JETA_E_RE 2013-3

Nr. 3, viti XLIV
Prishtinë
2013
Viti i parë i botimit: 1949
Themelues dhe kryeredaktor i parë:
Esad Mekuli
1

2

NR. 3
PRISHTINË
2013
NSH Revistat Rilindja
Për botuesin:
Demë Topalli
Kryeredaktor
Agron Y. Gashi
Redaktorë
Adil Olluri
Gentian Çoçoli
Adresa
www.jeta-e-re.net
e-mail: jetaere2010@gmail.com
Design
rrezeARTstudio.com
Copyright © NSH Revistat Rilindja
3

4

Përmbajtja
PROZA.................................................................................................... 7
Isaac BASHEVIS SINGER: Gimpel Budallai........................................... 9
Charles BUKOWSKI: Njeriu që i donte ashensorët........................... 23
Ardian Klosi: Ekskursion në N................................................................ 33
Lazër STANI: Një histori dhe një emër gruaje.................................... 45
Kujtim Rrahmani: Përgjigje e vonueme............................................. 57
Rudi Erebara: Ne......................................................................................... 61
Ragip SYLAJ: Përdëllesë dhe mallëngjim.............................................. 85
POEZI..................................................................................................... 93
J.T. GILLET: Kjo ështё poezia ime e fundit............................................ 95
Pier PAOLO PASOLINI: Rècit..................................................................... 109
Tom Philips: Jeta pas lufte........................................................................ 119
Agim VINCA: Pleqëri pa thinja.................................................................. 121
Haxhi Vokshi: Elegji për kullat................................................................ 133
Eqrem BASHA: Balada kalldrëme............................................................ 141
Visar ZHITI: Po vjen muzgu, jo ai i perditeshmi................................ 147
Blerina Rogova - GAXHA: Pijaneci i qytetit të kuq.......................... 153
Brahim AVDYLI: Lejleku i ëndrrave........................................................ 161
Leonora Bruçaj - Keka: Ëndrra e shtegtares................................... 167
INTERVISTA.......................................................................................... 171
Alice Ann MUNRO: Arti i fiksionit............................................................ 173
DOSSIER................................................................................................ 199
Claudio Magris: Valcellina........................................................................ 202
Claudio Magris: Suleika............................................................................. 219
5

Claudio Magris: Ëndrra për odisenë e shpirtit që kthehet
në shtëpi............................................................................................................. 223
Claudio Magris: Gërshetim i relikteve të shekujve
dhe të kulturave në deltë............................................................................. 225
Claudio Magris: Nuk shihet kufiri ku lumi ndeshet me detin.... 227
Claudio Magris: Në librat e errët është e vërteta (Intervistë)... 230
DRAMË................................................................................................... 241
Artë ARIFI: Dardha pas bunari.................................................................. 243
KRITIKA................................................................................................ 269
Cl. PICHOIS & A. M. ROUSSEAU: Historia e ideve.............................. 271
Linda HUTCHEON: Problemi i referencës............................................ 283
Paul Van Teighem: Krijimi dhe zhvillimi i letërsisë
krahasimtare..................................................................................................... 307
Muhamet HAMITI: Portreti dhe Uliksi të Xhejms Xhojsit............. 315
Abdulla Tafa: Kadare: Etnogalaksi......................................................... 325
Zija ÇELA: Shkrimtar i autenticitetit shpirtëror................................ 343
Xhavit ALIÇKAJ: Vlerat estetike te “Lahutës së Malcis”.................. 351
Agron Y. GASHI: Pashko Vasa: autobiografia dhe ideografia........ 361
Edmond ÇALI: Autobiografi dhe përsëritje
në prozën e Visar Zhitit................................................................................ 371
Ballsor HOXHA: Kufiri mizor i tragjikes................................................ 383
Sami HAJRA: Sfida të romanit postmodern......................................... 393
etnos.................................................................................................... 401
Angjelina HAMZA: Martesa në mes tradicionales
dhe modernes................................................................................................... 403
6

Isaac BASHEVIS SINGER
Charles BUKOWSKI
Ardian Klosi
PROZA
Lazër STANI
Kujtim Rrahmani
Rudi Erebara
Ragip SYLAJ
7

8

PROZË
Isaac Bashevis Singer (1904 – 1991) u lind në një
fshat afër Varshavës, vend ky që dikur i takonte
Perandorisë Ruse. Në fillim të 1920, Singeri zuri një
vend pune si gazetar në Varshavë. Këtu ai gjithashtu
filloi të shkruajë prozë, e cila botohej në pjesë, në
shtypin e gjuhës jidishte.
Singeri la Poloninë dhe shkoi në Shtetet e Bashkuara
më 1935. U vendos në New York, ku u bë kolumnist
dhe raportues për një të përditshme hebreje. Në
New York shkroi pjesën më të madhe të romaneve
të tij dhe mori pjesë aktive në përkthimin e tyre nga
ji dishtja në gjuhën angleze. Proza e Singerit përgjithësisht
i drejtohet përplasjeve ndërmjet traditës
dhe rilindjes, paqëndrueshmërisë së pasioneve njerë
zore, moralitetit të artistit – tema me të cilat ai
u mor përgjatë gjithë karrierës së tij. Autor i më
shumë se tetëmbëdhjetë romaneve dhe një numër
përmbledhjesh me tregime, Isaac Bashevis Singer
u nderua me Çmimin Nobel për Letërsi më 1978.
Isaac BASHEVIS SINGER
Gimpel Budallai
I.
Më quajnë Gimpel Budallai. Por unë nuk mendoj se jam budalla. Përkundrazi.
Po ç’të bëj: kështu më thërrasin njerëzia. Emrin ma vunë sa isha
ende në shkollë. Kisha plot shtatë emra: torollak, gomar, kokëbosh, hajvan,
sakat, sylesh dhe budalla. Emri i fundit më shkoi përshtati. Po nga se përbëhej
budallallëku im? Më mashtronin me lehtësinë, më të madhe. Më thoshin:
“Gimpel, a e di se gruaja e rabinit është shtrirë në shtratin e lindjes?” Dola
me vrap nga shkolla. E po, ç’t’i bësh! Doli të jetë gënjeshtër. E nga mund ta
dija unë? Barkun nuk e kishte të fryrë e as që e kisha shikuar ndonjë herë nga
barku. A ishte ky vërtet budallallëk? Të gjithë sa ishin ulëritën, u gajasën, përplasën
këmbët, u shkundën e u tundën dhe thanë lutjet e mbrë mjes. Dhe si-
9

kur asaj gruas lehonë që i japin rrush të thatë, mua më mbushën grushtet
plot kakërdhia. I ligë nga shëndeti nuk isha: po t’ia fusja shpullë dikujt, do
ta shihte veten në qytetin e Krakovit. Por, nuk më ka bërë dora asnjëherë
të godas dikë. I thërrisja gjithmonë mendjes: duro edhe këtë herë! E kështu
të tjerët më hipnin mbi kokë.
Po kthehesha njëherë nga shkolla kur dëgjova një qen tek lehte. Frikë
nga qentë nuk kisha dhe natyrisht nuk i kam ngacmuar asnjëherë, sepse mund
të hasësh në ndonjë të çartur dhe po të kafshoi, s’ka bir nëne në botë që mund
të të dalë në ndihmë. Kështu që ia mbatha nga kokën këmbët. Kur shikova
rreth e rrotull - ç’të shihja: i gjithë pazari shqyhej gazit. Nuk ishte qeni ai që
më ishte ndërsyer, por Uelf-Leib Hajduti. E nga ta dija unë se kishte qenë ai?
Vajtonte njësoj siç vajton bushtra.
Kur dallaveraxhinjtë dhe rrengaxhinjtë morën vesh se njerëzit ma hidhnin
pa ndonjë vështirësi, çdonjëri prej tyre provonte fatin në mua. “Gimpel,
mbreti ka ardhur në Frampol; Gimpel, hëna ka rënë në Turbin; Hodel Leckamani
i vogël ka zbuluar një thesar prapa nevojtores.” Dhe, unë, si një golem,
i besoja gjithkujt. E para e punës, çdo gjë është e mundur, kështu thotë Urtia e
Etërve - po si e qysh është shkruar - nuk më kujtohet. E dyta, s’kisha si të mos
besoja kur i gjithë mileti më hidheshin mbi kokë! Po t’i thosha ndonjërit,
“Ah, mos bëj shaka!,” atëherë bëhej hataja. Njerëzia zemëroheshin “Çfarë do
të thuash! Rrenacakë të dukemi ne ty?” E si mund të veproja unë? I besoja të
gjithëve duke shpresuar se kjo gjë do t’i bënte të ndiheshin mirë.
Isha fëmijë jetim. Gjyshi im, i cili më kishte rritur, gjendej me një këmbë
në varr. Kështu, më dorëzuan te një furrtar dhe pa le se ç’hoqa unë aty!
Çdo grua a vajzë që sillte për të pjekur një sahan me petë, kishte për të ma
hedhur të paktën një herë. “Gimpel, në qiell ka një zanë; Gimpel, rabini
polli një viç në muajin e shtatë; Gimpel, një lopë ka fluturuar mbi çati dhe
ka bërë vezë të bronzta.” Një student jeshive hyri njëherë për të blerë kifle,
dhe më tha: “Ti, Gimpel, gjersa rri këtu dhe vërvit lopatën e furrtarit,
jashtë i dërguari i Zotit ia ka mbërritur. Të vdekurit janë zgjuar nga varret.”
“Çfarë do të thuash? – ia ktheva unë, “Nuk kam dëgjuar askënd t’i bie bririt
të dashit!” E ai m’u hodh: “Të kanë lënë veshët?” Atëherë, të gjithë filluan të
bërtitnin: “Vetë e dëgjuam, vetë e dëgjuam!” Pastaj, ia behu Rietze Qiri-fikësja
dhe ulëriti me zërin e saj të ngjirur, “Gimpel, babai dhe nëna jote janë
zgjuar nga varri dhe po të kërkojnë.”
T’ju them të vërtetën, e dija mjaft mirë se asgjë e kësaj natyre nuk kishte
ndodhur, por si gjithmonë, sa herë që njerëzit flisnin, unë hidhja su peve zhgu-
10

PROZË
nin e leshtë dhe dilja për të shikuar. Mbase diçka kishte ndodhur! Tekefundit,
çfarë humbisja në qoftë se shikoja!? Po, ç’t’i bësh kur më montuan një muzikë
maceje! Dhe atëherë u betova se nuk do të besoja më! Por as ky betim nuk bëri
punë. Më mashtronin aq shumë sa nuk dija të dalloja të bardhën nga e zeza.
Kërkova ndihmën e rabinit. Më tha: “Në Libër është shkruar se, më
mirë është të jesh budalla gjithë jetën sesa i lig për një sahat. Ti nuk je budalla.
Ata janë. Ngaqë, ai i cili e turpëron fqinjin e tij, ai njeri e ka të humbur
Parajsën.” Përkundër kësaj, vajza e rabinit ma hodhi. Me t’u larguar nga
dhoma rabinike, më pyeti: “A e ke puthur murin?” I thashë: “Jo, përse duhet
ta bëj?!” M’u përgjigj: “Kështu është rregulli, duhet ta bësh pas çdo vizite.”
Paj, tek e fundit, nuk dukej se mund të dilte ndonjë e keqe nga kjo gjë. Dhe
ajo ia shpërtheu gazit. Ishte një rreng i bukur. Ma kishte lojtur mirë.
Doja të ikja në një qytet tjetër, por gjatë kësaj kohe secili filloi të
rronte nga zanati i mblesërisë, e kështu m’u qasën pas dhe sa s’më shqyen
pjesët e pasme të palltos. Më folën gjersa më shurdhuan veshët. Nuk ishte
vajzë e përkryer, por më thanë se për nga nderi ishte e pastër si loti. Çalonte
nga pak, por thoshin se e bënte me qëllim, ngaqë ishte e turpshme. Kishte
pasur një fëmijë të jashtëligjshëm dhe më treguan se fëmija ishte vëllai i
saj i vogël. Unë iu ktheva: “Kot e keni! Nuk martohem me atë lavire!” Por,
ata m’u turrën me zemërim, “Si ta bën goja! Nuk ke turp? Mund të të shpijemë
te rabini dhe do të të ndëshkojë të paguash të holla për njollosjen e
emrit të saj.” E kuptova se s’mund të shpëtoja dot dhe thashë me vete: “E
kanë ndarë mendjen të më bëjnë objekt talljesh. Por, kur të jem martuar,
atëherë bëhem zot shtëpie, prandaj nëse ajo pajtohet, unë nuk kam gjë
kundër. Përveç kësaj, as të mos e çojë kush në mendje se mund t’i shpëtojë
kësaj jete i padëmtuar.
Shkova në shtëpinë e saj prej balte, e cila qe ndërtuar mbi një ranishtë
dhe e tërë nahija duke britur e kënduar m’u qasën pas. Silleshin me mua sikur
ata që ndërsejnë ariun. Kur arritëm te pusi, sakaq u ndalën! Kishin frikë t’i
thoshin ndonjë fjalë Elkës. Goja e saj mund të hapej si menteshë dhe kishte
një gjuhë të shfrenuar. Hyra brenda në shtëpi. Një litar ishte i lidhur prej njërit
skaj të murit në tjetrin dhe rrobat po thaheshin mbi të. Ajo qëndronte këmbëzbathur
dhe po pastronte. Kishte veshur një fustan të vjetër e të përdorur,
prej pelushi. Flokët i kishte lidhur gërshet dhe i kishte kapur me mbërthecka
për koke. Sa nuk m’u zu fryma nga era e keqe.
Me gjasë më njihte. Më vështroi nga koka gjer tek këmbët dhe më tha:
”Pa shih se kush na qenka! Paska ardhur i ngathëti. Merre një ulëse.”
11

Ia tregova të gjitha; nuk mohova asgjë. “Ma thuaj të vërtetën,” i thashë,
“Je vërtet e virgjër dhe a është e vërtetë se ai shejtani, Jekieli - është vëllai yt
i vogël? Mos më gënje, të lutem, sepse jam jetim.”
“Unë vetë jam jetime,” m’u përgjigj, “dhe kushdo që përpiqet të ta dredhë,
iu dredhtë maja e hundës! Por, të mos u shkojë mendja se mund të ma
hedhin mua. Dua një prikë prej pesëdhjetë guldenësh dhe përveç kësaj, le
të mbledhin edhe para shtesë. Përndryshe i them të më puthin e di-ti-se-kë!”
Ishte shumë e çiltër. Unë ia ktheva, “Nusja duhet të sigurojë prikën, jo burri.”
E ajo ma ktheu: “Mos bëj pazar me mua. Ose një “po” të prerë ose një “jo” –
Kthehu nga ke ardhur.”
Mendova me vete: “S’ka bukë që mund të piqet me këtë lloj brumi. Por
qyteti ynë nuk është i varfër. U pajtuan dhe nisën me përgatitjet për da smën.
Gjatë kësaj kohe ndodhi të kishte një epidemi dizenterie. Ceremonia u mbajt te
hyrja e varrezës, pranë barakës ku pastroheshin kufomat. Të ftuarit u bënë
tapë. Gjersa po shkruhej marrëveshja e martesës, dëgjova rabinin më fanatik
të pyeste: “A është nusja e ve apo e ndarë nga burri?” Dhe gruaja e rojës
së sina gogës u përgjigj për të, “Edhe e ve edhe e ndarë.” Ishte një moment i
rëndë për mua. Por çfarë mund të bëja, t’ia mbathja nga altari i martesës?”
Ia morën këngës e valles. Një plakë e regjur vallëzonte përballë meje,
duke shtrënguar me tërë forcën një copë buke të bardhë me vezë. I zoti i gostisë
recitoi “Zoti na mëshiroftë!” - në kujtim të prindërve të nuses. Fëmijët
e shkollës gjuanin me fara pemësh sikur në kreshmën e Tishe b’Avit. Pas predikimit
pati plot dhurata: një dërrasë për petë, magje, kovë, fshesa, lugë, dhe
pajisje të vogla shtëpiake me bollëk. Kur pashë dy djem të rinj të fuqishëm
tek bartnin një krevat të vogël. “Po përse na duhet kjo gjë tani?”- i pyeta. “Mos
e lodh trurin fort”, - ma kthyen. “Në rregull pra, do të jetë i nevojshëm.” E kuptova
se do të ma hidhnin. Mendoje si të duash, çfarë mund të humbisja?
I thirra mendjes: Do të shoh se çfarë do të dalë prej kësaj. S’mund të ketë
lojtur mendsh një qytet i tërë.
12
II.
Në mbrëmje hyra në dhomën ku rrinte shtrirë bashkëshortja ime, po
nuk më linte se nuk më linte t’i afrohesha. “Më thuaj, a na martuan që të
qëndronim kështu?” e pyeta. Dhe ajo ma ktheu, “Më kanë ardhur të përmuajshmet.”
“Po a nuk të quan dje në ritet e banjës dhe a nuk do të duhej t’i kishe

PROZË
kryer gjer atëherë?” “E sotmja nuk është dje”, më tha ajo, “dhe e djeshmja
nuk është sot. Mund të shporresh po nuk të pëlqeu.” Shkurt llafit, prita.
Në krye të katër muajve i erdhi koha të lindte fëmijë. Njerëzia fshihnin të
qeshurat e tyre me duar. Por çfarë mund të bëja unë? Pati dhimbje të tmerrshme
dhe mbërthehej me thonj për muri. “Gimpel,” vajtonte, “Po vdes, falmë!” Shtëpia
u mbush me gra. Vlonin ujë në tigan. Piskama shkonte në kupë të qiellit.
Gjëja kryesore që duhej të bëja ishte, të shkoja në Shtëpinë e Lutjeve
dhe të përsërisja Psalmet. Dhe ashtu bëra.
Miletit i pëlqeu kjo gjë. Qëndroja në një qoshe duke recituar Psalmet
dhe lutjet, ndërkaq ata tundnin kokën duke më thënë. “Lutu, lutu, sepse
lutja asnjë grua gjer më sot nuk e ka lënë me barrë!” Njëri nga të masës në
sinagogë, ma futi një grusht kashtë në gojë dhe më tha: “Bári për lopët.”
Për Zotin, ka diçka në këtë mes!”
Ajo lindi djalë. Të premten në sinagogë sakrestani u ngrit para Arkës,
vuri librin mbi tavolinë dhe njoftoi: “Pasaniku Reb Gimpel e fton masën në
gosti për nder të lindjes së të birit.” E tërë Shtëpia e Lutjeve gjëmoi nga të
qeshurat. Fytyra m’u bë prush. Por s’mund të bëja asgjë. Para së gjithash,
unë duhej të isha përgjegjës për nderet dhe ritet e synetisë.
Gjysma e qytetit erdhi me vrap. S’kishe ku ta hidhje gjilpërën nga gjindja.
Gratë sollën pulë me bizele të piperosur dhe gjithashtu erdhi dhe një
bucelë birre nga taverna. Unë hëngra dhe piva baras me të tjerët dhe të gjithë
më uruan. Pastaj i erdhi radha synetisë dhe djalin e emërova sipas babait tim,
ndjesë pastë. Kur të gjithë kishin ikur dhe unë ngela vetëm me gruan time, ajo
futi kokën prapa perdeve të krevatit dhe më thirri pranë. “Gimpel,” më tha,
“Përse je kaq i heshtur? Çfarë e keqe të ka ngjarë?
“Çka të them?” u përgjigja. “Ma ke hedhur për mrekulli! Po ta dinte
nëna ime këtë gjë, do të kishte vdekur për së dyti.”
“Ke lojtur mendsh, apo çfarë?” – tha ajo.
“Si mund të luash me mua - unë që jam bashkëshorti yt dhe zoti i
kësaj shtëpie?” - e pyeta.
“Çfarë të ka ngjarë?” më tha. “Ç’fantazira po të pjellë mendja?”
E pashë të udhës t’ia thosha troç: “Vërtet mendon se kështu duhet
të sillesh me një jetim. “Ke sjellë në jetë një kopil.”
“Mos u bëj i marrë,” – u përgjigj. “Fëmija është i yti.”
“Si mund të jetë imi?” - e kundërshtova. “Ka lindur vetëm shtatëmbëdhjetë
javë pas dasmës.”
13

Më tha se ishte lindje e parakoshme. “A nuk është si shumë e shpejtë
kjo lindje e parakohshme?” – e pyeta. Më tregoi se kishte pasur një gjyshe
e cila kishte lindur fëmijët gjithashtu para kohe dhe se i paskësh ngjarë krejt
gjyshes së saj në këtë drejtim. Bënte be e rrufe deri në atë masë sa që edhe
fshatari tregtar po t’i thoshte të njëjtat fjalë – do t’i besoje pa një pa dy. Thënë
të vërtetën, nuk i zura besë; por kur të nesërmen e pyeta mësuesin e shkollës,
më tregoi se e njëjta gjë i kishte ndodhur edhe Adamit e Evës: dy kishin rënë
në shtrat dhe katër ishin zgjuar.
“S’ka grua në botë që nuk është mbesë e Evës,” – më tha.
Kështu ngjau; ma mbyllnin gojën me argumente. Po, tekefundit, kush
mund ta dijë se si shpjegohen këto punë?
Fillova ta harroja pikëllimin tim. E dashuroja djalin çmendurisht, por
dhe ai më donte mua. Sapo më vërente, bënte me doçkat e tij te vogla nga
unë dhe donte që ta merrja në krahë, e kur i dhimbte barku vetëm me mua
qetësohej. Ia bleva një hallkë të vogël për dhëmbë dhe një kësulë të praruar.
Gjithmonë merrte mësysh dhe unë dilja me vrap ta gjeja një faltore,
e cila më pas ia largonte. Punoja si kalë. E merrni me mend natyrisht se si
shkoj në paratë kur ke foshnjë në shtëpi. Nuk dua të gënjej; nuk mbaja mëri
El kën për këtë punë. Ajo më shante e më mallkonte dhe unë nuk ngopesha
së dashuruari. Çfarë ndikimi që kishte! Me një shikim mund të të linte gojë-kyçur.
Dhe fjalët e saj! Katran e sulfur - ja se ç’ishin, por megjithatë - edhe
magjepsëse, po. Admiroja çdo fjalë të sajën, edhe pse më lëndonte shumë.
Në mbrëmje i solla një copë buke të bardhë dhe një të zezë, si dhe ca
kifle me fara lulëkuqesh, të cilat i kisha pjekur vetë. Për të vidhja çfarë më binte
në dorë: ëmbëlsira me vezë, rrush të thatë, arra, petulla. Lutem të më falin që
kam futur duart në shportat e të shtunave, të cilat gratë i linin të ngroheshin në
furrën e bukës. Vidhja mish, copëza ëmbëlsire, një këmbë apo kokë pule,
pjesë plënci, çfarëdo që mund të zhvatja me vrik. Ajo i kollofiste dhe bëhej
gjithnjë më e shëndoshë e më e hijshme.
Gjatë gjithë javës më duhej të kaloja netët në dyqan, larg shtëpisë.
Të premteve mbrëma kur kthehesha në shtëpi, ajo gjithmonë ankohej për
diçka. Ose kishte dhimbje në stomak, ose i therrte njëra brinjë, ose e ngacmonte
lemza, apo kishte kokëdhimbje. E dini se si janë ankimet e grave. Gjithë
kjo gjendje më la një shije të hidhur. Ishte e pakëndshme. Shtoja pastaj edhe
këtë se, vëllai i saj i vogël, kopili, po rritej dita ditës. Filloi të më godiste
dhe kur unë merrja t’ia ktheja, ajo e hapte gurmazin aq shumë, duke më
14

PROZË
mallkuar aq rëndë, sa e tërë pamja që kisha para syve më bëhej zi. Nga
dhjetë herë në ditë më kërcënonte se do ndahej nga unë. Dikush tjetër në
vend timin do të ikte pa marrë leje dhe do të zhdukej përgjithmonë. Por
unë jam një nga ta që duron shumë dhe mbyll gojën. E çfarë mund të bëj
njeriu? Shpatullat na ka dhënë Zoti, po edhe barrën, po ashtu.
Një natë, në dyqan ndodhi gjëma; furra mori flakë nga të katër anët
dhe zjarri sa s’na përpiu! S’na mbeti gjë tjetër pos të ktheheshim në shtëpi.
Dhe ashtu bëra. Sa mirë – mendova – që do të mund ta shijoj kënaqësinë
e gjumit në mes të javës. Nuk desha t’ua prishja gjumin fëmijëve, prandaj
hyra pa u ndier, duke ecur me majat e gishtërinjve. Kur u futa brenda, m’u
duk sikur dëgjova gërhitjen - jo të një, por të dy personave njëherësh. Njëra
gërhitje ishte më e hollë, ndërkaq tjetra ngjante me gërhitjen e një kau të
therur. Oh, sa keq u ndjeva, sa keq! U ngjita në shtrat kur papritur i gjithë
shikimi m’u errësua. Pranë Elkës qëndronte shtrirë një trajtë burri. Po të
qëllonte dikush tjetër në vend timin do të bënte aq zhurmë sa do ngriste
gjithë qytetin në këmbë, por unë mendova se mund ta zgjoja djalin e vogël
nga gjumi. Për pak gjë - përse ta frikësoja zogun e vogël që po flinte, mendova.
Atëherë, u ktheva në furrë dhe shtriva një thes miell dhe gjer në mëngjes nuk
vura gjumë në sy. Dridhesha sikur të më kishte rënë malaria. “Mjaft u solle si
gomar,” – po i thosha vetes. “Gimpeli s’mund të jetë dështak gjithë jetën. Ka
një kufi edhe marrëzia e një budallai si puna e Gimpelit.”
Në mëngjes shkova tek rabini për të marrë një këshillë dhe lajmi trazoi
qytetin. Elkës ia dërguan menjëherë rojën e sinagogës. Ajo erdhi me djalin
në krahë. Dhe çfarë ua merr mendja se bëri? Mohoi çdo gjë. “Ka lojtur
mendsh,” – u tha. “Nuk merrem me andralla e me hamendje.” E qortuan, e
paralajmëruan, e goditën me grushte tavolinën, por ajo prapëseprapë me
në të sajën: është një akuzë e pabazë – u tha.
Kasapët dhe shitësit e kuajve i dolën në krah. Një burrë i cili punonte
në thertore m’u afrua dhe m’u ngërmua, “Nuk na shpëton dot, je njeri me
shenjë!” Ndërkohë djali kishte filluar të ushqehej dhe e bënte në brekë. Në
dhomën rabinike kishte një Arkë të Shenjtë dhe një gjë e këtillë nuk mund
të lejohej, prandaj thirrën Elkën.
“Çfarë duhet të bëj?” – e pyeta rabinin.
“Duhet ta prishni martesën menjëherë,” – më tha.
“Po çfarë nëse ajo nuk pranon?” – pyeta.
“Ti duhet ta paraqesësh divorcin,” – tha. “Kjo është gjithë çfarë duhet
të bësh.”
15

“Mirë, në rregull, Rabin. Lermë të mendoj.” – ia ktheva.
“S’ke përse të mendoheni, nuk mund të qëndroni nën të njëjtin kulm
me të” – u përgjigj.
“Po nëse dua ta shoh fëmijën?” – pyeta.
“Lëreni laviren ta thyejë qafën - bashkë me racën e kopilëve të saj,” – u
gjegj ai.
Vendimi që u dha, përcaktonte që unë nuk duhej ta kaloja as pragun
e shtëpisë së saj – kurrë më, për sa kohë të isha gjallë.
Gjatë ditës nuk mërzitesha fort. Zaten ky ishte një fund që pritej të ndodhte,
- mendoja, - lunga duhej të shpërthente. Por mbrëmjeve kur shtrihesha
mbi thasë, më sëmbonte në shpirt. Më pushtonte një mall i papërshkrueshëm
– për të dhe djalin. Doja të shfryja dufin, por kjo gjë është pi kërisht
fatkeqësia ime – nuk është në natyrën time të zemërohem. Në radhë të parë,
më shkonte mendja: gabimet për njerëz janë. S’mund të jetojmë pa gabime.
Mbase ai burrë që ishte me të, e kishte mashtruar me dhurata e çfarë tjetër,
sepse gratë kanë flokët e gjatë, por mendjen e shkurtë, prandaj dhe ka mundur
ta shtjerë në dorë. E për më tepër, ajo vetë e ka mohuar një gjë të tillë
dhe, kushedi, mbase vërtet vetë më është dukur ashtu? Vegimet ndodhin.
Për një çast të bëhet sikur sheh figurën a formën e një gjëje, por kur të
afro heni, nuk ka asgjë. Dhe, nëse është kështu, atëherë po i bëj padrejtësi.
Dhe kur mendimet më arrinin gjer në këtë pikë, atëherë zija e qaja me të
madhe. Dënesja aq fort sa bëja qull edhe miellin mbi të cilin isha shtrirë.
Të nesërmen në mëngjes shkova te rabini dhe i tregova se kisha gabuar.
Rabini shkroi diçka me penën e tij dhe më tha se nëse kështu na qenka puna,
atëherë e tërë çështja duhej rigjykuar. Po, gjersa të mbaronte ai, unë s’kisha
të drejtë t’i afrohesha gruas, por vetëm t’i dërgoja bukë dhe të holla
përmes një korrieri.
III.
U desh të kalonin plot nëntë muaj para se rabinët të arrinin një marrë
veshje. Letrat shkonin e vinin andej-këndej. Nuk e kisha marrë kurrë
me mend se kaq shumë dituri e kaq shumë mend duhej të shkriheshin për
një çështje si kjo e imja.
Ndërkohë, Elka solli në jetë edhe një fëmijë tjetër. Kësaj here - një vajzë.
Të dielen shkova në sinagogë dhe kërkova që fëmija të bekohej. Më sollën
Toran dhe unë emërova foshnjën me emrin e vjehrrës sime - ndjesë pastë.
16

PROZË
Harbutërit dhe përgojuesit e qytetit të cilët erdhën në dyqanin e bukës, më
mbytën me të shara e fyerje nga më të ndryshmet. I tërë qyteti u rigja llërua
për shkak të hallit dhe fatkeqësisë sime. Megjithatë, unë isha i vendosur që
gjithmonë të besoja atë që më thuhej. Çfarë dobie mund t’ju sjell mos-besimi?
Sot nuk i besoni gruas; e nesër mund të dyshoni edhe te vetë Zoti.
Përmes një shegerti, i cili ishte dhe fqinj i saj, i dërgoja për çdo ditë herë
bukë misri, herë bukë të bardhë, ndonjë copë tortë, kifle ose gjevrekë, ose
kur më jepej rasti edhe ndonjë ëmbëlsirë me mjaltë, apo strudel dasme –
çfarëdo që më binte në dorë. Shegerti im ishte një burrë zemërmirë dhe shumë
herë shtonte ndonjë gjë të veten. Dikur më ngacmonte shumë, më tërhiqte nga
hunda dhe më godiste në ijë, por kur filloi të bëhej vizitor në shtëpinë time,
u bë sakaq mik i mirë e i sjellshëm. “Hej, Gimpel, “ – më tha një herë: “ti ke një
grua të vogël e të mirë dhe dy fëmijë të bukur, të cilët nuk i meriton aspak.”
“Po fjalët që njerëzit thonë për të?!,” – i thashë.
“Paj… shiko… shpifin dhe dërdëllisin, “ – më tha, “S’ke pse shqetësohesh
për këtë gjë, ashtu siç nuk ke përse të shqetësohesh për të ftohtit e dimrit
të shkuar.”
Një ditë rabini më ftoi dhe më pyeti: “A je i sigurt, Gimpel, që keni qenë
gabim me gruan tuaj?”
“Jam i sigurt” – i thashë.
“Po si, përse?! Mendohu mirë! Ti vetë e ke parë, apo jo?!”
“Mund të ketë qenë ndonjë hije,” – iu përgjigja.
“Hija e kujt?”
“Mbase hija e traut të tavanit.”
“Mund të shkosh në shtëpi, atëherë. I detyrohesh shumë rabinit Janover.
Kishte zbuluar një referencë të fshehtë tek vepra e Maimonidit – fjali e cila
të ka favorizuar.
Kapa dorën e rabinit dhe e putha.
Doja të shkoja në shtëpi sa më parë. Nuk është gjë e lehtë të qëndrosh
i ndarë nga gruaja dhe fëmijët për kohë kaq të gjatë. Pastaj mendova: më
mirë të shkoj në punë tani, e në mbrëmje të vete në shtëpi. Nuk i tregova
askujt asgjë, edhe pse, sa i përket zemrës sime, më dukej se ishte njëra prej
Ditëve të Shenjta. Gratë më ngacmonin e më tallnin si çdo herë tjetër, por unë
thosha me vete: vazhdoni, vazhdoni me gjuhën tuaj të shthurur. E vërteta
del në shesh sikur vaji mbi ujë. Maimonidi thotë se është në rregull, prandaj
ashtu duhet të jetë!
17

Natën kur e lashë brumin të vinte, mora pjesën time të bukës dhe një
thes të vogël me miell e u nisa për shtëpi. Hëna ishte e plotë dhe yjet xixëllo
nin - një pamje e cila ta llahtariste shpirtin. Çava rrugën përpara dhe
para meje u hodh një hije e gjatë. Ishte dimër dhe kishte rënë dëborë e njomë.
M’u dha të këndoja, por ishte vonë ndaj nuk dëshiroja t’i zgjoja nga gjumi
banorët. Sakaq m’u dha të fishkëlleja, por m’u kujtua se natën nuk bën të fishkëllesh,
sepse mund të thërrasësh djajtë. Kështu që heshta dhe u dhashë
këmbëve me të katra.
Qentë në kopshtet e shtëpive të krishtera, lehnin kur unë kaloja, por
thashë me vete: Nxirrni dhëmbët jashtë, nxirrni! Çfarë jeni tjetër, përpos
qenë? Ndërkaq, unë jam njeri, bashkëshort i një gruaje të mirë, baba fëmijësh
premtues.
Kur iu afrova shtëpisë, zemra filloi të më rrihte fort, ashtu siç rrahë
zemra e një krimineli. Nuk ndjeva fare frikë, por zemra më dridhej shumë,
shumë! Kthim prapa s’kish. Ngrita shulin e derës pa u ndier dhe hyra brenda.
Elka po flinte. Shikova nga djepi i foshnjës së vogël. Kanatat ishin të
mbyllura, por drita e hënës depërtonte përmes të çarave. Pashë fytyrën e
fo shnjës së posalindur dhe rashë në dashuri me të, aty për aty, – e dashuroja
gjer në kockë.
Pastaj iu afrova shtratit. Dhe kë pashë aty – shegertin tim, që ishte shtrirë
e po flinte pranë Elkës. Hëna u fik sakaq. U terrua dhe fillova të dridhesha.
Dhëmbët më kërcëllinin. Buka më ra nga duart dhe gruaja ime u zgjua dhe
thirri: “Kush është aty, ëh?”
“Jam unë,” – pëshpërita.
“Gimpel, përse ti këtu!? – thirri ajo, - “Mendoja se e kishe të ndaluar!”
“Rabini kështu ka vendosur,” – u përgjigja unë, duke u dridhur i tëri
si në ethe.
“Më dëgjo, Gimpel,” –tha, “pa dil dhe shih dhinë në hangar a është mirë!
Ka qenë e sëmurë, prandaj!” Kisha harruar t’ju tregoja se kishim një dhi. Me
të dëgjuar se nuk ishte mirë, nxitova për në vathë. Dhia jonë ishte një krijesë
e vogël dhe e shëndoshë. Për të kisha një ndjenjë pothuaj njerëzore.
Duke u lëkundur iu afrova hangarit dhe hapa derën. Dhia po qëndro nte
në të katër këmbët e veta. Fillova ta prekja, e tërhoqa nga brinjët, ia këqyra sisët
dhe nuk vërejta gjë të keqe. Mbase mund të ketë ngrënë shumë lëvore. “Natën
e mirë, dhi e vogël, mbetsh me shëndet.” – e përshëndeta. Dhe kafsha e vogël
ma ktheu me një “meeee”, sikur donte të më falënderonte për vullnetin e mirë.
U ktheva brenda në dhomë. Shegerti ishte zhdukur.
18

PROZË
“Ku mbeti njeriu” – e pyeta.
“Cili njeri?!” – m’u përgjigj gruaja.
“Si, cili? – i thashë. “Shegerti! Ai me të cilin po flije!”
“Gjithë çfarë kam ëndërruar sonte dhe dje mbrëma – i ndodhshin
trupit dhe shpirtit tënd!,” – m’u përgjigj. Një shpirt i lig të ka hyrë në bark
dhe të ka verbuar të tërin!” Dhe briti me të madhe:”Krijesë e urryer! Budalla!
Dështak! I pagdhendur! Shporru ose e zgjova gjithë Frampolin në këmbë!”
Para se të mund të lëvizja, vëllai i saj kërceu nga mbrapa stufës dhe
me sa fuqi pati më goditi prapa kokës. Për një çast mendova se ma theu
qafën. Ndjeva se unë nuk isha krejt në vete, dhe i thashë: “Mos bëj skandal.
Gjëja e fundit që më nevojitet tani, është që njerëzit të më akuzojnë se po
i thërras shpirtrat e djajtë.” Sepse këtë kishte në mendje edhe ajo. “Askush
më nuk do ta prekte bukën e gatuar nga duart e mia.”
Shkurt, ia dola disi ta qetësoja.
“Mirë, “ – më tha, - “mbaroi. Shtrihu e të shkelshin rrotat!”
Të nesërmen, e thirra mënjanë shegertin e i thashë: “Dëgjo këtu, vëlla,
e tjera, e tjera.” “Çfarë po thoni?” – më vështroi i habitur, sikur të kisha rënë
nga çatia.
“Betohem,” – më tha, “se do të bëje mirë të shkoni te ndonjë mjek popullor
apo te ndonjë shërues besimtar. Kam frikë se e ke një dërrasë mangut,
por nuk do t’i tregoj kujt për këtë të metë.” Dhe me kaq mori fund puna.
Për t’i rënë muhabetit shkurt, jetova plot njëzet vjet me gruan time.
Më dha gjashtë fëmijë, katër vajza e dy djem. Çfarë nuk bëri vaki, por unë as
nuk pashë gjë e as nuk dëgjova. Por, besova; vetëm kaq. Një ditë, një ra bin më
tha: “Besimi të bën mirë. Është shkruar se njeriu i mirë rron me besimin e tij.”
Papritur gruaja ime u sëmur. Filloi me një gjë të vogël, një të fryrë në
njërën anë të gjirit. Por dukej qartë se nuk e kishte të gjatë. Shpenzova me
çka kisha për të. Harrova të tregoj se në këtë kohë kisha furrën time dhe
të kishe dyqan në Frampol, konsideroheshe njeri i pasur. Çdo ditë vinin
mjekët popullorë dhe s’kish mbetur falltor i lagjes pa ardhur. Vendosën të
përdoreshin ushujzat dhe pas kësaj edhe thithja e lëkurës me gotë. Madje
thirrën edhe një mjek nga Lublini, por qe vonë. Para se të vdiste më thirri
pranë shtratit dhe më tha,”Më fal, Gimpel.”
“Për çfarë të të fal!” – iu përgjigja. “Ke qenë grua e mirë dhe e nder shme.”
“Oh ç’kob i madh, Gimpel!” – thirri ajo. “Sa e shëmtuar më duket vetja
që të kam mashtruar për kaq shumë vjet. Dua të shkoj e paqtë te Zoti im,
prandaj dua të të tregoj se fëmijët nuk janë tutë.”
19

Po të isha goditur me ndonjë copë druri në kokë, s’do mund të isha
më i trullosur.
“Të kujt janë?” – thirra.
“Nuk e di, “ – më tha. “Kishte shumë… por nuk janë fëmijët e tu.” Dhe
gjersa po fliste, hodhi kokën mënjanë, sytë iu bënë të qelqtë, dhe çdo gjë mori
fund me Elkën. Mbi buzët e saj të zbardhura - zuri vend një buzëqeshje.
Mendoja që, ashtu e vdekur siç ishte, po thoshte, “E gënjeva Gimpelin.
Ky ishte qëllimi i jetës sime të shkurtër.”
20
IV.
Një natë, kur koha e zisë kishte përfunduar, gjersa po ëndërroja i shtrirë
mbi thasët me miell, më erdhi vetë Shpirti i së Keqes dhe më tha, “Gimpel,
përse po fle?”
Ndërkaq unë e pyeta: “E çfarë duhet të bëj? Të ha byrekë!”
“E gjithë bota po të mashtron,” – ma ktheu, “prandaj është radha jote
tani, t’ia hedhësh botës.”
“E si mund t’ia hedh unë gjithë botës?” – e pyeta.
M’u përgjigj: "Mbushe një kovë me urinë për çdo ditë, dhe natën hidhja
brumit. Le të ushqehen me ndyrësi njerëzit e mirë të Frampolit.”
“Po gjyqi në botën tjetër?” – e pyeta.
“Nuk ka botë tjetër,” ma ktheu. “Të kanë mashtruar dhe të kanë shtyrë
të besonit se kishit një mace në bark. Çfarë marrëzie!”
“Mirë atëherë,” – e pyeta, “po, Zot, a ka?”
“As Zot nuk ka.” – ishte përgjigja e tij.
“Atëherë, çfarë ka?” – ia ktheva.
“Një moçal të dendur.”
Qëndronte para syve të mi me një mjekër cjapi dhe me brirë, me dhëmbë
të gjatë dhe bisht. Tek dëgjoja këto fjalë, doja ta rrokja për bishti, por u
pengova nga thasët e miellit dhe për pak sa nuk theva brinjët e mia. Pastaj
m’u duk sikur duhej t’ia ktheja një përgjigje thirrjes së natyrës, dhe në të
kaluar, pashë brumin e ardhur, i cili dukej sikur më thoshte,”Bëje!”. Me një
fjalë, iu binda.
Të nesërmen erdh shegerti. E gatuam bukën, hodhëm fara cimnoni
në të dhe e futëm për ta pjekur. Pastaj shegerti iku dhe unë mbeta fillikat, i
ulur mbi një grumbull vjeturinash, pranë furrës. “Tani, Gimpel,” – mendoja

PROZË
me vete, - “të erdhi koha t’i hakmerresh të gjithë atyre që të kanë bërë me
turp.” Jashtë ndritte ngrica, por pranë furrës bënte ngrohtë. Flakët ma ngrohnin
fytyrën. Përkula kokën dhe më zuri gjumi.
Pashë një ëndërr dhe menjëherë njoha Elkën, mbështjellë me qefin.
Më thirri, “Çfarë ke bërë, Gimpel?”
“Është krejt faji yt,” – iu përgjigja dhe fillova të qaja.
“Budalla!” – më thirri. “Budalla! Vetëm pse unë kam qenë gënjeshtare,
a do të thotë se çdo gjë është e gënjeshtërt? Unë nuk e kam mashtruar as kënd
- përpos veten. Të gjitha po i shpaguaj këtu, Gimpel. Askush nuk të fal në
këtë botë ku jam unë.”
E shikova në fytyrë. Nuk ia njoha tiparet. U tremba dhe më doli gjumi.
Po qëndroja ulur si i mpirë. Kuptova se çdo gjë matet në peshore. Një
hap i gabuar tani, dhe do humbja Jetën e Përjetshme. Por Zoti më doli në
ndihmë. Kapa lopatën e gjatë dhe nxora nga furra kuleçët. Dola jashtë në
oborr dhe fillova të hapja një gropë mbi tokën e ngrirë.
U kthye shegerti dhe më pa. “Çfarë po bëni imzot?” – më tha dhe u bë
dyllë i verdhë.
“Punë imja se çfarë po bëj,” – ia ktheva dhe groposa të gjitha para syve
të tij.
Më pas u ktheva në shtëpi, mora rezervat nga vendi i sigurt dhe ua ndava
fëmijëve. “E pashë nënën tuaj sonte,” – iu thashë. “Dukej zymtë, e mjera.”
U habitën aq shumë sa nuk mund të nxirrnin asnjë fjalë nga goja.
“Paçi shëndetin,” – i urova, “dhe harroni se keni njohur ndonjëherë
Gimpelin.” Vesha pallton e shkurtë, mbatha një palë çizme, mora çantën ku,
në njërën anë mbaja shallin e lutjeve dhe në tjetrën rrangallat dhe putha pergamenën
e shtëpisë. Kur njerëzit më takuan në rrugë, u habitën aq shumë.
“Për ku je nisur?” – më pyetën.
“Në botë.” – ia ktheva unë. Dhe kështu u largova nga Frampoli.
Kam bredhur botën dhe njerëzit e mirë nuk më përçmuan asnjëherë.
Tani pas kaq shumë vitesh, jam plakur e thinjur; çfarë nuk kam dëgjuar:
shumë gënjeshtra e pabesi, por sa më shumë që jetoja aq më tepër kuptoja
se, gënjeshtrat në fakt nuk ekzistonin. Ajo që nuk ndodhë – ëndërrohet.
Nëse nuk i ngjet njërit - i ndodh tjetrit, nëse jo sot – nesër, ose nëse jo vitin
tjetër, atëherë shekullin e ardhshëm. Cili është dallimi? Shpesh dëgjoja tregime,
për të cilat thosha: “Lëre se kjo nuk mund të ketë ndodhur.” Por, para
se të kalonte një vit, dëgjoja se në të vërtet kishte ndodhur diku.
21

Duke bredhur prej një vendi në tjetrin, duke u ushqyer nëpër tryeza të
panjohura, shpesh më ndodh të tregoj historira – ndodhira të pa be sueshme
për djajtë, magjistarët, mullinjtë e erës dhe ngjarje tjera si këto. Fëmijët më qasen
pas, duke m’u lutur, “Gjysh, na trego një përrallë.” Ndonjëherë më kërkojnë
t’u rrëfej tregime që atyre u pëlqejnë dhe unë përpiqem t’i kënaq. Njëherë një
çun bullafiq, më tha: “Gjysh, na e ke treguar njëherë këtë tregim.” Qerratai i
vogël – kishte të drejtë.
Po kështu ndodh edhe me ëndrrat. Kanë kaluar shumë vjet që kur jam
larguar nga Frampoli, por sapo t’i mbyll sytë – e shoh veten përsëri atje. Dhe kë
mendoni se e shoh? – Elkën, natyrisht. Ajo qëndron para govatës së rrobave,
sikur në takimin tonë të parë, por fytyra tani i ndriçon dhe sytë e saj shndritin
sikur sytë e një shenjtori dhe ajo më flet me një gjuhë të panjohur e
për gjëra të pazakonshme. Kur zgjohem, nuk më kujtohen. Por për aq kohë
sa zgjat ëndrra – unë ndihem në paqe. Ajo u përgjigjet gjithë pyetjeve të mia,
dhe çdo gjë që del nga goja e saj - është e vërtetë. Unë qaj me lot dhe i përgjërohem:
“Lermë të vij tek ti!” Ndërkaq ajo më ngushëllon dhe më thotë të
kem durim. Tani nuk ka mbetur shumë kohë. Ndonjëherë më përkëdhel, më
puth dhe ma përvëlon fytyrën me lot. Kur zgjohem ndiej buzët e Elkës dhe
shijoj kripën e lotëve të saj.
Kjo botë, pa dyshim, është një botë krejt imagjinare, por është vetëm
një hap - larg botës së vërtetë. Para derës së kasolles ku unë rri shtrirë, qëndron
dërrasa me të cilën barten të vdekurit. Varrmihësi-çifut, lopatën e
ka në duar. Varri pret dhe krimbat kanë uri; qefini është gati – e kam bartur
me vete në thesin tim të lypësit. Një lypës tjetër pret ta trashëgojë shtratin
tim prej kashte. Kur të vijë koha, do të shkoj i lumtur. Çfarëdo që të ketë në
atë botë - do të jetë e vërtetë, pa brenga, pa tallje, pa gënjeshtra. Falë Zotit:
atje, madje as Gimpelin nuk mund ta bëni budalla.
Nga anglishtja: Sazan Kryeziu
22

PROZË
Charles Bukowski ka lindur në Andrenach të
Gjermanisë më 16 gusht të vitit 1920. Pas dy
vjetësh emigroi në Amerikë. Në Los Anxhelos
qëndroi gjithë jetën. Emri i tij i plote është Henry
Charles Bukoëski Jr., por atë, thjesht, e thërrisnin
Henk. Vdiq më 9 mars të vitit 1994 nga
leukemia në San Pedro. Veprat e tij u përkthyen
në dhjetëra gjuhë të botës. Është autor i 34 vëllimeve
poetike dhe i tre romaneve dhe një skenari
filmi. Henk njihet si një ndër themeluesit e
rrymës Undërground.
Charles BUKOWSKI
NJERIU QË I DONTE ASHENSORËT
Harry qëndronte në sheshpushim duke pritur ashensorin. Bash kur
u hap dera dëgjoi zërin e një femre prapa vetes: “Prit pak, të lutem!” Ajo u
fut në ashensor dhe dera u mbyll. Kishte të veshur fustan të verdhë, flokët
i kishte lidhur në majë të kresë, ndërsa vathët e trentë të margaritartë tundeshin
në zinxhirët e gjatë të argjendtë. Kishte bythë të madhe dhe të gjitha
i kishte me bollëk. Cicat e saj dhe trupi dukej se luftonin që të dilnin si furtunë
nga ai fustan i verdhë. Sytë i kishte të gjelbër në të zbehtë dhe e shikonin
bash atë. Mbante një qese me sende ushqimore në të cilën qe shtypur fjala
Vons. Buzët i kishte të lyera me të kuq. Buzët e lyera pashije ishin të pahijsh me,
pothuajse të shëmtuara, fyese. Buzëkuqi i ndritshëm e i ndezur shkëlqente,
ndërsa Harry zgjati dorën dhe shtypi butonin URGJENCË!
Ia doli, ashensori u ndal. Harry u nis drejt saj. Me një dorë ia çoi fu -
stanin dhe ia nguli sytë këmbëve të saj. Kishte këmbë të pabesueshme, sall
muskuj dhe mish. Dukej e shokuar, e shtangur. Ai e kapi në çastin kur ajo e
lëshoi qesen e sendeve ushqimore. Konserva perimesh, një avokado, letër hi-
23

gjienike, mish të paketuar dhe tri çokollatëza ranë në dyshemenë e ashe nsorit.
Pastaj, goja e tij ishte në ato buzë. Ato u çelën. Me dorë ia çoi fustanin. Gojën e
mbante në gojën e saj dhe nisi t’ia heq brekët. Pastaj, ashtu duke qëndruar
në këmbë, e mori, me vrazhdësi e shkundullonte për muret e ashensorit.
Kur ejakuloi, mbylli zinxhirin, shtypi butonin për katin e tretë, dhe priste me
shpinë kthyer nga ajo. Kur u çel dera, ai doli. Dera u mbyllë prapa tij, ndër sa
ashensori u zhduk.
24
* * *
Harry eci deri te banesa e tij, futi çelësin dhe çeli derën. Gruaja e tij,
Rochelle, ishte në kuzhinë duke përgatitur darkën.
“Si kalove?’ pyeti ajo.
“Mutsihane e njëjtë,” tha ai.
“Darka do të jetë gatë për nja dhjetë minuta,” ajo tha.
Harry shkoi në banjë, hoqi teshat dhe bëri një dush. Puna ia këpuste
shpirtin. Gjashtë vjet pune ndërsa ai nuk e kishte asnjë dysh në bankë. Ja se
si të fusin në kurth – të japin sa për ta mbajtur shpirtin gjallë, ama kurrë s’të
japin mjaft që të mund të shpëtosh.
U sapunis mirë, hoqi shkumën dhe ende qëndronte aty, duke lejuar që
uji goxha i nxehtë t’i binte teposhtë qafës. Ia merrte lodhjen. U fshi me peshqir
dhe veshi penjuarin, u fut në kuzhinë dhe u ul pranë tavolinës. Ro chelle hidhte
ushqimin në pjata. I bënte qoftet e mira me lëng mishi.
“Dëgjo,” tha ai, “ma jep ndonjë lajm të mirë.”
“Lajm të mirë!”
“E di ti çka.”
“Menstruacionet!”
“Po.”
“Ende s’kanë ardhur.”
“O zot.’
“Kafja ende s’është gati.”
“Ti gjithmonë harron.”
“E di. Nuk e di pse po më ndodhë kjo.”
Rochelle u ul dhe filluan të hanin pa kafe. Qoftet ishin të mira.
“Harry,” tha ajo, “mund të abortoj.”
“Në rregull,” tha ai. “Në qoftë se vjen puna deri aty.”

PROZË
Të nesërmen mbrëma u fut në ashensor dhe fill i vetëm u vozit. Shkoi
deri në katin e tretë dhe doli. Pastaj u kthye, u fut në ashensor dhe shtypi
butonin. Zbriti deri në përdhes, doli, shkoi te automobili, u ul dhe priste. E
pa derisa vinte rrugës, kësaj radhe ishte pa sende ushqimore. Ai e hapi derën
e automobilit.
Kësaj here ajo kishte të veshur fustan të kuq, më të shkurtër dhe që
i puthitej më shumë pas trupit se sa ai i verdhi. Flokët i kishte të lëshuara
dhe i binin në rruazë të shpinës. Pothuajse në bythë. I kishte po të njëjtit
vathë të trentë, ndërsa buzët i kishte lyer me buzëkuq edhe më shumë se
më parë. Si u fut në ashensor, ai hyri pas saj. Ashensori u nis përpjetë, dhe
ai prapë e shtypi butonin URGJENCË. Pastaj iu sul, buzët e tij në atë gojë
të kuqe të paturpshme. Prapë nuk kishte gete, sall çorapë të kuqe deri në
gju. Harry ia hoqi brekët dhe ia rrasi. Shkundulloheshin në katër anët e
mureve. Zgjati më shumë se herën e kaluar. Pastaj, Harry mbylli zinxhirin,
ia ktheu shpinën dhe shtypi butonin “3”.
Kur e çeli derën Rochelle ishte duke kënduar. Kishte zë të lemerishëm,
kështu që Harry shpejt e shpejt u fut nën dush. Doli i veshur me penjuarin
e tij, u ul pranë tavolinës.
“O Zot,” tha ai, “katër vetë i pezulluan nga puna sot, bile edhe Jim Bronsonin.”
“Qebesa, boll keq,” tha Rochelle.
Në tavolinë kishte vënë biftek dhe patate të skuqura, sallatë dhe bukë
të valë me hudhër. Jo edhe aq keq.
“A e di se sa gjatë ka punuar Jimi atje?”
“Jo.”
“Pesë vjet.”
Rochelle nuk u përgjigj, “Pesë vjet,” tha Harry. “Atyre bash s’ua ndien,
ata qen nuk kanë mëshirë.”
“Kësaj radhe s’e kam harruar kafenë, Harry.”
Ajo u përkul dhe e puthi derisa ia mbushte filxhanin. “A po e sheh, po
përmirësohem?”
“Po.”
U kthye dhe u ul. “Sot më kanë ardhur.”
“Çka? Përnjëmend?”
“Po, Harry.”
25

“Sa mirë, sa mirë...”
“Nuk dua të kem fëmijë derisa ti nuk e do, Harry.”
“Rochelle, duhet ta festojmë! Një shishe vere të mirë! Unë do të shkoj
ta marr pas darke.”
“Veç e kam marr, Harry.”
Harry u çua dhe kaloi rreth tryezës. Qëndronte pothuajse prapa Rochelles
dhe ia anoi kokën mbrapa me njërën dorë përfund mjekrës dhe e
puthi. “Të dua, shpirtkë.”
Hëngrën darkë. Ishte darkë e mirë. Bashkё me një shishe tё mirë vere...
26
* * *
Harry doli nga automobili derisa ajo u fut në përdhes. Ajo e priti dhe së
bashku u futën në ashensor. Kishte veshur fustan të kaltër në të bardhë, një
lule të stampuar, këpucë të bardha, çorapë të bardha deri te noçkat. Prapë
flokët i kishte lidhur në majë të kresë dhe pinte cigare Benson & Hedges.
Harry shtypi butonin e URGJENCËS.
“Prit pakëz, zotëri!”
Ishte hera e dytë që Harry ia dëgjoi zërin. Zëri ishte pakëz i ngjirur,
ama fare nuk ishte zë i keq.
“Po,” tha Harry, “ç’u bë?”
“Shkojmë në banesën time.”
“Mirë e ke.”
Ajo shtypi butonin “4”, u ngjitën, dera u hap dhe ata ecën teposhtë
korridorit deri te 404. Ajo e hapi derën.
“Banesë e mirë,” Harry tha.
“Më pëlqen. Deshe të pish gjë?’
“Sigurisht.”
U fut në kuzhinë. “Unë jam Nana,” ajo tha.
“Unë jam Harry.”
“E di që je, ama si e ke emrin?”
“Qenke zbavitëse,” Harry tha.
Ajo u kthye me dy pije dhe u ulën në kauç dhe i pinë. “Unë punoj te
Zody,” Nana tha. “Jam arkëtare te Zody.”
“Bash mirë.”
“Po çfarë të mire ka aty?”

PROZË
“Dua të them, është mirë që jemi bashkë këtu.”
“Vërtet?”
“Po qebesa.”
“Hajde shkojmë në dhomën e gjumit.”
Harry e ndoqi. Nana e mbaroi pijen e vet dhe gotën e zbrazët e vuri
në komo. U fut në dollap. Ishte dollap i madh. Zuri të këndojë dhe t’i heq
teshat. Nana këndonte më mirë se Rochelle. Harry u ul në cep të shtratit
dhe sosi pijen. Nana doli nga dollapi dhe u shtri në shtrat. Ishte cullak. Qimet
në pidhin e saj ishin më të errëta se sa flokët e saj.
“Epo?” ajo tha.
“Oh,” Harry tha. Zbathi këpucët, hoqi çorapët, zhveshi këmishën, pantallonat,
brekët. Pastaj u shtri në shtrat pranë saj. Ajo ktheu kokën dhe ai
e puthi. “Dëgjo,” tha ai, “a duhet të jenë të ndezura gjithë këto drita?”
“Natyrisht se jo.” Nana u çua dhe fiku dritën mbi kokë dhe dritën anës
shtratit. Harry ndjeu gojën e saj në të tijën. Gjuha e saj nisi të lëvrinte në gojën
e tij. Harry i ra sipër. Ishte shumë e butë, disi si dyshek me ujë. E puthte
dhe ia lëpinte cicat, ia puthte gojën dhe qafën. Vazhdoi ta puthte edhe për
një kohë.
“Ç’të ka gjetur, ore?” pyeti ajo.
“Nuk e di,” tha ai.
“S’po shkon, ë?”
“Jo.”
Harry u çua dhe nisi të vishet në errësirë. Nëna ndezi dritën anës
shtratit.
“Çka m’je ti? Maniak ashensorësh?”
“Jo, jo...”
“Mund ta bësh sall në ashensor, a?”
“Jo, jo, ti ishe e para, përnjëmend. Nuk e di se ç’më ka gjetur.”
“Ama tash ja ku më ke,” Nana tha.
“E di moj,” tha, duke i veshur pantallonat. Pastaj u ul dhe nisi t’i mbathë
çorapët dhe këpucët.
“Dëgjo, o hajvan – ”
“Po?”
“Kur të jesh gati dhe kur të më dëshirosh, eja në banesën time, a more
vesh?”
“Po, e mora vesh.”
27

Harry ishte krejtësisht i veshur dhe prapë qëndronte.
“Kurrë më në ashensor, a more vesh?”
“E mora vesh.”
“Po qe se prapë më dhunon në ashensor do të të padis, për besë.”
“Mirë. Mirë.”
Harry doli nga dhoma e gjumit, nëpër dhomën e ndenjes doli jashtë.
Eci deri te ashensori dhe shtypi butonin. Dera u hap dhe ai u fut. Ashensori
nisi të lëshohej teposhtë. Pranë tij ishte një grua orientale e imët. Kishte
flokët të zezë. Fustan të zi, bluzë të bardhë, gete, këmbë të vogla, tabane të
vocërr, këpucë takash të larta. Ishte zeshkane, sall një fije buzëkuqi. Ai trup i
vogël kishte bythë të hatashme, karjoshëse. Sytë i kishte të kaftë dhe të thellë
dhe dukeshin të lodhur. Harry zgjati dorën dhe shtypi butonin URGJENCË.
Derisa lëvizte drejt saj, ajo piskati. Ai ia futi fytyrës një shpullë të fortë, nxori
faculetën dhe ia futi me zor në gojë. Me njërën dorë e shtrëngoi për beli, ndërsa
ajo ia gërvishte fytyrën me dorën e lirë, ai zgjati dorën teposhtë dhe ia çoi
fustanin. I pëlqente atë që shihte.
28
KJO E KA MBYTUR DYLAN THOMASIN
Kjo e ka mbytur Dylan Thomasin.
Po hip në aeroplan me të dashurën time, me mjeshtrin e tonit, ka meramanin
dhe producentin. Kamera po punon. Mua dhe të dashurës sime mjeshtri
i tonit na i ka ngjitur mikrofonat e vegjël. Po udhëtoj për në San Francisko
për të lexuar poezi. Unë jam Henry Chinaski, poet. Unë jam i thellë,
jam i madhërishëm. Koqe. Epo, përnjëmend kam koqe të madhërishme.
Channel 15 po përgatitet të bëjë një film dokumentar me mua. Kam
veshur një këmishë të re të pastër, ndërsa e dashura ime është e gjallërishme,
e madhërishme, në të tridhjetat e hershme. Ajo skulpturon, shkruan, dhe bën
dashuri përrallore. Kamera është drejtuar në fytyrën time. Shtirem se nuk
ekziston. Udhëtarët shikojnë, stjuardesat rrezëllijnë, toka iu është vjedhur indianëve,
Tom Mix ka vdekur, ndërsa unë kam ngrënë kafjall të shkël qyeshëm.
Por nuk mund të mos mendoj mbi ato vite në dhomat e vetmuara, kur
të vetmit njerëz që trokitnin ishin qiradhënëset që kërkonin qiranë e papaguar
ose FBI. Jetoja me minj kanalizimesh dhe me minj dhe me verë dhe
gjaku im rridhte curril mureve në botën që nuk mund ta kuptoja dhe as që
do ta kuptoj ndonjëherë. Më mirë kështu se sa të jetoj jetën e tyre, vdisja

PROZË
urie; mbyllesha në mendimet e mia dhe fshihesha nga bota. I ulja të gjithë
grilat dhe i ngulja sytë në tavan. Kur dilja, shkoja në bar ku i lusja për pije,
i kryeja do punë të vocërra, rrugicave haja dajak për merak nga njerëzit
e ushqyer mirë dhe nga të sigurtit, shushavelët dhe njerëzit që i kishin
punët mirë. Paj, edhe unë i pata fituar do rrahje ama vetëm për shkak se
isha i trentë. Me vite të tëra kam jetuar pa femra, mbaja shpirtin gjallë sall
me gjalpë kikirikësh dhe bukë bajate dhe me patate të ziera. Isha budalla,
dudum, idiot. Doja të shkruaja, por makinën e shkrimit gjithmonë e kisha
lënë peng. Hoqa dorë prej shkrimit dhe pija....
Aeroplani u ngrit ndërsa kamera vazhdoi të filmonte. E dashura ime
dhe unë kuvendonim. Pijet erdhën. E kisha poezinë dhe një grua të mirë.
Jeta bëhej më e durueshme. Por kurthet, Chinaski, kij kujdes nga kurthet.
Ke bërë luftë të gjatë për të shkruar, njashtu siç ke pasur qejf. Mos u lejo
lajkave të vogla e kamerës filmike të të luhasin. Mbaje mend seç pat thënë
Jeffers – bile edhe njerëzit më të mëdhenj mund të bien në kurth, bash
sikur Zoti kur dikur kishte ecur nëpër tokë.
Epo, mirë, ti s’je Zot, Chinaski, çlirohu dhe merre edhe një pije. Ndoshta
duhet të thuash diçka të thellë për mjeshtrin e tonit? Jo, lëre le të djer siten. Le
të djersiten të gjithë. Filmi i tyre po harxhohet. Shikoji pakëz retë. Ti je duke
udhëtuar me shefat e I.B.M. nga Texaco, nga...
Ti je duke udhëtuar me dushmanin.
Në shkallët jashtë aeroportit në njeri më pyeti, “Ç’janë gjithë këto kamera?
Çka po ndodhë?”
“Unë jam poet,” i thashë.
“Poet?” pyet, “si quhesh?”
“Garcia Lorca,” thashë...
Epo, North Beach është diçka tjetër. Janë të rinj dhe veshin xhinse
dhe kanë durim. Unë jam plak. Ku janë të rinjtë e para 20 vjetëve? Ku është
Joltin’ Joe? Gjithë ata? Ja pra, isha në San Francisko para 30 vjetësh dhe iu
shmangesha North Beachit. E tash po shëtis nëpër të. Shoh fytyrën time
në postera. Ki kujdes, babëlok, sytë t’i kanë ngulur. Duan gjakun tënd.
E dashura ime dhe unë shëtisim me Marionettin. Epo, ja ku po shëtisim
bashkë me Marionettin. Është kënaqësi të jesh me Marionettin, ka sy goxha të
butë dhe vashat e reja e ndalojnë në rrugë për të biseduar me të. Epo, mirë, men-
29

doj, do të mund të rri në San Francisko... ama unë di edhe më mirë; më mirë të
kthehem në L.A. me atë mitralozin e montuar në dritaren që sheh në rrugë. Ndoshta
e kanë zënë në kurth Zotin, ama Chinaski i merr këshillat nga djalli.
Marionetti ikën, ndërsa ne arrijmë te një kafe bitnikësh. Kurrë nuk
kam qenë në një kafe bitnikësh. Tash jam në një kafe bitnikësh. E dashura
ime dhe unë marrim më të mirën – 60 centë për një filxhan. Vaki se jo mahi.
Nuk ia vlen për gjithë ato para. Çunat ulen përreth, pinë kafetë me gllënjka
të vockëla dhe presin që të ndodhë ndonjë gjë. Nuk do të ndodhë asnjë send.
Kalojmë matanë rrugës dhe futemi në një kafe italiane. Marionetti është
kthyer me një tip nga S.F. Chronicle, i cili kishte shkruar në kolumnën e tij se
unë jam tregimtari më i mirë që është paraqitur pas Hemingwayit. I them se e
ka gabim, nuk e di se kush është më i miri pas Hemingwayit, por H.C. nuk është
ai. Jam tepër i pakujdesshëm. Nuk përpiqem edhe aq shumë. Jam i lodhur.
Na sollën verë. Verë të keqe. Gruaja sjellë supë, sallatë, një sahan ravioli.
Edhe një shishe tjetër veretsë keqe. Jemi të ngopur që të hamë ushqimin
kryesor. Biseda është e shthurur. Nuk lodhemi aq fort për të qenë brilant.
Ndoshta edhe nuk mund të bëhemi. Dalim.
Ngjitem pas tyre kodrës përpjetë. Ec me të dashurën time të bukur.
Zura të villja. Verën e kuqe të keqe. Sallatën. Supën. Raviolin. Unë gjithmonë
vjell para se të lexoj. Është ogur i mirë. Çasti vendimtar po afrohet. Thikën
e kam në fyt derisa ngjitem kodrës.
Na fusin në një dhomë, na i lënë disa shishe birre. Ia hedh një shikim
poezive të mia. Jam i tmerruar. Përpiqem të vjell në lavaman, përpiqem të
vjell në nevojtore, përpiqem të vjell në dysheme. Jam i gatshëm.
Turma më e madhe pas Jevtushenkos... Dal në skenë. Çbendje. Bukowski
çbendës. Mbrapa meje gjendet frigoriferi plot birra. E çel dhe e marr
një. Ulem dhe nisa të lexoja. Secili ka paguar nga 2 dollarë. Qebesa njerëz
të mirë. Disa janë goxha armiqësorë që nga fillimi. 1/3 më urren, 1/3 më do,
1/3 tjetër nuk kanë lidhje me tru. I kam do poezi për të cilat e di se do ta rrisin
urrejtjen. Është mirë të jesh i rrethuar me armiqësi, kjo ta zgjidhë gjuhën.
“A do të çohet në këmbë Laura Day? Nëse e lus, a do të çohet në këmbë
dashuria ime?”
Ajo ngrihet, tund duart.
Nisa të interesohesha më shumë për birrë sesa për poezi. Flas ndërmjet
poezive, gjëra bajate dhe banale, monotone. Unë jam H. Bogart. Unë
jam Hemingway. Unë jam çbendës.
30

PROZË
“Lexo poezi, Chinaski!” vikasin.
Ta dini, mirë e kanë. Përpiqem të përqendrohem te poezia. Por shumicën
e kohës jam te dera e frigoriferit. Kjo ma lehtëson punën, ndërsa
ata veç i kanë paguar paratë. Më kanë thënë se një herë John Cage ka dalë
në skenë, ka ngrënë një mollë dhe ka ikur, dhe i ka marrë një mijë dollarë.
I kam merituar edhe do birra.
Epo, u krye. Më rrethuan. Autografet. Kanë ardhur nga Oregoni, L.A.,
Washingtoni. Po ashtu kishte edhe vasha të pashme. Kjo e ka mbytur Dylan
Thomasin.
U kthyem lart në dhomë, po pi birrë dhe po bisedoj me Laura dhe Joe
Krysiakun. Poshtë po i bien derës. “Chinaski! Chinaski!” Joe zbret poshtë që
t’i mbajë sa më larg. Unë jam yll roku. Më në fund zbres poshtë dhe i lë disa
të futen brenda. I njoh disa prej tyre. Poetë që vdesin urie. Botues revistash
të vogla. Depërtojnë edhe do që nuk i njoh. Në rregull, në rregull – mbylleni
me çelës derën!
Po pimë. Po pimë. Po pimë. Al Masantic rrëzohet në banje dhe çan
kapakun e kresë. Poet goxha i mirë, ky farë Ali.
Bash mirë, të gjithë po bisedojnë. Është sall edhe një ndeje birrash me
mallëngjim të shtirur. Atëherë botuesi i revistës së vogël nisi t’i mëshonte
një pederi. Kjo nuk më pëlqen. Përpiqem t’i ndaj. Një dritare thyhet. I shtyj
teposhtë shkallëve. I shtyj të gjithë teposhtë shkallëve, përveç Laurës. Ndeja
u krye. Epo, jo bash krejt. Kemi mbetur Laura dhe unë. Kemi mbetur dashu
ria ime dhe unë. Ajo inatoset, pastaj edhe unë. Për asgjë, si zakonisht. I
them të shkojë në pidh të s’amës. Ashtu edhe vepron.
Pas disa orësh zgjohem, ndërsa ajo qëndron bash në mes të dhomës.
Unë kërcej nga shtrati dhe zë ta shaj. Ajo më sulet.
“Do të të vras, ti qen bir qeni!”
Jam i dehur. Jam shtrirë e ajo është sipër meje në dyshemenë e kuzhi
nës. Fytyrës po më rrjedh gjak. Më kafshon dhe ma heq një copë mishi
nga dora. Nuk dua të vdes. Nuk dua të vdes! Mallkuar qoftë pasioni! Vra poj
në kuzhinë dhe ia qes plagës në dorë gjysmën e shishes së jodit. Ajo m’i flakë
brekët e mia dhe këmishët nga valixhja e saj, merr biletën e saj të aeroplanit.
Prapë shkon rrugës së saj. Prapë u ndamë përgjithmonë. Kthe hem në shtrat
dhe dëgjoj takat e saj teksa shkon teposhtë kodrës.
Në aeroplanin që po kthehem kamera prapë punon. Ata tipat e Channel
15 do të kuptojnë diçka nga jeta. Kamera fokusohet në vrimën që kam
në dorë. I kam marrë dy injeksione në dorë.
31

“Zotërinj,” them, “nuk ekziston asnjë mënyrë për t’ia dal mbanë me
femra. Absolutisht nuk ekziston asnjë mënyrë.”
Të gjithë pohojnë me tundje koke. Mjeshtri i tonit pohon, producenti
pohon. Disa udhëtarë pohojnë. Pi goxha shumë gjatë gjithë udhëtimit,
duke mbytur brengën time, njashtu siç thonë. Çka mund të bëjë poeti pa
vuajtje? Atij i duhet vuajtja po aq sa makina e shkrimit.
Natyrisht, futem në barin e aeroportit. Edhe ashtu do të futesha. Kamera
më ndjek në bar. Tipat në bar shikojnë rreth e rrotull, ngrenë pijet e tyre
dhe flasin se sa e pamundur është t’ia dalësh mbanë me femra.
Për lexim i mora 400 dollarë.
“Ç’janë këto kamera? Më pyet tipi afër meje.
“Unë jam poet,” i them.
“Poet?” më pyet. “Si quhesh?”
“Dylan Thomas,” them.
E ngre pijen time, e ter me një gllënjkë, ngul sytë para vetes. Jam në
rrugë të drejtë.
Nga anglishtja: Fadil Bajraj
32

PROZË
Ardian Klosi (1957-2012), u diplomua në fa kultetin
e Gjuhë-Letërsisë në vitin 1981. Ka marrë
do ktoratën në vitin 1990 për gjermanistikë dhe
letërsi të krahasuar në Innsbruck.
Disa nga veprat e tij janë: Shqipëria zgjim i dhunshëm,
1991, Quo vadis Shqipëri, 1993, Shqipëria
ç'mund të jetë, 1997, Robert Schwartz ose dritaret
e qytetit tim, 2007.
Ai dha një kontribut shumë të vyer me përkthi met
e veta, kryesisht nga autorë të gjuhës gjer mane,
si: Heinrich Böll, Ingo Schulze, Hans Ulrich Treichel
Peter Weiss, Oliver Jens Schmitt Frie drich
Dü rrenmatt dhe veprën e plotë të Georg Buchnerit
dhe atë Franc Kafkës etj.
Ardian Klosi
EKSKURSION në N.
Më në fund e vendosëm.
Kishim kohë që flisnim, bënim plane, shtynim, vendosnim, prishnim,
bënim plane të reja, dikush thoshte të prisnim verën ose vjeshtën, një tjetër
i kishte fëmijët sëmurë, por më në fund u vendos dhe nuk luante më.
Ditën e enjte do të niseshim të gjithë bashkë, pesë kolegë, për në qytetin
bregdetar N. Ishte menduar një si gjysmë shërbim, gjysmë ekskursion
që do të na jepte mundësi dhe të kryenim punë për institucionin tonë
në atë rreth, edhe do të na linte kohë të lirë për të ndenjur me njëri-tjetrin,
për të takuar miq e fytyra të reja, për të shijuar bukuritë e vendit, për t’u
takuar miq e fytyra të reja, për t’u larë nga pak në det, për të pirë një gotë
verë ndërkohë që hijet zgjaten dhe dielli humbet tutje në detin e pafund,
shkurt për të bërë gjithë ato gjëra që nuk t’i lejon orari zyrtar dhe rutina e
jetës së përditshme në kryeqytet.
33

Kush nuk e ka provuar kënaqësinë e të ndenjurit bashkë, të një shkëputjeje
gazmore e të çlirët, sado të shkurtër, nga detyrimet familjare, nga
trajektorja shtëpi-punë?
Kush nuk di ta krijojë aty për aty, krejt natyrshëm, shoqërinë brenda
kornizave të marrëdhënieve të përcaktuara shtetërore e familjare? Më duket
se është një aftësi e secilit, sado që dikush e ka talent, dikush pasion , një tjetër
vetëm prirje të fjetur. Nuk e kam fjalën thjesht për shoqëri të rëndomta burrash
ose grash, për shoqëri tryezash, vizitash dhe sebepesh; kam parasysh bashkime
njerëzish, ku papritur gozhupi “halle familjare’’ bie si lëkurë e tepërt
dhe familjarët flasin e veprojnë si të ishin shokë gjimnazi. Secili e ka në vetvete
dëshirën për të ndier veten të ri ,të gjithë e kanë një mall të papërcaktuar
për kohën e adoleshencës a të fakultetit, kur ishte fare e thje shtë të organizoje
diçka, të gjendeshe edhe çdo javë në një shoqëri të madhe e të shpenguar.
Ndoshta është ky mall që i bën të bukura mjaft ekskursione e mbrëmje të
qendrave të punës, të tilla që mbeten gjithmonë pika referimi (atëherë kur
vajtëm në Korçë... Ai dukej tip i mbyllur, por në Krujë na habiti të gjithë etj.)
dhe burime fotografish. Dhe kuptohet, malli është më i fortë ndër nëpunës, që
i kanë më të varfra lidhjet me natyrën, në përgjithësi me ambientet e hapura.
Ka një ngurrim të fortë të e të pashpjegueshëm në këto shtresa, një frenim a
mospëlqim të burrit ose të gruas, por, për çudi, burrat dhe gratë kthehen nga
ekskursionet e mbrëmjet gjithmonë të kënaqur dhe ngurrimi i fortë paraprak
del i papërligjur. Aq më tepër, që pas tyre punët në familje dhe në zyrë
sikur shkojnë mirë.
Nejse. Sekush i ka hallet e tij. Desha të them vetëm që, me rastin e vajtjes
sonë në qytetin bregdetar N. Ndjenjat e papërshkruara më sipër gati
mund t’i prekje me dorë ndër kolegët e mi të punës. Unë isha më entuziasti,
më ndante një kohë më e shkurtër nga mbrëmjet e adoleshencës e të
rinisë dhe po bëhej gati një vit e gjysmë që shihja veç muret e zyrës e të
shtëpisë si dhe plepat në rrugën midis tyre. U lidha në telefon me miqtë e
qytetit N., i porosita për vende fjetjeje dhe për verë të mirë, preva biletat
e udhëtimit, bleva filma për aparatin fotografik. Entuziazmi, si një ethe e
këndshme, i kapi pak nga pak të gjithë, aq sa kolegia jonë Myzejeni, që ka
tre fëmijë dhe një trup të rënduar nga jeta e gjatë sedentare propozoi të
merrnim me vete maska dhe pushkë deti. Deri këtu na u duk e tepruar,
përfytyrimi i Myzejenit-amfib, nuk shkonte, por rroba banje, dyshek deti,
grepa dhe magnetofon ramë dakord njëzëri që të merrnim. Në familje të
34

PROZË
gjithë e kishin zgjidhur shqetësimin e fëmijëve që do t’i linin kush me vjehrrën
e kush me nënën, ishin marrë vesh me burrat e me gratë (Hë, ç’të
tha? – Ik pa merak, më tha, dil njëherë se u myke) dhe, pasi lamë orën e
nisjes, u ndamë nga njëri-tjetri të lehtë e ëndërrues si në rininë e parë.
Çasti i ndarjes së byrekut në tren është ai akti i parë i nënshkrimit të miqësisë
në një udhëtim kolektiv. Kishim zënë një kompartiment gjashtëvendësh dhe
byrekun me një erë pak të rëndë vaji e shpërndau Myzejeni. Herë pas here nga
xhami që na ndante me korridorin e vagonit, takonim vështrimin e ndonjë
udhëtari disi ziliqar për shoqërinë tonë gazmore dhe për pajisjet sportive:
kasketa e syze dielli, aparat fotografik, dy raketa badmintoni, veshje të freskëta
grash. Bashkë me byrekun filluan edhe historitë me kripë dhe, më pas, ngacmimet
për burrat ose gratë e secilit, “si do t’ia bëjë sonte Namiku vetëm”, “çudi
si të la Raqi’’etj. Më tepër ngacmoheshin gratë dhe ishin ato që e ngrinin më
shumë zërin: “Eh s’e njeh Namikun ti, duket pak i rëndë, po për shoqëri është
vetë i thekur’’, ose ‘’ne ç’t’u bëjmë fëmijëve, pa lejen e kemi kur të duam e
sa të duam’’. Një bisedë si kjo më dukej e lehtë, sa për t’u gjetur një temë,
bile kam vënë re se e bëjnë të gjithë kur nisen shoqërisht diku dhe vjen në
radhë e dyta pas byrekut. Ajo që na pengon për të organizuar diçka, për t’u
gjendur me shoku-shokun është thjesht rutina, forca e zakonit, një lloj topitjeje
zyre, në ndonjë rast edhe dëshira për të mos prishur para. Për pa ragjykime
as të vete mendja, sepse në atë rast nëse largohet një natë gruaja ose burri
nga shtëpia për të vajtur diku me kolektiv, kjo është pesë me hiç në krahasim
me 364, në vit të brishtë 363, netët e tjera të jetës bashkëshorte.
Për smirë apo për xhelozi, nuk mund të bëhet fjalë; kushdo i jep leje me
kënaqësi burrit ose gruas (aq më tepër gruas së lodhur nga punët), i fal
bujarisht një të treqind e gjashtëdhjetepestën apo-katrën e bashkëshortësisë
dhe uron me vete, që ajo të kthehet me një humor më të mirë nga
ç’është nisur. Edhe po të ketë një grimë xhelozie në këtë mes, ajo është e
mirëpritur, sidomos për ndonjë që e ka harruar këtë ndjenjë me kohë dhe
do të kishte qejf ta shijonte edhe një herë.
Pra, edhe kjo temë shpejt u shter dhe filluan përsëri të flisnim për
kënaqësitë që kishim përpara. Koha dukej e bukur, ndonjë re dështake, si
të trembej nga planet tona, ngutej me vrap që ta linte qiellin më të kaltër
se kurrë. Do t’i zbrisnim trenit në T. Dhe do të merrnim autobusin. Në N.
na prisnin miqtë tanë që ishin interesuar për hotelin dhe për një drekë
të bukur me peshk, me verë e me hije, pesë hapa nga deti. Pastaj, po të
35

mos kishte erë, do të luanim pak badminton dhe, të nxehur nga dielli, të
për skuqur nga kënaqësia, do të hidheshin në det duke lagur njëri-tjetrin
e duke bërë shakara. Si t’i mbaronim këto, do të ktheheshim në qytet, ku
kishim kohë dhe të mbaronim punën e institucionit, edhe të shihnim rrotull
ndonjë kuriozitet. Për darkë do të mblidheshim në njërën nga dhomat, që
kishim zënë në hotel dhe muhabeti, muzika e gazi do të vazhdonin deri natën
vonë. Aq me hollësi i kishim menduar të gjitha, saqë shoku im, Berti, më tha
mënjanë edhe rrengun që do t’i punonte Milenës: do t’i fuste poshtë derës në
mes të natës një “telegram” nga i shoqi. Dukej sikur po na shpërthente një
fantazi që e kishim mbajtur ndrydhur në sa e sa ditë të njëtrajtshme.
“Kthehu që sonte përndryshe erdha aty. Raqi’’. Mua tani po më qeshej
me veten; me sa naivitet kisha menduar që njeriu, pasi kapërcen njëfarë
moshe, e paska të pamundur të bëjë shoqëri, të qeshë pa u përmbajtur, të
vrapojë, të ngacmojë shoqet pa të keq, të hidhet në det bashkë me pesë a
gjashtë të tjerë me radhë. Në T. nuk ndaluam shumë, sa pritëm autobusin.
Milena dhe Drita u shkëputën pak minuta deri në postë. I pritëm me një të
tallur. “Hë, telefonuat? Janë mërzitur burrat?’’
Drita qeshi, Milena nuk foli fare, bile u vrenjt. Ky humor vazhdoi edhe
në autobus, aq sa e pyetëm se mos kishte njeri të sëmurë në shtëpi. ’’Jo, jo’’ tha,
sikur u shkund dhe nisi buzëqeshte e të fliste si më parë. U lehtësuam edhe ne
por, nuk e di pse, diku anash ose përpara ndieja një hije të turbullt, një humorprishje
të lehtë por këmbëngulëse. Vështroja rrugën e drejtë dhe sekuencën
e plepave anash saj. Papritur autobusi ndaloi. U hap dera dhe brenda hyri i
zymtë një punonjës policie, që kërkoi të shihte letërnjoftimet e të gjithëve.
Hije sikur pllakosi edhe më rëndë dhe tani unë vura re që ajo kishte
kaluar prapa. Ktheva menjëherë kokën: pak metra pas autobusit kishte ndaluar
një “Gaz” ushtarak e pas tij një motor i kaltër, që dukej si motor policie. Policia,
letërnjoftimet, “Gazi”, diçka kishte ndodhur. Tek shihte letërnjofti met tona,
polici pyeti: “Po ju?”. “Me shërbim në N.”, i thamë. Ai u mendua një copë herë,
pastaj fare papritur m’u drejtua mua: “Ju i martuar jeni?” Pas përgjigjes sime,
tha “në rregull”, përshëndeti dhe doli nga autobusi. Makina u nis por bisedat
dhe harmonia jonë kishin ngecur. Asnjëri nuk fliste. Unë kisha një ndjenjë të
rëndë faji. Ktheva kokën dhe vura re që “Gazi” e pas tij motori na ndiqnin në
një largësi të pandryshuar. “Ç’të keqe kemi bërë” thosha me vete gjithë kohën,
sepse isha i sigurt që ata e kishin me ne. Ankthi po më zbriste poshtë e më
poshtë aq sa kur mbërritëm më në fund në N., e ndjeva si një zgavër në stomak.
36

PROZË
Dhe, vërtet me ne e kishin. Kur zbritëm nga autobusi pamë që “Gazi”
ushtarak dhe ngjitur me të motori i kaltër kishin qëndruar nja njëzet metra
më tutje. U hap dera e makinës në kohën që motoristi hoqi kaskën nga
koka dhe ja ku u shfaqën një, dy, tri fytyra të njohura që po na buzëqeshnin,
tri fytyra aspak të frikshme, por megjithatë të mprehta, mashkullore,
burrërore, fytyrat e burrave të grave tona. Njëra pas tjetrës Myzejeni, Dri ta,
Milena lëshuan nga një klithmë habie “ Ej, ua, oo, po ju?” Ata tanimë po qeshnin,
duke ngritur pantallonat majtas-djathtas mbi këmishë e duke he dhur xhaketat
supeve, siç bën njeriu kur zbret pas një udhëtimi të gjatë. “Er dhëm” foli
Namiku, burri i Myzejenit dhe na zgjati dorën së pari mua dhe Bertit. “Erdhëm”,
tha edhe Raqi, burri i Milenës, duke i fshirë pluhurin kaskës së motoristit. “Ç’kemi”,
foli Fejimi, më i ndrojturi i të treve, burri i Dritës, “ erdhëm edhe ne”.
Erdhën ata. Tre burra. Tre bashkëshortë të një fati e të një bese. M’u
duk sikur erdhën shaluar mbi gjokë, kapur për jelesh të bardhë, si shigjetë
drejt zemrave, drejt drenushave të tyre. Një orë e mbarë i paralajmëroi se
diçka nuk shkonte, se gazelat djalli i paska shitur ndër krahë cubash për
në lugje të namuna. Qëlluan burrat tri herë mbi pabesinë, pushkën në sup
dhe u nisën. Besa që u patën dhënë drenushave qe më e fortë se çdo betim
i këtyre të fundit.” Ja, sa të këputim lule në livadh dhe do të kthehemi”, patën
thënë të bukurat, por kush nuk po kish dert se aty nuk priste shejtani? U
nisën ata, kaptuan shtatë male e shtatë lumenj dhe kur paskan rënë ndër
lugje, atëbotë u paska folë prapë ora e malit: “Këndej, këndej, or trima, shpejt
sa nuk është vonë! Qoftëlargu i ka hipë drenushat mbi koçi dhe po rend marrazi
nëpër terr!” Dhe ata e pikasën koçinë. Nuk iu ndanë më. Koçisë-autobus.
-Ç’kemi, - thamë edhe ne. Njiheshim pak. Sa për të mos u ndier keq.
Ja, ishim takuar në të tilla raste.
-Ama dhe ju! – foli Myzejeni – një ditë nuk rrini dot pa gratë.
Qortimi i saj kishte edhe seriozitet, edhe mërzi, por nuk u tha me
inat, kështu që u ndie një lloj pajtimi i heshtur. Tani po dyshoja se pajtimi
duhej të ishte bërë me kohë.
-Se mos erdhëm për ju! Ne kemi planet tona, - tha Namiku. Shakaja
nuk goditi siç duhej, ose nuk u kuptua dhe pas saj ra një heshtje e bezdisshme.
E theu Fejimi që foli gati me turp:
- Ulemi pimë një kafe? Jemi të lodhur.
Kjo ”jemi të lodhur”, “jemi”, ndryshoi gjithçka, vendosi një raport të
ri, një gjendje të re në ekskursionin tonë. Tani ne u bëmë shumës me ata,
37

me burrat e grave tona, tani çdo gjë duhej ta bënim së bashku, pavarësisht
se ndonjërit mund të mos i pëlqente. Ndërsa po i afroheshim kafenesë më
dukej sikur unë e kisha ulur kokën më shumë.
Një çast thashë me vete: “Po pse mërzitem, në fund të fundit”?
E ç’të keqe ka? Ara duken djem të mirë, s’përjashtohet të kenë edhe
humor, po punë e madhe, se mos do t’i mbajmë mbi kurriz!» Ndoshta të
njëjtat mendime bluante edhe Berti, sepse më futi krahun e lehtësuar.
Zumë vend në lokal dhe porositëm kafe e limonada.
Kohë e mirë, - thashë unë sa për të nisur një bisedë.
E mirë, - tha Namiku. - Po po, - e pasuan dy të tjerët.
E gjete kosin që të kisha lënë në dritare? - pyeti Myzejeni të shoqin.
E gjeta, - tha ai.
Po çunit i dhe?
Nuk donte. Ç’nuk bëra që ta hante po s’donte.
Ama dhe ju si jeni! Nuk guxon njeriu të mungojë një herë! -
tha Myzejeni.
- Ku gjetët makinë? Dukej «Gaz» i mirë, - foli Berti, për të lidhur edhe
një herë fijet e komunikimit.
- I mirë është. E mori Namiku në ministri , - u përgjigj Fejimi.
- Qenke bërë pis në këmishë, - i tha Drita të shoqit.
- Çfarë është, graso?
- Jo jo, - u përgjigj Fejimi i turpëruar.
- Hëngra pak bukë me gjalpë dhe...
- Po pse, unë kisha lënë gjellë në tenxhere.
- Nuk kishim kohë. Hëngra ashtu shpejt e shpejt...
Unë dhe Berti bëmë edhe dy-tri orvatje për ta sjellë bisedën në tema
me interes të përbashkët, por ishte gati e pamundur. Shkëmbeheshin disa
fraza të vakëta dhe pastaj do të ndërhynte njëra nga
gratë që kujtohej për diçka të familjes. Namiku tha se e kishte bërë
pazarin. «Sa të tepruan nga pesëqindshja?» e pyeti Myzejeni.
«Nuk e di tamam», u përgjigj i shoqi, po ajo e detyroi t’i bënte një llogari
të saktë dhe ata u morën me paratë për gati një çerek ore se doli që shitësi
i zarzavateve përsëri e kishte vjedhur një dhjetëlekëshe, deri sa erdhi çasti të
paguanim e të ngriheshim. U çuam dy e dy, çiftet përpara, në fund unë e Berti
që nuk kishim ç’bisedë familjare të bënim, ndaj rrinim të heshtur e të vrarë.
E kam të vështirë t’i përshkruaj orët e gjata që kaluam në N., jo më ta
mërzis edhe lexuesin me to. Një ditë e një natë krejt e zakonshme, që nuk da-
38

PROZË
llonin fare nga ditënetët e njëtrajtshme, iu shtua shija e hidhur e planeve të prishura.
Nuk na shkoi mendja jo më për det, hije, rërë, badmi ngton e pallavra, por
as për verë të mirë. Papritur për të tria çiftet u gje ndën kushërinj në atë qytet,
kështu që ata shkuan t’u bënin nga një vizitë. Unë me Bertin hëngrëm nga një
byrek në këmbë, pastaj takuam miqtë vendës, që u çuditën pak për shoqërinë
tonë të shpartalluar, por që na ngushëlluan me çiltërsinë dhe shoqërinë e tyre.
Ndoshta vlen të tregohet vetëm fjetja në hotel. U krijua një gjendje e vështirë,
pasi nuk kishte dhoma të tjera veç atyre që kishim prenotuar: një dhomë treshe,
një dhomë njëshe, më shumë një si paradhomë për mbrëmjen, dhe një
dyshe ku do të flinim unë e Berti. Sportelisti tundte kokën pa pushim: «S’kam
të tjera». U krijua një rebus i vërtetë, sepse burrat disi duhet të flinin. Dhomën
dyshe unë e Berti nuk e lëshonim sikur në gjunjë të na binin. E kishim edhe një
ndjenjë hakmarrjeje. Mbeteshin, pra, dhoma treshe dhe njëshja. U fol njëherë
që tre burrat të flinin në dhomën treshe dhe gratë bënin si bënin te tjetra, shtronin
edhe përtokë. Por qe një zgjidhje që s’mund të pranohej kurrsesi; të flinin
rehat burrat dhe gratë të vuanin. Pastaj u tha që të flinin gratë në dhomën
treshe, por edhe kjo nuk u pranua. Namiku tha: «Ne këtu nuk erdhëm nga e
keqja!» (!) Së fundi Myzejeni propozoi që në dhomën treshe të flinin ajo, i shoqi
dhe Fejimi, i cili binte në një lidhje farefisnore me të shoqin, «kështu që s’ka
ndonjë të keqe», shtoi Myzejeni. Në dhomën njëshe të filnin Drita me Milenën,
kurse Namiku, fundja të shkonte te kushëriri ku kishin qenë për vizitë. Mirëpo,
Namiku, s’dihet pse, nuk deshi në asnjë mënyrë të shkonte atje. Dhe, kushedi
sa do të kishim vazhduar këto hamendje e stratagema sikur sportelisti i hotelit
të mos kishte vënë dorën në zemër dike thënë se i ndodheshin në magazinë
dy kanape të vjetra. Problemi dukej i zgjidhur përfundimisht. Namiku me Raqin
do të flinin në kanape, kurse Fejemi në dhomën njëshe. U kthyem në hotel
natën vonë. Ngjitëm shkallët në majë të gishtave dhe, kur dolëm në korridor,
shtangëm. Në fillim dëgjuam gërhinat, pastaj pamë dy burra të shtrirë në dy
kanape, vendosur në pragun e dhomës treshe. Besa e dhënë. Besëtarët. Engjëjt
mbrojtës. Dy katallanë në portën e një tempulli ku flenë në krahë ëndrrash sutat
e pafajshme. Ndërsa, kur kaluam pranë derës së dhomës njëshe, dëgjuam
gërhimën e tretë. Ishte pikërisht ora kur Berti do të punonte rrengun e patëkeq.
(Botimi i këtij tregimi në gazetën «Zëri i Rinisë» më datë 8 gusht 1986
shkaktoi ndër lexues reagime të kundërta dhe solli në redaksi një numër
letrash që kërkonin ndëshkimin e autorit. Njërën syresh po e botojmë këtu,
edhe si shtjellim të mëtejshëm të subjektit.)
39

REDAKSISE SE GAZETES «ZERI I RINISE»
PER DIJENI
KOMITETIT QENDROR TE PPSH (SEKTORIT TE SHTYPIT)
KOMITETIT QENDROR TE BRPSH
TIRANE
SHKRIME TE TILLA NUK I DUHEN LEXUESIT
MBI TREGIMIN E A. KLOSIT «EKSKURSION NE N.», BOTUAR NE GA-
ZETEN «ZERI I RINISE» DATE 9.8.1986
Lexuam dhe rilexuam me vëmendje tregimin e shkruar nga Ardian
Klosi e të botuar në gazetën «Zëri i Rinisë» më datën 9.8.1986. 1
Ky tregim nuk i përgjigjet realitetit tonë socialist. Rastet e shkëpu tura
pse përgjithësohen e nxirren në shtyp? Shkrimi ka përmbajtje të theksuar
borgjeze-revizionist dhe bënë thirrje për shthurje dhe degjenerim, për
prishje të familjes socialiste. Autori ka rënë nën presionin e huaj ideollogjik,
dhe ky presion ka bërë efektin e vetë mbi të. Autorëve të tillë u duhen
vënë “teneqet” se s’ka ç’na duhen. Shkrimi edukon keq sidomos të rinjtë.
Autori ose ka ulje në nivelin e tij ideollogjik, ose i kundërvihet me dashje vijës
së Partisë për problemin e letërsisë dhe arteve. Ai nuk ka kuptuar, ose s’ka dashur
të kuptojë porositë që dha shoku Ramiz Alia në takimin me artistët Korçar.
Prandaj mendojmë që ai të analizohet thellë, të nxiren shkaqet, të dalë
përgjegjësia dhe të ndëshkohet rëndë, të nxirren shkaqet. Në të njëjtën kohë
n’a bënë shumë përshtypje miopia e redaksisë së gazetës “Zëri i Rinisë”.
Si ka mundësi ajo të lejojë për botim shkrime të tilla revizioniste të
nxitura nga armiku?
Pyesim: ku është vigjilenca juaj shokë të redaksisë për të cilën Partia
ka folur dhe flet vazhdimisht? Lexoni veprat e Shokut Enver Hoxha për
këtë, sidomos vëllimin e 50-të se ç’farë thotë ai për vigjilencën në lëtërsin
dhe arte. A mos vallë dhe në redaksi ka njerzë me pikpamje si të autorit,
në mos dhe nxitës? Si ka mundësi të mos kini nxjerr mësime nga ndodhia
në revistën “Nëntori’’ për shkrimin e K. Kostës, që s’ka shumë kohë që u ana-
40
1
Teksti, për hir të autenticitetit, jepet i plotë bashkë me ndonjë gabim drejtshkrimor (A.K.)

PROZË
lizua e kritikua? Ç’është kjo përsëritje fill njëra pas tjetrës? Jo, se kjo nuk është
e rastit, gjërat duhen të lidhen. Po lidhja e shkrimtarëve dhe artistëve a meret
seriozisht me pastërtinë ideore të shkrimeve? Në shkrime, lajthitje ideopolitike
nuk duhen lejuar qoftë dhe në një rastë, se n’a kushtojnë shtrenjtë. Prandaj
redaksia të nxirret para përgjegjësisë e të japi shpjegime për këtë. Në të
njëjtën kohë dhe KQ i Bashkimit të Rinisë Punës Shqipërisë t’a vlerësojë
seriozisht këtë çështje e të nxjerri përgjegjësitë përkatëse për sektorët që
përgjigjen.
* * *
- Personazhet e tregimit autori i çoi si gjysëm me shërbim e gjysëm
për qejf (ekskursion). Pse nuk flitet në shkrim fare për punën që bënë,
problemet qe zgjidhën, se kjo duhej të ishte primare, se dhe me realizimin
e detyrave njeriu ndjen kënaqësi, bile më shumë. A mos do autori liberalizëm
në kryerjen e detyrave, realizimin e shërbimeve?
- Pse, ky ekskursion sipas autorit ishte gjithqka për të ndenjur personazhet
me njëri-tjetrin. Ata në punë në qytetin ku punojnë e jetojnë, pa tjetër
që me njëri tjetërin janë. Mund të jetë fjala për të qëndruar me njëri-tjetrin në
mënyrën t’uaj (të autorit). Po fytyra të reja nuk ka në qytetin ku jetonin personazhet,
a mos vallë të gjithë i njihnin, dhe u duhej të shkonin në një qytet
tjetër për t’i parë ? Këto jan thirrje për aventura.
- Në reshtin 16 thuhet “….. për të bërë gjithë ato gjëra që nuk i lejon
orari zyrtar dhe rutina e jetës së përditshme…..” Ç’farë gjëra do bënin - pyesim
ne? Jo, orari zyrtar dhe jeta e përditshme nuk pengojnë po të dihet të
ndërtojnë e racionalizohet koha. Përkundrazi puna dhe jeta e përditshme të
frymëzojnë dhe të japin kënaqësi.
- Rralle kemi parë e dëgjuar për grupe ekskursionistësh kaq të vegjël
nga ndërmarjet dhe institucionet. Përkundrazi mbushet autobusi, vagoni.
Pse ky copëzim?
- Në shkrim thuhet se ndjen kënaqësi kur shkëputej nga jeta familjare
e trajektorja shtëpi-punë. Këtë kënaqësi mund t’a ndjej vetëm autori e
shokët e tij, se ne ndjejmë shumë kënaqësi nga jeta familjare dhe ‘’trajektorja’’
shtëpi-punë. Mos duan shthurje të jetës familjare autorët e shkrimit,
dhe liberalizëm në punë? Në shkrim flitet për shoqëri të ‘’shpenguar’’.
Ç’janë këto pranga që e kanë mbërthyer autorin? Shoqëria jonë është e
organizuar, ka rregulla, norma e këto zbatohen si në shkollë, në punë e
41

jetë. Shpengim siç e mendon autori s’do të ketë kurrë, më kot ëndërron e
bënë thirrje.
– Autori u qan hallin nënpunsve se i kan shtigjet të kufizuara për
t’u lidhur me natyrën. Partia ka krijuar të gjitha kushtet për t’u lidhur me
natyrën e njerzit. Të varfëra këto lidhje i kanë vetëm burokratët e teknokratët.
Autori medoemos duhet të shkojë të kalitet në gjirin e masës, në
veprat tona të mëdha, ai duhet të bëjë shkollën a klasës puntore.
- Si shpjegohet që miqësia e personazheve u nënshkrua me ndarjen
e një byreku në tren. Ata deri sa muarrnë një udhëtim të tillë, ishin të miqësuar.
Po ngacmimet që jep autori për bashkshortët e personazheve përse i
jep, apo për të matur pulset e për të nxjerr ndonjë pakënaqësi që më von
të shfrytëzohej? Me jetën familjare nuk duhet luajtur se është delikate dhe
me pasoja. Kështu mund të thuhet dhe për shakanë e renkon që u mendua
për Milenën, që mendojmë se paraqitet për të krijuar shqetësim familjar e
ky shqetësim të shfrytëzohej nga autori e marifetçit e përkrahësit e tij. Shoku-shokut
nuk i krijohen shqetësime, aq më tepër të tillë siç e stis ky autor.
- Si ka mundësi të shkruhet në letër e të kalojë nga redaksia shprehja:
“…..i falë bujarisht 1 / 365 e bashkëshortësisë... Jo, gruaja jonë nuk falë
asnjë sekondë të bashkëshortësisë. Ajo i qëndron besnik bashkëshortit.
Por, autori ngatërron me qëllim ndonjë individë, llum të shoqërisë, me masën
e grave që janë me moral të shëndosh. Shtrembërohet emancipimi i vërtetë
i gruas. Pse nuk thotë autori të paktën 1 / 365 e kohës, por thotë të ba shkshortësisë?
Bile sipasë llogjikës së tij kjo kohë mund të rritet. Autori hapur
bënë thirrje për degjenerim. Ne nuk e njohim, por ndoshta me këto pikpamje
e ka ndërtuar ai jetën e tij dhe rrethin shoqëror. Ne në këtë rrugë s’na shpije
dot jo me një shkrim, por as me 1000.
– Autori dhe redaksia i bëjnë grat tona sikur s’u pëlqejnë të rrinë me
burrat e tyre, vë dhe shprehjet: ‘’Ej, ua, po ju….një ditë s’rini dot pa gratë…’’?
dhe vazhdon: “… Qortimi i saj kish marrëzi. Jo, autor i shkrimit, grat tona nuk
mërziten duke patur burrat pranë, mërziteni ju që keni mendime liberale
e thurni plane djallëzore. Kjo duket edhe në rreshtat e më vonshmë ku
thuhet: ‘’…. çdo gjë tani mund t’a bënim së bashku, pamvarësisht se ndonjërit
mund të mos i pëlqente’’. Po pse nuk ju pëlqente ta bënin bashkërisht
ato që kishin planizuar dhe të shpjegohet autori çdo të thotë me këtë. Ne
e kuptojmë ç’farë ai kish planizuar, veprime që bien në kundërshtim me
moralin komunistë. Autori thellohet dhe mëtej “në gabimin e fajin e tij kur
42

PROZË
thotë : ‘’… e kamë të vështirë të përshkruaj orët e gjata që qëndruam në
“N”… “D.M.TH. po të mos kishin ardhur burrat e shoqeve, orët do dukeshin
shumë të shkurtëra. Pse? A mund të n’a i thotë autori? Domosdo në analizë
duhet t’a thotë. Autori arrin deri aty sa t’u vej ndjenjën e hakmarrjes
dy personazheve për burrat e shoqeve.
- Dhe në fund autori n’a nxjerr dhe dhomat ku do flinin. Ai u ka prenotuar
personazheve të tij 6 vende megjithëse ata ishin 5. Ai u ka prenotuar
një dhomë treshe, një dyshe dhe një teke. Pse duhej dhe dhoma njëshe? Ne
mendojmë se ky shkrim është bërë me qëllim armiqësor dhe të analizohet
si e tillë. Shoku Enver Hoxha këto probleme i ka trajtuar disa herë me forcë
e sidomos gjatë vitit 1973, por autori i shkrimit u kundërvihet. Por populli
dhe rrinia jonë, nën udhëheqjen e Partisë nuk do të lejojnë këto “rufjan
politikë’’ të realizojnë qëllimet e tyre, grushti i diktaturës së proletariatit
do t’i godas fortë këta armiqë.
Antari i PPSH
D.G.
Rep.Nr. 1460
Tiranë, më 22.8.1986
firm
43

44

PROZË
Lazër STANI u lind më 1959 në Pult, Shkodër. Në
vitin 1985 u diplomua në Fakultetin e Shkencave
të Natyrës në Tiranë. Prej asaj kohe është marrë
me letërsi dhe gazetari, eseistikë dhe kritikë letrare.
Tregimet e para i botoi në fillim të viteve
nëntëdhjetë në gazetat e kohës „Drita“, dhe „Zëri
i rinisë“. Kritika letrare e ka vlerësuar si një ndër
prozatorët më të veçantë në letrat e sotme shqipe.
Disa nga veprat e tij të cilat janë vlerësuar lart
janë: Feniksi i kuq, Në Bregenc shkohet për të vdekur
dhe Denesje në dru etj.
Lazër STANI
Një histori dhe një emër gruaje
Tashmë gjendem në Galerinë Kombëtare të Arteve, i rrethuar nga
një kornizë e shtrenjtë, i ngujuar në një bodrum, që shërben edhe si arkiv,
me shpresë se do të ekspozohem më së fundi këtë tetor. Edhe pse humorin
e kam të keq (u bë një vit që nuk ndihem mirë) lajmi i ekspozimit tim
në sallën e ftohtë të Galerisë Kombëtare të shtunën e parë të tetorit më
solli një farë ngazëllimi, duke më shkundur nga plogështia që me ka zënë
prej shumë muajsh. Historitë e së shkuarës m’u shfaqen si në një ekran të
mjegullt: hije që kërkonin të bëheshin të gjalla, histori që vetërrefeheshin,
emocione të fosilizuara, që dhimbnin si kocka të gjymtuara nga reumatizma.
Ky kam qenë unë dikur, mendova pikëllueshëm, duke pasur parasysh
burrin në pikturën e Marta K. (nuk më pëlqente mbiemri i saj Kasneci,
ndaj gjithmonë e thërrisja Marta K.) të cilën ajo ia dhuroi Galerisë së Arteve,
pak para se të ikte nga kjo botë.
Nuk e pata takuar në vitet e fundit të jetës së saj. “Nuk dua të më shikosh
të rrënuar, të plakur”, më pati thënë, ndonëse unë e kundërshtova, i bin-
45

dur se sëmundja e saj do të kalonte dhe se do të shërohej. Por ajo kë mbënguli
që unë të mos e takoja më. Para pesëmbëdhjetë vjetësh lajmi për vdekjen e
saj u transmetua në televizion dhe ato ditë u fol gjatë për pikturën që ajo i
pati dhuruar Galerisë Kombëtare të Arteve. E dija se bëhej fjalë për pikturën
time, po këtë sekret nuk ia thashë askujt. Para se të ndahe sha herën e fundit
me Martën i pata premtuar se kurdo që unë të ekspozohe sha do të shkoja të
shihja veten time, nëse do të isha ende gjallë. “Dhe do të shikosh një të panjohur,
tha sepse ti asnjëherë nuk e ke njohur vetën tënde.” M’u lidh gjuha e
nuk munda t’i them asnjë fjalë. Vetëm bëra atë premtim të turbullt, që tani më
duhet ta mbaj. Disa premtime janë si amanetet, nuk i tret as dheu.
Edhe atë ditë, kur u ndava me Marta K. për të mos u takuar më kurrë,
por edhe tani më mundon e njëjta enigmë: Përse Marta K e mbajti gjithmonë
të fshehtë prej meje pikturën time? Nuk kam gjetur kurrë një shpjegim
bindës. Ajo mbeti gjithmonë për mua një grua e pakuptueshme, siç janë
në përgjithësi gratë.
Unë e pata njohur Marta K. kur isha student dhe ndiqja leksionet
e detyruara të Anatomisë. Gjatë orës së parë të leksionit vajza që rrinte
pranë meje, Antoneta, më tërhoqi vëmendjen: “Profesoresha nuk t’i ndan
sytë”, më tha. Po dashurohet me ty”.
Ngrita kokën nga blloku ku po shkarravisja përhumbshëm, pa e pasur
mendjen te shpjegimet e saj për muskujt e fytyrës dhe atëherë në një
çast të vetëm vështrimet tona u kryqëzuan. U befasova pak se ajo vërtetë
po më vështronte, edhe pse, sapo vështrimet tona gjetën njëri-tjetrin, ajo
nxitoi ta hidhte vështrimin jashtë, mbi kurorën e një pishe të tharë, që dergjej
e lodhur nën diellin e pafuqishëm të tetorit, matanë parvazit të dritares.
Antoneta më goditi me gju poshtë bankës dhe më pëshpëriti në vesh: “A të
thashë!”. Vura buzën në gaz, po nuk fola. E dija se kur je i lodhur dhe i bezdisur
nga një punë që bën prej vitesh, duke përsëritur të njëjtat gjëra që i ke
thënë vjet, parvjet e dhjetë vite më parë, mund ta humbasësh vëmendjen pas
diçkaje të rastësishme, ndërsa mekanikisht bën të njëjtën punë, shpjegon të
njëjtët muskuj që i ke shpjeguar me dhjetëra e dhjetëra herë. Po përpiqesha
ta largoja mendjen nga profesoresha, leksioni, vështrimi i saj pakmëparshëm,
po kur ngrita kokën pas disa minutash u gjenda në të njëjtën situatë: ajo po
më shikonte e hutuar dhe vështrimet tona u kryqëzuan sërish. Pastaj dëgjova
Antonetën që më pëshpëriste të veshi: “Gjithmonë dashurohesh me femra
më të mëdha se vetja?”
46

PROZË
Më erdhi t’i ulërij “Idiote” në mes të sallës së leksioneve, por u përmbajta.
Ndjeva nxehtësinë e kofshës së saj që e kishte ngjeshur pas times dhe
mblodha këmbët si një vajzë e turpshme. Mbështeta kokën mbi dorën e
djathtë dhe i ngula sytë mbi boshin e dërrasës së zezë, që orvatej të gëlltiste
një kafkë njeriu të vizatuar shpejt e shpejt me shkumës.
Ishte e vërtetë. Për herë të parë pata shkuar me një vajzë disa vjet më
të madhe se vetja, kur nuk isha më shumë se trembëdhjetë vjeç. Në fillim
ishte lojë të rriturish, ku unë imitoja burrin, ndërsa ajo gruan. Në skenën e
parafundit, atë të paragjumit, luajtëm atë skenë që luajnë zakonisht çiftët e
martuar: bëmë dashuri. Sa zgjati kjo skenë nuk e mbaj mend. Por di që ishte
diçka magjike dhe dramatike njëkohësisht. Kur po dilnim nga pylli vajza tha:
“Do të luajmë prapë nesër”. Qeshte dhe ecte duke kërcyer në shtegun që
zbriste nga pylli. Një tufë thëllëzash u ngritën fluturim me rrapëllimë para
këmbëve tona. Vajza tha se nuk kishte frikë të bënte dashuri me mua. Kur u
ktheva në shtëpi dridhesha. E ndjeja se isha zhytur keq në botën e mëkatit
dhe se në botën tjetër më priste ndëshkimi i tmerrshëm. i fsheha sytë të mos
m’i shihnin nëna më babanë. (E dija se gjithë të fshehtat e njeriut lexohen
aty: në sy.) U ngjita shpejt e shpejt në dhomën time, në katin e tretë, kyça
derën nga brenda dhe u shtriva mbi shtrat. Doja ta largoja mendjen nga loja
në pyll, përpiqesha të mendoj për lumin, peshqit, gaforret, për hënën, muzgjet,
yjet, po prapë loja në pyll më tërhiqte pamëshirshëm në vorbullën e saj
mbytëse. Ngado që ktheja sytë shihja vetëm fundin e barkut të saj të errët,
të mbuluar me qime të trasha, të spërdredhura dhe dora më zgjatej vetvetiu
mbi dyshek, sikur përpiqej ta gjente e ta prekte shtatin e saj. Atë natë
bërë një gjumë të ankthshëm dhe me ëndrra të frikshme. Një nga ëndrrat
që më tmerroi ngjante krejt me rrëfimet që kisha dëgjuar për shtrigat, që
endën natën në errësirë si shkëndija të ndezura, futën nga kanatet e hapura
të dritareve, ose nga vrimat e çelësave, shqyejnë gjokset e njerëzve dhe u
hanë zemrat. Në ëndrrën time skenari kishte vetëm një ndryshim: shtriga
nuk ishte një plakë e shëmtuar, po një vajzë, shoqja ime e klasës, Maria. Kur
hapa sytë i tmerruar nga ëndrra, pashë një shkëndijë që u largua nga dritarja,
duke humbur tutje në qiellin e natës. Atë çast mendova se do te vdisja në
pranverë, po kur zbardhi dita e dielli shkëlqeu nga të gjitha anët, e harrova
ëndrrën dhe pasdite, prapë vazhdova lojën me vajzën disa vjet më të madhe.
“A ka gra pedofile?” më pëshpëriti në vesh Antoneta. Dhe kur nuk mori
asnjë përgjigje prej meje, tha: “Kjo profesoresha më duket si pedofile.”. Gjith-
47

monë më kishte argëtuar rivaliteti i femrave për të fituar një mashkull,
ndaj fjalët e Antonetës, në vend që të më zemëronin, më bënë të buzëqesh.
Ndjehesha i ngazëllyer që Antoneta shpiku një rivale e po shfrynte kundër
saj, por nga ana tjetër, vështrimet e profesoreshës më digjnin si prush në
shpinë, diku midis shpatullave. Ngrita sytë dhe pashë profesoreshën në
fytyrë, pastaj, kafkën e vizatuar në dërrasë të zezë, pastaj dyshemenë e
pluhurosur, ku ende dallohej katrahura e gjurmëve tona të nxitura.
Kam kujtesë të keqe pamore. Nga ajo ditë mbaj mend vetëm se profesoresha
i kishte sytë e gjelbër, të thellë dhe flokët gështenjë, të kapur me
një karficë të errët në anën e djathtë. Pashë edhe se bulën e veshit të djathtë
e kishte të shpuar, po nuk mbante veth. Asgjë tjetër nuk mbaj mend nga
ajo orë leksioni, që mund të quhet edhe dita kur unë u njoha me Marta K.
Ndonëse nuk shkëmbyem asnjë fjalë as gjatë orës së leksionit dhe as gjatë
gjithë atij viti mësimor. Duhej të vinte dita e provimit që unë të ulëm në
tryeze përballë saj dhe dy profesorëve të tjerë të shkuar në moshë, që unë
t’u përgjigjesha me gojë pyetjeve të tezës së provimit të Anatomisë. Gjatë
përgjigjeve të mia, dukej sikur e kishte mendjen tjetërkund dhe vetëm një
rast shprehu habi ngaqë unë i shqiptoja saktë termat në latinisht. “Kam
studiuar katër vjet latnisht”, i thashë. Ajo më pyeti për emrin e profesorit
tim të latinishtes. Pastaj mori librezën time dhe shënoi notën pa i pyetur dy
anëtarët e tjerë të komisionit, që më dukeshin të bezdisur nga puna që bënin.
E falënderova dhe dola nga salla e provimit. Prapa derës po më priste
Antoneta që ma kapi librezën nga duart dhe shikoi notën: “S’është keq kur të
ka në qejf profesoresha”, tha dhe më puthi e gëzuar në faqe. Tani, kur e risjell në
mendje këtë skenë, them se Antoneta nuk u gëzua gjithaq për notën time, po
për faktin se profesoreshë Marta nuk do të na jepte më kurrë leksione dhe unë
nuk do të tundohesha më nga vështrimet e saj të pacipa prej putane plakë, siç i
quante Antoneta, ndonëse Marta K ishte diku rreth të dyzetave në atë kohë.
Herën tjetër e takova Marta K. në verë, gjatë pushimeve në plazh. Pasi
pata notuar për më shumë se një orë, krejt i vetëm, shumë në thellësi, siç bëja
zakonisht, sapo dola në breg, u gjenda ballë për ballë me Marta K. që po me
shikonte e përhumbur dhe e trembur, sikur po shihte një kafshë të rrallë. Kulloja
i tëri ujë dhe sytë po me digjnin nga kripa. Edhe pse ndjehesha në gjendje
qesharake, (brekët e lagura më ishin ngjitur pas trupit për faqe të zezë) e përshëndeta
profesoreshën, duke i zgjatur me ndrojtje dorën. Më tërhoqi pranë
vetës dhe më përqafoi ashtu të lagur, siç përqafohet një mik i vjetër, pa-
48

PROZË
staj, tha se nuk duhej të lahesha më vetëm dhe sidomos nuk duhej të notoja
aq larg. Siç duket më kishte përgjuar për një kohë të gjatë nga bregu. Ajo
mbante veshur një bluzë të hollë pambuku mbi gjoksin e se cilës shkruhej
në anglisht “Më fal”, dhe një palë pantallona të shkurtër, që i zbulonin kofshët
e gjata e të drejta, tashmë të nxira nga dielli. Një njollë uji e kripur i
qe krijuar mbi fjalën “Më fal” në bluzë nga përqafimi me mua.
Zgjati dorën dhe më rregulloi flokët e pshtjellura nga uji, më tregoi
se kishte më shumë se një muaj që pat ardhur këtu, se rrinte në shtëpinë
e motrës, e cila prej vitesh jetonte si emigrante në Itali me të shoqin, se
paraditëve punonte në shtëpi dhe tashmë vetëm pasditeve bënte ndonjë
shëtitje në plazh, ose edhe lahej, megjithëse nuk ndjehej mirë në ujë kur
ishte vetëm: “Më pushton paniku, tha, dhe paniku është gjëja me e keqe që
mund të të ndodh kur je në ujë”. Më tha se ndonjë pasdite mund të laheshim
bashkë, por sigurisht nuk do të shkonim aq larg, se fundja deti njëlloj
është dhe nuk ke pse të matesh me pafundësinë e tij. Ndërsa ajo fliste zumë
të ecnim ngadalë bregut të detit. Atëkohë dielli po perëndonte, po mbytej i
përflakur në tulin e errët të ujërave. Pas një farë kohe u kujtua të më pyeste
se më kë kisha ardhur në plazh, me ndonjë vajzë apo me shokët. i thashë se
kam ardhur me babanë dhe nënën.
“Çun mamaje, tha, ende i bën pushimet me prindërit?”. Iu përgjigja
shkurt “Po”, duke u skuqur. Pastaj një copë herë ecëm në heshtje nëpër
brezin e lagur të rërës, pothuajse nëpër vijën që ndante terën nga uji. Herë
pas here ndonjë dallgë tekanjoze na lagte këmbët.
“E di, më tha pas një farë kohe si të ishte zgjuar nga një ëndërr, unë pikturoj.
Nëse ke dëshirë mund të shikosh disa nga punimet e mia që i kam këtu”.
“Patjetër, thashë unë pa u menduar, edhe pse ato kohë nuk merrja
vesh nga piktura, madje, kur hapeshin ekspozita në kryeqytet, edhe pse
disa studentët e kursit tim i vizitonin, unë nuk pata parë kurrë një ekspozitë
pikture. E kisha ndarë mendjen të studioja biologjinë detare dhe
gjithçka tjetër më dukej e parëndësishme dhe jo interesante.
Kur u ndamë e lamë që të takoheshim të nesërmen pasdite në plazh, pasi
edhe ajo donte të notonte. U ktheva të çadra ku po më prisnin babai me nënën.
“Kush ishte ajo gruaja?, më pyeti babai.
“Profesoresha ime e Anatomisë”, i ktheva.
“Ah, tha babai, po pse nuk e ftove të pinim një kafe bashkë. Mund ta
ftosh kur të duash për drekë, ose darkë”.
49

Nuk i ktheva përgjigje edhe pse e dija se babai ishte zemërgjerë e
përpiqej t’i nderonte sa mundej miqtë e mi, qofshin këta studentë, mësues,
apo profesorë universiteti.
Atë natë për herë të parë mendova për pikturën, u orvata të nxirrja
nga humnerat e kujtesës ndonjë pikturë që kisha parë në të shkuarën
nëpër libra, po përveç portreteve të gjyshërve që vareshin në mur, të
punuara nga një piktor amator, nuk gjeta gjë prej gjeje. i dëshpëruar më
padijen time, vonë pas mesnatë më mundi gjumi. Pastaj në ëndërr shëtita
nëpër një korridor që nuk mbaronte, në muret e të cilit ishin varur pi ktura
të ndryshme: gra lakuriq që zgjasnin kryet nga pikturat dhe me përqeshin,
portrete burrash të ashpër me sy të verdhë e të ligj, një vesh që kërcente
nga njëra anë e tablosë në tjetrën në një sfond livadhi të kositur a fushe
gruri të korrur, një kuadër tjetër me disa kuaj të zinj që mbanin demonë
të xhindosur më fytyra të egërsuara, një kështjellë nga frengjitë e së cilës
derdhej llavë e zjarrtë, me tutje një kafkë, që lëkundej si lavjerrës e varur
në një zinxhir qensh, me zgavrat boshe të syve që të tmerronin. Në murin
tjetër të korridorit dukej tabloja e një liqeni mbi sipërfaqen e të cilit llokoçiteshin
shpend të ngordhur, drunj të shkulur, kufoma lopësh, derrash,
dhensh dhe dhishë, si në ditën e kiametit.
Këtë e mbaj mend mirë se të nesërmen në mbrëmje, kur shkova
në shtëpinë e Marta K. i fola diçka për imazhet që më kishin torturuar në
gjumë. Marta K. tha se edhe ajo shihte piktura të ndryshme në ëndrra, por
jo kaq të çmendura sigurisht. Dhe as kaq të frikshme. Qe ulur përballë
meje në një kolltuk të ulët e të butë ngjyrë kafeje dhe më duket se shtati i
saj i bëshëm fërgëllonte nën këmishën e hollë gjysmë të tejdukshme. Rrinte
këmbë mbi këmbë, e lirshme si në shtëpinë e saj, dhe unë ia dalloja
linjën e kofshës së majtë deri ku ndërpritej nga tuni i mbathjeve.
“Doo të shikosh disa nga pikturat e mia?” me pyeti Marta K. dhe pa pritur
përgjigjen time, u ngrit nga kolltuku. U ngrita dhe unë pas saj. Korridori
ishte pothuajse i errët. Në gjysmerrësirë shqova disa dyer që dukeshin si tablo
të mbështetura pas murit. Ajo hapi njërën prej tyre dhe ne u gjendem në
një dhomë të ndritshme të mbushur me piktura, mbajtëse, një tryezë plot
me bojëra të ndryshme, tubeta, tasa të njollosur, penelë të futur nëpër
vazo, disa albume të hedhur këndej andej, një karrige me shpinore të njollosur,
një portret gruaje i varur në mur, që Marta K. tha se ishte nëna e saj,
një riprodhim i imazhit të rinisë.
50

PROZË
Marta K. më tregoi një për një punimet e saj, që mua më dukeshin
abstrakte dhe të pakuptueshme, duke ma shpjeguar secilën me nga një
koment të shkurtër. “Si mendon, me pyeti, kur mbaroi së rrëfyeri për pikturat,
të dukem e çmendur? Ndoshta edhe jam”, tha.
Jashtë filloi të frynte erë dhe nga dritarja e hapur dhoma u mbush
me ajër të lagësht deti. Në qiellin e largët te perëndimit një re e zezë po
ngrihej mbi det, e hidhte dhe kërcënuese. Marta K mbylli dritaren dhe uli
grilat. Gjeti çelësin në gjysmerrësirën e krijuar dhe ndezi dritën. Atëherë
pashë se studioja e saj ndriçohej nga të gjitha anët, përmbytej në dritë të
verdhë artificiale, që ndoshta depërtonte në orët e vona të natës në pikturat
e Marta K. Dukej se ajo punonte në orët e vona të natës. Në pikturat
e saj ndjehej prania e kësaj drite dhe sytë nëpër piktura shpesh ngujoheshin
nga rrathë të errët pagjumësie. Atëkohë mendova se si do t’ia kish
bërë Marta K. pa pikturat e saj, pa punëdorën e saj. Ndoshta do të kishte
qëndis, mbulesa tavolinash, këllëfe jastekësh, mbulesa tavolinash, këmisha
fëmijësh, çorape, fustane, bluza. Ime më gjithmonë thurte me shtiza,
çorape, triko, shoje, jelekë. Ulej në një stol të vjetër në oborr e thurte papushim,
duke i lëvizur gishtërinjtë me shkathtësi edhe pse punëdoret e
saj nuk i vishte më askush. Punëdorët i bënte për vete, siç bënte Marta K.
pikturat e saj.
“Kam pikturuar gjithmonë, qëkur isha katër vjeç, më tha Marta K
më zërin e përdëllyer të një gruaje që e ka të domosdoshme të rrëfehet. E
di, sa herë më ka ndëshkuar babai se shkarravisja librat e fletoret me vizatimet
e mia? Sa herë me dilte përpara një cope letre e bardhë, diçka pikturoja
me lapës, një lule, një pemë, një peshk, një fytyre plaku, një kordele
flokësh, një trup gruaje. Babai u tërbua njëherë kur gjeti të vizatuar në një
fletore një djalë lakuriq. Kjo vajzë do na marrë fytyrën, i ulëriti mamasë
duke i zgjatur vizatimin tim. Turp të kesh, klithi dhe mamaja. Këto gjëra
mëson në shkollë ti?” E mblodhi shuk vizatimin tim dhe e grisi. Më vonë
diçka i tha babait dhe të dy qeshën me njëri-tjetrin, po mua ma ndaluan
të vizatoj. Ndoshta u gajasën me navitetin tim. Edhe pse në atë kohë isha
pesëmbëdhjetë vjeçe, djalin lakuriq e kisha vizatuar me një penis fëmije
gjashtëvjeçar. Atëherë vërtetë ashtu i përfytyroja burrat, me një organ të
vogël dhe të pafajshëm prej fëmije. Ku ta dija unë si ishin burrat.
Në lagjen ku banoja unë banonte dhe një piktor, më tha, në një shtëpi
të vjetër, gjysmë të rrënuar. Shtëpia rrethohej nja një kopsht që ngjante më
51

shumë me një pyllishte se kurrkush nuk kujdesej për të. Studion e tij e kishte
në një dhomë përdhese me dritare nga kopshti. Dritarja e studios së nëndheshme
vinte rrafsh me tokën e mbuluar nga barishtet e egra. Unë futesha
fshehurazi në kopsht, duke u fshehur përmes barishteve i afrohesha dritares
dhe, e shtrirë barkas, përgjoja brenda. Piktori pikturonte me shpinë nga dritarja.
Një pasdite kishte sjellë në studio një modele, ndoshta ndonjë nga të
dashurat e tij. Unë shtanga kur pashë gruan e zhveshur lakuriq, ndërsa piktori
vinte vërdallë me penel në dorë. Diçka i thoshte gruas, se ajo lëvizte, herë nxirrte
më në pah gjoksin, herë hapte këmbët, njërën e shtrinte drejt, kurse gjurin
e tjetrës e mbështeste lart të shpinorja e divanit. Piktori prapë nuk kënaqej, se
shkoi vetë dhe po i a zhvendoste gjymtyrët dhe kokën në pozicionet që donte
ai. Mua po më zihej fryma. Ishte hera e parë që shikoja një trup të zhveshur
gruaje. Piktori tha diçka, se gruaja ia shkrepi te qeshurit. Ai i shkoi dorën mbi
leshin e errët të pubisit, sikur ia lëmoi. Pastaj ndreqi telajon dhe zuri të pikturonte
në kanavacë. Unë, e magjepsur siç isha, u zvarrita ngadalë mbrapsht
nëpër bar dhe sapo dola nga kopshti ia mbatha vrapit. Atë mbrëmje isha tmerrësisht
e dashuruar me piktorin. Gjatë dy muajve të asaj vere u përpoqa t’i bija
në sy, sa herë e shikoja në rrugicat e lagjes, po ai as që me vinte re. Duhet të
ketë qenë pak i trashë. Them se isha një modele, shumë më e mirë se modelet
që pikturonte ai. Kur ai nuk m’i hodhi që nuk mi hodhi sytë, vendosa të bëhem
modele për veten time. Mbyllesha në dhomë, zhvishesha para pasqyrës dhe
vizatoja veten time siç e shihja në pasqyrë, ose edhe me imagjinatë. Por ama
këto vizatime i fshihja dhe mamaja me babanë, nuk m’i panë kurrë. Ende edhe
sot i ruaj këto vizatime të hershme. Ndonjë ditë do të t’i tregoj”.
Marta K. heshti një grimë, pastaj tha me një farë mëdyshjeje: “Do
të tregoj një pikturë qe e mbaj në dhomën e gjumit. Nuk ia kam treguar,
askujt, kurrë. Është sekreti im”. Më zuri për krahu si një e dashur dhe më
tërhoqi në dhomën e saj të gjumit. Dhoma dergjej në errësirë të plotë dhe
unë përplasa kërcirin pas shtratit. Pastaj u përplasa te një karrige. Marta
K më tërhoqi pas vetës dhe unë ndjeva ngrohtësinë e lagësht të trupit të
saj. Atëkohë zgjati dorën dhe ndezi dritën. Para meje u shfaq me gjithë
madhështinë e saj piktura që varej në mur. Mbeta i shtangur si i goditur
nga rryma elektrike. “Këtu, jam unë tha Marta K. unë dhjetë vjet më parë,
jo kjo plaka që ke tani në krah. Atëherë isha e re”, psherëtiu.
Unë vështroja gruan lakuriqe në pikturë, krejtësisht i hutuar, pa
mundur të lidh asnjë mendim timin. Ideja e parë ishte se po shikoja Marta
52

PROZË
K të shtrirë lakuriq para meje, se gjoksi, barku, kofshët, pubisi i gruas në
pikturë ishin gjoksi, barku, kofshët dhe pubisi i Marta K, që qëndronte në
këmbë pranë meje, pothuajse ngjitur aq sa unë ndjeja ngrohtësinë e trupit
të saj, dëgjoja frymëmarrjen e saj, të rrahurat e shpeshtuara të zemrës.
Pata një dëshirë përvëluese ta përqafoj Marta K., ta shtrëngoj fort pas vetes,
ta puth pambarimisht në buzë, në qafë, në gjoks, në bark, po aty për
aty u ndërmenda se Marta K. është profesoresha ime dhe leqet e këmbëve
m’u ligështuan, m’u dridhen. Ndjeva se isha mbuluar me djersë të ftohta
se një e ngjethur e akullt më përshkoi kurrizin dhe lëkura m’u mbulua më
korriza të imta. Marta K. diçka kuptoi se me tërhoqi pas vetes dhe të dy u
ulëm ndenjur në anën e shtratit. Më shikojë me ngulm në sy. “As unë nuk
di si ta shpjegoj këtë pikturë, më tha. Po fundja kush di ta shpjegojë vetën.
Njëherë mendova se ka diçka nga L’Origine du monde e Gustave Courbet-it,
por shpejt u binda se është diçka krejt tjetër, se ajo pikturë jam unë dhe
askush tjetër. Dhe mbi të gjitha në atë pikturë është krejt jeta ime”. Nuk e
kisha dëgjuar kurrë emrin e Gustave Courbet dhe as dija gjë për Origjinën
e tij të botës. I dëshpëruar e krahasova vetën me një larvë që zvarritet nën
një gjethe të madhe panje, e pazonja të mbrohet nga sytë e grabitqareve.
“Një ditë do ta dhuroj ty këtë pikturë, tha Marta K., ndoshta në takimin
tonë të fundit. Nuk dua që këtë pikturë ta shikojnë sy të tjerë”.
Pas këtij premtimi u kthye nga unë, zgjati krahët dhe me përqafoi
dhe buzët tona gjetën njëra tjetrën, në fillim të ndrojtura, pastaj vrullshëm,
me zjarr, të papërmbajtura. Atë natë bëmë dashuri për herë të parë.
Tetori i atij viti erdhi te unë si një lajm i keq: Antoneta na paskësh qenë
fejuar gjatë pushimeve verore. Thanë se qe fejuar me një jurist të ri, që punonte
në bashkinë e qytetit të saj të vogël – familje e mirë dhe djalë me të ardhme.
Kur e pyeten se si më kishte braktisur ashtu pa pritur e pakujtuar dhe ishte
fejuar me një tjetër, Antoneta u paskësh thënë: “Dashnor i mrekullueshëm,
por burrë pa të ardhme”. Këto fjalë më dogjën dhe më inatosën njëkohësisht.
Sillnin veç humbjes së të dashurës dhe një kumt të keq. U përpoqa ta harroja,
t’i rrija sa më larg Antonetës, sikur nuk e pata njohur kurrë. Po gojët e liga më
sillnin herë pas here lajme prej saj. Njëherë paskësh thënë vajzave: “Mirë thotë
imë atë, gruaja është si pjergulla. Ngjitet lart po u mbështet në pemë të lartë,
po u mbështet në shkurre, thahet e stërkeqet, merr fund”.
Më erdhi plasja. Doli se isha dhe shkurre. Unë u mbylla në vete, ndiqja
leksionet, u përqendrova edhe më shumë në studimin e biologjisë detare, e
53

mbusha kokën me peshq, molusqe, oktapodë, sepie, iriqë, kandilë, gaforre, karkalecë,
kërminj, ngjala dhe përbindësha imagjinar deti, të lexuar në rrëfimet e
detarëve të lashtë. Më në fund arrita në përfundimin se Antoneta luftën nuk e
bënte me mua po me veten. Fjalët e saj më bindnin se ajo po përpiqej të më nxirrte
nga jeta e saj, të më harronte, kundër asaj çka ëndrrat i kumtonin në gjumë.
Të shtunave pasdite shkoja rregullisht në shtëpinë e Marta K. qëndronim
gjatë në verandë duke biseduar për pikturat e saj, por edhe artin
në përgjithësi, dëgjonim muzikë, flisnim për letërsinë, për librat e fundit
që kishin dalë dhe për poetët, e ndonjëherë më fliste edhe për idetë e punimeve
të saj të ardhshme. Ajo më kishte tërhequr pa u kuptuar në botën
e saj dhe unë tashmë pata filluar të lexoj libra për pikturën dhe për jetët
e piktorëve. Në një nga këto të shtuna, nuk e mbaj mend saktësisht ditën,
Marta K. me tha se do të më bënte një portret. “Portret, nuk është fjala e
saktë, tha, por do të bëj një pikturë ku ti je i gjithi brenda saj”.
Aty për aty e mendova vetën duke pozuar për Marta K, i shtrirë
ne shtrat, ose në këmbë, (hu gardhi), në ecje e sipër, ose të ulur mbi një
shkëmb më kryet të rrasur mes duarve si mendimtar. Qe diçka e pamundur
për mua edhe ta imagjinoja. Edhe në fotografi nuk dilja dot normal:
shtrembërohesha, tendosesha, hutohesha, shpërqendrohesha, shndërrohesha,
aq sa në momentin e shkrepjes së aparatit nuk isha më unë po dikush
tjetër: fotot e mia më ngjanin të huaja, i urreja dhe veç fotove të detyrueshme
të dokumenteve zyrtarë, nuk mbaja foto të tjera.
“Nuk mund të bëhem modeli yt, i thashë Marta K. me vështrim të
ulur të shputat e këmbëve të saj. Nuk mund të pozoj”.
“Ajo pikturë m’u fanit ditën që të pashë për herë të parë në sallën
e leksioneve, përse duhet të pozosh”, tha Marta K. Mori dorën time mes
duarve të saj të djersitura dhe shtoi: “Pothuajse e kam mbaruar”.
Marta K. ktheu kokën nga mali që kishim përballë verandës dhe treti
vështrimin larg, në skaj të horizontit, sikur atje të fshiheshin sekretet e
pikturave të saj, sekreti i pikurës time. “Atë ditë kur të pashë për herë të
parë shtanga, tha Marta K. Pata një zgjim hormonesh, një zgjim që nuk e
pata provuar kurrë”. Papritmas heshti, sikur u pendua për ato që tha.
Nuk po kuptoja asgjë nga ato që thoshte. Si mund ta kuptosh se çfarë
e bën një mashkull të veçantë e të papërsëritshëm në sytë e një femre?! Nuk
dija asnjë përgjigje. Dija vetëm se Marta K. përsëriste shpesh: “Hormonet nuk
gënjejnë”.
54

PROZË
Pas asaj mbrëmjeje në verandë mendoja shpesh se si mund të isha
unë në pikturë: kur shihesha në pasqyrë, ndërsa rruhesha, në dush, ndërsa
fërkoja trupin me sapun (në pasqyrën e ngjitur pas derës së dushit, shikoja
trupin tim nën bashkat e shkumës) i shtrirë në shtrat në dhomën time të
gjumit, gjithnjë imagjinoja pikturën time, çdo herë në një variant të ndryshëm
dhe në fund të fundit asnjëri nuk ma mbushte mendjen dhe as avitej
kund, me pikturën që Marta K, as kur u sëmur dhe e mori vesh se do të vdiste,
nuk ma tregoi.
Unë dhe piktura ime mbetëm të ndarë, ajo në bodrumin e Galerisë
së Arteve, unë gjithmonë diku tjetër, ajo në jetën e saj, unë në timen. Gjithsesi
me dukej sikur piktura ime dinte gjithçka për mua, ndërsa unë nuk
dija asgjë për të. Kur zbulova thinjën e parë në flokë, e përfytyrova dhimbjen
që u shfaq në sytë e pikturës. Pastaj thinjat e shtuan si një bar i keq në
kopsht, fytyra u plasarit si tokë e zhuritur nga zhegu, qafa u anua përpara,
kurrizi filloi të tkurrej e të kërrusej, gjunjët nuk ishin më aq të sigurt e
dridheshin herë pas here nën peshën e trupit që çdo vit bëhej më i rëndë.
Piktura dhe unë ecnim në kahe të kundërt, aq sa kurdo që të shiheshim
me siguri nuk do ta njihnim njëri-tjetrin dhe me e keqja, burri i pikturës
do të zhgënjehej prej meje, ose edhe mund të më mohonte. Në një farë
mënyre e konsiderova fat, që piktura u mbajt e pa ekspozuar për shumë
vite, për arsye të panjohura për mua, po edhe për disa kritikë arti që herë
pas here shkruanin për të. Kur më në fund u dha lajmi se piktura e Marta
K. do të ekspozohej këtë tetor, u pushtova nga paniku, edhe pse askush i
gjallë nuk do të krijonte një lidhje midis meje dhe pikturës. Si do të ishte
vallë takimi ynë i parë pas kaq vitesh?, e pyeta vetën. U ndjeva keq, i humbur.
Ah, Marta K, thashë me vete, në paqe të pushoftë shpirti, ta dish se në
ç’telashe me ke futur? Pyetje të shumta më mundonin. Si do të ndjehet
ai tjetri në pikturë përballë meje? Jemi apo nuk jemi i njëjti burrë? Cilin
deshi më shumë Marta K, mua, apo burrin në pikturë?
U ktheva dhe shikova pikturën që më pati dhuruar Marta K. si për t’i
kërkuar ndihmë. Në pikturë Marta K. e kishte fshehur fytyrën, por trupi i saj i
gjallë i shtrirë në atë shtrat me çarçafë të rrudhosur, si pas një nate të gjatë dashurie,
fekste një dritë të trëndafiltë dhe një kundërmim lulesh të egra mbushi
mushkëritë e mia, madje pandeha se dëgjova një klithmë, një zë të largët e
misterioz, që diç u mundua të më thoshte. Diku tutje në thellësi të pikturës m’u
duk se dallova hijen time të dikurshme, hijen e fytyrës time të humbur.
55

Atëherë, i lehtësuar, shkova të rafti, nxora kostumin më të mirë, këmishën
e bardhë, zgjodha një kravatë të kuqe dhe i vura mbi karrige, sikur pas
pak do të nisesha për udhë. Ndihesha i ngazëllyer, pothuajse tridhjetë vjet më
i ri, krejt si ai burri i pikturës. E di se kur të shihemi në Galerinë Kombëtare,
burrit në pikturë do t’i ngjaj me një zotëri province, qesharak në elegancën
dhe përkujdesjet e tij, por, tekefundit, ne s’mund ta shmangim njëri-tjetrin.
Një histori dhe një emër gruaje na kanë lidhur përjetësisht.
56

PROZË
Kujtim Rrahmani, shkrimtar, studiues, doktor
i letërsisë shqipe. Deri më tani ka botuar disa
libra me studime, si: Gramatika e fshehtë e motiveve,
Intertekstualiteti dhe Oraliteti, Ideologji
dhe letra si dhe librin eseistik të sojit të veçantë
Antropoetikë- një confession.Gjithashtu ai është
edhe prozator. Ka botuar romanet: Secili citonte
Biblën, Vrimë e zezë dhe njolla blu dhe të kuqe.
Jeton dhe punon në Prishtinë.
Kujtim Rrahmani
Përgjigje e vonueme
Dielli i dha dritë detit, deti fushës e fusha malit.
Marashi ishte ngjitë në mal me ferk. Sa ia dha ylli i sabahit, ai futi
shtagën nën sqetull dhe i qiti dhitë përpara “hyrrrraaaa”. Natën s’e kishte
bërë natë me merakun e dhisë që s’ishte kthyer mbrëmë. Në ç’mal kishte
tretur, vallë? Ç’udhë kishte marrë, e bekuemja? Ku e kish zanë nata? A e
kish çelë dita?
Një herë: dhitë përpara e ky pas, pastaj: ky përpara e dhitë pas.
Anash dhiares manaferra e dëllinja, dredhëza të egra e dushk bungu që
fëshfërinte si në gojë të Shaqës kur nxirte tinguj të ambël e të thekshëm
me gjeth.
A i duk a dëgjoi një vekërrimë dhie? Po, po, nuk iu duk po e dëgjoi. E
t’iu lëshue vrapit. Djali breg e breg më breg, breg më breg kërcen si dreni.
Dhe ja u ku u ndodh në mes thanash e një murrizaje të dendun lart mbi
katund, andej nga ia ba se dëgjoi vekërrimën.
Çfarë ishte ajo pamje e një reje të vrugtë fshehur atje tutje në dushk?
A ish xhubletë e harrueme e naj çobaneshe? A ish mahramë e naj ka-
57

limtari që e kish shtrue aty kur kish pushue e kish hangër bukë mbi të dhe
e kish harrue? A ish codillë djalli që naj çoban e kish gjue e harrue pasi
e kish ngranë djathin shkumë e bardhë, mbështjellë në të? A ish qefin që
najkush e kish ble për naj të dekun a për naj të gjallë që kish me vdekë dhe
e kish harrue aty? A ish borë e parvjeme e pahetueme nga syni i rrezeve
të diellit? A ish mjegull e hedhun qielle si farë e bardhë tambli që tromba-tromba
ish mbledhë me u nxanë në kos? A mos ish Ajkuna, çobanesha
e tij, si e kish falë zoti, ma e bardhë se bora e se tambli që del prej gjinit të
dhenve e dhive të tij?
Ec - e hapi sytë. Ec e ec - e mprehi sytë. Herë po rritej herë po humbte
sysh. Dhe ja. Mbasi ai largoi me bërryla dushkun që ia zente shikimin
nëpër dritë të dhiares, ma në fund shqoi dhinë me shenjë të zezë ner briena,
tek ishte shtrirë nën një dru shkoze dhe po e kqyrte si tuj mos besue
kecin e vet që e kish nxjerrë nga barku... Kur? Para një ore? Në mesnatë?
Po kjo, dhia, çfarë kishte që nuk çohej në kambë? A ishte kjo dhia që ishte
ngjitë ma me hov se dhitë e egra në majë të bjeshkës së Vasilecit e të gurve
Thiks? A ish kjo dhia që s’kish lanë as bar as dushk as kran pa herrë e fshi
në bjeshkë e në vrri? Kjo ishte!
Marashi e kuptoi se dhia nuk i kishte punët mirë. Keci po; ai kish
zanë e po lodronte rreth të amës e po bante vekërrimë si me këndue
shpendët e malit. Duhet me i çue në shpi, dhinë e kecin, mendoi ai, po
qysh me i çue kecin e dhinë njëherit e qysh me i lanë dhitë këtu vetëm
në mal?! E dinte se baba i tij tash sa ishte nisë nga shpia për në mal edhe
ai me një tufë delesh që po i çonte kah Rogat, se andej kishte ma shumë
kullosë për dhentë e këndej dushk e kran për dhitë. Marashi mbodhi zanin
dhe nisi e thirri si prajshëm tuj besue se baba nuk ishte shumë larg
dhe kish me e ndëgjue shpejt.
- Ooo babë!
Asnjë shenjë babe. Asnjë shenjë zani. Edhe ‘i herë:
- Oooo baabë!
As za babe, as shej babe, as erë babe. Hajt edhe i herë:
- Ooooo baaabë!
Sikur mos me pasë kurrë babë. As za babe as za delje as za kingji, as
kumbonë ogiqi, as fyell, as kangë, as blegërimë, as vekërrimë as pallje, as
hingëllimë. Atëherë trimi është egërsue. I ka ba duert trimi si trumbetë e i
ka vnue para goje e ma ma ka ndrrue nakamin e t’thirrmes, e ka ndrrue po
58

PROZË
zanin e çobanit; s’paska thirrë trimi po paska ulurue; ulurue e bubullue,
bubullue e dhanë kushtrimin:
- OOO Baboooo!
Ruena zo’, ku ish mshefë baba?! A mos bjeshka e kish zanë? A mos
ujku ia kish përla delet? A mos deka e kish zatetë udhës? Thirri e briti ai
Marash çobani. Thirri e briti edhe ni herë. Thirri e briti edhe dy herë. Thirri
e briti edhe dhetë herë! Askurrkush nuk ia paska kthye gjegjen.
Po e sheh dhinë me sytë palue. Po e sheh kecin tuj vekërrue, mezi
në kambë tuj u mundue me nejtë. Herë i kputej njana herë tjetra kambë e
vekërrimën veç sa e nxirrte nga goja se e kishin lanë fuqitë. Syni i Galës ish
prarue e Marashi po e sheh; po e sheh e po i therr në shpatull. Edhe i herë
ka britë nga fundi i barkut, culla e barkut i kish dhimtë prej brime, edhe
pse kishte këndue kangë majekrahu qysh gjashtëvjeç dhe i kish dhanë
dhanë zoti ni za malsori sa me u marrë vesh pa zori bjeshkëmbjeshkë.
Dhimta e shpatullës iu kish zhdjergë n’mushkni.
- Ooooooooooooooooooooooooooooooooooooo baabë!
Priti pak; edhe pak priti. Priti pak dhe ja ku erdhi zani.
- Ooooooooo, po çka u ba, ej?
Atëherë Marashit fort i ka rrehë zemra. Edhe zemra i paska ra në
bark. Edhe barku i paska pasë ra në krye. Po e sheh dhinë me sytë prarue,
edhe goja s’po di çka po i flet e po lëshon kushtrimin bjeshkëmbjeshkë:
- OOOO, ma hangsh muuutin!
Kish pasë gjegjë Marashi edhe sytë iu kishin rrëmushë me lot.
Qysh me e pa mbas këtij çasti babën në sy?
dhjetor 2012
59

60

PROZË
Rudi Erebara u lind më 1971 në Tiranë. Pasi
kreu liceun artistik ”Jordan Misja” për pikturë, ai
diplomohet në Akademinë e Arteve, Tiranë, për
pikturë (1985-1989). Rudi Erebara është autor
i librave: ”Fillon Pamja”, poezi (1994), “Vezët e
thëllëzave”, roman (1910) dhe ” Lëng Argjendi”,
poezi (2013). Në fushën e përkthimit ai ka sjellë
në shqip: “E ardhme ngjyrë jorgovanësh”, poezi
nga Robert Hass;”Mos më lër kurrë”, roman
nga Kazuo Ishiguro; ”Hyrje për studimet filmike”,
studim; ”Bota e re e guximtarëve”, roman
nga Aldous Huxle; ”Kohë për vrasje”, roman nga
Xhon Grisham; ”Shtrigat e Salemit”, dramë nga
Arthur Miller;”Oleonna”, dramë nga David Mammet;
”Mobi Dik”, roman nga Herman Melwille;
“Xhuxhat”, “Shëtitje natën” dhe ” Acarim në sy”,
drama nga Harold Pinter; “Daljet”, poezi nga A.
R. Ammons. Është fitues i çmimit ”Përkthyesi i
vitit” në Panairin ”Tirana 2012”për librin poetik
”Tek era e kam shpëtimin” të poetit Archibalt
Ammons.
Rudi Erebara
NE
(Fragment nga romani në proces “Atdheu sipas formës”)
Unë, ti, ai, ajo, ne, ju, ata, ato, jemi veshur me peliçe, hamë buk, sallam
salçiçe! Jemi veshur me të holla, ham buk, sallam, fraxholla! – pastaj,
- hidhen vajzat në litar, kush e thotë kush është e parë...
• Pushoni mër ju shkërdhefsha sallomin se isha turni i tretë! – ulëriu
Luan Bishti me trupin përgjysmë varur poshtë nga ballkoni i katit të dytë.
Vajzat heshtën. Dëgjohej vetëm zhurma e telit me shumë fije që godiste në
tokë nën ritmin e këngës së vajzave.
• Klitooorrrr! Klitttooorrrr! Hajde te nëna të hash bukë me gjalp e meeeee
reçeeel! – erdhi zëri i gjyshes së Klitor Gurit, njëherësh me heshtjen.
• Hë më se gënjen ti gënjen! – ulëriu nga poshtë Klitor Guri, - Nuk
dua bukë me sheqer me ujë! Dua bukë me sallaaam, thashë!
• Hajde të keeeeqen nëënnaaa, të jap bukë me sallaaam, nëna ty, i
kemi të gjitha që iu bëftë dita një mijë shokut Enver... O Klitori nënës ti!...
61

ka nëna sallam për ty! Po hajde merr lekët e shko e bli pak bukë se vjen
dhe babi... – dhe ra heshtja.
Perdet lëvizën sikur fryma e plakës erdhi deri aty ku rri unë, bashkë
me zërin e saj. Dega e kumbullës u luhat lehtë dhe drita e diellit sikur
më dogji në këmbë edhe për aq pak. Dëgjova një të kërcitur, si dega kur
thyhet, u zgjata vrik të kap Klitorin gjallë duke vjedhur kokrrat e fundit
në pemë. Ato që kishte lënë pa vjedhur akoma. Aty ishte, fshihej si skile
e qeshte me vete poshtë degëve të pemës duke i rrjepur kokrrat e kumbullës
së egër me saktësi prej makine. Llapat e veshëve si freskore kineze
i tundeshin me të njëtin ritëm me gjethet e degës, kur shkulte kumbullat
dhe i fuste në kanatjere. Shikonte here nga dritarja ime, herë nga ballkoni
i plakës. Ngërdheshej sa herë e shponin gjembat e degëve. Hiqte kokrrat
i fuste ca në gojë, ngërdheshej prapë prej thartisë dhe pështynte bërthamat
si presa që nxjerr gozhdë në fabrikë. Kjo kumbull është për hall,
thoshte im atë. Fryte kot, prandaj i thonë edhe kumbull e egër. Është e
mirë për një komposto kumbulle, thoshte nëna ime, edhe e bënte ndonjëherë,
pastaj e shante se nuk kishte sheqer ta ëmbëltonte. Kumbulla kishte
kokrra të mëdha kur i binte moti të mbante për mbarë, por nga ato
kokrrat që e kanë tulin të ngjitur pas bërthamës. Sa më afër bërthamës
më i kuq u bëhej tuli, ndonjëherë deri në vishnje gati – gati, kurse poshtë
cipës së trashë gjysmë të verdhë e gjysmë të kuqe, shkonte sipas lëkurës.
Njëherë babai im e mori e provoi, pastaj e pështyu me kujdes edhe tha
mendueshëm, tamam kumbull komuniste. Revolucionare po ta mendosh
deri në bërthamë. Edhe qeshi me vete duke parë me kujdes fijet si lesh
çeliku të thurruara ngushtë pas bërthamës. Mori thikën dhe nisi të çante
një kumbull tjetër. E hapi në dysh. Kjo është nyje gordiane që nuk e çan
as shpata, e jo më thika, tha, pa nga unë edhe ma la në dorë. Na, më tha,
thartohu sa të kesh qejfin.
• Më mirë ta presim ndonjë ditë. – thoshte babai im, por aty për aty
pendohej, se – na bën hije, duhet the hija. – kundërshtonte veten.
Klitori e pa që e pashë dhe iku me vrap mes përmes hithrave, kërceu
murin tonë dhe doli në rrugë. Muri na qe prishur nga ata të komunales
kur bënë kanalizimin e ri të dy pallateve katër katëshe me tulla të
kuqe, që u ngritën në mes të bahçes së Agim Fushas kur i ra në burg për
politikë i vëllai Deti Fusha. Për Detin thonë se ia kanë hedhur çelësin në
det. Gimi ishte në hall se mos internoheshin të gjithë si familje edhe kur i
62

PROZË
erdhën ata të shtetit i thanë se do t’ia merrnin tokën, e mbylli gojën sus,
- Do bëhen pallate shumëkatëshe prej tulle, për popullin dhe oficerët e
shtetit. Kështu i thanë dhe unë isha aty. Gimi e kishte zemrën det. Ai të
fuste ndonjë shpullë pas qafe vetëm po t’i thyeje degët e pemës kur i merrje
kokrrat. Edhe Agim Fusha kishte ne bahçe më shumë pemë se kishte
tregu. –Vetëm agrumet që nuk më bëhen! – bërtise Gimi me peng të madh
në zemër. – Po mos vdeksha, sa jam gjallë, pa ia gjet sekretin! Plas una, o
do t’i boj si hurma! Si hurma kam për t’i bo!
Unë dola tek muri i shembur e luajta ca tulla sa për të trembur Klitor
Gurin. Ai kur ishte në rrugë nuk ma kishte hiç frikën. Më trembej mua,
por edhe gjithë të tjerëve kur ishte nëpër oborre duke vjedhur pemët.
Gjë tjetër ai nuk vidhte. Thoshin disa se u mungonin gjëra sa herë që u
hynte Klitori në oborr, por në përgjithësi të gjithë i gjenin ndonjë ditë më
vonë ato që kërkonin dhe disa, si puna e nënës time, thoshin se i ka kthyer
në vend Klitori, se ka frikë mos e marrë vesh i ati, Sovjetik Guri, i cili
punonte shofer në Ministrinë e Brendshme, edhe Klitori për këtë thoshte
gjithmonë: Nuk e tregoj se ku më punon babi, se është sekret shtetëror.
Sovjetikun e thirrnin Sove për shkurt, edhe ai ngulmonte ta quanin ashtu
që kur u prishëm me rusët. Por sa herë që haseshim në rrugë kur unë isha
me babanë, ai ngrinte grushtin dhe i shkelte syrin tim eti. – Ky është një
idiot! – thoshte im atë nëpër dhëmbë nuk di për vete apo që ta dëgjoja dhe
unë, pastaj, ia kthente tjetrit, - Tungjatjeta! – edhe vinte dorën tek zemra.
Luan Bishti dhe Sovjet Guri ishin fqinjë. Për Luanin kishte fjalë që
të vidhte e të rripte gjallë, por ama ishin fjalë. Sovjet Guri sa herë e shihte
Klitorin, të birin, me Luanin, i cili ishte në fakt edhe gati tetë vjet më
i madh në moshë, gjente gjithmonë ndonjë gjë ta niste lart në shtëpi a
të shkonte për të blerë bukën. Kur ike Klitori, Sovjeti i thoshte Luanit:
në moshën tënde ne thamë kënetat e çamë malet, mbaje mend mirë këtë
që po të them! – dhe ikte. Im atë thoshte se e ka në formë kërcënimi, që
medemek do shkosh të thash këneta e të çash male, simethënë, do të përfundosh
në burg. Por Luan Bishti i kishte shpatullat e ngrohta. Ai ishte i
biri i Asllan Bishtit. Edhe ky, Asllan Bishti, nuk ishte shofer në Ministrinë
e Punëve të Brendshme. Detyra e tij në ministri, ishte vërtet sekret, edhe
pse të gjithë e dinin se ai nuk kishte pozitë aq të lartë ngaqë nuk kishte
makinë me shofer, edhe sa herë i binte puna, kur e priste poshtë Gaz 65-sa
e kishe për shërbim të gjatë, me valixhe me vete. Edhe valixhen e mbante
63

vetë. Asllanin, Klitor Guri e kishte tmerr. Edhe ngaqë Asllanit i binin dritaret
nga ana jonë e rrugës, edhe e shihte kur vidhte pemët e bahçeve tona.
Klitori sa herë e shihte Asllanin në rrugë i bënte dredhë si qen i rrahur me
bishtin ndër shalë. Por Asllan Bishtin nuk e kam dëgjuar t’i flasë një herë
me gojë Klitor Gurit. As mirëmëngjes, as mirëmbrëma, as natën e mirë. Sa
herë u binte të përplaseshin tek shkallët e pallatit, Klitori dilte me vrap
mënjanë si për respekt, kurse Asllani e ndiqte me sy, deri kur Klitori çonte
lart grushtin si i ati dhe e nderonte ushtarakisht. Pastaj ikte Asllani lart në
shtëpi. Unë dëgjoja vetëm portën kur hapej dhe mbyllej rreptë. Të shoqen
që hapte dritaren e kuzhinës në ishte verë a në ishte dimër, veshur me
përparësen e gatimit dhe i shtronte përpara bukën. Dritarja e banjës që
mbyllej e pastaj më vonë hapej, që do të thoshte se ishte larë Asllani e po
hante darkën, a drekën vetëm të dielën.
Dola në rrugë dhe pashë vajzat që hidheshin në litar. Hidheshin nga
tre e nga dy, se litari ishte një kabëll i gjatë elektriku me shumë fije. Kujt i
ngatërroheshin këmbët, dilte në anë e niste të vërviste litarin. Me ndërtimet
e reja kishte kabllo plot. Klitor Guri po zgëdhihej me Luan Bishtin duke
ngrënë kumbullat e mia tek shkallët e pallatit. Luan Bishti hante ngadalë,
ai kështu hante gjithmonë. Që ta shikonin se po hante. Asllani i ati, kur
mbante fjalim tek qendra e Frontit Demokratik sa herë kishte përvjetore
apo votime, kështu e niste fjalimin: Partia na dha bukë. Partia na dha jetë.
Partia na dha punë. Partia na dha shkollë. Duhet ta kujtojmë gjithmonë se
ne nuk kishim bukë, nuk kishim shkolla, nuk kishim punë. Partia dhe Shoku
Enver për ne janë jeta dhe drita e diellit. Pa Partinë dhe Shokun Enver
ne do të na kishin pushtuar armiqtë... kapitalistët dhe revizionistët dhe do
të na i merrnin të tëra. Gjithë të mirat që gëzojmë sot i kemi prej shokut
Enver që është babai ynë dhe prej partisë që është si nënë për ne! – fliste
edhe pak më gjatë, por për ndornjë rast jubilar si themelimi i partisë, ose
datë përkujtimore e çlirimit nga pushtuesit nazi-fashistë dhe veglat e tyre.
Unë Klitorin nuk e kisha frikë. Luanin po, si më i madh. Në rrugë
kumbullat nuk ishin më të miat, se në rrugë shteti kishte kumbulla plot.
Megjithëse nuk shiteshin kurrë në dyqane kumbullat e egra si të miat.
Vajzat nisën me zë të ulët: unë, ti, ai, ajo, ne, ju, ata, ato! – dhe shiko
nin si vjedhurazi nga Luan Bishti. Klitor Guri zgëdhihej. Atij i jepte kënaqësi
që vajzat nuk luanin dot me zë ngaqë Luan Bishti që i shikonte pa
ua ndarë sytë atyre më të rriturave, i shante prapë.
64

PROZË
• Të pasurit visheshin me peliçet e lluksit kur ne jetonin në baltë.
Ata pinin shampanjë kur ne nuk kishim bukë të hanim. Shkonin në ballot
mondane me pushtuesin e shthurreshin, bushtrat dhe kodoshët kur ne
luftonim maleve me pushkë në dorë... ja sot, fëmijët tanë vishen siç duhet,
mbathen me këpucë të mira, hanë nga më e mira... siç e thonë edhe vetë
në lojëra: jemi veshur me peliçe, hamë bukë, sallam, salçiçe... jemi veshur
me të holla, hamë bukë, sallam, franxholla... ato që i kishin reaksionaret,
klasat e përmbysura, sot i kanë fëmijët tanë, i kemi ne. Shtëpitë e tyre
i kemi ne. Ne nuk jetojmë më në baltë e në shtëpi qelpiçi, por në pallate
shumëkatëshe prej tulle. Kemi dritën elektrike, radio dhe televizorin...
kështu ka thënë një shkrimtar i yni i madh. Një shkrimtar i partisë dhe i
popullit. Apo jo profesor? – këtë Asllan Bishti, ia tha tim eti kur po prisnin
në rradhë të bënin fotografitë për letërnjoftimet e reja. Babai im e
përshendeti me kokë për çdo fjalë që i tha Asllani, pastaj i shtoi në fund,
- vetëm një gjë duhet të ta them, unë nuk jam profesor, jam krijues i partisë.
– dhe buzëqeshi. Asllani këtë e kuptoi si lavdërim të fjalëve që tha
ndaj doli përpara dhe tha, hapini rrugën profesorit të mbarojë punë se ne
kemi kohë sa të duam, krijuesit e partisë, - përsëriti ai saktë fjalën e babait,
u kthye nga ne e buzëqeshi sikur po shkonte në dasëm, - kanë punë, se
këtyre nuk u dalin tetë orë të krijojnë për partinë.
Ata që ishin aty u hapën me të shpejtë dhe disa përshëndetën tim
atë, disa thjesht heshtën. Siç duket nga kjo prishje e rradhës, për një njeri
si im atë që duronte në dy të natës në rradhën e qumështit, deri në gjashtë
të mëngjesit kur vinin edhe nënat me fëmijë, ai u vu në pozitë të rëndë.
Megjithatë eci përpara duke përshëndetur me kokë, pastaj u kthye dhe
i tha Asllan Bishtit: jo vetëm tetë orë punë, por gjithë jeta nuk na del të
krijojmë për partinë, apo jo shoku Asllan?!
Asllani u mvrejt në fytyrë në atë formën serioze që mbante kur i
vinte Gazi 65 ta merrte tek hyrja e pallatit dhe tha: E di mirë partia dhe
shoku Enver, kë zgjedh për njerëzit më të mirë të saj!
Ai e dinte se im atë nuk ishte më komunist. E kishin përjashtuar nga
partia fort herët, para se pallatet me tulla të kuqe e të bardha të mbinin si
kërpudha pas shiut, pa asnjë plan bahçeve të një lagjie, e cila nuk kishte
ende mure rrethues më të lartë se krahërori i një të rrituri. Një lagje ku
portat e jashtme nuk kishin kyç. Im atë shkoi, foli me fotografin, u mbështet
pas faqes së murit të pallatit me tulla të kuqe dhe doli në fotografi. Në
65

fytyrë kishte seriozitetin e një njeriu para togës së pushkatimit, kishte
prishur padashje shenjtërinë e mbajtjes së rradhës. Padashje kishte përfituar
një gjë të pamerituar nën emrin e partisë.
Luan Bishti më hodhi një sy sa për të bërë të qeshte me të madhe
Klitor Guri. Ai qeshi aq sa i doli kanatjerja nga pantallonat dhe iu derdhën
kumbullat nëpër shkallët e hyrjes së pallatit. Vajzat më të rritura kthyen
kokën e panë nga unë me atë vështrimin solidar të viktimave.
• O veshderr! – i thashë Klitor Gurit dhe nisa të kthehem, por me
bisht të syrit e pashë që u çua në këmbë dhe u mat të vinte nga unë. Unë
ndala, u ktheva dhe vetëm e pashë. Luan Bishti kafshoi një kumbull, që do
të thoshte të ha, Klitor Guri shkundi mirë e mirë prapanicën, pa nga Luani,
i cili nuk e lëvizi as gishtin dhe u nis të vinte tek unë. E prita. Ai ishte i
madh si trup por qe i ngathët në sherr. Edhe si hajdut, ishte vetëm trim, se
përherë kapej. Klitori m’u afrua siç afrohen ata që janë rritur gërrxheve.
Me gjunjët pak të përthyer dhe krahët e hapur anës. Ndoshta se imitojnë
gjelat kur hidhen në sulm.
• Çfarë the! – më tha ai.
• O veshderr! – i thashë unë.
• Se nuk e dëgjova mirë? – tha ai dhe më erdhi në fytyrë. Ai gjithmonë
kishte qenë më i gjatë se unë, që kur ishim fëmijë në shkollë fillore.
Ato kohë unë nuk ngacmohesha me njeri. Këta të pallatit nuk më merrnin
nëpër lojëra. Kështu që ne të lagjes rrinim ndarë. Kur u rritëm sa për
futboll u bëmë bashkë. Luanim me ekipe të ndara, por me kohë ata që i
binin më mirë topit u përzien e për një vit a dy ata të lagjes zunë shoqëri
me këta të pallateve. Edhe unë me disa, por jo nga sish që të rrija përditë.
• Veshderr! – i thashë prapë. Ai ktheu kokën të shohë nga Luani.
Ai vazhdonte të hante kumbullat e mia. Pështyu një bërthamë u çua në
këmbë dhe tha:
• Mos u zini! Se jeni shokë. – dhe i shkeli syrin Klitor Gurit.
Klitori u kthye dhe më ra në grusht. Unë u ula pak, megjithatë
grushti më ra në qosh të syrit. Më dogji. Klitori nuk i priste kurrë thonjtë. I
hante si mi sa herë kishte të bënte ndonjë gjë që nuk ia rrokte truri. E kam
parë të hante thonjtë edhe në majë të qershisë së Gimit kur donte të kapte
degë të hollaqë vareshin larg, që nuk mbërriheshin as me vinç.
Unë iu mata në bark. I rashë fort. Ai më ra prapë me grusht. Këtë
rradhë më zuri mirë në faqe. Unë i rashë në fyt me të djathtën. Pastaj u
66

PROZË
tërhoqa dhe e shtyva me shqelm. Nuk i rashë, e shtyva. Pashë nga Luani istiktivisht.
Ai erdhi edhe me kapi nga krahu dhe më mbante që të më binte
Klitori. Ose ashtu m’u duk. Por nuk kisha pse të dyshoja të kundërtën. Klitori
po kollitej dhe mbante fytin me dorë. Unë hoqa dorën nga Luani, ngrita
kokën e pashë, m’u duk se do të më binte dhe ai u tërhoqa si frikacak
pas. Edhe nuk e desha veten aty në çast. Por ai nuk më ra. Shikonte nga
Klitori që kollej e qe skuqur në fytyrë, sa frynte me të dyja bulçitë. Luani u
kthye nga unë e më pa s’e çdo bëja. Unë po mendoja të ikja, por të më binin
nga pas ishte shumë më keq se të më rrihnin të më linin aty të vdekur.
• Me çfarë i re ti këtij?! – më ulëriu Luani dhe m’u afrua të më binte.
Unë ngrita duart, ai ma futi m’u në mes. Në ra në hundë. E ndjeva se doli
diçka, por a ishte gjak apo qurra nuk e dija, mbrohem. Bëra një hap prapa
dhe i rashë me të djathtën sa u zgjata e sa më hëngri krahu. Luani ma priti
me krah. Dhe ma futi me të majtën me shpullë.
• Kliiiiitooorrr! – ulëriu plaka nga kati i dytë. – Luaaannn! Çfarë po i
bëni Kliiitoorit se është sëmurë ky moreeee!
Luan Bishti ngriti kokën, pa plakën dhe u largua nga unë e shkoi te
Klitori. Plaka më pa, edhe më pa mirë por nuk më foli. Me siguri na kishte
parë nga dritarja e banjës, ku rrinte përditë e përgjonte kush hynte e kush
dilte nga pallati.
• Kliiitoorr! – tha. – Mos je vrarë moreee! Ç’i bëtë djalit Luuuaaannn!
Luani u kthye nga unë, pa nga plaka, m’u afrua mua, ma futi me një
shpullë tjetër që e prita me krah.
• Lëre more djalin! – ulëriu plaka. – Asllaaaan! Asllaaaan! Klitor!
Klitor! Hajde lart tek nëna! Se po të mbysin ata të dy! Asllaaaan more!
Luani ngeli. Unë hapa duart dhe pashë bluzën e re me mëngë të
shkurtëra. Ishte dita e dytë që e mbaja. Më pëlqente shumë se kishte një
varkë të vogël blu, me vela po blu. Gjaku më pikonte në gjoks mbi velën
e hapur të varkës. E kisha menduar ta vishja në plazh kur të dilnin buzë
detit. Bam ma bëri zemra. Ula kokën përpara. Rregulli i sherrit të lagjes
ishte i tillë, kujt i del gjaku nuk goditet më. Por me Luan Bishtin ky rregull
vlente vetëm kur tjetri ishte më i madh e më i fortë. E kisha parë në futboll.
Kur u ça njëherë në kokë Agim Fusha se i ra shtyllës ngaqë e shtyu
me dorë Luani, loja i pre. Gimi u tërhoq të shikonte se ku ishte çarë, Luani
priti. Deti, vëllai i Gimit, i ra Luanit vetëtimë. Ia plasi qyrret tha dikush
nga prapa meje atë ditë, por unë nuk e pashë kush e tha me aq qejf. Luanit
67

i shpërtheu gjaku nga hunda, por as Gimi e as Deti nuk e prekën më me
dorë. Kjo ishte përpara se Detin ta rrasnin brenda, edhe të vinte plani i
shtetit me pallatet e reja.
Luani u step, unë ngrita kokën ta shikoja, ai nuk kishte se ç’të më
bënte më. Pashë Klitorin që kollitej e shfrynte me duart në fyt. Plaka doli
dhe ulërinte Klitor, Klitor, Luan, çfarë m’i bëtë djalit...
Ika me vrap e hyra në shtëpi nga muri i shembur, nga aty ku doli
Klitori me kumbullat. Plaka nuk e tha kurrë emrin tim, edhe tani që kisha
ikur. Vazhdonte të bërtiste: Kliiiitorrrr! Kliiiitorr! Të keqen nëna, Kliiitorr!
Para se të kërceja murin pashë nga vajzat. Ato nuk po hidheshin më.
Tek qoshja e rrugës nga larg pashë Idlir Murin, shokun tim. Ai rrahu ballin
me dorë, pastaj më thirri: Ngrije kokën lart, që të pushojë gjaku. Erdha,
prit aty.
Pashë dritaret e shtëpisë time se mos më kishte parë njeri. I bëra
shësht me gisht para gojës, pastaj tregova me gisht lart nga dritaret. Fat.
Nuk kishte njeri. Kalova poshtë kumbullës, aty pashë bluzën me varkë.
Kishte një njollë të madhe gjaku. Syri i djathtë më digjte. Shkova vrap tek
çesma e oborrit. E hapa. Prej saj doli vetëm zëri fishkëllyes i vakumit.
Mbajta vesh se mos dilte kush nga shtëpia. Edhe pse e dija që nuk kishte
njeri të dalë se ishin të gjithë në punë, prapë gjaku në dorë më bënte dyfish
fajtor. Kisha prishur edhe bluzën me varkë, isha rrahur edhe me gjak
me Luan Bishtin e me Klitor Gurin, të bijtë e baballarëve në ministrinë e
brendshme. Por kjo e rrahur ishte hiç, para drurit të nënës time, një për
sherrin, se ne nuk zihemi me njeri e shohim punën tonë, dy se të kam
thënë njëqind herë të presim kumbullën, tre se ... sidomos për këtë... kisha
bërë bluzën me gjak dhe përveç kësaj kisha turpëruar familjen edhe
fisin mbarë, duke më parë gjithë lagjia si vagabond rrugësh që rrifen me
grushta.
Hoqa bluzën shkova e mora sapunin e oborrit, mbusha ujë nga fuçia
e bahçes. E laga mirë e mirë bluzën me ujë tek kova e keqe ku hollonim
gëlqeren. E zhyta e fërkova me shumë ujë. E kisha me të dëgjuar, që po ta
lash shpejt gjakun, tretet në ujë edhe lahet. Por sikur u bë më keq. Mora
sapunin dhe e fërkova, e fërkova, fort e fort. E shpëlava disa herë. Gjaku
dhe shenja e lëngut të sapunit përlesheshin brenda kovës së bardhë të
gëlqeres. Mora prapë ujë, e lava e shpëlava. Bluza e bardhë me varkën blu
u skuq e gjitha. Tani isha krejt i pashpresë. Ajo që ndodhi nuk mund të
68

PROZË
fshihej më nga të mitë. Nëna ime do të bënte namin me shumë pika. E para
pse kisha bërë sherr. E dyta me kë kisha bërë sherr. E treta do haja dru më
keq se prej Luanit, se me nënën nuk mbrohesha dot. Nuk ishte burrërore
të mbroheshe nga dajaku i prindit, edhe ky ishte rregull që di gjithë bota.
Dajakun e prindit prite si burrë, edhe mos qaj. Po të erdhi të qeshësh,
qesh, por kështu ha më shumë dajak, derisa të qash, ose nga heshtja jote
të duket qartë se e ke kuptuar gabimin dhe me dru e lave fajin. E katërta
mund të ishte edhe për bluzën e re me varkën me vela blu. E pesta, do
ta merrte vesh babai im, i cili edhe pse nuk prekte njeri me dorë, do më
vriste me fjalë, edhe sikur ia kisha në vesh fjalën: Po ty s’të vjen turp të
rrihesh me këta injorantët e pallatit të ministrisë së brendshme. Këta janë
kafshë e di gjithë bota, s’të vjen turp ty të zihesh me kafshët. Por kafsha
është kafshë, çfarë je ti budalla?!
Pastaj në këtë çast do të futej në mes nëna ime, e cila do të niste
sesionin e gjashtë e të shtatë. I gjashti se: ti do të na fusësh në burg të
gjithëve! – që e kishte për tim atë, meqë shau kafshë ata të ministrisë së
brendëshme. Të shtatin që unë ta mbaja mend mirë e të kujtoja gjithmonë
se ka sesion të nëntë po të hapja gojë me çunat e lagjes, se im atë i quante
kafshë ata të ministrisë së brendshme, gjë që në fakt nuk ishte e vërtetë.
Ai ishte tip. Nuk i përgjithësonte gjërat, kur vinte fjala tek njeriu.
• Kafshë janë të gjithë për ty? – do t’i thoshte ime më.
• Kjo nuk është aspak e vërtetë moj zonjë! – do t’i thoshte ai. Pastaj
do të më kthehej mua: kur të bësh sherr herë tjetër, ik. Badallai po të ketë
brirë do ta quanin hajvan. Me fjalë të tjera kafshë. Ose rri e përleshu si
hajvani me hajvanin edhe ta dimë që je budalla. Dakort? Harroje tani këtë
edhe shko lexo ndonjë libër. Ç’të duhen sherret? Librat. Ato vlejnë. Ata që
zihen me ty nuk kanë punë me librin, se hajvani librat i ha. I ke parë dhitë?
Hanë libra, kanë brirë, edhe bëjnë kakërdhi. Pastaj bëjnë be – be – be. A
kuptova librin thotë dhia ishte shumë i shijshëm për t’u dhjerë kakërdhi.
Njëherë kur tha kështu, si zakonisht kur binte fjala për sherre, nëna
ime i tha: Po Skënderbeu që e ka dhinë në majë të kokës? Edhe atë hajvan
do ta quash? – edhe i shkeli syrin, por unë kaq e pashë, edhe bëra sikur
nuk e pashë. – A Skënderbeu, - i tha im atë, - po Skënderbeu e ka helmetë
moj zonjë, edhe helmetën e mbante me dhi, që ta dinin të gjithë hajvanët
se Skënderbeu e kishte kokën më të fortë se budallat, kuptove? – edhe
pastaj qeshi.
69

• A ty ta ka fajin hunda mer çun! – dëgjova të thotë nga prapa shpinës
time Idlirin. Kur ktheva kokën vrik ta shoh me sy në ishte vetëm, pikat e
gjakut nga hunda ranë përsëri mbi bluzën e qullur në kovën e gëlqeres.
• Çfarë t’i bëj? – i thashë. – Nuk e prita mirë grushtin, me të parën.
Kush duron këta të shtëpisë.
Ai qeshi. Edhe pa bluzën në kovë. E mori në dorë e pa mirë e mirë.
Pa nga unë. Pa sapunin. Qeshi përsëri, por lehtë këtë rradhë. Nxorri nga
xhepi paketën e cigareve. Mori një, i këputi majën dhe ma ngjeshi fort tek
qoshja e syrit. Më dogji. Më përvëloi. Shtrëngova syrin, u zgjata ta laj me
ujë nga i kovës së gëlqeres, se nuk shikoja dot, por ai nuk më la.
• Prit sa të pushojë gjaku. Pastaj hiqe. Këtë hidhe në plehra. Nuk
lahet më kjo. Shko vish një tjetër edhe hajde dalim pimë një cigare që të
pushojë gjakun nga hunda. Te syri kanë për ta parë, nuk ke çfarë t’i bësh.
Thuaji se re nga kumbulla. Ose se u rrëzove. Sajo ndonjë gjë. Ti edhe në
futboll nuk vritesh asnjëherë.
Vesha bluzë tjetër, por më përpara vrimat e hundës i mbusha me
shuka me letër gazete. Pata sukses. Mora bluzën me varkën blu e hodha
në koshin e plehrave dhe shkova me Ilirin të pimë cigaren që të ndalonim
gjakun. Zbritëm rrugën drejt bregut të lumit. Atje e pinim përherë që të
mos na shikonte njeri. Shkuam. U ulëm poshtë ca ferrave e këputjeve afër
ujit. Më lart kishte fiere të dendur. Hije e mirë e fresk. Ishim aq pranë sa e
dëgjonim lumin të rridhte. Ca kalamaj të vegjël që laheshin e bërtisnin me
të madhe: peshku, peshku.
Ky ishte sherri i parë prej vërteti. Ndihesha mirë, edhe pse më kishin
i rrahur. Në fund të fundit ata ishin dy. Të dy hajdutë. Edhe hajvanë patjetër.
Sherret e mia ku ishim bërë me gjak, nuk i mbushnin gishtat e një dore.
Zakonisht kishin përfunduar në çarje koke me gur, nga larg. Koka ime qe
magnet për gurët, edhe pa bërë sherr. Ngado që të fshihesha e të strukesha,
guri mjaft të lëshohej lart dhe e gjente kokën time. Qe e thënë t’i merrja në
ballë. Si i merrte plumbi trimat partizanë nëpër filma. Por edhe si armiqtë,
ashtu ne atyre u jepnim plumbin në ballë. Dikush nga pasioni i madh për të
folur me tytën e pushkës, do ta kishte ngatërruar, diku, ballin e partizanëve
dhe atë të armiqve të partisë. Se kështu edhe armiqtë na dilnin po aq trima
sa partizanët. Unë nuk guxoja të mendoja se hyja tek armiqtë, edhe as sot që
u bëra gjak me Klitor Gurin dhe Luan Bishtin nuk di a do më pëlqente kjo, të
isha armik i partisë. Armik i partisë ishte një gjë e madhe. E errët. Si fundet
70

PROZË
e bahçeve poshtë te lumi, natën. Atje ku pleqtë thoshin se kishte hije. Çunat
e lagjes thoshin se pleqtë hije u thonë arrixhijeve që pallohen me lekë, te
bregu i Lanës. Por pleqtë këmbëngulnin që kurrë të mos shkonim pas akshamit
nga bahçet e bregut të lumit, se hijet aty luanin, sidomos poshtë
shegëve të xhajës, kur ishin në lule, ose kur ishin me kokrra. Hijet e bregut
të lumit nuk i shqiteshin njeriut kurrë pa hoxhë e pa nuska. Por hoxha e
nuskat ishin të ndaluar me ligj dhe kështu të hikte mendja e kokës edhe
bëje ndonjë budallik shaje largqoftë partinë a shokun Enver e të rrasnin
brenda këta të ministrisë së brendëshme. Me hije pa hije, të rrasnin brenda
në burg. Atje thoshin disa nga të mitë se vetë xhajës i kishte hequr hijen një
hoxhë që e kishin dënuar ca vjet ashtu se bënte synetlliqe.
Pashë rrotull para se të ndez cigaren që më dha Idliri.
• Duhet ta nxjerrësh tymin nga hunda, – më tha ai. – Ndryshe e ke
kot, nuk pushon. Po hiqi njëherë ato gazetat, se mos ka pushuar vetë.
Unë ia lashë cigaren në dorë e shkova tek uji të lagia letrën e gazetave.
Prej gjakut të tharë ato nuk dilnin. Shfryva disa herë, por hunda më
dhembi fort e nuk e zgjata më.
• Lagi, lagi! – më tha Idliri dhe thithte cigaren time të mos digjej kot.
E laga mirë e mirë. Gazeta e zbut, bishtat iu këputën. Shukat më
ngelën në hundë si tapa dhe mezi merrja frymë ulur galiç.
• Lagi, lagi se do dalin, mos u tremb! – më tha Idliri. – Merr një shkop
e nxirri. Po kujdes mos i futësh më thellë. – edhe qeshi fort sa i ra cigarja
nga dora. U ul ta marrë kur unë ngrita kokën dhe nga sikleti më kishin
dalë lotët. Nga goja më rrodhi pështymë e gjak përzier bashkë në një shije
si prej spinaqi nga ai i serave. Më vinte të qesh, por më shumë të qaja nga
inati e paniku. M’u mblodhën të gjitha në mend. Ata të shtëpisë. Ata të
pallatit. Ata të ministrisë së brendshme. Klitor Guri dhe Luan Bishti që do
t’i kisha prapë përballë. Prania e Idlirit më qetonte, me atë nuk krruhej
njeri, edhe pse nuk ishte tip sherri, si të gjithë ne të lagjes, nuk ta përtonte.
Unë e kisha parë njëherë edhe me thikë. Në të gjithë lagjen, pulat e gjelat
e detit, kush nuk kishte zemër thërriste Idlirin. Idliri dinte të therte. Edhe
qingja therte. Vetëm viça jo, se nuk ia kishte marrë akoma dorën.
• Shtyji me shkop se i nxjerr me gëllboqe. – më tha ai. Gjithmonë ma
shpifte kur e dëgjoja të thoshte gëllboqe në vend që të thoshte pështymë.
Por ai e kishte qejfin të thoshte gëllboqe, se kështu ia mbushte gojën. E
thoshte vetë. – Gëllboqe. Ta mbush gojën. E ka emrin tamam.
71

Unë i shtyva me shkop dhe nga hunda e majtë më doli pak gjak sa
e ngacmova. Pastaj gjaku më kulloi në gojë dhe unë e nxorra një gëllboqe
të madhe para këmbëve. Pak më ra mbi sandale. Nja dy pika në fund të
pantallonave.
• Jepi mër frykacak! – më tha Idliri, - Se e nxjerr me gëllboqe! Jepi
nxirre. Na ku e ke cigaren tjetër.
Unë e shtyva shtupën e letrës edhe në vrimën tjetër. Edhe aty doli gjak.
Po letra u zbut, e kur shfryva të dyja shukat dolën njëherësh e ranë përtokë.
• Si bërthama kumbullash duken! – tha Idliri dhe qeshi. - Mbaje kokën
lart. Ta ndez unë cigaren. Kujdes mos e bën me gjak edhe këtë tjetrën
se pastaj ka me të mbyt plaka. – edhe qeshi me të madhe. Tymi i doli nga
hunda e nga goja bashkë me pështymë. – Aahahaha! – qeshte ai. Ktheva
kokën e pashë se po qeshte me lot. Pastaj më dha shaminë e vet. Mbylla
hundën dhe thitha cigaren.
• Duhet ta nxjerrësh tymin nga hunda. Ndryshe nuk të pushon gjaku,
a merr vesh ti apo jo?! Jepi mos e rruj sqetllën, tashti!
• Nuk e kaloj tymin poshtë se kam frikë se mësoj cigaren. – i thashë
unë edhe shija e gjakut më gurgullonte në fyt. Shije e ngrohtë, si spinaqi i
serave që t’i bënte dhëmbët dhe gjuhës sikur të ecnin milingonat.
• Çohu! Çohu! Jepi nxirre me hundë se nuk ka për të pushuar gjaku.
Pse po pimë cigare ne, qe të bëj tym. Pije cigaren si burrë. Të gjithë e pimë
cigaren! Çfarë je ti gocë që të bësh tym me cigare?!
U çova dhe pështyva gjakun e mbledhur në fyt. Mblodha veten. E thitha
cigaren fort, pastaj mbylla gojën e nxorra tymin nga hunda. Sytë më
dogjën e m’u mor mendja, më erdhi rrotull.
• Bravo! – tha ai. – Jepi, kam edhe dy cigare për këtë punë. Po nuk të
pushoi do të shkosh te ambulanca e lagjes. Atje të fusin një age edhe ta ndalojnë
në vend. Po e di vetë ti po shkove atje?! – edhe qeshi prapë me të madhe,
me tym e me pështyma. – Edhe tashti boll se ma shpife. Jepi cigares
se të lashë këtu e ika fare?!
Unë e dija që ai nuk ikte. Por padashje kur dëgjova erën të frynte
mes fiereve të dendur më shkoi mendja te hijet. Mbajta vesh e fëmijët
në lumë nuk dëgjoheshin më të bërtisnin, peshku, peshku. I dhashë cigares
fort. Fort. Sa më shumë e thithja aq më fort më sillej rrotull mendja.
Pastaj ndalova të marr frymë. Preka hundën. Sikur nuk po rridhte më.
Lashë cigaren përdhe e shkova si i dehur tek uji. U lava, shpëlava gojën.
72

PROZË
Me shumë kujdes mos e kaloja poshtë. Uji i lumit binte erë vaj makinash.
Këtu lart ku ishim ne nuk derdheshin kanalet e ujërave të zeza. Uji vinte
akoma i pastër si nga mali. Vaji i makinave vinte nga rrëketë e shiut e
burimet që e merrnin lart nga uzina e sondave. Mbajta vesh çfarë lëvizte
nga pas. Pashë me frikë poshtë nga hijet e ferrave që vareshin mbi ujë
deri poshtë te shelgjet e bahçes së xhajës. M’u duk sikur lëviznin njerëz.
Ktheva kokën nga Idliri. Ai ma bëri shësht me gisht para gojës. Rashë ulur
aty në vend dhe ndjeva lagështinë e dheut të më hynte nga pantallonat.
Pashë veten poshtë i tmerruar mos më kishte shpëtuar. Idliri ma bën me
shenjë të tërhiqem pas shkurreve dhe unë shkova aty po rrinte ai këmbadorës,
pa asnjë zhurmë. Pashë nga më tregoi ai. Dy njerëz të futur poshtë
shelgjeve po zhvisheshin. Dukeshin turbull mes gjetheve të dendura. Idliri
ma bëri prapë shësht, me gishtin para gojës. Unë pashë hundën se mos
po vazhdonte gjaku. Idliri më zgjati një cigare tjetër. E ndeza me duart e
lagura. U prish. Ai më pa nxorri llapën me tallje, e ndezi vetë edhe ma dha
në gojë. Pastaj bëri prapë shësht. Unë e thitha fort dhe e nxorra me hundë
tymin. Disa herë. Në kokë kisha vetëm pamjen e derës së ambulancës
së lagjes dhe kirurgen duke më shkruar në rregjistër emrin. Kjo punë qe
futur shumë thellë. Ata të shtëpisë do ta merrnin vesh edhe pa bluzën me
varkën blu. Kështu që e mblodha mendjen. Duhej të përqëndrohesha të
ndaloja gjakun nga hunda para se të shpikja ndonjë justifikim më të hajrit.
Kur cigarja e kaloi gjysmën, Idliri më tha pafjalë, me një të shkelur të
syrit: mirë je? Pastaj bëri me shenjë nga hunda, edhe bëri jo me gisht. Që
do të thoshte se nuk po më dilte më gjak. Por ai nuk e la me kaq. Mblodhi
dorën grusht dhe e vuri te syri i vet. Që të më thoshte se syri im, qe duke
u malcuar. Gjysma e të keqes. Hunda nuk kishte justifikim. Të më nxirrje
mua gjak nga hunda, ata të shtëpisë e dinin, duhej të ishte ose sherr, edhe
kjo nuk kishte ndodhur ndonjëherë deri tani, ose të isha përplasur me një
gjë, makinë a tjetër... që ishte shumë më e rrezikshme, e sillte dënime më
të rrepta, si të mos dilja nga shtëpia fare, për dy-tre ditë.
Pashë andej nga dyshja që rrinin në gjunjë e qenë zhveshur krejt.
Ashtu dukeshin nga mesi e lart. Pjesa tjetër qe mbuluar nga barishte e
fiere. U ktheva nga Idliri. I bëra me shenjë të iknim. Ai tha jo të prerë me
dorë, edhe tregoi me shenjë nga dyshja duke lëvizur gjuhën si gjarpër.
Unë ktheva kokën të shoh me kurreshtje dhe u ngrita pak, të dalloja
nëse vërtet ata atje nuk po futeshin të lahen në lumë. Sa m’u duk sikur
73

njëri nga ata po kthehej, u ula poshtë, kur dëgjuam zërin e njohur të Agim
Fushës:
• Ik, o Idliro se të kom pa! Na le rehat ta palloj kët jevgën se u dogja.
Po deshe hec ne ti kur të mbaroj una! Ene shoku, ene shoku se ba kjo! Po
ik tashi se nuk më bohet kur e di që po më shef kush!
Idliri ra poshtë rrafsh me dheun dhe bënte shenjë ulu, ulu edhe
shëët me gisht para gojës. Por unë ashtu po rrija me kohë. Qëndruam pak
ashtu, pastaj erdhi prapë deri tek ne zëri i Agimit.
• Pashë tymin e cigares, o Idliro! Ik se të njof unë ty! Vetëm ti e pi
cigaren sikur kalon makina ziftit!
Megjithatë ne u çuam edhe ikëm këmbadoraz derisa mbërritëm në
një vend ku kthyem kokën e nuk i shikonim ata të dy poshtë shelgjeve.
Pashë veten se mos isha bërë me gjak. Dukej mirë. Mora të dal i pari nga
bahçja e xhajës, kur Idliri më tha: U dhjeve në brekë më?! – edhe qeshi sa
plasi. Pashë veten nga prapa. Pulla e madhe e lagështirës më qe ngjitur në
pantallona kur rashë në breg duke shfryrë hundët. Nuk kisha se ku shkoja
kështu. I lagur si i dhjerë të dilja para pallatit ku kishte rrezik të ishin
Klitori me Luanin. Ata do ta fitonin sherrin dy herë. Ndala e dola në diell.
• Ik! – i thashë Idlirit. – Unë do të rri këtu sa të thahem! Se e di vetë
ti se çfarë do të thonë ata të dy po më panë kështu.
• Jo, - tha ai. – Po rri ta pimë edhe një cigare. Se vapë është thahesh
shpejt. Ku u lage atje ku po laje qurret? – Unë i thashë po me kokë, edhe
ndeza cigaren.
Qëndruam ashtu në heshtje, një copë herë, pastaj ai më doli përpara
e shikonte andej poshtë.
• Nuk është mirë të rrimë këtu. – tha ai. – Se mos del Gimi e na gjen
këtu, nuk ngjan mirë. Hajde ikim bashkë se të mbuloj unë deri te shtëpia.
Edhe merr ndonjë copë mishi nga akulli edhe mbaje te syri sa të ulet pak
se për t’u nxirë, do të nxihet, s’ka derman. Po thuaj re nga kumbulla se
deshe të kapësh Klitorin t’u vjedh. – Ide jashtëzakonisht e mirë për justifikim,
por unë nuk kisha punë të kapja me dorë Klitorin. Kur bëhej fjalë për
vjedhje, të gjithë shkonin e ankoheshin te Sovjeti, babai i Klitorit. Sovjeti
e kishte refren të përhershëm: Siç mbajmë të gjithë përgjegjësi para partisë,
ashtu edhe prindi mban përgjegjësi deri më një për fëmijën. Ashtu
edhe fëmija për prindin. Kjo është lufta e klasave, siç na mëson shoku
Enver. Ja unë e kam bërë Klitorin, i kam vënë emrin që mban, me shkencë,
74

PROZË
siç na mëson partia dhe shoku Enver. T’i shkulim nga rrënjët mbeturinat
mikroborgjeze të së kaluarës, të pranojmë dhe të fusim të renë në çdo
aspekt të jetës sonë socialiste. Bën faj Klitori, përgjigjem unë deri më një.
Edhe ai do të përgjigjet. Bëj faj unë, do të përgjigjem unë si baba, edhe
Klitori si djali im. Se të më thonë një fjalë njeri në lagje, vij unë edhe kap
Klitorin për veshi edhe e çoj atje ku e ka vendin. Por ashtu siç na mëson
partia dhe shoku Enver, për edukimin e rinisë duhen përdorur metodat
më shkencore, që të rrisim një rini të shëndetshme, të fortë dhe punëtore.
Që t’i shkëlqejë faqja, e jo t’i skuqet ajo. Që të na e zbardhë faqen, e jo të na
e nxijë me veprime të pamerituara, e sjellje jashtë vijës së drejtë të partisë
sonë dhe mësimeve të ndritura të shokut Enver.
Këtë Sovjeti e kishte thënë sa herë që endej nëpër lagje emri i Klitorit
për ndonjë gjë që mungonte nëpër oborret ose ballkonet e kateve të
para te pallatet. E dinin pothuajse të gjithë përmendësh.
Me këto në kokë dolëm nga bahçja e xhajës dhe u hodhëm në rrugë. Idliri
vinte nga mbrapa meje të më mbulonte me trup. Rruga ishte bosh. Te pallati
i Klitorit lëviznin njerëz. Unë mora vrapin dhe u futa në shtëpi nga muri i
prishur. Ktheva kokën edhe pashë Idlirin të ikte prapë nga bahçja e xhajës. Një
zjarr i panjohur m’u ndez përbrenda, përzier me akullin e ankthit dhe fantazinë
me jevgën e bregut të lumit, lakuriq cullak atje te fresku poshtë shelgjeve.
Mora një gjysmë pako mishi të grirë me letër sipër, ku shkruhej
MIRA me shkrim dore dhe e vura te syri duke u parë në pasqyrë. Jevga
lakuriqe më rrinte para syve edhe pse nuk e pashë si e kush ishte ajo. I
solla nëpër mend fytyrat e jevgave të bregut të lumit që silleshin nëpër
rrugë me kanistra, por nuk gjeja dot asnjë aq të bukur sa ta mendoja më
gjatë, sa të më zbuste gjëmën që më ndodhi brenda një dite. Më doli rasti
të qëlloja edhe unë njëherë qyl në tulet e jevgave, edhe këtë ma prishi Klitor
Guri. Pjer të rrahura bam-bam si zemër, që më pulsonin tek syri m’u
bë sikur dëgjoja rënkimet e jevgës së bukur edhe përtej ofshamave të mia.
• Klitor Guri! Klitor Guri! – thashë me dhëmbët shtrënguar dhe mishin
e ngrirë në sy, - më le pa bërë seks. Do ha dhe dru, se ti mor piçderr,
vjedh kumbulla të egra që nuk i hyjnë në punë as dreqit. Do dhe sherr!
Hajt se ta tregoj unë ty! Po nuk i pallova kumbullat me helm miu!
Mishi i grirë e uli goxha të fryrën. E çara ishte sa një plasë e vogël, si
boja e vajit kur çahet nëpër qoshet e dritareve. Dola të shikoj jashtë, por
75

me kujdes, prapa perdes. Luan Bishti nuk dukej para pallatit. As Klitori. As
plaka. Te hyrja hynin e dilnin si zakonisht po ato njerëz. Pashë nga degët
e kumbullave për të bërë planin. Vrisja mendjen kush kishte bar miu edhe
që ta vidhja, që askush të mos e merrte vesh se e kisha unë. Pastaj aty
për aty u tremba. Po sikur të vdiste Klitori? Do të paguaja unë me kokë,
toçin e Klitor Gurit, çunit të Sovjetit! Po sikur t’i hante dhe Luani, si sot?
I ati i Luanit nuk ishte nga ata që nuk e gjenin se çfarë është bari i miut.
Se vetë e thoshte, ne armiqve të fshehtë të partisë, bar miu u kemi dhënë
gjithë jetën, edhe ata nuk mbarojnë kurrë. Si minjtë e gjirizeve, struken e
fshihen, por kurrë nuk mbarojnë. Ndaj shoku Enver na ka thënë në njërën
dorë pushkën, edhe këtu shkelte syrin përgjysmë e luante gishtin tregues
dhe në tjetrën kazmën. E hapte syrin këtu. I shkulim nga gjirrizet, i nxjerrim
zbuluar, edhe ua derdhin barin e miut në gojë si rakinë dollibashit.
Kjo më kujtoi se të jesh armik i partisë është gjë e madhe, edhe e errët. Për
një jevgë, i dhashë karar me vete, nuk ia vlen.
Por kur syri filloi prapë, edhe mendja më shkoi te jevga e Gimit, helmi
i miut m’u duk shumë pak. Llava! Llava e nxehtë dhe me helm ishte pak
për ata të dy. Po si të lyhesh kumbullat me llavë e të mos prishen, se me
siguri që Klitori edhe me llavë me helm prapë do t’i hante. Gimi e kishte
një jevgë nga puna, m’u kujtua su fryt i ëmbël, për të larguar nga koka
Klitorin dhe Luanin. Shumë e bukur ishte ajo, edhe e bardhë. Kështu që e
lashë ta mendoj më vonë ndëshkimin për Klitorin dhe Luanin duke pritur
ndëshkimin që do të binte mbi mua, se kisha bërë sherr për kumbulla.
Dielli në fillim binte pas pallatit me tulla të kuqe. Dukej sikur perëndonte,
por kur vinte ora katër e pesë, na e kapte shtëpinë nga njëra anë,
edhe drita e zbardhte rrugën e kohës së Zogut deri poshtë te sheshi i bustit,
aty ku mbaronte lagjia jonë e fillonte qyteti, qytet. Me autobusë e me
makina. Andej ishte e kotë të shikoja për prindërit e mi. Ata vinin gjithmonë
nga rruga tjetër. Por ngaqë gjysma e pakos me mish të grirë u shkri
pas kokës time dhe letra e shkruar MIRA më ngjiti pas plagës, copa tjetër
që gjeta ishte më e plotë edhe sikur më mpiu gjithë faqen krejt, kështu që
dola në diell të çshkrihem. Në fund të rrugës, m’u duk sikur po afrohej
Gazi 65 i Asllan Bishtit edhe qimet e kokës m’u ngritën përpjetë. Gazi 65
i Asllan bishtit nuk ishte parë kurrë të vinte nga lagjia në këtë orë, edhe
sidomos në kohë vere. Zemra më rrahu sa nuk plasi. Kisha njëmijë posi-
76

PROZË
kure në kokë. Të gjitha mbaronin keq, deri në shumë keq. Zemra nuk ma
mbante të mendonte mendja më të keqen: armik i popullit, edhe i partisë,
për rrjedhojë. Se parrulla e thoshte për çdo ditë dhe për të gjithë në murin
poshtë dritareve të Asllan Bishtit: Ç’thotë partia bën populli, ç’do populli
bën partia!
Gazi 65 i Asllan Bishtit ishte edhe populli edhe partia, që shkonin
mbi katër rrota kineze dhe binte era bezinë që kur merrte kthesën e na
futej në lagje. Kjo nuk ishte shenjë e mirë edhe kur vinte të merrte Asllanin
herët në mëngjes, pazbardhur. Bënte zhurmë, shoferi i binte borisë
vetëm një herë, dëgjohej kur hapej e mbyllej porta e Asllanit. Dhe makina
merrte me gulçima rrugën e shërbimit të largët. Kishte ndodhur shpesh
që pas shërbimeve të tilla të ndodhnin gjëra në politikën e shtetit. Ndëshkime,
burgosje, pushkatime. Aksione nëpër male e nëpër hekurudha. Një
herë edhe diversantë nga deti. Asllan Bishti nuk ishte aq i ulët ndoshta në
pozitë. Që vinte në këmbë përditë nga puna, edhe pa biçikletë, ndoshta
vinte ngaqë i pëlqente të ecte.
Shkova në banjë e pashë edhe të çarën. Syri dukej mirë. E nxira nuk
kishte ardhur akoma. Kisha shpresë të kalojë natën pa ndonjë ndëshkim
special. Por Gazi 65 më gulçonte brenda në kafkë dhe prita me kokën në
dritare e copën e mishit pas syrit të binte boria vetëm një herë, si shpresa
e fundit, si fjalë e fundit, se mos ndoshta, ndoshta kur ne ishim te lumi të
pinim cigaret, Asllani kishte ardhur të bënte gati rrobat për rrugë, e tani
makina erdhi ta marrë në ikte. Të ikte, e jo të kthehej në shtëpi si kurrë
ndonjëherë.
Nata erdhi dhe u nxi bashkë me syrin tim. Pridërit hynë, hëngrën u
shtrinë, më folën nga larg, të lodhur. Aspak vigjilentë, do të thoshte në një
rast të tillë, Sovjetiku i Klitorit. Unë dola te rruga por nuk guxova t’i afrohem
bahçes. Një ndjenjë e turbullt nguci dhe ngurrimi përzier bashkë nuk
më linin të zija vend në shtëpi, edhe njëlloj nuk më lanë të shkoja poshtë
nga bahçja e xhajës të shikoja se mos kushedi, më dilte fati përpara. Veç
ama kur hijet e pemëve u zgjatën dhe e nxinë fundin e bahçes me ngjyra të
errëta, majat e shegave më kujtuan se hijet e tjera tani kishin orën të dalin.
Sherr aksham i thoshin plakat. Sherr aksham. Edhe unë një sherr me një
sy të nxirë e kisha mjaft për një ditë.
U enda nëpër lagje vetëm e pa rënë në sy. Më tepër sikur po shkoja
diku për ndonjë punë ashtu. I përshëndeta me dorë nga larg ato që njoha
77

nëpër terr dhe e ndava mendjen të kthehem në shtëpi sapo të ndizeshin
dritat e rrugës. Veç dikur e diku u harrova pak me mendjen tek ndëshkimi
që më priste, kur prindërit të më shikonin fytyrën me drita ndezur.
Desha një cigare, po lekë nuk kisha. Në xhep mes gishtave endej jetim
një 5 lekësh. Katër cigare por shitësja e kinkalerisë na njihte të gjithëve
edhe me emër, edhe me mbiemër. Të rrezikohesha kot, me një justifikim
për çfarë i mora 5 lek cigare, kush e pinte e kush harronte, kush nuk fliste
e kush e tregonte, megjithatë pa mendje arrita deri te kinkaleria. Dritat
ndezur prisheshin nga siluetat e çunave të rritur të lagjes. Të gjithë pinin
cigare se kishin nisur punë. Aty i merrja 5 lek cigare vetëm me kujdesin
më të madh që të mos më shikonte askush. As shitësja e kinkalerisë. U
afrova kur drita e qiellit dhe dritat e rrugëve u ndezën njëherësh. Mugu i
natës që po afronte ra në një gjendje pezullie, sikur ajri të ishte veshtullor.
I trashë dhe i prekshëm, me ngjyrë gjysmë të tejdukshme si hasude.
Idliri ishte bashkë me të tjerët. Po rrinte në një qoshe. Ma bëri me
shenjë të dilja nga mbrapa kioskës.
• Pushoi gjaku? – më pyeti duke më zgjatur një cigare. – Ndize se u bë
natë e nuk të njeh njeri. - E ndeza cigaren dhe padashje ngrita dorën tek syri.
• Të dhemb? – tha ai.
• Po. Është nxirë, duket shumë?
• Duket, - tha ai. – të të rrej kot, të them jo. Thuaji vetëm që re nga
kumbulla, edhe të ra dega që theu ai veshderri. Ose mos ia var fare. Shko
futi një gjumë, edhe nesër dil që në mëngjes, shkojmë bashkë për peshk
po deshe, marrim llastiqet, se çfarë peshku...
• E, ta shoh njëherë çfarë do thonë ata të shtëpisë, edhe flasim nesër.
U tregova trap që nuk u mbrojta mirë, se nuk do ta haja ballas... po do t’ia
gjej unë Luanit ditën. Do t’i gjej, ja mbaje mend.
• Luani bën stërvitje, boks me doreza te palestra e policisë. Se do të
kapë normën të bëhet polic. Shkon në punë të mbushë ditët që ka punuar me
tre turne në prodhim, se me gja vjen nga klasa punëtore... ta them shoku jot
ty. Kot e ke ti, nuk ke çfarë t’i bësh Luanit, ai bën stërvitje për grusht pra po
të them... – tha nga mbrapa meje Gon Shtylla, shoku i Idlirit, edhe pak shoku
im. – Ta thotë Goni ty! Po ti bravo, se u tregove çun trim. Ata ishin dy, ti vetëm.
Luan Bishti është dhjetë vjet më i madh se ty... çfarë të them unë ty...
• Jo, mër ti! – i tha Idliri. – Nuk është dhjetë vjet. Nja gjashtë a shtatë. Po
të ishte dhjetë e hante ky me grusht të parë. E pe çfarë i bëri Klitor veshderrit!
78

PROZË
Unë mbajta veshët pipëz. Po pritej mirë sherri. Ata më ranë, unë i
rashë. Më rrafën më bënë me gjak, por edhe unë nuk dola bosh.
Një fashë dritash makine rrahën sheshin me gurë e dhe përpara
këmbëve tona e të gjithë ata nën moshë fshehëm cigaret.
• Kush është? – pyeti Idliri, Ton Qoshen, që rrinte përherë te qoshja
e kinkalerisë.
• Makina Asllanit... ka ardhë dy herë sot mbasdite.
• Pse? – pyeta unë edhe e trasha zërin sikur po qëroja fytin nga cigarja,
por vetë isha i sigurtë që pyetja doli me të dredhur.
• Pse nuk e di ti? – tha ai. – Ti e bëre për spital Klit llapderrin. Kur
ike ti të lahesh, më thanë se nuk isha aty, atë e çoi Luani në ambulancë se
nuk merrte dot frymë ngaqë i re ti me grusht, pra.
• Jo, talleeeesh! – tha Idliri edhe tymi i doli bashkë me pështymën që
ra mbi mua, por zëri t të qeshurës së fortë nuk më erdhi në vesh. Ktheva
kokën dhe e pashë me duart mbi gjunjë, pafrymë duke u përpjekur të nxirrte
nga fyti diçka të rëndë. Përplasi disa herë duart në gjynjë u drejtua,
fshiu lotët me shpinën e dorës dhe tha, - Aahahaaaa! Ha! Ha! Ha! Më ngeci
gëllboqja në fyt! Më shkrive gazit, më dhjeve! Në spital! Ik se tallesh!
Ai vazhdoi të qeshte edhe më fort. Pas pak dy tre të tjerë veshur nga
hija erdhën pranë nesh. Unë u përpoqa t’i dalloj kush ishin, por nuk i njoha
dot, se drita e rrugës e verdhëlleme luhatej mbi supet e tyre.
• Mos u tremb! – më tha Toni, - se janë shokët tanë.
Ata erdhën e ndezën cigare me Idlirin. Më dhanë dhe mua. E ndeza
prapë dhe unë. Prita në heshtje me mendjen tek Klitor Guri që ishte në
spital prej grushtit tim në fyt. Pyetën për mua kush isha, morën përgjigje.
Pastaj Toni u tregoi për grushtin, ata qeshën të gjithë bashkë. Njëri prej
tyre më tha:
• Bravo të qoftë! Herë tjetër do ta gjejmë bashkë Luanin, edhe e
rregullojmë mirë e mirë. Mirë ja ke bërë! Më fort herën tjetër, të mos dalë
një javë nga spitali, more vesh?! Fort! Kjo është lagjia jonë. Ata të shkojnë
të gjejnë atë të vetën, andej nga ka dalë Klitori... Luan Bishti ta kam bërë
benë edhe do të puqemi, këtu do të jemi! – tha ai me zë të lartë, por dukej
që po i drejtohej vetes.
• Po e mori vesh njeri, ç’pati Klitor llapderri? – pyeti Toni kështu në
përgjithësi. – Se ky i grushtit di ta çojë në spital... ahahaha! – edhe qeshën
të gjithë me cigare në dorë. Tymi turbullonte dritën e verdhë të shtyllës së
79

ugës. Qielli nga prapa kokave të tyre kishte ngelur vetëm me një gisht dritë.
U ngrita në këmbë edhe preka syrin me dorë, me shumë kujdes. Një se më
dhimte kur lëvizja, dy se nuk doja kurrë të ngjaj sikur po dukem në sy të tyre.
• Rri edhe pak, - më tha Idliri. – Ik kur të erret fare edhe shko futja
gjumë. Deri nesër rregullohen.
• Por paska shkuar Klitori në spital... Kam frikë se mos shkojnë te
shtëpia ime edhe nuk jam unë aty. – i thashë unë.
• Ke frikë se të bërtasin te shtëpia? – më tha njëri nga ata që rrinin
me shpinë nga drita.
• Po të bërtiti baba, thuaj se ta bëri borxh... – tha tjetri.
• Kët e rref plaka... – tha Idliri dhe qeshi ahaahaha.
• Si plaka, si plaku, njëlloj janë... – tha ai që i kishte bërë benë Luanit. –
Unë më fort frikë kam plakën, se plakun. Me plakun rregullohem me një
dopio raki. Me plakën duhet dy javë. Po ta dish mirë, se plaka vjen e të sheh
atje te shpia pa qera... kështu që më mirë ta kesh mirë me plakën. Edhe po
ta futi ndonjë shpullë, mendoje vetëm kaq, ti e çove Klitorin në spital me
një grusht... kaq. Edhe shpulla e plakës të duket si llokum! Ndize njëherë
se qeke çun trim! – tha ai edhe më dha prapë cigare.
Një makinë tjetër lëshoi dritat nga larg. Të gjithë kthyen kokën. Ata të tre
krejt në heshtje e papritur na përshëndetën me dorë edhe ikën. Ne ngelëm të
tre në heshtje me sytë fasha e vogël e dritës mbi kulmet e çative të shtëpive tona.
Unë ngrita dorën t’i them natën e mirë. Idliri tha: Prit se erdha dhe
unë. Tonin e lamë aty se priste shokë të tjerë të luanin tavëll. Ditë vere.
Ditë me vapë. Nata e shkurtër e dita e gjatë.
• Mos vijnë me polic te shtëpia ime? – i thashë Idlirit kur po ecnin
drejt shtëpisë.
• Jooo, mër! – tha ai. Por nga zëri e kuptova që e tha kot. – Edhe po
erdhën, çfarë pastaj? Më mirë po të vijnë. Tregoja ti se të ranë ata të parët!
E sheh ti sa keq që e hodhëm bluzën me gjak. Hajde shkojmë tani ta gjejmë
te plehrat. T’ia tregosh, na në dorë...
• I kanë hequr plehrat në këtë orë... – i thashë unë, me dëshpërim.
• Po mirë, - tha ai. – Tregoi syrin, ti! Tregoja tamam, ai të ra, ti i re,
kaq! Do të marrin nja dy orë në rrajon të policisë edhe me kaq u zgërlaq.
Me plakën e me plakun, gjeje vetë fjalën. Ose tregoja troç.
• E nuk ka asgjë – i them, - po ti e di ne kemi atë problemin edhe na
del në rajon...
80

PROZË
• E di. – tha ai. – Preje kumbullën pra edhe rri rehat.
Idliri mori kthesën e shtëpisë së tij, unë vazhdova më poshtë drejt
times. Silueta e pallatit me tulla të kuqe zmadhohej çuditërisht sa më
shumë i afrohesha. Njëmijë mendime më endeshin në kokë dhe të gjitha
përfundonin zi deri në fund fare, kur burgu i mbyllte me të njëjtën forcë
që përplaset dera e hekurit pas mureve të qelisë.
• Po sikur të vdesë Klitori? – e thashë me vete edhe më erdhi keq për
atë hajdutin e dreqit... të vdiste për ca kumbulla të egra. Të tjerat para vdekjes
së Klitorit u fshinë dhe m’i dukën të lehta si bukë me djathë. – Edhe
çfarë pastaj, - thashë me vete por pa e kuptuar e nxorra me zë. – Burgu
për burra është! – kjo në vend që të më jepte zemër, më zhyti në panik të
thellë që errej brenda meje me të njëjtën shpejtësi që binte dhe nata. Hap
pas hapi errësira u shtri brenda meje, në mushkëri, në gjithë gjoksin, m’u
përhap në bark. Më vinte të shkoj në banjë me alarm. Ktheva rrugën dhe
shtrova hapin mirë. Hyra te bahçja e xhajës, gjeta një ferrë të madhe dhe
u çlirova. Me bisht të syrit shikoja nga pemët e shegëve në fund të bahçes.
Fryu pak, mora frymë i freskuar, pemët atje në fund u tundën. Ndalën
shpejt kur era reshti. Pastaj lëvizën përsëri. Picërrova sytë të dalloj më
shumë mes errësirës së thellë, larg atje në fund, hijen e bardhë që ngjitej
për lart drejt meje. U shkunda nga tmerri. E harrova edhe Klitorin edhe
policinë. Mbërtheva pantallonat me nxitim aq të madh sa u laga krejt, me
duar e me shalë. U ktheva ti ik. Të ikja me vrap kisha çuditërisht frikë
se mos hija më kapte. Të gjitha përrallat me hije e thoshin fjalë për fjalë
se hija del vetëm për ty, sidomos, sidomos kur shurron poshtë shegës.
Edhe hija të kap kudo që të shkosh, është e kotë të fshihesh. Pashë nga
muri i shembur i oborrit, dritat e shtëpisë ishin ndezur. Pashë nga pallati
atje larg. Pashë nga drita e rrugës majë shtyllës së elektrikut. Këmbët m’u
bllokuan në vend e asnjë hap nuk e hidhja dot më tutje. Kërkova për cigare
nëpër xhepa. Për cigaren e fundit si nëpër filma. Gishtat më prekën 5
lekëshin jetim dhe lagështirën e urinës time.
• O Robo! Prit aty mos ik se të kap! E di mirë ti që të kap!
Nga tmerri nuk e dallova zërin. U ktheva i mpirë nga vinte zëri dhe
prita hijen të ecte gjysmë me vrap mes ferrave e pemëve me kokrra të
papjekura.
• O robo! Kush je ti aty? – thirri hija dhe vinte me ecje të shpejtë.
Unë nuk fola. Heshta e prita.
81

• O robo çfarë bën ti aty? Më përgjon mua, ti?
• O Gimo, jam unë... po bëja shurrën. Nuk e dija se je akoma këtu.
• O robo, ti qenke! Je i modh të thotë Gimi ty! – edhe erdhi e me ra
me sa fuqi pati pas qafe. Zakonin e përhershëm. – Robo, je i modh, kujtova
se po më përgjoje! Po nuk je nga ato ti! Ty Gimi nesër vetëm për atë që
i bëre Klit llapderrit edhe Luan sumës, do ta sjellë jevgë Gimi ty, gjithë
javës. Gjithë javës!
• Çfarë i bëra, o Gimo? Se është në spital tjetri... Unë nuk desha...
deri me spital... po vetë më ra i pari...
• Jo mër robo, jo. Se nuk e çove ti në spital veshderrin. M’a tha Neri,
çuni xhajës, i kishte ngel i bërthamë kumbulle në fyt! E more vesh, ti! Ia
ngele ne fyt, Klitor llapderrit që nuk më la kokërr në pemë...
• Çfarë thua Gimo?! Paska qenë me gjithë mend t’u vdek!
• Të ngordhi mër robo! Të ngordhi kafsha! Se vetëm kafsha nuk e di
se çfarë ha e si hahet! Bjeri përherë në fyt, aty ta ngordhësh! Klitor pordha
e Luan sumës.
I çliruar si nga një mal, me ëndrrën e rikthyer me jevgën e bukur
përfund shelgjeve, Gimi nuk ishte hije, Gim Fusha ishte zot, zot fare.
• Po ti Gimo, deri tani ashtu...? – e provova unë njëherë t’ia hedh
llafin.
• Jo robo. Ehu! Ka katër orë që iku bythzeza. Po pashë atje poshtë te
bregu i lumit një kumbull të verdhë nga ato të ëmblat edhe thashë se po e
nxjerr me rrënjë ta mbjell tek bahçja.
• Për kumbulla në mes të natës o, Gimo! Pse nuk ka ditë nesër? – i
thashë unë kur po kapërcenim ferrat e gardhit të xhajës.
• Epo tani me moshën time, sikur është turp të dalësh deri te bregu
lumit me vjedh kumbulla, o robo! Na do ca! – edhe ma mbushi dorën me
kumbulla të verdha.
• Po kumbullën nuk e more? – e pyeta unë.
• Jo. – tha ai. – Do të shkoj nesër se më duhej lopatë. I kishte rrënjët thellë.
Agim Fusha iku me drejtimin nga kinkaleria, unë hyra në shtëpi nga
muri i shembur me kumbullat në dorë. Poshtë degës së thyer të kumbullës
sime mora e futa në gojë një kokërr nga ato të Agim Fushës. U kujtova me
vonesë se kisha duart me shurrë. Por kumbulla ishte e ëmbël. Kumbull e
butë, nga ato të hershmet e lagjes, shahine, i quanin të vjetrit. Me shurrën,
m’u kujtua Nastradin beu, e lagu se lagu, shurra ime është tha...
82

PROZË
Pështyva bërthamën poshtë kumbullës së egër, me një dëshirë të
thekur, të shkoja tani e ti shkulja nga lumi kumbullën e butë e t’ia çoja
Agimit dhuratë, por thjesht nuk e dija se ku ta gjeja, në mes të natës.
83

84

PROZË
Ragip Sylaj (1959), master i teknologjisë. Ka punuar
mësimdhënës, gazetar. Ragip Sylaj shkruan:
poezi, prozë, dramë, ese dhe kritikë letrare, nga
të cilat fushëveprime deri tash ka botuar tre mbëdhjetë
libra. Për librin e poezive Hije e gjallë është
laureuar me çmimin "Hivzi Sulejmani", ndërsa në
vitin 1999 u nderua me "Penën e artë". Po ashtu,
është fitues i shumë çmimeve në konkurse të ndryshme
letrare dhe i mirënjohjeve të tjera.
Poezia dhe proza e këtij autori është përfaqësuar
në disa antologji në gjuhën shqipe dhe në gjuhë
të huaja.
Ragip SYLAJ
PËRDËLLESË DHE MALLËNGJIM
(Rekuiem për Atë që nuk u bë bashkudhëtar në jetën time)
Kur nisa ta qitja në letër këtë rrëfim, edhe pse syzet i kisha në ballë,
hutueshëm nisa t’i kërkoja sërish për t’i vënë ato që të nis e të shkruaj.
Ç’të shkruaj? Të të shkruaj Ty, që ka njëzet vjet, që nuk dukesh. Mbase
nuk të ha palla për ne. Të ishe Ti, ndoshta do të na bëheshe krah. Mbase
ke menduar se të pret i njëjti fat si i imi, si i mamasë dhe i vëllezërve të Tu.
Si ta rrëfej këtë fat të parrëfyeshëm, të paracaktuar nga Providenca
apo të lindur e të formësuar nga karakteri im?
Ti me gjasë nuk e njeh jetën time... Kam lindur kur pasuli hahej, siç
thuhet, nga një kokërr. Asokohe kohe, ata që me ndërmjetësimin e Krijuesit
na kishin sjellë në jetë, kur nderi nuk funksiononte në këto anë,
përpiqeshin të jetonin me nder. Nuk dihej nëse djalli kish marrë trajtë
njeriu apo njeriu trajtë djalli por im atë, pas një ngatërrese, përfundoi gati
si Jozef K. nën hije. Atëherë kishim një gjysh e një gjyshe së cilës i kishte
85

mbetur i vëllai në Tivar (Asaj, humbja e të vëllait iu bë sëmundje që e
hëngri për së gjalli) dhe mixhën tim por edhe xhaxhanë Tënd, Rrushin që
sot është burrë me mustaqe. Pastaj erdhën edhe të tjerët, por tre prej tyre
i vodhi vdekja natën. I mbaj mend lotët rrëke të sime amë dhe vajtimin
“...babai po u bën dhoma të reja”, sepse dhomën e të gjallëve e kishim të
ngushtë për të jetuar.
Para teje andej pat shkuar edhe Iliriani i axhës Rrush... Nuk e di,
a janë pjekur ndokund shpirtrat Tuaj. Ndoshta na shihni nga lartësia,
ndoshta nga ndonjë e fshehtë tjetër (e padukshme), apo jeni duke u rritur
vetëm brenda nesh.
Ç’desha të thosha?... Ah, po, u rritëm si në botën e përrallës... Në
vatrën tonë të gurtë nëpër muzgun e zbehtë përvidheshin hijet e viganëve
të përrallave e të legjendave tona. Kur ligështoheshim, ia behte Muji me
Halilin... Muji e hidhte hapin prej bjeshke në bjeshkë, prej Maçiteve e n’katund
tonin. Kur e kaplonte shëmtia jetën tonë, ia behnin zanat nëpër dritë
hëne, mbusheshin dritë e gëzim krejt shpirtrat tanë. Kur na kaplonte frika
nga bajlozët, nga lartësia e bjeshkës – pasi shkulte një lis gjigant- vinte si
vetëtima me një degë të mbetur në dorë, Gjergj Elez Alia dhe ne merrnim
forcë. Kur ndodhte të shkelej fjala, zgjohej nga varri Halil Garria dhe endej
oborrit tonë sikur e kërkonte të motrën e vet apo për të na ndërmendur
neve të mos rrëshqisnim në ligësi. Kur nuk qëndronin urat që nuk i kishim
– natë për natë murosej nga një nuse e re që linte amanet që djalin të mos
ia nëpërkëmbnin djajtë. Shpeshherë i patëm parë nëpërmjet dritareve të
ngushta tek hidheshin dragonjtë në sulm të kuçedrave. Sa herë i mbulonte
hija e zezë konaqet tona, plakat na thoshin se na ruan Ora e mirë.
Kur agonte ajo dritë e lodhur, shfaqeshin njerëzit e vegjël që dilnin
nga dyert e vogla në rrugica të ngushta, shfaqeshin edhe më të vegjël se
vetvetja e shpesh më të shkurtër se edhe vetë hijet tona të frikës e të pasigurisë.
Në një anë shfaqeshin bimësia dhe lulet e egra e plot jetë e në
anën tjetër kopshti i përjetësisë gunga-gunga. Shkonin atje ata që i kishim
parë si deri dje të endeshin rrugëve për ta zënë fatin a për të kapur
me dorë një copë jetë dhe pasi iu hidhej dheu i njomë sipri – ktheheshin
si hije nëpërmjet kujtimeve të pamorta. Ata shëtitnin, punonin, qanin,
këndonin madje edhe flinin e zgjoheshin në kujtimet tona. Dikush, megjithatë
kujdesej të mos ua prishnim qetësinë derisa ne vetë dilnim nga
porta e trishtimit tonë... Në përrallat që i dëgjonim, siç thashë, i gjenim
86

PROZË
krejt ato që na mungonin. Gjenim hënën tonë pikëlluese por edhe diellin e
shpresës. Ndoshta gëzimet tona gatuheshin me miellin e vuajtjes së atyre
që na rritnin.
Dielli i vuajtjes dhe i dhembjes e piqte rrushin e shpresës sonë dhe
na e jepte tërë atë ëmbëlsi jete.
Dikur erdhi koha të shkoja në shkollë për t’i mësuar punët e kësobotshme.
Gjyshi, ndërkaq, do ta ketë çmuar të domosdoshme njohjen e punëve
të Atij që rri lart dhe të botës tjetër, andaj na dërgoi te hoxha – në xhami. Zot,
sa e bukur më dukej përmendja e mundësisë së ringjalljes së njeriut dhe e
krijesave të tjera. Mund të kishim një shpresë vdekatare si çdo gjë tjetër e
vdekshme në këtë botë, por edhe një shpresë që mund të ringjallej ec e dije
në cilën kohë. Një pasuri tjetër ëndërrimtare që njeriun nuk do ta linte të
zhdukej. Ndonëse shkuarja te hoxha i fshatit fqinj (sepse ne nuk kishim as
shkollë, as xhami e faltore tjetër) i pengonte mësuesit tanë, velin e ëndërrimeve
tona e shtrinim deri në parajsë e tëhu. Tash më mbushet mendja se
këtë e bënim nga dëshira që të mos e shihnim ferrin e kësaj bote. Lumi ynë
rridhte ndërmjet parajsës e ferrit dhe varka e fatit tonë gjithmonë kish rrezik
të thyhej e të fundosej. Vetëm Providenca e ka ruajtur rrugës për të arritur
në cakun e shpëtimit nëse që të gjithë nuk jemi përgjithmonë të humbur.
Më kujtohet, kur isha i vogël, gjyshi më merrte e më çonte te hallat.
Më kënaqte ajo natyrë e virgjër, e blertë dhe plot gjallëri e jetë dhe ngrohtësia
e pritjes me thirrjet plot mallëngjim, “oh e lumja unë, kush m’ka ardhur”!
Tash më duket sikur t’i kem shkuar Doruntinës krejt i konstantintë
për ta mbajtur fjalën e dhënë. S’i harroj ato gërxhe, ato përroje dhe pyje në
një heshtje tepër të gjallë, andej kah na shpinte rruga me Doriun e urtë. Ato
udhëtime të ëndërrta tashmë m’janë fundosur thellë në kujtime. Sa herë
fryjnë në mua erërat e dëshpërimit, nga hiri i tyre dalin xixat e atij prushi të
dikurshëm. Oh sa ngrohtësi më japin, kur shpirti im ngujohet brenda ngricave
në dimrin e moshës, në të cilin po hyjë me krejt qenien. Më kujtohet
koha e qershive që i kuqëlonte aq ëmbëlsisht dashuria e perëndishme dhe
ajo shpërmallje njerëzore që gjithmonë e më rrallë e takoj në jetë.
Më kujtohet edhe kur shkonim për t’i lëruar arat (e vreshtat), njëherë
me lopët në zgjedhë, pastaj me kuajt e azdisur e më vonë me traktor.
Atëherë s’e kuptoja sa thellë duhej gërmuar për ta nxjerrë ëmbëlsinë e
frutave të jetës.
87

Përderisa po rritesha, një ditë si për çudi para vetes m’u shfaq
shkretëtira e jetës, një pamje e verdhë, e zbehtë dhe krejt e pajetë. Oh,
si nuk shihja bimë a gjë tjetër të lëvrinte a të rritej në të, nuk shihja një
pikë uji a lagështi vese që t’i japë jetës jetë. Nuk shihja kund buzëqeshje
që e zgjon gëzimin e fjetur te i gjalli. Shkretëtira ishte e pafund, ndoshta
si e Saharasë. Më duket se isha përpjekur ta përpija, ta gëlltisja të gjallë...
Mbase për këtë shkak dikur m’u bë se ajo merrte jetë brenda meje,
shtrihej e paanë thellë meje, vuante përbrenda meje me krejt zbrazëtinë
e me krejt pafuqinë e saj për t’i dhënë gjallimin jetës, me krejt paaftësinë
për të mbirë nga ajo lulet e buzëqeshjeve të mia. Kurrë nuk kam ditur ta
shpjegoj këtë. S’di pse. Kjo e fshehtë u bë miniera e përsiatjeve të mia, e
këngëve të mia pikëlluese, e baladave që do t’i këndoja për të shurdhrit, e
rrëfimeve obsesionuese. Ishte një përpjekje (ndoshta si e Sizifit plak) për
ta nxjerrë jashtë shkretëtirën, në të cilin më bëhej se isha i vetmi shtegtar
që kërkon shtegun e shpëtimin nga skëterra ku m’ishte shkapërderdhur
shpirti i molisur. Në të më duhej t’i trilloja krojet, lumenjtë, oazat, palmat
dhe vashat e bukura të ëndrrave. Më duhej ta trilloja shtëpinë, studion
me libra dhe një vete tjetër që bën jetë normale njeriu, tek ulet, lexon dhe
krijon për fatin e vet dhe të atyre të ngjashëm me të.
Merre me mend, ç’ishte t’i takoje njerëzit e gjallë e të vërgjilltë me
krejt atë shkretëtirë brenda vetes, me njerëzit që të ofrojnë buzëqeshjen
plot dashuri e ti s’ke me çka ua kthen dhe u mbetesh borxh për tërë
jetën. Merre me mend, kur njerëzit e zakonshëm të ofrojnë përqafime
mbresëlënëse e t’i duket se i fërkon me zhurin e rërës së harrimit shkretinor.
Merre me mend, kur ata të qerasin me pije freskuese, e ti si kompensim
mund t’ua falësh vetëm vapën djegëse të Saharasë. Imagjinoje, kur ata
të afrohen me krejt pedanterinë e tyre për të shfaqur nderimin e respektin,
e ti nuk ke ç’u fal pos pluhurit të shkretëtirës... në raste të tilla para se
të fyhesh a të shahesh, t’i vetëfyhesh e vetëshahesh... dhe, edhe kur nuk je
i vetëdijshëm, ndihesh i mallkuar. Pse?!... Prandaj, tërë jetën jam munduar
të lirohem prej saj, jam munduar ta vjell si helmin, ta pjell si e pjellë femra
të voglin e vet, apo si një mister tjetër që nuk e di si duket e as a i vlen
dikujt. Dikur m’u bë jetë-antijetë, dikur m’u bë përrallë-antipërrallë, më
vonë m’u bë këngë-antikëngë e dramë-antidramë...
Ndoshta kam vuajtur pse s’e kam njohur veten si e sa duhet, ndoshta
pse më kishte humbur ku ta dish ku kuptimi i jetës apo forca për të jetuar.
88

PROZË
Dikur, shumë më vonë, e kuptova se nuk kisha qenë i zoti ta shpikja ilaçin
e lumturisë. Kjo pamundësi do të ishte, siç thonë të moçmit që nuk moçmohen
kurrë më tepër, gjysma e të keqtë po ta lija vetëm veten jashtë
kopshtit të lumturisë, por më duhej të shpikja lumturi edhe për të tjerët.
Por, lulet e lumturisë ose nuk kisha ditur t’i mbillja, ose ç’është edhe më
keq, nuk kisha ditur t’i selisja mirëfilli.
Në këtë gjendje trallisëse më tekej që atë vello shkretëtire ta bëja
qefin për kurmin tim ose së paku shall për ta mbështjellë rreth qafës; por
do të mund të më jetë tekur që ta bëja edhe veshje, (pse jo?) si të një beduini
apo të një të përhënuri që endet si i humbur nëpër natë...
Kjo shkretëtirë brenda meje me kohë dalëngadalë u shndërrua në
zbrazëtirë të papërmbushur. Kjo zbrazëtirë sa m’i ngjante një humbelle të
madhe fërgëlluese po aq një zgafelle trishtuese. Ngjyrimin e saj të errët të
tjerët me gjasë nisën ta lexojnin edhe në fytyrën time të zymtë. Zymtësia
ime më dukej se i trembte ata, më dukej i largonte. Më shihnin si një meit,
si një xhenaze të gjallë dhe iknin. Ndoshta më i frikësuari isha vetë unë.
Krejt ajo zbrazëti kishe fryrë frikën time të pamatshme. Andaj që i vogël
në dhiare, në ara, vreshta e male, mbysja zhapinj, breshka, gjarpërinj, bolla,
madje isha në gjendje t’i mbysja edhe lugetëriët po të më shfaqeshin...
Sikur doja ta shpikja trimërinë time të paqenë. Kot e kisha trimëruar ligë
sinë time... edhe sot gjarpërinjtë më dëftohen në ëndrra dhe më lënë
shijen e keqe dhe parandjenjën besëtyte të së keqes së mundshme e të
kudondodhshme. Këto vrasje asokohe ndoshta ishin argëtimi im i vetëm,
ndoshta këto veprime të ulëta sipas të gjitha gjasave i bëja ngase nuk doja
të isha i mosqenë. Sot më vjen keq që kam bartur aq urrejtje brenda vetes
për ato krijesa të mjera.
Pastaj erdhën kuajt... Babai i kishte blerë më duket diku në Bosnje.
Bëmë një qerre me rrota gome dhe kuajt, me të cilët shpeshherë shkonim
edhe në dasma për të marrë nuse e me to edhe gazmimin e jetës. Me ta e
lëronim tokën, i bartnim drutë, ushqimin për kafshët, e shisnim rrushin...
Njëherë kur u nisëm për ta shitur rrushin, me babanë u nisëm në mbrëmje
dhe bujtëm në Qafë të Duhlës. Njëherë patëm fjetur nën urë të Lypjanit,
njëherë tjetër në një lëndinë varrezash skaj në fshati të Drenicës, një herë
tjetër pasi nisi të rigonte shi, erdhi një fshatar bujar dhe na futi në odën
e tij. Pas një kohe na vdiq Zekani dhe çelëm të pame. Tregojnë se kur një
bashkëfshatar yni shkoi për një të pame në një katund të anës sonë dhe
89

kur i kishin thënë se ishte kryer e pamja, ua kishte kthyer se po kthehem
pra n’katund tonin se njani ka ende t’pame për kali.
Mua m’kujtohet si sot kur u pat sëmurë Zekani diçka si mentalisht
dhe kur nuk mundi t’i duronte dhembjet, i mbylli sytë. (Në ahur pavetëdijshëm
synonte t’i ngjitej murit të ahurit përpjetë, ndërsa në oborr nuk
ecte që nuk ecte. Të ishte ndonjë pelë e hirshme që e kish lënë pa mend?
Ku ta dinim?!) Dikush tha se ishte sëmurë prej mësyshit. Shokun e ti, Gjokun
e shitëm në katund të dajave dhe sa herë na binte ta takonim shpërmalleshim
me të si me një anëtar të familjes. Edhe sot çuditem me atë mallëngjim
të pambarim për kuajt.
Edhe pse asokohe nuk ke qenë i lindur, Këto gjëra Ty mund të të
mos kujtohen. Ti ke dalë pas kësaj përralle. Ti ke lindur nga kjo përrallë.
Por para se të vije Ti, unë hyra në botën e librave. Më dukej se nuk
më mjaftonte drita e diellit që na e rreshkte lëkurën, andaj kërkoja një
dritë tjetër. Më ishte mbushur mendja se nuk mjaftonte përralla e jetës
sime, andaj kërkoja përralla të tjera, më të bukura, më të mençura, më të
pasura që m’i jepnin krejt ato që i mungonin jetës sime. Dhe nisa të veçohesha,
të mbyllesha brenda vetes, në ishullin tim të vetmisë, në guallin e
ëndrrave, ku vetëm dhembjet ishin të vërteta. Pastaj, parajsa nisi të më
dukej njëfarë ferri ndërsa ferri edhe si njëfarë parajse. Dhembja më dukej
se m’vinte nga terri i dendur që ma mbushte trupin, brenga më dukej se
vinte nga akulli që shtresohej në zemrën time, shqetësimi – nga pasiguria
e ecjes nëpër jetë, si një varkë që rrahet nëpër dallgët e pamëshirshme të
detit të jetës.
E, dashuria ishte dielli që nuk kishte lindur në natën time të gjatë të
durimit. Dëshirat ishin rrezet e hënës së zbehtë që nuk mund të depërtonin
nga retë e dëshpërimit që ishin lartuar mbi kokat tona. Dritën, që në
fund të tunelit të fatit tonë sa ndizej, dikush kujdesej që sa më parë ta fikte.
Vetëm retë e pikëllimit notonin qiellit të pafund të ëndrrës sonë derisa
derdheshin herë si shi e herë si breshër. Prandaj, herë ia merrja këngës si
vaj e herë vajit - si këngë, që ta trilloja dashurinë, urën e ylbertë kah do
të vinte Ajo drejt e në zemër të jetës. Një dashuri që do të ishte zgjatimi
im, i shpresës, i të ardhmes. Ti erdhe para njëzet vjetësh, por që atëherë
nuk dukesh... Ndoshta më mirë ka qenë unë të isha në vendin Tënd e Ti
në vend timin. Por, tjetërkush i vendosi fatet tona... Nuk e di, a është më
e trishtshme qetësia jote atje poshtë apo më e madhe është mallëngjimi
90

PROZË
im këtu lart? Ndoshta ndonjëherë tjetër dalim jashtë këtij rrëfimi dhe ua
mësyjmë shtigjeve të tjera të ëndrrave e të jetës derisa të mbyllen përgjithmonë
me portat e tyre të rënda.
Duke folur me veten gruaja, përderisa e dëgjonte monologun tim si
në jerm, ma ktheu:
“Mos u bëj i marrë! Mos e shqetëso kot! Djali ka njëzet vjet që është
nën dhé, o i lafitur! Lutu për Të dhe bëj diçka më me vlerë për ne të gjallët.
Kjo është puna jote...”
“Vetëm desha t’i kallëzoj Atij si ishin njëzet vjetët e jetës sime... Nuk
e di, pasi do të ketë mundur ta dëgjonte këtë, a do të ketë mundur ta lakmonte
atë apo të mos e besonte dhe në rastin më të keq edhe të neveritej
prej saj.”
Nuk më dolën lotët, ndoshta pse fytyra e Tij tashmë ishte btranformuar
në fytyrat të vëllezërve të Tij: Diellorit që tashmë ishte 18 vjeç dhe
të Hënorit (14 vjeç). Në ato çaste, duke menduar se i kam syzat në ballë,
çova dorën për t’i hequr, kur i pashë – ato rrinin me krejt zbrazëtinë e tyre
ndërmjet tastierës së kompjuterit dhe përdëllesës sime.
(Shkurt - mars, 2013)
91

92

J. T. GILLET
Pier PAOLO PASOLINI
Tom Philips
Agim vinca
POEZI
Haxhi Vokshi
Eqrem basha
Visar Zhiti
Blerina Rogova Gaxha
Brahim Avdyli
Leonora buçaj
93

94

P o e z i
J.T. Gillet është një ndër poetët e shkrimtarët më
të rëndësishëm në botën e andërgraundit letrar
e artistik në SHBA. Jeton në Oregon. Kjo poezi
është marrë e përkthyer nga revista letrare Ends
& Beginnings, 1994, City Lights Books City Lights
Review #6, Edited by Lawrence Ferlinghetti.
J.T. GILLET
KJO ËSHTЁ POEZIA IME E FUNDIT
1
Tё shkruarit e poezisё ёshtё si sёmundja qё nuk ka ilaç.
Ti e lejon tё rrjedhё shtegut tё vetë
dhe njё ditё zjarrmia shpёrthen.
Kёtё zjarrmi e kam pasur qё njёzet e shtatё vjet.
Kam shkruar mori poezish tё egra dhe pasionuara.
Kam shkruar poezi qoshelie pёr redaktorё qosheli.
Poezi radikale pёr revolucionin qё nuk ekziston.
Poezi qё kanё lypur verё dhe muzikё.
Kjo ёshtё poezia ime e fundit.
Asnjё amerikan s’ka shkruar poezi tё hairit
qё njёzet vjet ndёrsa unё jam lodhur duke u pёrpjekur.
Orёt letrare janё tё mёrzitshme. Pёrnjёmend tё mёrzitshme.
Kam lexuar me dhjetëra poezi nёpёr orё letrare.
Poezi xhezi. Poezi sureale, tronditёse. Poezi tё mёrzitshme.
95

New Yorker boton poezi tё mutsihanta.
Revistat e poezisё janё tё mbushura me poezi tё mutsihanta.
Edhe unё kam shkruar goxha shumё poezi tё mutsihanta
dhe kjo ёshtё poezia ime e fundit.
Kryevepra ime e mutsihantё. Finalja e madhe. Dalja e madhe.
Ekzodi i poetit. Mёrgim nga skllavёria poetike.
Ode pёr lamtumirёn e fundit.
Fjalёt e mia tё fundit poetike. Fjalёt e mia tё fundit mbi poezinё.
Omega ime e poezisё. Vaji im pёr poezinё.
Eshatologjia ime pёr poezinё. Arkivoli im poetik.
Lopata ime plot dhe nё varrin e poezisё.
Kjo ёshtё poezia ime e fundit dhe tashmё veç ndihem mё mirё.
Poezia kutёrbon.
Shumica e poetёve janё nё rregull
derisa nuk ia nisin ta marrin veten tepёr seriozisht.
Atёherё shndёrrohen nё insekte tё etura.
Poezia i shteron dhe i terë poetёt. Pёrnjёmend i shteron.
A ka ndokush ndonjё gotё ujё? Birrё tё ftohtё?
Harroje shishen, ngase kjo ёshtё poezia ime e fundit.
Jam lodhur duke i ndjekur foljet
nёpёr fushat e imazheve tё etura pёr gjak.
S’ka mё notime nёpёr moçalet e llumit rrokjezor.
Pa falёnderime.
Ky ёshtё takimi im i fundit i llojit poetik.
Mё ka ardhur nё majё tё hundёs dalja nё gjueti pёr metafora
nё kutёrbimin pikues
tё çoroditjeve njerёzore qё ushqehen nga fundi.
Poezisё ia kёnda çoroditjen dhe anasjelltas.
Poezia ёshtё çoroditje dhe kjo ёshtё imja e fundit.
Shigjeta e fundit nё drithmёn time poetike.
E imja kёngё mjellme. Muzgu im poetik.
Finito del poeto. Endsville.
Zerotokё krejtёsisht poetike.
96

P o e z i
Jam lodhur nga tё droguarit dhe pёrpjekja pёr tё pasur vizione.
Pёrnjёmend jam lodhur nga pёrpjekja pёr t’i mbajtur mend vizionet
dhe pёr t’i shkruar.
Nuk do t’i shkruaj mё.
Jam serioz bash si kanceri: kjo ёshtё poezia ime e fundit.
Poezia nuk çmohet nё Amerikё.
Nё Amerikё çdokush shkruan poezi nё klasё tё katёrt
dhe merr licencё pёr tё ushtruar poezi
dhe e di sesa e vlefshme ёshtё poezia
nё klasёn e katёrt e dinё
ata pёrnjёmend e dinё se çdokush ёshtё poet nё Amerikё.
Nё Rusi nё stadiume futbolli
përformojnё poezi.
100,000 shokё mallёngjehen aty pёr aty
nga disa poetё tё mirё.
Kjo ёshtё vlerё e vёrtetё. Kujt i duhen marinsat.
Do ta marr nё konsiderim shpёrnguljen nё Rusi
ama kjo ёshtё poezia ime e fundit dhe pёr kёtё arsye do tё qёndroj nё Amerikё
ku jeta ёshtё mё e durueshme
ku yjet tinejxhere tё tatuazhuara tё rokut e me emra tё gёnjeshtёrt
paguhen me miliona dollarё pёr tё masturbuar dhe pёr t’i ulёruar
kёngёt qё as vetё nuk i shkruajnё
kёngё tё shkruara para njёzet vjetësh, para se tё kenё lindur
derisa poetёt madhёshtorë dhe vizionarё
bredhin tё pastrehё dhe tё uritur dhe pёrfundojnё nё burg.
Bile edhe presidenti ёshtё poet nё Amerikё.
Çdo gjykatёs ёshtё poet nё Amerikё.
Çdo polic ёshtё poet nё Amerikё.
Çdo qen ёshtё poet nё Amerikё.
Imagjinoni kёtё: çdokush nё Amerikё luan futboll profesionist
Ne kemi stadiume tё mrekullueshme
ku do do tё mund tё mbaheshin orёt letrare
derisa lojtarёt profesionistë tё futbollit
bredhin tё pastrehё dhe tё uritur dhe pёrfundojnё nё burg.
97

Imagjinoni kёtё: nё Amerikё çdokush ka njё kokёrdhok
ngat birёs sё bythёs njashtu qё mund tё shohë qartazi
krejt mutin qё nxjerr jashtё
kёshtu qё mund tё shohë qartazi shpёrthimin e vet poetik.
Kjo ёshtё poezia ime e fundit dhe mё vjen keq
ama mё duhet t’i them kёto gjёra.
Bile edhe kёtё, dollari im i fundit poetik
nuk ka kurrfarё vlere nё Amerikё.
Kjo pushkё 12 kalibёrshe pёr kokёn time poetike.
Kjo kamё e lakur 12 inçёshe
pёr fytin lёkurbutё tё poezisё.
Njё injeksion vdekjeprurёs i torturёs virale.
Njё puthje e druajtur nga oktopusi unazor i gjelbёr.
Njё shtyrje miqёsore mbi shkrepin dhёmbё-dhёmbё.
Njё dozё terminale e karmёs sё menjёhershme.
Kjo do tё duhej tё ishte poezia ime e fundit.
Dikur besoja se poezitё e mia dёshmonin ekzistencёn time.
Dikur besoja se poezitё e mia ishin tё pavdekshme.
Ama tё gjitha poezitё e mia tё bashkuara nuk kanё asnjё vlerё nё Amerikё.
Asnjё vlerё nё botёn e lirё.
Nuk kanё asnjё vlerё derisa nuk pёrcillen me seks a me para.
Po, kёshtu e do kjo punё.
Drita e Bardhё Madhёshtore po afrohet.
Shkёlqimi poetik po venitet
si prej syve tё njё majmuni qё po jep shpirt.
Dikur besoja se poezitё e mia bёnin dallimin.
Besoja se tё shkruarit e poezisё
e bёnin botёn vend mё tё mirё pёr tё gjithё.
Tash ma merr mendja se ka tepёr poezi nё Amerikё.
Ka poezi grash
dhe poezi pederash dhe poezi tё zezakёve.
Ka poezi lesbike tё krishtera afro-amerikane.
Poezi hispanike, poezi kroate.
98

P o e z i
Poezi tё veteranёve tё Vietnamit.
Poezi tё refugjatёve vietnamezё
tё refugjatёve nikaraguianё
tё refugjatёve psikodelik
poezi sureale tё ёndrrёs amerikane
poezi tё tё pastrehёve qё flenё nё kontejner me dy dhoma gjumi
poezi falimentimi tё ekonomive globale
poezi nukleare tё forcёs shtytёse dhe tё trajektoreve
poezi tё shkrirjes atomike nё cak
poezi tё pashmangshme tё kontinenteve tё humbura
poezi qё thuhen sall me rastin e vdekjes
e vetmja poezi qё ka vlerё.
2
Pse pata filluar tё shkruaja poezi?
Pse njerёzit shkruajnё poezi?
Besoj se poezitё zgjedhin dikё pёr t’i shkruar ato
Besoj se poezitё zgjedhin dikё pёr t’iu dhёnё formё atyre
bash njashtu siç mё ka zgjedhur kjo poezi
pёr t’i bёrё vend nё kёtё letёr
pёr tё dhёnё zё nё kёtё dhomё.
Besoj se nё fillim pёrnjёmend ishte Fjala
dhe kur fjala kёrkoi bukuri
poezia e parё qe krijuar
dhe ishte poezi e pёrkryer
qё u fut thellё nё shpirtin tёnd
çdo frazё ishte goxha e qartё dhe sublime
saqё sall njё varg tё bёnte me vaj
tё lexuarit e poezisё deri nё fund do tё mund tё verbonte njerёzit mё tё fortё
ose tё pёrtёrinte dobёsinё e zemrёs.
Ishte poezi e fuqishme qё krijoi
çdo aliteracion amebik
çdo thёnie alegorike
çdo pranёvёnie tё re
çdo krahasim sinaptik
99

çdo monadё tё hiperbolёs
çdo rimё molekulare
çdo grup çelizash
qё i bёn sytё dashurues nё natёn plazmike.
Poezia e pёrkryer futi nё lёvizje tё gjitha hemisferat
zhvendosi boshtin e tokёs
ndryshoi orbitёn e galaksive
dhe inspiroi dashurinё e parё tё vёrtetё dhe marrёzinё.
Çdo poezi qё e ka thirrur njeriun tё veprojё
çdo poezi qё ka trazuar njё gjeneratё
qё ka nxitur rebelime dhe ka nisur ndonjё revolucion
çdo poezi qё faktikisht ia ka dalё mbanё
dhe ka ndryshuar rrjedhёn e historisё
çdo poezi madhёshtore ёshtё pjesё e poezisё sё pёrkryer
çdo Kёngё pёr veten time dhe Stina nё ferr
çdo Ulёrimё dhe Ishulli Konii mendjes
tё gjitha poezitё e William Blakeut
kanё lindur nga ajo poezia e parё e pёrkryer.
Dhe tё gjithё poetёt, pavarёsisht nёse e dinё apo nuk e dinё
kёrkojnё atё poezinё e pёrkryer
dhe duan ta pёrkёdhelin dhe ta mbajnё afёr
dhe ta quajnё tё veten.
Disa herё e kam ndjekur poezinё e pёrkryer.
Po qebesa, e kam parё njё herё.
M’u afrua si pushtim
dhe sall me disa fjalё mё trullosi.
Ёshtё Gral i shenjtё i tё gjitha poezive
Tabelё smeraldi i poezive
Gur filozofik i poezive
kabalё e lashtё e poezive
Kafkё dhe Trёndafila e poezive
e vёrteta e saj dhe domosdoshmёria mё shtypёn
sikur pesha e sistemit solar.
Mora stilolapsin dhe letrёn.
Doja t’i zaptoja ato fjalё magjike
100

P o e z i
ama ato mё ikёn sikur tymi
nёpёr dritaren e hapur.
Nuk i pashё mё kurrё.
Nuk e ndjek mё atё poezi tё plotëfuqishme.
Kёrkimi im pёr forcёn lёvizёse ka marrё fund.
Ama unё ende besoj se poezia e pёrkryer do tё gjendet
ose ndoshta njё pjesё e saj do tё shfaqet
ndёrsa ne do ta dimё kur ta dёgjojmё.
Po qebesa, çdokush nё Amerikё do tё njeh poezinё e pёrkryer
sikur tё ishte ajo yll roku.
Shpresoj se askush nuk ёshtё duke e pritur poezinё time tё ardhshme
ngase ajo nuk ekziston.
Ama tё gjitha poezitё e mia janё mё tё mira se kjo.
Pёr fjalё tё nderit.
Kjo ёshtё poezia ime e fundit dhe kjo ёshtё me rёndёsi.
A ka rёndёsi nёse kamikazi
kryen sulmin e tij tё fundit nё mёnyrё elegante?
A ka rёndёsi nёse parashuta prej kashmiri pothuajse rri e hapur?
Kur kobra kёrcyese t’i huq sytё para se tё tё sulmojё?
A ka rёndёsi nёse njё dozё legale ёshtё e paqёllimshme?
Imagjinoni kёtё: njё raketё miqёsore
qё fluturon me shpejtёsinё e dritёs
tё godet bash nё majё tё kresё.
Ti kurrё as qё e ke dёgjuar se po tё afrohet.
Kurrё s’e ke parё as shkreptimёn.
A ka rёndёsi nёse reja e kёrpudhёs nuk ёshtё simetrike?
Disa gjёra ndjekin rrjedhёn e tyre.
Mbylle dyqanin. Pusho dhe ndёrprite. Mos i bjerё mё violinёs.
Po e kap perden e leckosur tё poezisё me dhёmbё
dhe po e tёrheqë nёpёr dysheme.
Po e shpёrthej fluskёn e elitёs sё poezisё me karin tim
dhe krejt kёtё rrёmujё po e çoj tё pushojё
nё njё jastёk tё butё sateni qё t’ia zbusё fytyrёn e kёndshme tё poezisё.
101

Ёshtё mё lehtё se ç’kujton tё shkruash poezinё tёnde tё fundit.
Nuk ёshtё sikur tё shkruash Zbulesa
ose poezi nokautuese tё errёsirёs sё pёrjetshme
dhe tё dashurisё pa kushte.
Nuk ёshtё sikur e tё qenit pjesё e diçkaje tё lezetshme
si Brezi Bit.
Bash kurrgjё e ngjashme me tё.
Definitivisht nuk ёshtё sikur tё kёrcesh kryengulthi
nga maja e hotelit Mark Anthony
ose t’i pish nga dy shishe whiskey pёr ditё
nё shtёpinё e mamit tёnd.
Kjo ёshtё sall poezia ime e fundit.
Buti, bishti, kiameti
fakt i kryer, hasta la vista, loqkё, adios.
Njё sajonarё e thjeshtё e penive qё shkёlqejnё nё sytё e poezisё sime.
Njё diçka e vockёl pёr punёtor feriboti: mbaje kusurin.
Kur Robert Frost ishte njёzet vjeçar
pat deklaruar se do tё bёhet poet i vёrtetё
kur t’i mbush tridhjetё vjet
ose do tё gjente ndonjё profesion tjetёr.
E pata dёgjuar kёtё histori kur isha shtatёmbёdhjetё vjeçar
dhe mё tingёllonte goxha fisnike.
Tash jam tridhjetё e shtatё vjeçar
dhe po mё tingёllon si lidhje me publikun.
Sido qё ta marrёsh, udhёtimi poetik ёshtё mё i lezetshёm se ç’ёshtё mizor.
Dhe pёr shkak se besoj se poezia ёshtё investim i mirё
Nё shpirtin e dikujt
dhe pёr shkak se ky ёshtё perёndimi i pёrjetёsisё sime
dhe pёr shkak se nuk kam zgjedhje
gjithmonё do ta shoh poezinё
nё rrudhat e çarçafёve tё shtratit tim.
Do t’i kёrkoj aventurat e pashprehura
bile edhe do tё mund tё rrezikoj qё tё gjej poezinё e pёrkryer
ama poezi tjetёr nuk do tё shkruaj kurrё mё.
102

P o e z i
Po marr frymё thellё
dhe po e vras mendjen rreth vdekjes sё mikut tim tё ngushtё.
Humbjen e pabesueshme dhe vuajtjen duhet ta pёrballojmё.
Frikёn dhe urrejtjen.
Unё jam me fat jam duke e humbur sall poezinё time tё fundit.
Po marr frymё goxha thellё dhe kujtoj Allen Ginsbergun.
“Dёgjoje qetёsinё ndёrmjet frymёmarrjeve tua,”
tha ai, “ky ёshtё burimi i poezisё sё pastёr.”
Po rri goxha qetё dhe po dёgjoj qetёsinё
ndёrmjet frymёmarrjeve tё mia. Vё veshin pёr njё kohё tё gjatё
dhe dёgjoj sall qetёsi
thuajse asgjёja po i shtohet asgjёsё
dhe pёrnjёmend gjё tjetёr s’ka aty.
Ka ardhur koha pёr njё pushim tё shkurtёr dhe tё mbyll gojёn.
I mbyll sytё, marr veten me tё mirё
dhe shikoj sesi poezia ime e fundit frymёn e saj tё fundit
derisa tё gjitha poezitё qё i kam shkruar ndonjёherё mё shkreptijnё
para syve.
3
Po tё kёpusёsh fijen qё ushqen poezinё tёnde tё fundit
ёshtё sikur t’ia presёsh damarёt vetes.
Nёse i pren nё drejtim tё gabuar
nёse e huq arterien
nёse e gabon gjeometrinё e vdekjes
nuk do t’i biesh kambanёs sё argjendtё.
Nuk do ta dёrgosh viktimёn tёnde tё fle me engjёj.
Nuk do ta lёsh tё tё ikёn.
Poezia ёshtё sikur gruaja qё nuk largohet dot
sikur gruaja qё mё çon nё hёnё.
Poezia ёshtё sikur gruaja qё ёshtё tmerrsisht e mirё
si zeshkane drithёruese
gojёmbёl, grua e fortё
plotё jetё, epshndjellёse
e cila e di fshehtёsinё e fundit
103

vampire e mbrapshtё
e cila ka lidhje tё ngushta me dhimbjen
njё grua qё di sesi kёrcehet llambada
njё grua qё di sesi ta simulojё atё
njё grua qё nuk di se çka do
njё grua qё megjithatё di sesi ta merr atё.
Poezia ёshtё si njё grua qё dёshiron tё mё sheh sesi kulloj gjak.
Njё grua heroike, njё grua gjenerike
njё grua ekzotike, njё grua erotike.
Ajo ёshtё loçkё e secilit poet
ajo ёshtё kurvё e secilit poet.
Ajo i hap krahёt e saj, i shtrin kёmbёt
dhe i lёvrit gishtat e kёmbёs.
Ajo kёrcen nga litari i tendosur
dhe zbarkohet nё shtratin e puthjeve tё buta e tё lёngshme.
Temjani i garderobёs pёrcёllon ajrin.
Puls i thellё i frymёmarrjes sё zahmetshme
del nga shpirti i saj: shpirti i poezisё.
Nuk mund ta vras kёtё poezi.
Nuk mund tё lёndoj kёtё zog tё butё qё mё zgjon.
Nuk mund tё urdhёroj qё kjo poezi tё vdesё.
Nuk mund t’i kёrcas takat e mia dhe ta pёrzё.
Kjo poezi ёshtё sikur Elvisi qё vazhdon tё paraqitet.
Unё mund tё heq dorё nga kjo poezi
si nga automobili im i parё
sikur nga miqtё e mi tё pavdekshёm tё fёmijёrisё.
Nga kjo poezi mund tё heq dorё si nga lёkura ime e vjetёr.
I blej poezisё sime biletё njёkahshe pёr nё Grejslend.
E çoj deri nё stacionin e autobusave.
Shikoj si zhduket nё perёndimin e diellit temin tё kaltёr.
Imagjinoj poezinё time tё fundit
duke shkelmuar dhe bёrtitur nё ulёsen e pasme
me fytyrё tё mbёshtetur nё dritare.
Ndoshta ёshtё dashur ta dёrgoj nё Las Vegas.
104

P o e z i
E shikoj qё tё sigurohem se mos po kthehet
dhe ndiej poezinё time nё qetёsinё rretherrotull meje.
Nuk e fajёsoj. Nuk i bie pishman.
Mirёnjohja dhe lumturia nё çdo drejtim.
4
Humbja e poezisё sime tё fundit ёshtё mё shumё si humbja e njё gishti
se sa humbja e njё apendiksi.
Humbja e poezisё sime tё fundit mё çon tё pёrziera.
Neveria e lumturisё
ёshtё simptomi i parё i marrёzisё kreative.
Katastrofa ёshtё njё burim energjie.
Halucinacionet lulёzojnё nёn stres.
Piktorёt e dinin kёtё dhe pёr ta dёshmuar kёtё ata i prenin veshёt e tyre
dhe secili piktor nisi shkollёn e vet tё pikturimit.
Qysh moti piktura ka qenё pesёdhjetё vjet para poezisё.
Edhe unё e kam nisur njё shkollё timen tё poezisё
dhe kam filluar tё matem me gjithё ata piktorё
dhe kam kuptuar se fotografёt
ia kanё dalё mbanё para piktorёve.
Unё jam i vetmi student nё shkollёn time tё poezisё.
Piktorёt dhe fotografёt janё tё mirёseardhur ta ndjekin.
Shkolla ime e poezisё do tё mbyllet pёrgjithmonё
kur tё heq dorё nga kjo poezi njёherё e mirё.
Kush ёshtё ky “Unё” qё shkruan kёtё poezi?
Faktikisht zёrin e kujt dёgjoi
kur mbyll sytё dhe mbaj veshin?
Kur mbyll sytё dhe pёrpiqem tё gjej
vargjet pёr kёtё poezi
kur pёrpiqem tё gjej pёrfundim tё pёrsosur pёr kёtё poezi
kur pёrpiqem tё gjej fjalёt
qё thonё çdo gjё qё duhet thёnё
fjalёt e bukura qё do t’ju bёjnё tё rrёqetheni.
105

Nga vjen ky zё poetik?
Halucinacionet gojore vijnё nga ana e djathtё e trurit
ama si arrijnё atje?
Unё nuk e di.
Imagjinoni kёtё: zёri poetik nё kokёn time ёshtё i incizuar.
Tё gjitha poezitё qё i kam shkruar ndonjёherё qenё tё paraincizuara
ndёrsa unё sall i dёgjoj ato brenda nё kokёn time
dhe besoj se mё pёrkasin mua.
Ndoshta kjo poezi nuk do tё mbarojё me krismё.
Ndoshta kjo do tё mbarojё me njё
fёrshёllimё.
Imagjinoni kёtё: zёri poetik nё kokёn time
ёshtё zёri i Zotit
i folur bukur moti dhe i pranuar nga truri im
sikur tё ishte truri im radio i lirё
ndёrsa Zoti Dj qiellor
dhe shou i Tij shket pёrreth universit
dhe krejt rastёsisht futet nё kokёn e dikujt.
Ndoshta zёri poetik nё kokёn time ёshtё incizuar nga Zoti.
Ndoshta poetёt sall transkriptojnё nga makina e mesazheve tё Zotit.
Ndoshta zёri poetik nё kokёn time
nuk ёshtё i incizuar nga Zoti.
Ndoshta ёshtёi i incizuar nga engjёjt e zakonshёm.
Ndoshta djemtё e kёqinj rregullisht i plaçkisin valёtajrojre poetike.
Imagjinoni kёtё: insektet janё poetёt mё tё mirё.
Antenat e tyre kapin valёt ajrore tё para.
Poezia e kacabujve pёrnjёmend duhet tё jetё e fortё.
Imagjinoni poezitё e tёrbuara tё kolonive tё tyre.
Poezitё madhёshtore tё dashurisё milingonat i shkruajnё pёr
mbretёreshat e tyre
e pasura, poezi e ёmbёl e kosheres
106

P o e z i
e pёrulura, poezi melankolike e mantideve lutёse
e pashuara, poezi e voltazhit tё lartё tё gjinkallave
poezitё e kёndshme tё xixёllonjave tё mesnatёs
bezdisin poezitё e vogla tё mushkonjave
poezitё e mrekullueshme tё mizave tё mishit qё hanё kufomat.
Poezia ime e fundit ёshtё sikur njё shumёkёmbёsh.
qё trupon rrugёs sё stёrngarkuar
dhe secili automobil e huq pёr njё fije floku
derisa del nё anёn tjetёr
dhe njё djalё nё biçikletё ia plaquritё prapanicёn
ndёrsa ajo ёshtё e zonja tё zhagitet deri nё vendin e sigurt
kur njё kapak i bucelёs i shkoqet Yugos sё fundit nё Amerikё
dhe zё vend bash nё shumёkёmbёshin tim
si njё mauzole i ndryshkur
si njё monument buzёrruge
si njё rekuiem pёr atё qё ka mundur tё ndodhё
si njё rapsodi pёr botёn tjetёr.
(Vazhdon)
Nga anglishtja F. Bajraj
107

108

P O E Z I
Pier Paolo Pasolini (Bolonjë 1922 – Romë 1975)
ka qenë poet, gazetar, regjisor, skenarist, aktor,
autor tekstesh të këngëve dhe shkrimtar italian.
Është konsideruar njëri nga artistët dhe intelektualët
italianë më të mëdhenj të shekullit XX.
Poezitë e dhëna këtu janë marrë nga antologjia
Poesie, që vetë autori e kishte përgatitur për shtëpinë
botuese "Garzanti", më 1970 dhe përfshin
tri përmbledhjet e para: Le ceneri di Gramsci (1957),
La religione del mio tempo (1961) dhe Poesia in forma
di rosa (1964).
Pier PAOLO PASOLINI
RÈCIT 1
Sa e re ishte nën diell Monteverde Vecchio!
Dorën, e plagosur, e bëja si pasqyrë
për t’i shikuar shëtitoret dhe rrugët përreth
plot me njerëz të rinj në jetën e saj të vjetër.
Arrita në shesh, i nxehur e duke u dridhur,
se ngrica e dielli së toku lagjen verbuese
e zbardhnin me mërzi të heshtur dhe të dalldisur.
E pasur ishte mëhalla, po një hare vegjëlore
i pushtonte bodrumet dhe papafingot me zëra
të kotë ama të dhunshëm, këngë të lume e të ashpra
1
Nga Le ceneri di Gramsci
109

çirakësh, shërbëtoresh e punëtorësh të humbur
mbi skelet e bardha, mes mbeturinave të bardha.
Si të mos e ndiesh, me jetë, zemrën
që është ndryshe dhe një, që është ngricë dhe jetë?
Si të mos e ndiesh se është mirënjohje e pastër
për botën edhe të qenit të poshtëruar dhe lakuriq?
Më priste në diellin e sheshëzit të zbrazët
një mik, disi i pasigurt... Ah çfarë ngutie e verbër
në hapat e mi, sa i verbër vrapi im i lehtë.
Drita e mëngjesit qe dritë e mbrëmjes:
menjëherë i rashë në të. Ishte tepër e gjallë
e gështenjta e syve të tij, rrenshmërisht e hareshme...
Ma dha lajmin i mërzitur dhe me druajtje.
Ama qe më njerëzore, Attilio, padrejtësia njerëzore
kur para se të më plagosë kaloi nëpër ty,
e shkundullima e parë e dhimbjes që
ditën e bëri natë, qe për dhimbjen tënde.
Ndërkohë asgjë s’kishte ndryshuar nën diellin e freskët.
Përkundrazi, të praruarit e qetë të mesditës
dukej se po e përjetësonte çdo gjë rreth e qark.
Qeshë sërish vetëm: e ndoqa me sy veturën
tek zhdukej bashkë me të, në ajrin që krejt smaltin
e kishte humbur e prapë ishte ajër, sall ajër,
ajri në të cilin jetohet, të injoruar e të inatosur,
110

P o e z i
çdo ditë, duke e ngrënë të heshtur jetën,
qoftë e pështirë apo e ëmbël, e gëzueshme apo armike.
Sa e huaj ishte tani çdo klithmë e hareshme,
për atë që, tash, shkonte përgjatë bregut.
Luhatja e diçkaje të kuqe që në diell dukej aty-këtu
nga një fanellë apo leckë në rrugën e humbur,
ishte gjaku që rridhte nga gjoksi i plagosur
e një kafshë e patrembur, e çstrofulluar, e ndjekur...
Se ndërkohë dita më e re e krijuesit
e praronte lagjen ëmbëlsisht të ngrirë
me një diell mëngjesor të ringjallur nga thellësia
e ditëve më të vjetra që e praruan botën.
Si duke sjellë diell karrocën e shtynte
barshitësi me zor mbi baltën e butë;
duke e çikur shegertin, me një fishkëllimë dashurie
çohej mbi petale, këndonte: Shpyrt e zemr...
Tërë Monteverde dridhej nga rrahjet e çekiçëve,
nga kantieret me diell deri te gropat e thella me diell.
Ama ishte sall një zell i njerëzve të poshtëruar:
ishte sall paqja që një qytet i pushtuar
e përhap në dritën e tij të pastër si një kohë,
e nënshtruar që të mposhtet, të gumëzhijë e errët.
Zëra mesdhetarë, të qeshura të njerëzve të moçëm
kanë kështu një gjëmim që historia s’e dëgjon:
111

ku përpëlitet më gjallërisht një leckë, një shikim
aty më e vdekur në diell natyra ridjeg.
Dhe ja shtëpia ime, në dritën detare
të via Fonteiana në zemër të mëngjesit:
strofulli im, i pambrojtur, me shpresë të verbër,
ku duhet ta djeg pengesën e fundit që më del përpara.
Hyj dhe mbyllem, i heshtur dhe i shuar si
një i varur sall me trupin dhe emrin e vet.
E me çfarë ëmbëlsie kullon në dhomën time
vaji shigjetues i diellit të pagjak!
Ah, e di se bushtrat, me lehjet e tyre,
e ringjallin pa e ditur Zotin e harruar:
e ndiej si jam, më kujtohet si isha,
i parë nga vështrimi i beftë i Tij.
Po edhe njeriut më të çiltër i nxihet gjaku
në gjoksin e plagosur, edhe njeriut më të urtë
i nxihet dhimbja në syrin e habitur.
Pastaj qe një kohë e butë, edhe më shumë gurohet zemra.
Dhe i njeh ngricat, indiferencat, neveritë
e heshtura dhe të mekura të atij që tashmë refuzon
të vringëllojë prapë, e nën to e ndryn
dhunën e shkapërdarë të ndjesive të tij të vërteta.
E kur duhet, i pafajshëm, t’ua përplasë për surrati fajtorëve,
i ul sytë i heshtur, ose arsyeton duke u dridhur
112

P o e z i
- përçmimin e rëndë dhe përqeshjen tmerruese
duke i përzier në fytyrën e moçme dhe fëmijërore -
pedant e shtirak, ngalakaq e për ta pirë në kupë.
E, n’qoftë kjo krenari, për këtë ndëshkohet.
E shndërron në përvoja të dëshpëruara dhe të errëta
papërvojën ai që në të mbetet i pistë.
O diell që e mbyt me zbardhëllime pashkore
dhomën time të shkretë, e më djeg në zemër,
në valën e vakët me të cilën shion nga qielli
bëje të përhapet këtu brenda e pastër dhe e lehtë
britma e bushtrave, që të ngulfatura e të budallallepsura
premtojnë përçmim, dëshpërim dhe vdekje...
Po pse të detyrohem të urrej, unë
që disi ia di për nder botës për të keqen time, të qenit
tim ndryshe – e për këtë i urryer –
megjithatë s’di tjetër veçse të dashuroj, besnik dhe zemërthyer?
Nuk janë gjallë dhe të pranishëm më njerëzit
që për njëzet vite kanë jetuar me pasione
të ndrydhura në gjoks ngase bota s’i duronte dot,
djegëse ngase janë të huaja për çdo akt të trishtë
dhe gazmor të kombit, për çdo mundim apo festë që sa më shumë
e fshehtë aq më shumë është, për të përjashtuarin, e ndershme?
Njerëz që për njëzet vite kanë jetuar me zemrën,
aq të pëlleshme, të djegur nga mllefi i papëlleshëm?
113

Ja atje, mbrapa dritës erëmirë të diellit,
mes gropash e skelash, përshkënditja oleate
e një periferie lakuriqe si ferr,
një lumë tarracash përballë mburojës së prishur
të fushës në afshin e shpërhapur të së cilës pipëtin
mes vinçave Permolio-ja afshi i portokalltë;
dhe e gropon ledhin e ngrënë Hekur-Betoni
mes rrëshqitjeve të kolibeve, ndonjë mbeturinë pemishtesh,
e vargje kantieresh tashmë të mplakur në mëngjes.
Pothuajse të gëzuar, e vërtetë, me fatin e tyre
rrugëve të nxehta të asfaltit, pranë barakash e livadhesh,
shegertët, punëtorët, shërbëtoret, të papunët
gëlojnë në ditën më të re të krijuesit
që e praron lagjen ëmbëlsisht të ngrirë
me një diell mëngjesor të ringjallur nga thellësia
e ditëve më të vjetra që e praruan botën...
E, megjithatë, e di fort mirë!, nëse përpëliten me ankth
lehjet në këtë diell, mes lagjeve festuese,
dhe kërcënojnë me vdekje, të xhindosura fëlliqësisht
kundër atij që tradhton ngase është ndryshe, ato,
në ajrin tepër të ëmbël, në pafajësinë njerëzore,
s’janë tjetër veçse frytet e ndërgjegjes sime.
1956
114

P o e z i
Një Pape
Pak ditë para se ti të vdisje, vdekja
ia kishte vënë syrin një mocanikut tënd:
si njëzetvjeçar, ti ishe student, ai punëtor krahu,
ti fisnik, i kamur, ai një mjeran nga vegjëlia:
ama të njëjtat ditë e kanë praruar mbi ju
Romën e moçme që po bëhej fare e re.
E kam parë trupin e tij, i shkreti Zucchetto.
Sorollatej natën i dehur përreth Mercati,
e një tramvaj që vinte nga San Paolo e përlau
dhe e tërhoqi zvarrë nëpër binarë mes rrepave:
disa orë mbeti aty, përposh rrotave:
ca njerëz u mblodhën përqark për ta shikuar,
në heshtje: ishte vonë, pak kalimtarë kalonin.
Njëri nga njerëzit që ekziston ngase ekziston ti,
një polic i vjetër i katandisur si mujshar,
atyre që rraseshin afër u çirrej: “Bajeni bre bythën!”
Mandej erdhi automobili i një spitali që ta merrte:
njerëzit u larguan, mbeti ndonjë aty-këtu,
dhe e zonja e një bari nate, pak më larg,
që e njihte, i tha njërit që erdhi i fundit
se Zucchetton e shkeli një tramvaj, e pat puna e tij.
Pak ditë më vonë e hëngre ti: Zucchetto ishte njëri
nga grigja jote e madhe romake dhe njerëzore,
një mjeran pijanec, pa familje dhe pa strehë,
që bredhte natën, duke jetuar kush e di se si.
Ti s’dije asgjë për këtë: siç nuk dije asgjë
për mijëra e mijëra mjeranë të tjerë si ai.
A mos jam i vrazhdë kur e pyes veten për ç’arsye
njerëzit si Zucchetto ishin të padenjë për dashurinë tënde.
Ka vende për faqe të zezë, ku nënat e fëmijët
jetojnë në një pluhur të moçëm, në një baltë të epokave tjera.
Hiq larg vendit ku ti ke jetuar,
mund ta shohësh për mrekulli nga kupola e San Pietro,
është njëri nga ato vende, Gelsomino-ja...
115

Një mal i prerë në dysh nga një minierë, e poshtë,
mes një kanali ujërash dhe një vargu pallatesh të reja,
një grumbull ndërtimesh të mjera, jo shtëpi po tharqe derrash.
Mjaftonte sall ta luaje gishtin e vogël, një fjalë jotja,
që këta bij tu të kishin një shtëpi:
ti s’e ke luajtur as gishtin e vogël, s’e ke thënë asnjë fjalë.
S’të kërkohej ta falje Marksin! Një dallgë
e paanë që përthyhej prej mijëvjeçarësh jete
të ndante prej tij, nga religjioni i tij:
e në religjionin tënd a s’flitet për mëshirë a?
Mijëra njerëz nën pontifikatin tënd,
para syve tu, kanë jetuar në vathe e ahure derrash.
E dije, të mëkatosh s’do të thotë të bësh keq:
të mos bësh mirë, kjo do të thotë të mëkatosh.
Sa të mirën mund ta bëje! E s’e ke bërë:
s’ka pasur mëkatar më të madh se ti.
Poezi mondane
21 qershor 1962 2
Punoj tërë ditën e lume si murg
e natën duke u sorollatur, si maçokth
në kërkim të dashurisë... Do t’i propozoj
Curias të bëhet e shenjtë.
Në të vërtetë mistifikimit i përgjigjem
me butësi. I shikoj linçuesit
me syrin e një përfytyrimi.
E vëzhgoj vetveten të masakruar me guximin
e qetë të një shkencëtari. Duket se
ndiej urrejtje, ndërkohë shkruaj
vargje dëng me dashuri të pashoqe.
E studioj pabesinë si një fenomen
fatal, si të mos isha objekt i saj.
116
2
Nga Poesia in forma di rosa

P o e z i
Kam mëshirë për fashistët e rinj,
e për të vjetrit, që i konsideroj forma
të së keqes më të tmerrshme, ua kundërvë
sall dhunën e arsyes.
Pasiv si një zog që i sheh
të gjitha, duke fluturuar, dhe e bart në zemër
gjatë fluturimit nëpër qiell, ndërgjegjen
që nuk fal.
Përktheu: Arben Idrizi
117

118

P o e z i
Tom Philips (1964) ka lindur në Buckinghamshire,
por pjesën më të madhe të jetës e ka kaluar
në Bristol. Ai është gazetar dhe shkrimtar i
lirë, i cili ka punuar në një radio lokale, ka botuar
revistën Venue dhe ka shkruar për revista të tilla
si: The Guardian, Contemporary Review, Tribune
etj. Ndër dramat e tij më të njohura, të shfaqura
në Bristol dhe Bath, është edhe shfaqja “I went
to Albania”. Poezitë e përzgjedhura për revistën
tonë janë marrë nga libri “Recreation Ground”
(2012).
Tom Philips
Jeta pas lufte
Disa gjëra kurrë nuk ndryshojnë.
Shkurret në kopsht tunden nga zogjtë e tyre
Si teologë argumentues ndërsa portokajtë si grushta
Frutat e pasionit strehohen nën gjethe.
Qielli ka dhembje që nuk matet me hartë
dhe dielli nuk fsheh asgjë.
Në muzg, i hënës I dorëzohet.
Kur dikur vonë atje në rrugë dëgjohen pëshpërima
Mbaje mend që është dikush që po vendos të shkoj në shtëpi apo të vazjdojë,
Ta shtyej natën për të fundit herë si në kohërat e mira
Dhe mëngjesin tronditës pastaj.
Më në fund ja prapë kafeja.
Ajo na e largon mendjen nga radioja,
Zëri i ëmbël na risiguron,
E metaforat perëndojnë si barnakel 1
Në secilin njoftim, kërcimi juaj gati i padukshëm në zhurmën
1
Barnakel – një llojë gaforreje që jeton në baltë.
119

E një broshure që shfaqet nën derë.
Gjërat kurrë nuk ndryshojnë.
Njerëzit e veshin heshtjen si këmishë.
Që t’u sjellë fat kundër mbytjes.
Ata ishin prindër. Ose vëlla e motër. Ose të dyja.
Ata janë ata që asgjë nuk i befason,
Ata që pak më parë panë lartë
Kur aeroplani erdhi duke uluruar nga qielli mbi qytet,
Përkundrejtë qiellit të portokallt,
Duke e mbledhur vetën ndër kulla.
Omaha përvëluese
E gjithë vera ishte si një mrekulli,
Veturat e veshura me pluhura vraponin
Gishti yt nëpër rërë ata thoshin
Kishte fryrë që nga Sahara.
Vozitësit shanin. Ishte verë
bisedash. Për incidentet, evakuimet,
njerëzit bllokonin rrugët rrethore,
katër minuta bërtima, stina më e nxehtë
e luftës së tyre të ftohtë. Ne nuk çanim kokën.
Ne vraponim përmes malit
Derisa prindërit mbetën në konserva
Dhe hapnin sytë shikonin radion
Me palmat pëballë si në pusi
Nëse papritur do t’i shtrëngonin kthetrat ato
Mund tua mbanin atë pak besim gjallë.
Nuk kishte shi, vetëm rërë,
Vetëm rërë që vinte poshtë si zbokth,
Si borë e papritur nga Archangel,
Si hiri nga djegia e Omahas.
120
Shqip nga
ben Apolloni

P o e z i
Agim Vinca (1947) studiues, poet dhe profesor i
letërsisë shqipe në Universitetin e Prishtinës, studimet
për gjuhë dhe letërsi i kreu në vitin 1970, në
Fakultetin Filozofik të Universitetit të Prishtinës,
ku edhe magjistroi dhe doktoroi. Ishte profesor ordinar
në Fakultetin e Filologjisë, ku vite me radhë
ligjëroi Letërsinë e sotme shqipe. Përveç librave të
shumtë studimorë, disa nga librat e tij poetikë janë:
Feniksi (poezi, 1972), Bregu i mallit (poezi, 1975), Në
vend të biografisë (poezi, 1977), Buzëdrinas (poezi,
1981), Arna dhe ëndrra (poezi, 1987), Kohë e keqe
për lirikën (poezi, 1997), Sonet i vetmuar (poezi të
vjetra dhe të reja, 2001), Kënga e hapur (antologji
e komentuar, 2005, Psalmet e rrënjës (poezi, 2007).
Poezitë e tij janë përkthyer në disa gjuhë të huaja.
Agim VINCA
PLEQËRI PA THINJA
(Shtatë poezi)
“Që kur u shfaqa përmbi tokë,
Desha të mundja çdo furtunë.
Pak hidhërim i solla botës,
Ndërsa ajo më solli shumë.”
Attila József (Atila Zhozef, 1905-1937), poet hungarez
121

NOSTALGJI PËR KOHËRAT E RREZIKSHME
Çdo ditë në mëngjes posa hapi sytë
Te dera e shtëpisë sime në katin e dytë
dhe poshtë në parking te makina
Gjej reklama shumëngjyrëshe me siglën “Top oferta”.
Ne kujdesemi për ju! - thonë plot finesë firma turlifare.
Më ofrojnë artikuj ushqimorë: mish, supë, kos, banane
Veshmbathje për dimër e për verë, enë kuzhine mobilie
Atlete për burra, këmisha nate për gra,
bluza, dekolte dhe mbathje të holla fare
(tanga më duket se u thonë)
Çdo ditë në mëngjes te dera e shtëpisë
Pije alkoolike afrodiziakë kontraceptivë
Kompjuterë laptopë celularë
Lojëra shpërblyese…
Të gjitha me çmime speciale
Në Kosovën tonë të lirë
Ku jetojnë europianë të rinj të papunë,
Pleq pa pension
Amvisa pa shportë
Tregtarë, hajdutë, lypës, lavire…
Dhe njerëz misteriozë që enden me xhipa të zinj
Si të ardhur nga ndonjë planet tjetër…
Gjithçka 1 euro!
Të gjitha me zbritje.
Në Kosovën tonë të lirë e demokratike!
Eci rrugës fillikat
Mjekërbardhë si Babadimri
Dhe befas më merr malli për kohërat e rrezikshme
Kur në mëngjes te dera e shtëpisë
Gjeja fletushkën ilegale “Çlirimi”!
Prishtinë, 11. 6. 2011
122

P o e z i
KAMBANË NË QAFË
(Rekuiem për veten dhe shokët e mi)
Qe ditë me diell, muaji maj. Më e bukura stinë,
kur mora pusullën me vulë e nënshkrim!
Tani jam i lirë, plotësisht i lirë, të dashur miq!
I kam gjashtëdhjetë e pesë dimra e beharë mbi kurriz
dhe shtatëdhjetë e pesë euro në xhep!
Mund të bëj ç’të dua. Po, për besë!
Të shkruaj kujtime për veten dhe të tjerët,
të vajtoj për ëndrrat dhe iluzionet e mia djaloshare…
Mund të dal në Gërmi çdo mëngjes,
të pi kafe te vila Lira për vetëm pesëdhjetë centë;
t’i mbush mushkëritë me ajër e klorofil
a të vetëhelmohem me tym e nikotinë.
Mund të zgjohem pa zbardhur drita,
të fle po desha deri në drekë a të bredh natën si somnambul.
Mund të protestoj, të hedh parulla, të gjuaj me gurë;
të përleshem me policinë e të shkoj në burg si dikur… Kot!
“Sundimtarë të rinj sundojnë në Olimp;
Jovi mbretëron ashtu si do vetë…”. 1
Ç’nuk mund të bëj! Ç’nuk!
Mund të sillem rrugëve ditë e natë
me duar thellë në xhepa a në kontejnerë. Pse jo?
Edhe ata që rrëmihin plehrat njerëz janë, për besë,
Njerëz. Me “Nj” të madhe,
siç na mësonin dikur mësuesit tanë të mirë
dhe ne pas tyre nxënësit tanë…
Ji i lumtur, më thonë. Dhe jam. Pse të mos jem!
Migjeni nuk e pati këtë fat. Për të kjo qe një ëndërr e largët.
Për moshën e kam fjalën.
As Naimi jo. I mori para kohe që të dy tebeceja.
Luigjin plumbi, Bilalin thika,
Jusufin prita në Untergrupenbah vetë i tretë…
Enigma e një vrasjeje të trefishtë!
1
Vargje nga Prometheu i lidhur i Eskilit.
123

As rusi Majakovski, i mbiquajtur Vologja;
as andaluziani Garsia Lorka, as turku Nazim Hikmet;
as pelegrini i madh Xhorxh Gordon Bajron,
që edhe gurët i mësonte të ngrihen kundër tiranisë,
nuk e pritën këtë ditë.
E sa e sa të tjerë. Artistë, poetë.
Ikën më të rinj se unë dhe shokët e mi.
Plaku i Makit, De Rada ynë, po.
Ndërroi jetë me një cironkë në xhep në prag të të nëntëdhjetave
Ai që këndoi: “Ardhi ditë e Arbërit!”
A thua erdhi vërtet kjo ditë?
E shoh qortimin në sytë tuaj: ”Je në vete, mik!
Mos u bëj qaraman, heretik!
Nuk të ka hije në këtë moshë”.
Keni të drejtë. E pranoj.
Tani jam plotësisht i lirë!
Mund të kthehem andej nga kam ardhë
të zë peshkun e artë në ujërat e liqenit,
të shtrihem gjerë e gjatë buzë lumit tim,
të kapem në rrjetë a ta gëlltis karremin vetë…
Mund të iki nga sytë këmbët, të shkoj ku të dua,
në Europë, Amerikë e më larg akoma.
Mund të blej litar të ri fringo si Klosi
e lakun në fyt në papafingon sterrë
në Tiranën përplot tiranë të vegjël e të mëdhenj.
Mund të puqem befas me ndonjë makinë një ditë,
duke kaluar rrugën “Eqrem Çabej”
e të bëhem njësh me asfaltin e valë…
Sa shumë mundësi që kam, të dashur miq.
A s’është për t’u lakmuar kjo.
Mund ta shkruaj testamentin si Dhimitër Pasko
e t’u lë porosi gruas dhe fëmijëve:
“Adheu është atdhe edhe kur të vret!”
Pardon, kur të nxjerr në pension!
Me shtatëdhjetë e pesë euro në muaj
për bukë, ujë, qumësht, ilaçe, qefin a plaf…
124

P o e z i
Dhe titullin kumbues Profesor Doktor
varur si kambanë në qafë!
Si kambanë në qafë!
Kambanë në qafë!
Në qafë!
Ah!
Prishtinë, 25. 5. 2012
DANSE MACABRE
(Epitaf për të rënët në Tivar)
Toka poshtë. Qielli lart.
Deti në mes.
Dhe ne që vemë një kurorë lulesh
te kjo godinë e vjetër, e gurtë
me emrin Monopol!
Lule të kuqe, lule të bardha
të freskëta si gjaku, si shpresa.
Ende vret njerëz në botë Urrejtja
me tyta, thika, granata, helm e kokarda
Mijëra e miliarda…
Njeriu vret!
Jemi në Tivar Breg.
Ulqinakë, anamalas, kranjanë, shestanas
kosovarë, tiranas, shkupjanë, lumjanë
miq e shokë nga Drenica, Karadaku,
Dukagjini, Tropoja
Këtu tek u bë ploja.
Binin si kallinj trupat e gjallë,
klithnin, çmendeshin, rënkonin,
kërkonin një pikë ujë para se të vdisnin!
Xhelatët shtinin pa pushim
mbi banditët shiftarë
nga të gjitha anët, me të gjitha armët
125

dhe këndonin këngë për lirinë.
Madhëronin luftën, fitoren, Mareshalin
dhe deheshin me gjak e shlivovicë!
Në këtë danse macabre
Gjashtëdhjetë e tetë vjet më parë!
E në Tivar Nalt nuk ra kambana për mort
Arqipeshkvi Guilielm Adam nuk shkroi raport,
as u lut kush për shpirtin e të vdekurve.
Veç qielli lart i pa të gjitha
qielli i hirtë dhe retë në horizont!
Trupat që binin si bari nën kosë
Gjakun që rridhte lumë
Plagët që kullonin gjak
Plisat e bardhë që notonin mbi det.
Vajmedet!
Veç qielli i hirtë dhe retë e kuqërremta.
Jemi në Tivar Breg.
Në këtë muranë pa shenjë, pa lapidar!
Ende vret njerëz në botë Urrejtja
Si këtu e gjashtëdhjetë vjet më parë,
Si këtu e gjashtëqind vjet,
Si këtu e gjashtë mijë vjet!
Si në Trojë, Vaterlo e Hiroshimë,
në Prekaz, Sarajevë e Reçak!
Gjak! Gjak! Gjak njeriu has!
Këtu ranë për një ditë mijëra plisbardhë
Korrur nga breshëritë e mitralozit,
djegur nga flakët e barotit.
Toka poshtë. Qielli lart. Deti në mes.
Dhe ne që vemë një kurorë lulesh
lulesh të kuqe si gjaku, të bardha si harresa
në Tivar Poshtë.
E në Tivar Nalt prapë hesht Kambana e Sahatkulla
Askush nuk lutet për shpirtin e të rënëve.
Veç baca Banush, plaku qibar 93 vjeç nga Prishtina e vjetër,
tregon me dorë si orakull, sypërlotur,
126

P o e z i
një përrua, një shpellë, një guvë, një hon, një pellg
dhe detin përballë detin
tek flenë hijet e atyre që ranë këtu
në pikë të ditës
në agun e lirisë së popujve,
të lirisë së larë me gjak
te ky shesh kalvar, te kjo godinë Golgotë
me emrin profan Monopol i Duhanit,
Atëbotë e sot,
Atëbotë e sot,
O, Zot!
(Tivar, Monopoli i Duhanit, 31 mars 2013)
HEREZI
(Në vend të demarshit për aktin vandal të 24 majit)
Sulmi në Shtëpinë e Alfabetit në Manastir ndodhi në Ditën e Shën Kirilit
dhe Metodit, që është festë zyrtare në shtetin fqinj me emrin FYROM.
Mesazhi i tij është i qartë: këtu s’ka vend për shkronjat shqipe!
Alfabeti cirilik s’i duruaka ato. Shkronjat shqipe! Mbase as latine.
Urrejtje, krim, barbari... Ç’është, vallë, kjo që ndodhi në Ditën e Shën Kirilit
dhe Metodit në Manastir?
Në “qytetin e konsujve”, si e quajnë ata; seli e Vilajetit dhe e Kongresit, për
ne. Aty ku burrat nga të katër anët e Arbërisë morën vendimin historik të
ABE-së.
Si mund të jenë të shenjtë ata që s’i durojnë dot të tjerët vetëm e vetëm pse
janë ndryshe?! Hiqjauni Kirilit dhe Metodit nofkën “Shën”! Hiqjauni aureolën
pasardhësve të tyre mesjetarë e modernë! Mos e mashtroni botën!
Ç’shenjtëri është kjo?
Sulmi vandal në Shtëpinë e Alfabetit në Manastir ndodhi në valën e fushatës
zgjedhore në Shqipëri. Në Shqipërinë shtetërore… Nuk pati reagime
nga Tirana zyrtare. Atje bëhet garë për vota; garë e ethshme. Në të vërtetë
luftë për pushtet. Tash njëzet e tre vjet, e tash njëqind vjet!
Lëngon alfabeti shqip. Alfabetin shqip s’ka kush e mbron! Shkronjat shqipe
127

po përgjaken edhe në shekullin e 21-të! Si në kohën e turkut; si në kohën e
Kralit; si në kohën e “Vozhdit”… Dhe të shkërbyesit të tij namqorr nga qyteti
buzë Vardarit, mbushur dëng me kuaj, luaj e luftëtarë legjendarë.
Sheshe, hotele e stadiume me emra të bujshëm: Leka i Madh, Filipi i Dytë,
Buqefal… Hip këtu
e shih Stambollin!
Në shtetin me emrin FYROM çelin si akaciet iluzionet. Dhe paradokset
mbijnë si kërpudhat pas shiut!
Sondazhet thonë se shqiptarët janë populli më i urryer; Shqipëria shteti
më armiqësor!
Sa të marrë që janë, o Zot! Ç’heretikë!
Herezi është me siguri dhe kjo që bëj unë!
Demarsh në vargje a p(r)oemë postmoderne?!
(Prishtinë, 29. 5. 2013)
SHAMIA
A. K.
Nënat tona thonë të përdornin ty
Për të mbuluar kokën,
Por ndryshe, ndryshe
Pasha nënën!
“Mike, me shami mënjanë,
Kadale se dogje fshanë…”
Këndonin bandillët në Jug e në Veri
në fushë e në mal në mal e në vërri.
Dashuronin Lulet Gonxhet Drandofillet
Me shami me ojna në cep të kokës.
Më trimat rrëmbenin shaminë,
Tok me të bukurën.
Dhe digjnin shaminë e beqarit
Në natën plot vezullimë.
“Mike, me shami mënjanë!…”
Me xhubletë e fustan
128

P o e z i
Rozafa Teuta Nora Tringa
Tirq e kobure Shotë Galica.
Kot e kanë ata në shesh e në ekran.
Mike, me shami mënjanë!…
Veshunë me diell,
Mbathunë me hanë.
Kot çirren si zogjtë e qyqes
Ulluvegat e mesjetës
Dhe profetët kallpë të së resë.
Thonë se ty të mbanin
Edhe nënat tona e gjyshet
Por ndryshe, krejt ndryshe
Pasha nënëloken!
Ende pa dalë Kanun e Kuran
Ne ishim këtu, për besë.
Stërpikur me hënë
Lagurë me vesë.
“Mike, me shami mënjanë!…”
Prishtinë, shtator 2011
FJALORTH GREQISHT-SHQIP
OSE LOJË ME FJALË NË PLAZH
Mikut tim gjirokastrit, Iljaz Bobajt
Psomí (bukë), neró (ujë), janë dy fjalët që mësohen të parat kudo në botë.
Ne (po) dhe o’hi (jo) mund të mësohen edhe duke tundur kokën.
Efharistó (për ata që s’e dinë do të thotë “faleminderit”) dëgjohet në çdo hap
dhe shoqërohet gjithmonë nga fjala “Parakalló” (Ju lutem; s’ka përse)!
Kalime’ra (mirëdita), kalispe’ra (mirëmbrëma) -
Mësuar i kam qysh në gjimnaz nga Filip Shiroka.
Ji (tokë), tha’llasa (det), ka’stro (kala) -
një të tillë e kam përballë tek shkruaj këto fjalë në zall.
Spiti (shtëpi), dhoma’tio (dhomë), kreva’ti (shtrat).
Jine’ka (grua), ‘Eros (Dashuri), qiria (zonjë).
129

Të domosdoshme për çdo njeri.
Ngjitemi në sfera pak më të larta.
Urano’s (qiell), aste’ri (yll), Theo’s (Zot, Perëndi).
Dhe zbresim prapë në tokë.
Bukë, mish (kre’as), uzo, raki …
Te restoranti Zorba na pret çdo natë Matula sharmante nga Rrapëza,
që flet e qesh shqip - si perëndeshë.
Kallá (mirë), poli kallá (shumë mirë). ‘Arista (shkëlqyeshëm)!
Por ka edhe skatá (keq, shumë keq ose, me nder me thanë, mut!),
siç më tha një plak një natë në rrugë, kur ende s’e dija kuptimin e kësaj fjale.
Greqia është në gjendje skatá dhe gjindja është e dëshpëruar.
Ja’su palika’ri! Tatjetani, trima! Shëndet! Ari provohet në zjarr, trimi në vështirësi!
Të themi se çdo greku (sikundër dhe çdo ballkanasi, më në fund),
i pëlqen ta quajë veten palika’r, kapedan, trim me fletë.
Kurse të tjerët s’janë veçse palo burra… Burrecë, qyqarë!
Histori kleftësh, komitësh… Vëllezërish Dioskurë.
Dje. Sot. Nesër. Akoma… Si dikur!
Dhaskal imi i greqishtes është kujdestarja e çadrave të plazhit,
Jota nga Janina, që flet mirë shqip dhe greqisht, por nuk di grama(tikë).
Jota tërë ditën e gjatë rri e veshur në plazh (Jam në vendin e punës! – thotë)
dhe përkëdhel vajzën e saj, që e ka me një shqiptar nga Saranda.
Vorioepirot! – më bëhet se thotë.
V-o-r-i-o-e-p-i-r-o-t!
Ruana, Zot!
Pason një heshtje e gjatë. E gjatë. Si dita e gushtit.
Nuk kam dëshirë të flas më me askënd. Fare. Në asnjë gjuhë të botës.
Sodis detin e kaltër, qiellin e kthjellët, kodrat përreth veshur me ullinj e portokaj
dhe trupat e bronztë të vajzave greke (e të tjera), që më kalojnë pranë orë e çast.
Dhe i them vetes: “Mjaft! Mjaft për sot!... Hiq dorë nga kjo lojë e marrë!
Më mirë luaj me gurë, ujë e valë!”
Fundja, s’jam Kristoforidhi, as udhëtari gjerman Arnold fon Harf,
por një turist nga shteti më i ri në Ballkan, që ende s’është njohur nga ky
vend gjiton.
Në mbrëmje vonë shoh, në TV, se në Kakavijë ka përsëri probleme.
Kthehen njerëzit në kufi për shkak të një prifti trashaman,
Që, me trupin e tij bollë e mjekrën sprijë, zë tërë ekranin.
130

P o e z i
Më vjen të thërras: skatá në pikë të natës
e të hidhem në det nga shkëmbinjtë e thepisur të Pargës,
si Gjon Zaveri i Sterjo Spasses.
Pargë, 1-5 gusht 2013
PLEQËRI PA THINJA
Takova një mikun tim poet. Vërsnik.
Nuk e kisha parë një kohë të gjatë. Një vit, dy, ndoshta tre…
Një mbrëmje befas u shfaq në një lokal, me të shoqen pranë.
E shoh. Më shesh. I tokim duart. Merremi dhe ngrykë bashkë.
Unë – bardhë si bora. Ai – zi si korbi. (Për leshrat e kam fjalën).
Vazhdon t’i lyejë flokët si më parë. Me bojë. Ato që i kanë mbetur.
Nuk i them gjë, natyrisht. Por as nuk e tumiri dot këtë veprim të tij.
S’është turp të zbardhesh, miku im, kur e ke kohën, moshën. Jo. Aspak.
(Ti, madje, siç thonë defterët, moti ke shkelur në dekadën e shtatë të jetës).
Pleqëria s’ka hije pa thinja, mësa vjeshta pa shi e dimri pa borë.
Kryesorja është të mos thinjesh në shpirt.
Prishtinë, 17 gusht 2013
131

132

P o e z i
Haxhi Vokshi lindi më 1940 në fshatin Voksh
të Deçanit. Ndërroi jetë më 19 tetor 2013 në
Gjilan. Ai mbaroi studimet për Gjuhë e Letërsi
Shqipe në Universitetin e Prishtinës. Ka punuar
profesor i gjuhës dhe i letërsisë shqipe dhe së
fundmi për më shumë se dy dekada, derisa u
pensionua, në BKUK, Prishtinë. Vjershat e para i
botoi në revistën letrare "Jeta e re" dhe në "Flaka
e vëllazërimit". Shkroi poezi për të rritur dhe
la këto vepra letrare: Shqetësimi i vargut, Koha e
ditës sonë, Përralla e kulla, Udhëtimi me korbin,
Liria këndon vetë, Testamenti i tokës.
Haxhi Vokshi
ELEGJI PËR KULLAT
Gjithherë u shkrova me shkronjë të madhe
Ndejta gatitu para jush
Në dasma ishit i pari krushk
Dyert s’i mbyllnit kurrë
Natë as ditë
Dimër as Verë
Ishit besëlidhje besëdhënie
Ishit shkëmb
Ishit bjeshkë
Ishit fjalë e parë e poetit
Ishit këngë ishit vaj
Pleqtë bënin be në kokat tuaja
Edhe atëherë kur lindnim
Edhe atëherë kur vdisnim
Kur shkonim në luftë
133

Iu merrnim me vete
Ishit prita
Ishit bedene
Gjithherë ju shkrova me shkronjë të madhe
Ju shoh të shtrira
Juve vertikalet më të mëdha
Në këngë iu ruajta si ishit më parë
E ‘i lot faqen ma dogji
Qe s’u mbylla në ju
Të digjem e të përtërihem
Në çdo dimër
Në çdo verë
Gjithherë ju shkrova me shkronjë të madhe.
BALADË PËR BACË BAJRAMIN
Ai nuk është Bacë Bajrami i Dragobisë
Ai trim i urtë
Ai është Bacë Bajrami i Vokshit
Axha im i mirë
Edhe pse ka vite që iku prej nesh
Duke lënë
Një vend të zbrazët në sofër në Kullë
Sa herë shkoj në Voksh
Gjurmët e tij i gjej shpesh e më shpesh
E gjej vargsonin në Anë të Përronit
E gjej n’Arrnicë
E gjej në shortet e Varthit
E gjej në Avshenik
E gjej në Gështenjat e Ibishit
Në krua të Llokës e gjej
E gjej edhe në Gjeravicë
Sa herë shkoj në Voksh
Para mëngjesit
Ja dëgjoj zërin
134

P o e z i
Të dalim në arë
Të dalim në livadh
Se tokën e deshi si kokën e fëmijës
Bacë Bajrami nuk është ai i Dragobisë
Ai është axha im i mirë
Sa herë shkoj në Voksh
Gjurmët e tij m’i lidhin këmbët
M’i lidhin duart
Nuk më lënë të lëviz pa to
Gjurmët e tij
Këngët e mia të përcëlluara
Ai nuk është Bacë Bajrami i Dragobisë
Ai është Bacë Bajrami i Vokshit
Axha im i mirë
Që s’e din
Se gjurmët e tij në Kullë
Ja prishën satanajt
Bacë Bajrami i Vokshit.
Gusht 2003
NETËT E MIA PRANË TEJE NË SPITAL
Ngjyra mejt e mureve
Po gërryen në Ty e në mua
Nata është e gjatë sa shekulli
(Nexha e dr Shqiptari
Masin dhembjet tua)
Assesi të agojë
Dritaret i kam mbyllur mirë
Derës pos çelësit
Ia kam vënë edhe shpinën
Vdekja të mos hyjë
Sepse
Kujtimet do të më shterrën
Në dritat e syve të gëzimit.
135

Korabi e Petriti janë zymtuar
Dhe meditojnë vetëm zi
Kush e di për çka
Dija nuk e mbyllë telefonin
Duke pyetur për rezultatet e diagnozën
E Astriti
Rrafsh e bëri Bagdatin me lot
Grua
Sonte i kemi krejt malësorët e Dukagjinit
Andaj
S’kemi pse t’i frikësohemi vdekjes
Dr Azizi
Me qeshje poetike
Po ta kthen gazin e jetës
Po ta rrit shpresën për ag.
Grua
Gjithnjë mburreshe
Se je e bija e Hasan Dodës
Andaj mbahu
Se
Edhe vdekja është pjesë e jetës.
UDHËTIMI I FUNDIT
U nis
Pa e kthyer kokën prapa
U nis sikur kur shkohet në dasmë
Nuk pyeti sa zgjat rruga
Sa zgjat mungesa
Sepse
Nuk dinte
A është më e rëndë jeta
A vdekja.
136

P o e z i
U nis
Pa logaritur dhembjet
Zbrazëtirat
Mungesën
U nis
Rrugës pa kthim
Udhëtim i fundit.
Maj/2006
MEDITIM I VERDHË
Gjithë natën e gjithë ditën ra shi
Unë meditova ftohtë verdhë
Je lagur gruaja ime
(Në shtyllë)
Më duket kërkon ndihmë
Nuk mund t’përdori asnjë çadër
Asgjë nuk mund të përdori
Ti lagësh në shtyllë
Cili kemi më shumë dhembje
Cili kemi më shumë vjeshtë
Në këtë ditë korriku
Temperatura 31 gradë
Gruaja ime në shtyllë.
Ti në shtyllë
Unë në dritare
Të flas
Të shikoj
Ti hesht
Vetëm hesht
Më duket
Se një buzëqeshje të rrëshqet
E më thua
137

Unë
Nuk flas më
Kujtimet le të flasin
E unë
Nuk largohem
Nga dritarja.
Shtator 2007
DITA E KOSOVËS
Kam pa një ditë
Grushtat plot rreze
Sytë plot ndriçim hëne
Blerim edhe në maje të gishtave
Lumenj gëzimi vërshonin në çdo skutë
(Dikur plot akull e borë të zezë)
E kam pa një ditë
Kur retë daraviteshin
Si lodra prej letre
E kampa një ditë
Kur toka rrinte gatitu
Para varreve të tyre
E një nënë
(Si shumë të tjera)
Pranë varreve të katër djemve
Thirrte me sa zë kishte
Bijtë e mi
Erdhi dita juaj
E unë kurrë më
Nuk do të derdhi lot
E kam pa një ditë
Kur pranvera hyri
138

P o e z i
Edhe në vatrat e djegura
E gjithçka bleroi
Magje e djep
Kam pa një ditë
Kosovë
Që e prite shumë shekuj
Për ta përgjakur çdo pëllëmbë të kësaj toke.
Mars 2008Aximusam quissint. Am quodit arum doluptatem iunt architatem
et omnist quiaect oribus doluptation con erferfero oditatium custrum
que nus ratios arumqui que volo et ate dolo ea qui vit doluptat.
Sedigenim esene nobitatem velibusdant et dolor ma qui adit, nosam, essitis
modit unt magnietur rae volutatur, torero dolor solupta sperro coreseque
pores dignihil mo ommolorpos volut accatem periorit qui ullam, aperum
enda voluptur? Quia sequo omnit, sinihitibus, officiis vit omniet invellamet
ut porum utem aspis doluptate vel illuptatum expe rem quis mo volupta
tiatur sequam eos aut od eos diatium debis aspelignis moleste nobis eos rehenti
rae molupta comnis ra sunt, sa sam assitaturit derrovid milla saped
et facillaut ut ario explabor ad quae. Lorem eum debitatecto coris dem
num ut veliqua sperio teceprem ipit ant, te offici sum apisci omni alitaqu
atiorup tatemquas aut et voloribus eatur sequis qui am, quae. Ut mi, optat.
Cia soluptatet is molor re nobis con culles ad esci same erum as ut a
idusam hil modignis nos ventota ne nonesen tempossitate audamus
apiende liquia cus deseque senim volorem esectorissit adio verum volendebit
et rescidu ntiundae. Bis dia vitatisitio. Itate saniendit et qui optatem
qui necullest occum autatec epererem a nos et eos nonsequosam vit vel
maxima inveniet omni od utate soles nem. Into occum ex estiscid ut etur
aut estium eos sim non neceroviduci testiam fuga. Beatqui ducidus dolorpo
runtusam dolupta et dit etur ratur aut pres inum fugitatum enis eum
a que repel modis dunt adit odis sint volest, cone volest ea seris volupta
disinverum reperore non reperitibus.
Unt. Repudit as essenihil inctemp orrores tibuscius quae doles in ratur, odis
magni dem voluptatis aut re nectatatatia inverovidunt volupti usciis estis
seque ne pro is mi, temquia sus res consequo maio beate con reriate mporerro
estia conecte voluptur, tem et qui non et qui berioss ercidit aquodi
quis dolore ne vidis aborum quatur, ius archictores re nimagnis es aut
139

140

P o e z i
Eqrem Basha (1948), poet, prozator, skenarist,
studioi gjuhë dhe letërsi shqipe në Universitetin
e Prishtinës. Në vitet 1972-1973 punoi në
gazetën Rilindja dhe shkruan kryesisht për artet
figurative, kritikë për film e televizion. Përkthen
nga frëngjishtja, italishtja dhe nga gjuhët
sllave. Është anëtar i Akademisë së Shkencave
dhe të Arteve të Kosovës. Disa nga librat e tij
janë: Shëtitje nëpër mjegull, tregime, Opuset e
maestros, poezi, Stacionet e fisnikëve, poezi, Polip-ptikon,
poezi, Marshi i kërmillit, tregime, Dyert
e heshtjes, roman, Alpinisti, roman, Shtëpia
e mallit, tregime, Lakorja e Ik’sit, roman, (Çmimi
“Azem Shkreli” 2011), Varrë, roman etj.
Eqrem BASHA
BALADA KALLDRËME
se çka thoshte një njeri në trotuar
tek pinim birrë në tarracën e kafenesë
dhe ngrysnim me nge një pasdite vere
derisa
ai fliste se çka fliste fliste fliste
s’pushonte të gërthiste
me duar me gjeste bërtiste
askush nuk e dëgjonte
ne merreshim me vetveten
ai pastaj thërriste thërriste thërriste
s’pushonte të gjëmonte
me gjithë fulqinjtë shkumonte shkumonte
ne këpusnim dëngla
gjëra të parëndësishme – të ftohta
141

i tundnim dollitë së koti
tredhshim miza bjerrshim kohë
e ai çirrej çirrej çirrej
digjej shqyej ngjirej
dhe hidhej që ta dëgjonim
shkëpurdhej
ishte një zagushi e rëndë
ne pinim birrë e tjerrshim rërë
në tarracën e kafenesë
në një ditë të mërzitshme vere
* * * *
në të ngrysur çdo gjë u qetësua
ne u kthjellëm u shkundëm nga heshtja
kthyem kokën dhe e pamë
- bah
tha njëri prej nesh
- një kufomë në trotuar
Bashkia jonë shfarosi qentë e rrugës
nëse tani flini të qetë dhe nuk ju zgjojnë lehjet
të gjitha meritat i ka bashkia
nëse në shëtitjet e vonshme
nuk ju ndjekin pas shpine
dijeni - bashkia jonë ka zhdukur qentë e rrugës
sepse
kishte kohë që nuk ndiheshim rehat
në shtretërit e butë
142

P o e z i
tek endeshin pa zinxhir ca llaskuçë
dhe lehnin si të çmendur
kishte kohë që mirëqenien tonë
të vënë nën masat e rrepta higjienike sanitare
e rrezikonin qenie të egra të pakultivuara
për një frymëmarrje të shëndetshme
ne zhdukëm gjithë dëmtuesit
pastruam natyrën
projektuam vend-shkarkimet e plehrave
dhe i mbushëm me mbeturinat e jetës urbane
ndërtuam mbi to parqe
lojëra për fëmijë të pastër e pa brenga
shkulëm me rrënjë ferra këlinxha
çdo lloj bari të keq barroje
deratizuam deserpentizuam dezinsektizuam
stërpikëm nga ajri e mbushëm me ddt flips aerosol
çdo gjë lamë e pastruam dezinfektuam
me domestos asepsol çif mister muskolo
i hodhëm ujit klor dhe gjithë kimikatet e nevojshme
për të zhdukur bakteret që na kërcënonin
zbardhuam ujërat e zeza në impiante riciklimi
e shndërruam shurrën në ilaç dhe mutin në ushqim
për pulat që do të shtrohen nesër në tryezat tona
të prera të rrjepura të gatshme për në furrë
dhe tashti flemë pa zhurmën e zogjve
që s’janë rritur në kafaz
në ajrin pa polen erë lulesh të egra
të pakultivuara të pakulturuara
që na shkaktonin kruajtje teshtima alergji të bezdisshme
jeta jonë tash është e pastër
sterile si barnatore
dhe e qetë si varr
143

Njeriu i ngrirë në peizazh
apo pema e zhveshura në acar
duket si krande e thatë
që era e akullt e rreh përbuzshëm
pasi ta ketë zhveshur gjethesh
ngroh duart nën sqetulla
qëndron në trotuarin e ftohtë
numëron pëshpëritshëm kalimtarët
nuk lyp
mërdhin
shan me fjalësin e pezmatuar
dridhet
ka hallin e kërthinjve pa bukë
i thyer në të gjitha sprovat e durimit
ka rënë në peshë
është kërrusur si deve e plakur
me zorrët e lidhur nyjë
i djeg lukthi
i cimojnë këmbët
kolona milingonash
ngjiten përpjetë kurrizit
gjithë natën s’ka fjetur
është zgjuar i drobitur
tërë jetën me barkun e ngjitur
pështyma e zezë
te maja e grisur e këpucës
dëshmon që ende s’ka vdekur
por është kufomë e gjallë
si qindarka e pavlerë
që dikush ia hodhi te këmbët
144

P o e z i
Planetarët tatohen
këmbejnë adresa
lidhin një pe në gisht
shënojnë X te pika e nisjes
mbushin xhepat me guraleca
pyll i dendur është
e gabon rrugën po ece vetëm
marrin një qen me vete
nga ata që kanë nuhatjen e mprehtë
pa çka se çdo gjë është sterilizuar
nuk nisen pa busollë
nuk nisen fare
nëse nuk dinë ku shkojnë
gjithnjë ke nevojë të kthesh kokën
prapa janë rrënjët
thahen nëse nuk marrin ushqim nga toka
qëndrojnë bashkë
qoftë dhe me hijen
- hija lë gjurmë në udhët e largëta
dhe mbi të gjitha
me tatuazh e venë adresën
gjurmën e të qenmit në këtë botë
mars 2012
145

Numerike
çdo gjë është shndërruar në shifra
nuk ka më emra
nuk mund ta hapësh portën qiellore
nëse s’të kujtohet kodi
s’mund të ecësh
nëse ke humbur rrugën
rruzulli është mbipopulluar
nuk mund të prehesh i vetëm
në sistemin diellor
regjistrohu në kujtesën e diskut
para se të zhdukesh nga kjo botë
si një çip i tharë
të mbetet të paktën një shenjë
se ke qenë
në universin e grimcave
146

P o e z i
Visar Zhiti u lind në Durrës. U diplomua për Gjuhë
dhe Letërsi shqipe në Institutin e Lartë Pedagogjik
të Shkodrës. Si mësues në fshatrat e Kukësit u
dënua me 10 vjet burg për poezitë e librit e tij të
pa botuar Rapsodia e jetës së trëndafilave. Mbas
vendosjes së demokracisë në Shqipëri, Visar Zhiti
botoi poezitë e tij të fshehura në burg, libër pas libri
e deri tek tregimet, esetë dhe romanet dhe është
përkthyer në disa gjuhë të huaja. Ai botoi këto libra
me poezi: Kujtesa e ajrit, Hedh një kafkë te këmbët
tuaja, Kohë e vrarë në sy, Si shkohet në Kosovë, Thesaret
e frikës etj. Në prozë: Këmba e Davidit, Valixhja
e shqyer e përrallave, Rrugët e Ferrit, Funerali i pafundmë,Perëndia
mbrapsht dhe e dashura, Në kohën
e britmës...Është fitues i disa çmimeve letrare brenda
dhe jashtë vendit dhe i dekoruar me urdhrin
“Mjeshtër i Madh” nga Presidenti i Republikës së
Shqi përisë, Tiranë, 2012.
Visar ZHITI
PO VJEN MUZGU, JO AI I PERDITESHMI
Po vjen muzgu, jo ai i përditshmi,
muzgu tjetër i të qenit vonë,
i lodhjes nga gjërat, kur shpirti,
për t’u prehur, kërkon një hon.
Nuk është aq larg drita e fundme,
nëse qëllimi mbetet pas në jetë.
Jo çdo humbje është vërtet humbje
si fitoret që s’janë ashtu vërtet.
Kush të bëri statujë dhe si të erdhi?
Kaq lumturi nuk ka as i marri.
Përjetësinë e ruan të gjithën mermeri
dhe qetësinë e ndritur të një varri.
147

Por s’është rreziku më i rrezikshmi,
ndodh që çasti të jep ç’kërkon
pa ardhur muzgu, jo ai i përditshmi,
muzgu tjetër i të qenit vonë.
Tiranë, 30.01.2013
KRAHU I VDEKUR
Si vdes njeriu kur nuk duhej të vdiste, a ke parë?
Si i bie koka në një rrugë të Tetovës
dhe yjet e fundit shkrepin mbi gurët e përgjakur,
nga plagët gurgullon jeta
dhe Zoti s’e bën dot më baltën njeri.
Dora që preku armën?! Cung të kishte qenë më mirë,
thundër a putër... Na vrasin këtu në fillime ndodhish
të egra, në mbarimet e tyre, të shuara pas ekranit
të kompjuterit të djegur të policisë. Krahu
i vdekur i jetës zgjatet dhe zgjatet, i kalon kufijtë,
të gjitha kufijtë, të dhembjeve dhe durimit,
të frikës dhe epokave
hapen mbi rrugë gishtat e dorës së vdekur
si harta e Ballkanit. Rënkon krahu
dhe ftohet mbi pellgun e gjakut të vet. Befas
ngrihet dhe troket i padukshëm si ankthi
në ndërgjegjen e gjithkundshme. Troket
larg dhe afër Tetovës, me datë të vrarë...
148

P o e z i
MIRËNJOHJE
Vajzë e panjohur
që kalon çdo ditë në rrugën pas telave me gjemba,
faleminderit,
1000 herë faleminderit!
Ç’je ti, agullima e bardhë,
apo vetë ëndrra?
Mos je fati i munguar?
Të shikojmë,
të shikojmë,
të shikojmë,
por s’të ndjekim dot,
veçse me sy... Një si plasaritje të xhamtë sysh
shkelim zbathur dhe s’të arrijmë
që s’të arrijmë
si nëpër ankthe.
Me dorë hapim perde mjegullash,
shembim kullat e rojave si lodra të rrezikshme
gjigantësh,
robërinë shtyjmë a malet
që të vazhdojmë të të shohim.
...Se ti bën që të presin edhe ca kohë varret,
se kush foli.
- Është mësuese... - tha një i burgosur analfabet.
- Është infermiere, mjekon plagë, - tha një i plagosur.
- Jo, përkundrazi, hap plagë... – thashë unë.
- Është prostitutë, - tha një fanatik, - kalon këtej
çdo ditë vetëm për t’u dukur.
149

Ballet tona janë pasqyra të zeza
të bukurisë së zhdukur.
Kaq afër të ndiejmë një herë,
sa era solli format e statuja të trupit tënd.
Ajri memec donte të belbëzonte: të dua.
Telat me gjemba u sprapsën
nga hovi i gjinjve të tua
dhe na u ngulën në mish.
Dhembja si pika gjaku
pikoi pikë-pikë.
E vërtetë je?
Nga ç’yllësí ke ardhur?
Mbeturina të florinjta horoskopësh
ke ende mbi flokë.
Duart,
duam të zgjatim duart, përtej, larg
por nuk i zgjatim dot.
Të gjithë të dashurojmë,
megjithëse emrin s’ta di askush.
Është fundvjeshte. Ftohtë.
Nëse do të kishte gjethe,
si puthjet tona të thara do të binin
në asnjë rrugë.
Kur të kthehesh...
Nëse s’do të kthehesh,
në gjumin e gjithsecilit do të hysh
si në një mullar bari të shkatërruar
nga shtrëngatat.
Sidoqoftë, faleminderit,
1000 herë faleminderit,
ti, e panjohur, gruaja e të gjithëve.
Mos të lënduam? Të lodhëm.
Falna... të burgosur...
kemi mall...
150

P o e z i
Prangat ndryshe nga gurët e varreve,
të rroposin kur je gjallë...
Spaç, 6 tetor 1982
MOS...
Mbrëmja e hapur si ankth i njeriut,
ç’gur varri ka vdekur në kokën time?
Pa qiell si ndodh kjo rënie e shiut,
pa tokë - mosmbërritja sublime.
Bohem jam, pa shkuar gjëkundi,
vendet të gjitha kanë sosur tek unë.
Ndonjëherë fillimi është dhe fundi
dhe fund nuk ka, mosëndërr, mosgjumë.
Moskurrë tek vdes, një lumë lë nga pas
dhe flatrat e lodhura në brigje.
Dëshirëvrarë, dëshira nuk vras.
Skeleti im - kjo pasarelë intime.
Durrës, 22 gusht 2011
151

152

P o e z i
Blerina Rogova Gaxha ka përfunduar studimet
për letërsi shqipe, dhe studimet posdiplomike
në Universitetin e Prishtinës në fushën e formave
letrare (Format letrare në prozën e Kadaresë).
Ka botuar librat me poezi Gorgonë dhe
Kate. Për librin Gorgonë mori çmimin e Mitingut
të Poezisë për librin e vitit. Lexime në qendra
dhe panaire të ndryshme sidomos perëndimit
të Evropës. Poezitë i ka të përkthyera në gjuhë
të ndryshme. Ka fituar bursën për shkrimtarë në
Split të Kroacisë dhe është fituese e bursës për
shkrimtarë në Vjenë. Është kolumniste dhe redaktore
e kulturës së gazetës «Zëri».
Blerina Rogova - GAXHA
Pijaneci i qytetit të kuq
Ato që ndodhin në rrugë janë historitë e mia,
thoshte pijaneci më i popullarizuar në qytet
Kishte shprehi femrave t’ua prekte sisët e bythët.
Të gjitha femrat janë të miat. Dua t’i shtrij e t’i dhunoj një nga një,
përsëriste sa kalonte pranë
Kundërmonte raki rrushi, raki ftoi, raki dardhe e turlifarë rakish
Gjoksin kishte me lesh dhe një pallto lëkure mbante gjithë kohës
Thoshin se ish çmendur pas vajzës e cila e la për një tjetër.
Thoshin edhe se dikur ishte i pashëm dhe i zgjuar.
Njëherë më kapi të dy sisët. Sa turp më erdh!
Më duket se isha katërmbëdhjetë vjeç
Kur mbaroi lufta ishte prapë aty. Asgjë s’e kish gjetur.
Disa thanë se kish kaluar kufirin, disa thanë se kohën
e kish çuar në mëhallën e romëve
Disa thanë se as policia e as ushtria s’i bënte gjë.
153

P o e z i
Mbase përtonin edhe të vrisnin një pijanecë të pazakonshëm
Edhe në kohë paqeje vazhdoi të prekte sisët e bythët e femrave
Ali quhej. Dashnia e kish luajtur mendsh
Ajo e kish tradhtuar, ose ky e kish tradhtuar atë, kështu diçka
Ajo që ndodhte në rrugë ishte tortura dhe historia e tij
Aliu i këndonte dashurisë gjithmonë. Qe njeri me guxim
Një pasdite e kishin zënë duke ia futur një të sëmure mentale
Në skaj të një ure, aty ku e dashura e re rrinte zakonisht.
Aliu i këndonte dashurisë
Vdekja e tij u bë lajm në qytetin me më pak se njëqind mijë banorë
Tellalli bërtiste: I çmenduri ka vdekur. Vajzat mund të ecin lirshëm
Në kohë paqeje s’do i prek më askush. Armiku i fundit vdiq
Nuk pati ceremoni varrimi. Kush e varrosi o një copë toke ku ia ndan
Por të gjithë e mbajnë mend, në qytetin që s’do të ketë më një Ali të dytë
Pijanecit që dinte çdo histori rrugësh e që merak kishte
sisët e bythët që kalonin nëpër rrugët e tij
Ato që ndodhin në rrugë janë historitë e mia
Tapinë e të cilave sigurisht se do ta ketë marrë me vete
Në luftë qenë dhunuar me qindra në qytetin e kuq
Ky do të duhej të ishte dhunuesi i fundit
Shpirti i supozuar i bardhë
Thinjesh ngadalë
Shpirti yt i supozuar i bardhë po nxihet
Po plakesh dhe po ta shoh fytyrën e vjetëruar siç s’ia kam pa kujt më parë
Kam parë se si shkon viteve e dhimbjeve të mëlçisë
Dhe s’të ka ndryshuar as koka, as zemra, veç thinjat të janë shtuar
Ti po plakesh, unë s’kam pa njeri kaq të zi me një shpirt të supozuar kaq
të bardhë
Aventura jote e madhe për dreq do të mbarojë
Dhe nata e zezë, si ti, dhe e butë, si ti, do ta përkund tokën e qetë
Ti po plakesh dhe në trishtimin e ikjes nuk ke një stacion
Që të ta zbutë trishtimin e moshës
Shpirti yt i supozuar i bardhë po lyhet me zi
154

P o e z i
Nata e zezë dhe e butë si ti, nuk të lë pa qenë inatçor
Pse s’e lë shpirtin të rrijë në tokë mes halleve e gjërave të zakonshme
Ti po thinjesh. Shpejtësia apo ngadalësia e kësaj nuk ka ndonjë rëndësi
Dikush patjetër duhet të rrojë për të hedhur gjak përmbi të varrosurit, dikur
Dikush patjetër duhet të rrojë për të hedhur një copë tokë, dikur
Dikush patjetër do të rrojë, dikur, përmbi
Dhe në gjakun tim të mos më kërkojë hak
Po ta shoh fytyrën siç nuk ia kam pa kujt më parë
Në çdo thinjë e rrudhë ka një vijë të zezë të shpirtit të supozuar të bardhë
Katet
Në një qytet ku pjesa më e madhe e njerëzve bashkëjetojnë sikur të ishin
të lumtur
Dhe në këtë lumturi nuk është llogaritur asnjë ligj i saj, mjafton që të dukesh
Duhet kohë të pastrohen gjithë pisllëqet
Preferoj të shtirem e palumtur, dhe në këtë palumturi
Më shkon ndër mend të të them të ndalesh ndonjëherë në katin e fundit
të ndërtesës
Të shohësh si terri i vret yjet e hënën, e sa ta shpifë nata pastaj
Dhe të t’i them disa fjalë plot helm për ato që kalojnë në urrejtje, më pas
në mërzi e në ndyrësi.
Për të gjithë njerëzit që kanë ekzistuar, që janë prekur e janë dashtë
Që kanë përjetuar ndërmjet vete e më pas kanë nis po ndërmjet vete të
luftojnë
Për të gjithë ata që ishin para teje e para meje në krahët tu, në krahët e
dikujt dhe në krahët e mi
Në flokët e mi, në flokët e dikujt e më pas në flokët tua.
Për qindra njerëz që i kanë ndier si pronë të veten, përpara altarit të dikujt
Kur kanë premtuar e i kanë dashur sikur të ishin partizanë ndjesish, në
ndonjë kat të banesës
Në ndonjërin prej tyre prit, dhe ndieje të rrënohen shkallët një nga një,
edhe katet, dhe e gjithë ndërtesa
Mbaj kryet, shtrëngoje fort dhe shih ç‘mllef ka në tjetër anë
Dhe ndoshta në ndonjë moment do të jesh i aftë ta ndiesh si rrënohet
155

jeta e dikujt
Në katin e fundit numëro ditët, orët dhe shkallët një nga një
Derisa vendi të bëhet rrafsh e katet të zhduken
Merri me vete mobiliet dhe bëj ç‘të duash me pamjet e dritareve
Ose hidhu nga lart
Derisa ta ndiesh peshën mbi krahë e krahët të të thyhen
Listë personale 1
Pëlqej përjashtimet, dhe pëlqej të mos i përmbahem asaj
Që për çdo gjë të gjesh një përgjigje a një zgjidhje
Siç pëlqej përvjetorët e veçantë dhe ata persona që s’premtojnë asgjë
Meqë nuk e di nëse nesër a pasnesër ose në ndonjërën prej ditëve
Ku do të jetë secili. Këtë nuk më duhet ta di
Pëlqej të mos kem kufizime dhe më pëlqen të ngre ton
Dhe më pëlqen jo rrallë të mos flas me asnjëri
Siç më pëlqen që kafenë e mëngjesit ta pi vetëm
Sepse përtoj të flas, dhe më shumë përtoj të flas për veten
Pëlqej të mos pyes njeri për gjërat që s’i thonë
A është kjo ajo që duhet të ketë kuptim, apo ka edhe diçka tjetër
Çfarë ke lënë tjetër për mua?
Pëlqej të mos kem kufizime dhe pëlqej përjashtimet
Dhe do t’i pëlqeja shumë njerëzit pa pyetje
Ethet dhe të çmendurit në korridor
Oksigjenin, pemët dhe barin, ajrin e ndotur
Gropat në asfalt, ujin e helmuar dhe ndryshkun
Çfarë tjetër ke lënë për mua?
Nuk më pëlqejnë armiqtë e mi që e shitën botën
Për qiellin e gjelbër e detin e kuq, për njëmijë male e për njëmijë yje
Nuk më pëlqejnë personat e sigurt, as veshja e tyre
Më pëlqejnë ata që janë ashtu siç më pëlqejnë
Në takimet e paplanifikuara dhe ato që s’premtojnë asgjë
Nuk më pëlqejnë njerëzit me mjekër dhe ata që sillen si të shthurur
As ata që sillen si të sjellshëm, dhe ata që janë të sjellshëm
156
1
Wislawa Szymborska

P o e z i
Më pëlqejnë personat që duken si të vërtetë
Por nuk më pëlqen të zhgënjehem më pas prej tyre
Pëlqej ata që nuk premtojnë asgjë,
Dhe të di nëse diçka tjetër ke lënë për mua…
Lule për ndershmërinë
Nëse vendos të flas, sigurohu që të ma gjesh një dëgjues
Mundësisht dikë që ka fuqinë ta bëjë të denjë rrëfimin tim
Me të cilin mund ta terrorizoj e ta torturoj atë, derisa të plasë së qeshuri
Dhe pastaj të bëhemi serioz, sidomos kur flas për armikun dhe gjuhën
time amtare
Le t’i bëjmë të gjithë të flasin shqip, e të dëgjojnë rrëfimin tim torturues
Pastaj le të flirtojmë me të gjithë miqtë në botë dhe armiqtë
Do të mësohem të flas anglisht, por së pari sigurohu që të ma gjesh një
dëgjues të denjë
Të cilin mund ta torturoj. Ta terrorizojmë qeverinë.
T’i bëjmë të flasin anglisht dhe t’i mësojmë si të bëjnë seks
Sepse më torturon mënyra si flasin dhe shfryhen publikisht
Të sugjeroj edhe t’i kërcënojmë dhe të zgjedhin një tjetër gjuhë zyrtare,
se nuk i marr vesh
Le ta bëjnë shpejt dhe le të japin një afat se kur gjuhë e tyre dhe gjuha
ime të jenë zyrtare
Se nuk i marr vesh, prandaj s’mund ta di nëse janë serioz a jo
Le t’i torturojmë të gjithë qeveritarët individualisht, derisa të pranojnë
se nuk dinë të bëjnë seks.
Le t’i mësojmë pastaj. Derisa të terrorizohen
Të flirtojmë bashkë, t’i mësojmë të bëjnë gojore derisa të mësojnë të
flasin
Pastaj në daçin le ta shesin tokën, le t’i shesin malet, e në daçin dhe qiellin
le ta shesin
Të blejnë me ato para pak ndershmëri, e ndoshta edhe ndonjë pallat të ri
Le të shkrryhen aty e të qihen papushim
Sepse s’më duhen për të m’i zgjidh problemet e mia
As të ma analizojnë gjendjen sociale
157

Sigurohu vetëm të ma gjesh një dëgjues të denjë që ta terrorizoj me
rrëfimin tim.
Zi
Të zinj janë sytë e tu
E zezë është këmisha jote
I zi është dheu jonë
E zeza unë-i ziu ti
Un’ me tym të zi mushkëritë i mbush
Të zinj janë flokët tu
I zi është numri yt
Dhe muzika që dëgjojmë e zezë është
Sa i zi është malli për ty
Këtu në t’zezën shtëpi
Kur do të perëndojë e zeza
Shushurimë
Shshsh…
Shëëët…dëgjo…
Shushurimën
Shshsh…ai po shkon…
Shushërimë…
Mos ja prish qetësinë
Shshsh…
Shkon…Ai…dhemshurisht
Fryn shumë erë fryn
Shkëmbinj pa zë rrokullisen
Mbi shpirtin e shtrirë
Shkel
158

P o e z i
Rruga e shkretume
Gjethet në ajër shushërijnë
Sytë pikojnë shi
Ai shkon në shtëpi
Shshsh…hesht
Mos ja prish qetësinë
Shikoji qiejt…yjet shkrepëtijnë
Dhemshurisht
Shkel
Sidoqoftë era fryn…
Shëëët…
159

160

P o e z i
Brahim Avdyli (1960), i takon plejadës së krijue s-
ve të fundviteve ’70 dhe të fillimviteve ‘80 të shekullit
të kaluar.
Për shkaqe ekonomike edhe politike emigroi në
Zvi cër. Më vonë, në Fakultetin Filologjik i kreu studimet
në Degën e Letërsisë Shqipe. Pas fatkeqësisë
së madhe shëndetësore, ka vazhduar t’i ndjekë studi
met postdiplomike në Universitetin Ndërkombëtar
të Strugës, në Fakultetin e Shkencave Politike-
Marrëdhënie Ndërkombëtare dhe Diplomaci,
ku në tetor të vitit 2010 ka mbrojtur temën e magjistraturës.
Ka publikuar këto libra: Në hijen e Alpeve, poezi,1983,
Buka e kuqe, poemë, 1990, Kur zgjohet Dodona", poezi,
1992, Pasqyrë e përgjakur", poezi, 1994, Klithje
nga fundi i ferrit, poezi, 1997, Vragat e një kohe,
prozë, 2005, Lëvozhga e vdekjes", prozë, 2007, Qielli i
paprekur, poezi, 2012. Poezia e tij është përkthyer në
italisht, gjermanisht, rumanisht, anglisht. etj.
Brahim AVDYLI
Lejleku i ëndrrave
Çdo gjë fillon me ëndrrën
edhe kur nuk mund t`u bëjmë
me stërmundimin jetësor
si diçka të qenë,
kur hapen krahët e hapësirës
ju nxjerrin juve në sipërfaqe
si pjesë e reales që vjen
me ngjyra të paqes,
ne u përkulemi përpara
sikur në vendlindje
edhe në Zvicërsytë
e dritësjua ruajmë,
161

ju thërrasim përtej fjalës
na e sillni një dhëmb të ri
kur ua hedhim të vjetrin...
dhe çdo gjë fillon me juve
lejlek të ëndrrave tona.
Enigmë e përjetshme
1.
O gjarpër i shenjtë,
mblidhesh në spirale
ethesh për ne
e ngritësh
me kokën e goditjeve
në bishtin
e dhembjeve.
2.
Kur të shoh
më thahet pa shpirt
një fjalë në gojë
e regëtimat e qenies
ndrydhen të heshturamitologjitë
e botës
mblidhen sertë
ku do të jetë
dënimi i Zotit.
162

P o e z i
3.
Herë bëhesh
shtagë e gjatë
dhe mbi ty mbahet bota
për të mos rënë
skrupull
me dhembjet e viteve
e herë-herë
sa qel e mbyll sytë
bie mbi jetën
e shpërfillur
aty ku nuk të mendon njeriu
dhe e ka lëshuar
rrugën e zotit!...
4.
Qindra poezi
mund të shkruheshin për ty
edhe po të gënjenim
për të paqenën me fjalë
apo të përkryerën
kur të takojmë
të mbledhur lakuriq
rreth pritjesti
ngjitesh më lart
me kokën përmbi heshtje
e hidhesh si shpatë
prandaj na rrëqeth
me ngjyrat e tmerrit
ngadalë
pështillemi larg
e largohemi
përtej vdekjes.
163

5.
Një mijë vjet
jeton me dhembjet
e vetminë
të ka plasur gjuha
nën gur
nën dushk e shi
nën dhé
duke pritur jetën
të soset
nën helmin tëndhelm
është jeta vetë
katran
i mbyllur në gur
enigmë e përjetshme!...
Suferinat e dhembjes
Gjurma e shkrimeve niset nga lashtësia
me kalanë që nuk rrëzohet aspak me fjalë
por kënga të pavdekshme e ringjallë ndër ne,
energjia e pashtershme e kësaj mbijetese
pikon me qumështin e viteve të dhembjes
nëpër gjëmën e djalit të vogël e bonjak,
nuk ka si ta lëmojë gjysmën e trupit
derisa nuk flet dhe është i ftoftë si vdekja
kështu që vjen nëpër legjendën e stërlashtë
dhe na e rritë prore mbi gur një lule-pemë.
Fati i Rozës kthehet fuqishëm në Rozafat
dhe ushqehet prore i biri me lot në sy
e neve na jep të thithim gjithë atë helm
brez pas brezi duke e përkundur rriten
nëpër regëtimat e heshtura flijuar në kohë.
Kambana e vargjeve ushton nëpër shekuj
164

P o e z i
nëpër sytë e nënës – zanë e qenies sonë
që gjithnjë na e jep qumështin e viteve...
Gurëzimi na rritet dikur në Urën e Fshejtë
dy brigjet e këngës sonë të na i përputhë
me jehonë të pashtershme të shkëmbinjve
në pikë të Qiellit mbërrijnë të na kthehen
derisa thithim nektarin e lulebjeshkëve...
dhe çdo gjë fillon me gurët e kalave tona
që mbetën gjellë me fëmijë dhe rindërtohen
nëpër suferina e pambaruara të Këngës
165

166

p o e z i
Leonora Bruçaj - Keka (1973) ka diplomuar në
Degën e Letërsisë shqipe në Universitetin e Prishtinës
ku dhe ka vijuar studimet pasuniversitare.
Punon si profesoreshë në Shkollën e gjuhëve
te huaja “Cambridge School”. Është autore e dy
librave poetikë: Vdekja e Balozit (1993), Dhembje
e harresës (1998).
Leonora Bruçaj - Keka
ËNDRRA E SHTEGTARES
Në ëndrrën e kamotshme
Qava gurin e urrejtjes për ty
Për ty
Mblodha lulet më të bukura
Që të thuri gjerdan mallkimi
Kurorën ta qëndisja me vaj
Për ty
Shpirtin e pastrova me lot
Të jem enigmë jotja
Kalova botën vajzërore
Unë mbeta e varfër ndër to pa ty
Për ty
Lexova librin prapë e mbylla
Te jesh kujtim imi “Ti”
167

Bersalierët në pafundshmëri
Faqeprushur mbledh
lule në kopshtin tënd
dhe përherë ujis
oborret e huaja
Si ke harruar të shikosh
Si te ka vyshkur koha e lumosur
Duke e nxjerrë zërin
në botën kaotike
aty s’mund të kesh
alarm për alarmin e mbramë
për bersalierët
Estetike
U bëra plagjiate e estetikës
Duke kërkuar etikën në poezinë time
U ndala, dikush bërtiti
“liria e shpirtit tënd për ne është e shenjtë”
Ktheva kokën mbrapa
Schilleri në letrën e tij të parë
Mbi edukimin estetik më vrau
Diktimet e Kantit
Unë thashë me vete ç’humba
Me tha qe”mekanizmi i gjallë i orës së shtetit
duhet të ndreqet
A thua ku jam unë?
Në cilin shtet jetoj
Apo edhe koha u ndal
Në sheshin e stralltë
Duke e kërkuar Lyk Ferrin
Për epokën demokrate
168

p o e z i
Ç’u bë tektonikë në poezinë time
i ndoqa nga trolli im
Laibnicin, Hegelin, Kantin
Tek debatonin për
“estetikën moderne”
A thua ç’janë
Zemra dhe arsyeja
A thua çfarë quhet “vdekje e njeriut”
Ndoshta
Niçe do t’më tregonte
Duke gërrysur estetikën
Këngën vajzërore e gjeta
Në ideologjinë e Hegelit
Kush flet për modernët e bashkëkohorët
E bukura në estetikën moderne
Duke u zvarritur te Crousazi dhe Montesquien
Për t’u thelluar në “Traktatin e së bukurës”
Dhe “Ese mbi shijen”
Ku mbeti burimi i së bukurës
Apo u ndala unë
Gabimthi
Duke e kërkuar
Estetikën moderne
(...)
169

170

intervista Alice Ann MUNRO
171

172

i n t e r v i s t a
Alice Ann MUNRO (1931) është shkrimtare e njohur kanadeze. Konsiderohet
se me veprën e saj është duke e revolucionalizuar arkitekturën
e tregimeve të shkurtra, sidomos në prirjen e saj për të ecur përpara dhe
prapa në kohë.
Proza letrare e Munro-s është e vendosur në vendlindjen e saj, në Provincën
e Huronit, në pjesën jugperëndimore të Ontario-s. Tregimet e saj eksplorojnë
kompleksitetin e njeriut në një stil proze të pakomplikuar. Vepra e
Munro-s e ka bërë atë si njërën “prej shkrimtarëve më të mëdhenj të prozës”
apo siç thotë Cynthya Ozick, “Çehovin tonë”. Më 10 tetor 2013 Munro është
shpërblyer me Çmimin Nobel për Letërsi për punën e saj si “mjeshtre e tregimit
të shkurtër modern”. Fituesja e Çmimit Nobel për Letërsi për vitin 2013 dhe e
Çmimit Man Booker International Prize më 2009, për vepër jetësore, është po
ashtu fituese e trefishtë e çmimit the Governor Generals’ Award for fiction.
Munro është e njohur për lexuesit shqiptarë me tregimin/novelën
“Virgjërshat shqiptare” të përkthyer e të botuar në shqip para tre vjetësh
në Tiranë.
173

174
ARTI I FIKSIONIT
(Intervistë e Alice Munro-s dhënë revistës së mirënjohur letrare amerikane
Paris Review. Intervistuar nga Jeanne Mc Culloch dhe Mona Simpson)
Nuk ka fluturim të drejtperdrejtë nga New York City te Clinton, Ontario,
qytetin Kanadez me tre mijë banorë ku Alice Munro jeton shumicën
e vitit. Ne u larguam nga LaGuardia-n herët në një mëngjes qershori.
Morëm me qira një makinë në Toronto dhe përshkuam për tri orë rrugët
që ishin më të vogla dhe më shumë rurale. Aty nga muzgu, ne u ndalëm
te shtëpia ku Munro jeton me burrin e saj të dytë, Gerry Fremlin. Ajo ka
prapa shtëpisë një oborr të zgjatur thellë, dhe një kopsht të parëndomtë e
eliptik me lule dhe është, siç ajo na sqaron, shtëpia ku Fremlini ka lindur.
Në kuzhinë Munro ishte duke përgatitur një ushqim të thjeshtë me bimë
barishtore aromatike lokale. Dhoma e ngrënies është mbushur me libra
nga dyshemeja deri në tavan, në njërën anë një tryezë e vogël mban një
makinë dore të shkrimit. Ky është vendi ku Munro shkruan.
Pas një kohe, Munro na dërgon në Goderich, një qytet më i madh,
seli e qarkut, ku ajo na vendosi në Bedford Hotel në sheshin përballë ndërtesës
së gjykatës. Hoteli është një ndërtesë e shekullit të nëntëmbëdhjetë
me dhoma të rehatshme (krevate dopio dhe pa ajër të kondicionuar) që do
të dukej që strehonte për kohë të shkurtër ndonjë bibliotekar apo mësues
shkolle të vendeve të largëta me pak njerëz në ndonjërin nga tregimet e
Munro-s. Gjatë tri ditëve të ardhshme, ne biseduam në shtëpinë e saj, por
kurrë me magnetofon të lëshuar. Ne e kryem intervistën në dhomën tonë
të vogël në hotel, pasi Munro dëshironte ta mbante “biznesin jashtë prej
shtëpisë”. Edhe Munro edhe burri i saj u rriten brenda njëzet miljeve prej
vendit ku jetonin tash; ata e dinin historinë pothuajse të çdo ndërtese që
e kaluam, e admiruam, apo u ushqyem brenda në të. Ne pyetëm ç’lloj i
komuniteti letrar ishte në dispozicion në zonën e atyshme. Edhe pse ka
një bibliotekë në Goderich, na treguan se libraria e mirë më e afërt ishte
në Stratford, nja tridhjetë milje larg. Kur ne e pyetëm nëse kishte shkrimtarë
të tjerë lokalë, ajo na dërgoi me makinë pranë një shtëpie në gjendje
shumë të keqe, gati të rrënuar, ku një burrë rrinte ulur me gjoksin e zhveshur
në verandën mbrapa, mbledhur mbi një makinë shkrimi, rrethuar me

i n t e r v i s t a
mace. “Ai është atje çdo ditë,” tha ajo. “Qoftë ditë me shi apo me diell. Unë
nuk e njoh atë, por vdes nga kureshtja të mësoj çfarë ai bën.”
Në mëngjesin tonë të fundit në Kanada, të pajisura me harta për
orientim, ne kërkuam shtëpinë në të cilën Munro ishte rritur. Babai i
saj kishte ndërtuar shtëpi dhe kishte rritur vizonë (lloj shqarthi) atje.
Pas disa dështimeve, ne e gjetëm shtëpinë, një shtëpi e bukur me tulla,
krejt në fund të një rruge fshati, përballë një fushe të hapur ku prehej
një aeroplan, ndalur përkohësisht me sa duket.Nga pozicioni ynë, ishte
lehtë ta mendosh freskinë joshëse të ajrit, pilotin duke e marrë me vete
një grua fshati, si në “White Dump” / Rrëngalla e Bardhë / apo njeriun e ri
të akrobacioneve ajrore që zbret në një fushë sikur kjo në “How I Met My
Husband” / Si e takova burrin tim /.
Sikur shtëpia, sikur peizazhi i Ontario-s, që është i ngjashëm me
pei zazhin e Midwest-it amerikan, Munro nuk është shumë e madhe apo
mbre së lënëse. Por shquhej për sjelljen me finesë dhe një humor të qetë.
Është autore e shtatë librave me tregime të shkurtra, duke e përfshirë librin
e ardhshëm OPEN SECRETS dhe një roman, LIVES OF GIRLS AND
WOMEN; ajo ka marrë çmimin the Governor-General’s Award (çmimi më
prestigjioz letrar i Kanada-s) dhe është paraqitur rregullisht në Best American
Short Stories (Richard Ford kohët e fundit përfshiu dy tregime të
Alice Munro-s në vëllimin të cilin e botoi) dhe çmimin Prize Stories: The
O. Henru Awards, ajo është po ashtu një kontribuese e rregullt për THE
NEW YORKER. Përkundër këtyre arritjeve të konsiderueshme, Munro
ende flet për shkrimin me një përunje të thellë dhe pasigurinë që mund
të dëgjohet vetëm te fillestarët. Ajo as e ka kapardisjen e një shkrimtareje
të famshme, dhe është lehtë të harrosh se është njëra prej shkrimtareve
me famë. Duke folur për punën e saj, të bën të mendosh se ajo që bën nuk
tingëllon saktë e lehtë, por pothuajse është e mundshme që secili ta bënte
këtë nëse vetëm do të punonte me zell të madh. Ndërsa po largoheshim,
ne e ndjemë atë ndjenjë ngjitëse të mundësisë. Kjo duket e thjeshtë – por
shkrimi i saj ka thjeshtësinë e përsosur që merr vite dhe shumë drafte për
t’u zotëruar. Siç Cynthia Ozick ka thënë. “Ajo është Çehovi ynë dhe do të
lërë pas shumicën e bashkëkohësve të saj.”
175

INTERVISTUESI: Këtë mëngjes ne vajtëm te shtëpia ku ju jeni rritur,
e keni kaluar atje tërë fëmijërinë tuaj?
ALICE MUNRO: Po. Kur im atë vdiq ai ende ishte duke jetuar në
atë shtëpi në fermë, e cila ishte një fermë dhelprash dhe vizonësh. Kjo ka
ndryshuar shumë megjithatë. Tash kjo është një sallon bukurie i quajtur
Kënaqje Totale. Mendoj se ata e kanë sallonin e bukurisë në krahun e pasmë,
dhe kuzhinën e kanë shembur plotësisht.
176
INTERVISTUESI: Keni qenë brenda saj që atëherë?
MUNRO: Nuk kam qenë, por mendoja nëse do ta bëja këtë, unë do
të kërkoja ta shihja dhomën e ndenjës. Aty është vatra që babai e ndërtoi
dhe unë do të doja ta shihja atë. Nganjëherë kam menduar që do të shkoja
e të hyja brenda dhe do të kërkoja një manykir.
INTERVISTUESI: Ne vumë re një aeroplan në fushën matanë rrugës dhe
menduam për tregimet tuaja “White Dump” dhe “How I Met My Husband” .
MUNRO: Po, ai ishte një aeroport për ca kohë. Njeriu i cili e kishte
pronë të tij atë fermë, kishte hobi avionët fluturues, dhe ai e kishte një
aeroplan të vogël. Ai kurrë nuk e pëlqeu bujqësinë, kështu doli prej saj
dhe u bë një instruktor fluturimi. Ai është ende gjallë. Ka shëndet të përsosur
dhe është një nga njerëzit më të pashëm që kam njohur ndonjëherë.
Ai u pensionua prej instruktorit të fluturimit kur ishte shtatëdhjetë e pesë
vjeç. Mbas tre muajsh mbase prej pensionimit ai shkoi në një udhëtim dhe
mori një sëmundje të çuditshme, e cila merret nga lakuriq nate në shpella.
INTERVISTUESI: Tregimet në përmbledhjen tuaj të parë “DANCE OF
THE HAPPY SHADES”*/*VALLËZIMI I HIJEVE TË KUMTURA, janë mjaft rezonuese
të asaj hapësire, botë e fëmijërisë suaj. Në cilën periudhë të jetës
suaj janë shkruar këto tregime?
MUNRO: Shkrimi e atyre tregimeve shtrihet në mbi pesëmbëdhjetë
vjet. Tregimi “The Day of the Butterfly” /Dita e Fluturës/ ishte njëri
prej më të hershmëve. Me sa duket ky tregim është shkruar kur isha në

i n t e r v i s t a
moshën njëzet e njëvjeçare. Dhe unë mund ta kujtoj shumë mirë kohën
kur e shkrova tregimin “Thanks for the Ride” /Faleminderit Kalrim/ pasi
foshnja ime e parë rrinte shtrirë në krevat fëmijësh pranë meje. Kështu
unë isha njëzet vjeçe. Tregimet më të vona qenë shkruar në të tridhjetat.
“Dance of the Hapy Shades” është njëra prej tyre. “The Peace of Utrecht” /
Paqja e Utrehtit/ e të tjera. “Images” /Imazhet/ është fare e vonë. “Walker
Brothers Cowboy” /Kauboji I vëllezërve Walker/ qe shkruar po ashtu pas
moshës tridhjetëvjeçare. Pra, ka një radhë vërtet të madhe të tyre.
INTERVISTUESI: Si duken këto se po mbahen tash? A i rilexoni?
MUNRO: Ka një tregim të hershëm në atë përmbledhje që quhet
“The Shining Houses” /Shtëpitë e ndritshme/, të cilin unë duhej ta lexoja
në Harborfront në Toronto dy apo tre vjet më parë për një ngjarje
të veçantë për ta festuar historinë e TAMARACK REVIEW. Pasi tregimi
në original ishte botuar në njërin prej numrave më të hershëm të kësaj
reviste, unë duhej të ngrihesha dhe ta lexoja atë, dhe kjo ishte shumë e
vështirë. Mendoj se atë tregim e shkrova kur isha njëzet e dy vjeçe. Mbahesha
duke e ndryshuar derisa isha duke e lexuar, duke kapur të gjitha
truket e përdorura në atë kohë, të cilat tani dukeshin shumë të vjetruara.
Unë isha duke provuar ta vija në rregull shpejt, me sytë e mi duke e
lëvizur vrullshëm përpara në paragrafin e ardhshëm derisa lexoja, sepse
nuk e kisha lexuar atë para fillimit. Unë kurrë nuk i lexoj gjërat ca më
përpara. Kur e lexoj një tregim të hershëm, mund t’i shoh gjërat që tash
nuk do t’i shkruaja, sepse këto janë gjëra të cilat njerëzit po i shkruanin
në vitet pesëddhjetë.
INTERVISTUESI: A e rishikoni ndonjëherë ndonjë tregim pasi të jetë
publikuar? Me sa duket, para se të vdiste, Proust rishkroi vëllimet e para të
REMEMBRANCE OF THINGS PAST.
MUNRO: Po, dhe Henry James rishkroi sende të thjeshta, të kuptueshme,
por gjithashtu të vështira dhe që nuk janë lehtë të kuptueshme. Në të
vërtetë, unë e kam bërë këtë kohët e fundit. Tregimi “Carried Away” /E marr
me vete/ ishte përfshirë në BEST AMERICAN SHORT STORIES 1991. Unë e
lexova tregimin prapë në antologji, pasi dëshiroja të shihja si kishte dalë dhe
177

e gjeta një paragraf i cili vërtet ishte i bërë qull. Ky ishte një paragraf i vogël
por shumë i rëndësishëm, mbase dy fjali. Unë megjithatë mora një stilolaps
dhe e rishkrova atë në anën e pashkruar të antologjisë ashtu që do ta kisha
aty për t’iu referuar kur ta publikoja tregimin në formë libri. Unë shpesh
kam bërë rishikime në atë fazë nga dilnin të ishin me gabime, pasi vërtet nuk
kisha qenë në rrjedhën e ritmit të tregimit më tej, unë vërej që një pjesë e
vogël e shkrimit nuk duket të jetë bërë aq mirë siç ai duhej të ishte bërë, dhe
tamam në fund do ta ndaj për rishikim. Por kur tregimin e lexoj përsëri në
fund, duket cazë i imponuar. Kështu që unë nuk jam shumë e sigurt për këtë
gjë. Përgjigjja mund të jetë që duhet të flakë këtë sjellje. Atje do të jetë një
pikë kur ti thua, mënyra si bëni me një fëmijë, kjo nuk është më mënyra ime.
INTERVISTUESI: Ju keni përmendur se kur punimet tuaja janë në
zhvillim e sipër nuk ua tregoni miqve tuaj.
178
MUNRO: Jo, unë nga ato që kam në zhvillim e sipër nuk ia tregoj ndokujt.
INTERVISTUESI: Sa jeni e varur nga redaktorët tuaj?
MUNRO: THE NEW YORKER vërtet ishte përvoja ime e parë me botimin
serioz. Më parë, pata pak a shumë kopje redaktimi me disa sugjerime
– jo shumë. Aty duhet të jetë një pajtim ndërmjet redaktorit dhe meje për
llojin e ndryshimit që mund të ndodhë. Një redaktor që do të mendojë se
asgjë nuk po ndodh në tregimet e William Maxwell-it, për shembull, do
të ishte i padobishëm për mua. Aty gjithashtu duhet të jetë një sy shumë
i mprehtë për të parë mënyrat me të cilat unë mund të jem duke e mashtruar
veten. Chip McGrath në THE NEW YORKER ishte redaktori im i parë,
dhe ai ishte aq i mirë. Unë isha e habitur se dikush mund të shihte aq thellë
në atë çka unë doja të bëja. Nganjëherë ne nuk bënim shumë, por herë pas
here ai më orientoi në shumë drejtime. Unë e rishkrova një tregim me
titullin “The Turkey Season” /Sezoni I Gjeldetit/ të cilin ai tashmë e kishte
blerë. Unë mendoja se ai do ta pranonte variantin e ri por ai nuk e pranoi.
Ai tha, Mirë, ka gjëra rreth variantit të ri që unë i dua më mirë, dhe ka
gjëra në variantin e vjetër që unë i pëlqej më shumë. Pse nuk i shohim?
Ai kurrë nuk thotë diçka sikur, ne do të, ne duam. Kështu ne e bëmë atë së
bashku dhe nxorëm një tregim më të mirë, mendoj.

i n t e r v i s t a
INTERVISTUESI: Si qe realizuar kjo? Me telefon apo me postë? Shkove
ndonjëherë në THE NEW YORKER dhe ta përpunoje atje?
MUNRO: Me postë. Ne kemi një marrëdhënie shumë besnike me
telefon, por me njëri- tjetrin jemi parë vetëm disa herë.
INTERVISTUESI: Kur botuat për herë të parë në THE NEW YORKER?
MUNRO: “Royal Beatings” /Rrahjet Mbretërore/ ishte tregimi im i
parë, dhe ky u publikua më 1977. Por unë i dërgova të gjitha tregimet e
mia të hershme për THE NEW YORKER në vitet 1950-të dhe pastaj pushova
së dërguari për një kohë të gjatë dhe i dërgova vetëm për revistat në
Kanadë. THE NEW YORKER më dërgoi shënime të mira edhe pse- shkruar
me stilolaps, mesazhe jozyrtare. Ata kurrë nuk i nënshkruan ato. Shkrimi
është mjaft i mirë, por tema është cazë si shumë e njohur. Kjo ishte, po
ashtu. Tregimi qe për një romancë ndërmjet dy njerëzve të moshuar –
njëra lëneshë. Unë kisha shumë lënesha të moshuara në tregimet e mia.
Tregimi quhej “The Day the Asters Bloomed” / Dita kur Asterët lulëzuan/.
Ky tregim ishte vërtet i tmerrshëm. Dhe unë nuk e shkrova këtë kur isha
shtatëmbëdhjetëvjeçare, unë isha njëzet e pesëvjeçare. Habitem pse
shkrova për lëneshat. Unë nuk njihja ndonjë të tillë.
INTERVISTUESI: Dhe ju u martuat e re. Kjo nuk është sikur ju ishit
duke e parashikuar jetën si një lëneshë e moshuar.
MUNRO: Mendoj se e dija se në zemër isha një lëneshë e moshuar.
INTERVISTUESI: Ishe gjithmonë duke shkruar?
MUNRO: Që prej klasës së shtatë apo të tetë.
INTERVISTUESI: Keni qenë një shkrimtare serioze në kohën ku shkuat
në kolegj?
MUNRO: Po. Unë nuk pata asnjë shans të për të qenë diçka tjetër
pasi nuk kisha para. Unë e dija se do të isha në universitet vetëm dy vjet
179

pasi bursat e studimit që ishin në dispozicion atëherë zgjasnin vetëm aq
kohë. Ishte kjo një periudhë e vogël në jetën time e kaluar jashtë shtëpisë,
një kohë e mrekullueshme. Kam qenë e ngarkuar për shtëpinë me çështjet
familjare kur isha në adoleshencën time, kështu universiteti ishte koha e
vetme në jetën time kur unë nuk është dashur t’i bëja punët e shtëpisë.
INTERVISTUESI: A u martuat menjëherë pas dy vjetësh tuaj në universitet?
MUNRO: Unë u martova menjëherë pas vitit të dytë. Isha njëzetvjeçare.
Ne shkuam në Vancouver. Se ishte diçka e madhe kjo bërja e martesës
– kjo aventurë e madhe, prekëse. Ne ishim vetëm njëzet dhe njëzet
e dy vjeç. Aty për aty e ngremë një lloj shumë të duhur të ekzistencës si
klasë e mesme. Ne ishim duke menduar për të marrë një shtëpi dhe ta
gjenim një fëmijë, dhe këto gjëra i bëmë menjëherë. Unë e linda fëmijën e
parë në moshën njëzet e njëvjeçare.
180
INTERVISTUESI: Dhe ju ishit duke shkruar gjatë gjithë kësaj kohe?
MUNRO: Unë isha duke shkruar dëshpërueshëm tërë kohën sa
isha shtatzënë pasi mendoja se pastaj kurrë nuk do të isha në gjendje të
shkruaja. Çdo shtatzani më nxiste të bëja diçka të madhe para se të lindte
foshnja. Në të vërtetë unë nuk isha duke bërë ndonjë gjë të madhe.
INTERVISTUESI: Në “Thanks for the Ride” ju keni shkruar nisur nga
pikëpamja e një djaloshi qyteti paksa të pashpirt i cili rrëmben një vajzë të
varfër qyteti për një natë, fle me të dhe e cila nganjëherë i duket tërheqëse e
ngnjëherë jo dhe e revoltohet nga varfëria e jetës së saj. Duket e habitshme që
ky tregim erdhi prej një kohe kur jeta juaj ishte aq e vendosur dhe e rregullt.
MUNRO: Një mik i burrit tim erdhi të na vizitonte verën që isha
shtatzënë me vajzën më të madhe. Ai qëndroi për një muaj apo ashtu
diçka. Ai punonte për the National Film Board dhe ishte duke e bërë një
film. Ai na tregoi mjaft nga materiali – ne tamam flisnim siç bëni ju, me
anekdota për jetët tona. Ai e tregoi rrëfimin rreth shkuarjes në një qytet
të vogël në Georgian Bay, dhe daljen me një vajzë vendore. Ky ishte takimi

i n t e r v i s t a
i një djaloshi të klasës së mesme me diçka që ishte plotësisht familjare
për mua, por jo familjare për të. Kështu unë menjëherë u bëra njësh me
vajzën dhe familjen e saj, me gjendjen e saj dhe pastaj, derisa foshnja ime
ishte duke më shikuar nga krevati i fëmijëve, unë e shkrova bukur shpejt
tregimin pasi e kisha menduar që më parë.
INTERVISTUESI: Në ç’moshë ishit kur u botua ai libër?
MUNRO: Isha rreth moshës tridhjetë e gjashtëvjeçare. Kishte vite
që po i shkruaja këto tregime dhe më në fund një redaktor në Ryerson
Press, botues Kanadez që ishte marrë nga McGraw Hill, më shkroi dhe më
pyeti nëse kisha mjaft tregime për një libër. Fillimisht ai do të më fuste
në një libër me dy apo tre shkrimtarë të tjerë. Kjo dështoi, por ai ende e
kishte një tufë tregimesh të mia. Pastaj ai u largua, por më kaloi mua te
redaktori tjetër, i cili më tha, nëse ju mund të shkruani edhe tri tregime të
tjera, ne do ta kemi një libër. Dhe kështu unë shkrova “Images” Walker
Brothers Cowboy” dhe “Postcard”/Kartolina/ gjatë vitit të fundit para se
libri të botohej.
INTERVISTUESI: A i kishe publikuar këto tregime në revista?
MUNRO: Shumica e tyre ishin botuan në TAMARACK REVIEW. Kjo
ishte një revistë e vogël e mirë, një revistë shumë e guximshme. Botuesi
thoshte se ai ishte i vetmi botues në Kanada i cili i njihte të gjithë lexuesit
e tij nga emrat e tyre.
INTERVISTUESI: Keni pasur ndonjëherë një kohë të veçantë për të shkruar?
MUNRO: Kur fëmijët qenë të vegjël, koha ime vinte sapo ata iknin
për në shkollë. Kështu në ato vite unë punova me shumë zell. Burri im
dhe unë e hapëm një librari. Dhe kur isha duke punuar atje, unë qëndroja
në shtëpi deri në mesditë. Unë ishte marrë me mend të jem duke i kryer
punët e shtëpisë, dhe atëherë po ashtu do ta bëja shkrimin tim. Më vonë,
kur nuk isha duke punuar çdo ditë në librari, unë do të shkruaja derisa
të gjithë ktheheshin në shtëpi, për drekë dhe pastaj pasi ata shkonin
prapa në punët e tyre, ndoshta deri rreth orës katërmbëdhjetë e tridh-
181

jetë, atëherë do të përgatisja një gotë të shpejtë me çaj dhe filloja punët
e shtëpisë, duke provuar t’i kisha të përfunduara para pasditës së vonë.
INTERVISTUESI: Por si keni shkruar para se vajzat të jenë rritur
mjaft për të shkuar në shkollë?
182
MUNRO: Shfrytëzova kohën derisa ato merrnin një sy gjumë.
INTERVISTUESI: Pra, Ju shkruanit derisa ato merrnin një sy gjumë?
MUNRO: Po. Kjo ndodhte nga ora një deri në orën tre pasdite.
Shkrova shumë nga tregimet që nuk kishin kushedi sa vlerë, por ama isha
bukur produktive. Vitin që shkrova librin tim të dytë, LIVES OF GIRLS AND
WOMEN/JETA E VAJZAVE DHE GRAVE/, isha jashtëzakonisht produktive.
Unë kisha katër fëmijë në përkujdesje pasi dhe një shoqe e vajzave që
ishte po ashtu fëmijë, po jetonte me ne dhe unë punoja në librari dy ditë
në javë. Punoja ndoshta deri në orën një në mëngjes dhe pastaj zgjohesha
në orën gjashtë. Dhe e sjell ndërmend mendimin që kisha, e dini, se unë
mbase do të vdisja, kjo isht e tmerrshme, mendoja, do ta kem një sulm në
zemër. Isha vetëm tridhjetë e nëntë vjeçe apo ashtu diçka, por isha duke
e menduar këtë; pastaj thashë, Mirë, edhe nëse vdes, unë tash kisha aq
shumë faqe të shkruara. Ata do të shohin se si kjo vepër një ditë do të dalë
në dritë. Ky ishte një lloj dëshpërimi, garë dëshpërimi. Unë tash nuk e kam
atë lloj energjie.
INTERVISTUESI: Ç’procedurë ndoqët për të shkruar LIVES OF GIRLS
AND WOMEN?
MUNRO: E mbaj mend ditën kur fillova ta shkruaja këtë. Kjo ndodhi
në janar, një të shtunë. Vajta poshtë te libraria, e cila nuk ishte e hapur
të shtunave dhe e mbylla veten aty. Burri im kishte thënë se ai do ta përgatiste
darkën, kështu unë e kishanë disponim tërë pasditën. E mbaj
mend veten duke shikuar përqark në krejt letërsinë e madhe që ishte përreth
meje dhe të menduarit, Ti teveqele! Çfarë po bën ti këtu? Por pastaj
shkova lart te zyra dhe fillova ta shkruaja pjesën e quajtur “Princess Ida”
/Princesha Ida/ e cila është rreth nënës sime. Materiali rreth nënës sime

i n t e r v i s t a
është materiali im qendror në jetë, dhe ky gjithmonë vjen më së lehti për
mua. Nëse unë pushoj tamam, kjo është ajo që do të vijë. Kështu, sapo
fillova ta shkruaja atë, isha e veçantë. Pastaj bëra një gabim të madh. Provova
ta bëja këtë një roman të rregullt, një lloj të zakonshëm romani për
adoleshencën e fëmijërisë. Rreth marsit e pashë se ky nuk po funksiononte.
Më dukej se nuk ishte i shkruar mirë dhe mendova se duhej ta braktisja.
Isha shumë e zhgënjyer. Atëherë më erdhi një mendje se duhej ta ndaja
në pjesë dhe ta vendosja në formë tregimi. Pastaj mund ta vendosja nën
kontroll. Ky është çasti kur mësova se unë kurrë nuk do të shkruaja një
roman të vërtetë sepse unë nuk mund të mendoja në atë mënyrë.
INTERVISTUESI: THE BEGGAR MAID/VAJZA E ARRATISUR/, po ashtu,
është një lloj romani për shkak se i ka të ndërlidhura rrëfimet.
MUNRO: Unë nuk i dua shumë gjërat e supozimeve të dyta, por
shpesh kam dëshiruar të bëj radhë tjetër të tregimeve. Në librin tim të
ri, OPEN SECRETES/FSHEHTËSITË E HAPURA/, ka personazhe të cilat
rishfaqen. Bea Doud në tregimin “Vandals” /Barbarët/ është përmendur
si vajzë e vogël në “Carried Away,” që është tregimi i parë të cilin e shkrova
për përmbledhjen e tregimeve. Billy Doud është djali i bibliotekarit. Ata
të gjithë janë përmendur në “Spaceships Have Landed” /Anijet Kozmike
kanë aterruar/. Por unë nuk duhet të lejoj që ky lloj plani t’i dëmtojë
papritmas vetë tregimet. Nëse unë filloj ta formësoj një tregim kështu
në mënyrë që ai të përshtatet me tjetrin, ndoshta unë jam duke e bërë
gjënë e gabuar, duke e përdorur forcën në të, gjë që nuk do të duhej ta
bëja. Kështu unë nuk di nëse do ta bëj atë lloj serie përsëri, ndonëse e dua
idenë e tillë. Katherine Mansfield ka thënë diçka të ngjashme në njërën
prej letrave të saj, Oh, unë shpresoj se e shkruaj një roman, shpresoj të
mos vdes, duke i lënë vetëm këto copa dhe pjesë. Është shumë e vështirë
për ta larguar veten prej këtyre copave dhe pjesëve duke e ndier nëse
krejt ç’je duke lënë pas vetes janë tregimet e shpërndara. Jam e sigurt që
ju do të mendoni në dobi për dhe gjithçka, por e qetë.
INTERVISTUESI: Edhe Çehovi gjithnjë kishte dëshirë të shkruante një
roman. Ai mendonte ta quante “Stories from the Lives of My Friends”/"Tregime
nga jeta e miqve të mi”.
183

MUNRO: E di. Dhe e di se duke e ndjerë atë ju do ta arrini këtë, do
t’ia dilni të keni gjithçka në një pako.
INTERVISTUESI: Kur filloni ta shkruani një tregim, e dini si do të jetë
ai? Është përcaktuar tashmë si do të jetë ai?
MUNRO: Jo krejt. Ndonjë tregim je duke shkuar, që të jetë ndoca më
i mirë,zakonisht do duhej të kishte ndryshime. Pikërisht tani unë e fillova
një tregim papritmas. Kam qenë duke punuar në të çdo mëngjes, dhe ky
është bukur i sajuar në çast. Unë vërtet nuk e pëlqej këtë, por mendoj se
ndoshta, në një pikë, do të jem brenda tij. Zakonisht, kam shumë njohuri
lidhur me tregimin para se të filloj ta shkruaj atë. Kur unë nuk kisha një
kohë të rregullt për të shkruar, tregimet thjesht funksiononin në kokë aq
gjatë sa kur unë filloja t’i shkruaja, shihja se sa thellë isha e kredhur në to.
Tash, këtë punë e bëj me mbushjen e bllokut të shënimeve.
184
INTERVISTUESI: Përdorni bllok shënimesh?
MUNRO: Kam stiva blloqesh të shënimeve që përmbajnë këtë
shkrim tmerrësisht të ngathët, diçka që është duke rënë. Shpesh e pyes
veten, kur ua hedh një sy këtyre skicimeve të para, nëse aty ka pasur
ndonjë arsye për ta bërë këtë sadopak. Unë jam e kundërta e një shkrimtari
që ka dhuntinë për të shkruar shpejt, e dini, dikush që e merr këtë
sikur kur i bie fyellit. Nuk e marr këtë fare me dëshirë, pasi çfarëdoqoftë
që jam duke provuar të bëj, shpesh e gjej veten në binarë të gabuar dhe
më duhet të kthehem prapa.
INTERVISTUESI: Si e kuptoni se jeni në binarë të gabuar?
MUNRO: Unë mund të jem duke shkruar pa u ndalur një ditë dhe të
mendoj se kam bërë shumë mirë, kam shkruar më shumë faqe nga sa rëndomë
shkruaj. Pastaj çohem mëngjesin tjetër dhe kuptoj se nuk dëshiroj
të punoj në të më. Kur unë kam një ngurrim të tmerrshëm për të shkuar
në afërsi të një pune, kur duhet ta shtyj veten të vazhdoj, unë në përgjithësi
e di se diçka është shumë e gabuar. Shpesh, në afërsisht tri të katërtat
e asaj çfarë bëj, unë e kap një pikë diku, mjaft herët përpara, kur mendoj

i n t e r v i s t a
se do ta braktis këtë tregim. E gjej veten gjatë një dite apo dy në zhgënjim
të madh, duke u vërtetiur rreth e rrotull fytyrëngrysur. Dhe mendoj për
diçka tjetër që unë mund të shkruaj. Kjo është sikur një lloj i lidhjes së
dashurisë, ju dilni prej të gjitha zhgënjimeve dhe mizorive me daljen me
ndonjë njeri të ri të cilin vërtet nuk e pëlqeni fare, por nuk e keni vënë re
këtë ende.
Pastaj, unë papritmas do të vij me diçka rreth tregimit të cilin e kam
braktisur; unë do të shoh si ta bëj këtë. Por kjo duket të ndodh vetëm pasi
kam thënë, Jo, kjo nuk do të funksionojë, harroje.
INTERVISTUESI: Mund ta bëni këtë gjithnjë?
MUNRO: Nganjëherë nuk mundem, dhe e kaloj gjithë ditën në një
disponim jo të mirë. Kjo është hera e vetme kur unë jam vërtet e irrituar.
Nëse Gerry më flet, apo hyn dhe del prej dhomës apo bën shumë zhurmë
rreth e rrotull, unë ndihem e nervozuar dhe zemërohem. Ose nëse këndon
apo bën diçka asisoj, kjo për mua është e tmerrshme. Unë shoh që po
provoj të mendoj diçka deri në fund dhe jam duke i rënë murit me kokë,
që unë nuk po ia dal mbanë. Në përgjithësi, unë do ta bëj këtë për ca kohë
para se të heq dorë. Gjithë kjo procedurë mund të marrë një javë kohë,
kohë e orvatjes për të menduar deri në fund, duke provuar ta rifilloj, pastaj
duke hequr dorë prej tij dhe duke nisur të mendoj për diçka tjetër, pastaj
duke e kthyer atë prapa përsëri, rëndom krejt papritmas, kur jam në
dyqanin e gjërave ushqimore apo jashtë në makinë. Unë do të mendoj, Oh,
mirë, unë duhet ta kap këtë personazh, dhe natyrisht këta njerëz nuk janë
të martuar, apo çkadoqoftë. Ndërrim i madh, që zakonisht është ndërrim
rrënjësor.
INTERVISTUESI: Kjo e bën që tregimi të funksionojë?
MUNRO: Unë bile nuk e di nëse ky ndërrim e bën tregimin më të
mirë. Krejt çfarë bën kjo është se mua ma bën të mundshëm ta vazhdoj
tregmin. Kjo është ajo që më bën të kuptoj se nuk kam forcë shumë të
madhe që vjen brenda dhe dikton për mua. Unë vetëm duhet ta kem në
mbizotërim atë për të cilën dëshiroj të shkruaj me vështirësinë më të
madhe. Dhe memzi.
185

186
INTERVISTUESI: E ndërron kjo perspektivën apo tonin?
MUNRO: Oh, po, nganjëherë. Unë jam e pasigurt dhe personazhin e
vetes së parë do ta bëj personazh të vetes së tretë prapë e prapë. Ky është
njëri prej problemeve të mia më të mëdha. Unë shpesh bëj që në personazhin
në veten e parë në një tregim ta vendos veten dhe pastaj e ndjej se
kjo nuk është duke funksionuar për ndonjë arsye. Mua më lëndon lehtë
ajo që njerëzit më thonë të bëj rreth kësaj. Agjenti im nuk e dëshironte
personazhin e tregimit “The AlbanianVirgin”/Virgjëresha shqiptare/ në
veten e parë, të cilin, pasi nuk isha plotësisht e sigurt, më bëri ta ndryshoja.
Por pastaj unë e ktheva përsëri siç ishte në fillim.
INTERVISTUESI: Sa jeni e vetëdijshëm se çfarë jeni duke bërë në nivelin
tematik?
MUNRO: Mirë, kjo nuk është diç e bërë në mënyrë aq të vetëdijshme.
Unë mund t’i shoh mënyrat të cilat një tregim e çojnë në rrugë të gabuar.
Unë gjërat negative i vërej më lehtë se gjërat pozitive. Disa tregime
nuk funksionojnë aq mirë sa dhe tregimet e tjera, dhe disa janë më të
lehta nga idetë e përgjithshme se tregimet e tjera.
INTERVISTUESI: Më të lehta?
MUNRO: Ato duken më të lehta për mua. Se nuk e ndjej një angazhim
të madh në to. Isha duke e lexuar autobiografinë e Muriel Sparks-it. Ajo mendon,
pasi është një e krishterë, një katolike, se Zoti është autori i vërtetë. Dhe
ajo na thotë se është e nevojshme, e duhur dhe e dobishme të mos orvatemi
ta zëvendësojmë atë autoritet, të mos provojmë të shkruajmë fiksion rreth
kuptimit të jetës, që tenton të kuptojë çfarë vetëm Zoti mund ta kuptojë.
Kështu ai/ajo të shkruajë gjëra argëtuese. Mendoj se kjo është çfarë thotë ajo.
Nganjëherë mendoj të shkruaj qëllimisht tregime që do të jenë argëtuese.
INTERVISTUESI: Mund të na e japësh një shembull?
MUNRO: Mirë, mendoj se “Jack Randa Hotel” /Hoteli Jack Randa/ të
cilin unë e dua mjaft, funksionon si një tregim argëtues. Unë e dua këtë,

i n t e r v i s t a
sidoqoftë. Megjithëse një tregim si “Friend of my Youth” nuk funksionon
si tregim argëtues. Po funksionon në një mënyrë tjetër. Funksionon në
nivelin tim më të thellë.
INTERVISTUESI: Ka tregime në të cilat nuk ke pasur telashe fare t’i
shkruash?
MUNRO: Tregimin “Friend of My Youth” në fakt e shkrova shumë
shpejt. Prej një anekdote. Është një djalë i ri të cilin e njoh e që punon në
bibliotekën në Goderich dhe i kërkon gjërat për mua. Ai ishte në shtëpinë
time një natë dhe zuri të flist për fqinët e familjes së tij, fqinj që jetonin
në fermën ngjitur. Ata i takonin një religjioni që e ndalonte lojën me letra,
kështu ata loznin lojën Crokinole, e cila është një lojë me kuti të shënuara.
Ai vetëm më foli rreth kësaj, dhe unë pastaj e pyeta atë rreth familjes e
rreth religjionit, se në kë ata ngjanin. Ai i përshkroi ata njerëz dhe pastaj
më foli rreth skandalit të martesës: djalin e ri që përparon e që është një
anëtar i kishës së tyre dhe është i fejuar për vajzën më të vjetër. Pastaj
sesi motra më e re, e vogël dhe e pashme, mbeti shtatzënë, kështu që martesa
ka për të qenë e ndryshuar. Dhe ata vazhdojnë të gjithë të jetojnë së
bashku në të njëjtën shtëpi. Stafi për ndreqjen e shtëpisë, për ngjyrosjen
e saj, është po ashtu krejt i vërtetë. Çifti e ngjyrosi gjysmën e tyre të
shtëpisë, dhe motra më e vjetër nuk e ngjyrosi – vetëm gjysma e shtëpisë
ishte ngjyrosur.
INTERVISTUESI: Pati atje vërtet një kujdestare fëmijësh?
MUNRO: Jo, kujdestaren e fëmijëve e sajova, por emrin ia dhashë
unë. Ne e kishim një ngjarje për mbledhjen e fondeve në Blyth Theatre,
rreth dhjetë milje larg prej këtu. Secili kontribuonte diçka pë t’i shtuar
paratë nëpërpërmjet shitjes ankand, dhe dikush erdhi me idenë se unë
mund ta shisja në ankand të drejtën për ta pasur emrin e ofruesit më të
suksesshëm të përdorur si personazh në tregimin tim të radhës. Një grua
prej Toronto-s pagoi katërqind dollarë për të qenë personazhe. Emri i saj
ishte Andrey Atkinson. Mua papritmas më shkoi mendja, kjo është kujdestarja
e fëmijëve. Për të kurrë nuk kurrë nuk më ka rënë të dëgjoj diç më
tepër. Shpresoj se ajo nuk u merakos.
187

188
INTERVISTUESI: Cila ishte zanafilla e atij tregimi?
MUNRO: Kur fillova ta shkruaja këtë tregim, ne ishim në njërin nga
udhëtimet tona prej Ontario-s për British Columbia; ne shkonim atje
çdo vit në vjeshtë dhe ktheheshim me makinë në pranverë. Kështu unë
nuk isha duke shkruar, por duke menduar rreth kësaj familjeje në motele
natën. Atëherë i gjithë rrëfimi i nënës sime mbyllej rreth kësaj, dhe
pastaj unë e shihja për çka ishte tregimi. Do të thosha se ai tregim erdhi
me lehtësi. Dhe nuk pata me të ndonjë vështirësi. Unë e kam bërë personazhin
e nënës sime aq shpesh dhe kam shprehur ndjenjat e mia ndaj saj,
mua nuk më duhej të kërkoja t’i gjeja ato.
INTERVISTUESI: Keni disa nëna në tregimet tuaja. Ajo nënë e veçantë
shfaqet në tregimet e tjera dhe ajo duket shumë reale. Por, ashtu bën Flo,
vjehrra e Rose-s në “The Beggar Maid.”
MUNRO: Por Flo nuk ishte një person i vërtetë. Ajo ishte sikur dikush
nga njerëzit që unë i kisha njohur, ishte njëra nga ato personazhet e përziera
për të cilat shkrimtarët flasin. Mendoj se Flo është një personazh i fuqishëm
ngase unë e shkrova atë tregim pikërisht kur u ktheva të jetoja këtu
pasi kisha jetuar larg për njëzet e tre vjet. E gjithë kultura këtu më godet
me forcë shumë të madhe. Unë e ndjeva se bota të cilën isha duke e përdorur,
bota e fëmijërisë sime, ishte një kujtesë e botës së lëmuar-sipër në një
kohë në të cilën u ktheva prapa dhe u përballa me jetën e vërtetë. Flo ishte
mishërim i jetës së vërtetë, aq shumë e ashpër sa e kisha mbajtur mend.
INTERVISTUESI: S’ka mëdyshje që ju keni udhëtuar shumë, por vepra
juaj duket të jetë rrënjësisht e informuar nga një ndjeshmëri rurale. A gjeni
se tregimet që ju hasni rreth e qark këtu janë më rikumbuese për ju, apo ju
përdorni po aq material prej jetës suaj të kaluar në qytet?
MUNRO: Kur jetoni në një qytet të vogël ju dëgjoni më shumë gjëra,
për të gjitha llojet e njerëzve. Në një qytet ju kryesisht i dëgjoni rrëfimet
për llojin tuaj të njerëzve. Nëse jeni grua, këto do t’i dëgjoni me shumicë
prej shoqeve tuaja. Unë motivimet për tregimin “Differently”/Ndryshe/
i mora prej jetës sime në Victoria, dhe mjaft shumë për tregimin “White

i n t e r v i s t a
Dump.” Në tregimin “Fits”/Përshtatjet/ frymëzimin e mora prej një
incidenti të vërtetë dhe të tmerrshëm që ndodhi këtu – vetëvrasja e një
çifti në të gjashtëdhjetat e tyre. Në një qytet, unë vetëm do të kisha lexuar
rreth kësaj në një gazetë, kurse të gjitha fijet e rrëfimit nuk do t’i kisha
kapur assesi.
INTERVISTUESI: Ndryshe nga tregimet tuaja familjare, një numër
tregimesh tuaja mund të quhen historike. Shkoni ndonjëherë të shikoni për
këtë lloj materiali, apo ju vetëm prisni që ai të vijë ?
MUNRO: Unë kurrë nuk kam asnjë problem për gjetjen e materialit.
Unë pres që ai të vijë, dhe ky gjithnjë vjen. Sa i përket materialit, unë jam e
vërshuar prej tij dhe kjo paraqet problemin. Për pjesët historike më është
dashur të kërkoja shumë nga faktet. Unë di për vitet për të cilat dëshiroja
të shkruaja një tregim rreth njërës zonjë shkrimtare Viktoriane, njërës
prej autoreve të kësaj hapësire. Vetëm nuk mund ta gjeja vargun që e kërkoja
me të vërtetë, e gjithë kjo ishte sa e keqe, aq dhe qesharake. Doja ta
kisha këtë pakëz më të mirë se ajo. Kështu unë e shkrova tregimin. Kur isha
duke e shkruar atë tregim, shikova në shumë gazeta të vjetra, pastaj llojin
e materialit që burri im e ka rreth e rrotull – ai bëri kërkime historike për
Provincën Huron, pjesë jona e Ontario-s. Ai është një gjeograf në pension.
Kam marrë pamje shumë të forta të qytetit, të cilat unë i quaj Walley. Kam
marrë shumë imazhe të fuqishme nga copa të prera gazetash. Pastaj, kur
unë kam nevojë për material specifik, nganjëherë do ta gjej në bibliotekë
njeriun që do ta bëjë këtë gjë për mua. Për t’i gjetur gjërat rreth veturave
të vjetra apo diçka asisoji, apo për the Presbyteran Church/Kishën Presbiterane
të vitit 1850. Ai është i mrekullueshëm. Nuk përton ta bëjë këtë.
INTERVISTUESI: Ç’keni për të thënë për ato hallat, hallat e mrekullueshme
që shfaqen.
MUNRO: Halla ime e madhe dhe gjyshja ime ishin shumë të rëndësishme
në jetët tona. Në fund të fundit, familja ime jetoi në një ndërmarrje
kolapsi të një ferme dhelprash e vizonësh. Tamam përtej pjesës me emër
të keq të qytetit, dhe ATO jetonin në qytetin e vërtetë, në një shtëpi të
mirë, dhe ato e mbanin gjallë civilizimin. Kështu atje gjithnjë pati tension
189

ndërmjet shtëpisë së tyre dhe shtëpisë sonë, por qe shumë me rëndësi
që unë i pata ato. Unë e doja atë kur isha vajzë e vogël. Pastaj, kur isha një
adoleshente, ndihesha më tepër e rënduar nga kjo. Nëna ime nuk ishte në
rolin e femrës udhëheqëse në jetën time deri në atë kohë, edhe pse ajo ishte
një person jashtëzakonisht i rëndësishëm, ajo nuk ishte më personi që
i vendos standardet. Kështu që këto gra të moshuara e morën atë rol, dhe
anipse ato nuk vendosën ndonjë standard për të cilin unë isha e interesuar,
aty pati një tendosje e vazhdueshme, gjë që kishte e rëndësi për mua.
INTERVISTUESI: Atëherë ju në fakt nuk lëvizet në qytet siç bënë nëna
e vajza në “LIVES OF GIRLS AND WOMEN”?
MUNRO: Lëvizëm për një dimër. Nëna ime erdhi me vendimin se
dëshironte ta merrte një shtëpi me qira në qytet për një dimër, dhe ajo e
mori. Kështu ajo dha një drekë zonjash; se provoi të futej në shoqërinë e
cila për të ishte plotësisht e padepërtueshme. Ajo nuk mund të depërtonte
në këtë shoqëri. Atje thjesht nuk pati mirëkuptim. Unë e mbaj mend
kur qe kthyer në shtëpinë në fermë, e cila ishte e zënë nga burrat, nga babai
dhe vëllai im, dhe ju nuk do të shihnit më model mbi linoleum. Dukej
sikur balta kishte rrjedhur nëpër shtëpi.
INTERVISTUESI: Ka ndonjë tregim që ju e pëlqeni e të tjerët jo? Ka
ndonjë tregim të cilin burri juaj nuk e pëlqen, për shembull?
MUNRO: Unë e pëlqeja shumë tregimin “The Moon in the Orange
Street Skating Rink”/Hëna në rrugën e verdhë, shesh patinazhi/, por Gerry
nuk e pëlqente . Ky ishte sajuar prej anekdotave të cilat ai m’i kishte
treguar për fëmijërinë e tij, kështu unë mendoj se ai kishte pritur që ato
të dilnin krejtësisht ndryshe. Pasi kam menduar se ai do t’i pëlqente ato,
unë nuk kisha shqetësime. Dhe atëherë ai tha, Mirë, ky tregim nuk është
njëri nga tregimet e tua më të mira. Kjo është hera e vetme që ne patëm telashe
për diçka që unë shkrova. Që atëherë ai ka qenë vërtet i kujdesshëm
rreth moslseximit të diçkaje derisa unë jam larg, dhe pastaj në qoftë se ai
e pëlqen atë, ai do ta përmend këtë, ose ndoshta nuk do ta përmendë fare.
Unë mendoj se kjo është mënyra që ju keni për ta përdorur në një martesë.
190

i n t e r v i s t a
INTERVISTUESI: Duket se shumica e tregimeve tuaja janë të bazuara
në Ontario. Isht ygjedhje juaja për të jetuar këtu tani apo jua diktuan
rrethanat?
MUNRO: Tani që unë u ndodha këtu, duhej të zgjedhja për të jetuar.
Kjo ishte shtëpia e nënës së Gerry-t, dhe ai ishte duke jetuar atje që të
përkujdesej për të. Dhe babai im dhe njerka ime jetonin po ashtu në rajon;
ne e ndiem se ishte një periudhë e kufizuar kohe kur ne do të jemi në shërbim
të këtyre njerëzve të moshuar. Dhe pastaj ne do ta ndërronim vendin.
Atëherë, sigurisht, për arsye të ndryshme, kjo nuk ndodhi, ata jetuan edhe
më tej, dhe ne jemi ende këtu. Njëra prej arsyeve të qëndrojmë tash është
se peizazhi është aq i rëndësishëm për ne të dy. Kjo është një gjë e madhe
të cilën ne e kemi të përbashkët. Dhe falë Gerry-t, unë e kuptoj vlerën
dhe rëndësinë e kësaj në mënyrë krejt ndryshe, unë nuk e kam të njohur
ndonjë peizazh tjetër apo vend, liqen apo qytet këtillë. Dhe e kuptoj këtë
tash, se unë kurrë nuk do ta braktis.
INTERVISTUESI: Ishte Vancouver-i më pak i dobishëm për material?
MUNRO: Unë kam jetuar në periferi, së pari Vankuverin Verior, pastaj
në Vankuverin Perëndimor. Në Vankuverin Veriorr, burrat që të gjithë
largoheshin në mëngjes dhe ktheheshin natën, gjithë ditën aty mbeteshin
vetë amviset dhe fëmijët. Atje kishte shumë shoqërim joformal, dhe ishte
vështirë të jesh vetëm.
Atje kishte shumë bisedë konkurruese rreth makinave pluhurthithëse
dhe makinave për larjen e rrobave të leshta, dhe unë isha me të vërtetë
e nervozuar. Kur e kisha vetëm një fëmijë, e vendosja atë në karrocë
fëmijësh dhe shëtisja me milje për t’iu shmangur thirrjeve për kafe. Kjo
ishte shumë më kufizuese dhe shkatërrimtare sesa kultivimi i tokës që unë
e rrisja brenda. Aq shumë sende ishin të ndaluara – sikur marrja e diçkaje
seriozisht. Jeta kishte marrë drejtimin për të qenë shumë e kufizuar, sikur
radha e argëtimeve të lejuara, mendimeve të lejuara, dhe mënyrave të lejuara
e të qenit një grua. E vetmja zbrazje e energjive, mendoja unë, ishte flirtimi
me burrat e grave të tjera në festime, kjo ishte vërtet e vetmja mundësi
që diçka vinte dhe që ju mund ta ndienit se ishte reale, pasi i vetmi kontakt
që mund ta kishit me meshkuj, e që kishte ndonjë vërtetësi në këtë, për
191

mua dukej të jetë kontakti seksual. Ndryshe, meshkujt rëndom nuk flisnin
me ju, apo nëse flisnin ata flisnin të shumtën prej më të ngriturit tek më
e ulëta. Unë e kam takuar një profesor fakulteti apo dikë tjetër, dhe nëse
unë di diçka rreth të cilës ai di, kjo nuk konsiderohej bisedë e pranueshme.
Meshkujt nuk dëshironin ti të flisje, dhe as gratë nuk e donin këtë. Kështu
bota që ju kishit ishte biseda e botës femërore, biseda rreth llojit më të
mirë të dietës, apo biseda për përkujdesje më të mirë të rrobave të leshta.
Unë isha me gratë e njerëzve të alpinizmit. E urreja këtë aq shumë, sa kurrë
nuk kam qenë në gjendje të shkruaja rreth kësaj. Pastaj në Vankuverin
Perëndimor, kjo ishte më tepër lagje e jashtme e përzier e qytetit, çiftet nuk
ishin të gjitha të reja, dhe atje zura miq të mëdhenj. Ne flisnim rreth librave
dhe skandaleve dhe qeshnim për gjithçka, si vajza të shkollës së lartë.
Kjo ishte diçka rreth së cilës unë dëshiroja të shkruaja e nuk shkrova, për
shoqërinë shkatërrimtare të grave të reja , të gjitha duke e mbajtur njëra
tjetrën gjallë. Por shkuarja në Victoria dhe hapja e librarisë ishte gjëja më
e mrekullueshme që ndodhi ndonjëherë. Kjo ishte diçka e madhe pasi të
gjithë njerëzit e krisur në qytet vinin nëpër librari dhe flisnin me ne.
192
INTERVISTUESI: Si ju erdhi ideja ta fillonit punën në librari?
MUNRO: Jim dëshironte ta lëshonte Eatons-in, dyqanin e madh të
ministrisë në qytet. Ne ishim duke llafosur rreth asaj se si do të dëshironte
ai të shkonte në ndonjë lloj biznesi, dhe unë thashë, “Shiko, nëse ne do
të kishim një dyqan të librave unë do të ndihmoj.” Secili mendonte se ne
do të rrënohemi, dhe, natyrisht, ne pothuajse u rrënuam. Ne ishim shumë
të varfër por në atë kohë dy vajzat e mia më të rritura të dyja ishin në
shkollë, kështu unë mund të punoja gjithë kohën në dyqan dhe kështu
bëra. Kjo është periudha ime më e lumtur në martesën e parë.
INTERVISTUESI: A e kishit gjithnjë ndjenjën se martesa nuk do të zgjaste?
MUNRO: Unë isha sikur një vajzë Viktoriane – presioni të martohesha
ishte aq i madh, ndokush e ndiente se kjo qe diçka të dalësh nga rruga.
Mirë, unë kam për ta bërë këtë, dhe ata nuk do të më mërzisnin më rreth
kësaj, dhe pastaj unë do të jem një person real dhe jeta ime do të fillojë.
Mendoj se unë u martova që të isha në gjendje të shkruaja, të ulesha dhe

i n t e r v i s t a
ta përqëndroja vëmendjen në gjërat e rëndësishme. Tash kur shikoj prapa
në ato vite të hershme, nganjëherë mendoj, Kjo ishte një grua e re zemërgur.
Unë tash jam grua shumë më tepër klasike nga sa isha atëherë.
INTERVISTUESI: A nuk duhet ndonjë artist i ri, në ndonjë nivel, të jetë
zemërgur?
MUNRO: Kjo është më keq nëse je grua. Unë dëshiroj të mbahem
duke i marrë në telefon fëmijët e mi dhe t’iu them, Jeni të sigurt se jeni
si duhet? Unë nuk mendoja të jem një aso… çka natyrisht do t’i bënte ata
të tubuar pasi kjo do të tregonte se ata janë një lloj i mallit të dëmtuar.
Një pjesë e imja ka qenë e munguar për ata fëmijë, dhe fëmijët i zbulojnë
gjërat si këto. Jo se unë i shpërfilla ata, por isha e gjitha e thëthitur. Kur
vajza ime më e madhe ishte rreth dy vjeçe, ajo vinte aty ku unë isha e ulur
te makina e shkrimit, dhe unë do ta shtyja atë me njërën dorë dhe me
dorën tjetër do të prekja tastet në makinën e shkrimit. Unë i pata treguar
asaj për këtë. Kjo ishte diçka e keqe pasi kjo e bënte atë armiqësore për
atë çka ishte më e rëndësishmja për mua. Ndjej se gjithçka e kam bërë së
prapthi, kjo shkrimtare plotësisht ishte e lojtur në atë kohë kur fëmijët
ishin të vegjël dhe dëshpërueshëm patën nevojë për kujdesin tim më të
madh. Dhe tash, kur ata nuk kanë nevojë për mua fare, i dua aq shumë.
Vështroj e përgjumur shtëpinë dhe tjerr fillin e mendimeve, Atje duhej të
kishte pasur darka e gosti më tepër.
INTERVISTUESI: Ju fituat çmimin the Governor- General’s Award për
librin tuaj të parë, i cili është afërsisht i barabartë me the Pulitzer Prize
në vendin tonë. Në SHBA rrallë ndonjëherë ndodh që libri i parë të fitojë
një çmim aq të lartë. Kur kjo ndodh karriera e shkrimtarit shpesh duket të
pësojë më pas.
MUNRO: Mirë, unë nuk isha e re, për një gjë të ndodh kështu. Por
kjo ishte e vështirë. Unë kisha një vit kur nuk mund të shkruaja ndonjë gjë
pasi isha aq e zënë duke menduar.Unë duhet t’i përvjel mëngët të shkruaj
roman. Unë nuk e pata barren e asaj se kisha krijuar një best-seller të
madh për të cilin ndokush po fliste rreth e qark , siç ndodhi me Amy Tan
dhe librin e saj të parë për shembull. Libri im u shit shumë pak, dhe as-
193

kush – edhe pse e kishte fituar çmimin the Governor-General’s Award –
askush nuk kishte dëgjuar për të, ju do të shkonit nëpër librari dhe do të
pyesnit për të, dhe ata nuk do ta kishin.
INTERVISTUESI: Kanë vlerësimet rëndësi për ju? A ndjeheni se keni
mësuar prej tyre? Keni qenë të lënduar ndonjëherë prej tyre?
MUNRO: Po edhe jo, pasi vërtet nuk do të mësoni shumë prej vlerësimeve,
prapëseprapë ju mund të jeni shumë e lënduar. Aty është ndjenja
e poshtërimit publik rreth një vlerësimi negativ. Edhe pse kjo vërtet nuk
ka rëndësi për ju, ju do të duhej më parë të duartrokiteni se sa të jeni përzënë
me fishkëllima nga skena.
INTERVISTUESI: Ishit ju një lexuese e madhe derisa po rriteshit? Cila
vepër, nëse qe ndonjëra, pati ndikim në ju?
MUNRO: Leximi me të vërtetë ishte jeta ime deri në moshën tridhjetëvjeçare.
Ishte kjo koha kur unë isha duke jetuar në libra. Shkrimtarët e
Jugut të Amerikës ishin shkrimtarët e parë të cilët më vunë në lëvizje pasi
ata me treguan se mund të shkruash për qytetet e vogla, njerëzit ruralë,
për atë lloj jete të cilën unë e njoh aq mirë. Ajo që më interesonte mua
rreth shkrimtarëve të Jugut, pa qenë vërtet e vetëdijshme për këtë, ishte
se shkrimtarët e Jugut që vërtet i doja ishin gra. Unë nuk e pëlqeja Faulkner-in
aq shumë. Unë pëlqeja Eulora Welty-n, Flannery O. Connor, Katherine
Ann Porter, Carson McCullers. Pata një përshtypje se gratë mund të
shkruanin rreth gjërave të pazakonta, për gjërat e lëna paksa më në skaj.
194
INTERVISTUESI: Të cilat ju gjithnjë i shkruat aq mirë.
MUNRO: Po. Kisha ndjenjën se ky ishte territori ynë, kurse romanet
e mëdha të rrjedhës kryesore për jetën reale ishin territor i shkrimtarëve
meshkuj. Nuk e di si e mora këtë përshtypje për të qenë në margjinë, kjo
nuk ishte se unë isha shtyrë atje. Mbase kjo ishte sepse unë isha rritur
në një hapësirë të lënë cazë mënjanë. E dija se kishte diçka rreth shkrimtarëve
të mëdhenj prej të cilëve unë ndjehesha sikur e kisha derën të
mbyllur, por nuk e dija plotësisht se çfarë ishte kjo. Kur e lexova për herë

i n t e r v i s t a
të parë D. H. Lawrence-n, isha tmerrësisht e trazuar. Kam qenë shpesh e
shqetësuarr nga vlerësimet e shkrimtarëve për seksualitetin femëror.
INTERVISTUESI: Cili është reagimi juaj ndaj realizmit magjik?
MUNRO: Unë e doja ONE HUNDRED YEARS OF SOLITUDE/NJËQIND
VJET VETMI/ e Markezit. E dua këtë roman. Por ky nuk mund të imitohet.
Ky duket i lehtë por nuk është. Është diç e mrekullueshme kur milingonat e
përlajnë foshnjën, kur virgjëresha ngrihet në qiell, kur patriarku vdes, dhe ky
i lëshon lulet për shi. Por tamam aq vështirë është ta heqësh nga dora dhe po
aq i mrekullueshëm është romani SO LONG, SEE YOU TOMORROW i William
Maxwell-it, ku qeni është personazh. Ai merret me një temë që ka mundësi të
jetë aq banale por që ky e shkruan në mënyrë aq mbresëlënëse dhe me sukses.
INTERVISTUESI: Çfarë mund të na thoni për besimin në veten tuaj?
Ka ndryshuar ky gjatë viteve?
MUNRO: Në shkrime, unë gjithnjë kam pasur mjaft besim në vete,
përzier me një druajtje se ky besim mos është plotësisht i vënë gabim.
Në njëfarë mënyre mendoj se besimi im në vetvete vinte pikërisht prej të
qenit e heshtur. Pasi jetoja jashtë rrjedhave kryesore, unë nuk kuptoja se
gratë nuk bëheshin aq lehtë shkrimtare sikurse burrat, dhe as bëheshin
lehtë shkrimtarë njerëzit nga një klasë më e ulët. Nëse e dini se mund të
shkruani bukur mirë në një qytet ku vështirë e takoni dikë tjetër që lexon,
ju pa dyshim që mendoni se kjo është një dhuratë e rrallë.
INTERVISTUESI: Ju keni qenë një mjeshtre e drejtimit të qartë të
botës letrare. E bënit këtë me vetëdije apo e varur nga rrethanat?
MUNRO: Kjo me siguri ishte për një kohë të gjatë e varur nga rrethanat,
por pastaj u bë një çështje e zgjedhjes. Mendoj se unë jam një person
miqësor por që nuk jam shumë e shoqërueshme, Pikërisht për shkak të të
qënit një grua, një shtëpiake, dhe një nënë, unë dua të rrok sa më shumë
kohë. Kjo përkthehet sikur të jem e frikur prej ikjes së saj. Unë do ta kisha
humbur besimin në veten time. Do të kisha dëgjuar shumë llaf të cilin nuk
do ta kisha kuptuar.
195

INTERVISTUESI: Ishte komuniteti ku ju u rritët i kënaqur rreth karrie
rës tuaj?
MUNRO: E kishin të njohur se kisha pasur të botuara tregime atykëtu,
por shkrimi im nuk ishte i pëlqyer, as konsiderohej të ketë sukses.
Kjo nuk ka shkuar aq mirë në vendlindjen time. Seksi, gjuha e keqe, pamundësia
për ta kuptuar. .. Gazeta lokale botoi një kryeartikull për mua.
Një këqyrje e thartuar vetanalizuese/shikim meditues brenda i jetës…
Dhe një personalitet i deformuar projektuar mbi… Babai im ishte tashmë
i vdekur kur ata e bënë këtë. Ata nuk do ta bënin këtë derisa babai ishte
gjallë, pasi secili vërtet e donte atë. Ai ishte aq i pëlqyer dhe i respektuar,
sa secili e heshti këtëpaksa. Por pasi ai vdiq, kjo ishte ndryshe.
INTERVISTUESI: Por ai e pëlqente veprën tënde?
MUNRO: Por ai e pëlqente veprën time, po, dhe ai ishte shumë krenar
për këtë. Ai lexonte shumë, por gjithnjë ndjehej pakëz i shqetësuar rreth
leximit. Dhe atëherë ai e shkroi një libër tamam para se të vdiste, i cili qe
botuar pas vdekjes. Ky ishte një roman për familjet e para të vendosura në
pjesën e brendshme jugperëndimore, vendosur në një periudhë pikërisht
para jetës së tij, duke përfunduar kur ai ishte fëmijë. Ai kishte prirje të
vërteta si shkrimtar.
INTERVISTUESI: Mund të na citosh një paragraf?
MUNRO: Në një kapitull ai përshkruan si ishte shkolla për një djalosh
i cili jetoi cazë më herët aty ku jetoi ai. “Në muret e tjera ishin disa harta ngjyrë
kafe me shkëlqim të humbur. Vende interesante sikur Mongolia ishin
treguar në to, ku banorë të shpërndarë kalëronin në xhaketa lëkurëdashi
mbi kuaj të vegjël. Qendra e Afrikës ishte një hapësirë e zbrazët e shënuar
vetëm me krokodilë me gojët e hapura dhe luanët të cilët i mbanin njerëzit
e zi të nënshtruar me kthetrat e mëdha. Në qendër fare zotëriu Stanley
ishte duke e përshëndetur zotëriun Livingston, të dy duke mbajtur kapela.”
INTERVISTUESI: Keni njohur diçka nga jeta juaj në këtë roman?
196

i n t e r v i s t a
MUNRO: Jo nga jetaime, por kam njohur një pjesë të madhe të stilit
tim. Këndin e vështrimit, i cili nuk më befasonte sepse në përgjithësi e dija
se ai e kishte.
INTERVISTUESI: Ka lexuar nëna juaj ndonjërin prej librave tuaj para
se ajo të vdiste?
MUNRO: Nëna ime nuk do t’i pëlqente ato. Unë nuk do të duhej
menduar ashtu – seksi dhe fjalët e këqia. Në qoftë se ajo kishte qenë mirë,
unë d duhej të bëja një luftë të madhe dhe të thyhesha me familjen në
mënyrë që të botoaj ndonjë gjë.
INTERVISTUESI: Ne nuk iu bëmë pyetje rreth ditës tuaj të punës. Sa
ditë gjatë javës në fakt ju shkruani?
MUNRO: Unë shkruaj çdo mëngjes gjatë shtatë ditëve të javës. Filloj
rreth orës tetë dhe përfundoj në orën njëmbëdhjetë. Pastaj pjesën e
mbetur të ditës bëj gjëra të tjera, nëse qëllon të mos jem duke e punuar
variantin përfundimtar apo po të mos jem duke shkruar diçka që dëshiroj
për ta vazhduar, me ç’rast do të punoj gjithë ditën me ndërprerje të vogla.
INTERVISTUESI: Jeni rigoroze rreth këtij orari, edhe nëse ka ndonjë
dasmë apo ngjarje që kërkojnë praninë tuaj?
MUNRO: Unë kam një shtrëngesë sa i përket një numri të caktuar
faqesh në planin e një dite. Nëse e di se do të shkoj diku në një ditë të
caktuar, do të provoj t’i shkruaj ato faqe shtesë para afatit. Kjo është aq
detyruese, aq e pakëndshme. Por unë nuk ngel shumë prapa, kjo më duket
disi thuajse do ta humb hapin. Kjo ka diçka lidhje me plakjen. Njerëzit
bëhen shtrëngues rreth gjërave sikur këto. Unë tash po ashtu jam shtrënguese
sa shumë mund të ec brenda ditës..
Nga anglishtja: Zymber Elshani
197

198

dossier
Claudio magris
199

200

d o s s i e r
Claudio Magris, shkrimtar dhe gjermanist, një nga eseistët më të
shquar bashkëkohorë dhe një nga studiuesit më gjenialë të letërsisë së
Europës Qendrore, trashëgimtar i traditës së madhe kulturore triestine,
lindi më 10 prill 1939 në Trieste. Bota e fëmijërisë dhe e adoleshencës
së tij është pikërisht Trieste, qytet “kufiri” plurietnik dhe plurikulturor.
Përveç se me qytetin e lindjes, formimi i tij intelektual është i lidhur edhe
me Torinon. Në fakt Magris diplomohet në Torino, në vitin 1962 për Gjuhë
dhe Letërsi Gjermane me Lionello Vincenti-n. Mbasi kreu praktikën në
Universitetin e Freiburg-ut, Magris u bë profesor i gjuhës dhe letërsisë
gjermane në Universitetin e Torinos nga viti 1970 deri në 1978, ndërsa tani
jep mësim në Universitetin e Triestes. Ndër esetë dhe studimet kritike më
të rëndësishme përmendim Tre studime mbi Hoffmann-in (1969), botimi
në vitet Shtatëdhjetë i Larg nga ku, Joseph Roth dhe tradita hebraikoorientale
(1971) Pas Fjalëve (1978). Për të vazhduar me Itaka e përtej
në vitin 1982. Dhe në 1984 boton Unaza e Klarisës. Në vitin 1986 Magris
boton kryeveprën e tij, Danubi, - një udhëtim sentimental në kohë dhe
hapësirë. Studiues i teatrit në gjuhën gjermane dhe përkthyes i pjesëve
teatrale (të Buechner, Kleist, Ibsen, Scnitzler) – mat forcat në zhanrin e
dramës dhe në vitin 1988 boton Stadelmann. Mbas romanit të shkurtër
Një tjetër det (1991) në vitin 1995 boton Zërat. Në vitin 1987 shkrimtari
triestin fiton me Mikrokozmose çmimin prestigjioz Strega, ndërsa në vitin
1999 i kthehet eseistikës me Utopi dhe Zhgënjim, Ese 1974-1998. Ekspozita,
në vitin 2001. Në vitin 2005 del poema Qorrazi dhe para se të mbyllet viti
201

përshkojmë sërish nën shoqërinë e autorit itineraret e librit Të udhëtosh
pafund. Një fletore e mrekullueshme udhëtimesh – rreshta të dendur boje
dhe jete të jetuar. Në shumë ese, hyrje, parathënie, elzevire – sidomos tek
Corriere della sera – Magris analizon letërsinë e shekullit tonë në mënyrë
të veçantë atë të Europës Qendrore dhe Skandinavisë, si metaforë e krizës
së qytetërimit modern. Ndër intelektualët më të mëdhenj të Nëntëqindës,
ai ka aftësinë të kuptojë dhe interpretojë sistemet e mëdha historike,
sociale dhe letrare duke i bërë të kuptueshme edhe për lexuesin me më
pak përvojë. Në vitin 2008 nominohet për çmimin Nobel në Letërsi.
202
Valcellina
Claudio Magris
Fusina bëhet gjithmonë të shtunën e fundit të gushtit. Kështu quhet
në Malnisio festa për kallinjtë e parë të misrit që piqen në një çeltinë me
bar, në këmbë të malit Sarodonis dhe që hahen me pan di sorc, bukë misri.
Njerëzia ngjitet në këmbë nga fshati e mbërrin me makina nga Udine, nga
Trieste, edhe nga më larg duke sjellë djathra e verë; njerëz që i kanë lënë
të rinj këto vende apo djem e nipër të atyre që janë larguar më parë, tok
me ndonjë që ka mbetur. Çdo udhëtim është mbi të gjitha një kthim, edhe
pse kthimi thuajse gjithmonë zgjat shumë pak e shpejt mbërrin ora e
ikjes. Në këto lugina të ashpra, dikur ndër më të varfrat e Friulit të varfër
rrëzë mali, burrat emigronin, shkonin të hapnin miniera apo të ndërtonin
rrugë e hekurudha në Francë ose në Siberi, dhe gratë me kanistrat në
shpinë plot lugë e luare druri, shkonin në këmbë nga një fshat në tjetrin
për të shitur mallin e tyre shtëpi më shtëpi, duke fjetur në hendeqe e
në grazhde, por qëllimi i udhëtimit për të gjithë ishte, çdo herë, kthimi i
shkurtër.
Edhe xhaxhai apo xhaxhai i babait të stërgjyshes, granatier i ri i
Napoleonit, ishte kthyer në këmbë nga fushata e Rusisë, mbas disa vjet
burgimi dhe shtegtimesh, e kur kishte mbërritur në Malnisio në fillim
bashkëfshatarët nuk e kishin njohur. Disa dhjetëvjeçarë më vonë, në
’66, gjatë luftës së tretë të pavarësisë, tregojnë se, tepër plak dhe i fortë,
kishte organizuar një batalion të kundraligjshëm për të afruar ushtrinë

d o s s i e r
italiane me aksionet partizane kundër austriakëve, por kishte qepur dhe
një flamur me moton “të bëhemi italianë për t’u bërë më pas francezë”.
Empereur-i, që i kishte marrë rininë mes borërave ruse, mundimeve
dhe betejave i pat lënë nostalgjinë për diçka të madhe, për një ndryshim
revolucionar të botës. Mbase nga kjo largësi u vjen nipërve, pavarësisht
nga gjithçka tjetër, një parapëlqim për Marsigliesen më tepër se për
Marshin e Radetzkyt.
Emri i katragjyshit është i panjohur, regjistrat e famullisë së Malnisios
mbërrijnë deri në gjeneratën e mëpasme. Edhe fusina për shumë vetë
është një kthim. Luciano Daboni që e organizon me autoritet metodik,
njihet për studimet e tij në matematikë dhe për kontributin shkencor
në llogaritjen e probabilitetit që formalizon paparashikueshmërinë dhe
rastësinë e jetës; edhe Dario Magris, zëvendësi i tij i denjë, ka mësuar nga
arti i Hipokratit se jeta e mbi të gjitha vdekja, që megjithatë ai di ta mbajë
mirë larg, nuk të lejojnë të bësh programe dhe nuk i respektojnë afatet.
Por edhe për dy njerëzit e shkencës ajo e shtunë fund gushti i shmanget
kaosit mbizotërues në gjithësi, papërcaktueshmërisë dhe pabesisë së
gjërave, dhe është një siguri e padiskutueshme, përvjetor që i bindet një
nevoje të hekurt, rreth së cilës koha mbështillet e rrotullohet siç toka
përreth boshtit të saj.
Nuk është e pakëndshme t’i bindesh ligjit që përcakton kthimin në
këtë vend nga ku në dhjetëvjeçarët e fundit të shekullit të kaluar gjysh
Sebastiani, në moshën trembëdhjetëvjeçare, shkoi në Trieste ku nisi të
ngjiste shkallët e para të borgjezisë, ndërsa vëllai i tij, Barba Valentin,
mbeti në Malnisio të punonte fushat, deri nëntëdhjetë e dy vjeç, e të
lexonte e të rilexonte mbrëmjeve – dimri në stallë – Të Mjerët, Të Fejuarit,
Guerino Meskini, Mbretërit e Francës dhe një enciklopedi botërore në dy
vëllime.
Malnisio ka një mijë banorë që ndajnë mes tyre pak mbiemra, të
cilëve shpesh u shtohen nofka për të dalluar familjet e ndryshme, që
ndryshe do të ngatërroheshin në një magmë të vagullt, të ngjashme me
qumështin e mpiksur që sipas Menocchios, mullisit heretik të Montrealit
të afërt djegur në Pesëqindën mbi turrën e druve për metaforat e tij, i
kishte dhënë origjinën gjithësisë, njerëzve dhe vetë Zotit. Në shpinë të
Malnisios, drejt Avianos dhe Pordenones, lugina zbret e shpalohet, plot
ajër e hapësirë; nga ana tjetër përtej Montrealit, nis e kreshpëruar dhe
203

e gërmuar mes shkëmbinjve, Valcellina e vërtetë, që deri në fillimet e
shekullit ishte jashtë çdo komunikimi me botën, përveç një dhiareje që
përshkonte qafën La Croce. Duheshin dhjetë orë më këmbë të çoje nga
Maniago në Erto, fshati i fundit i luginës, ushqimet e nevojshme për të
mbijetuar.
Malnisio është kapluar mes fushave me misër; në verën e vonë
kallinjtë e misrit janë trofe të artë barbarësh, por fshati thuajse e ka
harruar varfërinë shekullore e të vonë, është i i gjallë e i shplodhët,
mallkimi i vjetër për të punuar tokën ka farkëtuar njerëz të fortë që e kanë
mposhtur atë. Fshati që nis për pak metra ndodhet larg, mjerimi është
hequr ashtu si bajgat e lopës nga rrugët. Tani është pamja, ndjenja fisnike,
që shquan në dekorin e shtëpive realitetin e vendit, që njëherë e një kohë
njihej e dallohej përmes tingujve, erërave dhe shijeve, një tufë kallamash
që mbrëmjes mbrapa një shtegu përkulej me një fëshfërimë më të fortë se
tjetërkund, një rrugë më e rrahur se të tjerat prej kafshëve që ktheheshin
nga kullota, një tufë e madhe bari të prerë që shpërhapte një aromë më të
athët, kokrrat e nxehta të kallirit të misrit që të shkrihen në gojë, erëmimi
i verës clinton me shijen vet pak më të athët të luleshtrydhes pë rzier me
verën bacň, vjelë prapa shtëpisë.
Nga sheshi, qendër e fshatit, zë fill në drejtim të malit Sarodinis,
Calle Grande, (Rruga e Madhe) sot rruga e Risorxhimentos e në kohët
e vjetra “vial maior„ apo “rruga mbi kufi„, e rrethuar me hendek mbas
së cilit vendasit strehoheshin kur kishte kërcënime apo sulme nga ajri.
Rreth asaj rruge grupoheshin pronat e vogla – shtëpi, stalla, ndonjë fushë
– trungje të vjetër familjarë të vendit.
Kisha në shesh i është kushtuar shën Joan Pagëzorit e ka një histori
shumëshekullore rindërtimesh e restaurimesh. I vrazhdë e i mbuluar me
lëkurë të egra, profeti i sertë i shkretëtirës nuk ofron ndjenja serafike dhe
pajtimtare; jo më kot ai ishte për bogomilët e Bullgarisë një lajmëtar i
territ, ndërsa për mandeit, edhe ata në luftë me botën materiale në dorë të
së keqes, ishte mjeshtri suprem, rreptësisht superior ndaj Krishtit. Edhe
kisha e Malnisios ka qenë më tepër teatër mizorish sesa paqeje; qysh në
fund të shekullit të XVI, bashkëjetesa e famulltarëve të Malnisios me ata
të Grizzos fqinjë, ndonëse njësoj të kënaqur nga marrja e pavarësisë prej
kryefamullisë së Shën Mërisë së Montrealit, i linte vend grindjeve gjithë
mllef dhe festa e shenjtorit mbrojtës gjaknxehtë, ndonëse e gazmuar
204

d o s s i e r
prej psaltirit gjerman luajtur nga Menocchio dhe nga biskotat me fara
lulëkuqeje që shiten rrugëve për të pangopurit, mund të degjeneronte
në përleshje të përgjakshme, si më 24 qershor 1584 kur kryefamulltari
Odorico, që banonte në Grizzo, mbasi i kish ofenduar malnisianët iu desh
të mbrohej me kamë dhe të shmangte gjuajtjet e sakicës dhe heshtës. Dy
shekuj më vonë, “procurator fabricario” Sebastiano Magris, që mbante
regjistrat e arkës së famullisë, ankohej për dëmet e shkaktuara nga
rrugaçët që ngjiteshin deri në çati, duke thyer tjegullat dhe duke bërë që
shiu të binte brenda në navatë.
Në brendësi, Krishti i Travos, vepër e një gdhendësi anonim të
Shtatëqindës, e bën për një çast të besueshëm, me mëshirën e thatë e të
dhembshur të drurit, hipotezën e guximshme që çdo kishë e thjeshtë, me
mjerimin dhe vogëlsirat e saj, është një strehë ku mund të strukesh ndërsa
je për rrugë drejt tokave e qiejve të rinj. Sigurisht që të lind kërshëria
të dish se çfarë nuk shkonte në atë Ringjallje të Krishtit pikturuar sipër
portës anësore në anën e djathtë, që më 1903 ipeshkvi i Concordias,
Francesco Isola, e shihte si “të pahijshme” deri në atë pika sa ta fshinte
dhe ta zëvendësonte nga vepra aktuale Shën Domenico Guzman gjatë
lutjes.
Nën korin e organos, dy rrëfyestore risjellin jehonën e modeleve të
kudërreformës – që parashikonte, bri kthinës për priftin, për t’i rifreskuar
kujtesën, vendosjen e e listës së Casus Reservati, faje për të cilat vetëm
ipeshkvi apo papa mund të jepnin pafajësinë. Në atë rrëfyestore, këtu e vite
më parë, mund të të ofrohej një dëgjim bujar për fajet e tua të rëndomta.
Prifti pinte mjaft, luftonte si të mundtte kundër atij demoni; ndonjë
vendali zbavitej duke i ofruar për të pirë, për ta dehur deri pas mesnate
e duke e bërë kështu të kryente sakrilegj që e përcillte të nesërmen në
meshë. Në fund beteja mes tij dhe verës u fitua nga vera dhe ai përfundoi
si mos më keq. Jeta e gjen shpesh mënyrën për të na mposhtur, me mjete
që çdo herë i përshtaten dobësisë sonë, verës, drogës, ambicies, frikës,
suksesit.
Për atë prift, përfunduar në atë mënyrë, kujtohen me mirënjohje
fjalët që thoshte në atë rrëfyestore, sigurisht jo më pak të zgjuara se shumë
të tjera të dëgjuara nëpër amvona e tribuna të ndritura, dhe mirësia e
zërit të tij. Në kishën bosh hyn një burrë; kur e pyet ku ndodhet zyra e
famullisë nuk përgjigjet, shikon shtrembër nga dy të çara të mprehta e të
205

ndritshme, drejtohet me hapa të vegjël për nga rreshtat e parë të bankave
përkulet e i merr erë njërës me kujdes të veçantë, pastaj del në shesh e
duke vrapur zhduket pas shtëpive.
Lumi Cellina, që pak kilometra më tej hap luginën në rrathë
danteskë, në Malnisio është kanalizuar në tubacionet e mëdha të centralit
të vjetër hidroelektrik të 1903-it, që tashmë po shndërrohet në muze. Pak
më larg, në Montreal gërmimet nxjerrin në dritë një të kaluar të hershme
të rëndësishme, Caelina e vjetër e përmendur nga Plini, shpata bronxi të
hedhura shekuj e shekuj më parë në ujra në homazh të hyjnive të lumit
dhe të vaheve. Por edhe industria ka tashmë një moshë të respektueshme
dhe paraqet, si në këtë Central-Muze, arkeologjinë e vet, turbina dhe
manometra gjigandë dhe fotografi solemne inxhinierësh mjekroshë që
kanë mposhtur ujrat; Teknika, garante e Paqes dhe e Progresit, është një
engjëll i gdhendur në një sarkofag.
Mes atyre inxhinierëve, kujton Paolo Bozzi, qe daja i tij Francesco
Harrauer, i specializuar për tubacionet që sillnin ujin në lakadredhat e
poshtme të luginës. Ishte martuar me një Mreule, farefis me Enrikon, të
ikurin, që kishte kërkuar jetën e vërtetë, bindjen tek vetmia dhe mohimi.
Ishte një grua me sy të mrekullueshëm ngjyrë sanëz, që me kalimin e
viteve zvogëloheshin në fytyrën gjithnjë e më të ngjallur; ndërsa burri
jepej gjithnjë e më tepër pas tubacioneve të tij të përforcuara, pleqëria
dhe trashja e izolonin nga proliksiteti i ekzistencës. Ishte e motra së cilës
inxhinier Harrauer i fliste tërë ditën për tubacionet e ajo, rrobaqepëse,
e ndante interesin e tij mes këtyre të fundit dhe punës së saj, përfshirë
edhe ndërresat që qepte me përdëllim për fretërit e një manastiri aty
afër, mbi portën e të cilit ishte shënuar motoja “ŕbstine sůstine„, frenim
i gojës përveçse për ushqimin e nevojshëm, fjalë që ajo i lexonte abstěne
sustěne, duke menduar se kjo e fundit donte të thosh, sipas kuptimit të
termit homonim dialektikor, susta.
Jo vetëm Baudelaire apo Montales i lejohet të përmbledhë në
pak vargje të dendur e enigmatikë, për kënaqësinë e interpretuesve,
kuptime të shumëfishta. Motra e inxhinier Harrauerit kishte arritur
të përqëndronte në një kuartinë, të denjë për ekzegjeza strukturaliste,
tërësinë e ekzistencës së saj, përpirë nga obsesioni hidraulik i të vëllait,
nga puna e prerjes dhe qepjes dhe nga frekuentimi i manastirit, dhe
206

d o s s i e r
kishte dëshirë t’i recitonte ato vargje ndërsa punonte, duke i mërmëritur
mes buzëve të mbyllura që shtrëngonin gjilpërat dhe gjilpërkat me kokë:
“Abstěne sustěne / mbathje për fretërit / tubacione të përforcuara / koca
për mua„, ku koca me siguri qe peshku shumë i shijshëm i detit.
Në Malnisio, mbiemrat e pakët – Muran, Borghese, Magris, Ongaro,
Favetta – shumëfishohen, ngatërrohen e ndahen gjithkush në një turmë
degëzimesh të treguara me nofka të ndryshme; Sior, Brusulata, Del Grillo,
Miu, Palazzo, duket se tregojnë shumë e asnjë. Dhembshuri, pakuptimsi,
origjinë e errët, kujtesë që humbet sa më shumë emra rifiton, gjurmë dhe
data. Stërgjyshja Santina, që ishte kujdesur për nipërit të mbetur jetimë që
fëmijë, mbas të nëntëdhjetave e kishte humbur pak busullën dhe e kishte
harruar plotësisht burrin e saj, herkulianin Favetta i Kuqi, që e thërrisnin
të zbuste demat e hazdisur, me të cilin kishte jetuar për rreth gjysmë
shekulli dhe kishin bërë fëmijë, e u fliste nipërve vetëm për të dashurin
e saj të parë vdekur në luftën e ’48 si ushtar austriak. Interpretimet e
hamendësuara, nga ato më materialiste në ato më psikanalitike më pak
të pëlqyeshme për stërgjyshin, janë të shumta. E megjithatë stërgjyshja
analfabete kishte gëzuar, për më tepër se tetëmbëdhjetë pesëvjeçarë,
një kujtese të shkëlqyer e i kishte përçuar nipërve të vetmin episod
historik të njohur prej saj, perandoresha Maria Teresa që strehohet tek
fisnikët hungarezë, të cilët i betohen për besnikëri dhe sipas versionit të
saj, i ofrojnë një fron. “Nuk e ndjej”, ishte përgjigjur Maria Teresa sipas
stërgjyshes Santina, e cila shtonte se – meqënëse në dialekt kjo folje
mund të vijë nga folja ndjej por edhe nga folja ulem – “nuk u kuptua kurrë
në donte të thosh që nuk e ndjente apo nuk donte të ulej”.
Një grua e moçme thoshte:”Kur të pashë në televizor e kuptova që
ishe djali i Duilios. Kur ishim fëmijë shkonim e i gjuanim me gurë atyre të
Grizzos, unë i mblidhja e ai i gjuante„. Edhe në luftë, dihet, grave u është
besuar një detyrë ndihmëse dhe deprore. Ai djalë gjithmonë i pranishëm
në fusinë, mund të bëjë garë me kulturën e të atit, edhe pse lexonte latinisht
e mbi të gjitha shumë më mirë greqishten, por i mungonin ato gjuajtje me
gurë që mbase i kanë lejuar babait të përballej më me lirshmëri me jetën,
edhe me betejat politike në momentet e vështira të CLN-së (Komiteti i
Çlirimit Kombëtar) e fill pas lufte.
207

Grizzo është fshati ngjitur e që më 1784 një famulltar ankohej se të
rinjtë e tij “myshonin„; kufiri i padukshëm shtrihet pak më tej se kishëza
e Shëndetit dhe mjaftonte për të ndezur rivalitete e të shndërronte në
variante të Romeos dhe Xhuljetës dashuritë që e shkelnin. Çdo identitet
është edhe i tmerrshëm pasi për të ekzistuar duhet të ravijëzojë një kufi
dhe të shtyjë kë ndodhet në anën tjetër. Vetëm një urrejtje më e madhe
i kapërcen urrejtjet e vogla që rindizen kur nuk ka më një armik të
përbashkët. Pak para kishës së Shëndetit ndodhet varreza e Malnisios.
Nga Walteri, kushëriri i tretë, ka mbetur vetëm fotografia, sepse ndryshe
nga katragjyshi ai nuk u kthye kurrë nga Rusia. Lajmet e fundit më 1942
e quanin të zhdukur. Ruben, babai i tij, nuk u lodh kurrë së kërkuari, nuk
gjente qetësi; për vite me rradhë, kur dëgjonte se dikush ishte kthyer nga
Rusia shkonte ta takonte duke shpresuar të merrte ndonjë lajm prej tij.
Ruben i shëtiste këto lugina me qerren e tij tërhequr nga një gomar
i zgjuar dhe i shpejtë; kush ka kaluar orë të tëra me Morron, herët a vonë e
kupton se i detyron atij një pjesë të vogël të vizionit të tij për botën. Ruben
ishte një njeri i qetë dhe i fuqishëm. Një herë në bujtinë, gjatë një diskutimi
të ndezur politik, dikush i tha se mirë i ishte bërë që kishte humbur djalin në
Rusi; ai e kapi për fyti, dhe meqënëse dritarja ishte vetëm një metër nga toka
e hodhi në rrugë matanë pezulit e të nesëmen i vajti në shtëpi për t’u pajtuar.
Përreth teleskopit të Grizzos, Giulio Trasanna mblidhte të rinjtë e
mrekulluar pas personalitetit të tij. Friulan nga zgjedhja që e kish gjetur
veten në atdheun pa atdhe të emigrantëve, Trasanna ishte shkrimtar i
zoti; proza e tij eshtake dhe e shkurtër mbledh në penelata të kursyera
ndryshimin çastësor të ngjyrave të jetës, tragjedinë e luftës dhe vuajtjen
e një brezi apo të një mbrëmje. I ngjan Friulit të tij adoptiv, fatit të tij,
që të kalojë i pa vënë re buzë historisë. Legjenda e tij është e gjallë në
kujtesën e shkrimtarëve dhe artistëve që e kanë njohur, por fragmentet e
tij shkëndija dhe epifani nuk paraqesin ato pikëmbështetje të dukshme e
të lehta pas të cilave shoqëria letrare ka nevojë të kapet për të ratifikuar
lavdinë e një emri. Ai nuk ka shkruar asnjë libër që të pretendojë, si një
slogan me fat, famën. Kësaj të fundit nuk i intereson aq shumë vlera e
një faqeje sa aftësia për t’u shndërruar në objekt të konsumit intelektual,
formulë lehtësisht e kapshme.
Ka një Itali të provincës larguar nga mllefet lokaliste dhe plot jetë
e inteligjencë shpesh edhe më tepër pasur se të ashtuquajturat qendra të
208

d o s s i e r
mëdha, që u duket vetja në qendër të vëmendjes, ndërkohë që janë qendra
të vjetra kinematografike drejt shkatërrimit. Menocchio ia jep emrin e
tij edhe rrethit kulturor të Montereale Valcellina – me pak më shumë se
dymijë banorë, rreth gjashtëmijë bashkë me fraksionet – krijuar nga Aldo
Colonnello. Ka ndonjë që di të jetë i vëmendshëm ndaj vlerave të vendit
duke mbetur i paprekur nga ajo ndjenjë e thellë bashkiake që sot shpesh
e bën kaq të errët dhe regresive rizbulimin e identiteteve dhe etnive, në të
gjithë Italinë, edhe në Europë, e madje edhe në Friuli si në Trieste, shpesh
të mbytura nga friulaniteti dhe triestiniteti.
Friuli,veçanërisht pas Luftës së Dytë Botërore ka tradita të shquara
në poezi – Pasolini apo Turoldo nuk janë maja të izoluara – gjithashtu
edhe Montereale është një qendër poetësh, të veçuar e të matur, fshehur
në botën e tyre të vogël, për të cilët friulançia (apo më mirë dialektet e
saj të shumëllojshme (të ndryshëm nga lugina në luginë) nuk është një
ngjyrim vendali por një gjuhë e gjallë, arkaike dhe aktuale, kolektive dhe
e rikrijuar në mënyrë individuale, që zbret në një shtresë lyshtërore të
ekzistencës dhe historisë. “Te vardi tŕi óe te bussé i zinóe”, të shoh në sy, të
puth gjunjët, këndon Beno Fignon, duke shkrirë të folurën e Monterealit
dhe të Andreis në një flaut të luginës duke gërmuar në një tërësi epike
të paharrueshme; “a plňuf la vita ta l’erba dei ans”, thotë një varg i
Rosana Paroni Bertoja, jeta humbon në barin e viteve. Për trashëgimtarin
e çrrënjosur që nuk di ta flasë, friulançia është një lloj para-gjuhe, një
mërmërimë e paralindjes që zhytet në gjuhën e pafolur, ashtu si fytyra e
një foshnje në një gji të madh. Këto male janë gjinj të shtrydhur, nuk japin
qumësht si sisët e tokës mëmë në mitet zanafillorë; varfëria shekullore
i ka ngurtësuar por i ka bërë të fortë, një trup i lidhur ashtu si ai i gruas
së Friulit të cilin lëvdon një thënie popullore plot jetë, e të cilin e lëvdon
edhe Jacopo da Porcěa në veçanti tek gratë e Monterealit.
Edhe Domenico Scandella, Menocchio ishte poet sipas mënyrës së
tij. Mundet që hipotezat e tij kozmogonike që ishin “të gabuara”, siç i thosh
ndonjë bashkëfshatar, por sigurisht jo më tepër se të tjera patentuar me
markën metafizike apo shkencore të garancisë. Ndryshe nga përndjekësi
i tij Odorico, famulltar grinjar rojtar i ortodoksisë dhe pëlqyes i vajzës së
vet. Menocchio e njihte dashurinë, atë për fëmijët, thelbi i ekzistencës së
tij, dhe për gruan. “Ishte qeveria ime”, tha i dëshpëruar kur ajo vdiq. Fjalë
që meritojnë të hyjnë në antologjinë poetike të dashurisë bashkëshortore
209

dhe të jetës së përbashkët – antologji kaq e varfër dhe e mjerë në krahasim
me rëndësinë e temës së saj, provë e mëtejshme e pamjaftueshmërisë së
poezisë kundrejt jetës.
Një shtëpi e bukur dhe e bollshme me oborr të madh, nga i cili arrihet
në shesh përmes një portiku, nuk i përket më familjes që e zotëronte prej
shumë brezash sepse u shit shumë vite më parë, bile dhjetra vjet më parë
për të siguruar një prikë të stërmadhe, e destinuar të kalbej e të hahej
nga mola. Prika e teze Esperisë, e përgatitur për martesën me Gjeneralin,
parashikuar e shtyrë për vite të tëra, ndoshta e përgatitur edhe për të
fituar kohë e për të larguar tezen nga tortura e kësaj zvarritjeje.
Kush e ka njohur qysh në fëmijëri Esperian dhe llafollogjinë e
saj të pandërprerë, e kujton fëmijë të gjallë e të urtë dhe përshkruan
zellin e parreshtur shkollor, miqësinë – me respekt deri edhe në lojrat që
luanin – me vajzën e drejtorit të shkollës, adoleshencën entuziaste dhe të
virtytshme, ndërgjegjen e rreptë dhe skrupoloze, gjithmonë e shqetësuar
mos mëkatojë, megjithë këshillat e rrëfyesve që e ftonin të thonte lutjen
e mëngjesit e të lëshohej më pas e gëzuar dhe plot besim në atë që do t’i
sillte pjesa tjetër e ditës.
Vajzë dhe grua e re, Esperia ishte tmerrësisht e devotshme ndaj
fesë dhe kultit, po aq ngulmues, ndaj të gjitha praktikave supersticioze të
dënuara nga Kisha. I lante duart vazhdimisht, ngurronte të postonte një
letër, pasi kishte frikë mos padashur kishte shkruar ndonjë gabim apo
budallëk, dhe, pasi e kish postuar, trembej mos në vend që ta postonte
e kishte hedhur. Ishte një krijesë e përhënur; nuk i ishte dhënë harrimi
i bekuar, falë të cilit harron se je vazhdimisht i ndjekur nga vdekja dhe,
para se të të arrijë ajo, edhe nga mënxyra të tjera.
Me obsesionet, fobitë dhe ritualet e saj, Esperia kishte krijuar një
labirint mbrojtjesh, për t’i shpëtuar ankthit që i depërtonte nga çdo anë.
Gjithashtu kishte vendosur duke mundur të bindej deri në shtresën e
parafundit të psikikës së saj të brishtë, që bota ishte e mirë, e populluar
e mbi të gjitha e drejtuar nga të mirët. Mundohej kështu të jetonte pa
frikëra, duke i besuar një mirësie të përgjithshme e duke i lejuar zemrës
të donte ata që e rrethonin – sepse i donte vërtet, kishte lindur për të
dashur botën, njerëzit dhe kafshët, ndonëse, jo vetëm një insekt, por edhe
një qen apo mace i ngjallte neveri – e luftonte në mënyrë të errët për të
210

d o s s i e r
penguar që frika të mbyste dhembshurinë që qe brenda saj. Kur thellë
brenda vetes besimi në mirësinë e jetës dhe të njerëzve lëkundej, ajo
turbullohej dhe e mbulonte ankthin që i mblidhej në grykë me një lumë
fjalësh duke folur e folur për gjithçka me të gjithë.
Nga fundi i viteve Tridhjetë njohu në tren një oficer emilian,
ai që do të qe, për të e për të gjithë, Gjenerali. Esperia ishte e gjatë, me
flokë të verdhë në të bakërt, dhe oficeri, që lidhja e hekurt e gjërave e
kishte dërguar pa e pyetur në atë kabinë treni, nisi bisedën. Ishin kohë të
respektueshme dhe Gjenerali i ndershëm, i cili nuk do kish dashur kurrë
të gënjente e aq më tepër të mashtronte një grua, nuk do i kishte shkuar
kurrë nëpër mend se ajo njohje e pafajshme, për të cilën emri flirt, do
ishte i tepruar, mund të keqkuptohej. Ajo thuajse asgjë, për Esperian,
menjëherë u bë gjithçka; entuziazmi i dha një absolutësi plot pasion,
e bëri të vetmen, të pamatë, substancë të nevojshme për jetën. Oficeri
fatzi nuk kishte ndër mend të martohej me të dhe nuk bëri asgjë që ta
shtynte një person të arsyeshëm të mendonte një gjë të tillë, por e kuptoi
se po t’ia thoshte, për të do të ish diçka e tmerrshme. Vendosi pra të mos
vendoste, të mos bënte as njërën as tjetrën, ta zgjaste pafundësisht atë
lloj para fejese, e cila në këtë vazhdimësi zvarritëse bëhej gjithnjë e më e
pazgjithshme.
Nisën kështu vite të një pritje të vagëllt e rraskapitëse; të një
kalvari të ndërgjegjshëm për të, gjithmonë e më i ngërthyer në atë situatë
të papërballueshme, e të një eksitimi të pavetëdijshëm nga ana e saj, që
nuk donte të zbulonte të vërtetën e ishte gjithmonë pre e obsesioneve të
ethshme, manive që shpërhapeshin e bëheshin zotër të gjesteve të saj,
e bënin të shihte insekte të pështirë në pjata e i zgjasnin bisedat e saj
gjithnjë e më të pambarimta me të afërmit dhe fqinjët. Leja e e mbretit,
e nevojshme për martesën e oficerëve në karrierë nuk mbërrinte kurrë;
ai transferohej nga një komandë në tjetrën dhe të dy takoheshin fare pak
mes një nisjeje e tjetrës, shpesh në stacionet e trenit, peizazhi i duhur për
atë pikëllim e nostalgji.
Kohërat e virtytshmërisë dhe dlirësia e Esperias nuk ndryshonin,
për fatin e të dyve, as që përfytyroheshin takime të tjera. Ai i pezmatuar
torturohej, u hapej vëllezërve të Esperias dhe studionte me ta, që e
mirëkuptonin e ishin solidarë me fatin e tij, plane tërheqjeje që dilnin
gjithnjë e më të pamundur. Ajo Medea e sfilitur dhe e tërbuar, torturohej
211

e torturonte pa pushim ngashënjyesin e pavullnetshëm të ngashënjyer,
duke e persekutuar me dhimbjen e vet, që i brente ndërgjegjen: ndërkaq
i lexonte me zë të lartë familjes, letrat e Gjeneralit të saj – që gjithnjë e
thërriste kështu e kurrë në emër – duke menduar se papërcaktueshmëria
e tyre në rritje qe sublimimi i dashurisë e duke i veshur muret me disa
foto të mëdha të tij veshur në uniformë, portrete të një njeriu trupmadh
e të butë, të cilit uniforma dhe dekorimet i jepnin dinjitet autoritar pa
ia hequr mirësinë. Ndërkohë prika rritej gjithnjë me gjëra të reja që
kishin kërkuar shitjen e asaj shtëpie të familjes në Malnisio megjithë
kundërshtitë e vëllezërve, të prekur por njëkohësisht të trembur nga
pasojat e paimagjinueshme të një refuzimi të tyre; çarçafë, mbulesa
krevati, dhe tapetë që vendoseshin në baule dhe komora, mobilje të
grumbulluara në qilar si dhe një piano.
Si për të lehtësuar Gjeneralin, mbas vitesh të një ekzaltimi gri
mbërriti Lufta e Dytë Botërore dhe me të edhe fushata e Afrikës, largësia,
një plagë në mushkëri; mundësia për të vdekur dhe të qenit larg shtëpisë i
bënin më pak të dhimbshme letrat e Esperias dhe mundësia e mos kthimit
i bënin thuajse të dashura dhe ngushëlluese. Qe stina e tyre e lumtur, apo
të paktën e durueshme sepse tragjedia kolektive e luftës dhe pamundësia
materiale për t’u takuar e shndërronin zvarritjen torturuese në një vuajtje
të lartë. Kjo ndalë përdëllimtare u duk se mbaroi me luftën, por para se
Gjenerali - që sapo mbërriti në Itali e sapo u kthye në shtëpi, në çifligun e
tij në Emilia - të mund të rishihte Esperian e mbetur në Trieste, u mor një
natë nga disa njerëz të armatosur - në atë kaos e në ato vende ku rezistenca
zvetënohej me hakmarrje personale e sociale dhe u vra me pistoletë.
Mbi Esperian zbriti çlirimi i madh e mirëbërës i një dhimbjeje
fisnike. Që nga ai çast nuk qe më nusja e panusëruar, por vejusha, një
grua që kishte vuajtur por kishte jetuar, që kishte humbur burrin e saj
në një tragjedi mizore, por e kishte pasur. Familja e madhe e Gjeneralit,
e tronditur nga vdekja, e priti si të qe vejusha e tij dhe nisën për të vitet
e lumtura. E çliruar nga mëdyshjet, shkonte të takonte në qytete të
ndryshme të afërmit e bashkëshortit të saj që kishte vdekur, shkonte
tek kunetërit e kujdesej për nipërit dhe stërnipërit, ndiqte pagëzimet,
krezmimet, ngjarjet shkollore, martesat. Udhëtonte gjithmonë, si dikur,
por tani bota ishte miqësore dhe tërheqëse, plot me gjëra, ngjyra, stinë,
mbështetur në kujtime të trishta e të mira.
212

d o s s i e r
Ishte një grua e kënaqur; format po i rrumbullakoseshin në një
shëndoshje të rregullt e të qetë, lëkura e saj nuk kishte më freskinë e
lëmuar virgjërore, por e linte të shenjohej me një shkujdesje kënaqësie
nga rrudhat e jetës. Manitë e saj pothuajse ishin zhdukur e kur i çonte
nipërit në Kopshtin Publik gjithmonë e më pak dallohej nga mamatë
apo gjyshet e tjera. Gjithashtu kishte mësuar edhe pse me vonesë të
bënte pulovra të ngrohtë e të butë veçanërisht për njerin nga nipërit, që
ishte i parapëlqyeri i saj. Gjithmonë fliste shumë – e thuajse gjithmonë
për Gjeneralin që i bënte shoqëri nga fotografitë e shumta – por me një
gojëtari të këndshme e të shtruar, pa histeri.
Pjesa e parë e jetës së Esperias e ankthshme dhe torturuese kishte
zgjatur tridhjetë e pesë vjet; e dyta, e qetë dhe e shtrirë thuajse dyzet e
shtatë. E treta zgjati një muaj e gjysmë. Në moshën tetëdhjetë e dy vjeçare
papritmas gjysmë e paralizuar nga këmbët dhe jo më e vetëmjaftueshme
u shtrua në një shtëpi kurimi në Trieste. Mbas një jave u hodh nga
dritarja e katit të tretë. Megjithë lartësinë, thyerjet nuk ishin të rënda,
por Esperia në spital nuk zbriti më nga shtrati. Klinikisht ishte mirë, por
kishte ndryshuar shprehje; ishte lakonike dhe aluzive, u përgjigjej me një
buzëqeshje konvencionale fjalëve të rastit e inkurajuese të të afërmve.
Fliste me njërrokësha të thatë e të ashpër. Në dhomën e saj nuk gjendeshin
më fotografitë e Gjeneralit; duhej t’i kishte zhdukur përpara hedhjes.
Nipi shkonte herë pas here ta takonte në spital; nxitimthi, siç
ndodh. Menjëherë e vuri re se ajo nuk fliste kurrë për Gjeneralin; në atë
një muaj e gjysmë, nuk e përmendi as edhe një herë. Duhej të kish hapur
papritur sytë për boshllëkun e jetës së saj, për keqkuptimin në të cilin
kishte jetuar e kish vendosur të mbyllte kapitull. Një muaj e gjysmë pas
shtrimit, vdiq për një nga ato shkaqet e vagëllta që çertifikatat mjeksore
përcaktojnë si “kolaps kardiak”. Megjithatë Shtabi i përgjithshëm i kishte
urdhëruar forcat e veta, organeve tashmë të lodhura së shtrënguari
rradhët, të shpërndaheshin. Mbasi kishte parë në atë zbrazëti, Esperia
nuk donte, nuk mundte të jetonte më. Nëse dëshironi, mund të flitet edhe
për arteriosklerozë, por është thjesht një mënyrë tjetër për të thënë të
njëjtën gjë, ashtu si H2O tregon poezinë e pakapshme e indiferente të ujit.
Ndonjë mund edhe të pyesë veten kur Esperia kishte jetuar në të
vërtetën e saj, në vitet e gjatë e të ankthshëm, në ato njësoj të gjatë e të
kënaqshëm në vetëmashtrim apo në zbulimin përfundimtar të asgjësë;
213

nipi nga ana e tij, mendon me pak siklet, për ngutin në vizitat e tij të pakta
në spital dhe për ngrohtësinë që i jepnin gjatë dimrit, ato pulovra.
Përballë shtëpisë së Rubenit, afër Rrugës së Madhe të vjetër,
ndodhet ajo e Vinicio Ongaros, që banon në Trieste por nuk mungon
kurrë në fusina dhe kalon në Malnisio edhe një muaj në verë. Ongaro
është mjek; gjakftohtësia e tij që të jep qetësi dhe saktësia e tij e ëmbël
dhe e qëndrueshme i japin menjëherë një ndjenjë lehtësimi pacientëve që
shkojnë tek ai me ankthet e tyre, fantazmat e pagjumësisë dhe panikut,
obsesionet e pashmangshme, boshllëku i një jete që duket e përpirë në
errësirë. Ai dëgjon, gjithë gatishmëri, pa u ngutur; diçka në fytyrën dhe në
sjelljen e tij të kujton ndershmërinë e pastër dhe mirësinë melankolike
të Freudit, të ndrequra nga një ironi fsheharake. Futet në spiralet e
ankthit me lehtësirën e duruar të një maceje; heton terrenin me pyetje të
mençura, këshillon një ilaç pa premtuar mrekulli, por putra feline nuk e
lëshon gjarprin e ankthit, e mbërthen pa i kërkuar mendim dhe e tërheq
jashtë, e shpesh mbas disa kohësh, njerëzit e ndjekur nga djajtë, bëhen
sërish të aftë për të jetuar.
Mes një pacienti e tjetri, Ongaro ulet në makinën e shkrimit;
ndonjëherë nëse koha që i mbetet për veten është mjaft e pakët, e regjistron
në kasetofon. Batuta dialogësh, imazhe të veçuara, skica të një karakteri
apo të një ngjarjeje, epifaninë e një çasti, dritën e një mbasditeje apo të
një fytyre, flakërimën e një vetëtime në shi, gjurmën e zjarrit që lartohet
nga fusina e zhduket në ajër. Përreth këtyre cirkave, lëndëzohet pak nga
pak një histori, lind një roman. Ongaro është një rrëfimtar klandestin; një
nga më klandestinët, sepse ka botuar libër pa u ndier, në shtëpi të vogla
botuese, që nuk kanë mundësi të hyjnë në qarkullimin kulturor, duke
marrë vlerësime e konsiderata, por jo emrin dhe biletën hyrëse në rrethet
zyrtare e të njohura të letërsisë, e duke humbur virgjërinë ngacmitare të
dorëshkrimit në sirtar.
I paditur për programet ideologjike dhe poetikat e shpallura,
Ongaro thjesht rrëfen jetën e vet, duke e kapur në rrjedhën e saj të turbullt,
si e mjegulluar në akuariumin e mendimeve, kujtimeve, bashkime që
dalin nga thellësia e zhyten në të. Përshkruan realitetin e thjeshtë të
përditshëm, kaq të vështirë për t’u rrëfyer – gjeste, objekte, çaste – e mbi
të gjitha zonën gri të paravetëdijes, aty ku ndërgjegja errësohet duke lënë
214

d o s s i e r
të shfaqen droçka të të jetuarit, por pa u shuar. Protagonistja e romanit
Një e nesërme e varfër është një figurë femërore që nuk e harron më një
Flaubertian me zemër të çiltër. Kushedi në mjafton për dafinat e letrave.
Jeta ndonjëherë të bën keq, i sjell dhimbje koke edhe atij që di
t’ia kalojë atë të tjerëve. Ndoshta për Ongaron jeta është një migrenë, që
në faqet e tij shdërrohet në mënyrë të qeni. Por janë gjërat të ofruara
bujarisht për ndijimet – gratë, ngjyrat e stinëve, dhembshuria e ndjenjave,
pasqyrimi i dritës në ujë, ato pemët e mëdha përpara shtëpisë së tij në
Malnisio. Ironik dhe i druajtur mes një recete farmakologjike dhe dëgjimit
atëror të fobive të pafundme, Ongaro shkruan me copëza e kafshita
historitë e tij, fragmente që pak nga pak krijojnë një roman të rregullt,
struktura dhe kuptimi i të cilit në fund na shfaqen siç ndodh në jetë.
Ndoshta dhe të shkruarit në hije është një lloj migrene, por në shkollën
e këtij të fundit mund të mësosh të kuptosh ekzistencën, ta zotërosh e ta
shijosh me dashamirësi, autonomë nga bota.
Valcellina e vërtetë, e llahtarshme dhe e dashur fillon matanë galerisë
Magredo, që duket se të fut, si galeritë e krimbave të hamendësuara nga
(fanta) shkenca, në një tjetër kohë, të hershme e të palëvizshme. Deri në
hapjen e rrugës së kanalit të Montrealit, më 1903, izolimi ishte shekullor;
legjenda thotë që Attila dhe Napoleoni, sapo mbërritën, u kthyen mbrapsh,
ndoshta sepse lakmisë së tyre për pushtim, nuk i ofronte asgjë zotërimi
i asaj lugine, ku vetëm arratia nga hungarezët apo barbarë të tjerë mund
të kishte shtyrë ndonjërin të vendosej. Deri më 1805 edhe paraqitjet në
harta të zonës ishin të pasigurta e plot gabime.
Mali dëften rrudhosjet si rrudha mbi një fytyrë të gërryer, pullapulla
nga njolla vere të tufave të shqopës ngjyrë vjollcë; tokë e gurë
kanë një ngjyrë plumbi e varfërie. Në këto lugina njerëzia, për të cilën
flet Sgorlon në romanet e tij, ka jetuar e zhytur në gërmadhat e lumit të
historisë që i ka kaluar përsipër. Por edhe nën një qiell qullur nga mjegulla
dhe shiu Cellina, që rrjedh në fund ka një tejpashmëri të ndritshme të
pandryshueshme, uji i saj i blertë mjafton për t’i dhënë dritë luginës.
E veçuar dhe në anë, Andreis ka një indiferencë të qetë e mbretërore,
edhe dialekti ka një individualitet të vetin e autonom. Ka nga ata që
gdhendin e thurin shporta e nga ata që gdhendin e thurin fjalë. Andreis ka
dy poetë, që përballen idealisht, thuajse duke përsëritur kundërvënien –
215

që qe edhe përballje e fortë – mes tradicionalizmit të Filologjisë Friulane
dhe novacionit arkaik-revolucionar të Academiuta* të Pasolinit. Federico
Tavan është poeti maudit (i mallkuar) rebel-i pafajshëm, i pazakontë dhe
i padurueshëm në aspektin social, i shenjuar nga veçimi prej botës dhe
i prirur, si shumë autorë të tjerë të llojit të tij, për të bërë një stil jete
të tepruar – brishtësia psikike e pambrojtur mund të jetë një mburojë
e efektshme – por e aftë të zbresë në fund të fjalëve e të ngjitet në majë
të angështisë. “Anc’jo ‘e ven jů” edhe unë do vij poshtë. Ugo Piazza,
nëntëdhjetëvjeçar, është vjershëtari i ndjenjave të mira e fjalëve të bukura
të vëna në rima të hijshme. Por kur lexon, duke u mallëngjyer, një lirikë të
tij për një flokë bore që zbret mbi një fener, e kupton se edhe në shtëpinë
e poezisë, si në atë të Atit, mund të ketë shumë banesa. Edhe pse “të gjithë
duan të bëjnë vargje, por Europa do gjëra më thelbësore e të vërteta se
poezia,” - shkruante Leopardi më 1826, duke qortuar shumë njerëz që
shkonin pas “vargjeve dhe kotësive”.
Nga Andreis, një devijim i vogël të çon në Poffabro, në Val Covera.
Fshati është thuajse i shkretë, dritaret janë gufalla bosh, aty këtu kalbet
ndonjë portë druri. Në kërkim të një gdhendësi lulesh, i shumëlavdëruar
për mjeshtërinë e tij dhe për historitë e vjetra që kujton, pyesim për
të kalimtarin e vetëm në rrugica, një burrë të vjetër me fytyrë të kuqe
e të martë nga vera. Përgjigjet me dinjitet se nuk e di e shton se ka
humbur kujtesën, duke zotëruar për një çast qetësisht boshllëkun ku
është rrokullisur. Dikush, duke vëzhguar ballkonet inkrustuar me dru të
errët, trungjet e grumbulluar në nënshkallë, hijeshinë e dritareve, thotë
se shtëpitë janë të bukura. “Jo, nuk janë të bukura, ejani të shihni sa të
shëmtuara janë brenda”: një grua zgjatet në dritare, me flokët e shprishur.
Janë të shëmtuara, ejani t’i shihni, përsërit me zë të çjerrë e shumë të
lartë, shumë herë, edhe kur admiruesit e paparashikuar të fshatit kanë
kthyer qoshen.
Mbas ultësirës së Barcis me liqenin e saj vijnë Claut, Cimolais, Erto
dhe Casso; rruga ngjitet drejt Vajontit përmes një peizazhi ngjyrë hekuri
dhe të pluhurosur, ijet e malit shembur në ato momente tragjike të 9
tetorit ‘63 dëftejnë të çara dhe të nxira, copra shkëmbinjsh si dhëmbë
të prishur shtëmëngur nga mishi i dhëmbit. “Ne nënshtetasit e mjerë të
216

d o s s i e r
Qetësisë Suaj”, thonë lutjet e vjetra të këtyre anëve. Skamje e dhimbje e
Friulit të kohëve të vështira, shkretim i jetës së humbur e të mbytur nga
mizoria e mbijetesës – në këtë baltë të historisë dhe të ekzistencës ecën
Maria Zef, heroinë e madhe dhe tragjike e rrëfimit të madh e tragjik të
Paola Drigos.
Shtëpitë e Ertos së ulët dhe të Cassos janë bosh dhe të pasigurta,
shfaqen në shpate të thikët e humnera, shohin përposh. Këto vende kanë
një trishtim purgatori, mjaft më të vështirë për t’u paraqitur se edhe vetë
ferri. Fshati ka një bukuri të vetën gjeometrike, prej tablloje antike, në ato
shtëpi të vjetra që rrinë përballë të rejave; nga këto anë vështirësitë edhe
tërmetet, janë goditje që rizgjojnë energjinë jetësore. Në rruginat e vjetra
balta e çorba e llumtë janë mpiksur në stallat e shkretuara të derrave;
argjila nga e cila jemi bërë nuk është shumë më e ndryshme, edhe pse
sipas disave e ka merituar që duart e krijuesit t’i jepnin formë.
Në Erto, duart e Mauro Coronës e njohin magjinë e krijimit të jetës
me gjërat. Corona, që në pamje të parë të duket një malësor i çuditshëm
është një skulptor i madh, mbase akoma jo plotësisht i vetëdijshëm
për këtë gjë. Figurat e tij prej druri kanë forcën e pabesueshme dhe
njëkohësisht thërrmueshmërinë e jetës. Trupa grash, fytyra absolute
të vjetrish, kafshësh, kryqëzimesh, një trung ulliri i shndërruar në tors
tragjik, në një Nike të këtyre luginave antike dhe fortësisht bashkëkohore.
Kur nuk gdhend, Mauro Corona ngjitet në faqe të thikta të maleve nga më
të ndryshmet dhe jep, thuajse për hiç gjë, fotografitë e veta që reklamojnë
pajisje sportive për sponsor dinakë. Trupi i tij është fill hekuri e mençuria
e tij e rrufeshme ka thjeshtësinë e pëllumbit ungjillor. Duhet të jesh edhe
finok si gjarpërinjtë, ekspert i ligësisë së botës e i vetëdijshëm për sa
shpirtligësi nevojitet për mos u shkatërruar. Kushedi nëse koka, zemra
dhe duart që krijojnë këto figura mund të bëjnë pa urtësinë e gjarprit.
Në rrugën e kthimit ndalemi në Barcis. Ujërat e liqenit artificial
shndritin në të gjelbër smeraldi, për të treguar se artificialja nuk është
më pak e magjishme se natyra ose më saktë nuk ka asgjë artificiale
sepse është gjithmonë ajo, natyra, që prodhon e shfaq gjithçka, edhe atë
që duket se e kundërshton. Pyesim një plakë të veshur me të zeza, se
ku është komuniteti malor. “Ku doni që të jetë? në shkollë, medoemos.
Një herë bëheshin fëmijë, tani nuk bëhen më dhe në shkollat e zbrazëta
217

vendosin gjithë këto gjëra”. Sapo hymë në ndërtesë na u duk normale të
pyesnim një nëpunës për të mësuar nëse në bibliotekë kishte libra mbi
vendin dhe historinë e tij, në veçanti veprat e Giuseppe Malattia della
Vallata, poet i tetëqindës i veprës Këngët e Valcellinës dhe i një Himni mbi
Materien. “Po ju kë përfaqësoni?”, pyet nëpunësi, duke mos mundur ta
konceptojë se dikush mund të kërkojë një libër apo të dalë shëtitje për
qejf të tij. Pyetja është e vështirë dhe as Marisa e as miqtë e tjerë, që
presin të ndalur te porta, nuk dinë të japin një përgjigje. Sigurisht që janë
të shumta kategoritë që dikush mund të thotë se i përfaqëson ligjërisht:
dykëmbëshat, mësuesit, të martuarit, baballarët, bijtë, udhëtarët, të
vdekshmit, automobilistët, por… Kështu thelbi i këtij udhëtimi në tokën e
të parëve është humbja e një tjetër pjese të vogël të autonomisë vetjake,
Të Madhërisë së Tij, Unë. Duhet pra, të dorëzohesh e mos thuash më “Ju
nuk e dini kush jam unë”, por “Ju nuk e dini kë përfaqësoj unë”.
-
218

d o s s i e r
Nga Danubi
Suleika
Në numrin 4 të Pfarrplatz-it, ku tanimë ndodhet zyra e famullisë së
Linz-it, një pllakë thotë se, sipas traditës, në atë vend ndodhej shtëpia e lindjes
së “Marianne Jung e martuar Willemer – Suleika e Gëtes”. Ky pasion nuk i
përshtatet një shtëpie famullitari edhe pse në jetën e Gëtes ekziston një lidhje e
sigurtë mes zemrës dhe famullisë, që prej dashurisë së tij rinore për Friederike
Brion-in. Marianne Jung, e lindur me sa duket më 20-11-1784, ishte bijë arti
me origjinë të errët; bënte figuranten, balerinën ose aktoren në role dytësore,
duke kënduar në kor apo duke dalë me hapa dansi, e veshur si Arlekin, nga një
vezë e madhe që rrotullohej në skenë. Bankieri dhe senatori Willemer, agjenti
financiar i qeverisë prusiane dhe autor broshurash politiko-pedagogjike si dhe
i dhënë pas teatrit dhe darkave pas shfaqjeve, e pa gjashtëmbëdhjetëvjeçare,
gjatë kësaj dalje në skenë, në Frankfurt dhe e mori në shtëpi, duke i dhënë
të ëmës dyqind fiorintë ari dhe një pension vjetor. Në shtëpinë e saj në fshat
pranë një mulliri të vjetër, mes Frankfurtit dhe Ofenbahut, Marianne mësoi
edukatën, frëngjishten, latinishten, italishten, vizatimin dhe këngën; mbas
katërmbëdhjetë vjetësh bashkëjetese, Willemer-i e mendoi mirë të martohej
me të, i shqetësuar nga shfaqja e Gëtes, në horizontin e tyre të qetë.
Gëte, gjashtëdhjetë e pesë vjeçar, po jetonte një prej stinëve të tij më të
larta krijuese; po shkruante poezitë e Divanit perëndimoro-lindor, ripërpunim
gjenial i lirikave persiane të Hafisit, që ai i lexonte në përkthimet e Joseph von
Hammer Purgstall-it, për t’i dhënë jetë agimit të përjetshëm të Orientit dhe për
t’i ikur të tashmes së stuhishme të fushatave të fundit napoleoniane.
Gëte është i lumtur të vishet me rroba persiane dhe të futet në
një traditë ku i gjithë realiteti sensibël, në çdo veçanti të vetën, kthehet
në simbol ku nëpërduket tërësia hyjnore e jetës. Ekzistenca e saj, e
shkruar në pluhur dhe e gazmuar nga vera, hapet mbi të pafundmen
dhe ndryshon ngjyrë, kalimtare dhe e përjetshme, si lulëkuqet të
ngjashme me shatorret e Vezirit. Tashmë ai nuk parapëlqen më
profilin e qashtër të statujës greke, por rrjedhën e ujit. Por edhe ai
ujë është formë, kufi, është figura e lëvizshme por e qartë, e vizatuar
nga loja e një burimi. Klasiku i madh dashuron gjithmonë formën, të
fundmen, atë që është e dallueshme, por tani kërkon një formë që,
219

ashtu si figura e ujit të një burimi ose një trup i dashur, të mos jetë
palëvizshmëri e ngurtë por të rrjedhë e të shndërrohet, të jetë jetë.
Në njërën prej lirikave të Divanit bukuroshja Suleikë thotë se
gjithçka është e përjetshme në sytë e Zotit dhe mund të dashurohet
kjo jetë hyjnore, për një çast, në atë vetë, në bukurinë e saj të njomë
e fluturake. Suleika e di se është vetëm një çast kalimtar, kreshta e
një vale a çipi i një reje po është thjeshtësisht e lumtur të mishërojë,
për një çast, ritmin e asaj rrjedhe. Nuk është as e magjepsur as e
angështuar nga ndryshimi i pareshtur; ndihet kaq e futur në jetën e
shumanshme dhe të ndryshueshme sa nuk ka nevojë ta ngutë apo ta
sforcojë metamorfozën e vet, ashtu si Gëte nuk ka nevojë të copëtojë
metrin dhe rimën e kuartinës për të kapur melodinë e hapur dhe të
fuqishme të të bërit dhe për të identifikuar me të këngën e tij.
Gëtja e njeh Marianne-ën dhe Marianne, te Divani, bëhet Suleika.
Kështu lind një poezi dashurie nga më të mëdhatë madhështoret e
të gjitha kohërave, por lind edhe diçka akoma më e madhe. Divani,
dhe dialogu i lartë dashuror që ai përfshin, mban emrin e Gëtes. Por
Marianne nuk është vetëm gruaja e dashur së cilës i këndohet në
poezi; ajo është edhe autore e disa nga lirikat më të arrira në kuptimin
absolut, të të gjithë Divanit. Gëtja i përfshiu dhe i botoi me emrin e vet:
pikërisht më 1869, shumë vite pas vdekjes së poetit dhe nëntë vjet
mbas vdekjes së Suleikës, filologu Hermann Grimm, të cilit Marianne i
kishte besuar sekretin dhe i kishte treguar letërkëmbimin me Gëten, i
ruajtur prej saj në fshehtësi të plotë, shpalli se gruaja i kishte shkruar
ato pak lirika por tepër të arrira të Divanit.
Të muzikuara nga Schubert-i, ato poezi kishin bërë xhiron e
botës me emrin e Gëtes dhe vazhdojnë ta bëjnë, ta mbajnë atë emër
nëpër libra por edhe në kujtesën e atij që i dashuron ato Lieder dhe
duhet, çdo herë, të lexojë shënimet e Erich Trunz-it në botimin e tij
kritik të veprave të Gëtes, për të mësuar cilat janë vargjet e shkruara
nga Këshilltari Sekret dhe cilat janë në të vërtetë vargjet e shkruara
nga balerina e vogël që dilte nga veza e veshur si Arlekin dhe që i
kishte kushtuar bankierit të saj dyqind fiorinë.
Nuk është vetëm mimetizmi që godet, atë bashkim zërash që
shkrihen mes tyre në dialogun e zjarrtë, si trupat në dashuri ose si
ndjenjat dhe vlerat në një ekzistencë të përbashkët. Sigurisht që është
220

d o s s i e r
edhe prepotencë mashkullore, një rast tipik e thuajse i skajshëm
përvetësimi, i burrit ndaj veprës së gruas.; puna që mban emrin e
një burri, shpesh është, si në këtë rast libri i Gëtes, edhe shpronësim
i punës femërore. Gjithsesi ka diçka tjetër. Marianne ka shkruar, te
Divani, fare pak poezi, që i përkasin kryeveprave të lirikës botërore,
e më pas nuk ka shkruar më asgjë, kurrë më. Kur lexohen odet e
saj nën erën e Perëndimit dhe Lindjes, një këngë dashurie që bëhet
frymëmarrja e vetë ekzistencës, duket e pamundur që Marianne të mos
ketë shkruar asgjë tjetër. Si përrallëza për trëndafilin që po jep shpirt,
të shkollares së klasës së parë, edhe lirikat e Marianne-ës dëshmojnë
mbi personalitetin e poezisë, bashkimin e mistershëm dhe përputhjen
e elementëve që e prodhojnë, si një farë shkalle kondensimi të avullit
ujor, i shkaktuar nga një kombinim rastësor – ose gjithsesi vështirë i
parashikueshëm – i disa faktorëve, prodhon shiun, një rritje e shitjeve
të çadrave dhe ofertë e pamjaftueshme taksish në lidhje me kërkesën.
Edhe për krijimin e kryeveprave Marianne, e lindur në Austri,
mund të kishte përsëritur thënien austriake të dashur për Musil-in,
es ist passiert, ja që ndodhi, një kontakt papritmas i përsosur mes
shpirtit dhe botës, një dorë që shkruan fjalë si një tjetër vizaton
përhumbshëm në rërë ose në një fletë, pa dashur të patentojë apo të
sigurojë pronësinë ekskluzive të asaj skice. Marianne i la ato lirika të
mbanin emrin e Gëtes; në devocionin e saj e dinte mirë sa e kotë është
të ndash timen nga tëndja në një bashkim dashurie. Por ato lirika të
saj të shfaqura me emrin e një tjetri tregojnë edhe kotësinë e çdo emri
vendosur në fund të një faqeje apo në kopertinën e një libri me poezi,
pasi kjo e fundit, si ajri dhe stinët, nuk i përket askujt, as atij që e
shkruan.
Ndoshta Marianne Willemer ndjeu se poezia kishte kuptim
vetëm nëse buronte nga një përvojë e plotë si ajo që kishte përjetuar
dhe që, me të kaluar ai çast sublim, kishte kaluar edhe poezia. “Një
herë në jetën time, - tha shumë vite më vonë, - e kuptova se ndieja
diçka fisnike, se isha e aftë të thoja gjëra që ishin të ëmbla e të ndiera
me zemër, por koha nuk i ka shkatërruar aq sa i ka fshirë”. Ishte e
padrejtë me veten, sepse vetëdija dhe stili me të cilët jetonte zhdukja
e asaj plotësie dhe shterja e asaj fisnikërie, ishin nga ana e tyre një
fisnikëri e madhe e shpirtit dhe një pasion për të dëgjuar, ishin
221

një poezi jo më e vogël se ajo e jetuar në muajt e largët të pasionit.
Marianne kishte qenë shumë më fisnike dhe zemërgjerë se Gëtja, që
e kishte depozituar dhe e kishte kaluar në arkiv, me atë strategjinë e
tij të pakapshme që bënte bashkë vrazhdësia që i vinte prej shëndetit
dhe frikërat prej pasigurisë; edhe Willemer-i, gjithmonë i dashur dhe
i respektueshëm, ishte sjellë më bujarisht se poeti.
Sigurisht Marianne, edhe pa zjarrmin e atyre viteve 1814-15,
do të kishte mundur, me inteligjencën dhe me kulturën e hollë letrare
që kishte fituar, të shkruante vëllime me vargje të bukura, të denja
për të qenë pjesë në një histori letërsie. Çdo frekuentues i shoqërisë
letrare mund të jetë një autor i nderuar dhe në fakt ndodh shpesh;
librat vërtet të shëmtuar janë të rrallë dhe një dështim i bujshëm
letrar është një rast anormal në krahasim me mesataren e akulturimit
stilistikor, siç është një gabim i dukshëm ortografik në krahasim me
përhapjen e alfabetizimit. Edhe Marianne Willemer sigurisht që mund
t’i kishte prodhuar pesë apo dhjetë libra në vargje dhe në prozë, që një
letërsi dhe një vend prodhojnë me mijëra, me ritmin automatik dhe të
rregullt të një sekrecioni fiziologjik.
Parapëlqeu të heshtë. Ato pak vargje të saj janë nga më të arrirat e
lirikës botërore, por kjo nuk është e mjaftueshme për ta futur Marianne
Willemer në historinë e letërsisë pavarësisht eseve të shkruara nga
studiues mendjehollë. Letërsia është një sistem mirëmbajtje; nuk
i mjaftojnë disa rreshta absolutë, por ka nevojë për një ingranazh
prodhues, nuk ka rëndësi se faqe gjeniale apo banale, për të krijuar
mbi të një zinxhir shpërndarjeje, ciklin e botimeve, recensave, tezave
të diplomës, debateve, çmimeve, manualeve shkollore, konferencave.
Me vargjet e Marianne Willemer-it, në këtë mekanizëm, nuk mund të
bëhet asgjë fare. E kështu Marianne, që ka shkruar disa nga poezitë
më të arrira të Divanit, mbetet në historinë e letërsisë si një grua që
e deshi dhe i këndoi Gëtja dhe nuk shkruhet në regjistrin e poetëve.
Përktheu nga origjinali Viola Adhami
222

d o s s i e r
Ëndrra për odisenë e shpirtit
që kthehet në shtëpi
Ky lumë ka shumë emra. Për popuj të ndryshëm, Danubi dhe Ishtari
përcaktonin rrjedhën e sipërme dhe të poshtme, porse ngandonjëherë
edhe të tërën: Plini, Straboni dhe Ptolomeu pyesnin se ku përfundonte
njëra e ku fillonte tjetra, ndoshta në Iliri ose në Dyert e Hekurta (Gjerdap).
Lumi «bisnominis», siç e quante Ovidie, tërheq qytetërimin gjermanik,
me ëndrrën e vet për odisenë e shpirtit që kthehet në shtëpi, drejt lindjes,
dhe e përzien me qytetërimet e tjera, me shumë transformime hibride,
në të cilat historia e tij gjen përfundimin dhe rënien e vet. Gjermanisti,
i cili udhëton me ndërprerje, sado dhe kurdo mundet, përgjatë rrjedhës
së lumit që mban tok botën e tij, mbart me vete një bagazh citatesh e
fiksimesh; nëse poeti i dorëzohet varkës së dehur, zëvendësi i tij përpiqet
të ndjekë këshillën e Zhan Paulit, i cili porosiste që rrugës mblidhen dhe
shënohen nocionet, parathëniet e vjetra, programet teatrore, dërdëllitjet
në stacione, poemat dhe betejat, nekrologët, metafizika, copëzat e prera
të gazetave, shpalljet nëpër hane dhe famulli. Souvenirs, impressions,
pensées et paysages pendant un vouyage en Orient, thuhet në hyrje të librit
të Lamartinit. Përshtypje të kujt dhe mendime të kujt? Kur njeriu udhëton
vetëm, siç ndodh shumë shpesh, duhet paguar nga xhepi i vet, mirëpo
nganjëherë jeta është bujare dhe të ofron mundësinë të udhëtosh e të
shohësh botën, madje qoftë edhe pjesë-pjesë dhe shkurt, me ata katërpesë
miq, të cilët do të dëshmojnë për ne në Ditën e Gjykimit, duke folur
në emrin tonë.
Midis dy udhëtimesh, kthehemi në shtëpi, bëjmë përpjekje të
hedhim në letër një mori shënimesh, të radhisim copëza nga notesi, nga
prospektet e katalogët. Letërsia i shëmbëllen shpërnguljes; nga diçka
humbet, si gjatë çdo shpërnguljeje, e nga diçka nxjerr krye nga qilarët
e harruar. Vërtet, vemi si të gjorë, thotë Helderlini në poezinë Në burim
të Danubit – lumi rrjedh e shkëlqen në diell si rrjedha e jetës, mirëpo
kuptimi që reflekton është si mashtrimi optik i shikimit verbues, kur në
mur sheh njolla drite që nuk ekzistojnë, dritë e neonit në shuarje, joshje
mashtruese e faqes së parë të ilustruar.
Shkëlqimi i Asgjësë ndez gjërat, kënaçet e lëna në plazh dhe dritat
reflektuese të automobilave, sikurse perëndimi i diellit që skuq dritaret.
223

Lumi nuk ka asfarë tërësie dhe të udhëtosh është normale, pohonte
Vajningeri, duke udhëtuar. Mirëpo, lumi është mësues i moçëm taoist,
i cili përgjatë brigjeve të tij mban leksion për rrotën e madhe dhe për
distancën ndërmjet tërthoreve të tij. Në çdo udhëtim ekziston së paku një
pjesëz Jugu, orë të stërzgjatura, relaksim, fluks i valëve. Duke mos u marrë
me të gjorët në brigjet e tij, Danubi rrjedh drejt detit, drejt persuazisë së
madhe.
Këtu buron dega kryesore e Danubit, thotë ai mbishkrimi në afërsi të
burimit Breg. Pavarësisht nga kjo deklaratë e prerë, diskutimi shumëshekullor
për burimin e Danubit është i gjallë edhe sot e gjithë ditën dhe,
për më tepër, ky është shkak i debatit të ashpër ndërmjet qyteteve Furtvangen
dhe Donaueshingen. Që puna të komplikohej edhe më shumë, kohë
më parë u plasua një pohim i guximshëm, të cilin e mbështet edhe Amadeo,
sedimentologu i njohur dhe historiani sekret i mosmarrëveshjes, sipas të
cilit Danubi rrjedh nga muslluku i rëndomtë. Madje edhe sikur të mos
e rezymojmë atë bibliotekë mijëravjeçare për këtë temë, e cila nis me
Hekaten, pararendësin e Herodotit, e vete deri tek ekzemplarët e revistës
Merian në qoshqe, mjafton të kujtojmë kohën kur burimi i Danubit
ishte i panjohur, sikurse edhe burimi i Nilit, në ujërat e të cilit, fundja,
reflektohet dhe në të cilin derdhet, nëse jo in re, atëherë së paku in verbis,
në krahasimet dhe paralelet ndërmjet këtyre dy lumenjve, që tashmë me
shekuj radhiten në shpjegimet e njerëzve të ditur.
Me këto burime kanë të bëjnë kërkimet, supozimet dhe njoftimet e
Herodotit, Strabonit, Cezarit, Plinit, Ptolomeut, Pseudo-Skimnit, Senekës,
Melit, Eratostenit; supozohet dhe pohohet se burimet ndodhen në Selva
Ercinia, te Hiperborejaci, në Piren, në vendin e keltëve ose të skitëve, në
malin Abnoba, në vendin Hesperida, ndërsa teori të tjera pohojnë se lumi
ndahet në degën që derdhet në Detin Adriatik dhe paraqesin përshkrime
kundërthënëse të derdhjes në Detin e Zi. Nëse nga rrëfimet ose nga mitet,
sipas të cilave argonautët nëpër Danub lëshoheshin deri në Detin Adriatik,
kthehemi në parahistori, dija bëhet e pasigurt dhe humbet në rregullimin
gjigant, të zhurmshëm, të jashtëzakonshmes, në gjeografinë titanike:
Urdonau në Oberland të Bernës, me burimet e veta në maja të majave
të Jungfraus dhe Ajgerit, në Danubin e origjinës, në të cilin janë derdhur
Ur-Rajna, Ur-Nekar dhe Ur-Men, e i cili në gjysmën e tercierit, në eocen,
para nja gjashtëdhjetë deri njëzet milionë vjetësh, buronte, përafërsisht
224

d o s s i e r
aty ku ndodhet sot Vjena, në njërin nga gjiret e Tetidës, nënës së oqeanit,
në Detin Sarmat, që mbulonte tërë Evropën Lindore.
Aspak i ndjeshëm për antikitetin dhe për prefikset e tij indoevropia
ne, Amadeo, shpërfill Urdonaun dhe më me qejf inkuadrohet në diskutimin
e sotshëm ndërmjet Furtvangenit dhe Donaueshingenit, dy qy tetthe
në Shvarcvald, në distancë 35 kilometra. Zyrtarisht burimet e Danubit
ndodhen, siç është e ditur, në Donaueshingen, banorët e të cilit me ligj
ga rantojnë që ky shënim është burimor dhe autentik.
Gërshetim i relikteve të shekujve
dhe të kulturave në deltë
Dje kam qenë në Muze të Deltës, sot jam në deltë; kundërmimet,
ngjyrat, pasqyrimet, hijet e ndryshme në rrjedhën e ujit, shkëlqimi i
krahëve në diell, jeta e tanishme që rrëshqet midis gishtërinjve dhe na
shtyn të bëhemi të vetëdijshëm, madje edhe për atmosferën festive të
kësaj dite në të cilën po qëndrojmë në urën e anijes, si ndonjë mbret
homerik në qerre, për të gjitha perceptueshmëritë tona joadekuate,
shqisat e atrofuara tashmë mijëra vjet, aromat dhe shqisat e paarrira
me mesazhe, që vijnë nga çdo plis drithërues, çarjet antike të rrjedhjes,
vëllazërisë së humbur e të injoruar, Odisesë që më nuk ka nevojë të lidhet
dhe marinarët, të cilët nuk kanë nevojë më të mbyllin veshët, sepse kënga
e sirenave u është besuar ultratingujve që Lartmadhëria e Tij Unë nuk
mund t’i identifikojë. Karabullaku që fluturon me sqepin hapur shtrirë në
ajër, i ngjason shpendit parahistorik në moçalin primordial, porse kori i
jashtëzakonshëm i deltës, basi i tij i qëndrueshëm e i thellë, për veshët
tanë është pëshpëritje, zë që nuk arrijmë ta kapim, mërmëritje jete që
shuhet e padëgjuar, duke na lënë pas vetes me hipokauzën tonë.
Nuk është fajtor Danubi, i cili këtu dëshmon që nuk buron nga
muslluku, për të cilin rrëfehen përralla në rrethinën e Furtvangenit, veçse
është fajtor ai i cili, para shkëlqimit dhe para muzikës së këtyre ujërave,
ndien nevojë të kapet pas atij fiksioni, qoftë vetëm me përçmim ta
mohojë, të largohet nga ajo temë, duke u marrë me burimin e pretenduar
nga muslluku, për të shmangur këngën e lumit. Mbase edhe ditari i anijes,
të cilin e ka mbajtur ndonjë hidraulik e jo Odiseu, po laget, në vend se të
225

ëshqasë shpejt dhe sigurt si varka që Nikollaji me siguri di ta sajojë nga
ndonjë lëvore dhe copëz letre. Librat, tashmë është e ditur, janë lloj me
risk të siguruar, shoqata e shkrimtarëve është shoqatë e kujdesshme e
sigurimit dhe rrallë ndodh që poetët e dobët të mos jenë të mbrojtur mirë.
Mirëpo, për t’u marrë shënimet në mënyrë të sigurt në këtë vend, ndër këto
meandra të deltës, do të duhej të ekzistonte klauzola detare «all risks», e
cila përmban bash të gjitha rreziqet, duke përfshirë avaritë e posaçme;
nxjerrjen e kërdhokullave, kontaktin me materie të kontaminuara të
ngarkesave, vjedhjet, shkeljen e të drejtave, mosdorëzimin e dërgesave,
derdhjen dhe/ose fundosjen.
Dita është e mrekullueshme e varka është si ndonjë shtazë midis
degëve të ndryshme të lumit. Në deltën e vjetër, drejt Kilisë, balta
gradualisht shndërrohet në tokë, epshmëria pa fund ngadalë bëhet truall
mbi të cilin ndërtohet, mbillet, vilet, degët dhe kanalet krijojnë deltën në
deltë, në grindura mbi shkurret e manaferrave dhe të brukës ngrihen
shelgjet dhe plepat, lëkonj të mëdhenj, të bardhë e të verdhë, shtrihen
sikurse vendet e oqeanit të dikurshëm në hartat gjeografike të antikës.
Në afërsi të kufirit sovjetik Kilia Vek – kolonia greke dhe qendra tregtare
gjenoveze, ku noteri Antonio di Ponco, në shekullin XIV, kishte shënuar
shitjen e tepihëve, të verës, kripës dhe robëreshave dymbëdhjetë vjeçe,
e murgu Nikolo Barsi, në shekullin e shtatëmbëdhjetë, dy mijë blinj të
peshkuar në ditë – tregon kambanarët e lartë të kishës së vet, të cilët aq
i emocionojnë peshkatarët lipovenë në romanin Lumi pa fund, të cilin në
vitet tridhjetë e shkroi Oskar Valter Çizek.
Dega që shpie në Sfant George, më e gjata, me nja njëqind e dhjetë
kilometra, në afërsi të Mahmudisë, rrjedh përgjatë kalasë së Salsovisë, në
të cilën Kostandini kishte urdhëruar të vritej Licinie, nga ana e vet e majtë
lë pyllin tropikal dhe lëndinat e ulëta e ranore, mbretërinë e bretkosave
e të gjarpinjve, ku temperatura gjatë verës arrin deri në gjashtëdhjetë
gradë. Letërsia e deltës, në të vërtetë, më shumë e ka në qejf akullin sesa
vapën e verës; Çizeku përshkruan peshkatarët të cilët dimrit thyejnë
koren e lumit në kërkim të gjahut, Shtefan Banulesku flet për erën e akullt
e të egër që fryn, ngre skorratinën me erë e borë, krikëllimën e akullit
që kërcet dhe shkrihet. Topos i letërsisë së deltës, skenar i tij epik par
exellence, gjithsesi, është vërshimi, fryrja, Danubi i cili del nga shtrati dhe
përmbyt fshatra, batica që përlan stallat, kasollet dhe bërllokun në pyll,
226

d o s s i e r
duke i bartur me ujërat e veta që harlisen me tërë forcën, si vërshim i
botës, kafshë shtëpiake dhe të egra, dema, drerë e derra të egër.
Delta, për Sadoveanunë, është edhe basen popujsh e njerëzish, sikur
Danubi të bartte në det dhe të shpërndante rrethe vetes, duke shtrirë nëpër
brigje, relikte të shekujve e të kulturave, fragmente të historisë. Mirëpo,
këto relikte kanë jetë të shkurtër, gjatë vërshimeve shpëlahen nga brigjet
dhe humben nën dhé, sikurse gjethet dhe mbeturinat e tjera që i sjell lumi;
tregimet për Danubin, thotë Sadoveanu, lindin dhe zhduken me një frymë,
sikurse ndonjë baltë që thahet. Në një tregim Stefan Banulesku përshkruan
varrimin e një çuni gjatë një shtrëngate të dimrit, varkën që e vozit në
kërkim të një suke a dune në të cilën do të mund të hapej gropa, ujërat e
tërbuara që kërcënojnë ta marrin me vete varrin modest, dimrin që fshin
atë tragjedi dhe atë dhembje, atë varr të pasigurt, atë tregim pa emër.
Në tregimet e Sadoveanusë dhe Banuleskut shpesh shfaqen jevgjit,
sikur ky popull endacak në margjina të shoqërisë të ishte fis i përshtatshëm
për jetë në botën arkaike e të harruar të deltës. Para një shekulli kjo vërtet
ishte mbretëri e të izoluarve dhe e të përndjekurve, vend i askujt, strehë
e njerëzve jashtë ligjit nga të gjitha anët. Turqit, zot të zonës, nuk kishin
ekuipazh të mirëfilltë ushtarak, veçse njëfarë milicie anarkike, grumbulluar
nga të gjitha anët, rekrutuar jo në mënyrë të rregullt midis fshatarëve, e
cila lidhej me kaçakët dhe banditët që fshiheshin nëpër moçale, të cilët
është dashur t’i luftonte dhe t’i mbikëqyrte, e nga të cilët mezi dallohej.
Nuk shihet kufiri ku lumi ndeshet me detin
Eci drejt detit, kureshtar të shoh grykën, të lag këmbën e dorën në
atë përzierje të kalimit ose të prek diskontinuitetin, pikën hipotetike të
shkapërderdhjes. Pluhuri bëhet rërë, dheu tashmë është dunë në plazh,
këpucët bëhen pis në pellgje, të cilat ndoshta janë po kështu gryka, gryka të
vockla shtrembake, në të cilat Danubi derdh gjak. Në sfond shihet deti. Në
lëndinën e kërpit, midis kantiereve të braktisura të ndërtimit, qëndrojnë
ngrehinat e punëve të papërfunduara, shkurret e brushtullit dhe era e katranit,
varret ortodokse, turke, hebraike, të besimtarëve të vjetër, jo larg njëri-tjetrit.
Pasdite është, ende fluturojnë lart shumë pulëbardha e gata, tepër
shumë gata, dhe fuqishëm krrokatin, derra të bardhë e të njëtrajtshëm,
227

të trashë e leshatakë, hungërojnë në lluca, e herë-herë hijet, që shtrihen
dhe përthyhen në duna, bëjnë që ato të duken të stërmëdha. Plazhi është
i madh, figurat janë përvijime abstrakte, ndonjë radar i nxjerrë jashtë
përdorimit qëndron në rërë si ndonjë skelet anijeje ose i ndonjë shpendi
gjigant, vinça të vjetër me krahë të ndryshkur e të zverdhur, që kanë
mbartur pengjet e mençura në qiellin e tyre. Deti është i errët dhe vajor,
kundërmon erë nafte dhe përkund mbeturinat e rëndomta e të pritshme;
nuk shihet kalimi, linja përgjatë së cilës, sipas Amianit, peshqit, duke
ardhur nga deti, përplaseshin në dallgën depërtuese të Danubit; edhe më
pak e mundshme është të përcaktohet rrjedha e lumit që, shprehur me
fjalët e Salomon Shvajgerit, me vendosmëri fugonte drejt Detit të Zi dhe
kalonte nëpër të drejtpërdrejt dhe me tërë forcën, që dy ditë më vonë të
mbërrinte deri në Kostandinopojë, ende tërësisht e pastër dhe e pijshme.
Ajri është i angësht, kam etje, dikush diç më bërtet nga larg, porse
nuk e kuptoj, derrat edhe më tej hungërojnë përreth shpendëve të
mëdhenj metalikë, Danubi është një batak në të cilin ata kredhin turirin
dhe nga asnjëra anë nuk lëshohet në det ai uji i kthjellët për të cilin flet
ai libri i vjetër, përse udhëtimi ynë do të duhej të përfundonte në asgjë? -
pyet një varg i Argezit. Horizonti është i pafund dhe si i murrmë, si beden
tejet i lartë dhe i plasaritur, dielli shpon detin me ushta të bardha, cepi i
një reje rrëshqet dhe lëshohet, sikur qerpikët e saj kur mbyll sytë, po të
mos ndodheshim në një vend torturues të Lindjes, do të mund ta ftoja në
ndonjë bar në plazh. Delta, sipas udhëzuesve, është vendi ku kryqëzohen
shtegtimet e shpendëve, gjashtë drejtime migruese në pranverë dhe pesë
në vjeshtë. Nëse do të arrinim të ndiqnim ngjarjet dhe tërë rrugëtimin
e vetëm një shpendi shtegtar, siç ka dëshiruar Bifoni, do t’i mësonim të
gjitha, nostalgjinë platonike, erosin e largësisë. Sipas Stefanit nga Vizantia
dhe Evstat Skitit, rrjedhën e poshtme të Danubit e kanë quajtur Matoas,
lumë i fatit, pulëbardhat dhe gatat krrokatin, derri me çataj shkul plisin
e barit bashkë me rrënjët, e përtyp dhe e copëton, më shikon me sy të
topitur dhe të egër, tejet nga afër.
Nuk ekziston më grykë, Danubi nuk shihet, përroskat baltake
midis xunkthit e rërës, nuk është thënë se arrijnë nga Furtvangeni dhe
se kanë çikur ujdhesën e Margitës. E, megjithatë, një grykë, cilado ndër
të shumtat, të panumërta, nuk mund të mungojë në Regulation në trajtë
të notesit preciz danubian, prandaj kërkoj, siç kërkohet çelësi, një fjalë
228

d o s s i e r
që nuk vjen, faqen që mungon, kërkohet në çdo xhep dhe çdo syzë, në
pasaportë mungon vula, e pa vulë nuk mund të udhëtohet, asfarë Steamer
balancant të asaj mature, as kënga e marinarit në zemër.
Ndalesa, sipas natyrës së vet, i përket edhe botës së letrave,
shkresave të zyrave, procedurës burokratike, e cila çdoherë ndërlikon, që
në fund, në çastin e mbramë, e që nuk dihet se si, gjithçka të përfundojë
ashtu si duhet. Ishte gabim të kërkohej grykë nga kjo anë, në hapësirë të
papërcaktuar dhe të hapur të dunave dhe plazhit, horizontit dhe detit,
duke ndjekur currilat e hollë të ujit, të cilët paqartësisht zgjerohen dhe
shpërndahen. Duhet kthyer prapa, e lëvizja, me të cilën një ushtar gjentil,
i veshur keq, të cilin e ndalëm derisa me biçikletë po kalonte nëpër batakë
dhe i cili pas pyetjes sonë tregon se ku derdhet Danubi në det, është e
ngjashme me lëvizjen e atij ciceronit të zbehtë e të sjellshëm të shpirtrave,
Tagji-Hermesit, i cili tregon një pikë të largët në pafundësi, në paanësinë
e detit që zhvlerëson çdo kufizueshmëri empirike; mirëpo ajo që tregon
ushtari me këmishë, duke qeshur dhe duke shtrënguar dorën, është hyrja
në liman, vendroja në të cilën rojtari, pas laurës së bojatisur keq, e cila
pret rrugën, kontrollon kush hyn dhe kërkon lejekalimin.
Danubi, i drejtuar detyrimisht nëpërmjet kanalit, derdhet në zonën
e limanit të rezervuar për të punësuarit, nën mbikëqyrjen e Kapetanisë,
humbet në det. Për t’iu afruar përfundimit, kërkohet leje, lejekalim, porse
kontrollorët janë njerëz të botës, nuk e kuptojnë mirë se çfarë po dëshiron
një i huaj, porse kuptojnë se nuk paraqet rrezik dhe e lejojnë të shëtisë
dhe të hedhë shikimin mbi atë asgjë që mund të shihet, mbi kanalin që
derdhet në det, ndërsa në sfond anijet, vinçat, trarët, kutitë e radhitura në
dok, vulat në paketat postare, dëshmitë për doganën.
Pra, kjo është e tëra? Pas tre mijë kilometra lentë filmike, ngrihemi
dhe largohemi për një çast nga salla, duke kërkuar shitësin e pofkave, dhe të
hutuar tërhiqemi nëpër daljen dytësore, nga ana e pasme. Ka pak njerëz, të
gjithë nxitojnë, sepse tashmë është vonë e limani po zbrazet. Mirëpo, kanali
rrjedh ngadalë, i qetë dhe i sigurt, në çast, nuk është më kanal, kufizim,
Regulation, veçse rrjedhë që hapet dhe u jepet ujërave dhe oqeaneve të
tërë planetit, dhe krijesave nga thellësitë e tyre. Bëje, o Zot, që vdekje imja të
jetë – thotë një varg i Marinit – si lumi që fugon drejt detit, fuqishëm.
Përktheu Sulejman Dërmaku
229

Në librat e errët është e vërteta
230
Intervistë me Claudio Magris
Iesa Ckrispin
Features
Ishte njëra nga ato copëzat e fatit që vezulloi në eter. Qëllova në Trieste
për një muaj dhe Claudio Magris erdhi nga pushimet në shtëpi pak më herët,
duke na mundësuar dy ditë të përbashkëta në të njëjtin qytet. Libri i Magrisit,
“Danubi” kishte qenë një zbulim. Dëshiroja ta kopjoja krejt librin me
dorë, për t’iu afruar tekstit edhe më ngatë. Aty, Magris-i udhëton nga burimi
(nxehtësisht i kontestuar) i Danubit e deri te delta e tij në det, duke na dhënë
historinë kulturore, politike dhe personale të territoreve ku kapërcen. Ne
takojmë Kafkën, takojmë Cioran-in, e takojmë “shkrimtarin-hije” të Gëtes.
Takojmë mbretër dhe armata fshatarësh dhe shoshitim shtresat e Evropës
Qendrore, vend që për aq shumë kohë kishte qenë Evropa “tjetër”, Evropa
“Lindore”, hija më pak interesante, më pak glamuroze e Evropës së “vërtetë”.
Tërë këtë e bëjmë në shoqërinë sharmante të profesorit të Triestes, shkrimtarit
dhe historianit, Claudio Magris.
Këtë vit është botuar në anglishte romani i Magris-it i vitit 1995,
“Ver bërisht”. Është i mbështetur në fakte historike – një grup i italianëve
udhëtuan në Jugosllavi pas luftës për ta ndihmuar Titon në ndërtimin
e një lloj shteti të ri socialist. Por, paranoja mbretëron dhe së shpejti të
huajt shihen si tradhtarë, besnikë të Stalinit dhe futen në burgun ishull
të Goli Otokut. Disa mbijetojnë, këta që do të flasin për tmerret në atë
kamp. Narratori i romanit “Verbërisht” është njëri nga të mbijetuarit dhe
e kaluara rëndon aq shumë mbi të, saqë fillon ta bëjë copash identitetin
e tij. Ai nuk është i sigurt në cilën kohë është, kush është, ku kishte qenë.
Kampi i burgimit në Goli Otok bëhet kamp burgimi në Australi, shtëpia e
tij aktuale, një institucion i shëndetit mendor. Utopia e Jugosllavisë bëhet
utopia e Islandës së hershme revolucionare. Dhe teksa valët e identitetit
të tij përplasen dhe tërhiqen, ju shihni që secila shtysë utopike është e
njëjtë dhe secila tërheq në vorbullën e vet apokaliptike.
Magris-i i trajton regjionet më të errëta me një prekje të lehtë. Ai nuk
e ngarkon lexuesin me mizori, as me sentimentalizëm. Mbase kjo vjen nga

d o s s i e r
ngrohtësia e madhe që Magris-i rrezaton. Ai është i këndshëm dhe bujar,
duke ma hapur shtëpinë ashtu që mund t’i shikoj me vëmendje librat e tij.
“Ka edhe më shumë në katin e sipërm”, më thotë. “Dhe disa në garazh”. Ai
kërkon thellësisht falje për anglishten e tij, por, natyrisht, atë e flet shumë
mirë. Jo vetëm për komunikim, por edhe për lulëzim poetik. Shumë më
sipërore se gjermanishtja ime rudimentare, e nivelit deklarativ-fjalësor.
Ia them, apo duhet ta kalojmë këtë pjesë? Ai duket i magjepsur që dikush
ka ardhur nga Berlini për të folur për librat e tij, ndërkaq unë, natyrisht,
kam vështirësi ta ndaloj shpërthimin tim sa herë e përdor fjalën “Danub”.
Një pjesë e kësaj interviste u bë në Kirkus dhe fragmenti atje nuk
përsëritet këtu. Në atë pjesë ai flet për romanin “Verbërisht” më drejtpërdrejt
dhe ju nxis të futeni në ueb-faqen e tyre dhe ta lexoni atë pjesë së pari.
Duke pasur parasysh që historia e “Verbërisht” mbështetet në një fakt
historik dhe ju jeni shpesh një shkrimtar i prozës historike, pse e keni rrëfyer
këtë storie në prozë artistike?
Është shumë e vështirë për t’u përgjigjur. Së pari, dallimi i madh për
mua nuk është mes prozës artistike dhe eseve, por mes disa librave që kam
shkruar, vepra kritike dhe libra mbi letërsinë gjermane, dhe esetë e kanë
mitin... Librin e parë që kam botuar në moshën 24-vjeçare, të gjithë kritikët
patën menduar se kishte qenë i shkruar nga ndonjë austriak i vjetër. Disa
gazetarë erdhën dhe më gjetën mua. Ka libra, titujt e të cilëve korrespondojnë
saktësisht me subjektin. Esetë kritike mbi shkrimtarët gjermanë.
Natyrisht, letërsia austriake është e rëndë në nostalgji, trajtat shfaqen
me këtë fjalë, por subjekti i vërtetë nuk është Austria, është një subjekt
tjetër. Sikur që një poezi për një lule mund të jetë një poezi për dashurinë
për një person, madje edhe kur poeti shkruan për sytë e saj të kaltër, madje
edhe kur shkruan për gjethet dhe kështu me radhë. Kam zbuluar se filli i
kuq i vërtetë i atij librit të parë nuk ishte Joseph Roth, por Isaak Bashevis
Singer. Por, pata idenë se nuk mund të shkruaja drejtpërdrejt për këtë
botë pasi nuk i takoj. Kjo botë lindore hebreje më interesonte jo vetëm për
shkak të letërsisë, por për parabolën, për metaforën që bota perëndimore
nuk i kishte. Dhe do të thosha që “Danubi” është prozë artistike për shkak
se gjithçka është e vërtetë përveç ngjashmërisë, personazhi kryesor nuk
është identik me mua. Është roman i fshehur, i përmbytur.
231

Ma kujtuat një storie që rrëfeni në “Danub”, kur dëgjoni lidhur me
një njeri që mbijeton okupimin e tmerrshëm nazist dhe pastaj në ditën e
çlirimit e vrau veten pasi qenë sovjetikët që çliruan qytetin. Dhe, ju thatë
që dëshironit ta shkruanit një roman të madh për këtë njeri, derisa mësuat
që kjo vetëvrasje ishte bërë për shkak të një afere dashurie. Kështu që ju e
treguat storien si jo-fiksion.
Në këtë rast pata përshtypjen se e vetmja mundësi për ta bërë
evident këtë fat ishte shpjegimi i thjeshtë. Një roman apo tregim i
shkurtër mbi të do të kërkonte analizë, një perspektivë tjetër. Në këtë
kor, “Danubin”, shumë zëra rrjedhin në mënyra të ndryshme. Kjo histori
do të ishte një notë gabim në një këngë. Nuk mund ta shkruani një poemë
apo një ep me këtë hulumtim analitik.
Një miku im ishte duke shkruar prozë mbi mizoritë dhe gjenocidin,
por i shkruante ato si komedi të zeza, pasi ai nuk arrin ta gjejë një mënyrë
për t’i rrëfyer këto histori pa i bërë absurde. Ka diçka lidhur me temën të
cilën nëse përpiqeni ta rrëfeni drejt, ia humb interesimin lexuesit.
Janë këto definicione të dhëna nga Ernesto Sabato – e kam njohur
shumë mirë – për shkrimin ditën dhe për shkrimin natën. Në të shkruarit
ditën, një shkrimtar, madje dhe kur shpik, ai paraqet një botë që korrespondon
me vizionin e tij për botën, për jetën, për vlerat. Një diçka që bie
në shkrimin e ditës, sikur shkrimi im kundër diktaturës së gjeneralëve
argjentinas dhe angazhimi i personazhit dhe fati i tij, dhe këtu është një
kufi. Papritmas, nganjëherë natën... është shumë e rëndësishme për mua
të përgjigjem në këtë... Të vërtetat e mia më të thella nuk janë për t’u
gjetur në këtë libër tjetër. Në librat e errët është e vërteta, nganjëherë të
vërtetat e tmerrshme. E kam tradhtuar veten. Kundërshtuar veten. Është
shumë interesante, ngase nganjëherë shfaqet në ne diçka për të cilën nuk
e kemi ditur që e kishim pasur, që thotë jo vetëm çfarë ne nuk jemi, por
edhe çfarë jemi. Çka mbase vetëm nga rastësia jemi. Mbase do të mund të
isha tash në burg shkaku i vrasjes së dikujt, në vend që të isha duke folur
me juve. Disa mendime të tmerrshme që na e mohojnë kufirin.
Është një tregim i mrekullueshëm i Hoffman-it, një poet e shkruan
një poemë, në fund e lexon me zë për t’ia dëgjuar muzikën dhe thotë: “I kujt
232

d o s s i e r
është ky zë i tmerrshëm?” Nganjëherë është sikur të ishim para Meduzës
së jetës. Në këtë moment, edhe pse nuk e duam Meduzën, nuk mund ta
dërgojmë te floktari për ta bërë të paraqitshme kokën e saj gjarpërore.
Edhe kur shkrimtari do të dëshironte të shprehej për mënyrën e tij të
dykuptimshme të të folurit të gjërave të ndryshme, kjo duhet të bëhet pa
vetëkënaqësi. Kam folur njëherë me Sabaton – kur të shkoni në botën e
nëndheshme, ju zbuloni dyshin dhe dyshi është ndoshta katërsh, ndoshta
shtata. Por, kur ktheheni përsëri në sipërfaqe, ju nuk e keqpërdorni këtë
dije për ta paguar faturën në restorant.
E urrej vetëkënaqësinë me të ligën, por është e domosdoshme ta
ballafaqoni vetveten me errësirën. Një tjetër shembull që tashmë kam
bërë është Joseph Conrad-i. Në thelb të tij ju i gjeni të dyja, personazhet
që ballafaqohen me vështirësitë, por gjithashtu me dëshirën për të qenë
të padinjitetshëm dhe për të vuajtur diçka të errët e të fëlliqur. Mendoj
se besoj në liderët modernë dhe liderët politikë, por ky besim duhet t’i
njohë të gjitha ambiguitetet, të gjitha kontradiktat, nganjëherë madje
edhe pamundësitë. Gjë që nuk na sjell deri të dorëzimi.
Ju shkruani në romanin “Danubi” që kur njerëzit flasin për të keqen,
ajo bëhet term i mbuluar dhe paloset jashtë bisedës. Duhet ta vendosni të
keqen në kontekst, ta bëni pothuajse të kuptueshme dhe ta gjeni precedentin
e saj, vetëm që të jeni në gjendje t’i afroheni. Nuk mund të pretendoni që e
keqja është një gjë e cila vetëm ka zbritur në botë në një çast, ashtu.
Kjo është retorike. Të keqen natyrisht që nuk mund ta shmangim.
Ve tëkënaqësia është reale për ne. Joseph Roth është një dashuri e madhe
imja. Ai ka shkruar, ka folur për të keqen par exellenxe të kohës së nazistëve,
për të luftuar kundër kësaj magjepsjeje, sikur të ishte e ke qja më
magjepsëse, më interesantja. Nuk është shumë poetike, as interesante të
hedhësh diçka nga dritarja e trenit, vetëm pse është e ndaluar të bëni një
gjë të tillë.
Keni thënë në veturë, po ne jemi hutuar, se “Danubi” ishte ide e gruas suaj...
Po të mos e kisha studiuar për shumë vjet letërsinë gjermane, letërsinë
austriake, letërsinë evropiane-qendrore (mitteleuropen), mund të
233

mos e kisha zgjedhur Danubin si simbol të jetës dhe vdekjes dhe zhdukjes.
Nuk mund të shkruaja për Volgën apo Mississipin. Nuk e kam familjaritetin
ndjenjor, kulturor dhe intelektual. Arsyeja pse libri është një rrugëtim nga
dija ose iluzioni i dijes; ky udhëtar deri te një moment i caktuar beson të
lëvizë në një botë që mund ta kuptojë dhe të jetë në rregull me kulturën
e tij, me qendrën e tij evropiane. Por në fund, ai vazhdimisht kupton më
pak. Bota bëhet për të gjithmonë e huaj, e pakuptueshme. Në vitin 1982,
bëmë një udhëtim në Sllovaki. Në atë kohë ishte ende Çekosllovakia.
Shkuam bashkë me tre miq, njëri nga të cilët ishte shumë i rëndësishëm
për shkrimin e “Danubit”, pasi ai më mësoi si t’i vëzhgoja gjërat, si të isha
i thjeshtë. Për të hequr dorë nga nderi. Ishim në kufi me Sllovakinë, me të
ashtuquajturën “Evropën tjetër” dhe mendoj se me shumë nga gjërat që
kam shkruar, kam bërë një përpjekje për t’i dëbuar këto thonjëza, për të
thënë që kjo është Evropa, jo e para apo e dyta Evropë, por ajo e pavarur
nga regjimi politik. Ishte pasdite e mrekullueshme shtatori, drita ishte aq...
dhe valët rrjedhëse të Danubit, dhe gjethet shkëlqyese të barit në livadhet
buzë Danubit. Ishte një pakt miqësie, bashkimi dhe harmonie, harmoni
me rrjedhën e jetës. E mbaj mend këtë çast si çast lumturie. Papritmas
pamë Muzeun e Danubit. Fjala “muze” ishte aq e huaj në atë moment, një
klasifikim aq qesharak, sikur një çift të dashuruarish në kopsht të zbulonin,
pa e ditur, një moment të ekspozimit të dashnorëve në një kopsht. Ky është
njëri nga aspektet më të rëndësishme të librit tim, nostalgjia për lirinë,
dhe kjo ndjenja e moskuptimit të klasifikimit. Gruaja më tha: “Po sikur të
shkojmë deri te Deti i Zi”? Në këtë moment, pata idenë dhe thashë po. Kjo i
filloi këto katër vjet – jo vetëm një udhëtim, natyrisht, po shumë udhëtime
nëpër shumë stinë. Nuk e kisha idenë se çfarë libri doja të shkruaja. Mbase
mund të ishte reportazh gazetaresk, mund të qëllonte të isha identik me
udhëtarin, pasi unë jam i njëjti person kur shkruaj një artikull kundër
Berluskonit, apo kur shkruaj për diçka që nuk ka ndodhur.
Kur u gjenda në deltë, i thashë gruas, eja me mua. Jo, tha ajo. Në
fund, te vdekja, secili duhet të jetë vetëm.
Sa e gjatë ishte koha nga shkrimi i “Verbërisht” e deri te përkthimi në
anglisht?
234
Është shkruar në vitin 1995.

d o s s i e r
Po pyesja, pasi kur po e lexoja “Danubin”, nuk e kisha shikuar datën
fillestare të publikimit. Isha në gjysmë kur e hetova që fillimisht ishte botuar
kur Evropa Lindore ishte ende komuniste. Dhe sa shumë nga ata arkiva qenë
të ngadalshëm për t’u hapur pas rënies së komunizmit, prandaj po pyes sa
ka ndryshuar arkivi historik që nga koha kur ju keni pasur idenë për librin?
Kam pasur shumë fat me “Danubin”, të udhëtoja dhe të takoja
njerëz, duke kaluar netët në bujtina, duke u përpjekur të gjeja të krisur
me histori për të rrëfyer. Pata shumë fat, për shkak se, përveç Rumanisë,
që ishte tashmë në situatë dramatike, vendet e tjera po jetonin një
periudhë relativisht të qetë. Hungaria, për shembull, socializmi i tyre po
evoluonte ngadalë dhe jo drejt një rruge demokratike, por më hapur. Kjo
për të thënë që situata ditore nuk ishte aq e acaruar. Po të udhëtoja në
vitin 1989, nuk do të mund të shihja këto gjëra të vogla, këto shtresa të
ndryshme të realitetit, për shkak se kisha ndjenjën sikur të arkeologut në
Trojë, duke zbuluar shtresa të ndryshme të qyteteve të ndryshme, tetë
apo nëntë qyteteve. Një shtëpi digjet, ju e ndërtoni tjetrën. Do të kuptoja
më pak nga kjo botë. Gjithashtu, nuk do të kuptoja shumë gjëra, shumë
aspekte të fshehura, që mund të shpjegojnë se çfarë ndodhi pas çlirimit
dhe rënies së Murit dhe rënies së komunizmit. Nuk mund të shkruani
roman nën bomba.
Fundi i Rumanisë ishte sikur takimi i domosdosë, i një ndryshimi
tjetër dhe natyrisht inati ishte i kuptueshëm, pasi ne kishim shpresën për
një transformim tjetër. Pa këtë vrull për ta kopjuar botën perëndimore,
për t’u bërë menjëherë perëndimorë. Ju e dini çfarë tha Haveli, se çfarë
ka ndodhur tash në Pragën komuniste është një memento (kujtesë) për
Perëndimin, duke ia treguar botës perëndimore ardhmërinë e saj të
mundshme. Kishte qenë si mundësi humaniste, përveç Rumanisë.
Tash, sa i përket romanit “Verbërisht”, lufta e tmerrshme në Jugosllavi,
që për mua ka qenë veçanërisht tragjike, për shkak se njoh... natyrisht
e dini se Trieste ka shumë lidhje me Jugosllavinë, së pari duke qenë
pjesë e këtij regjioni dhe po ashtu dhuna italiane kundër sllavëve, pastaj
hakmarrja... Është pjesë e botës sime. E njihni Marisën (gruaja e tij) shkroi
një tregim të mrekullueshëm, të përkthyer në shumë gjuhë, lidhur me...
e dini se ajo qe e detyruar ta linte shtëpinë si fëmijë së bashku me 300
italianë që kishin humbur gjithçka dhe jetonte në një kamp si fëmijë. Por,
235

gjithashtu duke zbuluar, teksa e rrëfen këtë storie të një fëmije italian të
persekutuar nga sllavët, që ajo kishte rrënjë familjare sllave, të nxjerra
për shkak të nacionalizmit italian. Që i takonte gjithashtu anës tjetër,
anës që e kërcënonte. Për mua, është kjo botë, çfarë ndodhi në Jugosllavi
ishte e tmerrshme, por nuk mendoj se historia do ta kishte ndryshuar
romanin “Verbërisht”, për shkak se unë tashmë e kisha këtë obsesion.
Ishte gjithashtu kjo luftë e tmerrshme, ishte humbje e kujtesës.
Shkoj shpesh në Zagreb, e ka një universitet të mrekullueshëm, me
një ndër departamentet më të mira të letërsisë në botë. Dhe, gjatë luftës
në Bosnjë, një koleg shumë i mirë i filologjisë italiane, më tha papritmas,
shumë krenar, që ai e ka kthyer prapa në Paris Sorbonë një zarf, pasi
ishte adresuar: “Zagreb, Jugosllavi”. Dhe, ai i shkroi kolegun të tij në Paris:
“Është sikur t’jua shkruaja ‘Paris, Deutschland”, pasi, natyrisht, edhe
Parisi kishte qenë i okupuar.
E kam një pyetje, e kjo është nëse Kroacia e ka fituar apo humbur
Luftën e Dytë Botërore? Kur Kroacia ishte e lidhur me Jugosllavinë,
nejse, historia ndryshon, sikur të ishte një aleat me Rusinë, por nëse e
identifikon veten vetëm me regjimin fashist në Itali, më fal, por Italia e ka
humbur luftën. Ekzistonte një ndjenjë përgjatë vështirësive mes Italisë
dhe Jugosllavisë në rastin e luftës së tmerrshme, që pushtimi i Venedikut
do të ishte pranuar si fitore e Jugosllavisë. Faleminderit Zotit, asgjë nuk
ndodhi. Ishte një plagë për mua. Jugosllavia i takon realitetit tim, unë i
përkas po ashtu, madje edhe nëse jam italian.
Në rregull, të jesh nga Trieste jua jep të gjitha nacionalitetet. Kam
lexuar librin tuaj “Mikrokozmos” dhe duket se lidhja me Triesten është më e
fortë se lidhja juaj me ndonjë komb më të madh që mban ky qytet.
Kam lindur këtu më 1939. Kam lënë Triesten si 18-vjeçar për të
shkuar në Torino, që ka qenë po ashtu shumë i rëndësishëm. Kam jetuar
në Gjermani dhe pastaj kam dhënë mësim në Torino, pastaj jam kthyer
prapë në Trieste për arsye personale, por me kënaqësi. Trieste ishte
e rëndësishme për shumë arsye, para së gjithash për kufirin. Kur kam
qenë djalë i vogël shkoja në Carso, kufi, që ishte më afër shtëpisë sime
sesa një pjesë e Parisit nga një pjesë tjetër e Parisit, kjo ishte deri në një
kohë të caktuar, pastaj e pamundshme. E shikoja këtë kufi, deri te thyerja
236

d o s s i e r
e Titos me Stalinin dhe deri te normalizimi i raporteve mes Italisë dhe
Jugosllavisë. Prapa atij kufiri ishte një botë që mbante shqetësime të
mistershme, perandorinë e Stalinit, simbolin e errësirës, Lindjen. Secili
vend në Evropë e ka Lindjen e vet për ta refuzuar. Por, në të njëjtën kohë,
prapa atij kufiri ishte territori që njihja mirë, pasi ky territor kishte qenë
tokë italiane. Kisha qenë disa herë në këtë botë familjare. Kjo ndjenja
e diçkaje që është njëkohësisht shumë e njohur dhe e panjohur, është
shumë e rëndësishme për letërsinë. Letërsia është udhëtim nga e njohura
në të panjohurën, apo e kundërta. Diçka që duket shumë familjare e
zbulon veten papritmas si e frikshme (unheimlich). Apo e kundërta.
I takoj një familjeje italiane. Emri i babait tim është Fiumian. Gjyshi
im la fshatin si bujk për t’u bërë borgjez në Trieste. Familja e nënës sime
është venedikase me orgjinë greke, e me tradita italiane. Por, ne kemi
kushërinj kroatë. Kjo, ta themi, në shekullin e 19-të, dy vëllezër, njëri
ndiente se ishte italian dhe tjetri kroat. Gjyshi im fliste përsosmërisht
italisht, gjermanisht dhe kroatisht. Tashmë gjenerata pasuese, nëna ime
dhe vëllezërit, nuk flisnin kroatisht. Kjo tashmë ishte distancë politike.
Trieste ishte, siç e dini, deri më 1954, i ashtuquajtur territor i lirë.
Si tokë e askujt. Kjo paqartësi për ardhmërinë, është një ndjenjë që nuk i
shqetëson vetëm vendet. T’i takosh Italisë apo Jugosllavisë nënkuptonte
t’i takosh botës sovjetike apo botës perëndimore. Ishte një botë ku ishte e
vështirë ta kishe një punë. Kam fat të madh në moshën time. Gjenerata pak
më e vjetër, 8, 10 vjet më e vjetër, u desh ta braktiste Triesten. Gjenerata
më e re, shumë të rëndësishëm në jetën kulturore italiane, e braktisën
Triesten pa ndjesë. Ata nuk ia kanë falur Triestes këtë domosdonë e
braktisjes së Triestes. Ata nuk i kanë këputur marrëdhëniet negative
me qytetin. Në vitet kur isha ende në shkollë të mesme. Në këtë moshë,
miqtë e mirë, librat e mirë, përvojat e mira janë të mjaftueshme. Kur
lashë Triesten për Torinon, nuk ishte e domosdoshme, nuk ishte për këto
marrëdhënie negative. Dëshiroja të jetoja në të dyja qytetet.
Torino ishte e kundërta. Në këto vite, Torino e dyfishoi popullsinë
nga emigracioni që vinte nga Italia Jugore. Kur fillova të studioja në Torino
në vitin 1957, kishte 700,000 banorë. Kur i përfundova më 1962, kishte 1.3
milionë. Me shumë probleme të dhunës, por me domosdonë e vëmendjes
ndaj politikës. Kishte qenë kryeqyteti i antifashizmit, i liberalizmit të ri,
i industrisë së madhe, i Gramshit. Kishte liri të madhe në Trieste, por, po
237

ashtu, kishte rrezik për të mbetur vetëm në jetën periferike të qytetit.
Mendoj se të jesh në periferinë e jetës për një shkrimtar është shumë e
rëndësishme, pasi mendoj se sot gjithkund është periferi e jetës. Edhe po
të jetoja në Avenynë e 5-të, nuk do të mendoja se isha në qendër të botës.
Është interesante, isha me zhvillim të parakohshëm. Kisha lexuar
Melville-in, Faulkner-in në moshën 14-vjeçare. Dostoevsky-n në moshën
15-vjeçare. Asnjë rresht në letërsinë e Triestes. I kishim dy të mëdhenj,
Saba-n dhe Svevo-n. Për shkak të këtij mosbesimi të padrejtë, por pozitiv
ndaj lavdisë së qytetit ë lindjes (nuk i lexova). Kur isha në Torino, fillova t’i
lexoj disa libra të Triestes dhe kam zbuluar gjëra që tashmë i kisha jetuar,
këtë qytet italian që ishte gjithashtu sllav, gjerman, kroat, këtë kontradiktë
të qytetit. Madhështinë. Ia pata filluar t’i lexoj autorët e mëdhenj austriakë,
pasi dëshiroja ta përvetësoja krejt të kaluarën e traditës sime. Kjo më çoi
te shkrimi i librit mbi mitin Habsburg. Shkrimtari që nuk ishte shkrimtar
i madh, por që krijoi peizazhin e letërsisë së Triestes, Scipio Slataper,
më 1912, tri vjet para se të vdiste në Luftën e Parë si vullnetar i armatës
italiane, e filloi “Karsti im” me tri fjali. “Do të doja t’ju thosha se ju jeni
italianë”. Ai është po ashtu italian, ai do të vdesë për italianët. Ngjashëm,
ama jo identik me të tjerët. “Do të doja t’ju thosha se kam lindur në Carso.
Nuk është e vërtetë. Kam lindur në Kroaci, Dalmaci”. Me fjalë të tjera,
për ta shpjeguar identitetin e tij italian, por jo italian, ai duhet të bëjë
këtë sipas asaj që bënin poetët e vjetër grekë, do të thotë, të gënjejë. Ky
është problemi, kjo është arsyeja pse Trieste e ka ndjenjën e paqartësisë
së identitetit të vet, prandaj domosdonë e dukjes. Nganjëherë kjo puna e
vetvetes bëhet mbytëse. Mendoj që Joyce e ka dashur Triesten. “Trieste ma
hëngri mëlçinë” pasi pa se Trieste ishte po aq jotolerante sa edhe Dublini.
E dini këtë anekdotën e mrekullueshme për Svevo-n dhe Joyce-in?
Ishin në bujtinë dhe Svevo me një gotë të mbushur plot, bëri një piskamë
të pahijshme, ndërkaq Joyce, i tmerruar, tha: “Këto gjëra njeriu mund
t’i shkruajë, por jo t’i thotë”. Njëri nuk do ta shkruante kurrë një fjalë të
pahijshme, kurse tjetri nuk do ta fliste kurrë një fjalë të pahijshme.
Miti i Joyce-it në Trieste është njëfarë dore argëtues. Ky është qyteti
i katërt ku kam qenë e që e do Joyce-in për vete: Dublini, Parisi, Cyrihu dhe
tash Trieste. Të gjithë me të vërtetë e donë.
238

d o s s i e r
Im atë ishte për disa vjet, ai e mësoi anglishten nga Stanislaus-i.
Nuk e kam takuar kurrë. I pata zbuluar Joyce-in dhe Svevo-n, jo vonë,
pasi isha 21, 22-vjeçar, por jo edhe me zbulimin e parë të letërsisë. Kjo ka
të bëjë me refuzimin e vendin të vet të vogël. Posaçërisht në një qytet të
vogël ku secila rrugë e ka emrin e poetit. Rruga ku jetoni, Zorutti, është
emër poeti.
Po, e thotë edhe shenja e rrugës, Zorutti, poet. Pra, çfarë ju bëri të
ktheheni te shkrimtarët e Triestes?
Kur isha në Torino dhe kur e pata këtë ndjenjën e të zbuluarit se
çfarë ishte e imja, disa gjëra i kam jetuar pa menduar për këtë. Sikur
roli i elementit slloven. Jo vetëm kështjella, por edhe aspekti kulturor
dhe politik. Roli i madh i luajtur në Trieste nga bashkësia hebrenje. Kam
njohur shumë miq hebrenj të familjes sime, por, e dini, prefekti i parë
fashist i qytetit ishte përfaqësues i madh i bashkësisë hebrenje. Në fillim,
fashizmi nuk ishte kundër hebrenjve.
Tradita të ndryshme, baballarët e dy miqve të mi më të mirë patën
luftuar në Luftën e Parë Botërore, në armatën austriake. Një fat i madh
për mua ishte miqësia me poetin e madh, Biagio Marin, që do të mund
të ishte, për nga mosha, gjyshi im. Një mik tjetër i familjes, nga të parët
që kishte shkruar për Thomas Mann-in dhe Faustin e tij. Vullnetar në
armatën italiane që kishte zbuluar madhështinë e perandorisë pasi kishte
kontribuuar për shkatërrimin e saj. Kjo ishte shumë e rëndësishme, e
dini, mendoj që secila pikë e afirmimit, secila nostalgji duhet të kullohet
nga mohimi, madje edhe kritiku. Madje edhe shkrimtari më nostalgjik i
Perandorisë Austriake, Joseph Roth, pat shkruar: “Vetëm për shkak se kur
isha i ri qeshë rebeluar kundër Franz Joseph-it, e kam të drejtën të kem
nostalgji për të dhe për vendin tim, që më edukoi për besnikëri përmes
rebelimit”. Kjo ishte shumë e rëndësishme. Marin-i, që vdiq shumë,
shumë i plakur dhe ne qemë me të vërtetë miq, përkundër dallimit në
moshë. E kam ndier këtë botë mitike para Luftës së Parë Botërore, përmes
librave dhe analizave, por gjithashtu edhe përmes kujtimeve. Ishte pak e
ekzagjeruar. Sikur të kisha qenë mik shkolle me këtë zotëri. Kjo gjeneratë
239

që ka krijuar letërsinë e madhe të Triestes, por me kontradikta. Trieste
filloi të bëhej kulturalisht e rëndësishme kur filloi rënia e këtij qyteti.
Ishte qytet i rëndësishëm jo me daljen e diellit, por me perëndimin e tij.
Nga anglishtja: Gëzim Aliu
240

dramË Artë ARIFI
241

242

D O S S I E R I
Arta Arifi i ka mbaruar studimet bachelor dhe
master për Dramaturgji në Fakultetin e Arteve-
UP. Ajo është një nga dramaturget më produktive
të gjeneratës së re. Dramat e saj, si Dardha
pas bunari dhe Kohë pa ngjarje, janë të inskenuara
në teatrot e ndryshëm të Kosovës. Shfaqjet e
bëra me tekste të saja dramatike janë vlerësuar
lart nga kritikët e artit, si dhe kanë marrë kanë
marrë çmime në festivale të ndryshme teatrore,
si “Etnofesti”, “Teatri ndryshe” etj.
Artë ARIFI
DARDHA PAS BUNARI
(Dramë)
Personazhet: HATIXHJA, CUCA, SOKOLI, DRITA
AKTI I
Buzëmbrëmje. Oborr. Pranë një dardhe.
Afër dardhës është bunari.
SKENA I
Cuca dhe Drita luajnë e vrapojnë rreth bunarit dhe dardhës. Pastaj,
Cuca mbyll sytë dhe numëron. Drita hip në dardhë.
CUCA: 1, 2. 3 .4 .5 .6 7 8 9…..u ba s’u ba, i qela sytë…
(Kërkon Dritën)… Ku je fsheh? Dritë moj… Kam me t’gjetë … E di ku je
fsheh, e di unë...(e kërkon) Dritë …Dritë (Drita qeshet nën zë, Cuca shikon
lart në dardhë dhe me hapa të shpejtë afrohet pranë saj).
243

DRITA:(Qeshet): Qe ku jaaaam…
CUCA: Zbrit poshtë, Dritë! Ke me u vra (Mbyllë bunarin me dërrasë,
Drita kërcen) A u vrave?
DRITA: Jo …jo…
CUCA (e frikësuar): Ke mujt me u fsheh k’tu mas dardhe e jo me hyp
n’ta!… M”tute moj…
CUCA: Këtu mas dardhës ti m’kishe gjetë lehtë… Fshehu tash Cuce,
fshehu, ti e ki renin…(mbyll sytë) 1.. 2.. 3.. 4.. 5…6..8…9…U ba, s’u ba, i qela
sytë. (Cuca fshihet pas dardhës). Kam me t’gjetë, e di ku je fsheh… (E gjen
Cucën) E dijsha se kam me t’gjetë…
CUCA: Sa shpejt m’gjete…
DRITA: Sepse ti gjithë fshihesh mas dardhës, e unë hypi n’ta, e sheh
pse s’munesh me m’gjetë lehtë… (Ia kap dorën) Kem me hyp bashkë Cucë,
unë të maj.
CUCA: O jo, ti e di që unë tutna…Tutna shumë…
244
Dëgjohen këngë dasmash…
Drita ngjitet në dardhë. Shikon me habi.
DRITA: Po i shoh do gra… Po enden anej Cucë… Plot njerëz po
shoh… Plot… Sa shumë… Hajde kqyrë edhe ti Cucë!….
CUCA: (Niset, por ndalet në çast) Unë nuk hypi n’dardhë… Muj me
u rrëzue…
DRITA: Nuk rrëzohesh..Ti hip njëherë Cucë, ke me pa… Do t’knaqësh
tuj pa… Qysh kanë mujt me ardh Cucë gjithë këta njerëz kur udha asht aq
e pakalueme?!….
CUCA: Hajde poshtë Dritë!…
DRITA: Hajde moj hip ti këtu…
CUCA: Mundet me t’lshu dega… Mundesh me e thy kambën, Dritë.
DRITA: Kjo asht dardha jeme, Cucë…Kjo nuk më lëshon…
CUCA: E po munet me m’lshu dega mue. Muj me thy unë kambën.
Dëgjohet zëri i grave duke kënduar.
Zëri duket i largët… Si jehonë…
DRITA: Po knojnë!…Dasëm, Cucë, dasëm…

D O S S I E R I
Cuca tenton të ngjitet në dardhë… e ndërpret zëri i Hatixhës që vjen
nga brenda.
HATIXHJA: Cuuuucë…Dritë…. Hajdeni mrena….
(Hap derën dhe bën me dorë nga brenda. Cuca niset dhe hyn në
shtëpi. Drita mbetet në dardhë, pastaj zbret nga dardha, ulet pranë saj dhe
gërmon. Dëgjohet zëri i Hatixhes).
HATIXHJA: Dritë …
DRITA: Erdha nanë, erdha…
Duart me baltë mundohet t’i fshijë me fustan... Hyn brenda.
SKENA III
Dhomë.
Një dyshek i ndejës. Një luhajë është e lidhur në trarët e dhomës.
Një fotografi e një burri është e varur në mur. Në palë gërshërë janë
gjithashtu të varura në mur. Dy bistekë flokësh të gjatë shihen të varura
afër gërshërëve. Një sofër buke ndodhet në qoshe të dhomës shohim një
shkam trekëmbësh. Oxhaku gjendet në qoshe të dhomës, derisa në qoshen
tjetër është hamamxhiku. Hatixhja shtron sofrën. Drita shkon te dritarja.
Cuca e ndihmon nënën e saj.
HATIXHJA: Sot ai mbushi 10 vjet që vdiq, e ju rrini jashtë, edhe
ngoni muzikë bile… Hajde lutuni për shpirtin e tij, ndjesë pastë (Pas pak)
…Të lutemi edhe për shpirtin tonë…
DRITA: (hip në shkam) : Kurgja nuk po shoh nga këtu? Dikush po
knon… e unë kurgja nuk po shoh...
HATIXHJA: U ba vonë e Sokoli hala nuk erdh! Veç le t’vjen me hair…
(Pas pak) Po shkon edhe ajo shoqe e jotja e fundit që pat mbet… Asht
koha me shkue edhe ti.
Drita zbret nga shkami. E merr bukën në sofër dhe e han.
245

CUCA: Ajo kohë iku… qe pak metra na ndajnë prej shpisë së tyne e
askush kamben s’e lujti per me na thirrë.. Thuajse kemi vdekë moj nanë!
Thuajse s’marrim frymë!… Nuk na ka mbetë tjetër veç të ikim prej këtij
katuni.
HATIXHJA: S’kemi ku me shkue.
CUCA: Si te burgosuna jemi ba… nuk vjen njeri me na vizitu … (pas
pak) Po plakemi … A po m’i sheh rrudhat e ballit, nanë? (Puth duart e
nanës). Edhe ty të janë rrudhë duart, nanë. Megjithatë, janë të ambla, erë
nanë të mbajnë…
HATIXHJA: Po çfarë ere na koka kjo?
CUCA: S’e di as vet qysh me t’kallxu. Di se pushoj ne dorën tane…
(ofshan) … Pos meje e Dritës nuk kish mujt me pushue kërkush… Duart e
tua na takojnë neve nanë, vetëm neve..(I bie ne prehër, Hatixhja largohet).
HATIXHJA: Eh, baba yt… Zot shpie u kanë…
CUCA: (merr fotografinë e varur ne mur. Drita shkon te oxhaku dhe
pjek një mollë): Kjo fotografi asht’ e çuditshme… Ia vërej shikimin nane.
Sikur i ka mbet nji punë e pakryeme… Sikur do me thanë diçka… Hala s’e
morëm hakun…
HATIXHJA: Nuk e dijmë kush gjujti n’ta…
CUCA: Nuk e lypëm kurrë…Ne s’bamë za nanë…
HATIXHJA: S’patëm fuqi, e marrtë dreqi, e marrtë!!… Eh… një krah
burri gjithherë hyn n’punë...
CUCA: Katuni po kesh me neve! Mirë që nuk na e qelin derën… Na e
heshtëm vrasjen e babës… Ata nuk kanë faj që ikin prej neve…
HATIXHJA: Kërkush s’na doli në ndihmë…
CUCA: (Le fotografinë e babait) Sikur ta kishim dijtë bile pse e vranë
? Kush e vrau? Të paktën ta kishim gjetë koburën e tij… Ai gjithmonë e
mbante me vete.
Heshtje çasti… Drita merr disa kukulla nga druri dhe luan me to… E
pret mollën, ia ndan të gjithave nga një copë.
HATIXHJA: Kohë e gjatë u ba…
CUCA: Të ikim nanë prej këtij veni. Njimend kam fillu me e ni
barrën e vetmisë…
246

D O S S I E R I
Dëgjohen përsëri këngë vaji. Drita afrohet te dritarja, e hap, buzëqesh,
zbret dhe niset nga dera.
HATIXHJA: Ku po shkon?
CUCA: Po leje moj nanë…kurgja s’e gjen… Drita mundet me shkue
edhe atje…
Drita del. Nga dritarja e shtëpisë ajo shihet duke luajtur në oborr. E
zë një pulë me dorë. Pula kakaris. Hatixhja shikon në dritare.)
HATIXHJA: Asht kohë e ligë kjo koha e bjeshkës … S’do ta lajnë as
mrena…
CUCA: (përqafon Hatixhen, ndërsa kjo largohet) Dikur me dojshe ngat
vetit, ngat punëve. Tani sikur s’po t’duhem kurgja. Ti as nuk m’përqafon
ma si dikur.
HATIXHJA: Nuk asht ashtu qysh po menon.
CUCA: E qysh ashtë nanë...?
HATIXHJA: Një ditë duhet me shku .
CUCCA: Nashta ajo ditë nuk ka me ardhë, nanë.
HATIXHJA: Vjen, vjen. Ti shkon, pastaj rritet Drita. Shkon edhe kjo…
eeh… (mbyll dritaren)
CUCA: Nashta do të jemi përjetë bashkë.
HATIXHJA: Dikur kem me vdekë… (qeshet) Kah me erdh n’mend
deka, kur po nihna kaq e re.
CUCA: Sa e çuditshme po më dokesh.
HATIXHJA: Sokoli ashtë burrë i mirë.
Heshtje çasti.
CUCA: Ai nuk ashtë burrë i mire
HATIXHJA: Ai ashtë Zot shpije.
CUCA: E bane ti Zot shpije.
HATIXHJA: Ai na ndihmoi shumë.
CUCA: Ai nuk na ndihmoi nanë. Na i ndihmuam atij.
HATIXHJA: Ka mujt me ik, me na lan vetë.
247

CUCA: Ai nuk shkon. Nuk na len, edhe po të donim na.
HATIXHJA: Eh… Na nuk po dojmë që ai me shkue.
CUCA: M’le t’shkoj unë.
HATIXHJA: Jo nuk ke me shkue kërkun. Bahet natë e mund t’mos
kthehesh hiq n’shpi.
CUCA: Po këtë po e due edhe unë, me u ba nata e unë mos me u kthy
hiq. Unë jam lodhë. Nime jam lodhë. Të ikim. T’ia nisim nji jete të re… Pa
Sokolin…
Nga larg dëgjohet trokëllimë kuajsh. Hyn Drita. Ulet pranë oxhakut.
I merr kukullat dhe luan me to.
HATIXHJA: Nuk kem ku me shkue. Ti lutemi Zotit që kemi një burrë
që na del zot.
CUCA: Edhe nëse ashtë burrë, ashtë me i ri se ti nanë.
HATIXHJA: Po t’dokna plakë a?
CUCA:Jo nuk je plakë, por nuk je as e re, nanë.
HATIXHJA: U ba kohë e gjatë dhe as ma të voglën fjalë s’e patëm
prej tij. Tashma ai ashtë familja jonë.
CUCA:Kaniherë po i tutna, nanë …
HATIXHJA: Si vlla duhet me e dashtë…(pas pak) Kështu ka thanë
baba yt.
CUCA: E çka ka thanë baba jem? ( pas pak) Si duhet me e dashtë ti,
nanë?!
HATIXHJA: Qëllimi i tij ashtë me e ruejt nderin qe po na e shkel
katuni.
CUCA: Jo nuk e di a po na e ruan mirë këtë pak nder që na ka mbetë,
e qe ti po i thu nderë. A po e sheh që kërkush nuk po hyn në këtë shtpi
t’ndershme?...
HATIXHJA: E kem Sokolin.
CUCA: Ai nuk ashtë gjaku i jonë. Katuni s’don vorre t’huaja…
HATIXHJA: Katuni s’i do as vorret tona…
(Heshtje)
CUCA: Shpesh po kam nevojë me fole me ty, por ti s’po m’ngon.
Ashtë e kotë…Ashtë e kotë…
248

D O S S I E R I
Drita shikon vëngër kukullat, njërën nga to e gjuan…E merr prapë
dhe luan me to.
Nga jashtë dëgjohet hungërima e kalit dhe zëri i Sokolit.
Hatixhja qohet nga sofra. Cuca shkon te oxhaku.
HATIXHJA: Eh... Ai do t’na ketë pru lajme t’reja…(ia rregullon flokët
Cucës, e cila largohet) Nashta ke pas fat sot.
Hyn Sokoli. Nuk flet. Është I mrrolur. Ulet, han bukë.
HATIXHJA: A je lodh Sokol?...Të pritem gjatë… A na prune noj lajm?
… (Sokoli e shikon Hatixhen)
Heshtje çasti.
SOKOLI: Kugja t’re…Njerëzit po largohen prej katuni. Këtu as ujku
nuk jeton i lumtun. (pas pak) I niva tuj fol kështu… Po mbesim vetë... Kohe
e randë po vjen… Mas martesës së Hanifës po ikin edhe Selmanovitë.
CUCA: Po ikin?
SOKOLI: Po tuten me jetu ngat neve… Po thojnë se hija Brahimit
s’po i len rahat natën.
Heshtje
Drita del nga dhoma pa u vërejtur
HATIXHJA: I marrtë mortja, i marrtë! Le t’shkojnë n’dreq t’
mallkuem le t’shkojnë. Ku ishin kur ma vranë burrin? Pse s’bëzani kush!?
Pse na lan me nji anë?!...
CUCA: (i vije të qaj) Ata u munduan, nanë! Ishe ti ajo që s’bëzane.
HATIXHJA: Eh… Mendova se kështu do ta kalonim dhimbjen ma
lehtë. Pse ma kujtoni kur e harrova?
CUCA (merr sëpatën): Jam unë ajo qe s’mund ta harroj.
HATIXHJA: Ku po shkon?
CUCA: Me pre dru. S’po e sheh që u ngrimë prej t’ftohtit?!
Del.
249

Sokoli i shkon pas, por kthehet prapa.
Nga jashtë dëgjohet ritmi i sëpatës. Cuca i copëton drutë, ndërsa
Sokoli e shikon nga dritarja.
HATIXHJA: Leje… Leje… Thotë se mundet me i ba edhe punët e
tua… (Me frikë)… A ashtë e vërtetë kjo që m’the?
SOKOLI: Kështu m’thanë, Hatixhe.
HATIXHJA: Krejt po largohen prej katuni a?
SOKOLI: Po largohen
HATIXHJA: Po mbesim vetë?
SOKOLI: Me doket se po.
HATIXHJA: A po tutesh Sokol?
SOKOLI: Jo, nuk po tutna.
HATIXHJA: A mujne me u qu t’vdekunit?
SOKOLI: (qeshet) S’kane pse me u qu.
HATIXHJA: Nashta ai po na sheh!
SOKOLI: Te vdekunit nuk shohin.
HATIXHJA: Unë po lutna mos me pa. Këtë mëngjes u tuta. M’u dok
se njëmend pash hijen e tij.
SOKOLI: Te vdekunit janë te vdekur. Nuk shohin, nuk nijnë.
HATIXHJA: Më kujtohet koha kur erdhe. Pa sherr, pa faj, i mërdhimë
prej udhës që kishe ba… M’hyne n’zemër. Ai, ndjesë pastë, nuk deshi
njiherë me t’pranu n’shpi. Por, shikimi yt a e bani për vete edhe Brahimin,
e ti mbete me ne. E mban mend Sokol?
SOKOLI: Burri yt më pranoi me dashuni.
HATIXHJA: Njimend nuk i hapa derën kërkuj pas vdekjes se
Brahimit. T’ngova ty. Nuk kam faj, nuk kemi faj. (pas pak) Ti e di që nuk
kam faj apo jo?...Thuaje, të marrtë dreqi, të marrtë…Thuajeee…
SOKOLI: Jo nuk ki faj…
HATIXHJA: Sikur ta gjajmë naj burrë për Cucën. Po ti? Pse nuk u thu
se qika ashtë e hijshme?
SOKOLI: Ashtu iu tham. Nuk do kush grue jo. U thash, falë nuk ja jep
nana e vet. Edhe ashtu nuk iu pëlqen që ashtë pa babë. Kanë ni fjalë t’këqija,
Hatixhe. Vejushat kqyrën me sy tjetër. Shpija pa burrë ashtë dert. M’u dok
ma e hijshme me u thanë se unë jem zot shpije. (pas pak, Sokoli ndez llambën
e vajgurit, fytyrat e tyre duken si hije ne dritare.) I kishin largu gurët e megjës.
250

D O S S I E R I
HATIGJA: I marrtë mortja, i marrtë! Edhe tokën dojnë me ma marrë.
SOKOLI: Duhet t’i kthejmë në emnin tem, atëherë s’ka me guxu
kush me i lujt gurët jo…
HATIXHJA: Do t’i kthej, do t’i kthej!
SOKOLI: Duhet me i gjetë katër ispatë.
HATIXHJA: I gjajmë, i gjajmë…
SOKOLI: Nuk bahet kush ispatë…
HATIXHJA: Nuk bahet kush.
SOKOLI: Tokat shpejt kanë me t’i marrë…
HATIXHJA: E çka të bajë unë?
SOKOLI: Me dalë, me i gjetë, Hatixhe!
HATIXHJA: Nuk më flet kërkush.
SOKOLI: Detyroi Hatixhe!
HATIXHJA: Të thash, askush nuk na flet, por ti mos u brengos. Tokat
do t’i kthej në emnin tand.
SOKOLI: Mirë bana që mbeta këtu… E dija se do t’ju duhem një ditë.
Ju nuk do të mund ta përballonit vetminë, punët e rana. (Hatixhja shtrihet
në shilte dhe e hap gojën për gjumë). Ty edhe gjumi t’ashtë randue, Hatixhe.
HATIXHJA: Ni dite ti do te kujdesesh për bijat e mija nëse ato s’i lyp
askush.
SOKOLI: Do të kujdesem
HATIXHJA: Lutëm që t’na cokat dikush n’derë.
SOKOLI: Do të cokat…Na duhet me pas durim.
HATIXHJA: Por, u ba kohe e gjatë. Nashta do t’ia mësyej dikush
derës tonë.
SOKOLI: Nashta.
Sokoli buzëqesh me cinizëm. Hatixhën e zë gjumi…gërhet.
Skena V
Sokoli lëviz luhajën te varur ne tra. Ul dritën e llambës së vajgurit. E
mbulon Hatixhën me batanije.
Pas pak hyn Cuca.
Flasin heshturazi.
251

SOKOLI: S’po t’ze gjumi natën apo hija e babës s’po t’len rahat.
CUCA: Nëse unë nuk do të visha, do të vishe ti. Gjithqysh. Kisha pas
qejf sonte me fjetë e qetë vetëm. Të paktën sonte, Sokol.
SOKOLI: Punë që nuk bahet.
CUCA: E vune në gjumë zonjën teme nanë?
SOKOLI: E vuna…
CUCA: Po sikur të ishte baba tash në këtë dhomë, çfarë kishe me i
thanë Sokol?
SOKOLI: Ai ashtë në vendin e vet. Mos ja lkun eshtnat. E din Cucë,
se me fol për të vdekunit asht njisoj si me i thirrë ata këtu. Asht mëkat.
CUCA: Çdo gja ashtë mëkat n’këtë shpi.
252
Sokoli afrohet afër saj, kjo mundohet të largohet.
CUCA: E din Sokol. Kjo shtëpi shpejt harron. Këtu çdo gja harrohet…E
sheh bjeshkën atje lart? Asht e madhe e mallkuemja. Ia mbajn supet edhe
barrat ma t’randa…Mos me prek!!!
SOKOLI: Dikur qeshje aq shumë, Cucë.
CUCA: Tashmë jam plakë për me kesh. Edhe jam lodhë.
SOKOLI: Kjo t’bani me e thirr babën e vdekun?
CUCA: Jo nuk e thirra, madje fort kisha dashtë që baba t’ishte sot
këtu. Çdo gja do të shkonte në vendin e vet.
SOKOLI: Ju keni nevojë për mue.
CUCA: Kjo nuk të detyron që të rrish me neve, aq ma pak me
na detyru me t’u bind.
SOKOLI: Ajo shtriu dorën dhe më priti mirë.
CUCA: Zot, o Zot!
SOKOLI: (e afron afër vetes): A nuk po t’tut kjo?
CUCA: Po m’trishton…. Mik i dashtun i zojes teme nanë…(Sokoli nuk
e lëshon) Pse rri këtu?…
SOKOLI: Këtu u rrita
CUCUA: U rritëm edhe na.
SOKOLI: Ju jeni shpija jeme…
CUCA: Jo nuk jemi…Na le me hallet tona, Sokol. Mjaft dhimbje na
shkaktove…A nuk menon se ka ardhë koha që ti me shkue? Me na lanë
rahat?

D O S S I E R I
SOKOLI: Ajo kohë nuk do të vijë kurrë. Ky ashtë veni jem. Toka e
jeme. Ju jeni te mijat. Sa vjet i bane, Cucë? (Sokoli ia kap fytyrën, Cuca
tenton të largohet) Kështu po m’dojshe ti a?
CUCA: Kush t’tha se t’du?
SOKOLI: Ti
CUCA: Unë?
SOKOLI: E sheh qysh po dridhesh?
CUCA: Jo nuk po dridhem
SOKOLI: Po dridhesh
CUCA: Thash nuk po dridhem
SOKOLI: E, a te thash? Ti po dridhesh
CUCA: Nana munet me u qu. A nuk po i tutesh?
SOKOLI: Jo
CUCA: Unë erdha me t’thanë, m’le t’qetë sonte.
SOKOLI: Jo… Thash jo…
Cuca heq duart e Sokolit, Sokoli kap prapë duart e Cucës.
Skena errësohet.
AKTI I DYTE
SKENA I
Dhomë. Mëngjes. Cuca endet në dhomë. Bën lëvizje pa kontroll.
Hatixhja lanë Dritën në hamamxhik.
HATIXHJA: Tanë ditën tuj i mbledh rrobat tua t’ palame, e ti s’ban
gja tjetër, pos luan me atë kënatë bunari. A e sheh veten si je ba?
DRITA: Muj me hjek vetë nanë.
HATIXHJA (nga hamamxhiku): Nuk je e re. Në moshën tande unë
isha nuse. Në moshë të Cucës unë të kisha ty.
CUCA: Sokoli ashtë i tepërt nane. Ashtë mirë me e largue nanë…
HATIXHJA: Uvuvuv…Ftohtë ban jashtë, e ti te bunari luan me ujë.
Në pranverë edhe dardhën do ta pres… Tanë ditën te dardha rri, ajo nuk
ban në dimën. A nuk ashtë për t’u çudit moj Dritë?
253

CUCA: Kjo shpi ashtë plot sherr… Asht mirë të flasim nanë. Asht
mirë…
Hatixhja del nga hamamxhiku
HATIXHJA: Uv, uv, uv, unë në moshën tane isha nuse
CUCA: Naannëë…
HATIXHJA: Një ditë, ai do të qoj dorë n’ty. Ai ashtë burrë për atë
Zot…Mblidhe mendjen!
CUCA: Nanëëë! !
HATIXHJA: M’le me hallet e mija…
CUCA:Ti po më çudit
HATIXHJA: Sikur t’ishe martu do t’më baje t’lumtun.
CUCA: Po nëse lumturia ime ashtë pikërisht në këtë shtëpi, pa
Sokolin?
HATIXHJA: Mos e dhashtë Zoti të mbetemi pa të.
CUCA: Mos e dhashtë Zoti të mbetemi me të..Mendon se këto
pak shtëpi nuk po na përqeshin? Kërkush nuk ka me cokat n’këtë derë.
Kërkush… Ti nuk e din, jo ti nuk do as me e dit…
HATIXHJA(Shtyn Cucën): Shuj...Shuuj të thash…
CUCA (Nga fotografia): Ke harruar se një ditë ti ke me shkue …
bash aty ku duhet me shkue… (pas pak) ngat babës…
HATIXHJA: Ti paske qejf me vdekë unë? ? … Mos edhe po lutesh, bijë??!...
CUCA: Po tham… një dite, ti ke me shkue e ai ka me mbet këtu ku
dëshiron me mbet… në shpin’ tonë, në tokën tonë, me bagëtitë tona, te
mullini i jonë, bashkë me neve, nanë.
HATIXHJA: Ti ke me kanë larg, shumë larg për ta pa atë ditë.
254
Drita teshtin.
Hatixhja merr sëpatën, e mpreh. Nuk i shikon.
CUCA: Po ti u merdhine prej t’ftohtit, moj motër ?
DRITA: Uji ishte akull, Cucë.
CUCA: Me ujë të ftohtë po e lan Dritën?
DRITA: Akull…uuuvvvv…ak..ull…uv
HATIXHJA: E po… nuk nxehet ky ujë jo… nuk nxehet…

D O S S I E R I
CUCA (ia lidh bistekët): Ashtu si dikur. Çdo gja po përsëritet…Çdo
gja po shkon për dreq… (Dritës) Ti njimend po rritesh, Dritë.
DRITA: (Rri në maje të gishtave) Unë pernime po rritna??…
HATIXHJA: Shuj, shuj për at Zot! Jo nuk po rritesh…Ty nuk po të
pritet me u rritë a ?
DRITA:Nanë…ngo…me t’kallxue dishka …ni ditë tuj lujt poshtë
oborrit e kom pa axhën Sokol…(Hatixhje e pret dorën me sëpatë, të cilën
më pas e merr Drita.)
HATIXHJA: Shuj dreq… Dreqi t’hangtë… Mos e prek! Po prehesh edhe ti.
Drita prapë teshtin…Cuca merr sëpatën. Qan.
CUCA: Kjo duhet me marr fund.
HATIXHJA: Kur ti të martohesh, gjithçka ka me shkue në vendin e
vet…Çdo gja do të marr fund.
CUCA: E bash atëhere ti ke me kajtë!! Ti ke me kajtë nanë!
HATIXHJA: (Lidh dorën) Nanës i ka hije me kajtë për çiken…Asht adet.
CUCA:(Troket në derë. Imiton Hatixjen merr tabakanë, u ofron gur
sheqer mysafireve imagjinar. Drita e shikon me kureshtje, imiton Cucën
me kukullat e saj) O hoja…hajde bujrum. Ju lodhi rruga? Oh, bijën teme e
kërkojnë çdo dite…Mirë se erdhët edhe ju…çfarë të mire m’i ofroni çikës?...
30 vjeç thatë ashtë? Po bagëti ka shumë? Shumë??? Nime…Tanë ato frymë
…oh…çika jeme kishte mesit edhe ma me shumë bagëti… Mirë, mirë… muni
me ardhë edhe niher …Çiken e kam te hijshme besa…Qe… kjo ashtë çika
jeme…po mirë, mirë…ju presim, ju presim… Ky ashtë Sokoli, punëtori ynë…
prej se m’vdiq burri si djalë e due… Ha ha ha… Çika jeme ashtë e bukur…
din me gatu e me la…ani…na leni me u mendu për pak kohë. Sa vjet thatë
i ka? 40? Sa ditë udhe i banë prej k’tu? 3 dite udhë me kali?…nime?
Troket prapë…
O hajde zotni…Çika jeme ka shumë mesit…e shihni sa e bukur
ashtë? Do t’i bajë ditë të çikave me krejt katunin.
Troket. ..
Ja, kjo asht Cuca …Këtë verë patëm shume mesit…fati paska dashtë
me ta dhanë dorën unë si nanë e saj… Burri jem ka vdekë moti…Unë jam
kujdes edhe si burrë edhe si grue për vajzën teme.
255

Troket…
Hyni Zotni…çika jeme po ju pret me padurim…s’ka dert kush jeni
ju…s’ka dert as sa vjeç jeni…ju jeni i duhuri jonë…çika jeme e ka ba pajën
me vjet…ne po ju presim vetëm juve…Ku shkoni?
(Ndalet. Troket. Nuk flet. Troket.) Kush ta lyp çikën ty? Kjo derë
s’ka trokit me vjet…Ti kurrë s’ke me kajtë … kurrë s’ke me kajt, nanë (qan)
256
Duke dal.
HATIXHJA ( E kap për krahu, por nga dora i del gjak ): Nuk ke me
dalë prej kësaj dere. Je e derës së huej.
CUCA: Ai s’ashtë djali yt.
HATIXHJA: Thashë nuk del prej kësaj dere (shkon dhe mbyll derën).
Po dëgjoi Sokoli, nuk kam me e ndalë edhe nëse t’bjen shuplakë.
CUCA: Atëherë unë do të iki prej shpisë. Nëse ti s’po do me m’ngue,
asht ma mirë me ike prej kësaj shpie…
HATIXHJA: Sa herë duhet me ta thanë që nuk ke ku me shkue? Sa
herë duhet me ta thanë që Sokoli ashtë Zot i kësaj shpije…Sa herë duhet
me ta thanë që ti duhet me shujt, mos me t’u ni zani.
CUCA: E nëse duhet me shujt, atëherë po shujna…E dua hisen teme pra!
HATIXHJA: Ti s’ke hise budallicë bre…Ty nuk të takon as me fol.
CUCA: Thash e due hisen teme.
HATIXHJA: Thash ti s’ke hise.
CUCA: Po largohem pra
(Heshtje)… Na po largohemi nanë (Heshtje)
(Merr Dritën për dore, Drita merr kukullat e saj. Hatixhja mundohet
ta largojë Dritën, Cuca mundohet ta kap Dritën, Drita qan…kukullat i bien
në tokë. Ajo ulet, i merr)
HATIXHJA: Ti munesh me shkue…Drita nuk vjen…Ti po na çmend…
DRITA: Ku po shkojna, Cucë?
CUCA: Nuk do ta la me juve…
HATIXHJA: Kjo nuk ashtë çika e jote…
DRITA: Ku po shkojna, Cucë?
CUCA: Do ta marrë thashë…Nëse ti do me nejt me Sokolin, kërkush
s’ta ndal…Por s’munesh me na detyru neve me nejt ngat tij.
(Hatixhja i bie shuplakë)

D O S S I E R I
HATIXHJA: Shuj, të thash…Shuj….
(Hap derën bashke me Dritën, para tyre shfaqet Sokoli.
Hatixhja shkon në qoshe të dhomë.
Cuca mbetet e palëvizur me sëpatë në dorë. Drita merr kukullat e
saj…I rendit, i përshëndet me dorë. Troket lehtas në dysheme. U ofron
sheqer. Përshëndet me dorë në largësi.
Hyn Sokoli.
SKENA III
SOKOLI: E niva nji zhurmë?
HATIXHJA: Kurgja nuk u ba…
SOKOLI: M’u dok sikur e niva nji zhurmë…
HATIXHJA: Kurgja nuk u ba...
Heshtje çasti.
SOKOLI: Kush do me ik prej kësaj shpie? (pas pak) Prej kësaj shpie
nuk del kërkush. Ky ashtë veni i juaj. Ju i takoni këtij katuni.
Shikon Hatixhen. Heshtje. Kjo del ngadalë nga skena. Merr edhe
Dritën. Sokoli fut dru në zjarr.
SKENA IV
CUCA:(Sokoli i afrohet) Ti lyp ma shume se çka t’ofrojnë.
SOKOLI: Ti ki guxim me e gjuejt fjalën teme, a? Atë që unë e kam
vendos një herë? Ju nuk dilni prej kësaj dere pa thanë unë!
CUCA: Edhe dhimbja i ka të drejtat e veta…M’le me shkue…Nuk po
muj ma…
SOKOLI: Nime, kështu po do a…me shkue?
CUCA: Po…
SOKOLI: Pra, ti nuk na do?
CUCA: Nuk iu du…Nuk na do as ti.
257

SOKOLI: Kush iu deshti ma shumë? Kush iu nihmoi ma shumë.
CUCA: (Tenton te gjuaj. Lë sëpatën në tokë) Kush iu tha me na nimue?
As katuni s’po na fol. Hija e Babës po shkon në shpitë e huaja, se shpija e
vet iu ka ba vorr (Sokoli afrohet). Jo, nuk munesh me u ba i joni…E, buka
na u gjet për dreq… Baba të dha pune si ishe i ri, ti nuk lype shumë, nuk
fole shumë…Ti na e prune te vdekun bashke me Dritën, qe e kishit marrë
me vete atë masdite të nemun. Ishte ajo masdite Sokol, ajo masdite t’bani
burre…Ajo masdite na msheli përherë n’shtëpi të vetme… Ajo masdite
t’lidhi me neve, na nihmove me na e mshel derën katuni… Sepse na ishim
ba familja jote…qe neser të bani çka të doni me neve, që nesër në ndonji
masdite t’radhës t’knaqesh me dhimbjen e dy grave t’nënshtrueme, deri
sa t’rritet e treta e t’bahet grue. Sa herë duhet me i thane asaj, nanës teme,
qe ti je i huej… Eh, ajo thotë se duhet me u sjellë mirë me ty… me t’nerue…
Ajo nuk e di që ti mas shtratit t’saj vjen n’shtrat temin. Kjo duhet me marrë
fund. Kam me i kallxue krejt. Ajo duhet me e dijtë.
SOKOLI: Pse po munohesh me u zatet me t’keqën, Cucë?
CUCA: Me t’keqën jem zatet atë ditë, qe ti cokate n’këtë derë. Pse
na? Pse bash na?
SOKOLI: Ishit ju qe ma haptë derën. Prej ktyne pak shpive ju patet
mëshirë për mue.
Cuca provon të largohet, Sokoli e kap për krahu dhe ajo qan)
SOKOLI: To po kan, Cucë?
CUCA: Jo nuk po kaj.
SOKOLI: Ti po dridhesh.
CUCA: Jo nuk po dridhem.
SOKOLI: Ti vetë m’u dorëzove.
CUCA: Me detyrove me zor. Lëshom, do t’ia tham nanës të gjitha….
Po qysh nuk e kuptoj ajo ligësinë tane.
SOKOLI: Ma mirë për ta. Çka i duhet me kuptue një vejushe plakë
ma shumë.
CUCA: Edhe plakë i thue?! Ajo vejusha plakë që t’priti mirë tanë k’to
vite do ta marr vesh tash se kush je ti…Tash…. N’këtë udhë.
Niset, Sokoli ia kap flokët e saj. Cuca tenton ta gjuaj. Sokoli heq
sëpatën nga dora.
SOKOLI: Tash, bash n’këtë minutë ti e mshel gojën! As edhe ni fjalë
nuk ke me thanë. Kjo asht jeta Cuce. Unë e ti kurgja nuk patëm. Kurgjë nuk
258

D O S S I E R I
kemi. Po e mori vesh nana jote të pret vuajtje e gjatë. Do të vuani të dyja…
edhe gjatë…shumë gjatë.
(e afron edhe më afër)
CUCA: Hajrli na qoftë!…I mallkuem kofsh!
Po m’dhimbet Drita. Hala nuk e din se çka ashtë me vuajt. (Cuca
shtanget) Asht e re…Plot jetë. Po rritet ajo dita-ditës...Bjeshka po e ban si
bjeshkë (qesh) E ti do me e marrë me veti.
(Ia kap fytyrën, ia shtrëngon, don ta ngulfas)
CUCA: Po e preke Dritën, të vras! Te vraaaaas…!
SOKOLI: Shshshshsshshs…Në udhë të ngushtë je, si kjo udha jonë
e katunit…E largët, sikur nuk mbaron kurrë…E sheh? Ti s’munesh me u
largu . Ka njerëz qe s’u takon mrekullia…
Cuca duke dal.
SOKOLI: Ku po shkon?
CUCA: N’oborr. Jo nuk po dal në bjeshkë.
SOKOLI: Kush e tha?
CUCA: Unë
SOKOLI: Unë nuk e thash (Shkon pas saj).
Skena V
Skena mbetet bosh pak çaste. Hyn Drita me frikë. Endet në dhomë.
Duart i ka me baltë. I shikon, i fsheh pas vetes. Shkon dhe fshihet ne magje
të bukës. Hyn Hatixhja me kënatë uji… Është e tensionuar…
HATIXHJA: Tanë ditën durt në lloç i mban, edhe dardhën kam me ta
pre…fmi i keq…Ku je fsheh? Dritë…
Dëgjohen teshtitje të njëpasnjëshme. Hatixhja hap magjen. Drita
është e tera e mbuluar me miell. Ajo teshtin prapë.
DRITA: Mos m’laj, nanë? Unë po narthë…
HATIXHJA: Kështu t’hjeket gripi…Ku me t’qu? E sheh? Mal, s’kena
kohë… Udha asht ba e pakalume.
DRITA: Me mërdhine, nane.
259

HATIXHJA: (shikon me habi) E sheh veten… Katun i mallkum. Rritu
e mos u rritsh…Po çfarë dite ashtë sot?
DRITA: Nuk e di, nanë…
HATIXHJA: Jo ti nuk di asgja…
DRITA: Nanë, mos m’laj…Unë shume po narth.
HATIXHJA: (E ngre lart dhe e shikon): Sikur t’mos ishe ti!…Ti bile ti.
DRITA: Pse nanë?
HATIXHJA: Sepse kështu dua.
DRITA: Nanë?
HATIXHJA: Shuj…
DRITA: Veç mos me’laj…Lahem vet. Pse nuk e vok ujin?
HATIXHJA: Kështu hiqet gripi
DRITA: Nuk po t’due ma. Përnime nuk po t’due ma.
HATIXHJA: S’ke me m’dashtë kurrë…
DRITA: Nashta nesër, nanë.
HATIXHJA: Jo as nesër. Aq ma pak nesër.
DRITA: (Drita ulet gjysmë e zhveshur) Po, po… Nesër do t’du. Mos
m’laj sot. (Hatixhja e rrezon me pahir kënatën me këmbët e saja)
260
DRITA: Oj nanë!
Nuk lëvizin për një çast. Drita merr një batanije, afrohet te oxhaku,
mbulohet me batanije dhe shtrihet aty afër oxhakut. Hatixhja afrohet
pranë saj. Hatixhja ia heq batanijen dhe e shikon Dritën disa çaste. Drita
mundohet ta mbuloj trupin e saj me duar, e turpëruar. Hatixhja ia vesh një
pizhame nate. Drita e shikon si e lodhur. E hap gojën për gjumë.
HATIXHJA: (shkon te oxhaku) Po flenë, Dritë?
DRITA: Jo
HATIXHJA: Po ngon, Dritë?
DRITA: Jo nuk po ngoj. Ju s’po m’leni as me ngu, as me fol.
HATIXHJA: Çka po bajnë ata?
DRITA: Kush, nanë?
HATIXHJA: U vonuan, Dritë.
DRITA: Kush, nanë?
HATIXHJA: Kërkush…

D O S S I E R I
HATIXHJA: Dritë, Dritë... A po t’merrë gjumi Dritë?
DRITA: Jo.
HATIXHJA: Të merr pak, të merr, më merr edhe mue pak. Çka po
bajnë ata?
DRITA: Kush nanë?
HATIXHJA: Flej, Dritë. Shshshshshs…flejë!…
(E mbulon me batanije, ia heq atë, e shikon, prapë e mbulon ulet
në shkam, belbëzon me pak zë një melodi kënge. Drita gërhet. Hatixhja
e mbështet në një shkam pranë oxhakut, merr llambën e vajgurit dhe një
pasqyrë të vogël. E shikon fytyrën, prek rrudhat në ballë, gjuan pasqyrën në
tokë. I duket sikur dikush është në shtëpi dhe frikësohet.)
HATIXHJA: Kush ashtë? Kush ashtë?... Dritë... Dritë.
(Drita gërhet, ndez edhe një llambë vajguri, merr fotografinë e Brahimit
e kthen mbrapsht. Dëgjohet trokëllima e kalit. Hatixhja ulet në shkam pranë
oxhakut, sytë i mbyll pas pak.
Hyn Sokoli.
SKENA VI
Sokoli shkon prane oxhakut, fut doren ne uje. Merr nje cope mish e
fut ne zjarr dhe e pjek, e shikon Hatixhen, kthehet ta marr mishin e pjekur
dhe nis ta shtyp
HATIXHJA: Qysh do t’ia bajmë?
SOKOLI: Si gjithmonë. Do të vazhdojmë të jetojmë si gjithmonë.
Menova se je tuj fjete?
HATIXHJA: Jo nuk isha tuj fjet. Çka u ba?
SOKOLI: Kurgja
HATIXHJA: Do të thotë nuk po shkon?
SOKOLI: Jo nuk po shkon.
Pas pak.
261

HATIXHJA: Lutesh Sokol?
SOKOLI: Lutna kur jam vetëm
HATIXHJA: Lutu mos me mbete vet një ditë!
SOKOLI: Lutna Hatixhe, lutna.
HATIXHJA: A nuk jam plakë për ty, Sokol?
SOKOLI: Ti je shpija jeme…
HATIXHJA: T’thashë, a nuk jam plakë?
SOKOLI: Jo nuk je plake.
HATIXHJA: (ia zgjat duart) Ti munesh me e zaptu nji katun me
hijeshinë tane… Pushon n’duart e mija ti?
SOKOLI: Pushoj.
Sokoli merr ujin dhe qon ne hamamxhik… Hatixhja ecë ngadalë drejt
hamamxhikut.
Drita lëviz ngadalë në krahun tjetër.
Ne prapavije vërehen hijet e Hatixhes dhe Sokolit ne hamamxhik.
Drita rrotullohet në gjumë.
Skena errësohet
AKTI I TRETE
SKENA I
Në skenë është Sokoli. Ai është duke pjekur një mollë. Drita është në
gjumë. Sokoli ia heq batanijen, e shikon, e prek ngadalë. Drita zgjohet.
Përpiqet të flet diçka. Prek barkun.
SOKOLI: Asht ba mesdita e ti hala flenë…Leje gjumin Drite, leje!
Hajde m’ndihmo t’fusim dru ne zjarr e t’nxehemi pak…u merdhimë… u
merdhimë prej ftohtit (ia jep një molle të pjekur) Asht ba mesdita e ato
hala flejnë, flejnë e flejnë (Ia prek barkun). Çka ki, Dritë?
262

D O S S I E R I
DRITA: Nuk e di…Po më dhemb barku…Po… Këtu po më dhemb.
SOKOLI: Këtu?
DRITA: Jo këtu…Këtu…
SOKOLI: (E shtrëngon) Aha...Këtu.
DRITA: Ma…Po me dhemb.
(Sokoli ia kap dorën, e qon te luhaja dhe e luhat. Me duart e tij i prek
duart e saja, te kapur pas litarit. Drita tenton t’i heq, Sokoli ia shtrëngon
edhe më shumë.)
DRITA: Ti po m’i shtrëngon durat…Ti po më shtrëngon…Kjo po
m’dhemb.
SOKOLI:(Te veshi) Shshshshs…Kjo nuk t’dhemb.
DRITA:( e shtyen) O pernime po m’dhemb
SOKOLI: Ti po rritesh…
DRITA: Nuk du me lujt ma.
SOKOLI: (E kap për krahu) Ki me lujt! Ki me lujt!
DRITA: Nuk po du.
SOKOLI: ( E afron afër vetes) Do t’lajm me ujë t’ftohtë.
DRTIA: Ani, lujna pra.
SOKOLI: Ma nuk du me m’thane axhë, veç Sokol. Thuje!
DRITA:(hap sytë) Sokol…
SOKOLI: Thuje apet!
DRITA: Sokol…
SOKOLI: Nji ditë do t’dalim n’bjeshkë. (Nis t’ia zgjidh bistekët) Këta sytë
e tu do t’më ndritin në vjetët ma t’mira t’jetës teme. (E afron afër vetes, Drita
tenton te largohet dhe Sokoli e shtrëngon me dhunë) Shshshshshshshshs…
(Ia ledhaton flokët, ia zgjidh bistekët, e merr dhe e ul pranë vetes.
Dëgjohen hapa. Sokoli e largon Dritën, fut dru prapë në zjarr.)
Hyn Hatixhja.
SKENA II
Hatixhja shikon Dritën, pas pak Sokolin. Shkon dhe merr gërshërët. Sheh
njollat e gjakut në fustanin e Dritës. E merr afër dhe ia shpupuris flo kët dhe ia
prenë e qetë.)
263

DRITA: Nanë, mos m’i prej flokët…
HATIXHJA: A pe sheh veten. Je mbush morra. Plot morra. Tanë
ditën duart në lloç i mbanë. Ti s’do me u la, ja pse je mbush morra…Do
t’na i përhapsh edhe neve.
DRITA (tenton t’i lidh): Jo nuk kam morra…As kryt s’po m’kruhet.
HATIXHJA: Ti s’munesh mi pa morrat tu. I shohim na. (Bahet sikur
ia heq disa). Ti këto ditë mbush 15 vjet. Thuajse pasna harrue…(thërret)
Cucë, Cucë, të marrtë mortja, të marrtë. (Sokolit) Duhet me e mësu me
qëndis. (e qetë) E sheh Sokol, muj me dhanë edhe Dritën. (Thërret) Cucë,
Cucë.
Hyn Cuca e përgjumur.
Skena III
Cuca merr flokët e Dritës, i lidh, i vendos afër bistekëve të tjerë. Drita
shkon në qoshe të dhomës. Qan pa zë.
HATIXHJA: Unë i kam dy çika që i jap Sokol. Dy çika për derë t’huej.
Mujmë me i fal. I falim edhe do lopë e dele nëse burri ka nevojë për to…
Këtë pranverë kismet kam me ju martu.
264
Sokoli hap dritaren. Dëgjohen të reshurat e shiut.
SOKOLI: Ashtë udhë e ranë kjo udha jonë. Vështire se do t’kalojë
n’këtë derë ndonjë i huej...
HATIXHJA : Eh, nashta ky shi po na bjen bereqet.
SOKOLI: (mbyll dritaren) Do t’na bjen, do t’na bjen.
HATIXHJA: Eh, u rrite edhe ti! Munesh me shku Sokol. Munesh me
kqyrë najkun, te najkush, me cakat me naj derë. Munesh me iu thanë se
çikat janë t’mira…t’hijeshme të dyjat ( I shikon).
SOKOLI: Ju tham Hatixhe, ju tham.
Del. Cuca i lëshon rrugën. Drita shkon te dritarja.
Merr shkamin, hip mbi të dhe shikon.

D O S S I E R I
SKENA IV
Shikohen ne heshtje. Cuca qan.
HATIXHJA: Ti po kan, Cucë?
CUCA: Jo nuk po kaj, nanë.
HATIXHJA: Ashtu m’u dok…E, u rrit edhe Drita…Çka ki, Cucë?
CUCA: Po heshti, nanë…. E di nanë, ai po lodhet me ty.
HATIXHJA: Lodhet...!
CUCA: Ai po t’ braktis.
HATIXHJA: M’ braktis!
CUCA: Je plakë, nanë
HATIXHJA: Jam plakë.
CUCA: Edhe dukesh e lumtun?
HATIXHJA: Edhe jam.
CUCA: Ti ki Zot shpije.
HATIXHJA: Kam Zot shpije.
CUCA: E çka te duhet tjetër?
HATIXHJA: Dy mesit n’derë.
CUCA: S’do t’vijnë kurrë.
HATIXHJA: Mjafton me shpresue. Unë kujdesem për juve.
CUCA: Ti ke harrue çka ashtë kujdesi…Ke harrue n’atë dakik kur na le
n’dorë të tij. N’atë dakik kur e bane zot shpije. E prapë do me leju, sepse nuk
po munesh me rrnu pa nji burrë. Ai e do shpinë, e do tokën, mue, Dritën.
(Drita zbret nga shkami,
merr kukullat dhe i gjuan, pastaj i merrë prapë)
HATIXHJA: Çka i duhet kjo shpi?! Çka i duheni ju?!
CUCA: E çka nuk i duhemi se? Nji copë tokë ma shumë, nji krah ma
shumë. Ai ka me u lodhe me ty, ka me u lodhe me mu, e kur t’jetë lodhë me
neve, ka me e dashtë Dritën. E ti, prapë ki me nejt si tash, ne këtë vend,
tuj prit me t’cokat dikush n’derë. E ai “dikushi” nuk ka me ardhë kurrë,
se Sokoli nuk ka me gjetë kurrë burrë për neve. E ne s’kemi me pas kah
me ia mbajtë. Mendon se ai përnime shkon derë m’derë? Jo, ti nuk sheh
mire, ti as nuk nin mire.
265

HATIXHJA: Durimit tem i erdh fundi, Cucë.
CUCA(qan): Sado që munohem nuk ia dalë me e thane edhe po m’vjen
marre me thane, e po tutna shumë se ti nuk m’beson, nanë. Po lutna që me
i ardhë fundi durimit tand. Po lutna që me m’largu para se me ta thanë.
HATIXHJA: Ti nuk munesh me thanë që unë t’kam ndal me zor. Unë
ta thash t’ vërtetën. Atë të vërtetë që ti moti e din…Atë te vërtetë qe na
mban pikerisht n’kete vend…A e di Cucë, ka raste kur mendoj se na ka
harrue edhe Zoti.
CUCA: Kam me t’harrue edhe unë.
HATIXHJA: Harrom!
CUCA:Do me thanë se nuk ashtë aq e ranë për ty, a?
HATIXHJA : Jo aq sa me kajt.
Cuca niset nga dera, kthehet…Drita shikon me habi
CUCA: Nuk po m’ nal? (pas pak) Jo, nuk po m’nal.…Mirë… Mirë…E
di?…Ai të tha edhe nanë…Ai që ti e pret si Zot shpije para meje të tha nanë.
HATIXHJA (E mllefosur): Menon se veç ti pushon n’duart e mia? Të
kujtohen këto fjalë, Cucë? Nuk jam plakë sa me harrue, jo. Nëse ty nuk
t’deshti kërkush, na nuk t’kemi faj. Nëse nuk erdhë kerkush për ty, na
prapë nuk të kemi faj. Shko dhe kërkoja borxhin fatit. Idhnohu me të! Ti
do me e mshelë përherë këtë shpi?
CUCA: Ashtë mshelë moti, oj nanë.
HATIXHJA: E do aq shumë, sa nuk e sheh dot me mue?
CUCA: Jo nuk e due.
HATIXHJA: Çfarë të mori, të marrtë mortja?
(ia kap fytyrën me duar)
CUCA: A po do me e dit? A po do me e dit? (pas pak). M’ bani te veten
atje ky fryen era e ftohtë…Atje në bjeshkë.
HATIXHJA: Ti flet e nuk e di çfarë flet.
CUCA: Atje në mal…n’ mal ku ti s’ke mujt me e ni, nanë
HATIXHJA: Shuj...!
CUCA: Ti e neverit.
HATIXHJA: (Ia jep një shuplakë) Nuk të njoh, Cucë…As nuk po muj
me t’pa.
CUCA: Qysh do që t’jetë, ti m’përzune, nanë.
266
Drita kap kokën me duar

D O S S I E R I
HATIXHJA: Mos na helmo ma shumë…mos…(qon dorë)
CUCA: Jam kane e detyrume me e prit në shtrat çdo natë. Çdo natë,
nanë, pasi e ndante shtratin me ty, pasi t’vnonte n’gjumë.
HATIXHJA: Shuj t’thashë! (Ia mbyll gojën)
CUCA: E ti e kishe gjumin e ranë, nanë.
Dëgjohen krisma armësh..Drita i shikon me habi.
HATIXHJA: Pse nuk e vrave?
Heshtje
HATIXHJA: Pse nuk e vrave?
Heshtje…(Cuca qan)
Drita del pa u vërejtur.
HATIXHJA: Jo Cucë? Ai nuk e ka ba k’ta, jo nuk e ka ba…Unë nuk
jam tuj ni kurgjo. Unë kurgja s’po ni as tash.
CUCA: (pas pak) E kam dijtë që ti nuk më beson.
HATIXHJA: Po mendon se po t’besoj edhe tash?
CUCA: Jo, nuk po tutna ma, sepse e thashë..
HATIXHJA: Nuk niva kurgja…kurgja jo (pas pak) M’doket se jam
shurdhue. Hup prej kësaj shpije!
SKENA V
Hyn Drita me qese te përlyer me baltë. Edhe duart i ka me baltë. Ajo
shikon me radhë Nënën dhe Cucën…Hatixhja afrohet te Drita. Cuca e largon
Dritën pas vetes.
CUCA: Jo nuk ke me e la!
HATIXHJA: Nuk asht punë e jotja kjo ma… (Ia kap Dritën nga duart,
qesja bie ne dysheme).
DRITA: As unë nuk e du axhin Sokol. Ai m’i shtrëngon shume duert
…edhe barkun…E mue po me dhemb, nanë.
267

Heshtje…Shikohen ne heshtje
Cuca merr qesen, e shpalos.
CUCA: Nanë, kjo asht koburja e babës…Ku e more, Dritë?
DRITA: Te dardha mas bunari. Aty e ka fsheh axhi Sokol. Unë e kam
mbulue ma mirë.
Hatixhja e stepur e shikon revolen
Heshtje çasti.
Hatixhja endet ne dhomë. Revolen e mban ne dorë.
Cuca do te dal, Hatixhja e ndal
HATIXHJA: Cucë, nalu Cucë! (Cuca ndalet)
Nga jashtë dëgjohen zëra të paartikuluar mirë, te përzier me kënge
dasmash. Hatixhja ulet ne shkam. Pret.
Hyn Sokoli.
268
SKENA VI
SOKOLI: Po flet me veten, Hatixhe?
HATIXHJA: (Afrohet shumë afër tij) Asht e kotë, sado qe mundohesh
nuk munesh me i ikë. E di Sokol? Na lypëm shumë, ma shume se që ashtë
dashtë.
SOKOLI: Mire de, unë t’u binda.
HATIXHJA: T’u binda edhe unë, ma shume se sa që duhej.
SOKOLI: Ne jemi t’njëjtë, Hatixhe.
HATIXHJA: Kjo m’ban me faj.
SOKOLI: Po ti çka ki? U qove prej vorri, a?
HATIXHJA: Veç sa u zateta me nji t’vdekun.
E kap në përqafim, gjuan tri herë në Sokolin… Ai bie ngadalë.
Nga jashtë dëgjohen tupanët dhe krisma armësh.
Fund

Pichois Claude
Linda Hutcheon
Paul Van Tieghem
Muhamet Hamiti
Abdulla Tafa
KRITIKA
Zija Çela
Xhavit Aliçkaj
Agron Y. GASHI
Edmond ÇALI
Ballsor HOXHA
Sami HAJRA
269

270

k r i t i k a
Pichois Claude (1925 - 2004) akademik dhe
njëri ndër specialistët në letërsinë franceze të
shekullit të nëntëmbëdhjetë. Pas diplomimit
nga HEC, ai iu kthye kritikës letrare dhe mësimdhënies
së letërsisë. Ishte profesor në Universitetin
e Bazelit (Zvicër) dhe pastaj në Universitetin
e Vanderbilt, në Nashville (SHBA). Ai e përfundoi
karrierën e tij në Sorbonne Nouvelle. Së bashku
me studiuesin dhe teoricienin, André- Michel
Rusoit, në vitin 1967 botoi Letërsinë krahasuese,
përditësuar në vitin 1983, e cila ribotohet me
titullin Çka është letërsinë krahasuese ?
Cl. PICHOIS
A. M. ROUSSEAU
HISTORIA E IDEVE
Siç nuk mjafton vullneti i mirë për t’u shkruar letërsia e mirë, po ashtu
nuk është e mjaftueshme të kesh ide, madje edhe të dish t’i shprehësh, për
të qenë shkrimtar i mirë. Degasit, i cili ankohej që nuk mund të shkruante
vargje, edhe pse kishte plot ide, Malarme i ishte përgjigjur që poezia nuk
shkruhet me mendime por me fjalë. Përkundër kësaj, plagjiatorët dhe
imituesit, ata përdorues të fjalëve të huaja, ndërtojnë kështu vetëm trupa
pa shpirtra, deri sa mendimtari autentik shërbehet me një gjuhë krejtësisht
të paformë. Të mos harrojmë që në letërsinë krahasimtare ka letërsi.
Shprehjen “Histori e ideve” e ka përdorur Paul van Tieghem më
1931, për një orientim të qëndrueshëm të letërsisë së krahasuar. Ajo
shprehje e kishte arritur të drejtën qytetare më 1940 me daljen e revistës
“Journal of the History of Ideas”.
Për t’i ikur dykuptimësisë, këtë shprehje do ta përdorim në
kuptimin më të gjerë, pa ngurtësinë apo referencën filozofike në ndonjë
shkencë të veçantë: një mjet i thjeshtë i përshtatshëm të shenjojë të
271

njohurit dhe të menduarit abstrakt krahas kënaqësisë estetike ose po
ashtu një përfytyrim intelektual për një gjendje të ndjeshmërisë.
Të gjithë e kuptojnë lehtë ç‘domethënie kanë “idetë filozofike të
Shellit”, ato “religjioze” të Lessingut, “shkencore” të Lukrecit, politike
të Gëtes, “estetike” të D’Anuncios. Janë konfuze “idetë sentimentale”
ose format e shprehjes letrare të sensibilitetit. Më në fund të shtojmë
se ç‘domethënë “ide letrare” në kuptimin e ngushtë të fjalës: doktrinat,
shkollat, tendencat, lëvizjet, të cilat vetë shkrimtarët i kanë emërtuar,
i kanë shprehur, kanë debatuar për to, ose madje sistemet që i kanë
paramenduar kritikët në mënyrë që të përfshijnë më mirë mezi të
kapshmin realitet, psh. “barokun”.
Vështirësi gjejmë më pak në marrëdhëniet e letërsisë me veprimtaritë
tjera intelektuale, fushat, kufijtë e të cilave mbeten megjithatë të
pasigurtë, por në konceptin e idesë që aplikohet në letërsi. Për t’u çliruar
nga dilema e vjetër e bazës dhe formës, josaktësisht të vendosuara në
shprehjet poezi dhe prozë e pastër, modernistët dëshironin që njëherë
e përgjithmonë të bashkonin të dy termat duke shpikur të tretin,
përgjithësisht të quajtur “struktura”, fjala dhe mendimi përbëjnë dy anë
të medaljes së një realiteti të vetëm, të ndarë artistikisht.
Ai kthim tek percepcioni global i aktit letrar, i cili pandërprerë
tërheq vëmendjen e komparatistëve, krijon një ngatërrim, që nuk mund
të lihet anash. Kur letërsia komparative bëhet filologji në mënyrë që të
studiojë migrimet dhe kontaminimet e fjalëve apo, përkundrazi, në qoftë
se gjuha e abstrakuar i kushtohet vetëm migrimit të ideve, bie në rreziqet
e thyerjes së unitetit organik të teksteve, duke krahasuar kështu vetëm
mbetjet e kufomave të sakatosura. Sa më shumë që një teskt të jetë “letrar”
(thuhet edhe më “poetik”), në të vërtetë, sa më shumë që ndërthuren
pazbërthyeshëm mendimi dhe shprehja, aq më pak do t’i nënshtrohen
analizës komparative. Kultit të tekstit unik, të pakrahasueshëm, ose
“poemës”, historianët e ndryshëm të ideve i kundërvihen me ndonjë
politikë të barazimit, duke e reduktuar tërë letërsinë në rangun e
“dokumentit”, i cili i nënshtrohet historisë së mendimit abstrakt.
Shpeshherë metodën skolastike të shqyrtimeve të tilla panevojshëm
e errësojnë vëzhgimet e thjeshta nga mendja e shëndoshë. Mendimtari i
pastër dhe poeti i pastër ekzistojnë vetëm në imagjinatë. Lidhjen e ngushtë
të Fjalës dhe Mendimit, pa dyshim të vlefshme për krijuesin, mundet dhe
272

k r i t i k a
duhet ta analizojë kritiku. Duke besuar që Arti është botë autonome, i
ndarë nga filozofia, politika, religjioni, do të thotë ta ndash nga jeta në të
cilën merr pjesë. Midis këtyre dy skajshmërive komparatisti konstaton që
“idetë” shërbejnë si emërues i përgjithshëm dhe ndërmjetësues.
Idetë filozofike dhe morale
Janë shumë të rrallë filozofët si Bergsoni, Bashlari apo Sartri, të cilët
shërbehen shpeshherë me dokumente letrare. Megjithatë, secilit komparatist
i nevojitet filozofi për të mundur të kuptojë tekstet e panumërta.
Midis sistemeve të mëdha, pa atdhe dhe kufij, thesare të njerëzimit, dhe të
letërsisë konkrete, të veçantë, imagjinative, të rënduar nga gjuha, lidhja
krijohet përmes një numri të madh të shkrimtarëve, të cilët i kanë lexuar
filozofët e mëdhenj ose bile popullarizuesit e tyre (Villiers de l’Isle-Adam
e ka njohur Hegelin vetëm përmes të afërmit të tij Pontevicit), në qoftë se
nuk i gjejnë, thjesht, me mendimet e tyre problemet e përhershme dhe
përgjigjet për to.
Çfarë mund të jetë më e mbyllur, në dukje të parë, se sa Olimpi i
filozofëve, ku Platoni, Aristoteli, Shën Toma, Dekarti, Spinoza, Loku, Kanti,
Hegeli, Marksi dhe Kjerkegori, të përmendim vetëm disa, rrinë ulur larg
nga grumbulli profan? Por po ashtu, si mund ta kuptojmë Fenelonin apo
Shellin pa Platonin, Danten pa shën Tomën; si të kuptohet Fontaneli pa
Dekartin, Popi pa Lajbnicin, Didëro dhe Sterni pa Shelingun? Apo Gëte
pa Spinozën, Shileri pa Kantin, Kollërixhi pa Shelingun, Teni pa Hegelin,
Kafka pa Kjerkegorin, Brehti pa Marksin? Të gjithë Grekët, që nga Pitagora
deri te stoikët dhe shumica e shkrimtarëve modernë, kanë krijuar një
trashëgimi të gjerë letrare. Nuk është aspak e rëndësishme besnikëria
dhe subtiliteti i atyre nxënësve, amatorëve të thjeshtë, të arsimuar në
rastet më të shpeshta. Nuk bëhet këtu fjalë për inteligjencën kritike por
për transpozicionin inventiv. Mirëpo paragjykimet janë kokëforta. Viktor
Ygo filozof? Dikur kjo fjalë do të shkaktonte qeshje. Por, ja, në fillimet e
shekullit XX Renouvier, i cili assesi nuk ishte ironik, e kishte quajtur ashtu
një vepër të tij. Shembullin e tij e kanë ndjekur edhe të tjerët.
Krahas shkrimtarëve të mëdhenj, të mëdhenj nga që shprehin, duke
i ndezur, pishtarët filozofikë të epokave të tyre, komparatisti “shpëton”
krijime të panumërta sekondare, cikërrimet e sistemeve të mëdha në sytë
273

e specialistëve, pa të cilat shumica do t’i ikte matjes, pa të cilën shkëmbimi
i ideve do të rrëgjohej.
Natyra e burimit filozofik e shpjegon shansin më të madh apo më
të vogël letrar. Platoni është poet sipas formës së afërt të trajtesave të tij,
vrullit të fantazisë, të regjistrave të llojllojshëm të stilit. Figurat e tij, mitet
e tij, personalitetet e tij i nënshtrohen interpretimit profesional, por edhe
adaptimit letrar. Madje edhe vetëm duke i paraqitur ato burime, të habitur,
neoplatonistët megjithatë kishin krijuar një numër të madh kryeveprash,
veçanërisht në epokën e renesancës nga Olive tek The Faerie Queene, nga
Bembo deri te Kamoenshi, Nga Garsilaso de la Vega deri te Koçanovski,
të mos harrojmë as Donin në shekullin e ardhshëm. Duke qëndruar në
kufijtë e ngushtë të besimit dhe traditës fetare të “Shekullit të madh”,
sistemi fiton edhe lëngje të reja dhe forcën në klimën ëndërrimtare dhe
mistike të shekullit XVIII, përkundër sarkazmave të Volterit, posaçërisht
në formën e “Grande chaine des êtres”, të metaforave të mrekullueshme
variacionet e të cilave i kishin pasuar edhe shkrimet e Lavxhoj-it.
Krahas Platonit, thatësira shkencore e Aristotelit na duket më pak e
përshtatshme për hulumtime letrare. Pa të, megjithatë, një pjesë e madhe
e kulturës perëndimore dhe e historisë së klasicizmit bëhet e paqartë.
Më afër nesh, ndikimi i Shopenhauerit, i drejtpërdrejtë apo indirekt, ka
prekur shumë, shumë shkrimtarë; çfarë të themi për Niçen, të cilin e kemi
të vështirë, pa hezitim, ta vendosim në kategori rutinore të doracakëve
tanë? I marrim në konsideratë edhe shkrimtarët filozofë: Montenjin,
Paskalin, Kollërixhin, Hjumin, Herderin, Hakslin, Renanin, Sartrin etj.
intimisht të lidhur me ideologjitë e kohëve të tyre, përhapës të ideve, të
cilat edhe sot gjallërojnë.
E kemi shquar shekullin XVIII qëllimisht. Shkrimet e Barberit për
Lajbnicin, të Lavxhoj-it për Platonin, Vernierit për Spinozën, Kasirerit
përgjithësisht, duke iu dhënë sërish kuptim atyre krijuesve të epopesë,
kokat e të cilëve nuk ishin epike, atyre autorëve të poemave pa poezi, të
tragjedive pa tragjizëm, shkurt të shekullit vërtet filozofik, ndonëse mbase
më shumë i kishte popullarizuar se sa krijuar. Metodat e zakonshme të
kritikës së pastër letrare këtu japin rezultate të dobëta. Nuk mund të
thuhet që nuk kanë ekzistuar pretendimet për të bukurën apo më mirë të
thuhet për emocionin; do t’i përzgjedhim nën etiketën e romantizmit. Por
të gjitha të tjerat, Iluminizmi (Lumières, Aufklärung, Illuminismo), një
274

k r i t i k a
kombinim unik i letërsisë dhe ideologjisë, duhet t’i përfshijnë në tërësi
lexuesit të cilët nuk i frikësohen erudicionit, polemikës dhe abstraksionit,
të cilët e marrin seriozisht kurreshtjen dhe ambiciet enciklopedike të një
shekulli thellësisht serioz. Shekulli i tetëmbëdhjetë ka prekur gjithçka,
nëse mund të themi kështu, por me pasion, shpesh edhe me talent,
nganjëherë me zjarr dhe gjenialitet. Historia e ideve pikërisht në atë
shekull ka arritur sukseset e saj më të mëdha.
Shtrirja e sistemeve të mëdha nuk e përbën historinë e tërësishme
të ideve filozofike. Mendimi i përgjithshëm abstrakt po ashtu i ka temat
e tij. Disa koncepte që po i shtrojmë më poshtë, gjithashtu janë objekt
i shkrimeve të shumta të rëndësishme: Mendja, Natyra (R. Mercier; J.
Ehrard), Virtyti, Lumturia (R. Mauzi), Nderi (Magendie), Arsyeja, Progresi
(Burry), Gjenialiteti (Grappin), por ndikimi në Evropë i Conjectures të
Jungut e pret ende studiuesin. Fantazia, Shija, Domosdoshmëria, Liria,
Pesimizmi, Optimizmi, Makina (derivati i saj kafsha), Vetëvrasja, Edukimi.
Është hapur një rrugë e gjerë. Ndonjë letërsi nacionale, ajo gjermane për
Mendjen, për shembull, na jep shumë më shumë ilustrime se sa të tjerat,
por do të konstatojmë të befasuar se sa shumë ide burojnë edhe me emra
të huazuar, kështu që duhet t’i zbulojmë. Në këtë mënyrë janë seleksionuar
disa tekste, të redigjuara, të përkthyera në gjuhë të ndryshme me nuancat
dhe deformimet e tyre, më të rëndësishme se sa analiza teorike e ndonjë
koncepti abstrakt. Duke mos kontestuar dobinë e monografive kushtuar
mendimeve të një shkrimtari të vetëm, komparatisti i sotëm synon të
studiojë një rrjedhë relativisht të gjatë (Viko, Herderi, Mishele) ose edhe
më mirë synon të skicojë, mendësinë e një gjenerate (të pozitivizmit), të
një shekulli (sensualitetin) madje edhe të një civilizimi (tomizmi).
Idetë religjioze
Asnjë fushë nuk është më universale se kjo. E lidhur me një fjalor
të veçantë dhe mënyrë shprehjeje, filozofia, madje edhe në formë të
zakonshme, nuk depërton tek masat e gjera të lexuesve. Mirëpo, të rrallë
janë lexuesit të cilët nuk i ngre një pasion i caktuar fetar, pa marrë parasysh
teologjinë dhe apologjetikën. Idetë religjioze, para atyre nacionale, janë
thjesht njerëzore, prandaj aq lirshëm qarkullojnë nga Perëndimi dhe
Mesdheu në Lindje dhe anasjelltas.
275

Paskali, Féneloni, Ruso, Shatobriani, Péguy, Claudel, Bernanos apo
Moriak nuk janë etër kishtarë. Megjithatë, vepra e tyre letrare është e
pandashme nga ndjeshmëria fetare, e cila i kishte frymëzuar. Klopshtoku,
Lesingu dhe Novalisi, Miltoni dhe Blejku, Hawthorn-i, Kalderoni, Dante,
Dostojevski, të gjithë këta janë shkrimtarë që preokupimet e tyre
religjioze i kishin vendosur në qendër të veprave të tyre. Të kujtojmë edhe
ndikimin e pastër letrar si fryt të mendimit, temave, figurave, formulave,
shembujve, të themeluesve të mëdhenj siç janë: Budha, Konfuçi, Krishti,
Muhamedi, Luteri dhe Kalvini.
Më saktë, disa tendenca të frymës dhe të ndjesive religjioze janë
shprehur edhe më mirë në veprat letrare: puritanizmi ose metodizmi në
Angli, pietizmi në Gjermani. A nuk është studiuar roli i jezuitëve në letërsi
dhe në artet tjera dhe a nuk është folur për stilin “jansenist”? Paralelisht
me religjionet zyrtare, jo më pak e kanë pasuruar letërsinë masoneria,
kabala, sektet iluministe, ezoterike, okultiste dhe spiritiste, që nga abbée
Villars-i deri te Sara Paledani dhe Elémir Bourges-i.
Është i rëndësishëm fakti, edhe më pak i studiuar, që atyre
lëvizjeve religjioze, aq më shumë që kristalizohen në sekte dhe shkolla, iu
përgjigjet një fjalor i qëndrueshëm, toni, prirja për disa forma meditimi,
argumentimi apo evokimi, që besnikërisht transponohet në retorikë dhe
poetikë. Të kujtojmë ndikimin në letërsi të Ushtrimeve shpirtërore të Shën
Injacios, për shembull, që hetohet madje edhe në veprën e Barresit Un
home libre. Ëndrrat e Rusosë, meditimet e Lamartinit, kontemplacionet e
Ygosë, themelojnë idenë, imazhin (figurën), stilin në një zhanër krejtësisht
origjinal, tek shkrimtarët, ambicia e frymës religjioze të të cilëve kishte të
bënte me faktin që e rekonstruktonin gjithësinë nga vetë forca e Vizionit
dhe Fjalës.
Bibla, një depo e pashterrshme e ndjenjave, mendimeve, fjalëve,
figurave, burim i një pjese të madhe të nxitjeve dhe shprehjeve të tilla, ka
krijuar disa lloje letrare me Librin e Jobit, Këngën e Këngëve, Apokalipsën,
e lindi stilin, të cilin e ka shfrytëzuar çdo letërsi në mënyrën e saj. Janë
të rralla pjesët Biblës të cilat nuk kanë ofruar përmbajtje për intriga,
karaktere, tema. Sigurisht, nuk është pritur letërsia komparative për të
hulumtuar në këtë fushë, por mbetet edhe shumë për t’u vjelur në qoftë
se duam të krahasojmë konsekuencat ideologjike, poetike e gjuhësore të
Dhjatës së vjetër e të re.
276

k r i t i k a
Disa tipa religjiozë janë universalë, si Çifuti, Myslimani, apo edhe
Prifti, Shenjti (si antagonist i Heroit, psh.). A duhet ato krijime t’i vendosim
në tematikën a tipologjinë letrare më drejt se sa në historinë e ideve?
Varet nga çfarë këndi i shikojmë gjërat, ngase dallimet empirike që i
sugjerojmë e shtrembërojnë kompleksitetin e problemit. Është qenësore
të bëjmë prerje diagonale të materialit letrar.
Idetë shkencore
Askush nuk do ta kontestojë lidhjen e ngushtë midis shkencës
dhe letërsisë; kjo ishte temë e një kongresi të tërë (FILLM 1945). Nuk
mendojmë vetëm për dijetarët e njohur si anëtarë të “Republikës letrare”
për shkak të bukurisë së stilit, siç është Buffoni, ose letrarëve si Gëte
apo Volter, të cilët herë herë zhyteshin në fizikë ose gjeologji, por për
ndikimin, për shpirtrat dhe imagjinatën, për teoritë shkencore dhe
zbulimet, të drejta apo të shtrembëra, të pabesueshme apo të besueshme
dhe sa më pak që ishin solidë nganjëherë janë poetikisht më produktivë.
Shelli ëndërronte për elukubrimin e Erasmusit dhe Darvinit; për Zolën
teoritë më të guximshme për trashëgiminë lidhur me shkrimin e shenjtë
i kishte shprehur në teoritë e tij doktor Lukasi, ndërkaq Wagneri vizionin
e ariasit superior e nxjerr nga sistemet e turbullta dhe të dyshimta të
Gleizes-it.
Për të soditur natyrën, shkrimtarët nuk kënaqeshin vetëm me
realizimet në fushën e pikturës. Nga Lukreci e më tej shumë krijues janë
mrekulluar e frymëzuar nga shkrimet shkencore: Shenie, Hofmani, ose
S. Batler.
Poezia shkencore në zgripc të zhbërjes në fund të shekullit XVIII
kishte arritur që nga koha e Plejadës një karrierë të bukur. Romani
fantastiko – shkencor e zëvendësoi shpejt duke u shërbyer ngapak edhe
me prosedeun e romanit kriminalistik. Nga Frankenshtajni i Meri Shellit
deri te O. Haksli imagjinata letrare ia atribuon suksesin e saj shkencës.
Që nga epoka e Renesansës mund të flasim për idetë shkencore
në letërsi, megjithëse njohuritë e asaj kohe mbi astrologjinë, mjekësinë
e lëngjeve trupore, alkiminë që ishin të rrethuara me velin e misterit
dhe magjisë, sot kanë humbur prestigjin e tyre. Mekanizmi është një
nga përbërësit e “racionalizmit klasicist”, ndërkaq pak më vonë sistemi i
277

Njutonit do të arrijë një popullaritet të jashtëzakonshëm. Evolucionizmi
në kohën e natyralizmit, psikiatria për dekadentët, pastaj psikoanaliza,
duke e zëvendësuar divinizimin dhe onirizmin, të gjitha këto janë
kontaminime midis shkencës dhe letërsisë.
Në kontekstin e teknikës, a nuk e kemi letërsinë të lidhur me hekurudhat,
si edhe me udhëtimet me anije me vela apo me avull, deri sa nuk iu duken
konturat e automobilëve dhe avionëve, në pritje të anijes kozmike dhe
hulumtimit të universit? Nga Fontaneli deri te Balzaku ja disa tema: teleskopi
astronomik, mikroskopi, prizma dhe balona; disa teori sugjestive: mesmerizmi,
fiziognomia, iu kanë dhënë shtytje veprave letrare. Edhe sot shkenca e ushqen
në mënyrë të veçantë prodhimtarinë letrare të romaneve të popullarizuara të
një cilësie të ulët. Këtu duket se ka shumë punë për sociologun. Pse do të ishte
e ndaluar edhe në këtë grumbull të gjejmë ndonjë margaritar?
Në qoftë se shkencëtarët e shekullit XX nuk mund të krenohen,
fatkeqësisht, me gjuhën e bukur, shkrimtari vazhdon të jetë pjesë e
shoqërisë ku shkenca synon në mënyrë sovrane. Poezia e hapësirave të
pafundme, mbi pozitën e njeriut në botë të cilën teknika e ka kthyer me
kokë tatëpjetë, romani i përditshmërisë i pushtuar nga makina, këto janë
veprat e reja të cilat ua zënë vendin paraqitjeve të dikurshme didaktike.
Letërsia e krahasuar nuk mund të mbetet e pandjeshme ndaj atyre
formave moderne të nevojave të përhershme për njohuri dhe veprim.
278
Idetë politike
Këtë shprehje duhet ta marrim në kuptim të gjerë, siç e konsideronin
Grekët. Shkrimtari i takon ndonjë familjeje të caktuar, ndonjë qyteti,
shoqërie, kombi. Të shkruash vetëm për një rreth të caktuar apo për
një lexues të zgjedhur do të thotë që nga roli politik i letërsisë t’i krijosh
vetvetes një qëndrim personal. Nga Platoni te Malro sa e sa variante të
temës së krijuesit (apo poetit) në Qytet kemi parë!
Idetë politike në kuptimin e ngushtë nuk kanë mbetur joproduktive në
letërsi. Të kujtojmë vetëm Platonin, Bejkënin, Tomas Morin, Hobsin, Makiavelin,
Llokun, Vikon, abbé de Saint Pierr-in, Monteskienë, E. Burken, Ogyst Kontin,
Hegelin, Marksin dhe pasuesit e tyre. Dramaturgët dhe romansierët sipas thirr
jes së vërtetë, eseistët dhe moralistët sipas profesionit, të gjithë u kanë borxh
shumë.

k r i t i k a
Veçanërisht vitet 1800 – 1848 janë të pasura me doktrina në
saje të lidhjeve të ngushta të ndërsjella midis teoricienëve, publicistëve
dhe shkrimtarëve të mëdhenj, si dhe të ambicieve të mëdha politike të
shumë shkrimtarëve: Joseph de Maistre, Furie, Sen Simon, Pierre Leroux,
Lamennais, plot zjarr kanë transmetuar ide të frytshme dhe imazhe të
guximshme nëpër tërë Evropën. Po në të njëjtën kohë, të arratisurit
e të gjitha llojeve dhe ngjyrave udhëtonin nëpër Evropë. Parisi i kishte
parë gati të gjithë. Dhe deri sa njëra palë mbjell nacionalizmin, të tjerët
i përkulen traditës shumë të vjetër të udhëtimit imagjinar dhe utopisë,
një pretekst për satirën dhe kështjellat ideologjike nga letrat, të njohura
mirë për komparatistët, një materie aq argëtuese sa edhe edukuese.
Nga Edeni, me emrin Epoka e artë, Parajsa e humbur, vendi i dembelisë,
Eldorado, ose Atlantida përrallore, ishulli klasik i Robinsonit, Liliputi
filozofik, Schlaraffenland, Erewhon apo Nirdedwo, sa e sa variante të një
pasioni universal.
Duke mos e arritur një skajshmëri të tillë të fantazisë krijuese,
do të pyetemi se si e ka portretuar letërsia shoqërinë e kohës së saj, që
nga epoka e feudalizmit deri te koha moderne, si i ka bërë debatet mbi
problemet e mëdha sociale, siç është barazia e grave (Euripidi, Bokaçio,
Molieri, Dekker, Dolce i … G. B. Show) apo pozita e fëmijëve, si janë trajtuar
disa probleme të rëndësisë ndërkombëtare: skllavëria, problemet racore,
okupimet ushtarake, kryengritjet dhe luftërat qytetare; detyra ka shumë.
Zbulimet e mëdha, luftërat fetare, lufta tridhjetëvjeçare, Republika e
Kromuellit (dhe vetë Kromuelli), pavarësia amerikane, revolucioni
frëng, revolucioni nga 1830 deri më 1848, lufta për pavarësi në Greqi
dhe filhelenizmi (faqe historie që e kanë shkruar poetët), gjithnjë deri
te dy luftërat botërore, duke mos e harruar Luftën e Spanjës, të gjitha
këto ngjarje kanë lënë gjurmë të thella në letërsi. Patriotizmi dhe
kosmopolitizmi, nacionalizmi dhe regjionalizmi, ja edhe shtigje të tjera
për të arritur deri te një numër i madh tekstesh duke filluar nga Araucane
deri te Colette Baudoche.
Të gjitha këto çështje u takojnë para së gjithash historianëve, por
letërsia e krahasuar i vazhdon dhe fillon aty ku historianët ndalen, deri
sa opinioni publik shikon me sytë e tij kur faktet shtrembërohen me
interpretime imagjinative dhe ndërrohen me alkimi fjalësh. Individi bëhet
personazh, pastaj hero; beteja bëhet epope, barrikadë, simbol; qeveria
279

utopi. Komparatisti e vështron rrjedhën e historisë përmes legjendës dhe
mitit duke mos u kënaqur me ndriçimin e pjesës që shkrimtarët i kishin
dhënë fushës politike a diplomatike (nga Baїfi i vjetër deri te Saint – John
Perse).
Kjo rrjedhë varet nga shkrimtarët që përfaqësojnë një filozofi të
qëndrueshme vetjake të historisë. Secili shkrimtar i cili kthen shikimin
e tij nga e kaluara, e cila mund të jetë e kaluar e tij, ndërkaq qëllimi i
tij është shkencor apo argëtues, e pranon qëndrimin i cili shkon nga
shkujdesja sarkastike deri te pozitivizmi i ngurtë. Eksperti i historisë
pak e përqendron vëmendjen tek sivëllezërit e tij, më pak apo më shumë,
poetë, romancierë, dramaturgë, të cilët historiani i ideve i konsideron
shumë të rëndësishëm. Pretendimet historike të dramës apo romanit
në epokën e romantizmit, për shembull, mbase nuk kanë asnjë rëndësi
për përparimin e shkencës (për këtë do të duhej të debatohet ende), por
imazhet e tyre për të kaluarën, interpretimet që ata ia paraqesin popullit
assesi nuk janë për t’u injoruar. Në një fushë tjetër, veprat të cilat flasin
për “egërsirën e mirë”, përkundër përqeshjes së etnologëve, kanë bërë
më shumë për konceptin tonë mbi evolucionin e njerëzimit se sa studimet
e ekspertëve. Mendësia historike, në kuptimin e gjerë, varet, domethënë,
nga ato tekste minore, të cilat historiani i ideve shpesh i zbulon dhe u
falënderohet skajshmërisht.
280
Konceptet letrare
Përveç lidhjeve të letërsisë me format tjera të njohjes dhe të shprehjes,
logjika i vendosë lidhjet e ndërsjella të letërsisë edhe me vetveten, domethënë,
me kritikën, pavarësisht a merren me të kritikët apo përgjithësisht shkri m-
tarët.
Letërsia ka qenë përherë edhe refleksive edhe inventive. Disa shkrimtarë
janë sipas thirrjes teoricienë, si Kastelvetro, Boalo apo Gotshed. Tek
të tjerët, veçanërisht ata modernë, dysia e krijuesit dhe kritikut fiton forma
më të ndërlikuara, ashtu që nganjëherë shkrihen në një bashkëpunim të
frytshëm (Kollërixhi, Bodleri, Valeri).
Duke mos hyrë në fshehtësinë e punëtorive të tilla letrare, derisa shkri me
të panumërta, manifeste, mbrojtje dhe proklamata na dëshmojnë për orvatjet
e shkrimtarëve që të jenë të vetëdijshëm për mjeshtërinë dhe artin e tyre,

k r i t i k a
ekspertët e interpretimit zbulojnë shumësi shenjash abstrakte në veprat e
të tjerëve: konceptet e krijimtarisë (burimësia, invencioni, imitimi, burimet,
etj.); format e të shprehurit (sublimja, komikja, romaneskja); botëkuptimi
mbi realitetin (realizmi, natyralizmi, simbolizmi, surrealizmi); doktrinat
(imazhinizmi, ekspresionizmi) apo rrymat (petrarkizmi); periudhat e mëdha
(humanizmi, baroku, romantizmi); shprehjet kyçe (“couleur locale”;
shih një shkrim model të J. Kamerbeck).
Duke i përdorur vazhdimisht, shumica e fjalëve të zakonshme nuk
evokon më asgjë të përcaktuar saktë. Prandaj më parë duhet studiuar
semantikën e atyre fjalëve me ndihmën e shembujve të shumtë të datuar
dhe të situuar. Do të vërejmë llojshmërinë e prejardhjes. “Syrrealizmin”,
term pseudofilozofik, e kanë farkuar vetë shkrimtarët, deri sa “pikareskja”
paraqitet në gjuhën frënge vetëm në shekullin XIX, si shenjë për romanin
komik, një storje të drejtë, të aventurave të pabesueshme apo të tjera, nga
kohët e kaluara. “Rokoko”, “Baroku”, “Manirizmi” burojnë nga historia e
arteve plastike. Vetëm analiza krahasimtare lejon një diferencim të plotë
dhe të saktë.
Përveç këtij qëndrimi, të pastër refleksiv, që do të mund ta quanim
“spekulim letrar”, duke mos anashkaluar idetë e pasqyrimit dhe të imazhit,
që i implikon formula, do ta vendosim kritikën në kuptimin e plotë të
fjalës apo interpretimin, si fryt të zgjedhjes dhe vlerësimit. Ajo kritikë,
e cila një kohë të gjatë ishte e lënë pas dore për shkak të hulumtimeve
akademike dhe e rrëmbyer nga pozitivizmi, sot po i realizon të drejtat e
saj, shpesh e përcjellë me një epitet të tepërt “e re”.
* * *
Përkthyer nga botimi kroatisht:
Cl. Pichois, A. M. Rousseau, “Komparativna književnost”, Matica
Hrvatska, Zagreb, 1973.
Përktheu: Osman GASHI
281

282

k r i t i k a
Linda Hutcheon është studiuse, teoriciene
e le tërsisë dhe feministe kanadeze. Ajo është
profesoreshë universitare në Degën e Gjuhës
Angleze dhe të Qendrës së Letërsisë Krahasimtare
në Universitetin e Torontos, ku ligjëron që nga viti
1988. Në vitin 2000 ajo është zgjedhur Presidentja
e 117-të e Asociacionit të Gjuhësisë Moderne, duke
u bërë kështu femra e parë kanadeze që udhëheq
këtë Asociacion. Hutcheon është e specializuar në
fushë të teorive të postmodernizmit. Deri tash ajo
ka botuar disa libra studimorë, përfshirë Politikat
e Postmodernizmit (1989). Në vitin 2005, ajo është
nderuar me Çmimin Killam, nga Këshilli Kanadez i
Arteve. Nga botimet e saj veçojmë:Teoria e adaptimit
(2006),Opera: Arti i vdekjes (2004), Rishikimi i
historisë letrare: Forumi për Teorinë. (2002), Poetika
e postmodernizmit: Historia, teoria, fiksioni (1988),
Teoria e parodisë: Mësimi i formave artistike të shekullit
të njëzetë (1984) etj. Ky kapitull është shkëputur
nga libri Poetika e postmodernizmit: Historia,
teoria, fiksioni (1988) - A Poetics of Postmodernism:
History, Theory, Fiction. London & New York: Routledge,
1988.
Linda HUTCHEON
I
PROBLEMI I REFERENCËS
Shkurtazi, hedhja poshtë e thelbit dhe e principeve të këtilla të historisë
si kauzaliteti dhe shkaku i mjaftueshëm nga ana e mendimit për gjuhën në
shekullin e njëzetë, efekt të fundit pati zhvendosjen e historisë nga diskursi.
Kjo zhvendosje bëri që vetë ideja e referencës erdhi e u bë problematike.
Alen Tajer
Në “Fjalët në shprehje” (1984), një studim provokues për paralelet
interaktive ndërmjet teorive bashkëkohore gjuhësore dhe fiksionit
283

gjithashtu bashkëkohor, Alen Tajer e orienton vëmendjen te Vingenshtajni,
Hajdegeri (dhe Derrida) dhe te Sosiri dhe në kritikën e tyre të
“metafizikës së esencës”, për shkak se ai e kupton atë si një destruksion i
themeleve intelektuale mbi të cilat do të mund të ndërtohej historia tradicionale
narrative (195). Analiza që Tajer u bënë teoricienëve të përmendur
është themelore dhe bindëse, por shtrohet pyetja se ç’do të ndodhte
po të niseshim nga tekstet e artit postmodern, e jo nga tekstet teorike? E
po të përbiroheshim në diskurset e tjera teorike? A thua do të hasnim një
pikëpamje më pak negative? Kam mendimin se nuk do ta hasnim destruksionin,
por një problematizim të frytshëm të tërë konceptit mbi raportin
e gjuhës ndaj realitetit-fiktiv ose historik. Metafiksioni historiografik vë
njëkohësisht në dukje ekzistimin diskursiv të tij dhe vendos relacionin e
referencës (sa herë problematike) me botën historike, si përmes afirmimit
të natyrës shoqërore dhe institucionale të të gjitha pozitave të të shprehurit,
si përmes formësimit të tij në reprezentim.
Arti modernist-qoftë vizual, qoftë gjuhësor - synim të parë ka shpalljen
e statusit të vet si art, “të pavarur nga gjuha e varrosur në realizmin
reprezentues” (Harkness 1982,9). Në mbifiksionin amerikan, në “tekstet”
e Tel Quel-it në Francë dhe në punimet e Gruppo 63 në Itali, mund të vërehet
ekstremi më i ri i një pikëpamjeje të këtillë në letërsi. Këta shkrimtarë
italianë ndajnë me artistët postmodernistë impulsin e caktuar ideologjik:
dëshirën për të kontestuar strukturat institucionale të shoqërisë borgjeze
(zakonisht të konsideruara se janë të përforcuara nga ana e realizmit),
duke e bërë kështu lexuesin të vetëdijshëm për ndërlikimet politike të
këtyre praktikave të pranuara letrare. Mirëpo, për ta sendërtuar këtë, ata
e shfrytëzojnë metodën (e vonshme) moderniste, e cila përpiqet për ta
ndarë gjuhën letrare nga referenca. Siç ka thënë Grogori Luçente (Gregory
Lucente) për Xhorxh Manianelin e të tjerët,
Letërsia nuk na thotë asgjë përmes ndonjëfarë procesi të referencës
së jashtme. Elementet shenjëzuese të letërsisë, të liruara në këtë mënyrë nga
iluzioni për vartësinë e tyre nga çdo gjë e shenjuar në botën e jashtme të
sendeve dhe të kuptimeve, nga çdo gjë botërore dhe e parme, rëndësinë dhe
vlerën e vaçantë e arrijnë më parë për shkak të statusit të tyre si gënjeshtër,
e pavërtetë, e cila e bën letërsinë edhe më tërheqëse, edhe më të rëndësishme
sesa të vërtetat e supozuara të jetës së përditshme.
(1986,318)
284

k r i t i k a
Postmodernizmi, përkundrazi, e konteston një formë të këtillë të
ndarjes me vetë faktin se po këtë soj refleksiviteti metafizik e bashkon me
materialet dokumentare. Metafiksioni historik përherë pohon se bota e tij
është edhe vendosmërisht fiktive dhe pakundërshtueshmërisht historike,
kurse që të dy fushat kanë të përbashkët vendosjen e tyre në diskurs dhe
të qenët e tyre diskurs (Sparshott 1986, 154-5). Paradoksalisht, theksimi
i asaj që më parë do të mund të ishte formë e narcizmit diskursiv e lidh
në kuptimin material fiksionalen dhe historiken. Sikurse ready-made-t
historike të Dishenit (Duchamp) që vënë në plan të parë natyrën e pranuar
e të pahulumtuar të funksionit referenciale të sistemit të shenjave,
format artistike postmoderne ngulmojnë që “forcën ekzekutive të kontekstit
referencial ta zëvendësojnë me kontekstin real material, realitet ky
që ka pasur mision frenimin e reprezentimit” (Bois 1931, 81). Po sjellim
ndërmend këtu flamujt parodikë dhe shënjestrat e Xhasper Xhonsit (Jasper
Johns): a thua na orientojnë ato nga flamujt dhe shënjestrat e vërteta
apo nga reprezentimi standard i tyre-apo edhe në njërën, edhe në tjetrën?
Kur Margrita (Rene Margritte) pikturon llullat dhe thotë: “Ceci n’est pas
une pipe” ( kjo nuk është llulla-shënim i përkthyesit), ajo na dëfton paradoksin
gjuhësor dhe vizual të referencës postmoderne dhe njëherësh
kundërthëniet ontologjike dhe epistemologjik të saj.
Vatra e problemit të referencës në metafiksionet historiografike
sikurse janë Doktor Koperniku dhe Kepler të Xhon Banvilit është e
orientuar në shkrimin e historisë, sepse historia në to, me sa duket, ka
identitet të dyfishtë. Në një anë, duket se diskursi i saj ontologjikisht
duhet me qenë i ndarë nga diskursi i tekstit të vetëdijshëm fiksional (ose
interteksteve) të fiksionit. Ky është vazhdim i dallimit të vetëkuptueshëm
ndërmjet dy tipave të referencës: ajo drejt së cilës na udhëzon historia
është aktuale, botë tashmë e krijuar; ajo së cilës i referohet fiksioni, është
universi fiktiv. Ky dallim, së paku qëkur ka dalë në skenë Kritika e re,
është artikuluar në çdo hyrje të fiksionit, në mos edhe më parë. Në anën
tjetër, kemi parë se në artin postmodern është e pranishme pikëpamja
plotësisht e ndryshme për historinë, pikëpamje që historinë e sheh si
intertekst. Historia vjen e bëhet tekst, konstruksion diskursiv që tërheq
fiksionin sikurse janë tekstet e letërsisë. Kjo pikëpamje për historinë
është një vazhdim logjik i teorisë, sikurse është ajo e Mishel Rifaterit
(1984,142), e cila pohon se referenca në letërsi përherë është referencë
285

e tekstit në tekst, që nënkupton se historia ashtu siç është përdorur, bie
fjala, në metafiksionin historiografik, nuk mund të na orientojë kurrë në
botën e vërtetë empirike, veçse vetëm në tekstin tjetër. Në rrethanën
më të mirë, fjalët na udhëzojnë jo drejt gjërave, por drejt sistemeve të
shenjave, të cilat paraqesin “njësitë e gatshme tekstuale” (159). Ndërkaq,
kjo është mënyra përmes së cilës letërsia mund të kontestojë konceptin
naiv mbi reprezentimin. Pikëpamjet e këtilla për historinë në fiksionin
postmodern - si intertekstuale (ndërtekstuale) dhe jashtekstuale - duket
se bashkekzistojnë dhe funksionojnë nën tendosjen e vazhdueshme.
Në disa prej krerëve të mëparshëm tashmë është shqyrtuar sesi
problemi i tekstualitetit të së shkuarës është bërë gjithashtu problematik
në historiografinë bashkëkohore dhe në teorinë letrare. Xhejmsoni e
artikulon po këtë tendosje ontologjike kur pohon se historia (në të vërtetë
e shkuara) nuk është tekst-ajo është jonarrative, joreprezentuese-por
historinë nuk mund ta kuptojmë ndryshe “ përveçse nëpërmjet formës
tekstuale” (1981a,82). Edhe Hajden Vajt pohon njësoj se çdo narracion
historik “formëson trupin e ngjarjeve, i cili i hyn në punë atij si referent
kryesor dhe këto ngjarje ai i transformon në iluzion të formulave të
domethënieve, të cilat nuk do të mund t’i realizonte tekstualisht kurrë
asnjë reprezentim” (1984,22). Po kështu, historia si përshkrim narrativ
pashmangshëm është figurative, alegorike, fiktive; ajo tashmë gjithmonë
është e tekstualizuar, ajo tashmë përgjithmonë është e interpretuar. Për
të parë arsyen pse këto pikëpamje duhet me qenë aq kontraverse, vetëm
edhe njëherë na duhet të ndërmendim pikëpamjen strikte materialiste
ose realiste për historinë, e cila ka dominuar këtë disiplinë në shekullin e
nëntëmbëdhjetë. Këtu e kemi Piter Gejn (Peter Gay):
objektet e hulumtimeve historike janë pikërisht objekte që ndodhen
së jashtmi, në të shkuarën reale dhe të veçantë. Kontraversa e historisë
qëndron në pamundshmërinë e saj për ta rrezikuar integritetin e tyre
ontologjik. Druri në pyellin e së shkuarës bie vetëm në një mënyrë, pa
marrë parasysh sa i fragmentuar ose kontravers është raporti për rënien
e tij, pa marrë parasysh se a do të ekzistojnë në të ardhmen historianë, një
historian apo disa historianë grindavec që do ta shkruajnë këtë dhe do ta
vënë për diskutim.
(1974a, 210)
286

k r i t i k a
Ndonëse Xhejmsoni dhe Vati pajtohen me faktin se e shkuara ka
ekzistuar, ata kontestojnë mundësinë që ne ta njohim këtë të shkuar
me një rrugë tjetër pos nëpërmjet “raporteve” të tekstualizuara dhe të
interpretuara. Vajti eci tutje duke pohuar se atë që ne e pranojmë si të
“njëmendtë” dhe të “vërtetë” në histori dhe në fiksion, ”bart maskën e
kuptimit (domethënies), të kompletësisë e të plotësisë, të cilat vetëm
mund t’i marrim me mend, por t’i përjetojmë kurrë” (1980,24). Me fjalë
të tjera, e shkuara ka me qenë e pranuar si e “vërtetë” vetëm përmes
narrativizimit të saj.
Ajo që tërheq vëmendjen është fakti që Hajden Vajti ka ndikuar në
mënyrë të padiskutueshme më shumë në qarqet letrare sesa në qarqet
historike. Duke e hapur historinë ndaj strategjive retorike narrative,
Vajti ka shtruar po ato pyetje që i ka shtruar edhe fiksioni bashkëkohor.
Ç’është ajo që e krijon natyrën e referencës në histori dhe në fiksion?
(A thua është e njëjtë ajo? (Plotësisht e ndryshme? E ngjashme?) Si, në
vërtetë, gjuha i qepet njëmendësisë? Teoria jonë e letërsisë, letërsia
dhe filozofia, sot sa vjen e po bëhen pjesë të idesë tashmë ekzistuese
mbi referencën, tash pëgjithësisht të problematizuar. Jo fort moti, në
interesimet e tyre për referencën ato i kanë bashkuar edhe semiotikën
dhe filozofinë analitike. Kjo praktikë estetike dhe ky diskurs teorik në
përgjithësi do të duhej të përqendroheshin në problemet e njëjta-gjë që,
siç kam provuar të argumentoj në këtë studim, s’është për të na habitur
- nëse supozojmë se është e realizueshme poetika e postmodernizmit, e
cila do të përfshinte dhe do të formonte emëruesit e përbashkët në mesin
e mënyrave tona të sosojshme të shkrimit dhe të mendimit mbi shkrimin
tonë. Metafiksioni historiografik shtron haptazi dhe madje në mënyrë
didaktike të njëjtat çështje për natyrën e referencës që janë të pranishme
dhe në shumë fusha të tjera. A thua shenja gjuhësore i referohet objektit
të vërtetë-në letërsi, histori dhe në gjuhën e zakonshme? Nëse njëmend
ajo e bën këtë, atëherë, cili soj shqyrtimi na shpie te ky realitet? Në fund
të fundit, referenca nuk është dakordim (Eco 1979, 61). A ekziston fare
ndonjë referencë gjuhësore që kishte me qenë e pandërmjetësuar dhe e
barabartë?
Për shembull, romani Tundimet e Ariut të Madh i Rudi Vibit, edhe nga
forma, edhe nga përmbajtja na sugjeron se gjuha - çdo gjuhë – i referohet
referentit të tekstualizuar dhe të kontekstualizuar: Ariu i Madh të cilin e
287

njohim, nuk është Ariu i Madh i vërtetë i realitetit (sepse si do të mund ta
njhnim atë?), por është Ariu i Madh i teksteve historike, i përshkrimit të
gazetave, i letrave, i raporteve zyrtare e jozyrtare, por është, gjithashtu, i
imagjinatës dhe i legjendës. Vetë struktura e romanit sikur hedh poshtë
çfarëdo qoftë ndarjeje naive të referencës fiksionale nga referenca e të
ashtuquajturave përshkrime shkencore të së shkuarës, për ç’gjë kritikët
ende gjithnjë janë të prirur ( Harshaw 1984). Mirëpo ky roman, gjithashtu,
hedh poshtë çdo përpjekje formaliste ose dekonstruksioniste që gjuha
të shndërrohet në lojë të shenjuesit, e ndarë nga reprezentimi dhe nga
bota e jashtme (Caramello 1983,10). Ka ekzistuar Ariu i Madh, oratori i
njohur dhe kryepari Kri i indianëve - ndonëse sot ne mund ta njohim atë
vetëm përmes teksteve. Romani është shenjëzim referencial dhe zbulim
imagjinar i botës.
Mirëpo, mohimi i shpeshtë dhe i zakonshëm i reprezentimit këtu
meriton një vështrim më të gjerë, për shkak se ai rëndom ndërlidhet
(për mendimin tim gabimisht) me postmodernizmin. Duket se ngritja e
çështjes së referencës kohët e fundit ka ardhur si pasojë e shfaqjes së
lloj-lloj formash të formalizmit, të cilat e kanë vënë atë në kllapa dhe
madje çdo interesim për të e kanë shpallur jolegjitim. Tepria e njohur
gale e Rolan Bartit është tipike për një ngulfatje të këtillë të referencës:
“Ajo çfarë ndodh në narracion, shikuar nga pikëpamja e referenciales
(realitetit), nuk thotë asgjësend: ajo që ndodh është vetë gjuha, aventurë
e gjuhës, gazmend i vijueshëm për ardhjen e saj” (1977,124). E shumta e
teorive postmoderne janë krijuar jashtë kësaj pikëpamjeje për gjuhën. Por
më duhet të them se një formalizëm i këtillë është shprehje përcaktuese
e modernizmit, e jo e postmodernizmit. Edhe në art, edhe në diskursin
teorik të sotëm, është e pranishme ajo që Piter Bruks (Peter Brooks) e ka
quajtur “njëfarë gjakimi për kthimin e referentit” (1983,72), mirëpo ky
kthim i referentit kurrë nuk është kthim joproblematik dhe naiv: e humb
raportin e sinqertë ndaj qasjes referentit dhe statusin e vet në të gjitha
sojet e diskursit” (74).
Në të vërtetë, metafiksioni historiografik vazhdon përpjekjen për të
nxitur një kontakt të shkurtër me referentin, të cilin kritikët kanë dëshirë
ta quajnë “gabim referencial” (Eco 1976, 58). Impulsi metafiksional
i romanit sikurse është Fama e fjalëve të fundit - në fillim i sinjalizuar
përmes emrit të heroit kryesor, Hju Selvin Moberlit - sugjeron, po, këtu
288

k r i t i k a
është gabimi, se referentët e gjuhës së romanit qartazi janë fiktivë dhe
intertekstualë. Mirëpo, prania e Dukës dhe e Dukeshës nga Vindzori dhe
i Erza Paundit po në këtë roman, e komplikon bukur shumë pasaktësinë
metafiksionale të referencës. Kjo formë përdorimi dhe njëherësh
shpërdorimi i koncepteve tona mbi referencën nuk ndryshon shumë nga
strategjia sus nature e shkrimit të Derrides (Derrida 1976): ajo ju bën me
e dashtë referentin tuaj historik dhe, gjithashtu, për ta fshirë atë. Kjo nuk
domethënë zhvlerësim i plotë i funksionit referencial të gjuhës, siç pohojnë
e shumta e teoricienëve të postmodernizmit (Russel 198a, 183). Dhe as
është joproblematike të kënaqurit me drejtpërdrejtshmërinë faktike,
njësoj si në të ashtuquajturin fiksion faktik ose informativ (romanizimi
i sociologjisë, i psikiatrisë, i ekonomisë ose i antropologjisë). Edhe sa i
takon mohimit, edhe sa i takon afirmimit të referencës, metafiksioni
historiografik shpërfaq problematikën. Ai mjegullon dallimin që bën
Riçard Roti (1985) ndërmjet “teksteve” dhe “thërrmijave”- gjërave të
krijuara dhe të gjetura - fushave të interpretimit dhe të epistemologjisë.
Ai na sugjeron se thërrmijat kanë ekzistuar - personalitetet historike dhe
ngjarjet - por ne ato sot i njohim vetëm përmes teksteve.
Po kështu, siç pohon Nelson Gudmen (N. Goodman 1978, 2-3), duket
që qarku referencial nuk është dhe aq çështje e sistemeve deskriptive, sa
çështje e gjërave të përshkruara. Kjo nuk e mohon faktin se thërrmijat
ekzistojnë (ose kanë ekzistuar), por na sugjeron se mënyrat e përshkrimit
i bëjnë ato të kuptueshme për ne. Natyrisht, vetë termi referent implikon
se “realiteti” për të cilin ne flasim nuk është i dhënë, realitet i gjetur, veçse
më parë është “realiteti për të cilin flasim”. Me fjalë të tjera, referenti,
sigurisht sipas rregullit, është identitet diskursiv. Sipas Liotarit, objekt i
historisë është referenti i emrit personal (Erza Paund), por nuk është i
njëjtë me objektin e perceptimit (empirikisht, Erza Paund njëherë i gjallë)
(Liolar 1948,12). Këtë dallim e shquan metafiksioni historiografik, duke
e përdorur e duke e shpërdorur në mënyrë paradoksale referencën e
romanit dhe të historiografisë.
Natyrisht se ky diskutim nuk është i ri, ndonëse kohët e fundit
është bërë mjaft intensiv. Kur e them këtë, kam parasysh sulmin që i
ka bërë Henri Xhejmsi Trolopit (Trollope) për shkak që ai hoqi dorë
në mënyrë metafiksionale prej iluzionit referencial. Sipas Xhejmsit,
romancieri duhet të “rrëfejë ngjarjet për të cilat supozon se janë të
289

vërteta” (1948,59). Romani historiografik gjithmonë është një hap
përpara në këtë aspekt. Meri Makarti (Mary McCarthy) ka pohuar se
saktësia referenciale e detajeve historike është vendimtare për zhanrin
e romanit: “nëse Tolstoi ka qenë i lajthitur kur është fjala për Betejën e
Borodinskit ose për personalitetin e Napoleonit, do ta pësojë “Lufta dhe
paqja” (1961, 236). Po a thua do ta “pësojnë” Fama e fjalëve të fundit për
shkak se Findli “ka qenë i lajthitur përkitazi me Dukën dhe Dukeshën nga
Vindzori” (ose i ka fiksionalizuar)? Ndoshta kur E.L. Doktorovi ka reaguar
ndaj sulmeve që i janë bërë për shkak se, ndër të tjerë, ka fiksionalizuar
Frojdin, Morganin dhe Fordin në romanin Regtajm, ai ka folur në emër
të të gjitha metafiksioneve historiografike: “Jam i kënaqur që gjithë ato
të ndodhura që kam trilluar për Morganin dhe Fordin janë të vërteta,
pa marrë parasysh nëse kanë ndodhur apo jo. Ndoshta ato janë më të
vërteta mu pse nuk kanë ndodhur” (u Trenner 1983,69). Shkrimtari
është “dëshmitar i pavarur” i ngjarjeve - sikurse dhe të gjithë të tjerët,
madje njësoj sikurse ata okularë. Po këtë, jo moti, e ka pohuar filozofia e
historisë për historiografinë: akti i rrëfimit për të shkuarën, të shkruarit
e historisë, “të dhënën” e bën të “konstruktuar” (de Certeau 1975, 13).
Metafiksioni historiografik është i vetëdijshëm për kufijtë që ekzistojnë
ndërmjet ngjarjeve të së shkuarës dhe veprimit të sotëm. Siç e kemi parë
gjerë e gjatë, kjo e shkuar ka qenë e vërtetë, por ajo ka humbur ose, më
e pakta, është zhvendosur vetëm për t’u kthyer si referent i gjuhës, si
mbetje ose gjurmë e realitetit.
Ndërkaq, referenca postmoderniste dallon nga referenca moderne,
sepse ajo e pranon hapur ekzistimin e realitetit të shkuar, natyrisht dhe
mundësinë relative për ta njohur atë (vetëm përmes diskursit). Atë e
dallon nga referenca realiste afirmimi sërish i hapur i pamundshmërisë
relative të njohjes së cilësdo të shkuar që ka mundur të ekzistojë
objektivisht edhe para se ne të kemi qenë në dijeni për të. Me këtë
qëndrim ajo i afrohet traditës së gjatë filozofike që pohon se realiteti,
ndonëse mund të ekzistojë përsëjashtmi, është i rregulluar përmes
koncepteve dhe kategorive të kuptuarit tonë njerëzor (Norris 1985, 54).
Ndonëse tallet me besimin tonë për ekzistimin e realitetit të njëmendtë,
metafiksioni historiografik na sugjeron gjithashtu se nuk ekziston një
qasje e barabartë këtij realiteti, i cili kishte me qenë i pandërmjetësuar
me strukturat e diskurseve tona të ndryshme për të. S’është moti kur
290

k r i t i k a
semiotikët provuan se a thua ka mundësi për të supozuar që madje
edhe faktet më të drejtpërdrejta që i përdorin historianët mund të na
orientojnë (udhëzojnë) në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe joproblematike
në botën e njëmendtë të së shkuarës. Pohimi i kundërt thotë se madje edhe
ato raporte të drejtpërdrejta konvencionale dhe të stilizuara, kulturalisht
janë të ndërmjetësuara nga ana e modeleve të parafabrikuara diskursive
(Even_Zohar 1980,66). Në artikulimin e saj më të sinqertë, kjo pikëpamje
thotë: “Ajo se ç’është fiksioni letrar dhe joletrar ose realiteti, varet nga
kriteret e konvencionalizuara brenda sistemit të aksionit shoqëror,
e jo nga realiteti si i tillë ose nga arti si i tillë” (Schmidt 1984,273).
Metafiksioni historiografik nuk e mohon se realiteti ekziston (ose që ka
ekzistuar), sikurse vepron kjo formë e konstruktivizmit radikal (sipas të
cilit realiteti s’është tjetër veçse konstruksion); ai vetëm vë në dyshim
mundësinë për ta njohur atë dhe për të ditur se çfarë është (ose ka qenë)
ai. Duke vepruar kështu, metafiksioni historiografik në të njëjtën kohë
u kundërvihet marksistëve (T. E. Lewis 1979) dhe ithtarëve të mendjes
së shëndoshë, të cilët kundërshtojnë ndarjen e gjuhës nga realiteti dhe
i bëjnë tok forcat me ta. Ky është paradoks i vetë natyrës së tyre si
metafiksione historiografike.
II
Sistemet e prodhimit të kuptimeve në narracionin historik, të
veçanta për një kulturë ose shoqëri, janë vënë para sprovës kundruall
pamundësisë që çfarëdo qoftë morie ngjarjesh të “ vërteta” t’u nënshtrohen
këtyre sistemeve. Mirëpo, nëse konceptet e këtyre sistemev mund të jenë
më të pastra, më të zhvilluara dhe formalisht më koherente në “ letërsi”
ose në dhuntitë “poetike” të kulturave sekulare moderne, atëherë nuk ka
asnjë arsye për përjashtimin e tyre vetëm shkaku që ato janë konstruksione
imagjinare. Një veprim i këtillë do të kërkonte mohimin që letërsia dhe
poezia do të na mësonin në mënyrë të justifikueshme për “realitetin”.
Hajden Vajt
Dy forca të mëdha intelektuale kanë bërë luftë në shekullin tonë
kundër çdo koncepti të thjeshtë referencial mbi raportin e “natyrshëm”
dhe një – kundrull -një ndërmjet fjalëve dhe sendeve: filozofia analitike
291

dhe strukturalizmi sosirian. Ndonëse hermeneutika i është qasur këtij
problemi në veprat sikurse është Mbi interpretimin: diskursi dhe teprica
e kuptimit të Rikerit (1976) (sh. gjithashtu Rikeri (1980,77-82), filozofia
analitike ka qenë fusha e diskutimeve nga më të ashprat, meqenëse për
debatet filozofike ndërmjet “realizmit” dhe “nominalizmit” referenca ka
rolin qendror, si në diskurset fiktive, si në diskurset e gjuhës së zakonshme
(Davidson 1980 dhe McGinn 1980): fjala është për punën e Raselit,
Serlit, Denelanit (Donnellan), Parsonit (Parsons), Strousonit (Strowson),
Kripkes (Saul Kripke) dhe shumë të tjerëve (për një diskutim të plotë për
këtë problem, i cili i takon gjuhës fiksionale, shih Rorty 1982). Për të luajtur
gjërat nga vendi, teoritë e Freges (Gottlob Frege) janë të pashmangshme,
sepse ato na ofrojnë daljen nga qorrsokaku në të cilin është mbërthyer
Raseli duke mohuar referencën fiksionale (si të “zbrazët”). Frege (1952)
bën dallimin ndërmjet “kuptimit” dhe “referencës” së shenjës. Kuptimi
i paraprin referencës për arsye se ai formon kriteret semantike, të
domosdoshme për identifikimin e objektit të cilit i referohet referenca.
Është i njohur shembulli i tij me Yllin e mëngjesit dhe Yllin e mbrëmjes
(Në të dy rastet fjala është për Venerën. Vërtet, Venera mund të shihet në
mëngjes pak para se të lindë dielli dhe në mbrëmje pas perëndimit të tij
– shënim i përkthyesit) : që të dyja janë referenca të njëjta, po me kuptim
të ndryshëm. Referencën nuk e përcakton ekzistimi i saj empirik (numrat
abstraktë posedojnë referencën), por një tog kriteresh të brendshme dhe
konsekuente që krijojnë kushte për të vërtetën e diskursit. Por, sipas
Fregeut, shprehësitë imagjinanive ose fiktive nuk kanë referencë - vetëm
kuptim - sepse nuk shtrojnë pyetje për të vërtetën ose jo të vërtetën.
Po megjithatë, si metafiksione historiografike që janë, Fama e
fjalëve të fundit ose Regtajm shtrojnë në mënyrë implicite pikërisht
pyetje të këtilla përmes tendosjes që krijojnë ndërmjet asaj që dihet
për historinë dhe asaj që është rrëfyer në tekst. Sipas Fregeut, letërsisë
i mungon e vërteta si vlerë, prandaj ajo duhet të orientohet strikt vetëm
në kënaqësinë estetike, e jo në dije. Ndërkaq, letërsia didaktike serioze
postmoderne, sikurse janë veprat Ylli i mbrëmjes i Viliamsit ose Njerëzit
e malit të djegur, e pengojnë çdo ndarje kaq lehtësisht të të njohurit
nga poetikja. Vlera e së vërtetës këtu edhe është e implikuar, edhe
është e bllokuar. Batoh i Vibit edhe është, edhe s’është Batohu i vërtetë
historik. Metafiksioni historiografik kërkon atë që si botë të “mundshme”
292

k r i t i k a
semantika e quan “identifikim botësh të kryqëzuara” (Delezh 1986),
kurse ndërmjetësimi semantik është realizuar përmes pranimit se dija
jonë për të shkuarën, Batohu i vërtetë, sot na vjen nga tekstet e tjera, nga
diskurset e tjera.
Diskutimi rreth ekzistimit dhe natyrës së referencës në fiksion
sa vjen e po merr forma të shumta, nga mohimi i vlerës të së vërtetës e
deri në pranimin i statusit special të fiktives (Rorty 1982). Pikëpamja që
mohon vlerën e së “vërtetës” thotë se gjuha e fiksionit, sintaksisht dhe
semantikisht, nuk mund të dallohet nga gjuha e zakonshme dhe për këtë
arsye ne, për të afirmuar dallimin, duhet t’i kthehemi intencionalitetit
(Longe 1969; Harshav - 1984, 237, dhe që me ndihmën e këtij të nxjerrin
përfundimin se, falë “akteve të ndryshme intencionale”, historiani dhe
shkrimtari orientohen në referentë të ndryshëm: “dëshmia fiksionale
narrative është e mbrojtur nga gjykimi se është apo nuk është i vërtetë;
në fiksion këto janë mënjanuar” (Banfield 1982, 258). Metafiksioni
historiografik, në të cilin shkrimtari ndodhet edhe në pozitën e shkruesit
të romanit, edhe në pozitën e historianit narrativ, me siguri e komplikon
këtë distinksion të qartë. Kurse pikëpamja e ngjashme- nëse historiani
gjen kënaqësinë në mendimet e personaliteteve historike ose përdor
çfarëdo teknike të hapur narrative në të shkruar, atëherë “ne do ta gjejmë
veten në roman- zor se do ta kënaqë lexuesin e metafiksioni historiografik
dhe, nisur nga ky fakt, as lexuesin e historisë. Kjo sikur i ngjan pyetjes
që shtroi Frencis Spershot (Sparshott 1967,3) kur kritikoi pohimin e
Xhozef Margolisit (S. Margolis 1965, 153) që fiksioni nuk ka mundësi të
personifikojë pohime të vërteta - madje edhe në fiksionin realist – gjë
që ne e bëjmë këtë nëpërmjet dëshmive për botën e vërtetë që shfaqet
në fiksion (Parisi është kryeqytet i Francës; Lufta e Dytë Botërore ka
filluar më 1939 etj)? A thua këto pohime nuk janë më të vërteta? Ose nuk
konsiderohen pjesë e tregimit?
Qasja tjetër nuk e mohon referencën në fiksion, mirëpo fiksionit ia
pranon statusin referencial të ndarë. Ka një numër të konsiderueshëm
versionesh rreth këtij qëndrimi: teoria e Omanit (Richard Ohman 1971) që
thotë se letërsia “gjoja” pasqyron aktet e të folurit që nuk kanë ekzistencë
tjetër; përcaktimi i letërsisë nga Serli (1975) si pohim “sikur të”; ideja e
Frajt (1975) për letraren si hipotetike; “pseudodëshmitë” e Riçardsit etj.
Duke u nisur nga kjo perspektivë, siç e sqaron Rorti: “Nëse pajtohemi se
293

(Sherlok) Holmsi është personazh fiksional, debatin për shprehitë e tij ne
mund ta qetësojmë duke iu drejtuar Dojlit, por ne nuk do të gjurmojmë
nëse ai dhe Gledston do të jenë takuar ndonjëherë” (1982,118). Por,
Fama e fjalëve të fundit kërkon nga ne të kemi parasysh pikërisht se çfarë
ka ndodhur kur Erza Paund e ka takuar (dhe çfarë ka komunikuar me të)
Hju Selvin Moberlin (kreacionin e tij të vërtetë - vërtet fiksional). Që të
dytë kërkojnë dhe e kontestojnë mundësinë që ne si lexues të mendojmë
çfarëdo qoftë dëshmie për ta si të supozuar nga ndonjë manipulues i
fuqishëm (“në një fiksion të këtillë e të këtillë”, D. Levis 1978,37), dhe
pastaj ata vazhdojnë të funksionojnë si me qenë njësoj faktik (në këtë
kontekst). Mirëpo unë them se pesha e tyre referenciale nuk është e njëjtë:
Paundi dhe Moberli kanë rezonanca të ndryshme përfaqësimi, ngase
kontekstet iniciale të tyre (historike dhe letrare) dallojnë. Po kështu,
edhe pse sa i takon referencës filozofia analitike ka shtruar njësoj pyetje
të njëjta sikurse dhe fiksioni postmodernist, shikuar nga pikëpamja e
metafiksionit historiografik, kjo do të thotë gjithashtu që nuk janë dhënë
përgjigje përfundimtare-vetëm janë shtruar pyetje problematizuese.
Sikurse e shumta e veprave të filozofisë bashkëkohore,
strukturalizmi sosirian pranon që gjuha është strukturë e raporteve
të shenjuara ndërmjet fjalëve dhe nocioneve, e jo ndërmjet fjalëve dhe
sendeve (sh. Norris 1985, mbi ngjashmëritë ndërmjet Freges dhe Sosirit).
Ndërkaq, me sa duket, derisa filozofia analitike gjakon të shpjegojë
reprezentimin dhe referencën (Rorty 1982, 128), strukturalizmi nuk e
bën këtë; në të vërtetë, për të është e mjaftueshme të vërë referentin në
kllapa. Në kontekstin sosirian, gjuha është sistem shenjash, shenjuesish
dhe të shenjuarish. Referenti nuk është pjesë e këtij sistemi. Megjithatë,
ky fakt nuk mohon e ekzistimin e referentit të gjuhës: është supozuar se
ai ekziston, por nuk është e domosdoshme që përmes dijes mu në çast të
bëhet i kapshëm.
Linguistika sistematike dhe sinkronike e Sosirit ka theksuar një
strategji të re hulumtuese për vënien e referentit në kllapa. Sikurse ka
vepruar edhe strukturalizmi. Kristofer Norisi e ka shqyrtuar, njashtu
sikurse strukturalizmi, atë se çfarë e ka favorizuar metodologjikisht gjuhën
për të qenë “pikë kyç dhe bazë filozofike” e kritikës letrare dhe e filozofisë
(1985, 62). Është plotësisht e qartë se ai këtu ka pasur ndërmend thënien
e njohur të Derrides se asgjë e mëparshme nuk ekziston, jashtë tekstit,
294

k r i t i k a
dhe ngurrimin e Fukos për të pranuar gjuhën si referim (të reduktuar në
referim) në ndonjë referencë të rendit të parë ose në çfarëdo qoftë tjetër
që do të formohej mbi bazën e çfarëdo të “vërtete” thelbësore. Por me
patjetër duhet të vëmë re se asnjë dëshmi nuk e mohon botën e vërtetë, të
shkuar ose të sotme. Të dyja dëshmitë vetëm vënë në dyshim mundësinë
që ne ta njohim atë nga pikëpamja e shenjëzimeve. Mohimi që i bën Derrida
të shenjuarit transhendental nuk nënkupton mohimin e referencës, ose
mohimin e qasjes realitetit jashtëtekstual. Ajo, ndërkaq, na sugjeron se
kuptimi mund të nxirret vetëm nga tekstet përmes përmes differance.
Është evidente se kjo formë e të menduarit postrukturalist ka ndikim
në historiografinë dhe në metafiksionin historiografik. Ajo në mënyrë
radikale vë në dyshim natyrën e arkivit, të dokumenteve e të dëshmive.
Ajo i ndan faktet e shkrimit historik nga ngjarjet e papërpunuara të së
shkuarës.
Në historiografi faktet janë diskursive, tashmë të shpjeguara (u
është dhënë kuptimi). Në kuptimin linguistik, mospranimi i këtij veçimi
të fakteve nga ngjarjet tërheq pas vetes atë që Rolan Barti (1982, 20) e
ka quajtur shkrirje e plotë e të shenjuarit dhe të referentit, i cili shmang
të parin për të krijuar iluzionin se shenjuesi i shkrimit historik është në
raport të drejtpërdrejtë me referentin. Sipas Bartit, po kjo ëndërr është
e pranishme edhe në prozën realiste. Përmes vetërefleksivitetit të vet
metafiksional mbi funksionin dhe procesin e prodhimit të kuptimit,
metafiksioni historiografik e vendos sërish të shenjuaren, ndonëse
njëkohësisht nuk lejon që referenti të zhduket. Ndërkaq, ky tip fiksioni
historiografik, gjithashtu, nuk lejon që referenti të marrë kurrfarë funksioni
origjinal, themelues dhe kontrollues: Erza Paund është krijuar për ta
takuar Hju Selvin Moberlin. Ashtu siç janë portretizuar në metafiksionin
historiografik, faktet janë qartazi diskursive. Formalisht dhe tematikisht
kjo shpesh është përpunuar në kuadër të vetë narracionit: mendoj për
përshkrimet e ndryshme “faktike” dhe kundërthënëse të ngjarjeve të
njëjta në romanet Tundimet e Ariut të Madh ose Ahtihton. Ani pse e gjithë
dija për të shkuarën mund të jetë provizore, e historizuar dhe diskursive,
një nga leksionet e postmodernizmit është se kjo nuk domethënë se ne
nuk e krijojmë kuptimin e kësaj të shkuare.
295

296
III
Gjuha është më e fuqishme si përvojë e gjërave sesa si vetë përvoja e
gjërave. Shenjat janë përvojë më e fuqishme se çfarëdo qoftë tjetër, pranaj,
kur ndokush merret me gjërat që me të vërtetë kanë vlerë, ai atëherë merret
me fjalët. Fjalët e tejkalojnë realitetin e gjërave të cilat ato i emërzojmë. e
Viliam Gas
Faktet në të kundërtën e ngjarjeve: si i qepet gjuha realitetit.
Çështjet që ka shtruar metafiksioni historiografik mbi referencën në
gjuhë (fiktive ose të zakonshme) janë po ato që kanë shtruar diskurset
teorike bashkëkohore. Romani Doktor Koperniku i Xhon Banvilit është
përqendruar drejtpërdrejt në raportin ndërmjet fakteve dhe ngjarjeve
ose, më saktë, ndërmjet emrave dhe gjërave, teorive shkencore dhe
universit. Kurse aludimet intertekstuale në Vingeshtajnin në këtë roman
dëshmojnë për ndërlikimet e gjera të kësaj teme. Në romanin Fo të Kucit,
vatër çështjesh që ndërlidhen me raportin e gjuhës ndaj realitetit, është
vetë Premti i pagojë i Robinson Kruzos. Rreth kësaj çështjeje Fo na sugjeron
një qasje utilitariste, ngase për Premtin njohja e gjuhës është kusht për
mbijetesë. “Fakti që nuk mund ta shprehim me fjalë se ç’është molla, nuk
na pengon për ta ngrënë mollën. Mjafton për t’i ditur emrat e nevojave
tona dhe për të qenë të aftë për t’i shfrytëzuar këta emra në mënyrë që
t’i plotësojmë këto nevoja” (1908,149). Ndërkaq, në të kundërtën e kësaj,
pajtorja e Premtit ka dëshirë t’i ndihmojë që ai “t’i shprehë pasionet e
zemrës së tij” (194). Skena e fundit e romanit i kthehet sërishmi debatit
të përmendur për natyrën dhe funksionin e shprehjes gjuhësore dhe të
referencës dhe ngulmon ta problematizojë ende më shumë raportin e
romanit ndaj realitetit fiktiv, intertekstual dhe politik. E menduar si një
botë nënujor ashtu siç dhe është “përshkruar” (vërtet e krijuar), libri vjen
e bëhet botë paradoksale e kuptimit të qetë: “Po ky nuk është vendi ku e
do rendi të thuhet. Ky është vendi ku trupat janë shenja vetjake. Kjo është
vatra e Premtit” (157). Fakti që Premti është zezak e Kuci afrikanojugor,
paraqet një pjesë të kontekstit letrar dhe material/politik të romanit.
Një pikëpamje njësoj e ndërlikuar që ndërlidhet me raportin bota/
fjalët mund të hetohet në veprën e Liotarit, analistit të postmodernitetit,
i cili vijimisht i është kthyer çështjes së referencës. Njashtu sikurse

k r i t i k a
metafiksionistët nga Xhon Barti e te Paol Valponi, në veprën e tij të
mëhershme me frymëzim fenomenalogjik, Liotari hulumton atë që ai e
kupton si pamundshmëri që gjuha kurrëndonjëherë ta zotërojë realitetin
jogjuhësor. Në vend që të ndiqte kahun e Derrides dhe sugjerimin që
mu për këtë arsye interesimi ynë do duhej me qenë i orientuar në vetë
gjuhën ose në tekstualitetin, Liotari në këtë e ka parë pamundshmërinë
e një përkufizim themelor të gjuhës. Në librin Discours, figure (1971),
ai kundërshton disa teori mbizotëruese mbi referencën: ndërlikimin e
ngjashmërive sipas përzgjedhjes ndërmjet gjuhës dhe botës të Marlo –
Pontit (Merlaë – Ponty); teorinë e Derrides, e cila e zhvendos referencialen
në një status sekundar dhe të reduktuar (gjurmët); dhe atë sosiriane që
referentin e vendos në kllapa (për një diskutim kritik rreth kësaj, shih
Dews 1984, (24-4). Sipas Liotarit, gjuha nuk e artikulon kuptimin e botës;
ajo përjashton pandërprerë atë që përpiqet ta zotërojë (1971, 125). Kjo
situatë kontraverse na e kujton paradoksin e përgjithshëm të diskursit
postmodernist, i cili - konvencat, brenda së cilave ai vepron, i përdor dhe
i shpërdor në mënyrë ironike, i afirmon dhe i mohon.
Në punimet e reja të tij, interesimi për referencën i Liotarit është i
vendosur në kontekstin e pragmatikës së narracionit, i cili fut prodhuesin e
narracionit, receptuesin e tij, vetë narracionin dhe të gjitha ndërveprimet
e këtyre komponenteve. Në një kontekst të këtillë të shprehjes, referentët
e narracionit janë shpërfaqur sikur me patjetër u referohen narracioneve
(ose diskurseve) të tjera, e jo ndonjë realiteti të papërpunuar çfarëdo qoftë
ai: ato janë fakte narrative, e jo të ngjarjeve. Mu njashtu sikurse fjala “unë”
që gjithmonë i referohet folësit të shprehjes së veçantë ose aktit diskursiv
(Benveniste 1971, 226), njësoj edhe “realiteti” të cilit i referohet gjuha
e metafiksionit historiografik në radhë të parë është gjithmonë realiteti
i vetë aktit diskursiv (prej andej përcaktim i tij si metafiksion), por
megjithatë, është realitet edhe i akteve të tjera diskursive të së shkuarës
(historiografisë).
Në këtë soj fiksioni dhe në hulumtimet e sotme filozofike, çështje e
referencës përfshin shpesh problemin e emërtimit (Davidson 1980, 134).
Kinezët e Meksin Hong Kingstonit vënë në plan të parë raportin e emrit
ndaj bartësit të tij, duke ritreguar përvojën e babait si narrator. Kur jep
provimin perandorak në Kinë, ai mbiemrin e vet e zëvendëson me një të
trilluar:
297

Emri i ri i ka sjellë mjaft lumturi, ndaj dhe ka vazhduar ta mbajë;
emrin të cilin e mban sot është ky: Tim Virçu (Mendo Urtësisht), emri
i babait tim. Më vjen turp ta them këtë; dhe nuk dëshiroj ta gjejnë e ta
deportojnë. Madje edhe nëna shumë rrallë e thërret në këtë emër, por me
zanore të tjera, si Babai Taj-i-taj. Miqtë e thërrasin Daja, Vëlla ose Mësues.
Në asnjë rast, përkthimi, Tim Virçu, nuk i ngjan atij emri, fjalët anglisht
janë sikurse fantazia, vërtet tignëllima e tyre dallon nga tingëllima e fjalëve
kineze. Askush nuk do ta thërriste në emrin e përkthyer, Tim Virçu. Ai ende
gjithnjë është tebdil.
(1980, 24)
Kur ka ardhur në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, babai i saj
ka ndërruar sërish emrin e vet, këtë herë e ka bërë Ed (sipas Tomas
Edisonit), të cilin gruaja e tij, kineze, e përkthen në “Eh-Dah-Son”. Son si
njeri i urtë, i pavdekshëm ose i shenjtë” (69). Kur policia ka hyrë papritmas
në kamarxhihanën e tij në Stokton të Kalifornisë e të cilën e udhëhiqte ai,
kurdo që e kanë burgosur, babai i saj ka trilluar emra të rinj, sepse për të
bardhët të gjithë kinezët - edhe emrat e tyre - janë njësoj. Ndërkaq, për
vajzën e tij të re, ky veprim më shumë i atribuohet forcës sesa thjesht
cinizmit të tij: “Ai ka poseduar forcën e emërtimit” (241). Edhe ajo si
shkrimtare, gjithashtu.
Sigurisht se femrat janë më të vetëdijshme për vënien e emrave në
raport me referencën, sepse ato tradicionalisht janë të përcaktuara për të
marrë mbiemrin e babait ose të bashkëshortit. Në disa kultura si, bie fjala,
ato afrikane, emri kuptohet si shprehje e shpirtit (Byerman 1985, 201). Sa
i përket problematizimit që Toni Marison i ka bërë raportit emër/person
në Kënga e Solomonit, që të dyja këto kontekste kanë pasur rëndësi.
Mbiemri përkatës i personazhit kryesor, i cili heq dorë nga jeta, është
“Vdekje”; ia ka dhënë ushtari i dehur në kohën e Luftës qytetare. Sikurse
thotë një personazh, “emri popullor i të bardhëve Nigros (zezakët) iu
pëlqen kuajve të vrapimit” (1977, 245). Për emrin e femrave familja bën
ndonjë zgjedhje të rastësishme nga Bibla, kurse kjo ka për pasojë, thënë
më së buti, heretikën: Korintasi i parë, Pilati. Qumështari, e merr këtë
emër për shkak se nëna nuk ka dashur ta ushqejë në gji-së paku derisa
ky emër s’e ka turpëruar. Por, rruga e Qumështarit për në Shalimar është
pikëqëndrimi i temës së emërtimeve në këtë roman. Duke interpretuar
298

k r i t i k a
këngën e fëmijëve, ai mëson për historinë e familjes dhe të popullit të
tij, të endur e të shtrembëruar në tregimin popullor për Solomonin, për
skllavin fluturues afrikan. Epigrafi i romanit është ky: “Baballarët mund
të fishken/ndërsa fëmijët mund t’i dinë emart e tyre. Përmes emrave,
Qumështari mëson historinë e tij dhe të racës së tij: “Emrat që i kanë
marrë sipas vuajtjeve, të metave, ngjarjeve, gabimeve, dobësive. Emra
këta që e sfilitin dëshmitarin” (335).
Krahas këtij problematizimi të përgjithshëm që u bëjnë emërzi meve,
disa fiksione postmoderne shtrojnë në mënyrë më precize pyetjen:
Çfarë është raporti ndërmjet emrave në romane dhe i emrave të njerëzve
në histori-Dukës dhe Dukeshës nga Vindzori, i Kopernikut, Xhordano
Brunos? Teoria më e përgjithshme që ekziston (Lyotard 1984c, 10; Kripke
1980) është se emrat personalë janë “shenjuesit më striktë” të realitetit.
Në historiografi, supozimi del nga thelbi i përdorimit të emrave sikurse
janë Frojd dhe Dukesha nga Vindzori, ish-Volis Simpson: referenti është
i përhershëm, megjithë konotacionet e ndryshme që zgjon te lexues të
ndryshëm. Por si t’ia bëjmë me këto dy dëshmi: “Volis Samson është
martuar me Edvardin” dhe “Volis Samson ka qenë mike e Hju Selvina
Moberlit”. A mund të realizojë “Volis Samson” një identitet ndër-botësh,
siç do të donte semantika e botës së mundshme? A janë referentët e
emrave plotësisht të njëjtë në histori dhe në fiksion? Liotari (1948,11)
bën dallimin ndërmjet emrave referentët e të cilëve janë realë (Dukesha
nga Vindzori) dhe emrave referentët e të cilëve nuk janë realë (Moberli).
Por, a vlen kjo ndarje fare e qartë edhe për metafiksionin historiografik?
Liotari nuk e shqyrton këtë çështje, mirëpo ndarja që bën ai, dëshmon për
problemin që ekziston. Ai pohon se
fraza/ e historianit, e folozofit, e filiologut/ çdo herë shfaqet në atë që
ka shenjuar Aristoteli/ ose Dukesha nga Vindzori/ ose njëri nga ekuivalentët
e tij/pasusi i Platonit-ose ish-Volis Simpson/, kështu konstatohet se shprehja
e re, vetë bëhet fakt i cili, në kushte të njëjta logjike, mund të zëvendësojë
Aristotelin ose ekuivalentët e tij.
(1984c, 12)
Por, ç’ndodh nëse kjo është frazë e metafiksionit historiografik, e jo e
historianit? A thua mund ta zëvendësojë “mikesha e Moberlit” “Dukeshën
299

nga Vindzori”? Është plotësisht e vërtetë se “kushtet logjike” kanë
ndryshuar, po megjithatë, ekzistimi i “mikes së Moberlit” si ekuivalente
e Volis Sampson në Fama e fjalëve të fundit mbështetet në të kuptuarit
tonë të të gjithë ekuivalentëve të tjerë të këtij emri. Përfundimi im është
se situatën e ndërlikuar referenciale të metafiksionit historiografik nuk
mund ta përfshijë asnjë nga teoritë referenciale që na ofron diskursi
teorik bashkëkohor. Fiksioni postmodernist as e mohon as e vë në kllapa
referentin (sado i përcaktuar qoftë ai); ai ngulmon për ta problematizuar
tërë fushëveprimin e referencës.
300
IV
Realitet, realitet. Sikur të më ktheheshe edhe njëherë, nuk do ta shkruaja
këtë që po shkruaj. Në vend të kësaj, do të kënaqesha me ty. Realitet, imazh i
mrekullueshëm i njëmendësisë. Realitet i njëmendtë, realitet i privuar nga bota,
i zbrazët në plotninë e vet. Realitet që e kemi të vështirë për ta kompensuar,
për ta konsumuar. Natyrë e realitetit. Gjëja reale digjet në irrealen.
Marvin Koen (Marvin Cohen)
Ky fragment është marrë nga vepra metafiksionale mjaft ekspresive
me nëntitullin Ç’është me të vërtetë e njëmendta? Ç’domethënë kjo? Apo
ne vetëm e marrim me mend atë? A ekziston njëmendësia? Por ç’është kjo,
‘ekziston’? Dhe ç’domethënie ka kjo”? Thënë në mënyrë të përgjithësuar,
çdo refleksivitet metafiksional dhe vetëreprezentim përpiqen ta vënë në
dyshim ekzistimin dhe natyrën e referencës jashtëtekstuale. Mirëpo këtë
çështje e ndërlikon ende më shumë metafiksioni historiografik. Historia na
i ofron faktet- të shpjeguara, të shenjuara, diskursive, të tekstualizuara –
që janë prodhime të ngjarjeve të papërpunuara. Atëherë, a është referenti
i historisë fakt apo ngjarje, gjurmë e tekstualizuar apo vetëm përvojë?
Fiksioni postmodernist e vë në lojë këtë çështje, por nuk e zgjidh asnjëherë
plotësisht. Ai e ndërlikon në dy mënyra problemin e referencës: përmes
rrëmujës ontologjike (teksti apo përvoja) dhe përcaktimit të sërishëm
në tërësi të konceptit mbi referencën (i vërejmë vetërefleksivitetin,
intertekstualitetin, referencën historiografike etj.). Po kështu, nuk ekziston
këtu vetëm tendosja ndërmjet reales dhe të tekstualizuares, por gjithashtu
edhe ndërmjet një numri formash të referencës.

k r i t i k a
Xhorxh Lavi (Georges Lavis 1971) vuri në dukje dallimin ndërmjet
referentëve realë dhe fiktivë (në nivelin e fjalës së gjallë). Referentët mund
të jenë fiktivë qoftë për shkak se janë të trilluar, qoftë për arsye se janë
të rremë. Nuk është rastësor fakti që njëra prej temave të metafiksionit
historiografik shpesh ka të bëjë me gënjeshtrën: a thua Moberli e thotë të
“vërtetën” në shënimin e tij në mur (siç beson mbretëresha) apo gënjen
(siç beson Frajburg)? Në nivelin e narracionit, e pavërteta është, gjithashtu,
problem i leximit: a thua Xhorxh Vankuveri ka vdekur me të vërtetë para se
të kthehej në Angli? (Jo, ndonëse kështu thuhet në Zjarri i ujit). A kanë qenë
të ndërlikuar në komplotin e quajtura Penelopa Duka dhe Dukesha nga
Vindzori? (Jo, megjithëse “dëshminë” që na ofron romani Fama e fjalëve
të fundit). Shihet se ngjarjet historiografike e bëjnë tejet të ndërlikuar
çështjen e referencës. Metafiksioni e porosit lexuesin që të gjitha referencat
t’i marrë si fiktive, të trilluara. Perspektiva ekuivalente formaliste dhe
kritike, me Zhenetin (Gerard Genette 1980, 227, 300) në krye, thotë se
brenda kontekstit të romanit personat historikë mund të bashkekzsitojnë
me personat fiksionalë, sepse në roman ata janë subjekte vetëm sipas
rregullave të fiksionit. Mirëpo, do të ndalesha ende më shumë në dallimin
e madh që ekziston në rezonancën aluzive ndërmjet “Dukës nga Vindzori”
dhe “Moberlit”. Ajo që ata kanë të përbashkët janë aluzionet e tyre në
intertekste: në njërën anë intertekstet historike, në tjetrën letrare. Me fjalë
të tjera, që të dyjat na orientojnë (tash) në entitetet e tekstualizuara.
Në romanet siç është Regtajm nuk haset pretendimi realist që
referenti mund të jetë përvojë e papërpunuar (e gatshme), ndonëse nuk
e mohon se P. Morgan dhe Henri Ford kanë ekzistuar me të vërtetë. Në
vend të kësaj, në roman haset miratimi që Fordin dhe Morganin mund t’i
njohim vetëm përmes gjurmëve të tekstualizuara në histori. Elementet
metafiksionale minojnë “effe de reel” (efekti i njëmendësisë – shënim i
përkthyesit) (Borthes 1968a): “Avoir-ete le des choses” (fakti që gjërat
kanë ekzistuar – shënim i përkthyesit) nuk është më un principe suffisant
de la parole (parim i mjaftueshëm për fjalën e gjallë – shënim i përkthyesit).
Tash “ovoir-ete ecrit” (fakti që ato janë të shkruara”) është ajo që krijon
referencën e romancierit dhe-sipas rregullit - referencën historiografike.
Siç ka pohuar Pol Vejn (1971, 309), madje edhe ngjarjet kohësisht më të
afërta për ne më vonë mund t’i njohim ekskluzivisht përmes mbetjeve të
tyre: kujtimet mund të krijojnë vetëm tekste. Nuk ekziston mundësia që
301

ngjarjet të riprodhohen me ndihmën e kujtimeve: “Si strukturë simbolike
siç është, narracioni historik nuk i riprodhon ngjarjet që i përshkruan; ai
na tregon se në ç’mënyrë mund të mendojmë ne për ngjarjet” (H. Withe
1978a, 52). Metafiksioni historiografik nuk e ka për synim riprodhimin e
ngjarjeve po, në vend të kësaj, të na orientojnë nga faktet dhe kahet e reja
të të menduarit për ngjarjet.
Gjurmimi i një përzierjeje të këtillë entitetesh (me raportet e
ndërmjetvetshme referenciale tashmë të ndërlikuara) – historiografike
dhe metafiksionale – kërkon njëfarë modeli teorik siç është modeli “rrugët
e referencës” i Nelson Gudmanit 1981. Në çdo rast, tashmë ekzistojnë
sistemet e sojsojshme referenciale të cilat i shqyrtojnë fik sionin dhe
jofiksionin, ndërkaq, që të gjitha synojnë të jenë binare. Për shembull,
romanin jofiksional Masud Zavarzadi (1976) e konsideron “bireferencial”,
për shkak se i referohet vetvetes dhe realitetit, gjë që na sugjeron se
polariteti fakti/fiksioni ontologjisht është i kontestueshëm. Në shikim të
parë, del se metafiksioni historiografik është version më i vetëdijshëm i
një dyfishmërie të këtillë. Ndërkaq, kjo do të kontestonte çdo përpjekje, si
ajo e Zavarzadit, për të argumentuar që narracionet e këtilla biferenciale
formësojnë sisteme të hapura dinamike që janë përherë në raporte
tendosjeje me botën empirike jashtë librit” (58). Edhe pse nuk e mohon
ekzistimin e kësaj bote empirike, fiksioni postmodernist konteston faktin
që ne mund ta njohim atë: si e njohim ne këtë botë? E njohim vetëm
përmes teksteve të saj.
Megjithatë, një model i këtillë binar është i popullarizuar, kurse në
teorinë e tashme ai shpërfaqet në forma të ndryshme. Terminologjia e
Malmrenit (1985) është “jashtëreferenciale” dhe “brendareferenciale”:
referentët ekzistues jashtëtekstualë, që janë të besueshëm, dhe referentët
joekzistues, kundëfaktikë, vetvetiu, më parë fiksionalisht janë të
justifikuesëhm se faktiktikisht të vërtetë. Këtë koncept, në shikim të
parë të thjeshtë, metafiksioni historiografik e problematizon në mënyrë
radikale: “jashtëtekstualja e besueshme”. Malmgren e kupton se mund
të ekzistojë narracioni që kishte me qenë referencial në dy mënyrat,
mirëpo një fiksion i tillë do të hiqte dorë nga të qenët normal dhe do t’u
shkaktonte probleme të pafund tipologëve të narracioni” (28). Sigurisht se
këta janë kufijtë e tipologjisë. Modelet e tjera binare na kanë ofruar diçka
dukshëm më formaliste. Në vend që t’i vërë fiktiven dhe jofiktiven në pozita
302

k r i t i k a
kundërvënëse, Inge Krosman (Inge Crosman 1981) pohon se dy janë
rrjetet referenciale ato që ngulmojnë për t’u kryqëzuar dhe kryqëzohen
me synimin për ta formuar referencën e tekstit, referenca “intertekstuale”
dhe referenca brendatekstuale ose autoreferenciale”. Ndonëse kjo është
një shtojcë e vlefshme për versionet realiste të modelit binar, ai shmang
ndërlikueshmërinë e referencës historike të postmodernes. Ndoshta do
duhej të ktheheshim nga modeli shumëtermash, meqenëse, me sa duket,
referenca e metafiksionit historiografik është e shumëfishtë dhe e kushtëzuar
nga shumçka. Nëse e bëjmë këtë, duhet të merren në konsiderim së paku
pesë drejtime të referencës: referenca brendatekstuale, vetëreferenca,
referenca intertekstuale, referenca jashtëtekstuale e tekstualizuar dhe ajo
që do të mund të quanim referencë “hermeneutike”.
Ka shumë teori që angazhohen për referencën brendatekstuale: në
të vërtetë, këtë e bëjnë në mënyrë që gjuha fiksionale së pari t’i referohet
universit të realitetit të fiksionit, pa marrë parasysh se në ç’masë ajo është
formësuar mbi bazën e botës empirike të përvojës (Rabino Witz 1981,
409). Ky argument mbështetet në pikëpamjen për intencionalitetin, të
ngjashme me pikëpamjet e Serlit ose të Omanit: qarku intencional i fiksionit
është vetë fiksioni. Gjithashtu, ky është një argument i cili, gjithashtu,
e vlerëson fiksionin duke u nisur nga autonomia e tij, konsistenca e
brendshme dhe uniteti formal. Mari Krigeri thotë: “duhet ndërmendur se
Kutuzovi i Tolstoit - ose kur është fjala për këtë, Henriku V i Shekspiritka
status tjetër material nga Kutuzovi historik (ose Henriku)” (1974,
344). Sipas këtij pohimi, statusin e vet Kuzovi historik e ndërton nga
“dëshmitë” të cilat ndodhen madje jashtë sistemit të diskursit historik;
Kutuzovi i Tolstoit ka vetëm materialitet të “rremë”, identitet imagjinativ,
të cilin e kontrollon “forca formësuese” e imagjinatës së autorit. Sikurse
dhe shumë të tjerë, Kriger shfrytëzon këtë bazë të botës autonome të
referencës brendatekstuale për ta transhenduar historinë: aftësia e
njeriut për të krijuar forma dhe këto forma për t’ua imponuar gjërave,
sepse iu jep atyre jetë organike e cila mund t’i lirojë nga historia, duke u
lejuar që ta riformësojnë atë ashtu siç ua do qejfi (347)”. Kjo nënkupton
që “Kutuzovi i historisë” në asnjë mënyrë nuk është i riformësuar, që
diskursi historik ka qasje të drejtpërdrejtë në realitetin dhe realitetin
e papërpunuar as e shtrembëron e as e transformon, ashtu siç e bën
këtë fiksioni (355). Metafiksioni historiografik vë në dyshim që të dyja
303

këto supozime. Embroz Birs (Ambrose Birce) i romanit Gringua plak të
Fuentesit, me format e shumta të tekstualizuara që ngërthen dhe me
“histietes”, po përdor këtë shprehje të Liotarit, është dhe s’është Birsi
historik. Ky identitet paradoksal e bën atë personazh postmodern dhe e
detyron për ta zgjeruar këtë model referencial.
Soji tjetër i referencës që mund të haset në metafiksionin historiografik
me siguri nuk i përket vetëm universit koherent fiksional, por gjithashtu
edhe fiksionit si fiksion. Ky vetëprezentim ose kjo vetëreferencë
tregon se gjuha nuk mund të lidhet drejtpërdrejt me realitetin, por në
radhë të parë me veten e saj. Kjo soj reference në fiksionin postmodernist
vetëm emrin e personazhit kryesor të romanit Fama e fjalëve të fundit, Hju
Selvin Moberlin, e shndërron në karakteristikë të metafiksionalitetit.
E ngjashme me këtë soj reference është soji i tretë i referencës, re ferenca
intertekstuale. Emri i Moberlit nuk shenjon vetëm fiksionin; ai dëfton një
intertekst specifik, poemën e Paundit. Por ky roman është me përplot shtresa
të tjera reference intertekstuale: në mesin e teksteve drejt së cilave na orienton
fiksioni postmodern janë Libri biblik i profetit Da niel dhe veprat e Aleksandar
Dimes, Ernest Heminguejt (Hemingway), Xhozef Konradit e të tjerëve. Referenca
mund të jetë në nivel të fjalëve (mene, mene, tesel, upharsim), ose strukture
(kthesa që bën lordi i Xhim Konradit, të qenët e Morloit ambivalent në ritregimin
e pasojave, që lidhen intertekstualisht me kthesën morale që bën Moberli (dhe
babai i tij, ambivalenca proble matike e mbretëreshës si zëvendësim leximi për
ne). Ndërkaq, në mesin e këtyre interteksteve janë edhe tekstet e historiografisë:
me ndihmën e këtyre “teksteve” – të veçanta e të përgjithshme – na bëhet e ditur
se kanë ekzistuar kampet gjermane të përqendrimit, se Eduardi ka hequr dorë
nga froni për shkak të Volis Sampson etj.
Tekstualiteti i këtillë vërtet është i afërt me sojin e katërt të re fe re ncës,
me sojin e referencës jashtëtekstuale të tekstualizuar. Dallimi qendron
në theksimin. E para është historia si intertekst; e dyta është historia si
treguese e fakteve, si hyrje e tekstualizuar në gjurmë të ngjarjeve. Këtu
historia lejon deri diku qasjen – e ndërmjetësuar – në atë që semiotikët e
quajnë “fushë e jashtme referenciale” (Harshav 1984, 243-4), duke pranuar
njëkohësisht se vetë historiografia është formë shkëmbimi, ndryshimi,
shkurt, formë ndërmjetësimi e së shkuarës. Ky soj reference nuk synon
krijimin e autoritetit përmes të dhënave dokumentare; në vend të kësaj,
kjo referencë ofron si gjurmë të së shkuarës dokumente jashtëtekstuale.
304

k r i t i k a
Njashtu sikur që secila nga këto katër soje referencash që, në suazat
e “rrugëve të referencave” të metafiksionit historiografik, kufizohet ose
përputhet me referencat e tjera, ashtu edhe referenca jashtëtekstuale e
tekstualizuar që u përmend sugjeron pjesën e pestë të këtij rrjeti, pjesë
kjo që unë e kam quajtur hermeneutike. Në romanin dedektiv Hoksmur të
Piter H krojdit, lexuesi e kupton shkallë-shkallë se shenjës që shfaqet herë
pas here “M S E M” (dhe shenjon pamjet e veçanta të rrjedhës së romanit)
i mungon shkronja U ( që lexohet njësoj sikurse përemri vetor, veta e
dytë-shënim i përkthyesit) -“ti” – që shihet e nevojshme për thurjen. Kjo
tregon haptazi arsyen pse duhet të shmanget modeli statik i referencës,
ngase nuk mund të shmanget roli i procesit hermeneutik të leximit:
metafiksioni historiografik nuk u referohet vetëm mënyrave tekstuale
(brenda-, inter-, auto-, së jashtmi). Tekstet postmoderniste i kthehen me
vetëdije procesit përformativ dhe tërësisë së aktitit të shprehjes, të cilat
kërkojnë që lexuesi, ti, të mos lihet mënjanë, madje edhe kur ai ballafaqohet
me problemin e referencës.
Po kështu, në situatën diskursive të lexuesit ekziston soji i referencës
e cila kërkimin e referentit e orienton nga niveli i fjalëve dhe i emrave
individualë në nivelin e njëjtë të diskursit. Referentin e fiksionit Inge
Krosman e kufizon “si konstruksion konceptual të lëvizshëm, i cili shfaqet
gradualisht përgjatë procesit të leximit” (1983, 96). Mirëpo, kjo nuk
paraqet atë që unë e kam menduar për referencën hermeutike, ndonëse
këto dy koncepte janë të ngjashme. Ajo për të cilën kam menduar është
më e afërt me shqyrtimin e Kendal Voltonit (Kendall Walton 1978) mbi
interaksionet të botës fiktive me lexuesin e vërtetë. Në një rrafsh, fjalët,
më e pakta , përmes lexuesit vënë kontaktin me botën, e kjo vlen njësoj
si për historiografinë, si për fiksionin. Në këtë rrafsh, për çmistifikimin
e së “natyrshmes” dhe të së “dhënës”, mund të na hyjë në punë kritika
ideologjike. Në këtë mënyrë, metafiksioni historiografik i shmanget “culde-sac”
(qorrsokakut – shënim i përkthyesit) të vetëreferencës (Sukenick
1985, 77), rrezikut për t’u bërë “narracion vetasgjësues” (Delezhel
1986). Çdo mundësi për ndryshime ideologjike radikale – në kuptimin
brehtian – kishte me qenë e lidhur drejtpërdrejt për këtë soj reference
hermeneutike.
Që të pesë sojet e referencialitetit të përmendur kërkojnë një shqyrtim
në kuadër të ndërlikueshmërisë së reprezentimit të metafiksionit
305

hi storiografik. Proceset e kryqëzimit brenda këtij modeli inkuadrojnë
përputhjet dhe dakordimet, duke mos ndjekur vetëm “rrugën” e modelit
statik të referencës. Jemi dëshmitarë të prolematizimit me vetëdije të
asaj që gjithmonë ka qenë e vërtetë përgjithësisht e pranuar e romanit
si zhanër: që ai gjithmonë ka shërbyer si shembull i impulseve të papërshtatshme
të jetës së përbashkët empirike dhe fiksionale (Newman
1985, 138). Problematizimi i vetëdijshëm i çështjes së referencës në
filozofi, linguistikë, semiotikë, historiografi, në teorinë e letërsisë dhe në
fiksion, është pjesë e pikëpamjes sipas së cilës, shumë gjëra që ne i kemi
marrë ashtu të gatshme për “natyrore” dhe vetvetiu të kuptueshme (siç
është raporti fjalë/botë) duhet të shtrohen e të vëzhgohen me kujdes.
Kontestimi më i ri dhe serioz i epistemologjisë (nga shkrimtarët sikurse
janë Hindess (1977) dhe Hidness i Hirst (1977), domethënë që “asnjë
klasë e veçantë dëshmish mbi atë sesi ndërlidhet gjuha dhe realiteti nuk
është vetvetiu superiore, e mbrojtur nga revidimi, prandaj, për këtë arsye,
as është e përshtatshme për të shërbyer si një soj garancioni për të cilin
zakonisht synon epistemologjia metagjuhësore” (S. O. Thompson 1981,
92). Duke e rivendosur e pastaj duke e kontestuar garancionin tradicional
të dijes, diskurset postmoderne zbulojnë zbrazëtitë ose përkohësinë e
tyre. Këto diskurse na sugjerojnë që nuk ekziston qasje e privilegjuar ndaj
realitetit. Realiteti ekziston (dhe ka ekzistuar), mirëpo njohja jonë e këtij
realiteti gjithmonë është e kushtëzuar nga diskurset, nga mënyrat tona të
ndryshme të të folurit për të.
Po paraqitemi nga një epokë e fuqishme formaliste-të cilën disa e
quajnë modernizëm. Kontestimi i sistemit dhe në të njëjtën kohë gjakimi
për ndonjë sistem që dispon një forcë superiore shpjegimi, është pikërisht
ajo që e ka detyruar postmodernizmin të marrë përpjekjen për të kapërcyer
këtë “agnosticizëm referencial” (Norris 1985, 69). Përpjekjet e tij për ta
arritur këtë gjithmonë janë vetërefleksive; këto përpjekje shpesh mund
të jenë ndërsjellshmërisht kundërthënëse. Mund të shtrojmë më shumë
pyetje sesa ka mundësi për t’u dhënë përgjigje. Mirëpo kjo është e vetmja
rrugë për t’iu afruar asaj që Tomas Pinshon njëherë e pati quajtur “kuptim
pulsues ende i gjallë”.
Përktheu: D. Topalli
306

k r i t i k a
Paul Van Tieghem (1871-1948) ishte letrar dhe
dijetar francez, gjuhëtar dhe komparatist i shquar.
Ai studioi në Supérieure Ecole Normale, Paris. Pastaj
u bë mësues i disa shkollave të ndryshme (Janson
-de- Sailly, Condorcet, Louis -le- Grand). Ishte kualifikuar
me dy teza doktorate. Sot njihet ndër autorët
më të rëndësishëm në fushën e teorisë së letërsisë
krahasimtare, veprat e të cilit janë përkthyer në
disa gjuhë të huaj dhe janë pjesë e librave shkollorë.
Fragmenti në vijim është shkëputur nga vepra
La litterature comparee, Paris, 1946.
Paul Van Teighem
KRIJIMI DHE ZHVILLIMI I LETËRSISË
KRAHASIMTARE
Krijimi - emërtimi letërsi krahasimtare, variantet, rëndësia e tij
Para së gjithash emërtimi letërsi komparative (krahasimtare) duhet
të tërheqë vëmendjen tonë qoftë edhe vetëm, për një moment. Ky emërtim
është i zakonshëm në Francë afërsisht prej para se një shekulli: Vilmen e
ka përdorur në ligjëratat e tij të shkëlqyeshme në Sorbonë që nga viti 1827.
Këtë emërtim e mbajnë shumë katedra duke filluar nga viti 1830, dhe
libra të ndryshëm prej vitit 1840. Nga fundi i shekullit nëntëmbëdhjetë, ky
emërtim gjithnjë e më shumë. Sot ky term (emërtim) ka hyrë në përdorim
aq të gjerë sa, sipas të gjitha gjasave, do të ishte e punë e kotë të përpiqemi
të largohet dhe të zëvendësohet me një emërtim më të përshtatshëm.
Mirëpo, bashkë me emërtimin letërsi krahasimtare, janë përdorur,
madje edhe sot përdoren shprehje më të sakta dhe më të qarta, por-
307

se më të gjatë dhe më të papërshtatshme. Letërsia bashkëkohore kraha
simtare është emërtimi zyrtar për disa katedra në universitet dhe
kështu shënohet në diplomat që arrihen në to. Nga viti 1843 përdoret
emërtimi historia krahasimtare e letërsisë; Zhozef Teksti e ka përdorur
këtë emërtim të cilin Kolezh de Frans fillon ta përdorë sërish në vitet dyzet
të shekullit njëzet. Rreth vitit 1832 Zh. Zh. Amper ka mbajtur disa ligjërata
me titull Historia krahasimtare e letërsisë. Thuhet, gjithashtu edhe historia
krahasimtare letrare, siç dëshmon libri Shkrime të ndryshme nga historia
e përgjithshme dhe krahasimtare letrare, kushtuar F. Baldensperzheu,
dhe informatori vjetor të cilin shkrimtari i këtyre rreshtave e publikon
tashmë tridhjetë e pesë vjet me po këtë titull.
Jashtë Francës hasen emërtime të cilët i përshtaten saktësisht shprehjes
letërsi krahasimtare ose nënkuptojnë historinë krahasimtare ose të
krahasuar të letërsisë. Te ne francezët, ndërkaq, është në përdorim emërtimi
letërsi krahasimtare, në bazë të një shprehie të pranuar përgjithësisht,
duke mos pasur me këtë rast iluzion në aspektin e përshtatshmërisë dhe
qartësisë së këtij emërtimi. Natyrisht, është e domosdoshme ta kuptojmë
vetëm domethënien e këtij emërtimi. Shprehja krahasimtare është futur në
historinë e letërsisë të thuash njëkohësisht si edhe në filologji, anatomi dhe
fiziologji, nën ndikimin e ideve të njëjta. Sa i përket embriogjenisë, anatomisë
ose linguistikës, aty nuk mund të ketë asnjë paqartësi (moskuptim). Është
e qartë se krahasimi nënkupton krahasimin e fakteve të marra nga grupore
të ndryshme dhe shpesh fare të largëta, në mënyrë që prej tyre të nxirren
(zgjidhen) ligje të përgjithshme. Mirëpo, kur bëhet fjalë për veprat letrare, do
të mund të mendohej se krahasimi nënkupton radhitjen afër njëra tjetrës të
librave të ngjashme, tipave ta ngjashëm, tablove të magjishme dhe faqeve të
marra nga letërsi të ndryshme, me qëllim që midis tyre të konfirmohen ngjashmëritë
dhe dallimet, pa qëllim tjetër pos kërshërisë, kënaqësisë este ti ke
dhe, nganjëherë, vlerësimit në bazë të namit i cili shkakton një lloj klasifikimi.
Krahasimi i kryer në këtë mënyrë është ushtrim shumë interesant,
- shumë i dobishëm për kultivimin e shijes dhe përsiatjes, mirëpo ai
nuk ka kurrfarë vlere historike, ngase, vetvetiu, nuk e përparon as për
një hap të vetëm historinë e letërsisë. Karakteri i letërsisë së vërtetë
krahasimtare, si dhe të gjitha shkencat historike, përkundrazi qëndron
në atë që të përfshijë numër sa më të madh të fakteve (të dhënave) me
prejardhje të ndryshme, në mënyrë që të sqarohet sa më mirë secila prej
308

k r i t i k a
tyre; që të zgjerojë bazat e njohurisë për t’u gjetur shkaktarët e një numri
sa më të madh pasojash. Thënë më shkurt, fjala krahasimtare duhet të
jetë e privuar nga çdo vlerë estetike dhe të fitojë vlerë historike; ndërsa
konfirmimi i ngjashmërive dhe dallimeve midis dy ose më shumë veprave,
skenave, temave ose faqesh në gjuhë të ndryshme është vetëm pikënisje, e
cila mundëson që të zbulohet një numër i konsiderueshëm ndikimesh apo
huazimesh, etj. Kështu që një vepër letrare të mund të shpjegohet deri diku
me një vepër tjetër letrare. Pasi që është shfaqur nevoja për një shprehje
speciale me të cilin do të shënoheshin punëtorët të cilët i janë përkushtuar
letërsisë komparative (krahasimtare), emërtimi komparatist ka hyrë në
përdorim që në dekadat e para të shekullit njëzet. Shprehja (emërtimi)
është i përshtatshëm; shkrimtarët në gjuhën angleze e përdorin në
formën e tij franceze, pra komparatist, kështu që mund të pritet se do të
përhapet edhe më tej, si dhe fjalët koresponduese anglicist, gjermanist,
romanist etj. (duhet theksuar se kjo shprehje përdoret edhe te ne dhe
nënkupton njeriun i cili merret me studimet krahasimtare – S.S.)
Prej fillimit deri në shekullin XIX
Siç mund të supozohet, botëkuptimi historik i letërsisë krahasimtare
është i datës së vonshme. Në kohën antike janë të njohura paralelet
midis shkrimtarëve grekë dhe latinë, në të cilat këta të fundit paraqiten
si borxhlinj të atyre të parëve. Në Mesjetë gjithandej ka pasur lidhje,
gjithandej ndikime të ndërsjella midis shkrimtarëve të rinj të Perëndimit
krishterë; mirëpo këto pikëtakime të shumta, të cilët sot e sajojnë një fushë
të gjerë të romanistit dhe gjermanistit, nuk kanë qenë objekt i studimit
për bashkëkohësit. Në kohën e Renesancës dhe gjatë kohës së pjesës së
parë të periudhës klasike, letërsi të ndryshme moderne bëjnë huazime
të shumta nga Grekët dhe Romakët, mirëpo eruditët, kritikët, kryesisht
përqendrohen në atë që të evidentojnë kot huazime. Krahasimi kështu
përkufizohet ose vetëm në paralajmërimin për plagjiat, ose në sjelljen
e vlerësimeve të dokumentuara. Njëlloj ngjan edhe me letërsitë e huaja
moderne kur hyjnë në fushën e kritikës. Boalo e krahason Gjokondin e
Ariostos me atë të Lafontenit; Skideri ia zë për të madhe Kornejit se e
kishte kopjuar Sidin spanjoll. Deri në kohën tonë, ende nuk ka asgjë
objektive as historike.
309

Në shekullin XVIII shumë risi të ndryshme këtë lloj të krahasimit
kanë mundur ta orientojnë në rrugën e letërsisë së vërtetë krahasimtare.
Pikëpamjet letrare zgjerohen ashtu që pas antikës klasike, Italisë dhe
Spanjës, vjen në radhë Anglia, duke filluar, afërsisht nga vitit 1770. Numri
i përkthimeve shtohet dukshëm; lidhjet intelektuale janë gjithnjë
e më të afërta; fletushkat letrare themelohen në të gjitha anët; nocioni
i republikës letrare bëhet i afërt me një numër të madh intelektualësh;
kozmopolitizmi intelektual është një nga tiparet kryesore të shekullit.
Megjithatë, nuk ekziston asnjë studim afatgjatë, metodik, i paanshëm
i çështjeve të ndryshme. Pasi që historia e letërsisë tek duhej të lindte,
letërsia krahasimtare, si pjesë përbërëse e saj, as që ka mundur të ekzistojë.
Kjo nuk nënkupton që kritika letrare në Francë në shekullin XVIII ka
qenë vetëm nacionaliste. Një Marmontel, një Freron, një Laharp në studimet
e tyre përfshijnë fusha të cilat pos grekëve, romakëve dhe francezëve,
përmbajnë kryeveprat më të mëdha të disa popujve modernë, të paktën
atyre që i pranonte shija e atëhershme ekzistuese. Mirëpo, madje edhe nëse
rëndësia e tyre në këtë aspekt të ishte dhjetëfish më e madhe, metoda e tyre
do të mbetej e njëjtë. Ajo, marrë në përgjithësi, nuk është historike: çdo epope,
çdo tragjedi e shikon vetëm për vete, duke pasur parasysh përshtatjen më
të madhe apo më të vogël ndaj rregullave të shijes, përshtatjes më të madhe
apo më të vogël të saj ndaj ligjeve të llojit të letërsisë (letrar).
Ajo është estetike dhe dogmatike; dobët interesohet si për rrënjët e
veprës letrare në vend, shoqëri, në vetë jetën e shkrimtarit, ashtu edhe për
lidhjet të cilat e bashkojnë atë me vepra të huaja të llojit të njëjtë. Herderi,
përfaqësuesi kryesor i ideve para-romantike në Gjermani, e ka frymëzuar
mbarë Evropën me një frymë krejtësisht të re. Ky mendimtar, pararendës
i zonjës de Stal dhe Tenit, dëshironte që në çdo poezi të gjejë theksimin
karakteristik për popullin i cili e ka kënduar atë poezi; ai kishte publikuar
historinë e letërsisë të bazuar në dallimet e gjenive dhe racave. Mirëpo, siç do
të shohim më pas, kjo rrugë nuk ka qenë që shpie në letërsinë krahasimtare.
310
Kozmopolitizmi romantik
dhe provat e para nga letërsia comparative
Është thënë tashmë se shekulli XIX ka qenë shekull i historisë. Nuk
ka asgjë më të saktë se kjo, mirëpo historia e letërsisë, e në veçanti le tër sia

k r i t i k a
krahasimtare, kanë qenë nga të gjitha shkencat historike ato të cilat mbase
më së paku e kanë shfrytëzuar këtë lëvizje universale (të përgjithshme)
të afrimit kurioz dhe të kuptuarit të së kaluarës. Gjatë tre çerekëve të
parë të këtij shekulli, historia e letërsisë ngadalë dhe me vështirësi
largohet nga doktrina biografike dhe bibliografike, nga kritika estetike,
dogmatike dhe filozofike. Dhe një pasqyrim më i qartë lidhur me letërsinë
krahasimtare supozon, para së gjithash, një pasqyrim të qartë lidhur me
historinë e letërsisë, degë e së cilës është vetë ajo. Mirëpo, sa i përket
letërsisë krahasimtare, dukej se njëfarë gërshetimi i rrethanave do të jetë
në favor të ndërtimit të saj, dhe, me të vërtetë, deri dikur ka qenë kështu,
mirëpo ky ndikim i dobishëm pastaj u ndërpre. Pikëpamjet (horizontet)
letrare u zgjeruan dukshëm; letërsitë e huaja u njohën në mënyrë më
të themeltë dhe u kuptuan më mirë; erudicioni i saktë ia zuri vendin
papërcaktueshmërisë së mëhershme; filluan të hulumtohen traditat
popullore. Gjithë kjo përtëritje ka qenë pa dyshim shumë e favorshme
(dobishme) për përhapjen e letërsive të huaja (në Francë, për shembull),
mirëpo fare pak e ndihmoi zhvillimin e letërsisë krahasimtare. Çfarë
rëndësie, vërtet, mund të ketë përhapja e pikëpamjeve letrare nëse çdo
letërsi kryesisht kuptohet në origjinalitetin e vet karakteristike dhe të
transmetuar, nëse, në vend të studimit të asaj çka afron letërsi të ndryshme,
në vend të theksimit të tipareve të përbashkëta të një periudhe dhe
ndikimeve të ndërsjella, do të shikojë vetëm atë që i dallon dhe kundërvë
reciprokisht? Këtë rrugë e kanë ndjekur vëllezërit Shlegel, rreth vitit 1800
dhe vëllezërit Grim pak më vonë, kur shpallën barazinë e çdo poezie,
edhe asaj barbare edhe asaj popullore; kur anonin kah shpirti misterioz
dhe i paqartë të racës në mënyrë që tek ai të zbulonin burimet e kthjellura
të çdo letërsie; kur, në antagonizëm të hapur me kozmopolitizmin e
shekullit të iluminizmit, i kanë nënshtruar elemente racionale, pra ata
të transmetuar dhe ndërkombëtare të letërsisë, ndjenjave të tyre dhe
elementeve motive, të cilat mbesin kombëtare dhe të pa transmetuar.
Në këtë drejtim kanë shkruar edhe romantikët francezë rreth vitit 1830,
me afinitetin e tyre për ekzaktësi, konkretësi, kolorit, origjinalitet, duke
reaguar kështu kundër Boalos dhe kundër Volterit. Të pozicionohesh
ekskluzivisht në këtë pikëpamje do të nënkuptonte të mos dëshirosh të
shikosh pikat takuese, ndikimet dhe veçoritë e përbashkëta të një kohe
ose një tradite letrare. Kjo pikëpamje, ndërkaq, edhe pas romantizmit, ka
311

mbetur shumë shpesh pikëpamje e historianit të letërsisë. Ky fakt edhe
sqaron përse shekulli XIX, edhe në Francë, edhe në vende të tjera, ka qenë
aq frytdhënës për njohjen më të thellë të letërsive të huaja, e që me këtë
rast progresi të cilin e ka realizuar letërsia krahasimtare, nuk ka qenë, pos
nga fundi i këtij shekulli, njësoj i qartë siç ka mundur të pritej. Që në fillim
të këtij shekulli, në Gjermani, historianë të ndryshëm të letërsisë i lënë
fare pak vend letërsisë krahasimtare në kuptimin më të ngushët të kësaj
fjale. Vëllezërit Shlegel, Ajhorni, Buterveku vetëm në pika të trasha i kanë
cekur ndikimet kryesore dhe shënojnë disa tema ndërkombëtare. Zonja
de Stal, në librin e saj voluminoz Mbi Gjermaninë ua zbuloi në mënyrë
të shkëlqyeshme letërsinë gjermane francezëve, siç ua kishte zbuluar
Volteri tetëdhjetë vjet më herët letërsinë angleze në Letrar filozofike të
tij. Mirëpo, ajo nuk studionte lidhjet të cilat i lidhnin kot dy letërsi dhe
ndikimet e tyre reciproke.
Në Francë, duke filluar afërsisht nga viti 1825, historia e letërsisë
zgjerohet dukshëm. Letrarë dhe kritikë të rinj, nën ndikimin e shkaqeve
të ndryshme historike, e në veçanti nën ndikimin e romantizmit, në të
cilin noton tërë brezi i atëhershëm, e ndjejnë një interesim më të gjerë
dhe shfaqin një kuptim tërësisht të ri historik. Gjersa Viktor Kuzen e
ligjëronte dhe e shkruante historinë e filozofisë, gjersa Gizo, Ogisten Tjeri
dhe Mishle, secili veç e veç dhe të gjithë bashkërisht, po krijonin shkencën
franceze të historisë, Vilmeni, gjatë vitit 1827, në Sorbonë, po realizonte
një numër të madh ligjëratash të shkëlqyeshme nga letërsia – Mesjeta,
shekulli XVIII – tema e të cilave ishte jashtëzakonisht ndërkombëtare.
Kështu, ligjërata e tij gjatë vitit akademik 1929 titullohej: Hulumtimi i
ndikimit të shkrimtarëve francezë të shekullit XVIII në letërsitë e jashtme
dhe fryma evropiane.
Këto tashmë ishin ligjërata nga letërsia krahasimtare, ndonëse
paksa të papërcaktuara (pa definuar) mirë, të cilat kufizohen në atë të
kërcejnë nga një majë në tjetrën, por të cilave nuk iu mungon as saktësia
as bukuria dhe të cilat do të meritonin të nxirren nga harresa e padrejtë
dhe paksa nënçmuese, ku kanë rënë kohëve të fundit. Vilmen ka qenë
ndër ne (te francezët) i pari i cili i ka nënvizuar rrymat kryesore letrare
dhe që ka dalluar ndikimet e mëdha ndërkombëtare.
Po në këtë kohë ose vetëm pak pas tij, Filaret Shal (Shastles), Zhan
Zhak Amper dhe Edgar Kine fillojnë të diskutojnë lidhur me letërsinë
312

k r i t i k a
krahasimtare në ligjëratat e tyre publike ose në shkrimet e tyre. Ata
udhëtojnë, njohin në vendin e ngjarjes letërsitë e huaja, vazhdojnë dhe
zgjerojnë synimet e Zonjës de Stal. Mirëpo, as ata, as ithtarët më të afërt,
Ksavije Marmije, Montegi, Mezier, Sen-Rene Tajandije, madje as një Arved
Barin (femër) ose një Teodor Vizeva, nga fundi i shekullit, nuk merren
me letërsi krahasimtare në kuptimin e vërtetë të fjalës; ata vetëm ofrojnë
artikuj të bukur dhe libra të shkëlqyeshëm lidhur me letërsinë e huaj.
Me ligjëratat e tyre dhe me shembullin vetjak, ata megjithatë e kanë
përforcuar dhe zhvilluar një gjendje intelektuale të përshtatshme për një
zhvillim më metodik të letërsisë krahasimtare. Këta adhurues të zjarrtë
të letërsive të huaja kanë qenë ithtarë të një kozmopolitizmi të ri letrar.
Ky synim i quajtur kështu intelektual për herë të katërt po paraqitej në
Evropë duke u paraqitur çdo herë me karakteristika të ndryshme. Në
Mesjetë, identifikimi i fesë religjioze dhe kulturës latine, thesar grandioz
i përbashkët i legjendave fetare, heroike, popullore, krijonin ndërmjet të
gjithë njerëzve të ditur gjegjësisht te ata me kulturë letrare në Perëndim
pikëtakime të shumta dhe bënin që ata të ndjeheshin qytetarë të një
shteti të vetëm hyjnor dhe njerëzor. Duke preferuar si burime universale
mendimtarët e mëdhenj grekë e latinë, ndërsa si burime universale të
poezisë poetët e shquar grekë dhe latinë, Renesanca, në shekullin XVI,
i afron shuam ngushtë të gjithë humanistët e vendeve të ndryshme, të
kënaqur me këtë ideal të përbashkët dhe i ka ushqyer me këtë esencë
të përbashkët të gjithë shkrimtarët të cilët, në anë të ndryshme, janë
përpjekur të garojnë me autorë klasikë, duke i marrë ata si model. Në
shekullin XVIII përdorimi i gjuhës franceze, e cila ishte shtrirë në shtresat
e larta shoqërore të mbarë Evropës, mrekullia ndaj shkrimtarëve
francezë, të cilët edhe vetë u bënë klasikë, ngjashmëria e shijeve letrare
dhe synimeve filozofike i bashkonin letrarët dhe opinionin e arsimuar
të të gjithë popujve në një racionalizëm kozmopolit. Së fundit, në
shekullin XIX, nën ndikimin e revolucioneve, luftërave, emigracioneve –
emigracionit të parë të madh francez, pastaj emigracioneve të ndryshme
të intelektualëve që e karakterizojnë periudhën midis viteve 1808 dhe
1850: spanjollë, portugezë, italianë, polakë; nën ndikimin e fuqishëm të
studimeve historike dhe filologjike, të cilat e përbëjnë bazën e historisë së
të drejtës dhe njohjes së tregimeve popullore, e në veçanti me ndikimin
e romantizmit, shumë kritikë i shikojnë letërsitë moderne evropiane si
313

një tërësi të vetme, pjesët e së cilës shprehin kontraste ose ngjashmëri.
Kështu Gëte, në vitin 1827, i kishte folur Ekermanit lidhur me “letërsinë
botërore” (Veltliteratur) si një tërësi të cilën e sajojnë letërsitë e veçanta,
tërësi të cilën njeriu duhet të arrijë ta vështrojë, për të mos u bërë viktimë
e paragjykimeve nacionale (kombëtare). Pas kozmopolitizmit të krishterë
dhe kalorësiak të Mesjetës, pas kozmopolitizmit humanist të Renesancës,
pas kozmopolitizmit klasik dhe filozofik të “kohës së iluminizmit”, paraqitet
një kozmopolitizëm romantik dhe historik, i cili, shumë më tepër se
pararendësit e tij merr në konsideratë dallime nacionale, e që kënaqet me
atë që t’i pranojë dhe përpiqet t’i kuptojë.
Në pjesën e tretë të shekullit nëntëmbëdhjetë, arritja e letër si së
krahasimtare fare lehtë mund “ndjehej në ajër”. Me pika të trasha pikturohen
tablo të ngjashmërive letrare: Gëte, Bajroni dhe Mickjeviçi; Rusoi, Gëte
dhe Bajroni; hulumtohet ndikimi i emigrantëve francezë; skicohet historia
krahasimtare e letërsive spanjolle dhe franceze; studiohen lidhjet letrare
të Francës me Italinë dhe Anglinë. Krejt kjo punë është kryer në kohën
midis viteve 1840 dhe 1860. Libri i parë mbi Shekspirin dhe teatrin
francez daton nga vitit 1855. Rreth vitit 1860 fillojnë të paraqiten tezat
e doktoratës kushtuar këtyre çështjeve; disertacionet e para të këtij lloji
janë edhe më të hershme, mirëpo ato janë më të ngushta dhe vlera e tyre
është më e vogël.
(Fragment nga një përkthim më i gjatë)
Përktheu: Selim Sylejmani
314

k r i t i k a
Muhamet Hamiti (1964) ka bërë studime të letërsisë
në Prishtinë, Zagreb dhe Londër. Ka botuar
shkrime për letërsinë angleze dhe amerikane. Autor
i një libri monografik për shkrimtarin anglez E.
M. Forster (Aspekte të romanit të E.M.Forsterit),
Hamiti është profesor i letërsisë angleze në Universitetin
e Prishtinës.
Muhamet HAMITI
PORTRETI DHE ULIKSI TË XHEJMS XHOJSIT
1. Procedurat artistike, temat 1
Nga opusi në prozë i shkrimtarit irlandez Xhejms Xhojs (James
Joyce, 1882-1941), përmbledhja e tregimeve Dablinasit (Dubliners, 1914)
lexohet e komentohet si ilustrim i sprovave letrare të shkrimtarit të ri,
ende në frymën e natyralizmit, që lidhet me shumë me shekullin XIX, por
edhe si parashenjë (tregimi “The Dead”) e zhvillimeve te Portreti i artistit
në rini (A Portrait of the Artist as a Young Man, 1916), sidomos në kapitullin
e parë. (Xhojsi kishte nisur ta shkruante Portretin, ta rishkruante
Stivën Heroin, menjëherë pasi kishte kryer tregimin “The Dead”, në shtator
të vitit 1907.)
Prej prozës më të gjatë të Xhojsit, romani i rinisë Portreti i artistit në
rini është më i lexuari, i interpretuar gjerësisht në shkolla e universitete,
1
Ky shkrim është pjesë e një studimi më të gjatë për veprën e Xhejms Xhojsit, që
trajton prozën e shkrimtarit irlandez në kontekst të modernizmit të hershëm dhe të lartë.
315

si kalim prej natyralizmit në modernitetin e hershëm, në një gërshetim
realizmi e simbolizmi, gjegjësisht si realizëm simbolik për njeriun
modern, për fuqitë dhe të metat e tij, për lavdet dhe talljet e tij.
Romani i gjatë Uliksi (Ulysses, 1922), vepër monumentale, romansistem
për ditën, më i studiuari, i kthyer pothuaj në një industri diturore
letrare, lexohet si diçka që shkon përtej zhanrit të romanit.
Zgjimi i Fineganit (Finnegans Wake, 1939), ndoshta jo roman, i lexuar
pak, i trajtuar me frikë e nderim nga një klikë studiuesish në rritje, si një
absolut spektakular letrar; është quajtur shkrim për rrjedhën e natës.
Lidhjet e Portretit me Uliksin, me zhvillimet e moderuara e radikale
zhanrore të romanit modern, janë studiuar më shumë në gjysmën e dytë
të shekullit XX.
Fija më e fuqishme që lidh Portretin me Uliksin është Stivën Dedalusi
(Stephen Dedalus), protagonisti i të parit, që bëhet protagonistit dytësor
te romani i dytë, tani ndoshta dy vjet më i moçëm. (Në një mënyrë, si
zgjatim apo mishërim filozofik, më pak si banor letrar, Stivëni shndërrohet
në Shem-in, the penman në anglisht, njeri i lapsit, figurë e artistit te Zgjimi
i Fineganit. 2
Uliksi ka shtyrë lexuesit e studiuesit ta lexojnë Portretin aposteriori
në mënyra shumë të ndryshme, duke e riparë Stivënin e parë në dritën e
Stivënit të dytë.
Në këtë kuptim, Portreti (për rrjedhojë, në një formë edhe Stivën
Hero (Stephen Hero), romani-në-potencë, por i braktisur prej autorit)
është vepër me rëndësi qenësore për kanonin xhojsian, si urë lidhëse
për parazhvillimet e paszhvillimet letrare të autorit, duke e parë si formë
embrionike të temave dhe teknikave që do të zhvillonte Xhojsi në veprën
e mëvonshme, te Uliksi dhe Zgjimi.
2. Formimi i Xhojsit, ndikimet
Receptimi i parë i Portretit ka qenë përgjithësisht pozitiv, me ndonjë
përjashtim, siç janë Edward Garnett apo Wyndham Lewis. 3 Puna e re-
2
Thomas F. Staley, “Strings in the Labyrinth: Sixty Years with Joyce’s Portrait”,
in Thomas F. Staley, Bernard Benstock, eds., Approaches to Joyce’s “Portrait”, Ten Essays,
University of Pittsburgh Press, 1976, fq. 3.
316
3
Edward Garnett, recensent i brendshëm i shtëpisë botuese Duckworth and Com-

k r i t i k a
ceptimit të Uliksit ka qenë shumë më e ndërliqshme, siç do të shihet në
kapitullin e këtij studimi për kryeveprën e Xhojsit.
Stilet te Uliksi paralajmërojnë në mënyra të veçanta gjuhën më
ekstreme, të habitshme të romanit Zgjimi i Fineganit, e cila ka bërë që
fillimisht proza të shihej e palexueshme, prandaj, për rrjedhojë edhe e
painterpretueshme.
Umberto Eco (Eko), studiuesi i hershëm i Xhejms Xhojsit, thotë se
veprat e shkrimtarit irlandez mund të kuptohen si diskutim i vazhdueshëm
i procedurave të veta artistike. Në stilin e vet radikal interpretues,
simbas semioticienit italian, Portreti është “historia e artistit të ri që do të
shkruajë Portretin. Uliksi, në mënyrë më pak eksplicite, është libër model
për veten.” 4
Po ky studiues italian, në një ese të vonshëm, vë re se Xhojsi kishte
paralajmëruar poetikën e Dablinasve, konceptet e impersonalitetit të
artistit dhe të epifanisë te Portreti, por edhe një parashtresë që qëndron
në rrënjë të strukturës së Uliksit në ligjëratat/esetë e tij për Henrik
Ibsenin, James Clarence Mangan-in, dhe një ese shumë të hershëm me
titull “Studimi i gjuhës“, që shkroi në vitin e tij të parë të studimeve
(1898/99). 5
pany, ka vlerësuar, duke refuzuar në fakt botimin e Portretit, se ky ishte libër që nuk do t’i
“jepte famë një të riu”, se romani ishte “tepër diskursiv, i paformë, i papërmbajtur”. Mirëpo,
vlerësimi i tij doli të jetë i pasaktë. Romani u njoh që në fillim si vepër e një gjeniu. Komentet
e para, duke filluar nga lavdet e Ezra Pound-it, e shihnin këtë roman në traditën e
realizmit evropian. Wyndham Lewis e quante vepër me elegancë tepër të pakapshme për
shijen e tij (Staley, 1976, fq.4).
4
Umberto Eco, The Middle Ages of James Joyce: The Aesthetics of Chaosmos, translated
from the Italian by Ellen Esrock, Hutchinson Radius, 1989, fq. 1.
5
Umberto Eco, On Literature, Vintage, London, 2006, fq. 85-86. Eseu i tij “A Portrait
of the Artist as Bachelor”, botuar në këtë libër në fq. 84 -103, është një ligjëratë që Eco ka
mbajtur në vitin 1991 në University College Dublin, për të shënuar përvjetorin e marrjes
së gradës Bachelor of Arts nga James Joyce para një shekulli. Në eseun e Xhojsit “Ibsen’s
New Drama”, botuar më 1 prill 1900 në Fortnightly Review, Eco identifikon idenë thelbore
të impersonalitetit artistik, që e gjejmë më vonë te Portreti. Duke iu referuar veprës dramatike,
Xhojsi shkruan: “Ibseni […] sheh shtruar dhe në plotni, si prej një lartësie të madhe,
me vizion të përkryer dhe një gjakftohtësi engjëllore, me pamjen e dikujt që mund ta
shikojë diellin me sy hapur”, ndërsa Hyji i Portretit do të jetë “mbrenda, apo pas apo përtej
apo përmbi veprën e vet, i padukshëm, i përsosur deri në mosekzistencë, indiferent, duke
qëruar thonjtë e vet”.
Në një ligjëratë për James Clarence Mangan-in („poeti kombëtar i Irlandës“, simbas
Xhojsit të ri) që Xhojsi kishte mbajtur më 12 shkurt 1902 në Shoqërinë Historike dhe
317

Studiuesit kanë hetuar ndikimet te Xhojsi i ri nga skolasticizmi
(Thomas Aquinas-i), nga Henrik Ibseni (1828-1906), që postulonte një
lidhje më të ngushtë në mes të artit dhe jetës, dhe nga poetët simbolistë, që
kishin idealin e përkushtimit ndaj artit dhe stimulin e tyre për të zgjidhur
problemet e mëdha të “shpirtit në laboratorin e gjuhës” (Eco:1989, fq.
2); por edhe romantizmi (Percey Bysshe Shelley), realizmi (Flaubert),
esteticizmi (Oscar Wilde), dhe simbolizmi (W.B. Yeats).
I ndikuar nga koncepti mesjetar i rendit, që buron në traditën e
krishterë në radhë të parë, Xhojsi shpërbën rendin e Kosmosit në formën
polivalente të Kaosmosit, një gërshetim të rendit dhe të jorendit.
Umberto Eco në studimin e vet ka gjurmuar zigzaget e ndikimeve
mbi Xhojsin, sidomos në punë të teorisë së tij që i vishet Stivënit te Portreti.
Është një konglomerat ndikimesh që nuk arrijnë te Xhojsi gjithherë
drejtpërdrejt, në rrugë njëkrahëshe. Konceptin e impersonalitetit të
Xhojsit/Stivënit, Eco e sheh një gërshetim të Baudelaire-it, të Flaubert-it
dhe të Yeats-it.
S.T Coleridge dhe Edgar Allan Poe flasin për imagjinatën, e jo Shën
Toma Akuini, tekstet e të cilit, sipas Eco-s, Xhojsi mund të mos i kishte
lexuar drejtpërdrejt. Ndikimi i Poe-së, shkrimtarit amerikan të gjysmës
së parë të shekullit XIX, arrin te Xhojsi përmes Baudelaire-it, shkrimtarit
francez, poetit të parë modern në Evropë.
Konceptet e Akuinit: integritas, proportio, claritas, shndërrohen të
përkthyer te Xhojsi/Stivëni si: wholeness, harmony, radiance, që në shqip
do të dilnin si: tërësia, harmonia, rrezatimi. [Te Joyce, Portrait, 229 bëhet
Letrare të Universitetit ku studionte, botuar në maj të atij viti në St Stephen’s Magazine,
shkruante“ „E bukura, rrezmi i të vërtetës, është prani e hirshme kur imagjinata përsiat
me intensitet për të vërtetën e të qenmes së vet, apo për botën e dukshme, dhe fryma që
del nga e vërteta dhe e bukura është shpirti i shenjtë i kënaqësisë. Këto janë realitete dhe
këto në vetvete japin dhe mbajnë jetën“. Kjo shihet si parashenjë e konceptit të Xhojsit për
epifaninë.
Ndërsa, në studimin „The Study of Language“ (Studimi i gjuhës), simbas Eco-s
gjendet parashtresa e habitshme e strukturës së Uliksit: autori i ri, student i vitit të parë
në Kolegj, flet për një gjuhë artistike që ikën prej „fortësie që mjafton për pohime të cekëta,
thjeshtësisht të kuptueshme, me një ndikim të mbishtuar të asaj që shtë e bukur në fraza
patetike, mbufatje të fjalëve, apo rrëke të invektivës (retorikës abuzive, MH), në trope dhe
llojshmëri të figurave, por, megjjithëkëtë, duke ruajtur në çastet e emocionit më të madh
një simetri të natyrshme“.
Po në këtë tekst, Eco heton një parashije të romanit Finnegans Wake!
318

k r i t i k a
fjalë për integritas, consonantia, claritas; e dyta nuk është proportio, siç
thotë Eco!]
Eco konstaton se integritas-i tomist nuk është i barasvlershëm
kuptimisht me integritas-in xhojsian. I pari është fakt i përmbushjes
substanciale, i dyti fakt i çanësimit (delimitation) hapësinor. Integritas-i
i Xhojsit është rezultat i “fokusimit psikologjik; imagjinata përzgjedh
gjënë/sendin”. Interpretimi i konceptit proportio te Xhojsi është më
besnik ndaj origjinalit tomist (Eco:1989, fq, 21).
Situata bëhet e rëndësishme pse është epifanizuar, nuk epifanizohet
pse është e rëndësishme. Kjo pastaj ngarkohet me kuptim dhe bëhet
simbol, konstaton Eco. Sepse “epifania i blaton gjësë një vlerë që nuk
e ka pasur para se të ndeshej me syrin e artistit” (Eco:1989, fq.27). Në
këtë rrafsh, doktrina e epifanisë dhe e rrezatimit (radiance) është në
kundërshtim të qartë me doktrinën tomiste të claritas-it. Xhojsi i jep
shkëlqim dhe vlerë të re objektit si rezultat të vizionit krijues.
Xhojsi nuk shfaq interesim për interpretimin mjekësor-psikologjik
të catharsis-it të Aristotelit si përvojë dioniziake. Me katarzë, Xhojsi
kupton pezullimin e ndjenjave të mëshirës dhe tmerrit, si dhe lindjen
e kënaqësisë. Është interpretim racionalist i konceptit aristotelian
(Eco:1989, fq, 28). Te Portreti kënaqësia estetike dhe stasis-i i pasioneve
bëhen “stasis-i i heshtur shndritës i kënaqësisë estetike”.
Për këtë kapërcim, Xhojsi rikonceptualizon mekanizmin e perceptimit
estetik dhe natyrën e objektit të perceptuar. Kjo ndodh me konceptin
e claritas-it. Me një strategji stilistike përkthehet një përvojë aktuale
në një ekuivalent gjuhësor të realitetit (Eco:1989, 29). Umberto Eco
përkufizon kështu dallimet në mes të artistit mesjetar dhe artistit xhojsian:
Artisti mesjetar ishte shërbëtor i gjërave dhe ligjeve të tyre, i ngarkuar
të krijojë veprën simbas rregullave të dhëna. Artisti xhojsian, trashëgimtari
i mbramë i traditës romantike, nxjerr kuptime prej një bote që përndryshe
do të ishte amorfe dhe, duke bërë këtë, zotëron botën, qendër e së cilës bëhet
vetë. (Eco:1989,fq. 29)
Duke iu dorëzuar me mendje e ndjenja peshës së veprës si të
tërë, përpjekja është që të bashkohen konstituentët letrarë drejt një
319

perceptimi simultan të njësisë së strukturës, romanit Portreti i artistit në
këtë rast. “Kjo përbën në të vërtetë rrjedhën logjike të elementeve kritikë,
integritas, consonantia, dhe claritas të linjës argumentative të Stivënit në
romanin e Xhojsit“, mendon studiuesi kanadez Northrop Frye. 6
Mjedisit estetik që ka formësuar idenë estetike të Xhojsit/Stivënit
i takon edhe Giambattista Vico, filozofi napolitan. Simbas studiueses
Margaret Church (Çërç) 7 , shqyrtimi i Portretit në kontekstin më të gjerë të
shpërfaqjes së një gjedheje vikoniane, që mund të shihet në gjithë kanonin
xhojsian, sidomos në veprën e vonë, do të nxjerrë në shesh edhe rëndësinë
e Vico-s për romanin e hershëm të shkrimtarit irlandez. Rishfaqja ciklike,
sistemi vikonian, me paralelet e tij në ciklin natyror të katër stinëve dhe
në ciklin e zhvillimit të njeriut prej fëmijërisë, adoleshencës, pjekurisë
deri në vdekje, e ka tërhequr Xhojsin si sistem universal (Church, 80). Ajo
analizon Portretin në dritë të re, për të parë edhe lidhjet me Uliksin, i cili,
simbas Ellmann-it, biografit më të mirë të Xhojsit, zgjeron tutje metodën
e Portretit.
3. Gjedhja vikoniane
Gjedhja vikoniane te Portreti i artistit funksionon në rrafshet religjioze,
psikologjike dhe mitike.
Epoka Hyjnore e Vico-s (Epoka e Prindërve te Xhojsi) shihet si bazë
e Kapitullit I. Çelësi i gjedhes strukturale shfaqet që në fillim (Portrait,
10) 8 , kur lexojmë : “Atë natë në Dallki treni kishte uturuar dhe, kur ishte
futur në tunel, uturima kishte humbur. I mbylli sytë dhe treni kaloi duke
uturuar dhe pastaj u ndal, utruroi prapë, u ndal” (Portreti shqip, 13).
Rruga e Vico-s gjendet në Dallki, do të mësojmë në episodin “Nestor” të
Uliksit. Gjedhja ciklike e uturimës dhe ndaljes së saj të kujton Vico-n, thotë
6
Northrop Frye, Anatomy of Criticism, Penguin Books, 1991, eseu i dytë: “Ethical
Criticism: Theory of Symbols”, fq. 77).
7
Margaret Church, “A Portrait and Giambattista Vico: A Source Study”, in Thomas
F. Staley, Bernard Benstock, eds., Approaches to Joyce’s “Portrait”, Ten Essays, University of
Pittsburgh Press, 1976, fq. 77- 89.
8
Referenca në këtë shkrim për botimin anglisht, James Joyce, A Portrait of the
Artist as a Young Man, edited with an Introduction by Seamus Deane, Penguin Books, 2000
(botimi i parë 1992). Ndërsa për botimin shqip, Xhejms Xhojs, Portret i artisit në rini, përktheu
nga origjinali Betim Muço, Apollonia, Tiranë, 2000.
320

k r i t i k a
Church, duke shtuar se zotërat e Epokës Hyjnore të Xhojsit janë figura
kërcënuese, si babai i Stivënit me fytyrën leshtore, nxënësit më të mëdhenj
në Klongoues, të vjetrit që grinden në darkën e Krishtlindjeve, dhe
Atë Dolani (Church, 81).
Hyrja në Epokën e Bijëve, Epoka Heroike e Vico-s, sipas Churchit
(82) paralajmërohet në fjalinë e mbramë të Kapitullit I: “…zhurmat e
shkopinjve të kriketit trokisnin: pik, pak, pok: si pika uji që binin ngadalë
nga një çezmë në një enë të mbushur” (Portrait, 61; Portreti shqip, 52).
Ky tingull nxirret në pah në pjesën e mbramë të Kapitullit I. Në të njëjtën
mënyrë, episodi i “Sirenave” tek Uliksi me kërcima, trokitje të lehta, përplasje,
pafe-pufe, që sugjerojnë një shpërbërje a shkëputje të kontinuitetit
në lëvizjen e episodit drejt Epokës së re të Etërve, “Ciklopët”. Mbasi Xhojsi
e përdor tingullin në fund të Kapitullit I të Portretit të artistit, “mund të
shihet si shenjë vikoniane e ardhjes së epokës së re të adoleshencës, dhe
të ‘heroikes’”( Church, 82). Pastaj, rënia e Epokës së Prindërve del sheshit
në faqen e parë të Kapitullit II, kur Xhaxhi Çarlsin e degdisin në kasollkë
në fund të oborrit për të tymosur duhan kaçak (Church, 83). Epoka e Bijve
te Portreti është kohë e idealizmave sentimentalë dhe e ëndërrimeve në
pikë të ditës.
Epoka e Njerëzve (Epoka Njerëzore) shfaqet në Kapitullin III si një
kungatë “religjioze” me bashkëqytetarët. Mirëpo, Stivëni gjen këtë dhe
simetrinë në kishë për një kohë të shkurtër, para se të mësojë, në Kapitullin
IV, në një zbulesë që krahasohet me Recorso-n e Vico-s, se fatin e ka të
mësojë veçan prej të tjerëve. 9
Margaret Church thekson se kritikëve të mëhershëm mund t’u kishte
shpëtuar pa e hetuar praninë e Vico-s te Portreti për arsye se romani ka
pesë kapituj, e jo katër. Mirëpo, thotë ajo, në një libër për një djalosh në
kërkim të babait, dy rrathë të Epokës së Prindërve janë me vend (Church,
85). Hugh Kenner-i kishte sugjeruar se kapitulli i pestë mund të shihej
si një “fije e këputur përkohësisht“, dhe, njëmend, veneron Church, kjo
mund të jetë fije që lidh Portretin me “Telemakiadën“, tri episodet e para
të Uliksit. Kjo mund të shihet si Epokë e Etërve karshi Epokës së re të Bijve
që gjendet në episodin e “Telemakut“.
9
P, 175: “I ishte shkruar të mësonte urtësinë e vet veçan prej të tjerëve apo të
mësonte vetë urtësinë e të tjerëve, duke u endur nëpër kurthet e botës.
Kurthet e botës qenë rrugët e mëkatit. Ai do të binte. Ai ende nuk kishte rënë, por
do të binte heshturazi,…duke rënë, duke rënë, ende pa rënë, por sa nuk kishte rënë”.
321

Ashtu siç shërben kapitulli i mbramë i Portretit si sfond (për gjedhen
vikoniane) i pjesës nistore të Uliksit, mesi i këtij të dytit, mundet
poashtu të modelohet mbi gjedhen vikoniane: në atë rast, “Nostos“ shpie
te Ricorso e madhe e Zgjimit të Fineganit (Church, 86).
4. Estetika e Stivënit te Portreti dhe Uliksi
Estetika e Stivënit te Portreti nuk do të jetë plotësisht e njëjtë te
Uliksi.
Portreti nuk pretendon të jetë manifesti estetik i Xhojsit, por portreti
i Xhojsit që më nuk ishte ai kur autori kishte përfunduar këtë skicë
ironike dhe autobiografike dhe kishte nisur ta shkruante Uliksin. Në kapitullin
e tretë të librit, Stivëni shëtit përgjatë bregut të detit dhe kujton
projektet e veta të rinisë: “kujto epifanitë tuaja në fletët ovale të blerta”.
Nëse te Portreti gjuha bëhet një brejtje psikolinguistike, te Zgjimi i
Fineganit trajtimi i gjuhës bëhet një nga forcat lëvizëse. 10
Përkundër pasurisë së detajeve, fabula e Uliksit të Xhojsit është e
thjeshtë.
Pajtuesi i reklamave (angl. advertisement canvasser) nga Dablini
– Leopold Bllum me emër, hungarezo-çifut me origjinë, i konvertuar në
katolicizëm, tani apostat – kalon një ditë të vetme, 16 qershor 1904, me
punën e vet, duke u përpjekë të mos mendojë për takimin që kishte lënë
e shoqja e tij me të dashurin e saj, kalon kohën me takime e biseda me
njerëz të ndryshëm, duke përfshirë më së fundi edhe me Stivën Dedalusin,
të cilin e takon në ora 10 të mbrëmjes në spitalin ku lindet djali i zonjës
Pjuërfoi (Purefoy). Kështu, ky Odise i ditëve tona e çon Telemakun e vet
në Itakën e vet në Rrugën Eccles nr. 5, pasi që e kishte shpëtuar së pari
nga ekuivalenti modern i ishullit të Circes. Ata bisedojnë; Stivëni ikën
prej aty në ora 2 të mëngjesit; Bllumi kthehet në shtratin e ngrohtë të
Penelopës së tij të bëshme; të dytë bisedojnë; ai bie në gjumë; dhe pas një
monologu të vetin, edhe ajo bie në gjumë. 11
10
David A White, The Grand Continuum: Reflections on Joyce and Metaphysics, University
of Pittsburg Press, 1983, fq.87.
11
Miriam Allott, “James Joyce: The Hedgehog and the Fox”, in On the Novel, a present
for Walter Allen on his 60 th birthday from his friends and colleagues, edited by B.S.
Benedikz, J.M. Dent & Sons Ltd, London, 1971, fq. 172-173.
322

k r i t i k a
Uliksi është zhvilluar prej Portretit të artistit në rini, ashtu siç është
zhvilluar ky i dyti prej tregimit “Të vdekurit” (The Dead). Uliksi, dëshmi
e një dite ka paraqitur pikën nistore për Zgjimin e Fineganit, dëshminë e
një nate (Allott, 169-70).
Portreti na bën të vetëdijshëm për stilin përmes ndërrimit të
vazhdueshëm të tij, mjet shumë më i ndërliqshëm te Uliksi.
Makina e shkrimit e Deasy-t, dy telefona, tramvajet flakë të rinj, dhe
bisedat për automjete. Këto përmbledhin shkurt Dablinin që ka ndryshuar
nga koha kur Stivëni ecte rrugëve të këtij qyteti në Portretin e artistit në
rini deri te Uliksi, vë re studiuesi origjinal e sistematik i Xhojsit, Hugh
Kenner (Hju Kenër). 12 Për më tepër, veglat përgjithësisht, përparimet
teknologjike, mishërojnë një zhvendosje të theksit e të rëndësisë në mes
të dy librave. Studiuesi e miku i Xhojsit, Frank Budgen (Frenk Baxhën)
në librin e vet James Joyce and the Making of “Ulysses” (1934) thoshte
se “zbulimet e astronomit dhe matematicienit kanë më pak efekt të
drejtpërdrejtë në ndjesinë kohore të shoqërisë sesa elektrifikimi i linjave
ndërurbane”.
Hugh Kenner vë re se kjo në një mënyrë ishte e vërtetë edhe për
Portretin, kapitulli i mbramë i të cilit kohësisht i paraprin veprimit të
Uliksit jo më shumë se dy vjet (Kenner 1993, fq. 105). Mirëpo, hapja e
këtij kapitulli të Portretit dëshmon qartë indiferencën e Stivënit ndaj
rrjetit kohë-hapësirë:
- Sa është ora përpara tani?
E ëma ngriti orën e shembur me zile, që kishte rënë brinjazi në mes
të sergjenit të oxhakut. Akrepat tregonin dymbëdhjetë pa një çerek. E ktheu
orën aty ku ishte.
- Një orë e njëzet e pesë minuta, tha ajo. Ora e saktë tani është dhjetë
e njëzet. Zoti e di, ndoshta mund të mbërrish me kohë për ligjërata [në
Universitet] (Portrait, 188)
I humbur në mendime, në gjysmë të rrugës për në Universitet, kur një
orë bie njëmbëdhjetë herë:
Njëmbëdhjetë! Atëherë ai ishte vonuar edhe për këtë ligjëratë. Cila
ditë e javës ishte kjo? U ndal në një kiosk gazetash për të lexuar kryetitullin
e ndonjërës prej tyre. E enjte. Dhjetë deri në njëmbëdhjetë, anglisht;
12
Hugh Kenner, “O, an Impossible Person!”, in James Joyce, A Collection of Critical Essays,
Edited by Mary T. Reynolds, Prentice Hall, Englewood Cliffs, New Jersey 1993, fq. 105.
323

njëmbëdhjetë deri në dymbëdhjetë, frëngjisht; dymbëdhjetë deri në një:
fizikë. (Portrait, 192)
Në qoftë se tema e Portretit mund të përmblidhet si përpjekje e Stivënit
për të zëvendësuar një baba me një tjetër, Uliksi mund të përmblidhet (në
mënyrë të papërkryer, natyrisht) si histori e përpjekjes së kotë të Bllumit
për ta trajtuar Stivënin si të birin e vet. Stivëni te Uliksi nuk është më në
kërkim të një babai, siç ishte te Portreti. Ai është i obsesionuar me nënën
e vdekur, ndërsa sa për baballarët, të gjallë apo mitikë, të zgjedhur apo
adoptues, instinkti i tij tani është të mos i shohë me sy.
324

k r i t i k a
Abdulla Tafa (1947), poet, shkrimtar, eseist, studiues
i etnologjisë, historian dhe kritik arti, ligjërues
brenda dhe jashtë vendit, është diplomuar në Universitetin
e Tiranës, Fakulteti i Filologjisë. Në kohën
e diktaturës iu hoq e drejta për botim. Largohet në
1990 në drejtim të Zvicrës. Botoi Kodra një Univers,
Krantja Ave Muzikus kushtuar dirigjentit të njohur
shqiptar Mustafa Krantja. Në vitin 2002 publikon
vëllimi La Place de la Concorde, një pjesë e krijimtarisë
në poezi dhe zhanre të tjera e periudhës
1965-1990, pastaj botoi Misteri Afeida dhe Renata
Lindhoff. Për poezinë dhe kontributin në letërsi dhe
arte, në vitin 1989 u vlerësua me medaljen „Naim
Fra shëri“. Ndërsa, për kontributet e tij në etnokulturë,
Akademia Evropiane e Arteve me qendër në
Bruksel e vlerësoi me Medaljen e artë (2004) dhe
Medaljen e platintë (2005). Krijimtaria e tij e mirëfilltë
letrare dhe studimore është në botim e sipër.
Abdulla Tafa
KADARE: ETNOGALAKSI
(Fragmente nga eseja Kadare: Etnogalaksi shkruar në periudhën
1986-1990, e pabotuar)
Bisedë e përfytyruar me Ismail Kadarenë
A. Tafa: Për Horhe Borgesin imagjinarja është e barazvlerësuar me
energjinë e zhvillimeve të vetë letërsisë. Besoj se jemi të një mendimi që ky
përgjithësim kornizohet si një sintezë e qëlluar. Rrjedhat e imagjinares në
letërsinë e Realizmit Magjik të autorëve latino-amerikanë burojnë nga kulturat
e hershme parakolumbiane dhe të atyre paskolumbiane. Te shkrimtarët
përtej kontinentit, rrënjët e kësaj dukurie thellëzohen në pafundësinë e
hapësirave etnokulturore, ku ndërlidhen me misterin e përmasës magjike, të
rishfaqur në trojet e frymëzimit të tyre. Mendoni se kjo është formula sekrete
dhe emblematike njëkohësisht e gjëllimit të Realizmit Magjik në përgjithësi?
325

I. Kadare: Në fillim të mirëkuptohemi për terminologjinë dhe...
brendinë e nocionit. Jo rrallë vërehen pështjellime në përcaktimin tipologjik
të Realizmit Magjik.
A. Tafa: Ku? Në cilat drejtime?
I. Kadare: Më ka rënë rasti të vëzhgoj dukurinë në parashtrimet e
kritikës italiane. Më konkretisht, në emisione të posaçme kulturore, me
togfjalësh Realizëm Magjik, përcaktohet një segment i pikturës italiane i
viteve 1919- 1925. Në këtë rast më i saktë do të ishte emërtimi Realizëm
Metafizik, i cili edhe përdoret nga disa specialistë.
A. Tafa: Me sa jam në dijeni, abstraksionizmi italian e ka të hershëm
fillesën, në të njëjtën kohë me atë evropian. Kam parasysh këtu
kompozimin e një universi apokaliptik të Xhiakomo Balës pas periudhës
së tij puntualiste. Faza e ndërmjetme, për të cilën po flisnim, përse nuk
mund të jetë Realizmi Magjik, siç e cilësojnë?
I. Kadare: Sepse, e shumta, në të shfaqen marrëdhënie njerëzore me
vetveten dhe të tjerët, situata psikoemotive, të cilat, më tepër se një Realitet
Magjik në kuptimësinë tradicionale të fjalës, klimatizohen në gjendjen
ndërkaluese nga realja në ireale, siç ngjet përgjithësisht në prozën e Dino
Buxatit dhe Italo Kalvinos. Në këtë rast më i saktë si njësi emblemuese, do
të ishte emërtimi Realizëm Metafizik, i cili parapëlqehet në të folurën terminologjike
të disa specialistëve. Megjithatë, për hir të saktësisë, tek Buxati
dhe Kalvino përdoren herë të ndërshkrira dhe herë të mëvetësishme te dyja
linjat e nuancimeve tipologjike: Realizmi Magjik dhe Realizmi Metafizik.
A. Tafa: Cilat janë vërejtjet, apo sugjerimet që keni për kritikën tonë,
në adresë të nivelit të dritësimeve të saj në zonën e Realizmit Magjik?
I. Kadare: Një halucinacion dëgjimor i përsëritur në mënyrë refrenike
mund të trajtohet, e shumta, në domethënien e një simboli intrapsikik,
por nuk arrin në kufijtë e argumentit përfaqësues për klasifikimin e
rrëfimit në perimetrin e Realizmit Magjik, siç ka ndodhur për kuotezimin
tipologjik të ndonjë tregimi të Hulio Kortasarit. Dhe kjo nuk është rrallësi.
A. Tafa: Nëse ju kuptova mirë, elementi i mrekullishëm përben bazamentin
e përkatësimit tipologjik të veprës.
I. Kadare: Natyrisht.
A. Tafa: Atëherë, sipas këtij kriteri, jo i gjithë kapaciteti i opusit krijues
të shkrimtarëve të këtij magjistrali, ndërfutet në orbitën e Realizmit
të Magjishëm.
326

k r i t i k a
I. Kadare: Pa asnjë mëdyshje. Elementi magjik përbën bazamentin
e ngrehinës letrare të Realizmit Magjik. Sqaroj se parësore në kompleksin
shumëplanësh të ngrehinës është natyra magjike e brumimit të lëndës
tërësore artistike.
Pjesët e përveçuara të tropikës, apo të segmenteve të atykëtushme
të artikulimeve rrëfyese kanë vlerën e ornamentikës konvencionale, të
formësuar nga basene të rinovuar formatesh magjike primitive, nuk kanë
aftësi të përkufizojnë të shkëputura, si entitete në vetvete, thelbin tipologjik
të veprës.
A. Tafa: Cila është mosha e Realizmit Magjik?
I. Kadare: Nëse është fjala për moshën e lëvizjes letrare, apo dhe
artistike të kësaj kulturologjie, kuptohet, ajo është e përkufizueshme, kalendarike.
E ndërfutur në rrjedhat kohore të bashkëkohësisë dhe ca me
përtej skajimeve të saj. Por, nëse flitet për moshën e fenomenologjisë letrare
dhe artistike, të orkestruara me prani të theksuara të elementeve
magjike, të së mrekullishmes, me origjinë mitomistike, ose të situatave
me skenëzime të fantastikes, fantazmagorisë, transcendencës etj..., përllogaritja
e moshës barazohet me vetë moshën e letërsisë dhe të artit.
Realizmi Magjik, sipas këtyre parametrave, fillon me Epin e Gilgameshit,
repertorët e vedave indiane, Iliadën dhe Odisenë e Homerit, të cilat bashkërisht
burojnë nga rezervuarë paraardhës etnokulturorë. Më pas letërsia
dhe arti, ku qendërzohen, apo anësohen në të gjitha periudhat historike
për të arritur deri në modernitet dhe për të vazhduar ende në linjat e mëtutjeshme
të rrjedhave kohore.
A. Tafa: Si shpjegohet e fshehta? Përse ngjet kështu?
I. Kadare: E magjishmja, fantastikja, transcendentalja janë pjesë e
strukturës së ndërlikuar shpirtërore, psikoemotive të qenies njerëzore,
të misterit të pavetëdijes, ku, folur me gjuhën e Jungut, nga thellësia e saj
ndërpërcillen në formën e arketipave organizuese, në udhëtimin e mbijetësuar
të njerëzimit. Janë si të thuash, substancë ontologjike, që sublimohen
natyrshëm në atë ontoestetike.
A. Tafa: Pohuat me të drejtë që vijimësimet vihen re edhe në modernitet.
Pas periudhave Blu dhe Rozë, Pikaso mbështetet në përvojën e
artit iberik dhe afrikan. Kjo e përdallon disi prej Brakut, me të cilën kanë
shpesh kode të përbashkëta kubiste. Çudia është se në hapësirat me ciklone
të ngurosur përthyerjesh gjeometrike, në mungesat e perspektivave
327

lineare dhe ajrore, ngurosen gjithashtu jo vetëm modelimet e mprehta
këndore, si tek klishetë e idhujve primitive, por çka është e rëndësishme,
edhe vetë thelbi idolatrik i tyre, i përpunuar gjer në rafinim. Drejt një
përmbajtjeje idolatrie të re.
I. Kadare: Në repertorin e kësaj ikonografie radhiten portretet e
zotëve të tregut të veprave te artit. Ata paraqiten në pamjen e mumifikuar
të idhujve modernë. Sado e stilizuar, e stërholluar, kjo prani e përtëritur,
prejardhur nga fillesat anonime të origjinës njerëzore, përbën një provë
të rëndësishme pohuese ndaj maksimës së njohur mbi praninë e përherësuar
të modernitetit në primitivizëm dhe ndërsjelltazi - të primitivizmit
në modernitet.
A. Tafa: Në Autobiografia e Popullit në Vargje krahas të tjerash
përqendroheni në një zonë me interes të posaçëm: shtrirja gjeografike e
këngës popullore në largësira të tejskajuara nga trojet amtare.
I. Kadare: Ndjesia e fortë e kureshtjes e nxit fantazinë popullore
të përkushtohet në subjekte, ku parashtrohen befasira tematike, siç janë
zbulimet të fshehtat ndërplanetare .
A. Tafa: Në bregdetin e Kavajës, në vendlindjen time, ende flitet
për legjendën e stërmoçme të fluturimit të Hutës së Bardhë drejt hënës.
Katërqind vite udhëtim nëpër qiej me flatra të përgjakura, duke paraprirë
arritjen e vonë të Armstrongut në hënë.
I. Kadare: Gjeografia e këngës popullore është provë e filozofisë
jetësore, e cila nuk pranon kistëzimin, mbylljen ne guaskë. Thelbnajë e
përvojës ekzistenciale të një populli të mirëorganizuar në mekanizmin e
konstantes së mitizuar të ndërlidhjeve shumëplanëshe me kohën, botën,
ngjarjet, njerëzimin.
A. Tafa: Midis dy gjeografive: asaj të këngës popullore dhe hartës
shumëmeridianëshe, të lëvizjes së aksionit artistik dhe origjinës së personazheve
në veprën tuaj orkestrohen nivele të gjerësuar çuditshëm
afërish, përputhjesh, njëjtësish. Si në këngën popullore, subjektet dhe
personazhet janë me përkatësi të mirëfilltë italiane, greke, sllave, të gadishullit
ballkanik, turq të periudhave osmane, shqiptarë të turqëzuar,
gjermanë, francezë, spanjollë, maltezë, izraelitë, rusë, pribaltikas, gjeorgjianë,
japonezë, suedezë, tundrianë, karakumas, altajas, irlandezë, kinezë
etj... Po qe se zhvendosemi më në jug, hartëzimi mund të jetë me shtrirje
globale. Edhe kjo është rrallësi?
328

k r i t i k a
I. Kadare: Përvijimi i kësaj shtrirje është ndihmuar edhe nga përvoja
vetjake. Kam udhëtuar dhe udhëtoj shumë. Vazhdimisht. Ndaj dhe
vëllimin e botuar me publicistikë letrare, e kam titulluar Linja të largëta.
Thuhet se kur magu zbulon sekretet e magjisë, ajo, magjia humbet forcën
vepruese. Jam i sigurt se nuk zbuloj asnjë të fshehtë, nëse nënvizoj që në
prozën popullore dritësohet fuqishëm kulti i të udhëtuarit. Lëvizja e personazhit
në hapësirë zhvillohet në formën e qarkut të mbyllur. Personazhi
kthehet sërish aty ku është nisur.
A. Tafa: Që të mos tundoheni nga vetë shpërfaqja konkrete e
sekreteve të magjisë, po vazhdoj ligjërimin, i ndihmuar nga vëzhgimet e
mia të adresuara në terrenet e nyjëzimeve të artit tuaj me aparaturat e
rrëfimit të prozës popullore. Organizimi i subjektit në formën e qarkut të
mbyllur ndeshet tek Gjenerali i ushtrisë se vdekur, Sjellësi i fatkeqësisë, Një
dosje për Homerin. Në novelën Prilli i thyer, subjekti përpjesëtohet në dy
rrathë. Njëri: nisja nga kryeqyteti në drejtim të Rrafshit Verior të çiftit të
sapomartuar. Tjetri: nisja dhe kthimi i vdekur i Gjorg Brezftohtit, në prillin
e thyer... Nuk e keni për zemër t'ju flasim drejtpërdrejt për zhbirime të
kësaj natyre?
I. Kadare: Aspak. Më duket se nuk është thënë keq që boll vështirë
është të shkruash romane dhe tregime edhe pa u pyetur për t’i shpjeguar...
A. Tafa: Sidoqoftë unë ngulmoj...
I. Kadare: Në të veçantat e marrëdhënieve të mia me folklorin?
A. Tafa: Pikërisht.
I. Kadare: Ngjet si në kërkimet minerare. Në fillim studimi, përcaktimi
i zonave, puna e mundimshme në brendësi të galerive, nxjerrja e
mineralit, përpunimi i tij, vënia në shërbim të morfologjisë komplekse të
aktit krijues, veprës së mirëfilltë letrare, një proces të dytë ngjashmërie
me kërkimet minerare. Kësaj radhe në tjetër sistem të galerive... Në atë të
gërmimit në gjerësitë dhe thellësitë e pafundme të intuitës dhe vetëdijes
krijuese. Pastaj procedurat qartësisht të errëta dhe errësisht të qartësuara
të ndërshkrirjes së dy llojeve të ndryshme në përafri dhe të përafërta
në ndryshueshmëri midis dy realiteteve mineralogjike. Atij që vjen nga
folklori dhe tjetrit – prej galerive enigmatike të zonave minerare të vetvetes.
Qëllimi: kristalizimi i tyre në një madem të vetëm. Në etalonin e
artit të vërtetë. Kam vënë në dukje edhe herë të tjera: dy janë punët që i
vlerësoj si më të vështirat: ajo e minatorit dhe e shkrimtarit. Të dyja bas-
329

hkohen në pikën e njëjtësuar të gërmimit në thellësi. Njëri gërmon malin.
Tjetri, vetveten.
Në të dyja koordinatat minerali nuk gjendet lehtë. Për më tepër, në
trevat minerare folklorike shumë herë qëllon që të nxjerrësh në sipërfaqe
po të njëjtin mineral, që është nxjerrë edhe prej të tjerëve. Atëherë, cila do
të jetë formula e fshehtë e përpunimit? Kjo është çështja...
A. Tafa: Ku pikëtakoheni dhe ndaheni me të tjerët në praktikat e
përpunimit të mineralogjisë folklorike?
I. Kadare: Me shkrimtarët e Realizmit Magjik?
A. Tafa: Jemi përqendruar në këtë itinerar.
I. Kadare: Nuk e kam vrarë ndonjëherë mendjen se ku ndahem dhe
ndërlidhem me të tjerët për çështjet në fjalë...
A. Tafa: Mosqendërzimi i elementit të mrekullishëm nga ana juaj,
përbën vijën ndarëse. Por ka edhe të përbashkëta. Ja njëra: zbehja e interesit
për paraqitjen lineare të kohës, që të dritësohet plani i parë, dinamika
e lëvizjes së ngjarjes. Këtë mjet të dy palët e keni marrë nga folklori.
I. Kadare: Mund të jetë e drejtë. Në logjikën e rrëfimit të prozës
popullore është krejt normale ndërprerja e kohës në një kuotë të caktuar
dhe rinisja e saj pas dhjetë apo njëzet vitesh, ose pafundësisht më tepër.
Kryeqëllimi artistik i rrëfimit: ruajtja e kohezionit përmbajtësor të subjektit
dhe e deltimit të mesazheve të rrezatuara prej tij. Sipas meje, në
këtë koncept është ngjeshur përvoja e vyer jetësore e popullit, e cila nuk e
përllogarit jetën me njësitë e zakonshme kohëmatëse, por me dendësinë
e rrjedhjes së ngjarjeve të rëndësishme, me nivelin e thellësisë së gjurmëzimit,
apo të majëzimit të tyre.
Te Manuel Skorca, Ernesto Sabato e të tjerë është i shumëpërdorur
ky mjet artistik, i cili i jep dukje dritësimit të konfliktit. Markesi e zbaton
atë në mënyrë origjinale në Kronikë e një vdekjeje të shpallur.
Lodërzimet me kohën nuk janë pronësi vetëm e folklorit. Ai zë vend në
estetiken e filmit, parashtrimet artistike të tij. Është përdorur që herët nga Grifit,
Ejzenshtajn, Caplini, Lang etj... Dhe vazhdon të gjejë zbatim në vizionet bashkëkohore
të regjisorit Vim Venders etj... Shtjellnajat amorfe të kohës orkestrohen
në veprat e Xhojsit dhe të Prustit me furinë e dalldive të një cikloni.
Në letërsinë tonë është prani e prejkohëshme përdorimi i këtij mjeti
të rrëfimit. Më parë se një shekull e gjysmë. Pra, është me origjine më të
vjetër se kinematografi dhe në Realizmin Magjik.
330

k r i t i k a
A. Tafa: Nga kush?
I. Kadare: Nga De Rada, Dara.
A. Tafa: E keni fjalën për fragmentarizmin, natyrën elipsoidale, pauzat,
përmasën mungesore të së ngjarës tek Milosao dhe Kënga e sprapme
e Balës?
I. Kadare: Natyrisht.
A. Tafa: Ky fragmentarizëm, sipas jush, nuk është me prejardhje romantike,
siç është thënë?
I. Kadare: Ka pak gjasa të jetë me prejardhje romantike. Dihet që
De Rada dhe Dara ishin nyjëzuar ngushtësisht me muzën popullore. Kanë
përfituar aq shumë nga lumimet e ligjërimeve poetike të saj.
A. Tafa: Edhe një pyetje. Ka disa kohë që, për arsye të ndërlidhura
programimet tuaja krijuese, vihet re njëfarë shkëputjeje në adresimet
ndaj folklorit... Kur do të riktheheni në trojet e tij?
I. Kadare: Ky kthim është i ngjashëm me ardhjen në vendlindje.
Sado të vonohesh, gjendet një çast dhe i nënshtrohesh të fshehtës së
forcës magnetike, që, njëlloj si te vendlindja, të rikthejnë në rrugët prej
nga ku je nisur... Sado të largëta qofshin linjat ku... fluturon.
KADAREJA DHE EPET LEGJENDARE TË VERIUT
Bohema e homeristëve nuk është gjest i bujshëm, i natyrës spekulative.
Në pamje të parë, ajo duket e çuditshme, sepse në krahasim me
traditën shkencore ndiqet një rrugë e pazakontë për të qartësuar gjëzën
homerike. Tradicionalisht hulumtimet e këtij lloji janë kryer në hapësirat
e eposeve të mirënjohura evropiane. Mirëpo, prej disa kohësh, endjet
kërkimore në këtë truall janë të ngjashme me vërtitjet mbi masën e një
magme të ftohur. Prej disa shekujsh, këto epose janë vullkane të fashitura.
Tek Dosja H, fuga e intrigimit artistik, vërtitet në bohemën shkencore
dhe jetësore të dy studiuesve të rinj irlandezë, që përpiqen të dritësojnë
ndihmesën e tyre origjinale në zbërthimin e enigmave homerike. Ka
ekzistuar ose jo Homeri? Ka qenë një i vetëm apo janë disa Homerë të
përsëritur në periudha të ndryshme? Pyetje shekullore, që ende nuk kanë
marrë përgjigje të saktë. Polemikë e vjetër, por edhe e re njëkohësisht!
Përse piketohen si zonë kërkimesh intensive trojet artistike dhe trojet
gjeografike të mirëfilltë të Eposit Verior Shqiptar? Në këtë rast pyetja
331

është retorike. Edhe pyetje edhe përgjigje. Këto troje, fare ngjitur me rrafshet
egjeane, ku janë lindur dhe jehonëzuar kumbimet e lirës homerike.
Siç pohohet te Autobiografia e popullit në vargje, i përkasin arës folklorike,
që ka ushqyer letërsinë dhe artin e Greqisë së lashtë.
Në krahasim me eposet evropiane: sagat kelte, legjendat skandinave,
epet gjermanike të Nibelungëve, këngët franceze të gjesteve kalorsiake,
cikli i këngëve mesjetare mbi Sidin, heroin kalorësiak spanjoll,
këngët e Epikës Legjendare Finlandeze, Ruse etj... Eposi Legjendar Shqiptar
gëzon ende jetëgjatësinë e gjallimit. Megjithëse e konsumuar në shpërthimet
artistike pambarimisht të përsëritura në kreshpërimet e rrjedhës së
shekujve, ajo ruan, kuptohet, në masë të tkurrur, të fshehtën magnetizuese
të përtëritjes së përsëritur dhe përsëritjes të përtëritur. Pikërisht magjinë
e këtij sekreti që ka siguruar mbijetesën e ciklit shqiptar të këngëve
të kreshnikeve, janë të interesuar ta njohin nga afër studiuesit irlandezë.
Zbërthimi i saj ndihmon në sqarimin e mistereve të mugnajës homerike.
Ja përse Maks Roth dhe Vili Norton vendosën t’u përngjasojnë vullkanologëve,
të cilët i kryejnë analizat fare pranë kraterit. Atje ku magma
është ende e nxehtë.
Cilët janë rrafshet problemorë ku përqendrohet veprimtaria shkencore
dhe fabulesku i përditshmërisë jetësore të homeristëve?
Problematika shkencore përfshin:
1. Gjetjen e përbashkësive në motive, personazhe, copëza subje ktesh
etj... midis eposit homerik dhe atij shqiptar.
2. Përpjekjet e ngulmëta për të kuptuar dhe zbërthyer skemën e ndërlikuar
të funksionimit të mekanizmit të harresës.
3. Përparësinë kohore dhe autorësinë shqiptare të kreshnikëve
ndaj asaj sllave etj...
Ndërsa, problematika e shqetësimeve të jetës së përditshme mund
të përmblidhet në:
1. Konfliktet me të ashtuquajturën elitë zyrtare të provincës, e
cila përgjithëson nivelin tërësorë të shtangimit të jetës në meridianët e
sinkronisë shqiptare.
2. Ndërlidhjet shpirtërore me njerëzit e thjeshtë, vijues të denjë të
kulturës së moçme ilire-shqiptare.
3. Pasojat e kundër-veprimit të murgut serb, Dushan, përfaqësues i
shovinizmit të vjetër dhe të ri.
332

k r i t i k a
Duke kryer vëzhgime shkencore drejtpërdrejtazi në kuotën e formësimit
të llavës folklorike, pranë mistereve të ngjizjes së saj, pluskimit
shkëndijues, të vallëzimit të përskuqur të stërkalave zharitëse, hovëzimit
të rrjedhës, ndryshimit të brendësive të përbërjes, gjeometrisë amorfe
të rrjedhëzimeve plot buçima ortekore në shpeshtësinë e deltimeve të
mëtejshmangura nga lumëzimi i kryevarianteve në përrenjëzime nënvariantesh,
motërzimesh të shumëfishuara, Maks Roth dhe Vili Norton,
janë praktikisht të favorizuar të lëvizin në afërsi të realizmit të qëllimit të
tyre për arritjen sa më pranë perimetrit të saktësisë, mbi fshehtësinë e organizimit
të fenomenologjisë homerike, si dhe mbi gjëzën mijëvjeçare të
një Homeri, apo të shumë Homerëve të përsëritur periodikisht në rrokullimat
gjëmegjëmuese të mijëvjeçarëve.
Pasioni i njohur i Kadaresë për të përpirë informacione nga zhvillimet
më të fundit shkencore në evoluimin e risuar të praktikave kërkimore
në zonat etnologjike, etnografike, antropologjike ka mundësuar
përqarkimin real të ngjarjes thelbësisht faktike për ta shndërruar më tej
në laboratorët tanimë të njohur për fuqinë befasuese të sublimimit, të
ngjarjeve krejtësisht të përveçuara në kuptimin artistik të vlerës. Aparaturat
krijuese të Kadaresë, nuk veprojnë për të parën herë sipas kësaj
linje. Madje, përvojat e tij të shndërrimit të ngjarjes jetësore në realitete
të tipit fiction përbëjnë një konstante të përhershme në skedën e larmishme
të procedurave të mirënjohura, vetjakësisht kadareane. Siç ka pohuar
disa herë, fabula e romanit ‘Gjenerali i ushtrisë së vdekur është ngjarje
e mirëfilltë jetësore. E, kësisoj, është edhe përpjekja për të gjetur
pikëtakime midis eposit homerik dhe Eposit Verior Shqiptar. Te Autobiografia
e popullit në vargje nënvizohet: “Në këtë cikël rapsodish populli
ynë përfaqësohet denjësisht në eposin heroik mesjetar evropian. Ca kohë
më parë shkencëtarë të huaj, duke u përpjekur të gjejnë mënyrën se si u
krijuan poemat e Homerit, u morën për një kohë të gjatë me studimin e
problemeve të ndryshme të krijimit, ekzekutimit dhe evoluimit të këtij
opusi, gjë që tregon rëndësinë universale të tij. Ai paraqitet kështu si
laboratori i fundit në botë, prej mbetjeve të të cilit mund të mësohet diçka
për atë mekanizëm madhështor e të moçëm, që mundi ti japë njerëzimit
poemat homerike‘’(Faqe 107)
Në hanin e vjetër të Rrashbullit, midis mungesës së kushteve të mjaftueshme
për jetesë normale në kuptimësinë e nivelit evropian të fjalës, në
333

atë tangente, plotësisht dramatike, në rrafshin e Alpeve Veriore, pikërisht
mu në bregun, ku vërshojnë me uturimë oshtimat ngjethëse të Eposit
Legjendar, Maks Ruth dhe Vili Norton e përurojnë veprimtarinë kërkimore
në gjetjen e përafrive, gjysëmpërngjasimeve, apo të harmonizimeve të
plota të detajeve, motiveve, të një përqindje të madhe të subjekteve si
edhe të subjekteve të tjerë, nga mitologjia dhe gjithësia homerike, me ato
të Eposit Shqiptar.
Dhe janë, si te thuash, me fat.
Epi i parë, që regjistrojnë, rrëmbimi i Ajkunës, gruas së Mujit, është
nyje e rëndësishme folklorike, një subjekt, që bart vlera të mëdha në
qartësimin e disa zonave të errëta në kryemotivin, që priret të shpjegojë
shkakun e luftës dhjetëvjeçare për marrjen e Trojës. Ky rrëmbim ishte
casuess belli i rëndomtë. Prapa tij maskoheshin synimet politike dhe
ekonomike të kohës përkatëse për hegjemoni në Mesdhe. Madje edhe më
gjerë. Gjetja e këtij shtrati të përbashkët mitik dhe artistik jep ndihmesë
të drejtpërdrejtë në ndriçimin e ideve qendrore mbi zbërthimin e
dilemës mbi të qenurën, ose jo të qenurën e Homerit. Është pikënisje e
një ndërmarrjeje të vështirë, e cila kërkon përkushtim serioz, hulumtime
të kujdesshme, analizë, sintezë, deduksione të sakta. Pra: përqendrime
tejet të profesionalizuara nën peshën e rëndesës rraskapitëse të një pune
gjithashtu tejet voluminoze.
Si është e mundur të ketë midis popujve të ndryshëm të largvendosur
nga njëri- tjetri në pafundësira kilometrash, pranëvënie, ngjashmëri dhe
njëjtësira të çuditshme ne çështje anësore, apo thelbësore parashtrimesh
në disiplina të gjithëfarta të veprimtarive etnokulturore?
Puna që habiti botën dijetare mbarë, kjë kjo, se nëpër botim të vllazënve
Grimm u pa, që katundarja e Niedersëehrn kallëzon po njato përralla
që kallëzon Lasia Petkash në Palermo; Se malësori i Shqipërisë këndon
njato këngë kreshnike si edhe Bariu i Irlandës a bujku i Gjermanisë; e së
në një largësi mija e mija kilometrash ndeshet njeriu me një typ të vetëm
legjendash e rapsodish. -Në Shqipëri po e zamë edhe sot nën emrin Katalla
kallëzohet përralla e Cyklopit krejt njashtu si e kallëzonte Homeri 3000 vjet
ma para.
(Faqe IV dhe V, nga Visaret e Kombit, vëllimi i dytë, Këngë Kreshnikësh
dhe legjenda... Mbledh redaktuen nga At Bernandin Palaj dhe At
Donat Kurti... Tiranë Shtypshkronja NIKAJ, 1937...)
334

k r i t i k a
Në cilat rrugë janë kryer bashkëpërkimet? Ato realizohen natyrshëm,
kur popujt i kanë të shtrira hapësirat jetësore në koordinata të
fqinjëruara siç është katërkëndëshi i kulturave babiloneze, asire iraniane,
egjiptiane, apo horizontalja indiano- aziatike (Azi e largët) .
Po kur ato ndodhen në largësira të tejskajuara të hemisferave të
ndryshme gjeografike, si janë aktivizuar procedurat e fshehtësuara të
komunikimeve, të ndërshkrirjeve? Dukuri të këtij lloji e kanë pikëfillesën
që në gjenezën e agut të qytetërimeve të njohura. Kështu nyjëtohen
kulturat megalitike të popujve të kontinentit evropian me ato të ishujve
të paqësorit, kulturat parakolumbiane të Amerikës së Jugut me ato
të Egjiptit dhe të Mesdheut, parahelenik dhe helenik. Ekspedita Ra e
studiuesit të pikëtakimeve ndërkontinentale, e nisur nga brigjet e Afrikës
në drejtim të kontinentit amerikan me një lundrojë të thjeshtë të ndërtuar
sipas maketeve të popujve primitivë, provoi konkretisht mundësinë
e ndërlidhjeve midis këtyre qytetërimeve. Është vënë re që përveç
afërive arkitekturore, kultike, artistike në praninë ndërkontinentale
të piramidave, tek simbolet e fondeve ritualistike, apo në folklore,
këto të përbashkëta spikasin tek stilizimi i konvencioneve religjioze të
gjarpërinjve në cilindrat prej argjile, që ruhen në Muzeun e Meksikës.
Ruhen gjithashtu te figurat e femrave të moduluara në baltë të pjekur,
pikturuar në ngjyrë blu, ku janë qartësisht të lexueshme mjetet artistike
të shprehjes të bashkësisë paralele evropiane, në stilistikën e zbukurimit
të mbulesave mortore të mumjeve, te repertori i simbolikës së njëjtë të
qeramikës me kryq, svastika, spiralet etj... Misteri i kësaj dukurie duhet
kërkuar në një tërësi shumëplanëshe argumentesh. Prej tyre përveçohen
së pari: ndërlidhjet gjenetike midis familjesh të popujve ku vihen re
bashkëlidhjet, dhe treguesit e dendësisë së komunikimit, statuset e
përafruara të psikologjive etnokulturore dhe artistike ndërkomunitare,
ku nënvizohen theksimet e përbashkësive në kodet etike, morale,
religjioze ekonomike, juridike, të stilit të jetesës, të zhvillimeve historike,
shoqërore, por edhe në rrugë të tjera: si te hartografitë labirintike të
cikloneve mijëvjeçare të lëvizjes së popujve, bashkëjetesat kalimtare, apo,
në të kundërt, të një jetëgjatësie të pamatshme në vrullimet e rrjedhës së
kohës.
Argumentet e mësipërme dhe të tjerë që nuk janë shënuar ende
kornizohen në kufijtë tipologjike të projektskedës që arkivon shumësinë
335

e përbërjeve shkakësore, që priren t›u japin përgjigje të fshehtës
fenomenologjike të të përbashkëtave në etnokulturat e popujve të
ndryshëm të fqinjëruar, ose të largësuar. Gjithsesi ata nuk paraqiten në
formatin përfundimtar të skedimit i cili zgjidh përfundimisht problemin.
Plotësimi i kësaj skede kërkon ende kohë, pasione dhe energji të
pashteruara hulumtimesh shkencore. Sidoqoftë, pjesë të veçuara, apo
grupime tezash siç janë ato të ngjashmërisë, ose njëjtësive gjenetike,
antropologjike, të kohëve të shumta të fqinjërimit, mundësojnë shpjegimin
e afërive kulturologjike midis popujve. Kësisoj rrezatojnë drejtpërdrejt
flukse dritësimesh edhe në gjëzat e përbashkësive midis eposit homerik
dhe ciklit tonë të Epëve Legjendare.
A ekzistojnë mundësira konkrete për zgjerimin e fokusit të
vëzhgimeve krahasimtare në fondet bazike të miteve që kanë furnizuar
eposin homerik me gjeologjinë e shtresëzimeve të mbivendosura në
thellësitë e skemës së formësimeve etnokulturore shqiptare?
Ekzistojnë.
Gjithësia ritualistike dhe motivet mitomistike të periudhave iliriane
dhe sidomos ato parailiriane të pulsuara në damarët artistikë me shtrirje
pafundësisht oqeanike të prozës popullore shqiptare, janë pa mëdyshje
jo dhe aq të vrojtuara si duhet për të zbuluar mademet e përbashkësive të
gurëve të çmuar etnoartistike. Po përmendim disa prej tyre.
1. Prania e detajit mitologjik të kalimit të simplegadeve nga argonautët.
2. Fuqia e mbinatyrshme e Zeusit njëvjeçar.
3. Herkuli mbyt gjarpërinjtë e dërguar nga Hera.
4. Vrasja e gjarprit Piton prej Apolonit katër ditësh.
5. Figura e Apolonit, hyut të dritës tek djali me yll në ballë.
6. Imazhi i Artemidës tek vajza me hënë në faqe.
7. Afërdita, Hera, Atena, tri të Bukurat, vazhdimisht në grindje për
kurorën e më të bukurës dhe më të hyjnueshmes.
8. Molla e Artë e Paridit për më të bukurën, Afërditën.
9. Dashuria e Erosit me Psiken e ngjashme me martesën e djalit gjarpër.
10. Vrasja e derrit të Kalidonit nga Meleagri.
11. Parashikimi i vdekjes së Meleagrit.
12. Subjekti i plotë: Veshët e Midës.
13. Motivi i garës ndërmjet hyjnive.
336

k r i t i k a
14. Motivi i garës ndërmjet hyjnive dhe vdekatarëve. Njerëzve.
15. Gara e interpretimit me fyell midis Apolonit dhe Marsiasit.
16. Gara e qëndisjes midis Atenës dhe vajzës Arakne.
17. Etj...
Tani të kthehemi në haninë e vjetër.
Midis habisë së natyrshme të të pranishmëve për mjetin modern
të regjistrimit të zërit, i cili sapo ishte prodhuar në atë kohë, i rrethuar
nga përkujdesjet prekëse të hanxhiut Shtjefën dhe ndihmësit te tij,
Martinit. Ata mund t’i quash fare mirë bashkëpunëtorë të ngushtë të
homeristëve, të rrethuar gjithashtu nga zhurmat rrëqethëse të erërave
veriore të vërshuara nga lugjet, grykat, thellinat, kanionet e humneruar
dhe humnerat e kanionizuara të Bjeshkëve të Namuna. Në atë klimë
të ethshme regjistrimesh folklorike, kishte plot arsye për të besuar që
buronin e ortekoheshin prej artikulimesh muzikopoetike të rapsodive.
Irlandezët janë të përfshirë në dallgëzimet herë zhurmështuara dhe herë
hështjezhurmuese të zjarrimit zharritës të entuziazmit.
Epi mbi martesën e Ajkunës, i mbledhur në disa variante, hidhte
ndriçim të mjaftueshëm për kthjellimin, apo ftillimin e paqartësive në
figurën disi të hijezuar të Helenës. Ky ishte sinjal i sigurt premtimesh për
ndihmesë ndaj homeristëve të ardhur nga Nju Jorku, ku banonin, për të
zgjidhur çështjet e lëmshuara të enigmës së enigmave. Enigmës homerike.
Mesrrethi i kërkimeve të irlandezeve përvijëzohet nga zbërthimi i
skemës së funksionimit të mekanizmit të harresës. Ka funksionuar vërtet
një mekanizëm i tillë? Nëse po, atëherë në ç’mënyrë është vënë në lëvizje?
Gjetja e çkyçjes të kësaj skeme do të përmasohej në vlerën e gurit filozofik,
me ndihmën e të cilit do të dritësoheshin terratisjet e misterit homerik.
Betejat e dy kampeve kundërshtare, e analistëve që pretendojnë
për autorësinë kolektive dhe e unitareve, për të cilët Homeri është vetëm
Një dhe i padiskutueshëm, pikëniset në mjegullinat e moçmërive kohore.
E zhvilluar gjithmonë në uturima dialogimesh luftarake, si në skenëzimet
tipike të epëve të Homerit.
Sistemimi i parë i eposit homerik, siç dihet është kryer nga katër
poetë të organizuar nga Pisistrati (605-627?). Një hop paraprak ka
qenë vendimi i Solomonit (639-659?) për të frenuar dhe disiplinuar
masivitetin shqetësues të aedëve vetëm në veprimtari të posaçme. Kjo
ndodhte në shekullin e pestë të para erës sonë. Poemat homerike në atë
337

kohë ishin me moshë treshekullore. Ç›përqindje besnikërie kishte midis
tyre dhe origjinalit të gjenezës? Mund të bëhen dhe pyetje të tjera. Si për
shembull: deri në ç›masë kishin vepruar me ndërhyrje të lirë redaktoret
e parë? Po ato të brezit të dytë, apo dijetarët aleksandrinë? E të tjerë me
radhë?
Për ndërhyrjet sistemuese të aleksandrinëve është e vështire të
jepet përgjigje. Po për masën e përpikte të vijueshmërisë së origjinalitetit,
ose për pamundësinë e saj, a gjenden argumente shpjeguese? Analistët
ngulin këmbë në pamundësinë e numërimit të vargjeve. Unitarët përkundra
zi, e mundësojnë këtë gjë.
Ndryshe nga të tjerët, të cilët arsyetimet i përqendrojnë vetëm në
abstraksione teorike, Maks Roth dhe Vili Norton i parashtrojnë kërkimet
në kuotëzimin e mirëfilltë të praktikës profesionale. Këtu kurmëzohet e
veçanta e origjinalitetit të metodës së tyre shkencore.
Në çfarë përfundimesh të panjohura u arrit me këtë metodë?
Më kryesorja: konfirmimi i harresës. Harresë, sado minimale.
Brenda një jave, në këngëzimin e të njëjtit ep, nga i njëjti rapsod. Harresë
brenda dy javësh dhe më tej. Filli ishte kapur. Harresa ishte prani e
kudogjendshme. E gjithëgjendëshme në epos.
Sipas përllogaritjeve, ekzistenca e Homerit si krijues vihej në
dyshim. Por për të zgjidhur në mënyrë tërësore mosekzistencën e verbanit
llahtarisht të mistershëm në mospraninë e tij misteriozisht të llahtarshme,
i duheshin dhënë përgjigje një pafundësie çështjesh ose nënçështjesh të
natyrave rebusore, apo pothuajse të tilla. Harresa ishte e vetëdijshme?
E pavetëdijshme? Deri në ç›masë ndikonte përditshmëria, intimitetet
njerëzore, formati psikoemotiv i rapsodëve në provokimin e saj? Kështu
shumëfishohej problematika duke shndërruar njësinë fillestare të
shfaqjes së saj në galaksi të tejzmadhuara pranë dhe larg perimetrit të
brendive të zanafillës. Ky zgjerim në progresion gjeometrik në brendësi
të një subjekti dhe jashtë tij te subjekte të mëvetësuar, që ruajnë linjat e
rrëfimit rapsodik kushtëzoheshin edhe nga trysnitë e rrethanave të tjera.
Realisht të prekshme. Si ta zëmë, niveli i përqindjes së ndjeshmërisë
së eposit ndaj skenëzimit të sinkronisë, dramatikes, tragjikes, pauzave,
vegjetimeve gjumërisht të qeta, ose shpalosjes egërsisht të stuhishme të
ngjarjeve, të rrallësisë, apo dendurisë të kreshpërimit të tyre çmendurak.
Arrihej në skajëzimin e së kundërtës të harresës. Te masa e fryrjes në
338

k r i t i k a
vijimësi. Në galopimin i dukurisë së bymimit e cila të çon po tek i njëjti
përfundim: harresa e pjesshme, ose përfundimtare e fillesës. Me një fjalë:
mosekzistencë e Homerit.
Folur me gjuhën e Balzakut, për të sqaruar të gjitha, sa parashtroheshin,
kërkohej kohë dhe durim. Kërkohej shtrirje e gjerë dhe zhbirim
i zellshëm, i përpendikular. Atje poshtë e përtejthellë në zgafellet e
truallit mjegullisht humneror të cikleve të Eposit të Veriut. Kuptohet, kjo
shqetësonte ndërgjegjen shkencore të irlandezëve. Herë pas here i bënin
pyetje vetes se mos po shmangeshin nga kursi nismëtar i kërkimeve
dhe pikësynimeve. Ata ishin homeristë dhe jo analizues të Eposit Verior
Shqiptar. Ç›është e vërteta, nuk kishte asnjë lloj shmangieje. Të vërtetën
mbi enigmën homerike do ta gjenin në zhbirimet e eposit tonë të veriut.
Ndoshta e pashmangshme këtu ishte krijimi i një përshtypjeje rreziku mbi
humbjen e koordinatave. Dhe kjo është krejtësisht e arsyetuar. Përmasat
e epikës së kreshnikeve janë të pamatshme. Rrathët e kësaj shtjelle kishin
energji ankthmërisht përpirëse. Përgatitja kultorologjike shumëplanëshe
e harmonizuar me sistemet e sinjalistikës te cilat vinin nga pafundësitë
e aparaturave të nënvetëdijes, ishin tregues konkretë të nivelit të
shkallëzimit të talentit, kapacitetit, seriozitetit kërkimor dhe studimor.
Ja, përse orientoheshin natyrshëm. Përse nuk shfokusoheshin përgjatë
përqarkimit të zonës të përqendrimit shkencor. Maks Roth dhe Vili
Norton ndërkalonin sigurt në kreshtëzimet më të skajuara problemore të
ciklit të Epeve Shqiptare të Veriut. Problemet janë:
- Embriogjeneza dhe filogjeneza e ndërstacionuar e ndërkalimeve
kohore, nga fillesat primitive të matriarkatit, në rrafshet historike mesjetare,
të cilat rikurmëzojnë në vijimësinë e përsëritur dhe të paralelizuar
me eposet evropianë, epet legjendare të eposit shqiptar.
- Pikëtakimet etnologjike dhe subjektore të eposit shqiptar të kreshnikeve
me epet homerike.
- Përkatësia autoriale shqiptare e ciklit tonë verior të kreshnikëve etj.
Duhet nënvizuar që edhe sot e kësaj dite, këto hapësira të konfli ktua litetit
shkëndijues shkencor, qendërzojnë vëmendjen dhe energjitë hulu mtuese,
analizuese, krahasimore të akademizmit albanologjik, ballkanologjik, madje
edhe më tej.
Pa asnjë mëdyshje, Maks Roth dhe Vili Norton janë për autorësinë
shqiptare të eposit legjendar të veriut. Këtë qëndrim e argumentojnë me
339

egatinë rrezëllitëse të fondit mitik, ritualistik, antropologjik parailirian,
të periudhave protokretominikase, parahelenike dhe më pas iliriane, të
cilat nuk janë të pranishme në epikën boshnjake-serbe dhe që dëshmojnë
bindshëm origjinën burimore, përparësinë në kohë dhe përkatësi autoriale
të ciklit shqiptar të Epeve Legjedare ndaj atyre serbe.
Studiuesit parashtrojnë edhe argumente të tjerë bindës në mbrojtje
të tezës së përkatësisë autoriale shqiptare. Ata theksojnë pulsimet e
linjëzimeve shumë të lashta subjektit të epeve shqiptare në krahasim me
ato boshnjako-serbe, që janë më të vona. Sipas vëzhgimeve të tyre, forca
kohezionale e unitetit estetikoartistik të epeve shqiptare është dukshëm
më e lartë, sidomos në motivimet e lëvizjeve dhe dinamikës së veprimit,
në organizimin e tërësisë dhe skenëzimeve të pjesshme të dramaturgjisë
së rrëfimit rapsodik.
Objektiviteti shkencor iu mundëson atyre t’i pohojnë qartazi këto
të vërteta në bisedën me murgun serb Dushan. Por, siç ngjet më pas, nga
shkaku i këtij niveli qytetërimi që ata tregojnë, ishte më se e mjaftueshme
që Maks Roth dhe Vili Norton të përqarkoheshin në parametrin fatal të
individëve armiqësore të Serbisë.
Prapaskenat krejtësisht serbo-bizantine të kurdisura, nga murgu
Dushan, arrijnë të ndërpresin përfundimisht kërkimet e homeristëve.
Sidoqoftë, nuk mund të thuhet se qenë fare të pafat. Ndërprerja, moslejimi
për të vazhduar më tej aventurë e tyre shkencore në trojet e hyjnëruara
dhe të namatisura, të të fshehtave elegjiakotragjike të eposit shqiptar,
tekembramja është hiçasgjë, një e keqe fare e vogël në krahasim me çka
iu ka ndodhur të tjerëve, të cilët njëlloj si Maks Roth dhe Vili Norton, janë
treguar të saktë, të paanshëm e objektivë në zbulimin dhe shpalljen e
së vërtetës shkencore mbi përparësinë e autoktonisë së shqiptarëve në
Ballkan. Kulturologu brilant, Milan Shuflai, e ka paguar me çmimin e jetës
së tij objektivitetin, kristalin shkencor në vlerësimet e shqiptarëve, të
kontributeve të tyre dhe të kulturës shqiptare në historinë ballkanike.
Edhe më gjerë. As Shtjefën Gjeçovin me të tjerë hulumtues të historisë,
arkeologjisë, etnologjisë, antropologjisë, folklorit, nuk i ka falur dora
vrastare e shovinizmit serb.
A janë proshqiptarë homeristët irlandezë? Natyrisht, nuk ka se si të
mos jenë dhe njëkohësisht nuk ka arsye përse ta fshehin këtë. ( f. 161):
“Vili buzëqeshi:
340

k r i t i k a
-Ndoshta do të thuash ç›është ky shpërthim pasioni proshqiptar pas
një bisede me...
-O, jo – tha Maksi – Ne të dy prej kohësh jemi bërë proshqiptarë. Pas
kësaj pune, që filluam ishte e pashmangshme’’.
Proshqiptarizmi i irlandezëve është i dyfishtë. Dhe kjo është logjike.
Pa paragjykime racore dhe etatiste. Ata janë proshqiptarë jo vetëm në
përcaktimin e përkatësisë autoriale të ciklit të kreshnikëve, por edhe në
të tjera këndvështrime:
(F. 160):
“Me lapsin e kuq, që mbante në dorë, Vili bëri një rreth sipër hartës,
pa e prekur atë.
-Po shikoj rrafshin e madh që fillon disa kilometra më tutje – tha ai –
Shiko sa thellë shtrihet përtej kufirit shqiptaro–jugosllav.
-A, po, Kosova – tha Maksi
-Edhe në këtë hartë ja me germa cirilike është shënuar ‘’Stara Serbija‘’.
Serbia e vjetër–tha Vili.
-Prapë teza e vjetër e propagandës serbe dhe asaj ruse se këtu ka
qenë zemra e kombit dhe e shtetit serb dhe se shqiptaret kanë ardhur më
vone‘’.
-Për fat të keq, ky mashtrim është përhapur kudo, -tha Maksi‘’. (F. 161)
- Ajo që më habit më tepër, s›është mashtrimi, por se si mund të
pranohet një mashtrim i tillë – tha Vili. Pak duhet të jesh i vëmendshëm që
ta kuptosh që e vërteta është krejt ndryshe, domethënë që shqiptarët kanë
qenë përherë aty, në Kosovë, dhe, se përkundrazi, janë serbët ata që kanë
ardhur’’.
Pikërisht në brendësinë e këtyre kolizioneve fokusohet optika hulumtuese
e irlandezëve.
341

342

k r i t i k a
Zija Çela (1946) u diplomua në Universitetin
e Tiranës për letërsi. Punoi si redaktor në revistën
letrare “Nëntori” dhe si kryeredaktor i
gazetës letrare “Drita”. U bë i njohur me triptikun
e romaneve Gjaku i dallëndyshes, Gjysma e
Xhokondës dhe Banketi i hijeve. Me herët kishte
botuar Një verë pa lamtumirë dhe Mali i tejdukshëm,
për të cilat është cilësuar si rebelim i autorit
ndaj metodës së socrealizmit. Është fitues
i çmimit “Penda e Argjendtë”, për romanin Las
Varrezas, si vepra më e mirë në prozë për vitin
2005. Ka botuar edhe romanet: Goja e botes, SOS,
një buzëqeshje, Për dashurinë flitet pas vdekjes
etj.
Zija ÇELA
SHKRIMTAR I AUTENTICITETIT SHPIRTËROR
Rreth katër romaneve të Mehmet Krajës: “Edhe të çmendurit fluturojnë”
(2004), “Im atë donte Adolfin” (2005), “Selvitë e Tivarit” (“2007) dhe
“Hotel Arbëria” (2010)
1.
Do të doja t’i bëja disa pyetje Mehmet Krajës për katër romanet e
ribotuara nga Onufri: “Edhe të çmendurit fluturojnë” (2004), “Im atë donte
Adolfin” (2005), “Selvitë e Tivarit” (“2007) dhe “Hotel Arbëria” (2010).
Do të doja ta pyesja, për shëmbull, si dreqin arrite t’i shkruaje vetëm në
gjashtë vjet katër romane të këtij niveli?!
Mirëpo i përmbahem mendimit të njohur, atij që thotë se vështrimi
kritik i një vepre nuk mund të arrihet duke u konsultuar me orakullin,
autorin e saj. E po ashtu, me gjithë diversitetin që sjellin leximet vetjake,
besoj se asnjë përfundim objektiv nuk mund të arrihet duke dalë jashtë
sferës që sugjeron vetë autoriteti i veprës dhe ku mrekullisht, e përsëris –
343

mrekullisht, gjallon pseudo-objektiviteti i shkrimtarit të fiksionit. Kraja është
i llahtarshëm në këtë objektivitet të gënjeshtërt. (Mund të thoja kopil.)
Gjasmues, iluziv, i pafytyrë dhe gjithsesi i pafajshëm si gjithë vëllazëria e
tij e përbotshme, ai mashtron pa pikën e drojës, sepse trillon në mënyrën
më të besueshme e më të shëndetshme, duke kaluar përmes asaj fijes së
hollë që ndan irealen me realen dhe, në një fqinjësi kaq të afruar, lexuesi
i gëlltit pa ujë edhe mëdyshjet që i lindin. Në sfondin e zhvillimeve bashkëkohore,
kjo është nga shprehjet më domethënëse të përgjegjësisë
krijuese për “mospërgjegjësinë” e trillit në letërsi.
E kështu, pa e pyetur autorin, po jap një përgjigje se çfarë shkrimtari
është Mehmet Kraja. E di se tek ne mjaft autorë e presin si mujsharë çastin
që krijimtarinë e tyre dikush ta cilësojë postmoderne, thua se postmodernizmi
është më shumë lavdi sesa kalendar. Thjesht, sipas meje, ndoshta
Kraja është një postrealist. Me një fjalë, shkrimtar i integruar plotësisht
në nivelin më të përparuar europian.
Nëse katër romanet do t’i përfytyroja si një kuartet me katër instrumente,
atëherë “Im atë donte Adolfin” do të ishte pianoja, “Edhe të çmendurit
fluturojnë” violinçeli, “Hotel Arbëria” fagoti dhe “Selvitë e Tivarit” violina.
Por sido që t’i renditësh dhe pavarësisht nga ndryshimi i partiturave, gjithë
së bashku luajnë muzikë dhome, ku nuk mungon balada për të gjallët, një
requiem për të vdekurit dhe një skerco për të gjallët e të vdekurit bashkë.
E këto rrinë me njëra-tjetrën, sepse në prozën e Krajës mbisundojnë
gjendjet paraverbale të personazheve, kryesisht trazimet e pazëshme me
sy hapur dhe jermet e ëndrrave me sy mbyllur. Janë gjendje që mund të
kenë qenë jashtë e janë bërë të brendshme, si dhe të brendshme që mëtojnë
të artikulohen për të dalë jashtë. Kjo dëshmi pohon se në krijimtarinë e
Mehmet Krajës, para se një zanat që mësohet, letërsia është autenticitet
shpirtëror. Dhe në intonimin estetik të këtij autenticiteti, si veçori autoriale
ka edhe ngjyra, edhe ndërthurje. Bie fjala dramatikja, tipari më spikatës
i shkrimtarit, bashkëjeton me humorin e buzagazit, por shfaqet edhe më
rëndshëm kur pikëllimi helmues tretet me sarkazmën përmbytëse.
2.
Çfarë i është dashur autorit, para se t’ia niste punës për secilin nga
romanet?
Disa troje të njohura, Prishtina, Shkodra, Tivari, Tirana etj. Fabula
dhe shumë personazhe të panjohura, çka i fantazon me lehtësi. Pastaj
344

k r i t i k a
ndonjë dokument historik, apokrif në të vërtetë, bllok a fletore me shënime
që dikush i paska mbajtur dikur, por që vetëm sa përmenden, pasi nuk
luajnë rolin e faktit. Çfarë tjetër më pas? Më pas asgjë, kaq i kanë mjaftuar. Si
prozator i racës, të gjitha të tjerat Kraja i ka vetë. Duke e pasur karburantin
përbrenda, ai është ndodhur i gatshëm për shkëndijat që i kanë rënë nga
jashtë. Dhe rezultati? Te mjeshtri nuk gjejmë pantallona të kuqe të qepura
me fill të bardhë, si shfajësim i ekstravagancës së artistit. Por as në duart e
artistit nuk shihen shenja të prangave prej despotizmit të mjeshtrit.
Mehmet Kraja, në radhë të parë, është prozator i leteralitetit të
dhuntishëm, atij të lindurit, genuin-it. Prandaj nuk është e rastit që, duke
pasur vetëmjaftueshmërinë e zhvillimit, ka ardhur duke e pasuruar romanin
shqiptar jo në statistikë, por atje ku sot është balli më cilësor i këtij
zhanri. Natyrisht, gjithkush përjeton rrethanat e veta, ndoshta edhe autori
u ndihmua nga rrethanat e jashtme. Por më tepër se kombinim rrethanash,
është rasti kur përparimi arrihet duke u shfaqur thekshëm fuqia
vetjake. Kraja i ka lexuar dhe i lexon në vijimësi prozatorët shqiptarë, por
në këto romane nuk ndihet hija e asnjë pararendësi. Prandaj është kaq
neto vlera që sjell në letërsinë tonë, çka e bën po aq të epërm edhe respektin
e autorit për individualitetet e tjera.
3.
Nëse do ta ndaja kuartetin duke i përafruar sipas meje tiparet, njëfarë
binjakëzimi do të ishte: “Im atë donte Adolfin” me “Selvitë e Tivarit”
si një koncert për piano e violinë; “Edhe të çmendurit fluturojnë” dhe “Hotel
Arbëria” si një koncert për violinçel dhe fagot. Binjakët e fundit kanë
shumë dhimbje, jo vetëm për dramat që sjellin, por edhe për thikat që
shqiptarët ia ngulin njëri-tjetrit. Ndërsa dy të parët, romane që i kam më
për zemër, krahas dhimbjes dhe ravgimeve njerëzore, kanë aq kapriçio të
narrativës, sa mbërrijnë edhe kulme.
Në këndvështrimin e ligjërimit të rrëfyesit dhe botës së brendshme
të personazhit, Lindita Tahiri i ka kushtuar një studim të mprehtë stilistik
romanit “Im atë donte Adolfin”. Ajo pohon se me mënyrën e paraqitjes së
realitetit historik, Kraja krijon metafiksionin historiografik, të cilin lexuesi
nuk e pranon me skepticizmin që do t’i ishte qasur historisë, sepse
domethënënia e rrëfimit nuk mbështetet në dokumentimin faktik të të
dhënave të imagjinuara, por në ndërlidhjen e këtyre të dhënave me lig-
345

jërimin e rrëfimit. (Libri “Monolugu”, fq. 133) Siç shihet, është një depërtim
në thelbin e specifikës së fiksionit të Mehmet Krajës. Po kujtoj kalimthi
se, kur ekzistojnë studime të qelizës letrare si ky që përmenda, një
autor ka shansin për ta njohur më gjakftohtë vetveten, pasi në procesin e
studimit ka ndodhur një transformim i çuditshëm, nënvetëdija e shkrimtarit
është bërë vetëdija e kritikut.
Por unë po ndalem te “Selvitë”. Në letërsi ka mjaft romane që i
bashkon një arketip: shkrimtari zbret në fëmijërinë e tij dhe, nga pozitat
naiviste të asaj moshe, rrëfen botën përreth. Mirëpo nën ndikimin e
një rezultati sundues, mjaft autorë përfundojnë pa dashje ose në letërsi
imituese, ose në letërsi bastarde si epigonë të pandreqshëm. Për nga
origjinaliteti i mbrojtur (i konservuar), befasimet artistike dhe kënaqësia
e leximit, “Selvitë e Tivarit” i vihet përkrah modelit më të fortë që kanë
dhënë në këtë rast letrat tona, “Kronikës në gur” të Kadaresë.
Tek “Adolfi” paragrafi i parë i rrëfimit nis me: “Im atë...”. Krijohet
kështu iluzioni i menjëhershëm se gjithçka që do të rrëfehet është reale,
përvojë fort mirë e njohur nga autori, pasi këtë e përcakton lidhja e gjakut,
plus të famshmet shënime (sic!) që na qenkan mbajtur dikur me hollësi.
Mirëpo çfarë ndodh letrarisht? Mbasi ka trilluar të atin (ngjarjet zhvillohen
në sfondin e Luftës së Dytë Botërore), autori trillon edhe të birin, pra
fëmijërinë e vet. Por fëmijërinë e dytë ama, sepse ai nuk do të ndalet, do
ta trillojë edhe tjetrën. Për nga kronologjia kohore, fëmijërinë e parë do
ta gjejmë te romani pasues “Selvitë e Tivarit”, me ngjarje që zhvillohen
shumë më herët, rreth vitit 1878. Dhe pak vëmendje për paradoksin tani,
sepse këtu kemi të bëjmë me një trill të pazakontë, kur për nga mosha
i biri çertifikohet më i madh se i ati. Nëse autori ka qenë dhjetë veç kur
bëhet pjesëmarrës në ato ngjarje, rezulton se librin (sipas shënimit në
fund: Prishtinë, janar-nëntor 2010) e ka shkruar kur ka qenë 123, ndërsa
sot, megjithëse i ditëlindjes 1952, shkrimtarit i bie të jetë 136 vjeç. (!)
Çudia është se, sado tepër fantaste dhe e guximshme kjo lojë trefish e fshehtë
me kohën, letrarisht mbetet prapëseprapë e pranueshme.
Rrëfyesit i kanë thyer prej së hershmi rregullat e kohës duke informuar
në distancë, madje duke ditur edhe çfarë ka ndodhur para lindjes së
tyre. Por zakonisht kjo bëhet duke e respektuar honin ndarës nëpërmjet
neutralitetit të vetes së tretë. Kurse te “Selvitë” lexojmë: “Edhe tani, kur
e sjell në përfytyrim pamjen e atij vendi, më duket sikur sjell në kujtesë
346

k r i t i k a
një gravurë të vjetër... Nuk është se kjo pamje vetëm tani më duket e tillë.
Gjatë atyre ditëve të largëta dilnim shpesh mbi muret e kalasë dhe nuk
bënim asgjë, ngjiteshim mbi kullën e princit...” (Fq. 112) Shihni si guxon
autori të rrëfejë në vetën e parë, si e kalon vështirësinë e saj dhe çfarë
rrengu na ngre “qafiri”, duke aktivizuar njëherazi kohën e ngjarjes, kohën
kur shkruan dhe atë relativen kur do të na drejtohet ne, si përputhje me
kohën e leximit.
Veçse kjo lojë nuk do të mund të mbahej gjatë më këmbë, nëse nuk do
të harmonizohej në mënyrë simultane gjatë tërë romanit me mjete të tjera
të stilistikës, duke treguar të njëjtin guxim dhe të njëjtën mjeshtëri unifikuese.
Asnjë mbret në faqe të dheut, me gjithë fuqinë që i pati dhënë froni,
nuk mundet që prej një distance kohore një shekull e gjysmë ta shohë veten
në mënyrë aktive në kalanë e tij, si lëviz, çfarë sheh e çfarë përjeton. Por
shkrimtari edhe të pamundurën e bën të mundur, duke dëshmuar se çfarë
fuqie krijuese kanë princat e letrave në mbretërinë e përjetshme të artit.
4.
Për nga kompozicioni romanet e Krajës kanë disi formën e shtjellës.
Është kapur më parë një nukël potencial, diçka si syri i ciklonit, pastaj ka
filluar përhapja e rrathëve duke e rritur diametrin. Këto rrathë herë priten
kushtëzueshëm njëri me tjetrin, herë vetëm takohen nëpër lakore ose
ruajnë pavarësi, por gjithë së bashku harmonizohen në një mozaik. Tek
“Im atë donte Adolfin” këtë rol e luan babai, tek “Edhe të çmendurit fluturojnë”
– Kukumi, te “Hotel Arbëria” – Skënder Berisha. Ndërsa te “Selvitë”
fugën fillestare e nis kurva profesioniste Zuke Kalimani, për të përfshirë
pastaj në shtjellë tërë Tivarin e përtej Tivarit, ushtrinë e Dovletit, atë të
Krajlit të Cetinjës dhe flotën angleze të Stjuartit të çalë. Por çfarë tabloje
e paharrueshme krijohet, çfarë personazhesh të larmishme gëlojnë. Ato
jo vetëm e pasurojnë njëri-tjetrin, por kontrastet theksojnë edhe profilet
brenda veprës: Samiu dhe Sani Kanduri, Ilham Shaqir Suma, Cuf Idrizi, Beqir
Demi, Shuaib Damoni, Jehud Doraci, Xhemilja e Habib Katanës, Ymer
Efendia, gjakoni Dedë Zarishti, Padër Shtjefni, Nikë Pjetër Jungu, Lami i
Kasëm Demirit, Johan fon Bergmani, Nel Gjeshku me mushkën e tij, boshnjakja
e Hetem Hoxhës, Lami i Kasë Demirit, Selim Çerkezi, Sebernazja
e Beqir Demit dhe deri te gjashtë burrat e Tivarit, Kabili e Rahili, Sabiti e
Hamiti, Aliu e Veliu, që hyjnë në bisedime për kufijtë me ushtritë e huaja.
347

Dhe ndonëse me këta gjashtë burra veprës po i afrohet fundi, krerët 34-
36 vazhdojnë të ngrihen, ato kthehen në dramë për nga tensioni, në grotesk
universal për nga përmbajtja dhe në poemë për nga stili.
Në kuptimin e mirëfilltë, te “Selvitë” nuk ka ndonjë temë që mund
të formulohet, gati-gati as subjekt që mund të tregohet në mënyrë lineare.
Veçse nuk ka aty situata ku të ndihet shtërzimi i kërkimit, por burime të bollshme
ku imagjinata buis vetvetishëm. Autori është ndodhur mu në amën e
lëndës së pastër letrare (les lettres pures), çka i ka dhënë krejt romanit atë
që quhet frymë, dhe pikërisht fryma ka qenë përcaktuese në kahjen e kësaj
letërsie luminishente. Në këtë roman, bashkë me “Im atë donte Adolfin”,
Kraja ngrihet në nivelin e asaj krijimtarie ku realja s’i përket aq realitetit,
sesa fantazmagorisë së tij. Me një fjalë, çfarë ka në përditshmërinë e vdekshme
të një kohe mund të mos gjendet në vepër, por gjendet aty çfarë përfaqëson
shpirtin e pavdekshëm të kohës. Duket sikur autori i ka fshirë nga mendja
romanet e tjera që ka shkruar, për t’i krijuar vetvetes një kondensim të ri,
por edhe shenjën më konkurruese për vazhdimësinë e tij në të ardhshmen.
5.
Në pasurinë, lirinë dhe elegancën e përdorimit, Kraja është një nga
kampionët e gjuhës letrare. Në të gjithë historinë e letrave tona, prej fillimit
e deri më sot, haset rrallë ndonjë shkrimtar që ekspresionizmin e
mjedisit dhe natyrës ta ketë në nivelin e këtij autori. Ai nuk e ka për gjë të
trashëgojë nga romantikët (që sot shumëkush i shpall krejtësisht anakronikë)
afeksionin për gjithësinë, për qiellin e horizontet e tij, për diellin,
hënën, yjet, etj. dhe t’i risjellë në modernitet me shijen e kohës. Kur skenat
i kanë të pranishme këta trupa qiellorë, në tekst farfurin drita. Sapo
shtrihen hijet, përshkrimi bëhet therës.
Edhe pse nga njëri roman te tjetri shkrimtari sikur e ka hangër disi
natyrën, çdo rimarrje sjell ca rrëqethje dhe ca ndjesi që mbesin flu. Kjo
flu, kjo mjegull aq e shpeshtë në romanet e tij, nuk është thjesht lagështira
e motit. Por kryesisht nebuloza prej së cilës është krijuar universi i katër
romaneve, një tis vibrues që as e ka lënë autorin të shohë gjithçka qartë
qysh prej fillimit, siç shohin skematikët, as të ecë qorrazi jashtë hullive të
veprave, siç ecin profanët. Ndoshta s’është e rastit që edhe leximi i Krajës
të lë njëfarë mjegulle në kokë. Ajo nis të zhdavaritet pasi mbaron libri,
sepse pikërisht atëherë, i persekutuar nga dilemat e aktualitetit, qytetari i
348

k r i t i k a
sotëm çon gishtin në tëmth dhe, siç ka shtruar vargan pyetjesh autori, nis
të pyesë edhe vetë: A thua kështu gjithmonë paska qenë jeta, e lakmueshme,
ndjellëse, e brishtë, absurde, marramendëse, sureale dhe shpesh
idiote njëkohësisht?!
6.
Nuk mund të thuhet se vetë thelbi i artit ka ndryshuar shumë përgjatë
historisë. Ka substanca që sikur ngrijnë, sepse për paprekshmërinë
e tyre koha i trajton disi në mënyrë frigoriferike. E tillë është letërsia e antikitetit,
e cila edhe pas shumë shekujsh ka mbetur sa klasike, aq moderne
njëkohësisht. Çfarë ka ndryshuar më tepër ndoshta është tipografia dhe
leximi i letërsisë. S’jam kundër, le ta respektojmë sovranitetin dhe lirinë e
lexuesit në këtë epokë të multikulturalizmit. Por nëse kultura është bërë
konsum, fenomen që ka prirje vërshuese, atëherë pjesës më të denjë të
letërsisë i duhet të bëjë rezistencë për të qëndruar në kulturën e fisme,
kulturën e lartë siç thuhet sot.
Këto romane të Krajës i kundërvihen konfuzionit kulturor dhe ushqejnë
mendim, ndjeshmëri e spiritualitet te lexuesi. Por pa i varur shpresat
te çdo lloj lexuesi, pasi rrenat populiste kanë filluar të na dalin për
hundësh. Letërsia e Krajës, duke i kthyer shpinën mediokritetit, letërsisë
së shurupit dhe të mediatizimit stinor, bëhet më e pëlqyeshme vetëm për
ata që ngrihen në nivelin e saj.
Ka njerëz të letrave të tjera që shkruajnë edhe romane, pa qenë romancierë
të mirëfilltë. Por ka edhe romanancierë safi që, kur ua do puna,
nuk u lënë kurrgjë mangut njerëzve të atyre letrave. I tillë është Mehmet
Kraja. Shkrimtar plot kërkime, vëzhgime inteligjente dhe qortime të hidhura
përballë ndërgjegjes kombëtare. Eseist në letërsi. Analist në politikë.
I flaktë në publicistikë. Ai është vërtet mizor dhe i pamëshirshëm nganjëherë.
Por i pamëshirshëm sidomos ndaj vetes, sepse marazi kundër
konformizmit dhe nervi i mospajtimit me padrejtësitë s’e lejojnë të përdorë
për gojën shtupën e heshtjes.
Sidoqoftë, nga jeta plot travaja e shkrimtarëve mbeten librat më të
mirë. E kam thënë, këto janë diamantet që lënë pas vdekjes, por që në të
gjallë na janë dhuruar modestisht. Dhe të mendosh pastaj se çfarë heq
edhe vetë toka, ama e tyre, për t’i krijuar. I krijon aq thellë, sa prej kufijve
të zjarrit nganjëherë i nxjerr në sipërfaqe bashkë me llavën e vullkaneve.
349

350

k r i t i k a
Xhavit Aliçkaj (1947-2013) Fakultetin e Fi lo logji
së, dega Gjuhë e Letërsi shqipe e kreu në Univer
sitetin e Prishtinës. Po këtu ndoqi dhe kreu
stu dimet pasuniversitare, ku magjistroi me temën
Aspekti ideoestetik i lirikës sonë popullore-shoqërore
deri në vitin 1941. Ndërkaq temën e doktoratës
Lahuta e Malcis e Gjergj Fishtës e mbrojti në vitin
2000 në Universitetin e Prishtinës.
Nga viti 1972 e deri në vitin 1997 Xhavit Aliçkaj punoi
si profesor i gjuhës dhe letërsisë shqipe. Në vitin
1996, u zgjodh profesori më i mirë i shkollave të
me sme në Republikën e Kosovës. Ishte profesor në
Universitetin e Prishtinës, përkatësisht në Fakultetin
e Shkencave Aplikative të Biznesit në Pejë. Disa nga
librat dhe tekstet akademike dhe shkencore janë:
La huta e Malcis, 2000, Estetika e shkrimit, 2009,
Shkrimi akademik, 2010, Estetika e Fishtës, 2013.
Prof. Dr. Xhavit Aliçkaj, po ashtu kishte disa dhjetra
punime të botuara në revistat kërkimore-shkencore
si: Jeta e Re, Fjala, Përparimi, Emiprikus etj.
Xhavit ALIÇKAJ
VLERAT ESTETIKE TE “LAHUTËS SË MALCIS”
Për fat të mirë, kanë ndryshuar kohërat. Janë bërë kthesa të mëdha
edhe në jetën kulturore e sidomos letrare. Të gjithë ata që dikur u dënuan,
u ekzekutuan dhe u përjashtuan nga letërsia i janë kthyer djepit të kulturës
kombëtare letrare. Janë me dhjetëra emra të shkrimtarëve të njohur,
të cilëve dikur nuk kemi guxuar tua përmendim emrat, t’ua lexojmë
a studiojmë veprat. Njëri ndër ta- ndoshta ndër më të mëdhenjtë - ishte
edhe Gjergj Fishta, ose siç e quante Ernest Koliqi “Këngëtar qi ndigjoi të
rrahmet e zemrës së Shqipnis”.
Kur flasim për Fishtën, mendja na vete menjëherë te vepra e tij madhore
“Lahuta e Malcis”. Ndonëse janë bërë studime nga më të ndryshmet
për veprën e tij nga emra të njohur, që e nderojnë shkencën e letërsisë,
ndonëse edhe autori i këtyre rreshtave ka bërë një studim monografik
351

(shih “L. e Malcis e Gj.Fishtës”), mendojmë se nuk është thënë e tëra. Mendojmë
se kjo vepër gjithnjë të nxitë për të thënë diçka të re, sepse krijon
ndjenja të veçanta estetike. Ernest Koliqi, me rastin e rileximit të saj, do të
shkruajë: “ Nji shije të re, nji amsim të papritun ndjeva n’at lexim: e, pra,
ato vargje i njifshe e i stërnjifshe. Por tashti ato më dhurojshin ndijime nji
lloji tjetër”. (26,27)
Dhe i rikthehemi “Lahutës së Malcis” duke krijuar ndjesi dhe ndjenja
të tjera estetike. Për t’i çelur portat e artit letrar dhe vlerat estetike,
duhet hapur perdja e E. Koliqit që na e nxjerr përpara bukurinë dhe
madhështinë e veprës: “Ndëgjoje hapin kumbues t’Oso Kukës kah i bjen
pash e në pash Pazarit të Shkodrës, ndigjoji troket e dhënve e të dhive
të Marash Ucit e të bijve të Colit që kullosin nëpër bjeshkë,vënja veshin
ligjirimit të flatruem t’Abdyl Frashërit në Kuvend të Lidhjes së Pezrendit
edhe vajit t’Orëve e të zanave mbi trupin e pashpirt të Tringës së vrame
prej anmikut, lëshoju në rrëmbim të vargjeve tingullore edhe Shqipnija,
me male e me fusha, me pyje e prroje ka për të hy mbrendë në dhomë prej
dritareve të hapuna”. (26,61)
Bashkëkohësit e Fishtës thonë se përshkrimet estetike e madhështore
në veprën “Lahuta e Malcis” përkonin me bukurinë e madhështinë e
tij si person fizik. Bashkëkohësit dhe njohësit e tij, e përshkruajnë me ngjyra
të veçanta personalitetin fizik të Fishtës. Madje kjo ka bërë që vepra
e tij letrare t’i kapërcejë të gjitha pengesat e mëdha politike dhe të ruhet
ndër gjenerata deri në ditët tona. Bukuria e tij fizike e shpirtërore kanë
ndikuar në atë letrare që me po atë shije është ruajtur nëpër gjenerata
duke i mundur pengesat e mëdha politike. Pal Dukagjini në veprën e tij
“Gjergj Fishta – jeta dhe veprat” i bën një përshkrim të rrallë në kapitullin
“Fizionomia e Fishtës”: “Qafën, gjoksin e shpatullat Atë Gjergji i kishte si
Ilirët e vjetër, posi nipat e tyre tipikë të Maleve tona të Veriut. Kur rrinte
në këmbë dukej si shtyllë bajraku a si pirg fortese; kur ulej në karrigë, të
çonte mallin e patricëve romakë ndejun në Kurie”. (26,171)
Patër Anton Harapi, bashkëmendimtar, bashkëkohës i Fishtës,
shkrimtar e urtak, e quan Fishtën njeri me shpirt esteti. Ai, duke i peshuar
mirë vlerat e veprës së tij e në veçanti vlerat e “Lahutës së Malcis”,
shkruan: “Ai mori prej popullit gjithshka gjet të hijshëm, të madhnueshëm
e të fuqishëm, e porsi një piktor i zoti, e shndrroj në shpirtin e vet, tue
riprodukue në mënyrë, e cila asht vetëm e tija, prandej origjinale”. (15,49)
352

k r i t i k a
Patër Leon Kabashi: “Lahuta asht nji pinotekë e artit kombëtar, ku
Poeti pikturon gjallë tipat, personazhet, skenarët e kostumet”. (15,55)
“Lahuta e Malcis” lirisht mund të konsiderohet si një përmendore
estetike, ku vlerat e dukuritë estetike shkrihen shumë natyrshëm, sa që
me të nuk mund të maten veprat e tjera të kohës, ndoshta as të shekullit!
Sali Bashota: Vepra “Lahuta e Malcis” e degëzon qëndresën shqiptare
në rrjedhën e përcaktuar kohore e historike. Këngëtimi i saj, mbase
mund të bëhet himn i atdhetarisë së kulluar, shkallë siperiore e vetëdijes
kombëtare, kult i heroizmit shqiptar”. (3,34)
Fishta një kohë të gjatë kishte hamendësuar për ta shkruar “Lahutën
e Malcis”, po ashtu gjatë kishte hamendësuar për formën dhe përmbajtjen
e saj, si do të dukej dhe si do t’ia përshtaste shijes së lexuesve. Në fillim ai
shkroi ndonjë këngë për ta parë sesi do të bëhej receptimi i tyre. Madje,
ai edhe u fsheh pas tyre duke i quajtur këngë popullore. Kështu këngë pas
kënge duke mbajtur nën mbikëqyrjen artistike lidhjen dhe harmoninë e
tyre, më në fund e shkroi, hiç më shpejt se për 30 vjet!
Prandaj “Lahuta e Malcis” doli një vepër e përkryer, mbi shoqet, e shkruar
me shije të veçantë, me mjeshtëri të veçantë dhe e begatuar me vlerat më të
larta ideore dhe estetike, gjë që është parim qenësor krijues i çdo shkrimtari.
Përkitazi me këtë çështje esteti ynë më i njohur Alfred Uçi shkruan: “Çdo artist
përpiqet që temën ta trajtojë në mënyrë estetike, ta vlerësojë estetikisht dhe
në përputhje me idealet e tij social-estetike, në prizmin e kategorive estetike
të së bukurës, të së shëmtuarës, të së madhërishmes ose të së ultës, tragjikes
ose komikes. Kjo gjë tregon se në veprat artistike duhet të ketë vlera jo vetëm
forma, por edhe përmbajtja e veprës, d.m.th. duhet që tema të jetë konceptuar
sipas ligjeve të së bukurës” (36,176)
Pa dyshim që “Lahuta e Malcis” i ka të mishëruara harmonishëm
këto vlera estetike, sepse ai vetë mbështetet në ato vlera: në estetikën e
veprave klasike e moderne të kohës, në estetikën e folklorit, po edhe në
vlerat estetike të mitologjisë.
Për këtë arsye “Lahuta e Malcis” është ndër veprat e rralla që të
zgjon ndjenja kënaqësie sa herë që e lexon; ndjenja të tilla të zgjon çdo
këngë e saj veç e veç dhe secila të krijon një forcë të re dhe vullnet për
jetë, një shpresë që nuk shuhet dhe dashuri të pashtershme për atdheun
dhe kombin shqiptar.
353

Estetika e Fishtës, që gjeti shprehjen më të mirë në veprën “Lahuta
e Malcis”, ka mbështetje të thellë në psikologjinë e popullit, në shpirtin e
tij, në ndjenjat dhe përjetimet e tij nëpër ato thyerje të rrepta historike.
Gjithashtu ka mbështetje në etnicitetin e popullit ku shfaqen doket e
zakonet, trimëria e urtësia, dashuria e urrejtja.
Fishta, duke u marrë edhe vetë me çështje estetike, me koncepte
estetike, u përpoq që jetën dhe të gjitha ngjarjet e përfshira në “Lahutën
e Malcis”, t’i shijonte me masa estetike, prandaj, në mbështetje të këtij
parimi, në veprën e tij futi çdo gjë që ishte fisnike, e bukur dhe e lartë.
“Lahuta e Malcis”, me gjithë ato pamje të tmerrshme, me luftëra të
përgjakshme, me vrasje, vuajtje e dhembje, ka diçka në brendinë e saj që
ta nxehë gjakun, që të bën të mos i ndahesh, të bën të të zgjohen lloj-lloj
ndjenjash, po gjithnjë kënaqësie, që na bëjnë t’i shijojmë në mënyrë të
veçantë.
Këngët e “Lahutës së Malcis” mund të lexohen sipas dëshirës,
d.m.th. mund të fillosh nga cilado këngë, sepse, sa i përket ndërtimit të saj
artistik, paraqesin një tërësi organike, sepse ato i lidh “peni i Ariadnës”.
“Lahuta e Malcis” është Lahutë vetëm si tërësi. (Sipas legjendës peni i
Ariadnës e nxori Tezeun nga labirinthi).
Por sa u përket çështjeve estetike të formës e të përmbajtjes, estetit
të nderuar Tefik. Çaushi i thyhet qerrja te Fishta: “Në elementet e formës,
poezia e Fishtës kishte mjaft tipare të letërsisë orale popullore dhe e
krijonte lehtë përshtypjen e një krijimi “kombëtar” shqiptar. Porse në
përmbajtjen e saj ajo ishte antishqiptare, antikombëtare dhe reaksionare,
për arsyet që dihen” (7,47)
Ky mendim për kohën ishte i arsyeshëm dhe i pranueshëm dhe ato
thonjëza te fjala “kombëtar” dhe te shprehja “për aryet që dihen”, janë
thënë pa dëshirën e autorit. Tefik Çaushi, një njohës i mirë i estetikës, e
di se nuk është ashtu, se pikërisht përmbajtja dhe forma e “Lahutës së
Malcis” janë krejtësisht kombëtare. Aty gjejmë shpirtin luftarak të popullit
tonë, që është karakteristikë e epeve nacionale, siç do të thoshte Hegeli.
* * *
Ndonëse i formuar si letrar dhe i afirmuar si i tillë me shumë vepra
zhanresh të ndryshme, Fishta dha kontributin e vet edhe në çështje të
rëndësishme gjuhësore duke filluar nga Kongresi i Manastirit dhe Komisia
354

k r i t i k a
letrare e Shkodrës e tutje, gjithnjë me qëllim të bashkimit të alfabeteve
dhe të dialekteve për të përfunduar me një alfabet të përbashkët dhe me
një gjuhë standarde për të gjithë shqiptarët.
Pikërisht kur e ka fjalën për formimin e një gjuhe standarde ai bie
ndesh me shkrimtarët që i përdorin të dy dialektet e shqipes pa ndonjë
kriter të caktuar edhe pa mbështetje bazike në to, duke krijuar një gjuhë që
vështirë kuptohet. Më tutje shkruan : “Ajo s’asht gjuhë: ajo asht si mushku,
qi s’asht kal as gomar. Për me u ba gjuhë letrare nuk asht nevoja me krijue
një gjuhë t’re: lypet vetëm m’e njfotë gjuhën e me i diejt rregullat e saja
mirë, e masandej me i rreshtue fjalët në shkrim me mjeshtri, e atëherë,
koha e dija estetike kanë me gjykue secilli djalekt do zgjedhë për gjuhë
letrare në Shqypni (…). (12,97)
Nga kjo mund të nxjerrim një të dhënë se Fishta, me gjithë
vokacionin e shkrimtarit, u interesua edhe për çështje gjuhësore dhe për
formimin e një gjuhe të përbashkët për të gjithë shqiptarët, pa i dhënë
krah vetes as shkrimtarëve të tjerë të njohur shkodranë që kërkonin
që shkodranishtja të merrej si bazë e gjuhës standarde; pa e tumirë
as mendimin e Lambertzit, i cili, i mahnitur me shkrimet e Fishtës dhe
begatinë gjuhësore të tyre, propozoi që pikërisht shkodranishtja të ishte
baza e gjuhës standarde.
Pavarësisht nga kjo e dhënë, në atë tekst të Fishtës nxjerrim dy
përfundime me peshë kombëtare e estetike. Fishta ishte për një gjuhë
standarde që do të tingëllonte bukur dhe do të shkruhej me mjeshtëri.
Në mbështetje të këtij mendimi Fishta në Estetikën e tij shkruan një
kapitull me titull “Estetika e gjuhës” ku gjuhën e sheh si “shej i kombsis”,
pastaj do të flasë për gjuhën kombëtare, gjuhën letrare të shtetit dhe
rrezikun e “djerrjes së gjuhës”.
Një meritë e veçantë e Fishtës është gjuha e veprave të tij, me theks
të veçantë e “Lahutës së Malcis”.
Mendojmë se edhe studimet e bëra për gjuhën e veprës së Fishtës
sidomos studimet për gjuhën e veprës “Lahuta e Malcis”, së cilës bukuria
e gjuhës, pra estetika e saj, i jep një gjallëri te veçantë veprës, janë pjesë e
vlerave letrare të veprës së tij.
Fishta i ka kushtuar kujdes të madh gjuhës letrare, artit të gjuhës,
duke i dhënë përmasa estetike. Prandaj nuk është ndonjë befasi pse ai
bëri tridhjetë vjet për ta shkruar “Lahutën e Malcis”, madje, siç dëshmojnë
355

shkrimet për të, ai kishte ndërmend që edhe një herë ta përpunonte. Ai
jo vetëm që mori fjalë e shprehje nga gurra e popullit, aq e begatshme,
por mori edhe modele shkrimi - pra përvetësoi artin e të shkruarit - nga
dijetarët më të njohur të antikës, po edhe nga ata të kohës së tij. Këtë e
pohon ai vetë në vargjet e poezisë “Nji lule vjeshtet”:
Un, lodhë mbi letra t’dijshëmvet t’kahmotit
Mbas t’cillvet fjalën rri tue lmue shqyptare.
Fishta ka dashuri të madhe për gjuhën shqipe, së cilës i jep përmasa
të mbinatyrshme, përmasa hyjnore duke e quajtur “Kjo e mashkulla gjuhë
hyjnish”.
Se është kështu, na bën krah një mendim i zgjedhur i studiuesit të
çmuar, Karl Gurakuqi, i cili shkruan: “Gjuha jonë në gojën e tij asht gjuhë
Perëndije, e ambël, e rrjedhshme – si kanga e bylbylit, si uji i kulluet i
burimit, si gazi i foshnjes qi nuk din dredhi, por edhe e egër, e fortë në
gjasim të fenomeneve natyrore”. (Jeta e Re, 3/96, f.451)
Duke e lexuar “Lahutën e Malcis” kuptojmë sa është i begatshëm
leksiku i gjuhës shqipe, sa është i gjerë leksiku i vetë Fishtës dhe çfarë
mundësie kuptimore e estetike ka fjala shqipe, si bëhet muzikaliteti dhe
harmonia e saj në vargje dhe me çfarë mjeshtërie i ka përdorur autori.
“Lahuta e Malcis” na ofron begatinë më të madhe artistike,
shprehimore e estetike të fjalës shqipe, mbështetur në semantikën
stilistike, në fjalën e urtë dhe frazeologjizmat letrarë, me begati leksikore,
sa të krahasohet me emrat e njohur të letërsisë botërore, siç janë Shekspiri
dhe Pushkini, që përdorën deri në 20000 fjalë e shprehje.
Alfred Uçi duke folur për estetikën e gjuhës në “Lahutën e Malcis”
shkruan: “Fishta përdor shprehje, leksik, fjalë të gjuhës popullore,
duke u veshur një ngarkesë të mirëfilltë estetike dhe duke i zgjedhur
kështu mundësitë e letërsisë së kultivuar për ta përvetësuar estetikisht
realitetin”. (40, 43)
Në këtë pjesë të punimit do të nxjerrim në pah, përmes vargjesh të
ndryshme, fjalë të ndryshme, fjalë të urta, frazeologjizma e formulësime
të ndryshme që e begatojnë stilin dhe gjuhën e tij. Këto frazeologjizma, që
shpeshherë janë marrë nga gurra e popullit, ose janë mbështetur në të, u
japin vargjeve një kuptim të ri, të bukur dhe e fuqizojnë estetikisht tërë
veprën. Prandaj të flasësh për vlerat estetike të “Lahutës së Malcis” e të mos
merret në shqyrtim edhe estetika e gjuhës, konsiderojmë se punimi nuk do
356

k r i t i k a
të ishte i plotë dhe se do t’i mbeteshim borxh Fishtës dhe gjuhës së tij.
Ardian Marashi, një studiues i respektuar, duke folur për gjuhën
artistike të Fishtës, sjell vargje nga “Lahuta e Malcis” duke nxjerrë magjinë
e tyre si një bashkëpëlqim i së bukurës me të madhërishmen, pavarësisht
nga përmbajtja elegjiake, në ndonjë rast që i bën krah tragjikës:
Kjani, kjani,oj Zana, kjani,
M’ato maje, ku ju hani,
M’ato kroje, ku ju pini,
M’ato hije, ku ju rrini,
M’ato valle, ku vallëzoni,
Kjani e lot’ t’mos i pushoni (K.V)
Ndërkaq fuqinë e fjalës homerike e gjen tek vargjet ku përshkruhet
akti trimëror i Oso Kukës, i cili, i rrethuar nga armiqtë, e hedh në erë kullën
e barotit. Kur i lexojmë ato vargje para nesh hapet një panoramë trimërie
sa që na bëhet sikur çdo gjë po ndodh para nesh. Lexuesi njëkohësisht
krijon ndjenja kënaqësie dhe trimërie, edhe pse aty bëhet vdekja:
Aman, falë, i kjofshim Zotit,
Kur ka dhanun zjarrë barotit,
Se ç’a dridhë Vranina e shkretë!
Se ç’a hjedhë kulla përpjetë!
Se edhe L’qeni ç’ka gjimue,
M’kala t’Shkodrës tue ushtue (K.V)
Prandaj rreth kësaj madhështie krijuese, kësaj bukurie e fuqie gjuhe,
A. Marashi jep edhe këtë mendim të pëlqyeshëm: “E paskan krahasuar
Fishtën me Orfeun: e saktë, sepse fjala e Fishtës këndon. E paskan krahasuar
me Homerin: e drejtë, sepse fjala e Fishtës buçet. E paskan krahasuar me
Tristeun: e vërtetë, sepse fjala e Fishtës vret”. (HD, f.212)
Po, siç cekëm më lart, “Lahuta e Malcis” është zbukuruar dhe
madhështuar me përdorimin e fjalëve të urta dhe frazeologjizma letrare të
cilat kanë ngarkesë semantike e stilistike, ku fjala në varg e vargu në tërësi
merr ngjyrim emocional dhe kuptim të ri, duke u zhveshur nga kuptimet
e para të tyre dhe duke shtuar vlerën estetike të tyre. Bie fjala, kur Knjaz
Nikolla e konsideron si punë të lehtë pushtimin e tokave shqiptare,
sidomos pas premtimeve të Kongresit të Berlinit, pasojnë vargjet:
Mos i nguc grenzat me krande
Perse nguc të zezën t’ande. (VIII)
357

Vargjet e sipërpërmendura nuk kanë të bëjnë me kuptimin e parë
të fjalëve, se s’është fjala për grenza as krande, por janë përdorur me një
shtresim tjetër kuptimor që ka të bëjë me rrezikun që mund ta gjejë po
qe se i ngacmon shqiptarët dhe e “nguc të zezën t’ande”, do të thotë do
të pësosh keq, do të të gjejë e zeza. Një analogji e ndërtuar në formën e
frazeologjizmave.
Edhe në vargjet të cilat flasin për Knjaz Nikollën, i cili e përgatit
Vulo Serdarin për të bërë krime në tokat shqiptare, Fishta përdor njësitë
frazeologjike në formë lavdërimi:
Hajt, oh qe! Knjazi i ka thanë:
Se s’po gjen cubi me ngranë:
Se s’po gjen skyferi mish,
Se t’i e nxjerr koren dyfish! (K.I)
Vargjet flasin për një luftëtar cub, që, kudo që shkon, vret e plaçkit
dhe që nuk kthehet duarthatë. Në dyluftimin mes Kerni Gilës e Jovanit, që
ishte trimëror e burrëror, Oso Kuka u hyn ndërmjet dhe i drejtohet trimit
malazez:
Pra ti cubi i Malit t’Zi
Prehi kambët e dredho n’shpi. (K.III)
që ka kuptimin “ec sa më shpejt e shko në shtëpi, sa nuk të ka gjetur
ndonjë e keqe tjetër”.
Te kënga - VI kemi vargjet shumë domethënëse:
Se Shqyptarët do t’bijn në nji fjalë
Zot Atdheut kta per t’i dalë. (VI)
Këso frazeologjizmash me ngjyrime emocionale kemi në shumë
këngë, si:
Dorë i dhanka Knjaz Nikollës (IX), pra e përkrahka atë, “Se mall
jetën kush s’po e ban” (XVIII), pra askush nuk frikësohet dhe askujt nuk i
dhimbset jeta; “T’cillit mbrapa s’i merr themra (XVIII), pra trimi që nuk di
ç’është frika, as që kishte ndërmend të ikën.
Në këngën XV kur thyhet ushtria e Mark Milanit, knjaz Nikolla e nxit
më tutje dhe i jep zemër duke i thënë:
Veç se fjalë e la dikush,
Qi me ‘i’s’jellme s’pritet lisi. (XV),
pra me një humbje nuk bën të dëshpërohesh se do të ndodhin edhe
të tjera beteja.
358

k r i t i k a
Në “Lahutën e Malcis” ka aq shumë njësi frazeologjike, sa mund të
bëhet një studim i veçantë rreth tyre, ose të hartohet një fjalor i mesëm
me to. Më në fund, duke e përfshirë edhe estetikën e gjuhës në kategorinë
e së bukurës estetike, mund të përfundojmë se Fishta tërë veprën e vet
e ka veshur me petkun e së bukurës, të cilën na e thotë vetë heroi i tij i
ardhshëm, Marash Uci.
Fishta e kishte njohur mirë Marash Ucin dhe kishte ndenjur gjatë
me të, madje kur e kishin pyetur nëse ishin të vërteta ato që kishte shkruar
Fishta për të dhe për shokët e tij në këngën “Te ura e Rzhanicës”, u ishte
përgjigjur: “Të gjitha janë të vërteta, edhe pse pak të zbukurueme”. (HD,
f.77)
Pikërisht kjo shtresa mbiemrore “pak të zbukurueme” është shtresa
poetike, petku estetik që Fishta na e kishte pasur si parim krijues.
Lazër Shantoja për gjuhën e Fishtës thotë: “Gjuha e juej, fjalet, frazat,
periudhat janë erë e tokës së Shqipnis, janë ngjyrë e diellit të saj, lule të
livadheve t’atmes, janë gurgullima e lumenjve e fërshëllima e pyjeve të saja,
trajta e maleve e e kodrinave të vendit. Aty lëviz ritmi i gjakut shqiptar”.
(III, 3, 96)
359

360

k r i t i k a
Agron Y. GASHI (1977) ka kryer studimet në Degën
e Letërsisë Shqipe, në Fakultetin e Filologjisë
dhe ato në Shkencat Politike në Fakultetin e Filozofisë,
në Universitetin e Prishtinës. Është doktorant
i letërsisë shqipe, njëkohësisht punon si
mësimdhënës në kolegjin Mileniumi i Tretë dhe
në Universitetin e Prishtinës. Ka botuar librat
studimorë: AUTOPOETIKA-Modelet narrative autobiografike
2009, MIZANTEKSTI - Poetika, sisteme,
autorë (2012) dhe romanin TALIANKA-Intermexo
nga jeta e një heroi (2012).
Është kryeredaktor i revistës JETA E RE.
Agron Y. GASHI
PASHKO VASA: AUTOBIOGRAFIA DHE IDEOGRAFIA
Formulimi autobiografia dhe ideografia ka për qëllim që ta shohë
këtë autor në dy rrafshe, të cilin e bëjnë një tërësi të plotë, për të nxjerrë
teza nëpër autobiografema dhe ideografema, që shtrihen në veprat: Burgimi
im, Shqypnija dhe Shyptart dhe E vërteta për Shqipërinë dhe shqiptarët.
Natyrisht, ne nuk mund t’i ikim formulimit të tij të famshëm, e cila i vë
bazat e identitetin kulturor e nacional të shqiptarëve: Feja e shqiptarit,
shqiptaria, por këtë formulim do ta shohim se si shpërfaqet nga një vepër
autobiografike, te ajo ideografike. Kjo përcakton edhe metodën e kërkimit
nga e veçanta te e përgjithshmja, me një tis të analizës strukturale, e deri
diku, edhe sociokulturore.
1. AUTOBIOGRAFIA
Libri autobiografik i Pashko Vasës, Burgimi im, 1 që në fillim jep zhanrin
dhe kodin rrëfimor. Ky titullim shfaq kodin tematik si proces. Autori
1
Pashko Vasa: Burgimi im, Vepra 3, Toena , Tiranë, 2009
361

ndjek linjën e rrëfimit autodiegjetik, e rrëfimi i përshtatet diskursit auto referencial.
Si strukturë, edhe pse kemi një ndarje në njëmbëdhjetë kapituj,
të gjithë singularizohen në nëntitullin kategorial: Episod historik.
Këtu fillon edhe përplasja ndërmjet subjektivitetit dhe objektivitetit, siç
ndodh rëndom në këtë zhanër. Autobiografia do të rrëfejë, kërkon rrëfimin
subjektiv–autoreferencialitetin. Historia do të dëshmojë, kërkon rrëfimin
objektiv- referencialitetin. Sfida është: si të pajtohen këta dy “kryengritës”
në zhanrin e autobiografisë?! Lufta tash bartet në mes të autobiografisë dhe
ideografisë. E para me faktorët personalë, e dyta kontekstualë. Shkrimi i së
parës jep pamjen e jetës, shkrimi i së dytës jep atë të ideve.
Gjithashtu, këta dy konstitues të tekstit e bëjnë zhanrin e auto bio grafisë
tekst sintetizues. Nga këtu, Pashko Vasa ndërton identitetin personal
karshi identitetin nacional, siç ndodh edhe te veprat Shqypnija dhe shqyptart
dhe E vërteta për Shqipërinë dhe shqiptarët, veçanërisht nëse i referehohemi
lirikës O moj Shqypni, ku më së miri provohet të shpërfaqet formula
e identitetit shqiptar. Pra, një argument më tepër se identiteti nacional
është i lidhur ngushtë me literaturën e kulturën.
Autobiografinë Burgimi im e shkroi në gjuhën italiane, Shqypnija dhe
shiptart në gjuhën shqipe dhe E vërteta për Shqipërinë..., në gjuhën frënge.
Te e para zgjedh një model paratekstual si një marrëveshje tekstuale autobiografike
me lexuesin. Ky paratekst autobiografik është një confession i
vogël i së vërtetës, që i drejtohet Zonjës fisnike, Konteshës Ilda Vimerkati. 2
Pashko Vasa i shkruan asaj me admirim, duke mbajtur të gjallë
kujtesën dhe vënë në pah mirënjohjen e tij, por edhe virtytet e saja, sikur
ajo të përfaqësonte një kolektivitet, e jo vetëm një marrës të mesazhit.
Kështu, Burgimi im shkruhet mbi kujtesën e gjallë, si dëshmi, e cila do t’ju
kujtojë të bëmat e lavdishme dhe një homazh, të cilin autori e fton zonjën
në fjalë që t’ia pëlqejë. 3
Kjo është shenja e parë e një pakti autobiografik (Lejune), që provon
së pari me një lexues bashkëpunëtor dhe të zgjedhur njëkohësisht. Duke
qenë vetë personazh i këtyre rrëfimeve, që nuk lidhen me atdheun e tij, e
as vepra me gjuhën e tij, ai zbulon identitetin personal, pastaj e përmbush
atë me idetë politike iluministe.
Përderisa rrëfehet (për mëkatet e pabëra), ai e ngre lart mitin
2
Po aty, f. 13
362
3
Po aty, f.13

k r i t i k a
e subjektit për të bërë të ditur botërisht mjaft fakte, që deri tani, nuk
njiheshin nga pjesa më e madhe e lexuesve. 4 Tash nga një lexues i
zgjedhur hapet ndaj lexuesit të gjerë, duke i ofruar të dhëna kronologjike
me shenja kohore e topografike të sakta. Ato janë të besueshme dhe të
verifikueshme, përderisa kemi të bëjmë, siç thotë edhe vetë, vetëm me një
episod të tij jetësor.
E verifikimi, kushtimisht, është normë për poetikën e autobiografisë.
Kështu, Pashko Vasa shpalon identitetin disa faresh si autor, prijës
militant dhe ideolog me koncepte republikane të qendrës së majtë, ashtu
siç edhe shpërfaqet në poemën kushtrimore O moj Shqypni, duke përmbyllur
homo poeticusin (S. Hamiti), e hapur homo politicusin e vet.
Pavarësisht pse rrëfimi autodiegjetik është tipik për zhanrin e
autobiografisë, ai këtë nuk e quan autobiografi:
Lënda e këtij libërthi tim, meqë pra është histori që ju e njihni
plotësisht, nuk ka nevojë të jetë e porositur(...), për të kërkuar ndjesë për
formën, stilin dhe gjuhën, e cila nuk ishte e vetja. Më tepër se formës,
autori bëhet se i kushton më shumë rëndësi lëndës, të dhënës, rrëfimit
objektiv deri në përultësi.
Për dallim nga autobiografitë e tjera në letërsinë shqipe, të cilat u
shkruan me dhe për pasion, Pashko Vasa e shkroi me dhe për funksion.
Si i tillë shfaqet si autor funksion, i cili ndjen nevojën për të rrëfyer për
të gjithë ato orë të këqija kalese. Prandaj, jo një herë tekstin e kaplon
gjuha e zemërimit për të tjerët deri në dëshpërim. Ajo bëhet e butë
vetëm kur përshkruan fisnikërinë e vërtetë, përderisa me urrejtje flet për
hipokrizinë dhe prapaskenat që ishin bërë ndaj tij.
Prandaj, edhe Burgimi im, provon neutralitetin. Neutraliteti si
dëshirë e shkruesit të autobiografisë provohet në episodin historik, që
lidhet me veten dhe të tjerët, e që përcakton kohën e rrëfimit, e cila nuk
ndodh gjithnjë si në autobiografitë e tjera në letërsinë shqipe, të cilat
përfaqësojnë një analeksë të madhe, një rrëfim autoretrospektiv nga lindja
e deri në moshë të pjekur, siç ndodh me De Radën, Nolin, Konicën, e së
fundmi edhe me At Zef Pllumin, por vetëm një episod i jetës, i strukturuar
në njëmbëdhjetë autobiografema të luftës, burgut dhe lirisë.
Vepra Burgimi im strukturohet në njëmbëdhjetë kapituj. Secili kapitull
është një nyje e episodeve historike të jetës së tij në luftën për mbrojtjen e
4
Po aty, f.15
363

Venedikut.
Në kapitullin e parë jep të dhënat fikse, ndërkohë që, sado që
dokumentariteti dominon, literariteti shfaqet si nevojë personale e
rrëfimit dhe përshkrimit emotiv, në mënyrë që gjuha e bindjes të mos jetë
vetëm gjuhë e një episodi historik, por edhe një rrëfimi pasionant:
“Nata ishte e këndshme. Në qiellin e kaltër të Italisë shndërriste një
pafundësi yjesh që, me rrotullimin ndryshëm dhe me vallëzimin e tyre të
ëmbla, vezullonin në atë zërin e gjithëfuqishëm që e rregullonte harmoninë
mahnitëse me të cilën u ngrit dhe ecën gjithësia. Hëna me diskun e vet të
argjendtë, e vendosur në qendër të atij horizonti, shpërndante në të gjithë
lagunën përreth dritën e vet të pastër, të virgjër, patetike, dhe prestigjin që e
karakterizon, konkurronte për ta plotësuar mahnitjen e saj pamjeje magjike e
cila, çast për çast, riprodhohej e shumëfishohej, e pasqyruar mbi ujërat e qeta. 5
Siç thuhet, edhe në një koment më poshtë, (në fusnotë): Pashko
Vasa arrin deri në pragun e ateizmit për të dëshmuar identitetin personal
në emër të kauzës nacionale.
Përshkrimi bëhet i figurshëm, pastaj plasë ironia. Kështu, rrëfimi
në vetë të parë shpejt kalon në të tretën, për hir të vërtetësisë i ngjyrosur
me figura deri në një pasthirrmë kënaqësie:
“Oh, të japësh jetën për atdhe është një fat për të pasur zili.”
Siç shihet, në letërsinë shqipe, nuk ka diskurs autoreferencial më të
figurshëm se ky i Pashko Vasës. Herë-herë përshkrimet e tilla e stimulojnë
rrëfimin emocional. Prandaj, jo rastësisht autori tërë këtë rrëfim e quan
monolog të dhimbshëm.
Ai i nyjëton fragmentet autobiografike ku të tjerët vihen në pah me
gjuhën e argumentit, sidomos kohën e rrethimit në luftë. Në këtë plan
shfaqet karakteri i tij prej ushtaraku, filantropi, pa ekzagjeruar ngjarjet, por
duke i rrëfyer krejt ftohtë, sidomos kur rreket t’i paraqesë idetë politike
ndërnacionale. Kështu, ideografia shfaqet që në biografemen e parë të tij.
Në kapitullin e dytë shfaqen sfidat prej militanti. Tash ndryshe nga
fillimi, autori kërkon hapur një marrëveshje me lexuesin e gjerë, duke iu
drejtuar në shumës:
“Verjani veshin mirë, o lexues të mi...!” 6
Edhe pse autobiografia është një analeksë e madhe, Pashko Vasa
5
Po aty f. 20
364
6
Po aty, f.34

k r i t i k a
krijon edhe figura të rrëfimit proleptik, si:
“Rrjedha e këtij tregimi do ta qesë në dritë vështrimin e asaj fjale që më tha
nëpër dhëmbë: “kam frikë në mos armiqtë na pushtojnë baterinë tonë”, 7 ose nëse
lexuesi nuk ka mundur të bjërë në të, vazhdimi i tregimit tim do ta bejë të ditur. 8
Në momente kur rrëfimi dramatizohet, autori, për ta dëshmuar
pasionin e tij prej krijuesi lëshohet sërish në përshkrim duke i dhënë
autobiografisë shenja fiksionale. Për këtë ai disa momente i quante orë
poezie, gjë që e karakterizonte me sintagmën episod historik.
Në kapitullin e katërt autori evokon dhe përshkruan konceptet
po li tike republikane, njeh sistemin politik, arkitekturën dhe kulturën
universale. Heroizmin e tij e vë nën hije të personave të tjerë. Por, ajo që e
bën të ruajë neutralitetin e lakmueshëm janë bindjet e tij fetare:
“Ato bisedonin ndërmjet tyre dhe shpesh shprehja Jezus Maria, më
futej në shpirt. 9
Në këtë kapitull kërkon një kompromis tjetër me lexuesin e tij, për
t’iu shmangur rrëfimit filozofik sa për t’ua lënë të tjerëve gjykimet. Në
këtë mënyrë, për hir të së vërtetës, ai e lufton tiraninë e subjektivitetit:
“Në pragun e fundit të moshës sime djaloshare, më dukej gjë e
bukur të tregoheshe filozof dhe, duke shkuar pas parimeve të autorëve të
ndryshëm, përherë e mohoja parandjenjën. Por, lë t’i vëmë atë emër që të na
pëlqejë më shumë, ajo dëgjohet në zemër dhe qëndron në atë zërin sekret,
në atë lëvizje a ç’po di unë, që ka shpirti dhe që parandjenjën fatkeqësitë,
rrallëherë gëzimin.” 10
Tutje më mirë se ku personat marrin vetitë e personazheve fiksionalë:
“Ajo dridhej për jetën time: një zë i fshehtë i kishte thënë se unë kisha
për të vdekur. Ishte shumë e mirë, kishte një zemër të mbushur me kaq
shumë dashamirësi dhe kaq të pastër, saqë nuk mund të përballonte idenë
për një mënyrë timen, prandaj më përbetohej që ta shmangia, nëse do të
ishte e mundur, kupën e hidhur që ajo parandiente.” 11
Vajza është fatthënëse. Mu në dinamikën e rrëfimit, përshkrimet
7
Po aty
8
Po aty, f. 67
9
Po aty, f. 63
10
Po aty, f. 64
11
Po aty, f .65
365

ndërkallen. Autobiografemat gëlojnë si shëtitje deduktive në honet narrative
autobiografike, duke nxjerrë në sipërfaqe cilësitë prej eruditi. Pastaj, si
për ta kënaqur lexuesin model shfaqen raportet ndërtekstuale me status
të citatit, deri në një rishkrim të besueshëm të letrave të mëhershme, çfarë
dëshmon për një kujtesë të fortë të Vaso Pashë Shkodranit.
2. IDEOGRAFIA
Ideografia e rilindësit Pashko Vasa, nuk fillon dhe as nuk mbaron tek
Burgimi im, edhe pse nis e sos ka qenë në opozicion të autobiografisë së
tij. Ideografia hapur shpalohet te dy vepra të tjera Shqypnija dhe Shyptart 12
dhe te E vërteta për Shqipërinë dhe shqiptarët. 13 Te secila nga këto traktate
politiko-historike, edhe pse herë-herë janë të shkruara në trajtë të kallëzimit,
sidomos Shqypnija dhe shqiptart, mbi përshkrimin dominon informata, mbi
narratorin- informatori, mbi biografemën –ideologema.
Përgjithësisht, në këto dy vepra politike e ideologjike, Vaso Pashë
Shko drani ngelet në qarkun e historisë dhe ideologjisë nacionale. Proje ktimi
nacional te O moj Shqypni, ku shpërfaqet formula e shqiptarizmës, këtu
merr karakter rendunance si mësim dhe veprim më i fortë nacional, sepse
sado kushtrimore, poezia është tekst subjektiv. Se si qëndron poezia në
raport me historinë na ka mësuar Poetika e Aristotelit.
Te vepra Shqypnija dhe shqiptart, Pashko Vasa, kombin shqiptar e
vëzhgon prej të zanit fill të botës, e deri te krijimi i kombeve dhe or ga nizimi
i tyre. Ai i rikthehet historisë katërmijë vjeçare, pastaj ofron të dhëna rreth
organizimit të tyre, duke u zgjeruar edhe në një analizë sociokulturore e
antropologjike.
Në tërësi, vepra Shqypnija dhe shqiptart strukturohet në tri tërësi
te matike, si tri kallëzime: kallëzimi për Epirin, kallëzimi për mbretërinë maqedonase
dhe atë të Ilirisë ose në dy skica ideotematike, të cilat përfaqësojnë
themen e topoin, si: Shqipëria e sipërme dhe Shqipëria e poshtme. Referencat
kanë statusin e parafrazimit dhe nuk janë burime të drejtpërdrejta:
Pashko Vasa përmend burime historike të Romës dhe të Greqisë. E
themi si kallëzim, sepse kështu karakterizohet, sepse edhe kur diskursi
është historik, ka një tis të mitit të objektit, në mënyrë që të bëhet më i
12
Pashko Vasa: Shqypnija dhe shqyptart, Vepra 4, Toena , Tiranë, 2009
366
13
Pashko Vasa: E vërteta për Shqipërinë dhe shqiptarët, Vepra 4, Toena , Tiranë, 2009

k r i t i k a
besueshëm. Përveç për Epirin, kallëzimi për Mbretërinë e Maqedonisë,
Filipin dhe Lekën e madh është i mbushur me epitete. Në këtë mënyrë
provon që të bindë më shumë me gjuhë, se me referenca historike. Për të
qenë sa më objektiv brenda një paragrafi jep këto dy konstatime:
“Po Leka i madh tui kanun shqiptar e aq trim, sa shoq nuk kishte,
mori veset e këqija që kishin persët”. 14
Dëftimi për mbretërinë e Maqedonisë është i sinqertë, por edhe i një
mase subjektiviteti. Ndërsa objektiviteti çon krye kur thur diskursin për
Shqipërinë e Poshtme dhe Pirron deri në mit, me tone figurative. Nëpër
tekst parakalojnë figura të njohura historike, me të cilët identifikohet kombi
shqiptar, duke shtruar argumente, për t’u zgjeruar në komente dhe analizë,
duke komentuar pasojat se si Shqipëria ishte katandisur si mos më keq:
“E mbasi shqypnija ka ra kaq posht e asht vorfënue në kët mëndyr qi e
shohim sot, e ka mbet pa dije e pa shkrime, duhet me thanë, se nje rrezik i math
e ka gjetun e e ka prish, e denue, e vorfënue në ket mëndyr qi e shohim sot.” 15
Me dymbëdhjetë kapituj të kësaj vepre, në tri kohë, në tri rrëfime për tri
mbretëri, ai përmbledh historinë nga pellazgët e deri te epoka e Skënderbeut.
Për dallim nga Burgimi im, i cili ishte shkruar për lexuesin e huaj,
libri Shqypnija dhe shqiptart u shkrua për lexuesin shqiptar, përderisa E
vërteta për Shqipërinë dhe shqiptarët u shkrua në gjuhën e tjetrit, në gjuhën
frënge, një libër me funksion që kreu një mision të caktuar. Te e Vërteta për
Shqipërinë dhe shqiptarët kemi nëntitullin karakterizues Studim historik
kritik, shenjë kjo e mendimit të pjekur dhe jo të një patosi romantik.
Duke qenë vepër me pretendime shkencore, së pari ndjek metodën
deduktive, shqyrton çështje teorike, ndan jetën e kombeve në tri kate
gori, teori kjo që tërthorazi prek në teoritë moderne për kombin dhe
na cionalizmin, siç e gjejmë të shprehura te Ernest Renani, Eric Hobsbaun,
pastaj modelin e shkrimit eseistik dhe diskursin retorik për ideologema të
mëdha, siç bëri Sami Frashëri te Shqipëria çka qenë, ç’është dhe çdo të bëhet
apo Faik Konica te Shqipëria kopshti shkëmbor i Evropës juglindore etj.
Si për ta plotësuar statusin e tekstit studimor, Pashko Vasa shtron
pyetje kërkimore, të cilave mëton t’u përgjigjet:
1. Nga vjen populli shqiptar?
2. Cili është ai? dhe
14
Po aty, f. 25
15
Po aty f. 29
367

3. Si jeton ai?
Pas tyre shfaq edhe qëllimin e studimit, që të vë në shesh origjinën,
gjuhën, zakonet dhe karakterin kombëtar. Që në kapitullin e parë e rikonfirmon
tezën e shtruar te Shqypnija dhe shqiptart rreth origjinës së shqiptarëve
nga pellazget dhe gjuhës së tyre, pellazgjishtes. Madje, duke ia shtuar
edhe një dozë të diskursit mitik me referenca në gojëdhënat e ndryshme.
Pashko Vasa, për ta provuar lashtësinë e popullit shqiptar dhe ekzistencën
e tij jashtë familjes helene provon të argumentojë edhe përmes
analizës diakronike, duke bërë analizë filologjike, fonologjike e morfologjike,
për t’iu kthyer diskursit tipik historik.
Natyrisht, pas tyre i konkretizon qëllimin e studimit, duke treguar
që ka për qëllim që të vë në shesh origjinën, gjuhën, zakonet dhe karakterin
kombëtar përballë historisë së kombeve të tjera.
Që në kapitullin e parë e rikonfirmon tezën e shtruar te Shqypnija
dhe shqiptart rreth origjinës së shqiptarëve nga pellazgët dhe gjuhës së
tyre, pellazgjishtes, madje duke ia shtuar edhe një dozë të diskursit mitik
me referenca në gojëdhënat e ndryshme.
Për dallim libri nga libri Shqypnija dhe shqiptart, te e Vërteta për
Shqipërinë dhe shqiptarët shfrytëzon referenca nga historianët e vjetër
grekë, si Herodoti, Plutarku, për ta veçuar rrëfimin e këtij të fundit për
jetëshkrimin e Pirros. Ai sërish shtron tezën e pellazgjishtes, të cilën
grekët e cilësonin si gjuhë barbare, duke ofruar të dhëna empirike përmes
një analize filologjike për të. Për tezën e pellazgjishtes i referohet edhe
analeve të vjetra deri te arbërishtja dhe etimologjia e emrin Shqipëri-
Shqiptar-Shqipe, e deri te Albani si emër i ri evropian. Duke qenë studim
kritik, ai hedh poshtë pretendimet e historisë greke, e cila pretendonte
se një pjesë e shqiptarëve që e flisnin greqishten, e që ishin ortodoksë,
ishin grekë. Pashko Vasa, si studiues serioz, pranon hapur të arriturat e
kulturës dhe qytetërimit grek dhe të vetëm gjë që e nxjerr të përbashkët
është paganizmi. Ndërsa, greqishtes ia paravë pellazgjishten duke ilustruar
me shembuj konkretë. Pra, një herë flet për gjuhën , pastaj ritet fetare,
doket e zakonet siç ishte betimi mbi gur, e për këtë i referohet veprës Historia
romake në Romë të Zh. Amperit.
Pashko Vasa, për ta provuar lashtësinë e popullit shqiptar dhe ekziste
ncën e tij jashtë familjes evropiane provon të argumentojë edhe përmes
analizës diakronike (filologjike, fonologjike e morfologjike). Të gjitha këto
368

k r i t i k a
shtrohen deri në kapitullin e gjashtë, për t’iu kthyer diskursit tipik historik.
Duke pretenduar për një studim serioz, për dallim nga Shqypnija
dhe shqyptart, ai i jep formë diskursit kritik me vetëdije se po i drejtohet
një lexuesi mendjemadh, siç shprehet De Rada.
Ai rreket që fillim e fund t’i përmbahet formulës së identitetit shqiptar
e dhënë tek O moj shqypni, prandaj si argument ofron veprimtarinë
e pashait të Shkodrës dhe atij të Janinës, të cilët bashkuan elementin
mysliman me atë të krishterë nën një ideal të vetëm nacional. Megjithëse,
për të dy e pranon se për nga mënyra e qeverisjes ishin tiranë.
Në këtë kontekst, e shohim ideologun, njohësin e koncepteve politi
ke, pragmatistin e madh që di të formësojë ideologema, të shtrojë teza
dhe t’i mbrojë ato kurdoherë me gjuhën e argumenteve, të ketë mendim
kritik, të hapë dilema, por edhe të ngre duart mbi çështjet të cilat nuk i
takojnë natyrës së tij profesionale.
Pashko Vasa herë del në rolin e historianit, herë në rolin e filologut, herë
në rolin e antropologut, kërkuesit dhe njohësit e ideologjive të ndryshme.
Përfundimisht, si edhe te tekstet e Samiut, e më vonë De Radës,
Nolit e Konicës, autobiografia dhe ideografia japin identitetin personal
dhe nacional të autorit.
BIBLIOGRAFIA
1. Pashko Vasa: Burgimi im, Vepra 3, Toena , Tiranë, 2009
2. Pashko Vasa: Shqypnija dhe shqyptart, Vepra 4, Toena , Tiranë, 2009
3. Pashko Vasa: E vërteta për Shqipërinë dhe shqiptarët, Vepra 4, Toena,
Tiranë, 2009
4. Eric J. Hobsbawn: Kombet dhe nacionalizmi që nga 1780, Toena,
Tiranë, 2012
5. Sabri Hamiti: Albanizma, ASHAK, Prishtinë, 2009
6. Ernest Gellner: Plugu, shpata dhe libri, Përpjekja, Tiranë, 2002
7. Emil Cioran: Për Francën, Zenit, Tiranë, 2009
8. Jaean Baudrillard: Amerika, Zenit, Tiranë, 2009.
369

370

k r i t i k a
Edmond Çali (1967) ka mbaruar studimet në
universitetin “La Sapienza” në Romë në fakultetin
e letërsisë dhe të filozofisë për letërsi në vitin
1992 dhe në degën e gjuhëve të huaja në vitin
1998. Në vitin 2010 ka mbrojtur doktoraturën në
universitetin “L’Orientale” në Napoli me temën “Il
dissenso nella letteratura del realismo socialista
albanese. Kasëm Trebeshina, Zef Pllumi e Ismail
Kadare”. Ka botuar librat me poezi “Poesie senza
titolo”, Romë, 2004, “Poezi për atë dhe për të
tjerat”, Romë, 2005 dhe “Kur vdes e dashura”,
Romë, 2010. Ka botuar librat “Intervistë me Kasëm
Trebeshinën”, Romë, 2006, “Faik Konica (1876-
2004)”, (Tiranë, 2004) dhe “Romanet e Jakov
Xoxës”, (Tiranë, 2003), ku i ka kushtuar rëndësi të
veçantë variantistikës në romanin “Lumi i vdekur”.
Që nga viti 1999 është lektor i gjuhës shqipe në
universitetin “L’Orientale” në Napoli.
Edmond ÇALI
AUTOBIOGRAFI DHE PËRSËRITJE
NË PROZËN E VISAR ZHITIT
Gjente libra në baltë, ua pastronte fletët me mëngë, lëçiste ç’mundte,
me zë.
-Rroj më mirë brenda kapakëve të një libri, - thoshte me lot në sy.
– Kot dola.
[Visar Zhiti, Funerali i pafundmë, f. 116]
1. Autobiografia ka një rëndësi të madhe në veprën e Visar Zhitit.
Dhe kjo provohet nga vetë struktura e veprës. Autobiografia është e
pranishme në veprat në prozë, në veprat në vargje dhe në intervistat.
Është një element që përsëritet në strukturën e veprës. Autori ndërhyn
vetë më zërin e rrëfimtarit në tekst:
“Njeriu në arkivol, ndonëse i lodhur / tmerrësisht, / ngutej të
plotësonte këtë rrëfim të shkruar / nën diktaturë në qytetthin e internimeve,
në / Lushnjë, dhe që mundi të botojë si tregim më / vete afër rënies se
saj në një gazetë që do të / falimentonte, / por më vonë do ta rimerrte
371

dorëshkrimin / për të bërë shtesa të ndryshme, të vdekurit / përcillnin një
të gjallë, pastaj një popull, dhe / ecnin, ecnin, ndreqi fundin, hoqi pjesë,
shkroi / prapë në kryeqytet, në Tiranën e tij,/ në vitin e parë të shekullit
dhe të mijëvjeçarit / të ri / për ta rishkruar (dhe s’dihej përfundimi) /
gjatë një pushimi dimëror / në Edison, Ilinois, rrethinë në / Çikago, fillim
janari 2003” 1 .
Nga leximi dhe nga analiza e shkrimeve të Visar Zhitit rezulton se
përsëritja e elementëve autobiografike 2 kushtëzon mesazhin e veprës dhe
është pjesë e mesazhit të veprës.
Ja se ç’thotë Visar Zhiti:
“Të futësh një tregim brenda tregimit, është si të transplantosh një
organ ose të marrësh gjak tjetër, që jo gjithmonë është i përshtatshëm.
Ndërkaq unë kam vendosur të fal zemrën. Mbas shumë rropatjesh dhe
kërkimesh, që, besoj, do të merren vesh më pas, dua që rrëfimi im të jetë
ashtu siç duhet. I përmbushur, copëz jete, desha të thosha” 3 .
Në veprën e Visar Zhitit kemi edhe përsëritjen e elementeve që
gjejmë në vepra të autorëve të tjerë bashkëkohorë shqiptarë.
Në veprat e Visar Zhitit autobiografia del në dialog, në monologun e
brendshëm dhe në rrëfimin e autorit.
Na mbeten në fuqi disa pyetje: A do ta kuptonim veprën e Visar
Zhitit pa njohur dhe pa pasur parasysh autobiografinë e tij? Në veprat
e Visar Zhitit kemi elemente të veçanta të autobiografisë që përsëriten
apo të njëjtat elemente? Domethënë, përsëritet prania e autobiografisë
me elemente të saj të ndryshme apo të dhënat kryesore autobiografike
janë po ato dhe jepen në mënyrë të ndryshme?
1
Zhiti 2003, f. 176.
2
Ky punim është vetëm një pjesë e një studimi mbi veprën e Visar Zhitit ku
merremi edhe me gjuhën e poezisë së tij, me lidhjen e autobiografisë së tij me veprën
letrare dhe me intertekstualitetin, më konkretisht me lidhjet midis veprave të veçanta të
tij dhe të veprës së tij dhe veprës të autorëve bashkëkohorë shqiptarë. Në këtë punim
kemi parasysh ndihmesën kritike për veprën e Visar Zhitit: Kurti 2009, Kurti 2010,
Gradilone 1997, Aliu 2010, Çali 1999 dhe Çali 2010 dhe shkrimin e M. Kerbizit “Përftesat
poetike moderne e postmoderne në romanin Në kohën e britmës”. Nga veprat e Visar Zhitit
citojmë: Zhiti 1993, Zhiti 1994, Zhiti 1995, Zhiti 1996, Zhiti 1997, Zhiti 1999, Zhiti 2002,
Zhiti 2004, Zhiti 2006, Zhiti 2008, Zhiti 2009.
372
3
Zhiti 2009, f. 35.

k r i t i k a
Ç’do të ndodhte po të hiqnim pjesën autobiografike nga vepra e Visar
Zhitit? Ç’do të ndodhte po të analizonim veprën e tij pa pasur parasysh
jetën e tij? Sa pjesë e veprës së Visar Zhitit nuk është autobiografi?
2. Visar Zhiti është një shkrimtar shumë prodhimtar. Shqyrtimi i kujdesshëm
i veprës së tij është i domosdoshëm për studimin e zhvillimeve në
sistemin e letërsisë bashkëkohore shqiptare. Në gjuhën e Visar Zhitit kemi
fjalë që përsëriten, krijim fjalësh të reja, fjalë të huaja të shkruara në gjuhë
të huaj dhe fjalë të huaja të shkruara siç shqiptohen në gjuhën shqipe.
Le të marrim si shembull fjalën “britmë” 4 .
Në romanin Në kohën e britmës kjo fjalë del që në titullin e veprës.
Pjesa më e rëndësishme e romanit 5 për fjalën “britma” është një
pjesë dialogu:
1.
-E keni parë “Britmën” e Eduard Munch-ut?- e ndërpreu Adriani. Të
flisnin dhe pak ndryshe.
-Ou, - briti Evgjeni, -kam vajtur në Norvegji për të, në muzeun e tij në
Oslo. Ato retë e përgjakura, ai ankth. Edhe atje pyeta për Afërditën, Gjergjin,
m’u afrua një studente tiranase... Kam dashur dhe unë të pikturoj britmën
time. Britmën pa gojë, pa trup, pa njeri, britmën erë, fantazmë.
-Është më i tmerrshëm njeriu pa britmë.
-Sigurisht! Britma pa popull, sa e frikshme. Popull pa qeveri edhe
mund të ketë, jam dakord, por pa britmë? [KB 281];
2.
...Donim një dritare... Një dritare-britmë... Britma e dritës, krejt
ndryshe nga ajo e errësirës... Ekspozitën e ardhshme do ta bëj me britma,
britmat e bregut tjetër... –Dhe dukej sikur ishte gati t’ia niste britmës, ...
[KB 282]
Në këtë kapitull në vijim vetëm në një paragraf fjala del katër herë:
“Po dëgjontë zëra të qullur, britma... s’pa asgjë, as mbytjen e vet,
britma të tjera, pa gjuhë, kuje... a ka statistika të britmave... goja mbushet
me ujë, ja, një vorbull tjetër britmash”, [KB 284].
4
Në këtë punim do të përdorim këto sigla: KB- “Në kohën e britmës”; FP- “Funerali
i pafundmë”; FE- “Ferri i çarë”; SH-“Shekulli tjetër”. Numri që shoqëron siglën është numri
i faqes së librit.
5
Zhiti 2009.
373

Vazhdojmë me shqyrtimin e përdorimit dhe të pranisë së kësaj fjale
në rrëfim:
1)Por që më pëlqente që isha i përbërë vetëm prej britmash të
heshtura, sikur i jepnin përmbajtje dhe kuptim ekzistencës sime.
Haja britma, stomaku trette britma, mëlçia, të cilën ma kishte lënë
të pasqepuar të gjithën një shqiponjë, o sepse ishte ngopur me ato të
Prometenjve, o ngaqë kishte vdekur Zeusi gjëmues, a ngaqë shqiponja
ushqehej më mirë tani, etj, etj., nesje, mëlçia ime merrte gjak thirrjesh
dhe në skajet e mia.
Zbutja britmat [KB 39]
2)Po më dukej se i shikoja britmat [KB 40]
3)Mure, si nuk e vrisni veten?! Shembuni prej britmës! [KB 41]
4)Ato (emocionet,e.ç.) të çojnë te thirrjet e britmat, e ulërimat, te
pëshpërimat a humbja fare e zërit. [KB 42]
5)Çdo gjë e matja me thirrje, me britma, me ulërima, me kuje. [KB
59]
6)Po britma çfarë kishte, pse po e humbte hatanë? [KB 62]
7)Dhe me britmën, ka rëndësi si i kemi britmat! [KB 82]
8)M’u bë se nën këmbët tona kishte lëvozhga të thara britmash [KB
84]
9)Britma fëmijësh [KB 84]
10)Si një fyt pa asnjë britmë [KB 84]
11)Duar-britmë [KB 91]
12)Mos duhet një britmë tani për të ardhur në vete? [KB 94]
13)Britmës s’i duhet rruga, e bënë vetë atë.[KB 96]
14)Britmat s’kanë nevojë të përkthehen [KB 103]
15)Nuk po bërtas unë, bërtet britma. [106]
16)Me britma, do të bërtas unë [KB 106]
17)Britma të përgjakura [FP 131]
18)S’patëm kohë të hidheshim matanë… ishte makina ajo që u
shmang, mbase e detyroi / gropa e madhe përpara, se ç’do t’i bënte britma
ime… sa s’na çiku këmbët [KB 111-112]
19)…duhej t’ia mbathnim sa më larg rrugës… duhej futur diku në
errësirë, përtej britmës, nënë një strehë. [KB 112]
20)…dua më shumë britmat se njeriun që i nxjerr ato [KB 115]
21)-Asgjë s’i pengon britmat…[KB 129]
374

k r i t i k a
22)britmën [FP 81]
23)S’po shihja më ku të vija këmbën, britmën [ KB 139]
24)Dhe ia nisa një britme si për të zgjuar gjithë botën. Kali u trëmb
dhe u spraps më shkrofëtima. [KB 140]
25)Teksa i avitemi lirisë, me britma, [KB 149]
26)Helikopterët ushtarakë enden mbi stadium, ja, u afruan... britmat
valavitin duart përpjetë...[KB 188]
27)Britma. Ulërima. Janë të tmerrshme së bashku. Britmë kolektive,
mos... ...Suluni... Mijëra britma... Shqyeni anë shkallaresh, copa tullash,
betoni, dërrasa portash, dritaresh, vërtitni kapela, këpucë, britma prapë…
ka marrë zjarr stadiumi. [KB 189]
28)Erdhën britmat e dikurshme, vjetërane, të pagdhendura, copa
shkëmbinjsh… si të Sizifit, ku është Sifi? [KB 190]
29)Tani që i dëgjove policët, fol me aksentin e tyre. Se gjuha e huaj është
gjithmonë. Po jo britma. Dhe në heshtje bërtitet, thua ti…. [KB 190]
30)As shteg, as dyer… as britmë…mur, ti po ikje… dhe dy nga pas..
[KB 191]
31)Gjak atdheu rrodhi, pjesa e pavërshëllyer e himnit… me të cilën
thërrisnin njëri-tjetrin. Pak britmë ndryshe e ai nxitoi kuturu. [KB 191]
32)Dhe nuk ka mbetur dhe aq krenari, të paktën të mos përdorësh
përuljen. Dhe të ka ngrirë dora. Dora e britmës [KB 195]
33)Foshnja po bënte përpjekje të dilte nga karroca, ku ishte lidhur.
Filloi të bëjë ëëëëë këndshëm. Por fundja kishte të drejtën e britmës edhe
ajo [KB 200]
Në ff. 213-215 të KB fjala “britmë” është e pranishme me një
frekuencë të lartë: si rrjedhojë vetë rrëfimi është në funksion të kësaj fjale
dhe kjo fjalë në funksion të rrëfimit:
34)Mjeku plak… ulëriti: “Nuk dua të punoj kështuuuuu! S’jam skllav!”
- Britma e tij vrapoi nëpër galeritë e nëntokës… [KB 213-214]
35)Ishim vetëm ne të tre në një gropë të ferrit, ai, unë… dhe britma
e tij. Ajo s’durohej.
-Ke parë ti britmë?! [KB 214]
36)Se kush e duronte britmën prapë, të paktën të rritnte aty në
qoshe,…
-Britma?!
375

-Britma…. [KB 214]
37)Veç britma të mos zgjohej. (Gj. donte t’i zgjonte...) [KB 215]
38)Ishim të leckosur si britma (Kështu po tregonte një herë Gj.) [KB
215]
39)O Zot, të endesh me pranga në varrezën e britmave! … (Këtë
e shpika vetë. Metaforë është?) Po punoja si i çmendur, edhe për të. Dhe
për britmën…. Do të kërcisnin edhe një herë llozet e derës, do ta hapnin
për të futur britmën. Kur të ktheheshin të tjerët nga puna, rreshtat e të
burgosurve, do të shkelnin nëpër baltë me çizmet e çara mbi vazhdën e
gjakut tonë e leckat e britmës. [KB 215]
40)Dhe britma qe vrarë [KB 215]
41)Nga pas më vijnë britmat, ndonjëherë rendin para meje, britma
pa trup … (imazhe të Gj.) [KB 215]
42)S’ngrita kokën ta shihja, se kisha frikë mos ishte britma e tij e
ringjallur [KB 216]
43)Le që po më dukej se pas derës ishte britma… e Gjergjit tani…
donte të hynte brenda. [KB 216]
44)Më dukej se pas derës u kthye prapë ajo, britma… e Gjergjit. [KB
216]
45)… britma e bregut matanë. [KB 220]
46)…u dëgjuan britma hokatare në dy gjuhë. [KB 234]
47)Fjala del edhe në titullin e kapitullit: Oh-tranto! Statistika e
pamundur e britmave [KB 283]
48)...dhe mbeteshin vetëm britma. Edhe britmat shuhen [KB 282]
49)...historia është e mbushur vetëm me britma! [KB 285]
50)... por britmat do të vijnë me shkulme [KB 287]
51)Kohë pa sy, britmë pa vështrim [KB 318]
52)Ishte britmë intelektuale? [KB 332]
53)Hidh ca ujë në kovë.. përzieje me britma, flaki penelat, pikturo
me gishta, me duar, ... [KB 335]
54)....dhe e kuptoi se nuk i qe ndarë një si britmë. Britma e mungesës,
e Gjergj Guraziut dhe e Afërditës.... [KB 340].
Dhe ja një pikë tjetër e rrëfimit të romanit që del me fjalën “britmë”:
1)Kishin ndodhur ikje të mëdha, përmbytje, humbje. Jemi në kohën
e britmave të tyre, tha Adriani me vete. Por kemi zbuluar shumë në vetvete
dhe kemi arritur...[KB 343]
376

k r i t i k a
2)Asgjë nuk është më shumë se sa një britmë. Po gjithsesi, ç’lexohet
në qiell, merr më mister dhe më shenjtëri, ato që duhet t’i ketë vërtet. [KB
345]
3)I përziheshin plot zëra, britma, vetë koha. “Pse t’i kenë vrarë,
pse?...Profesori mendonte se dikush është kujdesur që ata të zhdukeshin
pa gjurmë... Janë asgjësue? Pse? Një përleshje me thika medoemos do të
linte shenjë, gjak a lecka, a një britmë nëpër natë... [KB 349].
3. Rëndësia e përsëritjes del nga përsëritja e të dhënave auto biografike
gjatë veprave letrare dhe elementet e tjera përbërëse të tekstit. Përsëritja e
fjalëve që kanë një rol në komunikim: p.sh. fjalë të huaja, të shkruara edhe
në gjuhë të huaj; e mënyrës së organizimit të tekstit, si p.sh. në Funerali i
pafundmë: enumeracionet e vazhdueshme, mungesa e shenjës së pikësimit,
përdorimi i dialektit për të karakterizuar personazhin, përsëritja ose prania
e të njëjtit mjet për formimin e fjalëve të reja në tekst, p.sh. emra, mbiemra,
folje, nfdajfolje.
Le të shohim përsëritjen e shkronjave me të cilat fillojnë fjalët e
këtij paragrafi:
“Po, desh Zoti, mua më ra të fikët, ndërsa filluan të rrëzoheshin
nga qielli kufoma ende të patretura, të kalbura përgjysmë, dhe s’e pashë
farë plojën, kur u merrnin unazat e florinjta gishtërinjve të të vdekurve,
varëset, vathët nga veshët e tharë, dhëmbët, pale, kishte edhe nekrofilë,
që donin t’i përdhunonin 6 .
4. Në vijim sjellim një listë jo të plotë të emrave, mbiemrave, ndajfoljeve
që kemi gjetur dhe, që duke përbërë lloje të veçanta të përsëritjes, i sigurojnë
një unitet tekstit letrar dhe përbëjnë një tipar të shkrimit të Visar Zhitit.
Përsa u përket emrave kujtojmë se ka rëndësi përdorimi i emrave
fjalë të përbëra, disa prej të cilave krijime të autorit. Prania e përsëritur
e këtyre emrave e godet vëmendjen e lexuesit edhe kur teksti i mesazhit
është i gjatë 7 .
Përsa i përket emrit sjellim shembuj emrash të krijuar nga autori
për nevojat e mesazhit të tij letrar dhe emrat me rëndësi në rrëfim që
përsëriten në tekst.
6
Zhiti 2003, f. 67.
7
Gjatë citimit nënvizimi i fjalës që na intereson është i yni.
377

I.Ja disa nga emrat e përdorur në mënyrë të veçantë ose të krijuar
nga autori:
1)Gjeobiografi [KB 19: …ndodhte që njerëzit që donin t’i shpëtonin
biografisë së tyre, e nisnin duke ndërruar gjeografinë, ishin përputhur
këto dy fjalë: Gjeobiografi.]
2)Fillimdimrit [fjalë e përbërë, emër+emër, KB 27: mes mjegullës
së fillimdimrit]
3)Së Përhënurës [mbiemër i emërzuar, emër i përveçëm, i shkruar
me të madhe, KB 28, Ç’t’i them asaj, së Përhënurës sate?]
4)Gjimbajtëse [KB 40]
5)Gjijashtë [KB 223]
6)Kryezyrtari i ambasadës [KB 237]
7)Cikli i mbyllur i jetëvdekjes [FP 158]
8)Bukurani (me patkonj) [KB 133]
9)Se unë s’dukesha si i vdekur. Kisha një verdhësi bindëse [KB 194]
10)Adulter [KB 224]
11)...vështroi vezullimnajën e hatashme... [KB 255]
12)... vetura të ndaluara edhe mbi këmbësore [KB 258]
13)Në anë të këmbësores kishte ndaluar një motor i zi [KB 346];
edhe pse kjo fjalë do të thotë edhe “trotuar”, fjala “trotuar” është ajo që
përdoret më tepër.
14)E kishin sjellë me Fuoristradë. [KB 338-339]
15)Autori përdor “arkëmort” [FP 18, 29, 36, 58] dhe arkivol [FP
18, 19, ]
16)Njëshmëria e tij [FP 31]
17)Hapërimet e buta [FP 31
18)Hepimet mbi baltë [FP 31]
19)Në gjysmëhemisfera të ndryshme [FP 34]
20)Plot shërbenjës të tjerë të gjallë [FP 48]
21)I atij hendikapi [FP 53]
22)Je një funerals [FP 59]
23)Çdo funerals [FP 68]
24)Funeralsave [FP 70]
25)Funeralsat [FP 84]
26)Një pirgu funeralsash [FP 115]
27)Radha e funeralsave [FP 119]
378

k r i t i k a
28)Caktoheshin funeralsat [FP 130]
29)Ai grup i paktë funeralsash [FP 139]
30)Gjysmëgjumi [FP 61]
31)Gjysmëharqe [FP 120]
32)Gjysmërealiteti [FP 61]
33)Gjysmëkokët [FP 152]
34)Gjysmëqafat [FP 152]
35) Gjysmëkalë [FP 74]
36)Arkëmortmbajtësi [FP 128]
37)Kockërimë [FP 67]
38)Llurba [FP 70, 111]
39)Për të palindurit [FP 71]
40)Të mosmbërriturit [FP 78]
41)Të pasvdekjes [FP 79]
42)Pakalljes [FP 79]
43)Një të porsapushkatuar [FP 87]
44)Mes frushullimave [FP 109]
45)Stërinsekti [FP 106]
46)Thyeshmëria [FP 111]
47)Me mënjanësinë time [SH 33]
48)Prushërim [FP 131]
49)Nënmaskë [FP 157]; kjo fjalë gjendet në mes të përsëritjes së
fjalës maskë :
...ngazëllimi të binte fytyra e tij si një maskë dhe mbetej... edhe kjo
si një nënmaskë, nga ku mund të dalloje maskën e tretë... Sa të lodheshe
më maskat…[FP 157]
50)nënarkëmorti [FP 165]
379

Në shkrimet e tij në prozë, edhe pse shpeshherë voluminoze,Visar
Zhiti i kushton një rëndësi të veçantë gjuhës.
Krijimi i fjalëve të reja, përdorimi i dialektit, përdorimi i fjalëve
në gjuhë të huaj për t’iu afruar gjuhës së folur, fjalitë e gjata, përdorimi
në mënyrë tepër të veçantë i shenjave të pikësimit, i dialogut garantojnë
përsëritje strukturore që japin disa nga karakteristikat e prozës së tij dhe
i sigurojnë origjinalitet dhe modernitet rrëfimit.
(Fragment nga një studim më i gjatë)
BIBLIOGRAFIA
Aliu 2010
Çali 1999
Çali 2010
Gradilone 1997
Kërbizi
Kurti 2009
Kurti 2010
Zhiti 1993
Ali Aliu, “Visar Zhiti në kërkim të britmës shqiptare”, në
“Gazeta Shqiptare”, Tiranë 30.05.2010.
Edmond Çali, “Intervista allo scrittore albanese Visar Zhiti”,
në “Orizzonti-una rivista per tutti gli artisti”, anno III, n. 10,
giugno settembre 1999, Roma, ff. 55-57.
Edmond Çali, “Tipare të përbashkëta në poezinë e Ismail
kadaresë, Visar Zhitit dhe Kasëm Trebeshinës”, në “Materialet
e punimeve të seminarit XXIX Ndërkombëtar për Gjuhën,
Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, Prishtinë, gusht 2010”,
Prishtinë, 2010, ff. 319-331.
Giuseppe Gradilone, “La poesia di Visar Zhiti”, në “Studi di
letteratura albanese contemporanea”, Roma, 1997, ff. 281-
320.
Marisa Kërbizi, “Përftesat poetike moderne e postmoderne
në romanin Në kohën e britmës”.
Ledri Kurti, “Kodet rrëfimore në prozën Funerali i pafundmë
të Visar Zhitit”, në “Materialet e punimeve të seminarit XXVIII
Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare,
Prishtinë, 18-29 gusht 2009”, Prishtinë, 2009, ff. 249-255.
Ledri Kurti, “Tipare poetike tek vëllimi Thesare frike të
Visar Zhitit”, në “Materialet e punimeve të seminarit XXIX
Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare,
Prishtinë, gusht 2010”, Prishtinë, 2010, ff. 309-318.
Visar Zhiti, Kujtesa e ajrit, Tiranë, Shtëpia botuese e Lidhjes
së Shkrimtarëve, 1993, ff. 209.
380

k r i t i k a
Zhiti 1994
Zhiti 1995
Zhiti 1996
Zhiti 1997
Zhiti 1999
Zhiti 2002
Zhiti 2004
Zhiti 2006
Zhiti 2008
Zhiti 2009
Visar Zhiti, Mbjellja e vetëtimave, Shkup, Flaka e vëllazërimit,
1994, ff. 100.
Visar Zhiti, Dyert e gjalla, Tiranë, Eurorilindja, 1995, ff. 108.
Visar Zhiti, Këmba e Davidit (Tregimet e Milanos), Tiranë,
Shtëpia botuese e Lidhjes së Shkrimtarëve, 1996, ff. 175.
Visar Zhiti, Croce di carne, Napoli, Oxiana, 1997, ff. 141.
Visar Zhiti, Passeggiando all’indietro, Napoli, Oxiana, 1999, ff.
165, (është përkthimi në italishte i Zhiti 1996).
Visar Zhiti, Ferri i çarë, roman i vërtetë, Tiranë, Omsca-1,
2002, ff. 453.
Visar Zhiti, Perëndia mbrapsht dhe e dashura, Tiranë, OMSCA,
2004, ff. 283.
Visar Zhiti, V. V. dhe një vrasje e munguar, sprovë me biseda
të ndërprera, copa dokumentesh, letra dhe poezi, Tiranë,
Onufri, 2006, ff. 239.
Visar Zhiti, Shekull tjetër, tregime, Tiranë, Omsca-1, 2008, ff.
200.
Visar Zhiti, Në kohën e britmës, Tiranë, Omsca-1, 2009, ff. 361.
381

382

k r i t i k a
Ballsor Hoxha (1975) ka të kryer studimet për
Gjuhë dhe Letërsi Angleze në Universitetin e
Prishtinës. Është kolumnist i rregullt në Kohën
Ditore. Merret me prozë, poezi dhe eseistikë,
gjithashtu është aktiv në përkthime të letërsisë
dhe studimeve nga gjuha angleze.
Deri më tani ka botuar një përmbledhje me poezi,
Nirvanë Qyteti, dhe ka disa libra në dorëshkrim.
Jeton dhe punon në Prishtinë.
Ballsor HOXHA
KUFIRI MIZOR I TRAGJIKES
(Ridvan Dibra: Legjenda e vetmisë, roman)
Më kujtohet si fëmijë në moshën 4-5 vjeçare, duke dëgjuar këngën
Çou Rexho, gjendesha në një qark të kufizuar nga dhembja, qark mizor.
Radioja rrinte tërë ditën lëshuar nga nëna, dhe unë herë e dëgjoja e herë
luaja – thurja botën edipiane me babain në punë. Ishte mizore ajo këngë,
djali në ditën më të madhe të tij vritej mu nga kali i tij. Kjo tragjedi (zbuloja
këtë fenomen të shoqërisë njerëzore) trondiste psiken time të asaj moshe,
ishte e pashpirt, sa herë që e dëgjoja krijonte pamundësinë e njeriut. Ishte
e pashpirt edhe në atë se krijonte një rreth të pandryshueshëm dhe disi
duke reflektuar (ashtu më dukej në atë moshë, duke mos ditur ç’është
simbolika dhe shenjimi i saj) përhershmërisë. E pyesja nënën si ishte e
mundur një gjë e tillë “të vritej njeriu në atë ditë”, dhe as ajo nuk kishte
përgjigje. Kështu, duke e intensifikuar imagjinatën time, intensifikohej
dhe një gjë tjetër, një gjë që e thithja nga kjo këngë brenda psikes sime dhe
nga e cila isha bërë i varur. Ishte njëlloj gjendje e të qenit i pandihmë, gjë
që krijonte mundësinë ta ndjeja më shumë dashurinë për nënën time. Sa
383

herë dëgjoja këtë këngë, krijohej një liqe ndjenje aq i thellë që shpërbënte
botën aktuale, dhe humbesha duke thurur (luajtur) aspiratën time të
kësaj moshe. Ishte kufij i krijuar nga pamundësia e logjikes dhe përvojës
për ta ndryshuar.
384
Mizoria e autorit – për-kufizimi i Legjendës së Vetmisë
Në paratekstin e romanit “Legjenda e vetmisë”, autori Ridvan Dibra
po ashtu na mbyll brenda një qarku (e që do të bëhet qerthull), i cili do
të na zhvesh tërë emocionet e ngritura/aktive të aktualitetit për të na
mbyllur në një gjendje transi e tragjedie.
“Nana djalin ka qorrue
Me gjaks t’burrit m’u martue.”
Mu sikur në baladat e legjendave të eposit popullor, krijohet,
definohet linja e tragjedisë, e cila na shfaq diçka jo të përditshme, jo të
prekshme në realitet, por që si Guri i Zi pranë të cilit Bala kalon ditët,
është e pranishme.
Por ky qark - që shndërrohet në qerthull - nuk do të pasojë rregullat
e tragjedisë, ashtu si na tregon përvoja e leximeve letrare. Në fakt, lexuesi
është i ndodhur në një univers letrar, të cilit asnjëherë nuk i definohet
as koha e ngjarjes dhe as vendi. Më shumë se gjysma e veprës Legjenda
e vetmisë kalohet nëpër këtë asnjanësi kohore dhe të vendit. Vetëm
një shenjë dhe vetëm një herë ceket mësuesja, si shenjë e mundshme
e identifikimit të kohës së ngjarjes, por dhe kjo është e brishtë dhe e
paqëndrueshme nga qëndrimi, apo thënë më saktësisht qeniesimi i
kësaj ndodhie brenda “legjendës” së saj. Shenjat e aktualitetit (policia,
topi, “prostituta”, etj.) shfaqen vetëm pas gjysmës së veprës, kështu duke
shenjuar një kufizim mjeshtëror të lexuesit brenda kufirit të tragjikes, me
qëllim për t’ia mjegulluar atij lidhjen me diçka reale.
Për më shumë, autori luan me vëmendjen e lexuesit duke e shtyrë
atë të pranojë një realitet (artistik brenda veprës) në të cilin ai vetë vendos
çka do të shohim dhe çka do të përjetojmë, p.sh. pa përcjellur logjiken e
skemave të njohura të letërsisë. Të gjendur si lexues dhe të ndërlidhur
me ngjarjen e veprës, në disa momente pyetemi (apo së paku jam pyetur)
të kapërthyer brenda: ku është TV, ku është radio, interneti (simbole
pa të cilat nuk ka familje)? Apo ku është mënyra e jetës, sipas asaj që

k r i t i k a
na mëson historia, ku janë zakonet dhe doket e historisë? Me një fjalë,
të vjen të pyetesh: ku jam? Syzheu në këtë vepër është i ndërtuar duke
“manipuluar” syrin e lexuesit drejt një rrjedhe, brenda një për-kufizimi
të universit. Tërë vepra është e rrethuar me kufirin e tragjikes si një vend
krimi i rrethuar me shiritin e verdhë të policisë, “do not cross”, dhe ne
jemi të mbyllur brenda.
Por, autori nuk mjaftohet me këtë, ky kufi është herë i përshkuar
nga eternalja njerëzore, herë të tjera nga aktualiteti, dhe sidomos nga
mizoria, që buron si shenjim nga marrëdhënia njerëzore. Autori thyen
rregullat, si të tragjedisë, si të ironisë, duke shndërruar këta kufij, apo
duke bartur lexuesin prej njërit fund në tjetrin. Është më shumë një lojë
e krijuar me qëllim në mes të lexuesit dhe të autorit, ku sapo fillojmë të
lundrojmë brenda njërës rrjedhë të fatit, ashtu si njihet nga përvojat e
leximit, bartemi në një tjetër për t’u humbur në dorën e autorit.
Kjo është një lojë që më shumë ngjan në një “luftë” të autorit me
shtjellat e marrëdhënieve dhe fateve njerëzore aktuale dhe historike,
duke kërkuar një rrafsh ku mund të mbijë një tragjedi. Tragjedia sot më
nuk është në mesin tonë – të shpërbërë fuqie për të ndikuar në jetët tona,
humbim për çdo ditë në kaosin e (le të themi) informatave, dhe arrijmë
vetëm atë që na mundëson mbijetesën – ndodhemi tej tragjedisë, ajo ka
kaluar në ironi mizore që shuan çdo përpjekje për të ndjerë fisniken –
“majen” e tragjedisë”. Andaj, dhe autori i dorëzohet (me intencë artistike
të arrirë) kërkimit nëpër marrëdhënien njerëzore përmes një bartjeje
nëpër vërshimet e asaj që ndodh sot dhe në ne dhe përballë nesh – fundi
i fisnikërisë së njeriut.
Kjo sa u tha më lart, shpërfaq Mizorinë (artistike) të autorit si
mekanizëm interpretimi dhe shenjimi në këtë novelë. Për ta shquar
shënjimin e saj, ndoshta do të ishte e udhës të përkujtohet tipi narrativ
“shpresëdhënës” (i romancës). Në këtë të fundit, tragjedia e ndodhur brenda
veprës shtrihet në harmonizimin e tërë asaj që bëjnë personazhet dhe të
rrjedhave të fatit drejt gjetjes së drejtësisë, drejt përmbushjes së drejtësisë
në këtë botë, gjë që arrin kulmin zakonisht në fund të veprave të këtij lloji.
Në veprën Legjenda e vetmisë, kjo skemë përmbyset; çdo gjë duke
u shtrirë, formësuar në të kundërtën e romancës dhe duke krijuar një
fat (keqësi) njeriu (atë të Balës) të pakufi, apo ndoshta më saktësisht: të
pandalshëm mizor.
385

386
Shtresat e mizorisë
Kërkimi i autorit shenjohet më së miri nga shtresat e rrethit ku ndodh
kjo tragjedi e shndërruar në ironi “gjatë rrugës”. Dhe kjo rrugë përbëhet/
strukturohet nga rrethi, rrethet shoqërore. Por krejt në mënyrë origjinale
dhe duke tronditur lexuesin, marrëdhënia shoqërore është e shuar
kërkesash dhe nevojash të natyrshme si të kureshtjes dhe përmbushjes
së lexuesit, si dhe të personazheve që komunikojnë brenda kësaj mizorie.
Ta lëmë Balën adoleshent pranë Gurit të Zi (ashtu siç bënë autori në
të vërtetë), dhe të zhytemi në hullinë e mizorisë së tij, deri tek fëmijëria. Në
moshën tetë vjeçare, sipas tekstit, Bala humb babain e tij, udhërrëfyesin,
ndërmjetësuesin dhe prehjen e pamundësisë fëmijërore (kjo pamundësi
është shumë e theksuar sidomos në vendet si këto të Ballkanit, ku jeta
është diçka që varet prej fatit më shumë se prej aftësive njerëzore).
Është i paimagjinueshëm fati i Balës, dhe tërë rrjedha narrative e
kësaj novele, sikur valë aksidentesh, me rrëmbim përhapet në vëmendjen
tonë si lexues. Është posaçërisht e pamundshme (dhe e paimagjinueshme)
e besueshme dhe mu për këtë na kapërthen brenda këtij qerthulli. Universi
i qeniesimit të Balës themelon atë kufirin tragjik, që shndërron gjendjen
e shijuesit të veprës, që nuk mund ta ndryshojë as logjika dhe as përvoja.
Të krijojmë disa nivele simbolike, jo të ndara, që do të thotë se nuk
janë të kategorizuara sipas nevojës së personazhit dhe as sipas rëndësisë,
por që, megjithatë, shenjojnë secila në vete tragjedinë e Balës. Nëna (pas
vdekjes së babait) si niveli i parë dhe më i afërti, pastaj fqinji i bukur si
ndërmjetësim në mes të nivelit të parë, atij të familjes dhe rrethit, niveli
i tretë, Maria, shoqja e klasës, niveli i katërt mësuesja, dhe niveli i fundit
klasa. Duke qenë se Bala është një person normal para tragjedisë së
vdekjes së babait, ai është suksesshëm i manifestuar deri në moshën që e
ka (tetë vjeç) kur edhe i vdes babai, në të gjitha këto rrethe/nivele shënjimi
brenda novelës. Dhe ç’ndodh? Vdekja e babait përnjëherë, si damkosje,
lidhja e tij me të gjitha këto nivele, ndodhi pas ndodhie, marrëdhënie pas
marrëdhënie, shkëputet, nga ky univers: Bala damkoset nga rrethi, gjë që e
bën të ndahet nga shkolla, ndahet nga mësuesja për të cilën ka simpati postedipiane,
pastaj shkëputet nga shoqja e klasës, e kupton apo më saktësisht
e ndjen intuitivisht ligësinë e fqinjit dhe si shkëputje e fundit nga ky univers
kupton tradhtinë e nënës (ajo duke tradhtuar dashurinë e babait). Me këtë

k r i t i k a
reaksion zingjiror të këtyre shkëputjeve të lidhjes së Balës me universin
fizik, krijohet kufiri/qarku tragjik i cekur më lart. Dhe lexuesi mbetet
mbyllur brenda, si brenda një kurthi, duke pas kërkuar të zakonshmen.
Krijohet hapësira shpirtërore për të përjetuar tragjedinë. Krijohet ajo
ndarja - e pandryshueshme as nga logjika dhe as nga përvoja - e tragjedisë
me Balën, personazhin e izoluar brenda kësaj gjendjeje. Ky izolim tragjedie
fillon të shenjojë për personazhin kryesor pikë së pari atmosferën familjare
ku ai ka jetuar “paraprakisht”. Me vdekjen e babait, përmes marrëdhënies
së nënës së Balës me fqinjin (e bukur) shpërfaqet konstrukti i familjes së
tij, në të vërtetë marrëdhënia e prindërve të tij (bashkë me fqinjin), kështu
duke kuptuar se babain ia ka vrarë vetë fqinji, shoku i tij më i ngushtë, me
qëllim të zotërimit të nënës së personazhit kryesor.
Ndërmjet këtyre personazheve, vepruesve (aktantëve të mizorisë së
njeriut) brenda këtij universi, ka dhe marrëdhënie njerëzore (përkundër
mizorisë të niveleve të tjera)në mes të Balës dhe shoqes së tij të klasës,
apo dhe mësueses e cila e lutë të kthehet në shkollë. Në të vërtetë, këto dy
personazhe janë lidhja e fundit e Balës me universin fizik të kësaj novele,
pas vdekjes së babait të tij, para ndarjes së tij prej universit që e njohim.
Përballja e Balës me mizorinë
Kështu, Bala duhet të dali një personazh tragjedie i eposit popullor,
duke i ndodhur shkëputja fatale tragjike nga tërë bota që e ka rrethuar para
damkosjes nga fati, ajo e marrëdhënieve shoqërore. Në përvojën e letërsisë,
në tragjedi, personazhi kryesor është i mbrujtur nga ideali për të çuar në
fund drejtësinë (për lexuesin i cili përjeton veprën letrare) dhe me këtë
është mbijetues dhe mbizotërues i rrethit, megjithë tragjedinë që e përball.
Por, mu në pikat kur lexuesi shpreson të gjejë fijen e rilidhjes së Balës me
botën dhe me këtë mbijetimin dhe mbizotërimin e saj nga Bala, personazhi
kryesor i veprës Legjenda e vetmisë, autori lejon (apo ndoshta ajo është
prezente dhe me këtë nuk është nevoja të lejohet apo ndalohet) mizorinë të
ndërfutet nëpër jetën e personazhit kryesor. Ai, p.sh., humb dhe të vetmen
lidhje reale me babain e tij, duke pas krahasuar fotot e tij me pamjen e vet
dhe duke u bërë pre e mizorisë së rrethit, shkëputet nga kujtimi i babait.
Në momentin kur ai duhet të rikrijojë marrëdhënien me rrethin përmes
shoqes së tij, Maria, hallati i tij e përmbys këtë mundësi dhe ai shkëputet
387

nga kjo mundësi; po ashtu edhe kur i vie mundësia e hakmarrjes, mizoria
shfaqet brenda mundësisë dhe shpërndërron tërë gjendjen tonë, aspirimin
tonë të vënies së drejtësisë (jo vetëm të Balës), besimi ynë në fatmirësinë
shndërrohet në fatkeqësi, gjë që është edhe një shkëputje e radhës. Është,
siç u cek më lart, njëlloj vërshime e ngadalshme dhe gjithëpërfshirëse
mizorie, e pandalshme, që shtrihet në tërë tekstin. Mendoj, duke i bërë
vend imagjinatës, lexuesi dhe autori shndërrohen në kundërshtues të
njëri- tjetrit, apo thënë më mirë autori e “keqtrajton” lexuesin me mjeshtëri
artistike, duke e vënë në këtë univers mizorie të pandalshme. Për dallim prej
veprave tjera të këtij zhanri, posaçërisht në epet popullore, mizoria e fatit
(dora e autorit) është gjithnjë e zotëruar nga brenda prej frymës së idealit
të arritjes së drejtësisë, fitores së saj, por në këtë vepër, autori me sukses, e
përmbys këtë forcë të shpërfaqur vazhdimisht në historinë e letërsisë, duke
e kurthuar lexuesin të pandihmë, mu si edhe Balën.
388
Bala, a thua i kujt është ky bir?
Ky kufi tragjedie, mizorie, e krijon, skalit një Balë-personazh kryesor,
që shenjon një dashuri të sinqertë fëmijërore dhe të prindit të tij. Kjo,
intuitivisht, inicion jetën subjektive. Izoluar nga prania e babait, izoluar
nga nëna, izoluar nga rrethi, me një fjalë izoluar nga çdo lidhje shoqërore
fizike me rrethin, mizoria nuk ndalet, kufiri ngushtohet edhe më, bëhet
edhe më i ngushtë (mendoj se është evidente njëlloj klasustrofobie
artistike, që ndjen lexuesi nëpër faqet e Legjendës së vetmisë), Bala izolon
veten (vetëmbrojtje psikologjike) në jetën para vdekjes së babait të tij.
Krijon marrëdhënie vetëm me pyllin dhe aty manifestohet, aty rikrijohet
babai i tij, duke shenjuar jo vetëm dashurinë për babain e tij, por dhe
luftën instiktive të njeriut me fatin dhe përmbysjen e gjërave. Koha bëhet
e parëndësishme dhe ai rritet.
Por kjo zgjat shkurt, qarku tragjik shndërrohet shpejt në qerthull
dhe Bala del si një prej personazheve më të çuditshme të letërsisë
shqiptare. Është shenjim i kufirit të njeriut brenda dy forcave – dashurisë
dhe urrejtjes. Derisa në moshën fëmijërore, e bart nëpër vërshimin e
mizorisë dashuria, e ndërtuar brenda psikes së tij nga marrëdhënia me
babain e tij , kjo në momentin kur ai arrin të kalojë pragun e fëmijërisë në
adoleshencë (apo më saktësisht ku “hallati” i tij fillon kërkimin vetanak të

k r i t i k a
përmbushjes) ajo shndërrohet në urrejtje. Është fatalitet të cilin autori e
lë të zdeshur nga minimialistika e rrëfimit.
“Maja e jetës është dashuria, përsëriste ati shpesh dikur. Edhe
urrejtja, përsërit tash Bala”.
Por siç ndodh në përvojën letrare të personazhit, me qëllim të jetës
së tij hakmarrjen, vënien në vend të drejtësisë, sy për sy e dhëmb për
dhëmb, fisnikërinë e këtij qëllimi, Bala është krejt i “bartshëm” nga ato që
i ndodhin. Duke humbur, siç u cek më lart, së pari shoqen e tij, të vetmen
lidhje me botën si pasojë e mbizotrimit të instinktit të tij mashkullor, gjë
e cila do t’ishte qesharake po të mos ishim brenda kufijve të tragjikes.
Bala, meqenëse është i shuar lidhjeje me botën, i traumatizuar deri në
shkëputjen e lidhjes me nënën e tij, nuk mbisundon universin, as nuk
mbijeton, dhe as nuk gjen prehje. Bala është ndërtuar prej traumës së
izolimit dhe ashtu edhe sillet. Megjithëse, në novelë, ai ushqen qëllimin e
jetës së tij me shndërrimin e dashurisë ndaj babait në urrejtje ndaj fqinjit,
dhe krijon e jeton në episodet e thurura të hakmarrjes, ai edhe pranon
dhuratën femër nga fqinji, bile dhe lidhet me atë, qoftë dhe për pak kohë.
Dhe, krejt në fund, duke pas zgjedhur njërin prej të gjitha planeve
të panumërta, ai tenton të hakmerret ndaj fqinjit, vrasësit të babait të tij.
Por ajo që ndodh është se autori bashkëdyzon, apo thënë më saktësisht,
përballë fatin me vullnetin, ndërtuar nga fisnikëria, të Balës. Njëra
përballë tjetrës, aty shenjohet ironia dhe jo tragjedia, pamundësia e të
qenit fisnik në këtë univers.
Nuk shkrep pushka. Pasi që çdo gjë të ketë shkuar sipas planit të
Balës për hakmarrje ndaj fqinjit. Fati, apo shtjella e ngjarjeve ndodhin të
vetvetishme dhe asnjë prej tyre nuk ndodh në lidhje me qëllimet tona,
përkundrazi ato ndodhin përballë asaj që i duhet të bëjë/arrijë Bala.
Edhe më tej, siç e cekëm më herët, është një mizori e pandalshme,
izolohet Bala. Këtë herë në verbëri të plotë nga, sipas të gjitha shenjave,
fqinji i tij. E tëra merr fund pa pas mundur heroi i veprës të hakmerret, pa
u vënë drejtësia në vend.
Kurthi artistik i autorit
Në parathënien e librit, autori deklaron se kjo novelë është një përpjekje
e tij që t’i jepet tërësisht rrëfimit dhe bukurisë së të rrëfyerit, duke
389

pasur për qëllim shmangien nga trendet globale letrare të nihilizmit,
ironisë dhe lojës postmoderne; ndër të tjera, kjo novelë është pikërisht
kjo. (Për më shumë, mendoj se është gabim të mendohet se kjo novelë
është një rrëfim psikologjik, siç ‘udhëzohet’ në botimin e librit).
Novela Legjenda e vetmisë është lojë, konotim i pandalshëm
tragjedie me ironinë, si dy skema rrëfimi të përvojës njerëzore, njëra
me tjetrën, duke mohuar njeriun me vullnetin e tij dhe me këtë duke
mohuar fisnikërinë dhe çka do që ka themeluar njeriun deri më sot. Është
nihilizëm total: në mungesën e të mbinatyrshmes, qoftë si zot në religjion,
apo moral në mizorinë e universit, që nuk përfillë njeriun, dhe për më
shumë ndërfutet nëpër marrëdhënien e njeriut me njëri tjetrin, duke
dekonstruktuar çdo qeniesim të mbrujtur nga motivimi prej dashurisë.
Dashuria vdes në fillim të rrjedhës së jetës së Balës, dhe tërë ajo që
mbetet është përpjekja e njeriut nëpër mungesën e shpirtit, të universit,
qoftë atij njerëzor qoftë atij të rrjedhës së asaj që e quajmë fat. Dhe, nuk
është përpjekje e mbrujtur nga fisnikëria e njeriut, megjithëse Bala është i
izoluar nga kjo mungesë shpirti me dashurinë e babait të vdekur kur edhe
fillon ngjarja e novelës, është instinktive, e pashpirtë dhe automatike, çdo
“bartje” e Balës nëpër shtjellat e kësaj që e quajmë fat është dëshmi për
këtë, “hallati” (me vrimë në kokë, thënie popullore) endet nëpër ironinë
e këtij universi.
Dhe prej këtu, universi i thurur artistik i Legjendës së vetmisë si një
botë - traumë për dhe e lexuesit (po e marr guximin ta quaj). Kurthim
i tij brenda mizorisë për të përjetuar një tragjedi postmoderne, ku loja
me për-kufizimin e tragjikes shmang çdo shenjë të lidhjes së lexuesit me
dëshminë që do të mund të ishte dalje e tij prej këtu. Dalje si dorëzim
para vëmendësimit me atë që është, mizorinë e njeriut të papërfillshëm
nga universi ku jeton. Është një pyetje që mund t’ia shtrojë vetes lexuesi
i bartur nga kjo vërshimë mizorie artistike si lojë: a është njeriu sot
formësim i kësaj mospërfillje? Shokët e Balës, më në fund, e pranojnë
Balën, edhe të damkosur, apo ndoshta vetëm kështu mund ta pranojnë,
të verbtë, të pamundësuar për të parë fytyrën e njeriut sot; por ndoshta,
lexuesit të durimshëm, mu errësira e verbërisë së Balës do t’i shënjojë
fytyrën e njeriut sot.
Derisa dëgjoja Çou Rexho, dhe bartesha brenda burimit të një ndjenje,
të harruar tashmë, e të ringjallur nga kjo novelë, derisa izolohesha me
390

k r i t i k a
vetëdëshirë, krijuar varësi nga kjo këngë, në për-kufizimin e shkëputjes
nga bota, në transin e kësaj që buronte si melankoli e të kuptuari të fatit,
pikërisht në fazën edipiane, ndjeja, luftoja duke ndjerë, si luftë për t’u
lidhur – që prej nënës duke larë enët në kuzhinë e deri tek babai (armiku
edipian), prej aty në dervishët e shpuar që shfaqeshin në TV – me botën.
391

392

k r i t i k a
Sami Hajra (1984) ka diplomuar në Universitetin e
Prishtinës, konkretisht në degët e Letërsisë shqipe,
Letërsisë së Përgjithshme dhe Krahasimtare, si
dhe në atë të Filozofisë. Gjithashtu, ka ndjekur
edhe studimet postdiplomike-master në degën
e Letërsisë Shqipe, drejtimi: shkencor. Autori
ka botuar disa shkrime nëper gazeta e revista
shkencore, si: poezi, kritikë, ese dhe recensione.
Ka të botuar një libër me poezi që mbanë titullin:
Parajsa e djallit.
Sami HAJRA
SFIDA TË ROMANIT POSTMODERN
Në vitet e fundit, studimet letrare e kanë bërë pjesë të tyre përbërëse
romanin postmodern. Pavarësisht përshkrimeve të shfaqjes (fillimit) të romanit
postmodern dhe metodave e teknikave të këtij romani, interpretimet
dhe variantet e ndryshme teoriko-letrare ende nuk kanë arritur ta gjejnë
themelin unik të legjitimitetit dhe rrumbullakimit të tij si “qenie” me vete,
apo si formacion tëri letrar, për definimin e qartë të paqartësive të tij.
Ani pse postmodernizmi në Evropë e gjetiu tashmë ka kaluar fazën
e produktivitetit të tij, ne po ndalemi në Evropë, për shkakun se përveç
krijimit apo shfaqjes së romanit postmodern, vetë “kulturën perëndimore”
Milan Kundera e identifikon me romanin.
Në këtë pikë, pasi ndodhi çarja e modernes, kur “vdiq zoti”, “vdiq
autori” dhe “i erdhi fundi historisë e romanit”, romani modern ende aty-këtu
frymonte në artikulimin dhe ndërtimin e një metarrëfimi “funksional”.
Mirëpo, “pas shthurjes së utopive” dhe pasi tashmë del “një e vërtetë e re”,
që pohon se e vërteta duhet të ketë edhe “një të vërtetë të matanshme inte-
393

legjibile”, apo edhe një të këtejanshme sensuale e sociale, atëherë shtrohet
pyetja se cila është rruga e mbetur, nëpër të cilën do të duhej të kalonte
dhe të ecte përpara romani?
Romani, i cili aktualisht gjendej në një hendek të thellë, i lodhur
e i rraskapitur nga ato fluturimet në hapësirë, si zoti, universi, teoria,
praktika, e vërteta, e mira etj., të cilat janë një hiçgjë apo një asgjë, sepse
këto rrëfime shndërrohen identifikueshëm në shtrembërime, gënjeshtra,
lajthitje, apori dhe ideologji dhe, pasi ai (romani modern) ishte duke
dhënë frymën e fundit, si rrugë të vetme për shpresë shpëtimi kishte
kalimin “nëpër ngushticën epistemologjike”, gjë që u dëshmua si një rrugë
mjaft të vështirë për “një tip romani mbijetues”.
Nga kjo krizë, apo nga ky fakt, lindi pashmangshëm nevoja për
një “trans-roman”, i cili, për të mbijetuar, do të duhej t’i thyente rregullat
ose, përndryshe, do të shtrihej monotonshëm përdhé në gjendje kome.
Dhe e vërteta është se, pasi i kishin veneruar si të mangëta, të paplota
dhe të papërfunduara, siç duhet këto rrëfimet e mëdha (metarrëfimet),
teoricienët, filozofët e sidomos shkrimtarët fillojnë të shfaqin kreativisht,
sidomos në roman, një sensibilitet të ri letrar, i cili në ditët tona njihet si
romani postmodern.
Në këtë pikë ka vetëm një gjë të qartë, së cilës i janë veshur disa
paqartësi: romani aktual i ka kaluar tashmë caqet e tij të natyrshmërisë
dhe, përveçse “është i identifikuar apo krahasuar me vetë letërsinë në
totalitet”, edhe në stadin krahasues “të rrafsheve”, ai nivelizohet me
artet e tjera dhe me të gjitha fushat e tjera të dijes, si politika, filozofia,
kinematografia, eseistika, gazetaria etj. Pra, është bërë “si një inekuacion
ku vlera e të panjohurës është shpeshherë më e madhe se e panjohura vetë”.
Këtu duhet të jemi të qartë. Nuk po flasim për vlerat specifike
letrare. Po flasim për modalitetet, variantet, format dhe elementet letrare,
të cilat nuk i kontestojnë vlerat letrare, sepse, tekefundit, “modern” mund
ta quajmë edhe Homerin, edhe Eskilin, edhe Shekspirin e Danten etj.,
vlera e të cilëve nuk kontestohet. Këtu po shohim më tepër variantet,
të cilat erdhën si detyrime ose si pasojë e përmbysjes së njëra-tjetrës
dhe këtu duhet të pranojmë pohimin afirmativ se edhe moderna, edhe
postmoderna, janë letërsi dhe i përkasin letërsisë; këto dy formacione
letrare nuk duhet parë si të huaja ose si përmbysje të qëllimta të letërsisë,
ose të njëra-tjetrës. Mirëpo, në këtë kontekst, më së miri do të lidhej
394

k r i t i k a
kredoja e filozofit Jean-Jacques Rousseau, i cili beson se “çdo progres
është doemos i paguar me një regres në një fushë tjetër”.
Ndaj letërsia (në këtë rast, romani), për të mbijetuar dhe për të dalë
nga zinxhirët e atyre kllapave të hekurta moderne, u detyrua në njëfarë
forme të nisë rrugën po nëpër këtë “ngushticë epistemologjike” dhe t’ia
hapë dyert romanit dhe letërsisë drejt një të ardhmeje më të ndritur, t’ia
lërë edhe formën të hapur (open forme) për variante dhe mundësi të reja.
Një hap përtej hendekut epistemologjik
Sipas studiuesit të letërsisë, Mihail Bahtin, “romani nuk disponon
kurrfarë kanoni siç disponojnë zhanret tjera”, madje ai “është zhanri i vetëm
në krijim e sipër, zhanër i pakryer”8. Dhe, nga ky kontekst, për të tejkaluar
atë ngushticën epistemologjike të modernes, romani postmodern vihet
në kërkim të “një hapi të ri”. Pra, vihet në kërkim të një të vërtete të re
intelegjibile, qoftë ajo edhe utopike apo e simuluar. Një gjë e tillë fillimisht
i trondit dhe lëkund rrënjët e shtratit të vetëkënaqur modern, sepse
gjendja aktuale e kulturës perëndimore (pra, e romanit, siç potenconte M.
Kundera) dhe format gjithnjë e më komplekse të përvojave letrare, mbeten
jashtë orvatjeve përcaktuese, sqaruese dhe unifikuese, për themelimin e
një të vërtete intelegjibile, apo edhe një të vërtete të këtejanshme me sens
dhe frymë të re.
Për të gjetur përgjigje lidhur me këtë, në librat “Consequences of
pragmatism” dhe “Contigency, ironi, solidarity”, filozofi neopragmatist
Richard Rorty “kristalizon konceptet më radikale të postfilozofisë, si pjesë
e kulturës liberale, në të cilat ende bredhin shpresat për utopinë liberale”9.
Me këtë gjë, Rorty hap dyert për t’iu rikthyer hulumtimit të filozofëve
kontinentalë, të cilët ishin lënë pas dore nga filozofia analitike.
Richard Rorty mendonte se, përkundër diversiteteve të mendimtarëve
të filozofisë analitike dhe asaj kontinentale, siç janë: William
James dhe Friedrich Nietzsche, Donald Davidson dhe Jacques Derrida,
Hilary Putnam dhe Bruno Latour, John Dewey dhe Michel Foucault, “ata
megjithatë i karakterizon përpjekja e njëjtë që të çlirohen nga ngarkesat e
trashëguara platoniste metafizike të dualizmit mes esencës dhe aksidencës,
apo mes dukjes dhe realitetit”10. “Ndërkaq, Eitehead kishte konstatuar se
krejt filozofia perëndimore është vetëm “fusnotë” platoniste”. Lidhur me
395

këtë rast, në librin “Dialektika e iluminizmit”, dy përfaqësuesit më në zë të
Shkollës së Frankfurtit, Adorno e Hokheimer, shtruan pyetjen më tronditëse
të shekullit XX, që artikulohet paraprakisht kështu: “Pse njerëzimi, në
vend që të hynte në një gjendje me të vërtetë humane dhe më të lartë, siç
hamendësuan iluministët, u gjend i zhytur në një lloj barbarizmi të ri?”.
Normalisht, përgjigjen e kërkonin te koncepti i “arsyes” ose i “ratio-s”.
Në kulturën perëndimore, në këtë rast në romanin modern, arsyeja
përbënte tiparin më të qenësishëm, ndërsa në filozofinë moderne u
shfaq prirja për ta çliruar arsyen nga çdo paragjykim, ashtu siç e gjejmë
për herë të parë tek F. Bekon, R. Dekart etj. Ndërsa, më pas, iluministë
si Volteri e Rusoi menduan se duhej ndriçuar mendja e njerëzve me anë
të arsimimit dhe të dijes shkencore dhe se epoka e ardhme do të ishte
epokë e arsyes, e paqes dhe e mbështetur në arsye. Përkundrazi, epoka
moderne e teknologjisë solli shumë gjakderdhje e intolerancë, të cilat
arritën kulmin me luftërat botërore të shekulli XX.
Qëllimi i iluminizmit ishte që njeriu të hiqte frikën dhe të bëhej zot në fatin
e tij. Por, iluminizmi çoi në skllavërimin e mjaft njerëzve dhe në shkatërrimin
e natyrës. Dhe, siç duket, nuk ecën mirë… gjithçka që del nga arsyeja.
Adorno e Horkheimer, tek “Dialektika e iluminizmit”, marrin si
shembull Odiseun, i cili dëshmon se nuk ua beson fatin e vetë zotave; ai
përdor arsyen dhe kështu bëhet pararendësi i parë i arsyes instrumentale.
Ndërsa joshja e këngës së sirenave ishte një premtim për të shkuarën
e lumtur, Odiseu përdor arsyen për të shpëtuar nga ky tundim dhe u
kërkon shokëve ta lidhin për direkun e anijes. Vuajtja e tij është njëmend
e tmerrshme, por këtë duhet ta kalojë çdo njeri, nëse duhet të bëhet i
qytetëruar dhe për t’u shkëputur nga e kaluara instiktive. Të njëjtën gjë
bën edhe Richard Rorty, duke kundërshtuar traditën platoniste. Të njëjtën
gjë tani e bëri edhe romani postmodern karshi atij modern. Edhe mendimi
i kulturës perëndimore bëri të njëjtën gjë, duke u shkëputur nga miti.
Por, romani postmodern, në këtë rast, nuk bëhet si Odiseu, pararendësi
i arsyes instrumentale, përkundrazi, mbetet një “open forme” (formë e
hapur) ndaj varianteve të ecurisë kreative, ashtu siç mbetet i hapur deri
më sot edhe misioni i Shkollës së Frankfurtit.
Mund të thuhet se, që t’i tejkalojë këto mbetjet e kaluara instiktive,
romanit postmodern iu desh të kalojë përtej nxitjes së debateve për
definimin e problemeve dhe gjetjes së të vërtetave të reja.
396

k r i t i k a
Lidhur me pikëshikimin tonë për romanin postmodern, një nga tezat
themelore është vënë në pah nga filozofi Sloterdijk, i cili problematizon
“mendjen cinike”, si një nga shtyllat e forta të postmodernizmit. Sipas
tij, si vetëdije e shtrembëruar dhe e iluminuar, ‘mendja cinike’ posedon
guximin, i merr të gjitha pozitivitetet si mashtrime, si dhe synon t’i
depërtojë në çfarëdo mënyre esencave. Këtu do të shkonte më së miri një
parafrazim (një ilustrim) me romanin “Bijtë e askujt” të Rexhep Qosjes, në
të cilin, për të zbuluar vdekjen e mistershme të Tarik Saraçit, shkrimtari
përdor spiritualizmin ose komunikimin me shpirtrat e të vdekurve. Ky lloj
procedimi është ajo që tek romani postmodern quhet “mburojë”.
Teoricieni Jurgen Habermas ka ngritur tezën e tij për zgjidhjen
e definimit të problemeve dhe pohon se duhet kaluar nga “paradigma e
vetëdijes” në atë të “komunikimit”. Sipas tij, vetëm me hapjen e perspektivës
komunikative mendja mund të riafirmohet me gjithë mundësitë e saj të tjera,
sepse mendja komunikative nuk mund të jetë e kënaqur me ngushëllimin që
ofron religjioni. Por nuk është edhe pa ngushëllim dhe shpjegohet se arsyet
e mosprojektimit utopik të mendjes komunikative në të ardhmen duhen
kërkuar në sistemin e kësaj mendjeje. Me fjalë të tjera, në botën e vorbullës
jetësore, në format e shumta me të cilat ajo po manifestohet e që Habermas-i
i sheh si prodhime të veprimeve të përbashkëta intersubjektive. Kjo është
arsyeja që Habermas-i mbetet “modern” dhe në kërkim të përgjigjeve dhe
koncepteve të reja.
Realisht, të gjitha rrjedhat e reja që kundërshtojnë traditën, siç ka bërë
dhe bën tani romani postmodern, me thënë të drejtën, nuk i ndan ndonjë
hendek i patejkalueshëm. Por identifikimi i romanit (edhe i filozofisë) me
të vërtetën dhe të mirën ka qenë presupozim i vetëkuptueshëm i periudhës
moderne. Kjo është arsyeja pse romani postmodern e kundërshtoi traditën
e romanit modern; ai u krijua si nevojë e kohës për një të vërtetë të re, që
Bodriari do ta quante “simulacrum”, apo simulim. Pra, jetojmë në botën
e simuluar, ku nuk ekziston vetëm një e vërtetë dhe vetëm një realitet,
por shumë të vërteta, qofshin ato intelegjibile apo të këtejanshme. Sepse
te romani modern, “me atë fluturimin në hapësirë”, ka qenë e përhapur
bindja se gjithçka duhet themeluar në esencën e pandryshueshme të së
vërtetës dhe në parimet e pandryshueshme morale, në mënyrë që parimet
e bindjet të jenë të forta. Por e vërteta qëndron ndryshe: është koha që
romani aktual duhet dhe, fatmirësisht, është çliruar nga ngarkesat e tezave
397

të tilla, për fundamentimin e bindjeve për të vërtetën. Tashmë mund të
ketë edhe një të vërtetë utopike, madje edhe shumë sosh. E mira e kësaj
është që romani postmodern e ka hedhur hapin përtej atij hendekut
epistemologjik.
398
Shtylla e romanit postmodern
Pas gjithë atyre shkarjeve, kufizimeve, mbetjeve të paqëndrueshme
moderne, romanit postmodern i duhet një shtyllë e fortë për t’u mbajtur
mirë.
Richard Rorty, bazuar tek antiesencializmi, pretendon të për shkruajë
një liberalizëm, me çfarëdo esence njerëzore. Sot, në të gjitha artet
postmoderne, nuk kanë rol të rëndësishëm heronjtë kalorësiakë. Por
kanë një rol prekës, domethënës dhe tepër njerëzor temat sociale, që janë
vërtet njerëzore. Kjo ndodh sidomos që nga shfaqja e romanit postmodern
e këtej, siç është trajtimi i temave të vogla. Mund të marrim si shembull
filmin “Children of Heaven”, të regjisorit iranian Maid Majidi: qendra e
filmit të tij janë një palë këpucë, me anë të të cilave rrëfehet historia e dy
fëmijëve (vëlla e motër) që kanë vetëm një palë të tilla dhe, për të shkuar
në shkollë, ata i mbathin me rend. Ky film, me temë kaq “të vogël”, i ka
tronditur shikuesit e botës së madhe, autori është nderuar me shumë
çmime, si dhe është nominuar për Oscar. Në po këtë mënyrë konceptimi
të temës, sidomos në letërsi, kemi disa romane, si “Emri i trëndafilit”, i
Umberto Ecos, “I ngadalti” i Coetzt-it, “Nata është dita jonë” i Qosjes etj.,
të cilat quhen romane “të mëdha”, sidomos i pari dhe i treti, dhe janë
romane tipike postmoderne, rrëfimi i të cilave mbahet në tema të shumta
e “të vogla” sociale, që e prekin çdo lexues. Këto tema depërtojnë deri tek
thjeshtësitë më të imta njerëzore, pa “fluturime në hapësirë” e kufizime,
siç ishte për shembull pohimi për Krishtin se “nuk qeshi kurrë”. Romanit
postmodern iu desh një i tillë liberalizëm, që e potenconte Rorty, atij iu
desh një “anti-agelast”, i duhet një ironist dhe i duhet ironia, diçka që është
universale, njerëzore dhe e kënaqshme për të gjithë njerëzit, pra, diçka që
tejkalon të metat, dobësitë dhe të këqijat, gjë që në romanin postmodern
arrihet vetëm përmes ironisë. “Ironia, jo thjesht si një tallje, por më shumë
si një pancir racional që e mbron shkrimtarin nga nostalgjia për të kaluarën.
Pa këtë “pancir”, postmodernizmi përfundon i shtrirë përdhé pa jetë”.

k r i t i k a
Kontekstin e ri të kulturës liberale, tipik në romanet postmoderne,
e gjejmë tek romanet e Rexhep Qosjes, p.sh., tek “Një dashuri dhe shtatë
faje”, të artikuluar tek personazhi Rexhë. Rexha, “personazhi më tragjik
në këngët popullore: viktimë e shqelmit të kalit”, parodizohet nëpërmjet
ironisë dhe kjo na dëshmon se ironisti është i adaptuar me kulturën
liberale postfilozofike ose postmoderne.
Romani postmodern, sipas Rorty-t, kërkon ironistin liberal, i cili
duhet të jetë i avancuar në dialog të hapur dhe duhet të jetë i papërmbyllur
social (socialisht).
Edhe Umberto Eco ka shpjeguar “çfarë është për të qeshur”. Ai merr
si komikë universale “tortën në fytyrë”, pastaj një kinez kanibal duke ngrënë
një (kinez) të tij me shkopinjtë e pilafit etj. Kjo e fundit është komike për
ne, jo për kinezët dhe dëshmon se thyerja e rregullave është tipar i romanit
postmodern, për shembull., shkel rregullat e tragjikes, duke e shndërruar
atë në komike, në një kontekst tjetër.Në këtë aspekt, Rorty kishte të drejtë
kur pohonte se “reagimi i ironistit ndaj mizorisë është më parë qeshja se
veprimi” dhe se rol kyç në romanin postmodern luan ironisti dhe ironia.
Por Rorty e ka huazuar nga M. Kundera rëndësinë e zhanreve jofilozofike
për përshkrimin e vetës, i cili, siç thamë, “Perëndimin ose Evropën e sheh
të pandashme nga zhanri i romanit”. Prandaj edhe vështrimi i Rorty-t nuk
duhet parë jashtë trajtimit të Kunderës për romanin. Mirëpo, prapë se
prapë, “mençuria e romanit është e ndryshme nga ajo e filozofisë”.
Në Evropë, gjëja më e mirë që është trashëguar dhe ruajtur mirë
është romani, sepse ai na e ruajti qeshjen hyjnore; ironisti liberal i Rorty-t
nuk është figurë e shfytyruar cinike, por formim i natyrshëm njerëzor, siç
kemi qeshjen tek romani postmodern në kulturën perëndimore, gjë që
shpreh individualitetin e lirë. Këto më së miri vërehen tek romani “Emri
i trëndafilit”. Jorgea dihet që na e kujton agelastin dhe trishtimin, i cili
lufton qeshjen. “Ai që qesh, vërtet që nuk beson në atë për të cilën qesh, por
as e urren. Dhe pra të qeshësh me të keqen do të thotë të mos jesh i gatshëm
ta luftosh, e të qeshësh me të mirën do të thotë të mos njohësh forcën që
ka e mira për t’u përhapur vetvetiu”. “Shpirti është i qetë vetëm kur sodit
të vërtetën dhe kur gëzohet me të mirën që ka bërë; me të vërtetën dhe të
mirën nuk qeshet. Ja, prandaj nuk qeshte Krishti”.
E qeshura, pra, është diçka njerëzore, shumë njerëzore; e kjo i
mobilizon agelastët, sidomos në filozofi, për shkak se aty, në këtë pikë,
399

fundamentohet (bazohet) bindja e tyre e palëkundur. E kjo gjë vërehet
tek tradita e romaneve moderne, me zymtësinë dhe “të vërtetat e tyre”.
Ndërsa në romanet postmoderne e këtej, është e kundërta, sepse vetëm e
qeshura është natyrshmëria njerëzore.
Mirëpo, prapë se prapë, ajo që e quajmë postmodernizëm, nënvizon
Linda Haçion, “është thelbësisht kundërthënëse, vendosmërisht historike dhe
pashmangshmërisht politike”. Veç kësaj, “te romani postmodern, ndër paradokset
kryesore është prania e së kaluarës”. Natyrisht, nocioni i postmodernizmit
mbetet temë e hapur për mendjen komunikative, do të thoshte Habermasi,
deri në specifikimin e emërtimit dhe plotësimin e këtij nocioni. Kjo ende
debatohet si tezë e hapur, sikurse në tezat e Shkollës së Frankfurtit, deri në
ndonjë evidentim më të saktë.
BIBLIOGRAFI
1. Milan Kundera “Arti i romanit”, Toena, Tiranë 2001.
2. Richard Rorty “Contigency, Irony, Solidarity”, Toena, Tiranë, 2011.
3. Mihail Bahtin “Çështje të romanit”, Rilindja, Prishtinë 1980.
4. Tcvetan Todorov “Fryma e iluminizmit”, Toena, Tiranë 2011.
5. Linda Hutcheon “A poetics of postmodernism”, Routledge, New
York and London, 2005.
6. Max Horkheimer & Theodor W. Adorno “Dialektika e iluminizmit”,
Dita, Tiranë 2000.
7. Ag Apolloni “Parabola postmoderne”, Prishtinë 2010.
8. Osman Gashi “Jeta e re” (revistë letrare), nr. 1, Prishtinë 2010.
9. Revista letrare “Jeta e re”, nr. 1, Prishtinë 2010.
10. Astrit Salihu “Revista MM” (revistë mikste, e përkatërmuajshme),
Prishtinë 2012.
11. Agim Vinca “Teori letrare”, botimi II, Libri Shkollor, Prishtinë
2012.
12. Umberto Eko “Emri i trëndafilit”, KD, Prishtinë, 2005.
13. Rexhep Qosja “Një dashuri dhe shtatë faje”, roman, Toena, Tiranë
2003.
400

ETNOS Angjelina HAMZA
401

402

e t n o s
Angjelina Hamza (1982, Klinë) ka diplomuar në
Degën e Etnologjisë, Fakulteti Filozofik-UP. Prej
vitit 2009 punon në Institutin Albanologjik të
Prishtinës, në Degën e Etnologjisë. Ka botuar një
numër artikujsh dhe recensionesh në revista të
ndryshme shkencore. Përveç punimeve shkencore,
ajo ka të botuar një roman për të rinj “Çelin lulet e
ëndërrimeve”, Klinë, 2001. Aktualisht është duke
punuar në projektin individual “Roli i nënës në
familjen tradicionale dhe bashkëkohore”.
Angjelina HAMZA
MARTESA NË MES TRADICIONALES DHE MODERNES
Në këtë punim do ta trajtojmë martesën nga disa këndvështrime,
ku do të flasim për martesën tradicionale dhe atë bashkëkohore, duke u
ndalur sidomos në disa segmente apo pika që janë më aktuale në ditët e
sotme, si p.sh. fenomeni i bashkëjetesës.
Gjithashtu, do të përpiqemi të ofrojmë sa më shumë të dhëna për
ritin e martesës, për zhvillimin e këtij riti në kohë, për ndryshimet dhe
ngjasimet që ndikuan në ritin e martesës, analogjitë apo dallimet ndërmjet
martesave tradicionale, sipas Kanunit të Lekë Dukagjinit dhe martesave
në ditët e sotme.
Rregullat e martesës sipas Kanunit të Lekë Dukagjinit
Martesa është një nga ngjarjet më të rëndësishme të jetës së njeriut.
“Kur dy njerëz martohen, ata bëhen të afërtë me njëri-tjetrin. Martesa
403

gjithashtu lidh së bashku një grup të madh njerëzish”. 1 Ajo është baza e
krijimit të familjes.
Martesa dhe familja, si dukuri shoqërore, kanë karakter historik.
Në procesin e zhvillimit të shoqërisë ato pësojnë ndryshime. Ndryshimet
e bazës ekonomike, të strukturës social-klasore, të rendit politik, të jetës
shpirtërore etj, kanë sjellë ndryshime në martesë e në familje, në format e
tyre, në përmbajtjen dhe funksionet e tyre shoqërore.
Por, siç dihet, ndryshimet e jetës shoqërore nuk pasqyrohen
menjëherë në familje dhe në martesë, prandaj, shpeshherë, në zakonet
e jetës familjare e të martesës, ndeshen mbeturina, që u takojnë
formacioneve ekonomiko-shoqërore të kaluara, madje edhe shoqërisë
së lashtë. “Në kultura të ndryshme, ashtu si për elementë tjerë të jetës
sociale, edhe për martesën e familjen ka një shumëllojshmëri modelesh.” 2
Në traditën familjare në Kosovë riti i martesës ka zënë gjithmonë
një vend të veçantë. Rituali i martesës ishte ngjarja më e rëndësishme për
familjen tradicionale kosovare. Ajo shënonte një hap të madh përpara në
rritjen dhe zgjerimin e asaj familje. Duke pasur parasysh se për familjet
tradicionale kosovare djemtë ishin shtylla kryesore e shtëpisë, shtylla që
mundësonte funksionimin e familjes, martesa e tyre dhe marrja e nuses
sillte një gëzim të jashtëzakonshëm për anëtarët e familjes.
Pra, duke marrë parasysh traditën e martesës te populli shqiptar
në përgjithësi, duhet të kemi parasysh disa rrethana specifike se si është
manifestuar rregulli i fejesës, martesës dhe shkurorëzimit, dhe sa është
duke u ruajtur kjo traditë në mesin e shqiptarëve, a është një thesar i
ruajtur si në atë kohë apo ka ndryshuar krejtësisht, dhe a ka ndodhë që
t’i shtrojmë pyetje vetvetes se a ishte plotësisht e drejtë kjo mënyrë apo e
tëra ishte një anomali?
Pasi kanë ndryshuar shumë ceremoni përgjatë periudhave të
ndryshme në Kosovë si edhe në vendet e tjera të Ballkanit, është me
rëndësi të paraqiten disa të dhëna nga Kanuni i Lekë Dukagjinit në lidhje
me këto ceremoni dhe si janë manifestuar ato gjatë gjithë historisë deri
më sot. Ndërkohë kujtojmë se kjo ka ndryshuar në vende dhe rajone të
ndryshme, duke u munduar që sa më shumë t’i afrohen vendeve evropiane
dhe të pasurojnë traditën shqiptare me elemente te huaja. Ekzistojnë
1
Anthony Giddens, Sociologjia, Çabej, Prishtinë, 2007, fq 371.
404
2
Anthony Giddens, Sociologjia, Çabej, Prishtinë, 2007, fq 371.

e t n o s
shumë rregulla zakonore lidhur më këto çështje, nga kjo degë e së drejtës,
të cilat i përkasin në fillim fejesës.
Fejesa sipas Kanunit Lekë Dukagjinit është parakontrata e martesës.
Në të vërtetë ajo është një marrëveshje midis baballarëve apo kushërinjve
të afërm të vajzës dhe të djalit për lidhjen e martesës së ardhshme në mes
të këtyre të rinjve. Fejesa nuk lidhej me pëlqimin e të fejuarve, por, në
esencë, me pëlqimin e kujdestarëve të tyre, si dhe me ndërmjetësimin e
shkuesit. Kur arrihej pëlqimi i fejesës, atëherë shkuesi ia jepte babait ose
të afërmit të vajzës shenjën dhe të hollat sipas zakonit.
Vajza e fejuar nuk mund ta prishte fejesën. Këtë të drejtë nuk e
kishin as prindërit dhe të afërmit e saj. Kësisoj, nëse vajza refuzonte të
martohet me të fejuarin e saj dhe “ po e muer tjetër grue dhandri, vajza e
zanun prej tij jet e lidhun se e lidhun” 3
Përkundër ndalimeve që i bëheshin vajzës dhe familjes së saj, djali
kishte të drejtën e prishjes së fejesës. “Njat’ herë kur t’i teket djalit, ashtë i
lirë me e lëshue vajzën e zanun, porse sheji e gjithsa pare të ketë lënë për
vajzën i hupin” 4
Këtu shohim qartë një sanksionim të së drejtave të femrës dhe një
mosbarazim gjinore, gjithashtu edhe nëpërkëmbjen e dinjitetit të saj gjë
që bie ndeshë me logjikën e barazisë gjinore për të cilën po përpiqemi
shumë që ta arrijmë. Por ja që zakone të tilla kemi edhe sot, por paksa
të modifikuara dhe që përsëri sado që të jenë ato janë në kundërshtim
të plotë me të drejtat elementare të gruas. Ndërsa kur jemi tek martesa,
atëherë ajo nuk mundej të realizohej pa këto ndalesa( gjithnjë duke
aluduar në Kanun),
“të mos të jetë gjak e gjini;
të mos të jetë të një fisi;
të mos të jetë mesë fisit të djalit që do me nxënë;
të mos të jetë gruaja e lëshum” 5
këto ishin disa nga rregullat kanunore të cilat ishin të parapara nga
Kanuni i Lekë Dukagjinit, por që janë edhe sot dhe respektohen si të tilla
në disa rajone dhe vende të Ballkanit. Por edhe pse janë edhe sot e kësaj
3
Shtjefën Gjeqovi, Kanuni I Lekë Dukagjinit, Rilindja Prishtinë, fq-14.
4
Po aty, fq 13.
5
Kanuni i Lekë Dukagjinit, cit. Kreu i tretë, Shkuesija – Fejesa, Kodi: 39
405

dite janë të modifikuara shumë, dhe rrallë mund të thuhet se është ruajtur
si një thesar i çmueshëm. Pikërisht nisur nga ky kodifikim i traditës sonë,
mund të themi se familja shqiptare e ka konsideruar martesën si ngjarje
progresive në funksion të zhvillimit dhe zgjerimit të saj dhe krijimin e
miqësive të reja. Duke na bërë të kuptueshme dhe mjaft të qartë pozitën e
pjesëtarëve të familjes, më konkretisht djalit dhe vajzës, kur të drejtat e tyre
për lidhje martesore vendoseshin nga kryefamiljari, në kundërshtim me
vullnetin dhe dëshirën e tyre. “Për më tepër, çifti bashkëshortor paraqet –
jo gjithherë dhe jo dypalshëm-vetëm pjesën (kryesore) të miqësisë tanimë
të lidhur në mes dy familjeve, por, sipas organizimit shoqëror dokesor,
edhe ndërlidhjet e vëllazërive, barqeve dhe fisit, në lidhje gjaku, të lozës
atërore, si për nga ana e djalit ashtu dhe për nga ana e vajzës. Kjo strukturë
kompozicionale e miqësisë është shprehje e funksionimit hierarkal të
shoqërisë shqiptare për një kohë të gjatë të historisë.” 6
Edhe martesa njihet nëpërmjet shkuesisë si normë zakonore
tradicionale te shqiptarët. Martesa sipas Kanunit të Lekë Dukagjinit
përshkruhet kështu: “ Mu martua me kanun, - thuhet në përmbledhjen
e Gjeçovit, do’me thanë m’u ba shpi, me ia shtua shpis nji rob ma tepër,
sa për krah të punëve, sa për të shtuem të fmive” 7 . Gjeçovi jep nocionin e
martesës patriarkale, duke parashtruar në mënyrë të thuktë përmbajtjen
ekonomike, shoqërore dhe natyrore të saj në këtë shoqëri. Në të vërtetë,
burri duke u martuar, “ ia shton shtëpisë një rob ma tepër”. Nga tërë kjo
del sheshazi pozita e nënshtruar e gruas së kanunit. 8
Martesa në ditët e sotme - fenomeni i “bashkëjetesës”
Martesat ndërshqiptare, llojet e tyre, dhe në përgjithësi ritualet rreth
martesave, kanë qenë pak a shumë të ngjashme. Mirëpo sot kemi mjaft
ndryshime në aspektin kulturor ndër shqiptarë. “Sikurse që pësoi ndryshime
familja shqiptare me veçoritë e saj unike kulturore, po ashtu edhe martesa si
pjesë përbërëse e familjes, evoluoi dhe dita -ditës po sjell risi në vete. Pra, sot
martesa gjithnjë e më tepër, po merr tipare të reja bashkëkohore. ”9
6
Ukë Xhemaj, “Shtresime Kulturore”,IAP, prishtinë, 2005, fq-165.
7
Kanuni i Lekë Dukagjinit, cit. Kodi: 28
8
Kanuni i Lekë Dukagjinit, cit. Fq. CII.
406
9
Bashkim Lajçi, Gjurmime Etnologjike, Pejë,2007, fq- 192.

e t n o s
Dallimet më të dukshme që u shfaqen në ndryshimin e martesave
dhe sjelljen e formave dhe modeleve të ndryshme kulturore, është
pikërisht periudha e pas luftës së fundit në Kosovë. Me ardhjen e shumë
ndërkombëtarëve, me lëvizjen e lirë të njerëzve drejt vendeve të ndryshme
perëndimore, prurjet e reja kulturore u pranuan dhe u praktikuan
menjëherë.
Një gjë e tillë u vërejt tek forma më e re e martesës, e ashtuquajtura
“bashkëjetesë”, ku njerëzit duke u bazuar ne jetën e perëndimorëve që
parapëlqejnë të bashkëjetojnë e jo të martohen, filluan ta provojnë një
mënyrë të tillë të re jetese.
Konsiderohet që Prishtina është nismëtare e një fenomeni të tillë,
ku bashkëjetesa ka filluar menjëherë pas lufte, çka për qytezat tjera është
një ngjarje e cila akoma nuk ndodh, (por) dhe mund të ketë pengesa të
natyrave të ndryshme.
Ky fenomen dhe qasja ndaj tij, në ditët e sotme pothuajse është e
kuptueshme, ku martesa shihet si zgjedhje e lirë dhe e planifikuar nga të
dy partnerët për çdo aspekt të sajin. Në një farë mënyre asaj i paraprin
vetë njohja, pëlqimi, mirëkuptimi dhe marrëveshja paraprake e dy të
rinjve, të cilët kanë shfaqur dëshirën që të ndërtojnë një relacion më të
thellë në mes tyre. Kjo, në mënyrën më të qartë, shfaq një largësi shumë
të madhe në krahasim me llojet e martesave tradicionale, e veçmas bie
ndesh me martesën sipas Kanunit. Një mënyrë e tillë e të qasurit dhe
akceptimi i këtij relacioni vlen për çiftet e reja që sot i bëjnë zgjedhjet e
tyre sipas vullnetit të lirë të tyre e jo duke u bazuar në ato ligje kanunore
të dikurshme, apo implikime të familjes së gjerë, dhe marrje vendimesh
nga të tjerët. Por është më shumë vullnet dhe vendosje nga dy individë
vajza dhe djali.
Megjithatë, nëse na rastisë të bisedojmë më të moshuarit dhe t’u
parashtrojmë pyetjen rreth asaj se a janë të pajtimit që fëmijët e tyre
te bashkëjetojnë: disa nga ata janë kundër për arsye të ndryshme e më
shumë e cekin aspektin moral, të tjerë janë në mes, duke ua lënë fëmijëve
vendimin, por ka edhe nga ata që e pëlqejnë shumë këtë lloj lidhjeje. Ndërsa
në bashkëbisedim me disa të rijnë të cilët kanë filluar bashkëjetesën me
miratim të prindërve, tregojnë për një lidhje stabile, me marrëveshje, dhe
e konsiderojnë si një gjë shumë normale dhe të efektshme për të ardhmen
e tyre.
407

Duke mos i përgjithësuar rastet dhe gjërat, mund të themi që të rinjtë
e sotëm, e veçmas të zonave urbane, në masë të madhe, nuk varen më nga
mendimet e familjes së tyre të gjerë për ndërtimin e këtij relacioni më të
thellë dhe rëndësishëm jetësor, por nga vet personaliteti dhe karakteret
e tyre të cilët testohen paraprakisht dhe përgatiten drejtë rrugëtimit në
ndërtimin e këtij institucioni që bart rëndësinë e vet jetësore.
Kjo dukuri nga fakti që vet vendi në të cilin jetohet, më konkretisht
Prishtina si kryeqendër e banimit, nga njerëz të secilit fshat apo qytet të Kosovës,
të imponon shumë shpesh të marrësh vendime vetanake e njëkohësisht
vendime shumë të rëndësishme për jetën, siç është edhe bashkëjetesa.
Pra, ky stil i ri i martesës në kulturën shqiptare, nuk ka qenë i njohur
apo nuk ka ekzistuar, përveç llojeve të martesave që nga Kanuni i Lekë
Dukagjinit e këtej.
Mirëpo, moderniteti solli në kulturën tonë ndryshime të shumta dhe
të shpejta. Ndryshimet e tilla, në shoqërinë tonë, janë ato të cilat çdo ditë e
më shumë do jenë të pranishme, dhe do sjellin risi të natyrave të ndryshme
si brenda familjes, jo vetëm në martesë, por në përgjithësi në çdo sferë
jetësore e kulturore.
Prandaj, duhet theksuar që, në kuadrin e vlerave tradicionale të një
populli, s’do mend se martesa është njëra nga veprimet më të rëndësishme
në jetën e njeriut. Për këtë veprim, rit apo dukuri, kanë ekzistuar doke e
zakone, rregulla e veprime të ndryshme. Në këtë drejtim, jo rrallëherë,
për dallim nga martesat e sodit, nga sa u pa më lartë, me disa krahasime
të vogla, martesat janë bërë sipas Kanunit. Pra, siç dihet, “Kanuni i Lekë
Dukagjinit” është një përmbledhje globale e tërë traditës shqiptare. Mbi
origjinën e kodeksit ekzistojnë shumë hipotza dhe zgjidhje. Një gjë është e
sigurtë: është mjaft i lashtë dhe i trashëguar prej gjenerate në gjeneratë.” 10
408
10
Lush Gjergji, Roli i femrës shqiptare në familje dhe në shoqëri, Sarajevë, 1977, fq.13.

Nr. 3, viti XLIV
Prishtinë
2013
Botimin e këtij numri e financoi
Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sportit
Republika e Kosovës
409