7th october 2002 - ConstitutionNet
7th october 2002 - ConstitutionNet
7th october 2002 - ConstitutionNet
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION<br />
(CKRC)<br />
Verbatim Report Of<br />
DISSEMINATION OF REPORT AND DRAFT BILL,<br />
MATHIRA CONSTITUENCY, HELD AT KARATINA CATHOLIC<br />
CHURCH<br />
ON
7 TH OCTOBER <strong>2002</strong><br />
Final Copy<br />
DISSEMINATION OF REPORT AND DRAFT BILL, MATHIRA CONSTITUENCY, HELD AT KARATINA<br />
CATHOLIC CHURCH ON 7 th OCTOBER <strong>2002</strong><br />
Present:<br />
1. Com. Dr. Githu Muigai<br />
Secretariat Staff In-Attendance.<br />
1. Anne Wairimu Miki - Assistant Program Officer<br />
2. Grace Gitu - Verbatim Reporter<br />
3. Johnson Mugo Nyumu - District Coordinator<br />
The meeting started at 10.55 a.m.<br />
Mugo Nyumu: Muriega. Nitukuambiriria na tutanambiriria, tuambe tuhoyithio ni muthuri umwe kana mutumia umwe atuhoithie<br />
please.<br />
Peter Karuri Karuhiu: Ha ritwa njitagwo Peter Karuri Karuhiu na ninyenda mwathani niundu wa kuhonokia. Guciarwo<br />
ndaciarirwo mwaka 1963, mweri 27, January. Riu haha nitukuhoya.<br />
Thengiu Mwathani Ngai Baba wa matuini. O we warikuo kiambiriria, owe wombire iguru na thi ona indo ciothe irikuo. Tuoka<br />
mbere yaku tuinyihitie hari we tukienda irathimo ciaku. Kiambiriria kiega na kirikiro kiega nitungiuga nitukuonete. Thengiu Baba<br />
tondu nituakinya hindi ya campaign, tucagurire aria mangihota gutuatha thiini wa bururi. Na weka uguo ngumo na rugoci ni ciaku<br />
Ngai Baba. Na nitukuga nitukuonete. Tuahoya na macio tondu ni maingi tungikuhoya na mauru maitu Jehova niugutukiriria o<br />
ritwaini ria muruguo Jesu Kristu muhonokia witu. Wega wa mwathani Jesu Kristu na wendani waku Ngai, na ngwataniro ya<br />
2
Roho Mutheru iroikara na ithui hingo ciothe.<br />
Mugo Nyumu: Mr. Munyiri, can you tell those people to bring the public address now. Tukuenda tuiguanire. Mukuenda<br />
twarie lugha iriku?<br />
Audience: O Gikuyu kiu turaigua.<br />
Mugo Nyumu: Hari mundu woiga Gikuyu he mundu ungi uma no undu ungi.<br />
Audience: Aca.<br />
Mugo Nyumu: Kwoguo twarie Gikuyu. No tuaria githweri nimukuigua. Asante. Niwega muno niundu wa uguo mukite.<br />
Ningwenda kumumenyithia ati umuthi ni muthenya munene. Tondu riria muokite haha Mathira, ndeto iria ciothe mwaririe iri buku<br />
ini ino na gutiri mbuku ingi thiini wa bururi ndungu gukira ino. Gukira andu aria maririe kwoguo andu a Mathira nimuekire wega<br />
muno na umuthi. Muiyandikithie o ro uguo nigetha kameme kau kari nja goke nigetha tuiguane na mukiririe tondu riu irio iri<br />
hakuhi gwika atia? Kuhia.<br />
Ndamu welcome mucii uyu wa Mathira na ndimwire umuthi twina gikeno tondu wira uria wothe tuarutire riu niwambiriirie<br />
guciara maciaro. Umuthi twina Commissioner kuuma Nairobi, Commissioner witagwo Dr. Githu Muigai, ni wakiri uri gatu na<br />
nituhetwo gitio tondu niwe tureheirwo umuthi nigetha atutaririe uhoro wa Katiba ino njeru. Umuthi ni muthenya wanyu. Mundu<br />
uri na kiuria niekuria. Tuturaga na inyui guku kwoguo umuthi niwe nguhe mweke.<br />
Dr. Githu Muigai: Muriega andu a itura riri ria Mathira?<br />
Audience: Turiega.<br />
Dr. Muigai: Nii ni nii ndetwo Githu wa Muigai na ndi Commissioner wa kiama giki kia guthondeka Katiba njeru, na ngwenda<br />
tuambirire na kumumenyithia andu aria tukiite nao. Muiritu uyu urugamite haha, etagwo Anne Wairimu wa Miki. Na niwe<br />
mwandiki munene wa maundu maria mothe tukuaria umuthi. Muiritu uria ungi wi haria uikaire thi etagwo Grace wa Gitu nake<br />
niwe mwene kameme gaka kanyititwo haha, na okite nigetha maundu maria mothe tukuaria tutigiririre ni manyitwo ni kameme,<br />
nigetha riria hindi ingi mukenda kumenya kana muthenya uria tuokire, nituoyire maundu maria tukuaria umuthi, mukoria muiritu<br />
uria. Ningi undu wa keri, ndirenda kwamba kumumiriria, ino bairu murona haha niyo ina maundu maria mothe moimire itura<br />
rianyu, na ni igukurwo i wabici itu iria iguku na coordinator witu. Mundu wothe ungienda guthii kurora kana maundu maria<br />
tuogire ni mandikirwo, na kana nimaraingirire Katiba iria njeru; amenye maratathi mothe megukorwo wabicini ya coordinator<br />
witu uguitwo Mr. Mugo. Riu tutanathii na mbere, reke nyambe njite mheshimiwa Honourable Matu Wamae, ame amugeithie<br />
ndagika imwe tondu twi itura riake. Njoke ndimumenyithanie na andu aria angi turaruta wira nao a itura riri rianyu. Mheshimiwa.<br />
3
Hon. Matu Wamae: Niwega muno Commissioner Githu Muigai, niundu wa guka guku Mathira guturehera Katiba iria draft<br />
njeru. Gutuonia maundu maria murikitie kuona magiriire gutuarwo thiini wa Katiba njeru. Kuringana na uria andu makaiguanira<br />
conference yagia. Kuuma October mirongo iri na inyanya, kinya November mirongo iri na inyanya. Andu a Mathira ni mui ati;<br />
thiini wa Kenya twari number iri iguru muno hari andu aria maheanire maundu maingi muno. Tondu nituaheanire maoni ma andu<br />
hakuhi magana mugwanja. Na nituerirwo ni Commission ati nimakenire muno ni uria tuahenire maundu maitu mothe. Na<br />
nimuakirwo file iri haha, ino yothe, ni maundu maria muaheanire. Makiri haha. Nimurakiona uria makiri maingi.<br />
Nindimucokagiria ngatho muno tondu nimuatuigure. Riria tuamuirire mumire na tukimwira muandike maundu maria mukuona<br />
magiriire na muke aria mukuhota kuheana na kanua muke muheane. Na mugika guo na Commissioners aria mari guku<br />
nimaikarire guku na magicoka magithii Kiamariga na uhoro ucio ukirutika. Riu ni hindi ya kuona magetha ma wira ucio witu. Na<br />
tondu ndikwenda gutahia uhoro uria uriho, ningutigira Commissioner mamuhe uhoro no nitukenete muno ni Commissioner Dr.<br />
Muigai niundu wa guka na magatuma wakiri uikaine muno guku Kenya. Wakiri agigatuika Dr. , ti uhoro munyinyi. Atuikite<br />
wakiri, agathoma masters agacoka agatuika Dr. of law. Ucio ni uhoro munini?<br />
Audience: Aca.<br />
Mutikiringe karuhi nigetha akiigue ni mukenete nake niundu wake guka. Nigetha aigue a feel at home, uigue uri comfortable.<br />
Tugukorwo tugikena muno ugituhe maoni maria mari thiini wa proposals ici cianyu na tukuire ati; ithui turi andu a Mathira na<br />
andu a Nyeri kwa jumla, twina bata muno na Katiba ino njeru. Turahota kuhurana na andu aria othe maramuhura. Mundu<br />
wothe e kuga ati Katiba ino ti njega atamithomete ni tuaregana nake. Onakorwo ni Judge kana o tutingitikira. Mundu ambiririe<br />
kuhura Katiba. Mundu ukwenda kuuga ndekuiguana nayo, nioke kuria conference iria igakorwo thiini wa Bomas of Kenya.<br />
Notiarugame na guku nja, ndari na kahinda ga guka kwariria. Hari maundu naithui tungienda kuria. maundu maria andu<br />
mangienda kuria no kahinda ga kuria maundu macio mamwe ni riria conference igakorwo kuo. Na tutingienda mundu uguthaka<br />
na uhoro uyu. Na ithui kinya ithui andu a Mathira kuringana na uria njaritie na andu aya Dr. Githu Muigai. Andu aya mangienda<br />
githurano giki kiroka gikwo na Katiba ino njeru. Niguo muugite?<br />
Audience: Ii. Clapping from the audience.<br />
Hon. Matu Wamae: Mangienda elections ciikwo na new Katiba. Tondu tungika na old Katiba ndigututeithia, na ningi wira uyu<br />
wothe utumiire hakuhi billion inya tutingienda urire thi. Na nocio tungienda ona korwo githurano nigigucererwo mweri umwe<br />
kana mieri iri. Kaba gicererwo mweri umwe kana mieri iri na tuike githurano na Katiba ino njeru. Nigetha thirikari iria iguka<br />
yambiririe wira na Katiba njeru ti yambiririe na Katiba iria nguru. Wira uyu wothe turutite, urutitwo ni Kenya yothe, utuike ni<br />
wira utekurira thi. Ndikwenda kuongerera gukira hau, hihi nindiheo kahinda hau muicoini njuge kaundu kangi. Ngwenda<br />
4
gugucokeria ngaatho riu na gukuira you are very welcome in Mathira and we are very happy that you have brought us the<br />
Constitution of Kenya. Thank you.<br />
Clapping from the audience.<br />
Com. Muigai: Mheshimiwa niandirikania, ninguriganiirwo kugweta ati; Kenya yothe andu a Mathira nio mari aingi muno aria<br />
marutire maoni ma uria mekwenda Katiba yandikwo. Naithui twi Commission no tuende muno kumucokeria ngatho niundu wa<br />
uguo. Reke riu njoke ndimumenyithania na Johnson Mugo nimumui. Johnson Mugo niwe urugamiriire wira wa Commission.<br />
Guku niwe district coordinator Nyeri. Na mundu ungi ugwitwo Joseph Mugo Muiga, nake ni member wa committee iria<br />
irugamagirira maundu guku Mathira. Margaret Nyathogora, nake ni mutumia umwe wa aria marathurirwo magathii giciiriro kiria<br />
tugathii gucirira Katiba ino kiria Mheshimiwa aria uhoro wakio na nikio kiretwo national conference. He muthuri uguitwo<br />
Domiziano Muraguri wa Nderi. Nake muthuri ucio ni umwe wa aria marathurirwo agathii nake national conference nigetha<br />
arugamirire itura.<br />
Domiziano Muraguri: Andu a Mathira muriega?<br />
Audience: I turiega.<br />
Com. Muigai: He muthuri ungi ugwitwo Hezekiah Waithanji wa Minjire, nake muthuri ucio athuritwo ta acio angi eri. Agathii<br />
kuu kurugamirira itura. Na andu acio atatu, angikorwo hari undu tukuaria umuthi na twarie muigue ati uria handikitwo Katiba ini<br />
tihaiganiru, mumenye andu aria mugutuma ni aigana?<br />
Audience: Ni atatu.<br />
Com. Muigai: Mumere makinya kuu makoiga andu a Mathira uria maroigire. Uguo niwega muno mumamenye. Na ningi<br />
mangigacoka itandikitwo uria muramerire, nio mugakiuria na Mheshimiwa wanyu tugakorwo nake kuo. Kwoguo mwina andu<br />
aigana?<br />
Audience: Ana.<br />
Com. Muigai: Niwega muno. Undu wa mbere uria riu tukuambia naguo tondu nituguthara mathaa, tukuambia na kumuririkania<br />
gitumi kiria giatumire kamiti ino tukoragwo nayo ya guthondeka Katiba ithondekwo. Aingi anyu nimukuririkana, kuuma riria<br />
multi-party yokire bururi witu 1992, kinya githurano kiria tuiriga guthii kia 1997, andu a Kenya nimatuire moigaga nomende<br />
Katiba njeru nigetha Katiba iyo ikorwo ikirugamirira kihoto kia andu othe a Kenya, o kuria maruma. Muno mwena wa<br />
githurano. Muno kuria thirikari ithondeketwo na muno maundu megie kurugamirira macira magotiini, kunyihia mahinya ma<br />
5
President. Tondu wa mahinya maria President akoretwo namo kuuma hindi ya wiyathi. Muno ningi kurora andu ta birithi, andu<br />
ta D.O, ta D.C. na ma Chiefu na maundu maria mangi mothe tui makoretwo bururi uyu matagiriire. Na inyui aingi nimukuririkana<br />
riria twakinyire 1997, thirikari niyetikirire, abunge anyu na andu aria angi, mawakiri church. Andu aingi a bururi witu, matindikite<br />
thirikari muno kinya thirikari ikiuga niyetikira; nigetha guthondekwo kamiti iria ikurora Constitution, na irore maundu mau mothe<br />
inyui mwi muingi mutuire muguga mena wathe.<br />
No kamiti itu ndiahotire kuanjia wira kinya miaka iri irathirire, na inyuothe nimui niki na tutiekuenda gucoka na thutha, tukuenda<br />
guthii na mbere. No riria turambirie wira November 2000, nituanjiriirie amwe anyu nimukuririkana tugiuka guku maturaini.<br />
Tukiruta wira na Church na ciama cia ateti na ciama iria ingi. Tukigeria guthomithia muingi uhoro wa Katiba na uhoro wa watho,<br />
na uhoro wa githirikari nigetha tukahota gucoka guku. Tuarie na inyui mukimenyaga maundu maria ithui tubatairio nimo.<br />
Angorwo ni maundu ta mau ma Bunge tuaria uhoro wamo. Kana maundu ma wabici ya President kana maundu maria mangi me<br />
Katibaini. Neyo niyo twetaga civic education. Thutha ucio nituracokire turathiururuka Kenya i yothe. Ta nii ndirathii kundu itari<br />
ndathii. Ndirona andu itari ndaigua nia Kenya, na ndiramenya maundu maingi muno na ngwihoka committee yote yoteh riu gutiri<br />
mundu utetigirite muno maundu maria mutuihokire, na tukagia na umiriru muno ati inyui andu a Kenya muri inyuothe; nimurenda<br />
kuona watho mweru, nimurenda kuona Katiba njeru.<br />
Riria turarikirie kumuthikiriria Kenya I yothe, nituraikarire thi ciumia inyanya. Turanyita o Constituency o Constituency riboti iria<br />
muatuheire. Na maoni maria muarutire na maundu maria muoigire murenda kuona me Katibaini. Twaikara thi turamandika na<br />
turamagayania maitu matatu, na hau ningwenda gutariria wega nigetha ndukarugame uge atiriri; ii nii nanithomete Constitution iri<br />
na nindamuirire tutirarihwo iria tuatuara, Constitution iregete kuandika uguo niki. Turihagwo iria muthenya wa mbere wa mweri<br />
tuatuara iria. maundu maria mothe muatuirire ta mau, na maria mangi mothe tuagayanirie maita mau, matatu.<br />
maundu ma mbere tugikira thiini wa Constitution. Tukiuga tondu Constitution ndikineneha muno, ndingiandikwo maundu mothe,<br />
githi mutikumiona. Ina ibungo cigana? Nimuronire? Tarorai hau muone. Ina ibungo magana meri ma mirongo kenda na kenda.<br />
Notuatindania na inyui umuthi nimukuenda tuongerere kimwe ri, magana matatu kwi hindi makiri maingi? No tuongerere kingi<br />
mahinge matatu. No ibuku riri riguitwo Katiba, ritingiandikwo maundu mothe. Tondu ibuku riri nirio ria kuonaniriria kuria<br />
turenda guthii no barabara iria itutuaraga kuu ni iria ciitagwo watho wa Kenya. Watho wa Kenya ni chapter magana matano ma<br />
mirongo kenda; na ciothe itingikirwo haha. Ta reke ndimuhe muhiano. He watho uria urugamagirira indo cia mundu riria mundu<br />
akua, watho ucio tuwitaga law of succession. Watho wa kurugamirira indo cia mutigairi. Watho ucio nduri haha thiini wa<br />
Katiba. Wi laws of Kenya. He watho uria urugamagirira githaka kia mundu. Wagura githaka, wagura plot, he watho uria<br />
ukuheaga title na ukarugamirira title yaku. Watho ucio witagwo registered land Act. Nduri haha thiini wa Constitution.<br />
Niwanyita?<br />
He watho witagwo Traffic Act. Watho wa traffic ni uria ugite uria ngari ciagiriirwo gutwarwo. Ikoiga utuarire guoko kwa<br />
umuotho. Ndukagere kwa urio tondu kwa urio niukuguthana na ngari iria ingi, iria ciugite ngari ndigatuarwo yathira maguru.<br />
6
Ngari ikirwo matawa.Watho ucio nanga wi haha? Wi Traffic Act. Kwoguo uria ngwenda kumuririkania ni atiriri, mwaga<br />
maundu maria mamwe moigire thiini wa Katiba, mutikamake. Ni tondu maundu mau turamanyitire, turona ni maundu maritu na<br />
ni maundu mega, no matiguikirwo haha. Meguikirwo laws of Kenya, na nikuo mari na nimaingi muno, na mamwe mamo<br />
ningugueta o tukiaria uria tuguthii na mbere umuthi. No nomurie atiriri. Maya turagayanirie mamwe turoiga me haha, maria mangi<br />
me law of Kenya. Mau ma gatatu ni mariku? Mau ma gatatu ni maria turoigire mathondekwo wega matuike nimo policy ya<br />
thirikari. Policy ya thirikari. Na nimo thirikari iria iguka, na ni inyui muguthura. Igucoka icoke maratathi maria turandikire, yuge<br />
Commission yoigire policy ikorwo ihana atia. Policy nikii? Ni muoroto wa thirikari, nigetha riria thirikari ikuamura mititu,<br />
igathoma policy iria tuathondekire. Riria thirikari iguthondeka mai, igathoma policy uria tuoigire.<br />
Riria iguthondeka githomo, igathoma policy. Kwoguo wira wanyu muarutire wi maita matatu, na wira ucio wi haha.<br />
Nituaiguithania? Riu tukinyite ha? Tukinyite riri, watho uria ithui turona wagiriire gukorwo wi thiini wa Katiba. Niturekirira thiini<br />
wa Katiba na turamuhe copy na hari o copy ingi iguthiururukio haha ni coordinator na muheo. Turacoka tureka uguo ii,<br />
turathondeka document ino. Ino niyo iretwo report ya Commission. Tondu riboti ya Commission ni ya kuheana uria tuarutire<br />
wira uria mwatuheire. Uria twekire na maoni maria muatuheire. Kana nituathomire, na tuathoma tuekire atia na mawoni mau. Na<br />
tugatariria thiini wa report ino. maundu mamwe mwatwirire na ni maundu ma bata muno, na mamwe nituareganire namo na<br />
nonginya tukamutariria tondu ni inyui muingi ni inyui mutuandikite. Kiria gigutuma turege undu mwatuirite. No ngwenda<br />
muririkane ati, inyui muri andu a Mathira na muri andu a Nyeri district, na muri andu a Central Province, tunyitaniire bururi wa<br />
Kenya na maruriri mangi maingi na andu me district ciao na constituency ciao.<br />
Kwoguo nonyende muririkane ati; undu uria tuandikite haha, kana haha, nowage kuringana na uria inyui mungienda. Na<br />
muririkane ati haha notuandikire undu uria ungitikirwo ni andu a Kenya yothe. Na kwoguo nigetha andu a Kenya yothe<br />
maiguithanie, maundu mau inyui mwendaga ri, tukeheria hanini na mangi inyui mutendaga, tukarehe nigetha andu othe meke atia?<br />
Reke ndimuhe ngerekano imwe, inyui andu a guku Mathira ri, riria tuamuririe kana nomuende majimbori muoigire atia? Mukiuga<br />
mutikwenda na mutikenda.<br />
Riria tuathire kuria Rift Valley, muno na kuo Rift Valley na ithi tukimiature njatu igiri. Iria ya iguru na iria ya kianda. Iria ya ukabi<br />
naithi tiyo ya kianda. Nayo iria ingi iri Turkana na andu aria angi ri naithi tiyo ya iguru. Acio maigire othe mekwenda majimbo.<br />
Na riria tuathire na guku ningi bururi wa Borana na Somali nao makiuga mekwenda majimbo. Riu mwandiki wa ibuku riri,<br />
niwakiiona ena wira muritu. Tondu ena andu maroiga mekwenda majimbo, nangi maroiga matikuenda. Na riu riria tuakinya hau<br />
na nitugukinya o riu. Ningugeria kumuonia uria tuagerire guetha kabara ga ki? Ga gatagati. Karia gekurugamirira andu ta inyui,<br />
aria mutekwenda majimbo nako karege kurugamirira mundu urendaga majimbo, no itikire kindu kingi gitari majimbo. Riu<br />
nigukiuga documents ici cieri mwacithoma. Ciaga kunyitana biu no uria inyui mwendaga, mumenye ni tondu ni document<br />
ithondeketwo ikigeria kurehe thayu; na thayu nowonekire o mundu angiuga, nii nindirenda kuhane una no ongikorwo gutihanari<br />
na uu niguo kuonekete, nonjiganire. Twi hamwe?<br />
7
Riu nindarikia history ya kuria tuoimire na inyui na uria tuteithanitie kinya handu hariku, haha. Ke riu turore Katiba yo yenyewe<br />
tondu umuthi tukire guku na Mheshiwa witu na athuri na atumia aya aria mugutuma conference. Tukire guku umuthi nigetha<br />
tuaririe Katiba tuiguthanie maundu maria. Undu wa mbere kana nitueka atia. Kana nituelewa uria Katiba ireka atia? Iroiga.<br />
Nigetha gutikainuke mundu oige atiriri, andu acio a Commission tuamatumire makarute wira na kai ona tondu tuatindania<br />
tutinamenya uria marutite na uria matigitie. Undu wa keri, ni tondu twina delegates aitu hahari mumatume. Naithi tiguo? Mumere<br />
ona document igithondekaga thayu, he handu tukuenda muakinya kuo mugeka atia? Mugakindira. Twihamwe? Nitukianjie riu<br />
turore Katiba.<br />
Mwina document, aria me nayo tuguthii o kahora, na tukuoya maundu maria ma bata ma bata. Mau mangi nitukuaria thuthaini,<br />
na muririkane ati undu uria wa bata muno umuthi ni ciuria iria mukuria. Na tonginya urie kiuria ona nouge undu ungi ungienda<br />
wongererwo kana uthondekwo. Twanjie riu? Undu wa mbere mukuona Katiba ino mweru, ni ati Katiba ya teneri, ikarai o hau<br />
nimukureherwo. He mundu urarehe. Bwana coordinator please, muikare thi o hau, muoye guoko na iguru mureherwo. Itikirai<br />
tuikare thi nigetha document ino irehwo. Itikirai tuikare thi nigetha riri…..itikirai tuikare thi. Itikirai tuikare thi riu nigetha tuthii na<br />
mbere. Riu iria tuuma nacio niciathiira, nituguitia ingi, ikarai thi oro uguo. Nituoiga irehwo ingi na cioneka nonginya muneo. Ni<br />
cianyu na ithondeketwo nigetha muheo o mundu copy, copy. Kwoguo ikarai thi nigetha tuthii…mundu wina iria I ngathitini no<br />
arumirire iyo. Mundu uria wina ino I ngathitini no arumirire. Noyo tuguthii turumiriire ona ithui.<br />
Undu wa mbere thiini wa Katiba ino njeru iria ingienda tuambe turore ni ati I handu yanjitie hagetwo preamble kana kionereria<br />
na preamble iyo niyo, Katiba itu ya tene ndiari na kionereria kia muthemba ucio. Kionereria kiu nikugeria kwiririkania ithui turi<br />
andu a Kenya kuria tumite na kuria turorete na bururi uria tungienda gutigira ciana ciitu. Uria tungienda ukorwo uhana.<br />
Mwathoma hau nimukuona nitukuga ithui tungienda Kenya iture I bururi umwe. Tondu nimui kuri andu aingi muno moigaga<br />
Kenya itinangio ituike njatu nyingi nigetha mathii o mundu na yake. Katiba iitu iroiga tungienda Kenya iture I bururi umwe. Na<br />
ithui turi andu a Kenya tunyitane nigetha tuteithie o mundu o mundu, o family o family, na tuteithanie ithuothe twi hamwe.<br />
Nigetha bururi witu uture wi bururi utiaga watho.<br />
Uria wuigananitie andu othe nigetha o mundu o mundu kana ni Mukuru kana ni munini kana ni mutongu kana ni muthini, kana ni<br />
mundu wina nduari kana utari. Andu othe mature maiganainio ni watho wa Kenya. Uguo niguo preamble iyo yugite. Undu wa<br />
keri uria munene twikite thiini wa Katiba nikuuga tondu nimuatuirire Kenya tutuire twi bururi, muathikiriria mukaigua ati;<br />
President aroigire, mundu ungi aroigire. maundu mangi maronekire. Mwatuirire tuthii tuandike ati Kenya gutiri mundu wi iguru ria<br />
watho. Gutiri mundu wi iguru ria watho ona umwe. Niguo turandikire. Na hau nimuona nyamu iretwo. Supremacy job. Muti wa<br />
keri mugituira tuike uguo, tuthii tuandike ati, gutiri mundu ugeka undu Kenya, kana ni President, kana ni chifu, uria arenda we<br />
mwenyewe tiga uria wandikitwo wathoini. Na niturandikire uguo. Andikite hau ati; Kenya yathanagwo ni andu a Kenya. The<br />
people of Kenya, nio ene bururi. Na President bururi ti wake. Na ajumbe bururi ti wao. Ma Minister bururi ti wao. Ma Judge<br />
bururi ti wao. Ma DC bururi ti wao. Bururi ni wau?<br />
8
Audience: Ni wa raia.<br />
Com. Muigai: Bururi ni wa andu a Kenya na niturandikire uguo kuringana na uria muoigire. Turacoka turoiga bururi wa<br />
Kenya, tondu niturathii tukaigua gwi kundu kurekwo maundu, ni kurakwo nakuu na nakuu. History ya bururi wa Kenya, capital<br />
yao ni Nairobi. Turoiga ikirwo Katiba ini, nigetha uhoro ucio ndukanagie nganja hindi ingi na irandikwo hau. Capital ya Kenya<br />
ni Nairobi. Uhoro ucio urathira. Turathii hangi turoiga atiriri, Kenya ruthiomi ruria ruhuthagirwo ruio ni Katiba ni ruagithungu, no<br />
ithui na ithi tutiri andu airu. Turoiga handikwo ona gukiaragio githungu, ruthiomi rua nation ya Kenya ni ruriku?<br />
Audience: Ni githweri.<br />
Clapping from the audience.<br />
Com. Muigai: Na rurandikwo hau. Turacoka turandika turoiga atiriri, Kenya ni bururi o mundu ndini yake yagirire ni gutio.<br />
Kwi ndini nene gukira iria ingi? Mundu uria ukwenda gukorwo e mu Catholic. Agakorwo e….mu catholic. Mundu uria<br />
ukwenda gukorwo e wa P.C.E.A. agathii P.C.E.A. Mundu uria ukwenda guthoma gia akorino agathoma. Mundu uria ukwenda<br />
gutuika muithiramu ageka atia? Nigetha o mundu o mundu ni ngoro yake irimutuira. Naho hau turandika. Turacoka turoiga<br />
atiriri; tondu ni kuiragwo maita maingi ati bendera niricenjio ri na rwimbo rwa bururi niruricenjio, turoiga uhoro ucio uthirire hau.<br />
Bendera no iria tuaheirwo nayo wiyathi na rwimbo no ruria tuainire naruo bendera. Naho turandika. Turacoka turoiga atiriri,<br />
thiguku nicingihite muno. O mundu na yake. Turoiga cieherio ciothe, itigare ici? Ithatu. Muthenya uria tuaheirwo wiyathi, iyo ni<br />
thiguku mwanya. Iria tuaheirwo madaraka nayo niyo thiguku mwanya, na muthenya uria Katiba ino igatuika itu ni muthenya<br />
mwanya. Ithatu tu, icio ingi ciike atia?<br />
Clapping from the audience.<br />
Com. Muigai: Nitukuaria thuthaini, ongorwo uri undu ungienda kuongerera. No muhaka tuarikia kugweta uria Katiba yugite<br />
guothe ri, niguo tukugia na kahinda ka mundu kuuga atiriri, no nonyende hana hekwa atia? Hathondekwo. Na riu nguthii oro<br />
uguo ndikitie. Kuuma hau nituraririe uhoro wa citizen a bururi uyu, na riria tuathiururukaga Kenya yothe ri, he undu umwe<br />
watumakirie; na inyui mugituira tuthii turore undu ucio. Ati muiritu aciaritwo bururi wa Kenya, akahikio ni mundu utari wa bururi<br />
wa Kenya, ciana ciake itingituika cia Kenya. Mugituira tuthii turore handu hau. Tondu inyui muatwirire gutiri mwana wa nda na<br />
wa mugongo. Mukiuga kana ni anake kana ni airitu, ciana iria maciarite niciaku? Ni cia bururi wa Kenya. Niguo turandikire.<br />
Turoima hau, ciana iria mutumite Ruraya na ninjui ta guku Mathira nimurute wira munene wa guthomithia ciana. Mathiaga mundu<br />
akinya Ruraya, aheo marua ma guikara kuu agatunywo maki? Ma guku Kenya. Mugituira mutikwenda uguo. Mukiuga mundu<br />
waciariirwo guku na ni kuo kwao ri, ndakanatunywo marua make ma….aheo marua maita meri ma kuu ari na maguku. Na<br />
nigetha ona githurano gietanwori agatumirwo ithandaku ageka atia? Agaikia kura. O uria atumaga mbeca guku tugaciria, nake<br />
9
akaigua uria mundu aiguaga ekira kura na niguo turekirire. Uguo niwega? Turacoka turoiga atiriri, bururi uyu wina thina tondu<br />
ciana bururi uyu kuuma riria tuagiire mathina maingi ri, ciana niciukite town na rimwe ciuragio nyina nuu, ithe nuu ndoio. Ciana<br />
nicioriirwo, niciorire micci. Agathii kwa chiifu kugira kibande, agatuika ndangiheo tondu arorio. Wi wao, thoguo nu? Gukaguo<br />
nuu? Turathondeka turoiga atiriri, mwana wothe wi guku Kenya unyihiirie miaka mungwanja, wonekete guku Kenya. Ni<br />
mukenya tondu ithui Africa, turi tuate ciana. Turoiga ciana ciothe, mundu wina miaka mugwanja gucoka na thi, ndakanacoke<br />
kurio oimite ku. E guku ni witu na nitwamutikira ni aneo kibande arute wira uria ekuruta. Atuara mkokoteni nowega. Turacoka<br />
turoiga atiriri njehere hau riu.<br />
Turoiga inyui muatirire ati muiguaga citizenship ya Kenya ni kwendio yendagio mawabichi ma thirikari. Ikaheo Uhindi, ikaheo<br />
Arabu, ikaheo Athungu. Turoiga tutigucoka kwenda uguo. Nigetha mundu wana nja atuike citizen turoiga guguthondekwo<br />
Commission iria ikurugamirirwo ni athuri na atumia a bururi uyu o mundu mutiikanu tui ndari waganu. Nigetha maundu mau<br />
magekwo atia? Magathii marugamirirwo makandikwo ngathitini tukamenya nuu ucio urenda gutuika citizen wa Kenya. Okire<br />
guku ri, na kuuma oka ateithitie na njira iriku, na kana e bururi ungi aretherwo maundu ma waganu. Riu athuri na atumia acio<br />
mathomari, makoiga ucio na ucio nituetikira, na ucio na ucio eke atia, athii. Nimuetikira uguo?<br />
Audience: Ii.<br />
Com. Muigai: Ini. Nigetha aria nao maratuirio ni mbeca icio cia ihaki, riu nao magiethe wira ungi wa kuruta. Handu hangi<br />
turathondekire ni haria hegie riri na haha nonyende. Riu twi kwa, iria na githweri tuitaka haki za binadamu. He undu umwe<br />
muatutumire naguo na ni undu hihi tugucoka tuaririe tuarikia. Ni muaturirie gitumi kiria gitumaga thirikari yurage andu na kundu<br />
kumwe andu nimoigire riu ona kuraga andu.<br />
Ona aria kuiragwo miici ni yathii kuragwo. Nikuarehire hathara guku miciini tondu muici ageragia kuraga aria atiga nigetha<br />
matikanamumenye igotini. Na he handu turoigire andu aria othe aganu mohagwo maisha makoherwo na kuo no matikoragagwo.<br />
Hau ninjui ona inyui nimukuenda o mundu kwaria uhoro ucio, tondu ti undu muhuthu, ni undu turathimire, turathima turathima.<br />
Gwi kundu andu maroigire andu nimoragagwo na aingi anyu nimoi guku kuuma 1983, andu matiri moragwo. Nimui uguo. Andu<br />
mohetwo Kamiti maigitwo kuu na matiri moragwo. No magoti maikaraga makiugaga ati mundu o wothe urari muici niekuo atia.<br />
Na ithui guku miciini muici oka kuiya ri ona niwamuona, agatiga akuraga nigetha mutikanacemanie igotini. Hau ningwenda<br />
muicirie nigetha muge kana nima niguo tuaiguanithiirie kana hari undu tungitua. Undu ungi ni undu wigie atumia. Atumia turoigire<br />
haha turandika ati atumia othe bururi wa Kenya nimagiriirwo gutio na kurugamirirwo ni watho wa Kenya, uria watho<br />
urugamiriire arume. Tondu Kenya ni bururi wa democracy, na bururi wa democracy, kana mwana ni wa kahii, kana ni wa<br />
kairitu, kana mundu ni mutumia, kana ni mundurume. Naithi ucio ti mundu, mbere ya Ngai naithi ti mundu?<br />
Audience: Ni mundu.<br />
10
Com. Muigai: Turoiga gutikanagie watho ungiuga ati muiritu uria wina githomo riu ta Wairimu uyu, ndakaheo wira. Wira ucio<br />
ugetherwo anake aria matari na githomo. Kwi mundu ungienda uguo? Kwi hindi ungienda guthii thibitari ugathondekwo ni<br />
ndagitari uria utari na githomo tondu ni mundurume?<br />
Audience: Aca.<br />
Com. Muigai: Githi unandukuenda o mundu uria ui wira wake. Mundu kuringana na githomo giake, na airitu ni aitu, na anake<br />
ni aitu, na aciari ni aitu na amami ni aitu, andu othe niau? Bururi wa Kenya tukuenda o mundu eremagirwo wira no ndagatunywo<br />
wira ni watho. Nituaiguithania? Riu mwenda kurunga ni mukurunga thuthaini. Turacoka turoiga aciari aitu aria matuciarite nao<br />
maheo handu hao. Aria twitaga andu aria akuru. Ithui turi andu airu, muikarire witu niuri giti kia andu aria akuru. Niguo?<br />
Turandikire Katiba ini ati, o uria turarora ciana na tukoiga ciana ni kienyu kia Ngai, gia kurugamirira bururi matuku ma thutha.<br />
Ona andu akuru twike atia?<br />
Tondu turaria indo iria marimire. Nacio cihau. He mundu ugukararania noguo? Haya tutigithie na mbere. Ciana nindaheana<br />
uhoro wacio tutigucoka hacio. Turacoka turoiga mundu wothe waciarirwo ena kaundu gake gatari keega, kana nikuona<br />
atonaga, kana ni kuaria ataragia. Kana ni guthii atangihota guthii, kana ni kuruara ndwari, ekwo atia, arugamirirwo ni watho.<br />
Aria twitaga na githungu disabled persons. Mundu ucio kana ni kionje kana ni gitumumu, arugamirirwo ni watho wa Kenya na<br />
nigetha akorwo andu ni githomo marathoma gia thirikari onake eke atia?<br />
Audience: Athome.<br />
Com. Muigai: Akorwo ni ndawa turanyua cia thirikari nake ageka atia? He mundu ungikararia uguo?<br />
Audience: Aca.<br />
Com. Muigai: Githi tiguo ithui tutuire. Na niguo tutuire twendete. Hau naho turathondeka uguo. Turacoka turoiga atiriri, bururi<br />
wa Kenya, gutikanagie na mundu ungirutithio wira wa ngombo. O mundu Kenya uria yaruma, gutikanagie ngombo ya<br />
muthemba uriku kana uriku. Nigetha andu a Kenya mature me free na mundu agakorwo na rutha rwa …uhoro ugeka atia?<br />
Wenda kiama giaku kia uteti, ugetikirio wike atia? Hatari karani kuria Nairobi gegukuira, ihi we ndugathondeke kiama<br />
nduroneka ta wina ugi wa kuigana kana mbeca cia ki? O mundu enda kiama. Hau ni handu hamwe mwatuirite tunine ciama<br />
itigare ithatu kana inya. Tuathima turona atiriri, reke ciana ciingihe mundu agie andu a kumurumirira. Kiama kiaga mundu wa<br />
kumurumira naithi gitigukua. Naithi tiwega handu ha kugiria mundu ucio muture uthu nake. He undu ungi turoigire haha ndiui<br />
kana nimuguitikania naguo. Turoigire atiriri, Ngai tondu niarathimite bururi uyu witu muno ri, na nduri mbara na nduri ngui, na<br />
mabururi maria matuthiururukiirie mena thina muno na mbara ri. Twitikire andu aria moka Kenya maingatitwo mabururi mao ni<br />
mbara tugeka atia? Tukamateithia kinya hindi iria igakinya yao yaki? Yakuinuka.<br />
11
Uguo tikuga ati moke guku moye migunda itu, kana moye mawira maitu. Kana moye maundu maria mangi. No ithui niundu wa<br />
gucokeria Ngai ngatho ri, naithui tukahe mundu uria wina thina ki? Gwa kurara. I tiguo tutuire. Undu wigie indo cia mundu tondu<br />
nituronire guku Kenya hindi irakinyire uraigua andu mena migunda kuna, nimatunywo, mena kindu kuna nimatunywo, turandika<br />
ati; mundu wothe wa Kenya no agure mugunda. Agure nyumba, agure kiria kingi. Kuria guothe angienda thiini wa Kenya. Na<br />
indo ciake itikanoywo ona mburi yake kana nguku yake ni thirikari ategwika atia? Atekurihwo. Turoiga ma Chief na ma DO na<br />
aria angi. Ninguka uhoro wao. Acio nituoigire mainuke makarute wira ungi.<br />
Clapping from the audience.<br />
No turoiga ona mangigacoka, andu aria angi mugathura. Turoiga aria meguthurira riu tondu ni andu murithuragira aria<br />
mariathanaga guku. Kinya athuri na ningukinya hau. Athuri guku gwitu tuoiga athuri ni athuri na atumia. Githi tiguo? Tuoiga<br />
kiama gia athuri naithi tutiramenya gitiri na kinya atumia. Turaigire tukwenda kinya athuri tumahe igoti riao gicagini nigetha mundu<br />
uria muaganu. Uria wonaga Nyeri ni kuraya muno agigatuarwo ri, athuri makamba mageka atia? Magacira cira wake na waganu<br />
wake ukaninirwo o ha…o hau. Uguo niguo turatuire.<br />
Undu ungi. Riu nitukuhiuha nigetha riri. Reke tuke uhoro wa thirikari uria ikuhana. Githi hau tiho uhoro uri. Thirikari turoigire<br />
yaturwo maita mana. Kugie thirikari maita mana. He thirikari nene iria tureta thirikari ya nation. One minute. Turi o hamwe? Aria<br />
mwinaayo riu turarora Section 213. Nimuamiona? Riu ndirenda muambe murore 215. Turoigire thirikari iguaturanio maita mana.<br />
Kugie thirikari ya Kenya na niyo tureta national government. Neyo ni thirikari ya kurugamirira Kenya I yothe na indo cia Kenya<br />
ci ciothe. Kana ni iria ria Victoria, kana ni riria ria Indian Ocean, kana ni kirima giki gitu gia Kirinyaga. Icio ciothe irugamiriirwo<br />
nu? Ni thirikari ya Kenya iria tureta national government. Turacoka turathondeka kuuma hau thirikari ya district. Iria iratuire I<br />
county council, nitukumicenjia. Handu ha itagwo county council, kuu nikuo thirikari igucoka. District government. Na nii korwo<br />
ndi muteti giti kiria ingirugama nikia munene wa district tondu mahinya maria enamo ni manene muno.<br />
Munene wa district egutuika ta governor wa district. Riu district ya Nyeri. Giti kiria DC araikariire. Na kuria chairman wa<br />
county council araikariire, igutuika giti kiu, kimwe na giguikarirwo ni mundu uyu uretwo administrator. Na inyui mugucoka thiini<br />
wa district council, mutumane andu aria muguthura kuu mekuhana me MP ma district. Giti gia councillor ri ni gigucoka kihaice<br />
ngathi kidogo. Tondu Councillor riu megukorwo me thiini wa district council nikuo mariciragira; no district council ina mahinya<br />
maingi gwi kanju iria irari kuo. Tondu Minister wa Local Government ndegukorwo na mahinya ma kuingirira wira wa kanju.<br />
Kwa muhiano, local council ya Nyeri niyo irithondekaga bara cia Nyeri, niyoirithondekaga thibitari cia Nyeri. Niyoirugamiriire<br />
thukuru cia Nyeri. Niyo irugamiriire maundu mothe mekagwo ni muingi wa Nyeri. Niyo irugamirire maundu ma kahuwa na<br />
macani na ng’ombe na igoti rianyu inyui andu a Nyeri muririhaga kanju. Na kanju muamiriha igotiri igacoka ikahuthira mbeca<br />
iciio ku. Igacoka igatuma tunini Nairobi nio nao matigakue ni ng’aragu. Na ona inyui indo cianyu mugacirira ku? O kuria muri.<br />
Nihega hau? Thirikari iria ingi ni majimbo?<br />
12
Audience: Aca.<br />
Com. Muigai: Haya. Nitukuaria icio. Thirikari iria ingi. Province niikugia na thirikari yao no ni very weak. Thirikari ya Province<br />
ni ya gu coordinate districts. Nimwanyita hau? Thirikari I thiini wa district. Province kiria kuri ni coordinating body. Ke hau<br />
ndimutaririe wega nigetha muigue. Riu nituge ithui turi andu a Central Province, guku Nyeri nigukorwo wabici nigetha andu a<br />
Kiambu, na andu a Thika na andu a Murang’a na andu a Kirinyaga na aria angi. Magoka guku. Mundu ucio tweta district<br />
administrator, a district iria ciothe I central province. Magacemania guku Nyeri. Nigetha mahote kurora uria mangikuria districts<br />
ciao. Twi hamwe? Nikuga thirikari ya province ndiri na hinya. Wira uria inaguo nowakurugamirira maundu maria tungienda<br />
gutukania twi district.<br />
Nigetha andu a Nyeri na andu a Kiambu na andu a Murang’a na andu a Kirinyaga mangiuga ithui…ngwiciria hau nimuanyita.<br />
Kwoguo niturutie thirikari na iguru. Kwina thirikari ya Kenya, iyo tutiri na thina nayo, naithi tiguo? Iyo iraruta maundu ma bururi<br />
wi wothe. Niyo nyene army na niyo nyene birithi, na niyo nyene magoti me mothe tiga maria tukuaria uhoro wamo maria<br />
ndamwira ma athuri. Iyo nitueheria. Kuuma hau he thirikari ya district neyo niyo thirikari iria ina hinya na iyo irugamiriire uhoro<br />
wayo. Thi wa district, he thirikari ya location, na he thirikari ya sublocation, na thirikari icio ciothe ni cia guthurwo ni andu.<br />
Tungianjia na thi, thirikari iria ithi biu ni gicagi, sub-location. Thiini wa sub-location tuguthurana athuri na atumia aria<br />
marirugamagirira maundu ma itura ririku? Na itura ini riu noho tuguthondeka igoti ria athuri. Nigetha tuundu turia tunini tunini<br />
tutuaraga andu Nyeri tutikamarutage mucii. Tondu nituninirwo mucii. Nao athuri acio riria kwina mbeca cia kuhuthirwo, kana<br />
andu ni munanda marenda guthondeka, kana andu ni dispensary mekwenda guthondeka, kana ni mawira marandikanwo thiini<br />
wa district. Nigetha andu othe hatikagie mundu ugutigwo ri, uhoro ucio urirutagirwo ku, thiini wa location. Wira uria urarutagwo<br />
ni sub-chief, urirutagwo ni athuri ariku? Tucoke riu twambatire tukore location, nayo he thirikari ota iriku. Na ni thirikari ya<br />
athuri. Ya kiama gia athuri gitukanite athuri na atumia, na nio marithondekaga maundu ma itura uria mekwenda itura rituarithio.<br />
Tume hau tukore thirikari iria ina hinya, na niyo thirikari ya district. Ya division nitwaria uhoro wayo. Tucoke tuthii thiini wa<br />
district na kuu nikuo mahinya mari. Tucoke tuthii province na province ni gu coordinate. Tiguathana. Gutiri watho wi Province.<br />
Na nikio ino turathondekire ti majimbo. Tondu watho nduri thiini wa province, wi thiini wa district. Province wira wayo<br />
nikunyitania district nigetha iteithanie maundu maria ireka atia? Nituoye cukuru ta iria tuitaga provincial schools. Kwi hindi<br />
thukuru iyo ingigithondekwo districts ciothe itari hamwe. Ucio niguo wira wa province. Provincial hospital ta iria twinayo guku.<br />
Ikarugamirirwo ni andu ari ku? No andu acio othe mathuritwo o mundu kuuma district yao. Uguo niguo thirikari ikuhana. Reke<br />
riu tucoke turanie atiriri, I wira wa President. Na hau niho uhoro wothe uri. Ucio uguthii atia? Na ithui tukoiga atiriri, wira wa<br />
President tukwenda kuugayania maita meri. Na no inyui muatuirire uguo. Mugituira atiriri, mundu uyu uretwo President ri, riria<br />
athurwo ni andu ri, he na thina uroneka tondu, ta riu inyui andu a Mathira mungithura Mheshimiwa wanyu atuike President wa<br />
bururi. Naithi ndathii gutakingira bururi. Na inyui muritangikagirwo nu? Mugituira, eheriai President thiini wa Bunge, nigetha<br />
13
arute wira wa bururi na ithui tukorwo na Mbunge witu uria turiheaga uhoro. Uguo niguo turekire.<br />
Turoiga President wa Kenya ndagakorwo e mu member wa Bunge. Akorwo wira uria tumuhete ni wa President e wiki.<br />
Turacoka turoiga atiriri, thiini wa Parliament, tugayanie Parliament ituike nyumba cigana? Igiri. Nigetha kugie Parliament, iria<br />
tuitaga umuthi Parliament, Lower House na tuthondeke ingi Upper House. Andu amwe mendaga kumiita Senate. Guku<br />
turamitire national council. Andu aria tuthuraga thiini wa Parliament tuguthii na mbere na kumathura no mariikaraga chamber yao<br />
ya thi tucoke tuthure angi tugutuara Chamber ya iguru. Chamber ya iguru irutaga wira uriku? Inyui muatuirire atiriri, rimwe ri,<br />
maundu maria marahitukio ni Bungeri, mamwe nimarakorwo mateng’eretio muno. Nihethwo chamber iguikarwo ni athuri aria<br />
mariugaga, ambai mutige hanini undu ucio tucokere tuone kana ni mwega. maundu mamwe ta magucenjia Katiba nimuririkanaga<br />
amwe athuri na atumia aria me haha. Riria Katiba yacenjirio ciama ciothe ikigirio gugituika kiama no kimwe. Nimuririkanaga?<br />
Wira ucio warutirwo na muthenya umwe na andu aingi riu moigaga ke tugerie gutikanoneke uguo ringi. Nikugie na Chamber iria<br />
irikaga atia, iricungaga maundu.<br />
Niyo riu turathondekire chamber, na chamber iyo ikuga ati; nigugukorwo na andu igana rimwe kuu chamber iyo. No riu he<br />
handu ngwenda kumutariria hanini. Tondu he handu ngatheti iroiga atiriri, andu mirongo kenda matirithuragwo ati mariingagira<br />
Parliament matari athure. Ati turenda ninety nominated members. Uguo ti ma, na andu aria maroiga uguo nikuga matiui na ni<br />
andu a maheni. Uria turoigire ni atiriri; thiini wa legco. thiini wa legislative council iria tutumaga Mheshimiwa witu na aria angi.<br />
Igukorwo na member magana meri na ikumi o uria ihana riu. Twi hamwe. Acio tukumathura o uria tumathuraga. O mundu<br />
akarugamio ni kiama giake tukamuhe muti. No nitugucoka tukorwo na andu angi mirongo kenda nacio tutikumathura uria<br />
tuthuranaga riu. Na muthikirie wega. Na ningukinyukia njoke thutha hanini. Kinya umuthi uyu uria guthiaga thiini wa Parliament<br />
na nimui mu member wanyu niamuirite na aria angi ni ati; ona tungithura mu member witu tumuhe kura ngiri magana meri, riria<br />
agakinya Parliament agakora mundu ungi urathurirwo na kura ngiri ithano. Ni ma? Na ithi tiguo kuhanaga?<br />
Audience: Ii.<br />
Com. Muigai: Riu ukona handu hau ri hena kihoto? Hatiri na kihoto. Riu ithui uria turoiga haha ni atiriri; o kiama o kiama,<br />
nitukugeria kuiganania miti iria kihetwo na andu aria kinayo thiini wa Bunge. Twi hamwe? Ke ndimuhe example, githurano kiria<br />
tuirigari, kiama kiria giathanaga gia Kanu, kiari na kura about thirty four percent ya bururi wi wothe. No kiari na iti thiini wa<br />
legco makiria ya fifty percent. Twi hamwe? Riu tugakiuga atiriri, iti iria mwi naciori na miti iria muikiirio no nginye ciigananio. Na<br />
nigetha ciigananiori, iti ici mirongo kenda tuciigite nigetha tuthondeke nyamu itagwo party list. Angorwo kiama kiria kiho ni gia<br />
Safina, githurano gikwo kiumia giki kingi, gigatuhe list ya andu aria magathii Bunge tuakihurira miti. Na handu hau ndiratariria<br />
wega niui ndi mwarimu ninjui riria itaratariria wega. Kwoguo reke njokere hanini. Nimurahaigua? Ni ati o kiama o kiama no<br />
kinya tiga abunge aria marugamite na kiama kiu, acio me mwanya. Acio turamathura iti iria magana meri ma ikumi.<br />
Nonginya gituhe maritwa ma andu angi mirongo kenda. Mabangitwo kuringana na uria kiama kirona ati, tungigatonya Bunge,<br />
14
mundu uria ungi tukenda etwo tondu ni witu nu? Ni ng’ania wa ng’ania. Iyo niyo tureta party list. Mu-member ucio nikuga we ri<br />
tutiramuhurira kura direct. Twi hamwe? Nituge atiriri, ta riu itura ta riri rianyuri, he muthuri kana he mutumia utiikanitwo ni andu<br />
nimoi ni mundu wa kihoto na ni mundu ungithii gucira wega no timuteti. Ndoi guteta na ndangihota maundu ma campaign na<br />
makwaria na muingi na makurua na abunge aria angi. Ucio niwe woyagwo agekirwo list iriku? Nigetha andu a Mathira<br />
mamenye atiriri, ithui tuikiria democratic party miti tuthure Mheshimiwa Matu Wamae. Muti ucio urathura andu aigana? Eri.<br />
Tondu ahotana kiama kiu kiaingira Bungeri ona Githu niakaingirira hau. Tondu ni wa list iriku? Iri I kandu. Nimwanyita?<br />
Tondu riu bata wa iti icio mirongo kenda nigetha ciigananie. O uria DP iraingihia MP ikarumiriro ariku? Aya angi nigetha uritu<br />
wa abunge aria enao na miti iria maikiirio ike atia? O korwo ni Kanu nayo ri, o uria irongererwo mitiri, nao andu ao aria me list<br />
ino mageka atia? Kwoguo andu aria maroiga ati; turoigire andu ma nominatagwo andu mirongo kenda ri, matiraria uhoro wa<br />
ma. Andu acio mirongo kenda ni aguthii kuimbiriria kura iria tuikitie. Nigetha angikorwo Mheshimiwa turamuheire kura ngiri<br />
magana meri, karori kau gake gagakururi mundu uriku? Uria ungi. Na nigetha we ugithii guikia kura ukoiga atiriri; nii ri ingiathura<br />
riri, korwo ninii ndetikirio ri ingirathurire Kamau wa Njoroge, no Kamau ri kiama kiu kiao, gitiri na mundu uria ungienda<br />
ongererwo. Reke hurire kura kiama giki nigetha first ndume mbunge njoke ndimurumiririe mundu uri ungi uriku? Uria wi list. Riu<br />
riria miti iritaragwo yarikia gutarwo, murona ati tuarumirira uu turoiga, ati kiama kiria giikirie miti muno ni muingi nokio kina<br />
member aingi kundu kuriku? Niuguo riu. Hau nituoima. Nimwaigua.<br />
He handu hangi ngwenda guthondeka tondu harerwo atiriri, ati nituragiria anake maingire thiini wa wira munene wa President.<br />
Turoigire mundu ukwenda wira wa President ri, miaka mirongo itatu neyo? Ni minini. Anake mukuenda tumekire iriku. Thirty<br />
five naithi ti miega. Turacoka turoiga atiriri na no inyui muroigire. Muthuri akinyia miaka mirongo mugwanja agathii kuhuruka, no<br />
turekira kangi getagwo atiriri, turekira kangi karia ga kuganira uhoro na athuri aria marugamiriire bururi kinya ha. Turooiga tiga<br />
President uria wikuo riu, acio angi othe mundu warugamite 1997 etikirio kurugama ringi. Nui Constitution ino tutirandika ya<br />
muthenya umwe. Turoiga okorwo ni muthuri ta Mheshimiwa Mwai wa Kibaki, ucio no arugame. Angorwo ni muthuri<br />
Mheshimiwa ugwitwo Simeon Nyachae, ucio no eke atia. Tondu acio ni athuri a tene wiraini. Ni wazee wa kazi. Turoiga acio<br />
mathiire. Nio a muthia. Gutigutonya athuri angi megukiria seventy gitini kia President. Na niguo muoigite inyui. Turacoka turoiga<br />
atiriri, mundu wothe urenda guthii kuria Legco. gucira tondu cira niwagiire thina. Agie na degree athii ethe. MP akoragwo na<br />
degree yake ya kumuciririra. Ni muguitikania noguo?<br />
Audience: Muno.<br />
Com. Muigai: Nitugucira. No turoiga giki gikurugamwo riu. Ambotige. Turoiga kiria turathii kurugama riu, kiu nitukwamba<br />
gwitiikiria andu aria angi matigeke atia? No iria irirugamagwo thutha, MP agakorwo na degree na turoiga Councillor uria<br />
urithiiaga district council no nginya akorwo na githomo kia form four. Anga mutinetikania na uhoro ucio. He handu riu nigetha<br />
turikie. Nigetha turikie twarie kuanjia uhoro wa….etererai o hanini. He handu turathondekire turoiga atiriri; bururi uneo Prime<br />
15
Minister athiage Bunge ariwe ni getha President aikare kuuria Statehouse, arute maundu ma muingi wothe wa Kenya. Ti ma<br />
thirikari. Na no nginya ndimutaririe hanini uria turakinyire hau.<br />
Inyui muatuirire atiriri, President make rimwe nimaratuhingica. Tondu arokira rimwe rucini, agathii akaruta wira wa bururi. Thaa<br />
inyanya agathii akaruta wira wa thirikari yake. Hwaini agathii akaruta wira wa kiama. Riu hau gatagataini tukarigwo<br />
tungimuonire ri? Aria tutari a kiamari tungimuheire maoni maitu na uguo. Mugituira atiriri, thii muthondeke wabici ino ya<br />
President. Yehere guku iri wira ini wa kiama na wira wa thirikari. President ahaice haria arute wira wa bururi. Mumuethere<br />
mundu ungi, mundu ucio athiage Parliament nigetha agacokia ciuria kuu. Nigetha akaruta mawira ma thirikari. Uria turageririe<br />
gwika turoigire atiriri; he wabici maita mau, matatu. He wabici ya President. President niwe Commander-in-Chief wa Army ya<br />
Kenya. Niwe head of State. Niwe ungirugamirira bururi wa Kenya mabururini maria mangi na micemanio ya mabururi. Niwe<br />
ungi sign maratathi ma Kenya mothe.<br />
Kana Kenya ni maundu iraiguithania na Uganda, kana Ngeretha na kuria kungi. Signature ni ya President wa bururi. Niwe<br />
mwene kuheana mawira. Turoiga akorwo urenda gutuika Ambassador, President agakuamura. Akorwo urenda gutuika Judge,<br />
President agakuamura. Angorwo niwe ugutuika munene wa birithi, kana wa jera kana wa kuria kungi, ukamurwo ni President.<br />
President niwe wagutua kana Kenya nikurua na andu. Nuui guku nigutuire hindi tutekumenya mbara iruithagio nuu. Turoiga ni<br />
President wiki ungiruithia mbara ya Kenya, aikarite thi na defence council, na akoiga ni tuthii Uganda riu, kana ni tuthii kuria<br />
kungi kwina haro. President niwe ungi declare the state of emergency. President ena power cia kuingirira iyo tweta district.<br />
President angirora district one ni nyamarikire muno tondu indo ciao niciirwo, kana kwiina haro kana kwina ngui, no a declare<br />
seventy…riu he handu murathoma ngathetiini hakerwo atiriri; ati turathondekire President utari power. Tiguo. President wa<br />
Kenya ena power cia kuigana. Uria turekireri ni kumueheria tumawira ini tutari na kiene. Tuaguthii kuhingura ndunyu, tuaguthii<br />
gwika atia….<br />
Clapping from the audience.<br />
Turoiga aikare wabici arute mawira ma bururi. Akaruta wira wa bururi nigetha andu mamutetagira. I Prime Minister, Prime<br />
Minister turoigire atiriri, mundu ateta na kiama giake kiria atete nakio ri, aingira thiini wa Parliament, President agathii kuo<br />
akarora, Parliament nuu wina abunge aingi. Na nikio aria ngumuiraga abunge mirongo kenda ri acio mena bata. President aingira<br />
Bunge ri akarora mundu uria wina andu aingi kuu ajumbe. Akamune giti kia Prime Minister. Prime Minister niwaguthurwo ni<br />
President, na riria mutugo wake ugathukari, akeherio nuu? Wira wake nikurehe mawatho Parliament, niguthii ku run Ministry, o<br />
korwo thibitari gutiri ndawa agacokia ciuria na tuwira turia tungi tuakuu twa muthemba ucio. No he Vice President. Na Vice<br />
President na President turimathuraga me kindu kimwe. Hindi ya githurano arimuiraga atiriri; nii muathurare, muratuthura twina<br />
Mheshimiwa. Nigetha nawe ugatua cira.<br />
Nigetha President tondu ona utakua niathiaga ugeniri, President angikiruarira wabici ri, naithi mutigukirara wega mui atiriri; tui<br />
16
mokoini ma makamu na makamu niithi tuathurire. No riu uria Constitution ihana umuthiri naithi mundu ndekurehe makamu wake<br />
amurutite ona kuu. Naithi to aganie bururi na tiithui tumuthurite. Niguo turageragia guthondeka. Riu nimuaigua uhoro ucio.<br />
Handu he hao murathoma ngathetini muno na he na ngucanio kidogo. Turoigirie atiriri na no inyui muaturire, na ateti nao makiri<br />
na uria maroiga. Turoigire andu aya metagwo Minister. Ministries ciambe inyihio itigare ikumi na icio. Ikorwo ministry ikumi na<br />
cigana. Tondu bururi witu guatuikire mundu o wothe utari na wira agetherwo ki? Kinya kabururi kanini tagaka urona Minister<br />
mirongo iigana? Twenty seven ministers. Igacoka ikongererwo assistant minister aigana, eri eri makahinga mirongo iigana.<br />
Turoiga atiriri, thirikari inyihe nigetha indo ciitu handu irihe ma Minister ri, cirehe ndawa mathibitari.<br />
Nigetha tunyue ndawa. Riu turoiga Ministries inyihio itigare ikumi na icio. Mugicoka mugituira undu ungi mukiuga atiriri, ma<br />
Minister ri nimararuira iti muno. Wira uria tuamatumite makaga gwika atia? Meherie thiini wa thirikari mathii maikare Legco.<br />
mathondekere watho ku. Natuo tuti tutu tua Ministers nituetherwo andu angi matari andike. Marugamirire thirikari. Marakarania<br />
makabutwo magacoka kuria mundu athukumaga na nigetha ajumbe aitu ri mamoragie ciuria makimoragia muratuarithia atia.<br />
Kumwe muatuirire atiriri, rehei mundagatari mumutue Minister wa Health, nigetha amenye uria areka. Muthii murehe mwarimu<br />
uria uratiikana ni andu atuike Minister wa githomo. Murehe mundu uria ungi uramenya uria areka arugamirire ki, mbeca. Murehe<br />
uria ungi uramenya uhoro wa ngirigaca arugamirire ngirigaca. Riu uguo niguo turoigire. Turoiga Minister ni ikumi na atano, na<br />
mariethagwo Kenya I yothe. Mundu utari muteti, uguka kurugamirira Ministry, miaka yake yathii ageka atia, agathii. Hau<br />
nihekugia ngucaniriio no niguo ithui turatuire.<br />
Magoti turoigire, igoti nario riongererwo. Riu ndihakuhi kurikia tondu nituaririe muno. Igoti turoigire rithondekwo rimwe inene<br />
kuria iguru rigwitwo supreme court. Turoiga supreme court ikirwo iguru, irumirirwo ni court of appeal, irumirirwo ni high court,<br />
irumirirwo ni maya tuciraga namo guku metagwo ma Magistrates, tucoke tuthondeke magoi ma athuri kuria thi; nigetha athuri<br />
nao maciragire miciini. Riu mukenda kuria atiriri; njukiriria eno yumanite na aciarithania aya mekuori yumite ku? Yumite riri, inyui<br />
muatuirire ati andu acio matiratua cira na kihoto. Mugituira ati; ma Judge aria mekuo aingi ao mathuritwo ni undu wa uteti, na<br />
kundu kumwe tuathire muatuuririe atiriiri. Akorwo maritwa maya mirongo ina na atano ni o ma Judge ri, kai guku gwitu gukiuma<br />
o eri niki angikorwo kurathuranwo na githomo na umenyo wa wira? Naithi tiguo muoriirie.<br />
Riu naithui turoiga atiriri; athuri aya angikorwo andu aria maracirithia matiri na gitio kiao, nimakiagiriire ni guthii na mbere na<br />
cira? Na ithi mbunge witu ndeguka guku giatangathwo nigetha mumuongerero hinya. Mumwitie marua kana mumuongerere<br />
hinya. Anene naithi tinyui. Ma Judge mongagirirwo hinya nu? Gutiri. Kwoguo magakinya handu mundu agatua cira uria arenda.<br />
Agatua cira na ihaki, agatua cira na uteti, agacoka agatuika igoti ni riake andu othe maturagie maru. Turioiga ihi, tondu andu a<br />
Kenya nio ene magoti ri, inyui inyuothe muguika uguo ri, muikithio kigerio. Mundu uria ukuhituka na oneke mundu ucio ndari<br />
mbeca cia mundu o yagari, oneke mundu ucio ena githomo gia kuigana giti kiria aikariire ri, na ithi to gucoka e gucoka. I nake<br />
uria uteri? Na ithi to nginya ainuke. Makoiga o matiagiriirwo kuinuka. Ati ma Chief nomainuke, ma DO, ma PC nomainuke, no<br />
ma Judge matingiinuka. Mukuenda atia inyui?<br />
17
Audience: Mabataire kuinuka.<br />
Niguo tureciria ithui. Riu igoti turoigire rithondekwo uguo. Riu reke turikie. Ha muthiari. Ha muthia turoigire atiriri; ha muthia<br />
turoigire atiriri; he mawira matuire me kuo guku Kenya, na mawira mau maheanagwo, andu magacoka kurania ucio nake nuu<br />
uraneirwo wira? Tondu ndowikaine na ndarathurwo kumenyekana na uru. Ndari na githomo, ndari na experience, ndari na<br />
ugima. Turoiga atiriri, he mahinya meho tukwenda gwitia President, na twitie Prime Minister na tuitie aria angi nigetha tucokie<br />
ku? Bunge. Mheshimiwa tondu niwe tuthurite. Naithi to tuende iti ikineanwo agakorwo akiuria ucio waneo niwe u?<br />
Clapping from the audience.<br />
Riu turoigire atiriri; giti kia Judge, giti kia Ambassador, giti kia Attorney General, giti kia Auditor General. Giti kia ma<br />
Commissioner kiinya ta ici tuikariire tugukiriria ni getha ineanwo na mutaratara ucio. Gitikananeanwo ringi Kenya abunge matoi<br />
acio maraneo nio a.<br />
Clapping from the audience.<br />
Nigetha tueherie kimenyano. Nigetha tueherie kipendeleo, na nigetha Kenya andu othe maiganane. Na mbeca iria turongania<br />
guku tugathomithie ciana ri, nigetha itige kugua rui. Nigetha ciana iria tuathomithia na thina, tukamenya ona riria mawira<br />
makaneanwo nio makaneo. Uguo niguo turatuire.<br />
Undu wa muthia uria turatuire ni atiriri; inyui nituramuongereire mahinya. He handu murerwo atiriri, ndiraigure andu angi maroiga<br />
atiriri, Katiba ino njeru, ndiri kundu ihete muingi hinya. Gutiri Katiba iri yahe muingi hinya ta uu na niho tukurikiria. Turamuheire<br />
hinya wa guthura MP, mugacoka mukoiga niacoke. Niacoke na mucii tumuhe wira ungi, tondu kuuma athii ndararuta wira uria<br />
tuamutumire. Ucio ti hinya?<br />
Clapping from the audience.<br />
Na turoiga kinya Councillor. Ona Councillor muri na hinya. Inyui muri na hinya uyu turamuheire tondu, tuokire no tiguku<br />
kwanyu. Inyui tuatigire mukenete. Gwi kundu tuathire. Kundu kumwe ndathiire na ndege twina Minister, twakinya nake andu a<br />
kuu makiuga twi na ngatho maita meri. Imwe he Ngai nikumurehe. Inyui hari inyui niguturehere mumember tondu tumuthurite<br />
miaka ikumi tutiri tuamuona.<br />
Clapping from the audience.<br />
Andu acio magituira atiriri. Na ninjui guku kwanyu nimuonaga mu member wanyu. Magituira ithui nitukwenda mutuhe mahinya.<br />
18
Mu member riria athii akorira Nairobi to uyu muoka nake ri, tukamwita guku tumuethere wira ungi guku nigetha tutume mundu<br />
ungi. Mahinya mau nituramuheire. Riu tondu nindarikiari, Constitution iitu ihana uguo. He kiuria kimwe handu ndatigari. Riu<br />
ndikie na hau, Coordinator witu nawe woye kameme karia uguthiuuruka nako. Wega naithi ti twanjie mwena umwe tuke uguo<br />
na comment cia andu. Amba undirikanie hau.<br />
Mugo Nyamu: Ngoja kidogo. Amba wuikare thi. Ni ma ni ma hau niandirikania. Aroria atiriri muthuri ucio. Mundu akiuria<br />
kiuria ii, ngamurehera kameme. Akoiga ritwa riake na kuria oimite na akoria kiuria direct ategutinda….amba uge ritwa riaku.<br />
Wang’ombe wa Ihura: Nii njitagwo Wang’ombe wa Ihura.<br />
Com. Muigai: Wang’ombe aroria atiriri; iti ici turathondekire kia President na kia Prime Minister, na kia Mbunge ri, na<br />
mbunge ni maita meri. Ndui kwi Mbunge maita meri. Kwi Mbunge wa Legco. nitumite Legco. na uria ungi wa Senate. Nitumite<br />
Senate, na he Councillor. President turoigire miaka yake ni itano. Tukamuongerera ringi rimwe. Ahingia miaka ikumi ri,<br />
akainuka nigetha agateithia andu a mucii na maundu maria amenyeire kuria Nairobi nake.<br />
Prime Minister nake ri, giti giake ri, gikuringana na wira uria araruta. Tondu Prime Minister ri, no arutwo ni vote of no<br />
confidence. Any time. Abunge manginyitana moige Prime Minister ndari wira araruta no thirikari athukitie, arimu nimagomire,<br />
marigitari nimagomire. Mawakiri nimaregire guthii igotiini. No vote of no confidence iguikirwo nake Prime Minister eke atia?<br />
Ainuke. No nindariganirwo ni handu hamwe ha President ngwendaga kumuira tondu he na bata muno na hatituire. President<br />
nituroigire no arutwo wira. Turoigire he nyamu na githungu itagwo impeachment. No Mugikuyu ndoi iyo. Mugikuyu oi mundu<br />
akiandikwo na mundu akibutwo. Kwoguo notugire nituroigire uria President aributagwo.<br />
Turoigire President ri, angikinya handu atuike ndararumirira watho wa Katiba kana atuike ni ahuthirite indo cia bururi na mahitia,<br />
kana ni aganitie bururi na undu uriku kana uriku. Thiini wa Legco. gukahitukio motion. Motion iyo igacoka igathii thiini wa upper<br />
house. Upper house igaikara tari igoti. Igathikiriria wuira uria wiho, nake Chief Justice wa bururi agaikara kuu upper house e<br />
Judge. Riu maiguithania ati President no nginya ainuke ri, ageka atia? Akainuka. Niyo itagwo impeachment. I mundu ugwitwo<br />
MP. MP tuamuhe miaka yake ino, itano. Anina itano agacoka agoka agatuhoya miti. Akorwo ni tukenetio niwe ri tukamucokia.<br />
He handu hamwe muatuirire turona ti andu othe maiguithanirie. Muatuirire ona MP ri tumugirie gucoka maita maingi muno.<br />
Turona ati democracy nayo uria ihanari. Democracy itikiritie Mheshimiwa witu angikorwo niareka maundu maria turamwira ri.<br />
Athii arute wira. Muthenya uria atakaruta nitugeka atia? Na tondu twina mahinya ma kumwita ri, turona hatiiri na bata wa kugia<br />
na mahinya maita maingi, tondu namo nimekugiria muruti wa wira eke atia? Arore icembe. Ucio turatigana nake uguo.<br />
Councillor nake turamuhe miaka itano. No mundu uria urathii upper house turamuheire miaka ina. Upper House ndiikaragwo ni<br />
ya miaka ina. Nikuga turikaga githurano kia upper house mbere ya tuikite kia? Na riu inyui andu aria ateti na haha hatingikiaga<br />
ateti maigana una. Naithi hau ti hega. Nigetha wamba wageria giki gia thi kingirehe thina ri, ugathii kiria kia iguru. Ukageria<br />
munyaka waku. Niuguo?<br />
19
Mugo Nyumu: Okey. Tuoiga tuambiririe mwena uyu.<br />
Peter Murage Kanyua: Nii njitagwo Peter Murage Kanyua. Andu aingi nimanjui. Wa mbere ngwenda gucokeria kamiti iyo<br />
ngatho Mr. Chairman. Ngwenda gucokeria kamiti iyo ngatho muno makiria. No nii nguria kiuria o kimwe nigetha he andu aria<br />
angi chance. Ndacokia ngatho njuge atiriri, Kenyatta day, mithenya ya kuhurukwo ithondeketwo o itatu tu. Nii nguuga atiriri ati<br />
Kenyatta day icokie. Na gitumi ni giki; mwene giti, ati Kenya hau iri yoimire kundu kuru muno kwari nduma na mundu uria wa<br />
mirehire hau ri ni Kenyatta. Na muthenya ucio ni tui wari muru. Wa keri ri President aya angi niimokage no matikaheo mithenya<br />
ona mbeca itigacenjio. Ciikare iri cia Kenyatta tondu niwe mwene Kenya. Thank you very much.<br />
Mugo Nyumu: Tondu turi na andu aingi muno marenda kuria ciuria. Mundu orie na ihenya na orie o kimwe tu.<br />
Muriuki Wathuire: Niwega muno Commissioner. Njitagwo Muriuki wa Wathuire na nyumite Kari Ndundu. Giakwa<br />
ngwendaga kuria atiriri; ithui nitukorete kahinda kangi andu marathuragwo githemba kiu kuria icagini. Andu aya tuatuika<br />
turithuraga igotiini ria sub-location. Magacoka magoka division na angi mathii Nyeri. Nguragia atiriri, mundu ucio arikorwo<br />
agithurwo iti cigana. Tondu nitukorereire mundu wuikariire giti, agaikarira gia kahua, agaikarira gia kanitha. Agaikarira kia<br />
munanda. Agaikarira kia nathari. Ni cigana abatie guikarira.<br />
Com. Muigai: Ni kimwe kimwe.<br />
Mwangi Karingithi: Bwana Chairman njitagwo Mwangi wa Karingithi. Kuringana na uhoro wa disabled, ningwendaga kuria<br />
njurie representation ya disabled thiini wa Parliament, na thiini wa district council uhana atia tondu ndinahota kunyita wega.<br />
Magondu Mitambo: Nii njitagwo Magondu wa Mitambo. Gwitu ni Kanjuri o haria Gatei sub-location. Ngwenda kuria atiriri,<br />
kuria mitituini niturahurwo ni nyamu ta njogu. Katiba ino tondu ona gutiri woyagwo kanyamu ri na nii ndi umwe ni Ngai<br />
wandutire hau ri. Katiba ini ino kuri undu wa hiti icio murahitukiirie, na mbeca cia andu aria moragagwo ni hiti iriagwo ni andu<br />
aria matongoragia mititu. Kuri undu muthondekete? Nindoria please jaribuni.<br />
Com. Muigai: Okey thank you.<br />
Peter Kanyi: Nii na nii njitagwo Peter Kanyi na nyumite itura ria Ithiati. Hari undu waririo uhoro ukonie mihoere. Kurerwo<br />
kanitha ciothe niciitikiritio kuhoya. Ino nayo itagwo devil ri, mumiigite ha? Tuhoyage o uguo.<br />
Clapping from the audience.<br />
Peter Karuri wa Karuhio: Nii ha ritwa njitagwo Peter Karuri Karuhio. Na ninguria kiuria tondu turi arimi a kahuwa<br />
20
ahinyiririku muno, na ndinaigua watho wa kahuwa kana wa iria wagwetwo. Mbeca cia arimi cia kuuma mweri wa ngiri igiri<br />
kuuma hindi iyo cithiite ku?<br />
James Weru Maina: Tuthikaniririe. Nii njitagwo James Weru Maina. Gwitu ni Kori location, kuria Thimaini. Bwana<br />
Commissioner hindi iria uguthomaga Katiba niuthomire kindu giguitwo preamble, na wahutia history ya bururi uyu hanini. Guku<br />
ni kuri andu marutire wira munene muno wa kurehe wiyathi independence iria ugwetire. Nao ni andu metagwo Mau Mau.<br />
Nituturite turitie kiria kiagiririe thirikari kuuma kiambiriria itambure kana I recognize wira wa andu acio. Na kiuria kiu gitiri<br />
giacokio ni thirikari iria ikoretwo kuo. Kwauguo ngoria atiriri, nginya thiini wa preamble yanyu kana thiini wa Constitution, ona<br />
holiday ici muraheana ri, kai matangikirekerwo magie na thiku imwe ya holiday itwo Mau Mau day. Tuture turirikana. Tondu<br />
Kenyatta day niyakiehera ri, itwo Mau Mau day.<br />
Kinyua wa Munyi: Nii ritwa riakwa njitagwo Kinyua wa Munyi na gwitu ni kuria location ya Kirimukuyu. Nii hari uhoro ucio<br />
wario. Ndinaigua wario uhoro wa andu aria mohagwo kuria njera. Na kuria njera ihinda riri, kuohagwo andu aria athini. Itonga<br />
na andu aria men indo matiohagwo.<br />
Clapping from the audience.<br />
Daniel Baaru: Nii nanii njitagwo Daniel Baaru na gwitu ni guku Karindundu. Nguria atiriri; na nguria handu horio na<br />
mundekere. Ithui ruriri ruitu rua Gikuyu. Gikuyu we mwene atuire aruaga na ngoma na amirindaga. Namwe matimenyaga uguo<br />
ati ni thu iitu. Undu ucio wa ngoma ithui ruririini rwitu ni thahu.<br />
Laughter from the audience.<br />
Kibira wa Ngunyi: Nii njitagwo Kibira wa Ngunyi. Nguragia atiriri, lower House tondu irikoragwo na andu magana meri ma<br />
ikumi I, na ni ithui twina hinya wa kumithrua ri. Upper house nayo irikoragwo na andu aigana? Kiria kingi nguragia ni uhoro wa<br />
President. Angikorwo President aritikagirio aikare ringi miaka ta seventy niguo ariagaga guitikirio guthurwo ri. President<br />
angikorwo na miaka sixty nine niaritikagirio guthurwo? Kiuria kiria nguria ni kiuria gikonanie na currency. President athurwo<br />
tukonaga noti yandikitwo Moi. Niguthondekwo mbica ya currency ikorwo imwe ota ya America President wa mbere.<br />
Fredrick Murage: Njitagwo Fredrick Murage wa Icuga sub-location. Kiuria ni atiriri; angikorwo mjumbe niekuirwo agakuaga<br />
ma Judge na ma Commissioner maria mangi manene ri, niki kungigiria gukorwo kwina watho utakunwo wa kuga mjumbe no<br />
muhaka akorwo ena degree?<br />
Jeremiah Kiiru wa Mutitu: Njitagwo Jeremiah Kiiru wa Mutitu. Nii kiuria giakwa kiria kinene itari ndiraigua gikigwetwo haha<br />
ni atiriri. Riria Katiba ino irathondekwo ri, tuturaga ithui tuanyihiriirwo andu a kahuwa ni bengi itagwo cooperative. Nii ireciririo<br />
hihi.<br />
21
Githinji wa Rungu: Nii njitagwo Githinji wa Rungu na nini ndi mundu umwe muohe niundu wa igoti. Ndutite mbeca ciakwa<br />
igotini ngacoka ngohwo niundu wa guitia mbeca icio, na ndina marua maya please. Commissioner uthome wone.<br />
Michael Muita: Nii njitagwo Michael Muita. Na gwitu ni Iriaini. Kiuria giakwa ni atiriri, tondu our symbol of unity ni flag iitu na<br />
national anthem. Niki kigiritie muongerere uhoro wa mbia nacio ciongererwo hau ati mbica cia mbia citu ni our national unity.<br />
Iture na President uria witu wambiriirie bururi uyu.<br />
Gikuro wa Kahara: Nii njitagwo Gikuro wa Kahara. Na gwitu ni guku Konyu. Kiuria giakwa kihana ta uu. Ni kwari andu<br />
maikaraga forest, na nimerirwo moime kuo, thirikari iria yari kuo nigetha imaingateri niki kiagiriirie yuge ni mbara yendaga kurua<br />
na andu?<br />
James Mugambi: Njitagwo James Mugambi. Kiuria kiria ndirenda kuria ni giki. Ninjugire muoiga ati andu aria mariumaga na<br />
kuria nja magaga gwa guikara na tukamateithia na tukamagitira. I nake mundu uyu wa Kenya na ni bururi wao witagwo squatter<br />
ri, Katiba imuigite ha.?<br />
Gerald Muriithi Gakuo: Nii njitagwo Gerald Mureithi Gakuo. Riu hari uhoro wa Katiba niuthometwo ni mundu uria muno,<br />
na riu arikia guthoma muno ukanyingira kiongo muno. Tondu mundu ugwitwo Kenyatta oimire ndege o guku kahua na gwi<br />
kiurio oririo ni andiki a ngatheti. Akiurio atiriri, hebu mzee tupashe habari ya mashamba. maundu ma white highlands. Gucokia<br />
uria Kenyatta acokirie oigire, ‘Yale mashamba yako white highlands itapatiwa maskini wa Kerinyaga.’ Na riu kuma hindi ino<br />
riria muthomi wa Katiba eguthomaga. Ndiri ndiraigua agwetete uhoro wa kiugo ta kiu. Riu nii undu uria ingikiuga, tondu Katiba<br />
riu ino ni njeru nayo niikwenda ikorwo na gitumi giagutuma kiugo kiu kiaririo ni Kenyatta, ati kwarikia kuheanwo wiyathi, andu<br />
aria magakorwo magitumira migunda ya Kerinyaga ni a Kerinyaga. Rugama. Nikuri migunda miingi muno itigaritie.<br />
Elishaphan Gatheru: Nii njitagwo Elishaphan Gatheru. Kiuria kiria ndiroria Commission ino ya Katiba ni giki. Andu aria<br />
mahurirwo hindi ya tribal clashes ya 1992 na 1997 ri. Na riboti ya Akiwumi. Katiba iyo niiroiga ati; irutwo na andu aria othe<br />
mahurithanirie mbaara iyo mathitangwo? Na tenari andu aria matunyirwo migunda yao. Katiba iyo niraririria ati andu acio<br />
macokerio migunda iyo matunyirwo?<br />
John Kamanja Kairu: Njitagwo John Kamanja wa Kairu kuuma Mutathiini sub-location. Nii kiuria kiria ndiroria ri,<br />
Commission niimenyereire andu aria maturaga Kenya marimaga tondu nimo maturagia thirikari. Kahua, cai na indo iria ingi na<br />
ngano, maheyo mbia cia guthomithia ciana ciao na gwika maundu mothe matekuhatiririo na gutunywo indo icio?<br />
Daniel Ngatia: Asante. Nii ha ritwa njitagwo Daniel Ngatia, kuuma Ngandu, Kirimukuyu location. Ndirenda kuria ciuria igiri.<br />
Kia mbere ri ndirenda kuria atiriri, ni tuandikire ati ajumbe tondu nitui nimatiraga muno bunge. Nituandikire marihagwo na mathii<br />
22
maria mathiite, no ti muico wa mweri. Muroigire atia inyui ma Commissioner niundu nimakomaga muno magiraga oro mbeca.<br />
Number two ndirenda kuria atiriri, uhoro wa githurano tondu tuandikire o President akagia muthenya wake, na Minister<br />
muthenya wake ri, na Councillor muthenya wake ri. Inyui ma commissioner muroigire atia hau?<br />
Wachira Kamitha: Njitagwo Wachira wa Kamitha na gwitu ni Icuga. Ndirenda kuria atiriri, guku nikuahurirwo andu hindi iyo<br />
ya Mau Mau, na migunda igiaturwo demarcation igikwo ri, ciana cia andu acio mari githaka nimakuire. Matiuioi ni mundu. Riu<br />
maturaga mereraga o guku. Muiciritie uhoro wao atia, angikorwo nimekwenda makorwo me handu mariakaga matige guturaga<br />
barabara. Hau nimuthondekete undu?<br />
Eugene Mugo: Njitagwo Eugene Mugo. Ngwenda kuria atiriri, nituerwo uria wira ucio wa Bunge wothe urirutagwo, na uria<br />
ma MP marithuragwo, no uria President arithuragwo. No tutinerwo maririhagwo atia kana nio mariyongagirira mbeca uria<br />
mareyongereire.<br />
Peter Kairu: Njitagwo Peter Kairu, kuuma Iriaini. Ndirenda kuria atiriri, tondu nindaigua ithurano kurithuragwo andu aria ogi,<br />
na arimi hakuhi nuthu yao matiri degree aria marimaga thiini wa Kenya. Na riu policy icio ituikaga ithondekagwo ni andu a<br />
thirikari ri, Katiba iyoniirariria uhoro wa policy uria irithondekagwo nigetha arimi magakorwo uhoro wa iria, uhoro wa migunda,<br />
uhoro wa urimi niwamenyeka thiini wa Katiba iyo. Guthondekwo wega mundu wothe akorwo ni represented.<br />
Gichia Githiri: Njitagwo Gichia wa Githiri. Kiria ndirenda kuria ni uhoro ukonainie na kueheria muthenya wa Kenyatta day.<br />
Ihoya riakwa riuma atiriri; tondu freedom fighters nimoio aria maruire wiyathi. Kana Commission no icokie muthenya ucio no<br />
ndugetwo Kenyatta witwo heroes day.<br />
Mwangi Mumiru: Nii njitagwo Mwangi wa Mumiru kuuma kuria location ya Ruguru. Kiuria giakwa ndirenda kuria atiriri.<br />
Tondu o to uguo gukuiritwo ati mbunge athuragwo ni kura ngiri magana meri, nake ungi agathurwo na ngiri ithatu ri. Handu hau<br />
Commission irona atia niundu wa gukoragwo mbunge urathurwo ni andu anini, na niaranyitanira na mbunge uria uthuritwo ni<br />
andu aingi. Handu hau Commission yonete atia? Habangitwo atia?<br />
Githui: Ha ritwa njitagwo Githui kuma Magutu. Ndirenda kuria atiriri, tondu bururi nitui kuri andu mena hinya kuri aria angi na<br />
nio maiyite mbia cia bururi ri. Commission ya Katiba he handu ikirite haria tukamohera?<br />
Muriho wa Njiri: Njitagwo Muriho wa Njiri wa kuuma kuria Ruguru. Nii ninguria Commissioner uhoro wa ciama iria cia<br />
gicagi, na iria cia location. Iri nominatagwo ni Ministry ya local government kana nuu uriikithagia ithurano icio. Ni thirikari kana<br />
ni political party? Comment iria ingi ngu make ni ati, uhoro uyu wa miaka, age limit mundu no athurwo President athii na miaka<br />
thirty five. No nini ni woni wakwa ati age limit ino ni andu magiriire kuona mundu ucio ndangimatongoria no tutikandike. Undu<br />
uria ungi nguuga ni ati; gikundu giki kirerwo gi ku nominatwo kia andu ninety. Iyo iretwo upper house, yagiriirwo gutharanwo ta<br />
23
uria society yathuragwo na district. O district mundu umwe mundu umwe. No gutikagie na andu matathuritwo ni andu,<br />
maranengerwo power ni andu anyinyi akorwo muingi ni ukugia na hinya ni comment iyo. Ya muthia iria nguga ni ati; ni toguo<br />
tuerwo, muthenya uria wa Kenyatta day nituwite Mau Mau day handu, hakuwehutia.<br />
James Kiriungi: Nii njitagwo James Kiriukii. Kiuria kiria ngwendaga kuria tondu andu aria andike gwa thirikari, nio<br />
makoretwo maigite biashara. O korwo ni matatu nio maigite na duka iria nyingi muno. Commissioner kana kwi handu mekirite<br />
uria marirutagwo mawiraini macio.<br />
Stanley Kigara wa Kagombe: Na nii njitagwo Stanley Kigara wa Kagombe, kuuma Ngandu, Kirimukuyu. Kiuria kiria<br />
ngwendaga kuria ni ati, nitukoretwo na instances nyingi tugiaga na Commission ta iria yari ya Ouko. Ta ingi ningi yari ya J.M<br />
and what have you. No Commission yarikia wira wayo ri, ukona President ni akomera results cia Commission iyo, iria ihuthirite<br />
mbeca ciitu nyingi muno. Akorwo hari na Commission ya bururi ya hihi undu wahakanika na andu nimarenda kumenya.<br />
President aka release report iyo.<br />
Ireri Gituchi: Nii uria ngwenda kumenya hari Commission ino. Ritwa njitagwo Ireri wa Gituchi na gwitu no kuria Nyana<br />
irimaini. Riu kiundu kiria nguria ri, Commission ino ri nitukuria andu aria meguikarira iti riu, makona andu aria marite mbeca cia<br />
thirikari mamatuare igotiini. Aria mathinitie bururi uyu ugathina. Kinya ciana itiri githomo, gutiri mundu ungiona mbeca cia<br />
guthomithia ciana niundu mbia niciariirwo.<br />
Wycllife Ngari: Nii njitagwo Wycliffe Ngari na kiuria kiria ngwenda kuria ni hari Commission kana no ihote guteithia uhoro wa<br />
githurano. President ndagakoragwo ari na power hindi iria areka campaign, tondu hau niho tuhinyagiririkagira muno ni gukorwo<br />
ni akoragwo ambite guturig ombere.<br />
Dominic Kamwaro: Nii njitagwo Kamwaro. Kana Dominic. Nii hari proposals ingienda kuruta hari Commission. Tondu miaka<br />
itao itano ikiritwo hari President ri, niki kiratuma kuage guikirwo kinya MPS. Tondu kuri MPs makoragwo maikarite miaka<br />
itano, agaikara ringi na ndari undu areka. Agaikare ingi ikumi, ikumi na ithano. Kwauguo ni agiriire ni hathondekwo hau o undu<br />
umwe na President.<br />
Macharia wa Mureithi: Njitagwo Macharia wa Mureithi. Ngwenda kuria tondu andu aya meguku bururiini uyu matiandikitwo<br />
ni thirikari, na kuri andu marutaga ibarua ukaheo ni mundu ciringi twenty uria ungi agakuhe igana ri. Kwi undu muratuire wa<br />
andu acio matari mawira?<br />
Peter Nderitu Githitho: Njitagwo Peter Nderitu wa Githitho, na gwitu ni kuria Ruthagati na kindu kiria ingiuria Commission<br />
upto now, niki kiratuma COTU iroiga Katiba President ti muhe power. Igacoka magotiini ni kurathio ni undu wa Katiba iyo.<br />
Twirwo niki kiratuma mathii magotiini o riria menda.<br />
24
Thama-ini: Ha ritwa njitagwo Thama-ini. Ingi-suggest andu aria othe maiyite mbeca cia bururi uyu, makaiga thiini wa foreign<br />
accounts, cicokio guku nigetha tuhote gwika biashara nacio. Wa keri tugie na maximum number of members thiini wa<br />
Constituency. Handu hakuheana andu acio ninety. Tuge minimum ni ten thousand registered voters. Above that, another MP.<br />
Ngetha Muthiga: Njitagwo Ngetha wa Muthiga. Nonyende kuria hari githomo minimum requirement ya andu a Councillor na<br />
MP. Mundu wothe angiikarira kigeranio gia Form four andike ritwa, niatuika nieka kigeranio kiu na niikuheo certificate. Niki<br />
mugukigiria gukiuga mundu aikarira agie certificate ndakague. Ndagakorwo ari na fail. Nakio kia MP nomutaranie kana no<br />
hakorwo na equivalent ya degree ta ya chartered accountant kana higher national diplomas.<br />
Grace Wangu wa Mwangi: Njitagwo Grace Wangu wa Mwangi. Riu ndathoma maratathini maya ndona atumia matari ho<br />
muno. Ndeciria kuria Commissioner atiriri, tondu ithui atumia nituhikaga, na tuahika tuathii tuikara miaka mirongo kana kuma<br />
ikumi na itano kinya mirongo iri. Mutumia niegukorwo ni akurire. Gacungwa agoka. Mutumia ucio mukuru akaingatwo hamwe<br />
na ciana ciake. Ngwendaga kuria Commissioner kana kuri handu mangigitikira kuiyuriria atumia ati indo iria ingikorwo mucii<br />
ucio, hindi iyo mutumia araingatwo na ciana ciake, onake akorwo niakugairwo indo iria iri kuu nigetha gacungwa nake<br />
mathukume na ucio ungi ciao.<br />
Applause from the audience.<br />
James Wathiaka: Thikiririai. Nii njitagwo James Wathiaka wa Karatina. Niingienda kuria Commissioner atiriri, mawatho<br />
maria mekirirwo ma majimbo ri, thiini wa githomo kana maundu ini maria mangi ma thirikari ta DDC ri, Commission ireciria atia<br />
uhoro wa mo na Kenya ndiri na majimbo.<br />
Simon Gicheru: Njitagwo Simon Gicheru. Gwitu ni Gaikuyu. Ngwendaga kuria atiriri, Commission ino tondu review yao ni<br />
take ite ihinda irahu muno gukinyira wananchi ri. Muriikaraga thiku cigana ni getha mugekaga review ino tondu uhoro uyu wa ku<br />
delay maundu niuratuma wananchi maumie muno?<br />
Charles Njogu: Ndirenda kuria Commission atiri; thini wa Katiba magithondekari, nimeciritie uhoro wa civil servants, ta<br />
muarimu kana ndagitari. Tondu ni ndagitari muandike gwa thirikari agacoka akaiga gathibitari. Wathii kuria ri, ukerwo gutiri<br />
ndawa nigetha uthii hake. Nake muarimuri nimuandike aigite butchery. Handu ha guthomithia ciana ri areciria uhoro wa butchery<br />
yake. Nimarorete Katiba iyo?<br />
Clapping from the audience.<br />
George Gachuiri wa Maina: Njitagwo George Gachuiri wa Maina kuma kuria Gaikuyu. Ndirenda kuria Commission atiriri,<br />
25
tondu nituikaga election na tukaigua no turahotwo. Andu nomarohotwo. Commission kuri undu ithondekete ya uici wa kura.<br />
Clapping from the audience.<br />
Samuel Kibotha: Nii njitagwo Samuel Kibotha na nii kiuria giakwa hari Commission, ni andu aya metagwo bengi. Bengi<br />
niuguthii kuo ugakomba mbia, na nimuakiiguanira mbeca iria wakomba na rate iria uririhaga nayo. Ugacoka ugathikiriria ukaigua<br />
kahinda ni gakinya ati nikuongererwo ningi. Ugithii kuria mbeca ciaku iria ubatie kuriha, urerwo mbeca ati niirongereirwo. Na<br />
uhoro ucio thiini wa agreement marua maria wa hainire, nduathainire ukirwo ati mbeca icio niiricenjagio o mwaka o mwaka.<br />
Guakorwo irarihagwo na fifteen percent, igoka eighteen, twenty five, thirty five. Riu ukarigwo atiriri, we ukiheana kiria<br />
waheanaga waheanaga kuringana na income iria wonaga. Ugacoka kuiguaga, security yaku niyatuika attachment. Commission ri<br />
undu ucio nimuaritie?<br />
John Maina Muguongo: Nii hakwa ha ritwa njitagwo John Maina wa Muguongo na ndi muruti wira wa kana muhuri wa<br />
biacara guku Karatina, na ndirariria kana haria ingihutia muno, ingihutia uhoro wigie thirikari mwena ini wa transport barabaraini<br />
ici tuina cio guku gwitu Kenya. Twina ruo muno andu aria makoretwo makihuthira ngari cia matatu. Nigukorwo thirikari ira<br />
tutosha magoti mena goro muno. Magoti mena goro muno na riu ri barabara ni njuru. Ngari niirahinyiririo muno. Tondu kuuma<br />
hau guthii Nyeri ngari iyo igukorwo ituite indo ta cia ciringi ta ngiri igiri na nindirariha igoti. Kiuria giakwa ni atiriri, kana uria<br />
ingikiuria. Thiini wa Katiba iyo turathondekari, thirikari nikuri handu igekirira andu acio mahuthagira bara bara iyo gacunji kayo<br />
ga ku claimaga riria mahitirio thiini wa barabara icio.<br />
Francis Wang’ombe: Njitagwo Francis Wang’ombe kuuma Ngorano. Kiuria giakwa ni migunda ino tuguraga kuria Kieni.<br />
Tondu tuiragwo ni muthuri uyu ati title ni karatathi, karatathi tu. Ni kuri undu Commission ithondekete niundu wa andu acio<br />
magurite migunda, undu mategucoka kuingatwo migunda iyo?<br />
Keziah Wambui: Njitagwo Keziah Wambui kuuma Kunyu ya Kianda. Nii kiuria giakwa ni giki ndirenda kuria. Ithui atumia<br />
turianogie muno ni ciana citu, niundu wa gucirerera ciana. Ni ikinya ririku ringioywo niundu wa andu aria maramahira mahu.<br />
Tondu muiritu ahirwo ihu, muthuri areta muiritu ucio, niwe na nyukwa kuria muarutire ciana.<br />
Charles Mwangi Njogu: Ha maritwa makwa ni Charles Mwangi Njogu. Kuri andu makoragwo na mawira meri, matatu kana<br />
mana na kuri na mundu ona umwe utari na kawira handu ona kamwe. Gugakoragwo na one man, one job.<br />
Peter Theuri: Nii ha ritwa njitagwo Peter Theuri. Ngwendaga kuria atiriri, andu othe a population ya Kenya ni thirikari. Kuri<br />
andu aria mari mawira ini, na ni kuri andu angi athomu matari mawira. Ni hari probability ya andu acio ringi makororagwo<br />
masilahi mao magathii mawiraini tondu tikwenda kwao.<br />
26
Zakayo Gituku: Njitagwo Zakayo Gituku wa Njuru na nyumite Ngorono. Ndirenda kuria Commmission ino atiriri, nituiguaga<br />
ageni mokaga guku a International amnesty, na human rights. Uhoro wigimainie na jera ciitu. Igatuika njera ciitu nicio ikoragwo I<br />
the worst in the world. Ni hari undu Commission ino ireka niundu wa kumenyagirira andu acio mohetwo maikarage na<br />
conditions cia ki umundu.<br />
Mwindii: Njitagwo Mwindii. Kiuria giakwa ni atiriri, uhoro wa quota system in the education system, ni iconsiditwo kueherio<br />
andu magatigaga amwe gukorwo akorwo ni a Nyeri maroywo na marks nyingi gukira aria angi. For example in our Secondary<br />
schools.<br />
Mung’ara: Njitagwo Mung’ara na gwitu ni na haha Karindundu. Ndirenda kuria atiriri; Commission ino no te iriengi ya nyingi<br />
ithondeketwo. Na maundu maya nituona ni mega angikorwo hihi thirikari iria iguka niikumatumatumira. No hena undu wiho ati;<br />
munene uyu urikuo umuthi ndekuuhinga o rimwe.<br />
Mary Nyokabi: Njitagwo Mary Nyokabi kuuma kuria Thigio. Ndirenda kuria tondu nindaigua nituerwo uhoro wa ciana ici<br />
ikoragwo guku town, ati niirioyaga ibande ciiakinyia miaka. Inacio ciana icio iri guku town na ciari ao mario guku town ri, nao<br />
mekuoyerwo ikinya ririku nigetha mahote kurera ciana icio ciao?<br />
James Maina: Ndirenda kuria kiuria, njitagwo James Maina. Ndirenda nguria ciuria atiriri. Ndina ciuria igiri. Kia mbere, uhoro<br />
uyu wa uhuru wa kuabudu, nikuagiiriire gukorwo kwina akorwo mundu niarenda kuambiriria kanitha akaheo permit. Akorwo<br />
urenda guthii kuhunjia andu, no nginya mundu athii akahoye permit ya kuhunjia handu hau. Kiuria gia keri kigie uhoro wa<br />
thitima. Niki gitumaga Kenya power irihie igoti inene thiini wa thitima ona gukira mabururi maria mangi ma Africa.<br />
Wanjohi: Njitagwo Wanjohi. Kiuria giakwa gikonie njohi. Njohi ici iranyuori Commission hihi niireciririe thirikari igetikagiria<br />
mundu eciria guthondeka njohi yake agetikagirio. Andu nimeguthira na magututeithiia atia?<br />
Rosalia Wanjiru: Nii njitagwo Rosalia Wanjiru kuuma Gekubo. Kiuria giakwa ni atiriri; tondu nikwirirwo kanitha ciothe<br />
ninjitikirie ihoye, naguo kanitha uyu utaraturaga guku uranyua mbaki ri, na ni wirutite ningi gucoka kuruta wira utari muega wa<br />
kuruithuia atimia ri, naguo kanitha ucio niwitikiritio uthii na mbere?<br />
Audience: Applause from the audience.<br />
Kaguithia: Nii njitagwo Kaguithia kuma Ngarano, na hari kiuria ngwendaga kuuria kuringana na terms cia presidency. Terms<br />
cia presidency ituikire ni ithano. Na agacoka, agacoka o ringi maita matano kinya akinyie miaka seventy akorwo hihi nita miaka<br />
seventy. Kiuria kiria nguragia atiriri; angithiria terms icio ciake ri, no acoke o kuu Constituency yake athurwo ta MP kana a<br />
retire completely?<br />
27
Watson Gathee: Njitagwo Watson Gathee, na ndi muhuri wa biacara. Ningwenda haha mjumbe witu athikiririe. Mundu<br />
niakombaga mbeca. Mutumia agakomba mbeca agathii kugira waru. Ngari ikagua waru icio ikaiywo. Agacoka bengi ikamuitia<br />
mbeca, aga agatuarwo njera. Atuarwo njera ri, nigutuiritio gukonekana ndari na kindu no athiite kuendithia o uguo. Mujumbe<br />
umwe na ena mjumbe uyu witagwo Muite. Areritwo atuarwo njera. Application irekirwo ati ndari na mbeca. Riu andu a<br />
Mathira kana Karatina mari njera, na matuiritio makoneka matiri kindu. Mujumbe ugathurwo niki? We ukire gutuiguithiari, hau<br />
ndunatuiguithia uhoro wa andu acio matari na mbeca, nimatuiritio makonwo matiri na mbeca.<br />
Isaac Githaiga: Maritwa makwa njitagwo Isaac Githaiga wa kuuma kuria Iriaini. Nio hari undu umwe njiguire wi na kieha, ati<br />
President arithuragwo thutha wa miaka minini. No nguragia tondu andu anini nimekunengerwo President miaka yake yathira. Na<br />
andu anini mahiukagirwo mekaga maundu uria kiundu gikuhiuha tondu thakame no hiuri. Nigukubatara tondu uria Gikuyu<br />
kiogire ati kahiga gakuru gatiagararagwo ni mai. Gugecirio mundu akinengerwo kuringana na miaka yake uria angihana.<br />
Lucy Njeri: Nii njitagwo Lucy Njeri. Gwitu ni Gaciku sub-location. Ndiroria kiuria giki kimwe atiriri, thiini wa nyumba ino<br />
atumia ri, ni ithui tuhatagiririo ni murimu, thibitari na githomo. Commissioner, Commission ino yanyu igutuika atia atumia na ni<br />
ithui ahatiririe ni githomo na murimu. Murimu waingira thiini wa mucii no wikire harambee. Ma MP nimo tutindaga tugita. Ciana<br />
iri mucii.<br />
Maina wa Gikero: Njitagwo Maina wa Gikero kuuma Karindundu. Commission ino niirutite wira mwega, na ndirathomire<br />
ndiraigua ati; no ituarwo njera mieri itandatu. Riuri andu aya mangituarwo njera tondu wa guthondeka Commission. Wira uyu<br />
wothe urutitwo ungituika wa bure, na andu mangioya hatua iriku?<br />
Maria Wanjiru: Ha ritwa riakwa njitagwo Maria Wanjiru. Nindaigua mukiuga maundu maingi muno na ndinaigua mukiuria<br />
undu umwe. Ninguria atiriri; tondu niturenda guthurirwo Kibaki ri na murimu uyu urikuo wa mukingo niguo wananina ciana na<br />
aciari ri. Ma bururi maria manene nikuri kuanaiguo ndawa gugituika ni mbeca ciagire Kenya, tucokanire tuheane indo ciitu<br />
yoneke?<br />
Peter Karani: Nii njitagwo Peter Karani kuuma Iriaini. Nii ndirenda kuria ciuria igiri. Kimwe ni mwena wigie grabbing ya<br />
migunda kana iwanja. Ta riu njuge ta icagi. Icagi kanju yari trustee, na icagi icio ciari cia aturi a gicagi kiria mundu ari. Na icagi<br />
icio ciatigitwo ni andu, ni kuria andu mangienda guaka thukuru kana thibitari. Magekuria. Na riu nicio ithiite ikoywo ni ma MP<br />
na ma Councillor. O iria irikitie migunda iria twi nayo ikarengwo point imwe imwe niundu wa kuiga niundu wa ciana cia rucii<br />
kana mathibitari.<br />
Kiuria kiria kingi gikurenga MP uria twi nake. Ndiui kana MP hihi niuie thibitari ona ni magomire, tondu nimetiirwo strike.<br />
Niugutuara mundu o hau na akuire hau na nda treatwo. Maturite mahana ta magomire. Uguo wathii haria murimo hatiri uteithio<br />
28
turateithio.<br />
Peter Munyi: Ha ritwa riakwa njitagwo Peter Munyi. Niwega niundu wa draft iyo ya Constitution. He handu tuandikire<br />
tukiuga, hindi iria tuguthurana nihakoragwo he na thina muingi muno tondu kura niciiyagwo, na nindarepresentite views ciakwa<br />
hari Commission iyo yari guku. No nituoigite atiriri, kura cia kiriio o haha ri, itarirwo o haha. Na nigetha tukamenya niuriku<br />
wahituka haha. Handu haciguo na mathanduku mathii magateo na kuria rui.<br />
Haria hangi ngiuga atiriri kuringana na meciria makwa. Mathandaku maria tuguikia kura thiini ri makorwo mari transparent.<br />
Nigetha ukona kiria kiri kuo thiini niki waikia kuo. Kana gwi kindu kingi kirehe ho mbere ya wuikitie kura. Thank you.<br />
Kibuchi wa Miano: Nii njitagwo Kibuchi wa Miano. Gwitu ni Kangucu, Gatundu sub-location. Ndirenda kuria kiuria kimwe.<br />
Hena bururi umwe wina haha witagwo Rift Valley, na nitui utuagwo tari bururi ni andu amwe. Na notuhoye tondu nindironete<br />
Katiba iyo uguo, na ndirona provinces ni inyanya. Na tondu bururi ucio ni munene muno wa Rift Valley ri, kai utangitinanio<br />
maita meri, either kugie na Rift Valley ya rugongo itwo ritwa kana ni Eldoret. Kugie na ingi ya kianda nigetha undu ucio<br />
weheranire.<br />
Secondly nituerirwo ni Commissioner uhoro wa national flag. Yatuika matuire ati ikorwo iri imwe. That means ni colour o iria ya<br />
black, red, green and whatever. Na rate iyo. Tugithii thiini wa guthiururuka tuonaga national flag iyo ikoragwo ina jogoo.<br />
Igacoka igakorwo ina kiugo Kanu. Angikorwo iri national flag kuringana na Katiba ya today kana iria irokari, niki gigutuma<br />
jogoo iyo ikorwo iriho kana ritwa riu na nituramenya atiriri angikorwo ni uguo. To tugikoro pass nakio kiama kiria gikuingira<br />
ikirehe symbol yao.<br />
Humphrey Ngatia: Nii njitagwo Humphrey Ngatia kuma kuria Magutu location. Nii kiuria giakwa gia Commission nikuria uria<br />
mungiiganania. Hau muoiga mundu uri na degree niwe urithiaga thiini wa Parliament . No muikurukaruke hanini mukinyie<br />
either form six. Kiria kingi Commission irathoma uria yathoma, ndinaigua ikigweta uhoro wa andu aria maikaraga kuria icagini.<br />
Tondu ndikuona kiria kingituma ukorwo uri wa thirikari na ukorwo wi squatter thiini wa bururi waku.<br />
Githaiga wa Kagambi: Ha ritwa ni Githaiga wa Kagambi kuuma Itiati. Ndina ciuria igiri. Kia mbere ni uhoro wa property iria<br />
ingiratitwo ta ya macukuru, kana Commission ino nirorete uria property iyo ya iharo cia cukuru, na kuria street ibataire guthii<br />
gugakwo matuka. Uria tungi recover property iyo nigetha icokerio aria ene yo.<br />
Gia keri twi na andu aria tugire ni disabled. Commission niirorete ikona tondu ungirora riu bururi ini, nyumba uria ciakitwo<br />
akorwo ni ta thimu, akorwo ni cioro ciakagwo cirri cia mundu mugima. No andu aria aitu mathiaga kuria thi, ringi marathii na<br />
wheelchair, ringi marathii makurumite. Ungirora gwi kundu matangihota gukinya, niundu wa miakire ya ma plot, niundu wa<br />
miakire ya thimu icio kana cioro. Andu acio nimareciririo uria mangihota gukorwo me free gutumira indo ta andu aria angi<br />
29
agima.<br />
George Gicoki: Ha ritwa njitagwo George Gicoki. Kuuma rugongo ruria rua thibitari. Ndina ciuria igiri ingienda kuria<br />
Commission. Kia mbere ni kia Electoral Commission. Kuuma 1992, 1997, riria Kanu yonire igicindwo. Niyathondekire tu<br />
constituencies tunini tunini twa ngiri ithano, ngiri ikumi na ikumi na ithano kuria gutagiriire. Na kuria kuagirire gukorwo<br />
gugitinanio ta guku nituge ta guku Mathira. Kundu kuri na makiria ya ngiri sixty, gugitugwo uguo kwari intact. Ndiroria<br />
Commission ino atiriri, kuri undu muiciritie uhoro wa kur rectify anomality iyo yekirwo hindi iyo.<br />
Kiuria gia keri, kigie uhoro wa our education system. Our education system kuuma ona haria kabere kuma o kindu 1984, nii<br />
ndathomete na iria nguru. Nitwareheirwo kindu gietagwo 8-4-4 system. Kuri undu Commission, tondu ndiri ndaigua<br />
gwakigweto. Kuri undu Commission iciritie kana ireciririe, ingirehe system ya education thiini wa Constitution. Tondu tui<br />
Constitution niyo the supreme law of the land. Ati gutiri hindi munene akaneneha ecirie ni eguthukangia education. Ihane uguo riu<br />
yahanire igituika ya bure tondu notugire ni ya bure. No icio.<br />
Joseph Kinga: Nii nanii njitagwo Joseph Kinga. Ndina ciuria igiri nguria. Kiuria kia mbere ni giki. Riu Commission I haha<br />
niundu wa Katiba ino njeru, na Katiba ino njeru niyo tureciriria ithui ati niyo igututwara ithuranoini. Na tondu nake mutongoria<br />
wa bururi aroiga ati tuguthurana na Katiba iria nguru. Angi insist orouguo, Commission ino igutumiriria atia ati wendi witu ithui<br />
turia a Kenya uhoro wa Katiba ino njeru niyo iguthurana ati niguo guguthii. Tukurumirira watho wa mundu ucio umwe, kana<br />
tukurumirira watho wa ithui othe uria turenda. Iyo nimwe ndirenda kuria.<br />
Ya keri ni ino, kwi wira urarutwo mwega muno uyu wa guthondeka Katiba, na ndiraigua gukirwo ati kuuma mweri ikumi na<br />
ithano, ikumi na igiri, Parliament no I dissolve. Ni kuri undu Commission ingika. O korwo Parliament niiku dissolve. President<br />
uyu adissolve Parliament, nake aka dissolve rwo oro hau. Bururi ukarugamirirwo ni kiama nigetha githurano gikike kiri fair.<br />
Kiuria gia gatatu nikio giki, mweri ithatu January nirio President wa bururi uyu agatiga wathani wake a retire. Nikuri undu<br />
ungituma mweri icio ithatu ingikinya githurano gitekikite, a retire, bururi urugamirirwo na njira ingi na gukorwo kwina ithurano na<br />
uhoro uyu wa Katiba ukorwo ugithii na mbere, akorwo atari thiini wa wathani wa bururi uyu. Nindarikia.<br />
Clapping from the audience.<br />
Lucas Mwangi Wahome: Hari maritwa makwa njitagwo Lucas Mwangi Wahome, na gwitu ni Ithiati. Kiuria giakwa ndiroria<br />
atiriri, umuthi uyu ciana citu iri miciini tondu micara ya arutani niyagire. Na MPs nao nituaigua nimaheagwo ngiri magana<br />
matandatu o mweri na matirutaga mithenya mingi wira ta arutani. Ngwenda kuria atiriri na tondu nikuagia na Parliament igiri ri,<br />
nikuri na kamiti thondeke niundu wa guthondeka micara ya andu acio kana mariheagwo micara minene oro uguo.<br />
30
Kiuria gia keri. Nituaigua ati bendera noyo iguthii na mbere o iria tuaheirwo wiyathi naguo. Nacio mbeca ici ciatuika cicenjagio<br />
President oka ri. Nao hau ri muthondekete ningi uria eguka ni mbia ciake eguthondeka. Asante sana.<br />
Maina Mwangi: Nii na nii njitagwo Maina wa Mwangi kuuma Kiarithaini. Kiuria kiria ndinakio ni ati nituonete Katiba ino njeru<br />
ni mugite mundu no ature na passport. No nyende kumenya kana draft ino nimugite. Ouguo andu maheagwo ibande, ona<br />
passport na visas andu makorwo makiheo. Tondu bururi ni muthuku muno. Mundu haria ekuona kamweke oima college kana<br />
kuria kungi oima nigetha one haria angiteithikira.<br />
David Maina Murage: Nii njitagwo David Maina Murage kuuma kuria Iriaini. Rekei tuge bururi witu ni wa urimi. Thirikari iyo<br />
turathondeka iriheagwo mbeca kuuma, niithui turimaheaga taxes cia kurora thirikari iyo. Ngakienda kuuga atiriri, tondu ithui tutiri<br />
maguta kana gold ciakuendia ri. Utonga muingi umite urimiini wa muingi ri. Ni kuri undu Katiba ino ithondekete ino njeru. Ati<br />
riria arimi a kahua maga mbeca niundu wa gutuika ati bei nithukire kuria Ruraya. Katiba ino njeru niiciritie uria murimi ucio<br />
angiheo subsidy. Nigetha akahota guthii gukirima na nigetha thirikari nayo igakionaga gwa gukiendagia magoti.<br />
Ucio ungi naguo ni ati, uhoro wa borrowing. Foreign borrowing. Thirikari ino iri kuo nitui atiriri, yenda gucoka mbeca ithiaga<br />
kwi IMF, igathii na kuria kungi, bengi iria ingi igacoka mbeca itari na rutha rwitu. Tondu power itu tunengerete MPs aya<br />
tucagurete. Katiba ino turathondekari niiciritie kuima President ona Prime Minister ihe rutha Bunge ihitukagie uhoro wa<br />
gukomba mbeca hari ciama iria ikombithanagia mbeca.<br />
Wang’ombe: Hari ritwa njitagwo Wang’ombe, no uhoro uria ndirenda kwaria ndirenda kwaria mwena ini wa andu a<br />
Commission marathondeka Katiba. Ithui twi muingi turoiga umwe. Tiga uguo Moi aroiga ati niekumuoha mieri itandatu. Ithui ni<br />
ithui e kwamba kuoha tondu ithui ni ithui tuamuheire wira, na ndiri undu ungi nguongerera mbere ya hau. Kwoguo Moi athii<br />
akimenyaga uguo. Ati Katiba ni itu no tiyake.<br />
Clapping from the audience.<br />
Michael Kinyua: Nii njitagwo Michael Kinyua kuma Gatei sub-location, Magutu location. Nii kiuria giakwa ni giki, nimui ati<br />
mbeca cia Kenya niithiaga iki lose value. Na cia lose value, ke tuge kuri mundu wathire retire miaka ke tuge ikumi uguo na kiria<br />
aheagwo, ringi ciari ciringi magana meri. Cia lose value ri, ciringi icio magana meri, umuthi angika atia nacio. Nimuiciritie uhoro<br />
ucio.<br />
Joseph Matheri Karoki: Nii njitagwo Joseph Matheri Karoki, na ningwendaga andu aria tuthurite magathii Constitutional<br />
conference manyite uhoro ucio nigetha ugathii wikwo amendment. Uhoro ucio ukonie equal representation. Tondu niukunyita<br />
kundu ta Mathira, turingithanie na Mukurweini hau herirwo ha andu aria ninety. Hau niheguka wegeega. Tondu guku Mathira ni<br />
ta maita meri ma Mukurweini. No unginyita kundu ta Ijara ati guku kuri sixty thousand, kuu no ngiri ikumi. Ndireciria ati acio<br />
angi tukurehe na njira ya hinya wa kiama niukuhota kuiganania na urehe equal representation.<br />
31
Wa keri, ninjuguire ati upper house irithuragwo ihinda riayo. President arithuragwo mwanya kana turimuthuraga hamwe na<br />
Parliament. Wa gatatu ni gutumana atiri, ati ithui turi muingi ni ithui tugite uria urerwo ni Constitutional Review Commission na<br />
kuoguori tubataire kurumirirwo. Na akorwo kuri andu matarenda urumirirwo ta acio mathitangite Commission ri, tuthitangwo na<br />
tuikirwo hamwe nao na Commissioners.<br />
Wambugu Muhu: Nii na nii njitagwo Wambugu wa Muhu, na ndiri na ciuria nyingi nguria. Kimwe nigikugwetetwo haria mbere<br />
tugithengia holiday. Yaani ni turi na thiku ta Kenyatta day, Moi day, no nguria iria ya Kenyatta day tondu muthenya ucio<br />
Kenyatta day niguo muthenya uria wekirirwo emergency Kenya, na ni muthenya wathinirie andu muno, na ni muthenya utagiriire<br />
kuriganira mitweini ya andu ati niho thina wamambiriirie. O tiga wagicenjirio ugitwo mundu handu ha aria mariire thina. Ngoria<br />
muthenya ucio ri, kai utangigarurwo witwo Mau Mau day kana freedom day, handu ha kuute tondu ni muthenya wi bata muno<br />
tuambiriirie thina waguo.<br />
Gia keri, mbeca cia Kenya icenjaagia o President aneneha, akahurwo ciake na guku tuitagwo Kenya niundu wa Mt. Kenya.<br />
Kai Katiba itangiuga mbeca cia Kenya ihuragwo Mt. Kenya uria tuitagwo nigetha iture itacenjagio.<br />
Clapping from the audience.<br />
Ucio ni wa keri, wa gatatu, uhoro ini wa mahaki, kwi hindi tukwirio, ta riu guku tuninitwo ona mundu agura matatu ndiikaraga,<br />
tondu kuri mbeca ciunganagio ituaragirwo borithi na matigakinyite ni mahaki. Riu mahaki macio magacoka magatuika ati ona<br />
muhakani no anyitwo ta muhakwo. Nii nguhakanaga nigetha nditeithia, ngunyitirwo ki? Githi ti uria uhetwo mucara na gukerwo<br />
ni Parliament andu mongererwo micara nigetha mahaki mathire. No mongererwo micara nio mongagirira mahaki muno. Katiba<br />
ri ndithondeke mundu uria uhakagwo, uria uhakagwo akaumburagwo ni uria umuhakire. Handu ha manyitanagirio eri. Ni macio.<br />
Wachira Kamau: Ciuria cikawa no igiri. Njitagwo Wachira wa Kamau na gwitu ni itura ria Kirimukuyu location. Ciuria ciakwa<br />
ni igiri tu. Bururi uyu ri nigetha wiyathe, twari na mioroto iri. Ati twarikia kwiyatha, nitukarima migunda iy twetaga highland na<br />
niyo yaninithirie andu. Migunda iyo ona umuthi ri. Nii ta nii njiguaga, aria magurire, ungikinyira kuo no kanyanga. No ngwiciria<br />
thakame iria yaitikire ri, yaitikire niundu wa migunda. Riu tondu tutikwenda kuhana ta Congo ri, Commission ino ri niibangite<br />
uria athini kana mutaratara matura mothe ma Gikuyu na Embu na Meru. Aria matigarite kana ciana ciao, mekuona ati nimona o<br />
mundu ika ithano. Ndirikitie ndina kingi.<br />
Kiria kingi ni atiriri, muthamaki wa bururi uyu ugwitwo Jomo Kenyatta, akuire na agithikwo na njira ya gitio. Mundu ugwitwo<br />
Kimathi ri, aturaga athikitwo niki na nitugaga athikurio athikwo ta Kenyatta uria athikirwo. Njoke njurie atiriri; thirikari ino<br />
turathondekari, iria itwiraga niri na mahatia maingi. Umwe ri…ndukanyite mundu uyu ninguga kaundu. Umwe ri ni ati; thigari iria<br />
32
ciaruire mutitu ri, na ikihotana itiaheirwo mweke wa wira. Thirikari iria cioigaga wiyathi ndugoka iria ciandikitwo ciaturagaga ri<br />
ona umuthi nocio ituraga wira. Ningutigira hau ona gutuika ni maingi. Commission ni ithui iciririe andu aria maruire bururi uyu.<br />
Ciana ciao imenye gukarehe thina tondu no ikarehe.<br />
James Muhami: Nii njitagwo James Muhami na gwitu ni guku Magutu. Kiuria giakwa kwi Dr. Muigai ni kimwe kana igiri.<br />
Ithaka cia Kenya ni nene muno hari andu amwe. Na kuri githaka mundu arakorwo na ika ngiri mirongo ina na inya kana na<br />
ithano. Na andu aingi muno matiri na ithaka na matiri na gwa guikara. Commission yanyu niiroigire, ithaka ici nene uu itinio itiguo<br />
ona korwo ni ika magana matandatu. Ici ingi ciothe igakigairwo andu aria matari. Undu uria ungi wa keri ni atiriri; ni athini aingi<br />
muno nao mathinitio ni thirikari. Tondu ri migunda riria yambiriirio schemes, tuambiriria kugaira andu migunda ya guku bururiini<br />
wa Kenya. Andu o acio nio maracokire kuhurwo ni clashes makiingatagwo migunda ini iyo. Riria maingatwo migunda ini iyo ri,<br />
inyui nimurakuire magicoka kuu kuria makaruta mbeca cia guaka manyumba na development iria ciothe makoretwo<br />
magithukirio.<br />
Beatrice Mbere: Nii njitagwo Beatrice Mbere njikaraga guku Karatina. Na kiuria giakwa ndirenda kuria uu; Commission ino<br />
iragarura Katiba ri, tondu hindi ya 92 tugithurana President niathire akigura mwena wa North Eastern indo ciothe hari andu aria<br />
marugamite a opposition. Niiregeria ati hindi iria Moi agura andu mwena ucio na mwena ucio na we wi mwena wa opposition<br />
wa defect watuika ati ndugathurwo. Nimaregerera ati; hindi iyo agura opposition niigakorwo itete kura na Kanu niigakorwo<br />
ikiingiria andu aingi.<br />
Kiuria gia keri ni atiriri, uma ukoneka atia, angikorwo wakiri na Judge mathomaga githomo kimwe, na we wahitirio unyite wakiri<br />
uthitangwo. Wuige wakiri, wakiri ariho kuoya maundu macio nigetha akahenanieri. Uma ukoneka atia angikorwo wakiri<br />
ndaguthii gutunyithia mundu uria wina uma indo ciake. Kiuria gia gatatu ni riri, ndiraria uhoro wa thibitari, angikorwo thibitari ni<br />
ya thirikari na yakirwo iri ta mubano tumione tukaiguaga kuri na Nyayo ward, na mirimu iria iroraga andu ni miingi gukira<br />
mukingi tondu gutiri ndawa. Wona wathii haria ukandikirwo ndawa, chemist nicio nyingi gukira ndawa. Nicio nyingi gukira<br />
ndawa haria na ina goro. Muthondekani wa thibitari ya private, tuprivate turia turi guku tu dispensaries ni tuingi muno. Kuri undu<br />
ungionekaana ati ndawa ituike ni nyingi kuruga gukira guthii kugura ndawa haria Chemist kana cinyihio biu na tu private tunyihe<br />
na mundu ucio muthomeru uhoro wa thibitari guthinja na guika maria mangi. Atige kuheo visa cia guthii Ruraya tondu mbeca iria<br />
athomete nacio athomete na mbeca cia Kenya. Kwoguo tutige gukorwo tukirihio goro ithinjana kana gukomithia mundu<br />
thibitari.<br />
Speaker: Ni ngwambite guthii ndacererwo no ciuria ici ninguiguaga ari wega kuria. Kimwe ni; muiciritie atia uhoro wa mbeca.<br />
Tondu riu mbeca ciikagirwo mbica ya muthamaki uria urikuo. Mbeca igatumika nyingi muno guthondeka mbeca ici gucenjia iria<br />
ciumaho. Kana no kuhoteke thiini wa Katiba, indo iria twina cio thiini wa bururi ikorwo nicio iriikagirwo mbecaini. Nigetha iture<br />
iri o uguo. Kiu ni kimwe. Marriage certificate, ndirenda kuuga atiriri, umuthi mundu akiheo certificate no athire kwa DC, kwa<br />
Attorney General kana athii kanithaini, no atakihikanitie uhiki uria biu wa Gikuyuri ti uhiki muega. Niki kingigiria handikwo hau<br />
33
ati uhiki wa kienyeji kana wa Gigukuyu niwagiriire mundu aheo certificate. Uhoro ini wigie corruption. Corruption nguhoyaga<br />
atiriri, korwo nokuhoteketeri thiini wa Post office iria ciothe iri thiini wa Kenya. Kuiguo ithanduku riria ritagwo suggestion box.<br />
Ndahaka Judge ngathii ho ngandika na ngandika ritwa ati nindamuhaka. Nigetha maita mugwanja, andu mugwanja different,<br />
moneka nio mamuhakite agatumirwo akaheo warning na corruption ikuo thiini wa bururi uyu.<br />
Ndahaka birithi, ngandika marua ngaikia ho. Nayo cabi ikorwo iri Nairobi, mokage makiunganagio.<br />
Laughter from the audience.<br />
Uhoro wa ukombo niwario. Uhoro wa akombo niwario na uhoro wa atumia niwario nawario wega, no kiuria giakwa ni atiriri,<br />
hari atumia ri, niciio ngombo iria nene muno thini wa Kenya. Tondu riri ona niaguciara ciana agacoka akahurwo nacio ciothe na<br />
ndari na muteithia. Niguguthondekwo igoti ria andu aria matari hinya. Ndina kaundu kangi nawe.<br />
Uhoro wa Kenyatta day, niwagiriire kwehera, no riri kugie na Mau Mau day, tondu niyo yaruire bururi uyu. Acenjio etwo Mau<br />
Mau day. Muthenya ucio wa mweri twenty tondu ni Mau Mau yakuire ti Kenyatta.<br />
Undu uria ungi ni member wa Parliament. Nii nindacokia ngatho niundu wa andu aya, kuuga atiriri, ati gukorwo kuri na andu<br />
mirongo kenda. Tondu umuthi guku twina andu seventy four thousand, na kuria angi ta kuria a Bathi ni andu ngiri ikumi na mari<br />
na mjumbe na marihagwo umwe na moigaga undu umwe. Kwoguo angikorwo ni guku kuri na andu aingi ri, nii nindanyita mbaru<br />
tuheo mbunge ungi.<br />
David Karangi: Ha ritwa njitagwo David Karangi. Nii hari kindu ngwambaga nguria tondu andu acio othe maritie ndire<br />
ndiraigua makiuria kiuria kiu. Kiuria kia power ya President. Hari kindu githiaga Bunge gigathii gikaririo thiini wa Parliament, na<br />
gigatuika no nginya gietererwo President a-sign nigetha gituike watho. President ri, Commission ithondekete atia, agiriirwo ni<br />
kuheo thiku cigana nigetha a-sign undu ucio utuike watho?<br />
Wa keri, President angiaga gusign mjadala ucio urikitio kuhitukio ni Bunge, kuri action Commission ithondekete agiriirwo ni<br />
kuoyerwo. Kiuria gia gatatu ni riri, ta riu ithui turi arimi a kahua guku Mathira na turi arimi a cai. Nituaheirwo mandate ni thirikari<br />
ya guthura Commissioners aitu aria magiriirwo ni kurugamirira kahua gaitu. Na kuuma hindi iria mathurirwo. Tugithura mundu<br />
witagwo Mwago as a chairman witu wa kurugamirira kahua gaitu thiini wa Kenya. Githi umuthi uyu ri, wa Mwago ndari oka<br />
gutuira kana nioyete giti nigetha atuire mbeca citu cia kahuari kuria ithiaga. Uguo nitungiuria Commission ati kuagia na githurano<br />
kana thirikari yathondeka handu yo nyene ri. Na yetikire raia ithurane ri, ikaheanaga mandate ya mundu ucio wa rikia guthurwo<br />
agatungatira raia.<br />
Mwangi: Nii njitagwo Mwangi na njikaraga guku Karatina kana ndi mutuuri wa Karatina. Ni kuri maundu maingi muno<br />
mairitiio, no nikuri kaundu kamwe ndaigua gatari karahutio na nigatutangaga muno muno guku bururiini uyu. Riria guguthuranwo<br />
34
i, DC, na PC na MP na Councillor macokaga o Nyeri, magathii magathura athuri metagwo tribunal aria maciragirira migunda.<br />
Mutumia uria urathii uguo tondu ndakiri mbia na mundu ungi nake utari hinya ri, agatunywo kagunda gake na ni uhoro wa ma<br />
gakoragwo kari gake niundu tutiathurire mundu ucio. Uhoro ucio ri Commission ikuona atia iyo ya Constitution commission.<br />
Niundu wa guthuraga andu kuuma itura ini riria riri rio nigetha o andu acio mekumathura ri ao maeho hinya. Nigetha aria<br />
tuthurite guku mari a tribunal ri, akorwo ni ithui tukumathura ri tukamabuta tuona matirathii wega. Aria mathuriirwo Nyeri<br />
Provincial ri, nao ri tondu niithui tugukorwo tumathurite ri. Nao tugathurukwo angikorwo matirathii wega. Uhoro ucio ri<br />
Commission iciiritie atia? Tondu handu hau ni mui hinya witu guku ni nda. Na uhoro wa migunda, tukiaria uhoro wa migunda,<br />
uhoro ucio ndukariganire. Uhoro ucio Commission. Muicirie atiriri, ati andu acio matithiaga wega niundu makoragwo<br />
mathuriirwo kuuma na iguru. Tuheo rutha tumakuagire guku Commission icirie uguo.<br />
Margaret Nyathogora: O korwo tiuguo, mwanake niarere mwana ucio ona turia turi kiharo riu mundu niagethe gake haria<br />
ateire ambiririe kugira, onanie mwene, mwana arerwo ni andu eri. Turi hamwe? Ni thengiu.<br />
Hon. Matu Wamae: Onanii ndina kiuria ngwenda kuiguithio. Commissioner ndunatuira uhoro wa division officer. Uria<br />
gukuhana kwi division officers. Tondu tugire ni kuuma national, gugokwa provincial kana thirikari nini. Gugokwo district thirikari<br />
ina hinya. Gugoka location, division iguthii naku? Na indo icio iri nakuo division ri igutuika cia uu? Wa keri, ugire uhoro wa<br />
provincial administration. Kuuma PC, DC, DO, Chifu, Assistant Chifu nimekuinuka, makainuka atia? Katiba yugite atia. Hau<br />
niukwenda utuire. Muthenya uria makainuka ni uriku tondu andu nimarenda kumenya.<br />
Ha muico, ni ati Katiba ino tungimitikira ri, githurano kingithuranwo ri, tondu andu aya nomende kumenya. Angikorwo<br />
tugathurana githurano na Katiba ino njeru, githurano na maximum kingiuka ihinda ririku, nigetha andu aya mamenye kana<br />
nitugutura kana tutigutura. Tondu ona githurano nimarakienda onakio. Thank you.<br />
Mugo Nyumu: Asante sana. Riu ninguhe Commissioner kamweke agerie gucokia ciuria icio muamuria.<br />
Com. Muigai: Riu ningumucokeria ngatho inyuothe tondu nikuonania wira uyu wa Katiba ni muunyitite mbaru muno. Tondu<br />
kuuma riria tukire muaikara wega muathikiriria wega muacoka muoria ciuria ironania nimuguthikiriie na nimuthomete na<br />
nimureciria maundu mau na niwega muno. Riu hari andu moria ciuria na he andu maruta maoni mao. Mundu wa maoni<br />
ndikumucokeria tondu nikuagiriire oige uguo oiga na tuugire twina delegates aitu haha na nimathikiria na nimandika, na<br />
nimekuheo record nigetha makinya kuria national conference maririkane ati itura riri ritu ria Mathira tuoigire tukwenda una na<br />
una. No he ciuria ngucokia ta ithano kana ithathatu nigetha tucoke turikie. Uhoro wa holidays iria tuugite haha. Icio tihinge na<br />
ngwiciria ni twaigua uria muoiga. Ona twaga gucokia ya Kenyatta e wiki ri, to igicokio ya andu aria othe matungatite bururi.<br />
Nitugithii na mbere.<br />
35
Disabled: He handu haheanitwo uhoro wa disabled mari aiki na nitukuguetete, na ona thiini wa document he handu hoigite andu<br />
aria disabled no nginya maheo iti Commission ini ciothe cia thirikari. Hatikanagie Commission iguthondekwo itari na andu a<br />
disabled marugamiriire. Kurihwo indo cia mundu ciathukio ni nyamu, ona hau no haria tutoima na mathaa. Hau nitutariirie wega<br />
uria kuagiriirwo gwikwo. Uhoro wa devil worship uyu ni undu wi thina muno tondu, uria Katiba yandikagwo, ndiandikagwo<br />
maundu maria matagiriire. Yandikagwo maria magiriire. Riu tuandikaga tukiugaga ati; mundu nietikiritio Ngai wake uria<br />
ekwenda. Mundu nietikiritio kuingira kiama giake kia uteti kiria ukwenda. Riu nihakoragwo ari hinya muno kuandika maundu<br />
maria matetikiritio. Tondu mau nimo tuikagira watho ini uria ungi tugire tuitaga laws of Kenya. No uhoro uyu wa devil worship,<br />
Kenya yothe meguitikania na inyui na niguo moigire. Makiuga nitukwenda o mundu ahoyage Ngai wake no gutigakihoywo<br />
maundu maria mareka atia? Kwoguo iyo ndikamumakie iho, tuguthondeka thiini wa laws of Kenya.<br />
Undu uria ungi ona Mungiki nondikanirie nayo oro hau, na andu aria angi mukiugire matuikire. Tondu ciama ciothe iria cikuga ni<br />
cia culture kana ni cia maundu ma nduire. Ciothe niirikagirwo register, na no nginya andu magakiiuga maundu maria mareka<br />
atia? Na riu mundu uria ukwenda kurua, ageka atia. No gutingioneka mundu wa guthii kuruithia mundu uria utarenda. Riu ona<br />
mundurume guku gwitu angikirega kurua ri, athii kuruithio ni mundu? Githi to agitigwo wira ucio utigirwo andu ao na muhiriga<br />
wao. Riu wira ucio wothe nituroigire ndukarutwo haria hatagiriire na watho waguo wiha? Wi laws of Kenya niuguthondekwo.<br />
Njera. Njera nitugite uhoro wa cio muno haha ona ni mathaa maga makwaria uhoro wacio, no nitugite ati mundu wothe<br />
uhingiirwo kana ahingiirwo. Infact hau nituaritie muno tondu andu aria menayo tarora, Article 70, tondu ucio ni undu uthukitie<br />
Kenya muno. Mundu athii njera ni ta mundu watuirwo gikuo. I tondu gutiri irio, gutiri nguo, gutiri ndawa, na mungirora<br />
nihandikitwo rights of persons in custody. Na akerwo no nginya arie irio cigana una, no nginya nyumba ikorwo igana una. No<br />
nginya atuarwo thibitari, nonginya athome. Ni section nene muno. Nimwamiona? Kwoguo uhoro wa mundu uria wi njera ni<br />
aroretwo.<br />
He muthuri uririe atiriri, Parliament nyumba iyo ya iguru ri, ina andu aigana? Ina andu igana rimwe, na andu acio igana rimwe ri,<br />
seventy ni atukanu ni athuri na atumia. No mirongo itatu ni atumia peke yake. Na inyui atumia aria mugire na nii hihi itegutheretie<br />
wega. Katiba ino ona ndiui kana nokuoneke ingi iruire maundu ma atumia teno. Tondu ona iti icio ciamuritwo iti mirongo itatu<br />
ithii kuri atumia mari aiki. Nigetha maundu mau mothe atumia maroiga, maria arume mata…..nginyagia na hau matakinyite<br />
kuariria na mathondekwo, atumia acio mathii mageke atia, magathondekithie. Angorwo ni ciana ta icio, ongorwo ni maundu ta<br />
mau. Mageke atia? Kwoguo chamber iyo ina andu igana rimwe, mirongo mugwanja nimatukanite atumia na arume. No mirongo<br />
itatu ni atumia peke yake. Na district o district igutuma atumia ana. Kwoguo Nyeri district guguthurwo atumia ana mathii<br />
magatuike Senator. No tondu mbeca ciitu cianagithii kundu kuingi, ndiguiciria kuu no ciurire, ucio ni wira ugukorwo wi wa<br />
guteithia muno.<br />
Reke njarie uhoro wa micara hau tondu nindaririkana. Micara mwathoma he nyamu iretwo Salaries Commission. Mundu wothe<br />
wandikitwo ni Kenya government, kuuma President kinya mundu uria urugaga cai kana uhataga wabici cia thirikari. Mucara<br />
36
wake urithondekagwo ni Salaries Commission. Salaries Commission ni commission ya athuri na atumia aria mekindirite, aria<br />
manaruta wira wa muingi, magacoka magathii retire na matiri na mundu mekwenda ndakaheo kiria gi giake; na matiri mundu<br />
mekwenda kuongerera mucara atararutira wira. Uguo niguo matuirire na niguo turekire. Degrees nituaririe uhoro wayo na hagia<br />
muthuri ukuria atiriri, arimi akorwo matiri na degree ri meguthura uu? Meguthura mundu wina hinya muno. Murimi arithiaga<br />
kanju iria tuitire district council na kuu nikuo mahinya mothe mari na kuu ndegwitio degree. No kuria kuraririo maundu ma<br />
bururi ri, reke tutume ciana iria turathomithia tondu ona degree naithi itiiyure guku. No mwakira muona gutiagiriire degree iyo ri,<br />
mwire delegates makinya Nairobi moige iyo ya degree ike atia? Yeheirwo ni inyui enyewe.<br />
He mundu uririe atiriri; uhoro wa migunda iria yaruirwo guku 1992, 1997 na andu makieherio migunda yao ihana atia. He handu<br />
he gicunji kinene muno no ndinakinyirira. Aria mwinayo iretwo past human rights abuses. Na nikuga ati maundu mothe<br />
manekwo bururi uyu. Andu magikua, indo igithukio, waganu wothe wanekika. Katiba ino riria tukamiamukira, he mieri iyo<br />
itandatu, Commission ithondekwo na nitumithondekete haha ithikiririe maundu mau mothe. Na ike maundu maya;<br />
Wa mbere, iheane recommendation ya andu aria maguthitangwo igotini. Two, ithondeke uria andu mangirihwo mundu wothe<br />
kindu giake kiorire. Three, ithondeke uria mundu angicokerio kindu giake angikorwo nogicokeke. Ithondeke uria andu a Kenya<br />
mangiikarania na thayu. Uguo iho ni mathaa mathirire na ndageria kuheana uhoro na njira nguhi. Nindaheana uhoro wa micara<br />
ya andu. No ona mubunge indo ciake….mbunge nake onake ariheagwo mucara ni Commission iyo tuoiga. Onao abunge tio<br />
mariyugagira no tutigukimetia karia tukimahete reke guikare o uguo. Andu aya tuigire marithuragwo ni President agacoka<br />
akamutuara Bunge nigetha Bunge imetikire. He mundu uririe marirutagwo atia; njira ya kumaruta no iyo. Nikuga atiriri,<br />
tungithura mundu….ta riu muthuri wiho ti muthuri nituge wabici ya Attorney General. Inyui muatuirire atiriri Attorney General ri<br />
uria araruta wira wake ri, nita arathikiriria ciama imwe na ndarathikiriria iria ingi. Mwehereirie mahinya ma gutuara andu igotiini.<br />
Nigetha mundu uria uratuara andu igotini akorwo ni mundu utarathikiriria uria ateti moigire. Turathondeka wabici ya mundu<br />
tureta, director of public prosecution. Riu Kenya yothe gutiri mundu ugatuarwo igotini athitangitwo kana ni kanyanga kana ni ki,<br />
tiga athitangirwo ni director wa public prosectution. Nake director ri ni mundu utangibutwo. Ndangibutwo ni President,<br />
ndangibutwo ni Prime Minister. Ndangibutwo nu, tiga ekire mawaganu meho tuandikite hau, na eka mawaganu mau ri,<br />
akabutirwo tribunal. Tribunal ithondekwo ya athuri na atumia, ithikiririe maundu maria ekite yone kana noeherio.<br />
Bata wa guika uguo ri, nigetha indo cia bururi itikaiywo ni andu amwe akarora na kuria kungi tondu ni marutanite ki? Twi<br />
hamwe? Na ningi ndagacoke oye mundu, mundu utari undu ekite, amuguthukie igotiini, nigetha akohwo tondu niguo eritwo ni<br />
aa? Ni ateti kana andu aria angi. Ni tuanyita riu? Kwoguo andu acio niguo marirutagwo. A member nimuoria atiriri; kai<br />
tutangikimatiniria miaka tao, hau nitukuaritie rucini ndigucoka. Mu member tondu miaka itano, itano niaracoka tukamuigirira<br />
ratiri, githi ti haiganu? Ini reke aikare. Andu aria maiyite indo cia bururi megwikwo atia? Nikio turathondeka wabici iyo ya DPP,<br />
nigetha aikare thi tuamuna wira. Etie bairu ciothe. Mundu wothe wanoya kanyamu gatari gake ri, naithi to marua egugikorwo<br />
nimo. Erwo atiriri, cokia indo kana tucemania ku. Kana ucokie na tucemanie. Kana akimatume kuria mundu acokagie e thini, I<br />
oimage indo ci guku.<br />
37
He handu ha atumia itanathoma na ninjagiririrwo hihi guthoma tondu he mutumia umwe woria uhoro wa indo cia atumia. Athuri<br />
magura atumia aria angi kana mora mucii, na watho ugite haha wega muno, ati gutikanagie watho kana mutugo, kana muikarire<br />
wa muthemba, uriku uria ungigiria mutumia agairwo indo ciake kuringana na haki yake iho. Na ngwiciiria mundu uria wina kiuria<br />
hau nitukwaria tuarikia nigetha ndimuthomere wega uria hau heritwo.<br />
Arimu na marigitari nimararuta biacara. Mukwenda atia? Matikarute? Tukuga atiriri, kamiti iyo ya kurora micara ri, ikurora<br />
micara wega nigetha marigitari marihwo wega, na arimu marihwo wega. O mundu arutage wira atekuguthuka kuhingura<br />
kabiacara. Uhoro wa githurano kuiywo ri. Wira uria munene haha tiga ni mathaa mathirire ni uria tuguthondeka electoral<br />
commission, nigetha igie na andu mekurugamirira githurano mena mahinya ma gwika atia? Magwikithia githurano kina ki? Kina<br />
utheri. Na uhoro ucio wiho na ona uria muthuri umwe oria uhoro wa gutara miti, turitaragira miiti haria tuikire atia? Na ithanduku<br />
rigakorwo niturona o haria mundu aikirie. No weterere uriona kana muti waku urio ho kana ni urutirwo kana undu wa<br />
muthemba ucio. Uhoro uyu wa anake aria maraciara ciana magacoka mundu akaga guteithia. Uhoro ucio onaguo urioho. Riu<br />
watho wa Kenya niguo ugucoka uthondekwo, yaani affiliation act, nigetha mundu akarumirirwo, nigetha o mundu akarera<br />
mwana wake. Naithi tiguo?<br />
Clapping from the audience.<br />
Nituroigire mundu wothe uraruta wira wa muingi ri akaheo wira umwe. Angorwo uhetwo wira wa muingi, ungineo giti kia muingi<br />
wuikarire, ndungiikarira iti ithano, ithathatu mugwanja. Ni giti kimwe. Na ithi tiguo murenda? Uguo nituhitukitie.<br />
Nituaria uhoro wa street children. Njohi ino inyuagwo guku mucii. Njohi iyo niyariiririo muno Kenya yothe, na andu aingi ni aria<br />
marenda icokio. Hau niho ndimuirire atiriri; haria thina wa Katiba uri ni atiriri, ithui twi maundu tutarenda tondu turi uri tui na turi<br />
uria tuonete. Ta riu Mombasa yothe marenda mnazi ucokio. Kisumu giothe nanindathire nao maroiga ati, chang’aa icokio. Kuria<br />
Western wothe nao maroiga metikirio busaa. Andu maroiga ati njohi yarehirwo ya micuba inyuagwo ni itonga. Nake muthini<br />
uria watinda mugunda wake ndakone gia gwika atia? Gia kwinyotora nakio. Tuguika uguo twethe riri, haha niho bata ya thirikari<br />
ino tureta ya district. Ithui tuacoka na district ri, kuu kwi mundu ungituira uria tugwika? Aca, kuu nikuo tuguthii kuninira njohi<br />
iriku, na maundu maria mangi ma waganu tui mena guku miciini maria marehetwo kuma na nja. Kwoguo njohi icio niiguthira no<br />
ni ithui tugucinina.<br />
He mutumia woririe atiriri, ndawa cia mukingo gwi kundu iri ruraya ikarega guka guku. Riu ndawa cia mirimu yothe kana ni<br />
Cancer, kana ni diabetes, kana ni mukingo. Mirimu yothe iria itari ndawa ya kuhonia, no ni iri ndawa ya kuongerera uria<br />
urwarite matuku make ri, uria tutuite ha niguo rirerwo ni Katiba ni ati; ndawa ici nonginya igurwo ni thirikari na irehwo ku?<br />
Miciini ya andu. Mirimu yothe andu maruarite, kana ni TB, kana niyo ingi yothe tuagweta. Thirikari icokie mbeca mathibitariini<br />
na nigetha andu othe meke atia? Na ona he mutumia woiga, ona mirimu iria ithumburite andu muno to oiyo iki. Riu ona ungirio ni<br />
38
nda, naithi touragwo ni nda, tondu thibitari gutiri ndawa. Kana mutwe, kana indo iria ingi. Na maundu mau ni ho. Kihoto gia<br />
thirikari icoke kwi district. Nigetha riria ithui tuagomana tukera andu aria marathana thiini wa district, ambirirai na kurehe ndawa,<br />
na ona arimu aitu tungienda kumariha wega gukira uria mararihwo North Eastern ri, kwi mundu ungituria? Ithui notuge arimu aitu<br />
nituamongerera micara. Ongorwo acio angi matirenda kuongerera ni uhoro wao. Tondu ithui twina kahua na twina macani na<br />
twina iria na twina indo iria ingi.<br />
Reke riu turikie, nitugite mundu wothe wa Kenya, document yothe iheanagwo ni thirikari ya Kenya, ikaheanagwo na kihoto.<br />
Kana ni passport, kana ni kibande, kana ni title ya mugunda. Gutiri mundu wagiriire guthii kuara raini. Ciagiriirwo kuheanwo<br />
hatari na thina. Nitaturikirie riu. Uhoro wa migunda, nitugite haha, undu uria wa mbere urari na thina muno guku Kenya ni ati<br />
migunda itu irarugamiriirwo ni thirikari kuuma Nairobi, nake Commissioner akaheanaga migunda uria ekwenda. Akahe andu<br />
guku, kwanyu ndiui kana nimuonete uguo. Gwi kungi kinya kaburi kuria tuathikire andu, ikaheanwo ni Commissioner ari<br />
Nairobi. Mahinya mau mothe nituretirie Commissioner. Turamwira we nduri mugunda na ndukanaheane kindu gitari giaku.<br />
Migunda yothe iracokio ku, nyamwe iretwo National Land Commission. Riu migunda iria tutari nayo ithui, irirugamagirirwo ni<br />
national…..ithui riu twi district tugathii tukoiga migunda itu nitui uria turenda. Haha turenda cukuru, thibitari, haha turenda andu<br />
aria aitu matari migunda tumahe. Ika magana matano, kana ngiri kana kiria kingi. Uhoro ucio wi hau. Iriku?<br />
Mbeca nindiroka o hau. Nituroigire mbeca cia bururi ri, ciikirwo mbica cia bururi. Nigetha President athiire, gutiri President ungi<br />
ugoka ekirwo mbecaini. No riu aria mehori, mbeca iguthii ikurite na mehere. Tutigane nacio. Undu uria ungi ni power ya<br />
President guitikira watho ndorio ni muthuri wi haha. Power iyo President ari onayo, na ti power njuru tondu rimwe riria wi<br />
President uthuritwo ni muingi ri, na ugathurwo wega na githurano kiega, onawe uria uroiga andu nimagiriire guthikiria. Na<br />
Parliament noiguthuke ithondeke watho, nowe wi President ukamenya watho ucio ri, tumuega na andu aku. Riu President<br />
tumuhete thiku ikumi na inya. Parliament yathondeka watho, aregana na guo akaucokia. Akamera rorai ringi, no mathii maurora<br />
ringi mamucokeria, riu no muhaka a sign, na arega gu signari niuguo. Ugatuika laws wa signwo ni Speaker.<br />
He muthuri woige Minister maikare mari andu a guthurwo. Iyo nituaigua. Nake Mheshimiwa oria atiriri; division nayo atia?<br />
Division niiroriire. Tugithondeka iti division niirorire na ndiri ho. Riu turiumaga district tugathii …..riu niirathire. Irathire na cibu na<br />
headmen na andu ake acio marathianiire uguo. Na Mheshimiwa oria atiriri; DO makainuka ri? Haha yugite atiriri na no nyende<br />
kumuthomera ona kuria itanamuthomera kuu kungi. Yugite atiriri, yugite Katiba yoka muthenya uria ikaingira. Cibu na munyinyi<br />
wake na DO, na DC, na PC, on that day, they will stand dissolved. Makainuka o muthenya ucio. (Applause from the<br />
audience. )<br />
Nindaririkanio ni Mheshimiwa atiriri. He kaundu ndaririkanio kuriganiritwo ni kumuira. Inyui mwi muingi mwatirire atiriri, riria<br />
turathii gucira magotiini ri, ithui gutiri mundu ukoragwo mwena witu. Tondu gwi prosecutor. Kuri aria marugamiriire Attorney<br />
General, kuri aria angi na ithui tutiri mundu wa guturugamirira. Na ona utari undu wikite no wohwo. Tondu ungikorio, guilty, not<br />
guilty, ukaigua niutindikirwo naku, na niwathii. Riu turoiga hathondekwo wabici ya mundu ugwitwo public defender. Uyu ni<br />
39
wakiri wa muingi uria wagiriire gucirira muingi free of charge. Kenya yothe handu hothe he igoti ria Kenya, hagakorwo he<br />
wabici ya mundu witagwo public defender. Nigetha wathitangwo ukoiga ni ambe etwo haha nigetha ndimwire nake anjire uria<br />
watho ugite. Nigetha ndigatondoire njohwo. Tondu nitui tariu watho wa kuiya ugite atiriri; ungiurio niwe uraiyire uge ii, ukuohwo<br />
miaka itatu. No ungiurio niwe uraiyire uge aca, urio niwe uraneirwo kindu gia kuiya, naithi Mugikuyu toagitikire tondu kuiya na<br />
kunengererio ni undu umwe. Mundu wa kunengererio ohagwo miaka mugwanja. Riu ugigetikira kunengererio naithi nduohirwo.<br />
Riu turoiga maundu mau mothe mariciragwo wakiri wa muingi eha, nigetha agataara andu. Tondu ithui tutirenda mundu ohwo<br />
atekite mahitia. Turenda kuohagwo o mundu uria wikite atia? O uria uhititie.<br />
Kaundu ka muthia ni riri, Mheshimiwa anjuria atiriri, Constitution ino njeru turenda ri, ingihuthirwo ri? Riu ithui tondu<br />
nimuatuheire wira niturariikirie. Wira uria riu utigarite ni wa national conference. Nimwamiririkana nituaritie uhoro wayo, na niyo<br />
murathurire andu. Haha twina delegates aitu, aria magathii national conference. National conference riu niyo ikamura. Tondu<br />
ithui iria tumuhete turamita draft. Draft. Na nikio ni tuguthii tucenjie maundu mamwe mau muroiga mutikwenda. Gwi kundu<br />
mwatuira na nituathikiriria, na gwi kundu muirite delegates anyu na nimui. Mukoiga muathii Nairobi mutigiririte ati hatiri handu<br />
hangikorwo devil worship. Githi tutiguthii tuandike uguo nigetha iyo nayo ndikagie handu ha kuingira. maundu maria mangi<br />
muatuira tuthii tuikire ha. Iyo ikahitukio ni delegates conference na Mheshimiwa wanyu ni mu member. Aya muthurite delegates<br />
athuri na atumia ni member. Kuri angi mathuritwo ni ciama ingi nao ni member. Kuu nikuo tukahitukiria maundu mothe.<br />
Yahituka natumihete thirty days. Tumihete thirty days, kuuma 28 th of this month, kinya 28 th of next month. Mungituma andu anyu<br />
na mumere matikarehe ngarari muno ri, githi toguo tugukiriikia. Ngarari ciikiaga kuingiha ri, niguo tungirikia narua twike atia? Riu<br />
tuarikia hau tukumituma Parliament nigetha abunge aitu tondu nio mahetwo watho ni Katiba iria ya tene kurehe Katiba njeru,<br />
nao meke atia? Mahitukie. Na tondu tugakorwo nao gwa conference ri, kwi hindi mangigithii gucenjia. Ndiguiciria. Riu<br />
Constitution ingirika, December muthenya ucio tuoiga tutikueheria. December ikumi na igiri naithi totukorwo turikitie. Riu kuma<br />
hau ri, naithi ti a member, na President na thirikari, mamenye uria megutuarithia. No na inyui tondu ni inyui marathikiria ni inyui<br />
muingi ri, na ithi mutigukimera. O muona kamweke naithi mutigukimera? Naithi tiuguo riu? Riu murekie mu member wanyu<br />
umwe mukimwire, wacoka Nairobi, muonana na President, umwire ithui andu a Mathira turenda atia? Na ithi tiuguo? Riu<br />
tuguetha mundu wa gutuhoyithia nigetha tuinuke. Andu aria matanona mbuku niiguethwo. Na copy ni muguetha haria wabici itu<br />
na muthuri uyu niegwika uguo. Riu mundu umwe atuhoithie nigetha turikie. Anga icio ingi nitugukiuria thutha ucio. Rekei<br />
turugame tugathe mwathani.<br />
Nituagucokeria ngatho Mwathani witu mwega, niundu wa gukorwo na Commissioners aria megukite muthenya wa umuthi. Na<br />
tondu bururi uyu nogutuhe watuheire o uguo tuhu. Na ithui niithui turathondeka mawatho maria mekwenda tuikare namo. Andu<br />
acio megutuheaga uhoro Mwathani witu, mahe hinya, no mahe rugendo rwega. Na ithui tondu nituoiga maundu maria<br />
matubatairie. Nao aria meguthii namo umahe ugi wa kumekira. Ona bururi uyu witu wothe, na uria turi na campaign ikirie guka,<br />
na itaramenyeka ni yari we ni umiui. Tukuiga hari we utuehererie mathina ma mithemba yothe. Na toria kwanakorwo na mathina<br />
ma uragani, utuehererie thiini wa bururi uyu witu. Tukuhoya uguo niundu wa Jesu Mwathani witu. Amen. Wega wa Mwathani<br />
witu Jesu Kristu, na wendani waku Ngai, nayo ngwataniro ya Roho Mutheru iroikara naithui na hingo ciothe. Amen.<br />
40
The meeting ended at 2.25 P.M<br />
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&<br />
41