Mjólkurvöruframleiðsla á Íslandi – Staða og horfur

2.2 Áhrif á mjólkurmarkaði
Ofangreind lýsing segir ekki alla söguna þegar kemur að mjólkurmarkaðnum á Íslandi, en
sem fyrr segir er umgjörð hans bæði margþætt og flókin. Í fyrsta lagi er markaðurinn ekki
frjáls samkeppnismarkaður og eru því áhrif inngripanna ekki í fullu samræmi við
umfjöllunina hér að framan. Í öðru lagi blandast öll fyrrgreind inngrip á mjólkurmarkaðnum
og geta þau haft önnur áhrif þegar þau verka saman en ein og sér.
Helsta ástæða þess að mjólkurmarkaðurinn er ekki frjáls markaður er að afurðastöðvar hafa
verið undanþegnar ýmsum ákvæðum samkeppnislaga. 14 Það hefur styrkt stöðu
Mjólkursamsölunnar (MS) og Kaupfélags Skagfirðinga (KS) á markaðnum, en nærri fer að
þessi fyrirtæki, sem hafa með sér nána samvinnu, ráði honum öllum. 15 Þar sem afurðastöðvar
eru milliliður framleiðenda og neytenda eru þessi tvö fyrirtæki saman nánast einkasalar sem
selja neytendum mjólkurvörur og einkaupar, það er einu kaupendur mjólkur frá bændum.
Einkasala og einkeypi eru nátengd fyrirbæri. Bæði fela þau í sér markaðsvald. 16 Helsta
afleiðing einkasölu er lítil framleiðsla og hátt verðlag miðað við samkeppnismarkað en helsta
afleiðing einkeypis er að neytandinn, afurðastöðin í þessu tilfelli, kaupir á lægra verði en ella.
Hvort tveggja felur í sér þjóðhagslegt tap miðað við samkeppnismarkað, þ.e. heildarvelferð
samfélagsins er ekki hámörkuð. Bæði MS og KS eru í eigu bænda en óljóst er hvort það
breytir miklu um hegðun þessara fyrirtækja.
Opinberri verðlagningu er ætlað að vinna á móti áhrifum af einkeypi og einkasölu á
markaðinn. Lágmarksverð til bænda dregur úr áhrifum einkeypisins með því að koma í veg
fyrir að verð á mjólk frá bændum fari niður fyrir sett mark. Hámarksverð á hinum ýmsu
mjólkurvörum heldur verði þeirra niðri. Þó er hætt við að tilkoma einokunar leiði til
stöðnunar í vöruframboði og slakrar þjónustu. Opinber verðlagning færir niðurstöður
einokunar og einkeypismarkaðar nær niðurstöðu samkeppnismarkaðar, þó að því gefnu að
gildandi hámarks- og lágmarksverð séu sæmilega skynsamlega sett. Önnur inngrip hins
opinbera hafa ekki augljós áhrif á afleiðingar einokunar eða einkeypis á mjólkurmarkaði.
Auk fjárhagslegs stuðnings á formi lágmarksverðs njóta kúabændur framleiðslutengdra og
óframleiðslutengdra styrkja úr ríkissjóði, sem kallast beingreiðslur, gripagreiðslur, kynbótaog
þróunarfé og óframleiðslutengdur stuðningur. Ætla má að allur slíkur fjárhagslegur
stuðningur hækki afurðaverð til bænda umfram það sem annars væri. Framboð mjólkur eykst
í kjölfarið. Ef lágmarksverð mjólkur er nálægt því verði sem hefði myndast á
samkeppnismarkaði má ætla að aukinn fjárhagslegur stuðningur hækki verð til bænda
umfram það sem hagkvæmt er og framboðið magn á markaði verði of mikið, miðað við þá
stöðu sem hámarkar velferð.
14 Söfnun og frumvinnsla mjólkur ber einkenni náttúrulegrar fákeppni (e. natural monopoly) þar sem
meðalkostnaður er samfellt fallandi í markaðshlutdeild. Fákeppni einkennir því söfnun og frumvinnslu
mjólkur víða um heim (sjá t.d.: http://ec.europa.eu/agriculture/eval/reports/dairy/fulltext_en.pdf)
15 Mjólkursamsalan og Kaupfélag Skagfirðinga eru tvær af þremur afurðastöðvum landsins. Hin þriðja er
Rjómabúið að Erpsstöðum sem er mjög smátt í sniðum.
16
Markaðsvald þýðir að aðili getur haft áhrif á verð á markaði, þ.e. hann er ekki verðþegi.
18