Mjólkurvöruframleiðsla á Íslandi – Staða og horfur

Hluti I –Núverandi ástand mjólkurvöruframleiðslu á Íslandi
Fyrsti hluti þessarar skýrslu snýr að stöðu mjólkurvöruframleiðslu á Íslandi eins og málum nú
er háttað. Fyrst er gerð grein fyrir markmiðum hins opinbera í landbúnaðar- og
mjólkurframleiðslumálum og rætt hvort þau eru raunhæf. Þá eru inngrip hins opinbera á
mjólkurmarkaði rædd. Að lokum er fjallað um þróun og stöðu mjólkurmarkaðarins frá
framleiðslu til neytanda.
1 Markmið búvörulaga
Markmið íslenskra stjórnvalda með búvörustefnunni eru sett fram í 1. grein laga nr. 99/1993
um framleiðslu, verðlagningu og sölu á búvörum (búvörulögum). Þau eru:
a. að stuðla að framförum og aukinni hagkvæmni í búvöruframleiðslu og vinnslu og
sölu búvara til hagsbóta fyrir framleiðendur og neytendur,
b. að framleiðsla búvara til neyslu og iðnaðar verði í sem nánustu samræmi við
þarfir þjóðarinnar og tryggi ávallt nægjanlegt vöruframboð við breytilegar
aðstæður í landinu,
c. að nýttir verði sölumöguleikar fyrir búvörur erlendis eftir því sem hagkvæmt er
talið,
d. að kjör þeirra sem landbúnað stunda verði í sem nánustu samræmi við kjör
annarra stétta,
e. að innlend aðföng nýtist sem mest við framleiðslu búvara, bæði með hliðsjón af
framleiðsluöryggi og atvinnu,
f. að stuðla að jöfnuði á milli framleiðenda í hverri búgrein hvað varðar afurðaverð
og markað 1 .
Markmiðin eru fjölbreytileg og ekki fyllilega samrýmanleg. Af a. og c. má ráða að stefnt sé
að því að stunda sem hagkvæmastan búskap. Skilvirk og hagkvæm framleiðsla er að jafnaði
best tryggð með markaðsfyrirkomulagi, samkvæmt kenningum rekstrarhagfræðinnar sem
studdar eru umfangsmiklum raungögnum. Inngrip í starfsemi frjálsra markaða, s.s.
innflutningshöft, framleiðslutakmarkanir og fjárstuðningur til bænda, leiða þess vegna að
jafnaði til óhagræðis. Frávik frá þessari meginreglu geta þó átt sér stað ef einhverjar af
forsendum frjálsra markaða eru ekki fyrir hendi. Það á t.d. við framleiðslu sem skapar ytri
áhrif, þ.e. hefur jákvæð eða neikvæð áhrif á þá, sem ekki taka beinan þátt í viðkomandi
viðskiptum. Sköpun menningarlandslags eða framlag til fæðuöryggis eru dæmi um jákvæð
ytri áhrif meðan mengun er dæmi um neikvæð ytri áhrif.
Í liðum b. og e. má sjá markmið af öðru tagi. Í grein b. er komið inn á það sem nefnt hefur
verið fæðuöryggi. Beint liggur við að skilja grein b. þannig að íslenskur landbúnaður sjái
bæði neytendum og iðnaði fyrir þeim búvörum sem þörf er á. Nánari umfjöllun um
fæðuöryggi er að finna hér á eftir. Samkvæmt grein e. er lögð áhersla á notkun innlendra
1 Lög nr. 99/1993.
10