Mjólkurvöruframleiðsla á Íslandi – Staða og horfur

gerð tilraun til að leiðrétta fyrir misræmi almanaksárs og verðlagsárs með því að taka vegið
meðaltal eftir mánuðum. Í töflu 3.2 má sjá að heildargreiðslumark jókst um u.þ.b. 10% frá
2003 til 2013. Frá 2013 til 2015 jókst heildargreiðslumark um rúm 20%. Þessa aukningu má
útskýra með því að undanfarin tvö ár hefur eftirspurn eftir mjólk verið meiri en
heildargreiðslumark.
3.2.1 Viðskipti með greiðslumark
Viðskipti með greiðslumark hafa verið leyfileg síðan 1992. 33 Síðan í desember 2010 hafa þau
farið fram á sérstökum uppboðsmarkaði sem Matvælastofnun sér um. Áður en sá
uppboðsmarkaður var settur á voru viðskipti með greiðslumark frjáls. Með öðrum orðum
mátti kaupa og selja greiðslumark án nokkurra kerfisbundinna takmarkana. Þó að slíkur
markaður geti verið hagkvæmur voru viðskiptin ýmsum vandkvæðum bundin. Erfitt gat
reynst að finna þá sem vildu eiga viðskipti með greiðslumark og sömuleiðis var markaðsverð
greiðslumarks óþekkt. Upplýsingaflæði var með öðrum orðum slæmt og viðskiptakostnaður
hár. Dæmi voru um að menn nýttu sér skort á upplýsingum til þess að hafa áhrif á verð. 34
Verðlag á kvóta var talið of hátt og sveiflugjarnt. Stofnun kvótamarkaðar árið 2010 gaf
viðskiptaaðilum færi á að koma saman og tryggði betra upplýsingaflæði og gegnsæi í verði.
Um leið lækkaði viðskiptakostnaðurinn.
Fram til lok árs 2013 voru markaðirnir haldnir tvisvar á ári, 1. apríl og 1. nóvember en frá
byrjun árs 2014 voru þeir haldnir þrisvar á ári, 1. apríl, 1. september og 1. nóvember.
Viðskipti á markaðnum fara fram á uppboðum. 35 Sölu- og kauptilboð eru afhent í lokuðum
umslögum til Matvælastofnunar fyrir settar dagsetningar. Óheimilt er að upplýsa aðra um
innihald tilboða. Á tilsettum dögum eru umslögin opnuð og svokallað jafnvægisverð og
jafnvægismagn fundið. Sölutilboðum þar sem boðið er til sölu á hærra verði en
jafnvægisverði er vísað frá markaði. Kauptilboðum sem eru lægri en jafnvægisverð er
sömuleiðis vísað frá markaði. Aðrir samningar verða bindandi. 36
Á vefsíðu Matvælastofnunar má sjá niðurstöður greiðslumarksuppboða frá lokum árs 2010.
Samkvæmt þeim hafa kauptilboð verið þó nokkru fleiri en sölutilboð fram til 2014. En
eftirspurt greiðslumark hefur verið meira en framboðið greiðslumark á tímabilinu 2011-2013,
sbr. mynd 3.1. Hefur eftirspurt magn verið allt frá 3% meira en framboð í að vera þrefalt
meira. Þó er ljóst að verð sem boðið hefur verið í greiðslumarkið er oft lægra en
jafnvægisverð, þar sem greiðslumark sem viðskipti verða með er oft töluverðu minna en
framboðið. Á mynd 3.1 má sjá þróun jafnvægisverðs, en frá 2010-2013 hækkaði verð á hvern
lítra úr 280 krónum í 320 krónur, eða um 14%.
33 Mbl.is. (21. október 1998). Viðskipti með greiðslumark verði á opnum tilboðsmarkaði.
http://www.mbl.is/greinasafn/grein/426306/.
34 Sverrir Sverrisson hjá MAST. Munnleg heimild 13. febrúar 2015.
35 Á ensku er þessi tegund uppboða kölluð clearing house auctions.
36 Reglugerð nr 190/2011. Sjá http://www.reglugerd.is/interpro/dkm/WebGuard.nsf/key2/190-2011.
23