Mjólkurvöruframleiðsla á Íslandi – Staða og horfur

Samantekt
Markmið búvörustefnunnar sem nefnd eru í lögum eru býsna fjölbreytt. Sum þeirra er erfitt að
samræma. Þá má ef til vill sjá önnur markmið í framkvæmd stefnunnar, s.s. áherslu á
fjölskyldurekstur. Nauðsynlegt er að markmið landbúnaðarstefnunnar séu skýr, svo að velja
megi hagkvæmustu leiðir að þeim.
Ýmis inngrip hins opinbera setja sterkan svip á mjólkurmarkaðinn. Má þar nefna lögbundið
lágmarksverð mjólkur, lögbundið heildsöluverð ýmissa mjólkurafurða, eins konar
framleiðslukvóta, ýmsar tegundir styrkja og innflutningshömlur.
Þrjár meginstoðir liggja til grundvallar stuðningskerfi mjólkurframleiðslunnar. Í fyrsta lagi
gildir lögbundið lágmarksverð fyrir mjólk sem framleidd er innan greiðslumarks.
Lágmarksverðinu er ætlað að tryggja kúabændum svipuð laun og gengur og gerist hjá
sambærilegum starfsstéttum. Verð mjólkur sem er framleidd umfram greiðslumark
(umframmjólkur) er frjálst og háð mjólkurþörf hverju sinni. Lágmarksverð á mjólk til bænda
virðist lengst af hafa verið bindandi. Þó er mögulegt að lágmarksverðið hafi leikið hlutverk
hámarksverðs undanfarin tvö ár eða svo. Lágmarksverð er sett í skjóli umfangsmikillar
tollverndar, sem gerir það að verkum að íslenskir mjólkurframleiðendur sitja einir að
innanlandsmarkaði. Í öðru lagi er í gildi greiðslumarkskerfi. Greiðslumarkskerfið
samanstendur af heildargreiðslumarki sem er síðan deilt niður á kúabændur.
Heildargreiðslumark hefur aukist undanfarin ár og er 140.000 þúsund lítrar árið 2015.
Greiðslumarkskerfið er eins konar kvótakerfi sem veitir aðgang að lokuðum
innanlandsmarkaði þar sem ríkir lágmarksverð og handhafar greiðslumarks fá styrki í formi
beingreiðslna. Beingreiðslurnar eru þriðja og síðasta meginstoðin í stuðningskerfi
mjólkurframleiðslunnar. Fyrirframákveðinni heildarfjárhæð er skipt milli greiðslumarkshafa í
réttu hlutfalli við greiðslumark þeirra.
Viðskipti með greiðslumark hafa verið leyfð frá 1992. Stofnun kvótamarkaðar árið 2010 gaf
kaupendum og seljendum færi á að koma saman og bætti upplýsingaflæði og gegnsæi í verði.
Um leið minnkaði viðskiptakostnaðurinn. Ekki er hægt að sjá neina sérstaka hnökra á
framkvæmd uppboðanna – en uppboð sem fara vel fram leiða yfirleitt til þess að ábati af
viðskiptunum er í hámarki. Eftirspurn eftir greiðslumarki dróst verulega saman 2013-2014 og
verðið lækkaði. Líklegasta ástæða þess er að meira var selt af mjólk á innlendum markaði en
nam greiðslumarki og sama verð fékkst fyrir umframmjólk og mjólk sem framleidd var innan
greiðslumarks.
Viðskipti með greiðslumark leiða til aukinnar hagkvæmni í framleiðslu mjólkur þar sem
greiðslumarkið mun leita til skilvirkustu framleiðendanna. En þar sem viðskipti eru leyfð
með greiðslumark myndar fjárhagslegur ávinningur kúabænda af stuðningskerfinu eign og
rennur smám saman út úr kerfinu. Fyrir fáeinum árum var það mat sérfræðinga að liðlega
þriðjungur opinberra styrkja til landbúnaðar rynni til fyrrverandi bænda og fjármálastofnana.
Gera má ráð fyrir að þetta hlutfall vaxi jafnt og þétt með tímanum. Ábati nýrra bænda af
stuðningi úr ríkissjóði er því lítill þegar til langs tíma er litið. Samt sem áður yrði það mikið