metody, formy i programy kształcenia - E-mentor

Od re dak cjiSzanowni Czytelnicy „e-mentora”,Ostatnie miesiące to długo oczekiwany okres finalizacji prac legislacyjnych nad nowelizacją prawa o szkolnictwiewyższym. Kolejnym ich etapom – w Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego, a także w ramachobrad komisji i podkomisji sejmowej – towarzyszy dyskusja w środowisku akademickim, a o wypracowanychprojektach regulacji i o tym, jak ocenia je społeczność uczelni, systematycznie dowiadujemy się z doniesieńprasowych. Są również takie obszary omawianej nowelizacji, które wydają się istotne, a nie poddaje się ichszerokiej analizie w mediach. Te właśnie zagadnienia w przeddzień głosowań parlamentarnych prezentujemyna łamach „e-mentora”.Należy również zwrócić uwagę na rozpoczęte w Ministerstwie Edukacji Narodowej prace legislacyjne zmierzającedo nowelizacji ustawy o systemie oświaty. Dotyczą one przepisów, które mają pozwolić szkołom uczyćprzez internet i umożliwią wprowadzenie lekcji online do podstawy programowej. To ważny krok, który powinienwspomóc rozwój e-learningu w oświacie. Niesie on jednak ze sobą również zagrożenia. Z doświadczeńna poziomie szkolnictwa wyższego wynika, że wprowadzenie unormowań prawnych w zakresie kształcenia naodległość może też negatywnie odbić się na upowszechnieniu tej formy i stymulowaniu do unowocześnianiadydaktyki z zastosowaniem innowacji technologicznych.Zagadnienia dotyczące zmian, koniecznych reform i wyzwań stojących przed sektorem edukacji podejmujemyna łamach bieżącego wydania „e-mentora” niejednokrotnie. Omówienie zmian legislacyjnych uzupełnia m.in.analiza wyzwań stojących przed systemem szkolnictwa wyższego w całej Europie oraz opracowanie dotycząceprzemian, które unowocześniły system edukacyjny w Wielkiej Brytanii. W numerze przedstawiamy równieżwyniki badania, które wskazuje, jak bardzo potrzebne są zmiany w edukacji ekonomicznej polskiej młodzieży,oraz przykład dobrej praktyki wspierania rozwoju kluczowych kompetencji nastolatków. Prezentujemy ponadtoprzykład popularyzacji wiedzy poprzez organizację szczególnych przedsięwzięć, jakimi są festiwale nauki.Myślę, że bieżące wydanie „e-mentora” będzie dla Państwa wartościową i interesującą lekturą.AktualnościRp.pl: Uczeń pisze wirtualną klasówkęMarcin Dąbrowskiredaktor naczelnyResort edukacji przygotowuje przepisy, które pozwolą szkołom uczyć dzieci przez internet. Prawo dopuści wprowadzenielekcji online do podstawy programowej.Edunews: Koreańskie roboty uczą angielskiegoPrawie 30 robotów rozpoczęło nauczanie języka angielskiego w Korei Południowej, w ramach pilotażowego projektuwykorzystującego roboty w szkolnictwie. Świat edukacji zmienia się coraz szybciej i jeśli nie zostaną podjęte – przeznauczycieli – próby unowocześnienia nauczania, szkoła zmieni się bez ich udziału...Deloitte.com: Podcasty Deloitte otrzymały europejską nagrodęPodcasty przygotowywane przez firmę doradczą Deloitte zostały wyróżnione w międzynarodowym konkursie „EuropeanPodcast Award”. Na ponad 1500 zgłoszonych do konkursu podcastów oddano ponad 400 tys. głosów. Nagrania Deloitteotrzymały nagrodę w kategorii Biznes.Gazeta.pl: Bill Gates wspiera wiejskie bibliotekiRuszyła druga runda Programu Rozwoju Bibliotek sponsorowanego przez Fundację Billa Gatesa. Do końca marca wiejskiei miejskie biblioteki z miejscowości do 20 tys. mieszkańców mogą zgłaszać chęć uczestnictwa w programie.netPR: Akademia Rozwoju Goodyear w nowej odsłoniePoszerzanie wiedzy to niezawodna recepta na sukces. Z takiego założenia wychodzi Grupa Goodyear Polska, której zależy najak najwyższym poziomie usług świadczonych klientom przez jej partnerów. Dlatego też w styczniu br. Akademia RozwojuGoodyear uruchomiła nową stronę internetową pod adresem www.arg.info.pl. Elementem, na który warto zwrócić uwagę,jest dział E-learning. Za pośrednictwem tego modułu ARG w przyszłości oferować będzie internetowe szkolenia.New York Times: In Florida, Virtual Classrooms With No TeachersOver 7000 students in Miami-Dade County Public Schools are enrolled in a program in which core subjects are taken usingcomputers in a classroom with no teacher. A „facilitator” is in the room to make sure students progress. That person alsodeals with any technical problems.Więcej doniesień z najważniejszych wydarzeń w e-learningu i ICT dostępnych jestw serwisie: wioska.net – codziennie nowe informacje nt. e-edukacji.luty 2011 3

metody, formy i programy kształceniaO projektowanych zmianachw prawie o szkolnictwie wyższymMarek RockiPoniższe uwagi piszę krótko po przyjęciu przez Sejmrządowego projektu zmian w ustawie normującej życieuczelni wyższych. Oczywiście nie wiadomo, jakie zmianyzostaną ostatecznie przyjęte przez Senat. Charakterystycznejest jednak to, że w toku debaty w parlamencie, a takżew czasie wysłuchania publicznego, dyskusja obejmowałakilka z kilkudziesięciu istotnych zmian.Poniżej przedstawiam swoje opinie dotyczące zmianmało dyskutowanych, ale mających – moim zdaniem– kluczowe znaczenie dla systemu szkolnictwa wyższego.Wspominam też o kilku zmianach, które uważam za dyskusyjnelub warte podkreślenia.Za zasadniczy dla kierunku zmian uważam artykuł6. (w projekcie zmiana 4.), dający uczelniomprawo do ustalania planów studiów i programówkształcenia. Ograniczeniem systemowym jest koniecznośćuwzględnienia efektów kształcenia zgodnychz Krajowymi Ramami Kwalifikacji (które mają zostaćwprowadzone rozporządzeniem wydanym na podstawieomawianej ustawy). Te efekty kształceniabędą formułowane dla wyodrębnionych „obszarówkształcenia”, które nie są tożsame z dotychczasowymikierunkami ani grupami kierunków studiów.Co więcej, zmieniony artykuł 9. likwiduje listękierunków studiów określaną przez Ministra. Konsekwencjątych przekształceń jest prawo uczelni dowydawania dyplomów ukończenia studiów zapisanew zmodyfikowanym artykule 6. W projekcie brzmi toniewinnie, ale trzeba podkreślić, że dotychczasowaustawa dawała uczelniom prawo do wydawania dyplomówpaństwowych.A zatem uczelnie uzyskają prawo do formułowaniawłasnej, autorskiej oferty kształcenia, ale jednocześnieto na nie – ponieważ będą wydawać dyplom sygnowanywłasnym godłem – spadnie odpowiedzialnośćza jakość tej oferty. To oznacza urzeczywistnienieautonomii programowej i uruchomienie faktycznejkonkurencji między uczelniami. Powinno także oznaczaćkonieczność dbałości o „markę” i prestiż, bo niktjuż nie będzie się mógł chować za prestiżem państwowegodyplomu. Drobną techniczną konsekwencją tejpropozycji jest zlikwidowanie pojęć „studia międzykierunkowe”i „makrokierunek”. Innowacyjne uczelniei wydziały po prostu zdefiniują odpowiadające ichwizji kształcenia nowe kierunki studiów.Na tym tle widać, jak mało ważne są dyskusje o odpłatnościdrugiego kierunku studiów. W mojej opiniidrugi kierunek był opcją dla studentów pragnącychuzyskać unikalne wykształcenie łączące programyróżnych kierunków. Po wprowadzeniu zmian takie– obejmujące innowacyjne i synergiczne kierunki– wykształcenie będzie oferowane w ramach nowotworzonych kierunków, dlatego zminimalizuje sięzapotrzebowanie na „drugi kierunek”.Kolejną zmianą niosącą znaczące – perspektywicznie– przeobrażenia jest wprowadzanie (a stałosię tak na wniosek PKA) akredytacji instytucjonalnej.Obecna akredytacja – nazywana programową – toocena jakości kształcenia na konkretnym kierunkui poziomie edukacji. Według projektu powstanie możliwośćoceny jakości kształcenia oferowanego przezpodstawową jednostkę organizacyjną uczelni. Z jednejstrony ułatwi to życie wydziałom prowadzącym wielekierunków, a z drugiej obniży koszty akredytacji.Oczywiście konieczne będzie opracowanie odrębnychkryteriów dla akredytacji instytucjonalnej, ale pracew tym zakresie są już w PKA prowadzone, a pewneelementy takiej oceny są już nawet wykorzystywanew ocenie programowej.Na jakość kształcenia z pewnością będzie też miaławpływ zmiana w zasadach rekrutacji. W projekcie(zmieniony art. 169) pozostawiono co prawda maturęjako podstawowe kryterium rekrutacji, ale zniesionokonieczność uzyskiwania zgody ministra na przeprowadzenieegzaminów wstępnych w przypadku, gdykonieczne jest sprawdzenie szczególnych predyspozycjido podejmowania studiów na danym kierunku.Zrozumiałym ograniczeniem jest to, że egzamin niemoże być przeprowadzany z przedmiotów objętychegzaminem maturalnym.Ze zmian o mniejszym znaczeniu warto wymienićograniczenie wzrostu liczby studentów na uczelniachpublicznych. Zgodnie z projektem – kontestowanymw tym zakresie przez posłów PiS i SLD – wzrostliczby studentów o ponad 2 proc. ich ogólnej liczbyw poprzednim roku akademickim wymagałby zgodyministra. W mojej opinii takie ograniczenie związanejest z jednej strony z ochroną jakości kształcenia,a z drugiej strony – z oceną możliwości finansowaniauczelni publicznych przez budżet państwa.Inną wywołującą dyskusje zmianą – moim zdaniemsłuszną – jest możliwość zaliczania do minimum kadrowegozamiast jednej osoby posiadającej stopieńnaukowy doktora – dwóch osób z tytułem magistra,o ile posiadają „znaczące doświadczenie zawodowezdobyte poza uczelnią w dziedzinie związanejz kierunkiem studiów” oraz w miejsce profesora lubdoktora habilitowanego dwóch doktorów. Możliwośćtaka dotyczy jednak w projekcie tylko studiów4 e-mentor nr 1 (38)

O projektowanych zmianach w prawie o szkolnictwie...pierwszego stopnia i tylko jednostek prowadzącychstudia o profilu praktycznym (projekt wprowadza dwaprofile kształcenia: praktyczny, obejmujący modułzajęć służących zdobywaniu umiejętności praktycznych,i ogólnoakademicki, obejmujący moduł zajęćsłużących zdobywaniu pogłębionych umiejętnościteoretycznych). Dodatkowym ograniczeniem jest to,że magistrowie mogą stanowić nie więcej niż 50 proc.minimum kadrowego przewidzianego dla doktorów,a doktorzy nie więcej niż 50 proc. minimum dla „samodzielnych”pracowników.Warto zauważyć, że prace nad projektem trwałypraktycznie od początku obecnej kadencji parlamentu,a skala i liczba zmian upoważniają do oczekiwania,iż opublikowany zostanie tekst jednolity, choć pewniewłaściwsze – ale już niemożliwe – byłoby po prostuuchwalenie nowej ustawy. Konieczność wprowadzeniazmian w obecnym prawie o szkolnictwie wyższymjest powszechnie akceptowana, choć proponowane– w toku trwającej już ponad dwa lata dyskusji – kierunkiprzekształceń często wzajemnie się wykluczały.Oczywiście na skutki proponowanych obecnie zmiantrzeba będzie poczekać co najmniej około pięciu lat,ponieważ – pomijając vacatio legis – niektóre zmianybędą mogły zostać ocenione po ukończeniu studiówprzez studentów nowych kierunków, a zmiany dotyczącezarządzania kadrami przyniosą skutki w jeszczedalszej perspektywie.PolecamyPiotr Bielecki (red.), Rola studentów w zarządzaniu szkołą wyższąOficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2010W publikacji podjęto istotną kwestię uczestnictwa studentów w zarządzaniu uczelniami.Tematyka ta, uznana za jeden z oficjalnych kierunków działań reformatorskichprocesu bolońskiego, nie doczekała się jak dotąd rzetelnych krajowych analiz. Książkaprezentuje wyniki badań Ośrodka Rozwoju Studiów Ekonomicznych SGH, którychcelem było usystematyzowanie wiedzy na temat zarządzania partycypacyjnegow szkole wyższej oraz rozpoznanie faktycznych kompetencji samorządów studentówi praktyki partycypacji studenckiej. Obszerną część publikacji zajmują opracowaniaanalizujące doświadczenia innych krajów europejskich, w tym Anglii, Szkocji, państwskandynawskich.Książkę polecamy wszystkim członkom społeczności akademickiej, w szczególnościosobom zarządzającym uczelniami i działającym w samorządach studenckich.Publikację można nabyć w Oficynie Wydawniczej SGH: http://wydawnictwa.sgh.waw.pl.Żaneta Geryk, Motywacja w uczelniach niepublicznych w PolsceOficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2010Książka dotyka istotnej kwestii budowy systemu motywacyjnego dla pracownikówniepublicznych uczelni wyższych. Specyfika uczelni zakłada istnienie dwóch odrębnychgrup: pracowników naukowo-dydaktycznych i administracyjnych. W opinii autorkibrakuje spójnego procesu motywacyjnego, spełniającego oczekiwania obu tych grup.W publikacji zaprezentowano wyniki badań jakościowych i ilościowych prowadzonychna polskich uczelniach niepublicznych, a także szersze rozważania na temat pojęcia iistoty motywacji oraz jej roli w sprawnym funkcjonowaniu organizacji. Pozycję polecamyosobom zarządzającym uczelniami, w szczególności niepublicznymi.Publikację można nabyć w Oficynie Wydawniczej SGH:http://wydawnictwo.sgh.waw.pl.Dziekanat.eu – portal informacyjno-społecznościowy dla uczelni wyższychPowstał pierwszy w Polsce portal informacyjno-społecznościowy adresowany do pracowników administracyjnychoraz naukowo-dydaktycznych uczelni wyższych. Jego celem jest z jednej strony dostarczanie informacji z obszaruszkolnictwa wyższego, a z drugiej integrowanie środowiska i promowanie wymiany wiedzy i poglądów. W portalumożna się zarejestrować, założyć własną grupę, dyskutować na forum, tworzyć galerie zdjęć, a także dodawać plikiwideo. Dostępne są informacje „z życia uczelni”, artykuły poruszające istotne kwestie (np. dotyczące nowelizacjiustawy o szkolnictwie wyższym), zapowiedzi konferencji i szkoleń, a nawet kącik „Humor”.Portal dostępny jest pod adresem: http://www.dziekanat.eu/.luty 2011 5

metody, formy i programy kształceniaWyzwania stojąceprzed systememszkolnictwa wyższegow EuropieAnna MarszałekEuropejskie ośrodki akademickie mają do spełnienia istotnezadanie w procesie kreowania najbardziej konkurencyjnejna świecie gospodarki opartej na wiedzy. Mogą w tymcelu wykorzystać zasoby, którymi dysponują, ponieważ sątym miejscem, gdzie odkrywana i poddawana interpretacjijest wiedza – nadrzędny zasób każdej organizacji uczącejsię. Misję uczelni stanowi nie tylko prowadzenie działalnościedukacyjnej oraz naukowo-badawczej, ale równieżprzyczynianie się do wzrostu potencjału ekonomicznegoregionu, w którym dana szkoła wyższa jest zlokalizowana.To ostatnie zadanie nie należy do łatwych, szczególnie gdypołączymy je z całą grupą wyzwań, z którymi w XXI wiekupowinien sobie poradzić system szkolnictwa wyższego.Można wśród nich wymienić m.in. globalizację usług kształceniowychczy konieczność dostosowania oferty edukacyjnejdo potrzeb zgłaszanych przez rynek pracy.WprowadzenieSystem szkolnictwa wyższego odgrywa niezwykleistotną rolę w kreowaniu gospodarki opartej na wiedzy.Uczelnie, przyjmując w swoje mury nowych studentów,powinny „myśleć” długofalowo i konstruowaćprogram kształcenia tak, aby zachęcał absolwentówdo kontynuowania nauki (np. na studiach magisterskich,doktoranckich czy podyplomowych). To zadaniestaje się coraz trudniejsze nie tylko ze względuna stale wzrastającą liczbę ośrodków akademickich– co daje studentom możliwość dokonania wyborunajkorzystniejszej z ich punktu widzenia oferty – aletakże ze względu na obserwowane w ostatnich latachzjawisko niżu demograficznego obejmującego grupępotencjalnych kandydatów na studia.Celem niniejszego opracowania jest wskazanie, jaksystem szkolnictwa wyższego odnajduje się w obliczupojawiających się w XXI wieku wyzwań. Reakcjąna nie mogą być podejmowane inicjatywy, takie jaknp. utworzenie Europejskiego Obszaru SzkolnictwaWyższego, stałe podnoszenie jakości oferty edukacyjnejw poszczególnych ośrodkach akademickich,uczestnictwo w międzynarodowych programachbadawczych, tworzenie konsorcjów naukowych, nawiązywaniewspółpracy z przedstawicielami świataprzemysłu w celu inicjowania transferu wiedzy oraztechnologii. Działania te wspiera Komisja Europejska,między innymi poprzez program Uczenie się przez całeżycie 2007–2013 czy promowanie kwestii związanychz kształceniem ustawicznym.Etapy budowania Europejskiego ObszaruSzkolnictwa WyższegoDeklaracja bolońska, w której sygnatariusze zobowiązalisię do utworzenia w ciągu 10 lat EuropejskiegoObszaru Szkolnictwa Wyższego (EOSW), została podpisana19 czerwca 1999 roku przez ministrów właściwychds. edukacji z 29 państw europejskich, w tym Polski(w 2008 r. na liście sygnatariuszy Deklaracji było już45 państw). Wraz z podpisaniem dokumentu zostałuruchomiony tzw. proces boloński, którego celem jestutworzenie spójnego systemu szkolnictwa wyższegow Europie. W ramach procesu co dwa lata odbywająsię konferencje (Praga 2001, Berlin 2003, Bergen2005, Londyn 2007, Leuven/Louvain-la-Neuve 2009),podczas których analizowane są postępy w zakresiereform wdrażanych w obszarze szkolnictwa wyższego,dokonuje się ewentualnych modyfikacji przyjętych priorytetóworaz podejmuje decyzje dotyczące strategiidziałania na kolejne okresy.Realizacja procesu bolońskiego stała się początkiemwielu przemian w sposobie funkcjonowaniasystemu szkolnictwa wyższego w krajach europejskich.Poniżej zaprezentowano wybrane zmiany, jakiezaszły w Polsce:• stopniowo został wprowadzony (na mocy UstawyPrawo o szkolnictwie wyższym z 2005 r.) dwustopniowysystem kształcenia na poziomie wyższym(studia licencjackie oraz magisterskie) 1 ;1Dotyczy to wszystkich kierunków studiów z wyłączeniem tych, które mogą być prowadzone jako jednolite studia magisterskie,zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dn. 13 czerwca 2006 r. w sprawie nazw kierunków studiówlub zgodnie z art. 9 Ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym. Obecnie tylko na 11 kierunkach studia mogąbyć realizowane jako jednolite studia magisterskie. Są nimi: aktorstwo, analityka medyczna, farmacja, kierunki lekarski i lekarsko-dentystyczny,konserwacja i restauracja dzieł sztuki, prawo, prawo kanoniczne, psychologia, realizacja obrazu filmowego,telewizyjnego i fotografia oraz weterynaria.6 e-mentor nr 1 (38)

Wyzwania stojące przed systemem szkolnictwa wyższego...• od 2005 roku każdy absolwent otrzymuje suplementdo dyplomu ukończenia studiów 2 ;• ewaluacją jakości procesu kształcenia, a takżeakredytacją nowych kierunków i programówstudiów oraz instytucji szkolnictwa wyższego,zajmuje się funkcjonująca od 1 stycznia 2002roku Państwowa Komisja Akredytacyjna (PKA);• uznawanie stopni naukowych zdobytych zagranicą oraz nostryfikacja dyplomów odbywasię na podstawie umów bilateralnych, zgodniez zasadami sprecyzowanymi w Konwencji Lizbońskiejo Uznawaniu Kwalifikacji 3 ;• nadzorowaniem stopnia realizacji procesubolońskiego na poszczególnych uczelniachzajmuje się specjalnie powołany do tego celupełnomocnik.Kolejne zmiany są wdrażane lub dopiero znajdująsię w fazie przygotowania (np. Krajowe Ramy Kwalifikacji– National Qualifications Framework).Za przykład realizacji założeń procesu bolońskiegomogą posłużyć działania zainicjowane na UniwersytecieJagiellońskim, które zostały zaprezentowanew tabeli 1.Tabela 1. Działania w ramach procesu bolońskiego podjęte na Uniwersytecie JagiellońskimDziałanieWydawanie suplementu do dyplomuukończenia studiów wyższychPrzekształcenie jednolitych studiówmagisterskich w studia dwustopnioweWprowadzenie punktów ECTSZapewnienie możliwości odbyciaczęści studiów na zagranicznej uczelnipartnerskiej (mobilność pozioma)Prowadzenie kierunków studiówdotyczących problematyki europejskiejPowołanie dwóch Komisji Rektorskichukierunkowanych na rozwój dydaktykiUtworzenie Rektorskiego FunduszuRozwoju Dydaktyki Ars DocendiWprowadzenie studiów o charakterzeinterdyscyplinarnymPropagowanie kształcenia przez całe życieRealizowanie społecznego wymiaruprocesu bolońskiegoCharakterystykaKażdy absolwent, który złożył egzamin dyplomowy po 1 stycznia 2005 roku, otrzymujesuplement (cześć B dyplomu ukończenia studiów wyższych).W roku akademickim 2011/2011 oferta dydaktyczna Uniwersytetu Jagiellońskiegoobejmuje 58 kierunków studiów oraz 129 specjalności. Nowo utworzonymikierunkami są: ochrona dóbr kultury, bezpieczeństwo narodowe, dietetyka,kosmetologia, kognitywistyka oraz biochemia, a także makrokierunek – astrofizykai kosmologia.Na jednolitych studiach magisterskich prowadzone jest kształcenie na kierunkach:lekarskim, lekarsko-dentystycznym, farmacji, analityki medycznej, prawa, psychologii(oraz specjalność: psychologia stosowana) i biofizyki.Określają one nakład pracy studenta związany z opanowaniem zakresu danegoprzedmiotu i jego zaliczeniem.Największą popularnością w tym zakresie cieszy się międzynarodowy programwymiany studentów Erasmus. Na UJ działa ponadto organizacja European StudentNetwork służąca pomocą studentom zagranicznym. Programy wspierające mobilnośćpoziomą adresowane są również do kadry dydaktycznej i administracyjnej.W ramach Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych UJ działa InstytutEuropeistyki. Ponadto realizowane są wspólne programy studiów z zagranicznymiuniwersytetami, umożliwiające uzyskanie podwójnego dyplomu.Studenci obcokrajowcy mają możliwość uczestniczenia w szkołach letnich orazdokonania wyboru spośród szerokiej oferty studiów dostępnych w językachobcych.• Stała Rektorska Komisja ds. Programów Edukacyjnych i Rozwoju Dydaktyki• Stała Rektorska Komisja ds. Jakości Nauczania.W jego ramach finansowane są nowatorskie programy dydaktyczne.Mają one na celu zapewnienie studentom wszechstronnego wykształcenia. Na UJ są toMiędzywydziałowe Indywidualne Studia Humanistyczne oraz studia matematycznoprzyrodnicze.Powołanie Wszechnicy Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Jagiellońskiego UniwersytetuTrzeciego Wieku.Zapewnienie równego dostępu do szkolnictwa wyższego poprzez:• utworzenie funduszy, z których przyznawane są stypendia dla studentówi doktorantów;• powołanie Biura ds. Osób Niepełnosprawnych;• inicjowanie szeregu projektów dotyczących problematyki dostępu osóbniepełnosprawnych do edukacji.Źródło: opracowanie własne na podstawie danych dostępnych na stronie internetowej Uniwersytetu Jagiellońskiego http://www.uj.edu.pl/dydaktyka/proces-bolonski/realizacja,[07.02.2011]2Suplement zawiera informacje dotyczące poziomu kształcenia, indywidualnych osiągnięć studenta oraz zrealizowanego przezniego programu studiów, a także charakterystykę systemu szkolnictwa wyższego w Polsce. Suplement jest instrumentem umożliwiającymprzyszłym pracodawcom ocenę kwalifikacji posiadanych przez absolwentów uczelni.3Polska ratyfikowała konwencję 17 marca 2004 roku. Konwencja sensu stricto jest umową wiążącą państwa, które ją przyjęłyi tak rozumiana określa prawne standardy uznawania kwalifikacji zdobytych w ramach systemu szkolnictwa wyższego, zaś sensulargo jest przewodnikiem dobrych praktyk – i w tym aspekcie jej unormowania mogą mieć zastosowanie w przypadku każdegorodzaju kwalifikacji uzyskanych w trakcie kształcenia na poziomie wyższym. Por. P. Zgaga, The Bologna Process Between Prague andBerlin 2003: Contribution to Higher Education Policy, Uniwersytet w Lublanie, 2003, s. 10–11.luty 2011 7

metody, formy i programy kształceniaAnalizując powyższy przykład, obrazujący, w jakisposób postanowienia procesu bolońskiego sąwdrażane w praktyce, można dojść do wniosku,że zainicjowane reformy są wstępem do znaczniegłębszych, a niekiedy dość bolesnych, przeobrażeń.Ich powodzenie uzależnione jest od określenia celu,skoncentrowania się na nim oraz oszacowania, czykorzyści z nich płynące będą większe niż koniecznedo poniesienia koszty.28 i 29 kwietnia 2009 roku w Leuven/Louvain--la-Neuve odbyło się kolejne spotkanie ministrówszkolnictwa wyższego z 46 krajów uczestniczącychw procesie bolońskim. W wydanym komunikacie, zatytułowanymThe Bologna Process 2020 – the EuropeanHigher Education Area in the New Decade, potwierdzonazostała kluczowa rola sektora szkolnictwa wyższegow budowaniu „Europy wiedzy”, a także koniecznośćdalszej integracji działalności edukacyjnej oraz badawczejna wszystkich poziomach.Dokument precyzuje również priorytetowe cele,jakie Europejski Obszar Szkolnictwa Wyższego 4powinien osiągnąć w przeciągu najbliższych 10 lat.Zaliczone do nich zostały 5 m.in.:• zapewnienie każdemu studentowi równegodostępu do systemu szkolnictwa wyższego;• uznanie uczenia się przez całe życie za integralnączęść procesu kształcenia, ze szczególnymnaciskiem na zdobywanie kwalifikacji (EuropeanQualifications Framework), pozyskiwanie nowychkompetencji oraz promowanie elastycznychścieżek rozwoju osobistego;• dostosowanie systemu szkolnictwa wyższegodo wymogów zgłaszanych przez rynek pracy,tak by zwiększyć możliwości zatrudnieniawśród obecnych oraz przyszłych studentówi absolwentów,• tworzenie programów nauczania na wszystkichtrzech poziomach kształcenia, z położeniemnacisku na potrzeby zgłaszane przez studentów(student-oriented curriculas), co może prowadzićdo zapewnienia wysokiej jakości oferty edukacyjnej;• łączenie działalności edukacyjnej oraz badawczejw celu zwiększenia kreatywności orazinnowacyjności społeczeństwa;• zapewnienie, że w ramach studiów doktoranckichbędą realizowane interdyscyplinarnebadania naukowe oraz uruchamiane programymiędzysektorowe;• zobowiązanie się przedstawicieli władzpaństwowych i środowisk akademickich doułatwienia prowadzenia badań przez młodychnaukowców, a w konsekwencji do uatrakcyjnieniarozwoju ich kariery zawodowej;• otwarcie europejskiego systemu szkolnictwawyższego na międzynarodową współpracę;• promowanie mobilności wśród studentów 6 ,kadry naukowej oraz pracowników administracyjnychuczelni;• usprawnienie mechanizmów ułatwiającychzbieranie danych z zakresu funkcjonowaniauczelni;• skoncentrowanie się na kwestiach związanychz finansowaniem uczelni, z położeniem szczególnegonacisku na poszukiwanie przez teostatnie nowych i zdywersyfikowanych źródełzapewniających ich sprawne funkcjonowanie.Ministrowie szkolnictwa wyższego uczestniczącyw spotkaniu zdecydowali, że kolejne z tegocyklu odbędzie się w dniach 27–28 kwietnia 2012 r.w Bukareszcie.Proces boloński obejmuje swym zasięgiem szerokiespektrum zagadnień. Dotyczą one nie tylkoopracowania względnie spójnej struktury studiówna poziomie wyższym, ale również określenia mechanizmówzarządzania nimi czy sprecyzowaniarodzaju kompetencji, jakimi po zakończeniu kształceniabędzie dysponował absolwent. Coraz więcejśrodowisk wskazuje na konieczność legitymowaniasię przez nowo zatrudnianych pracowników kwalifikacjamiadekwatnymi do danego stanowiska pracy.Rynki usług edukacyjnych oraz zatrudnienia nie mogąfunkcjonować efektywnie, gdy są oderwane od siebie– powinny się one nawzajem uzupełniać. Pomocnyminstrumentem na tej płaszczyźnie mogą okazać sięEuropejskie Ramy Kwalifikacji dla uczenia się przezcałe życie (ERK).Czy europejskie ramy kwalifikacjiuczynią zdobywane kwalifikacje bardziejprzejrzystymi?Europejskie ramy kwalifikacji dla uczenia się przezcałe życie (ERK) są w zamyśle ich autorów wspólnymieuropejskimi punktami odniesienia, których głównymzadaniem jest połączenie narodowych systemówkwalifikacji funkcjonujących w poszczególnych państwach.Zasadniczymi celami przyświecającymi ich opracowaniubyły: promocja mobilności obywateli międzykrajami oraz wskazanie korzyści związanych z ideą4Został on zainaugurowany na konferencjach w Budapeszcie i Wiedniu odbywających się odpowiednio 11 i 12 marca 2010 roku– Budapest-Vienna Declaration on the European Higher Education Area.5Por. The Bologna Process 2020 – the European Higher Education Area in the New Decade, Leuven Louvain-la-Neuve Communiqué,28–29.04.2009, http://www.ond.vlaanderen.be/hogeronderwijs/Bologna/conference/documents/Leuven_Louvain-la-Neuve_Communiqué_April_2009.pdf, [22.01.2011].6Zgodnie z zaprezentowanymi w dokumencie założeniami, do 2020 roku przynajmniej 20 proc. absolwentów uczelni działającychw ramach EOSW powinno odbyć cześć studiów lub praktykę poza granicami kraju. Studiowanie na zagranicznej uczelni partnerskiejnie tylko pozwala na poznanie innych kultur, promowanie wielojęzyczności oraz różnorodności kontynentu europejskiego, ale równieżw istotny sposób wpływa na rozwój osobisty studenta m.in. poprzez doskonalenie jego kompetencji interpersonalnych.8 e-mentor nr 1 (38)

Wyzwania stojące przed systemem szkolnictwa wyższego...uczenia się przez całe życie 7 . W zaleceniu ParlamentuEuropejskiego i Rady z 23 kwietnia 2008 rokuw sprawie ustanowienia ERK dla uczenia się przez całeżycie sprecyzowane zostały dwie daty. Pierwszą jestkoniec roku 2010, przed upływem którego państwapowinny odnieść swoje Krajowe Ramy Kwalifikacji doERK. Natomiast drugą – rok 2012, w którym wszystkienowe świadectwa, dyplomy i dokumenty Europass potwierdzającezdobyte kwalifikacje […] będą zawierały wyraźneodniesienie – za pośrednictwem krajowych systemówkwalifikacji – do odpowiedniego poziomu europejskichram kwalifikacji.ERK obejmują wszystkie poziomy kwalifikacji uzyskanychw trakcie trwania kształcenia i szkolenia ogólnego,zarówno zawodowego, jak i akademickiego 8 .Umożliwią stworzenie powiązań pomiędzy różnymikrajowymi systemami kwalifikacji w oparciu o tzw.osiem poziomów odniesienia (por. tabela 4). Każdyz nich jest opisany poprzez zestaw deskryptorówwskazujących na efekty uczenia się (learning outcomes)definiowanych jako określenie tego, co uczący wie, rozumiei potrafi wykonać po ukończeniu procesu uczenia się,które dokonywane jest w kategoriach wiedzy, umiejętnościi kompetencji (por. tabela 2) 9 .Nowatorstwo ERK przejawia się m.in. w tym, żeprzesuwają one nacisk z nakładu pracy, jaki poniosłaosoba legitymująca się danymi kwalifikacjami nato, co rzeczywiście wie oraz jest w stanie wykonać(por. tabela 3).Charakterystyka powyższych poziomów ujawniazbieżność ERK z ramami bolońskimi. Poziomy od 5 do8 ERK są w pełni zgodne z deskryptorami kształceniawyższego 10 ustalonymi w procesie bolońskim 11 , któryjest częścią składową Europejskich Ram Kwalifikacjidla uczenia się przez całe życie 12 .Proces uczenia się jest definiowany przez DanielaH. Kima jako proces zwiększania zdolności do podejmowaniadziałań przez daną osobę 13 . Z kolei J. Reynolds,L. Caley i R. Mason postrzegają uczenie się jako proceszdobywania przez daną jednostkę wiedzy, umiejętnościoraz możliwości 14 . Istotną rolę odgrywa również kontekst,w jakim zachodzi proces uczenia się. W tymprzypadku możemy wymienić uczenie się formalne,nieformalne oraz pozaformalne 15 .Formalne uczenie się (formal learning) zachodziw zorganizowanym środowisku (np. w pracy lub w instytucjiedukacyjnej bądź szkoleniowej). Posiada jasnookreślone cele i jest wyraźnie ustrukturyzowane (sprecyzowanesą czas oraz dostępne zasoby potrzebne narealizację wytyczonych zamierzeń). Jest intencjonalnez punktu widzenia jednostki uczącej się i prowadzido walidacji zdobytych kwalifikacji poprzez wydanieodpowiedniego certyfikatu lub świadectwa.Z kolei uczenie się nieformalne (informal learning)odbywa się podczas wykonywania codziennych czynności(np. w miejscu pracy, w czasie wolnym). W tymprzypadku proces uczenia się nie jest zorganizowanyi nie są wyznaczone cele w kontekście efektów uczeniasię. Zwykle jest ono postrzegane w kategoriachuczenia się przez zdobywanie doświadczenia.Pomiędzy tymi dwoma formami można równieżwyodrębnić koncepcję uczenia się pozaformalnego(non-formal learning), choć sprecyzowanie jednejspójnej definicji tego procesu, z punktu widzeniaTabela 2. Wybrane pojęcia związane z problematyką Europejskich Ram KwalifikacjiPojęcieDefinicjaKwalifikacjaWiedzaUmiejętnościFormalny wynik procesu oceny i walidacji uzyskany w sytuacji, w której właściwy organ stwierdza, że danaosoba osiągnęła efekty uczenia się zgodne z określonymi standardami.Efekt przyswajania informacji poprzez uczenie się. Na wiedzę składa się zbiór faktów, zasad, teorii i praktykpowiązanych z dziedziną pracy lub nauki.Zdolność do stosowania wiedzy i korzystania z know-how w celu wykonywania zadań i rozwiązywaniaproblemów.Udowodniona predyspozycja do stosowania wiedzy, umiejętności i zdolności osobistych, społecznych lubKompetencje metodologicznych okazywana w czasie wykonywania pracy lub pobierania nauki oraz podczas realizacjikariery zawodowej i osobistej.Źródło: Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 kwietnia 2008 roku w sprawie ustanowienia europejskich ram kwalifikacji dlauczenia się przez całe życie, 2008, s. 47Por. Europejskie Ramy Kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie, DG Edukacja i Kultura, Wspólnoty Europejskie, Belgia 2009, s. 3.8Tamże.9Por. Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 kwietnia 2008 roku w sprawie ustanowienia europejskich ram kwalifikacji dlauczenia się przez całe życie, 2008/C111/01, 06.05.2008, s. 4.10Deskryptory dublińskie odwołują się do pięciu wymiarów: wiedza i rozumienie, stosowanie wiedzy i rozumienia, wyrabianiesobie opinii, komunikacja, umiejętność uczenia się. Por. Wyjaśnienie europejskich ram kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie,Komisja Europejska, Luksemburg 2008, s. 11, http://ec.europa.eu/education/lifelong-learning-policy/doc/eqf/brochexp_pl.pdf[02.02.2011].11Trójstopniowy system kształcenia (studia licencjackie, magisterskie, doktoranckie).12Por. E. Chmielecka (red.), Od Europejskich do Krajowych Ram Kwalifikacji, Warszawa, grudzień 2009, s. 45.13Por. D.H. Kim, The Link Between Individual and Organizational Learning, „Sloan Management Review”, jesień 1993, s. 37–50.14Por. J. Reynolds, L. Caley, R. Mason, How do People Learn?, CIPD, Londyn 2002.15Por. European Guidelines for Validating Non-formal and Informal Learning, Cedefop, Luksemburg 2009, s. 73–77.luty 2011 9

metody, formy i programy kształceniaTabela 3. Deskryptory definiujące poziomy Europejskich Ram Kwalifikacji (ERK)Poziom 1Poziom 2Poziom 3Poziom 4Poziom 5Poziom 6Efekty uczenia sięodpowiadające poziomowi 1:Efekty uczenia sięodpowiadające poziomowi 2:Efekty uczenia sięodpowiadające poziomowi 3:Efekty uczenia sięodpowiadające poziomowi 4:Efekty uczenia sięodpowiadające poziomowi 5:Efekty uczenia sięodpowiadające poziomowi 6:Wiedza Umiejętności KompetencjeW kontekście ERK wiedzęopisuje się jako teoretycznąlub faktograficzną• podstawowa wiedzaogólna• podstawowa wiedzafaktograficzna w danejdziedzinie pracy lub nauki• znajomość faktów, zasad,procesów i pojęć ogólnychw danej dziedzinie pracylub nauki• faktograficznai teoretyczna wiedzaw szerszym kontekściedanej dziedziny pracylub nauki• obszerna, specjalistyczna,faktograficznai teoretyczna wiedzaw danej dziedzinie pracylub nauki i świadomośćgranic tej wiedzy• zaawansowana wiedzaw danej dziedzinie pracyi nauki, obejmującakrytyczne rozumienieteorii i zasadW kontekście ERKumiejętności określasię jako kognitywne(z zastosowaniem myślenialogicznego, intuicyjnegoi kreatywnego) orazpraktyczne (związaneze sprawnością manualnąi korzystaniem z metod,materiałów, narzędzii instrumentów)• podstawowe umiejętnościwymagane do realizacjiprostych zadań• podstawowe kognitywnei praktyczne umiejętnościpotrzebne do korzystaniaz istotnych informacjiw celu realizacji zadańi rozwiązywaniarutynowych problemówprzy użyciu prostychzasad i narzędzi• zestaw umiejętnościkognitywnychi praktycznychpotrzebnych do realizacjizadań i rozwiązywaniaproblemów poprzezwybieranie i stosowaniepodstawowych metod,materiałów i informacji• zakres umiejętnościkognitywnychi praktycznychpotrzebnychdo generowania rozwiązańokreślonych problemóww danej dziedzinie pracylub nauki• rozległy zakresumiejętności kognitywnychi praktycznychpotrzebnychdo kreatywnegorozwiązywaniaabstrakcyjnych problemów• zaawansowaneumiejętności,wykazywaniesię biegłościąi innowacyjnościąpotrzebnądo rozwiązywaniazłożonychi nieprzewidywalnychproblemóww specjalistycznejdziedzinie pracy lub naukiW kontekście ERKkompetencje określasię w kategoriachodpowiedzialnościi autonomii• praca lub nauka podbezpośrednim nadzoremw danym kontekście• praca lub nauka podnadzorem, o pewnymstopniu autonomii• ponoszenieodpowiedzialnościza realizowanie zadańw pracy lub nauce• dostosowywaniewłasnego zachowaniado pojawiającychsię okolicznościw rozwiązywaniuproblemów• samodzielna organizacjaw ramach wytycznychdotyczących kontekstówzwiązanych z pracąlub nauką, zazwyczajprzewidywalnych, alepodlegających zmianom• nadzorowanie rutynowejpracy innych, ponoszenieodpowiedzialnościza ocenę i doskonaleniedziałań związanych z pracąlub nauką• zarządzanie i nadzórw kontekstach pracyi nauki, podlegającychnieprzewidywalnymzmianom• analizowanie i rozwijanieosiągnięć pracy własnejoraz innych osób• zarządzanie złożonymitechnicznymilub zawodowymidziałaniami lubprojektami, ponoszenieodpowiedzialnościza podejmowanie decyzjiw nieprzewidywalnychkontekstach związanychz pracą lub nauką• ponoszenieodpowiedzialnościza zarządzanie rozwojemzawodowym jednosteki grup10 e-mentor nr 1 (38)

Wyzwania stojące przed systemem szkolnictwa wyższego...cd. tabeli 3Poziom 7Poziom 8Efekty uczenia sięodpowiadające poziomowi 7:Efekty uczenia sięodpowiadające poziomowi 8:Wiedza Umiejętności Kompetencje• wysoce wyspecjalizowanawiedza, której częśćstanowi najnowsząwiedzę w danej dziedziniepracy lub nauki, będącapodstawą oryginalnegomyślenia lub badań;• krytyczna świadomośćzagadnień w zakresiewiedzy w danej dziedzinieoraz na styku różnychdziedzin• wiedza na najbardziejzaawansowanym poziomiew danej dziedzinie pracylub nauki oraz na stykuróżnych dziedzin• specjalistyczneumiejętnościrozwiązywania problemówpotrzebne do badań lubdziałalności innowacyjnejw celu tworzenia nowejwiedzy i procedur orazłączenia wiedzy z różnychdziedzin• najbardziej zaawansowanei wyspecjalizowaneumiejętności i techniki,w tym syntezai ocena, potrzebne dorozwiązywania krytycznychproblemów w badaniachlub działalnościinnowacyjnej oraz doposzerzania i ponownegookreślania istniejącejwiedzy lub praktykizawodowej• zarządzaniei przekształcaniekontekstów związanychz pracą lub nauką, które sązłożone, nieprzewidywalnei wymagają nowychpodejść strategicznych• ponoszenieodpowiedzialności zaprzyczynianie się dorozwoju wiedzy i praktykizawodowej lub zadokonywanie przeglądustrategicznych wynikówzespołów• wykazywanie sięznaczącym autorytetem,innowacyjnością,autonomią, etyką naukowąi zawodową oraz trwałymzaangażowaniem w rozwójnowych idei i procesóww najważniejszychkontekstach pracyzawodowej lub nauki,w tym badańŹródło: Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 kwietnia 2008 roku w sprawie ustanowienia europejskich ram kwalifikacji dlauczenia się przez całe życie, 2008, s. 5–6wielości podejść interpretacyjnych, nie jest zadaniemłatwym. Jest ono raczej zorganizowane i może sięcharakteryzować określonymi celami edukacyjnymi.Uczenie się pozaformalne jest intencjonalne z punktuwidzenia jednostki uczącej się, ale może być również„produktem ubocznym” czynności wyraźnie zaplanowanychjako uczenie się.Dokonująca się zmiana w kierunku rozwojukształcenia ustawicznego każdej jednostki za pomocąnowoczesnych technologii, narzędzi czy technikprowadzi ku nowej erze – erze kształcenia ustawicznego.Osoba zaangażowana w proces kształceniaustawicznego odnosi szereg korzyści natury ekonomicznej,społecznej, politycznej czy kulturowej, któreprzekładają się na poziom jej życia, a w konsekwencjina rozwój społeczeństwa i kraju. Należy równieżpamiętać, że w obecnych warunkach gospodarczychdyplom ukończenia szkoły wyższej nie jest „biletempozwalającym na odbycie życiowej podróży”, a jedynieswego rodzaju „polisą ubezpieczeniową” 16 . Mazmniejszyć prawdopodobieństwo bycia bezrobotnymoraz degradacji klasowej, ale nie gwarantuje dożywotniegozatrudnienia.Niektórzy ekonomiści – np. Jeremy Rifkin – prognozują,że rozwój technologiczny będzie przyczyniał siędo pogłębienia bezrobocia strukturalnego, a zatempracę tracić będzie coraz więcej osób 17 . Z kolei ManuelCastells stoi na stanowisku, iż ten scenariuszniekoniecznie musi się spełnić, dostrzegając pozytywnąkorelację pomiędzy postępem technologicznyma poziomem zatrudnienia. Z przeprowadzonych przezniego badań wynika, że zmienia się struktura rynkupracy: pojawiające się, w miejsce fabryk, przedsiębiorstwasieciowe przyczyniają się do wyodrębnienianowej klasy tzw. pracowników wiedzy (knowledgeworkers) 18 . Nie bez znaczenia pozostaje fakt, iż corazwiększą rolę odgrywają, zdobywane w trakcie szerokorozumianego procesu kształcenia, kompetencje, któreKomisja Europejska charakteryzuje jako: dynamicznąkombinację wiedzy, umiejętności oraz postaw 19 . W 2006roku Rada i Parlament Europejski przyjęły dokumentprecyzujący europejskie ramy kompetencji kluczowychw procesie uczenia się przez całe życie. Podyktowaneto zostało stale zachodzącymi przemianamiw otoczeniu makro- i mikroekonomicznym, któreniejako wymuszają aktualizację listy „obowiązujących”16Por. O. Kivinen, Higher Education and Employment: Graduate Credentials in a Changing Labour Market, „Higher Education in Europe”1997, t. XXII, nr 4, s. 443–455.17Por. J. Rifkin, Koniec pracy. Schyłek siły roboczej na świecie i początek ery postrynkowej, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 2003.18Por. E. Bendyk, Przyszłość pracy. Polska, Czechy, Słowacja, Warszawa 2006, s. 4–5 http://cms.polityka.pl/_gAllery/26/76/26767.pdf[02.02.2011].19Por. Kompetencje kluczowe w uczeniu się przez całe życie. Europejskie Ramy Odniesienia, DG Edukacja i Kultura, Wspólnoty Europejskie,Belgia 2007, s. 3.luty 2011 11

metody, formy i programy kształceniakompetencji pozwalających na sprawne funkcjonowaniewe współczesnym świecie.Pod pojęciem kluczowych kompetencji rozumie sięumiejętności (podstawowe oraz nowo pozyskane), które powinnaposiadać jednostka funkcjonującą w społeczeństwieopartym na wiedzy. Składają się na nie 20 :• porozumiewanie się w języku ojczystym;• porozumiewanie się w językach obcych;• kompetencje matematyczne i podstawowekompetencje naukowo-techniczne;• kompetencje informatyczne;• umiejętność samodzielnego uczenia się;• kompetencje interpersonalne, społeczne i obywatelskie;• wykazywanie inicjatywy i przedsiębiorczość;• świadomość, ekspresja kulturalna, myślenietwórcze.Nie powinno dziwić, że autorzy opracowujący europejskiwzorzec życiorysu (Europass CV) – dostarczającynajważniejszych informacji o posiadanym doświadczeniuzawodowym czy poziomie wykształcenia – takwiele miejsca poświęcili zdobywanym umiejętnościomoraz kompetencjom (np. językowym, społecznym,organizacyjnym czy technicznym), które niekonieczniemuszą być uwierzytelnione za pomocą posiadanychcertyfikatów lub świadectw. W tej formie Europassprzyjmuje formę „życiorysu osiągnięć”.Dla każdej osoby ważne powinno być doskonaleniejuż posiadanych kompetencji oraz wykazywanie zainteresowaniazdobywaniem nowych. W wielu wypadkachprocesy te zachodzą w miejscu pracy (nabywaniedoświadczenia na stanowisku pracy, uczestnictwow szkoleniach, studiach podyplomowych, itp.), alenic nie stoi przecież na przeszkodzie, by – jeżeli tomożliwe – rozpoczęły się one znacznie wcześniej: jużw trakcie studiów.Wybrane programy wspierającerozwój systemu europejskiegoszkolnictwa wyższegoDotychczasowe działania instytucji wspólnotowychw zakresie budowania polityki edukacyjnej Unii Europejskiejw sektorze szkolnictwa wyższego stanowiąprzykład stosowania instrumentów „miękkiej polityki”(soft policy). Przyczyną tego typu postępowania możebyć choćby fakt, iż mamy do czynienia z niezwykledelikatną materią przedmiotową, jaką jest nauczanie,przekazywanie wiedzy, kształcenie.Inicjatywą promującą rozszerzanie współpracy europejskiejw dziedzinie szeroko rozumianej edukacji jestustanowiony na lata 2007–2013 program „Uczenie sięprzez całe życie” (Lifelong Learning Programme, LLP) 21 .Ma on na celu umożliwienie wymiany oraz promowaniemobilności między systemami edukacji i szkoleńw obrębie Wspólnoty, tak by te ostatnie oferowałyrozwiązania na najwyższym światowym poziomie 22 . NaLLP składają programy sektorowe, międzysektoroweoraz program Jean Monnet (por. tabela 4). Warto zwrócićuwagę zwłaszcza na programy Erasmus (jako przykładprogramu sektorowego) oraz Jean Monnet, gdyż ichwzględnie duża popularność wskazuje, że zastosowaneprzez Wspólnotę Europejską instrumenty zostały w tymprzypadku właściwie dobrane i wykorzystane.Obecnie program Erasmus obejmuje swym zasięgiem31 krajów: 27 należących do Unii Europejskiejoraz Norwegię, Islandię, Lichtenstein i Turcję.W wymianie bierze udział 90 proc. szkół wyższychw Europie 23 . Posiadają one tzw. Kartę Uczelni Erasmusa(Erasmus University Charter), będącą certyfikatemwydawanym przez Komisję Europejską na wiele lati umożliwiającym pozyskiwanie funduszy na realizacjękonkretnych działań. Polska uczestniczy w programieod 1998 roku 24 .Drugi z omawianych programów: Jean Monnet,zainicjowany przez Komisję Europejską już w 1990roku, jest adresowany do szkół wyższych w państwachczłonkowskich UE (i nie tylko) i ma na celu promowaniei rozwój kształcenia w zakresie integracji europejskiej25 . Działania, które są finansowane w ramachprogramu, można podzielić na cztery kategorie, cozostało zaprezentowane w tabeli 5.Decyzje w sprawie przyznania wsparcia w ramachprogramu Jean Monnet podejmuje Komisja Europejska,a instytucją zarządzającą jest Agencja Wykonawcza ds.Edukacji, Kultury i Spraw Audiowizualnych (Education,Audiovisual and Culture Executive Agency) z siedzibąw Brukseli. W okresie od 1990 do 2009 roku środkifinansowe uzyskały projekty z 62 krajów: powołanychzostało 141 centrów doskonałości Jean Monnet,775 katedr Jean Monnet, a także uruchomiono 1137modułów kształceniowych dotyczących problematykiintegracji europejskiej 26 .20Tamże.21Por. Decyzja nr 1720/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 listopada 2006 roku ustanawiająca program działań w zakresieuczenia się przez całe życie, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, L 327, 24.11.2006.22Tamże, s. 48.23Dla przykładu w roku akademickim 2008/2009 w programie Erasmus uczestniczyło 198 568 studentów (zarówno osób wyjeżdżającychna studia, jak i na praktyki). Por. Total Student Mobility 2008/2009 Total Number of Students (Studies and Placements) by Homeand Host Country, http://ec.europa.eu/education/erasmus/doc/stat/table109.pdf, [17.01.2011].24Więcej informacji na temat programu Erasmus dostępnych jest na stronie internetowej Fundacji Rozwoju Systemu Edukacjihttp://erasmus.org.pl/index.php/ida/20, [17.01.2011].25Por. The Jean Monnet Programme: Spreading Knowledge on European Integration World-Wide, [w:] Reference Points for the Design andDelivery of Degree Programmes in European Studies; Tuning Educational Structures in Europe, Publicationes de la Universidad deDeusto, 09.09.2008, s. 47–48.26Por. oficjalna strona programu Jean Monnet: The Jean Monnet Programme: Understanding European Integration, http://ec.europa.eu/education/lifelong-learning-programme/doc88_en.htm [08.02.2011].12 e-mentor nr 1 (38)

Wyzwania stojące przed systemem szkolnictwa wyższego...Tabela 4. Program Uczenie się przez całe życie 2007–2013Comeniusedukacja szkolna (współpracamiędzy szkołami i nauczycielami)Cztery główne programy sektoroweErasmusedukacja wyższa i szkoleniazaawansowaneLeonardo da Vinciedukacja i szkoleniazawodowe (praktyki młodychpracowników i stażystóww przedsiębiorstwach pozakrajem ich zamieszkania)Grundtvigedukacja dorosłych (partnerstwamiędzynarodowe, sieciwspółpracy i mobilność)Liczba osób objętych programem w latach 2007–20133 mln uczniów 3 mln studentów rocznie 80 tys. praktyk rocznie 7 tys. osóbProgram międzysektorowy (Transversal Programme)4 kluczowe działania:• współpraca strategiczna i innowacje w dziedzinie uczenia się przez całe życie;• propagowanie nauki języków obcych;• rozwijanie technologii informacyjno-komunikacyjnych na potrzeby uczenia się przez całe życie;• upowszechnienie przykładów najlepszych praktykProgram Jean Monnet3 kluczowe działania:• akcja Jean Monnet;• dotacje operacyjne przekazywane na wsparcie działalności instytucji zajmujących się sprawami integracji europejskiej;• dotacje operacyjne udzielane stowarzyszeniom europejskim działającym w dziedzinie edukacji i szkoleń.Źródło: opracowanie własne na podstawie Decyzji nr 1720/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 listopada 2006 roku ustanawiającejprogram działań w zakresie uczenia się przez całe życie, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, L 327, 24.11.2006, s. 45–68.Tabela 5. Działania realizowane w ramach projektu Jean MonnetLp. Nazwa Charakterystyka1.2.3.4.Wsparcie projektów realizowanychprzez szkoły wyższe, których celemjest stymulowanie kształcenia,prowadzenie badań naukowychoraz organizowanie debat natematy poświęcone integracjieuropejskiejUdzielanie wsparcia wybranyminstytucjom działającymw ogólnym interesie europejskimWsparcie dla stowarzyszeń napoziomie europejskim działającychw zakresie edukacji i szkoleniaOrganizowanie konferencji JeanMonnet z zakresu integracjieuropejskiej• tworzenie katedr Jean Monnet dla nauczycieli akademickich prowadzących wykłady z zakresuintegracji europejskiej w wymiarze przynajmniej 120 godzin rocznie;• tworzenie katedr Jean Monnet ad personam, przeznaczonych dla wybitnych profesorów zajmującychsię tematyką integracji europejskiej wyróżniających się na tym polu znacznymiosiągnięciami naukowymi i badawczymi;• tworzenie centrów doskonałości Jean Monnet, w ramach których wykorzystuje się kadrę orazzaplecze naukowe jednej lub kilku uczelni do prowadzenia badań w zakresie integracji europejskiej.Centrum jest jednostką podległą katedrze Jean Monnet;• wprowadzenie modułów europejskich z zakresu prawa Wspólnoty Europejskiej, europejskiej integracjigospodarczej, relacji politycznych; każdy kurs powinien trwać minimum 30 godzin;• udzielanie wsparcia stowarzyszeniom pracowników naukowych specjalizującym się w prowadzeniubadań nad zagadnieniami integracji europejskiej;• rozprzestrzenianie informacji poświęconych integracji europejskiej poprzez zachęcanie dodyskusji, uczestnictwo w konferencjach, seminariach, warsztatach czy szkołach letnich;• tworzenie sieci współpracy oraz związków partnerskich pomiędzy przynajmniej trzema katedramiJean Monnet zlokalizowanymi w 3 różnych państwach w celu realizacji badań poświęconychprocesom integracji europejskiej.• Kolegium Europejskie (w Brugii i Natolinie);• Europejski Instytut Uniwersytecki we Florencji;• Europejski Instytut Administracji Publicznej w Maastricht;• Akademia Prawa Europejskiego w Trewirze;• Europejska Agencja Rozwoju Edukacji Specjalnej w Middelfart;• Międzynarodowe Centrum Szkoleń Europejskich (CIFE) w Nicei.Muszą posiadać one swoje przedstawicielstwa w przynajmniej 12 państwach członkowskichUE.Uczestniczą w nich profesorowie z katedr Jean Monnet, decydenci polityczni oraz przedstawicielespołeczeństwa obywatelskiego.Źródło: opracowanie własne na podstawie The Jean Monnet Programme: Spreading Knowledge on European Integration World-Wide [w:] ReferencePoints for the Design and Delivery of Degree Programmes in European Studies; Tuning Educational Structures in Europe, Publicationes dela Universidad de Deusto, 09.09.2008W gospodarce opartej na wiedzy system szkolnictwawyższego odgrywa jedną z kluczowych ról. Zglobalizowanyświat, w jakim obecnie żyjemy, narzuca pewnemodele funkcjonowania, którym z konieczności musząpodporządkować się instytucje, w tym także ośrodkiakademickie. Konkurencja wymusza, by szkoły wyższechcące utrzymać własną ofertę kształceniową na rynkuusług edukacyjnych tworzyły ją, mając także na uwadzefakt wywierania wpływu na dynamikę rozwojowąregionu, w którym są zlokalizowane. Ale to ostatniezadanie wcale nie należy do kategorii łatwych, szczególniegdy połączymy je z całą grupą wyzwań, z którymiw XXI wieku musi sobie poradzić cały system szkolnictwawyższego 27 . Wśród nich można wymienić m.in.:27Szerzej te zagadnienia oraz kwestię instrumentów, które uczelnie mogą wykorzystywać w procesie budowy potencjału rozwojowegoregionów, omawia praca A. Marszałek, Rola uczelni w regionie, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2010.luty 2011 13

metody, formy i programy kształcenia• postępujące umasowienie systemu szkolnictwawyższego;• obniżenie pułapu finansowania działalnościze środków budżetu państwa, co w konfrontacjiz poprzednim czynnikiem wymusza nauczelniach poszukiwanie zewnętrznych źródełutrzymania;• zadania związane z organizowaniem współpracypomiędzy przedstawicielami świata akademickiegooraz przemysłowego w zakresie transferuwiedzy i technologii;• stały rozwój technologii informacyjnych, którymoże przyczynić się do zwiększenia dostępudo edukacji oraz obniżenia jej kosztów 28 ;• zróżnicowanie metod nauczania dobranych dospecyfiki odbiorców – pełnowymiarowe (fulltime) lub częściowe (part time) kształcenie tradycyjne(face-to-face) albo na odległość (distancelearning);• zwiększanie demograficznego, społecznegooraz ekonomicznego zróżnicowania wśródstudentów;• kształtowanie popytu na ofertę edukacyjnąskierowaną do osób dorosłych (tzw. ofertękształcenia ustawicznego), a co się z tym wiąże– dywersyfikację tzw. populacji uczącej się;• globalizację rynku usług kształceniowych, którapociąga za sobą również pojawienie się konkurencjidla studentów i przyszłych absolwentówszukających zatrudnienia na (międzynarodowym)rynku pracy.Tylko te ośrodki akademickie, które znajdą w odpowiednimczasie właściwe rozwiązania wspomnianychistotnych problemów, będą w stanie utrzymać lubnawet wzmocnić własną pozycję na konkurencyjnymrynku usług edukacyjnych. Aktywne uczestnictwow kreowaniu gospodarki opartej na wiedzy umożliwiuczelniom wzmocnienie potencjału, jakim dysponują,a ich absolwentom – realizację konkretnychzamierzeń.ZakończenieUczelnie są tym miejscem, gdzie w wyniku prowadzonejdziałalności badawczej tworzona jest nowawiedza, która następnie zostaje przekazana w procesiedydaktycznym zainteresowanym odbiorcom.Niejednokrotnie to w ośrodkach akademickich i naukowychgenerowane są nowe pomysły, które – corazczęściej – są z powodzeniem wdrażane w praktycegospodarczej.W konsekwencji stale dokonujący się postęp technologiczny,którego jesteśmy świadkami, prowadzido dynamicznych zmian na rynku pracy. Zdobywanew procesie kształcenia kwalifikacje, potwierdzanestosownym dyplomem, niejednokrotnie okazująsię niewystarczające. Wymagania pracodawcóww stosunku do przyszłych pracowników stale rosnąi wydaje się, że ten trend będzie się utrzymywać. Stądtak istotną rolę odgrywa zdobywanie nowych umiejętnościoraz kompetencji nie tylko poprzez kształcenieformalne, ale również na drodze pozaformalneji nieformalnej. Zagadnienia te znajdują się w poluzainteresowania Komisji Europejskiej, która zachęcapaństwa europejskie 29 do opracowania i wdrożeniaKrajowych Ram Kwalifikacji oraz ich odniesienia doERK. Dzięki tej inicjatywie zdobywane kwalifikacjebędą bardziej rozpoznawalne na międzynarodowymrynku pracy, co może umożliwić m.in. skuteczniejsząwalkę z bezrobociem.Bibliografia i netografia dostępne są w wersji internetowej czasopisma.28Oczywiście nie można tutaj zapominać, iż wszelkie formy kształcenia na odległość (tzw. distance learning) wymagają kapitałupoczątkowego w postaci uruchomienia wirtualnych uczelni oraz platform internetowych, na których będą dostępne materiałykształceniowe.29Malta, Irlandia i Wielka Brytania już to uczyniły.PolecamySpołeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki badań statystycznych z lat 2006–2010Główny Urząd Statystyczny, Informacje i opracowania statystyczneWarszawa 2010Zachęcamy do zapoznania się z wynikami badań na temat wybranych aspektów funkcjonowaniaspołeczeństwa informacyjnego w Polsce prowadzonych przez Główny UrządStatystyczny w latach 2006–2010. Celem publikacji jest popularyzacja wiedzy w tymzakresie m.in. poprzez zaprezentowanie wielu definicji, a także zestawienie wskaźnikóww ujęciu międzynarodowym. Dwie główne części publikacji poświęcone są wykorzystaniuICT w przedsiębiorstwach i w gospodarstwach domowych. Poprzedzono je statystykąproduktów ICT. Elektroniczną wersję raportu można pobrać ze strony: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_nts_spolecz_inform_w_polsce_2006-2010.pdf.14 e-mentor nr 1 (38)

PolecamyLeszek Balcerowicz, Andrzej Rzońca (red.)Zagadki wzrostu gospodarczego. Siły napędowe i kryzysy – analiza porównawczaWydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2010Tematyka wzrostu gospodarczego wielokrotnie już była przedmiotem refleksji ekonomistów.Polecana książka wyróżnia się na tle innych publikacji z trzech względów.Po pierwsze, badane są w niej łącznie siły rozwoju oraz skutki wstrząsów, gdyżpodatność na te ostatnie ma znaczenie dla tempa wzrostu gospodarki nawet w długimokresie. Po drugie, autorzy omawiają nie tylko głębokie przyczyny wzrostu, alerównież przeprowadzają rachunek wzrostu, który pozwala na identyfikację płytkichprzyczyn (oraz pokazują, gdzie jego przeprowadzanie nie ma sensu). Trzeci wyróżnikto porównywanie specjalnie dobranych par krajów (m.in. Australia-Nowa Zelandia,Estonia-Słowenia, Haiti-Dominikana), które pod wieloma względami są do siebie podobne,a odnotowały różnice w tempie wzrostu i poziomie dochodu na mieszkańca.Publikacja adresowana jest do wykładowców i studentów ekonomii, a także osób zajmujących się i zainteresowanychpolityką gospodarczą.Publikację można nabyć w księgarni internetowej wydawnictwa: http://www.ksiegarnia.beck.pl.Waldemar Walczak, Nauka o organizacji. Wybrane zagadnieniaOficyna Wydawnicza Warszawskiej Szkoły Zarządzania-Szkoły WyższejWarszawa 2010W publikacji zaprezentowano wybrane kwestie dotyczące funkcjonowania współczesnychorganizacji. Autor przyjął podejście integratywne – zagadnienia omawiane sązarówno z perspektywy zarządzania, jak i uwarunkowań prawnych. Książka przedstawiadefinicję i zasady funkcjonowania organizacji oraz opisuje klasyfikację rodzajówi typów organizacji. Następnie omawiane są zagadnienia dotyczące działalnościwspółczesnego przedsiębiorstwa, jego zasobów (materialnych i niematerialnych)oraz wybranych form współdziałania między firmami. Odrębny rozdział poświęconozmianom w organizacji i procesowi zarządzania zmianami. Ostatnia część zwracauwagę na współczesne koncepcje organizacji.Adresatami publikacji są studenci, może ona służyć jako podręcznik akademicki nakierunku zarządzanie. Książka jest dostępna w Oficynie Wydawniczej Warszawskiej Szkoły Zarządzania-SzkołyWyższej: http://www.wsz-sw.edu.pl.Psychospołeczne funkcjonowanie seniorek i seniorów w środowisku lokalnym, 18 maja 2011 r., CieszynZmiany w układzie demograficznym współczesnych społeczeństw oraz przeobrażenia odnoszące się do procesówstarzenia się i funkcjonowania osób w „złotym wieku” pociągają za sobą szereg konsekwencji. Celem konferencjibędzie ukazanie status quo seniorów w czasach dominującej globalizacji, technicyzacji życia i postępu medycyny.Ważnym aspektem spotkania stanie się analiza nie tylko negatywnych skutków procesu starzenia się, lecz przedewszystkim pozytywnych i wartościowych elementów omawianego okresu egzystencjalnego. Poruszane będą m.in.zagadnienia kapitału społecznego osób starszych, ich funkcjonowania w placówkach opiekuńczych, roli społecznościlokalnych w integracji społecznej seniorów, działalności organizacji proseniorskich, finansowania edukacjiseniorów w ramach programów unijnych. Więcej informacji na stronie: http://www.gerontolodzy.pl.Challenges and Opportunities of Global Business in the New Millennium: Contemporary Issues and FutureTrends, 3–7 lipca 2011 r., Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu20. Światowy Kongres Biznesu stowarzyszenia IMDA (International Management Development Association) zostaniezorganizowany w Poznaniu we współpracy z Uniwersytetem Ekonomicznym. Tematyka konferencji obejmujewyzwania i możliwości globalnego biznesu w nowym millenium, w szczególności bieżące i przyszłe trendy w tymobszarze. Organizatorzy proponują szerokie spektrum zagadnień obejmujących m.in. rozwój zasobów ludzkich,zarządzanie, edukację biznesową, rozwój turystyki, bankowość, rachunkowość czy kwestie etyczne i dotycząceochrony środowiska naturalnego. Więcej informacji na stronie: http://aace.org/conf/gtime/call.htm.luty 2011 15

metody, formy i programy kształceniaŚwiadomość i dojrzałośćekonomiczna nastolatków– wyniki badania w rokuszkolnym 2010/11 1Bartosz MajewskiOpracowanie przedstawia wyniki drugiej edycji badaniaświadomości i dojrzałości ekonomicznej przeprowadzonegow grupie 445 uczestników programów edukacyjnych adresowanychdo uczniów ostatnich klas szkoły podstawoweji pierwszych klas gimnazjum. Badanie pozwoliło dokonaćoceny znajomości pojęć ekonomicznych, określić, na ile powszechnesą wśród uczniów postawy przedsiębiorcze, orazwskazać, które z obszarów ekonomii przyswojone zostałyprzez najmłodszych na zasadzie obiegowych mitów i najakie obszary tematyczne powinna być ukierunkowywanadziałalność edukacyjna wśród tej grupy wiekowej.Badanie dojrzałości ekonomicznejDiagnozowaniem wiedzy ekonomicznej Polakówzajmuje się wiele ośrodków, a w ostatnim czasie pojawiłysię również szczegółowe opracowania badawczeanalizujące dojrzałość ekonomiczną w różnychprzekrojach społecznych (m. in. badania Świadomośćekonomiczna i wizerunek biznesu przeprowadzonew Instytucie Spraw Publicznych przez zespół prof.Leny Kolarskiej-Bobińskiej; badanie Wiedza ekonomicznau dzieci w wieku 9–12 lat przeprowadzone dlaNBP przez Instytut Studiów Społecznych UniwersytetuWarszawskiego; badanie Mapa edukacji finansoweji ubezpieczeniowej Związku Banków Polskich i PolskiejIzby Ubezpieczeń oraz Centrum Edukacji Bankoweji Ubezpieczeniowej przy Uniwersytecie Ekonomicznymw Poznaniu, badanie Wiedza ekonomiczna mieszkańcówPolski realizowane przez prof. Taduesza Tyszkęw Centrum Psychologii Ekonomicznej i Badań DecyzjiAkademii im. Leona Koźmińskiego czy też Postawy Polakówwobec oszczędzania realizowane przez FundacjęKronberga). W ten nurt wpisała się również FundacjaPromocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych,która w ramach organizowanych programów edukacjiekonomicznej dla dzieci i młodzieży zainicjowaław ubiegłym roku własne badania. Pozytywny odzewpo pierwszej edycji badań sprawił, że kontynuowanoje w bieżącym roku szkolnym.Grupa badawczaBadanie zostało przeprowadzone w listopadzie2010 r. w grupie 341 uczniów piątej i szóstej klasyszkoły podstawowej – słuchaczy EkonomicznegoUniwersytetu Dziecięcego 2 z Warszawy, Białegostoku,Katowic i Bełchatowa oraz 104 uczniów pierwszychklas gimnazjum z Warszawy i Katowic – słuchaczyAkademii Młodego Ekonomisty 3 . Szczegółowy rozkładbadanej populacji przedstawia wykres 1.W badanej grupie znalazło się 199 uczennic i 203uczniów (43 osoby nie wypełniły metryczki).Wykres 1. Respondenci badania świadomości i dojrzałościekonomicznej w roku szkolnym 2010/2011szkołapodstawowaKatowice; 90szkołapodstawowaBełchatów; 45szkołapodstawowaBiałystok; 84Źródło: opracowanie własnegimnazjumWarszawa; 55gimnazjumKatowice; 49szkołapodstawowaWarszawa; 1221Kontynuacja badania świadomości i podstaw wiedzy ekonomicznej wśród uczestników programów edukacyjnych skierowanychdo najmłodszych, którego wyniki zostały opublikowane w 34. numerze „e-mentora” w kwietniu 2010 r., s. 22–29.2Program edukacyjny popularyzujący wiedzę ekonomiczną wśród piąto- i szóstoklasistów, organizowany przez Fundację Promocjii Akredytacji Kierunków Ekonomicznych przy współpracy Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Uniwersytetu Ekonomicznegow Katowicach, Uniwersytetu w Białymstoku i Urzędu Miasta Bełchatowa, dofinansowany przez Narodowy Bank Polski. Więcejinformacji o programie można znaleźć na stronie http://www.uniwersytet-dzieciecy.pl.3Program edukacyjny popularyzujący wiedzę ekonomiczną wśród gimnazjalistów, organizowany przez Fundację Promocjii Akredytacji Kierunków Ekonomicznych przy współpracy Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie i Uniwersytetu Ekonomicznegow Katowicach. Więcej informacji o programie można znaleźć na stronie http://www.gimversity.pl.16 e-mentor nr 1 (38)

Świadomość i dojrzałość ekonomiczna nastolatków...W części gimnazjów jako przedmiotfakultatywny realizowane są zajęciaz przedsiębiorczości lub ekonomii.W badanej grupie 18 proc. gimnazjalistówuczestniczyło w takich zajęciach – jednakfakt, iż odbyło się ich niewiele (badanieprzeprowadzono po upływie 2,5 miesiącaod rozpoczęcia roku szkolnego)spowodował, że wyniki uzyskiwane w tejgrupie nie różniły się istotnie od wynikówpozostałych uczniów.Konstrukcja badaniaPodobnie jak w poprzednim roku,przeprowadzone badanie dojrzałości ekonomicznejskładało się z trzech części:• w pierwszej części respondencisamodzielnie oceniali własną znajomość15 terminów z zakresuprzedsiębiorczości i ekonomii(w pięciostopniowej skali),• w drugiej części musieli ujawnićrzeczywiste rozumienie pojęć (formułującdefinicje oraz uzupełniającluki w zdaniach),• w trzeciej części formułowali ocenydotyczące zjawisk gospodarczychoraz zachowań i postaw.Wyniki badaniaZnajomość pojęćPojęciami ekonomicznymi, którychwłasną znajomość oceniali uczniowie,były: inflacja, bezrobocie, PKB, globalizacja,przewaga konkurencyjna,kryzys gospodarczy, odsetki, pieniądzelektroniczny, przychód, GPW, spółkaakcyjna, cena rynkowa, budżet państwa(zadanie 1). W pięciostopniowej skali,którą się posługiwali, 1 oznaczało, żerespondent nie zna danego pojęcia (nigdywcześniej nie spotkał się z tym terminem),a 5 – że swoją znajomość tegopojęcią ocenia jako bardzo dobrą (nietylko potrafi je zdefiniować, ale równieżpodać dodatkowe informacje wykraczającepoza definicję). Na podstawie uzyskanychodpowiedzi określona zostaładeklarowana znajomość wymienionychpojęć. Wykresy 2 i 3 prezentują wynikitej części badania.Najlepiej znanymi (w samoocenie uczniów) pojęciamiekonomicznymi z zaproponowanej kafeterii były:bezrobocie, odsetki, kryzys gospodarczy, podatkii VAT. Uczniowie gimnazjum zazwyczaj deklarowalilepszą znajomość terminów niż uczniowie szkółpodstawowych – wyjątkiem było pojęcie przewagikonkurencyjnej, jednak deklaracje uczniów szkołyWykres 2. Deklarowana znajomość pojęć ekonomicznych w badanejgrupie uczniówVATpodatkibudżet państwacena rynkowaspółka akcyjnaGPWprzychódpieniądz elektronicznyodsetkikryzys gospodarczyprzewaga konkurencyjnaglobalizacjaPKBbezrobocieinflacja1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5Źródło: opracowanie własneVATpodatkibudżet państwacena rynkowaspółka akcyjnaGPWprzychódpieniądzelektronicznyodsetkikryzysgospodarczyprzewagakonkurencyjnaglobalizacjaPKBbezrobocieinflacjaszkoła podstawowagimnazjumWykres 3. Deklarowana znajomość pojęć ekonomicznych wśród uczniówszkół podstawowych w podziale na miastaŹródło: opracowanie własne1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5KatowiceBełchatówWarszawaBiałystokpodstawowej były w tym przypadku prawdopodobniepodyktowane faktem, że w programie zajęć dlatej grupy wiekowej przed badaniem znalazły sięzajęcia ze strategii konkurencji. W porównaniu dopoprzedniej edycji badania niżej została ocenionaznajomość pojęcia inflacji (jej niski poziom sprawia,że termin rzadziej pojawia się w mediach i prawdopodobniew dyskusjach domowych). Najmniej znanymluty 2011 17

metody, formy i programy kształceniapojęciem według deklaracji respondentów była GPW,co w kontekście odbywającego się listopadzie debiutugiełdowego GPW i towarzyszącej wydarzeniu kampaniimedialnej jest zastanawiające.Uczniowie z Katowic i Warszawy nieznacznie wyżejocenili swoją znajomość zaproponowanych terminówekonomicznych niż uczniowie z Bełchatowa i Białegostoku.W pozostałych analizowanych obszarachbadania nie występowały istotne różnice międzyposzczególnymi miastami.Aby uzyskać pełny obraz percepcji terminów ekonomicznychwśród najmłodszych, nie można opieraćsię wyłącznie na dokonanej przez nich samoocenie,dlatego też w badaniu posłużono się bardziej obiektywnymiwskaźnikami posiadanej przez uczniów wiedzy.Respondenci w kolejnym zadaniu zostali poproszenio podanie definicji trzech pojęć, które – jak zadeklarowali– znają najlepiej. Definicje te były ocenianeprzez ekspertów. Zaliczano wszystkie odpowiedzi,które co najmniej dostatecznie wyjaśniały istotęanalizowanego terminu, nawet jeśli były nieporadnejęzykowo. Taka forma oceny została wybrana z kilkupowodów. Po pierwsze, zastosowanie klasycznych metoddiagnostycznych mogłoby przysporzyć problemówuniemożliwiających uzyskanie wiarygodnych wyników.Na przykład zastosowanie testu wyboru w sytuacji, gdyrespondenci posiadają jedynie orientację w terminologii(bez znajomości konkretnych definicji), najprawdopodobniejnapotkałoby przeszkodę w postaci niskiejmotywacji do podejmowania trudu rozwiązywaniazadań. Po drugie, pozostawienie pustego miejsca nawyjaśnienie najlepiej znanych pojęć nie sugerowałorespondentom żadnych skojarzeń. Wyniki tej częścibadania zostały przedstawione na wykresie 4.Najtrafniej definiowanymi przez respondentówpojęciami były: bezrobocie, inflacja, pieniądz elektroniczny,spółka akcyjna i VAT. Próby zdefiniowanapozostałych terminów w ponad połowie przypadkówkończyły się niepowodzeniem.Najwięcej trudności sprawiło uczniom zdefiniowaniePKB – nawet nie tyle wyjaśnienie istotymiernika, co przyporządkowanie hasła do właściwejkategorii (Polska Kasa Bankowa, miernik banku centralnego,Polska Krajowa Bankowość) 4 . Dużym problemembyło także objaśnienie pojęć kryzys gospodarczy(nigdzie nie ma żadnych pieniędzy, gospodarka się kłóci,wojna o ropę) i globalizacja (traktowana jako synoniminternetu lub wprowadzenie na całym świecie jednegojęzyka).Podobnie jak w ubiegłorocznym badaniu, podatkiprzez większość respondentów były utożsamianez czynszem za mieszkanie i rachunkami za media,a budżet państwa definiowano jako sumę wszystkichpieniędzy w państwie. Co ciekawe, VAT w tym zestawieniuwypadł znacznie lepiej niż podatki ogólnie(najprawdopodobniej widoczny jest tu wpływ toczonejdyskusji o zmianie jego stawek).Różnice pomiędzy jakością formułowanych definicjia samooceną znajomości terminów spowodowały,że dla pełniejszego zobrazowania percepcji pojęćposłużono się dodatkowym miernikiem – indeksemznajomości pojęć, który iloczynowo łączył wynikisamooceny z trafnością przytaczanych definicji.Wyniki zaprezentowano na wykresie 5.W ubiegłorocznym badaniu zadanie polegające natworzeniu definicji wskazało, że najlepiej znanymipojęciami są pieniądz elektroniczny, inflacja i spółkaakcyjna. Zmiany, które ujawniły wyniki bieżącejankiety potwierdzają, że w dużej mierze wiedzęekonomiczną respondenci czerpią z mediów, niejakoprzy okazji debat publicznych. Taka wiedza jestnieuporządkowana, często powiela mity. Respon-Wykres 4. Trafność przytaczanych definicji72,9% 74,5% 15,0%70,4%44,1%46,9%40,7%55,0%42,2%59,2%30,7%25,8%22,3% 26,2% 16,6%kryzys gospodarczyŹródło: opracowanie własne4Kursywą oznaczono cytowane wybrane wypowiedzi uczniów pokazujące najczęściej występujące błędne rozumienie terminu.18 e-mentor nr 1 (38)

Świadomość i dojrzałość ekonomiczna nastolatków...Wykres 5. Indeks znajomości pojęć (iloczyn samooceny uczniówi trafności przytaczanych definicji)bezrobociepieniądzelektronicznyVATinflacjaspółka akcyjnaodsetkicena rynkowaprzychódpodatkiGPWbudżet państwaprzewagakonkurencyjnakryzysgospodarczyglobalizacjaPKBŹródło: opracowanie własne0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4Przełożenie wiedzy ekonomicznejna konkretne sytuacje w życiu codziennymW kolejnej części badania respondenci zostalipoproszeni o ocenę w pięciostopniowej skali,jak trudno byłoby im poradzić sobie w różnychpraktycznych sytuacjach, w których niezbędnajest wiedza ekonomiczna (1 oznaczało „bardzotrudno”, 5 – „bardzo łatwo”). Wyniki badaniawraz z opisem ocenianych sytuacji zostały przedstawionena wykresie 6.Wśród istotnych obserwacji wynikających z tejczęści badania warto zaznaczyć fakt, iż – podobniejak przed rokiem – respondenci deklarująnajwyższą zaradność w sytuacjach wymagającychpostawy asertywnej (zwrócenie wadliwegoproduktu, odmówienie pożyczenia pieniędzy,wynegocjowanie zniżki). Jest to głównie efektdoświadczeń wyniesionych z domu rodzinnego,chociaż w pewnym stopniu na umiejętności ucznióww tym zakresie mogą również pozytywniewpływać realizowane systematycznie już wśródnajmłodszych programy związane z profilaktykąuzależnień, w których najistotniejszą część stanowiątreningi asertywności.dentom wydaje się w tym przypadku,że hasło jest im znane (zewzględu na częstotliwość, z jakąsię z nim stykają), jednak próbazdefiniowania ujawnia istniejąceluki w wiedzy. Niewystarczającajest znajomość zagadnień makroekonomicznych(PKB, kryzysgospodarczy, budżet państwa, podatki),a jednocześnie, jak pokazująwyniki ewaluacji programówedukacyjnych, te zagadnienia sądla uczniów najmniej interesujące.Ostatnie zmiany podstawyprogramowej spowodowały, żez częścią problemów makroekonomicznychuczniowie zostanązaznajomieni już w gimnazjum(rozwinięty blok tematów gospodarczychw ramach wiedzy o społeczeństwie),jednak w kontekścieuzyskanych w badaniu wynikówpojawia się pytanie, czy pewnetreści nie powinny pojawić się najeszcze wcześniejszych etapachedukacji. Nauczyciel w gimnazjumstaje bowiem nie tyle przedzadaniem wprowadzenia nowychpojęć ekonomicznych, ile przedewszystkim zwalczenia wcześniejzakorzenionego błędnego rozumieniapewnych zagadnień (coprzy dominującym historycznymwykształceniu nauczycieli WOSw gimnazjum może być wyzwaniemponad siły).Wykres 6. Przełożenie wiedzy ekonomicznej na konkretne sytuacje w życiucodziennymJak trudne byłoby dla Ciebie:wyjaśnić, dlaczego zmieniają siękursy walutwyjaśnić, w jaki sposób można walczyćz inflacjąwyjaśnić, w jaki sposób zmiany podatkówwpływają na rynek pracypodać przykłady nieetycznego zachowaniafirmwypełnić PITwyjaśnić funkcjonowanie systemuemerytalnegoocenić koniunkturę na GPWwskazać kryteria wyboru bankuodmówić pożyczenia pieniędzy koledzewyjaśnić, po co płacimy podatkiwyjaśnić przyczyny zmian koniunkturyświatowejwyjaśnić, dlaczego zmieniają się cenytowarówzwrócić wadliwy produktwynegocjować zniżkę przy zakupieobliczyć odsetki od założonej lokatyŹródło: opracowanie własne1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5szkoła podstawowa gimnazjumluty 2011 19

metody, formy i programy kształceniaPonadto przeprowadzona samoocena potwierdzaniskie opanowanie zagadnień makroekonomicznych,zdiagnozowane już we wcześniejszych częściachbadania – brak wiedzy z tego obszaru uniemożliwiawyjaśnienie mechanizmów i powiązań istniejącychmiędzy różnymi kategoriami makroekonomicznymi.Zaradność w powyższych sytuacjach nie zależałaod wieku respondentów. Różnice między uczniamiszkoły podstawowej i gimnazjalistami były nieistotne,z wyjątkiem tej dotyczącej umiejętności obliczeniaodsetek od założonej lokaty. Deklarowane przezgimnazjalistów znacznie wyższe kompetencje w tymzakresie wynikać mogą z wprowadzenia w polskimsystemie edukacji interdyscyplinarnego łączenia treścina różnych przedmiotach (i programowego obliczaniarentowności lokat na matematyce).Prawidłowe użycie terminów ekonomicznychW kolejnej części badania respondenci zostali poproszenio uzupełnienie luk znanymi sobie terminamiekonomicznymi. Pozytywnie oceniane były wszystkieuzupełnienia nadające logiczny sens poniższymzdaniom, przy czym najwyższe oceny przyznawanodopełnieniom świadczącym o większej dojrzałościekonomicznej respondenta.1. W związku z recesją rząd prognozuje spadek …………w kolejnym roku. (PKB)2. Ceny mieszkań wzrosły, ponieważ wzrósł ………………na rynku nieruchomości. (popyt)3. Aby dostać w banku kredyt na rozpoczęcie nowego przedsięwzięcia,należy najpierw przygotować ………………(biznesplan)4. To bardzo korzystna oferta kredytu, ……………… sąbardzo niskie. (odsetki)5. Czas poprosić o podwyżkę – za swoją wypłatę mogękupić coraz mniej. Ta ……………… zjada wszystko.(inflacja)Wyniki zadania zostały przedstawione na wykresie7.Przedstawiony rozkład odpowiedzi, podobnie jakw poprzedniej edycji badania, potwierdza wcześniejszeobserwacje o lepszej znajomości zagadnień,z którymi respondenci mogą spotkać się w życiu codziennym(odsetki), niż tych pojawiających się główniew mediach (PKB, popyt i inflacja). W rozwiązaniachWykres 7. Użycie terminów ekonomicznych w odpowiednimkontekście (w procentach)33,0%22,3%17,1% 15,3%17,8%4,2%63,5%38,8%43,3%16,6%PKB popyt biznesplan odsetki inflacjagimnazjumŹródło: opracowanie własneszkoła podstawowaanalizowanego zadania wystąpiły istotne różnicemiędzy uczniami szkoły podstawowej i gimnazjum(blisko dwukrotnie wyższa trafność wskazań gimnazjalistów).Wśród pozytywnych obserwacji warto zaznaczyć,iż wielu gimnazjalistów właściwie rozumie termininflacja (co zostało potwierdzone na wcześniejszychetapach badania) i zna składowe kosztów kredytu(często oprócz odsetek jako drugą pozycję wymienialimarżę lub prowizję). Niepokojącym zjawiskiem jestutożsamianie przyznania kredytu z koniecznościąprzygotowania łapówki, prezentu lub posiadaniadobrych kontaktów. Poniżej oczekiwań wypadłorozumienie popytu – respondenci w miejscu, gdziepowinien pojawić się ten termin, wpisywali częstoWIG, kryzys, bezrobocie, a nawet GPW.Wyższa niż we wcześniejszych częściach badaniatrafność zastosowania terminu PKB wynika z wpisywaniaprzez respondentów akceptowanej w badaniualternatywy w postaci dochodów.Badanie zgodności postawOstatnią częścią ankiety było badanie zgodnościpostaw. Respondenci zostali poproszeni o zaznaczenie,w jakim stopniu zgadzają się z podanymi zdaniami– na skali, w której 0 oznaczało całkowitą niezgodę,a 10 – całkowitą zgodę. Wyniki zostały przedstawionew tabeli 1.Pozytywnym trendem, który ujawniają wyniki tejczęści badania, jest spadek przekonania, że zasiłkidla bezrobotnych powinny być dożywotnie orazże państwo powinno ustalać ceny maksymalne nawszystkie towary.Badanie nie wykazało istotnych zależności międzypostawami a miejscem, z którego wywodzili sięrespondenci. Można natomiast zauważyć różnicew odpowiedziach związane z płcią respondentów(wykres 8).Większość respondentów zadeklarowała, że potrafiodłożyć większą część swojego kieszonkowego. Podobniejak w ubiegłym roku, była to najsilniejsza postawaw badaniu. Co prawda nie uwzględniało ono anikwestii, czy takie zachowanie rzeczywiście występuje(na jakiej podstawie respondenci deklarują umiejętnośćoszczędzania), ani pytania, czy oszczędzanie jestzachowaniem regularnym, ale i tak uzyskany wynikjest znacznie wyższy od przeciętnej skłonności dooszczędzania w całym społeczeństwie.Dla większości respondentów prowadzenie własnejfirmy jest atrakcyjną ścieżką zawodową na przyszłość(mimo nieznacznego spadku w porównaniu z ubiegłymrokiem wskaźnik i tak znacznie wyższy niż dlaogółu społeczeństwa). Chęć prowadzenia własnegobiznesu jest silniejsza wśród uczniów niż wśróduczennic.Porównanie zebranych w tym roku odpowiedziz wynikami ubiegłorocznej edycji badania ujawnia,że osłabiło się przekonanie, iż kredyt jest niebezpieczny.W badaniu celowo nie został zdefiniowanyrodzaj kredytu – jednak najprawdopodobniej przezwiększość uczestników pojęcie było utożsamiane20 e-mentor nr 1 (38)

Świadomość i dojrzałość ekonomiczna nastolatków...Tabela 1. Wyniki badania zgodności postaw (rok bieżący i poprzedni)Lp.ZdanieŚrednia ocen zgodnościPoprzedni rok Bieżący rok1. Potrafię odłożyć większą część swojego kieszonkowego. 8,3 7,82. W przyszłości chciałbym prowadzić własną firmę. 7,8 7,53.Mam ogólne pojęcie na temat tego, jakie zawody przynoszą największekorzyści finansowe.7,8 7,74. Uważam, że kredyt jest niebezpieczny. 6,4 5,85. Uważam, że w biznesie ważne jest szczęście. 5,7 5,86.Uczestniczę w rozmowach, których tematem są większe wydatki w moimdomu.5,5 5,57. Zasiłki dla bezrobotnych powinny być dożywotnie. 5,1 4,48.Regularnie przeglądam wiadomości gospodarcze (w internecie lubw prasie tradycyjnej).5,1 4,89. Zagraniczne inwestycje są zagrożeniem dla polskiej gospodarki. 5 5,110. Państwo powinno ustalać ceny maksymalne na wszystkie towary. 4,9 4,6Źródło: opracowanie własneWykres 8. Wyniki badania zgodności postawRegularnie przeglądamwiadomości gospodarczeZagraniczne inwestycjesą zagrożeniemdla polskiej gospodarkiPaństwo powinno ustalaćceny maksymalnena wszelkie towaryZasiłki dla bezrobotnychpowinny być dożywotnieUważam, że w biznesieważne jest szczęściePotrafię odłożyć większą częśćswojego kieszonkowegoMam ogólne pojęcie na temat tego,jakie zawody przynosząnajwiększe korzyści finansoweUczestniczę w rozmowach,których tematemsą większe wydatki w moim domuW przyszłości chciałbym prowdzićwłasną firmęŹródło: opracowanie własneUważam, że kredytjest niebezpiecznygimnazjum Mszkoła podstawowa M5,264,385,084,774,534,365,385,154,005,634,044,932,873,984,025,175,705,855,716,015,405,416,185,966,196,285,525,53gimnazjum Kszkoła podstawowa Kz kredytem konsumpcyjnym, gotówkowym dla gospodarstwdomowych.Nadal zbyt mała liczba respondentów uczestniczyw rozmowach, których tematem są większe wydatki7,947,988,487,968,197,808,337,358,356,838,027,59w domu (wynik odbiegający odwyników w innych państwach UE).Pocieszające jest, że wskaźnik tenzwiększa się wraz z wiekiem badanych.PodsumowaniePrzeprowadzone badanie wykazało,że poziom świadomościi dojrzałości ekonomicznej uczniówostatnich klas szkoły podstawoweji pierwszych klas gimnazjum jestniski (w badaniu brały udział osoby,które ze względu na zainteresowanieekonomią zapisały się nadodatkowe zajęcia, można więcprzypuszczać, że wyniki uzyskanew grupie przeciętnych uczniówbyłyby jeszcze słabsze). Najwięcejproblemów badanej grupie uczniówprzysparzają zagadnienia makroekonomiczne(PKB, kryzys gospodarczy,budżet państwa, podatki). W programachformalnej edukacji zagadnieniate wprowadzane są zbyt późno,co zwiększa ryzyko, że nie wszystkiebłędne definicje pojęć powstającew świadomości uczniów pod wpływemśrodków masowego przekazuzostaną odpowiednio skorygowane.Konsekwencją takiego stanu rzeczymoże być w przyszłości wzmocnieniew społecznej świadomości wielumitów dotyczących problematykigospodarczej, a to z kolei możeprowadzić do stereotypowego postrzeganiazjawisk ekonomicznych,utrudniając tym samym zrozumienie rzeczywistychmechanizmów i procesów gospodarczych oraz zwiększającpodatność na wszelkiego rodzaju populistycznerozwiązania.luty 2011 21

metody, formy i programy kształceniaPrzywództwo i motywowaniew procesach zarządzaniakompetencjami pracownikówWaldemar WalczakPogląd Petera Druckera, że wiedza i kompetencje pracownikówsą dzisiaj postrzegane jako cenne komponenty kapitałuludzkiego organizacji jest powszechnie akceptowany 1 .Zgadzając się z tą opinią, należy podkreślić, że zarządzaniedotyczy przede wszystkim ludzi, a nie technik czy procedur.To pracownicy są w organizacji najważniejsi. Istotązarządzania jest produktywne wykorzystywanie wiedzy,która ujawnia się tylko poprzez swoje zastosowanie. Takrozumiane zarządzanie wymaga nowego spojrzenia napracę i funkcje współczesnych menedżerów, jak również wypracowanianowych modeli kształcenia, które w większymstopniu będą kładły nacisk na takie aspekty, jak: zdolnościprzywódcze, umiejętność motywowania, dbanie o rozwóji doskonalenie kompetencji pracowników. Józef Penc bardzotrafnie uwypukla też znaczenie humanistycznych wartości,ponieważ zarządzanie musi służyć ludziom 2 .Zdobycie umiejętności właściwego zarządzania kompetencjamipracowników jest ważnym zadaniem dlamenedżerów, bowiem skuteczność tego procesu jest niewątpliwiejednym z elementów przesądzających o budowaniupotencjału kapitału intelektualnego organizacji, a takżeczynnikiem zdobywania trwałej i trudnej do podważeniaprzewagi konkurencyjnej. Opisywane zagadnienie jestbardzo złożonym i wielostronnie uwarunkowanym problemembadawczym, dlatego też w niniejszym opracowaniuskoncentrowano się tylko na wyjaśnieniu roli i znaczeniaprzywództwa i motywowania.Znaczenie terminu „kompetencje”Na wstępie trzeba podkreślić, iż pojęcie kompetencjimoże być wieloznacznie interpretowane. Z punktuwidzenia nauk prawnych termin ten jest rozumianyjako zakres przysługujących uprawnień decyzyjnych.W takim ujęciu mówimy, że osoba pełniąca daną funkcjępubliczną bądź reprezentująca daną organizację,podejmuje swoje decyzje w ramach przysługującychuprawnień, zgodnie z posiadanymi kompetencjami.Wówczas kompetencje są utożsamiane z uprawnieniamizwiązanymi z zajmowaniem określonego stanowiska,pełnieniem danej funkcji. Warto zauważyć, żew tym kontekście kompetencje stają się synonimemwładzy, którą uzyskuje się dzięki decyzjom innychosób, podejmowanym na podstawie odpowiednichustaw i przepisów prawnych, a niekoniecznie są onepochodną posiadanej rozległej wiedzy, zdolnościi umiejętności.Natomiast na gruncie nauk o zarządzaniu pojęciekompetencji dotyczy przede wszystkim posiadaniaaktualnej, interdyscyplinarnej wiedzy z danej dziedzinyi niezbędnych umiejętności, które umożliwiająprawidłowe wykonywanie powierzonych zadań i obowiązkóworaz zapewniają skuteczną realizację celówdanej organizacji. Inaczej niż w przypadku wcześniejszejinterpretacji, wyraźnie daje się zauważyć, żeto właśnie wysoki poziom kompetencji ma wpływ napodejmowanie trafnych i właściwych decyzji. Syntetycznierzecz ujmując, można stwierdzić, że pojęciekompetencji jest odzwierciedleniem profesjonalizmuzawodowego. Na tak rozumiane kompetencje składasię wiele czynników, m.in.: wiedza, kwalifikacje merytoryczne,nabyte umiejętności, posiadane doświadczenie,jak również przyjmowane postawy, wzorcezachowań i poziom motywacji.Można powiedzieć, że kompetencje opisują szeregreakcji oraz zachowań ludzi w określonych sytuacjachzawodowych. Są one postrzegane jako narzędzie,które uruchamia procesy intelektualne, zdolnośćmyślenia oraz wykorzystywania posiadanej wiedzyi doświadczenia, powodując reakcję adekwatną dozaistniałej sytuacji.Kompetencje to zdolność skutecznego wykorzystywaniaprzez człowieka jego wiedzy, umiejętności,zdolności, systemu wartości i cech osobowości doosiągnięcia celów, wyników oraz standardów oczekiwanychw związku z zajmowanym przez niego miejscemw organizacji. Innymi słowy jest to pewien wewnętrznypotencjał, przejawiający się w zachowaniachorganizacyjnych pracownika, umożliwiający szybkiezdobywanie nowych umiejętności oraz adaptację dowymagań zmieniającego się otoczenia, szczególniew nowych realiach gospodarki opartej na wiedzy 3 .1E.H. Edersheim, Przesłanie Druckera. Zarządzanie oparte na wiedzy, MT Biznes, Warszawa 2009, s. 25.2Zob. J. Penc, Humanistyczne wartości zarządzania w poszukiwaniu sensu menedżerskich działań, Difin, Warszawa 2010.3W. Walczak, Kompetencje jako element wiedzy, „Ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa” 2010, nr 5, Instytut Organizacjii Zarządzania w Przemyśle ORGMASZ, Warszawa 2010, s. 6–8.22 e-mentor nr 1 (38)

Przywództwo i motywowanie w procesach zarządzania...Nie budzi wątpliwości konstatacja, że uczenie sięjest bezpośrednio związane ze zdobywaniem, rozwijaniemi wykorzystywaniem zintegrowanej wiązkiwiedzy oraz może być utożsamiane z trwającym przezcałe życie procesem nadążania za zmianami, adaptowaniasię do nowych warunków i realiów społecznogospodarczych.Jest bardzo ważne, aby zrozumieći dostrzegać, że proces ten pozostaje pod wpływemczynników zewnętrznych, ale duże znaczenie matakże oddziaływanie czynników wewnętrznych (tkwiącychw danym człowieku). Można wśród nich wyróżnićm.in.: posiadaną wiedzę, umiejętności, zdolności,osobowość, percepcję, potencjał intelektualny, systemwyznawanych norm i wartości, przekonania, zasadyetyczno-moralne, wzorce zachowań, przyjmowanepostawy, a także poziom motywacji.W tym miejscu trzeba wyraźnie zaznaczyć, że abymogła się pojawić prawdziwa wewnętrzna motywacjaskłaniająca do podjęcia wysiłku intelektualnego bądźmotywacja zachęcająca do zrealizowania określonychdziałań, przyjęcia właściwej postawy itp., muszą zostaćjednocześnie spełnione dwa podstawowe warunki.Po pierwsze, cele naszego działania, oczekiwanerezultaty, zamierzenia i podejmowane działania musządla danej jednostki przedstawiać konkretną wartość,umożliwiać osiągnięcie wymiernych korzyści bądź służyćzaspokojeniu określonej potrzeby– innymi słowy,muszą być przez nas oceniane pozytywnie.Drugim niezbędnym warunkiem jest racjonalneprzekonanie (graniczące z pewnością) – wynikającez posiadanej przez nas wiedzy, zdobytych doświadczeń,a także będące pochodną obserwacji innychporównywalnych przykładów – że prawdopodobieństwozrealizowania nakreślonego celu, możliwośćwykonania zaplanowanych działań oraz spełnienianaszych dążeń jest większe od zera. Ta niezwykle prostai logiczna reguła stanowi podstawę zrozumienia,na czym polega istota motywacji, której nie możnamylić z motywowaniem. Motywacja jest bowiem wewnętrznymstanem danej jednostki – odzwierciedlai ukierunkowuje na przyjmowane postawy, zachowaniaorganizacyjne, skłonność do dzielenia się wiedzą,stopień zaangażowania w pracę, identyfikowanie sięz celami danej organizacji. Oczywiście poziom motywacjijest w znacznym stopniu kształtowany poprzezprocesy motywowania, które można określić jakocelowe, przemyślane i świadomie podejmowane przezmenedżera działania, ukierunkowane na modyfikacjępostaw i zachowań organizacyjnych pracowników.Podsumowując, można powiedzieć, że nabywanie,rozwijanie i doskonalenie kompetencji jest ściśle uzależnioneod wielu czynników, wśród których istotnąrolę odgrywa motywacja, rozumiana jako wewnętrznenastawienie człowieka, rzutujące na stopień zaangażowania,ilość energii i wysiłku, jaką jesteśmy w staniepoświęcić w dążeniu do zrealizowania określonychcelów. Jak słusznie stwierdza J. Penc, im silniejszajest motywacja, tym większą aktywność przejawiapracownik i tym silniejszy jest jego upór w dążeniudo osiągnięcia pożądanego rezultatu – naturalniew zależności od tego, jakie stawia sobie cele i jakocenia możliwość ich urzeczywistnienia w sytuacjiswego działania 4 . Natomiast motywowanie jest usystematyzowanymprocesem oddziaływania na jednostkęludzką, ukierunkowanym m.in. na zwiększenie poziomumotywacji do wykorzystywania wiedzy i umiejętności,zmianę postaw i zachowań, identyfikowaniesię z celami organizacji. Główną rolę w tym procesiepełni menedżer, niemniej jednak równie ważne sąprzyjmowane postawy i zachowania współpracowników,założenia kultury organizacyjnej oraz normyi wartości przestrzegane w organizacji.Czynniki mające wpływ na poziomkompetencjiDla prawidłowego kierowania procesami rozwijaniai doskonalenia kompetencji pracownikówprofesjonalny menedżer musi w pierwszej kolejnościpoznać czynniki, jakie oddziałują na poziom kompetencjioraz zrozumieć występujące pomiędzy nimiwspółzależności. Jest to fundamentalna wiedza, którama przede wszystkim walory praktyczne, bowiemumożliwia menedżerowi podejmowanie właściwychi skutecznych działań. Dlatego też we współczesnychmodelach kształcenia w zakresie nauk o zarządzaniupowinno się kłaść szczególny nacisk na przełamywaniekanonów, zderzanie odmiennych ujęć, wypracowaniemetod nauczania, które rozwijają wyobraźnię,poszerzają horyzonty myślowe, a przede wszystkimumożliwiają rozwój umiejętności analitycznego myślenia,pozwalającego na samodzielne wyciąganiewniosków, formułowanie sądów wartościujących,własnych opinii i ocen.Zgodnie z opisem efektów kształcenia w naukachhumanistycznych i społecznych, od przyszłychmenedżerów należy oczekiwać, że będą posiadaliumiejętność rozumienia przyczyn przebiegu procesówi zjawisk społecznych, analizowania ludzkichzachowań i ich motywów oraz społecznych konsekwencjipodejmowanych przez siebie działań. Dotego niezbędne jest kształtowanie umiejętności samodzielnegozdobywania wiedzy i poszerzania własnychkompetencji oraz podejmowania autonomicznychdziałań zmierzających do rozwoju intelektualnego 5 .Od współczesnych menedżerów należy wymagaćponadto dwóch bardzo ważnych, kluczowych kompetencji:uczciwości i zdolności przywódczych – zamiastdbać wyłącznie o partykularne interesy wąskiej grupyosób czerpiących zyski z działalności przedsiębior-4J. Penc, Motywowanie w zarządzaniu, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 2000, s. 137.5Zob. szerzej: E. Chmielecka (red.), Ramy kwalifikacji dla szkolnictwa wyższego, Projekt Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa WyższegoKrajowe Ramy Kwalifikacji w szkolnictwie wyższym jako narzędzie poprawy jakości kształcenia, Priorytet IV PO KL, Działanie 4.1. Poddziałanie4.1.3., Warszawa 2010, źródło: http://www.e-edukacja.net/?konferencja=7&page=program, [27.01.2011].luty 2011 23

metody, formy i programy kształceniastwa (organizacji), menedżer musi koncentrować sięna ludziach, rozbudzając w nich zaufanie do siebie 6 .Zofia Mikołajczyk prezentuje niezwykle cennypogląd, że to właśnie pracownik stanowi głównypodmiot działania każdej organizacji – jej podstawowykapitał. To on, dzięki cechom wrodzonym oraznabytym umiejętnościom, a także intelektualnemui profesjonalnemu rozwojowi, tworzy nowe wartości,wykorzystując je w realizacji celów organizacjii w kształtowaniu własnej kariery zawodowej. Natomiastorganizacje reprezentowane przez kadrękierowniczą mogą osiągać zamierzone cele poprzezumiejętne wykorzystywanie tego kapitału 7 . Dlategoteż zagadnienia związane z rozpoznaniem czynnikówmających wpływ na poziom kompetencji mają bardzoduże znaczenie, zwłaszcza dla praktyki zarządzania.Autorski model przedstawiony na rysunku 1.powstał w oparciu o analizę literatury przedmiotu,jak również na podstawie własnych obserwacjizjawisk i procesów występujących we współczesnychorganizacjach. Akcent został położony przedewszystkim na aspekt praktyczny, a więc na dokładneodwzorowanie istotnych uwarunkowań, które mająswoje realne potwierdzenie w rzeczywistości organizacyjnej.Zrozumienie tych zależności jest niezwykleważne, ponieważ staje się podstawą prawidłowegokierowania procesami rozwijania i doskonaleniakompetencji pracowników w praktyce zarządzaniazasobami ludzkimi.Rysunek 1 jest wizualizacją wzajemnych współzależnościpomiędzy wyodrębnionymi czynnikami, któremają wpływ na poziom kompetencji. Wiedza jawnaoraz wiedza ukryta stanowią oczywiście podłoże dlanabywania kompetencji, niemniej jednak poziom kompetencjijest zależny od synergicznego oddziaływaniawszystkich zaprezentowanych na rysunku elementów.Rysunek 1. Synergiczne oddziaływanie czynników wpływających na poziom kompetencjiPoziom kompetencjiPostawyPoziom motywacjiZdolnościDoświadczenieSądy wartościująceUmiejętnościProcesy uczenia sięFormalnaedukacjaPraktykaWiedza jawna(explicit knowledge)CechyosobowościWiedza cicha(tacit knowledge)Obserwacja i analiza rzeczywistości organizacyjnejWartości przestrzeganeprzez menedżerówMetodyzarządzaniaAutorytet władzy,wzorce zachowańSystem awansowania,wynagradzaniaŹródła władzyw organizacjiRelacjez pracownikamiNormy i wartościobowiązujące w organizacjiUczciwość kierownictwa,wiarygodność, zaufanieŹródło: opracowanie własne6Por. W. Walczak, Kompetencje współczesnych menedżerów – nowe wyzwania, „Edukacja Ekonomistów i Menedżerów” 2010, nr 2,Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2010, s. 47.7W. Błaszczyk (red.), Metody organizacji i zarządzania. Kształtowanie relacji organizacyjnych, PWN, Warszawa 2005, s. 9.24 e-mentor nr 1 (38)

Przywództwo i motywowanie w procesach zarządzania...Warto zauważyć, że zdobywana wiedza jest pochodnąwykształcenia, posiadanej praktyki zawodowej, a takżeuczenia się oraz wyciągania wniosków z analizyprocesów i zjawisk zachodzących w organizacji. Tenostatni element jest szczególnie ważny, bowiem dośćczęsto wiedza teoretyczna z zakresu zarządzaniaprzekazywana na studiach nie znajduje zastosowaniaw realnej rzeczywistości organizacyjnej. Wydaje się,że w niektórych przypadkach praktyka znacząco wyprzedzadotychczasowe teorie naukowe, głoszone odlat jako jedynie słuszne i stanowiące niepodważalnykanon. Jak podkreślają Andrzej K. Koźmiński i DariuszJemielniak, w zarządzaniu mądrość i doświadczeniesą pierwotne w stosunku do wiedzy naukowej, a zatemważniejsze od niej 8 . Trzeba bowiem pamiętać,że to właśnie obserwacja występujących w danymprzedsiębiorstwie (organizacji) zjawisk jest podstawąformułowania przez pracowników sądów wartościujących,a w konsekwencji wpływa na poziom ichmotywacji oraz przyjmowaną postawę. Można sądzić,iż jest to bardzo ważny proces, który często bywaniedoceniany i lekceważony w praktyce zarządzaniakapitałem ludzkim.Należy ponadto dostrzec i zrozumieć, że motywacjajest najważniejszym czynnikiem, który mawpływ na przyjmowaną postawę, a także determinujerzeczywisty stopień wykorzystywania przez pracownikaposiadanych wiedzy i kompetencji 9 . O poziomiemotywacji decydują m.in. sądy wartościujące, którepowstają w oparciu o własne doświadczenia empiryczne,odnoszące się do takich kwestii, jak: normyi wartości obowiązujące w danej organizacji, źródławładzy, uczciwość kierownictwa, wiarygodność,zaufanie, nastawienie kierownictwa do rozwijaniawiedzy i kompetencji pracowników, zasady wynagradzaniai awansowania. Warto także dodać, żemotywacja ma kluczowe znaczenie w procesie kształtowaniapostaw oraz zachowań charakteryzujących sięotwartością na zdobywanie nowej wiedzy, dzieleniesię wiedzą z innymi oraz rozwijanie umiejętnościumożliwiających doskonalenie kompetencji. Dlategoteż można powiedzieć, że deprecjonowanie motywacjijako istotnego czynnika wpływającego na poziomkompetencji jest najczęściej występującym błędemw praktyce zarządzania.Podsumowując dotychczasowe rozważania, należyzauważyć, że rozwijanie kompetencji jest złożonymprocesem, zależnym od występowania wielu czynników,które poprzez fakt, że zaistniały w tym samymczasie bądź na niewielkiej przestrzeni czasowej, mająnajwiększą siłę oddziaływania. Sama wiedza jestwyłącznie jednym z wielu elementów składowychkompetencji, a poziom kompetencji jest w dużejmierze zależny od poziomu motywacji, posiadanychumiejętności i zdolności, a także procesów uczeniasię, przyjmowanych postaw i zachowań.Kompleksowe ujęcie procesów zarządzaniakompetencjami pracownikówJak pisze Aleksy Pocztowski 10 , pracownicy wiedzymają coraz większy wpływ na tworzenie wartościdodanej i związanej z tym przewagi konkurencyjnejprzedsiębiorstwa. Wyzwaniem dla funkcji personalnejstaje się więc zmiana zarówno w ogólnej warstwiepostrzegania roli ludzi w organizacji, jak i w warstwiestosowanych narzędzi kształtowania wartości dlainteresariuszy. Do nowych oczekiwań pracownikówA. Pocztowski zalicza m.in. 11 :• uczciwe, etyczne traktowanie oraz poszanowanieich godności,• postrzeganie ich jako interesariuszy, a nie wyłączniepodwładnych,• docenianie i nagradzanie wkładu wnoszonegodo organizacji,• wspieranie przez organizację procesu rozwojui doskonalenia kompetencji.Według Dariusza Jemielniaka, przeprowadzone badaniadowodzą, że relacje w miejscu pracy są przedewszystkim definiowane przez władzę, a nie wiedzę 12 .Ta słuszna refleksja ma fundamentalne znaczeniedla zrozumienia, że zmian w tym zakresie moglibydokonać wyłącznie ci, w których żywotnym interesiejest utrzymanie dotychczasowego status quo. Do tegopotrzebna jest przede wszystkim zmiana sposobu myśleniamenedżerów oraz nowe spojrzenie doceniającerangę i znaczenie kompetencji pracowników.Zarządzanie kompetencjami pracowników niemoże być zawężane wyłącznie do procesów wspomagającychrozwijanie wiedzy i doskonalenie zdobytychumiejętności. Należy przyjąć szerszą perspektywęi wykorzystać zintegrowane, systemowe podejście(rysunek 2).W pierwszej kolejności należy określić wymaganiakompetencyjne dla menedżerów, trudno bowiemoczekiwać, że menedżerowie, którzy swoje stanowiskazajmują dzięki innym uwarunkowaniomi czynnikom niż posiadana wiedza i umiejętności,będą potrafili skutecznie zarządzać kompetencjamipracowników. Stworzenie odpowiednich zasad wyłanianiamenedżerów jest pierwszym krokiem na drodzedo wypracowania strategii zarządzania kapitałemludzkim organizacji. Metodyka doboru kadry menedżerskiejkształtuje system wartości, przejawiający się8A.K. Koźmiński, D. Jemielniak, Zarządzanie od podstaw. Podręcznik akademicki, WAiP, Warszawa 2008, s. 9.9Szerzej na temat piszą m.in.: W. Kopertyńska, Motywowanie pracowników. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Placet, Warszawa 2008;J. Moczydłowska, Zarządzanie kompetencjami zawodowymi a motywowanie pracowników, Difin, Warszawa 2008.10A. Pocztowski (red.), Funkcja personalna. Diagnoza i kierunki zmian, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie,Kraków 2007.11Tamże, s. 172.12D. Jemielniak, Praca oparta na wiedzy. Praca w przedsiębiorstwach wiedzy na przykładzie organizacji high-tech, WAiP, Warszawa2008, s. 167.luty 2011 25

metody, formy i programy kształceniaRysunek 2. System zarządzania kompetencjami pracownikówStrategia rozwoju organizacjiWiązka celów organizacji:– cele ekonomiczne,– cele rynkowe,– cele społeczne.Podstawowe założenia kulturowe,rzeczywiste normy i wzorce zachowańmenedżerów najwyższego szczeblaStrategia zarządzania kapitałem ludzkim– system zarządzania opartyna kompetencjach– Decyzje o zatrudnieniu menedżerówi pracowników są podejmowane na podstawieoceny posiadanych przez nich kompetencji,– Wynagradzanie menedżerów i pracownikówjest oparte na ocenie wyników i rezultatówpracy, tzn. jest uzależnione od wymiernychefektów osiąganych przez daną organizację,– O awansie na stanowiska kierowniczeprzesądzają wiedza i posiadane kompetencje,a nie inne pozamerytoryczne czynniki(układy, znajomości, powiązania itp.),– Ludzi się szanuje oraz docenia zawykorzystywaną wiedzę i kompetencje,identyfikowanie się z celami organizacji,przejawiane zaangażowanie, trud i wysiłek,przyjmowane postawy, stwarza się warunkiumożliwiające rozwój zawodowy.Procesy rekrutacji pracownikówSystem oceniania i wynagradzaniaZasady awansowaniaSystem motywacyjnySystem szkoleńŚcieżki kariery zawodowejŹródło: opracowanie własnew założeniach kulturowych, źródłach władzy, normachi wzorcach zachowań. Jest to kluczowy proces, któryw zasadniczej mierze rzutuje na wszystkie pozostałepodejmowane działania – styl kierowania pracownikami,sposób odnoszenia się do ludzi, poszanowaniedla ich pracy.Zarządzanie kompetencjami pracowników ma swójpoczątek już na etapie rekrutacji – jego przejawemsą kryteria i czynniki przesądzające o tym, że możnauzyskać szansę zostania pracownikiem danej organizacji.Kolejnym, niezwykle istotnym elementem jestsystem oceniania i wynagradzania, który uzmysławiaczłonkom danej organizacji, jakie przesłanki sąpodstawą do ewaluacji i wartościowania ich pracy.Trzeba pamiętać, że opisane zjawiska i procesy mająścisły związek z przyjmowanymi przez pracownikówpostawami i wzorcami zachowań organizacyjnych,a także mają fundamentalne znaczenie dla poziomumotywacji do wykorzystywania wiedzy i dzielenia sięnią z innymi.Kwestie związane z zasadami awansowania nastanowiska kierownicze stanowią podstawę ocenyprzez pracowników tego, w jakim stopniu szczytnehasła i propagowane w oficjalnych dokumentachslogany są przestrzegane w codziennej praktyce zarządzania.Jest to kolejny niezwykle ważny element,będący spoiwem i zarazem wyznacznikiem paradygmatówzarządzania kompetencjami w organizacji. Niemożna bowiem oczekiwać od pracowników, że będąszanowali i cenili swoich szefów, widząc, że zostali onipowołani na stanowisko dzięki pozamerytorycznymczynnikom. Niestety nadal wielu menedżerów uważa,że ludźmi łatwiej się rządzi, kiedy odczuwają strachprzed swoim szefem – budują zatem swój „autorytet”i poczucie wartości na wzmacnianiu bezwarunkowegoposłuszeństwa, uznawania jedynie słusznych racji,bezrefleksyjnej służalczości. Bez trudu można wskazaćwiele takich osób, kreowanych w szczególności przezmedia na tzw. charyzmatycznych liderów, którzy swojąpozycję i autorytet zawdzięczają rzekomo ponadprzeciętnymzdolnościom, wyróżniającym kompetencjom,rozległej wiedzy. Prawda jest jednak zupełnie inna– ponieważ zajmowaną pozycję zawdzięczają onitemu, że mogą zapewnić innym osobom wymiernekorzyści finansowe, mają swoje grono poplecznikówi wyznawców. Tego typu zjawiska występują w wieluorganizacjach, także w organizacjach administracjirządowej i samorządowej, spółkach z udziałem SkarbuPaństwa, spółkach z udziałem kapitałowym jednosteksamorządu terytorialnego.System motywacyjny, szkolenia i ścieżki kariery sąostatnimi ogniwami, które tworzą system zarządzaniakompetencjami, co oznacza, że deprecjonowanie bądźpopełnienie błędów na wcześniejszych etapach będzienegatywnie oddziaływać na sprawne funkcjonowaniecałego systemu zarządzania organizacją. Należyw tym miejscu wyraźnie zaznaczyć, że zarządzaniekompetencjami pracowników nie jest zbiorem przypadkowychi oderwanych od siebie działań, lecz musistanowić kompleksowe rozwiązanie, zestaw celowychi przemyślanych procesów, zintegrowanych ze strategiąrozwoju organizacji.26 e-mentor nr 1 (38)

Przywództwo i motywowanie w procesach zarządzania...Zdaniem Witolda Kieżuna systemowy model sprawnegozarządzania musi uwzględniać nie tylko relacjei uwarunkowania ekonomiczne, ale również istotne,może nawet w większym stopniu – znaczenie czynnikaludzkiego. Przedsiębiorstwo (organizacja) jestzespołem ludzkim, podlegającym uwarunkowaniompsychologicznym, takim jak: dynamizm postaw, chęćdo pracy czy frustracja i bierność. Podstawowymźródłem żywotności przedsiębiorstwa są właśnieintencje, postawy i decyzje zespołu ludzkiego, któryje tworzy. Kadra kierownicza jest stymulatoremdynamizmu przedsiębiorstwa, podejmując decyzjeadaptacyjne zmierzające do utrzymania stanu równowagiw przedsiębiorstwie i do przeprowadzenianiezbędnych zmian (wprowadzenia innowacji) 13 . Jakwynika z przytoczonych stwierdzeń, umiejętnośćzarządzania zmianami powinna stanowić jedną z podstawowychkompetencji współczesnego menedżera.Ten pogląd podziela Z. Mikołajczyk, która uważa,że zagadnienia związane z metodyką zarządzaniazmianami zasługują na poczesne miejsce, jakie zajęływ procesach edukacyjnych 14 .Wdrażanie zmian organizacyjnych jest procesem,który pozostaje w ścisłym związku z procesami zarządzaniakompetencjami pracowników, ponieważadaptowanie się do wyzwań współczesnego otoczeniai rynku wymaga zdobywania nowej wiedzy,nowych kompetencji, przyjmowania odmiennychpostaw i zachowań. Należy zatem zgodzić się z opiniamiJ. Penca, że im bardziej przedsiębiorstwo stajesię organizacją opartą na wiedzy, tym większą rolęw kreowaniu jego sukcesów i wizerunku w otoczeniuodgrywają czynniki społeczne, a przede wszystkimwspółdziałanie z ludźmi i dbałość o interes publiczny.Zmieniające się przedsiębiorstwo musi dzisiaj stawaćsię organizacją świadomą swoich zadań społecznych,a zarazem działającą etycznie. Musi, na miarę swoichmożliwości, odpowiadać pozytywnie na ważne społecznewymagania naszych czasów, takie jak: stałepodnoszenie jakości pracy i życia w pracy, zatrudnieniedługookresowe (zapewnienie długotrwałegozwiązku pracownika z firmą), decentralizacja władzy(poszerzanie procesów partycypacji w zarządzaniu),wzbogacanie motywacji oraz kształtowanie zdrowegośrodowiska życia i jego ochronę. Autor dodaje, żesukcesu organizacji nie można zapewnić bez troskio ludzi, bez właściwej polityki kadrowej, doskonaleniawarunków pracy, motywacji i komunikacji, a takżebudowania korzystnego wizerunku w otoczeniu.Menedżerowie muszą zapewnić nie tylko wysokąjakość swoich produktów i atrakcyjną cenę, utrzymaćklientów i ich lojalność, aby zapewnić swoim firmomzysk i rozwój, ale także czynić je atrakcyjnymi miejscamipracy i organizacjami przyjaznymi otoczeniu.Powinni przede wszystkim inwestować w kapitałludzki, zwiększać potencjał intelektualny swoichfirm, bowiem to będzie warunkować zasadniczo ichzdolności przedsiębiorcze i umożliwi tworzenie organizacjina miarę społecznych wymagań jutra, z którychwynika wyraźnie integracja ekonomicznej sprawnościz humanistycznymi regułami zarządzania 15 .Urszula Ornarowicz podkreśla znaczenie kompetencjiosób zajmujących stanowiska menedżerskie,które muszą m.in. godzić sprzeczne interesy różnychgrup interesariuszy z celami organizacji. Menedżerowie,wykorzystując swoją wiedzę i umiejętności,wywierają bezpośredni wpływ na wszystkie obszaryfunkcjonalne organizacji, a także ponoszą odpowiedzialnośćza efekty pracy swoich podwładnych 16 .W świetle zaprezentowanych poglądów wydajesię w pełni uzasadnione, aby procesy zarządzaniakompetencjami postrzegać w ujęciu systemowym,dostrzegając zachodzące pomiędzy nimi interakcjei współzależności. Kompetencje pracowników są najcenniejszymkapitałem, jakim dysponuje organizacja,dlatego też tak ważne znaczenie ma umiejętność ichwłaściwego rozwijania i wykorzystywania dla skutecznejrealizacji wytyczonych celów.Przywództwo w procesie kierowaniakompetencjami pracownikówW literaturze przedmiotu upowszechniła się koncepcjasytuacyjnego przywództwa w zarządzaniu(Situational Leadership II), jaką stworzył i rozpropagowałKen Blanchard 17 . Jej najważniejszą zaletą jestpostulat umiejętnego, elastycznego dostosowaniastylu kierowania do poziomu wiedzy i kompetencjipracowników. Działania podejmowane przez liderakierującego zespołem muszą być odpowiedniodostosowane do poziomu dojrzałości zespołu. Zanajważniejszą korzyść, jaka wynika z umiejętnegozastosowania w praktyce omawianej koncepcji, należyuznać fakt, że rezultaty i efekty odnoszą się do rozwijaniai doskonalenia kompetencji oraz zwiększaniasamodzielności decyzyjnej pracowników poprzezpartycypację w zarządzaniu.Można powiedzieć, że model ten jest genialnyw swojej prostocie, a zarazem wypada żałować,że nie wszyscy menedżerowie w swojej pracy chcąwykorzystywać te rozwiązania. Dla wielu z nichpracownik, który podwyższa swoje kompetencjei zaczyna samodzielnie myśleć, jest postrzegany jakorealne zagrożenie dla wykreowanych partykularnych13W. Kieżun, Sprawne zarządzanie organizacją, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 1997, s. 34–36.14Z. Mikołajczyk, Zarządzanie zmianami – istotny obszar dydaktyki akademickiej na kierunku Zarządzanie, [w:] B. Nogalski, S. Lachiewicz(red.), Osiągnięcia i perspektywy nauk o zarządzaniu, Wolters Kluwer, Warszawa 2010. s. 274–291.15Zob. szerzej: J. Penc, Humanistyczne wartości zarządzania…, dz.cyt.16U. Ornarowicz, Menedżer XXI wieku. Definicja, identyfikacja, edukacja, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2008,s. 75–76.17K. Blanchard, Leading at a higher level. Blanchard on leadership and creating high performing organizations, FT Press, New Jersey2010, s. 75–90.luty 2011 27

metody, formy i programy kształceniainteresów – może więcej dostrzegać, a przedewszystkim dzięki swojemu rozwojowimoże bardziej wnikliwe i trafnie (czasamikrytycznie) analizować zjawiska i procesyzachodzące w organizacji. Prawdą jest, żełatwiej się rządzi i kieruje osobami, któreposiadają mniejsze zasoby wiedzy i niższypoziom kompetencji. Tacy pracownicy sąbardziej podatni na manipulację i instrumentalnetraktowanie, bardzo często sągotowi wykonać każde polecenie swojegoszefa, bez zastanowienia, czy jest onorzeczywiście przemyślane, racjonalne. Niechodzi tu bynajmniej o podważanie decyzjii poleceń zwierzchników, ale o zdolnośćdo samodzielnego, niezależnego myśleniai oceny danej sytuacji, zdarzenia, a takżemożliwych konsekwencji podjętych działań.Trzeba wyraźnie zaznaczyć, że bezrefleksyjnezgadzanie się ze wszystkimi poglądamiprzełożonych i przyznawanie racji wszystkimich decyzjom w istocie nie jest wyrazemlojalności. Prawdziwa lojalność pracownikaw stosunku do menedżera musi opierać sięna zaufaniu, poszanowaniu dla odmiennychpoglądów, tolerancji, wzajemnej wymianiewiedzy, doświadczeń, spostrzeżeń i przemyśleń.Pracownik, który ma poczucie prawidłoworozumianej lojalności, nie będzie siębał zwrócić uwagi i podjąć merytorycznejdyskusji ze swoim szefem, wiedząc, żedzięki temu może go uchronić od negatywnychkonsekwencji, będących następstwemnieprzemyślanych i błędnych decyzji. Współpracapomiędzy pracownikiem a menedżerem powinnaopierać się na wzajemnym szacunku, a do tegokonieczny jest wysoki poziom moralności, etykizawodowej i autorytet, jaki cechuje przywódców.Wówczas pracownika i menedżera łączy wzajemnaodpowiedzialność za podejmowane działania.W relacjach międzyludzkich niezwykle ważne są tzw.uniwersalne wartości, takie jak: zwykła przyzwoitość,prawdomówność, życzliwość, otwartość na drugiegoczłowieka, asertywność, zdolność do przyjmowaniauzasadnionej krytyki, sprawiedliwość w oceniesiebie i innych. Można by to podsumować mottem,które powinno cechować nasze codzienne postępowanie– „żyj i pozwól żyć innym”. Profesjonalnymenedżer, który chce być uznawany za przywódcę,musi zrozumieć, że inni ludzie też mają prawo dorozwoju, realizacji swoich marzeń, aspiracji, ambicjizawodowych. To zdanie jest swoistym kluczem dozrozumienia, dlaczego tak wielu menedżerów mylizarządzanie z administrowaniem 18 , a tak niewielujest prawdziwymi przywódcami.Rysunek 3. Model przywództwa sytuacyjnegoEtap 4 Etap 3 Etap 2 Etap 1Pracownik dojrzay – Etapy rozwoju pracownika – Pracownik rozwijajcy siŹródło: K. Blanchard, P. Zigarmi, D. Zigarmi, Style kierowania, Situational LeadershipII, materiały szkoleniowe, Blanchard Training and Development/Voss& PartnerPrzywództwo sytuacyjne jest modelem, który masłużyć wspieraniu ludzi. Podpowiada kadrze kierowniczej,w jaki sposób może ona pomóc swoim pracownikomzwiększyć wiarę w siebie i własne możliwości. Zapomocą sytuacyjnego dostosowania stylu kierowaniaosiąga się wzrost adaptacyjności wobec nowychwyzwań, zarówno wśród kadry kierowniczej, jaki współpracowników. Przełożony pełni niejako funkcjęnauczyciela i mentora, który zachęca podwładnych dotego, aby wraz ze wzbogacaniem wiedzy i rozwijaniemswoich kompetencji impulsem do działania stawałasię dla nich własna motywacja. Zestawienie czterechtypów zachowań menedżera w ramach sytuacyjnegoprzywództwa prezentuje rysunek 3.Przywództwo (kierowanie) sytuacyjne stanowipołączenie czterech stylów kierowania (dyrygowania,trenowania, wspierania, delegowania), które opierająsię na dwóch wzorcach zachowań menedżera: dyrygowaniui wspieraniu. Głównym celem jest tu umożliwieniepodwładnym zdobywania wiedzy i doskonaleniakompetencji poprzez dobranie stylu kierowania adekwatnegodo etapu rozwoju pracowników 19 .18Por. E. Kirejczyk, Zrozumieć zarządzanie, PWN, Warszawa 2008, s. 21.19B. Kaczmarek, W. Walczak, Zarządzanie wiedzą we współczesnych przedsiębiorstwach. Ujęcie multidyscyplinarne, Wydawnictwo UniwersytetuŁódzkiego, Łódź 2009, s. 282–284.28 e-mentor nr 1 (38)

Przywództwo i motywowanie w procesach zarządzania...Wyróżnia się cztery podstawowe etapy rozwojupracowników:• Etap 1 – niski poziom kompetencji i wysokiezaangażowanie.Pracownik znajdujący się na etapie 1 jest zainteresowanycelem lub zadaniem i podchodzido niego z entuzjazmem, brakuje mu jednakodpowiednich umiejętności i doświadczenia.• Etap 2 – niski bądź średni poziom kompetencjii niskie zaangażowanie.Pracownik na tym etapie posiada już na ogółpewne kompetencje, jest jednak często sfrustrowanyi zniechęcony, ponieważ jego oczekiwanianie spełniły się – normalnym zjawiskiem jestwtedy zmniejszające się zaangażowanie. Istniejąprzypadki, kiedy ludzie zaczynają od etapu 2,wtedy gdy od początku mają niskie zaangażowaniei niskie kompetencje.• Etap 3 – średni lub wysoki poziom kompetencjii zmienne zaangażowanie.Pracownik znajdujący się na etapie 3 posiadajuż odpowiednie kwalifikacje i kompetencjekonieczne do realizacji celu lub zadania. Problemstanowi jednak to, że brakuje mu wiary we własnemożliwości, co wywiera negatywny wpływ najego motywację oraz zaangażowanie. Przyczynytakiego stanu rzeczy mogą być osobiste lubzawodowe.• Etap 4 – wysoki poziom kompetencji i wysokiezaangażowanie (dojrzałość pracownika).Pracownik znajdujący się na tym etapie zrealizowałcel lub zadanie. Jest pełen nadzieii motywacji.Menedżer powinien zrozumieć, że większość ludzichce oraz potrafi się rozwijać, i powinien o tym pamiętać.Podwładny bardzo rzadko pozostaje cały czas natym samym etapie – naturalną rzeczą jest nabywanieprzez niego kompetencji poprzez doświadczenie.Ludzie nie chcą być traktowani wyłącznie jakowykonawcy zadań i poleceń – pragną również czućsię współodpowiedzialni za proces wyznaczaniacelów, potrzebują większej samodzielności, możliwościprzejawiania własnej inicjatywy, uczestniczeniaw procesie poszukiwania optymalnych rozwiązań orazpodejmowania decyzji.Analizując wyszczególnione etapy rozwoju pracowników,trzeba zwrócić uwagę na zachowania menedżera,które powinny być dostosowane do aktualnegopoziomu wiedzy i kompetencji pracownika. Formułującprzydatne dla praktyki zarządzania rekomendacje,można wskazać kilka istotnych zaleceń: Styl S1 – dyrygowanie – odpowiedni jest dla etapurozwoju E1 (niski poziom kompetencji, wysokiezaangażowanie). Menedżera kierujący w stylu S1powinien:• doceniać zapał, umiejętności i dotychczasowepostępy pracownika,• wyznaczać jasne cele, ustalać zamierzone wynikii terminy ich realizacji,• ustalać zamierzoną jakość pracy oraz sposóboceny wyników i nadzoru,• opracowywać plany działania – polecenia: jak,kiedy i z kim współpracować, oraz udzielaćdokładnych instrukcji i wskazówek,• podejmować większość decyzji i przejmowaćrozwiązanie problemów,• często udzielać informacji zwrotnej o osiągniętychwynikach (feedback). Styl S2 – trenowanie – jest odpowiedni dla etapurozwoju E2 (niski bądź średni poziom kompetencji,niskie zaangażowanie). Zachowanie menedżerakierującego w tym stylu powinno dawać pracownikommożliwość udziału w procesie rozpoznaniaproblemów i wyznaczania celów. Menedżer powinienzatem:• wspólnie z pracownikiem podejmować decyzjei rozwiązywać problemy,• udzielać wsparcia, dawać poczucie bezpieczeństwai uznanie,• słuchać: pracownik musi mieć możliwośćwyrażenia swoich zastrzeżeń i przekazaniaswoich pomysłów, następnie po wysłuchaniuidei i opinii pracownika menedżer podejmujeostateczne decyzje o planach działania,• wydawać instrukcje i pomagać pracownikowiw rozwijaniu jego umiejętności,• wyjaśniać i uzasadniać, dlaczego dane zadaniemusi być realizowane w określony sposób,• ustalać ramy czasowe, udzielać informacjizwrotnej o sukcesach dotyczących rozwojui osiągnięć, przekazywać wytyczne dotyczącejakości i oceny wyników pracy, którą realizujerazem z pracownikami,• pokazywać pracownikowi perspektywy rozwoju,zachęcać, dodawać odwagi i doradzać. Styl S3 – wspieranie – odpowiedni dla etapu rozwojuE3 (średni bądź wysoki poziom kompetencji,zmienne zaangażowanie). Menedżer kierującyw stylu S3 powinien:• dzielić z pracownikiem odpowiedzialność zarozpoznawanie problemów oraz wyznaczaniecelów, następnie zobowiązywać go do przejęciaplanowania działań i rozwiązywania problemów,• służyć pracownikowi jako partner do rozmowyi zachęcać go do przedyskutowania jego ideii zastrzeżeń, zapoznawać się z jego propozycjamirozwiązania problemu oraz decyzjamipodjętymi przez pracownika i wspierać je,• dawać pochwały i wyrażać uznanie za wysokiekompetencje i wyniki pracy,• zachęcać podwładnego do dalszego rozwijaniakompetencji i wspierać ten proces oraz umożliwiaćpracownikowi rozmowę o pojawiającychsię wątpliwościach, szczególnie gdy zmniejszasię motywacja pracownika,• pomagać przy obiektywnej ocenie kompetencjii umiejętności pracownika, która ma na celupodtrzymanie jego wiary we własne możliwości,• oceniać efekty pracy wspólnie z pracownikiem.luty 2011 29

metody, formy i programy kształcenia Styl S4 – delegowanie – jest odpowiedni dla etapurozwoju E4 (wysoki poziom kompetencji, wysokiezaangażowanie). Menedżer kierujący w stylu S4powinien:• umożliwiać pracownikowi przejęcie odpowiedzialności,definiować problemy i zamierzonewyniki razem z pracownikiem,• oczekiwać od pracownika przejęcia inicjatywyw procesach wyznaczania celów, planowaniaprzedsięwzięć i podejmowania decyzji,• wyrażać uznanie za osiągnięte przez pracownikawyniki, podkreślać znaczenie i wartość jego pracydla przedsiębiorstwa, umożliwiać realizacjęróżnorodnych zadań i stawiać nowe wyzwania.• zachęcać pracownika do oceny własnej pracyoraz traktować pracownika jak partnera, miećdo niego zaufanie, podkreślać jego autoryteti samodzielność, starać się być bardziej mentoremi kolegą niż przełożonym.Współpraca ukierunkowana na sukces musi bazowaćna precyzyjnym zidentyfikowaniu posiadanejprzez pracownika wiedzy, określeniu poziomu jegokompetencji oraz zaangażowania. Dostrzegającwzajemne zależności, można stwierdzić, że zdobyciewiedzy, która stanowi podstawę podjęciadecyzji o wymiarze, w jakim dla skutecznej realizacjicelów organizacji trzeba wykorzystać dyrygowanie,a w jakim wspieranie, bezpośrednio rzutuje na dobórwłaściwego stylu. Na podstawie diagnozy etapu rozwojupracowników menedżer jest w stanie określićpożądany styl kierowania, wpływając tym samym namotywację i wyniki pracy podwładnych.Można sądzić, że zdobycie wiedzy z tego zakresustaje się niezbędnym warunkiem skutecznego kierowanialudźmi. W praktyce okazuje się, że np. nowozatrudniony w organizacji pracownik zdobył w innejpracy rozległą wiedzę i posiada odpowiednio wysokipoziom kompetencji, dlatego też będzie możnawobec niego bardzo szybko zastosować styl S 4. Niestetyzdarzają się też i tacy pracownicy, którzy mimowysiłków i starań menedżera będą ciągle wymagali instrukcji,dyrygowania i nadzoru, charakterystycznychdla stylu S 1. Warto przy tym pamiętać, że pracownicyrównież dokonują oceny zdolności przywódczychswoich przełożonych (rysunek 4).James M. Kouzes i Barry Z. Posner stwierdzają,że przywództwo jest relacją, której podstawą jestwiarygodność, wspieranie i wzmacnianie innych.Prawdziwi przywódcy zmieniają rzeczywistość nalepszą i potrafią doceniać wysiłki innych oraz dzielićsię radością z odniesionych zwycięstw 20 .PodsumowanieAktualnie wśród naukowców zajmujących sięzarządzaniem dominuje pogląd, że coraz większegoRysunek 4. Najważniejsze wymiary przywództwaCZPPWymiary przywództwa menedżeraoceniane przez pracownikówSkutecznośćAutorytetUczciwośćWzorcezachowańZdolność dozrealizowanianakreślonej wizji,osiągnięcia celówPosiadana wiedza,kompetencje,doświadczenieWyznawane normyi wartości, rzeczywistewzorce zachowańWiarygodność,źródła władzyUmożliwianie i wspieranie rozwoju pracownikówSprawiedliwość i obiektywizm oceniania pracownikówKryteria wynagradzania i awansowania pracownikówSzacunek dla pracowników, sposób traktowaniaŹródło: opracowanie własneznaczenia nabierają role menedżerskie związanez kształtowaniem partnerskich stosunków z podwładnymi.Dbanie o rozwój wiedzy i kompetencjipracowników oraz przygotowywanie ich do samodzielnegodziałania nabierają decydującego znaczeniaw dobie gospodarki opartej na wiedzy. Zmianatradycyjnego modelu zarządzania podwładnymiw kierunku zarządzania opartego na partycypacjii współpracy stanowi wyzwanie XXI wieku. Skutecznekoordynowanie prac zespołów ludzkichwymaga od menedżerów przyjęcia nowych wzorcówzachowań, uwrażliwienia na potrzeby i oczekiwaniapracowników. Trzeba pamiętać, że sukces każdejorganizacji jest zawsze silnie powiązany nie tylkoz uwarunkowaniami ekonomicznymi, ale takżez efektywnym działaniem ludzi, zależy w znacznymstopniu od ich skłonności do dzielenia się wiedząoraz wykorzystywania zdobytych kompetencji, zaangażowaniai przyjmowanych postaw.Bibliografia i netografia dostępne sąw wersji internetowej czasopisma.20Zob. szerzej: J.M. Kouzes, B.Z. Posner, Przywództwo i jego wyzwania, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków2010.30 e-mentor nr 1 (38)

Zrównoważona karta wynikóww e-learningu akademickimMarcin DąbrowskiBezpośrednie rezultaty działalności e-learningowej najczęściejmierzone są w odniesieniu do jakości kształcenia orazkosztochłonności. W perspektywie jakości kształcenia dooceny wykorzystywane są różnego rodzaju metody pomiaruefektów dydaktycznych. Z kolei na płaszczyźnie finansowejdo dyspozycji mamy szereg mierników efektywności kosztowej.Odrębnym zagadnieniem jest natomiast określeniesposobu kompleksowego pomiaru długookresowych efektówdziałalności e-learningowej, szczególnie w relacji doprzyjętej strategii i wynikających z niej zadań stawianychprzed inwestycją w e-edukację. Można przyjąć założenie, iżodpowiednie narzędzia w zakresie badania długookresowejefektywności wprowadza koncepcja zrównoważonej kartywyników (Balanced Scorecard) i jej praktyczne zastosowaniew e-learningu 1 .Zrównoważona karta wynikówTwórcami koncepcji Balanced Scorecard (BSC) są RobertKaplan i David Norton. Pierwsza prezentacja tejmetody miała miejsce w 1992 roku na łamach „HarvardBusiness Review” 2 . Od tego czasu koncepcja ta z powodzeniemjest rozwijana i wdrażana w instytucjachdziałających w różnych sektorach gospodarki orazw wielu obszarach działalności biznesowej. Dla licznychprzedsiębiorstw stanowi ona podstawę wewnętrznegosystemu zarządzania efektywnością. Koncepcja ta rozwijanajest również naukowo. Dzięki zainteresowaniuwielu badaczy znajduje swoje zastosowanie w corazszerszej grupie procesów.Strategiczna karta wyników jest narzędziemskupiającym wyselekcjonowane cele i mierniki,zgrupowane w kluczowych dla instytucji obszarach.Typowe kluczowe obszary dla współczesnej organizacjito perspektywy: finansowa, klienta, procesówwewnętrznych oraz rozwoju 3 . A zatem karta łączyw sobie tradycyjne wskaźniki finansowe, informująceo zdarzeniach przeszłych, z miernikami badającymiprocesy i czynniki kształtujące przyszłe wyniki(tj. czynniki przyszłego sukcesu).Istotnym walorem tej koncepcji jest powiązanieprzedmiotowych mierników i wskaźników ze strategiądziałalności danej organizacji. Nie jest to metodasłużąca do budowy strategii przedsiębiorstwa – ta jestpunktem wyjścia do przygotowania karty. WdrożenieBCS służy do monitorowania realizacji strategii i możewpływać – finalnie – na jej doskonalenie (rys. 1). Podstawowymzadaniem karty jest jednak wskazywaniekluczowych działań w instytucji, służących poprawiewyników i tworzeniu wartości.W literaturze rozróżniane są dwa podejścia doroli stosowania karty wyników. Amerykańskie podejście,reprezentowane przez R. Kaplana i D. Nortona,koncentruje się na wdrożeniu strategii, wypełnianiucelów strategicznych. Drugie – nazywane niemieckim– przyznaje karcie istotną rolę w zarządzaniu instytucjąi raportowaniu jej wyników. Ukierunkowujezastosowanie karty na zarządzanie efektywnościąbiznesową organizacji 4 . Pomimo iż można spotkać sięrównież z krytyką koncepcji karty wyników – jako narzędzianieadekwatnego do współczesnych wyzwań,przed jakimi stoją przedsiębiorstwa 5 – w praktyce jestona szeroko wykorzystywana, zarówno na poziomiecałego przedsiębiorstwa, jak i poszczególnych segmentówjego działalności 6 , a podejścia amerykańskiei niemieckie zazębiają się.Definiowanie karty wyników jako zrównoważonejwynika z dążenia w tej koncepcji do równowagi1Niniejszy artykuł powstał na bazie opracowania pt. Zdefiniowanie i dobór mierników realizacji celów oraz rozwoju działalności e-learningowej,stanowiącego element badania pt. Stymulowanie rozwoju procesów e-learningowych w oparciu o zrównoważoną kartę wynikóworaz wybrane czynniki warunkujące efektywność, autorstwa M. Dąbrowskiego, K. Witek, M. Zając. Projekt realizowany był w ramachbadań własnych SGH, czas realizacji: maj-listopad 2010 roku.2R. Kaplan, D. Norton, Strategiczna Karta Wyników – mierniki, które prowadzą do sukcesu, „Harvard Business Review”, I–II 1992.3R. Kaplan, D. Norton, Strategiczna Karta Wyników. Jak przełożyć strategię na działanie, PWN, Warszawa 2007, s. 27.4A. Chodyński, A.S. Jabłoński, M.M. Jabłoński, Strategiczna karta wyników (Balanced Scorecard) w implementacji założeń rozwojuorganizacji, Krakowskie Towarzystwo Ekonomiczne – Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2007, s. 31.5R.K. Tyagi, P. Gupta, Strategiczna karta wyników firm usługowych, PWN, Warszawa 2010, s. 25–32.6P.R. Niven, Balanced scorecards step-by-step for government and nonprofit agencies, Wiley, New Jersey 2008, s. 256–275.luty 2011 31

e-edukacja w krajuRysunek 1. Proces tworzenia i wykorzystania zrównoważonej karty wynikówProces tworzenia zrównoważonej karty wynikówBudowastrategiiIdentyfikacja celówna podstawie strategiiPotwierdzenierealizacji strategiiWyznaczeniecelów i zadańIdentyfikacja wskaźnikówna podstawie celówEwaluacja procesuosiągania celówDefinicjawskaźnikówi miernikówBudowa karty wynikówna podstawie wskaźnikówMonitoring realizacji zadańi adekwatności miernikówProces wykorzystania zrównoważonej karty wynikówWdrożeniekarty wynikówŹródło: opracowanie własne, na podstawie Accenture, 2000 [za:] I. Deking, Knowledge Scorecards – Bringing Knowledge Strategy into theBalanced Scorecard, Siemens AG 2001pomiędzy zewnętrznymi miernikami satysfakcji klientai akcjonariuszy a wewnętrznymi miernikami efektywnościkluczowych procesów i rozwoju 7 . Karta równoważy równieżwpływ na decyzje informacji ze wspomnianychwcześniej mierników przeszłych zdarzeń i miernikówwskazujących przyszłe wyniki. Należy pamiętać, iżmowa tu o zestawie mierników efektywności logiczniepowiązanych z misją i strategią.W ramach typowych obszarów karty wynikówekonomiczne efekty działalności są mierzone przezwskaźniki ujęte w perspektywie finansowej. Miernikite mają za zadanie pokazywać, na ile i w jaki sposóbrealizacja przyjętej strategii wpływa na wynikiekonomiczne. Z kolei perspektywa klienta definiujekluczowych klientów i segmenty rynku, czyli obszar,w którym dana instytucja będzie konkurować. Perspektywaprocesów wewnętrznych określa natomiastkluczowe procesy mające wpływ na wspomnianewyżej wyniki ekonomiczne i na osiąganie celówz perspektywy klienta, a także wyznacza miernikitych procesów. Ostatnia z typowych perspektyw dotyczyrozwoju najważniejszych zasobów instytucji,mających na celu zapewnienie sukcesu w przyszłości.Analizy przeprowadzone na potrzeby opisywanychtutaj badań obejmowały wszystkie wymienione wyżejperspektywy.Perspektywa finansowaJak już wspomniano, perspektywa ta ujmuje wskaźnikiokreślające ekonomiczne efekty działalności danejorganizacji. Stosowane tu mierniki podsumowująfinansowe rezultaty dotychczasowych działań – mająpokazać, czy wdrożenie i realizacja strategii przyczyniająsię do poprawy wyników ekonomicznych firmy 8 . Celei mierniki finansowe mają jednak szerszą funkcję – nietylko określają oczekiwane efekty finansowe strategii,ale również wyznaczają kierunek, do którego powinnyfinalnie dążyć cele i mierniki ujęte w pozostałych perspektywach– stanowią dla nich swoisty punkt odniesienia.Każdy miernik w danej perspektywie powinienstanowić element łańcucha przyczynowo-skutkowego,stworzonego w celu osiągania zamierzonych wynikówfinansowych. Zasada ta powoduje ścisłe powiązanieperspektyw między sobą i umożliwia kompleksowebadanie osiągania założeń strategii.W perspektywie finansowej najczęściej wykorzystywanesą takie dane, jak zysk operacyjny, stopazwrotu z zaangażowanego kapitału i ekonomicznawartość dodana. Dobór danych uzależniony jest odstawianych celów finansowych, a te z kolei – od fazyrozwoju przedsiębiorstwa bądź analizowanego segmentudziałalności. Tradycyjny cykl życia organizacjimożna podzielić na cztery, różnie definiowane, etapy– np.: narodziny, młodość, dojrzałość oraz schyłek.Dla potrzeb diagnozy celów finansowych i doboruwskaźników Robert Kaplan i David Norton przyjęliwystępowanie trzech faz tego cyklu, tj. wzrostu,utrzymania i żniw.W pierwszej fazie produkty i usługi mają dużypotencjał wzrostu i rozwoju. Wykorzystanie potencjałuwiąże się zatem z dużymi inwestycjami, m.in.poprzez zastosowanie (ukierunkowanie) posiadanychzasobów oraz rozwijanie zdolności produkcyjnych i relacjiz klientami. Działania te mogą wymagać nakładuznacznych środków finansowych. Dlatego też celemfinansowym badanym na tym etapie rozwoju organizacjibędzie dynamika sprzedaży (tj. procentowa stopawzrostu przychodów) w kluczowych segmentach rynku(wzrost sprzedaży na docelowym rynku, w danej grupieklientów czy w danym regionie geograficznym).Z kolei faza utrzymania to zwykle najdłuższyokres działalności instytucji, w której inwestorzy7R. Kaplan, D. Norton, Strategiczna Karta Wyników…, dz.cyt., s. 29.8Tamże, s. 42.32 e-mentor nr 1 (38)

Zrównoważona karta wyników w e-learningu akademickimspodziewają się wysokiego zwrotu z kapitału. Podstawowymcelem jest w tym przypadku utrzymaniepozycji na rynku (z dążeniem do wzrostu), a co za tymidzie m.in. usprawnienie wewnętrznych procesóworaz zwiększenie zdolności produkcyjnych. Słowemkluczowym staje się w tym przypadku rentowność,a podstawą analiz jest najczęściej poziom zyskuoperacyjnego (EBIT – Earnings Before deducting Interestand Taxes – czyli zysk przed odliczeniem podatkui odsetek) w odniesieniu do zainwestowanego kapitału.Najczęściej wykorzystywanymi miernikami będątu: stopa zwrotu z inwestycji, stopa zwrotu z kapitału(ROCE – Return On Capital Employed) oraz ekonomicznawartość dodana (EVA – Economic Value Added).Natomiast faza żniw koncentruje działalność organizacjina zbieraniu korzyści z inwestycji poczynionychw poprzednich stadiach rozwoju. Inwestycje na tymetapie koncentrują się zatem na utrzymaniu potencjału.Celem staje się tutaj maksymalizacja przepływów pieniężnychuzyskiwanych z dotychczasowych inwestycjii zmniejszenie potrzeb na kapitał obrotowy 9 .W analizowanym przypadku – rozwoju e-learninguw środowisku akademickim – trudno wskazać jeden,właściwy etap cyklu dla działalności e-edukacyjnejwszystkich uczelni wyższych w Polsce. Stosującmetodykę R. Kaplana i D. Nortona, a tym samymwyróżniając jedynie trzy fazy, można stwierdzić, żedziałalność ta znajduje się w przynajmniej dwóchfazach – wzrostu oraz utrzymania. W wielu szkołachwyższych e-learning jest w pierwszej fazie, którącechuje duży potencjał wzrostu i rozwoju. Stadiumto może charakteryzować się powstawaniem oddolnychinicjatyw albo dużymi inwestycjami i nakładamifinansowymi ze strony uczelni. Wiąże się z budowąinfrastruktury i know-how oraz z rozwojem zasobówkadr administracyjnych i akademickich specjalizującychsię w e-edukacji. Nie mniejszą grupę stanowiątakie uczelnie, w których rozwój e-learningu znajdujesię w fazie utrzymania. To z założenia najdłuższyetap rozwoju, charakteryzujący się koncentracją naadministrowaniu i utrzymaniu szerokiej gamy działańe-learningowych na uczelni. Priorytetem stajesię w tym przypadku doskonalenie i optymalizacjawewnętrznych procesów organizacyjnych. Jest równieżgrupa uczelni, w których niski poziom rozwojudziałalności e-learningowej bądź jej brak nie pozwalana jakąkolwiek klasyfikację.Taki niejednorodny obraz rozwoju e-learninguw środowisku akademickim w Polsce ma wiele źródeł.Jest to przede wszystkim rezultat odmiennegood biznesowego charakteru strategii i misji uczelniwyższych oraz znaczącego udziału publicznychdotacji w budżetach. W efekcie można zaobserwowaćniższy poziom optymalizacji kosztowej orazposzukiwania przewag konkurencyjnych. Jest torównież rezultat niskiej dostępności ekspertów ds.e-learningu akademickiego, wykształconej kadry i knowhowna wysokim poziomie – wiedzy, która umożliwiaodpowiednią organizację procesów e-learningowych nauczelni. Wśród najistotniejszych problemów i ograniczeńnależy także wymienić podstawy prawne funkcjonowaniae-edukacji w kształceniu akademickim 10 . Brakpełnego poparcia Ministerstwa Nauki i SzkolnictwaWyższego dla rozwoju kształcenia na odległość przyhamowałaktywność i entuzjazm wielu uczelni.Niezależnie od fazy życia organizacji bądź segmentujej działalności omawiane powyżej mierniki finansowemożna ująć w postaci trzech tez strategicznych:osiągnięcie danego wzrostu i struktury przychodów,redukcja kosztów i zwiększenie wydajności orazwykorzystania aktywów i efektywności inwestycji.Nawiązując do tych tez, R. Kaplan i D. Norton zgrupowalimierniki podstawowe dla poszczególnych fazżycia organizacji (tab. 1).Tabela 1. Mierniki finansowe tez strategicznychStrategia przedsiębiorstwaŻniwa Utrzymanie WzrostTezy strategiczneWzrost i struktura przychodów Redukcja kosztów/wzrost wydajności Wykorzystanie aktywów• Stopa wzrostu sprzedażyw poszczególnych segmentach• Udział przychodów z nowychproduktów, usług i klientów• Udział sprzedaży docelowymklientom• Sprzedaż wiązana• Udział przychodów z nowychzastosowań• Rentowność klientów i produktów• Rentowność klientów i produktów• Odsetek nierentownych klientów• Przychody w relacji do liczbyzatrudnionych• Koszty w porównaniudo konkurentów• Stopa redukcji kosztów• Koszty pośrednie(proc. w relacji do sprzedaży)• Koszt jednostkowy (produkt,transakcja)• Nakłady inwestycyjne(proc. w relacji do sprzedaży)• Nakłady na badania i rozwój(proc. w relacji do sprzedaży)• Wskaźniki kapitału obrotowego(okres konwencji gotówki)• ROCE dla głównych kategoriiaktywów• Stopień wykorzystania aktywów• Okres zwrotu kapitału• WydajnośćŹródło: R. Kaplan, D. Norton, Strategiczna Karta Wyników. Jak przełożyć strategię na działanie, PWN, Warszawa 2007, s. 629Tamże, s. 59–60.10Aspekty prawne rozwijania działalności e-learningowej w kształceniu akademickim reguluje Rozporządzenie Ministra Naukii Szkolnictwa Wyższego z dnia 25 września 2007 roku (wraz z późniejszymi zmianami w latach 2007 i 2008) w sprawie warunków,jakie muszą zostać spełnione, aby zajęcia dydaktyczne na studiach mogły być prowadzone z wykorzystaniem metod i technikkształcenia na odległość.luty 2011 33

e-edukacja w krajuPerspektywa klientaPerspektywa klienta definiuje klientów i najważniejszedla instytucji segmenty rynku – na przykładte, które są źródłem kluczowych przychodów dlaprzedsiębiorstwa. Do podstawowych miernikówmających na celu badanie realizacji założeń strategiiw tym obszarze należy zaliczyć udział w rynku, a takżezdobywanie, utrzymanie i satysfakcję klienta, a co zatym idzie – jego rentowność. Mierniki te są wzajemniepowiązane, tworząc łańcuch przyczynowo-skutkowy.Wspomniana rentowność klienta 11 zależna jest odwymienionych mierników zdobywania, utrzymania 12i satysfakcji klienta. Z kolei udział w rynku, ujmowanyzarówno ilościowo, jak i wartościowo, zależny jestod umiejętności zdobywania i utrzymania klienta. Teostatnie elementy zależne są natomiast od satysfakcjiklienta, badanej za pomocą miar efektywnego zaspokajaniajego potrzeb.Mierniki ujmowane w perspektywie klienta możnapodzielić na dwie grupy. Pierwsza to te wymienionepowyżej – typowe, stosowane przez większośćprzedsiębiorstw. Druga grupa odnosi się natomiastdo czynników przyszłego sukcesu. Są to specyficznemierniki wartości oferowanej docelowym klientomi na docelowych rynkach. Właściwe ich wytypowaniew odniesieniu do konkretnej sytuacji może byćkluczowym działaniem warunkującym osiągnięciezałożonych celów strategicznych.Perspektywa procesów wewnętrznychPerspektywa procesów wewnętrznych koncentrujesię na wyłonieniu tych kluczowych procesóww organizacji, które pozwalają na kreowanie wartościprzyciągającej i utrzymującej klientów z rynku docelowegooraz spełnianie ich oczekiwań względemosiąganych przez przedsiębiorstwo wyników finansowych.Inaczej mówiąc – perspektywa ta koncentrujesię na tych procesach, które mają największy wpływna satysfakcję kluczowego klienta, jak również nawyniki finansowe organizacji.Należy podkreślić, iż strategiczna karta wynikówpozwala nie tylko na mierzenie i usprawnienie istniejącychprocesów, ale i na identyfikowanie nowych, którewarto doskonalić i które są kluczowe dla osiąganiacelów założonych w strategii. Przykładem może byćstworzenie procesu analizy potrzeb klienta czy teżprocesu świadczenia nowych usług dla docelowychklientów 13 . To zasadnicza przewaga karty nad tradycyjnymimetodami pomiaru efektywności.Perspektywa procesów wewnętrznych nie ograniczasię jedynie do procesów operacyjnych, odpowiadającychza tworzenie tzw. wartości krótkofalowej.Równie ważne są w niej procesy innowacyjne, któreodpowiadają za długofalowe tworzenie wartości 14 .Te zaś determinują przyszłe wyniki finansowe. Dlaorganizacji zdolność skutecznego zarządzania wieloletnimprocesem rozwoju produktu lub nabycie zdolności dopozyskania zupełnie nowych segmentów klientów możemieć znacznie większy wpływ na przyszłą efektywnośćekonomiczną niż wydajne, ciągłe i elastyczne zarządzaniebieżącą działalnością 15 .Pomimo iż każde przedsiębiorstwo komponujeunikalny zestaw procesów ujętych w tej perspektywie,należy podkreślić, iż można je pogrupować w trzykategorie – wspomniane wyżej procesy operacyjnei innowacyjne oraz – dodatkowo – procesy obsługiposprzedażnej. Łącznie tworzą one łańcuch procesówkreujących wartość dla klienta i determinującychwyniki finansowe. Ogólny model łańcucha wartościprezentuje rysunek 2.Pespektywa rozwojuPerspektywa rozwoju to ostatnia z czterech typowychperspektyw strategicznej karty wyników. Ma onaza zadanie zidentyfikować te zasoby, które należy rozwijaćw celu stworzenia podstaw długoterminowegorozwoju organizacji. Mierniki definiowane w karciepozwalają na określenie czynników o największymznaczeniu dla przyszłego sukcesu organizacji. Osiągnięciecelów zapewniających ten sukces wiąże sięRysunek 2. Perspektywa procesów wewnętrznych – ogólny model łańcucha wartościŹródło: R. Kaplan, D. Norton, Strategiczna Karta Wyników. Jak przełożyć strategię na działanie, PWN, Warszawa 2007, s. 9911Rentowność klienta mierzy zysk netto osiągany z klienta lub danego rynku – zysk pomniejszony o koszty obsługi.12Miernik utrzymania klienta nie musi ograniczać się do kalkulacji dotyczącej liczby stałych klientów. Mierzenie lojalności możebyć również dokonywane poprzez analizę wskaźnika przyrostu sprzedaży w omawianej grupie.13R. Kaplan, D. Norton, Strategiczna Karta Wyników…, dz.cyt., s. 43.14A.M. Pangarkar, T. Kirkwood, The trainer’s balanced scorecards: a complete resource for linking learning to organizational strategy,Pfeiffer, San Francisco 2009, s. 134–138.15R. Kaplan, D. Norton, Strategiczna Karta Wyników…, dz.cyt., s. 44.34 e-mentor nr 1 (38)

Zrównoważona karta wyników w e-learningu akademickimz koniecznością ciągłego doskonalenia oraz z uzyskaniemzdolności ciągłego uczenia się i rozwoju. Jest touwarunkowane diagnozą i koniecznością niwelowanialuki pomiędzy obecnymi możliwościami ludzi, systemówi procedur a stanem koniecznym do osiągnięciaprzyszłego sukcesu. Proces niwelowania wspomnianejluki realizowany jest za pomocą inwestycji w kadry(podnoszenie kwalifikacji zawodowych pracowników),doskonalenia technologii i systemów informacyjnychoraz dostosowania procedur organizacyjnych 16 .W efekcie R. Kaplan i D. Norton wskazują na współistnienietrzech elementów perspektywy rozwoju, tj.potencjału kadrowego, możliwości systemów informacyjnychoraz poziomu motywacji, decentralizacjii zbieżności celów 17 .Strategia działań e-learningowychTworzenie strategicznej karty wyników musi opieraćsię na przyjętej i realizowanej strategii. W analizowanymprzypadku podstawą prac jest strategia uczelniwyższej w zakresie rozwoju e-learningu. Działalnośćta musi korespondować ze strategią ogólnouczelnianą– może zostać ujęta bezpośrednio w strategii rozwojuuczelni jako jej kluczowa kompetencja bądź szansaprzyszłego sukcesu – albo (np. ze względu na wysokistopień ogólności strategii uczelni) zostać opisanaw odrębnym dokumencie.Zarówno dla potrzeb określenia strategii, jaki późniejszej definicji karty wyników istotne jestprzyjęcie tej samej płaszczyzny postrzegania działalnoście-learningowej. Jednostka organizacyjna uczelniodpowiadająca za e-learning może przyjąć za swój celświadczenie usług klientom uczelni bądź też uznać zanadrzędne działanie świadczenie usług wydziałom,dziekanatom lub innym jednostkom odpowiedzialnymza organizację studiów, tj. upatrywać swoich klientóww wewnętrznych strukturach uczelni. Taka sytuacjamoże mieć miejsce, gdy jednostki organizacyjneuczelni funkcjonują jako odrębne budżetowo centrazysków i świadczą sobie wzajemnie usługi. Stan tenbędzie miał wpływ również na budowę strategicznejkarty wyników. Za przykład może służyć pespektywaklienta i uznanie za kluczową grupę studentów (i innychodbiorców usług edukacyjnych uczelni) lub teżodbiorców usług szerzej zdefiniowanych – studentów,nauczycieli, dziekanaty, wydziały. Idąc dalej, w perspektywierozwoju kluczowym zasobem może być(choć nie musi) kadra akademicka uczelni, korzystającaz usług e-learningowych w celach dydaktycznych.Rekomendowanym rozwiązaniem jest przyjęcieprzez jednostkę organizacyjną strategii rozwojue-learningu uwzględniającej perspektywę całej uczelnii nawiązującej do poszczególnych zapisów głównejstrategii szkoły wyższej. W efekcie karta wynikówbudowana na podstawie tak skonstruowanej strategiirozwoju e-learningu uzna pracę dziekanatu za składnikperspektywy procesów wewnętrznych, a kadręakademicką uczelni – za podstawę kluczowych miernikóww perspektywie rozwoju.Specyfika karty wyników uczelniKształt strategicznej karty wyników uczelni– w szczególności uczelni publicznej – może znaczącoodbiegać od postaci typowej karty. Wynikato z charakteru i celu działalności danej placówki.Przede wszystkim należy podkreślić, iż perspektywafinansowa w przypadku uczelni wyższych nie odgrywanadrzędnej roli w takim stopniu, jak w przypadkuorganizacji nastawionych na zysk. Misja i strategiauczelni zakładają spełnianie wyższych celów, ważnychspołecznie i służących rozwojowi społeczeństwa.Perspektywa finansowa w przypadku organizacji nonprofit stanowi nie tyle cel, co raczej ograniczenie.Uczelnia publiczna przede wszystkim musi ograniczaćswoje wydatki do poziomu otrzymywanej dotacjii wypracowanego budżetu, a stopień jego realizacjinie powinien stawać się miernikiem sukcesu. Nieogranicza to konieczności poszukiwania i pozyskiwaniaprzychodów przez uczelnię, niemniej jednaknadrzędną miarą oceny powinna być efektywnośćzaspokajania potrzeb społeczeństwa, a więc perspektywaklienta.Z powyższych względów sama perspektywa finansowakarty uczelni może koncentrować się na takichstrategicznych celach, jak:• maksymalizacja wartości przy najniższych kosztach,• minimalizacja wydatków administracyjnychw strukturze kosztów,• osiąganie dodatniego wyniku finansowego,• maksymalizacja rentowności działań gospodarczychi innych odpłatnych.Podobnym ograniczeniom podlegają poszczególnesegmenty działalności uczelni, w tym analizowanye-learning.Cele strategiczne i mierniki karty dladziałalności e-learningowejDla działalności e-learningowej należy przyjąć założeniekształtu karty wyników z czterema typowymiperspektywami, z dominującą rolą – wzorem karty dlacałej uczelni – perspektywy klienta.Tworzenie mierników powinno poprzedzać zdefiniowanie,na podstawie strategii, konkretnych celóww każdej z perspektyw. Dla potrzeb niniejszegoopracowania przedmiotem analizy będą uczelniepubliczne, charakteryzujące się zaawansowanymstopniem rozwoju e-learningu w ramach prowadzonejdziałalności edukacyjnej, w przypadku których możnazałożyć zdefiniowanie celów funkcjonalnych odpowiednichdla całej grupy. Stosując zaproponowaną16Tamże, s. 44.17Tamże, s. 122.luty 2011 35

e-edukacja w krajuprzez R. Kaplana i D. Nortona koncepcję cyklu życiaorganizacji, można przyjąć, iż w obszarze aktywnoście-learningowej znajdują się one w fazie utrzymania.Natomiast zakładana unikalność kompozycji miernikówi celów strategicznych, wynikających z samejstrategii instytucji, zapewniona jest tutaj na poziomiegrupy – szczególnego typu podmiotów, z analiząsegmentu ich działalności, charakteryzujących siępodobnym stopniem zaawansowania w rozwoju tegosegmentu. W rezultacie, w tym przypadku, tworzonedla jednostki cele strategiczne i mierniki ich osiąganiamogą zostać zastosowane w działalności wieluuczelni.Perspektywa finansowaNa podstawie autorskich analiz można stwierdzić,iż do podstawowych celów działalności e-learningowejuczelni w perspektywie finansowej możnazaliczyć:• maksymalizację wartości przy najniższych kosztachprowadzonej działalności,• maksymalizację autorskich honorariów w strukturzekosztów,• zwiększanie zysków z działalności odpłatnej.Cel, jakim jest maksymalizacja wartości przy najniższychkosztach prowadzonej działalności, stanowiswoisty wskaźnik rentowności jako relacji efektów donakładów. Drugim miernikiem osiągania tego celubędzie wskaźnik poziomu kosztów. Uwzględnieniemaksymalizacji wartości w wymienionej grupie trzechpodstawowych celów wynika m.in. z przyjętegozałożenia – funkcjonowania na tyle już rozwiniętejdziałalności e-learningowej, iż mamy do czynienia,w ramach cyklu życia organizacji, z fazą utrzymania.To odpowiedni moment dla uczelni na postawieniesobie za cel osiągania jak najlepszych efektów w stosunkudo ponoszonych nakładów. Efekty te są sumąkorzyści finansowych i pozafinansowych, związanychz zastosowaniem e-learningu jako szczególnej formydziałalności uczelni oraz w uzupełnianiu bądź w zastępstwietradycyjnych trybów kształcenia.Cel maksymalizacji autorskich honorariów w strukturzekosztów może wydawać się – na poziomiewstępnej oceny – bardzo operacyjnym zadaniem.Niemniej jednak jego ranga zmienia się z chwilą znaczącegozwiększenia skali prowadzonej działalnoście-learningowej, tj. na etapie dążenia do sprawnegoadministrowania i utrzymania już rozwiniętej, rozbudowanejdziałalności. Wraz ze zwiększeniem sięroli procesów operacyjnych, co jest nieuchronne postadium inwestycyjnym, na etapie usystematyzowanegoprowadzenia projektów zwiększają się kosztydziałań administracyjnych, a spada udział autorskichhonorariów w strukturze kosztów. W efekcie corazmniej środków przeznaczanych jest na innowacjeoraz prace twórcze, odpowiadające za dalsze doskonaleniesię. Dlatego też ważne jest, aby stymulowaćdalszy rozwój działalności poprzez ujęcie stosownegocelu w perspektywie finansowej. Natomiast jegoumiejscowienie w postaci miernika udziału kosztówautorskich honorariów w całości kosztów wynika zespecyfiki analizowanego przypadku. Jak już wspomniano,uczelnia publiczna musi ograniczać swojewydatki do poziomu posiadanego budżetu. Analogicznie– w ramach segmentu działań e-learningowychpowinno się przywiązywać większą wagę do rodzajukosztów i stymulować zwiększanie udziału wydatkówprorozwojowych w ramach ograniczonego budżetu.Ostatni z przestawionych celów – tj. zwiększaniezysków z działalności odpłatnej – odbiega od ujęciacelu zaproponowanego dla całej uczelni (tj. maksymalizacjirentowności prowadzonych działań gospodarczych).Proponowanym kluczowym zadaniemdla uczelni jest zwiększanie efektywności, a nieskali prowadzonej działalności odpłatnej. Wynika toz misji uczelni publicznej, tj. instytucji nastawionejna spełnianie potrzeb edukacyjnych społeczeństwa.Natomiast w przypadku segmentu działalnoście-learningowej uczelni można przeformułować tencel i przyjąć za jeden z priorytetów zwiększaniezysków poprzez rozwijanie działalności odpłatnej.Wprowadzenie takiego wyjątku wynika z faktu, iżpomimo że nadrzędnym celem uczelni nie może byćzwiększanie przychodów z działalności odpłatnej, toistotnym zadaniem musi być projakościowa ewolucjaportfela takich działań i zwiększanie w ich strukturzeodsetka innowacyjnych usług edukacyjnych. Wysiłkite będą miały swoje odzwierciedlenie w długookresowychprzychodach. Dodatkowo należy zauważyć,iż ten segment działalności nie jest dominującą formąaktywności uczelni (nawet w analizowanej grupie).W efekcie rosnące przychody z e-learningu nie będąjeszcze znacząco wpływać na strukturę budżetu całejuczelni.Perspektywa klientaJak już zostało podkreślone, zarówno dla uczelni,jak i dla analizowanego segmentu jej działalnościkluczowym obszarem karty wyników jest perspektywaklienta. Na podstawie autorskich analiz należystwierdzić, iż do podstawowych celów działalnoście-learningowej uczelni w tej perspektywie możnazaliczyć:• zwiększanie wykorzystania e-learningu w kształceniuakademickim,• zwiększanie stopnia zadowolenia studentówz usług e-edukacyjnych,• rozwój szkoleń zawodowych z zastosowanieme-learningu.Cel, jakim jest zwiększanie wykorzystania e-learninguw kształceniu akademickim, bardzo szerokodefiniuje priorytet prowadzonej działalności. Jegorealizacja może być mierzona różnymi wskaźnikami.Ich dobór i uznanie za zestaw kluczowych miernikówwyznacza jednocześnie rekomendowany kierunekstrategicznych działań.Pierwszym z mierników, badających stopień realizacjicelu zwiększania wykorzystania e-learninguw kształceniu akademickim, jest udział w rynku.W tym przypadku rynek należy definiować jakopełną ofertę dydaktyczną uczelni w ramach prowadzonychstudiów I, II i III stopnia, tj. jej podstawowej36 e-mentor nr 1 (38)

Zrównoważona karta wyników w e-learningu akademickimdziałalności dydaktycznej. Udział w rynku może byćmierzony sumą ważoną następujących zmiennych:• liczby przedmiotów e-learningowych w oferciedydaktycznej uczelni,• liczby przedmiotów w formie blended learninguw ofercie dydaktycznej uczelni,• liczby przedmiotów wspieranych formamie-learningowymi.Wagi dla poszczególnych zmiennych powinnyzostać ustalone indywidualnie dla każdej uczelni, zależnieod przyjętych priorytetów dla kierunku rozwojue-learningu oraz dotychczasowych wyników w wyżejwymienionych segmentach tej działalności.Dodatkowo, zależnie od specyfiki uczelni, udziałw rynku może być mierzony liczbą przedmiotówzgłaszanych do uruchomienia (tj. prezentowanychw ofercie). Pod uwagę mogą być też brane tylko faktycznierealizowane przedmioty. Wskazana jest szczególnaostrożność w doborze analizowanych danych.Trudno o rzetelne wyniki w przypadku badania udziałuzajęć e-learningowych w wolumenie całej oferty dydaktycznej,w ramach której uruchamiany byłby małyprocent przedmiotów. Przedmioty z zastosowanieme-learningu stosunkowo rzadziej nie są uruchamianei wynika to z kilku czynników:• przygotowanie zajęć e-learningowych poprzedzonejest szerszą analizą zasadności poniesieniakosztów produkcyjnych, wyższych niż toma miejsce w przypadku przedmiotu tradycyjnego;• wsparciem e-learningowym obejmowane sąprzedmioty tradycyjne, które są zazwyczaj uruchamiane;• przygotowywane nowe przedmioty w postacie-learningowej zwykle lepiej odpowiadają aktualnympotrzebom i oczekiwaniom studentów,zarówno pod względem tematyki i programu,jak też formy realizacji zajęć.Należy również podkreślić, iż zastosowaniew analizie nieprawidłowych indykatorów (tj. ich dobórz pominięciem ww. zależności) mogłoby stymulowaćdążenie do osiągnięcia pułapu udziału w rynku napoziomie odbiegającym od rzeczywistych potrzebi wiązałoby się z nieefektywnym, nadmiernym poziomeminwestycji.W ramach miernika udziału w rynku można takżezastosować wagi uwzględniające poziom studiów(licencjackich, magisterskich i doktoranckich), zależnieod przyjętych priorytetów dla kierunku rozwojue-learningu oraz dotychczasowego stopnia nasyceniae-learningiem omawianych poziomów studiów.Drugim z mierników, dobrze odzwierciedlającymrealizację celu zwiększania stopnia wykorzystaniae-learningu w kształceniu akademickim, może okazaćsię wskaźnik e-nauczycieli. Jest to miernik, któryprocentowo wyraża udział grupy nauczycieli wykorzystującyche-learning w swojej pracy dydaktycznejw stosunku do całej kadry akademickiej uczelni.Korelacje i analiza w czasie danych z tego miernikaoraz wyników uzyskanych z zastosowaniem miernikaudziału w rynku umożliwiają dokonanie pogłębionychanaliz i stawianie m.in. następujących pytań:w jakim stopniu nauczyciel akademicki wykorzystujee-learning w stosunku do całej swojej aktywnościdydaktycznej, jaki jest profil e-nauczyciela, jakie charakterystycznecechy posiada e-nauczyciel oraz jakajest jego aktywność na tle całej kadry akademickiej?Równocześnie należy pamiętać, iż – pomimo że mowatu o perspektywie klienta – nauczyciel akademicki niejest stawiany w niniejszych procesach w funkcji klienta,lecz w funkcji wewnętrznego zasobu. Odpowiedniewykorzystanie (zaangażowanie) tego zasobu pozwalana osiągnięcie omawianego celu.Trzecim z mierników, właściwie uzupełniającymbadanie realizacji celu zwiększania wykorzystaniae-learningu w kształceniu akademickim, może byćwskaźnik intensywności relacji ze studentem. Miernikten diagnozuje średni udział e-learningu w procesieuczenia się studenta, tj. wybieralność zajęć e-learningowychw stosunku do całego programu studióww grupie studentów, którzy korzystają z e-learningu.Zastosowanie może tu mieć koncepcja mapowaniaaktywności klientów (customer activity mapping) 18 .Miernik ten wiąże się również z osiąganiem drugiegoz wyznaczonych kluczowych celów w perspektywieklienta – zwiększania stopnia zadowolenia studentówz usług e-edukacyjnych, który podkreśla nadrzędnośćodbiorcy usług dydaktycznych uczelni wobecwewnętrznych procesów oraz dojrzałość odbiorcyw zakresie oceny jakości tych usług.Pierwszym miernikiem badającym osiąganie celuzwiększania stopnia zadowolenia studentów z usługe-edukacyjnych może być satysfakcja studenta. Wskaźnikten będzie wykorzystywał narzędzia stosowanew procesie ewaluacji zajęć, szczególnie te, którewprost badają opinie studentów na temat sposoburealizacji zajęć.Drugim miernikiem może być utrzymanie studenta– wskaźnik jego lojalności. Konstrukcja tego miernikajest podobna do omawianego wskaźnika intensywnościrelacji ze studentem. Różnicą jest płaszczyznaanalizy. Miernik lojalnościowy wskazuje, ile zajęće-learningowych realizuje przeciętny student (w okresiestudiów) w stosunku do całej oferty tego typuzajęć. Miernik ten pośrednio pokazuje, na ile uniwersalnąi adekwatną do specyfiki kolejnych lat studiówofertę w zakresie e-learningu posiada uczelnia.Trzecim z mierników, dobrze uzupełniającym badanierealizacji celu zwiększania stopnia zadowoleniastudentów z usług e-edukacyjnych, jest wskaźnikbadający stopień rekomendacji usług e-learningowychw środowisku studenckim. Jest to wskaźnik odnoszącyliczbę nowych studentów do liczby już korzystającychz e-learningu. Zastosowanie może mieć w tym przypadkurównież specjalny miernik, zaproponowanyprzez F. Reichhelda, zwany wskaźnikiem promotorów18R.K. Tyagi, P. Gupta, dz.cyt., s. 164.luty 2011 37

e-edukacja w krajunetto (Net Promoters Index) 19 . Koncepcja tego miernikastymuluje działania na rzecz poszerzania gronaklientów-promotorów produktu, usługi lub marki,z równoczesnym zawężaniem grupy niezadowolonychklientów.Rozwój szkoleń zawodowych z zastosowanieme-learningu dopełnia grupę strategicznych celóww perspektywie klienta. Podkreśla on konieczność doskonaleniakształcenia ustawicznego i oferty szkoleńkomercyjnych przez uczelnię. Drogą do tego rozwojumoże być e-learning, a czynnikiem sukcesu – nowoczesneformy szkoleń. Miernik wskazujący stopieńrealizacji tego celu powinien być wyrażony liczbowoi ujmować dane dotyczące liczby uruchamianychszkoleń, uczestników oraz wartości realizowanychszkoleń zawodowych z zastosowaniem e-learningu.Cel ten wiąże się bezpośrednio z celem zwiększaniazysków z działalności odpłatnej, ujętym w perspektywiefinansowej.Perspektywa procesów wewnętrznychPerspektywa ta pozwala na identyfikację kluczowychprocesów dla celów strategicznych, umiejscawianychw perspektywach: finansowej i klienta.Każda instytucja tworzy autorski łańcuch procesów,kreujący wartość dla klienta oraz wpływający na wynikioczekiwane w perspektywie finansowej. Jak jużzostało podkreślone, w takim łańcuchu zwykle możnawyodrębnić trzy zasadnicze grupy procesów:• procesy innowacyjne 20 ,• procesy operacyjne,• procesy obsługi posprzedażnej.W analizie działalności e-learningowej uczelni równieżmożna zdiagnozować cele i mierniki ich osiąganiaw trzech zaprezentowanych powyżej grupach.W przypadku e-learningu potraktowanie procesówinnowacyjnych jako kluczowych procesów wewnętrznychwydaje się bardzo zasadne. Efektywnośćprocesów innowacyjnych, tj. skupiających aktywnośćjednostki w zakresie B+R, jest tutaj równie ważnajak efektywność procesów operacyjnych (lub nawetważniejsza). Do podstawowych celów w tym zakresie,należy zaliczyć:• zwiększenie zrozumienia potrzeb rynkuw zakresie organizacji procesów dydaktycznychi form kształcenia,• identyfikację nowych rentownych rynków,tj. segmentów odpłatnej działalnoście-learningowej,• wdrażanie nowych, innowacyjnych usług edukacyjnych.Pierwszy z przedstawionych celów bardzo szerokodefiniuje priorytet dla prowadzonej działalności.Jednym z kluczowych mierników realizacji tego celubędzie wskaźnik poziomu akceptacji nowych aplikacjii funkcji w produktach e-learningowych. Wskaźnikten umożliwia badanie oceny oraz skali praktycznegowykorzystania przez studentów innowacji wprowadzanychna platformie e-learningowej i wykorzystywanychprzez nauczycieli akademickich w procesiekształcenia. Kompletny zestaw mierników analizującychrealizację tego celu zależny jest od profilu uczelnii oceny dotychczasowego stopnia spełnienia potrzebw omawianym zakresie.Chęć osiągnięcia celu, jakim jest identyfikacjanowych rentownych rynków, stymuluje do ciągłegoposzukiwania nowych zastosowań dla e-learningu,szczególnie w ramach segmentu odpłatnej działalności.Miernikami w tym przypadku mogą być: liczbanowo uruchamianych projektów samofinansującychsię oraz wskaźnik wykorzystania posiadanych produktówi materiałów e-learningowych w nowychprojektach (w tym praktyczne rozwijanie koncepcjiRLO – obiektów wiedzy wielokrotnego użytku).Z kolei cel, jakim jest wdrażanie nowych, innowacyjnychusług edukacyjnych, wymaga położenianacisku na efektywne wdrażanie innowacji, a badaniejego osiągania nie ogranicza się do wskaźnika kreowaniaczy też produkcji innowacji. Odpowiednimmiernikiem będzie tu liczba uruchamianych nowychaplikacji i funkcji w produktach e-learningowych w danymokresie. Wskaźnik ten powinien brać pod uwagęróżny stopień złożoności wprowadzanych innowacji.Drugim miernikiem w tej kategorii będzie procentowyudział nowych usług w godzinach pracy świadczonejprzez zespół ds. e-learningu.Procesy operacyjne to drugi istotny element perspektywyprocesów wewnętrznych w karcie wyników.Obejmuje on wykreowanie zapotrzebowania na usługęlub produkt, jej wytworzenie oraz dostarczenie.Z przeprowadzonych badań wynika, iż do podstawowychcelów w tym zakresie, należy zaliczyć:• doskonalenie jakości świadczenia usług e-learnigowych,• zwiększanie efektywności tworzenia materiałówe-learningowych,• doskonalenie procesu programowania nowychfunkcji i aplikacji e-learningowych.Doskonalenie jakości świadczenia usług e-learnigowychjest celem bardzo szerokim, który obejmujepłaszczyznę organizacyjną, technologiczną orazmetodyczną. W każdej z płaszczyzn należy wybraćkluczowe działania, mające największy wpływ najakość świadczonych usług. W zakresie organizacjipriorytetem powinien być poziom sprawności w realizacjiprocedur dostępowych. Wskaźnik powinienpomagać w monitorowaniu i ocenie skutecznościprocesu rejestracji studenta na wybrane przez niegozajęcia e-learningowe. Procedury dostępowepowinny być jak najbardziej zautomatyzowane orazminimalizować trudności w doborze zajęć i zapisachna nie. Ujęcie procesu doboru na równi z procesemtechnicznym zapisu na wybrane zajęcia podkreślawagę przekazu informacyjnego – prezentacji zasobów19Tamże, s. 165.20Ocena wagi procesów innowacyjnych nie zawsze pozwala na potraktowanie ich na równi z procesami operacyjnymi. Ich rolajest doceniana przede wszystkim w takich sektorach, jak farmaceutyczny czy informatyczny.38 e-mentor nr 1 (38)

Zrównoważona karta wyników w e-learningu akademickime-learningowych, sylabusów, celu zajęć. Odpowiedniąmiarą będzie w tym przypadku tzw. skuteczność pierwszegopodejścia 21 . Wskaźnik ten ujawnia, jaki procentwyborów i zapisów studentów nie wymaga korekty,zmian lub dodatkowych wyjaśnień (np. poprzez kontaktz administratorami platformy e-learningowej).W zakresie technologii priorytetem jest poziomużyteczności (tzw. usability), tj. ergonomii interaktywnychaplikacji e-learningowych. Ze względu naodmienność środowiska edukacyjnego od znanegoz tradycyjnych zajęć wykorzystanie nowoczesnychtechnologii nie może odbywać się bezkrytycznie.Technologia ma wspomagać proces nauczania, należyjednak równocześnie minimalizować barierywynikające z jej zastosowania. Miarą dla omawianegowskaźnika jest ocena ergonomii ze strony użytkownika.Pierwszą z metod może być ocena ankietowa,wyrażająca subiektywną opinię studentów. Niestetyna wyniki takiej oceny mogą mieć wpływ dodatkoweczynniki, np. jakość materiałów, jakość prowadzonychzajęć, oceny wystawione przez prowadzącego zaostatnie aktywności studenta itp. Dlatego najbardziejskuteczną i obiektywną metodą systemowej ocenyużyteczności aplikacji e-learningowych jest badanieeye-tracking 22 (ocena czytelności) uzupełnione analiząproblemów technicznych zgłaszanych do administratorówplatformy e-learningowej oraz nauczycieliprowadzących zajęcia.W zakresie metodyki priorytetem jest poziomskuteczności procesu dydaktycznego. Wpływ naskuteczność dydaktyczną na płaszczyźnie metodykimają takie elementy, jak:• struktura metodyczna i prezentacja materiałudydaktycznego,• metody i formy realizacji zajęć,• scenariusz i przebieg zajęć e-learningowych.Pełną ocenę skuteczności procesu dydaktycznegoumożliwi dodanie kluczowego czynnika – przekazumerytorycznego. Niemniej jednak takie rozgraniczenieoraz wyróżnienie czynników metodycznych jestmożliwe i równocześnie pozwala na ich doskonalenie,niezależnie od oceny merytorycznej zastosowanychtreści.Osiągnięcie celu, jakim jest zwiększenie efektywnościtworzenia materiałów e-learningowych, wymagaskoncentrowania się na procesie produkcyjnym.Udostępniany dla potrzeb realizacji zajęć e-learningowychmateriał przechodzi przez złożony procesprodukcyjny, który ma na celu zapewnienie jegoodpowiedniej jakości merytorycznej i metodycznej,ergonomii oraz interaktywności. Pomijając warstwęmerytoryczną, w proces produkcyjny zaangażowanyjest zespół ds. e-learningu, który określa standardmetodyczny przygotowywanego materiału i odpowiadaza jego przekształcenie na postać e-learningową.Proces przekształcania jest kosztochłonnym i czasochłonnymdziałaniem, którego optymalizacja mazasadniczy wpływ na wypełnianie omawianego celu.Wskaźnikiem w tym przypadku może być ważonaliczba osobogodzin przeznaczana na przekształceniemateriału odpowiadającego jednej godziniedydaktycznej. Wprowadzenie wag podyktowane jestpotrzebą wyróżnienia zaangażowania w omawianyproces poszczególnych specjalistów – metodyków,projektantów treści, grafików, programistów.Cel doskonalenia procesu programowania nowychfunkcji i aplikacji e-learningowych może koncentrowaćsię na konieczności optymalizacji prac wdrożeniowychfinalizujących prace programistyczne. Proces jestjednym z kluczowych dla świadczonych usług e-learningowych.Jest on równocześnie kosztochłonnymi czasochłonnym działaniem. Miernikiem doskonaleniai optymalizacji tego procesu może być, wspomnianajuż wcześniej, metoda: skuteczność pierwszego podejścia.W omawianym przypadku wskaźnik ten służyzbadaniu, jaki procent funkcji i aplikacji e-learningowychoddanych do użytku nie wymaga poprawienialub zmiany parametrów. Ze względu na zróżnicowanystopień złożoności i zaawansowania oddawanychfunkcji i aplikacji w konstrukcji omawianego wskaźnikarównież należy uwzględnić wagi.Procesy obsługi posprzedażnej to trzeci, ostatnielement perspektywy procesów wewnętrznych w karciewyników. W przypadku organizacji kształceniana odległość do tej grupy procesów należy przedewszystkim funkcjonowanie tzw. help desku. Monitorowaniei ocena jego funkcjonowania może odbywaćsię na trzech płaszczyznach:• szybkości obsługi,• kosztu obsługi,• wydajności obsługi.Szybkość obsługi może być mierzona czasem,jaki upływa od momentu zgłoszenia problemu przezstudenta do chwili wygenerowania odpowiedzi informującejo rozwiązaniu problemu. Wskaźnik kosztuobsługi wiąże się z kolei z miarą kosztu wykorzystaniazasobów ludzkich dla potrzeb funkcjonowaniahelp desku. Natomiast wskaźnik wydajności będziekoncentrował się na mierzeniu liczby problemówrozwiązanych po pierwszym zgłoszeniu – kontakcieze strony studenta (po raz kolejny ma tu zastosowaniemiernik skuteczności pierwszego podejścia).Perspektywa rozwojuPerspektywa rozwoju (często nazywana równieżperspektywą nauki i rozwoju 23 czy też perspektywąedukacji i wzrostu 24 ) koncentruje się na inwestycjachw infrastrukturę organizacyjną – ludzi, system i procedury.Jak już wspomniano, działania w ramach tejperspektywy mają za zadanie zidentyfikowanie tych21Jest to powszechnie stosowana miara jakości procesów, zob. R. Kaplan, D. Norton, Strategiczna Karta Wyników…, dz.cyt.,s. 118–120.22W. Chojnacki, Badanie eye-tracking – jak zwiększać czytelność tekstu w internecie, „e-mentor” 2008, nr 2 (24), s. 32–35.23A. Chodyński, A.S. Jabłoński, M.M. Jabłoński, dz.cyt., s. 17.24R.K. Tyagi, P. Gupta, dz.cyt., s. 26.luty 2011 39

e-edukacja w krajuzasobów, które należy rozwijać w celu stworzeniapodstaw długoterminowego rozwoju i doskonaleniaorganizacji. Wyniki analiz wskazują, iż typowymiobszarami rozwoju są: inwestycje w kadry, doskonalenietechnologii i systemów informacyjnych orazdostosowanie procedur organizacyjnych.Dla działalności e-learningowej uczelni zasadnebędzie uznanie za kluczowe w perspektywie rozwojutakich celów, jak:• powszechne i systemowe podnoszenie kwalifikacjizawodowych nauczycieli akademickichw zakresie e-edukacji,• zdobywanie specjalistycznej wiedzy w zakresienowych trendów i technologii w e-learningu,• maksymalizacja zaangażowania studentóww proces realizacji zajęć e-learningowych,• maksymalizacja wydajności pracowników.Pierwszy z wymienionych celów, dotyczący edukacjikadry akademickiej, to kluczowe zadanie, któregorealizacja umożliwia rozwój działalności e-learningowej.Jest to proces ciągły, a na różnych jego etapachuczelnia ma do spełnienia inne szczegółowe cele.Można je ująć w postaci następujących zadań:• podstawowa edukacja kadry mająca na celuprzekonanie jej o walorach e-learningu,• eliminacja barier w zakresie umiejętności technicznych,• edukacja prawna, w tym w zakresie ochronywłasności intelektualnej,• pomoc w osiągnięciu doskonałości metodyczneji organizacyjnej.Miarą realizacji omawianego celu na poszczególnychetapach rozwoju jest wskaźnik przeszkolonychpracowników naukowo-dydaktycznych. Wskaźnikiemwspomagającym analizę wypełniania celu może byćprzyrost zaangażowania, mierzony liczbą uruchamianychnowych zajęć (zarówno przez nowych, jaki dotychczasowych e-nauczycieli) oraz dodatkowychaktywności w ramach już prowadzonych zajęće-learningowych. Dodatkową miarą będzie tu poziomsatysfakcji – nauczycieli akademickich z wykonywanejpracy i osiąganych wyników, studentów – z jakościusług edukacyjnych oraz zespołu ds. e-learningu– z jakości procesu dydaktycznego.Interesującą miarę dla celu podnoszenia kwalifikacji,ujętego w postaci zwiększania dyfuzji wiedzy,zaproponowali B. Ghilic-Micu i M. Mircea. Wskaźnikten analizuje skalę akceptacji e-learningu 25 – w tymprzypadku przez kadrę akademicką.Cel zdobywania specjalistycznej wiedzy w zakresienowych trendów i technologii w e-learningu bardzoszeroko definiuje priorytet dla przyszłych działańprorozwojowych. Jego realizacja może być mierzonaróżnymi wskaźnikami. Do podstawowych należyzaliczyć:• liczbę osoboszkoleń w zakresie e-learningu(w podziale na zespół ds. e-learningu i nauczycieliakademickich),• liczbę prowadzonych projektów badawczych,w podziale na badania własne oraz badaniaw ramach współpracy międzyuczelnianej i międzynarodowej,• liczbę specjalistycznych publikacji i licencji nabywanychprzez uczelnię,• liczbę wyjazdów studialnych i konferencji służącychpoznawaniu dobrych praktyk.Analiza osiągania celu maksymalizacji zaangażowaniastudentów w proces realizacji zajęć e-learningowych,ujętego – co należy podkreślić – w perspektywierozwoju, może być prowadzona poprzez badaniezwiększania stopnia zaangażowania nauczycieliakademickich w usprawnianie jakości procesu dydaktycznego.Jednym z istotnych czynników przyszłegosukcesu jest poziom motywacji kadry akademickiej dostosowania metod i form e-edukacyjnych. Wśród wieluczynników motywacyjnych istotną rolę odgrywa stopieńzaangażowania w doskonalenie procesu, w tymprzypadku – kształcenia na odległość. Może on byćmierzony liczbą zgłaszanych innowacji metodycznychi organizacyjnych, przy jednoczesnym zastosowaniuwskaźnika wspomagającego, w postaci liczby wdrożonychinnowacji.Jedną z największych trudności w realizacji kształceniana odległość jest osiągnięcie odpowiedniegostopnia zaangażowania studentów w prowadzonezajęcia, zarówno w zakresie poziomu ich aktywności,jak i odsetka aktywnych studentów. Uznanie tejtrudności za podstawę zgłaszanych innowacji możeotworzyć drogę do osiągnięcia dwóch celów – podniesieniajakości procesu dydaktycznego oraz zaangażowaniapracowników w proces zarządzania.Maksymalizacja wydajności pracowników należydo grupy celów bardzo szeroko definiujących priorytetprowadzonej działalności. I jest to cel równieistotny jak cele wymienione wcześniej. Wynika toz charakteru działalności e-learningowej, gdziegłównymi zasobami są zasoby ludzkie, a kosztem– honoraria autorskie i wynagrodzenia pracowników26 . Z tego też względu uznanie badania wydajnościza kluczowy cel strategiczny jest zasadne. Jednąz najprostszych metod pomiaru wydajności pracownikówjest zastosowanie wskaźnika przychodów zesprzedaży, odniesionych do sumy wynagrodzeń.W przypadku podstawowej działalności uczelnizastosowanie tego wskaźnika może być jednakutrudnione. Proponowanym rozwiązaniem jest jegozastosowanie w odniesieniu do wyodrębnionychbudżetowo projektów i przenoszenie wypracowanychrozwiązań z zakresu organizacji pracy na gruntdziałalności podstawowej.25B. Ghilic-Micu, M. Mircea, The e-business strategy management, „Economy Informatics” 2007, nr 1–4, s. 45–51.26Analizy wskazują, iż powszechny pogląd o dominujących kosztach infrastruktury technicznej w działalności e-learningowejnie jest zasadny.40 e-mentor nr 1 (38)

Zrównoważona karta wyników w e-learningu akademickimZestawienie celów i mierników– narzędzie do zarządzania rozwojemdziałalności e-learningowejPrzedstawione w tabeli 2 zbiorcze zestawieniepotwierdza możliwość powiązania kluczowych celówstrategicznych z miernikami ich osiągania w ramachczterech podstawowych perspektyw karty wyników.Jest to zarazem prezentacja narzędzia dla kadry zarządzającej,służącego monitoringowi kluczowychprocesów w działalności e-learningowej uczelni.Zaprezentowana tabela obejmuje 17 celów strategicznychsłużących rozwojowi działalności e-learningowejoraz powiązanych z nimi 35 miernikówsłużących badaniu osiągania postawionych celów.Tabela 2. Zestawienie celów strategicznych i mierników karty wynikówPerspektywa finansowaPerspektywa klientaCele strategiczne Mierniki Cele strategiczne MiernikiMaksymalizacja wartościprzy najniższychkosztach prowadzonejdziałalnościMaksymalizacjaautorskich honorarióww strukturze kosztówZwiększanie zyskówz działalnościodpłatnej• Wskaźnik rentowności• Wskaźnik poziomu kosztów• Wskaźnik udziału kosztów autorskichhonorariów w całości kosztów• Wskaźnik poziomu zyskówz działalności odpłatnejZwiększeniewykorzystaniae-learningu w kształceniuakademickimZwiększenie stopniazadowoleniastudentów z usługe-edukacyjnychRozwój szkoleńzawodowychz zastosowanieme-learningu• Udział w rynku• Wskaźnik e-nauczycieli• Wskaźnik intensywności relacjize studentem• Wskaźnik satysfakcji studenta• Wskaźnik lojalności studenta• Wskaźnik rekomendacji usługe-learningowych• Wskaźnik wolumenu i wartości szkoleńPerspektywa procesów wewnętrznychPerspektywa rozwojuCele strategiczne Mierniki Cele strategiczne MiernikiZwiększeniezrozumienia potrzebrynkuIdentyfikacja nowychrentownych rynków,tj. segmentówodpłatnej działalnoście-learningowejWdrożenie nowych,innowacyjnych usługedukacyjnychZwiększenieefektywnościtworzenia materiałówe-learningowychDoskonalenie procesuprogramowanianowych funkcjii aplikacjie-learningowychZapewnienieefektywności usłughelp deskuŹródło: opracowanie własne• Wskaźnik poziomu akceptacji nowychaplikacji i funkcji w produktache-learningowych• Liczba nowo uruchamianych projektówsamofinansujących się• Wskaźnik wykorzystania posiadanychproduktów i materiałówe-learningowych w nowych projektach• Liczba uruchamianych nowych aplikacjii funkcji w produktach e-learningowych• Wskaźnik udziału nowych usługw godzinach pracy świadczonej przezzespół ds. e-learningu• Ważona liczba osobogodzin pracyna materiał e-learningowy• Skuteczność pierwszego podejścia– procent funkcji i aplikacjie-learningowych oddanych do użytkui niewymagających poprawienia lubzmiany parametrów• Szybkość obsługi – czas zgłoszeniai rozwiązania problemu• Koszt obsługi – koszt wykorzystaniazasobów ludzkich do funkcjonowaniahelp desku• Wydajność obsługi – skutecznośćpierwszego podejściaPowszechne i systemowepodnoszeniekwalifikacji zawodowychnauczycieliakademickichw zakresie e-edukacjiZdobywaniespecjalistycznejwiedzy w zakresienowych trendówi technologiiw e-learninguMaksymalizacjazaangażowaniastudentów w procesrealizacji zajęće-learningowych• Wskaźnik przeszkolonych pracownikównaukowo-dydaktycznych• Wskaźnik przyrostu zaangażowania• Poziomy satysfakcji• Skala akceptacji e-learningu• Liczba osoboszkoleń w zakresiee-learningu (w podziale na zespół ds.e-learningu i nauczycieli akademickich),• Liczba prowadzonych projektów badawczychw podziale na badania własne orazbadania w ramach współpracy międzyuczelnianeji międzynarodowej,• Liczba specjalistycznych publikacjii licencji nabywanych przez uczelnię,• Liczba wyjazdów studialnychi konferencji służących poznawaniudobrych praktyk• Liczba innowacji metodycznychi organizacyjnych zgłaszanychprzez nauczycieli akademickich• Liczba wdrażanych innowacjimetodycznych i organizacyjnychautorstwa nauczycieli akademickichluty 2011 41

e-edukacja w krajuPodsumowanieZaprezentowana w opracowaniu diagnoza kluczowychcelów strategicznych oraz zestawu powiązanychz nimi mierników wskazuje na szerokie możliwościwykorzystania koncepcji zrównoważonej karty wynikóww działalności e-learningowej uczelni. Koncepcjata umożliwia kompleksowe badanie efektówprowadzonej działalności i może być stosowana jakonarzędzie oceny wdrażania strategii, tj. monitoringuosiągania celów strategicznych, a także jako narzędziedo codziennego zarządzania instytucją oraz raportowaniajej wyników. Przeprowadzona analiza potwierdzarównież możliwość oraz zasadność ujmowaniacelów i mierników dla prowadzonej działalności e-learningowejw czterech podstawowych perspektywachstosowanych w karcie wyników: finansowej, klienta,procesów wewnętrznych i rozwoju.Bibliografia dostępna jest w wersji internetowej czasopisma.PolecamyEuropean Podcast AwardZakończyła się druga edycja konkursu „European Podcast Award”,którego celem jest wyłonienie i promowanie najlepszych europejskichpodcastów audio. Do rywalizacji zgłoszono 1500 utworów z 10 krajów.Internauci oddali ponad 400 000 głosów na ulubione nagrania,a oceniało je także jury. Wyróżnienia przyznawano w czterech kategoriach:osobowość, non-profit, biznes oraz profesjonalne (dla mediów)– zarówno na szczeblu europejskim, jak i w poszczególnych krajach.Polskimi zwycięzcami okazali się (kolejno): Polskie Detroit, PozytywneZacisze, firma doradcza Deloitte oraz Magazyn komputerowy „TrącićMyszką”. Podcasty z Polski zajęły wysokie miejsca w ogólnoeuropejskimrankingu.Więcej informacji na stronie: http://www.european-podcast-award.eu/.EdutubaEdutuba to ogólnodostępna multimedialna biblioteka materiałów edukacyjnych opracowanych w ramach programówCentrum Edukacji Obywatelskiej. W serwisie znajduje się już ponad 2500 dokumentów dodanych przez użytkowników.Dzięki filtrowaniu można łatwo dotrzeć do materiałów dedykowanych określonej grupie odbiorców lub poświęconychdanej tematyce. Więcej informacji na stronie: http://www.edutuba.pl.EIOBA – daj się przeczytać!Ponad 12 tysięcy artykułów i 70 tysięcy komentarzy opublikowano jak dotąd w serwisie publicystycznym EIOBA tworzonymprzez internautów. Wybrane kategorie tematyczne to: technologia, nauka, finanse, społeczeństwo, rozrywka. Każdyinternauta może opublikować tekst, a dzięki opiniom i ocenom innych użytkowników widać, które artykuły są szczególniecenione i lubiane. Na podstawie popularności wpisów powstaje ranking autorów. Społeczność serwisu (ponad 22 tysiącezarejestrowanych użytkowników) tworzy również grupy tematyczne, np. Liga Inteligencji, Dziennikarstwo muzyczne czyWegetarianizm. Więcej informacji na stronie: http://www.eioba.pl/.Kształcenie umiejętności wyszukiwania źródeł za pomocą gry onlineWyszukiwanie odpowiedniej bibliografii może nastręczać studentom wielu problemów. Mimo że większość z nich na codzień korzysta z internetu, przy pracy często odnoszą się jedynie do wyników z wyszukiwarki Google i Wikipedii. Pomocąw wykształceniu odpowiednich kompetencji wyszukiwania służy gra stworzona przez zespół z Uniwersytetu w Michiganpod kierownictwem prof. Karen Markey. Gra składa się z czterech rund odpowiadających etapom procesu badawczego:zbierania źródeł, selekcji najlepszych z nich, oceniania źródeł wybranych przez innych i tworzenia ostatecznej bibliografii.Po tę metodę zdobywania niezbędnych w pracy naukowej umiejętności sięgnęło już ponad 300 studentów z czterechuniwersytetów. Wersja demonstracyjna gry dostępna jest pod adresem: http://bibliobouts.org/.Obserwator finansowyObserwatorfinansowy.pl to serwis prezentujący informacje finansowe i ekonomiczne, mikro- i makroekonomiczne. Znajdująsię w nim również wywiady, opinie, raporty i blogi poświęcone tej tematyce. Interesujące dla Czytelników będą z pewnościąkomentarze najwybitniejszych światowych ekonomistów pochodzące z mediów zagranicznych, a udostępnione w językupolskim. Ciekawe dodatki serwisu to zbiór przydatnych linków oraz recenzje nowości wydawniczych. Właścicielem serwisujest Narodowy Bank Polski. Więcej informacji na stronie: http://www.obserwatorfinansowy.pl/.42 e-mentor nr 1 (38)

Motywacja wewnętrznaoraz chęć do korzystaniaz e-learningu– doniesienie z badańKarol WolskiE-learning powoli staje się jednym z najpopularniejszychnarzędzi służących rozwojowi personelu w organizacjach.Wykorzystywany jest nie tylko w firmach,ale również w organizacjach pozarządowych czyadministracji publicznej. Mimo licznych korzyści, jakiepracodawcy mogą odnosić, stosując tę metodę edukacjipracowników, nie jest ona wolna od problemów.Jedną z największych przeszkód jest brak motywacjiuczestników do pełnego zaangażowania się w szkoleniaprowadzone tą metodą 1 .Popularność e-learninguSzkolenia e-learningowe cieszą się coraz większąpopularnością, a zdalnie prowadzone kursysą powszechnie stosowane w Europie i StanachZjednoczonych. Jak pokazują badania przeprowadzoneprzez Eurostat 2 , w 27 krajach należącychdo Unii Europejskiej, około 24 proc. firmwykorzystuje e-learning jako narzędzie rozwojupracowników. W 2008 roku e-learning najczęściejwykorzystywany był przez firmy litewskie (55 proc.firm), greckie (49 proc.) i słowackie (45 procent).W Polsce według tego samego badania e-learningstosowany jest w 25 proc. przedsiębiorstw. Tabela1 prezentuje wyniki badania przeprowadzonegoprzez Eurostat. Przedstawiono w niej odsetek firmstosujących e-learning w latach 2007–2009.Należy się spodziewać, że odsetek firm wykorzystującyche-learning będzie się różnił, jeśliuwzględniona zostanie ich wielkość. Jak pokazująbadania przeprowadzone przez MMB-Institut fürMedien- und Kompetenzforschung 3 , w Niemczeche-nauczanie wykorzystywane jest w 55 proc.największych przedsiębiorstw, podczas gdy Eurostatpodaje, że ma to miejsce w 16 proc. firmw ogóle. Oczywiście w interpretacji tego typudanych należy wziąć też pod uwagę metodologięTabela 1. Odsetek firm wykorzystujących e-learning dla rozwojupersonelu w krajach Unii Europejskiej2007 2008 2009Austria 26 29 28Belgia 24 24 Brak danychBułgaria 16 17 18Chorwacja 20 18 29Cypr 43 35 23Dania 28 28 Brak danychEstonia 39 37 37Finlandia 37 41 Brak danychFrancja 17 23 23Grecja 45 48 49Hiszpania 30 33 Brak danychHolandia 13 16 16Irlandia 37 37 39Islandia Brak danych 19 Brak danychLitwa 50 54 55Łotwa 34 30 31Luksemburg 20 22 24Malta 48 26 30Niemcy 17 13 16Norwegia 34 36 42Polska 26 21 25Portugalia 25 33 29Republika Czeska 38 29 32Rumunia 42 41 47Serbia 21 Brak danych Brak danychSłowacja 48 48 45Słowenia 47 41 39Szwecja 27 25 Brak danychTurcja 28 Brak danych Brak danychUE (27 państw) 23 24 24Węgry 16 15 17Wielka Brytania 25 24 Brak danychŹródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat1P. Mungania, The Seven E-learning Barriers Facing Employees, http://www.tjtaylor.net/research/The-Seven-E-Learning-Barriers-facing-Employees-Penina-Mungania-2003.pdf, [13.12.2010].2Eurostat, Enterprises using e-learning applications for training and education of employees (NACE Rev. 1.1) http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home [10.01.2011].3M. Eichstaedt, Badanie dotyczące zastosowania e-learningu w 500 największych niemieckich przedsiębiorstwach,http://www.eid.edu.pl/blog/wpis,badanie_dotyczace_zastosowania_e-learningu_w_500_najwiekszych_niemieckich_przedsiebiorstwach,301.html,[13.12.2010].luty 2011 43

e-edukacja w krajuzbierania danych, jaka została wykorzystana przezkażdą z instytucji.Prym w wykorzystaniu technologii w zdalnymnauczaniu wiodą firmy ze Stanów Zjednoczonych,zarówno w Polsce, jak i w całej w Europie, e-learningjest wykorzystywany rzadziej 4 . Mniejsze zainteresowanieimplementacją tego typu rozwiązań możewynikać z wielu czynników. Wdrożenie e-learninguoprócz nakładów finansowych wynikających z zastosowanianowoczesnych technologii wymaga równieżprzekonania samych pracowników, że metoda tajest skutecznym narzędziem ich rozwoju. Należypamiętać również o tym, że uczestnicy szkoleń e-learningowychmogą mieć trudności z samodyscypliną,zwłaszcza jeżeli uczą się poza godzinami pracy. Czaspoświęcony na kurs interaktywny wygospodarowanyjest zazwyczaj kosztem odpoczynku czy rozwijaniazainteresowań. Z punktu widzenia organizacji przybraku motywacji u osób, które z e-learningu powinnykorzystać, trud włożony w przygotowanie i wdrożeniee-nauki może okazać się bezowocny. Firma możezainwestować w e-learning spore środki i nie miećz tej inwestycji żadnych korzyści. Osoba, która poośmiu godzinach etatowej pracy jest zmuszana dokolejnego wysiłku, może być permanentnie zmęczonaczy bardziej podatna na stres, a w konsekwencjimoże się obniżyć jej efektywność. Kluczową rolęw korzystaniu z e-learningu odgrywają zatem czynnikimotywacyjne.Badania własneWagę motywacji jako czynnika zaangażowaniaw korzystanie z e-learningu w pełni potwierdzająpierwsze w Polsce Badania na temat motywacji w szkoleniache-learningowych – przeprowadzone przez DomSzkoleń i Doradztwa przy współpracy z InstytutemPsychologii UJ pod patronatem Wolters Kluwer Polskaoraz Extended DISC. Ich celem było przede wszystkimpoznanie czynników wpływających na tzw. motywacjęwewnętrzną kursantów. Autorzy chcieli równieżdowiedzieć się, jak oceniany jest e-learning charakteryzującysię dużą interaktywnością i konwencjąserialową. W konwencji tej e-learning skonstruowanyjest na wzór serialu – szkolenie składa się z odcinków,jego bohaterowie stykają się podczas pracy z różnymisytuacjami, uczestnicy zaś śledzą wydarzenia, a takżebiorą w nich aktywny udział.Wyniki tych badań przedstawiono podczas międzynarodowejkonferencji Online Educa, która odbyła sięw Berlinie w dniach 1–3 grudnia 2010 roku 5 .Inspiracją do przeprowadzenia prezentowanegobadania były dwa modele teoretyczne oraz ichzwiązki z korzystaniem z e-learningu. Pierwszy z nichto model akceptacji technologii zaproponowanyprzez F. Davisa 6 . W ramach tego modelu korzystaniez danego systemu IT (np. e-learningu) determinowanejest bezpośrednio przez intencję do korzystania,czyli deklarowaną chęć użytkownika do stosowaniabadanego oprogramowania. Pośrednio zaś korzystaniezależne jest od spostrzeganej łatwości obsługii przydatności oprogramowania. Łatwość obsługizwiązana jest bezpośrednio z właściwościami samegosystemu, np. jego przejrzystością dla użytkownika,oraz z innymi, zewnętrznymi czynnikami, takimi jaktrening w obsłudze danego oprogramowania. Drugimwykorzystanym modelem była teoria samodeterminacji,opisująca dwa rodzaje motywacji: wewnętrznąi zewnętrzną 7 . Teoria ta wskazuje szereg czynnikówkształtujących motywację wewnętrzną. Należą donich m.in. poczucie autonomii oraz ocena własnychkompetencji podczas wykonywania konkretnej czynności.Zgodnie z tą teorią motywacja wewnętrzna pojawiasię wtedy, gdy jednostka posiada odpowiednieumiejętności (w przypadku e-learningu np. obsługiplatformy) oraz gdy ma przekonanie, że wykonujedaną czynność z własnej woli.Prezentowane badania są pierwszym tego typustudium na temat e-learningu w Polsce. Większośćznanych dotychczas danych dotyczących predyktorówkorzystania z e-learningu oraz motywacji wewnętrznejdotyczyło innych kręgów kulturowych, w szczególnościStanów Zjednoczonych oraz krajów azjatyckich(Chiny, Singapur). Wyniki omawianego badania mająwalor nie tylko teoretyczny, ale również aplikacyjny– przy uwzględnieniu kontekstu organizacyjnegomogą stać się podstawą do zaprojektowania platforme-learningowych lepiej dostosowanych do potrzebużytkowników.Wyniki badań nad motywacjąW badaniu wzięło udział łącznie 250 osób, zebrano174 pełne wywiady odpowiednie do analiz statystycznych.Ankietowani uczestniczyli w dwóch szkoleniachDomu Szkoleń i Doradztwa, w których wykorzystywanybył e-learning: Profesjonalny pracownik administracyjno-biurowyoraz Akademia Kompetencji – z menadżerana lidera 8 . Oceniane szkolenia dotyczyły rozwijaniaumiejętności z zakresu zarządzania, organizacji czasu,organizacji pracy w biurze, delegowania zadań, motywowaniaoraz rozwoju potencjału lidera.4M. Hyla, Przewodnik po e-learningu, Wolters Kluwer Polska, Kraków 2009.5A. Mykowska, K. Wolski How to inspire intrinsic motivation, referat wygłoszony na Online Educa 16th International Conference onTechnology Supported Learning and Training, Berlin, 1–3 grudnia 2010.6F. Davis, R. Bagozzi, P. Warshaw, User Acceptance of Computer Technology: A Comparison of Two Theoretical Models, „ManagementScience” 1989, nr 35.7R. Ryan, E. Deci, Intrinsic and Extrinsic Motivations: Classic Definitions and New Directions, „Contemporary Educational Psychology”2000, nr 25.8Lekcje e-learningowe, na których prowadzone były badania, można znaleźć na stronie www.domszkolen.com.44 e-mentor nr 1 (38)

Motywacja wewnętrzna oraz chęć do korzystania...Po przeprowadzeniu analiz statystycznych (regresjaliniowa) odpowiedzi badanych ujawniły, żena motywację wewnętrzną wpływają następująceczynniki:• ocena przydatności całego kursu e-learningowego(β = 0,42, p < 0,01);• ocena czterech najważniejszych cech e-learningu– należały do nich konwencja fabularna,konwencja animowana oraz dwa rodzaje testówsprawdzających wiedzę z limitem oraz bez limituczasowego (β = 0,39, p < 0,01);• spostrzegana łatwość korzystania z e-learningu(β = 0,16, p < 0,01);• spostrzegana autonomia, rozumiana jako opiniaosób badanych na temat ich wpływu na kolejnośćwykonywania poszczególnych lekcji orazilość czasu spędzanego na platformie (β = 0,09,p < 0,01).Współczynnik R 2 dla opisanego modelu regresjiwyniósł 0,66 (model istotny statystycznie F = 81,66,p < 0,01), co oznacza, że uwzględnione w nimczynniki wyjaśniają 66 proc. zmienności motywacjiwewnętrznej.Oprócz zbadania motywacji wewnętrznej podjętopróbę zrozumienia, jakie czynniki wpływają na wolękorzystania z e-learningu w przyszłości. W tym celuzadano uczestnikom szereg pytań o ich nastawieniedo e-learningu oraz o chęć dalszego korzystania z tegosystemu. Z odpowiedzi badanych wynika, że istotnesą tu cztery czynniki:• motywacja wewnętrzna rozumiana jako chęćkorzystania z systemu ze względu na przyjemność,jaką sprawia to uczestnikom (β = 0,34,p < 0,01);• ogólna negatywna ocena e-learningu – wpływujemny (β = –0,35, p < 0,01);• stopień, w jakim spełnione zostały oczekiwaniauczestników kursu (β = 0,30, p < 0,01);• ocena charakterystycznych cech e-learningu– konwencji fabularnej, konwencji animowanej,dwóch rodzajów testów sprawdzających wiedzęz limitem oraz bez limitu czasowego (β = 0,17,p < 0,05).Współczynnik R 2 w opisanym modelu osiągnąłwartość 0,65 (model istotny statystycznie: F = 77,75,p < 0,01).Ocena e-learninguOprócz analizy czynników kształtujących motywacjęoraz chęć korzystania z e-learningu w przyszłościw badaniu zapytano również uczestnikówo ich stosunek do czterech najważniejszych cechwyróżniających badany e-learning. Należały donich: konwencja fabularna, konwencja animowana(e-learning miał postać animowanego serialu) orazdwa rodzaje testów (quizów) sprawdzających wiedzę(z limitem czasowym oraz bez limitu). Osoby badaneoceniały każdą z czterech cech, biorąc pod uwagępięć aspektów. Przykładowe pytanie wykorzystanew badaniu:Zaznacz proszę na poniższych skalach, jak oceniasz quizyo ograniczonym czasie na odpowiedź:Nie podobająmi sięNie lubię ichNudzą mnieUtrudniająkorzystanie(e-learningu)Zniechęcajądo nauki1 2 3 4 5 6 7 Podobają mi się1 2 3 4 5 6 7 Lubię je1 2 3 4 5 6 7 Ciekawią mnie1 2 3 4 5 6 7 Ułatwiają korzystanie(e-learningu)1 2 3 4 5 6 7 Zachęcają do naukiNajwyżej ocenianymi cechami e-learningu okazałysię konwencja fabularna oraz konwencja animowana.Najmniej lubiane wśród uczestników były testy bezlimitu czasu. Na wykresie 1. przedstawione zostaływyniki porównań średnich dla czterech najważniejszychcech szkolenia. Ocena każdej cechy jest średniąocen wszystkich pięciu aspektów.Wykres 1. Ocena poszczególnych cech platformy e-learningowejŚrednia ocen na skali od 1 do 77,006,005,004,003,002,001,006,25 6,23Ocena platformy5,85Fabuła Animacja Testyz limitem czasu2,36Testy bezlimitu czasuLinie łączą słupki istotnie różniące się statystycznie (test t, p < 0,01)Źródło: opracowanie własneluty 2011 45

e-edukacja w krajuDyskusja wyników i praktyczne implikacjePrezentowane badania potwierdzają wagę motywacjijako czynnika zaangażowania w korzystaniez e-learningu. Motywacja wewnętrzna, jak się okazało,ma wpływ na chęć uczestników do korzystaniaz platformy interaktywnej w przyszłości. Zgodniez oczekiwaniami motywacja kształtowana byłaprzez poczucie autonomii oraz ocenę kompetencjiuczestników przejawiającą się w łatwości korzystaniaz e-learningu. Równie ważną rolę w budowaniumotywacji wewnętrznej odgrywała jakość treścizawartych w szkoleniu (ocena ich przydatności)oraz ocena samej platformy. Wyniki te zgodne sąz pracami innych badaczy 9 .Motywacja wewnętrzna ma również istotne znaczeniedla chęci korzystania z e-szkoleń w przyszłości.Warto więc podjąć próby budowania wśród uczestni-ków motywacji wewnętrznej nie tylko ze względu naich zaangażowanie w aktualne korzystanie z platformy,ale również na wolę sięgania po tę metodę naukiw przyszłości.Do badań motywacji w szkoleniach e-learningowychwłączono również dane na temat różnic osobowościowychuczestników. Analizy statystycznienie pozwoliły jednak na określenie, jakie czynnikiosobowościowe zaangażowane są w kształtowaniemotywacji wewnętrznej oraz woli korzystania z e-learninguw przyszłości. W kolejnych badaniach wartoponownie podjąć próbę zidentyfikowania zmiennychosobowościowych mających znaczenie w angażowaniusię uczestników w lekcje e-learningowe.Bibliografia i netografia dostępne sąw wersji internetowej czasopisma.9B. Zimmerman, Self-Efficacy: An Essential Motive to Learn, „Contemporary Educational Psychology” 2000, nr 25, s. 82–91; J. Roca,Chao-Min Chiub, F. Martinez, Understanding e-learning continuance intention: An extension of the Technology Acceptance Model, „InternationalJournal of Human-Computer Studies” 2006, nr, 64, s. 683–696; P. Wallace, The Internet in the Workplace: How New Technologyis Transforming Work, Cambridge University Press, Nowy Jork 2004.PolecamyZastosowanie IT w biznesie – wyniki konkursuRozstrzygnięto drugi ogólnopolski konkurs firmy e-point SA na najlepsze prace dyplomowe z zakresu zastosowańIT w biznesie. Celem konkursu było zwrócenie uwagi studentów na możliwości wykorzystywania najnowszychrozwiązań z dziedziny technologii informacyjnych i nowoczesnych narzędzi informatycznych w działalnościprzedsiębiorstw. Nagrodzeni to: Dariusz Nowak z Wydziału Zarządzania UE w Krakowie (I miejsce), BartłomiejJagodziński z Wydziału Zarządzania UE w Poznaniu (II miejsce) oraz Mateusz Poślednik z Wydziału Elektrotechniki,Informatyki i Telekomunikacji Uniwersytetu Zielonogórskiego (III miejsce).„E-mentor” był patronem medialnym tego wydarzenia.Więcej informacji na stronie: http://www.e-point.pl/u235/navi/30590.The MASIE Centre Learning Laband ThinkThankMASIE Centre to międzynarodowy think thankspecjalizujący się organizacyjnym uczeniu się.Jego założyciel, Elliott Massie, kieruje równieżLearning CONSORTIUM – koalicją 240 globalnychorganizacji współpracujących w zakresie rozwojustrategii uczenia się (członkami są m.in. Bank ofAmerica czy UPS).Na stronie znaleźć można m.in. wyniki badańi artykuły tematyczne, blog E. Massiego dotyczącytrendów w nauczaniu, prowadzony od 1997 r.,a także podcasty czy nagrania wideo.Więcej informacji na: http://www.masie.com/.46 e-mentor nr 1 (38)

Sea change – brytyjski sposóbna gruntowną przemianęedukacjiMaria ZającObserwowany w ostatnich kilku latach gwałtowny rozwójtechnologii społecznościowych oddziałuje na styl życiai pracy, zwłaszcza młodego pokolenia. Nakłada on takżenowe wymagania na system edukacji, który powinienzostać przystosowany do warunków, w jakich dorastajątzw. cyfrowi tubylcy (digital natives), czyli pokolenie,które nie zna życia bez komputerów, internetu i telefonówkomórkowych. Zagadnień tych dotyczyły prace badawczerealizowane przez zespół Centrum Rozwoju Edukacji NiestacjonarnejSGH w 2010 roku. W ramach analizy dobrychpraktyk dokonano przeglądu działań podejmowanych narzecz unowocześniania procesów kształcenia w WielkiejBrytanii, która pretenduje do miana europejskiego liderazmian w edukacji. Obserwacje wynikające z tej analizystanowią zasadniczą treść niniejszego artykułu, posłużyłyone także jako podstawa do porównania polskiej edukacjiz trendami obserwowanymi w krajach, w których proceszmian jest już zaawansowany.Zmiany oczekiwane i nieoczekiwaneSea change to zwrot pochodzący ze sztuki Burza WilliamaSzekspira, a obecnie idiom, którego używa się wjęzyku angielskim na określenie głębokiej przemiany 1 .Oczekiwanie takiej gruntownej przemiany zaczętoostatnio wyrażać właśnie w odniesieniu do edukacji,która – zdaniem wielu edukatorów – bardzo tegopotrzebuje. Wydawać by się mogło, że nie ma w tymstwierdzeniu niczego nowego, bowiem o potrzebiezmian w sposobie kształcenia mówi się już od wielulat. I również od dawna próbowano łączyć te zmianyz wprowadzeniem komputerów do szkół. Świadcząo tym na przykład prace Seymoura Paperta, autoraznanej książki Burze mózgów, dzieci i komputery, wydanejpo raz pierwszy w 1980 roku, w której wskazujeon na konieczność wprowadzenia poważnych zmianw sposobie nauczania, w szczególności przedmiotówścisłych i przyrodniczych. Zmiany te Papert wiązałz edukacyjnym zastosowaniem komputerów. Jednakpomimo że komputery zaczęto wykorzystywaćw szkołach już w latach osiemdziesiątych, nie przyniosłoto zasadniczych zmian w sposobie kształcenia.Okazało się bowiem, że technologia sama w sobiemoże być tylko środkiem dydaktycznym, ale o tym,jak skutecznie zostanie on użyty, decyduje człowiekze swoją wiedzą, doświadczeniem, a także pomysłowościąi otwartością na zmiany.Kolejną falę oczekiwań na zasadnicze zmianyw sposobie kształcenia wywołało upowszechnieniedostępu do internetu, a w ślad za tym rozwój nauczaniaonline. Entuzjaści e-edukacji zapowiadali wręczzanik tradycyjnych form nauczania, wróżąc koniecepoki podręczników szkolnych i uczniowskich tornistrów.Szczęśliwie futurystyczne wizje szkoły beznauczyciela nie spełniły się – przestrzeń wirtualnaw internecie nie zastąpiła szkolnej klasy, a e-podręcznikinie wyeliminowały tradycyjnych książek.A jednak obecnie coraz częściej pojawiają się głosymówiące o konieczności wprowadzenia gruntownych– być może rewolucyjnych – zmian w sposobie podejściado procesów edukacyjnych. I przyczyną, przynajmniejpośrednio, znów jest technologia. Coraz bardziejpowszechne wykorzystanie aplikacji i serwisów społecznościowychzmienia bowiem już nie tylko sposóbfunkcjonowania współczesnych społeczeństw, ale takżewarunki, w jakich uczą się i dorastają młode pokolenia.Badania przeprowadzone na przykład w Centeron Media and Child Health przy szpitalu dziecięcymw Bostonie 2 wykazały, że mózgi dzieci i młodzieży,wychowywanych w otoczeniu multimediów i internetu,rozwijają się inaczej niż ich rówieśników kilkanaście lattemu. Przekłada się to np. na sposób reagowania młodychludzi na sygnały informacyjne z otoczenia. Mózgitych, którzy korzystają z technologii przez wiele godzindziennie, przyzwyczają się do szybkich zmian bodźcówi „uczą się” być w nieustannej gotowości do równieszybkiego reagowania na nie. Najpoważniejszą z konsekwencjimogą być problemy z koncentracją i niechęćdo dłuższego wysiłku umysłowego, związanego naprzykład z lekturą książki. Tego typu uwarunkowaniaznajdują swoje odbicie w edukacji, która – jak możnaobserwować – w coraz mniejszym stopniu korespon-1Za: M. Quinion, World Wide Words, http://www.worldwidewords.org/qa/qa-sea1.htm, [20.01.2011].2Center on Media and Child Health: http://www.cmch.tv/mentors_parents/messaging.asp, [20.01.2011].luty 2011 47

e-edukacja w krajuduje z potrzebami młodego pokolenia. Pojawiają sięzatem postulaty wprowadzenia zmiany i to zmianygruntownej, a więc wspomnianej sea change.Trafne uzasadnienie jej konieczności sformułowanow zaproszeniu na doroczną konferencję ALT 3 , któraodbyła się we wrześniu 2010 roku w Nottingham. Wewprowadzeniu do tematyki konferencji napisano, żeedukacja stoi obecnie przed dużym wyzwaniem. Oczekujesię, iż będzie lepszej jakości, bardziej skuteczna i twórcza,a przy tym tańsza. Niezbędne jest wprowadzanie i upowszechnianieinnowacyjnych rozwiązań dydaktycznych,które da się zastosować w różnych kontekstach i warunkach(będą skalowalne) i które zachowają wysoką wartość– zarówno edukacyjną, jak i finansową przez długi okres.Równocześnie należy pamiętać, iż w centrum uwagi powinnibyć uczący się oraz ich indywidualne potrzeby 4 .Nowe zadania, stare roleZadanie, jakie wynika z tych oczekiwań, z całąpewnością nie jest proste. Wymaga ono bowiemzmiany sposobu myślenia o roli i zadaniach systemuedukacji. Nowoczesną edukację musi cechowaćzdolność do zapewnienia uczącym się możliwościnabycia kompetencji, które pomogą im funkcjonowaćw warunkach gospodarki opartej na wiedzy. Jednąz kluczowych umiejętności tego typu jest samodzielnośćw zdobywaniu wiedzy. „Nauczyć, jak się uczyć”było i jest jednym z podstawowych zadań szkoły,ale obecnie ma ono jeszcze większe znaczenie niżdawniej. Dzieje się tak na skutek znacznie szerszegodostępu do informacji, a pośrednio i do wiedzy, coz kolei jest efektem upowszechnienia internetu orazrozwoju różnych form dostępu do jego zasobów.Istotna staje się umiejętność selekcji informacji, któredocierają do nas różnymi kanałami, ich wartościowaniai twórczego wykorzystania, właśnie po to, bysamodzielnie budować potrzebną wiedzę i nabywaćniezbędne kompetencje.Zachodzące przemiany społeczne, zmiana stylużycia, większa mobilność i globalizacja społeczeństwto rzeczywistość, w której dorastają dzisiejsze dziecii młodzież. Zadaniem systemu edukacyjnego w każdymkraju jest zapewnienie jego mieszkańcom możliwościkształcenia ustawicznego w pełnym znaczeniutego słowa. I choć trudno oczekiwać, iż rozwiązanieproblemu przyniosą nowoczesne technologie – niezależnieod tego, jak bardzo są mobilne i multimedialne– nie sposób zaprzeczyć, że ich obecność w naszymcodziennym życiu wpływa zasadniczo na sposóbpercepcji informacji, a w konsekwencji także nanaszą edukację na wszystkich jej etapach. To właśnietechnologie i kreowane przy ich pomocy społecznościpowodują, że jesteśmy „ciągle podłączeni do sieci”– przenosimy do niej sporą część naszych kontaktówsłużbowych i towarzyskich, co sprawia, że zacierająsię granice pomiędzy życiem prywatnym a naukączy pracą. Otaczające nas technologie wpływają nietylko na styl życia, ale także na sposób uczenia się– formalny i nieformalny.Nie wszystkie zmiany można uznać za pozytywnei pożądane – właśnie dlatego rolą nowoczesnychedukatorów jest pomoc w kształtowaniu dobrychnawyków związanych z uczeniem się. W okresie rosnącejpopularności e-edukacji jej przeciwnicy częstowysuwali zarzut, iż pozbawia uczących się relacjimistrz-uczeń, której nawiązanie jest możliwe tylkow kontakcie bezpośrednim. Obserwując wyzwania,jakie stawia współczesna edukacja przed nauczycielami,można sformułować tezę, iż tendencje sązdecydowanie odwrotne. Im bardziej zauważalnajest obecność technologii w uczeniu się, tym bardziejuczeń potrzebuje mistrza w osobie nauczyciela,który nie dostarcza już wprawdzie wiedzy, aleumie pokierować, doradzić, zachęcić, zmotywować.Prawdziwy mistrz potrafi zrozumieć swoich uczniówi przemawiać tak, by być przez nich zrozumianym.A zatem niewiele się zmieniło od czasu starożytnychmistrzów greckich. Nie można jednak ignorować faktu,iż zmienia się język i forma komunikacji w relacjimistrz-uczeń. Dziś mogą się oni spotkać w klasie czysali wykładowej, ale również na Facebooku, w SecondLife lub w sieciowej chmurze – mogą wymieniać siępoglądami na blogu i współtworzyć encyklopedięopar tą na technologii wiki. I to jest zasadnicza różnica.Współczesny mistrz nie sprosta swojej roli, jeśli nieuwzględni realiów codziennego życia. Musi trafiać douczniów za pomocą środków, których oni używają naco dzień. Skoro technologie internetowe i usługi Web2.0 są częścią ich życia, warto wziąć pod uwagę takżeich oddziaływanie edukacyjne.Uwarunkowania zmianW przytoczonym uzasadnieniu konieczności wprowadzeniazmian w edukacji występuje też czynnikekonomiczny. Oczekuje się, że nowoczesna edukacjabędzie tańsza, a zastosowane rozwiązania dłużejzachowają swoją wysoką wartość. Trudno jednakspodziewać się, aby samo ich wprowadzanie mogłosię odbyć bez dodatkowych nakładów finansowych.Porównanie zmian zachodzących w edukacji w różnychkrajach Europy (np. na podstawie rezultatówprojektu STEPS 5 zrealizowanego przez EuropeanSchoolnet) wykazało, iż jednym z liderów w zakresieunowocześniania systemu kształcenia jest WielkaBrytania. O wysokiej pozycji tego kraju decydujeszerokie spektrum podejmowanych działań, zarównoze strony rządu, różnych grup i inicjatyw społecznych(np. stowarzyszeń nauczycieli), jak też indywidualnychedukatorów – pasjonatów skłonnych do dzielenia sięswoją wiedzą i doświadczeniem z innymi.3ALT – the Association for Learning Technology, http://www.alt.ac.uk/index.html, [20.01.2011].4Tłumaczenie własne na podstawie informacji ze strony konferencji, http://www.alt.ac.uk/altc2010/, [20.01.2011].5STEPS, key findings presented at the European Commission – Annex 1: 30 country briefs, http://insight.eun.org/ww/en/pub/insight/minisites/steps.htm– plik 1.30_UK_STEPS_CountryBrief.pdf, [20.01.2011].48 e-mentor nr 1 (38)

Sea change – brytyjski sposób na gruntowną przemianę...W ramach wymienionego projektu badano wpływtechnologii informacyjno-komunikacyjnych na edukacjęw 30 krajach Europy. W części raportu dotyczącejWielkiej Brytanii można przeczytać, że w kraju tymw roku 2006 na 100 uczniów w szkole podstawowejprzypadało 16 komputerów, co daje współczynnik6 uczniów na 1 komputer. Dla porównania w Polscewskaźnik ten był w tym czasie dokładnie odwrotny– na 100 uczniów przypadało zaledwie 6 komputerów.W roku 2008 posiadanie szerokopasmowegodostępu do internetu deklarowało 99 proc. brytyjskichszkół, tyle samo dysponowało komputeramiprzenośnymi w salach szkolnych (poza pracowniamikomputerowymi), wszystkie szkoły objęte badaniembyły wyposażone w tablice interaktywne, a 40 proc.z nich wykorzystywało w swojej pracy wirtualneśrodowisko nauczania (VLE). Przytoczone tutaj danedotyczą wprawdzie tylko szkół podstawowych, alewłaśnie dzięki temu dystans dzielący szkoły polskieod brytyjskich – przynajmniej jeżeli chodzi o wyposażenie– jest bardziej widoczny. Bowiem akcjeministerialne 6 związane z wyposażaniem polskichszkół w komputery i dostęp do internetu objęły szkołypodstawowe w ostatniej kolejności, co oznacza, żew okresie rozpoczynania badań, na których opartoraport STEPS, w wielu z tych szkół nie było pracownikomputerowych z prawdziwego zdarzenia. Zasadniczymcelem wspomnianego projektu było zbadaniewpływu wykorzystania technologii informacyjno--komunikacyjnych na edukację. Wobec stosunkowosłabego (w porównaniu nie tylko z Wielką Brytania,ale także z Norwegią, Austrią czy Niemcami) wyposażeniapolskich szkół w komputery trudno też mówićo znaczącym wpływie tych technologii na edukację.Wykonawcy projektu, poprzez tzw. korespondentównarodowych w poszczególnych krajach, poszukiwaliprzykładów dobrych praktyk ilustrujących badanywpływ. I znów w czołówce państw, z których wybranonajwięcej ciekawych przykładów, znalazła się WielkaBrytania. Nasuwa się zatem pytanie o to, jakie czynnikidecydują w tym kraju o takim wykorzystaniu technologiiw edukacji, że staje się ona bardziej nowoczesnai lepiej przystosowana do potrzeb uczących się.Instytucje rządowe wspierające edukacjęWażnym elementem wspierania rozwoju edukacjina Wyspach Brytyjskich jest działalność JISC 7 , organizacjipowołanej przez rząd – początkowo w celuinspirowania współpracy uniwersytetów z przemysłem,a obecnie zajmującej się koordynacją działańinnowacyjnych w obszarze edukacji. JISC pełni takżerolę koordynatora w upowszechnianiu rezultatówprojektów i badań. Misją tej organizacji jest zachęcaniebrytyjskich uniwersytetów i szkół wyższych dostosowania w procesie kształcenia innowacyjnychmetod, opartych na wykorzystaniu technologii cyfrowych8 . Jako aktualne priorytety działań JISC podanoprowadzenie badań na temat tych zastosowań, propagowaniedobrych praktyk oraz finansowanie projektówmających na celu upowszechnianie innowacjipedagogicznych. Na podkreślenie zasługuje szczególnieten ostatni rodzaj aktywności, bowiem uwarunkowaniafinansowe implikują konieczność monitorowaniakosztów przeznaczanych na unowocześnieniekształcenia zarówno w systemie edukacji publicznej,jak i w organizacjach czy korporacjach. Dlategogranty sponsorowane przez JISC mają służyć przedewszystkim wspieraniu transferu innowacji – poprzezinicjowanie współpracy pomiędzy ośrodkami, któremają już określony dorobek w tym zakresie a instytucjami,które chciałyby z tego dorobku i doświadczeniaskorzystać w celu doskonalenia i rozwijania własnejoferty usług edukacyjnych. Integralną częścią tak określonejstrategii działania staje się zatem prowadzeniebadań nad wykorzystaniem technologii Web 2.0 oraztworzenie sieci współpracy i otwartych repozytoriówwiedzy. Prosty rachunek kosztów pokazuje bowiem,iż swoistym marnotrawstwem jest wielokrotnefinansowanie podobnych inicjatyw, których rezultatywykorzystywane są tylko przez instytucję, która je wytworzyła.Współdzielenie i wielokrotne wykorzystaniejuż opracowanych rozwiązań pozwala zaoszczędzićczęść środków finansowych, które można przeznaczyćna wspieranie rozwiązań innowacyjnych.Wśród usług świadczonych przez JISC na rzeczedukacji wyższej zwraca uwagę serwis JISC Legal 9 .Jest on dostępny bezpłatnie dla wszystkich instytucjiszkolnictwa wyższego w Wielkiej Brytanii. Na stronieinternetowej serwisu zadeklarowano, iż zadaniemJISC Legal jest zapewnienie instytucjom szkolnictwawyższego niezbędnej pomocy, tak aby aspekty prawnenie stanowiły bariery we wdrażaniu ICT w nauczaniu,uczeniu się i zarządzaniu. Patrząc na zakres porad, jakiemogą uzyskać osoby zainteresowane wdrażaniemtechnologii informacyjno-komunikacyjnych w brytyjskiejedukacji, nie sposób nie zauważyć, jak wiele jestjeszcze u nas do zrobienia w tej kwestii.Razem możemy więcejSkutecznym sposobem pokonania bariery finansowejjest pozyskiwanie środków unijnych na realizacjęprojektów edukacyjnych, lokalnych i międzynarodowych.Projekty narodowe najczęściej wspierane sąz Europejskiego Funduszu Społecznego, natomiastinicjatywy międzynarodowe bazują zwykle na funduszachdostępnych w ramach Programu Uczenie sięprzez całe życie (Lifelong Learning Programme – LLP).Na lata 2007–2013, czyli okres, kiedy realizowanyjest program LLP w obecnej postaci, Unia Europejskaprzeznaczyła ponad 7 mld euro. Każdego roku są to6Były to m.in. akcje: Komputer w każdej gminie, Komputer w każdym gimnazjum.7Akronim JISC pochodzi od nazwy: Joint Information Systems Committee.8JISC: Inspiring innovation, http://www.jisc.ac.uk/aboutus.aspx, [20.01.2011].9JISC Legal, http://www.jisc.ac.uk/whatwedo/services/jisclegal.aspx, [20.01.2011].luty 2011 49

e-edukacja w krajukwoty rzędu 800 mln euro. Wielka Brytania równieżi w tym obszarze jest jednym z najbardziej aktywnychkrajów. Instytucje brytyjskie bardzo często i chętnieuczestniczą w projektach programu Uczenie się przezcałe życie.Projekty międzynarodowe finansowane w ramachwymienionego programu pozwalają unowocześniaći poszerzać wszystkie formy kształcenia, jednak ichpoważną wadą jest stosunkowo krótka żywotnośćpodejmowanych działań, które często kończą sięwraz z zakończeniem projektu. Próbę przedłużeniatrwałości rozwiązań wypracowanych przez konsorcjaprojektowe stanowią tzw. projekty transferu innowacji(dostępne np. w programie Leonardo da Vinci), którychidea polega na wykorzystaniu już opracowanych metod,pomysłów lub materiałów w nowym środowisku,przez nową grupę wykonawców. Dobrym sposobemzapewnienia trwałości uzyskiwanych rezultatów jestteż udostępnianie ich jeszcze w fazie prac projektowychi zachęcanie szerszej społeczności zarówno dokorzystania z nich, jak też do współtworzenia zasobów.Z taką inicjatywą wyszli np. realizatorzy projektuTe@ch.us 10 – Learning community for Web 2.0 teaching.Jak deklarują, ich głównym założeniem jest zachęcanienauczycieli do stosowania w pracy z uczniaminowatorskich rozwiązań – w szczególności takich,w których wykorzystywane są technologie Web 2.0.Portal tworzony jest z myślą o początkujących użytkownikachtych technologii, a jego celem jest umożliwienieim uczenia się od tych, którzy doświadczeniew świecie Web 2.0 zdobyli już wcześniej. Projektrealizowany jest przez konsorcjum ośmiu instytucji– dwie z nich działają na terenie Wielkiej Brytanii.Blog jako forma współdzieleniai współtworzenia wiedzyIstotnym elementem współczesnej edukacji– traktowanej jako proces ciągły, trwający przez całeżycie – staje się umiejętność dzielenia się wiedząz innymi. Spośród sposobów nieformalnego dzieleniasię wiedzą wykorzystujących technologie Web2.0 najbardziej popularne są blogi. Pierwsze blogipojawiły się w latach dziewięćdziesiątych 11 XX wiekui miały charakter przede wszystkim prywatnychdzienników publikowanych w sieci. Jednak w ciąguostatniej dekady obserwowano nie tylko lawinowywręcz wzrost liczby tworzonych blogów, ale takżeich wyraźną ewolucję. Swoje elektroniczne zapiski,na bieżąco aktualizowane, zaczęli tworzyć naukowcy,politycy, hobbyści. W dalszej kolejności pojawiłysię blogi tworzone przez firmy komercyjne, któreszybko dostrzegły w tej formie „ekspresji sieciowej”znakomite narzędzie marketingowe. Dopiero w dalszychlatach (ok. 2005 roku) blogi zaczęły przenikaćdo edukacji. Początkowe fazy rozwoju tej formydzielenia się wiedzą i przemyśleniami ukształtowałyniestety sceptyczne nastawienie wobec ich wartościedukacyjnej, utrudniając asymilację blogów jako środkadydaktycznego. Sytuacja uległa pewnej poprawiewraz z pojawieniem się nowej grupy autorów – ekspertówz różnych obszarów wiedzy. Ewoluował takżesposób prezentowania treści – od czysto prywatnychprzemyśleń w kierunku publikacji wiedzy fachoweji monitorowania aktualnych wydarzeń z wybranejdziedziny. Blog służy nie tylko publikacji treści, aletakże umożliwia wymianę poglądów i dyskusję oraz– bardzo często – dołączanie przez osoby odwiedzającego nowych treści lub odsyłaczy do ciekawychzasobów sieciowych. W ten sposób blog z prostegodziennika zawierającego regularnie aktualizowanewpisy przekształcił się w złożony serwis, będący platformąwspółpracy zdalnej i współdzielenia wiedzy.Pozostając konsekwentnie w strefie inicjatyw brytyjskich,nie sposób nie wspomnieć o blogu C4LPT 12 .Jego autorka, Jane Hart, zanotowała niedawno 13 , iż powygłoszonym kilka dni wcześniej wykładzie dla nauczycielizebranych na konferencji zatytułowanej TheSocial Learning Revolution usłyszała wiele pytań i próśbo wskazanie aplikacji umożliwiających nauczaniei uczenie się w oparciu o technologie społecznościowe.Zdała sobie wówczas sprawę, jak bardzo ważnyjest to obszar działania i postanowiła rozszerzyć swojądotychczasową aktywność, która koncentrowała się nawykorzystaniu Web 2.0 w miejscu pracy, także na edukację.W rezultacie utworzyła i udostępniła, w ramachjuż istniejącego katalogu Learning Tools Directory (LTD),osobną kategorię, którą nazwała Social learning toolsfor the school classroom, czyli narzędzia społecznościowedla edukacji szkolnej. Kategoria ta obejmuje aplikacjei narzędzia przeznaczone do pracy z uczniami w wiekuod 5 do 18 lat. Ze względu na tak szeroki przedziałwiekowy J. Hart wyróżniła kilka grup odpowiadającychróżnym etapom kształcenia, a w obrębie każdejz nich zastosowała podział tematyczny wynikającyz charakteru i przeznaczenia opisywanych aplikacji.Dodatkowe oznaczenie wskazuje najczęściej używanenarzędzia, znajdujące się na liście Top 100 Tools forLearning – 2010, tworzonej od 4 lat, aktualizowanejcyklicznie i systematycznie uzupełnianej. Jak deklarujeautorka, utworzony i udostępniony przez nią pełnykatalog LTD liczy ponad 2 tysiące pozycji, z czegoniemała część może także znaleźć zastosowaniew edukacji szkolnej. Zbiór jest otwarty dla wszystkichzainteresowanych – każdy może z niego nie tylko korzystać,ale także rozszerzać go o nowe, sprawdzonenarzędzia. Ogrom wykonanej pracy oraz bogactwo informacji,które zawiera, robi wrażenie. Pozostaje tylko10Te@ch.us, http://www.teachus.eu/, [20.01.2011].11Autorem pierwszego blogu był Tim Berners-Lee, który uznawany jest również za współtwórcę internetu i koncepcji „światowejpajęczyny”, czyli World Wide Web. Na utworzonej przez siebie w 1991 roku stronie internetowej publikował linki do ciekawychzasobów sieciowych, systematycznie je aktualizując.12Jane’s Pick of the Day, http://janeknight.typepad.com/.13Wpis z 13 listopada 2010 roku.50 e-mentor nr 1 (38)

Sea change – brytyjski sposób na gruntowną przemianę...życzyć sobie, aby analogiczny zestaw powstał kiedyśna użytek polskich uczniów, studentów i nauczycieli.Słaba znajomość języka angielskiego, szczególniewśród nauczycieli, stanowi bowiem często barieręnie do pokonania, skutecznie eliminując wdrażanienowych pomysłów i rozwiązań.Przed nami długa drogaW pierwotnym założeniu niniejsze opracowaniemiało zawierać porównanie działań opartych na takimwykorzystaniu technologii informacyjno-komunikacyjnych,które prowadzi do zasadniczej przemianyedukacji. Jednak podczas gromadzenia materiałówźródłowych stało się jasne, że różnice w tym względziepomiędzy Polską a Wielką Brytanią są tak duże,że właściwie takie porównanie nie ma sensu. Dotycząone wszystkich omawianych w opracowaniu aspektówwykorzystania owych technologii.Jedną z istotnych słabości polskiej edukacjiw aspekcie wykorzystania technologii komputerowych,a zwłaszcza internetu, jest brak odpowiednichprzepisów. Obowiązująca aktualnie w Polsce ustawao prawie autorskim z 4 lutego 1994 roku nie zawieraw ogóle przepisów dotyczących zasad publikowaniatreści w internecie. Sytuacja ta wywołuje wielewątpliwości, a czasami wręcz nieporozumień, np.pomiędzy autorami treści a właścicielami platformedukacyjnych.W tym kontekście prowadzony przez JISC serwisprawny może wywoływać uczucie zazdrości. Oferowanyzakres porad wskazuje jednoznacznie, że warunkipublikowania i udostępniania materiałów w sieci orazzasady ich wykorzystania dla celów edukacyjnychzostały w brytyjskim prawie szczegółowo opisane.Możliwość uzyskania za pośrednictwem serwisufachowej odpowiedzi i porady w tym zakresie jestistotnym czynnikiem, który sprzyja edukacyjnym zastosowaniominternetu w Wielkiej Brytanii. Zresztąnie tylko wspomniany serwis – bowiem skala podejmowanychdziałań, liczba realizowanych projektówi oferowanych usług pokazują, że nawet w dobiekryzysu ekonomicznego można wygospodarowaćniemałe fundusze na rozwój edukacji. I co ważniejsze,środki te są wydatkowane w sposób racjonalny.Technologie Web 2.0 w polskiej edukacjiWydawać by się mogło, że coraz łatwiejszy dostępdo internetu, jak też ogromna popularność technologiii serwisów społecznościowych, zwłaszcza wśródmłodych ludzi, tworzą sprzyjające warunki do corazszerszego włączania tych technologii w procesy edukacyjne.Taki trend rzeczywiście daje się zauważyćw edukacji brytyjskiej, kanadyjskiej czy amerykańskiej.Stowarzyszenia i organizacje nauczycieli w tychkrajach praktycznie prześcigają się w propagowaniuróżnych pomysłów dotyczących edukacyjnych zastosowańtechnologii Web 2.0, tymczasem na stronachanalogicznych stowarzyszeń polskich trudno znaleźćpodobne przykłady. Stosunkowo rzadko możnateż napotkać propozycje dzielenia się wiedzą i doświadczeniemwynikającymi z wykorzystania tychtechnologii.Nasuwa się zatem pytanie, czy w ogóle są oneobecne w polskiej edukacji. Poszukiwaniu odpowiedzimiały służyć m.in. wspomniane na początku artykułu,badania CREN. Planowano przeprowadzenie wywiadówz nauczycielami, którzy skutecznie wykorzystujątechnologie Web 2.0 w pracy z uczniami lub studentami.Pośrednio uzyskano odpowiedź już na etapieposzukiwania respondentów, gdyż samo dotarcie dotakich osób okazało się niełatwe. Początkowo zakładano,że wykorzystanie technologii Web 2.0 najbardziejrozpowszechnione jest w środowisku akademickim,gdzie odpowiednie przepisy dopuszczają stosowaniemetod kształcenia z wykorzystaniem internetu. Jednakpo pierwszych odpowiedziach respondentów okazałosię, że wprowadzenie przez polskie uczelnie wyższenauczania w pełni online lub też w formie blendedlearning, nie jest jednoznaczne z wykorzystaniemrozwiązań określanych pojęciem Web 2.0. Stosunkoworzadko można spotkać przykłady efektywnej pracygrupowej, współtworzenia treści czy dzielenia sięwiedzą. Tymczasem kształtowanie kompetencji w tymzakresie wydaje się nie tylko jednym z kluczowychwyznaczników nowoczesnej edukacji, ale także jejwymogiem. Obserwowane w wielu krajach światazmiany w podejściu do kształcenia młodych pokoleńokreśla się coraz częściej mianem „rewolucji” lub– jak już wspomniano – sea change. A jedną z ważniejszychprzyczyn tych zmian jest właśnie powszechnaobecność nowoczesnych technologii informacyjno--komunikacyjnych, w tym urządzeń przenośnych,takich jak netbook, smartphone czy tablet, a co zatym idzie – możliwość dotarcia do informacji i budowaniaw oparciu o nie nowej wiedzy rzeczywiściew dowolnym miejscu i o dowolnym czasie, najlepiej„od zaraz” i zawsze na bieżąco.W zebranych wypowiedziach zwraca uwagę dużezainteresowanie ze strony uczniów i studentówtakimi formami kształcenia. Ich otwartość na stosowanietechnologii i serwisów społecznościowych jestznacznie większa niż nauczycieli. Stanowi to zapewnenaturalną konsekwencję „dorastania w świecietechnologii”. Tymczasem nauczyciele muszą się doróżnych technologicznych nowinek najpierw przekonać,a następnie nauczyć się, jak z nich korzystać, coczęsto stanowi poważną barierę. Dopiero kolejnymkrokiem jest świadome wykorzystanie poznanychnarzędzi w edukacji. Dlatego nie była zaskoczeniemkolejna obserwacja wynikająca z przeprowadzonychwywiadów. Mianowicie, mimo dużego zapału zestrony nauczycieli, stosowane przez nich formy wykorzystaniapotencjału edukacyjnego, jaki niesie zesobą Web 2.0, były w większości przypadków dośćograniczone (wykorzystywano forum dyskusyjne,czat, elektroniczne tablice ogłoszeń, a więc narzędziaumożliwiające wprawdzie interakcję, ale nieuwzględniającepracy grupowej czy współtworzenia treści).Jedynie w dwóch z omawianych wywiadów pojawiłysię przykłady rzeczywistej pracy grupowej, opartejluty 2011 51

e-edukacja w krajuna wykorzystaniu blogów, serwisów społecznościowychi aplikacji do tworzenia map myśli. W obu tychwypowiedziach podkreślano również korzystaniez różnorodnych narzędzi Google.Jedno z pytań zawartych w dyspozycjach do wywiadudotyczyło wpływu wykorzystania technologiiWeb 2.0 na wyniki w nauce. Wszyscy respondencizgodnie podkreślali, że jest on korzystny, zwracającuwagę szczególnie na związany z tym wzrost motywacjido uczenia się. Podkreślano także wagę czynnikazwiązanego z publikowaniem prac – świadomość,iż będą one dostępne np. w serwisie społecznościowym,skłaniała studentów do poszukiwaniaoryginalnych pomysłów i rozwiązań, a także mobilizowałado większej odpowiedzialności za jakośći formę przekazu. Jeszcze bardziej motywująca byłaperspektywa wykorzystywania tworzonej aplikacji(np. w ramach pracy licencjackiej) przez nauczycielii uczniów w szkole, choć ta ostatnia forma odnosi sięwyłącznie do studentów informatyki lub kierunkówz nią powiązanych.Ważnym zadaniem wydaje się więc być upowszechnianiewśród polskich nauczycieli praktycznejwiedzy na temat wykorzystania technologii Web 2.0.Z licznych rozmów z nimi oraz z omawianej wcześniejkrótkiej sondy wynika jednoznacznie, że zapotrzebowaniejest co najmniej tak samo duże, jak w przypadkunauczycieli brytyjskich.Czas na działanieCelem prowadzonych w CREN badań było nietylko rozpoznanie sytuacji w zakresie wykorzystaniatechnologii Web 2.0, ale także poszukiwanie sposobuna zmianę istniejącej sytuacji. Dokonano zatem przeglądudostępnych serwisów oferujących nauczycielompomoc w zakresie wspomagania edukacji za pomocąkomputerów i internetu oraz całego bogactwarozwiązań, jakie ze sobą niosą. Wyróżniono w nimkilka kategorii omawianych technologii i serwisów.Są to m.in. aplikacje wykorzystywane do tworzeniamateriałów dydaktycznych, umożliwiające publikowaniei przechowywanie zasobów edukacyjnych,pozwalające na porządkowanie zasobów, a także naorganizację repozytoriów, jak również stosowanew komunikacji online i wspomagające współpracęzdalną. Ważną obserwacją, którą należy odnotowaćw pierwszej kolejności, jest dostępność wielu aplikacjidarmowych, praktycznie w każdym z rozpatrywanychobszarów. Wiele z nich oferowanych jest na zasadachSaaS (Software as a Service), co oznacza, że nie wymagająinstalacji na komputerze użytkownika, a korzystaćz nich można za pośrednictwem przeglądarkiinternetowej. Autorzy badania planują kontynuowanieprac w kolejnym roku, zmierzając do opracowaniaswoistego przewodnika po narzędziach Web 2.0,udostępnianego w formie otwartego serwisu online.O postępach prac nad serwisem będziemy informowaćna łamach „e-mentora”.BibliografiaS. Papert, Burze mózgów, dzieci i komputery, PWN, Warszawa1996.D. Tapscott, Cyfrowa dorosłość, Jak pokolenie sieci zmienia naszświat, WAiP, Warszawa 2010.NetografiaALT (the Association for Learning Technology), http://www.alt.ac.uk/index.html.C4LPT (Centre for Learning & Performance Technologies),http://www.c4lpt.co.uk/index.html.Jane’s Pick of the Day, http://janeknight.typepad.com/.Joint Information Systems Committee (JISC), http://www.jisc.ac.uk/Strona internetowa projektuTe@ch.us – Learning communityfor Web 2.0 teaching, http://www.teachus.eu/.STEPS key findings presented at the European Commission– Annex 1: 30 country briefs, http://insight.eun.org/ww/en/pub/insight/minisites/steps.htm – plik 1.30_UK_STEPS_CountryBrief.pdf.PolecamyRaport Social Media 2010, Internet Standard, grudzień 2010Ukazała się pierwsza edycja raportu Internet Standard poświęcona mediom społecznościowym.Pierwsza część publikacji stanowi kompendium wiedzy na temat mediówspołecznościowych w Polsce i na świecie, prezentuje m.in. wartość i strukturę rynkuoraz profil polskiego użytkownika. Część druga omawia wyniki badań dotyczącychkorzystania przez polskich internautów z serwisów tego typu (a jest to już wedługautorów raportu 11,6 mln Polaków). Kolejne trzy rozdziały poświęcone są kolejno popularnymwitrynom: Facebookowi, Twitterowi i Naszej Klasie. W ostatnich częściachzaprezentowano zagadnienie social commerce oraz gry i aplikacje oferowane przezserwisy społecznościowe.Publikacja adresowana jest do osób zajmujących się mediami, marketingiem, PR, właścicielifirm internetowych, kadry zarządzającej, a także inwestorów.Elektroniczną wersję raportu można pobrać ze strony: http://www.internetstandard.pl/whitepapers/1594/Raport.social.media.2010.html.52 e-mentor nr 1 (38)

Platforma OLAT jakonarzędzie oceniania pracyuczniów i nauczycieliEwa PalkaW niniejszym opracowaniu zostanie zaprezentowanyprzebieg sprawdzania i oceny postępów uczniów przeznauczyciela na platformie e-learningowej OLAT. Pokazanezostanie także, w jaki sposób sami studenci mogą oceniaćpracę nauczyciela. Artykuł powstał na bazie prac dostępnychw internecie 1 oraz własnych doświadczeń nabytychpodczas korzystania z tej platformy.Ocenianie osiągnięć uczniów w szkole jest ważnączęścią procesu kształcenia: nauczania i wychowania 2 .Celem jest nie tylko wystawienie oceny, ale równieżuzyskanie informacji wpływających na poprawędalszej pracy ucznia i nauczyciela. Zatem proces tenpoprzedzony jest licznymi czynnościami – takimi jakwybór treści do sprawdzania, skonstruowanie zadańi testów, ustalenie punktacji i ocen czy analiza wyników.Ma to miejsce zarówno w tradycyjnej edukacji,jak i w edukacji online. Jednakże uwzględniając fakt,że w e-edukacji środowisko nauki i forma komunikacjiulegają zmianie (przekaz ustny zostaje zastąpiony„zapisanym”) 3 , nauczyciel musi zdecydować, w jakisposób student zostanie poinformowany o swojej ocenie– ustnie (na zajęciach), czy pisemnie (informacjazarówno generowana przez platformę, jak i wysyłanastudentowi).W niniejszym opracowaniu (w oparciu o utworzonywcześniej kurs algorytmiki 4 ) zostaną przedstawionenarzędzia wykorzystywane na platformie OLAT dooceniania zarówno postępów uczniów, jak i pracynauczycieli.Ocena postępów studentaKurs na platformie OLAT jest formą szkoleniowązawierającą kryteria i narzędzia oceny zdobytejwiedzy. Mogą to być różnego rodzaju zestawy pytańi zadań sprawdzających, przeznaczonych zarównodo samooceny, jak i ocenianych przez prowadzącego.Platforma oferuje liczne narzędzia służące dokonstruowania zadań otwartych oraz zamkniętych– czyli testów: od prostych testów polegającychna uzupełnianiu tekstu poprzez testy oparte naprezentacjach multimedialnych po rozbudowanetesty z elementami graficznymi czy ćwiczenia dosamooceny. Wszystkie narzędzia zawierają komponentyumożliwiające ocenianie wykonanej pracyi przekazywanie w różnych postaciach ocen uczniowi.W niniejszym opracowaniu szczególną uwagępoświęcono zadaniom zamkniętym.TestyDo kontroli i weryfikacji osiągnięć studentów(głównie ich teoretycznej wiedzy) wykorzystywane sątesty. Tworzone są one za pomocą specjalnego edytora– jako niezależne zasoby edukacyjne – i zapisywanew standardowym formacie IMS-QTI (wersja 1.2) 5 .Mogą być zatem eksportowane i używane na innychplatformach edukacyjnych. Co więcej, możliwe jestdodawanie testów przygotowanych poza platformą,pod warunkiem, że wspierają one format IMS-QTI.1Instrukcja tworzenia kursu w OLAT, http://www.nauka-biznes.org.pl/help/help.12/help.12.olat.html, [29.11.2010]; E. Lubina,Budowanie i realizacja kursu na platformie internetowej – aspekty dydaktyczne i wychowawcze, Internet w dydaktyce, http://www.teachit.net/internet_podrecznik.php, [29.11.2010]; OLAT – darmowa platforma e-learningowa, http://www.geomatikk.pl/olat, [01.11.2010];OLAT 6 – Functional Survey, University of Zurich, http://www.olat.org/website/en/download/OLAT_6_0_Functional_Survey.pdf,[06.01.2011]; OLAT 7 – User Manual, University of Zurich, http://www.olat.org/website/en/download/help/OLAT_7_0_Manual_EN_print.pdf, [06.01.2011]; E. Palka, Platforma OLAT jako narzędzie zdalnej edukacji – cz. I, „e-mentor” 2010, nr 2, s. 38–41; E. Palka,Platforma OLAT jako narzędzie zdalnej edukacji – cz. II, „e-mentor” 2010, nr 3, s. 36–42.2„Wychowawca” 2005, nr 2, http://www.wychowawca.pl/miesiecznik_nowy/2005/02-2005/01.htm, [01.11.2010].3A. Wierzbicka, M. Marchlewski, Ocenianie w e-edukacji – praktyka dydaktyczna i narzędzia, Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy,http://www.e-edukacja.net/szosta/referaty/Sesja_2a_3.pdf, [01.11.2010].4E. Palka, Platforma OLAT jako narzędzie zdalnej edukacji – cz. II, dz.cyt., s. 37.5IMS Global Learning Consortium, http://www.imsglobal.org/question/, [06.01.2011].luty 2011 53

e-edukacja w krajuKonstrukcja testu opiera się na różnego rodzajupytaniach:• jednokrotnego wyboru,• wielokrotnego wyboru,• pytaniach typu „uzupełnij tekst”,• pytaniach typu k-prim (specyficzny rodzaj pytańdla platformy OLAT).Ciekawą odmianą testu jest Samoocena – stosowanarównież do kontroli i sprawdzania osiągnięć w kursie.Pozwala ona studentowi samodzielnie sprawdzićwiedzę na wybrany temat, w dowolnym momencietrwania kursu. Co więcej, jej wyniki są anonimowe(zna je tylko kursant), a nauczyciel nie jest o nichpowiadamiany.W celu utworzenia testu należy z widoku Zasobyedukacyjne wybrać z zakładki Utwórz element Test.Następnie w odpowiednim okienku (rys. 1) należywprowadzić jego nazwę oraz opcjonalnie krótki opis.Zalecane jest, aby wprowadzone dane jak najlepiejopisywały tematykę testu.Dla każdego testu dostępne są parametry umożliwiającejego konfigurację – w szczególności:• ograniczenia czasowe (czyli czas, jaki kursant mado dyspozycji na udzielenie wszystkich odpowiedziw teście),• punktacja (wynik wymagany do zaliczenia całegotestu),• reakcje/rozwiązania dla testu, czyli reakcje lubpodpowiedzi do wszystkich pytań albo wyświetleniepoprawnych rozwiązań. Reakcja to krótkikomentarz lub uwaga dołączona do udzielonejprzez studenta odpowiedzi; natomiast podpowiedzito krótkie wskazówki naprowadzającena dobrą odpowiedź. W teście sprawdzającymreakcje i rozwiązania nie powinny byćwyświetlane, należy zatem wybrać opcję Nie(z pierwszego okna tworzenia testu – rys. 1). Powybraniu opcji Tak wyświetlone zostaną dodatkowepolecenia (rys. 2), przydatne w testach dosamooceny, np. Pokaż podpowiedzi do wszystkichpytań (spowoduje wyświetlenie wskazówekw przypadku udzielenia złej odpowiedzi).Testy grupowane są w sekcje, których liczba możebyć dowolna. Sekcje mogą być tworzone w zależnościRysunek 1. Tworzenie testuŹródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowanie własneRysunek 2. Wyświetlenie możliwych do ustawiania reakcji dla tworzonego testuŹródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowanie własne54 e-mentor nr 1 (38)

Platforma OLAT jako narzędzie oceniania pracy uczniów...od typu pytań, tematyki czy trudności. Test zawszeautomatycznie startuje z jedną główną i zarazempustą sekcją Nowa sekcja (rys. 3).Nazwa sekcji to nazwa grupy pytań wchodzącychw skład testu. W przypadku każdej sekcji należypodać jej nazwę, opcjonalnie krótki opis oraz zdecydować,czy kursant będzie mieć ograniczony czas naudzielenie odpowiedzi na tę grupę pytań. Następnienależy zdecydować, ile z przygotowanych pytań danejsekcji ma być wyświetlanych na ekranie oraz w jakiejkolejności (losowej czy ustalonej). W przypadkuograniczenia wyświetlania pytań do wybranych kilku(kilkunastu) automatycznie zostanie wybrana losowakolejność ich pojawiania się na ekranie.Po prawej stronie, w menu Dodaj (rys. 3) do wyborusą cztery rodzaje pytań, które mogą zostać użytew danej sekcji. Każdy z nich edytuje się podobnie– najpierw należy określić podstawowe właściwościpytań (zakładka Metadane), czyli podać tytuł sekcji(np. Skrzynki schematu blokowego – rys. 4), opcjonalniekrótki opis oraz zdecydować, czy:• ograniczy się studentowi możliwość podejmowaniakolejnych prób odpowiedzi na pytania(tzw. limit prób) – decyduje to o powtarzalnościwystępowania pytania w przypadku udzieleniabłędnej odpowiedzi i zwykle spotykane jestw testach o charakterze sprawdzającym,• student będzie mieć ograniczony czas na udzielenieodpowiedzi,• umożliwić kursantowi udzielanie odpowiedzina pytania w dowolnej kolejności,• wyświetlane będą podpowiedzi do rozwiązań,• wyświetlane będzie poprawne rozwiązanie.Następnie w zakładce Pytanie/odpowiedzi należywprowadzić pytanie i odpowiedzi, zaznaczającwszystkie te, które są poprawne oraz podając odpowiedniąpunktację. Wprowadzane dane zależne są odrodzaju pytania:• Wybór pojedynczy – pytanie i przynajmniejdwie odpowiedzi, z których tylko jedna jestprawidłowa (i tylko jedna może zostać wybrana).Przycisk Dodaj nową odpowiedź umożliwiaRysunek 3. Przykład okna z nową sekcjąŹródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowanie własneRysunek 4. Przykład konstruowania pytania jednokrotnego wyboruŹródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowanie własneluty 2011 55

e-edukacja w krajudodawanie kolejnych odpowiedzi. Rysunek 4przedstawia przykład pytania jednokrotnegowyboru w ramach testu z algorytmiki, zawartyw sekcji Skrzynki schematu blokowego.• Wybór wielokrotny – jedno pytanie, wielepoprawnych odpowiedzi do wyboru. Liczba odpowiedzimusi zostać przewidziana w sposobieoceniania (system zażąda wskazania sposobuoceniania i wartości punktowej odpowiedzi).Wybranie opcji Wszystkie poprawne odpowiedzispowoduje, że punkty zostaną przyznane tylkowtedy, gdy wszystkie odpowiedzi będą prawidłowe.Natomiast wybranie opcji Za odpowiedźwyświetli dodatkową kolumnę Wynik przykażdej odpowiedzi. Wymaga to podania liczbypunktów za każde pytanie: za wskazanie każdejz poprawnych odpowiedzi punkty będą dodawane,za wskazanie błędnych – odejmowane.Dodatkowo aktywne są dwa okienka – wynikminimalny (pozwala uniknąć ujemnej liczbypunktów) oraz wynik maksymalny dla danegopytania. Rysunek 5 prezentuje przykładowepytanie wielokrotnego wyboru w ramach testuz algorytmiki, zawarte w sekcji Rodzaje algorytmów.• K-prim – jest to specjalny typ pytania wielokrotnegowyboru. Składa się zawsze z jednegopytania i czterech odpowiedzi. Dla każdej z nichnależy określić jej wartość logiczną – czy jestto odpowiedź poprawna, czy nie. System zakładawłasny, procentowy sposób przeliczaniapunktów dla tego rodzaju pytań – gdy wszystkieodpowiedzi studenta są poprawne, to otrzymujeon pełną liczbę punktów, za trzy poprawneodpowiedzi – połowę punktów, za mniej niżtrzy – nie otrzymuje punktów. Nauczyciel musipodać jedynie wynik maksymalny dla tego zadania.Pytania tego rodzaju są szczególnie użyteczne,gdy na rozwiązanie problemu wpływakilka elementów – co ma miejsce szczególniena egzaminach medycznych 6 . Na rysunkach 6i 7 przedstawiono przykładowe pytanie typuk-prim w ramach testu z algorytmiki, zawartew sekcji Schemat blokowy.• Test luki – to zadanie typu Uzupełnij tekst,w którym student musi samodzielnie wpisaćodpowiedź. Budując to pytanie, po wprowadzeniufragmentu tekstu (przycisk Dodajnowy fragment tekstu) należy wprowadzićlukę (przycisk Dodaj nową lukę), określając jejpoprawne uzupełnienie, a następnie kolejnefragmenty tekstu. Dla luki można wprowadzićograniczenia, takie jak: wielkość liter (kolumnaDuże litery), liczba znaków w luce (kolumnaRozmiar) oraz liczba liter (kolumna Długość).Metoda oceniania testu luki jest taka sama jakw przypadku testu z wyborem wielokrotnym.Na rysunku 8 przedstawiono przykładowepytanie z luką w ramach testu z algorytmiki,zawarte w sekcji Algorytm Euklidesa.Zakładka Reakcje umożliwia z kolei wprowadzenie(po wybraniu opcji Tak) dialogu pomiędzy nauczycielema studentami (na wzór egzaminów ustnychprowadzonych w tradycyjnym nauczaniu). Istniejemożliwość wprowadzenia reakcji na wszystkie dobreodpowiedzi, na udzieloną złą odpowiedź albona każdą z możliwych do wyboru odpowiedzi. Sąto rozwiązania opcjonalne, zależne od koncepcjiRysunek 5. Przykład konstruowania pytania wielokrotnego wyboruŹródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowanie własne6Dr. Soto’s Pacu Web Didactics, http://www.thesotos.net/anesthesia/pearls/quiz.html, [06.01.2011].56 e-mentor nr 1 (38)

Platforma OLAT jako narzędzie oceniania pracy uczniów...Rysunek 6. Przykład konstruowania pytania typu k-primŹródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowanie własneRysunek 7. Przykład podglądu pytania typu k-primŹródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowanie własneRysunek 8. Przykład konstruowania pytania z lukąŹródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowanie własneluty 2011 57

e-edukacja w krajudydaktycznej twórcy testu. Wprowadzane komentarzemogą mieć charakter informacyjny lub sterujący. Komentarzeinformacyjne są bardziej szczegółowe i służąinformowaniu kursanta o osiągniętych przez niegowynikach (spotykane są głównie w testach służącychdo samokontroli). Natomiast komentarze sterującemogą np. zalecać powtórzenie określonego materiałuszkoleniowego. Spotykane są również podpowiedzi,czyli informacje uzupełniające, które ułatwiają zaliczenietestu, wyjaśniając trudniejsze sformułowania czynaprowadzając na właściwą odpowiedź. Taką sytuacjęzilustrowano na rysunku 9.Po utworzeniu testu należy przypisać go do kursu.W tym celu z Zasobów edukacyjnych należy wybrać odpowiednikurs, włączyć tryb edycji i z zakładki Wstawelementy kursu wybrać element Test, wskazując nazwęutworzonego testu. Po wstawieniu należy go odpowiednioskonfigurować. Istotna jest tu szczególniezakładka Konfiguracja testu. Umożliwia ona nauczycielowidostosowanie testu do studentów – międzyinnymi poprzez:• ograniczenie liczby prób, czyli liczby powtórzeńwykonywania testu (przykładowy efekt narysunkach 10 i 16),Rysunek 9. Przykład reakcji na źle udzieloną odpowiedź w pytaniu jednokrotnego wyboruŹródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowanie własneRysunek 10. Przykład strony, która umożliwia studentowi uruchomienie gotowego testuŹródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowanie własneRysunek 11. Pierwsza strona uruchomionego testuŹródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowanie własne58 e-mentor nr 1 (38)

Platforma OLAT jako narzędzie oceniania pracy uczniów...Rysunek 12. Przykład strony z wyświetlonym jednym z pytań testuŹródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowanie własneRysunek 13. Przykład strony z reakcją na źle udzieloną odpowiedź wraz z podaniem poprawnej odpowiedziŹródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowanie własneRysunek 14. Szczegółowe podsumowanie wykonanego testuŹródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowanie własne• zdefiniowanie sposobu wyświetlenia pytań nastronie – wszystkie pytania (tzn. tytuł sekcjioraz wszystkie pytania wchodzące w jej skład)lub tylko tytuły sekcji (wybór powinien byćdostosowany do wielkości testu – przy testachbardziej rozbudowanych zaleca się wybraniedrugiej opcji – rysunek 11 i 12),• wybór sposobu grupowania pytań – na stroniepojawia się albo jedno pytanie (rysunek 12),albo jedna sekcja (wraz z widocznymi wszystkimijej pytaniami),• decyzję, czy w trakcie trwania testu mają byćwyświetlane: tytuł pytania, liczba pytań, wyniki(rysunek 13),• zezwolenie (lub nie) na anulowanie testu, czylirezygnację studenta z jego wykonywania, bezzapisania wyników,• zezwolenie (lub nie) studentowi na zawieszenietestu – przerwanie jego wykonywania wraz z zapisaniemjuż uzyskanych wyników; umożliwia tokontynuowanie testu w późniejszym czasie,• określenie sposobu, w jaki wyświetlone zostanąkursantowi wyniki testu po zakończeniu jegorozwiązywania (na głównej lub osobnej stronie).Podsumowanie to może być małe (bez rozwiązań)lub szczegółowe (z rozwiązaniami), możeteż stanowić streszczenie sekcji (również bezrozwiązań). Wybrane elementy szczegółowejprezentacji wyników zostały przedstawione narysunkach 14 i 15.luty 2011 59

e-edukacja w krajuRysunek 15. Szczegółowepodsumowanie jednegoz pytań testowychRysunek 16. Przykład strony z podsumowaniem wykonanego testu (liczba podejść, wynik)i z możliwością jego ponownego uruchomieniaŹródło: widok przykładowegoekranu oprogramowaniaOLAT, opracowanie własneŹródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowanie własneZadaniaWychodząc z założenia, że samodzielny i aktywnystudent jest w stanie sam pozyskać większość podstawowychinformacji, aby sprawdzić jego osiągnięcianauczyciel nie może posłużyć się tylko testem – musistworzyć taką sytuację, w której uczeń sam oceni poziomswojej pracy. Platforma edukacyjna OLAT umożliwiato poprzez element Zadanie oraz przypisany doniego system komentarzy i ocen opisowych. Zadaniai sposób ich udostępniania zostały zaprezentowanew poprzednich artykułach 7 , dlatego w niniejszymopracowaniu zostanie szczegółowo omówiony aspektich oceniania.Przypomnijmy, że w skład zadania do wykonaniaprzez studenta w obrębie kursu wchodzą następująceelementy:• folder na treść zadania (tzw. danych wejściowych),• folder na pliki otrzymane od studentów,• folder na pliki zwrócone przez nauczyciela,• ocena – czyli miejsce wystawiania oceny przeznauczyciela lub ustalania, czy udzielona odpowiedźzostaje zaliczona,• komentarz – czyli miejsce na wpisanie przeznauczyciela komentarza widocznego dla studentai (ewentualnie) dla pozostałych nauczycieli,którzy mają dostęp do tego kursu.Aby utworzyć zadanie, należy z zakładki Wstawelementy kursu wybrać właśnie Zadania, wprowadzającnazwę i opcjonalnie krótki opis. Następnie, korzystającz kolejnych zakładek, należy odpowiednioskonfigurować ten element.Istotną funkcję spełnia zakładka Ocena, bowiemjej ustawienia wpływają na Formularz oceny (dostępnyw narzędziu oceniania). Nauczyciel może ręcznie lubautomatycznie przydzielać punkty każdemu ocenianemustudentowi wraz z wyświetleniem minimalne-go i maksymalnego wyniku, który może on uzyskaćza oceniany element; może również zrezygnowaćz przydzielania punktów. Co więcej, może zezwolić(lub nie) na wyświetlenie informacji o zaliczeniu lubniezaliczeniu zadania przez studenta. W przypadkuzezwolenia na podanie takiej informacji nauczycielmusi zdecydować, w jaki sposób zostanie ona wyświetlona:czy zostanie wprowadzona automatyczniepoprzez użycie wartości zliczającej, co wymaga podaniaprogu punktowego, czy ręcznie przez nauczyciela.Istnieje możliwość sporządzenia indywidualnegokomentarza dla studenta oraz krótkiego ogłoszeniazarówno dla innych uczestników, którzy wejdą na tenelement kursu, jak i dla pozostałych nauczycieli tegokursu, którzy oceniają jego uczestników. Sytuację tęzilustrowano na rysunku 17.OcenaZakładka Ocena to miejsce publikacji ocen wystawionychstudentom przez nauczyciela w obrębiedanego kursu. Oceniane mogą być zadania, testy lubinne samodzielne prace, niekoniecznie zrealizowanena platformie. Do podglądu i edycji Oceny wykorzystywanejest Narzędzie oceniania. Przy jego pomocymożliwy jest dostęp do takich elementów kursu jakTest czy Zadanie. Możliwa jest również edycja już istniejącegooceniania (np. zmiana w komentarzach dowyniku testu). Ocenianie może być zastosowane:• dla grup (rysunek 18),• dla struktury kursu – najpierw wybierany jestelement, a następnie grupa studentów lub studentdo oceny (rysunek 19),• dla użytkownika – najpierw wybierany jeststudent (rysunek 20), a dopiero potem elementkursu, który ma zostać oceniony; w tym miejscunauczyciel może ocenić wszystkich uczestników,we wszystkich elementach kursu,7E. Palka, Platforma OLAT… – cz. I, dz.cyt., s. 40; E. Palka, Platforma OLAT… – cz. II, dz.cyt., s. 40.60 e-mentor nr 1 (38)

Platforma OLAT jako narzędzie oceniania pracy uczniów...Rysunek 17. Przykład konfiguracji zakładki Ocena narzędzia ZadanieŹródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowanie własne• masowe ocenianie – umożliwiaocenianie wielu uczestników kursujednocześnie.W niniejszym opracowaniu zostanieprzedstawione głównie ocenianie pojedynczegoużytkownika. Dla danego studentamożna wyświetlić ogólne informacje o uzyskanychprzez niego ocenach w kursie (patrzrysunek 20), które zawierają informacjeo jego aktywnościach (np. o wykonanychtestach, zadaniach) i ich zaliczeniu. Po wybraniukonkretnego elementu wyświetlonyzostanie szczegółowy wynik oceny, zawierającytakie informacje jak:• określenie, z czego jest to ocena,• dane ucznia,• data wykonania ocenianego elementuwraz z czasem wykonania,• forma oceny (zależna od ocenianegoelementu) – wynik, próg zaliczeniowyitp. Możliwe jest wyświetlenie, naosobnej stronie, szczegółowego wynikuzawierającego m.in. konkretneodpowiedzi studenta (patrz rysunki14 i 15) oraz opcjonalnie komentarzydla ucznia i dla innych nauczycieli.Nauczyciel może w tym miejscu dodaćbądź zmienić wcześniej wstawionykomentarz.Powyższą sytuację zilustrowano dla studenta(z rysunku 20) zarówno dla elementuTest (na rysunku 21), jak i dla elementu Zadanie(na rysunku 22).Rysunek 18. Przykładowa strona z wynikiem testu dla grupy użytkownikówŹródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowanie własneRysunek 19. Przykładowa strona z wynikami z elementu Zadanie wybranego z elementów dostępnych dla kursu algorytmikaŹródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowanie własneluty 2011 61

e-edukacja w krajuRysunek 20. Przykładowa strona zawierająca informacje ogólne o ocenach wybranego użytkownika kursu algorytmikaŹródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowanie własneRysunek 21. Przykładowa strona zawierająca szczegółowywynik oceny użytkownika dla elementu TestRysunek 22. Przykładowa strona zawierająca szczegółowywynik oceny użytkownika dla elementu ZadanieŹródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowaniewłasneOcenianie nauczycielaJednym z elementów ewaluacji pracy nauczyciela(głównie oceny stosowanych przez niego metod pracy)są ankiety. Studenci za ich pomocą oceniają m.in. takieaspekty pracy nauczyciela jak: wykładany przez niegomateriał i sposób jego wykładania, przebieg zajęć,podejście do studentów, sposób oceniania. Wyniki tesą częścią badania efektywności kształcenia.Pytania ankiety tworzone są w wewnętrznym edytorzeankiet. Podobnie jak testy, zawierają liczne typypytań, z wyjątkiem pytania typu k-prim. Zamiast tegostudenci mają możliwość wpisania własnego, dowolnegotekstu (pole typu tekst) – będącego odpowiedziąna konkretne pytanie lub zawierającego własnerefleksje dotyczące pracy ocenianego nauczyciela(patrz rysunek 23).Dla zapewnienia rzetelności wyników każdy studentmoże wypełnić daną ankietę tylko jeden raz.Wyniki są anonimowe i udostępnione tylko administratorowi– po uruchomieniu Narzędzia archiwizacji;nauczyciel nie ma do nich dostępu, chyba że otrzy-Źródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowaniewłasnema takie prawo od administratora. Anonimowe sąrównież dane uczestników wypełniających ankietę.Administratorzy i nauczyciele danego kursu zostająjedynie powiadomieni o wypełnieniu ankiety przezstudenta, nie mają jednak możliwości powiązania jejz osobą wypełniającą.Tworzenie ankiet wygląda tak samo jak tworzenietestów. Rozpoczynając od wyboru z widoku Zasobyedukacyjne i zakładki Utwórz elementu Ankieta, należywprowadzić jej nazwę oraz opcjonalnie krótkiopis. Dalej, podobnie jak w teście, praca odbywa sięw sekcjach. Wybierając odpowiednie typy pytań, należyutworzyć ankietę. Przy ich tworzeniu, w trakciepodawania dostępnych odpowiedzi nie ma oczywiściemożliwości zaznaczenia odpowiedzi właściwej (copokazano na rysunku 24).62 e-mentor nr 1 (38)

Platforma OLAT jako narzędzie oceniania pracy uczniów...Rysunek 23. Przykład budowania pytania typu tekstŹródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowanie własneRysunek 24. Przykład budowy pytania jednokrotnego wyboruŹródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowanie własnePostępując podobnie jak w przypadku testu, gotowąankietę należy dołączyć do kursu i odpowiednioskonfigurować. Efektem będzie strona umożliwiającauruchomienie ankiety oraz pierwsza strona już uruchomionejankiety.Ankieta stanowi zatem doskonałe narzędzieoceniania nauczycieli przez studentów. Z jednejstrony mają oni możliwość ustosunkowania siędo przygotowanych wcześniej pytań (rys. 25),a z drugiej strony mogą podawać własne propozycje,dotyczące np. atrakcyjności prowadzonychzajęć (rys. 26).W celu dotarcia do wyników wypełnionej ankietyadministrator musi uruchomić Narzędzie Archiwizacji,a następnie wybrać Testy i ankiety. Wyniki ankietyzapisywane są w pliku Excel.Rysunek 25. Przykładowe pytania uruchomionej ankiety dotyczącej oceny programu zajęćŹródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowanie własneluty 2011 63

e-edukacja w krajuRysunek 26. Strona umożliwiająca studentom wyrażenie własnej opiniiŹródło: widok przykładowego ekranu oprogramowania OLAT, opracowanie własneDostępne są dwa rodzaje archiwizacji:• zwykła – pobranie i zapisanie wyniku na dyskulokalnym w pliku XLS,• zaawansowana – pobranie i zapisanie wyniku nadysku lokalnym w pliku XLS, ale z danymi wyświetlonymiwedług indywidualnie ustalonegoformatu (np. ułożenie tabeli).ZakończenieW niniejszym opracowaniu omówione zostałynajważniejsze narzędzia platformy edukacyjnej OLAT– umożliwiające ocenianie postępów zarówno uczestnikówkursu, jak i nauczycieli. Podsumowując – OLATto nie tylko szereg nowych narzędzi i możliwości,jakich nie dają tradycyjne formy ewaluacji (np. automatycznesprawdzanie wyników zadań zamkniętych,przesyłanie studentowi informacji zwrotnej o jegopostępach), ale także miejsce przekazywania ocenyformułowanej indywidualnie przez nauczyciela.Bibliografia i netografia dostępne sąw wersji internetowej czasopisma.PolecamyM. Goliński, K. Poznańska (red.)Komunikacja mobilna. Nowe oblicza gospodarki, społeczeństwa i biznesuOficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2010Publikacja prezentuje pięć różnych spojrzeń na zagadnienie komunikacji mobilnej zaprezentowanychw rozważaniach różnych autorów, pracowników Katedry Informatyki Gospodarczej SGH. W poszczególnychczęściach omówiono aspekty ekonomiczne łączności bezprzewodowej, społeczno-gospodarczeskutki komunikacji mobilnej, m-government, implikacje społeczno-kulturowe zastosowania technologiikomunikacji mobilnej, a także charakterystykę rozwoju m-usług i m-produktów. Książkę polecamyosobom zainteresowanym zagadnieniami e-gospodarki i społeczeństwa informacyjnego. Publikacjęmożna nabyć w Oficynie Wydawniczej SGH nastronie: http://wydawnictwo.sgh.waw.plIADIS Mobile Learning 201110–12 marca 2011 r., Avila, HiszpaniaKonferencja poświęcona jest mobilnym rozwiązaniom w edukacji.Organizatorzy proponują następujący zestaw obszarów tematycznych:pedagogika a mobilne kształcenie ustawiczne; oprogramowaniedla mobile learningu; gry, symulacje i rzeczywistość rozszerzona;mobile learning w nauczaniu formalnym i nieformalnym; narzędzia,technologie i platformy edukacyjne; kwestie etyczne; metodologiabadań i systemy ewaluacji.64 e-mentor nr 1 (38)

MarlenaPlebańskaWspieranie rozwojukompetencji kluczowychu gimnazjalistów– projekte-Akademia PrzyszłościIzabelaKołodziejczykIzabelaKulaCzy metody nauczania wykorzystywane obecnie w kształceniudzieci i młodzieży mogą skutecznie rozwijać ich kompetencjekluczowe? Jakie metody są najbardziej efektywne?Jak powinna wyglądać szkoła XXI wieku? Te pytania zadajesobie dyrektor każdej szkoły w Polsce. Codziennie próbują nanie odpowiedzieć także tysiące nauczycieli. Nie ma jednakprostej i jednoznacznej odpowiedzi. Jedno jest pewne – rynekoczekuje pracowników, którzy bez większych ograniczeńradzą sobie w stechnicyzowanym świecie, a przy tym potrafiąbyć kreatywni, myśleć krytycznie, współpracować w grupie,wyszukiwać i przetwarzać informacje oraz nimi zarządzać,korzystać z mediów cyfrowych, adaptować się do zmieniającychsię warunków, podejmować samodzielne decyzje.Z ostatniego Raportu Komisji Europejskiej 1 wynika,że postępy edukacji w tym zakresie niektórych krajówczłonkowskich UE, w tym również Polski, nie sązadowalające. Choć w Polsce w ostatnich latach znaczącozmniejszyła się liczba młodych ludzi o niskimpoziomie kluczowych kompetencji, nasza pozycjanadal jest wśród krajów OECD stosunkowo niska(międzynarodowe badania PISA 2 wskazały, że w Polsceaż 16,2 proc. młodzieży posiada niskie kompetencjez zakresu czytania).Jednocześnie z badań przeprowadzonych na zlecenieMinisterstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższegoprzez prof. Ewę Filipiak z Uniwersytetu KazimierzaWielkiego w Bydgoszczy wynika, że polscy uczniowieuczą się niesystematycznie, zazwyczaj wtedy, kiedy muszą.Nie czerpią radości z poznawania 3 . Ci sami uczniowie,ale także uczący ich nauczyciele, twierdzą, że ciasno imw gorsecie szkolnym; czują się niewolnikami podręcznikówi kart pracy 4 . Badania Dzieci aktywne online przeprowadzoneprzez Fundację Dzieci Niczyje w 2007 rokuwyraźnie wskazują, że w Polsce osoby w wieku 7–14 latspędzają przed komputerem około 50 godzin tygodniowo.Z tych samych badań wynika, że aż 72 proc. dzieciw wieku od 3 lat korzysta z komputera 5 . Komputeri internet stały się naturalnym środowiskiem życia wielumłodych Polaków. Tu spędzają wolny czas, nawiązująnowe znajomości, uczą się i rozwijają swoje zainteresowania.Należy zadać sobie wobec tego pytanie, czywspółczesna szkoła nadąża za ich „komputeryzacją”’.Badania przeprowadzone w Stanach Zjednoczonychwśród uczniów ostatnich klas szkoły średniej 6 wykazały,że aż 72 proc. z nich nie widzi sensu w zajęciachprowadzonych w szkołach, a 79 proc. poddanych badaniuuczniów uznało lekcje za mało interesujące i aż61 proc. stwierdziło, że kompetencje nabyte podczasprocesu kształcenia nie pomogą im w odniesieniu sukcesuzawodowego. Podobne badania przeprowadzonew Polsce dają podstawy do twierdzenia, iż w polskiejszkole sytuacja przedstawia się analogicznie.Z powyższych rozważań można wysnuć wniosek,że jedną z przyczyn niezadowalających wynikówmoże być sposób, w jaki uczymy. Stoimy zatemprzed nowym wyzwaniem: trzeba podjąć decyzję,czy nadal prowadzić zajęcia w sposób mało interesującydla uczniów, czy też wykorzystać w procesienauczania narzędzia, które uczniowie uważają zaciekawe – tj. laptopy, telefony komórkowe, mp3,smartphone’y? Wydaje się, iż trafnej odpowiedzi napowyższe wątpliwości udzielił Lechosław Hojnacki.Według niego: Szkołę oczywiście trzeba przebudować.Nie zrobi tego ministerstwo. Za to z pewnością wymuszątę rewolucję dzieci – pokolenie cyfrowców 7 .Wyniki powyższych badań prowadzą do wniosku,że w obliczu niezwykle szybko zmieniającej się1Raport Komisji Europejskiej z 25 listopada 2009 roku.2Międzynarodowe badania prowadzone przez Programme for International Student Assessment (Program MiędzynarodowejOceny Umiejętności Uczniów), którego celem jest uzyskanie porównywalnych danych o umiejętnościach uczniów, którzy ukończyli15 rok życia, dla poprawy jakości nauczania i organizacji systemów edukacyjnych.3W. Kołodziejczyk, Edukacja 2.0 – wyzwaniem dla współczesnej szkoły, http://edukacjaprzyszlosci.blogspot.com/2010/02/edukacja-20-wyzwaniem-dla-wspoczesnej.html, [17.12.2010].4Tamże.5Gemius, Dzieci aktywne online, http://emilek.pl/artykuly/raport_gemius_dzieci_aktywne_online.pdf, [24.01.2011].6National Center for Education Statistics 2006, http://nces.ed.gov/, [24.01.2011].7L. Hojnacki, Trwa konferencja „Nauczycielu podejdź do e-tablicy”, http://www.hojnacki.net/2010/04/trwa-konferencja-nauczycielupodejdz-do.html,[17.12.2010].luty 2011 65

e-edukacja w krajugospodarki opartej na wiedzy niezbędne jest wyposażeniepolskiej młodzieży w narzędzia umożliwiająceim elastyczne poruszanie się na rynku pracy orazsamorealizację i rozwój osobisty.Wzrost w zakresie kluczowych kompetencji powinienspowodować rozwój w dziedzinie uczenia siępozaformalnego (praktycznego). Obecnie nacisk w polskimszkolnictwie położony jest głównie na kształcenieformalne. W małym zakresie natomiast rozwijane sąumiejętności uczniów i ich postawy. Dotychczasowebadania PISA wyraźnie wskazują, że wśród polskichuczniów dominuje postawa uczenia się encyklopedycznego,charakteryzującego się dużą schematycznościązdobywania wiedzy i brakiem umiejętności rozwiązywaniaproblemów w sytuacjach niestandardowych (copotwierdzają również badania PISA z 2006 roku). Wynikinajnowszych badań PISA z 2009 roku wskazują w tymzakresie na pewien postęp. Na tle państw europejskichplasujemy się w czołówce w zakresie rozumowaniaw naukach przyrodniczych, a także w czytaniu i interpretacji.Nieco gorzej jest z matematyką – Polska uplasowałasię w środkowej części tabeli wśród badanychkrajów Europy. O ile jednak w rozumowaniu w naukachprzyrodniczych osiągnęliśmy lepszy wynik niż w roku2006, o tyle w dwóch pozostałych sferach sytuacja nieuległa poprawie. Z matematyki uzyskaliśmy taki samwynik, a w czytaniu i rozumowaniu wynik niższy niżw poprzednim badaniu.Projekt e-Akademia PrzyszłościNa podstawie wniosków wyciągniętych ze wspomnianychwyżej badań Wydawnictwa Szkolne i Pedagogicznewe współpracy z firmą Combidata Polandopracowały projekt e-Akademia Przyszłości.Realizacja projektu jest współfinansowana ze środkówUnii Europejskiej w ramach Europejskiego FunduszuSpołecznego – ponadregionalnego programurozwijania kompetencji kluczowych, ze szczególnymuwzględnieniem nauk matematyczno-przyrodniczych,technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT), językówobcych i przedsiębiorczości. Grupą docelowąopisywanego projektu są uczniowie i nauczycieleszkół gimnazjalnych. W ramach projektu opracowanyzostał Gimnazjalny Program Kształtowania KompetencjiKluczowych (GKKK), mający na celu poprawęsytuacji w polskim szkolnictwie oraz stworzeniemetodologicznych podstaw pracy z uczniem. W trakcierealizacji projektu podejmowane będą działaniazachęcające nauczycieli do większego skupieniauwagi na osobie uczącej się oraz do personalizacjiprogramów kształcenia. Nauka będzie się odbywaćrównież poza szkolną klasą. Uczniowie będą pracowaliw zespołach zadaniowych, w otwartym otoczeniuspołecznym. Duży nacisk zostanie położony na obliczonąna efekt, odbywającą się pod okiem tutorów,samodzielną pracę uczniów.Głównym założeniem projektu jest przygotowaniemłodzieży w wieku gimnazjalnym do funkcjonowaniaw społeczeństwie wiedzy. Jego celem jest równieżkształtowanie wśród uczniów postawy „uczenia sięprzez całe życie”. Współczesna, nowoczesna szkołaoprócz realizowania podstawy programowej powinnakształtować kluczowe kompetencje uczniów. Misjąprojektu jest więc rozwijanie nie tylko zdolności, alei osobowości ucznia. W ramach projektu kształtowanychjest siedem z ośmiu kluczowych kompetencjiwskazanych w Zaleceniu Parlamentu Europejskiego i RadyUE w sprawie kompetencji kluczowych na rzecz uczenia sięprzez całe życie, wydanym w 2006 roku 8 :1. porozumiewanie się w języku ojczystym;2. porozumiewanie się w językach obcych;3. kompetencje matematyczne i podstawowekompetencje naukowo-techniczne;4. kompetencje informatyczne;5. umiejętność uczenia się;6. kompetencje społeczne i obywatelskie;7. inicjatywność i przedsiębiorczość.W procesie rekrutacji do tego projektu, przeprowadzonymw styczniu 2010 roku, udział wzięły 972 szkołyz całej Polski. W drodze losowania wyłonionychzostało 200 gimnazjów stanowiących równomiernąreprezentację szkół ze wszystkich szesnastu województw.Projekt e-Akademia Przyszłości wdrażany jestw zakwalifikowanych do niego szkołach od 1 września2010 roku i potrwa do 30 czerwca 2013 roku. Podczastrzyletniego cyklu kształcenia zostaną nim objęciwszyscy uczniowie klas pierwszych rozpoczynającynaukę w roku szkolnym 2010/2011. Praca ucznióww projekcie oparta jest na dwóch podstawowychmetodach, których zastosowanie wpływa na rozwójwymienionych kompetencji kluczowych. Są to e-learningoraz metoda projektów.Projekt e-Akademia Przyszłości zakłada kształceniew modelu hybrydowym (blended learning), polegającymna połączeniu tradycyjnych metod nauczaniaz kształceniem na odległość. W celu uatrakcyjnieniaprzekazywanej wiedzy wykorzystywane są tabliceinteraktywne. Postawy uczniów kształtowane są równieżprzez wspomnianą pracę metodą projektów, coma na celu zwiększenie ich aktywności oraz rozwójich kreatywności.Pozytywna ocena metody projektów została sformułowanam.in. w Podstawie programowej wraz z komentarzem– Edukacja historyczna i obywatelska w szkolepodstawowej, gimnazjum i liceum (t. 4) 9 , w której czytamy:Ze względu na cele przedmiotu wiedza i społeczeństwo,na trzecim etapie edukacyjnym około 20 proc. treści nauczaniaokreślonych w podstawie programowej tego przedmiotupowinno być realizowanych w formie uczniowskiego8Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całeżycie, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2006:394:0010:0018:pl:PDF, [12.01.2011]. Ósma z kompetencjito „świadomość i ekspresja kulturalna”, projekt nie obejmuje jej jednak swym zakresem.9Podstawa programowa wraz z komentarzem. Edukacja historyczna i obywatelska w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum,http://www.nauczaniefilozofii.uni.wroc.pl/pliki/podstawyprogramowe.pdf, [17.12.2010].66 e-mentor nr 1 (38)

Wspieranie rozwoju kompetencji kluczowych...projektu edukacyjnego. […] Uczniowski projekt edukacyjnypowinien mieć charakter zespołowy; poszczególne zadaniamogą być wykonywane indywidualnie. Wskazane jest, bykażdy uczeń uczestniczył w co najmniej jednym projekciew każdym roku nauczania przedmiotu.Jednostki e-learningoweW oparciu o przedstawione powyżej badaniai dokumenty przygotowany został projekt e-AkademiaPrzyszłości. Jednym z jego kluczowych założeń jestudostępnienie platformy e-learningowej, na której realizowanychbędzie 168 e-jednostek przygotowanychw ramach następujących przedmiotów: matematyka,fizyka, chemia, biologia, geografia, przedsiębiorczość(WOS), informatyka i język angielski. Czynnikiem,który wyróżnia opracowane w projekcie jednostkie-learningowe, jest całościowe podejście do procesukształcenia. Obok zdobywania wiedzy, uczeń matakże możliwość ćwiczenia swoich umiejętności.Każda jednostka e-learningowa jest multimedialnymprogramem składającym się z trzech modułów:• wiedzy (treści nauczania),• utrwalenia (ćwiczeń, gier dydaktycznych i symulacyjnych),• testu (części sprawdzającej opanowanie kształtowanychumiejętności).Przewodnikiem po jednostce e-learningowej jestawatar, będący także niejednokrotnie bohateremróżnego rodzaju historii i przykładów stanowiącychelementy lekcji. Zabieg ten umożliwia uczniowi identyfikacjęzdobytej wiedzy z konkretnymi sytuacjami,z jakimi spotyka się lub może się spotkać w życiu.Wszelkie informacje, polecenia i instrukcje są przekazywanew formie pisemnej, ale także odczytywaneprzez lektora, wcielającego się niekiedy w postaćawatara. Dzięki temu każda jednostka e-learningowajest doskonałym materiałem dydaktycznym równieżdla dzieci z dysfunkcjami.Pierwsza część każdej z jednostek e-learningowychokreśla ich cele, wymagania wstępne, a także problemy,jakie będą rozwiązywane. Wiedza jest przekazywanaw sposób interaktywny. Poszczególne partiemateriału podzielone są na ekrany, na których za pomocąanimacji, filmów, nagrań dźwiękowych, plansz,zdjęć oraz prostych ćwiczeń i gier interaktywnychuczeń w naturalny sposób przyswaja sobie wiedzęi jednocześnie kształtuje kluczowe kompetencje.Na drugą część składają się interaktywne ćwiczeniautrwalające zdobytą wiedzę i kształtujące nabyteumiejętności. Każde ćwiczenie wspomagane jestpodpowiedziami, z których uczeń może skorzystać.Poprawne rozwiązanie ćwiczenia pozwala przejść dokolejnego ekranu. Uczeń może powracać do ćwiczeńwielokrotnie.Trzecia część jednostki e-learningowej to test. Założeniemtestu jest dostarczenie uczniom, ale takżenauczycielom, informacji zwrotnej o tym, w jakimstopniu uczniowie opanowali wiedzę i umiejętnościzwiązane z danym tematem. Na tym etapie uczeńnie może już posiłkować się podpowiedziami, aniteż powracać do zadań już rozwiązanych. Rysunek 1prezentuje konstrukcję jednostki e-learningowej naplatformie.Konstrukcja jednostek e-learningowych bazującychna animacjach, ćwiczeniach samosprawdzających,grach, szybko przesuwających się obrazach – czylielementach znanych uczniom z otaczającego ichświata – zachęcają i stymulują do nauki oraz kształtowaniawybranych umiejętności. System pracy uczniaRysunek 1. Schemat konstrukcji jednostki e-learningowej na platformieŹródło. www.eakademiaprzyszlosci.pl, [20.11.2010]luty 2011 67

e-edukacja w krajuRysunek 2. Ekran wstępny jednostki e-learningowejŹródło. www.eakademiaprzyszlosci.pl, [20.11.2010]Rysunek 3. Ekran wiedzowy jednostki e-learningowejw projekcie jest podobny do tego, dzięki któremurozwijał się i uczył jeszcze w wieku przedszkolnym.Nauka częściowo poprzez zabawę, obraz,dźwięk i animację będzie alternatywą dla naukipoprzez tekst, co z założenia powinno korzystniewpłynąć na uzyskiwane przez uczniów wyniki.Na kolejnych rysunkach przestawione zostałyprzykładowe ekrany jednostek e-learningowychwykorzystywanych projekcie.Praca uczniów z jednostkami e-learningowymijest cały czas poddawana ewaluacji. Nauczyciel,dzięki raportom generowanym automatycznieprzez platformę e-learningową, ma stały dostępdo informacji o tym, jak jego uczniowie radząsobie z poszczególnymi zadaniami.Oczywiście nauczyciele mogą wykorzystywaćfragmenty jednostek e-learningowych podczas zajęćlekcyjnych, niemniej zostały one skonstruowanew taki sposób, aby uczeń mógł pracować z nimisamodzielnie, nawet poza salą szkolną. Jednostkie-learningowe, dając dostęp do wiedzy w miejscui w czasie najbardziej właściwym dla danego ucznia,a także stwarzając możliwość wielokrotnegopowrotu do zrealizowanych już treści i ćwiczeniaumiejętności, pozwalają tym samym na większąindywidualizację procesu kształcenia.Konstrukcja platformy e-learningowejŹródło. www.eakademiaprzyszlosci.pl, [20.11.2010]Rysunek 4. Ekran ćwiczenia jednostki e-learningowejŹródło. www.eakademiaprzyszlosci.pl, [20.11.2010]Rysunek 5. Ekran zadania testowego jednostki e-learningowejŹródło: www.eakademiaprzyszlosci.pl, [20.11.2010]Jak już wspomniano, realizację procesu dydaktycznegoz wykorzystaniem jednostek e-learningowychumożliwia w projekcie platforma e-learnigowa.Zapewnia ona uczniom szerokie spektrumfunkcjonalności. Jej elementami są m.in.:• Strona główna,• Moja strona – strona nauczyciela,• Moje wiadomości – wiadomości użytkownika,• Mój blog – blog użytkownika,• Znajomi – lista kontaktów użytkownika,• Moje testy – testy użytkownika,• Moje prace – prace użytkownika,• Moje dokumenty – dokumenty użytkownika,• Baza wiedzy – zbiór materiałów dydaktycznychużytkownika.Ponadto w ramach poszczególnych pokoi, odpowiadającychprzedmiotom, platforma zostaławyposażona w następujące elementy:• Użytkownicy – lista użytkowników w ramachdanego przedmiotu,• Kalendarz – kalendarz wydarzeń w ramachdanego przedmiotu,• Prace Domowe – zadania domowe w ramachdanego przedmiotu,• Testy – testy dostępne w ramach danegoprzedmiotu,• Lekcje e-learning – lista jednostek e-learningowych,• Sesje na żywo – wirtualna klasa,• Dokumenty – lista dokumentów,• Blog – blog przedmiotu,• Strona – strona przedmiotu,68 e-mentor nr 1 (38)

Wspieranie rozwoju kompetencji kluczowych...Rysunek 6. Strona główna platformy e-Akademia PrzyszłościŹródło: www.eakademiaprzyszlosci.pl, [20.11.2010]• Forum – forum przedmiotu,• Chat – chat przedmiotu,• eduDziennik – dziennik elektroniczny.Rysunek 6 pokazuje stronę główną platformye-learningowej wykorzystywanej w projekcie.Diagnozowanie postępów uczniówRozwój kluczowych kompetencji uczniów mierzonyjest w projekcie poprzez cztery sesje testowe, naktóre składają się: test diagnostyczny przeprowadzanyprzed przystąpieniem do projektu oraz testy diagnostycznerozwiązywane na zakończenie I, II i III klasygimnazjum. Celem testów jest ewaluacja postępówdydaktycznych uczniów biorących udział w projekcie.Testy diagnostyczne to również jedno z kryteriów wyłanianiaw projekcie uczniów wybitnie utalentowanychoraz uczniów o niskim poziomie kompetencji kluczowych.Rezultaty testów diagnostycznych stanowićbędą punkt wyjścia do planowania pracy dydaktycznejz poszczególnymi uczniami.Projekt e-Akademia Przyszłości ma na celu wsparciezarówno uczniów słabszych, jak i wybitnie utalentowanych,dlatego dla uczniów, którzy uzyskali niski wynikze sprawdzianu przeprowadzonego po zakończeniuszóstej klasy szkoły podstawowej, stworzone zostaływ ramach projektu Szkolne Grupy Wyrównawcze. Grupyte były prowadzone przez pedagogów szkolnychmetodami warsztatowymi w pierwszym semestrzenauki w roku szkolnym 2010/2011. Celem warsztatówjest wykształcenie wśród uczniów podstawowychumiejętności związanych z uczeniem się. Mają onerównież za zadanie rozwijać myślenie abstrakcyjne,przyczynić się do rozbudzenia aspiracji uczniów orazpodnieść ich samoocenę.Z kolei uczniowie szczególnie uzdolnieni wezmąudział w zajęciach Wirtualnych Kół Naukowych,prowadzonych przez nauczycieli akademickich. Uczniowieci stworzą tzw. Wirtualną Szkołę, a najlepsiz nich po pierwszym i drugim roku realizacji projektubędą mogli wziąć udział w pięciodniowym obozienaukowym. Wirtualne Koła Naukowe prowadzone zapośrednictwem platformy e-learningowej zapewniąuczniom aktywny kontakt zarówno z nauczycielamiakademickimi, jak i pomiędzy sobą.Aby umożliwić rozwijanie wśród uczniów umiejętnościdiagnozowania i rozwiązywania problemów,w każdej szkole utworzone zostaną cztery zespołyprojektowe, których zadaniem będzie przygotowanie,we współpracy ze środowiskiem lokalnym, projektówinterdyscyplinarnych zajmujących się m.in. ekologicznymi,społecznymi czy ekonomicznymi problemamidanego regionu. Udział w Lokalnych Zespołach Projektowychprzyniesie uczniom pozytywne bodźcerozwojowe, jakie daje działanie w grupie rówieśniczej,przez co zdobędą oni kompetencje społecznei obywatelskie. Relacje ze zrealizowanych projektówzostaną opublikowane na platformie e-learningowej,a ich uczestnicy stworzą Ligę Lokalnych ZespołówProjektowych. Najlepsze projekty wezmą udziałw przeglądzie krajowym.PodsumowanieProjekt zakłada prowadzenie systematycznychbadań dotyczących poziomu zainteresowania uczniówprezentacją treści programowych przekazywanychza pomocą jednostek e-learningowych. Bazując nainformacji zwrotnej od uczestników projektu orazpierwszych raportach z platformy e-learningowej,luty 2011 69

e-edukacja w krajujuż dziś możemy powiedzieć, że wrażenia uczniów sąpozytywne. Dodatkową atrakcję dla uczniów stanowiąprzekazane w ramach projektu tablice interaktywne,dzięki którym bardzo wyraźnie ujawniają się zaletypracy z multimedialnymi pomocami edukacyjnymi.Jak wynika z badań przeprowadzonych w ramachpilotażu w jednym z krakowskich gimnazjów, atrakcyjnaforma materiałów edukacyjnych przygotowanychw ramach projektu wpływa na wzrost zainteresowanianauką wśród uczniów. Dzięki codziennejnauce z wykorzystaniem nowoczesnych technologiiinformacyjnych młodzież zdobędzie kompetencjeniezbędne do aktywnego funkcjonowania we współczesnymzinformatyzowanym otoczeniu. Zbudowanyw ramach projektu system wsparcia ma zapewnićpoczucie bezpieczeństwa i przynależności uczniomosiągającym słabsze wyniki w nauce oraz uczniomutalentowanym. Projekt rozwinie również kwalifikacjeinformatyczne oraz kwalifikacje w zakresie wykorzystaniai prowadzenia e-nauczania zaangażowanychw niego nauczycieli. Uzyskane kompetencje kadranauczycielska będzie mogła wykorzystywać w swojejpraktyce szkolnej. Aby jednak założenia projektuzostały spełnione, w jego realizację włączyć się musicała szkoła – kadra kierownicza, nauczyciele orazuczniowie.Więcej informacji dotyczących projektu e-AkademiaPrzyszłości znaleźć można na stronie internetowejwww.eakademiaprzyszlosci.pl.Netografia dostępna jest w wersji internetowej czasopisma.PolecamyVirtual and Augmented Reality in Education18 marca 2011 r., Valmiera, ŁotwaKonferencja poświęcona jest zastosowaniom wirtualneji rozszerzonej rzeczywistości w edukacji. Składa się zdwóch części: sesji adresowanej do naukowców, badaczy,doktorantów i ekspertów oraz części praktycznej VR/AR Applicationsin Training realizowanej w ramach EEA i FunduszyNorweskich, w której zaprezentowane zostaną aplikacje,narzędzia i techniki przydatne przedsiębiorcom, inżynieromczy studentom.Więcej informacji na stronie: http://www.vare2011.lv/.Experiential Learning in Virtual Worlds20–22 marca 2011 r., Praga, CzechyCelem konferencji jest omówienie zagadnienia formalnegoi nieformalnego uczenia się w wirtualnych światach, ze szczególnymuwzględnieniem ich cech charakterystycznych oraz możliwościrozwojowych. Proponowane zagadnienia do dyskusji to m.in.wirtualne i globalne zespoły; systemy oceny pracy online; strukturyrozwoju zawodowego czy elementy blended learningu. Poruszanebędą ponadto tematy związane z pojęciami śmiertelności,seksualności i zabawy w wirtualnym świecie oraz sztuką tworzeniaawatarów.Więcej informacji na stronie: http://www.inter-disciplinary.net/atthe-interface/education/experiential-learning-in-virtual-worlds/.Learning on Screen Conference 2011, 24 marca 2011 r., Londyn, Wielka BrytaniaCelem konferencji, organizowanej przez British Universities Film & Video Council, jest omówienie roli filmów i dźwiękuw edukacji oraz korzyści płynących z ich zastosowania. Sesje tematyczne obejmą takie zagadnienia jak: potrzeby studentów,tworzenie i efektywne użytkowanie mediów, projektowanie mediów edukacyjnych wysokiej jakości, kontrolowanie iredukowanie kosztów. Spotkanie adresowane jest szczególnie do specjalistów w zakresie e-learningu, osób związanychz przygotowaniem technicznym materiałów online, informatyków.Więcej informacji na stronie: http://bufvc.ac.uk/events/learningonscreen/conference.70 e-mentor nr 1 (38)

Współtworzenie wartościz klientami zorientowanena innych klientówTymoteusz DoligalskiWspółtworzenie wartości przez klientów zorientowane nainnych jest niezwykle ciekawą koncepcją zarządczą. Istniejewiele możliwości jej zastosowania, lecz wymagają one rozwinięciaodpowiednich zasobów i kompetencji. W opracowaniuprzedstawiono różne podejścia do współtworzenia wartości,a także proponowaną kategoryzację tego zjawiska.WprowadzenieCzęstym zjawiskiem w relacjach firmy z klientamiz wykorzystaniem internetu jest współtworzeniewartości przez klientów. Zjawisko to jest niezwykleistotne z punktu widzenia strategii firm. CoimbatoreK. Prahalad i Venkat Ramaswany poświęcili mu monografięPrzyszłość konkurencji. Współtworzenie wyjątkowejwartości wraz z klientami, w której udowadniają, że towłaśnie ono jest istotą konkurowania w nowoczesnejgospodarce 1 .Pojęcie współtworzenia wartości jest szerokie.Obejmuje zarówno sytuację, w której klient współtworzyprodukt lub usługę, będąc jednocześnie ichodbiorcą, jak i sytuację odmienną – gdy odbiorcamiwartości tworzonych przez klienta są inni klienci.W pierwszym przypadku działania klienta polegająna szeroko rozumianej indywidualizacji kompozycjiwartości, czyli podjęciu działań, które zmierzają dootrzymania wartości dostosowanych do jego własnychpotrzeb i oczekiwań (masowa kastomizacja) 2 . FrankKleemann i G. Günter Voß zauważają, że masowakastomizacja to wyizolowana aktywność jednego klientaukierunkowana na jeden produkt, a nie wspólna aktywnośćpodejmowana przez wielu klientów zmierzająca do modyfikacjipewnego typu produktów 3 . W tym przypadkuwymiana wartości ma zatem charakter one-to-one.Klient sam uczestniczy w wymianie wartości z firmą,w wyniku czego otrzymuje zindywidualizowanąkompozycję wartości. Uczestnictwo innych klientóww tym procesie nie jest konieczne.Z kolei współtworzenie wartości ukierunkowanena innych klientów przybierać może wiele postaci.Należą do nich: publikowanie recenzji produktów(np. na stronach sklepów internetowych), podejmowanieinterakcji z innymi użytkownikami (np. serwisyspołecznościowe), tworzenie i publikowanie treści(np. Wikipedia), współdziałanie polegające na tworzeniuoprogramowania (np. ruch open source). Wówczaszazwyczaj liczna grupa klientów współtworzy wartościdla również licznej grupy odbiorców, którzy otrzymująw tym przypadku jednolitą (nieskastomizowaną) kompozycjęwartości. Naturalnie poprzez selekcję mogąoni korzystać z wartości ich interesujących. Dziejesię tak np. w sklepie internetowym Amazon, gdzieklienci mogą zapoznać się z dowolnymi recenzjamipisanymi przez innych klientów, a także w przypadkuaukcji internetowych, w których sprzedawcy umieszczająswoje oferty, a kupujący wybierają te, które imodpowiadają 4 .Koncepcje współtworzenia wartościukierunkowanego na innych klientówWspółtworzenie wartości na bazie wymiany all--to-all stało się niezwykle modnym nurtem, któremutowarzyszyło powstanie wielu różnorodnych serwisówinternetowych i pojęć opisujących to zjawisko.Prawdopodobnie najpopularniejszym pojęciem jestWeb 2.0. Można je określić jako pewien rodzaj przedsięwzięćinternetowych, w których zbiorowość użytkownikówwspółtworzy treść i w ramach stworzonejspołeczności komunikuje się, podejmuje interakcję.1C.K. Prahalad, V. Ramaswany, Przyszłość konkurencji. Współtworzenie wyjątkowej wartości wraz z klientami, PWE, 2005.2Wykorzystanie internetu i IT w tym procesie umożliwiło działanie na dużą skalę, stąd wynika powszechne użycie oksymoronu„masowa kastomizacja”. Zob. też T. Doligalski, Czym się różni przedsięwzięcie e-biznesowe od tradycyjnego w zakresie relacji z klientami,„e-mentor” 2006, nr 3.3F. Kleemann, G.G. Voss, Un(der)paid Innovators: The Commercial Utilization of Consumer Work through Crowdsourcing, „Science,Technology & Innovation Studies” 2008, t. 4, nr 1.4Więcej nt. umiejscowienia współtworzenia wartości przez klientów w strategiach marketingu internetowego: T. Doligalski,Strategie kształtowania kompozycji wartości dla klienta w Internecie, referat na XXIII Zjazdu Katedr Marketingu, Handlu i Konsumpcji,Olsztyn 2010, http://www.doligalski.net/strategie-kompozycji-wartosci/ [01.12.2010].luty 2011 71

zarządzanie wiedząInteresujące są wnioski z badania przeprowadzonegow czerwcu 2009 r. przez firmę konsultingowąMcKinsey w zakresie wykorzystania rozwiązań Web2.0 w przedsiębiorstwach 5 . W badaniu tym uwzględnionoopinie 1700 przedstawicieli kadry zarządzającejzróżnicowanych pod względem sektorów i regionówdziałania. Autorzy badania wyróżnili trzy obszarywykorzystania rozwiązań Web 2.0 w przedsiębiorstwie:procesy wewnętrzne, relacje z klientami orazwspółpracę z dostawcami i partnerami.Z badań wynika, że największe korzyści w zakresieprocesów wewnętrznych wynikały z szybszegodostępu do wiedzy, a także ograniczenia kosztówkomunikacji oraz kosztów podróży. Rozwiązania Web2.0 przyczyniły się do wzmocnienia relacji z klientamiw zakresie takich wskaźników jak: znajomość ofertyfirmy, uwzględnienie oferty w dokonywanych przezklientów wyborach, konwersja, satysfakcja i lojalność.Respondenci zadeklarowali ponadto korzyści w zakresieredukcji kosztów marketingowych, kosztówwsparcia oraz podróży. Interesujący jest równieżfakt, że jedna czwarta badanych stwierdziła, iż dziękirozwiązaniom Web 2.0 w ich firmach skrócony zostałokres wprowadzenia produktu lub usługi na rynek(time-to-market).Z kolei dominujące korzyści w obszarze współpracyz dostawcami i partnerami to szybszy dostęp do wiedzy,ograniczenie kosztów komunikacji oraz podróży,a także większa satysfakcja dostawców, partnerówi zewnętrznych ekspertów.Respondenci, którzy zadeklarowali korzyściw obszarze relacji z klientami najczęściej wykorzystująblogi i sieci społeczne, dzięki którym firmomłatwiej jest komunikować się z klientami, w tymtakże otrzymywać od nich informacje zwrotne. Jakpodają autorzy raportu, sukces wdrożenia rozwiązańWeb 2.0 wynika z uwzględnienia ich w naturalnymprocesie działań użytkownika (flow of users’ work).Długotrwałe korzystanie przez użytkownikówz tych rozwiązań wynika z motywacji odmiennychniż finansowe. Należą do nich: chęć budowy reputacjii zdobycia uznania innych oraz uzyskaniewysokich ocen od innych użytkowników. Głównymibeneficjentami korzyści wynikających z technologiiWeb 2.0 we wszystkich trzech obszarach były firmyz zakresu technologii informacyjnych oraz firmy oferująceusługi podmiotom instytucjonalnym. Korzyścirzadziej deklarowane były przez przedstawicieli firmprodukcyjnych i finansowych.Wychodząc poza Web 2.0Pojęciem zbliżonym do Web 2.0 jest crowdsourcing.Jeff Howe, twórca tego pojęcia, określa je jako zleceniedziałań, które tradycyjnie wykonują pracownicyfirmy, pewnej nieokreślonej (zazwyczaj licznej) zbiorowościw formie otwartego wezwania 6 . Zbliżonympojęciem jest produkcja partnerska (peer production,commons based peer production), której istotą jest równieżwspółtworzenie wartości przez zbiorowość 7 ,a także wikinomia (wikinomics), czyli – jak określająje autorzy tego pojęcia, Don Tapscott i Anthony D.Williams – działania oparte na czterech zasadach:otwartości, partnerstwie, współdzieleniu zasobówi działaniu na skalę globalną 8 . Kolejnym pojęciemz tej kategorii jest otwarta innowacja (open innovation),czyli koncepcja, w której firmy powinny szukać źródełinnowacji na zewnątrz, zarówno kooperując z innymiprzedsiębiorstwami, jak i wykorzystując w tym procesiezbiorowości lub pojedynczych klientów 9 .Funkcjonuje również pojęcie zbiorowej inteligencji(collective intelligence), określanej jako zdolnośćwirtualnych społeczności do podnoszenia poziomu wiedzyi kompetencji eksperckich ich członków poprzez współpracęi debaty prowadzone na dużą skalę 10 . Zbliżona do niejkoncepcja mądrości tłumów (wisdom of the crowds)została sformułowana przez Jamesa Surowieckiego.Jego zdaniem, aby „tłum był mądry”, zbiorowość musicharakteryzować się następującymi cechami:• różnorodnością poszczególnych członków podwzględem wiedzy i umiejętności,• niezależnością działań członków zbiorowości(nie mogą one pozostawać pod zbyt silnymwpływem innych osób z grupy),• decentralizacją pozwalającą na specjalizacjęczłonków społeczności,• agregacją umożliwiająca podejmowanie kolektywnychdecyzji na bazie indywidualnychosądów 11 .Howard Rheingold wprowadził pojęcie bystregotłumu (smart mobs), który – wykorzystując technologieteleinformacyjne – potrafi się organizować na5Na podstawie raportu firmy McKinsey z września 2009 roku: How companies are benefiting from web 2.0: McKinsey Global SurveyResults, http://www.mckinseyquarterly.com/Business_Technology/BT_Strategy/How_companies_are_benefiting_from_Web_20_McKinsey_Global_Survey_Results_2432, [01.12.2010].6Definicja J. Howe’a przedstawiona na jego blogu, http://crowdsourcing.typepad.com/cs/2006/06/crowdsourcing_a.html,[01.12.2010].7Y. Benkler, Wealth of Networks, http://www.benkler.org/wonchapters.html, [01.12.2010].8D. Tapscott, A.D. Williams, Wikinomia. O globalnej współpracy, która zmienia wszystko, Warszawa 2008, s. 40–55.9H.W. Chesbrough, Open innovation. The New Imperative for Creating and Profiting from Technology, Harvard Business School Press,Boston 2003.10H. Jenkins, Kultura konwergencji: zderzenie starych i nowych mediów, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa2007, s. 265; oraz B. Jaskowska, O kulturze konwergencji słów kilka, Biuletyn EBIB 2008, nr 1 (92), http://www.ebib.info/2007/92/a.php?jaskowska, [01.12.2010].11J. Surowiecki, The wisdom of crowds: why the many are smarter than the few and how collective wisdom shapes business, economies,societes, and nations, Londyn 2004, s. 72.72 e-mentor nr 1 (38)

Współtworzenie wartości z klientami...zasadach tzw. adhokracji w klastry wokół aktualnychwydarzeń 12 .Oprócz niewątpliwych korzyści współdziałaniawielu badaczy dostrzega również jego wady. Należy donich Charles Mackay 13 , który w publikacji Niezwykłe złudzeniai szaleństwa tłumów przedstawia wiele porażekkolektywnej inteligencji – m.in. bańki spekulacyjne.Warto przy tym zauważyć, że choć opisywana przezMackaya problematyka jest nadal aktualna, pozycja tazostała wydana po raz pierwszy w 1841 roku. Z koleiAndrew Keen w książce Kult Amatora. Jak internetniszczy kulturę w podobnym duchu argumentuje, żezalew treści tworzonych przez tłum złożony z amatorówutrudnia dotarcie do naprawdę wartościowychinformacji 14 .Jeszcze bardziej dobitnie przedstawia sprawę JaronLanier w eseju Digital Maoism 15 . Jego zdaniem kolektywnepodejmowanie decyzji sprawia, że w internecietreści banalne dominują nad treściami ambitnymilub przynajmniej wymagającymi od użytkownikawiększej uwagi i zaangażowania. Podaje on przykładserwisu Digg 16 dokonującego rankingu informacji napodstawie głosów użytkowników. W serwisie tyminformacja o studenckim konkursie jedzenia lodówzostała oceniona jako bardziej istotna niż wiadomośćo trzęsieniu ziemi na Jawie. Sceptyczny wobec ideiwspółtworzenia (nazywanej w tym przypadku zaAlvinem Tofflerem prosumeryzmem 17 ) jest równieżJacek Wójcik, który przedstawia swoje wątpliwościw opracowaniu o znamiennym tytule: Prosument– współczesny mit marketingowy 18 .Z punktu widzenia sukcesu przedsięwzięcia niezbędnejest pozyskanie lub wypracowanie aktywówi kompetencji. Jest to najczęściej większe wyzwaniew przypadku współtworzenia wartości typu all-to-all.O ile bowiem w pierwszym przypadku (one-to-one)sukces zależy jedynie od współpracy klienta i firmy,o tyle w przypadku typu all-to-all często niezbędnejest uczestnictwo większej liczby klientów, aby finalnakompozycja wartości była atrakcyjna dla odbiorcy 19 .Możliwości współtworzenia wartości przez klientasą szerokie. Rozpatrując proces wymiany z perspektywyklienta, wartości przez niego dostarczane nazywasię nakładami, natomiast otrzymywane od firmy– korzyściami. Ponoszone przez klienta nakłady obejmują:zasoby, interakcję i komunikację oraz działania(najwyższe zaangażowanie). Tworzenie wartości dlaklienta może się odbywać przy różnych poziomachzaangażowania klienta-twórcy, w oparciu o nakładyponiesione przez niego, a także przez innych klientów.Różne typy nakładów ponoszonych w procesiewspółtworzenia wartości w internecie przedstawiarysunek 1.Rysunek 1. Różne typy nakładów ponoszonych przez klientóww procesie współtworzenia wartości w internecieDziaanieInterakcjai komunikacjaUdostpnieniei wymiana zasobówŹródło: opracowanie własne• know-what• know-how• know-whoWspółtworzenie wartości opartena udostępnianiu lub wymianie zasobówWkład klientów w proces współtworzenia wartościmoże polegać na udostępnianiu lub wymianie zasobów.Przykładem udostępniania zasobów są różnegorodzaju przedsięwzięcia stosujące ideę przetwarzaniarozproszonego (distributed computing) polegającegona wykorzystaniu mocy obliczeniowej komputerówosób biorących w nich udział. Prawdopodobnie najbardziejznanym programem tego typu jest SETI@home. Jest on określany przez swoich twórców jakonaukowy eksperyment wykorzystujący moc obliczeniowąkomputerów do analizy danych pochodzącychz obserwacji astronomicznych w celu poszukiwaniapozaziemskiej inteligencji. Projekt jest realizowanyprzez Instytut Badań Kosmicznych Uniwersytetu Kalifornijskiegoz Berkeley 20 . Podobnym projektem jestprogram Folding@home mający na celu badanie procesuzwijania białka, organizowany przez UniwersytetStanfordzki. Co ciekawe, program ten wykorzystujenie tylko moc obliczeniową komputerów osobistych,ale również konsol Sony Playstation 3 21 . Przedsięwzięćwykorzystujących ideę przetwarzania rozproszonegojest więcej, np. firma IBM stworzyła platformę World12H. Rheingold, Smart Mobs: The Next Social Revolution, Nowy Jork 2002.13Ch. Mackay, Niezwykłe złudzenia i szaleństwa tłumów, WIG-Press , 1999.14A. Keen, Kult amatora. Jak internet niszczy kulturę, Warszawa 2007.15J. Lanier, Digital Maoism: The Hazards of the New Online Collectivism, 30.05.2006,http://www.edge.org/3rd_culture/lanier06/lanier06_index.html, [01.12.2010].16Digg, http://digg.com/news, [01.12.2010].17A. Toffler, Trzecia fala, PIW, Warszawa 1997.18J. Wójcik, Prosument – współczesny mit marketingowy, [w]: L. Garbarski (red.) Kontrowersje wokół marketingu w Polsce, WAiP, Warszawa2009.19T. Doligalski, Efekty sieciowe a strategie produktowe, „Marketing i Rynek” 2010, nr 11, http://www.doligalski.net/efekty-sieciowe/,[01.12.2010].20Seti@home, http://setiathome.ssl.berkeley.edu/, [01.12.2010].21Folding@home, http://folding.stanford.edu/, [01.12.2010].luty 2011 73

zarządzanie wiedząCommunity Grid przeznaczoną do rozwoju programówpoświęconych m.in. badaniom nad AIDS, rakiemdziecięcym czy tzw. czystą energią 22 .Przedsięwzięciami łączącymi idee udostępnianiai wymiany zasobów są sieci peer-to-peer. Dzięki tymaplikacjom ich użytkownicy mają możliwość pobraniadowolnego dostępnego w tej sieci pliku. Popularnośćsieci wynika z tego, że są one używane do nieodpłatnegopobierania utworów muzycznych i plikówfilmowych.Istnieje też wiele przedsięwzięć internetowychwykorzystujących ideę wymiany produktów. Dodawaniewartości do produktu dokonuje się w ich przypadkuzarówno w oparciu o wymianę produktów,jak i stworzenie możliwości komunikacji i interakcji.Przykładem takiego typu przedsięwzięcia jest polskiserwis Podaj.net. Umożliwia on wymianę używanychksiążek, filmów i gier bez ponoszenia opłat. Użytkownikumieszcza w serwisie listę produktów, którejest gotów wymienić na inne. Gdy jakaś osoba wyrazizainteresowanie którąś z propozycji i ją otrzyma,przekazujący produkt użytkownik zdobędzie punkty,za które może uzyskać interesujące go towary zezbioru innych osób. W ten sposób serwis umożliwiabezgotówkową wymianę używanych książek, filmówczy gier. Premiuje lojalnych użytkowników – liczbapunktów przyzwanych użytkownikom o określonejliczbie transakcji (powyżej 10) jest większa niż liczbapunktów przyznawanych początkującym użytkownikom.W serwisie ponad 7000 zarejestrowanychużytkowników przeprowadziło ponad 100 000 transakcjiwymiany książek 23 . Na podobnej zasadzie działaserwis szafa.pl. Umożliwia on wymianę ubrań. Serwisten charakteryzuje się większą skalą działania. Jakpodaje firmowy blog, serwis posiada ponad 360tysięcy zarejestrowanych użytkowników, a wystawionychdo wymiany jest ponad 3 miliony produktów24 . Przedsięwzięciem z tej kategorii jest równieżFinansowo.pl, serwis umożliwiający tzw. pożyczkispołeczne, czyli pożyczanie pieniędzy przez osobyprywatne od osób prywatnych bez pośrednictwabanków lub tradycyjnych instytucji finansowych.Przedsięwzięcia te funkcjonują na zasadzie aukcjiinternetowych, jednakże praktyka pokazuje, że niektórzyliczący się gracze w tym zakresie zakończylidziałalność na polskim rynku (np. Monetto.pl, Smava.pl 25 ). Serwisy te generują korzyści dla właścicieli wolnychśrodków pieniężnych w postaci wyższej stopyzwrotu niż oferowane przez banki, choć naturalnieprzy wyższym ryzyku. W przedstawionych powyżejprzykładach wykorzystanie internetu umożliwiałozwiększenie korzyści z posiadanych, najczęściejnieużywanych produktów (m.in. książki, ubrania,środki pieniężne). Warto zauważyć, że w podobnysposób działają również aukcje internetowe – choćtu wartość tworzona jest poprzez transakcję sprzedaży,a nie wymianę produktówWspółtworzenie wartości oparte nainterakcji i komunikowaniuKolejnym typem przedsięwzięć wykorzystującychideę współtworzenia wartości są serwisy, którychistotą jest interakcja i komunikowanie się. Przedsięwzięciatego typu zostaną przedstawione w kontekściedominującego rodzaju wiedzy, który jest w nichwykorzystywany. Dla potrzeb tej charakterystykiw niniejszym opracowaniu wyróżniono następującerodzaje wiedzy 26 :• wiedzę typu know-what (poglądy, preferencje);• wiedze typu know-how (umiejętność znalezieniarozwiązania, logika);• wiedzę typu know-who (ogół znajomości z osobamiposiadającymi wiedzę lub spełniającymiinny warunek).Wiedza typu know-what jest zbliżona do informacji.Często zalicza się do tej kategorii wiedzę obiektywnąprzedstawioną w szerszym kontekście, a także wiedzęwzbogaconą o pewien element subiektywizmu, cechującym.in. poglądy i preferencje. Subiektywizm wynikaw tym przypadku z wartościowania informacji np. napodstawie opinii innych lub własnego doświadczenia.Możliwe jest kodyfikowanie tego rodzaju wiedzyw postaci danych, jednak jej automatyczne klasyfikowanielub wyszukiwanie jest o wiele trudniejsze niżw przypadku informacji niewzbogaconych o szerszykontekst lub elementy subiektywizmu. Tworzeniewiedzy know-what przez użytkowników jest istotąWikipedii. Założeniem tego przedsięwzięcia jestto, że twórcy wolnej encyklopedii będą publikowaliwiedzę faktograficzną i obiektywną. Wiedza knowwhato charakterze subiektywnym, typowym dlapoglądów i preferencji, wykorzystywana jest w takichprzedsięwzięciach jak Digg.com lub Wykop.pl, którewyświetlają linki do stron interesujących w ocenie ichużytkowników.Subiektywna wiedza know-what jest również istotąserwisów typu social shopping, które są połączeniemportalu społecznościowego i pośrednika informacyjnego(infomediary). Istnieje wiele rodzajów takich22Community Grid, http://www.worldcommunitygrid.org/, [01.12.2010].23Dane serwisu Podaj.net, http://podaj.net/, [18.12.2010].24K. Tańcula, 3 miliony przedmiotów na 2 urodziny Szafa.pl, informacja z dnia 23.11.2010 opublikowana na blogu serwisu Szafa.pl,http://blog.szafa.pl/2010/11/3-miliony-przedmiotow-na-2-urodziny.html [18,12.2010].25B. Ratuszniak, Smava Poland łączy siły z Finansowo.pl, 24 marca 2010, http://media2.pl/internet/62648-smava-poland-laczy-silyz-finansowo.pl.html[18.12.2010].26Wyróżniana czasami jest również wiedza typu know-why będąca znajomością związków przyczynowo-skutkowych. W niniejszymopracowaniu została ona zaliczona do wiedzy know-what; por. A. Rokicka-Broniatowska, Modelowanie kompetencjiw systemach nauczania zdalnego opartych na współpracy, referat na III konferencję Rozwój e-edukacji w Ekonomicznym SzkolnictwieWyższym, http://www.e-edukacja.net/trzecia/_referaty/12_e-edukacja.pdf, [01.12.2010].74 e-mentor nr 1 (38)

Współtworzenie wartości z klientami...serwisów, niemniej ich najczęstsze funkcjonalności toagregowanie recenzji i ocen produktów dokonanychprzez użytkowników, kojarzenie produktów na podstawieinformacji od użytkowników oraz ułatwianiezakupu poprzez wyświetlanie listy sklepów oferującychdany produkt. Warto zauważyć, że choć pojęciesocial shopping popularne stało się w ostatnich latach,idea ta wykorzystywana jest od dawna. Przykłademmoże być sklep internetowy Amazon.com, któryjuż od 1995 roku wykorzystuje subiektywną wiedzęswoich klientów przedstawianą w postaci recenzjii komentarzy 27 .Istnieją również bardziej zaawansowane modelewykorzystania subiektywnej wiedzy o charakterzeknow-what. Należą do nich tzw. rynki prognostyczne(prediction markets), których istotą jest fakt, że przedmiotemtransakcji na nich jest prawdopodobieństwoprzyszłych zdarzeń. Innymi słowy – uczestnicy rynkutypują wynik określonego zdarzenia w przyszłości.Zdarzenia będące przedmiotem transakcji należećmogą do kategorii ekonomicznych (np. wartość indeksugiełdowego), politycznych (np. wygrana partiiw wyborach), naukowych (np. wynalezienie leku naraka w przeciągu pięciu lat). Gdy przewidywanie jesttrafne, użytkownicy nagradzani są w sposób uzależnionyod specyfiki serwisu (np. otrzymują większąliczbę punktów), natomiast w przypadku błędnej prognozyponoszą konsekwencje (tracą punkty). Efektemkońcowym działania rynku predykcji jest wskazaniewyniku przyszłego zdarzenia, a często także podaniejego prawdopodobieństwa. Efektywność tego typurynków, czyli ich zdolność do trafnego prognozowaniaprzyszłości, jest przedmiotem wielu badań,często z wykorzystaniem skomplikowanych modeliekonometrycznych 28 .Wykorzystanie rynku prognostycznego pozwoliłonp. na trafniejszą prognozę wyniku partii CDU w wyborachdo Bundestagu w 2005 roku. Partia ta zdobyła35,2 proc. głosów, przy czym predykcja z rynkuprognostycznego wyniosła 38,5 proc., podczas gdyz badań preferencji wyborczych wynikało, że CDUotrzyma 40 proc. głosów. Różnica między rynkiemprognostycznym a badaniami preferencji wyborczychpolegała na tym, że zadano inne pytania. Pytanie narynku prognostycznym dotyczyło tego, jak zagłosująinni, podczas gdy badanie ankietowe dotyczyło tego,jak głosuje sam respondent 29 . Również z badań przeprowadzonychprzez zespół Joyce’a E. Berga wynika,że rynki prognostyczne oferują trafniejsze prognozyniż sondaże na temat preferencji wyborczych.Przedmiotem tych badań były prognozy dotyczącepodziału głosów w wyborach prezydenckich w StanachZjednoczonych w latach 1988–2004. Predykcjez rynku prognostycznego były trafniejsze niż sondażew 74 proc. przypadków. Ciekawy jest również fakt, żerynki prognostyczne były istotnie lepsze niż badaniapreferencji wyborczych we wszystkich analizowanychprzypadkach na sto dni przed wyborami 30 .Istnieje wiele przedsięwzięć wykorzystujących ideęrynków prognostycznych. Serwis Iowa ElectronicsMarkets umożliwia stawianie zakładów dotyczącychokreślonych zdarzeń w przyszłości z wielu dziedzinżycia. Choć osoby grające obstawiają zdarzeniez wykorzystaniem pieniędzy, przedsięwzięcie to macharakter badawczy 31 . Projektem komercyjnym działającymna podobnych zasadach jest serwis Intrade,w którym klienci stawiają zakłady dotyczące przyszłychzdarzeń z wielu dziedzin życia z wyłączeniemsportu. Działanie tego serwisu przypomina jednakfunkcjonowanie sportowych serwisów bukmacherskich32 .Ciekawym przykładem przedsięwzięcia wykorzystującegoideę rynków prognostycznych jest HollywoodStock Exchange. Jest to serwis internetowyumożliwiający wykupywanie za sztuczną walutę„udziałów” w przedsięwzięciach biznesowych, którymisą w tym przypadku filmy, aktorzy czy reżyserzy.Wartość filmu wynika z wpływów, jakie wygenerujeon ze sprzedaży biletów. Udziały są przedmiotemtransakcji pomiędzy uczestnikami i podlegają prawupopytu i podaży. Cena udziału odzwierciedla zatempredykcje wpływów, jakie film wygeneruje w przyszłości.Jak podaje „Businessweek”, branża filmowawykorzystuje predykcje użytkowników serwisu jakoprzesłankę decyzji w zakresie działań promocyjnych.Co więcej, zagregowane predykcje użytkowników serwisuz ponad 90-procentową dokładnością wskazująlaureatów nagrody Akademii Filmowej 33 .Liczne przedsięwzięcia internetowe bazują nawykorzystaniu wielu rodzajów wiedzy swoich użytkowników.Należą do nich serwisy umożliwiającepublikację treści oraz wymianę opinii (blogi, forainternetowe) lub innego typu platformy, na którychkomunikacja polega na odpowiadaniu na zadawanepytania. Interesującym przykładem jest projektGoogle Knol, stanowiący konkurencję dla Wikipedii.27S.E. Ante, Amazon: Turning Consumer Opinions into Gold, „Businessweek”, 26.10.2009.28Por. J. Wolfers, E. Zitzewitz, Interpreting Prediction Market Prices as Probabilities, http://bpp.wharton.upenn.edu/jwolfers/Papers/InterpretingPredictionMarketPrices.pdf, [01.12.2010]; S. Gjerstad, Risk Aversion, Beliefs, and Prediction Market Equilibrium,04.11.2004, http://econ.arizona.edu/downloads/working_papers/Econ-WP-04-17.pdf, [01.12.2010].29J. Hackhausen, Orakel aus dem Internet. Prognosebörsen sagen die Zukunft voraus, 24.11.2006, http://www.wiwo.de/technik/orakelaus-dem-internet-161272/,[30.08.2009].30J.E. Berg, F.D. Nelson, Th.A. Rietz, Prediction market accuracy in the long run, „International Journal of Forecasting” 2008, t. 24,nr 2, s. 285–300.31Iowa Electronic Markets, http://www.biz.uiowa.edu/iem/faq.html#whatis, [30.08.2009].32Intrade, http://www.intrade.com/jsp/intrade/help/index.jsp?page=general.html, [01.12.2010].33R. King, Hollywood Games People Play, http://www.businessweek.com/technology/content/aug2006/tc2006 0804_618481.htm?chan=top+news_top+news, [30.08.2009].luty 2011 75

zarządzanie wiedząO ile Wikipedia dąży do przedstawiania obiektywnej,faktograficznej wiedzy know-what, to Google Knol jestzbiorem artykułów zawierających wiedzę różnegorodzaju 34 . Treści w nich zawarte są przypisane do autorów,którzy mogą je w dowolny sposób kształtować,zaś współtworzenie wartości sprowadza się w tymprzypadku do zgromadzenia wiedzy z wielu źródełw jednym miejscu i ewentualnej jej ewaluacji przezużytkowników, nie polega natomiast na wspólnejpracy nad tymi samymi artykułami.Z kolei przykładami przedsięwzięć wykorzystującychwiedzę know-how są tzw. ideagory. Don Tapscotti Anthony D. Williams, autorzy monografii Wikinomia,określają tym mianem rynki pomysłów, innowacjii osób o wyjątkowych kwalifikacjach 35 . Często cytowanymprzykładem ideagory jest przedsięwzięcieInnoCentive, łączące z jednej strony firmy gotowezapłacić za znalezienie rozwiązań ich problemu,a z drugiej specjalistów, którzy podejmą się dostarczeniatakich rozwiązań. Dzięki temu firmy mogąwykorzystać potencjał globalnej społeczności naukowejbez konieczności zatrudniania kogokolwiek 36 .Interesujące są statystyki tego przedsięwzięcia. Ponad200 tys. osób zarejestrowanych jest w serwisiejako badacze wykonujący zadania. Do lipca 2010 r.umieszczone zostały w nim 1044 zadania, z którychokoło 50 proc. znalazło rozwiązanie. Z zadeklarowanejkwoty na nagrody dla badaczy – w wysokości24,2 mln USD – wydano prawie 5,3 miliona. W sumiezgłoszono około 294 tys. prób badawczych, co oznacza,że na jeden problem przypadało ich ponad 282 37 .Dane te świadczą o niezwykle dużym potencjale badawczym,z którego firmy mogą korzystać. Znacznaróżnica pomiędzy kwotą przeznaczoną a wydaną nanagrody przy prawie 50-procentowej skutecznościw znajdywaniu rozwiązań może sugerować, że wielenajhojniej nagradzanych i zapewne najtrudniejszychproblemów nie znalazło rozwiązania. Jak podaje „DerSpiegel”, InnoCentive z sukcesem stosuje ideę otwartejinnowacji w skali globalnej – ponadprzeciętniedużo rozwiązań pochodziło od Rosjan i Hindusów 38 .Do zbliżonych projektów (ideagory), bazujących nawspółtworzeniu otwartych innowacji przez społecznościbadaczy, zaliczyć można takie przedsięwzięciajak Nine Sigma 39 , Innovation Exchange 40 czy wykorzystującypotencjał studentów projekt One BillionMinds 41 . Serwisy tego typu bazują na wykorzystaniuzarówno wiedzy know-how, jak i działań swoichużytkowników.Wiedza typu know-who to znajomość osób posiadającychwiedzę, umiejętności czy zdolności z danejdziedziny. Jest to ten rodzaj wiedzy, który zdobywasię, m.in. będąc członkiem społeczności o określonymprofilu. Wiedzę tego typu – czyli sieć znajomości osóbz wybranej społeczności – wykorzystują tzw. serwisyspołecznościowe, pozwalające na komunikowanie sięosób zgromadzonych wokół pewnego zagadnienia.Użytkownicy wnoszą do portali społecznościowychswoje znajomości (tzw. graf społeczny), mogą równieżpoznawać nowe osoby. W serwisach tych pojawiająsię mechanizmy wykorzystujące również inne rodzajewiedzy, np. fora dyskusyjne, niemniej jednakto zagregowany kapitał wiedzy know-who w postacisieci znajomości przekładających się na liczbę użytkownikówdecyduje o przewadze jednego serwisunad innym 42 .Interesujące jest wykorzystanie wiedzy know-whow serwisach rekrutacyjnych. Serwis Zubka.com jestprzedsięwzięciem rekrutacyjnym wykorzystującymwiedzę know-who swoich klientów. Jeżeli jego użytkownikwskaże osobę, która zostanie zatrudnionaprzez firmę będącą klientem serwisu, otrzyma wynagrodzeniepieniężne uzależnione od wysokości pensji.Strategia firmy jest ukierunkowana na wzrost obydwugrup klientów (osoby rekomendujące pracowników,jak i firmy ich poszukujące). Świadczy o tym fakt, żekoszt pozyskania pracownika jest w tym przypadkuniższy niż w tradycyjnej firmie rekrutacyjnej (działaniazmierzające do pozyskania firm poszukującychpracowników). Z drugiej strony firma przekazuje80 proc. swojego wynagrodzenia na rzecz osoby,która rekomendowała kandydata do pracy 43 . Wedługpodobnego schematu działa program GoldenFingerorganizowany przez serwis społecznościowy Goldenline.Przedsięwzięcie pomaga rozwijać relacje ocharakterze zawodowym, jest więc dobrym miejscemdla firm rekrutujących do umieszczania ogłoszeń,jak i do bezpośredniego kontaktu z potencjalnympracownikiem. Inicjatywa GoldenFinger nawiązujedo sposobu działania firmy Zubka. Jeżeli użytkownikserwisu Goldenline zaproponuje osobę w odpowiedzina zamieszczone w serwisie ogłoszenie rekrutacyjne,a kandydat zostanie przyjęty do pracy, osoba zgłaszającaotrzyma wynagrodzenie 44 .34Knol, http://knol.google.com/, [01.12.2010].35D. Tapscott, A.D. Williams, dz.cyt., s. 146.36Tamże, s. 147.37Dane o firmie na dzień 14.07.2009 przedstawione w artykule InnoCentive at a Glance, http://www.innocentive.com/crowd-sourcing-news/innocentive-at-a-glance/,[01.12.2010].38H. Schmundt, Ideenbörse für Tüftler, „Der Spiegel” 2005, nr 51, http://wissen.spiegel.de/wissen/dokument/dokument.html?id=44850198&top=SPIEGEL, [01.12.2010].39Open Innovation, http://www.ninesigma.com/, [01.12.2010].40Innovation exchange, http://www.innovationexchange.com/, [01.12.2010].41One Billion Minds, http://www.onebillionminds.com/, [01.12.2010].42T. Doligalski, Efekty sieciowe a strategie produktowe, „Marketing i Rynek” 2010, nr 11, http://www.doligalski.net/efekty-sieciowe/,[01.12.2010].43B. Johnson, Zubka, „Guardian”, 30.01.2007, http://www.guardian.co.uk/technology/2007/jul/30/zubka, [01.12.2010].44Strona programu GoldenFinger w serwisie Goldenline, http://www.goldenline.pl/goldenfinger/info, [01.12.2010].76 e-mentor nr 1 (38)

Współtworzenie wartości z klientami...Współtworzenie wartości wykorzystującedziałania klientówOstatnimi z wyróżnionych typów przedsięwzięćwspółtworzenia wartości przez klientów są przedsięwzięciaoparte na działaniach własnych klientów(użytkowników). Prawdopodobnie najbardziej znanąinicjatywą tego typu jest ruch otwartego oprogramowania(ang. open source movement), którego głównymzałożeniem jest otwartość kodu źródłowego oprogramowania,w konsekwencji czego może ono zostaćulepszone przez dowolną osobę i dostosowane do indywidualnychwymagań. Do popularnych rozwiązańnależących do nurtu otwartego oprogramowania należąsystem operacyjny Linux 45 , przeglądarka MozillaFirefox 46 oraz arkusz kalkulacyjny OpenOffice 47 .Na zasadach otwartego oprogramowania możnatworzyć również aplikacje do portalu społecznościowegoFacebook. Aplikacje te są dodatkami dopodstawowej funkcjonalności serwisu, mają dostępdo części zgromadzonych w nim danych i mogą byćwykorzystywane przez innych użytkowników. Najczęstszymitworzonymi aplikacjami w tym serwisiesą różnego rodzaju quizy i gry, ale powstają równieżaplikacje o nierozrywkowym charakterze 48 .Idea otwartego oprogramowania przeniknęłarównież do branży motoryzacyjnej. OScar to nazwaprojektu będąca zbitką wyrażeń OS (open source) i car.Efektem wspólnej pracy w tym projekcie ma być pełnadokumentacja techniczna samochodu. Posiadająctaką dokumentację, można będzie dokonać montażusamochodu bez ponoszenia jakichkolwiek opłatlicencyjnych – OScar ma w założeniu twórców byćRysunek 2. Kategoryzacja przedsięwzięć wykorzystujących współtworzeniewartości ze względu na kryterium współpracy i konkurencji klientówKonkurencjamidzyklientamiWysokaNiskaŹródło: opracowanie własneRynekkonkurencyjnyRynekniekonkurencyjnyNiskaWspópraca midzyklientamiSpoecznokonkurencyjnaSpoecznoniekonkurencyjnaWysokasamochodem prostym w montażu, wielofunkcyjnym,modularnym i łatwym w utrzymaniu 49 .Współtworzenie wartości poprzez działania wykraczarównież poza sferę oprogramowania. Przykłademmoże być serwis Threadless.com umożliwiającyzgłaszanie projektów nadruków na koszulki. Projektysą następnie oceniane przez społeczność zgromadzonąwokół serwisu. W przypadku pozytywnychocen projekt może zostać wykorzystany w produkcji,a autor projektu może otrzymać wynagrodzeniefinansowe.Konkurencja i współpraca klientówwe współtworzeniu wartościPrzedsięwzięcia wykorzystujące współtworzeniewartości przez klientów podzielić można ze względuna to, czy klienci współtworzący wartości konkurująmiędzy sobą, czy też współpracują. Wyróżnić zatemmożna:• model rynku konkurencyjnego;• model rynku niekonkurencyjnego;• model społeczności konkurencyjnej;• model społeczności niekonkurencyjnej.Kategoryzację przedsięwzięć wykorzystującychwspółtworzenie wartości ze względu na kryteriumwspółpracy i konkurencji klientów w tym zakresieprzedstawia rysunek 2.Rynek rozumiany jest w tym kontekście jako miejsce,w którym dwie grupy interesariuszy spotykająsię, aby zawrzeć transakcje lub podjąć interakcjęo charakterze transakcyjnym. Członek jednej grupymoże przy kolejnej transakcji należeć do innej grupy,niemniej z punktu widzenia konkretnejtransakcji jest on przypisany do jednejze stron.Model rynku konkurencyjnego zakłada,że platforma łączy dwie grupy klientówo odmiennych potrzebach, które sązaspakajane w wyniku wymiany. W modelutym wzrost liczebności członkówjednej grupy prowadzi do ograniczeniaich korzyści, gdyż zwiększa to konkurencyjność.Z kolei wzrost liczebnościdrugiej, komplementarnej grupy prowadzido wzrostu korzyści, gdyż zwiększasię liczba potencjalnych osób, z którymimożna zawrzeć transakcje. Dzieje się takw przypadku aukcji internetowych, naktórych z punktu widzenia sprzedawcykorzystny jest wzrost liczby kupującychi spadek liczby sprzedających. Zjawiskoto opisuje koncepcja rynków wielostron-45Wstęp do Linuksa, http://www.linux.pl/?id=article&show=323, [01.12.2010].46Mozilla Europe FAQ, http://www.mozilla-europe.org/pl/about/faq/#free-software, [01.12.2010].47OpenOffice, http://pl.openoffice.org/, [01.12.2010].48Strona poświęcona tworzeniu aplikacji w serwisie społecznościowym Facebook, http://developers.facebook.com/,[01.12.2010].49Opis inicjatywy OScar, http://www.theoscarproject.org/index.php?option=com_content&task=view&id=7&Itemid=22,[01.12.2010].luty 2011 77

zarządzanie wiedząnych 50 . Naturalnie może mieć miejsce również zjawiskoprzeciwstawne – wzrost liczby sprzedającychmoże w dłuższej perspektywie przyciągnąć kupujących.Warto zauważyć, że w przypadku serwisówaukcyjnych wśród uczestników z jednej grupy (np. kupujących)następuje również kooperacja. Objawia sięona przyznawaniem ocen osobom (w tym przypadkusprzedającym), z którymi zawarło się transakcje. Jestto działanie, którego beneficjentem są pozostaliczłonkowie społeczności, w szczególności kupujący,gdyż ułatwia im to wybór podmiotu o określanejkombinacji wiarygodności i poziomu cen. Do tegomodelu współtworzenia wartości zaliczyć możnarównież serwisy social lending (społeczne pożyczki),wspominaną ideoagorę Innocentive, a także częstopodawany jako przykład crowdsourcingu serwisistockphoto.net, który jest platformą umożliwiającąsprzedaż i zakup zdjęć do użytku komercyjnego.Również w modelu rynku niekonkurencyjnegoplatforma staje się miejscem, w którym zaspakajanesą potrzeby obu stron relacji. Z pewnych względównie występuje jednak konkurencyjność pomiędzypodmiotami z tej samej grupy. Brak konkurencyjnościwynikać może z cyfrowego charakteru dóbr będącychprzedmiotem wymiany. Korzystanie z produktuo charakterze cyfrowym przez jednego użytkownikanie zmniejsza korzyści innych osób korzystającychz tego samego dobra. Przykładem rynku niekonkurencyjnegosą platformy peer-to-peer umożliwiającewymianę plików. Podobnie jak w przypadku rynkukonkurencyjnego, z perspektywy jednej transakcjiwystępują dwie strony: oferujący i pobierający pliki.Pomiędzy osobami pobierającymi pliki nie występujeelement konkurencyjności w zakresie korzyści, którychnośnikiem jest plik. Element ten jednak występujew zakresie innego wymiaru korzystania z platformywymiany plików – jest nim szybkość transferu pliku.Wzrost liczby osób pobierających pliki może miećbowiem negatywny wpływ na tę wielkość.Społeczność konkurencyjna jest zbiorowością osóbzgromadzonych wokół pewnego zagadnienia. Występujetu tylko jedna grupa klientów, którzy zarównokonkurują, jak i współpracują ze sobą. Dzieje się takw wielu społecznościach, w których użytkownicywymieniają się informacjami i wiedzą, a w którychistnieje element konkurencyjności polegający np. narankingach oceny. Przykładem społeczności konkurencyjnejjest serwis onephoto.net, w którym użytkownicykomentują publikowane przez inne osoby zdjęcia(element współpracy) i jednocześnie dokonują ocenzdjęć, na podstawie których tworzone są rankingi(element konkurencyjności).Przykładem społeczności niekonkurencyjneji nastawionej na współpracę jest Wikipedia, ruch opensource i jego odpowiednik w zakresie motoryzacji– Oscar Project. Użytkownicy społeczności pracują nadwspólnym projektem, a elementy konkurencyjnościsą ograniczone. Mogą one występować wówczas,gdy członkowie społeczności konkurują w zakresiereputacji lub doświadczenia zdobytego przy wspólnymprojekcie. Za wprowadzanie niewłaściwegoelementu konkurencji w Wikipedii można uznać kasowaniehaseł dodanych przez innych użytkownikówi publikowanie własnych. Inne przykłady społecznościniekonkurencyjnych to serwisy społecznościowe,takie jak Facebook.com i Goldenline.pl.PodsumowanieW opracowaniu przedstawiono problematykę procesuwspółtworzenia wartości przez klientów, któregobeneficjentami są inni klienci. Przedstawiono zakrestego zjawiska oraz proponowaną kategoryzację.Obszarami dalszych badań z tej dziedziny mogą byćstrategie przedsięwzięć wykorzystujące ten rodzajwspółtworzenia. Niezwykle interesujący jest równieżwpływ tego typu aktywności klientów na wartośćfirmy i generowanie korzyści dla jej właścicieli.BibliografiaS.E. Ante, Amazon: Turning Consumer Opinions into Gold, „Businessweek”,26.10.2009.H.W. Chesbrough, Open innovation. The New Imperative for Creatingand Profiting from Technology, Harvard Business School Press,Boston 2003.T. Doligalski, Czym się różni przedsięwzięcie e-biznesowe od tradycyjnegow zakresie relacji z klientami, „e-mentor” 2006, nr 3 (15).T. Doligalski, Efekty sieciowe a strategie produktowe, „Marketingi Rynek” 2010, nr 11.D.S. Evans, The Antitrust Economics of Multi-Sided Platform Markets,„Yale Journal of Regulation” 2003.J.H. Gilmore, B.J. Pine II, The Four Faces of Customization, „HarvardBusiness Review”, styczeń-luty 1997.H. Jenkins, Kultura konwergencji: zderzenie starych i nowych mediów,Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007.A. Keen, Kult amatora. Jak internet niszczy kulturę, Warszawa2007.F. Kleemann, G.G. Voss, Un(der)paid Innovators: The CommercialUtilization of Consumer Work through Crowdsourcing, „Science, Technology& Innovation Studies” 2008, t. 4, nr 1.Ch. Mackay, Niezwykłe złudzenia i szaleństwa tłumów, WIG-Press,1999.C.K. Prahalad, V. Ramaswany, Przyszłość konkurencji. Współtworzeniewyjątkowej wartości wraz z klientami, PWE, 2005.H. Rheingold, Smart Mobs: The Next Social Revolution, NowyJork 2002.J. Surowiecki, The wisdom of crowds: why the many are smarter thanthe few and how collective wisdom shapes business, economies, societes,and nations, Londyn 2004.D. Tapscott, A.D. Williams, Wikinomia. O globalnej współpracy,która zmienia wszystko, Warszawa 2008.A. Toffler, Trzecia fala, PIW, Warszawa 1997.NetografiaY. Benkler, Wealth of Networks, http://www.benkler.org/wonchapters.html.50Por. S. Silverthorne, New Research Explores Multi-Sided Markets (wywiad z A. Hagiu), Harvard Business School, Working Knowledge,http://hbswk.hbs.edu/item/5237.html, [01.12.2010]; D.S. Evans, The Antitrust Economics of Multi-Sided Platform Markets, „YaleJournal of Regulation” 2003, s. 327–379; T. Doligalski, Multi-sided markets – rynki wielostronne, http://www.doligalski.net/multisided-markets/,[01.12.2010].78 e-mentor nr 1 (38)

Współtworzenie wartości z klientami...J.E. Berg, F.D. Nelson, Th.A. Rietz, Prediction market accuracy in thelong run, International Journal of Forecasting” 2008, t. 24, nr 2.Crowdsourcing – why the power of the crowd is driving thefuture of business, http://crowdsourcing.typepad.com/cs/2006/06/crowdsourcing_a.html.T. Doligalski, Multi-sided markets – rynki wielostronne, http://www.doligalski.net/multi-sided-markets/.Folding@home, http://folding.stanford.edu/.S. Gjerstad, Risk Aversion, Beliefs, and Prediction Market Equilibrium,http://econ.arizona.edu/downloads/working_papers/Econ-WP-04-17.pdf.Goldenfinger, http://www.goldenline.pl/goldenfinger/info.J. Hackhausen, Orakel aus dem Internet. Prognosebörsen sagendie Zukunft voraus, http://www.wiwo.de/technik/orakel-aus-deminternet-161272/.Hollywood Games People Play, http://www.businessweek.com/technology/content/aug2006/tc20060804_618481.htm?chan=top+news_top+news.Innocentive, http://www.innocentive.com/crowd-sourcingnews/innocentive-at-a-glance.Innovation exchange, http://www.innovationexchange.com/.Intrade, http://www.intrade.com/jsp/intrade/help/index.jsp?page=general.html.Wstęp do Linuksa, http://www.linux.pl/?id=article&show=323.Iowa Electronic Markets, http://www.biz.uiowa.edu/iem/faq.html#whatis.B. Jaskowska, O kulturze konwergencji słów kilka, Biuletyn EBIB2008, nr 1 (92), http://www.ebib.info/2007/92/a.php?jaskowska.B. Johnson, Zubka, „Guardian”, 30.01.2007, http://www.guardian.co.uk/technology/2007/jul/30/zubka.R. King, Hollywood Games People Play, http://www.businessweek.com/technology/content/aug2006/tc20060804_618481.htm?chan=top+news_top+news.Knol, http://knol.google.com/.J. Lanier, Digital Maoism: The Hazards of the New Online Collectivism,30.05.2006, http://www.edge.org/3rd_culture/lanier06/lanier06_index.htmlMozilla Europe FAQ, http://www.mozilla-europe.org/pl/about/faq/#free-software.One Billion Minds, http://www.onebillionminds.com/.Open Innovation, http://www.ninesigma.com/.OpenOffice, http://pl.openoffice.org/.Opis inicjatywy OScar, http://www.theoscarproject.org/index.php?option=com_content&task=view&id=7&Itemid=22.Programiści facebooka, http://developers.facebook.com/.Raport firmy McKinsey: How companies are benefitingfrom web 2.0: McKinsey Global Survey Results, wrzesień 2009,http://www.mckinseyquarterly.com/Business_Technology/BT_Strategy/How_companies_are_benefiting_from_Web_20_McKinsey_Global_Survey_Results_2432.A. Rokicka-Broniatowska, Modelowanie kompetencji w systemachnauczania zdalnego opartych na współpracy, referat na III KonferencjęRozwój e-edukacji w Ekonomicznym Szkolnictwie Wyższym, http://www.e-edukacja.net/trzecia/_referaty/12_e-edukacja.pdf.H. Schmundt, Ideenbörse für Tüftler, „Der Spiegel” 2005, nr 51,http://wissen.spiegel.de/wissen/dokument/dokument.html?id=44850198&top=SPIEGEL.Seti@home, http://setiathome.ssl.berkeley.edu/.S. Silverthorne, New Research Explores Multi-Sided Markets (wywiadz A. Hagiu), Harvard Business School, Working Knowledge,http://hbswk.hbs.edu/item/5237.html.World Community Grid, http://www.worldcommunitygrid.org/.J. Wolfers, E. Zitzewitz, Interpreting Prediction Market Prices asProbabilities, http://bpp.wharton.upenn.edu/jwolfers/Papers/InterpretingPredictionMarketPrices.pdf.Autor jest adiunktem w Zakładzie Wartości Klienta przy Katedrze Zarządzania Wartością Szkoły Głównej Handlowejw Warszawie, kierownikiem Studiów Podyplomowych Marketingu Internetowego, autorem i współautorem wielupublikacji z zakresu wykorzystania internetu w marketingu. Prowadzi blog o marketingu internetowym i zarządzaniuwartością klienta dostępny pod adresem: doligalski.net.PolecamyPrzewodnik Komercjalizacja B+R dla praktyków, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa WyższegoMNiSW wydało przewodnik adresowany do państwowych jednostek badawczych (instytuty badawcze, uczelnie publiczneoraz instytuty naukowe Polskiej Akademii Nauk) poświęcony komercjalizacji wyników badań naukowych. Układ przewodnikaodpowiada kolejnym etapom procesu komercjalizacji: w pierwszej części omówiono instytucje uczestniczące w procesie,w drugiej nabywanie od pracowników i ze źródeł zewnętrznych wyników prac B+R, ze szczególnym uwzględnieniem ichwyceny, a w trzeciej zaprezentowano podstawowe metody komercjalizacji: sprzedaż wyników, udzielenie licencji i komercjalizacjępośrednią. Elektroniczną wersję przewodnika można pobrać ze strony: http://www.nauka.gov.pl/finansowanie/fundusze-europejskie/program-operacyjny-innowacyjna-gospodarka/projekt-systemowy/praktyczna-komercjalizacja/.R. Drozdowski, A. Zakrzewska, K. Puchalska, M. Morchat, D. MroczkowskaWspieranie postaw proinnowacyjnych przez wzmacnianie kreatywności jednostkiPolska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2010Publikacja stanowi raport z badań poświęconych uwarunkowaniom kreatywności jednostki i związkompomiędzy kreatywnością jednostki a innowacyjnością organizacji. Zawiera charakterystykę podstawowychpojęć i głównych obszarów problemowych, prezentuje wyniki badań w omawianym zakresie,a także omawia przykłady dobrych praktyk organizacji, które wykorzystują potencjał kreatywnychjednostek w celu innowacyjnego rozwoju. Autorzy sformułowali ponadto wskazówki i rekomendacjeoraz zalecenia kierunkowe dla wybranych grup odbiorców raportu (m.in. instytucji edukacyjnych, organizacjipozarządowych, firm sektora IT). Publikacja dostępny jest w wersji elektronicznej na stronie:http://www.parp.gov.pl/files/74/81/380/9721.pdf.luty 2011 79

kształcenie ustawiczneFestiwal naukijako instrument dyfuzji wiedzyi popularyzacji naukiTomasz MalczykNauka musi się nieustannie rozwijać, a wyniki różnegorodzaju badań zaspokajają powstające potrzeby zarównow wymiarze indywidualnym, jak i globalnym. Wiedzao osiągnięciach naukowych jest kluczowa dla podejmowaniadecyzji, które przede wszystkim skutkują właściwymrozwojem społeczno-gospodarczym. Potrzeba dyfuzjiwiedzy związana jest z popularyzacją nauki, która ułatwiadotarcie z określoną informacją do właściwego odbiorcy.Szczególnym instrumentem popularyzującym naukęi ułatwiającym proces dyfuzji wiedzy jest festiwal nauki.Umożliwia rozbudowywanie sieci współpracy organizacjigospodarczych i pozagospodarczych w aspekcie tworzeniaspołeczeństwa opartego na wiedzy. Ma istotny wymiarregionalny, współtworzy go bowiem wiele podmiotówlokalnych, które wymiernie wpływają na rozwój miasta,powiatu, a nawet województwa. Organizacja festiwalinauki wynika z potrzeby zdobywania wiedzy i dzieleniasię nią z innymi.Nauka, wiedza, potrzeby – rozważaniawstępneNauka traktowana jest jako wyznacznik wiedzyi osiągnięć człowieka, czego realną konsekwencją jestpostęp techniczny. Rozbudza ciekawość, chęć posiadaniawiedzy o wszystkim, co związane jest z naszymistnieniem, marzeniami, potrzebami. Stymuluje teżdo zaspokajania potrzeb, które nieustannie się rodząi bez wątpienia stanowią istotny czynnik naszegorozwoju, postrzegania i definiowania otaczającej nasrzeczywistości.Dzisiaj definicję nauki zawęża się do znaczeniaangielskiego wyrazu science. Jednak w rozumieniupowszechnym używa się słowa „nauka” do wyrażeniapotrzeby uczenia się oraz poznawania dawnojuż zdefiniowanych fundamentów poszczególnychdziedzin wiedzy, np. matematyki, historii, filologii,fizyki. Wydaje się oczywiste, że zwrot „uczenie sięprzez całe życie” bazuje zarówno na tym akademickimrozumieniu nauki realizowanej poprzez prowadzeniebadań naukowych, jak i na pojmowaniu jej jako tradycyjnegoprzekazu wiedzy. W tym szerokim ujęciu„nauki” mamy do czynienia z przechodzeniem oduczenia się rzeczy podstawowych do poznawaniabardziej złożonych, a wreszcie do tworzenia naukina poziomie akademickim. Posługując się takim rozumieniemnauki, wskazujemy możliwość rozwijania jejprzez każdego, nie rozdzielamy jej na tę dostępną dlawszystkich i na tę zastrzeżoną dla wybranych. Każdymoże i powinien swoim życiem oraz postępowaniemwpisać się w tę definicję. Aby zachęcić do nauki w tymszerokim rozumieniu, szczególnie ludzi młodych,należy naukę i jej osiągnięcia popularyzować.Systematycznie zmieniają się sposoby przekazywaniawiedzy – pojawiają się nowe lub zmodyfikowanemetody dydaktyczne, ustawy związane ze szkolnictwemna każdym szczeblu kształcenia (podstawowym,średnim, wyższym – zarówno w wymiarze krajowym,jak i międzynarodowym), które uwzględniane sąw programach edukacyjnych, książkach, na zajęciach,w trakcie kursów. Celem nadrzędnym jest wzbudzaniezainteresowania poznawaniem i odkrywaniem,a także ukazywanie użyteczności nauki i możliwościzastosowania jej w potrzebnym zakresie w życiucodziennym, przedstawienie konieczności naukiw aspekcie kreowania lepszego życia, realizacji własnychzainteresowań, zaspokajania codziennych i bardziejodległych potrzeb, czerpania radości z posiadaniai używania wiedzy. Oczywiście takie zachęcaniedo nauki i wzbudzanie zainteresowania nią nie jestproste, wymaga swoistego przekształcenia wiedzytrudnej i rozległej, wypracowanej w laboratoriachbadawczych jako wynik dążenia do zaspokajaniaokreślonych potrzeb, w wiedzę prostą i praktyczną,dostosowaną wręcz indywidualnie do potrzeb,percepcji i możliwości intelektualnych każdego człowieka,szczególnie ucznia i studenta. Przygotowaniewiedzy do implementacji jest podstawą tworzeniaprogramów nauczania i metod dydaktycznych, takzdefiniowanych, aby omawiały określony wynik badańnaukowych w sposób przystępny na każdym poziomiekształcenia.Popularyzacja nauki – nowy kieruneknauczania?Ważną rolę odgrywa tutaj popularyzacja nauki,która polega na stałym i dopasowanym do odbiorcyprzekazie informacji bazujących na jej osiągnięciach.Przekaz ten powinien być precyzyjnie skomponowa-80 e-mentor nr 1 (38)

Festiwal nauki jako instrument dyfuzji wiedzy...nym strumieniem danych, trafnie podającym materiał.Istotne jest, aby wyraźnie zaznaczać użytecznośćprzekazanego materiału, a więc najlepiej opierać sięna przykładach zastosowania nauki w codziennymżyciu. Podawane treści muszą uwzględniać docelowyi spodziewany wynik nauki, wiedzę i potrzebyodbiorcy, a także globalne i regionalne potrzeby społeczno-gospodarcze.Dodatkowo popularyzacja naukimusi zazębiać się z przyjętym procesem kształcenia,skutecznie go uzupełniać i uatrakcyjniać.Popularyzacja nauki przynosi wymierne korzyści,a wśród nich tę najważniejszą – czyli zainteresowaniemłodych ludzi, co potwierdza duża popularnośćfestiwali nauki organizowanych na świecie 1 . Złożoneproblemy należy prezentować w strukturze powiązańprostszych i w łatwiejszych do zapamiętania częściach,tak aby przekaz skupiał się na celu i nie odchodził odgłównego wątku, a wiedzę podawać w taki sposób,aby pozostawić w odbiorcy iskrę zainteresowania tym,co nastąpi dalej. Zainteresowanie rozbudza potrzebęwiedzy, swoisty głód informacji, który może zostaćzaspokojony np. poprzez czytanie, uczenie się, eksperymentowanie,rozmowy.Popularyzacja nauki stwarza zatem ogromnepole do działania i rozwoju. Staje się poważnyminstrumentem łączącym naukę z życiem społecznym,gospodarczym czy politycznym. Z uwagi na to, że naukaz definicji służy rozwiązywaniu problemów ludzi,staje się tym samym wyznacznikiem pewnej jakości,a wielokrotnie także poważnym czy wręcz kluczowymargumentem w podejmowaniu decyzji o znaczeniuglobalnym, które zapadają w obszarze politycznym,ekonomicznym, medycznym, socjologicznym czyedukacyjnym, dotykając wszystkich dziedzin życia.Oczekuje się, że decyzje strategiczne o oddziaływaniuglobalnym, dotyczące np. poszanowania energii,ochrony środowiska, budowania społeczeństwa opartegona wiedzy, będą w udokumentowany sposóbpoparte osiągnięciami nauki. Ten specyficzny mandatzaufania udzielony nauce zobowiązuje zarówno badaczy,jak i system edukacji, a także popularyzatorównauki do działań na rzecz dyfuzji wiedzy. Upatruje sięw tym sposobu na stymulowanie społeczeństwa dozajęcia się nauką w sensie zawodowym, dotyczy tow szczególności polskiego środowiska naukowego. Odlat trwają starania, aby zachęcić jak największą liczbęmłodych badaczy do związania swojej kariery z ośrodkamiakademickimi, a tym samym do podniesieniapoziomu nauki, ilości innowacji i wdrożeń w krajowychośrodkach naukowo-badawczych. Znajduje to czytelneodzwierciedlenie w reformach szkolnictwa wyższegoproponowanych obecnie przez MNiSW.Każda nauka, szczególnie na zaawansowanympoziomie, posługuje się specyficznym, często niezrozumiałymi trudnym językiem. Dlatego popularyzacjanauki pomaga w przełożeniu języka specjalistycznegona zrozumiały dla większości odbiorców. Sprawia,że nie będąc specjalistami, wiemy o dokonanychodkryciach, o kierunkach prowadzonych obecnie badańi stanie ich zaawansowania. Wiedza ta zaspokaja chęćposiadania odpowiedniego zasobu wiadomości, dajenadzieję na rozwiązanie trudnych, np. medycznych czytechnicznych wyzwań (np. wiedza o stopniu zaawansowaniabadań nad lekiem bazuje zawsze na lepszympoznaniu genezy określonego procesu chorobowego,co w konsekwencji daje nadzieję choremu, pełniejsządiagnozę lekarzowi, umożliwia przyjęcie właściwegoschematu leczenia, zmniejszenie ryzyka zachorowaniaprzez innych), rozbudza potrzeby, stymuluje dorozmyślań, poszukiwań i uczenia się, daje możliwośćwcześniejszego przygotowania się do przyjęcianadchodzących i czasami nieuniknionych zdarzeńzaburzających i zmieniających obecny stan rzeczy (np.ocieplenie klimatu, pandemie, kryzys gospodarczy),rozwija intelektualnie. Dodatkową korzyścią z posiadaniaszerokiej wiedzy jest kształtowanie pamięcioraz umiejętności szybkiego pojmowania i zapamiętywaniarzeczy nowych, co z kolei stanowi podstawędo dalszego ukierunkowanego rozwoju. Pozwala tona prowadzenie działań twórczych, kreuje postawypoznawcze, wręcz odkrywcze, a tym samym możestać się przepustką do świata nauki. Promocja naukinie zawsze wymaga zaangażowania dużych środkówfinansowych, nie ma decydującego znaczenia również,czy popularyzujemy naukę poprzez radio, czy teżprzez billboardy, plakaty, rozmowę z profesorem lubrodzicem. Cel jest osiągnięty wówczas, gdy przekazanainformacja na tyle skutecznie wzbudzi zainteresowaniesłuchacza, że wywoła w nim chęć samodzielnegozgłębienia problemu, skłonność do intelektualnegozajmowania się określonym tematem, specyficznenastawienie poznawcze i emocjonalne. Najważniejszyjest impuls.Popularyzacja nauki może stać się nowym kierunkiemnauczania, wymagającym nieprzeciętnej wiedzyw wielu tematach (szczególnie pokrewnych), wiedzyo sposobie, czyli metodologii uczenia się i nauczania,o psychice człowieka i etapach jej rozwoju. Popularyzacjanauki to w dużym uproszczeniu kreowanie społeczeństwaopartego na wiedzy, zarządzanie wiedząi procesem jej dyfuzji. Jej kluczowym elementem jestzebranie materiałów, przedstawienie ich we właściwejkolejności i wypracowanie metodologii podaniainformacji w sposób przystępny oraz zachęcający. Popularyzatoremnauki może zostać osoba, która samabogata jest w wiedzę, która w sposób odpowiedzialnykomunikuje się ze społeczeństwem, fascynuje sięosiągnięciami nauki i obserwuje badania, ich wynikii interpretacje na forach naukowych. Popularyzatornauki ma bowiem misję przekazywania informacjinowych i sprawdzonych. Może zostać specyficznym„rzecznikiem prasowym” nauki, który z jednejstrony „reprezentuje ją” przed społeczeństwem,światem gospodarki, polityki, edukacji, a z drugiejstrony zbiera informacje o istniejących potrzebachi koordynuje przepływ tych informacji do ośrodków1T. Malczyk, Nyski Festiwal Nauki. Międzynarodowy wymiar popularyzacji nauki, Oficyna Wydawnicza PWSZ w Nysie, Nysa 2009, s. 8.luty 2011 81

kształcenie ustawiczneRysunek 1. Miejsce popularyzacji nauki w strukturze współzależności pomiędzywzajemnym przekazywaniem wiedzy, problemów i potrzeb poprzez różne środowiskaNAUKIHUMANISTYCZNEI SPOŁECZNENAUKIŚCISŁENAUKIPRZYRODNICZENAUKIMEDYCZNENAUKITECHNICZNEŹródło: opracowanie własnePOPULARYZACJANAUKInaukowo-badawczych celem wypracowania metodzaspokojenia potrzeb (rysunek 1).Jednak reprezentacja ta może być dwustronna. Popularyzatornauki – jako osoba mająca żywy kontaktz odbiorcą osiągnięć naukowych i koordynująca proceszarządzania wiedzą w danym regionie – wie, jakie sąoczekiwania – potrzeby rynku gospodarczego, ekonomicznegoczy edukacyjnego. Potrzeby wyrażane sąw sposób mniej lub bardziej sprecyzowany i fachowy,a zatem popularyzator ujednolica przekazywane muspostrzeżenia i używając specjalistycznego, branżowegosłownictwa, definiuje nowe potrzeby orazprezentuje uwagi.Festiwal nauki jako instrument dyfuzjiwiedzyWraz ze zmieniającymi się oczekiwaniami, rozwojemspołecznym, powstawaniem nowych potrzeb– popularyzacja nauki wymaga wypracowywaniaodpowiednich narzędzi jej realizacji. Narzędzia temuszą się zmieniać i dopasowywać swoją skutecznośćdo nowych realiów. Istnieją różne sposobypopularyzacji nauki, m.in. za pośrednictwem mediów(prasy, radia, telewizji, internetu), konferencji popularnonaukowych,opracowań książkowych i broszurinformacyjnych, a także poprzez prasę fachową, plakaty,billboardy, wykłady i prezentacje czy tematycznewydarzenia popularnonaukowe. Jedno z uznanychnarzędzi popularyzujących naukę stanowią festiwalenauki, które z sukcesem rozwijają się na wielu kontynentach,szczególnie w Europie, Ameryce Północnej,Australii i Oceanii. Takie wydarzenia mają miejscem.in. w Edynburgu, Nottingham, Oksfordzie, Cambridge,Bozen, Helsinkach, Nowym Jorku, Chicago,Bombaju, Grahamstown (RPA) i wielu innych miastach.W Europie na mocy międzynarodowego porozumieniautworzono European Science Events Association,OŚWIATA I EDUKACJAPOLITYKAGOSPODARKAPRZEDSIĘBIORCZOŚĆADMINISTRACJASPOŁECZEŃSTWOstowarzyszenie zrzeszające 100festiwali nauki organizowanychw 36 krajach. Wśród wielu członkówEUSCEA należy szczególniewyróżnić polskie jednostki, któreorganizują festiwale nauki,a wśród nich Państwową WyższąSzkołę Zawodową w Nysie, którajest członkiem EUSCEA od2005, czyli od początku istnieniaNyskiego Festiwalu Nauki. Pozastowarzyszeniem organizuje sięw Polsce ponad 30 festiwali nauki,które w większości realizowanesą przez jednostki akademickie 2 .Festiwale nauki organizują pojedynczeuczelnie (np. PWSZ w Nysie– Nyski Festiwal Nauki) orazgrupy uczelni (np. UniwersytetWrocławski, Politechnika Wrocławska, UniwersytetEkonomiczny we Wrocławiu, Akademia Medyczna weWrocławiu i inne wrocławskie uczelnie oraz jednostkiwspierające – Dolnośląski Festiwal Nauki). Wśródorganizatorów są także towarzystwa naukowe, instytucjekultury, przedsiębiorcy, muzea, biblioteki.Dzieje promocji osiągnięć nauki są tak długie jakdzieje samej nauki, natomiast bezpośrednia tradycja,która zaowocowała później stworzeniem festiwali naukiw formie, z jaką mamy do czynienia obecnie, sięgaXIX wieku 3 . W 1831 roku za sprawą Davida Brewstera,naukowca i jednocześnie redaktora naczelnego pisma„Edinburgh Journal of Science”, powstało BrytyjskieStowarzyszenie Wspierające Naukę. Stowarzyszeniepostawiło dać mocny impuls do systematycznychdziałań na rzecz zwrócenia uwagi na misję, jaką mado spełnienia nauka, usunięcia problemów związanychz jej rozwojem oraz promocji tworzenia kontaktówłączących jednostki naukowe z innymi jednostkami,w tym z zagranicy. Organizacja ta zapoczątkowałatakże rozwój literatury naukowej. Uważano bowiem,że istnieje potrzeba dokonywania przeglądu stanurozwoju nauki, który eksperci z różnych dziedzin będąsystematycznie śledzić i opisywać. Przyjęto również,że należy informować się wzajemnie o osiągnięciachw poszczególnych działach nauki, a tym samymdostarczać studentom wiedzę na temat tego, w coinwestować oraz gdzie najlepiej rozpocząć pracę.Jednocześnie stowarzyszenie zachęcało inne brytyjskiemiasta do włączenia się w organizację spotkańnaukowych, a także inspirowało do powstania podobnychstowarzyszeń wspierających naukę w innychkrajach 4 .W takich okolicznościach powstawała idea europejskiego,a potem światowego ruchu popularyzującegonaukę, której instrumentem wykonawczym zostałfestiwal nauki. Stał się on wydarzeniem społecznym,którego istotnym elementem była różnorodna2T. Malczyk, dz.cyt., s. 15–27.3T. Can, The history of the Edinburgh International Science Festival, Helium Inc., Andover, Massachusetts 1989.4T. Malczyk, dz.cyt., s. 11–13.82 e-mentor nr 1 (38)

Festiwal nauki jako instrument dyfuzji wiedzy...aktywność naukowa w postaci organizowanych wykładów,wystaw, warsztatów, laboratoriów i eksperymentówdemonstrowanych w trakcie trwania festiwalu,a także wypraw poznawczych, paneli dyskusyjnych,konferencji.Pierwszy festiwal nauki odbył się 1989 r. w stolicySzkocji i nosił nazwę Edinburgh International Science Festival.Rozpoczęła się w ten sposób nowa era wymianymyśli naukowej i promowania dorobku naukowegobadaczy i ośrodków naukowych.Obserwacje i analizy autora wskazują, że oczekiwaniawobec instrumentu, jakim jest festiwal nauki,zarówno ze strony odbiorców, jak i organizatorów,szybko rosną i dotyczą wielu jednostek skupionychw różnych sieciach tworzących strukturę społeczno-gospodarczą.Działania w ramach festiwali łączą osiągnięcianauki w zbiorczą informację i przekazują ją każdejgrupie wiekowej i wielu podmiotomadministracyjno-gospodarczym (rysunek2). Złożoność informacji oraz ichzakres dobrany jest do potrzeb danejgrupy odbiorców. Wiedza przepływado określonego odbiorcy i, jeśli spotkasię z zainteresowaniem, powracaw formie wniosków i pytań. Cały procesnauki i uświadamiania ma na celuwzbudzenie chęci dalszego uczenia się– generując pytania, stwarza potrzeby,a te stają się przyczynkiem do ichzaspokajania. W ten sposób koło – odpoznania, poprzez zdefiniowaną i wywołanąpotrzebę, do jej zaspokajaniaprzez rozwój nauki, której osiągnięciasłużą właśnie zaspokajaniu potrzeb– zamyka się.Obecnie dyfuzja wiedzy, którąumożliwia festiwal nauki, następujeprzez dwie grupy organizacji skupionychw:• sieci organizacji gospodarczych– obejmującej np. przedsiębiorcówzrzeszonych w RegionalnychIzbach Gospodarczych i przedsiębiorcówniezrzeszonych;• sieci organizacji pozagospodarczych– obejmującej np. szkołygimnazjalne i ponadgimnazjalnew regionie czy jednostki administracjipaństwowej i samorządowej.Festiwale nauki nawiązują współpracęz setkami podmiotów o zasięguregionalnym, wojewódzkim, krajowymi międzynarodowym. Stan ten zmieniasię każdego roku, ponieważ przybywajednostek z obu sieci organizacyjnych(zarówno gospodarczych, jaki pozagospodarczych), które włączająsię w aktywną współpracę. Tak jestnp. w przypadku Nyskiego FestiwaluNauki, który do tej pory rozbudowałsieciową współpracę z ponad 60 podmiotami życiaspołeczno-gospodarczego, obejmującymi 470 jednostek(np. przedsiębiorców, szkoły gimnazjalnei ponadgimnazjalne, administrację samorządową).Festiwal pokazuje, że można współpracować z każdąjednostką, można nie tylko łączyć sieci, ale takżestworzyć nową sieć tematyczną, skupiającą kilkasetjednostek działających w jednym celu.Nyski Festiwal Nauki na stałe wpisał się w kalendarzwydarzeń w regionie. Stworzył i podtrzymuje tradycjęspotkań i otwartej wymiany myśli, definiowaniapotrzeb, angażuje do współpracy różne podmiotyżycia społeczno-gospodarczego, np. przedsiębiorców,władze wojewódzkie i regionalne, szkoły gimnazjalnei ponadgimnazjalne, środowiska naukowe. W swoichpodstawowych założeniach popularyzuje wiedzęw regionie sposób ciągły, a raz w roku we wrześniuRysunek 2. Festiwal nauki i jego rola we włączaniu się w proces edukacjiSZKOŁYGIMNAZJALNENAUKA I JEJOSIĄGNIĘCIABADANIANAUKOWEŹródło: opracowanie własneSZKOŁYPODSTAWOWEFESTIWAL NAUKIDOŚWIADCZENIE,POTRZEBY RYNKURysunek 3. Formy realizacji Nyskiego Festiwalu NaukiWYKŁADYLABORATORIAPOKAZYĆWICZENIAWYCIECZKIWYSTAWYKONKURSYŹródło: opracowanie własneCZASOPISMOALMA MATERNYSKI FESTIWALNAUKIKONFERENCJEPOPULARNO--NAUKOWESZKOŁYPONADGIMNAZJALNESZKOŁYWYŻSZEPRACA,PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ,GOSPODARKAWYKŁADYOTWARTEPROGRAMYFINANSOWEPROGRAMY:PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ,ŻYWNOŚĆ, ROLNICTWOMASS MEDIAE-MAILINTERNETluty 2011 83

kształcenie ustawicznenastępuje kulminacja działań promujących osiągnięcianauki. Wówczas organizowane są konferencje popularnonaukoweoraz dziesiątki działań, np. pokazy,wykłady, warsztaty, konkursy (rysunek 3).Festiwal nauki to także instrument budujący społeczeństwooparte na wiedzy, szczególnie w wymiarzeregionalnym. Stymuluje do podejmowania zadańtrudnych, często realizowanych w dłuższym okresie,poruszane są dzięki niemu problemy istotne dla regionu,a nawet województwa. Przykładem jest pięćzrealizowanych Festiwalowych Konferencji Popularnonaukowych,w tym jedna międzynarodowa. Dotyczyłyone rozwoju przedsiębiorczości w regionie nyskim,zarządzania wiedzą w rolnictwie (dwie konferencje),edukacji żywieniowej młodzieży szkół gimnazjalnych,roli pielęgniarki w nowoczesnym leczeniu ran przewlekłych.Festiwal promował także programy edukacyjneskierowane do lokalnej społeczności, w tym m.in. wiedzęna temat sposobów postępowania w ramach przedmedycznejpomocy ofiarom wypadków drogowych.Działania podejmowane przez Nyski Festiwal Naukimają szerokie poparcie w kraju, województwiei regionie, udzielone m.in. przez: Ministerstwo Naukii Szkolnictwa Wyższego, Ministerstwo Zdrowia, MinisterstwoTransportu, Ministerstwo Rolnictwa i RozwojuWsi, Polski Związek Motorowy, Marszałka WojewództwaOpolskiego, Wojewodę Opolskiego, OpolskiegoKuratora Oświaty, Burmistrza miasta Nysa i Starostępowiatu nyskiego, Narodowy Bank Polski, dyrektorówszkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych, przedsiębiorcówi lokalną społeczność oraz media.Festiwale nauki stanowią wyjątkowy instrumentdyfuzji wiedzy, a skala ich powstawania jest imponująca.Stanowią przykład typowego oddolnegoruchu, wynikającego z poczucia odpowiedzialnościza przyszłość naszą i następnych pokoleń. Fenomenten obejmuje wiele kontynentów i dziesiątki krajów,angażuje tysiące osób, ale najważniejsze jest to, żestale się rozwija i jest w stanie przyjmować i realizowaćnowe, ambitne zadania.BibliografiaT. Can, The history of the Edinburgh International Science Festival,Helium Inc., Andover, Massachusetts 1989.T. Malczyk, Nyski Festiwal Nauki. Międzynarodowy wymiar popularyzacjinauki, Oficyna Wydawnicza PWSZ w Nysie, Nysa 2009.Autor jest absolwentem Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu oraz Politechniki Wrocławskiej, uzyskał stopnieńdoktora inżyniera. W swojej pracy badawczej koncentruje się na zarządzaniu wiedzą i dyfuzji wiedzy w interdyscyplinarnymprocesie kształcenia i promocji nauki. Pełni funkcję prorektora do spraw ogólnych w Państwowej Wyższej SzkoleZawodowej w Nysie. Jest pomysłodawcą i głównym realizatorem Nyskiego Festiwalu Nauki oraz inicjatorem i redaktoremnaczelnym magazynu popularnonaukowego INGENIUM. Był kierownikiem wielu programów i projektów realizującychideę popularyzacji nauki. Obecnie należy m.in. do Międzynarodowego Stowarzyszenia EUSCEA (European Science EventsAssociation) i Polskiego Stowarzyszenia Dziennikarzy Naukowych. Zdobył wiele nagród i nominacji, w tym za rozwójedukacji i popularyzację nauki (np. „Popularyzator Nauki 2010”, przyznawany przez MNiSW i PAP).PolecamyRynek książki w Polsce 2010, Biblioteka Analiz, Warszawa 2010Pięciotomowa publikacja Biblioteki Analiz omawia, przede wszystkim z perspektywy biznesowej,sytuację branży wydawniczo-księgarskiej w Polsce w roku 2009 i w pierwszej połowie roku 2010.Trzynastą już edycję monografii przygotował zespół pod kierunkiem Łukasza Gołębiewskiego,dziennikarza od wielu lat zajmującego się zjawiskami rynku książki i autora kilku tysięcy artykułówpoświęconych tej tematyce.Najobszerniejszy z tomów – Wydawnictwa – rozpoczyna podsumowanie ważnych wydarzeń w branżyw roku 2009 i analiza głównych trendów na rynku publikacji książkowych (bestsellery, statystykiczytelnictwa, kierunki zainteresowań czytelników). W tomie zamieszczono też ranking wydawnictwksiążkowych działających w Polsce i – co najistotniejsze – ich obszerną prezentację, obejmującązarówno charakterystykę profilu działalności, jak i informacje o obrotach, wielkości produkcji czyzatrudnieniu.Podobną prezentację – w tym przypadku jednak firm zajmujących się sprzedażą książek – zawiera tomDystrybucja. Autorzy analizują w nim ogólne zjawiska, jakie zaobserwować można było w omawianymokresie w księgarstwie hurtowym, detalicznym i w sprzedaży bezpośredniej, a także przedstawiająposzczególne hurtownie, sieci księgarskie i księgarnie indywidualne, uzupełniając całość informacjami o imporcie i eksporcieksiążek w Polsce.Kolejne dwa tomy – Poligrafia i Papier poświęcone są technicznym aspektom działalności wydawniczej, znaleźć możnaw nich więc m.in. ranking i prezentację drukarń, informacje o targach, nagrodach, certyfikatach, organizacjach i czasopismachbranżowych, portalach poligraficznych, producentach i dystrybutorach papieru.Dopełnieniem serii jest tom Who is who, a więc słownik, w którym zawarte zostały krótkie noty biograficzne ludzi aktywniedziałających w różnych sektorach rynku wydawniczo-księgarskiego w Polsce.Publikację polecamy nie tylko osobom zajmującym się zawodowo omawianymi w niej zagadnieniami, ale także wszystkimmiłośnikom książek, którzy chcieliby spojrzeć na branżę wydawniczą w szerszej perspektywie i poznać rządzące niąmechanizmy. Książkę można nabyć na stronie: http://rynek-ksiazki.pl/sklep/ksiazki84 e-mentor nr 1 (38)

Investigating and ImplementingOnline StudentIdentity VerificationJeff LyonsAnthony A. PiñaLarry BohnA technology-based system using personal questions toverify the identity of online students was implemented andfield tested by a U.S. University. The field test included 112students, 85 of whom completed a questionnaire about theirexperiences with the system. Data gathered from students,instructors and the system administrator indicated that thesystem was an effective and preferable way to verify theidentity of online students.One of the most persistent issues facing educationalinstitutions that offer online programs is whethera given online student is actually the one who registeredfor the online course 1 . In light of recent casesof financial aid fraud 2 , threats from diploma mills 3and anti-distance learning sentiments from legislators4 and faculty 5 , online student identity verificationhas been brought to the forefront of the dialogue ondistance learning.New RegulationsThe renewal of the U.S. Higher Education OpportunityAct introduced new requirements for accreditingagencies 6 . One of these requirements is that accreditingagencies must verify that institutions with distancelearning programs, “have processes through which theinstitution establishes that the student who registersin a distance education or correspondence educationcourse or program is the same student who participatesin and completes the program and receives theacademic credit” 7 .The six regional agencies that accredit higher educationinstitutions in the United States have adoptedlanguage in their institutional policies and guidelinesto reflect the new regulations. The following excerptfrom the Commission on Colleges of the SouthernAssociation of Colleges and Schools (SACS) is representative:“At the time of review by the Commission,the institution must demonstrate that the studentwho registers in a distance or correspondence educationcourse or program is the same student whoparticipates in and completes the course or programand receives the credit by verifying the identity ofa student who participates in class or coursework byusing, at the option of the institution, methods suchas (1) a secure login and pass code, (2) proctoredexaminations, and (3) new or other technologiesand practices that are effective in verifying studentidentification” 8 .Colleges and Universities that use learning managementsystems featuring secure logins and pass codes(e.g. Blackboard, Angel, Desire2Learn, Moodle, Sakai,etc.) are considered to be meeting the “letter” of thislaw, as interpreted currently by the U.S. Department of1R. Epper, M. Anderson, L. McNabb, Are your online students really the ones registered for the course? Student authentication requirementsfor distance education providers, Western Cooperative for Educational Telecommunications, Boulder, 2008.2N. Collins, Woman sentenced to almost five years in federal prison for student loan fraud, United States Attorney’s Office, District ofNevada, Las Vegas 2006; W. Hornbuckle, Ringleader of $500,000 financial aid fraud scheme sentenced to prison, United States Attorney’sOffice, District of Arizona, Phoenix 2010.3A.A. Piña, How online diploma mills hurt e-learning, „e-Mentor” 2009, No. 5 (32); A.A. Piña, B.R. Harris, On verifying online studentidentity, Annual convention of the Association for Educational Communications & Technology, Anaheim, October 2010.4A.L. Foster, A congressman questions the quality and rigor of online education, „Chronicle of Higher Education” 2006, No. 52 (30).5D. Shieh, Professors regard online instructor as less effective than classroom learning, „Chronicle of Higher Education”, No. 55,http://chronicle.com/article/Professors-Regard-Online/1519, [02.02.2011].6V. Sampson, Dear colleague: The higher education opportunity act, Washington DC: Office of Postsecondary Education, U.S. Departmentof Education, 2008.7Higher Education Opportunity Act (Public Law 110-315), 2008, http://ed.gov/policy/highered/leg/hea08/index.html,[02.02.2011].8Commission on Colleges, Distance and correspondence education policy statement, Southern Association of Colleges and Schools,Decatur 2010, p. 1.luty 2011 85

e-edukacja na świecieEducation 9 . However, as a result of the publicity andexcitement surrounding the new identity verificationrequirements, and in anticipation of more stringentinterpretations of the law, vendors have respondedwith a number of solutions that vary widely in sophistication,complexity and price 10 .Multiple SolutionsJortberg 11 provided a useful and comprehensivematrix of the four most common methods to verifyonline student identity: in-person proctored examinations,audio/video conferencing using a webcamand live proctors, biometric/hardware scanning usingfingerprint, eye, typing pattern or digital photographrecognition, and challenge questions based on thirdparty data. For each of these methods, Jortbergdescribed the methodology, applications, studentenrollment process, administration/staff roles, costof implementation, additional institution or studentcosts and limitations for each of the four methods 12 .Testing the OptionsDuring a two year period, members of Sullivan UniversityGlobal e-Learning conducted demonstrationsand field tests of several different identity verificationsolutions, including those identified by Jortberg 13 .The hardware-based camera and scanner solutionsrequired students to obtain, install and configure hardwareand proprietary software and restricted studentto using only those computers with the hardware andsoftware installed. In a number of cases, the field testsof these products suffered from difficult configurations,hardware or software incompatibilities, poorconnectivity or poor quality images. The costs forobtaining the hardware, shipping it to hundreds orthousands of students dispersed around the globe,and expecting students to configure the hardware andsoftware correctly, made these solutions costly andunfeasible 14 . Concerns over the possibility of invasionof student privacy and potential liability were raisedby some who felt uncomfortable with the idea of theUniversity having the ability to watch (and possiblyrecord) students in their homes and elsewhere.The latest field test was performed on a systemwhich utilizes system-generated personal challengequestions, based on publicly available data. The remainderof this paper will describe the implementation andevaluation of this solution with a group of undergraduatestudents enrolled in fully online courses.MethodParticipantsThe sample for this study included 112 undergraduatestudents enrolled in fully online sections of humanresource leadership and medical coding courses.Identity Verification SolutionThe identity verification solution used for this studywas Acxiom Identify-X. Acxiom is a billion-dollar corporationspecializing in security, background checkingand identity verification for banks, large financial corporationsand other institutions. The Acxiom solutiondraws from an extensive public records database tocreate an historical profile and generate a series ofpersonalized questions unique to each user in the system15 . When students attempt to access an item in anonline course that has been set up to use Acxiom, theyare asked to enter their name, address and telephonenumber, which is authenticated in Acxiom’s databaseand questions unique to the user are generated. By answeringthe questions correctly, the student’s identityis verified. The identity verification can be applied toany content item in the LMS that can be hidden anddisplayed, but is most commonly utilized for quizzes,tests and other assessment items 16 .Integration with the LMSAcxiom worked closely with ANGEL Learning, Inc.(now part of Blackboard, Inc.), to provide a seamlessintegration with the ANGEL Learning ManagementSystem. Integration is also available for a number ofother systems, including Moodle and Blackboard’svarious products. The integration with ANGEL requiredminimal time and effort from the University’sLMS Administrator—mainly involving pre-productiontesting of the system. The technical set-up for the LMSAdministrator involved: 1) running a pre-packagedSQL server script, provided by Acxiom; 2) Creatingnine environmental variables within the administratorcontrol panel, with values supplied by Acxiom;and 3) adding a pre-packaged Acxiom test promptcomponent to the screen, using existing ANGEL LMS9Commission on Colleges, Distance education and the principles of accreditation: Documenting compliance guidelines, Southern Associationof Colleges and Schools, Decatur 2009.10M.A. Jortberg, An Acxiom white paper: Methods to verify the identity of distance learning students, Acxiom Corporation, Little Rock2009.11Ibidem.12Ibidem.13C.L. Scheidenhelm, A.A. Piña, J. Corliss, Authentication of online students: Current practices, The annual Supporting Learning andTechnology in Education (SLATE) Conference, Chicago, October 2009.14A.A. Piña, B.R. Harris, On verifying online student identity, Annual convention of the Association for Educational Communications& Technology, Anaheim, October 2010.15M.A. Jortberg, op.cit.16J.L. Ballie, M.A. Jortberg, Online learner authentication: Verifying the identity of online users, „MERLOT Journal of Online Learningand Teaching” 2009, No. 5 (2).86 e-mentor nr 1 (38)

Investigating and Implementing Online Student...functionality. Academic andsystem administrators determinethe types of questionsthat will and will not be usedto verify student identity, thenumber of attempts given tostudents, the time limitationsfor answering the challengequestions, and who is notifiedwhen there is a failure toproperly authenticate.Instructor SetupSetting up Acxiom Identity-Xto work with an assessmentor other contentitem within the online courserequired instructors to eitheradd a new assessment orcontent item or to click themodify settings link for anexisting item. Once in thesettings menu, as shown inFigure 1 below for the ANGELLMS, the Acxiom integrationadds a checkbox to enablethe identity verificationsolution for that item anda pull-down menu to specifythe random percentage ofstudents in the course whowill have their identity verified(1–100%). The third field(Acxiom Strategy) is set bythe LMS Administrator.Figure 1. New Assessment Menu with Acxiom Prompt (ANGEL LMS)Source: Authors’ own workFigure 2. Acxiom Student Identity Verification ProcessImplementation withStudentsBallie and Jorberg 17 illustratedthe process of verifyingstudent identity withAcxiom, as shown in Figure2. below. When a studentaccesses an assessment orcontent item in which Acxiomhas been enabled, he or sheis prompted to enter thefirst and last name and addressand the Acxiom systemgenerates the challenge questionsfor students to answer.If students answer the ques-tions correctly, they are advanced immediately tothe assessment or content item. If the student failsto answer the questions correctly, they may be givena second set of questions. If the challenge questionsare not answered correctly or within the given timeallotment, then a notification is sent to those partiesselected by the academic administration.Source: J.L. Ballie, M.A. Jortberg, Online learner authentication: Verifying the identity of online users,“MERLOT Journal of Online Learning and Teaching” 2009, No. 5(2)Data Collection and AnalysisData were gathered from students who participatedin the pilot study, their instructors and the LMS Administrator.A six-item questionnaire was developedto assess student’s perceptions regarding: 1) cheatingin online versus face-to-face environments; 2) the effectivenessof the Acxiom solution for verifying online17Ibidem.luty 2011 87

e-edukacja na świeciestudent identity; 3) whether the system is an effectivealternative to having students come to campusfor testing; 4) whether the system would improveacademic integrity; 5) whether the system respectstudy privacy and 6) whether the Acxiom solution ispreferable to other methods of identity verification.Interviews with the course instructors and the LMSAdministrator were undertaken to assess their experienceswith system reliability and ease of use.ResultsInstructors and LMS AdministratorInterviews with the course instructors found themto be in agreement that the Acxiom solution was extremelyeasy to set up and implement in their courses,involving only the determination of the course itemto activate and clicking a checkbox. One of the instructorsdescribed it as “drop dead simple” 18 . Oncethe system was set up, the instructors found it to bemaintenance-free.The human resource leadership students receivedan explanation of the purpose of the identity verificationsystem and student survey, accompanied byscreen shots of the Acxiom system. The medical codingstudents received no prior warning, instructionsor orientation to the system before they used it. Therewere no indications that the students who did notreceive the prior orientation had any difficulty usingthe Acxiom system.The administrator of the University’s ANGEL LearningManagement System declared the identity verificationsystem implementation to be a very positiveexperience, due to the cooperation of the two vendors,Acxiom and ANGEL Learning. The system provedto be very reliable and Acxiom was responsive to callfor assistance and information. Of all the verificationsolutions tested, Acxiom required the least amountof overhead and was the least expensive.StudentsOf the 112 students who participated in the identityverification field test, 85 completed the questionnaire,resulting in a return rate of 76%.Effectiveness of Acxiom SolutionWhen asked whether the Acxiom identity verificationsystem is an effective way to verify online studentidentity, 77% of students answered in the affirmative,with only 5% of students disagreeing. 18% of studentshad no strong opinion either way. Results are displayedin Figure 3 below.Alternative to Proctored ExamsFigure 4. shows the results when students wereasked whether the Acxiom system was a good alternativeto having students come to campus to takeproctored exams. While 20% of students remained18A.A. Piña, B.R. Harris, op.cit.neutral, 77% of students agreed that Acxiom wasa good alternative, while only 3% disagreed.Respect for Student PrivacyOne of the major concerns in this pilot implementationwas whether asking personal questions to verifyone’s identity would be seen by students as an invasionof privacy–even when the questions were availablethrough public databases. However, as demonstratedin Figure 5., when asked whether the Acxiom solutionprovided proper respect for student privacy, 79% ofstudents answered in the affirmative, while a mere 1%(1 student) answered in the negative.Preference for Identity Verification SolutionStudent were asked to select their preferredmethod of identity verification among challengequestions (Acxiom), proctoring via webcam, biometricFigure 3. Acxiom is an Effective Way to Verify Identity (n = 84)5%18%20%57%Source: Authors’ own workStrongly AgreeAgreeNeutralDisagreeFigure 4. Acxiom is a Good Alternative to Taking On-CampusProctored Exams (n = 85)3%20%45%Source: Authors’ own work32%Strongly AgreeAgreeNeutralDisagreeFigure 5. This System Provides Proper Respect for StudentPrivacy (n = 85)1%20%18%61%Source: Authors’ own workStrongly AgreeAgreeNeutralDisagreeFigure 6. I Would Rather the University Use the Following(n = 84)2% 5% 2% 0%91%Source: Authors’ own workQuestionsWeb camEye/finger scanSignature88 e-mentor nr 1 (38)

Investigating and Implementing Online Student...(eye/finger) scanning, signature/typing recognition orcoming to campus to take exams. By more than a 9 to1 margin, they chose Acxiom over all other solutions.None of the participants selected the option to cometo campus to take exams.Unintended BenefitAn unintended benefit of the system occurredwhen one of the students was unable to receive challengequestions from the system. Acxiom investigatedthe student’s public records and found the studentlisted on the Social Security Death Index and thather name was associated with social security numberissued in the 1950s in Texas. The University verifiedthe student’s current contact information and socialsecurity number and Acxiom and the University wereable to determine that the student was not engagingin an attempt to fraudulently college Title IV federalfinancial aid, but was either the victim of identity theftor of a government clerical error, which placed her onthe Social Security Death Index 19 . The student wascontacted by the University and was able to resolvethe issue with the Social Security Office.Identity Verification vs. CheatingIt should be noted that Section 495 of the HigherEducation Opportunity Act and its subsequent interpretationand adaptation by the U.S. Department ofEducation and the regional accreditation agenciesaddresses only the verification of the identity ofonline students, rather than the prevention of cheatingand plagiarism in online courses. In a study ofassessment design and cheating in online courses,Harmon, Lambrinos & Buffolino 20 analyzed severalstudies on student perceptions of cheating in onlineversus face-to-face courses. In the oldest study 21 ,students believed cheating to occur more frequent inonline courses. A more recent study 22 found reports ofstudent cheating just as frequent in online and faceto-facecourses, while the most recent study 23 foundthat students felt cheating to occur less frequently inonline courses. The majority of students in Harmon,Lambrinos and Buffolinos’ own study believed thatthe frequency of cheating was the same in face-to-faceand online courses. The literature on cheating onlineversus face-to-face is inconclusive.As part of this pilot study, students were askedwhether it was easier to cheat in a face-to-facecourses or an online course or if it was just as easyto cheat in either type of course. As shown in Figure7, while 45 percent of the students agreed withthe “conventional wisdom” that cheating is easierin online courses, 55 percent did not. One quarterof the students stated that it was easier to cheat ina face-to-face course and the remaining 30 percentstated that it was just as easy to cheat in eithera face-to-face or an online course.Figure 7. Ease of Cheating in Face-to-Face vs. Online Courses?(n = 78)45%29,5%25,5%Source: Authors’ own workInternational issuesEqually easy tocheatEasier to cheatF2FEasier to cheatonlineAccrediting agencies in the U.S. are overseen andauthorized by the Council for Higher Education Accreditation(CHEA). In its 2008 report on the conditionof accreditation, CHEA listed 41 of its accreditingagencies that accredited 385 non-U.S. institutionsin 52 countries outside the U.S 24 . This may posea challenge for identity verification systems that relyupon publicly available data, since the availability andregulation of personal data varies by country 25 .Discussion/conclusionsAlthough the utilization of a learning managementsystem that incorporates a secure usernameand password currently satisfies the demands of theU.S. Government and the accrediting agencies, theleadership of Sullivan University Global e-Learningwished to adopt a system that would keep thema step ahead of the minimum requirements. Of thevarious solutions available for verifying the identityof online students, Acxiom Identity-X was found tobe the least invasive, required the least amount ofconfiguration, did not require dedicated hardware orsoftware, and was easiest and most cost effective todeploy. Instructors and system administrators found19M.A. Jortberg, 2010, op.cit.; A.A. Piña, B.R. Harris, op.cit.20O.R. Harmon, J. Lambrinos, J. Buffolino, Assessment design and cheating risk in online instruction, “Online Journal of DistanceLearning Administration” 2010, No. 13 (3).21K. Kennedy, S. Nowak, R. Raghuraman, J. Thomas, S.F. Davis, Academic dishonesty and distance learning: Student and faculty views,“College Student Journal” 2000, No. 34 (2).22T. Grijalva, C. Nowell, J. Kerkvliet, Academic honesty in online courses, “College Student Journal” 2006, No. 40 (1).23D. Stuber-McEwen, P. Wiseley, S. Hoggatt, Point, click, and cheat: Frequency and type of academic dishonesty in the virtual classroom,“Online Journal of Distance Learning Administration” 2009, No. 12 (3).24Council for Higher Education Accreditation, The condition of accreditation: U.S. accreditation in 2007, CHEA Institute for Researchand Study of Accreditation and Quality Assurance, Washington DC 2008.25M. Neave, International regulation of the publication of publicly accessible personal information, „Privacy Law & Policy Reporter”2003, No. 10, p. 120–122.luty 2011 89

e-edukacja na świeciethe Acxiom solution to be easy to set up and studentsfound it to be an effective way to verify identity whilerespecting their privacy and preferable to other meansof identity verification.ReferencesJ.L. Ballie, M.A. Jortberg, Online learner authentication: Verifyingthe identity of online users, „MERLOT Journal of Online Learningand Teaching” 2009, No. 5 (2).N. Collins, Woman sentenced to almost five years in federal prisonfor student loan fraud, United States Attorney’s Office, District ofNevada, Las Vegas 2006.Commission on Colleges, Distance and correspondence educationpolicy statement, Southern Association of Colleges and Schools,Decatur 2010.Commission on Colleges, Distance education and the principlesof accreditation: Documenting compliance guidelines, Southern Associationof Colleges and Schools, Decatur 2009.Council for Higher Education Accreditation, The conditionof accreditation: U.S. accreditation in 2007, CHEA Institute forResearch and Study of Accreditation and Quality Assurance,Washington DC 2008.R. Epper, M. Anderson, L. McNabb, Are your online studentsreally the ones registered for the course? Student authentication requirementsfor distance education providers, Western Cooperativefor Educational Telecommunications, Boulder 2008.A.L. Foster, A congressman questions the quality and rigor of onlineeducation, Chronicle of Higher Education” 2006, No. 52 (30).T. Grijalva, C. Nowell, J. Kerkvliet, Academic honesty in onlinecourses, „College Student Journal” 2006, No. 40 (1).O.R. Harmon, J. Lambrinos, J. Buffolino, Assessment designand cheating risk in online instruction, „Online Journal of DistanceLearning Administration” 2010, No. 13 (3).Higher Education Opportunity Act (Public Law 110-315), 2008,http://ed.gov/policy/highered/leg/hea08/index.html.W. Hornbuckle, Ringleader of $500,000 financial aid fraud schemesentenced to prison, United States Attorney’s Office, District ofArizona, Phoenix 2010.M.A. Jortberg, An Acxiom white paper: Methods to verify theidentity of distance learning students, Acxiom Corporation, LittleRock 2009.K. Kennedy, S. Nowak, R. Raghuraman, J. Thomas, S.F. Davis,Academic dishonesty and distance learning: Student and faculty views,„College Student Journal” 2000, No. 34 (2).M. Neave, International regulation of the publication of publiclyaccessible personal information, „Privacy Law & Policy Reporter”2003, No. 10.A.A. Piña, How online diploma mills hurt e-learning, „e-Mentor”2009, No. 5 (32).A.A. Piña, Online diploma mills: Implications for legitimate distanceeducation, „Distance Education” 2010, No. 31 (1).A.A. Piña, B.R. Harris, On verifying online student identity, Annualconvention of the Association for Educational Communications& Technology, Anaheim, October 2010.V. Sampson, Dear colleague: The higher education opportunityact, Washington DC, Office of Postsecondary Education, U.S.Department of Education, 2008.C.L. Scheidenhelm, A.A. Piña, J. Corliss, Authentication of onlinestudents: Current practices, The annual Supporting Learning andTechnology in Education (SLATE) Conference, Chicago, October2009.D. Shieh, Professors regard online instructor as less effective thanclassroom learning, „Chronicle of Higher Education” No. 55, http://chronicle.com/article/Professors-Regard-Online/1519.D. Stuber-McEwen, P. Wiseley, S. Hoggatt, Point, click, andcheat: Frequency and type of academic dishonesty in the virtualclassroom, „Online Journal of Distance Learning Administration”2009, No. 12 (3).Anthony Piña is Dean of Online Studies for the Sullivan University System and has 23 years experience in thefield of instructional technology and distance learning. He is the author of the book “Distance Learning and theInstitution” and serves on the Executive Board of the Association for Educational Communications and Technology(AECT), and on the Editorial Board of the Quarterly Review of Distance Education.Larry Bohn serves as Associate Dean of Outcomes Management and Coordinator of the Online Medical Codingprogram for the Sullivan University System. He has over 30 years experience developing and delivering training inthe academic, corporate, and government arenas and holds several technical certifications. Larry has taught faceto-faceand online classes at community college, university and seminary settings.Jeff Lyons is Learning Management System Administrator for Sullivan University System Global e-Learning. Priorto coming to Sullivan, Jeff was a Principal with Mercer Human Resource Consulting as the Lead of Software Implementation.PolecamyGlobal TIME – Global Conference on Technology, Innovation, Media & Education28 marca–1 kwietnia 2011 r., dostęp onlineKonferencja organizowana jest przez stowarzyszenie działające na rzecz rozwoju informatyzacji edukacji AACE(Association for the Advancement of Computing in Education). Poruszane będą na niej kwestie dotyczące edukacjiw aspekcie globalnym, nowych możliwości nauczania, dzielenia się wiedzą i uczenia się; sieci ponadpaństwowych,wymiany międzynarodowej czy projektów partnerskich. Pod dyskusję poddane zostaną również tematy związanez kształceniem na odległość i zastosowaniem zaawansowanych technologii w nauczaniu.Więcej informacji na stronie: http://aace.org/conf/gtime/call.htm.90 e-mentor nr 1 (38)

FUNDACJA PROMOCJI I AKREDYTACJI KIERUNKÓW EKONOMICZNYCHZmieniamy edukacjęekonomicznąPodaruj 1%swojego podatkuFundacja, jako organizacja pożytku publicznego,może realizować swoje cele statutowe jedyniedzięki wsparciu Dobroczyńców. Działalność Fundacjina rzecz jakości kształcenia, projekty edukacjiekonomicznej oraz rozwój nowoczesnej dydaktykinie byłyby możliwe do realizowania bez wsparcia indywidualnychosób, które przeznaczają 1% swojego podatku dochodowego nanaszą organizację.Zwracamy się więc z gorącą prośbą o wsparcie działań Fundacjipoprzez przekazanie jej 1% swojego podatku dochodowego.Przekazanie 1% podatku możliwe jest poprzez wskazanienaszej organizacji na rocznym rozliczeniu podatkowym składanymdo urzędu skarbowego. Odpowiednie rubryki znajdująsię na ostatniej stronie formularza PIT-36 oraz PIT-37, w częścizatytułowanej „Wniosek o przekazanie 1% podatku należnegona rzecz organizacji pożytku publicznego (OPP)”. Należypodać numer KRS naszej organizacji (0000005496) oraz wnioskowanądo przekazania kwotę. Przelewu na konto Fundacjidokona w imieniu podatnika urząd skarbowy.Zapewniamy, iż środki te zostaną przeznaczone na ważne cele,jakimi są: działania na rzecz podwyższania jakości edukacji w ekonomicznymszkolnictwie wyższym oraz budowy standardówkształcenia, środowiskowe seminaria i konferencje, projekty propagującenowoczesne technologie w dydaktyce, jak również inicjatywysłużące kształtowaniu postaw przedsiębiorczych wśródmłodzieży (m.in. poprzez Olimpiadę Przedsiębiorczości oraz EkonomicznyUniwersytet Dziecięcy) oraz szerzej – służące edukacjimłodzieży w ramach prowadzonego przez Fundację liceum ogólnokształcącego.Z góry dziękujemy za ofiarność i przejawiającą się w ten sposóbtroskę o jakość edukacji w Polsce.www.fundacja.edu.plFundacja Promocji i AkredytacjiKierunków EkonomicznychAl. Niepodległości 162, 02-554 WarszawaGmach Główny SGH, lokal 150tel./faks (022) 646 61 42, tel. (022) 564 97 23e-mail: biuro@fundacja.edu.plNr KRS: 0000005496Fundacja powołana w 2000 r. przez: