àðìèéí çàðèì òîì àíãè
íýãòãýëèéí õàìò Ìîíãîëûí öýðýã Êâàíòóíû àðìèä öîõèëò ºã÷ Õÿòàä óëñûã
÷ºëººëºõºä îðîëöîâ.
ÇÕÓ òèéíõ¿¿ ãóðâàí ã¿ðíèé õýëýëöýýðýýñ ìèëèòàðèñò ÿïîíû ýñðýã äàéí
çàðëàõ áîëñîíòîé õîëáîãäóóëàí ÇÕÓ áà Ãîìèíäààíû õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðûí
õîîðîíä õîëáîî íàéðàìäëûí òóõàé õýëýëöýýð ÿâàãäàâ.
Òóñ õýëýëöýýðèéí ¿ð ä¿íä 1945 îíû 8-ð ñàðûí 14-íä ÇÕÓ áà Õÿòàäûí
õîîðîíä íàéðàìäàë áîëîí õîëáîî òîãòîîõ òóõàé õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã
çóðñàí þì.
Ýíý õýëýëöýýðò ãîìèíäààíû õÿòàäûí òàëààñ åðºíõèé ñàéä Ñ¿í Öçè-Âåí,
ãàäààä ÿàìíû ñàéä Âàí Èø-Öçå íàð îðîëöîâ. Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã
õýâýýð áàéëãàõ òóõàé ãóðâàí ã¿ðíèé õýëýëöýýðèéã ÇÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð,
Õÿòàäûí òàëä òàíèëöóóëàâ. Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð óã àñóóäàëä õàðèó ºãºõ人
õýðýâ ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí íèéòýý𠺺ðèéí òóñãààð òîãòíîëûã ñàíàë õóðààõ
æóðìààð íîòëîõ àâààñ ò¿¿íèé òóñãààð òîãòíîëûã ßïîíû äàéí äàðàãäñàíû
äàðàà îäîîãèéí õèëýýð íü Õÿòàä óëñ õ¿ëýýí çºâøººð÷ áîëîõ þì ãýñýí áèëýý.
ÇÕÓ áà Õÿòàäûí õîîðîíä Ìîíãîëûí òàëààð õýëýëöýýð èíãýæ ÿâàãäàæ
áàéñàí ó÷èð Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàð ÁÍÌÀÓ-ûí Åðºíõèé ñàéä, ìàðøàë
×îéáàëñàíã Ìîñêâàä óðüæ ýíý òàëààð ñàíàë ñîëèëöîõîä, ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí
ãàçàð ÇÕÓ-ûí ñàíàëä òàëàðõàæ áàéãààã ìàðøàë ×îéáàëñàí ìýäýãäæýý.
ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí 220 æèëèéí îéí áàÿð ¸ñëîëä áè áóñàä íºõäèéí õàìò
îðîëöîîä áóöàõ ãýæ áàéòàë, ÁÍÌÀÓ-ûí Åðºíõèé ñàéä ìàðøàë ×îéáàëñàí
Ìîñêâàä ñóóæ áàéñàí ìàíàé Ýë÷èí ñàéä Æ.Ñàìáóó ãóàéãààð äàìæóóëàí
íàìàéã èðæ óóëçòóãàé ãýñýí áàéâ.
160

Ìàðøàë ×îéáàëñàíòàé óóëçàõàä òýp ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí îéí òóõàé
ñîíèðõîæ àñóóãààä, ººðèéí èðñíèé ó÷ðûã òîâ÷ õýëæ, “×è Ìîñêâàä ¿ëäýæ
íàäòàé àæèëëàõ áîëíî” ãýâ. ×îéáàëñàí Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàðòàé ÿâóóëæ
áàéñàí õýëýëöýýð äóóññàíûã òîõèîëäóóëæ íýãýí îðîé Êðåìëüä àëáàí ¸ñíû
õ¿ëýýí àâàëò áîëîõîä áè îðîëöîâ.
Ýíý õ¿ëýýí àâàëò äýýð Ǻâëºëòèéí òàëààñ È.Â.Ñòàëèí, Â.Ì.Ìîëîòîâ,
À.ß.Âèøèíñêèé íàðûí çýðýã õ¿í áàéâ. Ìàíàé òàëààñ ×îéáàëñàíã äàãàëäàí
ýë÷èí ñàéä Ñàìáóó áèä õî¸ð áàéëöàâ.
Ñòàëèí õ¿ëýýí àâàëò áîëîõûí ºìíº ×îéáàëñàíòàé ÿðèëöàæ áàéãààä ò¿¿íä
õàíäàí òîãëîîì ìàÿãààð Ñ¿í Öçè-âåí òýðã¿¿òýé õÿòàä òºëººëºã÷äèéã ýíý
õ¿ëýýí àâàëòàä óðèâàë ÿàäàã þì ãýâ.
×îéáàëñàí ýíý ¿ãèéã àëáàí ¸ñíû àãóóëãààð oéëãîæ “õýðýãã¿é, õýðýãã¿é”
ãýâ. Ñòàëèíû äýðãýä áàéñàí Ǻâëºëòèéí íºõºä èíýýìñýãëýõýä ìºí Ñòàëèí
õºãæèëòýéãýýð èíýýæ òýãâýë áèä õýä¿¿ëýý õîîëëîöãîî¸ ãýõýä ×îéáàëñàíã
õ¿ëýýí àâàëòûí ºðººíä óðèâ.
Õ¿ëýýí àâàëò äýýð Ñòàëèí, ×îéáàëñàí íàð õàðèëöàí ¿ã õýëæ, äýëõèéí äàéí
äóóññàíû ò¿¿õýí à÷ õîëáîãäëûã îíöûí áàÿðòàé òýìäýãëýæ, ìàíàé õî¸ð îðíû
íàéðàìäëûí òºëºº õóíäàãà òóëãàöãààâ. Òýäíèé ¿ãèéã îð÷óóëëàà. ×îéáàëñàí
Ǻâëºëòèéí íàì, òºðèéí óäèðäëàãûí òºëºº, çºâëºëòèéí èõ àðä ò¿ìíèé òºëºº,
Ǻâëºëòèéí ÿëãóóñàí áààòàðëàã àðìèéí òºëºº, ìºí òýíä áàéñàí Ǻâëºëòèéí
óäèðäàõ íºõäèéí òºëºº òyc òóñàä íü õýäýí óäàà õóíäàãà ºðãºæ ¿ã õýëýõýä áè
îð÷óóëàâ.
Ñòàëèí áîëîí Ǻâëºëòèéí áóñàä õ¿í Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, ìîíãîëûí
íàì, çàñàã, íºõºð ×îéáàëñàíãèéí òºëºº, õî¸ð îðíû íàéðàìäëûí òàëààð ¿ã
õýëöãýýâ.
Ñòàëèí õ¿ëýýí àâàëòûí òºãñãºëèéí ¿åä “Õóó÷èí òàíèëûí òºëºº” ãýæ íàä
ðóó õàíäààä õóíäàãà òóëãàñàí íü íàäàä èõ òîì øàãíàë áîëîõ øèã ñàíàãäàæ
áèëýý. Ñòàëèí òèéíõ¿¿ õóó÷èí òàíèë ãýæ íàìàéã õýëñíèé ó÷èð ãýâýë
×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä ôðîíòîä áýëýã õ¿ðãýõ ¿åýð
òýäíèéã õ¿ëýýí àâ÷ áàéõàä íü áè îð÷óóëæ áàéñíûã ìàðòààã¿é áàéñàí íü òýð
àæýý.
Ìàðãààø ºã뺺 íü Ñàìáóó ãóàé áèä õº¸ð ×îéáàëñàíã äàãàëäàí
Óëààíáààòàð óðóóãàà òóñãàé îíãîöîîð ç¿ãëýâ.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ, Õÿòàä óëñûí çàñãèéí ãàçàð íýã òàëààñ, íºãºº
òàëààñ ÇÕÓ, Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíä ÿâàãäñàí õýëýëöýýðèéí
àìüñãàëààð ÇÕÓ, Õÿòàäûí Ãàäààä ßâäëûí ßàìíû ñàéäóóä íîò ñîëèëöñîíä:
“Õýðýâ ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ººðèéí òóñãààð òîãòíîëûã íèéòýýð ñàíàë õóðààõ
õýëáýðýýð íîòëîâîîñ ò¿¿íèéã ìàíàé óëñ, ßïîí äàéíä áóóæ ºãñíèé äàðàà
õ¿ëýýí çºâøººðíº” ãýæ õÿòàäûí òàë òýìäýãëýñíèéã äýýð ºã¿¿ëñýí.
ßïîíû öýðãèéí õ¿÷ Ǻâëºëòèéí Óëààí Àðìèéí öîõèëòûí äîð, íºãºº
òàëààñ õîëáîîòîí ã¿ðíèé áà õÿòàäûí àðäûí àðìèéí õ¿÷íèé áàéð áàéäëûã
õàðãàëçàí áàéëäàõ áîëîëöîîã¿é áîëîâ ãýæ ò¿¿íèé çàñãèéí ãàçàð, öýðãèéí
161

äýýä êîìàíäëàëûí òºëººëºã÷èä áóóæ ºãñºí òóõàé õýëýëöýýðò 1945 îíû 9-ð
ñàðûí 2-íû ºäºð ãàðûí ¿ñýã çóðàâ.
ßïîíû èéíõ¿¿ áóóëòààð äýëõèéí II äàéí äóóñ÷. îëîí óëñûí õàðèëöàà,
àëñ äîðíîäûí áàéäàë ýíõ òàéâàíä àøèãòàé íýãýí ÷óõàë ººð÷ëºëò¿¿ä ãàðñíû
à÷ààð óäàëã¿é íèéãìèéí äàðëàëààñ ÷ºëººëºãäºâ.
Äýýð äóðäñàí Êðûìûí áàãà õóðàë áà Ǻâëºëò Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðûí
õîîðîíä Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýõ àñóóäëààð òîõèðîëöñîíûã
õàðãàëçàí ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçà𠺺ðèéí îðíû
òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûí àñóóäëààð á¿õ àðä ò¿ìíèé ñàíàëûã õóðààõ àæëûã
1945 îíû 10-ð ñàðûí 20-íä ÿâóóëàõààð òîãòîîë ãàðãàâ. Ñàíàë õóðààëòûí àæëûí
áýëòãýëèéã cap õ¿ðýõã¿é õóãàöààíä ÿâóóëàõ áàéñàí íü íàì, òºð, îëîí íèéòèéí
áàéãóóëëàãààñ àñàð èõ øóðãóó àæèë øààðäàãäàâ. Ñàíàë õóðààëòûí àæëûã
ÿâóóëàõ óëñ íèéòèéí òºâ êîìèññûã ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí
äàðãà Ã.Áóìöýíäýýð äàðãàëóóëàí áàéãóóëàâ.
Êîìèññûí îðëîã÷îîð Òºâ Õîðîîíû Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Þ.Öýäýíáàë, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ö.Ñ¿ðýíæàâ, Òºâ Õîðîîíû íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà Ä.Äàìáà áèä íàð îðîëöîâ.
Ñàíàë õóðààõòàé õîëáîãäñîí óõóóëãà òàíèóëãûí îëîí ìàòåðèàë õóóäàñ,
ÿðèàíû ñýäýâ çýðãèéã Óëààíáààòàðò áýëòãýí õýâë¿¿ëæ, îðîí íóòàãò ò¿ãýýí
òàðààæ, áýëòãýõ àæèë ÿâàãäàõàä óëñ äàÿàð 13000 õóðàë öóãëààí áîëæ ò¿¿íä
îëîí ìÿíãàí ìàë÷èí, àðä, àæèë÷èí, ñýõýýòýí îðîëöæýý. Òºâ êîìèññûí íýð
äýýð õºäºëìºð÷人ñ îëîí ìÿíãàí çàõèäàë, öàõèëãààí èð¿¿ëæ, íàì òºðºº
íÿãòðàí õ¿ðýýëæ óëñûíõàà òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº ñàíàëàà ºã÷, ò¿¿íèéã
õàìãààëàõàä õýçýý ÷ áýëýí áàéíà ãýäãýý èëýðõèéëæ áàéâ. Ñàíàë õóðààëòàä
ñîíãóóëèéí ýðõòýé ýðýãòýé, ýìýãòýé àðä èðãýä îðîëöîõ ¸ñòîé áàéâ. Ñàíàë
õóðààëòûã îðîí íóòàãò çîõèîí ÿâóóëàõààð Òºâ êîìèññûí îðîëöîã÷èä òóñ á¿ð
õî¸ð àéìàã õàðèóöóóëæ ÿâóóëàâ.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Öýäýíáàë Óâñ,
Õîâä àéìãèéã õàðèóöàí ãàðàâ. Áè ªâºðõàíãàé, Áàÿíõîíãîð àéìãèéã õàðèóöàí
ñàð øàõàì àæèëëàõààð ãàçàð äýýð íü î÷èõäîî Òºâ Õîðîîíîîñ áýëäñýí á¿õ
óõóóëãà, òàíèóëãûí ìàòåðèàë áà ñàíàë õóðààõàä çîðèóëàí òºâ êîìèññîîñ
áýëäñýí îëîí õ¿ñíýãò çýðãèéã àâ÷ ÿâàâ.
Áè õî¸ð àéìãèéí òºâä ñàíàë õóðààëòûí àñóóäëààð òóñ á¿ð ñåìèíàð
ÿâóóëàâ. Ñåìèíàðò àéìãèéí íàìûí õîðîî, àéìãèéí çàõèðãàà, àéìãèéí
òºâèéí àëáàí áàéãóóëëàãóóäûí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ, õàðèóöëàãàòíóóä, ñóìûí íàì
çàõèðãààíû äàðãà íàð áóñàä õàðèóöëàãàòàí õ¿ì¿¿ñ îðîëöîâ.
Ñåìèíàðò òóñãààð òîãòíîëûí òºëººíèé ñàíàë õóðààëòûã ÿâóóëàõ òàëààð
Tºâ Õîðîî, òºâ êîìèññîîñ ãàðãàñàí òîãòîîë, øèéäâýð, çààâðûã äýëãýðýíã¿é
òàéëáàðëàí ÿðèâ. Óõóóëãûí àæëûã àéë ºðõ, ñóì, áàã, àëáàí ãàçðààð õèéõ
àæëûí òºëºâëºãººã äýëãýðýíã¿é òàíèëöóóëæ, ÿðèàíû ñýäýâ, íààõ õóóäàñ
çýðãèéã õàðèóöëàãàòíóóäàä ãàðäóóëàí ºãºâ.
162

Òàíèóëãûí àæëûí ÿâöûã àéä íýã á¿ðýýð îðæ õýä õýäýí óäàà øàëãàõ, ñàíàë
õóðààõ öàã, ãàçàð, àéë ºðõèéã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîõîîð ÿðèëöàí òîõèðîëöñîí
þì. Ñàíàë õóðààëòûí ìýäýýã áàã, ñóì, àéëààñ äîð íü õ¿ëýýí àâ÷ ¿äýýñ ºìíº
ä¿ãíýæ 10-ð ñàðûí 20-íû äîòîð áàãòààí Òºâ Êîìèññò ìýäýãäýõ ¿¿ðãèéã
áèåë¿¿ëýõýä ñóìäûí õîîðîíä óòñàí õàðèëöààã¿é, ìýäýý 纺õ ìàøèí
óíàëãàã¿é, áàñ ìýäýýã íýãòãýí ä¿ãíýõ ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñýýð äóòóó çýðýã
íýí áýðõøýýë òîõèîëäîæ áàéñíûã õýðõýí äàâæ óã àæëûã öàã õóãàöààíä íü
áàãòààí ÿâóóëàõûã ÿðèëöàí òîõèðîëöñîí áèëýý. Òàâüñàí çîðèëãûã õàíãàõûí
òóëä áàã á¿ðò ìýäýý 纺æ äàìæóóëàõ ºðòººã ò¿ð áàéãóóëæ, ìýäýýã òóñãàé
áîãöîíä õèéæ ãàíçãàëààä 5-10 êì õîîðîíä ìîðèíû õóðäààð àâ÷ èðýõýä
öààø äàìæóóëàõ ýìýýëòýé ìîðü áýëòãýí õ¿í õ¿ëýýæ àâààä ìîðèíû õóðäààð
äàìæóóëæ áàéõààð áóóõèà ºðòºº çîõèîâ. Áàñ áàãààñ ñóìûí òºâ ð¿¿ äýýðõ
àðãààð ìýäýý õ¿ðã¿¿ëýõ ìîðèí ºðòººíèé öýã¿¿äèéã ò¿ð áàéãóóëàâ. Ñóìûí
òºâººñ àéìãèéí òºâ ð¿¿ áîë ìýäýýã àâòîìàøèíààð àâàõààð à÷ààíû áà ñóóäëûí
á¿õ ìàøèíûã õóâààðèëàõàä àéìãèéí òºâèéí ìàøèí õ¿ðýëöýõã¿é áàéñàí òóë
Óëààíáààòàðààñ îðîí íóòàãò ÿâæ áàéñàí à÷ààíû áà ñóóäëûí ìàøèíûã íýãýí
ºäðººð äàé÷ëàí àæèëëóóëæ áèëýý. Ìýäýýã øàëãàí ä¿ãíýõýä áàã, ñóì, àéìãèéí
òºâ äýýð áàéñàí íÿãòëàí áîäîã÷ íàðûã ñàìïèíòàé íü äàé÷ëàí õóâààðèëàí
ñóóëãàæ ìýäýýã äàõèí äàõèí øàëãóóëàí ãàðãóóëæ áàéâ.
Ñàíàë õóðààõàä èðæ ÷àäààã¿é ºâ÷òýé áóþó íàñòàí õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàëûã
òóñãàé õ¿í ìîðèîð äîâòîëãîí ÿâóóëæ ñàíàëûã íü àâàõ áà ñàíàë õóðààõ õóóäàñ
äýýð ãàðûíõàà ¿ñãèéã çóðæ ÷àäàõã¿é õ¿ì¿¿ñ íü ýðõèé õóðóóíû õýýã äàðæ áàéõ
çààâàðòàé áàéâ.
Ñåìèíàð ºãñºí ýíý àæèë á¿õ ñóìûí òºâ, àëáàí ãàçàð, ñóðãóóëü, àéë
ºðõ¿¿äýýð çîõèîãäîâ.
Ýíý àæëûí ÿâö çºâ áóðóó, ÷àíàðòàé, ÷àíàðã¿éã õýäýí óäàà äàõèí äàõèí
øàëãàõààð àéìàã, ñóìûí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ áàéãàà óíàëãààðàà ÿâæ øàëãàâ. Áè
÷ ººðºº cóóäëûí ìàøèíààð ÿâæ áàéñàí ó÷èð õî¸ð àéìãèéí îëîí ñóì, àéë
ºðõ¿¿äýýð ÿâæ øàëãàí ¿çýæ äóòàãäëûã á¿õ õàðèóöëàãàòàíä äîð íü óòàñòàé
ãàçàð óòñààð, óòàñã¿é ãàçàðò ºðòººãººð ìýäýãäýíý.
1945 îíû 10-ð ñàðûí 20-íû ºäºð ãàçàð á¿ð ÁÍÌÀÓ-ûí òºðèéí äàëáàà
ìàíäàæ, õºãøèí, õºâºº ýðýãòýé, ýìýãòýé, íàñàíä õ¿ðñýí õ¿ì¿¿ñ öºì ºã뺺íèé
6 öàãò òîãòîîñîí ãàçðàà öóãëàðàí ñàíàëàà ºã÷, ä¿íã áàã, ñóìàíä ¿äèéí 12 öàã
õ¿ðòýë, àéìãèéí òºâä îðîéí 8 öàã õ¿ðòýë ãàðãàæ äóóñãàõààð àæèëëàâ.
Õî¸ð àéìãèéí ñàíàë õóðààëòûí ìýäýýã ãàðãàõààð îëîí íÿãòëàí áîäîõ
ñàìïèí öîõèæ, ò¿ð¿¿÷èéí ìýäýýã äàâõàð, äàâõàð øàëãàí àæèëëàæ àðàé ÷àìàé
àíõíû ìýäýý 100% áîëîâ ãýæ áàéòàë Òºâ êîìèññûí äàðãà Áóìöýíä ãóàé îäîî
ìýäýýãýý èð¿¿ëýõèéã Óëààíáààòàðààñ óòñààð øààðäàæ áàéíà ãýæ àéìãèéí
õîëáîîíû ãàçðûí äàðãà íàä äýýð ñàíäðàí ã¿éæ èðýâ.
Áè óðüä÷èëñàí ìýäýýã ºãºõººð ººðºº õîëáîîí äýýð î÷èæ óòñààð ÿðèõ
ãýæ “áàéíà óó”, “Äóóëæ áàéíà óó, ñîíñîæ áàéíà óó” ãýæ õîîëîéãîî ñººòºë
õàøãèðñààð õîëáîîíû ÿàìàí äýýð ñóóæ áàéñàí õàðèóöëàãàòàíä ìýäýýãýý
163

îðîé 9 öàãèéí ¿åä ºã÷ øºíèéí 12 öàãààñ ºìíº ýöñèéíõýý ëàâòàé ìýäýýã Tºâ
êîìèññò óòñààð èëãýýæ, ººðºº õî¸ð àéìãèéí ¿íäñýí ìàòåðèàëûí ýõèéã àâ÷
õ¿ðãýõýýð øºíº ÿâíà ãýäãýý õýëýâ.
Áè îëîí ñàìïèí÷ íàð, øàëãàõ õ¿ì¿¿ñèéí ãàðààð äàâõàð äàâõàð ø¿¿ãäñýí,
íîòîëãîî á¿õèé ä¿ãíýëò ìýäýýãýý á¿õ ìàòåðèàëûí õàìò àâ÷ Áàÿíõîíãîðîîñ
ãàð÷, ªâºðõàíãàéã äàéðàí ìºí àéìãèéí ìýäýý, ìàòåðèàëûã àâ÷ Óëààíáààòàð
ðóó ÿâàõàä ìàøèíû ãºëãºð äóãóé õýä õýäýí óäàà öîîð÷, õýñýã çóóð ñààòñààð
èðæ òºâ êîìèññûí àïïàðàòàä á¿õ ìàòåðèàëûã ãàðäóóëàí, áàðèìò áè÷èãò
ãàðûí ¿ñãýý çóðæ, Áóìöýíä ãóàéí ãýðò óòàñäàí òàíèëöóóëàâ.
̺í àðä ò¿ìíèé ñàíàë àìæèëòòàé ÿâàãäëàà ãýäýãò èòãýæ áàéñàí áîëîõîîð
Áàÿíõîíãîð àéìãèéí óäèðäëàãàòàé ÿðèëöàí àéìãèéí òºâ äýýð òºðèéí òóñãààð
òîãòíîëûí áàãàíà ãýäãèéã áîñãóóëñàí áèëýý. Ýíý áàãàíûã õýäýí ãóàëèí õîëáîí,
ºíäºðëºæ ºíãèéã íü õàðóóëäàí òºðèéí äàëáààíû óëààí, õºõ ºí㺺ð áóäàæ
ñàíàë õóðààëòàä îðñîí Áàÿíõîíãîð àéìãèéí á¿õ õ¿íèé òîîã áè÷¿¿ëæýý. Ò¿¿íèé
äýðãýä õóðàë öóãëààí áîëæ îëîí õ¿í ¿ã õýëýâ. Òýð ¿åä Áàÿíõîíãîð àéìãèéí
íàìûí õîðîîíû äàðãà È.Ëàìæàâ, çàõèðãààíû äàðãààð Ä.Ïýëæýý, ªâºðõàíãàé
àéìãèéí íàìûí õîðîîíû äàðãààð Ä.Äàìäèí íàð àæèëëàæ áàéñàí þì.
Àéìàã ñóìûí èäýâõòí¿¿ä õàðèóöëàãà çîõèîí áàéãóóëàëòòàé øóðãóó
àæèëëàæ áàéñíààñ ãàäíà àðä ò¿ìíèé óëñ òºðèéí èäýâõ îíöãîé îðãèëæ
áàéñíûã áàõäàí òýìäýãëýìýýð ñàíàãäàíà.
Òýð 20-íû øºíèéí 12 öàãèéí õàâüä ãàðñàí óëñûí õýìæýýíèé ìýäýýíýýñ
¿çâýë óëñ äàÿàð ñàíàë õóðààëòûí àæèë 100% áîëñîí áàÿðòàé ìýäýýã äóóëàâ.
Ñàíàë õóðààëòûã àæèãëàõààð Ãîìèíäàíû çàñãèéí ãàçðûí àëáàí ¸ñíû òºëººëºã÷,
Äîòîîä ÿàìíû îðëîã÷ ñàéä Ëè Ôèí-Öçÿíü òýðã¿¿òýé õÿòàä õ¿ì¿¿ñ Óëààíáààòàðò
õ¿ðýëöýí èðæ ñàíàë õóðààëò áîëæ áàéñàí õîòûí çàðèì ãàçðààð ÿâæ òàíèëöààä,
ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí òºðèéíõºº òóñãààð òîãòíîëûí òàëààð íýãäìýë íýãýí
õ¿ñýë ýðìýëçýëòýé áàéãààã ¿çýæ íóòàãòàà áóöñàí þì. Ýíý ñàíàë õóðààëòûí
ä¿íã Òºâ êîìèññûí îðëîã÷ ×.Ñ¿ðýíæàâ òýðã¿¿òýé ÁÍÌÀÓ-ûí çàñãèéí ãàçðûí
òºëººëºã÷èä Ãîìèíäàíû çàñãèéí ãàçàð õ¿ðãýí ºã÷ òàíèëöóóëñàí áèëýý.
Ãîìèíäàíû çàñãèéí ãàçàð óã ìýäýýòýé 1946 îíû ýõýýð òàíèëöàí òóñ óëñûí
òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ õî¸ð óëñûí õîîðîíä äèïëîìàò õàðèëöàà
1946 îíû 12 äóãààð ñàðûí 13-íä òîãòîîâ.
Áè Áàÿíõîíãîð, ªâºðõàíãàé àéìàãò îðîí íóòãèéí äîìîãò ãàçàð, ò¿¿õò
õ¿ì¿¿ñ, äóðñãàëò ç¿éëèéã ñîíèðõîí òýìäýãëýæ ÿâñàí áèëýý. Áàÿíõîíãîð
àéìãèéí òºâä ¿ëäñýí õóó÷èí Ãàëóóòûí õ¿ðýýíèé áàðèëãûí ¿ëäýãäýë, ìºí ò¿¿íèé
áàðóóí òàëä îéðîëöîî áàéäàã Ìàíäàë ñóìûí Íîìîí õààíû õ¿ðýýíèé áàðèëãûí
÷óëóóí ãî¸ë ñèéëáýð, ìîäîí ýäëýëèéã õàðàõàä óðàí ÷àäâàðòàé àâüÿàñëàã àðä
îëîí õ¿ðýý õèéäèéã áàðèõàä îðîëöîæ áàéñàí ãàéõàìøèãò ç¿éëñ áàéâ.
Äýýðõ Íîìîí õààíû õ¿ðýýí äýýð õýðýãëýõã¿é õàÿñàí õî¸ð òîì ÷óëóóí
àðñëàíã ñóóðü ÷óëóóíû õàìò òýíä ÿâæ áàéñàí Òýýâðèéí ÿàìíû íýãýí
à÷ààíû ìàøèíààð Óëààíáààòàðò õ¿ðã¿¿ëýí, òýíäýýñ èðñýí õîéíîî óëñûí èõ
ñóðãóóëèéí ãîë áàðèëãûí ¿¿äýíä áîñãóóëàí òàâüñàí íü îäîî áîëòîë áàéäàã þì.
164

Ýíý õî¸ð àðñëàíã Áàÿíõîíãîð aéìãèéí Áàðóóí óðä ç¿ãèéí íýãýí ñóìûí
àðä ºíãºðñºí çóóíû 80 îíû îð÷èì ãàí ö¿¿öýýð ñèéëýí óðëàñàí ãýñýí ìýäýý
áèé. Áèä òýãæ ÿâàõäàà óã ÷óëóóí ñèéëáýðèéã óðëàñàí äàðõíû ãýðò íàìàéã
äàãàëäàæ ÿâñàí Ë.Ä¿ãýðñ¿ðýíã î÷óóëñàí þì. Ë.Ä¿ãýðñ¿ðýí òýð àéëä î÷èæ
ãýðãèéòýé íü ÿðèõàä òýð óã ìýäýýã íîòëîí íºõðèéíõºº ýäýëæ áàéñàí ãàí
õîøóóòaé ö¿¿öèéã ¿ç¿¿ëýâ ãýæ ÿðüæ áàéñàí áºãººä òýð õ¿íèé íýð îâãèéã
òýìäýãëýæ àâñàí áàéñàí. Àðñëàíã Èõ ñóðãóóëèéí ¿¿äýíä áîñãîñíû äàðàà áè
ò¿¿íèéã õèéñýí íºãºº àðäûí òóõàé ñîíèíä º÷¿¿õýí ìýäýý áè÷èæ ìºíõæ¿¿ëýõ
ãýâýýñ íºãºº Ä¿ãýðñ¿ðýí ìààíü “Òýð ìýäýý ìèíèé ãýðò íýã þìàíä áèé, áè
àâ÷èðíà” ãýñýýð áàéãààä ñ¿¿ëäýý ò¿¿íèéãýý õààíà õèéñíýý îëîõã¿é áàéíà
ãýñýýð ºíãºðñºí íü õàðàìñàëòàé õýðýã áîëñîí þì.
Òýð ¿åä Óëààíáààòàðò òîõèîëäñîí ñîíèðõîë òàòñàí õ¿ì¿¿ñ, ìºí õºäºº ÿâæ
áàéõàä óóëçàæ áàéñàí õóó÷÷óóëààñ ò¿¿õýí äóðñãàëò ç¿éëèéã òýìäýãëýí àâ÷
áàéñàí íü ñ¿¿ëäýý íàäàä èõ õýðýã áîëñîí áèëýý. 1921 oíä Àðäûí õóâüñãàëä
îðîëöñîí 100 øàõàì ïàðòèçàíààñ òýäíèé íèéãìèéí ãàðàë, ïàðòèçàí öýðãèéí
àëü õýñýãò õýðõýí áàéëäàæ ÿâñíûã òýìäýãëýí àâ÷ èõýíõèéã “XIX-XX çóóíû
çààã äàõü Ìîíãîë îðîí” ãýäýã çîõèîëûí õàâñðàëò áîëãîí õýðýãëýñýí. Ýäãýýð
õ¿ì¿¿ñýýñ ýðäýì øèíæèëãýýíèé òîäîðõîé çîðèëãîîð ñîíñîæ, òýìäýãëýæ
àâñàí ç¿éëýýñ õóâüñãàëûí ºìíºõ Ìîíãîë îðíû óëñ òºðèéí áàéäàë, ôåîäàë
áà àðä àíãèéí õîîðîíäûí õàðüöàà õÿòàäûí õóäàëäààíû ï¿¿ñ¿¿äýýñ Ìîíãîë
îðîíä ÿâóóëæ áàéñàí õóäàëäàà àðèëæàà, õ¿ðýý õèéä, ëàì íàðûí àìüäðàë, ¿éë
àæèëëàãàà, ÿëàíãóÿà àëáàò, õàìæëàãà, øàâü, àðäûí àõóé áàéäàë, òýäíèé ç¿ãýýñ
ôåîäàëûí àëáà õèéæ áàéñàí òîäîðõîé ìýäýý, àðä îëíû õóâüñãàëò õºäºë㺺í,
óã õºäºë㺺íèé ãîë ãîë ãàçðóóäàä äýýðõ ïàðòèçàíóóä îðîëöîæ áàéñíûã
òîäðóóëàí ìýäýæ àâñàí þì.
Òèéíõ¿¿ ñóðàãëàæ, ìýäýæ àâñàí ìèíü Àðäûí õóâüñãàëûí ºìíºõ áà ò¿¿íèé
ÿâöûí ¿åèéí ¿éë àæèëòàé òàíèëöàõàä ìºí ÷ äºõºìòýé áîëæ áèëýý. Ýíãèéí
æèðèéí áàéäëààð äîòíî÷ëîí ÿðüæ ñîíññîí ç¿éëýý ò¿¿õýí áàðèìòòàé òóëãàí
àæèæ áàéõûí çýðýãöýý òýð õ¿ì¿¿ñ òóñ îðîíä ãàðñàí óëñ òºðèéí õºäºë㺺íä
òàòàãäàí îðæ àðä ò¿ìíèé òýìöýëä îþóí ñàíàà íü á¿ðýëäýí òîãòñîí õ¿ì¿¿ñ
áàéâ. Òýãæ ÿðüæ áàéõàä öºì øóëóóí øóäàðãà çîðèãòîé õ¿ì¿¿ñ áàéñíû äîòîð
áîëîâñðîë ñóðãóóëüã¿é áîëîâ÷ òºðºëõèéí óõààëàã áèëýã àâüÿàñòàí öººíã¿é
áàéñàí ñàíàãäàíà. Õóâüñãàëûí ºìíº íî¸ä, äýýä ëàì íàðûí îéðîëöîî àëáà
õààæ áàéñàí çàðèì õ¿í, ýñâýë ýíý òýð ôåîäàëä çàðöëàãäàæ áàéñàí õ¿í ìºí
àðäûí õóâüñãàëûí àíõíû æèë, íàì òºðèéí àæèë õèéæ, óëñ òºðèéí êàìïàíèò
àæèëä áèåýð îðîëöîæ áàéãñäààñ òýìäýãëýæ àâ÷ áàéñàí ç¿éëñ ñóäàëæ áàéñàí
ìàòåðèàëàà ëàâëàí îéëãîõîä èõ òóñ áîëñîí þì.
Òýð ¿åä áîëæ áàéñàí ¿éë ÿâäëûí íýã áîë Ñàéä íàðûí Ǻâëºë áà Íàìûí
Òºâ Õîðîîíû 1945 îíû 5-ð ñàðûí 18-íû ºäðèéí õàìòàðñàí 31/27 äóãààð
õóðëûí òîãòîîëîîð “Á¿õ õýâëýë áà óëñûí àëáàí õýðãèéã øèíý ¿ñãýýð 1946
îíû 1-ð ñàðûí 1-íýýñ ýõëýí ÿâóóëàõ” øèéäâýð áàéëàà.
165

Ǻâëºëòèéí ýõ îðíû äàéí äóóñàõàä ìàíàé îðîíä àðä ò¿ìíèéã ºðãºí
õýðýãöýýíèé áàðààãààð õàíãàõ, óëñ àðäûí àæ àõóé ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõýä
çîðèóëñàí çàðäàë íýìýãäýâ. Óëñûí íèéñëýë Óëààíáààòàð õîòûã òîõèæóóëàí
ìîä ñóóëãàæ ñóááîòíèê çîõèîõ çýðýã íèéòýýð õºäºëìºðºõ àæèë ýõëýâ.
1945 îíû ñ¿¿ë÷ 1946 îíû ýõýýð ìèíèé áèå Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí çàõèðàë,
Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí äàðãà áàéñàí Á.Æàðãàëñàéõàíû õàìò ÿâæ,
ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-òàé õàìòðàí àæèëëàõ õýëýëöýýð õèéõýýð Ìîñêâàä òîìèëîãäîí
î÷èæ ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí õàðüÿà õýä õýäýí õ¿ðýýëýíãèéí àæèëòàé òàíèëöàâ.
Õýëýëöýýðèéí ¿åýð ìàíàé îðíû àðõåîëîãèéí ñóäàëãààã ÿâóóëàõ çîðèëãîîð
ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í Ñ.Ê.Êèñåë¸âûã òîìèëæ, õºäºº àæ àõóé, ýäèéí
çàñãèéí ñóäëàõ àñóóäëààð ïðîôåññîð Ï.Â.Ïîãðåëüñêèé òýðã¿¿òýé îòðÿä
õàäëàí áýë÷ýýðèéí àñóóäëûã ñóäëàõ çîðèëãîîð àêàäåìè÷ Ì.È.Ëàâðåíêî,
ïðîô. A.À.Þíàòîâ íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé ýêñïåäèö, ïàëåîíòîëîãèéí
ñóäàëãààã ïðîôåññîð È.Åôðåìîâ òýðã¿¿òýé îòðÿä ÿâóóëàõ çýðýã àñóóäëààð
õýëýëöýýð õèéæ, ýäãýýðèéí ¿ð ä¿íã òóñ òóñûí çàñãèéí ãàçàðò òàíèëöóóëñíû
äàðàà ãàðûí ¿ñýã çóðàõààð òîõèðîëöñîí þì. Óã õýëýëöýýðèéí ¿íäñèéã
ìàíàé çàñãèéí ãàçðààñ çºâøººðñíººð óäàëã¿é ÇÕÓ-ûí ØÓÀ ìàíàé Øèíæëýõ
óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí õîîðîíäûí õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðæ, çºâëºëòèéí
ñóäàëãààíû àíãèóä ìàíàé îðîíä õ¿ðýëöýí èðæ àæëàà ÿâóóëàâ. Ýíý òàëûí
ìýðãýæëèéí õ¿í äóòìàã áàéñàí òýp öàãò äýýðõ àíãèóä ÷óõàë àæèë ¿¿ñãýí
ÿâóóëæ, ¿íäýñíèé áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõýä òóñ õ¿ðãýñýí þì. Áèä Ìîñêâàä
áàéõäàà òóñ îðîíä îéðûí èðýýä¿éä ØÓÀ-èéã áàéãóóëàõ òóõàé áýëòãýëèéã
õèéõ òàëààð Ǻâëºëòèéí ØÓÀ-èàñ çºâëºë㺺 àâàâ. Àêàäåìè÷ È.Áàðäèíòàé
óóëçàæ èðýýä¿éä Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè áàéãóóëàõ òàëààð ÿðèëöààä
Àêàäåìèéã áàéãóóëàõàä ºíäºð ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí, ëàáîðàòîðèéí
ñàéí áààç, óäèðäàõ ãàçðûí àíõààðàëòàé õàíäëàãà ýíý ãóðàâ õýðýãòýé. Ýäãýýð
íü ìàíàéä á¿ðýëäýýã¿é áàéíà ãýõýä í. Áàðäèí “Òýãâýë òà íºõºä íýãäýõ, õî¸ð
äàõü ç¿éëýýñ ýõëýæ Àêàäåìè áàéãóóëàõ íü ç¿éòýé ãýæ õýëñýí íü øèíæëýõ
óõààíû àæëûã çîõèîí ÿâóóëàõàä ÷óõàë îíîâ÷òîé çºâëºë㺺 áîëñîí þì.
1946 îíû 2 äóãààð ñàðä ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí õîîðîíä íàéðàìäàë, õàðèëöàí
òóñëàëöàõ òóõàé Ãýðýý, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé
õýëýëöýýðò òóñ òóñ ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áèëýý. Ýíý ¿åä çºâëºëòèéí àðä ò¿ìýí ýõ
îðíû äàéíû õ¿íä øapõûã ýäãýýí, óëñûíõàà ýäèéí çàñãèéã ñýðãýýí áîñãîõ ëóò
èõ àæëûã ãàçàð ñàéã¿é ºðí¿¿ëæ áààòàðëàã õºäºëìºðºº îðãèëóóëæ áàéñàí þì.
1946 îíû ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðàõ, òîìèëîãäñîí ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí
ãàçðûí òºëººëºã÷äèéã åðºíõèé ñàéä ìàðøàë ×îéáàëñàí òîëãîéëæ,
á¿ðýëäýõ¿¿íä íü ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû åpºíxèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Öýäýíáàë, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí
çàõèðàë íàìàéã Ìîñêâàä õóäàëäààíû õýëýëöýýðýýð ÿâæ áàéñàí åðºíõèé
ñàéäûí íýãä¿ãýýð îðëîã÷ ñàéä Ñ.Ëóâñàí, ÁHMAÓ-ààñ ÇÕÓ-ä ñóóæ áàéñàí
ýë÷èí ñàéä Æ.Ñàìáóó íàðûã òºëººëºã÷äèéí ãèø¿¿íýýð òîìèëñîí þì.
166

Íàéðàìäàë, õàðèëöàí òóñëàëöàõ òóõàé ãýðýý ýäèéí çàñàã ñî¸ëûí òàëààð
õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé õýëýëöýýðèéí äàãóó ÇÕÓ ìàíàé îðîíä ýð÷èì õ¿÷ óóë
óóðõàé áàðèëãà áîëîí àæ ¿éëäâýðèéí áóñàä ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýí õºäºº àæ
àõóéã áýõæ¿¿ëýõ, ãàçàð òàðèàëàí, ñî¸ë øèíæëýõ óõààí, ãýãýýðýë, ýð¿¿ëèéã
õàìãààëûã õºãæ¿¿ëýõýä èõ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí áèëýý. Ýíý òóñëàìæààð áîññîí
òîìîîõîí áàðèëãà áàéãóóëàìæóóäûí íýã íü ìîíãîëîîð äàìæèí òàâèãäñàí
òºìºð çàì þì.
Ǻâëºëòèéí ýíý òóñëàìæèéí à÷ààð, àæ ¿éëäâýðèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í
1940 îíûõòîé õàðüöóóëàõàä 1960 îíä 5,4 äàõèí ºñ÷ýý. Äóðüäñàí õóãàöààíä
õºäºº àæ àõóé íýëýýä õºãæèæ, 1959 îí ãýõýä ýíý ñàëáàðò ¿éëäâýðëýëèéí
ñîöèàëèñò õàðèëöàà á¿ðýëäýæ òîãòîâ.
Õýëýëöýýíèé ¿åýð È.Â.Ñòàëèíòàé óóëçàõàä áè áàéëöñàí þì. Ñòàëèí
õ¿ëýýí àâàëòûí òºãñãºëä “Áèäíèé ¿ãèéã îð÷óóëñàí îðîñ õýëíèé ïðîôåññîð
Øèðýíäýâèéí òºëºº” ãýæ õóíäàãà ºðãºâ. Ýíý òóõàé òýð ¿åèéí çºâëºëòèéí
õýâëýëä áèé. Ǻâëºëòèéí íºõºä “×àìàéã Ñòàëèí ïðîôåññîð ãýñýí ó÷èð ÷è
ýðäìèéí àæëàà èõ õèéæ òýð ¸ñîîð ýðäýìòýí áîëîõ õýðýãòýé” ãýæ òîãëîæ
íàðãèæ áàéâ. Áè ÷ äîòðîî ¿íýõýýð òèéì õýìýýí áîäîæ ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæëûã ýðõýìëýí õè÷ýýñýýð ñ¿¿ëäýý äýä ýðäýìòíèé, óëìààð äîêòîðûí çýðýã
õàìãààëàâ.
ÁÍÌÀÓ 1946 îíû ãýðýýíèé äàãóó ÇÕÓ-òàé íàéðàìäàë, õàìòûí
àæèëëàãààãàà á¿õ òàëààð áýõæ¿¿ëæ, àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäòàé àõ ä¿¿ãèéí
õàðèëöàà òîãòîîí õºãæ¿¿ëæ, óëìààð 1961 îíä ͯÁ-ûí ãèø¿¿í áîëæ, îëîí
óëñûí õýìæýýíä õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëñýí áèëýý. 1946 îíû 4-ð ñàðûí 17-íû ºäºð
õóðàëäñàí Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðëààñ òóñ
óëñûí óëñ òºð, ãýãýýðëèéí àæëûí òyxaé òîãòîîë ãàðãàâ.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû ýíý õóðàë ìàíàé ýðõ ÷ºëººò òºðèéí òóñãààð
òîãòíîëûí 25 æèëèéí äîòîð òóñ îðíû õºäºëìºðèéí îëíû óëñ òºðèéí ìýäýö
èõýýõýí õºãæèæ, àðä ò¿ìíýýñ áè÷èã ¿ñýã ìýäýõ ÿâäàë, òýäíèé åðºíõèé
áîëîâñðîëûí õýìæýý áàñ õºäºëìºðèéí èäýâõ èõ äýýøèëñíèéã òýìäýãëýýä
ìºí ¿¿íýýñ ãàäíà óëñ òºð, ãýãýýðëèéí àæèëä õºäºëìºð÷èí îëîí ò¿ìíèé
ñî¸ë áîëîâñðîëûí öààøäûí õºãæèëä ñààä áîëîõîîð çàðèì äóòàãäàë áàéãààã
îíöëîí äóðäàâ. Íàñàíä õ¿ðýã÷äèéã øèíý ¿ñýãò ñóðãàõ àæèë õàíãàëòã¿é
áàéãààã çààæ òîî, áàðèìòààð æèøýý àâàí ø¿¿ìæëýâ. Óëñ òºð, ãýãýýðëèéí
àæèëä áóé äýýðõ äóòàãäëûã çàñàí çàëðóóëàõ, á¿õ àðä ñî¸ë, áîëîâñðîë, øèíý
¿ñãèéí ìýäýöèéã ýðñ äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð óã òîãòîîëûã ãàðãàâ. Íèéñëýë
õîòîî òîõèæóóëàõ àíõäóãààð ñóááîòíèê 1946 îíû 6 äóãààð ñàðûí 15-íä õèéæ
óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ îðîëöîâ. ̺í îíä óëñûí áà îëîí íèéò õîðøîîëëûí ºì÷èéã
õàìãààëàõ òóõàé òîãòîîë Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1946 îíû 8-ð ñàðûí 13-
íû 51-ð òîãòîîëîîð ÁÍÌÀÓ-ûã Íýãäñýí ¯íäýñòíèé áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿íä
ýëñ¿¿ëýõ òóõàé àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ͯÁ-ä ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí
á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ººð Öýäýíáàë òîìèëîãäñîí áèëýý.
167

1946 îíû 4-ð ñàðûí 5-íä Ñ¿õáààòàðûí õºøººíèé ñóóðèéí ÷óëóóã òàâèõ
¸ñëîëûí öóãëààí Óëààíáààòàðûí èõ òàëáàéä áîëîâ.
1946 îíû 5-ð ñàðûí 3-íä Óëààíáààòàð õîòûí Ñ¿õáààòàðûí òàëáàéä
õºäºëìºð÷äèéí öóãëààí áîëæ, Ã.Ê.Æóêîâ, Ð.ß.Ìàëèíîâñêèé íàðûã
Óëààíáààòàð õîòûí õ¿íäýò èðãýíýýð ñîíãîñîí áàðèìò áè÷ãèéã ãàðäóóëàâ.
Ìàðøàë Ð.ß.Ìàëèíîâñêèé, Ìîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëüä çî÷ëîõ ¿åä èõ
ñóðãóóëüä õè÷ýýëèéí òîíîã òºõººðºìæ áýëýãëýâ. Ýíý ¿åýð Ð.ß.Ìàëèíîâñêèé
äóðñãàëûí ìîä òàðüæ áèëýý.
1947 îíä Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí íèéãìèéí yxaàíû ôàêóëüòåò íýýãäýâ.
̺í óòãà çîõèîë, óðëàãèéí àæëûí áàéäëûã Íàìûí Òºâ Õîðîî àâ÷ õýëýëöýæ,
òîãòîîë ãàðãàëàà.
1945, 1946, 1947 îíóóäàä íàìûí ñóðòàë, óõóóëãà, ñî¸ë ãýãýýðýë, óðëàãèéí
òàëààð áè õýä õýäýí ºã¿¿ëýë ñîíèí, õýâëýëä íèéòë¿¿ëýâ.
ÌÀÕÍ-ûí XI èõ õóðëûí ä¿í, òóñ èõ õóðëààñ óëñ àðäûí àæ àõóé ñî¸ëûã
õºãæ¿¿ëýõ àíõäóãààð 5 æèëèéí òºëºâëºãººò çîðèëòûã áèåë¿¿ëýõ òàëààð
ñýõýýòíèé ºìíº òàâèãäàæ áóé çîðèëòûí òóõàé Óëààíáààòàð õîòûí ñýõýýòíèé
õóðëààð 1948 îíû 1-ð ñàðûí 17-íä õýëýëöýâ. Òóñ õóðàëä “Íàìûí XI èõ õóðëûí
ä¿í, ñýõýýòí¿¿äèéí çîðèëãûí òóõàé” èëòãýëèéã äààëãàâàð ¸ñîîð òàâèâ. ¯¿íä
պ人 àæ àõóéí ñýõýýòíèé çîðèëò, òåõíèêèéí ñýõýýòíèé çîðèëò, õóäàëäààíû
òàëààð àæèëëàæ áóé ñýõýýòíèé çîðèëò, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ, àðäûã
ãýãýýð¿¿ëýõ, Øèíæëýõ óõààí, óðëàã, óòãà çîõèîëûí òàëààð àæèëëàæ áóé
ñýõýýòíèé ¿¿ðãèéí òàëààð ÷èãëýë ÷èãëýëýýð íü òîäîðõîéëîí, ñýõýýòí¿¿äýýñ
ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã òóñãàí ºã¿¿ëæ áèëýý. Ìàíàé òàéçíû óðëàãèéí àâüÿàñëàã
ç¿òãýëòýí Cþé Øó-×æàí çýðýã õÿòàäûí õàðãèñ öýðãèéí ýðõòýí, ìîíãîëûí
íî¸äûí ä¿ðä ãàðàìãàé òîãëîñîí Ö.Öýãìèä, Áîãä õààíû ä¿ðä òîãëîñîí
Í.Öýãìèä ò¿¿íèé õàòíû ä¿ðä òîãëîñîí Ä.Öýðýíäóëàì, õÿòàäûí øóíàõàé
õóäàëäàà÷íû ä¿ðèéã õàðóóëàí òîãëîñîí Ä.Áàò-Î÷èð ëàì íàðûí áîäèò áàéäëûã
õàðóóëñàí Æ.Ëóâñàíæàìö, Á.Øàðàâäîî, ìîíãîë ýìýãòýéí ä¿ðèéã ÷àäâàðëàã
õàðóóëñàí ß.Äîëãîðñ¿ðýí, àðäûí àëäàðò äóó÷èí Æ.Äîðæäàãâà, Ä.È÷èíõîðëîî
íàð áîëîí òýð ¿åä íýðä ãàð÷ ýõýëæ áàéñàí æ¿æèã÷èí ª.Ðýíöýííîðîâ, äóó÷èí
Ë.Öîãçîëìàà, À.Çàãäñ¿ðýí, íàéðóóëàã÷ Ý.Îþóí, Ñ.Ãýíäýí. Ë.Âàíãàí íàðûí
çýðýã õ¿í óðëàãèéã õºãæ¿¿ëýõýä ¿íýò õóâü íýìðýý îðóóëæ áàéñàí áèëýý.
Öèðêèéí óðëàãèéã õºãæ¿¿ëýõýä ¿¿íèéã çîõèîí áàéãóóëàã÷ Æ.Ðàäíààáàçàð,
Ë.Íàöàã, àëèàëàã÷ Ä.Äàíçàí ìºí àâüÿàñëàã àðäûí óðàí çóðàà÷ Æ.Ìàíüáàäàð,
¯.ßäàìñ¿ðýí, îð÷èí ¿åèéí ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí Ã.Îäîí, Ë.Ãàâàà, Ä.×îéäîã,
Î.Öýâýãæàâ íàð, áàñ õºãæìèéí çîõèîë÷ Á.Äàìäèíñ¿ðýí, Ñ.Ãîí÷èãñóìëàà,
Ë.̺ðäîðæ, ×.×óëóóí íàð ìºí òóñ òóñûí ìýðãýæëýýð óðëàãèéã õºãæ¿¿ëýõýä
óðàí á¿òýýëýýðýý õóâü íýìðýý îðóóëæ áàéñàí þì.
1948 îíä Ä.Ñ¿õáààòàðûí íàñ áàðñíû 25 æèëèéí îéí ºäðèéã òîõèîëäóóëàí
ò¿¿íèé íýðýìæèò ãàçðûã áóé áîëãîâ. ¯¿íä Óëñûí õýâëýõ ¿éëäâýð, íèéñëýëèéí
II äóíä ñóðãóóëü, V õîðîî, öàõèëãààí êîìáèíàò, Õóæèðòûí õàëóóí óñ çýðýã
áîëíî.
168

Áè Ýðõ¿¿ãèéí áàãøèéí äýýä ñóðãóóëüä îðîñ çºâëºëòèéí óòãà çîõèîë,
ýðòíèé Ãðåê, Ðîì, Åâðîïûí óòãà çîõèîëûí õè÷ýýëèéã çààëãàæ áàéñíû äýýð
óðàí çîõèîëûí íîì ñîíèðõäîã òóë ººðèéí çîõèîë÷ íàðòàé óóëçàõ äóðòàé
áàéâ. Ä.Ñýíãýýãèéí “Àþóø” ×.Îéäîâûí “Çàì” æ¿æãèéã óíøèæ ñàíàë
çºâëºãºº ºãºõºä òýä áàÿðòàé õ¿ëýýí àâ÷, áè÷ñýí ç¿éëýý äàõèí óíøóóëäàã
áîëñîí þì. ×.×èìýä, Ä.Ñýíãýý, ×.Ëõàìñ¿ðýí íàðòàé áè íýëýýä óóëçäàã áàéâ.
1948 îíä õóðàëäñàí ìîíãîëûí çîõèîë÷äûí àíõäóãààð èõ õóðëûí èëããýëèéã
×.Ëîäîéäàìáà, Á.Áàëäîî, áèä õàìòðàí áîëîâñðóóëæ, ìîíãîëûí óðàí
çîõèîëûí áàéäëûã ä¿ãíýí òóõàéí ¿åèéí çîðèëòûã çîõèîëûí òºðºë àíãèàð
íü ÿëãàâàðëàí äóðäàæ îðóóëñàí áèëýý. Óã èëòãýëèéã çîõèîë÷äûí õóðàë äýýð
áè òàâèõ áàéñíàà áîëüæ Íàìûí Òºâ Õîðîîíû õýëòñèéí äàðãà Ë.Ä¿ãýðñ¿ðýí
òàâüñàí. Ýíý ¿åä àæëààñ õàëàãäñàí òóõàé äàðàà ºã¿¿ëíý.
̯Ý-èéí V èõ õóðëààñ ìèíèé áèå ̯Ý-èéí Òºâ Ǻâëºëèéí á¿ãä õóðëûí
ãèø¿¿íýýð ñîíãîãäîâ. Áè 1947 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí XI èõ õóðëààñ Íàìûí
Òºâ Õîðîîíû ãèø¿¿í, á¿ãä õóðëààð Òºâ Õîðîîíû óëñ òºðèéí òîâ÷îîíû îðëîã÷
ãèø¿¿í, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð òóñ òóñ ñîíãîãäîí óóë àæëûã õèéæ áàéòàë
1948 îíû 3-ð ñàðûí 24-íä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû óëñ òºðèéí òîâ÷îîíû õóðëààð
ìèíèé òóõàé X.×îéáàëñàíãèéí ñîíñãîëûã õýëýëöýæ Òºâ Õîðîîíû íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãûí ¿¿ðýãò àæëààñ õàëæ, óëñ òºðèéí òîâ÷îîíû îðëîã÷ ãèø¿¿í
õýâýýð íü áàéëãàí óëñûí èõ ñóðãóóëèéí çàõèðëààð äàãíàí àæèëëóóëàõààð
øèéäýâ. Äýýðõ òîãòîîëä íàìàéã çýìëýõäýý: “Ǻâëºëòèéí ìýðãýæèëòýí, çàñãèéí
ãàçðûí çºâëºõ Ñ.Ï.Âîëîæàíèíîâûã óë ¿íäýñã¿é äàéðñàí, ÓÈÑ-èéí ýðäýìòýí
íàðûí çºâëºë㺺í äýýð Á.Ðèí÷åíãýýñ Ǻâëºëòèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéã äàéð÷
áàéõàä òýâ÷èí ºíãºð¿¿ëæ áàéñàí çýðýã íü òóñ óëñûí ãàäààä àñóóäëûí òàëààðõ
íàìûí øóãàìààñ óõàð÷ áóé ýõëýëò” ãýæ çààñàí áèëýý.
Íàìûí X èõ õóðëààñ óõóóëãà òàíèóëãûí òàëààð ãapãàñàí øèéäâýðèéã
áèåë¿¿ëýõýä ç¿òãýõã¿é óõóóëãûí àæèë äàâøèíãóé áóñ çºâõºí ãýãýýð¿¿ëýõèéã
óðüòàë áîëãîæ áàéíà. Íàìûí Òºâ Õîðîîíû óëñ òºðèéí òîâ÷îîíû ãèø¿¿í
×.Ñ¿ðýíæàâ Òºâ Õîðîîã äàéð÷ áàéíà ãýñýí. Èíãýæ äàëàéí äàâàëãààíä
öîõèóëàâ.
Àæëûí òàëààðàà òóðøëàãàòàé íºõ人ñ äýìæëýã òóñëàìæ àâàõûã õ¿ñýâ÷
òýäíèé çàðèì íü íàìàéã çýìëýõèéã õè÷ýýäýã òóë àéæ áîëãîîìæëîõ íü îëîíòîé
áàéâ. Æèøýý íü: պ人 àæ àõóé, õóäàëäààíû òàëààð äóòàãäëûã õýëýëöýõäýý
äýýðõ àæëûã õàðèóöàæ áàéñàí çàðèì óäèðäàõ õ¿í ýíý áîë óõóóëãà ìóóãààñ
áîëëîî ãýäýã çàíøèëòàé áàéâ. Óõóóëãûí àæëûí äóòàãäëûã áè õàðèóöàõ ¸ñòîé
áàéñàí áîëîâ÷ òýð íü ìàë ºñººã¿éí øàëòãààí áèø, öàã àãààðûí õ¿íä íºõöºë,
ÿëàíãóÿà ýíý òàëààð ãàðñàí õóóëü òîãòîîë ìóóãààð íºëººëñíèéã äóðüäâààñ:
ÌÀÀ-í ¿íäñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã óëñàä àëáàí æóðìààð íèéë¿¿ëäýã áýëòãýëèéí
áîäëîãûã 1941 îíîîñ ¿¿ñãýí ÿâóóëæ àðäûí àæ àõóéòíû ìàëûí òîî òîëãîéã
õàðãàëçàí íîîñ íîîëóóð, ìàõ ñ¿¿ã òóéëûí õÿìä ¿íýýð óëñàä íèéë¿¿ëäýã
áîëñîí íü òýäãýýð àæ àõóéòíû õºäºëìºðèéí ñàíàà÷èëãûã áóóðóóëàí óëìààð
ìàë ºñºëòºä ñààä òîòãîð áîëñîí áèëýý.
169

Áè çàðèì õ¿ëýýí àâàëò äýýð àì õàëæ, ìèíèé õèéæ áóé àæëûã çîõèõ
¸ñîîð ¿íýëýõã¿é, çýìëýæ áàéõûã áîäâîë ãýìò õýðýãò õîëáîãäîõ øèíæòýé
áîëæ áàéíà õýìýýí òýp ¿åäýý íèéöýõã¿é àëäààòàé ¿ã õýëñýí ìààíü ¿íýí
þì. ¯¿íèéã ñîíññîí ×îéáàëñàíãèéí çºâëºõ Âîëîæàíèêîâ çýâ¿¿öýæ “×è
áèä õî¸ðûí çàì íèéëýõã¿é þì áàéíà” ãýõýýð íü “Á¿õ áàéäëààñ ¿çâýë
òèéì áîëîõ íü” ãýæ áèëýý. Ñ¿ðýíæàâûí òàëààð ãýâýë òýð íü Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû II íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààñ ÷ºëººëºãäºí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí
I îðëîã÷îîð ÕÀÀ-ã õàðèóöàí àæèëëàæ áàéõäàà ÕÀÀ-í òàëààð ãîë äóòàãäëûã
Òºâ Õîðîîíû ¿çýë ñóðòëûí àæèë ìóóãààñ áîëæ áàéíà ãýæ ÿðèõààð íü “×è
ººðèéí øóóä õàðèóöñàí àæëûí äóòàãäëûã áàëëàæ Íàìûí Òºâ Õîðîî óðóó
õàìàã áóðóóã ÷èõýæ áàéíà” ãýæ õýëñýí ýíý á¿ãä ×îéáàëñàíãèéí ñîíîðò
á¿õ øóãàìààð õ¿ð÷ýý. ×îéáàëñàí ¿¿íä ìàø èõ çýâ¿¿öýí ººðèéíõºº íýðòýé
õîëáîãäîëã¿éãýýð óëñ òºðèéí òîâ÷îîíû òîãòîîë ãàðãóóëæýý. Ýíý òîãòîîëä
áàñ íýãýí ç¿éëèéã äóðäàõäàà áîëîâñîí õ¿÷íèéã àæèëä øèëæ ñîíãîæ àâàõäàà
çàð÷èì÷ áèø áàéíà õýìýýñýí þì.
Ýðõýëæ áàéñàí àæèëäàà áîëîâñðîëûí õóâüä áýëòãýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã àëü
áîëîõîîð òàòàí îðóóëàõûã àíõààð÷ áîëîâñðîë, áè÷èã ¿ñýã ñàéòàé áîëîí
õýëìýãäñýí çàðèì àæèëòíû òºðºë ñàäàíã, æèøýý íü èõ ñóðãóóëüä Á.Ðèí÷åí,
Ë.Äýíäýâ, ºâãºí Ö.Äîðæ íàðûã ìîíãîë, ìàíæ, òºâä õýëíèé áàãøààð àâñíûã
õýëñýí áîëîëòîé. Áè òýð çýìëýëèéã íàìààñ ºã÷ áàéãàà ñóðãàìæ õýìýýí ¿çýæ
àæëàà ñàéæðóóëàõûã õè÷ýýõèéí çýðýãöýý óäàõã¿é áàðèãäàõ áàéõ ãýæ ÷èõ
òàâüäàã áîëæ áèëýý. Ìèíèé òàëààðõ ¿íýí áîäèò áàéäëûã íàìàéã çýìëýã÷èä
ñ¿¿ëäýý îéëãîõ øèã áîëæ ýõýëñýí. Íàìàéã Òºâ Õîðîîíû óëñ òºðèéí òîâ÷îîíû
îðëîã÷ ãèø¿¿íýýñ ãàðãààã¿é, 1952 îíä Óëñûí èõ õóðëûí àíõäóãààð ñîíãóóëèàð
ÀÈÕ-ûí äåïóòàòààð ñîíãîæ, òýð õóðëààð çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã
áàéãóóëàõ ãýæ áàéõàä ×îéáàëñàí íàìàéã äóóäàæ “×è ÓÈÑ-èéí çàõèðëûí
çýðýãöýý Àðäûí ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéäûí àæëûã õèé, ìàðãààø, èõ õóðëààñ
÷àìàéã áàòëàõ áîëíî” ãýâ. Áè ×îéáàëñàíã áàéíãà áèøèðäýãýý áàãà çýðýã
ñààðñàí ó÷èð øóóä “Ýíý ÿàìíû àæèë èõýýõýí äîðîé áàéãàà ãýñýí. Íàìàéã
òýíä òîìèëíî ãýäýã áîë ìèíèé áèåèéã óëàì çýìëýõ íýãýí øàëòãààí ãàðãàæ
áàéíà óó” õýìýýõýä ×îéáàëñàíãèéí öàðàé áàðàéãààä õýñýã äóóãóé áîë÷èõîâ.
Òýãñíýý “×è ìàðãààø òýäýí öàãò íàä äýýð èðýýðýé” ãýæ óóðòàéõàí øèã õýëýâ.
Áè ÷ ìàðãààø áàðèãäàõ íü ãapöaaã¿é áîëëîî ãýæ òýð ºäºðòºº áîäîëõèéëýí
õîíîã ºíãîðººâ. ªã뺺 ýõíýðòýý õýëýëã¿é íýëýýä äóëààâòàð õóâöàñ ºìñººä
×îéáàëñàíãèéí ºðººíä äóðäñàí öàãò íü î÷èâ. ×îéáàëñàí ýíý ºäºð àÿòàéõàí
çàíòàé “×è º÷èãäºð ýâã¿é, àëäààòàé ¿ã õýëñýí ø¿¿, ÷èíèé ò¿ðãýí çàíòàéã
áè ìýäýõ áîëîõîîð èíãýæ áîäîæ, òèéì ¿ã õýëæ áîëäîãã¿é þì ãýæ ñàíóóëàõ
ãýñýí áèëýý, îäîî õýäýí ìèíóòûí äàðàà èõ õóðàë ýõëýõ ãýæ áàéíà, ÷àìàéã
Àðäûã ãýãýýð¿¿ëýõ ÿàìíû ñàéäààð òàâèõ áîëíî” ãýâ (×îéáàëñàí ÿðèõäàà
äàíäàà òýãýõ áîëíî, èíãýõ áîëíî ãýäýã áàéñàí þì).
Áè ýíý ÿðèàíä íü çîðèãæèí õýä õýäýí áîëçîë äýâø¿¿ëýâ. Òýð íü
ñóðãóóëèéí îëèãòîé áàãø íàð öýðýãò òàòàãäñàí òóë òýäíèéã ýðã¿¿ëæ
170

áàãøëóóëàõ, áàãø íàðûã áýëòãýõ äýýä, äóíä ñóðãóóëèéã ºðãºòãºõ, áàãø íàðûí
öàëèí óðàìøëûã íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã àñóóäàë õºíäñºí.
×îéáàëñàí “×è àæèëäàà îðæ ñóðãóóëèóäûíõàà àæèëòàé òàíèëöàæ áàéãààä
àñóóäëàà áîëîâñðóóëæ òàâü” ãýâ.
Áè “Òýãüå, ìàðøàë àà, ýíý àæèëä õè÷ýýí ç¿òãýå” ãýýä ãàðàâ. Òýãýýä Àðäûí
áîëîâñðîëûí ÿàìíû ñàéäààð òîìèëîãäîí àæèëëàñàí þì.
×îéáàëñàíã íàñ áàðñíû äàðàà 1953 îíä íàìàéã åðºíõèé ñàéäûí ñî¸ë ýðõýëñýí
îðëîã÷îîð, 1954 îíä åðºíõèé ñàéäûí I îðëîã÷îîð òóñ òóñ òîìèëîâ. 1954 îíû 12
äóãààð ñàðä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí XII èõ õóðëààñ Íàìûí Òºâ Õîðîîíû ãèø¿¿í,
á¿ãä õóðëààñ Òºâ Õîðîîíû áîëîí Óëñ òºðèéí òîâ÷îîíû æèíõýíý ãèø¿¿íýýð òóñ
òóñ ñîíãîãäñîí. Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí îðëîã÷, I îðëîã÷îîð íàìàéã ñîíãîõîä
íàäòàé óðüä ìàðãàëäñàí çàñãèéí ãàçðûí íºãºº çºâëºõ Ñ.Ï.Âîëîæàíèíîâ òàë
ãàðãàí äýìæñýí þì ãýíýëýý ãýæ áè ñ¿¿ëä äóóëñàí.
1951 îíä ÌÇÍÍ-èéã áàéãóóëàõàä íàìàéã ò¿¿íèé äàðãààð ñîíãîí
àæèëëóóëàâ. Èíãýýä áè 1944 îíîîñ 1957 îí õ¿ðòýë Íàìûí Òºâ Õîðîîíû
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð äºðâºí æèë, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû óëñ òºðèéí
òîâ÷îîíû îðëîã÷, æèíõýíý ãèø¿¿íýýð ãóðâàí æèë Òºâ Õîðîîíû ãèø¿¿íýýð
íàéìàí óäaa, Óëñûí áàãà õóðëûí ãèø¿¿íýýð íýã óäàà, Àðäûí èõ õóðëûí
äåïóòàòààð àðâàí óäàà, 1981 îí õ¿ðòýë, òóñ òóñ ñîíãîãäîí àæèëëàæ èðñýí.
Óëñûí Èõ Ñóðãóóëèéí õàíûã áîñãîæ, òóëãûí ÷óëóóã òàâèõàä ãàð áèå
îðîëöîæ åñºí æèë àæèëëàñàí áèëýý.
Ìàíàé îðîíä ÌÀÕÍ-ûí X èõ õóðëûí øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýí áèåë¿¿ëæ,
àðäûí àæ àõóéã äýëõèéí II äàéíû íºõöºëä çîõèöóóëàí ººð÷ëºí áàéãóóëæ àðä
ò¿ìíèéõýý ñî¸ë, áîëîâñðîëûã óðàãø õºãæ¿¿ëýõ òàëààð ÷óõàë àðãà õýìæýý
àâñààð èðýâ.
Òýð õ¿íä áýðõ ¿åä àâñàí îëîí ÷óõàë àðãà õýìæýýíèé íýã áîë Ìîíãîë
óëñûí èõ ñóðãóóëü áàéãóóëñàí ÿâäàë þì. Óëñûí èõ ñóðãóóëèéã àíõàíäàà 90
îð÷èì îþóòàí, öººí òîîíû áàãøòàéãààð îäîîãèéí Þãîñëàâûí ýë÷èí ñàéäûí
ÿàì áàéãàà 2 äàâõàð æèæèã áàéøèíä áàéãóóëàâ. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ
òºðèéí Òîâ÷îî 1944 îíû 9-ð ñàðûí 1-íèé ºäºð 85, 56 äóãààð òîãòîîëîîðîî
íàìàéã èõ ñóðãóóëèéí àíõíû çàõèðëààð òîìèëîâ. ¯¿íýýñ ºìíº çàõèðàë
òîìèëîãäîîã¿é áàéñàí áºãººä õè÷ýýë àíãèéí ýðõëýã÷ýýð çºâëºëòèéí áóðèàä
áàãø Í.Èâàíîâ àæ àõóéí ýðõëýã÷ýýð Í.×èìýääàìáà íàð àæèëëàæ áàéâ. Óëñûí
èõ ñóðãóóëèéí çàõèðëààð òîìèëîãäîí àæèëä îðîõîä àæëûí ÷èã áàðèìæàà
áîëæ áàéñàí ç¿éë áîë Ǻâëºëòèéí äýýä ñóðãóóëüä ñóð÷ áàéñàí ¿åèéí áîäîë
ñàíàà áàéâ. Ìèíèé ñóð÷ áàéñàí Ýðõ¿¿ãèéí ñóðãóóëèéí á¿õ àìüäðàëûã
ýðãýö¿¿ëýí áîäîõîä áè çºâõºí îþóòíû äóíä ÿâàãäàæ áàéñàí àæëûã ãàäàðëàæ
áàéñàí áîëîõîîñ áèø áàãø, àæèë÷äûã ñóðãóóëèéí çàõèðãàà õýðõýí óäèðäàæ
áàéñíûã ìýäýõã¿é áàéñàí òóë ºðººñãºë òàëòàé áàéâ.
ßàëàà ÷ ãýñýí ìýäëýã ÷àäëûíõàà õýðýýð ìàíàé àíõíû äýýä ñóðãóóëèéí
äîòîð ÿâóóëäàã àæëûã ýõëýí çîõèîæ, ñóðãóóëèéí ýõíèé æèëèéí
àæèëëàãààíààñ ¿¿ñýí ãàð÷ áàéñàí îíöëîãèéã õàðãàëçàí îþóòíû äóíä îðîñ
171

õýëíèé ìýäëýãýý äýýøë¿¿ëýõ, ìýðãýæëèéíõýý õè÷ýýëä ÷àðìàéí ñóðàõ,
ìàðêñèçì-ëåíèíèçìèéí ¿íäñèéã ýçýìøèõ, îþóòàí õ¿íèé çàí ñóðòàõóóí,
ìýäýæ ñóðàõ ñîíèðõëûí õ¿ðýýòýé õîëáîãäñîí àñóóäëààð îþóòíóóäòàé óóëçàí
ÿðèà õèéæ, ñóðãóóëèéí íàì, ýâëýëèéí áàéãóóëëàãà, Äåêàí, êóðñèéí ýðõëýã÷,
àíãèéí äàðãà íàðòàé õàìòðàí îëîí òàëòàé íýëýýä àæëûã òºëºâëºí ÿâóóëàâ.
Òýãæ àæèë çîõèîõîä îþóòíû áàéð õîòûí ýíý òýð ºíöºãò õîë õîë çàéòàé
áàéñàí áà çàðèì îþóòàí ãýð îðîíäîî ñóóäàã áàéñíààñ øàëòãààöàæ îþóòàí
õ¿ì¿¿ñ îëîí íèéòèéí äóíä áèåý õýðõýí àâ÷ ÿâàõ òóõàé àæëûã öàã ¿åèéí
áàéäàëä òîõèðóóëàí çîõèîõ øààðäëàãàòàé áîëîâ.
Òóñ ñóðãóóëüä ÇÕÓ-ûí Ñ.È.Õðîìîâ. Ñ.È.Àáàêóìîâ, Ë.C.Êàøòàíîâ,
È.Á.Âåéöìàí, Ã.Ï.Êðûëîâ, À.Ã.Áàííèêîâ, Â.Í.Êëþåâà, Â.È.Ãàðèí, A.A.Þíàòîâ,
Ý.Ì.Ìóðçàåâ, Ñ.Í.Àíôèëîãîâ íàðûí çýðýã áàãø íàð àæèëëàâ. Èõ ñóðãóóëèéí
àæëûã ýõëýí çîõèîí áàéãóóëàõàä áè óã ñóðãóóëüä àæèëëàæ áàéñàí Ǻâëºëòèéí
ìýðãýæèëòýíä òóëãóóðëàí òýäíýýñ çºâëºë㺺 àâ÷ àæëàà ÿâóóëàâ. Òýð ¿åä
èõ ñóðãóóëüä õè÷ýýë çààæ, ñóðãóóëèéí á¿õ àæëûã óäèðäàí çîõèîõîä òóñàëæ
áàéñàí õ¿ì¿¿ñ áîë Ìîñêâà, Êèåâ, Âîðîíåæèéí èõ ñóðãóóëèóäàä àæèëëàæ
òýíõèì ýðõëýí îëîí æèë õè÷ýýë çààæ áàéñàí òóðøëàãàòàé íºõºä áàéâ.
Äýýðõ áàãø íàð õè÷ýýë çààõààñ ãàäíà èõ ñóðãóóëèéí çàõèðãààíû õ¿ñýëòýýð
îþóòíû äóíä ººðèéí àæèëëàæ áàéñàí ñóðãóóëü, îþóòíû ñóðëàãà õ¿ì¿¿æèë,
àìüäðàëûí òóðøëàãààñ ÿðèà õèéõ, òóñ òóñûí ìýðãýæëýýð ãàð÷ áóé øèíý ìýäýý
ñýëòèéã îþóòíóóäàä òàíèëöóóëæ, ìºí oþyòíû äóíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæëûã óäèðäàí ÿâóóëàõ çýðýã èõ àæëûã õèéâ.
̺í çîõèîë÷, ¿éëäâýðèéí òýðã¿¿íèé õ¿ì¿¿ñèéã òóñ ñóðãóóëüä óðüæ
îþóòíóóäàä òóñ òóñûí àæëûí òàëààð ÿðèà õèéëãýäýã áàéâ. Ýíý àæèëä
ÿëàíãóÿà èõ ñópãyyëèéí àíõíû õýäýí ìîíãîë áàãø íàð òóõàéëáàë ìîíãîë
õýëíèé ä¿ðìèéã Ø.Ëóâñàíâàíäàí, Á.Ðèí÷åí, ìîíãîëûí óòãà çîõèîëûã
Ö.Äàìäèíñ¿ðýí, ìèíèé áèå ò¿ãýýìýë ò¿¿õ çààæ, îþóòíû äóíä àæèë çîõèîí
ÿâóóëäàã áàéñàí þì.
Áèä îðîñ õýë ñàéí ñóðàõ, çºâëºëòèéí áàãø íàðààñ çààæ áóé ç¿éëèéã
ýçýìøèæ, öààøèä óã ìýðãýæëýýð èõ áà äóíä ñóðãóóëüä áàãøëàõ, åð íü
ºíäºð ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí õ¿÷èíòýé áîëîõûã àíõààðàâ. Ǻâëºëòèéí
ýõ îðíû äàéíû ÿâö, òºãñãºë, îëîí óëñûí áàéäëûí òóõàé ÷óõàë áàéðûã
ýçýëíý. Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí àæ àõóéã áýõæ¿¿ëýõ, ÿëàíãóÿà àíõíû ãîë
áàðèëãûã áàðüæ áîñãîõ, áàãø îþóòíûã ñóóöààð õàíãàõ òàëààð íýí òýðã¿¿íèé
íºõöºëèéã áóé áîëãîõîä àðäûí ãýãýýðëèéí àõìàä aæèëòàí ãàðàìãàé çîõèîí
áàéãóóëàã÷, øóëóóí øóäàðãà àâèðààðàà îëîí ò¿ìýíäýý õ¿íäëýãäñýí ×.Íàöàã
¿íýëæ áàãøã¿é èõ àæèë ã¿éöýòãýñýí íü èõ ñóðãóóëèéí ò¿¿õýíä ç¿é ¸ñîîð
òýìäýãëýãäýõ ¸ñòîé áèëýý.
Îþóòíû äóíä èéíõ¿¿ àæèë ÿâóóëäãààñ ãàäíà ñóðãóóëèéí çîõèõ
ôàêóëüòåòóóäýä ÿìàð õè÷ýýëèéã õè÷íýýí öàãààð ¿çýõ, õè÷ýýë á¿ðýýð
ïðîãðàììûã îðîñ ìîíãîë õýëýýð áîëîâñðóóëæ, áàãø îþóòàí íàðò õ¿ðòýýë
áîëãîõ, õè÷ýýë á¿ðýýð ñóðàõ áè÷èã ëàâëàõ ìàòåðèàë, ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõûã
172

÷àäàë ÷èíýýãýýðýý áýëòãýí ò¿ãýýõ, õè÷ýýëèéí öàãèéí õóâààðèéã çºâ ãàðãàæ
áàðèìòëàõ çýðýã àñóóäëûã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë ñóðãóóëèéí çàõèðãààíû ºìíº
òàâèãäàâ.
Ýíý àæëûã ÿâóóëàõàä èõ ñóðãóóëüä óäàà äàðààëàí îðëîã÷ çàõèðàë áàéñàí
Ñ.È.Õðîìîâ, Ñ.Ì.Ïîïîâ, Ä.Ò.Êîêîðåâ, È.Ê.Êóçüìèí íà𠺺ðñäèéíõºº
òóðøëàãûã íýâòð¿¿ëæ, ìîíãîë áàãø íàðûã áýëòãýæ ºãºõºä èõ òóñëàìæ
¿ç¿¿ëñýí áèëýý. 1950 îíû îð÷ìîîñ ýõëýí óëñûí èõ ñóðãóóëèéí õè÷ýýë àíãè
ýðõýëñýí îðëîã÷ çàõèðàë Ä.Öýâýãìèä èõ ñóðãóóëèéí àíõíû òºãñºã÷äèéí
äîòðîîñ ôèçèêèéí áàãø Í.Ñîäíîì, Ä.Áàòñóóðü, òîîíû áàãø Ñ.Äàøèéìàà,
Ë.Øàãäàð, ìàëûí èõ ýì÷ Ö.Òîéâãîî, õèìè÷ Ä.Äàøæàìö, õýë áè÷ãèéí áàãø
Ò.Ïàãâà, ýäèéí çàñàã÷ ×.Ñýðýýòýð, õºäºº àæ àõóéí ìýðãýæèëòýí Ï.Øèíæýý,
Ä.Ãîí÷èã íàðûí çýðýã áóñàä íºõºä èõ ñóðãóóëèéí öààøäûí õºãæèëä
òóñ òóñäàà õóâü íýìðýý îðóóëæ èðñíèéã òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Cypãyyëü
òºãñºã÷äèéí äîòðîîñ þóíû ºìíº àëü ñóðëàãà ñàéòàéã íü áàãø áîëãîí ¿ëäýýõ
ÿâäàë óã ñóðãóóëèéí áàãø íàðûã á¿ðýëä¿¿ëýõýä íýí ÷óõàë áàéñàí áîëîâ÷
ñóðãóóëèà ñàéí òºãñºã÷äèéã óäèðäàõ áàéãóóëëàãà ÿàì, ãàçðóóä áóëààöàëääàã
áàéñàí áýðõøýýëèéã äàâæ òóóëàõàä áàñ àìàðã¿é áàéâ. Áè ººðºº Ìîñêâà
ÿâàõ áîëãîíäîî ÇÕÓ-ûí Äýýä áîëîâñðîëûí õîðîîãîîð îðæ, ò¿¿íèé äàðãà
Ñ.Êàôòàíîâ ò¿¿íèé îðëîã÷, õýëòñèéí ýðõëýã÷ íàðòàé óóëçàæ, çàðèì ÷óõàë
õè÷ýýëýýð ñóðàõ áè÷èã, ëàâëàõ ìàòåðèàë, òàíèóëàõ ïðîãðàììûã îëæ
àâ÷èðäàãñàí.
̺í Ìîñêâàãèéí èõ ñóðãóóëèéí çàõèðàë ïðîôåññîð È.Ñ.Ãàëêèíòàé
óóëçàæ ìàíàé ñóðãóóëèéí ôàêóëüòåòòýé òºñòýé ôàêóëüòåò, òýíõèìèéí
àæèëëàãààòàé áèå÷ëýí òàíèëöàæ, òýäíèéä áàéäàãã¿é ìàíàé ñóðãóóëèéí çàðèì
ôàêóëüòåòèéí òàëààð Ìîñêâàãèéí àíàãààõ óõààí, ìàë ýìíýëýã, õºäºº àæ àõóé,
áàãø íàðûí äýýä ñóðãóóëèéí çîõèõ ôàêóëüòåò, òýíõèìèéí àæèëòàé òàíèëöàí
ìºí ñóðàõ áè÷èã, ëàâëàãààíû ìàòåðèàëûã îëæ èðæ, ñóðãóóëèéí íîìûí ñàíä
øèëæ¿¿ëäýã áàéâ. Ò¿¿íèé äàðàà Mocêâàãèéí èõ ñóðãóóëèéí çàõèðàë áîëñîí
àêàäåìè÷ Ñ.È.Âàâèëîâòîé óóëçàæ çºâëºë㺺, íîì ñóäàð àâ÷ áaécaí áèëýý.
Òýð íü Ñòàëèíû ¿åä õýëìýãäñýí íýðò áèîëîãè÷, Í.È.Âàâèëîâûí òºðñºí ä¿¿
áºãººä ôèçèêèéí àëäàðòàé ýðäýìòíèé íýã ñ¿¿ëäýý çºâëºëòèéí ØÓÀ-èéí
åðºíõèéëºã÷ººð àæèëëàæ áàéõàä íü áàñ ò¿¿íòýé àæèë õýðãýýð õî¸ð ÷ óäàà
óóëçñàíñàí.
Áè àâ÷èðñàí ñóðàõ áè÷èã çýðýã þìàà ººðèéí èõ ñóðãóóëüä àæèëëàæ
áàéñàí Ǻâëºëòèéí áàãø íàðûí äýìæëýãýýð ìàíàé óëñûí öàã ¿åèéí íºõöºëä
òîõèðóóëàí ñàéæðóóëàí çàñàæ, óëìààð õîëáîãäîõ ÿàì, ãàçðóóäûí ñàíàëûã àâ÷
ýðäìèéí çºâëºëººðºº õýëýëö¿¿ëýí, ãýãýýðëèéí ÿàìààð áàòëóóëäàã áàéâ.
Õàðèí íèéãìèéí óõààíòàé õîëáîãäñîí õè÷ýýëèéí òºëºâëºãºº ïðîãðàììûã
Òºâ Õîðîîíû ñóðòàë óõóóëãûí õýëòýñ þì óó, çàðèìäàà Íàìûí Òºâ Õîðîîíû
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí çºâëºëãººíººð áàòëóóëíà. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî,
Çàñãèéí ãàçàð ìîíãîëûí àíõíû èõ ñóðãóóëüä èõýä àíõààð÷, ìàíàé ñóðãóóëèéí
òºãñºëòèéí øàëãàëò, õóðàë áà ñóðãóóëèéí 5, 10 æèëèéí îéä óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ
173

áèå÷ëýí îðîëöîæ, óäèðäàí ÷èãë¿¿ëñýí ¿ã õýëäýã áàéñàí íü èõ ñóðãóóëèéí ¿éë
àæèëëàãààíä à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ áàéñàí ãýæ ¿çíý.
Îëîí ìýðãýæëèéí áàãø íàðòàé àæèëëàõàä àëèâàà ìýðãýæëèéí àíõíû ÷
ãýñýí çîõèõ ìýäëýãòýé áàéõûã àìüäðàë ¿ðãýëæ íàäààñ øààðäàæ áàéâ. Èéì
ó÷ðààñ áè õ¿í ýìíýëýã, ìàë ýìíýëýã, ìàë àæ àõóé òóõàéëáàë çîîòåõíèê, ãàçàð
òàðèàëàí çýðýã ìýðãýæëèéí ñóðàõ áè÷èã, ëàâëàõ õÿëáàð÷èëñàí á¿òýýë¿¿äèéã
óíøèæ áàéñàí ìèíü èõ ñóðãóóëèéí àæëûã óäèðäàõàä òóñ áîëæ áèëýý. Äýýðõ
õè÷ýýë¿¿äýýð áàãø íàðûí ëåêöèéã ñîíñîõ, õàãàñ æèëèéí áà óëñûí øàëãàëòàä
ñóóæ òýð òàëààðõè îéëãîìæîî àëü íýãýí õýìæýýãýýð áàòàòãàí áýõæ¿¿ëäýãñýí.
Èõ ñóðãóóëèéí ãîë áàðèëãûí àíõíû ÷óëóóã 1946 îíû 1-ð ñàðûí 4-íä ×îéáàëñàí
íàð èðæ áàÿð ¸ñëîëòîéãîîð òàâèëöàæ áèëýý. 1946 îíû 11-ð ñàðûí 3-íä óëñûí
èõ ñóðãóóëü øèíý áàðèëãàäàà îðæ, ¸ñëîëûí õóðëûã áè íýýæ ¿ã õýëýâ.
...Óëààí öýðýã ýõ îðíîî ÷ºëººëºõººð çîãñîõã¿é, åâðîïûí äàðëàãäñàí
ò¿ìýí àðäûã Ãèòëåðèéí òàëõèíààñ ÷ºëººëæ, åâðîïûí ýðòíèé èõ ñóðãóóëü,
íîìûí ñàí, ìóçåéã ýâäðýë ñ¿éðëýýñ àâàð÷ øèíæëýõ, óðëàã ñî¸ëûí ìÿíãà
ò¿ìýí øèëäýã õ¿ì¿¿ñèéã ãèòëåðèéí òàìààñ õàãàöóóëæ áàéãàà öàãààð áèä èõ
ñóðãóóëüòàé áîëæ, èéì áàðèëãàíä îðæ áàéíà ãýäãèéã òýìäýãëýí ÿðüæ áèëýý.
Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí àíõäóãààð òºãñºëòèéí õóðàë 1946 îíû 6 äóãààð
ñàðûí 29-íä áîëæ X.×îéáàëñàí ¿ã õýëýâ.
1947 îíû 9-ð ñàðûí 27-íä Ìîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëèéí 1947-1948 îíû
õè÷ýýëèéí æèëä çîðèóëñàí õóðàë áîëæ ìèíèé áèå èëòãýë òàâüæ áàéõ òýð ¿åä
òóñ ñóðãóóëèéí îþóòíû òîî 800 õ¿ðñýí áàéâ. Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí 2 äóãààð
òºãñºëòººð 1947 îíä íèéò 47 ìýðãýæèëòýí äýýä áîëîâñðîëûí äèïëîì àâñíû
äîòîð çîîòåõíèê÷ 17, áàãø 16, õ¿íèé èõ ýì÷ 14 áàéâ.
Èõ ñóðãóóëèéí àíõíû òºãñºã÷äèéí òîî òýð ¿åä öººí áàéñàí áîëîâ÷
ìýðãýæëèéí ò¿âøèí ºíäºð áàéñàí íü òýäíèé ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíààñ
àÿíäàà õàðàãäñàí þì.
Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí 10 æèëèéí îéí õóðàë 1952 îíû 10-ð ñàðûí 24-
íä Óëñûí òåàòðûí áàéðàíä áîëæ, óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ îðîëöîâ. Çàõèðëûí
õóâüä ìèíèé òàâüñàí èëòãýëä èõ ñóðãóóëèéí íèéò ôàêóëüòåò àíãèóäàä 276
òºðëèéí õè÷ýýë çààæ, 32 òýíõèì àæèëëàæ 1200 îþóòàíòàé áîëæ, 7 óäààãèéí
òºãñºëòººð 513 õ¿í äýýä áîëîâñðîë ýçýìøèí òºãññºíèé äîòîð õ¿íèé ýì÷
86, çîîòåõíèê÷ 76, òîî ôèçèêèéí áàãø 88, ò¿¿õèéí áàãø 54, ýäèéí çàñãèéí
ìýðãýæèëòýí 36 ãýæ òóñ òóñ äóðäñàí áàéäãèéã áè òýð ¿åèéí ñîíèíîîñ îëæ
¿çýýä ýíä òýìäýãëýí îðóóëàâ. Ìàíàé àíõíû äýýä ñóðãóóëèàñ òóñ óëñûí
îëîí äýýä ñóðãóóëü áàéãóóëàãäñàí áèëýý. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí
Ǻâëºëèéí 1946 îíû 10-ð ñàðûí 10-íû òîãòîîëîîð ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ áè÷èõ
êîìèññ áàéãóóëæ, ò¿¿íèé äàðãààð íàìàéã òîìèëîâ. Ýíý çîõèîëûã áè÷èõýä
Ǻâëºëòèéí ãîë÷ëîã÷ ìîíãîë÷ ýðäýìòýä ìàíàé õýñýã ò¿¿õ÷ îðîëöîí áè÷èæ óã
á¿òýýë 1954 îíä îðîñ õýëýýð äàðàà íü ìîíãîë õýëýýð õýâëýãäýí ãàðàâ. Ìîñêâà
õîòíîî ìîíãîëûí ò¿¿õèéí íýãýí áîòü õýâëýãäýí ãàðñàíòàé õîëáîãäóóëàí ÇÕÓûí
ØÓÀ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ºðãºòãºñºí õóðàë ìºí îíä áîëîâ. Òýð õóðëûã
174

ÇÕÓ-ûí Øèíæëýõ óxaaíû àêàäåìèéí åðºíõèéëºã÷ àêàäåìè÷ Í.À.Íåñìåÿíîâ
äàðãàëæ, õóðàëä ØÓÀ-èéí òýðã¿¿ëýã÷ íýðò ýðäýìòäýýñ ãàäíà ò¿¿íèé õàðüÿà
ò¿¿õèéí îëîí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë, ìýðãýæèëòí¿¿ä îðîëöîâ.
Óã çîõèîëûã áè÷èõýä ìàíàé òàëààñ áè ýõëýýä çîõèîí áàéãóóëàõ êîìèññûí
äàðãà, ñ¿¿ëäýý åðºíõèé ðåäàêòîð, Ǻâëºëòèéí òàëûí åðºíõèé ðåäàêòîð íü
àêàäåìè÷ Á.Æ.Ãðåêîâ áàéñàí þì.
Ýíý á¿òýýëèéí Ǻâëºëòèéí òàëûí ðåäàêöèéã òºëººëºí àêàäåìè÷
Å.Ì.Æóêîâ òîâ÷ ñîíñãîë òàâüñàíû äàðàà ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷äýýñ
ò¿¿íä õàíäàí çàðèì àñóóäàë òàâèâ. Òýãýýä áè Ìîíãîëûí òàëûí ðåäàêöèéí
ºìíººñ òýð õóðàë äýýð ¿ã õýëýõäýý ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéí íýãýí áîòü çîõèîë áîë
õî¸ð îðíû ýðäýìòäèéí õàìòûí àíõíû á¿òýýë áºãººä óã çîõèîëûã Ǻâëºëòèéí
õýä õýäýí àêàäåìè÷, ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í îðîëöîæ, ìîíãîë, îðîñ áóñàä õýë
äýýð áàéñàí áàðèìò ñýëòèéã öóãëóóëàí ìýðãýæëèéí áàðèìæààãààð ñóäaëæ
ìîíãîëûí ò¿¿õèéã ýðò äýýð ¿åýñ ýä¿ãýý õ¿ðòýëõ ¿åèéã øèíæëýõ óõààíû
¿¿äíýýñ òîâ÷õîí áè÷ñýíèé à÷ õîëáîãäëûã òýìäýãëýâ.
Ýíý á¿òýýëèéã áè÷èõýä èäýâõòýé îðîëöñîí ìîíãîëûí ò¿¿õ÷èä, òóñàëñàí
Ǻâëºëòèéí àíä íºõºä人 áè òàëàðõàëàà èëýðõèéëæ, ìºí Ǻâëºëò ìîíãîëûí
ò¿¿õ÷èä õàìòðàí ÁÍÌÀÓ-ûí îëîí áîòèò äýëãýðýíã¿é ò¿¿õ áîëîí áóñàä
õàìòûí á¿òýýëèéã õ¿÷ õàâñðàí áè÷èõ ñàíàëûã äýâø¿¿ëýâ. Òýð öàãò ìàíàé
ò¿¿õ÷èä íü àëü íýãýí õàâ÷ëàãààñ àéæ áèåý äààæ çîðèãëîí áè÷èõ íºõöºë,
äàäëàãà, áýëòãýë äóòàãäàëòàé áàéëàà. Àíõíû ýíý á¿òýýë õè÷íýýí äóòàãäàëòàé
áàéñàí áîëîâ÷ ìàíàé ò¿¿õ áè÷ëýãèéí íýãýí õóâèëáàð áîëæ öààøèä àëäàà
ìàäãèéã çàñàæ ò¿¿õýý áè÷èõýä ýðõ áèø òóñ áîëñîí.
Ìîíãîëûí äýëãýðýíã¿é ò¿¿õèéã áè÷èõýä ìîíãîë îðîñ ò¿¿í÷ëýí õÿòàä
õýëýýð áàéãàà òóëãóóð áè÷ãèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ íü ÷óõàë áàéñíûã
õàðãàëçàæ áèä Ǻâëºëòèéí íºõºäòýé ñàíàë ñîëèëöîí, ýíý àæèëä ò¿¿õ÷äýý
îðóóëàõûã õÿòàäûí òàëä õàíäàæ õ¿ñýõýýð òîõèðîëöîâ.
Õÿòàäûí òàë ÷ ýíý àñóóäëûã ñîíèðõîæ ò¿¿õ÷ Âàíü-Äó-öçÿí, Õàí Æóëèí
íàðûã òîìèëîâ ãýæ ìàíàé òàëä ìýäýãäñýí þì. ×.Ñ¿ðýíæàâ òýðã¿¿òýé
òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðîëöîí 1950 îíû 4-ð ñàðûí 26-íä Ïðàãà
îðîõîîð õî¸óëõíàà ÿâàâ. Áèäíèéã î÷èõîä ×åõèéí ÊÍ Òºâ Õîðîîíû äàðãà
Ðóäîëüô Ñëàíñêèé, Òºðèéí åðºíõèé ñàéä Àíòîíèí Çàïîòîöêèé íàð õ¿ëýýí
àâ÷ ÌÀÕÍ, Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð, àðä ò¿ìýíä òºëººëºã÷ºº èð¿¿ëñýíä
òàëàðõàë èëýðõèéëæ, õºãæèë áàäðàë äýýðýý èõ àìæèëò îëîõûã õ¿ññýí þì.
Äàðàà íü áèäíèéã ×åõîñëîâàêèéí Êîììóíèñò Íàìûí Òºâ Õîðîîíû äàðãà,
×åõîñëîâàêèéí åðºíõèéëºã÷ Êëèìåíò Ãîòâàëüä õ¿ëýýí àâ÷ ýëýãñýã äîòíîîð
ÿðèëöàí, Ìîíãîëûí òóõàé ñîíèðõîí àñóóæ òóñ óëñûí ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí
õºãæëèéí òàëààð ëàâëàæ óëìààð ×åõîñëîâàêèéí êîììóíèñò íàìûí óäèðäàã÷
Áîãóìèð Øìåðàëü, òàíàé íàìûí IX èõ õóðàëä Êîìèíòåðíèé ã¿éöýòãýõ
õîðîîíû ºìíººñ îðîëöîæ èðýýä Ìîíãîë óëñûí òàëààð èõ ñîíèðõîëòîé
ç¿éëèéã áèäýíä ÿðüæ áàéñàí þì ãýæ íýëýýä äýëãýðýíã¿é ºã¿¿ëýâ. Òýðýýð
×åõîñëîâàê óëñûã áàéãóóëàí õºãæ¿¿ëæ áàéãàà òóõàé, èìïåðèàëèñò îðíóóäûí
175

ò¿ðýìãèé áîäëîãûí òóõàé îíöëîí ÿðüæ, ÇÕÓ òýðã¿¿òýé äýëõèéí ñîöèàëèñò
ëàãåðèéí îðíóóäûí íýãäýë íÿãòðàëûí à÷ õîëáîãäëûã öîõîí ÿðüæ áàéñàí
íü ¿íýõýýð îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺íèé íýðò ç¿òãýëòíèé øèíæòýé
õàðàãäñàí áèëýý.
×.Ñ¿ðýíæàâ ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Çàñãèéí ãàçàð, åðºíõèé ñàéä
×îéáàëñàíãèéí ºìíººñ íàéðàìäàëò ×åõîñëîâàêèéí àðä ò¿ìýí, çàñãèéí ãàçàð,
Íàìûí Òºâ Õîðîî ò¿¿íèé óäèðäàã÷ áºãººä Êîìèíòåðíû ã¿éöýòãýõ õîðîîíû
ãèø¿¿í Êëèìåíò Ãîòâàëüäàä áàÿðûí ìýíä÷èëãýý äýâø¿¿ëæ, ñàéí ñàéõíûã
õ¿ñýí åðººâ. ×.Ñ¿ðýíæàâ, Ê.Ãîòâàëüä, À.Çàïîòîïêèé çýðýã ×åõîñëîâàêèéí
õýä õýäýí óäèðäàõ õ¿íä áýëýã áîëãîí àâ÷èðñàí ìîíãîë äýýë ìàëãàéãàà
ºìñ¿¿ëñíèé äàðàà áèäýíòýé õàìò çóðãàà àâàõóóëàâ.
Áè Ñ¿ðýíæàâûí ÿðèàã Çàïîòîöêèí íàðò îðîñîîð îð÷óóëàí ºã÷ áàéâ. Ýíý
îéí ¸ñëîëä îðîëöîõ ¿åýð áè èõ ñóðãóóëèéí çàõèðëûí õóâüä ×åõîñëîâàêèéí
Áîëîâñðîëûí ÿàìíû ñàéä áºãººä Àêàäåìèéí åðºíõèéëºã÷ ïðîôåññîð Çäåíåê
Íååäëû, ×åõîñëîâàêèéí Ìýäýýëýë ñî¸ëûí ÿàìíû ñàéä Âàöëàâ Êîïåöêè
íàðòàé óóëçàæ òýäíèé óäèðäñàí ÿàì áà àêàäåìèéí àæèëòàé äýëãýðýíã¿é
òàíèëöàâ. Ïðàãà õîòûí Êàðëûí èõ ñóðãóóëü äýýð î÷èæ ò¿¿íèé àæèëòàé
òàíèëöàæ, óëìààð òºãñºëòèéí ¸ñëîëûí õóðàëäààíä îðîëöîæ äóíäàä ýðòíèé
¿åèéí åâðîïûí èõ ñóðãóóëèéí óëàìæëàëò çàíøëûã áàðèìòëàí òºãñºëòèéíõºº
õóðàëäààíûã ÿâóóëæ áàéãààã ¿çýâ. “×åõîñëîâàê óëñ ñîöèàëèçìûí çàìä”,
“×åõîñëîâàêèéí øèíý ñî¸ëûí ºðíºëò” ãýñýí õî¸ð ºã¿¿ëýë áè÷èæ ¿íýí ñîíèíä
íèéòë¿¿ëýâ.
1951 îíû 3-ð ñàðä Óíãàðûí õºäºëìºðèéí íàìûí 2 äóãààð ýýëæèò õóðàëä áè
òºëººëºã÷ººð î÷èõ ¿åäýý ìºí Íàìûí Òºâ Õîðîîíû åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãà Ìàòèàñ Ðàêîøè áîëîí áóñàä óäèðäàõ õ¿íòýé óóëçàæ, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîîíîîñ Óíãàðûí Íàìûí Tºâ Õîðîî, çàñãèéí ãàçàð, àðä ò¿ìýíä èëãýýñýí
áàÿðûã äàìæóóëàâ. Òýð õ¿í èðãýíèé äàéíû ¿åä òóõàéëáàë 1920-21 îíû ¿åä
Ñèáèðüò áàéõäàà Àð Õèàãò îð÷èì ò¿ð ñóóæ, òýð öàãèéí ìîíãîëûí áàéäàëòàé
íýëýýä òàíèëöàæ áàéñíàà ÿðüæ áàéæ áèëýý.
Óíãàðûí õºäºëìºðíèéí íàìûí õóðàë äýýð èðñýí òºëººëºã÷äèéí äîòîð
Àíãëèéí Êîììóíèñò Íàìûí äàðãà Ãàððè Ïîëëèò íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñ
áèäýíòýé õàìò “Ìàðãèòñåãåò” õýìýýõ çî÷èä áóóäàëä ñóóæ áàéõäàà áîëîí
õóðëûí çàâñàðëàãààð óóëçàõäàà ìîíãîëûí òàëààð ñîíèðõîí àñóóæ, íàìûíõàà
àæëûí òàëààð ÿðüæ ºãäºã áàéâ. “Óíãàð óëñàä ÿâñàí íü” ãýäýã ãàð÷èãòàéãààð
Óíãàðûí õºäºëìºðèéí íàìûí 2 äóãààð èõ õóðëûí òóõàé äýãëýí áè÷èæ “¯íýí”
ñîíèíä õýâë¿¿ëëýý.
176

IV Á¯ËÝÃ
1. ÀÐÄ Ò¯ÌÍÝÝ ÑÓÐÃÀÍ ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ ÕÝÐÝÃÒ
Óëñûí èõ õóðëûí íýãä¿ãýýð ñîíãóóëèéí àíõäóãààð ÷óóëãàíààñ çàñãèéí
ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã áàéãóóëàõàä ìèíèé áèåèéã Çàñãèéí ãàçðûí
á¿ðýëäýõ¿¿íä îðóóëàí Ãýãýýð¿¿ëýõ ÿàìíû ñàéäààð áàòàëñíû òóõàé äýýð
ºã¿¿ëñýí áèëýý.
1951 îíû 7 äóãààð ñàðûí 11-íä Àðäûí õóâüñãàëûí 30 æèëèéí îéä àõ ä¿¿
àðäûí àðä÷èëñàí îðíû òºëººëºã÷èä, àíõ óäàà îðîëöîõîîð èðñýí þì.
Òýð ¿åèéí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñýýñ ãàäààä îðíû òºëººëºã÷äèéã õ¿ëýýí àâ÷
óóëçàí, òýäãýýð îðíóóäòàé áàéãóóëñàí õàðèëöààã áýõæ¿¿ëýõ òàëààð ÿðèëöàæ
áàéñíû õóâüä ãàäààä õàðèëöààíû àíõíû óëñ òºðèéí òîì àðãà õýìæýý
áîëëîî. ÇÕÓ-ûí Äýýä Ǻâëºëèéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí îðëîã÷ äàðãà Ì.Ï.Òàðàñîâ,
Áîëãàðûí Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ÿàìíû ñàéä Ï.Êîëàðîâ (Â.Êîëàðîâûí
õ¿¿), ÁÍÁÀÓ-ààñ Ìîñêâà, Óëààíáààòàðò ñóóæ áàéñàí Ýë÷èí ñàéä Ñòåëà
Áëàãîåâà íýðò õóâüñãàë÷ Äìèòðèé Áëàãîåâûí îõèí), Óíãàðûí ¯éëäâýð÷íèé
ýâëýë¿¿äèéí çºâëºëèéí äàðãà Ôîæåð Õàðóøòÿê, Ãåðìàíû Ãàäààä ÿâäëûí
ÿàìíû îðëîã÷ ñàéä Àíòîí Àêêåðìàí, ×åõîñëîâàêèéí åðºíõèé ñàéäûí îðëîã÷
Çäåíåê Ôèðëèíãåð çýðýã áóñàä îðíû òºëººëºã÷ îðîëöñîí þì.
Áè íààäìûí êîìèññûí ãèø¿¿íèé õóâüä Àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäûí
òºëººëºã÷äèéã Óëààíáààòàðûí åðºíõèé áàéäàëòàé òàíèëöóóëàõ, Ñîíãèíîä
íýãýí õºäººíèé àéëä îðóóëæ çî÷ëîõ çýðýã ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýâ. Àðäûí
õóâüñãàëûí 30 æèëèéí îé áîë ¿íýõýýð óëñ òºð, ¿çýë ñóðòëûí ºíäºð ò¿âøèíä
ÿâàãäàæ, ÇÕÓ áà àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäààñ èðñýí òºëººëºã÷èä òóñ
òóñûí îðíû íàì àðä ò¿ìíèé ºìíººñ ìîíãîëûí õóâüñãàëûí 30 æèëèéí îéã
òîõèîëäóóëàí áàÿð õ¿ðãýæ ñàéí ñàéõíûã õ¿ñýí åðººæ áàéñàí íü ñîöèàëèñò
îðíóóäûí àðä ò¿ìí¿¿äèéí ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàëèçìûí ¿íäñýí äýýð
áàéãóóëàãäñàí íºõºðëºëèéí èëðýë áà àõ ä¿¿ãèéí áàðèëäëàãààíû áýëýã òýìäýã
áîëæ áàéñàí þì.
Ãýãýýðëèéí ÿàì íü òýð ¿åä þóíû ºìíº àðä ò¿ìíèéã áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàõ,
òýäíèé óëñ òºð, åðºíõèé áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí àéìãèéí
êëóá, ñóì áà àëáàí ãàçðûí äýðãýäýõ óëààí áóëàí, îðîí íóòàã äàõü êèíîíû
ãàçðóóä, øèé, æ¿æèã, óðàí çîõèîë, óðëàãèéí á¿ëã¿¿ä, áèåèéí òàìèðûí
òýìöýýí, óëñ òºð, øèíæëýõ óõààíû ëåêö ÿðèà çýðýã ãýãýýð¿¿ëýí áîëîâñðóóëàõ
îëîí òºðëèéí àæëûã ýðõýëäýã áàéâ.
Àðä ò¿ìíèéã íèéòýä íü áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàõ, ÿëàíãóÿà 16-40 íàñíû
õ¿ì¿¿ñèéã 1947 îíîîñ ýõëýí çààâàë áè÷èã ¿ñýãòýé áîëãîõ àæëûã çîõèîí
ÿâóóëàõ ¿¿ðýã íîãäîâ. Áè÷èã ¿ñãèéí äóãóéëàí, ò¿ð ñóðãóóëèéã Óëààíáààòàðûí
àëáàí ãàçàð, ¿éëäâýðèéí äýðãýä, àéìãèéí òºâ, ñóì, áàãò áàéãóóëàí ò¿¿íä
177

çàëóó÷óóä áà íàñàíä õ¿ðýã÷äèéã ºðãºíººð îðîëöóóëàí áè÷èã ¿ñýã çààëãàõ
àæëûã çîõèîí ÿâóóëàâ.
1952 îíä Äîðíîä àéìàã 13-15 íàñíû õ¿ì¿¿ñèéã áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàõ àæëàà
áèåë¿¿ëæ 1954 îí ãýõýä ìàíàé óëñûí íàñàíä õ¿ðñýí á¿õ õ¿íèé èõýýõýí õýñýã
íü áè÷èã ¿ñýãòýí áîëëîî.
Ãýãýýðëèéí ÿàì íü àðäûí ãýãýýðýë áà àðäûí áîëîâñðîë õî¸ðûã òýð ¿åä
àëü àëèíûã íü õîñëóóëàí ýðõëýí ÿâóóëäàã áàéâ. Áè Ýðõ¿¿ãèéí áàãøèéí
äýýä ñóðãóóëü òºãññºí áîëîõîîð áîëîâñðîëûí ñèñòåìèéí îíîëûí ¿íäñèéã
òºñººëäºã áàéñíààñ ãàäíà ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíä àæèëëàæ áàéõäàà
ãýãýýðëèéí àæëûí òàëûã åðºíõèéä íü óäèðäàæ áàéñàí ó÷èð ýíý ÿàìíû àæëûí
÷èã áàðèìæàà íàäàä îéëãîãäîæ áàéõ øèã áàéñàí áîëîâ÷, óã ÿàìíû òîäîðõîé
àæèëä òîìèëîãäîîä, àìüäðàëûí ã¿íä îðæ àæèëëààä ýõëýõýýð ìèíèé óðüäûí
îéëãîìæèéí ìýäëýã òóí õàíãàëòã¿é åðºíõèé áàéñàí íü á¿ð ÷ òîäîðõîé áîëîâ.
Àéìãèéí êëóáûí ýðõëýã÷ íàðûã Óëààíáààòàðò öóãëóóëæ, óëñ òºð, åðºíõèé
áîëîâñðîëûí òàëààð ñåìèíàð ºã÷ áàñ àæëûí òîäîðõîé çààâðûã Ãýãýýðëèéí
ÿàì äàõèí çàñâàðëàæ îðîí íóòàãò òàðààâ. Àéìãèéí êëóáýýñ ýðõëýí õºãæèì,
øèé æ¿æãèéí á¿ëãýìèéí àæëûã ñýðãýýæ, óã àæèëä àâüÿàñëàã çàëóó÷óóä,
ñýõýýòíèéã ºðãºí îðîëöóóëàõ àæëûã çîõèîæ áàéñíààñ ãàäíà àéìãèéí êëóáò
òàâèõ øèé, êîíöåðòûí ïðîãðàììûã Óðëàãèéí õýðýã ýðõëýõ, õîðîî, òåàòðûí
àæèë÷äûí äýìæëýãòýéãýýð áîëîâñðóóëàí õ¿ðã¿¿ëýõ, æ¿æèã÷äèéã îðîí íóòàãò
ÿâóóëàí òîãëóóëàõ, ìºí õºãæèì÷äèéã òîìèëîí îðîí íóòãèéí õºãæìèéí
á¿ëãýìèéíõýíä çààâàðëóóëàõ çýðýã íýëýýä àæèë ÿâàãäàâ. Êèíîã àéìãèéí
òºâººñ ãàäíà ñóì, áàãààð í¿¿äýëë¿¿ëýí ÿâóóëæ ¿ç¿¿ëýõ, ñóìûí óëààí áóëàíã
óõóóëãà ãýãýýðëèéí òºâ áîëãîí ººð÷ëºõºä ñóìûí ñóðãóóëü, õ¿í ìàë ýìíýëýãò
àæèëëàäàã ñýõýýòíèéã òàòàí îðîëöóóëàõ àæèë çîõèîâ. Ãàð áºìáºã, ÿâãàí
óðàëäààí, øàòàð äààì òîãëîõ, çóðàõ çýðýã àæëûã çîõèîí ÿâóóëàõ ¿¿ñâýðèéã
òàâèâ. ¯¿íýýñ ãàäíà ýð¿¿ë àõóé, àðèóí öýâýð, áîëîâñîí áàéäëûí òóõàé ëåêö,
ÿðèàíû ñýäýâ, êëóá, óëààí áóëàíä òàâèõ óõóóëàõ õóóäàñ, çóðàãò õóóäñûã
õýâëýí ãàðãàõ, ãýðýë çóðãèéí ¿çýñãýëýí áàéãóóëàõ çýðýã àæëûã Óðëàãèéí
õýðýã ýðõëýõ õîðîî, Ãýãýýðëèéí ÿàì õàâñðàí ÿâóóëäàã áîëëîî.
Ýíý á¿ãäèéã çîõèîí ÿâóóëàõàä êëóá óëààí áóëàíãèéí áàðèëãà òýð á¿ð
òîõèðîìæòîé áèø, õºãæìèéí çýìñýã äóòìàã, ìîíãîë õýëýýð çîõèîñîí áóþó
îð÷óóëñàí êèíî öººí, òîíîã òºõººðºìæ õ¿ðýëöýýã¿é, êèíî ìåõàíèê÷èä öººí
çýðýã áýðõøýýë èõýýõýí òóëãàð÷ áàéâ.
Ãýâ÷ ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, çàñãèéí ãàçàð òýð öàãèéí òºñºâ õºðºíãèéí
áîëîëöîîãîîð æèë á¿ð çîõèõ õýìæýýíèé çàðäàë ºãñºí þì. 1954 îíä Àðõàíãàé,
Áóëãàí, Ãîâü-Àëòàé, Çàâõàí, Òºâ, Óâñ, ªâºðõàíãàé àéìàãò õ¿¿õäèéí öýöýðëýã
áàéãóóëàâ. Ýíý á¿õ àæëûã Ãýãýýðëèéí ÿàìíû íýãýí îðëîã÷ ñàéä, õýñýã õ¿íèé
õàìò ýðõëýí ÿâóóëäàã áàéæ áèëýý.
Ãýãýýðëèéí ÿàìíû õàìãèéí ãîë àæèë áîë áàãà, äóíä, òóñãàé ìýðãýæëèéí
ñóðãóóëü áà Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí àæëûã óäèðäàõ ÿâäàë áàéñàí þì. Áè ººðºº
Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí çàõèðëûã õàâñàð÷ áàécaí ó÷èð ò¿¿íèéãýý Ãýãýýðëèéí
178

ÿàìíû àæèëòàé çîõèöóóëàí ÿâóóëàõ á¿ðýí áîëîëöîîòîé áàéëàà. Õàðèí
òåõíèêóìóóäûã õîëáîãäîõ ÿàìòàé íü õàðèëöàí ìàòåðèàëûí õóâüä áýõæ¿¿ëýí,
òºãñºã÷äèéí ìýðãýæëèéí ÷èãèéã òîäðóóëàí áýëòãýõýä áýðõøýýë îëîíòîé
òîõèîëäîâ.
Áàãà, äóíä ñóðãóóëèéí áàãø íàð èõýýõýí äóòàãäàí, àæèëëàæ áàéñàí áàãø
íàðûí ìýðãýæèë õàíãàëòã¿é ñópax áè÷èã õ¿ðýëöýõã¿é, áàãø íàðûí áàðèìòëàõ
çààõ àðãûí ëàâëàãàà, ñóðãóóëüä õýðýãëýõ ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ ç¿éë òóéëûí
õàíãàëòã¿é áàéñíààñ ãàäíà, àéìàã õîòûí äóíä õºäººãèéí áàãà ñóðãóóëü
õè÷ýýëèéí áàéð, îðîí ñóóöààð äóòàãäàæ, èõýíõ ñóðãóóëü ýñãèé ãýðò õè÷ýýë
õèéæ, ñóðàã÷èä íü áàéðëàí ñóóæ áàéñàí áèëýý. Õóâèéí àæ àõóéòàé ìàë÷èä
õ¿¿õäýý ñóðãóóëüä òýð á¿ð ÿâóóëæ áîëîâñðîëòîé áîëãîõûã ýðìýëçýõã¿é
äýðãýäýý áàéëãàæ, ìàëàà ìàëëóóëàõ, ãýð çóóðûí àæèë õèéëãýõèéã áîäîæ,
ñóðãóóëüä õ¿¿õäýý ýëñ¿¿ëýõýýñ àëü áîëîõîîð òàòãàëçàæ, ñóðãóóëüä îðñîí
õ¿¿õäýý ÷ àëèâàà íýãýí øàëòãààíààð ýã¿¿ëýí áóöààæ àâàõ çýðýã áýðõøýýë
èõ ãàðíà. 1951 îíû 10-ð ñàðä Àéìãèéí ãýãýýðëèéí õýëòñèéí äàðãà íàð,
ãýãýýðëèéí ÿàìíû àæèëòíû çºâëºë㺺í õèéæ, ñóðãóóëèéí áàãø íàðûí àæèë,
ñóðàã÷äûí ñóðëàãà õ¿ì¿¿æëèéã ñàéæðóóëàõ òóõàé èëòãýë òàâüæ õýëýëöýæ
õè÷ýýëèéí æèëèéã ýõýëñýí áèëýý. Áàãø íàðûí ìýðãýæëèéã äýýøë¿¿ëýõ,
ñóðàã÷äûí ñóðëàãà, õ¿ì¿¿æëèéã ñàéæðóóëàõàä ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààíû
íýðò ýðäýìòäèéí á¿òýýëèéí ñàíãààñ èõèéã õ¿ðòýæ áàéâ. Ǻâëºëòèéí íýðò
cópãaí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ Ê.Óøèíñêèé, À.Ìàêàðåíêî, Ïîëüøèéí íýðò ñóðãàí
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ ßí Àìîñ Êàìèíñêèé íàðààñ áè÷ñýí, ñóðãàñàí îíîë, ìýðãýí
öýöýí ¿ãíýýñ èø òàòàæ àðäûí ãýãýýðëèéí àæèë÷èä, áàãø, ñóðàã÷äàä
òàíèëöóóëäàã áàéëàà.
1952 îíä Óëààíáààòàðò Áàãøèéí äýýä ñóðãóóëü èíñòèòóò áàéãóóëàãäàæ,
Äîðíîä, Àðõàíãàé àéìàãò áàãøèéí ñóðãóóëèéã òóñ á¿ð 60 õ¿íèé îðîí
òîîòîéãîîð 1951 îíä íýýñýí íü îðîí íóòãèéí áàãà ñóðãóóëèóäûã áàãøëàõ
áîëîâñîí õ¿÷íýýð õàíãàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæýý. Ñóðãóóëèóäàä äýýä
áîëîâñðîë á¿õèé 115 áàãø àæèëëàæ áàéñíû äîòîð 7 õ¿í ãýãýýðëèéí õýëòñèéí
äàðãààð, 12 õ¿í á¿ðýí äóíä ñóðãóóëèéí çàõèðëààð, 16 õ¿í àðâàí æèëèéí äóíä
ñóðãóóëèéí àæëûã ñàéæðóóëàõàä èõ õóâü íýìýð îðóóëàâ.
1951-52 îíû õè÷ýýëèéí æèëä á¿õ ñóðãóóëèéí ïðîãðàììûã äàõèí õÿíàí
¿çýæ áîëîâñðóóëñàí áà ñóðãóóëèóäûã áàéöààõ ä¿ðýì, ñóðàã÷äûí õîðîî,
ýöýã ýõèéí õîðîîíû ä¿ðýì çýðýã ñóðãóóëèéí ñóðëàãà õ¿ì¿¿æèë, àæ àõóéí
àñóóäëààð õýä õýäýí ÷óõàë çààâàð ä¿ðìèéã áîëîâñðóóëàí ãàðãàâ.
Ýíý õè÷ýýëèéí æèëä äóíä ñóðãóóëèéí 5 òºðëèéí ñóðàõ áè÷èã áàãà
ñóðãóóëèéí 6 òºðëèéí ñóðàõ áè÷èã õýâëýãäýâ. Ãýãýýðëèéí ÿàìíû òºâ
àïïàðàòûí àæèëòíóóä ýíý õè÷ýýëèéí æèëä 249 ñóðãóóëèéí àæëûã òàë á¿ðýýñ
íü õàìààðàí áàéöààí øàëãàæýý. 1952 îíä ñóðãóóëèóäûí òºñºâ 1951 îíûõîîñ
15 õóâèàð ºññºí áà ñóðãóóëèóäûí èõ áàðèëãûí òºñºâ 2 äàõèí íýìýãäæýý.
1952 îíä ñóðàã÷äààñ ñóðãóóëèà äóòóó îðõèõ ÿâäàë 1951 îíòîé çýðýãö¿¿ëáýë
40 õóâü õîðîãäñîí áàéâ. 1951 îíä ªìíºãîâü, Ñ¿õáààòàð, Óëààíáààòàð õîò,
179

1952 îíä Áàÿíõîíãîð, Äóíäãîâü, Ãîâü-Àëòàé, 1954 îíä Àðõàíãàé, Áàÿí-ªëãèé,
Õºâñãºë, Óëààíáààòàð õîòîä òóñ á¿ð 10 æèëèéí ñóðãóóëü øèíýýð áàéãóóëæ
àæèëëóóëàâ.
̺í áàãø íàðûí áîãèíî áà óðò õóãàöààíû äàâòàí êóðñûã ìýðãýæèë,
ìýðãýæëýýð ÿâóóëàõ, áàãø íàðûí ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ, çààõ àðãûã
ñàéæðóóëàõàä çîðèóëàí íîì òîâõèìëûã íèéòëýõ, áàãø íàðûí ñýòã¿¿ëèéí
÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, Ǻâëºëòèéí áà ººðèéí îðíû òýðã¿¿íèé áàãø íàðûí
òóðøëàãûã äýëãýð¿¿ëýõ çýðýãò ÷èãëýãäñýí ãîë àðãà õýìæýýí¿¿ä ÿâóóëæ áàéâ.
Õè÷ýýë ñàéí çààäàã áàãøààñ ãàäíà ñóðàã÷èä çààëãàñàí õè÷ýýëýý áýõæ¿¿ëýí,
ìýäëýãèéíõýý õ¿ðýýã íýìýãä¿¿ëýõýä, ñàéí ñóðàõ áè÷èã, ëàâëàõ õýðýãòýé
áàéäàã. Îðîí íóòàãò 8, 10 æèëèéí äóíä ñóðãóóëü îëíîîð áàéãóóëñàíòàé
õîëáîãäîæ òýäãýýðèéã ñóðàõ áè÷ãýýð õàíãàõ öîî øèíý àñóóäàë òàâèãäàæ ýíý
çîðèëãîîð ñóðàõ áè÷èã, íîì õýâëýëèéã äîòîîääîî õýâëýõèéí çýðýãöýýãýýð
îëîí àðâàí íýðèéí ñóðàõ áè÷ãèéã îð÷óóëàí ÇÕÓ-ä õýâë¿¿ëýâ. ÇÑÁÍÕÎÓ-ûí
Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéä, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààíû àêàäåìèéí åðºíõèéëºã÷
íàðòàé áè óóëçàæ äóíä ñóðãóóëüä õè÷ýýë, ÿëàíãóÿà îðîñ õýë çààõ áàãø
íàðûã óðèëãà ¸ñîîð èð¿¿ëýõ, ìîíãîë õýëýíä îð÷óóëñàí øèíý ñóðàõ áè÷ãèéã
õýâë¿¿ëýõ, ñóðãóóëüä õýðýãëýõ ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ, áàãø íàðûí ãàðûí àâëàãà
áîëîõ ç¿éëèéã õ¿ñýõýä, äýýðõ ç¿éëèéã ìàíàé óëñûí Ãýãýýðëèéí ÿàìíû íýð
äýýð èð¿¿ëýõ áîëëîî.
̺í ìàíàé óðüñàí ¸ñîîð Ǻâëºëòººñ èðæ áàéñàí áàãø íàð íü ºíäºð
ìýðãýæèëòýé, äàäëàãà òóðøëàãà á¿õèé áºãººä ìàíàé õºäºº îðîí íóòãèéí
áýðõøýýëýýñ øàíòàðäàãã¿é òèéì õ¿ì¿¿ñ èðæ, õºäºëìºðºº äàé÷ëàí çàðöóóëæ,
àðãà òóðøëàãàà ìàíàé ñóðãóóëèóäàä íýâòð¿¿ëæ èõ òóñàëñàí áèëýý.
Ñóðàã÷äûã õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ àñóóäàë áîë áèåý äààñàí íýí ÷óõàë çîðèëò ìºí
ó÷èð ýíý òàëààð áàãø íàðûí ç¿ãýýñ õè÷ýýë çààõ õè÷ýýëýýñ ãàäóóð ÿâóóëäàã
àæèë, ïèîíåð, ýâëýëèéí áàéãóóëëàãà, ýõ, ýöãèéí ç¿ãýýñ ã¿éöýòãýâýë çîõèõ
¿¿ðýãò àæèëä èõýýõýí àíõààðàë òàâüæ áàécaí þì.
Ñàéä íàðûí Ǻâëºë, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû 1952 îíû 8 äóãààð ñàðûí 8-íû
281/75 äóãààð òîãòîîëîîð ñóðãóóëèóä íü ºñâºðèéí áàãà÷óóäûã ñóðãàæ
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõäýý òýäýíä ìàðêñèñò-ëåíèíèñò ¿çëèéã îëãîõ çîðèëòûã àðäûí
ãýãýýðëèéí áàéãóóëëàãóóä áàãø íàðûí ºìíº òàâèëàà. Àðäûí ãýãýýðëèéí ÿàì
òýð òîãòîîëûã áèåë¿¿ëýõèéí òóëä àéìãèéí íàìûí õîðîîä, íàìûí ¿¿ð¿¿ä,
àéìãèéí áàãà õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷èä, ñóìäûí çàõèðãààíä ñóðàã÷äûí ñóðëàãà,
ìýäýöèéí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãûã àìæèëòòàé øèéäâýðëýõ, àíãè óëèðàõ
ÿâäëûã àðèëãàõ, àðèóí öýâýð, áîëîâñîí áàéäëûí äàäëàãà îëãîõ, áèåèéí òàìèð,
ñïîðòûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ ñàíàëàà áè÷èæ ÿâóóëàâ.
Ñóðãóóëèóäûí óäèðäëàãûã ñàéæðóóëàõûí òóëä: Òºâ Õîðîî, Çàñãèéí ãàçàðò
äîîðõ ñàíàëóóäûã îðóóëàí øèéäâýðë¿¿ëëýý. ¯¿íä:
- 10 æèëèéí ñóðãóóëèéí çàõèðàë, õè÷ýýëèéí ýðõëýã÷äýä 2 æèëýýñ
äîîøã¿é àæèëëàñàí, áàãø íàðûí èíñòèòóòûã òºãññºí õ¿ì¿¿ñèéã
òîìèëîõ;
180

- 7 æèëèéí ñóðãóóëèéí çàõèðàë, õè÷ýýëèéí ýðõëýã÷äýä 2 æèëýýñ
äîîøã¿é àæèëëàñàí, áàãø íàðûí èíñòèòóòûã òºãññºí õ¿ì¿¿ñèéã
òîìèëîõ;
- Áàãà ñóðãóóëèéí ýðõëýã÷äýä 3-ààñ äîîøã¿é æèë àæèëëàñàí, áàãø
íàðûã áýëòãýõ ñóðãóóëèéã (òåõíèêóì) òºãññºí õ¿ì¿¿ñèéã òîìèëîõ;
- Ñóðãóóëèóäûí áàãøëàõ õ¿÷íèé óðñãàë ÷àíàðòàé áàéäëûã àðèëãàõ
çîðèëãîîð áàãø íàðûã ñóóðüøèëòàé àæèëëóóëæ ìýðãýæëýýñ íü
ººð àæèëä òîìèëîõûã çîãñîîõ. (Íýã ñóðãóóëüä 4 æèëýýñ äîîøã¿é
õóãàöààãààð àæèëëàõ)
- Æèë á¿ð òýðã¿¿íèé áàãø, çàõèðàë, ýðõëýã÷èä, àéìãèéí ãýãýýðëèéí
õýëòñèéí äàðãà íàðûí áàãà õóðëûã ÿâóóëæ áàéõ áà áàãà 7 æèëèéí
ñóðãóóëèéí áàãø íàðûí ìýðãýæëèéã äýýøë¿¿ëýõ ñåìèíàðûã ÿâóóëæ
áàéõ.
- Ñóðãóóëèóäûã áàãøëàõ õ¿÷íýýð õàíãàõûí òóëä áàãø íàðûã áýëòãýõ
ñóðãóóëèóäûí ýëñýëò, òºãñºëòèéã æèë á¿ð íýìýãä¿¿ëýõèéã Àðäûí
Ãýãýýðëèéí ÿàìàíä òàâèõ.
- Ñóðãóóëèóäàä ñóðàã÷äûí ìýäýöèéã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð äóãóéëàíãóóäûã
çîõèîí áàéãóóëàõ àæëûã ºðãºíººð ÿâóóëàõ:
- Îðîí íóòãèéí ñóðãóóëèóäàä õè÷ýýëèéí áà îðîí ñóóöíû áàðèëãàä æèë
òóòàì 3 ñàÿ òºãðºãèéã òºñºâëºæ áàéõ.
- Áàãøëàõ õ¿÷íèé ìàòåðèàëëàã õàíãàìæèéí áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõ,
ãîâèéí á¿ñèéí áàãø íàðò 5%-èéí íýìýãäýë öàëèí îëãîõ;
- Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ äóíä ñóðãóóëèéí çàõèðàë, õè÷ýýëèéí ýðõëýã÷
íàðûí öàëèíãèéí õýìæýýã òîãòîîõ;
- Àðäûí ãýãýýðëèéí àæèëä óäààí æèë òàñðàëòã¿é èäýâõ ç¿òãýëòýé
àæèëëàñàí áàãø íàðûã îäîí ìåäàëèàð øàãíàõ õ¿ñýëòèéã Èõ Õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçàðò òàâèõ çýðýã ÷óõàë àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâñàí
áèëýý.
̺í ñóðãóóëèóäûã õè÷ýýëèéí áàéð, îðîí ñóóöààð õàíãàõ òàëààð èõýýõýí
àæèë çîõèîâ.
Ãîâü-Àëòàé, Çàâõàí, Áàÿí-ªëãèé, Áàÿíõîíãîð àéìãèéí òºâ¿¿äýä 10 æèëèéí
ñóðãóóëèéí õè÷ýýëèéí õî¸ð äàâõàð áàðèëãà, ìºí Ãîâü-Àëòàéí Òàéøèð, Áàÿí-
ªëãèéí Äýë¿¿í, ªâºðõàíãàé àéìãèéí Òºâ, Ãó÷èí-Óñ ñóìûí 7 æèëèéí ñóðãóóëü,
Äóíäãîâü àéìãèéí Äýëãýðöîãò ñóìûí 7 æèëèéí ñóðãóóëü, Õýíòèé àéìãèéè
Áèíäýð ñóìûí 7 æèëèéí ñóðãóóëèóäàä òóñ á¿ð 60 õ¿¿õäèéí áàãòààìæòàé
îðîí ñóóöíû áàðèëãûã áàðüæ, ñóðãóóëèéí áàðèëãà çàñâàðûí ìàòåðèàëûã á¿õ
àéìàãò õ¿ðýëöýõ õýìæýýãýýð 1952 îíû 2, 3 äóãààð ñàðä îëãîñîí áàéíà.
Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõèéí äýýðõ àñóóäëûã óäèðäàí çîõèîí ÿâóóëàõàä
ñóðãóóëèéí áàéöààí øàëãàã÷ íàðûã áýëòãýí, òýäíèé ìýðãýæèë, äàäëàãûã
äýýøë¿¿ëýõýä èõýýõýí àíõààðàâ.
Òºâ àéìãèéí Ýðäýíý ñóìûí ñóðãóóëü äýýð ÿâóóëñàí òóðøëàãûã “Áàéöààã÷
íàð” ãýäý㠺㿿ëýëä äóðäñàíààð õàðóóëíà.
181

Ãýãýýðëèéí ÿàì ò¿¿íèé àïïàðàòûí àæèë÷èä, àéìàã õîòûí õýëòñèéí
õ¿ì¿¿ñ ñóðãóóëèéí ºâºë, õàâðûí øàëãàëòûí ¿å õè÷ýýëèéí æèëä áýëäýæ áóé
áàéäàë íü õè÷ýýë çààëò, õ¿ì¿¿æëèéí àñóóäëààð õýñýã õýñãýýðýý áóþó ãàíö
õî¸ðîîðîî øàëãàëò ÿâóóëàí áàãø, ñóðãóóëèéí àæèëä çààâàð ºã÷ áàéâ.
Óëñûí òýðã¿¿íèé áàãø íàðûí àíõäóãààð çºâëºë㺺í 1952 îíû 8-ð ñàðûí 11-íä
Óëààíáààòàð õîòîä íýýãäýæ “Ñóðãóóëèéí ñóðëàãà õ¿ì¿¿æëèéí àæëûã ñàéæðóóëàõ
çîðèëòûí òóõàé” Àðäûí Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéä èëòãýë òàâüñàí áèëýý.
Äóíä ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äûí çºâëºëèéí ä¿ðýì, áàãà, äîëîî, àðâàí æèëèéí
äóíä cyðãóóëèéí ýöýã, ýõèéí õîðîîíû ä¿ðýì áàòëàãäñàí áà ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîîíû øèéäâýðýýð Óëñûí áàãøèéí èíñòèòóòûí äýðãýä îðîñ õýëíèé áàãø
íàðûã áýëòãýõ àíãèéã 1953/1954 îíû õè÷ýýëèéí æèëä áàéãóóëàâ. Ñàéä íàðûí
Ǻâëºëèéí 1953 îíû 4-ð ñàðûí 30-íû òîãòîîëîîð Áàãø íàðûã øàëãàæ, òýäýíä
áàãà, äóíä àíãèéí áàãø öîë îëãîâ. ̺í Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äýýñ
“óäààí æèë ýíäýãäýëã¿é îíöñàéí àæèëëàñàí áàãø íàðûã ÁÍÌÀÓ-ûí îäîí,
ìåäàëèàð øàãíàõ òóõàé” 1953 îíû 5-ð ñàðûí 15-íä çàðëèã, ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûã
ãýãýýð¿¿ëýõ ÿàìíû ñàéäûí 1953 îíû 7 äóãààð ñàðûí 27-íû 171-ð òóøààë
“Ñóðãóóëèéí çààõ àðãûí òóõàé çààâàð”, “Àíãè óäèðäñàí áàãøèéí òóõàé çààâàð”
çýðýã õàâñðàëòòàéãààð ãàðãàñàí çýðýã ÷óõàë ÷óõàë àðãà õýìæýý àâ÷ ÿâóóëàâ.
Ýäãýýð àæëûã ÿâóóëàõàä ÇÕÓ-ûí ñóðãóóëèéí òàëààðõ îíîëûí øèíý á¿òýýë,
ïðàêòèêèéí òýðã¿¿í òóðøëàãûã õàðóóëñàí ñýòã¿¿ë, ñîíèí, íîìûã áàéíãà
óíøèæ áàéñàí ìèíü òýð ¿åèéí ãýãýýðëèéí àæèëä èõýýõýí òóñòàé áîëîâ.
¯¿íýýñ ãàäíà ìàíàé ãýãýýðëèéí ÿàìàíä àæèëëàæ áàéñàí Ǻâëºëòèéí
ìýðãýæèëòýí, çºâëºõ íàð áà áàãøèéí äýýä ñóðãóóëü, òåõíèêóì, çàðèì äóíä
ñóðãóóëüä àæèëëàæ áàéñàí çºâëºëòèéí áàãø íàðûí ìýäëýã òóðøëàãà ìàíàé
àæèëä èõ òóñ õ¿ðãýëýý.
Áàñ áàãøëàõ àæëûã îëîí æèë õèéæ, áàÿëàã òóðøëàãà, ìýðãýæëýýðýý
ºñºí òîäîð÷ áàéñàí ìàíàé áàãø íàð àðäûí ãýãýýðëèéí áàéãóóëëàãûí ºìíº
òàâèãäàæ áóé çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä èõ õóâü íýìýð îðóóëñàí þì.
Ãýãýýðëèéí áàéãóóëëàãûí àæèëä ìàíàé Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí
Ǻâëºë, îðîí íóòãèéí íàì, òºð, ýâëýëèéí áàéãóóëëàãóóä àíõààðàë òàâüæ,
òóñàëæ áàéñàí þì.
Òýð ¿åä äýýä áàéòóãàé äóíä áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñèéí òîî óëñ äàÿàð öººí
áàéñàí ó÷èð ñóðãóóëèéí ñóðàã÷èä, çàëóó÷óóäûí äóíä ÿâóóëæ áaécaí àæèëä
ìýðãýæèëòýí áàãø íàð ýâëýë ïèîíåðèéí áàéãóóëëàãûã èõýýõýí îðîëöóóëàõ íü
÷óõàë áàéâ.
Áàãø íàð õè÷ýýë äýýð áà õè÷ýýëèéí ãàäóóð ñóðàã÷äûã õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ
àæèë õèéæ áàéñíààñ ãàäíà ýâëýë ïèîíåðèéí áàéãóóëëàãûí äýìæëýãýýð
ñóðãóóëèéí ñóðàã÷èä, íèéò çàëóó÷óóäûí äóíä ãap, õºë áºìáºã çýðýã áèåèéí
òàìèðûí óðàëäààí, øàòàð äààìûí òýìöýýí ÿâóóëàõ, óðàí ñàéõàí áà óðàí
çîõèîëûí á¿ëãýìä àâüÿàñòàé õ¿¿õäèéã õàìààðàõ, ãýð àõóé, ÿëàíãóÿà î¸äîë
ìàë ìàëëàãààíû àæèëä äàñàõ çýðýã áàãàã¿é àæèë çîõèîæ çàëóó÷óóäûí ÷ºëººò
öàãèéã çîõèñòîéãîîð àøèãëóóëæ áàéâ.
182

Îäîî ¿åèéã ýðýãö¿¿ëýí áîäâîîñ õ¿¿õäèéí ýõ, ýöýã íèéòäýý ìýäëýã
áîëîâñðîëòîé áîëñîí ó÷èð òýäíèé ç¿ãýýñ ¿ð õ¿¿õäèéíõýý äóíä çîõèîõ àæèëä
óðüäààñ èë¿¿ èäýâõòýé îðîëöîõ áîëîëöîîòîé áîëæýý.
Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéäààð àæèëëàæ áàéõäàà Àðä÷èëñàí Ãåðìàí óëñ
áàéãóóëàãäñàíû 2 æèëèéí îéä Þ.Öýäýíáàë äàðãûã äàãàëäàí î÷èõ çàâøààí
íàäàä òîõèîëäñîí. Òýãýýä Àðä÷èëñàí Ãåðìàíû îéí àæèëä îðîëöîæ áàéõ ¿åýð
áèä íàð Ãåðìàíû êîììóíèñò íàìûí óäèðäàã÷ îëîí óëñûí êîììóíèñò íàìûí
íýðò ç¿òãýëòýí, êîìèíòåðíû ã¿éöýòãýõ õîðîîíû ãèø¿¿í áàéñàí Âèëãåëèì
Ïèêòýé óóëçàâ.
1952 îíû 1-ð ñàðä ÁÍÌÀÓ-ûí åðºíõèé ñàéä, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ
òºðèéí òîâ÷îîíû ãèø¿¿í, ìàðøàë ×îéáàëñàí íàñ áàðæ óëñ äàÿàð ãàøóóäàë
áîëîâ. Åðºíõèé ñàéäûí òóøààëä õ¿í òîìèëîõ àñóóäàë íýëýýä óäààøðàí
÷óõàì õýíèéã äýâø¿¿ëýõ òóõàé óëñ òºðèéí òîâ÷îîíû ãèø¿¿äèéí äóíä ñàíàë
çºðººòýé áàéñàí Þ.Öýäýíáàëûã òîìèëîõ òóõàé Ä.Äàìáà çýðýã õ¿ì¿¿ñèéí
ñàíàëûã áè áàñ äýìæèæ áàéâ.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíîîñ ìàðøàë ×îéáàëñàíãèéí õàìò íàì, òºðèéí
óäèðäàõ àæèëä 10 ãàðóé æèë àæèëëàæ èõýýõýí òóðøëàãà ñóóñàí áà ñàíõ¿¿
ýäèéí çàñãèéí äýýä áîëîâñðîëòîé Öýäýíáàëûã ÁÍÌÀÓ-ûí åðºíõèé ñàéäààð
òîìèëîõ øèéäâýðèéã ãàðãàñàí ¸ñîîð ò¿¿íèé áèåèéã Óëñûí èõ õóðëûí
òýðã¿¿ëýã÷äèéí çàðëèãààð óã àëáàí òóøààëä òîìèëñîí áèëýý.
Ìàíàé îðîíä ñóðãóóëèéí õè÷ýýë õ¿ì¿¿æëèéí àæëûã öààøèä ñàéæðóóëæ
ñóðãóóëèéã àìüäðàëä îéðòóóëàí, ñóðãàëòûã õºäºëìºðòýé õîëáîõ ÿâäàë ÷óõàë
áàéëàà. Ýíý çîðèëãûã õàíãàõûí òóëä åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèóäàä
õºäºëìºðèéí õè÷ýýëèéã çààõ áîëñîí áà ôèçèê, õèìè, áèîëîãè çýðýã áóñàä
õè÷ýýëèéí ïðàêòèêèéí öàãèéã íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã àðãà õýìæýý ýõëýí
ÿâàãäàâ. 1955 îíä Ñàéä íàðûí Ǻâëºë, Íàìûí Òºâ Õîðîî, ñóðãóóëèéí íàñíû
õ¿¿õä¿¿äèéã íèéòýýð íü çààâàë àíõàí øàòíû áîëîâñðîëòîé áîëãîõ òóõàé
òîãòîîë ãàðãàâ.
Ñàéä íàðûí Ǻâëºë, Íàìûí Òºâ Õîðîîíîîñ íàñàíä õ¿ðýã÷äèéã ñóðãàõ
îðîéí 7 æèëèéí ñóðãóóëèéã Óëààíáààòàð õîò, àæ ¿éëäâýðèéí êîìáèíàò,
Íàëàéõ ¯éëäâýð÷íèé Òºâ Ǻâëºë, ìºí àéìãèéí òºâ¿¿äýä áàéãóóëàõ òîãòîîëûã
ãàðãàñàí áèëýý. Àðäûí áîëîâñðîëûí òàëààð íàì çàñãààñ àâ÷ ÿâóóëæ áàéñàí
àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä ìaíàé îðíû êëóá, óëààí áóëàíãèéí èäýâõòýí
ç¿òãýëòí¿¿ä, óðëàãèéí õýðýã ýðõëýõ õîðîî, Ãýãýýðëèéí ÿàìíû õàðèóöëàãàòàé
àæèëòíóóä, ÿëàíãóÿà áàãø íàð èõýýõýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéñàí þì. ¯¿íä
àõìàä áàãø Ë.Æ¿ðìýä, Çàâõàíû àõìàä áàãø Ä.Ðýí÷èí, ªâºðõàíãàéí Ðàøè-
Îíîëò, Óëààíáààòàðûí Ø.Ëóâñàíâàíäàí, Ä.×îéæèëñ¿ðýí, Ãàçàðç¿éí áàãø
Ä.Áàòñ¿õ, Ë.Áàçàð, ýìýãòýé Ñ.Öýðýíäóëàì, òîîíû áàãø Ö.Øàðàâíÿìáóó,
õèìèéí áàãø Äîëæèí, Ãýãýýðëèéí ÿàìíû àæèëòàí Ì.Æàìñðàí, Á.Ñîäîâ,
Ì.Òºìîð-Î÷èð, Ö.Ñîäíîìæàìö, X.Ëóâñàíáàëäàí, Ò.Ìàøëàé íàð áîëîí
òýäíèé õ¿ì¿¿æ¿¿ëñýí îëîí øàâü íàð èäýâõ ç¿òãýë ãàðãàí àðäûí áîëîâñðîëûí
õºãæèëä õóâü íýìðýý îðóóëæ áàéñàí. Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí íýãýí áîòèéã
183

áè÷èëöýõýä àðäûí õóâüñãàëûí ¿åèéã õàðèóöàí àâ÷ àæèëëàæ, õîëáîãäîõ
àñóóäëûã áîëîâñðóóëàí áè÷èæ áýëòãýõèéí çýðýãöýý äýä ýðäýìòíèé çýðýã
õàìãààëàõ äèññåðòàöàà îðîñîîð áè÷èæ äóóñëàà. Ýíý äèññåðòàöûã ìîíãîëûí
ò¿¿õ÷äýä ¿ç¿¿ëæ ñàíàëûã àâñíààñ ãàäíà ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Äîðíî äàõèíû
õ¿ðýýëýíãèéí ìýðãýæèëòí¿¿ä õÿíàí ¿çýæ, çàñâàð çºâëºë㺺 ºã÷ óëìààð
íàìàéã áè÷ñýí äèññåðòàöàà èðæ õàìãààëíà óó ãýæ óðèëãà èð¿¿ëñýí áèëýý.
Òýð ¸ñîîð áè ò¿¿õèéí óõààíû äýä ýðäýìòíèé çýðãèéã 1954 îíû 10-ð ñàðûí
27-íä ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýíä õàìãààëæ, òýð ñýäâýý öààø
áîëîâñðóóëàí “Àðäûí õóâüñãàë ÿëæ, ÁÍÌÀÓ-ûã áàéãóóëñàí íü” ãýäýã íîìûã
îðîñ õýëýýð Ìîñêâàä íèéòë¿¿ëýâ.
184
2. Ò¯ÌÍÝÝ ÒªËªªËÑªÍ ¯ÉËÑÝÄ
Áè Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí çàõèðàë, Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéä áàéõäàà
Ìîíãîëûí ýíõ òàéâíû õîðîîíû äàðãûí ¿¿ðãèéã 1949-1959 îí õ¿ðòýë õàâñðàí
ã¿éöýòãýñýí þì.
Ýíõ òàéâíû îëîí óëñûí Âàðøàâ, Âåíà, Õåëüñèíê, Ñòîêãîëüì, Ìîñêâàãèéí
èõ õóðàë áîëîí Àçè, Íîìõîí äàëàéí îðíóóäûí òºëººëºã÷äèéí áàãà õóðàë,
öºìèéí çýâñýã ýñýðã¿¿öñýí Òîêèîä áîëñîí áàãà õóðàë, Ýíõ òàéâíû äýëõèéí
çºâëºëèéí ãèø¿¿íèé õóâüä ò¿¿íèé õóðëóóäàä óäàà äàðàà îðîëöîâ.
Îëîí àðâàí ñàÿ õ¿íèé àìèéã ¿ðýãä¿¿ëñýí äýëõèéí II äàéí äóóñààä
äºðºâõºí æèë áîëæ áàéõàä øèíý äàéíû àþóë äàõèí çàíàëõèéëæ, ñî¸ë
øèíæëýõ óõààí, îëîí íèéòèéí íýðò ç¿òãýëòí¿¿ä äàéíû àþóë çàíàëûí ýñðýã
òýìöýëä õ¿÷ ÷àðìàéëòàà íýãòãýõèéã á¿õ äýëõèéí àðä ò¿ìýíä õàíäàæ óðèàëñàí
áèëýý. Ýíõ òàéâíû òàëûíõíû îëîí óëñûí èõ õóðàë çàðëàí õóðàëäóóëàõ
ñàéõàí ñàíàà÷èëãûã Ñî¸ëûí ç¿òãýëòí¿¿äèéí õîëáîîíû îëîí óëñûí òîâ÷îî,
Îëîí óëñûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîëáîîíû Òîâ÷îîíîîñ ãàðãàæýý. Èõ õóðëûã
õóðàëäóóëàõûí òóëä äýýðõ òîâ÷îîíóóä ñàíàëàà á¿ð 1949 îíû 2 äóãààð ñàðä
äýâø¿¿ëæ îðîí á¿õíèé àðä ò¿ìýíä õàíäàí óðèàëñàí àæýý. Òýäãýýð òîâ÷îîíû
àæèëä ôðàíöûí íýðò ýðäýìòýí Æ.Êþðè, Ôðàíöûí îëîí íèéòèéí ãàðàìãàé
ç¿òãýëòýí Ýæåíè Êîòòîí, Àíãëèéí øèðýýò ëàì X.Äæîíñîí, ÇÕÓ-ûí íýðò
çîõèîë÷ À.Ôàäååâ, È.Ýðåíáóðã íàð èõ èäýâõòýé îðîëöñîí þì.
Ýíõ òàéâíû òºëºº äýëõèé äàõèíû àðä ò¿ìíèé õ¿÷èðõýã òýìöýëä ìîíãîëûí
àðä ò¿ìýí ñîöèàëèñò áóñàä îðíû àðä ò¿ìíèé õàìò èäýâõòýé îðîëöëîî.
1949 îíä Ïàðèñ, Ïðàãàä áîëñîí ýíõ òàéâíû òàëûíõíû àíõäóãààð èõ õóðàëä
Þ.Öýäýíáàë òýðã¿¿òýé ÁÍÌÀÓ-ûí îëîí íèéòèéí òºëººëºã÷èä îðîëöîæ
îðîí á¿õíèé ýíõ òàéâíû òàëûíõàíòàé õàìò ýíõ òàéâíûã ñàõèí õàìãààëàõàä
÷èãëýãäñýí àðä ò¿ìíèéõýý õ¿ñýë çðìýëçëýëèéã ÿðóó òîä èëýðõèéëñýí þì.
1949 îíû 9-ð ñàðûí 21-22-íä Óëààíáààòàðò õóðàëäñàí ìîíãîëûí ýíõ òàéâíû
òàëûíõíû àíõäóãààð áàãà õóðàë áîëæ Þ.Öýäýíáàë “IIIèíý äàéí ºäººã÷äèéã
ýñýðã¿¿öýí, óëñ ò¿ìíèé ºíº óðò áàò íàéðàìäëûí òºëºº” ãýñýí èëòãýë òàâüæ
ìîíãîëûí ýíõ òàéâíû íàéðàìäëûí áàéãóóëëàãûí ýõ ñóóðèéã òàâüæ õýä

õýäýí ÷óõàë øèéäâýð ãàðãàñàí áºãººä ýíý õóðëààñ 21 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé
ýíõ òàéâíû ¿íäýñíèé õîðîî áàéãóóëàí íàìàéã äàðãààð íü ñîíãîâ. Ìîíãîëûí
ýíõ òàéâíû õîðîî, ò¿¿íèé îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãóóä àðä ò¿ìíèéõýý õ¿ñýë
çîðèãèéã èëýðõèéëýí ýíõ òàéâíû õºäºë㺺íèé ýõíèé àðâàí æèëä ÌÀÕÍ-ûí
óäèðäëàãûí äîð àñàð èõ àæèë çîõèîí ÿâóóëæ ýíõ òàéâíû òàëûíõíû îëîí
óëñûí áaéãóóëëàãûí òîãòîîë øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéëàà.
Ýíõ òàéâíû òàëûíõíû Ìîíãîëûí èõ õóðàë 1950 îíû 10-ð ñàðûí 11-íä
íýýãäýæ “Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí øèíý äàéí ºäººã÷èéã ýñðýã, ýíõ òàéâíû òºëºº
òýìöýëä” ãýñýí èëòãýëèéã áè òàâüæ, òóñ èõ õóðëààñ Âàðøàâò áîëîõ äýëõèé
äàõèíû 2 äóãààð èõ õóðàëä î÷èõ òºëººëºã÷ººð Á.Øèðýíäýâ, Ñ.Óäâàë íàðûí
10 õ¿íèéã ñîíãîâ.
Ýíõ òàéâíû òàëûíõíû äýëõèé äàõèíû II èõ õóðàë 1950 îíû 11-ð ñàðûí 16-
íä Âàðøàâò íýýãäýâ. Âàðøàâ áîë äàéíä èõýýõýí íýðâýãäýæ, ýâäðýë õýìõðýëä
ó÷èðñàí òóë ñýðãýýí áîñãîõ àæèë ÿâàãäàæ áàéâ. Ìàíàé òºëººëºã÷èä
Âàðøàâûí áàéäàëòàé òîâ÷ òàíèëöñàíààñ ãàäíà ìºí õîòûí îéðîëöîî áàéäàã
Ïîëüøèéí àëäàðò õºãæèì÷èí Ô.Øîïåíû òºðñºí ãàçðûã ¿çýâ.
Ýíõ òàéâíû òàëûíõíû äýëõèé äàõèíû II èõ õóðëûí 1950 îíû 11-ð ñàðûí
20-íû ºäðèéí õóðàëäààí äýýð áè ¿ã õýëýâ.
Ýíõ òàéâíû òàëûíõíû äýëõèé äàõèíû II èõ õóðëààñ äýëõèé äàõèíû àðä
ò¿ìýíä òóíõàã ãàðãàñàí þì.
Ýíõ òàéâíû äýëõèé äàõèíû II èõ õóðàëä îðîëöîæ èðýýä õºäºëìºð÷äèéí
öóãëààí äýýð èëòãýæ, “Äýëõèé äàõèíû àðä ò¿ìíèé èõ àññàìáëåé”, “Ýíõ òàéâàí
äàéíûã ÿëíà” çýðý㠺㿿ëýë áè÷èæ “¯íýí” ñîíèíä õýâë¿¿ëæ áèëýý.
Ýíõ òàéâíû òàëûíõíû õóðàëä îðîëöñîí ìàíàé òºëººëºã÷äèéã Ïîëüøèéí
àæèë÷íû íýãäñýí íàìûí åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, òºðèéí çºâëºëèéí
äàðãà Áîëåñëàâ Áåðóò ººðèéí òóñãàé ñóóäàã ºð㺺íä õ¿ëýýæ àâñàí áèëýý.
Á.Áåðóò ìîíãîëûí öàã óóðûí áàéäàë, ýäèéí çàñàã, àæ àõóéí òàëààð íýëýýä
ñîíèðõîæ, ñàëàõ ¸ñ ã¿éöýòãýõäýý ìàðøàë X.×îéáàëñàíä áàÿð õ¿ðãýýðýé ãýâ.
Õóðëûí ¿åýð òºëººëºã÷äèéã Á.Áåðóò, Ïîëüøèéí á¿õ öýðãèéí æàíæèí, ÇÕÓûí
ìàðøàë, Ïîëüøèéí ìàðøàë Ê.Ê.Ðîêîññîâñêèé õ¿ëýýí àâ÷ óóëçàâ.
Ôðåäðèõ Æîëèî Êþðè 1950 îíä ýíõ òàéâíû òàëûíõíû II èõ õóðàë äýýð
Äýëõèéí ýíõ òàéâíû çºâëºëèéí äàðãààð ñîíãîãäîâ.
Ýíõ òàéâíû ¿éë àæèëëàãààã Ôðàíö íóòàãò õîðèãëîõîîð Ôðàíöûí çàñãèéí
ãàçàð òîãòîîë ãàðãàñàí ó÷èð ôðàíö óëñûí åðºíõèé ñàéäàä ýíõ òàéâíûã
õàìãààëàõ ìîíãîëûí õîðîîíû ýñýðã¿¿öëèéí öàõèëãààí óòàñ ÿâóóëæ áàéëàà.
Ñòîêãîëüìûí èõ õóðàëä î÷ñîí ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã áè òýðã¿¿ëæ
“Äýëõèé äàõèíû íàéðàìäëûí òàëûíõíû èõ õóðëûí áàéíãûí õîðîîíû
÷óóëãàíû øèéäâýðèéã ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí õàëóóíààð äýìæèæ áàéíà” ãýñýí
ºã¿¿ëýë áè÷èæ ñîíèíä íèéòë¿¿ëñýí. Ò¿¿íäýý Øâåäèéí íèéñëýë Ñòîêãîëüìä
1955 îíû 3-ð ñàðûí 19-íä àæëàà äóóñãàñàí äýëõèé äàõèíû ýíõ òàéâíû
òàëûíõíû èõ õóðëûí áàéíãûí õîðîîíû III ÷óóëãàíû òóõàé, ýíõ òàéâíû
òàëûíõíû II èõ õóðëûã 1950 îíû 4-ð óëèðàëä õóðàëäóóëàõ òóõàé øèéäâýð
185

ãàðãàñàí çýðãèéã äóðäàâ. Ñòîêãîëüì íü óñàðõàã íóòãèéí îëîí àðàë äýýð
îðøäîã áºãººä óðàí áàðèëãûí õóâüä åâðîïûí ãî¸ õîòóóäûí íýãýíä îðäîã þì
áèëýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äýýñ Äýëõèé äàõèíû ýíõ òàéâíû
òàëûíõíû õîðîîíû àíõààðëûí òóõàé òóíõàã ãàðãàâ. “Àòîì áàêòåðèîëîãèéí
çýðýã õ¿íèéã ¿é îëíîîð õºíººõ á¿õ òºðëèéí çýâñãèéã öààçëàí õîðèãëîõ,
çýâñýãëýëèéã á¿õ íèéòýýð õîðîãäóóëàõ òóõàé” ýíõ òàéâíû äýëõèé äàõèíû
Èõ õóðëûí áàéíãûí õîðîîíû Ñòîêãîëüìûí óðèàëàëä ÁÍÌÀÓ-ûí 600 ìÿíãà
ãàðóé èðãýä 1950 îíä ãàðûí ¿ñãýý çóðñàí áºãººä òàâàí èõ ã¿ðíèé õîîðîíä
ýíõ òàéâíû ãýðýý áàéãóóëàõ òóõàé äýëõèé äàõèíû ýíõ òàéâíû çºâëºëèéí
óðèàëãûã äýìæèæ ìàíàé óëñûí 633 877 èðãýí ãàðûí ¿ñýã çóðæýý.
Ýíõ òàéâíû äýëõèé äàõèíû çºâëºë áà èõ õóðëûí øèéäâýðèéã äýìæèõ
àæèëä àæèë÷èí, ìàë÷èí, ýðäýìòýí çîõèîë÷, áàãø ñàíâààðòàí çýðýã ìàíàé
îðíû ýðýãòýé ýìýãòýé, íèéò àðä ò¿ìýí àñàð èäýâõòýé îðîëöñîí þì.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã ýñýðã¿¿öñýí àõ ä¿¿ Ñîëîíãîñ,
Âüåòíàìûí àðä ò¿ìýíä ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð òóñëàìæèéí õºðºíãº
õóðèìòëóóëæ äàÿí äýëõèéä ýíõ òàéâíûã áýõæ¿¿ëýõ, Ñîëîíãîñ, Âüåòíàì äàõü
äàéí, Ñóýöèéí ñóâãèéí ðàéîí äàõü áóäëèàíûã çîãñîîõûí òºëºº òýìöëýý.
Àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäûí ýíõ òàéâàí÷ áîäëîãî, ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýíõ
òàéâàí÷ ýðìýëçýëèéã ¿íäýñëýí ÁÍÌÀÓ-ûí áàãà õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷èä 1951
îíû 2 äóãààð ñàðûí 27-íä “Ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ õóóëü” áàòàëñàí áèëýý.
Ýíý õóóëèéí 1-ð ç¿éëýýð “øèíý äàéí ºäººõ òóõàé ñóðòàë íýâòð¿¿ëãèéã àìààð
áóþó áè÷ãèéí àëü ÷ õýëáýðýýð ÿâóóëñàí áà ìºí ýíýõ¿¿ ñóðòàë íýâòð¿¿ëãèéã
ÿâóóëàõàä òóñëàìæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí ýòãýýä¿¿äèéã 10-25 æèë õ¿ðòýë
õóãàöààãààð ãÿíäàíä õîðüæ øèéòãýõýýð” çààæýý.
85 îðíûã òºëººëñºí Âåíèéí èõ õóðàë 5 èõ ã¿ðíèé óäèðäàã÷äûí õýëýëöýý,
óóëçàëò ÿâóóëàõûí òºëºº øààðäëàãà õºäºëãººí ºðí¿¿ëýõýä èõ àíõààðàë
òàâüñàí þì. Òàâàí èõ ã¿ðíèé õîîðîíä ýíõ òàéâíû ãýðýý áàéãóóëàõ òóõàé
Ýíõ òàéâíû äýëõèé äàõèíû çºâëºëèéí óðèàëàëä ìàíàé íàì, òºðèéí óäèðäàõ
õ¿ì¿¿ñ 1951 îíû 4-ð ñàðûí 26-íä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áèëýý.
Ýíõ òàéâíû äýëõèé äàõèíû çºâëºëèéí óðèàëàëä ÁÍÌÀÓ-ûí 633877 àðä
èðãýä ãàðûí ¿ñýã çóðæýý.
Ýíõ òàéâíû äýëõèé äàõèíû çºâëºëèéí ãèø¿¿í, çºâëºëòèéí íýðò çîõèîë÷
Èëüÿ Ýðåíáóðã, ýíõ òàéâíû äýëõèé äàõèíû, çºâëºëèéí ãèø¿¿í Êóáûí íýðò
ø¿ëýã÷ Íèêîëàñ Ãèëüåí, ×èëèéí íýðò ÿðóó íàéðàã÷ Ïàáëî Íåðóäà íàð
Áýýæèí îðîõ çàìäàà 1951 îíû 9-ð ñàðûí 15-íä Óëààíáààòàðò èðýõýä Ýíõ
òàéâíûã õàìãààëàõ ìîíãîëûí õîðîî õ¿ëýýí àâ÷, ýíõèéí òºëºº õàìòðàí
òýìöýõ òóõàé ÿðèëöàâ. Ò¿¿íèé äàðàà ìàíàé îðîíä èðñýí ÇÕÓ-ûí çîõèîë÷
Êîíñòàíòèí Ñèìîíîâòîé óóëçàæ áàéñíàà ñàíàæ áàéíà.
Ñîëîíãîñò ìèêðîá áàêòåðèéí çýâñýã õýðýãëýñýí ÿâäëûã ýñýðã¿¿öýæ,
íèéñëýë õîòûí îëîí íèéòèéí õèéñýí öóãëààí äýýð 1952 îíû 3-ð ñàðûí 30-íä
áè ¿ã õýëýâ.
186

ÁÍÕÀÓ äýëõèéí òàâöàí äýýð áàéð ñóóðèà áýõæ¿¿ëýõèéí òóëä Àçè, Íîìõîí
äàëàéí îð÷ìûí îðíóóäòàé õàðèëöààãàà ñàéæðóóëàõûã ÷óõàë÷èëæ áàéíà.
Ýíý çîðèëãîî áèåëë¿¿ëýõèéí òóëä äýýðõ íóòàã îðíû îëîí íèéòèéí õ¿÷,
íýðò ç¿òãýëòí¿¿äòýé óóëçàëò çîõèîõûã õè÷ýýæ 1952 îíû 10-ð ñàðä Áýýæèí
õîòíîî Àçè, Íîìõîí äàëàéí îðíóóäûí áàãà õóðëûã çîõèîí ÿâóóëàâ. Ýíý
õóðëûí ¿åýð áèä íàð Òýíãýðèéí ñ¿ì, Òÿíü-Àíüìèíèé òàëáàé äýýðõ õààëãà,
Âàí Øó Øàí óóëûí öýöýðëýã äýõ Þí-õýé ã¿í õýìýýõ áóääàãèéí äóãàí,
Áýýæèíãèéí õèéìýë íóóðóóä, Áýýæèí õîòûí çàõàä áàéäàã 13 õààíû õºøºº
çýðýã äóðñãàëò ç¿éëèéã ¿çýâ.
“Ìàíàé àðä ò¿ìýí, Àçè, íîìõîí äàëàéí îðíóóäûí ýíõ òàéâíû òàëûíõíû
èõ õóðëûã õóðàëäóóëàõûã á¿ðýí äýìæèæ áàéíà”, “ÁÍÌÀÓ-ä Àçè, Íîìõîí
äàëàéí îðíóóäûí ýíõ òàéâíû òàëûíõíû èõ õóðëûí ºìíº” çýðý㠺㿿ëýë
ñîíèíä áè÷èâ.
Àçè, Íîìõîí äàëàéí îðíóóäûí ýíõ òàéâíû òàëûíõíû èõ õóðëûã
õóðàëäóóëàõ áýëòãýë àæëûí õîðîîíû õóðàëäààí, Áýýæèíä 9-ð ñàðä 30-ä
áîëëîî. Ýíý õóðàëäààíä áýëòãýë àæëûí õîðîîíû ãèø¿¿ä, Àçè, Íîìõîí äàëàéí
53 îðíû òºëººëºã÷äèéí óäèðäàã÷èä, òýð÷ëýí Ýíõ òàéâíû äýëõèé äàõèíû
Ǻâëºë çýðýã áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷èä áàéâ. Áýëòãýë àæëûí õîðîîíû
õóðàëäààí, èõ õóðëûã 1952 îíä 10-ð ñàðûí 2-ò íýýõ òóõàé øèéäâýðèéã ñàíàë
íýãòýé áàòëàâ.
Àçè, Íîìõîí äàëàéí îðíóóäûí ýíõ òàéâíû òàëûíõíû èõ õóðàëä
îðîëöîõîîð ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ ìîíãîëûí ¿íäýñíèé õîðîîíû äàðãûí
õóâüä òºëººëºã÷äèéã áè òýðã¿¿ëæ, 1952 îíû 9-ð ñàðûí 20-íä Áýýæèíä î÷ëîî.
Һ뺺ëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä Ì.Ä¿ãýðñ¿ðýí, çîõèîë÷ Ëîäîéäàìáà, ýì÷
Äóëàìæàâ íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñ îðîëöîâ.
Ýíý õóðàëä Õÿòàäûí òàëààñ Áýýæèí õîòûí íàìûí Õîðîîíû äàðãà Ïýí
æýíü, Òºðèéí áàéíãûí õîðîîíû îðëîã÷ äàðãà, ýðäýìòýí çîõèîë÷ Ãî Ìî
æî, ìºí õîðîîíû îðëîã÷ äàðãà õÿòàäûí óëñ òºðèéí íýðò ç¿òãýëòýí, Ñóí-ßòñåíèé
áýëáýñýí ãýðãèé Ñóí-Öè-ëèíü çýðýã îëîí òîîíû õ¿í îðîëöîâ. ÇÕÓ-ûí
òºëººëºã÷äèéã çîõèîë÷ Â.Êîæåâíèêîâ òýðã¿¿ëæ î÷ñîí. Õóðëûí àæèëëàãààã
õÿòàäûí êîììóíèñò Íàìûí Òºâ Õîðîî ÷èãë¿¿ëæ óäèðäàæ áàéãàà þì ãýæ Ïýí
Æåíü ñîöèàëèñò îðíóóäûí òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í¿¿äòýé óóëçàõ á¿ðäýý ÿðüæ
áàéâ.
Àçè, Íîìõîí äàëàéí îðíóóäûí ýíõ òàéâíû òàëûíõíû èõ õóðàë 1952 îíû
10-ð ñàðûí 3-íä ýõëýõýä õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷ 6 õ¿íèé äîòîð áè ñîíãîãäñîí
áºãººä Ñîëîíãîñûí àñóóäàë ýðõýëñýí êîìèññûí äàðãûí îðëîã÷îîð ñîíãîãäîâ.
Õóðëûí áàðèìò áè÷èã áîëîâñðóóëàõ áà êîìèññûí àæèëëàãààíä áèä
èäýâõòýé îðîëöîí àæèëëàæ áàéâ.
Õóðëààñ ãàðàõ áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã äýìæèõ, ººðèéíõºº îðíû àðä ò¿ìíèéã
òºëººëæ ¿ã õýëýõ àñóóäëûã òºëººëºã÷äèéí ãèø¿¿ä áèä ººð õîîðîíäîî çºâëºí
îðóóëäàã áàéâ.
187

Èõ õóðàë åðºíõèé èëòãýë, ÿïîíû àñóóäàë, Ñîëîíãîñûí àñóóäàë, ñî¸ëûí
õàðèëöàà, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíû õºãæèë, ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûí
àñóóäàë, ýìýãòýé÷¿¿ä áà õ¿¿õäèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ, òàâàí èõ ã¿ðíèé
õîîðîíä ýíõ òàéâíû ãýðýý áàéãóóëàõ òóõàé àñóóäàë, èõ õóðëààñ ãàðàõ òîãòîîë
òóíõàãëàë áàòëàõ, äóíäàä áà îéð äîðíîä äàõü ýíõ òàéâíû òºëºº, õºäºë㺺íèé
òóõàé èëòãýë çýðýã áóñàä àñóóäëûã õýëýëöýâ. Åðºíõèé èëòãýëèéã Ãî Ìî-Æî
õèéâ.
Äýëõèé äàõèíû ýíõ òàéâíû Ëåíèíèé øàãíàë àâñàí Ýíýòõýãèéí îëîí óëñûí
íýðò ç¿òãýëòýí Ñ.Êèò÷ëóòàé áèä óóëçàâ. Òýðýýð Áýýæèíä õýëñýí ¿ãýíäýý
Ìîíãîë óëñ íü ýðòíèé Ýíýòõýãèéí ñî¸ëûã óëàìæëàí õàëãàëæ, ò¿¿íèéã öààø
õºãæ¿¿ëýõýä íýìýð äºõºì ºã÷ áàéñàí þì ãýâ.
Èíãýýä õóðëûí àæèë äóóñàõàä Áýýæèíä ñóóãàà ìàíàé ýë÷èí ñàéä
Á.Æàðãàëñàéõàí ìèíèé ñóóæ áàéñàí Áýýæèí-Ïàíäÿíü ãýäýã çî÷èä
áóóäàëä èðæ, ÁÍÕÀÓ-ûí, çàñãèéí ãàçðûí óðèëãààð ìàíàé çàñãèéí ãàçðûí
òºëººëºã÷èä îéðûí õóãàöààíä Áýýæèíä èðýõ ãýæ áàéíà, òºëººëºã÷äèéã
åðºíõèé ñàéä íºõºð Þ.Öýäýíáàë òýðã¿¿ëíý, á¿ðýëäýõ¿¿íä íü Ãàäààä ÿàìíû
ñàéä Í.Ëõàìñ¿ðýí, Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéä Á.Øèðýíäýâ òà, Ýë÷èí ñàéä
Á.Æàðãàëñàéõàí ìèíèé áèå îðîëöîõ áîëæýý. Òèéì ó÷èð òàíûã áóöàëã¿é
òºëººëºã÷人 õ¿ëýýæ áàé ãýñýí ãýâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí òºëººëºã÷èä 1952 îíû 9-ð ñàðûí 28-íû ºäºð Áýýæèíä èðýõýä
áè ýë÷èí ñàéä Æàðãàëñàéõàíû õàìò îíãîöíû áóóäàë äýýð õ¿ðýëöýí î÷ëîî.
Òýíä ìàíàé òºëººëºã÷äèéã óãòàõààð õÿòàäûí òàëààñ Ëþ Øàî-öçè, Äæó Äý,
×æîó Ýíü-ëàé çýðýã õÿòàäûí íàì, òºðèéí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ áàéâ.
Òýäíèé äóíä ìèíèé õóó÷èí òàíèë, õÿòàäûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷,
ýðäýìòýí çîõèîë÷ Ãî Ìî-æî áàéëöàâ.
Òýð íàìàéã ×æîó Ýíü-ëàé ðóó äàãóóëàí î÷èæ ò¿¿íä Ìîíãîëûí çàñãèéí
ãàçðûí òºëººëºã÷äèéí ãèø¿¿í, Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéä, Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí
çàõèðàë, Ìîíãîëûí Ýíõ òàéâíû õîðîîíû äàðãà ãýæ òàíèëöóóëàâ.
×æîó Ýíü-ëàé õºõ ºìä öàìöòàé ºíäºð ãîîëèã íóðóóòàé, ºðãºí õàð
õºìñºãòýé, õÿòàä õýëáýðèéí áèø öàãààí ø¿äòýé, ìàø ò¿ðãýí õºäºë㺺íòýé
òýð õ¿í íàäòàé òàíèëöààä, ìàíàéõààñ òàíàé èõ ñóðãóóëüä õî¸ð õ¿í ñóð÷
áàéãàà, ýíý íü õàíãàëòã¿é áàéíà, õ¿í íýìæ ñóðãàæ áîëîõ óó áîëîõã¿é þó ãýæ
àñóóâ. Áè “áîëíî” ãýæ õàðèó ºãºâ. Áè Ãî Ìî-æîòîé 1946 îíä ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí
220 æèëèéí îéãîîð Ìîñêâàä î÷èõäîî àíõ òàíèëöàæ ò¿¿íýýñ õîéø îëîí óëñûí
ýíõ òàéâíû õóðàë äýýð ÿìàãò óóëçäàã áàéñàí, òýð íàìàéã Áýýæèíä áàéõàä
õî¸ð óäàà ãýðòýý óðüæ ýëýãñãýýð ÿðèëöñàí áèëýý. Òýãæ áàéòàë îíãîöíû ìîòîð
õîë áèø ºíäºðëºãò õ¿íãýíýæ, óäàëã¿é çºâëºëòèéí “Èë-14” ãýäýã îíãîö áóóâ.
Һ뺺ëºã÷äèéã àëáàí ¸ñîîð õ¿íäëýí óãòàæ òóñãàé áàéðàíä áóóëãàâ.
Һ뺺ëºã÷èäòýé Æîó Ýíü-ëàé, Ëþ Øîà-öçè, Ìàî-Öçý-äóí íàð äàðààëàí óóëçàâ.
ÁÍÕÀÓ-ûí Àðäûí Òºâ Çàñãèéí ãàçðûí äàðãà Ìàî Öçý-äóí, ÁÍÌÀÓ-ûí
åðºíõèé ñàéä Þ.Öýäýíáàëûã 1952 îíû 10-ð ñàðûí 4-íä õ¿ëýýí àâàõ óóëçàëò
äýýð òºëººëºã÷äèéí ãèø¿¿ä á¿ãäýýðýý áàéâ.
188

Ìàî Öçý-äóí íü ààæóóõàí àëõäàã, äýýø õàðæ, ¿ãýý íýã õî¸ðîîð íü 纺æ
ÿðüäàã, õÿòàäûí õóó÷èí öýöýí ¿ãýíä òóëãóóðëàí õîøèí ¿ã õýðýãëýäýã õ¿í áàéâ.
Ýíý õýëýëöýýðèéí ¿åýð òóñ õî¸ð îðíû õîîðîíä òºðèéíõºº òóñãààð
òîãòíîëûã çºâøººðºëöñºí íºõºðëºë áà õàìòûí àæèëëàãààíû òóõàé ãýðýý
áàéãóóëàõ áîëîâ óó ãýæ áè áîäîæ áàéñàí áèëýý.
Ãýòýë Ìàî-Öçý-äóíû ñàíàëààð õî¸ð óëñûí õîîðîíä ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí
òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé õýëýëöýýð áàéãóóëàâ.
ÁÍÌÀÓ, ÁÍÕÀÓ-ûí õîîðîíäûí ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õàìòûí àæèëëàãààíû
òóõàé õýëýëöýýðò 1952 îíû 10-ð ñàðûí 4-íä Áýýæèí õîòîä çºâëºëèéí åðºíõèé
ñàéä Þ.Öýäýíáàë íàðûã ãàðûí ¿ñýã çóðàõàä áèä áàéëöàâ.
Óã õýëýëöýýðò: Õî¸ð îðíû õîîðîíä ýäèéí çàñàã, ñî¸ë ãýãýýðëèéí òàëààð
õàìòûí àæèëëàãààã òîãòîîæ õºãæ¿¿ëýí áýõæ¿¿ëýõ, àæ àõóé, õóäàëäàà, ñî¸ë,
ãýãýýðëèéí çîõèõ àëáàí ãàçðóóäûí õîîðîíä æè÷ òîäîðõîé õýëýëöýýð òîãòîîõ,
õýëýëöýýð íü áàòëàãäñàí ºäðººñ õîéø 10 æèëèéí òóðø õ¿÷èí òºãºëäºð
áàéõààð äóðäàâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí òºëººëºã÷èä 1952 îíû 10-ð ñàðûí 17-íä Áýýæèíãýýñ ýõ
îðîíäîî áóöàæ èðýâ. Áè Áýýæèíãýýñ áóöàæ èðýýä “Àçè, Íîìõîí äàëàéí îðíû
ýíõ òàéâíû òàëûíõíû èõ õóðàë” ãýñýí ºã¿¿ëýë áè÷ñýí áèëýý.
Ìîíãîëûí ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ ¿íäýñíèé áàãà õóðàë 1955 îíû 6-ð ñàðûí
7-íä áîëæ “Á¿õ íèéòèéí ýíõ òàéâíû òºëºº òýìöýë, îëîí óëñûí áàéäàë” ãýñýí
èëòãýëèéã áè òàâüæ, Õåëüñèíêò áîëîõ ýíõ òàéâíû Àññàìáëåéä î÷èõ ìîíãîëûí
òºëººëºã÷äèéã Á.Øèðýíäýâ, Ö.Äàìäèíñ¿ðýí íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàòëàâ.
1952 îíû 12 äóãààð ñàðûí 12-íä Âåíà õîòîä õóðàëäàõ Ýíõ òàéâíûã
õàìãààëàõ Àðä ò¿ìíèé èõ õóðàëä îðîëöîõ òºëººëºã÷äèéã ýíõ òàéâíûã
õàìãààëàõ ìîíãîëûí õîðîîíû äàðãûí õóâüä áè óäèðäàæ î÷ñîí þì. Âåíà õîò
áîë Äóíàéí, Àëüïèéí íóðóóíä áàéäàã áºãººä ýíý õîòîä Â.Ìîöàðò, Ë.Áåòõîâåí
çýðýã õºãæìèéí àëäàðò çîõèîë÷èä õýðõýí àìüäðàí ñóóæ, á¿òýýëýý çîõèîí
ãàðãàæ áàéñàí äóðñãàëò ç¿éë îëîí áàéäàã.
Äàðàà íü Âåíàä äàõèí î÷èõäîî áèä òýð õîòûí çàõûí îéä îðøäîã ãàðàìãàé
õºãæèì÷èí Èîãàíè Øòðàóñûí àìüäðàí ñóóæ áàéñàí Âåíèéí îé çýðýã
äóðñãàëò ãàçðóóäààð ÿâæ èõ þì ¿çýâ.
Ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ àðä ò¿ìíèé ýíý èõ õóðàëä áè 1952 îíû 12 äóãààð
ñàðûí 17-íû ºäºð ¿ã õýëñýí áèëýý.
Áè Âåíà õîòíîî áîëñîí ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ àðä ò¿ìíèé èõ õóðàë äýýð
õýëñýí ¿ãýíäýý Ñîëîíãîñ, Âüåòíàì, Ìàëàéç çýðýã Àçèéí ãóðâàí îðîíä äàéí
¿ðãýëæëýí öóñ àñãàð÷ áàéãààã íýí äàðóé çîãñîîõ, Àìåðèê, Àíãëè, Ôðàíö, ÇÕÓ,
ÁÍÕÀÓ-ûí õîîðîíä ýíõ òàéâíû ãýðýýã íýí äàðóé áàéãóóëàõ íü ýíõ òàéâíûã
õàíãàõ íýã ¿íäýñ ìºí ãýäýã ñýäâýýð ÿðüæ, ïðîôåññîð Ô.Æîëèî-Êþðè, íî¸í
Ôàðê íàðûí ãàðãàñàí ñàíàëûã äýìæñýí áèëýý.
Ýíõ òàéâíû õºäºë㺺íèé ¿ð ä¿íä 1953 îíû 7 äóãààð ñàðä Ñîëîíãîñò äàéíû
ãàë çîãñîîñîí ÿâäàë ýíõ òàéâàí÷ õ¿÷íèé òîì ÿëàëò áîëîâ.
189

68 îðíû òºëººëºã÷èä îðîëöñîí Ýíõ òàéâíû òàëûíõíû Õåëüñèíêèéí èõ
õóðàë çýâñýã õóðààõ òóõàé áîëîí íèéãýì-ýäèéí çàñàã, óëñ ò¿ìíèé õîîðîíäîõ
ñî¸ëûí õàðèëöààíû òóõàé çýðýã àñóóäëààð ÷óõàë øèéäâýð ãàðãàñàí òóñ
õóðàëä îðîëöîæ ¿ã õýëýâ. Çýâñýã õóðààõ áà îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû
äýëõèé äàõèíû Ñòîêãîëüìûí èõ õóðàë, çýâñýã õóðààõ Ìîñêâàãèéí èõ õóðàë
ò¿¿õýí øèéäâýð¿¿ä ãàðãàæ áàéñíûã ò¿¿íä îðîëöîã÷èéí õóâüä áàõàðõäàã þì.
Õåëüñèíê õîò íü Ôèíèéí áóëàíä îðøäîã óðàí áàðèëãààð ãàéõàëòàé õîòûí íýã.
1957 îíû 12 äóãààð ñàðä Êàèðò áîëñîí Àçè, Àôðèêèéí àðä ò¿ìíèé, ýâ
ñàíààíû íýãäëèéí áàãà õóðàë, 1960 îíû 8-ð ñàðä Òîêèîä áîëñîí öºìèéí çýâñýã
ýñýðã¿¿öýõ 6 äóãààð áàãà õóðëóóäàä áè ìºí îðîëöëîî.
Ýäãýýð èõ, áàãà õóðàëä îðîëöñîí ÁÍÌÀÓ-ûí òºëººëºã÷èä õóðàë,
ò¿¿íèé òºðºë á¿ðèéí êîìèññûí àæèë, èõ õóðëûí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã
áîëîâñðóóëàõ çýðýãò ãap áèå îðîëöîæ õóâü íýìðýý îðóóëñàí áèëýý. Èõ, áàãà
õóðëûí èíäðýýñ ìàíàé òºëººëºã÷èä ººðèéí çàñãèéí ãàçðûí ýíõ òàéâàí÷
áîäëîãûã òàéëáàðëàæ, àðä ò¿ìíèéõýý ýíõ òàéâíû òºëºº ýðìýëçýëèéã
èëýðõèéëýí, óëìààð ÁÍÌÀÓ-ûã ͯÁ-ûí ãèø¿¿íä ýëñ¿¿ëýõèéã óäàà äàðàà
øààðäàæ áàéëàà. Ìàíàé òºëººëºã÷äèéí ýäãýýð øààðäëàãà Àçè, Àôðèêèéí ýâ
ñàíààíû íýãäëèéí Êàèðûí áàãà õóðëûí òîãòîîë, øèéäâýð, Òîêèîä áîëñîí
öºìèéí çýâñýã ýñýðã¿¿öýõ 6 äóãààð áàãà õóðàë çýðýã ýíõ òàéâíû òàëûíõíû
áóñàä ÷óóëãà óóëçàëòûí áàðèìò áè÷ã¿¿äýä òóñãàãäñàí áèëýý. Ìîíãîëûí
ýíõ òàéâíû áàéãóóëëàãóóä ¿éë àæèëëàãààãàà ººðèéí îðíû ¿éëäâýð÷èí,
çàëóó÷óóä, îþóòàí, ýìýãòýé÷¿¿äèéí çýðýã îëîí ò¿ìíèé áóñàä áàéãóóëëàãûí
àæèëòàé íÿãò óÿëäóóëàõûí çýðýãöýýãýýð áóñàä îðíû ýíõ òàéâíû òàëûíõíû
áàéãóóëëàãóóäòàé õýëõýý õîëáîî, õàìòûí àæèëëàãààãàà óëàì á¿ð ºðãºòãºí
áýõæ¿¿ëæ èðëýý. Áðàçèëèéí çîõèîë÷ Æ.Àìàäó, Êóáûí ÿðóó íàéðàã÷
Íèêîëàñ Ãèëüåí, Ôðàíöûí ýíõ òàéâíû òºëºº òýìöýã÷ Èâ Ôàðæ, Àíãëèéí
ýíõ òàéâíû íýðò ç¿òãýëòýí À.Ìîíòåãþ, Êåíòåðáåðèéí ñ¿ìèéí øèðýýò
ëàì X.Äæîíñîí, Ǻâëºëòèéí çîõèîë÷ È.Ýðåíáóðã, Õèðîñèìàä Àìåðèêèéí
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí õàÿñàí àòîìûí áºìáºãºíä õ¿íä íýðâýãäñýí ßïîíû çóðàà÷
Ìàðóêè çýðýã íýëýýä îðíû ýíõ òàéâíû òàëûíõíû òºëººëºã÷, ýíõ òàéâíû
íýðò ç¿òãýëòí¿¿äèéã Ìîíãîëûí ýíõ òàéâíû áàéãóóëëàãà ººðèéí îðîíä óðüæ
àéë÷ëóóëæ áàéâ.
Áðàçèëèéí çîõèîë÷ Æîðæ Àìàäó, Íèêîëàñ Ãèëüåâ íàð Ìîíãîëûí òóõàé
ø¿ëýã áè÷èæ íèéòýëñýí áèëýý. Àéâîð Ìîíòåãþ, Õüþëåòò Äæîíñîí íàð
ÁÍÌÀÓ-ûí “Àëòàí ãàäàñ” îäîíãîîð øàãíàãäàâ. Äýýðõ õ¿ì¿¿ñ ìàíàé îðîíä
àéë÷ëàõäàà ìîíãîëûí ò¿¿õ, ñî¸ë, îð÷èí ¿åèéí áàéäëûã èõ ñîíèðõîæ áàéâ.
Àéâîð Ìîíòåãþ “Õºõ òýíãýðèéí îðîí” ãýäýã íîìîî îð÷èí ¿åèéí Ìîíãîë
îðîíä çîðèóëàí áè÷ñýí þì. Ýä íàð öºì îëîí óëñûí ýíõ òàéâíû èõ, áàãà
õóðàë, çºâëºë㺺í äýýð ìàíàé óëñûã ͯÁ-ä ýëñ¿¿ëýõ òàëààð äýìæèí ¿ã õýëæ,
òóñ òóñûí îðîíä ìàíàé óëñûí òàëààð íààøòàé ç¿éëèéã áè÷èæ ÿðüäàã áàéëàà.
Äàðàà íü ìèíèé áèå Àíãëèä î÷èæ áàéõ ¿åä Àéâîð Ìîíòåãþ àëñ õîëîîñ çîðèóä
èðæ íàäòàé óóëçñàí.
190

Áè Áîëãàðò 1980 îíä àìàð÷ áàéõ ¿åäýý Ãåîðãèé Äèìèòðîâ Ëåéïöèã õîòûí
ø¿¿õýä òàòàãäàí áàéöààãäàæ áàéñàí òóõàé áîëîí õóâüñãàë÷èéí äóðäàòãàëûã
óíøèõàä òýð ø¿¿õèéí õóðàëä ñóðâàëæëàã÷ààð ñóóæ áàéñàí çàëóó Àéâîð
Ìîíòåãþãèéí ñîíèðõîëòîé ºã¿¿ëýë òîõèîëäîæ áèëýý.
Äýëõèéí ýíõ òàéâíû òàëûíõíû áàãà õóðëûí ¿åýð ÁÍÌÀÓ-ûí òºëººëºã÷èä
ýíõ òàéâíû íýðò ç¿òãýëòí¿¿äòýé óäàà äàðàà óóëçàæ ýíõ òàéâíû õºäºë㺺íèé
çàðèì ÷óõàë àñóóäëààð íýã áóñ óäàà ñàíàë áîäëîî ñîëèëöîæ áàéëàà. Áè 1957
îíîîñ Äýëõèéí ýíõ òàéâíû çºâëºëèéí ãèø¿¿í ìºí 1957-1963 îíä Äýëõèéí
ýíõ òàéâíû çºâëºëèéí ãèø¿¿í ìºí Äýëõèéí ýíõ òàéâíû çºâëºëèéí òîâ÷îîíû
ãèø¿¿íèé ñîíãóóëüòàé áàéñàí áîëîõîîð äàðààõ õ¿ì¿¿ñòýé îëîíòàà óóëçàæ
áàéñàí þì. ¯¿íä: Áåëüãèéí õàòàãòàé Èçàáåëëà Áëþì, Àíãëèéí ýðäýìòýí
Äæ. Áåðíàë, ÇÕÓ-ûí çîõèîë÷ A.Ôàäååâ, A.Êîðÿåé÷óê, Ê.Òèõîíîâ, Áðàçèëèéí
Æîðæ Àìàäó, Òóðêèéí ÿðóó íàéðàã÷ Íàçèì Õèêìåò, Ýíýòõýãèéí Ðàìàøâåðè
Íåðó, Ðîìåø ×àíäðà, Öåéëîíû ëàì Ó.Ñàðàíàíêàðà, Êàíàäûí õàð ëàì Äæåéì,
Ôðàíöûí Ýæåíè Êîòòîí íàðûí çýðýã ç¿òãýëòíèéã äóðäàæ áîëíî. Äýëõèéí
ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû õóâü çàÿàíû òºëºº ñàíàà òàâèã÷ óõààëàã ýðäýìòýí
Æîëèî Êþðè, ñýòãýë òàòàì íºõºðñºã À.Ôàäååâ çýðýã ç¿òãýëòýí áóñäûí ñàíàë
áîäîëä õýçýý ÿìàãò äàðóó çàíãààð àíõààðàëòàé õàíääàãñàí. Øèéäýìãèé
çàíòàé õàòàãòàé Áëþì, ýíýðýíã¿é, óõààëàã Ðàìàøâåðè Íåðó íàðûí çýðýã
íýðò ç¿òãýëòýí ýíõ òàéâíû òýìöýëòýé õîëáîãäñîí àñóóäëààð ìàíàé
òºëººëºã÷èäòýé õýçýý ÿìàãò ñàíàëàà ñîëèëöîæ áàéëàà. Ìîíãîëä èðæ áàéñàí
È.Ôàðæ, À.Àìàäó, È.Ãèëüåí Òóðêèéí ÿðóó íàéðàã÷ Íàçèì Õèêìåò, ò¿¿í÷èëýí
Äæåéìñ Ýíäèêîòò íàð Ìîíãîëûã ¿ðãýëæ ñîíèðõîí ÿðüäàã áàéñàí áèëýý.
Óäàà äàðààãèéí èõ õóðëûí òºëººëºã÷èä õýäèéãýýð ¿çýë ñóðòàë, ìýðãýæèë,
íèéãìèéí áàéäëààðàà ÿëãààòàé áîëîâ÷ ýíõ òàéâíû ¿çýë ñàíààíû õóâüä ¿ã
õýëýý îëîëöäîã îíöëîãòîé áàéñàí.
Õåëüñèíêèä áîëñîí äýëõèé äàõèíû ýíõ òàéâíû Àññàìáëåéä áè ¿ã õýëæ, òýð
¿ãýý “¯íýí” ñîíèíä õýâë¿¿ëñýí. Óäàëã¿é Àçè-Àôðèêèéí ýâ ñàíààíû íýãäëèéí
ìîíãîëûí õîðîîã Á.Øèðýíäýâ, Ø.Ëóâñàíâàíäàí, Á.Ðèí÷åí, Ë.Öîãçîëìàà,
¯.ßäàìñ¿ðýí íàðûí 13 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéãóóëæ, äàðãààð íü ìèíèé
áèåèéã ñîíãîñîí þì.
Íàìàéã Ìîñêâàä äîêòîðàíòóðò ñóð÷ áàéõàä íàì, çàñãààñ Àçè Àôðèêèéí
îðíóóäûí ýâ ñàíààíû íýãäëèéí áàãà õóðëûí áýëòãýë õîðîîíû Êàèðò áîëñîí
õóðàëä 1957 îíû 10-ð ñàðä, äàðàà íü Àçè, Àôðèêèéí îðíóóäûí ýâ ñàíààíû
íýãäëèéí áàãà õóðàëä Êàèðò 1957 îíû 12 äóãààð ñàðä õýñýã íºõäèéí õàìò
îðîëöóóëñàí þì.
Ìàíàé òºëººëºã÷èä Êàèð õîòûí áàéäàëòàé òàíèëöñàíààñ ãàäíà ò¿¿íèé
îéðîëöîî áàéäàã 140 ì ºíäºð ïèðàìèä õýìýýõ öàö õýëáýðòýé äºðâºëæèí
÷óëóóã äàâõàðëàí ºðæ áàðüñàí ñóâàðãûã ¿çýâ. Ýíý öàö ñóâàðãàä Åãèïåòèéí
ýðò äóíäàä, ñ¿¿ë÷èéí õààíò óëñóóäûí Ôàðîí ãýäýã õààäûí øàðèëûã
îðøóóëäàã áàéæýý. Òýðõ¿¿ ïèðàìèäûí äýðãýä ñôèíñê õýìýýõ öóë õàäûã çàñàæ
ñèéëñýí àðñëàíãèéí áèåòýé, õ¿í òîëãîéòîé õºøºº áàéäàã áèëýý.
191

¯¿íýýñ ãàäíà Åãèïåòèéí ñî¸ëûí òîì òºâ áîëîõ Àëåêñàíäðèÿ õîòûã ¿çýâ.
Ýíý õîò ìàíàé ýðèíýýñ 300 æèëèéí ºìíº Ìàêåäîíû Àëåêñàíäð áàðüñàí ó÷èð
Àëåêñàíäðèÿ ãýäýã íýðòýé àæýý. Ýíý õîòîä òîî÷, ôèëîñîôè÷, Àðõèìåä, òîî÷
Ýôêëèò, îäîí îðîí ñóäëàã÷ Ê.Ïòîëåìåé, Àðèñòàðõ çýðýã íýðò õ¿ì¿¿ñ ñóóæ
áàéæýý.
Äýýðõ õóðàëä Àçè, Àôðèêèéí îëîí îðíû óëñ òºð, îëîí íèéòèéí ç¿òãýëòýí,
ýðäýìòýí, ñýòã¿¿ë÷èä èðñýí áàéâ. Áýëòãýë õîðîîíû õóðëûí ¿åýð áè ººðèéí
çàñãèéí ãàçðûí äààëãàâðûã áàðèìòëàí Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû àæèëòàí, Ôðàíö
õýëòýé Ï.Öýðýíöîîäîë áîëîí áóñàä íºõäèéí õàìò Åãèïåòèéí åðºíõèéëºã÷
Ã.À.Íàñåðòàé àëáàí ¸ñîîð óóëçàæ, õî¸ð îðíû õîîðîíä äèïëîìàò õàðèëöàà
òîãòîîõ íü ÷óõàë áàéãààã òàéëáàðëàí ÿðèâ.
Ä.Ã.Íàñåð ìàíàé õî¸ð îðíû õîîðîíä õàðèëöàà òîãòîîõîä áýðõøýýëòýé
ç¿éëã¿é, õàðèí ýë÷èí ñàéäûí ¿¿ðãýý ìàíàé õî¸ð îðîí Ìîñêâà þì óó, Áýýæèíä
ñóóæ áàéãàà ýë÷èíä äàâõàð õàðèóöóóëæ áîëîõ þì ãýâ. Ýíý ÿðèàíû äàãóó
ìàíàé Ãàäààä ÿâäëûí ÿàì õàðèëöààòàé áîëæ ñ¿¿ëäýý õî¸ð îðíû õîîðîíä
äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòñîí áèëýý.
Íàñåðòàé ÿðüñàí ýíý ÿðèàãàà Åãèïåòèéí åðºíõèé ñàéä, Ãàäààä ÿàìíû ñàéä
íàðòàé óóëçàõäàà áàñ äàâòàí ÿðèâ. Õóðëûí òºëººëºã÷äèéí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñèéã
Ñèðè óëñûí Äàìàñê õîòíîî î÷èæ õóðëààñ òàâüñàí çîðèëòûí òóõàé Ñèðèéí
çàñãèéí ãàçðûí óäèðäëàãàä òàíèëöóóëàõ ãýñýí ¸ñîîð áèä áóñàä îðíû õýñýã
ç¿òãýëòíèé õàìò ýíä î÷ñîí áèëýý.
Òýð ¿åýð áèä ìºí ººðèéí çàñãèéí ãàçðûí äààëãàâðààð Ñèðè óëñûí
åðºíõèéëºã÷ Êóàòëè Øêóðè, åðºíõèé ñàéä, Ãàäààä ÿàìíû ñàéä íàðòàé òóñ
òóñ óóëçàæ, õî¸ð îðíû õîîðîíä õàðèëöàà òîãòîîõ ñàíàë äýâø¿¿ëýâ. Òýð
¿åä Åèïåòèéí ÿâóóëãààð Ñèðè óëñ Åãèïåòòýé íèéëæ, Àðàâûí íýãäñýí óëñ
áàéãóóëàõààð çàâäàæ áàéñàí òóë Ñèðèéí óäèðäëàãà ìàíàé óëñòàé äèïëîìàò
õàðèëöàà òîãòîîõ òàëààð õàðèó ºãºõººñ çàéëñõèéæ, Òà íàð ýíý òàëààð
Åãèïåòèéí åðºíõèéëºã÷ íî¸í Íàñåðòýé õýðõýí ÿðèëöñàí áý? Áèä ò¿¿íèé
ñàíàëûã áàðèìòëàõ áîëíî ãýæ áàéâ. Ǻâëºëòèéí òºëººëºã÷äèéí õàìò áèä
Ñèðèéí Êîììóíèñò Íàìûí Òºâ Õîðîîí äýýð î÷èõîä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Õàëåä Áàãäàø ãýäýã õ¿í áèäíèéã õ¿ëýýí àâàâ. Ìàíàé
òºëººëºã÷èä Ñèðèéí íèéñëýë Áàãäàä õîò çýðýã ò¿¿õèéí äóðñãàëò ãàçðóóäòàé
òàíèëöàâ.
Êàèð õîòîä áîëñîí áýëòãýë õîðîîíû õóðàë, áàãà õóðàë äýýð õýëñýí ¿ã,
õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ ÿðèõäàà Åãèïåò óëñûí ýñðýã Àíãëè Ôðàíöûí ýçýðõýã
ò¿ðýìãèé íàð áîëîí Èçðàèëèàñ ýçýðõýí äîâòîëñíûã ýðñ áóðóóøààæ, Àçè,
Àôðèêèéí îðíóóäûí òóñãààð òîãòíîëûã äýìæèæ, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí äýýðõ
õî¸ð òèâèéí àðä ò¿ìýíòýé ýâ ñàíààíû íýãäýëòýé áàéäãèéã èëýðõèéëýâ.
Õóðàë äýýð ¿ã õýëýõäýý ÷, îëîí òºëººëºã÷òýé óóëçàæ, àëáàí ¸ñîîð ÿðèõäàà
÷ ÁÍÌÀÓ-ûã ͯÁ-ä ãèø¿¿íýýð ýëñ¿¿ëýõ àñóóäëûã äýìæ¿¿ëýõýýð ìàíàé
òºëººëºã÷èä ÿðüäàã áàéâ. Ýíý àñóóäëûã òàâèõäàà ìºí ÁÍÕÀÓ-ûã ͯÁ-ä
192

ýëñ¿¿ëýõ àñóóäàëòàé õîëáîí ¿çýæ áàéëàà. Óã àñóóäëûã òàâèõàä Õÿòàäûí
òºëººëºã÷äèéí íºëºº á¿õèé õàðèóöëàãàòàí Òàí Ìèí ÷æîó ãýã÷ áèäýíòýé
óóëçàæ, “Òà íàð ýíý àñóóäëûã îíöëîí òàâèõ õýðýãã¿é. Àÿíäàà ìàíàé îðíóóä
ͯÁ-ä ýëñýæ ÷àäíà” ãýäýã áàéâ. Áè ýíý àñóóäëûã òèéíõ¿¿ òàâèõûí ÷óõëûã
ò¿¿íä òàéëáàðëàæ ÿðèõàä, “Òýãâýë òà íàð ÁÍÕÀÓ-ûí òàëààð ñàíàë áèòãèé
ãàðãà” ãýâ.
Maíàé òºëººëºã÷èä õóðëûí ¿åýð Àçè, Àôðèêèéí îðíû òºëººëºã÷äèéí ÿíç
á¿ðèéí ãèø¿¿íòýé óóëçàæ òýäãýýð îðíû ãàäààä äîòîîä áàéäàëòàé òàíèëöàæ
ººðèéí îðíû õºãæëèéí òóðøëàãàòàé õîëáîãäñîí çàðèì àñóóäàë, ãàäààä
áîäëîãûí òóõàé æèðèéí æèøýýãýýð òàíèóëäàã áàéâ.
Åãèïåò, Ñèðèä ÿâæ Àçè Àôðèêèéí îðíóóäûí ýâ ñàíààíû íýãäëèéí áýëòãýë
áà áàãà õóðàëä îðîëöñîí òóõàé ìàø äýëãýðýíã¿é òàéëàí Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû
àðõèâò áèé.
1949-1967 îíû ¿åä Ýíõ òàéâíû õóðëóóäûí ¿åýð çàðèì õ¿íòýé óóëçàæ
áàéõàä, ôðàíöûí íýðò ýðäýìòýí Ôðåäðèõ Æîëèî Êþðè, îëîí óëñûí íýðò
ç¿òãýëòýí Ýæåíè Êîòòîí íàðûã òýäýíòýé õàìò àæèëëàäàã îëîí íýðò õ¿ì¿¿ñ
¿ðãýëæ äàãàëäàæ ÿâäàã áàéñàí ó÷èð áè òýð õî¸ð õ¿íòýé çºâõºí ãap áàðèëöàí
¸ñëîëöîõäîî ¿ã ñîëèëöîõ áîëîìæã¿é áàéâ. Õàðèí òýäíèéã ýíõ òàéâíû èõ áàãà
õóðàë äýýð ¿ã õýëæ áàéõûã íü õýäýí óäàà ñîíññîí.
Æîëèî-Êþðè áîë ã¿í àãóóëãàòàé àæèë õýðýã÷ çàð÷èì÷ ñàíààíóóäûã
õýëäýã îëîí íèéòèéí ç¿òãýëòýí ýðäýìòýí õ¿íèé òºëºâòýé õàðàãäñàí.
Ýæåíè Êîòòîí íü ýãýë æèðèéí áàéäàëòàé, ýõ õ¿íèé ýíýðýíã¿é ñàíààíóóäûã
ÿðüäàã áàéñàí. Àíãëèéí ýðäýìòýí Äæîí Áåðíàë öºìèéí Ôèçèê áà øèíæëýë
ñóäëàëûí îíîëûí òàëààð ÷óõàë ¿çýë ñàíàà, çàð÷ìóóäûã ñýòãýí íèéòèéí ºìíº
äýâø¿¿ëñýí õ¿í.
Àíãëèéí ñýòã¿¿ë÷ Àéâîð Ìîíòåãþ íàìàéã Äæîí Áåðíàëòàé
òàíèëöóóëàõàä, òýðýýð øèíý Ìîíãîëûí óëñûí íóòàã äýâñãýð, àæ àõóé, ñî¸ëûí
àìæèëòûã íü Ìîíòåãþãýýñ ñîíñîæ, çàðèì ç¿éëèéã íàäààñ ëàâëàí àñóóæ
Ìîíãîë îðîíä î÷èõ ñàíààòàé ãýæ ÿðüäàã áàéâ.
Õóðëûí ¿åýð Êàíàäûí õàð ëàì Äæåèìñ Ýíäèêîòò, àíãëèéí øèðýýò
ëàì Õüþëåòò Äæîíñîí, Áåëüãèéí óëñ òºðèéí ç¿òãýëòýí Èçàáåëëà Áëþì,
Ýíýòõýãèéí îëîí íèéòèéí ç¿òãýëòýí Ñ.Êèò÷ëó, Ðàìàøâåðè, Íåðó, Ðîìåø
×àíäðà, ßïîíû ýðäýìòýí Óñóí Êîóðè çýðýã îëîí îðíû ÿíç á¿ðèéí ìýðãýæëèéí
õ¿ì¿¿ñòýé õóðàë äýýð õýëýëöñýí àñóóäëààð ñàíàëàà ñîëèëöñîí.
Áèä ÇÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò çàðèì îðíû ýðäýìòýí çîõèîë÷ íàðòàé ÿìàãò
õàðèëöààòàé àæèëëàäàã áàéâ. Ôàäååâûí “Çàëóó ãâàðäè”, Ê.Ñèìíîâûí
“Haìàéã õ¿ëýý”, “ªäºðæèí, øºíºæèí”, È.Ýðåíáóðãèéí “Øóóðãà”, “Ïàðèñûí
óíàëò”, Á.Ïîëåâîéí “Æèíõýíý õ¿íèé òóõàé òóóæ” (ýíýõ¿¿ òóóæèéí æèíõýíý
ä¿ð íü áîëñîí À.Ìàðåñüåâ ýíõ òàéâíû àñóóäëààð áîëñîí îëîí óëñûí õóðëóóä
äýýð áèäýíòýé îëîí óäàà óóëçàæ, ó÷èð÷ áàéâ) çýðýã çîõèîëóóäûã áèä èõýä
ñîíèðõîí óíøäàã áàéâ.
193

1949-1957 îãû õîîðîíä ýíõ òàéâíû õóðëûí ¿åýð çºâëºëòèéí çîõèîë÷
À.Ôàäååâ, À.Êîðíåé÷óê, À.Ñóðêîâ, Ïîëåâîé, Ì.Òóðåçàäå, Ê.Ôåäèí,
Í.Òèõîíîâ, È.Ýðåíáóðã íàðòàé îëîí óäàà óóëçàæ õóðëûí àñóóäëààð çºâëºë㺺
àâäàã áàéâ. Êîðíåé÷óêèéí ãýðãèé Âàíäà Âàñèëåâñêàÿ, Àðä÷èëñàí Ãåðìàíû
çîõèîë÷ Àííà 3åãåðñ, ×åõîñëîâàêèéí ÿðóó íàéðàã÷ ßí Äðàäàà, çîõèîë÷ Þ.
Ôó÷èêèéí ãýðãèé Ã.Ôó÷êîâà. õÿòàäûí çîõèîë÷ Ãî-Ìî-æî, Äåí Ëèí, Ìàî-
Äóíü, Ýìè Ñÿî, Ñîëîíãîñûí çîõèîë÷ Æàí Ñåð ß, Ýíýòõýãèéí çîõèîë÷ Àííàä,
Ïîëüøèéí ýðäýìòýí Èíôèëüä, Àìåðèêèéí äóó÷èí Ïîëü Ðîáñîí íàðûí çýðýã
õ¿ì¿¿ñòýé õýä õýäýí óäàà óóëçàæ õóðëûí àæèëëàãààíû òàëààð õàðèëöàí
ÿðèëöäàã áàéëàà.
Ôàäååâ äýëõèéí ýíõ òàéâíû çºâëºëèéí îðëîã÷ äàðãûí õóâüä, ò¿¿íèé
îðîíä äàðàà íü ñîíãîãäñîí À.Êîðíåé÷óê, ìºí äýëõèéí ýíõ òàéâíû çºâëºëèéí
ã¿éöýòãýõ õîðîîíû çºâëºëèéí ãèø¿¿í È.Ýðåíáóðã íàðààñ áèäýíä ýíý
õóðëóóä äýýð õýëýëöýæ áàéñàí àñóóäàë, òýð òàëààð òàâèõ ñàíàëä çºâëºë㺺
ºã÷ áàéñàí þì. À.Ôàäååâ “Ìîíãîë íºõºä òà íàð õóðëûí àæèëëàãààíä èíãýæ
èäýâõòýé îðîëöäîã íü ñàéí áàéíà. Áàñ êîìèññûí õóðàëä îðîëöîõîîñ ãàäíà
ÿëàíãóÿà Àçè, Àôðèêèéí òºëººëºã÷ íàðòàé óóëçàæ õóðàëä õýëýëöýæ áóé
çàðèì àñóóäëûã àëü áîëîõîîð îéëãóóëæ ººðèéíõºº òàâüæ áóé ñàíàëûã òýäýíä
òàíèëöóóëæ áàéõ íü ç¿éòýé” ãýäýã áàéâ.
À.Êîðíåé÷óê “Ìàíàé õóðàë çºâëºë㺺íä ÿíç á¿ðèéí íàì, ç¿éë á¿ðèéí ¿çýë
áàðèìòàëñàí õ¿ì¿¿ñ îëîí îðäîã áîëîõîîð õóðàëä õýëýëöýæ áóé òîäîðõîé
àñóóäëààñ õàëèí ãàð÷ åºðèéíõºº ¿çýë ñàíààíû ¿¿äíýýñ îéëãîí ÿðèõ ÿâäàë
îëîíòîé áàéäàã. Ñîöèàëèñò îðíóóäûí òºëººëºã÷èä áèä ººðèéí íàì, çàñãèéí
áîäëîãûí áàéð ñóóðèíààñ àñóóäàëä õàíäàæ, õýíä ÷ îéëãîìæòîé õýëýýð
ñàíàëàà ÿðèõ íü ÷óõàë áàéíà” ãýæ áàéñàí.
Áè õýëýõ ¿ã, òàâèõ ñàíàëààð Ýðåíáóðãýýñ íýã óäàà çºâëºë㺺 àâàõàä “Òà
íºõºä Àçè äàõü ýíõ òàéâàí, ýíý òèâä ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàðààñ õàðãèñëàí
çàíàëõèéëæ áàéãààä àíõààðëàà ãîëëóóëáàë ñàéí áàéíà” ãýâ.
Ýðåíáóðã ôðàíöààð ñàéí ÿðüäàã áàéñàí òóë èõ õóðëûí òîãòîîëûí êîìèññ,
ìºí ýíõ òàéâíû çºâëºëèéí òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðàëä Ǻâëºëòèéí òàëààñ
ãîë÷ëîí îðîëöîíî. Òýðýýð ýíõ òàéâíû ýñðýã õ¿÷íèéã öýöýí ¿ãýýðýý ø¿¿ìæëýí
òîõóóðõàí ÿðèõàä ñîíñîã÷ íàðûí èäýâõ ñýðãýæ õýëñýí ¿ãèéã íü àíõààðàëòàé
õ¿ëýýí àâíà. Ýðåíáóðãòýé áè óóëçàõ á¿ðò òýð ìîäîí ãàíñ áóþó ÿíæóóð òàìõè
çîãñîî çàéã¿é òàòàæ áàéäàã õ¿í áàéâ.
1958-1959 îíû ¿åä Äýëõèéí ýíõ òàéâíû çºâëºëèéí òýðã¿¿ëýã÷äèéí
Âàðøàâò áîëîõ õóðàëä îðîëöîõîîð áè Ǻâëºëòèéí òºëººëºã÷èäòýé îíãîöîîð
õàìò íèñ÷ ÿâòàë Âàðøàâò ìàíàíòàé áàéñàí ó÷èð ìàíàé îíãîö òýíä áóóëã¿é
Âàðøàâààñ ç¿¿í õîéø îðøèõ íýãýí õîòîä áóóæ, òýíäýý îðîé áîëòîë õ¿ëýýãýýä
ìàíàí àðèëààã¿é ó÷èð áèä íºãºº õîòîîñ àâòîáóñààð Âàðøàâûí ç¿ã õºäºëæ
ºã뺺 õóðàë ýõëýõýýñ ºìíº õ¿ðýõýýð çîðüæ ÿâàâ. ͺ㺺 õîòîîñ ãàðààä 100
ãàðóé êì ÿâìàãö àâòîáóñíû õîéò äóãóé õýìõýð÷ çàì äýýð ñóóâ. Àâòîáóñíû
æîëîî÷ ãàðàà ºðãºí çàìä òîõèîëäñîí ìàøèíä ñóóæ íºãºº ãàðñàí õîòûíõîî
194

ç¿ã äóãóé àâàõààð áóöàí ÿâæ ¿¿ð öàéæ áàéõ ¿åýð ýðãýí èðæ ìàøèíä ñóóæ
ÿâñàí òºëººëºã÷äèéí äýìæëýãýýð äóãóéãàà ÿíçëàí çàññààð îðîéòîæ õºäëºí
ºäðèéí 11 öàãèéí îð÷èì Âàðøàâ õîòíîî èðýâ. ªâëèéí ýõýí ñàðûí òýð õ¿éòýí
øºíº áèä öºì íîéðã¿é ÿäàðñàíäàà ºã뺺íèé õóðàëä îðîëöîõ áîëîëöîîã¿é
áàéâ. Áèäíèé äóíä õàìãèéí àõìàä íü Ýðåíáóðã èõýýõýí ÿäàð÷, òàòàæ ÿâñàí
òàìõè íü äóóñ÷ áèäíèé òàìõèíààñ òàòñààð Âàðøàâ õ¿ð÷ áèëýý.
Һ뺺ëºã÷äèéã Âàðøàâò èðýõýä çî÷èä áóóäàëä áàéðëóóëàí äàðóé
ºã뺺íèé õîîëîíä óðüæ îðóóëàâ. Áè ÇÕÓ-ûí òºëººëºã÷èä Ýðåíáóðã íàðûí
çýðýã íºõºäòýé íýã øèðýýíä ñóóæ õîîë èäýâ. Ïîëüøèéí ýíõ òàéâíû õîðîîíû
ºìíººñ òºëººëºã÷äºä ¿éë÷èëæ áàéñàí îðîñ õýëíèé îð÷óóëàã÷ ïîëüø á¿ñã¿é
áèäíèé øèðýýíä õàìò ñóóãààä Ýðåíáóðãò õàíäàæ “Òà íàäàä äóðñãàëòàé ¿ã
áè÷èæ ãàðûíõàà ¿ñãèéã çóðæ ºãíº ¿¿?” ãýýä æèæèã äýâòðèéã ò¿¿íä ãàðäóóëàâ.
Çàìäàà ÿäàð÷ èðñýí Ýðåíáóðã ò¿¿íèéã àâ÷, õîîëîî èäýõèéí ºìíº õýäýí
ç¿éë áè÷èæ áàéõäàà ïîëüø îõèíû íýðèéã àñóóõàä òý𠺺ðèé㺺 Ëþáà ãýâ.
Ýðåíáóðã áè÷ñýíýý óíøèõ íü “Ëþáà, áè òàíàé íóòàã äýýð ºíãºðººñºí
øºíº, ºíºº ºã뺺 õî¸ðûã õýçýý ÷ ìàðòàõã¿é” ãýæ çàìäàà ÿäàð÷ èðñíýý äóðñàí
ñàíàæ ¸æëîí õýëæ áàéñíûã ïîëüø á¿ñã¿é ó÷èð ÿâäëûã ìýäýëã¿é èõ áàÿðòàé
àâ÷ áàéæ áèëýý.
Ýíõ òàéâíû òºëºº ÿâóóëñàí àðä ò¿ìíèé òýìöýë äýìèé ºíãºðººã¿é áèëýý.
Ñîëîíãîñ äàõü äàéíû ãàë, 1956 îíä îéðõè Äîðíîä, Ñóýöèéí ñóâãèéí ðàéîíä
Àíãëè, Ôðàíö, Èçðàèëûí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ºäººñºí äàéíû íîöòîé ãîëîìòûã
÷óõàìõ¿¿ ýíõ òàéâíû õ¿÷í¿¿äèéí øààðäëàãà íºëºº, ÇÕÓ, àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò
îðíóóä ýíõèéã ýðìýëçýã÷ õ¿÷íèé ÷àðìàéëòûí à÷ààð óíòðààí äàðæ, óëìààð
àðä ò¿ìí¿¿äèéí áèå áèåäýý èòãýõ ÿâäëûã íýìýãä¿¿ëæ îëîí óëñûí ò¿ãø¿¿ðòýé
áàéäëûã íàìæààõ, “õ¿éòýí” äàéíûã çîãñîîõ õýðýãò ýíõ òàéâíû õºäºë㺺íèé
îðóóëñàí õóâü íýìýð àðâèí èõ þìàà. Áè 1960 îíîîñ ººð àæèëä øèëæñýí
áîëîâ÷ ýíõ òàéâàí, íàéðàìäàë çýðýã îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí àæèëä
îðîëöñîîð áàéâ.
Äýëõèéí ýíõ òàéâíû çºâëºë áà òîâ÷îîíû ãèø¿¿í, Ìîíãîëûí ýíõ òàéâíû
õîðîîíû ãèø¿¿íýýð 1981 îí õ¿ðòýë ãó÷ ãàðóé æèë àæèëëàñààð èðñíèéãýý áè
äýýð ºã¿¿ëñýí áèëýý.
1969 îíû 8-ð ñàðûí 2-9-íä Òîêèî õîòíîî áîëñîí Àòîì-óñòºðºã÷èéí
áºìáºãèéã ýñýðã¿¿öýõ, çýâñýãëýëèéã á¿õ íèéòýýð õóðààõ îëîí óëñûí 6 äóãààð
áàãà õóðàëä Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã òýðã¿¿ëýí îðîëöñîí þì.
Ìàíàé òºëººëºã÷èä Òîêèî îðîõ çàìäàà Ãîíêîíã ãýäýã õÿòàä õîòîä áóóâ.
Òîêèîä õ¿ðýõ âèçèéã Ãîíêîíã äàõü ÿïîíû êîíñóëààð äàìæóóëàí àâàõààð ÿïîí
õýëíèé îð÷óóëàã÷ Àëìààñûí õàìò õýä õîíîã õ¿ëýýëýý. Íýãýí äóíä çýðãèéí
÷àäàëòíû îëç îëäîã òîõü ìóóòàéõàí õóâèéí çî÷èä áóóäàëä áàéðëàæ, óëñûí
ìºíãèéã õýìíýñýí áîëîâ÷, ò¿¿íèé õîîëíû ¿íý íü áèäíèé çàðäëààñ àõàäñàí
ó÷èð òºâººñ çàõäóó íýãýí æèæèã õÿòàä õîîëíû ãóàíçàíä î÷èæ õîîë èääýã
áàéâ. Òýãæ íýãýí ºäºð õîîëîî èäýõ çóóð áèäíèé ñóóñàí øèðýýíèé õàæóóä
åâðîïûí àëáàíû áóñ áàéäàëòàé àõìàä íàñíû õî¸ð õ¿í ñóóæ õîîðîíäîî
195

õººðºëäºõèéã ñîíñîæ áàéòàë òýð õî¸ð õ¿í îðîñîîð ÿðüæ áàéâ. Áè àíõ óäàà
Òîêèî ÿâæ áóé ó÷èð òýð õ¿ì¿¿ñ íü ìºí Òîêèî ÿâàõ çàìûí íºõºä áàéæ áîëîõ
òóë òýäýí ëóãàà òàíèëöàæ, ýíýõ¿¿ Ãîíêîíã õîòîîñ Òîêèî ðóó îíãîöîîð ÿâàõ
òóõàé, Òîêèî õîòûí áàéäëààñ ëàâëàí ìýäýõèéã èõýä õè÷ýýâ. Ãýâ÷ òàíèõã¿é
òýð õî¸ð õ¿íòýé òàíèëöàæ ÿðèëöàõ íü òèéì ÷ àìàðã¿é áàéâ.
Àæèãëàâààñ íºãºº õî¸ðûí øèðýýí äýýð “Ïðàâäà” ñîíèí õàðàãäàâ, ò¿¿íèéã
íü ¿çüå ãýæ òýäýíòýé ÿðèõààð øóóä øèéäâýðëýæ, ñîíèíã ÷èíü õàðààä ºãºõèéã
çºâøººðíº ¿¿ ãýæ àñóóâààñ, òýð õî¸ð õ¿í èõýä ãàéõñàí áàéäàëòàé áîëíî ãýæ
ñîíèíãîî íàäàä ºãºâ. Áè ÷ ñîíèíã ¿çýýä òýð õî¸ðò áóöààæ ºã÷ òàëàðõëàà
èëýðõèéëáýýñ òýä ÷ íàäòàé ¿ã ÿðèõ õ¿ñýëòýé áàéãàà áîëîëòîé. Òýð çàâøààíûã
áè àøèãëàí, òà á¿õýí Òîêèî îðîõ óó? ãýæ àñóóâààñ:
- ¯ã¿é, áèä Êàíàä îðîõîîð ÿâæ áàéãààä ýíý õîòîä èðæ õýä õîíîëîî, ýíý
ìàíàé íàéç ãýæ íýã íü íºãºº ð¿¿ãýý çààæ ïàñïîðòàà àëä÷èõààä ýíä ñóóæ áóé
þì ãýâ.
- Òà íàð óäàæ áàéíà óó ãýâýë
- Áèä ãýð á¿ëýý Êàíàä ðóó ÿâóóëààä õîéíîîñ íü î÷èõ ãýæ áóäèëæ áàéãàà íü
ýíý ãýâ.
Áè òýð õî¸ðûã Ǻâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñ àëñ Êàíàäàä ÿâàõààð òèéíõ¿¿ ïàñïîðòàà
àëäàæ ãýæ áîäîæ, òàíàé Óëñûí êîíñóë ýíý õîòîä áàéäàãã¿é þì óó? õýìýýâýë.
Òýð õî¸ð íýëýýä ãàéõñàí áîëîëòîé ìàíàé êîíñóë ãýæ þó áàéõàâ ãýâ.
- Òýãâýë òà õî¸ð ïàñïîðòàà ÿàæ îëîõ âý? ãýæ õýìýýí íàìàéã àñóóõàä
öàãäààãèéí ãàçðààð äàìæóóëàí áàãà çýðýã ñóðàãëàæ áàéãààä ýñ îëäâîë
ïàñïîðò õóäàëäàæ àâíà. ̺í㺠ë áàéâàë áîëîõ íü òýð ãýâ. Áè ýíý õî¸ð ÷èíü
äàëàéí îíãîöíû àæèë÷èä þìóó ãýæ íýëýýä ýðãýëçýí, òà õî¸ð òýãýýä ÿìàð
õºñ㺺ð Êàíàä îðîõ âý? ãýâýë
- Áèä äàëàéí õºëºã îíãîöîîð õàãàñ à÷ààíû õàìò íàéäâàðòàé õ¿ì¿¿ñ
ò¿øèãë¿¿ëýí ÿâóóëñàí îäîî èíãýýä õî¸óëàí ¿ëäñýí áàãà çýðýã à÷ààãàà àâààä
ÿâàõ ãýæ áàéíà ãýâ. Òýãýõýä ýíý õî¸ð õ¿í ÷èíü õóäàëäààíû áàðàà äàìæóóëäàã
õ¿ì¿¿ñ þì óó ãýæ ýðãýëçýí áîäîæ áàéòàë íºãºº õî¸ð õ¿í.
- Òà Ǻâëºëò îðîñîîñ ÿâæ áóé õ¿í ¿¿? Õàà õ¿ðýõ âý? ßìàð ¿íäýñòýí áý? ãýæ
àñóóâ. Áè ¿íýí áàéäëàà õýëæ ÁÍÌÀÓ-ààñ Òîêèî îðîõîîð ÿâæ áàéíà ãýâ.
Òýð õî¸ð õ¿í èõýä ñîíèðõîí,
- Àà òèéì ¿¿, áèä òàíàé íóòãèéã ñàéí ìýäíý. Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí õîéò
òàëûí õîøóóäààð äàìæèæ, Äà õ¿ðýý îðæ, òàíàé íóòãààð íýëýýä ÿâæ áàéñàí ãýâ.
Ýíý õî¸ð ÷èíü ìàíàéä òóñàëæ áàéñàí Ǻâëºëòèéí öýðãèéí õóó÷èí àíä íàð
áàéæ òààðíà ãýæ áàÿðëàæ.
- Òà íàð òýãýõýä Óíãåðíèé ýñðýã áàéëäàí Ǻâëºëòèéí àëü àíãèä îðîëöîæ
ÿâæ áàéñàí âý? ãýâýë òýä
- Áèä çºâëºëòèéí àíãèä ÿâààã¿é, õàðèí Óíãåðíèé öýðýãò îðîëöîí áàéëäàæ
ÿâààä, ìàíàé áàðîí æàíæíû öýðýã òýíä äèéëäñýí ó÷èð àðàé ÷àìàé Õîéò
ìàíæóóð ðóó çóãäàí àìü ãàðöãààñàí þì ãýâ.
196

Áè ÷ ó÷èð ÿâäëûã óõâàðëàæ, íºõºäòýéãýý áèø, äàéñàíòàéãàà òèéíõ¿¿
òàíèëöàæ ÿðüæ áàéñíàà ñàÿ ìýäýâ.
- ßàæ ýä¿ãýý õ¿ðñýí þì áý? ãýæ àñóóõàä òýä
- ßàõàâ, áèä áóñäûí àäèë Õîéò Ìàíæóóðò íóòàãëàæ, àìü çóóãààä “Ñ¿ìèéí
äàðñ” õýìýýõ íýãýí óëààí àðõèíû çàâîäûã áàéãóóëàí îëç õàéñààð áàéòàë
Õÿòàä óëñàä, Îðîñò ãàðñàí õóâüñãàë øèã þì áîëæ, áèäíèéã õàâ÷èí õÿõàæ,
¿éëäâýðò ìààíü èõ òàòâàð íîãäóóëæ áàéãààä ñ¿¿ëäýý õóðààõààð çàâäàâ. Ó÷èð
èéìä áèäíèé õýñýã õ¿ì¿¿ñ ýðõýëäýã ¿éëäâýð, õºðºí㺠õîãøëîî õóäàëäàæ
ìºí㺠áîëãîîä Êàíàä çýðýr óëñ ðóó çàéëàí ÿâàà íü ýíý áèëýý ãýâ.
Îêòÿáðèéí õóâüñãàëààñ çóãòàæ, Ǻâëºëò çàñãèéí ýñðýã òýìöñýí ýíý
õ¿ì¿¿ñ îðîõ îðîíã¿é, î÷èõ ãàçàðã¿é õýö¿¿äýýä ÿâæ áàéñàí íü òýð àæýý.
Áèäíèéã äàãàëäàí ÿâñàí îð÷óóëàã÷ Àëìààñ ÿïîíû êîíñóëûí ãàçàð õýä
äàõèí î÷îîä âèçèéí çºâøººðºë àñóóõàä “Èðýýã¿é áàéíà” ãýäýã ìýäýýòýé
áóöàæ èðäýã áàéâ. Õàðèí íýãýí ºäºð ò¿¿íèéã äàõèí ÿâóóëáààñ çºâøººðºë
èðñýí áàéíà ãýæ òýð áàÿðòàé ìýäýý àâ÷ èðýâ.
Îäoo òà íàð êîíñóëûí ãàçàð èðò¿ãýé ãýæ õýë¿¿ëñýíä áèä õî¸ð çî÷èä
áóóäëààñàà ãàð÷ ñàíäðàí àëõàëæ áàéòàë “Ðèãøà” õýìýýõ ÿâãàí òýðãýýð õ¿í
纺æ, ààõèëàí óõèëàí ÿâñàí õ¿í õàæóóä ò¿ðãýí çîãñîæ. “Áè îäîî áóóëaa. Òà
íàð õàà õ¿ðýõ âý? áè õ¿ðãýæ ºãüå” ãýâ.
Áèä òèéíõ¿¿ òýðýãíèé òóõàé óðüä ºìíº ñîíñîæ, êèíîíîîñ õàðæ áàéñàí
áîëîõîîð, òýð õ¿íä òàëàðõàæ áàÿðëàâ õýìýýí õýëýýä õ¿í õºëëºñºí òýðãýýð
ÿâäàã Ãîíêîíã õîòûí çàíøëààñ òàòãàëçàâ. Òýãñýýð ÿïîíû êîíñóëûí ãàçàð
áàéäàã äîðíî ç¿ãèéí ìàÿãèéí íàìõàí õàéñàí õàøààòàé, æèæèã õºõ òîîñãîí
áàéøèíä îðîõ ãýæ ÿâòàë, õàøààíû ãîë õààëãàíààñ êîíñóëûí áàéøèí õ¿ðòýëõ
õýäýí çóóí ìåòð çàéã åâðîïûí æóóë÷èä áîëîëòîé ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ
äóãààðëàí âèç àâàõààð õ¿ëýýæ áàéãàà áîëîëòîé. Áèä õàìãèéí ñ¿¿ëä çîãñîõ
ãýæ áàéòàë íýãýí ÿïîí çàëóó èðæ, “Òà íàð Ìîíãîëîîñ ÿâíà óy?” õýìýýí
áèäýíòýé ìýíäëýýä øóóä áèäíèéã äàãóóëàí êîíñóëûí ¿¿äíèé ºðººíä îðóóëàâ.
Òýð ºðººíèé òýã äóíäóóð õºíäëºí íàìõàí õàíàòàé áàéõ áºãººä ò¿¿íèé
öààíà õýäýí àëáàíû õ¿í æóóë÷äûí âèç ïàñïîðòûã õÿíàí òýìäýãëýýä òàìãàëàí
ºã÷ áóé õàðàãäàâ. Áèäíèéã äàãóóëæ èðñýí çàëóó òýð íàìõàí õàíàíû öààíà
ñóóæ áàéñàí áóóðàëäóó ¿ñòýé, íàìõàí ÿïîí õ¿íèé äýðãýä õ¿ð÷ î÷âîë âèç àâàõ
æèæèã àíêåòûã ÿïîí, àíãëè õýëýýð ºãºâ.
Àíêåòûã Àëìààñ ÿïîíîîð, áè àíãëèàð òàãëàæ ÿïîí ò¿øìýëä ýðã¿¿ëæ ºãºâ.
ßïîí ò¿øìýë áèäíèé ïàñïîðò äýýð Òîêèî îðîõûã çºâøººðñíèéã òýìäýãëýí, òàìãàà
äàðæ, “Òà íàðûã êîôå óóõûã óðüÿ” ãýæ õàæóóãèéí òîõèëîã çàññàí íàìõàí øèðýýòýé
ºðººíä îðóóëàâ. Týp ºðººíä ÿïîíû åðºíõèé êîíñóë áºãººä õóðàíäàà öîëòîé ÿïîí
ò¿øìýëèéí õàìò ñóóæ êîôå õýìýýõ õàð õàíäûã óóæ áàãà çýðýã õóó÷èëæ, Òîêèî
îðîõ çàìûã ëàâëàí àñóóâààñ “Òà íàð ÿìàð îíãîöîîð ÿâàõ ãýæ áàéíà?” ãýâ.
Áèä áîéíã îíãîöîîð ÿâàõ ãýæ áàéãààãàà õýëýâ. ßïîí ò¿øìýë ººðèéí ýðõ
¿¿ðãèéí äàãóó óëñàà ñóðòàë÷ëàõûã áîäñîí þì óó îëç îðëîãî áîäñîí þì óó
ìàíàé óëñûí èðãýíèé òýýâðèéí îíãîö ÷ áàñ ìóó áèø ø¿¿ ãýæ ¸æëîâ.
197

Òýãýëã¿éäýý, õàðèí áèä àíõ íóòãààñ ãàðàõäàà àëü òîõèîëäñîí îíãîöîíä
çàõèàëãà õèéñýí þì ãýâ.
Ñ¿¿ëäýý òýð ÿïîí õ¿í îðîñîîð íýëýýä ñàéí ÿðüæ ýõëýõýä íü “Òà opoñooð
õýðõýí èéíõ¿¿ ñàéí ÿðüäàã áîëñîí þì áý?” ãýâýë “Caéí ÿðèëã¿é ÿàõàâ. Õîéò
Õÿòàäàä êâàíòóíû àðìèéí òàãíóóëûí ãàçàð àæèëëàæ áàéõäàà îðîñ õýë ñóðñàí.
Îäîî ìàðòàõ íü øèã áàéíà. Áè òýð öàãò ìîíãîë õýë îðîëäîæ áàéñàí þì ãýýä
íýëýýä õýäýí ºã¿¿ëáýðèéã ìîíãîëîîð òîðîõã¿é õýëýâ.
Àòîì, óñòºðºã÷èéí áºìáºãèéã ýñýðã¿¿öñýí äýëõèéí VI áàãà õóðàë,
Õèðîñèì, Íàãàñàêèéã áºìáºãäñºíèé 15 æèëèéí îéòîé òîõèîëäñîí ó÷èð
îíöãîé ó÷èð õîëáîãäîëòîé áîëîâ. Ýíý õóðàëä 29 îðíû òºëººëºã÷èä, äýëõèéí
àðä÷èëñàí 10-ààä áàéãóóëëàãààñ îðîëöëîî. Èõ õóðàë íýýãäýõýä ßïîíû îëîí
ìóæààñ íèéòäýý 10000 êì ãàçàð àÿëñàí õ¿ì¿¿ñ öóãëàðàâ. Ìèíèé áèå áàãà
õóðàë äýýð îðëîã÷ äàðãûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ, áàñ åðºíõèé èõ õóðàë äýýð
õóðëûí äýä äàðãààð ñîíãîãäîí àæèëëàâ. Òóñ õóðàëä îðîëöîæ áàéñàí îëîí
íèéòèéí ßïîí çàðèì ç¿òãýëòýí, Ǻâëºëòèéí òºëººëºã÷ íàðò õ¿ñ÷ òýäíèé
äýìæëýãèéã àâ÷, ÁÍÌÀÓ-ûã ͯÁ-ä ýëñ¿¿ëýõ òóõàé íýãýí ç¿éëèéã óã õóðëààñ
ãàðãàñàí åðºíõèé òîãòîîëä îðóóëæ áàòëóóëëàà. Òóñ õóðëààñ ãàðãàñàí
øèéäâýðèéí ãîë àãóóëãà íü öýðýã çýâñãèéã õîðîãäóóëàõûã Àìåðèê, Àíãëè,
Ôðàíöûí çàñãèéí ãàçàðò øààðäàæ, öºìèéí áºìáºã ¿éëäâýðëýõ, òóðøèõ,
õýðýãëýõèéã ¿¿ðä çîãññîõ, ßïîí, Àìåðèêèéí õàðãèñ ãýðýý, áóñàä öýðãèéí
ýçýðõýã ãýðýýã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ, áóñäûí íóòàã póó äîâòëîõûã çîãñîîõ, õî¸ð
Ãåðìàí, õî¸ð Ñîëîíãîñ, õî¸ð Âüåòíàìûã àðä÷èëñàí ¿íäñýí äýýð íýãòãýõ çýðýã
÷óõàë øààðäëàãûã òàâüñàíä îðøèíî.
Òîêèî õîò íü ÿïîí õýëáýðòýé Åâðîï áàéäàëòàé õîò áàéâ. Òîêèî íü Õîíñþ
õýìýýõ àðäûí ç¿¿í ºìíºä òàëä XV çóóíû ¿åä ¿¿ññýí õýìýýäýã áºãººä Òîêèî
ãýäýã íü ÿïîíîîð äîðíîä íèéñëýë ãýñýí óòãàòàé àæýý. Ýíý õîò èõ áàÿí
êîìïàíèéí ¿éëäâýð, äýëã¿¿ð, îðîí cyyö, îðä õàðøèéí çýðýãöýý ÿäóó÷óóä
îëîíòîé õîò áàéâ. Áàðàà òàâààð ýëáýã áîëîâ÷ àðä îëîí ò¿¿íèéã õóäàëäàæ àâàõ
áîëîëöîî ìóóõàí ìºíãºíèé õàíø äîðîé ãýöãýýíý.
198
***
1962 îíä Ìîñêâàä áîëñîí äýëõèéí ýíõ òàéâíû èõ õóðàëä îðîëöîâ.
Ýíõ òàéâíûã áàòàòãàí áýõæ¿¿ëýõ, îëîí óëñûí íàìæìàë áàéäëûã
ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, äàéíû àþóëààñ ñýðãèéëýõ çýðýã õàìãèéí áîäèò àðãà çàìûã
òóñãàñàí çºâëºëòèéí ýíõ òàéâíû ïðîãðàìì íü á¿õ õ¿í òºðºëõòíèé íèéòëýã
àìèí ÷óõàë ýðõ àøèãò íèéöýæ áóéã äýýðõ õóðàëä îðîëöîã÷èä òýìäýãëýí õýëæ
áàéñàí.
ÁÍÌÀÓ îëîí óëñûí õàðèëöààíä íàìæìàë áàéäàë áèé áîëãîõ, á¿õ íèéòèéí
ýíõ òàéâíûã áýõæ¿¿ëýõ, çýâñýãëýëýýð õººöºëäºõ ÿâäëûã õàçààðëàõûí òºëºº
òóóøòàé òýìöýæ, Àçè áîëîí äàÿí äýëõèéí óëñ ò¿ìíèé ýíõ òàéâàí, àþóëã¿é
áàéäëûã áàòàòãàõàä õóâü íýìðýý îðóóëæ áàéâ.

Àçè, Íîìõîí äàëàéí óëñóóäûí õîîðîíä õàðèëöàí ¿ë äîâòëîõ, õ¿÷ ¿ë
õýðýãëýõ òóõàé êîíâåíö õàìòðàí áîëîâñðóóëæ ãàðûí ¿ñýã çóðàõ òóõàé
ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðààñ äýâø¿¿ëñýí ñàíàë íü äýëõèéí ýíõèéã ýðõýìëýã÷
á¿õ õ¿íèé ç¿ãýýñ ºðãºí äýìæëýãèéã õ¿ëýýâ.
***
Ìîíãîë-Ïîëüøèéí íàéðàìäëûí íèéãýìëýã 1960 îíû 7 äóãààð ñàðûí 21-íä
áàéãóóëàãäàæ äàðãààð íü áè ñîíãîãäîí 1981 îí õ¿ðòýë àæèëëàâ.
ÁÍÌÀÓ, ÁÍÏÀÓ-ûí õîîðîíä 1950 îíû 4-ð ñàðä äèïëîìàò õàðèëöàà
òîãòîîñíîîñ õîéø õî¸ð îðíû àõ ä¿¿ íàì, õî¸ð óëñûí çàñãèéí ãàçàð, àðä
ò¿ìí¿¿äèéí íàéðàìäàë, íºõºðëºë, õàìòûí àæèëëàãàà áýõæñýýð èðýâ. Õî¸ð
îðíû íàì, òºðèéí òºëººëºã÷èä íàìûí èõ õóðëóóä áà õóâüñãàëûí îé, óëñ
òºðèéí ÷óõàë õýðýãò õàðèëöàí îðîëöîæ èðýâ. Õî¸ð îðíû õîîðîíä ýäèéí çàñàã,
ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû õàðèëöàà æèëýýñ æèëä èðýõ òóòàì ºðãºæèí õºãæñººð
áàéâ. Ìèíèé áèå Ïîëüø-Ìîíãîëûí íàéðàìäëûí íèéãýìëýãèéí óðèëãààð
ïîëüøèéí Âàðøàâ õîòîä áîëñîí ñîöèàëèñò îðíóóäûí òºëººëºã÷äèéí
çºâëºë㺺í, 1970 îíû 11-ð ñàðä Ïîëüøèéí ØÓÀ-èéí óðèëãààð õî¸ð àêàäåìèéí
õîîðîíä 1971-1972 îíä õàìòðàí àæèëëàõ õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðàõ çýðýã
àñóóäëààð óäàà äàðàà àéë÷ëàõ ¿åýð Ïîëüøèéí îëîí íèéò, ýðäýìòäèéí ¿éë
àæèëëàãààòàé äýëãýðýíã¿é òàíèëöàõ çàâøààí òîõèîëäîæ áàéâ.
Òóñ íèéãýìëýã íü õî¸ð îðíû ò¿¿õò òýìäýãëýëò ºäºð, óëñûí áàÿðûã
òîõèîëäóóëàã æèë á¿ð òóñãàé òºëºâëºãººòýé õóðàë, óóëçàëò ðàäèî íýâòð¿¿ëýã
ÿâóóëæ, ñîíèí ñýòã¿¿ëä ºã¿¿ëëýã áè÷èõ, òºëººëºã÷èä ñîëèëöîõ çýðýã àæëóóä
õèéæ èðýâ.
Ýíý àæèëä Ïîëüø óëñààñ òóñ óëñàä òóñëàìæ áà çýýëèéí øóãàìààð
áàéãóóëñàí Äàðõàíû öàðóóö òîîñãîíû ¿éëäâýð, ìîä áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðò
àæèëëàäàã ìîíãîë àæèë÷èä, òýíä àæèëëàäàã ïîëüø ìýðãýæèëòýí, Ýë÷èí
ñàéäûí ÿàìíû õ¿ì¿¿ñ, Ïîëüøèä ñóðãóóëü òºãññºí ìîíãîë ìýðãýæèëòýí
íàð ºðãºí îðîëöîæ áàéâ. Mºí èéì àæëûã Ïîëüøèä Ïîëüø-Ìîíãîëûí
íàéðàìäëûí íèéãýìëýã çîõèîí ÿâóóëäàã áàéâ.
Ïîëüøèéí íýðò ýðäýìòýí Í.Êîïåðíèêèéí ìýíäýëñíèé 500 æèëèéí îéã
ìàíàé îðîíä 1972 îíû 5-ð capä ºðãºíººð òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëýõ ¿åä ÁÍÏÀÓûí
òºðèéí çºâëºëèéí äàðãà Ã.ßáëîíñêè òóñ óëñàä àéë÷èëæ, Êîïåðíèêèéí
õºøººã áîñãîõ ¸ñëîëä áèå÷ëýí îðîëöñîí áèëýý.
Ýíý íàéðàìäëûí íèéãýìëýãèéí ¿éë àæèëëàãààã Ïîëüøèéí òàë ºíäðººð
¿íýëæ, õýñýã õ¿íèéã øàãíàñíû äîòîð Ïîëüø óëñûí ñýðãýí ìàíäàëòûí òàâàí
õóøóó îäîí, êîìàíäîðûí çàãàëìàéí õàìò 1966 îíä, ìºí 1972 îíä õýñýã õ¿íèé
õàìò Ïîëüøèéí òºðèéí îäîíãóóäààð íàìàéã 2 äàõü óäààãàà øàãíàñàí.
Ìîíãîëîîñ Ǻâëºëòºä ñóðãóóëü òºãñºã÷äèéí õîëáîîíû äàðãààð íàìàéã
1972 îíä ñîíãîñîí. 1981 îí õ¿ðòýë àæèëëàâ.
199

Õîëáîîíû òýðã¿¿ëýã÷äèéí òºëºâëºãºº ¸ñîîð Àðäûí õóâüñãàëûí àíõíû
æèëýýñ ýõëýí 1981 îí õ¿ðòýë Ǻâëºëòèéí ñóðãóóëüä ñóðñàí õ¿ì¿¿ñèéã á¿ðòãýí
òýäýíòýé õîëáîî òîãòîîæ, òýäíýýñ Ǻâëºëòºä ñóð÷ áàéñàí ñóðãóóëüòàéãàà
áàéíãà õàðèëöààòàé áîëîí, çºâëºëòèéí ñóðãóóëü òºãññºí çàðèì õ¿ì¿¿ñèéã
¿äýøëýã çîõèîõ, Óëààíáààòàð òºìºð çàì, ÁÍÌÀÓ-ûí Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ
ÿàì çýðýã áàéãóóëëàãàä àæèëëàäàã ìîíãîë ìýðãýæèëòýí íàðûí áîëîâñðîëûã
äýýøë¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí ñåìèíàðûã çîõèîí ÿâóóëàõàä Ìîñêâà, Ëåíèíãðàä
çýðýã õîòûí äýýä ñóðãóóëèéí ºíäºð ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ õ¿ðýëöýí èðæ,
èõýýõýí àæëûã ã¿éöýòãýñýí áèëýý.
ͺ㺺 òàëààð òîî, ôèçèêèéí çýðýã çàðèì ÷óõàë ìýðãýæëèéí áàãø íàð
Ýðõ¿¿ õîòíîî ÿâæ ìýðãýæëýý äýýøë¿¿ëýõ ñóðãóóëü õèéñýí áà Ǻâëºëòºä
ñóðãóóëü òºãñºã÷äèéí õîëáîîíû èäýâõòí¿¿ä Ǻâëºëòºä óäàà äàðààëàí ÿâæ,
ò¿¿íèé ýäèéí çàñàã, ñî¸ë áîëîâñðîëûí àìæèëòóóäòàé òàíèëöàí, Ìîíãîëîîñ
ýä¿ãýý çºâëºëòèéí îëîí õîòîä ñóóæ áóé îþóòíóóäûí òºëººëºã÷èäòýé óóëçàæ
ÿðèëöàí çºâëºë㺺í õèéæ èðñýí áèëýý.
Ýíý àæëûã çîõèîí ÿâóóëàõàä ìîíãîë-çºâëºëòèéí íàéðàìäëûí
íèéãýìëýãèéí òýðã¿¿ëýã÷èä, ÇÕÓ-ûí Äýýä áà òóñãàé äóíä ìýðãýæëèéí
ñóðãóóëèéí ÿàìíû ñàéä, áèä á¿ãäèéí õóó÷èí òàíèë Â.Ï.Åëþòèí, ò¿¿íèé
îðëîã÷ Í.Í.Ñîôèíñêèé áîëîí áóñàä íºõºä òóéëûí èõýýð äýìæèí õàëóóí
òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ èðñýí þì. Ìàíàé õîëáîî íü Óëààíáààòàðò áàéãóóëàãäñàí
Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààí, ñî¸ëûí îðäîíòîé õ¿÷ õàâñðàí îëîí àðãà õýìæýýã
çîõèîí ÿâóóëæ áàéäàã áèëýý.
¯¿íä Ǻâëºëòºä ñóðãóóëü òºãññºí ìîíãîë îþóòíóóäûí óóëçàëò ÇÕÓûí
íýðò ýðäýìòýí, êèíî êîíöåðò òîãëîõ çýðýã àðãà õýìæýý àâ÷ ÿâóóëñàí
íü Ǻâëºëòºä ñóðãóóëü òºãññºí õ¿ì¿¿ñýýñ ÇÕÓ-ûí àìüäðàëòàé òàíèëöàõàä
èõýýõýí äºõºì òóñòàé áîëäîã áèëýý.
Áè ñóðãóóëü òºãñºã÷äèéí õîëáîîíû äàðãûí õóâüä Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí
íàéðàìäëûí íèéãýìëýãèéí òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿í áàéñàí þì.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû øèéäâýðýýð ìîíãîëîîñ ÇÕÓ-ä ñóðãóóëüä ñóð÷
ýõýëñíèé 50 æèëèéí îéã 1972 îíä ºðãºíººð òýìäýãëýí ÿâóóëàõàä óã îéä
çîðèóëñàí Óëààíáààòàð õîòûí îëîí íèéòèéí òºëººëºã÷äèéí õóðàë äýýð
èëòãýë òàâüæ, ìºí îéä çîðèóëàí Ìîñêâàä ÿâóóëñàí àðãà õýìæýýíä î÷ñîí
òºëººëºã÷äèéã òýðã¿¿ëýí î÷ñîí þì.
Ìèíèé áèå Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí íàéðàìäëûí íèéãýìëýãèéí çàõèðãààíû
ãèø¿¿íèé õóâüä ººðèéí ìýðãýæëèéí äàãóó óã íàéðàìäëûí íèéãýìëýã, ØÓÀèéí
øóãàìààð çîõèîí ÿâóóëæ áàéñàí àðãà õýìæýýíä îðîëöîæ áàéâ.
Â.È.Ëåíèíèé ìýíäýëñíèé 100 æèëèéí îé, îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò
õóâüñãàëûí 50, 60 æèëèéí îé, ìîíãîëûí àðäûí õóâüñãàëûí 40, 50, 60 æèëèéí
îé, Àðäûí çàñàãò ìîíãîë óëñ, ÇÑÁÍÕÎÓ-ûí õîîðîíä 1921 îíä íàéðàìäàëò
õàðèëöàà òîãòîîõ òóõàé áàéãóóëñàí õýëýëöýýð, ÇÕÓ, ÁÍÌÀÓ-ûí õîîðîíä
1946 îíä íàéðàìäëûí ãýðýý áà ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ
õýëýëöýýð áàéãóóëñíû îéíóóä, ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí 250 æèëèéí îé áîëîí óã
200

àêàäåìèàñ äýýð äóðäñàí îéí òàëààð ÿâóóëæ áàéñàí àðãà õýìæýýíèé õóðàë
çºâëºë㺺íä îðîëöîæ, Óëààíáààòàð, Ìîñêâàä áîëñîí õóðëóóäàä èëòãýë òàâüæ
òóõàéí ¿åèéí ñîíèí õýâëýëä íèéòë¿¿ëñýí áèëýý.
Ǻâëºëò Àçåéðáàéäæàí óëñàä 1967 îíû 6 äóãààð ñàðûí 25-íààc 7 äóãààð
ñàðûí 5 õ¿ðòýë ÿâàãäñàí ÁÍÌÀÓ-ûí ñî¸ëûí ºäð¿¿äèéí àðãà õýìæýýíä
îðîëöîõ òºëººëºã÷äèéã òýðã¿¿ëýâ. Áèä Àçåðáàéäæàíû Áàêó çýðýã õýä õýäýí
õîò ðàéîíîîð ÿâæ ¿éë àæèëëàãààòàé íü òàíèëöàâ.
Àçåðáàéäæàí íü óóë óóðõàé, ìåòàëë, íåôòü, õèìè, ìàøèíû, öàõèëãààíû
çýðýã õ¿íä ¿éëäâýð, îëîí ñàëáàð á¿õèé õºäºº àæ àõóéòàé ¿íýõýýð öýöýãëýæ
áóé Õîëáîîíû Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñ þì áàéâ.
Àçåðáàéäæàíû íèéñëýë Áàêó íü 7 äóãààð çóóíû ¿åýñ ýõëýí ò¿¿õýíä
òýìäýãëýãäñýí, ñ¿¿ëäýý íåôòèéí èõ òºâ áîëæýý.
Êàâêàçûí ºíäºð óóëûí ºâºðò îðøäîã íýãýí õîòîä î÷èõîä òýíäýõèéí óóë,
îé ìîä õîñîëñîí ¿çýñãýëýíò càéõàí áàéãàëü, öàã óóðûí íºõöºëä öàé, òàìõè,
òîðãîíû ìÿíäñûã ¿éëäâýðëýäýã, îð÷èí ¿åèéí òºõººðºìæòýé ¿éëäâýðèéí
ãàçðóóä, èõ îðëîãîòîé 3 ñàíãèéí àæ àõóé, 20 ãàðóé õàìòðàë áàéäàã ãýíý.
Áèä Àçåðáàéäæàíä àéë÷èëæ áàéõäàà óðàí çóðàã, óðàí áàðèëãà, õºãæìèéí
á¿òýýëèéí àðâèí èõ ñàíòàé òàíèëöàâ. Àçåðçàéäæàí õ¿ì¿¿ñ íü ø¿ëýã çîõèîõ,
õºãæ캺ð íààäàõ, äóó àÿëàõäàà èõýä àâüÿàñòàé þì. Áèäíèé î÷ñîí ãàçàð á¿ð
îëóóëàà, àëñ õîëîîñ òîñîí óãòàæ, ¿íäýñíèé õºãæ캺 ýãøèãë¿¿ëæ, ñàéõàí
àÿëãóóò äóóãàà äóóëæ, ñàéí ñàéõíûã õ¿ñýí åðººæ áàéâ.
Áèä Àçåðáàéäæàíä áàéõäàà Àçåðáàéäæàíû íàì, òºð, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ë,
óðëàã, óòãà çîõèîë, ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóéí îëîí ç¿òãýëòýí, àæèëòàí íàðòàé
óóëçàæ, äîòíî ÿðèëöàæ, áèå áèåèéíõýý àæèëòàé òàíèëöàâ.
Ìàíàé îðîíä æèë á¿ð çîõèîí ÿâóóëäàã Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéè íàéðàìäëûí
ñàðûí àæëûí ¿åýð ÇÕÓ-ààñ õ¿ðýëöýí èðäýã òºëººëºã÷äèéí äîòîð Ǻâëºëòèéí
òýðã¿¿íèé àæèëòàí èíæåíåð, íàì, òºð, oëoí íèéòèéí ç¿òãýëòí¿¿ä, ýðäýìòýí
çîõèîë÷ íàð îðîëöîí èðýõýä òýäýíòýé íºõºðñºãººð óóëçàí, ýðõýëñýí àæëûí
õóâüä õîëáîî òîãòîîæ èðñýí íü ìàíàé íàéðàìäëûí íèéãýìëýãèéí àæëûã
ýð÷èìæ¿óëýõýä òóñòàé áàéñàí.
1956 îíä áîëñîí Ìîíãîëûí çîõèîë÷äûí II èõ õóðëûí ¿åýð íàìàéã
çîõèîë÷äûí ýâëýëèéí ãèø¿¿íä ýëñ¿¿ëæ, óëìààð çîõèîë÷äûí ýâëýëèéí
õîðîîíû á¿ãä õóðëûí ãèø¿¿íýýð, 1963 îíä õóðàëäñàí III èõ õóðëààñ Ìîíãîëûí
çîõèîë÷äûí ýâëýëèéí õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿íýýð ñîíãîñîí þì.
Çîõèîë÷äûí õîðîîíû øyãaìaap “Ìîíãîë íóòàã”, “Áàéãàëèéí ¿çýñãýëýí,
õ¿íèé áàÿñãàëàí” ãýäýã õî¸ð æèæèã íîìûã íèéòë¿¿ëñýí. Äýýðõ íîìóóäàä
ø¿ëýã, òóóæ, êèíî çîõèîë, ºã¿¿ëëýã, á¿æãýí æ¿æãèéí öîìíîë çýðýã îðñîí.
Ø¿ëýã, ºã¿¿ëëýã, òóóæäàà ìàíàé îðíû áàéãàëü îð÷íû ãîî ñàéõàí, àðâèí
áàÿëãèéã íàíäèãíàí õàéðëàõàä çàëóó÷óóäûí àíõààðëûã ÷èãë¿¿ëýõèéã
õè÷ýýñýí þì. Ìàíàé àðä ò¿ìíèé äóó õºãæìèéí äýâøèëòýò çàíøèë,
õóâüñãàëûí æèë¿¿äýä òóñ îðîíä òºðæ ºññºí àâüÿàñò æ¿æèã÷èä, äóó÷èä,
õºãæèì÷èí íàðûí à÷ààð ìîíãîëûí øèíý öàãèéí óðëàã óðàìòàé óðàãøèëñàíä
201

ñýòãýë áàäðàë, õîæóóä õºãæèæ ýõýëñýí á¿æãèéí öîìíîëóóäûã ñýäýâ÷èëýí
áè÷èæ, ò¿¿íäýý ìàíàé øèíý õóó÷èí íèéãìèéí õ¿ì¿¿ñèéí õàðèëöààíä ãàð÷
áàéñàí ÿâäàë, ñýòãýë ñàíàà, ìºí áàéãàëü îð÷èíòîé õ¿ì¿¿ñèéí íèéöýõ àñóóäàë
çýðãèéã õàìààðóóëàí ¿ç¿¿ëýõèéã õè÷ýýæ áàéæýý. Ýíý ñýäâèéã óðàí çîõèîëûí
õýëáýðýýð ø¿ëýã, ºã¿¿ëëýã òîâ÷ òóóæ áè÷ñýíèéã äýýðõ íîìîîñ ¿çò¿ãýé.
1984 îíä Çîõèîë÷äûí ýâëýëèéí õîðîîíû õóðàë áîëæ áàéõ ¿åä Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû íýãýí õàðèóöëàãàòàé õ¿í õîðîîíû ãèø¿¿äèéí íýðñèéã õàðæ áàéñíàà
“Òà íàð ÿàãààä Øèðýíäýâèéã ãèø¿¿íýýñ ãàðãààã¿é þì áý?” ãýñíýýð òýð
õóðëààð íàìàéã çîõèîë÷äûí ýâëýëèéí õîðîîíû ãèø¿¿íýýñ ãàðãàñíàà “Óòãà
çîõèîë óðëàã” ñîíèíä ìýäýýëñýí áèëýý. Õàðèí 1988 îíä Çîõèîë÷äûí ýâëýëèéí
õîðîîíû ýýëæèò èõ õóðëûí ¿åýð çîõèîë÷ Æ.Áÿìáà, Ñ.Ýðäýíý íàðûí ñàíàëààð
ãèø¿¿íèé ýðõèéã ñýðãýýí, òºëººëºã÷ººð ñîíãîæ, õóðàë äýýð ¿ã õýë¿¿ëñýí.
1952-1955 îíóóäàä Òºðèéí øàãíàë ýðõýëñýí õîðîîíû îðëîã÷ äàðãà, 1955
îíîîñ òºðèéí øàãíàë ýðõýëñýí êîìèññ áîëîí ººð÷ëºãäºõºä ìºí êîìèññûí
Øèíæëýõ Óõààí-òåõíèêèéí ñàëáàð ýðõýëñýí îðëîã÷ äàðãààð òîìèëîãäîí
àæèëëàâ.
Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí äýðãýäýõ ýðäìèéí çýðýã öîë oëãox äýýä êîìèññûí
ãèø¿¿íýýð 1963 îíîîñ òîìèëîãäoí àæèëëàæ èðýâ.
1961-1966 îí õ¿ðòýë ÁÍÌÀÓ-ûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã çîõèöóóëàõ
çºâëºëèéí äàðãààð, 1966-1971 îíä ìºí çºâëºëèéí îðëîã÷ äàðãààð, 1966
îíä ñàíñðûã ñóäëàõ, ò¿¿íèéã ýíõ òàéâíû ¿¿äíýýñ àøèãëàõ àæëûã óäèðäàí
çîõèöóóëàõ çºâëºëèéí äàðãààð, ìºí Ìîíãîëûí Íýâòýðõèé òîëü áè÷ãèéã
çîõèîõ åðºíõèé ðåäàêöèéí äàðãaap 1969 îíîîñ, ÁÍÌÀÓ-ûí áàéãàëü
õàìãààëàõ Íèéãýìëýãèéí îðëîã÷ äàðãààð, ò¿¿õèéí äóðñãàëò ç¿éëèéã ñýðãýýí
áîñãîõ õàìãààëàõ êîìèññûí îðëîã÷ äàðãààð 1989 îíä ìºí, 1981 îíû 5-ð ñàðä
Ìîíãîëûí ýðäýìòíèé ¿íäýñíèé õîðîîíû äàðãààð òóñ òóñ õàâñðàí òîìèëîãäîí
àæèëëàæ èðýâ.
3. ÇÀÑÃÈÉÍ ÀËÁÀÍÄ
Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéä, èõ ñóðãóóëèéí çàõèðàë, ýíõ òàéâíû õîðîîíû
äàðãà çýðýã àæëûã áè õàâñðàí õèéæ áàéãààä, Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí
Ǻâëºëèéí 1933 îíû 1-ð ñàðûí 31-íèé 2 äóãààð ñàðûí 2-íû ºäðèéí çàðëèãààð
Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí ñî¸ë ãýãýýðëèéí õýðýã ýðõýëñýí îðëîã÷ áºãººä
Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéäààð õàâñðàí àæèëëàõ áîëæ óëñûí èõ ñóðãóóëèéí
çàõèðëààñ 1953 îíä ÷ºëººëºãäºâ.
Ìîíãîëûí Ýíõ òàéâíû õîðîîíû äàðãààð 1949-1959 îíä õàâñðàí àæèëëàæ
áàéñíààñ ãàäíà Ǻâëºëòòýé ñî¸ëîîð õàðèëöàõ íèéãýìëýãèéí äàðãûí àæëûã
1947-1957 îíä ìºí õàâñðàí ã¿éöýòãýæ áàéëàà.
Àíõ 1947 îíû òàâäóãààð ñàðûí 22-íä òóñ íèéãýìëýãèéí äàðãààð ñîíãîãäîí
àæèëëàñààð Ì3ÍÍ áîëîõîä ò¿¿íèé äàðãààð ñîíãîãäñîí þìàà.
202

Ýíý ¿åä ÇÕÓ äàéíû äàðààõ õî¸ð òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººãºº áèåë¿¿ëæ,
óëñ àðäûí àæ aõóéãaa ñýðãýýí áîñãîæ, àæ ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé, øèíæëýõ
óõààíû ñàëáàðò àìæèëò îëæ áàéâ. Maíaé íèéãýìëýã ÇÕÓ, àðä ò¿ìíèé îëîëò
àìæèëòààñ ºðãºí ñóðòàë÷èëãàà õèéäýã, ÇÕÓ-ààñ ãàäààäòàé ñî¸ëîîð õàðèëöàõ
íèéãýìëýãòýé íÿãò õîëáîî òîãòîîí àæèëëàæ áàéâ.
Óëààíáààòàð õîò äàõü çºâëºëòèéí øèíæëýõ óõààí ñî¸ëûí îðäíû äàðãààð
àæëëëàæ áàéñàí Â.Ñåðãååâòýé íºõºðñºã õàðèëöàí ãó÷ààä æèë õàìòðàí
àæèëëàñàí áèëýý.
Ñåðãååâ äóðñàí ÿðèõäàà: Áè çºâëºëòòýé ñî¸ëîîð õàðèëöàõ ìîíãîëûí
íèéãýìëýãèéí àíõäóãààð õóðàëä 1951 îíä çºâëºëòèéí òºëººëºã÷äèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íä îðîëöîí èðñýí, áèä òàíàé íèéãýìëýãò Èòàëèéí öàãààí ãàíòèã
÷óëóóãààð Ǻâëºëòèéí íýðò óðàí áàðèìàë÷ Ñ.Ìåðêóðüåâèéí óðëàæ á¿òýýñýí
Ëåíèí, Ñòàëèíû òîì áàðèìàë áýëýãëýñýí ãýäýã þì. Òýð õî¸ð áàðèìàë íü
óðëàãèéí õóâüä èõ ¿íýò ç¿éëñ, Ëåíèíèé áàðèìàë îäîî õààíà áàéãààã ìýäýõã¿é.
Ñòàëèíûõ óëñûí íîìûí ñàíãèéí åâðîï íîìûí ôîíäîä õàäãàëàãäàí áàéíà
áèëýý.
Ò¿¿íèé äàðàà 1954 îíû 3-ð ñàðûí 2-5-íä áîëñîí ÌAXH-ûí Òºâ Õîðîîíû
á¿ãä õóðàë íàìàéã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû æèíõýíý
ãèø¿¿íýýð ñîíãîâ.
Áè ¿¿íèé óðüä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû ñóðòàë óõóóëãûí àæèë ýðõýëñýí
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð àæèëëàæ ñî¸ë óðëàã, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ
áàéãóóëëàãóóäûí ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààã ãàäàðëàõ áîëñíû äýýð èõ
ñóðãóóëèéí çàõèðëààð åñºí æèë ãàðóé àæèëëàæ, Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéäààð
õýäýí æèë àæèëëàæ áàéñàí áîëîõîîð ñî¸ëûí ñàëáàðûí àæëûí ÷èãèéã
îéëãîæ, àæèëëàõ áîëîìæòîé áàéâ.
Õýäèé òèéì áîëîâ÷ ñàëáàðûí àæëûí õ¿ðýý ºðãºíèé äýýð áè òýð ¿åä õýä
õýäýí àæèë äàâõàð õàðèóöàæ áàéñàí ó÷èð áýðõøýýë áàãàã¿é òîõèîëäîâ. Óðüä
ºìíº òîäîðõîé îðæ àæèëëààã¿é áàéñàí ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãàä áè
þóíû ºìíº àíõààð÷ àæëàà ÿâóóëàõ íü ç¿éòýé þì ãýæ ¿çýâ. պ人 îðîí íóòàã,
Óëààíáààòàðûí ýìíýëãèéí ãàçðóóäûí àæèëòàé òàíèëöàõààð õýñýã õ¿íèéã
ÿâóóëàí øàëãóóëæ, ìºí ººðºº õýä õýäýí ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãûí àæëûã
áèå÷ëýí ¿çýæ, õóðèìòëàãäñàí ìàòåðèàëûã ä¿ãíýí, Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ÿàìíû
ñàéä Ã.Òóâààí áîëîí, òîìîîõîí ýìíýëãèéí ýðõëýã÷, ýì÷ íàð, çºâëºëòèéí
ìýðãýæèëòí¿¿äòýé àðä îëíû ýìíýëãèéí ¿é÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ òàëààð
ñàíàëàà ñîëèëöîâ. Ýíý çºâëºë㺺íé ¿åýð ãàðñàí ñàíàë õ¿ñýëòèéã õàðãàëçàí
Ýð¿ëèéã õàìãààëàõ ÿàìíû õ¿ññýí ¸ñîîð çàðèì áàðèëãà, áàðèëãûí çàñâàðûí
àæèëä øààðäàãäàõ ìºíãº, áîëüíèöûí àæèëëàãààíä õýðýãòýé ìàøèí, ýì îëãîõ
òàëààð ¿¿ðýã äààëãàâðûã ºã÷, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ çàõèðàìæ ãàðãóóëàâ.
¯¿íèé çýðýãöýý ýì÷ íàðûí óõàìñàð, ¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ òàëààð
çºâëºë㺺í ñåìèíàðûã Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ÿàìíû øóãàìààð õºäºº õîòîä
çîõèîí ÿâóóëæ áàéâ. Õ¿í ýìíýëãèéí òåõíèêóì, óëñûí èõ ñóðãóóëèéí àíàãààõ
óõààíû ôàêóëüòåòóóäàä ýëñ¿¿ëýõ îþóòíû òîîã íýìýãä¿¿ëýõ, àðèóí öýâýð, àðüñ
203

ºíãºíèé ºâ÷íèéã ýì÷ëýõ ÷èãýýð áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ àæèë õèéãäýâ. Àíàãààõ
óõààíû àæëûã òýð ¿åä õºãæ¿¿ëýí ÿâóóëàõàä Á.Ãîíãîðæàâ, Ã.Òóâààí, À.Äàãçìàà,
Ã.Ãèïèëìàà, Ò.Øàãäàðñ¿ðýí, Á.Ðàã÷àà, Ã.Ëîäîí, Ä.Äýíñìàà, Ð.Íÿìàà íàðûí çýðýã
ýì÷ íàð ÇÕÓ, ººðèéí îðîíä ñóðãóóëü ïðàêòèêèéí àæèë õèéæ ìýäëýã ÷àäâàðàà
àðä ò¿ìíèé ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ õýðýãò ÷èãë¿¿ëýí àæèëëàæ áàéñàí.
Ãýð á¿ëèéã öààø áýõæ¿¿ëýõ, õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ ÿâäëûã óðàìøóóëàõ,
îëîí õ¿¿õýäòýé ýõ÷¿¿äýýñ õ¿¿õäýý õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ, íèéãìèéí àøèãòàé ¿éë
àæèëëàãààíä áýëòãýõýä íü ÷óõàë õýðýãëýãäýõ ìàòåðèàë íºõöºë¿¿äèéã áóé
áîëãîõ çîðèëãîîð ÁÍÌÀÓ-ûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äýýñ, îëîí õ¿¿õýä
òºð¿¿ëæ, òýäíèéã ºñãºí áîéæóóëàõ ÿâäàëä çîðèóëàí óëñûí òýòãýâýð îëãîæ
áàéõ çàðëèãèéã 1953 îíû 7 äóãààð ñàðûí 26-íä ãàðãàñàí áèëýý.
Õî¸ð æèëèéí òóðø ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãûí òàëààð øàëãàí
ñóäàëæ, àñóóäàë áîëîâñðóóëñíû ä¿íä ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºë, ÌÀÕÍûí
Òºâ Õîðîîíîîñ 1955 îíû 3-ð ñàðûí 29-íèé ºäºð “Àðä îëíû ýìíýëãèéí
¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýýíèé òóõàé” èõýýõýí ÷óõàë òîãòîîë
ãàðãàñàí þì.
Óã òîãòîîëîîð:
- Àðä îëíûã ýìíýëãýýð ¿éë÷ëýõ àæëûã ¿íäñýýð íü ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð
ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãóóäûí àæëûã ýìõ öýãöòýé íÿãò íÿìáàé áîëãîõ.
- Ýìíýëãèéí àæèëòàí íàðààñ ºâ÷òºíèéã ýíõðèéëýí õàéðëàæ,
áîëîâñðîíãóé ¿éë÷ëýõ.
- Õ¿¿õäýä ¿ç¿¿ëýõ ýìíýëãèéí òóñëàìæèéã ñàéæðóóëàõòàé õîëáîãäñîí
õýä õýäýí òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâàõ.
- ¯éëäâýðèéí ãàçàð áà õîðîîíû ýìíýëãèéã ºíäºð ìýðãýæëèéí ýì÷ íàð
øåôëýí àâ÷, ò¿¿íä àðãà áàðèëûí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ áàéõ.
- Ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãûí òýðã¿¿íèé àæèëòíû çºâëºë㺺íèéã æèë á¿ð
Óëààíáààòàð, àéìãóóäàä õèéæ, òýäíèé òóðøëàãûã íýâòð¿¿ëæ áàéõ.
- Ñ¿ðüå áà àðüñ ºíãºíèé ºâ÷èíòýé òýìöýõ çîðèëãîîð óðüä àæèëëàæ
áàéñàí îðîí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ, çàðèì ãàçàð øèíý ýìíýëýã áàéãóóëàõ,
áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ.
- Äóíä áîëîâñðîëòîé ýõ áàðèã÷èéí êóðñûã áàéãóóëàõ.
- Ýìíýëãèéí àðèóí öýâðèéí àæëûã àðä îëíû äóíä õ¿÷òýé ÿâóóëàõ.
- Ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãûí òýðã¿¿íèé àæèë÷äûã óðàìøóóëàõ õýäýí
çýðãèéí øàãíàë òîãòîîõ.
- Ýìíýëãèéí àæèëä ÿàì, àéìãèéí óäèðäàõ áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ òàâèõ
àíõààðëûã íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã áàéâ.
Òåàòð, êèíî, öèðê, ä¿ðñëýõ óðëàë çýðýã óðëàãèéí áàéãóóëëàãûí àæëûí
òàëààð óëñààñ èõýýõýí àíõààðàë òàâüæ, òýäãýýð áàéãóóëëàãûí àæèë÷äûí óëñ
òºðèéí áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ, á¿òýýë÷ àæëûí ÷àäâàðûã ºíäºðæ¿¿ëýõ,
îðîí íóòãèéí ãýãýýðýë, óðëàãèéí áàéãóóëëàãàä òóñëàìæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ,
çîõèîë÷äûí á¿òýýëèéí ¿çýë ñóðòàë, óðàí ñàéõíû ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ òàëààð
èõýýõýí àðãà õýìæýý àâ÷ áàéâ.
204

Äýýðõ àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ ÿâóóëàõàä, åðºíõèé ñàéäûí îðëîã÷èéí
õóâüä ìèíèé áèå îðîëöîõûí õàæóóãààð øóóä õàðèóöñàí Àðäûí ãýãýýðëèéí
ÿàì, Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí ¿¿ðýãò àæèë, áàñ ýíõ òàéâàí íàéðàìäëûí çýðýã
îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóäûí äààëãàâàðò àæëûã ÷àäàõ ÷èíýýãýýðýý
áèåë¿¿ëýõýýð ç¿òãýí õè÷ýýëýý. Èíãýæ áàéòàë Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ
òºðèéí Òîâ÷îî íàìàéã åðºíõèé ñàéäûí íýãä¿ãýýð îðëîã÷îîð 1954 îíû 4-ð
ñàðûí 7-íä òîìèëæ, Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéäûí ¿¿ðýãò àæëààñ ÷ºëººëºâ.
Óëìààð Èõ Õóðëûí 2 äàõü óäààãèéí ñîíãóóëèéí àíõäóãààð ÷óóëãàíààð
åðºíõèé ñàéäûí 1-ð îðëîã÷îîð áàòëàãäàâ.
Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1-ð îðëîã÷ äàðãààð ñîíãîãäñoí íü óðüä ºìíº õèéæ
áàéãààã¿é öîî øèíý, æèøýýëáýë çàñar çàõèðãàà, îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãûí
àæëûã óäèðäàõ, õºäºº àæ àõóéí àñóóäëûã ýðõëýí, ººðèéí ýðõýëñýí àñóóäëààð
ñàíàëàà Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëä îðóóëàõ òîãòîîë, øèéäâýðèéí
òºñëèéã áýëòãýæ áîëîâñðóóëàõ, ãàðãàñàí øèéäâýðèéí áèåëýëòýä õÿíàëò
øàëãàëò òàâèõ çýðýã ºðãºí õýìæýýíèé ¿¿ðýã íîãäîâ. ¯¿íèé çýðýãöýý ýíõ
òàéâíû õîðîîíû äàðãà áîëîí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí íàéðàìäëûí íèéãýìëýãèéí
àæëûã õýâýýð õàâñðàí õàðèóöàí ÿâóóëàâ.
Íýãýíò ìèíèé õàðèóöàõ àæèë պ人 àæ àõóé, àéìàã îðîí íóòãèéí
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäûã óäèðäàõ àæèë, óëñûí õÿíàí øàëãàõ áàéãóóëëàãà
çýðýã áàéñàí áîëîõîîð ºâºë õàâðûí ¿åä öàñ çóä áîëæ áàéñàí çàðèì àéìàã
ñóìäàä áèå÷ëýí ÿâæ õóâèéí àæ àõóéòàí, íýãäýë, ñàíãèéí àæ àõóéãààñ
ìàëûíõàà òàðãà õ¿÷èéã õýðõýí õàäãàëæ õàðèóëàí ìàëëàæ ºâºë îíä îðóóëæ
áàéñàí, ìàëûí òºë áîéæóóëæ àâñàí áàéäàë, õàâàð ýðò ìàëàà íîãîîëóóëæ
áàéñàí òýðã¿¿í òóðøëàãà çýðãèéã ìýäýõýýð ÿâäàã áàéâ. Áè èíãýæ ÿâàõäàà
çàðèì ¿åä õºäºº àæ àõóéí ÿàì, ñàíãèéí àæ àõóéí óäèðäàõ ãàçðûí îðëîã÷
íàðûí íýã, ýñâýë çîîòåõíèê÷, ìàëûí ýì÷ íàðòàé õàìò ÿâæ, îðîí íóòàãò
õ¿ðýëöýí î÷èæ, òýäíýýñ ìýðãýæëèéí çºâëºë㺺ã àâ÷, ìàë÷äûí àæëûí
ñàéí ìóó òàëòàé òàíèëöàæ, òàâüñàí àñóóäëûã ãàçàð äýýð íü øèéäâýðëýõèéã
øèéäâýðëýæ, õºðºí㺠ìºí㺠èõýýõýí øààðäàãäàõ òîìîîõîí àñóóäëûã
àéìãèéí íàìûí õîðîî, ã¿éöýòãýõ çàõèðãààòàé çºâëºí, òºâä áóöàæ èðýýä
õîëáîãäîõ ÿàìòàé ñàíàëàà ñîëèëöîí Íàìûí Òºâ Õîðîî, Çàñãèéí ãàçàð îðóóëàí
øèéäâýðë¿¿ëäýã áàéâ.
Týp ¿åä ìàë àæ àõóéí òàëààð õóâèéí àæ àõóéòàí çîíõèëîíãóé áàéñàí
áîëîõîîð ìàëûí òîî òîëãîéã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä ìàëàà òàðãàëóóëàõ, òàðãà
òýâýýðèéã õàäãàëàõ, ºâºë îíä îðóóëàõ, õàâàð ãàðñàí òºëèéã áoéæóóëàí ºñãºõ,
ìàëäàà çîðèóëàí íàìàð ºâñ ãàð áà ìîðèí õàäóóðààð áýëòãýõ, ìàëûí õàøàà,
ºâºë溺ã çàñàõ áà áàðèõ çýðýã àæëûã ÿâóóëàõàä, íýãäýë óëñûí õýìæýýãýýð
á¿ðýí ÿëñàí ¿åýñ ººð áýðõøýýë çîâëîí èõ áàéñàí íü ìýäýýæ. Ãýëýý ÷ ãýñýí
ìàíàé óëñûí íàì, òºðèéí áàéãóóëëàãà, õºäºº àæ àõóéí àæèëòíóóä öàã ¿åäýý
òàâèãäàæ áàéñàí äýýðõ àñóóäëûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä òýðã¿¿íèé àæèëòàí
õàøèð ìàë÷äûã çîõèîí áàéãóóëàí àæèëëóóëàâ.
205

Ìàëûí ºâ÷èí òýð ¿åä áàñ ë íýëýýä áàéñàí áºãººä õààÿà õàëäâàðò ºâ÷èí
ýíä òýíä ¿¿ñýí ãàð÷ ìàëûí ýì÷ íàðûã õýñýã áººíººð íü ÿàðàëòàé ÿâóóëàõ,
õóäàã óñ óëñûí õ¿÷ýýð ìàëòàõ, ò¿¿íèéã îðîí íóòãèéí áàã ñóìä õàðèóöóóëàõ,
ìºí íàìðûí öàãò ÷àäàõ ÷èíýýãýýðýý ìàëäàà ºâñ õàäàæ àâàõ çýðýã àæëûã
ÿâóóëàõäàà èõýýõýí õýìæýýíèé ìºíãº, à÷àà òýýâýð, çîõèîí áàéãóóëàëòûí
àæèë øààðäàãäàâ.
Ýíý á¿ãäèéã èõýíõèéã óëñûí òºñ⺺ð, çàðèìûã òóñãàé àðãà õýìæýýãýýð
ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ õºäºº àæ àõóéí áàéãóóëëàãààð äàìæóóëàí çîõèîí áàéãóóëàëòûí
òîäîðõîé àæëûã ã¿éöýòãýâ. պ人 àæ axyéä õºãæèæ áàéñàí íýãäýë, ñàíãèéí
àæ àõóéã àíõààð÷ òýäíèéã çîõèîí áàéãóóëàëò áà ìàòåðèàëëàã áààçûí õóâèàð
òýòãýí äýìæèõ ÿëàíãóÿà òóðøëàãàòàé óäèðäàõ íàìûí ãèø¿¿ä, çîîòåõíèê÷
àãðîíîì÷, ìàëûí ýì÷, ýäèéí çàñàã÷ íàðûã ýäãýýð áàéãóóëëàãàä òîìèëîí
àæèëëóóëàâ.
Áè óãààñàà ãàçàð òàðèàëàí, õ¿íñíèé íîãîîíû òàëûí àæëûã îãò ìýäýõã¿é
áàéñàí ó÷èð ýíý òàëûí àñóóäëûã øóðãóó ñóð÷ ìýäýõ ¿¿ðýã íàäàä íîãäîâ.
Òýãýýä áè Æàðãàëàíò, Áîðîî, Öàãààí òîëãîé, Ò¿âøð¿¿ëýõ, Èíãýò òîëãîéí
ñàíãèéí àæ àõóéíóóäààð õàâðûí òàðèàëàëò, íàìàð òàðèà õóðààëòûí ¿åýð
î÷äîã áàéâ. Òýãæ î÷èõäîî Ñàíãèéí àæ àõóéí óäèðäàõ ãàçðûí ìýðãýæèëòýí,
ÕÀÀß-íû ìýðãýæèëòýí íàðûã óðèí äàãóóëæ õºðñ õàãàëàõ, áîðíîéäîõ, ¿ð
öàöàõ, ¿ð òàðèà, íîãîî ñî¸îëîí óðãàæ áóé áàéäàë, óðãàö õóðààõûí ºìíº
ò¿¿íèé ºíäºð íàì, ¿pèéã ÿëãàí àíãèëæ, ÿìàð ÷àíàðòàé áîëîõûã ìýäýõ, ¿ð
òàðèà, íîãîî õóðààæ àâàõàä ÿíç á¿ðèéí òåõíèêèéã çºâ àæèëëóóëàõ, òýäãýýð
òåõíèêèéã óðüäààñ çàñâàðëàæ áýëòãýõ òðàêòîð÷, êîìáàéí÷, çàñâàð÷èí çýðýã
áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýæ àæèëëóóëàõ, õóðààñàí ¿ð òàðèà, õ¿íñíèé íîãîîã
òýýâýðëýæ õàäãàëàõ ãàçàð íü õ¿ðãýõ çýðýã îëîí òàëûí àñóóäëûã ñóðàëöàæ
áàéâ.
¯¿íèé õàæóóãààð áè ãàçàð òàðèàëàí, õ¿íñíèé íîãîî, õºðñ, õºäºº àæ
àõóéí òåõíèêèéí òàëààð õÿëáàð÷èëñàí íîì, ñîíèí, ñýòã¿¿ë, çààâàð, çýðãèéã
óíøèí òàíèëöàâ. Óíøñàí ç¿éëýý ëàâòàé ìýäýõèéí òóëä ñàíãèéí àæ àõóé,
íýãäëýýð ÿâàõäàà ìîíãîë àãðîíîìè÷ X.Áàíçðàã÷, պ人 àæ àõóéí òåõíèêèéí
ìýðãýæèëòýí çàðèì õ¿íòýé õàìò ÿâæ òýäíýýð ãàçàð äýýð íü õýë¿¿ëäýã áàéâ.
Òýð ¿åä ìàëûí òýæýýëä çîðèóëàí ýðäýíý øèø òàðèàëàõ õºäºë㺺í ìàíàéä
¿¿ñ÷ áàéâ. Ýíýõ¿¿ ýðäýíý øèøèéã õýðõýí òàðüäàã ¿ç¿¿ëýõ ñóðãóóëèéã íýãýí
õàâàð Çàñãèéí ãàçðààñ çîõèîæ, àãðîíîìè÷ Ë.Ðèí÷èí (ñ¿¿ëäýý ÕÀÀß-íû ñàéä
áàéñàí), X.Áàíçðàã÷ (ñ¿¿ëäýý ÑÀÀß-íû ñàéä) íàðààð çààëãàí, Òºâ Õîðîî,
Çàñãèéí ãàçðûí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ áèä, ÿàìäûí ñàéä íàð, àéìãèéí íàìûí õîðîî,
çàõèðãààíû äàðãà íàð î÷èæ ¿çýâ. Ýíý íü áèä á¿õýíä èõýýõýí ñóðãóóëü áîëæ
ºã뺺. Òýð ¿åä áèäíèé òàðèàëàí óðãóóëæ áàéñàí ýðäýíý øèøèéã ¿ðýý ñàéí
ºãºõã¿é áàéíà, òýãýõëýýð ìàëûí òýæýýëä çîðèóëàí äàðø õèéæ áîëîõ þì ãýæ
çºâëºëòèéí ìýðãýæèëòí¿¿ä õýëäýã áàéâ.
Òýðõ¿¿ äàðø õèéõ íýã ºäðèéí ñóðãóóëèéã Æàðãàëàíòûí ñàíãèéí àæ àõóé
äýýð ãîëäóó çºâëºëòèéí ìýðãýæèëòíèéã îðîëöóóëàí çîõèîí ÿâóóëæ, õºäºº
206

àæ àõóéí àñóóäàë ýðõýëäýã áèä íàð õ¿ðýëöýí î÷èæ ¿çëýý. Óõàæ áýëòãýñýí ã¿í
çîîðèíä, ýðäýíý øèøèéã õýð÷èæ õèéæ õàäãàëàõ àðãà çààëãàæ àâààä, äàðàà íü
íºãºº äàðøàà ìýðãýæèëòí¿¿äòýé õàìò î÷èæ ¿çòýë òýð íü ìàë áàéòóãàé õ¿í
èäýæ áîëìîîð àÿòàéõàí ¿íýð õàíõàëñàí, ÷àíàðòàé ñàéõàí íîãîîí òýæýýë
áîëñîí áàéëàà. Õàðèí ò¿¿íèéã ìîíãîë ìàë èäýæ ºãºõã¿é çýâ¿¿ðõýæ áàéãààä
ñ¿¿ëäýý àìòàíä íü îðæ äóðòàé èääýã áîëñîí áèëýý. Íýãäë¿¿äýýð ÿâàõäàà
պ人 àæ àõóéí ìîíãîë ìýðãýæèëòí¿¿äèéã äàãóóëàí î÷èæ, àæèëòàé íü
òàíèëöàæ òýäíèé çºâëºë㺺ã àâ÷, ìºí òýäíèé ç¿ãýýñ ººðèéí ìýðãýæëèéí
õóâüä àíõààð÷ ÕÀÀ-ä òóñëàõààð òºëºâëºæ ÿâóóëàõ ç¿éëýýð ñàíàëàà õýëäýã
áàéâ. Ñàíãèéí àæ àõóé, íýãäëèéí àæëûã ñóð÷ ìýäýõýä èõ þì çààæ ºãñºí
íºõºä áîë ÇÕÓ-ààñ òóñ óëñàä ñóóæ áàéñàí ýë÷èí ñàéä Â.È.Ïèñàðåâ, ìºí õºäºº
àæ àõóéí ìýðãýæèëòí¿¿ä áàéâ. Â.È.Ïèñàðåâ ººðºº Êàçàõñòàíä àæèëëàæ áàéõ
¿åäýý çîîòåõíèê÷èéí àæèë õèéæ ¿õðèéí øèíý ¿¿ëäýð áóé áîëãîõîä áèåýð
îðîëöîæ áàéñàí áà Êàçàõñòàí, Áàëòèéí äàëàéí ýðýã îð÷èì àæèëëàæ áàéõäàà
ãàçàð òàðèàëàíãèéí àæëûã áèåýð óäèðäàí àæèëëàæ áàéñàí èõ òóðøëàãàòàé
õ¿í áàéñàí áèëýý. պ人 àæ àõóéã Òºâ Õîðîîíû íýãä¿ãýýð íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãà Ä.Äàìáà ººðºº óäèðäàæ áàéñàí áîëîõîîð ñàíãèéí àæ àõóé, íýãäýë,
çàðèì àéìàãò ÿâàõàä íü áè äàãàëäàí ÿâäàãñàí.
Çàðèì ¿åä Óëñûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà Æ.Ñàìáóó ãóàé
ÿëàíãóÿà Òºâ àéìãèéí Áàÿí÷àíäìàíü, Æàðãàëàíòûí ñàíãèéí àæ àõóé,
Áîðíóóðûí òàðèàëàíãèéí òàëáàé, ìàë àæ àõóéã ýðãýí óäàà äàðàà î÷èæ
áàéëàà.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí õ¿ñýëòýýð òóñ óëñûí
õºäºº àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ õýòèéí ÷èãëýëèéã ñóäàëæ, ò¿¿íä Ǻâëºëòººñ
õýðõýí òóñëàõ àñóóäëûã áîëîâñðóóëàõààð ×èòà ìóæèéí íàìûí õîðîîíû
äàðãààð àæèëëàæ áàéãààä, Ǻâëºëòèéí õºäºº àæ àõóéí ÿàìíû õîíèíû àæ
àõóé ýðõýëñýí ãàçðûí äàðãà áºãººä îðëîã÷ ñàéä Ã.È.Âîðîíîâ ìàíàé óëñàä
èðñýí áèëýý. Òýðõ¿¿ Âîðîíîâ íü ìîíãîëûí áàðóóí, áàðóóí õîéò ç¿ãèéí îëîí
àéìãèéí ãàçàð íóòãèéí áàéäàë, óñ õºðñ, ñàíãèéí àæ àõóé, íýãäýëòýé òàíèëöàõ
òºëºâëºãººòýé èðñýí þì. Ýíý òºëºâëºãººã ñàéøààí ¿çýæ, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîîíû 1-ð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ä.Äàìáà Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1-ð
îðëîã÷ áè, ÕÀÀß-íû ñàéä Ä.Áàëæèííÿì çýðýã õýñýã óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ ò¿¿íèé
õàìò áàðóóí àéìãóóäààð ÿâàâ.
Âîðîíîâûã äàãàëäàí ÇÕÓ-ûí ýë÷èí ñàéä Â.È.Ïèñàðåâ çýðýã õýñýã
ìýðãýæèëòí¿¿ä ÿâàâ. Âîðîíîâ áèä íàð Óëààíáààòàðààñ ãàð÷ Áóëãàí àéìãèéí
õýä õýäýí ñóì, íýãäýë, Èíãýò òîëãîéí ñàíãèéí àæ àõóé, Õºâñãºë àéìãèéí
çàðèì ñóì íýãäýë, Çàâõàí àéìãèéí çàðèì ñóì íýãäýë, Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí
ñóì íýãäýë, òóõàéëáàë Çàõóé ñóì, Áàÿíõîíãîð àéìãèéí ñóì íýãäýë, Àðõàíãàé
àéìãèéí ñóì íýãäýë, Òºâøð¿¿ëýõèéí ñàíãèéí àæ àõóéãààð îëîí õîíîã ÿâæ,
ìàíàé õºäºº àæ àõóéã òàë á¿ðýýñ íü ñóäàëæ, ¿íýòýé çºâëºë㺺ã áèäýíä áà
îðîí íóòãèéí õ¿ì¿¿ñò ãàçàð äýýð íü ºã÷ ñ¿¿ëäýý ÇÕÓ-ààñ ìàíàéä ¿ç¿¿ëýõ
òóñëàìæèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàí Ìîñêâà õîòíîî áóöñàí. Ýíý ÿâäàë ìîíãîë
207

íºõºä áèäýíä ìàø òîì ñóðãóóëü áîëæ áèëýý. ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Ǻâëºëò
çàñãèéí ãàçðûí äààëãàâðààð èðñýí òýðõ¿¿ Âîðîíîâ òýðã¿¿òýé ìýðãýæèëòíèé
áîëîâñðóóëñàí ñàíàëûí òºñºë íü Ǻâëºëòèéí çîõèõ áàéãóóëëàãóóäààð
áîëîâñðîãäîí ìàíàé óëñûí õºäºº àæ àõóéä ÇÕÓ-ààñ ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæèéí
òºëºâëºëòèéí íýí ÷óõàë òóëãóóð ìàòåðèàë áîëñîí íü ìýäýýæ. Äýýð äóðäñàí
1941 îíû øèéäâýðýýð àðäûí àæ àõóéòíààñ àëáàí æóðìààð íîîñ ¿ñ, ìàõ ñ¿¿ã
ìàø õÿìä ¿íýýð àâ÷ áàéâ.
Èéìýýñ Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí 1954 îíû 5-ð ñàðûí 8-íä
ãàðãàñàí àëáàí òàòâàðûí øèíý õóóëü íü àðäûí õóâèéí àæ àõóéòàíä íýëýýä
îëîí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëæýý. Æèøýý íü 1954 îíû 6 äóãààð ñàðä ãàðñàí ìàë àæ
àõóéí àëáàí òàòâàðûí øèíý õóóëüä 20 õ¿ðòýë òîëãîé ìàëòàé àæ àõóéòàí
àëáàí òàòâàðààñ á¿ðìºñºí õýëòýðñýí áàéõàä 21-50 õ¿ðòýë ìàëòàé àæ àõóéòàí
õàìãèéí áàãà õýìæýýíèé àëáàí òàòâàð òºëºõ áîëîâ.
1953 îíû 3-ð ñàðä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðàë, “Àðäûí
íýãäë¿¿äèéã çîõèîí áàéãóóëàëò, àæ àõóéí òàëààð áýõæ¿¿ëýõ òóõàé” àñóóäëûã
àâ÷ õýëýëöñýí þì. Òóñ á¿ãä õóðàë àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí íýãäëèéí àæèëä
ãàðñàí îëîëò äóòàãäëûã ä¿ãíýæ, õîéøèä ã¿éöýòãýõ àæëûí òàëààð òîäîðõîé
çààëò ºã÷ýý.
1953 îíû 3-ð ñàðûí á¿ãä õóðàë íü íýãäëèéí õºäºë㺺íèéã öààøèä ºðí¿¿ëýí
õºãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë àëõàì áîëñîí áèëýý. Á¿ãä õóðëûí øèéäâýðèéí ¿íäñýí
äýýð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ íýãäëèéã áýõæ¿¿ëýõ,
öààøèä õºãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí ÷óõàë àðãà õýìæýýã àâ÷ ÿâóóëàâ.
Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ 1954 îíû 2 äóãààð ñàðûí 13-íä “Àðäûí
¿éëäâýðëýëèéí íýãäë¿¿äýä õºäºëìºðèéã çîõèîí áàéãóóëàõ, õºäºëìºðèéí
õºëñèéã îëãîõ àðãà õýìæýýíèé òóõàé” òîãòîîë ãàðãàâ.
Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºë íýãäë¿¿äýä îëãîõ çýýëëýãýý
íýìýãä¿¿ëæ, ìàë àæ àõóéãààñ óëñàä íèéë¿¿ëýõ á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéã
õÿìäðóóëàí õºíãºâ÷èëæ õºäºº àæ àõóéí áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõàä, òºñºâ,
çóðàã, ìýðãýæèëòíýýð òóñëàõ òàëààð èõýýõýí àæèë çîõèîí ÿâóóëàâ.
Àéìàã, òºâèéí áàéãóóëëàãàä õàðèóöëàãàòàé àæèë õèéæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñò
õàíäàí ÕÀÀ-í íýãäëèéí äàðãààð ñàéí äóðààð î÷èæ àæèëëàõûã óðèàëæ, ñàíàë
ºãñºí õýñýã õ¿ì¿¿ñò ìýðãýæëèéí ò¿ð êóðñ çîõèîí áàéãóóëæ, òýäýíä íýãäëèéã
óäèðäàõ àðãà áàðèëûã çààæ ãàðãàëàà. Ýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí äóíä Àðõàíãàéí
Äîðæïàëàì, Ìèíæ¿¿ð, Áóëãàíû Îéäîâ, Ãîâü-Àëòàéí Ëîäîéõ¿¿ çýðýã îëîí õ¿í
òîäîð÷ Õºäºëìºðèéí áààòàð áîëñîí áèëýý.
̺í íýãäë¿¿äýä çîîòåõíèê÷, ýäèéí çàñàã÷èä òîìèëîí ÿâóóëàâ.
Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºë 1955 îíû 2 äóãààð ñàðä ñàíãèéí àæ
àõóéíóóäûã àæ àõóé çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààð áýõæ¿¿ëýõ òóõàé øèéäâýð
ãàðãàæ, ò¿¿íäýý ñàíãèéí àæ axóéã ¿ð òàðèà, ñ¿¿, õ¿íñíèé íîãîî, ¿õýð, õîíü
¿ðæ¿¿ëýõ çýðýã ¿éëäâýðëýëèéí òîäîðõîé ÷èãëýëòýé áîëãîâ.
ÑÀÀ-íóóäàä áðèãàäûã ¿éëäâýðëýëèéí ¿íäñýí íýãæ áîëãîæ, ÕÀÀ-í ãîë
àæëûã ìåõàíèêæóóëàõ, õºäºëìºðèéí õºëñèéã õèéñíèé õèðýýð îëãîõ øèíý
208

ñèñòåì òîãòîîõ, òºëºâëºëò, á¿ðòãýë, òàéëàí òîîöîîã ñàéæðóóëàõ, ÑÀÀ-ã òºðºë
á¿ðèéí ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí õ¿÷íýýð õàíãàõ, àæèë÷èí àëáàí õààã÷äûí àæ
àìüäðàë ñî¸ëûí õýìæýýã äýýøë¿¿ëýõ çýðýã àðãà õýìæýý àâ÷ýý.
Íàìûí XII èõ õóðëûí øèéäâýðèéã ¿íäýñëýí ÕÀÀ-í íýãäëèéã àæ àõóé,
çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààð öààøèä áýõæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð 1955 îíû 3-ð
ñàðä àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí íýãäë¿¿äèéí òýðã¿¿íèé ñàé÷óóäûí àíõäóãààð
èõ õóðëûã çàðëàí õóðàëäóóëàâ. Èõ õóðàëä àæèë õºäºëìºðººðºº øàëãàðñàí
íèéò 521 òºëººëºã÷ îðîëöîâ. Èõ õóðàëä àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí íýãäëèéí
òýðã¿¿íèé õ¿ì¿¿ñýýñ ãàäíà òýðã¿¿íèé ñàéí ìàë÷èä, (ìÿíãàí ìàëòàí) òºâ áà
îðîí íóòãèéí íàì, òºðèéí áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷èä, íàì, çàñãèéí óäèðäàõ
õ¿ì¿¿ñ îðîëöëîî.
Íýãäýë÷äèéí àíõäóãààð èõ õóðàë íýãäëèéí ¿íäñýí õóóëü áîëñîí
¿ëãýð÷èëñýí øèíý ä¿ðìèéã áàòëàâ. Íýãäýëä àðäûí àæ àõóéòàí, ò¿¿íèé
äîòîð ÷èíýýëýã áà äóíä àæ àõóéòíû äýýä õýñýã îëíîîð ýëñýõ áîëîâ. Íýãäýëä
õàìðàãäñàí àðäûí àæ àõóéòíû õóâü íü á¿õ àðäûí àæ àõóéòíû 10.9%-èàñ 34,3
õóâü áàéâ. Àðäûí àæ àõóéòíû õîðøîîëîëä íýãäýæ áàéãàà ÿâö àéìàã, ñóì á¿ðä
õàðèëöàí àäèëã¿é áàéâ. 1957 îíä Áàÿí-ªëãèé, Áàÿíõîíãîð, Áóëãàí, Õîâä, Óâñ
çýðýã àéìãèéí àðäûí àæ àõóéòíû íýëýýä õýñýã íýãäýëæñýí áàéâ.
1953-1957 îíä óëñ àðäûí àæ àõóéä îðóóëàõ õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýýã
àíõäóãààð òàâàí æèëèéíõýýñ 2.7 äàõèí íýìýãä¿óëýõèéã çààæýý.
1957 îíû 1-ð ñàðä “ÁÍÌÀÓ-ûí õºäºëìºðèéí áààòàð” öîë, ÁÍÌÀÓ-ûí
îäîí ìåäàëèàð õºäºº àæ àõóéí òýðã¿¿íèé õ¿ì¿¿ñèéã øàãíàæ áàéõ òóõàé Èõ
õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí çàðëèã ãàðëàà. ̺í ìàë ýìíýëýãò, çîîòåõíèêèéí àðãà
àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ õýðýãò àìæèëò á¿òýýë ãàðãàñàí ÕÀÀ-í ìýðãýæèëòýí
íàðò “ÁÍÌÀÓ-ûí ìàëûí ãàâüÿàò ýì÷”, “ÁÍÌÀÓ-ûí ãàâüÿàò çîîòåõíèê÷” öîë
îëãîõ áîëîâ. ÕÀÀ-í ñîöèàëèñò ñàëáàðûã àæ àõóé, çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààð
áýõæ¿¿ëýõýä õîëáîãäñîí ç¿éë ç¿éëèéí àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿íä õîðøîîëëîõ
õºäºë㺺í èäýâõæèâ.
1956 îíû 10-ð ñàðûí 20-íä Ñàéä íàðûí Ǻâëºë, Íàìûí Òºâ Õîðîîíîîñ
ÕÀÀ-í òåõíèêèéã ìýðãýæèëòýí íàðûã áýëòãýõ áàéíãûí êóðñ áàéãóóëàõ
òóõàé òîãòîîë ãàðãàæ Àðõóñò äàõü õºäºº àæ àõóéí êóðñèéí äýðãýä ÕÀÀ-í
òåõíèêèéí ìýðãýæèëòíèéã áýëòãýõ êóðñèéã 1956 îíä íýýõ, ñóðàëöàãñäûí òîîã
íýìýãä¿¿ëýõýýð øèéäæýý. 1957 îí ãýõýä àæ àõóéòíû 35 õóâü, á¿õ ìàëûí 25
õóâü, òàðèàëàíãèéí òàëáààéí 78,6 õóâü íü õºäºº àæ àõóéí íýãäýëä õàìðàãäàæ
áàéâ.
1954 îíû 4-ð ñàðä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðàë ìàë
àæ àõóéã öààøèä õºãæ¿¿ëýõ, ò¿¿íèé øèìèéã äýýøë¿¿ëýõ àðãà õýìæýýíèé
òóõàé àñóóäëûã àâ÷ õýëýëöýâ. Á¿ãä õóðàë ìàë àæ àõóéí áàéäàë õàíãàëòã¿é
áàéãààãèéí ¿íäñýí øàëòãààíû íýã íü ìàë ºñãºõºä àðäûí ñîíèðõëûã
äýýøë¿¿ëæ ÷àäàõ óðàìøëûí àðãà õýìæýý áàéãààã¿é ÿâäàë ìºí ãýæ ¿çæýý.
Á¿ãä õóðàë, õºäºëìºð÷èí àðä îëíû ýäèéí çàñãèéí ñîíèðõëûã äýýøë¿¿ëýõ
çîðèëãîîð, íîîñ, ñ¿¿, ìàë àæ àõóéí çàðèì òºðëèéí ò¿¿õèé ýäèéã óëñàä
209

áýëòãýõ, õóäàëäàí àâàõ ¿íèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ìàë àæ àõóéí àëáàí òàòâàðûã
õîðîãäóóëàõ àðãà õýìæýý öààøèä àâàõûã çààâ.
Ýíý øèéäâýðèéã ãàðãàõàä ñàíàë çºðæ, íýãäëèéã þóíû ºìíº äýìæèõ íü
ç¿éòýé ãýæ çàðèì õ¿í ¿çäýã áàéâ
Áèäíèéã áîëîîä óëñûã òýæýýæ áóé õ¿ì¿¿ñ ÷èíü ýíý õýäýí õºäñºí
äýýëòí¿¿ä ø¿¿ äýý ãýæ áè íýãýí óäàà õààíà ÷ áèëýý õýë÷èõñýí þì, ¿¿íèéã
ìóøãèí Øèðýíäýâ õóâèéí àæ àõóéòàí, õºäñºí äýýëòí¿¿äýý õàìãààëäàã æèæèã
õºðºíãºòíèé ¿çýëòýí ãýñýí ÿðèà õýñýã ãàð÷ áàéãààä ÷èìýýã¿é áîëñîí.
ÕÀÀ-í íýãäëèéí ¿ëãýð÷èëñýí ä¿ðìèéã ÕÀÀ-í íýãäë¿¿äèéí òýðã¿¿íèé
ñàé÷óóäûí àíõäóãààð èõ õóðëààð õýëýëöýæ Ñàéä íàðûí Ǻâëºë, ÌÀÕÍ-ûí
Òºâ Õîðîî 1955 îíû 3-ð ñàðä áàòëàãäñàí ä¿ðýìä:
- ×èãëýë áà çîðèëò, ãèø¿¿íèé òóõàé, ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãñëèéí òóõàé,
ãàçðûí òóõàé, õºäºº àæ àõóéí íýãäýë, ò¿¿íèé åðºíõèé õîðîîíû àæèëëàãàà,
õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéí õºðºíãº, õºäºëìºðèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, õºëñ
áà ñàõèëãûí òóõàé, õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéí àæëûã ýðõëýõ òóõàé, õºäºº àæ
àõóéí íýãäëèéã ýìõëýí áàéãóóëàõ òóõàé ãýñýí á¿ëã¿¿äòýé áàéâ.
Ýíý ¿åä ìàíàé ¿éëäâýð, áàðèëãà, òýýâýð, õîëáîî, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ,
ñî¸ëûí òàëààð ÷ àõèö ãàð÷ èðëýý.
Óëààíáààòàð-Çàìûí-¯äèéí 790 êì òºìºð çàìûã 1956 îíû 1-ð ñàðä äóóñãàæ,
òºìºð çàìûí óðòûí õýìæýý òàâàí æèëä 3,4 äàõèí, 12 àéìàãò øèíý àâòî áààç
áàéãóóëàãäàí à÷ààíû ìàøèíû òîî íýëýýä ºñ뺺.
1954 îíä ÇÕÓ ººðèéí ìýäëèéí Óëààíáààòàð, Ñàéíøàíäûí íèñýõ îíãîöíû
áóóäëóóä, òýäãýýðèéí òºõººðºìæ, õýðýãñëèéã “Èë-14” ãýäýã 5 íèñýõ îíãîöíû
õàìò ìàíàé óëñàä òóñàëñíààð Èðãýíèé àãààðûí òýýâýð ¿¿ñýí õºãæèâ.
1956 îíä òºìºð çàìä 3 ìÿíãààä, óóë óóðõàé ¿éëäâýð 2 ìÿíãà, áàðèëãà
íåôòèéí ¿éëäâýðò 300 îð÷èì çàëóó÷óóä òóñ òóñ øèëæèâ. Àæèë÷èí
çàëóó÷óóäûí òîî ò¿ðãýí ºññºíººñ ãàäíà, 1956 îíä ìàíàé àæèë÷èí àíãèéí òîî
íýìýãäýæ, ò¿¿íèé 70 îð÷èì õóâü íü çàëóó÷óóä áîëñîí íü áàñ íýã øèíý ñàéõàí
äýâøèëò áîëîâ.
Ǻâëºëò-Ìîíãîë-Õÿòàäûí òºìºð çàìûí áàãà õóðàëä îðîëöñîí Ò.Ã.Åðìàêîâ
òýðã¿¿òýé çºâëºëòèéí òºëººëºã÷èä, Ìè Þí òýðã¿¿òýé õÿòàäûí òºëººëºã÷èä,
A.Öîãòñàéõàí òýðã¿¿òýé ìîíãîëûí òºëººëýã÷äèéã áè 1955 îíû 10-ð ñàðûí 17-
íä õ¿ëýýí àâ÷ àæèëòàé íü òàíèëöàâ.
Òºìºð çàì ¿ðãýëæèëñýýð Çàìûí ¿¿ä, Ýðýýí õ¿ðìýãö ãóðâàí óëñûí
òºëººëºã÷èä õ¿ëýýí àâàõàä ìàíàé òàëààñ Öýäýíáàë, Äàìáà áèä íàð,
Ǻâëºëòèéí Çàì õàðèëöààíû ÿàìíû ñàéä Áåùåâ, Õÿòàäûí òàëààñ Òºìºð
çàìûí ÿàìíû ñàéä Òåí Äó-ÿí, ªâºð Ìîíãîëûí ººðòºº çàñàõ îðíû äàðãà
Óëààíõ¿¿, îðëîã÷ äàðãà Baí Öçè-òÿí õýìýýõ Äàìäèíñ¿ðýí íàð Óëààíáààòàðò
¸ñëîë õèéãýýä òóñãàé ãàëò òýðãýýð Ýðýýíä î÷îîä áóöàæ èðýâ.
ÁÍÌÀÓ 1950 îíîîñ èõýíõ àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäòàé äèïëîìàò õàðèëöàà
òîãòîîñíîîñ ãàäíà 1954 îíä ÁÍÂÓ, 1955 îíä ÁÍÝÓ, 1956 îíä Áèðìèéí
210

õîëáîîíû óëñ, ÁÍÈíäîíåç çýðýã óëñòàé äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîâ. Ýíý ¿åýð
ãàäààä îðíû íàì, òºðèéí óäèðäàõ ç¿òãýëòýí ìàíàé îðîíä àéë÷ëàë õèéâ.
1954 îíû 10-ð ñàðä ÏÀÍÍ Òºâ Õîðîîíû íýãä¿ãýýð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Áîëåñëàâ Áåðóò, 1956 îíû 9-ð ñàðûí 21-íä ÁÍÈíäîíåç óëñûí åðºíõèéëºã÷
Àõìåä Ñóêàðíî Óëààíáààòàðò èðæ, ÁÍÌÀÓ-ûí ÀÈÕ-ûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà
Æ.Ñàìáóó íàð õ¿ëýýí àâ÷ óóëçàõàä ìèíèé áèå áàéëöñàí áèëýý.
ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû ãèø¿¿í Ñàéä íàðûí
Ǻâëºëèéí òºëººëºã÷èä 1956 îíû 4-ð ñàðûí 8-10-íä ìàíàé óëñàä çî÷ëîâ.
Ò¿¿íèéã Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí äàðãà Öýäýíáàë, Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí
äàðãà Æ.Ñàìáóó íàð õ¿ëýýí àâ÷ óóëçàõàä áè áàéëöàâ. À.È.Ìèêîÿíûã èðýõ ¿åýð
ãàðñàí àëáàí ìýäýýíä 1956-1960 îíä ÇÕÓ-ûí òóñëàìæààð 40000 ì 2 òàëáàéòàé
îðîí ñóóöíû áàéøèíã áàðüæ ºãºõ áîëñíîîñ ãàäíà ìîíãîë-çºâëºëòèéí õóâü
íèéë¿¿ëñýí Óëààíáààòàð íèéãýìëýãò ×îéáàëñàí, Òàìñàãáóëàãèéí òºìºð
çàìûí á¿õ õîãøëûã øèëæ¿¿ëýõ áîëîâ. Óëààíáààòàðò ñ¿¿íèé çàâîä, õºäººä
äºðâºí òýýðýì, ìàë àæ àõóéí ìàøèíò ñòàíö 6-ã áàéãóóëàõààð òîõèðîëöñîí
þì. À.È.Ìèêîÿí Ǻâëºëòººñ Ìîíãîëä òóñëàìæ áîëãîí áàðüæ áàéñàí áàðèëãà
áàéãóóëàìæòàé òàíèëöàæ ººðèéí ÝÑß-íû àæèëòàí, ìýðãýæèëòí¿¿äòýé
óóëçàæ çºâëºë㺺, äààëãàâàð ºãºâ.
À.È.Ìèêîÿí õýëñýí ¿ã, õèéñýí ÿðèàíäàà Moíãoë-Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé
íàéðàìäëûã áýõæ¿¿ëýõ áà õàìòûí àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýõ òàëààð òîäîðõîé
¿çýë, ñàíààíóóäûã äçâø¿¿ëýâ. Òýðýýð àëèà õîøèí, öýöýí, ìýðãýí ¿ãòýé õ¿í
áàéâ. Òýð Èõ òýíãýðèéí àìíû õàðøèä áàéðëàæ áàéõ ¿åä ìèíèé áèå Òºâ Õîðîî,
çàñãèéí ãàçðûí äààëãàâðààð î÷èæ áàéëöàí, àãààð ñàëõèíä õàìò ãàðàõàä Áîãä
óóë, Óëààíáààòàð îð÷ìûã õàðààä ìàíàé Óìàðä Êàâêàçûí íóòàãòàé àäèë
áºãººä àãààð öýâýðõýí ñàéõàí íyòaã áàéíà ãýâ.
1955 îíä áîëñîí ͯÁ-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåéí 10-ð ÷óóëãàí äýýð òóñ
áàéãóóëëàãûí îëîíõè (52) ãèø¿¿í ÁÍÌÀÓ-ûã ͯÁ-ä ýëñ¿¿ëýí àâàõààð
ñàíàëàà ºã÷ýý. Ãàãöõ¿¿ ÀÍÓ, ×àí Êàé-øèéí òºëººëºã÷äèéí õîðèã òàâüñíààð
ýíý óäàà áàñ õîéøëîãäîâ.
1956 îíä õóðàëäñàí Àðàáûí îðíóóäûí õîëáîîíû çºâëºë ÁÍÌÀÓ-ûã ͯÁ-ä
õóóëü ¸ñíû áàéðàà ýçëýõ ãýñýí ýðìýëçýë, ìàíàé àðä ò¿ìíèé øóäàðãà òýìöëèéã
äýìæèæ øèéäâýð ãàðãàëàà.
Àçè, Àôðèêèéí îðíóóäûí ýâ ñàíààíû íýãäëèéí çºâëºëèéí øèéäâýðýýð
Àçè, Àôðèêèéí á¿õ îðíû äýâøèëòýò õ¿÷èí 1959 îíû 7 äóãààð ñàðûí 11-íèé
ºäðèéã ÁÍÌÀÓ-ûí ͯÁ-ûí ãèø¿¿í áàéõ ýðõèéã äýìæèõ îëîí óëñûí ºäºð
áîëãîí òýìäýãëýõýýð óðèàëãà ãàðãàâ.
Ýíý ¿åä áîëñîí îëîí óëñûí à÷ õîëáîãäîëòîé ÷óõàë ¿éë ÿâäàë áîë ÇÕÓÊÍûí
ÕÕ èõ õóðàë þì. Óã õóðàë Òºâ Õîðîîíû òàéëàí, øèíý òàâàí æèëèéí
òºëºâëºãººíèé òóõàé àñóóäàë õýëýëöñýíýýñ ãàäíà È.Â.Ñòàëèíûã òàõèí ø¿òýæ
áàéñíààñ ãàðcaí çàâõðàëûã ø¿¿ìæëýí íàìûí õàìòûí óäèðäëàãûã áýõæ¿¿ëýõ
òóõàé øèéäâýð ãàðãàâ. Ýíý õóðëûí øèéäâýðèéã oëîí óëñûí èõýíõ êîììóíèñò,
àæèë÷íû íàì ñàéøààí äýìæèæ ººð ººðèéí àæèëä çîõèõ ä¿ãíýëò õèéâ.
211

ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû 1956 îíû IV á¿ãä õóðàë, ÇÕÓÊÍ-ûí XX èõ õóðëûí
ä¿íãèéí òóõàé õýëýëöýýä, Õ.×îéáàëñàíã òàõèí ø¿òýæ áàéñíû ypøãèéã
ø¿¿ìæëýí ýíý àñóóäëûã íàðèéâ÷ëàí õÿíàí øàëãàõûã óëñ òºðèéí òîâ÷îîíä
äààëãàâ. Òýð ¸ñîîð Äîòîîäûã õàìãààëàõ ÿàìíû ¿éë àæèëëàãààíä 1937, 40-
ººä îíä ãàðñàí àëäàà çàâõðàëûã øàëãàõààð Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îî 26 ãèø¿¿íèé
á¿ðýëäýõ¿¿íòýé êîìèññ òîìèëîí íàìàéã äàðãààð àæèëëóóëæ, áèä çóðãààí
ñàðûí õóãàöààíä ¿íäñýí àæëààñàà ÷ºëººëºãäºí óã ÿàìíû àæëûã øàëãàâ.
1953 îíû õàâàð È.Â.Ñòàëèí íàñ áàðñíààñ õîéø 1957 îí õ¿ðòýë Ǻâëºëò
îðíû óäèðäëàãàä ººð÷ëºëò ¿ðãýëæèëñýýð áàéâ.
Ìîñêâà õîòûí íàìûí õîðîîíû I íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Í.Ñ.Õðóøåâ
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí õî¸ð äàõü õ¿í áîëæ,
Ñòàëèíû ¿åä Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áàéñàí Ã.Ì.Ìàëåíêîâ Ñàéä
íàðûí Ǻâëºëèéí äàðãà áîëæ Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðëûã óäèðääàã
ãýæ õýâëýëä íèéòýëäýã áàéñàí, Ñòàëèíûã ø¿¿ìæëýõ ÿâöàä Ìàëåíêîâûã
ººð÷ëºí Áàòëàí õàìãààëàõ ÿàìíû ñàéä áàéñàí Í.À.Áóëãàíèíûã Ñàéä íàðûí
Ǻâëºëèéí äàðãààð òîìèëñîí áèëýý. Ýíý ¿åýñ øèã ñàíàãäàæ áàéíà. ÇÕÓÊÍ-ûí
Òºâ Õîðîîíû I íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð Í.Ñ.Õðóø¸â ñîíãîãäîæ Ñòàëèíû ¿åä
õýëìýãäñýí çàðèì õ¿íèéã öàãààòãàí ýõëýâ.
Ìàíàé óëñàä äîòîîäûã õàìãààëàõ ÿàìíû àæëûã øàëãàõààð äýýðõ êîìèññ
àæèëäàà ýõýëæ îðîõîä óã àæèë öîî øèíý, òóðøëàãàã¿éãýýñ íýëýýä áýðõøýýë
òîõèîëäîâ. Ãýâ÷ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéí òóëä ÌÀÕÍ-ûí èõ õóðàë, á¿ãä õóðàë,
Tºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷äýýñ 1937-1940 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíä òóñ îðíû
Ãàäààä, Äîòîîä ÿàìíû ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðõ áàðèìò áè÷ãèéã ¿çýõ íü
÷óõàëä áàéñàí.
Êîìèññûí ãèø¿¿ä äºðâºí õýñýã áîëæ àæëàà õóâààðèëàí øàëãàæ àæëûí
ÿâöàä Äîòîîä ÿàìíû ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäñîí õýðýã, áàðèìò áè÷èãòýé
íýëýýä òàíèëöààä X.×îéáàëñàíãèéí õàäãàëæ áàéñàí íóóö áàðèìòûã ¿çýõã¿é
áîë çàðèì õýðýã òîäðîõã¿é áîëîâ. Ýíý áàðèìò áè÷ãèéã Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí
äàðãà Þ.Öýäýíáàë õàäãàëæ áàéâ. Ò¿¿íèéã êîìèññûí ãèø¿¿ä ¿çýõ ñàíàë
òàâüñíûã Íàìûí Òºâ Õîðîîíû I íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ä.Äàìáà äýìæèæ
Þ.Öýäýíáàë óëñûí íóóö õýìýýãýýä ¿ç¿¿ëýõèéã ýðñ òàòãàëçàâ. Èíãýýä êîìèññ
áàéãàà áàðèìòààð àæëàà ä¿ãíýæ, Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí òîâ÷îîíä äîîðõ
ñàíàëûã îðóóëñàí þì. ¯¿íä:
1. Íàì òºðèéí ç¿òãýëòýí Á.Áààñàíæàâ, Æ.Ëõ¿ìáý, Þ.Ìàãñàðæàâ Ñ.ßíäàã,
Ò.Áàëãàíæàâ, Á.Áàíçðàã÷, Ý.Æàìñðàí, Ö.Íàñàíáàëæèð, Ë.Äýíäýâ,
öýðãèéí ç¿òãýëòýí III.Äàìáà, Ä.Ëóâñàíäîíîé. Ë.Äàðüæàâ, Ò.Äàøçýâýã,
ñýòã¿¿ë÷ ªâ㺺äýé Ö.Äàìäèíñ¿ðýí çýðýã 25 õ¿íèé xýpãèéã ø¿¿õýýð
õýëýëö¿¿ëýí öàãààòãàõ.
2. Ï.Ãýíäýí, Ã.Äýìèä, Ø.Ëóâñàíøàðàâ, Ä.Ëîñîë, Ä.Äîãñîì çýðýã
õ¿ì¿¿ñèéí õýðãèéã ÇÕÓ-ä òàñàëñàí òóë ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîîíä õ¿ñýëò
òàâüæ òýäíèé öàãààòãàëûí õýðãèéã æè÷ øèéäýõ, (óã àñóóäëûã ìàíàé
íàì çàñãèéí òºëººëºã÷èä Ìîñêâàä 1957 îíä àéë÷ëàõ ¿åýð Ǻâëºëòèéí
212

óäèðäàã÷äàä õàíäàæ òàâüñàíä òýä “Òà á¿õýí ýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéíõýý
òóõàé áèäýíä çàõèäàë áè÷èõ íü ç¿èòýé” ãýæýý. Òýð ¸ñîîð Òºâ Õîðîîíû
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ä.Äàìáà óã çàõèäëûã áè÷èæ ÿâóóëñíû õàðèóä:
“Äýýð äóðäñàí íýð á¿õèé íàì òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿ä ßïîíû òàãíóóë áîëæ
Ǻâëºëòèéí ýñðýã àæèëëàæ áàéñàí áàðèìò ìàíàéä áàéõã¿é áàéíà”
ãýæ õàðèó èð¿¿ëñýí þì. Äàøðàìä äóðäàõàä çºâëºëòèéí ýðäýìòýí ã¿í
óõààíû äîêòîð Â.Áóðîâ “Àðãóìåíòûé è ôàêòûé” ñîíèíû 1991 îíû
íýãýí äóãààðò áè÷èõäýý “Ǻâëºëòèéí äîòîîäûã õàìãààëàõ ãàçàð áà
äèïëîìàò àëáàíû çàðèì õ¿í ìîíãîë óëñûí èðãýäèéã õýëìýãä¿¿ëýõýä
îðîëöñîí ãýñýí ñàíàà õýëæýý. Ýíý íü þóíû ºìíº Ñòàëèí, ò¿¿íèé
õýëìýãä¿¿ëëèéí áîõèð õýðãèéã ãàðäàí ÿâóóëæ áàéñàí Í.Åæîâ,
Ë.Áåðèÿ íàðûí äààëãàâðààð ìàíàé äîòîîäûã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãàä
àæèëëàæ. X.×îéáàëñàí ò¿¿íèé õàìñààòàí îëîí õ¿íèéã õýëìýãä¿¿ëñýí
õýðýãò îðîëöîæ áàéñàí çºâëºõ, ñóðãàã÷ íàðûã õýëæ áàéãàà áîëîëòîé.
Òýäíèé òîîíä Ǻâëºëòèéí äîòîîäûã õàìãààëàõ ãàçàð ºíäºð òóøààëûí
àëáà õàøèæ áàéãààä 1939 îíû äóíäóóð òóñ óëñàä ýë÷èíýýð òîìèëîãäîí
èðñýí È.Èâàíîâò õîëáîãäîõ áàðèìò öóõàëçàæ áàéãàà þìàà. 1938 îíû
7 äóãààð ñàðûí 10-íä áàðèâ÷ëàãäñàí ÌÀÕÍ-ûí ÒÕ-íû íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãà Ø.Ëóâñàíøàðàâ. Óëñûí áàãà õóðëûí äàðãà Ä.Äîãñîì íàðûí çýðýã
õýñýã ç¿òãýëòíèéã áàðèâ÷ëàí X.×îéáàëñàíãèéí àæëûí ºðººíä èð¿¿ëýõ
óëìààð ÇÕÓ-ä ÿâóóëàõàä äýýðõ È.Èâàíîâ áàéëöñàí ãýæ òýð ¿åèéí
ìàíàé äîòîîä ÿàìíû îðëîã÷ ñàéä Á.Æàìáàëäîðæ íýã áóñ óäàà õýëñýí
áèëýý. È.È.Èâàíîâ ìàíàé óëñàä ýë÷èí áàéõäàà “Çºâëºëòèéí òýðã¿¿íèé
÷åêèñò” ãýñýí òýìäýã, ìºí óëñûí àþóëààñ õàìãààëàëàõûí õîøóó÷
ãåíåðàë öîë àâ÷ áàéñàí çýðãýýñ õàðàõàä èëýðõèé.
3. Äîòîîä ÿàìíû øóãàìààð õýëìýãäñýí á¿õ õýðãèéã øàëãàí ¿çýõ áàéíãà
àæèëëàãààòàé êîìèññûã ÀÈÕ-ûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äýðãýä áàéãóóëæ
àæèëëóóëàõ.
4. Äýýðõ ¿åèéí àëäàà çàâõðàëûã òóóøòàé çàñàæ çàëðóóëàõûí çýðýãöýý
óã ÿàìíû àïïàðàòàä øóëóóí øóäàðãà, áîëîâñðîë á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéã
äýâø¿¿ëæ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ.
Ýäãýýð ñàíàëûã õýëýëöýõ ¿åä Þ.Öýäýíáàë, Ä.Äàìáà íàð íýëýýä ìàðãàëäàæ,
Ä.Äàìáà øàëãàëòûã öààøèä ã¿íçãèéð¿¿ëýí òóóøòàé ÿâóóëàõ òóõàé ñàíàëòàé
áàéõàä, Þ.Öýäýíáàë óëòàé ¿çýõ íü ç¿éòýé ãýäýã íýðèéäëýýð òýð àæëûã
óäààøðóóëàõ, ëàâøðóóëàõûã õè÷ýýõã¿é áàéâ. Áè êîìèññûã òýðã¿¿ëæ áàéñíû
õóâüä äýýðõ ñàíàëàà õýðýãæ¿¿ëýõèéí òºëºº áàéñàí áîëîõîîð Ä.Äàìáà çýðýã
íºõäèéí ñàíàëûã äýìæëýý. Þ.Öýäýíáàë ¿¿íä ñýæèãëýæ äàëäóóð ìèíèé
ñàíààã øàëãàõ àæëûã ñýì õèéñýí þì. Áè õ¿¿õäèéíõýý îéã òýìäýãëýæ òàíüäàã
çàðèì íºõ人 ãýðòýý óðèõàä òýäíèé äîòîð Ǻâëºëòºä íýãýí ¿åä ñóðàëöàæ
áàéñàí Ä.Öýäýâ (óðüä äîòîîä ÿàìíû ñàéä áàéãààä ÀÈÕ-ä øèëæèí àæèëëàæ
áàéñàí) íàäààñ Öýäýíáàëûí òàëààð ÿìàð îéëãîëòòîé áàéãààã òîäðóóëàõ ãýñýí
áîëîëòîé äàõèí äàõèí àñóóãààä áàéõàä íü “×è Öýäýíáàëûí äààëãàâðààð èéì
213

àñóóëò òàâèàä áàéãàà þì óó?” ãýæ íàìàéã àñóóõààð õýðýã áèø áîëîõ íü õýìýýí
Ä.Öýäýâ ìàëãàéãàà ø¿¿ðýí àâààä ãàð÷ áèëýý. Týp òýãýýä Ä.Äàìáàä î÷èæ
õýëýõäýý: “Áè Äîòîîä ÿàìíû ñàéäûã îðëîæ áàéñàí Ä.Áàòààãèéí äààëãàâðààð
Øèðýíäýâòýé æààõàí äýìèé þì ÿðü÷èõëàà ÿàõ áèëýý” ãýæ áàéñàí ãýíýëýý.
Ä.Äàìáà óã àñóóäëûã ºëãºí àâ÷ Þ.Öýäýíáàëòàé çºðæ áàéñàí àñóóäëûí
áàðèìò áîëãîõîîð Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû íýãýí õóðàë äýýð íºõºð Öýäýíáàë,
×îéáàëñàíãèéí íóóöàä õàäãàëæ áàéñàí áàðèìòûã êîìèññò ¿ç¿¿ëýõýýñ
òàòãàëçñàí, õýëìýãäëèéí õýðãèéã øàëãàõààñ óõàð÷ áàéíà, áàñ òýãýýä
òîâ÷îîíû ãèø¿¿í Øèðýíäýâèéí àæëûã òàãíóóëæ áàéíà õýìýýí íýëýýä
çîðèãòîé ÿðèâ. Òýð õóðàë äýýð õî¸ð äàðãà õîîðîíäîî ñ¿ðõèé ìàðãàëäàæ
áàéõàä íü áè áîñîæ “Öýäýíáàë òà íàä ðóó îâîî èõ óóðòàé õ¿íýý ÿâóóëæ
øàëãóóëàõ ãýñýíä áè áàÿðòàé áàéíà” ãýæ õýëìýãö òîâ÷îîíû ãèø¿¿ä èíýýëäýí
óã ìàðãààí 纺ëºðñºí áèëýý. Ä.Öýäýâ ñ¿¿ëä ò¿¿íèéãýý çàðèì õ¿íä ÿðüñàí
þì áèëýý. ¯¿íýýñ ãàäíà Í.Ëõàìñ¿ðýí áèä õî¸ðûã èìïåðèàëèçìûí òàãíóóë
õýìýýí áàðèâ÷ëàõ øààðäëàãûã Ä.Äàìáàä òàâüæ áàéñíûã Í.Ëõàìñ¿ðýí 1990
îíû ýõýýð “Õºäºëìºð” ñîíèíä áè÷ñýí, äàëàéí äàâàëãààíä áàñ èíãýæ ºðòºâ.
Ìàíàé êîìèññûí ñàíàëààð ÀÈÕ-ûí äýðãýä áàéãóóëñàí öàãààòãàõ êîìèññ
áàãà çýðýã àæèëëàæ áàéãààä öààøèä àæëàà ÿâóóëàëã¿é 1960 îí õ¿ðýâ. Íàìûí
ãèø¿¿äèéí øààðäëàãààð õýëìýãäëèéí õýðãèéã äàõèí ¿ðãýëæë¿¿ëýõ íü ÷óõàë
ãýæ ýíý õýðãèéã øàëãàõ êîìèññûã Ò.Ãýíäýíãýýð òîëãîéëóóëàí 1960-62 îí
õ¿ðòýë àæèëëóóëñàí áîëîâ÷ ñ¿¿ëäýý áàñ çîãññîí íü õýí á¿õýíä ìýäýýæ áèçýý.
Äîòîîä ÿàìíû àæëûã øàëãàæ õýëìýãäëèéí õýðýã íýëýýä èëýðñíèé
äàðààõàí Íàìûí Òºâ Õîðîî, Õîòûí íàìûí õîðîî, Ýâëýëèéí Òºâ Õîðîî, Óëñûí
èõ ñóðãóóëü çýðýã ãàçðààð çàðèì ñýõýýòýí óëñ îðíû õºãæèë óäààøðàëòàé
áàéíà, ¿¿íèéã ò¿ðãýòãýõ íü ÷óõàë ãýñýí ñàíàë ø¿¿ìæëýë ãàðãàõ áîëñîí þì.
Ýíý íü ýõëýýä Tºâ Õîðîîíû óäèðäëàãà, òóõàéëáàë Ä.Äàìáûí ç¿ã ÷èãëýæ
áàéñíûã Þ.Öýäýíáàë äàëäóóð äýìæèæ ò¿¿íèéã ººãø¿¿ëýõ àæëûã ÿâóóëàâ.
Ãýòýë ø¿¿ìæëýë Öýäýíáàë ðóó øóóä ÷èãëýí ºðíºæ ýõëýõýä Öýäýíáàë, Äàìáà
òýðã¿¿òýé óëñ òºðèéí òîâ÷îîíû óäèðäëàãààñ ñýõýýòí¿¿äòýé óóëçàæ òàíèóëãà
õèé õýìýýí Õ.Caìáyy, õîòûí íàìûí õîðîîíû I íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Äàìäèí,
Òºâ Õîðîîíû ãèø¿¿í Ä.Áàëæèííÿì, ìºí íàìàéã äýýðõ ãàçðóóäààð ÿâóóëæ òà
íàð õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàñàí áîäñîíûã èëýí äàëàíã¿é ÷ºëººòýé õýë¿¿ëæ ñàíàëûã
íü àâ÷ èð ãýñíýýð äýýðõ õ¿ì¿¿ñ ÿâñíàà óëñ òºðèéí òîâ÷îîíä èëòãýñýí þì.
Ä.Áàëæèííÿì, Ä.Ñàìäàí áèä íàð ÌÓÈÑ-ä î÷èæ áàãø íàðûí ñàíàë
ñîíñëîî. Õýäýí áàãø íàð ¿ã õýëæ áàéñíûã ñîíñîæ ñóóòàë Ö.Äàìäèíñ¿ðýí
áîñîæ èðýýä “Áèäíèéã ýíý ÿðèàãààð àðãà õýìæýý àâ÷èõ þì áèø áèç äýý”
ãýâ. Ñýõýýòíèé ñàíàëûã èëýí äàëàíã¿é ñîíñîæ èð ãýæ áèäíèéã ÿâóóëñàí
áîëîõîîð òýãæ àðãà õýìæýý àâàõã¿é áàéõ ãýæ áàò èòãýæ, “¯ã¿é, òèéì àðãà
õýìæýý àâàõã¿é” õýìýýí áè ãàðàà ºðãºæ áàéñàí. Áèä òýð õóðàë äýýð ¿ã õýëñýí
õ¿ì¿¿ñèéí ÿðèàíû àãóóëãûã Òºâ Õîðîîíä òàíèëöóóëàâ. “Ìàíàé íàìûí
áîäëîãîä õàðø ¿çýë ñàíàà, ºã¿¿ëëýã ãàðãàæ áàéãàà òóõàé” õýìýýõ òîãòîîëûã
Þ.Öýäýíáàë, Ä.Òºìºð-Î÷èð íap áîëîâñðóóëæ äýýðõ óóëçàëòàä áàéñàí
214

õ¿ì¿¿ñèéí íýðèéã çààñàí áàéâ. Ñ¿¿ëäýý ýíý òîãòîîëûã áîëîâñðóóëàõàä
íàìàéã òàòàí îðóóëñàí. Áè óã òîãòîîëûí òºñëèéã óíøààä õ¿ì¿¿ñèéã ñàíàëàà
èëýí äàëàíã¿é ÿðü ãýæ áèä íàðààð õýë¿¿ë÷èõýýä ýíý òîãòîîëä áààõàí õ¿íèé
íýð äóðäñàí íü òààðàõã¿é ãýæ òàòãàëçñàíààð ÌÓÈÑ-èàñ çºâõºí õî¸ð ãóðâàí
õ¿íèé íýðèéã äóðäààä áóñäûí íýðèéã õàñàâ. Äàìáà íàðûí î÷èæ õèéëãýñýí
õóðëààñ Ýâëýëèéí òºâ õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Í.Äàíãààñ¿ðýí,
Íàìûí ò¿¿õèéí èíñòèòóòèéí Æ.Òºìºðáààòàð, Ä.Ëõàìæàâ, ×îéáàëñàí
àéìãèéí íàìûí õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ç.Ñîäíîìöýðýí íàðûí òàëààð
òîãòîîëä îðóóëñàí áàéëàà. Óã òîãòîîëûí ýöñèéí òºñëèéã Öýäýíáàë ãàðäàí
áîëîâñðóóëñàí áîëîõîîð òîãòîîëûí òºñëèéã áàðàã çàñâàðëàëã¿éãýý𠺺ðºº
ò¿ð¿¿ëýí ãàðûí ¿ñãýý çóðæ, áóñäûã òóëãàí ãàðûí ¿ñýã çóðóóëæ 1956 îíû
12 äóãààð ñàðûí 5-íä ãàðãàñàí áèëýý. Ýíý òóõàé Ä.Äàìáà íàñ áàðàõûíõàà
ºìíº 1989 îíä Íèéãìèéí óõààíû èíñòèòóòèéí íºõºäòýé óóëçàõäàà ÿðüñàí
ãýíý áèëýý. Òýð òîãòîîëûí ¿íäñýí äýýð Òºâ Õîðîîíû ýýëæèò á¿ãä õóðëààð
“ñýõýýòíèé òººðºãäëèéí” òóõàé íýëýýä äýëãýðýíã¿é õýëýëöñýí þì. Òýð
õóðàë äýýð áè ñýõýýòíèé çàðèì õýñãèéí äîòîð ãàðñàí áóðóó îéëãîëòûã á¿õ
ñýõýýòíèéã õàìðàõ íü áóðóó, òýä àðäûí äîòðooc òºðæ ãàðààä íàì, çàñãèéíõàà
óäèðäëàãûí äîð ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ ¿éë õýðýãò òîì ðîëü ã¿éöýòãýæ áàéíà.
Áèä ñýõýýòíèéã õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ, àæèë äýýð íü ñóðãàõ ¸ñòîé. Òýäíèéã ñóðãàæ
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ õàðèí òººð÷ ýíä¿¿ðñýí õ¿ì¿¿ñòýé èëýí äàëàíã¿é ÿðèõ õýðýãòýé.
Òýäíèé àëäaaã ìýäñýýð áàéãààä äóóã¿é ºíãºð¿¿ëýõ áóþó ýâëýðýíã¿é áàéäëààð
õàíääàã õ¿í áîë õýðýã äýýðýý òýð ñýõýýòíèé caéí íºõºð áèø, õàðèí èëýí
äàëàíã¿é ÿðüæ ºãäºã õ¿í áîë òýð õ¿íèé ¸ñòîé ñàéí íºõºð ãýæ ¿çýõ õýðýãòýé.
Áèä ìàíàé õ¿ì¿¿ñèéã àæèë, ÿðèà, àëèâàà þìàí äýýð ¿íýí÷ øóäàðãà áîëãîæ
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà. Ýíý àñóóäàë ñîöèàëèçì áàéãóóëæ áàéãàà ¿åä
á¿ð ÷ à÷ õîëáîãäîëòîé ãýñýí áèëýý. Ìèíèé õýëñýí ýäãýýð ¿ãèéí ýõ áè÷èã íü
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû àðõèâò áóé áèçýý.
ÇÑÁÍÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí óðèëãààð Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí äàðãà
Þ.Öýäýíáàë òýðã¿¿òýé íàì çàñãèéí òºëººëºã÷èä 1957 îíû 5-ð ñàðûí 10-
íä Óëààíáààòàðààñ õºäëºâ. Һ뺺ëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä: ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîîíû íýãä¿ãýýð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, Óëñûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí
ãèø¿¿í Ä.Äàìáà, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1-ð îðëîã÷ äàðãà Á.Øèðýíäýâ, Ñàéä
íàðûí Ǻâëºëèéí îðëîã÷ äàðãà, Óëñûí Òºëºâëºãººíèé êîìèññûí äàðãà
Ë.Öýíä, Ãßß-íû ñàéä Ä.Àäèëáèø, Ìàë àæ àõóéí ÿàìíû ñàéä Ë.Áàëæèííÿì,
Ñàíãèéí ÿàìíû ñàéä Ë.Ìîëîìæàìö, Àæ ¿éëäâýðèéí ÿàìíû ñàéä Î.Áàò-Î÷èð
íàð îðîâ.
Һ뺺ëºã÷èä Ìîñêâà õîòíîî õ¿ðýëöýí èðýõýä ÇÑÁÍÕÓ-ûí Ñàéä íàðûí
Ǻâëºëèéí äàðãà Í.À.Áóëãàíèí, ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû íýãä¿ãýýð íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà Í.Ñ.Õðóù¸â áîëîí À.È.Ìèêîÿí, Â.Ì.Ìîëîòîâ, Ã.Ì.Ïåðâóõèí,
Ì.À.Ñóñëîâ ÇÑÁÍÕÎÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí äàðãà Ì.À.ßñíîâ,
Ñàéä Á.Í.Áåùåâ, À.À.Ãðîìûêî, Â.Â.Ìàöêåâè÷, À.Ã.Çâåðåâ, È.Ã.Êàáàíîâ,
Ï.Ô.Ëîìàíîâ, íàðûí çýðýã àëáàíû õ¿í óãòëàà.
215

ÇÕÓ, ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷äèéí õýëýëöýýã 1957 îíû 5-ð
ñàðûí 10-íä Ìîñêâàãèéí Êðåìëüä ýõëýâ.
Õýëýëöýýíä Í.À.Áóëãàíèí, Í.Ñ.Õðóùåâ, À.È.Ìèêîÿí, Þ.Öýäýíáàë,
Ä.Äàìáà íàð áîëîí àëáàíû áóñàä õ¿í áàéëöàâ. Õýëýëöýýíèé ¿åä ÁÍÌÀÓ,
ÇÑÁÍÕÓ-ûí ýðõ àøèãò õîëáîãäîëòîé îëîí óëñûí àñóóäàë, ìºí òóñ õî¸ð îðíû
àðä ò¿ìíèé õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãàà, àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäëûã óëàì
áýõæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ àñóóäëààð ñàíàëàà ñîëèëöîâ.
ÇÕÓ-ûí Êîììóíèñò Íàìûí Òºâ Õîðîîíû íýãä¿ãýýð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Í.Ñ.Õðóùåâ, Þ.Öýäýíáàë òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷äèéã õ¿ëýýí àâ÷ óóëçàâ.
̺í ÇÑÁÍÕÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí äàðãà Í.À.Áóëãàíèí
òºëººëºã÷äèéã õ¿ëýýí àâ÷ óóëçàâ.
Ìºí ºäºð Ìîíãîëûí íàì, çàñãèéí òºëººëºã÷èä Â.È.Ëåíèí, È.Â.Ñòàëèíû
ìàâçîëåéä öýöýã ºðãºâ.
1957 îíû 5-ð ñàðûí 13-íä ÇÑÁÍÕÓ-ä ñóóãàà Îíö áºãººä Á¿ðýí Ýðõò ýë÷èí
ñàéä Ñ.Áàòàà äàéëëàãà õèéâ. Äàéëëàãàíä Ǻâëºëòèéí òàëààñ: Í.À.Áóëãàíèí,
Ë.Ì.Êàãàíîâè÷, Ã.Ì.Ìàëåíêîâ, À.È.Ìèêîÿí, Â.Ì.Ìîëîòîâ, Ì.Ã.Ïåðâóõèí,
Ì.Ç.Ñàáóðîâ, Í.Ñ.Õðóùåâ, Ä.Ã.Øåïèëîâ íàð áîëîí àëáàíû áóñàä õ¿í
îðîëöñîí þì.
Ìîíãîëûí òàëààñ: Þ.Öýäýíáàë, Ä.Äàìáà, Ë.Öýíä, Á.Àäèëáèø,
Ä.Áàëæèííÿì, Ä.Ìîëîìæàìö, Î.Áàò-Î÷èð áèä íàð áàéâ.
Þ.Öýäýíáàë, Ä.Äàìáà, Í.À.Áóëãàíèí íàð õàðèëöàí ¿ã õýëýâ.
Ìîíãîë Ǻâëºëòèéí õàìòðàí ãàðãàñàí ìýäýãäýë, ìºí ÌÀÕÍ, ÇÕÓÊÍ-ûí
òºëººëºã÷äèéí õèéñýí õýëýëöýýðèéí ìýäýãäýëä 1957 îíû 5-ð ñàðûí 15-íä
Êðåìëèéí èõ îðäîíä ãàðûí ¿ñýã çóðàâ. ÌÀÕÍ, ÇÕÓÊÍ-ûí òºëººëºã÷äèéí
õèéñýí õýëýëöýýðèéí ìýäýãäýëä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû íýãä¿ãýýð íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà Ä.Äàìáà, ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû íýãä¿ãýýð íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãà Í.Ñ.Õðóùåâ íàð ãàðûí ¿ñýã çóðàâ.
Ìîñêâàä 5-ð ñàðûí 15-íä “Ìîíãîëíåôòü” òðåñòèéã ÁÍÌÀÓ-ä áóöàëòã¿é
øèëæ¿¿ëýõ òóõàé ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí õýëýëöýýð, Ǻâëºëò-
Ìîíãîëûí õóâü íèéë¿¿ëñýí “Ñîâìîíãîëìåòàëë” íèéãýìëýãò îðîëöñîí
çºâëºëòèéí õóâèéã õóäàëäàõ òóõàé ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí
õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðàâ. Òýð õýëýëöýýð ¸ñîîð ÇÕÓ ìàíàéä 2500 òðàêòîð,
550 êîìáàéí, 200 æèæèã öàõèëãààí ñòàíö, 3000 îð÷èì à÷ààíû ìàøèí,
10000-ààä ñàéí ¿¿ëäðèéí ¿ðæëèéí ìàë çýðãèéã òóñëàâ. Áàñ 200 ñàÿ ðóáëèéí
õºíãºëºëòòýé çýýëëýã îëãîæ, Óëààíáààòàð õîòîä îðîí ñóóöíû 40 ìÿíãàòûí
áàðèëãà áàðèóëæ ýõëýí, õ¿í àìûã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð àíàãààõ óõààíû
ýêñïåäèöèéã èð¿¿ëæ çàðäëûí 50 õóâèéã ÇÕÓ õàðèóöñàí áèëýý.
Òýð ¿åä ìîíãîë-çºâëºëòèéí íàéðàìäëûí ò¿¿õýíä áîëñîí áàñ íýã áàðèìò
íü ÇÕÓ-ûí Äýýä çºâëºëèéí òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà, ìàðøàë Ê.Å.Âîðîøèëîâ
ìàíàé Àðäûí Èõ Õóðàë, Çàñãèéí ãàçðûí óðèëãààð Óëààíáààòàðò 1957 îíû 5-ð
ñàðûí 26-íä àéë÷èëñàí ÿâäàë þì.
216

Äîðíîäàõèíä äýëãýðñýí çàíøëààð ò¿¿íèéã àéë÷ëóóëàõàä ¸ñëîëûí õ¿íäýò
õî¸ð õààëãà çîðèóä áàðüñàí, ¿¿íèé íýãèéã Áóÿí Óõààãèéí íèñýõ îíãîöíû
áóóäëààñ Óëààíáààòàðûí òºâ ð¿¿ ÿâàõ çàìä íºãººã íü ¿éëäâýð êîìáèíàòûí
îð÷èì áîñãîëîî.
Âîðîøèëîâûã èðýõýä Õîëáîîíû ÁÍ Óçáåê óëñûí Äýýä çºâëºëèéí äàðãà
Ø.Ðàøèäîâ ÇÕÓ-ûí Äýýä áîëîâñðîëûí ÿàìíû ñàéä, ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí
ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í, õèìè÷ Â.Ï.Åëþòèí, ìºí ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í,
õÿòàä õýëíèé ìýðãýæèëòýí, ñ¿¿ëäýý õýñýã çóóð ÇÕÓ-ààñ ͯÁ-ä ñóóæ áàéñàí
òºëººëºã÷èéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéãààä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëä
øèëæñýí Í.Ò.Ôåäîðåíêî íàð èðñýí þì.
Ñàéä Â.Ï.Åëþòèí äàðàà íü ìàíàé îðîíä õýä äàõèí èðæ áàéñíààñ ãàäíà,
ÇÕÓ-ä ñóðãóóëü òºãñºã÷äèéí äàðãûí õóâüä áè Ìîñêâàä ò¿¿íòýé õýä õýäýí
óäàà óóëçàæ, àëáàí àæèë ÿðèëöàæ, ìºí ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí ÷óóëãàíû ¿åýð
òààðàëäàæ. çàðèìäàà çàõèäëààð õàðèëöäàã áàéæ áèëýý.
Í.Ò.Ôåäîðåíêî áîë áàãààñàà õÿòàä õýë ãàðàìãàé ñóð÷, ýíý òàëààð ºíäºð
ìýðãýæèë îëæ, Áýýæèí äýõ ÇÕÓ-ûí Ýë÷èí ñàéäûí ÿàìàíä äèïëîìàò àæëûã
îëîí æèë õèéæ áàéñíààñ ãàäíà õÿòàäûã ñóäàëäàã ýðäýìòýí áºãººä Õàëõ
ãîëûí äàéíä Ǻâëºëòèéí àðìèä áàéëäàæ ÿâààä øàðõäàæ ×îéáàëñàí õîòûí
öýðãèéí ýìíýëýãò ýì÷ë¿¿ëæ áàéñàí õ¿í þì. Ò¿¿íòýé áè 1956-1957 îíîîñ
òàíèëöàæ, áè÷ñýí íîì çîõèîëîî õàðèëöàí ñîëèëöîæ áàéñàí áà òýðýýð ÇÕÓ-ûí
Çîõèîë÷äûí Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí íýãýýð àæèëëàõ áîëæ, áè õýä
õýäýí óäàà óóëçàæ õÿòàäûí óðàí çîõèîë. óðëàãèéí òàëààð àñóóí. ñîíèðõîëòîé
õàðèó àâäàã áàéñàí ñàí.
Ê.Å.Âîðîøèëîâ ìàíàé Íàìûí Tºâ Õîðîî, Çàñãèéí ãàçðûí óäèðäëàãàòàé
óóëçàæ, ÿðèà õèéõ çàâñðàà Òºâ àéìãèéí Áàÿí÷àíäìàíü ñóìûí íýãäýë,
Æàðãàëàíòûí ÑÀÀ-ãààð ÿâæ õºäººíèé àìüäðàëòàé òàíèëöàõàä íü íàì
òºðèéí õýñýã óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñèéí õàìò áè äàãàëäàí ÿâàâ. Ê.Å.Âîðîøèëîâ
ìîíãîë àéëààð îðæ, îðñîí àéëä ãîë òºëºâ Ëåíèí, òýð ¿åèéí Ǻâëºëòèéí
óäèðäàã÷èä ººðèéí íü ôîòî çóðàã áàéõûã õàðæ “Íàìàéã èðýõýýð çîðèóä
èéì çóðàã òàâüñàí þì óó?” ãýæ ãàéõàí íàäààñ àñóóâ. Âîðîøèëîâ õ¿ì¿¿ñòýé
ýíãèéí caéxaí ýëýãñýã ÿðèëöàæ, òàíàé ãýð ÷ òèéì ìóó áèø àÿòàéõàí þì
áàéíà ãýæ õýëæ áàéâ. Õàâðûí ºäºð èõ õàâñðàãà øóóðãàòàé áàéñàí ÷ õºãøèí,
çàëóó, ýðýãòýé, ýìýãòýé îëîí àðä ãàçðûí õîëîîñ Âîðîøèëîâòîé óóëçàõààð
èðæ áàéâ. Òýãýýä íýãäëèéí çàõèðãààíû áàéøèíãèéí óðä öóãëààí áîëæ àðä
îëíîî òºëººëºí íýãëëèéí óäèðäëàãà ýìýýëòýé õàçààðòàé ìîðü íýã, áîòãûã
Âîðîøèëîâò áýëýãëýâ. Ò¿¿íèé õàðèóä Âîðîøèëîâ ìîíãîë-çºâëºëòèéí áàò
íàéðàìäàëä çîðèóëàí öºì ¿ã õýëæ, öóãëàðñàí îëîíä áàÿð õ¿ðãýæ, òàëàðõëàà
èëýðõèéëýâ. Âîðîøèëîâ ¿ãèéíõýý òºãñãºëä “Áè ìîðèíä äóðòàé, òà á¿õíèé
äýìáýðýëòýé ýíý ìîðèéã ÷èíü õ¿ëýýæ àâúÿ, õàðèí ýíý õººðõºí áîòãûã ýíä
íü òà á¿õíèé õàðààíä ¿ëäýýå. Áè ýíý áîòãûã àëñ õîë ãàçàð àâààä ÿâáàë, áîòãî
÷èíü ààâ, ýýæýý ñàíàí óéëæ ñýòãýë ñàíààãààð õàòàæ øàíàëàõ áèç” ãýâ.
217

Öóãëàðñàí àðäóóä Âîðîøèëîâûí òýð ¿ãýíä óÿð÷ àëãà òàøèí çàðèì íü
í¿äíèéõýý íóëèìñûã àð÷èæ áàéâ.
Âîðîøèëîâûã Áàÿí-÷àíäìàíü, Æàðãàëàíòûí ÑÀÀ-ãààñ Óëààíáààòàð óðóó
áóöàõ çàìä 52 êì îð÷èìä çàìûí óðä òàëûí íýãýí ¿çýñãýëýíòýé ìîäîò òîëãîéí
àð òàëä õ¿íäýò çî÷èíä çîðèóëàí áàðüñàí îëîí ìàéõàí, ãýðò óðüæ çî÷ëîâ.
Çî÷äîä áºõ áàðèëäàæ, ìîðü óðàëäàæ, äóó õóóð áîëæ ñîíèðõóóëàâ.
218
4. ÄÎÊÒÎÐÛÍ ÄÀÌÆÀÀ ÁÀÐÈÕÀÄ
Áè äîòîîä ÿàìíû àæëûã øàëãàõäàà õýëìýãäëèéí ¿åýð õýðöãèéëýí
õ¿ì¿¿ñèéã øàíàëãàí çîâîîæ òàð÷èëãàí àìèéã íü õîðîîæ áàéñàí çýðýã
¿çýøã¿é ãóíèãò áàðèìòóóäòàé òàíèëöñàíààñ áîëæ áèå ìóóäàæ, á¿õ áèåýð
þì òóóð÷, øºíº óíòàæ ÷àäàõã¿é áîëñîí áºãººä áàñ ãýäýñ äîòðûí àðõàã
ºâ÷íèé óëìààñ àëáàí àæëàà ÷ õèéæ ÷àäàõã¿é óäààí õóãàöààãààð ýì÷ë¿¿ëýõ
øààðäëàãàòàé áîëñíîîñ ãàäíà íàñ äº÷ ãàðñàí òóë ìýðãýæëýý äýýøë¿¿ëæ
ñóðàëöàõ õ¿ñýëòýé áàéãààãàà Íàìûí Òºâ Õîðîîíä íºõºð Þ.Öýäýíáàëä áîëîí
Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû áóñàä ãèø¿¿íä óäàà äàðààëàí òàéëáàðëàí ÿðüæ, ìèíèé
áèåèéã ÇÕÓ-ä ãóðâàí æèëèéí õóãàöààãààð äîêòîðàíòóðò ÿâóóëæ, òýð äàëèìààð
áèåý ýì÷ë¿¿ëýõ çºâøººðºë ºãºõèéã õ¿ññýí þì. ¯¿íèéã Öýäýíáàë õ¿ëýýæ
àâàëã¿é “×è ò¿ð ÿâæ ºâ÷íºº ýì÷ë¿¿ëýýä ¿¿ðýãò àæëàà õèéõ õýðýãòýé” ãýæ
ìèíèé õ¿ñýëòèéã áààõàí óäààøðóóëæ áèëýý.
Ýì÷ íàðûí çºâëºãººíèéã ¿íäýñëýí òýð ¸ñîîð áè 1957 îíû çóíû ýõýýð
×åõîñëîâàê óëñûí Êàðëûí ðàøààí õýìýýõ ýìíýëýãò ãýðãèé Çèíà, õ¿¿
Áàÿð, îõèí Òàíÿ íàðûí õàìò ÿâæ cap ãàðóé ýì÷ë¿¿ëýâ. Áè òýãæ ýì÷ë¿¿ëæ
áàéõäàà “Áðèñòîëü” õýìýýõ çî÷èä áóóäëûí ñàëáàðûí íýãýí æèæèã ßâîðèíà
õýìýýõ òóñãàé áàéøèíä ãàäààäûí íàìûí õ¿ì¿¿ñèéí õàìò áàéðëàâ. Òýíä
×åõîñëîâàêèéí åðºíõèé ñàéä Âèëèàì Øèðîêèé, Ôðàíöûí êîììóíèñò
Íàìûí äàðãà Âàëüäåê Pîøe, Áîëãàðûí Êîììóíèñò íàìûí ç¿òãýëòýí
Öîëà Äðàãîé÷àâà. Èòàëèéí ñîöèàëèñò íàìûí äàðãà Ïåðòèíè (òýð ñ¿¿ëäýý
Èòàëèéí åðºíõèéëºã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéñàí), ìºí Âàñèëèé Êîëàðîâûí
ãýðãèé, áàñ Äçåðæèíñêèéí õ¿¿ (òýð ¿åä Òºâ Õîðîîíû ëåêòîð áàéñàí, íýðèéã
ìàðòæýý) ìºí Ëèòâèéí Íàìûí Òºâ Õîðîîíû äàðãà À.Ñíå÷êóñ, Áåëîðóñûí
Êîììóíèñò Íàìûí Òºâ Õîðîîíû ¿çýë ñóðòàë ýðõýëñýí íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãà Â.Øaópo (ñ¿¿ëäýý Òºâ Õîðîîíû ñî¸ëûí õýëòñèéí äàðãààð àæèëëàæ
áàéñàí) íàð àìàð÷ áàéâ. Äýýðõ íºõºä, òýäíèé ãýð á¿ëòýé áèä òàíèëöàæ, õàìò
õîîëîíä îðæ, õóó÷ëàí ÿðèëöàæ áàéñàí áà ýìíýëãèéí áóñ öàãààð õàìò ãàäóóð
àÿëàí ÿâàõ áóþó çàðèìäàà êèíî ¿çýõ, òîãëîõ çýðãýýð öaã ºíãºð¿¿ëäýã áàéæ
áèëýý. Öîëà Äðàãîé÷åâà, Ïåðòèíè ò¿¿íèé àâãàé Ìàðèÿ, Â.Øèðîêèé íàð äóó
äóóëàõ äóðòàé, ñàéõàí ÷ äóóëäàã õ¿ì¿¿ñ áàéñàí. Äýýðõ õ¿ì¿¿ñ ººðèéí opíû
ò¿¿õ, ñî¸ëûí àìüäàðëûí òàëààð áèäíèé õ¿ñýëòýýð ñîíèðõîëòîé ÿðüæ ºãäºã
áàéñíààñ ãàäíà òýä áèäíýýñ ìîíãîëûí ò¿¿õ, çàí çàíøèë, îð÷èí ¿åèéí áàéäëûí
òàëààð ñîíèðõîíî.

Òýðõ¿¿ Êàðëûí ðàøààíû ãàðàë ¿¿ñýë, ýì÷èëãýýíèé äîìîã ò¿¿õòýé
òàíèëöàõàä ìîíãîë îðíû ðàøààí óñ ÇÕÓ-ûí Óìàðä Êàâêàçûí ðàøààí óñíû
äîìîã ò¿¿õòýé òºñººòýé ç¿éë ñîíñäîæ áàéâ.
Ìîíãîë, Ǻâëºëò, ×åõîñëîâàêèéí áîëîí áóñàä îðíû ðàøààíä áóãà ãºðººñ
ýäãýðýýä äàâõèæ îäñîí ãýõ ñîíèðõîëòîé äîìîã áàéäàã.
Îðîñûí Ïåòð õààí òýðõ¿¿ Êàðëûí ðàøààíä ýì÷ë¿¿ëæ áàéõ ¿åäýý ñóóæ
áàéñàí ãóäàìæèéã ò¿¿íèé íýðýýð íýðëýñýí áºãººä òýð õààí íóòàãòàà ýðãýí
èðæ Óìàðä Êàâêàçûí óñûã ýì÷èëãýýíä õýðýãëýõ çààâàð÷èëñàí çàðëèã
ãàðãàñàí íü ò¿¿íèé ñàíàà÷èëãà ñàìáààã õàðóóëñàí õýðýã. Òýðõ¿¿ ðàøààíû
îð÷èì íóòàãò áàéãóóëàãäñàí Êàðëîââàðû õîòûí íýãýí òîì ãóäàìæíû íýã
íýãýý ÷èãëýñýí õî¸ð òàëûí áàéøèíãóóäàä Êàðë Ìàðêñ, îðîñûí óðàí çîõèîë÷
È.Ñ.Òóðãåíåâ íàð ãóðàâ äàõèí àìàð÷ áàéñàí îí íü áè÷ýýñòýé áèé. Òýä ðàøààíä
îðîõäîî áóþó àãààð ñàëõèíä ÿâàõäàà òàíèëöàæ Ìàðêñ îðîñ õýëèéã ñîíèðõîæ
ýõýëæ áàéñàí áîëîâ óó ãýäýã ñýòãýãäýë íàäàä òºðæ áèëýý. Áè íýëýýä ñàéí
ýì÷ë¿¿ëñýí õýäèé áîëîâ÷ áèåèéí áàéäàë òºäèé ë ñàéæðàõã¿é áîëîõîîð
Ǻâëºëòºä óäààí õóãàöààãààð ýì÷ë¿¿ëýõ õ¿ñýëòýý äàõèí äàõèí òàâèâ. Òºâ
Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû ãèø¿¿í Æ.Ñàìáóó, Òºâ Õîðîîíû I íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà Ä.Äàìáà çýðýã õ¿ì¿¿ñ Øèðýíäýâèéí áèåèéí áàéäàë ¿íýõýýð
ìóó áàéãààã õàðãàëçàí õ¿ñýëòèéã çºâøººðºõ íü ç¿éòýé ãýæ äýìæñýíýýð Óëñ
òºðèéí Òîâ÷îî ìèíèé õ¿ñýëòèéã õ¿ëýýí àâ÷ òîãòîîë ãàðãàâ. Ýíý òîãòîîëûí
¿íäñýí äýýð Äàìáà äàðãà ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Ì.Ñóñëîâò 1957 îíû 6 äóãààð ñàðûí 20-íä çàõèà áè÷èæ íàìàéã Ǻâëºëòèéí
ØÓÀ-èéí Äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýíä ÿâóóëæ äîêòîðûí çýðýã õàìãààëóóëàõ
çââøººðºë õ¿ññýí þì (Çàõèäëûí õóâü íàäàä áèé). Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí
äàðãà Öýäýíáàë 1957 îíû 7 äóãààð ñàðûí 1-íä íàäàä ºãñºí àëáàí òîìèëîëòûí
¿íýìëýõäýý “Øèðýíäýâ áîë ÁÍÌÀÓ-ûí ç¿òãýëòíèé íýã áºãººä íàì òºðèéí
èõ àæëûí õàæóóãààð øèíæëýõ óõààíä èõ àíõààðàë òàâüæ Ìîíãîëûí ò¿¿õ
ñóäëàëûí äýä ýðäìèéí çýðýã õàìãààëñàí òóë öààøèä çºâëºëòèéí ØÓÀ-èéí
Äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýíãèéí øóãàìààð õ¿ëýýí àâ÷ ÁÍÌÀÓ-ûí ãóðâàí áîòü
ò¿¿õ áè÷èõ áà äîêòîðûí çýðýã õàìãààëàõàä òóñàëíà óó” ãýæýý (Óã áè÷ãèéí
õóâü íàäàä áèé).
Äýýðõ õ¿ñýëòèéã àâñàí ÇÕÓ-ûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Ì.À.Ñóñëîâ õàðèó çàõèäàëäàà ìèíèé áèåèéã äîêòîðàíòóðò õ¿ëýýí àâ÷
ñóðàëöóóëààä, áèåý ýì÷ë¿¿ëýõèéã çºâøººð÷ýý.
Íàìàéã Ìîñêâàä äîêòîðàíòóðò îðîîä àæèëëàæ áàéõ ¿åä ÁÍÌÀÓûí
Øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäìèéí åðºíõèé
çºâëºëèéí 1957 îíû 10-ð ñàðûí 11-íèé ºäðèéí õóðëààð Ä.Öýâýãìèä íàðûí
õýñýã íºõäèéí õàìò íàäàä ïðîôåññîð öîë îëãîâ.
ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí õàðúÿà Äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýíãèéí ìîíãîë ñåêòîðò
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àõëàõ àæèëòíààð áè òîìèëîãäîí àæèëëàæ ýõëýâ. Ýíý
íü ìèíèé ñóäëàõ ñýäâèéã òºëºâëºãººí人 òóñãàæ ìîíãîëûã ñóäëàõ àæèëä
îðóóëñàí íü òýð áèëýý. Ìèíèé òýíä àæèëëàõ ñýäýâ áîë “1921 îíû àðäûí
219

õóâüñãàëûí ò¿¿õ” ãýñýí ñóäàëãàà ÿâóóëæ, äîêòîðûí äèññåðòàöè áè÷èõýä
÷èãëýãäýæ áàéâ. ¯¿íèéã Äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýíãèéí ñåêòîð, õýëòýñ óëìààð
õóðýýëýíãèéí ýðäìèéí çºâëºë áàòàëæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ìèíü
åðºíõèé çºâëºã÷ººð àêàäåìè÷ Å.Ì.Æóêîâûã òîìèëîâ.
Óã àæëûã õèéæ ã¿éöýòãýõýä èõ ñóðãóóëèéí çàõèðëûí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ
áàéõ ¿åäýý õóâüñãàëûí ò¿¿õèéí òàëààð öóãëóóëñàí èõýýõýí õýìæýýíèé
ìàòåðèàë äýýð Ìîñêâà äàõü Êîìèíòåðèíû àðõèâ, Ǻâëºëòèéí óëààí àðìèéí
òºâ àðõèâ, Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí àðõèâ, Äîðíî Äàõèíû õ¿ðýýëýíãèéí íîìûí
ñàíãèéí áàðèìò áè÷èã, íîì ñóäàð, áàñ Ìîñêâàãèéí Ëåíèíèé íýðýìæèò íîìûí
ñàí äàõü áàðèìò áè÷èã, ñóäðûã óíøèâ.
¯¿íèé çýðýãöýý áè Äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àõëàõ àæèëòíû òóøààëûã õ¿ëýýñíèé õóâüä óã õ¿ðýýëýíãèéí ìîíãîëûí òàñãèéí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ, òàéëàí õýëýëöýõ, ñóäàëãààíû
ñýäýâ÷èëñýí àñóóäëûã ø¿¿ìæëýí ÿðèëöàõ çýðýã àæèëä 7 õîíîãèéí çîõèõ
ºäð¿¿äýä òîãòìîë îðîëöîæ, õ¿ðýýëýíãèéí õýìæýýãýýð ÿâàãäàæ áàéñàí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé òºëºâëºãººò àæëûí õ¿ðýýíä õàìààðàãäàæ äýä ýðäýìòýí,
äîêòîðûí çýðýã õàìãààëäàã õóðàëä ñîíèðõñîí ñýäâýýðýý ñóóæ çàðèì ¿åä
áîäñîí ñàíàñíàà õàìãààëæ áóé äèññåðòàöòàé õîëáîãäóóëàí õýëäýã áàéâ.
Áè òóñ õ¿ðýýëýíãèéí îëîí ñåêòîðûí ïðîôåññîð, Äîðíî ç¿ãèéí ñóäàëãààíû
ìýðãýæèëòýí, òóõàéëáàë ìîíãîë÷ ýðäýìòäýýñ ººðèéíõºº àæëûí òàëààð
òîãòìîë ñàíàë çºâëºë㺺 àâíà. Áè èíãýæ ãóðâàí æèë óã õ¿ðýýëýíãèéí õàìò
îëíû äîòîð ò¿¿íèé ãèø¿¿íèé õóâüä àæèëëàõäàà, õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë
áàéñàí, àêàäåìè÷. äîêòîð Á.Á.Ãàôóðîâ, äîêòîð Ð.Óëüÿíîâñêèé, ìîíãîë÷
ýðäýìòýí È.Çëàòêèí, Ñ.Äûëûêîâ. Ã.Ñàíæååâ, Þ.Ðåðèõ íàðûí çýðýã
õ¿ì¿¿ñòýé á¿ð îéð äîòíî òàíèëöàæ íºõºðñºã ¸ñîîð õàðüöäàã áîëîâ. Ìîíãîë÷
ýðäýìòýä Ìîíãîë óëñûí ãàäààä äîòîîä áàéäëûí òàëààð íàäààð ñîíñãîë ÿðèà
õèéëãýíý.
Ìîíãîëûí õóâüñãàë áà Ñîëîíãîñ, Âüåòíàì çýðýã îðîíä ãàðñàí
õóâüñãàëóóëûí åðºíõèé íèéòëýã àñóóäëûí òàëààð áîëæ áàéñàí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õóðàë, çºâëºë㺺íä îðîëöîíî, ìºí õ¿ðýýëýí äýýð Ýíýòõýã,
Àôðèêèéí çàðèì îðíû Àíãëè, ÀÍÓ-ûí äýâøèëò ýðäýìòýä, æèøýýëáýë ÀÍÓûí
ò¿¿õ÷, çîõèîë÷ Óèëüÿàì Äþáóàð, ßïîíû õóó÷íûã ñóäëàã÷èä, ò¿¿õ÷èä
áîëîí Àôðèêèéã ñóäëàã÷èä èðæ èëòãýë òàâüæ, ëåêö óíøèæ, 3ºâëºëòèéí
ýðäýìòýäòýé ñàíàëàà ñîëèëöäîã ñîíèðõîëòîé óóëçàëòòàíä îðîëöëîî.
Áè Ìîñêâàä òèéíõ¿¿ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë õèéæ 1960 îí õ¿ðòýë
àæèëëàõäàà òºëºâëºãººò àæëûíõàà ñýäâèéã áè÷èõèéí çýðýãöýý ìýðãýæëýý
äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð àíãëè õýë çààëãàæ, Ìîñêâàãèéí ýðäýìòäèéí îðäîíä
áîëäîã ëåêöýíä òîãòìîë øàõàì ñóóâ. Ýíý îðäîíä Ǻâëºëòèéí òºðºë á¿ðèéí
ìýðãýæëèéí íýðò ýðäýìòýí àêàäåìè÷, ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í, äîêòîð,
ïðîôåññîðóóä ìàø ñîíèðõîëòîé ëåêö ÿðèà òóñãàé ïðîãðàììààð ÿâóóëäàã
áàéñàí þì.
220

Ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíû àðãà áàðèëààð àêàäåìè÷ Ì.Íå÷êèíà, ïðîôåññîð
Ì.Ðîñòîâöîâ çýðýã ìýðãýæèëòíèé õýä õýäýí óäààãèéí ëåêöèéã ñîíññîí.
̺í ò¿¿õèéí ñóäëàëûí ãîë àñóóäàë, rap áè÷ìýë áà ò¿¿õèéí ñóðâàëæ áè÷ãèéã
õýðõýí àøèãëàí ¿íýëýõòýé õîëáîãäñîí ñîíèðõîëòîé ëåêö¿¿ä ÿâàãäàíà.
¯¿íä ò¿¿õ, ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, îëîí óëñûí áàéäàë, ýäèéí çàñàã çýðýã
ñýäâýýð ÿâàãäàæ áàéñàí ëåêöýíä áè ãîëäóó ñóóõ áîëîâ÷ çàðèìäàà öºìèéí
ôèçèê, áèîëîãè, ãåîëîãè, õèìè, îäîí îðíû çýðýã ñýäâýýð ÿâàãäàæ áàéñàí
ñîíèðõîëòîé ÿðèàíä ñóóíà.
¯¿íýýñ øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí õóâüñãàë ýõýëæ áóé õºãæèíã¿é
îðíóóäàä îíöãîé àíõààð÷ øèíý øèíý ÷èãëýëèéí õ¿ðýýëýí çýðãèéã áóé
áîëãîõîä èõ õýìæýýíèé õºðºí㺠çàðäàë ãàðãàäàã áàéíà. ÇÕÓ-ä Õîëáîîíû á¿ãä
íàéðàìäàõ óëñóóäàä ØÓÀ-òàé áîëæ, áîëîâñîí õ¿÷íèéã ýð÷èìòýé áýëòãýí
ýðäìèéí àæëûã ºðí¿¿ëæ áàéãààã óõâàðëàí ìàíàé îðîí ýíý òàëààð àíõààðìààð
õýìýýí ñàíàãäàæ áèëýý.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áà îëîí íèéòèéí äàâõàð äàâõàð ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí
àêàäåìè÷ Å.Ì.Æóêîâ çàðèìäàà á¿òýí ñàéí ºäðèéí áîëçñîí öàãòàà õ¿ëýýæ
àâàõã¿éä õ¿ðíý. Ãýâ÷ òèéì ÿâäëûã ìèíèé õóâüä ãàðãàõã¿éã õè÷ýýí çàâã¿é ÷
ãýñýí õè÷ýýí çàâ÷èëäàãò áè èõ áàÿðëàäàãñàí. Å.Ì.Æóêîâ äîðíî äàõèíû îëîí
óëñûí õàðèëöààíû õóâüä íýðä ãàðñàí øèëäýã ìýðãýæèëòýí áàéñàí áºãººä
ßïîí, Õÿòàä áîëîí àìåðèê, åâðîïûí îëîí îðíóóäàä áîëæ ºíãºðñºí îëîí
óëñûí ÷óõàë ÷óõàë õóðàëä îðîëöîæ ÿâñíààñàà õóó÷ëàí ñîíèðõóóëíà.
̺í ìèíèé àæèëëàæ áàéñàí ñýäâèéí çàðèì ÷óõàë àñóóäëààð óíøâàë çîõèõ
çîõèîë, ìºí ººðèéí áè÷ñýí ç¿éëèéã óíøóóëàõààð ºãíº. Ñ¿¿ëäýý áè àêàäåìè÷
Å.Ì.Æóêîâ ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èàñ çîõèîí ÿâóóëæ áàéñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
õóðàë, óóëçàëò. ò¿¿õèéí àñóóäëààð áîëñîí îëîí óëñûí óóëçàëò äýýð õýä äàõèí
òààðàëäñàí áèëýý. Òýðýýð Ìîñêâàä íàìàéã î÷èõîä çààâàë óòàñäàæ, ìàíàéä
èðæ áàé ãýñíèéã ñàíàí òýäíèéä î÷äîã áàéâ.
Àêàäåìè÷ Æóêîâ 70 íàñ äºõºæ áàéõ ¿åäýý áèå íü ýðñ ìóóäàæ 1980 îíä
íàñ áàðñàí íü Ǻâëºëòèéí áîëîí äýëõèéí ò¿¿õèéíí øèíæëýõ óõààíä èõ ãàðç
áîëñîíä áè ã¿íýý õàðàìñàæ, ÇÕÓ-ûí ØÓÀ àêàäåìè÷, Å.Ì.Æóêîâûí ãýð á¿ëä
ýìãýíýë èëýðõèéëæ áèëýý. Ò¿¿íèé ãýðãèé Òàìàðà Íèêîëàåâíà, õ¿¿ Ñàøà íàð
íàìàéã ãýðòýý ¿ðãýëæ óðüæ àêàäåìè÷ Æóêîâûí òóõàé õóó÷ëàí ÿðüæ, îëîí
àëüáîì, õýäýí àðâàí ìÿíãàí íîìòîé íîìûí ñàí, äàõü á¿òýýëýýñ íü ¿ðãýëæ
äóðñàæ ÿðüäàã áèëýý.
ªºðèéí ñýäýâò àæëûã ¿íäñýíä íü 1960 îíû ýõýýð äóóñãàæ, çºâëºã÷
àêàäåìè÷ Å.Ì.Æóêîâò ¿ç¿¿ëýýä, ñåêòîð, õýëòñèéí çºâëºë, äàðàà íü
õ¿ðýýëýíãèéí ýðäìèéí çºâëºëèéí õóðëààð óðüä÷èëàí õýëýëö¿¿ëñíèé ä¿íä
ìèíèé ñýäýâò àæëààð äîêòîðûí çýðýã õàìãààëóóëàõ øèéäâýð ãàðãàñàí áèëýý.
Òýð ¸ñîîð äèññåðòàöèéí òîâ÷ëîëûã áè÷èæ õîëáîãäîõ õ¿ì¿¿ñ, ãàçðóóäàä
òàðõààõ àæëûã õèéõèéí çýðýãöýý óã àæëàà õ¿ðýýëýíãèéí ýðäìèéí çºâëºëººñ
òîìèëîãäñîí àëáàí ¸ñíû ø¿¿ìæëýã÷ àêàäåìè÷ È.Ì.Ìàéñêèé, ñóðâàëæëàã÷
221

ãèø¿¿í À.Ë.Ãóáåð, ïðîôåññîð Ë.Ô.Ìèëëåð íàðò ¿ç¿¿ëæ ìàø ¿íýòýé ñàíàë
çºâëºë㺺 àâàâ. Òýãýýä óäàëã¿é ìèíèé áèå õ¿ðýýëýíãèéí ýðäìèéí çºâëºë äýýð
1960 îíû 12 äóãààð ñàðûí 3-íä äîêòîðûí çýðãýý õàìãààëàõàä, ìèíèé ñýäâèéí
çºâëºã÷, àêàäåìè÷ Å.Ì.Æóêîâ, àëáàí ¸ñíû áà àëáàíû áóñ îëîí ø¿¿ìæëýã÷ ¿ã
õýëýâ. Òýð ¿åä íàìàéã õóãàöààíààñ ºìíº äóóäàõ ñàíàë ãàð÷, óã ñàíàëûí äàãóó
íóòàãòàà èðò¿ãýé ãýñýí Öýäýíáàëûí çàõèäàë íàìàéã äèññåðòàöàà õàìãààëñíû
äàðààõàí èðñýí þì. Íàìàéã äîêòîðûí äàìæàà áàðèõààñ íü ºìíº äóóäàæ
çýðãèéã õàìãààëóóëàõã¿é ãýñýí ñàíààãààð òýðõ¿¿ çàõèäëûã èð¿¿ëñýí ãýæ áè
îéëãîñîí.
Äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë, àêàäåìè÷ Ä.Ã.Ãàôóðîâ íàìàéã
ñýäýâò àæëàà õóãàöààíààñ íü ºìíº òºëºâëºãºº ¸ñîîð ñàéí áèåë¿¿ëýâ ãýæ 1960
îíû 6 äóãààð ñàðûí 1-íèé 140 òîîò òóøààëààðàà ñàéøààí øàãíàâ (Ýíý òóõàéí
ýõ áè÷èã íàä áèé).
Áè Ìîñêâà õîòíîî ãóðâàí æèë áîëîõäîî ò¿¿íèé ãàéõàìøèãò òåàòð,
ìóçåéí¿¿äýýð îëîíòàà î÷èæ îðîñ, çºâëºëòèéí ýðòíèé áîëîí ýä¿ãýýãèéí
ñî¸ëûí ýðõýì äýýæòýé òàíèëöàæ áàéñíàà ìàðòäàãã¿é þì. ÇÕÓ-ûí ò¿¿õèéí
òºâ ìóçåé Ìîñêâàãèéí Êðåìëèéí Óñïåíñêèéí Äóãàí, Âàñèëèé Áëàæåííûéí
äóãàí, Àðõàíãåëüñêèéí Äóãaí, Ãàíòèã òàíõèì, Òðåòüÿêîâûí çóðãèéí ñàí,
Îðóæåííàÿ ïàëàò áóþó çýâñãèéí ìóçåé çýðãèéã ¿çäýã áàéâ.
Òðåòüÿêîâûí çóðãèéí ñàíä XVII, XVIII, XIX çóóí, XX çóóíû ýõýí ¿åèéí
óðàí çóðàã, áàðèìàë, Ǻâëºëòèéí ãàðàìãàé çóðàà÷äûí á¿òýýë¿¿ä õàäãàëàãäàí
áàéäàã. ¯¿íä: Â.Ã.Ïåðîâ, Â.Ì.Âàñíåöîâ, È.È.Ëåâèòàí, È.Ðåíèí íàðûí
çýðýã àëäàðò çóðàà÷äûí á¿òýýëèéã ñîíèðõîí ¿çäýã áàéâ. Ìîñêâà õîòûí õýä
õýäýí ãóäàìæ, äóðñãàëò ãàçðóóä ýðäýì øèíæèëãýý áà íèéãýì óëñ òºðèéí
àëäàðò ç¿òãýëòýí Â.Ã.Áåëèíñêèé, À.È.Ãåðöåí, Ò.Í.Ãðàíîâñêèé Í.È.Ïðèãîâ,
È.Ì.Ñå÷åíîâ, Ê.À.Òîìèðÿçåâ, Í.Å.Æóêîâñêèé, Í.Ï.Ëåáåäåâ íàðûí ¿éë
àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé ãàçðóóäààð ÿâíà.
Ìîñêâàãèéí èõ, áara òåàòðóóäàä òýäãýýð òåàòðûí íýðò æ¿æèã÷èí
Ì.È.Æàðîâ, Á.È.Êà÷àëîâ, Ì.È.Öàðåâ, À.Ê.Òàðàñîâà, À.À.ßáëî÷êèíà,
Ê.Í.Ïàø¸ííàÿ, Î.Ë.Êíèíïåð-×åõîâà íàðûí òîãëîëòûã ñîíèðõîí ¿çýæ áàéâ.
Ìîñêâàãèéí èõ òåàòðò Ǻâëºëòèéí ãàðàìãàé äóó÷èí Í.À.Îáóõîâà,
Ì.Ñ.Êîçëîâñêàÿ, Ñ.ß.Ëåìåøåâ, Ì.Ä.Ìèõàéëîâ íàð áîëîí àëäàðò á¿æèã÷èí
Î.Â.Ëåïèíøèíñêàÿ, Ì.Ì.Ïëèññåöêàÿ, Ã.Ñ.Óëàíîâà íàðûí á¿æèãëýõèéã ¿çñýí.
222

V Á¯ËÝÃ
1. ÝÐÄÌÈÉÍ ÑÀÍÄ ØÈËÆÈÍ ÀÆÈËËÀÂ
Áè äîêòîðûí çýðãýý õàìãààë÷èõààä Óëààíáààòàðò èðñíèéõýý ìàðãààø
Þ.Öýäýíáàëä óòàñäàæ áè èðëýý õýìýýí ìýäýãäýâ. Äàðãà íàìàéã õ¿ëýýæ àâàõ
ºäºð öàãàà õýëñýí ¸ñîîð î÷ìîãö,
- Ìèíèé çàõèàã õ¿ëýýæ àâààä äîêòîðûí çýðãýý õàìãààëàëã¿é ò¿ðãýí èðñýí
÷èíü ñàéí áàéíà ãýæ Öýäýíáàë àÿòàéõàí óãòàâ.
Áè òýãýõýä íü äîêòîðûíõîî äèññåðòàöûí òîâ÷ëîëä ãàðûí ¿ñãýý çóðààä
ºãñºí ÷èíü öàðàé íü õóâèðààä ÿâ÷èõàâ.
- ×è ÷èíü õàìãààë÷èõààä èðýý þó ãýæ äóðã¿éöñýí áàéäàëòàé àñóóâ.
Òèéìýý ãýõýä
- ×àìàéã ¯ÝÒÇ-èéí äàðãààð òàâèíà ãýëýý.
- Ìèíèé áèå ¿¿ííé óðüä àëáàí òóøààëûí ÿíç á¿ðèéí àæèë õèéæ èðýõäýý
óäèðäàõ àæèëä áèåèéí áàéäàë òîõèðîõã¿é ãýæ áîääîã áîëñîí òóë íàìàéã
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëä øèëæ¿¿ëæ ºãíº ¿¿ ìàíàéä äîêòîð çýðýãòýé õ¿í
öººí áàéíà ãýâ.
Öýäýíáàë:
- Òýãâýë ÷è Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýí, óëñûí èõ ñóðãóóëü õî¸ð íýã
áàéãóóëëàãà áîëñîí òóë òýíä î÷ ãýâ. Áè äóðòàéÿà çºâøººðºâ.
Ýõ îðîíäîî áóöàæ èðýýä ººðèéí õ¿ñýëòýýð Øèíæëýõ óõààí Äýýä
áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíä àæèëëàõ áîëñîí ìààíü èõ àçòàé õýðýã ãýæ äîòðîî
áàÿðëàæ áàéâ.
1959-1960 îíä Øèíæëýõ óõààí, Äýýä áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãèéí ñèñòåìä
íèéãìèéí óõààíû õ¿ðýýëýí, àæ àõóéí òàñàã, áàéãàëèéí óõààí, àíàãààõ óõààíû
òàñãóóäûí ýõ ¿¿ñâýð òàâèãäàâ. Óäàëã¿é Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1960 îíû
2 äóãààð ñàðûí 3-íû ºäðèéí øèéäâýðýýð ìàë àæ àõóéí òàñãèéã õºäºº àæ
àõóéí äýýä ñóðãóóëüä, Áàéãàëèéí óõààí, àíàãààõ óõààíû òàñãóóäûã Óëñûí
èõ ñóðãóóëèéí, èæèë òºðëèéí êàôåäðóóäàä òóñ òóñ øèëæ¿¿ëýí ºã÷ ØÓÄÁ
Õ¿ðýýëýíãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä çºâõºí ¿¿ñýí áàéãóóëàãäàæ áàéñàí íèéãìèéí
óõààíû òàñãóóäûã ¿ëäýýæýý.
Àðäûí Èõ Õóðëûí 4 äýõ óäààãèéí ñîíãóóëèéí àíõäóãààð ÷óóëãàíààð
ØÓÄÁ Õ¿ðýýëýíãèéí äàðãààð íàìàéã 1960 îíû 7 äóãààð ñàðûí 6-íä áàòëàâ.
Áè ¿¿ðýãò àæèëäàà îðîîä ØÓÄÁ Õ¿ðýýëýíãèéí õàðúÿà áàéãóóëëàãóóäààð
ÿâæ àæèë÷èäòàé óóëçàæ, õèéñýí á¿òýýñýí ç¿éëòýé íü òàíèëöàâ.
Óëñûí èõ õóðëûí ñîíãóóëèéí Ñ¿õáààòàð àéìãèéí 53-ð òîéðãèéí
ñîíãîã÷èäòîé óóëçàæ, Òîêèî õîòíîî öºìèéí áºìáºãèéã ýñýðã¿¿öýõ îëîí
óëñûí áàãà õóðàëä îðîëöîæ èðñíèé äàðàà Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí çîõèîí
áàéãóóëàëò õè÷ýýë ñóðãàëòòàé òàíèëöàâ.
223

Îëîí çóóí æèëèéí òóðø ôåîäàëûí äàðëàë, ìàíæ õÿòàäûí øóíàõàé
õóäàëäàà÷äûí ìºëæëºãò íóõëàãäàí ºëñºí çîâæ, ¿ã¿éðýí ÿäàðñàí Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìýí ìÿòðàëã¿é òýìöñýýð Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí òóÿàãààð óõààí íü
ñýðãýæ, óðàì çîðèã íü áàäàð÷, ¿¿ðäèéí æàðãàëàà îëñîí ¿íýõýýðèéí èõ àçòàé
áîëñîí íü ò¿¿õýí áàðèìòààñ íàäàä óëàì á¿ð òîäîðõîé õàðàãäñàí þì.
Áè ìîíãîëûí ò¿¿õèéí òàëààð õóðèìòëóóëñàí ìàòåðèàëûíõàà ¿íäñýí äýýð
ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíû çàð÷ìûã áàðèìòëàí, ñàíàñíàà èëýðõèéëæ, XIX,
XX çóóíû çààã äàõü Ìîíãîë îðíû áàéäëûã òàéëáàðëàõûã ýðìýëçñýí þì. Ýíý
çîðèëãîîð “XIX, XX çóóíû çààã äàõü ìîíãîë îðîí”, “1921 îíû ìîíãîëûí àðäûí
õóâüñãàëûí ò¿¿õ”, “Â.È.Ëåíèí áà Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí” ãýäýã çîõèîëóóäûã
îðîñ ìîíãîë õýëýýð íèéòë¿¿ëñíýýñ ãàäíà “Êàïèòàëèçìûã àëãàññàí íü” ãýäýã
çîõèîë ìèíü ãàäààäûí 13 õýëýýð íèéòëýãäýâ. Øèíý ¿åèéí ò¿¿õèéã àæâààc
XX çóóíû áîñãîí äýýð ìàíàé opíû àìüäðàëä ýðñ òýñ õî¸ð ¿éë ÿâäàë áîëñîí.
¯¿íèé íýã íü 1911 îíä áàéãóóëàãäñàí Áîãä õààíò ìîíãîë óëñûí õóâü çàÿà
õºðø õî¸ð èõ ã¿ðíèé òóõàéí öàãèéí àøèã ñîíèðõëîîð ãóíèãòàé äóóñàæ
áàëðàøã¿é õàð òîëáî ò¿¿õýíä ¿ëäñýí õýðýã ìºí. ͺ㺺 íü ãýâýë 1921 îíä
òóíxaãëàãäñàí àðäûí çàñàãò Ìîíãîë óëñ øèíý ýðèíèé øèíý íºõöëèéí à÷aap
á¿ðýí ýðõ òóñãààð òîãòíîë íü áîëæ õî¸ð õºðø òºäèéã¿é äýëõèé äàÿàð õ¿ëýýí
çºâøººðºãäñºí ÿâäàë ìºí.
Èíãýõëýýð ìàíàé óëñûí ¿¿ðäèéí òóñãààð òîãòíîëûã ãýð÷ëýí ñàõèí
õàìãààëàã÷ íü íèéò õ¿í òºðºëõòºí õýìýýí ¿çâýë çîõèíî.
Ýäãýýð á¿òýýëèéã ºíºº ¿åèéí øèíý ñýòãýëãýýãýýð õàðàõàä òóõàéí òýð
¿åèéí îíîëûí ò¿âøèíä áè÷ñýí ó÷èð çàñìààð ç¿éë ìóíäàõã¿é áàéãàà òóë çàñàæ
ñàéæðóóëàõ áîäîëòîé áàéíà.
“Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí ò¿¿õ”-èéí íýãýí áîòü, “Ìîíãîë
çºâëºëòèéí õàðèëöààíû ò¿¿õ”, “Äýëõèéí II äàéíû òîâ÷ ò¿¿õ”, “Îêòÿáðü,
áà ò¿¿íèé äàðààãèéí õóâüñãàë” çýðýã á¿òýýëèéí çîõèõ á¿ëã¿¿äèéã áè÷èæ,
ðåäàêòîðëàõàä îðîëöîâ. ¯¿íýýñ ãàäíà áàñ áóñ íîì òîâõèìîë, ºã¿¿ëýë
íýëýýäèéã áè÷èæ íèéòë¿¿ëëýý. “1921 îíû Ìîíãîëûí àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ”
çîõèîëîîð íàäàä ÁÍÌÀÓ-ûí òºðèéí øàãíàë 1971 îíä õ¿ðòýýæ, “Îêòÿáðü áà
ò¿¿íèé äàðààãèéí õóâüñãàë” ãýäýã çîõèîëîîð îëîí óëñûí Øèíæëýõ óõààíû
àêàäåìèéí øàãíàë õ¿ðòýýñýí çýðýã íü îëîí íèéòýçñ ìèíèé õèéñýí º÷¿¿õýí
á¿òýýëèéã ¿íýëñýí õýðýã ãýæ áè áàõäàí áàÿñ÷ ÿâäãèéí çýðýãöýý óëàì èë¿¿ã
õèéõýýð ç¿òãýæ ÿâàà áèëýý.
ØÓÄÁ Õ¿ðýýëýíãèéí äàðãûí ¿¿ðãèéã õ¿ëýýæ àâààä øèíæëýõ óõààíòåõíèêèéí
õóâüñãàëûí ¿éë ÿâöààñ ñàíàà àâ÷ ýíý òàëààð ñóäàëãàà ÿâóóëàõ,
áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ íü þóíû ºìíº ÷óõàë ãýæ áîäîâ.
Øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãýýñ 1960 îíû 6 äóãààð ñàðûí
20-íû ºäºð óäèðäàõ äýýä áàéãóóëëàãàä äýâø¿¿ëñýí ñàíàëä óëñ íèéãìèéí
õºãæèëä èõýýõýí èðýýä¿éòýé áºãººä ¿éë àæèëëàãààíû õóâüä ºâºðìºö
îíöëîãòîé Øèíæëýõ ¿õààíû Àêàäåìèéã áàéãóóëæ, äýýä áîëîâñðîëûí õýðýã
ýðõýëñýí õîðîîã òóñãààðëàõ öàã áîëñíûã òàéëáàðëàâ.
224

Óã ñàíàëä Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí ýõíèé ¿åèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí
á¿òýö, ò¿¿íèéã öààøèä 1961-1965 îíóóäàä ºðãºòãºõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèë õèéæ ÷àäàõ õ¿ì¿¿ñèéã çàðèì ãàçðààñ ÷ºëººëºí, àêàäåìèéí àæèëä
òàòàí îðîëöóóëàõûí çýðýãöýý ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷íèéã
ÇÕÓ, ñîöèàëèñò îðíû èõ ñóðãóóëèóäààð äàìæóóëàí áýëòãýõ, øèíæëýõ
óõààíûã óäèðääàã çºâëºëòèéí òóðøëàãûã ñóäëàõ, ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-òàé ýðäýì
øèíæèëãýýíèé òàëààð îéðûí æèëä õàìòðàí àæèëëàõ õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã
çóðàõ çýðýã àñóóäàë îðñîí þì.
Ýäãýýð ñàíàëûã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëä óðüä÷èëàí
òàíèëöàæ, óäàà äàðààëàí õýëýëöýæ óëàì òîäîðõîé áîëãîõ ÷èãèé㠺㺺ä
Íàìûí Òºâ Õîðîî Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéã 1961 îíä áàéãóóëàõ òóõàé
øèéäâýðèéã 1960 îíû 10-ð ñàðûí 13-íû ºäºð ãàðãàâ. Óã øèéäâýðèéã
õýðýãæ¿¿ëýõýýð ØÓÀ-èéã áàéãóóëàõòàé õîëáîãäñîí áýëòãýë àæèë ÿâàãäàâ.
Øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãèéí äàðãà ìèíèé áèå, ìºí
õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà ×.Ñýðýýòýð íàðûí çýðýã ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õýñýã àæèëòíààð á¿ðäñýí òºëººëºã÷èä 1960 îíû 12 äóãààð
ñàðä ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èé-í òºëººëºã÷èäòýé õýëýëöýý õèéâ.
Һ뺺ëºã÷èä ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûí
õ¿ðýýëýíãèéí ºìíººñ ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-òàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé òàëààð õàìòðàí
àæèëëàõ õýëýëöýýíä 1960 ñíû 12 äóãààð ñàðûí 12-íû ºäºð ãàðûí ¿ñýã çóðàâ.
Ýíý õýëýëöýýðèéã Ǻâëºëòèéí òàëààñ Ǻâëºëòèéí ØÓÀ-èéí ýðäýìòýí
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà ãàçàðç¿é÷, õîéò òóéëûã 1930-ààä îíû îð÷èì ñóäëàõàä
îðîëöîæ áàéñàí ÇÕÓ-ûí áààòàð îëîí íèéòèéí ç¿òãýëòýí àêàäåìè÷
Å.Ê.Ôåäîðîâ õèéñýí þì.
Å.Ê.Ôåäîðîâ òýð ¿åä òóñ îðîíä øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõýýð áèäíèé
òàâüñàí àñóóëòàíä îíö àíõààð÷ á¿õ òàëûí äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ áàéâ. Ò¿¿íýýñ
õîéø áè Å.Ê.Ôåäîðîâòîé àêàäåìèéí àæèë, ìºí ÝÇÕÒÇ-èéí øóãàìààð
ÿâàãäàæ áàéñàí õóðàë, áóóðàé õºãæèëòýé îðíóóäàä øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéã
íýâòð¿¿ëýõ àñóóäëààð Æåíåâ õîòîä 1963 îíä áîëñîí îëîí óëñûí ýðäýìòäèéí
õóðàë, 1969 îíä ñîöèàëèñò îðíóóäûí ØÓÀ-èéí òºëººëºã÷äèéí Ñîôèä áîëñîí
çºâëºë㺺í, ñàíñðûí óóäìûã øèíæëýí ñóäëàõ, ýíõèéí çîðèëãîä àøèãëàõààð
ͯÁ-ààñ 1268 îíä çîõèîñîí áàãà õóðàëä òóñ òóñ îðîëöîõ ¿åäýý óóëçàæ, àæèë,
õýðãèéí òàëààð õàðèëöàæ çºâëºë㺺 àâ÷ áàéëàà.
Òýãýýä òýð ñ¿¿ëä íàìàéã ãýðýýðýý õýäýí óäàà óðüæ äîòíûí íºõºp ¸ñíû
ÿðèà, ìºí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õàìòûí àæèëëàãààíû òàëààð ñàíàëàà
ñîëèëöîæ áàéâ.
Àêàäåìè÷ Å.Ê.Ôåäîðîâ áîëîí Àêàäåìèéí õýä õýäýí òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿íòýé
ìàíàé òºëººëºã÷èä óóëçàæ ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí
òºëºâëºëò, òàéëàí ãàðãàäàã õýëáýð çýðýã ýðäýì øèíæèëãýýíèé óäèðäëàãûí
òóðøëàãààñ ñóäàëñàí áèëýý.
Ìàíàé àêàäåìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä õºäºº àæ àõóé, aíaãààõ óõààíû õ¿ðýýëýí
áàéãóóëàãäàõààð òºëºâëºæ áàéñàí ó÷èð á¿õ Õîëáîîòûí Ëåíèíèé íýðýìæèò
225

ÕÀÀ-í àêàäåìè, ìºí Ǻâëºëòèéí Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ÿàìíû õàðüÿà àíàãààõ
óõààíû àêàäåìèéí õàðúÿà õ¿ðýýëýí õýëòñ¿¿äýýð îðæ ãåíåòèê, ìàë àæ àõóé,
ìàë ýìíýëýã, ãàçàð òàðèàëàí, ¿ð òàðèà, õºðñíèé ñóäàëãàà áà âèðóñ ºâ÷íººñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõòýé õîëáîãäñîí ñóäàëãàà ýðõýëäýã õ¿ðýýëýíã¿¿ä,
ýðäýìòýäòýé óóëçàí ¿íýò çºâëºë㺺 ºã÷ áàéâ.
Ǻâëºëòèéí ÕÀÀ-í Àêàäåìèéí åðºíõèéëºã÷ àêàäåìè÷ Ï.Ëîáàíîâ, Àíàãààõ
óõààíû àêàäåìèéí åðºíõèéëºã÷ àêàäåìè÷ Â.Òåìàêîâ íàðòàé òàíèëöñàíààñ
õîéø òýäýíòýé àæèë õýðãèéí òàëààð õîëáîîòîé àæèëëàõ áîëîâ. Ìàíàé
òºëººëºã÷äèéí áàéãóóëñàí óã õýëýëöýýã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí
Ǻâëºë 1961 îíû 1-ð ñàðûí 13-íä ñàéøààí áàòëàâ.
Àêàäåìè áàéãóóëàõ áýëòãýë àæèë òºëºâëºãººíèé äàãóó ÿâàãäàæ çàðèì
ÿàì, èõ, äýýä ñóðãóóëèàñ çðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíûã øèëæ¿¿ëýõ,
àêàäåìè÷, ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿äèéí íýðèéã äýâø¿¿ëýõ æóðàì, Àêàäåìèéí
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿í, àêàäåìèéí òºñºâ çîõèîõ áîëîí áóñàä îëîí
àæèë õèéãäýæ äóóñëàà.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí òîâ÷îî ýíýõ¿¿ òîãòîîëîîðîî ØÓÀèéí
ä¿ðìèéí òºñëèéã ñàéøààæ, 1961 îíû 5-ð ñàðûí 24-íèé ºäºð ØÓÀ-èéã áàÿð
¸ñëîëûí áàéäàëòàé íýýõýýð òîãòîâ.
Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçàð 1961 îíû 5-ð ñàðûí 16-íû ºäºð
Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè áàéãóóëàõààð çàðëèã ãàðãàâ.
Ñàéä íàðûí Ǻâëºë, ØÓÀ-èéí ä¿ðìèéã áàòàëæ, ò¿¿íèé àíõíû
á¿ðýëäýõ¿¿íä 9 àêàäåìè÷, 19 ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í áàéõààð 1961 îíû 5-ð ñàðûí
22-íû ºäðèéíõºº òîãòîîëä çààæ Àêàäåìèéí àíõíû ãèø¿¿äèéã áàòëàâ.
Àêàäåìèéí õàðüÿàíä ýõýí ¿åäýý Õýë çîõèîëûí õ¿ðýýëýí, ò¿¿õèéí
õ¿ðýýëýí, áàéãàëèéí óõààíû õ¿ðýýëýí, ìºí óëñûí íîìûí caí, òºâ ìóçåé, Ñ¿ììóçåé,
áîãä õààíû Îðäîí ìóçåé õàìðàãäàæ áàéâ.
ØÓÀ-èéí àíõíû ÷óóëãàí 1961 îíû 5-ð ñàðûí 22-íä áîëæ 7 õ¿íèé
á¿ðýëäýõ¿¿íòýé Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãaçðûã áàéãóóëæ ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ººð
íàìàéã, ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í
×.Ñýðýýòýðèéã, ãàäààä ãèø¿¿äýýð çºâëºëòèéí ýðäýìòýí ôèçèê÷, àêàäåìè÷
Ì.Â.Êåëäûø, ãàçàðç¿é÷ áºãººä òóéë ñóäëàà÷ àêàäåìè÷ Å.Ê.Ôåðîäîâ,
ýíýòõýãèéí ôèëîñîôè÷ ñàðâàòïèëëè Ðàäõà-Êðèøíàí, õÿòàä óòãà çîõèîë
ñóäëàà÷ Ãî Ìî-æî, Óíãàðûí ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Ëàéîø Ëèãåòè íàðûã òóñ òóñ
ñîíãîæýý.
̺í ÷óóëãàí àêàäåìè÷ Ö.Äàìäèíñ¿ðýíã Õýë, Çîõèîëûí õ¿ðýýëýíãèéí
çàõèðëààð, ò¿¿õèéí óõààíû äýä ýðäýìòýí Ä.Öýäýâèéã Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí
çàõèðëààð. ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í Ë.Áàëäàíäàøèéã ÕÀÀ-í õ¿ðýýëýíãèéí
çàõèðëààð, ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í Æ.Æàìñðàíã Áàéãàëèéí óõààíû
õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðëààð òóñ òóñ áàòëàâ.
1961 îíû 5-ð ñàðûí 24-íèé îðîé Óëñûí äóóðü á¿æãèéí òåàòðò ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, ñî¸ë áîëîâñðîëûí ç¿òãýëòí¿¿äèéí õàìòàðñàí
áàÿðûí õóðàë áîëæ, ò¿¿íä àæèë÷èí àíãè, õîðøîîëñîí àðä, íèéñëýëèéí îëîí
226

íèéòèéí òºëººëºã÷èä îðîëöîâ. ØÓÀ-èéã áàéãóóëàõàä çîðèóëñàí áàÿðûí
òýð õóðàë äýýð íàì, çàñãèéí óäèðäàã÷èä, íàì òºðèéí èäýâõòýí, Óëààíáààòàð
äàõü äèïëîìàò êîðïóñûíõàí áàéëöàâ. Òåàòðûí òàéçíû ã¿íä øèíæëýõ óõààíû
êîììóíèçìûí îíîëûã ¿íäýñëýã÷èä Ê.Ìàðêñ, Ô.Ýíãåëüñ, Â.È.Ëåíèíèé
ä¿ðñ á¿õèé óëààí òóã, Àðäûí õóâüñãàëûí óäèðäàã÷, ÌÀÕÍ, àðäûí òºðèéã
¿íäýñëýã÷ Ä.Ñ¿õáààòàðûí öýýæ áàðèìëûã òóñ òóñ áàéðëóóëñàí áàéâ.
Áè ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ººð ñîíãîãäñîíû õóâüä áàÿðûí õóðëûã íýýæ ¿ã
õýëýâ. ¯¿íä: Ìàíàé àðä ò¿ìýí, ºâãºä, äýýäñèéí ¿åýñ ýõëýí ýðõýì áàÿí ýðäýì
íîì õýìýýí àíãàñàí ãàçàð õóðûã õ¿ñýõ àäèë ýðäýì áîëîâñðîëûã ýãýýðýí
õ¿ññýýð èðñýí òóë òýãæ áàÿðëàí óãòàõ íü ç¿éí õýðýã áèëýý. Ìàíàé ýðäýìòýä
õýðýâ ýíý ºäºð ýñ ÷àäâàë ìàðãààø ãýõýä, ìàíàé ºãººìºð ºëãèé íóòãèéíõàà
¿íýò ýðäýíýñèéã çààâàë óóäëàí îëæ ýõ îðíîî ýëáýã áàÿí, òýðã¿¿íèé îðîí
áîëãîæ ÷àäíà. Ìàíàé øèíæëýõ óõààí, ìàðãààø ýñ ÷àäâàë íºãººäºð ãýõýä
ìàíàé õºðñºí äýýð áàéãàà èõ áàÿëàã áîëîõ ãàçàð òàðèàëàí, ìàë àæ àõóé, îé
ìîä, ãîë ìºðºíã á¿ðýí ñàéí àøèãëàõàä òóñ áîëíî. Ìàíàé Øèíæëýõ óõààí,
íºãººäºð ýñ áîëîâ÷, íýãýí öàãò òåõíèêèéí àñóóäëûã äýâø¿¿ëýí òàâüæ çààâàë
÷àäàõ áîëíî. Ýíý èðýýä¿éí èõ àæëûí õóãàöààã àëü áîëîõîîð áîãèíîñãîæ
õóðäàí áèåë¿¿ëýõèéã áèä ÷àðìàéíà. Øèíæëýõ óõààíû õ¿÷ýýð ºâëèéí òýñãèì
õ¿éòíèéã 纺ëð¿¿ëæ, øèð¿¿í ñàëõèéã íîìõîòãîæ ãîâèéí õºðñèéã ÷èéãæ¿¿ëýõ
öàã èðíý õýìýýí áèä èòãýæ áàéñàí ãýæ õýëñýí áèëýý.
Ýíý áàÿðûí õóðàë äýýð Þ.Öýäýíáàë ¿ã õýëýâ.
Áàÿðûí õóðàë äýýð àæèë÷èí àíãèéí ºìíººñ ÁÍÌÀÓ-ûí õºäºëìºðèéí
áààòàð Øàðàâ, ñýõýýòíèé ºìíººñ çîõèîë÷ ×.Ëîäîéäàìáà, õîðøîîëñîí àðäûí
ºìíººñ íýãýí íýãäëèéí ñààëü÷èí Öýðìàà íàð áàÿð õ¿ðãýæ ¿ã õýëýâ.
Ýðäýìòýä, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàðààñ ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî,
Ñàéä íàðûí Ǻâëºëä òàëàðõñàí áàÿðûí èëýðõèéëýëò ÿâóóëàâ.
Òàíõèìä á¿ðýý, áºìáºðèéí äóó öóóðàéòóóëñààð öýöýã áàðüñàí ïèîíåð
ñóðàã÷èä îðæ èðæ, ìàíàé àëü ÷ ¿åèéíõíèé õóâüä áàõäàëòàé áàÿðò ¿éë ÿâäàë
áîëîõ ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ áàéãóóëàãäñàíûã òîõèîëäóóëàí ºñâºð ¿åèéíõíèé
ºìíººñ ÷èí ñýòãýëèéí õàëóóí áàÿð õ¿ðãýæ, ñàéí ñàéõàí á¿õíèéã õ¿ñýâ. Èíãýæ
ìàíàé àðä ò¿ìýí áàéãóóëàãäàæ áóé ØÓÀ-ã áàÿð áàõäàëòàé õ¿ëýýí àâñàí þìàà.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí ØÓÀ, ñîöèàëèñò áóñàä îðíû àêàäåìèóä ìºí
ãàäààäûí ØÓÀ-èéí õýä õýäýí áàéãóóëëàãà, íýðò ýðäýìòäýýñ áàÿðûí öàõèëãààí
èðñíèéã òóñ õóðàëä óíøèí ñîíñãîâ.
Àíãëèéí íýðò ôèçèê÷ ïðîôåññîð Äæîí Áåðíàë, Ôèíëÿíäûí ìîíãîë÷
ýðäýìòýí Ïîíòòè Àëüòî ÌÓÈÑ áóñàä äýýä ñóðãóóëü, á¿õ ÿàì, òóñãàé ãàçðóóä,
àéìãèéí íàìûí õîðîî, ÀÄÕÃ Çàõèðãààä áîëîí áóñàä îëîí òîîíû àëáàí ãàçàð,
îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãààñ áàÿðûí áè÷èã, öàõèëãààí õóðëûí íýð äýýð èðñýí
áèëýý.
Õóðëûí äàðàà ØÓÀ áàéãóóëàãäñàíû áàÿðò çîðèóëñàí óðëàãèéí øèëäýã
àâüÿàñòíóóäûí ñîíèðõîëòîé êîíöåðò òîãëîâ.
227

Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè 1961 îíû ÷óóëãàíààðàà 1961-1965 îíä ã¿éöýòãýõ
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òàâàí æèëèéí òºëºâãºëººã áàòëàâ.
Òºëºâëºãººíä ìàë àæ àõóé, áýë÷ýýð, óðãàìàë ñóäëàë, ìàë ýìíýëýã,
àíàãààõ óõààí, ò¿¿õ, õýë, óòãà çîõèîë, ãàçàðç¿é, ãåîëîãè, áîòàíèê, ýäèéí çàñàã
çýðýã ñàëáàð óõààíû õàìãèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûã ñóäëàõààð òóñãàâ.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ñàéä íàðûí Ǻâëºë, ØÓÀ-èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæëûí òºëºâëºãººã óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ óëñûí íýãäñýí
æèë á¿ðèéí òºëºâëºãººíä òóñãàæ áàéõààð òîãòîæ, Ç¿¿íõàðàà ÑÀÀ-ã ØÓÀèéí
Ç¿¿í õàðàà äàõü òóðøëàãûí ñòàíöûí õàðüÿàíä-òóðøëàãûí àæ àõóé
áîëãîí øèëæ¿¿ëýõ; ØÓÀ-èéí Øààìàð äàõü æèìñ-æèìñãýíèé ñòàíöûã æèìñæèìñãýíèé
ñóäàëãàà ÿâóóëàõ òºâ áîëãîí ººð÷ëºõ; Õîâäûí Áóëãàí äàõü æèìñ
æèìñãýíèé ñòàíöûã ºðãºòãºõ, òýð÷ëýí ØÓÀ-èéí ñèñòåìä ìàë ýìíýëãèéí
ïðàêòèêò áèîáýëäìýë íýâòð¿¿ëýõ ¿éëäâýðëýëèéí ñåêòîð, ØÓÀ áîëîí ÓÒÊ-ûí
äýðãýä 1963 îíä ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýëýí, Òîñîí öýíãýë, Õºâñãºë, Äîðíîãîâü
àéìãóóäàä ãàçàð õºäëºë, ñóäëàõ ñòàíö, ØÓÀ-èéí äýðãýä ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæëûã çîõèöóóëàõ çºâëºëèéã òóñ òóñ áàéãóóëàõ, èõ äýýä ñóðãóóëèàð
äàìæóóëàí áýë÷ýýð, çîîëîãèéí ìýðãýæëèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíûã
áýëòãýõ, ôèçèê-õèìèéí õ¿ðýýëýíãèéí íýãäñýí áàéðûã áàðèõ, Àêàäåìèéí
ìýäýëä äýýä áîëîâñðîëòîé ìýðãýæèëòí¿¿äèéã íýìýí øèëæ¿¿ëýõ, õîéøèä
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóäûã æèë á¿ð äàõèí øàëãàðóóëàëòàíä îðóóëæ
áàéõààð çààëàà.
1961 îíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí 178 áàéñàí áîë 1965 îíä ò¿¿íèé
òîî 353 õ¿ð÷, ýðäýì øèíæèëãýýíèé òóñëàõ àæèëòàí 1961 îíä 140 áàéñàí áîë
1965 îíä 210 òóñ òóñ áîëîí ºññºí þì.
Àíõíû òàâàí æèëèéí õóãàöààíä 80 ãàðóé ãàíö ñýäýâò çîõèîë, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áóñàä òºðëèéí 216 á¿òýýë, ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëýõýä
çîðèóëàí õýä õýäýí çºâëºìæ, ñàíàë áîëîâñðóóëñàí íü 1961-1965 îíû ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûí àíõíû ¿ð ä¿í áîëæ áàéâ.
Õîíèíû “Îðõîí” ¿¿ëäýð, ìºí áóóäàéí “Îðõîí” ñîðòûã ãàðãàæ, öýâäýã
ñóäëàëûíõíû ñõåìýýð ìºñºí çîîðü Óëààíáààòàðûí îð÷èìä õýä õýäèéã
áàðèóëæ, ôèçèê òåõíèêèéí õ¿ðýýëýíãèéíõíèé òåõíîëîãèîð ÷àöàðãàíû òîñ
¿éëäâýðëýõ, ìºí ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë¿¿äèéã õýâë¿¿ëñíýýð òàâàí
æèëä 10 ñàÿ ãàðóé òºãðºãèéí öýâýð àøèã îëñîí òîîöîî ãàð÷ áàéâ. ØÓÀ
áàéãóóëàãäñàí ýõíèé æèë¿¿äýä íýëýýä áýðõøýýëòýé òóëãàð÷, ÿëàíãóÿà
ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí õ¿÷èí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã çîõèîí ÿâóóëàõ
òóðøëàãààð äóòàãäàæ áàéëàà.
Áóé áîëîîä õºë äýýðýý çîãñîæ ÿäàæ áàéñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãóóäûã àëáàí áàðèìò áè÷èã, óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñèéí ÿðèàíä ¿å ¿å
ø¿¿ìæèëäýã áàéâ. Öýäýíáàë óäàà äàðàà õýëñýí ¿ãýíäýý “äîêòîð÷èëèþäîêòîðÿåñòâî”
ãýäýã Ñòàëèíû ¿ãèéã õýðýãëýäýã áàéâ, ò¿¿ãýýð ÷ ¿ë áàðàì
áàéãàëü, òåõíèê, ôèëîñîôè, ýäèéí çàñãèéí óõààíû òàëààðõ ñóäàëãààã çºâëºëò,
ñîöèàëèñò îðíóóä ÿâóóëäàã òóë ò¿¿ãýýð àæèëëàõ ãýæ èë¿¿ çàðäàë ãàðãàõ
228

õýðýãã¿é õýìýýí èëò õýëæ, îðîí òîî çàðäëûã íýìæ ºãºõã¿é áóþó õàðèí õýä
õýäýí óäàà õàññàí þì. Øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí ñóäàëãàà ºðíºæ áóé ¿åä
ìàíàé óëñàä õýðýãòýé ÷èãëýë, ñýäâèéã ñîíãîí àâ÷ ñóäàëãàà ÿâóóëàõ íü òóñ
óëñûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ¿íäýñ áîëîõ ¸ñòîé ãýñýí òàéëáàð
õèéõýä èõýýõýí öàã çàðöóóëæ áàéâ.
1966 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí XV èõ õóðëààñ áàòàëñàí ÌÀÕÍ-ûí øèíý
ïðîãðàììä øèíæëýõ óõààíû òàëààð:
...Áàéãàëü, òåõíèêèéí áîëîí íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíûã á¿õèé ë àðãààð
õºãæ¿¿ëýõ ...ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷íèéã ºðãºíººð áýëòãýõ.
- պ人 àæ àõóéã ýð÷èìæ¿óëýõ (ìàëûí àøèã øèì, òàðèà, íîãîîíû óðãàöûã
äýýøë¿¿ëýõ, ìàëûí òýæýýëèéí áààçûã ñàéæðóóëàõ), áàéãàëèéí áàÿëàã õàéí
îëæ àøèãëàõàä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã ÷èãë¿¿ëýõ;
- ÁÍÌÀÓ-ûí êàïèòàëèñò áèø õºãæëèéí áîëîí ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí
òóðøëàãûã íýãòãýí ä¿ãíýõ, îëîí óëñûí êîììóíèñò, àæèë÷íû õºäºë㺺íèé
àñóóäëûã ñóäëàõ...
- Îð÷èí ¿åèéí íèéãìèéí áîëîîä øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí äýâøëèéí
øààðäëàãàòàé óÿëäóóëàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí îíîëûí ò¿âøèíã
äýýøë¿¿ëýõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí óÿëäàà ïðàêòèê õî¸ðûí õîëáîîã
íÿãòðóóëàõ çýðýã çîðèëò äýâø¿¿ëýâ. Ýíý íü øèíæëýõ óõààíû ïðîãðàìì
áîëñîí áèëýý.
ØÓÀ-èéí õàìò îëîí äýâø¿¿ëñýí ýäãýýð çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýí 1966-1970
îíóóäàä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí õî¸ðäóãààð òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººã
áèåë¿¿ëñýí áèëýý.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ãåîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöèéí çºâëºëòèéí òàëûí
òóñëàìæòàéãààð ãåîëîãè, òåêòîíèê, ãàçàð õºäëºëèéí çóðàãëàëóóä õèéãäýæ,
ñòðàòèãðàôè, ïàëåîíòîëîãè, ïåòðîëîãè, ãåîõèìèéí ÷óõàë ÷óõàë àñóóäëûã
ñóäëàâ.
Ìàíàé áèîëîã÷èä ýõ îðíû ¿ñëýã àí, çàãàñ àãíóóðûí íººöèéã ìºí
õóãàöààíä îëîí ÷èãëýëýýð ñóäàëëàà.
Õèìè÷èä áàéãàëèéí áîëîí ò¿¿õèé ýäèéí òºðºë á¿ðèéí íººöèéí õèìèéí
øèíæèéã ñóäëàõ òàëààð øèíæëýí ñóäëàëûí áàãàã¿é àæëûã õèéâ.
Ãàçàðç¿é÷èä óëñûí íóòàã äýâñãýðèéí áàéãàëèéí ìóæëàë îëîí æèëèéí
öýâäýã ÷óëóóëãèéí ¿ëäñýí øèíæ¿¿ä, óëñ àðäûí àæ àõóéí ãîë ãîë ñàëáàðûí
ýäèéí çàñãèéí ãàçàð ç¿éã ñóäàëæ, äóíä, äýýä ñóðãóóëèóäàä çîðèóëñàí
çóðàãëàëûã ¿éëäýâ.
Ýäèéí çàñàã÷èä 2000 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíû õ¿í àìûí ºñºëòèéí õýòèéí
òºëºâ, óëñ àðäéí àæ àõóéí õºãæëèéã òºëºâëºõ, ìàë ñ¿ðãèéí çîõèñòîé á¿òöèéí
íîðìàòèâûã áîëîí áóñàä àñóóäëûã áîëîâñðóóëæ áàéâ.
Ôèçèê ìàòåìàòèê÷ íàð öºìèéí ôèçèêèéí çàðèì îíîëûí àñóóäëûã ñóäëàí,
õèéìýë äàãóóëûí ãýðýë çóðãèéí àæèãëàëò õèéæ, óðãàìëûí ãàðàëòàé çàðèì
òºðëèéí ò¿¿õèé ýäèéã áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð öåõèéí òîíîã òºõººðºìæèéã
çîõèîí á¿òýýâ.
229

Ò¿¿õ÷èä ÁÍÌÀÓ-ûí ãóðâàí áîòü ò¿¿õèéã çîõèîæ õýâë¿¿ëýâ.
Õýë áè÷èã ñóäëàã÷èä ýõ õýëíèéõýý õýë ç¿é, óòãà çîõèîëûí ò¿¿õèéí
õîëáîãäîëòîé íýëýýä á¿òýýë¿¿ä òóóðâèæ õýâë¿¿ëýâ.
ØÓÀ-èàñ 1971-1975 îí õ¿ðòýë õóãàöààíä ã¿éöýòãýñýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæëûí ¿ð ä¿íãýýñ çàðèì áèåò ç¿éë, ñòàíäàðò òîìîîõîí çóðàãëàë, çºâëºìæ
çýðýã íü ïðàêòèêèéí õóâüä à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ áàéñàí áèëýý.
Çàðèì ÿàìäûí ñàíàë øààðäëàãààð ØÓÀ-èéí ñèñòåìýýñ 1968-1969 îíä
äýýðõ ÿàìäûí õàðüÿàíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé õýä õýäýí õ¿ðýýëýí øèëæ¿¿ëñýí
áèëýý. ¯¿íä ýðäýì øèíæèëãýýíèé ãóðâàí õ¿ðýýëýíã ÕÀÀ ßàìíû ìýäýëä,
àíàãààõ óõààíû õ¿ðýýëýíã Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ÿàìíû ìýäýëä, ò¿¿í÷ëýí
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû 1968 îíû òîãòîîëûí äàãóó 1969
îíä á¿õ ìóçåéã Ñî¸ëûí ÿàìíû ìýäýëä øèëæ¿¿ëæýý.
Òýäãýýð ÿàìäûí óäèðäëàãàä òýð ¿åä áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí áîäñîíîîð äýýðõ
õ¿ðýýëýíãèéí àæëûí ïðàêòèêòàé îéðòóóëàí õàðèóöàæ áóé àæëàà ýðäýì
øèíæèëãýýíèé ¿íäýñòýé áîëãîõîä ÷èãëýãäñýí áóé çàà, ãýâ÷ òýä òýð á¿ð óã
àæëûã ÿâóóëæ ÷àäààã¿é çàðèì ÿàìäûí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ ØÓÀ-èàñ øèëæ¿¿ëýí
àâñàí õ¿ðýýëýíãýý ºäºð òóòìûí àæèëä äàé÷ëàí îðóóëæ äàéâàð ãàçàð áîëãîí
èëòãýë, çààâàð, òºëºâëºãºº òóøààë õèéëãýõ, àæèë÷äààð ààð, ñààð àæèë
õèéëãýäýã áàéæýý.
ØÓÀ-èéí õàìò îëîí 1971 îíû 11-ð ñàðä øèíæëýõ óõààíû àíõíû
áàéãóóëëàãà “Íîìûí õ¿ðýýëýí” áàéãóóëàãäñàíû 50 æèë, ØÓÀ áàéãóóëàãäñàíû
10 æèëèéí îéã òýìäýãëýâ.
Óëñ îðíûõîî Øèíæëýõ óõààí, ñî¸ëûí õºãæèëä áàéãóóëñàí ãàâüÿàã íü
¿íýëýí ØÓÀ-èéã Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí çàðëèãààð “Ñ¿õáààòàðûí
îäîí”-ãîîð øàãíàæ, “ÁÍÌÀÓ-ûí øèíæëýõ óõààíû ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí” àëäàð
öîë áèé áîëãîâ.
Îéí ÷óóëãàí äýýð áè “Ìîíãîëûí Øèíæëýõ óõààí 50 æèëèéíõýý îéä”
ãýäýã èëòãýë òàâèâ. ÇÕÓ, ÁÍÁÀÓ, ÁÍÀÃÓ, ÁÍÏÀÓ, ÁÍÑ×ÑÓ, ÁÍÑÐÓ
áîëîí áóñàä îðíû ØÓÀ-èéí òºëººëºã÷èä ¿ã õýëæ, ººðñäèéí Àêàäåìèóäûí
åðºíõèéëºã÷äèéí áàÿðûí áè÷ãèéã õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äýä ãàðäóóëëàà. Òýð÷ëýí
ãàäààä îðíóóäûí øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãà, ýðäýìòäýýñ áîëîí ÁÍÌÀÓûí
ÿàì òóñãàé ãàçðóóä, áóñàä áàéãóóëëàãààñ áàÿðûí áè÷èã èðñíèéã õóðàëä
ñóóã÷äàä ìýäýãäýâ.
1975 îíîîñ ôèçèê-ìàòåìàòèêèéí õ¿ðýýëýíã ñàëãàæ, ôèçèê-òåõíèêèéí
õ¿ðýýëýí, ìàòåìàòèêèéí õ¿ðýýëýíã òóñ òóñ áàéãóóëàâ. Mºí áèîëîãèéí
õ¿ðýýëýíã Åðºíõèé áà ñîðèëûí áèîëîãèéí õ¿ðýýëýí áà Áîòàíèêèéí õ¿ðýýëýí
áîëãîí ñàëãàæ, ìýäýýëëèéí õýëòýñ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé õàíãàìæèéí
òàñãèéí îðîí òîîã íýìýí òîãòîîâ.
1980 îíû ýõíèé õàãàñûí áàéäëààð ØÓÀ-èéí á¿ðýëäýõ¿¿íä äîîðõ
õ¿ðýýëýíã¿¿ä õàìðàãäñàí. ¯¿íä: ãàçàð ç¿é öýâäýã ñóäëàëûí õ¿ðýýëýí,
Ãåîëîãèéí õ¿ðýýëýí, Õèìèéí õ¿ðýýëýí, Äîðíî äàõèíû ñóäëàëûí õ¿ðýýëýí,
ôèçèê òåõíèêèéí õ¿ðýýëýí, ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè áà ýðõèéí õ¿ðýýëýí,
230

Áîòàíèêèéí õ¿ðýýëýí, ¯éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèë áàéðøëûí õ¿ðýýëýí, ØÓÀèéí
àíõíû á¿ðýëäýõ¿¿íä 1961 îíä áàéãóóëàãäñàí Õýëíèé õ¿ðýýëýí, Ò¿¿õèéí
õ¿ðýýëýí çýðýã áîëîé.
Ìàòåìàòèêèéí õ¿ðýýëýíã áàéãóóëàí òîîöîîëîí áîäîõ ìàøèíûã îëæ
àæèëëóóëàõàä ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí æèíõýíý ãèø¿¿í, ìàòåìàòèêèéí òºâèéí
çàõèðàë àêàäåìè÷ À.Äîðäíèöèí, ìºí Áîëãàðûí ØÓÀ-èéí ýðäýìòýí íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà Èëüåâ íàð áèäýíä àðãà áàðèëûí ÷óõàë çºâëºë㺺 ºãñíººñ
ãàäíà, Ǻâëºëòèéí ØÓÀ áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýí ºã÷, Áîëãàðûí ØÓÀ ººðèéí
îðîíä á¿òýýí ãàðãàæ áàéñàí àæëûí òîîöîîëîí áîäîõ “Àíàëîã-1” ìîíãîëûã
òóñ ØÓÀ-ä áýëýãëýñýí íü îäîî áîëòîë àæèëëàæ áàéäàã áèëýý.
Ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òýö
èü èõýíõ ñîöèàëèñò îðíóóäûí íýãýí àäèë àêàäåìèéí õ¿ðýýëýí, ëàáîðàòîðèóä
ìýðãýæëèéí áàãø íàðûã íýãòãýñýí èõ, äýýä ñóðãóóëèóäûí êàôåäð, ÿàì, òóñãàé
ãàçðóóäûí äýðãýä áàéãóóëàãäàí õàâñðàãà ñóäàëãàà ÿâóóëäàã õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ
á¿ðýëäýæ áàéâ.
Ýíý ñèñòåìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàãòñàí õýñýã á¿ð íü óëñ îðíû øèíæëýõ
óxaaíû íýãäñýí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä òîäîðõîé áàéð ñóóðü ýçýëæ,
ò¿¿íèéõýý äàãóó ººðèéí ¿¿ðýãò àæëàà áèåë¿¿ëýõ ¸ñòîé. ÇÕÓ-ä äàðàà íü
ñîöèàëèñò áóñàä îðíóóäûí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí
òèéì ººðèéì÷ á¿òýö ìºí ìàíàé îðîíä ÷ òîãòñîí þì.
ØÓÀ-èéí àìüäðàëä ãàðñàí ººð÷ëºëò¿¿äèéã õàðãàëçàí ØÓÀ-èéí äàõèí
áîëîâñðóóëñàí øèíý ä¿ðìèéã Ñàéä íàðûí Ǻâëºë 1974 îíä áàòàëñàí áèëýý.
Óã ä¿ðýìä ØÓÀ áîë íèéãýì-óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààãààðàà
øàëãàðñàí ýðäýìòäèéã íýãòãýñýí ÁÍÌÀÓ-ûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé äýýä
áàéãóóëëàãà ìºí. Àêàäåìè íü... áàéãàëü, íèéãìèéí óõààíû òýðã¿¿í çýðãèéí
÷óõàë ÷èãëýëýýð ñóóðü ñóäàëãàà õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîòîé áºãººä ¿¿ãýýðýý
ñîöèàëèçìûã áàéãóóëàõàä òóñëàõ áîëíî ãýæ çààñàí.
Áèä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã ñóóðü, õàâñðàãà ãýæ àíãèëàõäàà,
øèíæëýõ óõààíû ýíý õî¸ð ÷èãëýëèéí àëü àëèíûõ íü íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí
¿ð íºëºº, ýöñèéí ýöýñò óëñ îðíû ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýë, îþóí ñàíààíû
àìüäðàëä øóóä þì óó òîéðóó çàìààð õýðõýí íºëººëæ áàéãààãààð íü
òîäîðõîéëäîã øàëãóóðûã áàðèìòëàí àæèëëàõûã ìýðèéæ èðñýí þì.
Áàéãàëü, íèéãýìä ãàðäàã ã¿í ã¿íçãèé ¿éë ÿâö, òýäãýýðèéí çàð÷ìûí ¿íäñèéã
òàíèí ìýäýõýä ÷èãëýñýí ñóóðü ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä íü ç¿é òîãòëûã íýýõ,
óðüä íü ìýäýãäýýã¿é áàéñàí øèíý õàíäëàãûã èëð¿¿ëýõ, àìüäðàëûí ¿çýãäýë,
õóðèìòëóóëñàí ìàòåðèàëûã íýãòòýí ä¿ríýx çýðýã ÿâäëààð òîäîðõîéëîãääîã áèëýý.
Áîäèò áàéäëûã òàíèí ìýäýõ õýëáýð áîëñîí øèíæëýõ óõààíû îíöëîã íü
ãýâýë: òýð íü áîäèò áàéäëûí õóóëèóä áà óã õóóëü õ¿ì¿¿ñèéí óõàìñàðò õýðõýí
òóñãàëàà îëñíûã òàíèí ìýäýõýä îðøèíî.
Øèíæëýõ óõààí ýíý ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéí òóëä ýõëýýä àñàð èõ áàðèìò
ñýëòèéã õóðèìòëóóëæ, àæèãëàëò õèéæ ò¿¿íèéãýý òîäîðõîéëîí áè÷èæ
ã¿éöýòãýäýã áèëýý.
231

Õ¿í åðòºíöèéã òàíèí ìýäýõäýý ñîðèí òóðøèõ áà øèíæëýí ä¿ãíýõ ãîë
àðãààð ÿâóóëäàã áèëýý. Øèíæëýí ä¿ãíýíý ãýäýã íü ñóäàëãààíä îíîëûí ¿¿äíýýñ
õàíäàæ, ìýäýð÷ òàíüñàí ç¿éëñýý çàäëàí øèíæèëæ, áîëîâñðóóëàí ä¿ãíýæ,
øèíæëýõ óõààíû îéëãîëò, ò¿¿íèé õàìãèéí åðºíõèé õýëáýð áîëîõ êàòåãîðèéã
(àéã) òîäðóóëàí õýðýãëýõèéã õýëíý. Àëèâàà øèíæëýõ óõààí íü õàìãèéí òºãñ
õºãæñºí õýëáýðýýðýý áîë ñ¿äàëæ áàéãàà ç¿éëèéíõýý ç¿é òîãòëûã òóñãàñàí
øèíæëýõ óõààíû õàðèëöàí óÿëäààòàé îéëãîëòóóäûí ñèñòåìèéã á¿ðä¿¿ëíý.
Øèíæëýõ óõààí áîë àé (êàòåãîðè), òààìàãëàë, (ãèïîòåçè) îíîë çýðãèéã
á¿ðä¿¿ëäýã õèéñâýðëýëèéí ñèñòåì ìºí áîëíî. Äýýð ºã¿¿ëñíýýð øèíæëýõ
óõààíû ñóäëàõ ç¿éëñ íü áàéãàëü, íèéãìèéí ¿éë ÿâö, ¿çýãäëèéí îáúåêòèâ õ¿÷èí
ç¿éë¿¿ä þì. Èéì ó÷ðààñ øèíæëýõ óõààí íü áàéãàëü, íèéãýì, áàñ óõàìñðûí
òóõàé ìýäëýãèéí ñèñòåì ìºí þì. Øèíæëýõ óõààíû ¿¿ñýë, õºãæèë íü
¿éëäâýðëýëèéí õºãæèë áà íèéãìèéí ïðàêòèêààð òîäîðõîéëîãääîã, òýãýõäýý
øèíæëýõ óõààí íü õàðüöàíãóé áèå äààñàí øèíæòýé áàéäàã.
Øèíæëýõ óõààíû õàðüöàíãóé áèå äààñàí øèíæ ãýæ þóã õýëæ áàéíà âý?
ãýâýë øèíæëýõ óõààí íèéãìèéí óõàìñðûí áóñàä õýëáýðèéí íºëººã òóñãàí
àâààä çîãñäîãã¿é, õàðèí áàñ ººðºº ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí áîäëîãî, ¸ñ
ñóðòàõóóí, óðëàã, øàøèí çýðýãò ýðãýí íºëººëæ áàéäãèéã õýëæ áóé õýðýã
áèëýý.
Øèíæëýõ óõààí óëàì àíãèëàí ÿëãàãäàæ áàéãàà íü îð÷èí ¿åèéí øèíæ
÷àíàð íü ìºí. 1961-1981 îí áîë ØÓÀ-èéí á¿òöèéã á¿ðýëä¿¿ëýí øèíæèëãýýíèé
àæëûí ÷èãèéã òîãòîîæ áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýæ, ëàáîðàòîðèéã ¿¿ñãýí
áàéãóóëæ ñóóðü õàâñðàãà ñóäàëãààã õîñëóóëàí ÿâóóëàõ çýðýã àæèë õèéñýí þì.
ØÓÀ-èéí óóãàí áàéãóóëëàãóóäûí íýã áîëîõ óëñûí íîìûí ñàíä 3 ñàÿ îð÷èì
íîì, õîâîð ÷óõàë ãap áè÷ìýë õàäãàëàãäàæ áàéäàã áîëîé.
Ìîíãîë, òºâä, äîðíîäûí óòãà çîõèîëûí ôîíäóóäàä õîâîð ãap áè÷ìýë,
ò¿¿íèé äîòîð ºíãºðñºí áà ºíºº ¿åèéí ìîíãîëûí ýðäýìòäèéí á¿òýýë, 109
çóçààí áîòü, ãàíæóóð, 226 áîòü, äàíæóóðûí ìîíãîë îð÷óóëãà çýðýã àëäàðò
íîì, ãap áè÷ìýë õàäãàëàãäàæ áàéíà.
Íýâòýðõèé òîëèéí ÷àíàðòàé äýýðõ Ãàíæóóð, Äàíæóóð ãýäýã õî¸ð íîì áîë
ýðòíèé ýíýòõýãèéí ã¿í óõààí, ýìíýëýã, óðëàã, çóðõàé çýðýã óõààíû çîõèîëûí
îð÷óóëãà, òàéëáàðóóä þì.
ØÓÀ áàñ æèë òóòàì ýðäýì øèíæèëãýýíèé òºðºë á¿ðèéí ñàëáàðûí
1000 ãàðóé õýâëýëèéí õóóäàñ á¿òýýëèéã íèéòëýõ õ¿÷èí ÷àäàë á¿õèé õýâëýõ
¿éëäâýðòýé þì.
Ñóóðü ñóäàëãàà ÿâàãäàõûí õàìò õàâñðàãà ñóäàëãàà, ìàòåðèàëëàã
¿éëäâýðëýëòýé õîëáîî òîãòîîæ áýõæèãäýí óëìààð øèíæëýõ óõààíû ¿çýë
ñàíààã ¿éë õýðýã áîëãîí õýðýãæ¿¿ëæ, ¿ð ä¿íä õ¿ðãýäýã æàìòàé áèëýý. Çóðàã
òºñºë, ïðîãðàìì, òåõíîëîãè, çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæëûí ¿ð ä¿íä ¿éëäâýðëýë, õºäºº àæ axyé, òýýâýð, õîëáîî, ýì÷èëãýýíèé
ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí õàâñàðãà ñóäàëãààã ¿íäñýíäýý ñàëáàðûí
õ¿ðýýëýí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé çóðàã òºñëèéí áàéãóóëëàãà ëàáîðàòîðèóä
232

ýðõëýí ÿâóóëæ ýõëýâ. Õýäèé õàâñðàãà ñóäàëãàà íü ¿ð àøèãòàé, èäýâõ íºëººòýé
áàéäàã áîëîâ÷ ñóóðü øèíæëýõ óõààí íü òýðã¿¿í õºãæèõ ¸ñòîé áàéäãèéã
äýëõèéí øèíæëýõ óõààíû òóðøëàãà õàðóóëñààð èðñýí áèëýý.
Èõ äýýä ñóðãóóëèóäûí ïðîôåñîîð, áàãø òýð÷ëýí àñïèðàíòóóä,
ñóðãóóëèóäûí àõëàõ àíãèéí îþóòíû çàðèì íü áèå äààõ, ýñâýë àêàäåìè,
ñàëáàðûí õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí òºëºâëºãººíä îðîëöîõ çàìààð îíîëûí õèéãýýä
õàâñàðãà ñóäàëãààíû ñýäâýýð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë ÿâóóëäàã. ¯¿íèéã
ØÓÀ èõ äýýä ñóðãóóëü, ñàëáàðûí õ¿ðýýëýíã¿¿ä òàë á¿ðýýð íü äýìæèæ, óëàì
ýð÷èìæ¿¿ëáýýñ ìàíàé øèíæëýõ óõààíû õºãæèëä èõýýõýí òóñ áîëîõ íü ìýäýýæ
þì. Øèíæëýõ óõààíû ñàëáàð á¿ðýý𠺺ðèéí îðíû ýðäýñ ò¿¿õèé ýä, óðãàìàë,
àìüòàí, ýäèéí çàñàã, ìàë àæ àõóéí òàëààð àðâèí òîî áàðèìò öóãëàðñíûã
äóíä, äýýä ñóðãóóëèéí ñóðàõ áè÷èã áèå äààí çîõèîõ áà çàðèìûã õàðü õýëíýýñ
ìîíãîë÷èëîõîä àøèãëàâààñ áàãø, îþóòíóóä ýõ îðíûõîî îíöëîãèéã òàíèí
ìýäýæ äýëõèéí øèíæëýõ óõààíû îëîëòûã ìîíãîë ñýòãýëãýýòýé õîñëóóëàõàä
íýí òóñòàé õýìýýí ñàíàäàã áèëýý. Ýíý ñàíààãàà óäàà äàðààëàí äýâø¿¿ëñýí
áîëîâ÷ òóõàéí ¿åèéí äýýä, äóíä ñóðãóóëèéí óäèðäëàãà îéøîîí ¿çýëã¿é
ºíãºð¿¿ëñàí íü õàðàìñàëòàé.
Ìàíàé óëñàä òóõàéëáàë øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèä áàéãàëèéí óõààíû
ëàáîðàòîðèóä áàéãóóëàãäàí, øèíý áàãàæ õýðýãñýë, îð÷èí ¿åèéí òîíîã
òºõººðºì溺ð õàíãàõ íü ÷óõàë áàéíà.
ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í çàðèì îðíû òóñëàìæààð îíîëûí ãåíåòèêèéí
ëàáîðàòîðè, ðàäèî ýëåêòðîíèêèéí ëàáîðàòîðè øèíýýð áàéãóóëàãäàâ. ÇÕÓ-ûí
ØÓÀ, ÁÍÀÃÓ-ûí ØÓA-èéí òóñëàìæààð çîõèîí á¿òýýõ òîâ÷îî á¿õèé ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàãàæ õýðýãñëèéí. ¿éëäâýð, ¿¿ñýæ ìºí ØÓÀ-èéí òîîöîîëîí
áîäîõ òºâ áàéãóóëàãäàâ.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýã÷ õ¿÷èí ç¿éëñèéí íýã íü
áîëîâñîí õ¿÷íèé á¿ðýëäýõ¿¿í áàéäàã.
ØÓÀ áàéãóóëàãäàí õîðèí æèë áîëîõäîî äýýä ñóðãóóëü, àñïèðàíòóð,
ãîðèëîã÷èéí æóðìààð, ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ, ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí
áàéãóóëëàãóóä áîëîí ñîöèàëèñò áóñàä îðíû àêàäåìè, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãóóäàä òîìèëîëòîîð ÿâóóëàõ, äàäëàãà õèéëãýõ, õàìòàðñàí
ýêñïåäèöè, êîìèññ, õàìòûí á¿òýýëä îðîëöóóëàõ çýðãýýð íýëýýä òîîíû
áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýãäæýý.
1961-1981 îíû õîîðîíä äýýä ñóðãóóëèàð 370 õ¿íèéã áýëòãýñíýýñ 264 õ¿íèéã
ÇÕÓ-ûí äýýä ñóðãóóëèóäààð, 79 õ¿íèéã àñïèðàíòóð, 27 õ¿íèéã äîêòîðàíòóðààð
òóñ òóñ áýëòãýæýý.
Ôèçèê òåõíèêèéí ìýðãýæëýýð 96, õèìè÷ýýð 62, áèîëîãèéí ìýðãýæëýýð
49, ãåîëîãèéí ìýðãýæëýýð 32, ãåíåòèêèéí ìýðãýæëýýð 10, ýäèéí çàñãèéí
ìýðãýæëýýð 31, ôèëîñîôè, ñîöèîëîãèéí ìýðãýæëýýð 20 îð÷èì õ¿íèéã òóñ òóñ
äýýä ñóðãóóëèàð áýëòãýñýí áàéíà.
ØÓÀ-èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíû òîî 1961 îíä 178 áàéñàí áîë
1980-1981 îíû ¿åä 1346, ¿¿íèé äîòîð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí 106, äýä
233

ýðäýìòýí 150, äîêòîð 40 áîëæýý. ¯¿íèéã õýäõýí õ¿ðýýëýíãýýð æèøèæ ¿çýõýä
1980 îíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíä 40, õèìèéí
õ¿ðýýëýí çóó, ôèçèê-òåõíèêèéí õ¿ðýýëýí 200 ãàðóé àæèëòàíòàé áîëñîí áàéâ.
1979-1980 îíä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû äààëãàâðààð ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãûí îðîí òîîã öîìõîòãîæ, àæëûí íü ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ àðãà
õýìæýýíèé òóõàé çàð÷ìûí õóâüä íýí ç¿éòýé àñóóäëûã àâ÷ ¿çýõ ¿åýð àêàäåìè
áîëîí ñàëáàð õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíû òîîíû õàðüöàà,
ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûí á¿òöèéí òàëààð ÿíç á¿ðèéí ñàíàë ãàðàâ.
Ýíý àæëûã ãîëäóó ØÓÀ ðóó ÷èãë¿¿ëýí ò¿¿íèé áàéãàëü òåõíèêèéí
ñóäàëãààíû õ¿ðýýëýíã òàòàí áóóëãàõ áóþó ººð ãàçàð øèëæ¿¿ëýõ ãýñýí
ýðìýëçýë èõýýõýí áàéâ. ªºðèéí îðíû áàãà äóíä ñóðãóóëüä ÷àðìàéí ñóð÷
àëü íýãýí èõ äýýä ñóðãóóëü, àñïèðàíòóðûã ñàéí òºãñºæ, õè÷ýýíã¿éëýí
õºäºëìºðëºã÷èä òóñ àêàäåìèä ãîëëîí àæèëëàæ áàéëàà. Ãýâ÷ áèä ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëä õ¿ì¿¿ñèéã ñîíãîí àâàõäàà ò¿¿íèé òºðºëõèéí àâüÿàñ
áèëýã, çàí òºðõ, á¿òýýë÷ ÷àäâàðûã òýð á¿ð õàéõàð÷ ÷àäààã¿éãýýñ áîëæ,
õîõèðñîí ç¿éë áàãàã¿é.
Øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõýä áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ íü ÷óõàë áàéñàí
òóõàé áè äýýð ºã¿¿ëñýí áèëýý. Àâüÿàñëàã õ¿¿õýä çàëóó÷óóäûã øàëãàðóóëàí
òóñãàé 10 æèëèéí ñóðãóóëèéã ØÓÀ, ÀÁß-íû äýðãýä íèéñëýëèéí 14-ð
ñóðãóóëèéí áààç äýýð áàéãóóëàõ ñàíàëûã òàâüæ ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº çîõèîõ
àæèë íýëýýä ÿâàãäñàí áîëîâ÷ áèåëýýã¿é ºíãºðñºí þì.
Àðàé ÷àìàé ñóð÷, àëü ãàçàð þó õèéõýý òîãòîîí ñîíãîæ àâ÷ ÷àäààã¿é
çóóðäûí õ¿ì¿¿ñ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëä îðæ, îðîí òîî áºãëºí îëîí
æèëèéã ºíãºð¿¿ëñýí öººí õ¿í áàéñíûã àíõààðàí ØÓÀ-ã ÷àäâàðòàé õ¿íýýð
á¿ðä¿¿ëýõèéã õè÷ýýæ èðñýí.
Øèíæëýõ óõààíû îëîí öººí àëèâàà íýãýí õàìò îëíûã çîõèöóóëæ,
õàðèëöàí øààðäëàãà òàâüæ, á¿òýýëèéí ÷àíàðûã ºíäºðæ¿¿ëýõ óóð àìüñãàëààð
àæèë÷äûã õ¿ì¿¿æ¿¿ëýí òýäýíä ýðäýìòäèéí çàí ñóðòàõóóíûã ýçýìø¿¿ëýõ
ÿâäàë íýí øààðäàãääàã. Ëàáîðàòîðè, òàñãààð äàìæèí øèíæèëãýýíèé òîìõîí
ñàëáàðûã õºòëºã÷ áîëñîí ýðäýìòýä ìàíàéä áóé áîëæ áàéâ.
Áàéãàëü, òåõíèê, íèéãìèéí óõààíû ñóäàëãààã ìàíàé îðíû îäîî,
èðýýä¿éí õýðýãöýýã õàðãàëçàí ÿâóóëæ, óÿëäààã íü ñàéæðóóëàí ÷èãë¿óëýõ
íü ÷óõàë ãýñýí ñàíàà ØÓÀ áàéãóóëàãäñàíààñ ýõëýí òàâèãäñààð èðñýí. Ãýâ÷
äýýðõ ñàíààã õýðýã äýýðýý õýðõýí çîõèöóóëàí ¿ð á¿òýýëèéã íü äýýøë¿¿ëýõ
òîäîðõîé àæèë ºíãºðñºí ãó÷èí æèëä õàíãàëòã¿é ÿâàãäñààð èðëýý. Ýíý íü
ÿðüæ öýöýðõýõ íü èõäýæ, ñýòãýí áîäîæ õèéæ á¿òýýõ äóòàãäñàíòàé õîëáîîòîé.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí øèéäâýðëýã÷ íºõöºë áîëîõ áîëîâñîí õ¿÷èí,
ëàáîðàòîðèéí îð÷èí ¿åèéí òîíîã òºõººðºìæ äóòàãäàæ áàéñàí íü ìºí íýãýí
øàëòãààí ãýæ ¿çíý.
Maíàé óëñûí ØÓÀ-èàñ ÇÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò áóñàä îðíû ØÓÀ-òàé
òîãòîîñîí õî¸ð òàëûí áà îëîí òàëûí õàìòûí àæèëëàãàà íü ìàíàé îðíû ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóäûã ºñºí áîéæèõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí
234

îíîëûí ò¿âøèí, ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõýä íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéñàí
íü ýðãýëçýýã¿é õýðýã.
Ìîíãîë, çºâëºëòèéí ØÓÀ-èéí õîîðîíä 1967 îí òýäãýýðèéí
åðºíõèéëºã÷äèéí ãàðûí ¿ñýã çóðñàí àíõíû ò¿¿õò õýëýëöýýðò ºìíºõ
õýëýëöýýð¿¿äèéí àãóóëãûã øèíý øèíý ñàíààãààð íýìýí áàÿæóóëàâ. Òóõàéëáàë
íýãäñýí àðãà ç¿é, ïðîãðàììààð õèéõ ñóäàëãààã õàìòàðñàí ýêñïåäèöè ÿâóóëàõ,
ýðäýìòýä õàðèëöàí ñîëèëöîõ àñóóäëààð õèéãäýõ àæëûã óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ,
ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõýä òóñëàõ, øèíæëýõ óõààíû
òàëààð ìýäýýëýë-ëàâëàãààíû òàëûí õýâëýë õàðèëöàí ºãºëöºõ çýðýã õýëáýðýýð
ã¿éöýòãýæ áàéõààð òîõèðîëöñîí.
Ýíý õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðàõàä ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷
Ì.Â.Êåëäûø äýä åðºíõèéëºã÷ Ì.Ä.Ìèëëèîíøèêîâ, Ì.À.Ëàâðåíòüåâ.
Ë.Ë.Ëîãóíîâ íàð èäýâõòýé îðîëöñîí.
È.Â.Êåëäûø ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ººð 1961 îíû 5-ð ñàðä
òîìèëîãäñîí áèëýý. Áè ò¿¿íòýé îëîí óäàà óóëçàæ, ìàíàé îðîíä ôèçèê,
òîî, òåõíèêèéí øèíæëýõ óõààíû òàëààð ýí òýðã¿¿íýý õºãæ¿¿ëæ áîëìîîð
ñýäâ¿¿äýýð çºâëºë㺺 àâ÷ áàéâ. ÇÕÓ-ûí ØÓÀ, ìàíàé ØÓÀ-èéí õîîðîíä
õàìòðàí àæèëëàõ òàëààð äýýðõ õýëýëöýýð õèéõýýð áè òýäíèé óðèëãààð
Ìîñêâàä óðèãäàí î÷èõîä òýðýýð ìàíàé òºëººëºã÷äèéã óãòàæ, ìèíèé
áèåèéã ººðèéí òýðãýíä ñóóëãàæ ÿâàâ. Ìîñêâà õîòûí Àðáàòûí ãóäàìæ
îð÷ìûí Íèêòèí õààëãà ãýäýã ãàçðûã çààæ “Áè ýíä ºñ÷, ñóð÷ áàéñàí þì” ãýæ
ººðèéíõºº áàãûí àìüäðàëààñ èõ ñîíèðõîëòîé ÿðüæ áàéâ.
Êåëäûø ôèçèê, òîî, òåõíèêèéí óõààíû ÷èãëýëèéí ãàðàìãàé ýðäýìòýí
áîëîõîîð ýíý òàëààðàà äóðòàé ÿðüæ ºãäºãñºí.
Ôèçèê òîî, òåõíèê íü ºðãºí õ¿ðýýòýé ñóäàëãààã õàìààð÷ áàéäàã áîëîõîîð
òýäãýýðèéí äîòðîîñ ÿìàð ÷ óëñàä àëü íýãýí õýìæýýãýýð ÿâóóëæ áàéâàë
çîõèõ ñýäâèéã òýðýýð íàäàä çºâëºæ áèä òàíàé ØÓÀ-ä çîðèóëàí áîëîâñîí
õ¿÷èí áýëòãýõ òàëààð òóñàëæ ÷àäíà ãýâ. Maíàé òºëººëºã÷èä ÇÕÓ-ûí ØÓÀèéí
òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðûí ïðîãðàììààð ò¿¿íèé õàðüÿà õýä õýäýí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé ãàçàð, ÿëàíãóÿà ôèçèê, òîîíû óõààíû ñóäàëãàà ÿâóóëäàã
õ¿ðýýëýí, ëàáîðàòîðè, ýðäýìòýí íàðòàé, ò¿¿íèé äîòîð Íîâîñèáèðñêò î÷èæ
ØÓÀ-èéí ñàëáàðûí îëîí õ¿ðýýëýíãèéí àæèëòàíòàé òàíèëöñàí þì.
Ì.Â.Êåëäûøèéí ñàíàà÷èëãààð Ǻâëºëòèéí ØÓÀ-èéí ôèçèê, òåõíèê,
òîîíû ñóäàëãàà ÿâóóëäàã õýä õýäýí õ¿ðýýëýí ìàíàé ØÓÀ-ä çîðèóëàí äýýðõ
õýëýëöýýð õèéñýí öàãààñ 1982 îí õ¿ðòýë ôèçèê, òîîíû ìýðãýæëèéí áîëîâñîí
õ¿÷èí áýëòãýæ ºãñºí þì.
ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí äýä åðºíõèéëºã÷, òåõíèêèéí óõààíû ýðäýìòýí
Â.À.Êîòîëüíèêîâ, ØÓÀ-èéí äýä åðºíõèéëºã÷ ôèçèê÷, ýðäýìòýí àêàäåìè÷
Ì.Ä.Ìèëëèîíøèêîâ, öºìèéí ôèçèêèéí ýðäýìòýí àêàäåìè÷ A.À.Ëîãóíîâ
íàðòàé Ìîñêâàä óóëçñàíààñ ãàäíà ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Ñèáèðèéí ñàëáàðààð
àéë÷ëàõ ¿åäýý ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí äýä åðºíõèéëºã÷ àêàäåìè÷ Ì.À.Ëàâðåíòüåâ,
òîî ôèçèêèéí ýðäýìòýí àêàäåìè÷ Ñ.Ò.Áåëÿåâ íàðòàé àæèë õýðãýýð óóëçàæ,
235

çºâëºë㺺 àâ÷ áàéõàä ìºí ë àêàäåìè÷ Ì.Â.Êåëäûøèéí ¿çýë ñàíààã ÿðèõààñ
ãàäíà áàñ òýä íàðààñ ¿íýòýé çºâëºë㺺 ºã뺺. Åð íü íàìàéã õî¸ð îðíû
ØÓÀ-èéí øóãàìààð þì óó, îëîí óëñûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóðëûí
àñóóäëààð î÷èõîä Ì.Â.Êåëäûø çàâòàé áîë ººðºº óãòàæ, çàâã¿é àâààñ óóëçàæ
÷àäàëã¿éäýý óó÷ëàëò ãóéæ “Ïðàãà” ðåñòîðàíû Õºõ òàíõèìä çààâàë óðüæ,
¿äèéí õîîëîíä õàìò îðîõ çóóðàà õóó÷ õººð÷ ÿðèíà. Òýð íü öàãèéã íàðèéí
áàðèìòàëäàã ó÷èð íàäòàé óóëçàõ ¿äèéí àìðàëò õî¸ðîî òèéíõ¿¿ çîõèöóóëæ
áàéäàã þì ãýæ ò¿¿íèé øàäàð íºõºä õýëäýã áàéâ. Òýä íàäòàé íàñ ÷àöóó õýìýýí
èõýýõýí íºõºðñºã õàðüöàíà. Êåëäûø æèæèã áèåòýé, øèíãýí õîîëîéòîé,
õ¿íèé ººäººñ ýãö õàðæ ÿðüäàã. Òýð ìèíèé 60 íàñíû îéãîîð ñàéí ñàéõàí ¿ãòýé
æóóõ áè÷èã èð¿¿ëñíèéã áè íàíäèãíàí õàäãàëæ áàéäàã þì.
Òýðýýð ìàíàé ìîíãîë îðíû áàéãàëü, óóð àìüñãàë, ò¿¿õ, çàí çàíøèë, îð÷èí
¿åèéí øèíæëýõ óõààíû äýâøèë, ÿëàíãóÿà øèíæèëãýýíèé òàëààð ÿâóóëæ áóé
àæëûí áàéäàëòàé òàíèëöàæ, Óçáåê, Òàæèê, Êèðãèçèéí ØÓÀ-èéí òóðøëàãà,
̺í Ǻâëºëòèéí Àâòîíîìèò óëñóóä äàõü ØÓÀ-èéí ñàëáàð áààçóóäûí
àæèëëàãààíû ìàíàéä òºñòýé òàëààñ ÿðüæ ºãíº.
Êåëäûø ¿ã äóó öººí áîëîâ÷ ýíãèéí ÿðèà, õîøèí øîã ¿ãýíä äóðòàé.
Ò¿¿íèéã áèä ìàíàéä àéë÷ëàí èðýõýýð óðèõàä, äóðòàé õ¿ëýýí àâ÷, àëü óëèðàëä
ÿâæ, þó ¿çâýë ñàéíûã ëàâëàí àñóóæ, îðîí íóòãààð ÿâáàë öýâýð àãààðòàé òàíàé
áàéãàëèéí ñàéõàíä ìàéõàí áàðüæ õîíîí ºíæèæ ÿâæ áîëîõ óó ãýæ àñóóäàãñàí.
Ò¿¿íèé øàâü îëîí ýðäýìòýíòýé áèä óóëçñàíààñ ãàäíà Ñèáèðèéí
ñàëáàðààð î÷èõ ¿åäýý àêàäåìè÷ È.À.Ëàâðåíòüåâòàé óóëçñàí þì. Àêàäåìè÷
À.È.Ëàâðåíòüåâ áèäíèéã ººðèéí ñóóäàã õî¸ð äàâõàð æèæèã áàéøèíä óðèâ.
ªíäºð áèåòýé, ò¿ðãýí õºäºë㺺íòýé îíîë áà ïðàêòèêèéí îëîí òîì àñóóäëûã
ñýäýâ÷ëýí ñàíàà÷èëäàã òýð ýðäýìòýä áèäíèé ñîíèðõñîí, àñóóñàí á¿õíèéã
äîðõíîî óõâàðëàí îíîâ÷òîé çºâëºë㺺 ºã뺺. Òýð õ¿í îíîëûí ñóóðü ñóäàëãààã
ÿâóóëäàã áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõèéí òóëä Íîâîñèáèðñê õîòîä èõ ñóðãóóëü
ñàíàà÷ëàí áàéãóóëæ, ò¿¿íäýý þóíû ºìíº àæèë÷èä òàðèà÷íû àâüÿàñòàé
õ¿¿õäèéã ñîíãîí àâ÷ ººðºº, áàñ øàâü íàðààðàà õè÷ýýë çààëãàæ, äàäëàãà
õèéëãýæ, øèíæëýõ óõààíä ¿íýõýýð ñàíàà ñýòãýë, ¿éë àæèëëàãààãààðàà ¿íýí÷
áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýäýã òóðøëàãàòàé õ¿í áàéâ.
Äýýð äóðäñàí Õýëýëöýýðèéã áèåë¿¿ëýõäýý õî¸ð Àêàäåìè ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õàìòûí àæèëëàãààã 1972 îí õ¿ðòýë õî¸ð æèëèéí, 1973 îíîîñ
ãóðâàí æèëèéí I976 îíîîñ òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé ¿íäñýí äýýð ÿâóóëàâ.
Õî¸ð Àêàäåìèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä 1967 îíîîñ
ýõëýí îäîî õ¿ðòýë òýãø ýðõòýé ñîëèëöîõ æóðìûí äàãóó æèë á¿ð ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí ñîëèëöîæ áàéíà.
Ýíý õýëáýð íü õàðèëöàí ñîíèðõñîí ñýäâýýð øèíæèëãýýíèé àæèë ÿâóóëàõ,
ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýëèéí òóðøëàãà, íîì çîõèîë, ýõ õýðýãëýãäýõ¿¿íòýé
òàíèëöàõ, òààòàé áîëîìæ îëãîñîí áèëýý.
Õî¸ð àêàäåìèéí õàìòûí àæèëëàãààíû óëàìæëàëò õýëáýðèéí íýã áîë
õàìòàðñàí ýêñïåäèöè çîõèîí ÿâóóëäàã àæèë ìºí.
236

- ÇÕÓ-ûí Òºðèéí øàãíàëò, ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí ãàäààä ãèø¿¿í, ÁÍÌÀÓûí
õºäºëìºðèéí ãàâüÿàíû óëààí òóãèéí îäîíò, àêàäåìè÷ A.À.ßøèí,
çºâëºëòèéí ãåîëîãè÷ ýðäýìòýí Ï.Ñ.Çàéöåâ, ìàíàé ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷
ãèø¿¿í äîêòîð Á.Ëóâñàíäàíçàí íàðûí óäèðäñàí ìîíãîë çºâëºëòèéí
ãåîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöè,
- ÇÕÓ-ûí òºðèéí øàãíàëò, ñîöèàëèñò õºäºëìºðèéí áààòàð, ÁÍÌÀÓûí
ØÓÀ-èéí ãàäààä ãèø¿¿í, ÁÍÌÀÓ-ûí “Àëòàí ãàäàñ” îäîíò, àêàäåìè÷
À.Ï.Îêëàäíèêîâ, Ø.Íàöàãäîðæ áèä íàðûí óäèðäñàí ò¿¿õ-ñî¸ëûí
ýêñïåäèö¿¿ä 1967 îíîîñ,
- ÁÍÌÀÓ-ûí “Àëòàí ãàäàñ” îäîíò, ÇÕÓ-ûí àêàäåìè÷ Å.Ì.Ëàâðåíêî, ýä¿ãýý
ÇÕÓ-ûí àêàäåìè÷ Â.Å.Ñîêîëîâ. ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í Ö.Äàâààæàìö,
ØÓÀ-èéí Epºíõèé áà ñîðèëûí áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë, áèîëîãèéí
óõààíû äîêòîð Î.Øàãäàðñ¿ðýí íàðûí óäèðäñàí ìîíãîë-çºâëºëòèéí
áèîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöè,
- ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í À.Ã.Âîëîãäèí, ÇÕÓ-ûí
ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í òºðèéí øàãíàëò Ï.Ï.Òàòàðèíîâ, ìàíàé
çîîëîãèéí óõààíû äîêòîð Ð.Áàðñáîëä íàðûí óäèðäñàí ìîíãîë-çºâëºëòèéí
ïàëåîíòîëîãèéí ýêñïåäèö¿¿ä 1969 îíîîñ òóñ òóñ ÁÍÌÀÓ-ä ¿ð á¿òýýëòýé
àæèëëàñàí þì.
Ãåîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöè íü ìàíàé îðíû íóòàã äýâñãýðèéí
ãàçðûí ãàäàðãóóãèéí òîãòöûí ò¿¿õ, îðîí çàéí áàéðëàëûí ç¿é òîãòîë, àøèãò
ìàëòìàëûí ãàðëûã òîäîðõîéëîõòîé õîëáîãäñîí òîìîîõîí àæëûã õèéæ áàéíà.
Ýíý ýêñïåäèöèéí øèíæèëãýýíèé ãîë ¿ð ä¿í íü îðîñ õýëýýð õýâëýñýí 30
áîòü á¿òýýë, ãàçðûí çóðàã 4, òóõàéëáàë “ÁÍÌÀÓ-ûí ãàçðûí ñòðàòèãðàôè áà
òàêòîíèê” 1970) “Êàéíîçîé áà ìåçîçîéí ¿åèéí Áàðóóí ìîíãîëûí ãîåëîãè”
(1970), “Ìîíãîë îðíû õîâîð ìåòàëëûí ãðàíèòîéä” (1971), “Îíîëûí áîëîí
á¿ñèéí òåêòîíèêèéí àñóóäëóóä” 1971), “Õºâñãºëèéí ôîñôîðûí ñàâ ãàçàð”
1973), “ÁÍÌÀÓ-ûí Ãàëò óóëûí ãàðàëòàé õ¿äðèéí ¿çýãäýë, ò¿¿íèé á¿òýö,
ñòðàòåãðàôèéí áàéäàë” (1973), “ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýâñãýðèéí òåêòîíèê”
(1974), “Ìîíãîëûí ìåçîçîéí áà êàéíîçîéí ¿åèéí òåêòîíèê áà ñîðîíçîí÷èëîë”
(1975), “Ìîíãîëûí êàðáîí, ïåðìèéí ïàëåîíòîëîãèéí ¿íäýñëýë” (1976),
“Áàðóóí áîëîí õîéò ìîíãîëûí ãàçðûí á¿òýö äýõ áîðæèíëîã áà õ¿÷èëëýã
õýâøèë” (1975), “Ìîíãîëûí Êàéíîçîéí ¿åèéí ëèòîëîãè” (1977), ìºí èëòãýë,
òàéëàíãóóäàä òóññàí çàðèì ïðàêòèê ñàíàë, íýýëò¿¿äèéã äóðäàæ áîëîõ þì.
Ïàëåîíòîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèö íü ïàëåîçîéí ¿åèéí äàëàéí àìüòàä
ñóäëàõ, ìåçîçîéí ¿åèéí áîëîí êàéíîçîéí ¿åèéí ãàçðûí àìüòàä, òýð÷ëýí
ìåçîçîéí áà êàéíîçîéí ¿åèéí öýíãýã óñíû àìüòäûã ñóäëàõ àæèë ÿâóóëàâ.
Ýðòíèé àìüòàä òóõàéëáàë ¿ëýã ã¿ðâýë, ñ¿¿í òýæýýëòýí áîëîí áóñàä àìüòíû
òîìîîõîí áóëøìàëóóäûã íýýñýí íü äýëõèé äàõèíàà øèíæëýõ óõààíû à÷
õîëáîãäîëòîé áîëëîî.
Ïàëåîíòîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí
òàéëàí, óðüä÷èëñàí ¿ð ä¿íã 7 áîòèîð õýâëýí íèéòýëñýí. ¯¿íä: “Àìüòíû àéìàã
237

áà áèîñòðàòèãðàôè” (1971), “Ìîíãîëûí ìåçîçîé, êàéíîçîéí àìüòàí, óðãàìàë,
áèîñòðàòèãðàôè” (1976), “Áàðóóí ìîíãîëûí íåîãåíû õèðñèéí çàðèì á¿ëãèéí
òóõàé” (1971) çýðýã á¿òýýë áîëíî.
Áèîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäåöè ÁÍÌÀÓ-ûí áàéãàëèéí íºõöºë,
áèîëîãèéí íººöèéí îëîí ÷óõàë àñóóäëûã ñóäàëæ èðñýí áºãººä 19 áîòü
á¿òýýëä øèíæèëãýýíèéõ íü ¿ð ä¿í òóñãàëàà îëæýý. ¯¿íä: “ÁÍÌÀÓ-ûí øàâüæ”
5 áîòü (1971-1977), “ÁÍÌÀÓ-ûí õîéò ãîâèéí öºë òàë” (1974), “ÁÍÌÀÓ-ûí îé”
(1978) çýðýã áîëíî. Ýíý ýêñïåäèöè ìºí ÁÍÌÀÓ-ûí óðãàìàë, õºðñíèé çóðàã
áýëòãýí õýâë¿¿ëýâ.
Ò¿¿õ ñî¸ëûí õàìòàðñàí ýêñèåäèö ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýâñãýð äýýðõ õóó÷èí
øèíý ÷óëóó, õ¿ðýë, òºìðèéí ¿åèéã ñóäëàõ îëîí òàëò àæëûã ã¿éöýòãýæ èðæýý.
1978 îíä àêàäåìè÷ À.Ï.Îêëàäíèêîâûí õÿíàí çàññàí “Ìîíãîëûí àðõåîëîãè
áà óãñààòíû ç¿é” íýðòýé õàìòûí ãàíö ñýäýâò çîõèîë íèéòëýãäñýí áºãººä
ìºí õàìòàðñàí ýêñïåäèöèä îðîëöäîã ìîíãîë, çºâëºëòèéí çàðèì ýðäýìòäèéí
çîõèîñîí íîì á¿òýýë ãàðàâ.
Õî¸ð Àêàäåìèéí õîîðîíä ýðäýìòäèéí òºëººëºã÷èä ñîëèëöîæ. áàéäàã
íü ÿëàíãóÿà ìàíàé àêàäåìèéí ñóóðü ñóäàëãààíû õýòèéí ÷èãëýë, øèéäâýðëýõ
acyóäëóóäûã òºëºâëºõ, øèëæ ñîíãîõ, òýð÷ëýí øèíæëýõ óõààíûã óäèðäàõ,
øèíæëýõ óõààíû îëîëòûò ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëýõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ òàëààð îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã þì.
1979 îíû áàéäëààð ¿çýõýä ØÓÀ-èéí íýã õ¿ðýýëýí äóíäæààð ÇÕÓ-ûí ØÓÀèéí
3-ààñ 15 õ¿ðýýëýíòýé õîëáîî õàðèëöààòàé áàéãàà íü õî¸ð àêàäåìèéí
õàìòûí àæèëëàãààã òîäîðõîé õàðóóëæ áàéíà.
20 æèëèéí äîòîð íýãäñýí ä¿íãýýð ØÓÀ-èéí 600 àæèëòàí ÇÕÓ-ûí ØÓÀèéí
áàéãóóëëàãóóäàä ýðäýì øèíæèëãýýíèé äàäëara õèéæ, ÇÕÓ-ûí ØÓÀ,
èõ äýýä ñóðãóóëèóäàä 523 õ¿í äýä ýðäýìòíèé çýðýã, 58 õ¿í äîêòîðûí çýðýã
õàìãààëæýý.
Ìàíàé ØÓÀ àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò õýä õýäýí îðíû àêàäåìèóäòàé õàìòûí
àæèëëàãààãàà õºãæ¿¿ëýí ºðãºæ¿¿ëëýý. 1963 îíä ÁÍÀÃÓ-ûí ØÓÀ, Êóáûí
ØÓÀ, 1966 îíä ÁÍÁÀÓ-ûí ØÓÀ, ÁÍÓÀÓ-ûí ØÓÀ, 1969 îíä ñîöèàëèñò
×åõîñëîâàê óëñûí ØÓÀ, 1973 îíä Ïîëüøèéí ØÓÀ-òàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé
òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðàâ. Äýýðõ îðíû ØÓÀòàé
õýëýëöýý áàéãóóëàí òºëººëºã÷èä ñîëèëöîæ áàéõ ¿åýð ôèëîñîôè÷
Òåäåóø Êîòàðáèíñêè ò¿¿íèé äàðàà åðºíõèéëºã÷ áàéñàí ß.Ãðîøêîâñêè,
Â.Òøåáÿòîâñêè ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áàéñàí ìàíàé ØÓÀ-èéí
ãàäààä ãèø¿¿í Ãîíðèõ ßáëîíñêè, ìºí ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áàéñàí
ßí Êà÷ìàðèê, ýäèéí çàñàã÷ Öåñîìñêè, ñîöèîëîãè÷ ßí Øåïàíüñêè çýðýã
ýðäýìòýä, Áîëãàðûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ Àíãåë Áàëåâñêèé, Àðä÷èëñàí
Ãåðìàíû ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ áàéñàí, ìàíàé ØÓÀ-èéí ãàäààä ãèø¿¿í
Ãåðìàí Êëàðå, ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ê.Ãðîòå, Óíãàðûí ØÓÀ-èéí
åðºíõèéëºã÷, àíàãààõ óõààíû ýðäýìòýí È.Ðóã÷ÿê, ìîíãîë÷ ýðäýìòýí, ìàíàé
ØÓÀ-èéí ãàäààä ãèø¿¿í Ëàéîø Ëèãåòè, öºìèéí ôèçèê÷, ìàíàé ØÓÀ-èéí
238

ãàäààä ãèø¿¿í Ëàéîø ßíîøè, ×åõîñëîâàêèéí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷, ìàíàé
ØÓÀ-èéí ãàäààä ãèø¿¿í ß.Êîæåøíèê, ØÓÀ-èéí äýä åðºíõèéëºã÷ áàéñàí
Ðîñÿöñêèé çýðýã îëîí ýðäýìòýäòýé ñàíàë ñîëèëöîæ, äýýðõ àêàäåìèóäûí
çàðèì õ¿ðýýëýíãèéí ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöñàí íü áèäíèé àæèëä òóñòàé
áîëñîí áèëýý.
Äýýðõ îðíóóäûí ò¿¿õò äóðñãàëò ãàçðóóäààð ÿâæ òàíèëöàæ áàéñíààñ
ãàäíà ÁÍÀÃÓ-ûí Äðåçäåí õîòûí Öâèíãåð õýìýýõ îðäîíä áàéäàã çóðãèéí ñàí
äàõü îëîí ¿åèéí àëäàðò çóðàã÷èí íàðûí á¿òýýë, øààçàí, ìåòàëëààð õèéñýí
ç¿éëèéí ìóçåéã òóñ òóñ ¿çýæ ñîíèðõîâ. Àëäàðò ýðäýìòýí ôèçèê÷ Àëüáåðò
Ýéíøòåéíû 1929 îíä ñóóæ áàéñàí Áåðëèí õîòûí îéðîëöîîõ çóíû 2 äàâõàð
æèæèã áàéøèíã ¿çýæ ò¿¿íèé àæëûí òóõàé ÷óõàë ìýäýýëýë ñîíñîâ.
ÇÑÁÍÕÓ, ÀÍÓ, Àíãëè, Ôðàíö ã¿ðíèé çºâëºë㺺í 1945 îíû 7 äóãààð ñàðûí
ñ¿¿ë÷, 8-ð ñàðûí ýõýýð áîëæ, Ïîòåñäàìûí õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðñàí
ìóçåéä î÷èæ ñîíèðõîëòîé áàðèìòóóä õàðàâ.
ÁÍÁÀÓ-ûí ØÓÀ, ÁÍÓÀÓ-ûí ØÓÀ, ÁÍÀÃÓ-ûí ØÓÀ, ÁÍÏÀÓ-ûí ØÓÀ,
ÁÍÑ×ÑÓ-ûí ØÓÀ, Êóáûí ØÓÀ, òýð÷ëýí Âüåòíàìûí íèéãìèéí óõààíû õîðîî
áà øèíæëýõ óõààíû òºâòýé, ìàíàé óëñûí ØÓÀ-èéí õàìòðàí àæèëëàæ áàéãàà
ãîë õýëáýð íü ýðäýìòäèéã òýãø ýðõòýéãýýð ñîëèëöîõ, õàðèëöàí ñîíèðõñîí
ñýäâýýð ýðäýì øèíæèëãýýíèé õàìòàðñàí ñóäàëãàà õèéõ, øèíæëýõ óõààíû àðãà
õýìæýýíä òºëººëºã÷äèéã õàðèëöàí óðüæ îðîëöóóëàõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
íîì õýâëýë, áóñàä ìàòåðèàëûã ñîëèëöîõ çýðýã õýëáýð þì.
Ìîíãîë ýðäýìòýä ÇÕÓ-ûí ØÓÀ, ñîöèàëèñò áóñàä îðîí, ãàäààäûí çàðèì
îðíû øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãûí ãàäààä ãèø¿¿íýýð ñîíãîãäæýý. Áè 1964
îíä Óíãàð, 1966 îíä ÇÕÓ, 1973 îíä ×åõîñëîâàê óëñûí ØÓÀ-èóäûã ãàäààä
ãèø¿¿íýýð, 1974 îíä ÁÍÀÃÓ, 1976 îíä Áîëãàð, 1974 îíä Ïîëüø, 1970 îíä
Àíãëèéí Ëèäñèéí èõ ñóðãóóëèéí óòãà çîõèîëûí õ¿íäýò äîêòîðîîð òóñ òóñ
ñîíãîãäîâ.
Àíãëèéí Ëèäñèéí èõ ñóðãóóëèéí óðèëãûí äàãóó óã ñóðãóóëèàñ ýðäìèéí
çýðýã õ¿ðòýýõ ¸ñëîëä îðîëöîõîîð áè 1970 îíû 5-ð ñàðä Àíãëèä àéë÷ëàâ.
Ëîíäîíä áàéõ ¿åäýý áèä íàð Âåñò Ìèøòåðèéí òàíõèì, ò¿¿íèé õºøºº, ãýãýýí
Ïàâåëûí äóãàí, Áðèòàíèéí ìóçåé Âèêòîðè áà Àëüáåðòûí ìóçåé, ïàðëàìåíòûí
îðäîí çýðãèéã ¿çýâ.
Áèä Ëîíäîíãîîð ïðîô. Ëàòòèìîðûí õàìò ìàøèíààð ãàð÷ Êåìáðèæèä
õ¿ðýëöýí î÷ëîî. Êåìáðèæèéí èõ ñóðãóóëü íü 28 êîëëåäæ (äýýä ñóðãóóëü)
9 ìÿíãà îð÷èì îþóòàíòàé, áàðàã 700-ààä æèëèéí ºìíº ñóóðü íü òàâèãäñàí
Àíãëèéí óóãàí èõ ñóðãóóëèéí íýã áºãººä ò¿¿íä ãàäààä îðíîîñ 450 îð÷èì
îþóòàí ñóðàëöàæ áàéâ.
Áèä Êåìáðèæèä Íüþòîí, Áàéðîí íàðûí ñóð÷ àæèëëàæ áàéñàí êîëëåäæèéí
áàéäàëòàé òàíèëöëàà. Ýíý êîëëåäæèéí ò¿¿õèéí áàãø ä-ð Ø.X.Êàððòàé óóëçñàí
áºãººä òýðýýð çºâëºëòèéí 30-ààä îíû óëñ òºðèéí àìüäðàëûã ñóäàëäàã õ¿í àæýý.
Îêñôîðäûí èõ ñóðãóóëüòàé òàíèëöëàà. Îêñôîðäûí èõ ñóðãóóëü ìºí
28 êîëëåäæòàéí äîòîð ýìýãòýé÷¿¿äèéí êîëëåäæ 5 áàéíà. Îêñôîðäûí èõ
239

ñóðãóóëü Àíãëèéí áóñàä èx ñóðãóóëèéí íýãýí àäèë ñ¿ì äóãàí îëîíòîé áºãººä
õóó÷èí çàíøëûã õàòóó ñàõèæ ýðò öàãèéí çóðàã, õºðºã, øèðýý ñàíäàë çýðãèéã
ýðõýìëýäýã ãýâ. Òýð èõ Ñóðãóóëü íýðä ãàðñàí õýâëýëòýé áºãººä àíõíû íîìîî
1478 îíä õýâëæýý.
Ñòðàòôîðä-îí-Àâîí áîë Øåêñïèð (1954-1616)-èéí òºðñºí, íàñ áàðñàí õîò
áºãººä îäîî Øåêñïèðèéí ñóäàëãààíû îëîí óëñàä òºâ, Øåêñïèðèéí òåàòð
ìóçåé çýðãýýðýý æóóë÷äûí àíõààðëûã èõ òàòäàã õîò þì.
1874 îíä áàéãóóëàãäñàí “Øåêñïèð íóòãèéí íèéãýìëýã” çîõèîë÷èéí ºâèéã
õàäãàëàõ, ìóçåé ¿çìýðèéã ñýðãýýõ òàëààð áàéíãà àæèëëàæ èðæýý. Øåêñïèðèéí
ìýíäýëñíèé 400 æèëèéí îéãîîð (1964 îíä) äýýðõ íèéãýìëýã Øåêñïèðèéí
òºâèéã áàéãóóëñàí áºãººä áàðèëãà íü Øåêñïèðèéí òºâ îäîî Øåêñïèðèéí
çîõèîëûã ñóäëàõ, ñóðòàë÷èëæ, äýëãýð¿¿ëýõ, æèë á¿ð çîõèîãääîã Øåêñïèðèéí
æ¿æãèéí èõ íààäàì, òºðñºí ºäðèéã òýìäýãëýõ ¸ñëîëä îðîëöîõ, æ¿æèã÷èä
ãàäààä îðíîîð ÿâóóëàõ, çî÷èä õ¿ëýýæ àâàõ çýðýã àæèë ýðõýëäýã àæýý.
Øåñêïèðèéí ãýð-ìóçåéã ¿çñýí õ¿ì¿¿ñèéí ìýäýý æàãñààëòààñ ¿çâýë
ìîíãîëîîñ 2 õ¿í î÷æýý. Áèäíèé Ñòðàòôîðä-îí-Àâîíä áàéõàä Øåêñïèðèéí
òåàòðò îðóóëæ “3-ð Ðè÷àðä” ãýäýã æ¿æèã ¿ç¿¿ëëýý. Ýíý òåàòðò æèë á¿ð òàâüäàã
Øåêñïèðèéí æ¿æã¿¿äèéã ¿çýã÷èä Ëîíäîíãîîñ õ¿ðòýë èðæ ñîíèðõäîã àæýý.
Ëèäñèéí èõ ñóðãóóëüä îþóòíû òîî ñ¿¿ëèéí 6 æèëèéí äîòîð 50%-èàð
íýìýãäýæ 8 000 îþóòàíòàé (1.4% íü ýìýãòýé) 1200 îð÷èì áàãø àæèë÷èíòàé
7 ñàëáàð, 70 äåïàðòàìåíò áóþó òýíõèìòýé 99 êóðñòýé èõ ñóðãóóëü áàéíà
áèëýý. Ëèäñèéí èõ ñóðãóóëüä ãàäààäûí 91 îðíîoc 800 ãàðóé îþóòàí ñóðàëöàæ
áàéãàà íü á¿õ îþóòíû áàðàã 1/10-ûã ýçýëæ áàéíà. Ëèäñ èéíõ¿¿ îëîí óëñûí
õýìæýýíèé èõ ñóðãóóëü áîëñíîîñ õîéø 66 æèë áîëæýý.
Íàäàä Ëèäñèéí èõ ñóðãóóëèàñ õ¿íäýò äîêòîðûí çýðýã îëãîõ òóõàé
øèéäâýðèéã èõ ñóðãóóëèéí äýýä áàéãóóëëàãà áîëîõ ø¿¿õ íü 1970 îíû 5-ð
ñàðûí 14-íä áàòàëñàí áàéëàà. Èõ ñóðãóóëèéí ø¿¿õýýð áàòëàãäñàíû äapaaraap
óã øèéäâýðòýé õîëáîãäñîí ñóðãóóëèéí õýâëýëèéí ìýäýýã ìèíèé íàìòàð
äàãàëäóóëàí ãàðãàñàí áàéâ.
Ãàäààä äîòîîäûí 9 õ¿íä Ëèäñèéí èõ ñóðãóóëèàñ õ¿íäýò çýðýã îëãîõ
¸ñëîë ïðîãðàìì ¸ñîîð 1970 îíû 5-ð ñàðûí 20-íû ëõàãâà ãàðàãèéí 16 öàãò
èõ ñóðãóóëèéí èõ òàíõèìä áîëëîî. Ýíý ¸ñëîë (õ¿íäýò çýðýã îëãîõ) æèëä
íýã óäàà ìºí òºãñºã÷äºä çýðýã îëãîõ ¸ñëîë íýã óäàà òóñ òóñ áîëäîã. Óã
¸ñëîëä èõ ñóðãóóëèéí ¸ñëîëûí äààìàë, ÷óóëãàíû ãèø¿¿ä, èõ ñóðãóóëèéí
çàõèðãààíû îäîîãèéí áà õóó÷èí ãèø¿¿ä, ïðîôåññîð, õ¿íäýò òºãñºã÷èä, èõ
ñóðãóóëèéí çºâëºë, ø¿¿õèéí ãèø¿¿ä, ñ¿ì õèéäèéí òºëººëºã÷èä, õîòûí
äàðãà, õ¿íäýò çýðýã àâàã÷èä áîëîí òýäãýýðèéã èëòãýã÷ ïðîôåññîðóóä, èõ
ñóðãóóëèéí çºâëºëèéí åðºíõèéëºã÷, çàõèðàë, äýä çàõèðàë çýðýã õ¿ì¿¿ñ
îðîëöëîî. ¨ñëîëûã æàí÷ ºìñ÷ ñ¿ëä, õèéð äapöàã çýðãèéã áàðüöãààñàí òýäãýýð
õ¿ì¿¿ñèéí öóâàà îðãàí õºãæìèéí ýãøèã òóñãàé äýñ äàðààãààð ¿çýã÷èä çî÷äûí
cóyraa ãîë òàíõèìûí äóíäóóð àëãóóðõàí ÿâæ òàéçàí äýýð ãàðààä áaépàa ýçëýí
çîãñîöãîîíî.
240

¨ñëîëûã äýä çàõèðàë õóðàíäàà Æ.X.Êèòñîí íýýæ õ¿íäýò çýðýã îëãîõ
õ¿ì¿¿ñèéã íýã íýãýýð íü äóóäàõàä èëòãýã÷ ïðîôåññîð íü õ¿íäýò çýðýã àâàõ
ãýæ áàéãàà õ¿íýý òàéçàí äýýð óãòàæ èõ ñóðãóóëèéí çàõèðàëä (ñýð Ñòèâåíñ)
òàíèëöóóëààä òîâ÷ íàìòðûã íü óíøèæ ñîíñãîíî.
Íàìàéã ïðîô. Î.Ëàòòèìîð òàíèëöóóëæ ¸ñëîë äýã æóðìûí äàãóó ñàéõàí
áîëëîî. Ïðîô. Ëàòòèìîð òàíèëöóóëàõ èëòãýëäýý ìîíãîëûí àðäûí õóâüñãàëûí
¿ð ä¿íä ìàíàé îðîíä ñî¸ë øèíæëýõ óõààíû òàëààð îëñîí àìæèëòûã äóðäàæ
òýð õóâüñãàëààð òºðñºí ñýõýýòíèé íýã áîë ïðîô. Øèðýíäýâ þì ãýýä òîâ÷
íàìòàð, Ìîíãîë-Aíãëèéí õàðèëöààíû õºãæèë, òóõàéëáàë Ëèäñ, Ìîíãîë
õî¸ðûí ñî¸ë, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõýä ïðîô. Øèðýíäýâèéí
îðóóëñàí õóâü íýìðèéã Ïðîô. Ëàòòèìîðûí òàíèëöóóëñíûã ¸ñëîëä îðîëöîã÷èä
àëãà òàøèí õ¿ëýýæ àâëàà.
Ýíý ¸ñëîëä ìàíàé ýë÷èí ñàéä Ñ.Äàìáàäàðæàà, Ëèäñä áàãøèëæ áàéñàí
àêàäåìè÷ Ø.Ëóâñàíâàíäàí, ØÓÀ-èéí äîðíî äàõèíû ñóäëàëûí õýëòñèéí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ý.Ïóíöàã íàð îðîëöëîî.
¨ñëîëä õ¿íäýò çýðýã àâ÷ áóé õ¿íä èõ ñóðãóóëü íü òóñãàé íºìðºã (æàí÷),
ìàëãàé ºìñãºõ áºãººä ò¿¿íèéãýý ¸ñëîë äýýð ºìñ㺺ä áóöààæ àâäàã áàéñàí
áîëîâ÷ íàäàä á¿ðìºñºí äóðñãàñàí áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí ¿íýìëýõ áè÷ãèéã íèéòýä
íü äàðàà ÿâóóëíà ãýâ.
Íàéðñàã ¸ñîðõîã ñàéõàí áîëæ ºíãºðñºí ýíý äàéëëàãàä ýë÷èí ñàéä
Ñ.Äàìáàäàðæàà, ìîíãîë÷ ýðäýìäòýí Ëàòòèìîð, ªðãºí㺺 íàð îðîëöîâ.
Ëîíäîíä áóöàæ èðýýä ãàëò òýðýãíèé áóóäàë äýýð Áðèòàíû Ǻâëºëèéí
òºëººëºã÷èä òîñ÷ áèäíèé Ïèêêàäèëëè ãóäàìæèíä îðøèõ Ïàðê Ëåéí çî÷èä
áóóäàëä áóóëãàâ.
Áèä ìºí ºäºð Ëîíäîíû èõ ñóðãóóëèéí ðåêòîð ñýð Áðèàí Óèíäàåðòàé î÷èæ
óóëçëàà. Ðåêòîðûí ÿðèàíààñ ¿çýõýä Ëîíäîíû èõ ñóðãóóëü íü æèíõýíý 36000,
ý÷íýýãýýð ñóðäàã 35000 îþóòàíòàé. Æèíõýíý îþóòíóóä íèéãìèéí óõààíû
ñàëáàðò 3 æèë, ý÷íýýãýýð ñóðàã÷èä 4 æèë, àíàãààõ óõààíä 5-6 æèë ñóðàëöäàã
ãýíýý.
Áèä ïðîãðàìì ¸ñîîð Áðèòàíû Àêàäåìè äýýð 5-ð ñàðûí 21-íèé ºäºð
î÷èõîä Àêàäåìèéí íàðèéè áè÷ãèéí äàðãà Ä.Ô.Àëëåí íàéðñãààð õ¿ëýýí
àâ÷ Àêàäåìèéíõàà àæèë áàéäàëòàé òàíèëöóóëëàà. Òýä 14 òàñàã áàéäãèéí
äîòîð ýðòíèé ò¿¿õ, äóíäàä ýðòíèé ò¿¿õ, øèíý ò¿¿õ ãåîëîãè (øàøèí ñóäëàë)
Äîðíîä äàõèí áîëîí Àôðèê ñóäëàë, ñîíãîäîã óòãà çîõèîë, ôèëîñîôè, õóóëü
öààç, ýäèéí çàñàã, ýäèéí çàñãèéí ò¿¿õ, àðõåîëîãè, óðëàãèéí ò¿¿õ, íèéãýì, óëñ
òºðèéí ñóäëàë çýðýã áàãòàíà. ¯¿íýýñ ãàäíà âàíãèéí íèéãýìëýã ãýäýã ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà áàéãàëèéí óõààíû ÷èãëýëýýð ñóóðü ñóäàëãàà
ÿâóóëäàã àêàäåìèéí ýðõ ¿¿ðýãòýé ãàçàð áàéäàã àæýý.
Áèäíèé àéë÷ëàëûí ýöýñò Áðèòàíû çºâëºëèéí äàðãà Ëîðä Ôóëòîí áèäýíä
çîðèóëñàí õ¿ëýýí àâàëò õèéëýý. Óã õ¿ëýýí àâàëòàä ìàíàé ýë÷èí ñàéä, ÝÑßíû
àæèëòíóóä, Àíãëèéí ãàäààä ÿâäëûí ÿàì, Àêàäåìè, èõ ñóðãóóëü Áðèòàíû
ìóçåé, Àíãëè-ìîíãîë íèéãýìëýã, Àçè áîëîí Òºâ Àçèéí íèéãýìëýãèéí óäèðäàõ
241

òóøààëòíóóä, ïðîôåññîðóóä, çàðèì ìîíãîë÷ ýðäýìòýä çýðýã íèéò 60 ãàðóé
õ¿í óðèãäæýý.
Ïðîô. Ëàòòèìîð: áè Ìîíãîëòîé 40 æèë Õîëáîîòîé ÿâæ èðëýý. Áè
Àìåðèêàä òºðñºí õ¿í. Ãýòýë íóòàãòàà õîðüõîí æèë ñóóñàí ìààíü ìîíãîëîîð
àæèëëàñíû äºíãºæ òàë õóâü íü þì. Îäîî íàñ 70 õ¿ðýõ ãýæ áàéíà. Ýõíýð
òàëèéãàà÷ áîëñîí ãýâ÷ çàëõóóð÷ ñóóõ ¸ñã¿é. Äàõèí 10-ààä æèë àæèëëàæ ÷àäíà
ãýæ áîäîæ áàéíà. Îäîî õóó÷èí øèíý õî¸ð Ìîíãîëûí ò¿¿õèéã õàðüöóóëàí
áè÷èõ áîëíî ãýæ ÿðüæ áèëýý.
Àéâîð Ìîíòåþ-áóñàä àæëûí õàæóóãàà𠺺ðèéí ò¿¿õò áàéäëûã õàðóóëñàí
ãóðâàí áîòü äóðäàòãàë áè÷èæ áàéñàí áºãººä òºðñíººñ ãýðëýõ õ¿ðòýëõ ¿åèéã
áàãòààñàí 1-ð áîòü íü õýâëýãäñýíèéã íàäàä äóðñãàë áîëãîí ºãºâ.
Áèäýíòýé Áîëüô ãýäýã õ¿í çîðèóä óóëçàâ. Íî¸í Ñåðãå Áîëüô 1920-
èîä îíû ¿åä Áåðëèíä ñóð÷ áàéñàí ìîíãîë îþóòíóóäòàé àæèëëàæ áàéæýý.
Òýðýýð “Áàðóóí åâðîïò áîëîâñðîë õººöºëäñºí ìîíãîë÷óóä 1926-1929” ãýäýã
äóðäàòãàë áè÷æýý.
Íî¸í Óîäè Àíãëèéí “Áàéãàëü” ñýòã¿¿ëèéí îðëîã÷ ýðõëýã÷, ýíý õ¿í
Áðèòàíû çºâëºëèéí äýìæëýãòýéãýýð Ïðîô. Øèðýíäýâò áàðààëõóóëæ ìîíãîë
äàõü áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíû õºãæèë, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí
ºñºëòèéí òàëààð òàíèëöàõûã õ¿ññýí áºãººä ò¿¿íèé õ¿ñýëò ñîíèðõñîí
àñóóëòàíä áè õàðèó ºã÷ ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ ¿õààíû òóõàé ØÓÀ-èéí òàëààð
òîäîðõîé ÿðüæ ºãñºí áîëíî.
Àêàäåìè÷ Ö.Òîéâãîî 1967 îíä Á¿õ Õîëáîîòûí Ëåíèíèé íýðýìæèò ÕÀÀ
àêàäåìèéí æèíõýíý ãèø¿¿íýýð, àêàäåìè÷ Á.Ðèí÷åí 1970 îíä Óíãàðûí ØÓÀèéí
õ¿íäýò ãèø¿¿íýýð ñîíãîãäñîí.
Ìàíàé îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, ýðäýìòýä “Ìîíãîëûí
ýðäýìòäèéí áàéíãûí õîðîî”, “Ò¿¿õèéí óõààíû îëîí óëñûí õîðîî”, “Òºâ Àçèéí
ñî¸ë-èðãýíøëèéã ñóäëàõ îëîí óëñûí êîìèññ, “Îëîí óëñûí íèéãýì ñóäëàëûí,
ñîöèîëîãèéí õîëáîî”, “Îëîí óëñûí ôèëîñîô÷äüí õîëáîî” çýðýã äýëõèé
íèéòèéí áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿íýýð àæèëëàæ áàéíà.
Ìîíãîë ñóäëàëûí òàëààð Àìåðèêèéí ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Î.Ëàòòèìîð,
Õàíãèíû Ãîìáîæàâ, Àíãëèéí ýðäýìòýí Îíîí ªðãºí㺺, Áàðóóí Ãåðìàíû
ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Âàëüòåð Õàéññèã, ßïîíû ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Øèðî
Õàòòîðè, Èâàìóðà, Øèãåî Îçàâà, Àâåìàöó íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñ òóñ îðîíä
óäàà äàðàà àéë÷ëàí èðæ ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí õóðàë, Òºâ Àçèéí àñóóäàë áà
ÁÍÌÀÓ-ûí êàïèòàëèñò áèø õºãæëèéí çàìä çîðèóëñàí õóðëóóäàä îðîëöîæ,
ìîíãîë ñóäëàëûí òàëààð òóñ òóñûí îðîíä ÿâóóëäàã àæëûíõàà òàëààð ìýäýý,
ñàíàëàà ñîëèëöîæ áàéñàí íü ìàíàé ò¿¿õ õýëáè÷ãèéí ñóäàëãààíä òóñ áîëæ
áàéñàí þì. Íàì òºðèéí òýð ¿åèéí óäèðäëàãà õàðü îðîíä õèéäýã àæëûã òà
íàð äàâòàæ áàéíà õýìýýí çýìëýäýã ÿâäàë ãàð÷ áàéâ. Óëñ á¿ð ººðèéí ò¿¿õ, õýë
áè÷èã Óòãà çîõèîë, òºð ýðõ ã¿í óõààíàà ñóäàëäàã áîëîõîîð ñýäâèéí íýð àäèë
áàéäàã áîëîâ÷ òóñ òóñûí îðíû äýýðõ ñóäàëãààíû îíöëîãèéã ñóäàëäãààñ ãàäíà
òîî, ôèçèê, òåõíèê, ãåîëîãè, áèîëîãè, óðãàìàë ç¿é, çýðýã ò¿ãýýìýë øèíæëýõ
242

óõààíû îíîë àðãà áàðèëûã ñóäàëäàã ýðäýìòýí, áàéãóóëëàãàã¿éãýýð òóõàéí
îðíû õºãæëèéã õýðõýí óäèðäàæ ÷àäàõ áèëýý ãýäýã òàéëáàðûã óäàà äàðàà
õèéäýã áàéâ. Ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé øèéäâýðëýõ àñóóäàë áà ñýäâ¿¿äèéí
íýð, áóñàä îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäàä øèéäâýðëýãäýæ áóé
ìºí àæëûí ñýäýâòýé íýð íü àäèë áàéäàã.
Ýðäýì ñóäëàëûí àæëûí ÷èãëýëèéã ñîíãîí ¿íäýñëýõäýý áàéãàëü, íèéãìèéí
óõààí ìºí òåõíèêèéí óõààíû ºðãºí òàëòàé áºãººä ò¿¿õýí õºãæëèéí òóxaéí
¿åä õàìãèéí èðýýä¿éòýé øèéäâýðëýõ àñóóäàë, ñýäâ¿¿äýä àíõààðëàà ÷èãë¿¿ëýõ
õýðýãòýé ìýò ñàíàãääàã áàéâ.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã òºëºâëºõ人 íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí
õºãæëèéí òýðã¿¿íèé øààðäëàãà äýâø¿¿ëñýí çîðèëòóóä, áóñàä îðíóóäàä ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûã òºëºâëºæ áàéãàà òóðøëàãà, øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí
äýâøëèéí åðºíõèé õàíäëàãà çýðãèéã çààâàë õàðãàëçäàã ¸ñòîé.
ªºð÷ëºí áàéãóóëàëòûí îäîîãèéí ºíäºðëºãººñ ýðãýæ õàðàõàä õýâøìýë
áîëæ äîãìàòè÷èëæ áàéñíûã õàðãàëçàí çàñâàðëàõûã ìàíàé íèéãýì ñóäëàã÷èä
àíõààð÷ áóé íü ç¿é ¸ñíû õýðýã ìºí.
Ãåîëîãè÷èä çºâëºëèéí ýðäýìòýäòýé õàìòàð÷ òóñ îðíû ãåîëîãèéí á¿òöèéí
õýä õýäýí îíöëîãèéã òîãòîîæ, ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýâñãýðèéã áàãòààñàí Òºâ
Àçèéí òýãø ºíäºðëºãèéí òºðºë á¿ðèéí àøèãò ìàëòìàë, õ¿äðèéí õºãæëèéí
ò¿¿õ, áàéðëàëûí ç¿é òîãòëûã ñóäàëæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí òåêòîíèê, ãåîëîãèéí çóðàãëàë áà õ¿äðèéí îðäûí áàéðëàëûí
ñóäëàí óðüäààñ ìýäýõ çóðàãëàëûí çàãâàðûã õèéæ õýâë¿óëæýý. 1980 îíä
äóóñãàõààð îëîí æèë õèéãäýæ áàéñàí ÁÍÌÀÓ-ûí àíõíû ¿íäýñíèé àòëàñûí
300 ãàðóé çóðàã çýðãèéã áàñ äóðüäàæ áîëîõ þì.
Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýí À.Âèíîãðàäîâ, àêàäåìè÷ Ä.È.Ùåðáàêîâ, àêàäåìè÷
A.Â.Ñèäîðåíêî, àêàäåìè÷ À.Ë.ßíøèí, àêàäåìè÷ Êóçíåöîâ, àêàäåìè÷
È.Â.Ëó÷èöñêèé, àêàäåìè÷ A.À.Òðîôèìóê, àêàäåìè÷ À.Ã.Âîëîãäèí íàðòàé
áè òóñ á¿ð îëîíòîé óóëçàæ, ìîíãîëä ãåîëîãèéí òàëààð ÿâóóëæ áàéñàí
ñóäàëãààíû íü òàëààðõ ñîíñãîë òàéëàíã ñîíñîæ áàéñàí þì.
Ñóäàëãààíû äýýðõ ÷èãëýëýýð ìàíàé îðíû ýðäýìòýä çºâëºëò áà áóñàä
íàéðñàã îðíû ýðäýìòäèéí àðãà ç¿éí òóðøëàãàíä òóëãóóðëàí èõýýõýí
õýìæýýíèé àæèë õèéæ íèéòë¿¿ëñýí íü òýäíýýñ ýõ îðíûõîî ýðäìèéí ñàíä
îðóóëñàí õóâü íýìýð ìºí.
Ìàíàé ýðäýìòäýýñ 1961-1980 îíóóäàä õèéæ ã¿éöýòãýñýí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûí ä¿íã “ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí òîâ÷ ò¿¿õ” ãýäýã
íýðýýð 1981 îíä íèéòëýãäñýí íîìäîî äýëãýðýíã¿é ºã¿¿ëñýí áîëîõîîð ýíä
äàâõàðäóóëàõ õýðýãã¿é ãýæ ¿çýæ ýíý àñóóäëûã òîâ÷ëîâ.
Áîäèò åðòºíö õÿçãààðã¿é, ò¿¿íèé õºãæèë ýöýñã¿é áîëîõîîð öàã ¿åäýý
ñóðâàëæëàí òóóðâèñàí, ñóð÷ ä¿ãíýñýí á¿òýýë¿¿ä õýðõýí òºãñ áîëîõ áèëýý.
Ãàãöõ¿¿ óëòàé á¿òýýë ë äàðàà äàðàà÷èéí ¿åèéí ñóäëàã÷ íàðò ºâ áîëîí
óëàìæëàãäàí ¿ðãýëæë¿¿ëýí õèéõýä òóñ áîëäîã. Äýýðõ á¿òýýëèéí öàã çóóðûí
ñàíàà ä¿ãíýëò íü õàÿãäàí ãýýãäýæ, àëñ ÷èãëýñýí ä¿ãíýëò íü ñóäàëãààã
243

óðàãøëóóëàõàä äºõºæ áîëîëöîîã òàâüäàã àæýý.
ØÓÀ-èéí ñèñòåìä ñóäàëãààíû öîî øèíý ÷èãëýë¿¿ä áèé áîëæ òîãòíîæ
áàéâ. Òóõàéëáàë íèéãìèéí óõààíû ñàëáàðò ýäèéí çàñàã, ìàòåìàòèê,
ñîöèîëîãèéí àðãóóä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëä íýâòýð÷, äîðíî äàõèí
ñóäëàë, õóóëü ýðõ, ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèë, áàéðøèë, òýð÷ëýí øèíæëýõ
óõààí, ò¿¿íèé ìýäýýëëèéí àëáà øèíæëýõ óõààíû ëîãèê, ñóäàëãààíû àæëûí
àðãûí òóõàé ¿çýë ñàíàà ýõëýí ¿¿ññýíýýñ ãàäíà ìîíãîëûí ¿íäýñíèé íýâòýðõèé
òîëü çîõèîõûã ñàíàà÷èëñàí þì. Òýð íýâòýðõèé òîëèéí îëîí áîòèîð áýëòãýí
íèéòýëæ óíøèã÷ îëîíäîî ºðãºí áàðèõ òºëºâëºãººòýé áàéñàí þì. Ãýâ÷
öààøèä óäààøðàí ýä¿ãýý çºâõºí íýã áîòü òàéëáàð òîëü áîëãîí íèéòë¿¿ëýõýýð
áýëòãýæ áàéãàà þì áàéíà. Áàéãàëèéí óõààíû ñàëáàðò ÷ ñàíñàð ñóäëàë,
îíîëûí ãåíåòèê, ýëåêòðîíèê, õàòóó áèåèéí ôèçèê, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëä òîîöîîëîí áîäîõ ìàøèí õýðýãëýõ øèíæèëãýýíèé áàãàæ õýðýãñëèéí
¿éëäâýðëýëèéã áàéãóóëàõ, íàð áà õàëóóí ðàøààíû ýð÷èì õ¿÷èéã àøèãëàõ,
ìèêðîáèîëîãè, õºðñ ñóäëàë, äóëààíû ìàññûí ñîëèëöîî, ðàäèî èäýâõèò
áîäèñûí ñóäàëãàà, ãåîõèìè, áèîõèìè, ôèçèê, áèîôèçèêèéí àðãóóäûã ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëä õýðýãëýõ çýðýã øèíæëýõ óõààíû îëîí øèíý ñàëáàð
ìàíàé îðîíä ¿¿ññýí þì. Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè áàéãóóëàãäñàíààñ õîéø
àêàäåìèä ãàäààäûí ýðäýìòýä, àðä ò¿ìíýýñ çàõèäàë èð¿¿ëæ ÿíç á¿ðèéí ñàíàë
ãàð÷ áàéâ. Ìàíàé îðîíä òàõü àëãà áîëëîî õýìýýí Ãîâü-Àëòàéãààñ ìýäýý èðæ
áàéñíû ìºðººð òàõü àæèãëóóëàõààð áèä õýä õýäýí óäàà òàõèéí øàð íóðóó
çýðýã ãàçðààð õ¿ì¿¿ñ ÿâóóëàõàä òýäíèé çàðèì íü íýã, õî¸ð òàõü àëñààñ ¿çëýý
ãýõ áóþó íºãºº õýñýã íü òàõü åð õàðàãäàõã¿é áàéíà ãýäýã áàéëàà, ó÷èð íü èéìä
áèä ×åõîñëîâàêààñ òàõèéí õýäýí óíàãà àâ÷ íóòàãøóóëàâ.
Ìèêðîáèîëîãèéí ñóäàëãààíû ¿íäñýí äýýð áèîëîãèéí õ¿ðýýëýí
áàéãóóëàãäàæ èõýýõýí èðýýä¿é á¿õèé àæëûã çîõèîí ÿâóóëñàí. Ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëä òîîöîîëîí áîäîõ ìàøèí õýðýãëýõ, öàõèìûã ¿¿ñãýí
ÿâóóëñíû ¿íäñýí äýýð ØÓÀ-èéí ôèçèê òåõíèêèéí õ¿ðýýëýíãýýñ óäèðäñàí
ÌÎÍÝË íü æèëä ºíãºò òåëåâèçîð 2000-ûã ¿éëäâýðëýí ãàðãàõààð àæèëëàæ
áàéñàí.
Ñóóðü ñóäàëãààã õºãæ¿¿ëýõ õýòèéí òºëºâ íü õàâñàðãà ñóäàëãàà òåõíèêèéí
õºãæëèéí õýòèéí òºëºâººñ ò¿ð¿¿ëæ ÿâàõ ¸ñòîé àæýý. Òèéì òºëºâëºãººíèé
òºñºëä ýðäýñ, ò¿ëøíèé íººöººð áàÿí íóòãèéã ýçýìøèõ, ò¿¿íèé çýðýãöýý
áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ çýðýã àñóóäëûã îðîëöóóëàí óëñ îðíû ¿éëäâýðëýõ
õ¿÷íèéã çºâ çîõèñòîé õºãæ¿óëýõòýé õîëáîãäñîí àñóóäëûã èæ á¿ðýí
øèéäýõýýð áîäîëöîæ áàéñàí áèëýý.
ØÓÀ-èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ¿éë àæèëëàãààãàà èõ, äýýä ñóðãóóëü,
ñàëáàðûí õ¿ðýýëýíã¿¿ä äýýð ÿâóóëæ áàéãàà ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàé
óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõûã ìýðèéæ èðñýí.
ÌÓÈÑ íü õèìè, ôèçèê, áèîëîãè, áîòàíèê, ôèëîñîôè, ýäèéí çàñàã,
õóóëü ýðõ áîëîí áóñàä ÷èãëýëýýð ñóóðü ñóäàëãààíû àæèëä ØÓÀ-èéí
õ¿ðýýëýíã¿¿äòýé õàìòðàí èäýâõòýé îðîëöîæ èðýâ.
244

Áóñàä äýýä ñóðãóóëü, ñàëáàðûí õ¿ðýýëýíã¿¿ä ØÓÀ-èéí õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí
õèéæ áàéãàà øèíæèëãýýíèé àæèëä ººð ººðñäèéí ìýðãýæëèéí ÷èãëýëýýð
îðîëöîæ áàéâ.
1962 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí äýðãýäýõ çîõèöóóëàõ Ǻâëºëèéí ¿íäñýí
äýýð áàéãóóëàãäàæ, 1966 îíä Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí ìýäýëä øèëæñýí
ØÓÒÓ-ûí õîðîî íü ØÓÀ ñàëáàðûí õ¿ðýýëýíã¿¿äòýé õàìòðàí òåõíèêèéí
äýâøëèéí çàíãèëàà àñóóäëóóäàä óðò õóãàöààíû ïðîãðàìì áîëîâñðóóëæ äýýð
äóðäñàí çîðèëãî ÷èãëýë á¿õèé ïðîãðàììûã ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí
òàâàí æèëèéí òºëºâëºãºº, øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí îëîëòûã ¿éëäâýðëýëä
íýâòð¿¿ëýõ òºëºâëºãººíä òóñãàí àæèëëàæ áàéñàí áîëîâ÷ çîõèöóóëàëòûí
àðãà ìóó áàéñíààñ òýð áîëãîí áèåëýãäýõã¿é ºíãºðñºí íü õàðàìñàëòàé. Ìàíàé
ØÓÀ-ä ñàíñðûí ñóäëàë ýõýëæ áàéâ.
Ǻâëºëòèéí ñàíñðûí íèñãýã÷ Ã.Òèòîâ ìàíàé îðîíä àéë÷ëàõàä áè èéì
ø¿ëýã áè÷ñýí þì, ¿¿íèé õýñãýýñ äóðäàõ íü:
...Çà òà ÿâñàí ñîíèíîî ÿðüæ ºãíº ¿¿
Çàìûíõàà òýìäýãëýëýýñ õýëæ ºãíº ¿¿
Åðòºíöèéí òýð õàâüä ÷èíü
Åð áóñûí þó áàéíà âý?
Ýðäýìä ñîíèðõîëòîé þó áàéíà
Àëñàëæ õººðñºí òýð ãàçðààð ÷èíü
Îãòîðãóéä î÷ñîí çàìä ÷èíü
Îíö àíõààðóóøòàé þó áàéíà
Ýðãýæ ä¿¿ëñýí ãàçðààð ÷èíü
Àìüäðàëä õýðýãòýé þó áàéíà âý...
ÇÑÁÍÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí óðèëãààð Ìîñêâà õîòíoo 1965 îíû 11-ð ñàðûí
15-íààñ 20-íä ñàíñðûí óóäìûã ñóäëàõ áà ýíõ òàéâíû çîðèëãîîð àøèãëàõ
àñóóäëóóäûã ñîöèàëèñò îðíóóäûí òºëººëºã÷äèéí çºâëºëãººíººð õýëýëöñýí
þì. Ýíý çºâëºë㺺íä Áîëãàð, Óíãàð, Àðä÷èëñàí Ãåðìàí, Êóáà, Ìîíãîë,
Ïîëüø, Ðóìûí, ÇÕÓ, ×åõîñëîâàê óëñûí òºëººëºã÷èä îðîëöñîí áèëýý.
Åpºíõèé àñóóäëààð ÇÕÓ-ûí òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷,
àêàäàìè÷ Ì.Â.Êåëäûø, ñàíñðûí öàã óóðûí òàëààð ÇÕÓ-ûí óñ öàã óóðûí
Åðºíõèé ãàçðûí, äàðãà àêàäåìè÷ Å.Ê.Ôåäîðîâ, ñàíñðûí õîëáîîíû òàëààð
ÇÕÓ-ûí Õîëáîîíû ÿàìíû ñàéä Í.Ä.Ïñóðöåâ, ñàíñðûí ýìíýëýã áà áèîëîãèéí
òàëààð ÇÕÓ-ûí ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ åðºíõèé ãàçðûí äàðãà Â.Í.Ïðàâåöêèé íàð
òóñ òóñ èëòãýë òàâèâ.
¯¿íýýñ ãàäíà ìàíàé òºëººëºã÷èä 11-ð ñàðûí 18-íä ÁÍÌÀÓ-ààñ ÇÕÓ-ä
ñóóãàà ýë÷èí ñàéäûí ÿàìàí äýýð ÇÕÓ-ûí ñàíñðûí íèñýã÷ À.Íèêîëàåâ,
Ï.Ïîïîâè÷, À.Ëåñíîâ íàðòàé óóëçàâ. Ýíý ¿åä ÇÕÓ-ûí ñàíñðûí íèñýã÷èä
ººðñäèéí òóðøëàãà, ñàíñðûí óóäìûã øèíæëýí ñóäëàõ àñóóäëààð áèäýíä
òîäîðõîé ÿðüæ ºãºâ. Ìîíãîë óëñ ñàíñðûí íèñýã÷äýý áýëòãýí íèñãýõ,
íèëýãèéí ¿åä õýðýãëýõ õîîë, òýæýýëèéí ç¿éëèéã (áîðö ãýx ìýò) áîëîâñðóóëàõ
àñóóäëààð ýõíèé ¿åä àæèëëàæ áîëîõûã äóðäñàí þì.
245

Ñàíñðûí óóäìûã ñóäëàí àøèãëàõ òàëààð õàìòðàí ÿâóóëàõ àæëûã
çîõèöóóëàí ýðõëýõ áàéãóóëëàãûã óëñ á¿ðèéí õàìààðàãäàõ ãàçðóóäûí
òºëººëºã÷äèéã îðîëöóóëæ áàéãóóëàõ íü ÷óõàë ãýæ ¿çýâ. Ýíý áàéãóóëëàãà
2-3 ñàðûí äîòîð óëñ òóñ á¿ðèéíõýý ñàíàëûã áîëîâñðóóëæ, õóðàëä îðîëöîã÷
óëñóóäûí ìýäýýíèé ¿íäñýí äýýð àñóóäàë á¿ðýýð õýä õýäàí óäàà íàðèéí àâ÷
õýëýëöýõýýð òîõèðîëöîâ.
1966 îíû 3-ð ñàðûí 4-íä Ñàéä íàðûí Ǻâëºë òîãòîîëîîðîî ñàíñðûí óóäìûã
ñóäàëæ ýíõ òàéâíû çîðèëãîîð àøèãëàõ çºâëºëèéã ØÓÀ-ãèéí äýðãýä áàéãóóëæ
ìèíèé áèåèéã äàðãààð íü òîìèëñîí áèëýý. 1967 îíû 4-ð ñàðä Ìîñêâà õîòíîî
ñîöèàëèñò îðíû òºëººëºã÷èä öóãëàð÷, “Èíòåðêîñìîñ” ïðîãðàììûã áàòëàâ.
1968 îíû 8-ð ñàðûí 14-27-íä ñàíñðûí óóäìûã øèíæëýí ñóäëàõ, ýíõ
òàéâíààð àøèãëàõ ͯÁ-ûí õóðàëä îðîõ ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã ìèíèé
áèå äàðãàëæ óã òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä õîëáîîíû ÿàìíû îðëîã÷
ñàéä Ä.Ãàðàì-Î÷èð, Óñ öàã óóðûí àëáàíû óäèðäàõ ãàçðûí îðëîã÷ äàðãà
Á.Ìÿãìàðæàâ, Ãàäààä ÿàìíû àæèëòàí Ç.Ðàíäîî íàð îðîëöîâ. 1976 îíû 7
äóãààð ñàðûí 13-íä Ìîñêâà õîòíîî ñîöèàëèñò îðíóóäûí èðãýäèéã ñàíñàðò
íèñãýõ àñóóäëààð ìîíãîë-çºâëºëòèéí çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí õýëýëöýýðò áè
ãàðûí ¿ñýã çóðàâ.
1977 îíîîñ ìàíàé èðãýäèéã ñàíñàðò íèñãýõ àñóóäëûã áýëòãýí ýõýëæ,
ñàíñðûí ñóäàëãààíû áîëîâñîí õ¿÷í¿¿äèéã Ǻâëºëòºä ÿâóóëæ ñóðãàæ, ñàíñàð
ñóäëàëûí òàñãèéã ØÓÀ-ä áàéãóóëàí óëìààð ñàíñàðò íèñýõ èðãýäèéã ñîíãîí
àâàõ àæèë ÿâóóëæ áàéâ.
Ñàíñàð ñóäëàëûí òàëààð èéíõ¿¿ áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýæ íèñãýõýä ìàíàé
èðãýäèéã ñîíãîí àâ÷ ñóðãàõ áîëîí îëîí óëñûí ñàíñðûí ñóäàëãààíä îðîëöîõ
òàëààð ÇÕÓ-ûí ØÓÀ ÿëàíãóÿà ò¿¿íèé äýðãýäýõ “Èíòåðêîñìîñ” ñóäëàëûí
äàðãà àêàäåìè÷ Á.Í.Ïåòðîâ, ñàíñàð ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë,
àêàäåìè÷ Ð.Ç.Ñàãäååâ, ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí äýä åðºíõèéëºã÷ A.Â.Ñèäîðåíêî,
ñàíñàð ñóäëàëûí àíàãààõ óõààíû õ¿ðýýëçíãèéí çàõèðàë Î.Ã.Ãàçåíêî,
àêàäåìè÷ À.Ë.ßíøèí, Îääûí õîòõîíû óäèðäëàãà, òóõàéëáàë íèñýõ õ¿÷íèé
äýñëýã÷ ãåíåðàë Ã.Áåðåãåâîé íàð ìàíàéä èõýýõýí òóñàëñàí þì.
Ìàíàé èðãýäèéã ñàíñàðò íèñãýõ áýëòãýëèéã õèéõ öàã îéðòîæ áàéñàí ó÷èð
àêàäåìè÷ Á.Í.Ïåòðîâ 1977 îíû 7 äóãààð ñàðä ìàíàé îðîíä àéë÷ëàí èðæ àìðàõ
çóóðàà áèäíèé àæèëä èõýýõýí òóñëàâ. Àêàäåìè÷ Á.Í.Ïåòðîâûã Ñàéä íàðûí
Ǻâëºëèéí äàðãà Æ.Áàòìºíõ, ÌÀÕÍ-ûí òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Ñ.Æàëàí-Ààæàâ íàð õ¿ëýýí àâ÷ ÿðèëöñàí íü ñàíñðûí íèñëýãèéí áýëòãýëèéã
õèéõýä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîâ.
Ïåòðîâûã èðýõýýñ ºìíº òóñ óëñàä àéë÷èëæ áàéñàí À.Íèêîëàåâ,
Â.Í.Òåðåøêîâà, Â.Â.Ãîðáàòêà íàð òóñ àêàäåìèéí òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçàð
áèäýíòýé óóëçàæ áàñ ÷óõàë çºâëºë㺺 ºãñºí áèëýý.
Àêàäåìè÷ Á.Í.Ïåòðîâòàé àæèë õýðãèéí õàðèëöààã á¿ð Âåíà õîòîä áîëñîí
õóðëûí ¿åýñ ýõëýí òîãòîîæ, õýä äàõèí óóëçñàí þì.
Á.Í.Ïåòðîâ 1980 îíä çóóðäààð íàñ áàðæ, ÇÕÓ, ñîöèàëèñò îðíóóä, íèéò
246

äýëõèéí øèíæëýõ óõààíä èõ ãàðç ó÷èðñàí þì. Ýíýõ¿¿ õàðàìñàëòàé ÿâäëûã
òîõèîëäóóëàí ìèíèé áèå ýìãýíýëýý èëýðõèéëæ, ò¿¿íèéã îðøóóëàõ ¸ñëîëä
îðîëöîâ. Ìàíàé ñàíñàðò íèñãýõ, ¿çýë ñóðòàë, çîõèîí áàéãóóëàëòûí àæëûã
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî óäèðäàæ áàéâ. Òýãýõýä Òºâ Õîðîî òóñãàé êîìèññ áàéãóóëæ
äàðãààð íü ýõëýýä Òºâ õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ñ.Æàëàí-Ààæàâ, äàðàà
ìºí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ã.Àäúÿà íàð á¿ðýëäýõ¿¿íä íü ØÓÀ-ààñ Á.×àäðàà áèä
õî¸ð, ÁÕß-íû ñàéä Æ.Àâõèà, àþóëààñ õàìãààëàõ ÿàìíû ñàéä Á.Äýæèä (ÿìàð
ó÷èðòàé Äýæèäèéã îðóóëñíûã ìýäýõã¿é) íàðûí çýðýã õ¿í îðîëöñîí.
Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýä ñàíñðûí óóäìûã ýçýìøèõ òàëààð èõýýõýí àæëûã
ÿâóóëàí øèíý øèíý íýýëò õèéñýí áà Ǻâëºëòèéí àëäàðò õ¿¿ Þ.Ãàãàðèí õ¿í
ñàíñàðò íèñýõ àíõíû çàìûã íýýñýí áèëýý. Òýð öàãààñ õîéø Ǻâëºëòèéí îëîí
àðâàí èðãýí ñàíñàðò õººðñíººñ ãàäíà ñàíñàðò íèñýâ. Ñàíñàðò õºëºã íèñãýíý
ãýäýã ìààíü ãàãöõ¿¿ ñîöèàëèñò 9 îðíû 9 èðãýí Ǻâëºëòèéí çàðäëààð ñàíõ¿¿
òåõíèêèéí çîðèëãîòîé áèø, õàðèí ñóäëàãäààã¿é àãóó èõ ñàíñðûí óóäàìä
áèäíèé àìüäðàëä õýðýãòýé þó áàéãààã ñóäàëæ, ìàíàé äýëõèéí õ¿ì¿¿ñò áà
óëñ àðäûí àæ àõóéä àøèãòàé ç¿éëñèéã íýâòð¿¿ëýõ, òýíäýýñ ìàíàé äýëõèéí
àøèãò ìàëòìàë, óóð àìüñãàë, õºðñ, óñ óðãàìëûã òåõíèêèéí îëîí íàðèéí
õýðýãñë¿¿äýýð ñóäëàõ íü ãàçàð äýýð ñóäàëñíààñ äàâóó òàëòàé áàéäàã áèëýý.
Áèä îëîí õ¿íèé äîòðîîñ Æ.ÿððàã÷àà, Ì.Ãàíçîðèã (Ãàíõóÿã) (Ãàíõóÿãèéã
îðîñóóä ýâã¿é õýëæ áàéñíààñ Ãàíçîðèã ãýæ ººð÷èëñºí þì.) íàðûã ñîíãîí àâ÷
2 æèë ãàðóé Ìîñêâàãèéí Îääûí .õîòõîíä ñóðãàí áýëòãýâ. Ýä õºëãèéí òåõíèê,
ò¿¿íèé òîíîã òºõººðºìæ, æèíã¿éäýõ íºõöºëä áàéõ, õºë㺺 çàëàõ çîõèöóóëàõ,
ãýìòëýýñ ñýðãèéëýõ, ó÷èð÷ ìàãàäã¿é áýðõøýýëýýñ àâõààëæòàé ãàðàõ, îíãîöîîð
ÿâàõ áà ø¿õýðäýõ, äàëàéä áóóëãàõ ãàçàð, ñóðãóóëü õèéñíýýñ ãàäíà, øèíæèëãýýíèé
òàëààð ìàíàéõààñ áýëòãýñýí 30 ãàðóé ïðîãðàìì ñîðèëòûã çààëãàâ.
Íèñýõ öàã áîëîõîîñ 2 äîëîî õîíîãèéí ºìíº òýä Áàéêîíóðò î÷èæ,
íèñëýãèéí ºìíºõ áýëòãýëèéã õèéñýí áèëýý.
Æ.Áàòìºíõ òýðã¿¿òýé ÁÍÌÀÓ-ûí òºëººëºã÷èä Áàéêîíóðò 1981 îíû
3-ð ñàðûí 22-íä î÷èæ, òýäýíòýé óóëçàõàä áè áàéëöëàà. Ãýâ÷ òýäýíòýé øèëýí
õàíàíû õî¸ð òàëààñ ìèêðîôîíîîð õàðèëöàí ÿðèëöàâ. Һ뺺ëºã÷èä ñàíñðûí
òåõíèêèéã óãñðàí òóðøäàã öîãöîëáîðò î÷èæ, ñàíñàðò íèñãýõýýð áýëòãýæ áóé
ñòàíö, áóñàä õºëã¿¿äèéí ñèñòåì òîíîã òºõººðºìæòýé òàíèëöëàà. Õºëºã áà
ñòàíöûí òîíîã òºõººðºìæ íü òóñ òóñäàà õýäýí çóó áóþó ìÿíãààä õ¿ðä, îíüñîí
ò¿ëõ¿¿ð, ýðýã øóðàã, óòàñíààñ á¿ðýëäñýí íü àìüä àìüòàí øèã ñàíàãäàâ.
Òîîöîîëñîí öàã ìºí áîëìîãö, ñàíñàð÷äûã ñóóëãàñàí 2 àâòîáóñ íèñëýãèéí
òàëáàé äýýð õ¿ð÷ èðëýý. Ýõíèé àâòîáóñíààñ ¿íäñýí áàãèéí 2 ñàíñàð÷ öàãààí
ºíãèéí ºìñãºëòýé ãàð÷ èðëýý. Ñàíñðûí öàãààí õóâöñûã áóóõ, íèñýõäýý
ºìñºíº. Áóñàä öàãò ýíãèéí õóâöàñòàé áàéíà. Äàëàéä áóóâàë óñíû õóâöàñòàé
áàéíà. Ýíý õóâöñàíä ðàäèî, òåëåôîí, õ¿÷èë òºðºã÷òýé àìüñãàëàõ àïïàðàò,
äîõèîíóóä áàéâ. Õî¸ðäóãààð áàãèéí õî¸ð õ¿í æèðèéí öýðãèéí õóâöàñòàé
ãàð÷ èðýâ. Íèñýõ ãýæ áóé õ¿ì¿¿ñ ðàïîðò ºãñíèé äàðàà ñàíñàðò íèñýõ ¿íäñýí
áàãèéí 2 õ¿í ìàíàé òºëººëºã÷èéí õàìò çóðãàà àâàõóóëëàà.
247

Íèñëýãèéí òàëáàé äýýð ìºí ºäºð ñàíñàðò õººðºõ “Ñîþç-39” õºëºã á¿õèé
ïóóæèíã çîîæ áýëòãýñýí áàéëàà. “Ñîþç-39” õºëãèéã xººpãºx ïóóæèí 20 ñàÿ
ìîðèíû õ¿÷òýé þì.
Íèñýã÷èä ñàíñðûí õºëºãò îðñíîîñ õîéø õºëãèéí æîëîîäëîãî, öàõèëãààí
¿éë÷èëãýý ðàäèî, òåëåâèç, àìüñãàà, àâòîìàò çàëãóóð, àãààð, áèåèéí áàéäëûã
ñóäëàõ ñèñòåì çýðýã 3000 îð÷èì àïïàðàò, çàëãóóðûã õîëáîõ ¿éë àæèëëàãààã
õèéæ õºëãèéí á¿õ ñèñòåìèéã çàëãàíà. Ýíý íü òóñãàé íîìåð òýìäýãòýé áàéäàã.
¯¿íèéã ãàçðààñ, Ìîñêâàãèéí äýðãýäýõ òºâººñ á¿õ äîõèî, æîëîîäëîãûã îëîí
òºðëèéí ñèñòåìýýð äàâõàð, äàâõàð õÿíàëòòàé ÿâóóëäàã. Ýíý á¿õ àæèëëàãààã
õèéõýä áàðàã 3 öàã øàõàì õóãàöàà øààðäàãääàã þì áàéíà.
Ìîñêâàãèéí öàãààð 17 öàã ãýõýä áèä ñàíñðûí õºëºã õººðãºõ òàëáàéãààñ
1800 ì-èéí çàéä áàéâ. Ýíý ¿åä Á.Æàíèáåêîâ, Æ.ÿððàã÷àà íàð ñàíñðûí “Ñîþç-
39” õºë㺺ñ íèñýõèéí ºìíºõ ìýäýãäëýý õèéâ. Êîìàíä ºãìºãö ïóóæèíãèéí
äîðîîñ òóÿà ãàð÷ í¿æèãíýñýí õ¿÷òýé äóó ÷èìýý ñîíñîãäëîî. Ñàíñðûí õºëãèéí
5 òóëãóóð ç¿ã ç¿ãòýý ÿðàãäàí áóóëàà.
Õºëºã íü 纺ã÷ ïóóæèíãèéí õàìò 3 õýñãýýñ á¿ðýëäýíý.
Ñàíñðûí õºëºã ýõëýýä ãàðààíû òàëáàéãààñ àëãóóðõàí õºíäèéð÷, í¿ä
èðìýõèéí çóóð õóðäàà àâ÷ 529 ñåêóíäûí äàðàà ñàíñðûí óóäàìä opío. Ñàíñðûí
õºëºã 108 ñåêóíäûí äàpaa 45 êì-èéí ºíäºðò õºëãèéí õºäºëã¿¿ðèéí 1-ð çàëãàà
ñàëàâ. Ãàðààíû òàëáàéãààñ 480 êì-èéí õîë çàéä õºëãèéí õºäºëã¿¿ðèéí 2 äàõü
çàëãàà ñàëàâ. Ãàðààíû òàëáàéãààñ 491 êì-ò 3 äàõü çàëãàà àæèëëàæ ýõëýâ.
¯íäñýíäýý 9 ìèíóòûí äîòîð ñàíñðûí õºëºã ñàíñðûí òîéðîã çàìä îðëîî.
Ýíý ìº÷èä àæèãëàõ áàéðàíä áàéñàí Ǻâëºëò ìîíãîëûí á¿õ íºõºä áèå áèåäýý
õàðèëöàí áàÿð õ¿ðãýâ. Ãóðâàí õýñãýýñ á¿ðäñýí õºëºã äýëõèéã òîéðîõîä 90
ìííóò õýðýãòýé “Ñîþç-39” õºëºã ñàíñðûí öîãöîëáîðòîé 400 îð÷èì àðàà
ø¿äýýð õîëáîãäîíî.
“Ñàëþò-6”, “Ñîþç-39” öîãöîëáîð äýýð Â.Êàâîë¸íîê, Â.Ñàâèíûõ,
Â.Æàíèáåêîâ, Æ.ÿððàã÷àà íàð ìàø èõ øóðãóó àæèëëàñàí. ¯¿íä õºëãèéíõºº
á¿õ àæèëëàãààã ìýäýæ, ñóðâàëæëàã÷ íàðò õàðèó ºãñíººñ ãàäíà ôèçèêòåõíèê,
òåõíîëîãè, ãåîëîãè, áèîëîãè, àíàãààõ óõààíû 20 ãàðóé ñóäàëãàà
ÿâóóëñàí. Õºâñãºëèéí ôîñôîðèò, Òàâàí òîëãîéí í¿¿ðñ, áýë÷ýýð, óñ, ãîë
ìºðºí, ãàçðûí äîîðõ áàÿëãèéã àæèãëàõ ¸ñòîé áàéâ. 3-ð ñàðûí 28-íû îðîé
8 öàãò Óëààíáààòàð õîò äýýã¿¿ð ýðãýëäñýí. Ôèçèê òåõíèê, òåõíîëîãèéí
÷èãëýëýýð ñàíñðûí óóäìààñ èðæ áóé èõ ýíåðãèòýé íàðûí çàðèì öºìèéí
á¿ðýëäýõ¿¿í, ñàíñðûí íèñýã÷èéí áèå ìàõáîäèä ¿ç¿¿ëýõ íºëººã ñóäëàõ
“Òóÿà” òóðøèëò, àãààð ìàíäëààñ ýðãýí îéñîí íàðíûí ãýðëèéí òóéëøðàëûã
õýìæèæ ò¿¿íèé ººð÷ëºãäºõ áàéäëûã ñóäëàõ “Ïîëÿðèçàöè” òóðøèëò,
ñàíñàðò õýðýãëýõ ìàòåðèàëûã ñóäëàõ çîðèëãîîð ÿíç á¿ðèéí øèíæ ÷àíàðòàé
áîäèñóóäûã õàéëóóëàõ, óóñãàõ, óðãóóëàõ “Ïðèñòàëë” çýpýã 12 òóðøèëò,
áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã ñóäëàõ “Ýðäýì”, ãàçðûí ãàäàðãóó äýýðõ áèåò¿¿äèéã
í¿äýýð àæèãëàñíàà áàãàæààð òýìäýãëýí àâ÷ ñóäëàõ “Áèîñôåð-Ìîí” õýìýýõ 14
äààëãàâàðò òóðøèëò õèéñýí.
248

×àöàðãàíààð áàÿæóóëñàí õ¿íñ ñàíñðûí íèñýã÷èä íèñëýãèéí ¿åä õýðõýí
íºëººëæ áàéãààã ñóäëàõ “×àöàðãàíà” òóðøèëò, Ôèçèîëîãèéí ¿éë ÿâöûí
ãîðèì æèíã¿éäëèéí ¿åä õýðõýí õÿìðàí ººð÷ëºãääºãèéã ñóäëàõ “Áèîðèòì”
öàã õóãàöààíû ººð÷ëºëòèéí íºëººã ñóäëàõ “Öàã õóãàöàà” çýðýã òóðøèëòûã
àìæèëòòàé õèéëýý. Ýíý ïðîãðàììûã áîëîâñðóóëàõàä ØÓÀ-èéí äýä
åðºíõèéëºã÷ áàéñàí Á.×àäðàà êîìèññûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí õóâüä Òºâ
Õîðîîíû êîìèññîîñ ÿâóóëæ áàéñàí á¿õ àæëûã ãàðäàí ã¿éöýòãýäýã áàéâ.
Ñàíñàðò ñóäàëñàí ç¿éëèéã “Èíòåðêîñìîñ” ïðîãðàììûí äàãóó ñóäàëæ,
ãåîëîãèéí áà ãàçàðç¿éí” çóðàãëàë õèéõ, àøèãò ìàëòìàë áîëîí ýðäýñ áîðäîîã
ýðæ õàéõ, óðãàìëûí òóðøèëòûã ñóäëàõàä àøèãëàõ áîëíî. Ìàíàé îðíû ýðäýñ
ò¿¿õèé ýäèéí äîòîð íåôòü õàéãóóë, áàñ àðõåîëîãèéí õàéãóóëä ñàíñðààñ àâñàí
çóðàãëàë èõýýõýí òóñ õ¿ðãýõ òºëºâòýé áîëæ áàéíà.
ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷ À.Ï.Àëåêñàíäðîâ, ÇÕÓ-ûí ØÓÀèéí
äýä åðºíõèéëºã÷, ñàíñàð ñóäëàëûí “Èíòåðêîñìîñ” çºâëºëèéí äàðãà,
àêàäåìè÷ Â.Í.Êîòåëüíèêîâ íàðààñ èð¿¿ëñýí óòñàíä “Çºâëºëò-ìîíãîëûí
ñàíñðûí ýêèïàæèéí ñàíñðûí “Ñîþç-39” õºëºã òîéðîã çàìûí “Ñàëþò-6”,
“Ñîþç” öîãöîëáîðîîð õèéñýí íèñëýãèéã á¿òýýëöñýí ìîíãîëûí ìýðãýæèëòýí
íàðò ÷èí ñýòãýëèéí áàÿð õ¿ðãýå” ãýæýý.
Ñàíñàðò õººðãºñºí õºëãèéí äàðãà, Ǻâëºëòèéí ñàíñðûí íèñýã÷
Âëàäèìèð Æàíèáåêîâ, ÁÍÌÀÓ-ûí èðãýí øèíæëýí ñóäëàã÷ ñàíñðûí íèñýã÷
Æ¿ãäýðäýìèäèéí ÿððàã÷àà íàðûí æîëîîäñîí “Ñîþç-39” ãýäýã Ǻâëºëòìîíãîëûí
ñàíñðûí õàìòàðñàí áàãèéíõàí íèñëýãèéí ïðîãðàììààð òºëºâëºñºí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿õ àæèë, ñîðèëòîî á¿ðýí áèåë¿¿ëýýä 3-ð ñàðûí 30-íä
ýõ äýëõèéäýý ýðãýí èðýâ.
Îëîí óëñûí àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé ýíý ãàéõàìøèãò ¿éë ÿâäëûã
òîõèîëäóóëàí Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýä, çîõèîí á¿òýýã÷èä, èíæåíåð, òåõíèêèéí
àæèë÷èä áîëîí ñàíñðûã ñóäëàí øèíæèëäýã ìàíàé ýõ îðíû ýðäýìòäýä ÷èí
ç¿ðõíèé áàÿð õ¿ðãýæ áèëýý.
ͺõºð Æ.ÿððàã÷àà, Â.Æàíèáåêîâ íàð Ìîñêâà õîòíoo õ¿ðýëöýí èðýõýä
Ìîñêâàãèéí îëîí íèéò òóéëûí áàÿð áàÿñãàëàíòàéãààð õ¿ëýýí àâ÷, äàðàà íü
ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, ÇÑÁÍÕÓ-ûí Äýýä
Ǻâëºëèéí òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà Ë.È.Áðåæíåâ òýäíèéã õ¿ëýýí àâ÷ ÇÕÓûí
áààòàðûí òýìäýã, Ëåíèíèé îäîíã ãàðäóóëæ ºãñºíèéã õýâëýë, òåëåâèçýýð
äýëõèé äàõèíàà õàðóóëñàí áèëýý. Â.Æàíèáåêîâ. Æ.ÿððàã÷àà íàð Óëààíáààòàð
õîòíîî õ¿ðýëöýí èðýõýä Ìîíãîëûí îëîí íèéò áàÿð ¸ñëîëòîéãîîð, õàëóóí
äîòíîîð õ¿ëýýí àâ÷ îëîí óóëçàëò áîëîõîä ìàíàé ñàíñðûí çºâëºëèéí õ¿ì¿¿ñ
öºì îðîëöîæ ¿ã õýëæ áàéñàí íü òýð ¿åèéí õýâëýëä ãàðñàí.
ÿððàã÷àà, Æàíèáåêîâ íàðûã õ¿ëýýí àâ÷ óóëçàí áàÿð õ¿ðãýæ Öýäýíáàë
ÁÍÌÀÓ-ûí áààòàðûí òýìäýã, Ñ¿õáààòàðûí îäîí ãàðäóóëàâ.
Àëìàñ õàéõ àæèë ãàð÷ áàéëàà. Àëìàñûã ìàíàéõàí õ¿í ãºðººñ ãýæ
íýðëýäýã. Áóñàä îðîíä öàñíû õ¿í õýìýýäýã, ýíý àìüòíû òóõàé îëîí îðíû
ýðäýìòýä èõýä ñîíèðõîí áè÷èæ, ÿíç á¿ðèéí ýðýë õàéãóóë õèéñýýð èðýâ. Áººí
249

ìàðãààí øóóãèàí, áàðèìò íîòîëãîî ýíý òýð ãýñýýð çàðèìäàà ÷èâ ÷èìýýã¿é
áîë÷èõäîã áàéëàà. Ãýâ÷ 1950-èàä îíû ñ¿¿ë÷ýýð äàõèí øóóãèëäàæ Ǻâëºëò,
Àìåðèêèéí ýðäýìòýä ëàâøðóóëàí ñóäàëæ ýõëýâ. Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýí äóíäàä
ýðòíèé ¿åèéí ò¿¿õèéí ìýðãýæèëòýí ïðîôåññîð Á.Ïîðøíåâ íàð èäýâõèéëýí
ñóäàëæ ýðæ îëîõîîð õàéãóóëûí àæèë ÿâóóëàõûã çºâëºëòèéí Øèíæëýõ
óõààíû Àêàäåìèéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçàð òàâüæýý. Óã àñóóäëûã õýëýëöýõýä
áèîëîãè÷, ýðòíèé ñóäëàã÷, àðõåîëîã÷èä õîîðîíäîî òèéì àìüòàí áàéæ áîëíî,
áîëîõã¿é ãýëöýí ìàðãàëäæýý. Á.Ïîðøíåâ “Øèíæëýõ óõààí èéì àñóóäëûã
ìàðãààíààð øèéääýã þì áèø ýý. Ãàãöõ¿¿ áàðèìò õýðýãòýé” õýìýýñýíä õýí ÷
ò¿¿íèéã íÿöààæ ÷àäàëã¿é àêàäåìèéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðûí äýðãýä Ïîðøíåâ
äàðãàòàé êîìèññ áàéãóóëæ õîëáîãäîõ ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéã á¿ðýëäýõ¿¿íä íü
îðóóëæýý.
Òýð êîìèññ íü Ǻâëºëòèéí Àëòàé, Ñèáèðü, Êàâêàçûí íóòãààð ÿâæ äîìîã
ÿðèà öóãëóóëæ ãàð÷ýý. Òýä áac àìåðèêèéí ìýðãýæèëòí¿¿äòýé õàðèëöàà
òîãòîîí, áàéãàà ìàòåðèàëàà ñîëèëöæýý. Àìåðèêèéí ýðäýìòýä ººðèéí îðíû
çàðèì íóòãààñ í¿ñýð áèåòýé, ¿ñëýã, òîì õºëòýé àìüòàí áàéí áàéí ¿çýãääýã
òóõàé áè÷èæ ò¿¿íèé ÿâñàí öàñòàé, øàâàðòàé ãàçðûí ìºðèéã áóóëãàí àâ÷
ñîíèí, ñýòã¿¿ëä íèéòýëæ òýð àìüòíûã “Áèôèò” áóþó “Òîì õºëòºí” ãýæ íýðëýâ.
Ýíý á¿õýíä Ïîðøíåâ çîðèã îðæ Òºâ Àçèéí çàðèì îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé äîòîð ìàíàé øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèä õàíäàæ ìèíèé
íýð äýýð çàõèäàë èð¿¿ëñýí áèëýý. Òýð çàõèäàëä äóðäàõäàà. “Òàíàé îðîí áîë
àëìàñûí òóõàé äîìîãò îðíû íýã ó÷èð ò¿¿íèéã ñóäëàõ àæèëä èäýâõòýé îðîëöîæ
áèäýíä òóñàëíà óó?” õýìýýñýí áàéëàà. Òýð çàõèäàë îäîî ÷ íàäàä áàéãàà. Áè óã
çàõèäàëä õàðèó ºãºõèéí ºìíº Öýäýíáàë äàðãàòàé óóëçàæ ó÷ðûã òàéëáàðëàí
õàéãóóë õèéõ ñàíàëàà òàâèâ. Öýäýíáàë ýíý òàëààð õàéãóóë õèéõ õýðýãã¿é áèç
ãýýä ò¿¿íèé îðîíä ïðàêòèê àìüäðàëä òóñ áîëîõ ñóäàëãàà ÿâóóëáàë òààðíà
ãýâ. Òýãýíã¿¿ò íü áè Ïîðøíåâò “Áè òàíû õ¿ñýëòèéã õ¿ëýýí àâ÷ óã àñóóäëààð
ñóðâàëæëàãà õèéõ õ¿ñýëòýé áàéíà. 1 Èéì ó÷ðààñ òà íàäàä èð¿¿ëñýí çàõèäëûíõàà
õóóëáàðûã ìàíàé ýë÷èí ñàéäûí ÿàìààð äàìæóóëàí íºõºð Öýäýíáàëûí íýð äýýð
èð¿¿ëáýë ñàéí áàéíà” ãýæ áè÷èâ. Õýäýí ñàðûí äàðàà Þ.Öýäýíáàë íàìàéã ãýíýò
äóóäàæ çºâëºëòèéí ýðäýìòýí Ïîðøíåâ íàäàä èéì çàõèäàë èð¿¿ëñýí áàéíà
õýìýýí ¿ç¿¿ëýýä “×è ýíý òàëààð þó ãýæ áîäîæ áàéíà” ãýâ “Àëìàñûí òóõàé
ìàíàéä äîìîã èõ áèé. Òýãýõýýð çàðèì íóòàãò õ¿í ÿâóóëæ ñóðàãëàÿ õýìýýí
áîäîæ áàéíà” ãýâ. Òýãâýë ÷è ò¿¿ãýýðýý ¿¿íòýé õîëáîîòîé õàéãóóë ÿâóóë ãýæ
çºâøººðºâ. Æ.Äàìäèí (¿õýð áóó Äàìäèí ÷ ãýäýã), áèîëîãèéí áàãø Ð.Ðàâæèð
íàðûã óäàà äàðààëàí Áàÿí-ªëãèé, Õîâäûí õîîðîíäîõ Áóëãàí ñóì, Ãîâü-Àëòàéí
çàðèì íóòãààð òîìèëîí ÿâóóëàâ. Æ.Äàìäèí ãóàé õýäýí cap P.Ðàâæèð æèëèéí
òóðø ºâºë, çóíã¿é óóë õàäàíä õîíîí ºíæèæ õàéãóóë õèéñýýð èõ õýìæýýíèé
äîìîã, çàðèìäàà òîì áèåòýé ¿ñëýã àëìàñ ãýäýã àìüòíûã ¿çñýí ãýñýí ÿðèàã
òýìäýãëýñýí èõ ìàòåðèàë öóãëóóëàâ.
1
Îäîî ÷ óíøèã÷äûí ñîíèðõîëûã òàòñààð áàéãàà õàéãóóë áîë àëìàñ ýðæ áàéãàà ÿâäàë þì.
250

Ýäãýýð ìàòåðèàë øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí àðõèâò áàéõ ¸ñòîé. ¯¿íèéã
áè Á.Ðèí÷åí ãóàéä ÿðèâààñ òýð óã àñóóäëûã ìàø ñîíèðõîí Æ.Äàìäèí,
Ð.Ðàâæèð íàðûí õàéãóóë õèéæ áàéñàí ãàçàð íýã óäàà ÿâæ òýä íàðòàé óóëçàæ
ººðèéíõºº áîäñîí ñàíàñàí ç¿éëýýð íýëýýä çºâëºãºº ºã÷ýý.
Á.Ðèí÷åí ãóàé òýãæ ÿâàõäàà íýãýí ¿õñýí õ¿íèé òîëãîéí ÿñ íü öàéñàí
òîëãîéí õýñýã ¿ñèéã Ðàâæèð íàðààñ àâ÷ Óëààíáààòàð õîòîä èðýýä “Ýíý áîë
àëìàñûí òîëãîé, ¿ñ áàéæ áîëîõ þì” ãýñýí ¸ñîîð áèä Ǻâëºëò, Ïîëüøèéí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé ëàáîðàòîðèä ÿâóóëñàíä Ǻâëºëòèéí òàë áèø ãýæ,
ïîëüøèéí òàë ìºí ãýñýí õàðèó èð¿¿ëñýí þì.
Òýãýýä íýã óäàà õÿçãààðûí îòðÿä, çàñòàâûí äàðãà íàð Óëààíáààòàð õîòîä
öóãëàð÷ ñåìèíàð õèéæ áàéõ ¿åýð áè Öýäýíáàëààñ çºâøººðºë àâ÷ äýýðõ
íºõºäòýé óóëçàæ àëìàñûí òóõàé íýëýýä ÿðüæ ºãºâ. Òýãýõýä áè,
- Òà íàð ìàíàé ìîíãîëûí óóëàðõàã, õàäàðõàã çýë¿¿ä ãàçàð èõ ÿâäàã òóë
àëìàñ ãýäýã àìüòíûã ýðæ õàéí îëâîîñ àìüäààð íü îëæ òóñàëíà óó. Òà íàð àëñ
õîëûí õàðàà, äóðàíòàé, öýöýí, õóðäàí áóó çýâñýãòýé òóë èéìýðõ¿¿ òóñëàëöàà
¿ç¿¿ëýõ áîëîìæòîé ãýæ çàõèëàà.
Áàñ ÷ çîõèõ øàãíàë ºãíº ãýæ àìëàâ Òýä ýíý ÿðèàã òóí èõ ñîíèðõîæ, õèë
õÿçãààðûã õýñýæ ÿâäàã áèä ÷àäàõ ÿäàõààðàà ýðüå. Èõ ñîíèí äààëãàâàð áàéíà
õýìýýí çºâøººðºâ. Òýä Äàìäèí, Ðàâæèð íàðò ÷ äîìãèéí ÷àíàðòàé ìýäýý èõ
ºãñºí. Õàðèí Ðàâæèð Ãîâü-Àëòàéí óóëàíä ºâºë溺ä õ¿íèéõ ÷ ãýõýä õýö¿¿,
àäãóóñàí àìüòíûõ ÷ ãýõýä õýö¿¿ õàòñàí õýäýí õîðãîë, øàâàð äýýð ãèøãýñýí
òîì àìüòíû õºëèéí ìºðíèé çóðãèéí õýâèéã îëæ àâ÷èðñàí þì. ¯¿íèéã áèä
áàñ çºâëºëòèéí øèíæëýõ óõààíû ëàáîðàòîðèä øèëæ¿¿ëáýë àëìàñûí õîðãîë,
õºëèéí ìºð õýìýýõýä ýðãýëçýýòýé áàéíà ãýñýí õàðèó èð¿¿ëñýí þì. Òýð ¿åèéí
ñóäàëãàà èíãýñõèéãýýä ºíãºðñºí þì.
Åð íü äýëõèéí ýðäýìòýä àëìàñûí òóõàé äîìãèéã þó ãýæ ¿çäýã þì áý ãýâýë
ýíý òàëààð ýðäýìòäèéí ñàíàë îëîí ÿíç áàéäàã. Íýëýýä îëîíõè íü ¿çýõäýý
èéì àìüòàí á¿ð ýðò äýýð ¿åä áàéñàí áàéæ áîëîõ þì. Ýíý àìüòíû òàëààð
Òºâ Àçèä äîìîã èõ òàðñàí íü ó÷èðòàé. ßàãààä ãýâýë, öàñò Ãèìàëàéí óóëàíä
õ¿íèé ºìíºõ ¿åèéí ñàðìàã÷èíòàé òºñòýé àìüòàí äýýð ¿åä áàéñàí, áàéæ ÷
áîëîõ þì ãýæ ¿çäýã. Òèéìýýñ àëìàñûã åâðîïûí ýðäýìòýä “öàñíû õ¿í ãýæ
íýðëýñýí áàéæ áîëíî. Ýíý ñàíààã ÿïîíû ýðäýìòýä òîñîí àâ÷ Ãèìàëàéí óóëàíä
îëîí æèë ñóäàëãàà ÿâóóëñààð áàéíà. Ýðäýìòäèéí íºãºº õýñýã íü àëìàñ á¿ð
èõ äýýð ¿åä àìüäàð÷ áàéõäàà ýíý òýð îðíû íóòãààð õýñ¿¿÷èëæ ÿâæ áàéñàí
áàéæ ìàãàä. Òýð àìüòàí àëñ çýë¿¿ä õýýðèéí çýðëýã àìüòàí ó÷èð îð÷èí ¿åèéí
òåõíèêèéí õºãæ뺺ñ áîëæ öî÷èæ ¿ðãýí äàéæñàí ÷ þì óó, ¿õýæ ¿ðýãäñýí
áàéæ áîëçîøã¿é ãýæ ¿çäýã.
Îäîî ÷ àëìàñ ýíä òýíä ÿâæ áàéíà ãýñýí èéì ÿðèà áàéñõèéãýýä ãàðäàã. Òýð
àìüòíûã îëîîä íîòîëñîí öàãò ë àëìàñ áàéäàã þì áàéíà ãýæ õýëýõýýñ ººð
àðãàã¿é.
251

252
VI Á¯ËÝÃ
1. ÀÐÄÛÍ ÇÀÐÖ ÒªÐÈÉÍ ÝË×ÝÝÐ
Áè àíõ 1949 íä Óëñûí IX èõ õóðëààð áàãà õóðëûí ãèø¿¿íýýð ñîíãîãäîí,
1951 îíîîñ õîéø àðâàí óäààãèéí ñîíãóóëèàð Àðäûí Èõ Õóðëûí äåïóòàòààð
ñîíãîãäîæ èõ õóðëûí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîæ ÿâààä, äîêòîðàíòóðààñ 1960
îíä áóöàæ èðñíèé äàðàà ìºí îíäîî óëñûí èõ õóðëûí äºðºâ äýõ óäààãèéí
ñîíãóóëèàð Ñ¿õáààòàð àéìãààñ èõ õóðëûí äåïóòàòààð ñîíãîãäîí ÷óóëãàíààñ
ñî¸ë, ãýãýýðýë, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ áàéíãûí êîìèññò àæèëëàñàí, 1963 îíä
áîëñîí 5 äàõü óäààãèéí ñîíãóóëèàð äåïóòàòààð ñîíãîãäîæ óëìààð èõ õóðëûí
÷óóëãàíààñ àðäûí èõ õóðëûí îðëîã÷ äàðãààð ñîíãîãäîæ, 10 äàõü óäààãèéí
ñîíãóóëü õ¿ðòýëõ õóãàöààíä ìºí äåïóòàò áºãººä èõ õóðëûí îðëîã÷ äàðãààð
ñîíãîãäîí àæèëëàæ èðýâ.
Áè Óëààíáààòàð õîò áà õýä õýäýí àéìãèéí òîéðãîîñ äåïóòàòààð ñîíãîãäîæ
áàéõäàà ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé, áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû
çýðýã ñàëáàðò àæèëëàäàã õºäºëìºð÷èäòýé óóëçàâ. Òýä ººðñäèéí àæèë áà
ìýðãýæëèéí ÷èãýýð ÿðèà õèéëãýõ, àñóóëò òàâüæ õàðèó àâàõ, õ¿ñýëò ºðãºäºë
ãàðãàõ áàñ íàäàä ¿¿ðýã äààëãàâàð ºãäºã áàéâ.
Ñîíãîã÷èäòîé óóëçàõàä òýäíèé ñîíèðõñîí àñóóäàë, õ¿ñýëò îëîí õýëáýðòýé
áàéäàã áºãººä òýð íü óã äåïóòàòûí ¿íäñýí ¿éë àæèëëàãààòàé çàðèì òàëààð
õîëáîãäîí ãàð÷ èðíý. Ñîíãîã÷äîîñ ºãñºí äààëãàâðûã õýðõýí áèåë¿¿ëñýí áà
ìºí òàâüñàí õ¿ñýëòèéã õ¿ëýýí àâ÷ Óëààíáààòàð õîò, àéìãèéí íàìûí õîðîî,
ÀÄÕÃ Çàõèðãààòàé õàðèëöàí ãàçàð äýýð íü çîõèõ çàðèìûã øèéäâýðë¿¿ëæ,
õàðèí òºâèéí àëáàí ãàçàð, òóõàéëáàë Óëñûí Òºëºâëºãººíèé êîìèññûí
ç¿ãýýñ ã¿éöýòãýõ àðãà õýìæýýã çîõèõ ãàçàðò íü óëàìæëàí îíû òºëºâëºãºº,
òºñºâò îðâîë çîõèõ àñóóäëûã òóñãóóëæ, áîëîëöîîã¿éã àéìãèéí çàõèðãààãààð
äàìæóóëàí ñîíãîã÷èääîî ìýäýãääýã áàéâ.
Çàëóó÷óóäûí äóíä õ¿ì¿¿æëèéí àæëûã ñàéæðóóëàõ, ÿëàíãóÿà ãýìò õýðãýýñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òàëààð ñîíñîã÷äîîñ òàâüæ áàéñàí õ¿ñýëòýýñ ñàíàà àâ÷,
ýíý òàëûí ñóäàëãààã Óëñûí ïðîêóðîð, Äýýä ø¿¿õ, ÌÕÇÝ-èéí Òºâ Õîðîî,
Õóâüñãàëò òýìöëèéí àõìàä ç¿òãýëòíèé õîðîî çýðýã áàéãóóëëàãàòàé, ØÓÀ-èéí
ôèëîñîôè, ñîöèîëîãèéí ýðõèéí õ¿ðýýëýí àâ÷ õàâñðàí ÿâóóëæ áàéëàà.
Ýíý ñóäàëãààíû ä¿íã áèä 1980 îíä áàãòààí ãàðãàæ, Çàëóó÷óóäûí
õ¿ì¿¿æëèéã ñàéæðóóëàõàä õóâü íýìýð áîëîõóéö ýðäýì øèíæèëãýýíèé
¿íäýñëýë á¿õèé çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëàí íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõîîð
àæèëëàâ.
Àðäûí Èõ Õóðëûí 1972 îíû 6 äóãààð ñàðûí 29-íèé ÷óóëãàí äýýð Èõ
Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äààëãàâðààð “Áàéãàëèéí íººöèéã ¿ð á¿òýýëòýé
àøèãëàõ áà õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûã õàìãààëàõ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëèéí
çàðèì àñóóäàëä” ãýñýí õàâñðàëò èëòãýë òàâüñàí þì. Óã èëòãýëä áàéãàëü

õàìãààëàõ ñýäâýýð øèíæëýõ óõààíä äýâøèí òàâèãäàí áóé ñàíàà. ÇÕÓ áîëîí
áóñàä îðîíä õýðýãæ¿¿ëýí ã¿éöýòãýæ áàéñàí òóðøëàãûã áàðèìòëàí ººðèéí
îðíû áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõòàé õîëáîãäóóëàí áîäîæ ñàíàæ áàéñíàà
äýâø¿¿ëýí òàâüñàí áèëýý.
Õ¿íèé ñî¸ëûã óõàìñàðòàé ÷èãë¿¿ëýõã¿é, çàìáàðààã¿é õºãæ¿¿ëáýë ýöýñ
ñ¿¿ëäýý õîîñîí öºë ¿ëäýõýä õ¿ðãýíý ãýæ Ê.Ìàðêñ, Ô.Ýíãåëüñ íàð á¿ð äýýð
¿åýñ ñóðãàæ áàéæýý.
Áè óã èëòãýëä äîîðõ ç¿éëñèéã îíöëîí òýìäýãëýñýí þì. ¯¿íä:
Õ¿í àìüäðàõäàà àãààðààð àìüñãàëæ, óñààð óíä õèéæ, áàéãàëèéí áýëýí
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã àøèãëàí, ò¿¿íèé ò¿¿õèé ýäèéã ¿éëäâýðëýí áîëîâñðóóëäàã
áèëýý Èíãýõëýýð áàéãàëü áîë õ¿íèé ìàòåðèàëëàã áà îþóí óõààíû õýðýãöýýã
õàíãàäàã ýõ ¿¿ñâýð þì. Áàéãàëü îð÷íîîð õ¿ðýýëýãäýí îðøäîã õ¿íèé íèéãýì
áàéãàëüòàéãàà îëîí ÷èãýýð ÿìàãò õàðèëöàí ¿éë÷ëýëöäýã áºãººä íèéãìèéí
á¿õ àìüäðàë, òóõàéëáàë ¿éëäâýðëýë, õ¿í áàéãàëèéí ìàòåðèàëûã ò¿øèãëýí
òîãòíîæ, áàéãàëèéí ç¿é òîãòöûí äàãóó á¿õ ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã òóë
õ¿íèé íèéãýì áîë áàéãàëèéí ñàëøã¿é õýñýã áîëîõ íü ìýäýýæ.
Íóóð, ãîë, áóëàã, øàíä íü õºðñèéã óñààð òýæýýæ, óðãàìàë óðãóóëàõ,
áàéãàëèéí ÷èéãèéã õàäãàëàõàä èõ äºõìèéã ¿ç¿¿ëíý. ͺ㺺 òàëààð îé, ìîä, ãîë,
áóëàã, øàíäûí óñûã çîõèöóóëàõ ÿâäàëä èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Ìàíàé çàðèì ãîë,
òóõàéëáàë Òóóë ãîëûí ýõýýð óðãàìàë ìîäûã õýìæýýíýýñ õýòð¿¿ëýí îãòîëñíîîñ
áîëæ, óñíû áàéãàëèéí çîõèöóóëàëò àëäàãäàæ, áàéí áàéí ¿åðèéí ãàìøèã
òîõèîëääîã áóþó ýñâýë ãîëûí óñ óóðøèæ øèðãýõýä äºõìèéã ¿ç¿¿ëæ áàéíà.
Àí àìüòàí áîë óëñ àðäûí àæ àõóéä èõ õýìæýýíèé îðëîãûã îðóóëäàã
áàéãàëèéí íýã ÷óõàë õýñýã þì. Ìîíãîë îðíû óñàí ñàíãèéí çîõèñòîé
íºõöºëººñ øàëòãààöàæ ãîë ìºðºíä îëîí ä¿ðñèéí çàãàñ áàéäãààñ íýëýýä íü
àãíóóðûí à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä õàëèì, ñàãàìõàé ñèãîâ, ìºðºã çýðýã ¿íý
á¿õèé çàãàñ áàéäàã.
Ìàíàé çàãàñ àãíóóðûí íººö, ò¿¿íèí îëîí ç¿éë íü çàãàñ àãíóóðûí õýìæýýã
íýìýãä¿¿ëýõ ñàéõàí áîëîëöîîã áóé áîëãîäîã þì. Çýðëýã àìüòàí, øóâóó àãíàõ
àæèë áîë óëñûí îðëîãûí èõýýõýí íýìýëò ýõ ¿¿ñâýð þì.
Çýðëýã àìüòíû ñ¿ðãèéí á¿òöèéã ¿ë õàðãàëçàí, îð÷èí öàãèéí áóó çýâñýã,
àâòîìàøèí ÷ ýíä òýíäã¿é õýðýãëýæ íàñàíä õ¿ðñýí àìüòäûã õýòð¿¿ëýí àëñíààñ
áîëæ ýäãýýð àìüòäûí îëîíõè ç¿éëñèéí ãåíåòèêèéí á¿òöýíä ìóóãààð íºëººëæýý.
Àãíóóðûã áàéãàëèéí íººö, àéìàã òóñ á¿ðèéí àãíóóðûí íººöèéã íü
õàðãàëçàí òºëºâëºí ÿâóóëàõ çàð÷ìûã ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí,
áèîëîã÷èä äýâø¿¿ëýí òàâüæ áàéíà.
Áàéãàëèéí áàÿëãèéí äîòðîîñ àøèãò ìàëòìàë áîë äàõèí ñýðãýýæ
áîëäîãã¿éãýýðýý îíöëîãòîé þì. Èéì ó÷ðààñ àøèãò ìàëòìàëûã õàìãààëàõ, ç¿é
¸ñîîð õàÿãäàëã¿é àøèãëàõ àñóóäàë áîë áàéãàëèéí äàõèí ñýðãýýæ áîëäîã íººöººñ
ººðººð òàâèãääàã. Ǻâõºí òºìºð áóþó çýñ, õàð òóãàëãûã õàäãàëæ áàéäàã òèéì
öýâýð õ¿äýð áàéãàëüä áàðàã òîõèîëääîãã¿éã áèä àíõààðàõ ¸ñòîé þì.
253

Áèä ýðäýñ ò¿¿õèé ýäèéí áàÿëãèéã áàñ ë õàëàìæëàí õàéðëàæ çºâ àøèãëàõ
íü ÷óõàë áàéãàà þì.
Ìàíàé óëñ Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òàëààð ÇÕÓ, ÁÍÕÀÓ, ßïîí çýðýã
Àçè, Íîìõîí äàëàéí óëñûí íýãýí àäèë ÷àðìàéëò ãàðãàæ áàéíà.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûã àðèóí áàéëãàõ
çîðèëãîîð ¿é îëíûã õºíººäºã öºì, óñ òºðºã÷, áèîëîãèéí õýðýãñëèéã á¿õ
îð÷èíä òóðøèõ ÿâäëûã çîãñîîõ, ýäãýýð çýâñýãëýëãèéã õýðýãëýõèéã õîðèãëîõ
àñóóäëààð òîäîðõîé ñàíàëûã òàâüæ áàéäàã. Ýíý ñàíàà÷èëãà íü äýëõèéí îëîí
íèéòýýñ ñàéøààë äýìæëýã àâ÷ áàéäàã ó÷èð ÇÕÓ, ÀÍÓ õî¸ð òîõèðîëöñîíîîð
èõýýõýí àëõàì õèéãäýæ áàéíà.
Ìàíàé òºðººñ ãàçàð ýäýëáýð, àí àãíàõ, çàãàñ áàðèõ, îé, ýðäñèéã
çîõèñòîé àøèãëàõ òàëààð òîãòîîë, õóóëü ãàðãàæ Áàéãàëü õàìãààëàõ ÿàì
áàéãóóëàâ. Ýíý á¿ãä íü áàéãàëèéí áàÿëãèéã àøèãëàõ ÿâäàëä óëñ õîðøîîëëûí
áàéãóóëëàãóóäûí ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàí ÷èãë¿¿ëýõýä òóñ äºõºì
áîëæ áàéíà.
Áàéãàëèéí íººöèéã óðüäààñ èë¿¿ ¿ð á¿òýýëòýéãýýð àøèãëàõûí òóëä
ïðàêòèê çîõèîí áàéãóóëàëò, øèíæëýë ñóäëàë, óõóóëãà, õ¿ì¿¿æèë, óðàí
ñàéõàí áà ãîî ñàéõíû òàëààð òºãºëäºð àðãà õýìæýýí¿¿äèéã òàë á¿ðýýñ íü
áîëîâñðóóëàí àâ÷ ÿâóóëàõ íü ÷óõàë áîëæ áàéíà.
Àãààðûã öýâýð áàéëãàõ õýðýã äýýð õîò ñóóðèí ãàçðóóäàä ¿éëäâýðèéã
áîäîëòîé áàéðøóóëàõ àñóóäëûã óã ¿íäýñòýé òºëºâëºõ, õîò ñóóðèíã
íîãîîðóóëàõ ÿâäàë îíöãîé èõ ¿¿ðýãòýé þì.
Õîò, àéìãèéí òºâ åð íü íèéò òîñãîí ñóóðèíãèéí îð÷èì õºðñèéã ýâäëýí,
àãààðûã øîðîî òîîñ ìàíàðóóëàí áîõèðäóóëæ áàéäàã àâòî ìàøèíû çàìûã
æóðàìòàé áîëãîí çîõèöóóëàõ íü íýí ÷óõàë áîëæ áàéíà.
Õ¿í áàéãàëüä óõàìñàðòàé õàíäñàíààðàà çàí àâèð íü ÷ õ¿ðòýë óÿðàíãóé,
íèíæèí ñýòãýëòýé, ñàíàà ñàéòàé áîëäîã. Áàéãàëèéã õàìãààëàõ ÿâäàë áîë
ò¿¿íèé íººöèéã çºâ àøèãëàõ, àìüä àìüòíûã õàéðëàõ õ¿ì¿¿æëèéã îëãîäîã.
Áàéãàëèéã õàéðëàõ õ¿ì¿¿æèë ñóðãóóëü çàëóó÷óóäûí áàéãóóëëàãóóäàä îíöãîé
ÿâàãäâàë çîõèíî. Ìàíàé àðä ò¿ìýí áîë ýðò äýýð ¿åýñ ýõëýí ãàë ò¿éìðýýñ
áîëãîîìæëîõ, óñûã öýâýð àðèóí áàéëãàõ, ìàëûí ÿñ, õîãèéã øàòààõ, çàëóó
ìîäûã õàéðëàõ èéì ñàéõàí çàíøèëòàé ÿâæ èðñýí þì.
Äàøðàìä äóðäàõàä: íèéñëýë Óëààíáààòàð, àéìàã, ñóìûí òºâ, õîò, ñóóðèíã
îé, áóòòàé áîëãîõ çîðèëãîîð àæ ¿éëäâýðèéí êîìáèíàòààñ ìîðèí òîéðóóëãà
õ¿ðòýë ìîä òàðèõ, êîìáèíàòûí ºìíºõ ×àíäìàíü óóëûí õîðìîé ðóó ¿ðýýð
ìîä òàðèõ àæëûã 1956-1957 îíä ÑíÇ-ä àæèëëàæ áàéõäàà îëîí íèéòèéí õ¿÷èéã
çîõèîí áàéãóóëàí ñîðèëò, òóðøèëòûí àæëûã ýõëýí ÿâóóëæ áàéñàí.
Áàéãàëèéí ãîî ñàéõàí áîë õ¿íèé á¿òýýë÷ ñàíààã çîðèãæóóëæ, ò¿¿íèé
ñýòãýëèéã ñýðãýýæ, óðàìòàé ñýòãýõ¿éã ò¿¿íä òºð¿¿ëæ ºãäºã.
Áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõûã ñóðòàë÷ëàõàä çîðèóëàí õýä õýäýí íàéðóóëàë,
ºã¿¿ëëýã ø¿ëýã áè÷ñýíýýñýý ýíä íýãèéã äóðäàÿ.
254

ÍÀÌÐÛÍ ¯ÄÝØ
Ìàíäàõ íàðûã õýí ÷ õ¿ñäýã
Ìàíàéä íàð óäààí ÷ òóñäàã
Àìüòàí á¿õíèéã ãèéã¿¿ëýã÷
Àìüñãàëàã÷ áîëãîíûã ñýðãýýã÷
Àëòàí øàð íàð àÿëñààð
Àëñ áàðóóí òàëä õ¿ð÷ áàéíà
Õºðñò äýëõèéí òýð ºíöºã ãýãýýðýí
Õºõ îãòîðãóéä ñààõàëòàæ èðñýí õî¸ð åðòºíö
Ýðãýæ òîéðîõ çàìäàà ìýíäëýí çºðäºã
Òàíàé ýíý òàëä ºíººäðèéíõºº ó÷ðàëûã çàâñàðëàæ
Òàâòàé äàõèí èðýõ ºã뺺 íèéëüå ãýýä
Òàâèëàíãàà äàãàæ ÿâàà íàðàí
Òàíèëöàæ äàññàí ãàçàðòàà õýëëýý
Ýýâýðëýí äóëààöóóëæ,
Ýíõðèéëýí õàéðëàäàã íàðàí
Ýíä îðøäîã áèäíèé àçààð
Ýðò ¿¿ðýýð ýðãýæ òóÿàðäàã
Áóöàõûíõàà ºìíº öàöðàãààðàà
Áóìàí ç¿ãòýý äîõèí ¸ñîëäîã
Òýãñýýð íàðàí òýðòýý óóëûí àðààð
ßðóóõàí òóíãàëàã áîëñîîð
ßãóóõàí ãýã÷ýýð øèíãýæ ýõëýâ.
Ìàíàé íóòãèéí ºíäºðëºã á¿õýí
Ìàíäìàë íàðûã óãòäàã àäèë
Ýçýëñýí áàéðûíõàà õýðýýð îðîéí íàðûã òóñãàæ.
Ýëýãñýã äîòíîîð ò¿¿íèéã ¿äýæ ýðòõýí óóëçàõàà õ¿ñýâ
Ñèéìèéñýí ¿¿ëèéí äîîãóóð
Ñýðâèéñýí óóëûí äýýã¿¿ð
Øèðòñýí ç¿ã á¿ðèéí áàðàà áºðòèéâ
Ñ¿¿ìýëçñýí ìîäíû ¿ç¿¿ð
Ñ¿¿ë÷èéí óäàà ¿çýãäýâ
¯äøèéí á¿ðýíõèé ä¿íõèéæ
¯é ò¿ìýí ãàðàã ãÿëàëçàâ.
Ìàðãààø ýðò áîñîæ
Ìàíäàõ íàðàà óãòàíà ãýýä
Ìàíàé ãàçàð àìàð÷
Ìàíõàéí íàëàéæ íîéðñîâ.
1961 îí 12 äóãààð cap.
255

256
***
Èõ õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðûí äààëãàâðààð Îëîí óëñûí ïàðëàìåíòûí
õî¸ð òàëûí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîæ áàéñàí.
1954 îíû 2-ð ñàðûí 20-íîîñ 12-ð ñàðûí 10 õ¿ðòýë ÁÍÝÓ, Áàëáûí Âàíò
óëñàä òºðèéí ýë÷ýýð àéë÷ëàâ.
Áèä Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ýíýòõýã óëñàä àéë÷ëàëàà äóóñãàæ Äåëè õîòîîñ íèñýõ
îíãîöîîð ãàð÷ Ýíýòõýãèéí Ïàòíà õîòîîð äàìæèí Áàëáûí âàíò óëñûí íèéñëýë
Êàòìàíäóä õ¿ðýëöýí èðýõýä Áàëáà îðíû óóëûí áýë õàÿàíû òàðèàëàíãèéí
òàëáàé ìºí óóëûí ýíãýðèéã çàñ÷ òàðèàëàíãèéí òàëáàé áîëãîñîí òàðèà÷èí
õ¿ì¿¿ñèéí õºäºëìºð õàðàãäàíà.
Òýð ºäºð õýäèé ºâëèéí öàã áàéñàí áîëîâ÷ Êàòìàíäó õîòîä ìàíàé
íàìðûí äóíä cap ìýò àãààð öýëìýã, äóëààõàí ñàéõàí áàéâ. Êàòìàíäóä
îíãîöíû áóóäëûí ãàçðààñ þóíû ºìíº èõ ãèìàëàéí 8880 ãàðóé ìåòð ºíäºðëºã
Æîìîëóíìààãèéí öàñò øîâõ íóðóóíóóä öàéðàí õàðàãäàíà. Ýíý öàñò óóëûí
óóäàì õºíäèéä íóòàãëàí ñóóäàã îðíû òºðèéí ïàí÷àÿò ãýäýã õóðëûí äàðãà,
îðëîã÷ ãèø¿¿ä, çàðèì ñàéä íàð ìàíàé òºëººëºã÷äèéã àëáàí ¸ñîîð óãòàí àâàâ.
Áàëáà îðîí áóääàãèéí øàøíû ¿¿ñýë, ãàðàë, ò¿¿õòýé íÿãò õîëáîîòîé áèëýý.
Áàëáûí àðä íü ýðòíèé ò¿¿õ, ñî¸ëòîé áºãººä ýðõ ÷ºëºº òóñãààð òîãòíîëûíõîî
òºëºº îëîí çóóí æèëèéí òóðø òýìöñýýð èðæýý.
Áàëáûí àðä ò¿ìýí 1923 îíä òóñãààð òîãòíîëîî îëæýý.
Áàëáà óëñûí ýäèéí çàñàãò ãàçàð òàðèàëàí, ìàë àæ àõóé çîíõèëîõ ñóóðèéã
ýçýëäýã áºãººä, óëààí áóóäàé, ýðäýíý øèø, ÷èõðèéí íèøèíãý, õºâºí çýðãèéã
òàðèõààñ ãàäíà õîíü, ñàðëàã çýðýã ìàëûã óóëàðõàã íóòàãòàà ºñãºí ìàëëàæ
àìüäàðíà.
Áàëáûí àðä ò¿ìýí õèâñ íýõìýë, òîðãî, òºìºð, ìîä, øàâðûí ç¿éëýýð óðëàí
á¿òýýæ, ãap óðëàëûí áàðàà ýä ç¿éëñèéã õèéõäýý îíö àâüÿàñòàé. Èéì ÷ ó÷ðààñ
Áàëáûí äàðõàí áàëáàæ õèéñýí, áàñ íýã äàðõàí äàâòàæ õèéñýí ãýæ áóðõàí
òàõèëûí óðàí õèéöòýé õýðýãëýëèéã ìîíãîë÷óóä äýýäëýí ÿðüäàã áàéâ.
Ñ¿¿ëèéí ¿åä Áàëáà îðîíä íýõìýë, öåìåíò, àâòî çàñâàð çýðýã ¿éëäâýðèéí
ãàçàð õºãæèæ ýõýëæ áàéíà.
ÁÍÌÀÓ, Áàëáûí âàíò óëñ õî¸ðûí õîîðîíä 1961 îíä äèïëîìàò õàðèëöàà
òîãòñîíû äàðàà 1964 îíû ºâºë ÁÍÌÀÓ-ûí òºëººëºã÷äèéã òîëãîéëîí Áàëáûí
âàíò óëñàä àéë÷ëàõ çàâøààí íàäàä òîõèîëäñîí þì.
Áàëáûí öîã æàâõëàíò âàíãèéí çàñãèéí ãàçàð, ìàíàé Óëñûí èõ õóðëûí
òºëººëºã÷äèéã ýëýãñýã äîòíîîð õ¿ëýýí àâ÷ Öîã æàâõëàíò âàíãèéí çî÷èä
áóóäàëä áàéðëóóëàâ. Òýð áóóäëûí áàéøèíãèéí îðîéä ìàíàé òºðèéí äàëáàà
áèäíèéã áàéõ õóãàöààíä ¿ðãýëæ íàìèð÷ áàéâ.
Áàëáûí íèéñëýë Êàòìàçäó õîò íü óóëûí ºâºðò îðøèõ áºãººä õóó÷èí
öàãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé, äýýð ¿åèéí áàðèëãà èõòýé, ÿëàíãóÿà áóääàãèéí
øàøíû äóãàí ñ¿ìèéí õèéö ìàÿãòàé îðä õàðø, ñ¿ì äóãàí, ñóâàðãà, õýðýì
õààëãà, ãóäàìæ á¿ðä õýä õýäýýðýý áàéäàã àæýý.

Õîòûí ãîë õ¿ì¿¿ñ íü áàëáà ¿íäýñòýí, òºâä, ýíýòõýã õ¿ì¿¿ñ íýëýýä áèé,
õàðèí åâðîï õ¿ì¿¿ñ öººâòºð.
Õîòûí ç¿¿í õîéíî îðøèõ Ññ¸ìáî-íàðñò ãýäýã íýãýí áàãàâòàð òîëãîéí
îðîéä äýýð ¿åä ìîíãîë ëàì íàðûí îðîëöîîòîé áàðüñàí “×îäîí Æàðàí Õàøóóð”
õýìýýõ ñóâàðãà, ñ¿ì äóãàíû îð÷èì áèä àéë÷ëàí î÷èõîä, òýð æèæèãõýí óóëûí
òàðèìàë îéä ñàðìàã÷èí ìàø îëíîîð èéø òèéø õàðàéí ã¿éæ, õàøãèðàí îðèëíî.
Áóääàãèéí øàøíû çàíøëààð áîñãîñîí èõ áàãà îëîí ñóâàðãûí îð÷èì
Áàëáà áà òºâä ¿íäýñòíèé ìºðãºë÷èí, áàäàð÷èí ¿é îëíîîð ìºðãºæ ¿çýãäýõ íü
õóâüñãàëûí ºìíºõ Ìîíãîëûí íýãýí õ¿ðýýíèé áàéäëûã ñàíàãäóóëíà.
Ýíý ñ¿ìèéí äóðñãàëò ç¿éë, õóðàë íîìûí áàéäàëòàé òàíèëöàí ÿâæ áàéõàä
40-50 æèëèéí ºìíº ªâºð Ìîíãîëûí çàðèì àéìãààñ áàäàð÷ëàí ãàð÷ î÷ñîí
íàñòàé ëàì íàð áèäíèéã óãòàí àâ÷ áàÿð õ¿ðãýí èõ ñîíèðõîæ áàéâ. Êàòìàíäó
õîòîä áàéõ õóãàöààíä òºðèéí õóðàë ïàí÷õÿòûí æèíõýíý äàðãà, îðëîã÷, îëîí
ãèø¿¿íòýé õýä õýäýí óäàà óóëçàæ ÿðèõàä ìàíàé Ìîíãîë îðíû òºðèéí äýýä
ýðõèéã áàðèõ áà ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûí çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿éë àæèëëàãàà,
õóðëûí ñîíãóóëèéí çàð÷ìûã ñîíèðõîæ, äýëãýðýíã¿é ÿðèóëàâ.
Áàëáûí âàíò óëñûí åðºíõèé ñàéä ýðõýìñýã íî¸í Òóëñè Ãèðà, Áàëáûí Öîã
Æàâõëàíò Âàí ìàõåíäðà Áèð Áèêðàì íàð ìàíàé òºëººëºã÷äèéã òóñ òóñûí
îðäíîî õ¿ëýýí àâ÷ óóëçàõäàà ÁÍÌÀÓ-ä àéë÷èëæ, ò¿¿íèé áàéäàëòàé òàíèëöàæ,
òºð, çàñãèéí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàí õî¸ð îðíû õîîðîíäûí õàðèëöààíû
òóõàé ÿðèëöàæ áàéñíàà òààëàìæëàí äóðñàæ òýìäýãëýí ÿðüæ áàéâ.
Mºí õîòîä ìàíàé òºëººëºã÷èä, õóó÷èí øèíý ñóðãàõ àðãûã õîñëîí çààäàã
íýãýí ñóðãóóëèéí áàãø íàðòàé óóëçàõàä, òýä òóñ óëñûí ñî¸ëûí õºãæëèéí
áàéäàë, ñóðãàëòûí ñèñòåì, çààäàã ç¿éë, õ¿ì¿¿ñèéí áè÷èã ¿ñãèéí ìýäýö,
áîëîâñðîëûí õèð õýìæýýíèé òóõàé áèäíýýñ îëîí ç¿éëèéã ñîíèðõîí àñóóâ.
Áàëáûí âàíò óëñûí ýðäìèéí õ¿ðýýëýí ãýäýã íýãýí ãàçàð î÷èõîä òýð
õ¿ðýýëýíãèéí ãèø¿¿ä, 70-ààñ äýýø íàñíû îëîí àõìàä õ¿í öóãëàð÷, áèäýíä
áàÿð õ¿ðãýæ, á¿òýýñýí òîëü áè÷èã, õóó÷èí çàðèì íîìûí ýõýíä õèéñýí
òàéëáàðëàë, ìºí ò¿¿õ áà õýë áè÷ãèéíõýý òàëààð ÿâóóëàõààð ñàíàà÷èëæ áóé
ç¿éëýý òàíèëöóóëàâ. Ýíý íü ìàíàé øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýí ¿¿ñýí àæëàà
ÿâóóëæ áàéñàíòàé òºñòýé ìýò ñàíàãäàæ áèëýý.
Òýäíèé õ¿ñýëòýýð áèä ººðèéí îðíû øèíæëýõ óõààíû áàéäëààñ òîâ÷ ÿðüæ
ºãºõºä òýä áèäýíä îëîí àñóóäàë òàâüæ, òóñ óëñûí øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéã
èõýýõýí ñîíèðõîæ ìàíàéä òóðøëàãàòàé ç¿éë áàéíà ãýæ áàéâ. Íýãýí áàãà
êëóáèéí ãàçðàà Áàëáà-Ìîíãîëûí íàéðàìäëûí íèéãýìëýãèéí ñàíàà÷ëàãààð
Áàëáûí ñî¸ë îëîí íèéòèéí òºëººëºã÷èä öóãëàð÷ ìàíàé òºëººëºã÷äºä áàÿð
õ¿ðãýæ õýäýí õ¿í ¿ã õýëñíèé õàðèóä áèä ÷ ìºí ººðèéí îðíû àðä ò¿ìíèé
õàðèó òàëàðõëûã èëýðõèéëýâ. Òýð êëóáèéí ãàçàð Ìîíãîëûí áàéäëûã
õàðóóëñàí çàðèì ãýðýë çóðãèéã àøèãëàí ñàìáàð ãàðãàæýý.
Óóëçàëòûí äàðàà Áàëáà-Ìîíãîëûí íàéðàìäëûí íèéãýìëýãèéí óäèðäàã÷èä
ìàíàé òºëººëºã÷èéí ãèø¿¿í íýã á¿ðò Áàëáà ¿íäýñòíèé áàðàí àðüñàí ìàëãàé
ºìñ¿¿ëñýí íü ìàíàé àðä ò¿ìíèé èéìýðõ¿¿ çàíøèë ñàíàãäàâ.
257

Àëáàí ¸ñíû õ¿ëýýí àâàëò äýýð î÷èõîä, Áàëáûí âàíò óëñûí ñàéäóóä,
òºðèéí àëáàíû õ¿ì¿¿ñ, îëîí íèéòèéí òºëººëºã÷èä, ìàíàé îðíû áàéäëûã
èõýýõýí ñîíèðõîí àñóóæ áàéâ.
Áàëáà ¿íäýñòýí õ¿ì¿¿ñèéí äóíä æèíõýíý áàëáààñ ãàäíà ýíýòõýã, òºâä
ìàÿãèéí öàðàéòàé õ¿ì¿¿ñ îëîíòàà ¿çýãäýõèéí õàìò áàñ ìîíãîë öàðàéòàé
õ¿ì¿¿ñ öººíã¿é áàéâ.
Ìîíãîë, Áàëáûí õýëýíä øàøíû òàëûí îéðîëöîî îëîí ¿ã áàéäãààñ ãàäíà
áàñ ÷ õààÿà ñî¸ìáî ìýòèéí íýã ãàðàëòàé ¿ã íýëýýä áàéäàã áîëîëòîé.
Áèä Áàëáà îðíîîñ áóöàõ çàìäàà ÁÍÝÓ-ä àéë÷ëàëàà ¿ðãýëæë¿¿ëýâ. Áè ýíý
îðíîîð ãóðàâ äàõü óäààãàà î÷èæ áàéãàà íü òýð áèëýý.
Ýíýòõýã ãýäýã ¿ã äóóëàõàä ÷èõíýý 纺ëºí ñîíñîãäîæ, èõ ò¿¿õ óõààíû
ñàí ìýò ñàíàãääàã. Ò¿âä õýëýýð äàìæèæ Ìîíãîëä îð÷óóëàãäñàí Ýíýòõýãèéí
óðàí çîõèîë, ýðäìèéí íîì ìîíãîëûí àðäûí äóíä ºðãºí äýëãýð÷ áàéñàí ó÷èð
ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí Æàãàð îðîí, ò¿¿íèé àëäàðò Ãèìàëàé, ðàøààí áîëñîí
Ãàíãà ìºðíèé òóõàé ¿ëãýð äîìîã ìýò ñîíèí þì èõ ÿðüäàã. Ýíý ÷ ó÷ðààñ áè
ýíýòõýãèéí òóõàé íîì çîõèîë íýëýýä óíøèí ñîíèðõäîã áàéëàà. Ìàíàé õî¸ð
îðíû õîîðîíä òàâèàä îíû ýõýýð íàéðñàã õàðèëöàà òîãòñîíîîñ ýõëýí xo¸p àðä
ò¿ìíèé áèå áèåý ìýäýëöýõ íü òýëýí ºðãºæñººð èðýâ.
1950-èàä îíîîñ ýíõ òàéâíû òàëûíõíû èõ, áàãà îëîí õóðàëä îðîëöîæ
ÿâàõäàà Ýíýòõýãèéí ýðäýìòýä, îëîí íèéò, óëñ òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äòýé óóëçàæ
ÿâàâ. ¯¿íä Ðàìàøâåðè Íåðó, Ðîìåø ×àíäðà, öºìèéí ôèçèêèéí ìýðãýæèëòýí
Êîñîìáè, ø¿¿ã÷ Ñèíãõ (Ñýíãýý) çýðãèéã äóðäàæ áîëíî.
1946 îíä Äæàâàõàðëàë Íåðó (Æàãâàðàë) Óëààíáààòàðûí Ãàíäàíãèéí
øàøíû ñóðãóóëèéí ïðîôåññîðîîð, ØÓÀ áàéãóóëàãäàõàä ò¿¿íèé ãàäààä
ãèø¿¿íýýð Ýíýòõýãèéí óëñ òºðèéí ç¿òãýëòýí, ã¿í óõààíòàí, Ãàòõà Êðèøèàí
íàðûã ñîíãîñîí íü ýðäýì íîìûí îðîí ýðòíèé ò¿¿õò Ýíýòõýãèéí ã¿íýý
õ¿íäýëæ áàéñíû èëýðõèéëýë þì.
Áè àíõ óäàà àëäàðò Ýíýòõýã îðîíä 1963 îíä ò¿¿õ÷ Ø.Áèðà, Ø.Íàöàãäîðæ
íàðûí õàìò î÷èæ Äîðíî äàõèíû ñóäëàã÷ îëîí óëñûí 26 äóãààð õóðëûí
àæèëëàãààíä îðîëöñîí áèëýý. Òýð õóðàëä Æ.Íåðó áàÿð õ¿ðãýí ¿ã õýëýõèéã
ñîíñîâ. Òýð èõ õ¿í ààæóó íàìóóí õºäºë㺺íòýé, íàñ àõèæ ÿâàà ÷ ãýñýí
ãîîëèã, öýìöãýðõýí, ã¿í áîäîëòîé õàðàãäàâ. Òýð ¿åä áèä “Äæàìëàò õîóòåë”
çî÷èä áóóäàëä áàéðëàæ “Óëààíôîðò” õýìýýõ õýðýì, “Ïåðëë òåìïë” õýìýýõ
áóääàãèéí äóãàí, ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Àðõó Áèðàãèéí áàéãóóëñàí Äîðíî äàõèíû
ñî¸ëûã ñóäëàõ õ¿ðýýëýí, äóíäàä ýðòíèé ¿åèéí àëäàðò óðàí áàðèëãà, “Òàäæ
Ìàõàë” áóðõàí çýðýã ýíýòõýãèéí ñî¸ëûí òºâ, äóðñãàëò ãàçðóóäûí çàõ çóõààñ
õàðæ ¿çñýí. Õî¸ð äàõü óäààãàà 1964 îíä ÀÈÕ-ûí òºëººëºã÷äèéã òýðã¿¿ëæ
î÷èõäîî òýäíèé õºòºëáºðèéí äàãóó äýýðõ äóðñãàëò ãàçðóóäûã äàõèí ¿çñýíýýñ
ãàäíà îð÷èí ¿åèéí Ýíýòõýã îðíû ýöýã ãýæ àëäàðøñàí Ìàõàòìà Ãàíäèéí
äóðñãàëò ãàçàð öýöýã ºðãºí õ¿íäýòãýñýí. Áèä Ýíýòõýãèéí èõ õóðëûí äýýä,
äîîä òýíõèìèéí ãèø¿¿ä, àëäàðò ç¿òãýëòýí ýìýãòýé Íàéäó Õàíä (Õàíä íýðòýé
258

ìîíãîë ýìýãòýé ìàíàéä îëîí áèé) òºðèéí äýä åðºíõèéëºã÷ Õóñåéí çýðýã îëîí
õ¿íòýé óóëçàâ.
1964 îíû 11-ð ñàðûí 26-íä ÁÍÝÓ-ûí åðºíõèé ñàéä Ëàë Áàõàòóð Øàñòðè
áèäíèéã õ¿ëýýí àâ÷ íýëýýä óäààí ýëýãñýã äîòíî ÿðèëöñàí. Òýð íàìõàí,
í¿äýíä äóëààõàí ýíãèéí, øîã ÿðèàòàé õ¿í áàéâ. Áèäíèé ÿðèàã ñîíñîîä
ýðòíèé Ìîíãîë îðîí îð÷èí ¿åèéí äýâøëèéí çàìààð õºãæèí èõ àìæèëò îëæ
áàéãàà þì áàéíà, òàíàé ýíõ òàéâàí÷ ãàäààä áîäëîãûã áèä ñàéøààäàã ãýâ.
Òýðýýð ÿðèàíûõàà äóíäóóð ìèíèé íýð Ëàë ãýäýã íü óëààí, Áàõàòóð íü òàíàé
áààòàð ãýñýíòýé àäèë. Èéìä òàíàé íèéñëýëèéí íýð øèã áàéãàà áèç ãýëýý.
Ýíý ÿðèàíä Ýíýòõýã íü ÕÀÀ, ¿éëäâýðèéí îðîí áîëæ ìàøèí, ñóóðü ìàøèí,
áàãàæ õýðýãñýë, öàõèëãààí òîíîã òºõººðºìæ, õèìèéã õºãæ¿¿ëæ áàéãààãààñ
ãàäíà ìàíàé óëàìæëàëò ñî¸ë óðëàã, óòãà çîõèîë îð÷èí öàãèéí õºãæèëòýé
àâöàëäàí óðàãøëàí àëõàæ áàéíà ãýâ. Ýíý íü Æ.Íåðóãýýñ “Ýíýòõýã îðíûã
íýýñýí” íü ãýñýí çîõèîëäîî: Ýíýòõýã îðîí áîë ýñâýë õóó÷íû çàíøëàà ÿãøòàë
áàðèìòëàõ, ¿ã¿é áîë ãàäààäûí ñî¸ëä õýò òàëàðõäàã, èéìä áèä ºíãºðñºí
ºâèéí, ¿åý ¿ðãýëæë¿¿ëýí øèíèéã á¿òýýõèéí òºëºº ýðìýëçýõ õýðýãòýé”
õýìýýñíèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéñàí íü òýð àæýý. Åð íü ººðèéí îðíû àæ àõóé, ñî¸ë
èðãýíøëèéí ºâèéã õàðü îðîí òóõàéëáàë åâðîïûí îðíóóäûí ñî¸ë èðãýíøëèéí
ºâèéã õàðãàëçàí õºãæ¿¿ëýõ íü ýõ îðíûõîî òºëºº ãýñýí ç¿òãýëòýí á¿ðèéí
óõààëàã ñýòãýëãýý ìºí.
Ãóðàâ äàõü óäààãàà áè ìºí ÀÈÕ-ûí òºëººëºã÷äèéã òýðã¿¿ëýí 1980 îíä
Ýíýòõýãò àéë÷ëàâ. Ýíý óäàà áèä áóðõàí áóääà ñóðãààëàà ¿ëäýýñýí Áåíàðàñ,
Ñàðíàòõ õî¸ð õîòîîð î÷èæ íýëýýä ò¿¿õò ãàçðûã ¿çñýí, áàñ òºð, îëîí íèéò,
øèíæèëãýý, óðëàã, óðàí çîõèîëûí îëîí õ¿íòýé óóëçàæ, óðëàãèéí ¿äýøëýã,
àðäûí äóó á¿æèã ¿çýâ.
ÁÍÝÓ-ûí åðºíõèé ñàéä Èíäðà Ãàíäè õ¿ëýýí àâ÷ áèäýíòýé òóõòàé ÿðèâ.
Ò¿¿íèé îðäîíä îðîõîä àëáàí òàñàëãààíû íü òýã äóíä çàññàí ãî¸ õèâñýí äýýð
Ãàíäè çîãñîí áèäíèéã õ¿ëýýí àâàõäàà Ñàéðè õýìýýõ íºìðºãºº ÿëèìã¿éõýí
çàñàæ òýãøëýýä áèäíèéã ñóó ãýâ.
Èíäðà Ãàíäèéã õàðàõàä èõ àæèëäàà ÿäàðñàí áàéäàëòàé áîëîâ÷ àëñûã
áîäñîí òîðîìãîð í¿äýýðýý 纺ëºí àæèãëàí áèäýíä òàëàðõàâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí òºëººëºã÷èä áèä 1980 îíû 12 äóãààð ñàðûí
25-26-íä Áàíãëàäåøèä àéë÷ëàâ.
Áèäíèéã Áàíãëàäåøèéí åðºíõèéëºã÷ Ðàõìàí, äýä åðºíõèéëºã÷ Àáëóñ
Ñàéòàð, åðºíõèé ñàéä Øèõ Àçèçóð Ðàõìàí íàð áîëîí îëîí íèéòèéí
ç¿òãýëòí¿¿ä õ¿ëýýí àâ÷ óóëçàâ. Áàíãëàäåøèéí íèéñëýë Äàêêà íü Ãàíãà
ìºðíèé ýðýã äýýð îðøäîã áóíõàí çýðýã äóðñãàëò ãàçàðòàé òàíèëöàâ.
Àçè-Àôðèêèéí îðíóóäûí àíõäóãààð áàãà õóðàë 1955 îíû 4-ð ñàðûí 18-24-
íèé ºäºð Èíäîíåçèéí Áàíäóíã õîòíîî áîëñîí áèëýý.
Àçè-Àôðèêèéí îðíóóäûí Áàíäóíãèéí àíõäóãààð áàãà õóðàë íü Àçè-
Àôðèê õî¸ð èõ òèâèéí óóäàì íóòàãò îðøèí ñóóã÷ á¿õ óëñ ò¿ìíèé íàéðàìäàë,
õàìòûí àæèëëàãààã áýõæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ, èìïåðèàëèçì, êîëîí÷èëîë, øèíý
259

êîëîí÷èëîëûí ýñðýã ¿íäýñíèéõýý ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûã õàìãààëàí
òýäíýýñ ÿâóóëæ áàéãàà òýìöýëä ¿íýò õóâü íýìýð áîëñîí áèëýý.
Áàíäóíãèéí áàãà õóðëûí 10 æèëèéí îéí áàÿðò îðîëöîõ ãàäààä îðíóóäûí
òºëººëºã÷äèéí äîòîð ÁÍÀÂÓ-ûí åðºíõèé ñàéä Ôàì Baí Äîíã òýðã¿¿òýé
Âüåòíàìûí òºëººëºã÷èä, ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷, Àðäûí
Èõ Õóðëûí îðëîã÷ äàðãà, ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ ìèíèé áèå òýðã¿¿òýé
ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä ÁÍÌÀÓ-ààñ ÁÍÕÀÓ áà Èíäîíåçèä
õàâñðàí ñóóõ îíö áºãººä á¿ðýí ýðõò ýë÷èí ñàéä Ä.Öýâýãìèä, Ãàäààä ÿâäëûí
ÿàìíû àæèëòàí Î.Äàìäèíñ¿ðýí íàð î÷ñîí áèëýý. ÁÍÀÑÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí
òàíõèìûí äàðãà Êèì Èð Ñåí òýðã¿¿òýé Àðä÷èëñàí ñîëîíãîñûí òºëººëºã÷èä,
ÁÍÕÀÓ-ûí Òºðèéí Ǻâëºëèéí åðºíõèé ñàéä ×æîó Ýíü-ëàé òýðã¿¿òýé Õÿòàäûí
òºëººëºã÷èä, Ñóäàíû òºðèéí çºâëºëèéí äàðãà, Ýíýòõýã, Ïàêèñòàí, Ìàëè,
Ãàíà, Ýòîï, Áàëáà, Ëèâàí, Èðàí, Òàíçàíè, Çàìáè, Àôãàíèñòàí, Èîðäàí, ßïîí,
Êèïð, Ìàðîêêî, Êóâåéò, Ëèâàí çýðýã îðíû òºëººëºã÷èä îðîëöîâ.
Һ뺺ëºã÷äèéã Á¿ãä Íàéðàìäàõ Èíäîíåç óëñûí åpºíõèéëºã÷ Ñóêàðíî,
Æàêàðò õîòûí Ìåðäñêèéí îðäîí, Æàêàðòûí îð÷èì îðøäîã Áîãîðûí îðäîí,
ìºí Æàêàðòààñ ç¿¿í òèéø àëñàëñàí Áàëè àðàëä îðøäîã õîòäîî õ¿ëýýí àâ÷
õ¿íäýòãýëèéí ¸ñëîëûã ã¿éöýòãýâ. Èíäîíåç íü Ìàëàéí àðàë íóòãèéí 3000
ãàðóé àðëûã õàìààðäàã. Èíäîíåçèéí íèéñëýë Æàêàðò íü ßâà àðëûã áàðóóí
õîéò õýñýãò îðèøíî. Áàëè àðàë íü õóó÷èí öàãèéí îëîí äóãàí, áàðèëãà
èõòýéãýýñ ãàäíà ìîä òºìðººð õ¿ì¿¿ñ, áóðõíû ä¿ðèéã óðëàí á¿òýýí õèéäýã
ãàðàìãàé óð÷óóä îëîíòîé àæýý. Õóâèëàé õààíû ¿åä ßïîí îðîíä õºëºã
îíãîöîîð ç¿ãëýæ ÿâààä òàéôóí õýìýýõ äàëàéí õàð øóóðãàíä àìü ¿ðýãäñýí
ìîíãîë äàðãà, öýðã¿¿äýä çîðèóëàí áîñãîñîí õýñýã ÷óëóóí õºøººã Æàêàðò
õîòûí ò¿¿õèéí ìóçåéí õàøààíä áàéõûã ¿çýæ áèëýý.
Ýíý ¿åýð õýä õýäýí óóëçàëò öóãëààí áîëæ, õÿòàä áà èíäîíåçèéí
òºëººëºã÷èä, Àçè, Àôðèêèéí îðíóóäûí òºëººëºã÷èäòýé óóëçàæ, Àëæèðò
áîëîõîîð áýëòãýæ áàéñàí Àçè, Àôðèêèéí îðíóóäûí õóðëààð õýëýëöýõ õýðãèéí
òºëºâëºãºº, ÷óõàì ÿìàð îðîí îðîëöóóëàõ òóõàé íóóöààð ÿðüæ áàéæýý.
Õóðëûí ãîë ¸ñëîë Áàíäóíã õîòîä áîëæ åðºíõèéëºã÷ Ñóêàðíî áàÿð õ¿ðãýæ
Áàíäóíãèéí àíõäóãààð áàãà õóðëûí à÷ õîëáîãäîë, ò¿¿íèé ¿çýë ñàíààã öààøèä
õºãæ¿¿ëýõ çîðèëòûí òàëààð ¿ã õýëýâ. Ýäãýýð òîì óóëçàëòàä òýíä õ¿ðýëöýí
î÷ñîí òºð áà çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿í¿¿ä òîâ÷ ¿ã õýëæ ìàíàé èõ õóðëûí
òýðã¿¿ëýã÷èä, çàñãèéí ãàçàð äýýðõ àñóóäëûã á¿ðýí ä¿¿ðýí äýìæñýíèéã
áèä èëýðõèéëñíýýñ ãàäíà, Àëæèðò áîëîõ õóðëûí áýëòãýëòýé íàðèéâ÷ëàí
òàíèëöàõ çîðèëãîòîé áàéâ. Òýð õóðàëä Àçèä àñàð èõ íóòàã äýâñãýðòýé ÇÕÓûã
îðóóëàõã¿éã õè÷ýýæ áàéñàí ó÷èð áàãà õóðëûí 10 æèëèéí îéä öóãëàðñàí
çàðèì òºëººëºã÷òýé áèä óóëçàæ ÇÕÓ-ûã Àëæèðò áîëîõ õóðàëä îðîëöóóëàõ íü
ç¿éòýé ãýäýã ìàíàé óëñûí ñàíàëûã òàéëáàðëàí ÿðèõ äààëãàâðûã áèåë¿¿ëýõ
çîðèëò òàâüæ áàéâ.
ͺõºð Î.Äàìäèíäîðæ áèä õî¸ð, Ä.Öýâýãìèä äàãíàæ õóðàëä èðñýí
õ¿ì¿¿ñòýé ãîë÷ëîí óóëçàæ ÿðèâààñ Ýíýòõýã áîëîí Àçè, Àôðèêèéí îëîíõè
260

îðíû äýâøèëòòýé ç¿òãýëòí¿¿ä ÇÕÓ-ã¿éãýýð Àëæèðûí õóðëûã õèéæ áîëîõã¿é
õýìýýæ, ìàíàé çàñãèéí ãàçðûí ¿çýë ñàíààòàé àäèë áóþó îéðîëöîî áàéñàí
íü òîäîðõîé áîëîâ. Áèä ýíý àñóóäëààð Ôàì Âàí Äîíã çºâøººð÷ ººðèéíõºº
áàéðëàñàí îðäíîîñîî áèäíèé ñóóäàã çî÷èä áóóäàë ðóó èðñýí áîëîâ÷ òýð
öàãèéã òîõèîëäóóëàí áèäíèéã ººð àðãà õýìæýýíä ÿâóóëñàí òóë óóëçàæ
÷àäààã¿é. Áèä ò¿¿íòýé óóëçàõààð õî¸ð äàõèí áîëçîîä àìæààã¿é þì.
Áàëè àðëûí òºâ õîòûí íýãýí öýöýðëýãò îëîí íèéò çîõèîäîã òàëáàé äýýð
òºëººëºã÷èä íýãýí îðîé ýãýë æèðèéí áàéäëààð öýíãýí çóãààëæ, Èíäîíåçèéí
òàëààñ áýëòãýñýí öººâòºð ìèíóòûí êîíöåðòûã ¿çýæ, äàðàà íü ººðñ人
á¿æèãëýí äóó äóóëàâ. ¯¿íä: îðîí á¿ðèéí òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í, çàðèì
ãèø¿¿í ÷àäàõ ÷èíýýãýýðýý ººð ººðèéí á¿æãèéã á¿æèãëýí õàðóóëàâ. Á¿æãèéí
õîîðîíä òýð îðîéí íàéðûã õºòºëæ áàéñàí àíãëè, èíäîíåçèéí ýðëèéç íýãýí
ºíäºð ãîîëèã çàëóó, îðîí òóñ á¿ðèéí òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í þì óó ãèø¿¿ä
ìýääýã äóóãàà äóóëàõûã óðüæ áàéãààãàà çàðëàâ. Ýíý çàðëàëûã Èíäîíåçèéí
åðºíõèéëºã÷ Ñóêàðíî, ò¿¿íèé 24 íàñòàé áàãà õàòàí, ÿïîí ¿íäýñíèé õàòàãòàé
Äåâè áîëîí øàäàð ñàéäóóä íü äýìæèí àëãà òàøèæ, áèä õ¿íäýò òºëººëºã÷äèéí
òèéíõ¿¿ äóóëàõûã òýñýí ÿàäàæ õ¿ëýýæ áàéíà ãýâ.
Ñóêàðíî áîë óðàí çîõèîë, óðëàã, õºãæèì, çóðàãò àâüÿàñëàã òóõàéëáàë
Áàíäóíãèéí õóðàëä çîðèóëñàí äóóíû ¿ã àÿûã ººðºº çîõèîí áè÷ñýí áàéâ.
Áàñ ò¿¿íèé á¿òýýñýí îð÷èí ¿åèéí øèíý áàéøèíãóóäûí òºñëèéã ¿çýñãýëýíä
òàâüñàí áºãººä ò¿¿íèé çóðñàí òîñîí áà óñàí áóäãèéí çóðãèéã ÷ òýíä òàâüñàí
áàéâ.
Õàðâàë Ñóêàðíî íü óëñ òºðèéí ç¿òãýëòýí, îëîí õýë ìýääýã, èëòãýë õèéõäýý
õýëýìãèé, óòãà çîõèîë, óðàí ñàíààã ýðõýìëýí, îþóí ñàíàà íü õºäºëäºã õ¿í
áîëîëòîé õàðàãäàæ áàéñàí áèëýý. Áàíäóíã õîò îðîõîä òºëººëºã÷äèéã õýäýí
îíãîöîîð ÿâóóëñíû äîòîð ×æîó-Ýíü-Ëàé ººðèéí ñóóñàí îíãîöîíä íàìàéã
óðüæ ñóóëãàñàíä áè ò¿¿íòýé Àëæèðûí õóðëûí òàëààð ÿðèëöàõ áîëîëöîîòîé
áîëîâ õýìýýí áîäîæ ÿâàâ.
Àðàé ÷àìàé çàâûã õàðæ, ýâèéã îëæ îð÷óóëàã÷ààð íü äàìæóóëàí íºãºº
Àëæèðûí õóðëûí áýëòãýë óðóó îðîõ ãýòýë ×æîó-Ýíü-Ëàé öîíõîîð õàðæ, óòàà
ìàíàð÷ áàéñàí ãàëò óóëûí îðîéã çààæ, “Ò¿¿íèéã õàðàà÷ ýíý ãàëò óóëûí îðîéí
öîîðõîé äýýã¿¿ð áèä õýä ýðãýëäýõ áîëíî” ãýæ Ñóêàðíî íàäàä õýëýâ ãýõýä áèä
ñîíèðõîí õàðæ ÿâààä, áàéðàà ýçëýí ñóóõ òºëºâòýé áîëîõîä íü íºãºº àñóóäëàà
õºíäºõ ãýâýýñ, “Ýíý Èíäîíåçèéí óóë, ºìíºä Õÿòàäûí óóëòàé àäèë áàéíà” ãýæ
öîíõîîð õàðæ öàã íºõöººæ áàéòàë ìºí îíãîöîíä ñóóæ ÿâñàí Èíäîíåçèéí
Êîììóíèñò Íàìûí Òºâ Õîðîîíû äàðãà Àéäéò õ¿ð÷ èðæ îð÷óóëàã÷ààðàà
äàìæóóëàí õóó÷ õººð÷ ÿâààä öàãèéã áàðñàí áèëýý. Õýäèé òèéì áîëîâ÷ áóñäààñ
ìýäýæ îéëãîæ èðñýí ç¿éë ìààíü çºâ áàéñàí íü ñ¿¿ëäýý èëýðõèé áîëñíîîñ
ãàäíà Àëæèðò áîëîõ íºãºº õóðàë íü ýðãýëò ãàð÷ óã îðíû åðºíõèéëºã÷ Àõìåä
Áåì Áåëëàã ò¿ëõýí óíàãàñàí çýðýã øàëòãààíààñ õóðàëäàëã¿é ºíãºðñºí þì.
Áàíäóíãèéí õóðëûí îéãîîð ÁÍÕÀÓ-ûí åðºíõéé ñàéä ×æîó Ýíü-ëàéã î÷èõîä
ò¿¿íèé õàæóóãààð îëîí çóóí õÿòàä æ¿æèã÷èí õ¿ðýëöýí î÷ñîí áîëîõîîð
261

òýð îðîéí ¿äýøëýãò õÿòàäûí æ¿æèã÷èä öººí ýìýãòýé÷¿¿ä èðæ á¿æèãëýí
áàéñíààñ ãàäíà áàñ õýäýí õÿòàä õºãæèì÷èä õóó÷èð, øàíçààð òîãëîõîä
åðºíõèé ñàéä ×æîó-Ýíü-ëàé áîñ÷ õÿòàäûí õóó÷èí öàãèéí óðò àÿëãóóò äóóã
äóóëàõàä òýíä áàéñàí õ¿ì¿¿ñ àëãà òàøèæ, áàÿð õ¿ðãýí áóñàä òºëººëºã÷äèéã
äóóëàõûã óðèàëàâ.
Ýíý óðèàëãûã åðºíõèéëºã÷ Ñóêàðíîãèéí áàãà õàòàí Äåâè äýìæèæ
òºëººëºã÷ á¿ðèéí äýðãýä ã¿éí èðæ, “Òà íàðààñ õýí äóóëàõ âý?” ãýæ áîë÷èìã¿é
á¿ñã¿é ìàÿãààð øààðäàí àñóóâ.
Ìàíàé òºëººëºã÷äºä ýíý àñóóäàë òàâèãäìàãö Äîíäîãèéí Öýâýãìèä áè
äóóëæ ÷àäàõã¿é ãýõýä Äàìäèíäîðæèéã çàëóóãààðàà ÷è äóóë ãýâ. Äàìäèíäîðæ
áè ¿¿íýýñ áóñàä äààëãàâðûã áèåë¿¿ëüå, ¿¿íèéã õýçýý ÷ äèéëýõã¿é ãýâ.
Äàìäèíäîðæèéã áè òýòãýæ óõóóëæ ãóéæ áàéõ õîîðîíä Ä.Öýâýãìèä òýð
îðîéí ¿äýøëýãèéã óäèðäàæ áàéñàí ýðëèéç çàëóóä ìèíèé íýðèéã ºã÷, ìàíàé
òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿íèéã äóóëíà ãýæ òýð çàðëàâ.
Áè ÷ áàñ äóó îãò äóóëäàãã¿é áîëîõîîð áèä ãóðàâ ÿàõàà ìýäýõã¿é áàéòàë
¿äýøëýã óäèðäàæ áàéñàí çàëóó ìèíèé íýðèéã õýëæ àíãëèàð çàðëàâ.
Õ¿ì¿¿ñ àëãà òàøèâ.
Òóëãàðñàí ýíý õýðãýýñ ìóëòàð÷ ÷àäàõ íü ºíãºðñºí òóë “Øàðàé ãîëûí
ãóðâàí õààí” æ¿æãèéí äóóíààñ:
“Áàðñûí õ¿÷èéã áèåäýý àãóóëñàí
Áàéëäàõ çýâñãèéã ãàðòàà áàðüñàí
Áààòàð òà íàðûã èíãýýä xapaxàä
Áàõäàõ ñýòãýë öýýæýýð ä¿¿ðíý.
ãýäýã áàäãèéã áóðóó õàçãàé áîëîõîîñ ÷ àéëã¿é ÷àíãà õàøãàðààä ñóóìàãö, òýíä
áàéñàí õ¿ì¿¿ñ ¸ñ áàðèìòàëñàí þì óó, ìèíèé õè÷ýýí õàìààã¿é õàøãèðñíûã
áîäñîí þì óó, ñ¿ðõèé àëãà òàøèâ.
Îéí ¿åýð Èíäîíåçèéí íèéñëýë, çàðèì õîòûí áàéäàë, õºäºº òîñãîíû îðîí
íóòãèéí çàíøèëòàé òîâ÷õîí ÷ ãýñýí òàíèëöàõ çàâøààí òîõèîëäñîí þì. Îëîí
àðàë õîéãîîñ á¿ðýëäñýí ýíý îðíû óóð àìüñãàë íü äóëààí, óðãàìàë, æèìñ ýëáýã
õàðàãääàã. Áàëè àðàë äýýð òºëººëºã÷ íàðò ¿ç¿¿ëñýí îëîí ìÿíãàí õ¿íèé áàãò
á¿æèã íü õóó÷íû Ýíýòõýã, Öåéëîí, áàñ Òºâä, ìºí ìàíàé Ìîíãîë îðíû öàìûí
á¿æãèéí àëü àëèíòàé òºñòýé òàëààðàà äîðíî äàõèíû á¿æãèéí óðëàãèéí ìàø
ñîíèðõîëòîé ä¿ðñëýëèéí íýã òîäîðõîé õýëáýð áàéâ. ßíç ÿíçûí õóâöàñ ºìññºí
îëîí õ¿í àäãóóñàí àìüòíû ä¿ðñèéã õàðóóëñàí òýð á¿æãèéí äîòîð ¿ëãýð
äîìãèéí àðñëàí, áàð, çààí, ìîãîé, ëóó, áàéñíààñ ãàäíà äýýð ¿åèéí õààä íî¸ä,
òýäíèé øàäàð õ¿ì¿¿ñ æèðèéí àðäûí áàéäëûã ¿ç¿¿ëñýí õºäºë㺺í ÷ îëîí
áàéâ. ªðãºí òàëáàé äýýð õèéãääýã òýð á¿æãèéí õºãæèì íü áàñ ë Ýíýòõýã,
Öåéëîí, Òºâä Ìîíãîë á¿æãèéí õºãæìèéí àÿ äàí ÿíûã ñàíàãäóóëíà.
Á¿æãýýñ ãàäíà öýðýã, ýíãèéí õ¿ì¿¿ñèéí æàãñààë Æàêàðò, áóñàä ãàçàð
áîëîâ. Ýíãèéí õ¿ì¿¿ñèéí æàãñààë ãîëäóó ìºðºí äýýðýý ºí㺠ºíãèéí õàäàã
ÿíäàð øèã àë÷óóð íºìºðñºí èíäîíåç á¿ñã¿é÷¿¿ä ñýâ ñýâ àëõëàí á¿æèãëýí
ÿâæ áàéñàí íü õóó÷èí Ìîíãîëûí õ¿ðýý õèéäýä ÿâàãäàæ áàéñàí öàìûí Äàðü-
262

ýõèéí äýãòýé òºñòýé áàéâ. Áèä Èíäîíåç îðíîîñ îíãîöîîð ãàð÷ Áýýæèíä èðæ,
Ä.Öýâýãìèä ¿ëäýæ, Î.Äàìäèíäîðæ áèä ýõ îðîíäîî èðýâ.
ÁÍÌÀÓ, Ôðàíö óëñûí õîîðîíä ñî¸ëîîð õàðèëöàí ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã
çóðàõ òºëººëºã÷äèéã áè òýðã¿¿ëýí 1968 îíû 1-ð ñàðä Ïàðèñ õîòîä î÷ñîí þì.
Ìàíàé òºëººëºã÷äèéã 1-ð ñàðûí 22-íä ¿äýýñ õîéø Ôðàíöûí Ãàäààä ÿàìíû
1-ð îðëîã÷ ñàéä, òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íî¸í À, Áåòòàíêóð õ¿ëýýí àâ÷
ÿðèëöàâ. Ôðàíöûí Ãàäààä ÿàìíû ãàäààäòàé ñî¸ëîîð õàðèëöàõ äåïàðòàìåíòûí
åðºíõèé çàõèðàë Æ.Áóäåâàí õýëýëöýýðèéã ôðàíöûí òàëààñ óäèðäàí ÿâóóëæ
Ìîíãîëûí òàëààñ ìèíèé áèå, Ôðàíöûí òàëààñ Ãàäààä ÿàìíû íýãä¿ãýýð
îðëîã÷ ñàéä áºãººä òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà À.Áåòòàíêóð ãàðûí ¿ñýã
çóðàâ.
Ìîíãîë óëñòàé ñî¸ëûí õýëýëöýýð áàéãóóëñàí íü õî¸ð îðíû óëñ òºð, ýäèéí
çàñãèéí õàðèëöààã öààøèä îëîí òàëààð õºãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé
áîëëîî ãýæ Ôðàíöûí àëáàíû õ¿ì¿¿ñ òýìäýãëýâ.
Õýëýëöýýðèéí ÿâöààñ ¿çýõýä Ôðàíö íü ººðèéí õýëèéã ãàäààäàä ñóðãàõàä
èõýýõýí àíõààðàë òàâüæ, ýíý íü ÿìàð ÷ óëñòàé õýëýëöýýð áàéãóóëàõàä îðóóëæ
áàéäàã ÷óõàë àñóóäëûí íýã áàéâ.
Ýíý àéë÷ëàëûí ¿åýð áèä Õîéò Ôðàíöûí ìóæ, îëîí õîò, ñóóðèí ãàçðóóäûí
àìüäðàëòàé òàíèëöàæ, õºäººãèéí íýãýí õóâèéí àæ àõóéòàí òàðèà÷èí àéëä
îðâîîñ òýð íü æèëä õýäýí ìÿíãàí ëèòð ñ¿¿ ñààäàã 200 ¿íýýòýé, áàãà çýðýã
ãàçàðòàé, òàðèàíû òàëáàéã áîëîâñðóóëàõ, ¿íýýãýý òýæýýõ óðãàìàë òàðüæ
óðãóóëàõ çýðýãò àøèãëàäàã èõ áàãà õî¸ð òðàêòîð, áóñàä õºäºº àæ àõóéí
òåõíèêòýé õýäýí à÷ààíû ìàøèí, õýäýí ñóóäëûí ìàøèíòàé, òàëáàéä îéð
çóóðûí àæèë ã¿éöýòãýäýã ìîðü òýðýãòýé àéë áàéâ.
Òýð íü àæëàà ã¿éöýòãýõäýý õºëñíèé õî¸ð õ¿íòýé ãýõ çýðýã íàðèéí àðãàà
áèäýíä ÿðèâ. Ò¿¿íèé õýëýõ íü:
“Áè áîë ÿäóó õ¿í, îðëîãî áàãà, õàãàñ ñàÿ õ¿ðýõòýé ¿ã¿éòýé îëçûã àæ
àõóéãààñàà îëäîã” ãýâ.
Ïàðèñûí àëäàðò Íîòð Äàìûí äóãàí, ýõ áóðõíû äóãaí, óðüä äýýð öàãààñ
îëîí óëñûí õóðàë õèéæ áàéñàí Caí Æåðìåí îðäîí, Âåðñàëèéí òîëüò õàðø,
áààòàðëàã ýìýãòýé Æàííà Ä.Àðêèéí õºøºº, ßëãóóñàí õààëãà, Ýéôåëèéí
öàìõàã àëäàðò Ñîðáîíû èõ ñóðãóóëèàð ÿâæ ñîíèðõîâ. Èõ ñóðãóóëèéí
õîòûí çàõàä îðøäîã öºìèéí ôèçèêèéí ñàëáàðûí òºâä î÷èæ àëäàðò
ýðäýìòýí Ô.Æîëèî-Êþðè ò¿¿íèé ãýðãèé Ýðíà Êþðè íàðûí àæèëëàæ
áàéñàí ëàáîðàòîðèîð îðîâ. Ôðàíöûí ýðäýìòýí Ìàðèÿ Ñêîäîâñêàÿ-Êþðè íü
Æ.Êþðèéí àõ Ïüåð Êþðèéí ãýðãèé ãýíýý.
̺í ôðàíöûí àêàäåìè, ¿íäýñíèé íîìûí caí, óëñûí àðõèâóóäààð ÿâæ,
õóó÷èí öàãèéí ò¿¿õýí áàðèìò áè÷èã ýðäýì á¿òýýëèéí íîì õàäãàëàëòûí
áàéäàëòàé òàíèëöàâ.
Ôðàíöûí ¿íäýñíèé àðõèâò îðîõîä Ìîíãîëûí Èë Õààí-ªëçèéò Ñóëòàí
õààíààñ Ôðàíöûí Ãóà Ôèëèïïòýä ÿâóóëæ áàéñàí íîò áè÷èã, Àíãëèéí Øèðàëü
õààíä ÿâóóëñàí áè÷ãèéí ýõ îëäñîíûã ãýðýë çóðãààð òàòóóëàí íýã õóâèéã
263

àâ÷èð÷ óëñûí íîìûí ñàíãèéí ãàð áè÷ìýëèéí ôîíäîä õàäãàëóóëñàí áèëýý.
ÇÕÓ-ààñ ÁÍÔÓ-ä ñóóæ áóé îíö áºãººä á¿ðýí ýðõò ýë÷èí ñàéä Â.Çîðíè
çîëãîõ ¸ñûã ã¿éöýòãýí ãýðòýý óðüæ ãýðãèéí õàìò ¿äèéí õîîë ºã÷ õî¸ð
öàã øàõàì ÿðèëöàâ. Â.Çîðíè Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí äàðàà ïèîíåðèéí
áàéãóóëëàãàä ýëññýí çºâëºëòèéí àíõíû ïèîíåðèéí íýã ãýíý. Òýð ôðàíöàä
ýë÷èí ñàéä, ÇÕÓ-ûí Ãàäààä ÿàìàíä îðëîã÷ ñàéäûí ¿¿ðãèéã îëîí æèë
ã¿éöýòãýñýí íýðò äèïëîìàòóóäûí íýã þì. Òýð íàäòàé õóó÷èëæ ÿðèõäàà:
- ÁÍÌÀÓ-ûã ͯÁ-ä ýëñ¿¿ëýõ òàëààð ÇÕÓ-ûí çàñãèéí ãàçàð, ò¿¿íèé Ãàäààä
ÿâäëûí ÿàìíû àæèëòíóóä õýðõýí äýìæèæ áàéñíûã áîëîí ÁÍÌÀÓ-ûí ͯÁ-ä
Ìàâðèòàí óëñûí õàìò íýã äîð ýëñ¿¿ëýõýýð Ǻâëºëòèéí äèïëîìàòóóä áóñàä
îðíû äèïëîìàò, Àþóëã¿éí Ǻâëºëòýé çîõèöîí òîõèðîëöîæ áàéñíûã äóðäàí
ºã¿¿ëýâ.
Ôðàíöûí òàë Ìîíãîëä õàðèó òºëººëºã÷ ÿâóóëàõ ñàíàëòàéãàà áèäýíä õýëæ
áàéâ. ¯¿íä À.Áåòòàíêóð óó, ò¿¿íèé øóóä óäèðäëàãàä àæèëëàäàã õ¿ì¿¿ñýýñ
èð¿¿ëýõ áîäîëòîé ãýâ.
1969 îíä Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðàâûí Íýãäñýí Óëñûí ïàðëàìåíòûí óðèëãààð
àéë÷ëàí î÷ñîí ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí îðëîã÷ äàðãà Ñ.Ëóâñàí
òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä áè îðîëöîí Åãèïåò îðîíä ãóðàâ äàõü
óäààãàà î÷èâ.
1972 îíû 7 äóãààð ñàðä Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ôðàíö óëñûí ¯íäýñíèé
àññàìáëåéí óðèëãààð ÁÍÌÀÓ-ûí Èõ Õóðëûí òºëººëºã÷èä 1974 îíû 5-ð
ñàðûí 27-íîîñ 6 äóãààð ñàðûí 3-íûã õ¿ðòýë Ôðàíö óëñàä çî÷èëñîí. Ìàíàé
òºëººëºã÷äèéã î÷ñîíû ìàðãààø íü ¯íäýñíèé àññàìáëåéí äàðãà Ýäãàð Ôîð
ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí òºëººëºã÷äºä çîðèóëàí ¿íäýñíèé àññàìáëåéí
îðäîíä ¿äèéí çîîã áàðèâ.
Ìàíàé òºëººëºã÷èä ôðàíöûí ¿íäýñíèé àññàìáëåéí ÷óóëãàí õóðàëäàõ
¿åýð òîõèîëäñîí ó÷èð óã ÷óóëãàíûã àæèãëàí õàðàõ áîëîëöîî îëäñîí þì.
Ôðàíöûí ¿íäýñíèé õóðàë íü òýð ¿åä 490 äåïóòàòòàé áàéñàí áºãººä íàì
òºëººëñºí á¿ëãýýðýý Ẻãíºðºí ñóóäàã çàíøèëòàé áàéâ. Ôðàíöûí êîììóíèñò
íàìààñ ñóóãàà äåïóòàòóóä òàíõèìûí ç¿¿í õýñýãò äàðàà íü ñîöèàëèñòóóä, äóíä
íü öåíòðèñò¿¿ä, ðåôîðìèñòóóä, òóñãààð òîãòíîñîí íàìûíõàí ñóóæ, õàìãèéí
ç¿¿í õýñýãò ÞÄÐ (Äå Ãîëèéíõîí) íàìûíõàí ñóóæ áàéâ. Ìàíàé òºëººëºã÷äèéã
òóñãàé áàéðàíä ñóóëãàâ. Õóðàëäààíûã Àññàìáëåéí äàðãà íî¸í Ýäãàð Ôîð
íýýæ, õýëýëöýõ õýðãýý òàíèëöóóëæ, äàðàà íü øèíý åðºíõèéëºã÷ Æèñêàð Ä
Ýñòýíû èëãýýëòèéã óíøèâ. Åðºíõèéëºã÷èéí èëãýýëòèéã óíøèæ äóóññàíû
äàðàà Àññàìáëåéí äàðãààñ “ªíººäðèéí ìàíàé õóðëûã ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ
Õóðëûí òºëººëºã÷èä àæèãëàæ áàéíà” ãýõýä òºëººëºã÷èä íèæèãíýòýë àëãà
òàøèæ áàÿð õ¿ðãýâ.
Һ뺺ëºã÷èä Ôðàíöûí øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí õºãæëèéí òîì ¿ç¿¿ëýëò
áîëîõ Ïàðèñ õîòûí îéðîëöîîõ Ðàíáóëüå ãýäýã ãàçàð Ôðàíöûí öàõèëãààí
õ¿÷íèé ýðäýì øèíæèëãýýíèé ëàáîðàòîðè ¿çýâ. Ìàøèíûã öàõèëãààí
õºäºëã¿¿ðýýð ÿâóóëàõ òàëààð íýëýýä ç¿éë õèéæýý.
264

Ôðàíöûí íèñýõ îíãîö, ñàíñðûí õýðýãë¿¿ðèéã õèéäýã ãîë òºâ íü Òóëóç,
Áîðäî, Ìàðñåëü, Êàíè, Ïàðèñò áàéäàã þì áàéíà. Һ뺺ëºã÷èä Ôðàíöûí
¯íäýñíèé Acñàìáëåéí Ôðàíö-Ìîíãîëûí íàéðàìäëûí á¿ëãèéí ãèø¿¿äòýé
óóëçàõàä, ôðàíöûí òàëààñ á¿ëãèéí äàðãà íî¸í Ëàãîðñ, á¿ëãèéí ãèø¿¿í
Àññàìáëåéí òîâ÷îîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà çýðýã 10 ãàðóé äåïóòàò áàéâ.
Óóëçàëòûã íî¸í Ëàãîðñ íýýæ ¿ã õýëýâ. Äàðàà íü ìàíàé óëñàä èðæ áàéñàí
òóõàéãàà òîâ÷ äóðñàí ÿðèàä Ìîíãîë óëñ áîë Ôðàíöàä äóòàãäàæ áàéãàà àäóóíû
ìàõ, àðüñ øèð, àíãèéí ¿ñ, áàéãàëèéí áàÿëàã èõòýé òóë õî¸ð îðíû õîîðîíä
õóðàëäààíû õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõýä Ôðàíö óëñ èõ ñîíèðõîëòîé áàéãààã
îíöëîí òýìäýãëýâ.
Áè õî¸ð óäàà Ïàðèñò áàéõ ¿åäýý ò¿¿íèé äóðñãàëò ãàçðóóäààð ÿâæ þì
¿çýí ñîíèðõîæ áàéñàí. ¯¿íä: Ñåíà ìºðíèé ç¿¿í ýðýã äýýð áàéäàã Ïàðèñûí ýõ
äàãèíûí ñ¿ì, Äàéíä øàðõäàãñäûí áàéøèí, Ìàðñûí òàëáàé, Äóóðèéí òåàòð,
Ëóâðûí îðäîí ìóçåé, Âåðñàëèéí îðäîí, Ôðàíöûí àðäûí áààòàð ýìýãòýé
Æàííà Ä'Àðêèéí õºøºº çýðýã áèëýý.
Èõ õóðëûí òºëººëºã÷ººð òýãæ ÿâæ áàéõ ¿åäýý Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí
ãàçðûí äààëãàâðûã áàðèìòëàí î÷ñîí îðíû òºðèéí äýýä áàéãóóëëàãûí àëáàí
òóøààëòàí, ãèø¿¿äòýé óóëçàæ îëîí óëñûí ýãçýãòýé àñóóäëààð ÁÍÌÀÓ-ûí
áàðèìòàëäàã ýíõ òàéâàí÷ áîäëîãî, ººðèéí îðíû íèéãýì, ñî¸ëûí àìüäðàë
ÿëàíãóÿà òºðèéí áàéãóóëëàãûí çîõèîí áàéãóóëàëò, ñîíãóóëü çýðãèéã áàðèìò
æèøýýãýýð ìýäýýëæ î÷ñîí îðíû òºðèéí äýýä áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààòàé
òàíèëöàí, õî¸ð ã¿ðíèé òºðèéí äýýä ýðõ áàðèõ áàéãóóëëàãûí õàìòûí
àæèëëàãààíû òàëààð ñàíàë ñîëèëöîí ìýäýýëýë ãàðãàæ ãàðûí ¿ñýã çóðæ ÿâàâ.
2. ªÂªÐ ÌÎÍÃÎË ÎÐÍÎÎÐ
1989 îíä ªâºð Ìîíãîëûí èõ ñóðãóóëèéí ýðäýìòäèéí óðèëãààð î÷èõ áîëîâ.
Òýð ¸ñîîð òóñ îðîíä 1990 îíû 10-ð ñàðä õî¸ð äîëîî õîíîã øàõàì àéë÷èëæ èõ
ç¿éëèéã ¿çýõ àç çàâøààí íàäàä òîõèîëäîâ. ªâºð ìîíãîë÷óóä ººðèéíõºº îðíûã
“¯çýñãýëýíò ñàéõàí ºíºð áàÿëàã îðîí” õýìýýí ëàâëàõ áè÷èãòýý îíîâ÷òîé
òîäîðõîéëæýý.
1947 îíû 5-ð ñàðûí 1-íä áàéãóóëàãäñàí ªâºð Ìîíãîëûí ººðòºº çàñàõ
îðîí íü ÁÍÕÀÓ-ûí õýñýã, 1 ñàÿ 200 ìÿíãàí õàâòãàé äºðâºëæèí êì ãàçàðòàé,
20 ãàðóé ñàÿ õ¿í àìòàé, ò¿¿íèé äîòîð 2 ñàÿ õàãàñ ìîíãîë÷óóä îðøèí ñóóäàã
¿íäýñòíèé òîìîîõîí ººðòºº çàñàõ îðîí þì. Ýíý îðíû çàñàã çàõèðãààíû
áàéãóóëàëò íü 8 àéìàã, 4 õîò, 101 õîøóó òîñãîí çýðýã íýãæýýñ á¿ðýëäýæ,
õÿòàä, ìîíãîë õîòîí, ìàíæ. ñîëîíãîñ, äàãóóð, õîð÷èí çýðýã 10 ãàðóé ¿íäýñòýí
ýâòýé íàéðòàé ñóóöãààæ áàéíà. ªâºð Ìîíãîë îðîí ºíäºð óóëñ, øèã¿¿ îé,
ºðãºí òàë, öºë ãîâü Õàòàí ãîë õýìýýõ óðò ºðãºí Øàð ìºðºí, íóóð öººðºìòýé,
ìàëûí òýæýýëèéí óðãàìëààñ ãàäíà ¿ð òàðèà, ç¿éë á¿ðèéí íàðèéí íîãîî,
æèìñ-æèìñãýíý óðãóóëäàã ýðäýñ áàÿëàã èõòýé îðîí þì. Óñ îðîí òºìðèéí
õ¿äýð, í¿¿ðñ, ãàçðûí òîñíû (íåôòü) yypxaé çýðýã áàéãàëèéí áàÿëàã èõòýé. Óëñ
265

îðíû ýäèéí çàñãèéí òîî áàðèìòûã íàðèéí ¿çýæ òàíèëöààã¿é áîëîõîîð çºâõºí
¿¿ãýýð õÿçãààðëàâ. ªºðòºº çàñàõ îðîí áàéãóóëàãäñàíààñ õîéø ýíä íóòàãëàäàã
ìîíãîë áîëîí áóñàä ¿íäýñòíèé ñî¸ë óðëàã, õýë áè÷èã, ò¿¿õ, çàí çàíøèë ñýðãýí
ìàíäàæ ñóðãóóëü ñî¸ë íü õºãæèæ èðñíèéã í¿äýýð ¿çýæ òàíèëöàí ìýäýâ.
Áè öººõºí õîíîãèéí õóãàöààíä Õºõ õîò, ò¿¿íèé òîéðîã, Îðäîñ Áóãûí
íóòãààð ìàøèíààð àÿëàí èõýýõýí ç¿éëèéã ¿çýâ. Õºõ õîò íü ç¿¿íýýñ áàðóóí
òèéø õýäýí àðâàí êì ¿ðãýëæèëñýí Äàëàí õàð óóë õýìýýõ äàâõàðëàñàí
ºíäºðëºã¿¿äèéí ºìíºõ óóäàì õºíäèéä îðøèíî. Ýíý õºíäèéä òàðèìàë ìîäíû
îé, æèìñ, æèìñãýíý, íîãîî, òàðèàí òàëáàé ýëáýã áºãººä ýíý àæëûã ýðõëýí
ÿâóóëäàã îëîí òîîñãîí, òîîñãî, øàâàð áàéøèíòàé àéëóóä ºäèé òºäèé㺺ð
øèã¿¿âòýð íóòàãëàíà. Õîíèí ñ¿ðýã õàðèóëæ ÿâàà ìîíãîë õ¿ì¿¿ñ, õààÿà õÿòàä
ìàë÷èí òààðàëäàõ ñîíèí ÷ þì øèã.
Õºõ õîò íü XVII çóóíû äóíäààñ áàéãóóëàãäàæ Ò¿ìýä óãñààòíû óëñ òºð,
ýäèéí çàñãèéí íýãýí òîìîîõîí òºâ áîëæ, áóääàãèéí øàøíû àíõíû àëäàðò
õ¿ðýý (Èõ çóó) 1579 îíä ýõëýí áàðèãäàæ Ò¿ìýäèéí àëòàí õààíû óóãàí õ¿¿
Ñýíãý Ä¿¿ðýí, 3-ð äàëàé ëàì Ñîäíîìæàìöûã Õºõ õîòîä çàëæ áóðõàí øèãìóíû
ñóðãààëûí íîìûã àéëäóóëñíààñ ãàäíà 1652 îíä 5-ð äàëàé ëàì Ò¿ìýäýýñ
Áýýæèíä çàëðàõ çóóðàà ýíä ¿äýëæ íîì àéëäæýý. Õèéäèéí áàðèëãà íü õèéö
óðëàã ãîéä ñàéõàí, òýíä õàäãàëàãäàæ áóé 10 áîòü Ãàíæóóð çýðýã ò¿¿õ, ñî¸ëûí
¿íýò ºâòýé. Ýíý ñ¿ìèéã 1986 îíîîñ çàñãèéí ãàçàð ÷óõàë äóðñãàë õýìýýí óëñ
ººðèéí õàìãààëàëòàä àâñàí áàéíà.
Õºõ õîòîä Ìàíäóõàé öýöýí õàòàí àæ òºðºí ñóóæ áàéñàí áîëîõîîð ò¿¿íèé
íýðýìæèò èõ öýöýðëýã áàéäãèéã ¿çëýý. Õºõ õîòûí òàâàí ñóâàðãà, áàãà çóó,
óëñûí ìóçåé çýðãýýð ÿâæ òàíèëöàõàä ªâºð Ìîíãîëûí ñî¸ë óðëàãèéí ò¿¿õ,
îëîí ¿íäýñòíèé çàí çàíøëûã òàíüæ ìýäýõ á¿ðýí áîëîëöîîòîé áàéâ.
Õºõ õîòûí áàñ íýã ¿çâýðèéí ãàçàð áîë ìîíãîë ¿íäýñòíèé îð÷èí ¿åèéí
ýä áàðààíû èõ äýëã¿¿ð þì. Ýíý íü õóäàëäàà àðèëæààíû ãàçàð áîëîâ÷ õýðýã
äýýðýý ìîíãîë óãñààòíóóä óðä ºìíº ýäýëæ ºìñºæ õýðýãëýæ èðñýí ç¿éëñýý
òóñ á¿ðèéí ºâºðìºö àðãààð ñýðãýýí òàâüñàí îëîí óëñ ¿íäýñòíèé ñî¸ëûí íýãýí
÷óõàë ìóçåé ìýò õàðàãäàíà.
Õºõ õîò íü õóó÷èí øèíý õýìýýí õî¸ð õýñýãò õóâààãäàõ áîëîâ÷ õóó÷èí
õýñýãò íü ñ¿ì äóãàí, õýðýì, õàøàà, õºõ òîîñãîí áàéøèí á¿õèé õýäýí
ãóäàìæààñ á¿ðýëäýíý. Õàðèí øèíý õýñýãò íü ªâºð Ìîíãîëûí èõ ñóðãóóëü,
áàãøèéí èõ ñóðãóóëü, òåàòð, ñî¸ëûí îðäíóóä, ªâºðìîíãîëûí ººðòºº çàñàõ
îðíû çàñãèéí ãàçðûí õàðø çýðýã îëîí äàâõàð îð÷èí ¿åèéí ñàéõàí áàðèëãà
ñ¿íäýðëýí áîññîí óðò ãóäàìæ, ºðãºí òàëáàé, îé, öýöýðëýã èõòýé þì. Õºõ
õîò íü 700 ãàðóé ìÿíãàí õ¿í àìòàé ãýõýä ãóäàìæààð çîð÷èã÷ ìàøèí öººâòºð
þì øèã õàðàãäàõ íü ìàøèí õýðýãëýõ ÷àäâàðã¿éäýý áèø, áåíçèí òîñ õýìíýõ,
õîòûí àãààðûã öýâýð òóíãàëàã áàéëãàõ, èðãýäèéíõýý ýð¿¿ë ìýíäýä òóñëàõ
çîðèëãîîð óíàäàã äóãóéã èõýýõýí õýðýãëýæ áàéíà. Ýíä óíàäàã äóãóéí ººðèéí
¿éëäâýðòýé, äóãóé ìàøèíààð ÿâàã÷èä õºäºë㺺íèé äýã ñàéòàé, ÿâãàí õ¿ì¿¿ñ
ìàøèíä çàì ÷ºëººëæ áàéãàà õàðàãäàõ þì. Ò¿¿íýýñ íàäàä òºðñºí ñýòãýãäýë
266

ãýâýë ìàíàé óëñ øèã ìàë ñ¿ðýãòýé, îëîí çóóí ìÿíãàí ìîðüòîé îðíû íèéñëýë,
õîò, ñóóðèí, ñóìûí òºâä ÷ ãýñýí öººí, õîëõèâ÷ òºìºð, ðåçèí õýðýãëýí äóãóéã
õºíãºí õºäºë㺺íèéã ò¿ðãýëýõ¿éö, á¿ðõ¿¿ë á¿õèé õºíãºí òýðýã ¿éëäâýðëýæ
ìîðèí òýðýãíèé òàêñèéí ¿éë÷èëãýý áàéãóóëæ õîò ñóóðèíû õ¿ì¿¿ñèéã
¿éë÷èëâýýñ áåíçèí õýìíýæ, àãààðûã öýâýð áàéëãàæ àðä îëíûõîî çàíøèëò
óëàìæëàëûã ñýðãýýõýä õè÷íýýí àøèãòàé áîëîõ áèëýý ãýæ áîäîãäîâ. Õîòûí
äýëã¿¿ðò òàâüñàí áàðàà íýýëòòýé õààëãûí øóãàìààð îðóóëæ èðñýí ç¿éëýýñ
ãàäíà ººðèéí îðíû ò¿¿õèé ýä, áàñ õî¸ðäîã÷ ò¿¿õèé ýäèéã àøèãëàí ìÿíãà
ò¿ìýí òºðëèéí áàðàà ¿éëäâýðëýí ò¿ìýí îëíûã ¿éë÷èëæ áàéíà. ¯¿íèéã
¿çýõýä ìàíàéä õàÿãäàë áîëñîí õàãàðõàé øèëèéã äàõèí õàéëóóëæ ãî¸ õèéöòýé
ñàâ, ýëäýâ ýäëýë õèéõ á¿ðýí áîëîëöîî áàéãààãààñ ýõëýí áèä çºí人 þì
ñàíàà÷èëìààð þì äàà ãýëòýé.
Áèä Õºõ õîòîîñ áàðóóí òèéø Îðäîñûí ºðãºí èõ öºë ãàçàð áàðüæ áîñãîñîí
×èíãèñèéí îíãîíûã ¿çýõ çàìäàà ªâºð Ìîíãîëûí ýðòíèé àëäàðò õ¿ðýý
õèéäèéí íýã áîëîõ õàäàðõàã õàâöàëä õàä õÿñàà ò¿ø¿¿ëýí áàðüñàí óðàí
õèéöòýé äàöàí äóãàí á¿õèé Áàäãàð çóó õýìýýõ íýãýí ñàéõàí õ¿ðýýã ¿çýæ
ò¿¿íèé çàðèì äóãàíä õóðàë õóðæ áóé íîìûí ãàçðààð îðæ ñýòãýë ç¿ðõýýðýý
õ¿íäýòãýæ ÿâëàà. Ýíýõ¿¿ äóãàí íü ººðèéí îíöëîã ò¿¿õòýé áîëîâ÷ òàâèàä îíû
ñ¿¿ë÷, æàðààä îíû ýõýýð íóãàëààòíû ç¿ãýýñ õýëìýãäýæ ýâäýðñýí õýäèé àâ÷
îäîî ò¿¿íèéã çàñàí ñýðãýýæ õóó÷èí áàéäàëä íü á¿ðýí îðóóëñàí íü àÿòàéõàí
õàðàãäàíà. ̺í áàðóóí Ò¿ìýäèéí òºâ Äóí øàí õýìýýõ àâñààðõàí áºãººä
öýìöãýð öýâýðõýí õîòîä ¿äëýí õîíîãëîæ áóöàõ çàìäàà íýã ñàÿ ãàðóé îðøèí
ñóóã÷òàé òºìðèéí õ¿äðèéí óóðõàéí òºâ Áóãàò õîòíîî àìàð÷ äýýðõ ãàçðóóäûí
ò¿¿õýí áà îð÷èí ¿åèéí áàéäàëòàé íýëýýä äýëãýðýíã¿é òàíèëöàâ.
ªâºð Ìîíãîëûí èõ ñóðãóóëèàñ òºëºâëºñíèé äàãóó ×èíãèñèéí îíãîí
ø¿òýýíä õ¿ð÷ ìºðãºâ. Ýíä îäîîãîîñ 300 ãapyé æèëèéí ºìíº íàéìàí öàãààí
ãýðèéã áàðüæ èõ òàéëãà ¿éëäýæ ×èíãèñèéí ýäëýë, õýðýãëýë, äîìîã, äóðñãàëò
ç¿éëèéã íàíäèãíàí õàäãàëæ èðñíýýð ÁÍÕÀÓ-ûí òºðèéí çºâëºë 1954 îíä
øèéäâýð ãàðãàæ òýð áóÿíò ¿éëä èõýýõýí õýìæýýíèé ìºí㺠õºðºíãèéã
çàðöóóëàí ªâºð Ìîíãîëûí ººðòºº çàñàõ îðíû òýðã¿¿í óëñ òºðèéí ç¿òãýëòýí,
õóâüñãàë÷ Óëààíõ¿¿ãèéí èäýâõè îðîëöîîãîîð áàðüæ áîñãîæýý. Îðäîñûí èõ
ìàíõàí öºëèéí í¿¿ìýë ýëñèéã ýíäõèéí õ¿ì¿¿ñ èõýýõýí õºäºëìºð ãàðãàí, îé
øóãóéãààð ÷ºäºðëºí òîãòîîæ òîõèæóóëñàí áàéíà. Òýíä ×èíãèñèéí ãóðâàí
èõ äóãàí Ãàíäèðèéí øèë õýìýýõ ãàçàð òàâàí ò¿ìýí òàâàí ìÿíãà ãàðóé òýãø
äºðâºëæèí ìåòð ãàçàð ñàëààâ÷ëàí áàéãóóëæ, òºðºë á¿ðèéí ìîäîîð á¿ðýëäñýí
òîì öýöýðëýãòýé þì. Ýíýõ¿¿ îíãîíû ãóðâàí ñ¿ìèéí äýýâðèéã ìîíãîë ãýðèéí
õýëáýðèéã äóóðàéëãàí áîñãîæýý. Òýðõ¿¿ ãýð õýëáýðòýé äýýâýð îðîé á¿õèé
ãóðâàí îðäûã íýã ìåòð ºíäºð ñóóðèí äýýð áàéðëóóëàí ãîë, óðä áàðóóí, ç¿¿í
æèã¿¿ðèéí îðäîí, ç¿¿í áàðóóí ãóäààñ ãýæ çóðãààí õýñãýýñ á¿ðä¿¿ëýí áàðüæýý.
Ãîë îðäîí íü 24 ìåòð ºíäºð, ò¿¿íèé æèã¿¿ðèéí õî¸ð îðäîí òóñ á¿ð 18 ìåòð
ºíäºð áºãººä õàð, õºõ øààçàí âààðààð öîìöîãëîí äýýâýðëýæýý. Ãîë îðäîíû èõ
õààëãàíû äýðãýäýõ ñàðàâ÷íû òýã äóíä “×èíãèñ õààíû îíãîí” ãýæ àëòàí ¿ñãýýð
267

áè÷æýý. Ýíý îíãîí íü ÁÍÕÀÓ-ûí íýí ÷óõàë äóðñãàëò ç¿éë õýìýýí òóíõàãëàñàí
þì. Ãîë îðäîíû äîòîð ãàíòèã ÷óëóóãààð ñèéëýí áîñãîñîí ×èíãèñèéí ä¿ð
á¿õèé òîì õºøººíèé ºìíº ìîíãîëûí çàíøèë ¸ñîîð öàé, õàäàã, öàãààí
èäýý, ñàðõàä ºðãºí áàðèõàä õýäýí õ¿ì¿¿ñ áàéõ áºãººä Äàðõàä ãýæ ýðòíýýc
àëäàðøñàí 500 õ¿íýýñ ¿ëäñýí õ¿ì¿¿ñ ýðòíèé ¸ñëîëûã õ¿íäýòãýí ÿâóóëäàã,
ìîíãîë äýýëòýé äºðâºí çàëóó ×èíãèñèéí îíãîíòîé õîëáîîòîé åðººëèéã
àÿëàí óíøèâ. Òýãýõýä ×èíãèñèéã ñóäàëäàã ãàçðûí îðëîã÷ äàðãà Øàðàëäàé
áóõ ¸ñëîëûã óäèðäàâ. Ýíý ¸ñëîëûí äàðàà áè ãóðâàí îðäîíä áàéðëóóëñàí õàð,
öàãààí òóã, ×èíãèñ ò¿¿íèé oép äîòíûí õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãëýæ áàéñàí ýäëýë
çýðãèéã ¿çýæ îðäîíû õýðýì äîòîðõè ìîíãîë÷óóäûí çàí çàíøëûã õàðóóëñàí
ãýð, õàðø çýðýã äóðñãàëò ç¿éëñ, ãàçðóóäòàé òàíèëöàâ.
Áè ªâºð Ìîíãîëûí ñóðëàãà õ¿ì¿¿æèë, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàé
íýëýýä äýëãýðýíã¿é òàíèëöàâ. ªâºð Ìîíãîëûí èõ ñóðãóóëü 1957 îíä
áàéãóóëàãäàæ àíõíû çàõèðëààð Óëààíõ¿¿ äàðãà óäààí õóãàöààãààð àæèëëàæ
äàðàà íü ò¿¿íòýé õàìò ç¿òãýëöñýí, íýðä ãaðcaí ýðäýìòýí ïðîôåññîð
×èíãýëòýé, Áîøèí, Ò¿âøèí, Áóÿíõèøèã, ×îéæèíæàâ, èõ áàãà Áààòàð çýðýã
õ¿ì¿¿ñ òýíä óäèðäàõ áà áàãøëàõ àæëûã îëîí æèë õèéæ ýðäìèéí èõ á¿òýýë
òóóðâèí áàéíà. Ýä¿ãýý ýíý èõ ñóðãóóëü ìîíãîë õýë áè÷èã, õÿòàä õýëáè÷èã,
ò¿¿õ, ã¿í óõààí, ýäèéí çàñàã, õóóëü ç¿é, ãàäààä õýë áè÷èã çýðýã îëîí
òýíõèìòýéãýýñ ãàäíà õºäºº àæ àõóéí ñóäàëãààíû òºâ, òîî, îíîëûí ôèçèê,
ýð÷èì õ¿÷, õèìè, áèîëîãè çýðýã ÷èãëýëýýð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë
ÿâóóëäàã õ¿ðýýëýíã¿¿äòýé þì. Èõ ñóðãóóëü áàÿëàã íîìûí ñàíòàé, õýë áè÷ãèéí
ñóäàëãààíä òîîöîîëîí áîäîõ òåõíèêèéã ÷àäàìãaé õýðýãëýæ áàéíà.
ªâºð Ìîíãîëûí áàãøèéí èõ ñóðãóóëü 1952 îíä áàéãóóëàãäñàí áºãººä
ýíä ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààí, ìîíãîë õýë áè÷èã, õÿòàä õýë áè÷èã, ò¿¿õ,
ãàäààä õýë áè÷èã, óðëàã, òîî, ôèçèê, õèìè, áèåèéí òàìèð çýðýã ìýðãýæëýýð
äóíä ñóðãóóëèéí áàãø íàð áýëòãýíý. Äýýðõ õî¸ð äýýä ñóðãóóëüä ìàðêñèçì
ëåíèíèçì, óëñ òºð ýäèéí çàñãèéí óõààí çýðýã îíîë óëñ òºðèéí õè÷ýýë çààæ
áàéíà. Ñóðãóóëèóäûí áàéøèí áàðèëãûã ¿éë÷èëãýý õ¿ì¿¿æëèéí ¿¿äíýýñ
ìàø íàðèéí òºëºâëºí áàðüæ áàéãóóëæýý. Æèøýýëýõýä: Õî¸ð ñóðãóóëü òóñ
á¿ð èõýýõýí õýìæýýíèé òàëáàé ýçýëæ, îé ìîä, íóóð öººðºì áàéãóóëæ, áàãø
íàðûí îðîí ñóóö, îþóòíû íèéòèéí áàéð, íîìûí ñàí, ñî¸ëûí òºâ, õîîëíû
ãàçàð, ýìíýëýã, áèåèéí òàìèðûí òàëáàé çýðãèéã íýãýí äîîð áàéãóóëñàí íü
áàãø îþóòàí àæèë÷äûã ¿éë÷ëýõýä äºõºì õÿëáàð, òýäíèé õîîðîíäûí õîëáîî
õàðèëöàà áýõæ¿¿ëýõýä íýí ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéãàà íü Àíãëè, Ôðàíöûí
àíõíû èõ ñóðãóóëèóäûí áàðèëãûí çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñàíàãäóóëíà. ªâºð
Ìîíãîëûí áàãøèéí ñóðãóóëü áîë Èõ ñóðãóóëèéíõàà íýãýí àäèë ýðäìèéí
á¿òýýë àõèóõàí ÿâóóëæ, áàãøëàõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë ÿâóóëàõ
áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýäýã àæýý. Áàãøèéí ñóðãóóëèéí õýâëýí ãàðãàñàí
“Õóóëü ç¿éí áè÷èã” õî¸ð áîòü, “Îéðàäûí ò¿¿õýí ñóðâàëæ áè÷èã”, “Õºõ õîòûí
ò¿¿õèéí” çóðãààí áîòü çýðýã íîìûã íàäàä áýëýãëýñíýýñ ãàäíà èõ ñóðãóóëèéí
268

áàãø ïðîôåññîð ×èíãýëòýé á¿òýýëèéíõýý îëîí äýýæýýñ, Áîøèí áàãø “Õýëíèé
øèíæëýëèéí óäèðòãàë” õýìýýõ íîìîî äóðñãàí õàéðëàñàí ¿íýò áýëýã ºãºâ.
ÁÍÕÀÓ, ò¿¿íèé äîòîð ªâºð Ìîíãîëûí ººðòºº çàñàõ îðîíòîé ìàíàé îðíû
õàðèëöàà ñýðãýí ºðãºæèæ áàéãàà íü ýäãýýð îðíû õºãæëèéí òóðøëàãûã
ñóäëàõàä áèäýíä òààòàé íºõöºëèéã áèé áîëãîæ áàéíà.
ÁÍÌÀÓ-ûí åðºíõèéëºã÷ Ï.Î÷èðáàò ÁÍÕÀÓ-ä çî÷ëîí ªâºð Ìîíãîëûí
ººðòºº çàñàõ óëñàä àéë÷èëñàí õèéãýýä ÁÍÕÀÓ-ûí íàì òºð, ñî¸ëûí
ç¿òãýëòí¿¿ä òóõàéëáàë ªâºð Ìîíãîëûí ººðòºº çàñàõ îðíû äàðãà Áºõºº
ìàíàé îðîíä àéë÷èëñàí íü òóñ õî¸ð îðíû óëàìæëàëò íàéðàìäàë õàìòûí
àæèëëàãààíû õºãæèëä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëëîî. Ýä¿ãýý òóñ õî¸ð
îðíû èðãýä íààø öààø èðæ î÷èõ íü óëàì ºðãºæèí èõýññýýð áàéíà.
Ìîíãîë÷óóä áèä õºðø ÁÍÕÀÓ, ªâºð Ìîíãîëûí ººðòºº çàñàõ îðîíä
àéë÷ëàí î÷èõäîî ¿çìýýð, ñóðìààð ç¿éë èõ õàðàãäàíà. Æèøýý íü ìàë÷äûí
áà õºíãºí õ¿íñíèé ¿éëäâýð, ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðò àæèë÷äûí ñàíàà÷ëàãûã
äýìæèí õºãæ¿¿ëæ áóéí à÷ààð áàðàà òàâààð, ãàäààä óëñòàé ñîëèëöîõ, óëñ
îðîíäîî ¿éëäâýðëýí áîëîâñðóóëàõ, ìàë àæ àõóéãàà ºñãºí õºãæ¿¿ëýõ, ¿ð òàðèà
õ¿íñíèé íîãîî, ÿëàíãóÿà íàðèéí íîãîî, æèìñ, æèìñãýíèéã òàðüæ óðãóóëàõ
ãàðàìãàé òóðøëàãààñ cyðàëöàõûã ìàíàé èðãýä óðüòàë áîëãîí ýíý îðîíä
àéë÷èëæ áàéõ íü þóíû ºìíº ÷óõàë ìýò ñàíàãäàíà. Ò¿¿í÷ëýí ò¿¿õ ñî¸ëûíõîî
ºâèéã ñóäàëæ ñýðãýýí õºãæ¿¿ëýõýä ãàðãàæ áàéãàà ñàéõàí ñàéõàí àæëûã ÷ áèä
íýãýí àäèë àíõààðàí ñóðàëöàõ íü íýí òóñòàé áèç ýý.
269

270
3. ÒªÃÑêË
1941 îíîîñ 1981 îí õ¿ðòýë õºäºëìºðëºõèéã ìýðèéæ, ñóäëàõûã îðîëäñîîð
ç¿òãýñíèéãýý äóðñàí ñàíàõàä èéì áàéíà. Àìüäðàëäàà èíãýæ àëõàæ ÿâàõäàà
ìóðóé õàçãàé ãèøãýæ àëäàõ íü îíîõîîñîî èë¿¿ áàéñàí íü ìýäýýæ ãýæ îéëãîîä
îëîí òàâàí ¿ã ºã¿¿ëñýíã¿é. Äîêòîðàíòóðò 1957-1960 îíä ñóðàëöàí äóóñãààä
äîêòîðûí äàìæàà áàðèàä (õàìãààëààä) ýõ îðîíäîî èðæ Øèíæëýõ óõààíû
õ¿ðýýëýí-Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèä øèëæèí àæèëëàæ õîðèí íýãýí æèëèéã
ºíãºð¿¿ëëýý. Ýíý õóãàöààíä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ò¿¿íèé á¿ãä õóðëààñ íàì,
òºðèéí àæèëòàí Ë.Öýíä, Ä.Òºìºð-î÷èð, Ö.Ëîîõóóç, Ñ.Æàëàí-Ààæàâ çýðýã
îëîí õ¿íèéã äàðàà äàðààëàí ÿíç á¿ðèéí íýð ç¿¿æ çýìëýí, ýðõýëñýí àëáàí
àæèë òóøààëààñ íü õàëæ, ñîíèí ñýòã¿¿ëä äýëãýðýíã¿é íèéòýëæ, õóðàë,
öóãëààíààð òýíä ýíäã¿é õýëýëö¿¿ëýí, øóóãèóëæ, õ¿íèé ýðõèéã çºð÷èæ,
óëìààð íóòàã çààí öºëæ áàéñàí áèëýý. ¯¿íýýñ ºìíºõºí áîëñîí áàñ íýãýí
õýðýã ÿâäëûã òàøðàìä äóðäúÿ. Òýð íü Äîòîîä ÿàìíû ¿éë àæèëëàãààã 1956 îíä
øàëãàæ áàéõ ¿åýð ×îéáàëñàíãèéí õàäãàëæ áàéñàí íóóö ìàòåðèàëûã Öýäýíáàë
íóó÷èõààä Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí òîâ÷îî, Äîòîîä ÿàìíû àæèë øàëãàæ
áàéñàí êîìèññò ¿ç¿¿ëýýã¿éãýýñ Äàìáà, Öýäýíáàë íàðûí õîîðîíä çºðºë人í
ãàðñàí þì. Äàìáûí äýýðõ øààðäëàãûã äýìæñýíä Öýäýíáàë íàìàéã ººðèéíõºº
ýñðýã áàéíà õýìýýí èõýýõýí ñýæèãëýí õàðäàõ áîëñîí áºãººä Äàìáà, Öýäýíáàë
õî¸ðûí õàðèëöàà óëàì ìóóäàæ Äàìáûã àæëààñ çàéëóóëàõ ÿâóóëëàãûã
Öýäýíáàë õèéæ áàéâ.
Íàì, òºðèéí àëáàí òóøààëä áàéñàí Í.Ëõàìñ¿ðýí “Õºäºëìºð” 1989 îíû
11 ä¿ãýýð ñàðûí 28-íû äóãààðò íèéòë¿¿ëñýí äóðäàòãàëäàà “Ìàíàéä áàéãàà
èìïåðèàëèçìûí òºëººëºã÷ áîë Í.Ëõàìñ¿ðýí, Øèðýíäýâ õî¸ð þì. “Òýäíèéã
äàðóéõàí áàðèâ÷ëàõ õýðýãòýé ãýæ Äàìáàä øààðäàæ áàéñàí” õýìýýí ºã¿¿ëæýý.
¯¿íèéã Øèðýíäýâ ºäèé õ¿ðòýë ìýäýýã¿é ÿâàà ãýæ Í.Ëõàìñ¿ðýí äóðäñàí
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíîîñ 1956 îíä ñýõýýòíèé òàëààð
ãàðãàñàí òîãòîîëä “Èìïåðèàëèñò îðíóóäûí ñóðòàë÷èëãàà” ãýæ çîðèóä
òýìäýãëýñíýýñ ¿çýõýä ¿íýí áàéæ ìàãàä ãýæ ñàíàíà. ×óõàì ýíý ¿íäñýí äýýðýýñ
áîëñîí þì áàéõ, íàìàéã Ìîñêâàä äîêòîðàíòóðò áàéõàä Äàìáà çýðýã õýñýã
õ¿ì¿¿ñèéã àëáàí òóøààëààñ íü ãàðãàñàí áàéâ.
Áàñ ÌÀÕÍ-ûí XVI, XVII èõ õóðëààñ ñîíãîãäñîí Haìûí Tºâ Xopooíû
ãèø¿¿ä, ÀÈÕ-ûí íýëýýä îëîí äåïyòaòûã èéì òèéì äóòàãäàëòàé õýìýýí
çýìëýí Òºâ Õîðîîíû á¿ðýëäýõ¿¿íýýñ ãàðãàí, äåïóòàòààñ îãöðóóëæ íàì,
òºðèéí ñîíãóóëèéí ä¿ðýì ¸cîîð õýëýëö¿¿ëýëã¿é ãap ºðã¿¿ëýí øèéäýæ áaécaí
çóðøèë èõýýõýí ãàçàð àâ÷ áàéâ. 1981 îíä èéìýðõ¿¿ ÿâäàë íàäàä òîõèîëäîæ
íàìàéã á¿õ àëáàí òóøààëààñ õàëæ, íàìààñ çýìëýë øèéòãýë õ¿ëýýëãýëýý. Ýíý
ÿâäàë áàñ ÷ º÷¿¿õýí ò¿¿õòýé.
1948 îíä íàìàéã Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îî òîãòîîë ãàðãàæ Íàìûí
Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí ¿¿ðýãò àæëààñ õàëæ áàéñíûã äýýð

ºã¿¿ëñýí. Òýãýõýä òîãòîîëä “Çºâëºëòèéí ýñðýã” ãýæ áè÷ñýíèéãýý Öýäýíáàë
õàäãàëæ áàéãààä 1981 îíû íºãººx òîãòîîëäîî äàâòàí îðóóëñàí þì. 1954 îíä
1948 oíû òîãòîîëûã îãò àíõààð÷ ¿çýëã¿é íàìàéã Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºpèéí
Òîâ÷îîíû ãèø¿¿í, Caéä íàðûí 3ºâëºëèéí îðëîã÷èéí ºíäºð àëáàí òóøààëä
òàâüæ, Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí Íàéðàìäëûí íèéãýìëýãèéí äapãaað oí óäààí
æèë àæèëëóóëàí ÀÈÕ-ûí äåïóòàòààð ñîíãîí, òàíèëöóóëãàä ñàéøààí ìàãòàæ
èðñýí íü áàñ íýã ó÷èðòàé áàéæýý. Ìèíèé áèå ìóóäàæ 1957-1960 îíä Ìîñêâàä
ýì÷ë¿¿ëýí, äîêòîðûí äàìæàà áàðèàä èðýõýä Öýäýíáàë íàìàéã ñýðäýí õÿíàõ
àæëàà ¿ðãýëæë¿¿ëñýýð áàéæýý. Öýäýíáàë íaìàéã - ×è Àðõàíãàé àéìàãò òºðñºí
ãýäýã àíêåòàä ÷èíü áè÷ýýñòýé àòàë ñ¿¿ëèéí ¿åä ÿàãààä Õºâñãºë ãýæ ÿðèõ
áîëîâ ãýæ íàäààñ íýã óäàà àñóóõààð íü áè þy ÷ áîäîîã¿é. “Àðõàíãàéä òºðñºí
ìèíü ¿íýí. 1940-ººä îíä ìàíàé Øèíý-Èäýð, Æàðãàëàíò, Ãàëò çýðýã ãóðâàí ñóì
Õºâñãºë àéìàãò øèëæñýí ãýâ. Ãýòýë Öýäýíáàë ìàíàé íóòàã ðóó õýäýí óäàà õ¿í
ÿâóóëæ ìèíèé àõ ä¿¿, íóòãèéí àðäóóäòàé óóëçóóëñàí áîëîâ÷ õàðäàõ, ñýæèãëýõ
ç¿éë îëîîã¿éã õîæèì äóóëñàí. Íàìàéã ãàäààäûí õýä õýäýí àêàäåìèéí ãèø¿¿í,
Àíãëèéí èõ ñóðãóóëèéí õ¿íäýò äîêòîðîîð ñîíãîãäñîíîîñ õîéø òýð óëñóóäààñ
íýìýãäýë öàëèí àâ÷ áàéõ ¸ñòîé ãýæ õýä äàõèí øàëãóóëñàí áîëîâ÷ òèéìã¿é
òóë ÿë õ¿ëýýëãýëã¿é ºíãºðºâ. Ãýâ÷ øàëãàëò ¿ðãýëæèëñýýð Öýäýíáàë, ò¿¿íèé
ýõíýðèéí ñàíàà÷èëãààð þì óó, ýñâýë òýäíýýñ àÿ òàë îëîõûã ãîðèëîã÷äûí
îðîëäëîãî ÷ þì óó, ìèíèé òóõàé 3ºâëºëòºä õýâëýãäñýí “Õàíãàé óóëûí õ¿¿”,
ººðèéí ìèíü áè÷ñýí “ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí òîâ÷ ò¿¿õ” ãýäýã íîìóóäààñ
ñàíààíäàà òîõèðóóëàí, áóñäàä õà÷èí ñàíàãäóóëàõààð óòãà ñàíàà, àâöàëäààã
íü àëäàãäóóëàí õýñýã õýñãýýð íü ò¿¿âýðëýí, “áèåý ìàãòñàí” õýìýýí çýìëýñýí
ç¿éëèéã Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû 1981 îíû òîãòîîëä îðóóëæýý.
Àëü ÷ óëñûí ØÓÀ-ä ãèø¿¿íýýð ñîíãîãäñîí ãàäààäûí ýðäýìòíèé òîâ÷
íàìòðûã áè÷èæ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, óíøèã÷ îëîíä òàíèëöóóëäàã
¸ñ áèé. Ýíý çàíøèë ¸ñîîð ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýíãýýñ
ìèíèé òóõàé æèæèã íîìûã õýâëýõ ñàíàà÷èëãà ãapãaí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòàí Ý.Íîâãîðîäîâàä äààëãàâàð ºã÷ áè÷¿¿ëæ íèéòë¿¿ëæýý. Ò¿¿íèéã
õ¿ðýýëýíãèéí íü ýðäìèéí çºâëºë õýëýëöýí õÿíàõ, áàòëàõ ãàçðóóäàä ¿ç¿¿ëæ
çºâøººðºë àâñíû ãàäíà íýðò ýðäýìòýí àêàäåìè÷ Â.Â.Ãàôóðîâ ðåäàêòîðëîæýý.
Ãýòýë íàìàéã çýìëýñýí òîãòîîëäîî òýð íîìûã “áýðýýðýý áè÷¿¿ëýí ººðèé㺺
ìàãòóóëñàí” ãýæýý. Òýð íü ìàíàé àâãàéí äàãóóð õ¿¿òýé ñóóæ áàéãààä ñàëñàí,
ìàíàé óëñàä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëààð ÿâæ áàéõäàà ìèíèé òºðñºí
íóòàãò õ¿í çîíòîé óóëçàæ ñóäàëãàà õèéæ, íàäààñ çàðèì ç¿éëèéã òîäðóóëæ
öóãëóóëñàí áàðèìòàíäàà ò¿øèãëýí áàðèìòëàí áè÷ñýí þì áèëýý.
“ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí òîâ÷ ò¿¿õ” ãýñýí íîìäîî Øèðýíäýâ íýðýý 6
óäàà äóðäñàí õýìýýí òîãòîîëä òýìäýãëýñýí. ×óõàìäàà ãýâýë ãàäààäûí
àêàäåìèóäòàé õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðñàí àëáàí ¸ñíû áàðèìò áàéñíûã ë
äóðäñàí þìñàí.
Ýíý ¿åä ØÓÀ-èéí àæëûã æèë á¿ð, çàðèìäàà æèëä õýäýí óäàà øàëãàæ
ìèíèé òóõàé ìàòåðèàë á¿ðä¿¿ëæ, ØÓÀ-èéí àæëûã ãàðòàà àâ÷ õÿíàí áàéöààæ
271

áàéõ çîðèëãîîð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ÷èã áàðèìæààíû òºñººëºëã¿é
ìàëûí ýì÷ Ä.Ìàéäàðò ØÓÀ-èéã õàðèóöóóëæ áàéâ. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû
Êîìèññ Öýäýíáàëûã òîéðîí õ¿ðýýëýã÷äèéí ¿éë àæèëëàãààã øàëãàñíû ¿íäñýí
äýý𠓯íýí” ñîíèíû 1991 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 30-íû äóãààðò Ìàéäàðûí
òàëààð íèéòýëñýí ºã¿¿ëëýãò òýð íü ØÓÀ çýðýã îëîí áàéãóóëëàãûã ø¿¿ðýí
àâ÷ ýðõøýýëäýý îðóóëààä àæëûã íü óäèðäàæ ÷àäààã¿é áàéñíûã ò¿¿íèé õàìò
àæèëëàñàí õýä õýäýí ç¿òãýëòí¿¿ä óäàà äàðàà àíõààðóóëæ áàéñàí ãýæ äóðäæýý.
Ìàéäàð ØÓÀ-èàñ òàâüñàí àñóóäëûã áèåýñýý çàéëóóëàí èéø òèéø ò¿ëõýí,
õàðèí çàðèì àæèë÷äûã íü òàëäàà òàòàí äààëãàâàð ºã÷ ØÓÀ áà ìèíèé àæëûí
äóòàãäëûã á¿ðä¿¿ëæ èðæýý. Ò¿¿ãýýð ÷ ¿ë áàðàì àðàé ÷àðàé áàðèóëàõààð
çºâøººðºãäñºí áàðèëãà áàðèõ ãàçðûí òàëààð õýðõýí õàíäàæ áàéñíûã äýýð
äóðäñàí. “Õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí áàðèëãûã õîòûí òºâººñ õîëäóóëñíààñ ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèë÷äàä ÷èðýãäýë ó÷èð÷ àæëààñ õîæèìäîæ áàéñàí”
õýìýýí òîãòîîëä ÷óõàë÷ëàí òýìäýãëýæýý. Áàñ çîõèõ õ¿ì¿¿ñèéã ØÓÀ-èéí
õ¿ðýýëýíã¿¿äýä àæèëëóóëàõã¿é òýäíèé îðîí òîîã õàñàõ çîðèëò òàâèâ. 1980
îíä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, õóäàëäààíû àæèë ýðõýëñýí
Ä.Ãîìáîæàâààð äàðãàëóóëñàí êîìèññ òîìèëîí Þ.Öýäýíáàë, Ñàéä íàðûí
Ǻâëºëèéí ØÓÀ-èéí àæèë ýðõýëñýí îðëîã÷ Ä.Ìàéäàð êîìèññûí àæëûã ñýì
÷èãë¿¿ëæ ØÓÀ, ìèíèé àæëûí äóòàãäëûã á¿ðòãýí öóãëóóëæ “áàÿæóóëæýý”.
Óã êîìèññò íèéò ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûã øàëãàõ ¿¿ðýãòýé
áàéñàí àòëàà ñàëáàðûí õ¿ðýýëýíãèéí òàëààð òºäèéëºí øàëãààã¿é çºâõºí
ØÓÀ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçàðò àíõààðëàà òºâëºð¿¿ëñýí þì. Êîìèññ
øàëãàñíû äàðàà ÑíÇ-èéí îðëîã÷ Ä.Öýâýãìèä ØÓÀ-èéí Ôèçèê-òåõíèê òîî,
áîòàíèê, áèîëîãè, õèìè çýðýã õ¿ðýýëýíã ÌÓÈÑ, áîëîí õîëáîãäîõ ÿàìäàä
øèëæ¿¿ëýõýýð ñàíàë, ãapãaâ. ØÓÀ-ä çºâõºí ò¿¿õ, õýë áè÷èã çýðýã íèéãìèéí
óõààíû öººõºí õ¿ðýýëýíã ¿ëäýýõýýð ñàíààðõñàí íü 1960 îíîîñ ºìíºõ
øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí õýìæýýíä ýðã¿¿ëýí opóóëæ ØÓÀ-èéã õýðýã
äýýðýý òàðààõ, ãýñýí îðîëäëîãî áàéæýý. ¯¿íä áè ýðñ äóðã¿éöýæ, ººðèéí
îãöîì çàíãààðàà ñàíàë ãàðãàã÷ òýð õ¿íä õàíäàæ “×è ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷
ãèø¿¿í àòëàà èéì ñàíàë òàâüæ áàéõ ãýæ äýý, ÷è óðüä ¿ëèéí öàãààí oãoòíoop
äýä ýðäìèéí çýðýã õàìãààëñíàà ìàðòàà þó?” ãýæ õýë÷èõñýí þì.
Òýð äàðãà ¿¿íä èõýýõýí õÿõóóðõàæ íýãýí íàðèéí ýâòýéõýí áîäîë
ñ¿âýã÷èëæýý. Òýð “Øèðýíäýâ íü Þ.Öýäýíáàëä øèë àðõè ºãººä ë xacaãäàõ
ãýæ áóé îðîí òîîãîî áóöààæ àâíà” ãýñýí ãýäýã îð ¿íäýñã¿é ÿðèà òàðààæýý,
èéì ÿðèa ãàðñàí òóõàé Íàìûí Òºâ Õîðîî, Çàñãèéí ãàçðûí çàðèì óäèðäàõ õ¿í
íàäàä òýð ¿åä ìýäýãäýæ áèëýý. Ãýòýë áè ò¿¿íèéã õóäàë ÿðèà áèç ãýæ áîäîîä
òºäèé ë þì èòãýëã¿é ºíãºð¿¿ëñýí áèëýý.
Èíãýýä êîìèññûí ñàíàëûí äàãóó Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí
Òîâ÷îîíîîñ 1980 îíû 12 äóãààð ñàðûí 25-íä ãàðãàñàí òîãòîîëäîî, ãàãöõ¿¿
ØÓÀ-èéã ãîëëîí áóðóóøààõ çîðèëãî òàâüñàí áîëîâ÷ êîìèññûí øóëóóí
øóäàðãà ãèø¿¿äèéí ñàíàëààð ñàëáàðûí õ¿ðýýëýíãèéí òàëààð íýëýýä äóòàãäàë
272

äóðäæýý. Ýíý òîãòîîëä ØÓÀ, ØÓÒÓÕ, ÄÄÒÁÓÕ, õ¿ðýýëýí á¿õèé ÿàìäàä 24
ç¿éë çààëò ºã÷ýý.
Ýäãýýðèéí èõýíõ íü íýã æèëèéí äîòîð áèø, õýäýí æèëèéí äîòîð ã¿éöýòãýõ
ç¿éë áàéâ. Óã òîãòîîë ãàðñíààñ õîéø ØÓÀ-èéã øàëãàõ àæèë ¿ðãýëæëýí ìèíèé
òàëààð ìàòåðèàë çóçààðñààð áàéæ.
Áè ÌÀÕÍ-ûí XVIII èõ õóðëààñ íýëýýä ºìíº Öýäýíáàëä “æèëèéí äàðàà,
äàëàí íàñ õ¿ðýõ þì áàéíà íàìûí èõ õóðàë, óëñûí èõ õóðëûí ñîíãóóëèàñ ºìíº
àæëààñ ÷ºëººëæ ºãºº÷” ãýæ õ¿ññýí þì.
Öýäýíáàë “×è ç¿ãýýð àæèëëàæ áàé” ãýñýí õàðèó ºãºâ. Óäñàí ÷ ¿ã¿é,
Àðõàíãàé àéìãèéí ×óëóóò ñóìûí ñîíãóóëèéí òîépãooc íàìàéã ÀÈÕ-ûí
äåïóòàòààð ñîíãóóëàõààð áîëñîí ãýýä “Òýíä óóëçàëò õèé” ãýæ ÿâóóëëàà. Òýð
ñóìàíä òàðààñàí ìèíèé òîâ÷ íàìòàð, òàíèëöóóëãàä óðüäûí àäèë ìàãòàí
caéøaañàí áàéâ.
ÌÀÕÍ-ûí XVIII èõ õóðàëä òºëººëºã÷ººð ñîíãîãäìîãö òýð õóðàëä ¿ã õýë
ãýæ äààëãàâàð ºãºâ, õýëýõ ¿ãýý áýëòãýæ òap öàãèéí òîãòñîí ¸ñîîð õóðàë
áîëîõîîñ íýã ñàðûí ºìíº õóðëûí ðåäàêöèéí êîìèññò ºãºâ. Òýð ¿ãèéã ìèíü
õóðàë áîëîõîîñ ºìíºõºí íàäàä ýðã¿¿ëýí ºãºõ人 “Ýíý ¿ãýíäýý Öýäýíáàë,
íàì òºðèéã 40 ãàðóé æèë óäèðäàæ èðñýí òóõàé äóðäàõ õýðýãòýé” ãýñíýýð ¿ãýý
çàâñàðëàâ. Èõ õóðëààñ íàìàéã Íàìûí Òºâ Õîðîîíû ãèø¿¿íýýð äàõèí ñîíãîâ.
Ò¿¿íýýñ xoéø òàâàí ñàðûí äàðàà ØÓÀ-èéã øàëãàõ àæèë áàñ ë “äîðâèòîé”
ÿâàãäàâ.
Öýäýíáàëä äýýðõ àðõèíû òóõàé èíýýäýìòýé ã¿òãýëýã õ¿ðñýí áîëîëòîé,
ìèíèé òàëààð ìàòåðèàë á¿ðä¿¿ëýõ àæèë ¿ðãýëæëýí õèéãäýæ áàéãààã íü
ãàäàðëàñààð áàéëàà. Òèéìýýñ íàìàéã óäàõã¿é õýëýëöýõ áàéõ õýìýýí áîäîæ
áaécíaà íóóõ þóí. Ãýòýë ýõëýýä ØÓÀ-èéí äýä åðºíõèéëºã÷, ñóðâàëæëàã÷
ãèø¿¿í, ôèçèê òåõíèêèéí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë Á.×àäðàà, Õèìèéí
õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë Ò.Áàëäàí íàðûã Àðäûí õÿíàí øàëãàõ õîðîî øàëãàñàí
ä¿íãýý ãàðãààä õóðàëäàâ. Òýð õóðàë äýýð áè äýýðõ íºõäèéí àæëûí òóõàé
òàíèëöóóëàí òýäýíä íîãäîæ áàéãàà çaðèì õýðãèéí òàëààð äàõèí óëòàé
øàëãàõûã õ¿ñýâ. Äàðàà íü íàìûí õÿíàí øàëãàõ õîðîî 1981 îíû 12 äóãààð
ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð ×àäðààãèéí õýðãèéã õýëýëöýæ óäòàë õóðàëäñàíû ýöýñò
ò¿¿íèéã ìàø èõ áóðóóòãàí àæëààñ íü õàëæ, íàìààñ õººñºí òîãòîîë ãapãaâ.
Õóðàë äóóñìàãö ÿâàõ ãýòýë HXØX-íû äàðãà Á.Äýæèä “×è ñóóæ áàé, îäîî
÷àìàéã ÿðèíà, ÷èíèé òàëààð èéì ìàòåðèàë õóðèìòëàãäààä áàéíà” ãýýä õî¸ð
ãàðàà òîõîé õýðòýé òýëýí õ¿ðýí öàðàéãàà áàðàéëãàí òîì áèåýðýý äàéð÷èõ íü
¿¿ ãýìýýð äîãøèí øèð¿¿íýýð àâèðëàæ “×è îðîñ õýë ìýääýãã¿é ýòãýýä” õýìýýí
íàäààñ îðîñ õýëíèé øàëãàëòûí çîõèîí áè÷ëýã õèéëãýí àâàâ.
Òýð õóðàë äýýð îëîí õ¿í ¿ã õýëæ, ìèíèé òàëààð öóãëóóëñàí ìàòåðèàëäàà
ò¿øèãëýí ÿíç ÿíçààð çýìëýâ.
×è õ¿ëýýõ ¿¿, ýñ õ¿ëýýâýýñ ¿¿íýýñ õàòóó àðãà õýìæýý àâíà õýìýýí Äýæèä
ñ¿ðä¿¿ëýâ.
273

Áè íàìä îëîí æèë áîëñîí áîëîõîîð õººãä÷èõã¿é ë þìñàí ãýæ ñàíààä
áóðóóãàà õ¿ëýýíýý õýìýýí õýëýõýýñ ººð ÿìàð ÷ àðãàã¿é áàéäàëä òóëãàðàâ.
Ò¿¿íýýñ íýã, õî¸ð õîíîãèéí äàðàà øèã ñàíàãäàíà, “Ýðäìèéí çýðýã õàìãààëàõ
õóðàë Ä.Öýâýãìèä äàðãûí ºðººíä áîëíî õóðäõàí èð” ãýæ äóóäëàà. Òýð ¸ñîîð
î÷îîä Öýâýãìèäèéí ºðººíä õ¿ëýýæ áàéòàë íýã õ¿í îðæ èðýýä “Øèðýíäýâ
òàíûã Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû õóðàëä äóóäàæ áàéíà” ãýâ. Öýâýãìèä íàä ðóó
ñ¿ðõèé õàðñíàà “¯ã¿é, ýíý ÷èíü þó áîëæ áàéíàà!” ãýëýý.
- ×è íàäààñ èë¿¿ ìýäýæ áàéãàà ø¿¿ äýý ãýæ áè áàñ ë ò¿ñ òàñ õýë÷èõýýä ãàðàâ.
Öýäýíáàëûí ºðººíä îðâîîñ Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû
ãèø¿¿ä, Ä.Ìàéäàðààñ áóñàä íü ñóóöãààæ áàéíà. Õóðàëä Äýæèä ìèíèé òàëààð
ãapãañàí òîãòîîëûã Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíä òîâ÷õîí òàíèëöóóëàâ. Ýõëýýä
Öýäýíáàë íàìàéã çýðâýñ õàðñíàà “×è Íàìûí Õÿíàí Øàëãàõ Õîðîîíû õóðàë
äýýð á¿õ äóòàãäëàà õ¿ëýýñýí þì øèâ äýý, òèéì ¿¿? Ààí ãýâ. Òýãñíýý “Çà ÿàõàâ,
ýíý òàëààð Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû òîãòîîë ãàðíà, ÷àìä ÿðèõ þì áàéíà óó?”
ãýõýýð íü “Íàäàä õýëýõ ¿ã àëãàà” ãýëýý. Ç¿é íü Íàìûí Òºâ Õîðîîíû ãèø¿¿íèé
õóâüä íàìàéã Óëñ òºðèéí Òîâ÷îî, ÍÕØÕ àëü íü ÷ èíãýæ õýëýëöýõ òóõàéãàà
óðüä÷èëàí ìýäýãäýõ ¸ñòîé áîëîõîîð ýíý õóðàë äýýð þó ÷ ÿðèàä õýðýãã¿é
þì áàéíà ãýæ ñàíàãäñàí òóë òýäíèé çýìëýñýí á¿õíèéã ¿ã äóóã¿é õ¿ëýýí
çºâøººð뺺. Õýðýâ çºâøººðºõã¿é áîë íàìààñ õººíº ãýæ òîãòîîëä äóðäñàí
ó÷èð íýã èõ òàéëáàðëàõ õýðýãã¿é áàéñàí áèëýý. Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû õóðàë
äýýð ãèø¿¿ä ÿðüñàíã¿é õàðèí Öýäýíáàë “Çà òîãòîîë ç¿éòýé þó” ãýýä ãàðàà
ºð㺺ä ë áàòëóóë÷èõëàà.
Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû ãèø¿¿í Ä.Ìîëîìæàìö, îðëîã÷ ãèø¿¿í Á.Ëõàìñ¿ðýí
õî¸ð “Øèðýíäýâ òà ãàðãàõ ãýæ áàéãàà òîãòîîëûí àãóóëãàòàé òàíèëöàõ õ¿ñýë
àëãà óó?” ãýæ àñóóâ. Íàìàéã òàíèëöàÿ ãýõëýýð òîãòîîëûí àãóóëãà ãýæ öººõºí
ç¿éë õýëëýý. Áè ÷ ãàéã¿é òîãòîîë ãàðàõ íü øèâ ãýæ ñàíàìàãö çºâøººð÷
áàéãààãàà èëýðõèéëýýä ãàðàâ.
Ò¿¿íýýñ îëîí õîíîãèéí äàðàà 1981 îíû 12 äóãààð ñàðûí 30-íä Íàìûí
Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíîîñ “ͺõºð Á.Øèðýíäýâèéí çàð÷èìã¿é,
õàðèóöëàãàã¿é íýð àëäàð õººöºëääºã çàí áàéäàë, ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé”
ãýñýí òîãòîîë ãàðëàà. Ýíý òîãòîîë íü Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû õóðàë äýýð
òàíèëöóóëñàí àãóóëãààñ ýðñ ººð, îëîí ç¿éëòýé, äýëãýðýíã¿é áîëæ, òºâèéí
á¿õ ñîíèí õýâëýëä íèéòëýõäýý, ðàäèî ºðãºí íýâòð¿¿ëãýýð äàìæóóëàãäàâ.
Ýõíýð ìààíü õ¿íä ºâ÷òýé áàéñàí ó÷èð áè ò¿¿íä áîëñîí ÿâäëûã õýëýõýýñ
áîëãîîìæèëñîí ÷ îëîí æèë õàíèëñàí õàíü ìèíü ãàäàðëàñàí áîëîëòîé
èõ õà÷èí áàéâ. Òýãýýä ÷ òýð ìààíü óäàëã¿é öóñ õàðâàæ íàñ áàðëàà. Äýýðõ
òîãòîîë øèíý æèëèéí ºìíºõºí ãàðñàí òóë àíõ óäàà øèíý æèëèéã ãýð îðîíäîî
òýìäýãëýëã¿é ãóíèãòàé ºíãºðºâ. Ìàðãààø íü çîõèîë÷ Ö.Äàìäèíñ¿ðýí
íýãýí øèë àðõèòàé ìàíàéä èðæ “×èíèé òàëààð ãàðãàñàí òîãòîîëûã óíøëàà,
çîðèãòîé áàé, áè áîë èõ þì ¿çñýí õ¿í, æèë ãóðâàí cap øîðîíä ñóóñàí íàìààñ
õî¸ð óäàà õººãäñºí, äºðâºí óäàà äîíãîäóóëñàí, þìíû ó÷èð îëäîõ öàã áèé”
ãýâ. Òýãýýä õî¸óëàà àðõèà óóæ æààë õóó÷èëæ áèëýý.
274

Äýýðõ òîãòîîëûã îëîí õýâëýë, ðàäèîãîîð íýâòð¿¿ëñíèé äîòîð îðîñ õýëýýð
ãàðäàã “Ìîíãîëûí ìýäýý” ñîíèíä íèéòýëæ, óëìààð àíãëè, ôðàíö õýëýýð
îð÷óóëæ ýë÷èí ÿàìäààð äàìæóóëàí ãàäààä îðîíä ò¿ãýýæ, òóñãàé òîâõèìîë
áîëãîí 18 ìÿíãàí õóâü õýâëýí òàðààæ áèëýý.
1982 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 28-íä ØÓÀ-èéí íàìûí õîðîîíû ºðãºòãºñºí
õóðëààð óóë òîãòîîëûã õýëýëö¿¿ëýâ. Òýð õóðëûã òèéíõ¿¿ õîæóó õèéñýí íü
õóðàëä ¿ã õýëýõ “íàéäâàðòàé” õ¿ì¿¿ñèéã óðüäààñ ñàéí áýëòãýõòýé õîëáîîòîé
áàéæýý. Óã õóðàëä íàìàéã îðîëöóóëààã¿é íü áàñ ë íàìûí ä¿ðýìä ÷, ¿íäñýí
õóóëèíä ÷ çààñàí ýðõòýé àâöàëäààã¿é ÿâäàë áîëëîî. Óã òîãòîîëä äóòàãäëûã
çºâøººðºõ íü ìèíèé ¿¿ðýã, äóòàãäàë èõ áàéñàí ãýäãèéã áè ¿ã¿éñãýõã¿é,
ãàãöõ¿¿ õàðàìñàëòàé íü Íàìûí Tºâ Õîðîî, Óëñ òºðèéí Òîâ÷îî, Íàìûí õÿíàí
øàëãàõ õîðîî, Öýäýíáàë, íàìàéã õóðàë äýýð ø¿¿ìæëýã÷äèéí àëü àëèí íü ÷
íàäàä àæëûí äóòàãäëûí òàëààð íýã ÷ ¿ã ñàíóóëæ õýëäýãã¿é, öºì ë ñàéøààñàí
äýìæñýí àìüñãàëòàé áàéæ áèëýý. ¯¿íýýñ ¿çýõýä õ¿íèéã òàíèí ìýäýæ èòãýõ íü
çîâëîíòîé þì áàéíà ãýæ áè òýð ¿åä îéëãîñîí áèëýý.
ØÓÀ-èéí íàìûí õîðîîíû õóðëààñ íàìàéã íàìûí õîðîîíû ãèø¿¿íýýñ
ãàðãàâ. Ýíý òîãòîîëûã ãàäààäàä îëîí õýëýýð òàðààñíààñ þì óó, þóíààñ
þì ìýäýõã¿é, “Ãîíêîíã Ñòàð”, “Æýíüìèíüæèáàî” çýðýã õýä õýäýí õýâëýëä
“Ìîíãîëûí ØÓÀ-ä áîëñîí áóäëèàí” ãýñýí íýðòýé ºã¿¿ëýë ãàð÷ýý.
“Æýíüìèíüæèáàî” ñîíèíä “Øèðýíäýâ Ǻâëºëòèéí òàëûí õ¿í, õÿòàäûí ýñðýã
õ¿í ãýæ áîäñîí ÷èíü õàðèí õÿòàäûí òàëûí õ¿í áàéñàí þì áàéíà... ãýæýý”
Ìîíãîëûí ýë÷èí ñàéäûí ÿàìààð äàìæóóëàí íºãºº òîãòîîëûã ãàäààäàä
òàðààõäàà “Øèðýíäýâèéã áèä àêàäåìèéí ãèø¿¿íýýñ õàñàõ ãýæ áàéãàà òóë
òaíàéõàí áàñ òýãíý áèçýý” ãýñýíä, “Ìàíàé ä¿ðýìä òèéì ¸ñ áàéäàãã¿é” ãýæ
òýäãýýð îðíû àêàäåìèóä õàðèóëñàí þì áèëýý.
Òýãýýä ÷ þì óó, áè ØÓÀ-èéí ãèø¿¿í õýâýýð òîãòîí ¿ëäñýí þì. Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû ýýëæèò á¿ãä õóðàë áîëîõîä Öýäýíáàë “Òà íàð Øèðýíäýâèéí òóõàé
ñîíèíä íèéòýëñíèéã ¿çñýí áèç äýý, ò¿¿íèéã Òºâ Õîðîîíû á¿ðýëäýõ¿¿íýýñ
ãàðãàÿ, ç¿éòýé þó?” ãýýä ººðºº ãàðàà ºðãºõºä á¿ãä õóðëûí ãèø¿¿ä òýð öàãèéí
äýãëýìýýð óóëãàì÷èëàí ãàð ºðãºö㺺æýý. ÌÇÍÍ-èéí òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿í,
Ǻâëºëòºä ñóðãóóëü òºãñºã÷äèéí Ìîíãîëûí õîëáîîíû äàðãà, ÌÏÍÍ-èéí
äàðãà, Ýíõòàéâíû õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿íýýc òóñ òóñ ãàðãàâ. Ò¿¿ãýýð ÷ ¿ë
áàðàì Äîòîîä ÿàìíû íýã áàéöààã÷, ïðoêóðîðûí áàéöààã÷ Áàäàð÷ ãýõ ìýòèéí
õ¿ì¿¿ñ íàìàéã áàéöààí, ìýä¿¿ëýã ãàðãóóëæ àâàâ. Äàëàéí äàâàëãààíä èíãýæ
äàõèí öîõèóëñàí, äàëä îðîõûí äàâààíä òóëæ î÷èâ. “Òàíàé xaaëãà ¿¿äýíä
õapyóë òàâüñàí, óòàñûã ÷èíü áaéíãa ÷àãíàæ áàéãàà, áîëãîîìæòîé áàé” ãýæ
òàíèõ ìýäýõ caéí ñàíààò íºõºä íàäàä àíõààðóóëæ áàéñàí óäàà áèé.
“Äýëõèéí II äàéíû ò¿¿õ, Àíõíû çàãâàð” ãýæ 1980 îíä õýâëýãäñýí íýã
áîòèéí ðåäàêòîðîîñ xacaæ, Ø.Íàöàãäîðæèéã òîìèëîâ. Ýíý íîìûí îëîí
õóóäñûã çàñâàðëàæ ðåäàêöèéí ãèø¿¿í, Áîëãàðûí ýðäýìòýí Ñèðêîâ,
Ǻâëºëòèéí àêàäåìè÷ Æóêî, Æèëèí íàðò 1979 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 20-íä
ÿâóóëñàí ñàíàëûí ìèíü õóâü íàäàä áèé. Ñ¿¿ëä áè óã íîìûí çîõèîã÷èéí
275

ýðõèéã ñýðãýýæ ºãºõèéã õ¿ñýæ åðºíõèé ïðîêóðîð Ñ.Á¿äðàã÷ààä 1987 îíû
6 äóãààð ñàðûí 20-íä ºðãºäºë ãàðãàñàí áîëîâ÷ óóë ºðãºäëèéã Óëñûí äýýä
ø¿¿õýä 1987 îíû 7 äóãààð ñàðûí 1-íä øèëæ¿¿ëæ, òýíäýýñ õîòûí ø¿¿õýä ºã÷,
õîòûí ø¿¿õ “Á.Øèðýíäýâ Íàìûí øèéòãýëòýé ó÷èð õýðýãñýõã¿é áîëãîñóãàé”
ãýñýí õàðèó ºãºâ.
1987, 1988 îíä ìèíèé õýðãèéã õÿíàí ¿çýõèéã õ¿ñýæ Æ.Áàòìºíõºä ºðãºäºë
áè÷ñýí áîëîâ÷, õàðèó àâñàíã¿é. Õàðèí 1989 îíä ìèíèé øèéòãýëèéã àðèëãàæ
ºãºõ òóõàé ºðãºäëèéã Íàìûí õÿíàí øàëãàõ õîðîîíû äàðãà Á.Ëàìæàâò ºãñºíä
¸ñîîð áîëãîæ áèëýý.
Ìèíèé áè÷ñýí á¿õ íîìûã óíøóóëàõûã õîðèãëîí õààæ, çàðèìûã øàòààñàí
ãýäýã ÿðèà áèé. Ìóçåé çýðýã îëîí ãàçàð áàéñàí ìèíèé çóðãèéã õóóëæ, óðæ
óñòãàñàí “Òóóëñàí çàì” ãýäýã áàðèìòàò êèíîíîîñ ìèíèé õîëáîãäîëòîé
õýñã¿¿äèéã õàé÷ëàí àâ÷, “Õàíãàé óóëûí õ¿¿” ãýäýã íîìûã øàòààæ, “Ðàäóãà”
ãýäýã îðîñ õýëíèé ñóðàõ áè÷èãò îðñîí íàäòàé õîëáîîòîé ç¿éëèéã õàâðûí
ñóááîòíèêîîð óðóóëæ óñòãóóëàõ àæëûã õèéëãýñýí áàéæ áèëýý.
1981 îíîîñ ýä¿ãýý õ¿ðòýë áè ãýð çóóð ñóóæ “Ñýðýë” õýìýýõ ò¿¿õýí
òýìäýãëýëèéí íîì áè÷èæ õýâëýëä øèëæ¿¿ëñýí ìèíü óäàæ óäàæ 1995 îíä
õýâëýãäëýý. Åð íü ýíýõ¿¿ äóðñàìæèéã òèéì ÷ àìàðõàí õýâëýõã¿é áàéõ íü
ìýäýýæ áàéâ. Ýíý áàéäëûã Íàìûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Ä.Íàìñðàé, Ö.Áàëõààæàâ íàðò ÿðüìàãö “í. Á.Øèðýíäýâèéí áè÷ñýí ç¿éëèéã
õýâë¿¿ëæ áàé” ãýæ çîõèõ áàéãóóëëàãàä ìýäýãäñýíýýð ìèíèé àðâààä ºã¿¿ëýë
ýíý òýð ñýòã¿¿ëä íèéòëýãäñýí þì. ¯¿íä “Øèíæëýõ óõààí àìüäðàë” ñýòã¿¿ëèéí
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Á.ªëçèéñ¿ðýí àíõààðàë òàâüæ íýëýýä õýäýí ç¿éëèéã
ñýòã¿¿ëäýý õýâë¿¿ëñýí.
Äýýðõ äàðãà íàðòàé óóëçñàíààñ õîéø Óëààíáààòàðò áîëñîí îëîí óëñûí
÷àíàðòàé õóðàë, Ǻâëºëòºä áîëñîí õî¸ð óäààãèéí õóðàëä îðîëöîæ èðñýýí.
Àêàäåìèàñ õàëàãäñàí 1981 îíû øèíý æèëýýð ãàäààä îðíû ýðäýìòäýýñ
ìèíèé íýð äýýð èð¿¿ëñýí øèíý æèëèéí ìýíä÷èëãýýíèé èë õóóäñóóäûã ØÓÀèéí
ãàäààä õýëòýñ íàäàä ºãºëã¿é õî¸ð cap øàõàì äàðàãäóóëæ áàéñíûã õ¿íýýñ
ìýäýýä äýýðõ ìýíä÷èëãýýí¿¿äèéã íýõâýýñ “Òýäíèéã ÷èíü Äîòîîä ÿàìíû
òºëººëºã÷ ¿çýõ òóë áèä ºã÷ ÷àäàõã¿é” õýìýýâ. Õóóëü çºð÷ñºí ýíý ç¿é áóñ
õýðãèéã áè ¿ë çºâøººðºí ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷ ×.Öýðýí, Íàìûí õîðîîíû
äàðãà Õ.Öýðýâ íàðò õýëâýýñ “Øèðýíäýâò èðñýí ìýíä÷èëãýý㠺㔠ãýæ ãàäààä
õýëòýñò ìýäýãäñýíýýð áè ò¿¿íèéã îëæ àâñàí þìàà.
Íàìàéã àæëààñ õàëàãäñàíààñ xoéø óðüä ºìíº õàìò àæèëëàæ, õàðèëöààòàé
ÿâñàí çàðèì õ¿í íàäòàé óóëçàõ, ÿðèõààñ áîëãîîìæèëæ, ãýíýò òààðàëäâàë
äàðóéõàí õîëäîõûã ýðìýëçäýã, áàñ çàðèì íýã íü ìóó÷ëàõûã ñ¿âýã÷èëæ áàéñàí.
Áàñ íàìàéã õýëìýãä¿¿ëæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí óë ìºð àðèëààã¿é, çîõèîìîë
ìýäýý ñýëòèéã çàðèì ñîíèí ñýòã¿¿ëä øóðãóóëàí îðóóëäàã ÿâäàë ãàðñààð áàéâ.
Åð íü èéìýðõ¿¿ ò¿¿õýí ä¿éâýýíýýð ÿìàðøóó õ¿í ãàð÷ èðæ þó ¿éëäýæ, õýí
áîëîõîî õàðóóëäàã ¸ñ áèé òóë ýìýýõ ÿâäàëã¿é áèëýý.
276

Ìàë÷èí, àæèë÷èí, ñýõýýòíèé èõýíõ íü íàäàä õàíääàãààðàà õàíäàæ, ñàéí
ñàéõàí õàðüöààòàé ÿâæ èðýâ. Ñýòãýë ñàíààíû äàðàìòàíä áàéõäàà ñýòãýëèéí
õºäºë㺺íò “Çóíû íýã øºíº” (Áàéãàëèéí çóðàãëàë) ãýäýã áÿöõàí ºã¿¿ëýëä
èéíõ¿¿ èëýðõèéëýí áè÷èâ.
Èéì íºõöºëä îðñîí áè õ¿÷ ñýòãýëýý á¿òýýõýä õàíäóóëàí õýäýí æèæèã
íàéðóóëàë, ºã¿¿ëëýã áè÷ñýí áîëîâ÷ õîðèãò îðñîíîîñ íèéòë¿¿ëýõ ãàçàð
îëäîõã¿é áàéâ. Á¿ðõñýí òýíãýð öýëìýäýã, îðñîí áîðîî õàðüäàã, øèíãýñýí íàð
ãèéäýã ãýæ ñàíààä “Çóíû íýã øºíº” ãýñýí äîîðõ ºã¿¿ëëýãèéã áè÷èâ. Ýõ ãàçðûí
ýðñ òýñ óóð àìüñãàëààñ øàëòãààëäàã öàã àãààðûí îãöîì ò¿ðãýí ººð÷ëºëòèéã
ìýäýæ òîãòîîõ íü ìîíãîë÷óóäûí òóõàéëáàë õºäººãèéí õ¿ì¿¿ñèéí ºäºð
òóòìûí àæèë àìüäðàëä íýí òóñòàé áèëýý.
Öàã àãààðûí áàéäàë õýðõýí àãøèí çóó𠺺ð÷ëºãäºí õýëáýëçñýíèéã ìèíèé
áèå çóñëàíä áàéõäàà àæèãëàí ¿çñýíýý ýíý ýðýãö¿¿ëýëä äóðäàí áè÷ëýý.
Çóíû äóíä cap Íèéñëýëèéíõíèé áàõàðõëûã õ¿ëýýñýí Áîãä óóëûí áàðóóí
õîéä òàëûí ýíãýð äýýðõ ºíäºð õàä õÿñààòàé óðàãøèëñàí òîëãîéí àðààðàà
ìîäîðõîã õàâöëààñ äîîø ¿ðãýëæèëñýí çóñëàíòàé àìàíä äîëäóãààð ñàðûí
íàðëàã ñàéõàí ºäºð øóâòðàõ äºõºæ, àëòàí øàð íàð Òóóë ãîëûí ºðãºí
öýëãýð õºíäèéí àëñ áàðóóí äýýã¿¿ð òýíãýð ãàçðûí ñàâñëàãà òèéø ãóäàéí
áàéõàä ÿãààí, çýãýë ñààðàë ºíãèéí ¿¿ëñ õýñýã õýñãýýð òàñðàí ñàëæ, çàðèìäàà
Ẻãíºðºí íèéëæ áàéñíûã òýìýýí æèíãèéí öóâàà øèã õºâºí, íýã õàðâàë öàñò
óóëûí ñ¿ðëýã ìàãíàãóóä ä¿íõèéõ øèã ¿çýãäýæ áàéâ. Áàðóóí ç¿ãèéí ºíäºð
óóëñ, ò¿¿íèé äýýðõ çóçààí ¿¿ëñèéí ñ¿¿äýð äîîøëîí áàéñààð ýñðýã òàëûí ýíãýð
òîëãîäûã áàðààí õºíæ뺺ð íºìðºí õó÷èâ. Ãîëäóó áàðóóí õîéä ç¿ãýýñ ¿ëýýäýã
ñàëõè ÿìàð ó÷ðûã á¿¿ ìýä ãýíýò ç¿ãýý ýðñ ººð÷èëæ, ºìíººñ ýðãýí ¿äøèéí
íàðûã àÿí çàìä íü ¿äýõ ãýñýí øèã íàð øèíãýõ áàðóóí ç¿ã òýì¿¿ëýâ. ªäðèéí
á¿ã÷èì õàëóóí òýãæ íýã ë ìýäýõíýý ¿äøèéí ñýð¿¿í öýíãýã àãààðààð ñîëèãäîâ.
Öàã àãààðûí òýð îãöîìõîí õýëáýëçýë áàéãàëèàñ çàÿàñàí ìýäðýõ¿éí
óâäèñòàé àìüòäûí àðàíøèíä ººðèéí ýðõã¿é íºëººëºâ. Õºõöýöãèé, áÿöõàí
÷îã÷èãîíóóä äàëàâ÷àà ò¿ð õèéëãýæ àãààðò õººðºí æèðãýæ èéø òèéøýý
¿éìýëäýí íèñýöãýýíý. Ãî¸ìñîã àëàã ýðýýí øààçãàéí ñ¿ðýã õàøààíû ìîäîí
äýýð çýðýãöýí ñóóæ øîâîëçîí õîîëîéíûõîî õýðýýð øàãøðàëäàõ íü àëü íýãýí
ò¿ãø¿¿ðò ÿâäàë áîëîõ òºëºâòýéã óðüä÷èëàí ìýäýýëæ áàéãàà ìýò.
Õàíàòëàà óñ óóãààä ºòãºí 纺ëºí íîãîîí äýýð çàëõóóòàéõàí õýâòýí õèâæ
áàéñàí õýäýí ¿íýý àðàé ãýæ áîñîí ò¿¿íèéõýý ó÷ðûã îëæ ÿäñàí áàéäàëòàé
çîãñîíî. Õàðèí öàã àãààðûí ÿìàð ÷ áàéñàí çîõèöîæ äàñààä íèñäýã õàð õýðýý,
ñààðàë ýëýý øóâóóä ºíäðººä õººðºí íèñ÷ çóñëàí÷äûí çàìáàðààã¿é õàÿñàí
õîîëíû ¿ëäýãäëèéã ñóðàìãàé ãýã÷ õàéí ýðæ, äàéðàí ø¿¿ðöãýýæ áàéâ.
Óäàëã¿é ¿¿ëñ õóðàëäàí çàíãèð÷ òýíãýðèéã á¿ðõýí íàðûã õààëàà. Õîðîìõîí
çóóð ¿äøèéí á¿ðèé èðæ øºíèéã äóóäàí õàðàíõóé áîëîâ. Õ¿¿õäèéí öàíãèíàà
äóó òîì÷óóëûí õºãæèëòýé ÿðèà, öàðäìàë õàð çàìààð óóëûí àìûã ºãñºí
äàâõèëäàõ ìàøèíû ÷èìýý íàìäàæ çóñëàíãèéíõàí ãýâ ãýíýò íàì ã¿ì áîëîâ.
Ñàëõè õ¿÷ýý àâàí àâñààð èñãýðýí õººðãºäºõ íü çàäãàé õýýð òàëûí õàâðûí
øóóðãûã ñàíàãäóóëíà. Àÿíãûí öàõèëãààí î÷ ¿ñýðã¿¿ëýõ øèã áîëæ, áàãøèðñàí
277

çóçààí õàð ¿¿ëñèéã ãàëò ñóìààðàà ÿðàí, ç¿ñýõýä òýíãýðèéí äóóí äîðãèëîí
í¿ðãýëëýý. Àÿíãûí àéõòàð òýð äóó öîíõíû øèëèéã áàéí áàéí äîðãèóëàõàä,
öóóðàé íü îéðòîí òàðõè òîëãoé äºæð¿¿ëíý. Òýíãýðèéí òýð ñ¿ðò äóó ÷èìýý
äàéíû öàãèéí èõ áóóíû ñóì òýñðýõ ìýò ñîíñîãäîíî. Àãààðûí ýíý ººð÷ëºëò
çóñëàíãèéí õàøààíû ìîä áóòûã ãàíõóóëàí íàéãóóëàâ. Ãîîëèã ºíäºð óëèàíãàð
ìîäíóóä èñãýðýí äàéðñàí, ñàëõèéã ñºðºí çîãñîõîä óðò ìº÷èð, íîéòîí íàâ÷èñ
íü íàõèëçàí íóãàðàëäàæ áèå áèåñýý ñàâ÷èí îðîîëãîíî Õóàéñ, øèíýñ, íàðñ,
ãàöóóð, ìîíîñ çýðýã òàðèìàë ìîä íºãºº óëèàíãàð ëóãàà íýãýí àäèë ãàçðààñ
çóóðàëäàí íýãèéãýý ¿çýëöýæ áàéãàà þì øèã õàðàãäàâ. Øºíº äóíä õ¿ðìýãö
àÿíãûí ãÿëáàà, òýíãýðèéí äóó õîëäîí àëñàëñààð íàìæèí çàìõðàâ. Ãýâ÷ áîðîî
òàñðàëòã¿é øààãèñààð áàéøèíãèéí äýýâýð óðóóäóóëñàí óñàí õîîëîéíóóäûã
äàãàí óðñàæ õîðæèãíîõ ÷èìýý íü ¿ðãýëæèëñýýð áàéâ.
Ýíý ò¿ãø¿¿ðò øºíèéã çóñëàíãèéíõàí ÿíç ÿíçààð ¿äýí ºíãºð¿¿ëýâ. ªäºðæèí
ã¿éöãýýæ, íààäàæ òîãëîñîíäîî ÿäàðñàí õ¿¿õýä, öàãèéí àëü ÷ áàéäàëä äàñàæ
äàäëàãàæñàí áóóðëóóä äóëààí õºíæèë人 øèãäýí õýâòýæ àìãàëàí òàéâàí
íîépcoöãooâ. Çàðèì õ¿í áîðîîíû íèæèãíýõ ÷èìýý, àÿíãûí ãÿëáàà, íîéòîí
õ¿éòíýýñ áîëæ åð áóñûí õàðàíõóé ýíý øºíèéí ó÷ðûã ìýäýõýýð ìýðèéæ
öoíxoopoo äýìèé ë øàãàéëäàí õîëõèëäîíî. Áàñ çàðèì íü áàéøèíãèéí öîîðõîé
äýýâðýýñ ãîîæñîí äóñààëä õóâèí ò¿ìïýí òàâüæ apãaöàaíà. Àâõààëæòàé íýã
íü àëèâàà ÿâäëààñ áîëãîîìæëîí ypüäaañ áýëäñýí xyóðàé ò¿ëýýíýýñýý òºìºð
çóóõàíä ¿ë ìýäýã óëàéæ áàéñàí öîã pyó õèéæ acaaí áàéðàà äóëààöóóëíà.
ªìíºõ æèë¿¿äèéí ¿åðèéã ìàðòààã¿é õàæèã õ¿ì¿¿ñ ýíý èõ óñàí áîðîî þó ÷
áîëîí õóâèð÷ ìàãàäã¿é ãýæ ýëäâýýð òààâàðëàí õººðºëäºíº. Õàðèí àìüäðàëûí
òóðøëàãàòàé àæèã÷ õ¿ì¿¿ñ íü ¿äøèéí áîðîî óääàãã¿é, äóóò òýíãýð çààâàë
¿åðýýp òºãñäºãã¿é ãýäýã õóó÷÷óóëûí ¿ãèéã áèå áèåäýý õýëæ òàéâøðóóëíà.
¯íýõýýð ÷ òýð øºíèéí àÿíãûí ãÿëáàà, òýíãýðèéí äóó çóñëàíãèéíõàíä
ñàíàãäñàí øèã òèéì ÷ yäààí áîëñîíã¿é àæýý. Øèð¿¿ñýæ àñãàðñàí òýð áîðîî
òýãñõèéãýýä øºíº äóíä ãýõýä íàìæèí çîãñîâ. غíèéí òýíãýð äýõ çóçààí ¿¿ëñ
õîéíîîñ ýðãýñýí ñàëõèíä õººãäºæ ñàðíèí òàðæ áàéòàë óäàëã¿é ¿¿ð öàéëaa.
Äîãøèí òýíãýðèéí ãýíýòèéí õóâèðàë ò¿¿íýýñ áîëñîí õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýëèéí
xÿìpaëûí àëü àëü íü íýãýíò àðèëæ, á¿ðõýã õàðàíõóé òýð õýö¿¿õýí øºíº
ãýãýýí òóíãàëàã ºã뺺㺺ð ñîëèãäîæ á¿õíèéã àìãàëàí áîëãîâ. Áàéãàëü îð÷èí
íîéðîîñîî ñýðæ, ãàçðûí àìüäðàë ýðãýí öîãöëîîä, ñàëõèíä áºõèéñºí ìîäîí,
óñíû õ¿íäýä íàëæ õýâòñýí ºâñ óðãàìàë åðäèéíõºº áàéäàëä îðæ òýãøðýí
ºíäèéõºä îëîí ºíãèéí öýöýãñ öîìîðëèãîî äýëãýöãýýâ. ªã뺺íèé íàð ºíäºð
óóëûí opoé äýýã¿¿ð öàöðàí øàðãàëòàí ãèéæ òóÿà íü äîîøëîí äîîøèëñîîð
çóñëàíãèéí ãýð áàéøèí á¿ðèéã ãýðýëò¿¿ëëýý. Íàð òýãæ çóñëàíãèéí ãàçðûã
òîäõîí àÿòàéõàí ãýðýëò¿¿ëæ, õ¿í á¿õýíä õàíäàí ýåëäãýýð èíýýõ øèã áîëîí
õ¿÷èò äóëààí èë÷ýýðýý óðüä øºíèéí ÷èéã áîðîîíä òîõü àëäñàí á¿õíèéã
á¿ëýýö¿¿ëýí äóëààöóóëíà. ªã뺺íèé íàðàíä ýýãäýí, ãàçðûí íîéòîí õºðñíººñ
óóð ìàíàí ñàâñàæ, öýâýð òóíãàëàã àãààðûí ¿íýðòýé õîëèëäîí ñýíãýíýõ íü
àìüä á¿õíèé öýýæèéã àðèóòãàí öýâýðëýæ áàéõ øèã ñàíàãäàâ.
278

Óóë òàëûí äóó÷èí áîëñîí ÷îã÷èãî øóâóóíû èñãýðýý àÿëàõ äóó ýíòýýä
ñîíñäîæ, ºìíºõ óóëñûí ìîäîíä õºõººí äóó õàäààä, áàéãàëü ýõèéí äàëä
ýãøèãòýé àâöàëäàí öóóðàéòàæ á¿xíèé ñýòãýëèéã óÿðààâ. Óóëààñ óðóóäñàí
òóíãàëàã ãîðõè õîðæèãíîí óðñàõ ÷èìýý íýãýí àÿàð ñîíñîãäîí õýí á¿õíèéã
òàéâøðóóëíà. “ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû ÓÒÒ òîãòîîë ãàðãàæ Á.Øèðýíäýâò
íàìûí øèéòãýë íîîãäóóëñàí íü òóõàéí ¿åä íàì, òºðèéí óäèðäëàãàä àæèëëàæ
áàéñàí çàðèì ºíäàð àëáàí òóøààëòàí ýðõ ìýäëýý óðâóóëàí àøèãëàæ,
ººðñäºäºº ¿ë òààëàãäñàí õ¿ì¿¿ñò óëñ òºðèéí ÿìàð íýã õàÿã ç¿¿í òýäíèéã
ýëäýâ øàëòãààíààð çýìëýí áóðóóòãàäàã áàéñíû íýãýí èëðýë áîëñîí ãýæ
ýä¿ãýýãèéí Òºâ Õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷äèéí 1991 îíû 12 äóãààð ñàðûí 20-íû
ºäðèéí òîãòîîëä òýìäýãëýæýý. Äóðüäñàí ¿éë àæèëëàãààã Íàìûí õÿíàí øàëãàõ
õîðîî, Óëñûí àþóëààñ õàìãààëàõ ÿàìíû øóãàìààð ýëäýâ ìýäýý öóãëóóëàí
ýâë¿¿ëæ, ØÓÀ-èéí çàðèì õàðèóöëàãàòíûã øàõàí îðóóëñàí íü ÓÒÒ-íû 1981
îíû äýýð äóðüäñàí òîãòîîë, ò¿¿íèé äàãóó õèéñýí ØÓÀ-èéí èäýâõòíèé õóðëûí
ìàòåðèàëä òîäîðõîé òóñãàæýý. Ýä¿ãýý ¿åä ìàíàé óëñàä ººð÷ëºí áàéãóóëàëòûí
îëîí òàëûí àæèë ÿâàãäàæ àðä÷èëàë õºãæèí èëýí äàëàíã¿é ÿðèëöàí èðãýä
ýðõýý ýäýëæ, ýõ îðíûõîî ñàéí ñàéõíû òºëºº èäýâõèéëýí ç¿òãýõ öàã èðëýý.
Áè ýíý íîìûíõîî ìàøèíäñàí ýõèéã 1989 îíû çóíû ýõýí ñàðûí øèíèéí
5-íä ðåäàêòîðòàà ºãñºí, óäàëã¿é õýâëýëèéí íýãäñýí ðåäàêöèä “Ñî¸ìáî
õýâëýëèéí ãàçàðò øèëæ¿¿ëñýí áèëýý. Ãýòýë...
ßïîíû îëîí óëñûí ìýðãýæèëòýí È.Øîðàíî “Àðäûí ýðõ” ñîíèíû 1990 îíû
8 äóãààð ñàðûí íýãýí äóãààðò íèéòýëñýí ñóðâàëæëàã÷òàé ÿðèëöñàí õàðèóíäàà
“Òàíàé îðíû ¿íäýñíèé îðëîãûã á¿õ õ¿í àìä ÷èíü õóâààõàä íýã õ¿íä íîãäîõ
õóâèàðàà ÿäóó ë áaéía äàà. Ýíý áàéäëààñ òà íàð ãàð÷ ÷àäíàà, ¿¿íèé òóëä
ãàãöõ¿¿ ñýòãýëýýðýý óëñûíõàà òºëºº àæèëëàõ õýðýãòýé, òýãâýë ìîíãîë îðîí
Òàéëàíä, ºìíºä Ñîëîíãîñ çýðýã õºãæèëòýé, îðíóóäûã 10-15 æèëèéí äàðàà,
ÿïîí óëñûã 25 æèëèéí äàðàà ã¿éöýæ, òýäíèé ò¿âøèíä õ¿ð÷ ÷àäíà ãýæýý.
Ìîíãîë ãýæ íýðä ãàðñàí áèä õàéðò îðíûõîî àëäðûã ºðãºìæëºå ãýâýë:
Ìîíãîë÷óóä òºëºâ øóäàðãà
Òºðõ íàìáàòàé áîëîõîîðîî ãýðòýý ÷, ãàäàà ÷, õàðü îðíîîð àÿëàõäàà ÷ ñàíàí
áîäîí ÿìàãò ñàõèæ, àæ àõóéãàà, õºòëºí, ýäèéã á¿òýýí, ýðäìèéã ýçýìøèõäýý
÷ ìîíãîë óõààí, ìîíãîë àðãààð ¿¿íèéã ìîíãîëä á¿òýýñýí ãýìýýð ìýðèéí
àæèëëàâààñ çîõèìîé.
Òºðèéí áàãàíàà áàò áýõ áàéëãàâàë
Òºðñºí íóòãàà ç¿ðõíýýñýý õàéðëàâàë,
Òºðõ çàíøëàà íàíäèãíàí áàðèìòàëáàë,
Õýëýõýýñýý õèéõèéã óðüòàë áîëãîâîë,
Ä.Ñ¿õáààòàðûí ìºðººäñºíººð òà áèä íàð öýíãýëèéí îðãèëä õ¿ðíýý
Ñàéí ñàíààòàí,
Ñàéõíûã ¿éëäýã÷äèéí îðîí áîëî¸.
Óóäàì äýëõèéã öýöýã ÷èìäýã áîë
Óëñ îðíûã ñàéí õ¿í ÷èìíý.
279

Ïðîôåññîð. Á.ØÈÐÝÍÄÝÂ
“ÄÀËÀÉÍ ÄÀÂÀËÃÀÀÍÀÀД
ÍÎÌÎÍÄ ÎÐÓÓËÑÀÍ ÇÀÐÈÌ ÍÝÌÝËÒ
Supplement to the book
“THROUQH THE OCEAN WAVES” by Prof B.SHIRENDEV
(Some additional notes)
Óëààíáààòàð õîò
2000 îí

ÒÎÂ× ÎÐØÈË
Ýíý íîìûã ìîíãîë õýëýýð 1993 îíä Óëààíáààòàðò, àíãëè õýëýýð ÀÍÓ-ûí
Áàðóóí Âàøèíãòîíû èõ ñóðãóóëèéí õýâëýëýýñ 1997 îíä õýâëýæ îäîî õî¸ð
äàõü óäààãàà õýâë¿¿ëýõýýð êîìïüþòåðò îðóóëñàí. ¯¿íä íýìýõ ç¿éë áàéíà óó
ãýæ õýâëýã÷ýýñ íàäàä çàõèà èð¿¿ëñýí þì. Êîìïüþòåðò îðóóëñàí ýíý ýõýä
íýìýëò îðóóëàõàä õóãàöàà îðîéòñîí òóë óã íîìûí çàðèì õýñýãò îðóóëìààð
íýìýëò äýýðõ 5 ºã¿¿ëëèéã áè÷èæ ¿¿íèé óðüä ìîíãîë, àíãëè õýëýýð õýâëýñýí
íîìíû õàâñðàëò òîâõèìîë áîëãîí íèéòýëæ áàéíà.
1 ä¿ãýýð ºã¿¿ëëèéã ìîíãîëîîð õýâëýãäñýí íîìûí 161 ä¿ãýýð òàëòàé,
2 äóãààð ºã¿¿ëëèéã ìºí íîìûí 203 äóãààð òàëòàé, 3, 4 ä¿ãýýð ºã¿¿ëëèéã óã
íîìûí 192 äóãààð òàëòàé õîëáîí óíøèõ, 5 äóãààð ºã¿¿ëëèéã äóðüäñàí íîìûí
328 äóãààð õóóäàñíû õî¸ð äàõü õýñãèéí ºã¿¿ëáýð¿¿äèéí äàðàà òóñ òóñ îðóóëàí
óíøâààñ çîõèìæòîé ãýæ ¿çíýì.
282

ĪÐÂªÍ ÆÈË ÍÀÌÛÍ ¯ÇÝË ÑÓÐÒËÛÍ ÀÆÈËÄ
(Îðøèë)
1921-1941 îí õ¿ðòýë ÌÀÕÍ-ààñ ÿâóóëæ áàéñàí ñóðòàë óõóóëãûí àæèë 2
òàëòàé áàéæýý. ¯¿íä:
1. Ãàäààä óëñ òºðèéí òàëààð Êîìèíòåðíû èõ õóðàë ò¿¿íèé ã¿éöýòãýõ
òîâ÷îîíû õóðëûí øèéäâýðèéí òóõàé.
Îëîí óëñûí õóâüñãàëò õºäºë㺺í áà êîëîíè áàãà áóóðàé îðíóóäûí ýðõ
÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé òóõàé ìàòåðèàëûã îëîí ò¿ìýíä ìýäýýëýí òàíèëöóóëæ
èðñýí óëàìæëàëòàé. Òàíèëöóóëãà õèéäýã õ¿ì¿¿ñ íü áîëîâñðîë ìýðãýæëèéí
õóâüä óã àæëûã òàéëáàðëàí ÿòãàäàã ÷àäàëòàé áèø çºâõºí ñîíñãîæ ìýäýýëæ
áàéñàí áîëîõîîð ýíý íü õýðýã äýýðýý ñóðòàë óõóóëãà áèø, ìýäýýëëèéí
¿éë÷èëãýýíèé õýìæýýíä ÿâàãäàæ èðæýý.
2. Óëñûí äîòîîä áàéäëûí òàëààð ÌÀÕÍ-ûí èõ áà áàãà õóðàë, óëñûí èõ
õóðëóóäûí øèéäâýð, ôåîäàëûí ýñðýã ÿâóóëæ áàéñàí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã,
ñóðòàë óõóóëãûí òýìöýë, 1937-1939 îíóóäàä àðäûí äàéñíóóäòàé òýìöýæ áóé
íü ãýñýí õýëìýãäëèéí õóóðìàã ìýäýý óëñ îðíû àæ àõóé, ñî¸ëûí àæëûí òàëààð
ÿâàãäàæ áàéñàí àæëûí àðãà õýìæýýíèé òóõàé õýð ÷èíýýãýýðýý äàìæóóëàí
íýâòð¿¿ëæ èðæýý.
I
Äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéí ÿëàíãóÿà Ǻâëºëòèéí ýõ îðíû äàéí ýõýëñíýýñ
õîéø ñóðòàë óõóóëãûí àæèë 1941 -1945 îí õ¿ðòýë èõýýõýí ººð÷ëºãäñºí ãýæ
¿çýæ áîëíî. Ýíý ¿åèéí ñóðòàë óõóóëãûí àæëûí ãîë ñýäýâ áîë ôàøèñòûí
ãåðìàí ò¿¿íèé õîëáîîòîí Èòàëè, ßïîíîîñ Åâðîï, Àçèä ¿¿ñãýí ÿâóóëæ áàéñàí
äàéíû øàëòãààí, ÿâöûí òóõàé áîëîí çºâëºëòèéí ýõ îðíû äàéíûã òàíèëöóóëàõ
òàëààð àíõààðëàà òºâëºð¿¿ëæ áàéñíû ó÷èð áîë ò¿¿íèé ÿâöààñ ìîíãîëûí
òóñãààð òîãòíîë øóóä õàìààð÷ áàéñàíòàé õîëáîîòîé íü ìýäýýæ.
Áè 1941 îíä Ǻâëºëòºä äýýä ñóðãóóëü òºãñººä íóòàãòàà èðæ
Óëààíáààòàðûí Áàãøèéí òåõíèêóì, Çàñãèéí ãàçàð ðåôåðåíòýýð àæèëëàæ
áàéõ ¿åýñ ýõëýí ÌÀÕÍ-ûí ãèø¿¿í áèø áîëîâ÷ ò¿¿íèé Òºâ õîðîîíîîñ ÿâóóëæ
áàéñàí ñóðòàë óõóóëãûí àæèëä ñàéí äóðûí õýëáýðýýð äàé÷ëàãäàí àæèëëàæ
áàéâ. 1941 îíä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî (ÒÕ)-í äýýð ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð
áàéãóóëàãäñàí ëåêòîðûí òîâ÷îîã íàäàä õàðèóöóóëñàí ó÷èð áè òýð ¿åèéí
ìýðãýæèë, áîëîâñðîë á¿õèé Ø.Ëóâñàíâàíäàí, Í.Ëõàìñ¿ðýí, ×.Ëîäîéäàìáà,
Ö.Íàìñðàé íàðûí õàìò 2 æèë îëîí óëñûí áàéäàë, Ǻâëºëòèéí ýõ îðíû äàéíû
òóõàé ëåêöèéã Óëààíáààòàð áà çàðèì àéìãèéí òºâä óíøèõ àæëûã çîõèîí
ÿâóóëæ, òýäãýýð ëåêöèéí òîâ÷èéã îëîí ò¿ìýíä îéëãîìæòîé õýëáýðýýð
õÿëáàð÷ëàí íàéðóóëàí, õºäºº îðîí íóòàãò òàðààäàã áàéâ. 1943 îíä Êîìèíòåðí
283

òàðæ íàìóóä áèåý äààí àæèëëàõ áîëñîí òóë ò¿¿íèé òóõàé óðüä íü ÿâóóëæ
áàéñàí ÿðèà ëåêöèéí îðîíä äàéíä íýðâýãäñýí àðä ò¿ìíèé ò¿ðýìãèéëýí
ýçëýã÷äèéí ýñðýã õýðõýí òýìöýæ áàéñàí òóõàé ìýäýýã òàíèëöóóëàõ ¿¿ðýãòýé
áàéâ. ¯¿íèé çýðýãöýý äýëõèéí äàéíû ¿åèéí íºõöºëä çîõèöóóëàí òóñ îðîíä
ÿâàãäàæ áàéñàí äîòîîä áîäëîãûí òóõàé áàñ òàéëáàðëàõ àæëûã õèéäýã áàéâ.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû äýðãýä ñàéí äóðààð ëåêö óíøèæ áàéñàí áèäíèé
õýñýã õ¿ì¿¿ñèéã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî Ìîñêâà õîòíîî òîìèëîí ÿâóóëñíààð áèä
ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû äýðãýäýõ ëåêòîðûí 6 ñàðûí êóðñýä ñóðàëöàæ äàéíû
øàëòãààí ÿâö, îéðûí èðýýä¿éí òºëºâ áîëîí îëîí óëñûí õàðèëöààíû òóõàé
òóñãàé ìýðãýæëèéí ýðäýìòýä, öýðãèéí ìýðãýæèëòýí íàðûí ëåêöèéã ñîíñîæ
óã êóðñûã òºãññºí òóõàé ¿íýìëýõ àâ÷ ýõ îðîíäîî áóöàæ èðöãýýâ. Èíãýýä áèä
õóó÷èí ýðõýëæ áàéñàí àæëàà ÿâóóëæ áàéòàë ÷è íàìä ýëñâýýñ çîõèíî õýìýýí
íàäàä ÿòãàí ñàíóóëàõ áîëîâ. Èéìýýñ áè Çàñãèéí ãàçðûí äýðãýäýõ íàìûí ¿¿ðò
íàìä ýëñýõ òóõàé ºðãºä뺺 ºã÷, íàìä ýëññýíýýñ õîéø 10 õîíîãèéí äàðàà ìèíèé
áèåèéã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿äèéí õóðàë äýýð äóóäàæ,
òà íàð Ìîñêâàä êóðñ õèéãýýä èðñýí òóë íàìûí ñóðòàë óõóóëãûí àæèëä øóóä
áèåýð îðîëöîí àæèëëàõ õýðýãòýé ãýâ. Èíãýýä òýð õóðëààñ íàìàéã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîîíû ñóðòàë óõóóëãà ýðõýëñýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí òóøààëä 1944.02.9-
íä òîìèëñíîîð áè óã òóøààëûí àæèëä 1948.03.26 õ¿ðòýë 4 æèë ãàðóé àæèëëàâ.
Ýíý òóøààë óðüä ºìíº ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíä îãò áàéãààã¿é áºãººä ýíý íü
Òºâ Õîðîîíû õýëòñèéí äàðãààñ àðàé äýýã¿¿ð, õàðèí Òºâ Õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷
ãèø¿¿í íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààñ íýëýýä äîîãóóð àëáàí òóøààë áàéñàí áîëîõîîð
íàìàéã ýíý àæèëä Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðëààð áèø, òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðëààð
òîìèëñîí íü òýð þì. Ìèíèé óäèðäëàãàä àæèëëàõ õýëòñèéí ýðõëýã÷ýýð
Í.Ëõàìñ¿ðýíã, 6 ñàðûí êóðñ õèéãýýä èðñýí íºãºº áóñàä 3 õ¿íèéã òàñãèéí
ýðõëýã÷ýýð òóñ òóñ òîìèëîí àæèëëóóëàâ. Áèäíèé àæëûí ãîë ÷èãëýë ãýâýë:
1. Äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéí, ÿëàíãóÿà çºâëºëòèéí ýõ îðíû äàéíû ÿâö, Àçèä
ÿâàãäàæ áàéñàí äàéí, Õÿòàäàä ÿïîíû ò¿ðýìãèéëýã÷äýýñ ÿâóóëæ áàéñàí äàéí,
ò¿¿íèé ýñðýã õÿòàäûí àðä ò¿ìíýýñ õèéæ áàéñàí òýìöëèéã íýëýýä äýëãýðýíã¿é
òàéëáàðëàäàã áàéâ. Åâðîïûí äàéí òóõàéëáàë Ǻâëºëòèéí ýõ îðíû äàéíû ÿâö,
ò¿¿íèé ãîë ¿éë ÿâäëûí ÿâö æèøýýëáýë, Ìîñêâàãèéí äýðãýä ÿâàãäñàí òóëàëäààí,
Ëåíèíãðàä õîò ãèòëåðèéí ãåðìàíû öýðýãò ýçëýãäñýí Îðåë-Êóðñê 2 õîòûí
÷èãëýëä ÿâàãäàæ áàéñàí äàéí, Ñòàëèíãðàäûí òîì òóëàëäààí çýðãèéã çºâëºëòèéí
ìýäýýëýõ òîâ÷îîíû ìàòåðèàëûã ¿íäýñëýí òóõàé á¿ð òàéëáàðëàí ÿâóóëäàã áàéâ.
2. Äîòîîä áàéäàë, ¯¿íä: ÌÀÕÍ-ûí ÒÕ, Çàñãèéí ãàçðààñ ººðèéí îðíû
áàéäëûã äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíû íºõöºëä õýðõýí çîõèöóóëàí ÿâóóëæ
áóé òóõàé çºâëºëòèéí ýõ îðíû äàéíû áýðõøýýëýýñ ¿¿ññýí ãóðèë, áóäàà,
öàé, äààëèìáà çýðýã ºðãºí õýðýãöýýíèé áàðààíû äóòàãäëààñ øàëòãààëñàí
ò¿ð çóóðûí áýðõøýýëèéã îéëãîí òýâ÷èæ äîòîîääîî ¿ð òàðèà òàðèõ àæëûã
íýìýãä¿¿ëýõ, öºöãèéí òîñ ¿éëäâýðëýõ, ìàõ áà íîîñ áýëòãýëèéí õýìæýýã
íýìýãä¿¿ëýõ, Ǻâëºëòèéí ýõ îðíû äàéíä òóñëàõ òóõàé ÿðèà òàíèóëãûã ãîëëîí
ÿâóóëäàã áàéâ.
284

3. Ñóðãóóëü ñî¸ë, òóõàéëáàë: Óðëàã óòãà çîõèîë, àéìãèéí êëóá, óëààí
áóëàíãèéí òàëààð õèéãäýæ áàéñàí àæëûã ñàéæðóóëàí ºðãºòãºõ ÷èãëýë áèä
á¿õíèé àíõààðëûí òºâä áàéñàí þì. ¯¿íä ÿëàíãóÿà ñóðãóóëèóäûí õè÷ýýë,
ñóðëàãûí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ, óðëàãèéí àæèë÷äûí ìýðãýæëèéí ÷àäëûã
ºñãºõ, á¿òýýëèéí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, óðëàã áà óðàí çîõèîëûí àãóóëãà,
÷èãëýë, õýëáýðèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä èõýýõýí àíõààð÷ áàéñàí þì. Ýíý
çîðèëãîîð áàãø íàð êëóá, óëààí áóëàíãèéí àæèë÷äûí çºâëºë㺺í, òåàòð áà
óðëàãèéí àæèëòíû çîðèëò ãýñýí òóñãàé òîâõèìîë áà ìîíãîëûí çîõèîë÷äûí
àíõäóãààð èõ õóðëûã çîõèîí ÿâóóëñàí áèëýý.
4. ªºðèéí îðíû àðä ò¿ìíèé àõóé áàéäàë, çàí ñóðòàõóóíû ñî¸ëûí ò¿âøèíã
àëü áîëîõîîð ñàéæðóóëàí ººð÷ëºõºä áèä ýõ îðîí÷ ¿çëèéí ¿¿äíýýñ àíõààðëàà
õàíäóóëàí àæèëëàæ áàéâ. Ýíý çîðèëãîîð àðä ò¿ìíèé ãýð àõóéí áàéäëûã
ñî¸ëæóóëàõ, ãàäààäûí áîëîâñîí îðíóóäûí àðä ò¿ìýí õýðõýí àðèóí öýâýð÷,
ñî¸ëòîé áàéäàã æèøýýí äýýð ¿íäýñëýí òàéëáàð õèéæ, ãýð àõóéí áîëîâñîí
áàéäàë, àðèóí öýâðèéí òóõàé òóñãàéëàí áèåý äààñàí çîõèõ õýëáýðèéí
àæèë ÿâàãääàã áàéâ. ¯¿íä: Õîîë óíäíû ñàâ ñóóëãûã öýâýðëýí óãààõ òóõàé
òàéëáàðëàí ÿðüäàã áàéñàí íü òèéíõ¿¿ ñàâ ñóóëãûã öýâýðëýâýýñ áóÿí áóçàðäàíà
ãýäýã áóðóó îéëãîëò ýñýðã¿¿öýëòýé òóëãàð÷ áàéâ. Ýíý áýðõøýýëèéã äàâàõûí
òóëä ñàâ ñóóëãàà öýâýðëýæ, ãýðòýý öýâýð áàéäàã õ¿ì¿¿ñèéí äîòîð ìàë
õºðºíãºòýé áàÿí ÷èíýýëýã õ¿ì¿¿ñ áà ëàì íàð îëîí áàéäãèéã îðîí íóòãèéí
õ¿ì¿¿ñèéí òîäîðõîé æèøýý áàðèìòààð òàéëáàðëàæ, áýðõøýýëèéã äàâàí
òóóëäàã áàéâ. ¯¿íèé çýðýãöýý ãap í¿¿ð óãààëãûí ñàâàíã àéë ºðõºä äýëãýð¿¿ëæ,
ºìñäºã äîòóóð, ãàäóóð õóâöàñíûõàà õèðèéã óãààõ òóõàé ÿðèà õèéõýä áàñ ë
ýíý ÷èíü èíãýýä áîëîîä èðñýí þì ãýäýã ÿðèàòàé òóëãàð÷ áàéâ. Õèðòýé õóâöàñ
ýäëýëýý õ¿éòýí óñàíä ä¿ðæ ñàâàíäàæ áàçààä õèðèéã àðèëãàæ ÷àäàõã¿é çîâëîí
òîõèîëäîæ áàéñàí ó÷èð õóâöñûã óãààõàä ò¿¿íèéã áóöàëñàí õàëóóí óñàíä
ñàâàíäàæ áàçàõ, áàñ óãààñàí õóâöàñ øàð ºíãºòýé áîëîõîîñ ñýðãèéëæ õóæðûã
ñàâàíòàé õîëüæ óãààñàí õóâöàñíû ºíãèéã öàéðóóëàõ àðãûã íýâòð¿¿ëæ áàéâ.
Ãýðòýý íóñ öýðýý õàÿõ, ãýðýý òîéð÷ áèå çàñàõã¿é áàéõ, áèå çàññàí ãàçðûí
ÿëàà, áàòãàíà ãýðò îðæ èðæ õîîë èäýýíä íÿí òàðààäàã ó÷ðûã òàéëáàðëàäàã
áàéâ. ¯¿íèéã ìàíàé àðä ò¿ìýí ñàéí îéëãîæ, áîõèð ìóó ç¿éëèéã áàêòåð ãýæ
íèéòýýð õýëäýã çàíøèëòàé ÷ áîëîâ. Õóâèéí àðèóí öýâðèéí òàëààð òàéëáàð
õèéõäýý àÿãà òàâãàà öýâýðëýæ õîîë èäýæ áàéõ, òîëãîé, áèåèéí ¿ñèéã
ñàâàíäàæ óãààæ áàéõ, Ẻñ õóóðñûã àðèëãàõ, ºâëèéí äýýë õóâöñûã äîòðûã
íü ýðã¿¿ëýí ãàäàà õîíóóëàí Ẻñ õóóðñûã õºë人æ ñàâàà ìîäîîð ã¿â¿¿ëýõ
áà äîòóóð õóâöñàà óãààæ, öýâýðëýæ õýðýãëýæ áàéõ òóõàé òàéëáàðëàí ÿðüäàã
áàéñàí. Àðäóóä ¿¿íèéã îéëãîæ öàãààí ÿìáóó õóäàëäàí àâ÷ äîòóóð ºìä, öàìö
î¸æ ºìñäºã áîëîîä ýíý ÿìáóóíû öàãààí ºí㺠÷èíü Ẻñ õóóðñûã îëîõîä
áýðõøýýëòýé þì ãýæ õýëäýã áàéñíûã àíõààð÷ òýãâýë ò¿¿íèéõýý ºíãèéã ñîëüæ
õàð íîãîîí, õàð õºõ ºíãèéí äîòóóð õóâöàñòàé áîë ãýæ òàéëáàðëàõàä àðäóóä
òýð ºíãèéí äààâóóíààñ ÷èíü Ẻñ õóóðñ îëæ õàðàõàä ¿íýõýýð õÿëáàð, ¸ñòîé çºâ
ãýæ ñàéøààí ¿çýæ àìüäðàë äýýð íýâòð¿¿ëäýã áîëîâ. Àÿãàà õýëýýðýý äîëîîæ
285

öýâýðëýõèéí îðîíä á¿ëýýí óñààð óãààæ öýâýðëýæ àð÷äàã áîëîâ. Àÿãàíûõàà
àë÷óóðûã óãààæ öýâýðëýæ áàéõ, áàñ ãap í¿¿ðýý õàìðàà àð÷èõ æèæèã ºâðèéí
àë÷óóðòàé áîë ãýæ óõóóëäãèéã àðäóóä õ¿ëýýí çºâøººð÷ òèéì àë÷óóð äýëãýð÷
ò¿¿íèéãýý íóñíû àë÷óóð ãýæ íýðëýñýí íü àðàé îíîâ÷ã¿é ìýò ñàíàãääàã áàéâ.
Õ¿íä öàé ºãºõ人 àÿãàà õàíöóéíû ¿ç¿¿ð, äîòîîä õîðìîéãîîðîî àð÷äàã ¸ñûã
îðõèæ, á¿ëýýí óñààð àÿãà òàâãàà óãààí öýâýðëýäýã òóõàé òàíèóëãûã àðä ò¿ìýí
á¿ðýí ä¿¿ðýí õ¿ëýýí àâñàí þì.
Ãýð áà õóâèéí àðèóí öýâðèéã ñàõèõ òàëààð ýì÷, áàãø, àëáàí õààã÷, íàì,
ýâëýëèéí ãèø¿¿äýä ¿ëãýðëýæ áàéõ äààëãàâðûã ºã÷ áàéí áàéí øàëãàäàã çàíøèë
íýâòðýâ. Àõóé áà õóâèéí àðèóí öýâðèéã ñàõèäàãã¿é õ¿ì¿¿ñèéã óðàí çîõèîë
áà óðàí ñàéõíû àðãààð ø¿¿ìæëýí àéìãèéí ñîíèíä áè÷èæ, êëóá óëààí áóëàíä
øèé çîõèîí òîãëîæ ø¿¿ìæèëäýã áàéâ. Æèøýý íü, õºäººíèé ýðýãòýé ýìýãòýé
õî¸ð ¿åèéí ãî¸ çàëóó÷óóä íýã íü íýãýíäýý èæèëñýí äàñàæ õàéð äóðòàé áîëæ
õàíèëàí ñóóõäàà ò¿¿íèé òºëºâ àðàíøèí, áè÷èã ¿ñýã ìýääýã ýñýõ, ñóðãóóëü
áîëîâñðîëòîé ýñýõ, àæèë õºäºëìºðºº õýðõýí ÿâóóëäàã, ãýð àõóé áà õóâèéí
àðèóí öýâýðòýé ýñýõèéã õàðãàëçäàã òóõàé íýëýýä òàéëáàðëàäàã áàéñàí þì.
Íýãýí õàéðòàé çàëóóãèéí áèåíýýñ õºëñ ¿íýðòýæ, øèâýð, õóëìàñ
õàíõàëñíààñ áîëæ íºãºº á¿ñã¿é íü ãóòðàí æèãøèæ õàéðàà àëäñàíûã øèé
æ¿æè㠺㿿ëëýãýýð õàðóóëæ áàéâ. ̺í íýã çàëóóãèéí õàéðòàé á¿ñã¿éí á¿ñ
áà äýýëèéí ãàäóóð òîì òîì Ẻñ áýë÷èí ÿâæ áàéñíûã ýðýãòýé íü õàðæ îé íü
ãóòàí õàéðã¿é áîëñîí áàðèìòûã øèé æ¿æãýýð øîãëîí õàðóóëäàã áàéâ. Ýíý íü
àðä ò¿ìýíä îéëãîìæòîé íºëººòýé õýëáýð áîëñîí þì.
¯çýë ñóðòëûí àæëûã ÿâóóëäàã áîëîâñîí õ¿÷íèé àñóóäàë ÿìàð áàéñàí áý
ãýâýë àéìãèéí íàìûí õîðîîíû ñóðòàë óõóóëãûí õýëòýñò ãýõýä ýðõëýã÷ 1,
çààâàðëàã÷ 2 áàéñàí íü ñàéíäàà ë áàãà ñóðãóóëü òºãññºí þìóó öýðãèéí àëáà
õààñàí õ¿ì¿¿ñ áàéâ. Ñóì áà áàãò áîë óõóóëàã÷èéí îðîí òîî áàéõã¿é, áè÷èã
¿ñýã ìýääýã, ìýääýãã¿é èäýâõòýé õ¿ì¿¿ñ óëñûí íèéñëýë, àéìãèéí òºâººñ
èðñýí ìýäýýã àéë õýñýí àìààð ÿðüæ äàìæóóëàí õ¿ðãýäýã õ¿ì¿¿ñ áàéâ. Ýíä
çàðèì æèøýý äóðüäàõàä.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû äàðãà áàéñàí Ä.Äàìáà ãóàéí ÿðüæ áàéñíààð 1930
ààä îíû îð÷èìä Áóëãàí àéìãèéí íýãýí ñóìûí ãîëûí ýðýã äýýð öóãëàñàí
õýäýí çóóí õ¿íèé ºìíº íýãýí “Äºâ÷èí” áóóæýý. Òýð “ĺâ÷èí” íü òóñãàé
õóâöàñ ºìñºæ íàðèéí ãàí ñýëìýýð õýëýý õýð÷èæ áàéãàà ìýò ¿çýãäýë õàðóóëæ
öóñ ãàðãàæ äàðàà íü ñýëýìíèéõýý ¿ç¿¿ðèéã ç¿ðõ ð¿¿ãýý øààæ àð íóðóóãààðàà
ãàðãàæ öóñ óðñóóëæýý. Öóãëàðñàí àðäóóä ýíý äºâ÷èíãèéí èä øèäèéã ãàéõàæ
èõ ë áèøèð÷ áàéñàí ãýíý. Ãýòýë òýð äºâ÷èí àæëàà äóóñãàæ ºìñãºëºº òàéëààä
ºíäºð îëáîãîí äýýð ñóóãààä öàé èäýý èäýæ, òóõëàí ñóóæ áàéòàë “Äºâ÷èí”
ð¿¿ õýäýí óõóóëàã÷ ñàìáààòàé çàëóó÷óóä íºãºº “ĺâ÷èí”-ãèéí äýðãýä î÷èæ
ºìñºæ áàéñàí õóâöàñ, õýðýãëýæ áàéñàí ñýëìèéã ¿çýõýä èð íü ìîõîé, øóíõ
ò¿ðõýýñòýé áàéæýý. ͺ㺺 ç¿ðõýýð îðóóëààä àð íóðóóãààð ãàðãàäàã àðãûã
¿çâýë á¿ñýëõèéãýý òîéðóóëààä íèìãýí çýñýýð õèéñýí õóéã á¿ñëýæ óðä áà
õîéíîîñ íü í¿õ ãàðãàæ ò¿¿ãýýðýý ñýëìýý ãóëãóóëàí ÿâóóëæ àðûí í¿õýýð
286

¿ç¿¿ðèéã ãàðãàæ øèíãýí øóíõòàé áóäãèéã öóñ áîëãîí ¿ç¿¿ëäýã áàéæýý.
¯¿íèéã íºãºº çàëóó÷óóä ñýëìèéã àâ÷ äºâ÷èíãèéí àðãààð á¿õ èëáèéã ¿ç¿¿ëáýýñ
òýíä öóãëàðñàí õ¿ì¿¿ñ èíýýí øóóãèëäàæ ýíý ÷èíü ¸ñòîé ìýõ áàéíà õýìýýí
õàøãèðàëäñàíààñ õîéø ýíý ìýòèéí äºâ÷èíä èòãýõýý áîëüñîí ãýæ õýëñíèéã
ñóðòàë óõóóëãûí àæèëä æèøýý áîëãîí ÿðüäàã áàéâ.
Áàñ ãîâüä øºíº ìàøèíààð ÿâæ áàéõàä íîãîîí ãýðëýí í¿äòýé àìüòàí 2-3 êì
ãàçàð äàãàëäàí äàâõèäàã ÷ºòãºðòýé ãàçàð áàéíà õýìýýí öóóðõàë äýëãýð÷ýý.
¯¿íèéã ñóìûí áàéãàëèéí óõààíû áàãø øàëãàõààð ñóìûí íýãýí ìàøèíä ñóóæ
óã ãàçðààð øºíº ÿâæ áàéòàë ¿íýõýýð òèéì ãýðýë àñäàã áàéæ. Áàãø ¿¿íèé
ó÷ðûã ìýäýõ áîëîõîîð òýð ãàçàð ôîñôîðòîé ÷óëóó áàéäàã ãýæ ¿çýýä õýäýí
òèéì ÷óëóó ñóìûí òºâä àâ÷èð÷ ãóäàìæèíä òàâèí øºíº ìàøèí ò¿¿ãýýð
ÿâóóëæ ãýðëèé íü àñààæ îëîí ò¿ìýíä òàéëáàðëàí óã öóóðõëûã äàðæýý. Ìýäëýã
áîëîâñðîë, àâõààëæ ñàìáààãààð äîðîé óõóóëàã÷èéã øîîëñîí ÿðèà àðäûí äóíä
ãàðñàí íü íýãýí ãàçàð ÷ºòãºðòýé áîëæ ¿õñýí õ¿í àìüä õ¿íèé íýðýýð äóóäàæ
õ¿ì¿¿ñèéã øºíº àéëãàäàã áîëæýý. ¯¿íèéã òàéëáàðëàõààð àéìãèéí òºâººñ
ñóìàíä î÷ñîí óõóóëàã÷ õýäõýí àðäûí ¿ãýíä àâòàãäàæ øºíº ºã뺺 ÷ºòãºðòýé
òààðàëäñàí ãýñýí ÿðèà äýëãýð÷ ººðºº ãàéõàæ õóðàëäñàí àðä ò¿ìýíäýý õàíäàæ
õýëñýí íü: ׺òãºðòýé áàéíà ãýñýí ÿðèàã íàìæààõààð àéìãèéí íàìûí õîðîîíû
äààëãàâàðòàé èðñýí þì. Ýíä ÿðüæ áóé õ¿ì¿¿ñèéí ¿ãýíä îðîîä ÷ºòãºðòýé
þì ãýýä áóöâàë íàìûí óõóóëãà õººðõèé, áàñ ÷ºòãºð áàéõã¿é þì ãýýä áóöâàë
àðä ò¿ìýí òà íàð õººðõèé áîëîõ òóë ÷ºòãºðèéí òîî òîëãîé Àðäûí çàñãèéí
æèë¿¿äýä ýðñ õîðîãäñîí ãýæ òóñ õóðëûí òîãòîîëä îðóóëáààñ ÿìàð âý? õýìýýí
õýëñýí ãýæ øîãëîí ø¿¿ìæèëñýí áàéæýý.
Ñóðòàë óõóóëãûí àæëûí ýíý àïïàðàòûã ààæìààð àðàé áîëîâñðîë, ñî¸ë
ìýäëýãòýé õ¿ì¿¿ñýýð ñîëèõ. “Óõóóëãûí ºâðèéí äýâòýð” ãýäýã õÿëáàð÷èëñàí
ñýòã¿¿ë, “Óõóóëàã÷” ñýòã¿¿ë àéìãèéí ñîíèíîîð äàìæóóëàí ÿâóóëäàã áàéâ.
Óã àæëûã ÿâóóëàõàä òºâèéí “¯íýí” ñîíèí, “Õºäºëìºð”, “Çàëóó÷óóäûí ¿íýí”
çýðýã ñîíèíóóäàä ñóðòàë óõóóëãûã õÿëáàð÷ëàí òàéëáàðëàäàã òóñãàé áóëàíòàé
áàéâ. Óõóóëàã÷äûí çºâëºë㺺íèéã àéìàã, ñóì äóíäûí õýëáýðýýð õààÿà çîõèîí
ÿâóóëæ, ñóðòàë óõóóëãûí òýð ¿åèéí àæëûí á¿õ ÷èãëýëèéã õàìàðñàí æèæèã,
õÿëáàð÷èëñàí ñýäýâ ÿðèàã ìàøèíäàæ òàðààäàã áàéâ. Òýð ¿åä ñóðòàë óõóóëãûí
àæëûã ÿâóóëàõàä îäîîãèéíõòîé àäèë òåëåâèçîð, ðàäèî ãýõ ìýò òåõíèê
õýðýãñýë áàéãààã¿é. Ǻâõºí ðàäèî ãýõýä Óëààíáààòàðààñ àéìãèéí òºâä ñîíñäîã
áàéñàí áîëîõîîð ñóðòàë óõóóëãûí ÷óõàë ìýäýýã òºâººñ àéìãèéí ðàäèî õîðîîí
äýýð òóñ àéìãèéí ñóðòàë óõóóëãà ýðõýëäýã õýäýí õ¿ì¿¿ñèéã äóóäàæ èð¿¿ëæ
öýýæýýð áè÷¿¿ëäýã áàéñàí áîëîâ÷ çàðèìäàà ðàäèî ñîíñîãäîõã¿é òàñàëääàã ÷
áàéâ. Óëààíáààòàðààñ àéìãèéí òºâä î÷èõîä îäîîòîé àäèë øóóäàíãèéí ìàøèí,
îíãîö áàéãààã¿é çºâõºí ìîðèí ºðòººãººð ÿâäàã áàéâ. Àâòî ºðòºº áóþó àâòî
øóóäàí ãýäýã íü ìàíàé óëñàä 1951 îíä áàéãóóëàãäàæ óã àæëûã Óëààíáààòàðààñ
àéìãèéí òºâèéí õîîðîíä íýã ë ìàøèíààð ã¿éöýòãýäýã áàéâ. Ìîðèí ºðòººãººð
ÿâæ óëñûí áà ñóðòàë óõóóëãûí àæëûã ã¿éöýòãýõýä 1 ºðòºº íü 30 êì ãýæ
áîäâîë ºðòººãººð ÿâäàã õ¿í ºäºðò 3-ààñ èë¿¿ ºðòººãººð ÿâæ ÷àäàõã¿é áàéñàí
287

íü ìýäýýæ. Óëààíáààòàðààñ, Ãîâü-Àëòàé, Óâñ, Çàâõàíû õîîðîíäîõ çàé 1000
ãàðóé êì ãýõýä 20-30 ºðòºº áîëæ áàéñíûã ñàíàõàä õè÷íýýí èõ áýðõøýýëòýé
áàéñàí íü òîäîðõîé. ̺í çàðèì ñóìûí àðäóóä òºâººñºº 100-150 êì çàéòàé
îðøäîã áàéñàí ãýæ áîäîõîä óõóóëàã÷èä ñóìûí òºâººñ àðäóóäàä õ¿ð÷ àæëàà
ÿâóóëàõàä 3-5 ºðòºº ãàçàð ìîðèîð ÿâæ àæëàà ÿâóóëäàã áàéñàí æèøýýòýé.
Ìîíãîë îðîí õóâüñãàëààñ ºìíº îëîí çóóí æèëèéí òóðø í¿¿äëèéí ìàë
àæ àõóé ýðõýëæ ãýð àõóé áà õóâèéí àðèóí öýâðèéã ñàõèí èðæ ÷àäààã¿é íü
òýð ¿åèéí íèéãýì, óëñ òºðèéí òîãòîëöîîíîîñ øàëòãààëñíûã ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé áîõèð á¿ä¿¿ëãýýñ áîëñîí õýìýýí òàéëáàðëàæ èðñíèéã 1921 îíû
àðäûí õóâüñãàëààñ õîéø ìàíàé àðä ò¿ìíèé áîëîâñðîë, ñî¸ë, àæ àõóé, õóâèéí
àìüäðàëä ãàðñàí ººð÷ëºëò á¿ðýí ä¿¿ðýí íÿöààæ áàéíà. Òóõàéí ò¿¿õýí ¿åèéí
íèéãýì óëñ òºðèéí òîãòîëöîî, óëñûí ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, àðäûí àõóé áàéäëûã
çºâ æîëîîäîí ÷èãë¿¿ëæ èðñýí áîë ìàíàé ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí àëü ÷ îðíû àðä
ò¿ìíýýñ äóòàõã¿é áîëîâñðîë ñî¸ëòîé àðèóí öýâýð÷ áàéæ ÷àäàõûã òóñ îðíû
àìüäðàëä XX çóóíä ãàðñàí ººð÷ëºëò á¿ðýí ä¿¿ðýí íîòëîí õàðóóëëàà.
Ìîíãîë÷óóä Àçè, Åâðîï àëü ÷ òèâèéí ñî¸ëòîé îðíû ¿éëäâýð òåõíèêèéã
ýçýìøèí áîëîâñðîë îëæ ýðäýìä ñóð÷, ñî¸ë óðëàã, àðèóí öýâðýýð îëîí
óëñûí ò¿âøèíä áàéæ ÷àäàõ àâüÿàñòàé ãýäýã íü òîäîðõîé áîëñíûã õýí
÷ íÿöààæ ÷àäàõã¿é. Áè óã àæëûã 1948 îí õ¿ðòýë ¿ðãýëæë¿¿ëýí õèéæ
áàéãààä Ǻâëºëòèéí ýë÷èí ñàéä È.À.Èâàíîâ ãýäýã ÷åêèñòèéí õÿíàëòàí äîð
àæèëëàæ áàéñàí Ǻâëºëòèéí öººí ñºðºã õ¿ì¿¿ñèéí ìýäýýëëýýð Ǻâëºëòèéí
ìýðãýæèëòíèéã ø¿¿ìæèëæ äàéðñàí Ǻâëºëòèéí ýñðýã ýòãýýä õýìýýí óã
òóøààëààñ ººð÷ëºãäºæ õàâñðàí àæèëëàæ áàéñàí ÌÓÈÑ-èéí çàõèðëûã
äàãíàí õèéõ áîëñîí þì. Óã òîãòîîëä Øèðýíäýâ óõóóëãûí àæèëä àðä îëíûã
ãýãýýð¿¿ëýí ñýíõð¿¿ëýõýä ãîëëîí õàíäàæ, äàé÷èí äàâøèíãóé óõóóëãûã
õèéæ ÷àäààã¿é ãýæ òýìäýãëýñýí íü òýð öàãèéí íàì, óëñûí áàéãóóëëàãûí
àæèëòíóóäûí øààðäëàãà øàõàëòûã äýìæýýã¿é ãýñýí óòãàòàé ¿ã áîëñîí þì.
1945 îíä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí óëñûíõàà òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº 100%
ñàíàëàà ºãñºí íü ò¿¿íèé ýõ îðîí÷, ã¿í ã¿íçãèé óõàìñðûí èëðýë õýìýýí
áàõàðõàí òýìäýãëýìîé.
288

ÃÝÃÝÝÐËÈÉÍ ßÀÌÍÛ ÑÀÉÄÀÀÐ
ÃÓÐÂÀÍ ÆÈË ÃÀÐÓÉ ÀÆÈËËÀÑÀÍ ÌÈÍÜ
(Îðøèë)
Ìîíãîë Óëñûí Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéäààð 1951 îíû 7 äóãààð ñàðûí 6-íä
Óëñûí Èõ Õóðàë (ÓÈÕ)-ûí ýýëæèò ÷óóëãàíààð ñîíãîãäîæ, 1954 îíû 7 äóãààð
ñàðûí 3-íû ºäºð ÓÈÕ-ûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðëûí òîãòîîëîîð ÷ºëººëºãäºí
Ñàéä íàðûí Ǻâëºë (ÑíÇ)-èéí Åðºíõèé ñàéäûí ñî¸ë ýðõýëñýí îðëîã÷îîð
òîìèëîãäîí àæèëëàõ áîëîâ.
Ñî¸ë áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãóóä
ìàíàé óëñàä 1921 îíû õóâüñãàëûí äàðàà áóé áîëæ õºãæèæ èðýõäýý ýõíýýñýý
àâàõóóëààä áóþó 1921-1951 îí õ¿ðòýë ìàòåðèàëëàã áààç, óëñààñ îëãîäîã òºñºâ
çàðäëûí õóâüä çîõèõ ¸ñîîð õàíãàãäàæ ÷àäààã¿é. Ýíý íü ÌÀÕÍ, ÁÍÌÀÓûí
òºð çàñãèéí àíõààðàë áà óëñûí õÿçãààðëàãäìàë òºñºâ íü Óëñûã áàòëàí
õàìãààëàõ áóþó àðäûí öýðýã, äîòîîäûã õàìãààëàõ ãàçàð ñ¿¿ëäýý ÿàì, պ人
àæ àõóéí ÿàì, ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäàä ÷èãëýãäýæ áàéñàí íü òýð ¿åèéí îëîí
óëñûí áàéäàë ÿëàíãóÿà ÿïîí, ãîìèíüäàíû öýðãèéí çàíàëõèéëýëòýé çàðèì
òàëààð õîëáîîòîé áàéñàí íü òîäîðõîé. Õè÷íýýí òèéì áîëîâ÷ Ãýãýýðýë,
Øèíæëýõ óõààí, óðëàã óòãà çîõèîëûí áàéãóóëëàãûã õî¸ðäóãààð çýðýãò ¿çýæ
ò¿¿íä òàâèõ àíõààðëûã ñóëðóóëàí ìàòåðèàëëàã áààç áà ñàíõ¿¿ãèéí òàëààð
õàíãàëòã¿é òýòãýæ áàéñàí íü òóõàé òóõàéí ¿åèéí íàì òºð çàñãèéí óäèðäëàãàä
áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí ìýäëýãèéí ò¿âøèíãýýñ øàëòãààëæ áàéæýý. Áàñ ñî¸ë
áîëîâñðîëûã óäèðäàæ áàéñàí òýð öàãèéí õ¿ì¿¿ñèéí èäýâõè, ñàíàà÷èëãà, àðãà
áàðèëààñ èõýýõýí øàëòãààëæ áàéñíûã õàðãàëçàæ ¿çâýýñ çîõèìîé. Øèíæëýõ
óõààíû õ¿ðýýëýí ãýõýä ë Õàíä ÷èí âàíãèéí îäîîãèéí ñ¿ì ìóçåéí õàøààí
äàõü ìóóäàæ íîâøèð÷ áàéñàí áàéøèíä îëîí æèë àæëàà ÿâóóëæ èðñýí áèëýý.
Òýð ¿åèéí Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí óäèðäëàãûí õ¿ñýëòýýð Óëñûí
Èõ ñóðãóóëèéí äºíãºæ øèíýýð áàðèãäñàí îëîí áàãàíàò áàéøèíãèéí áàðóóí
òàëûí 2 äóãààð äàâõàðûí õýäýí ºðººíä øèëæ¿¿ëýí áàéðëóóëàõûã áè ÓÈÑèéí
çàõèðëûí õóâüä çºâøººðñºí þì. Ýíý õî¸ð áàéãóóëëàãà íýãýí áàéøèíä
áàéðëàí àæèëëàæ áàéõäàà õàðèëöàí áèå áèåíýý äýìæèæ òóñ òóñûí ¿éë
àæèëëàãààã ÿâóóëæ èðñýí þì.
I
Àðäûí áîëîâñðîë áà ãýãýýðëèéí àæëûí áàéäàë
1951 îíä ÿìàð áàéñíûã òîâ÷õîí ºã¿¿ëüå
Ñàéäààð òîìèëîãäîîä Ãýãýýðëèéí ÿàìíû àæëûí áàéðàíä èðæ õóó÷èí
ñàéäààñ àæèë õýðãèéã íü õ¿ëýýí àâ÷ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä òóéëûí
289

õàðóóñàëòàé ãóíèãò ñýòãýãäýë íàäàä òºð¿¿ëæ áàéâ. Ãýãýýðëèéí ÿàì íü
îäîîãèéí Óëààíáààòàð çî÷èä áóóäëûí ñóóðèí äýýð áàéñàí õî¸ð æèæèãõýí
õî¸ð äàâõàð øàâàðäìàë ìîäîí áàéøèíãèéí íýãýíä áàéðëàæ áàéâ. Ýíý áàéøèí
á¿ð õóâüñãàëààñ ºìíº òýð ÷ áàéòóãàé 1911 îíû ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëààñ
ºìíº ä¿íçýí ìîäîîð áàðèãäàæ äîòîð ãàäíààñ íü øàâàðäñàí áàðèëãà áàéâ.
Èéìýýñ óã áàéøèí 60-70 æèë áîëñîí áîëîõîîð æèë á¿ð øàâàðäàæ áàéñàí
õàíàíû øàâàð íü áàéí áàéí ýíä òýíäã¿é õàíçðàí óíàæ, ºìõºð÷ õóó÷èðñàí
ä¿íç ìîä íü öóõóéäàã áàéâ. Ýíý áàéøèíã ºâëèéí öàãò äóëààöóóëàõûí òóëä
ºðºº òàñàëãààíóóäàä òóéïóóãààð áàðüæ ãºëìºí òºìðººð ºíãºëºí, õàð áóäãààð
áóäñàí óðòààðàà 3-4 ìåòð, á¿ä¿¿íýýð 1,5 ì õýðòýé áîñîî ïèéøèíã¿¿ä áàéñíû
òóéïóóíóóä íü ¿ðãýëæ óíàæ, ò¿ëñýí í¿¿ðñ àñàõã¿é óòàà íü äýýø õººð÷
ÿíäàíãààðàà ãàðàõã¿é àæëûí ºðºº òàñàëãààíä òóíàí ¿ëäýæ óòààíû ¿íýðýýñ
õ¿ì¿¿ñ çàëõäàã áàéâ.
Óã áàéøèíãèéí 2 äàâõðûí ºðººí¿¿ä òºäèé ë îëîí áèø áºãººä öîíõíû
õàøëàãà æààç íü õóó÷èð÷ ìóóäñàí, õààëãà íü ãàæèæ ìàéæèéñàí áàéâ. Ñàéä,
îðëîã÷ ñàéä, çºâëºõèéí ºðºº íü õýìæýýãýýðýý àðàé òîì áàéñàí áîëîâ÷
áàéäëààðàà áóñäààñàà ÿëãàãäàõã¿é, øàëíû ìîäîí áàíç íü ýíä òýíä äîîø
ºìõðºí óíàñíûã øîðîî òîîñ äàðóóëñàí èõýýõýí õóó÷èð÷ õàëöàðñàí õèâñýýð
äàëäëàí á¿ðõñýí áîëîâ÷ ýâã¿é ãèøãýâýýñ óíàæ, áèåý ãýìòýýæ áîëîõîîð
õàðàãäàâ. ßàìíû àæèë÷èä íü 40 îð÷èì õ¿ì¿¿ñòýéí äîòîð 1 ñàéä, 1 îðëîã÷, 1
çºâëºõ, õî¸ð îðîñ ñóðãàã÷ õýëòñèéí äàðãà 4, ñóðãóóëèéí öººí òîîíû áàéöààã÷,
íÿ-áî çýðýã õ¿ì¿¿ñ áàéâ.
ßàìíû ñàéä Ò.Ìàøëàé íü Ǻâëºëòèéí Õèàãòûí òåõíèêóìûã òºãñºæ ýíý
ÿàìàíä îðëîã÷, æèíõýíý ñàéäààð 10 ãàðóé æèë àæèëëàõ çóóðàà äýýä ãàçðààñ
äýìæëýã àâ÷ ÷àäàõã¿é, äîðä áàéãóóëëàãûíõàà àæëûã á¿ðýí ìýäýð÷ óäèðäàõ
òóðøëàãà ñóóãààã¿é, ãàãöõ¿¿ çºâëºõ Ðóñàêîâûí àìûã õàðæ äàãàí àæèëëàäàã
áºãººä ò¿¿íèéã ÁÍÌÀÓ-ûí “Àëòàí ãàäàñ” áà “Õºäºëìºðèéí ãàâüÿà”-íû
îäîíãîîð áàéí áàéí øàãíóóëæ, ò¿¿íäýý ¿íýí÷ áàéñàí ó÷èð Ýë÷èí Èâàíîâûí
íàéç Ðóñàêîâ íàéçäàà ñàéíààð ìýäýýëæ ýíý ÿàìíû ñàéäûí ¿¿ðýãò àæèëä
òèéíõ¿¿ óäààí áàéëãàñàí àæýý.
Ò.Ìàøëàé íü õ¿íèé õóâüä ýíãèéí æèðèéí áóñàäòàéãàà íàéçàðõóó, àðõè
äàðñ áàãà çýðýã áàëãàäàã, áîëîâñðîëûí ò¿âøèí áà çîõèîí áàéãóóëàõ àæëûí
÷àäâàðààð ñóëàâòàð òóðàíõàé áèåòýé, õºõ öàðàéòàé õ¿í áàéâ. Îðëîã÷
ñàéäààð õóâüñãàëûí ýõíèé ¿åä áàéãóóëàãäñàí äóíä ñóðãóóëèéã òºãñºæ,
òîîíû áàãø áîëñîí Øàðàâíÿìáóó ãýäýã áàðçãàð öàðàéòàé õ¿í áàéñàí íü
öàã ¿åäýý ¿íýõýýðèéí òýðã¿¿íèé áàãøèéí òîîíä îðæ áàéñàí áîëîâ÷ áóñäûã
çîõèîí áàéãóóëàõ òóðøëàãàã¿é òóéëûí ÿàðóó, ñàíäðóó õ¿í ñàíàãääàã áàéâ.
Íàìàéã ýíý ÿàìàíä èðæ àæèëëàõàä õóó÷èí çºâëºõ áàéñàí Ðóñàêîâ íóòàã
áóöàæ îðîíä íü èðñýí çºâëºõ Òîëî÷èí ãýäýã õ¿í Èõ Ñóðãóóëèéí áàãø íàðûí
ôàêóëüòåòûí õóðàë çºâëºë㺺íä ãýãýýðëèéí ÿàìíû çºâëºõèéí õóâèàð áàéí
áàéí îðîëöîæ çàõèðëûí àæèëòàé òàíèëöàæ, çàõèðàë íàìàéã Ãýãýýðëèéí
ÿàìíû ñàéäààð õàâñðóóëàí àæèëëóóëáààñ àøèãòàé áàéíà õýìýýí Åðºíõèé
290

ñàéä Õ.×îéáàëñàíä ò¿¿íèé çºâëºõ Ñ.Ï.Âîëîæàíèíîâîîð äàìæóóëàí
òàíèëöóóëñàí íü ñ¿¿ëäýý íàäàä òîäîðõîé áîëîâ. Òîëî÷èí çºâëºõ íü àðäûí
áîëîâñðîëûí äýýä ìýðãýæèëòýé áàãø õ¿í áºãººä Ǻâëºëòèéí íýãýí ìóæèéí
ãýãýýðëèéí õýëòñèéí äàðãààð àæèëëàæ áàéãààä ýõ îðíû äàéíû ¿åä öýðýãò
äàé÷ëàãäàæ, áàéëäààíä îðîëöîæ ãàâüÿà áàéãóóëñàí õ¿í àæýý. Òîëî÷èí íü
ò¿ð¿¿÷èéí çºâëºõèéã áîäâîë àðäûí áîëîâñðîëûí ìýðãýæèëòýé áºãººä çîõèõ
òóðøëàãàòàé, èäýâõ ñàíàà÷èëãàòàé, øóëóóí øóäàðãà õ¿í áàéâ.
Òýðõ¿¿ çºâëºõ Òîëî÷èí íü õàãàñ, á¿òýí ñàéíä ñàëõèíä ãàð÷ çàãàñ
áàðèõ äóðòàé õ¿í áàéñàí òóë íýãýí óäàà çàãàñàíä ÿâæ áàéãààä ìóõàð îëãîé
íü äîòðîî çàäàð÷, èäýý íü áèåä íü òàðõñàí ó÷èð íàñ íºã÷ñºí. Òàëèéãàà÷
Òîëî÷èíãèéí øàðèëûã Óëààíáààòàð õîòûí Ìààõóóð òîëãîéí ç¿¿í òàëä áàéäàã
Îðîñûí øàðèë äýýð õºøºº áîñãîí õ¿íäýòãýí îðøóóëñàí áèëýý. Ò¿¿íèé
îðîíä òîìèëîãäîí èðñýí Ãóñåâ íü ìºí Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààíû äýýä
áîëîâñðîëòîé, îëîí æèë áàãø, çàõèðàë, ñ¿¿ëäýý íýãýí ìóæèéí Ãýãýýðëèéí
õýëòñèéí äàðãààð àæèëëàæ áàéãààä ìàíàéä óðèãäàí èðñýí òóðøëàãàòàé õ¿í
áàéâ. Òýð íü äàðóó çàíòàé õàìò àæèëëàõàä òóñ äºõºìòýé áºãººä ìèíèé àæëûã
á¿õ òàëààð äýìæèæ Çàñãèéí ãàçðûí çºâëºõ Âîëîæàíèíîâ áà ýë÷èíãèéíõýý
ãàçà𠺺ðèéí ¿¿ðãèéí äàãóó çºâººð òàíèëöóóëàí ìýäýýëæ áàéñíààðàà ìèíèé
àæèëä äýìæëýã áîëæ áàéâ.
Ãýãýýðëèéí ÿàìíû õýëòñèéí äàðãà, áàéöààã÷ íàð íü áîëîâñðîëûí õóâüä
÷ äîðîé, èäýâõè ñàíàà÷èëãààð ÷ òºäèé ñàéí áèø, ñàéä, îðëîã÷ ñàéäûíõàà
äààëãàâàðûã áèåë¿¿ëäýã òºäèé õ¿ì¿¿ñ ñàíàãäàâ. Ãýãýýðëèéí ÿàì íü òýð
¿åèéí çîõèîí áàéãóóëàëòààð öýöýðëýã, ÿñëè, á¿õ øàòíû ñóðãóóëü, àéìãèéí
êëóá, ñóìäûí óëààí áóëàí, àðä ò¿ìíèéã áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàõ çýðýã àæëûã
ýðõýëäýã ¿¿ðýãòýé áàéâ. ßàìíû ýðõòýé Óðëàãèéí õîðîî ãýæ áàéñàí íü çºâõºí
Óëààíáààòàð äàõü óëñûí òåàòð, öèðê, óð÷óóäûí ýâëýë çýðýã çºâõºí 3 ãàçðûí
àæëûã óäèðäàæ îðîí íóòãèéí ñî¸ë ãýãýýðëèéí àæëûã îãò õàìààðäàãã¿é áàéâ.
ßàìíû àæèëòàé èéíõ¿¿ òàíèëöñàíû äàðàà õàíãàé òàë õýýð, ãîâèéí àéìãóóäààð
õýä õýäýí óäàà ÿâæ, ñóðãóóëü, öýöýðëýã, ÿñëè, êëóá, óëààí áóëàí áà áè÷èã ¿ñýã
ñóðãàëòûí àæèëòàé òàíèëöàõàä íýëýýä îëîí ñàðûã çàðöóóëàâ. Èíãýæ ÿâæ
áàéõàä àéìãèéí òºâ áà çàðèì ñóìûí òºâä öýöýðëýã ÿñëèòàé áîëñîí áàéâ.
Àéìàãò áîë äóíä ñóðãóóëüä 7, 10-ð àíãèóä, çàðèì àéìàãò 10 æèëèéí ñóðãóóëü
äºíãºæ áàéãóóëàãäàæ áàéâ. Ýíý ¿åä óëñûí õýìæýýãýýð áàãà ñóðãóóëü 377,
äîëîîí æèëèéí ñóðãóóëü 31, òåõíèêóì 16, 10 æèëèéí ñóðãóóëü 21, Óëñûí èõ
ñóðãóóëü 1 ìºí øèíýýð áàéãóóëàãäñàí Áàãøèéí èíñòèòóò çýðýãòýé áîëñîí
ãýñýí òîî áàðèìò áàéäàã þì. Î÷ñîí àéìàã á¿ðä 3-4 ñóìûí ñóðãóóëü, óëààí
áóëàí, àðä ò¿ìíèéã áè÷èã ¿ñýã ñóðãàõ àæèëòàé òàíèëöàæ ÿâàâ. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä
íàäàä òºðñºí ñýòãýãäýë ãýâýë àéìãèéí ãýãýýðëèéí õýëòýñ íü 3 îðîí òîîòîé,
õýëòñèéí äàðãà íü áàãøèéí òåõíèêóìûã òºãñºæ áàãà ñóðãóóëüä öººõºí æèë
àæèëëàñàí õ¿ì¿¿ñ ãîëäóó áàéâ. Òýäíèé äîòîð èäýâõè ñàíàà÷èëãàòàé çîõèîí
áàéãóóëàã÷ õ¿ì¿¿ñ öººíã¿é òîõèîëäîæ áàéâ. Õýëòñèéí áàéöààã÷ íàð íü
ìýðãýæëýýðýý õýëòñèéí äàðãûíõàà òºâøèíãèéí õ¿ì¿¿ñ áàéâ. Ñóìàíä ãýâýë:
291

áàãà ñóðãóóëüòàé, çàðèì ñóìàíä 5-6 äóãààð àíãèòàé ÷ áîëæ áàéâ. Àéìãèéí
äóíä ñóðãóóëèéí áàãø íàð íü Õèàãòûí áàãøèéí òåõíèêóì òºãññºí õ¿ì¿¿ñ
ãîëëîí àæèëëàæ áàéãààä ÌÓÈÑ-èéí áàãøèéí ôàêóëüòåòèéã 1946 îíîîñ ýõëýí
òºãññºí áàãø íàðûí ò¿ð¿¿÷ýýñ òîìèëîãäîí î÷èæ àæèëëàäàã áîëîâ.
Áàãà ñóðãóóëèéí áàãøëàõ õ¿÷íèé áàéäàë òóéëûí äîðîé áàéñíû øàëòãààí
áîë Óëààíáààòàðûí áàãøèéí òåõíèêóìûã òºãññºí äàäëàãà á¿õèé ýðýãòýé
áàãø íàðûã 1940-1950 îí õ¿ðòýë öýðãèéí àëáàíä õóóëèéí äàãóó óäàà äàðààëàí
äàé÷ëàí àâñàí ó÷èð öýðãèéí àëáûã 3-4 æèë õàøèæ èðñýí õóó÷èí ìîíãîë áè÷èã
¿ñýã, òîîíû äºðâºí àðãà, ãàçàðç¿éí àíõíû ìýäýãäýõ¿¿í á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéã
àðãàã¿éí ýðõýýð áàãøààð àæèëëóóëæ áàéâ. Òýä íàð íü Áàãøèéí òåõíèêóìûí
áîëîâñðîëã¿é ó÷èð åðºíõèé ìýäëýã, ñî¸ëæèëòûí ò¿âøèíãýýð äîðîé áàéñàí
áîëîõîîð áàãà ñóðãóóëèéí àæèëä ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààíû çàð÷ìûã
íýâòð¿¿ëæ ÷àäàõã¿é ñóðàã÷äûã ºã뺺 îðîé á¿ðýýãýýð öóãëóóëàí æàãñààí
àëõóóëæ: “áàðóóíòàà øèé”, “ç¿¿íòýý øèé”, “÷èãýýðýý” ãýõ ìýòýýð êîìàíäàëæ
ñóðàã÷äûã çýìëýõäýý áîãèíî óäààí õóãàöààãààð õºë äýýð íü íîìõîí çîãñîîæ
çàëõààõ çàíøèëòàé õ¿ì¿¿ñ õàðàãäàâ. Òýäãýýðèéí õóâöàñ õóíàð, áèåý àâ÷
ÿâàõ áàéäàë íü áàãøèéí íàìáàã¿é, çàðèì íü õè÷ýýë çààæ áàéõäàà íóñàà
íèéæ, íóëèìäàã çàíøèëòàé õ¿ì¿¿ñ ÷ õààÿà òîõèîëäîæ áàéâ. Áàñ õºäººãèéí
áàãà ñóðãóóëèéí îðîí ñóóöã¿é ãàíö áèå áàãø íàð íü ñóðãóóëèéí ãýðò ñóóæ,
ñóðãóóëèéí õîîëûã èäýëöäýã áàéâ.
Äóíä, áàãà ñóðãóóëèéí áàéøèí áàðèëãà ãýâýë:
Àðõàíãàé çýðýã õàíãàé àéìãóóäûí äóíä ñóðãóóëü íü õè÷ýýëèéí ãàíö äàí
ä¿íçýí áàéøèíòàé, õýýð òàë áà ãîâèéí àéìãèéí äóíä ñóðãóóëü áîë ãàíö äàí
òóéïóó, øàâðààð áàðüñàí õè÷ýýëèéí áàéðòàé áàéñíààñ ãàäíà öººí òîîíû
ñóðàã÷äûã ñóóëãàäàã äîòóóð áàéðíû áàéøèí áà ãýðòýé áàéâ. Ñóìûí áàãà
ñóðãóóëü áîë õàíãàéä ä¿íç áà ìîä øàâðààð õîëüæ áàðüñàí õè÷ýýëèéí áàéð
íü ò¿ëýý, àðãàë, í¿¿ðñýýð ãàëëàäàã çóóõòàé áà èõýíõè íºõöºëä ñóðàã÷èä
öººí òîîíû ãýðò ñóóäàã áàéâ. Ñóìûí ñóðãóóëèéí àðèóí öýâýð, îðîí ñóóöíû
òîõèæèëò äîðîéãîîñ áîëæ ñóðàã÷èä ºâºë, õàâðûí öàãò ºâ÷èëæ õàíèàä
òîìóóíä ºðòºãääºã áàéñàí áîëîõîîð õ¿¿õäèéí äóíä ºâ÷ëºõ, íàñ áàðàõ ÿâäàë
íýëýýä ¿çýãääýã áàéæýý. Ýíý øàëòãààíààñ áîëæ ýöýã ýõ íü ñóðãóóëüä õ¿¿õäýý
ºãºõ äóðã¿é, ìàë àæ àõóéä çàðæ àæèëëóóëàõ, àëáàäàí ñóðãóóëüä àâàà÷èæ
ñóðãàñíû äàðàà òýäíèéã ñóðãóóëèàñ íü îðãóóëàí ãýðòýý àâàà÷äàã ÿâäàë 1950-
èàä îí õ¿ðòýë ¿çýãäñýýð áàéâ.
Àéìãèéí òºâèéí êëóá íü ìîä áóþó øàâðààð áàðüñàí 100-200 õ¿íèé
áàãòààìæòàé òàíõèìòàé, àæëûí õàâñàðãà õýäýí ºðººòýé, ò¿ëýý í¿¿ðñýýð
ãàëëàäàã áîñîî çóóõòàé áàéâ. Ò¿¿íèé ýðõëýã÷ íü öýðýãò àëáà õààñàí þìóó,
áè÷èã ¿ñãèéí ìýäëýã á¿õèé õ¿í áàéñíààñ ãàäíà ¿éë÷ëýã÷, ãàíö õî¸ð îðîí
òîîíû àæèë÷èíòàé áàéâ. Êëóáò óðëàãèéí àæëûã ÿâóóëäàã õ¿ì¿¿ñ ãýâýë
àéìãèéí òºâèéí äóó õºãæèìä àâüÿàñòàé àæèëã¿é áóþó äîîãóóð òóøààëûí
àëáà õàøäàã, ýðýãòýé, ýìýãòýé öººí òîîíû çàëóóñààñ á¿ðäñýí ñàéí äóðûí
æèæèã õàìòëàã áàéâ. Ýíý àâüÿàñëàã õ¿ì¿¿ñèéí õ¿÷ýýð ìîðèí õóóð, øàíç,
292

õóó÷èð, ëèìáý çýðýã çýìñýãòýé àðäûí áà çîõèîëûí äóó äóóëæ êîíöåðò ãàðãàõ
áóþó ôåîäàëûí ¿åèéí õîöðîãäìîë ¸ñ ñóðòàõóóíûã ø¿¿ìæèëñýí æèæèãõýí
øèé æ¿æèã òàâüäàã õ¿ì¿¿ñ áàéâ. Ýä íàð õºãæèì÷èí, äóó÷èí, øèé æ¿æèã
ãàðãàõ àæëûã àëèíûã ÷ õîñëîí ÿâóóëäàã ÷àäàëòàé õ¿ì¿¿ñ áàéñàí. Õàðèí
òýä áîëîâñðîë, ñî¸ëûí ò¿âøèíãýýð äóòàãäàëòàé áàéñàí ó÷èð ¸ñ ñóðòàõóóíû
äîãîëäîëòîé õ¿ì¿¿ñ ÷ íýëýýä áàéñàí þì. Àéìãèéí êëóáò íàì, òºðèéí
øóãàìààð òîì õóðàë, ëåêö ÿðèà çîõèîí ÿâóóëäàã áàéâ. Ñóìäûí óëààí áóëàí
ãýâýë îðîí òîîíû íýã ýðõëýã÷òýé áºãººä äóó õºãæèì æ¿æãèéí òàëààð
ñîíèðõîëòîé, öººí õ¿ì¿¿ñèéã ñóìûí òºâèéí ñóóã÷äààñ ñàéí äóðààð ýëñ¿¿ëýí
àæèëëóóëäàã áàéñàí áîëîâ÷ òýð íü íèéò ñóìûã òýð áîëãîí õàìààð÷ ÷àäààã¿éí
äýýð òîãòìîë áèø àæèëëàãààòàé áàéâ. Àðä ò¿ìíèé áè÷èã ¿ñãèéí ìýäëýã,
ñóðãóóëüä ñóðàõ, öýðãèéí àëáà õààõ çýðýã àðãà õýìæýýíýýñ áîëæ íýëýýä
äýýøèëæ áàéñàí áîëîâ÷ ñàéí äóðààðàà áè÷èã ¿ñýã çààäàã õ¿ì¿¿ñ òîãòìîë áóñ
àëäàã îíîã àæèëëàäàã áàéâ.
Ýíý ¿åä 1947 îí ãýõýä õ¿í àìûí áè÷èã ¿ñýã ìýäýã÷äèéí òîî 42,3 õóâü ãýñýí
ìýäýýòýé áàéâ.
Àðäûí ãýãýýðëèéí ÿàì èéíõ¿¿ áîëîâñðîë áà îðîí íóòãèéí ñî¸ë óðëàãèéí
àæëûã óëñûí õýìæýýãýýð 1921 îíîîñ ýõëýí óäèðäàí ÿâóóëæ áàéñàí áîëîõîîð
óã ÿàìûã "Áîëîâñðîëûí áóñ Ãýãýýðëèéí" ãýæ íýðëýæ áàéñíû ó÷èð íü ýíý
áîëîé.
Àðäûí ãýãýýðëèéí ÿàìíû àæèëòàé èéíõ¿¿ òàíèëöàæ áîäèò áàéäëûã îéëãîæ
àâñàí ìààíü íàìàéã 1951 îíä òîìèëîõîîð åðºíõèé ñàéä ìàðøàë Õ.×îéáàëñàí
äóóäàæ õýëýõýä “Ãýãýýðëèéí ÿàìíû àæèë äîðîé” ýíý àæëûã ñàéæðóóëàõàä
“íàì, òºðèéí óäèðäëàãà, Çàñãèéí ãàçðààñ èõ õýìæýýíèé äýìæëýã òóñëàìæ
õýðýãòýé” õýìýýí õýëýõýä ÷è ýõëýýä àæèëòàéãàà òàíèëöààä ñàíàëàà
áîëîâñðóóëààä àñóóäëàà òàâü ãýæ õýëæ áàéñàí ¿åä ìèíèé îéëãîæ áàéñàí
áàéäàë íýã èõ çºðñºíã¿é íü òîäîðõîé áîëîâ. Èéì ó÷ðààñ äýýð äóðäñàí ¸ñîîð áè
Àðäûí ãýãýýðëèéí ÿàìíû òºâ àïïàðàòààñ ýõëýí àéìàã ñóìûí ñóðãóóëü, êëóá,
óëààíáóëàíãèéí àæèëòàé õýäýí cap äýëãýðýíã¿é òàíèëöñàí þì.
Ýíý ¿íäñýí äýýð àðäûí ãýãýýðëèéí ñèñòåìèéí á¿õ àæëûã ñàéæðóóëàõ àðãà
õýìæýýã òàë á¿ðýýñ íü áîëîâñðóóëàí áýëäýæ ýõëýâ.
II
Àðäûí ãýãýýðëèéí àæëûã ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýýã
áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí íü
Áîëîâñîí õ¿÷íèé àñóóäëààð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíîîñ òóñãàé òîãòîîë
ãàðãàâ. Ýäãýýð áàðèìò áè÷ã¿¿äèéí ¿íäñýí äýýð ãàðñàí ººð÷ëºëò¿¿ä ãýâýë:
- Þóíû ºìíº Ãýãýýðëèéí ÿàìíû àïïàðàòûã ººð÷èëæ ñóðãóóëèéí àñóóäàë
ýðõýëñýí îðëîã÷ ñàéäààð Ýðõ¿¿ãèéí óëñûí èõ ñóðãóóëèéã òºãñºæ áàãø
áîëñîí Ì.Æàìñðàíã, ñî¸ë ãýãýýðýë áóþó óëààíáóëàí, áè÷èã ¿ñãèéí àñóóäàë
293

ýðõýëñýí îðëîã÷ ñàéäààð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíä ñóðòàë óõóóëãûí õýëòýñò
àæèëëàæ áàéñàí Ö.Íàìæèëûã, àæ àõóé ýðõýëñýí îðëîã÷ ñàéäààð îëîí æèë
äóíä ñóðãóóëèéí çàõèðëûí àæëûã õèéæ áàéãààä ÌÓÈÑ-èéí áýëòãýë àíãèéí
ýðõëýã÷ýýð àæèëëàæ áàéñàí Á.Ñîäîâûã, ñóðãóóëèéí õýëòñèéí ýðõëýã÷ýýð
îðîí íóòàãò îëîí æèë áàãøèëæ Óëñûí èõ ñóðãóóëèéã õýëáè÷ãèéí ìýðãýæëýýð
òºãññºí çîõèîë÷ Ï.Õîðëîîã, áîëîâñîí õ¿÷íèé õýëòñèéí ýðõëýã÷ýýð Áàäàð÷èéã
òóñ òóñ òîìèëîí àæèëëóóëàâ. Ñóðãóóëèéí áàéöààã÷äûí òîîã õî¸ð àéìãèéí
äóíä íýã õ¿íýýð áîäîæ 9 îðîí òîîòîé áîëãîæ õàìãèéí òóðøëàãà á¿õèé íýð
õ¿íäòýé áàãø Ñ.Öýðýíäóëàì, ãàçàðç¿éí áàãø Ö.Áàòñ¿õ, áàãøèéí ìýðãýæèëòýé
Ñîäíîìæàìö çýðýã óëñóóäûã àâ÷ àæèëëóóëæ áàéâ.
Ñîäíîìæàìö íü ñ¿¿ëäýý Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí ãýãýýðëèéí õýëòñèéí äàðãààð
òîìèëîãäîæ ¿¿ðãýý ñàéí áèåë¿¿ëæ áàéñàí áîëîõîîð ò¿¿íèé õ¿ñýëòýýð
Ǻâëºëòèéí êîììóíèñò íàìûí äýýä ñóðãóóëüä ÿâóóëæ ñóðàëöóóëàí òºãñãºñºí þì.
Òýð áóöàæ èðýýä Çàâõàí, Ãîâü-Àëòàé, Áóëãaí çýðýã àéìàãò 30 ãàðóé æèë
òàñðàëòã¿é Íàìûí õîðîîíû íýãä¿ãýýð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí ¿¿ðýãò
àæëûã õèéæ îëîí óäàà òºðººñ øàãíàë õ¿ðòýæ àæèëëàæ áàéãààä çàëóóãààðàà
íàñ áàðñàí þì. ßàìíû ñóðãóóëèéí áàéöààã÷ íàð íü ìýðãýæëýý äýýøë¿¿ëýõ
òàëààð áèå äààí àæèëëàæ Ǻâëºëò áà ººðèéí îðíû áàãø íàðûí çºâëºë㺺íèé
òóðøëàãûã ýçýìøèæ àæèëëàäàã áàéâ. Àéìãèéí ãýãýýðëèéí õýëòñ¿¿äèéí äàðãà
íàðûí èõýíõèéã ººð÷èëæ ñóðãóóëüä îëîí æèë àæèëëàæ òóðøëàãàòàé áîëñîí
õ¿ì¿¿ñèéã òîìèëîí àæèëëóóëàâ. 10 æèë, 7 æèë, áàãà ñóðãóóëèéí çàõèðàë áà
õè÷ýýë àíãèéí ýðõëýã÷ íàðûã áàñ ººð÷èëæ çîõèõ øàòíû ñóðãóóëüä 3-5 æèëýýñ
äîîøã¿é õóãàöààãààð àæèëëàæ áàãøëàõ òóðøëàãààð ñàéí çîõèîí áàéãóóëàõ
àâüÿàñ á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéã øèíýýð òîìèëæ òóñãàé ñåìèíàð, ò¿ð êóðñýýð ñóðãàæ
àæèëëóóëàâ. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä àéìãèéí ãýãýýðëèéí õýëòñèéí ýðõëýã÷äýýñ
7 íü äýýä áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñ àæèëëàõ áîëîâ. Äóíä ñóðãóóëüä áîë èõ
ñóðãóóëü òºãññºí õ¿ì¿¿ñ î÷èæ àæèëëàæ áàéñàí ó÷èð íýëýýä ãàéã¿é áàéâ.
Áàãà ñóðãóóëèéí áàãø íàðûã øèíýýð áýëòãýõ çîðèëãîîð áàðóóí 5 àéìãèéí
áàãà ñóðãóóëèéí áàãø íàðûã áýëòãýõ áàãøèéí òåõíèêóìûã Öýöýðëýã õîòîä
áàéãóóëæ, çàõèðëààð íü òóðøëàãàòàé áàãø Ãîìáîñ¿ðýíã òîìèëîí àæèëóóëàâ.
Ç¿¿í àéìãèéí áàãø íàðûã áýëòãýõ òåõíèêóìûã îäîîãèéí ×îéáàëñàí õîòîä
áàéãóóëæ çàõèðëààð íü îëîí æèë àæèëëàñàí áàãø Áàëæèðûã òîìèëîâ.
Ýíý õî¸ð òåõíèêóìä ýõëýýä 30, äàðàà íü 60-ààä îþóòàí òóñ òóñ ñóðàëöàõ
áîëîâ. ¯¿íä ãîëäóó ýìýãòýé÷¿¿äèéã ýëñ¿¿ëýí àâ÷ ñóðàëöóóëàõ áîëñíû ó÷èð
íü ýðýãòýé áàãø íàðûã öýðýãò òàòäàãèéã õàðãàëçñàí þì. Èíãýýä áàãøèéí
òåõíèêóì òóñ óëñàä Óëààíáààòàðûíõòàé íèéëýýä 3 áîëîâ.
Äóíä ñóðãóóëèéí áàãø íàðûã ÌÓÈÑ-ä áýëòãýæ ýõýëñýí áîëîâ÷ óã
ñóðãóóëüä òýíöýæ ýëñýã÷äèéí òîî õÿçãààðëàãäìàë, áýëòãýë õàíãàëòã¿éãýýñ
áîëæ ìàø öººí õ¿íèéã áàãøèéí ìýðãýæëýýð ýëñ¿¿ëæ áàéñàí ó÷èð äóíä
ñóðãóóëèéí áàãø íàðûã áýëòãýõ 300 îþóòàíòàé Áàãøèéí äýýä ñóðãóóëèéã
Óëààíáààòàðò áàéãóóëæ, óã ñóðãóóëüä ýëñýõ õ¿ì¿¿ñèéã ñóðãàõ áýëòãýë
àíãèòàéãààð íýýâ. ¯¿íèéã îðîéí äýýä ñóðãóóëèéã ò¿øèãëýæ áàéãóóëñàí
294

ìýòýýð çàðèì õ¿ì¿¿ñ òàøàà îéëãîäîã þì. Õýðýã äýýðýý òýðõ¿¿ Îðîéí äýýä
ñóðãóóëü ãýäýãò àõìàä ÿíç á¿ðèéí íàñíû öººí òîîíû õ¿ì¿¿ñ ñóðàëöäàã
áàéñàí íü Áàãøèéí äýýä ñóðãóóëèéí ýëñýëòèéã õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéñàí
áîëîõîîð øèíýýð áàéãóóëàãäñàí Áàãøèéí äýýä ñóðãóóëüä áýëòãýë àíãè
íýýñýí þì. Áàãøèéí äýýä ñóðãóóëèéí áàãøààð Ǻâëºëòèéí äýýä ñóðãóóëü áà
ÌÓÈÑ-èéã îíö ñàéí ä¿íòýé òºãññºí áàãøëàõ äàäëàãàòàé õ¿ì¿¿ñèéã òîìèëîí
àæèëëóóëæ áàéñíû çýðýãöýý çàðèì íàðèéí ìýðãýæëýýð Ǻâëºëòººñ áàãø
íàð óðèí àæèëëóóëæ áàéâ. Áàãøèéí äýýä ñóðãóóëèéí çàõèðëààð Ãýãýýðëèéí
ÿàìàíä îëîí æèë àæèëëàñàí Ò.Ìàøëàéã òîìèëîí àæèëëóóëàâ. Áàãøèéí
äýýä ñóðãóóëü íü ÌÓÈÑ-èéí äàðàà îðîõ 2 äàõü äýýä ñóðãóóëü òóë ò¿¿íèéã
òîõèëîã áàéøèíä îðóóëàõûã îðîëäñîí áîëîâ÷ øèíý áàéøèí áàðèõ ìºíãº
çàðäàë, õóãàöàà èõ õýðýãòýé áàéñíûã õàðãàëçàí ìàíàé óëñûí Çàñãèéí ãàçàð
Ñ¿õáààòàðûí òàëáàéí õîéä òàëä áàðèãäñàí îäîîãèéí (ñààðàë) àëäàðòàé
îðäîíä øèëæèõ áîëñîí òóë ò¿¿íèé õóó÷èí áàéøèíã Áàãøèéí äýýä ñóðãóóëüä
îëæ ºãºõ òàëààð ÿãã¿é áýðõøýýëòýé òóëæ áàéâ. ¯¿íèéã ÿìàð ãàçàð îëãîõûã
Åðºíõèé ñàéä ìàðøàë Õ.×îéáàëñàí øèéäíý ãýæ ÌÀÕÍ-ûí ÒÕ-íû Óëñ Òºðèéí
Òîâ÷îî (ÓÒÒ)-íû ãèø¿¿ä íàäàä õàðèóëäàã áàéâ. Ãýòýë ìàðøàë ×îéáàëñàíãèéí
òàíèë ýìýãòýé ýì÷ îëîí “Ìà”-íóóä ò¿¿íä óâàí öóâàí îðæ óã áàéøèíã òºâ
áîëüíèöûí áàéð áîëãîõîîð ÿòãàñàí àæ. Áè òýð îëîí ñàéõàí “Ìà” íàðààñ
õîæèìäîæ ×îéáàëñàí ãóàé äýýð îðæ õ¿ñýëòýý èëýðõèéëñýíä áè ýíý áàéøèíã
ýìíýëýãò ºãºõººð àìëàñàí þì õýìýýí óöààðëàí õàðèóëàâ. Õýä õîíîãèéí
äàðàà ×îéáàëñàí ãóàéí àæëûí à÷ààëàë õºíãºâòºð ºäðèéã õàðãàëçàí äàõèí
àëáàí ºðººíä íü î÷èæ ÷àäàõ ÷èíýýãýýðýý ýâèéã íü îëîí õ¿ñëýý èëýðõèéëýâ.
Áè áóñäàä àìëàñàí ãýæ ÷àìä õýëñýí ø¿¿ äýý. Òýð àìëàëòààñàà óõðàõàä íàäàä
õýö¿¿ áàéíà. Ýíý áàéøèíã ÿìàð áàéãóóëëàãàä ºãºõèéã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû
ÓÒÒ-íä îðóóëæ øèéäüå. ×è òýãýõýä ñàíàëàà ãàðãààðàé ãýâ. ¯íýõýýð ÓÒÒ óã
áàéøèíãèéí òóõàé àñóóäëûã áóñàä îëîí àñóóäàë øèéäâýðëýñíèé õàæóóãààð
õýëýëöýâ. ×îéáàëñàí ãóàé òýð õóðàë äýýð áè Çàñãèéí ãàçðûí õóó÷èí áàéøèíã,
óðüä íü áóñäàä àìëàñàí þì ãýõýä òîâ÷îîíû ãèø¿¿ä þó ÷ õýëæ ÷àäàõã¿é
äóóã¿é áàéâ. Óã áàéøèíã Áàãøèéí èõ ñóðãóóëüä îëãîõ òóõàé Øèðýíäýâ íàäààñ
äàõèí, äàõèí ãóéãààä áàéãàà þì. ×è òýð ñàíàëàà îäîî ÿðü ãýæ ×îéáàëñàí
íàäàä õýëýâ. Áè áîñ÷ äóíä ñóðãóóëèéí áàãø íàðûí áàãø íàðûã áýëòãýõ äýýä
ñóðãóóëèéã îëèãòîé áàéøèíä îðóóëàõ íü ÷óõàë áàéíà. ¯¿íä òîõèðîõ áàéøèí
áîë Çàñãèéí ãàçðûí õóó÷èí áàéøèí þì. Òýð áàéøèíã ýì÷ íàð àâàõ ãýæ
áóëààöàëäààä áàéãàà þì áàéíà. Çàñãèéí ãàçàð îëîí æèë áàéðëàæ ìàðøàë
×îéáàëñàí òýíä àæèëëàæ áàéñàí äóðñãàëòàé ýíý áàéøèíã ºâ÷òºíèéã ýìíýäýã
ãàçàð áîëãîõîîñîî áàãø íàðûã áýëòãýäýã äýýä ñóðãóóëèéí áàéøèí áîëãîõ
íü èë¿¿ òîõèðîìæòîé áºãººä äóðñãàëòàé ìýò ñàíàãäìîé ãýâ. Òîâ÷îîíû
ãèø¿¿äèéí çàðèì íü òîëãîé äîõèæ, íºãºº õýñýã íü èíýýìñýãëýõýä ×îéáàëñàí
ãóàé ÷ ìºí ìèíèé ñàíàëûã äýìæèæ áóé áàéäàëòàé õàðàãäàâ. Òýãæ òýð áàéøèí
ÓÒÒ-íû õóðëààð Áàãøèéí ñóðãóóëüä øèëæèõ áîëîâ.
295

պ人 áàéãóóëñàí õî¸ð øèíý òåõíèêóì ÷ ìºí àéìãèéí òºâèéí îâîî
áàðèëãàä îðæ ÷àäàâ. Øèíýýð áàéãóóëàãäñàí òåõíèêóìûí àíõíû òºãñºëòèéí
ºìíº çîõèõ ìýðãýæëèéí áàãà ñóðãóóëèéí áàãø íàð äóòàãäàëòàé áàéñíûã
õàðãàëçàí óäàà äàðààëàí öýðýãò äàé÷ëàãäñàí áàãø íàðààñ 150 õ¿íèéã ÷ºëººëæ
ñóðãóóëüä øèëæ¿¿ëýõ àñóóäëûã òàâüæ áàéâ. Óã òîãòîîëûí äàãóó öýðýãò
äàé÷ëàãäñàí áàãø íàðààñ 150 õ¿íèéã ñóðãóóëüä ýðã¿¿ëýí ºãºõ áîëñîí àâ÷
ÿàìíû õ¿ñýëòèéí äàãóó áèø, äóíä çýðãèéí ÷àäàëòàé õ¿ì¿¿ñ ë îëäîâ. Òýð
150 õ¿íèéã íºãºº 3 òåõíèêóìäàà õóâààæ, 2 ñàðûí ñåìèíàð õèéæ, ñóðãàí
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààíû åðºíõèé ìýäëýã, ÿëàíãóÿà áàãø õ¿íèé íàìáà òºðõ,
ìýäëýã ÷àäâàð, çàí àðàíøèíãèéí òóõàé áà ìîíãîë áè÷èã, òîî, ãàçàðç¿é çýðýã
õè÷ýýëýýð ã¿íçãèéð¿¿ëñýí ëåêö çààõ àðãûã òàíèëöóóëàâ.
̺í á¿õ ñóðãóóëèéã øèíý÷ëýí ººð÷èëæ, àæëûã ñàéæðóóëàõ çîðèëòûí
òóõàé äýëãýðýíã¿é ëåêö ÿðèà õèéâ. Òýä íàð ñóðãóóëü, ñóðãóóëüäàà î÷èæ,
àæèëäàà îðîâ. Ýä íàðûí ºìíº àæèëëàæ áàéñàí áàãø íàðûí èõýíõè íü õºäºº
ìàë ðóóãàà ãàð÷ àæèëëàñíààñ ãàäíà öººí õ¿ì¿¿ñ Áàãøèéí òåõíèêóìä ýëñýâ.
Ãýãýýðëèéí ÿàìíû õóó÷èí àïïàðàò áà àéìãèéí ãýãýýðëèéí õýëòýñ áàãø
íàðûí àæèëëàãàà áà áîëîâñðîë ìýäëýã, ñóðàã÷äûí ñóðëàãûí ÷àíàð ãýõ÷èëýí
ñóðãóóëèéã òàë á¿ðýýñ íü øàëãàõûí îðîíä íýã áàãøèéí õè÷ýýë äýýð ñóóõ
þìóó ñóðàã÷äàä àñóóëò òàâèõ çýðãýýð àæëàà õÿçãààðëàí ÿâóóëæ èðñýí íü
çîõèõ ¿ð ä¿í ºã÷ ÷àäàõã¿é áàéâ. Ýíý áàéäëûã õàðãàëçàí ñóðãóóëèéã õýðõýí
ÿàæ èæ á¿ðíýýð øàëãàõ ñîðèëòûã Òºâ àéìãèéí Ýðäýíý ñóìûí ñóðãóóëü
äýýð ñàéä, îðëîã÷ ñàéä áà ÿàìíû á¿õ àïïàðàòûí àæèëòàí íàðàà îðîëöóóëàí
óã ñóðãóóëèéí àæëûã èæ á¿ðíýýð òàë á¿ðýýñ íü õýäýí ºäºð øàëãàæ, ÿàìíû
àïïàðàòûí øèíý àæèë÷äàä øàëãàëò ÿàæ õèéõèéã õàðóóëàâ. Øàëãàëòûíõàà
ýíý ä¿íã “Ñóðãóóëèéí áàéöààã÷” ãýäýã íýðýýð óðàí çîõèîëûí õýëáýðýýð
íàéðóóëàí áè÷èæ òóñãàé òîâõèìîë áà “Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ” ãýäýã ñýòã¿¿ëä
íèéòýëæ á¿õ áàãø íàðò õ¿ðãýæ ñóðãóóëèéã ÿàæ øàëãàõ òóõàé çàãâàð áîëãîí
õýðýãæ¿¿ëæ áàéâ.
Áàãà äóíä ñóðãóóëèéí çîõèîí áàéãóóëàëò ñóðëàãà õ¿ì¿¿æëèéí àãóóëãûã
çºâëºëòèéí áîëîâñðîëûí òóðøëàãûã õàðãàëçàí ººð÷ëºí ñàéæðóóëñààð áàéâ.
Ãýãýýðëèéí ÿàìíû õóó÷èí áàéðàíä, áàãø íàðûã õ¿ëýýí àâ÷ òýäýíòýé áîëîâñîí
öýâýð áàéõ òóõàé ÿðèõûí àðãàã¿é áàéñíûã áè äýýð ºã¿¿ëñýí òóë Ñ¿õáààòàðûí
òàëáàéí õîéä òàëä øèíýýð áàðüñàí Çàñãèéí ãàçðûí ñààðàë îðäíû 1-ð äàâõàðûí
ç¿¿í ºìíºä òàëûí õýäýí ºðººíä ßàìàà áàéðëóóëàí àæèëëàõ øèéäâýðèéã
Çàñãèéí ãàçðààñ ãàðãóóëæ ¿éë àæèëëàãààãàà 3 æèë ãàðóé óã áàéøèíä ÿâóóëàâ.
Èíãýýä Àðõàíãàéí Öýöýðëýã õîò, Äîðíîäûí ×îéáàëñàí õîò áà
Óëààíáààòàðûí Áàãøèéí òåõíèêóì, Áàãøèéí äýýä ñóðãóóëèàð äàìæóóëàí
àéìàã ñóìûí á¿õ áàãà, äóíä ñóðãóóëü, òåõíèêóìûã ñî¸ëòîé áîëîâñîí áàéäàëä
îðóóëàõ òàëààð ïðàêòèê àðãà õýìæýýã àâ÷ èæ á¿ðíýýð ÿâóóëäàã áàéâ. ¯¿íä.
ñóðãóóëèéí áàéð áàéøèíã çàñàæ ñàéæðóóëàõ áóþó øèíýýð áàðèõ, õè÷ýýëèéí
áàéð, ñóðàã÷äûí ñóóäàã äîòóóð áàéðûã áàðèóëæ ýõëýâ. ¯¿íä 10 æèëèéí
äóíä ñóðãóóëèéí áàðèëãà 7, 7 æèëèéí äóíä ñóðãóóëèéí áàðèëãà 5-ûã òóñ òóñ
296

áàðèóëæ ýõëýâ. Ñóðãóóëèéí õ¿¿õýä áà áàãø íàðûã îðîí íóòãèéí áàéäàëä
òîõèðóóëàí ºìññºí õóâöàñíûõàà ãàäóóð ä¿ðìèéí õàëàäòàé áîëãîñîí.
Ñóðãóóëü äýýð 2-ûí çýðýã òàñàëãààã òóñãàé çàñàí õàëóóí óñíû ãàçàð áîëãîí
ýðýãòýé, ýìýãòýé áàãø ñóðàã÷äûã õàëóóí óñàíä îðóóëàõ àæëûã çîõèîí
áàéãóóëàâ. Ýíý õàëóóí óñíû äýðãýä õ¿¿õäèéí äîòóóð õóâöñûã óãààäàã ãàçðûã
áàñ áèé áîëãîâ. Óëààíáààòàðààñ ãàäíà çàðèì àéìãèéí òºâä òàëõ õèéäýã áàéñàí
íü òåõíîëîãèéí õóâüä áóðóó ¿éëäâýðëýãäýæ æèíõýíý òàëõíû øààðäëàãûã
õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéñàí ó÷èð ñóðãóóëèéí äýðãýä òàëõíû ¿éëäâýðèéã øèíýýð
áàéãóóëàõ àæëûã çîõèîí ÿâóóëàâ.
Àëòàíáóëàã õîòûí õàâüä àìüäàð÷, õàìãèéí ñàéõàí òàëõ õèéäýã ãðåê
óãñààíû ìàø èõ ñî¸ëòîé, õàð ñàõàëòàé, êàðìàíäàà àëòàí öàã àâ÷ ÿâäàã
ãî¸ ºâãºí Íåñòåðîâûã Óëààíáààòàðò óðèí èð¿¿ëæ, òàëõ ÿàæ õèéõ 2 ñàðûí
ñåìèíàðò õè÷ýýë çààëãàâ. Ýíý õî¸ð ñàðûí êóðñýä àéìãèéí ñóðãóóëü á¿ðýýñ
íèæãýýä õ¿ì¿¿ñèéã èð¿¿ëæ çîðèóä ñóðãàæ, øàëãàæ, òàëõíû ìàñòåðûí
¿íýìëýõ îëãîæ, ñóðãóóëü á¿ðä íü áóöààí ÿâóóëæ, òàëõ ¿éëäâýðëýäýã æèæèã
ºðººã, òàëõíû çóóõíû õàìò íºãºº ìàñòåð Íåñòåðîâûí çóðàã òºñ뺺ð áàðèóëæ
àæèëä îðóóëàâ. Ýíý àæèë öààøèä õºãæ뺺 îëæ àéìàã ñóìàíä õàìãèéí ñàéí
òàëõ õèéäýã ãàçàð áîë ñóðãóóëèóä áîëñîí áèëýý. Òåõíèêóìóóäàä õóó÷èí ñóð÷
áàéñàí áà øèíýýð ýëñ¿¿ëñýí ñóðàã÷èä öýðãýýñ ÷ºëºº àâñàí 150 áàãø íàðò
ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààíû äàãóó áàãø íàðûí ìýäëýãèéí ò¿âøèíã ¿ðãýëæ
äýýøë¿¿ëæ áàéõ, ìýðãýæëèéí óðàí çîõèîëîîð ýðõ áèø óíøñàí áàéâàë çîõèõ
íîìûí æàãñààëòûã ãàðãàæ, áàãø íàðààð çààâàð óíøóóëæ, ñóðãóóëü øàëãàõ
¿åýð áàãø íàð äýýðõ íîìûã óíøñàí ýñýõèéã àñóóæ áàéäàã çàíøèëòàé áîëîâ.
Áàãø íàðûí íàìáà òºðõ, îþóòàíòàéãàà õàðèëöàõ ¸ñ, áèåý àâ÷ ÿâàõ áóñàäòàé
õàðèëöàõ òóõàé äýëõèé íèéòèéí æèøýýãýýð òàíèëöóóëàí çààâàðëàæ áàéâ.
Ñóðãóóëèóä äîòîîä æóðàìòàé áàéñàí áîëîâ÷ òýð íü ºã뺺 ñýðýõ, îðîé óíòàõ,
õè÷ýýëä îðîõîä á¿ðýý áà äóí ¿ëýýõ, ñóðàã÷äûã æàãñààæ öýðãèéí ¸ñîîð àëõàõ
òºäèé㺺ð õÿçãààðëàæ áàéñàí íü øèíý øààðäëàãà õàíãàæ ÷àäàõã¿éä õ¿ð÷ýý.
Ýíý õóó÷èí ä¿ðìèéã çàñàí ñàéæðóóëæ ñóðàã÷ áàãø íàð õè÷ýýë äýýðýý, îðîí
ñóóöàíäàà ÿàæ àæèëëàæ, àìüäàð÷ áàéõ ººð õîîðîíäîî õýðõýí õàðèëöàí
õ¿íäýòãýí ìýíä÷èëöãýýõ, óíøñàí íîìîî áàãø íàð, ñóðàã÷èääàà ÿðüæ ºãºõ,
ñóðàã÷èä óíøñàí íîìîîðîî õîîðîíäîî ñàíàë ñîëèëöîõ, óðàëäààí çîõèîí
ÿâóóëàõ çýðýã àæèë çîõèîãääîã áàéâ. Óã ä¿ðýìä ñóðãóóëèéí õè÷ýýëèéí äýã áà
ñóðàã÷äûí ñóóäàã áàéðíû àðèóí öýâýð, ýðýãòýé ýìýãòýé ñóðàã÷äûí õîîðîíäîî
õàðèëöàõ ¸ñíû òóõàé òîäîðõîé òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëýí ÿâóóëäàã áîëîâ.
Åðºíõèé人 áàãø íàð áîë ìîíãîëûí øèíý ñýõýýòíèé ÷óõàë õýñýã ãýäãèéã
òýäýíä óõàìñàðëóóëæ ìýäëýã áîëîâñðîëîî ¿ðãýëæ äýýøë¿¿ëæ áàéõ òàëààð
çîõèõ àæèë õèéãäýæ áàéâ. 1951-1952 îíä áàãø íàðûí öàëèíã íýìýõ òóõàé
ñàíàëûã ÑíÇ-ººñ ãàðãàñàí íü òýäíèé àõóé àìüäðàëûã äýýøë¿¿ëýõýä èõýýõýí
äºõºìòýé áîëîâ. Óã òîãòîîë ¸ñîîð ãîâèéí á¿ñèéí ñóðãóóëèéí çàõèðàë, áàãø
íàðûí öàëèíã 15 õóâü, ìºí 600-ààñ äýýø ñóðàã÷èäòàé á¿ðýí áà á¿ðýí áóñ äóíä
ñóðãóóëèéí çàõèðëóóäûí öàëèíã çîõèõ õýìæýýãýýð íýìýãä¿¿ëýõ áîëñîí áèëýý.
297

Áàãà, äóíä, òóñãàé ìýðãýæëèéí ñóðãóóëèóäûí áàãø íàðûí íýð õ¿íäèéã
äýýøë¿¿ëæ ìýðãýæëýý ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóðàã÷äàä ã¿í ìýäëýã îëãîõîä îëîí
æèë àæèëëàñàí áàãø íàðûã õ¿íäýò ìåäàëü, Àëòàí ãàäàñ îäîí, Õºäºëìºðèéí
ãàâüÿàíû îäîí, Ñ¿õáààòàðûí îäîíãîîð òýäíèé àæëûí ÷àíàð áà àæèëëàñàí
õóãàöààã õàðãàëçàí øàãíóóëæ áàéõ çàðëèãèéã ÓÈÕ-ûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí
ãàçðààñ òóñãàé çàðëèã áóóëãàí õýðýãæ¿¿ëäýã áîëîâ.
Èíãýýä òýðã¿¿íèé áàãø íàðûã øàëãàðóóëæ íýð àëäàð òóðøëàãûã íèéò
ñóðãóóëèóäàä äýëãýð¿¿ëæ áàéâ.
Àéìàã ñóìûí áàãø íàðûí òýðã¿¿íèé òóðøëàãûã íýãèéã íºãººä íü
íýâòð¿¿ëýõ, ìýðãýæëèéí õè÷ýýë áà çààõ àðãûí ìýäëýãèéã íºõºí íýìýãä¿¿ëýõ
çîðèëãîîð áàãø íàðûã ñóì äóíäûí, àéìãèéí, àéìàã äóíäûí ñåìèíàðûã
õèéäýã æóðàì òîãòîîí ÿâóóëæ áàéñíààñ ãàäíà 1952 îíû 8 äóãààð ñàðûí 11-
íä Óëñûí òýðã¿¿íèé áàãø íàðûí àíõäóãààð çºâëºë㺺íèéã Óëààíáààòàð
õîòîä çîõèîí ÿâóóëñàí íü ñóðãóóëèéí àæëûã ñàéæðóóëàõàä îíöãîé à÷
õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî áà ÁÍÌÀÓ-ûí ÑíÇ, Àðäûí
ãýãýýðëèéí ÿàìíààñ æèë øàõàì áîëîâñðóóëæ áýëòãýñýí “Àðäûí ãýãýýðëèéí
àæëûã ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýýíèé òóõàé” ãýäýã òîãòîîëûã 1952 îíû 8 ñàðûí
8-íû ºäºð ãàðãàñíûã 1952 îíû “Áàãø íàð” ãýäýã ñýòã¿¿ëèéí ¹4-ä ãàðñàí óã
òîãòîîëûí àãóóëãûã íèéòýëæ á¿õ ñóðãóóëüä ò¿ãýýâ. ×óõàì ýíýõ¿¿ òîãòîîëûí
¿íäñýí äýýð Àðäûí ãýãýýðëèéí àæëûã ñàéæðóóëàõ òàëààð ã¿éöýòãýñýí äýýð
äóðüäñàí àðãà õýìæýýí¿¿ä ÿâàãäñàí þì. Óã òîãòîîëûí äàãóó òýðã¿¿íèé áàãø
íàðûã óðàìøóóëàí øàãíàæ òýìäýã îëãîõ áà òºðèéí äýýä øàãíàëä äýâø¿¿ëýõ
àæëûã ñîíèí õýâëýëä íèéòýëæ îëíîîð õýëýëö¿¿ëýí çîõèîí ÿâóóëäàã áîëîâ.
Ýíý ñåìíàðò çîðèóëàí Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéäààñ 1952 îíû 6 äóãààð ñàðûí
5-íû ºäºð ðàäèîãîîð ¿ã õýëýâ. Õýëñýí ¿ãíèé àãóóëãà: “Áàãø íàð” ñýòã¿¿ëèéí
1952 îíû 2 äóãààðò áèé. Øàëãàðñàí òýðã¿¿íèé íýëýýä áàãø íàðûã ÓÈÕ-ûí
çàðëèãààð 1951 îíû 10 äóãààð ñàðûí 17-íû ºäºð øàãíàñàí. ¯¿íä: Äàìäèíû
Öýäýíæàâ, Äýìáýðýëèéí Äýíñìàà, Áàëäàíãèéí Ãóíãààäàø, Áàÿðûí Äîðæ
íàðûã “Àëòàí ãàäàñ” îäîíãîîð, Öýðýííàìæèëûí Ñîäíîìæàìö, ñ¿¿ëäýý
àéìãèéí Íàìûí õîðîîíû I íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð îëîí æèë àæèëëàæ
áàéñàí çýðýã 6 õ¿íèéã òóñ òóñ “Õºäºëìºðèéí ìåäàëü”-èàð, Ãýãýýðëèéí àæëûã
ñàéæðóóëæ ýõýëæ áàéñàí ÿàìíû óäèðäëàãûã ìºí øàãíàæýý.
Ñóðãóóëèóäàä çààäàã õè÷ýýë¿¿äèéí ñóðàõ áè÷ãèéã îðîñ õýëíýýñ îð÷óóëæ
Ìîñêâàä õýâëýæ ãàðãàõààð áàãø ìýðãýæèëòýí, ñàéí îð÷óóëàã÷äûã òîìèëîí
óã àæëûã ¿ðãýëæë¿¿ëæ ÿâóóëæ áàéâ. Ǻâõºí 1951-1952 îíû õè÷ýýëèéí æèëä
äóíä ñóðãóóëèéí ñóðàõ áè÷ãèéã 5 òºðºë, áàãà ñóðãóóëèéí ñóðàõ áè÷èã 6
òºðëèéã òóñ òóñ õýâë¿¿ëæýý.
Ãýãýýðëèéí ÿàìíû àæèëëàãààíû 2 äàõü õýñýã íü ñî¸ë ãýãýýðëèéí àæèë
áàéâ. Ýíý íü êëóá, óëààíáóëàí, áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàõ õýëáýðýýð ãîëëîí ÿâàãäàæ
áàéñàí áîëîâ÷ áàéíãà áèø ¸ñ òºäèé ÿâàãäàæ áàéñíûã äýýð äóðüäñàí áèëýý.
Èéì ó÷ðààñ ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, 1951 îíä óã àñóóäëààð òóñãàé òîãòîîë
ãàðãàæ ñî¸ë ãýãýýðëèéí àæëûã ¿íäñýíä íü ñàéæðóóëàõ àæëûã á¿õ àéìàã,
298

ñóìûí íàì òºðèéí áà àðäûí ãýãýýðëèéí áàéãóóëëàãàä äààëãàâ. Àéìãèéí êëóáò
àéìãèéí òºâèéí àæèëòàé, àæèëã¿é õºãæèì, äóóíä ñîíèðõîëòîé õ¿ì¿¿ñèéã
ñàéí äóðààð àæèëëóóëæ èðñýí òóðøëàãûã äýìæèí äîîðõ àðãà õýìæýýã
õýðýãæ¿¿ëæ èðñýí. ¯¿íä:
Àéìãèéí êëóáò, ñóìûí óëààí áóëàíä îëîí óëñûí áàéäàë, äýëõèéí II
äàéíû ÿâö, õ¿í òºðëºõòíèé áîëîâñîí ¸ñ ñóðòàõóóíû îéëãîëò, àðèóí öýâðèéí
ñýäâýýð 7 õîíîã á¿ð 3 óäàà 20-30 ìèíóòûí ÿðèàã íàìûí áàéãóóëëàãûí ëåêòîðáàãø,
ýì÷ íàðààð õèéëãýäýã áàéâ. Óðüä äîëîî õîíîãò íýã óäàà êîíöåðò øèé
òàâüäàã æóðàìä ººð÷ëºëò îðóóëæ àéìàã, ñóìûí òºâèéí àâüÿàñòàé õ¿ì¿¿ñ áà
ñóðãóóëèéí áàãø ñóðàã÷äûã ýíý àæèëä òàòàí îðóóëæ êîíöåðò, øèé æ¿æãèéí
÷èãëýë áà õºòºëáºðèéã ºðãºòãºí ÿâóóëäàã áàéâ. Êëóá, óëààí áóëàíä áè÷èã
¿ñãèéí äóãóéëàíã ºäºðò õýä õýäýí ãðóïïýýð çîõèîí ÿâóóëäàã áàéâ. ̺í
áèåèéí òàìèð, äóó õºãæèì, óðàí çóðãèéí ¿çýñãýëýí óðàëäààíûã ÷ ýõëýí
çîõèîí ÿâóóëäàã áîëîâ. Ýíý á¿ãä íü àéìàã, ñóìàíä àâüÿàñòàé õ¿ì¿¿ñèéã
òîäðóóëæ ìýðãýæèëòýé áîëãîæ, öààøäàà àéìãèéí êëóáûã àéìãèéí òåàòð,
ñóìûí óëààí áóëàíã ñóìûí êëóá áîëãîõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëñýí þì. ¯¿íèé
¿ð ä¿íä áàéãóóëàãäñàí àéìãèéí òåàòð, ñóìûí êëóáûí øóãàìààð óðëàãèéí
àâüÿàñëàã õ¿ì¿¿ñ áýëòãýãäýæ áàéâ. Æèøýý íü, Õîâäûí òåàòðààñ ãàâüÿàò
äóó÷èí Çàãäñ¿ðýí, Çàíãàä çýðýã õ¿ì¿¿ñ øàëãàðàí ãàð÷ óëñûí òåàòðûí
àëäàðòàé ç¿òãýëòýí áîëæ ÷àäñàíûã äóðüäàõàä õàíãàëòòàé.
¯¿íèé ºìíº áèé áîëãîñîí àéìãèéí ñîíèíû àæëûã ñàéæðóóëæ ò¿¿íä óëñ
îðîí áà îðîí íóòãèéí òóõàé ìýäýý, óðàí çîõèîëûí æèæèã õýëáýðèéí á¿òýýë,
òàíèí ìýäýõ¿éä õýðýãòýé ñîíñãîë çýðãèéã íèéòëýí ãàðãàäàã áàéâ. Ýíý ¿åä àðä
ò¿ìíèéã áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàõ àæèë íýëýýä äýýøèëñýí áîëîâ÷ áàñ ë óäààøðàëòàé
áàéñíûã õàðãàëçàí ñóðãóóëüä ñóðäàãã¿é çàëóó÷óóä áîëîí áè÷èã ¿ñýã ìýäýõã¿é
60 íàñ õ¿ðòýëõ õ¿ì¿¿ñèéã ñóìûí òºâä 2 ñàðûí õóãàöààãààð äóóäàí èð¿¿ëæ,
áè÷èã ¿ñýãò çààâàë ñóðãàæ, áè÷èã ¿ñýã ýçýìøñýí òóõàé ¿íýìëýõèéã àëáàí
¸ñîîð îëãîæ áàéâ. ¯¿íèé òóõàé ä¿í ñóì, àéìãèéí ãýãýýðëèéí áàéãóóëëàãààð
äàìæèí ãýãýýðëèéí ÿàìàíä öóãëàð÷ áàéñàí áîëîâ÷ Òºâ Õîðîîíû òýð ¿åèéí
çàðèì óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ ýäãýýð ìýäýýíä èõýýõýí ýðãýëçýæ áàéñàí ó÷èð óã ìýäýýã
àéìãèéí Íàìûí õîðîî, çàõèðãààíû òýðã¿¿ëýã÷äèéí õàìòàðñàí õóðëààð çîðèóä
õýëýëö¿¿ëæ òîãòîîëûã Òºâ Õîðîî, Çàñãèéí ãàçàð àëáàí ¸ñîîð èð¿¿ëäýã áîëîâ.
Èíãýýä Ìîíãîë îðíû õ¿í àìûí 90 ãàðóé õóâü íü áè÷èã ¿ñýãòýé áîëñîí íü
àëáàí ¸ñîîð áàòëàãäñàí òóë ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí øóãàìààð ìàíàé óëñûí Ãýãýýðëèéí
áàéãóóëëàãà Êðóïñêàÿàãèéí îëîí óëñûí øàãíàëûã õ¿ðòñýí þì. Èíãýæ
Ãýãýýðëèéí ÿàìàíä àæèëëàæ áàéãààä 1953 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 31-íû ºäðèéí
ÌÀÕÍ-ûí ÓÒÒ-íû 12/21-ð òîãòîîëîîð ÁÍÌÀÓ-ûí ÑíÇ-èéí ñî¸ë ýðõýëñýí
îðëîã÷îîð, 1954 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 7-íä äàõèí òîìèëîãäîí àæèëëàõäàà áóñàä
àæëûí çýðýãöýý Àðäûí áîëîâñðîë, ñî¸ë áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí, óðëàã óòãà
çîõèîëûí àæëûã õàðèóöàí àæèëëàæ áàéâ.
Óëìààð ÑíÇ-èéí I îðëîã÷îîð òîìèëîãäîí àæèëëàõ çóóðàà 1957 îíä
íàì, çàñãèéí òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä ÇÕÓ-ä î÷èæ õî¸ð îðíû çàñãèéí
299

ãàçðûí õîîðîíä ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õàìòûí àæèëëàãààíû ãýðýý õýëýëöýýð
áàéãóóëàõàä îðîëöîõäîî Ìîíãîëûí õ¿í àì, ÿëàíãóÿà çàëóó÷óóäûí äóíä äýýð
¿åýñ èõýýõýí äýëãýð÷ áàéñàí íèéãìèéí õàëäâàðò ºâ÷íèéã á¿ðìºñºí àðèëãàõ
òóõàé Ǻâëºëòèéí óäèðäëàãàä òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í íàðûí çºâøººð뺺ð
äýâø¿¿ëýí òàâüñàí. Ýíý ¸ñîîð ÇÕÓ-ûí çàñãèéí ãàçàð àéìàã á¿ãäýä òóñãàé
ëàáîðàòîðè á¿õèé àâòîáóñ, òîíîã òºõººðºìæ á¿õèé ýì÷, ñóâèëàã÷, óëààí
òàðèàã èõ õýìæýýãýýð èð¿¿ëæ á¿õ àéìàã ñóìàíä õ¿ì¿¿ñèéã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ
àæëûã 2 cap øàõàì õóãàöààíä àìæèëòòàé çîõèîí ÿâóóëñàí áèëýý. Ýíý òóõàé
ìýäýý Ãàäààä ÿàìíû àðõèâò áèé. Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçðûí ýíý òóñëàìæèéí
à÷ààð òóñ óëñàä õ¿¿õýä òºðºëò ýðñ íýìýãäýæ ìàíàé õ¿í àìûí òîî 800 ãàðóé
ìÿíãààñ ýä¿ãýý 2 ñàÿ 500 ìÿíãà õ¿ðòýë ºññºí áèëýý.
Ìîíãîë Óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð,
Øèíæëýõ óõààíû ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí,
Òºðèéí øàãíàëò, ØÓÀ-èéí ãèø¿¿í,
ÎÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí ãàäààä ãèø¿¿í Á.ØÈÐÝÍÄÝÂ
300

ÎÐÎÑÛÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍ Ò¯¯ÍÈÉ Ç¯ÒÃÝËÒÍÈÉ ÒÀËÀÀÐ
ÄÓÐÑÀÌÆ ÁÀ ÑÝÒÃÝÃÄÝË
(ÎÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí 275 æèëèéí îéä)
Ýíý îëîí òàëò ñýäâèéã òîâ÷õîí ºã¿¿ëýõýä áýðõøýýëòýé ó÷èð ò¿¿íèé çàðèì
íýãýí ¿éë ÿâäàë áà æèøýýíýýñ öóõàñ äóðäúÿ.
Òºðñºí ñýòãýëýý òîâ÷îîð óðüä÷èëàí òýìäýãëýâýýñ “Ìîíãîëûí íóóö
òîâ÷îî” õýìýýõ XIII çóóíû ò¿¿õ óòãà çîõèîëûí àëäàðò äóðäàòãàëûã àíõ óäàà
À.Ñ.Ïóøêèíû íàéç Èàêèíô Áè÷óðèí, Ïàëëàäèé Êàôàðîâ áîëîí àêàäåìè÷
Ñ.À.Êîçèí íàð ñóäëàí øèíæèëñýí íü äýëõèéí øèíæëýõ óõààíä àëäàðøñàí
áèëýý.
̺í ìîíãîë õýë, óòãà çîõèîë, ñî¸ë óðëàã, çàí ñóðòàõóóí áà ò¿¿õ ñóäëàëààð
áóóðü ñóóðüòàé, ã¿í ã¿íçãèé ñóäàëãààã Â.Â.Áàðòîëüä, Á.ß.Âëàäèìèðöîâ,
À.Ì.Ïîçäíååâ, Ã.Í.Ïîòàíèí çýðýã îðîñûí íýðò ýðäýìòýä õèéñíèéã ìºí
íèéòýýð ìýäýõ áèëýý.
Ìîíãîëûí ãàçàð ç¿é áà ãåîëîãè, óðãàìàë áà àìüòíû àéìãèéã àêàäåìè÷
Â.À.Îáðó÷åâ, Â.Ë.Êîìàðîâ, ÀË.ßíøèí, À.Â.Ñèäîðåíêî íàð áîëîí ãàçàðç¿é÷
Í.Ì.Ïðæåâàëüñêèé, Ý.Ì.Ìóðçàåâ íàð ñóäàëñàí àìîé. Ýä¿ãýý ìîíãîë
ñóäëàëûã æèíõýíý ìýðãýæëýýð íü Ïåòåðáóðã, Ìîñêâà, Óëàí-¯ä, Ýðõ¿¿ çýðýã
õîòóóäàä ñóäàëæ áàéíà.
Ìîíãîëûí íèéãìèéí óõààíû ýðäýìòýä Ìîñêâàãèéí ìîíãîë ñóäëàà÷
íàðòàé áàéíãà õàìòðàí àæèëëàæ èðëýý. Ýíý íü òýäãýýðèéí õýä õýäýí
îíöëîãòîé õîëáîîòîé. ¯¿íä:
1. Òýäíèé èõýíõ íü æèíõýíý ìîíãîë ñóäëàëààð ìýðãýøèæ, ìîíãîëûí óòãà
çîõèîëûí õýëèéã ã¿íýý ýçýìøñýí õ¿ì¿¿ñ þì.
2. Òýä íàð Ìîñêâàãèéí àðõèâóóäàä çóó çóóí æèëýýð õóðèìòëàãäàí
õàäãàëàãäñàí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäàëñàí õ¿ì¿¿ñ þì.
3. Òýäíèé îëîíõè íü ìîíãîë ñóäëàà÷äûí õóâèàð òóñ îðîíä óäààí
õóãàöààãààð èðæ àæèëëàõ çóóðàà ýíý òàëûíõàà ìýðãýæëèéã
äýýøë¿¿ëýí ã¿íçãèéð¿¿ëñýí þì.
4. Ýä íàð ìîíãîë ñóäëàëûí ÷óõàë ÷óõàë àñóóäàë äýýð ÿâàãäñàí îëîí
óëñûí óóëçàëòàíä òîãòìîë îðîëöîæ èðëýý.
5. Ýäãýýð ýðäýìòýä 1990 îí õ¿ðòýë Ìîíãîëä æèë á¿ð íýëýýä õóãàöààãààð
õ¿ðýëöýí èðæ îëîí àéìàã ñóìäààð ÿâæ óëñ îðíû àìüäðàëòàé ã¿íýý
òàíèëöàæ, àðä ò¿ìýíòýé óóëçàí ÿðèëöäàã áàéëàà.
6. Ìàíàé îðíû ºíãºðñºí áà ýä¿ãýýã èéíõ¿¿ îëîí òàëààñ íü ñóäàëñàí íü
òýäíèé ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýëä áîäèòîé òóñãàëàà îëñîí áàéäàã.
301

302
I
Ǻâëºëòèéí ØÓÀ-èéí 220 áà 250 æèëèéí îéí áàÿðò òóñ òóñ îðîëöîõ
çàâøààí íàäàä òîõèîëäñîí þì. ¯¿íèé à÷ààð áè Ìîñêâà, Ïåòåðáóðãèéí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé îëîí áàéãóóëëàãûí àæèëòàé òàíèëöàæ, Îðîñûí øèíæëýõ
óõààíû òºðºë á¿ðèéí ñàëáàðûí ãàðàìãàé ýðäýìòýäòýé òàíèëöàæ, õàðèëöàà
òîãòîîõ àçòàé áîëîìæ îëäñîí þì. Ýäãýýðèéí çàðèìààñ öóõàñ äóðäâààñ:
à/ Òîî, ôèçèêèéí ýðäýìòäýýñ àêàäåìè÷ Èíòåðêîñìîñ õýìýýõ îëîí óëñûí
áàéãóóëëàãûí äàðãà, çºâëºëòèéí ØÓÀ-èéí äýä åðºíõèéëºã÷ Á.Í.Ïåòðîâòîé
òàíèëöñàí þì. Ýðäýìòýí Ïåòðîâûí òóñëàìæààð ìàíàé àêàäåìèéí ñàíñàð
ñóäëàëûí òàñàã áàéãóóëàãäàí àæèëëàñàí áà ñàíñðûí íèñýã÷ Æ.ÿððàã÷ààã
ñàíñàðò íèñýõýä òýðýýð èõ äºõºì ¿ç¿¿ëñýí þì. Ýíý ¿éë ÿâäàëòàé øóóä õîëáîî
á¿õèé õàðèëöàà áîë: Ñàíñàð ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë, àêàäåìè÷
Ñàãäååâ, ñàíñðûí àíàãààõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë, çºâëºëòèéí ØÓÀèéí
äýä åðºíõèéëºã÷ Êîòåëüíèêîâ íàðòàé òóñ òóñ õàðèëöàà òîãòîîí àæèëëàæ
áàéñíûã õýëæ áàéãàà þì. Äýä åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷ Êîòåëüíèêîâ áèäíèé
õàìò Áàéêîíóðààñ ÿððàã÷àà, Äæàíèáåêîâ íàðûã ñàíñàðò íèñýõ çàìä ¿äýí
ãàðãàëöñàí áèëýý.
Ǻâëºëòèéí ØÓÀ-èéí Ñèáèðèéí ñàëáàðûí óäèðäàã÷, àêàäåìè÷
Ì.À.Ëàâðåíòüåâ, àêàäåìè÷ Ñ.Ò.Áåëÿåâ, Ëîìîíîñîâûí íýðýìæèò Ìîñêâàãèéí
óëñûí èõ ñóðãóóëèéí çàõèðàë áàéñàí àêàäåìè÷ Ïåòðîâñêèé, Ëîãóíîâ
íàð áîëîí ýð÷èëñýí óðñãàëûí îíîëûí ìýðãýæèëòýí, àëäàðò ôèçèê÷
Ì.Ä.Ìèëëèîíùèêîâ íàðòàé îëîí óäàà óóëçàæ, áàéíãûí õàðèëöààòàé àæèëëàæ
èðñýí.
Ì.Ä.Ìèëëèîíùèêîâ çºâëºëòèéí ØÓÀ-èéí äýä åðºíõèéëºã÷èéí
õóâèàð Óëààíáààòàðò õ¿ðýëöýí èðæ, ìàíàé õî¸ð îðíû àêàäåìèéí õîîðîíä
ÿâóóëàõ õàìòûí àæèëëàãààíû òóõàé ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí. Òîîíû
øèíæëýõ óõààíààð àëäàðøñàí àêàäåìè÷ À.Ë.Äîðîäíèöèí ìàíàé óëñûí
ØÓÀ-ä òîîöîîëîí áîäîõ òºâä çîðèóëàí II ¿åèéí òîî áîäîõ ìàøèíûã îëæ
àâàõàä äºõºì ¿ç¿¿ëñýí áºãººä òýð íü öýöýí ìýðãýí îíèãîîíä äóðòàéãààðàà
ýðäýìòäèéí äóíä àëäàðøñàí õ¿í áàéñàí.
á/ Õèìè, áèîëîãè÷ íàðààñ çºâëºëòèéí ØÓÀ-èéí äýä åðºíõèéëºã÷
àêàäåìè÷ Âèíîãðàäîâ À.Í. õîéò òóéëûã ñóäëàã÷ Ôåäîðîâ Å.Ê., àõ ä¿¿
Ôðàíê, Ëàâðåíêî, Òåìàêîâ, Îâ÷èííèêîâ, Áåëÿåâ Ä.Ê., Äóáèíèí Í.Ï. íàðòàé
õàðèëöààòàé àæèëëàæ áàéñíààñ ãåíåòèê÷ Äóáèíèí ìàíàé óëñàä èðæ ýíý
òàëûí ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñòýé ñàíàëàà ñîëèëöîæ ÿðèëöñàí íü çîõèõ à÷
õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì.
â/ Ò¿¿õ÷äýýñ àêàäåìè÷ Ñàçèêèí Í.Ä., Ãðåêî Á.Ä., Æóêîâ Å.Ì., Ìàéñêèé
È.Ì., Ãàôóðîâ Á.Á., àêàäåìè÷ Ìàéñêèé È.Ì., Æóêîâ Å.Ì. íàð ìîíãîëûí
ò¿¿õèéã ìýääýã áàéñàí áºãººä Æóêîâ Å.Ì. íü ìèíèé äîêòîðûí äèññåðòàöèéí
çºâëºã÷ººð, Ìàéñêèé íü äèññåðòàöèéí I ø¿¿ìæëýã÷ýýð òóñ òóñ àæèëëàñàí
þì.

ã/ Ôèëîñîôè÷äîîñ àêàäåìè÷ Ìèòèíü, Ï.Ô.Þäèíü, Ï.Í.Ôåäîñååâ áîëîí
Á.Ì.Êåäðîâ, àêàäåìè÷ Êåäðîâûí áè÷ñýí øèíæëýõ óõààí ñóäëàëûí á¿òýýëèéã
ìàíàéõàí óíøèæ òàíèëöñàí áóé çàà.
ä/ Ýäèéí çàñàã÷ íàðààñ àêàäåìè÷ Ëåîíòüåâ, Ê.Â.Îñòðîâèòÿíîâ áîëîí
Íåêðàñîâ Í.Í., Ǻâëºëòèéí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèë áà áàéðøëûã ñóäàëäàã
ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë àêàäåìè÷ Íåêðàñîâ Í.Í. ìàíàé îðíû
ýäèéí çàñãèéí áàéðøèë õºãæëèéã 3 äàõü ìÿíãàí æèëèéí ýõèéã õ¿ðòýëõ
õóãàöààíä õºãæ¿¿ëýõ òàëààð òºñºë áîëîâñðóóëàõàä ìàíàé ýäèéí çàñàã÷
íàðòàé îëîí æèë õàìòðàí àæèëëàæ èðñýí.
å/ Õýë óòãà çîõèîë áà ñî¸ë ñóäëàëààñ àêàäåìè÷ Ëèõà÷åâ, Êåìåíåâ,
Â.Ì.Ñîëíöåâ, Ì.Ò.Ôåäîðåíêî íàðòàé õàìòðàí àæèëëàæ áàéñàí. Ñóðâàëæëàã÷
ãèø¿¿í Ôåäîðåíêî Í.Ò. õÿòàä ñóäëàëûí íýðò ýðäýìòýí áºãººä Õàëõ ãîëûí
áàéëäààíä îðîëöîí ãàâüÿà áàéãóóëàí ìàíàé óëñûí áàéëäààíû óëààí òóãèéí
îäîíãîîð øàãíóóëñàí õ¿í.
Äýýðõ íýðò ýðäýìòäèéí èëòãýë ÿðèàã áè îëîíòîé ñîíñîæ áàéëàà. Áàñ
ÇÕÓ-ûí Õîëáîîíû á¿ãä íàéðàìäàõ óëñóóäûí ýðäýìòýí, àêàäåìè÷ Ïàòîí Á.Å.
(Óêðàèí), Ñàòïàåâ (Êàçàõñòàí), Ìóñõåëèøâèëè Í.È. (ÿðæ), Àìáàðöóìÿí
Â.Ë. (Àðìÿí), ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿ä Áîðèñåâè÷ À.Ë. (Áåëîðóññ), Êàðàêååâ
Ê.Ã. (Êèðãèç), Àñèìîâ (Òàäæèêñòàí) íàðòàé áàéíãûí õàðèëöààòàé àæèëëàæ
èðñíèéã äàëèìààð äóðüäàõ íü ç¿éòýé.
Ýíä íýð äóðüäñàí ýðäýìòýí íýã á¿ðòýé áèå÷ëýí óóëçàõàä òýäíèé
íýãá¿ðèéí í¿¿ð öàðàé, õàðèëöàí ÿðèëöàõäàà ¿íýõýýð ñîíèðõîæ, õ¿íäýòãýæ
áàéñàí áà ñýòãýæ áîäîõûí îíöëîã çýðýã íü ìèíèé ñýòãýëä õîíîãøèí ¿ëäñýí
ãýäãèé㠺㿿ëýõ þóí áèëýý.
II
Áè Ìîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëèéí çàõèðàë, ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷èéí
õóâèàð ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí óäàà äàðààãèéí åðºíõèéëºã÷ íàðòàé îëîíòàà óóëçàæ
òóéëûí íÿãò õîëáîîòîé àæèëëàæ èðñýí. ¯¿íä: Òºâ Àçèéí óðãàìëûã ñóäàëñàí
àêàäåìè÷ Â.Ë.Êîìàðîâ, íýðò ôèçèê÷ Ñ.È.Âàâèëîâ, îðãàíèê õèìèéí ãàðãóóí
ìýðãýæèëòýí Í.ÀÍåñìåÿíîâ, ôèçèê-òåõíèê÷ Í.Â.Êåëäûø, ôèçèê ÿëàíãóÿà
ýð÷èì õ¿÷íèé ñóäëàà÷ À.Ï.Àëåêñàíäðîâ, Ã.È.Ìàð÷óêáà, Þ.Ñ.Îñèïîâ íàðòàé
óäàà äàðààëàí óóëçàæ øèíæëýõ óõààíû òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé
õýëýëöýýð õèéæ ãýðýý áàéãóóëàí àæèëëàæ èðñýí áèëýý. Îðîñûí Øèíæëýõ
óõààíû ýäãýýð íýðò ýðäýìòýíã¿¿äòýé çºâõºí òýäíèé àæèëëàäàã ëàáîðàòîðè,
õ¿ðýýëýí, ØÓÀ, Èõ ñóðãóóëèéí àëáàí òàñàëãààíä áîëîîä ºíãºðººã¿é áàñ
øèíæëýõ óõààíû îëîí óëñûí èõ áàãà õóðàë, àìðàëòûí ãàçàð, òýð ÷ áàéòóãàé
ãýð îðíîîð íü óðèãäàí î÷èæ òóõòàé ñóóæ óóëçàí ÿðèëöäàã áàéëàà. Ǻâëºëòèéí
ØÓÀ-èéí õî¸ð äàõü åðºíõèéëºã÷ Â.Ë.Êîìàðîâ íü XIX çóóíû ñ¿¿ë÷ýýð
Ìîíãîë îðíîîð àÿëàí ñóäàëãàà õèéæ áàéñàí õ¿í áºãººä 1945 îíä ìîíãîëûí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé òºëººëºã÷ áèä íàðûã õ¿ëýýí àâ÷, ìàíàé îðíû îð÷èí
303

¿åèéã ã¿íýý ñîíèðõîí ÿðèëöñàí. Áè òýãýõýä ÌÓÈÑ-èéí çàõèðàë, Ìîíãîëûí
øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿íèé õóâüä òºëººëºã÷äèéã
òîëãîéëæ çºâëºëòèéí ØÓÀ-èéí 220 æèëèéí îéä îðîëöñîí þì. Â.Ë.Êîìàðîâ
áèäíèé àæèëëàäàã ãàçðûã àñóóõàä ìîíãîëûí èõ ñóðãóóëü ãýæ õàðèóëìàãö äóó
àëäàí: “Ìîíãîëûí Èõ Ñóðãóóëü” ãýíýý? Ýíý ÷èíü ¸ñòîé ë õóâüñãàë ãýäýã ÷èíü
äàðóé ìºí áàéíà ãýæ õýëæ áàéæ áèëýý.
ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí äàðàà÷èéí åðºíõèéëºã÷ Í.À.Íåñìåÿíîâ íàäàä
çîðèóëàí õèéñýí õ¿ëýýí àâàëòàí äýýð çàãàñíû ¿ðòýñòýé õî¸ð ÿíçûí òàëõ
èäýýãýýð äàéëñàí þì. Òýãýõýä Íåñìåÿíîâ íàìàéã àæèæ àæèæ áàéãààä ýíý
õî¸ð òºðëèéí èäýýíèé àëü íü èë¿¿ òàíä òààëàãäàâ õýìýýõýä áè “Àäèëõàí
áàéíàà” ãýæ õàðèóëñàí. Èíãýæ õàðèóëàõàä àêàäåìè÷ Íåñìåÿíîâ áàÿðëàñíàà
èëýðõèéëýõäýý: “Ýíý õî¸ðûí íýã íü ìèíèé àæèëëàäàã îðãàíèê õèìèéí
ëàáîðàòîðèä ìèíèé áîäîë ñàíàà, òåõíîëîãèîð õèéñýí þì ø¿¿” õýìýýí õýëæ
áàéæ áèëýý. ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí äàðààãèéí åðºíõèéëºã÷, íýðò ôèçèê÷ Ýð÷èì
õ¿÷íèé ìýðãýæèëòýí À.Ï.Àëåêñàíäðîâòàé óóëçàæ ÿðèëöàæ áàéõàä òýð ºíäºð
íóðóóòàé ýðýëõýã áèåòýé ýðäýìòýí íü îþóí óõààíû ýð÷èì õ¿÷íèé àìüä ýõ
¿¿ñâýð ìýò ñýòãýãäýë òºð¿¿ëæ áàéëàà.
Åðºíõèéëºã÷ Êåëäûøòýé áàéí áàéí óóëçàæ áàéñàí íü õàìãèéí ÿðóó òîä
ñýòãýëãýý ìèíèé ñàíààíä ¿ëäýýñýí þì. Ýíý ãàðàìãàé ýðäýìòýí íü ôèçèê÷,
òóõàéëáàë äàëàâ÷íû îíîëûí ìýðãýæëýýðýý àëäàðøñàí õ¿í áàéâ. Òýðáýýð
íàäòàé óóëçàí ÿðèëöàõäàà õî¸ð îðíû ØÓÀ-èéí õàìòûí àæèëëàãààíû
àñóóäëûí õàæóóãààð ìàíàé ìîíãîë îðîí, ò¿¿íèé áàéãàëü, ò¿¿õèéã îíöãîé
ñîíèðõäîã áàéâ. Òýð íü ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ áàéõäàà ìàíàé
óëñûí øèíæëýõ óõààíû õºãæèë, õî¸ð îðíû àêàäåìèéí õàìòûí àæèëëàãààã
äýëãýð¿¿ëýõýä îëîí òîäîðõîé ç¿éëèéã ñàíàà÷ëàí ÿâóóëñàí þì. Òýðáýýð
íàìàéã Ìîñêâàä î÷èõîä îíãîöíû áóóäàë äýýð óãòàõ áà ¿äýæ ãàðãàäàã áàéñíààñ
ãàäíà “Ïðàãà” ðåñòîðàíû “Öýíõýð òàíõèì” ãýäýã íýãýí æèæèã òàñàëãààíä
ÿìàãò ¿äèéí õîîëîîð äàéëàõ çóóðàà øèðýýíýýñ áîñîí ÿâæ, öîíõîîðîî õàðæ,
íýãýí áàéøèíã çààæ “áè òýíä õ¿¿õýä íàñàà ºíãºðººñºí þì” õýìýýäýã áàéñàí
çýðýã íü ìèíèé ñàíààíä îäîî áîëòîë òîä õýâýýðýý ¿ëäñýí áèëýý.
Áè 1980-ààä îíû äóíäóóðààñ 1990-ýýä îíû äóíäóóð õ¿ðòýë çºâëºëòèéí
ØÓÀ-èéí Äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýíä çºâëºõèéí òóøààë õ¿ëýýæ àæèëëàæ
áàéõäàà Îðîñûí èõ âàí Òðóáîöêîéãîîñ Ìîñêâàãèéí çàõàä áàðüæ ¿ëäýýãýýä
ñ¿¿ëäýý ýðäýìòäèéí àìðàëòûí ãàçàð áîëãîñîí òýð áàéøèíä àìàðäàã áàéâ. Ýíý
íü Ìîñêâà õîòûí áàðóóí ºìíºä ç¿ãèéí íýãýí èõ òîì îéä áàðèãäñàí áàéøèí
áàéëàà. Ýíýõ¿¿ âàíãèéí áàéøèíãèéí íîìûí ñàíä õàäãàëàãäñàí XVIII-XIX
çóóíû ¿åèéí õàìãèéí õîâîð ñîíèðõîëòîé íîì ñýòã¿¿ë, ãap áè÷ìýëèéã óíøèõ
çàâøààí íàäàä òîõèîëäñîí þì. Òýð àìðàëòûí áàéøèíãèéí íóòàã äýâñãýð
äýýð áàðüæ áàéãóóëñàí ãóðâàí õèéìýë íóóðûí õºâººãººð ÿâæ õî¸ð òàëààð íü
öàðñ ìîä òàðüæ óðãóóëñàí æèæèãõýí çàìààð àëõàëæ àìðàõàä áàéãàëèéí ýíý
¿çýñãýëýíò áóëàíä áàéãóóëàãäñàí óã áàéøèíãèéí õàâèéí íóòàã òóí ÷ àÿòàéõàí
õàðàãääàã áàéæ áèëýý.
304

Óã áàéøèíä àìàð÷ áàéñàí ìèíèé õóó÷èí, øèíý òàíèëóóäòàéãàà óóëçàí àëü
äóðòàé ñîíèðõîëòîé ñýäâýýð ÷ºëººòýé ÿðèëöàæ áàéõàä ìºí ÷ èõ ñîíèðõîëòîé
áàéæ áèëýý.
Èéìýðõ¿¿ þì îëîí ë òîõèîëääîã áàéâ. Æèøýýëýõýä: Õèìèéí ìýðãýæèëòýí
àêàäåìè÷ Àëèìàðèí ýíä áàéí áàéí èðæ àìðàõäàà ñîíãîìîë õºãæèìä
ñîíèðõîëòîé õ¿í áîëîõîîð òýíä áàéñàí íàéç íºõºä人 çîðèóëàí õºãæìèéí
çîõèîë õóóëáàðëàí õóðààñàí õóóðöàãíóóäàà ãàðãàí ìàãíèòôîíîîð àÿëóóëæ,
Ìîöàðò-Áåòõîâåí, Èîõàíí Øòðàóññ-Âåðäè, Ãëèíêî, ×àéêîâñêèé áà îðîñûí
“õ¿÷èðõýã õýñãèéí” ãèø¿¿í õºãæèì÷äèéí çîõèîëîîñ ñîíñãîæ õ¿ì¿¿ñèéã
áàÿñãàí öàãèéã àÿòàéõàí ºíãºð¿¿ëäýã áàéæ áèëýý.
Ýäãýýð ýðäýìòýäòýé èíãýæ íÿãò õîëáîîòîé íàéðñãààð àæèëëàæ èðñýí íü
ìàíàé õî¸ð îðíû Àêàäåìèéí õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõýä èõ òóñ áîëæ
ºãñºí íü ìýäýýæ.
Õî¸ð Àêàäåìèéí îëîí õ¿ðýýëýíãèéí îðîëöîîòîé çîõèîí ÿâóóëñàí õýýðèéí
ñóäàëãààíû òàâàí òîì õàéãóóëûí àíãèóä øèíæèëãýýíèé èõ õýìæýýíèé àæëûã
îëîí æèë ÿâóóëæ áîäèòîé àìæèëò ãàðãàñàí þì. Òèéì ÷ ó÷ðààñ ýíý õàéãóóëûí
àæëûí ¿ð ä¿íã äýëõèéí îëîí ýðäýìòýä øîõîîðõîí ñîíèðõäîã þì. Åâðîï,
Àçè, Àìåðèêèéí îëîí ýðäýìòýä áà ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä
ýäãýýð ýêñïåäèöýýñ ñóäàëäàã ÷óõàë ÷óõàë àñóóäëóóäàä îäîî íèéëýí îðæ
àæèëëàöãààæ áàéíà.
Îðîñûí ýðäýìòýä XVII çóóíààñ ýõëýí ìîíãîëûã ñóäàëæ èðñýí íü
¿ðãýëæèëñýýð XX çóóíä óëàì á¿ð õºãæèæ ìîíãîë áà äýëõèéí îëîí óëñûí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõýä òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëñýí þì. ¯¿íòýé
õîëáîãäóóëàí äóðñàí ñàíàõàä Ôðàíöûí íýðò ôèçèê÷ Ïîëü Ëàíæåâåí, Æîëèî
Êþðè, Àíãëèéí ýðäýìòýí Äæîí Áåðíàë, àëäàðò ò¿¿õ÷ Òîèíáèéí øàâü Êàð,
Àìåðèêèéí ýðäýìòýí Î.Ëàòòèìîð, Ç¿¿í Ãåðìàíû ýðäýìòýí õèìè÷, Êëàðà,
Ãåðìàíû íýðò ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Âàëüòåð Õàéñàã, Ïîëüøèéí ýðäýìòýí ßí
Ãîðøîâñêèé, Âåíãåðèéí ýðäýìòýí Ë.Ëåãåòòè, Õÿòàäûí ýðäýìòýí Ãî Ìî Æî,
ßïîíû ýðäýìòýí Øèðî Õîòòàðè, Øèãåî Îçîâà, Áîëãàðûí ýðäýìòýí Àíãåë
Áàëåâñêè çýðýã ýðäýìòýäòýé òàíèëöñàí õàðèëöàà òîãòîîí, õàìòûí àæèëëàãàà
ÿâóóëàõàä òóéëûí òóñòàé áîëñíûã òýìäýãë¿¿øòýé.
Ýíý îíä 275 æèëèéíõýý îéã òýìäýãëýõ ãýæ áóé Îðîñûí ØÓÀ, XX çóóíä
øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí á¿õ òýðã¿¿ëýõ ñàëáàðààð ãàðàìãàé àìæèëò îëñíûã
íèéòýýð ìýäýõ áèëýý. ¯¿íä çºâõºí õî¸ðõîí ç¿éëèéã äóðüäàõàä: Ãèòëåðèéí
öýðãèéí õ¿÷èéã ÿëàõàä çºâëºëòèéí øèíæëýõ óõààí íü èõèéã õèéñíèéã
íèéòýýðýý ìýäíý. Ãýâ÷ òóõàéí ¿åäýý òîäîðõîé çîðèëãîîð òýð áîëãîí îëîíä
èëýðõèé áîëîîã¿é áàéñàí ó÷èð ÇÕÓ-ûí àêàäåìè÷-íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
È.Ã.Áðóåâè÷, àêàäåìè÷ Áóðäåíêî íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñ äýñëýã÷ ãåíåðàë áà
õóðàíäàà ãåíåðàëûí ä¿ðýìò õóâöñûã ºìñ÷ ÿâäàã áàéñíààñ ãàäíà àëäàðò
àêàäåìè÷ Ñ.Ï.Êîðîëåâ, Ï.Êàïèöà, Ì.Â.Êåëäûø, À.Ï.Àëåêñàíäðîâ íàð ÇÕÓûí
3 óäààãèéí áààòàðûí òýìäãèéã ç¿¿æ ÿâäãààñ õ¿ì¿¿ñ ãàäàðëàæ áàéñàí íü
ñ¿¿ëäýý òîäîðõîé áîëñîí þì.
305

Îðîñûí Øèíæëýõ óõààí ñàíñðûí óóäìûã ñóäëàõ òàëààð ãàðàìãàé àìæèëò
ãàðãàæ õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õýíä îðîñûí èðãýí Þ.À.Ãàãàðèíûã àíõ óäàà
ñàíñàðò íèñãýñíèéã äóðüäàõàä õàíãàëòòàé áóé çà.
Ýõ óëñ îðíîî öýöýãë¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõýä XXI çóóíä øèíæëýõ óõààíû òàëààð
ãàðàìãàé øèíý àìæèëò ãàðãàæ, àðä ò¿ìíèéõýý àìüäðàëûã äýýøë¿¿ëýõ ¿éëñò
øèíý íýìýð îðóóëàõûã Îðîñ îðíû ýðäýìòäýä ÷èí ñýòãýëýýñýý õ¿ñýí åðººæ
áàéíà.
306
ÕÀÃÀÑ ÇÓÓÍ ÆÈË ÃÀÐÓÉ ÕÀÌÒÐÀÍ
ØÈÍÆÈËÃÝÝ ÕÈÉÑÝÍ ÍÜ
Ìîíãîëûí ò¿¿õ ñóäëàã÷ ýðäýìòýí íàð ýõ îðíûõîî îëîí çóóí æèëèéí
ò¿¿õèéã ñóäëàõäàà ò¿¿íèé ò¿¿õèéí òóëãóóð áè÷èã áà ãàäààäûí ýðäýìòäèéí
á¿òýýë¿¿äèéã áàðèìòàëæ èðñýí áèëýý. Ìýäýýæèéí ò¿¿õýí áàðèìòûã
òîîöîõûí îðîíä äîðíî äàõèíû ñóäëàëûí ýíý õýñýãò îðîñûí ìîíãîë÷
ýðäýìòýä îíöãîé áàéð ñóóðü ýçýëäãèéã öóõàñ òýìäýãëýìýýð áàéíà. Ìîíãîëûí
ò¿¿õèéã õÿòàäûí ýðäýìòýä ýðò ¿åýñ ýõëýí ñóäàëñàí áîë åâðîï áà ïåðñèéí
ò¿¿õ÷èä XIII-XVI çóóíû ¿åèéí, õàðèí îðîñûí ò¿¿õ÷èä áîë ¿íäñýíäýý XVIII-
XX çóóíû ¿åèéã îðîëöóóëàí äýëãýðýíã¿é ñóäàëñàí ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ìîíãîë
òóõàéëáàë îëîí óëñûí ìîíãîë ñóäëàëä îðîñûí ò¿¿õ÷èä ìýäýãäýõ¿éö áàéð
ñóóðèéã ýçýëäýã. Ìîíãîë ñóäëàëûã ÿâóóëñàí Ïàëëàäèé Êàôàðîâ, ßêèì
Áè÷óðèí Â.Ï., Âàñèëåâ Â.Ï., Âëàäèìèðöîâ Á.ß., Ãðóì Ãðæåìàéëî., Ïîçäíååâ
A.M., Ïîòàíèí Ã.Í., Ðàäëîâ Â.Â., Äîðæ Áàíçàðîâ, Êîçëîâ Ï.Í., Æàìöðàíî
Ö.Æ., Ñàíæååâ Ã.Ä. çýðýã õ¿ì¿¿ñèéí ðîëü èõ þì. Ìîíãîë ñóäëàë íü äîðíî
äàõèíûã ñóäàëäàã øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðûí õóâüä Îðîñ îðîíä ¿íäýñëýãäñýí.
¯¿íä: 1930 îíä Àçèéí àðäóóäûã ñóäàëäàã Ëåíèíãðàäûí äýýä ñóðãóóëüä ìîíãîë
ñóäëàëûã àíõ ¿¿ñãýñýí áèëýý. Ýíý äýýä ñóðãóóëüä øèíý ìîíãîëûí çàëóó
òºëººëºã÷ Ä.Íàöàãäîðæ, Ö.Äàìäèíñ¿ðýí, Á.Ðèí÷åí, Ìýðãýí ã¿í Ãîìáîæàâ
íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñ ñóðàëöàæ áàéâ.
×óõàì ýíý ¿åýñ ë ìîíãîëûí ñýõýýòýí çºâëºëòèéí ¿åèéí ìîíãîë ñóäëàã÷
íàðòàé õîëáîî òîãòîîñíîîð ýíý íü öààøèä Ëåíèíãðàäûí äýýä ñóðãóóëü, ÇÕÓûí
ØÓÀ-èéí Äîðíî äàõèíû ñóäëàëûí Ìîñêâàãèéí õ¿ðýýëýí áîëæ ººð÷ëºí
áàéãóóëàãäñàíààð öààøäûí õºãæ뺺 îëæýý.
1942 îíä áàéãóóëàãäñàí ÌÓÈÑ-èéí áàãø, îþóòàí íàðò èõýýõýí òîõèîëäîæ
áàéñàí ãà÷èãäëûí íýã íü ººðèéí îðíû ò¿¿õèéã ýðò öàãààñ XX çóóí õ¿ðòýë
ñóäëàí áîëîâñðóóëñàí ººðèéí ãýõ ñóðàõ áè÷èãã¿é áàéñàí ÿâäàë áàéâ. Òýð
¿åä ìàíàéä ìýðãýæëèéí äýýä áîëîâñðîëòîé ò¿¿õ÷ áàéãààã¿é ó÷èð áèå äààí
ñóðàëöàæ ò¿¿õèéí ìàòåðèàëûã óíøñàí õ¿ì¿¿ñ èéì ñóðàõ áè÷èã õèéõýýñ
çàéëñõèéæ áàéñàí íü àðãàã¿é þì. ßàãààä ãýâýë, òýð öàãò ×èíãèñ õààí
áà ò¿¿íèé õîé÷èéã çàëãàìæëàã÷ íàðûí ¿¿ðýã ðîëèéã ãàæóóäóóëñàí ¿çýë
ñóðòàë á¿õýëä íü áóðóóòãàí ¿íýëæ áàéñàíòàé õîëáîîòîé þì. ßí Ïîëüñêèéí

“×èíãèñ õààí”, “Áàò õààí” çýðýã çàðèì á¿òýýë¿¿äýä òýä áîëîí XIII çóóíû
¿åèéí ìîíãîëûí ýçýíò óëñûí ç¿òãýëòí¿¿äèéã ºðººñãºëººð áè÷èæ çýðëýã
äýýðýì÷èä, ýâäëýí ñºíººã÷èä ãýæ çºâõºí õàðø íºëººãèé íü òîäîðõîé
õàðóóëæ, ìîíãîëûí òºð óëñûã áàéãóóëàõàä òýäíèé ýåðýã òàëûã ¿ã¿éñãýæ
áàéñàíòàé õîëáîîòîé. Èéì ó÷ðààñ ìîíãîëûí ò¿¿õèéã ýðò ¿åýñ XX çóóí
õ¿ðòýë çºâëºëòèéí ýðäýìòýäòýé õàìòðàí áè÷èõýýñ àðãàã¿é ãýäýã ¿çýë ñàíàà
èõ ñóðãóóëèéí ò¿¿õèéí áàãø, òýíõèìèéí ýðõëýã÷, çàõèðàë ìèíèé áèå òýð
öàãò àíõ óäàà ñýäñýí þì. Áè óã ñàíàëàà Õ.×îéáàëñàí, Þ.Öýäýíáàë íàðò
òàíèëöóóëæ, òýäíýýñ ýíý ñàíàëûã çºâøººðñíººð çºâëºëòèéí ýðäýìòäýä
õàíäàæ óã àñóóäëàà äýâø¿¿ëñýí. Ǻâëºëòèéí ØÓÀ-èéí 220 æèëèéí îéí ¸ñëîë
1945 îíä áîëîõ ¿åýð ìàíàé òºëººëºã÷äèéã õ¿ëýýí àâ÷ óóëçñàí ÇÕÓ-ûí ØÓÀèéí
åðºíõèéëºã÷ Â.Ë.Êîìàðîâò òàíèëöóóëàõ áîëîìæ íàäàä òîõèîëäîâ.
B.Ë.Êîìàðîâ óðãàìëûí ìýðãýæèëòýé áîëîâ÷ ìîíãîëûí ò¿¿õèéã ãàäàðëàæ
ýíý òàëààð ÌÓÈÑ-èéí áàãø, îþóòíû õýðýãöýýíä çîðèóëàí ñóðàõ áè÷ãèéã
çºâëºëòèéí çîõèîã÷òîé õàìòðàí á¿òýýõèéí ÷óõëûã ñàéí îéëãîñîí þì.
Âëàäèìèð Ëåîíèäîâè÷ Êîìàðîâ áèäýíòýé óóëçàõäàà Ìîíãîë óëñàä
Èõ ñóðãóóëü áàéãóóëàãäñàíûã ñîíñîæ ýíý áîë ¸ñòîé õóâüñãàë ìºí õýìýýí
òýìäýãëýæ áèäýíä á¿õ òàëààð òóñëàõûã ÷àðìàéí ººðèéí íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãà áàéñàí È.Í.Óñòþæàíèíîâ ðóó øóóä óòàñäàæ, ìîíãîëûí Èõ ñóðãóóëèéí
õ¿ñýëòèéí òàëààð ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë, àêàäåìè÷
Á.À.Ãðåêîâò òàíèëöóóëæ, õàðèóãèé íü íàäàä ìýäýãäýýðýé õýìýýí áèäíèé
äýðãýä äààëãàâàð ºã÷ áàéâ.
Òýð ¸ñîîð íýëýýä õóãàöàà ºíãºðñíèé äàðàà íºãºº È.Í.Óñòþæàíèíîâ
Óëààíáààòàðò õ¿ðýëöýí èðæ Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí íýãýí áîòèéã ìîíãîë
ò¿¿õ÷èäòýé õàìòðàí çºâëºëòèéí ò¿¿õ÷ íàðààñ áè÷èõ áîëñíîî áèäýíä
ìýäýãäýâ. Èíãýýä “ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéí íýãýí áîòü” Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí
ò¿¿õ÷äèéí õàìòðàí áè÷èõ àæèë ýõëýí ÿâàãäàæ ìºí îíäîî óã á¿òýýë áýëýí
áîëñîí áèëýý. Ýíý ñóðàõ áè÷ãèéã çîõèîõîä çºâëºëòèéí òàëààñ Ñ.Â.Êèñåëåâ,
À.Þ.ßêóáîâñêèé, Ë.È.Äóìàí, Ñ.Ä.Äåëûêîâ, È.ß.Çëàòêèí, Ã.È.Ìèõàéëîâ,
Á.È.Ïàíêðàòîâà, Ï.Ï.Ñòàðèöûíà, È.Í.Óñòþæàíèíîâ, Í.Ï.Øàñòèíà,
À.Ò.ßêèìîâ, Ìîíãîëûí òàëààñ Á.Øèðýíäýâ, Ø.Íàöàãäîðæ, Ä.Öýäýâ íàð
îðîëöîâ. Èíãýæ àíõ áè÷èãäñýí ñóðàõ áè÷èã öààøäàà äàõèí çàñâàðëàãäàí 2
äàõü óäààãàà 1967 îíä õýâëýãäýõýä çàðèì øèíý çîõèîã÷èä îðîëöñîí. ¯¿íä:
Í.Èøæàìö, Ø.Áèðà, Ø.Ñàíäàã, Ì.Ñàíæäîðæ, Ä.Äóãàð, Á.Ò¿äýâ, Í.Ñýð-Îäæàâ,
Ä.Ãîíãîð íàð Ìîíãîëûí òàëààñ, Ë.À.Åâòóõîâà, Ã.Ä.Ñàíæèåâ, C.Ê.Ðîùèí,
Ë.Ì.Ãàòàóëèí, Ã.Ñ.Ìàòâååâà íàð Ǻâëºëòèéí òàëààñ òóñ òóñ îðîëöîâ. Ýíý
õî¸ð äàõü óäàà õýâëýãäýí ãàðñàí íîìûã ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí
õóðàëä òàíèëöóóëàõàä ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí ò¿¿õèéí ñàëáàðûí àêàäåìè÷- íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà Å.Ì.Æóêîâ, ìîíãîëûí òàëààñ Á.Øèðýíäýâ íàð òóñ òóñ òîâ÷
ñîíñãîë õèéâ.
Èíãýæ Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí ò¿¿õ÷äèéí õàìòðàí áîëîâñðóóëñàí àíõíû
á¿òýýëýýñ ýõëýí òýäíèé õàìòûí àæèëëàãàà öààøèä îëîí õýëáýðýýð
307

ã¿íçãèéðýí ºðãºæèí ÿâàãäñàí áèëýý. ¯¿íä: Ýðäýì øèíæèëãýýíèé õàìòûí
á¿òýýë, îëîí óëñûí óóëçàëò áà èõ õóðàëä õàìòðàí îðîëöîõ, ìºí õóâèéí
íàéðñàã óóëçàëò çýðýã õýëáýðýýð õºãæñººð èðýâ. Ǻâëºëòèéí çàëóó ìîíãîë
ñóäëàã÷ Ì.È.Ãîëüìàí áóñàä õî¸ð íºõäèéí õàìò ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ
çîðèëãîîð ìîíãîëûí èõ ñóðãóóëüä 1950-èàä îíû ¿åä èðæ áàéñàí íü ìèíèé
ñàíààíä òîäõîí ¿ëäñýí þì. Áè òýäýíòýé øóóä õàðèëöààòàé áîëñíîîñ ãàäíà
ìºí ýíý ¿åýñ ýõëýí È.ß.Çëàòêèí, Ñ.Ä.Äåëûêîâ, Ñ.Ê.Ðîùèí, Ã.È.Ñëåñàð÷óê
íàðòàé îëîíòàà óóëçàæ íàéðñãààð ÿðèëöàæ áàéâ. Èíãýýä 1950-60 îíä áè
çºâëºëòèéí ìîíãîë÷ ýðäýìòýäòýé õàìòðàí àæèëëàõ îíöãîé ÷óõàë ¿å ýõýëñýí
þì. Ýíý îíóóäàä áè çºâëºëòèéí øèíæëýõ óõààíû äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýíä äýä
ýðäýìòíèé çýðýã õàìãààëæ óëìààð äîêòîðûí ñóðãóóëü õèéâ. Ìèíèé äîêòîðûí
ñýäýâ “XIX-XX çóóíû çààã äàõü Ìîíãîë îðîí” íýðòýé áàéñàí áºãººä óã ñýäâèéã
ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí
òºëºâëºãººíä òóñãàí îðóóëàâ. Èíãýñíýýð áè óã õ¿ðýýëýíãèéí äîêòîðàíò
áºãººä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíààð 3 æèë Ìîñêâà õîòûí àðõèâ, íîìûí
ñàíãóóäàä ñóóæ àæèëëàí ñóäàëñàí ìàòåðèàë íîìîî “XIX-ÕÕ çóóíû Ìîíãîë
îðîí” ãýäýã á¿òýýëäýý äýëãýðýíã¿é îðóóëñàí áèëýý. Áàñ òýð ¿åä êîìèíòåðíû
àðõèâò àæèëëàõ òóñãàé çºâøººðºë íàäàä îëäñîíûã äóðüäàõ õýðýãòýé. Ìèíèé
äîêòîðûí äèññåðòàöèéí àæëûí àíãè á¿ëãèéã õ¿ðýýëýíãèéí Ìîíãîë ñóäëàëûí
òàñãèéí õóðàë áà çàðèìäàà ýðäìèéí çºâëºëèéí õóðëààð àâ÷ õýëýëöäýã áàéâ.
Èíãýæ õýëýëöýõýä È.ß.Çëàòêèí, Ñ.Ä.Äåëûêîâ, Ï.Ï.Ñòàðèöûíà, Ñ.Ê.Ðîùèí,
Í.È.Ãîëüìàí À.Ò.ßêèìîâ, Ë.Ò.Ãîòàóëèíà, Ã.Ñ.Ìàòâååâ, Â.Â.Ãðàéâîðîíñêèé
íàð òóéëûí èäýâõòýé îðîëöäîã áàéâ. Áè áàñ ººðèéí ç¿ãýýñ ìîíãîëûí ò¿¿õ÷
áà óã õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àõëàõ àæèëòíû õóâüä ìîíãîë
ñóäëàëòàé õîëáîî á¿õèé àñóóäàë õýëýëöýõýä õ¿ðýýëýíãèéí ýðäìèéí
çºâëºëèéí õóðàëä îðîëöäîã áàéñàí. 1957-60 îí õ¿ðòýë çºâëºëòèéí ØÓÀ-èéí
Äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýíä àæèëëàõ çóóðàà óã õ¿ðýýëýíãèéí ìîíãîë÷ ýðäýìòýí
íàðòàé íÿãò õîëáîîòîé àæèëëàæ äîêòîðûí äèññåðòàöèà 1960 îíû 7 äóãààð
ñàðûí ýõýýð óã õ¿ðýýëýíãèéí ýðäìèéí çºâëºë äýýð õýëýëö¿¿ëýí õàìãààëàõàä
ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Íèéãìèéí óõààíû áóñàä çàðèì õ¿ðýýëýíãèéí òºëººëºã÷ íàð
÷ áàñ îðîëöîæ áàéâ.
Äèññåðòàö õàìãààëàõààñ àðàé ºìíº õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë Á.Á.Ãàôóðîâ òóñ
õ¿ðýýëýíãèéí òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí àæëûã ãîðèëîã÷ õóãàöààíààñ íü ºìíº
àìæèëòòàé áèåë¿¿ëñíèéã òóøààëäàà òýìäýãëýæ 1 ñàðûí öàëèíãààð íàìàéã
øàãíàñàí áèëýý. Óã õ¿ðýýëýíä àæèëëàæ áàéñàí òýð ¿åä õ¿ðýýëýíãèéí óäèðäàõ
àæèëòàí Ã.Ô.Êèì, Â.Ì.Ñîëíöåâ, Â.Ì.Äðåéåð íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñ íàäàä
òóéëûí àíõààðàëòàé õàíäàæ áàéñàí þì. Äîêòîðûí çýðãèéí ñýäâýýð àðõèâûí
èõ õýìæýýíèé ìàòåðèàë öóãëóóëàõàä õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
çàëóó àæèëòàí Ã.Ñ.Ìàòâååâà íàäàä èõ òóñ õ¿ðãýæ áàéñíû õàðèóä áè ò¿¿íèé
äýä ýðäýìòíèé íýã ñýäýâò çîõèîëîî áè÷èõýä íü òóñàëæ áàéâ. Ìèíèé
äîêòîðûí äèññåðòàöèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé çºâëºã÷ººð Äîðíî äàõèíû
ñóäëàã÷ çºâëºëòèéí ãàðàìãàé ýðäýìòýí àêàäåìè÷ Å.Ì.Æóêîâ, àëáàí ¸ñíû
308

ø¿¿ìæëýã÷ýýð àêàäåìè÷ È.Ì.Ìàéñêèé, ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í À.À.Ãóáåð,
ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð À.Ô.Ìèëëåð íàð áàéâ.
Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýäòýé õàìòðàí àæèëëàõàä ãàãöõ¿¿ àëáàí òàñàëãàà áà
íîìûí ñàíãèéí øóãàìààð áèø, áàñ çºâëºëòèéí äîðíî äàõèíû ñóäëàà÷èä áà
ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí ãýð îðíîîð î÷èæ íàéðñãààð õàìòðàí õàðèëöàí ÿðèëöäàã
áàéâ. Ìèíèé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí çºâëºã÷, àêàäåìè÷ Å.Ì.Æóêîâ
ìèíèé äèññåðòàöèéí ìàøèíààð áè÷ñýí ç¿éë àíãè á¿ëãèéã óðüä÷èëàí óíøèæ
òóñãàé òýìäýã òàâüäàã çàíøèëòàé õ¿í áàéâ. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áà ýðäýì
øèíæèëãýýíèé çîõèîí áàéãóóëàëòûí îëîí òàëò àæëûã ýðõýëæ çàâ áàãàòàé
áàéñàí Åâãåíèé Ìèõàéëîâè÷ ìèíèé çîõèîëûã óíøààä õàðèó ºãºõ人
àìðàëòûí ºäðèéí 1-2 öàãèéí õîîðîíä “Êîòåëüíè÷åñêàÿ Íàáåðåæíàÿ” ãýäýã
ãóäàìæíû îëîí äàâõàð ºíäºð áàéøèí äàõü ãýðòýý óóëçàõààð öàã áîëçäîã
áàéâ. Òýðáýý𠺺ðèéíõºº íîìûí ñàíãèéí òîì ºðººíä íàäòàé óóëçàæ ñàíàë
áîäëîî õýëýýä çàðèìäàà Ìîíãîë áà Àçèéí áóñàä îðíóóäûí ò¿¿õèéí àñóóäëààð
ìèíèé ñàíàëûã àñóóäàã áàéâ. Òýð íàäàä òóéëûí àíõààðàëòàé õàíäàæ ñàíààãàà
òóëãàõ áèø çºâëºõ õýëáýðýýð èëýðõèéëäýã áàéâ. Òèéíõ¿¿ ÿðèëöëàãà 1 öàã
¿ðãýëæèëñíèé äàðàà ò¿¿íèé ãýðãèé Òàìàðà Íèêîëàåâíà áèäíèéã õîîëîíä
óðüæ àìòòàé õîîëîîð äàéëäàã áàéâ. Áèä õîîë èäýõ çóóðàà ÿðèëöëàãàà
÷ºëººòýé ¿ðãýëæë¿¿ëäýã áàéñàí þì.
Ìèíèé àëáàí ¸ñíû ø¿¿ìæëýã÷ íàð, õ¿ðýýëýíãèéí íºõºä, ìºí íàäàä
èíãýæ õàíääàã áàéâ. Ìèíèé äèññåðòàöèéí ãîë ø¿¿ìæëýã÷, àêàäåìè÷
È.Ì.Ìàéñêèé ìºí Ãîðüêèéí ãóäàìæèíä áàéäàã ãýðòýý íàìàéã óðüæ
äèññåðòàöèéí òàëààð ñàíàëàà õýëäýã áàéâ. È.Ì.Ìàéñêèéòýé îëîí óäàà
óóëçàõàä òóéëûí ñîíèðõîëòîé áàéâ. È.Ì.Ìàéñêèé íü íýðò äèïëîìàò÷ûí
õóâüä Ëîíäîí áà Òîêèîä ýë÷èíãýýð, ãàäààä ÿàìíû îðëîã÷ ñàéäûí õóâüä îëîí
óëñûí áàéãóóëëàãûí àæèëä îëîíòàà îðîëöîæ èðñýí ýíý õ¿í Ìîíãîë îðíûã
òóéëûí ñàéí ìýääýã áàéâ. Òýðýýð 1918 îíä “Öåíòðñîþç” ãýäýã õóäàëäààíû
áàéãóóëëàãààñ ìîíãîëä çîõèîí ÿâóóëñàí ýêñïåäèöèéã óäèðäàæ áàéõäàà
ìàíàé îðíûã áàðóóíààñ ç¿¿í òèéø, õîéíîîñ íü óðàãø çàìààð àÿëàí ÿâæ “Äà”
õ¿ðýýíä èðæ, Áîãäûí Çàñãèéí ãàçðûí íýðò íî¸ä, ò¿øìýä íàð áà íºëºº á¿õèé
õóòàãò õóâèëãààä áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ ÿâæýý. Òýðáýýð Ìîíãîë
îðíûã øèíæëýõ óõààíû òàëààð ã¿í ìýäýæ áàéñíûãàà “Îð÷èí ¿åèéí Ìîíãîë”
ãýäýã íîìîíäîî òîäîðõîé òóñãàñàí áèëýý. Òýðáýýð íàäòàé ÿðèëöàõäàà
ò¿¿íèé ýêñïåäèö Çàÿûí õ¿ðýýíèé õàæóóä ¿äëýí ìàéõíóóäàà áàðüæ õîíîæ,
ºíæèæ áàéõàä çàëóó õóòàãò Çàÿûí ãýãýýí òýäýí äýýð áàéí áàéí èðæ, á¿õíèéã
òóõàéëáàë Õààíò Îðîñûí òóõàé èõýýõýí ñîíèðõäîã áàéñíûã äóðüäàæ áàéâ.
Áàñ Ìàéñêèé Çàÿûí õ¿ðýýíèé íýãýí ýðäýìòýí ëàì Ñîäíîì ãýäýã õ¿íòýé
óóëçàæ ÿðèõàä òýð íü åâðîï, ýíýòõýã, õÿòàäààð àÿëñàí õ¿í áàéñàí áºãººä
Ìàéñêèéòýé àíãëè õýëýýð ÿðüæ áàéæýý. Ä.Ï.Ïåðøèí ãýäýã õ¿íèé “Áàðîí
Óíãåðí Óðãà, Äà õ¿ðýý, Àëòàíáóëàã” ãýäýã íîì èõýýõýí ãàéõàë òºð¿¿ëñýí
áóäëèàíòàé íîì ìýò ñàíàãäàâ. Ìîíãîëä á¿ð õóâüñãàëààñ ºìíº î÷èæ 1933
îí õ¿ðòýë ñóóæ áàéñàí Ñèáèðèéí ñóðâàëæëàã÷ ýíý õ¿í ñ¿¿ëäýý Õÿòàä,
309

òýíäýýñýý Àìåðèêò ãàð÷ ÿâñàí þì. Òýðýýð õàðãèñ öýðãèéí ýðõòýí íàðûí
íºëººãººð 1933 îíä áè÷ñýí íîìîíäîî Ìàéñêèé áîë áîëüøåâèêóóäûí òàãíóóë
áàéñàí õýìýýãýýä Ìîíãîëûí õóâüñãàë÷äààñ Àëñ Äîðíîäûí á¿ãä íàéðàìäàõ
óëñûí òýðã¿¿í Á.Øóìÿöêèé, Ýðõ¿¿ áà Ìîñêâàä êîìèíòåðíû ã¿éöýòãýõ
õîðîîíû ç¿òãýëòí¿¿ä áîëîí Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçðûí óäèðäàõ õàðèóöëàãàòàé
Ã.×è÷åðèí, Ñ.Ñ.Êàìåíååâ çýðýã àëáàí ¸ñíû õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ õóâüñãàëò òºð
çàñàã áà àðäûí áàéíãûí çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëñíûã ãàæóóäóóëàí 2 äóãààð
çýðãèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéñàí îð÷óóëàã÷ íàð áàéãóóëñàí ìýòýýð ãóéâóóëàí
áè÷æýý.
Òýðõ¿¿ Ïåðøèí õÿòàäûí õàðãèñ áà Óíãåðí áîëîí Ìîíãîëûí õóâüñãàë÷
íàðûí òýìöýëä áèåýð îðîëöîæ áàéãààã¿é áîëîõîîð ýíý òàëààð ÿìàð ÷
òîäîðõîé áàðèìòã¿é òýð ¿åèéí ìîíãîëûí òóõàé öóóðõàëä ¿íäýñëýí äóð
çîðãîîðîî áè÷ñýí ýíý íîì õýíä õýðýãòýé áèëýý. Ýíý àñóóäëûã òîâ÷ëîí
äèññåðòàöèéí íºãºº ø¿¿ìæëýã÷ íàðûíõàà òóõàé ¿ðãýëæë¿¿ëüå. À.À.Ãóáåð áîë
ç¿¿í ºìíºä Àçèéí îðíóóäûí ò¿¿õèéí ìýðãýæèëòýí þì. Ïðîôåññîð Ìèëëåð
íü Áàëêàíû îðíóóäûí îëîí óëñûí õàðèëöàà áà Òóðêèéí êåìàëèéí õóâüñãàëûí
ò¿¿õèéã ñóäàëñàí õ¿í þì. Áè áàñ èéìýðõ¿¿ ñîíèðõîëòîé ýðäýìòýäòýé óóëçàí
ÿðèëöàæ áàéâ. È.ß.Çëàòêèí, Ñ.Ä.Äåëûêîâ, Ã.È.Ìèõàéëîâ, Â.Ì.Ñîëíöåâ
çýðýã õ¿ì¿¿ñèéí ãýðýýð îëîíòîî î÷èæ ìîíãîë ñóäëàëûí àñóóäëààð ÿðèëöàí
ñàíàëàà ñîëèëöäîã áàéâ. Îðîñ õýë äýýð õýâëýãäñýí “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”
ãýäýã íîìûã çîõèîñîí àêàäåìè÷ Ñ.À.Êîçèíòîé îëîí óäàà óóëçàæ áàéâ.
Ñ.À.Êîçèí Áîãä õààíò çàñãèéí ãàçðûí çºâëºõ áàéõäàà Ìîíãîëûí õ¿í àìûí
òîîëëîãûã 1918 îíä ÿâóóëàõàä èõèéã õèéñýí õ¿í þì. Òýðýýð áàñ Áîãä õààíò
Çàñãèéí ãàçðûí òºñâèéí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð Ãààëèéí ¿éë
àæèëëàãààã ñàíàà÷ëàí ÿâóóëñàí õ¿í þì. Ò¿¿íèé çºâëºë㺺㺺ð Îé ìîäíîîñ
òàòâàð àâàõààð õèéñýí æóðìûã “Êîçèí áóþó Ãîîæèí” ãýæ ìîíãîë÷óóä îäîî
õ¿ðòýë íýðëýäýã áèëýý. Òýðýýð XX çóóíû ýõýýð Áîãä õààíò ìîíãîëûí ×èí âàí
Õàíääîðæ áà Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí íàðûí òýðã¿¿ëñýí òºëººëºã÷äèéã
Ïåòåðáóðã áà ßëòà àðàë äýýð Ëèâàäèéí îðäîíäîî àìàð÷ áàéñàí II Íèêîëàé
õààíòàé óóëçóóëàõààð äàãàëäàí ÿâæ áàéñíàà ÿðüæ áàéâ. Ìîíãîëûí ò¿¿õèéã
áèåýðýý ¿çñýí ýíý àìüä ãýð÷èéí ìýäýýã áè çàðèì íîìîíäîî èø òàòàí îðóóëàí
äóðüäñàí áèëýý.
XX çóóíû ¿åèéí ìîíãîë÷ ýðäýìòýí È.ß.Çëàòêèí, Ñ.Ä.Äåëûêîâ, Ñ.Ê.Ðîùèí,
Ì.È.Ãîëüìàí, Â.Â.Ãðàéâîðîíñêèé, Ã.Ñ.Ìàòâååâà, Ã.È.Ñëåñàð÷óê çýðýã íºõºä
ìîíãîë ñóäëàëä á¿òýýëýýðýý èõ õóâü íýìýð îðóóëñàí áèëýý. È.ß.Çëàòêèí XX
çóóíû ¿åèéí Ìîíãîëûí ò¿¿õ áà Æóíãàðûí õààíò óëñ ãýäýã òîì á¿òýýëèéã
áè÷ñýí þì. Ñ.Ä.Äåëûêîâ áîë ìîíãîë, õÿòàä õýëèéã íýâòýðõèé ìýääýã áàéñàí
áîëîõîîð ìîíãîëûí XIII-XVII çóóíû ¿åèéí ò¿¿õ áîëîí ìîíãîëûí ýðòíèé õóóëü
ç¿éí äóðñãàë áàðèìòóóäûã ñóäàëñàí áèëýý. Ñ.Ê.Ðîùèí Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàã
áà óëñ òºðèéí àñóóäëûã ñóäëàõàä ãîë àíõààðëàà õàíäóóëñàí þì. Ì.È.Ãîëüìàí
ºðíºä îðíóóäàä “Ìîíãîë ñóäëàë” ãýñýí á¿òýýë¿¿äýýðýý óíøèã÷äûí òàíèë
áîëñîí õ¿í. Â.Â.Ãðàéâîðîíñêèé “Ìîíãîëûí àðä” ãýäýã á¿òýýëä ãîë àíõààðëàà
310

õàíäóóëæ èðñýí. Ã.Ñ.Ìàòâååâà (ßñêèíà) “XX çóóíû ¿åèéí Ìîíãîëûí õºãæèë”
òóõàéëáàë óëñ òºðèéí ò¿¿õýýð òîìîîõîí á¿òýýë ãàðãàñàí. Ã.È.Ñëåñàð÷óê
Îðîñ-Ìîíãîëûí õàðèëöààã õàðóóëñàí àðõèâûí ìàòåðèàëûã íàðèéâ÷ëàí
ñóäëàõàä øèíæèëãýýíèé àæëûã çîðèóëñàí áèëýý. Óòãà çîõèîë÷ áà õýë
áè÷ãèéí ýðäýìòýí Êëàðà ßöêîâñêàÿ, Îðëîâñêàÿ è Øâåðíèíà, Êîëüøòîðí
íàðûí á¿òýýëèéã íèéòýýðýý ìýäíý. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýëýýð ºñºæ
ÿâàà çàëóó ýðäýìòýí Àííà Öåíäèíà, Åëåíà Áàéêîâà, Àëåêñàíäð Æåëåçíèêîâ,
Ñ.Ã.Ëóçÿíèí íàð íü èõýýõýí èðýýä¿éòýé ýðäýìòýä þì. “Îðîñ áà Ìîíãîë
îðîí” (1911-1919) ãýäýã íîìûã áè÷ñýí Å.À.Áåëÿåâûã ìîíãîë ñóäëàà÷äàä øóóä
õàìààðóóëæ áîëíî. Îðîñûí îð÷èí ¿åèéí ìîíãîë ñóäëàã÷ íàðòàé õóâèàðàà
áàéíãà õàðèëöàæ áàéñàí íü íàäàä ìàðòàãäàøã¿é äóðñàìæ áîëîí ¿ëäñýí þì.
Ñ.Ê.Ðîøèí, Ã.È.Ñëåñàð÷óê íàðòàé 1966 îíû 2 äóãààð ñàðä ãîâèîð àÿëñàí
íü òýð ¿åèéí ãîâèéíõíû àìüäðàëòàé òàíèëöàõàä òóéëûí ñîíèðõîëòîé áºãººä
òóñòàé áîëñîí þì. Áè ãîâèîð ÿâàõäàà òýð õî¸ðûã óðüæ ÓÀÇ ãýäýã 2 õºíãºí
òýðãýýð àÿëñàí áèëýý. Àíõíû òýðãýíä áè, ìèíèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà,
Ã.È.Ñëåñàð÷óê íàð ñóóæ ÿâñàí áîë 2 äàõü ìàøèíä Ñ.Ê.Ðîøèí, áóðèàäûí
çàëóó ýðäýìòýí Âàí÷èêîâ, ìºí ìàíàé íýã ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð
ñóóæ ÿâñàí þì. Áèä õàãàñ öºë ãîâèîð àÿëàõàä ñîíèðõîëòîé áàéñàí áîëîâ÷
ãîâèîð àíõ óäàà àÿëæ ÿâñàí íü çºâëºëòèéí íºõäºä òèéì àìàðã¿é áàéâ. Òýä
îðîñûí ãåîëîãè÷ Îáðó÷åâ, óðãàìàë ñóäëàã÷ Êîìàðîâ íàðûí òîäîðõîéëñíîîð:
Ãîâü áîë Àðàâûí öºë áèø, õàãàñ öºë ìºí ãýäãèéã îéëãîæ ÷àäñàí áèëýý. Áèä
Óëààíáààòàðààñ ºã뺺 ýðò ãàðààä îðîé 7-8 öàãèéí îð÷èìä ýíý ºäðèéí àÿëàëàà
òºãñãºâ. Èíãýæ ÿâæ áàéõàä 2 äàõü ìàøèíä ñóóæ ÿâñàí õ¿ì¿¿ñ ò¿ð çîãñîæ,
ìàøèíààñàà ãàð÷, îðîéí öýâýð àãààðààð àìüñãàëæ áèåèéíõýý ÷èëýýã òàéëæ
áàéæýý. Ýõíèé ìàøèíä ñóóæ ÿâñàí áèä àÿëàí ÿâñààð íýãýí ñóìûí òºâä èðæ
¿äëýí õîíîõ ãýòýë íºãºº ìàøèí ìààíü èðýëã¿é öàã ãàðóé áîëîâ. Áèä ñàíàà
çîâæ, óã ìàøèíûã ýðýõýý𠺺ðèéí áà ñóìûí íýã ìàøèíûã ÿâóóëàâ. Ýäãýýð
ìàøèí ãîâèéí óóäàì íóòãààð õýñ¿¿÷ëýí ñèãíàëäàæ äàâõèñààð 2 äàõü ìàøèíàà
îëòîë ñóóæ ÿâñàí õ¿ì¿¿ñ íü áàéõã¿é áàéæýý. Òýäíèéã ýðýõýýð 3 ìàøèí èéø
òèéøýý äàâõèëäàæ ÿâñààð ãýýãäñýí õ¿ì¿¿ñýý îëæ èðæýý. Òýãýýä áèä öºì
öóãëàð÷ îðîéí õîîë èäýõ çóóðàà ÿàãààä ìàøèí õîæèãäîæ, ñóóæ ÿâñàí õ¿íýý
ãýýñíèéã àñóóâààñ ¿¿ðýãëýæ ÿâñàí æîëîî÷èä á¿õ õ¿ì¿¿ñ ìàøèíäàà ñóóõ
øèã ñàíàãäààä ÿâñààð ñóìûí òºâä èðòýë õ¿ì¿¿ñ íü áàéõã¿é áàéæýý. Áèä ýíý
æîëîî÷èéí õàðèóöëàãàã¿éã èõýýõýí çýìëýâ. Òýãýýä øºíº ãîâüä òººð÷ ÿâàõàä
ÿìàð áàéâ ãýæ Ðîùèíãîîñ àñóóõàä òýð õàðèóëàõäàà: Ãîâü 2 äóãààð ñàðä
äóëààõàí, áèäíèéã ìàðãààø ºã뺺 îëíî õýìýýí áîäîæ áàéñàí ãýæ òàéâíààð
õàðèóëàâ. ͺ㺺 Âàí÷èêîâ íü ÷îíîíîîñ èõ àéæ áàéñàí ãýæ õýëýõýä áèä ãîâüä
÷îíî áàðàã áàéäàãã¿é ãýæ òàéëáàðëàâ. Èíãýýä áèä îðîéí õîîë èäýõ çóóðàà
XIX çóóíû 2 äóãààð õàãàñò Ìîíãîëûí ãàçàðç¿é, óðãàìàë àìüòàí, íèéãìèéã
ñóäàëñàí Ïðæåâàëüñêèé, Â.Ë.Êîìàðîâ, Â.À.Îáðó÷åâ íàðûí àÿëàëûí òóõàé
äóðüäàí ÿðüöãààæ áàéâ. Èíãýýä ýíý òîñãîíä íîéðñîæ ìàðãààø ºã뺺 íü
öààøèä õºäºëæ Ìîíãîëûí ØÓÀ-èéí øèíæëýõ óõààíû íýãýí áààçàä î÷èõîîð
311

õºäºëö㺺â. Òýð áààçàä ìàíàé áèîëîãè÷ Öýäýíñîäíîì ãýäýã õ¿í íîîëóóðûí
ýðëèéç ÿìààã ¿ðæ¿¿ëýí, ìÿíãà ìÿíãàí ñ¿ðýãòýé áîëñîí þì. Ýíý ºäºð àÿëàëä
ÿâàõàä áàñ íýã æèæèãõýí õà÷èí ÿâäàë òîõèîëäîâ. Áèä ãîâèéí ºðãºí òàë
çàìààð ÿâæ áàéòàë 30-40 êì-èéí çàéä íýãýí òîì õîò ¿çýãäýâ. Ñ.Ê.Ðîùèí: -
Ýíý ÿìàð ãýý÷ òîì õîò âý ãýæ íàäààñ àñóóâ. Áè Ãîâèéí çýðýãëýýíèé èëáèéã
ìýääýã áîëîõîîð ýíý íü öýðãèéí íýãýí òîì àíãè áóé çàà õýìýýí òîãëîæ
õàðèóëàâ. Ðîùèí ýíý öýðãèéí àíãè áèø áàéõ, àéìãèéí òºâ áîëîâ óó õýìýýí
õàðèóëæ áàéâ. ßâæ áàéãààä ¿çüå ãýæ áè ò¿¿íä õàðèóëàâ. ͺ㺺 òîì õîò íü
îéðòîõ òóòàì áàãàññààð áàéâ. Ðîùèí ¿¿íèéã õàðààä õîòûí õàãàñ íü ýëñýí
ìàíõíû öààãóóð îðîîä õàðàãäàõàà áîëèëîî, õàðèí çàðèì õýñýã íü ¿çýãäýæ
áàéíà õýìýýí õýëýâ. Áèä èíãýýä ýíý ÿìàð õîò áîëîõûã óäàõã¿é ¿çíý õýìýýí
áè òîãëîîìîîð õýëýâ. Òýãýýä ÿâñààð òýð õîò ¿çýãäýæ áàéñàí ãàçàð 5 êì îð÷èì
äºõºæ î÷âîîñ ºð人 ë 2 áºõòýé 7 òýìýý àëõàæ ÿâñàí íü òýð áèëýý. Ãóðàâ äàõü
ºäºðòºº ÿâñààð Àêàäåìèéí íºãºº áààçàä õ¿ðýëöýí èðæ àæèëòàé íü òàíèëöàâ.
Óã áààçûí äàðãà Öýäýíñîäíîìä áè òºðèéí øàãíàëûí ¿íýìëýõ òýìäãèéã
ãàðäóóëæ ºãºâ. Ãîâèéí õ¿ì¿¿ñ Ìîñêâàãèéí íºõäèéã äîòíîîð õ¿ëýýí àâ÷ àæèë
àìüäðàëûíõàà òóõàé äýëãýðýíã¿é ÿðüæ áàéâ. Áè Ìîíãîë îðíû òºâ á¿ñýýð ÿâàõ
àæèëòàé áîëæ çóãààòàé áºãººä ñîíèðõîëòîé ÿðèã÷ Ãîëüìàíûã õàìò ÿâúÿ ãýæ
óðèâ. Áèä Áàÿíõîíãîð, ªâºðõàíãàé, Àðõàíãàéí ÷èãýýð àÿëàí ÿâàõàä Îðõîí,
Îíîí, Õýðëýí 3 ãîëûí áàéãàëü îð÷íîîñ ýíý çàì ýðñ ÿëãààòàé íü õàðàãäàæ áàéâ.
Ýíý á¿ñ íóòàã Îðõîí-Åíèñåéí ÷óëóóíû áè÷ãèéí äóðñãàëò ç¿éëýýð áàÿëàã. Ýíä
áàñ ×èíãèñ õààí ñóóðèéã íü ¿¿ñãýæ ªãºäýé õààí áàðèóëñàí Õàðõîðóì õîò
1586 îíä Àâòàé ñàéí õààíû ¿íäýñëýí áàéãóóëñàí Ýðäýíý çóó ãýäýã äóðñãàëòàé
ãàçðóóäààð àëäàðòàé áèëýý.
Ýíý á¿ãä íü Îðîñûí ýðäýìòýí Â.Â.Ðàäëîâ, Êëåìåíöîâ çýðýã õ¿ì¿¿ñèéí
á¿òýýëä äýëãýðýíã¿é äóðüäàãäñàí áàéäàã áèëýý. Áèä ýíý çàìààð î÷èæ
èðýõäýý ìîíãîëûí çóíû ãàçðûí ºí㺠íîãîîðîí áàéñíûã õàðöãààâ. Áè àëáàí
òîìèëîëòûíõîî ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëýýä áóöàõ çàìäàà ìàøèíàà çîãñîîæ öýâýð
àãààðààð àìüñãàëæ áàéãààä ýíý ãàçðûí íîãîîí ºíãº, öýöýã íàâ÷èéã õàðæ
ãàéõàí ÷îã÷èãî øóâóóíóóä, äýãäýýõýéí¿¿äèéíõýý ¿¿ðýí äýýã¿¿ð ýðãýëäýí
íèñýæ èñãýðýí äóóëàõ íü ¿íýõýýð ñàéõàí áàéñàí áèëýý. Áèä õî¸ð óäàà áóóæ
õýýð õîíîñîí. ¯¿íä àíõ óäààä íü 1647 îíä I ºíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð ñóóðèéã
íü òàâüñàí “Áàðóóí õ¿ðýý” îðøäîã Øàíõ ñóìàíä õîíîâ. Õî¸ð äàõü óäààãàà Òºâ
àéìàãò èðæ Òóóë ãîëûí õºâººíä õîíîâ. Áè äàðààãèéí ýýëæèò òîìèëîëòîîðîî
Àðõàíãàé ÿâàõ áîëæ Óëààíáààòàðò òîìèëîëòîîð èðýýä áàéñàí. È.Ì.Ãîëüìàí,
Ã.È.Ñëåñàð÷óê íàðûã õàìò ÿâàõààð óðèâ. Ýíý íü 7 äóãààð cap áàéñàí þì. Áèä
Óëààíáààòàðààñ ãàð÷ Öýöýðëýã õîòîîð äàéð÷ Òýðõèéí öàãààí íóóð õ¿ðòýë
àÿëàâ. Áè ýíý óäàà Àðäûí Èõ Õóðëûí (ÓÈÕ)-ûí äåïóòàòûí õóâèàð ñîíãîã÷
íàðòàéãàà óóëçàõààð ÿâæ óã ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýä íºãºº íºõºä人 çóíû õàíãàéã
¿ç¿¿ëüå ãýæ áîäîâ. Õàíãàé áîë ºíäºð óóëòàé, îé ìîäòîé á¿ñ áºãººä ýíä
ÿëàíãóÿà Àðõàíãàé àéìàãò àðààðàà îé ìîäòîé ºíäºð óóë, óóë õîîðîíäûí òàë
íóòàã, õàíãàéí òóíãàëàã íóóð, ãîëûã ¿çýõ áîëîëöîîòîé áàéâ.
312

Áèä ÷óõàì òèéì ãî¸ óóëûí çàì ºðãºí òàëààð ÿâæ, óðüä õîéä Òàìèð, Õàíóé,
×óëóóò çýðýã ãàçðààð àÿëàâ. Áèäíèé ÿâñàí Àðõàíãàéí íóòàã íîãîî óðãàæ,
öýöýã äýëãýðñýí õàðàãäàâ. Çóíû ýíý õàíãàéí ç¿ðõ, ñ¿íñ íü áîëñîí ñàéõàí
ãàçðûã ñîíãîí àâ÷, áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíã õàðæ, õºõºº øóâóó õàðèëöàí äóóëæ
áàéõûã ñîíñîæ ÿâàâ. Áàñ íóóðûí ýðýã õºâººãººð ÿâàõäàà óñíû îëîí òºðëèéí
øóâóóíû õîîð äóóã ñîíñîæ ÿâàâ. ¯çýñãýëýíò öàãààí õóí øóâóó ààæìààð àëõëàí
àÿòàéõàí 纺ëºí õîîëîéãîîðîî àÿëæ áàéõûã ÷ ñîíñîæ áàéâ, Õàð äýëòýé, öýí
òîãîðóóíóóä áýë÷èæ áàéñàí ãàçðààñàà äºíãºæ õºíäèéðºí íèñ÷ àãààðò óðíààð
á¿æèæ áàéõûã ÷ ¿çýæ ÿâàâ. Èíãýýä õàíãàéí íóòàã ÿàæ àìüñãàëæ, ÿàæ äóóëæ
ÿâäãèéã áàñ ìýäýð÷, ñîíñîæ ÿâàâ. Ýíý á¿ñ íóòàã èõ òîì õ¿ðýý õèéä áà ò¿¿õýí
¿éë ÿâäëààðàà àëäàðòàé áèëýý. Ýíý òóõàé À.Ì.Ïîçäíååâ “Õîéä Ìîíãîëûí
õîò” ãýäýã çîõèîëäîî, È.Ì.Ìàéñêèé “Îð÷èí ¿åèéí Ìîíãîë” ãýäýã íîìîíäîî
õè÷íýýí ñîíèðõîëòîé áè÷ñýíèéã áèä ìýäýõ áèëýý. Áè ÷ áàñ Îðîñ îðîíä
áàéõäàà ò¿¿íèé ãî¸ ñàéõàí îëîí ãàçðààð çºí人 ÿâæ áàéâ. Áè íýãýí óäàà
Â.Â.Ãðàéâîðîíñêèéí õàìò Ìîñêâàãèéí îéðîëöîî áàéäàã Îñòàíêèíî ãýäýã ãî¸
ãàçðààð àÿëæ, òýíä ñ¿íäýðëýí áîñãîñîí öàìõàãèéí îðîé äýýð ãàðöãààâ. Òýð
ºíäºðëºãººñ Ìîñêâàã õàðàõàä òýð íü á¿õ ë ãî¸ ñàéõíààðàà òîä ¿çýãäýâ. Ìîñêâà
õîò Îðîñûí îé áóþó Ëåðìîíòîâûí çîõèîëä ãàðäàã îéãîîð õó÷èãäñàí, ºðãºí
èõ òàëûã õàìààðàí íàëàéí òýíèéæ õàðàãäàâ. Òýãýõäýý þóíû ºìíº Êðåìëèéí
ñ¿ì äóãàíóóäûí àëòàí äýýâýð, äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíû äàðàà Îðîñûí óðàí
áàðèëãûí õýëáýðýýð áîñãîñîí îëîí äàâõàð ºíäºð áàéøèíãóóä áèäíèé í¿äýíä
òîäõîí òóñ÷ áàéâ. Áè ýíý ºã¿¿ëýëäýý çºâëºëòèéí àðõåîëîãè÷, ñóðâàëæëàã÷
ãèø¿¿í Ñ.Êèñåëåâ, àêàäåìè÷ Îêëàäíèêîâ, Äåðåâÿíêî, äîêòîð Â.Â.Âîëêîâ,
Æóêîâñêàÿ Í.Ë. Íîâîãîðîäîâà Í.À. íàðòàé íÿãò õîëáîîòîé áàéñíûã ñàíàëã¿é
ºíãºð÷ áîëîõã¿é. Áàñ Ø.Ã.Íàäûðîâ íàðòàé ÷ îëîíòàà óóëçñàí íü ìèíèé
ñàíààíä ¿ëäñýí þì. Îðîñûí ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í, õÿòàäûã ñóäëàã÷
Í.Ò.Ôåäîðåíêî, Ñ.Ë.Òèõâåíñêèì íàðòàé óóëçàæ áàéñàí ìààíü ñàíààíààñ
ãàðäàãã¿é þì. Ǻâëºëòèéí íýðò ãåîëîãè÷, øèíæëýõ óõààíûã çîõèîí áàéãóóëàã÷
Òºâ Àçèéí òåêòîíèêèéã ñóäëàã÷ À.Ë.ßíøèí, àìüòàí ñóäëàã÷ Â.Â.Ñîêîëîâ,
àëäàðò ïàëåîíòîëîãè÷ À.Ã.Âîëîãäèí, àêàäåìè÷ Êîìàðîâûí øàâü Ëàâðåíêî,
À.À.Þíàòîâ íàðûã äóðñàí ñàíàõàä òààòàé áàéíà. Áè õýí íýãèéã îðõèãäóóëñàí
àâààñ óó÷ëàõûã õ¿ñíý. Äàðàà÷èéíõàà äóðäàòãàëûã Óëààí-¯ä, Ýðõ¿¿, Ïåòðãðàäûí
ìîíãîë÷ ýðäýìòýäòýé õîëáîîòîé àæèëëàæ áàéñàíäàà çîðèóëàõ áîëíî. 1981 îíä
íàìàéã õýëìýãä¿¿ëæ àæëààñ õàëæ Ǻâëºëò áà áóñàä îðíû ØÓÀ-èéí ãèø¿¿íýýñ
õàñàõûã òýäýíä ñàíàë áîëãîæ øààðäàæ áàéñíûã äýýðõ îðíû Àêàäåìèóä ýðñ
ýñýðã¿¿öýí òàòãàëçñàí áèëýý. Èéì ¿åä íàìàéã Îðîñûí ØÓÀ-èéí Äîðíî äàõèíû
õ¿ðýýëýíãèéí àõëàõ çºâëºã÷ººð 1982-1992 îí õ¿ðòýë, òýðã¿¿ëýõ çºâëºõººð 1992-
1995 îí õ¿ðòýë óðèí àæèëëóóëæ áàéñíûã òàëàðõàí äóðñàí ñàíàìîé.
Ýíý ¿åä õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë Ñ.Ï.Êàïèöà, Îðîñûí ØÓÀ-èéí
åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷ Îñèïîâ íàð ìèíèé òºðñºí ºäðèéã òîõèîëäóóëàí
õàëóóí áàÿð õ¿ðãýæ áàéñíûã ìàðòàëã¿é ñàíàæ ÿâäàã áèëýý. ÇÕÓ-ûí ØÓÀ
áà ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí õîîðîíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé õàìòûí àæèëëàãàà
313

ÿâóóëàõààð 1967.3.3-íä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí õýëýëöýýð èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé
áîëñíûã ýöýñò íü òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çíý.
314
ÕÝËÌÝÃÄÝË ÁÀ ÖÀÃÀÀÒÃÀË
I
Áè 1941 îíîîñ 1981 îí õ¿ðòýë àæèëëàõ çóóðàà 2 óäàà õýëìýãäýëä ºðò뺺.
Òýãýõäýý ò¿¿õýí öàãèéí íºõöºë ººð áîëñíû à÷ààð àìüä ñýð¿¿í ¿ëäñýí þì.
1940 îíîîñ ºìíº õýëìýãäýãñäèéã àíãèéí äàéñàí, èìïåðèàëèçìûí òàãíóóë,
õîðëîí ñ¿éòãýã÷ íýðýýð õàÿãëàæ àìèéã íü õîðîîäîã áàéñàí ó÷ðààñ ò¿¿õýí
íºõöºë ººð áàéñàí ãýæ õýëæ áàéãàà íü òýð þì. Äýýðõ íýð õàÿãààð øóëóóí
øóäàðãà ãýìã¿é õ¿ì¿¿ñèéã 1937-1939 îíóóäàä ¿é îëíîîð íü áàðèâ÷ëàí
õîðîîäîã áàéæýý. Èíãýæ õýëìýãäýãñäèéí òîî ÇÕÓ-ä õýäýí ñàÿ, ìàíàé óëñàä
õýäýí àðâàí ìÿíãàä õ¿ðñýí áàðèìòòàé. Ýíý àþóëò õýëìýãäýë 1941 îí ãýõýä
öààø ¿ðãýëæëýõ íºõöºëã¿é áîëæ çîãññîíû øàëòãààí áîë äýëõèéí õî¸ðäóãààð
äàéí 1939 îíîîñ ýõëýí Åâðîï, Àçèéí îëîí óëñûã õàìàð÷ óëìààð 1941 îíä
ÇÕÓ òýð äàéíû óðøèãò øóóä àâòàãäñàíòàé õîëáîîòîé. Äàéíû ýíý áàéäëûã
Ñòàëèí òýðã¿¿òýé çºâëºëòèéí óäèðäëàãà õàðãàëçàí ¿çýæ, äîòîîääîî îëîí
õ¿íèéã õÿäàõûí îðîíä, ãàäààäûí õ¿÷èðõýã äàéñàíòàé òóëàëäàõàä á¿õ õ¿÷ýý
äàé÷ëàõààñ àðãàã¿éä õ¿ð÷ýý. Õýðýâ äîòîîääîî õýëìýãäýë ¿ðãýëæèëáýë,
äàéí çàðëàñàí àéë ò¿¿íèéã àøèãëàæ, èðãýíèé äàéíûã ¿¿ñãýæ ìàãàä áàéñíûã
Ñòàëèí íàð õàðãàëçñàí áóé çàà. Ìàíàé Ìîíãîë îðîíä ÷ ýíý áàéäëûã çîõèõ
õýìæýýãýýð çîãñîîæ Õ.×îéáàëñàí Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìíû ¿¿ðýãò àæëààñ 1941
îíä ÷ºëººëºãäºæ Øàãäàðæàâ ãýäýã õ¿íèéã òîìèëñîí áèëýý. Õýäèé òèéì
áîëîâ÷ çºâëºëòºä ÿâàãäàæ áàéñàí õýëìýãäëèéã õèéëöýæ áàéñàí È.À.Èâàíîâ
òóñ óëñàä 1939 îíîîñ ýë÷èíãýýð òîìèëîãäîí èðæ ìîíãîëûí òàãíóóëûã èë÷ëýõ
àæëûã øóóä ÷èãë¿¿ëýí ãap áèå îðîëöîæ áàéñíû æèøýý áîë åðºíõèé ñàéä
À.Àìàð, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Æ.Ëóâñàíøàðàâ,
Óëñûí áàãà õóðëûí äàðãà Äîãñîì çýðýã õ¿ì¿¿ñèéã áàðèâ÷ëàí ÇÕÓ-ä ÿâóóëæ
öààçëóóëàõàä èõýýõýí “ãàâüÿà” áàéãóóëñàí õ¿íèé íýã ìºí õýìýýí ¿çäýã òàë
áèé. È.À.Èâàíîâ ýë÷èíãèéí äýðãýä òàãíóóëûí õýñýã õ¿ì¿¿ñòýé àæèëëàæ
áàéñíààñ ãàäíà ìîíãîëûí äîòîîä ÿàìíû çºâëºõ, ìºí ÿàìíû òºâ îðîí
íóòãèéí ñóðãàã÷ íàðûã õÿíàëòàíäàà áàéëãàæ, òýäýíòýé øóóä õàðèëöàæ àæëàà
ÿâóóëäàã áàéñàí. ÌÀÕÍ-ûí X èõ õóðëààñ Òºâ Õîðîîíû ãèø¿¿íýýð ñîíãîãäîæ,
ÁÍÌÀÓ-ûí åðºíõèé ñàéäûí 1 áà 2 äóãààð îðëîã÷èéí òóøààëûã õàøèæ áàéñàí
Äîðæï¿ðýâ, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿í Æàìñðàí, Ýâëýëèéí
Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ìàãñàð áîëîí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû
îðëîã÷ òýðã¿¿ëýã÷ çýðýã íýëýýä îëîí õ¿ì¿¿ñ áàðèâ÷ëàãäàæ öààçëàãäñàí
áèëýý. Óëñûí åðºíõèé ñàéä ìàðøàë Õ.×îéáàëñàí õýýð, ãàäàà ÿâàõàä íü ýë÷èí
Èâàíîâ çààâàë äàãàëäàæ ÿâæ òýðýýð àðä ò¿ìýíòýéãýý þó ÿðüæ áàéñíûã
á¿ðýí ìýäýõ áîëîëöîîòîé áàéâ. Ìîíãîëûí óäèðäëàãà ýë÷èí Èâàíîâ ò¿¿íèé

õàðüÿàíä àæèëëàæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñ, ÿàìäûí çºâëºõ, ñóðãàã÷ íàðûí ¿ãèéã
çºðºëã¿é áàðèìòëàí áèåë¿¿ëæ áàéâ. Ýíý íü íýã òàëààñ òýð ¿åèéí áîëîâñîí
õ¿÷íèé ÷àäâàð ìóó áàéñàíòàé õîëáîîòîé þì.
ªºðèéí áà çºâëºëòèéí íàìûí ñóðãóóëèéã òºãññºí áà öýðãèéí àëáà õàøèæ
áàéñàí õ¿ì¿¿ñ, ÿàìäûí ñàéä, àéìãèéí ã¿éöýòãýõ çàõèðãààíû äàðãûí àëáûã
õàøèæ áàéâ. Ǻâëºëòèéí çºâëºõ ñóðãàã÷ íàðûí èõýíõè íü øóëóóí øóäàðãà
àæëûí èõ òóðøëàãàòàé õ¿ì¿¿ñ áàéñàí þì. Æèøýý íü, Òºâ Õîðîîíû çºâëºõººð
Þ.Ê.Ïðèõîäîâ, ñóðòàë óõóóëãûí ñóðãàã÷ààð Ä.È.Ñèäîðîâ, Çàñãèéí ãàçðûí
çºâëºã÷ººð Í.Â.Öàïêèí, ßàìäûí çºâëºõ¿¿ä ìýðãýæèëòýé íýëýýä ñàéí
õ¿ì¿¿ñ áàéñàí. Ǻâëºëòèéí äîòîîä ÿàìíû òýðã¿¿íèé ÷åêèñò Èâàíîâ ìàíàé
óëñàä ýë÷èí áàéõäàà ýäãýýð ñóðãàã÷äûã ãàðòàà áàðüæ, àæëàà ÿâóóëæ áàéñàí
þì. Èâàíîâîîñ ºìíº áàéñàí Ǻâëºëòèéí ýë÷èíã¿¿äèéí äîòîð çºâëºëòèéí
äîòîîä ÿàìíû àæëûã õàøèæ áàéñàí ÷åêèñò öîëòîé õ¿í áàéãààã¿é áîëîëòîé.
Òèéì õ¿í áîë ãàãöõ¿¿ Èâàíîâ ë áàéæ. Ò¿¿íýýñ õîéøõè ýë÷èíã¿¿ä áîë
äàí ìóæèéí íàìûí õîðîîäûí äàðãà, çàñàã òºðèéí áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ
áàéñàí èõýýõýí òóðøëàãàòàé øóëóóí øóäàðãà õ¿ì¿¿ñ áàéñíû çàðèìûã áè
ñàéí ìýäíý. Æèøýý íü Þ.Ê.Ïðèõîäîâ, Í.Ï.Âàæíîâ, Èâàíèêîâ, Ê.Â.Ðóñàêîâ
(ñ¿¿ëäýý ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áîëñîí õ¿í áºãººä
íºãºº Ãýãýýðëèéí ÿàìíû çºâëºõ áàéñàí Ðóñàêîâò îãò õàìààã¿é) Ñîëîâüåâ,
Ñìèðíîâ, Â.À.Ïèñàðüåâ, Ùåòèíèí çýðýã õ¿ì¿¿ñ áàéñàí þì. 1939-1949 îí
õ¿ðòýë Ìîíãîëä Ǻâëºëòèéí ýë÷èíãýýð àæèëëàæ áàéñàí È.À.Èâàíîâ íóòàãòàà
÷, ìàíàé ìîíãîë îðîíä ÷ õýëìýãäëèéí àæèëä øóóä õîëáîãäîëòîé õ¿ì¿¿ñ ãýæ
ìîíãîëûí õýâëýëä íýã áóñ óäàà áè÷èãäñýí áèëýý. Èéìä È.À.Èâàíîâ ìàíàé
ìîíãîë óëñàä áîëñîí õýëìýãäýëä õýðõýí ÿàæ îðîëöîæ áàéñíûã Ìîíãîë áà
Îðîñûí Àþóëààñ õàìãààëàõ ãàçàð õàìòðàí øàëãàëò õèéæ òîäðóóëàõ íü ò¿¿õýí
áóäëèàíòàé àñóóäëûã çºâººð ¿íýëæ òàéëáàðëàõàä ÷óõàë áîëíî.
Áè 1941 îíä ÇÕÓ-ä äýýä ñóðãóóëü òºãñºæ èðýýä áàãø, ëåêòîð, Çàñãèéí
ãàçðûí ðåôåðåíò çýðýã àæëûã õèéæ áàéãààä 1944 îíîîñ ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîîíû ñóðòàë óõóóëãà ýðõýëñýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áà ÌÓÈÑ-èéí
çàõèðëààð õàâñðàí àæèëëàæ áàéâ. Ñî¸ë áîëîâñðîëûã ýðõýëñýí õýñýã ÿàìûã
óäèðäàõ ¿¿ðýãòýé áàéâ. Ýíý íü Ãýãýýðëèéí ÿàì, Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýí,
Óðëàãèéí õîðîî çýðýã áàéâ. Óðëàãèéí õîðîîíû çºâëºõ ß.Ô.Ðûæàêèí áèä
õî¸ð òóí äîòíî õàìòðàí àæèëëàæ áàéâ. Õ¿ðýýëýíãèéí çºâëºã÷ Ïîçäíåêîâ áàñ
íàäòàé ñàéí õàðèëöààòàé àæèëëàæ áàéñàí. Õàðèí Ãýãýýðëèéí ÿàìíû çºâëºõ
À.Â.Ðóñàêîâ íü ýë÷èí Èâàíîâûí íýã íóòãèéí áàãààñàà ¿åðõýæ èðñýí äîòíû
õ¿í áàéñàí áîëîõîîð íàìàéã àæèæ òóðøèõ íü èë¿¿ áàéñàí ìýò ñàíàãäàæ
áàéñàí þì. ÌÓÈÑ, Ãýãýýðëèéí ÿàìíû õàðüÿà áîëîõîîð ò¿¿íèé çºâëºõ
Ðóñàêîâ ò¿¿íèéã çààâàðëàæ óäèðäàõûã îðîëäîæ áàéâ. Ãýòýë òýð íü Áàãøèéí
òåõíèêóì òºãññºí þìóó ¿ã¿é þó òèéì áîëîâñðîëòîé õ¿í áàéñàí ó÷èð õýëæ
çààâàðëàæ áàéñàí ç¿éë íü îíîâ÷ã¿é ñàíàãääàã áàéâ. ÌÓÈÑ-ä çºâëºëòèéí áàãø
íàð 70 îð÷èì õ¿í, ìîíãîë áàãø ãýâýë ò¿¿õèéí òàíõèìûí ýðõëýã÷, ò¿¿õ çààäàã
áàãø áè, ìîíãîë õýë áè÷èã, óòãà çîõèîëîîð Ø.Ëóâñàíâàíäàí, Ö.Äàìäèíñ¿ðýí,
315

Á.Ðèí÷åí íàðûí çýðýã äºðâºí õ¿í áàéâ. ÌÓÈÑ-èéí ýðäìèéí çºâëºëèéí
ãèø¿¿í çºâëºëòèéí áàãø íàð õîðèí õýäýí õ¿í áàéâ. Ìîíãîëîîñ ÌÓÈÑ-èéí
ýðäìèéí çºâëºëèéí ãèø¿¿í áºãººä äàðãààð íü áè çàõèðëûí õóâüä ñîíãîãäîí
àæèëëàæ áàéñàí. ÌÓÈÑ-ä àæèëëàæ áàéñàí Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí áàãø íàð
áèä íýãýí õàìò îëîí õýìýýí áè îéëãîæ òýð õóðàë äýýð áîäñîí ñàíàñíàà èëýí
äàëàíã¿é õýëäýã áàéñàí þì.
ÌÓÈÑ-èéí ôàêóëüòåòûí äåêàí ýðõëýã÷ íàð íü öºì çºâëºëòèéí áàãø íàð
áàéâ. ÌÓÈÑ-èéí æèë áà õàãàñ æèëèéí òàéëàí çýðýã àñóóäëóóäûã ýðäìèéí
çºâëºëººð õýëýëöýõýä áè ýðäìèéí çºâëºëèéí äàðãà áà çàõèðëûí õóâèàð
àæëûí àìæèëòûí çýðýãöýý äóòàãäëûã áàãø íàðò àíõààðóóëàí øóóä õýëäýã
áàéâ. ¯¿íèéã çºâëºëòèéí áàãø íàð õ¿ëýýí çºâøººðäºã áàéñàí.
Õàðèí ýðäìèéí çºâëºëèéí õóðàë äýýð ñóóæ áàéäàã Ãýãýýðëèéí ÿàìíû
çºâëºõ Ðóñàêîâ þìóó ººð àëü íýãýí áàãø íàð ìèíèé ø¿¿ìæèëñíèéã
çºâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñèéã 1946-1947 îíä äàéðñàí õýìýýí ýë÷èí Èâàíîâä ìýäýýëñýí
áàéâ. ¯¿íýýñ ãàäíà 1948 îíä Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí õ¿ëýýí àâàëòàí äýýð áè
Õ.×îéáàëñàíãèéí çºâëºõ Ñ.Ï.Âîëîæàíèíîâ äýýð î÷èæ ò¿¿íèé òºëºº õóíäàãà
ºðãºõ ãýòýë òýð õ¿í ÷è áèä õî¸ðûí çàì îíäîî ãýæ õýëýýä õóíäàãà òóëãààã¿é
þì. Áîäâîîñ íºãºº Ðóñàêîâ ò¿¿íä ãîìäîë ãàðãàñàí þì øèã ñàíàãäàâ. Èíãýýä
1948 îíû 3 äóãààð ñàðûí 25-íû ºäºð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îî
õóðàëäàæ ìèíèé òóõàé Õ.×îéáàëñàíãèéí ìýäýýëëèéã ñîíñîæ ø¿¿ìæëýí
õýëýëöýõäýý Á.Øèðýíäýâ 1946-48 îíä çºâëºëòèéí ìýðãýæèëòýí íàðûã äàéðñàí
áà Çàñãèéí ãàçðûí çºâëºõ Âîëîæàíèíîâûã äàéðñàí õýìýýí çýìëýæ Ñóðòàë
óõóóëãûí àæëûã ÿâóóëàõäàà àðä ò¿ìíèéã ñýíõð¿¿ëýõ, ãýãýýð¿¿ëýõ çàð÷ìûã
áàðèìòëàõäàà äàâøèíãóé õýëáýðèéã îðõèãäóóëæ, áàñ ÌÓÈÑ-èéí áàãø íàðûí
õóðàë äýýð Ðåí÷èí Áÿìáàåâ çºâëºëòèéí ìýðãýæèëòýí íàðûã äàéð÷ áàéõàä
òýâ÷èí ºíãºð¿¿ëæ áàéñàí õýìýýí òóñ òóñ òýìäýãëýí çààæýý.
Èõ ñóðãóóëèéí ýðäìèéí õóðàë äýýð àëü ÷ áàãø íàð õîîðîíäîî çºðºõ þìàí
äýýð çºðæ, ñàíàëàà ñîëèëöäîã íü äýëõèé íèéòèéí àðä÷èëñàí óëàìæëàëò
çàíøèë ãýäãèéã äóðüäàõ þóí áèëýý.
Ǻâëºëòèéí ìýðãýæèëòýí íàðûã äàéðñàí “Øèðýíäýâ íü ãàäààä óëñ òºðèéí
ò¿øèãëýëòèéí àñóóäàë äýýð íàìûí øóãàìíààñ óõàðñàí ýõëýëòèéã õèéæ áàéíà”
õýìýýí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû òîãòîîëä òýìäýãëýæ
ýäãýýð äóòàãäëàà ººð÷èëæ ÷àäàõã¿é áîë Òºâ Õîðîî ¿¿íýýñ õàòóó àðãà õýìæýý
àâíà õýìýýí ñàíóóëæ áàéâ. Ýíý íü íºãºº 1937-39 îíû ¿åèéí áàðèâ÷ëàõ,
õýëìýãä¿¿ëýõèéí äîõèî áîëæ áàéñàí þì. Òýãýýä áè èõ ñóðãóóëüäàà äàãíàí 3
æèë àæèëëàæ áàéõàä çºâëºëòèéí îëîí áàãø íàð íàäàä ñàéí õàíäàæ, íàìàéã
äýìæèæ áàéñàí. Ǻâëºëòèéí ýë÷èí Èâàíîâ àëáàí ¸ñíû õ¿ëýýí àâàëòàí äýýð
ýë÷èíãèéí ä¿ðìèéí õóâöñûã ºìñºæ, öýðãèéí äàðãà íàðûí õ¿ëýýí àâàëòàí
äýýð áîë Àþóëààñ õàìãààëàõûí õîøóó÷ ãåíåðàëûí õóâöñûã ºìñºæ òýðã¿¿íèé
÷åêèñò ãýäýã õî¸ð òýìäãýý ýíãýð äýýðýý çó¿æ, õóíäàãà òóëãàæ ¿ã õýëýõäýý
äýëõèéí õóâüñãàëûí àóãàà óäèðäàã÷ Ñòàëèí ò¿¿íèé ¿íýí÷ øàëãàðñàí õàíü
Áåðèÿ íàðûí òºëºº ãýæ õýëýõ äóðòàé õ¿í áàéâ.
316

Ìîíãîëä 10 æèë àæèëëàñàí Èâàíîâ 1949 îíä õóãàöàà äóóñ÷ íóòàã áóöàõûí
õàìò ò¿¿íèé íºõºð Ãýãýýðëèéí ÿàìíû çºâëºõ Ðóñàêîâ áàñ 10 æèë àæèëëàæ
õóãàöààãàà äóóñãàæ íóòàã áóöàâ. Èâàíîâ Àôãàíèñòàíä ýë÷èíãýýð äýâøèí
òîìèëîãäîæ, áàÿðëàæ 7 ñàðûí õàëóóíä îëîí ºäºð øºíº äàðààëàí àðõè óóæ
áàéãààä íàñ áàðñàí áèëýý.
Ǻâëºëòèéí øèíý ýë÷èíãýýð Ìîíãîëä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû çºâëºõººð
àæèëëàæ áàéãààä íóòàã áóöñàí Þ.Ê.Ïðèõîäîâ òîìèëîãäîí èðýâ. Ãýãýýðëèéí
ÿàìíû çºâëºõººð Òîëî÷èí ãýäýã ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõèéí áîëîâñðîëòîé
õ¿í òîìèëîãäîí àæèëëàâ. Èíãýýä íàäàä Ǻâëºëòèéí ýë÷èíãýýñ õàíäàõ
áàéäàë ººð÷ëºãäºí Øèðýíäýâèéã øèíý øèíý àæèëä òîìèëîí, õóó÷èí
ãàðãàñàí òîãòîîëûíõîî àãóóëãûã ààæìààð çàëðóóëàõ ñàíàëûã åðºíõèé
ñàéä Õ.×îéáàëñàíä òàâüñàí áîëîëòîé ñàíàãäñàí þì. Ò¿¿íèé çºâëºõ íºãºº
Âîëîæàíèíîâ ÷ ãýìøñýí áàéäàëòàéãààð íàäàä õàíäàõ õàíäëàãàà ººð÷èëñºí þì.
1951 îíä íàìàéã ÓÈÕ-ûí äåïóòàòààð ñîíãîæ Èõ Õóðëûí ÷óóëãàíààð
áàéãóóëàãäñàí Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðóóëæ, Ãýãýýðëèéí ÿàìíû
ñàéäààð òîìèëæ, ÌÓÈÑ-èéí çàõèðëûí àëáûã õàâñðóóäæ ã¿éöýòã¿¿ëýõýýð
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îî øèéäâýðëýñýí þì. Ýíý òóõàé Òºâ
Õîðîîíû øèéäâýðèéã ìàðøàë Õ.×îéáàëñàí íàìàéã äóóäàæ òàíèëöóóëñàí.
Óëñûí Èõ Õóðëààñ Çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëàõàä ÷àìàéã Ãýãýýðëèéí ÿàìíû
ñàéäààð õàâñðóóëàí òîìèëîõ ãýæ áàéãàà þì ãýæ õýëýâ. Ìàíàé óëñûí
Ãýãýýðëèéí ÿàì 1940-1951 îí õ¿ðòýë ÿìàð÷ îíöûí ººð÷ëºëò ãàðààã¿é,
çîãñîíãè áàéäàëòàé áàãà ñóðãóóëèéí áàãø íàð íü öýðýãò òàòàãäñàí áà àðäûí
ãýãýýðëèéí àæèë íýð õ¿íä ìóóòàé áîëñîí áàéñàí þì. Áè Òºâ Õîðîîíû íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà áà Óëñûí Èõ Ñóðãóóëèéí çàõèðàë áàéõ çóóðàà Ãýãýýðëèéí
ÿàìíû àæëûã ñàéí ìýääýã áàéñíû õóâüä íàìàéã ñàéäààð òîìèëîõ ñàíàëûã
×îéáàëñàí òàâèõàä áè õýëñýí íü: “Ýíý ÿàìíû àæèë á¿ð óíàñàí, çàñàõàä õýö¿¿
áîëñîí ãàçàð ø¿¿ äýý. Èéì ÿàìíû ñàéäààð íàìàéã òîìèëîîä ñ¿¿ëä íü àæèë
ìóó áàéíà õýìýýí çýìëýæ õýëìýãäýëä îðóóëàõ ãýæ áàéãàà þì áèø áèç äýý”
ãýõýä: ìàðøàë ×îéáàëñàíãèéí öàðàé òàñ õàð áîëæ: - ×è ÿâ! Õàðèí ºã뺺 èõ
õóðàë áîëîõûí ºìíº íàäòàé èðæ óóëçààðàé ãýâ. Áè áàðèãäàíà ãýæ äîòðîî
áîäîîä ýíý ñàíààãàà ãýð á¿ëèéíõýíäýý õýëýëã¿é, äîòóóð äóëààí õóâöñàà
áýëäýæ ö¿íõýíäýý õèéãýýä ìàðãààø ºã뺺 íü ×îéáàëñàíãèéí òóøààñàí ¸ñîîð
ò¿¿í äýýð î÷èâ. ×îéáàëñàí èíýýìñýãëýæ íàìàéã óãòàí àâ÷: - ×è º÷èãäºð èõ
áóðóó ÿðüñàí ø¿¿. Áè ÷èíèé çàíã ìýäýõ áîëîõîîð îéëãîñîí. Îäîî èíãýýä Èõ
õóðàëä îðú¸. ×àìàéã ñàéäààð òîìèëíî ø¿¿ ãýñýí þì. Íàäàä òóñëàõààð õýäýí
÷óõàë ñàíààã õýëòýë ÷è òóøààëàà õ¿ëýýæ àâààä àæèëòàéãàà òàíèëöààä íààäõàà
äàðàà òàíèëöóóë ãýæ õýëæ áàéñàí íü çºâ áàéâ.
Ýíý òóøààëä ãóðâàí æèë áîëñíû äàðàà Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí
åðºíõèé ñàéäûí ñî¸ë ýðõýëñýí îðëîã÷ óëìààð I îðëîã÷îîð òóñ òóñ ãýíýò
äýâø¿¿ëýí òîìèëæ, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû æèíõýíý
ãèø¿¿í áîëãîâ. Èíãýõýä íºãºº ÷è áèä õî¸ðûí çàì ººð ãýæ õýëæ áàéñàí
Ñ.Ï.Âîëîæàíèíîâ áóðóóãàà ìýäýæ íàìàéã òýãæ äýâø¿¿ëýõèéã äýìæèæ
317

áàéñàí áîëîëòîé. Ýíý áîë Òºâ Õîðîîíû äýýðõ çýìëýëòèéã ãóðâàí æèëèéí
äàðàà ñýìýýð öàãààòãàæ äýâø¿¿ëæ áàéñàí íü òýð áîëñîí þì. Òýð áàéòóãàé
Ñòàëèí áà ×îéáàëñàíã ø¿¿ìæèëñíèé äàðàà Äîòîîä ÿàìíû àëäàà çàâõàðëûã
øàëãax, Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû òîãòîîëîîð òóñãàé êîìèññ ãàðãàí
ò¿¿íèé äàðãààð íàìàéã òîìèëîí àæèëëóóëàâ.
Êîìèññûí ãèø¿¿ä áèä ¿íäñýí ¿¿ðýãò àæëààñàà ò¿ð ÷ºëººëºãäºæ 6 cap
ºäºð øºíºã¿é Äîòîîä ÿàìûã øàëãàæ, ãóðâàí çóçààí áîòü òàéëàíã áè÷èæ Òºâ
Õîðîîíä îðóóëàõäàà íýëýýä îëîí òîîíû õàðèóöëàãàòàé õ¿ì¿¿ñèéã öàãààòãàõ
áà 1939 îíä áàðèâ÷ëàãäàæ Ǻâëºëòºä õ¿ðãýãäñýí À.Àìàð çýðýã õ¿ì¿¿ñèéã
öàãààòãàõ òóõàé ñàíàëûã äýâø¿¿ëýí òàâüñàí þì. Èíãýýä áè ººðèéí áèåèéí
ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäëààñ áîëæ á¿õ àëáàí òóøààëààñ 1957 îíä ñàéí äóðààðàà
÷ºëººëºãäºæ, ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýíãèéí äîêòîðûí
ñóðãóóëüä 3 æèë ñóðàëöàæ äîêòîðûí çýðýã õàìãààëàâ.
318
II
Äîêòîðûí ñóðãóóëü äóóñ÷ èðýýä áè àëèâ íýãýí ºíäºð àëáàí òóøààëààñ
òàòãàëçàæ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë ýðõëýõèéã õ¿ññýí ¸ñîîð íàìàéã
Øèíæëýõ Óõààí Äýýä áîëîâñðîëûí õîðîîíû äàðãà áóþó ÌÓÈÑ-èéí çàõèðëààð
1960 îíä õàâñðàí òîìèëîâ. Ýíä áè 1960-1961 îí õ¿ðòýë àæèëëàõ õóãàöààíäàà
Øèíæëýõ óõààí äýýä áîëîâñðîëûí õîðîîã ººð÷ëºí ØÓÀ-ã áàéãóóëàõ
áýëòãýë àæëûã õèéæ ýíý òóõàé ñàíàëàà ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí
Ǻâëºëä îðóóëàâ. Òýãýýä 1961 îíä ØÓÀ áàéãóóëàãäàõàä áè ò¿¿íèé æèíõýíý
ãèø¿¿í áà åðºíõèéëºã÷ººð ñîíãîãäîí 20 æèë àæèëëàñàí áèëýý. Èíãýæ
àæèëëàæ áàéõàä óðüä Öýäýíáàë áèä õî¸ðòîé õàìò ñóð÷ áàéñàí ìàëûí ýì÷
Ä.Ìàéäàð “Ìîíãîëûí ìàë ýìíýëãèéí çîõèîí áàéãóóëàëò” ãýäýã ñýäâýýð äýä
ýðäýìòýí áîëæ óëìààð äîêòîð áîëîõ ñàíààòàé ÇÕÓ áà Áîëãàðààñ áàðèëãûí
ìýðãýæèëòýíã¿¿ä óðüæ èð¿¿ëýí óëñûí çàðäëààð öàëèíæóóëæ äèññåðòàöèà
áè÷¿¿ëýâ. Ò¿¿íèéãýý Íîâîñèáèðñê õîòîä î÷èæ õàìãààëàõäàà íàìàéã î÷èæ ¿ã
õýë ãýæ òóøààñàí ¸ñîîð áè àðãàã¿é óäèðäëàãàä íü àæèëëàæ áàéñàí áîëîõîîð
ÿâñàí þì.
Ìàëûí ýì÷ Ìàéäàð áàðèëãûí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð áîëìîãö ØÓÀ-èéí
ãèø¿¿í áîëîõ ñàíàëûã îðëîã÷ ̺.Äàøààð äàìæóóëàí íàäàä õýäýí óäàà òàâüæ
¸ñîîð áîëãîõûã áàéí áàéí øààðäàæ áàéâ. Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû ãèø¿¿í,
Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí I îðëîã÷, ØÓÒ-èéí Óëñûí Õîðîîíû äàðãà äîêòîðûí
çýðýã õàìãààëñàí Ìàéäàðûã ØÓÀ-èéí ãèø¿¿íýýð ñîíãîõ òóõàé ñàíàëàà äàðãà
Þ.Öýäýíáàëä áè÷ãýýð îðóóëàâ. Ìàëûí ýì÷ áàéãààä áàðèëãûí ñýäâýýð áóñäûí
õ¿÷èíä òóëãóóðëàí äîêòîð áîëñîí Ìàéäàðûã ØÓÀ-èéí ãèø¿¿í áîëãîõ ãýæ
ñàíàë òàâüäàã ÷èíü áóðóó áàéíà õýìýýí Öýäýíáàë íàìàéã çýìëýâ. Öýäýíáàëûí
ýíý ñàíàà ò¿¿íèé íýðýýð õýâëýãäýí ãàðñàí “Ãýðýë ñ¿¿äýð” õýìýýõ íîìîíä
òóñãàëàà îëñîí. ØÓÀ-èéí ãèø¿¿í áîëãîõûã Öýäýíáàë äàðãà òàòãàëçàæ áàéíà
ãýäãèéã áè Ìàéäàðò õýëýõ ¸ñ ñóðòàõóóíû ýðõ áàéãààã¿é þì. Ìàéäàð íàìàéã

Øèðýíäýâ ØÓÀ-èéí ãèø¿¿í áîëãîõã¿é áàéíà õýìýýí ØÓÀ-èéã ø¿¿ìæëýí
áàéí, áàéí øàëãóóëæ ìèíèé òàëààð ýëäýâ ìýäýýã Öýäýíáàëûí ãýðãèé
Ôèëàòîâàä øèâíýäýã áîëîâ. Ýíý õýðýãòýý ìèíèé òàëààð Ǻâëºëòºä ãàðñàí 2
íîìûã ãîë ìàòåðèàë áîëãîí àøèãëàñàí. ¯¿íä:
1. Õàíãàé óóëûí õ¿¿ ãýæ Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýí Å.À.Íîâîãîðîäîâàãèéí
áè÷ñýí;
2. Ìèíèé ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýëèéí ýìõýòãýë ãýñýí íîìûã
Ǻâëºëòèéí ìýðãýæèëòýí Äðåèåð íàð õýâë¿¿ëñýí þì.
Ǻâëºëòèéí ØÓÀ ìèíèé íýðòýé õîëáîîòîé ýíý õî¸ð íîìûã ººðèéí
ãàäààä ãèø¿¿íèé õóâüä Ìîñêâàä õýâëýí íèéòë¿¿ëñýí þì. Àëü ÷ îðíû ØÓÀ,
ò¿¿íèé äîòîð çºâëºëòèéí ØÓÀ, ãàäààäûí õàðüÿàò ãèø¿¿íýý îëîí íèéòýä
òàíèëöóóëàõ çîðèëãîîð íàìòàð áà á¿òýýëèéã íü õýâëýäýã çàíøèëòàé þì. Ýíý
õî¸ð íîìûã õýâë¿¿ëñýí çºâëºëòèéí íºõºä ººðñ人 ìàòåðèàëàà öóãëóóëæ íîì
áîëãîí íèéòë¿¿ëñýí þì.
Ìîíãîëûí íàì òºðèéí óäèðäàã÷ Þ.Öýäýíáàëûí íàìòàð áà á¿òýýë
Ǻâëºëòºä õýâëýãäýýã¿é áàéõàä Øèðýíäýâ íîìîî èíãýæ Ìîñêâàä ãàðãàñàí íü
áèåý ìàãòñàí ººðèé㺺 Öýäýíáàëààñ äýýã¿¿ð òàâèõ ãýñýí îðîëäëîãî õýìýýí
Ìàéäàð, Ôèëàòîâà íàð áóñàä íºõäèéíõºº õàìò Öýäýíáàëä ç¿éë á¿ðýýð
óõóóëæýý.
Þ.Öýäýíáàë àðõè èõýýõýí óóäàã áàéñàí òóë 1960-1980 îíû õîîðîíä èõ
ìàðòàìõàé áîëñîí íü ìýäýãäýæ ÿðüæ áàéñàí àñóóäëààñàà õàëüæ ººð ñýäâèéã
îëîí óäàà äàâòàí õýëäýã áîëñîí áàéâ. Òýãñýýð áèå íü ñ¿¿ëäýý ìóóäñàí þì.
Ò¿¿íèé ãýðãèé áà õàìãààëàã÷ íàð Öýäýíáàëûí àðõèíä äóðòàé áîëñíûã
óõààëãààð áîäîæ ò¿¿íä õàíäààã¿é, óóõûã òàñ õîðüæ áàéñíààñ òýð íü óëàì
õîðõîé íü õ¿ðäýã áîëæ òàíüäàã õ¿ì¿¿ñýýñýý àðõè õ¿ñ÷ øºíº îðîé àæèë äýýðýý
óóäàã áîëñîí áàéâ. Áè ÷ 2 óäàà øºíº îðîé äóóäàãäàæ õ¿ññýí ¸ñîîð 1 øèë àðõè
àâ÷ ÿâààä õàìãààëàã÷èä íü áàðèãäñàíä Þ.Öýäýíáàë èõýä õàðàìñàæ, ÷è ¿¿íýýñ
õîéø æèæèã õàâòãàé øèëòýé àðõè õàëààñàíäàà õèéæ èðæ áàé ãýñýí ¸ñîîð 1
óäàà àâàà÷èæ ºãñºí þì. ¯¿íèéã Ôèëàòîâà ìýäýýä Øèðýíäýâ Öýäýíáàëä áàéí
áàéí àðõè àâàà÷èæ ºãäºã ìýòýýð ãóéâóóëàí çàðëàñàí þì. ¯íýíäýý áè äýýð
õýëñýí ¸ñîîð àíõíûõàà àâ÷ î÷ñîí àðõèéã õóðààëãàæ, äàðààãèéíõèéã íü 1 óäàà
ë ºãñºí þì.
Ìàéäàð, Ôèëàòîâà íàð äýýð äóðüäñàí íîìûã ¿íäýñëýí Øèðýíäýâèéí
ýíý áèåý ìàãòñàí ÿâóóëãûã àâ÷ ¿çýæ àðãà õýìæýý àâúÿ õýìýýí Óëñ Òºðèéí
Òîâ÷îîíû ãèø¿¿í Ðàã÷àà, Ìîëîìæàìö, Æàëàí-Ààæàâ íàðààñ øààðäàæ
áàéæýý. Òýä Ǻâëºëòºä õýâëýãäñýí íîìûã áèä àâ÷ õýëýëöýõã¿é ãýæ Ìàéäàð
Ôèëàòîâà íàðò õàðèóëæ áàéæýý.
Øèðýíäýâ õýä õýäýí ãàäààä îðíû Àêàäåìèéí ãèø¿¿íýýð ñîíãîãäñîí òóë
Öýäýíáàëààñ èë¿¿ öàëèí àâ÷ áàéíà ãýæ ¿çýæ ìèíèé êàññàíä áàéñàí öººí
ìºíãèéã øàëãóóëæ, èéì áàãà ìºí㺠áàéõ ¸ñã¿é. ªºð êàññàíä õóâààæ õàäãàëñàí
áàéæ ìàãàäã¿é õýìýýí á¿õ êàññûã øàëãààä þó ÷ îëñîíã¿é. Èéì ó÷ðààñ
ýë÷èíã¿¿äýýðýý äàìæóóëàí íàìàéã ñîíãîñîí ãàäààäûí ØÓÀ-èóäààñ òà íàð
319

Øèðýíäýâò ÿìàð öàëèí îëãîäîã âý? õýìýýí àñóóñàíä: - Áèä ñîíãîñîí õ¿íäýý
öàëèí îëãîäîãã¿é. Õàðèí òýð õ¿í ìàíàé óëñàä èðýýä àæèëëàâàë ººðèéí óëñûí
àêàäåìè÷èéí æèøãýýð öàëèí îëãîäîã ä¿ðýìòýé ãýæ õàðèóëæýý. Øèðýíäýâ
Öýäýíáàëààñ èë¿¿ öàëèí àâäàã èõ ìºíãºòýé õ¿í ãýæ ÿðèà òàðààñíû ó÷èð íü
ýíý áîëîé. Øèðýíäýâ àëèâ íýãýí ýìõýòãýëä íýðýý îðóóëæ áàéíà ãýæ äýëõèéí
õî¸ðäóãààð äàéíû ò¿¿õ áè÷èã÷èä áà ðåäàêòîðûí æàãñààëòààñ ìèíèé íýðèéã
õàñóóëàâ. Áè äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíû ¿åä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû ñóðòàë
óõóóëãûí àæëûã ýðõýëæ, äàéíû õîð óðøãèéã îëîí ò¿ìýíä òàéëáàðëàæ, áýëýã
õóðèìòëóóëæ, ôðîíòîä ÿâóóëàõ àæèëä îðîëöîæ, ýõ îðíû äàéíû ôðîíòîä
áýëýã õ¿ðãýõýýð ÿâñàí ×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä
îðîëöñîí áèëýý. ¯¿íýýñ ãàäíà ÇÕÓ-ûí ÊÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû äýðãýäýõ ëåêòîðûí
6 ñàðûí êóðñûã 1943 îíä òºãñºõ人 äàéíû ¿åèéí îëîí óëñûí áàéäëûã ñóäàëæ
èðñýí áèëýý. Èéì ó÷ðààñ áè äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíû ò¿¿õýíä ìîíãîëûí
òàëààñ ðåäàêòîðààð òîìèëîãäîæ, óã íîìûí ýõèéí àíãè á¿ëã¿¿äèéã óíøèæ,
îëîí õóóäàñ ñàíàëàà íîìûí åðºíõèé ðåäàêòîð àêàäåìè÷ Å.Ì.Æóêîâ,
çºâëºëòèéí öýðãèéí ò¿¿õèéí çàõèðàë, ãåíåðàë Ñèëèí, íîìûí ðåäàêòîðûí
á¿ðýëäýõ¿¿íä Áîëãàðààñ îðñîí Ñûðêîâ íàðò óäàà äàðàà áè÷èæ ÿâóóëñàí
(Ýíý á¿õýí óã íîìûí ðåäàêöèéí àðõèâò áèé). Ýíý íîìûí õÿíàëòûí õóâü
õýâëýãäýõýä ìèíèé íýð Ìîíãîëûã òºëººëñºí ðåäàêòîðûí õóâèàð áè÷èãäñýí
áàéñàí þì. ¯¿íèéã õàñ÷ ººð õ¿íèé íýðèéã òàâèóëæ çîõèîã÷èéí îëîí óëñûí
ýðõèéã øóóä çºð÷ñºí þì. Óã íîì õýâëýãäñýíèé äàðàà çºâëºëòèéí öýðãèéí
õ¿ðýýëýíãýýñ íîì ðåäàêòîðëàñíû õºëñèéã ãóéâóóëñàí òóë îëæ àâíà óó ãýæ
íàäàä çàõèà èðñýí þì. Òýð ìºí㺠íü ìèíèé îðîíä íýðýý òàâèóëñàí õ¿íèé
ìýäýëä îðñîí áàéâ. Ýíý øàãíàëààñ íàäàä îëäîõ òàë áèé þó ãýæ Õîòûí ø¿¿õýä
õàíäàõàä Øèðýíäýâ Íàìûí Òºâ Õîðîîíîîñ àðãà õýìæýý àâàõóóëñàí òóë ýíý
øàãíàëûã àâàõ ¸ñã¿é õýìýýí ø¿¿õýýñ èðñýí áè÷èãò çààæýý.
Ìàéäàð, Ôèëàòîâà, Ä.Öýãìèä íàð 1980-1981 îí õ¿ðòýë æèë õ¿ðýõã¿é
õóãàöààíä 2 óäàà Òºâ Õîðîîíû òîì êîìèññ ãàðãàæ Àêàäåìèéã øàëãóóëæ
òîãòîîë ãàðãóóëæýý. Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îî 1980 îíûõîî òîãòîîëä øèíæëýõ
óõààíû òàëààð çààõäàà áàñ ØÓÒ-èéí Óëñûí Õîðîîã íýãýí àäèë ø¿¿ìæèëæ,
îëîí ç¿éëòýé òîì òîãòîîë ãàðãàæýý. Óã òîãòîîëûí çààëòàíä 5-15 æèëä õèéæ
àìæèõã¿é èðýýä¿éí ÷àíàðòàé òîì òîì çîðèëòóóäûã ØÓÀ-ä äààëãàæýý. Ãýòýë
ýäãýýð çààëòóóäûã æèë áîëîîã¿é áàéõàä Ìàéäàðûí ñàíàà÷èëãààð äàõèí
øàëãóóëæ çºâõºí ØÓÀ-èéã áóðóóòãàñàí òîãòîîëûã Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îî 1981
îíû 12 äóãààð ñàðûí 30-íû ºäºð ãàðãàæýý. Ýíý òîãòîîëîîð þóíû ºìíº:
1. Øèíæëýõ óõààíû àæëûã “íóðààæ óíàãàñàí” Á.Øèðýíäýâèéã Àêàäåìèéí
åðºíõèéëºã÷èéí òóøààëààñ õàëñàí.
2. Á.Øèðýíäýâ äóòàãäëàà çàñàõã¿é áîë ¿¿íýýñ õàòóó àðãà õýìæýý
àâíà õýìýýñýí íü òýð ¿åèéí äàäàë çàíøëààð õîë ãàçàð öºëæ çîâîîõ ãýñýí
àãóóëãàòàé áàéâ.
Óã òîãòîîëä Èõ õóðëûí äåïóòàòààñ îãöðóóë õýìýýí çààæýý. “Øèíæëýõ
óõààíû àæëûã óíàãàñàí” ãýæ ýíý òîãòîîëä çààñàí íü Öýäýíáàëààñ
320

Øèðýíäýâèéí òàëààð 10 æèëèéí ºìíº ºã÷ áàéñàí ä¿ãíýëòòýé çºðæ áàéíà.
Þ.Öýäýíáàë Òºâ Õîðîîíû “Õ¿íäýò ¿íýìëýõ”-ýýð Á.Øèðýíäýâèéã øàãíàõäàà:
Óã ¿íýìëýõýä äóðüäñàí íü: “Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí àñóóäëûã øèíæëýõ óõààíû
¿íäýñòýé áîëîâñðóóëàõàä èõ õóâü íýìýð îðóóëñàí” ãýæ çààæýý. Òýãýõýýð
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî ÿã 1981 îíäîî Á.Øèðýíäýâèéã ÓÈÕ-ûí äåïóòàòààð
ñîíãîõäîî íàìòðûã íü áè÷èæ ò¿¿íýýñ óëñ îëîí íèéò ØÓ-íû òàëààð õèéñýí
ãàâüÿà ç¿òãýëèéã ºíäðººð ¿íýëæ, Àðõàíãàé àéìãèéí ×óëóóòûí ñîíãóóëèéí
103-ð òîéðãîîñ äåïóòàòààð ñîíãîõîîð óðèàëàí äýìæèæ, óõóóëàõ õóóäàñ
òàðààí ñîíãóóëæýý. Èéì õóóäñûã Öýäýíáàë äàðãà çààâàë ¿çäýã çàíøèëòàé
áàéñíûã äàøðàìä òýìäýãëýå. Ãýòýë îíû ýöýñò õýäõýí ñàðûí äàðàà ýíý
ìàãòààë ä¿ãíýëòýýñýý óõàð÷ ýðñ áóðóóøààí ýëäýâ çýìëýë õ¿ëýýëãýñíèéã îëîí
ò¿ìýí îéëãîõã¿é áàéñàí þì. Àðõàíãàéí ×óëóóò ñóìûí äàðãà Ãîìáîðàã÷àà
òýð îíä “¯íýí” ñîíèíä áè÷ñýí ºã¿¿ëýëäýý õýäõýí ñàðûí ºìíº ìàãòàæ áàéãààä
ñîíãóóëñàí äåïóòàòûã ìóóãèé íü äóóäàæ áàéãààä îãöðóóëàõàä èõ ýâã¿é þì
áèëýý ãýæ áè÷ñýí. Òºâ Õîðîîíû ýíý òîãòîîëä Øèðýíäýâèéí òàëààð 1948 îíä
ãàðãàñàí òîãòîîëäîî Øèðýíäýâ çºâëºëòèéí çñðýã áàéð ñóóðüòàé ãýñýí ñàíààã
äàâòàí îðóóëæýý. Ǻâëºëòèéí ØÓ-íû áàéãóóëëàãà, òóõàéëáàë ØÓÀ-èéí
óäèðäëàãà ýíý ä¿ãíýëòèéã õÿíàí ¿çýõ òàëààð ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà Ðóñàêîâîîð äàìæóóëàí ìýäýýëæýý (Ðóñàêîâ íü ìàíàéä ýë÷èí
áàéñàí õ¿í áîëîõîîð áîëñîí áàéäëûã õàðãàëçàí ¿çýæ Ǻâëºëòèéí ØÓ-íû
ä¿ðìýýð Á.Øèðýíäýâèéã ãàäààä ãèø¿¿íýýñ õàñàõ øàëòãààíã¿é õýìýýí ìàíàé
òàëä îéëãóóëæýý).
Öýäýíáàëûí àâãàé Ôèëàòîâà Ìîíãîë óëñûí äîòîîä õýðýãò øóóä îðîëöîæ
áîëîâñîí õ¿÷íèéã îëíîîð íü áàéí áàéí õàëæ, ñîëüäîã áàéäëûã íü õàðãàëçàí
¿¿íèéã Öýäýíáàëä îéëãóóëàõ áà ººð çîõèìæòîé àðãà õýìæýý àâàõ òàëààð
÷óõàë ÷óõàë ñàíàà÷èëãà ãàðãàæ ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Òîâ÷îîíû ãèø¿¿í
òýðã¿¿ëñýí êîìèññ õ¿ðòýë ãàðãóóëæ áàéæýý. Ýíý òóõàé Íàäèðîâûí “Öýäýíáàë
áà 1980-ààä îí” ãýñýí íîìîíä äýëãýðýíã¿é äóðäñàí áàéíà.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî Á.Øèðýíäýâèéí òàëààð ãàðãàñàí óã òîãòîîëûã Îðîñ,
àíãëè, áóñàä õýëýýð îð÷óóëæ ýë÷èíã¿¿äýýðýý äàìæóóëàí Á.Øèðýíäýâèéã
ãèø¿¿íýýðýý ñîíãîñîí ãàäààä îðíóóäûí àêàäåìèóä áà äýëõèéí ýíõ òàéâíû
çºâëºëä õàíäàí Øèðýíäýâèéã ãèø¿¿íýýñ õàñóóëàõ òóõàé ñàíàëûã òàâèõàä
ýäãýýð áàéãóóëëàãûí ä¿ðýì ¸ñîîð òýãæ ãèø¿¿íýýñ õàñàõ ä¿ðýì áàéäàãã¿é
õýìýýí õàðèó ºã÷ýý. Èéì ó÷ðààñ Á.Øèðýíäýâèéã Ìîíãîëûí ØÓÀ-èéí
ãèø¿¿í õýâýýð ¿ëäýýñíèé ó÷èð òýð áîëîé. Èíãýýä Á.Øèðýíäýâèéã Ìîíãîëûí
á¿õ ñîíèí, ñýòã¿¿ëä íèéòýëæ òàðààñíûã Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, ÿëàíãóÿà
ñýõýýòí¿¿ä òóéëûí òààëàìæã¿é õ¿ëýýæ àâñàí áèëýý. Èéì èëðýë áàñ
ãàäààäûí ñîíèí õýâëýëýýð ãàð÷ áàéñàí. ¯¿íä: Õÿòàäûí “Æýí ìèíü æèáàî”,
Ãîíêîíãèéí “Ñòàð”, Ôðàíöûí “Ôèãàðî”, ìºí àíãëè, àìåðèêèéí çàðèì õýâëýëä
Øèðýíäýâèéí òóõàé ãàðñàí òîãòîîëûã ãàéõàí áè÷ñýí áàéâ.
Øèðýíäýâèéã èíãýæ õýëìýãä¿¿ëýõýä ò¿¿íòýé õàìò àæèëëàæ áàéñàí
äýä åðºíõèéëºã÷ Á.×àäðàà áà Õèìèéí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë Áàëäàí íàðûã
321

àæëààñ õàëæ, øîðîíä õîðüæ èõýýõýí çîâîîñîí áèëýý. Ýíý òóõàé òýä ººðñ人
òîäîðõîé áàðèìòàà ãàðãàõ áóé çàà. Ôèëàòîâà, Ìàéäàð, Öýãìèä íàð ýëäýâ
ìàòåðèàë öóãëóóëæ Øèðýíäýâèéã çýìëýí èéíõ¿¿ àæëààñ õàëóóëñàíäàà
òîì ÿëàëò õèéñýí ìýò ñýòãýë õàíãàëóóí ÿâñíû ¿íýí áàðèìò óäààí áîãèíî
àëü íýãýí õóãàöààíû äàðàà èëðýí ãàðäãèéã òýä óìàðòæýý. Ôèëàòîâà íºãºº
õî¸ð íºõ人 ç¿éë á¿ðýýð äýìæèõýä Ìàéäàð ØÓÀ-èéã ãàðòàà îðóóëàõûí
òºëººõ ýðìýëçýëýý õàíãàõûí òºëºº àæèëëàæ, õóâèàðàà Ôèëàòîâàä ãàâüÿà
áàéãóóëñàí õýìýýí ÿðèëöäàã÷ òàë áèé. Õàðèí Ä.Öýãìèä íü íýëýýä íàðèéí
àðãà õýðýãëýæ Ñî¸ëûí ÿàìíû ñàéä áà åðºíõèé ñàéäûí ñî¸ë ýðõýëñýí ñàéäûí
îðëîã÷èéí òóøààëûã ç¿¿æ, ýðõýý õýðýã äýýðýý Ôèëàòîâàä àòãóóëæ óðëàãèéí
ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí, òºðèéí ñî¸ðõîëò, õ¿íäýò ÷åêèñò çýðýã öîëîîð øàãíóóëæ
óðëàãèéí áà øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ áàéñàí äóðã¿é õ¿ì¿¿ñýý
÷èìõ¿¿ëäýã áàéñíûã òýäãýýð õ¿ì¿¿ñ îäîî ÷ ÿðüöãààäàã áèëýý.
Òºâ Õîðîîíû ýíý òîãòîîëûã ØÓÀ-èéí Íàìûí õîðîîíû õóðàëä îðóóëàí
õýëýëö¿¿ëýõýä ¿ã õýëñýí îëîí õ¿ì¿¿ñ óã òîãòîîëûã ñàéøààí äýìæèæ
Øèðýíäýâèéí ìóóã èë÷ëýí äóóäæýý. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî áà õàéðò èõ
óäèðäàã÷ Öýäýíáàëàà ¿ðãýëæ íÿãò òîéðîí õ¿ðýýëæ, ò¿¿íä ¿íýí÷ áàéäãàà òýä
íàð õàíãàëòòàé èëýðõèéëöãýýñýí. Öàãèéí ýðõøýýëä àâòàãäàí àìèà àðãàöààñàí
àëèâààã õýëñýí õ¿ì¿¿ñèéã áè òºäèé ë àíçààðààã¿é ºíãºðººæ óëìààð îäîî
ìàðòæýý. Õàðèí òýðõ¿¿ ¿ã õýëñýí õ¿ì¿¿ñ íü ººðñ人 ìºñ ÷àíàðûíõàà õýðýýð
òóíãààí áîäîöãîîâîë ººðñäºä íü òóñòàé áóé çàà. Á.Øèðýíäýâèéã àæëààñ
õàëñíààñ õîéø óòñûã íü ÷àãíàõ, ÿíç á¿ðèéí ýðãýëçýý á¿õèé õ¿ì¿¿ñýýð ãýðòýý
äàéëëàãàíä óðèõ áóþó, ýñ áºãººñ ãýðò íü èðæ ñîãòóó õ¿íèé ä¿ðýýð ýëäýâ
ÿðèà ÿðüæ, òàãíóóëûí àæèë ÿâóóëäàã áàéâ. Àêàäåìèéí õóðàë çºâëºë㺺íä ÷
òýð áîëãîí î÷èõ áîëîëöîîã¿é áîëñíû äýýð óðüä íü õàìòðàí àæèëëàæ áàéñàí
õ¿ì¿¿ñèéí çàðèì íü îãò òàíèõã¿é õ¿í øèã áîëæ, õóðàë çºâëºë㺺í äýýð
óóëçàæ, îéð ñóóõààñ çóãòàæ, õîëäîí ÿâæ ñóóöãààäàã áàéâ. Óëñûí íîìûí ñàíä
áàéñàí ìèíèé íîìóóäûã õ¿ì¿¿ñò óíøóóëàõûã çîãñîîæ, íýãýí õàðèóöëàãàòàé
õ¿íèé øèéäâýðýýð çàðèìûã ãàëäàí øàòààæýý. Íàìàéã àæëààñ õàëñàí òîãòîîë
ãàðñíû ìàðãààø áè õºäºëìºðèéíõºº äýâòðèéã Òºâ Õîðîîíû áîëîâñîí
õ¿÷íýýñ îëæ àâàõààð Çàñãèéí Ãàçðûí îðäîíä î÷èæ ãîë õààëãààð îðîõîîð
äåïóòàòûíõàà ¿íýìëýõèéã ¿ç¿¿ëòýë ÷è ¿¿ãýýð îðîõ ýðõã¿é ãýæ õàìãààëàã÷
íàð íàìàéã ò¿ëõýâ. Áè ¿íýìëýõýý îðäíû êîìåíäàíò Á.Äàãâàäîðæ ãýäýã õ¿íä
¿ç¿¿ëáýýñ òýð îðîõûã çºâøººðºâ. Ãýòýë òýðõ¿¿ Á.Äàãâàäîðæèéã ìàðãààø
íü àæëààñ õàëæ çýìëýñýí ãýæ ººðºº ýä¿ãýý ãýð÷ëýí ÿðüæ áàéãàà þì. Áàñ áè
àæèë õèéæ áàéõ ¿åäýý ñàëõèíä ãàðàõààð ×èíãýëòýéí àì õ¿ð÷ ìîäíû õàÿàãààð
àëõàëäàã áàéâ. Òýãýõýä òýð àìíû îéí öàãäàà íàäòàé óóëçàí õóó÷ õººð÷ õàìò
ÿâäàã áàéâ. Àæëààñàà õàëàãäñàíû äàðàà õ¿íèé ìàøèí ãóéæ óíààä, íºãºº
×èíãýëòýéí àìíû çóãààëäàã ãàçðààðàà íýã óäàà î÷èí õýä àëõàëæ áàéòàë íºãºº
õóó÷èí òàíèë îéí öàãäàà íàä ðóó ã¿éæ èðýýä: - ×è ¿¿ãýýð ÿàãààä ÿâæ áàéãàà
þì! ßìàð çîðèëãîòîé ÿâæ áàéãàà þì! ãýæ çàãíàâ. Áè àðäûíõàà ýðõèéã ýäýëæ
àãààðààð àìüñãàëæ ÿâíà ãýæ õàðèóëñàí þì. Ýäãýýð áàðèìòààñ õàðàõàä íàìàéã
322

àæëààñ õàëàãäñàíààñ õîéø õààøàà ë ÿâæ áàéãààã õàðæ õÿíàí òàòäàã áàéñàí
íü òîäîðõîé áàéíà. Èéì áàéäàëä õàéðò ýõ îðîíäîî ¿ëäýæ ñóóõàä òóéëûí
çîâëîíòîé áîëæ áàéâ. Àçààð ÇÕÓ-ûí ØÓÀ Øèðýíäýâ íàìàéã 1982 îíä óðüæ
Äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýíä çºâëºõººð àæèëëóóëàâ. Á.Øèðýíäýâ ýíä 1982.11.2-
íîîñ 1992.11.30 õ¿ðòýë àõëàõ çºâëºõººð, 1992.12.1-1995.11.22-íû ºäºð õ¿ðòýë
òýðã¿¿ëýõ çºâëºõººð òóñ òóñ àæèëëàæ áàéõàä ó ã õ¿ðýýëýíãèéí õàìò îëîí
Øèðýíäýâò äîòíî áºãººä õàëàìæòàé õàíäàæ áàéâ. Ǻâëºëòèéí Äîðíî
äàõèíû õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë Ì.Ñ.Êàïèöà ò¿¿íèé àæëûã ºíäðººð ¿íýëæ
ñàéøààí 1992 îíä òóøààë ãàðãàæýý. ̺í ÿã ýíý ¿åýð Ǻâëºëòèéí ØÓÀ-èéí
åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷ Îñèïîâ Á.Øèðýíäýâèéí òºðñºí ºäðèéã òîõèîëäóóëàí
õàëóóí äîòíî ìýíä÷èëãýý äýâø¿¿ëæ ñàéí ñàéõíûã õ¿ñýí åðººñºí áàéíà.
Ýäãýýð áàðèìò Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí àðõèâò áèé. Ìîíãîë îðîíä àðä÷èëàë
õºãæñºíèé ¿ð ä¿íä èíãýæ õýëìýãäñýí îëîí õ¿íèéã öàãààòãàñíû àäèëààð ìºí
Øèðýíäýâèéã ÷ öàãààòãàæýý. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷äèéí 1990
îíû 84-ð òîãòîîëä çààõäàà:
“ÌÀÕÍ-ûí Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îî 1981 îíû 459-ð òîãòîîëîîðîî Á.Øèðýíäýâò
íàìûí øèéòãýë îíîãäóóëñàí íü óëñ òºð, ¸ñ ñóðòàõóóíû õóâüä ò¿¿íä ºãñºí
äýýðõ ¿íýëýëò, ä¿ãíýëòèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ Á.Øèðýíäýâèéí õîõèðñîí íýð
òºðèéã ñýðãýýñ¿ãýé” ãýæ çààæýý. Ýíý òîãòîîëûã ¿íäýñëýí Óëñûí öàãààòãàëûí
êîìèññ 1995.11.2-íû ºäðèéí òîãòîîëäîî òýìäýãëýí çààñàí íü: Áàçàðûí
Øèðýíäýâ íü 1981 îíä óëñ òºðèéí õýðýãò øèéòãýãäñýíèéã õÿíàí ¿çýõýä óã
õýðýã õèëñ áîëîõ íü òîãòîîãäñîí ó÷èð 1990 îíä öàãààòãàæ ýíýõ¿¿ ¹92 òîîò
¿íýìëýõèéã îëãîâ ãýæýý.
Á.ØÈÐÝÍÄÝÂ
1999.10.30.
323

CONTENTS
Four years of party ideology work. Three years in the office of the Minister of
Education. About Russian Science, its representatives and my impressions more
than fifty years of joint research. Repression and Rehabilitation.
ÃÀÐ×ÈÃ
ĺðâºí æèë íàìûí ¿çýë ñóðòëûí àæèëä
Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéäààð ãóðâàí æèë ãàðóé àæèëëàñàí ìèíü
Îðîñûí øèíæëýõ óõààí ò¿¿íèé ç¿òãýëòíèé òàëààð
äóðñàìæ áà ñýòãýãäýë
Õàãàñ çóóí æèë ãàðóé õàìòðàí øèíæèëãýý õèéñýí íü
Õýëìýãäýë áà öàãààòãàë
324

ǪÂ˪ËÒÈÉÍ ÝÕ ÎÐÍÛ ÈÕ ÄÀÉÍÛ ÔÐÎÍÒÎÄ ÁÝËÝÃ
Õ¯ÐÃÝÕÝÝÐ ßÂÑÀÍ ÌÀÐØÀË ×ÎÉÁÀËÑÀÍ ÒÝÐï¯ÒÝÉ
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÒªËªªËªÃ×ÄÈÉÍ ÃÈد¯Í ÀÊÀÄÅÌÈ×
Á.ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ ÄÓÐÒÃÀË
Äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéí íü ¿ðãýëæèëñýí õóãàöàà, ò¿¿íä òàòàãäàí îðñîí
óëñ ã¿ðýí, öýðãèéí õ¿÷, çýâñýã, òåõíèê, òóëàëäààí áîëñîí ãàçàð íóòãèéí
õýìæýý, ñ¿éðýë õîõèðëûí õóâüä, õ¿í òºðºëõòºíèé ò¿¿õíýý óðüä ºìíº
¿çýãäýýã¿é äàéí áîëñîí þì. Óã äàéíä çºâõºí, àìü ¿ðýãäñýí õ¿í 50 ñàÿ ãàðóé
áîëñíûã äóðäàõàä äàéí õ¿í òºðºëõòºíä õè÷íýýí èõ õîð õºíººë ¿ç¿¿ëñýí íü
òîäîðõîé áîëæ ºãíº.
Äàéí äóóññàíààñ õîéø 30 æèë ºíãºðñºí áîëîâ÷, ò¿¿íèé õîð óðøèã, ýâäðýë,
ñ¿éðýë, ¿õýë çîâëîí çóó çóóí ñàÿ õ¿íèé ñàíààíä ¿ëäýæ òèéì äàéí äàõèí
ãàðãàõã¿é áàéãààñàé ãýäãèéã ¿ðãýëæ ñàíàãäóóëæ áàéäàã áèëýý.
Òýð äàéí íü õî¸ð óëñ áóþó õýñýã ã¿ðí¿¿äèéí õîîðîíä áîëñîí òºäèé áèø,
õàðèí ìºí ÷àíàðòàà äýëõèéí õàìãèéí õàðãèñ õ¿÷èí-ôàøèçì, ò¿¿õýí õºãæëèéí
õàìãèéí äýâøèëòýò õ¿÷èí-ñîöèàëèçì õî¸ðûí õîîðîíä áîëñîí àíãèéí øèð¿¿í
çýâñýãò òóëàëäààí þì. Ìàíàé íàì, çàñàã, àðä ò¿ìýí, äàéíû ¿åýð ýçëýõ áàéð
ñóóðèà ÿìàð ÷ ýðãýëçýýã¿é èòãýë òºãñ ñîíãîí àâ÷, ººðèéí èéíõ¿¿ äîòíûí
íºõºð Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýíä òóñëàõ ëîîçîíãèéí äîð á¿õ àæëàà ººð÷ëºí
çîõèîí áàéãóóëñàí íü ìàíàé îðíû ò¿¿õýíä îëñîí áàõàðõàëòàé ç¿éëèéí íýã
ìºí.
Ýõ îðíû äàéí ýõýëñýí ÿã òýð ºäºð, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí
Áàãà Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä, Ñàéä íàðûí Ǻâëºë õàìòðàí õóðàëäàæ ãàðãàñàí
òîãòîîëäîî: “Õàðèëöàí òóñëàëöàõ òóõàé 1936 îíä áàéãóóëñàí Ìîíãîë-
Ǻâëºëòèéí ãýðýýãýýð íîîãäñîí ¿¿ðãèéíõýý ¸ñîîð Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñàä
á¿õèé ë áîëîëöîîãîîð òóñëàõ áîëíî” ãýæ çààæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðààñ 1941 îíû 6 äóãààð ñàðûí 23-íä ÇÑÁÍÕÓûí
Çàñãèéí ãàçàð ÿâóóëñàí öàõèëãààí óòñàíäàà, ÇÕÓ Ãåðìàíû ôàøèçìûí
ò¿ðýìãèéëëèéã áóò öîõèíî ãýäýãò Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ÿìàð ÷ ýðãýëçýýã¿é
èòãýæ áàéãààãàà òýìäýãëýýä, òýð ÿëàëòûã ò¿ðãýòãýõèéí òóëä Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìýí òóñëàõàä áýëõýí áîëîõîî èëýðõèéëæýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí íàì, çàñãèéíõàà äýýðõ øèéäâýð¿¿äèéã ñàéøààí àâ÷
ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òºëºº õºäºëìºðºº ãàçàð ñàéã¿é ºðãºæ¿¿ëñýí áèëýý.
Ýíý õºäºë㺺íèé íýã áîë áàéëäàæ áàéñàí Ǻâëºëòèéí öýðýãò ýä ìàòåðèàëààð
òóñëàõ ÿâäàë áàéâ.
Ìîñêâàãèéí äýðãýä Ǻâëºëòèéí öýðýã, ãèòëåðèéí ôàøèñòóóäòàé òýìöýí
ÿëàëò õèéñýí 1942 îíû õî¸ðäóãààð ñàðûí ýöñýýð, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé
áýëãèéã Óëààí àðìèä õ¿ðãýõýýð àíõíû òºëººëºã÷èéã ÿâóóëñàí þì. ¯¿íèéã
åðºíõèé ñàéäûí íýãä¿ãýýð îðëîã÷ Ñ.Ëóâñàí, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà Ñ.ßíæìàà òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä Áàðóóí ôðîíòîä õ¿ðãýæ,
325

àðìèéí ãåíåðàë Ã.Ê.Æóêîâûí êîìàíäàëñàí öýðãèéí àíãè, äàðãà áàéëäàã÷
íàðò ãàðäóóëàí ºãñºí áèëýý. Ò¿¿íýýñ õîéø õýäýí ñàðûí äàðàà øèíýýð íýìýí
õóðèìòàëñàí áýëãèéã Ǻâëºëòèéí àðìèéí ôðîíòîä õ¿ðãýæ ºãºõººð ìàðøàë
×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé 40 îð÷èì òºëººëºã÷èä ÿâñàí áºãººä òýäãýýðèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íä íàì, òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿ä, àæèë÷èí, ìàë÷èí, ñýõýýòýí, öýðãèéí
òºëººëºã÷èä îðîëöñîí þì. ¯¿íä ñýõýýòíèé ºìíººñ çîõèîë÷ Ö.Äàìäèíñ¿ðýí,
æ¿æèã÷èí Ö.Öýãìèä áîëîí ìºí ìèíèé áèå îðîëöñîí þì. Ìàíàé òºëººëºã÷èä
1942 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 27-íä Óëààíáààòàðààñ ãàð÷ 12 äóãààð ñàðûí 6-íä
Ìîñêâàä õ¿ðñýí þì.
Ôðîíòîä ÿâæ áóé öýðýã, ôðîíòûí õýðýãöýýíä çîðèóëñàí öýðãèéí à÷àà
áàðàà, öàã ¿ðãýëæ çàé çàâñàðã¿é ÿâäàã áàéñàí Ñèáèðýýñ áàðóóí òèéø ÷èãëýñýí
óðò çàìààð ìàíàé òºëººëºã÷äèéí òóñãàé ãàëò òýðýã, à÷àà òýýâýðëýñýí ãàëò
òýðýãíèé äºðâºí öóâààíû õàìò 10 îð÷èì õîíîã àÿëæ õ¿ðñýí þì.
Һ뺺ëºã÷äèéã Ìîñêâàä î÷èõîä ßðîñëàâûí áóóäàë äýýð Â.Ì.Ìîëîòîâ
òýðã¿¿òýé çºâëºëòèéí íàì, òºðèéí çàðèì óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ õ¿íäýòãýí õ¿ëýýí
àâ÷, Îñòðîâñêèé ãýäýã ãóäàìæèíä áàéäàã òóñãàé áàéðàíä ×îéáàëñàí
äàãàëäàãñäûí õàìò, áóñäûã íü çî÷èä áóóäàëä òóñ òóñ áàéðëóóëñàí þì.
Һ뺺ëºã÷èä Ìîñêâàä 6 õîíîîä 4 ÷èãèéí ôðîíòîä õóâààãäàí ÿâæ, àðä
ò¿ìíèéõýý èëãýýñýí áýëãèéã áàéëäàæ áàéñàí àðìè, îëîí íýãòãýë, àíãè,
öýðãèéí äàðãà íàðò ãàðäóóëàí ºãºõººð 1942 îíû 12 äóãààð ñàðûí 12-íä
õºäºëö㺺ñºí þì. ¯¿íä:
Óëñûí Áàãà Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà Ã.Áóìöýíä òýðã¿¿òýé
òºëººëºã÷èä Êàëèíèíû ôðîíòîä, òýð ¿åä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà áàéñàí ×.Ñ¿ðýíæàâ òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä Áàðóóí õîéò
ôðîíòîä, Ñàéí äóðûí ìîðüò îòðÿäûí æàíæèí, ãåíåðàë Í.Ìèæèä òýðã¿¿òýé
òºëººëºã÷èä Âîëõîâûí ôðîíòîä, ÁÍÌÀÓ-ûí Åðºíõèé ñàéä, Á¿õ öýðãèéí
æàíæèí, ìàðøàë Õ.×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä Áàðóóí ôðîíòîä òóñ
òóñ î÷èæ àâ÷ ÿâñàí à÷àà áàðààã òóñãàé ìàøèíû öóâààãààð òýýâýðëýæ, ãàçàð
äýýð íü õ¿ðãýñýí þì.
Ìèíèé áèå Õ.×îéáàëñàíãààð óäèðäóóëñàí òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä
îðæ ÿâñàí áºãººä ìàíàé òºëººëºã÷äèéã áàðóóí ôðîíòîä î÷èõîîñ ºìíº áóþó
1942 îíû ýõýýð Ǻâëºëòèéí áààòàðëàã àðìè, Ãèòëåðèéí Ãåðìàíû èõ õ¿÷èéã
Ìîñêâàãèéí äýðãýä áóò íèðãýæ, òýäíèéã áàðóóí òèéø ìºðäºí õººæ áàéñàí
íýí ÷óõàë ¿å áàéâ.
Ýíýõ¿¿ áàðóóí ôðîíòîä áîëîí ìàíàé òºëººëºã÷äèéí î÷ñîí áóñàä ãóðâàí
ôðîíò áîë Ǻâëºëò óëñûí íèéñëýë ð¿¿ ÷èãëýñýí ãåðìàíû èõ õ¿÷íèé ýñðýã
òóëàëäàæ áàéñíààðàà îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé áàéñàí þì.
Һ뺺ëºã÷äèéí ÿâñàí çàìä äàéíä ýâäýð÷ ñ¿éòãýãäýýä äºíãºæ
÷ºëººëºãäñºí Êàëóãà, Òóëà çýðýã õîò, îëîí ñóóðèí, äàéñíû ýâäýðõèé èõ
áóó, äàéíû ãàëä ìº÷èð íü øàòàæ í¿öãýðýí õîæèéñîí öýöýðëýãèéí ìîäíû
¿ëäýãäýë, à÷ààíû ìàøèí, òàíê ýíä òýíäã¿é ýìõ çàìáàðààã¿é õàðàãäàæ áàéâ.
Çàìûí õî¸ð òàëààð êàñê ìàëãàéã ìîäîí äýýð õàòãàñàí ôàøèñòóóäûí áóëø
326

áàéñõèéãýýä ë òîõèîëäîæ áàéâ. Ò¿¿íèéã õàðàõàä áóñäûí íóòàãò äîâòëîí
îðæ èðñýí äàéñíóóä, ýõ îðíîî õàìãààëàã÷äààñ èéì õàðèó àâ÷ýý ãýæ áîäîãäîõ
áîëîâ÷ áàñ òýäíèéã ýíõ àìüäðàë, àð ãýðýýñ íü àíãèæðóóëàí ãýìò áàéëäààíä
õººæ ÿâóóëààä, èéì áàéäàëä õ¿ðãýñýí Ãèòëåð, ò¿¿íèé õàíü õàìñààòíû õîð
õºíººë þì äàà ãýäýã ñýòãýãäýë áèäýíä òºðæ áàéâ.
̺í Ǻâëºëòèéí öýðã¿¿äèéí óëààí òàâàí õîøóóòàé ïàéç õàäñàí áóëø
òîõèîëäîæ áàéâ. Ýä áîë òºðºëõ ãàçàð íóòãàà äàéñíû áóçàð ò¿ðýìãèéëëýýñ
÷ºëººëºõèéí òºëºº, Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé òºëºº óëìààð íèéò äýâøèëòýò
¿íäýñòí¿¿äèéí øóäðàãà õýðãèéí òºëºº òýìöýæ ÿâààä, àëòàí àìèà àëäñàí
àãóó çîðèãò, ñàéõàí ÷àíàðòàé õ¿ì¿¿ñ þì. Ìàíàé ýðèí ¿åèéí ýðýëõýã áààòàð
òýä áîë èéì àðèóí õýðãèéí òºëºº àëòàí àìèà àëäñàí áîëîõîîð ¿¿ðä ìºíõ
äóðñàãäàõ òàâèëàíòàé õ¿ì¿¿ñ áèëýý. Ýíý á¿ãäèéã õàðàõàä ýõ îðíû äàéíû
øèð¿¿í èõ òóëàëäààíû çºâõºí ýíýõýí õýñýã çóóðûí çàìä õè÷íýýí èõ ¿éë
ÿâäàë, õýìæýýëøã¿é õîð õîõèðîë, ýâäðýë ñ¿éðýë, ¿õýë çîâëîíã Ǻâëºëòèéí
õ¿ì¿¿ñ áààòàðëàãààð äàâàí òóóëæ, ÿëàëòàà õàíãàõûí òºëºº òýìöýæ áàéñàí íü
ñýòãýëä çóðàã ìýò òîäðîí áóóæ áàéâ.
Ìàíàé òºëººëºã÷èä, ÷óõàì èéì øèð¿¿í çàìûã áààòàðëàãààð òóóëñàí
ôðîíòûí øòàá äýýð ë î÷èõ ¸ñòîé áàéâ. Һ뺺ëºã÷èä ÿâñààð, Ìàëûé ßðîñëàâè÷
ãýäýã õîòûí îð÷èì áàéñàí íýãýí îé ìîäòîé ãàçàð õ¿ðýõýä òýíä ôðîíòûí
êîìàíäëàëûí áàéð ãýæ íýãýí áàãàâòàð áàéøèí áàéñàí áºãººä òýð íü áýõëýëò
õàìãààëàëòòàéí äýýð ãàäíààñ íü õàðàõàä áàéøèí ãýæ ìýäýãäýõã¿éãýýð ìîäíû
íîãîîí øèëì¿¿ñýýð õó÷èæ äàëäëàãäñàí áàéâ.
Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèé ñàéä, ìàðøàë Õ.×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé
òºëººëºã÷äèéã òýð áàéðàíä î÷èæ áóóõàä ôðîíòûí êîìàíäëàë öýðãèéí
æóðìààð õ¿íäýòãýí ¸ñëîí õ¿ëýýí àâ÷, ýëýãñýã äîòíî ÿðèà õèéâ. Ôðîíòûí
øòàáûí äàðãà áàéñàí ãåíåðàë (ñ¿¿ëäýý ìàðøàë áîëñîí) Â.Ä.Ñîêîëîâñêèé
áàðóóí ôðîíòûí áàéäëûí òóõàé òºëººëºã÷äºä äýëãýðýíã¿é òàíèëöóóëæ ºãºâ.
Ãåíåðàë Â.Ä.Ñîêîëîâñêèé áîë 50 îð÷èì íàñòàé áºãººä ãóàëèã íóðóóòàé, èõ
õýðãèéí òóõàé àëñûí áîäîë ä¿¿ðýí, óõààëàã æàíæíû íýã áîëîõ íü ò¿¿íèé
ÿðèà, õýëæ áàéñàí ¿ã, í¿äíèé õàðö, õºäºë㺺í á¿ðýýñ õàðàãäàæ áàéâ. Ýíý
ÿðèàí äýýð Åðºíõèé äýýä êîìàíäëàëûí òºëººëºã÷ Í.À.Áóëãàíèí, ìºí
ôðîíòûí õýðýãöýýã õàíãàõààð òîìèëîãäñîí Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷
È.Ñ.Õîõëîâ çýðýã õ¿ì¿¿ñ áàéâ. Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í ìàðøàë
Õ.×îéáàëñàí ººðèéí àðä ò¿ìíèé ºìíººñ òýäýíä áàÿð õ¿ðãýýä, ÁÍÌÀÓ-ûí
Áàãà Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí çàðëèãààð òýäíèéã Ìîíãîë óëñûí îäîíãîîð
øàãíàñíûã ìýäýãäýæ, óã îäîíã ãàðäóóëàâ.
Ôðîíòûã êîìàíäàëæ áàéñàí õóðàíäàà ãåíåðàë (ñ¿¿ëäýý ìàðøàë áîëñîí)
È.Ñ.Êîíåâ àæëààð ÿâæ áàéãààä, èðæ òºëººëºã÷èäòýé óóëçñàí þì. Ãåíåðàë
È.Ñ.Êîíåâ áîë ìàíàé Öýðãèéí ÿàìíû çºâëºõ áàéñàí áîëîõîîð ìàðøàë
Õ.×îéáàëñàíãèéí õóó÷èí òàíèë, ìîíãîë÷óóäûí äîòíû íºõºð áºãººä åð íü
øóëóóí øóäàðãà, ýðýëõýã çîðèãòîé õ¿í õàðàãäàæ áàéâ.
327

Ôðîíòûí êîìàíäëàë õè÷íýýí èõ àæèëòòàé áàéñàí áîëîâ÷, ÿðèàíû äàðàà
òºëººëºã÷äèéã õ¿ëýýí àâ÷ íàéðñàã äàéëëàãà õèéæ, ìºí îðîéäîî òºëººëºã÷äºä
áàéëäààíû òóõàé êèíî ¿ç¿¿ëñíýýñ ãàäíà Ǻâëºëòèéí öýðãèéí äóó÷èí
õºãæèì÷äèéí êîíöåðò ¿ç¿¿ëëýý. Èíãýæ áàéõàä òóí èõ òóëàëäààí áîëæ áóé
ôðîíòûí ãàçàð èðýýä áàéãààã ò¿ð ìàðòàæ, ýíãèéí òàéâàí öàãèéí áàÿñãàëàí
òºãºëäºð, áàõàðõàëòàé õ¿ì¿¿ñèéí äîòîð áàéãàà þì øèã ñàíàãäàæ áàéæ áèëýý.
Ãýâ÷ òèéì áèø! Ýíý áîë ëóò øèð¿¿í òýìöëèéí áýðõòýé ¿åä Ǻâëºëòèéí
ýðýëõýã õ¿ì¿¿ñ áàéëäààíàà ÷ õèéäýã, óðëàãèéã ÷ ñîíèðõäîã, àìàð÷ ÷ ÷àääàã,
íàéç íàðòàéãàà ÷ íºõºðñ㺺ð óóëçàæ ÷àääàã íü òýð àæýý. Èíãýýä òºëººëºã÷èä
áàðóóí ôðîíòûí õàðüÿà Óëààí àðìèéí àíãèóäààð ÿâàâ. ¯¿íä: äýñëýã÷ ãåíåðàë
Ï.À.Áåëîâ, äýñëýã÷ ãåíåðàë È.Â.Áîëäèí, ìºí äýñëýã÷ ãåíåðàë È.Õ.Áàãðàìÿí
(îäîî ìàðøàë) íàðûí êîìàíäàëñàí ãóðâàí àðìè, õýä õýäýí àíãèóäààð
ÿâæ, àâ÷èðñàí áýëýã, àðä ò¿ìíèéõýý çàõèäëûã îëîí çóóí öýðýã äàðãà íàðò
ãàðäóóëàí ºã÷ ÿâàõûí çýðýãöýý áàéëäààíû áàéäàëòàé òàíèëöàâ.
Òýð ¿åä àðìè êîìàíäàëæ áàéñàí äýñëýã÷ ãåíåðàë îäîî ìàðøàë
È.Õ.Áàãðàìÿí ÷èéðýã áèåòýé, ñýðãýëýí àâõààëæòàé äàðãà õàðàãäàâ. Ãåíåðàë
È.Â.Áîëäèí, Ï.À.Áåëîâ íàð áîë íàìóóõàí, òºëºâ æèðèéí áàéäàëòàé ¸ñòîé ë
íýã îðîñ õ¿ì¿¿ñ þì äàà ãýìýýð í¿äýíä òóñ÷ áàéâ.
Îðîñûí àðä ò¿ìíýýñ îëîí ¿åèéí ò¿¿õýíäýý õàðèéí äàéñàíòàé óäàà
äàðàà õèéæ áàéñàí áàéëäààíû àëäàðò æàíæèí, àðäûí áààòðóóä, Îêòÿáðèéí
õóâüñãàë áà èðãýíèé äàéíû öóóò æàíæèí, àðäûí áààòðóóä, íýðò õ¿ì¿¿ñèéí
òóõàé áèäýíä äóðñàí ÿðüæ òýäíèé ýõ îðîí÷ óëàìæëàë, áàéëäààí÷ ÷àäâàðûí
òóðøëàãàä çîðèãæèí òóëãóóðëàæ ººðñºä人 íîîãäñîí ¿¿ðãèéã áèä íýð òºðòýé
áèåë¿¿ëæ, öºìºð÷ èðñýí äàéñíûã õººí çàéëóóëæ, ýõ îðíîî ÷ºëººëºí, óëìààð
á¿õ äýëõèéã ôàøèçìûí àþóëààñ àâðàõ àðèóí ¿¿ðýã áèäýíä ò¿¿õýýð íîîãäîõ
þì ãýæ ÿðüöãààæ áàéâ.
Òýä ýíý ãîë ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéã ë óðüòàë áîëãîæ, öýðãèéí óðëàãèéã
ýçýìøèí, äàéñíûã ÿëàí äàâàõûí òóëä ¿õýõýýñ àéõã¿é, àìü íàñ, àâüÿàñ áýëãýý
çîðèóëíà ãýñýí, òèéì ºíäºð óõàìñàðòàé, óã çîðèëãîíäîî ¿íýí÷, ÷àäàìãàé, òîì
æàíæèí, æèðèéí öýðã¿¿äýýñ ýõëýýä íýã íýãýíäýý õàëàìæòàé, áàò íÿãòàðñàí
íýãýí çîðèëãîòîé ¿íýõýýð êîììóíèñòóóä, ýâ õàìò çàëóó÷óóäûí ãèø¿¿ä,
çºâëºëòèéí àæèë÷èí àíãèéí õ¿âã¿¿ä, çºâëºëò òºðèéí ¿åä ºñºæ õ¿ì¿¿æèæ,
çîõèîë÷ Í.Îñòðîâñêèéí áè÷ñýíýýð õàòààãäñàí ãàí øèã õ¿ì¿¿ñ õàðàãäàæ
áàéâ.
Äàéí áàéëäààíû àëáà ãýäýã áîë ÿã áîëîâñðóóëæ, öàã òóõàéí áàéäëààð
¿ðãýëæ çàëðóóëàãäàæ áàéäàã, øóóðõàé íàðèéí òºëºâëºãººòýé, äàéíû ÿìàð
õ¿÷, õèð çýðãèéí õè÷íýýí òîîíû çýâñýãòýé, ÿìàð õýìæýýíèé çàéòàé ãàçðûã
õàìàð÷, ÷óõàì õààãóóð, õýäèéä ãàë íýýæ äîâòëîõûã öàã ¿ðãýëæ ñóäàëæ, ò¿¿íèé
ýñðýã õºäëºõ õ¿÷ýý ç¿éë á¿ðèéí çýâñýãòýé õîñëóóëàí áàéðëóóëæ, ººðòºº ãàðç
áàãàòàé, ºøòºí äàéñàíä õîõèðîë èõòýé òèéì òóëàëäààíû òºëºâëºãººã çîõèîæ
áîëîâñðóóëäàã áîëîõîîð öýðãèéí õ¿í áîë îíöãîé ìýðãýæèë, îþóí áýëýã, çîðèã
ñàìáàà àâüÿàñ, óõààíûã íýã çýðýã øààðääàã, ºâºðìºö øèíæëýõ óõààí, ºâºðìºö
328

óðëàã þì äàà ãýæ áîäîæ ÿâëàà. Һ뺺ëºã÷èä áàéëäààíû ãàëûí øóãàìàí äýýð
òóñãàé õàìãààëòòàéãààð î÷èæ Ǻâëºëòèéí àðäûí àðìèéí àíãèóäààñ äàéñíû
ç¿ã èõ áóóíû ãàë íýýæ, íèñýõ îíãîöíîîñ áºìáºãäºæ áàéñíûã ¿çñýí þì.
Ò¿¿íèé äàðàà íýãýí äàðãà èðæ, ìàðøàë ×îéáàëñàíä õàíäàí ¸ñîëæ, òàíàé
òºëººëºã÷äèéí èðñýíä çîðèóëàí ìèíîì¸òîîð äàéñíû Ẻí õ¿÷ ð¿¿ ãàëëàñíû
¿ð ä¿íã èëòãýå ãýæ õýëñýí áèëýý.
Òýð õýëýõäýý: “Äàéñíû õýä õýäýí áýõëýëò, îðîãíîñîí ¿¿ð¿¿ä, îëîí àðâàí
öýðýã, ïóëåì¸ò, èõ áóóíû öýðã¿¿äèéã áóò íèðãýýä, õýñýã ôàøèñòóóäûã
àìüäààð áàðèâ÷èëñàí. Ýíý áàðèâ÷ëàãäàæ èðñýí ôàøèñòóóäûã òà íàð õàðæ,
òýäýíä òàâèõ àñóóëò áàéâàë àñóóíà óó” ãýæ õýëýâ. Òýãæ áàéòàë óðàíõàé
òîì ãóòàëòàé, ºãºð ñààðàë ºíãºòýé õóâöàñ ºìññºí ôàøèñòûí çàëóóõàí
öýðã¿¿äèéã àâ÷ èðýâ. Òýäíèéã çºâëºëòèéí íºõºä “õýë” ãýæ íýðëýæ áàéãàà
íü öýðãèéí òóõàé àëü íýãýí ìýäýýã ñîíñîæ áîëîõ àìüä ãýð÷ ãýñýí óòãàòàé ¿ã
áàéñàí àæýý. Òýä, òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í ìàðøàë ×îéáàëñàíãèéí àñóóëòàíä
õàðèóëàõäàà áèä áîë ôàøèñòûí ÑÑ-èéí ãèø¿¿ä áºãººä ìàíàé êîìàíäëàëààñ
äààëãàñàí ¸ñîîð îðæ èðñýí þì. Èíãýýä ë ÿâæ áàéíà. ×óõàìõ¿¿, þó áîëîõûã
áèä ìýäýõã¿é ãýæ áàéâ. Òýäíèé èíãýæ ÿðüæ áàéñàí íü ôàøèñòûí öýðýã
Ìîñêâàãèéí îð÷èì áóò öîõèãäîæ áàðóóí ç¿ãò õººãäºæ áàéõ ¿åýñ ñàíàà
ñýòãýëèéí õóâüä àðãàã¿é äîðîéòñîí áàéíà ãýäýã ñýòãýãäëèéã áèäýíä òºð¿¿ëæ
áàéâ.
14-íèé ºã뺺 òºëººëºã÷äèéã êàòþøèéí áàòàðåéí ãàëûí áàéðàíä óðüæ
õàìãààëòòàé ãàçàð îðóóëàí, õ¿í òóñ á¿ðò äóðàí ºã÷, äàéñíû îðîãíîñîí áàéðûã
àæèãëóóëàí õàðóóëæ áàéãààä êàòþø ãýäýã ïóóæèíò áóóãààðàà ãàëëàæ ýõëýâ.
Êàòþø áîë ãèòëåð÷óóäûã ñàíäðààæ áàéñàí çýâñýã àðãàã¿é ìºí áîëîõ íü èëò
áàéâ. Èíãýýä òºëººëºã÷èä ôðîíòîîñ áóöàæ 1942 îíû 12 äóãààð ñàðûí 19-
íººñ 1943 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 3 õ¿ðòýë Ìîñêâàä áàéæ, øèíý æèë ºíãºðººâ.
1 ä¿ãýýð ñàðûí 3-íä “Õóâüñãàëò Ìîíãîë” ãýäýã òàíêèéí öóâààã ãàðäóóëàõààð
áàðóóí ôðîíòîä äàõèí î÷èâ.
Һ뺺ëºã÷äèéã 1943 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 12-íä òàíêèéí àíãè äýýð õ¿ëýýí
àâàõ ¸ñëîë áîëñíû äàðàà óã àíãèàñ õîëã¿é íýãýí õýñýã ìîä ðóó î÷èõîä
òàíêèéí àíãèéí äàðãà, öýðã¿¿ä æàãñàí ¸ñëîë õèéæ, ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã
õ¿ëýýí àâààä äàðàà íü öóãëààí áîëîâ.
Òýð öóãëààí áîëñîí ãàçàðò Ìîíãîë Óëñààñ óã àíãèä áýëýãëýõ òàíêóóä
õ¿ðýëöýí î÷ñîí áàéâ. Ýäãýýð òàíêóóäûã ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õóðèìòëóóëñàí
õºðºí㺺ð Ǻâëºëòèéí çàâîäàä ¿éëäâýðëýñýí þì. Òýð òàíê á¿ð òóñ òóñäàà
“Íàìûí Òºâ Õîðîî”, “Ñàéä íàðûí Ǻâëºë”, “Ñ¿õáààòàð”, “Ìàðøàë ×îéáàëñàí”,
“Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ”, 18 àéìàã, ÿàì ãýñýí òóñãàé íýðòýé áàéâ.
Óã öóãëààí äýýð Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í ìàðøàë Õ.×îéáàëñàí
¿ã õýëæ, ýíý òàíêèéã ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õºðºí㺺ð áàéãóóëñíû à÷
õîëáîãäëûã òàéëáàðëàæ, äàéñíàà äàðæ, ÿëàëò õèéõèéã òýäýíä õ¿ñýâ.
Òàíêèéí íýãòãýë àíãèéí äàðãà õóðàíäàà Ä.Ñ.Ëåîíîâ õýëñýí ¿ãýíäýý:
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíýýñ îëîí òàíê áýëýãëýñýíä òàëàðõàæ, ýäãýýð õ¿÷èðõýã
329

òåõíèêýýð õºëºã õèéæ, äàéñíûã äàðæ ÷àäàõàà èëýðõèéëæ áàéâ. “Õóâüñãàëò
Ìîíãîë” íýðòýé òàíêèéí áðèãàä áîë Ǻâëºëòèéí íóòãèéã ÷ºëººëæ, áàðóóí
Åâðîïûí àðä ò¿ìíèéã Ãèòëåðèéí äàðëàëààñ àíãèæðóóëàí óëìààð ôàøèñòûí
Ãåðìàíûã áóò íèðãýæ ÿëàëò õéèõýä, ÷óõàë õóâü íýìðýý îðóóëàí áààòàðëàã
çàìûã òóóëñàí áèëýý. Òýðõ¿¿ òàíêèéí áðèãàäûí øòàáûí äàðãà áàéãààä ñ¿¿ëä
àðìèéí ãåíåðàë áîëñîí È.È.Ãóñàêîâñêèéí õýëñíýýð á¿õ áðèãàä Áåðëèí
õ¿ðòýë áàéëäñàíû äîòîð “Ìàðøàë ×îéáàëñàí”, “Õàòàíáààòàð”, “Àðõàíãàé”,
“ªâºðõàíãàé” ãýäýã íýðòýé òàíêóóä ò¿ð¿¿ëýí îðñîí àæýý. Èíãýýä òºëººëºã÷èä
ôðîíòîîð ÿâàõ àæëàà ¿íäñýíäýý äóóñàæ áóöàõ áîëîâ.
Áèä áóöàæ èðýõäýý ôðîíòûí äàðãà, öýðã¿¿äýýñ ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä
áè÷ñýí º÷íººí òº÷íººí ìÿíãàí çàõèäàë, ø¿ëãèéã àâ÷èðñàí áºãººä òýäãýýð
íü ìàíàé òýð ¿åèéí õýâëýëä óäàà äàðàà íèéòëýãäñýí þì. Äàéñàíòàé ºäºð,
øºíºã¿é òóëàëäàæ áàéñàí Ǻâëºëòèéí àðìèéí öýðýã äàðãà íàð àëñ õîë
ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ÷èí ñýòãýë òýäíèé òàëä á¿ðýí áàéñíûã ºíäðººð ¿íýëæ
òàëàðõëàà èëýðõèéëñýí àõ ä¿¿ ¸ñíû ñàéí ñàéõàí ¿ãòýé çàõèäëóóä èð¿¿ëñýí
þì.
1943 îíû 2 äóãààð ñàðûí 2-íû ºäºð Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã Êðåìëèéí
îðäíû Ãåîðãèéí òàíõèìä ÑÑÑÐ-èéí Àðäûí êîìèññàðûí çºâëºëèéí äàðãà,
Åðºíõèé äýýä êîìàíäëàëûí æàíæèí È.Â.Ñòàëèí òýðã¿¿òýé Ǻâëºëòèéí
íàì, çàñãèéí ãàçðûí óäèðäàã÷èä õ¿ëýýí àâëàà. Ýíý õ¿ëýýí àâàëò äýýð
Â.Ì.Ìîëîòîâ, Ã.Ì.Ìàëåíêîâ, Ã.Ê.Æóêîâ íàðûí çýðýã áóñàä õ¿ì¿¿ñ áàéâ.
Ìàëåíêîâ äýýä êîìàíäëàëûí äààëãàâðààð Ñòàëèíãðàäûí áàéëäààíûã
àìæèëòòàé äóóñãààä, Ìîñêâàä õ¿ðýëöýí èðæ, ìàðøàë ×îéáàëñàíòàé óóëçàæ,
áàéðàíä íü õîîë èäýæ, çóðãàà õàìò àâàõóóëñàí. Òýð çóðàã íàäàä áèé. Æóêîâûí
öîã æàâõëàíòàé, çîðèã òºãºëäºð, çàð÷èì÷, ÷àìáàé, òºëºâ, ¿ã äóó öººòýé
áàéäàë íü öýðãèéí àâüÿàñëàã æàíæèí þì ãýäýã ñýòãýë òºð¿¿ëæ áàéâ.
Ñòàëèíû õ¿ëýýí àâàëò 4 öàã ãàðóé ¿ðãýëæèëæ, ýëýãñýã äîòíî áîëîâ.
Ìàíàéõààñ îëîí õ¿í ¿ã õýëñýí. Áè Ñòàëèí, Ìîëîòîâ, ×îéáàëñàí áîëîí ìàíàé
ìîíãîëûí áóñàä íºõäèéí ¿ãèéã îð÷óóëæ áàéâ.
Òýð ¿åä Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä áàéñàí í.Ìîëîòîâ, Óëààí öýðýãò èõ
ýíõõèéëëèéã ¿ç¿¿ëæ áàéãàà Ìîíãîë Àðä Óëñûí òºëººëºã÷èä, õ¿íäýò çî÷äîä
çîðèóëæ áàÿðûí õóíäàãà ºðãºñºí þì.
̺í 2 äóãààð ñàðûí 2-íû ºäºð Ñòàëèíãðàäûí óìàðä ç¿ãò á¿ñëýãäñýí
Ãåðìàíû ôàøèñòûí öýðãèéí õýñãèéã óñòãàæ äóóñãàñíûã í.Ìîëîòîâ ìýäýãäýýä
Ñòàëèíãðàäûí äýðãýä ãåðìàíóóäûã áóò öîõèñîí ÿâäàë áîë Ǻâëºëò-Ãåðìàíû
á¿õ ôðîíò äýýð ãàðñàí ëóò ýðãýëò þì ãýæ òýìäýãëýñýí áà Áîëüøåâèêóóäûí
íàìûí òºðñºí ä¿¿, ÌÀÕÍ-ûí òàëààð äýëãýðýíã¿é ¿ã õýëñýí þì.
í.Áóìöýíä, ×îéáàëñàí íàð Ñòàëèí, Ìîëîòîâ íàðò Áàãà Õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí çàðëèãèéí äàãóó îäîí ãàðäóóëæ ºãñºí þì.
Ñòàëèí áîë íóðóó íàì, õºäºë㺺í ààæèì, ¿ã äóó öººí, ëóò òýð èõ
áàéëäààíû ÿâö, ò¿¿íèé ÿëàëòûã õàíãàæ, äàéíû äàðààõ ýíõ òàéâàí ¿åèéí
çîðèëòûã õ¿ðòýë áîääîã òèéì óäèðäàã÷ õ¿íèé øèíæòýé áàéñàí. ªíäºð óóëûí
330

îðîéãîîñ ºðãºí èõ àìüäðàëûí ó÷èð ÿâëäûã òóíãààí ¿çäýã õ¿í ãýäýã ñýòãýãäýë
áèäýíä òºðæ áàéâ. Ñòàëèí ýíãèéí æèðèéí öººí ¿ãòýé, ìýðãýí ñàíàà ãàðãàæ,
õîøèí èíýýäýìòýé ¿ã õýëäýã òèéì õ¿í õàðàãäàæ áàéâ.
Ìàðøàë Ã.Ê.Æóêîâ, Ê.Ê.Ðîêîññîâñêèé, È.Ñ.Êîíåâ, À.Ì.Âàñèëåâñêèé,
àðìèéí ãåíåðàë Ñ.Ì.Ùòåìÿíêî íàðààñ Ǻâëºëòèéí ýõ îðíû äàéíû òóõàé
áè÷ñýí äóðòãàëäàà Ǻâëºëòèéí àðìèéã êîìàíäàëæ áàéñàí àëü àëèíû ãàâüÿàã
îëîí òàëààð íü ñàéøààí òýìäýãëýñíèéã ìàíàé óíøèã÷èä àÿíäàà ìýäýõ áèëýý.
È.Â.Ñòàëèí õ¿ëýýí àâàëòûí òºãñãºëä òîâ÷ ¿ã õýëýõäýý: Çîâîõ öàãò
íºõðèéí ÷àíàð òàíèãäàíà ãýã÷ýýð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé çîâæ áàéñàí 1921
îíä áèä òóñàëñíû àäèë ýíý õýö¿¿ ¿åä Ìîíãîë÷óóä áèäýíä íýãýí àäèë òóñàëæ
áàéíà ãýæ õýëýâ.
È.Â.Ñòàëèí ìàíàé îëîí ¿íäýñíèé àðä ò¿ìýí öºì òýãø ýðõòýé. Ãýâ÷ òýãø
ýðõèéí äîòîð òýðã¿¿í ãýæ áàéäàã. Òýð áîë òàéâàí öàãò á¿òýýí áîñãîõîä èõèéã
á¿òýýæ, áàéëäààíû öàãò äàéíû õàìãèéí õ¿íäèéã áèåäýý õ¿ëýýæ áóé áºãººä
Ëåíèíèéã òºð¿¿ëñýí îðîñûí àðä ò¿ìýí þì. Áè îðîñûí àðä ò¿ìíèé òºëºº ãýæ
íýã õóíäàãà ºðãºñºí.
Ýíý õ¿ëýýí àâàëò áîë Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé àõ ä¿¿ãèéí
áàðèëäëàãà, áàéëäààíû õîëáîîíû òîä èëðýë áîëñîí þì.
Һ뺺ëºã÷èä ôðîíòîîñ áóöàæ èðýýä, àðä ò¿ìýíäýý ÿâñàí ãàçàð, ¿çñýí
ç¿éëýý ÿðüæ áàéñíûã ñîíññîí õ¿í á¿õýí èõýä ñîíèðõîí áàÿðëàöãààæ áàéâ.
Äýýðõ äºðâºí öóâàà áýëýã ÿâñíû äàðàà ÷ ìàíàé àðä ò¿ìíèé äóíä òóñëàìæ
õóðèìòëóóëàõ ÿâäàë ¿ðãýëæèëñýýð áàéâ.
1943 îíû 2 äóãààð ñàðûí 28-íä Óëààí àðìèéí 25 æèëèéí îéãîîð ìîíãîëûí
õºäºëìºð÷人ñ Ôðîíòîä ÿâóóëàõ áýëãèéí øèíý öóâàà õºäëºâ. Ýíý áýëãèéã
íàìûí òºâ õîðîîíû åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Þ.Öýäýíáàë òýðã¿¿òýé
òºëººëºã÷èä ôðîíòîä õ¿ðãýæ, ôðîíòûí îëîí àíãè, íýãòãýë¿¿äýä áèåýð
õ¿ðýëöýí î÷èæ ò¿¿íèéã ãàðäóóëàí ºãºâ. Ýíý òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä
íºõºð Æ.Ëõàãâàñ¿ðýí çýðýã õ¿ì¿¿ñ îðæ ÿâñàí þì.
Ǻâëºëòèéí áààòàðëàã àðìè, Íàìûíõàà óäèðëàãûí äîð ýõ îðíûõîî õîò
ñóóðèí, ºíöºã áóëàí á¿ðèéã äàéñíààñ ÷ºëººëæ, óëìààð òýäíèéã ýõ îðíîîñîî
õººí çàéëóóëæ, ôàøèñòûí äàðëàëä îðñîí ç¿¿í Åâðîïûí îëîí îðîíä àðä
ò¿ìíèéã ÷ºëººëºõºä òóñàëæ, öààøèä ôàøèñòûí ãåðìàíû íóòàãò äàâøèí îðæ,
äàéñíûã áóò öîõèæ ÿëàâ.
Òýð ¿åä ìàíàé àðä ò¿ìýí Ǻâëºëòèéí öýðãèéí äàâøèëòûã öàã ¿ðãýëæ
àíõààðàí øèðòýæ, äàéíûã ÿëàëòààð òºãñãºõºä, õýìæýý õÿçãààðã¿é áàõäàí
áàÿðëàöãààæ áàéâ. Õ.×îéáàëñàí, Þ.Öýäýíáàë, Ã.Áóìöýíä íàð 1945 îíû 5
äóãààð ñàðûí 9-íä íºõºð È.Â.Ñòàëèíä ÿëàëòûí áàÿðûã òîõèîëäóóëàí óòàñ
ÿâóóëñàí.
Õ¿í òºðºëõòíèé çàíàëò äàéñíûã ÿëñàí èõ ÿëàëòûí áàÿðûã 5 äóãààð ñàðûí
9-íä òýìäýãëýæ áàéõ òóõàé ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí òîãòîîë
ìºí 1945 îíû 5 äóãààð ñàðûí 9-íä ãàðñàí þì.
331

9-íèé ºäºð ÿëàëòûí áàÿðûã Óëààíáààòàð õîòûí Ñ¿õáààòàðûí òàëáàéä 11
öàãààñ 15 öàã õ¿ðòýë òýìäýãëýæ, öóãëààí äýýð íºõºð Þ.Öýäýíáàë ¿ã õýëñíèé
äàðàà, àðä èðãýäèéí áà öýðãèéí ºðãºí æàãñààë áîëæ, îðîé íü áóóãààð áóóäàæ
òîì ¸ñëîë áîëñîí þì. 9-10-íû ºäðèéí ñîíèí õýâëýëä ÿëàëòûí òóõàé ºðãºí
õýâëýæ áàéñàí þì.
̺í ýíý ÿëàëòàíä çîðèóëñàí öýðãèéí æàãñààë Ìîñêâàä 1945 îíû 6
äóãààð ñàðûí 24-íä áîëñîí áèëýý. Òýð ¿åýð ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí 220 æèëèéí îéí
áàÿðò îðîëöñîí Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷äèéã
òýðã¿¿ëýí ÿâæ áàéõ ¿åä íàäàä óã ÿëàëòûí áàÿðò îðîëöîõ çàâøààí òîõèîëäñîí
þì. ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí 220 æèëèéí îéã Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí, íàì, çàñàã èõ
ºðãºí òýìäýãëýæ, äàéíû ¿åä èõ ãàâüÿà áàéãóóëñàí ãàðàìãàé îëîí ýðäýìòäýä
“Õºäºëìºðèéí áààòàð” öîë îëãîæ, îëîí çóóí õ¿íèéã îäîí ìåäàëèàð øàãíàæ
áàéñàí þì. Òýãýýä áè òýð ÿëàëòûí ïàðàäàä îðîëöîõîîð èíäýðèéí óðèëãûã
õ¿ëýýí àâ÷ òýíä î÷ñîí þì. Ýíý ïàðàä áîë ÿëñàí àðä ò¿ìýí, ÿëñàí àðìèéí
áààòàðëàã öýðãèéí àíãèóäûí æàãñààë áîëñîí þì.
Ǻâëºëòèéí îëîí õîò, ìóæ, õîëáîîíû á¿ãä íàéðàìäàõ óëñóóä, óëìààð
ç¿¿í Åâðîïûí óëñ ã¿ðí¿¿äèéã ÷ºëººëæ, ôàøèñòûí õ¿÷èéã ÿëñàí áààòàðëàã
àíãèóäûí òºëººëºã÷èä ýíý æàãñààëä îðñîí þì.
ßëàëòûã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëñàí ÇÕÓÊÍ, Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçðûí
óäèðäàã÷èä èíäýð äýýð ãàðàâ.
Ïàðàäûã Ǻâëºëòèéí ÿëãóóñàí àðìèéí ãàðàìãàé æàíæèí ìàðøàë
Ê.Ê.Ðîêîññîâñêèé õàð õýýð ìîðü óíàæ êîìàíäëàí, ìºí ìàðøàë Ã.Ê.Æóêîâ
öàãààí ìîðüòîé, ïàðàäûã õ¿ëýýæ àâñàí.
Óëààí òàëáàé äýýð öóãëàðñàí îëîí ò¿ìýí áà ãàäààäûí òºëººëºã÷èä íºõºð
È.Â.Ñòàëèí, Ǻâëºëòèéí íàì òºð, öýðãèéí æàíæíû ç¿ã õàðöãààæ, àëãà òàøèí
áàÿð õ¿ðãýæ áàéëàà.
Òýãýýä Ǻâëºëòèéí öýðãèéí íýã õýñýã æàãñààë, ôàøèñòûí ãåðìàíû
ãàðàìãàé ãýãäýæ ÿâààä, Ǻâëºëòèéí àðìèä ÿëàãäñàí ãåðìàíû àðìèéí öýðãèéí
õàð õàñòàé òóãóóäûã òîíãîéëãîí áàðüæ, Óëààí òàëáàéä àâ÷èð÷ ãàçàð øèäýëæ
áàéñàí íü Ãèòëåðèéí Ãåðìàíû äàðàãäñàíû øèíæ òýìäýã áîëæ áàéâ.
7 äóãààð ñàðûí 4-íä ×îéáàëñàí ãóàé Ìîñêâàä èðñýíòýé õîëáîãäîí,
Ãèòëåðèéí Ãåðìàíûã ÿëñíû äàðàà ãåíåðàëèññìóñ öîë àâñàí Ñòàëèíòàé áè
äàõèí íýã óóëçñàí þì. Ýíý áîë ò¿¿õýí ÷óõàë ÿâäàëòàé õîëáîîòîé áàéñàí þì.
ÇÕÓ-ààñ ßïîíû ýñðýã äàéí çàðëàõ òóõàé 1945 îíû 2 äóãààð ñàðûí 4-ººñ 14-
íèé ºäð¿¿äýä ÇÕÓ, ÀÍÓ, Èõ Áðèòàíèé Çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿í È.Â.Ñòàëèí,
Ô.Ðóçâåëüò, Ó.×åð÷èëü íàð Êðûìä Äîðíî äàõèíû àñóóäëûí òàëààð õóðàëäàæ
áàéãóóëñàí õýëýëöýýðò, ÁÍÌÀÓ-ûí áîäèò áàéäëûã õýâýýð áàéëãàõ òóõàé
àñóóäàë íýí òýðã¿¿í ç¿éë áîëæ îðñîí þì.
¯¿íèéã Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð ñ¿¿ëäýý õ¿ëýýñýí þì. 1945 îíû 6 äóãààð
ñàðûí 30-íä Ãîìèíäàíû õÿòàäûí Åðºíõèé ñàéä áóþó ÿéöýòãýõ þàíû äàðãà,
Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Ñóí Öçû-Âåí Ìîñêâàä èðýõýä È.Â.Ñòàëèí, Ì.È.Êàëèíèí,
Â.Ì.Ìîëîòîâ íàð õ¿ëýýí àâ÷, ìºí Ìîíãîëûí òóõàé àñóóäëûã ò¿¿íèé ºìíº
332

òàâèõ áîëñîí þì. Ýíý àñóóäëûã òàâèõûí òóëä ìàðøàë ×îéáàëñàíòàé çºâëºõ
çîðèëãîîð ò¿¿íèéã 7 äóãààð ñàðûí 4-íä Ìîñêâàä óðüæ, 5-íû ºäºð Ñòàëèí
×îéáàëñàíòàé óóëçàæ, çºâ뺺ä 7-íä Ñòàëèí, ×îéáàëñàíä çîðèóëæ õ¿ëýýí
àâàëò õèéõýä ìèíèé áèå òýíä áàéñàí þì. Áè òýð ¿åä Ìîíãîë Óëñûí Èõ
Ñóðãóóëèéí ðåêòîð áàéâ.
Ýíý òóõàé òýð ¿åèéí ñîíèí ñýòã¿¿ëä áèé. ×îéáàëñàí 8-íä Óëààíáààòàð
áóöàõàä, Ìîëîòîâ çýðýã õ¿ì¿¿ñ ¿äýæ ãàðãàñàí þì.
1946 îíä õî¸ð óëñûí õîîðîíä ãýðýý áàéãóóëàõàä òºëººëºã÷ººð îðîëöîæ
áàéãààä áè áàñ íýã óäàà Ñòàëèíòàé óóëçñàí þì.
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí, ò¿¿õýíä áîëñîí òýð ëóò äàéíä ÿëæ ãàðàõàä, äàÿí
äýëõèéí ñàéí ñàíààòàé õ¿í á¿õýí áàÿðëàæ áàéâ.
Ýíý áîë Â.È.Ëåíèíèé ñóðãààë, Ëåíèíèé áàéãóóëñàí ÇÕÓ-ûí Êîììóíèñò
íàìûí ìýðãýí óäèðäëàãà Ǻâëºëò òºð, ÇÕÓ-ä ÿëàí ìàíäñàí ñîöèàëèñò
áàéãóóëàëòûí äàâóó òàë, Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé áààòàðëàã òýìöýë, ò¿¿íèé
àëäàðò àðìèéí ýðýëõýã ÿëàëòûí áîäèò èëðýë ìºí.
Äàéñíûã áóò öîõèñîí ãîë õ¿÷èí Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí ýíý äàéíä 20 ñàÿ
õ¿íýý àëäñàí þì. Ãèòëåðèéí Ãåðìàíûã ÿëñàí ÿâäàë áîë îëîí óëñûí õ¿÷íèé
õàðüöààã ¿íäñýýð íü ººð÷èëæ, äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåìèéã áóé áîëãîñîí
þì.
ÇÕÓ òýðã¿¿òýé ñîöèàëèñò îðíóóä äàéíûã äàõèí ãàðãàõã¿é òóëä îëîí óëñûí
õàðèëöààí äàõü ò¿ãø¿¿ðýé áàéäëûã íàìæààæ, ýíõ òàéâíûã áýõæ¿¿ëýõèéí
òóëä èõèéã õèéæ áàéíà.
¯¿íèéã äýâøèëòýò õ¿í òºðºëõòºí ç¿é ¸ñîîð ñàéøààí äýìæèæ áàéãàà þì.
Äýëõèéí 2 äóãààð äàéíû ãîë ñóðãàìæ áîë õ¿í òºðºëõòíèéã ñ¿éðýëò øèíý
äàéíä äàõèí îðóóëàõã¿é, äýâøëèéã õºãæ¿¿ëýí, ýíõèéã áýõæ¿¿ëýõèéã äàÿí
äýëõèéí óëñ ò¿ìýíä äàõèí äàõèí ñàíóóëæ áàéäàãò îðøèíî.
“ØÓÀ-èéí ìýäýý” ¹3. ÓÁ., 1975. ò.25-33
333

ÓËÑÛÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ ÎÞÓÒÍÛ ÕÓÐÀË ÁÎËÎÂ
Ìàðøàë ×îéáàëñàíãèéí íýðýìæèò óëñûí èõ ñóðãóóëèéí îþóòíû èõ õóðàë
9 ä¿ãýýð ñàðûí 27-íä áîëîâ. Ýíý õóðàë äýýð èõ ñóðãóóëèéí ðåêòîð íºõºð
Øèðýíäýâýýñ “1947-1948 îíû õè÷ýýëèéí æèëä èõ ñóðãóóëèéí îþóòàí íàðààñ
ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã çîðèëãóóäûí òóõàé” èëòãýëèéã õèéâ.
ͺõºð Øèðýíäýâ èëòãýëèéí ýõíèé õýñýãò Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü
àíõ áàéãóóëàãäñààð 5 æèë áîëîõ çàâñàð îëñîí àìæèëòûã ÿðèâ. Èõ ñóðãóóëü
íü áàéãóóëàãäñàíààñ õîéø óëàì ºðãºæèæ, îäîî îþóòíû òîî 800-ä õ¿ð÷,
1942 îíû áàéäàëòàé çýðýãö¿¿ëáýë 6 äàõèí ºñ÷ýý. Èõ ñóðãóóëü íü ýðäýì
øèíæèëãýý, ñóðãóóëü, äàäëàãûí õýðýãñýë áàãàæààð õàíãàãäñàí, óóæèì ñàéõàí
áàðèëãàòàé áîëæýý. Áàãø íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿í áîë äýýä çýðãèéí áîëîâñðîëòîé
ïðîôåññîð, äîöåíò íàð, ¿íäýñíèé ýðäýìòäýýð á¿òæýý. Õè÷ýýëèéí ïðîãðàììûã
ºðãºòãºæ, ñóðàëöàõ æèëèéí òîî, àíãè, ôàêóëüòåòèéã íýìæýý. Òóñ ñóðãóóëü,
àíõ áàéãóóëàãäñàíààñ õîéø õî¸ð óäàà òºãñºëò õèéæ, óëñäàà îëîí àðâàí,
äýýä ìýðãýæèëòíèéã áýëòãýæ ºãºâ. ͺõºð Øèðýíäýâýýñ “Èõ ñóðãóóëü îäîî
Ìîíãîë Óëñûí øèíý õ¿÷íèé óóðõàé áîëîâ. Ìîíãîëûí çàëóó÷óóäûí èõ
ñóðãóóëüä îðîõ õ¿ñýë ñàíàë óëàì èõäýâ” ãýæ òýìäýãëýýä, èõ ñóðãóóëèéí àëäàð
íýð, òóñ îðîí äàÿàð àëäàðøèæ áàéãààãààð áàðàõã¿é äýëõèé äýýð íýðøæýý ãýæ
õýëýõèéí õàìò, Ǻâëºëò óëñûí àëäàðò èõ ñóðãóóëü, øèíæèëãýýíèé ãàçðóóä,
çàðèì ãàäààä óëñûí èõ ñóðãóóëèóäòàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé òàëààð õàðèëöäàã
áîëîâ. Èõ ñóðãóóëèéí îþóòíóóä áîë äýëõèé äàõèíû îþóòíû àðä÷èëñàí
õîëáîîíû ãèø¿¿í áîëñîí ãýâ.
Èõ ñóðãóóëèéí ýäãýýð îëîëò àìæèëò áîë ìàíàé íàì çàñàã, ýõ îðíû õàëóóí
äýìæëýãèéí ¿ð áºãººä áàãø, îþóòíû øàðãóó õºäºëìºðèéí ä¿í ìºí ãýæ
èëòãýã÷ýýñ õýëýâ.
Öààøèä ýíý 1947-1948 îíû õè÷ýýëèéí æèëä, èõ ñóðãóóëü íü õè÷ýýë,
øèíæèëãýý ÿâóóëàõ áà àæ àõóéí òàëààð õàíãàëòòàé áýëòãýëòýé îðæ áàéãààã
òýìäýãëýýä, èõ ñóðãóóëèéí îþóòàí íàðûí ºìíº òîäîðõîé ¿¿ðýãí¿¿äèéã òàâèâ.
ͺõºð Øèðýíäýâýýñ òóñ èõ ñóðãóóëèéã òºãñãºí ãàðãàõ ìýðãýæèëòýí
íºõäèéí ÷àíàðûã ýðñ äýýøë¿¿ëýõ òàëààð àðãà õýìæýýí¿¿äèéã çààñíû äîòîð
îþóòíû áèåý äààñàí àæèëëàãààã òîäîðõîé ÷àíàðòàé áîëãîæ, øàëãàëò áà óëñûí
øàëãàëòóóäàä îäîîãîîñ áýëòãýõ îþóòíûã îðîñ õýëä ã¿íçãèé ñóðãàõ, òýäíèéã
õóâüñãàëò õ¿ì¿¿æèëòýé áîëãîõ àæëûã õ¿÷òýé ÿâóóëàõ õýðýãòýé ãýâ. ͺõºð
Øèðýíäýâ, îþóòíû ¿çýë îíîëûí õ¿ì¿¿æëèéã îíöëîí òýìäýãëýæ, “ìàíàé óëñ,
ñî¸ë, àæ àõóéí òºëºâëºãººòýéãýýð àæèëëàæ, ñîöèàëèçì áàéãóóëàëä äýâøèí
îðîõ íºõöëèéã õàíãàõ áýëòãýëèéã õèéæ áàéãàà ýíý ¿åä ¿çýë îíîëûí áýëòãýë
ÿëàíãóÿà ÷óõàë áºãººä îäîî ìàíàé õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëä áàéãàà õóó÷íû
¿ëäýãäë¿¿äèéã àðèëãàæ, òýäíèéã ìàðêñèñò-ëåíèíèñò îíîëîîð çýâñýãëýõ ÿâäàë
øààðäàãäàíà” ãýæ õýëýâ.
334

Öààøèä èëòãýã÷ýýñ îþóòàí íàðûã èõ Ëåíèí, Ñòàëèí, Ñ¿õáààòàð,
×îéáàëñàíãèéí æèøýýãýýð ãàëûí äºë ìýò çîõèîí áàéãóóëàã÷ ÷àäâàðòàé
áîëîõûã óðèàëàâ.
Òýãýýä îþóòíû ìýäöèéã ºíäºð áîëãîõ àæëûí äîòîð îíîëûí õóðàë,
ñåìèíàð, èëòãýë, ëåêö çýðãèéã ÿâóóëàõûã øààðäàæ, îþóòàí íàðûí
õ¿ì¿¿æëèéí òàëààð èõ ñóðãóóëèéí äýðãýäýõ íàì, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí
àæèëëàõ öààøäûí ÷èãèéã çààâ. Ðåêòîð íºõºð Øèðýíäýâýýñ ººðèéí èëòãýëèéí
ýöýñò á¿õ îþóòàí ñóðàã÷èä ÿëàíãóÿà ýíý õè÷ýýëèéí æèëä òºãñºã÷äèéã
ñóðëàãà, õ¿ì¿¿æëèéí ºíäºð àìæèëòûã ¿ç¿¿ëæ, ýõ îðîí, ýöýã ×îéáàëñàíãèéí
õàëóóí íàéäâàðûã íýðòýé áèåë¿¿ëýõèéã óðèàëæ, Ǻâëºëò óëñààñ óðèãäñàí
ýðäýìòýí áàãø íàð áîëîí ¿íäýñíèé ýðäýìòýí íºõäèéã Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé
äýýä ìýðãýæèëòíèéã áýëòãýõ ¿éëñò íü öààøäûí èõ á¿òýýëèéã õ¿ñ÷ åðººâ.
Õóðàëäàãñàä, íºõºð Øèðýíäýâèéí èëòãýëèéã íèæãýíýòýë àëãà òàøèí
õ¿ëýýæ, ò¿¿íèé äîòîð çààñàí òîäîðõîé àðãà õýìæýýí¿¿äèéã õýðýã äýýð
íü àìæèëòòàé áèåë¿¿ëýõèéã áàòàëöãààâ. Èõ ñóðãóóëèéí îðëîã÷ ðåêòîð
ôèëîñîôèéí îðëîã÷ ýðäýìòýí È.ß.Ïîçäíÿêîâ, ìàðêñèñò, ëåíèíèñò õ¿ì¿¿æèë
ÿìàð áàéâàë çîõèõûã ÿðüæ, îþóòàí ñóðàã÷äûí ìàðêñèçì, ëåíèíèçìèéã
ä¿¿ðýí ýçýìøèæ, ò¿¿íèéã àæèë õýðýã äýýð õýðýãëýæ ñóðàõûã óðèàëààä, ¿íýò
ñàíóóëãûã ºãºâ.
×îéáàëñàíãèéí íýðýìæèò öàëèíò îþóòàí Æàìüÿíæàâ, îþóòàí Ñàíäàãäîðæ
íàð Ìîíãîëûí çàëóó÷óóäàä ýðäýì ñóðãàõ èõ çàìûã íýýæ ºãñºí ýõ îðîí íàì
çàñàã áà èõ ×îéáàëñàíäàà ¿íýí ñýòãýëèéí òàëàðõëûã õ¿ðãýæ, óëñäàà ñàéí
ìýðãýæèëòýí áîëæ, àðä ò¿ìíèé èòãýë íàéäâàðûã õàíãàõûã èëýðõèéëýâ.
Òóñ õóðàë äýýð ïðîôåññîð Ëèáåðçîí, ïðîôåññîð Ðîìàíöåâ íàðûí çýðýã
ýðäýìòýí áàãø íàðààñ îþóòíû õè÷ýýë õ¿ì¿¿æèëä õîëáîãäóóëàí ¿íýò
ñóðãààëóóäûã ºãºâ.
Õóðëûí äàðàà á¿õ îþóòíû ¿äýøëýã ÿâàãäàâ.
Í.Ñîäíîì
¯íýí. 1947.9.30
335

336
ÌÀÉÍ ÍÝÃÍÈÉ ÆÀÃÑÀÀË ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐÒ ÁÎËÑÎÍ ÍÜ
Äýëõèé äàõèíû õºäºëìºð÷äèéí ýâ ñàíààíû íýãäëèéí ºäºð, îðîí á¿õíèé
àæèë÷äûí àõ ä¿¿ãèéí áàðèëäëàãààíû ºäºð Ìàéí 1-íèé æàãñààë, ÁÍÌÀÓ-ûí
íèéñëýë Óëààíáààòàðò ¿ëýìæ ºðãºí, èõ ñ¿ð æàâõëàíòàé áîëæ ºíãºðºâ.
Ìàéí 1-íèéã ¸ñîëñîí 1953 îíû 5 äóãààð ñàðûí 1-íä íèéñëýë Óëààíáààòàð
õîò íèéòýýðýý áàÿð ¸ñëîëûí áàéäàëòàé áîëæ, èõ ñàéõàí ÷èìýãäñýí áàéëàà.
Íèéñëýëèéíõýí ºã뺺 8 öàãààñ ýõëýí ãóäàìæèíä ãàð÷, õîòûí òºâä áàéãàà
Ñ¿õáààòàðûí òàëáàéä öóãëàæýý. Òàëáàéí õîéä òàëä ñ¿íäýðëýæ áàéãàà,
Çàñãèéí ãàçðûí îðäíû òîì áàéøèíãèéí í¿¿ðýíä Ìàðêñ-Ýíãåëüñ-Ëåíèí-
Ñòàëèíû òîì çóðãèéã äýëãýæ “Ìàéí 1” ãýñýí ¿ñãèéã ä¿ðñýëñýí áàéâ. Õî¸ð
òàëä íü Ñ¿õáààòàð, ×îéáàëñàí íàðûí çóðàã áàéíà.
Îðäíû ºìíºõ èíäðèéí õî¸ð òàëààð Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí áà àðäûí
àðä÷èëñàí îðíóóäûí æîëîîäîã÷äûí çóðãóóä áàéëàà.
Ñ¿õáààòàðûí òàëáàé, òóã äàëáààãàà íàìèðóóëàí õèéñãýñýí æàãñààëûí
öóâààíóóäààð ä¿¿ð÷ýý. Çàñãèéí ãàçðûí îðäíû ºìíºõ èíäðèéí õàæóóä
ÁÍÌÀÓ-ûí Óëñûí Èõ Õóðëûí äåïóòàòóóä, íàì, óëñ, îëîí íèéòèéí
áàéãóóëëàãóóäûí ç¿òãýëòí¿¿ä, òýðã¿¿íèé àæèë÷èä, ñî¸ë øèíæëýõ óõààíû
ñàé÷óóë, ×îéáàëñàíãèéí øàãíàëòíóóä çîãñîæ áàéíà. Ýíä áàñ ÇÕÓ, Õÿòàä,
Ñîëîíãîñ àðä óëñûí äèïëîìàò òºëººëºã÷äèéí ãèø¿¿ä èðñýí áàéâ.
11 öàã áîëëîî. Çàñãèéí ãàçðûí èíäýð äýýð, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû
Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, ÁÍÌÀÓ-ûí Åðºíõèé ñàéä íºõºð Þ.Öýäýíáàë
òýðã¿¿ëýí Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû ãèø¿¿í íºõºð Ä.Äàìáà,
×.Ñ¿ðýíæàâ, Á.Æàìáàëäîðæ, Á.Øèðýíäýâ, Óëñ òºðèéí òîâ÷îîíû îðëîã÷
ãèø¿¿í íºõºð Ñ.Ñîñîðáàðàì, Í.Ëõàìñ¿ðýí, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà Ö.Ä¿ãýðñ¿ðýí, Åðºíõèé ñàéäûí îðëîã÷ íºõºð Ä.Ìàéäàð,
Ñ.Ëóâñàí, Óëñûí èõ õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðûí äàðãûí îðëîã÷
Ä.Öýäýâèéí çýðýã íºõºä ãàð÷ èðýâ. ÑÑÑÐ-ýýñ ÁÍÌÀÓ-ä ñóóãàà Îíö áºãººä
Á¿ðýí ýðõò ýë÷èí ñàéä íºõºð Ã.È.Èâàííèêîâ, ÁÍÕÀÓ-ààñ ÁÍÌÀÓ-ä ñóóãàà
Îíö áºãººä Á¿ðýí ýðõò ýë÷èí ñàéä íºõºð Öçè ß-òàé, ÁÍÀÑÀÓ-ààñ ÁÍÌÀÓ-ä
ñóóãàà Îíö áºãººä Á¿ðýí ýðõò ýë÷èí ñàéä íºõºð Êèì Åí Äèí íàð èíäýð äýýð
ãàð÷ èðëýý. Æàãñààëä îðîëöîãñîä, óäèðäàã÷èä, çî÷äîî õàëóóíààð óãòàâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí áà ÇÕÓ-ûí òºðèéí ñ¿ëä äóóëëûã õºãæèìä ýãøèãëýâ.
Ìàéí íýãíèé áàÿðûí æàãñààë äýýð íºõºð Á.Øèðýíäýâ áàÿðûí ¿ã õýëëýý.
ͺõºð Á.Øèðýíäýâèéí õýëñýí ¿ã
Ìàíàé îðíû ýðýãòýé, ýìýãòýé àæèë÷èí, ýðýãòýé, ýìýãòýé àðä, ñýõýýòýí íºõºä ºº!
Ìàíàé àëäàðò àðìèéí áàéëäàã÷, ò¿ð¿¿÷, îôèöåð, ãåíåðàë íºõºä ºº!
Äýëõèé äàõèíû õºäºëìºð÷äèéí ýâ ñàíààíû íýãäýë òàëàðõàë, îðîí á¿õíèé
àæèë÷äûí àõ ä¿¿ãèéí áàðèëäëàãààíû áàÿð áîëñîí Ìàéí íýãíèé ºäðèéã

òîõèîëäóóëàí ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð áà ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû ºìíººñ
ò¿¿íèé äààëãàâàðààð òà á¿õýíä áàÿðûã õ¿ðãýæ ìýíä÷èëüå.
ͺõºä ºº! Á¿õ äýëõèéí õºäºëìºð÷èä, èìïåðèàëèçìûí ýñðýã, àðä÷èëñàí
ëàãåðü öààøèä ãóéâøã¿é ºñ÷ áàéãàà ¿åä îëîí óëñûí áàÿðûí ºäºð Ìàéí
íýãíèéã òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëæ áàéíà.
Àóãàà èõ Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí, Ëåíèí-Ñòàëèíû ÿëàãäàøã¿é òóãèéí äîð
ÇÕÓ-ûí Êîììóíèñò íàì áà Çàñãèéí Ãàçðûí øàëãàðñàí óäèðäëàãààð ÿâæ,
ÇÕÓÊÍ-ûí XIX èõ õóðëûí ò¿¿õò øèéäâýðèéã áà ñîöèàëèçìààñ êîììóíèçìä
øèëæèõ íºõöë¿¿äèéí òóõàé È.Â.Ñòàëèíû ñóóò ñóðãààëèéã õýðýãæ¿¿ëýí
áèåë¿¿ëæ áàéãàà ÿâäàë íü á¿õ àðä÷èëñàí ëàãåðüò àóãàà èõ ÷àäàë áà
ÿëàãäàøã¿é õ¿÷èéã ºã÷ áàéíà.
Ýíõ òàéâàí, íàéðàìäàë, àðä ò¿ìíèé õîîðîíäûí òýãø ýðõèéí áîäëîãî áîëñîí
Ǻâëºëò òºðèéí ëåíèí÷-ñòàëèí÷ ãàäààä áîäëîãî, ÑÑÑÐ-èéí àðäûí àæ àõóéí á¿õ
ñàëàà ìº÷èðò Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé îëæ áàéãàà øèíý øèíý àìæèëò áîë ýíõ
òàéâàí, àðä÷èëàë, ñîöèàëèçìûí ëàãåðèéí íÿöààãäàøã¿é õ¿÷ áà íýãäëèéã ºäðººñ
ºäºðò çóçààòãàñààð áàéíà. ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîî áà Çàñãèéí ãàçðààñ òàâààðûí
¿íèéã äàõèí õÿìäðóóëàõ òóõàé ýíý îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íä ãàðãàñàí øèéäâýð
áîë õºäºëìºð÷èí îëîí ò¿ìíèé áàéíãà ºñ÷ áàéäàã ýä ìàòåðèàëûí áîëîí ñî¸ëûí
õýðýãöýýã äýýä õýìæýýãýýð õàíãàõ ñîöèàëèçìûí ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí õóóëèéã
àìæèëòòàé áèåë¿¿ëæ áàéãààã áàñ äàõèí ãýð÷èëæ áàéíà.
Á¿ãä Íàéðàìäàõ èõ Õÿòàä Àðä Óëñ áà àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóä íü àóãàà
èõ ÇÕÓ-òàé àõ ä¿¿ãèéí áàò íÿãò íàéðàìäàëòàéãààð, ò¿¿íèé ç¿éë á¿ðèéí
òóñëàìæ áà çîðèãæóóëàã÷ æèøýýãýýð àðäûí àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ îëîí
æèëèéí òºëºâëºãººã àìæèëòòàé áèåë¿¿ëæ, õºäºëìºð÷äèéí ýä ìàòåðèàëûí
áà ñî¸ëûí õýìæýýã ãóéâàëòã¿é äýýøë¿¿ëæ, êîììóíèñò áà àæèë÷íû íàìûíõàà
óäèðäëàãûí äîð ñîöèàëèçìä îðîõ çàìààð óðàãø äàâøèæ áàéíà.
Êàïèòàëèñò îðíóóäàä õºäºëìºð÷èí îëíû ¿ã¿éðýë õîîñðîë ã¿íçãèéðñýýð
áàéíà. Ýäãýýð îðîíä çýâñýãëýëèéí õîéíîîñ õººöºëäºæ ýä òàâààð áà õ¿íñíèé
ç¿éëèéí ¿íý íýìýãäýæ, àðä ò¿ìíýýñ àâàõ àëáàí òàòâàð ºññºíèé õàðãààãààð
àæèë÷èä áà á¿õ õºäºëìºð÷äèéí àìüäðàë íü óãèéí äîðîé áàéãààãààñàà á¿ð ÷
ìóóäàæ, àæèëã¿é÷¿¿äèéí òîî îëøðîí íýìýãäñýýð áàéíà.
Êàïèòàëèñò áà êîëîíèéí îðíû õºäºëìºð÷èä ººðñäèéí êîììóíèñò áà
àæèë÷íû íàìûí óäèðäëàãûí äîð á¿õ äýëõèé äýýð ýíõ òàéâíû õýðãèéã õàìãààëàí,
èìïåðèàëèñò äàðëàëûí ýñðýã òýìöýëä ýãíýýãýý óëàì áàò íÿãòðóóëæ áàéíà.
Èìïåðèàëèñò õàðãèñóóäûí ºäººæ áàéãàà äàéíûã ýñýðã¿¿öñýí ýíõ òàéâíû
òºëºº á¿õ àðä ò¿ìíèé òýìöýë, äýëõèéí îðîí á¿õýíä ºðíºñººð áàéíà. Îëîí
çóóí ñàÿ ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿ä, Ñîëîíãîñ, Âüåòíàì, Ìàëàéä áîëæ áàéãàà
äàéíûã çîãñîîõ, õ¿ì¿¿ñèéã îëíîîð íü óñòãàäàã çýâñýã õýðýãëýëèéã õîðèãëîõ,
5 èõ ã¿ðíèé õîîðîíä ýíõ òàéâíû ãýðýý áàéãóóëàõ óðèàëãûí äîð ýíõ òàéâíû
òºëºº òýìöýæ áàéíà.
Àóãàà èõ Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñààð òîëãîéëóóëñàí ýíõ òàéâíû õ¿÷ íü
ñîíèðõñîí óëñóóäûí õàðèëöàí òîõèðîëöîõ ¿íäýñ äýýð ýíõ òàéâíû çàìààð
337

øèéäâýðëýãäýæ áîëîõã¿é òèéì ìàðãààíòàé áóþó øèéäâýðëýãäýõã¿é àñóóäàë
áàéõã¿é ãýäýãò õàòóó èòãýæ, óëàì áýõæèí õºãæèæ áàéíà. Äýëõèéí àðä
ò¿ìýí, ýíõ òàéâíû òºëºº òýìöýëäýý ÇÕÓ-ûí ãàäààä áîäëîãî áà ÇÕÓ-ààð
òîëãîéëóóëñàí ýíõ òàéâàí, àðä÷èëàë, ñîöèàëèçìûí ëàãåðèéí ºñºëòººñ èõ
çîðèã, õ¿÷èðõýã äýìæëýãèéã îëæ àâäàã þì. Îðîí á¿õíèé àðä ò¿ìýí, ýíõ
òàéâíû òºëºº òýìöýëä áàò íÿãòàð÷ áàéíà. “Õýðýâ àðä ò¿ìýí, ýíõ òàéâíûã
õàìãààëàõ õýðãèéã ãàðòàà àâ÷ ò¿¿íèéã òóéëä íü õ¿ðòýë õàìãààëâàë ýíõ òàéâàí
õàìãààëàãäàæ, áàòæèíà” ãýæ õýëñýí È.Â.Ñòàëèíû ñóóò ¿ã áîë îðîí á¿õýíä
ýíõ òàéâíû òºëºº îëîí çóóí ñàÿ òýìöýã÷äèéí óðèà íü áîëëîî.
ͺõºä ºº! Ìàíàé îðíû õºäºëìºð÷èä, ººðèéí óëñûí àðäûí àæ àõóéí á¿õ
ñàëàà ìº÷èðò õºäºëìºðèéí øèíý àìæèëòûã ãàðãàæ, Ìàéí íýãíèéã óãòàæ áàéíà.
Ìàë àæ àõóé, ¿éëäâýð, òýýâýð, ñî¸ëûí áàéãóóëàëò áà õºäºëìºð÷èí îëîí
ò¿ìíèé ýä ìàòåðèàëûí áà ñî¸ëûí õýìæýýã äýýøë¿¿ëýõ òàëààð îëñîí ìàíàé
àìæèëò áîë Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò àëäàðò Íàìûí óäèðäëàãà, àóãàà èõ
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí àõ ä¿¿ãèéí ºäºð òóòìûí òóñëàìæèéí ¿ð ìºí þì.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû 3 äóãààð ñàðûí á¿ãä õóðàë, ìàíàé îðíû àðäûí
àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ àíõäóãààð òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé ä¿íã
õýëýëöýýä àñàð èõ øèíý çîðèëòûã òàâüñàí þì. ¯¿íèéã áèåë¿¿ëñíýýð ìàíàé
îðíû ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí ºñºëò, õºäºëìºð÷èí îëîí ò¿ìíèé ýä ìàòåðèàëûí
áà ñî¸ëûí õýìæýý íü óëàì äýýøëýõ áîëíî.
Ìàíàé àðä ò¿ìýí, ººðèéí ¿¿ðäèéí õàíü àóãàà èõ Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýíòýé
àõ ä¿¿ãèéí íÿãò íàéðàìäàëòàé ÿâæ, èõ Õÿòàäûí àðä ò¿ìýí, Ñîëîíãîñûí
áààòàð àðä ò¿ìýí áîëîí àðäûí àðä÷èëñàí îðíû àðä ò¿ìýíòýé àõ ä¿¿ãèéí
íàéðàìäëàà áýõæ¿¿ëýí, ýíõ òàéâàí, àðä÷èëàë, ñîöèàëèçìûí òºëºº òýìöýëä
ººðèéí õ¿÷èéã óëàì çóçààòãàõ áîëíî.
ͺõºä ºº! 1953 îíä àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãûã àìæèëòòàé
áèåë¿¿ëýõ òýìöýëä á¿õ õ¿÷ýý äàé÷ëàõûã ìàíàé îðíû õºäºëìºð÷äºä ÌÀÕÍ áà
çàñãèéí ãàçðààñ óðèàëæ áàéíà.
ÌÀÕÍ áà ººðèéí àðäûí çàñãèéí ãàçðûí óäèðäëàãûí äîð àóãàà èõ
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé àõ ä¿¿ãèéí òóñëàìæòàéãààð ìàíàé ýõ îðíû øèíý
àìæèëò ººä óðàãøàà!
Äýëõèé äàõèíû õºäºëìºð÷äèéí ýâ ñàíààíû íýãäëèéí ºäºð, îðîí á¿õíèé
àæèë÷äûí àõ ä¿¿ãèéí áàðèëäëàãààíû ºäºð-Ìàéí íýãýí ìàíäòóãàé!
Ýíõ òàéâàí, àþóëã¿é áàéäëûí íàéäâàðòàé ò¿øèã òóëãóóð, óëñ ò¿ìíèé
íàéðàìäàë áà õàìòûí àæèëëàãààíû ýâäýðøã¿é áàò õýðýì, äýëõèé äàõèíû ýíõ
òàéâíû õ¿÷èðõýã òóã÷ àóãàà èõ ÇÕÓ ìàíäòóãàé!
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé àõ ä¿¿ãèéí ëåíèí÷-ñòàëèí÷ ýâäýðøã¿é
ìºíõèéí íàéðàìäàë ìàíäòóãàé!
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé á¿õ ÿëàëòûã çîðèãæóóëàã÷ áºãººä øàëãàðñàí
ìàíëàéëàã÷ ÌÀÕÍ ìàíäòóãàé!
Ìàðêñ-Ýíãåëüñ-Ëåíèí-Ñòàëèíû ÿëàãäàøã¿é èõ òóã ìàíäòóãàé!
“¯íýí” ¹104 (5395) ÓÁ.,1953.5.4.
338

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÀÍÕÍÛ ÕÓÐÀÀÍÃÓÉ ÍÝÂÒÝÐÕÈÉ ÒÎËÜ
Ìîíãîëûí àíõíû õóðààíãóé íýâòýðõèé òîëèéã áýëòãýí õýâë¿¿ëýõ òóõàé
ØÓÀ-èéí òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðààñ 1972 îíä ñàíàà÷ëàí äýâø¿¿ëýí òàâüñàí
þì. Óã òîëü 24 æèëèéí õóãàöààíä óðò óäààí çàìûã òóóëæ ýä¿ãýý ò¿¿íèéã
íèéòëýõýýð Çàñãèéí ãàçðààñ øèéäâýð ãàðãàæ äýìæñýí íü ñàéøààëòàé õýðýã
ìºí. Ìîíãîëûí àíõíû õóðààíãóé íýâòýðõèé òîëèéã óðüä ºìíº ìàíàé óëñàä
çîõèîãäîí õýâëýãäýæ áàéñàí òîëüòîé àíäóóð÷ ¿çäýã íü Ìîíãîëûí àíõíû
õóðààíãóé íýâòýðõèé òîëèéí ò¿¿õ ò¿¿íèé óòãà àãóóëãûã á¿ðõýãä¿¿ëäýã òàë
áàéãàà íü õàðàìñàëòàé. Òàéëáàð íýâòýðõèé òîëèóä øèíæëýõ óõààíû ò¿âøèí,
àãóóëãà, à÷ õîëáîãäëûí õóâüä ýðñ ÿëãààòàé áîëîõûã áîëîâñîðîëòîé õýí
áîëîâ÷ ñàéí ìýäýõ ¸ñòîé. Òàéëáàð òîëü áîë àëü íýã óëñûí ¿íäýñíèé õýëíèé
áàÿëãèéí ñàíãààñ ò¿¿í öóãëóóëñàí ¿ãèéí ãàðàë, îéëãîëòûã òàéëáàðëàäàã.
Íýâòýðõèé òîëü áîë íèéò õ¿í òºðëºõòíèé ìýäýãäýõ¿¿íèé àðèóí èõ ñàíãààñ
òºðºë á¿ðèéí ìýäýýã àâ÷ òóõàéí ¿íäýñòíèé îþóíû ñàíä õóðèìòëàãäñàí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé ìýäýýãýýð áàÿæóóëæ áîëîâñðóóëàãäàí ¿íäýñíèé õýë
äýýð íèéòëýãääýã ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë þì. Òàéëáàð òîëü íü ìàíàé
Ìîíãîë óëñàä íýã áóþó õýä õýäýí õýëýýð äýýð ¿åýñ õèéãäýæ èðñýí ñàéõàí
ò¿¿õòýé áèëýý. Àðäûí õóâüñãàëûí äàðàà ìîíãîë õýëíèé òîâ÷ òàéëáàð
òîëèéã áîëîâñðóóëàí íèéòýëæ ãàðãàõ ñàíàà÷èëãûã òýð ¿åèéí Øèíæëýõ
Óõààíû Õ¿ðýýëýí ãàðãàæ òàâüñíû ¿íäñýí äýýð Ñ.Øàãæ óã òîëèéã 1929
îíîîñ áîëîâñðóóëæ äàðàà íü íèéòýëñýí. Ýíý òîëèéã öààøèä ºðãºæ¿¿ëýí
áîëîâñðóóëàõ õýâëýõ òóõàé ñàíàëûã Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí äàðãà
áàéñàí À.Àìàð 1932 îíû Çàñãèéí ãàçàðò äýâø¿¿ëýí òàâüñàí áèëýý. Ýíý
ñàíàëûã ¿íäýñëýí Çàñãèéí ãàçðûí Åðºíõèé ñàéä Ï.Ãýíäýí 1933 îíû 1
ä¿ãýýð ñàðûí 06-íû ºäðèéí òóøààëààð õýë áè÷ãèéí ìýðãýæëèéí 7 õ¿íèé
á¿ðýëäýõ¿¿íòýé êîìèññûã áàéãóóëñíààð 3-4 æèëèéí äîòîð íýëýýä àæèë
ýðõëýí õèéãäýæ áàéæýý. Ãýâ÷ ãàé òîõèîëäîæ Ì.Ãîìáîæàâ, ª.Äîðæ,
Ö.Äàìäèíñ¿ðýí, Á.Ðåí÷èí íàð óâàí öóâàí áàðèãäñàíààñ ãàäíà Ä.Íàöàãäîðæ
íàñ áàðæýý. Èíãýýä òýíä êîìèñîîñ ¿ëäñýí ãàíö ãèø¿¿í ß.Öýâýë ãóàé óã àæëûã
¿ðãýëæë¿¿ëýí õèéæ òàéëáàð òîëèî áè÷èæ 1966 îíä íèéòë¿¿ëñýí áàéíà. Õàðèí
îäîî õýâëýãäýæ áóé Ìîíãîëûí àíõíû õóðààíãóé íýâòýðõèé òîëèéí 24 æèëèéí
ò¿¿õ áîë ØÓÀ-èéí õóâü çàÿàòàé àëü íýã õýëáýðýýð õîëáîãäîæ óäààøèðñàí
áà çîãñîíãè áàéäàëä îðæ èðñýí ò¿¿õòýé. Ìîíãîëûí ØÓÀ 1961 îíä
áàéãóóëàãäààä 1971 îí õ¿ðòýë 10 æèëèéí äîòîð ýðäýì øèíæèëãýýíèé îëîí
ñàëáàðûã ýðõýëýí øèíæèëãýý ÿâóóëäàã õ¿ðýýëýí, õýëòýñ, òàñàã, ëàáîðòîðè,
øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, äýä ýðäýìòýí, ºíäºð ìýðãýæëèéí àæèëòíóóäòàé
áîëñíîî õàðãàëçàí Ìîíãîëûí àíõíû íýâòýðõèé õóðààíãóé òîëèéã çîõèîí
áè÷èæ íèéòëýõ ñàíàëûã Òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðàë, Àêàäåìèéí ÷óóëãàíààð
ýðäýìòäýä óäàà äàðààãààð õýëýëö¿¿ëæ, Ìîíãîëûí àíõíû íýâòýðõèé
õóðààíãóé òîëèéã çîõèîæ àðä ò¿ìýíäýý ýðäýìòäèéí áýëýã áîëãîí õýâë¿¿ëýõ
339

ò¿¿õýí øèéäâýð ãàðãàñàí áèëýý. Ýíý òîëèéã áýëòãýí çîõèîõîä ØÓÀ-èéí á¿õ
ñóðâàëæëàã÷ íàð, äîêòîð, îëîí çóóí ýðäýìòýí íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé õýäýí
àðâàí ñàëáàðóóä áàéãóóëàãäñàí þì. ̺í ñàëáàðóóäûí äîòîð çîõèîã÷äèéí
îëîí á¿ëã¿¿ä áàéãóóëàãäàæ, øèíæëýõ óõààíû íàðèéí ñýäâýýð òîäîðõîé
àæèëëàõ çîðèëãîòîé áàéñàí þì. Çîõèîã÷îîñ áýëòãýí áè÷ñýí ºã¿¿ëëýã¿¿äèéã
øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ õÿíàí çºâºëäºã Åðºíõèé ðåäàêöèéí ãàçàð áà
ñàëáàð ðåäàêöèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã áàéãóóëñàí. Åðºíõèé ðåäàêòîðò ØÓÀèéí
òýð ¿åèéí åðºíõèéëºã÷, åðºíõèé ðåäàêöèéí îðëîã÷ áºãººä ñàëáàðûí
ðåäàêöèéí äàðãààð Àêàäåìèéí äýä åðºíõèéëºã÷, Ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãà, õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðëóóä îðîëöñîí þì. ¯íýí ñîíèíû 1971(1972) îíû 6
äóãààð ñàðûí 4-íèé ºäºð 133 äóãààðò Ìîíãîëûí àíõíû õóðààíãóé íýâòýðõèé
òîëèéí åðºíõèé ðåäàêöèéí õóðàë ØÓÀ-èéí òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçàð ðåäàêöèéí
á¿ðýëäõ¿¿íèéã áàòëàæ, óã òîëèéã áè÷èõ àðãà ç¿éí àñóóäëûã àâ÷ õýëýëöýõ
òóõàé ìýäýý íèéòëýãäñýí áèëýý. Ìîíãîëûí àíõíû õóðààíãóé íýâòýðõèé
òîëèéí çîõèîã÷èä, åðºíõèé áà ñàëáàð ðåäàêöèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä ÕÀÀ,
Àíàãààõ óõààíû áîëîí áóñàä ñàëáàðûí õ¿ðýýëýíãèéí ìýðãýæèëòýí, èõ, äýýä
ñóðãóóëèéí áàãø íàð çýðýã õýäýí çóóãààä õ¿í îðîëöñîí þì. Ýíý òóõàé áàðèìò
ØÓÀ-ûí àðõèâ áà çàðèì ýðäýìòäèéí õóâèéí àðõèâò áàéõ ¸ñòîé. Ìîíãîëûí
àíõíû õóðààíãóé íýâòýðõèé òîëèéã çîõèîã÷èä áà ðåäàêöèéí á¿ãä õóðàë
äýýð óã òîëèéí åðºíõèé ðåäàêòîð Á.Øèðýíäýâýýñ 1971-îíû 6 äóãààð ñàðûí
3-íä õýëñýí ¿ãýíäýý óã òîëèéí çîðèëò, ¿¿íèéã çîõèîã÷èä áà ðåäàêòîðûí
¿¿ðýã, àðãà áàðèëûí òàëààð äýëãýðýíã¿é ¿ã õýëñýí. Ýíý ¿ã Á.Øèðýíäýâèéí
õóâèéí àðõèâèéí ØÓÀ ãýñýí õàâòñàíä áèé. Çîõèîã÷èä áà ðåäàêòîð íàð
àæèëäàà îðæ, õýäýí æèë àæèëëàæ, áè÷ñýí áýëäñýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
á¿òýýë¿¿äèéã õÿíàí ¿çýæ õýëýëöýí ø¿¿ìæèëæ, àãóóëãà áà íàéðóóëãûí õóâüä
ºíäºðøààðäëàãà òàâüæ áàéñàí áèëýý. Ìîíãîëä àíõíû õóðààíãóé íýâòýðõèé
òîëü õýâëýõ áîëñîí òóõàé ãàäààä îðíû ñîíèíä ÷ áàéí áàéí ãàð÷ áàéñàí áèëýý.
Æèøýý íü: ÇÕÓ-ûí “Ñîâåòñêàÿ êóëüòóðà” ãýäýã ñîíèíû 1977 îíû 4 ä¿ãýýð
ñàðûí 5-íû ºäðèéí äóãààðò Ìîíãîëûí ýðäýìòýä Ìîíãîëûí àíõíû õóðààíãóé
íýâòýðõèé òîëèéã áè÷èæ áàéíà ãýñýí òîì ãàð÷èãòàé ºã¿¿ëýë áè÷èãäñýí áàéâ.
Ìîíãîëûí àíõíû õóðààíãóé íýâòýðõèé òîëèéã áè÷èõýä äýëõèéí øèíæëýõ
óõààí, òåõíèêèéí á¿õ ñàëáàðûí îëîëò áà õàíäëàãà, äàÿí äýëõèéí óëñ ò¿ìíèé
ò¿¿õ, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààí, óðëàã, óòãà çîõèîë, óëñ òºðèéí òîãòîëöîî,
áîäëîãî, ýäèéí çàñãèéí áàéäàë çýðãèéã ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð îíîëûí ºíäºð
ò¿âøèíä áè÷èõ çîðèëãî òàâèãäñàí. Ìîíãîëûí àíõíû õóðààíãóé íýâòýðõèé
òîëèéí àæèë èíãýæ ç¿é ¸ñîîð ÿâàãäàæ áàéòàë 1981 îíä õýñýã õ¿ì¿¿ñ òóñãàé
çîðèëãîîð ØÓÀ ðóó äàéðàëòûã çîõèîí ÿâóóëæ, ò¿¿íèéã òàðààõ ãýñýí ñàíàëûã
áàéí áàéí äýâø¿¿ëæ áàéâ. Ýíý òóõàé Ø.Ã.Íàäèðîâ “Þ.Öýäýíáàë 1984 îíä”
ãýñýí îðîñ õýëýýð íèéòëýãäñýí íîìûíõîî 65 äóãààð òàëä àðõèâèéí áàðèìòàíä
òóëãóóðëàí ä¿ðñýëñýí èíó: À.È.Ôèëàòîâà 1982 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí ýöñýýð
ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ õîðîîíû Ìîíãîëûã õàðèóöñàí òàñàãò èðæ ìýäýãäýë õèéõäýý
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ õîðîîíû Óëñ òºðèéí òîâ÷îîíä õ¿íä áàéäàë áóé áîëæ Ìàéäàð,
340

Ìîëîìæàìö íàð õîîðîíäîî øèð¿¿í òýìöýëäýæ áàéíà. Ýíý íü Øèðýíäýâèéí
õýðãýýñ èëýðõèé áîëëîî. Øèðýíäýâ áîë ñýõýýòíèé äóíä èõýýõýí íºëººòýé
ó÷ðààñ àþóëòàé õ¿í þì. Òýð Ìàéäàðòàé çºðºëäºæ áàéãàà þì ãýõ çýðãýýð
ºã¿¿ëæýý. Ìàéäðààñ ñàíàà÷ëàí ØÓÀ-èéã òàðààõ ÿâóóëãà õèéæ áàéñíûã ¿ë
çºâøººðñºí ØÓÀ-èéí òýð ¿åèéí óäèðäëàãûã Äîòîîä ÿàì áà Íàìûí õÿíàí
øàëãàõ ãàçðûí øóãàìààð çîõèîìîë áàðèìò õóðèìòëóóëàí çýìëýæ, ØÓÀèéí
íàìûí áàéãóóëëàãûí á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàë, Õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí õóðàë,
òóñ óëñûí á¿õ ñîíèí, õýâëýëä íèéòë¿¿ëñýí áèëýý. ØÓÀ-èéí óäèðäëàãà
èéíõ¿¿ õèëñýýð çýìëýãäýæ áàéñàí ó÷èð ò¿¿íèé àæëûã ìóó÷ëàõ áà çàðèì
÷óõàë ýõëýëò¿¿äèéã õîéøëóóëàí óäààøðóóëñàí áèëýý. Ãýâ÷ ýíý áóÿíòàé ¿éë
á¿òýýëä îðîëöîæ áàéñàí ýðäýìòýí ñýõýýòýí íàð íýâòýðõèé òîëèéã ñýðãýýí
àæèëëóóëàõûã øààðäñààð áàéñàí þì. Èéìýýñ óã òîëèéã óäààøðóóëàõ
áóþó á¿ð ìºñºí çîãñîîõ ýðìýëçýë àðãàã¿é ýðõýýð ñóëàð÷, óã òîëèéã 1990-
ýýä îíîîñ ñýðãýýí ÿâóóëñàí. Ãýâ÷ ýíý àæèë ìààíü àíõ ýõëýí ÿâóóëæ áàéñàí
õýìæýý, àãóóëãà, îðîëöîæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí òîîíîîñ öººð÷ òîîíû õýìæýý ÷
áàãàññàí áèëýý. Ìîíãîëûí àíõíû õóðààíãóé íýâòýðõèé òîëü õýäèé èéì îëîí
áýðõøýýëòýé òîõèîëäîæ çîâëîíòîé óäààí çàìûã òóóëæ õàëàí õóìèãäñààð
èðñýí áîëîâ÷ îäîî èíãýæ õýâëýãäýæ áóé íü ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàë þì. Ýíý á¿òýýë
öààøäàà ºðãºæèí ñàéæèðñààð àíõ ñýäýæ áîëîâñîðóóëæ áàéñàí Ìîíãîëûí
àíõíû õóðààíãóé íýâòýðõèé òîëèéí òºâøèíä õ¿ðýõ öàã èðýõ íü ìýäýýæ.
Èéìä óíøèã÷ îëîí ýíý òîëèíä îðñîí ºã¿¿ëë¿¿äèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
ò¿âøèí, àãóóëãà, íàéðóóëãûí òàëààð ¿íýòýé ñàíàëàà ãàðãàíà ãýäýãò íàéäíàì.
Ýíý òîëèéã ñàíàà÷ëàí ¿¿ñãýæ, ò¿¿íèé àæèëä îðîëöîæ èðñýí ìàíàé îðíû
á¿õ íýðò ýðäýìòýä, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, áàãø íàðò ã¿í òàëàðõëàà
èëýðõèéëýõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çíýì. Ýíý àæèëä àíõíààñ íü ýõëýýä ýä¿ãýý õ¿ðòýë
óäàà äàðààëàí îðîëöîæ èðñýí ýðäýìòäèéí íýðñèéã á¿ðòãýí àâ÷, óã òîëèéí 2
äàõü Ðåäàêöèéí àðä õàâñðàëò áîëãîí õýâëýæ äóðñãàâààñ çîõèíî.
Îëñîí ýðäýìýý
Îëîíäîî ò¿ãýýâýë
Îäíû òóÿà øºíèéã ãèéã¿¿ëäýã øèã áîëíî
Ò¿ìýíäýý õ¿ðãýñýí ìýäëýã
Òºðºëõ îðíûã ¿¿ðä ãýðýëò¿¿ëýõ áîëíî.
Àêàäåìè÷ Áàçàðûí Øèðýíäýâ.
ÓÁ., 1997. 140-143 äóãààð òàë
341

342
ÈЯ¯ØÒÝÉ ÃÀÇÐÀÀ ÈÐÖÃÝÝ
(Äóðñàìæ)
I
XX çóóíä ìàíàé ìîíãîë÷óóä àëòàí ñóâàðãà ãýìýýð îëîí ñàéõàí áàéøèí,
òºâ ñóóðèí, õîòûã áàðüæ áîñãîñîí íü ò¿¿õýíä ìºíõæèíº.
Õàðàà ãýäýã áàãààõàí ãîëûã õàâèéí íóòãèéíõàí íü ìýääýã òºäèé áàéëàà.
Õàðàà ãîëûí õàæóóãèéí “Áóðõàíòûí õºíäèé”-ã Õàðàà ãîë îð÷ìûíõîí ÷ òýð
áîëãîí ñàéí ìýäýõã¿é öàã ñàÿõàí áèëýý. 1961 îíîîñ ë Äàðõàí, Áóðõàíòûí
õºíäèé ãýäýã íýð òîìü¸î ìîíãîëûí ñîíèí õýâëýëä áàéí áàéí òýìäýãëýãäñýýð,
ÇÕÓ áà ñîöèàëèñò õýìýýãäýæ áàéñàí îðíû õýâëýëä ÷ íýâòýðñýí. 1960 îíû
10-ð ñàðûí 17-íä èðýýä¿éí Äàðõàí õîòûí ñóóðü íºãºº Õàðàà ãîëûí õàæóóãèéí
“Áóðõàíòûí õºíäèé”-ä òàâèãäëàà ãýñýí ìýäýý àëáàí ¸ñîîð çàðëàãäñàí. Ò¿¿íýýñ
õîéø Äàðõàí õîòûí òºìºð çàìûí ºðòºº, Ǻâëºëò ìîíãîëûí áàðèëãà÷èä,
òóõàéëáàë À.Ì.Ñìèíîâ òýðã¿¿òýé çºâëºëòèéí áàðèëãûí 1-ð òðåñò òîì
öàõèëãààí ñòàíö, öåìåíò, ñèëèêàòûí çàâîä õàð òºìºð áîëîâñðóóëàõ çàâîä áà
îðîí ñóóöíû îëîí äàâõàð áàéøèíãóóä, ãóäàìæ òàëáàéä ìîä ñóóëãàëò õèéãäýæ
áàéíà ãýæ õýâëýë ìýäýýëëèéí á¿õ õýðýãñëýýð ºäºð á¿ð áàéí áàéí îðîí äàÿàð
ÿðèãääàã áàéëàà.
Áàñ ãóðèëûí ¿éëäâýð, ÷èõýð áîîâíû êîìáèíàò, Áîëãàð, ×åõîñëîâàê,
Ïîëüøèéí îðîëöîîòîé àðüñ øèð áà áóñàä ýä áîëîâñðóóëäàã ¿éëäâýð àæ àõóéí
ãàçðóóä 60-70-ààä îíóóäàä òàñðàëòã¿é áàðèãäñààð øèíý Äàðõàí õîò ñ¿íäýðëýí
áîñ÷ýý. ¯¿íèéã Îðîñ, Ìîíãîë, ×åõ, Ïîëüø, Óíãàð, Áîëãàðûí ìýðãýæèëòýí,
àæèë÷èä á¿òýýõ ÿâöàä Ìîíãîëûí òàëààñ àæëààðàà øàëãàðñàí 10 áààòàð, 15
ãàâüÿàò öîëòîí íàð, Ǻâëºëòèéí òàëààñ ÇÕÓ-ûí ãàâüÿàò áàðèëãà÷èí, Äàðõàí
õîòûí õ¿íäýò èðãýí À.Ì.Ñìèíîâ íàðûí çýðýã îëîí òîîíû àëäàðò èíæåíåð,
òåõíèê÷, óðàí áàðèëãà÷èí, òýðã¿¿íèé àæèëòíóóä òîäðîí òºðæýý.
Ìîíãîë óëñûí Òºðèéí ñî¸ðõîëò çîõèîë÷ áèä 1998 îíû 11-ð ñàðûí 14, 15-íä
Äàðõàí Ñýðãýëýí ÕÕÊ-ûí çîõèîñîí óóëçàëòàä îðîëöîõîîð á¿òýýí áîñãîëòûí
ýíý òîì ëàáîðàòîðèä èðöãýýëýý.
II
Ìàíàé îðîíä öîî øèíýýð áàðèãäàæ, íèéñëýë Óëààíáààòàðûí äàðàà
îðîõ Äàðõàí, Ýðäýíýò 2 ýíý õîòûã 1970-ààä îíîîñ ¿çýõ çàâøààí íàäàä
òîõèîëäñîíûã ìàðòàëã¿é äóðñàí ÿâäàã þì.
̺í 1961 îíä Äàðõàíû íýãýí àäèë áàéãóóëàãäñàí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷
íàìàéã ýíý õî¸ð õîòûí îëîí ¿íäýñòíýýñ á¿ðäñýí ñýõýýòí¿¿äýä “ÁÍÌÀÓ-ûí
Øèíæëýõ óõààí” ãýñýí ñýäâýýð ëåêö óíøèõûã óðüñàí. Áè Óëààíáààòàðààñ

Äàðõàí ðóó òóñãàé âàãîíîîð õ¿ð÷ ëåêöýý óíøààä, Äàðõàí äàõü Îðîñûí
Åðºíõèé êîíñóëûí òóñãàé îíãîöîíä ñóóæ Ýðäýíýò õîòîä î÷èæ ëåêö óíøñàí
áèëýý. Ëåêöèéã õîò òóñ á¿ðèéí õî¸ð õî¸ð ãàçàð õýäýí çóóí õ¿í öóãëàðñàí
òàíõèìä óíøñàí. Ëåêöýí äýýð Ǻâëºëòèéí èíæåíåð, òåõíèêèéí óäèðäàõ
õ¿ì¿¿ñ, îðîñ ñóðãóóëü, ýìíýëãèéí ýì÷, áàãø íàð áàéñíû äîòîð Äàðõàí
õîòûã áàðüñàí Ǻâëºëòèéí áàðèëãûí 1-ð òðåñòèéí äàðãà, ãàâüÿàò áàðèëãà÷èí
À.Ì.Ñìèíîâ, Äàðõàí äàõü Ǻâëºëòèéí Åðºíõèé Êîíñóëûí ãàçðûí àæèëòíóóä,
Ïîëüø, ×åõîñëîâàê, Óíãàð, Áîëãàðûí ìýðãýæèëòí¿¿ä áàéëöëàà.
ÁÍÌÀÓ äýëõèéí àëü ÷ îðíû íýãýí àäèë îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû
òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã õàðãàëçàí, ººðèéí îðíû õýðýãöýýòýé õîëáîí õîñëóóëñàí
ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëûã áàéãàëü, ÕÀÀ, íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû
ñàëáàðààð õºãæ¿¿ëýõ õ¿ðýýëýí áà ëàáîðàòîðèéã áàéãóóëæ ¿éë àæèëëàãààãàà
ÿâóóëäãèéã ìýäýýëñýí áèëýý.
Ãýõäýý ëåêö ñîíñîæ áóé õ¿ì¿¿ñ ìààíü ãàäààäûí õàðüÿàò áîëîõîîð áè
Ìîíãîë ñóäëàëûí àñóóäëààð áàãà çýðýã òîãòîæ ÿðüñàí. Äàðõàí áà Ýðäýíýò
õîòûí ¿éë àæèëëàãààíû ýõëýëò öààøäûí àºãæèëòýé õîëáîî á¿õèé íýãýí
ò¿¿õýí àñóóäëûã õºíäºí ÿðüñàí.
Ýíý íü Ìîíãîëûí ãåîëîãè, òóõàéëáàë ìåòàëëûí õ¿äðèéí áàéðøëûí
îíîëûã îðñûí íýãýí íýðò ýðäýìòýí 1890-ýýä îíû îð÷èì óðüä÷èëàí òààâàðëàæ
“Ìîíãîë áà àãíóóðûí äàëàéí ìåòàëëûí á¿ñ” ãýñýí îíîëûã íýýñýí áèëýý.
Ýíý îíîëûã òýð ¿åä ñîðãîãîîð òóñãàæ àâñàí ãàäààäûí àæèë õýðãèéí õ¿ì¿¿ñ
àøèãëàõ ñàíàëûã äýâø¿¿ëæ áàéñíûã íü ñàíàõàä îäîî ñîíèðõîëòîé. Æèøýý
íü: Àíãëèéí “Âèëüñîí ýíä Êî”, Àìåðèêèéí áèçíåñìåí Áàø, ßïîíû áèçíåñìåí
Êàäàìà, ãåðìàí ãàðàëòàé áèçíåñìåí Ôîíãðîòò íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñ XIX çóóíû
ñ¿¿ë÷ýýð ìîíãîë íóòãèéã Õàðáèíòàé òºìºð çàìààð õîëáîæ, ò¿¿íèé ãàçðûí
áàÿëãèéã àøèãëàõ ñàíàë äýâø¿¿ëæ áàéñàí áèëýý.
Ýäãýýðýýñ ãàãöõ¿¿ Ôîíãðîòò íü Å𺺠îð÷èìä àëòíû áàÿëãèéã àøèãëàõ ãàð
àæèëëàãààòàé òîì õýìæýýíèé ¿éëäâýðèéã çîõèîæ ÿâóóëæ ÷àäñàí.
Íýð äóðäñàí äýýðõ õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàëààð ìîíãîëûí ãàçðûí õýâëèé äýõ
áàÿëãèéã àøèãëàõ ¿éëäâýð òýð öàãò áàðèãäñàí áîë Ìîíãîë óëñàä îäîîãèéí
Äàðõàí, Ýðäýíýò õî¸ð øèã àøèã ºãºõ áîëîëöîî áàéãààã¿é íü ìýäýýæ. Òýðòýý
òýð öàãààñ õîéø 50-60 æèëèéí äàðàà ÁÍÌÀÓ áà ÇÕÓ õî¸ð Äàðõàí, Ýðäýíýòèéí
áàÿëãèéã õàìòûí õ¿÷ýýð õî¸ð òàëä òýãø îðëîãîòîé, Ìîíãîë îðîíä íèéãýì,
ñî¸ë, ýäèéí çàñãèéí òàëààð òóñ íýìýð áîëîõóéö íºõö뺺ð áàéãóóëæ ÷àäñàí
þì.
Ìàíàé õî¸ð îðíû ýíý õî¸ð õîòûí ¿éëäâýð, ìîíãîëûí ºíãºò ìåòàëë, òºìºð
çàì çýðãýýð õàìòðàí áàéãóóëñàí àëü àëèíäàà àøèãòàé ¿éëäâýðèéã öààøèä ÷
õºãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë áîëîé.
Á.Øèðýíäýâ
1998.11.14
343

344
ǪÂ˪ËÒªÄ ÄÓÍÄ, ÄÝÝÄ ÑÓÐÃÓÓËÜÄ ÑÓÐ× ÁÀÉÑÀÍ
¯ÅÈÉÍ ÄÓÐÄÀÒÃÀËÀÀÑ
Á.Øèðýíäýâ (ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷)
I
Îðîñ õ¿ì¿¿ñòýé àíõ óäàà òàíèëöñàí ìèíü
Îäîîãèéí Õºâñãºë àéìãèéí Øèíý-Èäýð ñóìûí Ç¿¿í íóóð ãýäýã ¿çýñãýëýíò
òóíãàëàã áàéãàëèéí ñàéõàí óñàí ñàíãèéí ºìíºõ ¿ç¿¿ðèéí ºíäºðõºí ìîäëîã
óóëûã ºâºðëºí äàâñàí çàì áàéäãèéã “Ò¿ëýýí äàâàà” ãýæ íýðëýæ áàéâ.
Ýíý ìîäòîé óóëíààñ òýð îð÷ìûí àðäóóä ò¿ëøíèéõýý ìîäûã áýëòãýæ, ¿õýð
òýðýã, ñàðëàã õàéíàãèéí øàðàíä íóðóó à÷èæ òýýâýðëýí, ºâºë溺 áóóö, ìºí
íóòãèéí òºâ ãýæ áàéñàí “Í¿õòèéí õ¿ðýý” ãýäýã ãàçàð áóóëãàäàã áàéâ.
Ìîäòîé óóëûã îãòîëñîí ýíý äàâààíû ç¿¿í òàëûí ºíäºðëºã õàäàí äýýð
ãàðàõàä “Ç¿¿í íóóð” ãýäýã óñàí èõ ñàí öýíõýðëýí ìýëèéí õàðàãäàæ, îð÷ëîí
åðòºíöèéí çàõ õÿçãààð, ò¿¿íä áàéäàã àìüäðàë ÿìàð áàéäãèéã îéëãîõ
ñîíèðõîëûã òºð¿¿ëäýã áèëýý.
1919 îíû íàìðûí îãòîð øàð íàðòàé òýð íýã ºäºð ýöýã ýõäýý òóñëàí õîíü
õóðãà õàðèóëàíãóóòàà õÿñàà ººä àâèðàí ãàðâàë äàâààíû ìîäíû àð õàÿàíä îëîí
¿õýð òóóæ, òàøóóðàà òàñ íÿñ õèéëãýñýí, îãòîðõîí ìàÿãèéí ºìä öàìöòàé, îãò
ç¿ñ ¿çýýã¿é õ¿ì¿¿ñ èðæ, õîíîãèéí ãàçðàà áóóæ, õýä õýäýí ìàéõàí øààæ, óòàà
ìàíàðóóëæ áàéõûã ¿çýâ.
Íóòãèéí óëñóóä õýëýõ íü áîë ìîíãîë ãàçðààñ ìàë õóäàëäàí àâ÷ òóóâàðëàí
ÿâàà îðîñ õ¿ì¿¿ñ ãýíý. Òýð îðîñ õ¿ì¿¿ñ íü öàðàé ç¿ñ, õóâöàñ õóíàð, õýë
ÿðèàãààð ìîíãîë õ¿íýýñ îãò ººð ãýæ õýëýëöäýã áàéâ.
Òýð õà÷èí ñîíèí õ¿ì¿¿ñèéã õàðæ ¿çýõ ãýæ ä¿¿ íàðûíõàà õàìò ìàéõíû
íü ç¿ã îéðòîí, õàäíû çàâñàð çàé ìîäíû ÷ºëººãººð ñýìõýí õàðàõàä íàðèéõàí
ò¿ðèéòýé õàð ñàâõèí ãóòàë ºìññºí, öàí õýëáýðòýé ìàëãàéòàé ýðýãòýé, ýìýãòýé
õ¿ì¿¿ñ èéø òèéø ÿâæ áàéõ íü ¿çýãäýâ.
Áèä äàõèí áàãà çýðýã îéðòîæ õàðàõàä íýýðýí ÷ ç¿ñ öàðàé, õîîðîíäîî
ÿðèõ íü ìîíãîë õ¿íýýñ îíö ÿëãààòàé áàéâ. Áèä äàõèí îéðòîí î÷èõîîñ ýìýýæ,
ýðãýí ãýðòýý èðæ, ààâ ýýæäýý ¿çñýí ñîíèíîî ÿðüöãààâ. Ýõ ýöýã ìààíü ÷ îðîñ
õ¿ì¿¿ñèéã áèä óðüä ¿çýæ áàéñàí, ñàéõàí çàíòàé õ¿ì¿¿ñ áàéäàã áºãººä áàñ
çàðèì íü ìîíãîëîîð ÿðüäàã ãýæ áàéâ.
Äýýðõ ìàë òóóñàí îðîñóóä ìàíàé íóòàãò áóóæ õýä õîíîã ìàëàà õàðèóëæ
áàéëàà. Áèä ÷ òýäíèéã àæèãëàæ, õàðæ ñîíèðõîäîã ñîí.
Òýãýýä íýã ºäºð ààâ õîíèíä ÿâæ, áèä ýýæòýéãýý ãýðòýý ¿ëäñýí áàéõ ¿åä
ìàíàé ãýðèéí äýðãýä áèë÷èæ ÿâñàí õýñýã ¿õðèéã õóðààæ àâàõààð ìîðü óíàñàí
íýã îðîñ õ¿í, øèëá¿¿ðýý òàñ íÿñ õèéëãýñýýð èðýâ.
Áèä ¿¿íèéã àæèæ, ãýðèéíõýý ¿¿äýýð øàãàéí õàðæ áàéòàë ìèíèé íýã ä¿¿
ìààíü çîðèãëîí ãàð÷, òýð îðîñ õ¿í ð¿¿ îéðòîí î÷èõîä “Ñàéí áàéíà óó? ãýæ

ìîíãîëîîð ýâã¿éõýí øèã õýëýýä íààø èð, íààø èð ãýæ ìàíàé òýð ä¿¿ã äóóäàæ
10 ìºíãº, òàìõèíû ãî¸ õàéðöàã, öààñòàé õýäýí ÷èõýð ºã÷ áèëýý. Áèä ò¿¿íèéã
õàðààä öºìººðºº óâàí öóâàí ãàð÷ óðàëäàí ã¿éñýýð íºãºº îðîñ õ¿íèé äýðãýä
î÷èõîä òýð õ¿í àð ºâ𺺠íýãæèæ, áèäýíä àðàâ, àðâàí ìºíãº, õýä õýäýí ÷èõýð
áàñ ºãºâ.
Õàðèí áèäíèé ñîíèðõñîí òàìõèíû ãî¸ õàéðöàã ä¿¿ãýýñ ìààíü ººð õýíä ÷
äàõèí îëäîîã¿é áèëýý. Èíãýæ îðîñ õ¿íèéã àíõ ¿çñýí þì.
Äàðàà 1923, 1924 îíóóäàä ìºí ìàíàé íóòãààð Öåíòðñîþç ãýäýã,
Ǻâëºëòèéí õóäàëäààíû áàéãóóëëàãûí îðîñ õ¿ì¿¿ñ áàéí áàéí èðæ áàéõàä
áèä òýäýíòýé íýëýýä îéðòîí òàíèëöàæ ãýð ìàéõíààð íü ÷ î÷èæ óñ äºõ¿¿ëýõ,
ò¿ëýý õºðººäºõºä íü òóñàëæ, ò¿¿íèé õàðèóä ÷èõýð áîîâíû øàí àâ÷, õî¸ð ¿ã
ñóðñàí áºãººä òýð íü “çäðàâñòóé, òîâàðèù” ãýäýã õî¸ð ¿ã áàéâ.
Èíãýæ àíõíû îðîñ ¿ãèéã ñóð÷ ýâ õàâã¿é õýëæ áàéñíàà áîäîõîä íºãºº
àíõíû îðîñ õ¿í “Ñàéí áàéíà óó” ãýæ ýâã¿é õýëæ áàéñàíòàé àäèëòãàí áîäîõîä
èíýýä õ¿ðäýã áèëýý.
1928-1930 îíä Öýöýðëýã õîòûí ñóðãóóëüä áàéõàä òýíä îðîñ õ¿ì¿¿ñ îëîí
äàéðàëäàæ áàéâ. Òýð ¿åä Öýöýðëýã õîòíîî îðîñ ýì÷ íàð, îðîñ ñóðãàã÷èä, ìºí
îðîñ áàãà ñóðãóóëü áàéäàã áàéæ áèëýý. Îðîñóóä öºì øèëýí öîíõòîé, ñàéõàí
øàð ä¿íçýí áàéøèíä òîõèëîã ñóóæ, àæèëëàäàã áàéñàí áºãººä áàéøèíãèéíõàà
õàæóóãààð ìîä òàðüæ óðãóóëäàã áàéâ. Öýöýðëýã õîòûí îðîñ áàãà ñóðãóóëèéí
ñóðàã÷ ïèîíåð Êî÷åòîâ ãýäýã íýãýí õ¿¿õýäòýé áè òàíèëöàæ áàéí áàéí
óóëçàí, òýð ìîíãîë ¿ã, áè îðîñ ¿ã ñîíèðõîëöäîã áàéâ. Òýã òýãñýýð áè òýäíèé
ãýðèéí ãàäíà î÷äîã áîëîõîä ààâ ýýæ íü õ¿¿ãèéíõýý õàìò íàìàéã ãýðòýý óðüæ
îðóóëäàã áîëîâ. Òýãýæ áè àíõ óäàà îðîñ àéëä îðæ ¿çýâ.
Òýäíèé ñóóäàã áàéøèí íü ìîäîí øàëòàé, òýð íü ãÿëàëçñàí áóäàãòàé áºãººä
õýä õýäýí òàñàëãààòàé, õ¿í á¿ãä, ò¿¿íèé äîòîð òýð àéëûí õ¿¿ õ¿ðòýë ººðòºº
òîõèðñîí îðòîé õàðàãäàæ áèëýý.
Áè îðîñ õ¿ì¿¿ñèéí áîëîâñîí ñàéõàí àìüäðàëûã õàðæ èõýä ñîíèðõîæ áàéâ.
Áèäíèéã ñóðãóóëüä áàéõàä àéìãèéí áîëüíèöûí èõ ýì÷ çºâëºëòèéí õàðüÿàò
Ñ.Ì.Íåìîé, ò¿¿íèé ãýðãèé áîëîõ õ¿¿õäèéí ýì÷ ýìýãòýé áèäíèé ñóðàã÷äûã
áàéí áàéí ¿çýæ ýì÷èëäýã áàéâ.
Òýð Íåìîé ãýã÷ íü ºíäºð, õ¿äýð, õàð ¿ñòýé, öàãààí öàðàéòàé, ñàéõàí
çàíòàé õ¿í áàéñàí áèëýý. Íýãýí ºäºð ìàíàé ñóðãóóëèéí ïèîíåðóóä æàãñàæ
ýì÷ Íåìîéã õ¿íäýò ïèîíåð áîëãîí õ¿ç¿¿íä íü óëààí çàíãèà ç¿¿æ ºã뺺.
Áè Öýöýðëýã õîòîîñ Óëààíáààòàðò øèëæèæ èðýýä 1932 îíä Ǻâëºëò
Õîëáîîò óëñàä ÿâàõ ãýæ áàéõ ¿åä äîêòîð Íåìîé ìààíü Àðõàíãàé àéìãèéí
Òàðèàò ñóìûí îð÷èì àðäûí öýðãèéí àíãèéã äàãàëäàí ÿâæ áàéãààä õóâüñãàëûí
ýñýðã¿¿ íàðò áàðèãäàí òàð÷ëàãäàí àìü ¿ðýãäñýí ãýæ ñîíñîæ áèëýý.
Òýðõ¿¿ Íåìîéí äóðñãàëä çîðèóëæ áîñãîñîí öýýæ ä¿ðñ Öýöýðëýã õîòûí
áîëüíèöûí îð÷èì áàéäàã áèëýý. Ñàÿâòàð 1962-1963 îíû îð÷èì Íåìîéí ãýðãèé,
õ¿¿õýä íü ìîíãîëä èðæ áàéõäàà íàäòàé óóëçàæ, Öýöýðëýã õîòûí 1930 õýäýí
îíû áàéäëààñ äóðñàí ÿðüöãààæ áàéâ.
345

1931-1932 îíä Óëààíáààòàð õîòîä ñóðãóóëüä ñóð÷ áàéõäàà îðîñ õ¿ì¿¿ñèéã
óëàì îëíîîð ¿çýæ áàéñíû äîòîð èíäýðèéí òàëáàé äýýð Ǻâëºëò óëñûí
ýë÷èíãýýñ õýëæ áàéñàí ¿ãèéã ñîíñîõîä îðîñ õýë òóéëûí áîëîâñîí õýë øèã
ñàíàãäàæ áèëýý.
346
II
Ǻâëºëò Óëñàä ñóðàëöñàí ìèíü
1932 îíû 8-ð ñàðûè ýõýýð ¿åðõäýã íºõºä, òàíüäàã áàãø íàðòàéãàà
çºâëºí ÿðèëöàæ Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ýõ îðîí Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñàä
ÿâæ ñóðàëöàõààð øèéäâýðëýâ. Ýíý õ¿ñýëò ìààíü äýìæèãäýæ, Àðäûí
ãýãýýðëèéí ÿàìíû òîìèëîëòîîð, íàñ îéðîëöîî çàëóóõàí íýãýí áàãø Áàòöýðýí
ãýã÷èéí õàìò áèäíèé 20 îð÷èì õ¿¿õýä à÷ààíû íýãýí çàäãàé ìàøèíä ñóóæ
Óëààíáààòàðààñ ãàð÷ ìàøèí ýâäðýõ áà øàâàðò ñóóõààñ áîëæ 3-4 õîíîã ÿâæ
áàéæ Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí õèëèéí Õèàãò õîòîä õ¿ðýâ.
Ìîíãîëûí õèëèéã ãàð÷ Ǻâëºëò óëñûí õèë ð¿¿ îðæ ÿâàõàä, çàà îäîî ë áèä
çîðüñîíäîî õ¿ð÷ ÿâíà ãýæ í¿äýíä ¿çýãäñýí á¿õíèéã àæèãëàí, ñîíññîí á¿ãäèéã
òîãòîîõûã õè÷ýýæ ÿâàâ.
Îðîñ õ¿ì¿¿ñ á¿ð ÷ îëîí áîëæ, òýäýíòýé õàðèëöàí ÿðèëöàõàä õî¸ð
ãóðàâõàí ¿ã ìèíü õààíà íü ÷ õ¿ðýõã¿éí äýýð òýð ¿ãýý ÷ áóðóó õàçãàé õýëñíýýñ
áîëæ áóñäàä îéëãóóëäàãã¿é áàéâ. ¯¿íä ãýìøèí õàðàìñàæ, îðîñ õýëèéã ë þóíû
ºìíº øàìäàí ñóðàõ íü ÷óõàë þì áàéíà ãýæ áîäîöãîîâ.
Òýãýæ ÿâñààð Õèàãò õîòîîñ ãàð÷ Äýýä ¯ä õîòîä èðýõýä òýíä Ìîíãîë
Ðàáôàê õýìýýõ ìîíãîë îþóòàí áýëòãýäýã íýãýí ñóðãóóëü áàéâ. Ýíý ñóðãóóëü
íü õî¸ð áýëòãýë àíãè, 4 æèíõýíý àíãèòàé áàéñàí áºãººä áè áýëòãýë íýãä¿ãýýð
àíãèàñ ýõëýí ñóðàëöàæ óã ñóðãóóëèéã äóóñãàâ.
Ýíý ñóðãóóëüä îðîñ, áóðèàä áàãø, ìºí ìîíãîë õýëíèé áàãøààð ïðîôåññîð
Ø.Ëóâñàíâàíäàí, Óëñûí Èõ Ñóðãóóëüä îäîî áàãøèëæ áóé ×îéæèëñ¿ðýí íàð
ýýëæ äàðààãààð î÷èæ õè÷ýýë çààæ áàéâ.
Ǻâëºëòèéí áàãø Áàæèí, îðîñ õýëíèé áàãø À.È.Àëåêñååâ çýðýã äàäëàãà
òóðøëàãà á¿õèé îëîí ñàéí áàãø íàð õè÷ýýë çààäàã áàéñàí.
Ýíý ñóðãóóëèéí áýëòãýë íýãä¿ãýýð àíãèàñ ýõëýí æèíõýíý 4-ð àíãèéã äóóñòàë
õè÷ýýëèéí öàãèéí õýìæýý, ¿çäýã ç¿éë ìààíü çºâëºëòèéí 10 æèëèéí äóíä
ñóðãóóëèéí 5-ð àíãèàñ 10-ð àíãè õ¿ðòýë ¿çäýã õè÷ýýëòýé òîõèð÷ áàéñàí àæýý.
Áèäíèé ãîëëîí ñóðàëöàæ áàéñàí õè÷ýýë áîë îðîñ õýë, òîî, õèìè, ôèçèê,
áèîëîãè, îðîñûí óòãà çîõèîë çýðýã õè÷ýýë¿¿ä áàéâ.
Áèä áàãø íàðààñàà çààñàí õè÷ýýëèéã äàâòàí ñóðàõûí çýðýãöýýãýýð îðîñ
õ¿¿õä¿¿äòýé óóëçàæ, ¿åðõýõ, ÿðèõ çýðýã çàìààð õýëíèéõýý äàäëàãûã íýëýýä
äýýøë¿¿ëäýã áàéâ.
Òýãñýýð áèäíèé çàðèì ìààíü îðîñîîð íýëýýä ñàéí îéëãîäîã, ñ¿¿ëäýý
íýëýýä ñàéí ÿðüäàã, óíøäàã, áè÷äýã ÷ áîëöãîîâ. Ýíý çàâñàð áèä çºâëºëòèéí
îëîí çàëóó íàéç íºõºäòýé òàíèëöàæ, ¿åðõýõ, òîãëîæ íààääàã áîëöãîîâ.

¯¿íä áèä çàðèì áàãø íàð, áàñ ¿åðõäýã íºõäèéí ãýð îðíîîð îðæ,
çºâëºëòèéí õ¿íèé àìüäðàëòàé íýëýýä ñàéí òàíèëöàæ áàéâ.
Ýíý á¿ãä íü áèäíèé öààøäûí àìüäðàëä èõ ñàéí íºëºº ¿ç¿¿ëñýíèéã
áàÿðòàéãààð äóðñàí ñàíàöãààæ áàéäàã áèëýý.
Áèä óã ñóðãóóëèà òºãñºö㺺õºä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí íèéñëýë Ìîñêâà.
Ëåíèíãðàä, çýðýã õîòóóäààð àÿëàõ ñàéõàí çàâøààí òîõèîëäîæ áèëýý. Ãàëò
òýðãýýð àëñûí çàìä ãàð÷, õýä õîíîã ÿâñíû äàðàà Ìîñêâà õîòîä õ¿ðýâ. Òýíä
Ìîñêâàãèéí ãàçàð äîîãóóð ÿâäàã ìåòðî õýìýýõ çàì, Ìîñêâàãèéí òºâ äýõ èõ
ò¿¿õò õýðýì Êðåìëü, Ìîñêâàãèéí óðò ºðãºí ãóäàìæ, ìîä öýöýã äýëãýðñýí
òàëáàéíóóäààð ÿâæ áàéõàä ¿íýõýýð ÷ºëººò Ìîíãîëûí õ¿¿ áîëæ òºðººä, àõ
ä¿¿ Ǻâëºëò óëñàä ñóðàëöñàíû à÷ òóñûã ã¿íýý óõàìñàðëàí îéëãîâ.
Òýãýýä ìàíàé Ãýãýýðëèéí ÿàìíû õóâààðü ¸ñîîð áè Ýðõ¿¿ õîòíîî èðæ äýýä
ñóðãóóëüä ñóðàëöàâ.
Ýíä èðæ ñóðãóóëèéí çàõèðãààíä çîõèõ ¿íýìëýõ áè÷ãýý ¿ç¿¿ëýí, øàëãóóëàõ
öàãèéí õóâààðèéã òýìäýãëýí àâ÷ 20-èîä õîíîãèéí äîòîð ýëñýëòèéí õýä
õýäýí øàëãàëòûã óâàí öóâàí ºãºâ. Ýëñýëòèéí õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí øàëãàëòûã
ºãººä, çà ÷è îäîî ìàíàé ñóðãóóëüä îðîõ áîëíî ãýäýã ¿ãèéã ñóðãóóëèéíõàà
çàõèðãààíààñ äóóëàõàä áàñ íýã èõ áàÿðëàâ.
Ãýâ÷, íýãä¿ãýýð óëèðàë, íýãä¿ãýýð àíãèéã äóóñàõàä õýëíèé ìýäëýã áà
åðºíõèé áýëòãýë áàñ ë äóòàãäàæ áàéí áàéí òýâä¿¿ëýí òýâä¿¿ëñýýð íýãä¿ãýýð
óëèðàë, íýãä¿ãýýð àíãèéí äàâààã ãàòëààä áàñ äàõèí íýã áàÿðëàæ áèëýý.
Ýíý ñóðãóóëüä áè îðîñ õýë, îðîñûí óòãà çîõèîë, äýëõèéí óòãà çîõèîë,
àíãëè áà ëàòèí õýë, ò¿¿õèéí õè÷ýýë¿¿ä, óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí óõààí,
ìàðêñèçìûí ñóðãààë, ëîãèê, ñýòãýõ¿éí ç¿é çýðýã õè÷ýýë¿¿äèéã çààëãàäàã
áàéâ.
Èíãýæ ñóð÷ áàéõäàà áè ìîíãîëîîñ ãàíöààðàà îðîñ íºõºäòýé õàìò íýãýí
àíãèä õè÷ýýëëýäýã áàéñàí áºãººä òýäíèé õàìò áàãø íàðûí çààñàí õè÷ýýëèéã
ñîíñ÷, øàëãàëòàíäàà áýëòãýæ, ãàðñàí ¿ð á¿òýýëäýý õàìòðàí áàÿðëàäàã áàéâ.
Íýã ñóðãóóëü, íýã àíãèä áàéäàã òàíèë íºõºäòýé㺺 õàìò õè÷ýýë õèéõýýñ
ãàäíà õàìò àìàð÷ öýíãýäýã áàéâ.
Ýðõ¿¿ä áè ýõëýýä Ëåíèíèé Ýâ Õàìò çàëóó÷óóäûí ýâëýëèéí ãèø¿¿í
Ñ.À.Ìåðêóðüåâ ãýäýãòýé íýã ºðººíä õàìò ñóóäàã áàéâ. Ò¿¿íòýé áè õàìòðàí
õè÷ýýë õèéæ, çàðèìäàà îðîñ õýëíèé òàëààð çºâëºë㺺í àâàõ, îãò îéëãîãäîõã¿é
ç¿éëèéã òàéëáàðëóóëàõ çýðýã òóñëàìæèéã àâäàã áàéâ.
Òýð ¿åä ìàíàé ñóðãóóëèéí áàãø áàéñàí áºãººä Ýðõ¿¿ãèéí çîõèîë÷
Ã.Êóíãóðîâòîé òàíèëöàæ, ò¿¿íèé óäèðäàæ áàéñàí óðàí çîõèîëûí äóãóéëàíä
îðîéí öàãààð ÿâäàã áàéâ. Áàñ ïðîôåññîð Ì.À.Ãóäîøíèêîâ ãýäýã áàãøèéí
óäèðäàæ áàéñàí ò¿¿õ ñóäëàëûí äóãóéëàíä ÷ ÿâäàã áàéñàí.
Ýäãýýð áàãø íàð îðîñûí áà äýëõèéí èõ ò¿¿õ÷äèéí íàìòàð á¿òýýë, ò¿¿õ
ñóäëàõ àðãà ç¿éí òóõàé ñîíèí ÿðèà èõ õèéäýã áàéñíû äýýð äóãóéëàíãèéí
ñóðàã÷äàä äààëãàâàð ºã÷ ÿâöóóâòàð ñýäâýýð ýðäýì øèíæèëãýýíèé ñîíñãîë
òàâèóëæ, îëíîîð õýëýëö¿¿ëýí ä¿ãíýæ ºãäºã áàéâ.
347

Áè òýð ¿åä îëîí íàéç íàðòàé áîëñîí áàéâ. Òýãñýýð áèä 1941 îíû õàâàð
óëñûí øàëãàëòàà ºã÷ óã ñóðãóóëèéã òºãñºâ.
Øàëãàëò á¿ðèéã áýëòãýõýä ñàíàà çîâæ, øàëãóóëñàí õè÷ýýë á¿ðèéí ýöýñò
áàÿðëàöàãààæ, îëîí æèë õàìò ñóðàëöñàí íýãýí àíãèéí áèä íàð áèå áèåäýý
áàÿð õ¿ðãýöãýýäýã áàéñàí áèëýý. Òýãýýä øàëãàëòàà ºã÷ äóóñàõ ãýæ áàéòàë 1941
îíû 6-ð ñàðûí 22-íû ºã뺺 Ìîñêâàãèéí ðàäèîãîîð ãèòëåðèéí Ãåðìàí èòãýë
ýâäýæ, Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí õèë ð¿¿ äàéðàí îðæ ýõ îðíû äàéí ýõýëñýí
òóõàé çàðëàæ áàéñàí áèëýý.
Óäàëã¿é íýãýí ñóðãóóëü, íýãýí àíãèä õàìò ñóðàëöàæ áàéãààä òºãññºí, ìºí
áóñàä àíãèéí òºãñººã¿é íºõ人 äàéíä ìîðäîõîä íü ãàëò òýðýãíèé áóóäàë
äýýð ãàðãàæ ºã÷, äàéñíàà äàðæ, äàðõàí öîë îëæ èðýõèéã åðººö㺺í ñàëöãààæ
áàéñàí áèëýý.
Áèäíèé íàéçóóäûí äóíäààñ ¿íýõýýð áààòàð áîëñîí õ¿ì¿¿ñ áàéäãààñ ãàäíà
èõýíõ íü ñàéí áàéëäàæ, àìàð ìýíä áóöàæ èðñýí áèëýý. Õàðèí ìàíàé õàéðò
áàãø ×åðåíöîâ, áèäíèé íýãýí àíãèéí ñóðàã÷ Ëÿäîâ íàðûí çýðýã õýñýã õ¿í
äàéíä áààòàðëàãààð àìü ¿ðýãäñýí àæýý.
Ôðîíòîä ÿâæ áàéñàí áà Ýðõ¿¿ä õîöîð÷ áàéñàí íºõºä ìààíü öºì ìîíãîë
íàéç ÷è ñàéí ÿâààðàé, ñàéí àæèëëààðàé ãýæ íàä çàõèí äààëãàæ áàéâ. Ìèíèé
íàéç Ǻâëºëòèéí òýäãýýð íºõäèéí ìààíü õýëæ áàéñàí íºõºðñºã ýíý ¿ã¿¿ä
ñàíààíä ìèíü ¿ðãýëæ áàéäàã áèëýý.
Òýð öàãààñ õîéø áè ýíý çàâñàð íýãýí ºðººíä ñóóæ áàéñàí áºãººä îäîî
Ýðõ¿¿ ìóæèéí Íàìûí õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð àæèëëàæ áàéãàà
Ñ.Ìåðêóðüåâ, Áåëîðóñûí íýãýí ìóæèéí ñóðãóóëüä áàãøèëæ áóé 3.Áëà÷èðåâ,
ìºí Àíãàðñê õîòûí 10 æèëèéí äóíä ñóðãóóëèéí çàõèðàë Ì.Ãóáåíêî, ñýòã¿¿ë÷
È.Øóìèëåâñêèé, áàãø Êóíãóðîâ íàðòàé áàéí áàéí óóëçàæ, çàõèäëààð
õàðèëöäàã.
1941 îíîîñ õîéø ýä¿ãýý õ¿ðòýë ìèíèé çºâëºëò íàéç íàðûí òîî ìàø îëîí
áîëñîí áºãººä áè îäîî øèíý æèë, Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí îéãîîð òýä íàðààñ
îëîí òîîíû áàÿðûí áè÷èã, öàõèëãààí àâäàã áºãººä áè ÷ ººðºº Îêòÿáðèéí
õóâüñãàëûí îé, øèíý æèëýýð òîõèîëäóóëàí òýäýíäýý áàÿðûí öàõèëãààí
ÿâóóëäàã çàíøèëòàé.
Ýíý 1967 îíû 11-ð ñàðä àãóó èõ Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí 50 æèëèéí îé
áîëîõ ãýæ áóéã òîõèîëäóóëàí áè Ǻâëºëòèéíõºº á¿õ òàíèõ òàíèõã¿é íàéç
íàðò ç¿ðõíèé õàëóóí ìýíä÷èëãýýã äýâø¿¿ëýí, ñàéí ñàéõíûã õ¿ñýí åðººíº.
Ýíý º÷¿¿õýí äóðäàòãàëûã òîâ÷õîí áè÷ýýä äàðàà äýëãýðýíã¿é áîëãîõ
õ¿ñýëòýé.
“Èõ íàéðàìäàë”. Óëààíáààòàð, ò.12-17
348

ÕΨÐ. ÕÝËÑÝÍ ¯Ã, ßÐÈËÖËÀÃÀ

350
ÓËÑÛÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ ØÈÍÝ ÁÀÉØÈÍÄÀÀ ÎÐÎÂ
Ýíý 11 ä¿ãýýð ñàðûí 3-íû ºäºð Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü øèíý áàéøèíäàà
øèëæèæ îðîâ. Øèíý áàðüñàí Óëñûí Èõ Ñóðãóóëèéí ñàðóóë ñàéõàí áàéøèíä
ìºí ¿äýø áàÿðûí õóðàë áîëîâ.
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áºãººä Óëñûí Èõ Ñóðãóóëèéí
çàõèðàë íºõºð Øèðýíäýâ õóðëûã íýýæ ¿ã õýëñíèé äîòîð: “ªíººäºð åðèéí
ºäºð áèø. Ìàíàé Èõ Ñóðãóóëèéí áàÿðûí ºäºð ìºí. Áèä èõ ñóðãóóëèéí
àæëûã øèíý áàðèëãàä ýõýëæ áàéíà. Ýíý ÷óõàë ÿâäëûí ó÷èð áèäíèé õàìò
áàÿñàëöàõààð íºõºð ×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé íàì, çàñãèéí óäèðäàã÷èä, õîòûí
ñýõýýòýí áà õºäºëìºð÷äèéí òºëººëºã÷èä, Ǻâëºëòèéí ìýðãýæèëòýí, áàñ Îíö
á¿ðýí ýðõ áàðèõ ýë÷èí ñàéä Èâàíîâ òýðã¿¿òýé Ǻâëºëò óëñûí ýë÷èí ñàéäûí
ÿàìíû àæèëòàí õ¿ðýëöýí èðæýý. Ýíý ÿâäàë áîë èõ óëñ òºðèéí óòãàòàé þì.
Áèä ç¿ãýýð íýã øèíý áàéøèí áàðüñíûã òýìäýãëýæ áàéãàà áèø, áèä èõ óëñ òºð,
ñî¸ë, ò¿¿õèéí óòãàòàé ÿâäëûã òýìäýãëýæ áàéíà. Ó÷èð íü Ìîíãîëä àíõäóãààð
èõ ñóðãóóëèéí áàðèëãûã áàðüñàí íü ìàíàé àðä ò¿ìíèé ñî¸ëûí èõ àìæèëò
áºãººä èðýýä¿éí ãýãýýí çàìûã íýýæ áàéãàà õýðýã ìºí.
Ýíý áàéøèíãèéí òîîñãî á¿õýíä ìàíàé àðä ò¿ìíèé ñî¸ë øèíæëýëèéã
ýçýìøèõýýð ç¿òãýí áóé õ¿ñýë øèíãýæýý. Ýíý íü èõ ñóðãóóëèéí áàéøèíãèéí
ñóóðèéí àíõíû ÷óëóóã íºõºð ×îéáàëñàí ººðºº òàâüñàí, áàðèëãûí ÿâöûã
íºõºð ×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé Íàìûí Òºâ Õîðîî áà Çàñãèéí ãàçðààñ ºäºð á¿ð
ýðãýæ, áàðèëãûí àæèëä ºäºð òóòìûí òóñëàìæèéã ¿ç¿¿ëæ áàéñíààñ èëýðõèé.
Áàñ íèéñëýëèéí õºäºëìºð÷èä èõ áàÿð õººðòýé㺺ð ñàéí ºäðèéí àæëûã
çîõèîõ çýðãýýð èõ ñóðãóóëèéí áàéøèíã áàðèëöñàíààñ èëýðõèé.
Òýð öàãèéí õýö¿¿ áàéäàë äóíäóóð áîëîâ÷ Ǻâëºëò óëñ, ìàíàé èõ ñóðãóóëüä
áàðèëãûí ÷óõàë ìàòåðèàëûã ¿ðãýëæ òàâèí îëãîñîîð áàéâ. Ǻâëºëòèéí
õ¿íèé õºäºëìºð, çºâëºëòèéí õàéëóóëàã÷èéí õºäºëìºð, çºâëºëòèéí òºìðèéí
àæèë÷íû õºäºëìºð, öåìåíòèéí ¿éëäâýðèéí àæèë÷äûí õºäºëìºð ìàíàé
èõ ñóðãóóëèéí áàðèëãàä îðîëöæýý. Èéì ó÷ðààñ ýíý áàéøèí áîë Ǻâëºëò-
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé èõ íàéðàìäëûí áèëýã òýìäýã ìºí.
Ýíý èõ ñóðãóóëèéí áàéøèíã áàðüñàí íü óëààí öýðýã ãèòëåðèéí
õàðãèñóóäûã óñòãàæ, àëäàðò ÿëàëòûã ºðí¿¿ëýí äýâøèæ ÿâàà öàã ëóãàà
òîõèîëäîæ óëààí öýðýã ýõ îðíîî ÷ºëººëºõººð çîãñîõã¿é, Åâðîïûí
äàðëàãäñàí ò¿ìýí àðäûã ãèòëåðèéí òàëõèíààñ ÷ºëººëæ, åâðîïûí ýðòíèé èõ
ñóðãóóëü, íîìûí ñàí, ìóçåéã ýâäðýë ñ¿éðëýýñ àâàð÷ øèíæëýë óðëàë ñî¸ëûí
ìÿíãà ò¿ìýí øèëäýã õ¿ì¿¿ñèéã ãèòëåðèéí òàìààñ õàãàöóóëæ áàéãàà öàãààð
òîõèîëäîæ áàéíà.
ͺõºä ºº!
Íèéòèéí øóäàðãà õºäºëìºðèéí à÷ààð ºíººäºð èõ ñóðãóóëèéí îðäîí,
øèíæëýëèéí àæèëòàí, àëáàí õààã÷èä, íàì, çàñàã áà íºõºð ×îéáàëñàí,

Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíýýñ Îêòÿáðèéí îéãîîð ºãñºí ýíý ñàéõàí áýëãèéã õ¿ëýýí
àâ÷ áàéíà. Ýíý ñàðóóë ñàéõàí òàíõèìûí äîòîð øèíý ìîíãîëûã çîõèîã÷ çàëóó
¿åèéí õ¿ì¿¿ñèéí ºâ áèëýã áàäðàí äýëãýðýõ áîëíî.
Ýíý áýëãèéí õàðèóä èõ ñóðãóóëèéí îðäîí, øèíæëýëèéí àæèëòàí, àëáàí
õààã÷äûí ºìíººñ íàì çàñàã, íºõºð ×îéáàëñàí áà ìàíàé èõ íºõºð Ǻâëºëòèéí
àðä ò¿ìýíä ã¿í òàëàðõàëûã õ¿ðãýå. Ìàíàé áàéøèíã áàðüæ áàéãàà õ¿í óðüä
àäèë ò¿ðãýí øóóðõàé õºäºëìºðººð òóñ èõ ñóðãóóëèéí áàéøèíãèéí íºãºº
õýñãèéã áàðüæ äóóñãàõ áèç ãýæ èõýä íàéäíà ãýõ çýðãýýð õýëýõýä á¿ãä àëãà
òàøèâ. Õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äèéã ñîíãîñíû äàðàà ìàðøàë ×îéáàëñàí áà Íàìûí
Òºâ Õîðîîíä áàÿðûí ¿äøèéã ÿâóóëàâ. ×èíãýýä áàðèëãûí õýðãèéã ýðõýëñýí
íºõºð Ãîí÷èã, Ê¿ðèåí÷è, èõ ñóðãóóëèéí áàãø Ïàë¿äèí, îþóòàí Áÿìáà íàð
¿ã õýëñíèé äàðàà, Çàñãèéí ãàçðààñ íºõºð Ãîí÷èã Ê¿ðèåí÷è íàðò øàãíàñàí
õ¿íäýò ¿íýìëýõèéã íºõºð Ëóâñàí îëãîâ. Áàÿðûí õóðëûí ýöýñò îþóòàí íàð,
óðàí ñàéõíû äóó, õºãæèì, á¿æãèéã íààäàæ ¿ç¿¿ëýâ.
“¯íýí” ÓÁ., 1944.11.4. ¹260 (2812)
351

ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ÍÀÉÐÀÌÄËÛÍ ÒÀËÛÍÕÍÛ
¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÁÀÃÀ ÕÓÐÀË ÄÝÝÐ ×ÎÉÁÀËÑÀÍÃÈÉÍ ÍÝÐÝÌÆÈÒ
ÓËÑÛÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ ÐÅÊÒÎÐ ØÈÐÝÍÄÝÂÝÝÑ
ÕÝËÑÝÍ ¯Ã
ͺõºä ºº!
Áèäíèé ¿åä, ò¿¿õèéí áîãèíîõîí õóãàöààíä èìïåðèàëèñò íàð 2 óäàà öóñò
äàéíûã õ¿í òºðºëõòºíä òóëãàí äýãäýýñýí þì.
Ýíý äàéíóóäàä õýäýí àðâàí ñàÿ õ¿í àëàãäàæ òàõèð äóòóó áîëñîí áèëýý.
Ýíý 2 äàéí, á¿õýë á¿òýí òîì õîò, ò¿¿õ ñî¸ë, óðëàãèéí õýäýí ìÿíãàí äóðñãàëò
á¿òýýëèéã ýâäýæ, õýìæýýëøã¿é ñ¿éòãýëèéã àðä ¿íäýñòýíä ó÷ðóóëñàí þì.
ßëàíãóÿà ºíãºðñºí äàéíààð òîõèîëäñîí ¿õýë çîâëîí õýìæýýëøã¿é èõ áºãººä
ýâäýëæ áàëëàñàí õîò ñóóðèí, ºâãºä õºãøäèéí ¸éëîëäîîí, ºí÷èðñºí õ¿¿õäèéí
óéëàëäààíûã ìàðòàõ áîëîîã¿é. Õýäýí ñàÿ õ¿íèéã çóóõàíä øàòààæ çýðëýãýýð
àëñàí Ìàéäàíåêèéí áà Îñâåíöèìûí ¿õëèéí ëàãåðèéí ó÷ðóóëñàí ãàñëàí
çîâëîíã àðä ò¿ìýí çóóí æèë ÷ ìàðòàõã¿é.
Õàëõ ãîëûí àþóëò ºäð¿¿ä áà 2 äóãààð äàéíû áýðõøýýëò æèë¿¿äèéã òóóëæ
ãàðñàí ìàíàé àðä ò¿ìýí, äàéí ãýäýã þó áîëîõûã ñàéí ìýäíý. Äàéíû áýðõøýýëä
çîâñîí îëîí ñàÿ õ¿í ýíõ àìãàëàíã õ¿ëýýæ áàéñàí áèëýý. Ǻâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñ
ôàøèñòûí õàð õ¿÷íèéã ÿëààä, àðä ò¿ìíèé õ¿ëýýæ áàéñàí ýíõ àìãàëàíã îëãîæ
ºãñºí þì. Ôàøèñòûí áîîë÷ëîëûí ¿õëýýñ äýëõèéí àðä ò¿ìýí àíãèæèðñàí
ÿâäàë áîë Ǻâëºëòèéí áààòàðëàã àðìè, Ǻâëºëòèéí õ¿÷èðõýã àðä ò¿ìýí, èõ
Ñòàëèíû à÷ ãýäãèéã äýëõèéí àðä ò¿ìýí ìýäíý.
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí ãàíöõàí, äàéòàæ ÷àääàã, ÿëæ ÷àääàã áóñ ìºí øèíèéã
á¿òýýí áîñãîæ, õ¿í òºðºëõòíèé ñî¸ëûã óðàãø íü õºãæ¿¿ëæ ÷àääàã þì.
Ǻâëºëò ã¿ðýí äàéíä ÿëñíû äàðàà êîììóíèçìûã áàéãóóëàõ á¿òýýëèéí èõ
àæèëäàà øóóä îðñîí þì.
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí, àæ àõóé, ñî¸ëûí èõ òºëºâëºãººã äàâóóëàí
áèåë¿¿ëæ, áàéãàëèéã ººð÷ëºí, àìüäðàëûí òàë á¿õýíä øèíèéã áèé áîëãîæ,
àðä ò¿ìíèé àìüäðàëûã äýýä øàòàíä ãàðãàæ áàéíà. Õåðñîí ìóæèéí õàìòðàëûí
òàðèà÷èí Ëèòåâ÷åíêîãîîñ “äàéí, ìàíàé õàìòðàëä èõ õîõèðëûã ó÷ðóóëæ, 417
õ¿¿õäèéã ºí÷ð¿¿ëñýí þì. Áèä îäîî ººðèéí òàéâàí àìüäðàëûã àìæèëòòàé
çîõèîæ áàéíà. Ìàíàé õàìòðàë äýýð 900 áàéøèí áàðèãäàæ äóóñàæ áàéíà.
Õàìòðàëûí ýíý øèíý òîñãîíä êëóá, äóíä ñóðãóóëü, êèíî òåàòð, áóóäëûí ãàçàð,
öýöýðëýã, óñàí õîîëîé, óñàí ñóâàã áèé áîëãîíî” ãýæýý.
Ýíý íü çºâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñ, òàéâàí àìüäðàëûã õýðõýí çîõèîæ áàéãààã
õàðóóëæ áàéíà. Ǻâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñ, ãàíöõàí ººðñäèéí òóëä áèø õàðèí
äýëõèéí ýíõ àìãàëàíãèéí òóëä àæèëëàæ áàéäàã þì. Ìîñêâàãèéí Êàëèáð
çàâîäûí ìàñòåð Ðîññèéñêèéãýýñ “Ǻâëºëòèéí îëîí ñàÿ õºäºëìºð÷íèé ãàðààð
á¿òýýãäýæ áàéãàà á¿õíèé íýã àäèë, ìèíèé ãàðààð á¿òýýãäýæ áàéãàà á¿õ ç¿éë
íü ìàíàé îðíû ÷àäàë, íèéòèéí ýíõ àìãàëàíã öààøèä áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº
352

á¿òýýãäýæ áàéãàà þì ãýäãèéã áè ñàéí ìýäíý” ãýæ õýëñýí áèëýý.
Ýíý íü ÑÑÑÐ-èéí á¿õ àæèë÷èí àíãèàñ õ¿í òºðºëõòíèé òàéâàí àìüäðàë,
æàðãàëûí òºëºº òýìöýæ áàéãàà ýðìýëçýëèéã èëýðõèéëæ áàéãàà þì.
Àðä÷èëñàí îðíû õºäºëìºð÷èä, ¿¿íèé äîòîð ìàíàé àðä ò¿ìýí, ººðèéí
á¿òýýëèéí ÷àäâàðûã Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé æèøýý, ò¿¿íèé õàëóóí
òóñëàìæààð òàéâàí öàãèéí á¿òýýëèéí õýðýãò ÷èãë¿¿ëýí àæèëëàæ áàéíà.
Ìàíàé àðä ò¿ìýí, 28 æèëèéí ºìíº îäîîãèéí îëîí êîëîíèéí îðíû àðäûí
àäèë ýðõ ÷ºëººã¿é õ¿íä áàéäàëä îðøèæ áàéñàí þì.
Òýð öàãò Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, êîëîíèéí áà ôåîäàëûí äàðëàëûí õàìãèéí
õýðöãèé á¿ä¿¿ëýã õýëáýðèéã àìñ÷ èðãýíèé àëü ÷ íýã ýðõèéã ýäëýõã¿é ñóóæ
áàéñàí þì. Òýð ¿åä ìàíàé îðîíä íèéòýýðýý áè÷èã ìýäýõã¿é, áîëîâñðîëã¿é
áàéäàë íî¸ðõîæ áàéâ. Ýíý íü ìàíàé óëñ ãàíöõàí áàãà ñóðóóëüòàé áàéãààä, 700
ãàðóé ñ¿ì õèéä áàéñíûã ñàíàõàä èëýðõèé áîëíî.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, õàðèéí áîîë÷ëîã÷, äîòîîäûí ôåîäàëûí ýñðýã
òýìöýæ, ýðõ ÷ºëººãºº ãàðòàà àâààä, àðäûí õóâüñãàëò íàì, ìàðøàë
×îéáàëñàíãèéí æîëîîäëîãî, Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé àõ ä¿¿ãèéí
òóñëàìæòàéãààð õºäºëìºðëºæ, óëñûíõàà í¿¿ð öàðàé, ººðñäèéí áàéäëûã
ººð÷èëñºí þì. Ýíý ºíãºðñºí 28 æèëèéí äîòîð, ìàíàé àðä ò¿ìíèé
àìüäàðëàãûí òàë á¿õýíä ¿íäñýí ººð÷ëºëò¿¿ä ãàð÷ õîöðîãäìîë áàéñàí
Ìîíãîë îðíûã ýðõ ÷ºëººòýé àðä÷èëñàí òýðã¿¿íèé óëñ áîëãîâ.
Òóñ óëñûí àðäûí ãýãýýðëýýñ íýã æèøýýã àâúÿ.
Îäîî ìàíàé óëñàä áàãà, äóíä ñóðãóóëü 400 ãàðóé, òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä
ñóðãóóëü 10 ãàðóé, äýýä ñóðãóóëü 3, õýäýí çóóí êëóá, êèíî òåàòð, íîìûí ñàí,
ìóçåé, ëàáîðàòîðèéí çýðýã ñî¸ë ãýãýýðýë, øèíæèëãýýíèé ãàçðóóä àæèëëàæ
áàéíà.
Ìàíàé çàñãèéí ãàçàð, àðäûí ãýãýýðëèéã ã¿íýýð àíõààð÷, æèë á¿ð
èõýýõýí ìºíãèéã çàðöóóëäàã þì. Òóñ óëñûí ýíý îíû òºñâèéí 21 õóâèéã
ñî¸ë íèéãýìëýãèéí çàðäàë ýçýëæ áàéíà. 28 æèëèéí ºìíº íèéòýýðýý áè÷èã
¿ñýã ìýäýõã¿é áàéñàí, ìàíàé îðîíä îäîî á¿õ õ¿í àìûí 10 õ¿í òóòìààñ 1 õ¿í
ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ áàéíà. ¯¿íä êóðñ, äóãóéëàíä áàéíãûí ñóðàëöäàã õýäýí
àðâàí ìÿíãàí õ¿íèéã îðîëöóóëààã¿é þì. Õýðýâ õóâüñãàëûí ºìíºõ Ìîíãîë
îðîíä ãàíöõàí ñîíèí ãàðãàæ, ò¿¿íèéã çºâõºí íèéñëýëèéí õýäõýí ò¿øìýë
óíøèæ áàéñàí áîë îäîî Óëààíáààòàðò 7 ñîíèí, 11 ñýòã¿¿ëèéã ãàðãàæ áàéãàà
áà ìºí 18 àéìàãò ñîíèíûã ãàðãàæ áàéíà. Ýäãýýð á¿õ ñîíèí ñýòã¿¿ëèéí íýã
äóãààð íü èõýýõýí ºðãºí õýìæýýãýýð ãàðäàã þì. Äóíäûã áàðèìòëàõàä ìàíàé
õ¿í àìûí 3 õ¿í òóòàìä íýã ñîíèí áóþó ñýòã¿¿ë îíîãäîõ þì.
Ìàíàé óëñûí ñî¸ëûí àìæèëòûí íýãýýõýí õóðö áàðèìò áîë èõ ñóðãóóëü
áàéãóóëñàí ÿâäàë ìºí. Õóâüñãàëûí ºìíºõ Ìîíãîë îðîíä òàâèí ñóðàã÷òàé
ãàíöõàí áàãà ñóðãóóëü áàéñíûã ñàíàâàë, èõ ñóðãóóëü áàéãóóëñàí ÿâäëûí à÷
õîëáîãäîë á¿ð îéëãîìæòîé áîëíî.
Ìàíàé èõ ñóðãóóëü, 1942 îí áóþó Ãåðìàíû ôàøèñò, ßïîíû èìïåðèàëèñò
íàð ýçýëñýí îðíóóäûíõîî äîòîð õýäýí ìÿíãàí ñóðãóóëü, ñî¸ë ãýãýýðýë,
353

øèíæèëãýýíèé ãàçðûã çýðëýãýýð ýâäýæ áàéñàí òýð ¿åä áàéãóóëñàí þì.
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí, ãåðìàíû ýçëýã÷äèéí ÿâóóëñàí òýìöëèéã ÿâóóëæ
áàéñíûõàà õàìò, ìàíàé óëñàä èõ ñóðãóóëü áàéãóóëàõ ÿâäàëä òóñàëæ áàéñàí þì.
Ǻâëºëò óëñ áèäýíä ëàáîðàòîðèéí ¿íýò õýðýãëýë, øèíæèëãýýíèé ÷óõàë ç¿éëñ,
ýì çýðýã õè÷ýýëèéí áóñàä îëîí õýðýãëýëèéã èõýýõýí õýìæýýãýýð ºãñºí þì.
Îäîî ìàíàé èõ ñóðãóóëü, òàâàí ôàêóëüòåòòýé, 30 êàôåäðàòàé, õýä õýäýí
ìóçåé, ëàáîðàòîðòàé áîëîâ. Òóñ èõ ñóðãóóëüä 900 øàõàì îþóòàí ñóðàëöàæ
áàéíà. Ýíý íü õºäºëìºð÷èí àðäûí õºâã¿¿ä îõèä þì.
Ãàíöõàí èõ ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ áàéãàà îþóòíû òîî õóâüñãàëûí ºìíºõ
Ìîíãîë îðíû áàãà ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äûí òîîíîîñ 18 äàõèí èë¿¿ áîëæ áàéíà.
Èõ ñóðãóóëü íü õýäýí çóóí ìýðãýæèëòíèéã òºð¿¿ëæ ãàðãàñàí áà ýíý æèëýýñ,
öààøèä á¿ð îëîí òàëààð ãàðãàõ áîëíî. Ìàíàé èõ ñóðãóóëèàñ 1949 îíä ãàðãàñàí
õ¿í, ìàëûí èõ ýì÷, çîîòåõíèê÷, ýäèéí çàñãèéí ìýðãýæèëòýí, àðâàí æèëèéí
äóíä ñóðãóóëèéí áàãø íàðûí òîî íü 1946 îíä ãàðãàñíààñ 2 äàõèí íýìýãäñýí
áà 5 æèëèéí òºëºâëºãººíèé ýöýñò 4 äàõèí íýìýãäýíý.
Ìàíàé óëñûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé øèíý õ¿÷í¿¿äèéã òºð¿¿ëýõ
àñïèðàíòóð, èõ ñóðãóóëèéí äýðãýä àæèëëàæ, îäîî íýëýýä îëîí õ¿íèéã
òºð¿¿ëæ ýõëýâ.
Ìàíàé èõ ñóðãóóëüä íàÿàä áàãø íàð àæèëëàäãèéí äîòîð ïðîôåññîð,
äîöåíò, øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, êàíäèäàò íàð èõýýõýí ñóóðèéã ýçýëæ áàéíà.
Èõ ñóðãóóëèéí øèíæèëãýýíèé àæèë÷èä, àðäûí àæ àõóé, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ,
ò¿¿õ, õýë áè÷ãèéí çýðýã ÷óõàë ñýäâ¿¿äýýð øèíæèëãýýíèé àæëûã ÿâóóëæ
áàéíà. Õýðýâ õºðºíãºòºí ã¿ðíèé èõýýõýí ëàáîðàòîðèóäàä àðä ò¿ìíèéã àëàí
õÿäàõ, áàêòåðèîëîãèéí çýðýã õîðò ç¿éëèéã á¿òýýäýã áîë ìàíàé ëàáîðàòîðèóä
àðäûí àæ àõóé, ñî¸ë áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõ õýðýãöýýã õàíãàõààð àæèëëàäàã
þì. 2 äóãààð äàéí äóóñìàãö ìàíàé àðä ò¿ìýí ººðèéí õ¿÷èéã óëñûíõàà
ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí ºñºëòºíä ÷èãë¿¿ëýí àæèëëàæ áàéíà. Îäîî ìàíàé îðîíä
òàéâàí õºäºëìºð ýíä òýíäã¿é îðãèëæ áàéíà. Ǻâõºí ñ¿¿ëèéí 3 æèëèéí äîòîð
õè÷íýýí ñàéõàí áàéøèí, ãóäàìæóóä ìàíàé íèéñëýëä áîññîíûã áèä ¿çýæ
áàéíà. Áèä àæ àõóé, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààí, óðëàãèéã õºãæ¿¿ëýõ òàâàí æèëèéí
òºëºâëºãººã àìæèëòòàé áèåë¿¿ëýõèéí òºëºº òàéâàí öàãèéí á¿òýýëèéã õèéæ
áàéíà. Àìåðèê, Àíãëèéí èìïåðèàëèñò íàð, àðä, ¿íäýñòí¿¿äèéí ýíý ñàéõàí
õºäºëìºðèéã çºð÷èõººð îðîëäîæ áàéíà. Àìåðèê, Àíãëèéí èìïåðèàëèñò íàð
íü ººðèéí áà ò¿¿íèé ýðõøýýë äàõü îðíóóäûã ÿìàð áàéäàëòàé áîëãîæ áàéãààã
áèä õàðñààð áàéíà. Ýäãýýð îðîíä ýíõ òàéâíààð õºäºëìºðëºõèéí îðîíä àéí
ñàíäàð÷, ìàðãààø ºäºð þó áîëîõûã èòãýí ìýäýæ ÷àäàõã¿é áîëîîä áàéíà.
Òýíä àðä ò¿ìíèé àìüäðàëûã ñàéæðóóëàõûí îðîíä äàõèí ñàÿ ñàÿ õ¿íèéã àëæ
øàòààõ, ýðýìäýã áîëãîõîîð èõ áóó öóòãàæ ñóì, çýâñýã, àòîìûí áºìáºãèéã
áýëòãýæ äàéíû õàðãèñ õîëáîî áà äàéíû áààçûã áàéãóóëæ áàéíà. Àðä
ò¿ìíèé áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõèéí îðîíä ºëññºí õ¿ì¿¿ñèéí àðìè, ãýìò õýðýã
ºäººã÷äèéí òîîã îëøðóóëæ áàéíà. Ãàíöõàí, Õîéä Àìåðèêò îãò àæèëã¿é õ¿í 5
ñàÿ, àæèëã¿é øàõàì áîëñîí õ¿í 10 ñàÿ áîëîîä áàéíà. Õîéò Àìåðèêò 17 ñåêóíä
354

òóòàì ãýìò íýã òîì õýðýã ãàðäàã áàéíà. Õîéä Àìåðèêò 3 ñàÿ õ¿¿õýä ñóðãóóëüä
ñóð÷ ÷àäàõã¿é, ñóðãóóëèéí ãàäóóð ÿâæ áàéíà. Ýíý óëñóóäàä øèíæëýõ óõààíû
îðîíä õ¿íèéã ¿çýí ÿääàã Ãåááåëüñèéí íîìëîëûã íýâòð¿¿ëæ áàéíà. Àìåðèêèéí
èìïåðèàëèñò ýðäýìòýí ãýãäýã÷ Ôîãò åâðîïûí õ¿í àìûã öººð¿¿ëýõ íü ÷óõàë
ãýæ íîìëîîä, ãîìèíäàíû õÿòàäàä áîëæ áàéñàí ºëñãºëºíã õÿòàä õ¿ì¿¿ñèéí
çîë çàâøààí ãýæ ¿çýæ áàéñàí áèëýý. Äàéíûã äýãäýýõýýð òýãæ áàéæ ÿäàí
ñàíäàð÷ áàéãàà íü Àìåðèê, Àíãëèéí èìïåðèàëèñò íàðûí õ¿÷íèé òýìäýã áèø
õàðèí òýä àðä÷èëëûí ºñºæ áàéãàà õ¿÷íèé ºìíº ñóëàðñíàà õ¿ëýýñíèé òýìäýã
þì. Õÿòàäûí àðä ò¿ìýí íü ãîìèíäàí áà Àìåðèêèéí õàðãèñ÷óóäûí õàìòàðñàí
õ¿÷íèéã áóò íèðãýæ ÿëñíààð àðä÷èëëûí ýãíýý 475 ñàÿ õ¿íýýð ºðãºæèí ºñºâ.
Ýíý áîë äýëõèéí õ¿í àìûí 1.4 õóâü íü þì.
Ýíõ àìãàëàí áà àðä÷èëëûí òºëºº òýìöýë áîë ìàíàé åðòºíöèéí á¿õ
àðäûí õýðýã áîëëîî. Ïàðèñ, Ïðàãò áîëñîí íàéðàìäëûí òàëûíõíû äýëõèéí èõ
õóðàë äýýð áºìáºðöãèéí õýñýã á¿õíýýñ 600 ñàÿ àðäûã òºëººëºí öóãëàðàãñàä,
äàéí äýãäýýã÷äèéã ýñýðã¿¿öñýí íýãäìýë õ¿÷òýé ¿ãýý 72 õýë äýýð õýëýëöñýí
áèëýý. Ǻâëºëòèéí çîõèîã÷ Ôàäååâ, çºâëºëòèéí áààòàð Ìåðåñüåâ, ôðàíöûí
ïðîôåññîð Æîëèî Êþðè, Èòàëèéí ç¿òãýëòýí Ïüåòðî Íåííè, Ïîëüøèéí óóðõàéí
àæèë÷èí ßí-êîëàñ, íåãðèéí ç¿òãýëòýí Ïîëü Ðîáñîí, ×åõèéí çîõèîë÷ ßí-Äàðäà,
õÿòàäûí ýðäýìòýí Ãîìî-æî, Õîéò Àìåðèêèéí òºëººëºã÷ Äæîí-Ðîããå, Àíãëèéí
ïàðëàìåíòèéí ãèø¿¿í Ïëýøýñ-Ìèëëüå íàðûí çýðýã áóñàä òºëººëºã÷èä íýã
çýðýã, áèä äàéíä äóðã¿é, áèä äàéíûã ãàðãàõã¿é ãýæ õýëñýí áèëýý.
ͺõºð Öýäýíáàë ýíý õóðëûí èíäýð äýýðýýñ äàéí ºäººã÷äèéã øóóä
ýñýðã¿¿öýí æèãøñýí ¿ãèéã àðä ò¿ìíýý òºëººëæ õýëñýí áèëýý.
Áèä ýíý áàãà õóðàë äýýð èðýýä äàéíä äóðã¿é, äàéíûã ãàðãàõã¿é ãýäãèéã
äàõèí áàòëàí õýëæ áàéíà.
Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí øèíæèëãýýíèé àæèëòíû ºìíººñ äàéíûã ýñýðã¿¿öýæ,
áèä äàéíä äóðã¿é , òýð äàéíûã ãàðãàõã¿éí òóëä äýìæèíý ãýäãèéã äàõèí õýëíý.
Ýíõ àìãàëàí áà àðä÷èëëûí õ¿÷èí ÿëàãäàøã¿é þì. Ó÷èð íü ýíý õ¿÷íèéã
èõ Ǻâëºëò Óëñ òîëãîéëæ áàéíà. Ýíý õ¿÷íèéã ñàÿ ñàÿ õ¿í äýìæèæ áàéíà.
Íàéðàìäëûí òàëûíõíû äýëõèé äàõèíû õóðëààñ áàéãóóëàãäñàí áàéíãûí
õîðîîíû á¿õ àðãà õýìæýýã äýìæèí, ò¿¿íèéã àðä ò¿ìýíäýý ñóðòàë÷èëæ, òàâàí
æèëèéí òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëýõ õýðýã äýýð ìýäëýã ÷àäëàà äàé÷ëàí àæèëëàõ
ÿâäàë áîë áèäíýýñ íàéðàìäëûí òºëºº òýìöýë äýýð èäýâõòýé îðîëöîæ áàéãàà
ÿâäàë ìºí þì.
Íàéðàìäëûí òºëºº òýìöýæ áàéãàà àðä ¿íäýñòíèé íýãòãýñýí ôðîíò
ìàíäòóãàé.
Íàéðàìäëûí èõ òóëãóóð Ǻâëºëò Óëñ ìàíäòóãàé.
Øèíæëýõ óõààíû òýðã¿¿í, àðä ò¿ìíèé õîîðîíäûí íàéðàìäëûã á¿òýýã÷
ñóóò Ñòàëèíû ÿðóó àëäàð ìàíäòóãàé.
“¯íýí” 1949.10.25. ¹248 (4324).
355

356
ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈÉÃ
ÁÀÉÃÓÓËÑÍÛ ¨ÑËÎËÛÍ ÕÓÐËÛà ÍÝÝÆ,
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈÉÍ ÅЪÍÕÈÉ˪Ã×
Á.ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ ÕÝËÑÝÍ ¯Ã
ͺõºä ºº! Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè
áàéãóóëàõ òóõàé Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí çàðëèã ýíý îíû 5 äóãààð
ñàðûí 16-íû ºäðèéí “¯íýí” ñîíèíä íèéòëýãäñýí áèëýý.
Ýíý íü ò¿¿õ øàøòèðò òýìäýãëýãäâýë çîõèõ ÷óõàë áàðèìò áè÷èã òóë ¿¿íèéã
òóñ óëñûí ýðäýìòýí ìýðãýä, ñî¸ë óðëàãèéí ç¿òãýëòýí, àæèë÷èä, íýãäýë÷èä
íèéò äàÿàð ÷èí ñýòãýëèéí óãààñ ñàéøààí òàëàðõàæ áàéíà.
Ìàíàé àðä ò¿ìýí ºâãºä, äýýäñèéí ¿åýñ ýõëýí ýðõýì áàÿí ýðäýì õýìýýí,
àíãàñàí ãàçàð õóðûã õ¿ñýõ àäèë ýðäýì áîëîâñðîëûã ýãýýðýí õ¿ññýýð èðñýí òóë
òýãæ áàÿðëàí óãòàõ íü ç¿éí õýðýã áèëýý. Àðäûí öýöýí ¿ãýíä ýðäýì áîëîâñðîë
áîë õ¿ñëèéã õàíãàã÷ ÷àíäìàíü ýðäýíý ãýäýã. Ãýâ÷ Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí îëîí
çóóí æèëýýð ôåîäàë ¸ñîíä õ¿ëýãäýæ ýðäýì áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààíûã
õºãæ¿¿ëýõ áîëîëöîîã¿é õàðàíõóé á¿ä¿¿ëãýýð õîöðîãäîæ áàéëàà.
Ìàíàé àðä ò¿ìýí ¿íýíèéã ýðýõ çàìä òýð òàã õàðàíõóéã íýâòëýõ ãýãýýí òóÿà
íü óðàãø äàâøèõ òýìöýë ìºí ãýäãèéã ìýäýæ, äàðëàë ìºëæëèéã ýñýðã¿¿öýí,
ýðõ ÷ºëººíèé òýìöëèéã õèéñýýð èðæýý. Òýð ò¿¿õò òýìöëèéí ¿ðýýð Ìîíãîë
Àðäûí Õóâüñãàë 1921 îíä ÿëàâ. Ìàíàé õóâüñãàë ÿëàõàä Îêòÿáðèéí Ñîöèàëèñò
Õóâüñãàë èõ íºëºº ¿ç¿¿ëýâ. Ìàíàé íàìûí àíõíû áàðèìò áè÷èã áîëîõ “Íàìûí
òàíãàðàã”, “Ýðìýëçýõ àðâàí ç¿éë”-ä àðä ò¿ìíèéã ýðäýì áîëîâñðîëòîé áîëãîõ
òóõàé çîðèëòûã òîäîðõîé çààñàí áàéäàã áèëýý. Ìàíàé õóâüñãàë ÿëààä õýäõýí
ñàð áîëñíû äàðàà øèíæëýõ óõààí áîëîâñîí õ¿÷èí õè÷íýýí äóòàãäàëòàé, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûã ÿâóóëàõàä ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààç áàéãààã¿é áîëîâ÷
îäîîãèéí áàéãóóëæ áàéãàà Àêàäåìèéí ¿ðèéã òàðüñàí þì.
Ìàíàé àíõíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà áîëîõ “Ñóäàð áè÷ãèéí
õ¿ðýýëýí”-ãèéí ä¿ðìýíä “óõààí á¿ãäèéí õ¿ðýýëýí Àêàäåìè èðýýä¿éä áóé
áîëíî” ãýæ èòãýë òºãñ äóðäñàí áàéäàã áèëýý. Òýð íü ýíý ºäºð õýðýãæèí
áèåëýãäëýý. Îð÷èí öàãèéí ¿éëäâýð, ñîöèàëèñò õºäºº àæ àõóé, ñîöèàëèñò
ñî¸ë óðëàã, øèíæëýõ óõààíû õºãæèæ èðñíèé ¿ð ä¿íä ýíý ºäºð Àêàäåìè
áàéãóóëàãäàæ áàéíà. Òóñ îðîíä íýýãäýæ áàéãàà Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè
íü ñî¸ë, àðäûí àæ àõóéí õºãæèëä øèíý ¿å ýõýëñíèéã ãýð÷èëæ áàéíà. Òóñ
îðíû ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèéã òàë á¿ðýýñ íü ã¿í ñóäëàõàä îäîî õýð ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷èí, áàãàæ õýðýãñýë, òîíîã òºõººðºìæèéí õóâüä
äóòàãäàõ ãà÷èãäàõ ç¿éë èõ áàéãààã áèä ìýäýæ áàéíà. Ãýâ÷ áèä ºíººäºð áàéãàà
õ¿÷ ÷àäëûã á¿ðýí äàé÷ëààä àæèëëàõäàà èðýýä¿éä ýíý á¿ãä öºì á¿ðýí áóé
áîëíî ãýäýãò èòãýæ áàéíà.
Ìàíàé ýðäýìòýä õýðýâ ýíý ºäºð ýñ ÷àäâàë ìàðãààø ìàíàé ºãººìºð
ºëãèé íóòãèéí äîòðîîñ ¿íýò ýðäýíýñèéã çààâàë óóäëàí îëæ ýõ îðíîî ýëáýã

áàÿí, õ¿÷èðõýã, òýðã¿¿íèé îðîí áîëãîæ ÷àäíà. Ìàíàé øèíæëýõ óõààí,
ìàðãààø ýñ ÷àäâàë íºãººäºð ìàíàé õºðñºí äýýð áàéãàà èõ áàÿëàã áîëîõ ãàçàð
òàðèàëàí, ìàë àæ àõóé, îé ìîä, ãîë ìºðºíã á¿ðýí ñàéí àøèãëàõàä òóñ áîëíî.
Ìàíàé øèíæëýõ óõààí, íºãººäºð ýñ áîëîâ÷, íýãýí õýñýã çóóð áàéæ áàéãààä,
òåõíèêèéí àñóóäëûã ÷ äýâø¿¿ëýí òàâüæ çààâàë ÷àäàõ áîëíî. Ýíý èðýýä¿éí
èõ àæëûí õóãàöààã àëü áîëîõîîð áîãèíîñãîæ õóðäàí áèåë¿¿ëýõèéã áèä
÷àðìàéíà.
Øèíæëýõ óõààíû õ¿÷ýýð ºâëèéí òýñãýì õ¿éòíèéã 纺ëð¿¿ëæ, øèð¿¿í
ñàëõèéã íîìòãîòãîæ, ãîâèéí õºðñèéã ÷èéãò¿¿ëýõ öàã èðíý ãýæ áèä èòãýæ
áàéíà. Ýðõýì áàÿí áîëîõ øèíæëýõ óõààí, ìàíàé îðîíä õºãæñººð èðñýí áºãººä
öààøäàà óðüäàõààñàà óëàì õóðäíààð ºðíºí õºãæèõ áîëíî. Øèíæëýõ óõààíû
àæèëòàí áèäíèéã ìàíàé ºíººäðèéí ñàéõàí àìüäðàë çîðèãæóóëæ, èðýýä¿éí èõ
õýðýã øèíý øèíý àìæèëòàä óðèàëàí äóóäàæ áàéíà.
Õ¿íäýò íºõºä ºº! Òóñ îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, àðä ò¿ìíèé
òóñûí òóëä ñîöèàëèñò ýõ îðíûõîî öýöýãëýëòèéí òºëºº öààøäàà óëàì øóðãóó
ñóð÷ õºäºëìºðëºíº ãýäãèéã òà á¿õýíä èëýðõèéëüå. Òóñ îðíû îëîí íèéòýýñ
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéã áàéãóóëñàíä çîðèóëàí õèéæ áàéãàà
áàÿðûí õóðàëäààíûã íýýñíèéã ìýäýãäüå.
“ØÓÀ-èéí ìýäýý” ¹1. Óëààíáààòàð,1961
357

358
ÀÊÀÄÅÌÈ× Á.ØÈÐÝÍÄÝÂÝÝÑ 1965 ÎÍÛ 1 įÃÝÝÐ
ÑÀÐÛÍ 20-ÍÛ ªÄªÐ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈÉÍ
Á¯Õ ÃÈد¯ÄÈÉÍ ×ÓÓËÃÀÍ ÄÝÝÐ ÕÝËÑÝÍ ¯Ã
1964 îíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òàéëàí, 1965 îíä õèéæ ã¿éöýòãýõ
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí çîðèëòûí òóõàé, ØÓÀ-èéí á¿õ ãèø¿¿äèéí
ýýëæèò ýíý ÷óóëãàíä õýëýëö¿¿ëýõýýð îðóóëæ áàéíà.
1964 îíû àæëûí òàéëàí, 1965 îíû àæëûí çîðèëò õî¸ð õîîðîíäîî øóóä
õîëáîîòîé ó÷èð íýãýí àñóóäàë áîëãîæ, õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí ñåêòîð, òàñãóóä,
ýöýñò õ¿ðýýëýíãèéí ýðäìèéí çºâëºë¿¿äýýð íàðèéâ÷ëàí õýëýëöñýí áèëýý.
1964 îí áîë òóñ óëñûí øèíæëýõ óõààíû öààøäûí õºãæèëä ÷óõàë àëõàì
áîëæ ºãºâ. ªíãºðñºí îíä áèä õýä õýäýí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
ãîë øèéäâýðëýõ àñóóäàëä îíöûí àíõààðàë ãàðãàæ, ò¿¿íèéã õàìòûí õ¿÷ýýð
øèéäâýðëýõ çîðèëòûã òàâüæ àæèëëàñàí íü ñàéí ¿ð ä¿í ¿ç¿¿ëñíèéã Ò¿¿õèéí
õ¿ðýýëýí, Õýë çîõèîëûí õ¿ðýýëýí, Ãàçàðç¿é-öýâäýã ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ
1964 îíä õèéñýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ä¿í òîäîðõîé õàðóóëæ áàéíà.
ªíãºðñºí îíä ò¿¿õèéí òàëààð õýä õýäýí òîéìòîé á¿òýýë¿¿ä õýâëýãäýæ
ãàðñíààñ ãàäíà, Ìîíãîë óëñûí äýëãýðýíã¿é ò¿¿õèéí íýãä¿ãýýð áîòü, ìºí õî¸ð,
ãóðàâäóãààð áîòèéí çàðèì á¿òýýë¿¿ä áè÷èãäñýí áàéíà.
Îëîí æèë øèéäâýðëýãäýæ ÷àäààã¿é ÿâñààð èðñýí ìîíãîë õýëíèé
äýëãýðýíã¿é òàéëáàð òîëü, îðîñ-ìîíãîë õýëíèé îëîí ìÿíãàí ¿ãò òîëü,
ºíãºðñºí îíä çîãñîíãè áàéäëààñ àíãèæèð÷, õýâëýëä îðîõîîð áýëòãýãäæýý.
¯¿íýýñ ãàäíà ìîíãîë õýëíèé çºâ áè÷èõ ä¿ðýì, ìºí õýë ç¿éí òîìîîõîí
á¿òýýë¿¿ä õèéãäýæ óäàõã¿é õýëýëöýãäýõ ãýæ áàéíà.
Ãàçàðç¿é-öýâäýã ñóäëàëûí õ¿ðýýëýí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë÷äûíõàà
õ¿÷ýýð òóñ óëñûí ôèçèê ãàçàðç¿é, ýäèéí çàñãèéí ãàçàðç¿éí íýãòãýí ä¿ãíýñýí
çîõèîë áýëòãýõ, ãàçðûí çàðèì çóðãèéã õèéõ, ôèçèê ãàçàðç¿éí òàëààð òîéìòîé
á¿òýýë ãàðãàõ áýëòãýë àæëóóäûã õèéæýý.
Äýýðõ ãóðâàí õ¿ðýýëýíãèéí àæëààñ ¿çýõýä øèéäâýðëýõ àñóóäàë, ñýäâèéã
çºâ ñîíãîæ, õ¿÷èéã Ẻãíºð¿¿ëýí òºâëºð¿¿ëýõ, õ¿ðýýëýíãèéí àæëûã
óäèðäàõàä ò¿¿íèéã óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñèéí àðãà áàðèë, òýäãýýðò àæèëëàæ
áàéãàà ýðäýìòäèéí ìýðãýæëèéí õýð õýìæýý, òóðøëàãà à÷ õîëáîãäîëòîéã áàñ
õàðóóëæ áóéã òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
Ñàÿõàí áàéãóóëàãäñàí Ç¿¿íõàðààãèéí õ¿ðýýëýí ºíãºðñºí îíä íýëýýä
àæëûã õèéæýý. Ãýâ÷ ýíý àæèë çºâõºí ýõëýëòèéí ÷àíàðòàé áàéãàà ó÷èð
õ¿ðýýëýíãýýñ ãàðñàí á¿òýýëèéí ¿ð ä¿í, ò¿¿íèéã ä¿ãíýæ áè÷ñýí òàéëàí
íü çîõèõ øààðäëàãûã õàíãàæ ÷àäààã¿é áàéíà. Áàñ èéìýðõ¿¿ ÿâäàë Õèìèôèçèêèéí
õ¿ðýýëýí äýýð ÷ ¿çýãäñýí áàéíà.
ªíãºðñºí îíû òºëºâëºãººã òîîíû ¿ç¿¿ëýëòèéí ¿¿äíýýñ ¿çýõýä á¿õ
õ¿ðýýëýíã¿¿ä 80 ãàðóé õóâèàð áèåë¿¿ëæýý. ͺ㺺 10 ãàðóé õóâü íü ã¿éöýò
áèåëëýý îëîîã¿é ç¿éëñ þì. ¯¿íýýñ ãàäíà óäèðäàõ ãàçðûí øèéäâýð äààëãàâàð,

àëáàí ãàçðûí õ¿ñýëò, àìüäðàëûí øààðäëàãààñ òàâèãäñàí õýä õýäýí øèíý
àñóóäàë ñýäâèéã ñóäàëæ ¿íäñýíä íü øèéäâýðëýæýý.
ªíãºðñºí îíä Øààìàðûí æèìñ-æèìñãýíèé ñòàíö óðüä îíûõîî àæëûã
ä¿ãíýæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèéõýý õóðëààð õýëýëöýæ, Íàìûí Òºâ Õîðîî,
Çàñãèéí ãàçàð ñîíñãîëîî òàâüñàí áèëýý.
Øààìàðûí àæèëëàãààíû ãîë ¿ð ä¿í áîë Ñýëýíãý, Áóëãàí, Õýíòèé, Òºâ
àéìãóóäûí õîéä òàëààð õýä õýäýí ñîðòûí äàâæàà àëèì, ãàäààä äîòîîäûí
æèìñèéã ºðãºí õýìæýýãýýð óðãóóëæ áîëîõûã íîòëîñîí ÿâäàë ìºí. Ýíý
íîòîëãîîãîî ãàãöõ¿¿ Øààìàðûí º÷¿¿õýí òîõîéä ÿâóóëñàí ÿâäàë áèø
õàðèí Öàãààí òîëãîé çýðýã õýä õýäýí ñàíãèéí àæ àõóé, íýãäëèéí ïðàêòèêò
íýâòð¿¿ëæ, çîõèõ õýìæýýíèé ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ãàðãàõàä òóñàëæýý.
Òóñ àêàäåìèéí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í Í.Øàãäàð òýðã¿¿òýé Øààìàðûí
ñòàíöûí õàìò îëîí ýíý ñóäàëãàà, òóðøëàãà ñîðèëòûã ä¿ãíýæ çàðèì á¿òýýë
íèéòýëñíýýñ ãàäíà äýýðõ àéìãóóäûí íºõöºëä æèìñ-æèìñãýíý òàðèõ àãðîòåõíèê
ò¿¿íòýé õîëáîãäñîí çààâàð, óäèðäàõ ãàçðûí áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàõàä îðîëöæýý.
Øààìàðûí ñòàíö íü 5 æèë òºëºâëºñºí àæëàà ýíý îíä á¿ðýí äóóñãàæ,
ìºí àéìãóóäûí íºõöºëä æèìñ-æèìñãýíý òàðèõ ¿ðæèë ñîðò ëåêöèéí àæëûã
ÿâóóëàõààð òºëºâëºæ áóé þì. Ãýõäýý æèìñ-æèìñãýíèé óëñûí òîì àæ àõóé,
ìºí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ñîðèëòûí òîìîîõîí ãàçàð áàéãóóëàõàä òóñëàõ
÷èãòýé àæèëëàæ áàéíà.
Øààìàðûõàíû àæèëëàãààíû ýíý ¿ð ä¿í ýðäýì øèíæèëãýýíèé áà
ïðàêòèêèéí àëü àëèíä àøèã òóñòàé áîëñíûã ºíäðººð ¿íýëæ ºíãºðñºí îíä
Í.Æàëöàâò Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðûí øàãíàëûã
òóñ òóñ õ¿ðòýýñýí áèëýý.
Õàëõ ãîëûí ñòàíöàä ÿâóóëæ áóé àæëûã ºíãºðñºí 1964 îíä ä¿ãíýâ.
Óðüä÷èëñàí ä¿íãýýñ ¿çýõýä Õàëõ ãîëä Í.Õ¿÷èò íàðûí çýðýã çàëóó ýðäýìòýä
àæèëëàæ, 2000 ãà ãàçàð ¿ð òàðèàíû øèíæèëãýý ñîðèëòûí àæèë, 30 ãà ãàçàð
æèìñ, õ¿íñíèé íîãîî áà òýæýýëèéí íîãîî òàðèõ àæëûã íýëýýä õýìæýýãýýð
õèéæ, óëààí áóóäàéí 40 ñîðòûã íóòàãøóóëàí øàëãàðóóëñàí áºãººä òýð íü
Ìîíãîëûí äîðíîä õýñýãò èõýýõýí óðãàö ºõ ¿ðèéã öààøèä ãàðãàæ ÷àäàõ
íü íîòëîãäæýý. Áàñ Õàëõ ãîëûí íºõöºëä ýðäýíý øèøèéí ¿ðèéã òàðüæ
äýëãýð¿¿ëýõ áîëîëöîî íîòëîãäîâ. Ýíä 135 õîíîã áóþó Øààìàð, Õîâäîîñ 25
õîíîãîîð èë¿¿ õóãàöààíä æèìñ-æèìñãýíý áîëîâñîð÷ áîëîõ ÿâäàë áàòëàãäàâ.
Ò¿¿í÷ëýí Êèòàéêà ãýäýã ýðëèéç àëèì, ëèñý, èíòîð çýðýã æèìñ óðãàæ ýëáýã
óðãàö ãàðãàæ ÷àäàõ íü áàòëàãäàæ áàéíà. Áàñ Ìîíãîëûí òàë ãàçðûã îéæóóëàõ
òóðøëàãûã 2 êèëîìåòð ãàðóé óðò òàëáàéä õèéñýí íü àìæèëòòàé áîëæ
áàéãààãààð ¿ë áàðàì öààøäàà òàë ãàçðûã îéæóóëàõàä çîðèóëæ, æèëäýý 50-
100 ìÿíãàí ñóóëãàö ìîä áýëòãýí ºã÷ ÷àäàõ áîëíî. Ýíý ñòàíöûí àæèëëàãààíû
¿ð ä¿íãýýð Õàëõ ãîëûã ¿ð òàðèà, æèìñ-æèìñãýíý, íîãîî ò¿¿í÷ëýí ¿ðæëèéí
ìàëûí ÷èãëýëýýð ýçýìøèæ áîëîõ íü íîòëîãäîæ áàéíà.
Õàëõ ãîëûí ñòàíöûí ýíý àæëûí ¿ð ä¿íã áèä îéðûí õóãàöààíä Óëñûí
Òºëºâëºãººíèé êîìèññòîé õàâñðàí ñîíñîõ áîëíî.
359

Ç¿¿íõàðààä ºíãºðñºí æèë òºìñ, íîãîîíû ¿ðæèë ñåëåêöèéí àæëûã ÿâóóëæ,
îëîí ñîðòûí ¿ðèéã òóðøèæ, ìàíàéä àøèãòàé ñîðòûã øàëãàðóóëàõ, ò¿¿íèéã
òàðèõ àãðîòåõíèêèéã áîëîâñðóóëàõ íýëýýä èõ àæëûã õèéâ. Áàñ óëààí áóóäàé,
àðâàé, áàéöààíû øèíý ñîðòûí ¿ð øàëãàðóóëàõ òàëààð õèéñýí àæèë èõýýõýí
íàéäâàðòàé ¿ð ä¿íã îéðûí õóãàöààíä ãàðãàõ áîëîëöîîòîé áîëæ áàéíà.
Ìàíàé óðãàìàë ãàçàð òàðèàëàí áà ìàë àæ àõóéí ìýðãýæëèéí íºõ人ñ
ºíãºðñºí îíä õ¿÷ õàâñðàí, ïðàêòèê àæèëëàãààí äýýð áàéæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéã
ò¿øèãëýí àæèëëàñíû ¿ð ä¿íä, òóñ óëñûí ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñèñòåì, òýæýýëèéí
ñèñòåìèéã áîëîâñðóóëàõ õî¸ð íýí ÷óõàë àñóóäàë íýëýýä àõèöûã îëîâ.
Øèéäâýðëýãäýæ ÷àäààã¿é ºäèé õ¿ð÷ èðñýí ýíý õî¸ð àñóóäàë òóñ á¿ðò
ºíãºðñºí îíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë÷äààñ ãàäíà, ïðàêòèêèéí õ¿ì¿¿ñèéã
îðîëöóóëñàí òóñãàé êîìèññóóäûã áàéãóóëàí àæèëëóóëñíààð îäîî ìîíãîë óëñûí
ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñèñòåì,òýæýýëèéí ñèñòåì ãýäýã ñýäâýýð õî¸ð òîì á¿òýýë
áè÷èõ òºëºâëºãºº õèéãäýæ, çàðèì ãîëëîõ á¿ëýã, àíãèä õîëáîãäîõ ìàòåðèàë
íü áýëõýí áîëæýý. Óã á¿òýýëèéã áè÷èõ àæëàà ýíý îíû ýõýýð äóóñãàæ ¿éëäâýðò
øèëæ¿¿ëýõèéí òóë çîõèõ õ¿ðýýëýíã¿¿ä àíõààðëàà îíöëîí òàâèõ õýðýãòýé. Õàðèí
òýõäýý ýíý íü öààø ñóäëàãäàæ, óëàì íàðèéññààð áàéõ íü ìýäýýæ õýðýã þì.
Ìàíàé Ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýëýí, õºäºº àæ àõóé, íýãäëèéí õºäºëìºð
çîõèîí áàéãóóëàëò, öàëèí õºëñ, õºäºº àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ººðèéí
ºðòãèéã òîîöîõ àðãà áàðèë, àâòî òýýâðèéí òàðèôûã íàðèéñãàí áîëîâñðóóëàõ
çýðýã àæëóóäûã ¿ðãýëæë¿¿ëñíýýñ ãàäíà, àæ ¿éëäâýðèéí çàðèì àñóóäëóóäûã
ñóäëàõ àæèëä ýõëýí îðñîí íü ñàéøààëòàé õýðýã ýý.
Ìàë àæ àõóéí ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéí õèéõ àæèë íü õîíü, ¿õðèéí àøèã
øèìèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ìàíàé óëñàä äýëãýðñýí çàðèì ºâ÷íèéã ñóäëàõàä
÷èãëýãäñýí áàéäãèéã òà á¿õýí ìýäíý. Ñóäàëãààíû àñóóäàë ñýäâèéã çºâ
ñîíãîæ, ò¿¿íä õ¿÷èéã çºâ õóâààðèëæ, ãàðàõ ¿ð ä¿íã äàëàéöòàé áºãººä
ò¿ðãýòãýõ òàëààð ºíãºðñºí îíä çîõèîí áàéãóóëàëòûí çàðèì àæëûã ýõëýí
ÿâóóëæýý. Ãýâ÷ ýíý àñóóäëûã áèä óëàì íÿãòëàí áîëîâñðóóëæ, øèíý 5 æèëèéí
òºëºâëºãººíä òóñãàí îðóóëàõ áîëíî.
Ìàë àæ àõóéí õ¿ðýýëýíãèéí ºíãºðñºí îíû àæèëëàãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä
ñîíèðõîëòîé áºãººä õºäºº àæ àõóéä òóñ áîëîõóéö ¿ð ä¿í íýëýýä ãàðãàñàí
áàéíà. Æèøýýëáýë: Áàðóóí àéìãèéí õîíèéã ìàõ íîîñíû ÷èãëýëýýð ¿ðæ¿¿ëæ
áóé àæèë íýëýýä àøèãòàé áîëìîîð áàéíà.
Ìàë ýìíýëýãèéí òàëààð õîíü, ¿õðèéí áðóöåëë¸çûã ñóäëàõààð õèéæ áóé
àæëûí ¿ð ä¿í óäàõã¿é ãàð÷ çîõèõ ¿ð á¿òýýëýý ¿ç¿¿ëýõ òºëºâòýé áàéíà.
Òóñ óëñûí ýìèéí óðãàìëààñ íýëýýä îëíûã ñóäàëæ, ãàäààäàä ãàðãàõ áóþó
äîòîîäîä ýì ¿éëäâýðëýõ òàëààð Í.Ëàìæàâ, Õàéäàâ íàðûí õèéñýí á¿òýýë
ñîíèðõîëòîé áºãººä àðäûí àæ àõóéä àøèã òóñòàé áîëîõóéö áàéíà.
Àíàãààõ óõààíû ýðäýìòäèéí á¿òýýë äîòðîîñ õ¿í àìûí òîî á¿ðòãýëèéí
ñóäàëãàà, õîîëíû íîðìûã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé áîëîâñðóóëàõ, íÿëõ
õ¿¿õäèéí êîëèýíòðèò ºâ÷èíòýé òýìöýõ àðãà çàìûí òóõàé çýðýã àñóóäëóóä
÷óõàë ¿ð á¿òýýë ¿ç¿¿ëýõ òºëºâòýé áàéíà.
Àõ ä¿¿ îðíû ýðäýìòäèéí îðîëöëîãîî òóñëàìæèéí à÷ààð áèä ìàíàé óëñûí
360

íóòàã äýýð óðüä îðøèæ áàéñàí ýðòíèé àìüòäûã ñóäëàõ àñóóäëûã äàëàéöòàé
áîëãîõ áîëîëöîîòîé áîëæ áàéíà.
ªíãºðñºí æèë õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí àæëûã çîõèîõ ÿàì, ¿éëäâýðèéí
ãàçðóóäòàé õîëáîõ òàëààð íýëýýä àæëûã õèéñýí þì. Ýíý òóõàé çîõèöóóëàõ
çºâëºëººñ òóñãàé ñîíñãîë òàâèíà.
ªíãºðñºí îíä ìàíàé ýðäýìòäèéí á¿òýýñýí ç¿éëýýñ ¿éëäâýðò øèëæ¿¿ëýõýä
áýëõýí áîëñîí àæèë 60 ãàðóé áàéíà. Õàðèí ¿¿íýýñ áèä äàðóé öýãöëýí, óëòàé
ìàãàäëàãàà, áàòàëãàà õèéæ, ¿éëäâýðèéí ãàçàð àëáàí ¸ñîîð øèëæ¿¿ëýõ
õýðýãòýé áàéíà. Ìàíàé çàðèì õ¿ì¿¿ñ ¿éëäâýðò øèëæ¿¿ëýõ ç¿éëèéã õàéíãà
õèéñíýýñ áîëæ, òýð íü õîéòûí ºäºð ìàðòàãäàõ áóþó ìàðãààí áóäëèàíä îðîõ
ÿâäàë áàéäãèéã àíõààðàõ õýðýãòýé.
Áèä íèéãìèéí óõààíû òàëààð õèéæ áóé ñóäàëãààíû àæëûí ¿çýë ñóðòëûí
õýìæýýã óëàì äýâø¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû VI á¿ãä õóðëûí øèéäâýð áèäýíä ýíý òàëààð ÷óõàë
óäèðäàìæ áîëæ ºã÷ áàéãàà þì.
Ìàíàé ýíý îíû ãîë çîðèëò áîë 5 æèëèéí òºëºâëºãººò ç¿éëñèéã õóãàöààíä
íü áèåë¿¿ëýõ, ºíãºðñºí îíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëààñ ãàðñàí óðüä÷èëñàí
áà ýöñèéí ¿ð ä¿íã ïðàêòèêò øèëæ¿¿ëýõ ÿâäàë þì.
Áèä ýíý æèëèéí òºëºâëºãººí äýýð ãàð÷ áàéñàí äóòàãäëûã àìüäðàëûí
øààðäëàãûí ¿¿äíýýñ çàëðóóëàí çàññààð èðñýí þì. Ýíý á¿õ òºëºâëºãººò àæèë
áîë ìàíàé õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ öºì õèéæ äóóñàõ ¸ñòîé ñýäýâ àñóóäëóóä þì.
1965 îí áîë òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé ñ¿¿ëèéí îí òóë ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íýã á¿ðèéã òºëºâëºãººò ç¿éëýý ÷àíàðòàé ñàéí
áèåë¿¿ëýõýä òýäíèé õ¿÷èéã ÷èãë¿¿ëýõ õýðýãòýé. Òàâàí æèëä ýðäýìòäýýñ
õèéñýí á¿òýýëèéã áèä ýõ îðîí, íàì çàñàãòàà ýíý îíû ýöñýýð òàéëàãíàõ áîëíî.
Ýíý òàéëàíã ñàéí ãàðãàíà ãýäýã áîë, ñàéí àæèëëàæ òºëºâëºãººò ç¿éëýý
çààâàë áèåë¿¿ëíý ãýñýí ¿ã þì. ×óõàìõ¿¿ ýíý çîðèëòûã õàíãàõûí òóëä õÿíàëò,
øàëãàëò, çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿õ àæëûã ýíý ð¿¿ ÷èãë¿¿ëýõ ¸ñòîé.
¯¿íòýé õîëáîãäñîí ìàíàé Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðûí 1965 îíû àæëûí
òºëºâëºãººã òóñ ÷óóëãàíààð õýëýëö¿¿ëæ áàòëóóëàõ áîëíî. Ìàíàé íýã ÷óõàë
çîðèëãî áîë 5 æèëä áèäíèé õèéñýí àæëûí òóðøëàãà, ñàéí ìóó òàëûã ä¿ãíýæ,
øèíý 5 æèëèéí òºëºâëºãººã òóí óëòàé áîëîâñðóóëàõàä îðøèæ áàéíà.
Áèä øèíý 5 æèëèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõäàà õýí íýãýí õ¿íèé
óðüäààñ ñîíãîí àâñàí æèæèã ñýäâèéã áàðèìòëàõã¿é, õàðèí óëñ àðäûí àæ àõóé,
øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõýä à÷ õîëáîãäîëòîé ãîë àñóóäëûã ñîíãîí àâ÷,
ò¿¿íèéã çºâ áºãººä ò¿ðãýí ñàéí ä¿íòýéãýýð øèéäýõýä, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòíóóäûí õ¿÷èéã òºâëºð¿¿ëýí íýãòãýæ, çîõèîí áàéãóóëàõàä ÷èãë¿¿ëíý.
Ãîë ãîë àñóóäëûã íèéòèéí õ¿÷ýýð øèéäýæ, ò¿¿íä çàõèðàãäñàí æèæèã
àñóóäëûã íýã íýã õ¿íä ºãºõººð áîäîæ òºëºâëºãººã çîõèîõ õýðýãòýé áàéíà.
Áèä õýòèéí òºëºâëºãººã õèéõ àæëûã 1, 2 äóãààð ñàðä õèéæ äóóñãàõ
õýðýãòýé áàéíà.
“ØÓÀ-èéí ìýäýý” ¹2, Óëààíáààòàð, 1965
361

362
ÌÀÕÍ-ÛÍ XV ÈÕ ÕÓÐÀËÄ Á.ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ ÕÝËÑÝÍ ¯Ã
(ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí åðºíõèéëºã÷)
ͺõºä ºº!
ÌÀÕÍ-ûí XV èõ õóðàë íü ìàíàé íàì, ýõ îðîí, àðä ò¿ìýí, êîììóíèñòóóäûí
àìüäðàëä ÷óõàë ¿éë ÿâäàë áîëæ áàéíà.
ÌÀÕÍ-ààñ óëñ îðíû ãàäààä áîäëîãûã óäèðäàõ òàëààð òàéëàíãèéí
õóãàöààíä ÿâóóëñàí îëîí òàëòàé ¿éë àæèëëàãààã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû
íýãä¿ãýýð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Þ.Öýäýíáàëûí òàâüñàí Òºâ Õîðîîíû òàéëàí
èëòãýëä òóéëûí òîäîðõîé ¿ç¿¿ëæýý.
XV èõ õóðàëä õýëýëö¿¿ëýõýýð îðóóëñàí øèíý ïðîãðàììûí òºñºëä
ñîöèàëèçìûã áàéãóóëæ äóóñãàõ, íàìûí æàíæèí øóãàìûã ã¿í ã¿íçãèé ÿðóó
òîä çààæýý.
Õ¿í íèéãìèéí äýâøèëòýò õºãæëèéí ãàðàìãàé îëîëò áîëñîí îëîí óëñûí
êîììóíèñò, àæèë÷èí õºäºë㺺íèé íýãäëèéã áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº ÌÀÕÍ,
ÇÕÓÊÍ, áóñàä àõ ä¿¿ íàìóóäûí õàìò öóöàëòã¿é àíõààðñààð èðñíèéã áèä
ñýòãýë ä¿¿ðýí ñàéøààæ áàéíà.
ÌÀÕÍ, îëîí óëñûí êîììóíèñò àæèë÷íû õºäºë㺺íòýé òîãòîîñîí áàò
õàðèëöàà õîëáîîãîî óëàì áýõæ¿¿ëæ áàéãààãèéí ÿðóó òîä èëðýë áîë àõ ä¿¿ îëîí
íàìûí òºëººëºã÷èä, õ¿íäýò çî÷èä òóñ èõ õóðàëä îðîëöîæ áàéãàà ÿâäàë ìºí.
ÌÀÕÍ-ûí óëñ òºðèéí øóãàì, ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààã áèä áàõäàí ñàéøààæ
áàéíà.
ÌÀÕÍ-ûí øèíý Ïðîãðàììûí òºñëèéã õýëýëöýõýä, ìºí ÁÍÌÀÓ-ûí
àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã 1966-1970 îíä õºãæ¿¿ëýõ äºðºâä¿ãýýð òàâàí æèëèéí
òºëºâëºãººíèé óäèðäàìæèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõàä ìàíàé ýðäýìòýä
èäýâõòýé îðîëöñîí áèëýý.
Òóñ õóðàë äýýð õýëýëöýãäýæ áóé ýíý õî¸ð ò¿¿õýí áàðèìò áè÷ãèéí òºñëèéã
ä¿¿ðýí ñàéøààæ áàéãààãàà èëýðõèéëüå.
Òºâ Õîðîîíû òàéëàí èëòãýë, øèíý Ïðîãðàììûí òºñºë øèíý òàâàí æèëèéí
òºëºâëºãººíèé óäèðäàìæèéí òºñºë çýðýã òóñ èõ õóðëààð õýëýëö¿¿ëæ áóé ÷óõàë
àñóóäàëä øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð èõýýõýí àíõààðàë òàâüæýý.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû øèéäâýðýýð ºíãºðñºí òàâàí æèëèéí ýõýíä òóñ
îðíû ýðäýì ñóäëàëûí òºâ áîëîõ Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè áàéãóóëñàí
áèëýý.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé òîðíèæ áîéæñîí áîëîâñîí õ¿÷èíòýé áîëîõ, ýðäýì
ñóäëàëûí ãàçðûã áàòàòãàí áýõæ¿¿ëýõýä, òàâàí æèë áîë º÷¿¿õýí áàãà õóãàöàà
ãýäýã íü õýäèé ÷ ìýäýýæ õýðýã áèç ýý.
Ìýðãýøñýí áîëîâñîí õ¿÷íýýð ãà÷èãäàõ, ìàòåðèàë ëàáîðàòîðèéí áààç
äóòàãäàæ áàéñàí çýðýã íýëýýä áýðõøýýëèéã áèä íàì, çàñãèéí ºäºð òóòìûí
àíõààðàë äýìæëýãýýð òóóëàí äàâæ ÷àäñàí áèëýý. ¯¿íèé ¿ðýýð Øèíæëýõ
Óõààíû Àêàäåìè îäîî îëîí òîîíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýí, ýðäýì

ñóäëàëûí áóñàä ãàçðóóäòàé áîëëîî.
Ìàíàé îðíû óëñ àðäûí àæ àõóéí òºðõ îíöëîã áàéäëûã õàðãàëçàæ,
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè, õºäºº àæ àõóé, áàéãàëü, íèéãìèéí óõààí çýðýã
ãóðâàí ãîë ÷èãëýëýýð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë õèéæ áàéíà.
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè ºíãºðñºí òàâàí æèëä ã¿éöýòãýñýí àæëàà
ä¿ãíýæ, ÁÍÌÀÓ-ûí àðäûí àæ àõóé ñî¸ëûã 1966-1970 îíä õºãæ¿¿ëýõ
òºëºâëºãººíèé óäèðäàìæ ìºí íàìûí Ïðîãðàììûí òºñëèéã ¿íäýñëýí, ýõýëæ
áóé øèíý òàâàí æèëä õèéõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí çîðèëòóóäûã, íàìûí
XV èõ õóðëûí ºìíºõºí àâ÷ õýëýëöëýý.
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí ñóäàëãààíû ãàçðóóäûí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð ºíãºðñºí òàâàí æèëä øèíæèëãýýíèé 200 ãàðóé
á¿òýýë, ¿éäâýðëýëä çîðèóëñàí õýäýí çóóí çºâëºìæ, ñàíàìæèéã ñóäëàí
áîëîâñðóóëæýý.
Ïðàêòèêèéí à÷ õîëáîãäîëòîé çàðèì ãîë àñóóäëààñ öóõàñõàí äóðäàõûí
òóëä õºäºº àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã àðâèæóóëàõààð ÿâóóëæ áàéãàà ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèë õàìààðàãäàæ áàéíà. Ìàõ íîîñíû ÷èãëýëèéí øèíý
“Îðõîí” ¿¿ëäðèéí õîíü áèé áîëãîñîí, îéò õýýð áà óóëàðõàã íóòãèéí íºõöºëä
çîõèöñîí ìàõ-ººõ-íîîñíû ÷èãëýëèéí ñàðàäæèí ìîíãîë ýðëèéç õîíèíû
õýñýãòýé áîëîõ òàëààð õèéñýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë íü óëñ àðäûí
àæ àõóéä òóñòàé áîëîõ íü ìýäýýæ áèç ýý. Áàñ ãîâèéí á¿ñèéí àøèã øèìèéã
íýìýãä¿¿ëýõýýð øèð¿¿âòýð íîîñòîé ýðëèéç õîíü, ìîíãîë õàð, ñààðàë ç¿ñò
êàðàêóë, ýðëèéç õîíü èõ íîîëóóðòàé ìîíãîë Äîíûí ýðëèéç ÿìààòàé áîëîõ
òàëààð ñîðèëòûã ºðãºí ÿâóóëæ áàéíà.
Àøèã øèì èõòýé õîíü, ýðëèéç ¿õýð, ÿìààíû ñ¿ðýã áèé áîëãîõ òàëààð
ãàðãàñàí ¿ð ä¿íãýý ã¿íçãèéð¿¿ëýí áàòàòãàõûí çýðýãöýý, íóòãèéí øèëìýë
¿¿ëäðèéã ñîíãîí àâ÷ äîòîð íü ºñãºí áîéæóóëàõ àæëûã èðýõ 5 æèëä õ¿÷òýé
áîëãîõ ãýæ áàéíà.
Ìàë ýìíýëýãèéí øèíæèëãýýíèé òàëààð áàñ íýëýýä ñîíèðõîëòîé àæèë
õèéëýý. Òóõàéëáàë, õàëäâàðëàõ, ¿ë õàëäâàðëàõ çàðèì ºâ÷èíòýé òýìöýõ àðãà
ç¿é áîëîâñðóóëàâ. Íóòãèéí îìãîîð õèéñýí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ âàêöèí,
ºñãºâºð íü óäàà äàðààãèéí ñîðèëòîîð íîòëîãäîæ, ìàë ýìíýëãèéí àæèëëàãààíä
õýðýãëýãäñýýð áàéíà.
Ãàçàð òàðèàëàíãèéí òàëààð òàâüæ áóé çîðèëòòîé ÷ øèíæëýõ óõààí
õîëáîîòîé õºãæèæ èðýâ. Óëààí áóóäàéí “Îðõîí” çýðýã áóñàä ¿ð òàðèàíû
ñîðò, ìºí áàéöààíû íóòàãøóóëñàí ñîðòòîé áîëñîí, àãðîòåõíèêèéí çàðèì
÷óõàë àñóóäëûã òóñ îðíû áàéãàëü, öàã óóðûí á¿ñèéí îíöëîãèéã õàðãàëçàí
áîëîâñðóóëàí íü ãàçàð òàðèàëàíã çºâ çîõèñòîé õºòëºõºä á¿õèé ë òàëààð
äýìæèõ çîðèëãîòîé áèëýý.
Þóíû ºìíº ãàçðûí õºðñ íü ñàëõèíààñ èõ õóëøèð÷ áàéäàã õýýð òàëä
îéí çóðâàñ áàéãóóëàõàä äºõºì áîëãîõûã õè÷ýýæ Õàëõ ãîë, Õîâäûí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé òóðøëàãà ñòàíöàä îëîí çóóí ìÿíãàí ìîä ñóóëãàí ¿ðæ¿¿ëæ
áàéíà.
363

պ人 àæ àõóéí ñóäàëãàà íü á¿õýëäýý õºäºº àæ àõóéí ¿éëäýðëýëèéã
ýð÷èìæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýæ áàéíà.
Õèìè-ôèçèê, áèîëîãè, ãàçàð ñóäëàëûí øèíæëýõ óõààí, ÷óõàë ¿¿ñâýðèéã
ýõýëæ, óëìààð 1966-1970 îíä õºäºº àæ àõóé, àæ ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõ
çîðèëòóóäòàé õîëáîãäñîí ñóäàëãàà íýëýýä õèéõ áîëíî.
Ìàíàé óëñàä áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã ýð÷èìòýé ñóäëàí àøèãëàõàä
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíîîñ ãåîëîãèéí õ¿ðýýëýí áàéãóóëàõààð ñàÿõàí ãàðãàñàí
øèéäâýð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé.
Íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû òàëààð íýëýýä á¿òýýë ãàð÷ áàéíà. Õýäýí
æèëèéí ºìíº õýâëýãäýí ãàðñàí “ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ”-èéí íýãýí áîòèéã øèíý
ìàòåðèàëààð áàÿæóóëàí, íýìýí çàñâàðëàæ, çàðèì òîìü¸îëëûã ñàéæðóóëàí,
íýëýýä áàðèìò ñýëòèéã íàðèéâ÷ëàí ¿çýæ, õî¸ð äàõü óäààãàà õýâë¿¿ëæ áàéíà.
Áàñ “ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ”-èéí ãóðâàí áîòèéã áè÷èæ äóóñ÷ýý. “ÌÀÕÍ-ûí òîâ÷
ò¿¿õ” áîëîí íýãýí ñýäýâò ò¿¿õèéí õýä õýäýí òîì çîõèîë õýâëýãäýí ãàðëàà.
Ýäãýýð çîõèîëä áàÿëàã ñóðâàëæ áè÷ã¿¿ä, ÿëàíãóÿà óðüä ºìíº ãàð õ¿ðýýã¿é
øàõàì áàéñàí ìýäýý áàðèìòûã îðóóëàí àøèãëàæ, ìîíãîëûí àðäûí õóâüñãàë,
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéã ìàðêñ÷-ëåíèí÷ áàéð ñóóðèíààñ ä¿ãíýæ, ñîöèàëèçì
áàéãóóëñíû àìæèëòûã çºâ ¿ç¿¿ëæýý.
Ìàíàé Íàìûí Òºâ Õîðîîíû III, V, VI á¿ãä õóðëààñ íýãýí äóóãààð
áóðóóøààãäàí áóò öîõèãäñîí, íàìûí ýñðýã ýòãýýä¿¿äèéí ç¿ãýýñ ×èíãýñ õààíû
¿éë ÿâäàë, ºìíºõ ¿åèéí ñî¸ëûí ºâ çýðýã àñóóäëûã àâ÷ ¿çýõäýý ãàðãàñààð
áàéñàí ñóáüåêòèâèçì, ¿íäýñíèé ¿çýë, ìºí òýäíýýñ íàì, àðä ò¿ìíèé ðîëèéã
àëü áîëîõîîð áóóðóóëàõûã îðîëäîæ áàéñíûã äýýðõ á¿òýýë¿¿äýä ç¿é ¸ñîîð
ýðñ ø¿¿ìæèëæýý. Òýãñíýý𠺺ðèéí ýãíýýã çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿çýë ñóðòëûí
òàëààð áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº ìàíàé íàìààñ õèéñýí òýìöëèéã çºâ òóñãàæýý.
Õýë áè÷ãèéí ñóäëàã÷ íàð ìîíãîë õýëíèé ¿ã ñóäëàë, ¿ãñèéí ñàí áîëîí
õýëç¿éí äîðâèòîé õýä õýäýí á¿òýýë ãàðãàëàà.
Ýäèéí çàñãèéí ýðäýìòýí íàð óëñ àðäûí àæ àõóéí õºãæëèéí õýòèéí
òºëºâëºãºº, ò¿¿íèé äîòîð õºäºº àæ àõóéí íýãäýë, ñàíãèéí àæ àõóéí
íèéãìèéí àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãººã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû VIII á¿ãä
õóðëààñ ñàéøààñàí òºëºâëºõ øèíý çàð÷ìûã ¿íäýñëýí çîõèîëöîâ.
Øèíý òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººãººð ýäèéí çàñãèéí ýðäýìòäèéí ºìíº
òàâèãäñàí íýí òýðã¿¿íèé çîðèëò áîë óëñ îðíû áàéãàëü, àæ àõóéí íºõöºë
ò¿¿íèé îíöëîãèéã õàðãàëçàí, íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéã çîõèîí áàéãóóëàõ,
òºëºâëºõ çîõèîìæòîé àðãà áàðèëûã ýðæ îëîõ, ìàòåðèàë, õºäºëìºð,
ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéã á¿òýýìæòýé àøèãëàõ àðãà çàìûã ñ¿âýã÷ëýõ, ò¿¿í÷ëýí
Ýäèéí Çàñãèéí Õàðèëöàí Òóñëàõ Ǻâëºëèéí ãèø¿¿í îðíóóäûí îëîí óëñûí
õºäºëìºðèéí õóâààðèëàëòòàé óÿëäóóëàí, óëñ àðäûí àæ àõóéí ñàëàà, ñàëáàðûã
áàéðëóóëàõ, äàãíàõ çýðýã áóñàä îëîí ÷óõàë àñóóäëûã áîëîâñðóóëàõ ÿâäàë ìºí.
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí
àæëûí çàðèì ä¿í, ¿íäñýí çîðèëò èéì áàéíà.
364

Áèä øèíæëýõ óõààíûã ¿éëäâýðëýëòýé õîëáîõîä àíõààðëàà ç¿é ¸ñîîð
òàâèõûí çýðýãöýý, øèíæëýë ñóäëàëûí àæëûí îíîëûí õýìæýýã äýýøë¿¿ëýõ
ÿâäëûã îðõèãäóóëæ áîëîõã¿é. Îíîëûí òàëûí àñóóäëûã ¿ë õàéõðàí,
îðõèãäóóëáàë áàãàã¿é ãàðç õîõèðîëä õ¿ð÷, þóíû ºìíº øèíæëýë ñóäëàë, ¿çýë
ñàíàà õîöðîãäîæ, óëìààð ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýëä ÷ ìóóãààð íºëººëæ áîëîõ
þì.
Èéìä øèíæëýë ñóäëàëûí îíîëûí õýìæýýã äýýøë¿¿ëýõèéã øèíý òàâàí
æèëä ÷óõàë÷ëàí ¿çýæ áàéãàà þì.
պ人 àæ àõóé, àíàãààõ çýðýã áóñàä óõààíû øèíæëýë ñóäëàëûí àæèëä
áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààí íü çîõèõ áàéð ñóóðèà ýçëýõ ¸ñòîé.
Áèä íèéãìèéí óõààíû òàëààð ã¿í óõààí, íèéãýì ñóäëàëûí øèíæèëãýýã
õºãæ¿¿ëæ, ò¿¿õ, õóóëü öààç çýðýã íèéãìèéí áóñàä øèíæëýõ óõààíû ñóäëàëûí
ñàëáàðààð ÷ îíîëûí àñóóäëûã èäýâõòýé äýýøë¿¿ëýí òàâèõ öàã áîëëîî ãýæ
¿çýæ áàéíà.
Çàëóó ¿åèéã ºíäºð ¿çýë ñóðòàëòàé áîëãîí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ àñóóäàë ìàíàé
íèéãýì ñóäàëãààíä òóñãàëàà îëñîí áàéõ ¸ñòîé þì.
Øèíý òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé çîðèëòóóä íü ëàáîðàòîðè-ñîðèëòûí
áààçûã, ÿëàíãóÿà áàéãàëèéí óõààíû õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí õýìæýýãýýð ñ¿ðõèé
áýõæ¿¿ëýí ýðñ ñàéæðóóëàõûã øààðäàæ áàéíà.
Ýäãýýð àñóóäàë áà òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíä çààñàí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé çîðèëòóóäûã áèåë¿¿ëýõ àæëààñ ¿íäýñëýí ãàð÷ èðýõ áóñàä
àñóóäëûã áèä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû òóñëàìæààð öàã òóõàéä íü øèéäâýðëýæ
÷àäíà ãýäýãò áàò èòãýæ áàéíà (àëãà òàøèâ).
Õàðèí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ, ¿éëäâýðëýëä
òóñëàõ òàëààð áèäíèé õàðèóöëàãà èõ áîëæ áàéãààã óõàìñàðëàí àíõààð÷
àæèëëàõ áîëíî.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàðûí àíõààðëûã ãîë ãîë àñóóäëûã
øèéäâýðëýõýä òºâëºð¿¿ëæ, õ¿÷ õºðºíãèéã ñàðíèóëàõã¿éã õè÷ýýæ, àêàäåìèéí
áóñ ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãà äýýä ñóðãóóëèóäûí õ¿÷èéã øèíæèëãýýíèé àæèëä
òàòàí îðóóëàõûã õ¿÷òýé áîëãîõ çîðèëòûã òàâèí àæèëëàõ áîëíî.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà áà ¿éëäâýðèéí ãàçðóóä áèå áèåý
õàðèëöàí îéëãîæ, íèéòèéí àøèã òóñûí ¿¿äíýýñ àñóóäàëä õàíäàæ àæèëëàñíààñ
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ð ä¿í ¿éëäâýðò íýâòð¿¿ëýõèéí àìæèëò íü
èõýýõýí øàëòãààëæ áàéäãèéã áèä õýçýý õýçýýíýýñ èë¿¿ àíõààðàõ õýðýãòýé
áîëæ áàéíà (àëãà òàøèâ).
“¯íýí” ¹161 (9791). Óëààíáààòàð, 1966.6.10
365

366
ØÓÀ-ÈÉÍ ÅЪÍÕÈÉ˪Ã× Á.ØÈÐÝÍÄÝÂÝÝÑ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈÉÍ Á¯Õ ÃÈد¯ÄÈÉÍ
×ÓÓËÃÀÍ ÄÝÝÐ 1966 ÎÍÛ 12 ÄÓÃÀÀÐ ÑÀÐÛÍ 29-ÍÄ
ÕÝËÑÝÍ ¯Ã
ªíãºðñºí îíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿õ õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí õýìæýýãýýð
222 ñýäýâò àæèë òºëºâëºãäñºíººñ 197 íü á¿ðýí áèåëýãäëýý. Ýíý á¿òýýë¿¿ä íü
îíîë ïðàêòèêèéí à÷ õîëáîãäîë, õýìæýý ÷àíàðûí õóâüä õàðèëöàí àäèëã¿é íü
ìýäýýæ.
1966 îíû àæëûí íýëýýä äàëàéöòàé òîäîðõîé ¿ð ä¿í ãýâýë þóíû ºìíº
ò¿¿õèéí 3 áîòü çîõèîëûí íýãä¿ãýýð íü õýâëýëä îðæ õî¸ð, ãóðàâäóãààð áîòèéí
áè÷ëýã äóóññàí, Ìîíãîë õýëíèé ç¿éí íýã áîòü ãàðñàí, áîã ìàëûí øºâºã ÿð
ºâ÷íººñ ñýðãèéëýõ âàêöèí áîëîâñðóóëñàí çýðýã áóñàä àæèë îðíî.
Ýäèéí Çàñãèéí Õ¿ðýýëýí, õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã òºâëºð¿¿ëýí
òºðºëæ¿¿ëýõ àðãûí çàðèì àñóóäëûã ýõýëñýí, ÿëàíãóÿà ÕÀÀ-èéí ¿éëäâýðëýëä
òºëºâëºãºº íýâòð¿¿ëýõ, ¿éëäâýðèéí òºëºâëºãººíèé çàðèì çàðèì àñóóäëûã àæ
¿éëäâýðèéí áààç äýýð ñîðüæ ñóäàëæ áàéãàà áà Õèìè-Ôèçèêèéí õ¿ðýýëýíãèéí
àæèëòàí íàð íýëýýä èðýýä¿éòýé õàãàñ äàìæóóëàã÷ õî¸ð áîäèñûã íóòãèéí
ò¿¿õèé ýäýýñ îëæ, ò¿¿íèé íººöèéã ñóäàëæ áàéíà.
¯ëèéí öàãààí õóëãàíûã óñòãàõ àðãûã áîëîâñðóóëàõûí õàìò ìîíãîëûí õîéò
íóòãèéí áýë÷ýýðèéí êàðòûã õàìòûí õ¿÷ýýð õèéæ áóé íü áàñ òýìäýãë¿¿øòýé
ç¿éëèéí íýã ìºí. Åð íü áàéãóóëàãäààä òºäèé ë óäààã¿é áàéãàà Áèîëîãèéí
õ¿ðýýëýí íýëýýä äîðâèòîéõîí õýä õýäýí àæëûã òºëºâëºí ã¿éöýòãýæ
ñóäàëãààíäàà îíîëûí àñóóäëûã õºíäºí òàâüæ áàéãàà íü ñàéøààëòàé ýõëýëò
þì. Îäîí îðíûã ñóäëàõ îðãèëûí õàìò îëîí ¿¿íèé óðüä ãàð÷ áàéñàí äóòàãäëûã
àðèëãàõ òàëààð ÷àðìàéëò ãàðãàæ íàðèéí áàãàæ òºõººðºìæèéã àøèãëàæ ÷àäàõ
áîëîëöîîòîé áîëæ áàéíà. Ãýâ÷ ºíãºðñºí îíû òºëºâëºãººíººñ 20 ãàðóé àæèë
õàãàñ áèåëæ, 5 íü òàñàð÷ýý.
¯¿íèé øàëòãààí íü ñýäýâò àñóóäëûã ã¿éöýòãýã÷ íàð õàéíãà ñîíãîæ àâñàí
áóþó ýðäýì øèíæèëãýýíèé àðãà áàðèëûã ýðòíýýñ áîëîâñðóóëæ ÷àäààã¿éä
îðøèíî.
Èéì ó÷ðààñ áèä øèíý 5 æèëèéí òºëºâëºãººã àëáàí ¸ñîîð áàòëàõûí ºìíº
äàõèí õÿíàí ¿çýæ ëàáîðàòîðèéí áààç, õ¿í õ¿÷íèé áîëîëöîî, ñýäýâò àæëûí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé à÷ õîëáîãäîë, àæ àõóéä àøèã òóñòàé ýñýõèéã õàðãàëçàí
óã òºëºâëºãººíèé òºñëèéã ñàéæðóóëàõ õýðýãòýé áàéíà.
Òºëºâëºãººã èíãýæ çàñàõäàà ýðäýì øèíæèëãýýíèé à÷ õîëáîãäîë, ýäèéí
çàñãèéí õóâüä èðýýä¿éòýé òîìîîõîí ñýäâ¿¿äýä ãîë àíõààðëûã òàâüæ,
òýäãýýðèéí ãàðàõ ¿ð ä¿íã ò¿ðãýñãýõèéí òóëä ýðäýìòäèéí õ¿÷èéã íýãòãýí
òºëºâëºõ íü àøèãòàé áàéíà. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ºíãºðñºí 5 æèë,
ìºí øèíý 5 æèëèéí ýõíèé àæëûí ä¿íãýýñ ¿çýõýä õàìòûí õ¿÷ýýð ã¿éöýòãýñýí
àæëóóä ë ¿ð ä¿íòýé, èë¿¿ àøèã òóñòàé áîëæ ÷àäñàí áàéíà. Èéìä áèä øèíý 5

æèëèéí òºëºâëºãººíä íèéò õ¿ðýýëýíãèéí ñóäëàí øèíæëýõ àæëóóäûã ãîë
ãîë àñóóäëààð øèéäâýðëýõ àñóóäëûí êîìèññûã áàéãóóëàí, õàìòûí õ¿÷ýýð
ã¿éöýòãýõ àæèëä àíõààðëûã èë¿¿ òàâüæ áàéãàà þì.
Óðãàìàë, ãàçàð òàðèàëàíãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé 5
æèëèéí òºëºâëºãººò á¿õ àæëûã 4 ãîë øèéäâýðëýõ àñóóäàëä õóâààæ, êîìèññûã
áàéãóóëàí àæèëëàâ.
Ýíý êîìèññóóäûí àæèë ä¿¿ðýí æèãäðýýã¿é áîëîâ÷ óëñûí õýìæýýãýýð
¿ð òàðèà, õ¿íñíèé íîãîî, æèìñ, õºðñ çýðýã äºðâºí ãîë àñóóäëûã íýãòãýí àâ÷
ñóäëàõ ýõëýëòèéã õèéâ. Æèìñ æèìñãýíý, àìóó áóäààíû òàëûí ñóäàëãààã
ýõëýõ íºõä¿¿ä òóñ îðíû áàðóóí ç¿¿í àéìãèéí ýðäýì øèíæèëãýý ñòàíöóóäààð
áèå÷ëýí î÷èæ ýðäýì øèíæèëãýýíèé ÷óõàë ÷óõàë àñóóäëûã òîäðóóëàí ãàçàð
äýýð íü õýëýëöæýý.
Áèä ýíý ýõëýëòèéã îðîí íóòàãò ÿâóóëæ áóé ñóäàëãààòàé õîëáîîòîé á¿õ
õ¿ðýýëýíãèéí àæèëä íýâòð¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà.
Óðãàìàë ãàçàð òàðèàëàíãèéí øèéäâýðëýõ àñóóäëûí êîìèññûí óëèðëûí
òàðèàëàíãèéí õóðëûã Øààìàð, Ç¿¿íõàðàà, Õàëõ ãîë, ªìíºãîâèéí Áóëãàíû
ñòàíö çýðýã ãàçðóóä äýýð ýýëæëýí õèéæ æèëèéí ýöñèéí ä¿íã Óëààíáààòàðò
íýãòãýí õýëýëöýõýýð, 1967 îíû øèéäâýðëýõ êîìèññûí òºëºâëºãºº, ýðäýì
øèíæèëãýý àæëûí òîìèëîëòûí çàðäëûí òºñâºíä òóñãàâàë çîõèíî.
Ç¿¿íõàðààãèéí Óðãàìàë Ãàçàð Òàðèàëàíãèéí Õ¿ðýýëýíãèéí àæëûã
ñàéæðóóëàõ òàëààð çàõèðàë í. Áàäàð÷ íýëýýä èäýâõ ÷àðìàéëòûã ãàðãàæ
áàéãàà þì. Ãýâ÷ òýíä àæëûí õàðèóöëàãà çàðèì òàëààð ñóë äîðîé áàéñíààñ
áîëæ àæèë òàñëàõ, á¿òýýãäýõ¿¿íýý ãýìòýýõ çýðýã äóòàãäëûã ãàðãàæ áàéñíûã
òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
Ìàë Àæ Àõóéí Õ¿ðýýëýí äýýð õýä õýäýí øèéäâýðëýõ àñóóäëûí êîìèññ
áàéãóóëñàí þì. Òýð êîìèññûí çàðèì íü íýëýýä ç¿ãýýð àæèëëàæ áàéõàä íºãºº
íü øèéäâýðëýõ àñóóäëûã ñóäàëæ ã¿éöýòãýõäýý çîõèõ õîëáîãäîõ õ¿ì¿¿ñèéã
ã¿éöýä òàòàí îðóóëæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë òàéëàí, òºëºâëºãººã
õýëýëöýõ òàëààð õàíãàëòã¿é áàéíà.
Åð íü Ìàë Àæ Àõóéí Õ¿ðýýëýíãýýñ øèíý 5 æèëä õèéõ ñýäâ¿¿ä õýòýðõèé
îëîí áîëñíû äýýð ýðäýì øèíæèëãýý ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäëûí õóâüä òèéì
äàðóé øèéäâýðëýõ øààðäëàãàã¿é ñýäâ¿¿ä ìýð ñýð áàéíà. Òóñ õ¿ðýýëýíãèéí
ñóäàëãààíû àæëûí òºëºâëºãººíä ìàíàé íóòãèéí ñàéí ÷àíàðûí ìàëûã ñîíãîí
àâ÷ ºñãºí áîéæóóëàõ, ìàëûí àð÷èëãàà, ìàëëàãàà, õàäëàí áýë÷ýýðèéí ÷óõàë
÷óõàë àñóóäëûã òàë á¿ðýýñ íü õ¿÷ õàâñðàí ñóäëàõààð îðóóëñàí áàéõ ¸ñòîé.
Ìàëûí òýæýýëèéí íîðìàòèâ, áîäèñûí ñîëèëöîîíû àñóóäëûã äàëàéöòàé
áîëãîæ, ¿ð ä¿íãèé íü ò¿ðãýí ãàðãóóëàõàä á¿ð èõ àíõààðàõ öàã áîëëîî.
Áèîëîãèéí Õ¿ðýýëýí õàäëàí áýë÷ýýðèéí íººö, ò¿¿íèé áèîëîãèéí ¿íäýñòýé
õîëáîãäñîí àñóóäàëä àíõààðëûã òàâèõ íü ç¿éòýé þì. Ýíý òàëûí ñóäàëãààí äýýð
áàñ ë ýðäýì øèíæèëãýý àæèëòíû õ¿÷èéã óðüä óðüäààñ èë¿¿ òºâëºð¿¿ëýõ õýðýãòýé.
Õàíãàé íóòãèéí õàäëàí áýë÷ýýðèéí ãàçðûí çóðãèéã õèéõ õ¿÷ýý íýãòãýí
àæèëëàæ áàéãàà íü çºâ ýõëýëò þì.
367

Ìàëûí ¿ðæèë ñåëåêöèéí àæèë äýýð áèä íóòãèéí ¿¿ëäðèéí ìàëûã ñîíãîæ
äîòîð íü ¿ðæ¿¿ëýõýä öààøäàà óëàì èë¿¿ àíõààðàõ íü ÷óõàë áàéíà.
ßëàíãóÿà Õàëõ ãîëûí ºíäºð øèìòýé íóòãèéí ¿¿ëäðèéí ¿õðèéã äîòîð íü
¿ðæ¿¿ëýõ àæëûã ýõýëæ, ýíý àæëûã òóðøëàãà á¿õèé ýðäýìòäýýð óäèðäóóëàõ
íü ç¿éòýé áàéíà. ¯¿íèé õàæóóãààð áèä ºíäºð øèìòýé ãàäààäûí ¿¿ëäðèéí
ìàëûã ìàíàé îðíû áàéãàëèéí íºõöºëä íóòàãøóóëàõ ò¿¿íèéã ìîíãîë ìàëòàé
ýðëèéçæ¿¿ëýí øèíý ¿¿ëäðèéã áóé áîëãîõ òàëààð ýõëýí ÿâóóëæ áóé àæëûã
çîõèõ õýìæýýãýýð öààøèä ºðãºæ¿¿ëýí ¿ð á¿òýýë ãàðãàõàä àíõààðëûã á¿ð èë¿¿
òàâèõ ¸ñòîé þì.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé 5 æèëèéí òºëºâëºãººòýé õîëáîãäñîí ÷óõàë ÷óõàë
àðãà õýìæýýã Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ àâ÷ áàéãàà áà öààøèä
÷ àâàõ ãýæ áàéíà. Æèøýýëáýë: ÓÃÒ Õ¿ðýýëýí, Õàëõ ãîëûí ñòàíö, Óâñ äàõü
÷àöàðãàíà ¿ðæ¿¿ëýõ ñòàíöóóäûí àæëûí òàëààð ÷óõàë òîãòîîë ãàðãàñàí þì.
Íàì çàñãààñ ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãàä àíõààðëûã èíãýæ èõýýð
òàâüæ áàéãàà ÿâäàë áîë òà áèäíýýñ ¿ð á¿òýýë ãàðãàõ áîëîëöîîíóóäûã óëàì èõ
áîëãîæ áàéíà. Èéìä áèä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íýã á¿ðèéí á¿òýýëèéí
÷àíàðò òàâèõ øààðäëàãûã óëàì äýýøë¿¿ëæ áàéæ ¿¿ðãýý íýð òºðòýé áèåë¿¿ëýõ
¸ñòîé.
¯éëäâýðëýëä áèåòýé, òîäîðõîé ç¿éëèéã íýâòð¿¿ëýõýä óðüä óðüäààñ èë¿¿
àíõààðëûã òàâèõ íü áèäíèé íýã ÷óõàë çîðèëò ìºí þì.
ªíãºðñºí æèë áèä ¿éëäâýðò øèëæ¿¿ëýõýýð 77 ç¿éëèéã òºëºâëºñºí
¿¿íýýñ 68 íü áèåëýãäýæ 9 ç¿éë òàñàðñàí áîëîâ÷ øèíýýð 8 ç¿éëèéã
ã¿éöýòãýñíýýð äàðóé 76 ç¿éëèéã ¿éëäâýðò íýâòð¿¿ëæ áîëîõ áàéíà. Õàðèí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé ýäãýýð á¿òýýë çºâëºìæèéã ¿éëäâýð ïðàêòèêò äàðóé
íýâòð¿¿ëýõ àæèëä îðîõ õýðýãòýé.
1967 îíä òºëºâëºñºí 204 ñýäýâò àæëûã áèä ¿ð àøèãòàé òîäîðõîé
á¿òýýëòýéãýýð áèåë¿¿ëýõèéí òºëºº á¿õ õ¿÷ýý äàé÷ëàõ ¸ñòîé.
Àæèë äýýðýý àõèöã¿é, òèéì ó÷ðààñ òîäîðõîé ¿ð á¿òýýëã¿é òýð ìºðò뺺
ààõàð øààõàð ç¿éëèéã òîî÷èæ ñ¿ðæèãíýñýí õóóðìàã ìýäýý ãàðãàõûã îðîëäîõ
ýðìýëçýëèéí ýñðýã õÿíàëò øàëãàëò, òàéëàí òîîöîîíû õóðö èðìýãèéã áèä
÷èãë¿¿ëýõ áîëíî.
Ìàíàéä ÕÀÀ, Áàéãàëèéí óõààí, Íèéãìèéí óõààí çýðýã 3 ¿íäñýí ÷èãëýëýýð
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë ÿâàãäàæ áàéíà. Ýäãýýð 3 ÷èãëýëèéí ñóäàëãààíû
îíîëûí õýð õýìæýý, á¿òýýëèéí äàëàéö, áèåòýé ¿ð ä¿íã èõ áîëãîõûí òóëä,
äýýðõ ÷èãëýë íýã á¿ðèéã õàðèóöñàí òîâ÷îîã áàéãóóëæ áîëîõ þì.
Òýð òîâ÷îî íü ãîë òºëºâ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ÷àíàð, ñóäàëãààíû
àðãà áàðèëûí àñóóäàë, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë÷äûí ìýðãýæëèéã
äýýøë¿¿ëýõ çýðýãò ë ãîë àíõààðëûã òàâüñàí áàéõ ¸ñòîé þì. Ýíý àñóóäëûã
òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçàð îëîí òàëààñ íü ñóäàëæ îéðûí õóãàöààíä øèéäâýðëýõ
áîëíî.
Òóñ óëñûí äýýä ñóðãóóëü, Àêàäåìèéí áóñ ýðäýì øèíæèëãýýíèé çàðèì
ãàçàð àæèëëàæ áàéãàà àâüÿàñòàé òóðøëàãà á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéã ñóäàëãààíû
368

àæèëä òàòàæ îðóóëàõ öàã áîëîâ. Çàðèì òèéì õ¿ì¿¿ñèéã Øèíæëýõ Óõààíû
Àêàäåìèéí õ¿ðýýëýíã¿¿ä òºëºâëºãººò àæèëäàà îðóóëàõààð ñýäýâ ºãñººð
èðñýí áîëîâ÷ òýð íü ãîë òºëºâ òàñàðñààð èðæýý. Ýíý ÿâäàë íü òóñ àêàäåìèéí
õàðüÿà ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûí òºëºâëºãººò àæëûí áèåëýëòýíä
ìóóãààð íºëººëæ èðýâ.
Èéìä äýýä ñóðãóóëü, àêàäåìèéí áóñ ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûí
çàðèì õ¿ì¿¿ñèéã ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëä òàòàí îðóóëàõäàà äýýä
áà òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä áîëîâñðîëûí õîðîî, õîëáîãäîõ ÿàìààð íü
äàìæóóëàí òýäãýýðèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òºëºâëºãººã áàòàëæ,
¿ð ä¿íã íü ãàðãàæ áàéõ íü àøèãòàé áàéíà. Îäîî Äýýä áà Òóñãàé Ìýðãýæëèéí
Äóíä Áîëîâñðîëûí Õîðîî, Äýýä ñóðãóóëèóäûí ýðäýì øèíæèëãýý àæëûí
òºëºâëºãººã õÿíàæ ¿çýýä, ØÓÀ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçàð 1967 îíû ýõýýð
îðóóëàõ ãýæ áàéíà.
Õýðýâ ýíý òºëºâëºãºº ñàéí áîëîâñðîãäîæ, äàðóé îðæ èðâýë áèä ò¿¿íèéã
ººðèéí òºëºâëºãººíèé íýãýí õýñýã áîëãîæ ¿ð ä¿íãèé íü òàéëàíäàà òóñãàæ
áàéõ áîëíî.
Òóñ õóðàë äýýð ¿ã õýëñýí çàðèì íºõä¿¿äèéí òîäîðõîé ñàíàëûã
òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçàð ñóäëàí ¿çýæ, àâ÷ ÿâóóëàõ àðãà õýìæýýíäýý òóñãàõ
áîëíî.
1967 îíû òºëºâëºãººò ñýäýâò àñóóäëûã öàã õóãàöààíä íü ¿ð ä¿íòýé
áèåë¿¿ëýõýä õ¿ðýýëýí, ñòàíö, ëàáîðàòîðè, øèíæëýõ óõààíû àæèëòàí íýã
á¿ðýýñ ìàø èõ ÷àðìàéëòûã ãàðãàõ ¸ñòîé áàéíà.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí òºëºâëºãººã, õóãàöààíä íü
÷àíàðòàé ñàéí áèåë¿¿ëýõýä õÿíàëò øàëãàëòûã ä¿¿ðýí ÷èãë¿¿ëüå.
“ØÓÀ-èéí ìýäýý” ¹1, Óëààíáààòàð, 1967
369

ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ØÓÀ-ÈÉÍ ÅЪÍÕÈÉ˪Ã× Á.ØÈÐÝÍÄÝÂ
ÌÀÍÀÉ ÑÓÐÂÀËÆËÀÃ×ÈÉÍ ÀÑÓÓËÒÀÍÄ ÕÀÐÈÓËÑÀÍ ÍÜ
ÀÑÓÓËÒ: Õ¿íèé ÿìàð øèíæèéã òà õàìãèéí ýðõýìä ¿çäýã âý?
ÕÀÐÈÓËÒ: Þìíû ó÷ðûã îëîõûã óðüäàë áîëãîæ, ã¿éöýòãýæ áóé àæèëäàà
¿íýíýýð ìýõèéí ç¿òãýæ, ¿¿ðýãò àæëûã öàãòàà áàãòààæ õèéäýã õ¿íèéã áè
¿íýëäýã.
ÀÑÓÓËÒ: Òà ýâëýëèéí ãèø¿¿íä õýçýý, õààíà, õýðõýí ýëññýí áý? Òýð ¿åä
ÿìàð ñýòãýãäýë òºðæ áàéñíàà õýëæ ºãíº ¿¿?
ÕÀÐÈÓËÒ: Õóó÷èí Àðõàíãàé (îäîîãèéí Õºâñãºë) àéìãèéí Øèíý-Èäýð
ñóìûí äºíãºæ áàéãóóëæ áàéñàí áàãà ñóðãóóëèéí íýã ãýðò, æèëèéí ºìíºõºí
áàéãóóëàãäñàí ýâëýëèéí ¿¿ð õóðàëäàæ íàìàéã ãèø¿¿íä ýëñ¿¿ëñýí þì. ÌÕÇÝèéí
ãèø¿¿í áîëîõûí ºìíº ýâëýëèéí ãèø¿¿í íýã á¿ðèéí äàãàæ ìºðäºõ
ä¿ðýìòýé íü òàíèëöàæ ò¿¿íèéã äàãàí ìºðäºõºº á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàëä
èëýðõèéëñýí. Íàäààñ ãèø¿¿ä àñóóëò àñóóæ, ýâëýëèéí ãèø¿¿íä ýëñ¿¿ëýõ òóõàé
ñàíàë ãàðãàæ ýãíýýíäýý áàãòààñàí þì.
Òýð ºäºð ñàëõèòàé áàéñàí áîëîâ÷ õóðàë òàðñíû äàðàà á¿ãäýýðýý æàãñàæ
õóâüñãàëûí òóõàé äóó äóóëæ áàéãààä òàðöãààñàí.
Ìàíàé àðä ò¿ìíèé èðýýä¿é áîëñîí ÌÕÇÝ-èéí ýãíýýíä èéíõ¿¿ ýëñýæ
ÿâñíàà áè õýçýý ÿìàãò áàõàðõàí äóðñàæ ÿâäàã.
ÀÑÓÓËÒ: Òà ýâëýëèéí ñîíãóóëüòàé áàéñàí óó?
ÕÀÐÈÓËÒ: Áàéñàí. ÇÕÓ-ä ñóð÷ áàéõäàà îþóòàí ñóðàã÷äûí ýâëýëèéí
¿¿ðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð àæèëëàæ õàìò îëíîî òºëººëºí ÌÕÇÝ-èéí
åñä¿ãýýð èõ õóðàëä òºëººëºã÷ººð îðîëöñîí þì.
ÀÑÓÓËÒ: Òà ÷ºëºº öàãàà õýðõýí àøèãëàäàã âý?
ÕÀÐÈÓËÒ: Ãýð çóóðûí àæèëä îðîëöäîã. Àãààð ñàëõèíä ÿâãàí íýëýýä
ÿâäàã. Ðàäèî ñîíñ÷, êèíî ¿çäýã. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîí óðàí çîõèîëûí
íîì óíøäàã.
ÀÑÓÓËÒ: Òà ãàäààä õýë ñóðàõ òàëààð ìàíàé çàëóó÷óóäàä þó ãýæ çºâëºõ âý?
ÕÀÐÈÓËÒ: ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû II á¿ãä õóðàë äýýð íºõºð Þ.Öýäýíáàë
õèéñýí ìýäýýëýëäýý ìýðãýæèëòíèé áýëòãýëèéã ñàéæðóóëàõàä èõ àíõààðàë
òàâüñàí. Èíãýõëýýð ìýðãýæèëòíèé áýëòãýëèéã ñàéæðóóëàõàä áàãà, äóíä, äýýä
ñóðãóóëèóäàä çààõ õè÷ýýëèéí ñóðàõ áè÷ãèéã çîõèîõ, çàðèì íýãèéã íü îðîñ
õýëíýýñ ìîíãîë õýëýíä ÷àäàìãàé îð÷óóëàõ, òåõíèê ìýðãýæëèéí ñóðãóóëèóäûí
îþóòíóóäûí ¿éëäâýðëýëèéí äàäëàãûã óëòàé áîäîæ, çîõèîí áàéãóóëàõûã
îíöëîí äóðüäñàí áèëýý.
í.Öýäýíáàë õýëñýí ¿ãýíäýý Á¿õ îðîñ õýëíèé õè÷ýýëèéí çààëòàíä ç¿é ¸ñîîð
àíõààðñàí þì. Îðîñ õýë áîë îëîí óëñûí àëáàíû áà àæëûí õýëíèé íýã áºãººä
Ǻâëºëò òºðèéí îëîí óëñûí ðîëü, ýäèéí çàñàã, øèíæëýõ óõààíû èõ àìæèëò
íü îðîñ õýëèéã á¿¿ð ÷ èõ èðýýä¿éòýé áîëãîæ áàéíà. Îðîñ õýë áîë ¿ãñèéí
370

ñàíãèéí õóâüä áàÿëãèéí äýýð, Ëåíèíèé á¿òýýë¿¿äèéí òºðºëõ õýë áîëîõîîñ
ãàäíà, îð÷èí ¿å, íèéãìèéí óõààíû îíîë, åð íü øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí
àìæèëò ýíý õýë äýýð èõ õýìæýýãýýð õýâëýí íèéòëýãäýæ áàéãàà íü ÇÕÓ-òàé
àõ ä¿¿ãèéí ìºíõèéí áàðèëäëàãààò ìàíàé óëñûí õóâüä íýí òýðã¿¿íä îðîñ õýë
ñóðàõ íü èõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì. ¯¿íèé õàæóóãààð ìºí äýëõèéí áóñàä òîì
õýë¿¿äèéã ñóðñàí ìýäëýãòýé õ¿í õýðýãòýé íü ìýäýýæ! Ãàäààä õýë ñàéí ñóðàõàä
¿íäýñíèéõýý õýëèéã ñàéí ìýäýæ, ò¿¿íèé ¿ãñèéí ñàíãèéí áàÿëãèéã ýçýìøèõ
ÿâäàë ãîë òóëãóóð áîëäîã ãýæ ýðäýìòýí ìýðãýäýýñ óäàà äàðàà íîòëîí áè÷èæ
áàéñíûã ãàäààä õýë ñóðäàã õ¿ì¿¿ñ àíõààðóóøòàé.
ÀÑÓÓËÒ: Òà ò¿¿õ÷èí áîëîõ ìýðãýæëýý àíõ õýðõýí ñîíãîæ àâñàí áý? Òà
ìýðãýæëýýñ ãàäóóð þó ñîíèðõäîã âý?
ÕÀÐÈÓËÒ: Áè áàãààñàà ìàíàé íóòàãò áàéäàã ýëäýâ çóðàã ä¿ðñ¿¿ä,
õèðãèñ¿¿ä, õºøºº õàäíû áè÷ýýñ ñîíèðõîí, ýöýã áîëîîä íóòãèéí òàíüäàã
õ¿ì¿¿ñèéí ÿðüæ áàéñàí ¿ëãýð äîìãèéã äóðëàí ñîíñäîã áàéëàà. Ýíý ìààíü
äóíä ñóðãóóëüä ò¿¿õèéí õè÷ýýë çààëãàæ áàéõàä ò¿¿õ÷èí áîëîõ õ¿ñýëä
ìèíü íºëººëæ, äóíä ñóðãóóëü òºãñºõººñºº æèëèéí ºìíº òýð òóõàéãàà áàãø
íàðòàéãàà çºâëºñºí þì. Ìèíèé õ¿ñëèéã áàãø íàð ìààíü äýìæèí õ¿ñýë ìèíü
áèåëñýí. Ò¿¿õèéí óõààíûã ñóäëàõ ñóðãóóëüä ñóð÷ áàéõàä äýëõèé äàõèíû
ò¿¿õ, ýõ îðíû ìèíü ò¿¿õèéã çààäàã áàéñàí íü ò¿¿õ ñóäëàõ àðãà áàðèëûã ñóðàõ
íºõöºë áîëæ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí áîëîõ çàìûã íýýñýí þì.
Ò¿¿õýýñ ãàäíà óðàí çîõèîë, íèéãýì ñóäëàë (ñîöèîëîãè) ñîíèðõäîã, ýäèéí
çàñàã, ôèëîñîôè, íèéãìèéí õºãæëèéí õýòèéí òºëºâèéí îíîëûí àñóóäëûã
ñîíèðõäîã.
ÀÑÓÓËÒ: Àðäûí õóâüñãàëûí 50 æèëèéí õºãæëèéí à÷ààð ìàíàé ýõ îðîíä
øèíý öàãèéí øèíæëýõ óõààí äýëãýð÷ õºãæ뺺. Øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí
àñàð èõ õóâüñãàëûí ¿å èðýõ òàâàí æèëä ìàíàé îðíû øèíæëýõ óõààíû
õºãæëèéí òàëààð ÿìàð áîëíî ãýæ òà áîäîæ áàéíà.
ÕÀÐÈÓËÒ: Ýíý áîë òóí õýö¿¿ àñóóëò þì. Øèíæëýõ óõààíû á¿õ òºðëèéí
õºãæëèéã ÿðèõ ãýâýë àñàð èõ öàã õýðýãòýé. Ìàíàé îðíû øèíæëýõ óõààíû
áàéãóóëëàãóóä èðýýä¿éä àñàð èõ õºãæèæ õ¿í òºðºëõòíèé ñàéí ñàéõíû òºëºº
èõýýõýí ç¿éë õèéõ íü ìýäýýæ.
Îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû îíîëûí ãîë ñàëáàðóóäààð ìàíàé àêàäåìèä
ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä áèé áîëæ, ºðãºæèí õºãæèæ, òýíä
àæèëëàæ áóé øèíæëýõ óõààíû àæèëòíóóäûí ìýðãýæèë ìýäëýã äýýøèëñýýð
áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýý øèíæëýõ óõààíû íýã òîäîðõîé ñàëáàðò ÿâóóëàõ ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûã çàðèì ÿàìäûí äýðãýä áàéãóóëñàí þì. Ýíý
á¿õýí àñàð èõ èðýýä¿éòýé. Øèíæëýõ óõààíû õýòèéí ºëºâò áèä õàìãèéí
èðýýä¿éòýé ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ, áîëîâñîí õ¿÷íýýð õàíãàõ, òýð ñàëáàðûí
ñóäàëãààíû àæëûã ýðèí ¿åèéí òåõíèêèéí îëîëòîîð õàíãàõ ¿íäñýí äýýð îð÷èí
öàãèéí øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéã öàã õîæèìäîëã¿é ýõ îðíûõîî õºãæèëä
àøèãëàõàä áèäíèé áîäîë, á¿òýýë ÷èãëýãäýæ áàéíà.
371

ÀÑÓÓËÒ: Øèíý æèëèéí áàÿðûã òîõèîëäóóëàí òà ìàíàé óíøèã÷äàä þó
õ¿ñ÷, þóã ñóðãàìæëàí çàõèõ âý?
ÕÀÐÈÓËÒ: Ãàð÷ áóé 1972 îíûã òîõèîëäóóëàí “Çàëóó÷óóäûí ¿íýí” ñîíèíû
óíøèã÷èä, Ìîíãîëûí íèéò çàëóó ¿åèéíõýíä øèíý æèëèéí ìýíä÷èëãýýã ºðãºí
äýâø¿¿ëæ, àç æàðãàëûã õ¿ñüå.
Õ¿í àæèë÷ õè÷ýýíã¿é, äàðóó òºëºâ, ýðäýì íîìä õÿçãààðã¿é òýì¿¿ëýëòýé,
ýõ îðíûõîî õºãæèë öýöýãëýëòèéí òºëºº àìü áèå ýñ õàéðëàí ç¿òãýâýë á¿õíýýð
õ¿ðýýë¿¿ëæ, á¿õíýýð õ¿íäë¿¿ëæ ÷àääàã ø¿¿ äýý!
Çàëóó÷óóäûí ¿íýí. 1972.1.1. ¹1 (5116)
372

ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ØÓÀ-ÈÉÍ ÅЪÍÕÈÉ˪Ã×, ÀÊÀÄÅÌÈ×
Á.ØÈÐÝÍÄÝÂÝÝÑ 1973 ÎÍÛ ÑÎÖÈÀËÈÑÒ ÓÐÀËÄÀÀÍÛ
įÍÃÈÉÍ ÕÓÐËÛà ÍÝÝÆ 1974 ÎÍÛ 3 ÄÓÃÀÀÐ
ÑÀÐÛÍ 16-ÍÄ ÕÝËÑÝÍ ¯Ã
ͺõºä ºº!
Ìàíàé îðîí äàÿàð 1973 îíä ºðíºñºí ñîöèàëèñò óðàëäààíû ¿ðýýð òóñ
îðíû àæ àõóé, ñî¸ëûí á¿õ ñàëáàðò ãàðñàí èõ àìæèëòóóäûã øèíæëýí ñóäàëæ,
òýðã¿¿íèé õ¿ì¿¿ñèéã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºë,
̯Ý-èéí Òºâ Ǻâëºë, ÌÕÇÝ-èéí Òºâ Õîðîîíû øàãíàë ìºí òîäîðõîé àëáàí
ãàçðóóäûí øàãíàëààð òóñ òóñ óðàìøóóëàõ àæèë ÿâàãäàæ áàéíà.
1973 îíû á¿õ àðä ò¿ìíèé ñîöèàëèñò óðàëäààíû òýðã¿¿íèé ñàé÷óóäûí
÷óóëãà óóëçàëò õýäõýí õîíîãèéí ºìíº Óëààíáààòàð õîòíîî áîëñîí íü óã
óðàëäààíûã öààøèä øèíý øèíý òóðøëàãààð áàÿæóóëàí çîõèîí ºðí¿¿ëýõýä íýí
èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ áàéíà.
Àðä ò¿ìíèé ýíý èõ á¿òýýë÷ õºäºë㺺íèé ¿ðýýð ºíãºðñºí îíä õºäººíèé
õºäºëìºð÷èä 8 ñàÿ øàõàì òºë áîéæóóëæ, ìàë ºñãºõ óëñûí òºëºâëºãººã
äàâóóëàí áèåë¿¿ëñíèé äîòîð 11 àéìàã, 188 ñóì, 185 íýãäýë, 25 ñàíãèéí àæ
àõóéíóóä îðæ áàéíà.
Áàñ ¿éëäâýð, àæ àõóéí 300-ãààä ãàçàð óëñûí òºëºâëºãºº, óðàëäààíä àâñàí
¿¿ðãýý äàâóóëàí áèåë¿¿ëæýý.
Ñî¸ë áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí òàëààð óðàëäààíä àâñàí ¿¿ðãýý
áèåë¿¿ëñýí ãàçàð ÷ îëîí áàéíà.
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí õàìò îëîí 1973 îíû ñîöèàëèñò óðàëäààíä
¿¿ðýã àâ÷, óëñ àðäûí àæ àõóéä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé íýëýýä àæëûã õýä õýäýí
õ¿ðýýëýí, òàñàã, ëàáîðàòîðè, îëîí òîîíû àæèëòàí, àæèë÷èä õèéæýý.
Òóñ ØÓÀ-èéí Ãàçàðç¿é öýâäýã ñóäëàëûí õ¿ðýýëýí ñîöèàëèñò óðàëäààíä
øàëãàðàí áàéð ýçýëæ, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºë,
̯Ý-èéí Òºâ Ǻâëºë, ÌÕÇÝ-èéí Òºâ Õîðîîíû øàãíàëûã õ¿ðòýõ áîëñîí þì.
̺í Àêàäåìèéí õýìæýýãýýð ÿâàãäñàí óðàëäààíä Õèìè, Áèîëîãèéí
õ¿ðýýëýí øàëãàð÷ õî¸ð, ãóðàâäóãààð áàéð ýçýëñíýýñ ãàäíà áóñàä õ¿ðýýëýíãèéí
9 òàñàã, áàñ ýðäýì øèíæèëãýýíèé òóñëàõ õýäýí àðâàí àæèëòàí, àëáàí õààã÷èä
çîõèõ áàéð ýçýëæýý.
Ýä á¿ãäýýñ ¿çýõýä ñîöèàëèçìûí á¿òýýí áîñãîõ õýðýãò îðóóëàõ õóâü íýìðýý
èõ áîëãîõûí òºëºº ìàíàé íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí, îþóí ñàíàà, õºäºëìºð,
ñàíàà÷ëàãàà äàé÷ëàõ èõ ñóðãóóëü íü ñîöèàëèñò óðàëäààí þì ãýäãèéã íîòëîí
õàðóóëæ áóé ñàéõàí æèøýý ìºí.
ªíººäºð áèä ýíä öóãëàð÷, ºíãºðñºí îíû óðàëäààíä áàéð ýçýëñýí õ¿ðýýëýí,
òàñàã, õ¿ì¿¿ñò øàãíàë ãàðäóóëàõ áàÿð áàÿñãàëàíòàé ¸ñëîëä îðîëöîõ ãýæ
áàéíà.
373

Ýíý øàãíàëûã ãàðäóóëàõ áà õ¿ëýýí õ¿ðòýõäýý, ºíãºðñºí æèëèéí
ñîöèàëèñò óðàëäààíä îëñîí ñàéõàí òóðøëàãàà ¿íäýñëýí 1974 îíû óðàëäààíä
óëàì èäýâõòýé îðîëöîæ èõèéã á¿òýýõèéã íýãýí çýðýã áîäîëöîõ ¸ñòîé þì.
¯¿íä ÿëàíãóÿà óëñ àðäûí àæ àõóéä òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëýõ¿éö, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé ¿íäýñëýë á¿õèé çºâëºìæ, çóðàã êàðò, àðãà áàðèë, òºñºë çýðýã
òîäîðõîé àñóóäëóóäûã óðàëäààíû áîëçîëä îëíîîð îðóóëæ, òýäãýýðèéã óëòàé
áîëîâñðóóëàí ïðàêòèê àìüäðàëä øèëæ¿¿ëýõýä ãîë àíõààðëàà õàíäóóëàõ
¸ñòîé.
Óëñ àðäûí àæ àõóéã 1976-1990 îíä õºãæ¿¿ëýõ õýòèéí òºëºâëºãººòýé
õîëáîãäñîí àñóóäëûã áîëîâñðóóëàõàä áàéãàëèéí áà òåõíèêèéí øèíæëýõ
óõààíû îëîëòûã àìüäðàëä íýâòð¿¿ëýõ ºðãºí õ¿ðýýòýé àñóóäëóóäûã òºëºâëºæ
òîäîðõîé ¿ð á¿òýýë ãàðãàõ õýðýãòýé þì.
Óðàëäààíä àâñàí ¿¿ðãèéí áèåëýëòýä óðàëäààíû êîìèññ, õ¿ðýýëýí, íàì
îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãààñ õèéõ øóóðõàé õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõàä íýí èõ
àíõààðàõ íü ÷óõàë áàéãàà þì.
Èíãýýä 1973 îíû ñîöèàëèñò óðàëäààíû ä¿íã ãàðãàæ, óðàëäààíä ò¿ð¿¿ëñýí
áàéãóóëëàãà, õ¿ì¿¿ñèéã óðàìøóóëàí øàãíàõàä çîðèóëñàí õóðëûã íýýå.
“ØÓÀ-èéí ìýäýý” ¹3, Óëààíáààòàð,1974
374

ÌÎÍÃÎË ÀÐÄÛÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÒ ÍÀÌÛÍ XVII ÈÕ ÕÓÐÀËÄ
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí õàìò îëîí ñîöèàëèñò ýõ îðîíäîî
íèéãýì, óëñ òºðèéí àìüäðàëä áîëæ áàéãàà ò¿¿õò ¿éë ÿâäàë ÌÀÕÍ-ûí XVII èõ
õóðàëä õàëóóí áàÿð õ¿ðãýæ áàéíà.
ÌÀÕÍ-ûí ìýðãýí óäèðäëàãààð ìàíàé àðä ò¿ìíýýñ ºíãºðñºí òàâàí æèëä
óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ ¿éëñýä ãàðãàñàí àìæèëòóóäûí íýã
òîäîðõîé æèøýý áîë ÌÀÕÍ-ûí XVI èõ õóðëààñ ýõ îðíû øèíæëýõ óõààíûã
õºãæ¿¿ëýõ òàëààð ãàðãàñàí øèéäâýð, çààëòûã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëñýí ÿâäàë
ìºí.
Íàì çàñãèéí áàéíãûí àíõààðàë õàëàìæààð Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè
çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä õºãæèí áýõæèâ. ªíãºðñºí òàâàí æèëä õ¿ðýýëýí,
õýä õýäýí ëàáîðàòîðè, òàñàã øèíýýð áàéãóóëæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòíû òîî íýìýãäýí, ñóäàëãààíû àæëûí öàð õ¿ðýý ºñºâ.
Ñîöèàëèñò óðàëäààí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëä íýâòýð÷ òºëºâëºãººò
çîðèëòóóäûã áèåë¿¿ëýõ áà äàâóóëàí áèåë¿¿ëýõýä ýðäýì øèíæèëãýýíèé õàìò
îëíûã äàé÷ëàí çîõèîí áàéãóóëàõ ÷óõàë õºø¿¿ðýã áîëæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí 3 æèëä
Ãàçàðç¿é öýâäýã ñóäëàë, Õèìè, Áàéãàëèéí íýãäëèéí õ¿ðýýëýíã¿¿ä á¿õ àðä
ò¿ìíèé ñîöèàëèñò óðàëäààíä óëñûí õýìæýýãýýð òýðã¿¿í áàéðàíä îðæ øàëãàðàâ.
1971-1975 îíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òºëºâëºãººã ìàíàé õàìò îëîí
á¿õ ¿ç¿¿ëýëòýýð áèåë¿¿ëæ, 43 øèéäâýðëýõ àñóóäàëä õàìàðñàí 156 ñýäâýýð
ñóäàëãàà ÿâóóëàí, 160 ãàðóé àæëûã ¿éëäâýðëýë, ïðàêòèêò øèëæ¿¿ëæ, 152 íýð
òºðëèéí 1400 õýâëýëèéí õóóäàñ íîì, á¿òýýë íèéòë¿¿ëýâ.
¯éëäâýðëýë ïðàêòèêò øèëæ¿¿ëñýí áà íýâòð¿¿ëýõýýð áýëòãýæ áàéãàà
àæëààñ óëñ àðäûí àæ àõóéä áàãàã¿é îðëîãî îðóóëàõ áîëîìæòîé áàéíà. Îð÷èí
öàãèéí øèíæëýõ óõààíû òºðºë á¿ðèéí ñàëáàðò íèéòëýãäñýí íîì, á¿òýýë
íü ìàíàé ñîöèàëèñò íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí ìýäëýã óõààíû íººö áàÿëãûã
ìýäýãäýõ¿éö íýìýãä¿¿ëæ áàéíà.
Òóñ óëñàä ìàòåìàòèê, ôèçèêèéí óõààí õºãæèæ ñàíàìñàðã¿é ïðîöåññûí
ñòàòèñòèê, öºìèéí ôèçèê, áèî ôèçèê, õàòóó áèåèéí ôèçèê, ãåîôèçèê,
àñòðîôèçèêèéí çàðèì àñóóäëààð ÿâóóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë îíîë
ïðàêòèêèéí çîõèõ õýìæýýíèé ¿ð ä¿íä õ¿ðëýý. ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýâñãýðèéí
ãàæ ñîðîíçîí îðíû çóðãóóä, Õýíòèé, Õàíãàéí çàâñàð íóòãèéí ÷è÷èðõèéëëèéí
ìóæëàëûí çóðàã áîëîí õàãàñ äàìæóóëàã÷ òåðìî öàõèëãààí õºðãºã÷ áàãàæèéã
¿éëäâýð, àæ àõóéí ãàçðóóäàä øèëæ¿¿ëýí íàðíû áà öàõèëãààí ýíåðãýýð õîñëîí
àæèëëàõ õàëóóí óñíû ãàçðûí çóðàã, òºñºë çîõèîæ ¿éëäâýðëýëä øèëæ¿¿ëýâ.
Áàéãàëèéí ýðäýñ áîäèñ áîëîí îðãàíèê íýãäëèéí õèìè, õèìè-òåõíîëîãèéí
çàðèì àñóóäëààð ñóäàëãàà ÿâóóëæ ãàçàð òàðèàëàíã õèìèæ¿¿ëýõ ¿íäýñëýë
áîëîâñðóóëàâ. 160 0 Ñ õ¿ðòýë õàëóóíûã òýñâýðëýæ ÷àäàõ ãàëä òýñâýðòýé
ìàòåðèàëûã ººðèéí îðíû ò¿¿õèé ýäýýð õèéõ øèíý òåõíîëîãèéã ¿éëäâýðëýëä
íýâòð¿¿ëýâ.
375

1976-1980 îíä óëñûí õýìæýýãýýð àãíàõ àíãèéí òîî õýìæýýã øèíæëýõ
óõààíû ¿íäýñëýëòýéãýýð òîãòîîæ, òºëºâëºãººíèé áàéãóóëëàãàä øèëæ¿¿ëýâ.
“Îðõîí” ñîðòûí áóóäàéí óäàìøëûã õèìè ìóòàãåíåçèéí àðãàà𠺺ð÷ëºõ,
ìºí ýõ ñîðòîîñîî äàâóó óðãàöòàé áºãººä ò¿ðãýí áîëîâñîðäîã 30 ìóòàíò óäàì
ãàðãàí øàëãàðóóëæ øèíý ñîðò ãàðãàõ àæëûã òóðøèí ñîðüæ ýõýëëýý.
Ìèêðîáèîëîãèéí óõààí øèíýýð õºãæèæ, Ìîíãîëûí òàë õýýð, çàðèìäàã
öºëèéí á¿ñýä çîíõèëäîã óðãàìëûí ¿íäýñ ò¿øèãëýí îðøèõ áèîëîãèéí
èäýâõòýé 400 ãàðóé ìèêðî îðãàíèçìûí îìãèéã èëð¿¿ëýí ñóäëàâ.
Îêñèòåòðàöèêëèí çýðýã çàðèì àíòèáèîòèê ¿éëäâýðëýõ òóðøëàãûí
÷àíàðòàé òåõíîëîãè áîëîâñðóóëàí ýõ îðíû àíòèáèîòèêèéí ¿éëäâýð áàéãóóëàõ
ñàíàë çºâëºìæ äýâø¿¿ëýâ.
Ìîíãîë îðíû óðãàìëûí àéìãèéã Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýäòýé õàìòðàí
ñóäàëæ óëñ àðäûí àæ àõóéí ÷óõàë õîëáîãäîë á¿õèé 360 òºðëèéí àøèãò
óðãàìàë èëð¿¿ëýâ. ̺í Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýäòýé õàìòðàí ìîíãîëûí
óðãàìëûí àéìãèéã 1:1500000 ìàñøòàáûí çóðãèéã áîëîâñðóóëàâ. Ýìèéí áà
ýôèðèéí òîñòîé 60 ãàðóé óðãàìëûí õèìèôàðìàêîëîãèéã ñóäëàí 10 ãàðóé íýð
òºðëèéí øèíý ýì áýëäìýëèéã ýìíýëýãèéí ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëýâ.
Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýäòýé íÿãò õàìðàí àæèëëàæ, ººðèéí îðíû õ¿äðèéí
ãîëëîõ á¿ñ¿¿äýä äàâõàðãà ç¿é, ïàëåîíòëîãè, íóòãèéí ãåîëîãè, ãåî-õèìè,
ïåòðîëîãèéí ÷èãëýëýýð îíîë, ïðàêòèêèéí à÷ õîëáîãäîëòîé ñóäàëãàà ÿâóóëàí
ÁÍÌÀÓ-ûí òåõòîíèêèéí 1:1500000 ìàñøòàáûí çóðãèéã àíõ óäàà çîõèîâ.
Íèéãìèéí óõààíû òºðºë á¿ðèéí ñàëáàð ýð÷èìòýé õºãæèæ ìàíàé óëñûí
ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí çàíãèëàà àñóóäëûã áîëîâñðóóëàõ òàëààð ÷óõàë ¿ð
ä¿íä õ¿ðýâ.
Òóñ óëñûí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæëèéí òºñºâ, íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí
ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ àñóóäëààð ÿâóóëñàí àæëûí ä¿íä àæ
¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóéí çîõèñòîé õºãæèë, áàéðøëûí øèíæëýõ óõààíû
¿íäýñëýëèéã áîëîâñðóóëàí, õºäºëìºðèéí íººö, á¿òöèéã òîäîðõîéëæ, õºäºº
àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã ýð÷èìæ¿¿ëýí, ò¿¿íèé á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõ àðãà
çàìûã áîëîâñðóóëàâ. Íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë,
õóâààðèëàëòûã õàðóóëñàí ñàëáàð õîîðîíäûí áàëàíñ, “ÁÍÌÀÓ-ûí õºãæëèéí
ýäèéí çàñãèéí àñóóäàë” êîíöåïöè, õ¿í àìûí ïðîãíîçûí ¿íäýñëýë çýðýã
øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ð ä¿íã õîëáîãäîõ ÿàì, ãàçðóóäàä øèëæ¿¿ëýâ.
Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, ýðõèéí õ¿ðýýëýí øèíýýð áàéãóóëàãäàæ ÁÍÌÀÓûí
êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí ò¿¿õýí òóðøëàãà, ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí
ºíººãèéí ÷óõàë àñóóäëûã ñóäëàõ àæëûí ýõ ¿¿ñâýðèéã òàâèâ.
Ò¿¿õèéí óõààíû òàëààð ÁÍÌÀÓ-ûí ýðòíèé áà îäîîãèéí çàíãèëãàà
àñóóäëûã ñóäàëæ, ÁÍÌÀÓ-ûí àðäûí òºð, àæèë÷èí àíãè, ñîöèàëèñò õºäºº àæ
àõóé, øèíý ¿åèéí ñî¸ë ãàäààä õàðèëöàà, ôåîäàëèçìûí ò¿¿õ áîëîí ìîíãîëûí
ò¿¿õ áè÷ëýã, àðõåîëîãèéí àñóóäëààð òîìîîõîí íîì á¿òýýë áè÷èæ, çàðèìûã
íèéòë¿¿ëýâ.
376

Ìîíãîëûí óòãà çîõèîëûí õýëèéã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ñîöèàëèñò
ðåàëèçìûí óðàí çîõèîëûã õºãæ¿¿ëýõ, íèéò àðä ò¿ìíèé õýëíèé áîëîâñðîëûã
äýýøë¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí, õýë çîõèîëûí îíîëûí áà ïðàêòèêèéí à÷ õîëáîãäîë
á¿õèé àñóóäëóóäûã ñóäàëæ, “Îëîí ìîíãîë õýëíèé àÿëãóóíû õàðøóóëñàí
õýëç¿é”, “Îðîñ ìîíãîë íýð òîìú¸îíû òîëü”, “Îð÷èí öàãèéí ìîíãîëûí óðàí
çîõèîëûí ò¿¿õ” çýðýã òîìîîõîí á¿òýýë¿¿äèéã ¿éëäâýðò øèëæ¿¿ëýâ.
Äîðíî äàõèíû ñóäëàë øèíýýð ¿¿ñ÷, ìàðêñèçì-ëåíèíèçìä äàéñàãíàã÷ ¿çýë
áîëñîí ìàîèçì, õÿòàäûí îäîîãèéí ìàîèñò ýðõ áàðèã÷äûí ¿íäýñíèé äýýðýíã¿é
áîäëîãûã ø¿¿ìæëýí íÿöààõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ñóäàëãààíû àæèë
ÿâóóëëàà.
Øèíæëýõ óõààíû ìýäýýëëèéí àæëûí ýõ ¿¿ñâýð òàâèãäàæ ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóäûã øèíæëýõ óõààíû ñ¿¿ëèéí ¿åèéí îëîëòòîé
òàíèëöóóëàõ òàëààð íýëýýä àæèë õèéâ.
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí õàìò îëîí ÌÀÕÍ-ûí XVII èõ õóðàë
óãòàæ ñîöèàëèñò óðàëäààíàà óëàì ýð÷èìæ¿¿ëýí, íýìýëò ¿¿ðýã àìëàëò
àâ÷ àæèëëàñíààð 1976 îíû òýðã¿¿í õàãàñûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí
òºëºâëºãººã õóãàöààíààñ íýã ñàðûí ºìíº áèåë¿¿ëñíýýñ ãàäíà ýíý îíä
¿éëäâýðëýëä øèëæ¿¿ëýõ òºëºâëºãººò àæëûí èõýíõèéã ìºí õóãàöààíä áàãòààí
ã¿éöýòãýâ.
ÌÀÕÍ-ûí XVII èõ õóðëààñ ýõ îðíû øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð
äýâø¿¿ëæ áàéãàà ò¿¿õò çîðèëòóóäûã áèåë¿¿ëýõèéí òóëä Øèíæëýõ óõààíû
àêàäåìèéí õàìò îëîí áèä äîîðõè ¿¿ðãèéã àâ÷ áàéíà. ¯¿íä:
1. ªºðñäèéí ìýðãýøèë, ìýäëýã, ìàðêñèñò-ëåíèíèñò áîëîâñðîëîî
öóöàëòã¿é äýýøë¿¿ëæ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ð àøèã, îíîëûí ò¿âøèíã
ºíäºðæ¿¿ëýí, øèíæëýõ óõààí, ¿éëäâýðëýëèéí õîëáîîã áýõæ¿¿ëíý.
2. Ýõ îðíû óðãàìàë, àìüòàí, áàéãàëèéí áàÿëàã, ò¿¿õèé ýäèéí íººöèéã èæ
á¿ðýí àðãààð ñóäëàõ àæëàà ã¿íçãèéð¿¿ëæ, óëñ àðäûí àæ àõóéí õýðýãöýýíä
àøèãëàõ òàëààð ñóäàëãàà ÿâóóëíà. ßëàíãóÿà ãåíåòèê, ìèêðîáèîëîãè, áèîõèìè
çýðýã óõààíû ñ¿¿ëèéí ¿åèéí íýýëò îëîëòîîñ ¿éëäâýðëýë, ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëýõ
àæëûã îíöëîí àíõààðíà.
3. Ôèêèê-òåõíèê, ìàòåìàòèêèéí ñàëáàðò ÿâóóëàõ ñóäàëãààíû àæëûí
ýð÷èìæ¿¿ëýí, ýäãýýð óõààíû îëîëò àìæèëòààñ ¿éëäâýðëýë, ïðàêòèêò
íýâòð¿¿ëýõ àæëûã óëàì ºðãºæ¿¿ëíý. Òîîöîîëîí áîäîõ òºâèéã àøèãëàëòàíä
á¿ðýí îðóóëæ, ìàòåìàòèêèéí àðãûã ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû àæèëä
òóóøòàé íýâòð¿¿ëýí õýðýãëýíý.
4. Óëñ àðäûí àæ àõóéí àøèãëàãäààã¿é íººö áîëîëöîîã èëð¿¿ëýí àøèãëàõ,
íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ¿ð àøãèéã íü äýýøë¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí
öîãöîëáîð ñóäàëãàà ÿâóóëíà.
5. ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé 1990 îí õ¿ðòýëõ õºãæèë áàéðøëûí
åðºíõèé ñõåìèéã õàìòûí õ¿÷ýýð áîëîâñðóóëæ, óëñ îðíûõîî õºãæëèéã
ò¿ðãýñãýõ êîíöåïöè, öîãöîëáîð ïðîãðàììûí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë
áîëîâñðóóëíà.
377

6. ÇÕÓ, ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í áóñàä ñîöèàëèñò îðîíòîé ã¿íçãèéðýí õºãæèæ
áàéãàà õàìòûí àæèëëàãàà, ñîöèàëèñò ýäèéí çàñãèéí èíòåãðàöèéí àñóóäëûã
ñóäëàõ øèíæèëãýýíèé àæèë ÿâóóëàâ. Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí óëàìæëàëò
íàéðàìäëûí ò¿¿õèéã Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýäòýé õàìòðàí çîõèîõ àæëûã
äóóñãàíà.
7. Ñîöèàëèñò íèéãìèéí õàðèëöààã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, êàïèòàëèñò áóñ
õºãæèë, ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí ò¿¿õýí òóðøëàãûã íýãòãýí ä¿ãíýí øèíý
õ¿íèéã òºëºâø¿¿ëýõ, ñîöèàëèñò õýâ ìàÿãèéí àìüäðàëûã õºãæ¿¿ëýõ, óëñ
àðäûí àæ àõóéí òºëºâëºëò, óäèðäëàãûí ñèñòåìèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çýðýã
¿íäñýí çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõ
áîëíî.
8. Îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí îëîëòûã ¿éëäâýðëýëä õóðäàí
íýâòð¿¿ëýõýä îíöãîé àíõààð÷, óëñ àðäûí àæ àõóéí íýí ÷óõàë õýðýãöýýíèé
äàãóó ¿éëäâýðëýëä íýâò¿¿ëýõ àæëûí òîî õýìæýý, ¿ð ä¿íã ìýäýãäýõ¿éö
íýìýãä¿¿ëíý. ªíãºðñºí îíû áîëîí øèíý òàâàí æèëèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæëûí ä¿íãýýñ 100-ãààñ äîîøã¿é òîìîîõîí àæëûã ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëíý.
ÁÍÌÀÓ-ä ñîöèàëèçì áàéãóóëæ äóóñãàõ ¿åèéí îí äàðààëëûí áè÷èãò
òîì ¿éë ÿâäàë áîëîí îðæ òýìäýãëýãäýõ ÌÀÕÍ-ûí XVII èõ õóðëûí ò¿¿õò
øèéäâýðèéã áàÿðòàé õ¿ëýýí àâ÷, àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõèéí òºëºº ìàíàé
ýðäýìòýä ýðäýì ìýäëýã, àâüÿàñ áèëãýý äàé÷ëàí àæèëëàõàà áàòëàí èëýðõèéëæ
áàéíà.
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí
á¿õ ãèø¿¿äèéí ÷óóëãàí. Óëààíáààòàð 1976.5.29
“ØÓÀ-èéí ìýäýý” ¹3, Óëààíáààòàð, 1976
378

ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ ÕÎÒÛÍ ÍÀÌÛÍ ÕÎÐÎÎ,
ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ØÓÀ-ÈÀÑ ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÑÀÍ
ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ ÕÎÒÛÍ ÎËÎÍ ÍÈÉÒÈÉÍ ÒªËªªËªÃ×ÄÈÉÍ
ÖÓÃËÀÀÍ ÄÝÝÐ ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ
ÀÊÀÄÅÌÈÉÍ ÅЪÍÕÈÉ˪Ã× Á.ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ ÕÝËÑÝÍ ¯Ã
Ýðõýì õ¿íäýò íºõºä ºº!
1981 îíû 3 äóãààð ñàðûí 30 áîë Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ãàí áàò íàéðàìäàë, àõ
ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäûí “Èíòåðêîñìîñ” ïðîãðàìì áîëîí ìàíàé îðíû ñàíñàð
ñóäëàëûí îí äàðààëëûí áè÷èãò ãàéõàìøèãòàé ò¿¿õýí ºäºð áîëæ òýìäýãëýãäýíý.
Ñàíñàðò õººðãºñºí õºëãèéí äàðãà, çºâëºëòèéí ñàíñðûí íèñýã÷
Âëàäèìèð Æàíèáåêîâ, ÁÍÌÀÓ-ûí èðãýí øèíæëýí ñóäëàã÷ ñàíñðûí íèñýã÷
Æ¿ãäýðäýìèäèéí ÿððàã÷àà íàðûí æîëîîäñîí “Ñîþç-39” õºëãèéí Ǻâëºëò-
Ìîíãîëûí ñàíñðûí õàìòàðñàí áàãèéõàí íèñëýãèéí ïðîãðàììààð òºëºâëºñºí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿õ àæèë, ñîðèëòóóäàà á¿ðýí áèåë¿¿ëýýä 3 äóãààð
ñàðûí 30-íä ýõ äýëõèéäýý ýðãýæ èðëýý.
Ñàíñðûí òîéðîã çàìûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé öîãöîëáîð äýýð ñàíñðûí àõ
ä¿¿ Âëàäèìèð Êîâàë¸íîê, Âèêòîð Ñàâèíûõ íàðòàéãàà õàìòðàí í.Âëàäèìèð
Æàíèáåêîâ, Æ.ÿððàã÷àà íàð ÇÕÓÊÍ-ûí XXVI èõ õóðëûí ò¿¿õýí øèéäâýðèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ áà ÌÀÕÍ-ûí XVIII èõ õóðëûã íýð òºðòýé óãòàõààð øàðãóó
àæèëëàöãààëàà.
Ñàíñàðò èëãýýñýí ìàíàé äýëõèéí àëäàðò ýë÷, Ǻâëºëòèéí ñàíñðûí íèñãýã÷
Â.Æàíèáåêîâ, ÁÍÌÀÓ-ûí èðãýí íºõºð Æ.ÿððàã÷àà íàð äýëõèé îð÷ìûí
òîéðîã ãàçðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé “Ñàëþò-6”, “Ñîþç Ò-4” öîãöîëáîð äýýð
àæèëëàæ áóé Ǻâëºëòèéí ñàíñðûí íèñãýã÷ Âëàäèìèð Êîâàë¸íîê, Âèêòîð
Ñàâèíûõ íàðòàé õàìòðàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºðãºí ïðîãðàììàà ã¿éöýò
õýðýãæ¿¿ëýýä ýõ äýëõèéäýý ýðãýæ èðñýí Â.Æàíèáåêîâ, Æ.ÿððàã÷àà íàðò
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè áà Ñàíñàð ñóäëàëûí “Èíòåðêîñìîñ”
¿íäýñíèé çºâëºëèéí ºìíººñ ÷èí ñýòãýëèéí öîãòîé õàëóóí áàÿð õ¿ðãýå.
Áèäíèé ýíý ÷èí ñýòãýëèéí õàëóóí áàÿð òàëàðõàë, ñàéí ñàéõíû åðººëèéã
ñàíñàð ñóäëàëûí “Èíòåðêîñìîñ” ïðîãðàììûí äàãóó òîéðîã çàìûí öîãöîëáîð
äýýð ñàíñðûí ñóäàëãààãàà ¿ðãýëæë¿¿ëæ áàéãàà íºõºð Âëàäèìèð Êîâàë¸íîê,
Âèêòîð Ñàâèíûõ íàðò óëàìæëàí ºãºõèéã ÇÑÁÍÕÓ-ààñ ÁÍÌÀÓ-ä ñóóæ áóé
Îíö áºãººä Á¿ðýí Ýðõò Ýë÷èí ñàéä íºõºð Àëåêñàíäð Èâàíîâè÷ Ñìèðíîâ,
ÇÑÁÍÕÓ-ûí õîøîé áààòàð, ÁÍÌÀÓ-ûí áààòàð çºâëºëòèéí ñàíñðûí íèñýã÷,
Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí íàéðàìäëûí íèéãýìëýãèéí òºâ çàõèðãààíû äàðãà í.
Âèêòîð Âàñèëüåâè÷ Ãîðáàòêî íàðààñ õ¿ñ÷ áàéíà.
Îëîí óëñûí àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé ýíý ãàéõàìøèãò ¿éë ÿâäëûã
òîõèîëäóóëàí Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýä, çîõèîí á¿òýýã÷èä, èíæåíåð, òåõíèêèéí
àæèë÷èä áîëîí ñàíñðûã ñóäëàí øèíæèëäýã ìàíàé ýõ îðíû ýðäýìòäýä íýãýí
àäèë ÷èí ç¿ðõíèé áàÿðûã äýâø¿¿ëüå.
379

ͺõºä ºº!
Íàì, àðäûí õóâüñãàë, àðäûí àðìè, àíõíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãà áîëîí õóâüñãàëààð òºðñºí òºð áà îëîí íèéòèéí áóñàä
áàéãóóëëàãûí èõ îéí ýíý æèëä “Èíòåðêîñìîñ” ïðîãðàììûí äàãóó õèéñýí
Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí õàìòàðñàí íèñëýã íü ñàíñðûí ôèçèê, òåõíèê, òåõíîëîãè,
áèîëîãè, õîëáîî, öàã óóð, àíàãààõ óõààíû ñàëáàðò ÇÕÓ áà ñîöèàëèñò õàìòûí
íºõºðëºëèéí îðíóóäûí ýðäýìòäèéí ÿâóóëæ áóé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí
ç¿é ¸ñíû óëàìæëàëò ¿ðãýëæëýë áîëæ áîëæ áàéãààã öîõîí òýìäýãëýõýä
áàõäàëòàé áàéíà.
Òîéðîã çàìûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé “Ñàëþò-6”, “Ñîþç Ò-4”, “Ñîþç-39”
öîãöîëáîð íü Âëàäèìèð Êîâàë¸íîê, Âèêòîð Ñàâèíûõ, Âëàäèìèð Æàíèáåêîâ,
Æ¿ãäýðäýìèäèéí ÿððàã÷àà íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé îëîí óëñûí áàãèéí
õóâüä äýýð äóðüäñàí á¿õèé ë ÷èãëýëýýð ñàíñàð ñóäëàëûí íàðèéí, òºâºãòýé
áºãººä øèíæëýõ óõààíû õóâüä òóéëûí ñîíèðõîëòîé ïðîãðàììûã ºíäºð
÷àäâàð ìýäëýãýýðýý á¿ðýí áèåë¿¿ëñíèéã Òà á¿õýí õýâëýë, òåëåâèç, ðàäèî
íýâòð¿¿ëãýýñ ñîíñ÷ ìýäýöãýýñýí áèëýý.
Ñîöèàëèñò îðíóóäûí øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí õàìòûí àæèëëàãààíû
ýíý ñàéõàí õýëáýð íü íàì, òºðèéí ýðèí ¿åèéí ãàðàìãàé ç¿òãýëòýí í.
Ë.È.Áðåæíåâèéí ñàíàà÷èëãààð, Ǻâëºëòèéí ñàíñðûí øèíæëýõ óõààíòåõíèêèéí
õ¿÷èðõýã áààç ñóóðü äýýð òóëãóóðëàí ¿¿ñ÷, àìæèëòòàé õºãæèæ
áàéãààã ýðõýì íºõºä Òà áèä ºíººäºð ã¿í òàëàðõàí òýìäýãëýæ áàéãàà íü ç¿é
¸ñíû õýðýã þì.
ÇÕÓ, ñîöèàëèñò íºõºðëºëèéí îðíóóä ò¿¿íèé äîòîð ÁÍÌÀÓ-ûí àðä
ò¿ìýí ººðèéí îðíû íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæèëòèéí àñàð èõ çîðèëòóóäûã
àìæèëòòàé áèåë¿¿ëýõýýð çîðèã áàäðàíãóé õºäºëìºðëºö㺺æ áàéíà. Äýëõèéí
ñîöèàëèñò ñèñòåìèéã õ¿í òºðºëõòíèé ãýðýëò èðýýä¿é áîëñîí êîììóíèçì
õºãæèíã¿é ñîöèàëèçì ººä ñàíñðûí õóðäààð óðàãøëàõ, äàÿí äýëõèéí ýíõ
òàéâíûã ñýðýìæëýí õàìãààëæ, ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàð áà òýäíèé äóóëãàâàðòàé
õàíü õàìñààòíààñ ãàðèãèéí ñàéõàí ìàíàé äýëõèéí àìüäðàëä çàíàëõèéëýí
õ¿í òºðºëõòíèé ºìíº ãýìò õýðý㠺人æ áóé äàé÷äûí àþóëûí ýñðýã øóäàðãà
òýìöýë ÿâóóëæ áàéíà.
Ñàíñàð ñóäëàëûí ýíý ïðîãðàììààð õèéæ áóé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë
áîë îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí íýí èðýýä¿éòýé ãîë ñàëáàðóóäàä
õèéãäýõýýð çîõèîãäîæ, àìæèëòòàé áèåëýí, óëñ àðäûí àæ àõóéí îëîí ñàëáàð,
òýð÷ëýí øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéã õºãæ¿¿ëýõýä ìýäýãäýõ¿éö ¿ð ä¿íã ìàíàé
îðíóóäàä ºã÷ áàéãààã Òà á¿õýí ñàéí îéëãîæ áàéãàà áèëýý.
ͺõºä ºº!
×óõàì ¿¿íä ë “Èíòåðêîñìîñ” ïðîãðàìì, òóõàéëáàë º÷èãäºðõºí àæëàà
äóóñãàñàí Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí ñàíñðûí õàìòàðñàí íèñëýãèéí áàãèéíõàí á¿õ
¿éë àæèëëàãààíû óëñ òºð, øèíæëýõ óõààí-òåõíèê, óëñ àðäûí àæ àõóéí àñàð
èõ à÷ õîëáîãäîë îðøèæ áàéíà.
380

Ñàíñðûí óóäìûã ýíõ òàéâíààð ýçýìøèõ ¿éëñòýý ìàíàé àóãàà èõ õàíü
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíýýñ îëñîîð áàéãàà ãàðàìãàé àìæèëò, ìºí Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìýí, ìàíàé ýðäýìòäýä ºäºð á¿ð, öàã äóòàì òàë á¿ðèéí òóñëàìæ
¿ç¿¿ëæ áàéäàã, ýíõ òàéâíû òºëºº öîãòîé òýìöýã÷, øàëãàðñàí ëåíèí÷ íºõºð
Ë.È.Áðåæèåâ òýðã¿¿òýé ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàð, àõ ä¿¿
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí, Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýä çîõèîí á¿òýýã÷èä, èíæåíåð,
òåõíèêèéí àæèë÷äàä òóñ îðíû øèíæëýõ óõààíû îëîí íèéò, ºíººäðèéí ýíý
áàÿðò ¿éë ÿâäëûã òîõèîëäóóëàí ÷èí ñýòãýëèéí áàÿð òàëàðõëàà äýâø¿¿ëüå.
Óëñ îðîíäîî øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ, ÿëàíãóÿà ñàíñàð ñóäëàë áîëîí
øèíæëýõ óõààíû ýíý íýí ÷óõàë ñàëáàðààð ºíäºð ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí
õ¿÷íèéã áýëòãýõýä ¿ðãýëæ àíõààð÷ áàéäàã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû íýãä¿ãýýð
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí
äàðãà, íèéòýýð õ¿íäëýãäñýí íºõºð Þ.Öýäýíáàë òýðã¿¿òýé ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîî, òºðºëõ õàéðò àðä ò¿ìýíäýý Ìîíãîëûí ýðäýìòýä áèä ã¿í òàëàðõëàà
èëýðõèéëæ áàéíà.
Ýðõýì íºõºä ºº!
Ñàíñðûí óóäìûã ýíõ òàéâíû çîðèëãîîð ýçýìøèæ äàÿí äýëõèéí ýíõ
òàéâíûã áýõæ¿¿ëýõ áîëîí óëñ àðäûí àæ àõóéãàà öààøèä õºãæ¿¿ëýõýä á¿ðýí
ä¿¿ðýí ÷èãëýãäñýí ñàíñðûí øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí òàëààð øèíý øèíý
àìæèëò îëîõûã Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ áîëîí ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí
îðíóóäûí àðä ò¿ìýí, òýäíèé ýðäýìòýä, çîõèîí á¿òýýã÷èä, èíæåíåð,
òåõíèêèéí àæèë÷äàä ººðèéí îðíû ýðäýìòäèéí ºìíººñ õ¿ñýí åðººå.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäàë ìàíäòóãàé!
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ, ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóäûí àðä
ò¿ìíèé ýðýëõýã õºâã¿¿ä-ìàíàé äýëõèéí äàëàâ÷èò ýë÷ áîëñîí ñàíñðûí
íèñýã÷äèéí ÿðóó àëäàð áàäàðòóãàé!
Äàÿí äýëõèéä ýíõ òàéâàí ¿¿ðä áàò îðøèõ áîëòóãàé!
Óëñ ò¿ìíèé õîîðîíäûí ýíõ òàéâíûã áàòàòãàí áýõæ¿¿ëýõ, ººðèéí îðíû
àðä ò¿ìíèé ìàòåðèàëëàã áà îþóíû ñàéí ñàéõíûã äýýøë¿¿ëýõ áîëîí øèíæëýõ
óõààíû êîììóíèçìûí ìºí ÷àíàð íü áîëñîí øèíæëýõ óõààíû ñýòãýëãýýã
õºãæ¿¿ëýõýä ºäºð òóòàì àíõààðëàà òàâüæ áàéäàã ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîî,
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíä ìàíàé îðíû ýðäýìòýä õÿçãààðã¿é èõ áàÿðëàæ áàéäàã
þì.
“ØÓÀ-èéí ìýäýý” ¹2, Óëààíáààòàð, 1981, ò.22-25
381

ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÁÈÄ ÒÓÑÃÀÀÐ ÒÎÃÒÍÎËÎÎÐÎÎ
ÁÀÕÀÐÕÀÕ Ó×ÈÐÒÀÉ
Àêàäåìè÷ Áàçàðûí ØÈÐÝÍÄÝÂÒÝÉ õèéñýí ÿðèëöëàãà
Òà 1981 îíä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí òîâ÷îîíîîñ øèéòãýë
õ¿ëýýæ òýòãýâýðò ãàðñíààñ õîéø 13 æèë ºíãºð÷ýý. Ýíý õóãàöààíä þó õèéâ äýý?
Õýä õýäýí á¿òýýë äýýð àæèëëàñàí. “Ñýðýë” ãýäýã 13 á¿ëýãòýé ò¿¿õèéí
ñýäýâòýé çîõèîëîî 1990 îíä õýâë¿¿ëñýí. “Äàëàéí äàâàëãààíààð” õýìýýõ 600
ãàðóé õóóäàñòàé òóóæ÷èëñàí ðîìàíàà áýëýí áîëãîæ õýâë¿¿ëýõ ãýñýí áîëîâ÷
öààñã¿éãýýñ ãóðâàí æèë îð÷èì äàðàãäñàí. Õàðèí íîäíèí áè óëñààñ 360 ìÿíãà
îð÷èì òºãðºã çýýëæ ò¿¿íýý õýâë¿¿ëëýý. Ãýõäýý òîì áàéíà ãýýä òàëûã íü
õàñóóëñàí. Èíãýýä 334 õóóäàñòàé áîëñîí. ̺í áóðõàí Áóääà ãýæ ÿìàð õ¿í
áàéñíû㠺㿿ëñýí “Áóÿíû ñóðãààëûã àéëäàã÷èéí øàøòèðààñ” ãýñýí á¿òýýëýý
áè÷èæ äóóñãàñàí áîëîâ÷ öààñã¿éãýýñ ýíä õýâë¿¿ëæ ÷àäààã¿é. Óëààí-¯¿äýä
õýâë¿¿ëñýí. Ò¿¿í÷ëýí “Á¿òýýëèéí ýìõòãýë” õýìýýõ çîõèîëûã ìààíü óäàõã¿é
Õºâñãºë àéìàãò õýâëýíý ãýñýí. Óëñ òºðèéí ç¿òãýëòýí ãýæ ÿìàð õ¿í áàéõ ¸ñòîé
þì áý ãýõ ìýò àñóóäëóóäûã òýíä õºíäñºí óõààíòàé þì. Óã íü ñîíãóóëèàñ
ºìíº ãàðãà÷èõâàë õýðýãòýé ë áàéõ. Ýíý÷ëýí á¿òýýõ òóóðâèõ àæëàà ¿íäñýíäýý
¿ðãýëæë¿¿ëæ áàéíà ãýõ ¿¿ äýý.
Íîì áè÷ñýí õ¿í óðüä íü áàãàã¿é õýìæýýíèé øàãíàë õ¿ðòäýã áàéëàà. Òà
õàðèí íýëýýä ºð òàâüæ áàéæ á¿òýýë¿¿äýý õýâë¿¿ëæýý. Îäîî çýýëýý òºëæ äóóññàí
óó?
“Äàëàéí äàâàëãààíààð” íîìîî õýâë¿¿ëýõèéí òóëä çýýëæ àâñàí 360
ìÿíãûíõàà áàðãèéã íü òºëñºí. 60 îð÷èì ìÿíãàí òºãðºãèéí ºð ¿ëäñýí. Õàðèí
Óëààí-¯¿äýä õýâë¿¿ëñýí íîìûí òºëáºð õèéãäýýã¿é õýâýýðýý áàéãàà.
Ò¿¿õèéí òàëûí ñóäàëãààãàà ¿ðãýëæë¿¿ëýõýýñ ãàäíà òàíûã îëîí íèéòèéí
áàéãóóëëàãà õºäºë㺺íèé øóãàìààð èäýâõòýé àæèëëàäàã ãýæ ñîíññîí þì
áàéíà...
ªíººäºð íèéãýì îþóíû èõ äîðîéòîëä ºðòºæ ë äýý. ¯¿íèéã ãýòëýí äàâàõàä
ÿìàð íýã õýìæýýãýýð òóñ áîëîõ ¿¿äíýýñ Òºðèéí ñî¸ðõîëò Íÿìáóó, Öîãçîëìàà
íàðûí çýðýã áèäíèé õýäýí õ¿í ñàíàë íýãäýæ áàéãààä “Àðèóí ¸ñ ñóðòàõóóí”
ãýäýã íèéãýìëýã áàéãóóëñàí. Èíãýýä àæëàà ýõýëæ áàéòàë “ªâ óëàìæëàë”
õýìýýõ áàñ íýã íèéãýìëýã ¿¿ñ÷ çýðýãöýí àæèëëàõ áîëñîí òóë áèä òîõèðîëöîæ
íýãäýí “ªâ óëàìæëàë çàí çàíøèë” ãýñýí íýðòýé íýã áàéãóóëëàãà áîëñîí.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àíõíûõàà áàãà õóðëûã ñàÿõàí Òºðèéí îðäîíä õèéñýí.
Òà íàð áîäîõîä ñóóñàí áàéëã¿é.
Òàíûã ñàéí ýðäýìòýí, óëñ òºðèéí ç¿òãýëòýí ãýäãèéã õ¿ì¿¿ñ ìýäíý. Õàðèí
óðàí çîõèîë÷ áàéñíûã òýð á¿ð äóóëààã¿é áàéæ ìýäíý. Òýð òàëààð òîâ÷ ÿðèíà
óó?
382

Áè áàéãàëü õàìãààëàõ ñýäâýýð àíõ äóóãàðñàí õ¿íèé íýã. “Òýðõèéí öàãààí
íóóð”, “Ç¿ðõ óóëàíä áîëñîí ÿâäàë”, “Òàëûí òàâàí òîëãîéí 캺ã”, “Çóóí ìîäíû
æèìñ”, “Àíä ÿâààä èðñýí øºíº”, “Ç¿¿í íóóð” ãýõ ìýò ø¿ëýã, òóóëü ìààíü
äàí ¿¿íä ÷èãëýãäñýí. 1972 îíä Àðäûí Èõ Õóðëûí ÷óóëãàí äýýð “Áàéãàëèéí
íººöèéã ¿ð á¿òýýëòýé àøèãëàõ áà õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûã õàìãààëàõ øèíæëýõ
óõààíû ¿íäýñëýëèéí çàðèì àñóóäàëä” ñýäâýýð èëòãýë òàâüæ õýëýëö¿¿ëñýí.
Õ¿í áàéãàëüòàé áîäëîãîã¿é áîëãîîìæã¿é õàðüöâàë ººðèéã íü ìºõººõ àþóëä
õ¿ðãýíý ãýäýã ñàíààã äýýðõ èëòãýë, ø¿ëýã çîõèîëäîî õýëæ áàéñàí. Òàéçíû
óðëàãèéã õºãæ¿¿ëýõýä áè çîõèõ õýìæýýãýýð îðîëöñîí. Á¿æãèéí æ¿æèã,
äóóðèéí çîõèîë èõ äóòàãäàæ áàéíà ãýñýí áîäîë íàäàä òºðæ ×.Ëîäîéäàìáàä
ýíý òóõàé áàéíãà ÿðüäàã áàéëàà. Òýãýõýä “×è áè÷” ãýäýã áàéâ. Áèä 2 ãàéã¿é
íàéç íàð áàéñàí þì. Èíãýýä áè “Õîøóó íààäàì”, “Íóóðûí äîìîã”, “Íàéç
çàëóóñ”, “Óðàí õàñ” á¿æãèéí æ¿æãèéí çîõèîëûã áè÷ñýí. Ñ¿¿ëä “Îéí àìüäðàë”
ãýäýã çîõèîë áè÷ñýíèéã Ã.Áèðâàà íýðèéã íü ººð÷èëæ “Í¿ãýë í¿äòýé” áîëãîí
40 ìèíóòûí êèíî õèéæýý. ¯¿íèéã ñàÿõàí òåëåâèçýýð õàðóóëñàí äàà. ̺í
“Çàëààò óóëûí çàëóó õîñ” á¿æãèéí æ¿æãèéí çîõèîëûã òóóðâèñàí áîëîâ÷ íýã
íºõºð àâààä òàã ÷èã áîëñîí. Ãîí÷èãñóìëàà, ̺ðäîðæ, Äàìäèíñ¿ðýí, Áèðâàà
íàðûí ìàíàé óëñûí íýðòýé õ¿ì¿¿ñ ýäãýýðèéí õºãæìèéã áè÷ñýí.
Àìüäðàëäàà õèéæ á¿òýýñýí ç¿éëýýñ þóãààð õàìãèéí èõ áàõàðõäàã âý?
Àðä ò¿ìíýý ãýãýýð¿¿ëýí áîëîâñðóóëàõ ¿éëñýä õèéñýí 2 àæèë áèé. Íýã
íü Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí òóëãûí ÷óëóóã òàâèëöàæ õàíà òóóðãûã áîñãîëöñîí
ÿâäàë. 1944 îíä òóñ ñóðãóóëèéí àíõíû çàõèðëààð òîìèëîãäîæ àðâàí
æèë àæèëëàñàí. ͺ㺺 íü øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñíèé àêàäåìèéã ¿¿ñãýí
áàéãóóëàëöàæ õºë äýýð íü áîñãîñîí ÿâäàë.
Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéã òà 21 æèë òîëãîéëñîí. Àêàäåìèéí àæèë
ºíººäºð ÿìàðõóó ò¿âøèíä áàéíà ãýæ áîääîã âý?
Õýí íýã õ¿íèé þì óó õýñýã á¿ëýã õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîæ õàòóó
øèð¿¿íýýð õýëýõ õ¿ñýë àëãà. Íèéãýì á¿õýëäýý ººð÷ëºãäºæ áàéãàà ó÷ðààñ
øèíæëýõ óõààí, ò¿¿íèé àêàäåìè ìºí ë òýðõ¿¿ äîíñîëãîî äàâàëãààíä ñ¿ðõèé
ºðòºæ áàéíà. Àêàäåìè ãýäýã àéë öààøäàà ÿìàð ÷èãëýë, ñòàòóñ, á¿òýö, çîõèîí
áàéãóóëàëòòàé áàéõ ¸ñòîé âý ãýäýã òàëààð ÿíç á¿ðèéí ñàíàë áàéäàã áîëîëòîé.
Ìèíèé áîäîõîä àëü íýã óëñûí àêàäåìèéí õýâ çàãâàðûã õóóëáàðëàæ áîëîõã¿é.
Äýëõèéí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí ò¿¿õèéã ñàéí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé.
Ñîíèðõóóëààä õýëýõýä, “Àêàäåìèÿ” ãýäýã áîë Àôèíû îéðîëöîîõ ãàçðûí íýð, òýíä
ìàíàé ýðèíèé ºìíºõ 387 îíû îð÷èì Ïëàòîíûí àêàäåìè àíõ ¿¿ññýí ò¿¿õòýé.
Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéäààð òàíûã àæèëëàæ áàéõ ¿åä àðä íèéòèéã øèíý
áè÷èãò ñóðãàõ àæèë èä ºðíºæ áàéñàí. Êèðèëë ¿ñýãò ÿàãààä øèëæèõ áîëñîí
ò¿¿õèéã òà ñàéí ìýäíý. Øèíý õóó÷èí áè÷ãèéí òàëààð ºíººäºð ºðíºæ áóé
ìàðãààíû òóõàé ÿìàð áîäîëòîé ÿâäàã âý?
Ìîíãîë÷óóä áè÷èã ¿ñýãýý îëîí óäàà ñîëüñîí. ªºð÷èëæ çàñ÷ çàëðóóëæ
ÿâàõ íü ç¿éí õýðýã áèç. Õàðèí ºíººäðèéí õóâüä íýã òèéø òóéëøèð÷ áîëîõã¿é.
383

Òýãâýë èõ õîð õîõèðîë ó÷ðóóëíà. Øèíèéãýý ÷ õóó÷íàà ÷ àâ÷ ÿâàõ õýðýãòýé.
ßàðâàë äààðíà. ßâààíäàà äýëõèé íèéòèéí õàíäëàãàòàé íýãäýí íèéëæ ëàòèí
¿ñýã áè÷ãèéã àâàõ öàã èðýõ áèç ýý. Êèðèëëèéã Îðîñ, Áîëãàð, Ìîíãîë ìýò öººí
óëñ õýðýãëýæ áàéíà ø¿¿ äýý. Óã íü 30-ààä îíû ýõýýð ìàíàéõ ëàòèíä øèëæèõ
àëõàì õèéñýí áîëîâ÷ òîäîðõîé øàëòãààíààð çîãññîí þì.
Òàíûã Ñòàëèí “Ìîíãîëûí èõ ïðîôåññîð” ãýæ ¿íýëñýí ãýæ õóó÷÷óóë ÿðüäàã
þì. ×óõàì õýäèéä ÿìàð óóëçàëò äýýð èíãýæ õýëñíèéã ñîíèðõóóëíà óó?
ªºð óòãàòàé þì. Ñîíèðõóóëàõ ¿¿äíýýñ áÿöõàí ò¿¿õ ÿðüÿ. Ìîíãîëûí
óäèðäàã÷èä Ñòàëèíòàé óóëçàõàä áè õî¸ð óäàà îð÷óóëàã÷ààð áàéëöñàí. Óëààí
àðìèä áýëýã õ¿ðãýõýýð èðñýí Õ.×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷äèéã 1943 îíû
õî¸ðäóãààð ñàðûí õî¸ðîíä Ñòàëèí õ¿ëýýí àâñàí. Õ¿ëýýí àâàëòûí òºãñãºëä ò¿ð
÷ºëºº ãàð÷ òýð çàâøààíûã àøèãëàí øèðýýí äýýðõ ñàéõàí õîîëíîîñ ¿ìõýëæ
ñóóòàë Ñòàëèí ãðóçèí àÿëãààð õî¸ð ãóðâàí ¿ã õýëñíèéã áè ñîíñ÷ àìæààã¿é þì.
Ãýòýë ìèíèé õàæóóä ñóóæ áàéñàí À.À.Æäàíîâ “Õººå! Áèäíèé ¿ãèéã îð÷óóëñàí
çàëóóãèéí òºëºº óóÿ ãýæ íºõºð Ñòàëèí õýëëýý. ×è î÷èæ õóíäàãà òóëãà!” ãýâ.
Áè õóíäàãàòàé àðõèéã ÿàðàí ñàíäðàí àâ÷ çàì çóóðàà öàëãèàí õîîñîí
øàõàì õóíäàãà áàðüñààð èðòýë Áåðèÿ ¿¿íèéã àæèãëààä “×è Ñòàëèíû òºëºº
óóõã¿é þìóó” ãýëýý. Áè èõýä àéæ “óóëã¿é ÿàõàâ” ãýæ õýëòýë Áåðèÿ õóíäàãàíä
ìèíü õàòóó àðõè ä¿¿ðãýâ. Ñòàëèíòàé òóëãààä çàëãè÷èõëàà. Àíõ óäàà àðõè óóæ
áàéãàà òóë õàëóó øàòàæ òîëãîé ýðãýýä òýð òîì ºðººíèé øàë äýýøèëæ òààç
äîîøèëæ áàéõ øèã áîëæ àðàéõèéí ñàíäàë äýýðýý èðæ ñóóñàí áèëýý. Èéì íýã
õºãòýé ÿâäàë áîëñîí þì. Äàðàà íü õî¸ð óëñûí õîîðîíä áàéãóóëàõ ãýðýýíä
ãàðûí ¿ñýã çóðàõààð òîìèëîãäñîí òºëººëºã÷äèéã 1946 îíû 2 äóãààð ñàðä
Ñòàëèí õ¿ëýýí àâ÷ óóëçàõàä áè ìºí áàéëöñàí. Ñòàëèí óóëçàëòûí òºãñãºëä
“Áèäíèé ¿ãèéã îð÷óóëñàí îðîñ õýëíèé ïðîôåññîð Øèðýíäýâèéí òºëºº” ãýæ
õóíäàãà ºðãºñºí. Ýíý òóõàé òýð ¿åèéí çºâëºëòèéí õýâëýëä áè÷ñýí áàéäàã. ßã
¿íýí ò¿¿õ áîë èéì þì.
Òàíûã Þ.Öýäýíáàëòàé õóâèéí èõ äîòíî õàðèëöààòàé áàéñàí ãýäýã.
Òóõàéëáàë, íýã ºäºð Öýäýíáàë äàðãà àæèë äýýðýýñýý ãýíýò àëãà áîëæýý. Ãýòýë
Øèðýíäýâ ò¿¿íèéã ìàøèíäàà ñýì ñóóëãàí àâ÷ ãàð÷ óóëàíä õî¸óëõàíàà
çóãààëñàí ãýíýëýý. Òýãýýä Òîâ÷îîãîîð áàñ íýã îðæ äîíãîäóóëñàí ãýäýã ÿðèà
áàéäàã þì. ¯íýõýýð èéì ÿâäàë áîëñîí óó?
Óóëàíä çóãòààëãàæ çóãààëñàí ÿâäàë áàéõã¿é. Òýð îëîí êîìèññàð õàðóóë
õàìãààëàëòûõàí õàðæ áàéëã¿é ÿàõàâ äýý. Õàðèí çàðèìäàà øºíèéí ãóðâàí
öàã áîëæ áàéõàä õ¿ðòýë ºðººíººñºº óòàñäàæ àðõè àâààä èð ãýæ õýëäýã
áàéñàí. Íýã óäàà àâààä î÷òîë õàìãààëàëòûõàí ö¿íõèéã ìèíü øàëãààä
õóðààãààä àâ÷èõñàí. Èíãý÷èõëýý ãýæ ò¿¿íä õýëòýë “ºº ÷è áóðóó àæèëëàñàí
áàéíà. Ö¿íõýíä õèéæ áîëîõã¿é. Õàðèí õàâòãàé øèëòýéã ýíãýðòýý õèé÷èõâýë
ìýäýãäýõã¿é ø¿¿ äýý” ãýæ áàéñàí þì. Ãàíö áè ÷ áèø, îëîí õ¿í èíãýæ ò¿¿íä
àðõè ºã÷ áàéñàí áàéõ àà. Àæëûí äàðàà ãàíö íýã õóíäàãà þì òàò÷èõüÿ ãýæ
áîääîã ë áàéñàí áèç. Óã íü äóðòàé õ¿íèéã àâãàé òýãæ èõ õîðèõ äýìèé áàéæ
ãýæ áîääîã þì.
384

Òà õýä õýäýí îðíû øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí ãàäààä ãèø¿¿í, Àíãëèéí
Ëèäñèéí èõ ñóðãóóëèéí õ¿íäýò äîêòîð õ¿í. Òýäãýýð àêàäåìè ñóðãóóëèóäòàé
îäîî õýð õîëáîîòîé àæèëëàäàã âý?
Õîëáîîòîé. Áàéí áàéí öàõèëãààí óòàñ, óðèëãà èðäýã. Õºðºí㺠ìºíãºíèé
áîëîëöîîíîîñ áîëîîä ÿâæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Ëèäñèéí èõ ñóðãóóëèéíõàí ìèíèé
“Äàëàéí äàâàëãààíààð” íîìûã õýâë¿¿ëíý ãýæ ÿðüæ áàéãàà.
Ëèäñèéí èõ ñóðãóóëèéí ò¿¿õèéí õ¿íäýò äîêòîð áèë¿¿?
¯ã¿é óòãà çîõèîëûí
Íýã ¿å òàíûã ìîíãîëûí õàìãèéí ºíäºð öàëèíòàé õ¿í. ßàãààä ãýâýë
àêàäåìèéí ãàäààä ãèø¿¿í, õ¿íäýò äîêòîðûí öàëèí, íýìýãäýë îëîí îðíîîñ
àâäàã ãýæ ÿðüäàã áàéëàà. Õýð ¿íäýñòýé þì áý?
Òèéì ÿðèà èõ äýëãýð÷ îäîî ÷ çàðèì õ¿í èéì îéëãîëòòîé ÿâäàã áàéõ.
¯¿íèéã õàðèí çàëðóóëúÿ ãýæ áîäîæ ÿâäàã þì. Àêàäåìèéí ãàäààä ãèø¿¿íä
ÿìàð ÷ ìºí㺠ºãäºãã¿é, áýëãýäëèéí øàõóó ç¿éë. Õàðèí î÷îîä òýíä àæèëëàíà
ãýâýë ººðèéí óëñûíõàà ãèø¿¿íèé àäèë öàëèíæóóëäàã ó÷èðòàé. 1981 îíä
íàìàéã óëñ òºðèéí òîâ÷îîãîîð àðãà õýìæýý àâ÷ àæëààñ çàéëóóëàõ ¿åä
Öýäýíáàëûí ãýðãèé “Ýíý áîë ãàäààä, äîòîîäîîñ îëîí æèë èõ ìºí㺠àâñàí.
Íýã ñàÿ ãàðóé òºãðºãòýé” ãýäýã øóóãèàí äýãäýýãýýä ìèíèé õàäãàëàìæèéã
øàëãóóëñàí. Þóíûõ íü ñàÿ òºãðºã áàéõàâ. 30000 òºãðºã ë áàéñàí. Ò¿¿íýýñ
¿ëäñýí öººí õýä íü èíôëÿöèä ºðòººä “øàò÷èõñàí“ äàà.
Òà îäîî õýäèé õýìæýýíèé òºãðºãèéí òýòãýâýð àâ÷ áàéíà âý?
Ñàðä 5500. ¯¿íýýñ áàéðàíä 4500-ã ºãäºã. ¯ëäýõ 1000 òºãðºãººð õîîëëîæ,
õóâöàñëàæ, íîì ñîíèí àâàõ øààðäëàãàòàé. Áàñ õýâë¿¿ëñýí íîìíóóäûíõàà
òºëáºðèéã ºãºõ õýðýãòýé. Ãýõäýý ýíý íü ãàíö íàäàä òîõèîëäîæ áóé áýðõøýýë
áèø õîéíî ÿàÿ ãýõýâ.
Åð íü îäîî áàãø, ñóäëàà÷èä ýì÷ ãýõ ìýò ìàíàé ñýõýýòí¿¿ä íèéãìèéí
õàìãèéí ÿäóó õýñýã áîë÷èõëîî ø¿¿ äýý. ¯¿íèéã áè íèéãìèéí, ò¿¿íèé äîòîð
îþóíû àìüäðàëûí èõ ýìãýíýëò ÿâäàë ãýæ áîäîõ þì. Òºð çàñàã íýãèéã áîäîæ ë
áàéäàã áèç.
Òàíû õ¿¿õä¿¿ä õààíà àìüäàð÷ áàéãàà âý?
Áè õî¸ð õ¿¿, íýã îõèíòîé. Á¿ãä ÎÕÓ-ä àìüäàð÷ áàéãàà. ªºðèéí òºðñºí àõ
ä¿¿ íàðààñ ãàíö îõèí ä¿¿ Õºâñãºëèéí Òºìºðáóëàãò àìüäàð÷ áàéíà.
Òàíûã äàãàëäàí àæèëëàäàã ãàðûí øàâü áèé þó?
Èðæ óóëçààä ë çºâëºãºº àâààä ÿâæ áàéäàã õýä õýäýí çàëóó áèé. Ãàäààäûí
õ¿ì¿¿ñ ÷ áèé.
Òàíû íàéç íàð õýí õýí áý?
Òèéì õ¿í ÷ îäîî áàéõã¿é äýý.
Óðüä íü îëîí áàéñàí óó?
Áè ÷ îëîí õ¿íòýé íàéçàëæ íºõºðëºæ ÿâààã¿é äýý. Ò¿¿õ÷ Á.Ò¿äýâ, çîõèîë÷
Ö.Äàìäèíñ¿ðýí, ×.Ëîäîéäàìáà, Ñ.Ãîí÷èãñóìëàà íàðòàé ë ãàéã¿é õàðèëöààòàé
áàéñàí.
385

82 íàñëàõäàà òàíû õàìãèéí èõ áàÿðëàñàí, áàñ õàìãèéí èõ ãîìäñîí ìº÷
õýäèéä âý?
Òóñãààð òîãòíîëûí òàëààð 1945 îíä ÿâàãäñàí íèéò àðä ò¿ìíèé ñàíàë
àñóóëãûí ä¿íã ñîíñîîä õàìãèéí èõ áàÿðëàñàí, ñýòãýë èõ õºäºëñºí. ßàõàâ
èíãýæ ºãíº ãýäãèéã ìýäýæ áàéñàí. Ãýõäýý ñýòãýë ¿íýõýýð èõ õºäºëñºí ¿éë
ÿâäàë áîëñîí þì. Áè òýð ¿åä ªâºðõàíãàé, Áàÿíõîíãîð àéìãèéã õàðèóöàí ñàð
øàõàì àæèëëàñàí.
Ãîìäîë òàñðàõã¿é ÿâàà ç¿éë àëãà. ßíç á¿ðèéí þìàí äýýð ãîìäîæ ë ÿâñàí.
Òýð áîë õ¿íèé àìüäðàëä áàéäàã ë ç¿éë.
Ìîíãîë ßïîíû ýðäýìòýä ×èíãèñèéí îíãîíûã íýëýýä õàéëàà. Ò¿¿íèéã
îëäîíî ãýæ òà áîääîã óó?
Îëäëîî ãýæ áîäîõîä ò¿¿õýí ¿íýíèéã íîòëîõîä õýðýãòýé þì áèç äýý.
ªºðººð õýëýõýä ×èíãèñèéí ýõ íóòàã ýíý ìºí ãýæ òîãòîîõîä íîòîëãîî áîëíî.
Õàðèí ò¿¿íä ãàð õ¿ðýõ îãò øààðäëàãàã¿é áîëîâ óó. ªëãèé áîëñîí òýð ãàçàð íü
õ¿íýýñ èë¿¿ íàéäâàðòàé õàäãàëíà ø¿¿ äýý.
Òà òºð, çàñãèéí óäèðäàõ àæèëä õýäýí æèë ç¿òãýñýí òóðøëàãàòàé õ¿í.
Îäîî õýâë¿¿ëýõ íýã íîìîíäîî óëñ òºðèéí ç¿òãýëòýí ãýæ õýí áàéõ òàëààð
áè÷æýý. Óëñ òºðèéí îäîîãèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí òàëààð ÿìàð ñýòãýãäýëòýé
áàéãàà âý?
Òºð, çàñãèéí áîëîí íàìóóäûí óäèðäàã÷èä ñàíàë áîäîë çºðººòýé áàéæ
áîëíî. Ãàãöõ¿¿ íýã ë àñóóäàë äýýð ¿ðãýëæ íýãäìýë áàéõ ó÷èðòàé. Ýíý áîë
¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîë. Äîòîîäûí ýâ íýãäýë ñóëàðñàí ¿åä ¿¿íä ¿ðãýëæ
àþóë ó÷èðäàã. Áèäíèé ò¿¿õ ¿¿íèéã ñóðãàæ áàéíà. Ò¿¿õèéã ñóäëààä ìèíèé
îëæ àâñàí óëñ òºðèéí ä¿ãíýëò áîë ýíý. ¯å ¿åèéí õ¿ì¿¿ñ ¿íäýñíèé òóñãààð
òîãòíîëîî õàäãàëæ èðñýí òýð ò¿¿õýýð ìîíãîë÷óóä áàõàðõàõ ¸ñòîé þì. ¯¿íèéã
ë õýëüå. Ò¿¿íýýñ áèø òýð ñàéí ýíý èë¿¿ ãýæ ÿðèõ øààðäëàãà àëãà. Á¿ãä ë
ç¿òãýæ áàéíà. Þì õèéæ áàéãàà ó÷èð àëäàà äóòàãäàë áàéäàã ë áèç. Íýãýíò ë
ñîíãîñîí ó÷èð ìóóëæ äàâøëààä áàéõ íü óòãàã¿é þì.
“ÀÝ” ñîíèíîîð äàìæóóëàí òºð çàñàãòàà õàíäàæ õýëýõ ç¿éë þó áàéíà âý?
Ìîíãîëûíõîî õî¸ð ñàÿ èðãýíèéã íýã íü áîëîõ íàäàä îíöîëæ õ¿ñ÷ ãóéãààä
áàéõ þì àëãà.
ßðèëöñàí ª.Ýíõò¿âøèí
“Àðäûí ýðõ” ¹175 (834). 1994. 09.06
386

ÄÀÐÃÀ ÍÀÐÛÍ ÕªËÄ ªÐÒªÃÄÑªÍ ÍÜ
ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷ººð îëîí æèë àæèëëàæ áàéñàí
Ìîíãîëûí íýðò ýðäýìòýí, àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâòýé ìàíàé
ñóðâàëæëàã÷èéí õèéñýí ÿðèëöëàãûã äîð íèéòýëëýý.
Ñóðâ: - Òàíûã ÍÒÕ-íû åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áàéñàí
Þ.Öýäýíáàëòàé îéð äîòíî áàéñàí ãýäýã. Òà õî¸ð õýäèé ¿åýñ ¿åðõýæ ýõýëñýí þì
áý?
Á.Ø: - 1931-1936 îíû ¿åä áè Óëààí-¯äýä, Öýäýíáàë Ýðõ¿¿ä ñóð÷ áàéñíàà
Óëààí-¯äýä øèëæèæ èðñýí. Òýð ¿åýñ ë òàíèëöàæ ¿åðõýæ ýõýëñýí þì.
Äàðàà íü áè Ýðõ¿¿ãèéí áàãøèéí äýýä ñóðãóóëüä, Öýäýíáàë ñàíõ¿¿ ýäèéí
çàñãèéí äýýä ñóðãóóëü ñóðàëöàæ áàéâ. Òýíä ýõ îðíîîñîî õî¸óëõíàà áàéñàí
ó÷èð áàéíãà óóëçàæ, ñóð÷ áàéãàà ýðäýì íîì, óíøñàí óðàí çîõèîëûí òóõàé
ÿðèëöàíà. Òýð äîòðîîñ Ïóøêèí, Áëîê, Åñåíèí, Øåêñïèð, Áàéðîí, Øèëëåð,
Ìîëüåð ãýýä îðîñûí áîëîí äýëõèéí ñîíãîäîã çîõèîë÷äûí çîõèîë á¿òýýëèéí
òóõàé ÿðèëöàíà. ¯¿íèé çýðýãöýý óëñ îðîí, àõ ä¿¿, àìðàã ñàäàíãèéíõàà
òóõàé ÷ ÿðèëöäàã áàéëàà. Òýãòýë Öýäýíáàë 1939 îíä ñóðãóóëèà òºãñ÷
èðýýä, 1940 îíä ÍÒÕ-íû åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áîëîâ. 1941 îíä áè
ñóðãóóëèà òºãñ÷ èðýýä Áàãøèéí ñóðãóóëüä áàãøèëæ áàéñíàà, Çàñãèéí ãàçàðò
çààâàðëàã÷ààð (ðåôåðåíòýýð) á¿òýí õàãàñ æèë àæèëëàâ. Ýíý ¿åä Íàìûí Òºâ
Õîðîîíä ëåêòîðûí òîâ÷îîíû àõëàã÷ààð äàâõàð àæèëëàâ. Ýíä Í.Ëõàìñ¿ðýí,
Ø.Ëóâñàíâàíäàí, Ö.Íàìñðàé, ×.Ëîäîéäàìáà áèä õýä ýíä òýíä î÷èæ ëåêö
óíøèíà. Èíãýýä áèä òàâûã Ǻâëºëòºä ëåêòîðûí çóðãààí ñàðûí êóðñ õèéëãýâ.
Áóöàæ èðñíèé äàðàà áèäíèéã ÍÒÕ-íä àâàâ. Íàìàéã ñóðòàë óõóóëãà ýðõýëñýí
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð òîìèëîâ.
Áèä ÿíç ÿíçûí ñýäâýýð õîò, õºäººä óõóóëãà òàíèóëãà, ëåêö ÿðèà õèéíý.
Èéì àæèë ýðõýëäýã ó÷èð áè Öýäýíáàë äàðãàòàé áàéí áàéí óóëçàíà. Çàðèìäàà
áè ãýð îðíîîð íü î÷èæ ñóðãóóëüä áàéñíàà äóðñàí ýíý òýðèéã ÿðèëöàíà.
Ñóðâ: - Òà òýð àæèë äýýð íýã èõ óäàëã¿é ººð÷ëºãäñºí áàéñàí. ßàãààä
ººð÷ëºãäñºí þì áý? Öýäýíáàë òàíûã õàëñàí þì óó?
Á.Ø: - Òèéìýý. ªºð÷ëºãäñºí ìààíü èéì ó÷èðòàé. Íýã óäàà Çàñãèéí ãàçðûí
çºâëºõ Ñ.Ï.Âîëæàíèí ãýäýã çºâëºõòýé àì çºðñºí þì. Òýð õàëàìöóóãààð.
×è àíãèéí òýìöëèéí óõóóëãà ìóó õèéæ áàéíà. Ñóðòàë óõóóëãûí àæëûã
ñýíõð¿¿ëýõ òàëààñ íü ÿâóóëæ áàéíà. Äàâøèíãóé ÿâóóëàõ õýðýãòýé ãýõ çýðãýýð
çýìëýëýý. Áè ò¿¿íòýé íýëýýä çºð뺺. Òýãòýë íàìàéã Ǻâëºëòèéí ìýðãýæèëòýí
çºâëºõòýé çºðñºí, ñóðòàë óõóóëãûí àæèë äóòàãäàëòàé áàéíà ãýýä àæëààñ õàëñàí.
Ñ¿¿ëä ýðãýö¿¿ëýí áîäîõîä ýíý àæèëä ýë÷èí ñàéä áàéñàí È.À.Èâàíîâ Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû ñóðãàã÷ Â.À.Ìàñëîííèêîâ õî¸ð ë ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì áàéíà ëýý.
Ýíý òóõàé ìèíèé “Äàëàéí äàâàëãààíààð” íîìîíä äýëãýðýíã¿é áèé.
387

Ñóðâ: - Òàíûã òýíäýýñ õàëàõàä Öýäýíáàë ÿìàð íýãýí ¿ã õýëýýã¿é þó?
Á.Ø: - Õýëñýí. Ǻâëºëòèéí ìýðãýæèëòýí çºâëºõòýé ìàðãàñàí ó÷èð àæëààñ
÷èíü ººð÷èëæ áàéíà ãýñýí. Òýð öàãààñ õîéø áè óëñ òºðèéí àæèë õèéõýý
áîëü¸. Ýíý íü íàä øèã õ¿íä òààðàõã¿é ãýæ áîäñîí.
Ñóðâ: - Òà òýíäýýñ õàëàãäààä ÿìàð àæèëä î÷ñîí áîë?
Á.Ø: - Áè Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áàéõäàà ÌÓÈÑ-èéí
ðåêòîðîîð äàâõàð àæèëëàæ áàéñàí áîëîõîîð òèéøýý î÷èæ äàãíàí àæèëëàõ
áîëñîí. Ñ¿¿ëä íü Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéäààð õàâñðàí òîìèëñîí.
Ñóðâ: - Òà Èõ ñóðãóóëüä óäààí àæèëëàñàí óó?
Á.Ø: - Àðâàí æèë àæèëëàñàí. Òýíäýý áàñ áàãøèëæ, äýä ýðäýìòíèé çýðýã
õàìãààëñàí. Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí æèíõýíý ãèø¿¿íýýð ñîíãîãäñîí.
Èíãýýä 1957 îíä ººðºº ÷ºëºº ãóéãààä äîêòîðûí çýðýã õàìãààëàõààð ÿâñàí.
Ñóðâ: - ÌÓÈÑ-èéí ðåêòîð, Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéä áàéõäàà Öýäýíáàëòàé
óóëçäàã áàéñàí óó?
Á.Ø: -Óóëçäàã áàéñàí. Àæèë òºðºë人 ÷ äýìæëýã àâäàã áàéñàí.
Ñóðâ: - Òàíûã äîêòîðûí çýðýã õàìãààëààä èðýõýä ÿìàð àæèëä òîìèëñîí áý?
Á.Ø: - Öýäýíáàë íàìàéã óäèðäàõ àæèëä òîìèëíî ãýñýí. Áè ò¿¿íýýñ
òàòãàëçàí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë õèéå ãýæ õ¿ññýí. Òýð ¸ñîîð Øèíæëýõ
óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí äàðãà, Èõ ñóðãóóëèéí ðåêòîðîîð òîìèëñîí. 1961 îíä
Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè áàéãóóëàãäàõàä åðºíõèéëºã÷ººð ñîíãîãäîæ èõ
ñóðãóóëèéí ðåêòîðîîñ ÷ºëººëºãäñºí. Øèíý òóòàì áàéãóóëàãäñàí àêàäåìèéã
óäèðäàíà ãýäýã àìàðã¿é àæèë ó÷èð ýëäýâ ÿíçûí áýðõøýýëòýé òóëãàðäàã
áàéëàà. Ýíý ¿åä íºõºð Öýäýíáàëûí ç¿ãýýñ çàðèì ¿åä äýìæëýã àâäàã áàéâ.
Õîðèîä æèë áîëîõîä ýðäýì øèíæèëãýýíèé îëîí õ¿ðýýëýí ëàáîðàòîðèóä
áàéãóóëàãäàæ äîêòîð, äýä ýðäýìòýí çýðýã ÿíç á¿ðèéí ìýðãýæëèéí
àæèëòíóóäòàé áîëñîí.
Ñóðâ: - Ýíý ¿åä ØÓÀ-èéí òàðààõ ãýñýí îðîëäëîãî áàéñàí ãýäýã. Ýíý òàëààð
òàéëáàðëàæ ºãíº ¿¿?
Á.Ø: - Òèéì ýý. Çàðèì óäèðäàõ òóøààëòíóóä ØÓÀ-èéí Øèíæëýõ
óõààí òåõíèêèéí óëñûí õîðîîòîé íèéë¿¿ëíý ãýíý. ͺ㺺 íýã íü Èõ äýýä
ñóðãóóëèóäòàé íèéë¿¿ëíý ãýäýã áàéëàà. Ãýòýë äýëõèéí 100 îð÷èì îðîí ØÓÀèéí,
ìàíàé àêàäåìè ÷ ººðèéí ºâºðìºö í¿¿ð öàðàéòàé áîëæ òºëºâøñºí ó÷èð
öààøèä ¿¿íèéã õýâýýð áàéëãàíà ãýäýã ñàíàëàà õýëæ, øèð¿¿õýí ÿðüäàã áàéëàà.
Ñóðâ: - ØÓÀ-èéã òàðààõûí òóëä àêàäåìèéí àæëûã îëîí äàõèí øàëãàñàí,
ò¿¿íèé äîòîð ãàäààäààñ çîðèóä ìýðãýæèëòí¿¿ä èð¿¿ëæ øàëãóóëæ áàéñàí
ãýäýã ¿íýí þì óó?
Á.Ø: - Òèéì ýý. Õî¸ð, ãóðâàí óäàà ÍÒÕ, ØÓÒ-èéí óëñûí õîðîî, ÑíÇ-èéí
ç¿ãýýñ îëîí õ¿í òîìèëîí, ØÓÀ, ò¿¿íèé õ¿ðýýëýíã¿¿äèéã øàëãàñàí. Òýä
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òàëààð íîöòîé äóòàãäàë îëîîã¿é áîëîõîîð
àêàäåìèéíõàí àæèëäàà èõ õîæèìäîí èðæ áàéíà ãýõ ìýò ààð ñààð áàðèìò
äóðäàí, õºäºëìºðèéí ñàõèëãà áàòûã ñóëðóóëñàí ãýæ çýìëýäýã áàéñàí.
388

Ñóðâ: - Ýíý íü ¿íýí þì áàéãàà áèç äýý?
Á.Ø: - Ýíý íü öààíàà ó÷èðòàé. ØÓÀ-èéí õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí èæ á¿ðýí
áàðèëãûã èõ ñóðãóóëèéí ç¿¿í òàë, Ç¿¿í ñýëáèéí áàðóóí òàëä áàðèóëàõààð
áèä ñàíàë òàâüæ áàéñàí. Ãýòýë õîòûí àðõèòåêòóðûã óäèðääàã áàéñàí Ìàéäàð
õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí áàðèëãûã õîòûí ç¿¿í çàõàä áàðèóëàõààä øèéäâýðëýñýí.
Èéìýýñ õîòûí ºíöºã áóëàí á¿ðýýñ èðäýã, òóñãàéëñàí óíààã¿é õ¿ì¿¿ñ àæèëäàà
õîæèìäîæ èðäýã áàéñàí íü ¿íýí.
Ìîíãîëûí Øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí óëñûí õîðîîíû óðèëãààð,
Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí óëñûí õîðîîíû øóãàìààð äîêòîð,
ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í, àêàäåìè÷ çýðýã àðàâ ãàðóé õ¿í õî¸ð óäàà èðæ ìàíàé
ØÓÀ, õ¿ðýýëýíã¿¿äèéã øàëãàñàí þì. Òýä Ìîíãîëûí ØÓÀ-èéí òàðààæ
áîëîõã¿é. Õàðèí ØÓÒ-èéí Óëñûí õîðîî, Äýýä áîëîâñðîëûí õîðîîäòîé ò¿¿íèé
àæëûã óÿëäóóëàí çîõèöóóëàí àæèëàõ íü ç¿éòýé ãýñýí óòãàòàé ñàíàë ºãñºí.
Ñóðâ: - Òýð ¿åä ØÓÒ-èéí óëñûí õîðîîã Ä.Ìàéäàð, Äýýä áîëîâñ ðîëûí õîðîîã
ÑíÇ-èéí ç¿ãýýñ Ä.Öýâýãìèä óäèðäàæ áàéñàí áèç äýý?
- Òèéì ýý.
Ñóðâ: - Èíãýýä ØÓÀ-èéí øàëãàõ àæèë äóóñ÷ áàéãàà íü òýð ¿¿?
Á.Ø: - ¯ã¿é ýý. ÍÒÕ-íû ÓÒÒ-íû ãèø¿¿í, õóäàëäàà õàðèóöñàí íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà Ä.Ãîìáîæàâ òýðã¿¿òýé òîì êîìèññ òîìèëîãäîæ ØÓÀ-èéã
äàõèàä ë øàëãàæ ãàðëàà. Ýíý îëîí øàëãàëò áèäíèé àæèëä òóñëàõ áàéòóãàé
àæèë õèéëãýõã¿é îëîí õîíîã, ñàðààð ýëäýâ ìàòåðèàë á¿ðä¿¿ëýí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿íýò öàãèéã õèé äýìèé ºíãºð¿¿ëýõýýñ ººð ¿ð ä¿íã¿é
áîëäîã áàéñàí. Êîìèññûíõîí, ØÓÀ-èéí õ¿ðýýëýíã¿¿äèéã èõ, äýýä ñóðãóóëüòàé
íýãòãýõ ãýñýí óëèãò ñàíàëàà äàõèàä ë ãàðãàæ áàéâ. Èéì ó÷ðààñ áè ØÓÀ-èéí
õýâýýð íü áàéëãàíà ãýæ òýäýíòýé çºðæ, õàëóóõàí ÿðèëöäàã áàéëàà.
“Áè Öýäýíáàëä íýã øèë àðõè àâàà÷èæ ºãººä, òà íàðûí òàòàí áóóëãàõ
ãýýä áàéãàà õ¿ðýýëýíã¿¿äèéã òîãòîîæ ÷àäíà ãýæ Øèðýíäýâ õýëëýý” õýìýýí
íºãºº ØÓÀ-èéã òàòàí áóóëãàõûã ñàíàà÷ëàã÷ íàð Ôèëàòîâàãààð äàìæóóëàí
Öýäýíáàëûí ñîíîðò àëòàí õîøóó ºðãºæ ò¿¿íèé çýâ¿¿ã ãàë ò¿éìýð ìýò øàòààæ
÷àäæýý. Öýäýíáàë òèéì ¿ãèéã ñîíñîîä, Øèðýíäýâèéã ººð÷ëºõ òàëààð áàðèìò
öóãëóóë ãýñýí äààëãàâðûã ÍÕØÕ-íû äàðãà, Öýäýíáàëûí õýëäãýýð, ¿íýðëýõäýý
ñàéí Äýæèäýä ¿¿ðýã ºã÷ýý. Òýð íü àâñàí äààëãàâðàà áèåë¿¿ëýõèéí òóëä àëáàí
òóøààëä øîõîîðõîí, àøèã ýðýã÷äèéã àðãààð áîëîí àëáàí õàâ÷èëãààð ýíý
õýðýãòýý òàòàí îðóóëæýý. Èíãýýä ë íàìàéã ýðõýëñýí á¿õ àæëààñ õàëæ, àëèâàà
ñºðºã õ¿íýý ìóóëàí çýìëýäýã àðãà òóðøëàãààðàà áóðóóòãàí, óëñûí á¿õ ñîíèí,
çàðèì ñýòã¿¿ë, îðîñ àíãëè õýëýýð òóñãàéëàí õýâë¿¿ëñýí òîâõèìîëä ¿ã ¿ñýã
õýìíýëã¿é áè÷èæ íèéòë¿¿ëñýí.
Ñóðâ: - Òàíûã àæëààñ ÷èíü àâ÷ õàÿõûí ãîë ¿íäýñ íü Ä.Ìàéäàðûã ØÓÀ-èéí
ãèø¿¿í áîëãîîã¿éãýýñ ë øàëòãààëñàí ãýæ õ¿ì¿¿ñ ÿðèëöäàã. Ä.Ìàéäàð ØÓÀ-èéí
ãèø¿¿í çàéëøã¿é áàéõààð òèéì ÷àäàë, á¿òýýëòýé ýðäýìòýí áàéñàí þì óó?
Ä.Ìàéäàðûí äîêòîðûí çýðýã õàìãààëñàí çîõèîëûã òà óíøèæ ¿çñýí áèç äýý?
389

Á.Ø: - Ýíý àñóóäëûí õàðèóã ñýòã¿¿ë÷ Äîæîîäîðæòîé Öýäýíáàë õèéñýí
ÿðèëöëàãààñ ìýäýæ áîëíî. Äîæîîäîðæèéí Öýäýíáàëòàé õèéñýí ÿðèàíû
¿íäñýí äýýð áè÷ñýí “Ñòàëèí õàðòàé, Ìàî Çå äóí çàëüòàé” íîìûí 116-117
äóãààð õóóäñàíä äóðäñàí íü “Ä.Ìàéäàð ÑíÇ-èéí äàðãà áîëîõ ãýæ õýäýí õ¿íèéã
öóãëóóëààä íàìàéã äýìæ... ãýæ õýëñýí áàéíà. Ðåôåðåíò, Ǻâëºëò, Áîëãàðûí
ìýðãýæèëòí¿¿äýýð íîìîî áè÷¿¿ëýýä çýðýã õàìãààëñàí áàéíà” ãýæýý.
Ñóðâ: - Çîõèîëûí ÷àíàð õýð çýðýã áàéñàí áîë?
Á.Ø: - Ä.Ìàéäàðûí ãóéñàí ¸ñîîð óã çîõèîëûã áè óíøààä, “Õýðýâ íîì
áîëãîí õýâë¿¿ëáýë çàñàæ çàëðóóëàõ ç¿éë èõ áàéíà” ãýñýí îëîí òîäîðõîé
ñàíàëóóä ºãñºí þì. Ýíý ë Ìàéäàðò òààøààãäààã¿é áîëîëòîé þì áèëýý.
Ìàéäàð äîêòîðûí çýðãýý õàìãààëìàãö “Ä.Ìàéäàðûã ØÓÀ-èéí ãèø¿¿í
áîëãîî÷” ãýæ îðëîã÷ íü áàéñàí Ì.Äàøààð íàäààñ õî¸ð óäàà øààðäóóëñàí. Áè
ò¿¿íèé íü äàãóó àêàäåìèéí ãèø¿¿í áîëãîõîîð òîäîðõîéëæ äýýø îðóóëñàí.
Öýäýíáàë íàìàéã äóóäààä:
Ìàéäàð ìàëûí ýì÷ õ¿í. Ìàë ýìíýëãèéí ñýäâýýð äýä ýðäýìòíèé çýðãèéã
àðàé ÷àìàé õàìãààëààä, óðàí áàðèëãûí ñýäâýýð äîêòîð õàìãààëäàã íü þó þì
áý? ãýâ (Þ.Öýäýíáàëûí òóõàé áè÷ñýí “Ãýðýë ñ¿¿äýð” íîìûã ¿ç). Ýíý òóõàé
áè Ìàéäàðò õýëýõ íü ýâã¿é áàéëàà. Ãýòýë ¿¿íèéã Ìàéäàð, àêàäåìèéí ãèø¿¿í
áîëîõîä ìèíü Øèðýíäýâ ñààä õèéëýý ãýæ áóðóó îéëãîñîí þì áèëýý.
Ñóðâ: - Òà Öýäýíáàëûí õ¿ñýëòýýð ò¿¿íä õààÿà àðõè àâàà÷èæ ºãäºã ãýñýí
ÿðèà áàéäàã. Ýíý ¿íýí ¿¿?
Á.Ø: - 1960-ààä îíû äóíä ¿åýñ Öýäýíáàë àðõè èõ óóäàã áîëñîí. Òèéì ÷
ó÷ðààñ êîìèññàð, àâãàé õî¸ð íü ò¿¿íä àðõè ºãäºãã¿é òàñ õîðüäîã áàéñàí
þìñàíæýý. Àâãàé, óëñ òºðèéí òîâ÷îîíûõîíä “Öýäýíáàëä àðõè áèòãèé óóëãà,
òà íàð ñàéí õàðæ áàé” ãýæ çàõèäàã áàéñàí þì ãýíý ëýý. Òýð íü ÷ çºâ. Òèéìèéí
ó÷èð Öýäýíáàë õóó÷èí òàíèë íºõºä ð¿¿ ãýý óòàñäàæ õààÿà àðõè àâ÷ðóóëæ
óóäàã áàéæýý. Íàä ðóó ÷ õýä õýäýí óäàà óòàñäñàí. Ýõíèé óäààä áè ö¿íõýíäýý
øèë àðõè õèéãýýä îðæ ÿâòàë êîìèññàð ò áàðèãäààä õóðààëãàñàí. Ýíý ó÷ðàà
Öýäýíáàëä õýëýõýä “õàâòãàé øèëýíä õèéæ èðæ áàé” ãýæ Öýäýíáàë õýëñýí. Áè
òýð ¸ñîîð íü 250 ãðàììûí õàâòãàé øèëýíä àðõè õèéæ õî¸ð óäàà õ¿ðãýæ ºãñºí.
Àðõè àâàà÷ààä ºãºõººð áàÿðëàí, ÷è÷èðñýí ãàðààðàà àâààä óó÷èõäàã áàéëàà.
Ñóðâ: - Öýäýíáàë òàíòàé èéì îéð äîòíî áàéñàí ìºðò뺺, òàíûã Ìàéäàð
àâ÷ õàÿõ ãýæ áàéõàä ÿàãààä õàìãààëààã¿é þì áîë?
Á.Ø: - Ìàéäàð, Öýâýãìèä íàð àâãàéãààð íü äàìæóóëàí ìèíèé äýýð äóðäñàí
¿ãèéã äóóëãàñàí ó÷èð ò¿¿íä èõ ãîìäîæ, óóð íü èõ õ¿ðñýí þì øèã áàéíà ëýý.
Ñóðâ: - Öýäýíáàë ººðò íü àëü íýã òàëààð òààëàãäààã¿é þì óó ýñâýë õóäàë
õóóðìàã ìýäýý îðæ èðñíýýñ îëîí óäèðäàõ ç¿òãýëòí¿¿äèéã ìóó÷ëàí àæëààñ íü
õàëæ, íýðèéã íü ãóòààæ, çàðèì íýãèéã íü íóòàã çààæ öºëäºã õàëãààòàé,
õàðòàé õ¿í áàéñàí ãýæ ÿðèëöäàã. Ýíý íü õýð ¿íäýñòýé áîë?
Á.Ø: - Ëîîõóóç, Òºìºð-Î÷èð, Öýíä çýðýã çýìëýãäñýí íàì, òºðèéí îëîí
òîîíû õàðèóöëàãàòàé àæèëòíóóä, çàðèì ñýõýýòíèé òàëààð ãàð÷ áàéñàí
òîãòîîë, øèéäâýð¿¿äýýñ ýíý íü àÿíäàà òîäîðõîé áèç äýý?
390

Ñóðâ: - Äàëààä îíû ñ¿¿ë íàÿàä îíû ýõýí ¿åýñ Öýäýíáàëûí àâãàé
À.È.Ôèëàòîâà ìàíàé óëñ òºðèéí àìüäðàëä èäýâõòýé îðîëöîæ, ¿çýë ñóðòàë,
òóõàéëáàë ñî¸ë áîëîâñðîë, áîëîâñîí õ¿÷èí ãýýä îëîí ÷óõàë àñóóäëûã øèéäýëöäýã
áîëñîí. Ýíý õ¿íèéã èéì àæèëä òàòàí îðóóëñàí õ¿íèé íýã íü Ä.Öýâýãìèäèéã
ãýæ ÿðèëöäàã. Ýíý òàëààð....
Á.Ø: - Òèéì ýý Öýäýíáàëä äîëèãîíîæ òàë îëîõ ãýñýí çóñàð÷ õ¿ì¿¿ñ ë
àâãàéä “Ñî¸ëûí ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí”, òºðèéí ñî¸ðõîë, òèéì èéì çºâëºëèéí
ãèø¿¿í, “Õ¿íäýò ÷åêèñò” ãýõ ìýò÷èëýíãèéí öîëîîð øàãíàæ äýâýðãýí
õººðãºæ, óëñ òºðèéí àìüäðàë ðóó òàòàí îðóóëñàí ø¿¿ äýý.
Ñóðâ: - Óëñ îðîí çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã ðóó õºë òàâüæ áàéãàà ýíý ¿åä
øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãóóäàä ìºí㺠òºãðºã íü õ¿ðýëöýõã¿é òóí õ¿íä áàéíà.
Òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí ¿åä òà øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãûã
õîðü ãàðóé æèë óäèðäàæ áàéñíû õóâüä, åð íü ýðäýìòýí õ¿íèé õóâüä ýíý òàëààð
þó áîäîæ ÿâíà âý?
Á.Ø: - ØÓÀ-èéí òàëààð õ¿ì¿¿ñ ÿíç ÿíçûí ç¿éë ÿðüäàã. Òóõàéëáàë ØÓÀ-èéã
àëü íýãýí áàéãóóëëàãàä õàâñàðãàæ ¿ã¿é áîëãîõ ãýñýí íàÿàä îíû íºãººõ ñàíààã
áàéí áàéí öóõàëçóóëäàã þìàà. Èéì îðîëäëîãî èðýýä¿éã¿é áºãººä ØÓÀ-èéí
õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäòàé íü çîõèöóóëàí àæèëëóóëæ, ç¿é ¸ñîîð óäèðäàõààñ
õàìààã¿é õÿëáàð, áîãèíî õóãàöààíû àð÷àà ìóóòàé àðãà þì. Îäîî Çàñãèéí
ãàçàð ìààíü óã àñóóäàëä óë ñóóðüòàé õàíäàæ, íààøòàé øèéäýæ ºãíº ãýæ
íàéäàæ áàéíà. ¯¿íä Óëñûí èõ õóðëûí ãèø¿¿ä óëòàé õàíäàæ óäèðäàõ ÷èãëýëýý
ãàðãàæ ÷àäíà ãýæ ýðäýìòäèéíõýý áîäëûã èëýðõèéëæ áàéíà. Àëèâàà óëñ îðîí
øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãàã¿éãýýð õºãæèæ äýâøèõã¿éã õ¿í òºðºëõòíèé
ñî¸ë, èðãýíøëèéí ò¿¿õ íîòîëñîí áèëýý.
Ñóðâ: - Öàã çàâ ãàðãàæ ÿðèëöëàãà ºãñºí òàíä áàÿðëàëàà.
ßðèëöñàí Ò.Þìñ¿ðýí
“Óëààíáààòàð” ñîíèí 1995.3.18, ¹54
391

ÒªÐÈÉÍ ØÀÃÍÀËÒ, ÀÊÀÄÅÌÈ× ÁÀÇÀÐÛÍ ØÈÐÝÍÄÝÂ:
ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍïÉÃÝÝÐ ÍÈÉÃÌÈÉà ÆÎËÎÎÄÎÍ
ÕªÃƯ¯ËÆ ×ÀÄÀÕïÉ
***
Õàìòðàëûí áàãà ñóðãàã÷ààñ Àêàäåìèéí åðºíõèéëºã÷
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÃÀÂÚßÀÒ Ç¯ÒÃÝËÒÝÍ
ÀÊÀÄÅÌÈ×, ÄÎÊÒÎÐ, ÏÐÎÔÅÑÑÎÐ, ÇÎÕÈÎË×
ÁÀÇÀÐÛÍ ØÈÐÝÍÄÝÂ
ÍÀÌÒÐÛÍ ÒÎÂ×ÎÎÍ: 1912 îíû 5-ð ñàðûí 15-íä õóó÷íààð Àðõàíãàé,
îäîîãèéí Õºâñãºë àéìãèéí Øèíý-Èäýð ñóìàíä òºðñºí. Äîëîîí íàñ õ¿ðòëýý
ààâ Áàçàð áè÷ýý÷ýýð ìîíãîë áè÷èã çààëãàæ íóòãèéí õ¿ðýýíä õýäýí æèë
øàâèëàí ñóóæ, óëìààð õîøóóíû òýíõèì, õàìòðàëûí ñóðãàã÷èéí ò¿ð ñóðãóóëü,
ÇÕÓ-ä Ìîíãîë Ðàáôàê, Ýðõ¿¿ õîòûí Áàãøèéí äýýä ñóðãóóëèéí ò¿¿õèéí
àíãè, ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí äîðíî äàõèíûã ñóäëàõ õ¿ðýýëýíãèéí àñïèðàíòóðûã
1949 îíä, äîêòîðàíòóðûã 1960 îíä òóñ òóñ òºãññºí. 1941 îíîîñ ÁÍÌÀÓ-ûí
Çàñãèéí ãàçðûí ðåôåðåíò, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû ëåêòîðûí á¿ëãèéí àõëàã÷,
1944-1948 îíä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ õîðîîíû ñóðòàë óõóóëãà ýðõýëñýí íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà, 1944 îíîîñ ÌÓÈÑ-èéí àíõíû çàõèðàë, 1953 îíîîñ Ãýãýýðëèéí
ÿàìíû ñàéä, 1953-1954 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí ÑíÇ-èéí îðëîã÷, 1954-1957 îíä
íýãä¿ãýýð îðëîã÷, 1960-1961 îíä ØÓÄÁÕ-íû äàðãà, 1961-1982 îíä ØÓÀ-èéí
åðºíõèéëºã÷ººð àæèëëàæ áàéâ.
Á.Øèðýíäýâ Ìîíãîëûí ýíõòàéâíû õîðîîíû äàðãûí àëáûã 1949-1959 îí
õ¿ðòýë õàâñðàí ã¿éöýòãýæ áàéñàí áºãººä 1957-1963 îíä Äýëõèéí ýíõòàéâíû
çºâëºëèéí ãèø¿¿í, óã çºâëºëèéí òîâ÷îîíû ãèø¿¿í áàéæýý. Òýð ÌÀÕÍ-ûí
Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû îðëîã÷, æèíõýíý ãèø¿¿íýýð 3 æèë, Òºâ
Õîðîîíû ãèø¿¿íýýð 8 óäàà, Óëñûí áàãà õóðëûí ãèø¿¿íýýð íýã óäàà, Àðäûí Èõ
õóðëûí äåïóòàòààð 10 óäàà òóñ òóñ ñîíãîãäîæ 1963 îíîîñ Àðäûí èõ õóðëûí
îðëîã÷ äàðãûí ñîíãóóëüò àæëûã ã¿éöýòãýæ áàéâ.
Á.Øèðýíäýâ ãàäààäûí õýä õýäýí óëñûí ØÓÀ-èéí ãàäààä ãèø¿¿í, Àíãëèéí
Ëèäñèéí èõ ñóðãóóëèéí õ¿íäýò äîêòîð õ¿í þì. ̺í äýëõèéí îëîí îðíû
òºðèéí äýýä øàãíàë, îäîí ìåäàëèàð øàãíàãäæýý. “Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí
ò¿¿õ”, “19-20 äóãààð çóóíû çààã äýýðõ Ìîíãîë îðîí”, “Õàòàíáààòàðûí íàìòàð”,
“Áóääàãèéí íàìòàð”, “ØÓÀ-èéí ò¿¿õ” çýýðã ò¿¿õèéí ãàíö ñýäýâò íîì 10
ãàðóéã áè÷èæ õýâë¿¿ëñýí. Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí 3 áîòü, Äýëõèéí II äàéíû
òîâ÷ ò¿¿õ çýðýã îëîí òîì á¿òýýë¿¿äèéí åðºíõè ðåäàêòîð, 200 ãàðóé ýðäýì
øèíæèëãýýíèé á¿òýýë, èëòãýë íèéòë¿¿ëñýí. “Íóóðûí äîìîã”, “Õîøóó íààäàì”,
392

“Óðàí õàñ” çýðýã á¿æãèéí æ¿æãèéí öîìíîëóóä, “Òºãñãºë” êèíî, áàéãàëü
õàìãààëëûí ñýäýâò îëîí àðâàí òóóæ, ºã¿¿ëëýã, ø¿ëýã, “Äàëàéí äàâàëãààíààð”,
“Ñýðýë” íàéðóóëãûí çîõèîë áè÷ñýí.
***
ÌÓÈÑ-èéí àíõíû çàõèðëûí õóâüä èõ ñóðãóóëèéã íýýæ áàéñàí
äóðäàòãàëààñàà ÿðèõã¿é þó?
- 1942 îíû 9-ð ñàðä Ëåíèí êëóá (îäîîãèéí Ñàíêò ïåòåðáóðãò) Èõ ñóðãóóëü
íýýõ õóðàë õèéæ áàéëààÕè÷ýýëèéí áàéð îäîîãèéí Ôèëàðìîíèéí áàéðàíä
áàéñàí. Îðîñîîñ 10 ãàðóé áàãø èðñýí, íèéò åðýí õýäýí îþóòàíòàé íýýñýí.
Àíõíû ìîíãîë áàãø íàð õýí õýí áàéâ?
- Áè ò¿¿õ çààæ áàéñàí. Ø.Ëóâñàíâàíäàí, Á.Ðèí÷åí, Ö.Äàìäèíñ¿ðýí íàð
ìîíãîë õýë, óòãà çîõèîë çààæ ýõýëñýí þì äàã.
Òà îëîí æèë äýëõèéí ýíõòàéâíû çºâëºë, ò¿¿íèé òîâ÷îîíû ãèø¿¿í ÿâñàí
áîëîõîîð äýëõèéä àëäàðòàé ýíõòàéâíû ç¿òãýëòí¿¿äòýé çºí人 ë óóëçàæ
ÿâñàí áèç. Òýäíèé òóõàé ñîíèí äóðñàìæ ÿðèõã¿é þó?
- Ôðàíöûí íýðò ýðäýìòýí Æ.Êþðè, îëîí íèéòèéí íýðò ç¿òãýëòýí
Ý.Êîòòîíè, Àíãëèéí øèðýýò ëàì Õ.Äæîíñîí, Ǻâëºëòèéí íýðò çîõèîë÷,
ÿðóó íàéðàã÷ À.Ôàäååâ, Í.Òèõîíîâ, È.Ýðåíáóðã, Êóáûí àëäàðò ø¿ëýã÷
Íèêîëîñ Ãèëüåí, ×èëèéí ÿðóó íàéðàã÷ Ïàáëî Íåðóäà, Õÿòàäûí çîõèîë÷ Ãî
Ìî æî, Áðàçèëèéí çîõèîë÷ Æîðæ Àäàìó, Òóðêèéí çîõèîë÷ Íàçèì Õèêìåò,
Ýíýòõýãèéí íýðò óëñ òºðèéí ç¿òãýëòýí Ðîìàøðåâè Íåðó, Ðîìàø ×àíäðà,
Öåôëîíû ëàì Ó.Ñàðàíàíêàðà íàðûí íýðò õ¿ì¿¿ñ òºð, çàñãèéí òýðã¿¿í
çºí人 ë òîì÷óóëòàé óóëçñàí. Áè òýäýíòýé óóëçñàíààñàà ñîíèðõóóëàõ
ãýõ þì þó áàéõàâ äýý. Ìèíèé ÿðèàíû ãîë àãóóëãà íü ººðéèí óëñûã ͯÁ-ä
ýëñ¿¿ëýõ òóõàé áàéñàí þì. Èéì ¿åä ýíõòàéâíû çºâëºëèéã ò¿øèãëýõ áîäëîãî
áàðüæ äýëõèéä íýðòýé ýíõòàéâíû ç¿òèãýëòí¿¿äèéã óðüæ èð¿¿ëæ ýõ îðíîî
ñóðòàë÷èëäàã áàéëàà. ×óõàì òýð øóãàìààð äýýðõ ç¿òãýëòí¿¿äèéã ìèíèé áèå
ìîíãîëûí ýíõòàéâíû õîðîîíû äàðãûí õóâüä õ¿ëýýí àâ÷ óóëçäàã áàéñàí þìàà.
̺í òýäíèéã ìàíàé íàì òºðèéã óäèðäàæ áàéñàí Þ.Öýäýíáàë, Æ.Ñàìáóó
íàðòàé óóëçóóëäàã áàéñàí þì. Òýä ººðèéí óëñûã ͯÁ-ä ýëñ¿¿ëýõ òóõàé
áîäëîãîî ýäãýýð çî÷äîä òàéëáàðëàäàã áàéâ. Ìàíàé ýíõòàéâíû õîðîîíîîñ
îëîí óëñûí ýíõòàéâíû Âàðøàâ, Ñòîêãîëüì, Õåëüñèíê, Âåíà, Ìîñêâà çýðýã
äýëõèéí ÷àíàðòàé èõ õóðàëä îðîëöîõîä áè òºëººëºã÷äèéã àõàëæ ÿâààä äýýðõ
õóðëóóä äýý𠺺ðèéí óëñûí áàéäëûí òóõàé òîâ÷ òàíèëöóóëàí ÿðüæ ÁÍÌÀÓûã
ͯÁ-ûí ãèø¿¿íä ýëñ¿¿ëýõ àñóóäëûã äýìæèõ òóõàé õ¿ñýæ áàéñàí þì. Ýíý
íü òýð òîì õóðëóóäûí áàðèìò áè÷ã¿¿äýä òóñãàãäàí íèéòëýãäñýí. Һ뺺ëºã÷
áèä öàéíû æààõàí ìºíãºòýé ÿâíà. Çàâñàðëàãààð öàé îî÷ëîí ãàäààäûí
òºëººëºã÷èäòýé ÿðèëöàõ çóóð ÿíç ÿíçûí ë àñóóëò òàâèíà. Áèä ÷èíü ͯÁ
ð¿¿ ç¿òãýæ áàéñàí áîëîõîîð õ¿í àìàà æààõàí ºñ㺺ä õýë÷èõ, òºìºð çàìàà
æààõàí óðòàñãààä õýë÷èõ ÿíç ÿíçûí ë þì áîëíî äîî áîëíî. Ìîíãîë óëñûíõàà
393

ò¿¿õýýñýý æààë ÿðèíà. Òýð öàãò ×èíãèñ ãýæ áèä õàìààã¿é ÿðüæ áîëîõã¿é
æóðàìòàé áàéñàí áîëîõîîð Õóâèëàé õààíûã ÿðüæ Õÿòàäûã 700 ãààä æèë
çàõèðàí ñóóñíûã íü õýëýõýä òîì îíîî àâíà äàà. Òýð òîì ã¿ðíèéã ìîíãîë÷óóä
çàõèð÷ ñóóñàí ãýõëýýð øàë ººð áîëîîä ÿâ÷èõíà. Ìîíãîëûã á¿ð ñîíèðõîæ
ìàíàéõààð èðýõ õ¿ñýë ÷ õóðëûí òºëººëºã÷äèéí äóíä íýëýýä ãàð÷ áàéñàí þì.
Äýãýýä ÷ áèä äýýð äóðäüñàí õ¿ì¿¿ñèéã óðüæ èð¿¿ëñýí þì. Èéìýðõ¿¿ ë àæèë
õèéæ ÿâëàà äàà áèä.
Òà óðëàã óðàí çîõèîëûí á¿òýýë¿¿ä äîòðîîñîî àëèíä íü èë¿¿ õàéðòàé ÿâäàã
âý?
- “Òýðõèéí öàãààí íóóð”, “Àíä ÿâààä èðñíèé øºíº” òóóæ ãàéã¿é áîëñîí
ñàíàãääàã. Ø¿ëãýýñ áîë Æàíöàííîðîâ àÿ õèéñýí “Íàìðûí ¿äýø”, áàñ “Õàíãàé
íóòãààð ÿâàõàä”, “Ãîâèîð ÿâàõàä” ãýñýí õî¸ð ø¿ëýã áèé.
Äàíäàà ë áàéãàëü õàìãààëëûí ñýäýâ áàéõ þìàà äàà?
- Òèéì. Áè á¿ð 1972 îíä áàéãàëü õàìãààëëûí ñýäâýýð óëñûí èõ õóðëûí
÷óóëãàíä èëòãýë òàâüæ áàéëàà. Óðàí çîõèîëûí ãîë ñýäýâ ÷ ýíý ë áàéñàíä
çîõèîë÷ íºõºä ìààíü íàäàä ñýòãýë òàëòàé áàéäàã þì áèëýý.
Îëîí á¿æãýí æ¿æãèéí öîìíîë áè÷ñýíèéã òàíü áîäâîë á¿æèãò äóðòàé
ÿâñàí óó?
- ¯ã¿é ýý. Áè îþóòàí áàéõäàà íèéòèéí á¿æèã õèéäýã áàéñíààñ öààøã¿é.
Öîìíîëûí òóõàéä áîë ×.Ëîäîéäàìáàòàé õîëáîîòîé. Áèä õî¸ð íýã ñóðãóóëüä
õàìò ñóðàëöñàí. Õîæèì íºõºð ìààíü çîõèîë÷, Ñî¸ëûí ÿàìíû îðëîã÷ ñàéä
áîëëîî. Áèä õî¸ð çóñëàíä îéðîëöîî áóóæ áàéí áàéí óóëçàæ õýýð ãàäàà
ñàëõèíä õàìò ãàðäàã, øèíæëýõ óõààí, óðàí çîõèîë, åð íü ÿìàð ÷ ñýäâýýð èëýí
äàëàíã¿é ÿðèëöäàã áàéñàí. Äðàì, äóóðüòàé áîëëîî, ìîíãîëä îäîî á¿æèã ë
äóòàæ áàéíà. Ãýòýë ìîíãîëä á¿æãèéí ýëåìåíò ¿é ò¿ìýýðýý, áºõ Ẻ ãýäýã òýð
àÿàðàà á¿æèã. Öàì áàñ òýð àÿàðàà á¿æèã. Èéì ÿðèà ºðí¿¿ëäýã áàéâ. Öýðãèéí
àíñàìáëèéí Ãîìáî, ºíººãèéí ãàâüÿàò Æàìúÿíäàãâà íàð á¿æãýýð îðîëäîæ áàñ
÷ õýäýí õ¿¿õýä ñóðãóóëü òºãñºæ èðýýä áàéñàí ¿å. Ãîí÷èãñóìëàà, ̺ðäîðæ,
×óëóóí íàð èä ãàð÷ èðýýä áàéñàí ¿å. Ýíý òóõàé Ëîäîéäàìáà áèä õî¸ð
ÿðèëöààä íàìàéã öîìíîë áè÷ ãýæ òýð ìààíü çºâëºñºí þì. ¯¿íä Ëîäîéäàìáà
èõ çîõèîí áàéãóóëàõ àæèë õèéñýí, íàäòàé õàìò öýöýðëýã, ñóðãóóëüä áàéñàí
Ãîí÷èãñóìëàà ìºí ̺ðäîðæ, ×óëóóí íàð á¿æãèéí õºãæìèéã áè÷èæ
Æàìúÿíäàãâà äýãèéã óäèðäàæ ìàíàé àíõíû àâüÿàñëàã á¿æèã÷èí íàð ãîë ðîëüä
òîãëîæ áàéñàí þì.
Òà ò¿ð¿¿í ÿðèàíûõàà çàâñàðò 1940-ººä îí ãýõýä ¿çýë ñóðòàë÷èðõààä áàéõ
þì Ìîíãîëä áàéãààã¿é ãýõ øèã áîëëîî.
- Òèéìýý. ĺ÷ººä îíîîñ ë íàìûí ãèø¿¿ääýý ë Á¿õ Îðîñûí íàìûí òîâ÷
ò¿¿õèéã çààõààñ íààø þì áàéãààã¿é. Ìàðêñèçì, ëåíèíèçìèéã òºäèé ë ñàéí
ìýääýãã¿é áàéñàí ¿å. ¯çýë ñóðòëûí àæèë 1950-èàä îíû ñ¿¿ë÷ýýñ ìàíàéä
õºãæèæ ýõýëñýí. Ýíý ¿åä ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ çîðèëò òàâèãäàæ íàìûí
øèíý ïðîãðàììààð 1960 îíä ýíý çîðèëò òîäîðõîéëîãäñîí. ¯çýë îíîëûí
áàðèìæààã¿éãýýð ÿàæ ÷ ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ áèëýý. Òýð îíîë íü ìàðêñèçì-
394

ëåíèíèçì ãýæ æèíõýíý ¸ñîîð òóíõàãëàõ áîëñîí õýðýã. Òºìºð-Î÷èð
êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàì ãýäýã ñýäâýýð ôèëîñîôèéí óõààíû äýä ýðäìèéí
çýðýã õàìãààëàõ çîõèîë áè÷ñýí þì.
1930-ààä îíû õýëìýãä¿¿ëýëòèéã öàãààòãàõ êîìèññûí äàðãààð òà àíõ
àæèëëàñàí óó?
- Òèéì ýý. 26 õ¿íòýé àíõíû êîìèññ àæèëëàñàí þì. Áèä 6 ñàð ¿íäñýí
àæëààñàà ÷ºëººëºãäºæ Äîòîîä ÿàìíû áàðèìò áè÷ãèéã ñóäëàõààð íîéð
õîîëã¿é ñóóöãààñàí. Àðõèâûí áàðèìòààñ ãàäíà Òºâ Õîðîîíû òîãòîîë
øèéäâýðèéã ñóäëàõàä õýëìýãäëèéí ò¿¿õýí øàëòãààí, ò¿¿íèé ãàäààä äîòîîä
íºõöºë òîäîðõîé áîëæ áàéñàí. Ëõ¿ìáýýñ ýõëýýä íýëýýä õýñýã õýëìýãäñýí
ç¿òãýëòí¿¿äèéã öàãààòãàõ ñàíàëûã Òºâ Õîðîîíä òàâüñàí. ̺í 1937-1939
îíä õèëñýýð áàðèãäñàí ìàíàé óëñûí õýñýã óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ ÇÕÓ-ä õ¿ðãýãäýí
õóâü çàÿàãàà øèéäâýðë¿¿ëñýí òóë ýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí òóõàé àñóóäëûã ÇÕÓÊÍûí
Òºâ õîðîîíä òàâèáàë ìàíàéä áàéñàí õýëìýãäëèéí á¿õ ó÷èð øàëòãààí
òîäîðõîé áîëíî ãýñýí ñàíàë èëýðõèéëñýí þì. Òýð ¸ñîîð ÷ Þ.Öýäýíáàë,
Ä.Äàìáà òýðã¿¿òýé ìàíàé íàì çàñãèéí òºëººëºã÷èä 1957 îíû 5-ð ñàðä ÇÕÓ-ä
àëáàí ¸ñîîð àéë÷èëæ õýëýëöýýð áàéãóóëàõàä Ä.Äàìáà, Þ.Öýäýíáàë, ìèíèé
áèå, Ä.Áàëæèííÿì, Ò.Æàðãàëñàéõàí (Òºâ õîðîîíû õýëòñèéí äàðãà), ÇÕÓÊÍûí
Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ì.Ñóñëîâòîé òóñãàéëàí óóëçàæ
äýýðõ àñóóäëûã Ä.Äàìáà ò¿¿íä òàíèëöóóëñíû äàðàà, “Òàíàé òýð óäèðäàõ
õ¿ì¿¿ñ ÷èíü òàãíóóë÷ áèø, äàéñàí ÷ áèø õàðèí õèëñ õýðãýýð õýëìýãäñýí
õ¿ì¿¿ñ áàéñàí òóë áèä öàãààòãàõ áîëíîî” ãýæ õýëæ áàéñàí þì. Òýãýýä
ìàíàé êîìèññûí ñàíàëààð Äîòîîä ÿàìíû õýëìýãäëèéí õýðãèéã öààøèä
ã¿íçãèéð¿¿ëýí øàëãàõ êîìèññûã áàéãóóëæ óäàà äàðàà àæèëëóóëñàí þì.
Ãýâ÷ ýíý êîìèññûí àæèëëàãàà òàñàð÷ áàéãààä 1990 îíîîñ äàõèí ñýðãýãäýæ
ýä¿ãýý ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ èõ àæèë õèéãäýæ áàéíà. Êîìèññûí àæèë õèéæ áàéõ
¿åä öîõèæ, çîääîã, ø¿äèé íü àâäàã, áóóääàã, åð ç¿ñýí ç¿éëèéí áàðèìòòàé
ó÷èðñàí. Õýëìýãäýãñäèéã àëäàã áàéñàí ýòãýýäòýé óóëçàæ áàéëàà. Ñ¿¿ëäýý
ç¿¿äëýýä óíòàæ ÷àäàõàà áîëüæ áèå õÿìðààä ¸ñòîé ë ãàëçóóðàõ íü óó ãýìýýð
áîëñîí. Òýãýýä Òºâ õîðîîíû äàðãà íàðààñ óäàà äàðàà ãóéñíû ýöýñò Ǻâëºëòºä
3 æèëèéí õóãàöààíû ýì÷èëãýýíä ÿâñàí. Ýì÷ë¿¿ëýõèéí ñàöóó äîêòîðàíòóðò
ñóðàëöàæ äîêòîðûí çýðýã õàìãààëæ èðñýí.
ØÓÀ-èéã áóóëãàõ òóõàé àñóóäàë ãàðàõàä Òà áàãàã¿é ýñýðã¿¿öýëòýé ó÷èðñàí
ãýäýã áèç? Ýíý òóõàé ÿðüæ ºãíº ¿¿?
Òýð ¿åèéí óëñ òºðèéí òîâ÷îîíû ãèø¿¿í Ä.Ìàéäàð øèíæëýõ óõààí
òåõíèêèéí õîðîîã õàâñàð÷ õèéæ áàéõäàà ò¿¿íäýý ØÓÀ-èéã çàõèðóóëàõûã
ìýðèéæ Öýäýíáàë äàðãàä ÷ ØÓÀ-èéã áèå äààëãàí áàéëãàõ õýðýãã¿é ãýæ ÿòãàæ,
ØÓÀ-èéã øàëãàõààð õýä õýäýí òîì êîìèññ àæèëëóóëæ ØÓÀ-èéí òóõàé ÿíç
á¿ðèéí ìàòåðèàë öóãëóóëàí õ¿ðýýëýíã¿¿äèéã òàòàí áóóëãàõ òóõàé ñàíàëûã
òàâüæ áàéñàí. Ýíý òóõàé Îðîñûí ýðäýìòýí Ø.Ã.Íàäûðîâ “Öýäýíáàë 1984 îí”
ãýäýã íîìûíõîî 65-ð õóóäñàíä àðõèâûí ìàòåðèàëä òóëãóóðëàí äýëãýðýíã¿é
ºã¿¿ëæýý. ¯¿íä: Öýäýíáàë ãýðãèé À.Ôèëàòîâà 1982 îíû 4-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð
395

ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ õîðîîíû ìîíãîëûí àñóóäàë ýðõýëñýí òàñàãò èðæ Ìîíãîë
óëñûí óëñ òºðèéí áàéäëûí òóõàé ñàéí äóðààðàà ìýäýýëýë õèéõäýý ÌÀÕÍ-ûí
ÓÒÒ-íä Ìàéäàð, Ìîëîìæàìö òýðã¿¿òýé õýñã¿¿äèéí õîîðîíä òýìöýë ÿâàãäàæ
áàéãàà íü Øèðýíäýâèéí õýðãýýñ òîäîðõîé áîëëîî. Øèðýíäýâ áîë ñýõýýòíéè
äóíä èõ íºëººòýé òóë àþóëòàé õ¿í þì. Òýð Ìàéäàðòàé òýìöýëäýæ ò¿¿íèéã
Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðàë äýýð ø¿¿ìæëýõýýð áýëäýæ áàéñíûã õýëòñèéí
õî¸ð äàðãà íàð óõóóëæ çîãñîîñîí þì. Îäîî òýð àæëààñàà õàëàãäñàí, ò¿¿íä
Ëõàìñ¿ðýí, Æàãâàðàë, Ìîëîìæàìö íàð òàëàðõàæ áàéñàí íü òîäîðõîé ãýõ
ìýò÷èëýí ÿðüæýý. Àêàäåìèéã èíãýæ øàëãàæ áàéõ ¿åýð ÑíÇ-èéí îðëîã÷
äàðãà áàéñàí Ä.Öýâýãìèä àêàäåìèéí õ¿ðýýëýíã¿¿äèéã òàðààõ òóõàé ñàíàëûã
ãàðãàæ Øèðýíäýâèéí òàëààð õóóðìàã ìýäýý çîõèîí Ôèëàòîâàãààð äàìæóóëàí
Öýäýíáàëä óõóóëñàí áîëîëòîé. 1996 îíû 5 ñàðûí ¹12, 13 “Õºäºëìºð áèçíåñ”
ñîíèíã ¿çýõ íü ÷óõàë.
Ñîöèàëèçìûí 70 æèëä Ìîíãîëä îëñîí þì áèøã¿é áèé. Õàðèí àëäñàí þì
íü þó âý?
- Äýëõèéí ñîöèàëèçìûí çàãâàð ãàðãàñàí íü øèíæëýõ óõààíû õàéãóóëûí
íýãýí õýëáýð þì. Ò¿¿íèéã ÇÕÓ-ä òóðøèõàä àëäàà ãàðãàñàí. Òýð àëäàà ìîíãîëä
÷ õóóëáàðëàãäàí äàâòàãäñàí. Ìàíàéä ãàðñàí çàâõðàëûí íýã íü 1937, 1939 îíû
èõ õýëìýãäýë þì. Ýíý íü ÇÕÓ-ä ÿâàãäàæ áàéñàí õýëìýãäëèéí ¿ð äàãàâàð øóóä
íºëººëñºí þì. Ñòàëèí ò¿¿íèé õàìòðàí ç¿òãýã÷ Åæîâ, Áåðèÿ íàð Ìîíãîëä
àæèëëàæ áàéñàí ººðèéí çºâëºã÷, Äîòîîä ÿàìíû ººðèéí ñóðãàã÷ íàðààðàà
äàìæóóëàí ìîíãîëûí óäèðäëàãà ßïîíû òàãíóóë áà õóâüñãàëûí äàéñàí áàéñàí
íýðèéäëýýð íàì, òºð çàñàã, öýðýã, ñî¸ë àæ àõóéí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ, ëàì íàðûã ¿é
îëíîîð íü áàðèâ÷ëóóëàí õýëìýãä¿¿ëñýí þì. Ýíý õýðãèéã çîõèîí ÿâóóëàõäàà
×îéáàëñàíä ç¿éë á¿ðèéí äàðàìò ¿ç¿¿ëæ ìîíãîëûí 7 õóâüñãàë÷äààñ ¿ëäñýí
ãàíö ÷è ë ýõ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº ãàäààäûí òàãíóóëûí ãàð õºë
áîëñîí ýòãýýä íàðòàé çîðèãòîé òýìöýõ ¸ñòîé õýìýýí ÿòãàí èòã¿¿ëæ áàéñàí
íüòîäîðõîé áàéíà.
Èéì ëàéã ×îéáàëñàí ¿¿ðýýã¿é áîë Ëóâñàíøàðàâò íîãäîõ áàéñàí áîëîâ óó?
- Ëóâñàíøàðàâ ÷ áàñ ¿éëòýé õ¿í. Òýð ÷èíü 16 æèë ̺ðºíãèéí õ¿ðýýíä
ñóóñàí ëàì. Õîæèì ÍÒÕ-íû äàðãà áàéõäàà “Ëàì íàðûí àñóóäàë” ãýäýã íîì
÷ áè÷ñýí õ¿í. Ãýòýë îëîí õ¿íèéã öààø õàðóóëàõ äàíñàíä áóñäûí äàðàìòààð
ãàðûí ¿ñýã çóðæ ¿éëýý ýäýëñýí àìüòàí. Èíãýæ ñóì áîëîîä ñ¿¿ëäýý ººðºº
áàé áîëîîä äóóñàâ ø¿¿. Áóääàãèéí øàâü õ¿íä ¿¿íýýñ ººð ëàé ëàí÷èã ãýæ þó
áàéõàâ äýý? ¯¿íýýñ ¿çýõýä ×îéáàëñàí ÷ áàéëàà Ëóâñàíøàðàâ ÷ áàéëàà ººð õýí
÷ áàéëàà ëàé çîâëîíã ýäëýõ ë áàéñàí þì.
Òà ×îéáàëñàíãèéí ðåôåðåíòýýð õýäèéä î÷ñîí þì áý?
- 1941 îíä î÷ñîí. Çàñãèéí ãàçðûí ðåôåðåíò ãýæ íýðëýäýã áàéñàí. Áààõàí
þì îð÷óóëäàã, ÍÈÕ, Çàñãèéí ãàçðûíõàíä ò¿¿õèéí õè÷ýýë çààäàã, òºð çàñãèéí
òºëººëºã÷äèéí àéë÷ëàë óóëçàëòóóäàä îð÷óóëàã÷ààð îðäîã áàéñàí.
Ñòàëèí òàíû òºëºº õóíäàãà ºðãºæ áàéñàí ÿðèà áàéäàã.
396

- Òýð ÷èíü ãóðâàí ÷ óäàà õóíäàãà ºðãºñºí þì áèëýý. Ñòàëèíãðàäûí
òóëàëäààíû äàðààõàí ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä áýëýã õ¿ðãýýä áóöàõàä àíõ
Ñòàëèí áèäíèéã õ¿ëýýí àâñàí. Áè á¿õ îð÷óóëãûí àæëûã õèéæ áàéâ. Ñòàëèí
öàéëëàãûí ýõýíä öººí ¿ã õýëñýí. Ãýòýë òºãñºõ ãýæ áàéòàë Ñòàëèí áîñ÷ õî¸ð
ãóðàâõàí ¿ã õýëñíèéã íü àëñõàí áàéñàí áè äóóëñàíã¿é ìèíèé õàæóóä áàéñàí
Æäàíîâ “Áóøóóõàí ÿâààðàé. Îð÷óóëãà õèéñýí çàëóóãèéí òºëºº òóëãàÿ ãýæ
áàéíà ø¿¿” ãýäýã áàéãàà.
Èíãýæ àíõ õóíäàãà òóëãàñàí. 1946 îíä Ìîñêâàä ×îéáàëñàí, Ñòàëèí õî¸ð
óóëçàõàä áàñ áè îð÷óóëàã÷ààð îðîõîä “õóó÷èí òàíèë çàëóóãèéí òºëºº” õýìýýí
òóëãàñàí.
Äàðàà íü ÇÕÓ-òàé íàéðàìäëûí ãýðýý (ìºí îíû) áàéãóóëñàíä çîðèóëæ
õèéñýí õ¿ëýýí àâàëòàí äýýð íºãºº ë îð÷óóëãàà õèéæ áàéñíû äàðàà Ñòàëèí
áîñîæ “îðîñ õýëíèé ïðîôåññîð íºõºð Øèðýíäýâèéí òºëºº” ãýæ òóëãàñàí íü
òýð ¿åä çºâëºëòèéí á¿õ ñîíèíä ãàð÷ áàéëàà.
Õ¿í òºðºëõòíèé îþóí óõààíû íýãýí á¿òýýë ìºíèéõºº õóâüä êîììóíèçì
äàõèí ýðãýæ èðýõ ¿¿?
- Ýíý áîë èéì þì. Òà íàðûí òàâüæ áàéãàà ÷ çºâ, òàâèõ ¸ñòîé àñóóëò.
Êîììóíèçì áîë õ¿í òºðºëõòíèé øèíæëýõ óõààíû ýðýë õàéãóóëûí íýã ¿ð ä¿í.
Àíãëèä ýäèéí çàñãèéí òàëààñ ñóäàëæ áîëîâñðóóëæ áàéõàä Ôðàíö óëñ òºðèéí
òàëààñ íü ñîíèðõîæ ñîöèàëèçì ãýäýã íýð òîìü¸îã ãàðãàâ. Ãåðìàí ôèëîñîôèéí
òàëààñ ãàðãàæ èðñýí. Ìàðêñ, Ýíãåëüñ íàð äýýðõ 3 óõààíû îíîëûã íýãòãýí öîãö
ñîöèàëèñò îíîë áîëãîñíûã Ëåíèí ïðàêòèêò õýðýãæ¿¿ëýõ ãýæ õóâüñãàë õèéâ.
Õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä ë àëäàà èõ ãàðãàæýý. Òýõäýý Ëåíèí ÷ áàñ àðãàã¿é íºõöºëä
áàéñíûã ñàíàõ õýðýãòýé. ßàðàí õºäëºõã¿é ë áîë õààíò çàñàã êîììóíèçìûã
óñòãàõ áàéëàà. Ëåíèí, Ñòàëèí ÿàðàí óëñ îðíîî ¿éëäâýðæ¿¿ëýýã¿é, õàìòðàë
êîììóíûã áàéãóóëààã¿é áîë äýëõèéí II äàéíä àðìèà çýâñýãëýæ, õîîëëîæ
÷àäàõã¿éãýýð Ãèòëåðò ÿëàãäàõ áàéëàà. Èíãýõëýýð èõýýõýí ñóäàëæ áàéæ
ø¿¿ìæëýõ ¸ñòîé. Ñàÿõàí áè Îðîñò ÿâààä èðëýý, îëîí ýðäýìòýíòýé óóëçëàà.
Òýä “Ìàðêñûã ìýäýõã¿é õ¿ì¿¿ñ ë ò¿¿íèéã ø¿¿ìæèëäýã. Áèä àëäàà îíîîãîî
çºâ äýíñëýõèéí òóëä Ìàðêñûã ìàø ã¿íçãèé ñóäëàõ õýðýãòýé áîëëîî.
Òîòàëåòàðèçì ë ãýíý ýíý ÷èíü áîîëûí ôåîäàëûí íèéãýìä ÷ áàéñàí ç¿éë
Ñîöèàëèçìä ÷ áàéëàà. Òýõäýý îðîí îðîíä ººð ººð îíöëîãòîé áàéñàí. Ò¿¿õèéí
õàð öàãààíûã ÿëãàõûí òóëä áàñ ë ¿¿íèéã èõýýõýí ñóäëàõ õýðýãòýé áîëëîî ãýæ
ÿðüöãààæ áàéíà.
Íàì ãýäýã þìã¿éãýýð óëñ ò¿ìí¿¿ä îëîí çóó, ìÿíãàí æèë õºã溺ä èðñýí. Ýíý
íàì ãýã÷ ç¿éë õºãæëèéí áàòàëãàà ìºí þì óó? ̺íõèéí ç¿éë ãýæ ¿¿?
- Íàì áîë õºãæëèéí íýã ¿ð ä¿í þì. Óëñ áàéâàë íàì áàéõ áîëíî. Áîîëûí
áà ôåîäàëûí íèéãìèéí ¿åä íýã çîðèãòîé áîîë áóþó òàðèà÷èí óäèðäààä
áîñëîãî ãàðãàæ ÷àääàã áàéñàí áîë 19-ð çóóíä ãàíö õ¿í ÿàãààä ÷ äèéëýõã¿é,
õýä¿¿ë íèéëæ íèéãìèéã õºäºëãºõººñ ººð àðãàã¿é áîëñîí. Èéì íºõöºëä
19-ð çóóíû äóíä ¿åýñ íàì áèé áîëñîí. Äýëõèéä ÷ ìàíàéä ÷ á¿ëãýì¿¿ä ýõýëæ
397

¿¿ñýýä ë äàðàà íü íàì áîëñîí. Äýëõèéí óëñóóäàä ¿¿ññýí íàìóóä ñ¿¿ëäýý
íýã íýãýíòýéãýý ýâñýëäýí íýãäýæ öîîðäîã ÿâäàë ¿çýãääýã. Ëèáåðàëèçì,
êîíñåðòèçì, ìàðêñèçì àðä÷èëàë ãýäýã ¿çýë ñàíààíààñ ¿¿ññýí íàìóóä áàéäàã.
¯¿íýýñ ñàëáàðëààä îëîí íàìóóä ýõýí ¿åäýý ¿¿ñýæ áàéãààä ººð õîîðîíäîî
¿çýë ñàíààãààðàà ýâëýðýí íýãäýæ çàñãèéí ýðõèéã ñîíãóóëèàð àëü äèéëñýí íü
áàðüäàã. Õ¿øí òºðºëõòºíèé õºãæëèéí ç¿é ¸ñíû øààðäëàãààð ãàð÷ èðñýí íàì
ãýäýã ¿çýãäëèéã äóðààð óñòãàíà ãýæ ¿ã¿é ãàãöõ¿¿ óëñ ãýäýã ç¿éë àëãà áîëñîí
öàãò ë íàì àëãà áîëîõ áàéõ.
“Àðä÷èëàë” ãýäýã ¿ãýíä Òà òîâ÷ òîäîðõîéëîëò ºãºõã¿é þó?
- “Äåìî” ãýäýã ëàòèí ¿ã íü “àðä”, “êðàòèÿ” íü çàñàã÷ëàë íèéëýýä àðäûí
çàñàã÷ëàë ãýñýí ìàõàí óòãàòàé ¿ã. Àãóóëãààð íü àâ÷ ¿çâýë îëíîîð õýëýëöýõ
ãýñýí ¿ã. Îëíîîðîî õýëýëöýõèéí òóëä òºëººëºã÷ºº ñîíãîõ õýðýãòýé. Õýëýëöýõ
áàéãóóëëàãà áóþó õóðëàà ñîíãîõ ¸ñòîé. Ýíý õóðàë íü îëîí ò¿ìíèé ñàíàà
ñýòãýëèéã õàðãàëçàæ ÷àääàã áóþó îëîí ò¿ìýí íü òýð õóðàëä íºëººëæ ÷àääàã
áàéõûã õýëíý. ͺ뺺 íü þóí äýýð õàðàãäàõ âý ãýâýë íýãä, àæëûã çîõèîí
áàéãóóëàõ, õî¸ðò, õóóëü áàòëàõàä, ãóðàâò, èðãýíèé õÿíàëò, øàëãàëò òîãòîîõîä
õàðàãäàæ áàéõ ¸ñòîé. Ýäãýýðèéí àëü íýã íü îðõèãäâîë àðä÷èëëûí æèíõýíý
óòãà àëãà áîëíî.
Ìàíàéä þó íü äîãîëäîæ áàéíà âý?
- Çîõèîí áàéãóóëàëò, õÿíàëò øàëãàëò õî¸ð íü äîãîëäîîä áàéíà. Àëü ÷ íàìä
ýíý õî¸ðûã õýðýãæ¿¿ëýõ ÷àäâàð àëãà.
Öýðýã õýðýãã¿é ãýæ íýã õýñýã øóóãèëàà...
- Äýëõèéãýýðýý íýã óëñ áîë÷èõäîãñîí áîë öýðýã õýðýãã¿é. Äýëõèé ìààíü
îëîí óëñàä õóâààãäàæ ë áàéñàí öàãò öýðýã çààâàë áàéõ õýðýãòýé. Õàðèí òýð
öýðýã íü èõ áîëîâñðîë, ñóðãóóëüòàé õàìãèéí ñàéí çýâñýãòýé, öººí òîîòîé ë
áàéõ ¸ñòîé. Îäîîãèéí öýðãèéí àëáàíû ãàíö æèë àðàé áàãàäààä áàéãàà þì áèø
áèç? Õî¸ðäóãààðò öýðýãò îäîîíû ýíãèéí ñóðãóóëüä îðóóëæ áàéãàà þì øèã
ñîíèðõîë òºð¿¿ëæ áîëîõã¿é þó ãýæ áîäîãääîã. Òýãâýë ñóðãàëò íü ñàéæèðíà.
Ìîíãîë áè÷ãèéã òºðèéí áè÷èã áîëãîõ àñóóäëààðõè òàíû áîäîë?
- Õóó÷èí áè÷èã äýýð ¿ëäñýí 200 ãàðóé æèëèéí àëáàí áàðèìò áè÷èãò
õýäýí òîîíû ýðäýìòýí, ò¿¿õ÷äýýñ áóñàä íü õ¿ð÷ ÷àäàëã¿é ºíººä èðýâ. Ãýòýë
1940-ººä îíîîñ õîéøõè ò¿¿õ, óðàí çîõèîë, îíîë óëñ òºðèéí áîäëîãî, ¿éë
àæèëëàãàà, ñóðàõ áè÷èã òýð ÷èãýýðýý øèíý áè÷èã äýýð áàéíà. Ãýòýë ¿¿íèéã
ãýíýò õàë÷èõâàë äàõèàä òîì ãàðç ãàð÷, ¿ð õ¿¿õýä ìààíü äàõèàä ò¿¿õýýñýý
òàñàðíà. Òèéìýýñ òóéëøèð÷ ¿ñ÷èõ áèø õîñ áè÷èãòýí áîëîõ õºäºë㺺í
ºðí¿¿ëæ, çýðýã ÿâóóëáàë ë çºâ áîëíî ãýæ áîääîã.
“Ìîíãîë óëñûí õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàë”-ûã Óëñûí èõ õóðàë äºíãºæ ñàÿ
áàòàëëàà. Õýð áîäèòîé áàðèìò áè÷èã áîëëîî ãýæ òà áîäîæ áàéíà âý?
- Áè îðîëöîîã¿é, õèéëöýýã¿é áîëîõîîð ñàéí ìýäýõã¿é áàéíà. Ñîíèí
äýýðýýñ ë õàãàñ äóòóó ¿çýæ áàéãàà. Îäîî ñîíèí äýýð á¿ðýí ãàð÷ èðíý áèç,
îëîí ò¿ìýí ñàíàëàà õýëæ çàñ÷ çàëðóóëààä ÿâíà áèç. Îäîîãîîð áè õî¸ð þì
398

áîäîæ ñóóãàà. Íýãä: ò¿¿íä íèéãìèéí óõààíûã ñîõ îðõèæýý. Øèíæëýõ óõààíû
òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëä áèîëîãè òýðã¿¿òýé 5 ç¿éë áàéíà áèëýý. Ãýòýë íèéãìèéí
óõààíã¿éãýýð íèéãìèéã æîëîîäîí õºãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é. Õî¸ðò: øèíæëýõ
óõààí áàãòààìæòàé ¿éëäâýðèéã ìîíãîëä õºãæ¿¿ëýõ ¸ñòîé. Øèíæëýõ óõààíû
áàãòààìæ ìóóòàé ¿éëäâýðëýë õºãæ¿¿ëýõ íü ¿éëäâýðèéí ýçäèéã äóð çîðãîîð
ààøëàõ, ò¿¿õèé ýäèéã àðâè÷ áóñ ¿ðýí òàðàí õèéõ, ¿¿íýýñ áîëîîä áàéãàëü
îð÷íîî áîõèðäóóëàõ, á¿òýýãäýõ¿¿íýý ºðñºëäºõ ÷àäâàðã¿é áîëãîõ, òýðã¿¿íèé
òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõýä ñààä áîëîõ çýðýã îëîí ìóó ¿ð äàãàâðûã ãàðãàäàã þì.
Èéìýýñ “øèíæëýõ óõààíû áàãòààìæ” ãýäýã íýð òîìü¸îã æèíõýíý óòãààð
íü ñóóëãàæ ºãºõ õýðýãòýé ãýýä ÓÈÕ-ûí õî¸ð ÷ ãèø¿¿íä õýëýýä òàâü÷èõñàí, þó
áîëñîí íü á¿¿ ìýä.
ªíºº ¿åä Òàíû ñàíàà ñýòãýëèéã õàìãèéí èõýýð ýìçýãë¿¿ëæ çîâîîæ áàéãàà
ÿìàð àñóóäàë áàéíà âý?
- Þóíû ºìíº Ìîíãîë õ¿íèé ìààíü çàí ÷àíàð èõ ýâäýðëýý. Õóäëàà õýëýõ,
õóóð÷ ìýõëýõ íü òóéëäàà õ¿ðëýý. ªíººäºð ìàíàé îðíûã øàòààæ áàéãàà
ò¿éìýðòýé ë èæèë áàéíà. Õóëãàé õèéõ, õ¿í àëàõ, õóóð÷ ìýõëýõ ÿâäàë åðèéí
ìýò áîëëîî. Óëñ îðíûõîî àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òýðã¿¿í çîðèëòóóäûí
ýõýíä èéì àþóëò ¿çýãäë¿¿äèéã òàñëàí çîãñîîõ àñóóäàë ç¿é ¸ñîîð îðñîí áàéõ
¸ñòîé. Õîîðîíäîî øèðýý ñàíäàë áóëààöàëäàõûí îðîíä á¿õ íàì ýäãýýð ãýìò
ÿâäëóóäûí ýñðýã õ¿÷ýý íýãòãýæ, íýãäñýí õ¿÷ýýð òýìöýõ ¸ñòîé.
Õóäàë õýðãèéã õîðèãëîõã¿é áîë
Õóóäàì ÿâäëààñ ñàëàõã¿é
Õóëãàé äýýðìèéã ýöýñëýõã¿é áîë
Õóâõàéðàõ àþóëààñ àíãèæðàõã¿é
Áàëìàä ¿éëäëèéã çîãñîîõã¿é áîë
Áàëðàõ çàì ðóó îðíî
Äýã æóðìûã äýýäëýõã¿é áîë
Äýâøèë õºãæ뺺ñ õîöîðíî
Ýðäýì íîì èõäýõã¿é
Ýçýìøèõ áîëîâñðîë èë¿¿äýõã¿é
Õ¿ì¿¿æèë õ¿íèé çàìíàëûí ñóì
Õºäºëìºð õ¿íèé àìüäðàëûí öºì
Öýíõýð òýíãýðèéí ìîíãîë÷óóä
Öýöýí óõààí öýâýðõýí ñýòãýëýýðýý
Öýöýãëýõèéã åðººíºì áè.
Íàðëàã ñàéõàí ìàíàé îðîí
Íàðèéí óõààíû à÷ààð
Íàíäèí ñýòãýëèéíõýý ¿ðýýð
Íàëàéí äýëãýðýõèéã õ¿ñíýì áè.
399

Òàíûã 1982 îíä èõýýõýí çýìëýæ àæëààñ õàëæ, îëîí ñîíèíä òàâüñàí
äóóëèàíû òóõàé òîâ÷õîí ÿðüæ ºãíº ¿¿?
- Ýíý òóõàé ÿðèõàä íýëýýä öàã õýðýãòýé áîëîõ ó÷èð 1996 îíû 6-ð
ñàðûí 1-íèé ºäðèéí “Õºäºëìºð áèçíåñ” ñîíèíû 12, 13 äóãààðò õýâëýãäñýí
“Àðâàíõî¸ðäóãààð ñàð” ãýñýí ºã¿¿ëëèéã óíøâààñ òîäîðõîé áîëíî.
Öàã çàâ ãàðãàæ õóó÷èëñàí òàíä áàÿðëàëàà.
- Ç¿ãýýð, ç¿ãýýð Öýðãèéí õ¿ì¿¿ñ òà íàðòàé ÿðüæ ñóóõàä íàäàä ÷ òààòàé
áàéíà.
ÑÝÒï¯Ë×ÈÉÍ ª×ÈË:
Îëîí óëñûí ýíõòàéâàí, Ìîíãîëûí íàì, òºð, øèíæëýõ óõààíû ãàðàìãàé
ç¿òãýëòýí, òºðèéí øàãíàëò, øèíæëýõ óõààíû ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí, ò¿¿õ÷,
çîõèîë÷, ÿðóó íàéðàã÷ ýíý õ¿íòýé áàãà áîëîâ÷ õóãàöààãààð óóëçàæ ÿðèëöñàíàà
óíøèã÷èääàà òîëèëóóëàõ çàâøààí òîõèîñîíä áàÿðëàæ ñóóíàì.
84 íàñ çîîãëîñîí àòëàà áèå õºíãºí øèíãýí, õºãæèëòýé ñýðãýëýí, îé õóðö
ÿâäàã íü ýðäýì íîì õýìýýõ áèë¿¿íä ýíý áèåý íàñàí òóðø õóðöàëæ èðñíèé íü
ãàâüÿà áóé çàà. Òýðáýýð õàíà õàíààð ä¿¿ðýí íîìûí ñàíãèéíõàà õ¿ðýýëýíä ºíºº
÷ òóóðâèí á¿òýýñýýð ñóóãààã õàðàõàä ñ¿æèãëýìýýð ÷, ñ¿ðäìýýð ÷, áàÿðëàìààð
÷, áàõàðõìààð ÷ àæýý.
ªíäºð ºíäºð ºâãºäèéí ìààíü ºëìèé áàò îðøèõ áîëòóãàé!
1996.5 ñàð. Á.Äàâààñ¿ðýí, Õ.Øàãäàð
Òóñãààð òîãòíîë ñîíèí. 1996.6.24. ¹26
400

1997 ÎÍÛ 1 įÃÝÝÐ ÑÀÐÛÍ 30-ÍÄ
ïÐÄÅÂÀÀ ÐÝÍÁ¯¯×ÈÄ Õ¯ÍÄÝÒ ÏÐÎÔÅÑÑÎÐ ÖÎË
ØÀÃÍÀÕÀÄ ÕÝËÑÝÍ ¯Ã
Ýíý ¸ñëîëûí öóãëààíû õ¿íäýò ñóóäàë äýýð çàëàð÷ áóé ÿðäåâàà Ðåíáó÷è
áîë ìàíàé óëñûí ãàíö íýðò õóâèëãààí áèëýý. Òýðáýýð áàãààñàà íîìûí
ñóðãààëèéã ñóð÷, óëìààð Áîãä Çîíõîâûí îðîí Òºâä, Áóðõàí Áóääà áàãøèéí
òºðñºí íóòàã Áàëáà, ò¿¿íýýñ ñóðãóóëèà íýýæ, íîìîî àéëäàæ, ýðäìýý
äýëãýð¿¿ëñýýð æàíãàð ãàçàð îëîí æèë áîëîâñîðëîî ã¿íçãèéð¿¿ëæ, èõèéã ¿çýæ
ñóðñàí ëàìòàí þì. Íîìòîé ýíý ëàìòàí òºâä, õèíä¿, õÿòàä, ñàìãàðäè, àíãëè
õýë ìýääýã ãýõýä áàõàðõóóøòàé áàãø þì. Ýçýí ×èíãèñèéí ýõ íóòàã ãóðâàí
ãîëûí íýã áîëîõ Òóóëûí õîéä õºâººíèé íàðëàã ýíãýðò 350 ãàðóé æèë íàëàéí
ìàíäàæ áóé Óëààíáààòàðòàà á¿ðìºñºí ýðãýí èðæ øàâü íàðòàà íîì çààæ, óëñ
îðîíäîî áóÿíûã ¿éëäýæ áàéíà. Àëäàðò Àìàðáàÿñãàëàíò õèéä, Æàíðàéñýã
ø¿òýýí çýðãèéã ñýðãýýí áîñãîõîä àðèóí õàíäèâ ºðãºæ, èõ áóÿí ¿éëäñýí ãàâúÿà
íü ìàíàé ò¿¿õýíä ìºíõæèí ¿ëäýíý. ÿðäåâàà Ðåíáó÷è íîìîîðîî ÷, á¿òýýñýí
áóÿíààðàà ÷ çààñàí íýðýýðýý ÷ Ìîíãîë÷óóäûí ã¿í õ¿íäýòãýëèéã õ¿ëýýñýí
ëàìòàí áèëýý. Áóðõàí íîìûí äýýä ñóðãóóëèéí õ¿íäýò ïðîôåññîð öîë õ¿ðòñýí
ëàìòàí ìààíü áóðõàíû ñóðãààëèéí ºíäºð çèíäààíû áàãø þì. Ò¿¿íèé íýð
ñàìãàðäè õýëýýðýý “Áàãø òýíãýð” ãýñýí óòãàòàé íü äýýä çèíäààíû áàãø ãýñýí
óòãàòàé ãýæ áè áîäìóé.
Àêàäåìè÷ Áàçàðûí Øèðýíäýâ.
ÓÁ., 1997. ò.172
401

402
ÕÝËÌÝÃÄËÝÝ ÃÝÝÄ Ã¯ÉÑÝÍÃ¯É ÄÝÝ
Á¿ëýýí ñàëõè ñýâýëçñýí íàìðûí òóíãàëàã ºäºð öàë áóóðàë òýðã¿¿íòýé,
òóðàíõàéâòàð ºâººòýé óóëçàæ áèëýý. Ìîíãîë óëñûí øèíæëýõ óõààíû
àêàäåìèéã 20 ãàðóé æèë óäèðäàæ, óëñûí èõ ñóðãóóëèéí çàõèðëààð àæèëëàæ,
ìàðøàë ×îéáàëñàíä äýëõèéí ò¿¿õèéí õè÷ýýë çààæ, Ìàî Çå Äóíòàé õóó÷èëæ
ÿâñàí ýíý ºâººãèéí àëäàð íü Áàçàðûí Øèðýíäýâ áîëîé.
Îäîîãîîñ 83 õàâðûí òýðòýý Õºâñãºë àéìãèéí Øèíý-Èäýð ñóìûí àðä Áàçàð
áè÷ýý÷èéí îëîí õ¿¿õä¿¿ä áàñ íýãýí õºâ¿¿íýýð òîî íýìæ, íýõèé ºëãèé ýçýëñýí
íÿðàé õ¿¿äýý ýöýã íü “Øèðýíäýâ” ãýæ íýð ºãñºí àâàé. Ààâ íü áè÷èã ýðäýìä
äóðòàé õ¿í àãààä ãýðèéí ñóðãóóëü íýýæ, õàâü îéðûíõîî õ¿¿õäèéã áè÷èã ¿ñýãò
ñóðãàæ “Ñàðàí õºõºº”, “32 ìîäîí õ¿íèé ¿ëãýð” çýðãèéã óíøèæ ºãäºã áàéæ.
Ýýæ Öýðýíäóëàì íü àéëûí ãàíö îõèí, ¿éëýíä óðàí, èõ ñ¿æèã áèøðýëòýé õ¿í
áàéñàí ãýäýã.
Á.Øèðýíäýâ áàãàäàà Í¿õòèéí õ¿ðýýíä øàâèëàí øîãîëòîé íîì 3 æèë ¿çýýä
äàðàà íü ñóìûíõàà òýíõèìä îðæ õýäýí ñàð ñóóæ áàéòàë Áàãø ×îéñòîî íü “õ¿¿
ìèíü ÷è òºâ ãàçàð áàðààä. Öýöýðëýã õîòîä (Àðõàíãàé) î÷èæ íîì ñóð. Òýãýýä
õîò îðæ ñóðàëö. Òýíäýýñýý á¿¿ð Ìîñêâî õîòîä íîì ñóðààðàé” ãýæ õýëæýý.
×èíãýæ áÿöõàí Øèðýíäýâ íîìûí øàâü áîëîõ çàìäàà àíõ õºë òàâüæýý.
Àðõàíãàé, Óëààíáààòàðò áàãà äóíä ñóðãóóëü ä¿¿ðãýýä Ǻâëºëòºä î÷èí
Óëààí-¯ä õîòûí Ðàáôàêò (ðàáî÷èé ôàêóëòåò àæèë÷íû ñàìáàð ãýñýí
¿ãèéã òîâ÷èëæýý. Òýð ¿åäýý áîë îäîîãèéí 10 æèëèéí áîëîâñðîëûã ñàéí
ýçýìø¿¿ëäýã ñóðãóóëü áàéâ-Õ.Ý) 5 æèë ñóðàëöàí òºãñæýý. Òýð æèëäýý Ýðõ¿¿
õîòûí óëñûí Áàãøèéí äýýä ñóðãóóëüä ýëñýâ. Òýíä ñóð÷ áàéõàä íü Ýë÷èí ñàéä
áýëòãýõ ñóðãóóëüä ÿâóóëñàí ãýõ áîëîâ÷ Øèðýíäýâ òàòãàëçæýý. “Òºìºð çàìûí
äýýä ñóðãóóëüä îðîõ óó ãýæýý”. Áàñ ë çºâøººðñºíã¿é. “Òàéçíû óðëàãèéí
íàéðóóëàã÷èéí àíãèä ñóð ãýâ”. Á.Øèðýíäýâ áàñ çºâøººðñºíã¿é. Ò¿¿õ ñóäàð ë
¿çìýýð ñàíàãäààä áàéæ.
1941 îíä äýýä ñóðãóóëèà ò¿¿õèéí ìýðãýæëýýð òºãñººä íèéñëýëä èðæ
Áàãøèéí òåõíèêóìä áàãøèëëàà. Ãýâ÷ 2-õîí ñàðûí äàðàà Çàñãèéí ãàçðààñ
äóóäàæ, ìàðøàë ×îéáàëñàíãèéí ðåôåðåíòýýð (èëòãýë-ãýñýí ¿ã. Ǻâëºõ òóñëàõ
àæèëòíûã õýëäýã) òîìèëîâ. Èíãýýä Ǻâëºëòèéí ñîíèí, ðàäèîãèéí ìýäýýã
îð÷óóëàí ºã뺺, îðîéä ìàðøàëä äàéíû ÿâöûí òóõàé òàíèëöóóëæ, çàâàíä íü
×îéáàëñàíä îëîí óëñûí ò¿¿õèéí õè÷ýýë çààæ, õààÿà êèíî ¿çýõýä íü îð÷óóëæ
ºãäºã áîëîâ.
1943 îíä Óëààí àðìèä Ìîíãîëîîñ áýëãèéã õ¿ðãýõýä Õ.×îéáàëñàí
Á.Øèðýíäýâèéã àâ÷ ÿâæýý. Ìîñêâàä Ñòàëèí, Õ.×îéáàëñàí õî¸ðûí óóëçàëòàíä
îð÷óóëàã÷ààð àæèëëàà. Òýð ÿâäàëààñ õîéø 2 æèëèéí äàðàà 1945 îíä Ñòàëèí,
×îéáàëñàí íàðûã Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí òàëààð ÿðèëöàõàä Øèðýíäýâ
áàñ ë îð÷óóëàã÷ààð àæèëëàà. 1946 îí ãàðàâ. Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí íàéðàìäàëûí
ãýðýý áàéãóóëàõàä Èõ ñóðãóóëèéí çàõèðàë Øèðýíäýâèéã òºëººëºã÷äèéí

á¿ðýëäýõ¿¿íä îðóóëëàà. Äàéíû äóíäóóð Øèðýíäýâèéã Ñ.Ëóâñàíâàíäàí,
×.Ëîäîéäàìáà çýðýã 4 íºõäèéí õàìò Ìîñêâàä èëãýýæ íàìûí äýýä ñóðãóóëèéí
äýðãýä ëåêòîðûí êóðñýä 6 ñàð ñóðàëöóóëàâ. Òýäíèéã òºãñººä èðýõýä
òàâóóëàíã íü Íàìûí Òºâ Õîðîîíä àæèëëóóëæ Øèðýíäýâèéã ñóðòàë óõóóëãà
ýðõýëñýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð òîìèëæýý. Ñóðòàë ãýõýýð 70-80-ààä îíû
óëñ òºðæñºí ¿çýë ñóðòàë áàñ ÷ áèø áàéæ. Ñóðòàë óõóóëãûí õýëòýñ äýëõèéí II
äàéíû ÿâöûã îëîí íèéòýä áàéíãà ìýäýýëæ óëñ äàÿàð ñî¸ëûí êîìïàíèò àæèë
ºðí¿¿ëýõ ¿éëñýä äóó õîîëîé áîëæ áàéâ. Èðãýäýä ñî¸ëûí öàãààí òîëãîéã çààæ
“Ãàð í¿¿ðýý óãààæ áàé. Ðàäèî ñîíñ, Õ¿¿õäýý ñóðãóóëüä îðóóë, Õóâöàñ õóíàðàà
óãàà, Áººñºº öýâýðëý, Ø¿äýý óãààæ áàé ãýæ óðèàëäàã áàéñàí íü îäîî áîäîõîä
ñîíèí þì. Ñóðòàë óõóóëàã÷ íàð õýâëýë ñîíèí, “óõóóëàã÷èéí ºâðèéí äýâòýðò”-ò
èõ áè÷èæ ðàäèîãîîð ÷ èõ ÿðüäàã áàéæ. ªºðñ人 ÷ õºäºº õîòã¿é áàéíãà ÿâæ,
îëíû äóíä ÿðèà òàíèóëãà õèéíý. Íèéñëýëä ìîä, ç¿ëýã ñóóëãàæ ýõëýí, ººðñ人
÷ ìîä òàðèëöàæ õîòîî íîãîîðóóëæ ÿâæ.
Áîëîâñîðîëòîé õ¿í òóí õîâîð öàã áàéëàà. Ãàíö Øèðýíäýâò òºâ õîðîîíû
ñóðòàëûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, Àðäûí ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéä, Óëñûí èõ
ñóðãóóëèéí çàõèðëûí àæëóóäûã äàâõàð õàðèóöóóëæ áàéæýý. Ãó÷õàí íàñòàé
çàëóó ýð îëîí àæèëä ò¿¿ðòýí ÿäðàâ÷ ìýäýõ, ñóäëàõûã ÷àðìàéí øºíº õàãàñëàí
óíòàæ, ¿¿ðèéí õàðàíõóéä áîñíî. Èíãýæ 10-ä æèë ç¿òãýæ ÿâòàë 1952 îíä
ìàðøàë íàñ áàðæ, îðîíä íü Þ.Öýäýíáàë òîìèëîãäîæ Øèðýíäýâèéã Åðºíõèé
ñàéäûí îðëîã÷ áîëãîæýý.
Íàñ çàëóó õýäèé áîëîâ÷ îëîí äàâõàð àæèëäàà ÿäàð÷, áèå íü ìóóäàæ èðýõýä
Øèðýíäýâ ó÷èðàà õýëæ çàðèì àæëààñ ÷ºëººëºãä뺺. Ãýâ÷ Ìîíãîë Ǻâëºëòèéí
íàéðàìäëûí íèéãýìëýãèéí äàðãà, Ìîíãîëûí ýíõ òàéâíû õîðîîíû äàðãûí
àæëûã îëîí æèë õàâñðàí ã¿éöýòãýñýýð èðæýý. Õ¿í ãýã÷ àìüòàí æàðãàëä
àìàðõàí òàøóóðäàã÷ ãýëýý áýðõøýýë òóóëàõ íü ãàðãóóä àæýý. Òýð èõ àæëûí
çýðýãöýý Øèðýíäýâ ýðäýìèéí àæëàà õèéñýýð 1957 îíä Ǻâëºëòèéí ØÓÀ-èéí
äîêòóðàíòóðò ÿâàâ. Òýíä áàéõäàà XIX-XX çóóíû çààã äàõü Ìîíãîë óëñ ñýäâýýð
õî¸ð õóðóó äàðàì çóçààí á¿òýýëýý îðîñ õýë äýýð òóóðâèæ, äîêòîðûí çýðýã
õàìãààëààä ýðãýæ èðæýý. Øèðýíäýâò òºðèéí ñî¸ðõîë õ¿ðòýýæ Òºâ õîðîîíîîñ
óäèðäàõ àæèë õèéõèéã ñàíàë áîëãîñîí ÷ òàòãàëçàæ, çºâõºí ýðäìèéí àæëàà
äàãíàõ áîëîâ. 1960 îíîîñ Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýí, Óëñûí ñóðãóóëü õî¸ðûí
õàìò áàéõàä çàõèðëààð íü àæèëëàæ, äàðàà æèë íü õ¿ðýýëýíã àêàäåìè áîëãîí
ºðãºòãºæ, åðºíõèéëºã÷ººð íü æèíõýíý ãèø¿¿í Á.Øèðýíäýâèéã òîìèëñîí þì.
Òýð ¿åýñ õîéø õîðü ãàðóé æèë Àêàäåìèéí åðºíõèéëºã÷ººð àæèëëàæ ýðäýì
øèíæèëãýýíèé 200 ãàðóé á¿òýýë òóóðâèëàà.
1982 îí ãàðàâ. Ãýâ ãýíýòõýí “¯íýí” áîëîí òºâèéí îëîí ñîíèí õýâëýëä
Øèðýíäýâèéã ìóóëñàí ñ¿ðæèí íèéòëýë¿¿äèéã Òºâ õîðîîíû çààâðààð
õýâë¿¿ëæ, óëñ äàÿàð äóóëèàí äýãäýýõ íü òýð. Åðºíõèé ñàéäûí 1-ð îðëîã÷
Ä.Ìàéäàð, ìºí îðëîã÷ ñàéä Öýâýãìèä íàð ØÓÀ-èéí îðîí òîîã öîìõîòãîõ,
äýìèé íýã áàéãóóëëàãà ìýòýýð îéøîîõã¿é õàíäàæ, ýðõøýýëäýý êîìàíäëàõûã
îðîëääîã áàéñàí áºãººä ¿¿íèéã ýðñ ýñýðã¿¿öäýã ó÷èð èíãýæ á¿õ àëáàí
403

òóøààëààñ íü íýã ìºñºí îãöðóóëæýý. Òýä Ôèëàòîâà àâãàéä àëòàí õîøóó
ºðãºñºí íü íýðìýýñ áîëæ Þ.Öýäýíáàëä òóëãàí Øèðýíäýâèéã àæëààñ õàëàõ
òîãòîîë ãàðãóóëæ àìæñàí þì. Ýíý ñ¿ðæèí ÿâóóëãà, òîãòîîë, õýâëýëèéí
ìàòåðèàëûã ãàäààäûí îëîí õýë ð¿¿ îð÷óóëæ, òóñ óëñûíõ íü ýë÷èí ñàéäûí
ÿàìäààð äàìæóóëàí äýëõèéä öàöñàí íü èõýä õîðëîíòîé áàéæ. Òýãýõã¿é áîë
îëîí óëñûí øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãóóä äóðã¿éöíý ãýæ òîîöîîëæýý.
Ìîíãîë îðíîîñ àíõ óäàà äýëõèéí ýíõ òàéâíû çºâëºëèéí ãèø¿¿äýýð îëîí æèë
óëèðàí ñîíãîãäîæ áàéñàí ãàíö õ¿íýý äîîø íü ÷àíãààæ “òàìûí òîãîî” ðóó íü
îðóóëàõ ãýæ áàéñíûã ¿çýõýä ìîíãîë÷óóä áèäíèé àòàà ÷ºòººíèé ºâ÷èí èõýñ
äýýäýñ, òºðèéí òýðã¿¿ä ìààíü õ¿ðòýë õàëäâàðëàäàã áàéñàí íü òîîã¿é.
Ãýâ÷ Øèðýíäýâ “íàìàéã õýëìýãä¿¿ëñýí þì ø¿¿” ãýæ äýýã¿¿ð ã¿éæ, ìºíãº
òºãðºã ãàðãóóëàõ ãýñýíã¿é. Îäîî ÷ òýð òóõàé áîääîãã¿é àæ. Àõìàä ýðäýìòýíä
íýìæ õýäýí àñóóëò òàâèëàà.
Ý.×: - Øèðýíäýâ ãóàé òà èõ àíóóõàí õàðàãäàõ þì. Äàëàí íàñíààñ õýòðýýã¿é
áîëîâóó ãýìýýð. Îäîî íàñ ñ¿¿äýð õýä õ¿ð÷ áàéíà? Áèå òàíü ºâäºæ áàðüäàãã¿é
áèç äýý.
Á.Øèðýíäýâ: - Ýíý æèë 83 õ¿ðëýý. Áèå ºâäºõã¿é ýý. Ç¿¿í ÷èõíèé ñîíñãîë
æîîõîí òààðóó. Õàðààíû øèë ç¿¿äýã. Õîëûí õàðàà áîë ãàéã¿é ýý.
- Õààÿà íóòàã óñàíäàà î÷èæ ÷àääàã óó?
- Î÷äîã îî íîäíèí çóí ñóìûíõàà 70 æèëèéí îéä î÷èæ Ç¿¿í íóóðûí ýðýãò
ñàð áîëñîí. Áèå ñàéæðààä èðäýã þì. Õîéòîí äàõèàä î÷íî.
- ¯ð õ¿¿õýä à÷ ãó÷ íàð îëîí áîëñîí óó?
- Ãóðâàí õ¿¿õýä 2 à÷òàé. Òîì õ¿¿ Âèòàëèé ìààíü îäîî 56 íàñòàé. Îðîñûí
ØÓÀ-èéí Àðõåîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí îðëîã÷ çàõèðàë. Óäààõ õ¿¿ îäîî 50
õ¿ðëýý. Áàÿð ìààíü Îðîñ, Àíãëè, Ãåðìàí, Ôðàíö, Õÿòàä ãýýä çóðãààí õýë
ìýääýã. Îäîî Ìîñêâàä îð÷óóëàã÷ õèéæ áàéãàà. Îõèí Òàíÿ ìààíü ýäèéí
çàñãèéí óõààíû äýä ýðäýìòýí.
- Òàíòàé îëîí ñàéõàí ýðäýìòýä, çîõèîë÷èä óóëçàæ, ó÷èð÷ ÿâñàí ãýäýã.
Çàðèìààñ íü ÿðüæ ºãºõã¿é þó?
- Õîðü ãàðóé óëñàä î÷ñîí. Èíäðà Ãàíäè, Ñòàëèí, Ìàî Öçå äóí,
×åõîñëîâàêèéí åðºíõèéëºã÷ Ê.Ãîòâàëüä, Èíäîíåçèéí åðºíõèéëºã÷ Ñàêóðíî,
äýëõèéí ýíõ òàéâíû çºâëºëèéí åðºíõèéëºã÷ Ð.×àíäðà, Ãåîãðèé Æóêîâ,
Õÿòàäûí Åðºíõèé ñàéä Ëè Ïýíèé ààâ Æîó Ýíü ëàé, Åãèïåòèéí åðºíõèéëºã÷
Íàñåð íàð áàéíà. Ýðäýìòýí çîõèîë÷äûí öºìèéã íü òîî÷èõ àðãàã¿é.
Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí åðºíõèéëºã÷ ãóðâàí èõ “Ê”-èéí íýã
àêàäåìè÷ Êåëüäûøòýé äîòíî ¿åðõäýã áàéëàà. Áèä õî¸óëàà 1912 îíû 5 äóãààð
ñàðûí 15-íä òºðñºí íü ñîíèí áàéäàã þì.
“¨ñòîé õ¿íèé òóõàé òóóæ” çîõèîëîî Á.Ïîëåâîé áè÷èõäýý Àëåêñåé
Ìåðåñüåâ íèñãýã÷èéí áîäèò àìüäàðëààñ ñýäýâëýæ áè÷ñýíèéã òà íàð ìýäýõ
õîéíî. Òýð õî¸ðòîé õàìò äýëõèéí ýíõ òàéâíû õóðàëä õýä õýä ÿâñàí. Ñàéõàí
õ¿ì¿¿ñ ø¿¿. Õÿòàäûí çîõèîë÷ Ãî Ìî Æî, Áðàçèëèéí Æîðæ Àìàäó, Ôðàíöûí
ýðäýìòýí Ôðèäåðèê Æîëèî-Êþðè íàðòàé óóëçàæ ÿðèëöàæ ÿâñàí. Õ¿¿ ìèíü
404

íààä ãýðýë çóðàãíóóä äýýð ÷èíü çàðèì íü áèé. Ãó÷ ãàðóé ýðäýìòýä çîõèîë÷
íàð áèé.
- Òàíûã òýòãýâýðò ãàðñàí ÷ ýðäýìèéí àæëàà õèéñýýð áàéãàà ãýæ ÿðèëöäàã.
Õàìãèéí ñ¿¿ëä ÿìàð á¿òýýë õèéæ áàéíà äàà
Çóðãààí ñàðä ßïîíä áîëñîí Ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí áàãà õóðàëä Òîêèîä
îðîëöîæ “Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóä” ñýäâýýð èëòãýë òàâèëàà.
ßïîíä ÷èíü çºâõºí Ìîíãîë÷ ýðäýìòýí ãýõýä 300 îð÷èì õ¿í áàéäàã þì áàéíà.
Ìîíãîë, ßïîí, Ñîëîíãîñûí õàìòûí àæèëëàãààíû õóðàëä îðîëöîæ áàñ èëòãýë
òàâüñàí.
- ªíººäºð ñýòãýë òàéâàí ÿâàà ìîíãîë õ¿í õîâîð áàéõ øèã. Á¿ãä ë ñàíàà
çîâæ, ýìçýãëýæ ÿâàõ þì. Òàíû õóâüä ÿìàð áàéíà äàà?
- Õàìãèéí ãîë ñàíàà çîâæ áàéãàà þì áîë çàñãèéí ýðõèéí òºëºº ºðñºë人í
íü áàéíà. Ýíý óëñ ìààíü òóéëäàíà ø¿¿. Àæèëëàæ ÷àäâàë ìîíãîë÷óóä ÿâààíäàà
ñýðãýæ, óëñàà ººä íü òàòàæ ÷àäíà. Õºðñºí äýýð íü ìàë, äîð íü áàÿëàã áàéãàà
õîéíî.
- Àõìàä ¿åèéíõýí, ÿëàíãóÿà õóâüñãàëò íàìûí ãèø¿¿ä óëñûí òºëºº ãýñýýð
ÿâààä õóâüäàà õºðºíãºã¿é, íàñíû ñ¿¿ëä òàð÷èã ñóóãàà õàðàãääàã. Òàíû
àìüäðàë ÿìàðõóó áàéíà?
- Õîîñîí ¿ëääýã íü ¿íýí. Îäîî ãýõýä áè õàð öàãààí çóðàãò ¿çäýã. Ãàäààäûí
øàâü íàð çàðèìäàà ãýðýýð èðýõýä í¿¿ð õàëóóí áàéõ ¿å áèé. Ìàøèí, óíàà
õóâèéí áàéð áàéõã¿é. ×àäàëòàé áàéõäàà õóâèà áîäîæ þì õóðààñàí áîë ÷
áîëîõ ë áàéñàí. Ñóðààã¿é þì ãýäýã õýö¿¿.
Òàíûã óðëàãò ýëýãòýé ãýæ äóóëñàíààñ öààøã¿é. Äóó õºãæèìä äóðòàé óðàí
çîõèîë÷ õ¿í ãýëöýõ þì.
Çà òèéì ýý. Ìîíãîëûí àíõíû á¿æãèéí æ¿æã¿¿äèéã áè÷èæ ÿâñàí ¿å áèé.
“Õîøóó íààäàì” , “Óðàí õàñ” , Íóóðûí äîìîã”, “Í¿ãýë í¿äòýé” , “ Çàëàà óóëûí
çàëóó õîñ”, çýðýã á¿æãýí æ¿æã¿¿ä áè÷ñýí. Íîðîâáàíçàä, Äîëãîð, Çàíãàäèéí
äóó Ãîí÷èãñóìëàà, Æàíöàííîðîâèéí õºãæìèéã ñîíñîõ äóðòàé. Èòàëèéí
Âåðäè, Àâñòðèéí Øòðàóñûã áèøèðäýã.
Óó÷ëààðàé îäîî òà ãàíöààðàà àìüäàð÷ áàéãàà þì óó?
Õºãøèí ìààíü áèå áàðààä àðâàí æèë áîëæ áàéíà. Õ¿¿õä¿¿ä à÷ íàð
Ìîñêâàä áàéãàà. Áàéíãà èðæ î÷äîã þì. Ìèíèé äýðãýä Óâñûí õî¸ð îþóòàí
áàéäàã. Íàäàä òóñàëæ ÿâäàã þì. Åð íü òýãýýä ýðãýæ òîéðäîã õ¿ì¿¿ñ öººíã¿é.
Çýý íàð ìààíü áàéíà. Àðõàíãàéí Ñîäãýðýë, Ýðäýíý÷èìýã íàð áàéð çàñàæ
ºã뺺. Àêàäåìè ìààíü ÷ èõ òóñàëäàã þì. Îëîíã¿é áîë ãàíöààðàà ÿàæ äèéëýõ
âý äýý.
Øèðýíäýâ ãóàéí õàíü íü Áàãøèéí äýýä ñóðãóóëèéí îðîñ õýëíèé áàãø
Ç.À.Æóðàâëåâà ãýäýã òºëºâ ò¿âøèí îðîñ ýìýãòýé áàéæýý. Æóðàâëåâà áàãø
ãýõýýð Ìîíãîëûí îëîí ñàéõàí ñýõýýòýí òàíüäàã, õ¿íäýëäýã áèëýý. Øèðýíäýâ
ãóàé çºâëºëòºä 13 æèë òàñðàëòã¿é ñóðàëöàæ áàéõàä äýðãýä íü ìîíãîë á¿ñã¿é
áàéñàíã¿é. Îðîñ íºõºäòýéãýý áàÿñàæ ãóíüæ ÿâñààð íýã ñóðãóóëèéí îþóòàí
Æóðàâëåâàòàé 28 íàñàíäàà õàíèëñàí áèëýý. “Ìîíãîë õ¿í çààâàë ìîíãîë
405

õ¿íòýéãýý ñóóõ ¸ñòîé” ãýõ íü àìüäàðëààñ òàñàðõàé ¿çýãäýë ìýò áîäîãäîíî.
Æèíõýíý õàéð ñýòãýë ãýã÷ íü öóëáóóð æîëîîã¿é àãààä ÿìàð÷ õîðèã õ¿ëýýñýíä
áàðèãäàõã¿é ñàä òàâüäàã òýíãýðëýã èõ õ¿÷ áèëýý. Çîõèîë÷ Íàöàãäîðæ,
Äàìäèíñ¿ðýí ãýýä îëîí ñýõýýòí¿¿ä îðîñ ýõíýðòýé áàéñàí. ¯äýø áîëæýý.
Øèðýíäýâ ãóàé íàìàéã ¿äýí ãàðãàæ ºã뺺. Ñàëàõäàà ººðèéí áè÷ñýí “Äàëàéí
äàâàëãààíààð”, “Áóÿíû ñóðãààëü àéëäàã÷èéí øàñòèðààñ” õýìýýõ õî¸ð íîìîî
íàäàä äóðñãàâ.
Õºâñãºëä ìèíèé á¿òýýëèéí ýìõýòãýëèéã õýâëýõ ¿éëäâýðèéí íºõºä õýâëýæ
ºãñºíä òàëàðõàë õ¿ðãýýðýé ãýñýýð ¿ëäëýý.
Ò¿¿õ÷, àêàäåìè÷, äîêòîð Øèðýíäýâ ãóàéí äàëàé øèã ã¿í àìüäðàëûíõ íü
òóõàé öóõàñõàí äóðüäàõàä ýíý áóþó.
“Àêàäåìè÷ Áàçàðûí Øèðýíäýâ” ÓÁ., 1997. ò.193-198
406

ÕßÒÀÄ, ÀÍÃËÈ, ÀÌÅÐÈÊÈÉÍ ÕÝÂËÝË
ÍÀÌÀÉÃ ÕÀÌÃÀÀËÆ ÁÀÉÑÀÍ
- Àìüäðàë ÿìàð áàéíà äàà? Õ¿¿õä¿¿ääýý î÷èæ áàéíà óó?
- Íîäíèíãîîñ òýòãýâýð ìààíü 15 ìÿíãà áîëñîí. 7-8 ìÿíãà íü áàéðàíäàà,
¿ëäñýíèéã õîîëîíäîî çàðöóóëààä àìüäàð÷ ë áàéíà. Íèéòýýðýý ë èéì áàéãàà
þì ÷èíü ººð þó ÿðèõàâ. Õ¿¿ Áàÿð ìààíü Îðîñò îð÷óóëàã÷ õèéäýã, îõèí Òàíÿ
ìààíü ãýð á¿ëýý äàãàí Áîëãàðò àæ òºðæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä çàìûí
çàðäëàà äèéëýõã¿é áîëîîä ÿâæ ÷àäàõàà áîëèëîî. Òýä ìààíü ÷ ººðñíèé㺺
äºíãºí äàíãàí àâ÷ ÿâàà áîëîõîîð õàëàìæèëíà áàðèíà ãýõýä õýö¿¿ ë äýý.
Õàìààòíûõàà õ¿¿õäèéí àñðàìæèíä áîëîîä ë áàéíà.
- Òàíû õèéñýí á¿òýýñíèéã àðä ò¿ìýí ìýäíý. Õàðèí òà õî¸ð ÷ óäàà
õýëìýãäýæ áàéñàí. ªíººãèéí ºíäºðëºãººñ õàðàõàä ÷óõàì þóíààñ áîëæ
õýëìýãäýâ?
- 1948 îíä, äàðàà íü 1981 îíä õýëìýãäýæ áàéñàí. Ãîë øàëòãààí íü
Ǻâëºëòèéí ìýðãýæèëòýí ð¿¿ äàéðñàí ãýæ áóðóóòãàãäñàí. 1948 îíû
ãóðàâäóãààð ñàðûí 25-íû ºäðèéí Óëñ òºðèéí òîâ÷îîíû òîãòîîëä “Ýðäýìòýí
Á.Ðèí÷åí ãóàéã Ǻâëºëòèéí ìýðãýæèëòýí èõ ñóðãóóëèéí áàãø íàðòàé ìàðãàæ
áàéõàä ¿ã äóóã¿é ºíãºð¿¿ëñýí” ãýæ òýìäýãëýñýí áàéäàã. Ò¿¿íýýñ ãàäíà
Çàñãèéí ãàçðûí çºâëºõ Ñ.Áîëîæàíèíîâòîé àì çºðæ “Áèäíèé ñàíàà òààðàõã¿é
áàéãààãàà èëýðõèéëñýí” íü “Ìàíàé óëñûí ãàäààä ò¿íøëýëèéí òàëààðõ íàìûí
øóãàìíààñ óõàð÷ áàéãàà ýõëýë” õýìýýí áóðóóòãàãäñàí. Òýð ¿åèéí Ǻâëºëòèéí
ýë÷èí È.À.Èâàíîâ (Äß-íû ãåíåðàë õ¿í áàéñàí) ìàíàé òºðèéí óäèðäëàãûã
õýëìýãä¿¿ëýõýä øóóä îðîëöñîí. Ò¿¿íèé õàòãàëãààð íàìàéã òàãíàæ áàéñàíòàé
õîëáîîòîé. 1981 îíû òîãòîîëä ÷ ìºí 1948 îíûõ øèã óëñ òºðèéí ò¿íøëýëèéí
àñóóäàë äýýð íàìûí øóãàìààñ óõàðñàí ãýæ äàõèí òýìäýãëýñýí. Ýíý
õýëìýãäëýýð ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷, ÀÈÕ-ûí îðëîã÷ äàðãà, äåïóòàò, Íàìûí
Òºâ Õîðîîíû ãèø¿¿í ãýýä àëáàí òóøààë, ñîíãóóëèàñ õàëàãäàæ ÷ºëººëºãäñºí.
- Òàíûã àæëààñàà àâàõóóëñíûã ãàäààäûíõàí õýðõýí ¿çýæ áàéâ?
- Ãàäààä äàõü Àêàäåìèéí ãèø¿¿íýýñ ÷ºëººëºõ òóõàé òóõàéí îðîíä, ÄÝÒÇèéí
ãèø¿¿íýýñ ÷ºëººëºõ òóõàé Ð.×àíäðàä ñàíàë òàâèõàä çºâøººðººã¿é ó÷èð
õýâýýð ¿ëäýýñýí. Òýð ¿åä Õÿòàä, Àíãëè, Àìåðèêèéí õýâëýëä íàìàéã õàìãààëæ
áè÷èæ áàéñàí ãýäýã. Àìåðèêèéí ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Ëàòòèìîð “òà íàð ñî¸ëûí
õóâüñãàëûã õèéæ áàéíà” ãýæ ýñýðã¿¿öýýä ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí õóðàëä
èðýýã¿é þì.
- Òàíûã Þ.Öýäýíáàë äàðãà äýýð “íîãîîí ãýðëýýð” îðäîã ãàíöõàí õ¿í ãýæ
òýð ¿åä ÿðüäàã áàéñàí. Äàðãà òà õî¸ð áàãûí íàéç ãýäýã áàéõ àà. Òàíûã àðãà
õýìæýý àâàãäàõàä òýð “õàðæ ¿çýýã¿é” çàð÷èì÷, õàòóó áàéðíààñ õàíäàæ äýý?
- Þ.Öýäýíáàë áèä ÇÕÓ-ä äóíä, äýýä ñóðãóóëüä õàìò ñóð÷ áàéñàí áàãûí
íàéçóóä. 1981 îíä íàìàéã èéí õàòóó “íèðãýñýí íü” õºíäëºíãèéí õ¿ì¿¿ñèéí
îðîëöîî, õóòãàí ¿éì¿¿ëñýí ÿâäëààñ áîëñîí þì. Íàìàéã çàéëóóëàí ØÓÀ-èéí
407

óäèðäëàãûã ãàðòàà àâàõûã îðîëäîã÷èä, õýä õýäýí óäàà Àêàäåìèéã øàëãàí,
òàðààõ ñàíàà äýâø¿¿ëñýí þì. Ýñ ÷àäààä òýä “Øèðýíäýâ Öýäýíáàëä íýã øèë
àðõè ºãººä Àêàäåìèà õýâýýð áàéëãàæ ÷àäíà õýìýýí áóñäàä ÿðüæ áàéíà” ãýæ
Ôèëàòîâàä õóäàë ìýäýýëýë ºãñºíä òýð õóðöààð õ¿ëýýí àâ÷ äàðãàä àðãà õýìæýý
àâàõûã øààðäæýý. 1970-ààä îíîîñ ýõëýí Þ.Öýäýíáàëûí áèå ýðñ ìóóäàæ, óõààí
ñàíààíû äîðîéòîëä îðæ ìàãàäëàí øàëãàõ òýíõýë, îþóíû ÷àäâàð ñóë áàéñíààñ
àëáàí òóøààë ãîðèëîã÷ áýðòýã÷èí õ¿ì¿¿ñèéí ¿ãýíä àìðàõàí èòãýí ÿòãàãäàæ,
áàðàã ºðººëèéí ãàðààð ýíý äóóëèàíò òîãòîîë ãàðñàí þì.
- Òýðõ¿¿ òîéðîí õ¿ðýýëýã÷, õóòãàí ¿éì¿¿ëæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéã íýðëýæ áîëîõ
óó?
- ̺íõ áóñûã ¿ç¿¿ëñýí òýð õ¿ì¿¿ñèéí ÿñûã ºíäºëç¿¿ëýýä ÿàõàâ äýý.
- 1990 îíä òà öàãààòãàãäëàà. Íàìäàà ÷ þì óó, åð íü ãîìäîõ ¿å áàéñàí óó?
- 1990 îíû Íàìûí Òºâ Õîðîîíû òîãòîîëîîð óðüäàõ øèéòãýëèéã õ¿÷èíã¿é
áîëãîí, íýð òºðèéã ñýðãýýñýí ÿâäàë íàì ìààíü àëäààãàà ýðãýí õàðæ, çàñ÷
çàëðóóëæ ººð÷ëºãäºí øèíý÷ëýãäýæ áàéãààãèéí èëðýë õýìýýí áè îéëãîæ
áàéíà. Ýíý áîë òóõàéí ¿åèéí õ¿ì¿¿ñèéí àëäàà þì. Îäîî íàì ¿íäñýýðýý
ººð÷ëºãäæýý.
- Òàíû 80 íàñíû îéã ìàíàéä òýìäýãëýýã¿é. Îðîñò ºðãºí òýìäýãëýñýí ãýäýã.
- 1992 îíä Ìîñêâàä áàéäàã õ¿¿õýääýý î÷èõîä ìèíèé 80 íàñíû îé òààðñàí.
Îðîñûí ØÓÀ îéã ìèíü ºðãºí òýìäýãëýæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóðàë, óóëçàëò
õèéæ, Ǻâëºëòèéí ýñðýã ìýòýýð áóðóóøààãäñàíûã ìèíü îðã¿é õóäàë áîëîõûã
òýìäýãëýýä, õî¸ð óëñûí øèíæëýõ óõààíû õàìòûí àæèëëàãààíä òóñ íýìýð
îðóóëñíûã ¿íýëñýí. Àêàäåìèéí äýä åðºíõèéëºã÷ ãýðò ìèíü èðæ áàÿðûí áè÷èã
ãàðäóóëæ áàéñàí, îëîí ÷ ýðäýìòýí áàÿð õ¿ðãýñýí. Òýãýýä íóòàãòàà èðýõýä
ìàíàé ØÓÀ îéã ìèíü òýìäýãëýå ãýõýýð íü îéí ºäºð íü ºíãºðñºí áîëîõîîð
áè áîëèóëñàí. Äàðàà íü åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèãààð Øèíæëýõ óõààíû ãàâúÿàò
ç¿òãýëòýí öîë îëãîñîíä áàÿðëàæ ÿâäàã èéì ë ó÷èðòàé.
- Òàíûã Îðîñò áàéõäàà Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí ò¿¿õ áè÷èëöñýí ãýæ ÿðüäàã.
Òýð á¿òýýë þó áîëñîí áý?
- Áè òèéì ò¿¿õ áè÷èõýä îðîëöîîã¿é.
- Òà ãàäààäûí õè÷íýýí îðíîîð ÿâàâ? Óóëçàæ ó÷èðñàí íèéãìèéí ç¿òãýëòýí,
ýðäýìòäýýñ õýí íü ã¿í èõ áèøðýëèéã òºð¿¿ëñýí áý?
- Áè îëîí îðíû ôèçèê, õèìè, òîî, íèéãìèéí óõààíû ãàðàìãàé ýðäýìòýäòýé
óóëçàæ áàéñàí. Ǻâëºëòèéí íýðò ýðäýìòýí Ì.Â.Êåëüäûø (ØÓÀ-èéí
åðºíõèéëºã÷), Ñ.È.Âàâèëîâ, Í.À.Íåñìåÿíîâ, Àìåðèêèéí Î.Ëàòòèìîð,
Àíãëèéí íýðò ò¿¿õ÷ Êàðà íàðûí çýðýã ýðäýìòýä ã¿í õ¿íäýòãýë òºð¿¿ëæ
áàéñàí.
- Òà õè÷íýýí íîì, ºã¿¿ëýë áè÷èæ õýâë¿¿ëñýí áý? ¯¿íýýñ ãàäààäàä õýâëýãäñýí
íü õýä âý?
- Ò¿¿õ óðàí çîõèîëîîð áèå äààñàí 30 îð÷èì íîì, òîâõèìîë, ò¿¿õèéí
ãóðâàí áîòü (õàìòûí á¿òýýë), ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëýë, èëòãýë, ëåêö
õýäýí çóóãààä áèé. Ãàäààäûí íýëýýä õýäýí îðîíä 12-13 õýâëýãäñýí á¿òýýë áèé.
408

Áàñ äóðñàìæàà áè÷èæ “Äàëàéí äàâàëãààíààð” íýðòýé íîì õýâë¿¿ëñýí. Ñîíèí
õýâëýëä ÷ äóðñàìæàà íýëýýä áè÷èæ áàéíà. Çîõèîë÷äûí õîðîîíîîñ ýðõëýí
õýâë¿¿ëñýí õî¸ð áîòèä 37 çàõèäàë ìààíü îðñîí.
- ªíººõ òîãòîîëä îðñîí “Õàíãàéí õ¿¿” íîìûí òóõàéä?
- “Õàíãàéí õ¿¿” íîìûã áè áè÷ýýã¿é, íàäòàé õàìààðàëã¿é á¿òýýë. Ìîíãîëûí
ýðäýìòíèé òóõàé (ìèíèé òóõàé) Ǻâëºëòèéí íýãýí ýðäýìòíèé áè÷èæ
Ìîñêâàä õýâë¿¿ëñýí óðàí çîõèîëûí íîì þì.
- Òà ãýðòýý îëîí ø¿¿ãýý ä¿¿ðýí íîìòîé þì äàà. Õýäèé õýð íîìòîé âý?
- Ýíý ø¿¿ãýýíä áàãòààã¿é àâäðàíä ÷ íîì áèé. Õýäýí ìÿíãà áèé ë áàéõ,
òîîëæ áàéãààã¿é ø¿¿. Íàäàä ãàäààä, äîòîîäûí ýðäýìòäèéí çàõèäàë, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õîëáîãäîëòîé ãàð áè÷ìýë á¿õèé 30-ààä õàâòàñ, ãýðýë çóðãèéí
àðàâ ãàðóé àëüáîì áèé. Áè ¿¿íèéãýý õóâèéí àðõèâ áîëãîí õàäãàëæ áàéäàã þì.
- Òýãýõýýð ýíý á¿õíèéã òàíû õîááè ãýæ õýëæ áîëîõ óó?
- Áè óðëàã, óðàí çîõèîë, õºãæèì ñîíèðõäîã. Çàâ ãàðâàë àãààð ñàëõèíä ãàð÷
ÿâãàí ÿâäàã. Õîòûã íîãîîðóóëàõ, ìîä òàðèõ ñîíèðõîëòîé, ýíý àæèëä ãàðäàí
îðîëöäîã áàéëàà. Òóóëûí äàãóó êîìáèíàòààñ ìîðèí òîéðóóëãà õ¿ðòýëõ, ìºí
Í¿õòèéí àìàíä 1000 øàõàì ìîäûã òàðèõàä áèå÷ëýí îðîëöñîí. Ýíý á¿õýí
ìèíèé ýð¿¿ë ìýíäýä òóñ íýìýð áîëñîí áàéõ ãýæ áîääîã.
- Åðºíõèé ñàéä Ì.Ýíõñàéõàí ØÓÀ-èéíõàíòàé óóëçëàà. ßìàð ÿðèà ºðíºâ?
- ßìàð ÷ óëñàä øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãà áàéõ ¸ñòîé. Õàðèí ò¿¿íèé
àæèëòíû ñóäàëãààíû îíîëûí ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõ, ¿ð ä¿í ºãººæèéã àìüäðàë,
ïðàêòèêò õóðäàöòàé íýâòð¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ÿðèà áîëñîí. Çàõ çýýëèéí
íºõöëèéí øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãûí á¿òöèéã
ñàéæðóóëàõ, ¿ð ºãººæèéã äýýøë¿¿ëýõ àðãà çàìûã îëæ óëñ îðíû õºãæèëä
àøèãëàõàä ÷èãë¿¿ëýí Çàñãèéí ãàçðûí äýðãýä øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí
çºâëºë áàéãóóëàõ, ØÓÀ-èéã òºðèéí èâýýëä áàéëãàõûã ñàíàë áîëãîæ áàéñàí.
- Òà àìüäðàëûí çàìíàëàà ýðãýí õàðàõóéä þó áîäîãäîæ áàéíà âý?
- Õ¿íèé àìüäðàë íèéãìèéíõýý õºãæèëòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé. Ìèíèé
òóóëæ ºíãºð¿¿ëñýí çàì áîë ìàíàé óëñûí ò¿¿õýí õºãæëèéí º÷¿¿õýí íýãýí
õýñýã þì.
- Íàñòíààñ ñóðãààë ñîíñ ãýäýã. Òà ìàíàé óíøèã÷äàä õàíäàí ñóðãààëü
õàéðëàíà óó?
- Öàã ¿åý ººðòºº áà óëñäàà àøèãòàé ºíãºð¿¿ëýõ íü èðãýí õ¿íèé ýðìýëçýë
þì. ×àäàõ ÷èíýýãýýðýý õºäºëìºðëºæ àìüäðààä íèéãýìäýý º÷¿¿õýí ÷ ãýñýí
òóñ õ¿ðãýõ íü ÷óõàë þì.
- Òàíä ÷ óëàì óðò óäààí íàñëàõûí åðººëèéã äýâø¿¿ëüå. ßðèëöëàãà ºãñºí
òàíü òàëàðõëàà.
ßðèëöñàí Æàìáàëäîðæèéí Áàäàìñ¿ðýí
“¯íýí”. 1997.1.29.
409

410
ÌÎËÎÒÎÂÎÎÑ ÁÀßÐÛÍ ÖÀÕÈËÃÀÀÍ ÈÐÆ
ÆÎÓ ÝÍÜ ËÀÉÍ ÎÐËÎÃ× ÎÐÎËÖÑÎÍ
ÒÝÐ ªÄЯ¯ÄÈÉÍ ÒªÐÕ
- Ñàéõàí ºâºëæèæ áàéíà óó?
- Ñàéõààí. ×è ãóòëàà òàéëàõ õýðýãã¿é áàéñàí þì äàà. Ìàíàéõ õ¿éòýí
ø¿¿. Áè ÷àìä àÿãà õàëóóí öàé ºãººòºõüå. Àêàäåìè÷ áèä õî¸ðûí ÿðèà èíãýæ
ýõýëñýí þì. Õóó÷íû öàðñ ìîäîí òàâèëãà, áóðõíû õºðã¿¿ä, áàÿëàã íîìûí
ñàí. “Ìàíàéä Öýíäèéí Äàìäèíñ¿ðýí èðäýã áàéëàà” ãýæ ÿðèõàä íü õî¸ð èõ
ýðäýìòýí ýíý ë ºðººíä ýíý ñàíäàë äýýð ñóóãààä ÿðèëöàæ áàéñàí áîëîâ óó ãýæ
áîäîãäîíî. Ñ¿ðäìýýð ÷ þì øèã.
- Õ¿¿ ìèíü. ×àìàéã òàòãàëçàõã¿é áîë æààõàí îðøèë ÿðüÿ. Ìîíãîë ÷èíü
ÿìàð òýýâýðòýé áàéñàí þì áý? ãýäýã íü õîæèì õîé÷èéí ºäð¿¿äýä ºíººãèéí
óíøèã÷äàä ÷ ãýñýí ñîíèí áèç äýý. ªâãºí ýðäýìòýí èéíõ¿¿ àñóóíà. Òèéì ýý,
ñîíèí áàéëã¿é ÿàõàâ.
- Òàíû áàãàä ÿìàð òýýâýðòýé áàéñíûã ñîíèðõî¸.
- Ìîíãîë óëñûí 113 õîøóó, õóòàãò õóâèëãààäûí ýçýìøèë, íýãæèéí
õîîðîíä òýìýýí æèí, ¿õýð òýðãýýð òýýâýð õèéäýã áàéëàà. Õÿòàä õóäàëäàà÷èä
Ìîíãîë íóòãèéí ýíä òýíäã¿é òàð÷èõñàí, Îðîñûí áîëîí Åâðîïûí îðíóóäûí
öººõºí ï¿¿ñ àæèëëàäàã áàéâ. Òýð ¿åä íýã æèëä 45 ìÿíãàí òýìýý à÷àà
Ìîíãîëîîñ ãàäàãø ãàðäàã. Òýð îð÷èì à÷àà îðæ èðäýã áàéñàí ãýæ çàðèì
ýðäýìòýí òîîöäîã þì. Õ¿í òýýâðèéã ìîðèí ºðòººãººð ã¿éöýòãýíý. 1927-1928
îíä àâòî òýýâðèéí àíõäàã÷ “Ìîíãîë òðàíñ” áóé áîëæ, à÷àà áàðààãàà Óëààí-
¯äýýñ òàòäàã áàéëàà. Òýãýõýä ÷èíü Îðîñûí òºìºð çàì äºíãºæ Óëààí-¯ä ë
õ¿ðñýí ¿å ø¿¿ äýý. Ìèíèé çàëóó íàñíû äóðñàìæ ýíý äýý.
- Ìàíàéõ àõ íàðààñ òºìºð çàì òàâüæ ºãºº÷ ãýæ èõ ãóéäàã áàéñàí ãýäýã
þì.
- Òèéì ýý. Àìàð ñàéä, Öýðýíäîðæ ãóàé ãýýä ìàíàé óäèðäëàãóóä èéì
õ¿ñýëò èõ òàâüäàã. Àõ íàð ÷ õ¿ëýýí àâ÷ áîëîìæîîðîî òóñàëäàã áàéñàí áèëýý.
Óëààíáààòàð-Íàëàéõûí òºìºð çàì ýíý èõ àæëûí ýõëýë áàéñàí þì. Çàì 1938
îíä àøèãëàëòàíä îðñîí. Àõ íà𠺺ðñ人 Íàóøê õ¿ðòýë çàì òàâüñàí. Äàðàà íü
Îðîñ, Õÿòàäûã õîëáîñîí çàì òàâèõ àñóóäàë îëîí óäàà ÿðèãäàæ, Ǻâëºëòèéí
íºõºä Çà æààõàí õ¿ëýýçíýæ áàé. Äàéí äóóññàíû äàðàà ãýäýã áàéñàí. Äàéí ÷
äóóññàí. Ýõëýýä Ñ¿õáààòàð-Óëààíáààòàðûí çàì òàâèãäñàí. Óäàëã¿é Õÿòàäàä ÷
õóâüñãàë ÿëñàí. Ýíý áîë äàðààãèéí í¿ñýð èõ àæèë ýõëýõèéí òîõèðîî á¿ðäñýí
õýðýã. Èíãýýä ë ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ, ÁÍÕÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðóóä õîîðîíä 1952
îíû åñä¿ãýýð ñàðûí 15-íä òºìºð çàìûí øóóä õàðèëöàà áàéãóóëàõ õýëýëöýýðò
ãàðûí ¿ñýã çóðñàí.
- Ýíý õýëýëöýýðýýð õýí ÿìàð ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí áý?
- ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ õî¸ð Óëààíáààòàð - Çàìûí-¯¿ä äàéðóóëàí ÁÍÌÀÓ-ûí
õèë õ¿ðòýë çàì òàâèõ, ÁÍÕÀÓ Öçèíèíýýñ Ýðýýíèéã äàéðóóëàí ÁÍÕÀÓ-ûí õèë

õ¿ðòýë çàì òàâèõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí.
- Òàíûã ýíý çàìûã õ¿ëýýí àâàõ Çàñãèéí ãàçðààñ òºëººëºã÷ººð îðîëöñîí ãýæ
ñîíññîí.
- Òèéì ýý. Áèä ÿðèëöààä õî¸ð èõ õºðøèéã õîëáîñîí òºìºð çàìòàé áîëæ
áàéãàà íü ìàø ÷óõàë þì. À÷ õîëáîãäîë ºãºõ õýðýãòýé ãýæ òîõèðñîí. Çàñãèéí
ãàçðûí Åðºíõèé ñàéä Þ.Öýäýíáàë, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Åðºíõèé íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà Ä.Äàìáà, Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ö.Ä¿ãýðñ¿ðýí áîëîí Åðºíõèé
ñàéäûí íýãä¿ãýýð îðëîã÷ áàéñàí íàìàéã òºëººëºã÷ººð îðîëöóóëàõààð
øèéäâýðëýñýí.
- Òýð ºäð¿¿äèéí òóõàé äóðñàìæ ñîíñâîë èõ ñîíèí áàéõñàí.
- ÁÍÕÀÓ-ûí Åðºíõèé ñàéäûí îðëîã÷ ªÌªÇÎ-íû Çàñãèéí ãàçðûí åðºíõèé
ñàéä Óëààíõ¿¿, ò¿¿íèé íýãä¿ãýýð îðëîã÷ Âàí Çÿ Òàíü áóþó Äàìäèíñ¿ðýí,
ÁÍÕÀÓ-ûí Òºìºð çàìûí ÿàìíû ñàéä Òýíü Ä¿ ßíü, ÇÑÁÍÕÓ-ûí Òºìºð çàìûí
ÿàìíû ñàéä Á.Ï.Áåøåâ íàð èðñýí. Ìîëîòîâ äàðãà Çàñãèéí ãàçðûíõàà ºìíººñ
áàÿðûí öàõèëãààí èð¿¿ëñýí. Óëààíáààòàðò óóëçàæ Èõ òýíãýðò 300 õ¿í
îðîëöñîí òîì õ¿ëýýí àâàëò õèé÷èõýýä òóñ òóñäàà ñóïåð âàãîíòîé Çàìûí-¯¿ä
ÿâàõ áîëîâ. Ìàíàéä þó áàéõàâ. Àõ íàð âàãîíîî àâààä ÿâ ãýæ áàéñàíñàí. ªðòºº
áîëãîí äýýð óóëçàëò áîëíî àæèë áàéäàëòàé íü òàíèëöàíà. Ìàíàé çàì÷èä
ãÿëàëçòàë àæèëëàæ áàéñàí. Í¿¿ð óëàéãààã¿é ø¿¿. ªäºð á¿ð íýã óëñ äààãààä
ººð ººðèéí âàãîíä öàéëëàãà õèéæ áàéñàí.
- Ìàíàéõ óóö òàâüäàã áàéñàí óó?
- ¯ã¿é äýý. Óóöûã ÷èíü òºðèéí òýðã¿¿íä ë òàâüäàã áàéñàí þì. Ñ¿¿ëäýý
õàìààã¿é áîë÷èõñîí. Áèä Åâðîïûí æèøãýýð äàéëäàã áàéëàà. Ç¿¿íõàðààãèéí
àðõè, Îðîñûí êîíúÿê, îðãèëóóí äàðñ ãýýä á¿ãä áàéíà äàà.
- Ýíý ºäð¿¿äýä Îðîñ, Õÿòàäûí íºõä¿¿äòýé ýíãèéí ñàéõàí õàðèëöàà
òîãòîîñîí óó?
- Äèïëîìàò ¸ñîî áàðüæ ýíãèéíäýý ýíãèéí áàéñàí. Õÿòàäûí òºìºð çàìûí äàðãà
ìîóòàé àðõè áàðü÷èõààä äàðãà íàðàà áè òà íàðûã äàéëúÿ ãýýä çîãñîæ áàéäàãñàí.
- Ö.Ä¿ãýðñ¿ðýí äàðãûã òýð ¿åä æààõàí õàðèóöëàãà àëäñàí ãýäýã þì.
- Ñàõèëãà õàðèóöëàãà ÷ ºíäºð áàéñíûã õýëýõ ¿¿. Ä¿ãýðñ¿ðýí äàðãà ìààíü
æààõàí ñîãòî÷èõîîä ªâºð ìîíãîëûí íºõäèéã ìîíãîë õýëýý ìýäýõã¿é ýíý
òýð ãýýä õýë÷èõñýí þì. Òýãýýä áàíãà àâ÷ íýã õýñýã Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû
ãèø¿¿íèé àëáàíààñ ÷ºëººëºãäºæ áàéëàà. Ýíèéã áè÷ýýä ÿàõàâ äýý (Øèðýíäýâ
ãóàé èéíõ¿¿ îëîí äàõèí õ¿ññýí áîëîâ÷ àæëûí õàðèóöëàãà õýä¿éä ÿìàð ¿åä ÷
÷óõàë áàéäãèéã îéëãîõ íü óíøèã÷ òàíä ñîíèí áàéõ áîëîâ óó õýìýýí èéíõ¿¿
áè÷ñýíäýý õ¿ëöýë º÷üå).
- Òà òºìºð çàìûí àæëûí ÿâöòàé òàíèëöàæ çîõèîí áàéãóóëàõ àæèëä
îðîëöäîã áàéñàí áàéëã¿é äýý.
- Îðîëöîíî îî, îðîëöîíî. Ãýõäýý Åðºíõèé ñàéäûí îðëîã÷ Ëàìæàâ
ãýäýã õ¿í øóóä óäèðääàã áàéñàí þì. Òºìºð çàìûíõíûã óðàëäààíààð
ýëñ¿¿ëýýä àâ÷èõñàí ó÷èð çàð÷èì÷, ñàõèëãà áàòòàé, àðõè äàðñ õýðýãëýäýãã¿é
õ¿ì¿¿ñ áàéëàà. Ýíý àðõè äàðñ ÷èíü á¿ð õîæóó, äàéíä ÿëëàà ãýæ íýã áààõàí
411

àðõèäñàíààñ ë ýõëýýä çàäàð÷èõñàí þì øèã ñàíàãääàã þì.
- Ñòàëèí, Öýäýíáàë äàðãààñ òýìýýãýýð Õÿòàäàä àéë÷ëàõ ãýæ áàéãàà þó?
ãýæ æààõàí áàñàìæëàíãóé àñóóñàí ãýæ õààÿà áè÷äýã áîëëîî.
- Ýíý áè÷ýýä áàéãàà þì ÷èíü òèéì þì áîëîîã¿é þì áèëýý. Öýäýíáàë äàðãà
ººðºº ÿðüæ áàéñàí. Ç¿ãýýð ë ýð óëñóóäûí õîîðîíä áîëäîã ãýì õîðã¿é ÿðèàíû
¿åýð Öýäýíáàë äàðãûã Áýýæèíä óðüñàí ãýæ Æîó Ýíü Ëàé õýëýõýä Ñòàëèí
äýýðõ óòãàòàé ¿ãèéã õýëæ õàðèí Æîó Ýíü Ëàé Öýäýíáàëûã õàðèó õýëýõýýñ
íü ºðñººä, ÿàëàà ãýæ “ÑÊÀ” (Îðîñ, Õÿòàäûí õóâü íèéë¿¿ëñýí íèñýõèéí
êîìïàíè)-èéí îíãîöîîð î÷íî õýìýýí ÿðüæ áàéñàí. ¯íýõýýð ÷ îíãîöîîð ë
î÷ñîí äîî. Ãýõäýý Ìîíãîëûíõîî îíãîöîîð ø¿¿. Æîó Ýíü Ëàé ÷èíü òóí ÷
ñýðãýëýí õ¿í. Õ¿íèéã ýâã¿é áàéäàëä îðóóëàõã¿éãýý ìýäíý. Õàðèí ìàíàéõàí
ìýäýìõèéðýýä ýëäýâ þì áè÷äýã áîë÷èõîæ äýý.
- Çàì ãýñíýýñ òà õîë çàì òóóëæ óðä õºðøèéí人 àéë÷ëààä èðýâ ¿¿ äýý...
- Áè Èíäîíåçèéí åðºíõèéëºã÷ Ñóêàðíîã Ìîíãîëä èðýõýä óóëçàæ áàéñàí
þì. ¯¿íèéã áîäñîí ÷ þì óó òýä íàìàéã 1995 îíä Áýýæèíä áîëñîí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õóðàëä óðüñàí þì. “Ìîíãîë, Èíäîíåçèéí õàðèëöàà” ñýäâýýð
èëòãýë òàâüñàí. Èíäîíåç èõ òîì îðîí ø¿¿ äýý. 100 ãàðóé ñàÿ õ¿íòýé. Çàõ çýýë
ºíäºð õºãæñºí. Õî¸ð îðíû õàðèëöàà õºãæèõ ¸ñòîé ãýæ áîääîã.
- Òà óëñ îðíîî çàõ çýýëä øèëæèæ áàéãàà ýíý ºäð¿¿äèéí òàëààð ÿìàð
áîäîëòîé áàéíà âý?
- Ýíý áîë çàéëøã¿é ç¿éë. Áýðõøýýë òîõèîëäîæ áàéíà. Õóâü÷ëàõàä ÿàðñàí ÷
þì áèé. Õóâü÷èëæ àâààä ¿ð ä¿íä õ¿ðãýæ ÷àäààã¿é ÷ ç¿éë áàéíà. Ãýõäýý àðâààä
æèë áîëîõîä õºëºº îë÷èõíî áèç äýý.
- Òà “Äàëàéí äàâàëãààíààð” ãýñýí íîì áè÷ñýí áàéñàí...
- Òèéì ýý. Ìºí ºã¿¿ëýë áè÷èæ îþóòíóóäàä õè÷ýýë çààæ áàéíà äàà.
- Õ¿íèé ÿìàð çàíã ýðõýìëýäýã âý?
- Øóëóóí øóäàðãà, ýõ îðíûõîî òºëºº õèéå á¿òýýå ãýñýí çîðèëãîòîé õîîñîí
þì ÿðüäàãã¿é ë áàéõ íü ÷óõàë äàà.
- Òàíä èõ áàÿðëàëàà.
ªâãºí àêàäåìè÷èéíõààñ ãàðààä àëõàæ ÿâàõàä õè÷íýýí õàëóóí äîòíî
ÿðèà ºðíºñºí ÷ äààð÷ ñóóñíàà áîäëîî. Ìîíãîëä Øèðýíäýâ ãóàé øèã
ýðäýìòýé õ¿í õýä áèëýý. Ýíý õ¿í ìààíü ÿàñàí äàðóóõàí ÷ àìüäàðäàã
þì áý äýý. ªäºðæèí ë äààðäàã þì áàéíà äàà ãýñýí áîäîë ñýòãýë
çîâîîñîíñîí.
ßðèëöñàí Ñ.Öýðýíäîðæ
“Ãàí çàì”. 1997.1.11. ¹2 (4217)
412

ÒÀÂÀÍ ÌßÍÃÀÍ ÍÎÌÒÎÉ ÝÐÄÝÌÒÝÍ
Àêàäåìè÷ Áàçàðûí Øèðýíäýâ. Ýíý õ¿í óëñ îðíû íýãýí ¿åèéí ò¿¿õèéí
“áîòü” þì. Ãýõäýý ýíý óäàà ò¿¿íèé õèéæ á¿òýýñýí àæëûíõ íü òóõàé áèø õàðèí
ýðõýìëýæ íàíäèãíàäàã íîìûíõ íü òóõàé ñîíèðõîæ ÿðèëöàâ.
- Òà õè÷íýýí íîìòîé âý?
- Ìèíèé íîìûí ñàíä èõ òàâàí ìÿíãà îð÷èì áèé. Èë áàéãàà íü ãóðâàí ìÿíãà
îð÷èì ¿ëäñýí íü äàëä áàéãàà.
- Òàíû íîìóóäûã õè÷íýýí òºðºëä àíãèëæ áîëîõ âý?
- Ãîë òºëºâ ò¿¿õ, óòãà çîõèîë, óðëàã, óëñ òºð, ýðäýì øèíæèëãýý îíîëûí
ëàâëàãààíû ÷àíàðòàé, ìºí òåõíèê, àíàãààõ óõààí, ãåîëîãè ãýõ ìýò îëîí
ñàëáàðûí íîì áèé. Îëîíõè íü îðîñ ìîíãîë, àíãëè, õÿòàä, ÿïîí, ñîëîíãîñ,
ãåðìàí õýë äýýð áàéãàà.
- Õóó÷íû íîì îëîí áèé þó?
- Ìàðêî Ïîëî ìîíãîë îðíîîð àÿëñàí òóõàé 18-ð çóóíä õýâëýãäñýí íîì,
ìîíãîëûã ñóäàëñàí îðîñ ýðäýìòäèéí çîõèîë, òóõàéëáàë, ßäðåíöîâ, Ïîòàíèí,
Êîçëîâ ìºí Ãåðìàí, Ôðàíö, ßïîí çýýðã îðíû ýðäýìòäèéí ºíãºðñºí çóóíû
äóíäóóð õýâëýãäñýí çîõèîë á¿òýýë¿¿ä áèé. Îðîñûí õóó÷èí òîëü ìîíãîë
íóòãààñ îëñîí ãàð áè÷ìýë, áàðààð õýâëýñýí õýä õýäýí íîì áàéäàã þì. “Õºõ
ìîíãîëûí õºõ òóã” Àìàð ãóàéí çîõèîñîí ò¿¿õ, Äýíäýâèéí “Õóâüñãàëûí ò¿¿õ”
ãýýä äýýð ¿åèéí çîõèîë, ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ìàíàé ýðäýìòäèéí ãàíöààð áîëîí
õàìòàð÷ áè÷ñýí õýä õýäýí áîòü çîõèîë áàéíà äàà.
- Òà íîìîîñîî ººð ãàçàðò ºã÷ áàéâ óó?
- ªºðò áàéãàà èë¿¿ íîìíîîñ Óëñûí òºâ íîìûí ñàí, ÌÓÈÑ-èéí íîìûí
ñàíä ºã÷ áàéñàí. Õàðèí 1945 îíä Áàÿíõîíãîð, Àðõàíãàé àéìãóóäàä àæëààð
ÿâæ áàéõäàà Áàÿíõîíãîðûí Ãàëóóò ñóìûí Ìàíäàëûí õèéäèéí Íîìóíõàíû
íîìûí ñàíãèéí õî¸ð ìîäîí áàéøèíãààñ ãàð áè÷ìýä, áàðëàñàí íîì ñóäàð, ìàø
ãî¸ óðëàñàí íîìûí ç¿ìáýð õýý îëæ àâ÷èðñàí. 1850-èàä îíä õýâëýãäñýí àëòàí
¿ñýãòýé ãàäààäûí íîì çîõèîëóóäûã Àðõàíãàéí òºâä íàð ñàëõèíä ãàíäàæ,
õàðæ õàíäàõ ýçýíã¿é áîëñîí áàéõàä íü îëæ ÌÓÈÑ-èéí íîìûí ñàíä ºãñºí
þì. Õîæèì òýð íîìûí ñàí ãàëä ºðòºõºä øàòñàí áàéõàà. Îäîî ìèíèé íîìûã
õóäàëäàæ àâúÿ, íîìûí áóëàí áàéãóóëúÿ ãýñýí õ¿í îëîí áàéäàã ë äàà. Õàðèí áè
ººðºº àøèãëàíà, áîäîæ áàéæ ë áîëíî ãýýä áóöààäàã.
- Òà íîìûí ëàâëàõ õºòºëäºã ¿¿?
- Õºòëºëã¿é ÿàõàâ. Òóñäàà íýëýýä èõ íîì áèé. 200 ãàðóé ïàðòèçàíòàé
óóëçñàí òîâ÷ òýìäýãëýë õóó÷öóóëààñ ºâãºí Æàìáàë, Íàâààííàìæèë íàðòàé
õººðºëäñºí ÿðèà, Ñàéí íî¸í õàíû õàòàí Ìàãñàðòàé ÿðüñàí òýìäýãëýë
õàäãàëààñòàé áàéãàà. Ǻâõºí ãàäààäûí ýðäýìòäýýñ íàäòàé ñàíàë ñîëèëöñîí
çàõèà ãýõýä 400-ãààä áèé. ßíç á¿ðèéí ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñýýñ çàõèäàë èðíý.
Òóõàéëàõàä ãåîëîãèéí ßíøèí, áèîëîãèéí Ñîêîëîâ, àðõåîëîãèéí Îêëàäíèêîâ
çýðýã îëîí ýðäýìòäèéí çàõèäàë áèé. ¯¿íýýñ ãàäíà ×åõ, Ïîëüø, Àíãëè,
Àìåðèê, ßïîíû ýðäýìòäèéí çàõèäàë ÷ áàéãàà. Ýíý çàõèäëóóäààñ ãó÷èí
çóðãààã íü Çîõèîë÷äûí õîðîî àâ÷ õýâëýñýí þì.
ßðèëöñàí Í.Ýíõáààòàð
Íýã çóóí íàÿ ñîíèí 1997. 4.14. ¹1
413

Á.ØÈÐÝÍÄÝÂ: ªªÐÈÉÍÕªª ÒÀÐÜÑÀÍ ÀËÈÌÀÀÐ
ÕªÐØÈÉÍÕͪª ÄÀÉËÄÀà ÁÀÉËÀÀ
Õºäºëìºðèéí áààòàð, àêàäåìè÷ Áàçàðûí Øèðýíäýâ ãóàéã ìýäýõã¿é õ¿í
õîâîð. Òýãâýë ýíý õ¿íòýé óóëçàæ õýä ãóðâàí ¿ã ñîëüæ ñóóõäàà çàëóó õàëóóí
íàñàíäàà þó õèéõ ñîíèðõîëòîé áàéñàí õ¿í þì áý ãýäãèéã íü ìýäëýý.
Íàìàéã ãýðò îðîíãóóò ñààðàë õèâñ äýâñ÷ õî¸ð òàëäàà íîìûí òîì ø¿¿ãýý,
ò¿¿íèé äýýð òºìºð, õ¿ðëýýð õèéñýí ÿíç á¿ðèéí öóòãàìàë ä¿ðñ á¿õèé òîõèëîã
ºðººí人 îðóóëëàà. Ìîíãîë óëñûí Èõ ñóðãóóëèéí ºìíºõ õî¸ð ÷óëóóí
àðñëàíãèéí ò¿¿õèéã ºìíº íü ÿðèóëæ áàéñíû õóâüä íýëýýä òàíèìõàéðàí,
Òàíä òîõèîëäîæ áàéñàí õºãòýé ÿâäàë áèøã¿é ë áèé áèçäýý. Ò¿¿íýýñýý
ñîíèðõóóëàà÷ ãýõýä ñààðàë á¿ðýýñòýé ò¿øëýãòýé ñàíäëàà ¿ë ÿëèã óðàãøëóóëàí
ñóóãààä:
- Çà òýãüå òýãüå. Íàìàéã 1945 îíä Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Ãàëóóò ñóìûí òºâä
àæëààð î÷èõîä Òºâ õîðîîíû ¿çýë ñóðòàë óõóóëãûí àæèëòàí “Îðîñ” õýìýýõ
Ä¿ãýðñ¿ðýí äàãàëäàæ ÿâëàà. Õýí ÷ õàðâààñ íýýðýí ë îðîñ ãýìýýð õ¿í áàéñàí.
ªºðºº ìîðèíä òîõäîã îðîñ ýìýýëòýé, æààõàí àëèàëíà. Àéëä îðîõîä îðîñ ãýýä
íàìàéã õýëýõýýð õ¿íäëýýä õîéìîðîîä ñóóëãà÷èõíà. Áè ÿàõ âý, ò¿¿íèé äîîð íü
ë ñóóíà. ͺ㺺òºõ ÷èíü á¿ð,
- Çà áîëáóó ãýýä ë îðîñ ìàÿãààð õîøèãíîäîã òýãñýí ìºðò뺺 õóó÷èí
ìîíãîëîîð õ¿íèé õýëñýí ÿðüñíûã ìàø ò¿ðãýí èõ öýâýðõýí áè÷ýýä áàéäàã.
Ò¿¿íèéã íü õàðñàí õýí ÷ áîëîâ ýðäýì íîìòîé ãýýä ë ñ¿æðýíý áèçäýý. Óóë íü
ìèíèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð ÿâæ áàéñàí þì ø¿¿ äýý. Òýð íóòàãò Íîìóí
õààíû ãýæ èõ ñàéõàí õèéä áàéæýý. Íîìóíõàíû õî¸ð äóãàíûã îäîî ñýðãýýñýí
áàéõàà. Ëàâ ë òýð ¿åä ÿâæ áàéõàä Íîìóíõàíû íîìûí ñàí ãýýä òààçàíäàà
òóëñàí ìîäîí ø¿¿ãýýí¿¿äýä íîîñ õèé÷èõñýí áàéëàà. Òýð ø¿¿ãýý èõ ñàéõàí
ç¿ìáýð õýýòýé. Òýíä íàð ñàëõèíä ãàíäàæ ìóóäñàí íîìíîîñ ãàéã¿é õýäèéã
íîìûí ç¿ìáýð õýýòýé àâ÷èð÷ Èõ ñóðãóóëèéí àæ àõóéí äàðãà áàéñàí Íàöàã
ãýäýãò õ¿ëýýëãýæ ºãñºí.
- Òàíû ýíý íîìûí ñàíãèéí äýýð áàéãàà ÿíç á¿ðèéí ä¿ðñ ÷èíü ÿìàð ó÷èðòàé
ýä âý ãýõýä:
- Àà ýíý ìèíèé ë ÿâñàí ãàäààäûí îðíóóäûí íèéñëýëèéí ãîë áýëýã
òýìäã¿¿äèéí ä¿ðñ þì ø¿¿ äýý. Çà òýãýýä ë Îðîñûí êðåìëü, Ïàðèæèéí öàìõàã,
Àíãëèéí ëîíäîíãèéí Íèëüñíèé áàãàíà, ßïîíû ãýýä ë...
- Ãàäààäûí îëîí îðíîîð ÿâñàí õ¿íéè õóâüä ººðèéí îðîíäîî òóñãàìààð ç¿éë
ñàíàãäàæ áàéâ óó?
- Óëñ îðîí á¿õýí ººðèéí ºâºðìºö çàíøèëòàé. Ìàíàéõ ÷ ÿëãààã¿é. Ãýõäýý
ãàäààäûíõàí èõ ñî¸ëòîé ø¿¿ äýý. Îäîî ãóäìààð ÿâæ áàéõäàà çàðèìäàà
õ¿¿õýä çàëóó÷óóäûí ºìíººñ í¿¿ð óëàéõ ¿å ãàðàõ ë þìäàà. Äîð õàÿæ ë ìàíàé
õ¿ì¿¿ñ ãóäìààð áèåý çºâ àâ÷ ÿâàõ ñî¸ë àëãà. ßâãàí õ¿íèé íàðèéõàí çàìààð
414

÷èíü õýä ãóðâààðàà õºòëºëö÷èõñºí, òýãýýä ç¿ãýýð ÷ ¿ã¿é õºãøèí õºâºº õ¿í
ºìíººñ íü èðæ ÿâàõàä çàì òàâüæ ºã÷ ìýäýõã¿é. Ãóäàìæíû çàññàí çàì äýýð
õýíýã ÷ ¿ã¿é öýð, ø¿ëñýý õàÿæ áàéãàà õàðàãäàíà ãýý÷. Áàñ íýã ñàíàà çîâîîõ
ç¿éë ãýâýë ìàøèí òýðýãòýé óëñóóä, õýí äóðòàé íýã íü çîãñîîëã¿é ãàçàð, ÿã
öîíõíû òóøàà òýðãýý òàâü÷èõààä ë õààçëóóë÷èõíà, ýñâýë ñèãíààëäàíà. Ýíý
÷èíü èõ æóðàìã¿é, ñî¸ëã¿é ãýäãýý ë õàðóóëæ áàéãàà ç¿éë ãýõýýñ ººð ÿàõàâ.
ßäðóó áèåòýé íàñ ºíäºð õ¿í áàéæ áîëíî. Òýð äóó ÷èìýý, óòàà óãààð äóíä ÿàæ
ººäëºõ âý? ãýäãèéã ÷ áîäìîîð ë ñàíàãäàíà. ¯¿íèéã ë äîð á¿ðäýý óõàìñàðëààä
íýãýíäýý õýëýýä áàéâàë õè÷íýýí ñàéõàí áý?
- Òà ¿¿íä íýëýýä ñàíàà çîâæ ÿâäàã õ¿íèé íýã þìàà ãýõýä,
- ßìàð ÷ ìîíãîë õ¿í ýíý òóõàé òýð äóíäàà íèéñëýë÷¿¿ä ìààíü áîäîæ ñýäýæ
ººðèéíõºº àìüäàðäàã õîòîî áèø þìàà ãýõýä îð÷íîî öýâýð áàéëãàæ ãýìýýíý
ñàéí ñàéõàí áîëíî áèçýý. Õàðèí ñ¿¿ëèéí íèéñëýëèéí çàñàã äàðãûí òàìãûí
ãàçðààñ èõ àíõààðàõ áîëæýý.
Áè óóë íü ò¿¿õ÷ ìýðãýæèëòýé. Ò¿¿õýýñ ãàäíà óòãà çîõèîë æààõàí
îðîëäîíî. Õàðèí àìðàëò ÷ºëººò öàãààðàà õèéõ àæèë þì ø¿¿ äýý.
Ìàíàé óóëûí ìîä èõýâ÷ëýí ñ¿¿äýð õóð ÷èéãòýé ãàçðàà äàãàæ àð
îðîéãîîðîî óðãàäàã. ¯¿íèéã áýë ð¿¿ íü áóóëãàæ õàÿàãààð íü ìîäæóóëàõ
ñàíààòàé. Áàðóóí áîãèíû àìàíä ñîðèëò õèéñýí íü óóëûí îðîéí ìîäûã áýë
õàÿà ðóó íü áóóëãàæ áîëîõ íü íîòëîãäîæ áàéíà.
1952 îíä Ìîíãîë óëñûí Èõ ñóðãóóëèéí çàõèðàë áàéõäàà áèäíèé
íýðøñýíýýð êîìáèíàòààñ ìîðèí òîéðóóëãà õ¿ðòýëõ çàìä îþóòíóóäûí õ¿÷ýýð
ìîä ñóóëãàñàí þì. Òýð ÷ áàéòóãàé Ãàíäàíãèéí öóëãóé ýíãýðèéã áóò ìîäîîð
÷èìæ áîëîõ þì ø¿¿ äýý. Óóëûí ýíãýð íü ýýâýð õóóðàé ó÷ðààñ ìîä óðãàäàãã¿é
þì. Ãýõäýý óðãóóëæ áîëíî. 1956 îíä îéí àæ àõóéí èíæåíåð Ãîìáîæàâ ãýæ
áàéñàí. Îäîî ÷ àìüä ñýð¿¿í Äàìáàäàðæààä àìüäàð÷ áàéíà. Ò¿¿íòýé õàìò
Ãàíäàíãèéí ýíãýð äýýð õºíäëºí ñóâàã òàòààä öàñ, áîðîîíû óñ òîãòîîæ, ýíãýð
ãàçàð óðãàæ áîëîõ õàðãàíà, õàéëààñ, òýõèéí øýýã, òàâèëçãàíà çýðýã ìîäíóóä
òàðüñàí þì. Õî¸ð æèë ñàéõàí óðãàæ áàéëàà.
Îðîñîä áè äîêòîðûí ñóðãóóëüä ÿâààä ãóðâàí æèëèéí äàðàà èðýõýä íýã ÷
ìîäã¿é á¿ãäèéã íü ñ¿éòãý÷èõñýí áàéëàà.
Óóë íü ç¿ëýã íîãîî íü õºðñíèé ýâäðýë, ãîâüæèæ öºë áîëîõ àþóëûã ë
ñààðóóëàõ ãýñýíäýý òýð. Èíãýñíýýð öºëæèõ õàíäëàãûã ñààðóóëàõ àøèãòàé.
ªâºðõàíãàé àéìàã, Áóëãàí àéìãèéí óðä íóòãèéí õýñýã ãàçàð ýëñ í¿¿ãýýä õºðñ
ýâäýðñýí áàðèìò áèé ø¿¿ äýý. ¯¿íèéã ãàíöõàí áè ñàíàà÷èëæ õýëýýä áàéãàà
þì áèø ýý.
Í¿õòèéí àìíû àäàãò ìèíèé öýöýðëýã áàéëàà. Òýíäýý ãîë òºëºâ óëèàñ,
óëèàíãàð ìîä òàðüñàí. Òýð äîòîð ãàöóóð, õóø, õóñ íèéëýýä 700-ãààä ìîä
òàðèëàà. Îäîî ¿ëäñýí íü õîðü ãó÷ààä ìåòð ºíäºð óðãà÷èõñàí èõ ë ñàéõàí
õàðàãäàæ áàéíà ëýý. Àìðàëòààðàà çóñëàíä ãàðàõäàà æèìñíèé ìîä òàðüäàã
áàéâ.
415

Òîøëîé, ÷àöàðãàíà, äàâæàà àëèì òàðüñàí. Áàñ æààõàí õ¿ëýìæèíäýý óëààí
ëîîëü, ºðãºñò õýìõ òàðèíà. Íàìàð áîëîõîîð çóðãààí õóâèí äàâæàà àëèì àâíà.
Àëèìààðàà õàæóó àéëûíõàà óëñûã äàéëäàã áàéëàà. ªºðºº ãîëîîñ
õóâèíãààð óñ àâ÷èð÷ óñàëäàã, ìèíèé ýõíýð ÷ æèìñ, íîãîî àð÷ëàõäàà ãàðãóóí
áàéñàí. Ñ¿¿ëäýý ýõíýð ìààíü ÷ áèå áàðëàà, áè òýòãýâýðòýý ãàðëàà. Çóñëàí
õààãäààä àðàâ ãàðóé æèëèéí í¿¿ð ¿çëýý.
Îäîî õàøààã íü áóóëãààä ìîäîí äóíä íü îéí öàãäààãèéíõ ºâºë溺㺺
áàðü÷èõñàí áàéíà áèëýý. Æèìñíèé ìîäíóóäûã á¿ãäèéã íü ñ¿éòãýýä
äóóñãà÷èõàæ.
Íàìàéã òýíä ìîä òàðüæ áàéñíûã Í¿õòèéí àìíû òýð õàâèéí àéëóóä, îéí àæ
àõóéõàí Øèðýíäýâèéí öýöýðëýã ãýýä öºìººðºº ë õýëíý. Ãýõäýý ìèíèé þì ãýæ
òýãæ áàéãàà þì áèø. Õºäºëìºðëºæ óðãóóëñíûã íü áèø þìàà ãýõýä æàìààðàà
óðãàñíûã íü ººä òàòàõ õýðýãòýé áàéäàã þì ø¿¿ ãýæ ë õ¿¿õýä òà íàðò õýëìýýð
áàéíà äàà.
Òýìäýãëýñýí í.Ýíõýý
Ýõ îðîí ñîíèí ¹3
416

¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÀÒËÀÑÀÀ ÁÈÄ ÇªÂ˪ËÒªªÑ
ªÌͪ ÇÎÕÈÎÑÎÍ
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâòýé õèéñýí ÿðèëöëàãà
Ñóð: “Ýðäýì” ñîíèíû õàìò îëíîîñ òàíû 85 íàñíû îéã òîõèîëäóóëàí þóíû
ºìíº áàÿð õ¿ðãýå. Òàíûã óðüä íü îéãîî òýìäýãë¿¿ëýõ äóðã¿é áàéñàí ãýæ ñîíññîí.
Õàðèí ýíý óäàà òýìäýãë¿¿ëýõ ãýæ áàéãàà þì áàéíà?
Á.Øèðýíäýâ: Ìîíãîë÷óóäûí óëàìæëàëò çàíøëààð 40, 50 íàñíû îéã
òýìäýãëýäýãã¿é, õàðèí 85 íàñíû îéã òýìäýãëýäýã. 85 íàñûã ìîíãîë÷óóä
èõ íàñ ãýæ ¿çýæ õ¿íäýòãýäýã. Áè ¿¿íèéã áàðèìòàëäàã. Áàñ ñ¿¿ëèéí ¿åä îé
òýìäýãëýõ ãýæ áóæèãíàäãèéã õýðýãã¿é þì óó ãýæ áîääîã. Ýíý ë ó÷ðààñ ºìíºõ
îéã òýìäýãëýå ãýæ áîäîîã¿é.
Ñóð: Òà ØÓÀ-ã áàéãóóëæ, õºãæ¿¿ëýõýä, ºíººäðèéã õ¿ðñýí 30 ãàðóé æèëèéí
õàðüöàíãóé áîãèíî õóãàöààíû áîëîâ÷ íèìãýí áóñ ò¿¿õèéã á¿òýýõýä àìüäðàë,
ýðäýì óõààí, îþóí áèëãýý õàðàìã¿é çîðèóëñàí õ¿í. Èíãýõëýýð òà ØÓÀ-èéí ¿¿õ
ò¿¿õ, ºíººãèéí áàéäàë, èðýýä¿éíõ íü òàëàà𠺺ðèéí ñàíàë áîäëîî áèäýíòýé
õóâààëöàíà óó?
Á.Øèðýíäýâ: Áè 1960 îíä õóó÷èí ÇÕÓ-ûí Ìîñêâà õîòîä Ǻâëºëòèéí ØÓÀèéí
äîêòîðàíòóðûã ä¿¿ðãýñýí. Òýð ¿åä îëîí äýýä ñóðãóóëü ìàíàéä áàéãààã¿é.
ØÓÁ-ûí Äýýä õîðîîíû äàðãààð òîìèëîãäñîí. ÌÓÈÑ, Øèíæëýõ óõààíû
õ¿ðýýëýí õî¸ðûã íýãòãýñýí þì. Òýãýýä íýã æèë àæèëëàñàí. Óðüä íü ÌÓÈÑ-ä
çàõèðëààð 9 æèë àæèëëàñàíòàéãàà íèéëæ, èõ ñóðãóóëüä 10 æèë àæèëëàñàí
áàéãàà. Ǻâëºëòºä ñóðãóóëüä ñóð÷ áàéõàä Ǻâëºëòèéí á¿õ õîëáîîíû óëñóóä
¿íäýñíèé àêàäåìèòàé áîëñíûã õàðààä ººðèéí àêàäåìèòàé áîëú¸ ãýæ
áîäñîí. Èíãýýä øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíã òýëæ ºðãºòãºå, øèíý áîëîâñîí
õ¿÷íýýð õàíãàÿ ãýæ òýð ¿åèéí óäèðäëàãà áîëîõ ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû
Èõ õóðàë, Çàñãèéí ãàçàðò ñàíàë îðóóëæ òàéëáàðëàí îéëãóóëñàí. Ãýâ÷ öàã
íü áîëîîã¿é ãýõ ìýò ÿíç ÿíçûí ¿çýë áàéñàí ÷ 1961 îíä õýäýí õ¿ðýýëýíòýé
öººõºí äîêòîðòîé, íýëýýä õýäýí äýä ýðäýìòýíòýé àêàäåìè áàéãóóëàõ
øèéäâýð ãàð÷, áàéãóóëàãäñàí þì. Äàðàà íü ãîë ÷óõàë ÷èãëýë¿¿äýýð äýä
ýðäýìòýí, äîêòîðóóäûã áýëòãýõ àæèë ðóó îðñîí þì. Èíãýýä ÇÕÓ-ûí ØÓÀèéí
õ¿ðýýëýíã¿¿äýä õ¿ñýëò òàâüñíûã äýìæèí ÇÕÓ-ûí ØÓÀ áîëîí õîëáîîíû
óëñóóäûí ØÓÀ, èõ äýýä ñóðãóóëèóä ìèíèé àæèëëàõ õóãàöààíä 40, 50-èàä
äîêòîð, 150-èàä äýä ýðäýìòýí áýëòãýñýí. Çýðýã öîëã¿é õ¿ì¿¿ñèéã àæèëä àâ÷,
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë õèéëãýõèéí çýðýãöýý çýðýã õàìãààëàõ àæèëä
îðóóëñàí. ̺í Ǻâëºëòººñ ãýðýý õýëöýë õèéí áààõàí ýêñïåäèö èðæ àæèëäàà
îðñîí þì äàà. Ãåîëîãè, ïàëåîíòîëîãè, áèîëîãè, ò¿¿õ ñî¸ëûí ÷èãëýëèéí õýäýí
çóóãààä õ¿íòýé ýêñïåäèö¿¿äèéã äàãàëäàí ìàíàé çàëóó ýðäýìòýä õýäýí æèë èõ
ç¿éë ñóðñàí. Èíãýæ áîëîâñîí õ¿÷íèé òàëààð áýëòãýãäñýí þì. Õèìè, ôèçèê
417

çýðýã áàéãàëèéí óõààíû ñàëáàðóóä óëñûí õºðºí㺠÷èíýýíèé õýìæýýãýýð
ëàáîðàòîðèéí òîíîã òºõººðºìæòýé áîëñîí. Àíõíû òîîöîîëîí áîäîõ ìàøèíûã
Áîëãàðààñ îëæ àâñàí. Äàðààãààð Ǻâëºëòººñ ìàøèí àâ÷èðñàí. Çàðèì íü ÷
áýëãýíä èðæ áàéñàí. Èíãýæ òîíîã òºõººðºìæòýé áîëæ ýõýëñýí. Òýð ¿åä
õ¿ðýýëýíã¿¿ä áàéðã¿é áàéñàí ó÷èð îäîîãèéí áàéãàà áàéðûã áàðüæ ýõýëñýí.
Öààøäûí õ¿ðýýëýíãèéí òîî ºñ÷, ãåîëîãè, ñîðèëûí áèîëîãè, ìàòåìàòèê,
ôèçèêèéí õ¿ðýýëýíã òóñàä íü ñàëàíãèä, íèéãìèéí óõààíààñ ôèëîñîôèéã,
ò¿¿õýýñ äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýíã ãýõ ìýò ñàëãàñàí. ̺í ÕÀÀ, àíàãààõûí
õ¿ðýýëýí ìàíàé õàðúÿàíä áàéñàí. Èíãýæ 1980 îí ãýõýä áîëîâñîí õ¿÷èí,
ìàòåðèàëëàã áààçûí õóâüä íýëýýä áýõýæñýí. Ýíý òóõàé “Àêàäåìèéí òîâ÷
ò¿¿õ” ãýäýã íîìîíä òîäîðõîé áàéãàà. Áèîëîãè, ãåíåòèê, òîîöîîëîí áîäîõ
áîëîí ñàíñðûí ñóäàëãàà íýëýýä õºãæñºí. Ñàíñðûí çºâëºë áàéãóóëæ, äàðãààð
íü õàâñðàí àæèëëàæ áàéõäàà ìîíãîë õ¿íèéã ñàíñàðò íèñãýñýí íü ÷óõàë ¿éë
ÿâäàë áàéñàí. ̺í îëîí õ¿ðýýëýí õàìòàð÷, Ìîíãîë óëñûí ¿íäýñíèé àòëàñ
çîõèîñîí. Òýð ¿åä ýíýõ¿¿ àòëàñûã Êóáà, ìàíàéõ õî¸ð ë õèéãýýä áàéñàí þì
ø¿¿. Ǻâëºëò ¿¿íèéã õèéõýä ìàíàéä òóñàëñàí ÷ ººðñ人 õèéãýýã¿é áàéñàí.
Äàðààãèéí òîì àæèë áîë Ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýëýíãèéí çýðýãöýý “Óëñûí
ýäèéí çàñàã, íèéãìèéã áàéðøèë áîãîí õºãæ¿¿ëýõ” ãýñýí Íàìæèì çàõèðàëòàé
õ¿ðýýëýíãèéí øóãàìààð õèéñýí àæëóóä þì. ÇÕÓ-ûí ýíý ÷èãëýëèéí
õ¿ðýýëýíòýé õàìòðàí óëñàà 2000 îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ ñõåì ãàðãàñàí. Óëñàà
õºãæ¿¿ëýõ òýð ¿åèéí ñîöèàëèñò ÷èã øóãàìààð ãàðãàñàí ÷ ýíý ìàòåðèàëûã çàõ
çýýëèéí íºõöºëä òîõèðóóëàí àøèãëàæ óëñûí, õóâèéí, õîðøîîëëûí ºì÷èä
òóëãóóðëàñàí óëñ õýòèéí òºëâèéã ãàðãàæ áîëíî ãýæ áè áîääîã. 30-ààä áîòü
á¿òýýë áàéõ ¸ñòîé.
Áèä ìºí íýâòýðõèé òîëü ãàðãàõûã ñàíàà÷ëàí 200-ãààä õ¿íèé îðîëöîîòîé
50-èàä ýðäýìòýí çîõèîã÷, ðåäàêòîðîîð àæèëëàæ, õýðõýí õèéõ ä¿ðýì æóðìàà
áîëîâñðóóëæ çºâëºãºº ºã÷ áàéñàí. Òýð çºâëºãºº íýã íîìîíä îðîîä óäàõã¿é
õýâëýãäýæ ãàðàõ áàéõ. Ò¿¿íýýñ õîéø 16 æèë ºíãºð÷, óëñ îðîí çàõ çýýëèéí
íºõöºëä øèëæñýí. ¯¿íèéã äàãàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä
ººð÷ëºãäºæ áàéíà. ͺ㺺 òàëààð ñ¿¿ëèéí æèëä óäèðäàæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí
àæëûí àðãà áàðèëààñ äîãîëäñîí ç¿éë ÷ èõ áèé. Ýðõèéí õ¿ðýýëýí ãýæ
áàéñàí. Ò¿¿íèéãýý áàéõã¿é áîëãîëîî. Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýí àíõ ¿¿ñýõýä
ë áàéãóóëàãäñàí Àêàäåìèéí õºðºí㺠õ¿÷ýýð ýðäýìòäèéí ñàíàà÷ëàãààð áèé
áîëñîí òîì íîìûí ñàíã ººð ãàçàð ºã÷èõñºí. Òýð íü õýíèé ÷ õàðúÿàíû áèø
áîë÷èõëîî. Àÿòàéõàí õýâëýõ ¿éëäâýðýý àëäñàí. Ãàðààø èõ îëîí ìàøèíòàé
áàéñàí, 40 ãàðóé õàéãóóë, øèíæèëãýýíèé ìàøèí áàéñàí. Òýäãýýðèéã
áàñ õóâü÷èëñàí íýðýýð àëãà áîëãîñîí ãýæ ÿðüæ áàéãàà. ¯¿íèéã õóóëèéí
áàéãóóëëàãà øàëãàæ ¿çíý áèç ãýæ áîääîã. Åð íü ñ¿¿ëèéí äºðâºí æèë
àêàäåìèéí àæèë èõ óíàñàí. Îäîîãèéí åðºíõèéëºã÷ ×àäðàà ñàíàà÷ëààä íýëýýä
õººöºëäºæ ã¿éñíèéõ óíàëòûã íü áàðüæ ëàâ ë õºë äýýð íü òîãòîîãîîä òýãýýä
öààø íü õºãæ¿¿ëýõýýð àæèëëàæ áàéíà. Òºð ÷ äýìæèæ áàéíà, õóóëü ãàðãààä
418

ºã÷èõ뺺. Àêàäåìèéí ä¿ðýì ãàðãàæ ºã뺺. Øèíæëýõ óõààí áîëîâñðîëûã
õºãæ¿¿ëýõ çºâëºëèéã áàéãóóëñàí íü òºð çàñãààñ äýìæèæ áàéãààãèéí èëðýë
þì. ¯¿í äýýð ýðäýìòýä õ¿÷ýý íèéë¿¿ëýýä àæèëëàâàë àêàäåìè ñýðãýæ, óëñ
îðîíäîî èõ òóñ áîëíî ãýæ áè áîääîã. Òèéì áîëîëöîî ÷ ä¿¿ðýí áàéíà.
Àêàäåìèéí á¿òöèéã ººð÷èëæ, èõ áàãà çºâëºë áàéãóóëæ áàéíà.
Õ¿ðýýëýíã¿¿äèéã îíîëûí õóâüä ÷ ìàòåðèàëëàã áààçûí õóâüä ÷ ÷àìáàéðóóëæ
ºãººæèéã íü êîðïîðàöèéí õýëáýðýýð äàìæóóëàí óëñ àðäûí àæ àõóéä
õ¿ðãýõèéã ýðäýìòýí áèä ÷àðìàéõ õýðýãòýé. Ìîíãîë ýõ îðíîî ë ãýæ óðäààð
áîäîõ õýðýãòýé. Ò¿¿íýýñ òýíä òèéì áàéäàã ãýæ õóâèéí àøèã ñîíèðõîëäîî
íèéö¿¿ëýí àêàäåìèéã çàäëàíà ãýâýë ¿ðýí òàðàí õèéíý ë ãýñýí ¿ã ø¿¿ äýý.
Ýíý áîë óëñûí ýðõ àøèã, øèíæëýõ óõààíû õºãæèëä õàìààã¿é õóâèéí àøèã
ñîíèðõëûí ë àñóóäàë ãýæ õàìò îëîí áèä ¿çýæ àêàäåìèà ë óðàãøëóóëàí ¿ð
á¿òýýëèéã íü ñàéæðóóëàõûí òºëºº àæèëëàõ ¸ñòîé.
Ñóð: Àêàäåìèéã òºðººã¿é áàéõààñ ¿¿ñãýí áàéãóóëæ ºäèé õ¿ðòýë óäèðäàæ,
çºâëºæ èðñýí õ¿íèé õóâüä òàíû ¿ã ¿íýòýé ãýäýã íü îéëãîìæòîé. Öàã ãàðãàæ
ÿðèëöëàãà ºãñºí òàíä áàÿðëàëàà. Òàíä çóó íàñàëæ, çóðãààäàé òàÿã òóëæ
óðò óäààí àç æàðãàëòàé àìüäðàõûã åðººæ áàéíà.
Ýðäýì. 1997.5. ¹4
419

420
ÌÀÍÀÉ ÓËÑÛÍ ÀÍÕÍÛ ÐÅÊÒÎÐ
Á.Øèðýíäýâ íü ÇÕÓ (õóó÷èí)-ûí ØÓÀ-èéí ãàäààä ãèø¿¿í, 1966 îíä
Óíãàð, Áîëãàð, ×åõ, Ç¿¿í Ãåðìàí óëñûí ØÓÀ-èéí ãàäààä ãèø¿¿íýýð òóñ òóñ
ñîíãîãäñîíîîñ ãàäíà 1972 îíä Àíãëèéí Ëèäñèéí èõ ñóðãóóëèéí óòãà çîõèîëûí
õ¿íäýò ãèø¿¿íýýð ñîíãîãäñîí. Øèíæëýõ óõààí áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãàä
50 ãàðóé æèë àæèëëàæ Ⱥðèéí øàãíàë, Øèíæëýõ óõààíû ãàâüÿàò àæèëòàí,
Ìîíãîë óëñûí Õºäºëìºðèéí áààòàð áîëñîí õ¿í.
55 æèëèéí ò¿¿õòýé ÌÓÈÑ-èéí àíõíû ðåêòîð, õ¿íäýò àêàäåìè÷ òàíûã
“Òàâàí óõààí” ñîíèí ýíý õè÷ýýëèéí æèëèéí ýõíèé äóãààðûíõàà õ¿íäýò çî÷íîîð
óðüæ áàéãààäàà áàÿðòàé áàéíà.
Á.Øèðýíäýâ: - Þóíû ºìíº òàíàé ñîíèíû íýðèéí òóõàéä áè áîäîæ ñóóíà.
“Òàâàí óõààí” ãýäýã ¿ãèéã àëü ÿìàð óòãààð íü àâ÷ õýðýãëýñýí þì áîë äîî.
Ýðòíèé Ýíýòõýãò äýëãýðñýí Áóääûí ñóðãààëèàð áîë Òàâàí óõààí ãýäýã:
1. ÿí óõààí áóþó Äàíöýãðýãâà,
2. Ó÷èð øàëòãààí áóþó Íàíðýãâà,
3. Àíàãààõ óõààí áóþó Ñîðýãâà,
4. Äóóí óõààí (õýë óòãà çîõèîë) áóþó Äàí ðýãâà,
5. Óðëàãèéí óõààí áóþó Ñóâàðýãâýã áàãòààäàã áàéñàí þì. Ñîíèí ýíý
÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ þì áîëîâ óó. Ýñâýë îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ
óõààíààñ òàâûã íü ñîíãîæ àâààä ò¿¿íä áîäëîãîî ÷èãë¿¿ëýõ ãýæ áàéãàà þì
áîëîâ óó.
ßàëàà ÷ øèíæëýõ óõààí, áîëîâñðîëûí ¿éëñýä õ¿÷ýý íýìýðëýæ, ýíý
÷èãëýëýýð ÷èãëýëýýð øèíý øèíý ìýäëýã, óõààðàë óíøèã÷ îëîíäîî ò¿ãýýæ
áàéãàà þì áàéíà ãýæ äýìæèí “Òàâàí óõààí” ñîíèíä áàÿð õ¿ðãüå.
Áàÿðëàëàà. ÌÓÈÑ-èéí àíõíû ðåêòîðòîé óóëçàíà ãýäýã ñîíèí áàéíà.
55 æèë, õ¿íèé íàñààð áîäñîí ÷ áàãà õóãàöàà áèø. Òà õàãàñ çóó èë¿¿ æèëèéí
òýðòýýõ äóðñàìæàà ìàíàé óíøèã÷èäòàé õóâààëöàíà óó.
- ÌÓÈÑ áàéãóóëàãäñààð àíõíû çàõèðëààð áè 10 æèë àæèëëàñàí. Ìàíàé
èõ ñóðãóóëü 1921 îíû Àðäûí õóâüñãàëààñ 21 ä¿¿ áóþó 1942 îíä ¿¿ä õààëãàà
íýýñýí õýðýã. Õóâüñãàëûí äàðààõ 20 æèëèéí òóðøèä Ìîíãîë óëñ áàãà, äóíä,
òóñãàé ìýðãýæëèéí ñóðãóóëüòàé áîëæ, ººðèéí îðîíäîî áîëîí, ãàäààäûí èõ,
äýýä ñóðãóóëüä ñóð÷ ÷àäàõ îþóòàí áýëòãýñýí ¿å, óõààíäàà òýð 20 æèëä ÌÓÈÑ
áàéãóóëàõ á¿õ íºõöºë áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñýí þì.
Äýýä áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ òýð ñóðãóóëèà á¿ð àíõíààñ íü ë ÌÓÈÑ ãýæ
íýðëýñýí ¿¿?
- Òèéìýý. Óíèâåðñèòåò ãýäýã ëàòèí ¿ã áîë îëîí ìýðãýæëèéí äýýä
áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñèéã áýëòãýäýã õàìãèéí äýýä öýãèéí ñóðãóóëèéã íýðëýñýí
¿ã. ¯¿íèéã áèä ìîíãîëîîðîî Èõ ñóðãóóëü ãýæ áóóëãàñàí þì.
ÌÓÈÑ õýäýí ñàëáàðòàé ýõýëñýí áý?

ÕÀÀ, Àíàãààõ óõààí, áàãø ãýñýí ãóðâàí ñàëáàðààð õè÷ýýë ñóðãàëòûí ¿éë
àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãààä 1947 îíîîñ íèéãìèéí óõààí áîëîí áàéãàëèéí
óõààíû áóñàä ñàëáàðóóäûã íýìæ áàéãóóëñàí þì.
Òàíûã àæèëëàñàí 10 æèëèéí õóãàöàà ÌÓÈÑ æèíõýíý óòãààðàà èõ
ñóðãóóëü áîëæ òîãòîõ òóí õàðèóöëàãàòàé îí æèë¿¿ä áàéñàí áàéõ äàà.
- Ìèíèé áàéñàí 10 æèëä ìàíàé ñóðãóóëüä äîëîîí óäààãèéí òºãñºëò õèéæ
àíõíû äýýä áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñèéã õýäýí çóóãààð íü áýëòãýæ ãàðãàñàí þì.
Òýä ìàíàé óëñûí ìàë àæ àõóé, ìàë ýìíýëýã, àíàãààõ óõààí, ñóðãóóëü,
øèíæëýõ óõààí, óëñ îëîí íèéòèéí á¿õ ë ñàëáàðûã øèíýòãýí ãýãýýð¿¿ëýõ ¿éë
àæèëëàãààãàà ýõýëñýí. Òýäíèé äîòðîîñ àëü îëèãòîé, áîëîâñðîëòéîã íü ñîíãîí
àâ÷ ÌÓÈÑ-èéí àíõíû áàãø íàð, àñïèðàíòóðûã áýëòãýæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòàíã ñóðãàâ.
ÌÓÈÑ-èéí ¿éë àæèëëàãààã Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí àæèëòàé íÿãò
óÿëäóóëàí Øèíæëýõ óõààí áîëîîä äýýä áîëîâñðîëûã çýðýã õºãæ¿¿ëñýí þì.
Äýëõèéí øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûí òóðøëàãààñ ¿çýõýä øèíæëýõ
óõààíû ýðäýìòýä Èõ, äýýä ñóðãóóëüä áàãøèëæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã
óäèðääàã. Ìºí ººðºº ýðäìèéí àæèë äàâõàð õèéæ ýíý õî¸ð áàéãóóëëàãûí
àæëûã óÿëäààòàéãààð çîõèöóóëàí õºãæ¿¿ëæ èðñýí òóðøëàãàòàé þì áèëýý.
Èíãýõýä òà ÿìàð áîëîâñðîë ìýäëýãòýé õ¿í ÌÓÈÑ-èéí ðåêòîð áîëæ áàéñàí
þì áý?
- Áè ÌÓÈÑ-ä õî¸ð ÷ óäàà òîìèëîãäîæ áàéëàà. Èõ ñóðãóóëü á¿ð ýõëýõäýý
õî¸ð æèë ðåêòîðã¿é áàéæ áàéãààä 1944 îíä íàìàéã òîìèëæ áè 1953 îí õ¿ðòýë
àæèëëàñàí þì.
Áàãàäàà õ¿ðýý õèéäýä õýäýí æèë øàâèëàí ñóóæ, Öýöýðëýã õîò áà
Óëààíáààòàðò áàãà, äóíä ñóðãóóëü ä¿¿ðãýí ÇÕÓ-ä Ðàáôàêò çóðãààí æèë ñóðñàí.
Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîë îëæ àâààä Ýðõ¿¿ãèéí Áàãøèéí äýýä ñóðãóóëèéí
Õýëáè÷èã, óòãà çîõèîëûí àíãèéã 1941 îíä òºãñºí íóòàãòàà áóöàæ èðñýí.
Òýð ¿åä ìîíãîëä äýýä áîëîâñðîëòîé õ¿í ãóðàâ, äºðºâõºí áàéñàí. Òèéìýýñ ë
íàìàéã Èõ ñóðãóóëèéí çàõèðëààð òîìèëîí àæèëëóóëñàí áîëîâ óó.
ÌÓÈÑ-ä õî¸ð óäàà òîìèëîãäñîí ãýäãèéã ó÷èð?
- Äýä ýðäýìòýí, äîêòîð áîëîîä 1961 îíä äàõèí ðåêòîðîîð íü òîìèëîãäîîä
íýã æèë àæèëëààä ØÓÀ-èéã òîëãîéëîõ áîëñîí ó÷èð ñóðãóóëèàñàà ÿâñàí.
Èõ ñóðãóóëèéí àíõíû áàðèëãà íü îäîî áóé áàãàíàò îðäîí ìºí ¿¿?
- Áèø ýý. Îäîîãèéí ôèëàðìîíèéí áàéð áîëîõ Ãàäààä ßàìíû áàðóóí òàëä
áóé æèæèãõýí áàéøèíä Èõ ñóðãóóëü áàéñàí þì.
Äàéíû õ¿íä ¿åýð 1945 îíä ÌÓÈÑ-èéí áàãàíàò ãîë îðäûã áàðèóëñàí þì
ø¿¿ äýý. Ò¿¿íèéã áàãø, îþóòàí, áèä Øèíæëýõ óõààíû äóãàíà ãýæ õ¿íäýòãýí
íýðëýäýã áàéëàà.
ÌÓÈÑ-èéí õºòºëáºðèéã á¿ðýí óòãààð íü áîëîâñðóóëàõ, áàãøëàõ áîëîâñîí
õ¿÷íýýð õàíãàõ ãýäýã áîäîõîä òóí õ¿íä àñóóäàë áàéñàí áîëîâ óó?
- Èõ ñóðãóóëèéí ãîë ãîë ñàëáàðûí õè÷ýýëèéí òºëºâëºãºº áóþó
õºòºëáºðèéã Ìîñêâàãèéí Èõ ñóðãóóëü, Ìîñêâàãèéí ÕÀÀ, ÀÓ-íû èõ
421

ñóðãóóëèéí çàãâàðûã õàðãàëçàí ººðèéí îðíû ÕÀÀ, ØÓ, Ñóðãàí õ¿ì¿¿æëèéí
òóðøëàãàòàé òàëûã òóñãàí á¿òýýë÷ýýð áîëîâñðóóëæ áàéëàà. Èõ ñóðãóóëüä
àæèëëàõ áîëîâñîí õ¿÷èí àíõ áàðàã ¿ã¿é áàéñàí ó÷èð òýð ¿åèéí ÇÕÓ-ûí ºíäºð
ìýðãýæëèéí äîêòîð, ïðîôåññîðóóäûã óâàí öóâàí óðèí èð¿¿ëæ àæèëëóóëæ
áàéëàà. Èõ ñóðãóóëèéã òèéíõ¿¿ ýõë¿¿ëñýí íü ãàíö ìàíàéä ýõýëñýí àæèë áèø
äýëõèé íèéòèéí òóðøëàãà þì. Åâðîïûí àíõíû Èõ ñóðãóóëèéí íýã Áîëîí
õîòûí èõ ñóðãóóëèéã íýýõýä ëàòèí, ãðåêèéí ýðäýìòýí áàãø íàð õè÷ýýë çààæ
áàéâ. Äàðàà íü ýðòíèé äóíäàä çóóíû ¿åä Åâðîïò áàéãóóëàãäñàí Ñàðáåíû èõ
ñóðãóóëü, Àíãëèéí Îêñôîðä, Êåìáðèäæèéí èõ ñóðãóóëüä ìºí ëàòèí, ãðåêèéí
ïðîôåññîð, ýðäýìòäèéã çàëàí èðæ áàãøëóóëæ áàéñàí ãýäýã.
300 æèëèéí òýðòýý áàéãóóëàãäñàí Ìîñêâàãèéí èõ ñóðãóóëüä ÷ Ãåðìºí,
Ôðàíöûí ýðäýìòýä èðæ õè÷ýýë çààæ áàéñàí þì. Äýëõèéí øèíæëýõ óõààí, äýýä
áîëîâñðîë èéíõ¿¿ íýã íü íýãèéíõýý òóðøëàãààñ õýðýãæ¿¿ëæ èðñýí ò¿¿õòýé.
Òà òýð ¿åä ÿìàð õè÷ýýë çààæ áàéâ?
- Áè Èõ ñóðãóóëèéí çàõèðëûí õàæóóãààð Ò¿¿õèéí òýíõèì áàéãóóëàí
óäèðäàæ ò¿¿õ çààæ áàéëàà. Îþóòíûã íîìòîé àæèëëóóëàõ, Øèíæëýõ óõààí
áà óòãà çîõèîëûí ñóäðûã áèå äààí óíøèæ áîëîâñðîëîî äýýøë¿¿ëýõ, äýýä
áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñèéí íàìáà òºðõèéí òóõàé çýðýã àæëûã çîõèîí ÿâóóëäàã
áàéëàà. Ýíý õýðýãò ÇÕÓ-ààñ óðèãäñàí áàãø íàð ìàíàé èõ ñóðãóóëèéí àíõíû
ìîíãîë áàãø Ø.Ëóâñàíâàíäàí, Á.Ðèí÷åí, Ö.Äàìäèíñ¿ðýí áîëîí ò¿¿íýýñ õîéø
èõ ñóðãóóëèéí áàãø áîëñîí îëîí õ¿íèé õ¿÷ îðñíûã òýìäýãëýõ ¸ñòîé.
Èõ ñóðãóóëèéã ýõ ñóðãóóëü ãýæ íýðëýõ íü ÷ áèé. Ìîíãîëä îëîí îëîí èõ äýýä
ñóðãóóëü òºðºí ãàðàõ ¿íäýñ ñóóðü áîëñîíòîé íü õîëáîîòîé áîëîâ óó?
- Òèéì ýý. 55 æèëä 30 ìÿíãàí ìýðãýæèëòýí áýëòãýæ îëîí çóóí ýðäýìòýí
òºð¿¿ëæ òóñ óëñàä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë õºãæ¿¿ëýõýä ¿íýòýé õóâü
íýìýð îðóóëñàí ÌÓÈÑ-èéí àíõíû õýäýí ñàëáàð ñ¿¿ëäýý áèå äààñàí èõ
ñóðãóóëü áîëæ õºãæñºí þì.
Òà äýýð ÿðèàíäàà äýýä áîëîâñðîëòîé õ¿íèé íàìáà òºðõ ãýæ öóõóéëãààä
îðõèëîî. Ìàíàé óíøèã÷äàä òýð òóõàéä õýäýí ¿ã õýëíý ¿¿. Òàíûã ÷èëýýñýí ÿðèàã
ìààíü ºíäºðëºõ àñóóëò ýíý áîëîã.
- Îþóòàí, áàãø, øèíæèëãýý ñóäàëãààíû àæèëòàí ÿëãààã¿é õýí áîëîâ÷
íîìûí õ¿íèé íàìáà òºðõ ãýäãèéã ýðõýìëýõ ó÷èðòàé. Äàðóó, íîì ýðäýìä
õè÷ýýíã¿éëýí øàìäàæ ¿ð øèìèéã íü õ¿ðòýæ ÷àääàã, äàí ººðèéí íýð òºðèéí
òºëºº áèø, òºð¿¿ëñýí ýõ îðíûõîî òºëºº ìýäëýã õ¿÷, îþóíàà çîðèóëàõ íü
ýðäýì óõààí ñóðñíû ãàâüÿà. Øóëóóí øóäàðãà èðãýäèéí äîòîð ñýõýýòýí õ¿í
øóíàë, àòààðõàë, ã¿æèð ã¿òãýëýã, õóäàë õóóðìàã, çàëü ìýõ ãýõ çýðýã 10 õàð
í¿ãëèéã öýýðëýõ ÷àäâàðààðàà èë¿¿ òîâîéæ, 10 öàãààí áóÿíû ¸ñ çàíøëûã
áèåäýý øèíãýýæ àæèë àìüäðàëàà àâ÷ ÿâàõ ó÷èðòàé ãýæ áè ¿çäýã.
Áàÿðëàëàà. Òàíä óðò íàñ, óäààí æàðãàë åðººå!
Òàâàí óõààí ñîíèí 1997.10.13. ¹12
422

ÀÊÀÄÅÌÈ× Á.ØÈÐÝÍÄÝÂ: ÅЪÍÕÈÉ˪Ã×
ÑÀÍÀËÀÀ Ë ÕÝËÑÝÍ, ÁÈ ÕÎËÁÎÎà ÍÜ ÒÎÃÒÎΨ
ÃÝÝÄ ÁÀÉÃÀÀ ÞÌ
Öîë ãóíøèí õýðýãòýé áîë áè÷ýýðýé õ¿¿ ìèíü. Ìîíãîë Óëñûí Õºäºëìºðèéí
áààòàð, òºðèéí øàãíàëò, øèíæëýõ óõààíû ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí ø¿¿ äýý... õýìýýí
àêàäåìè÷ Øèðýíäýâ ãóàé ºã¿¿ëýýä:
- Àëèâ íààäàõ õîîëîî èä! Äàðàà íü õýä¿¿ëýý ñàéõàí ìîíãîë ààðö óóíà àà...
õýìýýí ¸ñîðõîí äàéëàâ.
Ñàÿõàí ò¿¿õèéí óõààíû äîêòîð, àêàäåìè÷ Ø.Áèðà ÀÍÓ-ààñ èðæ ò¿¿íä
áàÿðòàé ìýäýý äóóëãàæýý. Ãýâ÷ ýíý òóõàé áèø ººð ç¿éëèéí òóõàé ÿðèëöñàí
þì.
Ôèëîñîôèéí õ¿ðýýëýíä ñàÿõàí áîëæ ºíãºðñºí “Ñî¸ë èðãýíøèë, ã¿í óõààí,
õºãæèë” ñýäýâò îíîë ïðàêòèêèéí áàãà õóðàë äýýð òàíû õýëñýí ¿ã îëíû
àíõààðëûã òàòñàí þì áèëýý. Ò¿¿íèéõýý òóõàé ÿðèõã¿é þó?
Òèéì ýý, ñîíèíä æèæèãõýí ìýäýý ãàðñàí áàéíà ëýý. Ñóðâàëæëàã÷ íàðûí
àæëûí îíöëîã íü ë þì äàà. ßàðóó ñàíäðóó õýäýí ¿ã äóóëààä ë ººðºº ÷
îéëãîîã¿é áàéæ øàõàì áè÷èæ ë áàéäàã. Òýð ìàÿãààðàà ë ìèíèé õýëñýí ¿ãèéí
ãîë áèø çàðèì ç¿éëèéã òîâ÷ èëýðõèéëýõ ãýæ îðîëäñîí íü çàðèì ãàçðàà á¿ð
áóðóó ç¿éë áîëãîæ áè÷ñýí íü áèé.
Òà óã ¿éë ÿâäàëä õàðüöàíãóé ø¿¿ìæëýëòýé õàíäñàí áàéíà. Ýðäýìòýä
ººð ººðèéí ñýäâýýð ¿ã õýëæ áàéãàà íü ó÷èð äóòàãäàëòàé ãýæ õýëñíèéãýý
Òà øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãóóä õ¿÷ýý õàâñàðâàë ÿàñàí þì áý? ãýñýí
ñàíààòàéãàà óÿëäóóëñàí óó?
- ¯ã¿é ýý, òýð îíîë ïðàêòèêèéí õóðëûí òóõàé áè àðàé ººð ç¿éë õýëñýí.
Ñîíèíû ñóðâàëæëàã÷ óòãûã íü ãàæóóäóóëààä áè÷÷èõýæ, õàðèí ÷ ýðäýìòäèéí
ººð ººðèéí ¿ãèéã õýëæ áàéãààã íü ø¿¿ìæèëñýí áîë÷èõñîí áàéíà. Ýíý ÷èíü
ÿàæ áîëîõ âý äýý? Óã õóðàë ìààíü ôèëîñîôèéí òóõàé õóðàë áàéñàí. Òýð
ñýäâèéíõýý õ¿ðýýíä ò¿¿íèéãýý òîéð÷ ÿðüÿ, òýãýõã¿é áîë áèä óã ñýäâýýñýý
õàëüæ ÿðèàä áàéíà ãýñýí ñàíààãàà ë õýëñýí õýðýã ë äýý.
Òàíûã íýëýýä “÷óõàë” ¿ã õýëñýí ãýëöýõ þì. Ìàãàäã¿é óã õóðàëäààíû ÿâöààñ
òàíä òºðñºí ñýòãýãäýë áàéñàí ÷ áàéæ áîëîõ ë äîî. Õýðýâ çýý òèéì áîë òýð
ñýòãýãäëýýñýý ìàíàé óíøèã÷èäòàé õóâààëöàõã¿é þó?
Òèéì ë äýý. Þóíû ºìíº ôèëîñîôèéí õ¿ðýýëýíãýýñ óã àðãà õýìæýýã çîõèîí
áàéãóóëñàí ÿâäàë îëçóóðõóóøòàé ñàíàãäñàí. Äîêòîð Í.Õàâõ ýðòíèé áóääûí
ôèëîñîôèéí òóõàé “Ø¿òýí áàðèëäëàãààíû ò¿âøèí, õºãæëèéí ãîë øàëãóóð”
ãýñýí ãîë èëòãýëèéã òàâüñàí. ¯¿íýýñ ãàäíà íýëýýä îëîí õ¿í íèéãýì ýäèéí
çàñàã, øàøíû õîëáîãäîëòîé èëòãýë òàâüæ ¿ã õýëñýí þì. Óã èëòãýë¿¿äèéí
õ¿ðýýíä ë áè ýðäýìòýí õ¿íèéõýý õóâüä çàðèì íýãýí ñàíààãàà õýëñýí õýðýã ë
äýý.
423

Äîêòîð Í.Õàâõ áîë ìàíàé ñàéí ã¿í óõààíòíóóäûí íýã. Ýðòíèé Ýíýòõýãèéí
ã¿í óõààíû çàðèì àñóóäàëä óã èëòãýëýý çîðèóëñàí áàéíà ë äàà. Ò¿¿íäýý
õºãæëèéí àðãà áèëãèéí òóõàé àñóóäëûã íýëýýä òîäîðõîé òàéëáàðëàñàí
áàéñàí. Ýíý íü íèéãìèéí õºãæèëä ôèëîñîôèéí ¿¿äíýýñ ýðòíèé Ýíýòõýãèéí
ã¿í óõààí ÿìàð àðãààð õàíäàæ áàéñíûã ¿ç¿¿ëñýí á¿òýýë áîëñîí áàéãàà þì.
Òýð àðãûí ãîë ìºí ÷àíàð íü äèàëåêòèê áàéæýý. Ò¿¿íèé òîìü¸îã ìàíàé ìîíãîë
õýëýýð äýýð ¿åýñ àðãà, áèëèã ãýýä íýðëý÷èõñýí þì áàéíà.
Äýëõèéí ã¿í óõààí åâðîïûí ñîíãîìîë ã¿í óõààíû àðãà çàð÷ìûã ãîëëîí
áàðèìòàëæ èðñýí. Ãýòýë äýëõèéí õ¿í àìûí èõýýõýí, îëîíõèéã ýçýëñýí
Ýíýòõýã, Õÿòàä çýðýã îðîíä 2500 æèëèéí ºìíººñ õºãæñºí Áóääûí ã¿í
óõààíû àðãà çàð÷ìûã ñóäàëæ îð÷èí ¿åèéí ã¿í óõààíòàé õîëáîõ àñóóäàë ºä㺺
äýëõèéí ã¿í óõààíû àíõààðëûí òºâä ÿðèãäàæ áàéãàà þì. Ýíý òàëààð Í.Õàâõ
ººðèéí ñàíààãàà äýâø¿¿ëýí òàâüñàí õýðýã ë äýý.
Èëòãýã÷èéí ÿðüñàíòàé õîëáîãäóóëàí áè õýä õýäýí ñàíàà õýëñýí. Äýýð
¿åèéí äîðíî äàõèíû ã¿í óõààíû óõàãäàõóóí áîëîí ò¿¿íèé íýð òîìü¸îíóóäûã
ºä㺺 òýð ÷èãýýð íü õýðýãëýæ ÿðèõàä õ¿ì¿¿ñ òºäèéëºí îéëãîæ, õ¿ëýýæ àâ÷
÷àäàõã¿é áàéõ òàë áèé.
Åðººñºº ãàíöõàí ã¿í óõààí ÷ áèø, ò¿¿õ óòãà çîõèîëûí ñàëáàðò ÷ ìºí
ÿëãààã¿é. Ýðòíèé äóíäàä çóóíû ¿åä çîõèîãäñîí àëäàðòàé àìàí çîõèîëûã
îäîîãèéí õ¿ì¿¿ñ òýð áîëãîí îéëãîæ ÷àääàãã¿éã õàðãàëçàí Ôðàíöûí
Ðîëàíäûí òóõàé äóó, Àíãëèéí Íèáåëóíãóóäûí òóõàé äóó, Îðîñûí Èãîðü
âàíãèéí öýðýãëýñýí òóóæ, Ôèíëàíäûí Êàëèâàëà çýðýã äóðñãàëò çîõèîëóóäûã
îð÷èí öàãèéí õýëýíä îð÷óóëæ îëîí ò¿ìýíä òàðààñàí íü òóí àøèãòàé àæèë
áîëñîí þì. XIII çóóíä çîõèîãäñîí ìàíàé àëäàðò “Íóóö òîâ÷îî”-ã òýð ¿åèéí
õýëýýð íü óíøèíà ãýâýë òóí áýðõøýýëòýé ø¿¿ äýý. Òèéì ó÷ðààñ ìàíàé
ãàðàìãàé çîõèîë÷, àëäàðò ýðäýìòýí Öýíäèéí Äàìäèíñ¿ðýí “Ìîíãîëûí
íóóö òîâ÷îî”-ã îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíýý õºðâ¿¿ëýí íèéòë¿¿ëñýí íü îëîí
ò¿ìíèé õ¿ðòýýë áîëæ ÷àäñàí þì.
Îð÷èí ¿åèéí ôèëîñîôè áîëîí ýðòíèé Äîðíî äàõèíû ã¿í óõààíû
õîîðîíäûí ñèíòåöëýãäýæ áóé ýíý ¿éë ÿâö ñ¿¿ëèéí ¿åä îð÷èí ¿åèéí ã¿í
óõààíûã èõýýõýí ººð÷ëºãäºõºä õ¿ðãýæ áàéãàà þì. Òýãýõýýð ¿¿íèéã ã¿í
ã¿íçãèé ñóäàëæ, õýëýëöýæ îþóòàí, ñóðàã÷, ñýõýýòýí îëîí ò¿ìýíäýý îéëãóóëàõ
ÿâäàë ã¿í óõààíû ìýðãýæèëòýí áèäíèé ¿¿ðýã ãýäãèéã íýãýíò àíõààðàõ öàã
áîëñîí áàéíà. ¯¿íä ýíãèéí æèøýý òàòàæ áîëíî ë äîî. Æèøýýëáýë, íèéãìèéí
õºãæëèéí õýâøèë, àíãè áà àíãèéí òýìöýë, õóâüñàë áà õóâüñãàëûí òóõàé
àñóóäëûã óðüä ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí ãýãäýæ áàéñàí îðíóóäûí ýðäýìòýä
ýä¿ãýý ýðãýí àâ÷ ¿çýæ øèíýýð òàéëáàðëàõûã îðîëäîæ áàéíà. Òàéëáàðëàæ ÷
áàéíà. Àðâàí æèëèéí ºìíº òà áèäíèé îéëãîæ áàéñàí îéëãîëòóóä îðâîíãîîðîî
ººð÷ëºãä÷èõººä áàéíà. Ýíý áîë íàðèéí ò¿âýãòýé àñóóäàë. Òèéì ÷ ó÷ðààñ ã¿í
óõààíòíóóä ìààíü óã àñóóäàëä îëîí òàëààñ íü õàíäàæ àâ÷ ¿çýæ, ãîë íü ñàíàà
îíîîãîî ñîëèëöîí îéðîëöîî, îéëãîìæòîé áîëãîõ çàéëøã¿é øààðäëàãà óðãàí
424

ãàð÷ áàéãàà þì. Ýíý áîë õàðüöàíãóé öàã ¿åèéí øèíæòýé ÿðèà. Ãýâ÷ öààíà íü
äýëõèéí ôèëîñîôèéí øèíæëýõ óõààíû ÷èã õàíäëàãà áàéãààã òàíàé ñîíèíû
óíøèã÷èä ëàâòàé îéëãîõ áàéõ ë äàà.
Í.Õàâõ äîêòîðûí èëòãýë áàãà õóðëûí ãîë èëòãýë áàéñàí ãýñýí. Òàíû õóâüä
çºâõºí ýíý õ¿ðýýíä ÿðèõ ¸ñòîé áàéñàí óó?
Áóñàä èëòãýë¿¿ä ÿëàíãóÿà ýäèéí çàñãèéí ñýäâýýð òàâüñàí èëòãýë¿¿äèéí
òàëààð ñàíàëàà õýëñýí. Ýäèéí çàñãèéí ìýðãýæèëòí¿¿ä ìààíü óëñ îðíû
îäîîãèéí çàõ çýýëèéí òîãòîëöîîíä øèëæèí îðæ áàéãàà òóõàé àñóóäëûã
õºíäºæ èõýýõýí ÿðèõ áîëæ. Ýíý íü ÷ ç¿éí õýðýã þì. Ãýâ÷ ýíä ìèíèé îéëãîæ
áàéãààãààð àíõààð÷ ¿ç¿¿øòýé çàð÷ìûí íýãýí àñóóäàë áàéäàã þì. Þó âý
ãýâýë, ìàíàé îðíû íèéãìèéí áàéãóóëàëòûí ñîöèàëèñò õàðèëöààíààñ çàõ
çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí øèíý õàðèëöààíä øèëæèæ áóé ýíý ò¿âýãòýé àñóóäëûã
Ìîíãîëûí îëîí çóóí æèëèéí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õºãæëèéí îíöëîãòîé
òóí íàðèéí óÿëäóóëàí, õàðèëöàà õîëáîîí äóíä íü àâ÷ ¿ç¿¿øòýé áàéãàà þì.
Ç¿¿í åâðîïûí Ïîëüø, ×åõîñëîâàê, Óíãàð çýðýã îðíóóäûí õóâüä îð÷èí ¿åèéí
çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæèæ áàéãàà ÿâö ìàíàéõààñ ýðñ ÿëãààòàé, ò¿¿õýí
íºõöºë áà àðãûí õóâüä àíõààðìààð îíöëîã òàëòàé þì ø¿¿ äýý. Äýýðõ îðíóóä
êàïèòàëèçìààñ ñîöèàëèçìò øèëæèæ áàéãààä îäîî ýäèéí çàñãèéí îëîí
õýëáýðò àæ àõóéä øèëæèæ áàéãàà. ¯éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëæ, òîâàðü ìºíãºíèé
õàðèëöààã áàðèìòàëæ èðñýí àðâèí èõ òóðøëàãàòàé þì, ýäãýýð îðíóóä. Òèéì
÷ ó÷ðààñ ýíý øèëæèõ õºäºë㺺í òýíä ìàíàéõààñ ýðñ ººð íºõöºë áàéäàëä
ÿâàãäàæ áàéãààã àíõààð÷ ¿çýõýýñ ººð àðãàã¿é þì.
Òèéì þì àà. Ýíý íü òýäãýýð îðíóóäûí õóâüä øèëæèëò ìàíàéõûã áîäâîë
õàðüöàíãóé õÿëáàðõàí õèéãäýæ áàéíà ãýñýí ¿ã áèç?
Òýãýëã¿é ÿàõàâ. Ýäãýýð îðíóóäàä, ÿëàíãóÿà Ïîëüøèä õºäºº àæ àõóé
ñîöèàëèñò ¸ñîîð íýãäýëæýýã¿é áàéñàí. Àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðò óëñûíõààñ
ãàäíà õîðøîîëëûí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí æèæèã ¿éëäâýð¿¿ä íýëýýä
áàéñàí. Òèéì ÷ ó÷ðààñ ºì÷èéí îëîí õýâøëèéí òîãòîëöîîò øèíý çàõ çýýëèéí
õàðèëöààíä ìàíàéõààñ èë¿¿ õÿëáàðõíààð àìæèëòòàé øèëæèæ ÷àäàæ áàéãàà
þì. Ìàíàé óëñ áîë õàìãèéí íààä çàõààñ àâààä ÿðèõàä ë àðâàíãóðàâäóãààð
çóóíààñ õîðüäóãààð çóóíû ýõýí ¿åèéã õ¿ðòýë íàòóðàëëèã ÷àíàðòàé ìàë àæ
àõóéã ãîëëîí ýðõýëæ, äîòîîääîî àëèâàà íýãýí æèæèã, òîì ¿éëäâýðèéí
ãàçðóóäûã õóâü÷èëæ áàéãàà ÿâäëààñ àâààä ¿çýõýä íîîñíû áà àðüñ øèðíèé
¿éëäâýðèéã õóâü÷ëàõäàà óëñ îðíûõîî îíöëîãèéã õàðãàëçàæ ÷àäààã¿éãýýñ
áîëîîä ÕÀÀ-í ò¿¿õèé ýä îäîî ãàäààä çàõ çýýë ð¿¿ óðñàí îðæ ýðãýýä ÕÀÀ ìààíü
õóó÷èí íàòóðàëëèã øèíæ ð¿¿ãýý îðæ áàéíà ãýæ õýëæ áîëîõîîð áàéíà.
Ýíý á¿õíèé øàëòãààíûã Òà þó ãýæ ¿çýæ áàéíà âý?
Ýíý á¿õíèé øàëòãààí 1960-1990 îíû õîîðîíä áýëòãýãäýæ, ñîöèàëèñò
÷àíàðòàéÑÀÀ, ¿éëäâýð, íýãäýëä àæèëëàæ áàéñàí áîëîâñîí õ¿÷í¿¿ä ìààíü
øèíýý𠺺ð÷ëºãäºí áàéãóóëàãäñàí õîðøîîëîë áà õóâèéí àæ àõóéã óäèðäàõ
ìýðãýæèë áà äàäëàãûã îëæ àâ÷ ÷àäààã¿é áàéñàíòàé ë õîëáîîòîé. Îäîî
425

Ýðäýíýò, òºìºð çàì çýðýã ýäèéí çàñãèéí ìàêðî ñàëáàðóóäûã õóâü÷ëàõ
àñóóäàë ÿðèãäàæ áàéíà. Ýäãýýð ¿éëäâýð¿¿ä èõýýõýí õýìæýýíèé á¿òýýãäýõ¿¿í
ãàðãàæ óëñûí òºñºâò èõ õóâü íýìýð îðóóëäàã áîëîõîîð òýäãýýðèéã õóâü÷ëàõ
àñóóäàëä èõýýõýí áýëòãýë õèéõ øààðäëàãàòàé. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Îðîñûí
ñòàòèñòèêèéí ýðäýìòýä çàðèì ìàêðî ñàëáàðûã õóâü÷ëàõàä àëü áîëîõîîð
ñºðºã ¿çýãäýë ãàðãàõã¿éã õè÷ýýæ îëîí òàëûí ñóäàëãàà õèéñýí áàéíà. Áèä ÷
èéìýðõ¿¿ òóðøëàãûã àíõààðàõ íü ÷óõàë þì. Íàìàéã ñàíàõàä ýäèéí çàñãèéí
øèíý õàðèëöààíû ¿åèéí óëñ, õîðøîîëîë, õóâèéí ºì÷èéí ãàçðóóäûã óäèðäàõ
ìåíåæìåíò áà ìýðãýæèëòíèéã óðüäààñ Ìîíãîëä òîõèðñîí ïðîãðàììààð
áýëòãýõ àñóóäëûã çîõèîí ÿâóóëàõ õýðýãòýé þì. ßàãààä ãýâýë ìàíàé îðîí
êàïèòàëèçìûã àëãàñ÷ ñîöèàëèçìä øèëæèõýýð ÿâóóëæ èðñýí àðãà õýìæýýíäýý
óëñ îðíûõîî íºõöºë áàéäëààñ ýðñ ººð íºõöºëä áóñàä îðîíä ÿâàãäàæ
áàéñàí ñîöèàëèñò àðãà õýìæýýí¿¿äèéã õóóëáàðëàí äóóðàéæ èõýýõýí àëäàà
çàâõðàë ãàðãàæ áàéñàí. Èíãýõëýýð áèä îäîîãèéí ò¿¿õýí ÷óõàë çààã ¿åä óëñ
¿íäýñòíèéõýý ò¿¿õýí òóðøëàãà, ìºí ìàíàéä õýðýãëýæ áîëîõîîð ãàäààäûí
òóðøëàãûã ñîíãîí àâ÷ àøèãòàé õýðýãëýìýýð áàéãàà þì. Äýýð äóðäñàí îíîë
ïðàêòèêèéí áàãà õóðàë äýýð ìèíèé õýëñýí ¿ã åðºíõèé人 ýíý þì, á¿õýëäýý.
Ýöýñò íü õýëýõýä îäîîãîîð ìàíàé îðîí õºãæèõ人 óëñûí Åðºíõèéëºã÷,
çàñãèéí ãàçðûí åðºíõèé ñàéäûí äºðâºí æèëèéí õºòºëáºðèéã ë áàðèìòàëæ
áàéãàà íü òóõàéí óëñ îðíû èðýýä¿éí óäààí õóãàöààíû õºãæëèéã òºäèé ë
àëñûí õàðààòàé òîäîðõîéëæ ÷àäàõã¿é íü ìýäýýæ. Òèéì ÷ ó÷ðààñ áè, Ìîíãîë
Óëñûí íààä çàõ íü èðýõ çóóíû ýõýýð 10-20 æèëèéí õóãàöààíä òîõèðóóëàí
ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí òàëààð õºãæ¿¿ëýõ á¿ñ÷èëñýí õºòºëáºð çîõèîìîîð
áàéíà ãýñýí ñàíààã õýëñýí ë äýý.
Åðºíõèéëºã÷ Í.Áàãàáàíäè ñàÿõàí áàðóóí õýäýí àéìãààð àÿëàõäàà ýäãýýð
àéìãèéí îíöëîãèéã õàðãàëçàí á¿ñ áîëãîæ õºãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãººã ýðäýìòäèéí
îðîëöîîòîéãîîð áîëîâñðóóëàõ òóõàé øèíý ÷óõàë ñàíàà äýâø¿¿ëñíèéã
ýðäýìòýä ñàéøààí äýìæèæ ýíý àæèëä îðîëöîõûã õ¿ñýöãýýæ áàéãàà þì.
Ìèíèé áîäëîîð áîë óëñûã èíãýæ á¿ñ÷èëæ õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàë
áîëîâñðóóëàõàä Ìîíãîëûí ØÓÀ-èàñ 1990 îíû ºìíº áîëîâñðóóëæ áàéñàí 15
æèëèéí õóãàöààíû òºëºâëºãººíèé ýõ ìàòåðèàëûã àøèãëàõ õýðýãòýé áàéãàà
þì. Ìàø èõ ìàòåðèàë áèé ë äýý.
Ýäãýýð îëîí òîì áîòü ìàòåðèàëä ìàíàé îðíû öàã óóð, áàéãàëèéí
íºõöºëèéã òóñãàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé òºâøèíä õºãæëèéí àñóóäëûã
áîëîâñðóóëñàí þì. ¯¿íèéã áèä àøèãëàí öààø ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõ õýðýãòýé
áàéãàà þì.
¯¿íèéãýý ÷ áè äýýð õýëñýí ¿ãýíäýý öóõàñ äóðäñàí.
1990 îíîîñ ºìíº õèéãäñýí þì áîë óã ìàòåðèàëóóä ÿëèìã¿é õóó÷èðñàí áàéæ
áîëîõ þì äàà.
Ìýäýýæ ë äýý. Ñîöèàëèñò õýëáýðèéí àæ àõóéã õàðãàëçàí çîõèîñîí
áîëîõîîð òýð ýä¿ãýý õóó÷èðñàí. Ãýâ÷ òýð èõ ìàòåðèàëûí èõýíõ íü öààøèä
426

ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäàëæ àøèãëàõàä èõ äºõºìòýé þì. ¯¿íèéã ìàíàé ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä õ¿÷ õàâñðàí îëîí òàëààñ íü áîëîâñðóóëæ
ºì÷èéí õýâøëèéí øèíý õýëáýðò òîõèðóóëàí øèëæèëòèéí ¿åèéí òºðèéí
áîäëîãî, øèíæëýõ óõààíû ¿çýë ñàíààã áàðèìòëàí àæèëëàâàë çîõèõ ó÷èðòàé
þì. Ìýäýýæ ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûã ýíý àæèëä èíãýæ èæ
á¿ðíýýð õ¿÷ õàâñðóóëàí îðîëöóóëàõàä òºð çàñãèéí ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëýõ äýìæëýã
òóñëàìæ èõýýõýí õýðýãòýéã ìºí õóðàë äýýð áè õýëñýí. Ìàíàéõ åðººñºº õî¸ð
ñàÿ ãàðóéõàí õ¿í àìòàé ø¿¿ äýý. Ãýòýë ýðäýì øèíæèëãýýíèé õîîðîíäîî
õîëáîî õýëõýýã¿é ÿíç á¿ðèéí áàéãóóëëàãóóä õýòýðõèé îëøèð÷ ºíºº çóóí
ÿìààíä çóóí óõíà ãýìýýð áîë÷èõñîí áàéãààã áè ø¿¿ìæèëñýí þì. Õàìãèéí ãîë
íü ýäãýýð áàéãóóëëàãóóä àðãà áàðèë, õ¿÷ ÷àäëàà íýãòãýæ ÷àäààã¿é áàéãààä ë
àñóóäëûí ãîë íü áàéãàà þì ë äàà.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóðàë äýýð òàíû ÿðüñàí äýýðõ á¿õ ÿðèàã ýìõýëæ,
íèéòýä íü óòãûã íü çàíãèäâàë óëñ îðíû õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëä ýðäýì
øèíæèëãýýíèé ¿íäýñòýéãýý𠺺ðººð õýëáýë ýðäýì÷ ¿çëýýð õàíäàõ íü ç¿éòýé
ãýñýí ñàíààã Òà õºíäºõ øèã áîëëîî. Òýãýõýýð îëîí àñóóëò óðãàí ãàð÷ áàéíà.
Þóíû ºìíº ñîíèðõîõîä ºíººãèéí îëîí íàìò óëñ òºðèéí òîãòîëöîî ýíýõ¿¿
“ýðäýì÷” ÷ ãýõ¿¿, øèíæëýõ óõààíû ¿çýë áàðèìòëàëûã õ¿ëýýæ àâàõ áîëîâ óó?
Íàì õýäèé îëîí áàéëàà ÷ ãýñýí óëñûã õºãæ¿¿ëýõ øèíæëýõ óõààíûã öºì
áàðèìòàëäàã. Õàðèí àðãà áàðèëûí õóâüä ººð ººð õàíäëàãàòàé áàéæ áîëîõ þì.
Îëîí óðãàëü÷ ¿çýë, ò¿¿íèé ¿íäñýí äýýð áàéãóóëàãäñàí îëîí íàì á¿ãäýýð óëñàà
õºãæ¿¿ëýõ íýãýí àäèë õ¿ñýë ýðìýëçýëòýé. ªºðººð õýëáýë ýíýõ¿¿ òóéëûí
çîðèëãî äýýðýý òýä íýã áàéæ ÷àäíà ãýñýí ¿ã. ßìàð ÷ íàìûí õóâüä óëñàà
õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîòîé áîëîõîîð íýã íýãíýý ìóóëàõ ø¿¿ìæëýõ ÿâäàë áîë
õî¸ðäóãààð çýðãèéí àñóóäàë þì.
Åðºíõèéëºã÷ Í.Áàãàáàíäè óëñûã á¿ñ÷èëæ õºãæ¿¿ëýõ òàëààð ÷óõàë
ñàíàà äýâø¿¿ëæýý. ¯¿íèéã ýðäýìòýä äýìæèæ áàéíà ãýæ Òà õýëëýý. Õàðèí
Åðºíõèéëºã÷èéí õóóëèàð ºãºãäñºí ýðõ ¿¿ðãèéí õ¿ðýýíä èéì ìýò òîì, ÷óõàë
àñóóäëûã õýëýëö¿¿ëýí øèéäâýðë¿¿ëýõ íü õýð îíîâ÷òîé âý?
- ßìàð ÷ õ¿í ººðèéíõºº ¿çýë ñàíààã õýëýõ ýðõòýéí äýýð óëñûí õºãæëèéí
òóõàé îíîëûí ÷àíàðòàé èéì ¿ãèéã õýëýõ íü ÿìàð ÷ àëáàí òóøààëä õàìààðàõã¿é
øèíæëýõ óõààíû ¿çýë ñàíàà þì. Åðºíõèéëºã÷ ñàíààãàà ë õýëñýí. Äýâø¿¿ëüå,
õýðýãæ¿¿ëüå, øèéäâýðëýå ãýæ õýëñýí ø¿¿ äýý. Ò¿¿íýýñ øèéäâýð ãàðãàñàí þì
áèø.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä õ¿÷ýý õàâñàðúÿ ãýñýí ñàíàà÷èëãûã òàíü
òýä ØÓÀ-èéí ººðèéíõ íü àìáèö ãýæ îéëãîõ þì áèø áèç äýý.
Àêàäåìèéí ýíý ñàíàà áîë àìáèöèä îãò õàìààã¿é. Àìáèö ãýäýã ÷èíü
á¿ãäèéã ººðèéí áîëãîæ, ãàðòàà àâàõ ãýñýí ¿ã ø¿¿ äýý. Øèíæëýõ óõààíû
áàéãóóëëàãà óëñàà õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä ¿çýë ñàíàà ñýëòýý áîëîâñðóóëàõ
¿¿ðýãòýé áàéãóóëëàãà. Ýíý àæèëä îðîëöîæ õóâü íýìðýý îðóóëúÿ ãýæ áàéãàà
íü ýðäýìòäèéí ìààíü ººðñäèéí ñàíàà þì.
427

Èíãýæ íýãäýæ õàìòðàí àæèëëàõàä ìàíàé ýðäýìòäèéí ñýòãýë ç¿éí íºõöºë
áàéäàë õýð á¿ðäñýí ãýæ Òà áîäîæ áàéíà âý?
- Áàéãóóëëàãàà íýãòãýæ íèéë¿¿ëüå ãýæ áàéãàà þì áèø. Õ¿÷ýý, ñàíààãàà
íýãòãýæ õàðèëöàí áèå áèåíýý õºãæ¿¿ëæ àæèëëàÿ ãýæ áàéãàà þì. Èéì
áîëîìæ áèäýíä õàíãàëòòàé áèé. ßëàíãóÿà ìàíàé òºð çàñãèéí áîëîí ò¿¿íèé
áàéãóóëëàãóóä ýðäýìòýäòýé ¿å ¿å óóëçàæ ÿðèëöàæ áàéõ õýðýãòýé þì. Òèéì
þì ìàíàé òºð çàñãèéí áàéãóóëëàãóóäàä èõýýõýí äóòàãäààä áàéãàà þì ë äàà.
¯ðãýëæ òýãæ ñàíàà îíîîã íü ñîíñîæ àøèãòàéã íü àâ÷, àøèãã¿éã íü îðõèæ áàéõ
÷èíü óóë íü ãîë àðãà ø¿¿ äýý. Ò¿¿íýýñ áóñ ãýð ãýðòýý òóñ òóñäàà íýã íýãíèéãýý
ìóóëæ õàðààãààä ñóóãààä áàéæ õýí ÷ ÷àäíà. Òýð áîë øèíæëýõ óõààí, ïîëèòèê
áèø. Ìèíèé ÿðèàä áàéãàà ÷èíü ýöñèéí ýöýñò èéì ë ó÷èðòàé þì ø¿¿ äýý. Îäîî
ìàíàé ØÓÀ-èéã ë àâààä ¿çüå ë äýý. Õ¿ðýýëýíã¿¿äýýð õóâààãäààä òóñ òóñûíõàà
àæëûã õèéãýýä áàéæ áàéäàã áèç äýý. Øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõýä áîë ýíý
á¿òýö çºâ. Óëñûã õºãæ¿¿ëýõýä õàðüöàíãóé ó÷èð äóòàãäàëòàé. Òýãýýä ë áè òýð
õîëáîîã íü òîãòîî¸ ãýýä áàéãàà þì áàéõã¿é þó...
ªºðñäèéí ìààíü øîãëîí íýðëýñýí “Íýã ñýäýâò äèññåðòàöè” ìààíü èíãýýä
ºíäºðëºæ áàéíà. ßðèëöëàãûíõàà ºìíº ìèíèé äóðäñàí ñàéõàí ìýäýýíèéõýý
òàëààð Á.Øèðýíäýâ ãóàé ººðºº ÿðèõààñ òàòãàëçñàí áèëýý. Õàðèí çîõèîë÷äûí
õîðîîíîîñ ò¿¿íä õ¿ñýëò òàâüæ Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí äýýæèñ 108 áîòèä
íîìîî áýëòãýæ èð¿¿ëýõèéã õ¿ññýí õèéãýýä òýðáýýð ãàäààäûí ýðäýìòýí íàéç
íºõºäòýé㺺 õàðèëöàæ áàéñàí çàõèäëààñ 300-ã áýëòãýæ ºãºõººð òºëºâëºæ
áàéãàà ñýëòýý áèäýíä ñîíèí áîëãîí õóó÷ëààä òºäèéëºí äóëààí áèø ãýðòýý
íýãýí öàãò ÁÍÕÀÓ-ûí òºðèéí ç¿òãýëòýí, çîõèîë÷ Ãî Ìî Æî-ãèéí áýëýãëýñýí
õî¸ð Ẻðºíõèé ãàðòààì ÷óëóóãàà ãàðòàà ýðãýëä¿¿ëñýýð ¿ëäñýí áèëýý.
Ãàðòààì ÷óëóó öóñíû ýðãýëò ñàéæðóóëäàã ãýëöäýã äýý.
ßðèëöñàí Ä.Ýíõáîëäáààòàð
“Õºäºëìºð” ñîíèí. 1997.12.10
428

ÎÞÓÍ Ò¯ËÕ¯¯Ð
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ áèä õî¸ð ìîíãîë õýëíèé òóõàé ÿðèëöàâ. Ìîíãîë
õýë ìîëõè ¿ãýýð áîõèðäîæ áàéãàà òóõàé òýðáýýð ñýòãýë çîâèíîí ÿðüæ, ñàÿõàí
Òàéâàíä ëåêö óíøñàí òóõàéãàà áîëîí ò¿¿íèé áè÷ñýí “Äàëàéí äàâàëãààíààð”
íîìûã íýðò ýðäýìòýí ªðãºí㺺 ãóàéí õ¿¿ Òýì¿¿æèí Îíîí àíãëè õýëíýý
õºðâ¿¿ëæ Àìåðèêò õýâë¿¿ëýýä èð¿¿ëñíèéã ñîíèðõóóëæ áàéëàà. Èíãýýä
Á.Øèðýíäýâ ãóàéòàé õèéñýí òîâ÷ ÿðèëöëàãà, ò¿¿íèé áè÷ñýí íèéòëýëèéã
ñîíèðõóóëúÿ.
- Øèðýíäýâ ãóàé, ìàíàé áàÿëàã ñàéõàí òºðºëõ ìîíãîë õýëèéã ãàæóóäóóëàí,
ÿðèàíû õýëýíä õàðü ¿ã îëøèðñíû óëìààñ, õàðèëöàí ÿðèëöàõàä õýö¿¿ áîëæ
áàéíà ãýñýí ÿðèà îëíû äóíä áàéäàã. Ýíý òàëààð Òà áîäëîî õýëæ ºãíº ¿¿?
- Òèéì ýý. Ýíý òàëààð õýëýõã¿é áàéæ áîëîõã¿é áîëîîä áàéíà. Òèéìýýñ
ýíý ÿðèëöëàãàà Îþóíò¿ëõ¿¿ð ãýæ íýðëýí çàëóó õîé÷ ¿åäýý ñóðãàìæòàé áàéõ
ãýñýí ¿¿äíýýñ õýäýí ¿ã õýëüå ãýæ áîäîæ áàéíà.
- Çàëóó÷óóä ìîíãîë õýëýý ñàéí ìýäýõèéí òóëä þó àíõààðìààð áàéíà?
- Ìàíàé àðä ò¿ìíèé öýöýí ìýðãýí ¿ãòýé, áàÿëàã àãóóëãàòàé, ò¿¿õýí
¿¿äíýýñ ñîíèðõîëòîé ¿ëãýð÷ íàðûí ÿðèàã ñîíñîæ, ýíý òàëààð õýâëýãäñýí
àìàí çîõèîëûí á¿òýýëèéã óíøâààñ òºðºëõ õýëíèé ¿ã íü áàÿæèæ òºðºëõèéí
óõààí íü äýëãýðíý. ̺í ìàíàé íýðò çîõèîë÷ Ä.Íàöàãäîðæ, Ö.Äàìäèíñ¿ðýí
çýðýã ÕÕ çóóíû ìîíãîë çîõèîë÷äûí ¿ðãýëæèëñýí ¿ãèéí áîëîí ÿðóó íàéðãèéí
á¿òýýëèéã óíøèõ õýðýãòýé.
- Ãàäààä, äîòîîäîä ñóð÷ áàéãàà áîëîí ìàíàé çàðèì çàëóó÷óóä ñóð÷ áóé
õýëíèéõýý çàðèì ¿ãèéã òºðºëõ õýë ð¿¿ãýý îðóóëæ õîëüæ õóòãàí ÿðüæ áàéãàà íü
òýäíèé àìàí ÿðèà áè÷ñýí ç¿éëä õýâøèæ áàéíà. Ýíý áàéäëààñ ãàðàõûí òóëä
þó õèéìýýð áàéíà ãýæ Òà áîäîæ áàéíà?
- Îðîí îðíû ñýòãýë ç¿é÷, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷, ýðäýìòäýýñ ãàäààä õýëèéã
ñóðàõ, ñóäëàõàä àíõààðóóëæ õýëñýí ñóðãàìæòàé çºâëºãºº îëîí. ÕÕ çóóíû
Îðîñûí àëäàðò ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷, ñýòãýë ç¿é÷ Ê.Ä.Óøèíñêèé ãàäààä õýë
ñóäàëæ áóé õ¿ì¿¿ñèéí àìæèëòòàé, àõèöã¿é òàëûã ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð
õýëýõäýý “Òºðºëõ õýëíèéõýý ¿ãèéí áàÿëãèéã ìýäýõã¿éí õýðýýð ãàäààä ¿ãèéã
öººíººð ìýääýã þì. Òºðºëõ õýëíèéõýý õîëáîî õýëõýý ñóóðèéã ìýäýõã¿é áîë
ãàäààä õýëýýð ñàíàñàí áîäñîíîî èëýðõèéëýí áè÷èæ ÷àääàãã¿é” ãýæ õýëñíèéã
õýë ñóäëàà÷ õ¿í á¿õýí àíõààðàí ¿çäýã. Òèéìýýñ ýõ õýëýý ë ñàéí ñóðàõ
õýðýãòýé.
- Îðîñ õýë áîë áàÿëàã òîì õýëíèé íýã õýäèé áîëîâ÷ Îðîñûí óëñ òºð÷èä,
ýðäýìòýä îðîñ õýëýý öýâýð áàéëãàõ òàëààð óäàà äàðàà ÷óõàë ñàíàà äýâø¿¿ëæ
áàéñàí ãýæ ÿðüäàã...
- Òèéì ýý. Îðîñûí àëäàðò çîõèîë÷, èõ ýðäýìòýä ýõ õýëýý õýâýýð íü õàäãàëæ,
õºãæ¿¿ëýõ òóõàé ÷óõàë ÷óõàë ñàíàà äýâø¿¿ëñýí áàéäàã þì. Îðîñûí ò¿¿õèéí
429

ýðäýìòýí Í.Ì.Êàðàìçèí, îëîí õýë ìýääýã íýðò äèïëîìàò÷ Ä.×è÷åðèí íàð ýíý
òàëààð ÷óõàë ñàíàà äýâø¿¿ëñýí áàéäàã áèëýý. Ýíý õ¿ì¿¿ñèéí íºëººãººð þì
óó ýñâýë ººðñäèéí ñàíàà÷èëãààð ÷ þì óó îðîñ õýëèéã öýâýð áàéëãàõ òàëààð
Â.È.Ëåíèí ÷ àëáàí ¸ñíû ñàíàë äýâø¿¿ëñýí áàéäàã þì áàéíà. Ìàíàé ìîíãîë
õ¿í á¿ð ýõ õýëýý öýâýð áàéëãàõ òàëààð àíõààðàõ õýðýãòýé áîëîîä áàéíà.
Ñ¿¿ëèéí ¿åä ãàð÷ áàéãàà õóóëü, òîãòîîìæèéí õýë íàéðóóëãà ìóó, îíîâ÷ã¿é ¿ã
èõ õýðýãëýæ áàéíà. Ç¿é íü õóóëü áîëîí àëü ÷ àëáàí áàðèìòûã õýëíèé þì óó
ýñâýë íýð òîìú¸îíû êîìèññîîð õýëýëö¿¿ëæ áàéõ ¸ñòîé.
Íýãýíò àðä ò¿ìýíä áóðóóãààð õ¿ð÷èõñýí ¿ãèéã çàñàæ çàëðóóëàõàä õýö¿¿
áàéäàã. Ãýâ÷ õýëýý öýâýð áàéëãàõûí ¿¿äíýýñ òýìöýõ õýðýãòýé. Ýíý òàëààð
çàðèì ñàíàëàà ÓÈÕ-ûí äàðãà Ð.Ãîí÷èãäîðæ ãóàéä àéëòãàñàí. Àíõààðàõ áèç ýý.
***
ßðèëöñàí Á.Ýðäýíýçóë
Ìîíãîë÷óóä ýðò óðüä öàãààñ áàéãàëü, îð÷èí, àõóé àìüäðàë, ñýòãýõ¿éãýý
ã¿í óõààí, óðàí çîõèîëûí ¿¿äíýýñ öýöýí ìýðãýí îþóí, ¿ãèéíõýý áàÿëãààð
ÿðóó òîä èëýðõèéëñýýð èðæýý. Ìàíàé àðä ò¿ìíèé óëàìæëàëò ìýðãýí ñóðãààë,
öýöýí õîøèãíîë, îíîâ÷òîé øîã ¿ãèéã õîñã¿é õîâîð íàíäèí õýìýýí îëîí óëñûí
õýë áè÷ãèéí ýðäýìòýä çîõèîë á¿òýýëäýý óäàà äàðààëàí öîõîí òýìäýãëýñýí
áàéäàã. Ìîíãîë, Ìàíæ, Ò¿âä, Õÿòàä õýëèéã ãàðàìãàé ýçýìøèæ “Ìîíãîëûí
íóóö òîâ÷îî”, “Ýðäýíèéí ýðõ” çýðýã Ìîíãîëûí óòãà çîõèîë, ò¿¿õ ñî¸ëûí
äóðñãàëò á¿òýýëèéã òàë á¿ðýýñ íü øèíæëýí ñóäàëñàí Îðîñûí íýðò ýðäýìòýí
ïðîôåññîð À.Ì.Ïîçäíååâ ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí áàÿëàã, íàéðóóëãà, á¿òöèéã
ãàéõàí øàãøèæ îëîíòàà òýìäýãëýñýí áàéäàã.
1921 îíû Àðäûí õóâüñãàëûí äàðààõàí áàéãóóëàãäñàí ìîíãîë ñóðãóóëèéí
ñóðàã÷äàä çîðèóëàí “Îþóíò¿ëõ¿¿ð” ãýäýã íîìûã õýâëýí íèéòýëæ, óíøèã÷èä
àðä ò¿ìíèéãýý îþóí óõààí, óðàí çîõèîëûí àâüÿàñ áèëãý, ¿ãèéí áàÿëãèéí
äýýæòýé òàíèëöóóëñàí íü ñóðãàìæòàé. Ìîíãîë õ¿ì¿¿ñ òºðºëõ õýëíèéõýý
÷àäâàðààð “Íóóö òîâ÷îî”, “Ýðäýíèéí ýðõ”, “Àëòàí òîâ÷” çýðýã ò¿¿õ, óðàí
çîõèîëûí ãàéõàìøèãò á¿òýýëýý ºâë¿¿ëýí ¿ëäýýñýí þì. Ìîíãîë õýë õºãæèí
ñàéæèðñààð ýðòíèé ñî¸ëûí îðîí ýíýòõýã, ò¿âä õýëíýýñ îëîí áîòü Ãàíæóóð,
Äàíæóóð, Ýíýòõýãèéí “Òàâàí øàøäèð”, “Õÿòàäûí ãóðâàí óëñûí ò¿¿õ” çýðýã
îëîí ò¿¿õýí ðîìàíûã îð÷óóëæ, ãàðààð áè÷èæ, áàðààð õýâëýí îðîí äàÿàð
ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëñýí áèëýý. ÕÕ çóóíû ìîíãîë÷óóä ºíãºðñºí íàÿ øàõàì æèëèéí
äîòîð òºðºëõ õýëíèéõýý ä¿ðìèéã ñàéæðóóëàí áîëîâñðóóëæ ñóðãóóëèóäàä
çààæ, òàéëáàð òîëü, õî¸ð, õýä õýäýí õýëíèé òîëèéã îëíîîð çîõèîí õýâë¿¿ëæ
ìîíãîë õýëýý óëàì áàÿæóóëæ ÷àäñàí þì. Äàë íàÿàä îíû îð÷èì Ìîíãîëûí
îëîí áîòü àíõíû íýâòýðõèé òîëü áè÷ãèéã õýäýí çóóí ýðäýìòýí ìýðãýæèëòýí
îðîëöîæ á¿òýýñýí áèëýý. Ìîíãîëûí óðàí çîõèîë á¿õ òºð뺺ð õºãæèí àãóóëãà,
430

õýë íàéðóóëãûí õóâüä äýëõèéí óðàí çîõèîëûí ò¿âøèíä îéðòîæ ÷àäñàí
þì. ªíãºð÷ áóé çóóíä Åâðîï, Àçè, Àôðèêèéí îëîí îðíû ñîíãîäîã áîëîí
îð÷èí ¿åèéí, òóõàéëáàë Ë.Òîëñòîé, À.Ïóøêèí, Þ.Ëåðìîíòîâ, Â.Øåêñïèð,
Æ.Áàéðîí, Ô.Øèëëåð, Æ.Á.Ìîëüåð íàðûí àëäàðò óðàí çîõèîëûã ýõ õýëýíäýý
îð÷óóëæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé ñàëáàð á¿ðèéí íîìûã îð÷óóëàí õýâë¿¿ëæ àðä
ò¿ìíèéõýý îþóíû áýëãèéí ñàíã àðâèæóóëæ, õýëíèé ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõýä èõ
òóñ õ¿ðãýñýí áèëýý.
Ìîíãîë õýë èíãýæ ÕÕ çóóíû õºðñºíä øèíýýð ñî¸îëæ, íàâ÷àà òýëæ, öýöãýý
äýëãýð¿¿ëñýí þì. Ýíý õýðýãò ìàíàé ýðäýìòýä, çîõèîë÷èä, îð÷óóëàã÷èä,
ñýòã¿¿ë÷, áàãø íàð ìýäëýã ÷àäâàðàà ãàðãàí õèéæ ìºíõèéí ãàâüÿà áàéãóóëëàà.
Ìîíãîë îðîí íèéãìèéí õóó÷èí õàðèëöààíààñ çàõ çýýëä øèëæèæ áóéãààñ
àìüäðàëûí îëîí òàëò øèíý÷ëýë õèéãäýæ áàéãàà íü ìýäýýæ. Õàðèí òýð íü
öàãèéí õ¿ðäíèé àÿñàíä õýðõýí íèéöýæ àâöàëäàæ àøèã òóñòàé áîëæ áàéíà
âý ãýäýã íü ººð õýðýã þì. Àëü ÷ óëñ ¿íäýñòíèé õýë òýð áîëãîí óëñ íèéãìèéí
ººð÷ëºëòºä àâòàãääàãã¿é, òîãòâîðòîé áàéäàã ãýæ õýëíèé îíîë ¿çäýã. Ãýòýë
ìàíàé õýëýíä ººð÷ëºëòèéí ÷àíàðòàé áàñ òýãýýä ò¿¿íèé õºãæèëä õàðøëàõ
¿çýãäýë öóõàëçàõ áîëîâ. Íèéãìèéí àëü íýãýí õýñýãò àæèëëàäàã õ¿ì¿¿ñèéí
õýë ÿðèàíû íàéðóóëãà íü ìóóäàæ ¿ãèéí áàÿëàã íü ÿäóóðàí öººð÷, àãóóëãà
íü äîðîéòîæ áóéã àðä ò¿ìýí ç¿é ¸ñîîð ø¿¿ìæèëæ áàéíà. Ìîíãîë õýëýíä
õýðýãëýñýýð èðñýí îíîâ÷òîé ñàéõàí íýð òîìú¸îã ¿ë òîîìñîðëîí îðõèæ
îð÷óóëãûí íàéðóóëãàòàé, îéëãîìæ ìóóòàé ¿ãýýð çàñàã òºðèéí õóóëü ç¿éí
áàðèìòàä ýëäýâ òîìú¸î îðóóëàõ íü îëøèð÷ áàéíà.
Ðàäèî òåëåâèçýýð ÿðèõäàà çàðèì õ¿ì¿¿ñ òèéì ýý, òèéì ýý ãýæ ºðººëòýéãýý
ÿðüæ áàéãàà ìýò áîëîâ÷ ººðòýé㺺 ãàíöààðàà ÿðèàä ºíãºðºõ þì. Áàñ ãàäààä
õýë ìýääýã áîëæ áàéãàà þì óó, ýñ áºãººñ õà÷èðõàæ áàéãàà þì óó áàð, áýðìýí,
øîó, ìåíåæåð, áèçíåñ, áèçíåñìåí, ïèéæ¿¿, áîññ, ìåíåæìåíò, ìàðêåòèíã,
áèðæ, áðîêåð, îêåé çýðýã ìîíãîëîîð îð÷óóëæ áîëîõ õàðèéí ¿ã àðâààðàà,
çóóãààðàà ìîíãîë õýë ð¿¿ äîâòëîí ò¿ðýìãèéëýõ áîëîâ. Èéì ìàÿãààð áóñàä
õýëíèé íºëººíä îðîí îðñîîð îãò àëãà áîëñîí õýë ãýâýë ýðòíèé àññèðè,
âàâèëîí õýë ãýæ õýë ñóäëàëûí á¿òýýëä òýìäýãëýñýí áàéäàã. Èðàí óëñàä õî¸ð
æèëèéí ºìíº ººðèéí áàÿëàã ïåðñ õýëèéã õàìãààëàí õºãæ¿¿ëýõ òàëààð õóóëü
ãàðãàñàí áîë ºíãºðñºí æèë ×åõ óëñàä ìºí èéì õóóëü ãàð÷ýý.
Àçèéí õºãæèíã¿é õýëíèé íýã-ýðòíèé áàÿëàã ñàìãàðäè (ñàíñêðèò) õýë
áàðàã àëãà áîëñîí ãýæ áîëíî. Ò¿¿õýí èéì ¿çýãäëèéã íýëýýä õºãæèíã¿é
îðíóóäàä õàðãàëçàí ¿çýæ, õýëýý õàìãààëæ öààø íü õºãæ¿¿ëýõ òàëààð òóñãàé
áîäëîãî ÿâóóëàí õóóëü ä¿ðýì ÷ ãàðãàäàã. Áàëòèéí õàâèéí óëñóóä, Ôèíëÿíä,
Ñêàíäèíàâûí îðíóóä, Óíãàðûí àðä ò¿ìýí Åâðîïûí õºãæèíã¿é îðíóóäûí
íºëºº õè÷íýýí èõ áàéñàí áîëîâ÷ óóãóóë õýëýý õàäãàëàí ¿ëäýýæ ÷àäàìãàé
õºãæ¿¿ëæ áàéãàà þì. Õÿòàä, Õîëáîîíû Ãåðìàí óëñàä îëîí óëñûí ÷àíàðòàé
ãýæ áóñàä õýëýíä õýðýãëýäýã òîìú¸îã ÷ ººðèéíõºº ¿ãýýð ñîëüæ õýëýý
õàìãààëàí õºãæ¿¿ëäýã çàíøèëòàé.
431

1930-1980-ààä îíä ìîíãîë õýëíèé ºíäºð ìýðãýæèëòýí íàðààð á¿ðýëäñýí
íýð òîìú¸îíû êîìèññ òóñ óëñàä àæèëëàæ øèíæëýõ óõààí, òåõíèê, àíàãààõ
óõààí çýðýã ñàëáàðóóäààð ãàäààäûí íýð òîìú¸îã õýðõýí ìîíãîë÷ëîõ òàëààð
íàðèéâ÷ëàí õýëýëöýæ, îëîí íèéòèéí ñàíàëûã àâ÷ òºðºëõ õýëýý èõýýõýí
áàÿæóóëæ èðñýí òóðøëàãàòàé.
Ìîíãîë ýõ îðîí, Ìîíãîëûí îíöëîã çàí çàíøèë, ñî¸ëîî ç¿é ¸ñîîð ìàãòàí
ÿðèõ íü îëîí áàéäàã áîëîâ÷ ñî¸ëûí ºâèéí îõèéí îõü áîëñîí õýëäýý õàéíãà
õàíäàæ áàéãàà ¿çýãäýëä õàðàìñàõã¿é ìîíãîë õ¿í áàéäàãã¿é áóé çà. Ìàíàé àðä
ò¿ìýí ¿åýñ ¿åä ¿ðãýëæëýí äàìæèæ èðñýí ¿ëãýð, äîìîã, óðàí çîõèîëîî ñîíñîæ
óíøèõäàà äóðòàé áèëýý.
¯íäýñíèéõýý õýëèéã õàäãàëàí õºãæ¿¿ëýõ íü àëü ÷ îðíû àþóëã¿é áàéäëûí
àñóóäëûí íýã ìºí.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ
ªíººäºð ñîíèí. 1998 îíû íàéìäóãààð
ñàðûí 22. Áÿìáà. ¹162 (456)
432

ÀÊÀÄÅÌÈ× ÁÀÇÀÐÛÍ ØÈÐÝÍÄÝÂ:
ÒÓÑÃÀÀÐ ÒÎÃÒÍÎË ÕÝÌÝÝÕ ÕΨÐÕÎÍ ¯ÃÈÉÃ
ßÑ ÌÀÕÀÍÄÀÀ ØÈÍÃÝÒÝË ÎÉËÃÎÕ ÕÝÐÝÃÒÝÉ
Òýíãýð ýöýã ò¿¿õèéí øàð õóóäñûã ºâãºäèéí ìàãíàéä ¿ð÷ëýý áîëãîí
ñèéëæ áàéäàã íü åðòºíöèéí æàì. ¯çñýí õàðñàí, òóóëñàí á¿òýýñíýýñ
íü óõààðëûí ø¿¿äýð ò¿¿æ ÷àäàõ àâààñ ¿íäýñíèé õýìýýõ óëàìæëàë ýñ
òàñàðíà.
- Õýíèé õýí ÷ áîëîâ áàãà çàëóó íàñàà ýðãýí äóðñàõàä ÿìàãò ñîíèí áàéäàã
ø¿¿ äýý...
- Òèéì ø¿¿. Îäîîãîîñ 87 æèëèéí òýðòýý õóó÷íààð Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí
Äàëàé ÷îéíõîð âàíãèéí õîøóóíû Èõ áàãèéí íóòàãò òºðæ ºññºí õ¿í ø¿¿ äýý
áè. Ààâ ìààíü èõ ýðäýì íîìòîé õ¿í áàéñàí ë äàà. Íàìàéã 7 íàñòàé áàéõàä ààâ
ìààíü, òàâàí çóó ãàðóé ëàìòàé, ãóðàâ äºðâºí äóãàíòàé õèéäýä íýã áàãøèä
øàâü îðóóëëàà. Õýëòãèé çàõòàé äýýë ºìñºæ íýã ãàðòàà ýðõè, íºãººä íü ìîäîí
òàãø áàðèàä ë ëàì áîëîõ íü òýð. Òýð áàãøèéíäàà áè 3 æèë íîì çààëãàæ áàéòàë
ìàíàé ñóìàíä òýíõèì ãýý÷ þì áèé áîëëîî. Óëààí á¿÷ ç¿¿æ, äóó äóóëñàí
õ¿¿õä¿¿ä ãî¸ õàðàãäààä áîëäîãã¿é. Òýãýõýýð íü ëàì áàãøäàà ìýäýãäýëã¿éãýýð
ºíººõ òýíõèì ãýý÷èä õýä õîíîã ñóðëàà äàà. Õî¸ð ãóðàâ ë õîíîæ áàéñàí áàéõ
ààâ ìýä÷èõäýã þì áàéíà. Ààøèëæ áàéíà ãýäýã æèãòýéõýí. Áàãø ëàìûíäàà
òóøààãäààä õýä õîíîãòîî òèéøýý åð ç¿ãëýñýíã¿é. Õ¿¿õäèéí çàí ÷ þì óó,
äàõèàä ë îðãîîä î÷ëîî äîî. Ãýòýë áàñ ë íºãºº ñ¿ðõèé áàãøäàà áàðèãä÷èõàâ.
Òýãýýä ìàíàé ñóìûí äàðãà “Çà ÷àìàéã ýíä áàéëãàâàë åð íü òýíõèìä ñóðãàõã¿é
íü øèã áàéíà. Öýöýðëýã õîòûí ñóðãóóëüä ÿâóóëíà” ãýäýã þì áàéíà. Ààâ ýýæ
õî¸ðò õýëñýí ÷èíü ýýæ “Àõ íü öýðýãò ÿâ÷èõààä èðýýã¿é áàéõàä” ãýæ óéëààä
ñ¿éä. Ààâ äóóã¿é ñóóæ ñóóæ áàéãààä “Çà ÿàõàâ, þì ¿çýæ í¿ä òàéëíà áèç” ãýõýä
áàÿðëàñàí ãýæ. Èíãýýä ë Öýöýðëýã õîòîä ñóðãóóëüä ñóóæ íîì ¿çýýä òàâäóãààð
àíãèéí áîëîâñðîëòîé áîëëîî. Äàðàà íü Óëààíáààòàðò äîëäóãààð àíãè, ÇÕÓ-ä
äóíä ñóðãóóëüä ñóð÷ á¿ðýí äóíä áîëîâñðîë ýçýìøñýí. Òýí ÷èíü çóðãààí æèë
áîë÷èõîâ óó äàà. Èõ ñàéí ñóðãóóëü áàéñàí. Æàðàí õ¿¿õýä ÿâñíààñ äºðºâ íü
öààø ñóðàëöàõààð áîëæ äýýä ñóðãóóëüä ýëñëýý. Õàìãèéí ò¿ð¿¿í Ýðõ¿¿ãèéí
ýäèéí çàñãèéí äýýä ñóðãóóëüä Öýäýíáàë, àðààñ íü Øàðàâ, Äàøèéìàà áèä ãóðàâ
î÷ñîí þì. 1941 îíä òºãñºæ èðýýä Áàãøèéí ñóðãóóëüä òîìèëîãäñîí. Äàðàà
íü Òºâ õîðîîíû ñóðòàë óõóóëãà ýðõýëñýí îðëîã÷ äàðãà, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëä
ñî¸ë ýðõýëñýí îðëîã÷, Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí äàðãà, Àêàäåìèéí
åðºíõèéëºã÷ ãýýä ç¿éë á¿ðèéí ë àæèë õèéæ ÿâëàà.
- Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè áàéãóóëàõ áîëñîí ¿¿õ ò¿¿õýýñ õóó÷èëáàë...
- ÇÕÓ-ûí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéñàí á¿õ óëñóóä ººð ººðèéí øèíæëýõ óõààíû
àêàäåìèòàé áîë÷èõñîí áàéñàí. Òýãýýä Ìîíãîë äóòàõ þó áàéõàâ áàñ ë òýäíèé
433

íýã àäèë àêàäåìèòàé áîëñîí. Àíõ ãóðàâ äºðºâõºí õ¿ðýýëýíòýé áàéãóóëàãäàæ
áàéñíàà áîäîõîä áàñ ÷ ãýæ îäîî àðâàí õî¸ð õ¿ðýýëýíòýé áîëòëîî ºðãºææýý.
- Áàë äàðãûã áîäëîãîîð îðîñ ãýð á¿ëòýé áîëãîñîí ãýäýã õýð ¿íäýñòýé âý?
- ªº, òýð áîë îãò îð ¿íäýñã¿é ç¿éë. Öýäýíáàëûã ÿàãààä îðîñ àâãàéòàé
áîëñíûã íü áè ñàéí ìýäíý. Áèä õî¸ð íóòãààñàà õîë, àðâàí æèë ãàäààäàä
ñóóñàí. ßìàð ìîíãîë îõèäòîé äàéðàëäàõ áèø. ¯åðõýæ, òàíèëöäàã á¿ñã¿é÷¿¿ä
ìààíü äàíäàà îðîñóóä áàéñàí. Çà òýãýýä Áàë äàðãà ÷èíü íóòàãòàà èðýýä àâãàé
àâàõã¿é èõ óäñàí ø¿¿ äýý. Ãó÷ ë ëàâ ãàðñàí. Ìîíãîë òàëààñ àâãàé õ¿¿õíèé
þì åð áàéãààã¿é. Õàðèí Óëààíáààòàðò ÷ ¿åðõäýã îðîñóóä áàéñààí. ¯éëäâýðò
àæèëëàäàã ãýýä íýã õ¿¿õýí, íºãºº íü íýã ýì÷èéí îõèí áàéñàí áîëîâ÷ îðîñûí
ýë÷èíãýýñ “×àìä õàíü áîëîõã¿é, äýìèé” ãýæ ñàíóóëñàí áàéõ. Ò¿¿íèé äàðààõàí
áè Ìîñêâàä òîìèëîëòîîð ÿâæ áàéòàë Öýäýíáàë ìààíü òýíä íàìûíõàà
øóãàìààð î÷ñîí áàéëàà. Òýãñýí Áàë “Áè ºíººäºð íýã õ¿¿õýíòýé òàíèëöàõ
ãýýä óðü÷èõñàí, ÷è íýã îðîîä èðýõã¿é þó” ãýäýã þì áàéíà. Áè ÷ äóðäñàí öàãò
íü ÿâààä îðëîî. Ñàéõàí òàíèëöààä ë ãàðààä ÿâñàí. Äàðàà íü äàõèàä ¿äèéí
õîîëîíä óðèëàà. Áè ÷ õî¸óëàà ¿ëäýã ãýæ áîäîîä óäàëã¿é ãàð÷ ÿâñàí. Òýð îðîé
íàäààñ “Çà, ÷àìä õýð ñàíàãäàâ?” ãýæ èðýýä ë àñóóëàà. Òýãýõýýð íü “Ìèíèé
í¿ä, ÷èíèé í¿ä õî¸ð îãò ººð ø¿¿ äýý. Ñóóÿ ãýæ áîäîæ áàéãàà þì áîë ÷èíèé
ñýòãýë ë øèéäíý” ãýñýí. Óäààã¿é áàãàõàí ¸ñëîë áîëëîî. ×îéáàëñàí ãóàéã
Îðîñò î÷èõîä íü áàéðëóóëäàã òóñãàé áàéøèíä òýð õî¸ð ãýðëýñýí. Òýð, ãýð
á¿ëòýé áîëñíîîñ õîéø áèä áàðàã óóëçàëäàõàà áàéñàí. Áèäíèéã èð áàðü ÷ ãýõýý
áîëüñîí.
- Çàëóó ýð õ¿íèé õóâüä òàíû í¿äýíä õýð òóññàí áý?
- Òóðàíõàé õ¿¿õýí õàðàãäñàí. Ýëáýã äýëáýã çàíòàé áèø, õàðèí íýëýýí
øèð¿¿í ìàÿãèéí õàðüöààòàé ë á¿ñã¿é áàéñàí ø¿¿.
- Òàíû õóâüä ýõíýðòýéãýý ÿàæ òàíèëöñàí áý?
- Õîðèí åñ õ¿ðòëýý ñóðãóóëü ñî¸ë ãýýä àâãàé õ¿¿õýä õººöºëäºæ ÿâñàíã¿é.
Òèéì çàâ ÷ áàéãààã¿é. Ñóðãóóëèà òºãñººä õàðèí “¯ã¿é ýý, îäîî íýã àéë ãýð
áîëæ àâúÿ” ãýæ áîäñîí õýðýã. Òýãýýä ÿàõàâ äýý, óðüä íü óóëçàæ ó÷èð÷, öóã
íîìûí ñàíä ñóóæ ÿâñàí á¿ñã¿éòýéãýý ñóóñàí äàà.
- Òàíû ¿åä îðîñ ýõíýð ñýõýýòíèé äýýä õ¿ðýýëýë, öýðãèéí òîì äàðãà íàðûí
õóâüä ìîîä áàéñàí ãýâýë Òà çºâøººðºõ ¿¿?
- Ìîîäñîîä áàéõ ÷ þó áàéõàâ äýý. Òèéì ÷ îëîí õ¿í áàéãààã¿é.
Ñýõýýòí¿¿äýýñ ãýâýë ýõëýýä Ä.Íàöàãäîðæ, äàðàà íü Ö.Äàìäèíñ¿ðýí, òýãýýä áè,
ìèíèé àðä Öýäýíáàë îðîñ ýõíýð àâñàí. Îäîîòîé ë àäèë ø¿¿ äýý. Ìîíãîë îõèä
ºíººäºð õÿòàäóóäòàé èõ ñóóäàã áîëñîí øèã. Òýð ¿åä çàëóó÷óóä îðîñóóäàä
èë¿¿ ýëýãòýé áàéñàí ãýõ ¿¿ äýý. Ýõíýð ìààíü ÓÁÈÑ-ä îðîñ õýë çààäàã áàéñàí.
Äàðóó, íàäàä õàëàìæòàé ë õ¿í áàéñàí.
- Ìàíàéõàíä ÷èíü áýð áóóëãàíà ãýæ ¸ñ áàéäàã...
- Áè î÷èæ ãóéæ áàðèàã¿é ýý. Ìàíàé õ¿í ë èéì õ¿íòýé ñóóëàà ãýæ ýýæ, ýã÷
íàðòàà õýëñýí áàéõ. Ìàíàé ãýðèéíõýí ÷ ìýäýýã¿é. Áèä ñàéõàí õ¿¿, îõèíòîé
434

áîëñîí. Îõèí ýäèéí çàñãèéí óõààíû äýä ýðäýìòýí, õ¿¿ ìààíü ÿïîí, õÿòàä,
àíãëè, ôðàíö õýëíèé îð÷óóëàã÷. Îäîî Ìîñêâàä àìüäàðäàã. Îðîñ ýõíýðòýé.
- Òàíûã Áàë äàðãûí ºðººíä äàðñ ºâºðòºëæ îðäîã áàéñàí ãàíö õ¿í ãýäãèéí
òóõàéä...
- Îðäîã áàéñààí, íóóõ þìã¿é. Ãýõäýý òèéì îëîí óäàà áóñ, åð人 õî¸ð
óäàà ë êîíúÿêòàé îðñîí. Áàë äàðãà ÷ àðõè÷èí õ¿í áàéãààã¿é. Àìüäðàëûíõàà
ñ¿¿ëèéí õýäýí æèëä åð íü ñàâ ë õèéâýë àðõè óóõ ãýýä áàéäàã áîë÷èõñîí
þì. Àâãàé íü àðõèéã ¸ñòîé õàâüòóóëàõã¿é õ¿í ø¿¿ äýý. Õàìãààëàã÷ íàð íü ÷
õîðèíî ãýæ æèãòýéõýí. Óã íü òýãæ òàñ õîðüäîã ÷èíü òèéì ÷ çºâ àðãà áèø øèã
áàéãàà þì. Èéì õàòóó õîðèî öýýðýýñ áîëîîä ñýòãýë ñàíàà íü ìóóäñàí áàéæ
áîëçîøã¿é. Ãàíöõàí íàä ðóó ÷ áèø, áàñ Äîðæ ãåíåðàë ðóó óòàñääàã áàéñàí.
غíèéí ãóðâàí öàã ºíãºð÷ áàéòàë Áàë äàðãà àæèë äýýðýýñýý “Íýã þì ààâààä
õ¿ðýýä èð” ãýæ óòàñäñàíûã ñàíàæ áàéíà. Òýãýýä õàâòñàíäàà íýã êîíúÿê
õèé÷èõýýä îðîõ ãýñýí ÷èíü õàìãààëàã÷ íü “Äàðãà àà, òàíû õàâòñàí äîòîðõûã
÷èü íýã õàðààäàõ óó?” ãýýä ºíãèéæ õàðñíàà ºíºº øèëòýé þìûã ÷èíü àâààä
“Ýíý ýíä ¿ëäýã äýý, òà îäîî îð îð” ãýäýã áàéãàà. Íàìàéã ÿâààä îðñîí ÷èíü
äàðãà áàÿðëààä ë “Çà õºº ãàðãààä èð” ãýäýã þì áàéíà. Ó÷ðûã õýëòýë “Õàâòãàé
øèëýíä õèéãýýä õàëààñàíäàà àâ÷ îðæ èðäýã áàéõã¿é þó” ãýæ áèëýý. Òýãæ ë
“òóðøëàãà ñóóñàí” ãýõ ¿¿ äýý.
- Òà ººðºº áîð äàðñàíä õýð áàéâ?
- Ãó÷ ãàðòëàà õ¿ðòýæ ÿâààã¿é. Õàìãèéí àíõ ôðîíòûí áýëýã õ¿ðãýõ ãýæ
×îéáàëñàí ìàðøàëòàé ÿâàõäàà ë óóæ ìóóæèðñàí. Íóòàã áóöàõûí óðüä ºäºð
Ñòàëèí 5 öàã ¿ðãýëæèëñýí èõ òîì õ¿ëýýí àâàëò õèéñýí þì. Òýãñýí öàéëëàãà
ºíäºðëºõ àëäàä Ñòàëèí “Ýíý îëîí öàãèéí òóðø áèäíèé ¿ãèéã îð÷óóëñàí ýíý
õýëìýð÷ çàëóóãèéí òºëºº áè õóíäàãà ºðãºìººð áàéíà” ãýõã¿é þó. Ìèíèé
õàæóóä ñóóæ áàéñàí îðëîã÷ íü “Õóíäàãàíä äàðñ ä¿¿ðãýýä ÿâààä î÷” ãýëýý
äýý. Õóíäàãàòàé äàðñ áàðèàä äºõºæ ÿâàõäàà óíàãààä àñãà÷èõëàà. Ñòàëèí òýð
äîð íü ººð íýã õóíäàãàíä àðõè ä¿¿ðãýýä ºãëº. ͺ㺺õèé íü óóñàí äîð ë äîòîð
õàëóó øàòààä àðàé ãýæ õ¿ëýýí àâàëò äóóñãààä ºðººí人 èðñýí. ×îéáàëñàí
ãóàé ìèíèé öàðàé ç¿ñèéã õàð÷èõààä “Ýý çîëèã ãýæ, áîðæîîì ñàéí óóëãàÿ” ãýæ
áàéæ áèëýý. Òýðíýýñ õîéø ÿàõàâ ýý, ãóðâàí õóíäàãà àðõè äààõòàéãàà áîëñîí.
- Åð íü ìàðøàëûã Òà õýð ìýääýã áàéñàí áý? Òàíûõààð áîëîâñðîë ìýäëýãèéí
õóâüä ÿìàðõóó õ¿í áàéâ?
- Áè õî¸ð æèë îð÷óóëàã÷ààð íü àæèëëàñàí. Æèðèéí ë õ¿í, ººð þó ãýõýâ.
Áîëîâñðîëûí õóâüä áàãà ñóðãóóëü ä¿¿ðãýñýí, Îðîñò ñóðãóóëü õèéãýýä 1917
îíä èðñýí ãýäýã.
- Ìàðøàëûã ãó÷ äº÷ººä ìÿíãàí õ¿íèé àìüòàé õîëáîæ ÿðüäàã...
- 1937, 1939 îíä Äîòîîä ÿàìíû ñàéä áàéõäàà ÇÕÓ-ûí Äßß-íû ñàéäòàé íÿãò
õîëáîîòîé àæèëëàäàã áàéñàí ãýæ áîääîã. Îëîí ÷ îðîñ ñóðãàã÷ íàð ìàíàéä
àæèëëàäàã áàéëàà ø¿¿ äýý. Òýä “Òàíàé îðîíä ÿïîíû òàãíóóë îëîí áàéíà. Ýíý
ëàì íàð ÷èíü ýñýðã¿¿ àìüòàä, ìàíàéõàí öýâýðëýæ áàéãàà” ãýõ àÿñòàé óõóóëãà
435

õèéæ áàéñàí ãýõ ¿íäýñòýé. ×îéáàëñàíãèéí òóøààëààð ÷óõàì ÿã õýäýí ìÿíãàí
õ¿íèéã õîðîîæ áóóäñàí þì á¿¿ ìýä. Öààä ÿâóóðãà íü áîë Ñòàëèí ë áàéñàí.
- Èíãýõýä öýðãèéí õ¿ì¿¿ñèéí òóõàéä Òà ÿìàð áîäîëòîé ÿâäàã âý?
- Áè öýðãèéí õ¿ì¿¿ñýýð èõ áàõàðõäàã. ªíººãèéí äàðãà íàð çîðèã, ñýòãýë
õî¸ðîî óëàì õóðöëààñàé ãýæ áîääîã. Öýðãèéí àëü ÷ òóøààëûí õ¿í òóñãààð
òîãòíîë õýìýýõ ýíý õî¸ðõîí ¿ãèéã ÿñ ìàõàíäàà øèíãýòýë îéëãîõ õýðýãòýé þì
ø¿¿. Èíãýæ ¿íäýñíèé ýðõýì çîðèëòîî áèå ñýòãýëýýðýý óõààðñàí öàãò öýðýãò
÷ òýð, öýðãèéí äàðãàä ÷ òýð “×èíèé èðãýíèé ýðõ õÿçãààðòàé áàéõ ¸ñòîé, ÷è
¿¿íèéã çààâàë õèéõ ¿¿ðýãòýé” ãýæ ó÷èðëàæ óõóóëààä áàéõ øààðäëàãàã¿é
ë áîëîõ áîëîâ óó. Öýðýã-ýõ îðîí÷ ¿çýë òºëºâø¿¿ëíý ãýäýã ÷èíü õàìãèéí
òîâ÷îîð ýíý ø¿¿ äýý. Áàñ ººðñäèé㺺 áîëîâñðóóëàõ íü èõ ÷óõàë. Õîîñîí
çîðèãîîð õýíèéã ÷, þóã ÷ õàìãààëæ ÷àäàõã¿é. Óõààíàà áèë¿¿äýõ óõààí
öýðãèéíõýíä ìààíü õýðýãòýé.
ßðèëöñàí Ñàíäàãèéí Öýíãýë
Ñî¸ìáî (Óëààí-Îä). 1999.2.1-7. ¹5 (9594)
436

ÀÐÄ Ò¯ÌÍÈÉ ÕßÍÀËÒ ÁÀÉÂÀË
ÀÐÄ×ÈËÀË ÑÀß ÕªÃÆÈͪ
Áàçàðûí Øèðýíäýâ ãóàéã Ìîíãîëä ìýäýõã¿é õ¿í áàéõã¿é áèç ãýæ ñàíàíà.
Òýðýýð íàñ ñ¿¿äýð íàÿ ãàðñàí ÷ ýðäýì øèíæèëãýý, óðàí á¿òýýëýý òóóðâèñààð
ÿâíà. ÌÓÈÑ-èéí àíõíû çàõèðàë áàãø, Ìîíãîëûí Øèíæëýõ Óõààíû
Àêàäåìèéí àíõíû (1961 îíä áàéãóóëñíààñ 1981 îí õ¿ðòýë) åðºíõèéëºã÷
áºãººä ÇÕÓ, Ïîëüø, ×åõîñëîâàê (òýð ¿åèé íýðýýð), Óíãàð, Áîëãàð, Ãåðìàí
çýðýã äîëîîí îðíû ØÓÀ-èéí ãàäààä ãèø¿¿í, Ìîíãîë óëñûí õºäºëìºðèéí
áààòàð, Øèíæëýõ óõààíû ãàâúÿàò àæèëòàí, äîêòîð, ïðîôåññîð Á.Øèðýíäýâ
ãóàéòàé õèéñýí òîâ÷ ÿðèëöëàãûã Òàíä òîëèëóóëæ áàéíà.
- Òàíû óäàì óãñàà, õ¿¿õýä àõóé íàñûã òàíü óíøèã÷äàä ëàâ ñîíèðõîíî ãýæ
áîäîæ áàéíà?
- Ìàíàéõ Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Äàëàé ÷îéíõîð âàíãèéí õîøóóíû èõ
áàãèéí à÷ õàðèàä îâãèéí àéë (Èäýð ãîëûí õîéä òàë). Ààâ ìààíü Áàçàð áè÷ýý÷
ãýäýã õ¿í áàéâ. Òàìãûí ãàçàð áè÷èã áè÷äýã, áè÷èã äóóääàã õ¿í áàéæ äýý. Áèä
ýõýýñ 13-óóëàà áîëîâ÷ 8 íü õ¿í áîëñîí þì áèëýý. Áàðàã á¿ãäýýðýý ë ýöãýýðýý
ìîíãîë áè÷èã çààëãàí ¿íñýí ñàìáàð äýýð áè÷èæ ñóðñàí. Ààâ õî¸ð ãóðâàí àâäàð
íîìòîé. Ëàâ ë Ñóíäóé, Æàäàìáà ãýýä ñóäàð áàéñàí þì äàã. Ààâ ìààíü 2 õ¿¿ãýý
õ¿ðýýíä ñóóëãàõ ãýæ áîäñîí þì áàéõ. Íàäàä ýðõè, ìîäîí òàãø, îðõèìæ àâ÷
ºãººä íýã ëàìä øàâü îðóóëàâ. Àÿãàòàé öàéíààñ ººðººº íýã áàëãààä íàäàä
óóëãàâ. Õ¿¿õýä áàéñàí áîëîõîîð í¿¿ð ð¿¿ ìèíü íóëèìñàí íü õîæèì áîäîõîä
òàðíèäñàí þì áèëýý. Èíãýæ ë áàãø øàâü áîëëîî. Áè 3 æèë øàâèëàí ñóóñàí
þì. Ò¿âä öàãààí òîëãîé, ìààíü, ìýãçýì, äàð-ýõ åðººë çýðýã íîì çààëãàâ.
Îäîîãèéíõîîð áîë áàãà ñóðãóóëèéí ãóðàâäóãààð àíãè ä¿¿ðãýñýí õýðýã ë äýý.
1925-1926 îíû ¿åýñ òýíõèì áàéãóóëæ, óëààí á¿÷ ç¿¿ñýí õ¿¿õä¿¿ä “Ïèîíåðèéí
äóó” äóóëàí á¿ðýý, áºìáºð äóóãàðãàí ÿâàõûã õàðààä ñýòãýë õºäëºí ñàéõàí
ñàíàãääàã áàéëàà.
- Òà åð íü ÿìàðøóóõàí õ¿¿õýä áàéñàí áý?
- Þì èõ ñîíèðõäîã. ßâæ þì ¿çýõ äóðòàé õ¿¿õýä áàéæ äýý. ßìàð ñàéíäàà ë
æèí÷èí äàãàæ Äà Õ¿ðýý ¿çýõ ãýæ ÿâààä ààâäàà áàðèãäàí áóöàæ èðæ áàéõàâ.
Õ¿ðýýíýýñýý ñóìûí òýíõìèéí ñóðãóóëü ðóó õî¸ð óäàà îðãîæ ÿâààä áàãøäàà
çàãíóóëæ áàéñàí þì äàã. Áàãø ìààíü õýðöãèé äîãøèí õ¿í ÷ áàéãààã¿é. Íýð
àëäàðòàé, ñ¿ðõèé ÷ ëàì áàéãààã¿é ë áîëîâ óó. Ìóíõàã íü àðèëàã ãýñýíäýý
õààÿà õóëñàí ¿çýãíèé ¿ç¿¿ðýýð õàòãàõ ä¿ð ¿ç¿¿ëäýã áàéñàí øèã ñàíàãääàã.
Ìàíàé íóòàãò óëààí õóâüñãàë÷ ×îéñäàà ãýäýã õ¿í áàéëàà. Õîðøîî äàðãà,
íàìûí ¿¿ðèéí äàðãà çýðýã àæèë õèéæ áàéñàí õ¿í ë äýý. Öàí ìàëãàé (á¿ðõ),
÷ºõººí õàð (ñàâõèí) ãóòàë ºìñºæ, áóñäààñ ñîäîí õóâöàñëàäàã áàéñàí þì. Òýð
õ¿íèé ¿ãýíä îðæ Àðõàíãàéí Öýöýðëýã õîòîä î÷èí òýíõìèéí ñóðãóóëüä 2-3
437

æèë ñóðëàà. Äàðàà íü Óëààíáààòàð õîòîä èðæ õî¸ð æèë ñóðñíû äàðàà Óëààí-
¯äèéí Ðàáôàê ãýäýã ñóðãóóëüä 1930-1936 îíä 6 æèë ñóðàâ. Ò¿¿íèéã òºãññºí
õ¿í äýýä ñóðãóóëüä ñóð÷ áîëäîã áàéñàí þì.
Ìàíàéõààñ Ðàáôàê òºãññºí õ¿í òèéì ÷ îëîí áàéãààã¿é. Þ.Öýäýíáàë
ñàíõ¿¿ä, Ëõàìñ¿ðýí պ人 àæ àõóéí ñóðãóóëüä, Äàøèéìàà òîîíä, áè ò¿¿õ, õýë
áè÷ãèéí àíãèä ýëñýí ñóðñàí. Áèäíèéã ñóðãóóëü òºãñºõºä Ǻâëºëò îðîíä ýõ
îðíû äàéí ýõëýâ. Áè àíãèäàà ìîíãîëîîñ ãàíöààðàà, äàíäàà îðîñóóäòàé ñóð÷
áàéâ. Ýðýãòýé îþóòíóóäàà ôðîíòîä ¿äýí ºã÷,
- Äàéñíàà äàðààä äàðõàí öîëîî ìàíäóóëààä èðýýðýé ãýæ åðººæ áàéëàà.
Íàìàéã ñóðãóóëèà òºãñºõºä ìàíàé áàãø îþóòíóóä,
- Ìîíãîëäîî î÷îîä óëñ îðíîî õºãæ¿¿ëýõýä ýðäýì áîëîâñðîëîî äàé÷ëààðàé
ãýñýí åðººë õýëæ áàéñàí þì.
1941 îíû 8 äóãààð ñàðä ñóðãóóëèà òºãñººä èðýõýä Áàãøèéí ñóðãóóëüä
áàãø áîëãîâ. 3 ñàð õèðòýé õè÷ýýë çààæ áàéòàë ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî äóóäàí
ëåêòîðûí òîâ÷îî ãýã÷èéã áàéãóóëàí, íàìàéã äàðãààð íü òàâüñàí þì. Ìàíàé
òîâ÷îîíä Ö.Íàìñðàé, Ø.Ëóâñàíâàíäàí, õàëçàí õýìýýãäýã÷ Ëõàìñ¿ðýí,
çîõèîë÷ ×.Ëîäîéäàìáà íàð àæèëëàæ áàéëàà.
- Îþóòàí àõóé ¿åèéíõýý ñýòãýëä ¿ëäñýí äóðñàìæààñàà ÿðèíà óó?
- Òýð ¿åä Óëààíáààòàðûí äóíä ñóðãóóëüä áàãøèëæ áàéñàí Ïîìåðÿíöåâ
ãýäýã õ¿íèé çóðãèéí ¿çýñãýëýí ãàðëàà. ¯çòýë õ¿íýý èë çàäãàé îðøóóëñàí,
ãóäàìæèíä áèå çàññàí çýðãèéã çóðñàí áàéâ. Òýð õ¿íèéã ñóðàãëàí î÷îîä,
- Òà ýíý Ìîíãîë îðíû ìóó ìóóõàéã ñóðòàë÷èëñàí çóðãàà õóðààæ àâ!
Àâàõã¿é áîë ìîíãîë îþóòíóóä ýñýðã¿¿öýõ áîëíî ãýæ õýëñýíä òýð õ¿í
òèéìýðõ¿¿ çóðãóóäàà õóðààæ àâ÷ áàéñàí þì.
- Ëåêòîðûí òîâ÷îîíû àæëàà þóíààñ ýõýëñýí áý?
- Òýð ¿åä ìàíàéõíû àìüäðàë àõóé ñî¸ë äîðîé áàéëàà. Áèä ÷ ñóðòàë óõóóëãà
èõ õèéæ áàéâ. Á¿ð ãàð í¿¿ðýý ñàéí óãààæ áàé! Áººñ õóóðñàà ã¿âæ öýâýðëý.
Àÿãàà äîòîîä õîðìîé, õàíöóéãààðàà àð÷èõàà áîëü ãýæ õ¿ðòýë óõóóëäàã áàéñàí
þì. Äàðààõàí íü 6 ñàðûí ëåêòîðûí êóðñò áèäíèé õýñýã õ¿íèéã ÿâóóëàâ. Òýíä
Îðîñûí íýðòýé ýðäýìòíýýñ ãàäíà Èòàëèéí Òîëÿòòà, Èñïàíèéí Èáàðóðè,
Áîëãàðûí Ò.Äìèòðîâ çýðýã íýðòýé õ¿ì¿¿ñýýð õè÷ýýë çààëãàñàí þì.
1942 îíä ÌÓÈÑ-èéã áàéãóóëàõàä àíõíû çàõèðàë áºãººä ò¿¿õèéí òýíõìèéí
ýðõëýã÷ áîëîâ. Ñ¿¿ëäýý Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéäûã ÷ õàâñðàí àæèëëàñàí þì.
- Òýð ¿åä çºð÷èë òýìöýë áàéñàí ë áèç äýý?
- Áàéñàí. Íýã óäàà ×îéáàëñàíãèéí çºâëºõ îðîñòîé íýã öàéëëàãà äýýð
óóëçààä ÿðüæ áàéòàë òýð õ¿í:
- ×è áèä õî¸ðûí çàì íèéëýõã¿é ãýæ õýëäýã þì áàéíà.
- Òèéì ë áîë òèéì ë áàéíà áèç ãýæ õýëýýä ºíãºð뺺. Óäàëã¿é Óëñ òºðèéí
Òîâ÷îîíû ãèø¿¿íýýñ õàñóóëæ áèëýý. Íàìàéã ÇÕÓ-ûí ýñðýã ¿çýëòýí õ¿í ãýæ
îéëãóóëñàí áàéñàí ë äàà.
- Òàíûã ìàø çàëóóãààñàà òîì àëáàí òóøààë õàøñàí ãýæ õ¿ì¿¿ñ ÿðüäàã.
438

- ×îéáàëñàí äóóäàæ Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéäààð õàâñðàí àæèëëàõ òóøààë
ãàðãàæ áàéñàí. ×îéáàëñàíã íàñ áàðñíû äàðàà 1953 îíä Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí
ñî¸ë, ãýãýýðýë õàðèóöñàí îðëîã÷îîð òîìèëæ áàéõàä 35-36 õ¿ð÷ áàéñàí ø¿¿
äýý. Èõ ÷ çàëóó þó áàéõàâ. Õàðèí ÌÓÈÑ-èéí çàõèðàë áîëîõîä 32-òîé áàéñàí
þì.
- Àëáàí àæëûí õàæóóãààð ¿¿ðýã äààëãàâàð èõ ë áàéãàà áèç äýý.
- Áàéëã¿é ÿàõàâ. Æèøýýëáýë, Ñòàëèíûã íàñ áàðàõààð Ñòàëèíûã ø¿¿ìæèëæ
ýõýëñýí þì. Ìàíàéä ÷ Äîòîîä ÿàì ò¿¿íèéã îëîí æèë òîëãîéëñîí ×îéáàëñàíã
ø¿¿ìæèëæ áàéëàà. Òºâ Õîðîîíû 26 ãèø¿¿í Äîòîîä ÿàìûã Òºâ Õîðîî, Çàñãèéí
ãàçðûí äààëãàâðààð øàëãàõàä áè êîìèññûí äàðãà íü áàéëàà. 6 ñàð øàëãàñàí
þì äàã. Áààñàíæàâ çýðýã àíõíû 36 õ¿íèéã öàãààòãàëàà. Äàðàà íü ÓÈÕ-ûí
òýðã¿¿ëýã÷äèéí äýðãýä Öàãààòãàëûí áàéíãûí êîìèññ áàéãóóëàí àæèëëóóëàõ
áîëñîí þì.
- Òà ÇÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàðò Ìîíãîë óëñûí íýðèéí ºìíººñ ñàíàë õ¿ñýëò
õýëæ áàéâ óó?
- Òýð ¿åä Åðºíõèé ñàéä Òºâ Õîðîîíû äàðãààñ äýýã¿¿ð ýðõ ìýäýëòýé
áàéñàí. Ìîíãîëîîñ Þ.Öýäýíáàëð, Ä.Äàìáà òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä 1957 îíä
Ìîñêâàä î÷èæ õýëýëöýý õèéõýä áè á¿ðýëä¿¿íä íü îðæ ÿâñàí. Õýëýëöýýðèéí
¿åýð Ǻâëºëòèéí òàë Ìîíãîëä 3000 àâòîìàøèí, 550 êîìáàéí, 2000 òðàêòîð
í¿¿äëèéí öàõèëãààí ñòàíö çýðãèéã õºíãºëºëòòýé çýýë áîëîí òóñëàìæààð ºãºõ
áîëñîí þì. Òýãòýë Õðóùåâ,
- ªºð þó áàéíà ãýýä àñóóãààä áàéëàà. Òýð ¿åä çàëóó÷óóäûí 30-40 õóâü
íü òýìá¿¿ ºâ÷òýé áàéëàà. Òèéì áîëîõîîð ýì÷ ìýðãýæèëòýí óðüÿ ãýæ
Þ.Öýäýíáàëä õýëýõýä,
- Ò¿¿íèéã ãóéõàä ýâã¿é þì. Äàðàà àðàé ººðººð ÿðüÿ. Ýâã¿é þì áèø ¿¿
ãýñýí þì. Äàìáà äàðãàä ýíý òóõàéãàà õýëýõýä,
- Çà ÷è ýâèéã íü îëîîä õýë÷èõ ãýâ. Áè ÷ õýëüå ãýñýíäýý õýëëýý. Õðóùåâ:
- Áèä òà íàðò òóñëàíà. Î÷îîä òîîöîî õèéãýýä áèäýíä ÿâóóë ãýëýý. Î÷óóòàà
òîîöîî õèéãýýä ÿâóóëñàí. Á¿õ àéìàãò í¿¿äëèéí ëàáîðàòîðè, àâòîáóñ, ýì÷,
ñóâèëàã÷, ýì òàðèà á¿õèé òóñ á¿ð õýä õýäýí áðèãàä ãàðãàæ, çàëóóãààñ äóíä
íàñíû õ¿ì¿¿ñèéã ñóìûí òºâä öóãëóóëàí øèíæèëãýý õèéæ, ýð¿¿ëèéã íü
áóöààæ ºâ÷òýéã íü 49 õîíîã óëààí òàðèàãààð òàðüæ ýäãýð¿¿ëñýí. ¯íýõýýð 30-
40 õóâü íü ºâ÷òýé áàéñàí þì.
- Òàíûã 1981 îíä ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷ººñ õàëñàí áàéõ àà?
- Òèéì ýý. 1960 îíä Øèíæëýõ Óõààíû Õ¿ðýýëýíä íýã æèë, 1961 îíä ØÓÀ
áàéãóóëñíààñ ýõëýýä 1981 îí õ¿ðòýë Ìîíãîëûí ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷ººð
àæèëëàñàí. Òýð ¿åä ÇÕÓ-ä “Õàíãàé íóòãèéí õ¿¿” ãýäýã íîì ãàð÷ áààõàí
øóóãèàí äýãäëýý. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîãîîð õýëýëöýýä ØÓÀ-èéí àæèë
ìóó áàéíà. ÇÕÓ-ûí ýñðýã ¿çýëòýé ãýýä íàìàéã ø¿¿ìæèëæ, ØÓÀ-èéí
Åðºíõèéëºã÷ººñ îãöðóóëñàí. Ýíý òóõàé Ìîíãîëûí á¿õ ñîíèí õýâëýëä
íèéòýëæ ØÓÀ-èéí íàìûí áàéãóóëëàãûí õóðëààð õýëýëöýæ äóóëèàí áîëñîí.
439

Òýãýýä òýòãýâýðò ãàðñàí. Áè ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí ãàäààä ãèø¿¿í õ¿í. Òýäíèéõ
íàìàéã ØÓÀ-èéí Äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýíä çºâëºõººð àæèëëàõûã óðüñàí. Òýð
ñóäëàëûí Õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë íü îäîî Îðîñûí åðºíõèé ñàéä Å.Ïðèìàêîâ
áàéëàà. Òýíä çºâëºõººð àæèëëàæ áàéãààä õýäýí æèëèéí ºìíº ÷ºëºº ãóéñàí.
1997 îíä Òàéâàíä 3 ñàð Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ëåêö óíøñàí äàà.
- Õóâüñãàëò íàìûí òóõàé Òàíû áîäëûã ñîíñâîë...
- Ãàíö íàì áàéñàí áîëîõîîð îëîëò àìæèëòûã õýíòýé ÷ õóâààëöàõ þì
áàéõã¿é. Èõ ÷ þì õèéñýí. Ãàíöààðàà áàéíà ãýäýã õýö¿¿ ë äýý. Àëäñàí. Ýíý
àëäàà çºâõºí ìàíàé ÌÀÕÍ-ä áèø, äýëõèéí á¿õ Êîììóíèñò Íàìä áàéñàí.
Îäîî áîë çºâõºí íýð íü ¿ëäýæ, àãóóëãà íü øèíý áîëñîí ë äîî. Áóñàä íàìóóäàä
òóðøëàãà, áîëîâñîí õ¿÷èí õýðýãòýé. Îëîí íàìä ñàéí òàë áèé. Õàðèí îëîí
òèéø ÷àíãààãààä áàéâàë óëñ îðîíä õýö¿¿ ë äýý. Ãàäààä îðíûã õàðàõàä 3-4
íàì ë óëñàà àâ÷ ÿâäàã. Ãîë íü ÿàð÷ òýâäýëã¿é óõààíòàé, ó÷èðòàé ýõ îðíûõîî
òºëºº óëñàà óäèðäàõ ë ÷óõàë. Õýí íü þó õèéæ áàéãààã àðä ò¿ìýí ñàéí ìýäíý
äýý. Ìàíàé Õóâüñãàëò Íàìä àëäñàí þì áèé ø¿¿. 1937-1939 îíû õýëìýãäýë ÷
òýð ¿åèéí óäèðäëàãàòàé õîëáîîòîé. Ñ¿¿ëä ãýõýä 1990 îíä ¿ã äóóã¿é çàéãàà
òàâüæ ºãºõèéí îðîíä øèíý íàì õ¿÷íèéã áàéð ñóóðèà îëîõ õ¿ðòýë õýëýëöýýð
õèéæ, õàìòðàí àæèëëàâàë äýýð áàéñàí áîëîâ óó ãýæ áîääîã. ÌÀÕÍ áîëîâñîí
õ¿÷èí áýëòãýõ, çîõèîí áàéãóóëàëòàà ñàéæðóóëàõ îëîí ò¿ìíèé äóíä ã¿í îðæ
àæèëëàõ ÿâäëàà ñàéæðóóëàõ íü ÷óõàë. Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí àñóóäàë
àëü ÷ íàìûí àíõààðàëä ¿ðãýëæ áàéõ ¸ñòîé. Òóñãààð òîãòíîë ãýäýã ÷èíü ýäèéí
çàñãèéí, ñî¸ëûí, áîëîâñðîëûí ãýýä îëîí òàëòàé.
- Ìàíàé óëñûí øèíæëýõ óõààíû òîãòîëöîîã þó ãýæ ¿íýëäýã âý?
- Ýðäýìòäèéã áýëòãýõ àæèëä òàâèõ øààðäëàãà ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ñóëàðëàà.
Ãàäààäûí çàðèì ýðäýìòýä òàíàé õàìãààëàëòûã çºâøººðºõºä õýö¿¿ áàéíà
ãýñýí ÷ óäààòàé. Ýðäìèéí çýðýã öîë îëãîõ äýýä êîìèññûã òàòàí áóóëãàëàà.
¯¿íèéã ýðäýìòýä òºäèéã¿é àðä ò¿ìýí ø¿¿ìæèëæ áàéíà.
- Ìàíàé óëñûí õàìãèéí òóëãàìäñàí àñóóäàë þó ãýæ áîäîæ áàéíà?
- Ñîöèàëèçìûí çàìààð 1990 îí õ¿ðòýë ÿâñàí. ¯íýíäýý õºãæèíã¿é
ñîöèàëèçì ÷ áàéãààã¿é. Ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë òåõíèêèéí áààç áàéãóóëàõ
ë ãýæ ÿðüæ áè÷èæ áàéñàí. Óãòàà îäîî àëãàññàí êàïèòàëèçìäàà ýðãýæ
îðëîî. Õ¿ì¿¿íëèã, àðä÷èëñàí øóäàðãà íèéãýì áàéãóóëíà ãýæ ÿðüæ áàéíà.
¯¿íèéãýý íàìóóä, îëîí ýðäýìòäèéí îðîëöîîòîé çºâ òîìú¸îëîõ õýðýãòýé þì.
Êàïèòàëèçìààñ þóãààðàà ÿëãààòàé áàéãààã íü òîãòîîõ íü ÷óõàë.
- Òàíûã Ãýãýýðëèéí ñàéä áàéõàä ñóðãóóëèéí òàëààð èõ ç¿éë õèéñýí ãýæ
ÿðüäàã. Òýð ¿åä ÿìàð áýðõøýýë áàéñàí áý?
- Õýö¿¿ áàéñàí ø¿¿. Õîòîä àðâàí æèëèéí ñóðãóóëü õî¸ð áàéëàà. Àéìãèéí
òºâä 7 æèëèéí ñóðãóóëü, ñóìäàä áàãà ñóðãóóëüòàé ë áàéâ. Ñóðãóóëü ñî¸ëûã
õºãæ¿¿ëýõýä ñàéí áàãø õýðýãòýé. 1951 îíä Óëñûí áàãøèéí äýýä ñóðãóóëü
áàéãóóëñàí. Áè ×îéáàëñàíãààñ Õóó÷èí çàñãèéí ãàçðûí áàéðûã ÓÁÄÑ-ä ºãºº÷
ãýæ èõ ãóéñàí. Òýð ¿åä ×îéáàëñàí õýäýí ýì÷ íàðò ýíý áàéðûã ºãíº ãýýä
440

õýë÷èõñýí þì áèëýý. Ýíä ÷èíü ýìíýëýã áîëãîîä ºâ÷òºí õýâò¿¿ëæ áàéñíààñ
áàãø áýëòãýõ ñóðãóóëèà îðóóëñàí íü äýýð áèø ¿¿ ãýæ õýëñýí. ×îéáàëñàí
¿¿íèéã Óëñ òºðèéí òîâ÷îîãîîð øèéä¿¿ëíý. Õóðàë áîëîõîä ÷àìàéã äóóäíà.
×è òýð õóðàë äýýð ¿¿íèéãýý ñàéõàí íîòëîîä ÿðèàðàé ãýñýí. Òýð ¸ñîîð
õóðàë äýýð òàéëáàðëàí îéëãóóëæ áàéæ, Çàñãèéí ãàçðûí áàéðûã ÓÁÄÑ-ä
ºãºõººð áîëãîñîí. Áàãà àíãèéí áàãø ìàø äóòàãäàëòàé áàéñàí òóë Öýöýðëýã,
×îéáàëñàí õîòîä áàãøèéí òåõíèêóì áàéãóóëñàí. Òýð ¿åä 700-ãààä áàãø
öýðãèéí àëáàí õààæ áàéñàí. ̺í ë õººöºëäºæ áàéæ 150 áàãøèéã öýðãèéí
àëáàíààñ ÷ºëººëºí áàãøëóóëñàí.
- Ìàíàé óëñûã õºãæ¿¿ëýõýä þóã ýðõýì áîëãîâîë çîõèõ âý?
- ¯éëäâýð¿¿ä òàðëàà. ¯¿íèéã ñýðãýýõ õýðýãòýé. ¯éëäâýðëýë õºãæ¿¿ëáýë
õ¿í àðä èäýõ õîîëòîé, ºìñºõ õóâöàñòàé áîëîõîîñ ãàäíà óëñûí îðëîãî
íýìýãäýíý. Ñóðãóóëü, áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààíàà õºãæ¿¿ëýõýä îíöãîé
àíõààðâàë çîõèíî. Åðºíõèéëºã÷ ýíý òàëààð àíõààð÷ áàéõ. Øèíý Åðºíõèé ñàéä
÷ ¿¿íèéã îéëãîæ áàéõ øèã ñàíàãääàã. Áîëîâñðîë ñî¸ëã¿é, øèíæëýõ óõààíã¿é
áîë óëñ õºãæèõã¿é íü òîäîðõîé ø¿¿ äýý.
- Àâèëãàë ãàçàð àâñàí ãýäãèéã Òà çºâøººðäºã ¿¿?
- Ýíý òóõàé ÷èíü ñîíèí õýâëýëä ÷ áè÷èæ áàéíà. Àðä ò¿ìýí ÷ ÿðüæ áàéõ. Åð
íü ¿¿íèéã îéëãîõã¿é ìýäýõã¿é õ¿í Ìîíãîëä áàéõã¿é áàéõ. Àâèëãàë áîë óëñûí
õºãæèëä õàìãèéí àþóëòàé ó÷ðààñ Àþóëã¿éí Ǻâëºëèéí äýðãýä àâèëãàëòàé
òýìöýõ áàéãóóëëàãà áóé áîëãîõ òóõàé ñ¿¿ëèéí ¿åä ñàíàë ãàð÷ áàéãààã çºâ
ãýæ áîääîã. Åð íü óäèðäàõ õ¿íèéã òîìèëîõäîî áîëîâñðîë, òóðøëàãà, õ¿íèé
÷àíàðûã õàðàõ õýðýãòýé.
- Ìàíàé îðíû ýä¿ãýýãèéí àðä÷èëëûã Òà þó ãýæ áîääîã âý?
- Àðä÷èëëûã õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä íàìóóä àëäààãàà çàñàõ ¸ñòîé. Àðä ò¿ìíèé
õÿíàëò áàéâàë àðä÷èëàë ñàÿ õºãæèíº. Îëîí ò¿ìíèé ñàíàà áîäëûã òóñãàñàí
öàãò àðä÷èëàë áàéíà. Àðä ò¿ìíèé íýðýýð ãàð÷ èðñýí áîë òýäíèéõýý òóñûí
òóëä ñàéí àæèëëàæ, õÿíàëò øàëãàëòàà áàéíãûí áîëãîæ, àæëàà æèíõýíý
àìüäðàëòàé õîëáîæ ÿâóóëàõ õýðýãòýé.
- Îð÷èí ¿åä Ìîíãîë õýë èõ ýâäýð÷ áàéíà ãýëöäýã. Ýíý òàëààð òàíû ñàíàà
áîäëûã ñîíñâîë?
- Ìàíæ, õÿòàäûí íî¸ðõëûí ¿åä ìîíãîë÷óóä õýëýý àëäààã¿é. Áóðõíû
øàøèí äýëãýð÷ ò¿âä õýëýýð øàøíû íîì äýëãýðýõýä ýâäðýýã¿é, Îðîñòîé 70
æèë íºõºðëºõºä ìîíãîë õýë ýâäðýýã¿é. Õàðèí îäîî ë õýëýý ýâäýæ äóóñàõ
íü. Á¿õ ñýõýýòíèéã ìîíãîëîîð çºâ öýâýð ÿðüæ áè÷äýã áîëãîâîë çîõèíî. Õàÿã
çàðëàë àíãëè áîëæ áàéíà. Àëáàí ãàçðûí íýð ÷ îéëãîãäîõã¿é áîëëîî. Õàðü
õýëíèé ¿ã èõ îðóóëæ õýëýý ýâäýõýýñ áîëãîîìæèëìîîð áàéíà. Õýë áîë àñàð
èõ ñî¸ë. ¯¿íä òºðèéí áîäëîãî õýðýãòýé. Ãàäààäûí îëîí óëñ õýëíèé õóóëüòàé.
Ìîíãîë õýëýý öýâðýýð íü õàäãàëæ õàìãààëàõ íèéãýìëýã õýðýãòýé áàéíà.
Õýëíèé õóóëüòàé áîëîõ öàã áîëñîí. Ãàäààä õýë ¿çýõ íü áóðóó áèø. Áóðóó
òàøàà áè÷èæ áàéãààã ñàéí ø¿¿ìæèëæ øîîëîõ õýðýãòýé þì. Ýý òóõàé øîã
441

õîøèí çîõèîë õýðýãòýé áàéíà. Á.Ðèí÷åí, Ö.Äàìäèíñ¿ðýí íàð ìîíãîë õýëýý
öýâýð áàéëãàõ òàëààð èõ ÿðüæ áè÷èæ áàéñàí.
- Ìàíàé óíøèã÷äàä õàíäàæ Òà þó õýëìýýð áàéíà?
- Ýíý æèë áîë ÕÕ çóóíû ñ¿¿ëèéí æèë òóë îíöãîé. ̺äõºí äýëõèé äýýã¿¿ð
äýãääýã øàðãà÷èí òóóëàé æèë ãàðíà. Õ¿í àðäûí ìààíü áèå ýð¿¿ë, óõààí
ñàðóóë, àìüäðàë ñàéõàí áàéãààñàé ãýæ åðººå.
Á.Øèðýíäýâ àêàäåìè÷èéí àìüäðàë áîë òýð ÷èãýýðýý àðäûí
õóâüñãàëûí äàðààõ Ìîíãîë îðíû ò¿¿õ ãýëòýé. ¯¿í äýýð ò¿¿íèé
ò¿¿õ÷èéí ìýäëýã áîëîâñðîëûã íýìáýë áèäíèé öººí öàãèéí ÿðèà
îëîí çóóíûã õàìðàõ áàéñàí íü îéëãîìæòîé áèç. Á.Øèðýíäýâ
ãóàé áèäýíä 1993 îíä õýâëýãäñýí “Äàëàéí äàâàëãààíààð”
íýðòýé íîìîî äóðñãàñíûã ¿çýýä áàãà íàñ, ñóðãóóëèéí æèë¿¿ä,
àæèë àìüäðàëûí çàìûí òàëààð íýëýýä òîäîðõîé ìýäýõ áîëæ
áèëýý. ªðãºí äàëàéí õºâººíä î÷ñîí õ¿í ººðèéíõºº ñàâíû
õýðýýð óòãàæ àâäãèéí ¿ëãýðýýð Á.Øèðýíäýâ ãýã÷ õ¿íèé àìüäðàë
òýìöëèéí º÷¿¿õýí õýñýã, ºíººãèéí Ìîíãîë îðíû íèéãýì, ýäèéí
çàñàã, ñî¸ë øèíæëýõ óõààíû òàëààðõè ¿çýë áîäëûí òàëààð öººí
àñóóëòàä õàðèóëò àâñíàà óíøèã÷ Òàíä ìîíãîëûí öàãààí ñàðûí
áàÿð æàðãàëò ºäð¿¿äèéã òîõèîëäóóëàí òîëèëóóëàâ. Àìüäðàëûí
àñàð èõ òóðøëàãà, øèíæëýõ óõààíû ºíäºð áîëîâñðîëòîé,
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé äóíä òóéëûí íýð õ¿íäòýé ýíý áóóðàë
àêàäåìè÷èéí õàøñàí àëáà, õàðèóöàí õèéñýí àæèë, óëñ ýõ îðíîî
ãýñýí õè÷ýýë ç¿òãýëèéã áè÷âýë òóñ òóñäàà áîòü íîì áîëîõ òóë
ñ¿ðäñýíýý íóóõ þóí. Àêàäåìè÷èéí “Äàëàéí äàâàëãààíààð”
íîì àíãëè õýëýýð ìàø ¿íýòýé õîâîð çóðàã õºðºãòýé, òóí ÷
ºí㺠¿çýìæòýé õýâëýãäñýíèéã í¿äýýð ¿çýí áàÿññàí áºãººä îäîî
ÿïîí, õÿòàä, îðîñ õýëýýð îð÷óóëæ áàéãàà àæ. Þóíû òóë ýíý
íîìûã ãàäààä îðîíä îð÷óóëààä áàéãàà íü íýã õ¿íèé íàìòàð,
óëñ îðíûõîî ò¿¿õ ñî¸ëòîé ã¿í õîëáîîòîéã òºâºãã¿é áàòëàõ
áºãººä ìàíàé “íîì óíøèõ çàâã¿é óíøèã÷èä” Á.Øèðýíäýâ ãýäýã
øèíý ¿åèéí àíõíû ñýõýýòíèé íýã íýðò ýðäýìòýí, ò¿¿õ÷, óëñ
òºð÷ õ¿íèéã áàãà ÷ àòóãàé òºñººëüå ãýæ áîäâîîñ äýýð äóðäñàí
“Äàëàéí äàâàëãààíààð” íîìûí õóóäñûã íýýí ñààòâààñ çîõèëòîéã
òºãñãºëä öóõàñ äóðäúÿ.
Á.Øèðýíäýâ ãóàé ñóðààä èðñýí ñóðâàëæëàã÷èä àëò øèã
¿íýòýé öàã çàâàà õàðàìã¿é çîðèóëäàã àãààä õàðèí íîì õýâëýëä
áóðóó òàøàà þì ãàðàõààñ ìàøèä áîëãîîìæëîí õýëñýí ¿ã ÿðèàã
íü õýð ¿íýí çºâ áóóëãàñíûã õýâëýõèéí ºìíº ¿çýæ ìàãàäëàõûã
õè÷ýýäýã çàíòàé íýãýí àæ. Åð íü äàõèí äàõèí ñàéòàð ìàãàäëàõ
íü óíøèã÷èä òàíèëöóóëàí áàéãàà íýðòýé öóóòàé õ¿íèéõýý íýð
442

àëäàð òºäèéã¿é õýâëýë ñîíèíû íýð õ¿íäýä íýí òóñòàéã ¿çýã öààñ
íèéë¿¿ëýã÷ íºõäºä ñàíóóëàõûí ÿëäàìä ºâãºí àêàäåìè÷ õóó÷íààð
“Óëààí-Îä” ñîíèíîîñ íýãýí á¿ñã¿é èðæ 2-3 õóóäàñ þì áè÷èæ
àâñíàà ýðãýæ ¿ç¿¿ëýëã¿é õýâë¿¿ëñíýýñ ò¿¿íèéã àëäàà ìàäãèéí
òàëààð íºõºä íü ÿðüæ áàéãàà òóõàé èõýä õàðàìñàí ºã¿¿ëñíèéã
õýâëýí íèéòýëñýí ñîíèíûõîíä äàìæóóëúÿ. ¯ã á¿ðèéí ¿íý öýíã
òóíãààí, ¿íýí ìàãàäûã ¿íýí ìàãàäûã îëîõ ãýäýã ýðýäì óõààíò
õ¿íèé ñàéõàí ÷àíàð.
Áóÿíòàé áóóðàë ýðäýìòýíäýý óõààí ñàðóóë, áèå ýð¿¿ë, óðò
íàñàëæ ýðäýì øèíæèëãýý, óðàí á¿òýýëèéí øèíý øèíý îëç
îìîãòîé ÿâàõûí åðººë äýâø¿¿ëüå.
ßðèëöñàí Ä.Îòãîíñ¿ðýí
¯íýí. 1999.2.12-15. ¹18-19
443

ÀÊÀÄÅÌÈ× ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ ª×ÈË
Áàçàðûí Øèðýíäýâèéã ýðäýìòíèéõ íü õóâüä, íàì, çàñãèéí
ºíäºð ºíäºð àëáàí òóøààëä îëîí æèë àæèëëàñíûõ íü õóâüä
áèä õ¿¿õýä àõóéãààñàà ìýäíý. Ýíý õ¿íòýé 1987 îíä àíõ óóëçàæ
ÿðèëöàõ ñàíààòàéãàà õýëýõýä óðèàëãàõàí õ¿ëýýæ àâñàí þì.
Õàðèí óóëçàæ, ÿðèëöàõ ó÷ðàë 1988 îíû íàìàð îðîéõîí ë
á¿ðäëýý.
1912 îíä Àðõàíãàé àéìàãò ìàë÷èí Áàçàðûíä ìýíäýëñýí
Øèðýíäýâ õîæèì íü ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà, Åðºíõèé ñàéäûí ñî¸ë ýðõýëñýí îðëîã÷, ìºí
íýãä¿ãýýð îðëîã÷, ÁÍÌÀÓ-ûí Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéä, ØÓÀèéí
Åðºíõèéëºã÷, Ìîíãîëûí ýíõ òàéâíû õîðîî, Ìîíãîëçºâëºëòèéí
íàéðàìäëûí íèéãýìëýãèéí àíõíû äàðãà çýðýã
íàì, çàñàã òºð, îëîí íèéòèéí áîëîí øèíæëýõ óõààíû ºíäºð
õàðèóöëàãàòàé àëáàí òóøààëä îí óäààí æèë àæèëëàæýý.
Òýðýýð ÁÍÌÀÓ-ûí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí æèíõýíý
ãèø¿¿í, ò¿¿õèéí óõààíû äîêòîð, òºðèéí øàãíàëòàí þì. Áàñ
ÇÕÓ, ÁÍÁÀÓ, ÁÍÀÃÓ, ÁÍÏÀÓ, ÁÍÓÀÓ, ÁÍÑ×Ó-ûí ØÓÀ-èéí
ãèø¿¿í, Àíãëèéí Ëèäñèéí èõ ñóðãóóëèéí õ¿íäýò äîêòîðîîð
ñîíãîãäæýý.
“Ò¿¿õ ¿íýíýýðýý áàéõ ¸ñòîé” ãýæ áèä îéëãîäîã. Ãýòýë ìàíàé íàìûí
áîëîí óëñûí ò¿¿õýíä õ¿ðòýë áóðóó çºð¿¿ ç¿éë áàéãàà ñàíàãäàíà. ¯¿íèéã
èë òîä áàéäëûí ¿åä óëàì ÷ ñàéí îéëãîõ áîëëîî. Õóâüñãàëûí ºìíºõ Ìîíãîë
îðîí á¿ä¿¿ëýã õàðàíõóéí òóéëä õ¿ðñýí, áè÷èã ¿ñýãòýé õ¿í õóðóó äàðàì ãýõ íü
õîëã¿é õýëñýí, áè÷ñýí áàéäàã. ¯íýí áàéäàë ÿìàð áàéâàà! Ò¿¿õ÷èéí õóâüä òàíû
ñàíàëûã äóóëüÿ.
- Ìàíàé îðîí õîöðîãäñîí ôåîäàëûí áàéäàëòàé áàéñàí ãýäýã íü áóñàä
îðîíòîé õàðüöóóëæ ¿çýõýä ¿íýí. Ãýõäýý ¿íäýñíèé ñî¸ë áàéãààã¿é ãýæ õýëæ
áîëîõã¿é ýý. Ìàíàéä õýäèéãýýð õºãæèì á¿æãèéí òåàòð áàéãààã¿é ÷ àðä ò¿ìýí
íèéòýýðýý äóóíä äóðòàé, äóóëäàã, õóóðääàã óëñ îëîí áàéâ. Àðäûíõàà ¿ëãýðèéí
óëàìæëàí ÿðüñààð èðñýí. Ìàíàéõàí þì íýõýõ, î¸õ, øàãëàõ, óãàëç õýý ìýòãýõ,
àâäàð ñàâàí äýýðýý ¿íäýñíèé ãî¸ õýý óãàëç òàâüäàã, íààäàã, àëò ìºíãº, çýñ
òºìðèéí äàðõöóóëûí óðëàëä ãàðàìãàé áàéñàí. Äóó ñî¸ëûí òàëààð ÷ èõ þìòàé.
Òýð áàéòóãàé íî¸í õóòàãò Äàíçàíðàâæàà ìýò òåàòð áàéãóóëæ àæèëëóóëæ
áàéñàí õ¿í ÷ áèé. Òýäíèéãýý õàðèí óëàìæèëæ àâñàí ìààíü õîìñ äóó. Íýã ¿å
ò¿¿íèéã ñóðòàë÷èëæ óõóóëàõ þì áîë õóó÷íûã ìàãòñàí áîëäîã áàéâ.
Áè÷èã ¿ñãèéí õóâüä ãýâýë ìàíàéä ò¿øìýäèéã áýëääýã öººâòºð ñóðãóóëü
áàéñàí. Õóâüñãàëûí ºìíº àðä îëîí äàâõàðãûí õ¿¿õä¿¿äèéã õàìàðñàí íýëýýä
444

îëîí õ¿¿õýäòýé ñóðãóóëü íèéñëýë õ¿ðýýíä áàéâ. Çàðèì õîøóóíû òºâä ÷ áè÷èã
¿ñýã çààäàã ò¿ð ñóðãóóëü áàéæýý. Ìàíàé àðä ò¿ìýí ÷èíü áè÷èã ¿ñýãòýé íü
ººðèéíõºº, àéëûíõàà õ¿¿õäýä ìîíãîë áè÷ãýý çààäàã íýã ñàéõàí óëàìæëàëòàé.
¯¿íèéã àðäûí ñóðãóóëü ãýíý. Áè áîë òýð ñóðãóóëèéã äàãàñàí õ¿í. Ìàíàé ààâ
Áàçàð áè÷èãòýí õ¿í. Îðîéä àéëóóäûí íîìûí ñàíãààñ íîì àâ÷ (àéëóóäàä
íîìûí ñàí áàéñàí þì ø¿¿) óíøèíà. Õîîëíû äàðàà ¿ëãýð ÿðèíà, îíüñîãî
òààëöàíà. Àðäûí ñóðãóóëèéí ñóðãàëò èéìýðõ¿¿ áàéâ.
Ìîíãîëä õóâüñãàëààñ ºìíº õè÷íýýí áè÷èãòýí áàéñàí òàëààð îäîî
õýð òîî ãàðààã¿é. 0,5 2-3 õóâü ÷ ãýæ áàéñàí. Á.Ðèí÷åí îëîõ ãýæ îðîëäñîí.
Ö.Äàìäèíñ¿ðýí 5 õóâü ãýæ ¿çñýí. Ìàíàé ò¿¿õèéí íýãýí áîòèéí III äàõü
õýâëýëä 5 õóâü ãýæ îðñîí çóðãààí áóìàí õ¿íèé ãóðâàí ò¿ì íü áè÷èãòýé
áàéæýý ãýæ ¿çüå. Ýíý áîë ¿íäýñíèé áè÷ãèéí òàëààð þì. Íýã áóìàí ëàì íàð
òºâä ¿ñýãòýé. Òýäíèé îëîíõ íü õ¿ðýý õèéäýä íîì óíøèíà, ýðäýìòýé ëàì íàð ÷
öººíã¿é áàéëàà. ̺í õ¿ðýý õèéäèéí ìàë, àìèíû ìàë òîîëîõ, õóäàëäàà÷íààñ
áàðàà àâàõäàà òºâ人ð áè÷íý. Èíãýæ àëáàíä áàñ õýðýãëýæ áàéæ. ¯¿íèéã
íàðèéâ÷ëàí ãàðãàõ òàëààð àæèëëàõ ë õýðýãòýé.
Íàìûí ò¿¿õ, óëñûí ò¿¿õýíä áàéãàà çàñâàðëàñàí “¿íýíèéã” áàéñíààð íü àðä
ò¿ìýíäýý îéëãóóëàõ öàã áîëñîí áèø ¿¿?
- ÇÕÓ, ñîöèàëèñò îðíóóäûí ººð÷ëºí áàéãóóëàëò íü øèíýýð ñýòãýõ, ò¿¿õèéí
áîäèòîé ¿íýíýýð íü ñóäëàõàä õóâüñãàë÷ íºëºº áîëæ áàéíà ë äàà. Áèäíèé
áè÷ñýí ò¿¿õýíä áóðóó òàøàà ç¿éë áèé. ¯¿íèéã çàëðóóëàõ õýðýãòýé. Íàìûí
ò¿¿õèéã çàñàõûí òóëä Íèéãìèéí óõààíû èíñòèòóò áèäíèéã õààÿà öóãëóóëæ
ñàíàë àñóóæ áàéãàà. Áèå õ¿í, óäèðäàõ àëáàíû õ¿íèé òàëààð áóþó áóðóó õàçãàé
áè÷÷èõñýí çàðèì áàðèìòûã ýðãýæ õàðàí ñàíàëàà õýëäýã. Çàðèì ¿íýëýëòèéã
÷ áîäìîîð. Çàñíà ãýõýä ìàòåðèàë èõ ¿çýõ øààðäëàãàòàé. Íèéãìèéí óõààíû
èíñòèòóò íýëýýä þì õèéæ áàéíà. Õàðèí ìàíàé Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí òýð¿¿õýíäýý
ë ÿðèõààñ áèø îëîí ò¿ìíèé ÷ ÷àäâàðëàã ò¿¿õ÷äèéíõýý ÷ ñàíàëûã àñóóõã¿é
áàéãàà þì.
Íàìûí áîëîí óëñûí íóóö àðõèâ, ÍÀÕß-íû àðõèâ çýðýã õ¿í îðæ ÷àääàãã¿é
àðõèâ áèé. ¯¿íýýñ áîëîîä ò¿¿õèéí ãàøóóí ÷ ãýñýí ¿íýíèéã òîäðóóëàõ àñóóäàëä
õîðèã ñààä áîëæ áàéõ øèã ñàíàãäàíà. Ýíý òàëàà𠺺ð÷ëºëò øèíý ñýòãýëãýý,
øèéäâýð áàéãàà áîëîâ óó?
- Íóóö, íóóö ãýñýýð 40-50 æèë ºíãºð뺺. Íýãýíò òîãòñîí æóðàì ÿâààíäàà
á¿ð õýâøèë áîëæýý. Òýäãýýð áàðèìòòàé òàíèëöàõ áîëîìæã¿é íü ò¿¿õ áè÷èõýä
èõ íºëººëñºí 人. 30-40 æèë ºíãºðñºí áîë ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíä íóóö ãýæ
¿çäýãã¿é þì ø¿¿ äýý. Ìàíàé íàì, òºðèéí áàéãóóëëàãààñ àðõèâóóäûã íýýëòòýé
áîëãîíî ãýäýãò áè áàò èòãýæ áàéíà.
Ìàíàéõ îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí íºëººãººð õóâüñãàë õèéñýí àéë, ò¿¿íýýñ
õîéø ÷ ìàíàé ñîöèàëèñò á¿òýýí áàéãóóëàëòûí á¿õ îí æèë Ǻâëºëò îðíû
ò¿¿õòýé õîëáîîòîé ÿâæ èðëýý. Íýãýíò èéì õîëáîîòîé áîëîõîîð ìàíàé îëîëò,
àëäàà ýíäýãëýë àëü àëü íü çàðèì ¿åä èæèëõýí äàâòàãäàæ èðñýí áàéæ òààðíà.
445

Æèøýý íü, 1930-ààä îíû õýðýã ÿâäàë, ýíý òàëààðõ òàíû áîäîë?
ÇÕÓ áîë àíõíû ñîöèàëèñò óëñ, îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí íºëºº, Ǻâëºëò
ã¿ðíèé òóñëàìæ îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺íèé äýìæëýãò òóëãóóðëàñàí
ìîíãîëûí ìàë÷èí àðä ýõ îðîíäîî õóâüñãàë õèéñýí. Ìàíàé îðîí á¿ãä
íàéðàìäàõ òóñãààð òîãòíîñîí óëñ áîëîîä ÿâààíäàà ͯÁ-ûí ãèø¿¿í îëîí óëñàä
íýð òºðòýé, òýãø ýðõòýé óëñ áîëñîí. Ýíý ÷ ç¿é ¸ñíûõ. Õóâüñãàëûí ýõíèé
æèë¿¿äýä ÇÕÓ-ààñ ººð áèäýíä ¿ëãýð æèøýý àâ÷èõìààð óëñ îðîí áàéñàíã¿é.
Õàìòðàëæóóëàëò, íàì òºð àæ àõóé åð íü á¿õ ë ç¿éëäýý áèä çºâëºëòèéí
òóðøëàãûã àâ÷ áàéâ. Ìàíàé õºãæèëä òóñ áîëñîí. Áàñ àëäàà, ýíä¿¿ òàøàà þì
÷ ãàðàâ. Ýíý á¿ãäèéã çºâëºëòººñ áîë÷èõëîî ãýæ ¿çýæ áîëîõã¿é ë äýý. Ìàíàé
íàì, òºðèéí óäèðäëàãàä áàéñàí çàðèì õ¿íèé àëäààòàé áîäëîãûí óðøèã ÷
áàãàã¿é áèé. Áàñ õàìòðàëæèõ õºäºë㺺í çýðãýýñ á¿òýýë÷ýýð ñóðàëöàõûí
îðîíä òýäãýýðèéã õóóëáàðëàñíààñ àëäñàí õýëìýãä¿¿ëñýí ¿å áîë àíãèéí äàéñàí
ÇÕÓ-ä ãàð ÷ áàéãàà þì ÷èíü ìàíàéä ÷ áàñ áàéæ ë òààðíà ãýæ ¿çñýíýýñ áîëñîí
÷ áèé. Ìàíàé ç¿¿í õÿçãààð ëóó ßïîíû ýçýëñýí íóòàã äýâñãýð îéðòîîä àþóë
çàíàë íýìýãäýæ áàéñàí. ¯¿íýýñ ñýðýìæèëæ àâñàí àðãà õýìæýý, ó÷èð íà÷ðûã
îëîîã¿éãýýñ ãàðñàí àëäàà áèé. Ìàíàé íàì òºðèéí áàéãóóëëàãóóä þó õèéæ
áàéâ ãýäãèéã áàñ áîäîõ ä¿ãíýõ õýðýãòýé áèç.
պ人 íóòãèéí ìàë÷èí àðä, æèðèéí ë áè÷èã ¿ñýãòýé õ¿íèé õ¿¿ Øèðýíäýâ
Ìîíãîëûí ØÓÀ-èéí æèíõýíý ãèø¿¿í áîëòîë ýðäýì ñî¸ëûí ìºð õººñºí áàéíà.
Ýíý òóõàé òîâ÷ ÿðèíà óó?
Ìàíàéõ îëîí õ¿¿õýäòýé õºäººíèé ÿäóó àéë. Áàãàäàà ààâààðàà ìîíãîë
áè÷èã çààëãàæ óíøèæ, áè÷èæ ñóðñàí. Îëîí ýðýãòýé õ¿¿õýäòýé àéëààñ õî¸ð
íü ëàì áîëîõ ¸ñòîé ãýæ áàéñàí àõ ìààíü õ¿ðýýíä ãàíäàíä, áè íóòãèéíõàà
Í¿õòèéí õ¿ðýýíä øàâèëëàà. Õî¸ð æèë ñóóõäàà ñóð÷ ãàâüñàí þìã¿é áàãà ñàãà
þì ë öýýæèëëýý. ßäóó àéëûí õ¿¿õýä áîëîõëîîð áè ëàì áàãøèéíõàà ãýðèéí
õàð áîð àæëûã íóãàëíà. Ãýðýý ñàíààä íýã îðãîëîî. Ààâ áóöààãààä õ¿ðãý÷èõýâ.
Íýã çóí ëàì áàãø ìààíü (ìàíàéõàí îéð áàéâ) íàìàéã çóðìûí í¿õýíä óñ
öóòãàæ áàéõûã õàð÷èõæýý. Îðõèìæ, áàäàð, ýðõ ãóðâàà àâààä èð ãýäýã þì
áàéíà. Õ¿ðýý õèéäýýñ èíãýæ ë ñàëñàí õ¿í äýý. Íóòàãò ìààíü òýíõèì áèé áîëæ
òýíä îðîîä õî¸ð æèë ñóðëàà. Çóí õºäºº ãàð÷ àéëä çàðàãäàíà. Ëõàãâà áàÿíû
õîíü ìàë õàðèóëæ áàéòàë ìàíàé ñóìûí äàðãà áàéñàí ×îéñòîé áàãø èðæ
Öýöýðëýãò ñóðãóóëüä ÿâóóëàâ. Ýíý áàãø ìààíü ñ¿¿ëä ýñýðã¿¿ õºäºë㺺íèéã
äàðàõ îòðÿäàä ÿâæ áàéãààä áàðèãäàæ äóõàí äýýðýý æàäààð òàâàí õîøóó
ñèéë¿¿ëæ, ç¿ðõýý ñóãà òàòóóëæ àëàãäñàí äàà çàéëóóë. Áè Öýöýðëýã õîòûí
ÕÀÀ-í çàëóó÷óóäûí ñóðãóóëüä 3 æèë áîëîâ. Ò¿¿íèé äàðàà ×óëóóòûí
õàìòðàëûí äàðãààð î÷èæ òýãæ èíãýñõèéí ñàð áîëîîä Óëààíáààòàðààñ èðñýí
íýã çàëóóã äàãààä õîò îðñîí. Íàìûí ñóðãóóëüä íýã æèë õÿçãààðûí öýðãèéí
äàðãà íàðûí ñóðãóóëüä íýã æèë áîëëîî. “Ǻâëºëòºä ñóðãóóëüä ÿâàõ àðãà
áàéíà óó” ãýæ òàíüäàã áàãøäàà õýëñýí ÷èíü “áèé áèé” ãýäýã þì áàéíà. Èíãýýä
õººöºëäºæ áàéãààä Óëààí-¯äèéí Ðàáôàêò î÷ñîí. Èõ ñàéí ñóðãóóëü äàà. Òýíä
446

òàâàí æèë, Ýðõ¿¿ãèéí Áàãøèéí äýýä ñóðãóóëüä òàâàí æèë íèéò Ǻâëºëòºä 10
æèë ñóðãóóëü õèéñýí.
Ýðõ¿¿ä àíõíû ìîíãîë îþóòíóóä õýí õýí áàéñàí áý?
Ñàíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí äýýä ñóðãóóëüä Þ.Öýäýíáàë, ÕÀÀ-í äýýä ñóðãóóëüä
Í.Ëõàìñ¿ðýí, Áàãøèéí ñóðãóóëüä áè áàéñàí. Áèä õààÿà óóëçàæ ìîíãîëûíõîî
òóõàé ÿðèíà. Ëõàìñ¿ðýí òºãñºëã¿é íóòàãòàà èðëýý. Áèä õî¸ð ¿ëäýæ, óäàëã¿é
Öýäýíáàë ÷ äóóñãààä ÿâñàí. Áè ãàíöààðàà ¿ëäýæ äàõèàä 2 æèë áîëñîí.
Èðýíã¿¿òýý ë óäèðäàõ àæèëä òîìèëîãäñîí óó?
Áàãøèéí ñóðãóóëüä áàãøèëæ áàéòàë ×îéáàëñàí ãóàé Çàñãèéí ãàçðûí ñî¸ë
áîëîâñðîëûí àñóóäàë ýðõýëñýí ðåôåðåíòýýð àâñàí. Äýðãýä íü õî¸ð ÷ æèë
áîëîâ óó äàà. Ñ¿¿ëä íü áè Ǻâëºëòºä ñóðòàë íýâòð¿¿ëãèéí 6 ñàðûí òóñãàé
êóðñ õèéñýí. Íàäòàé õàìò “¯íýí” ñîíèíû ýðõëýã÷ áàéñàí Ö.Íàìñðàé áàãø,
Ëóâñàíâàíäàí, Ãßß-íû ñàéä áàéñàí Í.Ëõàìñ¿ðýí çîõèîë÷, ×.Ëîäîéäàìáà
íàð î÷ñîí þì. Ǻâëºëòèéí ýðäýìòäýýñ ãàäíà Äìèòðîâ, Êîëàðîâ, Òîëüÿòòè,
Èáàððóðè çýðýã òîì õóâüñãàë÷èä õè÷ýýë çààæ áàéëàà. Èðýýä áè Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû ëåêòîðûí òîâ÷îîíä àæèëëàæ áàéãààä ¿çýë ñóðòàë ýðõýëñýí íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãààð òàâèãäëàà. Òýíäýý 1948 îíä õ¿ðòýë àæèëëàñàí.
Òà ìàíàé ÌÓÈÑ-èéí ðåêòîðîîð õýäèéä òîìèëîãäñîí áý?
1943 îíä øèã ñàíàæ áàéíà. Èõ ñóðãóóëüä Ǻâëºëòººñ 60 áàãø èðñýí.
Ìîíãîë õýë áè÷ãèéã Á.Ðèí÷åí, óòãà çîõèîëûã Ö.Äàìäèíñ¿ðýí, áè ò¿ãýýìýë
ò¿¿õ çààäàã áàéëàà. Ǻâëºëòèéí áàãø íàðààñ áèä òóí èõèéã ñóðñàí.
Õ¿íèé áîëîí ìàë ýìíýëãèéí ò¿¿õ, õýë áè÷èã, óòãà çîõèîë òîî ôèçèêèéí
ôàêóëüòåòòàé áàéâ. Þì þìíû çàõ çóõààñ ìýäýõèéã õè÷ýýíý. ÇÕÓ-ûí Äîðíî
äàõèíû õ¿ðýýëýíä î÷èæ äýä ýðäýìòíèé çýðýã õàìãààëàâ. 1957 îíä ÇÕÓ-ûí
ØÓÀ-èéí äýðãýäýõ äîêòîðàíòóðò î÷ëîî. Îëîí àðõèâò ñóóæ, îëîí äîêòîðûí
óäèðäëàãààð äîêòîðûíõîî çýðãèéã õàìãààëñàí. Èðýõýä Þ.Öýäýíáàë óäèðäàõ
àæèë õèé ãýñýí. Áè ýðäìèéí àæèë õèéíý ãýëýý. Èõ ñóðãóóëèéí çàõèðëûã 10
æèë õèéâ. Õ¿ðýýëýíã Èõ ñóðãóóëèàñ ñàëãàñíû äàðàà ØÓÀ áàéãóóëàõààð íýã
æèë õººöºë人ä áàéãóóëàâ. 20 æèë òýäýíòýé óóëçàí òàíèëöàæ õîëáîî òîãòîîí
èõ ÷ þì ñîíñîæ äóóëñàí äàà.
40 æèë áîëñîí òóñãààð óëñ ãýõýä ØÓÀ-ã¿é áàéæ áîëîõã¿é ãýäãèéí
¿¿äíýýñ ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéã áàéãóóëàõààð á¿òýí æèëèéí òóðø äýýø, äîîø
õººöºëäñºí, òóõàé Á.Øèðýíäýâ ãóàéí ÿðèàã ñîíñîæ áàéõäàà áèä ýíä õóâèéí
ä¿ãíýëò õèéõ ¸ñòîé ãýæ îéëãîëîî. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ õîðîîíû ÁÍÌÀÓ-ûí ñàéä
íàðûí Ǻâëºëººñ 1961 îíû 5-ð ñàðûí 16-íä ØÓÀ-èéã áàéãóóëàõ òóõàé òîãòîîë
ãàðãàæýý. 8 õîíîãèéí äàðàà àêàäåìèéã çîõèîí áàéãóóëàõ ÷óóëãàí áîëæ
æèíõýíý áîëîí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿ä, àêàäåìèéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðûã
ñîíãîñîí áàéíà. Áàÿð ¸ñëîëûí áàéäàëòàé áîëñîí ýíý õóðàë äýýð íàì, çàñãèéí
òýðã¿¿í Þ.Öýäýíáàë ò¿¿õýí ÷óõàë ¿ã õýëæ ìàíàé îðíû øèíæëýõ óõààíûã
õºãæ¿¿ëýõ öààøäûí ÷èã çàìûã òîäîðõîéëæ ºãñºí ãýæ 1982 îíä õýâë¿¿ëñýí
“ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè” õýìýýõ æèæèã òîâõèìîëä ºã¿¿ëæýý.
447

Ìîíãîëûí ØÓÀ-èéã áàéãóóëàõ ¿åä ìàíàéä 1921 îíîîñ Ñóäàð áè÷ãèéí
õ¿ðýýëýí íýðòýéãýýð áàéãóóëñàí õýë áè÷èã, óòãà çîõèîë áîëîí ò¿¿õèéí
õ¿ðýýëýíãýýñ ººð ýðäýì øèíæèëãýýíèé áààç, òîìîîõîí áàéãóóëëàãà
áàéñàíã¿é. Îäîîãèéí áóñàä õ¿ðýýëýíã¿¿ä 1962 îíîîñ õîéø áèé áîëæýý.
1960-ààä îíû ýõýí áóþó ØÓÀ-èéã áàéãóóëàõ ¿åýñ ìàíàéä äîêòîð áîëîí äýä
ýðäýìòíèé çýðýãòýé õ¿í 200 ãàðóé áàéñàí àòàë ÕÀÀ çîãñîíãè áàéäàëä îðñîí,
íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíä îíîëûí äîðâèòîé á¿òýýë ãàðààã¿é, öàãèéí àÿñ
äàãàæ èøëýë òàòàæ òàéëáàðëàñàí óñàí á¿òýýëèéí ¿åð áóóæ, íàì óëñûí
ò¿¿õýíä áàãàã¿é “öàãààí òîëáî” õîöîð÷ýý.
Àêàäåìè áàéãóóëñíààñ õîéøõè áàðàã 30 æèëä ýðäìèéí çýðýã öîëòîíãóóäûí
òîî º÷íººí òº÷íººíººð íýìýãäñýí ÷ ìàíàé îðíû àìüäðàëûí á¿õ ñàëáàðò
øèíæëýõ óõààíû ¿ð ºãººæ èëò äóòñàíûã áèä ººð÷ëºí áàéãóóëàëòûí ºíºº ¿åä
óëàì ÷ õóðöààð ìýäýð÷ áàéíà. “×è ýðäýìòýí áàéõ àëáàã¿é, ýõ îðíûõîî èðãýí
íü áàéõ ¸ñòîé” ãýäãèéã óõààð÷ óëñàà ãýõ ñýòãýëèéí ¿¿äíýýñ àâñíûõàà õàðèóã
äýíñëýõ öàã áîëñîí ñàíàãäàíà. Øèíæëýõ óõààíä øèíý íýýëò õèéæ ýðäýìòýí
áîëäîã. Äýëõèéí øèíæëýõ óõààíû ò¿¿õýíä ìàíàé ýðäýìòäýýñ äýëõèéã
øóóãèóëñàí íü òóí öººí.
¯¿íä áèäíèé ÿðèëöëàãà ÿìàð íýã áàéäëààð õàðèóëàõ ÷ áîëîâ óó? Ó÷èð
íü àêàäåìè÷ ìààíü íàì, óëñûí óäèðäëàãàä îëîí æèë ñóóæ øèíæëýõ óõààíû
áàéãóóëëàãûã 20 æèë òîëãîéëñîí õ¿í áèëýý.
Òàíû àìüäðàëûí çàìààñ ñýäýâëýí Ǻâëºëòèéí çîõèîë÷ Íîâîãîðîäîâûí
áè÷ñýí “Õàíãàéí óóëñûí õ¿¿” íîìûã óíøëàà. Òàíû ÿðüñàíòàé òîõèð÷ áàéíà.
Òà 200 ãàðóé á¿òýýë òóóðâèñàí ãýë ¿¿?
Òîìîîõîí á¿òýýë ãýâýë öººõºí ø¿¿. Èëòãýë ºã¿¿ëýë íèéëýýä ë òýð.
Õè÷ýýíã¿é ñàéä Öýðýíäîðæ, Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ íàðûí òóõàé òà
áè÷æýý. Ìàòåðèàëàà ÿàæ îëñîí, ýíý õ¿ì¿¿ñèéã àëü õýð ìýääýã áàéâ?
Òýäíèéã ò¿¿õèéí áàðèìòààñ ë ìýäíý. Ìàãñàðæàâ ãóàéí õ¿¿ Ñóíäóéñ¿ðýí
ãýæ ×îéáàëñàíòàé ¿åðõäýã õ¿í íàìàéã èõ ñóðãóóëüä áàéõàä õàìèíäààãààð
àæèëëàæ áàéëàà. Îõèí íü Øàðãà ìîðüòûí ïèîíåðèéí çóñëàíä áàéâ. Òýð
õ¿íòýé áàñ ýõíýðòýé íü óóëçñàí, àðõèâûí ìàòåðèàë ÷ ¿çñýí. Öýðýíäîðæ
ãóàéí òàëààð ÷ àðõèâààñ ¿çñýí. Õ¿¿ Þíäýíòýé íü òàíèë áàéâ. Þíäýí ãóàé èõ
þì õýëæ ºãñºí. Öýðýíäîðæ ãóàé, Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýí È.Ì.Ìàéñêèé õî¸ð
óóëçàæ áàéñàí óëñ. Ìàéñêèé ÷ èõ þì ÿðüñàí äàà.
×îéáàëñàíòàé òà õýäýí æèë õàìò áàéñàí áý? Åð íü ÿìàð õ¿í áàéñàí þì
áîë? Ìàíàé íàì, óëñûí ò¿¿õýíä ýíý õ¿íèé ýçëýõ ãàé òîòãîð, ãàâüÿà ç¿òãýëèéã
ÿëãàí ñàëãàæ áàéíà. Ò¿¿íèé òàëààð ¿íýíèéã áè÷ñýí ç¿éë òóí áàãà áîëîõîîð
áèä ñàéí ìýäýõã¿é. Óëñ îðîí, àðä ò¿ìíèé ºìíº ýíý õ¿í ÿìàð áàëàã òàðüñíûã
ñ¿¿ëèéí ¿åä ÿëàíãóÿà 1988 îíû ñ¿¿ë÷ýýð òîäîðõîé áîëæ ýíý òàëààð îëîí õ¿í
ñàíàëàà áè÷ëýý. Òàíû õóâüä ýíý õ¿í õýí áý?
Áè ×îéáàëñàí ãóàéí äýðãýä 2 æèë ðåôåðåíòýýð íü àæèëëàñíàà äýýð
õýëñýí. 1941 îíîîñ ýõýëñýí, ò¿¿íèé äýðãýä õî¸ð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
448

áàéëàà. Ñ¿¿ëä Ãßß-íû ñàéä áîëñîí Øàãäàðñ¿ðýí, öýðãèéí àñóóäëûã ýðõýëíý.
Áè ðåôåðåíò íü Øîìáîíç Áàò-Î÷èð ãýæ 80 ãàðñàí ºâãºí îäîî áèé. Òýð íóóö
õàðèóöíà. Áè ñóðãóóëü, óðëàãèéí ãàçàð, øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãýýð ãîëäóó
ÿâíà. Òåàòðààð ÿâæ áàéñíûã ìèíü Í.Öýãìèä, Ý.Îþóí, Øàðàâäîî, Áîëä íàð
ìýäýõ ë ¸ñòîé.
Àíõ ×îéáàëñàí ãóàéã äóóäàõàä íü èõ àéñàí. Òýíä æèæ¿¿ðèéí äýðãýä
õýäýí õ¿í ñóóæ áàéëàà. Õÿòàä ìàÿãèéí íýã áàéñàí íü Øîìáîíç Áàò-Î÷èð,
Øàãäàðñ¿ðýí ÷ áàéíà, êîìèññàð Íàìæèë, Áàíçðàã÷ ãýýä áàéíà. Çîõèîë÷
×èìèäèéí ààâ “ýð¿¿” ×îéæèë áàñ áàéâ. Áè Ýðõ¿¿ãýýñ àâñàí ãåðìàí ñààðàë
öóâòàé, ñàõàë ñàìáààíäàà áàðèãäñàí, öàðàé ç¿ñ ìóóòàé áàñ äîãîëä÷èõñîí
àìüòàí îðñîí. ×îéæèë íàä ðóó óäààí õàðñíàà ýð¿¿íýýñ ìèíü áàðüæ ¿çëýý.
Ìàíàé ààâ äýýð ¿åä õ¿í èäýõèéí ºìíº ìàíãàñ ë èíãýæ òàðãà òýâýýðãèéã íü
¿çäýã þì ãýäýãñýí õýìýýí áîäîâ. Ñ¿¿ëä íü ×îéæèë ãóàé ÷àìàéã õóë÷èéñàí
áîëîëòîé áàéõààð ÷èíü àéëãàñàí þì ãýæ áèëýý. Èõ àëèà õ¿í áàéñàí äàà. Õîíõ
äóóãàð÷ íàìàéã îðóóëëàà. Ìàðøàë öýðýã öàìöòàé ñóóíà. Øèðýýíèéõýý öààíààñ
èíýýìñýãëýí áîñ ÷ èðýýä çà õ¿¿ ìèíü áè ÷èíèé òóõàé äóóëñàí. Ìàíàéä äýýä
áîëîâñðîëòîé õ¿í õîâîð áàéíà. Öýäýíáàë, ÷è, áàãøèéí ñóðãóóëèéí Äàø ãýýä
õýäõýí õ¿í áèé ãýëýý. Èõ ÷ óäààí ÿðèëàà, ìèíèé ãóðâàí ¿åèéí íàìòàð ò¿¿õýýñ
ÿðèóëëàà. Ìàíàé íýã àõ Äàì÷ààáàäãàðûí áàðèãäñàíûã ÷ õýëýâ. Çà õ¿¿õýý ÷è
õîéíî 10 æèë ñóðãóóëü õèéæ èõ îðíûõîî àìüäðàëààñ èõ õºíäèéð÷ýý. պ人 45
õîíîã ÿâ ãýëýý. Äîðíîãîâü, ªìíºãîâü, ªâºðõàíãàé, Ãîâü-Àëòàé, Áàÿíõîíãîðîîð
ÿâàõ þì áîëëîî. Íàìàéã àéìãèéí òºâººð ìàøèíòàé á¿¿ ÿâ. Ñóìûí òºâººñ
ìîðèí óëààãààð ÿâ, õ¿í ìóó õýëíý õýìýýí çàõèâ. Öîî øèíý “Ì” õàð ìàøèí
óíàæ Ñóíäóé ãýäýã æîëîî÷òîé ãîâü ðóó ãàðëàà. Ñóíäóé ýíý òýðýãíèé ýçýí
Æàìñðàí Åðºíõèé ñàéäûí îðëîã÷ áàéãààä ñàÿõàí áàðèãäñàí, áè óðüä íü Äîâ÷èí
ñàéä, Àìàð ãóàéí æîëîî÷ áàéñàí ãýæ ÿðèâ. Äàíäàà ë áàðèãäñàí óëñ, äîòîð
æèõ¿¿öýõ øèã. Äîðíîãîâü àéìãèéí òºâ ð¿¿ äºõºæ ÿâòàë óðäààñ çàäãàé “ôîðä”
ãàð÷ èðñíýý çîãñëîî. Îëîí îäîíòîé ãåíåðàë ìàÿãèéí õ¿í òýðýãíýýñýý áóóâ. Áè
÷ áóóãààä ò¿¿í ð¿¿ î÷ëîî. Áè ìîíãîë äýýëòýé, òýð õ¿íýýñ àðõè ¿íýðòýæ áàéâ.
Íàìàéã õàà÷èæ, ÿàõ ãýæ ÿâààã øàëãààëàà, áè÷ãýý ¿ç¿¿ëëýý. “Íàìàéã òàíèõ óó”
ãýíý. Òàíèõ¿é ýý õýëñýí ÷èíü “×è ÿàãààä íàìàéã òàíèäàãã¿é áèëýý, áè Óëñûí
áàãà õóðëûí îðëîã÷ äàðãà ïàðòèçàí Äàøçýâýã áàéíà ãýâ” Òºâ Õîðîî, Çàñãèéí
ãàçðûí òºëººëºã÷ººð ÿâñàí ò¿¿íèé àðààñ ×îéáàëñàí õ¿í ÿâóóëæ ãýæ ë õàðäñàí
áàéõ ãýæ ñ¿¿ëäýý áîääîã áàéñàí þì.
Àéìãèéí íàìûí õîðîîíû ñóðòëûí õýëòñèéí ýðõëýã÷ Ðèí÷åíäîðæèä
¿íýìëýõýý ¿ç¿¿ëñýí ÷èíü õóðààãààä àâ÷èõëàà. ªðòººíèé ãýð íü îâîî äóëààõàí
þì çàìä ÿäàðñàí äàà óíò÷èõàæ. Ñýðýýä òàíèõ àéë, áàãø Ì.Æàìñðàíãèéíä
î÷üå ãýýä ãàðòàë óðä ãýðýýñ íýã íîãîîí ìàëãàéò ãàð ÷èðýýä “Òàíûã ãýðòýý áàé
ãýñýí” ¿íýìëýõ ºãººä óó÷ëàëò ãóéëàà. Óëààíáààòàðààñ ìèíèé òóõàé ëàâëàñàí
þìñàíæ. Òýãæ äóðäñàí àéìãóóäààð ÿâñààð ÿã 45 äàõü õîíîã äýýðýý áóöàæ
èðëýý. Òýãýýä ìàðøàëûã ñóðàãëàñààð Ëåíèíèé íýðýìæèò êëóáò î÷èæ óóëçààä
449

èðñíýý èëòãýëýý. Ìàðãààø íü õºäºº ÿâñàí òóõàéã ìèíü 5 öàã ÿðèóëààä ýý õ¿¿
ìèíü ÷è áîëîîã¿é áàéíà äàà ãýâ.
Òºâ àéìãèéí Á¿ðýíä î÷èæ 15 õîíîã ìîðèîð ÿâæ èðýýä áàñ ë ãîëîãäëîî.
Äàðàà íü ººðèéã íü äàãàæ Çàñãèéí ãàçðûí çºâëºõººð æààë ÿâëàà. պ人 ÿìàð÷
àéëä îðíî, èõ ýíãèéí, ººðèéìñºã, õîîë óíäíààñ íü õàìààã¿é èäýæ óóãààä,
ñàéõàí ÿðüæ õººðíº, àðäóóäûí àìüäðàëûã ñàéí ìýäíý. Èéì ë ÿíçòàé õî¸ð æèë
áîëñîí. Áàðèâ÷èëæ õýëìýãä¿¿ëäýã áàéñíû íü ÷ ìýäýõã¿é ÿâæ áàéâ. Ìîñêâà
ÿâæ êóðñ õèéæ èðýýä Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áîëæ Íàìûí Òºâ
Õîðîîíä àæèëëàõ áîëñîí.
×îéáàëñàí òàíû ýðäýì ìýäëýãèéã, îðîñ õýëèéã õýð àøèãëàæ áàéâ? ªºðºº
îðîñ õýëòýé õ¿í áàéñàí óó? Õ¿ðýýíèé îðîñ ñóðãóóëüä áàéñàí ýíý òýð ãýæ áèä
áàãà ñóðãóóëüä óíøèæ áàéñàí ñàíàãäàõ þì. Ñòàëèí, ×îéáàëñàí íàðûí
óóëçàëòàíä òà îðîëöîæ áàéâ óó?
Íàìàéã ðåôåðåíò áàéõàä ÷ ñ¿¿ëä ÷ ×îéáàëñàí ãóàé íàìàéã Ǻâëºëòèéí
õ¿ì¿¿ñ, Ǻâëºëòèéí ãåíåðàëóóäòàé óóëçàõàä õýëìýð÷ýýð àâäàã áàéâ.
Ñòàëèíòàé ãóðàâ óóëçàõàä íü áè õýëìýð÷èëñýí. Àíõ óäàà 1943 îíä ôðîíòîä
áýëýã õ¿ðãýõýä ñýõýýòíèé òºëººëºã÷ººð Ö.Äàìäèíñ¿ðýí áèä õî¸ð ÿâñàí. 1946
îíû ãýðýýã áàéãóóëàõàä ×îéáàëñàí, Öýäýíáàë, Ëóâñàí áèä äºðºâ ÿâñàí. Ìàíàé
óëñûí òóñãààð òîãòíîëûí òóõàé õÿòàäòàé Ñòàëèí, Ìîëîòîâ õî¸ðûã õýëýëöýý
õèéõýä ×îéáàëñàíã ýíäýýñ ãàíöààðàíã íü îíãîöîîð àâàà÷ñàí. ÇÕÓ-ûí ØÓÀèéí
125 æèëèéí îéí áàÿðò îðîëöîæ áàéñàí. Íàìàéã òýíä õýëìýð÷ýýð àâëàà.
1945 îíä Ñòàëèí õ¿ëýýí àâàëò õèéæ òýíä 5 öàã áîëñîí. Òºãñãºëä íü òýðýýð
ìèíèé ¿ãèéã õýëìýð÷èëñýí çàëóóãèéí òºëºº ãýýä ñ¿¿ëä õÿòàäòàé õýëýëöýý
õèéõýä “Õóó÷èí òàíèëûí òºëºº!” ãýýä õóíäàãà ºðãºâ. Áè ñàíäðààð àðõèà
öàëãèóëñàí ÷èíü Áåðèÿ “÷è Ñòàëèíû òºëºº óóõã¿é þìóó” ãýõýä íü áè óóëã¿é
ÿàõàâ ãýæ ñàíäðàí õýëýýä õóíäàãà êîíúÿê ÿâóóë÷èõñàí ÷èíü øàë äýýð, äýýâýð
äîîð îðîõ øèã áîëæ áèëýý. 1946 îíä Ñòàëèí íàìàéã òàíüæ áàéíà ëýý. ×àìàéã
ìîíãîë õ¿í áèø áàéõ ãýæ Ñòàëèí àñóóãààä áàéíà ãýæ ×îéáàëñàí ãóàé ÿðüñàí
þìäàã. “Ýíý ÷èíü òàíàéä 10 æèë ñóðñàí õ¿í” ãýæ ×îéáàëñàí Ñòàëèíä õýëñýí
ãýíý ëýý. Ñòàëèí îðîñ õýëíèé ïðîôåññîð Øèðýíäýâèéí òºëºº ãýæ õóíäàãà
ºðãºñºí íü òýð ÷èãýýðýý “Ïðàâäà”, “Èçâåñòèÿ” ñîíèíä ãàðñàí. Ǻâëºëò íºõºä
“Ñòàëèí òàíûã ïðîôåññîð ãýñýí ýðäìèéí çýðýã õººöºëäºõ õýðýãòýé” ãýñýí.
Ñòàëèí, ×îéáàëñàí õî¸ðûí óóëçàëò ÿìàð ò¿âøèíä áîëæ áàéâ?
Àäèë çèíäààíä áîëíî, áèå áèåòýéãýý òîãëîîì íààäàì õèéíý. Ñòàëèí
“Êðåìëü”, “Óëààí”, “Óðà” ãýäýã ÷èíü òàíàé õýëíèé ¿ãñ ãýæ ÿðèíà. Àðäóóäûí
àìüäðàë, ìîíãîë ãýðèéí òàëààð ñîíèðõîíî. Èõ ë æèðèéí ìýò áàéäàãñàí.
×îéáàëñàíä çýìë¿¿ëñýí óäàà òàíä áèé þó?
Òºâ Õîðîîíä î÷ñîíîîñ õîéø ×îéáàëñàíä ààøëóóëæ, çýìë¿¿ëæ ë áàéñàí.
1948 îíä íýã õ¿ëýýí àâàëòàí äýýð àðõè óóæ áàéãààä “Ìèíèé õèéæ áóé àæèë
äýýð áàéñàí õ¿ì¿¿ñ öºì áàðèãäñàí áàéõ þì. ¯¿íýýñ áè íýã ë àéãààä ÿâàõ þì”
ãýæ õýëæ áàéñàí ìààíü ×îéáàëñàíä õ¿ð÷èõæýý.
450

1952 îíä íàìàéã äóóäàæ Àðäûí Ãýãýýðëèéí ßàìíû ñàéäààð õàâñðóóëíà
ãýëýý. Áè “Òà àæèë íü óíàñàí ÿàìàíä òàâèàä íàìàéã íºãºº áàðèà, òàâèàíäàà
îðóóëàõ ãýæ áàéíà óó?” ãýñýí ÷èíü òóí èõ óóðëàõààð íü áè ãàðààä ÿâ÷èõñàí.
Ìàðãààø íü äóóäëàà. Áàðèãäëàà ë ãýæ áîäëîî. Òýãñýí ÷èíü ñàéäààð òàâèíà,
õàðèí ÷è º÷èãäºð èõ ýâã¿é ÿðüñàí, èíãýæ áîëîõã¿é ø¿¿ ãýëýý.
Çàí àâèðûíõ íü ñºðºã ÷àíàð ÿàæ èëýðäýã áàéâ?
Èõ ò¿ðãýí óóðòàé, íèéò ñýõýýòýíä òýãäýã ÷ þìóó, íàäàä ÷ òýãäýã áàéñàí óó,
ìàðãààø íü äóóäààä “Áè º÷èãäºð ÷àìàéã òýãñýí èõ òóñã¿é þì áîëæýý” ãýäýã
áàéñàí. Ǻâëºëòºä ÷ áàéäàë 纺ëºðñºí, ìàíü õ¿í ÷ óðüäàõ þìàíäàà ãýìøýý
þì óó ãýëòýé áàéñàí äàà.
Øèðýíäýâ ãóàéòàé õýä äàõèí óóëçàæ ÿðüæ õººð뺺. Íàìûí Òºâ Õîðîîíîîñ
1981 îíä ãàðãàñàí òîãòîîëûã àõèí äàõèí ¿çëýý. Õýä õýäýí ýðäýìòýíòýé
óóëçàæ ÿðèëàà. Ñîðîíçîí õàëüñàíä áóóëãàæ àâñàí ÿðèàãàà öààñàí äýýð
áè÷ëýý. ßðèëöëàãàà áè÷ãèéí õýëýíä îðóóëààä ë áîëîõ ìýò ñàíàãäñàí ÷èíü
áîëäîãã¿é. Ýíý õ¿íä ýåðýã áîëîí ñºðºã çàí ÷àíàð àëü àëü íü áàéãàà ó÷ðààñ
õ¿í ñóäëàëûí óõààíä äàäëàãà òóðøëàãà ñóóãààã¿é áèä ìýòèéí õ¿ì¿¿ñ áè÷èõýä
õýö¿¿ àæ. Ò¿¿íèé òóõàé îëîí þì ÿðèëöàíà. “Ñýõýýòíèé òººðºãäºë”-ä áàðàã ë
“íàéðóóëàã÷” áàéñàí ÷ ãýõ øèã. Àêàäåìèéí åðºíõèéëºã÷ººñ îãöîðñîí òóõàé
ÿðèàã ÷ òîäðóóëìààð áàéëàà. Àæèë òºðºë áîëæ ºãºõã¿é áàéòàë Øèðýíäýâ
ãóàé íýã ºäºð óòàñäàæ “Áè õîîë õèé÷èõëýý, òà õî¸ð ¿äèéí öàéãàà ìàíàéä èðæ
óó! Áàñ íýìæ ÿðèõ þì ãàðààä áàéíà” ãýëýý. Áèä õî¸ð àæëàà õàðèóöóóëààä
î÷ëîî. Øèðýíäýâ ãóàé áèäíèéã àñóóõààñ ºìíº ÿðèàãàà ýõëýâ.
“Ñýõýýòíèé òººðºãäëèéí” ¿åýð Øèðýíäýâ 200 ãàðóé õ¿íèéã
áàðèâ÷ëóóëàõààð áýëäýæ áàéñàí ãýæ Äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýí äýýð íýã õ¿í
ÿðüñàí áàéíà. “Ñýõýýòíèé òººðºãäºë” ãýäýã ÿðèà 1956 îíä Ýâëýëèéí Òºâ
Õîðîî, ÓÈÑ çýðýã õî¸ð ãóðâàí ãàçàð ë ãàðñàí þìäàã.
Öýäýíáàë, Òºìºð-Î÷èð õî¸ð òîãòîîë ãàðãàõ ãýæ øóóðõàéëààä ýõýëëýý.
Öýäýíáàë õ¿íòýé óóëçààã¿é, õàøèð õ¿í ë äýý. Äàìáà ãóàé, Ñàìáóó ãóàé íàð
Õîòûí íàìûí õîðîî, Ýâëýëèéí òºâ õîðîîí äýýð î÷èæ ñýõýýòí¿¿äòýé ÿðèëöñàí
áàéõ, áè Èõ ñóðãóóëü äýýð Ä.Áàëæèííÿì, Ä.Ñàìäàí íàðòàé õàìò î÷ñîí. Òýíä
áàãø íàðòàé óóëçñàí, “òà íàð ñàíàæ áîäñîíîî èëýí äàëàíã¿é ÿðü÷èõ” ãýæ
Íàìûí Òºâ Õîðîîí äýýð óðüä÷èëàí òîõèðîëöñîí ¸ñîîð áè õýëýâ. Òýä õîðòîé
þì ÿðèàã¿é. Áè Óëñ Òºðèéí òîâ÷îîíä “Èõ ñóðãóóëüä îíöûí ÿðèà ãàðñàíã¿é,
òîãòîîëä èõ ñóðãóóëèéã áèòãèé çààãàà÷” ãýëýý. Ãýòýë òîãòîîëä àëü õýäèéíýý
îðóóë÷èõàæ, áè áàãø íàðûã õóóðñàí áîëäîã áàéíà.
Çà òýãýýä õàð óõààíààð áîäñîí ÷ ãýñýí òýð ¿åä õ¿í áàðèõ íºõöºëã¿é áîëîîä
áàéâ. ÇÕÓ-ä Ñòàëèíûã ø¿¿ìæëýýä áàéñàí, 26 ãèø¿¿íýýñ á¿ðäñýí Òºâ Õîðîîíû
êîìèññûã íàäààð äàðãàëóóëæ Äîòîîä ÿàìûã øàëãóóëàõààð òîìèëîîä áàéâ.
Êîìèññûí îðëîã÷ íü Ö.Ä¿ãýðñ¿ðýí, ×îéáàëñàí 1937-1939 îíä àëæ õÿäñàí,
áàðüñàí òàâüñíûã èëð¿¿ëýõ êîìèññ ë äîî. Áèä Òºâ Õîðîîíä èëòãýëýý òàâèëàà.
Óäàëã¿é òîãòîîë ãàð÷ õýëìýãäýãñäèéí çàðèìûã öàãààòãàâ. Õàðèí Ǻâëºëòòýé
451

õîëáîãäîõ á¿õ õ¿íèéã öàãààòãààã¿é þì. “Ñýõýýòíèé òººðºãäºë” ãýã÷ òýãýýä ë
ºíãºðñºí. ¯¿íèéã ¿íýí çºâ ìýäýãäýõ ¸ñòîé.
¯íýõýýð ÷ Øèðýíäýâ áîë “ñýõýýòíèé òººðºãäºë” ãýã÷èéã ñàíàà÷èëñàí õ¿íèé
íýã ãýñýí ÿðèà áèé. ßðèà ãàðàõàä áàñ ¿íäýñ ãýã÷ áàéæ òààðíà. Òà òýð ¿åä ÿìàð
àëáàí òóøààëä áàéñàí áý?
Óëñ òºðèéí òîâ÷îîíû ãèø¿¿í, Åðºíõèé ñàéäûí íýãä¿ãýýð îðëîã÷ õ¿í,
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû òîãòîîë õèéíý ÷ ãýæ áàéõã¿é. Èéì àñóóäëûã Òºâ
Õîðîîíä áýëòãýäýã íü îéëãîìæòîé. 1957 îíû 3 äóãààð ñàðä áîëñîí ÍÒÕíû
á¿ãä õóðàë äýýð ñýõýýòíèéã ºì㺺ëæ ìèíèé õýëñýí ¿ã, áóñàä õîëáîãäîõ
ìàòåðèàë áàéãàà, ñýõýýòíèéã áàðèõ ÿðèà ÷ òýð ¿åä ãàðààã¿é.
Äîòîîä ÿàìûã øàëãàõäàà “ýñýðã¿¿” íàðûí ìàòåðèàëûã äàëàéöòàé ¿çýæ
÷àäñàí óó? Çàõ ðóó íü îðîîä ë îðõè÷èõñîí óó?
Ãýíäýí, Äýìèä, Ëõ¿ìáý çýðýã öººâòºð õ¿íèéã ë õàìàðñàí. Áèä áààõàí
óëñûã öàãààòãàñàí. Ëóâñàíøàðàâ, Ãýíäýí ãýýä Ǻâëºëòòýé õîëáîîòîé
õ¿ì¿¿ñèéí òàëààð Öýäýíáàë, Äàìáà òýðã¿¿òýé íàì, çàñãèéí òºëººëºã÷èä
õîéíî î÷ñîí. ¯¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íä áè îðîëöîæ ÿâñàí þì. Һ뺺ëºã÷èäòýé
Õðóøåâ, Ñóñëîâ, Àíäðîïîâ íàð ÿðüñàí. Àíäðîïîâ Óíãàðò ýë÷èí ñàéä áàéñíàà
èðýýä ãàäààä õàðèëöààíû õýëòñèéí äàðãà áîëñîí ¿å. Ä.Áàëæèííÿì ñàíàæ ë
áàéíà ëýý. Òýä “òàíàéä ñýõýýòíèé ÿðèà ãýã÷ ãàð÷ ãýíý, ò¿¿í äýýð ìàíàéõûã
ýëäâýýð ÿðüñàí áàéíà, òàíàéä áèä òóñàëæ áàéñàí, òàëñàí þìã¿é ó÷ðûã îëæ
çàñàæ çàëðóóëíà áèç äýý. Èéì ÿðèà Óíãàðò ãàðààä áàéãàà, èéì ÿðèàíû ¿íýð
×åõîñëîâàêò ÷ áàñ ãàð÷ áàéãàà ø¿¿” ãýñýí. Öýäýíáàë ¿¿íýýñ ¿íäýñëýýä
ñàíäàð÷ òîãòîîë ãàðãàõûã øóóðõàéëñàí. “Ñýõýýòíèé ÿðèà”-íä Ǻâëºëòèéí
ýñðýã ãàðñàí ìýð ñýð ÿðèà õººðºº áàéñàí þì. ¯¿íèéã õàâòãàéðóóëàí
öàãààòãàæ, òîãòîîëä áóðóóøààñàí á¿õíèéã ¿íäýñã¿é ç¿éë ãýæ õýëæ áàñ
áîëîõã¿é.
Äîòîîä ÿàìûã øàëãààä Àìàð, Äîãñîì ãýõ ìýò ¿íýí÷ øóäàðãà õ¿ì¿¿ñèéã
¿íýíýýð íü ãàðãààä èðæ áîëîîã¿é þó?
Áîëîîã¿é þì. Á¿ð òýð ¿åä øóëóóí øóäàðãà óëñ áàéæ ãýäýã íü èëýðñýí ë
äýý. Ǻâëºëòºä àñóóäëûã øèéäñýí áîëîõîîð ÿàæ ÷ áîëîîã¿é.
Ǻâëºëòºä õýí õýíèéã àâàà÷ñàí þì áý?
Ãýíäýí àæëààñàà õàëàãäààä òýíä î÷ñîí. Òýí áàðèãäñàí. Ëóâñàíøàðàâ,
Äîãñîì íàð òèéøýý ÿâ÷èõñàí, çàðèì íü ÷ ýíä øèéòãýãäñýí. Äàìáà, Öýäýíáàë
òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä áèä Ìîñêâàä î÷èõäîî “òàíàéõààð øèéòãýãäñýí óëñàà
öàãààòãàæ ÷àäàõã¿é áàéíà” ãýñýí. Ǻâëºëòèéí óäèðäàã÷ íàð “Òà íàð ýíý òàëààð
òîäîðõîé çàõèà áè÷” ãýñíèé äàãóó Äàìáà ãóàé çàõèà ÿâóóëñàí. Òýäíýýñ “Òàíàé
ýíý õ¿ì¿¿ñ ÿïîíû òàãíóóë áàéñàí, Ǻâëºëòèéí ýñðýã þì õèéñýí ãýõ ÿìàð÷
ìàòåðèàë àëãà” ãýæ õàðèó èðñýí. Òýð õàðèó Òºâ Õîðîîíä áàéãàà áèç. Ãýíäýí
ãóàé áîë Ñòàëèíòàé õýðýëäñýí õ¿í ø¿¿ äýý. Òýðýýð “×àìàéã èíãýæ òóëãààä
áàéãàà þì áîë áè ººð óëñûã òóðøñàí ÷ ÿàäàã þì áý?” ãýæ õýëñýí þì ãýäýã
ÿðèà áèé. Ýíý íü ë Ñòàëèíä øàëòàã ºãñºí áàéæ áîëîõ þì. Ò¿¿íýýñ ãàäíà íýã
452

óëñûí òºðèéí òýðã¿¿í, íºãºº óëñûíõàà òºðèéí óäèðäàã÷òàé òèéì á¿ä¿¿ëãýýð
õýðýëääýã áóðóó ë äàà. Õàðèí òýð “áàÿæèãòóí” ëîîçîíã áîë ìàëàà ºñãºõèéí
òóëä ë õýë÷èõñýí áàéõ. Ãýíäýíã òýð ¿åä íàìààñ öàãààòãààã¿é. Ëóâñàíøàðàâ
ãóàé Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áàéõäàà îíöãîé êîìèññûã òîëãîéëæ
áàéñàí. Àñóóäàëä õàéíãà õàíäñàí ãýæ Íàìûí Òºâ Õîðîî ¿çñýí.
Ñýäâýýñýý ÿëüã¿é õàçàéÿ. “Ñýõýýòíèé òººðºãäºë”-ä ãàðöààã¿é îðîõ áàéñàí
ãýæ áèä õî¸ðûí áîääîã Á.Ðèí÷åí, Ö.Äàìäèíñ¿ðýí õî¸ð áîë ìàíàé ýðèíèé
øèëäýã ñýõýýòýí, Ìîíãîëûí íýð òºðèéã äàÿí äýëõèéä ºðãºëöñºí õ¿ì¿¿ñ. Ýíý
õî¸ðûã èõ ìàðãàäàã, áèå áèåäýý òºäã¿é áàéñàí ãýæ ÿðüöãààäàã ¿íýí ¿¿?
Ýðäìèéí òàëààð ìàðãàäàã ë áàéñàí áèç. Õóâèéí òàëààð þì áàéõã¿é ýý.
Íýãèéãýý õàìãààëàõàä õ¿ðâýë àéõòàð õàìãààëíà. Õîîðîíäîî áîë ºñòºí äàéñàí
áîëîîã¿é ýý. Ðèí÷åíã ìóó õýëýõýä Äàìäèíñ¿ðýí íü, Äàìäèíñ¿ðýíã ìóó
õýëýõýä Ðèí÷åí äóðã¿é áàéñàí. Áèå áèåäýý õ¿íëýã õàíääàã áàéñàí óëñ.
Ðèí÷åí ãóàé, Äàìäèíñ¿ðýí ãóàé, òà, Ãààäàìáà ãóàé ãýýä áèäíèé òîì
ñýõýýòýí, ýðäýìòýí ãýæ áèøèðäýã õ¿ì¿¿ñ ìààíü äýýðýýñ ¿å ¿å çýìë¿¿ëæ ÿâñàí
þìàà äàà?
Ðèí÷åíãèéí õîëáîãäîëòîé òîãòîîë õ¿÷èíã¿é áîëîîã¿é, Äàìäèíñ¿ðýí ÷ õýä
õýäýí òîãòîîëòîé õ¿í. Íàìàéã 1981 îíä øèéòã¿¿ëñíèé äàðàà Äàìäèíñ¿ðýí
“×èíèé íààäàõ ÷èíü þó ÷ áèø, Áè äºðâºí óäàà äîíãîäóóëæ, íýã óäàà íàìààñ
õººãäºæ, õî¸ð æèë øîðîíä ñóóñàí õ¿í, ÷è òýâ÷ýýðòýé áàé” ãýæ õýëýýä øèë
àðõèòàé îðæ èðñýí þìäàã. Òóí ÷ õ¿íëýã õ¿í ø¿¿ äýý. Äàìäèíñ¿ðýíãèéí
òîëèéí õàâñðàëòààñ áîëæ áè çýìë¿¿ëæ ë ÿâëàà.
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû òîãòîîëîîð Òàíûã ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ººñ
îãöðóóëñíûã õ¿ì¿¿ñ ìýäíý. Àêàäåìèéã 20 æèë òîëãîéëîõäîî Òà ýðäìèéí
ñýäâèéã íü óäèðäñàí, òàíû èâýýë äîð ýðäìèéí çýðýã, öîë õ¿ðòñýí õ¿ì¿¿ñ áèéä
ýðãýëçýõã¿é áàéíà. Òàíûã óðüä ºìíº õ¿íäëýí áèøðýã÷äýýñ ýíý ¿åä ýâã¿é çàí
ãàðãàñàí õ¿í áèé þó? Åð íü òàíûã ÿìàð ó÷ðààñ Àêàäåìèéí åðºíõèéëºã÷ººñ
õàëñàí þì áý?
ªíäºð íàñíû óëìààñ òýòãýâýðò ãàðñàí áîë òîãòîîë ãàðãàõã¿é íü ìýäýýæ
ø¿¿ äýý.Èéì ¿åä õ¿í ÿàæ õóâèðäãèéã òà àæèãëàâ óó?
1981 îíä ýíý ÿâäàë áîëñîí þì ø¿¿ äýý. Ø.Íàöàãäîðæ áîë ¿íýí ÷àíàðòàà
òàâ, çóðãàäóãààð àíãèéí ë áîëîâñðîëòîé õ¿í, Èõ ñóðãóóëèéí çàõèðàë áàéõäàà
áè ò¿¿íèéã ò¿¿õýýð îâîî õººöºëäºõ þì ãýæ áîäîîä øàëãàëòã¿é îðóóëæ, õî¸ð
æèëèéí äàðàà äèïëîì ºã÷ ãàðãàñàí. Ò¿¿õýý ìýääýã þì ãýæ áîäîîä àêàäåìè
áàéãóóëàãäàõàä äýä ýðäýìòýí áàéõàä íü àêàäåìè÷ààð ñîíãóóëñàí. Òýð ¿åä
äîêòîðóóä ÷ õîâîð áàéëàà. Ø.Íàöàãäîðæ áîë åð þì õèéõã¿é, íàäàä äàíäàà
çàãíóóëäàã áàéñàí. Ò¿¿íä îäîî õîðñîæ ÿâàà áèç. Íàìàéã Åðºíõèéëºã÷ áàéõàä
ìèíèé íàñíû îéãîîð èð¿¿ëñýí áàÿðûí áè÷èã ýíý òýð íü áèé. Íàìàéã ÷èíü
òýíãýðò òóëòàë ìàãòààä îðæ èðýýä íàõèëçàæ, áºõºë纺ä ãàðñàí ÷ ìàøèíû
õààëãà îíãîéëãîæ ºãººä ë, ºðººí人 îðîõ ãýæ áàéõàä äýýë àâ÷ ºãººä ë,
äýýëèéí øîðîîã ãàðààðàà àð÷èæ ºãººä ë ãàíö øèðõýã õÿëãàñ áàéñàí ÷ ÷èìõýæ
453

àâ÷ ¿ëýýãýýä ë áàéñàí. Ìèíèé òóõàé ÿðèà áîëîõîä õàìãèéí ìóóãààð ë õýëñýí.
Èõ ë àéõòàð õýëöãýýñýí äýý. Òà íàð ÷ ìýäýæ áàéãàà. Íàöàãäîðæ íàìàéã
àêàäåìèàñ õººæ ãàðãàõ ñàíàë òàâüñàí þì ãýíýëýý. Ǻâëºëòºä àñóóäàë òàâüñàí
þì áèëýý. “Ìàíàéä àêàäåìèéí ãèø¿¿íýýñ õººäºã ¸ñ áàéõã¿é, À.Ñàõàðîâ
áèäýíòýé çºðººä ë áàéíà, ãýâ÷ áèä àêàäåìèàñ õººãººã¿é” ãýæ õàðèó ºãñºí
áàéíà ëýý. Òýãýýä ë õººãººã¿é ¿ëäýýñýí.
Òýð õóðàë äýýð íàìàéã áàéëãààã¿é ø¿¿ äýý. Õèìèéí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë
áàéñàí Áàëäàí ñóóñàí ë äàà. Òýð íàäàä “Òóí õýö¿¿ õóðàë áàéñàí” ãýæ ÿðüæ
áèëýý.
Ä.Ìàéäàð ¿¿íèéã çîõèîí áàéãóóëàãñäûí íýã ãýñýí ÿðèà áàéäàã. Òýð ÿìàð
õ¿í áý?
Ìàéäàð äîêòîð áîëîõ ãýýä íàìàéã Íîâîñèáèðñê ð¿¿ óëñûí çàðäëààð
àâàà÷ëàà. Ìàéäàðûí þì ÷ õàðèóã¿é þì. Áè æààë ø¿¿ìæèëëýý. Òýãýýä
äîêòîð áîë÷èõëîî. Ñàéä íàðûí çºâëºëèéí äàðãûí íýãä¿ãýýð îðëîã÷ þì
÷èíü äýý. Òýãñýí íàìàéã àêàäåìè÷ áîëãî ãýýä îðëîã÷ íàðààðàà äàìæóóëæ
õýëýýä áàéäàã. Áè áààõàí òàòãàëçààä ñ¿¿ëäýý àðãàã¿éäýæ ñàíàë îðóóëëàà.
Öýäýíáàë ÷ áàñ ò¿¿íä íü äóðã¿éöñýí þì. Áè òýðíèéã íü ÿàæ Ìàéäàðò õýëýõýâ.
Óäèðäàõ õî¸ð õ¿íèé õîîðîíä õàãàðàë ãàðãàñàí áîëíî. Ìàéäàð øàõñààð áàéæ
Àêàäåìèéí áàðèëãûã ¿ðýí òàðàí õèéãýýä õîòûí ç¿¿í çàõ ðóó õàÿñàí þì. Îäîî
ýíý õîòûí òºâä áîññîí øèíý ºíäºð îðäíûã ÷èíü àêàäåìèä çîðèóëñàí, èõ
òîì áàðèëãà áàéëàà. Áàñ îðîí ñóóöíû ãóðâàí áàéøèíòàé. Áàðèëãà õàðèóöäàã
Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí êîìèññûí ìîíãîëûí õýñýã ýðõýëäýã áîëîõîîð ýíý
òîì îðäíû îðîíä ØÓÒ-èéí ìýäýýëëèéí òºâèéã ÿàðàâ÷ëàí áàðèóëñàí þì.
Àêàäåìèéí îðîí òîîã õàñàõ êîìèññ ãóðâàí óäàà òîìèëîãäëîî. Õîéíîîñ õ¿í
äóóäëàà. Ǻâëºëòèéí õ¿íýýð äýìæ¿¿ëýõ ãýñýí õýðýã. Áè òýäýíòýé áàñ õîëáîî
áàðüñààí. Ǻâëºëòèéíõºí áîëîõëîîð “Àêàäåìè áàéõ õýðýãòýé” ãýäýã áàéâ.
Ä.Ãîìáîæàâààð äàðãàëóóëñàí êîìèññ ãàðãàæ øàëãóóëàâ. Òýð êîìèññûí íýãýí
ñàëáàðûí äàðãà Ä.Öýâýãìèäèéí ñàíàëààð õèìè, ôèçèê, ìàòåìàòèê, áèîëîãèéí
õ¿ðýýëýíã èõ ñóðãóóëüä, ãåîëîãèéí õ¿ðýýëýíã Ãåîëîãèéí ÿàìàíä ºãíº ãýëýý.
Áè òýãýõýä íü óóðëàëàà. “Öýâýãìèä ÷è óðüä ¿ëèéí öàãààí õóëãàíààð äýä
ýðäýìòýí áîëñîí, ò¿¿íýýñ õîéø òýð õóëãàíà ÷ ÷àìàéã òàíèõàà áîëèî áèç”
ãýæ êîìèññûí õóðàë äýýð õýëýýä òàâü÷èõëàà. Öýâýãìèä óóðëàæ áàéíà. ¯¿íèé
äàðàà òýð õî¸ð íèéëýýä íýã þì çîõèîæýý.
Öýäýíáàë íàìàéã õààÿà äóóäíà. Øºíº óíòàæ áàéõàä ÷ “×àìä íýã øèë þì
áàéíà óó? àâààä èðýý÷” ë ãýäýã. Íàäàä ñàéõàí àðõè áàéõ ë äàà. Õàëààñàíäàà
õèéõ õàâòãàé øèëòýé îðæ èðýýðýé. Íààäóóë ÷èíü ¿çíý ø¿¿” ãýõ. Áèä
òèéìýðõ¿¿ ë õàðèëöààòàé áàéñàí. Çà òýãýýä Ìàéäàð, Öýâýãìèä õî¸ð á¿õ
ç¿éëýý íèéë¿¿ëæ àâààä Öýäýíáàë, àâãàé õî¸ðò õýëæýý. ¯¿íèéã íàäàä Óëñ
Òºðèéí Òîâ÷îîíû õî¸ð ãèø¿¿í õýëýâ. “Øèðýíäýâ õà÷èí þì ÿðüæ áàéíà.
Òà íàðûí õàñàõ ãýñýí òîîã áè Öýäýíáàëä íýã øèë àðõè àâàà÷èæ ºãººä ë
ýðãýýãýýä àâ÷èõíà. Äýýð íü íýìýýä èéì îðîí òîî àâíà ãýëýý ø¿¿” ãýñýí þì
454

çîõèîæýý. Öýäýíáàë, àâãàé áèä õî¸ð ò¿¿íä õîðñîæ óóðëààä ë õàëíà ãýñýí þì
áàéõ. Èíãýæ ë “àêàäåìèéí õýðýã” ãýã÷ ãàðñàí þì.
Ìàíàé àêàäåìèéíõàí äîòîð ÷ õà÷èí óëñ áàéñàí. Òýð õýðãèéã
çîõèîëöñîíîîð ×.Öýðýí åðºíõèéëºã÷, Ø.Íàöàãäîðæ äýä åðºíõèéëºã÷,
Î.Øàãäàðñ¿ðýí ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, èõ ñóðãóóëèéí çàõèðàë
áîëöãîîñîí. Èéì ë ìàÿãààð àëáàí òóøààëààð øàãíóóëäàã ¿å áàéëàà ø¿¿ äýý.
Áèä óäèðäàõ àëáàí òóøààëä ºíäºð íàñòàé áîëòîë íü “ç¿òã¿¿ëäýã” ÿâäëûã
¿ë äýìæèã÷äèéí òàëûíõàí. Õè÷íýýí óõààíòàé, áèå áÿëäàðûí õóâüä ýð¿¿ë
÷èéðýã ÷ ãýñýí íàñòàé õ¿íèé ñýòýãõ¿é, òýð õ¿íèé àìüäðàë, îð÷íîî ¿çýõ ¿çýë
çàëóóñ, èä íàñíûõíààñ õîöîðäîãã¿é þìàà ãýõýä çºðæ òààðíà. Ýíäýýñ çºð÷èë
¿¿ñíý. Ãýñýí ÷ òàíûã 69 íàñ õ¿ðòýë ºíäºð àëáàí òóøààëä àæèëëóóëñàí
ìºðò뺺 70 íàñíû îéí áîñãîí äýý𠺺ð÷èëñíèéã áèä õýäýí æèë ãàéõàæ ÿâàà óëñ.
Ìèíèé 70 íàñíû îé áîëîõ äºõºæ áàéñàí þì. Ǻâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñ “70
íàñíû ÷èíü îéã òýìäýãëýõ ãýæ áàéãàà, øàãíàë ÷ áîäîæ áàéãàà” ãýæ áàéñàí.
Èéìýðõ¿¿ þì ñîíñîîä òýð¿¿íä õ¿ðãýõã¿é ãýæ ÿàðàëòàé õèéñýí áàéõ ãýæ
áè áîääîã. Ìàíàé àâãàé ç¿ðõíèé øèãäýýñ (èíôàêò)-òàé áîë÷èõîîä ºâ÷òýé
áàéñàí. Íàìàéã ÍÀÕß-íä äóóäëàà. Æèãìýäñ¿ðýí ãýã÷ õ¿í (îäîî òýòãýâýðò
áàéãàà) òàíûã ìàðãààø õ¿ðýýä èðýýðýé ãýñýí ãýæ õýëýâ. Ïðîêóðîðûí
áàéöààã÷ Áàäàð÷ ãýäýã õ¿íä áàéöààãäàâ. “Ýíý ÷èíü áàéöààëò þì óó?” ãýñýí
÷èíü “áàéöààëò” ãýæ áàéíà. Ãàðûíõàà ¿ñãèéã çóðëàà. Íýã õóâèéã íü íàäàä
¿ëäýýíý ¿¿? ãýñýí ÷èíü “ìàíàé ¸ñîíä ¿ëäýýäýãã¿é þì” ãýëýý. Øààðèéáóó
ãýäýã õ¿íä àâãàé÷óóë “Øèðýíäýâ õî¸ð áàéðàíä ñóóæ áàéíà. Õºëñèéã íü
õºíãºëºëòòýé òºëäºã, òàíõàé õ¿í áàéíà” ãýæ áè÷ñýí áàéâ. Áè íýã áàéðíûõàà
õºëñèéã á¿òíýýð íü íºãººã íü ä¿ðìèéí ¸ñîîð õàãàñ òºëäºã áàéëàà. Øààðèéáóó
øàëãààä ¿íäýñëýëã¿é ìýäýýëýë ãýæ ¿çñýí.
Ǻâëºëòºä î÷èõîä òýä ¿íý õºëñã¿é àìðààñàí, ãàäààäàä íîì ãàðñàí ãýäýã
íü ÇÕÓ-ä õýâëýñýí, Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýí áè÷èæ, çºâëºëòèéí íýðò ýðäýìòýí
Ãàôóðîâ ðåäàêòîðëàñàí íîì þì ø¿¿ äýý. Àëåêñàíäðîâ ¿¿íèéã Ðóñàêîâò õýëæ,
òýð íü Áðåæíåâò õýëæ, Áðåæíåâ íü “Òà íàð àêàäåìèéí õýðýã ãýæ þó õèéãýýä
áàéíà?” ãýæ Öýäýíáàëä õýëñýí þì áèëýý.
Òàíû 75 íàñíû îéä (1987 îí) çºâëºëòèéí ýðäýìòýä áàÿð õ¿ðãýñýí áàéíà
ø¿¿ äýý. Ìàíàéõààñ áàÿð õ¿ðãýñýí ¿¿?
Äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýíãýýñ Èøæàìö íýã áàÿðûí áè÷èã òºëºâ뺺ä
îðóóë÷èõàæ. Ò¿¿íèé íü 1988 îíû õàâàð øèíý åðºíõèéëºã÷ Ñîäíîì íàäàä
ºãñºí ø¿¿.
Ãýð á¿ëèéí òàíü òàëààð óíøèã÷èä ñîíèðõîõ íü ãàðöààã¿é?
- Áè Ǻâëºëòºä 10 æèë áîëñîí, îéð îð÷èíä ìîíãîë îõèä áàéñàíã¿é. Îðîñ
á¿ñã¿é÷¿¿ëòýé òàíèëöñààð ÿâààä îðîñ àâãàé àâñàí. Òýð ìààíü ýíä áàéñààð
áàéãààä íàñ áàðñàí, ýíä îðøóóëñàí. Áàãøèéí ñóðãóóëüä 30 ãàðóé æèë
àæèëëàñàí. Ìîíãîë øàâü íàð íü èõ ñàéí, îäîî ÷ ÿðüäàã. Ãóðâàí õ¿¿õýäòýé,
íýã íü äàãàâàð õ¿¿ ë äýý. Ǻâëºëòèéí ØÓÀ-ä íýðòýé ñàéí àðõåîëîãè÷
455

õ¿í, îäîî äîêòîðûí äèññåðòàöè áè÷èæ áàéãàà. Íýã õ¿¿ õýäýí õýë ìýääýã,
îð÷óóëãà õèéãýýä ë ÿâäàã õ¿í. Îõèí ýäèéí çàñãèéí óõààíû äýä ýðäýìòýí, õî¸ð
õ¿¿õýäòýé, áèå íü òààðóóõàí. Ìîñêâà, Ñîôè õî¸ðûí õîîðîíä ë ÿâæ áàéäàã
þì. 1984 îíä Ǻâëºëò, ßïîíû õýäýí ýðäýìòíýýñ øèíý æèëèéí ìýíä÷èëãýý
èð¿¿ëñíèéã ÍÀÕß-íû òºëººëºã÷èä ¿ç¿¿ëíý ãýýä îëîí õîíîã äàðààä ºãºõã¿é
áàéñàí ø¿¿. Ñ¿¿ëäýý ìèíèé õ¿ñýëòýýð ØÓÀ-èéí Íàìûí õîðîîíû äàðãà Öýðýâ
òýð ìýíä÷èëãýýí¿¿äèéã íàäàä ºã¿¿ëñýí.
Òà ÷ òóñãàé òýòãýâýðò ãàðàà áèç äýý?
- Áè íàìûí XI-XVIII õ¿ðòýëõ á¿õ èõ õóðàëä òºëººëºã÷ººð îðîëöîæ Òºâ
Õîðîîíû ãèø¿¿íýýð ñîíãîãäñîí õ¿í. XVIII èõ õóðàë áîëîõûí ºìíºõºí Öýäýíáàë
äýýð îðæ “Áè 70 õ¿ðýõ ãýæ áàéíà. Èõ õóðëûí ñîíãóóëèàñ ºìíº íàìàéã ÷ºëººíä
ãàðãàæ ºã” ãýæ õýëñýí þì. Òýãñýí ÷èíü “×è áàéçíàæ áàé, èõ õóðàë äýýð ¿ã
õýëíý, òýðã¿¿ëýã÷ýýð ñóóíà” ãýëýý. Èõ õóðëààñ õîéø 5 ñàðûí äàðàà ë àäãèéí
õ¿í áîë÷èõñîí þì ø¿¿ äýý. Òýòãýâýðò ò¿ð¿¿íä íü òîãòîîëãîõã¿é áîë ºíãºðºõ
áàéñàí. Íàäàä òýð òóñãàé òýòãýâýð õ¿ðýëöýæ ë áàéíà.
Óõààíòàé õ¿í àëäàà ýíäýãäëýýñýý ñóðäàã ãýæ ÿðüäàã. Òà áîë áèä ìýòèéí
äóíä ¿åèéíõýí, áèäíèé äàðàà ¿åèéíõíèé õóâüä íàì, òºð, íèéãìèéí ç¿òãýëòýí,
àëäàð öîë çýðýã õýðãýì ºíäºðòýé ýðäýìòýí, ñýõýýòýí õ¿í. Îäîî èíãýýä 76 íàñíû
ºíäºðëºãººñ ýðãýýä õàðàõàä àëäàæ ýíäñýí þì îëîí óó? ººðòºº åð íü ÿìàð
ä¿ãíýëò ºã캺ð áàéíà äàà?
Áè æààõàí ò¿ðãýí çàíòàé õ¿í ø¿¿. ªºðèé㺺 áè óëñ òºðèéí àæèëä
òîõèðîõã¿é çàí àâèðòàé ãýæ áîääîã. Îãöîì, ò¿ðãýí, áîäñîíîî õýíä ÷ õàìààã¿é
õýë÷èõíý.
Íýãýíò ò¿¿õ ¿íýí áàéõ ¸ñòîé ãýñýí ñàíààãààð ÿðèëöàæ áàéãàà ó÷ðààñ áèä
îëîí ÿðüæ, õýíýýñ ÿàæ àñóóõàà îëîõã¿é ìóíãèíàæ, áè÷èõ çîðèã äóòàæ ÿâñàí, áàñ
òýãýýä í¿äýí äýýð áîëñîí ìºðòºº íàðèéí ó÷èð íü ìýäýãäýõã¿é þìûã ë òàíààñ
àñóóìààð ñàíàãäààä áàéíà. Òà ÷ ñýòã¿¿ë÷äèéí “äîâòîëãîîíä” íýã áèø óäàà
ºðòñºí áèç. ...Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ò¿¿õýíä õàìãèéí òîì ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí
àóãàà èõ áèå õ¿íèéã òà íýðëýõã¿é þó? Ýíý áîë òàíààñ ò¿¿õ÷èéí õóâüä òºäèéã¿é,
ìîíãîë õ¿íèéõýý õóâüä õàðèóëò àâíà ãýæ íàéäñàí àñóóëò ë äàà.
×èíãèñ õààí ìîíãîëûí íýðèéã äýëõèéä ãàðãàñàí. Àÿí äàéí õèéæ óëñ
îðíóóäûã ýçýëñíèé òºëºº íü ë çîðèãòîé õ¿í ãýæ áàéãàà þì áèøýý. ªºðºº ÿäóó
ç¿ä¿¿ áàéæ, çîâæ ç¿äýðñýí òýð õ¿í òàðõàé áóòàðõàé áàéñàí óëñ ã¿ðíýý ýìõëýí
Ìîíãîëûí íýãäñýí òóëãàð òºðèéã ¿¿ñãýí ìàíäóóëñàí. Ò¿¿íèé äàðàà àðäûí
äîòðîîñ ãàð÷ èðñýí Ñ¿õáààòàð Ìîíãîë óëñûã äàõèí ñýðýãýí ìàíäóóëñàí
ãàâüÿàòàé. Òýãýýä Öýðýíäîðæ ãóàé, Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ, óõààíòàé õ¿í
Àìàð ãóàéã èõ õ¿íäýëäýã. Àìàð ãóàé ×îéáàëñàíä: “×îéáàëñàí, öººõºí õ¿íòýé
áèä õ¿í àìûíõàà íýã õýñãèéã áàðüæ àâàà÷ààä õîíü õóðãà øèã àëæ õÿäààä
áàéõ õýðýã áàéíà óó? ãýìòýé þì áîë ÿàõàâ òàò ë äàà. Àìüä áàéëãàæ òîëãîé
øèéð, ãýäýñ äîòðîîð õîîëëîîä Óëààíáààòàð Ýãèéí äàâààíû õîîðîíäîõ çàìûã
çàñóóëààä áàéëãàæ áàé ë äàà” ãýæ õýëñýí þì ãýäýã ø¿¿.
456

Ä.Òºìºð-Î÷èð ãýæ ÿìàð õ¿í áàéâ àà? Ýëäâèéí ÿðèà áàéäàã.×èíãèñèéí îéã
òýìäýãëýæ, ìàðê ãàðãàæ, Äýë¿¿íáîëäîãò õºøºº áîñãîõ ãýñíèé òºëºº þó ýñâýë
íàì, òºðèéí ýñðýã ¿éë àæèëëàãàà ¿íýõýýð ¿éëäýý þó?
Òºìºð-Î÷èðûã á¿ðýí öàãààòãàæ áàðàã áààòàð áîëãî÷èõìîîð ÿðèà
ãàðàõ ãýýä áàéõ þìàà. Áàñ ÷èã òèéì áèø ýý. Èõ õà÷èí çàíòàé õ¿í áàéëàà.
Áîëîâñðîëòîé íü ¿íýí. Õóðàë äýýð õóðö ø¿¿ìæèëäýã, ¿íýí ºã¿¿ëýë îëíûã
áè÷ñýí. Ãýñýí ÷ þìíû ó÷ðûã îëîëã¿é ìóéõàðëàäàã, äóðààðàà õ¿í. Òºìºð-
Î÷èðòîé àì ìóðèéãààã¿é õ¿íã¿é, òèéì ë çàí ààøòàé õ¿í.
Áèäíèé áàãà çàëóóä Öýíä, Òºìºð-Î÷èð, Ëîîõóóçûíõàí ÷ ãýõ øèã íàì,
òºð人 “òýðñëýí” çàéëóóëàãäñàí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ îëîí. Æèðèéí ë àëáàí õààã÷
áàéñíàà àëäàæ ýíäñýí ÷ þìóó ÿìàð íýã ÿë òóëãàãäàæ íóòàã çààãäñàí,
íèéñëýëä ñóóõ ýðõýý õàñóóëñàí õ¿í ÷ áèäýíòýé òààðàëäàæ ë áàéëàà. Ìàë÷èí
ãýäýã íàíäèí ìýðãýæëèéã øèéòãýë ìýò ¿çäýã õ¿ì¿¿ñ ÷ íàì, òºðèéí äýýä
óäèðäëàãàä áàéñíààñ Òºâ Õîðîîíä òîìîîõîí àëáàí òóøààëòàé áàéñàí õ¿íèéã
õîíü÷íîîð ÿâóóëñàí óäàà ÷ áèé. Èíãýæ øèéòãýãäñýí õ¿ì¿¿ñ á¿ãäýýðýý íàì,
óëñûíõàà ýñðýã áîñ÷, àðä ò¿ìíèéõýý ºìíº í¿ãýë ¿éëäëýý ãýæ ¿¿?
Ýäíèé òàëààð íÿãòëàí ¿çýõ áàéëã¿é äýý. Ýäýíä ñàéí, ìóó þì àëü àëü íü
áàéñàí. Ëîîõóóç áîë “Õºãæèë ìóó áàéíà, áèä õîöðîãäîæ áàéíà” ãýæ çºâ
ø¿¿ìæèëñýí. Çîðèãòîé áîëîîä ÷ öºëëºã, ãÿíäàíãààñ àìüä ìýíä ãàð÷ ºäèé
õ¿ðýâ. Òºìºð-Î÷èð îâîî óõààíòàé ñýðãýëýí ë õ¿í áàéñàí. Öýíä áîë òýð
õî¸ðîîñ àðàé ººð.
Öýíä, Òºìºð-Î÷èð íàð ýðõ äàðõ áóëààöàëäñàí íü ÷ îðã¿é áèø áàéõ.
Óõààíòàéõàí øèã õ¿í áîë òýäíèéã áàéð áàéðàíä íü òàâèàä, ÷àäàõûã íü
õèéëãýýä áàéæ áîëîõ áàéñàí.
Ëåíèíèé ¿åä õ¿í ÷àíàð èõ áàéæ, Ãîðáà÷åâ îäîî õ¿í ÷àíàðûã äàõèí áóé
áîëãîæ áàéíà. Õ¿í ÷àíàð àëäàãäàõ øèã òîì õîõèðîë õ¿í òºðºëõòºíä îãò áàéõã¿é.
Áèä ò¿ð¿¿í òàíòàé óóëçààä ÿðüæ áàéñàí ç¿éëèéã áàãà ñàãà òîäðóóëìààð
áàéíà. Ýðäèéí çýðýã õàìãààëíà ãýäýã õýí õ¿íèé äàâàõ äàâàà áèø áàéìààð
ñàíàãäàíà. Ýðäìèéí çýðãèéã åð íü õýí õ¿ðòäýã þì áý?
Áîäîæ ñýòãýäýã õ¿í ýðäìèéí çýðýã àâàõ ãýæ èõ çîâíî. Ãýâ÷ óõààíààð áèø,
àðãààð ýðäìèéí çýðýã, öîë àâñàí óëñ ÷ áàéäàã.
ÍÒÕ-íû òîãòîîëä áè÷ñýíèéã áîë áèä ìýäíý. Ãýâ÷ òàíààñ ãàäààäûí ÿìàð
õýëáè÷èã ìýäýõ áý? ãýýä àñóó÷èõâàë òà äóðã¿éöýõã¿é áèç äýý?
Áè îðîñ õýëòýé, àíãëèàð îéëãîíî, óíøèíà. Õÿòàäààð õýä ãóðâàí ¿ã õýëäýã
áàéñàí, îäîî ìàðò÷èõñàí.
Òàíûã îðîñ õýëä ÷ òààðóóõàí ãýñýí ñàíàà áàéñàí ø¿¿.
Îðîñ õýëòýé ýñýõèéã øàëãàñàí óëñ ¿¿íèéã ìýäýõ áàéõ. Öààñàí äýýð
áè÷¿¿ëñýí ãýý÷ Òà íàð òýäíýýñ ë àñóóãààðàé.
Ñýòã¿¿ë÷ õ¿ì¿¿ñèéí çàí þì õîéíî äîî. Òà ÿìàð õîîëîíä äóðòàé âý?
Çà äàà, ìîíãîë õ¿í áîëîõëîîð áóóçàíä èõ äóðòàé, ãýõäýý ãîëäóó åâðîï
õîîë èäíý. Õàðèí õîíèíû ãýäýñ, òàðàã, ñ¿¿íä èõ äóðòàé ø¿¿.
457

Òà 1969 îíä “ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ” çîõèîëîîð òºðèéí øàãíàë õ¿ðòæýý?
Òýãñýýí, áà íàäàä Õºäºëìºðèéí ãàâüÿàíû óëààí òóãèéí îäîí äºðºâ áèé
ø¿¿. Ñ¿õáààòàðûí îäîí íýã áèé. Ä.Ìàéäàð òàâòàé ãýë¿ äýý. Ä.Öýâýãìèä
ãóðàâòàé ãýñýí áàéõ...
Ìîíãîë õàìãèéí ºíäºð öàëèíòàé õ¿í Àêàäåìèéí åðºíõèéëºã÷ Øèðýíäýâ.
Ñàðä òàâàí ìÿíãààä òºãðºã àâäàã ãýæ ÿðèëöäàã áàéñàí. Ýíý äàìûí ÿðèàíä
¿íýíèé õóâü àëü õýð âý?
Àêàäåìèéí åðºíõèéëºã÷èéí öàëèí 1600, äýýð íü àêàäåìè÷èéí 500, á¿ãä
2100 òºãðºã ë àâäàã áàéñàí. Ãàäààäûí àêàäåìèóäààñ áîë öàëèí ìºí㺠áàéõã¿é
ø¿¿ äýý. Þì áè÷âýë øàãíàëûí ìºí㺠ë ãýæ ºãíº. Àâãàé õ¿ðòýë (Öýäýíáàë-
Ôèëàòîâàã õýëæ áàéíà) “×è îëîí òºãðºã àâ÷ áàéíà” ãýýä ë çàãíààä áàéñàí.
Øàëãààä ãàäààäààñ ìºí㺠àâäàãã¿é þì áàéíà ãýæ îéëãîñîí áèç ýý.
Îäîî òà þó õèéæ áàéãàà áèëýý?
Ìàíàé 6, çºâëºëòèéí 12 õ¿í íèéëýýä ìàíàé îðíû êàïèòàëèñò ÷èã
áàðèìæààíû óëñóóäûí òóðøëàãàòàé õàðüöóóëàí ñóäëàõ á¿òýýë õèéæ
áàéíà. Íýëýýä òîì á¿òýýë áîëîõ áàéõàà. Ò¿¿õèéí òàâàí áîòü áè÷íý ãýñýí.
Ø.Íàöàãäîðæ ò¿¿íä îðóóëàõã¿é ë áàéãàà þì. Íýãä¿ãýýð áîòü ãóðàâ äàõèí
õýâëýãäñýí. Ò¿ð¿¿÷èéí õî¸ð õýâëýëä íü çîõèîã÷îîð ÷, ðåäàêòîðààð ÷ îðîëöñîí.
Ìèíèé áè÷ñýí á¿ëã¿¿äèéã òýð ÷èãýýð íü õóóëæ òàâüñàí ìºðòºº 3 äàõü õýâëýëä
íü íýðèéã ìèíü õàñóóëàõ ãýæ ìýðèéñýí áîëîâ÷ Ǻâëºëòèéí íºõäèéí ñàíàëààð
ìèíèé íýðèéã àðãàã¿é äóðñæýý. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ñîöèàëèñò îðíû ýðäýìòýä
íèéëæ äýëõèéí II äàéíû ò¿¿õèéã ãàðãàñàí. Õýâëýõ çºâøººðëèéí õóâü íü ýíý.
Òà íàð ¿ç ë äýý. 1981 îíä õýâëýëýýñ ãàðàõàä Ø.Íàöàãäîðæ ººðèéíõºº íýðèéã
òàâüæ ãàðãóóëñàí. 1987 îíû õàâàð Óëààíáààòàð õîòûí ø¿¿õýä çîõèîã÷èéí ýðõ
òîãòîîëãîõîîð î÷ëîî. Øàãíàë ýíý òýð áîë ÿàõ âý, õàìààã¿é. Õîòûí ø¿¿õýýñ
ºãñºí õàðèó íü ýíý áàéíà. Ǻâëºëòººñ èðñýí áè÷èã ÷ áàñ ýíý áàéíà.
Äýëõèéí II äàéíû ò¿¿õèéã áè÷èëöýõýýð ÁÍÌÀÓ-ààñ ýðäýìòýí
Á.Øèðýíäýâ îðæ, ººðèéí õàðèóöñàí àæëûã õèéæ, õÿíàëòûí õóâèéã
àëáàí áè÷ãèéí õàìò àâñíûã áèä í¿äýýð ¿çñýí. Ýíý òóõàé ÇÕÓ-ààñ
àêàäåìè÷ Í.Æóêîâ íàðààñ áè÷èã èð¿¿ëæýý. 1980 îíä õÿíàëòûí õóâü
äýýð ðåäàêòîð íü àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ áàéñíàà 1981 îíä óã íîì
ãàðàõàä Ìîíãîëûí òàëààñ óã íîìûã ¿çýýã¿é ìºðò뺺 ðåäàêòîð íü
Ø.Íàöàãäîðæ áîëæ õóâèðñàí íü ÿàõûí àðãàã¿é øóäàðãà áóñ ÿâäëààð
¿ë áàðàì, ¿¿íèéã çîõèîë á¿òýýëèéí õóëãàé (ïëàãèàòñòâî) ãýæ ¿çäýã
íü õýí á¿õýíä èëýðõèé áèëýý. Ýíýõ¿¿ øóäàðãà áóñ ÿâäëûã õÿíàæ
ºãºõèéã Á.Øèðýíäýâ, Ä.Öýäýâ íàð Óëààíáààòàð õîòûí ø¿¿õýä õàíäàí
íýõýìæèëæýý. Ø¿¿õýýñ ¿¿íèéã øèéäâýðëýõäýý:
...Õÿíàâàë Á.Øèðýíäýâ íü (õî¸ð õ¿í íýõýìæèëæ áàéõàä ÿàãààä
Á.Øèðýíäýâèéã îíöîëäîã áèëýý? Ñóð.) “Äýëõèéí II äàéíû òîâ÷ ò¿¿õ”
íîìûã áè÷èæ, ðåäàêòîðëàõ îëîí óëñûí ðåäàêöèéí êîëåãèéí àæèëä
458

îðîëöîæ áàéñàí ãýõ çàðèì ìàòåðèàë (ÿìàðûã íü õýëæ áîëñîíã¿é ãýæ
¿¿? Ñóðâ.) áàéãàà áîëîâ÷ ò¿¿íèé àæèëòàé õîëáîãäîõ çàðèì àñóóäëààð
ÍÒÕ-íû òîãòîîë ãàð÷ ¿éë àæèëëàãààãèé íü áóðóóøààñíû óëìààñ
(òîãòîîëîîð õýâëýí íèéòëýõ ýðõèéã íü õàñààã¿é áèëýý?Ñóðâ.) çîõèõ
äýýä áàéãóóëëàãûí øèéäâýðýýð (ÿìàð áàéãóóëëàãûí øèéäâýð?Ñóðâ.)
óã íîìûã áè÷èæ, ðåäàêòîðëàõ îëîí óëñûí ðåäàêöèéí êîëëåãèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íýýñ Á.Øèðýíäýâèéã ãàðãàæ, Ø.Íàöàãäîðæèéã îðóóëñàí
áàéíà. Ýíý áàéäàëä ä¿ãíýëò õèéæ ¿çâýë Á.Øèðýíäýâ, Ä.Öýäýâ íàðûí
íýõýìæëýëèéã ø¿¿õ õ¿ëýýí àâ÷ õÿíàí ¿çýõ ¿íäýñã¿é áàéõ òóë ÁÍÌÀÓûí
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 106 äóãààð ç¿éëèéí 1-ä
çààñíûã (¿íäýñëýí øèéäâýðëýæ áàéãàà þì áèø ¿¿?Ñóðâ.) óäèðäëàãà
áîëãîí òîãòîîõ íü:
1. Á.Øèðýíäýâ, Ä.Öýäýâ íàðûí “Äýëõèéí II äàéíû òîâ÷
ò¿¿õ” íîìûí çîõèîã÷, ðåäàêòîðûí ýðõèéã ñýðãýýæ ºãíº ¿¿? ãýñýí
Ø.Íàöàãäîðæòîé õîëáîãäîõ íýõýìæëýëèéí ãîìäëûã õ¿ëýýí àâàõààñ
òàòãàëçñóãàé.
2. Ýíý òîãòîîëûã ýñ çºâøººðâºë ÁÍÌÀÓ-ûí Äýýä ø¿¿õèéí èðãýíèé
õýðýã ýðõýëñýí ø¿¿õ êîëåãèä 5 õîíîãèéí äîòîð ýíãèéí ãîìäîë ãàðãàõ
áóþó ýñýðã¿¿öýë áè÷èæ áîëíî. Ø¿¿ã÷ Í.Òºðáàò” ãýæ 1987 îíû 8 äóãààð
ñàðûí 31-íä òîãòîîë ãàðñàí áàéõ þì. Õ¿í ýíý õîðâîîä ÷óõàì þó ýñèéã ¿çíý âý?
Áèä òàíû òóóëñàí çàìûã ìàãòàõ ÷ ãýýã¿é, áàñ çýìëýõ ÷ ãýýã¿é. Íàì, àðä
ò¿ìíèéõýý ºìíº òà ãàâüÿàòàé, í¿ãýëòýé áàéâààñ íýãä ò¿¿õ, õî¸ðò àðä ò¿ìýí
äýíñëýõ íü ãàðöààã¿é. Òàíûã òºðä àëáà õàøèæ ýõýëñíýýñ õîéø, òýòãýâýðò
ñóóõ õ¿ðòýë òàíü óëñ îðíû õºãæëèéí îëîí àðâàí æèëèéí ò¿¿õ ºíãºð÷ýý. Ýíý
õóãàöààíä òàíä õàìãèéí áàÿðòàé, áàñ õàìãèéí ãóíèãòàé þì þó áàéñàí áý?
ÇÕÓ-ûí ØÓÀ íàìàéã òîîæ ãèø¿¿íýý áîëãîñîíä ë áè èõ áàÿðëàñàí. Äàðàà
íü Àíãëè óëñûí èõ ñóðãóóëü ïðîôåññîðîîð ñîíãîõîä íü íýã èõ áàÿðëàñàí.
Øèðýíäýâèéí õóâüä áèø, Ìîíãîë Óëñûí øèíæëýõ óõààíûã ¿íýëæ áàéíà ë
ãýæ áîäîãääîã þì.
1981 îíû ÿâäëààñ èë¿¿ ãóíèãòàé þì òîõèîëäîîã¿é. Áè ñýòãýë ñàíààãààð
óíàæ ãóòðààã¿é ýý. ¯íýí øóäàðãà ¸ñ ãýý÷ þì àëãà àæýý ãýæ ë ãîìäñîí. 40 æèë
¿íýí÷ýýð õºäºëìºðëºõºä ¿íýíèéã ÿëãààã¿éä íü õàðóóññàí. 1984 îíîîñ õîéø
ÇÕÓ-ä ÿâàõ, òóñãàé ýìíýëýã, äýëã¿¿ðò îðóóëàõ, õ¿¿õä¿¿äòýéãýý óóëçàæ áàéõûã
çºâøººðñºí Æ.Áàòìºíõ äàðãàä áàÿðëàæ ë ñóóíà. Åð íü æèðèéí àìüäðàëààð
àìüäðàõ øèã ñàéõàí þì õààíà áàéõ âý
Õ¿ì¿¿ñèéí ÿìàð ÷àíàðûã òà òîîæ, ÿìðûã ¿çýí ÿääàã âý?
Áè ¿íýíä ë äóðòàé. Àæèë, ¿ã, çàí ñóðòàõóóí íü ¿íýí áàéãààñàé ãýæ áîääîã.
Ǻâëºëòèéí íºõºä òîãëîîä íàìàéã “Íåðó, Ãàíäèéí ¿çýëòýí” ãýäýã þì. Ìèíèé
¿íýí çàíã ìýäýõ óëñ áîë ñàíàë íýãäýõ ë áàéõ. Õóäàë õóóðìàãèéã ë áè ¿çýí
ÿääàã. Ìàíàé õ¿ì¿¿ñ äîòîð õî¸ð ààøòàí îëîí áîëñîíä õàðóóñäàã. ªã¿¿ëýë
áè÷èõ þìóó ãýæ áîäñîí, ãàðãàõã¿é áàéõ ãýæ áîäîîä áîëüñîí.
459

Òàíû äóðòàé çîõèîë÷ õýí áý?
Îðîñîîñ áîë Ë.Òîëñòîé, À.×åõîâ õî¸ðò ë èë¿¿ äóðòàé äàà.
Ìàíàéõàí ÷èíü õ¿í õ¿íýý õàéðëàõ òàëààð ãàðãóóí àðä ò¿ìýí. Õàðèí îäîî
õ¿íèé ìºñ ìóóäëàà ãýæ èõ ÿðèõ áîëëîî?
Õ¿íèé ìºñ áîë ýðõýì äýýä ç¿éë. ̺ñã¿é áîë õ¿í ãýæ ÿâàõûí õýðýã àëãà.
Ãåãåëü “Õàìãèéí ñàéí õ¿í ãýäýã ººðºº áîäîæ ñýòãýäýã, áóñäûí ñýòãýëèéã
õàðæ àìüäàðäàã, õàìãèéí ìóó õ¿í áîë ººðèéí ñýòãýëèéã áîäîæ áóñäûí
ñýòãýõ¿éãýýð àìüäàðäàã” ãýñýí. (Ãåãåëü áóñ Ë.Í.Òîëñòîé õýëñíèéã àíäóóðàâ
áîëîëòîé. Ñóðâ.) Áàñ Ãåãåëü “Õóðö óõààíû ºìíº òîëãîé áºõèéíºì, ºðºâ÷
ñýòãýëèéí ºìíº ºâäºã íóãàëíàì” ãýñýí. Ìèíèé àæëûí øèðýýí äýýð áè÷ýýñòýé
áàéäàã ¿ãñ ýíý äýý.
Òà õºäºº íóòàãò òºðæ ºññºí àòóãàé ÷ àëü õýäèéíýý “õ¿ðýýæñýí” íèéñëýë
õ¿¿ þìàà. Õîò, õîòûíõûõîî òóõàé þó áîääîã âý?
Íèéñëýë ìààíü ãî¸ ñàéõàí áîëëîî. Àëáà àæëûí ýðõýýð áè ÷ õîòîî ººä
òàòàõ ãýæ ìýðèéæ ÿâëàà. Õîòîî öýöýðëýãæ¿¿ëýõ ãýæ ÷àäàõ ÷èíýýãýýðýý
¿çñýýí. Òºâ人 öýöýðëýãæñýí ø¿¿. Õàðèí õîòûíõîí ìààíü ñî¸ëã¿é áàéíà.
Ãóäàìæààð ÿâæ ÷àäàõã¿é áèå áèåíýý äàéð÷ ø¿ðãýýä çàìûí ãàíöõàí òàëààð
ç¿òãýõ þì. Àâòîáóñ óíààíä ñóóæ ñóðàõã¿é áàéíà. Çàëóóñ, õ¿¿õýä òîãëîõ,
íàðãèõ ãàçàð õîâîð. Òýäíèéã àðãà ýâèéã íü îëæ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõã¿é, åðºíõèéëºí
îíîëäîõ þì äàà. Çà áàñ õ¿ì¿¿ñ îðîí ñóóöàà àøèãëàæ ñóðäàãã¿é ýý. Õîòûíõîî
õºãæ뺺ñ ñóóã÷äûíõ íü ñî¸ë õîöîðëîî. Ýíèéã ë áîäìîîð.
Áèäýíòýé õýä õýäýí óóëçàõ öàã çàâ ãàðãàí, àñóóñàí áîëãîíä ººðèéí áîäîæ
ñàíàæ ÿâäãààð õàðèóëñàí òàíä áàÿðëàëàà. Òàíòàé õèéñýí ÿðèëöëàãà ò¿¿õýí
¿íýíèéã ãàðãàõàä õ¿íä ñàíàà ºã÷, òóñ áîëáîë áèäíèé õ¿ñýë áèåëýõ íü òýðýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí æèíõýíý ãèø¿¿í Áàçàðûí Øèðýíäýâ ãýæ ýðõýëæ
ÿâñàí àæèë, çàí ààøààðàà ýåðýã, ýñðýãèéí íýãäýë ãýæ õýëìýýð õ¿í þì áàéíà.
Ìàíàé ¿åèéí ë ñýõýýòýí. Ýíý ÿðèëöëàãààð áèä Øèðýíäýâ ãóàéí àìüäðàëûí
õàð, öàãààíûã òîäðóóëàõ ãýýã¿é íü óíøèã÷ àâãàéä îéëãîãäñîí áîëîâ óó.
Ýë òýìäýãëýëèéã õýâëýëä øèëæ¿¿ë÷èõýýä áàéòàë Øèðýíäýâ ãóàé ãýíýò
óòàñäàâ. “õººå, çàëóóñ ìèíü áè Ẻí áàÿð õººðò óìáààä áàéíà. Íàìûí Òºâ
Õîðîîíîîñ ìèíèé øèéòãýëèéã àðèëãàæ òîãòîîë ãàðãàæýý. Áè ¿¿íèéã ë õ¿ñýí
õ¿ëýýæ áàéñàí áîëîõîîð áàÿðëàæ òàëàðõñàíàà íàìäàà õýëìýýð áàéíà” ãýñíèéã
óíøèã÷èääàà óëàìæëàõàä òààòàé áàéíà.
Ñýòã¿¿ë÷ Íàíæààãèéí Ëõàãâà,
Çîõèîë÷ ÿíñýíãèéí Äîíèä íàð ÿðèëöëàà.
Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíä õàäãàëàãäàæ áóé
àêàäåìè÷ Áàçàðûí Øèðýíäýâèéí õóâèéí àðõèâààñ
460

ÃÓÐÀÂ. ÁÓÑÀÄ

ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ Õ¯¯ÕÄÈÉà ØÀËÃÀËÒÀÍÄ
ÀÌÆÈËÒÒÀÉ ÁÝËÒï¯ËÜÅ
Ñóðàã÷ áà áàãø íàðûí õàìãèéí õàðèóöëàãòàé ¿å àíãè äýâøèõ òºãñºëòèéí
øàëãàëò ñóðãóóëèóäàä ýõëýõ ãýæ áàéíà. Ìàíàé áàãø íàð, ýíý õè÷ýýëèéí
æèëèéí òóðø ñóðàã÷äàä ã¿í áàòæèëòàé ìýäëýã îëãîõûí òóëä øóðãóó
õºäºëìºðëºæ, îäîî ñóðãóóëèéí õ¿¿õäèéã øàëãàëòàíä áýëòãýõ, á¿õ õè÷ýýëä
ºíäºð ä¿í, ã¿íçãèé ìýäýö ¿ç¿¿ëýõèéí òºëºº òýäíèéã ÷èãë¿¿ëýí àæèëëàæ
áàéíà. ×îéáàëñàí àéìãèéí Áàÿíäóíä ñóìûí áàãà ñóðãóóëü (ýðõëýã÷ íü íºõºð
Ãîìáîñ¿ðýí), Ñ¿õáààòàð àéìãèéí ̺íõõààí ñóìûí áàãà ñóðãóóëü (ýðõëýã÷
íü íºõºð Ëóâñàíãîìáî), Öýöýðëýã õîòûí äóíä ñóðãóóëü (çàõèðàë íü ͺõºð
Õîîâîé) Óëààíáààòàð 2 äóãààð äóíä ñóðãóóëü (çàõèðàë íü íºõºð Áàëæèííÿì)
çýðýã îëîí ñóðãóóëèéí ñàéí àæèëëàãàà íü áàãø íýã á¿ð õè÷ýýëèéí ïðîãðàìì,
òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëýõ, ñóðàã÷äûã ñóðãóóëüä çààëãàæ áàéãàà õè÷ýýëèéã
ã¿íçãèé ýçýìøèõèéí òóëä ¿ðãýëæ àæèëëóóëàõûí òºëºº õÿíàëò øàëãàëòûã
òàâèõ çýðýã õè÷ýýëèéí àæëûã çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ÿâóóëàõûí ñàéõàí æèøýý
áîëæ áàéíà. Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí äóíä ñóðãóóëèéí áàãà àíãèéí áàãø Çýâãýý,
Óëààíáààòàðûí 3-ð äóíä ñóðãóóëèéí áàãà àíãèéí áàãø Ýðäýíýý íàð, ñóðàã÷äàä
øèíý õè÷ýýëèéã çààõûí çýðýãöýý, óðüä ¿çýæ ºíãºðñºí ç¿éëèéã äàâòàõ àæëûã
ººðñäèéí õàðèóöñàí àíãè äýýð àëü õýçýýíýý ýõëýýä, àìæèëòòàé ÿâóóëæ áàéíà.
Ìàíàé îëîí ñóðãóóëüä øàëãàëò óäàõã¿é ýõëýõ ãýæ áàéãàà ýíý ¿åä ñóðãóóëèéí
áàãø, ýðõëýã÷ íàðûí ¿¿ðýã óëàì èõ áîëîõ ¸ñòîé þì. ñóðãóóëèéí ýðõëýã÷
çàõèðàë íàð îäîî ¿åä õè÷ýýëèéí òºëºâëºãºº, ïðîãðàììûí áèåëýëòèéã õè÷ýýë
íýãá¿ðýýðøàëãàí ¿çýæ øèíý õè÷ýýë á¿ðèéí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, óðüä ¿çñýí
àæëûã ñóðàã÷ààð äàâòóóëàõ àæèëä ñóðãóóëèéíõàà áàãø íàðûã ÷èãë¿¿ëýí
àæèëëóóëàõ ¸ñòîé. Áàãø íýã á¿ð ÷èãë¿¿ëýí çààæ áàéãàà ç¿éëèéíõýý ¿çýë
ñóðòàëûí õýìæýýã äýýøë¿¿ëýí, óòãû íü óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëæ, óðüä çààñàí
ç¿éëèéã ñóðàã÷äààð äàâòóóëàí, ñóðëàãûí õóâüä õîöðîãäîæ áàéãàà ñóðàã÷äàä
òó¸ëàõ àæèëä àíõààðëàà óëàì èõ òàâèõ õýðýãòýé þì. ýäãýýð øààðäëàãûã
ýðõëýã÷, çàõèðàë, áàãø íàð ñàéí áèåë¿¿ëæ áàéãàà ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äûí
ìýäýö íü ã¿íçãèé, ÷àíàðòàé áàéäàã þì. Õàðèí õè÷ýýëèéí òºëºâëºãºº,
ïðîãðàììûã áèåë¿¿ëýõ, õè÷ýýë á¿ðèéí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ, ýýëæèò
øàëãàëòàíä ñóðàã÷äûã òºëºâëºãººòýé á¿ðòã¿¿ëýõèéí òºëºº ýðòíýýñ ñàíàà
òàâüæ òºëºâëºãººòýé àæèëëàäàãã¿é ýðõëýã÷, çàõèðàë áàãø íàðòàé ñóðãóóëèéí
ñóðàã÷äûí ìýäýö äîîä õýìæýýíä áàéäàã þì. ýíý õè÷ýýëèéí æèëèéí
íýãä¿ãýýð õàãàñûí ä¿íãýýð õàãàñûí ä¿íãýýð Áàÿíõîíãîð, Çàâõàí àéìãèéí
çàðèì ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äûí ä¿í ìàø õàíãàëòã¿é áàéâ. Ýíý àéìãóóäèéí
çàðèì ñóðãóóëèéí áàãà àíãèéí îëîí ñóðàã÷ 1951-1952 îíû õè÷ýýëèéí æèëèéí
íýãä¿ãýýð õàãàñûí øàëãàëòààð ìîíãîë õýë, òîî áîäëîãî, Ìîíãîë óëñûí
ò¿¿õèéí õè÷ýýëä ìóó ä¿í ¿ç¿¿ëñýí áà äóíä ñóðãóóëèéí àõëàõ àíãèóäàä
462

ôèçèê, õèìè, òîîíû õè÷ýýëä òààðóó ä¿í ¿ç¿¿ëæýý. Ýíý ñóðãóóëèóäûí àæëûã
Ãýãýýðëèéí ßàìíû áàéöààã÷, çààõ àðãûí ìýðãýæèëòýí íàð óäàà äàðàà øàëãàí
¿çýõýä, ñóðàã÷äûí ñóðëàãà ìóó áàéãààãèéí øàëòãààí íü çààäàã õè÷ýýëèéí
áýëòãýë äîðîé, çàðèì áàãø íàð õè÷ýýëèéí ïðîãðàìì, òºëºâëºãººã äóð ìýäýí
õàñàæ çààäàã, ñóðãóóëèéí ýðõ áàðèã÷èä íü áàãø íàðûí àæèëä ¿ðãýëæèéí
øàëãàëò õèéäýãã¿é çýðãýýñ áîëñîí áàéæýý. Çàâõàí àéìãèéí Àëäàðõààí ñóìûí
áàãà ñóðãóóëèéí äºðºâä¿ãýýð àíãèéí áàãø Áààòàð, äºðºâä¿ãýýð àíãèä òîîíû
õè÷ýýëèéã çààõäàà ãóðàâäóãààð àíãèéí ïðîãðàìààð ýíý îíû 3-ð ñàðûã õ¿ðòýë
ÿâóóëæ áàéñàí áà ìºí ñóì äàõü Áîðõûí ãîë äàõü ñóðãóóëüä õàãàñ æèëèéí
òóðø Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õèéã îãò çààãààã¿é áàéñàí çýðýã íü äýýð äóðüäñàí
øàëòãààíààñ áîëæýý. ̺í àéìãèéí ãýãýýðëèéí õýëòñèéí áàéöààã÷ íºõºð
Äîðæñ¿ðýí ýäãýýð ñóðãóóëüä 2 óäàà î÷ñîí áîëîâ÷ õè÷ýýëèéí ïðîãðàìì,
òºëºâëºãººã òèéíõ¿¿ çºð÷èæ áàéõàä ò¿¿íèéã ¿çýõã¿é, õàæóóãààð íü
åðºíõèéëºí äàâõèæ ºíãºð÷ áàéâ. Èéì äóòàãäàëòàé ýâëýð÷ õýðõýâ÷ áîëîõã¿é.
Èéì äóòàãäàëûã áàãø íàðûí õóðàë, çºâëºãººíººð õýëýëöýí, äîð íü óñòãàæ
áàõ õýðýãòýé. Ìàíàé ñóðãóóëèóä, òàë á¿ðèéí áîëîâñðîëòîé, øèíæëýõ óõààíû
¿íäýñ¿¿äèéã ñàéí ýçýìøñýí, òýð ìýäöýý ºäºð òóòàì ïðàêòèê àæèëä õýðýãëýæ
÷àäàõ òèéì õ¿ì¿¿ñèéã áýëòãýõ ¸ñòîé þì. ýíý á¿ãä íü áàãø íàð ñóðãóóëèéí
ïðîãðàììûã õýðõýí áèåë¿¿ëæ áàéãàà áà õè÷ýýëèéã ÿìàð ÷àíàðòàé çààæ
áàéãàà ÿâäàë äýýð ¿ðãýëæ ã¿íçãèé õÿíàëò øàëãàëòûã ÿâóóëæ áàéõ çîðèëãûã
àéìãèéí ãýãýýðëèéí õýëòñèéí àæèëòàí, ñóðãóóëèéí ýðõëýã÷ çàõèðàë íàðò
õóðöààð òàâüæ áàéíà. Àéìàã õîòûí ãýãýýðëèéí õýëòñèéí ýðõëýã÷, ñóðãóóëèéí
ýðõ áàðèã÷èä íü õè÷ýýë íýã á¿ðèéí ïðîãðàìì áèåëýãäñýí ýñýõèéã îäîîõîí
øàëãàæ, áàãà ñóðãóóëèóäàä ìîíãîë õýë, òîîíû 4 àðãà, Á¿ãä Íàéðàìäàõ
Ìîíãîë Àðä óëñûí ò¿¿õèéí çààëòûã, 7 æèëèéí ñóðãóóëèóäàä ôèçèê,
åðºíõèé ò¿¿õ, óòãà çîõèîë, áàéãàëèéí øèíæëýëèéí çààëòûã, àðâàí æèëèéí
ñóðãóóëèóäàä õèìè, ôèçèê, ò¿¿õ, îðîñ õýë áè÷èã çààëòûã ýðñ ñàéæðóóëàõ
ýð÷èìòýé àðãà õýìæýýí¿¿äèéã íýí äàðóé àâàõ ¸ñòîé. Ñóðãóóëèéí ýðõëýã÷,
áàãø íàð íü ïðîãðàììûí äàãóó, øèíý ç¿éëèéã çààõûí çýðýãöýýãýýð, óðüä ¿çýæ
ºíãºðñºí õè÷ýýë¿¿äèéã àíãè á¿ð äýýð äàâòàõ ÿëàíãóÿà àíãè äýâøèõ áà òºãñºõ
øàëãàëò ºõ ãýæ áàéãàà 4, 7, 10-ð àíãèä äàâòëàãèéã îíöëîí ÿâóóëàõ õýðýãòýé
þì. Àéìãèéí ãýãýýðëèéí õýëòñèéí àæèëòàí, ñóðãóóëèéí ýðõ áàðèã÷èä áîë
àíãè äýâøèõ öààøèä ñóðàëöàõ áà äóíä ñóðãóóëèéã òºãñãºæ äýýä ñóðãóóëüä
ñóðàëöàõûí àñàð èõ àøèã òóñûã ñóðãóóëèéí õ¿¿õýä áà òýäíèé ýõ, ýöãèéí
äóíä òàéëáàðëàí òàíèóëàõ ¸ñòîé. Àéìãèéí ãýãýýðëèéí õýëòñèéí àæèëòàí,
ñóðãóóëèéí ýðõ áàðèã÷èä íü çàðèì áàãø íàðûí ç¿ãýýñ ñóðàã÷äûí ìýäöèéã
áóðóó ¿íýëæ áàéãàà ãàâüÿàã¿é ºíäºð ä¿íã õèéìýë àðãààð äóð ìýäýí òàâèõ
ÿâäàëòàé øèéäâýðòýé òýìöëèéã ÿâóóëæ, õàâðûí øàëãàëòûã àìæèëòòàé
ºíãºð¿¿ëýýä, øàëãàëòûí äàðàà ñóðãóóëü íýã á¿ðèéí ýíý õè÷ýýëèéí æèëèéí
àæèëëàãààíû ñàéí ìóó òàëûã øèíæëýí ä¿ãíýæ ãàðãàõ áà ¿çýãäñýí äóòàãäàëûã
àðèëãàæ, øèíý õè÷ýýëèéí æèëä ñóðëàãà, õ¿ì¿¿æëèéí àæëûã ºíäºð õýìæýýíä
463

çîõèîõûí òóëä àæèëëàõ õýðýãòýé. Ìàíàé íàì, çàñàã, àðäûí ñóðãóóëèóäûã
öààøèä õºãæ¿¿ëýõ, ò¿¿íèé àæëûí õýìæýýã äýýøë¿¿ëýõ òàëààð àñàð èõ àðãà
õýìæýý àâ÷ èðñýí áà àâñààð ÷ áàéíà. Ñóðãóóëèéí õ¿¿õäèéã øèíæëýõ óõààíû
¿íäñ¿¿äèéí ã¿í, áàò ìýäöýýð çýâñýãëýæ, òýäíèéã ìàðêñèçì-ëåíèíèçìä ¿íýí÷
áîëãîí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõýä ìàíàé áàãø íàð öóöàëòã¿é àæèëëàõ ¿¿ðýãòýé.
Á.Øèðýíäýâ. ÁÍÌÀÓ-ûí Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéä
“¯íýí” ñîíèí. 1952.4.30
464

ªÍĪРÌÝÐÃÝÆËÈÉÍ ÁÎËÎÂÑÎÍ Õ¯×ÈÍ ÁÝËÒÃÝÕÝÄ
ÇÕÓ-ÀÀÑ ÌÀÍÀÉ ÎÐÎÍÄ ¯Ç¯¯ËÆ ÁÓÉ
ÀÕ Ä¯¯ÃÈÉÍ ÒÓÑËÀÌÆ
ÇÑÁÍÕÓ-ûã ¿¿ñãýí áàéãóóëñàíû 50 æèëèéí îéí ýíý ¿åä, ìîíãîëûí
àðä ò¿ìýí ºíãºðñºí õàãàñ çóó ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä ÇÕÓ-ûí àõ ä¿¿ãèéí
òóñëàìæààð ýõ îðíîî õºãæ¿¿ëýõýä îëñîí àìæèëòóóäûí àëäàðò çàìûã áàõäàí
ñàíàæ áàéãàà íü ç¿é ¸ñíû õýðýã áèëýý.
Àóãàà èõ îêòÿáðèéí õóâüñãàëààð ýõýëñýí äàÿí äýëõèéí ò¿¿õò à÷ õîëáîãäîë
á¿õèé íýí èõ ¿éë ÿâäëóóäûí öààøäûí øóóä ¿ðãýëæëýë íü 1922 îíä ÇÑÁÍÕÓûã
¿¿ñãýí áàéãóóëñàí ÿâäàë ìºí.
ÇÕÓ áîë ñîöèàëèçì, ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàëèçìûí çàð÷èì äýýð
¿íäýñëýãäýæ òîãòíîí õºãæèæ áàéãàà ÷ºëººò, ýðõ òýãø ÇÑÁÍÓ-äûí àðä
ò¿ìíèé óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, ¿çýë ñóðòëûí íýãäýë þì. Îëîí ¿íäýñòýíò
çºâëºëò ã¿ðíèé àðä ò¿ìýí, ÿñòíóóäûí íàéðàìäàë, íýãäýë, íÿãòðàëûí æèíõýíý
àõ ä¿¿ñýã ýíý öîî øèíý õàðèëöàà íü äýëõèé äàõèíû ã¿í à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
ÇÑÁÍÕÓ-ä àíõ óäàà òîãòíîí õºãæñºí îëîí ¿íäýñòí¿¿ä áà óëñ õîîðîíäûí
ýíý õàðèëöààíû ç¿é òîãòîö, çàð÷ìóóä íü äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí
õ¿ðýýí äýõ óëñ õîîðîíäûí õàðèëöàà áîëîí îð÷èí ¿åèéí îëîí óëñûí
õàðèëöààíû á¿õ ñèñòåìä ººðèéí ÿðóó òîä èëýðëýý îëñîîð áàéíà. ¯íäýñíèé
àñóóäëûã ñîöèàëèñò ¸ñîîð øèéäâýðëýõýä ÇÕÓ-ûí íýýæ ºãñºí øóëóóí
ñàðóóë çàìààð ýä¿ãýý îëîí ¿íäýñòýí á¿õèé ñîöèàëèñò óëñ îðíóóä õºãæèæ
áàéíà. ¯íäýñíèé àñóóäëûã ñîöèàëèçì áà ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàëèçìûí
ìàðêñèñò-ëåíèíèñò çàð÷ìààñ ãàäóóð æèíõýíý ¸ñîîð øèéäâýðëýæ áîëäîãã¿é
ÇÕÓ áà ñîöèàëèñò áóñàä îðíû ò¿¿õýí òóðøëàãà áàò íîòîëëîî.
ÇÑÁÍÕÓ-ûí ãàäààä áîäëîãûí ëåíèí÷ çàð÷ìóóä íü íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí
áàéãóóëàìæ á¿õèé óëñ ã¿ðí¿¿ä ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí îðøèæ, ýðõ òýãø,
õàðèëöàí àøèãòàé õàìòðàí àæèëëàõ áà äýëõèéä áàò áýõ ýíõ òàéâíûã òîãòîîõ
íàéäâàðòàé ¿íäýñ áîëæ ºãºâ.
Àóãàà èõ îêòÿáðèàð ýõýëæ óëìààð ÇÑÁÍÕÓ á¿ðýëäýõ¿¿í áýõæèõèéí
çýðýãöýý, ºðíºí ã¿íçãèéðñýí ñîöèàëèñò ººð÷ëºëò¿¿ä íü ìàíàé óëñûí òºðèéí
òóñãààð òîãòíîëûã áýõæ¿¿ëýõ, ò¿¿íèé íèéãýì, ýäèéí çàñãèéã ººð÷ëºí
õºãæ¿¿ëæ óëìààð óëñ îðîí ôåîäàëèçìààñ ñîöèàëèçìä øèëæèí îðîõîä
øèéäâýðëýõ õ¿÷èí ç¿éë íü áîëæ ºãñºí áèëýý.
Ìîíãîë, çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé íàéðàìäàë, àõ ä¿¿ õî¸ð îðíû õàìòûí
àæèëëàãàà íü àðäûí õóâüñãàëûí îëîëò àìæèëòûã õàìãààëàí áýõæ¿¿ëýõ,
òóñ îðíûã êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìààð ñîöèàëèçìä õ¿ðãýõ àñóóäëûã
àìæèëòòàé øèéäâýðëýõ, ìîíãîë îðîíä ¿éëäâýð, ñîöèàëèñò õºäºº àæ àõóé,
ñî¸ëûã ºðíºí õºãæ¿¿ëýõýä øèéäâýðëýõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýñýýð èðñýí áºãººä
ã¿éöýòãýæ áàéíà.
465

ÇÕÓ-ûí òóñëàìæèéí ò¿¿õýí à÷ õîëáîãäëûã òîäîðõîéëîí íºõºð
Þ.Öýäýíáàë áè÷èõäýý: “ÇÕÓ-ààñ ìîíãîë îðîíä ¿ç¿¿ëäýã òóñëàìæ ìàíàé îðíû
íèéãìèéí àìüäðàëûí á¿õ òàëûã õàìàðñàí, á¿õíèéã áàãòààñàí òóñëàìæ ÿìàãò
áàéñàí áºãººä áàéñààð ÷ áàéíà. Ìàíàéä ¿íýíäýý ÇÑÁÍÕÓ-ûí òóñëàìæã¿éãýýð
õºãæñºí óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí íýã ÷ ñàëáàð áàéõã¿é, ìàíàé óëñàä
çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé àõ ä¿¿ãèéí òóñëàìæèéã õ¿ðòýýã¿é ãàíö ÷ ºíöºã áóëàí
áàéõã¿é” ãýæýý. 1
ÇÕÓ-ààñ ìàíàé àðä ò¿ìýíä ¿ç¿¿ëñýýð áóé îëîí òàëûí òóñëàìæèéí íýãýí
÷óõàë õýëáýð áîë ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóé ñî¸ëûí ãîëëîõ ñàëáàðóóäàä
àæèëëàäàã ºíäºð ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷íèéã çºâëºëòèéí ñóðãóóëèóäààð
áýëòãýí ãàðãàæ áàéãàà ÿâäàë ìºí þì.
Ìàíàé çàëóó÷óóä, á¿ð ÇÑÁÍÕÓ-ûã ¿íäýñëýí áàéãóóäàãäñàí 1922 îíîîñ
ýõëýí çºâëºëòèéí ñóðãóóëèóäàä îðæ ñóðàëöñàí áèëýý. ×óõàì ýíý öàãààñ
ýõëýí ìàíàé îõèä õºâã¿¿ä ¿åýñ ¿åä ÇÑÁÍÕÓ-ûí òºðºë á¿ðèéí ñóðóóëèóäàä
ñóðàëöàæ, ç¿éë á¿ðèéí ìýðãýæëèéã ýçýìøñýýð èðñýí áèëýý.
Ǻâëºëòèéí ñóðãóóëèóäàä 1922 îíä ñóðñàí ìîíãîëûí öýðãèéí àíõíû
ìýðãýæèëòýí Õ.×îéáàëñàí, Ñ.Öýðýíãîìáî íàðààñ ýõëýí äàðàà íü ÊÓÒÂ,
Ëåíèíãðàä, Ýðõ¿¿ãèéí èõ ñóðãóóëèéí áýëòãýë àíãè áîëîí Óëààí-¯äèéí
ìîíãîë ðàôáàê, Ìîñêâà, Ëåíèíãðàä, Êèåâ, Õàðüêîâ, Àëìà-Àòà, Ñâåðäëîâñê,
Òàøêåíò çýðýã ÇÕÓ-ûí áóñàä õîòûí äýýä, äóíä ñóðãóóëèéã òºãñãºñºí ìàíàé
îëîí çóóí çàëóóñ ýõ îðîíäîî ñîöèàëèçìûã áàéãóóëàõ ¿éëñò ãàâüÿà öóóòàé
õºäºëìºðºº çîðèóëæ, çºâëºëòèéí ñóðãóóëèàð õ¿ì¿¿æñýí õ¿íäýò íýð àëäàðûã
íàíäèãíàñààð èðñýí áèëýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí çàëóó÷óóä çºâëºëòèéí ñóðãóóëèóäàä ò¿¿õýí ÷óõàë ÷óõàë
¿å¿äýä äàðààëàí ñóðàëöàæ áàéõäàà, Ǻâëºëò îðíû àìüäðàëòàé òàíèëöñààð
èðñýí íü òýäíèé öààøäûí ¿éë àæèëëàãààíä íýí ÷ ñóðãàìæòàé áîëæ ºã÷ýý.
ÇÕÓ-ä àíõëàí ñóðàëöñàí çàëóóñ çºâëºëòèéí àðä ò¿ìýí, óëñ àðäûí àæ
àõóéãàà 1921-1925 îíä ñýðãýýí áîñãîõ ¿éë õýðýãò õóâüñãàëò ñàíàà÷ëàãà,
áààòàðëàã õºäºëìºðºº çîðèóëàí àæèëëàæ áàéñíûã ¿çýöãýýñýí þì. Òýä
çºâëºëòèéí àæèë÷èí àíãè, òàðèà÷èí, ñýõýýòíèé õºäºëìºðèéí öóóò áààòàðëàã
æèøýýíä çîðèãæèí ýõ îðîíäîî ýðãýí èðæ, ôåîäàëûí õàðèëöààã óñòãàõ,
íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëò¿¿äèéã õèéõ, àðäûí àðä÷èëñàí òºðèéã
áàòàòãàõ òýìöýëä èäýâõèéëýí ç¿òãýöãýýñýí þì. Òýäãýýðèéí äàðàà ÇÕÓ-ä
ñóðàëöñàí ìàíàé çàëóó÷óóä ÇÑÁÍÕÓ-ä ñîöèàëèñò íèéãìèéã (1926-1940 îíä)
öîãöëîí áàéãóóëñàí ãàéõàìøèãò ¿éë ÿâäëûã ¿çýöãýýñýí áèëýý.
Íèéãìèéí õºãæëèéí ò¿¿õèéí õàìãèéí äýâøèëò áàéãóóëëàãà-ñîöèàëèçìûã
á¿òýýí áîñãîã÷äûí áàäðàíãóé æèøýýãýýð çîðèãæñîí ìàíàé òýð çàëóó÷óóä
ýõ îðîíäîî áóöàæ èðýýä, óëñ àðäûí àæ àõóé ñî¸ëûí ÷óõàë ñàëàà ìº÷ð¿¿äýä
àæèëëàöãààæ, òóñ îðîí êàïèòàëèçìûã àëãàñàí ñîöèàëèçìä øèëæèí îðîõîä
1
Þ.Öýäýíáàë “Èëòãýë ºã¿¿ëýë, õýëñýí ¿ã” IV áîòü. ÓÁ., 1971
“Èõ îêòÿáðü áà äîðíî äàõèíû óëñ ò¿ìýí” ò.230
466

øèéäâýðëýõ õóâü íýìðýý îðóóëöãààñàí þì.
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíýýñ ôàøèñò ãåðìàíû ýñðýã ÿâóóëñàí àóãàà èõ
ýõ îðíû äàéíû æèë¿¿äýä (1941-1945 îíóóäàä) ñóðàëöàæ áàéñàí ìàíàé
çàëóó÷óóä, êîììóíèñò íàìûíõàà ìýðãýí óäèðäëàãûí äîð Ãèòëåðèéí ãåðìàíû,
èìïåðèàëèñò ßïîíû õ¿÷èéã áóò öîõèæ, äýëõèéí äàõèíàà ò¿¿õýí ÿëàëò
áàéãóóëñàí çºâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñèéí òýìöýë, õºäºëìºðò ºðãºí äýëãýð èëðýí
ãàð÷ áàéñàí áààòàðëàã ¿éë ÿâäëûã õàðöãààñàí áèëýý.
ÇÕÓ-ä ñóðàëöàæ áàéñàí ìàíàé îëîí õ¿ì¿¿ñ àðäûí õóâüñãàëûí îëîëò
àìæèëòûã õàìãààëàõ, ÿëàíãóÿà Õàëõûí ãîëûí äàéíû ¿å, ìºí ìîíãîë àðäûí
àðìè èìïåðèàëèñò ÿïîíû öýðãèéí õ¿÷èéã 1945 îíä áóò öîõèîä áààòàðëàã
ç¿òãýë, ñîöèàëèñò ýõ îðîí÷ øèíæ ÷àíàðàà õàðóóëñàí áèëýý. 1946-1960 îíä
Ǻâëºëòèéí ñóðãóóëèóäàä ñóðàëöñàí ìîíãîëûí èðãýä ýõ îðíûõîî àìüäðàëûí
á¿õ ñàëàà ìº÷èðò ñîöèàëèñò ¿éëäâýðèéí õàðèëöààíû ÿëàëòûã õàíãàõûí òºëºº
àðä ò¿ìíèéõýý õèéñýí òýìöýëä ¿íýò èõ õóâü íýìðýý îðóóëöãààâ.
Ýä¿ãýý Ǻâëºëòºä ñóðàëöàæ áàéãàà ìàíàé çàëóó÷óóä ÇÑÁÍÕÓ-ûí
êîììóíèçìûí á¿òýýí áàéãóóëàëòûí ÿâöàä øóóä òàíèëöàõ áîëîìæ á¿õèé èõ
õóâü çàÿàòàé õ¿ì¿¿ñ þì.
Ǻâëºëòèéí ñóðãóóëü áîë êîììóíèñò ºíäºð ¿çýë ñàíàà ïðîëåòàðèéí
èíòåðíàöèîíàëèçì, ã¿í ã¿íçãèé àðäà÷ ÷àíàð, ÷àäàìãàé ìýðãýæèë, á¿òýýë÷
áîäîë ñàíàà, ÷èí çîðèã, áààòàðëàã ÷àíàðûã ñóðàëöàãñàääàà îëãîäîã þì.
Áèä çºâëºëòºä ñóðãóóëü òºãñºæ ìýðãýæëèéí äèïëîì àâñàí èõ çàâøààíäàà
áàÿðëàí áàõäàæ, àðä ò¿ìíèéõýý ñàéí ñàéõíû òºëºº õºäºëìºðëºñººð èðñýí
áºãººä õºäºëìºðëºö㺺æ áàéíà.
Ǻâëºëòºä ñóðãóóëü òºãññºí ìàíàé ìýðãýæèëòí¿¿ä íü øèíæëýõ óõààí
òåõíèêèéí ¿íäñèéã ýçýìøèõäýý, ÇÑÁÍÕÓ-ûí ñîöèàëèñò, êîììóíèñò á¿òýýí
áàéãóóëàëòûí ÿâöòàé òàíèëöàæ èðýýä ººðèéí îðîíä ñîöèàëèçìûã áàéãóóëàõ
áà àæ ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé, àðäûí áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí, óðëàã, óòãà
çîõèîëûã õºãæ¿¿ëýõ õýðýãò õàìãèéí èäýâõòýé îðîëöñîîð áàéíà.
Òýä ñîöèàëèçì, ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàëèçì áîëîí àóãàà èõ
Â.È.Ëåíèí, ÷èí çîðèãò Ä.Ñ¿õáààòàð íàðûí ¿íäýñëýí áàéãóóëñàí ìîíãîëçºâëºëòèéí
íàéðàìäëûí ¿éë õýðýãò ¿íýí÷ýýð ç¿òãýã÷ ìýðãýæèëòýí íàð þì.
Ǻâëºëòºä ñóðãóóëü òºãñºã÷äèéí ÿðóó òîä ä¿ð ìàíàé îðíû àìüäðàëûí
ñàëàà ìº÷èð á¿õýíä èëðýí ãàðñààð áàéäàã þì. Ýíý áîë ººðèéí îðîíä
ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ ¿éë õýðýãò ìýäëýã ÷àäâàð, õºäºëìºðºº çîðèóëæ áàéäàã
ºíäºð ¿çýë ñàíàà á¿õèé êîììóíèñò, ãóéâàøã¿é èíòåðíàöèîíàëèñò íàð áîëñîí
ìàíàé íàì, òºð, îëîí íèéòèéí ç¿òãýëòí¿¿ä:
Ñîöèàëèñò ýäèéí çàñãèéí ¿ð á¿òýýëèéã áàéíãà äýýøë¿¿ëýõèéí òºëºº
àæèë÷èí àíãè, íýãäýëæñýí àðäóóäûíõàà ýãíýýíä àæèëëàæ áàéãàà ¿éëäâýð,
õºäºº àæ àõóé, òýýâðèéí ìýðãýæèëòí¿¿ä:
Ñîöèàëèçìûí ¿éë õýðýã, àðä ò¿ìíèéõýý ñàéí ñàéõíû òºëºº, ìýäëýã
õºäºëìºðºº çîðèóëñàí ýðäýìòýä:
467

Õîé÷ ¿åèéã õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷, ñî¸ë áîëîâñðîëûã äýëãýð¿¿ëýã÷ àðäûí
áîëîâñðîë áà ñî¸ëûí àæèëòíóóä:
Îð÷èí ¿åèéí õ¿ì¿¿ñèéíõýý ñàéõàí ÷àíàðûã èëýðõèéëýí ýãøèãëýäýã óðëàã,
óòãà çîõèîëûí àæèëòíóóä:
Àðä ò¿ìíèéõýý ýð¿¿ë ýíõèéí ìàíàà áîëñîí àíàãààõ óõààíû àæèëòíóóä
çýðýã ñàéí ñàéõàí ÿðóó òîä ä¿ð þì.
1972 îíû 10 äóãààð ñàðûí áàéäëààð ãàðãàñàí á¿ðýí áóñ, ìýäýýíýýñ ¿çýõýä,
ºíãºðñºí 50 æèëèéí äîòîð çºâëºëòèéí ñóðãóóëèóäàä ìîíãîëûí 15104 îõèä,
õºâã¿¿ä ñóðàëöñàíû äîòîð, Ìîñêâàä 2209, Ýðõ¿¿ä 704, Ëåíèíãðàäàä 648,
Óëààí-¯¿äýä 400, Êèåâò 220, Ñâåðäëîâñê 154 õ¿í òóñ òóñ ñóðàëöæýý. 1
Äýýð äóðäñàí òîî áàðèìòààñ ¿çýõýä, ìàíàé óëñûí îëîí çóóí èðãýä ÇÕÓ-ûí
íèéñëýë áààòàð õîò Ìîñêâà, Â.È.Ëåíèíèé íýðýìæèò áààòàð õîò Ëåíèíãðàä,
ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õýí îëîëò ÿâäëóóäòàé øóóä õîëáîî á¿õèé Ýðõ¿¿
õîò, Óðàëûí õ¿íä ¿éëäâýðèéí òºâ Ñâåðäëîâñê çýðýã õîòóóäûí ñóðãóóëèóäàä
ñóðàëöàæ áîëîâñðîë ýçýìøñýí àç çàâøààíòàé õ¿ì¿¿ñ áèëýý.
Ìàíàé çàëóó÷óóä Êèåâ, Òàøêåíò, Àëìà-Àòà, Óëààí-¯¿ä õîòóóäûí
ñóðãóóëèóäàä ñóðàëöàæ áàéõäàà, Ëåíèíèé ¿íäýñíèé áîäëîãî, ïðîëåòàðûí
èíòåðíàöèîíàëèçì, îëîí ¿íäýñòíýýñ á¿ðýëäýí òîãòíîñîí Ǻâëºëò ã¿ðíèé
õîëáîîíû áîëîí ººðòºº çàñàí òîãòíîõ ýðõ á¿õèé á¿ãä íàéðàìäàõ óëñóóäûí
àðä ò¿ìíèé àìüäðàë õýðõýí áèåëýëýý îëæ áàéñàíòàé òàíèëöñààð áàéæýý.
ÇÕÓ-ûí ñóðãóóëèóäàä ñóðàëöñàí õ¿ì¿¿ñèéã çàðèì ìýðãýæëýýð àâ÷ ¿çâýë:
Òýýâðèéí ìýðãýæëýýð òºìºð çàìûí 220 èíæåíåðèéã îðîëöóóëàõàä 524
õ¿í, ãåîëîãèéí ìýðãýæëýýð 511 õ¿í, õºíãºí ¿éëäâýðèéí ìýðãýæëýýð 503,
õºäºº àæ àõóéí ìýðãýæëýýð 400 îð÷èì, ýäèéí çàñãèéí ìýðãýæëýýð 428,
öàõèëãààí ýíåðãèéí ìýðãýæëýýð 400 îð÷èì, õîëáîîíû ìýðãýæëýýð 117,
ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ìýðãýæëýýð 209, ñî¸ë óðëàãèéí ìýðãýæëýýð 278, ìîä
áîëîâñðóóëàõ ìýðãýæëýýð 108 õ¿í áàðèëãûí ìýðãýæèëòýí çýðýã áóñàä îëîí
ìÿíãàí õ¿ì¿¿ñ ñóðàëöàöãààæýý. 2
Ìàíàé îðíû ýðäýìòäèéí 93,8% íü Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà áóþó äýýä ñóðãóóëèóäàä ñóðàëöàí ïðàêòèê,
äàäëàãà õèéæ ýðäìèéí çýðãýý õàìãààëöãààñàí áºãººä òýäíèé äîòîð 8
àêàäåìè÷, ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿ä 20 òóñ òóñ îðîëöîæ áàéãàà þì. 3
Ǻâëºëòºä ñóðãóóëü òºãñºã÷äèéí äîòîð ÁÍÌÀÓ-ûí áààòàð 5, õºäºëìºðèéí
áààòàð 3, òºðèéí øàãíàëò 21, àðäûí áîëîâñðîë, ñî¸ë óðëàã, àíàãààõ óõààíû
ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí 54 õ¿í òóñ òóñ áàéíà. 4
¯¿íýýñ ãàäíà Ǻâëºëòºä ñóðãóóëü òºãñºã÷äèéí äîòðîîñ îëîí çóóí õ¿ì¿¿ñ
ìàíàé íàì, òºð óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ àëáàí
òóøààëä àæèëëàæ ººðèéí îðîíä ñîöèàëèçì àìæèëòòàé áàéãóóëàõ, ìîíãîë-
1
ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí áîëîâñðîëûí ÿàìíû àðõèâ.
2
ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí áîëîâñðîëûí ÿàìíû àðõèâ.
3
ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí áîëîâñðîëûí ÿàìíû àðõèâ.
4
Ìîíãîëîîñ ÇÕÓ-ä ñóðãóóëü òºãñºã÷äèéí õîëáîîíû àðõèâ.
468

çºâëºëòèéí àõ ä¿¿ãèéí óëàìæëàëò íàéðàìäëûã áýõæ¿¿ëýõ ¿éë õýðýãò íýí
÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéäãèéã íýìæ õýëýõ õýðýãòýé.
Äýýðõ ã¿éöýò áèø ìýäýýí¿¿äýýñ àâ÷ ¿çýõýä Ǻâëºëòèéí ñóðãóóëèóä ìàíàé
àðäûí øèíý ñýõýýòíèéã á¿ðýëä¿¿ëýõýä õè÷íýýí èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí, òýäãýýð
òºãñºã÷èä ýõ îðîíäîî ñîöèàëèçì áàéãóóëàõàä ÿìàð áàéð ñóóðü ýçýëæ èðñýí íü
òîäîðõîé áàéíà.
Ìîíãîëûí çàëóó÷óóä Ǻâëºëòèéí ñóðãóóëèóäàä ñóð÷ ýõýëñíèé 50 æèëèéí
îéã òýìäýãëýõäýý, îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû òåõíèêèéí ¿íäñèéã ìàíàé
çàëóó÷óóäàä ýçýìø¿¿ëæ, ìýäëýãýý ýõ îðîíäîî ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ, àðä
ò¿ìíèé ñàéí ñàéõíû òºëºº çîðèóëàõ á¿õ áîëîëöîîã îëãîñîí ÿâäàëä òóñ îðíû
àðä ò¿ìýí, ñýõýýòí¿¿ä ÇÕÓ-ûí îëîí ¿íäýñòýíò àõ ä¿¿ àðä ò¿ìýí, ÇÕÓ-ûí
Ëåíèíèñò Êîììóíèñò Íàì, Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçàð, çºâëºëòèéí ñóðãóóëèóäûí
õàìò îëîíä ã¿í òàëàðõëàà èëýðõèéëæ áàéíà.
Ǻâõºí ýõ îðîíäîî òºäèéã¿é áàñ àóãàà èõ îêòÿáðü áà êîììóíèçìûí àëòàí
ºëãèé áîëñîí àõ ä¿¿ ÇÑÁÍÕÓ-ä ñóðàõ àçòàé áîëîìæèéã çàëóó÷óóääàà îëãîæ
áàéäàã ýíõðèé õàéðò ÌÀÕÍ, Çàñãèéí ãàçàðòàà ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, ìàíàé
îðíû ñýõýýòí¿¿ä õýìæýý õÿçãààðã¿é òàëàðõäàãàà áàñ èëýðõèéëæ áàéíà.
Ñîöèàëèçì òºãñ áàéãóóëàõ òàëààð ÌÀÕÍ-ààñ äýâø¿¿ëýí òàâüñàí äºðºâ äýõ
óäààãèéí ïðîãðàììûã àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëýõýä ìàíàé îðíû àëäàðò àæèë÷èí
àíãè, íýãäýëæñýí àðä, ñýõýýòí¿¿ä íàìûíõàà óäèðäëàãûí äîð ÇÕÓ áîëîí áóñàä
ñîöèàëèñò îðíóóäûí èíòåðíàöèîíàë÷ àõ ä¿¿ãèéí òóñëàìæààð ¿éëäâýð, õºäºº
àæ àõóé, òýýâýð, õîëáîî, àðäûí áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ë óðëàãèéíõàà
öààøäûí õºãæèëä øèíý ëóò àìæèëòóóäûã îëñîîð áàéíà.
Ñîöèàëèçì á¿òýýí áàéãóóëæ äóóñãàõ ò¿¿õýí çîðèëòûã øèéäâýðëýõýä
ìàíàé çàâîä, ôàáðèê, óóðõàé, áàðèëãà, òýýâðèéí àæèë÷èä áîëîí íýãäýë,
ñàíãèéí àæ àõóéí õºäºëìºð÷ îëîí ò¿ìýí íýð òºðòýéãýýð àæèëëàöãààæ
áàéäàãò áèä ¿ðãýëæ áàõàðõäàã áèëýý.
ÌÀÕÍ-ûí ïðîãðàìì, íàìûí XV-XVI èõ õóðàë áîëîí óäàà äàðààãèéí á¿ãä
õóðàë îð÷èí ¿åèéí òåõíèêèéí äýâøèëòèéí øààðäëàãààñ óðãàí ãàðñàí øèíý
÷óõàë çîðèëòóóäûã òóñ îðíû óëñ, àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí á¿õ ñàëáàðûí
àæèëòàí íàðûí ºìíº äýâø¿¿ëýí òàâüñàí þì.
Ýäãýýð çîðèëòóóäûã àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëýõ òýìöýëäýý áèä êîììóíèçìûã
á¿òýýí áàéãóóëæ áóé çºâëºëò íºõäèéíõºº öóóò õºäºëìºðèéí çîðèãæóóëàã÷
æèøýýãýýð óðüäûí àäèë øóðãóó ñóðàëöàí õºäºëìºðëºõ áîëíî.
Öàã ¿åèéíõýý øààðäëàãûí ò¿âøèí äýýð áàéõûí òóëä ìýäëýãýý áàéíãà
äýýøë¿¿ëæ, áèåý òîîõ àëü íýãýí èëðýëèéã æèãøèí ¿çýæ õàìò îëíûõîî
ñàíàëûã õ¿ëýýí àâ÷ ººðòºº áà áóñäàä òàâèõ øààðäëàãàà äýýøë¿¿ëæ,
íàéäâàðëàí äààëãàñàí àæèëäàà õàðèóöëàãàòàé õàíäàæ, ºäºð á¿ðèéí
àìüäðàëààð òàâèãäàæ áóé õîéøëóóëàøã¿é àñóóäëûã øóóðõàé øèéäâýðëýæ,
àæèë÷ õè÷ýýíã¿é, ñàíàà÷ëàãàòàé áàéõ ÿâäàë áîë ìàíàé ñîöèàëèñò íèéãìèéí
ãèø¿¿í íýã á¿ðèéí íýí òýðã¿¿íèé ¿¿ðýã ìºí áèëýý.
469

Ìàë àæ àõóéã òîãòâîðòîé õºãæ¿¿ëýõ, ìàëûí àøèã øèì, òàðèà íîãîîíû
óðãàöûã äýýøë¿¿ëýõ ÿâäëûã õàíãàõûí òóëä øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí
îëîëòûã õºäºº àæ àõóéä ÷àäàìãàé íýâòð¿¿ëýõ çàìààð, òóñ îðíû ìàë àæ àõóé,
ãàçàð òàðèàëàíèéí ìàòåðèàë òåõíèêèéí áààç áàéãóóëàõàä îðóóëáàë çîõèõ
õóâü íýìðýý óëàì íýìýãä¿¿ëýõ õàðèóöëàãàòàé òîì çîðèëò ìàíàé õºäºº àæ
àõóéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí ºìíº òàâèãäàæ áàéãàà þì.
Õºäºëìºðèéí á¿òýýëèéã öóöàëòã¿é äýýøë¿¿ëýõ, ¿éëäâýðèéí áàéãóóëëàãà
íýã á¿ðèéí òåõíèêèéí õ¿÷èí ÷àäëûã á¿ðýí àøèãëàõ, ò¿¿õèé ýäýý õýìíýõ,
¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ çàìààð ¿éëäâýð, áàðèëãà,
òýýâðèéí ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëòûã õýðýã äýýð íü
õàíãàõ èõ øààðäëàãà ìàíàé èíæåíåð, òåõíèê, òåõíîëîãè÷äèéí ºìíº òàâèãäàæ
áàéíà.
Îþóòàí ñóðàã÷äûí ñóðãàëò, áîëîâñðîë õ¿ì¿¿æëèéí õýìæýýã ýðñ
äýýøë¿¿ëýõ ýýëæèò ýíý çîðèëòûã ìàíàé íàìûí àðäûí áîëîâñðîëûã
àæèëòíóóäûí ºìíº äýâø¿¿ëýí òàâüæ áàéíà. Á¿õ òºðëèéí äóíä äýýä
ñóðãóóëèéí áàãø íàð ìýðãýæëèéíõýý ò¿âøèíã ¿ðãýëæ äýýøë¿¿ëæ,
ñóðãóóëèóäàä çààäàã ãîë õè÷ýýë¿¿äèéã îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíòåõíèêèéí
õºãæëèéí ò¿âøèí, ñîöèàëèñò óëñ àðäûí àæ àõóéí øààðäëàãàíä
òîõèðòîë íü äýýøë¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé. Ýíý çîðèëòûã áèåë¿¿ëýõýä òîî,
ôèçèê, õèìè, áèîëîãè, íèéãìèéí óõààíû õè÷ýýë¿¿äèéí çààëòûí ÷àíàðûã
ñàéæðóóëàõàä ãîë àíõààðëàà òàâèõ íü ÷óõàë áîëæ áàéãàà íü ÷óõàìõ¿¿ äýýðõè
õè÷ýýë¿¿äèéã ñóðàã÷äàä ã¿íçãèé ýçýìø¿¿ëýõã¿é áîë òýä öààøäàà äýýä
ñóðãóóëüä ñóð÷ ÷àäàõã¿é íü ìýäýýæ.
Ìàíàé çàëóó÷óóä ýõ õýëýý íýâòýðõèé ìýääýã áîëîõûí çýðýãöýý, îðîñ õýë
ñóäëàõ íü îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé ãýäãèéã í. Þ.Öýäýíáàë óäàà äàðààëàí
òýìäýãëýí õýëñýí áèëýý.
À.Ñ.Ïóøêèí, È.Ñ.Òóðãåíåâ, Ë.Í.Òîëñòîé, À.Ì.Ãîðüêèé íàð ìºíõèéí
çîõèîëîî òóóðâèæ, õ¿í òºðºëõòíèé ñóóò áàãø Â.È.Ëåíèí á¿õíèéã ÿëàã÷
ñóðãààëàà áè÷ñýí, îðîñûí èõ àðä ò¿ìíèé õýë áîë îð÷èí ¿åèéí áîëîâñðîë
äýâøëèéí ã¿¿ð íü áîëæ áàéíà. ×óõàìõ¿¿ ýíý õýëèéã ìýäýõã¿é îð÷èí ¿åèéí
õýí áîëîâ÷ áèåý ã¿éöýò áîëîâñðîëòîé áîëëîî ãýæ ¿çýõ ¿íäýñã¿é þìàà.
Ìàíàé äýýä ñóðãóóëèéí áàãø, àæèëòíóóä íü çºâëºëòèéí ñóðãóóëèóäûí
òóðøëàãà òóñëàìæèíä òóëãóóðëàí ìýðãýæèëòíèéã áýëòãýõ àñóóäëûíõàà
÷àíàðûã ýðèí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí äýâøèëò, òóñ îðîíä
ñîöèàëèçìûã áàéãóóëæ äóóñãàõ çîðèëòûí õýìæýýíä õ¿ðòýë äýýøë¿¿ëýõ
¿¿ðýãòýé õ¿ì¿¿ñ þì.
ªºðèéí îðíû àìüäðàëä øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí îëîëò àìæèëòûã ¿ð
á¿òýýëòýé íýâòð¿¿ëýõèéí òóëä òóëãóóð øèíæëýõ óõààíû ãîë ÷èãëýëèéí
ò¿âøèí äýýð áàéõ çîðèëòûã íàìààñ øèíæëýõ óõààíû àæèëòíóóäûí ºìíº
äýâø¿¿ëýí òàâüæ áàéäàã þì.
Èíãýõäýý ìàíàé Íàìûí Òºâ Õîðîî îíîë ïðàêòèêèéí íýí õýðýãöýýòýé
àñóóäëûã áîëîâñðóóëàõàä øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãûí õàìò îëîí áîëîí
470

ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë÷äûã ÷èãë¿¿ëýí, òýäíýýñ àíõààðëàà òºâëºð¿¿ëâýë
çîõèõ íýí ÷óõàë çîðèëòóóäûã òîäîðõîéëîí çààæ áàéäàã áèëýý.
Ìàíàé áîëîâñîí õ¿÷íèé ¿çýë ñóðòàë, îíîëûí áýëòãýë, ýçýìøñýí
ìýðãýæëèé íü äýýøë¿¿ëýõ àñóóäàëä íàì áàéíãà àíõààð÷, õºäºëìºðò øèíèéã
ñàíàà÷ëàõ ÿâäëûã ñàéøààí äýìæèæ, õºäºëìºðèéí á¿õ íºõöºëèéã áèé áîëãîí
ºã÷ áàéäàã þì.
Ýíý á¿õ çîðèëòûã øèéäâýðëýõýä çºâëºëòèéí ñóðãóóëèóäàä ñóðàëöààä
òóñ îðíû óëñ, àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí øèéäâýðëýõ ñàëàà ìº÷ð¿¿äýä àæèëëàæ
áàéãàà ìýðãýæèëòí¿¿äýä îíöãîé ¿¿ðýã îíîãäîæ áàéíà.
Àìüäðàë ¿ðãýëæ óðàãø õºãæèæ, øèíæëýõ óõààí-òåõíèê óðüä ºìíº
¿çýãäýýã¿é ò¿ðãýí çàìààð õºãæèæ áàéãàà íü çºâëºëò áà ººðèéí îðíû äýýä
äóíä ñóðãóóëüä ñóðàëöñàí õýí áîëîâ÷ ìýäëýãýý ¿ðãýëæ äýýøë¿¿ëæ áàéõûã
øààðäàæ áàéíà. ×óõàìõ¿¿ òýãýæ ìýðãýæëýý áàéíãà äýýøë¿¿ëæ ÷àäñàíààðàà
áèä àðä ò¿ìíýýñýý ñîöèàëèçì òºãñ áàéãóóëàõûí òºëºº ÿâóóëæ áóé òýìöýë
õºäºëìºðèéí òýðã¿¿íèé ýãíýýíä ÿâæ ÷àäàõ þì.
ÇÕÓ-ä êîììóíèçìûã áàéãóóëæ, øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí äýâøèë ºðí¿¿í
õºãæèæ áóé ýíý ñàéõàí ¿åä çºâëºëòèéí ñóðãóóëèóäàä ñóðàëöàæ áóé îõèä
õºâã¿¿ääýý õàíäàí àíõààðóóëàõ áèäíèé óðèëãà áîë òýä ìàðêñèçì ëåíèíèçì,
çºâëºëòèéí òýðã¿¿íèé øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí ¿íäýñèéã ã¿íçãèé ýçýìøèæ,
îðîñ õýëèéã îíö ñàéí ñóð ãýäýãò îðøèæ áàéíà.
Òóñ îðíû óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí òºðºë á¿ðèéí ñàëàà ìº÷èðò àæèëëàæ
áóé ìýðãýæèëòí¿¿äèéí ìýäëýãèéã áàéíãà äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð ìàíàé îðîíä
àæèëëàæ áàéãàà çºâëºëòèéí ìýðãýæèëòí¿¿äýýñ ñóðàõ, ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ
ñåìèíàð, óðò áîãèíî õóãàöààíû êóðñèéã çîõèîí ÿâóóëàõ òàëààð ìàíàé íàì
çàñàã îëîí àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ áàéíà. Ñàÿâòàð Óëààíáààòàð òºìºð
çàìûí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí ñåìèíàð ÿâàãäàæ, ýíý ¿åýð ìàíàé òºìºð çàìûí
ìýðãýæèëòýí íàð çºâëºëòèéí ïðîôåññîðóóäûí ëåêö, èëòãýëèéã ñîíññîíîîñ
ãàäíà ººðñäèéíõºº ìýðãýæëèéí àæëûí òóðøëàãûã ä¿ãíýñýí èëòãýë, ñîíñãîë
òàâüñàí áàéíà. Óã ñåìèíàð ¿ð àøèãòàé áîëñíîîñ ãàäíà öààøäàà áóñàä
÷èãëýëèéí ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéí ìýäëýãèéí õýìæýýã äýýøë¿¿ëýõ àðãà
õýìæýýíä íýí ÷óõàë ¿ëãýð æèøýý áîëæ ºã뺺. Ýíý òóðøëàãààñ ñàíàà àâ÷
á¿õ ÿàì ãàçðóóä ººðèéí ñèñòåìýýð áóþó çºâëºëòèéí ñóðãóóëèóäûí äýðãýä
ñåìèíàð, êóðñ çîõèîõ çàìààð ìýðãýæèëòíèéõýý áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ
àæëûí 5 æèëèéí òºëºâëºãººã çîõèîõ õýðýãòýé áàéíà.
Èíãýõäýý ñåìèíàð, êóðñýä îðîëöîã÷äûã çºâõºí Óëààíáààòàð õîò òºäèé
áóñ áàñ îðîí íóòàãò óëñ, àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí ÷óõàë ñàëàà ìº÷èðò àæèëëàæ
áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí äóíäààñ ñîíãîí õàìààðóóëàõ íü ÷óõàë áàéíà.
Ǻâëºëòèéí íºõäèéí òóñëàìæààð ìàíàé îðîíä ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé,
ñî¸ë àõóéí îëîí àðâàí øèíý áàðèëãóóä æèë á¿ð áàðèãäàæ áàéãàà íü òºðºë
á¿ðèéí áîëîâñîí õ¿÷í¿¿äèéí ìýðãýæëèéã äýýøë¿¿ëýõ áà òýäýíä øèíý øèíý
ìýðãýæëèéã ýçýìø¿¿ëæ ÷àäàõ á¿õýë á¿òýí äýýä ñóðãóóëèóä áîëæ áàéíà.
Ýíý àÿàòàé áîëîëöîîã ¿ð á¿òýýëòýé àøèãëàæ, çºâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñèéí íýã
471

àäèë øèíèéã á¿òýýí áàéãóóëàõ, áàéãóóëñàí ¿éëäâýð áàéãóóëãûí ãàçðóóääàà
çºâëºëòèéí íàéç íàðààñ ñóðñàí òóðøëàãààðàà ¿ð á¿òýýëòýé àøèãëàõ,
õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã óëàì äýýøë¿¿ëýõ íü áèäíèé íýí ÷óõàë çîðèëãî ìºí
þì.
Áèäíèé íàéç çºâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñèéí æèøýýãýýð ¿éëäâýð, çàâîä, õºäºº àæ
àõóé, ñóðãóóëü, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí á¿òýýë÷ õºäºëìºðèéí
òýðã¿¿íèé ýãíýýíä îðîëöîí àæèëëàöãààæ, çºâëºëòºä ñóðãóóëü õèéñíèéõýý
à÷èéã õàðèóëöãààÿ.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ
“ØÓÀ-èéí ìýäýý” ¹1, 1973
472

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÀÐÄÛÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÛÍ ÃÎË ¯Ð Ä¯Í ÁÎË
ÑÎÖÈÀËÈÇÌ ÁÀÉÃÓÓËÆ ÁÓÉ ßÂÄÀË ÌªÍ
Àðäûí õóâüñãàë ìàíäàõûí ºìíºõ ìîíãîë îðíû íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí
äîòîîä, ãàäààä íºõöºë áà ñîöèàëèçìûí ÿëàëòàä õ¿ðýõèéí òóëä ÿâóóëñàí
íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ã¿í ã¿íçãèé õóâüñãàëò àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò çýðãèéã
õàðüöóóëàí áîäîõ äóòàì, 1921 îíû Àðäûí õóâüñãàëûí à÷ õîëáîãäîë óëàì
òîìðóóí áîëäîã áèëýý.
Xóâüñãàëûí ºìíºõ Ìîíãîë îðîí íü îëîí çóóí æèëèéí òóðøèä ôåîäàëûí
õàðèëöàà íî¸ðõñîí õîöðîãäñîí óëñ áàéâ.
Ýíý õàðèëöàà íü ôåîäàëóóä, ãàçàð áà ìàëûã á¿ðýí, õàìæëàãà àðäûã õàãàñ
ºì÷ëºõ ¿íäñýí äýýð òîãòîæ áàéâ. Ôåîäàëûí ýíý ºì÷èéí çýðýãöýý àðäóóä
õóâèéí ºì÷òýé áàéâ. Õàìæëàãà àðäóóä õýäýí ìàëàà õîøóó íî¸äûí õàðüÿà
íóòàã áýë÷ýýðò õàðèóëæ ìºí ýçýíäýý òîî òîìøã¿é àëáàí òàòâàð íèéë¿¿ëæ,
õºëñã¿é çàðöëàãäàí, ¿ã¿éðëèéí òóéëûã ¿çýæ áàéâ.
×óõàì ¿¿íä ë ìºëæèãäºã÷ àðä, ãàäààäûí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷èä áà ýçýðõýã
ò¿ðýìãèé÷¿¿äýýð äýìæ¿¿ëñýí ìºëæèã÷ ôåîäàë àíãè õî¸ðûí õîîðîíäûí
àíãèéí çºð÷ëèéã õóðöàòãàäàã ýäèéí çàñãèéí áîäèò øàëòãààí îðøèæ áàéâ. Óëñ
îðíû çàõ çýýëèéã àòãàæ áàéñàè ãàäààäûí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷ êàïèòàë íü àðä îëíû
ò¿¿õèé ýäèéã òýãø áóñ àðèëæààíû àðãà õýðýãëýí ººðèéí áàðàà òàâààðààð
ñîëüæ, èõ àøèã õîíæîî îëæ, òýäíèéã øóóä áóþó ôåîäàëóóäààð äàìæóóëàí
ñîðîí ìºëæèæ áàéâ.
Àðä îëíîîñ äîòîîäûí ôåîäàë, ãàäààäûí áîîë÷ëîã÷äûí ýñðýã õèéñýí ýäèéí
çàñàã, óëñ òºðèéí òýìöýë óëàì õóðöäàæ áàéñàí íü êîëîíèéí äàâõàð äàðëàëààð
á¿ð ÷ øèð¿¿ñ÷ áàéâ. Õÿòàäûí ìèëèòàðèñòóóä õýýë õàõóóëü, ýëäýâ çàëü ìýõ,
õ¿÷èðõèéëýë çýðýã óëàìæëàëò àðãàà õýðýãëýæ, Ìîíãîëûí Àâòîíîìèò ýðõèéã
1919 îíû 11-ð ñàðä óñòãàæ, òóñ îðîíä õÿòàäûí ôåîäàë, õóäàëäàà÷èä, ìºíãº
õ¿¿ëýã÷èä íàðûí èõ õàí ¿íäýñòíèé ýçýðõýã ò¿ðýìãèé ýðõ àøãèéã èëýðõèéëñýí
öóñò äèêòàòóðàà òîãòîîñîí áèëýý. Ìîíãîëûí òºðèéã óñòãàñàí ýíý áóçàð
ãàñëàíò ÿâäàë àðä ò¿ìíèé äóðã¿éöëèéã ºðí¿¿ëæ, øèéäâýðòýé òóëàëäààíä
õºäºëãºâ. Èéì íºõöºëä Ìîíãîëä óëàì õóðöäàí ºðíºæ áàéñàí ¿íäýñíèé ýðõ
÷ºëººíèé õºäºë㺺íä Àóãàà èõ Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàë øèéäâýðëýõ
íºëºº ¿ç¿¿ëýâ.
Ãàäààäûí áóëààí ýçëýã÷èä, äîòîîäûí ôåîäàëûí ýñðýã ìîíãîëûí ò¿ìíýýñ
ÿâóóëñàí ýíý òýìöëèéí çàìûã ìàðêñèçì-ëåíèíèçì, àóãàà èõ Îêòÿáðèéí
ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíàà ãèéã¿¿ëæ áàéâ.
Ñóóò Â.È.Ëåíèí õóâüñãàë ÿëàõààñ á¿ð ºìíº Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õóâü
çàÿàã îíöãîé ñîíèðõîí, ò¿¿íèé ýðõ ÷ºëºº, òºðèéí òóñãààð òîãòíîõ ýðõèéã
äýìæò¿ãýé ãýæ Îðîñûí àæèë÷èí àíãè, áóñàä îðíû õóâüñãàëò õ¿÷èíä õàíäàí
óðèàëæ, ýíý çîðèëãûí òºëºº òýðã¿¿íèé îðíû ÿëñàí ïðîëåòàðè íàðòàé õîëáîî
òîãòîîæ òýìöýõ çàìûã ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä çààæ ºãñºí þì.
473

Ǻâëºëò òºðèéí ãàäààä áîäëîãûí àíõíû ÷óõàë áàðèìòóóä áîë ýíõ òàéâíû
òóíõàã áè÷èã áà õààíò çàñãèéí ãàçðààñ êîëîíè áà õàãàñ êîëîíè îðíóóäàä
òóëãàí õ¿ëýýëãýñýí òýãø áóñ ãýðýý õýëýëöýýðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí ÿâäàë
þì.
Äîðíî äàõèíû àðä ò¿ìíèé òóñãààð òîãòíîë áèå äààñàí ýðõèéã õÿçãààðëàõ
çîðèëãîîð Õààíò îðîñ óëñààñ èìïåðèàëèñò áóñàä îðíóóäòàé áàéãóóëñàí á¿õ
íóóö ãýðýýã Ǻâëºëò òºð õ¿÷èíã¿é áîëãîí çàðëàâ. Èíãýñíýýð Ǻâëºëò îðîí
ôåîäàë-êîëîíèéí äàðëàëààñ ÷ºëººëºãäºõèéí òºëºº äàðëàãäñàí îðíóóäûí
àðä ò¿ìíýýñ, îëîí óëñûí èìïåðèàëèçìûí ýñðýã ÿâóóëæ áàéñàí òýìöëèéí
íàéäâàðòàé ò¿øèã òóëãóóð, õîëáîîòîí õàíü íºõºð íü áîëñîí áèëýý.
Â.È.Ëåíèí òýðã¿¿òýé Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàð ¿éë àæèëëàãààíûõàà àíõíû
ºäðººñ ýõëýí áóñàä îðíóóäòàé ÿëàíãóÿà äîðíî äàõèíû õºðø óëñóóäòàé
Ǻâëºëò îðîñ óëñ øèíý æèíõýíý ýðõ òýãø, õàðèëöàà òîãòîîõîä áýëýí
áàéãààãàà óäàà äàðàà ìýäýãäýæ áàéñàí áèëýý.
Ǻâëºëò Îðîñûí Çàñãèéí ãàçàð 1919 îíû 8-ð ñàðûí 3-íä Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìýí, çàñãèéí ãàçàðò äàâòàí èð¿¿ëñýí áè÷èãòýý: õààíò îðîñîîñ ìîíãîëä
ýäýëæ áàéñàí îíöãîé ýðõèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîñíîî äàõèí ìýäýãäýâ. Óã áè÷èãò
“...Ìîíãîë óëñ áîë ýðõ ÷ºëººò îðîí ìºí... Òóñ îðíû çàñãèéí á¿õ ýðõ áà ø¿¿í
õàëàõ ýðõ ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä áàéõ ¸ñòîé. Ãàäààäûí ãàíö ÷ õ¿í ìîíãîëûí
äîòîîä õýðýãò îðîëöîõ ýðõã¿é...
...Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçàð ýíý òóõàé ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä ºíäºð
äóóãààð ºðãºìæëºí ìýäýãäýæ, Îðîñûí àðä ò¿ìýíòýé äèïëîìàò õàðèëöààã
ò¿òãýëçýëã¿é òîãòîîí, Ìîíãîëûí ÷ºëººò àðä ò¿ìíèé òºëººëºã÷äèéã óëààí
àðìèéí ºìíººñ óãòàí ÿâóóëàõûã õ¿ñíý” ãýæýý.
Ǻâëºëò çàñãèéí ýíý óðèàã ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýðã¿¿íèé õ¿ì¿¿ñ
òóéëûí õàëóóíààð òàëàðõàí õ¿ëýýæ àâñàí áèëýý.
Íèéñëýë Õ¿ðýýíä áàéñàí õóâüñãàëò ¿çýë ñàíààòàé îðîñ õ¿ì¿¿ñòýé
õîëáîîòîé áàéñàí Ä.Ñ¿õáààòàð, çºâëºëòèéí Ýðõ¿¿ õîòíîî ñóðàëöàæ áàéõäàà
õî¸ðäóãààð ñàðûí îðîñûí õóâüñãàëûí ¿éë ÿâäëûã í¿äýýð ¿çñýí X.×îéáàëñàí,
õóâüñãàëûí ºìíºõ ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðûí öýðãèéã êîìàíäàëæ áàéõ
¿åäýý Ñèáèðèéí íýðò ïàðòèçàí Ï.Å.Ùåòèíêèí áîëîí Ǻâëºëòèéí õèëèéí
öýðãèéí äàðãà íàðòàé íÿãò õîëáîîòîé áàéñàí àëäàðò Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ
íàðûí çýðýã àðäûí òýðã¿¿íé îëîí õ¿ì¿¿ñ èõ îêòÿáðèéí õóâüñãàëæóóëàã÷ ¿çýë
ñàíààã ã¿íýý òóñãàí õ¿ëýýí àâ÷ áàéñàí áèëýý.
Ôåîäàë àíãèéí õàðãèñ äýýä á¿ëýã, õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòýí íàðûí ñ¿ðëýã,
õýýë õàõóóëä àâòàãäàí àâòîíîìèéã óñòãàõ ãýñýí òýäíèé øààðäëàãûã ¿ã äóóã¿é
õ¿ëýýí àâ÷ áàéñàí òýð ¿åä, ãàäààäûí áóëààí ýçëýã÷äèéí ýñðýã ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ÷ºëººëºõ òýìöýë, äîòîîäûí ôåîäàëóóäûí ýñðýã àíãèéí
òýìöýëòýé óÿëäàæ, óðüä ºìíº ¿çýãäýýã¿é õ¿÷èðõýãýýð ºðíºæ áàéâ. Õàðèéí
áóëààí ýçëýã÷äèéã õàìòûí õ¿÷ýýð çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ýñýðã¿¿öýõèéí
÷óõëûã àðä ò¿ìíèé òýðã¿¿íèé õýñýã óëàì á¿ð ã¿íçãèé îéëãîäîã áîëîâ.
Ìîíãîëä òîãòñîí õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòí¿¿äèéí õàðãèñ äýãëýì, ôåîäàë
474

àíãèéí óëñ òºðèéí áîäëîãûí äàìïóóðàë, öýðãèéí øèíý øèíý çàðäëûí
óðøãààð àðä îëíû óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí áàéäàë ñ¿ðõèé äîðîéòîæ áàéñàí òýð
íºõöºëä Ä.Ñ¿õáààòàð, ò¿¿íèé ¿íýí÷, õàìòðàí ç¿òãýã÷äèéí óäèðäëàãààð 1919
îíä õóâüñãàëò íóóö õî¸ð á¿ëýã õ¿ðýýíä áàéãóóëàãäàâ.
Ìîíãîëûí õóâüñãàëò áàéãóóëëàãóóä íýí ò¿ð¿¿íä òóñëàìæ ãóéõààð
çºâëºëò îðîñ óëñàä õàíäàâ. Óíãåðíèé öàãààí öýðãèéí äýýðýì÷èä Óëààí àðìèä
öîõèãäîí ìîíãîëûí íóòàã ðóó öºìðºí îðæ áàéñàí òýð ¿åä èíãýæ òóñëàìæ
õ¿ñýõ íü á¿ð ÷ õîéøëóóëøã¿é ç¿éë áàéâ. Ìàë÷èí àðäûí äóíäààñ Ñ¿õáààòàð,
ò¿¿íèé ¿íýí÷ õàìòðàí ç¿òãýã÷äèéí 1921 îíû 3-ð ñàðûí ýõýýð áàéãóóëñàí
Àðäûí íàì êîìèíòåðí áà ÇÕÓÊÍ-ààð äàìæóóëàí îëîí óëñûí êîììóíèñò
õºäºë㺺íòýé íÿãò õîëáîîòîé áîëñîíû à÷ààð Àðäûí õóâüñãàëûí óäèðäàí
÷èãë¿¿ëýã÷ õ¿÷ áîëæ ÷àäñàí áèëýý.
Îëîí óëñûí èìïåðèàëèçìûí ýñðýã Ǻâëºëò Îðîñ áà ìîíãîëûí àðä
ò¿ìí¿¿äèéí òýìöëèéí íýãäñýí çîðèëãî íü ÇÑÁÍÕÓ-ûí àæèë÷èí àíãè
ìîíãîëûí ìàë÷èí àðäûí óëñ õîîðîíäûí õîëáîîã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõàä ò¿ëõýö
áîëñîí áèëýý. Èíãýñíýýð ìàðêñèçì-ëåíèíèçì, Àóãàà èõ Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò
õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíààíû ÿëãóóñàí íºëºº áà çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé
èíòåðíàöèîíàëü÷ òóñëàìæèéí à÷ààð èìïåðèàëèçì, ôåîäàëèçìûã ýñýðã¿¿öñýí
àðäûí àðä÷èëñàí õóâüñãàë ÌÀÕÍ-ûí óäèðäëàãûí äîð 1921 îíä ÿëëàà.
Àðäûí õóâüñãàëò íàìûíõàà óäèðäëàãààð áàéãóóëàãäñàí Ñ¿õáààòàð
òýðã¿¿òýé àðäûí æóðàìò öýðýã îäîîãèéí Àëòàíáóëàã õîòîä ¿¿ðëýæ áàéñàí
¿é îëîí ãàìèí öýðãèéã áóò íèðãýæ, óëìààð Ǻâëºëòèéí óëààí àðìèéí
àíãèóäûí òóñëàìæòàéãààð óíãåðíèé öýðãèéã ñºíººí äàðæ, ýõ îðíîî ãàäààäûí
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí õàðãèñëàëààñ ýãíýãò ÷ºëººëñºí áèëýý. Òýðã¿¿íèé
îðîíä ìàíäñàí ñîöèàëèñò õóâüñãàë íü êîëîíè áà õàðààò îðíû ýðõ ÷ºëººíèé
àðä÷èëñàí õóâüñãàëóóäòàé íýãäýí íèéëýõ ò¿¿õýí òàâèëàíòàé áîëîõ òóõàé
àóãàà èõ ñýòãýã÷ Â.È.Ëåíèíèé ñóðãààë çºâ áîëîõûã ìîíãîë àðäûí õóâüñãàë
á¿ðýí íîòîëëîî.
Çàñãèéí ýðõèéã áàéëäàí àâàõ ÿâäàë áîë 1921 îíû Àðäûí õóâüñãàëûí ãîë
çîðèëò áàéâ. Ýíý çîðèëãî íü àðäûí õóâüñãàë ÿëìàãö, çàñãèéí ýðõ á¿õ îðîí
äàÿàð 1921 îíû 7 äóãààð ñàðä Àðäûí çàñãèéí ãàçàðò øèëæèæ, óëìààð 1921-
1924 îíä ÿâóóëñàí àðãà õýìæýý áà 1924 îíä ÁÍÌÀÓ-ûã òóíõàãëàñíààð
õýðýãæëýý îëñîí þì.
Àðäûí õóðëûí õýëáýðýýð Ìîíãîëä òîãòñîí àðäûí òºð, 1921-1940 îí õ¿ðòýë
¿ðãýëæèëñýí õóñüñãàëûí àíõäóãààð øàòíû òóðø Àðäûí õóâüñãàëò íàìûí
óäèðäëàãûí äîð õºäºëìºð÷èí àðäûí äèêòàòóðûí õýëáýðýýð õºãæèí àæèë÷èí
àíãè áà òàðèà÷íû äèêòàòóðûí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ èðýâ.
Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàë, äýëõèéí àíõíû ñîöèàëèñò îðîí Ǻâëºëò óëñòàé
òîãòîîñîí õîëáîî áà õàìòûí àæèëëàãààíû à÷ààð ìàíàé îðîí êàïèòàëèñò áóñ
çàìààð õºãæèæ, ñîöèàëèçìä äýâøèí îðîõ áîäèò áîëîëöîîòîé áîëîâ.
Ýõëýýä ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº ÷èãëýãäñýí õóâüñãàëò õºäºë㺺í íü
êàïèòàëèçì áà èìïåðèàëèçìûí ýñðýã á¿ðýí õóâèð÷ áîëîõ òóõàé Â.È.Ëåíèíèé
475

óäàà äàðààãèéí ¿çýë ñàíààã ìîíãîë àðäûí õóâüñãàë òóéëûí òîäîîð íîòëîâ.
Ê.Ìàðêñ, Ô.Ýíãåëüñ íàðûí óðüä÷èëàí õàðñàí ìýðãýí ñóðãààëûã Â.È.Ëåíèí
ò¿¿õýí øèíý íºõöºëä á¿òýýë÷ýýð õºãæ¿¿ëýí, óðüä ºìíº õîöðîãäîí áàéñàí
ìîíãîë ìýò îðíóóä ñîöèàëèñò îðíû òóñëàìæààð õºãæëèéí êàïèòàëèñò øàòûã
àëãàñàí ñîöèàëèçìä øèëæèæ áîëîõûã îíîëûí ¿¿äíýýñ íîòëîí áàòàëñàí
áèëýý.
Â.È.Ëåíèí 1921 îíä Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èäòýé óóëçàæ ÿðèëöàõäàà,
Ìîíãîë îðîí êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæèõèéí õàìãèéí ãîë àñóóäëóóäûã
òîäðóóëàí çààñàí áèëýý. Â.È.Ëåíèí äýýðõ ç¿éëèéã çºâëºõ人 íàì áà àðäûí
òºðèéí ¿¿ðãèéã äýýøë¿¿ëýõ áîëîí çºâëºëò-ìîíãîëûí íàéðàìäëûã áýõæ¿¿ëýõ
íü êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìûí çîðèëòóóäûã øèéäâýðëýõèéí äîòîîä,
ãàäààä ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éë ìºí ãýæ îíöëîí çààæýý. Ëåíèíèé äýýðõ çºâëºìæèéã
óäèðäëàãà áîëãîí 1924 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí III èõ õóðàë Ìîíãîë îðîí
êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæèõ ÿâäàë ãàíö çºâ çàì ìºí ãýæ ¿çñýí áèëýý.
Àðäûí çàñàãò ìîíãîë óëñ, çºâëºëò óëñòàé á¿õ òàëûí õàìòûí àæèëëàãààãàà
õºãæ¿¿ëñýíèé çýðýãöýý, àðäûí íàì, îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺íòýé
íÿãò õîëáîîòîé àæèëëàæ áàéñíû à÷ààð Ìîíãîëûí àðäûí õóâüñãàë õºãæñººð
óëñ îðíîî ñîöèàëèçìä øèëæ¿¿ëýõäýý 1921-1940 îí õ¿ðòýë àðä÷èëñàí áà 1940-
1961 îí õ¿ðòýë ñîöèàëèñò õî¸ð ¿å øàòûã äàìæñàí áèëýý.
Àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò òóóøòàé õèéõ çàìààð óëñ îðíîî ñîöèàëèçìä
äýâø¿óëýí õºãæ¿¿ëýõ áîäèò áîëîëöîîòîé áîëîõûã íàì àíõààðàí ¿çýæ,
õóâüñãàëûí ýõíèé øàòàíä äóíäàä çóóíû õàðèëöààã óñòãàõ, ñîöèàëèñò
áàéãóóëàëòàíä øèëæèí îðîõ óðüä÷èëñàí íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëò òàâèâ.
Ýíý ¿íäñýí äýýð ôåîäàëûí ýðõ ÿìáûã õÿçãààðëàæ, òýäýíä ºíäºð àëáàí òàòâàð
íîîãäóóëñàí þì. ¯¿íèé çýðýãöýý äóíä àæ àõóéòàíä èõ õýìæýýíèé õºíãºëºëò
¿ç¿¿ëæ, ÿäóó÷óóäûã àëèâàà íýãýí àëáà òàòâàðààñ ýãíýãò ÷ºëººëæ áàéâ.
Àðäûí çàñàã ôåîäàëûí ýñðýã ÷èãëýñýí áîäëîãî ÿâóóëàõäàà, àðä îëíîîñ
ÿíç á¿ðèéí àëáà ãóâ÷óóð àâ÷ øèíý íºõöºëä àðä îëíû õºäºëìºðèéã àøèãëàõàä
÷èãëýñýí ìºëæèã÷ ýëåìåíò¿¿äèéí ýëäýâ îðîëäëîãîîñ õºäºëìºð÷èí îëíû ýðõ
àøãèéã ÿìàãò õàìãààëæ áàéëàà.
Ôåîäàëûí ýñðýã ÿâóóëñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýý íü ñºíºæ áóé ôåîäàë
àíãèéí øèð¿¿í ýñýðã¿¿öýëòýé òóëãàð÷ áàéâ. Òýðõ¿¿ àíãèéí òýìöýë íü
þóíû ºìíº àðäûí çàñãèéí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí àðãà õýìæýýã ¿éì¿¿ëýõ,
õóâüñãàëûí ýñðýã õóéâàëäààí çîõèîõ, õàðèéí èìïåðèàëèñò õ¿÷íèé
äýìæëýãýýð çýâñýãò áîñëîãî ãàðãàõ çýðýã õýëáýðýýð èëýð÷ áàéâ.
ÌÀÕÍ-ààð óäèðäóóëñàí àðäûí àðä÷èëñàí òºð àæ àõóé-ýäèéí çàñàã, ñî¸ë
áîëîí óëñ îðíû áàòëàí õàìãààëàõ ÿðâèãòàé ¿¿ðãýý òóóøòàé ã¿éöýòãýñýýð
áàéæýý.
Àðäûí òºðººñ ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öýí õýðýãæ¿¿ëñýí õóâüñãàëò ººð÷ëºëòèéí
äîòðîîñ 1929-1932 îíä 11000 ãàðóé õàð, øàð òîì ôåîäàëûí ìàë, ýä õºðºíãèéã
õóðààñàí ÿâäàë îíöãîé áàéð ñóóðü ýçëýíý. Ò¿ëõýãäýí óíàñàí ôåîäàë àíãèéí
ýñýðã¿¿öëýýñ øàëòãààëàí, èòã¿¿ëýí ñýíõð¿¿ëýõ, õ¿÷ õýðýãëýõ çýðãýýð äýñ
476

äàðààòàé àâ÷ ÿâóóëñàí ôåîäàë àíãèéã óñòãàõ çîðèëò àðäûí óâüñãàëûí ýõíèé
øàòíû òºãñãºëä á¿ðýí áèåëæ ÷àäñàí áèëýý.
Àðäûí òºð íü íàìûíõàà óäèðäëàãààð òóñ îðíû çàõ çýýëýýñ ãàäààäûí ìºíãº
õ¿¿ëýã÷ êàïèòàëûã øàõàí çàéëóóëàõ, ýäèéí çàñãèéí áèåý äààñàí áàéäëûã
õàíãàõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõäýý, äîð äóðäñàí ÷óõàë àðãà õýìæýýí¿¿äèéã
õýðýãæ¿¿ëñýí. ¯¿íä:
- Òóñ îðîíä òàðàí ¿¿ðëýñýí ãàäààäûí, ãîëöóó õÿòàäûí õóäàëäààíû
ï¿¿ñ¿¿äèéí ìºëæëºãººñ àðäûí àæ àõóéòíûã ÷ºëººëºõèéí òóëä ýêîïîðò,
èìïîðòûí ã¿éëãýýã ãàðòàà àâàõ çîðèëãîîð á¿ð 1921 îíû 12 äóãààð ñàðä
áàéãóóëàãäñàí õóäàëäààíû áîðëóóëàõ õîðøîîãîî áàéíãà áýõæ¿¿ëñýýð èðæýý.
- Ãàäààäûí õóäàëäààíû ï¿¿ñ¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã õÿçãààðëàæ, óëñ îðíû
õýðýãöýýíä õóðèìòëàëûí ýõ ¿¿ñâýðòýé áîëîõ çîðèëãîîð àðäûí òºðººñ äýýðõ
ï¿¿ñèéí õóâüä ãààëèéí áà àëáàí òàòâàðûí íýãäìýë áîäëîãî ÿâóóëæ, ò¿¿íèéãýý
òóóøòàé õýðýãæ¿¿ëëýý.
- Ãàäààäûí ï¿¿ñ¿¿äèéí áàéð ñóóðèéã ñóëðóóëæ, íàòóðàë àæ àõóéí
òàâààðëàã ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýí, ìàëûí òîî, òîëãîéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð
õóâüñãàëûí äàðààõ æèë¿¿äýä, òóõàéëáàë 1933-1936 îíä ìàë àæ àõóé,
õóäàëäààíû òàëààð àðäûí õóâèéí ñàíàà÷ëàãûã òºðèéí õÿíàëòûí äîð äýìæèí
ÿâóóëæ èðæýý.
- ÁÍÌÀÓ-ààñ ÇÕÓ-òàé òîãòîîñîí õóäàëäàà ýäèéí çàñãèéí õàìòûí
àæèëëàãààã áàéíãà ºðãºòãºí õºãæ¿¿ëæ èðñýí íü êîëîíèéí õîöðîãäñîí
îðíóóäàä êàïèòàëèçìààñ òóëãàí òîãòîîñîí çàõ çýýëèéí ìºí ÷àíàðààñ
¿íäñýýðýý ÿëãààòàé áºãººä àðäóóäàä àøèãòàé õóäàëäààã ¿¿ñãýí õºãæ¿¿ëýõýä
èõýýõýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ áàéâ.
Õóâüñãàëûí àðä÷èëñàí øàòàíä òóñ îðíû àæ àõóéí ãîë ÷óõàë ñàëáàðóóäàä
êàïèòàëèñò áóñ øèíý-ýäèéí çàñãèéí ñèñòåìèéí ñàëàà ìº÷ðèéã áàéãóóëàõ
òîìîîõîí ÷óõàë çîðèëòóóäûã Â.È.Ëåíèíèé çºâëºë㺺, çààâðûí äàãóó
áàñ øèéäâýðëýæ áàéâ. Àðäûí òºð ÇÕÓ-ûí òóñëàìæààð îð÷èí ¿åèéí àæ
¿éëäâýð, òýýâýð, õîëáîîíû ñàëáàðûí ¿¿ñâýð, ñàíõ¿¿-çýýëèéí ñèñòåìèéã áóé
áîëãîæ ýäãýýð ñàëáàðò êàïèòàëèñò ñàíàà÷èëãà õºãæèõèéã õÿçãààðëàæ áàéâ.
Êàïèòàëèñò áóñ ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä Ǻâëºëò
óëñ òóñ îðîíä óðò, áîãèíî õóãàöààíû õºíãºëºëòòýé çýýëëýã îëãîõ, àæ
¿éëäâýðèéí ãàçðûã õºíãºëºëòòýé íºõöºëä áàéãóóëàõ áà èíæåíåð òåõíèêèéí
àæèëòàí, àæèë÷äàà èð¿¿ëýõ, ¿íäýñíèé áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýæ ºãºõ çýðýã
òóñëàìæèéã ¿ç¿¿ëæ áàéâ.
Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí õóäàëäàà ýäèéí çàñãèéí äýýðõ õàìòûí àæèëëàãàà íü
òóñ îðíûã ãàäààäûí êàïèòàëààñ ÷ºëººëæ, ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí òàëààð
òóñãààð òîãòíîëîî áýõæ¿¿ëýõýä øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì. Äóðäñàí
õóãàöààíä íàì, àðäûí çàñãèéí ãàçàð õ¿í àìûí áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäëûã
àðèëãàõ, àðäûí áîëîâñðîë, ñî¸ë, óðëàã, øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð
àñàð èõ àæëûã õýðýãæ¿¿ëýí ã¿éöýòãýæýý.
477

Íèéãýì ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí ýäãýýð ã¿í ã¿íçãèé ººð÷ëºëòèéí
à÷ààð àðäûí õóâúñãàëûí ýõíèé øàòíû òºãñãºëä òóñ îðíû ýäèéí çàñàã äàõü
ôåîäàëûí áà íàòóðàë àæ àõóéí õýâøèë óñòàæ ìàíàé îðíîîñ ãàäààäûí
êàïèòàë ýãíýãò øàõàãäàí çàéëóóëàãäàæ àæ ¿éëäâýð, õóäàëäàà, òýýâýð, õîëáîî,
ò¿¿í÷ëýí õºäºº àæ àõóéä ñàíãèéí àæ àõóé áà ºâñ õàäàõ ñòàíöûí õýëáýðýýð
ñîöèàëèñò ñåêòîð, ìýäýãäýõ¿éö áýõæèí õºãæñººð èðýâ. Ôåîäàë àíãè ò¿¿õèéí
òàéçíààñ çàéëæ óðüä ºìíº õàìæëàãà áàéñàí àðäóóä õóâèéí æèæèã òàâààð
¿éëäâýðëýã÷ àíãè áîëîí õóâèð÷, íèéãìèéí øèíý àæèë÷èí àíãè òºðæ, àðäûí
ñýõýýòýí á¿ðýëäýâ. պ人 íóòàãò ñîöèàëèñò ñåêòîðûí ýëåìåíò áîëîõ ñàíãèéí
àæ àõóé, ºâñ õàäàõ ñòàíö àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí çàðèì íýãäýë ¿¿ñ÷ áàéâ.
478
II
Õóâüñãàëûí àðä÷èëñàí øàò äóóñ÷ áàéñàí 1940 îíä íàìûí X èõ õóðàë
íàìûí III ïðîãðàììûã áàòàëæ, àðäûí õóâüñãàëûí 1921-1940 îí õ¿ðòýëõ ¿åèéí
ïðîãðàìì÷èëñàí çîðèëòûí áèåëýëòèéã íýãòãýí ä¿ãíýæ, ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ
øèíý çîðèëòûã äýâø¿¿ëýí òàâüæýý.
ÌÀÕÍ, øèíý ïðîãðàììàà õýðýãæ¿¿ëýí õóâüñãàëûí ñîöèàëèñò øàòíû
ýýëæèò çîðèëòûí äàãóó óëñ õîðøîîëëûí àæ ¿éëäâýðèéí õºãæëèéã ò¿ðãýñãýæ,
õºäºº àæ àõóé äàõü ñîöèàëèñò ¿éëäâýðèéã áýõæ¿¿ëýõ, àðäûí íýãäýëèéã
õºãæ¿¿ëýõ øóãàìûã õýðýãæ¿¿ëæ áàéâ. Ñîöèàëèçìûí õóâü çàÿà äýëõèé
äàõèíàà, òóõàéëáàë òóñ îðîíä ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ çîðèëò äýëõèé õî¸ðäóãààð
äàéíààñ øàëòãààëàí óäààøèð÷ áàéâ.
Îðîí á¿õíèé àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëä çàíàëõèéëñýí
ãèòëåðèéí Ãåðìàíû ýñðýã äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíû æèë¿¿äýä áààòàðëàã
òýìöýë õèéæ áàéñàí Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé òàëä ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí
òóóøòàé çîãñîæ, çºâëºëòèéí àðä ò¿ìýíä ýä ìàòåðèàëûí áà ñýòãýë ñàíààíû
òóñëàìæèéã ÷àäàõûí õýðýýð ¿ç¿¿ëæ, èìïåðèàëèñò ò¿ðýìãèéëýë, õÿòàäûí
öýðãèéí ýðõòíèé ò¿ðýìãèé áîäëîãûí ýñðýã óëñ îðíûõîî áàòëàí õàìãààëàõ
õ¿÷èéã çóçààòãàæ áàéâ.
ÇÑÁÍÕÓ, ã¿¿íèé çýâñýãò õ¿÷íèé ã¿éöýòãýñýí øèéäâýðëýõ ¿¿ðãèéí à÷ààð
Ãèòëåðèéí Ãåðìàí, ìèëèòàðèñò ßïîíû öýðãèéí õ¿÷ áóò íèðãýãäýí äýëõèéí
õî¸ðäóãààð äàéí äóóñ÷, äýëõèé äàõèíû õ¿÷íèé õàðüöàà òàéâàí, àðä÷èëàë
ñîöèàëèçìä àøèãòàéãàà𠺺ð÷ëºãäºâ. Ýíý íü ìîíãîë îðîí ñîöèàëèçì ººä
ò¿ðãýí õóðäàöòàé õºãæèõ àÿòàé íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëëýý.
Ñîöèàëèñò àæ ¿éëäâýðèéí ºñºëò, õºãæëèéí õóðäàö ìýäýãäýõ¿éö
íýìýãäýæ, ò¿¿íèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý 1960 îíûã 1940 îíûõòîé æèøèõýä
7,4 äàõèí íýìýãäæýý.
Àðäûí àæ àõóéòíûã ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð õîðøîîëëîõ àæèë 1959 îíä
äóóññàíààð òóñ îðíû ýäèéí çàñãèéè á¿õ ñàëáàðò ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëèéí
õàðèëöàà ÿëæ, õ¿í õ¿íýý äàðëàí ìºëæèõ ¸ñ ýãíýãò óñòñàí þì. պ人 àæ
àõóéí íýãäýë íü ãèø¿¿äèéíõýý ìàòåðèàëëàã áà ñî¸ëûí õýðýãöýý òºäèéã¿é

àæ ¿éëäâýðèéã ò¿¿õèé ýäýýð õàíãàæ ÷àäàõ õàìòûí ñîöèàëèñò òîì àæ àõóé
áîëëîî.
ÁÍÌÀÓ 1961 îí ãýõýä ìàë àæ àõóéí îðíîîñ õºäºº àæ àõóé-àæ ¿éëäâýðèéí
îðîí áîëîí õóâèðñàí áàéâ.
1959 îíä òóñ îðîí äàÿàð ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöàà ÿëñàí ¿åýñ
ÁÍÌÀÓ-ûí õºãæëèéí ºíººãèéí øàò ýõýëæ ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí
áààçûã áàéãóóëàõ çîðèëòûã øèéäâýðëýõ ÷óõàë ¿å íýýãäñýí áèëýý.
¯íäýñíèé àæ ¿éëäâýð òóñ îðîíä ò¿ëø-ýð÷èì õ¿÷, óóë óóðõàéí îëáîðëîë
áîëîí áàðèëãà, õºíãºí áà õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí ñàëáàðààð õºãæ뺺 îëæ èðëýý.
1976-1980 îíä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí òóñëàìæòàéãààð óëñ àðäûí àõóéí
150-èàä áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã àøèãëàëòàä îðóóëààä àæ ¿éëäâýð, õºäºº àæ
àõóéí îëîí àðâàí ãàçðûã áàðüæ áàéíà.
Íèéãìèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í 35 õóâèàð, ¿éëäâýðëýñýí ¿íäýñíèé îðëîão
30,9 õóâèàð ºñºâ. ¯íäýñíèé îðëîãûí ºñºëòèéí ãóðàâíû õî¸ðûã õºäºëìºðèéí
á¿òýýìæèéí ºñºëòººð õàíãàâ.
Öààøèä ò¿ëø ýð÷èì õ¿÷íèé àæ ¿éëäâýðèéã ò¿ð¿¿ëýõ õóðäàöòàé õºãæ¿¿ëýõ
çîðèëò òàâüæ áàéíà.
1985 îíä àæ ¿éëäâýðèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèéã 1980 îíûõòîé õàðüöóóëàõàä
52-58%-èàð íýìýãä¿¿ëíý.
Ñîöèàëèñò õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã íèéãìèéí òîì àæ àõóé-õºäºº
àæ àõóéí íýãäýë, ñàíãèéí àæ àõóéíóóä ýðõëýí ÿâóóëæ áàéíà. պ人 àæ àõóéí
íýã íýãäýëä äóíäæààð 441 ìÿíãàí ãà õºäºº àæ àõóéí ýäýëáýð ãàçàð, 10 ãàðóé
ñàÿ òºãðºãèéí ¿íäñýí õºðºíãº, íèéãìèéí 70 ìÿíãàí ìàë, 15 òðàêòîð. 13
àâòîìàøèí íîîãäîæ áàéíà. Ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëäýã ñàíãèéí
àæ àõóéíóóäûí äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëòèéã òîäîðõîéëáîë: íýã ñàíãèéí àæ àõóéä
42 ñàÿ òºãðºãíèé ¿íäñýí õºðºíãº, 16 ìÿíãàí ãà òàðèàëàíãèéí òàëáàé, 91
òðàêòîð, 40 êîìáàéí áîëîí áóñàä îëîí òåõíèê íîîãäîæ áàéíà. պ人 àæ
àõóéí ¿éëäâýðëýëä äýýä, òóñãàé äóíä áîëîâñðîëòîé çóðãààí ìÿíãà ãàðóé
ìýðãýæèëòýí àæèëëàæ áàéíà.
Ìîíãîëûí õ¿í àì ýõ õýëýýðýý ñîíèí, ñýòã¿¿ë òºäèéã¿é ººðèéí îðíû áà
äýëõèéí ñîíãîäîã çîõèîë÷èä áîëîí îð÷èí ¿åèéí óòãà çîõèîëûí ç¿òãýëòýí
íàðûí óðàí á¿òýýë, ìºí øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí íîì çîõèîëûã óíøäàã
áîëîâ. Ìàíàé îðíû õ¿í àì íîìûí ñàí, êëóá, ðàäèî, òåëåâèç, êèíîíû öýãýýð
¿éë÷ë¿¿ëäýã áîëëîî. Ñóðãóóëèéí íàñíû á¿õ õ¿¿õäèéã çààâàë á¿ðýí áóñ äóíä
áîëîâñðîëòîé áîëãîõ çîðèëò ¿íäñýíäýý áèåëýýä áàéíà.
Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëòîé çàëóó÷óóä äîòîîä ãàäààäûí èõ äýýä ñóðãóóëüä
¿ðãýëæëýí ñóðàëöàæ, òºðºë á¿ðèéí ÷èãëýëýýð ºíäºð ìýðãýæèë ýçýìøèæ
áàéíà.
Àðä ò¿ìíèé áàÿëàã óðàí á¿òýýë áîëîí äýëõèéí ñî¸ëûí îëîëòîíä
òóëãóóðëàí øèíý óðëàã, óòãà çîõèîë ¿¿ñýí õºãæèæ áàéãàà íü ìàíàé îðíû
æàðàí æèëèéí õºãæëèéí ãîë ¿ð ä¿íãèéí íýã ìºí. Òóñ îðîíä îð÷èí ¿åèéí
øèíæëýõ óõààí õºãæèæ, ñàíñàðûí óóäìûã ñóäëàõ àæèë íýãýíò ýõýëñýí
479

áàéíà. ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí áîëîí ñàëáàðûí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíã¿¿ä, èõ äýýä ñóðãóóëèóäààñ íèéãýì, áàéãàëü,
òåõíèêèéí øèíæëýõ óõààíû òºðºë á¿ðèéí ñàëáàðò ñóäàëãàà òóðøèëòûí àæèë
ÿâóóëæ áàéíà.
Ìàíàé îðíû êîììóíèñòóóä áà á¿õ õºäºëìºð÷èä ÌÀÕÍ-ûí XVIII èõ
õóðëûí øèéäâýðèéã àìæèëòòàé áèåë¿¿ëæ, àðäûí õóâüñãàëûíõàà 60 æèëèéí
îéã íýð òºðòýé óãòàæ áàéíà.
Ìàíàé îðíû àðäûí õóâüñãàëûí ÿëàëò, ñîöèàëèçìûí áàéãóóëàëòûí
íºõöºëèéã á¿ðýëä¿¿ëñýí õ¿÷èí ç¿éëñèéí à÷ õîëáîãäëûã ä¿ãíýæ öîõîí
òýìäýãëýâýë:
ÌÀÕÍ-ûí óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýã÷ ðîëü;
Àðäûí òºðèéí çîõèîí áàéãóóëàõ ¿¿ðýã;
Õºäºëìºð÷èí îëîí ò¿ìíèé á¿òýýë÷ ðîëü;
ÇÕÓ áà ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóäòàé òîãòîîñîí àõ ä¿¿ãèéí
íàéðàìäàë, ìºí èìïåðèàëèçìûí ýñðýã ýíõ òàéâíû òºëºº îëîí óëñûí àæèë÷èí
àíãè, äàÿí äýëõèéí õºäºëìºð÷èäòýé èíòåðíàöèîíàë÷ ýâ ñàíààíû íýãäëýý
áàéíãà áýõæ¿¿ëñýýð èðñýí ýäãýýð ÿâäàë ìºí þì.
Á¿õ ¿éë àæèëëàãààíäàà ìàðêñèñò-ëåíèíèñò ¿íýí çºâ ñóðãààëûã óäèðäëàãà
áîëãîñîí ÌÀÕÍ, òóñ îðíûã êàïèòàëèñò áèø çàìààð õºãæ¿¿ëýõèéí òºëºº
ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëæ èðñýí áèëýý.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, Àðäûí Èõ Õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà íºõºð Þ.Öýäýíáàë: “ÌÀÕÍ, ìàíàé ¿éë àæèëëàãààíû
íàéäâàðòàé ëóóæèí, óäèðäëàãà áàéñàí, õîéøèä ÷ òèéì áàéõ, ëåíèíèçìèéã
òóóøòàé, áóöàëòãóé óäèðäëàãà áîëãîõ ÿâäëûã øèíý àìæèëòûíõàà áàòàëãàà
ãýæ ¿çýæ áàéíà” ãýæ òýìäýãëýñýí áèëýý.
ÌÀÕÍ, òóñ îðíû õºãæëèéí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ìàø íàðèéí ò¿âýãòýé
àñóóäëóóäûã àìæèëòòàé øèéäâýðëýæ èðýõäýý àðä÷èëñàí øàòíààñ ñîöèàëèñò
øàòàíä øèëæñýí àðäûí õóâüñãàëûí õºãæëèéí ò¿¿õýí ºâºðìºö îíöëîãûã
õàðãàëçàí, ñîöèàëèçìûí íèéòëýã ç¿é òîãòîîëûã òóñ îðíû ºâºðìºö íºõöºëä
çîõèöóóëàí õýðýãëýæ ÷àäñàí áàéíà.
ÌÀÕÍ, ººðèéí ãàäààä, äîòîîä áîäëîãîäîî ïðîëåòàðèéí
èíòåðíàöèîíàëèçìûí ëåíèí÷ çàð÷ìûã òóóøòàé áàðèìòëàí, ìàíàé àðä
ò¿ìíèé øàëãàðñàí ¿íýí÷ àíä-ÇÕÓ áà ñîöèàëèñò îðíóóäûí àðä ò¿ìýíòýé
òîãòîîñîí àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäàë, îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺í áà
¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº òýìöýëòýé ýâ ñàíààíû íýãäëýý áýõæ¿¿ëæ
“áàðóóí ç¿¿í” îïïîðòóíèçì, ìàîèñòóóäûí èõ ã¿ðíèé äýýðýíã¿é ¿çýë áîëîí
æèæèã õºðºíãºòíèé ¿íäñýðõýã ¿çýëòýé òýìöýæ, îëîí óëñûí èìïåðèàëèçìûã
ýñýðã¿¿öýí äàÿí äýëõèéä áàò áýõ òàéâíûã òîãòîîõûí òºëºº áîäëîãî ÿâóóëæ
áàéäàã áèëýý.
Àðäûí çàñàã, ÌÀÕÍ-ûí óäèðäëàãààð òóñ îðíûã êàïèòàëèñò áóñ çàìààð
ñîöèàëèçì ººä õºãæ¿¿ëýõäýý õºäºëìºð÷äèéí àíãèéí ¿íäñýí àøèã ñîíèðõëûã
èëýðõèéëæ, àðäûí õóâüñãàëûí ãîë ¿å øàòíû çîðèëòûí äàãóó ãàäààä äîòîîä
480

¿¿ðãýý íýð òºðòýé ã¿éöýòãýñýýð èðñýí áèëýý.
¯íäýñíèé àæèë÷èí òºðæ ºñìºãö àæèë÷èí àíãè, õºäºëìºð÷èí àðäûí
õîëáoo ¿¿ñýí áýõæèæ òýð íü àðäûí àðä÷èëñàí òºðèéí óëñ òºðèéí ¿íäýñ
áîëîâ. Ýíý õîëáîîíû à÷ààð Àðäûí çàñàã õºäºëìºð÷èí àðäûí ºâºðìºö
õóâüñãàëò àðä÷èëñàí äèêòàòóðààñ àæèë÷èí àíãèéí äèêòàòóðò ààæìààð
øèëæèæ îðñîí áèëýý. Óã äèêòàòóð íü Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ áîëîí ñîöèàëèñò
õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóäûí àðä ò¿ìýíòýé òîãòîîñîí èíòåðíàöèîíàë÷
õîëáîî, àõ ä¿¿ãèéí á¿õ òàëûí õàìòûí àæèëëàãààíä òóëãóóðëàí ñîöèàëèçì
áàéãóóëàõ çîðèëòûã øèéäâýðëýñýí þì.
Àðäûí òºð, Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ áîëîí àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò áóñàä îðîíòîé
èíòåðíàöèîíàë÷ íàéðàìäàë, á¿õ òàëûí õàìòûí àæèëëàãààãàà áàéíãà
áýõæ¿¿ëæ, ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã äýìæèí, íèéãýì-ýäèéí
çàñãèéí ººð ººð áàéãóóëàëòàé óëñóóäûí ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí îðøèõ Ëåíèí÷
çàð÷ìûí ¿íäñýí äýýð á¿õ íèéòèéí ýíõ òàéâíûã áàòàòãàõ áîäëîãûã òóóøòàé
ÿâóóëñààð áàéíà.
Ìîíãîë îðîí ñîöèàëèçìûí çàìààð õºãæèæ èðñýíèé çàðèì îíöëîã èéì
áàéíà.
ÁÍÌÀÓ-ûí 60 æèëèéí õºãæëèéí òóðøëàãà íü õ¿í òºðºëõòºíèé
ñîöèàëèçìä õ¿ðýõ õºãæëèéí ç¿é òîãòîîëóóäûí íèéòëýã áîëîí ºâºðìºö
òàëóóäûí àëü àëèíûã òóñãàæ áàéãàà áèëýý. Êàïèòàëèñò áóñ çàìààð ñîöèàëèçì
ººä õºãæèõ àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõýä ¿å øàò, õóãàöàà, õýëáýðèéí õóâüä
íýëýýä ºâºðìºö îíöëîã áàéäàë áàéñàí áîëîâ÷, ñîöèàëèñò îðíóóäûí áàÿëàã
òóðøëàãààð áàòëàãäñàí ñîöèàëèçìûí åðºíõèé ç¿é òîãòîîë íèéòëýã áîëîõûã
ÁÍÌÀÓ-ûí òóðøëàãà íýãýí àäèë íîòîëæ áàéíà.
Êàïèòàëèñò áèø õºãæëèéí çàìûã ñîíãîæ àâñàí áà óã çàìûã ÷èã áàðèìæàà
áîëãîñîí îðíóóä õè÷íýýí ºâºðìºö íºõöºë áàéäàëòàé áàéëàà ÷ ãýñýí äýëõèéí
ñîöèàëèñò ñèñòåì áàéíãà õºãæèæ áàéãàà èéì ¿åä êàïèòàëèçìûí ºìíºõ
õàðèëöààíààñ ñîöèàëèçìä øèëæèõ áîäèò ç¿é òîãòîîë, òýäãýýð îðíû öààøäûí
õºãæëèéí ºðãºí èõ áîëîëöîîã íýýæ áàéíà.
Ìàðêñèñò-Ëåíèíèñò íàìóóä òóñ òóñûí îðíû àìüäðàëààð äýâøèãäýí
òàâèãäàæ áóé îíîëûí àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõäýý øèíæëýõ óõààíû
êîììóíèçìûí òóõàé èíòåðíàöèîíàë÷ íýãäìýë ñóðãààëûã ¿íäýñ áîëãîæ,
ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí îëîê óëñûí ÷àíàðòàé òóðøëàãûã ñóäàëæ, îðîí
îðíû ºâºðìºö íºõöºëä ñîöèàëèçìûí òºëºº ÿâóóëñàí òýìöëèéã òóðøëàãàà
íýãòãýí ä¿ãíýæ áàéäàã áºãººä òýðõ¿¿ òóðøëàãà íü êîììóíèñò îíîëûí ¿íäñýí
çàð÷ìóóä áîëîí ñîöèàëèñò ººð÷ëºí áàéãóóëàëòûí ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãàà
õýçýýä íýãäìýë áîëîõûã íîòëîí õàðóóëæ áàéíà.
ØÓÀ-èéí ìýäýý. 1981. ¹3. ò.51-65
481

482
ÄÅÏÓÒÀÒ Á.ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ ÕÝËÑÝÍ ¯Ã
(ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí 6 äóãààð ÷óóëãàíä
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-ûí åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷, äåïóòàò
íºõºð Á.Øèðýíäýâèéí òàâüñàí õàâñðàëò èëòãýëèéí òºãñãºë)
ͺõºä äåïóòàòóóä àà!
Ǻâëºëò Ñîöèàëèñò Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õîëáîîò Óëñûí äýýä Ǻâëºë, (Îëîí
óëñûí áàéäàë áà ÑÑÑÐ-èéí Çàñãèéí Ãàçðûí ãàäààä áîäëîãûí òóõàé) ÑÑÑÐèéí
Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí äàðãûí íýãä¿ãýýð îðëîã÷ áºãººä Ãàäààä ßâäëûí
ßàìíû ñàéä Â.Ì.Ìîëîòîâûí èëòãýëèéã ýíý îíû 2 äóãààð ñàðä õýëýëöýýä, á¿õ
óëñ àðä ò¿ìýí áà ïàðëàìåíòóóäàä õàíäàæ, òóíõàã ãàðãàæýý.
Â.Ì.Ìîëîòîâûí èëòãýë áà Äýýä Ǻâëºëèéí äåïóòàòóóäûí ¿ã áîë Ǻâëºëò
Õîëáîîò óëñ òýðã¿¿òýé àðä÷èëñàí ëàãåðü, Àìåðèêèéí ìîíîïîëèñòóóä,
òýðã¿¿òýé êàïèòàëèñò ëàãåðü õî¸ðûí õ¿÷íèé áîäèò õàðüöààã ä¿ãíýí
øèíæëýýä, îëîí óëñûí îäîîãèéí áàéäàëä ìàðêñèñò ¿íýëýëò ºãñºí
áàéíà. Ñîöèàëèñò êàïèòàëèñò õî¸ð ñèñòåì ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí òîãòîõ
áîëîëöîîòîé ãýæ ¿çäýã çàð÷èì íü ÑÑÑÐ-èéí Äýýä Ǻâëºëèéí òóíõàãò
òîäîðõîéëîãäæýý. ÑÑÑÐ-èéí ãàäààä áîäëîãî äýëõèéí ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷
á¿õ àðä ò¿ìíèé õ¿ñýë ýðìýëçýëä çîõèöîæ áàéäàã ó÷èð, ýíõ òàéâíû òºëºº
Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçðûí ÿâóóëæ áàéãàà òóóøòàé òýìöëèéã Á¿ãä Íàéðàìäàõ
Õÿòàä Àðä Óëñ, àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäûí àðä ò¿ìýí áà ýíõ òàéâíûã
ýðõýìëýã÷ á¿õ õ¿÷èí, ÿìàãò á¿ðýí ä¿¿ðýí äýìæèæ áàéäàã þì.
Èõ Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ òýðã¿¿òýé àðä÷èëñàí ëàãåðèéí ýíõ òàéâíû
áîäëîãîä Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ áà àíãëèéí ò¿ðýìãèé ãàäààä áîäëîãî
øóóä õàðøèëæ áàéíà. Àðä÷èëñàí ëàãåðèéí õýëáýðýëòã¿é ºñºëòºä õîð øàð íü
áóöàëæ ò¿¿õèéí ÿâöàä ñààä ó÷ðóóëàõûã îðîëäîã÷ Àìåðèê, Àíãëè, Ôðàíöûí
ýðõ áàðèã÷èä ñàëãàëàí òýì¿¿ëæ êàïèòàëèñò ñèñòåìèéí ñ¿éðëèéí ÿâöûã ò¿ð
àðãàöààõûí òóëä öýðýã äàéíû õýíýýðýë, ç¿ñýí ç¿éëèéí çàëü ìýõ õýðýãëýæ
áàéãàà þì.
Â.Ì.Ìîëîòîâ: “Îäîî ýñðýã ÷èã áàðèìòàëñàí õî¸ð ãàäààä áîäëîãî
òýìöýëäýæ áàéíà. ÑÑÑÐ-èéí ãàäààä áîäëîãûí ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýñýí
÷èãëýëèéã àðä÷èëñàí ëàãåðèéíõàí áîëîîä îðí á¿õíèé àðä÷èëñàí ¿çýëòýé
õ¿ì¿¿ñ óëàì á¿ð õ¿÷òýé äýìæèæ áàéõàä Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñûí ãàäààä
áîäëîãûí ò¿ðýìãèé ÷èãëýë íü öýðãèéí ò¿ðýìãèé øèíý øèíý ýâñýë á¿ëýã
áàéãóóëàõàä ò¿øèãëýýä ñ¿¿ëèéí ¿åä àòîìûí äàéíä èëýðõèé áýëòãýæ ò¿¿íèéã
ñóðòàë÷ëàõ áàéäëààð èëýð÷ áàéíà” ãýæ õýëæýý.
Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ, Àíãëè áîëîîä áóñàä èìïåðèàëèñò îðíóóäûí
ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàð çýâñýãëýëèéí õîéíîîñ õººöºëäºõ ÿâäëàà õ¿÷òýé áîëãîæ,
àðä÷èëñàí ëàãåðèéí ýñðýã öýðãèéí ýëäýâ ýâñýë áàéãóóëæ, áóñàä îðíóóäûí

äîòîîä õýðýãò õàëäàí îðîëöîæ áàéãàà íü õ¿í òºðºëõòºíä øèíý äàéíû àþóë
çàíàëûã ó÷ðóóëæ áàéíà. Ãåðìàíû ìèëèòàðèçìûã ñýðãýýõýä ÷èãëýãäñýí
Ïàðèñ, Ëîíäîíû õýëýëöýýð ãýäýã íü îëîí óëñûí ò¿ãø¿¿ðòýé áàéäëûã óëàì
õóðöàòãàæ áàéíà. Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ, Àíãëè, Ôðàíöûí òºëººëºã÷èä
¿ñãýý çóðæ àëáàí ¸ñîîð áàòàëñàí Íýãäñýí ¯íäýñíèé Áàéãóóëàãûí ä¿ðýì áà
îëîí óëñûí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý çºð÷èæ áàéãàà ÿâäàë íü äýëõèéí 2-äàéíû
ºìíº ãèòëåðèéí õýðýãëýñýí àðãàòàé àäèëõàí áîëæ áàéíà.
Ýéçåíõàóýð, Äàëëåñ, ×åð÷èëëü íàðûí çýðýã äàéí ºäººã÷èä áîë, àðä
ò¿ìýíäýý õîðòîí äàéñàí áîëñîí ×àí Êàé-Øèé, Ëè Ñûí-Ìàí, Àäåíóàýð
ìýòèéí ¿ë á¿òýõ äýýðýì÷èíã¿¿äèéã ò¿ðýìãèé áîäëîãîäîî àøèãëàæ áàéíà.
Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ, ÁÍÕÀÓ-ûí äýâñãýð íóòãèéí ñàëøã¿é õýñýã Òàéâàíü,
Ïýíõóëåäàî àðëóóäûã ýçýëñíýýðýý, Õÿòàäûí àðä ò¿ìíèé äîòîîä õýðýãò
ãàð ñàâðàà îðóóëààä, áàñ Àçèéí á¿õ óëñ ò¿ìíèé ýñðýã õàíäñàí ò¿ðýìãèéëýë
ÿâóóëæ áàéíà.
Àìåðèê, Àíãëèéí ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàð óñ òºðºã÷ áà öºìèéí õ¿÷èéã öýðýã
äàéíû çîðèëãîä àøèãëàõûã îðîëäîæ áàéãàà ÿâäàë áîë, õ¿í òºðºëõòºí áà
äýëõèéí äýâøèëò ñî¸ëûí ýñðýã õàíäñàí öàãëàøã¿é õ¿íä ÿëò õýðýã þì.
Àìåðèê, Àíãëèéí ýðõ áàðèã÷èä èéíõ¿¿ ò¿ðýìãèé ÿâóóëãà õèéæ áàéãàà
ó÷ðààñ ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷ óëñóóä áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷ ÷àäëàà
çóçààòãàõ íü ç¿é ¸ñíû õýðýã þì. Ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ºäººñºí äàéí áîë,
äýëõèéí èìïåðèàëèçìûí ñóóðèéã óäàà äàðàà óëàì ñóëðóóëæ áàéäãèéã
äýëõèéí ºíãºðñºí õî¸ð óäààãèéí äàéíû ò¿¿õ òîäîðõîé õàðóóëæýý. Çýâñãýýð
äàëàéëãàæ, ãàëçóóðñàí ìýò äîâòëîã÷èä íü ºíãºðñºí õî¸ð äàéíû òóðøëàãûã
ñàíàõ ¸ñòîé. ßëàíãóÿà íèéãìèéí õàìãèéí òýðã¿¿íèé áàéãóóëàëìæèéã
òîãòîîæ, äýëõèéí áºìáºðöºãèéí á¿õ îðîí äàõü ýíõ òàéâíû àãóó èõ ýãíýýðãýýð
áàò õ¿ðýýëýãäñýí áºãººä õ¿í áà ýä ìàòåðèàëûí èõ ðåñóðñ á¿õèé, Ǻâëºëò
Õîëáîîò óëñ òýðã¿¿òýé ñîöèàëèçìûí õ¿÷èðõýã ëàãåðü, èìïåðèàëèçìûí
ëàãåðèéí ýñðýã çîãñîæ áàéãàà îäîî ¿åä õºðºíãºòºí íàð äàéíû òóðøëàãûã
ñàíàõã¿é áàéæ á¿ð ÷ áîëîõã¿é.
ÑÑÑÐ áà àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäûí ýíõ òàéâíû áîäëîãî íü þóíû
ºìíº àðä÷èëñàí ëàãåðèéí ÿëàãäàøã¿é õ¿÷íèé èëðýë ìºí áºãººä ñîöèàëèñò
êàïèòàëèñò õî¸ð ñèñòåì ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí òîãòîõ áîëîëöîîòîé ãýäýãò
áàò èòãýæ áàéãààãèéí èëðýë þì.
Çýâñýãëýëèéí õîéíîîñ õººöºëäºõèéã çîãñîîæ, çýâñýãëýëèéã íèéòýä íü
õîðîãäóóëàõ, ¿é îëíîîð óñòãàõ àòîìûí áà áóñàä òºðëèéí çýâñãèéã öààçëàí
õîðèãëîõ òóõàé îëîí óëñûí ïàðëàìåíò áà àðä ò¿ìíèéã óðèàëæ áàéãàà ÑÑÑÐèéí
Äýýä Ǻâëºëèéí òóíõàã áîë, ñîöèàëèñò êàïèòàëèñò õî¸ð ñèñòåì ýíõ
òàéâíààð çýðýãöýí òîãòîõ ýíõ òàéâíûã õàìãààëàí áýõæ¿¿ëýõ õýðýãò Ǻâëºëò
Õîëáîîò Óëñûí îðóóëñàí áîäèò õóâü íýìðèéí áàñ íýã èëðýë ìºí.
Íýãäñýí ¯íäýñíèé Áàéãóóëàãûí çýâñýã õóðààõ àñóóäëûã ýðõýëñýí êîìèññûí
ñàëáàð õîðîîíû òºëºâëºæ áàéãàà àæèëòàé õîëáîãäóóëàí Ǻâëºëò Çàñãèéí
ãàçðûí õèéñýí ìýäýãäýëä ººðñºä人 áàéíãà àòîìûí áîëîîä óñ òºðºã÷èéí
483

çýâñãèéí íººöèéã á¿ðýí óñòãàæ àòîìûí õ¿÷èéã äàí ãàíö ýíõ òàéâíû çîðèëãîä
àøèãëàõ, çýâñýãò õ¿÷èí áà çýâñýãëýëèéí òîîã 1955 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðä áàéãàà
õýìæýýíýýñ íýìýãä¿¿ëýõã¿éí äýýð, öýðýã äàéíû çàðäëûã 1955 îíû òºñâèéí
õýìæýýíýýñ íýìýãä¿¿ëýõã¿é áàéëãàâàë çîõèõ òóõàé ¿¿ðýã àâàõ íü ÷óõàë ãýñýí
òîäîðõîé ñàíàëûã îëîí óëñûí çàñãèéí ãàçðóóäàä ãàðãàñàí þì.
Øèíæëýõ óõààíû àñàð òîì íýýëò áîëîõ àòîìûí õ¿÷èéã ýíõ òàéâíû àæ
àìüäðàëä àøèãëàõ ñàéõàí ¿ëãýð æèøýýã Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ àíõ óäàà ¿ç¿¿ëñýí
þì. Äýëõèé äýýð àíõ óäàà àòîìûí õ¿÷ýýð àæèëëàõ öàõèëãààí ñòàíö Ǻâëºëò
Õîëáîîò óëñàä áàéãóóëàãäààä àøèãëàëòàíä îðñîí áàéíà. Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýí
íàð àòîìûí õ¿÷èéã òåõíèê, áèîëîãè, àíàãààõ óõààí, õºäºº àæ àõóéä àøèãëàõ
òàëààð ýðäýì øèíæèëãýýíèé èõ àæèë ÿâóóëæ áàéíà. Àòîìûí õ¿÷èéã ýíõ òàéâíû
çîðèëãîä ÷èãë¿¿ëýí àæèë ïðàêòèê äýýð õýðýãëýñýí Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí,
ººðèéí òóðøëàãûã á¿òýýõýä ñàíàëàà áóñàä îðíû àðä ò¿ìýíä òàâüæ áàéíà.
Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçàð àòîìûí õ¿÷èéã ýíõ òàéâíû çîðèëãîä ºðãºíººð
àøèãëàõ ÿâäàëä íü ÁÍÕÀÓ, Ïîëüø, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ãåðìàí Óëñ
áà áóñàä îðîíä òóñëàõàä áýëýí áàéãààãàà èëýðõèéëñýí áèëýý.
Õ¿í àìûã ¿é îëíîîð íü óñòãàõ àòîìûí áîëîí áóñàä òºðëèéí çýâñãèéã
õîðèãëîõûí òºëºº Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí øèéäâýðòýé òýìöýæ áàéíà.
ÁÍÕÀÓ áà àðäûí àðä÷èëñàí á¿õ óëñ îðîí, ò¿¿íèé äîòîð àãóó èõ Ǻâëºëò
Õîëáîîò óëñûí àõ ä¿¿ ¸ñíû òàë á¿ðèéí òóñëàìæààð ñîöèàëèçì ººä àìæèëòòàé
äýâøèæ áàéãàà ìàíàé îðîí, Ǻâëºëò Õîëáîîò óëñòàé ìºð çýðýãöýí ýíõ
òàéâíûã õýðãèéã õàìãààëñààð áàéíà. Ǻâëºëò Õîëáîîò óëñ áà àðäûí àðä÷èëñàí
îðíóóäûí ýíõ òàéâàí÷ áîäëîãî íü ýâ íàéðàìäëûã ýðõýìëýã÷ á¿õ àðä ò¿ìíèé
ýðõ àøãèéã èëýðõèéëæ áàéãàà ó÷ðààñ áîäèòîé áºãººä õ¿÷òýé áàéäàã þì.
ÑÑÑÐ áà àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäûí õ¿÷èí ÷àäàë, ýíý îðíóóäûí ÿâóóëæ
áàéãàà ýíõ òàéâíûã áýõæ¿¿ëýõèéã òºëºº áîäëîãîîð çîðèãæñîí äýëõèéí óëñ
ò¿ìýí áîë ýíõ òàéâíû ¿éë õýðýã, òýäíèé ººðñäèéí íü ãàðò áàéãàà ó÷ðààñ
äýëõèéí øèíý äàéí ãàðàõã¿é áàéæ áîëîõ þì ãýäýãò èòãýæ áàéíà. ¯¿íèéã ýíõ
òàéâíû òºëºº á¿õ óëñ ò¿ìíèé õ¿÷èðõýã õºäºë㺺íèé ºðíºëò ãýð÷èëæ áàéíà.
Ýíýòõýã, Èíäîíåçè, Àçè, Àôðèêèéí áóñàä îðíû àðä ò¿ìýí, ýíõ òàéâíû
òºëºº èäýâõòýé òýìöýë ÿâóóëæ áàéíà. Óäààí õóãàöààãààð ¿ðãýëæèëæ áàéñàí
Ôðàíöûí çàñãèéí õÿìðàë áà ýíõ òàéâíû òºëºº Åâðîïûí àðä ò¿ìíèé ÿâóóëæ
áàéãàà òýìöýë áîë, äàéí ºäººã÷äèéí çàëü ìýõèéã äàõèí èë÷èëæ áàéíà. Õ¿í
àìûã ¿é îëíîîð íü óñòãàõ àòîìûí áîëîîä áóñàä òºðëèéí çýâñãèéã öààçëàõ
õîðèãëîõ òóõàé Äýëõèé äàõèíû Ýíõ òàéâíû Ǻâëºëèéí óðèàëàëä ãàðûí ¿ñýã
çóðàõ àæèë îäîî äýëõèéí á¿õ îðîíä ÿâàãäàæ áàéíà. Ǻâõºí ßïîí óëñàä 30 ñàÿ
øàõàì õ¿í ãàðûí ¿ñãýý çóðæýý. ÑÑÑÐ, ÁÍÀÕÓ, ÁÍÀÑÀÓ àðäûí àðä÷èëñàí
á¿õ îðíû àðä ò¿ìýí ýíý óðèàëàëä ãàðûíõàà ¿ñãèéã ñàíàë íýãòýé çóðæ áàéíà.
Àíãëè, Ôðàíö áîëîîä áóñàä õºðºíãºòºí îðíóóäàä ãàðûí ¿ñýã çóðàõ àæèë
îëîí ò¿ìíèéã ºðãºíººð õàìàð÷ áàéíà.
Ìàíàé àðä ò¿ìýí ÑÑÑÐ-èéí ýíõ òàéâíû áîäëîãî áà ÑÑÑÐ-èéí Äýýä
Ǻâëºëèéí òóíõàãèéã ñàíàë íýãòýé ñàéøààæ áàéíà. Ýíý áîë ç¿é ¸ñíû õýðýã
484

þì. Ó÷èð íü æèíõýíý òýãø ýðõ, àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäàë, õàðèëöàí òóñëàëöàõ
çàð÷èì äýýð ¿íäýñëýãäñýí ÑÑÑÐ-èéí áîäëîãî íü ìàíé îðíûã ñîöèàëèçìûí
çàìààð ÷ºëººòýé õºãæèõèéí ¿íäýñ íü ìºí.
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñ íü Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ òýðã¿¿òýé
àðäûí àðä÷èëñàí á¿õ îðíû àäèë, ººðèéí ãàäààä áîäëîãîîð ñîöèàëèñò
áàéãóóëàëòûí ýíõ òàéâíû íºõöºë¿¿äèéã õàíãàæ áàéíà. Ìàíàé àðï ò¿ìýí,
ýíõ òàéâíû õýðãèéã õàìãààëàí Ì.À.Õ Íàìûí óäèðäëàãûí äîð èõ Ǻâëºëò
Õîëáîîò óëñûí àõ ä¿¿ãèéí òóñëàìæààð ìàíé õºãæëèéí àñàð èõ ïðîãðàìì
áîëñîí óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ õî¸ðäóãààð òàâàí æèëèéí
òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëýõèéí òºëºº òýìöýæ áàéíà. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, ÑÑÑÐ,
ÍÀÕÓ, àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäûí àðä ò¿ìýí áà ýâ íàéðàìäëûã ýðõýìëýã÷
á¿õ õ¿í òºðºëõòíèé õàìòààð Àìåðèêèéí Íýãäñýí óëñûí ò¿ðýìãèé áîäëîãûí
ýñðýã øèéäâýðòýé òýìöýæ èðñýí áà òýìöýõ ÷ áîëíî. Àìåðèê-Àíãëèéí áà
áóñàä èìïåðàëèñòóóäûí õîðò ÿâóóëãûí ãàéãààð Åâðîï, Àçè áà äýëõèéí áóñàä
îðíóóäàä áèé áîëñîí ò¿ãø¿¿ðòýé áàéäàë íü á¿õ óëñ ò¿ìýí áà ò¿¿íèé äîòîð
ìàíàé ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òóñãààð òîãíîë, ýðõ ÷ºëººò áàéäàëä àþóë çàíàë
ó÷ðóóëæ áàéíà.
¯é îëíîîð óñòãàõ àòîìûí áà áóñàä òºðèéí çýâñýã õýðýãëýõ ÿâäëûã
öààçëàí õîðèãëîõ òóõàé Äýëõèé äàõèíû Ýíõ òàéâíû Ǻâëºëòèéí ãàðãàñàí
óðèàëàëä ãàðûí ¿ñãýý çóðàõ òàëààð ìàíàé îðîíä ºðíºæ áàéãàà á¿õ àðä
ò¿ìíèé õºäºë㺺í áîë ÑÑÑÐ-èéí ãàäààä áîäëîãûã á¿ðýí äýìæèæ, äýëõèéí
áºìáºðöºã äýýð ýíõ òàéâíûã áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº, Àìåðèê-Àíãëèéí áà áóñàä
èìïåðàëèñòóóäûí ò¿ðýìãèé àæèëëàãààã øèéäâýðòýé ýñýðã¿¿öýõ ëîçóíãèéí
äîð ÿâàãäàæ áàéíà. Ýíý îíû 2 äóãààð ñàðûí 20-íû ìýäýýíýýñ ¿çýõýä ýíý
óëèðàëä ìàíàé îðíû 300 ìÿíãà øàõàì õ¿í ãàðûí ¿ñýã çóðààä áàéíà.
¯ñýã çóðàõ àæèë ¿ðãýëæèëñýýð áàéãàà áºãººä ¿ñýã çóðàõ ¿åä õºãøèí
çàëóóã¿é, õºäºëìºðèéí ìýðãýæèë ÿëãàëã¿é ¿é îëîí õ¿í, ÑÑÑÐ-èéí áà àðäûí
àðä÷èëñàí îðíóóäûí ãàäààä áîäëîãûã òàëàðõàæ áàéíà.
Ìàë÷èí, àæèë÷èí, ñýõýýòí¿¿ä ººðñäèéí õýëñýí ¿ã áà èð¿¿ëñýí çàõèäàëäàà,
çýâñýãëýëèéí õîéíîîñ õººöºëäºõ ÿâäëûã íýí äàðóé çîãñîîæ, àòîìûí áà
óñòºðºã÷èéí çýâñãèéã öààçëàí õîðèãëîâîë çîõèíî ãýæ õàòóó øààðäàæ áàéíà.
ÁÍÕÀÓ äýâñãýð íóòàã Òàéâàíü áà Ïýíõóëåäàî àðëààñ ñàâðàà çàéëóóë!
“Áèä äàéí ãàðãóóëàõã¿é”, “Àòîìûí áà óñòºðºã÷èéí çýâñãèéã õîðèãëîõûí
òºëºº”, “Çýâñýãëýëèéã õîðîãäóóëàõûí òºëºº”, “Ãåðìàí áîë ýíõ òàéâíûã
ýðìýëçýõ íýãäìýë óëñ áîëîõ ¸ñòîé”, “Äýëõèé äàõèíä ýíõ òàéâàí!” ãýñýí ¿ãýýð
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ººðèéí ýðìýëçýëèéã èëýðõèéëæ áàéíà. Ýíõ òàéâíû
íàéäâàðòàé õ¿÷èíä á¿ðýí ä¿¿ðýí èòãýæ áàéãààã ìàíàé àðä ò¿ìýí ýäãýýð
¿ãýýðýý õàðóóëæ áàéíà. Öýöýðëýã õîòîä ñóóäàã 16 õ¿¿õäèéí ýõ áîëñîí 74
íàñòàé Áàëæèð õýëýõäýý: “Óëñ ò¿ìýí, äàéíûã õ¿ñýõã¿é ó÷ðààñ ýíõ òàéâíû õ¿÷
íü ÿëàãäàøã¿é þì. Øóäàðãà õ¿í á¿ð ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ áîëíî” ãýæýý.
Óëñûí Èõ Õóðëûí ýíý ÷óóëãàí äýýð ÑÑÑÐ-èéí Äýýä Ǻâëºëèéí òóíõàãèéã
õýëýö¿¿ëýõ ãýæ áàéãàà ÿâäàëòàé õîëáîãäóóëàí ÑÑÑÐ-èéí Äýýä Ǻâëºëèéí
485

òóíõàãèéã á¿ð äýìæèæ áàéãàà áà ÑÑÑÐ áîëîîä àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäûí
àðä ò¿ìíèé õàìòààð çýâñýãëýëèéã íèéòýýð íü õîðîãäóóëàõ, ¿é îëíîîð óñòãàõ
àòîìûí áà áóñàä òºðëèéí çýâñãèéã öààçëàí õîðèãëîõ, ÑÑÑÐ-èéí Äýýä
Ǻâëºëèéí òóíõàãò äóðäñàí çàð÷èìòàé õîëáîãäóóëàí îëîí óëñûí ò¿ãø¿¿ðòýé
áàéäëûã íàìæààõûí òºëºº òýìöýëä ìàíàé àðë ò¿ìýí çîðèã òºãºëäºð áàéãààã
äàõèí èëýðõèéëýõ ñàíàëûã îðóóëæ áàéíà.
Áèä ÑÑÑÐ-èéí Äýýä Ǻâëºëèéí òóíõàãèéã äýìæèæ óëñ ò¿ìíèé õîîðîíäûí
íàéðàìäàë, ýíõ òàéâíûã áýõæ¿¿ëýõ ãîë òóëãóóð áîëñîí Ǻâëºëò óëñûí ãàäààä
áîäëîãîä ÷èí ñýòãýëèéí õàëóóí áàÿð õ¿ðãýæ áàéíà. (Àëãà òàøèâ)
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ òýðã¿¿òýé ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷ õ¿÷í¿¿ä íü øèíý
äàéí ºäººã÷äèéí ÿëò òºëºâëºãººã òàñàëæ ÷àäíà ãýäýã õàòóó èòãýæ áàéíà.
(Àëãà òàøèâ)
486

ÁÅÑÅÄÀ Á.ØÈÐÅÍÄÛÁÀ ÎÁ ÎÑÍÎÂÍÛÕ ÝÒÀÏÀÕ,
ÂÀÆÍÅÉØÈÕ ÏÅÐÈÎÄÀÕ È ÃËÀÂÍÅÉØÈÕ
ÑÎÁÛÒÈßÕ ÈÑÒÎÐÈÈ ÌÎÍÃÎËÈÈ Â ÑÎÖÈÀËÜÍÎ-
ÝÊÑÍÎÌÈ×ÅÑÊÎÌ È ÏÎËÈÒÈ×ÅÑÊÎÌ ÀÑÏÅÊÒÅ
******
Ìåíÿ ïðîñèëè, êàê ÿ ïîíÿë ïðîâåñòè ó âàñ îáçîðíóþ áåñåäó ïî âñåé
èñòîðèè íàøåé îòðàøè(òåìà)
Áîëüøîå ñïàñèáî çà ïðèãëàøåíèå äëÿ áåñåäû íà ýòó òåìó. Íî ìîÿ
çàäà÷à êàê âû õîðîøî ïîíèìàåòå äîâîëüíî òðóäíàÿ âåñòè òàêóþ áåñåäó
ïî òàêîé îáøèðíîé òåìå. Âûïîëíÿÿ âàøè ïîæåëàíèÿ, ÿ îñòàíàâëèâàþñü
íà íàèâàæøåéøèõ ýòàïàõ èñòîðèè Ìîíãîëèè, íà îñíîâíûõ èñòîðè÷åñêèõ
ñîáûòèÿõ, à â çàêëþ÷åíèè íà íåêîòîðûõ âîïðîñàõ îá îïûòå
íåêàïèòàëèñòè÷åñêîãî ïóòè ðàçâèòèÿ Ìîíãîëèè.
 òàêîì ïëàíå ñ âàøåãî ðàçðåøåíèÿ, ÿè íà÷íó áåãëóþ, ïîýòîìó íå ñîâñåì
ïîñëåäîâàòåëüíóþ ýêñêóðñèþ ïî òåðíèñòûì òðîïàì, èçâèëèñòûì äîðîãàì,
ðåçêèì ñïóñêàì, êðóòûì ïîäúåìàì, ñëàâíûì ñ÷àñòëèâûì ïîâîðîòàì â
èñòîðèè ÌÍÐ.
******
I. Íåñêîëüêî ñëîâ î ïåðâîáûòíîé, ðîäîâîì ñòðîå, ïëåìåííûõ ñîþçàõ è
ãîñóäàðñòâàõ äî îáðàçîâàíèÿ åäèíîãî ìîíãîëüñêîãî ãîñóäàðñòâà.
Èñòîðèÿ Ìîíãîëüñêîãî ãîñóäàðñòâà áîëåå òûñÿ÷èëåòèÿ íàçàä. Íî ýòî íå
çíà÷èò, ÷òî äî òûñÿ÷èëåòèÿ íà âûíåøíåé òåððèòîðèè ÌÍÐ áûë âààêóì ò.å.
áåçæèçíåííîå ïðîñòðàíñòâî.
×åëîâåê íà òåððèòîðèè Ìîíãîëèè ïîÿâèëñÿ ïî÷òè ïîëìèëëèîíà ëåò íàçàä.
Öåðâîáûòíûé ÷åëîâåê, åãî îáðàç, ìèðîâîçðåíèå è ñïîñîá ïðîèçâîäñòâà
ïîñòåïåííî, â òå÷åíèå ñîòåí òûñÿ÷ ëåò, èçìåíèëèñü è ñîâåðøåíñòâîâàëèñü.
- 350-450 ëåò íàçàä ïåðâîáûòíûå ëþäè íà òåððèòîðèè Ìîíãîëèè
æèëè â ïåùåðàõ, ïîëüçîâàëèñü ãðóáûì êàìåííûì îðóäèåì. Ýòîò ïåðèîä
íàçûâàåòñÿ ïàëåîëèòîì. Íåñêîëüêî ïîçæå, ïðèìåðíî 40-12 òûñÿ÷ ëåò íàçàä
ëþäè óñîâåðøåíñòâîâàëè ñâîå êàìåííîå îðóäèå. Ýòîò ïåðèîä íàçûâàåòñÿ
Íåîëèòîì. Â ýòîò ïåðèîä ëþäè ñòàëè æèòü â îñíîâíîì â äîëèíàõ ðåê,
çàíèìàëèñü îõîòîé è íàó÷èëèñü äîáûâàòü îãîíü. Ýòî áûë î÷åíü âàæíûì
ýâîëþöèîííûì äîñòèæåíèåì.
Íà ýòîé ñòàäèè ôîðìèðîâàëñÿ ñîâðåìåííûé ÷åëîâåê-Homo Sapiens è
ñêëàäûâàäñÿ ïåðâîáûòíî-îáùèííûé ñòðîé.
Íàäî çàìåòèòü, ÷òî â ýòîò ïåðèîä âîñòî÷íàÿ Åâðîïà è Ñèáèðü áûëè ïîêðûòû
ëåäíèêîì, êîòîðûé îõâàòèë ëèøü íåçíà÷èòåëüíóþ ñåâåðíóþ ÷àñòü Ìîíãîëèè.
487

Òàê, ÷òî õîçÿéñòâåííûé ïðîöåññ è æèçíü ëþäåé ïðîäîëæàëè ðàçâèâàòüñÿ
äàëüøå. Ëþäè ñòàëè óæå æèòü áîëüøèìè ðîäàìè.
 II-I òûñÿ÷èëåòèè äî í.ý ëþäè íàó÷è ëèñü ïëàâèòü ìåäü è äåëàòü èç íåå
áðîíçîâûå îðóäèÿ (ýòî íîæè, íàêîíå÷íèêè ñòðåë).
Áîëüøèì äîñòèæåíèåì ýòîãî ïåðèîäà ÿâëÿþòñÿ îäîìàøíèâàíèå äèêèõ
æèâîòíûõ è ðàçâèòèå ñêîòîâîäñòâà.
 III âåêå äî í.ý. ëþäè ïëàâèëè æåëåçî è íàó÷èëèñü äåëàòü èç íåãî îðóäèå.
 ýòî æå âðåìÿ ïîÿâëÿåòñÿ ñåìüÿ è ÷àñòíàÿ ñîáñòâåííîñòü.
Îáðàçóþòñÿ êðóïíûå ïëåìåíà, èç êîòîðûõ ñîçäîâàëèñü âîåííî-ïëåìåííûå
ñîþçû, âðàæäîâàâøèå ìåæäó ñîáîé.
 III âåêå íàøåé ýðû íà òåððèòîðèè Ìîíãîëèè ïîÿâèëèñü ãîñóäàðñòâà çà
ãîñóäàðñòâàìè.
Ïåðâàÿ â Öåíòðàëüíîé Àçèè êðóïíàÿ äåðæàâà Õóííó, îáðàçîâàííàÿ â III
âåêå ä.í.ý. Õóííó, ñóùåñòâîâàëà îêîëî 300 ëåò è ñìåíèëàñü ãîñóäàðñòâîì
Ñÿíüáè, ñóùåñòâîâàâøèì îêîëî 200 ëåò. Íà ñìåíó Ñÿíüáè óòâåðäèëèñü
ïëåìåííûå ñîþçû ìóþí (100 ëåò) è òîáà (200 ëåò), à çàòîì æóæàíñçîå
õàãàíàòñòâî, ñóùåñòâîâàâøåå íå áîëåå 150 ëåò. Ñëåäóþùèì ïîñëå æóæàíåé
öàðñòâîì ÿâèëîñü òþðêñêîå êîòîðîå ïðèìåðíî ÷åðåç 150 ëåò ñìåíèëîñü
óéãóðñêèì õàíñòâîì. Óéãóðñêîå õàíñòâî ñóùåñòâîâàëî îêîëî 100 ëåò.
Ñìåíèâøåå åãî êèðãèçñêîå õàíñòâî ïðîñóùåñòâîâàëî 70-80 ëåò. Ïîñëå
êèðãèçñêîãî õàíñòâà â öåíòðàëüíîé Àçèè óòâåðäèëàñü è ñóùåñòâîâàëà
êèäàíñêàÿ íìïåðèÿ ïðèìåðíî íà ïðîòÿæåíèè 200 ëåò.
Äðåâíèå ìîíãîëüñêèå ïëåìåíà, ñòàâøèå èçâåñòíûìè åùå â VII-VIII
âåêàõ íàøåé ýðû ñóùåñòâîâàëè íàðÿäó ñ ãóíàìè, ñÿíüáè è êèäàíÿìè, êàê
ýòíîñû-ñîïëåìåííèêè. “Ñîþç ðîäñòâåííûõ ïëåìåí ñòàíîâèòñÿ ïîâñþäó
íåîáõîäèìîñòüþ, à âñêîðå äåëàåò íåîáõîäèìûì ñëèÿíèå èõ”. 1
À â äàëüíåéøåì êðóïíîå ìîíãîëüñêîå ïëåìÿ, îáèòàâøåå â áàññåéíå ðð.
Îíîíà, Êåðóëåíà è Òîëû, â XII âåêå ñòàëî íàçûâàòüñÿ “Õàìàã ìîíãîëû”. 2
Ìîíãîëüñêèå ïëåìåíà íà÷àëè îáúåäèíÿòüñÿ â ñâîå êðóïíîå
ãîñóäàðñòâåííîå îáðàçîâàíèå â ñàìîì íà÷àëå ÕIII âåêà. Ñ ýòîãî âðåìåíè
èñòîðèÿ Öåíòðàëüíîé Àçèè âîò óæå â òå÷åíèå áîëåå òûñÿ÷åëåòèÿ ñâÿçàíà ñ
Ìîíãîëèåé.
Ïëåìåíà, æèâøèå â ðàçëè÷íûå âåêà â ðàçíûõ ðàéîíàõ íûíåøíåé
òåððèòîðèè Ìîíãîëèè, ïîääåðæèâàâøèå òîðãîâî-õîçÿéñòâåííûå è
ïîëèòè÷åñêèå ñâÿçè ñî ñòðàíàìè Âîñòî÷íîé è Ñðåäíåé Àçèè, èìåëè è
ñïåöèôè÷åñêèå îñîáåííîñòè â ñâîåé öèâèëèçàöèè, èíîãäà ñóùåñòâåííû.
 XIII âåêå ìîíãîëû çàìåòíî óñîâåðøåíñòâîâàëè òèïû þðò-ïîâîçîê,
çàïðÿæåííûõ äåñÿòêàìè áûêîâ, òåõíîëîãèþ âûäåëêè æêóð, ïðîèçîäñòâî
âîéëîêà, ìîëî÷íûõ ïðîäóêòîâ, à òàêæå äîìàøíåå ìåñëî.
1
Ìàðêñ Ê., Ýíãåëüñ Ô. Ñî÷. ò. 21, ñòð. 164
2
Èñòîðèÿ ÌÍÐ, ò.I. ÓÁ., 1966, ñòð.168-І80
488

Ãðàìîòíûå ïðåäñòàâèòåëè ìîíãîëüñêîãî íàðîäà â ðàçëè÷íûå
èñòîðè÷åñêèå íå ýïîõè áûëè çíàêîìû ñ íàó÷íûìè çíàíèÿìè îòäåëüíûõ ñòðàí
Öåíòðàëüíîå Àçèè. Îíè, ðàñïðîñòðàíÿÿ ýòè çíàíèÿ, ñòðåìèëþñü ðàçâèâàòü èõ
ïðèìåíèòåëüíî ê óñëîâèÿì ñâîåãî âðåìåíè.
Ìíîãî âåêîâ íàçàä, ïî êðàéíåé ìåðå ñî II ïîëîâèíû Ó â. í.ý., êàê îá
ýòîì ñâèäåòåëüñòâóþ èñòîðè÷åñêèå äàííûå, ñðåäè ïëåìåí òîáãà÷åé è
ñÿíüáè áûëè ðàñïðîñòðàíåíû îïðåäåëåííûå ôèëîëîëîãè÷åñêèå çíàíèÿ.
Èçäàâíà à Ìîíãîëèè ïîëüçîâàëèñü ïîïóëÿðíîñòüþ äðåâíåèíäåéñêàÿ øêîëà,
îñíîâàíèå Ïàíèíè. Ýòîò ïðîöåññ çíà÷èòåëüíî óñèëèëñÿ ñ ñîçäàíèåì â 1206
ãîäó ìîíãîëüñêîé ïèñüìåííîñòè, ïîÿâèëèñü òðóäû îòäåëüíûõ àâòîðîâ, êàê
íàïðèìåð, ñî÷èíåíèÿ ×îéäæè-Îäñåðà (1305 ã.) ïî ìîíãîëüñêîìó ÿçûêó ïîä
íàçâàíèåì “Ñåðäå÷íûé ïîêðîâ” è äðóãèå.
Íàðÿäó ñ ýòèì ðàçâèâàëàñü èñòîðè÷åñêèå çíàíèÿ î ÷åì ñâèäåòåëüñòâóþò
òàêèå èñòîðè÷åñêèå õðàíèêè, ëåòîïèñè è ðàáîòû èçâåñòíûõ è åùå
íåèçâåñòíûõ àâòîðîâ, êàê ìîíãîëüñêàÿ èñòîðè÷åñêàÿ õðîíèêà “Ñîêðîâåííîå
îêàçàíèå” (1240 ã), “Öàãàí òóóõ” (ÕIV â). (Áåëàÿ èñòîðèÿ) “Ýðäýíèéí òîá÷è”
(ÕØ â.) (Äðàãîöåííûå ñ÷¸ò÷èêè), “Àëòàí òîá÷è”, (Çîëîòûå ñ÷¸ò÷èêè) “Áîëîð
òîëè” (XIX â,) (Õðóñòàëüíûå çåçêàëî) è ìíîãèå äðóãèå.
 Ìîíãîëèþ èç Èíäèè è Òèáåòà, íàðÿäó ñ áóääèçìîì, ðàñïðîðñòðàíÿëîñü
ôèëîñîôñêîå ó÷åííå. Íàì èçâåñòíû ïîäðîáíûå êîììåíòàðèè ìîíãîëüñêèõ
àâòîðîâ ê òðàêòàòàì è ñî÷èíåíèÿì äðåâíåèíäèéñêèõ ìûñëèòåëåé
Íàãàðäæóíà è Àðüÿäåâà (II â.). Àñàíãà è Âàñóáàíõó (V â) Ñðåäè ìîíãîëüñêîãî
íàðîäà áîëüøîå ðàçâèòèå ïîëó÷èë òàê íàçûâàåìûé “Çóðõàé”-àñòîðîëîãèÿ,
ñîäåðæàùàÿ, êðîìå ñîáñòâåííûõ àñòðîëîãè÷åñêèõ äàííûõ, îðãèíàëüíûå
ñâåäåíèÿ ïî àñòðîíîìèè è àñòðîíîìåòðèè. Ïî çàêëþ÷åíèåì íàøèõ ó÷åíûõ
â “Çóðõàå” ïðèìåíÿëèñü ñâîåîáðàçíûé àëãîðèòì âû÷èñëåíèé, îáðàáîòêà
èçìåðèòåëüíûõ äàííûõ, íåêîòîðûå ìåòîäû ïëîñêèõ â îôåðè÷åñêèõ
òðèãîíîìåòðèè. Â äîøåäøèõ äî íàñ ðóêîïèñÿõ ñîäåðæàòñÿ íåêîòîðûå
ýëåìåíòû ìàòåìàòè÷åñêîé ìûñëè.
Òàêèå áûëè èçâåñòíî ìîíãîëüñêîìó íàðîäó àñòðîíîìè÷åñêèå çíàíèÿ. ß
çäåñü èìåþ ââèäó àñòðîíîìè÷åñêóþ êîîðäèíàòó, îñòàâëåííóþ Ìèíãàòîì,
æèâøèì íà ñòûêå XVII-XVIII âåêîâ è íåêîòîðûå äðóãèå äàííûå.
Âîçíèêøàÿ â äðåâíèå âðåìåíà ìåäèöèíà íà îñíîâå øèðîêîãî
èñïîëüçîâàíèÿ ìåñòíûõ ëåêàðñò âåííûõ ðàñòåíèé è ðàçëè÷íûõ ìèíåðàëüíûõ
âåùåñòâ, ïîëó÷èëà ñâîå äàëüíåéøåå ðàçâèòèå ïîä âëèÿíèåì èíäèéñêîé,
òèáåòñêîé è ðàçíîâèäíîñòåé îáùå-âîñòî÷íîé ìåäèöèíû.
Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíä õàäãàëàãäàæ áóé
Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí àðõèâààñ
489