Imiti y'igituntu n'ingaruka ishobora gutera - PIH Model Online ...

Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Igice cya 12: Imiti y’igituntu
n’ingaruka ishobora gutera
Ibisobanuro
Intego y’iki gice ni uguha abahugurwa ubumenyi ku miti ivura indwara y’igituntu
n’ingaruka iyo miti ishobora gutera bigishwa uburyo bwo kumenyesha abaturage
akamaro ko kwivuza.
Intego
Ku musozo w’iki gice, abahugurwa bazaba bazi ibi bikurikira:
a Gusobanura imiti y’ingenzi ikenewe ku barwayi barwaye igituntu cyandura
n’abarwaye igituntu kitandura.
b Kuganira ku kamaro ko gufata imiti y’igituntu uko bikwiye kugira ngo
kitazahinduka igituntu cy’igikatu.
c
d
e
f
Gusobanura ingorane zivuka iyo umurwayi afite VIH n’igituntu icyarimwe.
Gusobanura inshingano z’umuherekeza mu gufasha abarwayi gufata imiti y’igituntu.
Kumenya ingaruka ziterwa n’imiti zigomba kuvuzwa byihutirwa.
Kumenya ingaruka ku miti y’igituntu zitihutirwa zitagomba kurenza icyumweru.
g Kumenya ingaruka zisanzwe ziterwa n’imiti y’igituntu zitari ngombwa kujyana
kwa muganga.
Igihe cyateganijwe
Amasaha 2 n’iminota 35
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza 379

380
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Incamake y’iki gice
Inyigisho Ibikubiyemo Uburyo Igihe Ibikoresho bikenewe
1 Ikiganiro
2 Amatsinda
3 Batatu
4 Abahugurwa
•
•
•
•
•
•
ku miti
n’ubudahangarwa .
ya
babiri babiri
agende avuga niba
ibimenyetso bivugwa
ari ibyihutirwa,
ibitihutirwa cyangwa
niba ari ibisanzwe .
batatu
bitoze kugira inama
abarwayi binyuriye
mu gakino .
bakore
inyigisho bazigisha
abaturage ku
gituntu .
Ingingo z’ingenzi
Ikiganiro
gitangwa
n’uhugura
Ikiganiro mu
itsinda rinini
Agakino
Igikorwa mu
Itsinda rito
Isubiramo
Iminota
55
Iminota
25
Iminota
20
Iminota
40
• Amashusho yateganijwe cyangwa
ibyuma kabuhariwe
• Ibikoresho by’amajwi n’amashusho
(niba hakoreshwa ibyuma
kabuhariwe)
• Ibinini by’igituntu
• Udukarita tw’ibimenyetso
(dukurikirana n’iyi nyigisho)
• Imakasi (si ngombwa)
• Impapuro nini/ikibaho
• Amakaramu yabugenewe
(marqueurs)
• Papier collant
• Udukino (dukurikira iyi nyigisho)
• Igitabo cy’Umuherekeza
• Impapuro nini/ikibaho
• Amakaramu yabugenewe
(marqueurs)
• Papier collant
Abarwayi b’igituntu bagomba gufata imiti mu gihe cy’amezi runaka kigenwa
na muganga.
Igituntu ni indwara ishobora kugira ubudahangarwa ku miti iyo abarwayi
batayifashe uko bikwiye, ni ngombwa rero ko abarwayi badasiba gufata imiti
n’umunsi n’umwe cyangwa ngo bahagarike imiti mbere y’igihe cyateganijwe.
Abarwayi bashobora kugira ingaruka ku miti y’igituntu.
Buri munsi, abaherekeza bagomba kubaza abarwayi uko bamerewe. Buri
cyumweru, bagomba kubaza abarwayi niba hari ingaruka baba bafite ku miti.
Igihe abarwayi bafite ingaruka zihutirwa, bagomba kwihutira kujya kwa muganga.
Abarwayi niba badafite ingaruka zihutirwa, bagomba kujya kwa muganga
bitarenze icyumweru kimwe.
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza

Inyigisho ya 1
Imiti y’igituntu
Igihe
Ikiganiro gitangwa n’uhugura
Ikiganiro mu itsinda rinini
Iminota 55
Intego zigamijwe
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
a Gusobanura imiti y’ingenzi ikenewe ku barwayi barwaye igituntu cyandura
n’abarwaye igituntu kitandura.
b Kuganira ku kamaro ko gufata imiti y’igituntu uko bikwiye kugira ngo
kitazahinduka igituntu cy’igikatu.
c Gusobanura ingorane zivuka iyo umurwayi afite VIH n’igituntu icyarimwe.
•
•
Gutegura inyigisho
Tegura imiti y’ibinini bivura igituntu byo kuza kwereka abahugurwa.
Gabanya icyumba mo “ibice” bitanu cyangwa amatsinda atandukanye.
Ibikoresho bikenewe
• Ibinini by’umuti witwa rifampicin, isoniazid, ethambutol, pyrazinamide,
streptomycin n’indi miti y’igituntu iboneka kwa muganga.
• Amashusho yateganijwe ku mpapuro cyangwa ibyuma kabuhariwe
•
Ibikoresho by’amajwi n’amashusho (niba hakoreshwa ibyuma kabuhariwe)
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza 381

382
5 min
20 min
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
1
Ibyiciro
Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Bwira abahugurwa ko iki gice gitanga ubumenyi ku miti y’igituntu n’ingaruka
ishobora gutera.
Kuzirikana
Imiti y’igituntu iratandukanye muri buri gihugu. Bishobora kuba ngombwa
guhindura bimwe mu bipimo by’imiti ukurikije imiti ikoreshwa mu gihugu.
2 Sobanura ko imiti y’igituntu kimwe n’imiti igabanya ubukana bw’agakoko gatera
SIDA igomba gufatanwa ubushishozi. Abarwayi bamwe na bamwe bafata imiti
y’ubwoko butandukanye buri munsi. Muri iki gice barahugurwa ku bwoko
butandukanye bw’imiti y’igituntu n’uburyo ifatwa. Bagomba kugerageza gufata mu
mutwe inyigisho zose uko babishoboye, ariko na none bashobora kureba mu Gitabo
cy’Umuherekeza mu Gice cya 12 ku rupapuro rwa 225 igihe bashaka kwiyibutsa.
3
Gabanya abahugurwa mu matsinda atanu bagende babara kuva kuri rimwe
kugeza kuri gatanu, buri tsinda uryereke aho rigomba kujya (“rimwe” bajye
aha mbere, “kabiri” bajye aha kabiri, gukomeza gutyo.) Buri tsinda rigire
nibura umuntu umwe uzi gusoma no kwandika neza cyangwa se umuherekeza
ufite uburambe.
4 Bwira abahugurwa ko buri hantu hateganirijwe buri matsinda hari imiti
y’igituntu yo kureberaho uko iba imeze. Uko ugenda uvuga imiti itandukanye
y’igituntu, saba amatsinda kuyishaka maze bashyire hejuru umuti umaze
kuvuga. Itsinda ritanga andi kuzamura ikinini cyavuzwe rihabwe inota rimwe,
maze nyuma uze kuvuga itsinda ryarushije andi. Nibamara kubona ikinini
wari wavuze, erekana ku mashusho yateganijwe ku mpapuro aho uwo muti
ugaragara cyangwa ku mashusho ya ibyuma kabuhariwe.
5
Igice cya 12
Imiti y’igituntu n’ingaruka
ishobora kugira
Partners In Health
Zanmi Lasante
Bo-Mphato Litsebeletsong tsa Bophelo
Inshuti Mu Buzima
Abwenzi Pa Za Umoyo
133
Vuga izina ry’umuti witwa “rifampicin” maze bawushake. Hereza itsinda
riwubona ubwa mbere inota rimwe.Andika amanota ku kibaho.
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza

6
7
8
9
10
Inshuti Mu Buzima
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Rifampicin (R)
Bwira abahugurwa ko mu magambo ahinnye rifampicin ari (R). Itegereze neza
ibara, ubunini n’imiterere y’ibinini bya Rifampicin. Uyu muti ufatwa inshuro
imwe ku munsi: mu gitondo saa kumi n’ebyiri. Umurwayi awufata atararya.
Ni ngombwa gukurikiza uko awandikiwe na muganga.
Kurikizaho umuti wa Isoniazid. Itsinda riwubona mbere rihe inota rimwe.
Inshuti Mu Buzima
Isoniazid (H)
Bwira abahugurwa ko mu magambo ahinnye isoniazid ari (H). Basabe
kwitegereza ibara, ubunini n’imiterere y’ibinini bya isoniazid. Bamenyeshe ko
uyu muti ufatwa inshuro imwe ku munsi: mu gitondo saa kumi n’ebyiri, kandi
ufatwa umuntu atararya. Ni ngombwa gukurikiza amabwiriza ya muganga mu
gufata uyu muti.
Vuga mu ijwi riranguruye “ikinini gikomatanye RH”. Itsinda ritanga ayandi
kukibona urihe inota rimwe.
Inshuti Mu Buzima
Ntabwo
gifatanwa
n’amafunguro
(nibura amasaha
2 umaze kurya)
Ntabwo
gifatanwa
n’amafunguro
(nibura amasaha
2 umaze kurya)
Rifampicin (R)
Ifatwa inshuro 1 ku munsi
Isoniazid (H)
Mu gitondo – 6:00
Ifatwa inshuro 1 ku munsi
Mu gitondo – 6:00
Ikinini gikomatanye:
Rifampicin + Isoniazid (RH)
Ntabwo
gifatanwa
n’amafunguro
(nibura amasaha
2 umaze kurya)
Ifatwa inshuro 1 ku munsi
Mu gitondo – 6:00
134
135
136
Ikinini gikomatanye - Rifampicin na Isoniazid (RH)
Bwira abahugurwa ko rimwe na rimwe rifampicin na isoniazid biboneka mu
kinini kimwe. Ibi byitwa “ikinini gikomatanye RH.” Saba abahugurwa
kwitegereza neza ibara, ubunini n’imiterere y’ibinini bikomatanye. Ikinini
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza 383

384
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
11
12
gikomatanye cya RH gifatwa: mu gitondo saa kumi n’ebyiri. Gifatwa umuntu
atararya. Ni ngombwa gukurikiza amabwiriza ya muganga mu gufata uyu muti.
Kurikizaho kuvuga mu ijwi riranguruye “ikinini gikomatanye RHEZ.” Itsinda
ritanga ayandi kukibona urihe inota rimwe.
Ikini gikomatanye - Rifampicin, Isoniazid, Ethambutol, na
Pyrazinamide (RHEZ)
Bwira abahugurwa ko rimwe na rimwe rifampicin, isoniazid, ethambutol, na
pyrazinamide biboneka mu kinini kimwe. Iki cyitwa “ikinini gikomatanye cya
RHEZ”. Saba abahugurwa kwitegereza neza ibara, ubunini n’imiterere y’iki
kinini gikomatanye. Uko uyu muti ufatwa: ikinini kimwe inshuro imwe ku
munsi: mu gitondo saa kumi n’ebyiri. Ufatwa umuntu atararya. Ni ngombwa
gukurikiza amabwiriza mu gufata igipimo cyagenwe cy’umuti.
Kuzirikana
Baza abaherekeza bafite uburambe niba hari uburyo bakoresha kugira
ngo bibuke amazina n’imiterere y’ibinini bitandukanye. Bibukira ku
ibara? Ubunini?
13 Kurikizaho umuti wa “ikinini gikomatanye RHZ.” Itsinda rikibona mbere
y’andi matsinda rihe inota rimwe.
14
Inshuti Mu Buzima
Inshuti Mu Buzima
Ikinini gikomatanye:
Rifampicin + Isoniazid + Pyrazinamide (RHZ)
Ntabwo
gifatanwa
n’amafunguro
(nibura amasaha
2 nyuma yo kurya)
Ifatwa inshuro 1 ku munsi
Mu gitondo – 6:00
Ikinini gikomatanye: Rifampicin + Isoniazid
+ Ethambutol + Pyrazinamide (RHEZ)
Ntabwo
gifatanwa
n’amafunguro
(nibura amasaha
2 umaze kurya)
Ifatwa inshuro 1 ku munsi
Mu gitondo – 6:00
137
138
Ikinini Gikomatanye - Rifampicin, Isoniazid, na Pyrazinamide (RHZ)
Bwira abahugurwa ko rimwe na rimwe rifampicin, isoniazid, na pyrazinamide
bikomatanyirizwa mu kinini kimwe. Iki kinini kitwa “ikinini gikomatanye RHZ”.
Saba abahugurwa kwitegereza ibara, ubunini n’imiterere y’iki kinini. Gifatwa
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza

15
16
17
18
19
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
rimwe ku munsi: mu gitondo – saa kumi n’ebyiri. Gifatwa umuntu atararya. Ni
ngombwa gukurikiza amabwiriza ya muganga mu gufata uyu muti.
Kurikizaho kuvuga mu ijwi riranguruye “Ethambutol”. Itsinda rikibona mbere
y’andi matsinda rihe inota rimwe.
Inshuti Mu Buzima
Ethambutol (E)
Bwira abahugurwa ko mu nyuguti imwe ethambutol yandikwa gutya (E). Saba
abahugurwa kwitegereza ibara, ubunini n’imiterere y’ibinini by’umuti wa
Ethambutol. Ethambutol ifatwa incuro imwe mu gitondo, saa kumi n’ebyiri za
mu gitondo. Ifatwa umuntu atararya. Kurikiza amabwiriza ya muganga
yerekana igipimo cy’umuti ugomba gufatwa.
Kurikizaho “Pyrazinamide” ribona uwo muti mbere inota rimwe.
Inshuti Mu Buzima
Ntabwo
gifatanwa
n’amafunguro
(nibura amasaha
2 umaze kurya)
Ntabwo
gifatanwa
n’amafunguro
(nibura amasaha
2 umaze kurya)
Ethambutol (E)
Ifatwa inshuro 1 ku munsi
Mu gitondo – 6:00
Pyrazinamide (Z)
Ifatwa inshuro 1 ku munsi
Mu gitondo – 6:00
140
141
Pyrazinamide (Z)
Bwira abahugurwa: Mu magambo ahinnye Pyrazinamide ni (Z). Mwitegereze
ibara, ubunini n’imiterere y’ibinini bya Pyrazinamide. Ifatwa inshuro imwe ku
munsi: mu gitondo – saa kumi n’ebyiri. Ifatwa umuntu atararya. Kurikiza
amabwiriza ya muganga y’uburyo umuti utangwa.
Kurikizaho Streptomycin. Itsinda ribona utu muti mbere rihe inota rimwe.
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza 385

386
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
20
21
22
Streptomycin (S)
Bwira abahugurwa ko mu magambo ahinnye Streptomycin ari (S). Rimwe na
rimwe mu bihe bidasanzwe abarwayi baterwa inshinge za Streptomycin zo
kubavura igituntu. Muganga cyangwa umuforomo niwe utera uru rushinge.
Bwira abahugurwa ko rimwe na rimwe imiti y’igituntu ihurizwa hamwe mu
kinini kimwe kugira ngo byorohere abarwayi kuyifata buri munsi aho gufata
ibinini byinshi bagafata kimwe gusa.Muganga yandika amazina y’imiti
umurwayi agomba gufata kugira ngo umuherekeza atayibagirwa.
Teranya amanota maze urebe itsinda ryabaye “irya mbere.”
23 Baza abahugurwa:
» Mukeka ari irihe tandukaniro riri hagati y’igituntu cyandura n’igituntu gisinziriye?
(Igisubizo:igituntu gisinziriye nta bimenyetso kigaragaza; abarwaye igituntu
gisinziriye ntabwo bacyanduza abandi bantu; abarwayi b’igituntu cyandura
bagaragaza ibimenyetso kandi bacyanduza abandi bantu)
24
Inshuti Mu Buzima
Inshuti Mu Buzima
U k w e z i 1
U k w e z i 2
U k w e z i 3
U k w e z i 4
U k w e z i 5
U k w e z i 6
Streptomycin (S)
Guterwa urushinge rumwe ku munsi
mu mezi abiri ya mbere
Mu gitondo – 6:00
Igituntu Cyandura
142
143
Igituntu cyandura
Sobanurira abahugurwa ko abarwayi b’igituntu cyandura bafata umuti
mu gihe cy’amezi atandatu. Mu mezi abiri ya mbere, abarwayi bafata imiti
itandukanye (rifampicin, isoniazid, ethambutol, na pyrazinamide.) Mu mezi
ane ya nyuma, abarwayi bafata ubwoko bubiri bw’imiti (rifampicin na
isoniazid). Iyo umurwayi afata ikinini gikomatanye (rifampicin + isoniazid), ni
nk’aho n’ubundi aba afata ubwoko bune bw’imiti uretse ko amira ibinini bitatu
bitandukanye. Imiti y’igituntu igomba gufatwa mu gitondo, saa kumi n’ebyiri.
Igomba gufatwa umuntu atararya.
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza

25
26
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Igituntu kilandura (gisinziriye)
Sobanurira abahugurwa ko abarwayi b’igituntu gisinziriye, cyane cyane abana
bari munsi y’imyaka 6, bakwiye gufata umuti wa isoniazid buri munsi mu gihe
cy’amezi icyenda. Isoniazid ifatwa umuntu atararya kabiri ku munsi mu
gitondo, saa kumi n’ebyiri. Bwira abahugurwa uti: ni inshingano zanyu
nk’abaherekeza gukurikirana ko abarwayi banyu bafata imiti uko bikwiye
muri ayo mezi icyenda yose.
Sobanura ko imiti y’umurwayi ishobora gutandukana igihe afata imiti
igabanya ubukana hamwe n’iy’igituntu icyarimwe. Akenshi iyi miti
irabangamirana. Rimwe na rimwe, ibi byongera ingaruka ziterwa n’imiti.
Ubundi, umuti umwe hari igihe utuma undi udakora neza. Muganga niwe
ufata icyemezo cy’umuti ukwiye ku barwayi babana n’ubwandu bakaba
barwaye n’igituntu. Vuga uti: Umuherekeza agomba kuvugana na muganga
kuri izi ngero kugira ngo asobanukirwe n’ubwoko bw’umuti umurwayi agomba
gufata n’inshuro agomba kuwufata.
27 Baza abahugurwa:
» Kubera iki ukeka ko ari ngombwa ko abarwayi bafata imiti buri munsi kugeza
igihe cyateganijwe kigeze?
28
Inshuti Mu Buzima
(igituntu gishobora kunesha imiti iyo idafashwe neza uko bikwiye; gishobora
kongera gukura; imiti igahagarara gukora umurwayi akongera akarwara)
Inshuti Mu Buzima
Isoniazid (H)
Igituntu kitandura (gisinziriye)
Umuti ufatwa inshuro 1 ku munsi
Ifatwa mu gihe cy’amezi 9
Igituntu cy’igikatu
Iyo igituntu kinesheje imiti
144
145
Igituntu cy’igikatu
Bwira abahugurwa ko iyo igituntu kinesheje imiti, umuntu arwara igituntu
cy’igikatu, igituntu cy’igikatu ni indwara ikabije kuba mbi cyane. Iyo umuntu
arwaye igituntu cy’igikatu, abaganga bamwongera imiti myinshi y’ubundi bwoko.
Igituntu cy’igikatu gishobora kwandura mu buryo igituntu gisanzwe cyanduriramo.
Vuga uti: niyo mpamvu umurimo w’abaherekeza ari umurimo w’agaciro cyane:
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza 387

388
5 min
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
29
bafasha abarwayi gufata imiti buri munsi kugeza igihe cyateganijwe, ibi bituma
imiti y’igituntu ikomeza gukora neza kuri buri murwayi wese.
Sobanura ko abantu babana na VIH bakunda kwibasirwa n’igituntu cy’igikatu
kurusha abandi barwayi basanzwe b’igituntu, bikaba bishatse kuvuga ko imiti
isanzwe ntacyo yabamarira. Niba umurwayi wawe akomeje gukorora cyangwa
kunanuka nyuma y’ukwezi kumwe atangiye gufata imiti y’igituntu, agomba
kujya kwa muganga kongera kwisuzumisha.
30 Baza niba hari ibibazo bafite usobanure kurushaho niba ari ngombwa.
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza

1
2
3
b
c
Inyigisho ya 2
Kumenya ibimenyetso by’igituntu
Igihe
Agakino
Iminota 25
Intego zigamijwe
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Kumenya ingaruka ziterwa n’imiti zigomba kuvuzwa byihutirwa.
Kumenya ingaruka ku miti y’igituntu zitihutirwa zitagomba kurenza icyumweru.
d Kumenya ingaruka zisanzwe ziterwa n’imiti y’igituntu zitari ngombwa kujyana
kwa muganga.
Gutegura inyigisho
• Fotora impapuro ziriho ibimenyetso by’ingaruka ku miti
(bikurikirana n’iyi nyigisho)
• Andika imitwe ibiri ku rupapuro runini cyane/ikibaho: “Ingaruka ku miti
zihutirwa kuvuza,” “Ingaruka ku miti zitihutirwa kuvuza.”
•
•
•
•
•
Ibikoresho bikenewe
Imakasi (si ngombwa)
Impapuro nini/ikibaho
Amakaramu yabugenewe (marqueurs)
Papier collant
Impapuro ziriho ibimenyetso by’ingaruka mbi ku miti (bikurikira iyi nyigisho)
Ibyiciro
Gabanya abahugurwa mu matsinda ya babiri babiri.
Buri tsinda rya babiri rihe urupapuro rumwe cyangwa ebyiri z’ibimenyetso
by’ingaruka ku miti.
Werekana ku rupapuro runini wanditseho ya mitwe ibiri, sobanura ko, kimwe
n’imiti igabanya ubukana, imiti y’igituntu nayo ishobora kugira ingaruka z’uburyo
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza 389

390
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
4
5
6
7
»
bubiri. Ingaruka ku miti zishobora kugaragaza ibimenyetso bisaba ko umurwayi
yihutira kwa muganga ako kanya. Izindi ngaruka ku miti zishobora kuba
zitihutirwa umurwayi akaba yajya kwa muganga mu gihe kitarenze icyumweru.
Bwira abahugurwa ko ibimenyetso bigaragaza ingaruka mbi ku miti biri ku
dukarita bafite biboneka mu byiciro bibiribyanditse ku rupapuro runini ku
gikuta: ingaruka ku miti zihutirwa kuvuza n’ingaruka ku miti zitihutirwa
kuvuza. Bagomba kumenya ibyiciro ibi bimenyetso bibarizwamo, bagafata
papier collant, maze bagafatisha ikimenyetso bafite ku rupapuro mu cyiciro
gihuye n’ikimenyetso kiri ku rupapuro runini rumanitse ku gikuta.
Saba abandi bahugurwa, cyane cyane abaherekeza bafite uburambe:
Muremera ko izi mpapuro zashyizwe mu cyiciro zigomba kubamo?
Sobanura ko ingaruka ku miti zihutirwa hakubiyemo: guhumeka nabi cyangwa
kuribwa mu gatuza, ubuheri, kuruka, kumira umuntu akababara, guhinduka
umuhondo, kubyimba amaso cyangwa ururimi kutabona neza, no kutumva
neza. Iyo abarwayi bagize ibi bimenyetso, bagomba guhita bajya kwa muganga
kwivuza.
Sobanura ko kudashaka kurya, kuzungera, gucika intege, kuribwa imikaya,
kokera cyangwa kugira ibinya mu biganza no mu birenge, ari ingaruka z’imiti
zitihutirwa kuvuza. Iyo abarwayi bafite izi ngaruka ku miti, bagomba kujya
kwa muganga bitarenze icyumeru.
8 Buri munsi, abaherekeza bagomba kubaza abarwayi uko bamerewe. Iyo
abarwayi bavuze ko bumva batameze neza, babaze ikitagenda maze nibiba
ngombwa ubabwire bajye kwa muganga. Buri cyumweru, baza abarwayi niba
hari ingaruka ku miti bafite. Baza abahugurwa:
» Ni ibihe bibazo bimwe na bimwe uzabaza abarwayi bawe buri cyumweru?
(Vuga ibi byose: Hari ubuheri waba ufite ku mubiri? Ubasha kurya neza?
Wumva nta ntege ufite? Ugira iseseme cyangwa uraruka? Urumva uribwa
umutwe? Uribwa mu gifu? Urahitwa? Wumva wokera cyangwa ufite ibinya mu
biganza cyangwa mu birenge?)
Sobanura ko igice cya 12 mu
9 Gitabo cy’Umuherekeza haboneka urutonde
rwuzuye rw’ibimenyetso n’ibibazo bashobora kuharambura igihe cyose
bakiyibutsa. Bereke imbonerahamwe ikurikira nayo iboneka mu Gitabo
cy’Umuherekeza ku rupapuro rwa 242.
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza

10
242
11
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Ingaruka Zihutirwa Baza Umurwayi
Guhumeka nabi cyangwa
kuribwa mu gatuza
Kubabara mu gatuza
Amahumane
Kuruka
Kumira ukababara
Guhinduka umuhondo
Kubyimba amaso
Kubyimba ururimi
Kutabona neza
Gupfa amatwi
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Urahumeka nabi?
Urababara mu gatuza?
Hari amahumane waba ufi te ku mubiri?
Ugira iseseme cyangwa uraruka?
Uramira ukababara?
Hari ubwo waba ubona uruhu rwawe
ruhindura ibara?
Amaso yawe yaba abyimbye?
Ururimi rwawe rwaba rubyimbye?
Hari ubwo ugira ikibazo cyo kureba?
Ubasha kureba nk’uko bisanzwe?
Ubasha kumva neza nk’uko byari bimeze
mbere?
Igihe umurwayi wawe afi te ingaruka ku miti zihutirwa kuvuza, aba
agomba kwihutira kujya kwa muganga.
Sobanura ko imwe mu miti y’igituntu ishobora gutuma umuntu yihagarika
inkari zijimye cyangwa zisa n’ibara ry’ikigina. Ibi ni ibisanzwe ntabwo
Iyo umurwayi akeneye ubufasha mu kugera kwa muganga, ugomba
umurwayi agomba kujya kwa muganga igihe abibonye. Ikindi na none, imiti
kumufasha kugerayo uko ubishoboye.
y’igituntu igabanya imikorere y’ibinini byo kuringaniza imbyaro. Abagore
bashobora kandi bagomba gukomeza gufata ibyo binini, ariko muganga
ashobora guhindura uburyo bifatwa.
INSHUTI MU BUZIMA Igitabo cy’Umuherekeza: Inyandiko ya kabiri y’ikinyarwanda
Sobanura ko abantu babana na VIH/SIDA bashobora kugira ingaruka mbi cyane
ku miti y’igituntu igihe bayifatana n’imiti igabanya ubukana. Niyo mpamvu
ugomba gukurikiranira hafi abarwayi bawe bafata imiti y’igituntu n’imiti
igabanya ubukana icyarimwe maze ukabohereza kwa muganga hakiri kare.
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza 391

392
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
12
13
14
Sobanura ko abantu babana na VIH/SIDA bafata imiti igabanya ubukana
maze bakaza gutangira imiti y’igituntu nyuma bashobora kumererwa nabi mu
mizo ya mbere. Ibi biterwa n’uko ubushobozi bw’umubiri wabo bwo kurwanya
indwara – abasirikare b’umubiri wabo – buba butangiye kugira imbaraga
bugashaka kurwanya igituntu. Iyo ubushobozi bw’umubiri bwo kwirinda
burimo kurwana n’igituntu, rimwe na rimwe umubiri urahababarira maze
umurwayi akaba yagaragaza ingaruka nyinshi. Iyo umurwayi agaragaje
ibimenyetso byihutirwa ibyo ari byo byose, nko guhumeka nabi, agomba
kwihutira kujya kwa muganga.
Subiramo ko iyo umurwayi agize ibimenyetso byihutirwa kuvuza, agomba
kwihutira kujya kwa muganga. Iyo umurwayi agaragaje ibimenyetso bitihutirwa,
agomba kujya kwa muganga bitarenze icyumweru. Iyo umurwayi arembye
ku buryo atakwigeza kwa muganga wenyine, mufashe kubona uko ahagera.
Niba bidashoboka, umuherekeza agomba kujya kwa muganga kubimenyesha
abaforomo cyangwa abaganga, bagafasha umurwayi kugera kwa muganga.
Baza niba hari ibibazo maze ubisubize uko bikwiye.
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza

Gufotora cyangwa gukata
Ingaruka mbi z’igituntu
Guhangayika cyangwa
kwiheba
Guhumeka nabi
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Gucika intege/ guhorana
umunaniro
Kuziba amatwi
Kuruka Amahumane
Kudashaka kurya Guhinduka umuhondo
Kuzungera/isereri Kubyimba amaso
Kubabara imikaya Kubyimba ururimi
Kokera cyangwa kugira
ibinya mu birenge
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza 393

394
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Guhangayika cyangwa kwiheba
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza
Gufotora cyangwa gukata

Gufotora cyangwa gukata
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza 395

396
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Guhumeka nabi
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza
Gufotora cyangwa gukata

Gufotora cyangwa gukata
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza 397

398
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Kuruka
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza
Gufotora cyangwa gukata

Gufotora cyangwa gukata
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza 399

400
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Kudashaka kurya
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza
Gufotora cyangwa gukata

Gufotora cyangwa gukata
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza 401

402
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Kuzungera/isereri
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza
Gufotora cyangwa gukata

Gufotora cyangwa gukata
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza 403

404
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Kubabara imikaya
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza
Gufotora cyangwa gukata

Gufotora cyangwa gukata
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza 405

406
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Gucika intege/ guhorana umunaniro
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza
Gufotora cyangwa gukata

Gufotora cyangwa gukata
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza 407

408
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Kuziba amatwi
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza
Gufotora cyangwa gukata

Gufotora cyangwa gukata
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza 409

410
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Amahumane
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza
Gufotora cyangwa gukata

Gufotora cyangwa gukata
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza 411

412
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Guhinduka umuhondo
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza
Gufotora cyangwa gukata

Gufotora cyangwa gukata
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza 413

414
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Kubyimba amaso
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza
Gufotora cyangwa gukata

Gufotora cyangwa gukata
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza 415

416
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Kubyimba ururimi
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza
Gufotora cyangwa gukata

Gufotora cyangwa gukata
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza 417

418
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Kokera cyangwa kugira ibinya mu birenge
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza
Gufotora cyangwa gukata

Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza 419

420
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
1
Inyigisho ya 3
Kwitoza guha abarwayi b’igituntu ubujyanama
Igihe
Igikorwa mu Itsinda rito
Iminota 40
Intego zigamijwe
e Kuganira ku kamaro ko gufata imiti y’igituntu uko bikwiye kugira ngo
kitazahinduka igituntu cy’igikatu.
f Gusobanura ingorane zivuka iyo umurwayi afite VIH n’igituntu icyarimwe.
g Gusobanura inshingano z’umuherekeza mu gufasha abarwayi gufata imiti
y’igituntu.
Gutegura inyigisho
• Guhitamo abahugurwa babiri bo gukina agakino. Bereke agakino mu Gice cya 12
mu Gitabo cy’Umuherekeza ubasabe bagasubiremo maze bitegure.
•
•
Ibikoresho bikenewe
Agakino (gakurikira iyi nyigisho)
Igitabo cy’Umuherekeza
Ibyiciro
Bwira abahugurwa ko bagiye gukora agakino. Umuntu umwe akine mu
mwanya w’umurwayi, undi akine mu mwanya w’umuherekeza. Bwira
abahugurwa ko wowe (nk’umuntu utanga amahugurwa) uza gukina mu
mwanya w’umuherekeza maze werekane uwo mukinana, uza gukina mu
mwanya w’umurwayi.
2 Menyesha abahugurwa ko udukino turi mu Gice cya 12 mu Gitabo
cy’Umuherekeza.
3
4
Mukine agakino ka mbere.
Agakino ka mbere nikarangira, menyesha abahugurwa ko utakiri gukina
mu mwanya w’umuherekeza ko usubiye mu mwanya w’umuntu utegura
amahugurwa.
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza

5
6
7
8
9
»
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Muganire ku gakino ka mbere n’itsinda ry’abahugurwa bose. Baza:
Ni iki umuherekeza yabwiye umurwayi ku kamaro ko gufata imiti y’igituntu?
» Umuherekeza yasobanuye neza impamvu ari ngombwa gufata imiti kugeza
igihe cyateganijwe? Niba ari yego cyangwa oya, kubera iki?
» Ni gute umuherekeza yerekana ko yitaye kandi ko yumva umurwayi?
» Iyo umurwayi atishimye kubera impamvu runaka, ni ubuhe buryo ushobora
kumuganiriza kugira ngo umenye uko amerewe?
» Ni ibihe bibazo umuherekeza yabajije kugira ngo amenye niba umurwayi afite
ingaruka ku miti?
» Ni ibihe bibazo bindi ushobora kubaza kugira ngo umenye niba umurwayi
yumva ameze neza cyangwa afite ingaruka ku miti?
»
»
Igihe umurwayi yumva adashaka kuvuga uwo munsi, wakora iki?
Umurwayi yari afite ibibazo? Niba abifite, ni ibihe?
» Ni ibihe bibazo bindi cyangwa ingaruka ku miti twakwiye kwitaho igihe
umurwayi atubwiye ko abifite?
» Wakora iki nk’ umuherekeza, umurwayi amaze kukubwira ikibazo afite?
Uwakinnye mu gakino mu mwanya w’umuherekeza yigeze abikora?
» Mu gihe umurwayi arembye cyane ku buryo adashobora kugera kwa muganga,
umuherekeza yakora iki?
Menyesha abahugurwa ko mugiye gukurikirana agakino ka kabiri. Ongera
ubibutse, na none, ko ugiye gukina mu mwanya w’umuherekeza maze werekane
n’uwo mugiye gukinana agakino uza gukina mu mwanya w’imurwayi.
Mukine agakino ka kabiri.
Agakino nikarangira, menyesha abahugurwa ko utakiri gukina mu mwanya
w’umuherekeza ko wongeye kuba utanga amahugurwa.
Muganire ku gakino ka kabiri mu itsinda ryose ry’abahugurwa, wifashisha
ibibazo biboneka mu cyiciro cya 5 mu kuyobora ikiganiro.
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza 421

422
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Igice cya 12, inyigisho ya 3: Udukino
Agakino ka 1
Umuherekeza asuye umurwayi w’igituntu umaze amezi arenga ane afata imiti
y’igituntu . Umuherekeza arahageze asanga umurwayi asa n’ufite agahinda .
Umuherekeza abajije umurwayi impamvu afite agahinda, amusubije ko yumva ameze
neza ko yifuza guhagarika gukomeza gufata imiti . Ntabwo akunda ibinini ndetse
rimwe na rimwe ibinini bimutera isereri .
Umuherekeza agomba gusobanurira umurwayi impamvu ari ngombwa gukomeza
gufata imiti . Umuherekeza agomba kugerageza kumva umurwayi akanamufasha .
Agakino ka 2
Umuherekeza asuye umurwayi kugira ngo amuhe imiti y’igituntu n’imiti igabanya
ubukana . Umurwayi arwaye igituntu na VIH icyarimwe .
Umuherekeza abajije umurwayi ibibazo bitandukanye kugira ngo amenye niba nta
kibazo afite mu buzima busanzwe cyangwa ku miti .
Umurwayi abwiye umuherekeza ko afite ikibazo cyo guhumeka nabi .
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza

25 min
1
2
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Inyigisho ya 4
Isubiramo: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Igihe
Gutegura imfashanyigisho
Iminota 40
Intego zigamijwe
a Gusobanura imiti y’ingenzi ikenewe ku barwayi barwaye igituntu cyandura
n’abarwaye igituntu gisinziriye.
b Kuganira ku kamaro ko gufata imiti y’igituntu uko bikwiye kugira ngo
kitazahinduka igituntu cy’igikatu.
c Gusobanura ingorane zivuka iyo umurwayi afite VIH n’igituntu icyarimwe.
•
•
•
•
Gutegura inyigisho
Ntabwo ari ngombwa
Ibikoresho bikenewe
Ibice byinshi by’impapuro nini
Amakaramu yabugenewe (marqueurs)
Papier collant
Igitabo cy’Umuherekeza
Ibyiciro
Gabanya abahugurwa mu matsinda atanu bayakore bagenda babara kuva kuri
rimwe kugeza kuri gatanu. Ba “rimwe” bajye mu itsinda rimwe, ba “kabiri” mu
rindi, gukomeza gutyo. Buri tsinda ribemo umuherekeza ufite uburambe.
Ha buri tsinda rihe igipande cy’urupapuro runini cyane n’amakaramu
yabugenewe marqueurs.
3 Babwire ko bafite iminota 25 yo gutegura imfashanyigisho ku rupapuro runini
yigisha indwara y’igituntu. Iryo somo rigomba kuba rikubiyemo ubumenyi ku
ndwara y’igituntu cy’igikatu n’impamvu gufata imiti uko bikwiye ubudasiba ari
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza 423

424
5 min
10 min
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
4
ingirakamaro. Bakwiye kandi kuvugamo imiti ivura igituntu cyandura
n’ikitandura, n’ingorane ziterwa na VIH.
Uko abahugurwa bakomeza gutegura isomo, zenguruka mu cyumba ureba ko
buri tsinda riri gushyira muri buri somo ubumenyi nyakuri.
5 Amatsinda yose arangije, manika amasomo yose yateguwe mu cyumba
cy’amahugurwa. Saba abahugurwa kugenda genda mu cyumba bitegereza
amasomo yose.
6 Baza abahugurwa niba hari ibibazo bafite ku masomo yateguwe n’amatsinda
atandukanye. Buri tsinda risubize niba hari ikibazo ku isomo ryaryo. Baza
abaherekeza bafite uburambe niba hari amasomo aburamo ubumenyi shingiro
cyangwa ibintu by’ingenzi.
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza

Inshingano z’umuherekeza
Igice cya 12: Imiti y’igituntu n’ingaruka ishobora gutera
Kwitegereza abarwayi igihe bafata imiti buri munsi no kubashishikariza
gukomeza gufata imiti kuzageza igihe cyateganijwe.
Kubaza abarwayi, buri munsi, uko bamerewe. Buri cyumeru, kubaza abarwayi
niba hari ingaruka bafite ku miti.
Kureba ko nta ngaruka ku miti cyangwa ubwivumbure bw’umubiri ku miti
y’igituntu kugira ngo umurwayi afashwe kugera kwa muganga ako kanya.
Kubwira abarwayi bafite ingaruka ku miti zitihutirwa kujya kwa muganga
mu gihe kitarenze icyumweru.
Guhumuriza abarwayi bagaragaje ingaruka ku miti zitihutirwa kuvuza.
INSHUTI MU BUZIMA Imfashanyigisho y’amahugurwa y’abaherekeza: inyandiko ya kabiri y’igerageza 425