Mjólkurvöruframleiðsla á Íslandi – Staða og horfur

6 Má auka hagkvæmni í rekstri?
Eitt af meginviðfangsefnum hagfræðinnar er hagkvæmni eða skilvirkni. Hagkvæmni er
grundvallaratriði þegar það kemur að samkeppnishæfi og lágu vöruverði. Í þessum kafla
verður annars vegar stuttlega litið til hagkvæmni í mjólkurframleiðslu og hins vegar til
hagkvæmni í mjólkurvinnslu.
6.1 Hagkvæmni í mjólkurframleiðslu
Hagkvæmni hefur aukist mikið í rekstri íslenskra kúabúa undanfarin ár. Meðalnyt á hverja
íslenska kú jókst um nálægt 45% frá 1994-2012, en áður hafði hún lítið aukist í áratugi. Frá
1960 jókst hún mun minna en annars staðar á Norðurlöndum. Árið 2012 var meðalnyt
íslenskra kúa um 30% minni en þar. 109 Minna munar á hagkvæmni búanna en þessu nemur,
því að íslenska kúakynið einkennist af smáum kúm með samsvarandi minni viðhaldsþörf en
flest þau kúakyn sem notuð eru í mjólkurframleiðslu. Árið 2007 komst starfshópur á vegum
Landbúnaðarháskólans að þeirri niðurstöðu að mikill ávinningur væri að því að skipta um
kúakyn. Nýtt kyn gæfi meiri nyt og meira kjöt, auk þess sem færri sjúkdómar virtust hrjá
erlendar kýr, ending þeirra væri betri og auðveldara væri að mjólka þær. Lagði hópurinn til að
tiltekið kúakyn yrði valið. Þegar upp væri staðið væri afkoma um 10 krónum betri á hvern
mjólkurlítra sem kæmi úr kú af svokölluðu SRB-kyni en íslenskri kú (munurinn er 8-9 krónur
á lítra af mjólk úr kúm af svonefndu NRF-kyni og íslenskum kúm). Hagnaðarauki fyrir
starfandi bændur yrði nálægt einum milljarði króna á ári ef SRB-kynið yrði valið. Hafa ber í
huga að verðlag hefur hækkað frá því þetta var skrifað, frá 2007 til 2013 hækkaði vísitala
neysluverðs um 50%. 110 Aðrar rannsóknir hníga í sömu átt. 111
Þessar niðurstöður verður að vega á móti hugmyndum um sérstöðu íslenska kúakynsins.
Fullyrt er að erfitt yrði að viðhalda því ef hér yrðu einnig mjólkurkýr af öðrum uppruna. 112
Margir líta á sérstök búfjárkyn sem hluta af sérstöðu íslensks landbúnaðar – og meðal
ástæðna fyrir því að styðja beri þennan atvinnuveg. Því hefur verið haldið fram að mjólk úr
íslenskum kúm hafi ýmsa æskilega eiginleika. Nýgengi sykursýki meðal barna var fyrir fáum
árum meira en helmingi minni á Íslandi en annars staðar á Norðurlöndum. Nýsjálenski
læknirinn Robert Elliot kynnti árið 1996 þá tilgátu að skýringin lægi í ólíkri samsetningu
kúamjólkur. 113 Stefán Aðalsteinsson erfðafræðingur taldi að í íslenskri mjólk væri prótein sem
109 Hagfræðideild Landsbankans, 2014, Getur íslensk mjólkurframleiðsla staðið á eigin fótum?
110 Daði Már Kristófersson, Emma Eyþórsdóttir, Grétar Hrafn Harðarson, Magnús B. Jónsson, ártal vantar,
Samanburður á rekstrarhagkvæmni mjólkurframleiðslu með íslenskum kúm og fjórum erlendum kúakynjum
– niðurstöður starfshóps, bls. 18.
111 Gunnar Ríkharðsson, Jón Viðar Jónmundsson, 1996, Samanburður á íslenskum og norskum kúm í
Færeyjum, útg. Bændasamtök Íslands.
112 Sjá til dæmis: Dregur íslensk mjólk úr sykursýki, MS-fréttir, 12. nóvember 2007, Sigurður Sigurðarson,
dýralæknir,ártal vantar, Rök gegn innflutningi á kúakyni NRF.
113 Morgunblaðið, 1997, Dregur íslensk mjólk úr nýgengi sykursýki?, 6. nóvember. Bent skal á að það prótein
sem um ræðir ræðst af stakerfðum og finnst í flestum kúakynjum. Afar auðvelt væri að kynbæta fyrir því.
57