Udhëzues për kompostimin - Qendra Eden

Komposto edhe ti!Udhëzues për kompostiminKy projekt mbështetet financiarishtnga Bashkimi Europian

Udhëzues për kompostiminPërmbajtja e këtij botimi është përgjegjësi e Qendrës EDEN dhe në asnjë situatë nukmund të konsiderohet se ai pasqyron pozicionin e Bashkimit Evropian.

Realizuar nga :M. Pa Merita MansakuZnj. Jonida MamajMbështetur nga:Ky botim është mbështetur financiarisht nga Bashkimi Evropianpërmes Programit të Bashkëpunimit Ndërkufitar Shqipëri – Mal i Zi2007 -20013

PërmbajtjaHyrje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6Dy fjalë për Plehrat (organike dhe kimike) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Plehu kimik dhe ndikimi i tij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Çfarë është komposti? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10Përse të kompostojmë? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10Avantazhet e aplikimit të plehut organik/ kompostit . . . . . . . . . . . . . . 12Si funksionon kompostimi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12Sa kohë do më marrë? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14Çfarë ndodh gjatë kompostimit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14Teknikat e kompostimit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

HyrjeQendra EDEN ka nisur punën e saj që prej vitit 2005 në fushën e menaxhimittë mbetjeve, me synimin për të promovuar më të mirën e menaxhimittë praktikave mjedisore në politikat e menaxhimit dhe në sjelljet eshoqërisë dhe biznesit privat. Problemet mjedisore në përgjithësi janë tëlidhura me ndikimin e aktiviteteve njerëzore mbi burimet mjedisore. Tëgjitha këto ndikime marrin formën e ndotjes në tokë dhe në të shumtën erasteve riparimi i tyre është shumë i vështirë. Duke qenë se njeriu ështënjë nga prodhuesit më të mëdhenj të mbeturinave të krijuara në tokë,praktikat më të mira të menaxhimit mjedisor ofrojnë alternativa përreduktimin e mbeturinave.Në kudër të projektit “Grumbullimi i ndarë i mbetjeve në shkolla dhekomunitete”, mbështetetur financiarisht nga Bashkimi Evropian përmesProgramit të Bashkëpunimit Ndërkufitar Shqipëri - Mal i Zi 2007-2013 dhezbatohet nga qendra EDEN dhe FORS Mali i Zi, u hartua ky manual i cili kapër qëllim të udhëzojë dhe të jap informacion mbi proçesin e kompostimit.Ky projekt lindi si pasojë e problemeve të shumta që është duke kaluarShqipëria në drejtim të menaxhimit të integruar të mbetejve. Këto problemenuk shihen më vetëm në aspektin insitucional por edhe në aspektinsocial si në komunitete apo shkolla. Duke qenë se informimi nëpër shkolladhe komunitete është teper i ulët kjo për pasojë të një mungese nësistemin e edukimit po ashtu edhe burimet financiare e teknike nëpërkomuna apo bashki janë të pamjaftueshme ne e pamë të arsyeshmezbatimin e këtij projekti.Objektivat e përgjithshëm të këtij projekti janë:Zhvillimi i stimuluar i aktiviteteve të grumbullimit të ndarë tëmbetjeve në zonat rurale dhe urbane të rajoneve kufitare.Kontribut i ofruar për të lidhur njerëzit, komunitetet si dhe për të6

Azoti është përbërësi kryesor i përbërësve aktivë metabolikë si aminoacidet,proteinat enzimat dhe pakëz përbërësve jo-proteinikë. Azotinevojitet për rritjen e gjethes dhe të kërcellit dhe i jep bimës një ngjyrëtë gjelbër të errët. Niveli i azotit të shtuar në tokë është i rëndësishëmpasi ai ndikon në thithjen nga bima të ushqyesve të tjerë si fosfori dhenatriumi. Azoti është gjithashtu shumë i rëndësishëm nga këndvështrimii ushqyerjes pasi ai rrit sasinë e proteinave në disa ushqime dhedrithëra.Fosfori është komponent strukturor i të gjithë membranave të kloroplastevedhe mitokondrive. Ai gjithashtu luan një rol të rëndësishëm nëtranformimin e energjisë dhe proçeseve metabolike në bimë. Fosfori indihmon bimët të jenë më rezistente ndaj thatësirës. Ai përshpejtonpjekurinë e bimës, ndihmon në formimin e farave dhe frutave si dhestimulon rritjen e rrënjës.Natriumi gjithashtu luan një rol të rëndësishëm në ruajtjen e organizimitqelizor përmes rregullimit të p--ërshkrueshmërisë së membranësqelizore. Ai aktivizon enzimat në metabolizmin e proteinave dhe karbohidrateve.Natriumi gjithashtu zhvillon rezistencën e bimëve përkundrejtkërpudhave dhe sëmundjeve bakteriale. Natriumi rrit rezistencëne bimëve ndaj sëmundjeve. Ai gjithashtu rrit sasinë e lëndës/tulitsikurse ndihmon në rritjen e frutit dhe rrënjëve – perime.Kalciumi është përbërës i murit, një aktivizues i enzimave të ndryshmetë bimës dhe i domosdoshëm për membranën qelizore. Ai përmirësonpërftimin e ushqyesve të tjerë të bimës, veçanërisht azotin, dheelementët gjurmë të cilët korigjojnë pH e tokës.Magnezi është përbërës i klorofilit dhe kromozomit. Ai gjithashtu funksiononsi katalizator për enzimat dhe rregullon thithjen e azotit dhefosforit nga toka.Squfuri nevoitet për sintetizimin e substancave që përmbajnë squfur,sikurse aminoacidet dhe proteinat, si dhe rrit përmbajtjen e vajit nëbimët me përmbajtje vajore. Ai përmirëson rritjen e rrënjëve dhe stimulonformimin e farave.8

Roli i elementëve gjurmë është po aq i rëndësishëm në rritjen e bimëssa ai i elementëve primarë edhe pse në sasi shumë të vogla. Elementëtgjurmë funksionojnë si katalizatorë, ose shumë të lidhur me proçesetkatalitike, për aktivitetin e enzimave ose proçesin oksidues-reduktues.Plehu kimik dhe ndikimi i tijNë praktikat aktuale ne përdorim plehun kimik për të përmbushur kërkesat e bimëve për ushqyes, i cili ka një ndikim tëkonsiderueshëm në tokë dhe basenet ujore. Kripëzimi i tokësështë një nga kërcënimet kryesore që vjen nga përdorimi itepërt i plehrave kimike.Plehrat kimik kanë një ndikim serioz në:humbjen e pjellorisë së tokës (duke reduktuar kështu prodhimin eushqimit);përdorimin vetëm të 20 - 30% të ushqyesve nga ana e bimëve,dhe pjesa tjetër ose avullon ose kalon në basenet ujore;ndotjen e ujërave sipërfaqësorë dhe nëntokësorë;shkatërrimin e jetës ujore (reduktimin e popullatës së peshqve,reduktimin e burimit kryesor të proteinës për përdorim njerëzor);humbjen e biodiversitetit në tokë dhe në ujë;ngrohjen globale dhe hollimin e shtresës së ozonit në rastet kurushqyesit formojnë gaze që avullojnë në atmosferë;kripëzimin e tokës (ata ose janë sterilë ose kanë mungesëmikrobiologjike)9

Çfarë është komposti?Komposti është një material si humusi, i errët dhe i pasur me një shumëllojshmëriushqyesish, minerale dhe organizma të dobishme të tokës. Aimund të përdoret në kopshte, oborre apo saksi për të ndihmuar nëkrijimin e një mjedisi më të shëndetshëm dhe të mirë-ekuilibruar të tokëspër bimët që duam të rrisim. Në shumë raste, komposti mund të përdoretnë vend të plehrave komerciale dhe është shumë më efikas në ofrimin eushqyesve për bimën në mënyrë të qëndrueshme. Ai gjithashtu përmirësonvetitë fizike dhe biologjike të tokës në një mënyrë që plehrat komercialenuk mund ta bëjnë. Pikërisht për këto arsye kopshtarët apo fermerëti referohen kompostit si “ari i zi”.Ka shumë përkufizime për kompostin ose plehun organik, por ai që hasetmë së shumti e përcakton Kompostin si pleh organik pa erë ose me erë tëpranueshme, të qendrueshëm në kohë, të pasur me humus, i aftë që tëlëshojë në tokë lëndë ushqyese, të përmirësojë strukturën e tokës dukendihmuar qarkullimin e ajrit. Ai ofron mikroorganizma të dobishëm përkulturat e mbjella, dhe nxit rritjen e aparatit të tyre rrënjor.Përse të kompostojmë?Kompostimi është një depozitim alternativ i mbetjeve organike dhemund të jetë pjesë e çdo programi komunitar për menaxhimin embetjeve.Duke qënë që bujqësia në vetvete përfshin menaxhimin efektiv të njëshumëllojshmërie proçesesh natyrore, në shumë raste, kompostimi ështëçelësi i duhur për fermerët. Kompostimi është menaxhimi efiçent idekompozimit biologjik të lëndëve organike. Idealish lëndët bazë tënevojshme për kompost gjenden thuajse në çdo fermë.Ato janë materialet e kompostueshme si bajgat e bagëtive, mbeturinat etë korrave, mbetjet nga ushqimet e përdorura në familje, gjethe, tallash(ndryshe i referohemi edhe si mbetje organike) dhe aksesorët ajër, ujë,hapsirë dhe kohë.10

Mikroorganizmat që gjenden në një pjesë të mirë të materialeve tëkompostueshme, i shpërbëjnë ato, në një material të qëndrueshëm tëpërdorshëm, pa fara bimësh apo patogjenë.Kompostimi mund të kërkojë kohë dhe pak mund, por është shumë ipërshtashmëm dhe ekonomik për të gjithë ne që jetojmë apo ushtrojmëveprimtari në zonat rurale.Në zona të cilat kanë shumë gjenerim të materialeve të kompostueshmesikurse janë zonat rurale, sasia e mbeturinave që përfundonnë fushë depozitë rritet shumë, e për rrjedhojë edhe kontributi financiarnga ana e pushtetit vendor për ti menaxhuar këto mbetje.Mbetjet organike kanë vlerë për ushqyesit dhe materialin organik qëmund të përftohet prej tyre përmes proçesit të kompostimit. Veç kësaj,me përfitimin e këtyre materialeve jo vetëm riciklojmë, por edhe kontribuojmëdhe zvogëlojmë sasinë e mbeturinave që përfundon në fushëdepozitë i cili ka dy rrjedhoja të rendësishme: 1) zvogëlojmë kontributinfinanciar që paguan pushteti vendor si taksë/kg mbetje në fushëdepozitë dhe 2) kontribuojmë në zvogëlimin e ndojtjes së mjedisit kujetojmëPasi mbeturinat organike që hidhen në fushë depozitë dekompozohennën kushte anaerobike. Si pasojë, prodhohet gazi metan, i cilipërpos erës së keqe kontribuon edhe në rritjen e efektit serë. Nga anatjetër, shiu dhe penetrimi i ujrave nëntokësorë në fushë depozitën mepërmbajtje të lartë mbetjesh organike çon në prodhimin e acideve tëdobët, e për rrjedhojë ndotjen e ujrave nëntokësorë.Disa arsye të tjera pse mund dhe duhet të kompostojmë janë:mundësia e kompostimit të letrës dhe materialevetë kartonit të cilat nuk mund të mblidhen veçmas e tëçohen në pikat e grumbullimit të specializuar(për arsye ekonomike, mungese të kompanive mbledhëse etj.);përgjegjshmëria jonë përkundrejt menaxhimit të mbeturinave nëzonën ku jetojmë. Kjo jo vetëm për të mos parë më fusha e kanale tëmbushura me mbetje, por edhe për ti ardhur në ndihmë sektorit të11

Organizmat që sigurojnë dekompoziminGjithsesi komposti bëhet i qendrueshëm dhe i përdorshëm vetëm pasika kaluar kohë nga ky shndërrim. Komposti gjykohet si i përfunduarnga raporti i karbonit me azotin, nevojat për oksigjen, temperatura dheera e keqe. Karboni, energjia kimike, proteina dhe uji janë shumë më tëpakta në kompostin përfundimtar se sa në materialin fillestar të kompostueshëm.Volumi i kompostit të përfituar shpesh është rreth 50%ose më pak se sasia fillestare e mbetjeve organike.15

Të thata(Gjethe, ashkla, degëza)Të njoma+ =( bar, mbeturina ushqimore, bajga)NxehtësiUjëKompostimiAjërMikroorganizmaKrimba toke, insekte(të cilat gjendennë tokë)MikroorganizmaBaktere, mikrobe, kerpudhaTeknikat e kompostimitPavarësisht faktit që kompostimi është përdorur prej vitesh, sidomos ngafermerët, teknikat apo mënyrat e përdoruara për kompostimin janë tëpakta dhe jo të standardizuara. Shpesh pilotohen metoda të reja, inovatoretë cilat mundohen të adoptohen në ambjente të ndryshme si shkolla,qendra të mëdha shërbimi, institucione etj.Gjithsesi për fokusin tonë ne do të shpjegojmë tre teknikat bazë të aplikueshmenë rastin e zonave rurale.PaletatVend dekompozimet e ajrosura ( individuale)Vend dekompozimet e ajrosura (të tre – katër fishta)Këto teknika shpjegohen më poshtë të pasura nga avantazhet dhe disavantazhete secilës prej tyre.1610

PaletatNë këtë teknikë kompostimi, materialii kompostueshëm vendoset në rreshtaparalel të ndarë nga hapësira tëkonsiderueshme. Paletat zakonishtbëhen në hapësira të pambuluaradhe bazohen në kombinimin e ajrosjesnatyrore me përzierjen mekanike përtë siguruar kushtet aerobike.Avantazhet:e lehtë për tu realizuar;trajton një sasi të konsiderueshme lënde organike;nuk ka nevojë për eksperiencë.Disavantazhet:disavantazhi kryesor është hapsira që kërkon e cila është e madhe;në mot të ftohtë ka nevojë për mbulim që të ruajë temperaturën;mund të prodhojë erë të keqe.Vend dekompozimet e ajrosura (individuale)Në këtë teknikë të thjeshtë e cila mund tëadoptohet në thuajse çdo oborr, materialete kompostueshme të thata dhe të njoma(të vendosura me shtresa mundësisht, osetë përziera mirë) lihen në proçesin edekompozimit për rreth 1 muaj dhe pastajfillohet procesi i përzierjes për të mundësuarajrosjen.17

Avantazhet:shumë e lehtë për tu realizuar në kushte shtëpie apo arë;nuk ka nevojë për makineri përzierëse apo paisje të kushtueshme;nuk ka nevojë për eksperiencë.Disavantazhet:disavantazhi kryesor është sasia e limituar që trajtohet;përzierja duhet të kryhet me dorë.Vend dekompozimet e ajrosura (të tre – katër fishta)Kjo teknikë është e njëjtë me teknikën e mësipërme, vetëm shtohetnumri i binave të ajrosura në mënyrë që të lehtësojë dhe përmirësojëproçesin e lëvizjes dhe ajrimit. Në këtë teknikë mbushet nje herë binajae parë dhe me lëvizjen e materialit në binanë e dytë, binaja e parë ështëe gatshme për të filluar një mbushje të re.Avantazhet:e lehtë për t’u realizuar në kushte ngastre, are;nuk ka nevojë për makineri përzierse apo paisje të kushtueshme;nuk ka nevojë për eksperiencë;ofron mundësinë e trajtimit të një sasie të konsiderueshme lëndeorganike dhe në mënyrë të vazhdueshme.Disavantazhet:disavantazhi kryesor është nevoja për përzierje me krah pune. Nërastet e zmadhimit të binave, përdorimi i mjeteve është i mundshëm përta eleminuar këtë disavantazh.mund të prodhojë erë të keqe.18

Mbetjet e njoma (ose të gjelbërta)Të shpejta për tu kalbur, ofrojnë azot dhelagështirë bar i korrur; perime të papjekura; lëkura frutash apo fruta të prishura; qese çaji; llum kafeje; barëra të këqija;Mbetjet e thata (ose kafe)Të ngadalta për tu kalbur, ofrojnë fibra dhekarbon, krijon mundësine e ajrosjes gjethe të thata; kashtë; lëkurë vezësh; letër ose karton; bukë; oriz, brumra; tallashMos kompostoni asnjëherë! mish, peshk dhe kocka; bimë të sëmura; jashtëqitjet e kafshëve shtëpiake qen e mace; vaj e produkte qumështi; produkte e tallash të trajtuara me kimikate; ferrat ( ato janë të qëndrueshme dhe nuk paradekompozohen kollaj); pampers20

Komuna Dajç Komuna Velipojë Komuna Ana e MalitKy projekt mbështetet financiarishtnga Bashkimi Europian