Listy perskie - Wolne Lektury

Tuż obok księgi anatomiczne, które zawierają nie tyle opis części ciała ludzkiego, ilebarbarzyńskie nazwy, jakie im nadano; czynność, która nie leczy ani chorego z choroby,ani lekarza z nieuctwa.Oto chemia, która mieszka to w szpitalu, to w domu wariatów, jako że oba pomieszkaniazarówno jej przynależą.Oto księgi tajemnej wiedzy, lub raczej niewiedzy. Dzieła zawierające bez wyjątkupewną domieszkę diabelstwa: ohydne, wedle ogółu; pocieszne, wedle mnie. Do tychnależy i astrologia. — Co powiadacie, ojcze! Astrologia! przerwałem z ogniem; toż teksiążki u nas w Persji największe mają uważanie; kierują postępkami życia i rozstrzygająo wszystkich przedsięwzięciach. Astrologowie to przewodnicy sumień; ba, więcej, kierownicyPaństwa. — Jeżeli tak, odparł, żyjecie pod jarzmem o wiele cięższym niż jarzmorozumu. Osobliwe zaiste władztwo! Żal mi rodziny, a jeszcze bardziej narodu, który dajenad sobą przewodzić planetom. — Posługujemy się, odparłem, astrologią, jak wy algebrą.Każdy naród ma własną wiedzę, wedle której kieruje swą politykę. Wszyscy astrologowierazem nie uczynili z pewnością tylu głupstw w naszej Persji, ile pewien algebraista narobiłich tutaj. Czy mniemacie, że przygodne koniunktury gwiazd nie są regułą równiepewną, jak mrzonki waszego fabrykanta systemów¹⁰⁰? Gdyby zebrać w tym przedmiociegłosy w Persji i we Francji, byłby to ładny tryumf astrologii; wypadłoby to ku wielkiejhańbie waszych kalkulatorów; jakże przygniatająco wyglądałby dla nich ten rachuneczekprawdopodobieństwa!Tu przerwano nam; trzeba było się rozstać.Paryż, 26 dnia księżyca Rhamazan, 1719.LIST I. IKA DO TEOż.Za następnym spotkaniem uczony zaprowadził mnie do oddzielnego gabinetu. „Oto historianowożytna, rzekł. Widzisz tu przede wszystkim historyków kościoła i papieży:czytuję ich, aby się zbudować, a wywierają na mnie wręcz przeciwny skutek.Tutaj są autorzy, rozprawiający o upadku potężnego cesarstwa rzymskiego, któreutworzyło się ze szczątków tylu monarchii, a na którego gruzach powstało tyle nowych!Nieskończona ilość barbarzyńskich ludów, równie nieznanych, jak ich pierwotna ojczyzna,pojawiła się nagle, zalała je, spustoszyła, rozszarpała i założyła królestwa, które widziszobecnie w Europie. Te narody nie były właściwie barbarzyńskie, ponieważ były wolne, alestały się nimi od czasu, jak poddane przeważnie nieograniczonej władzy postradały owąsłodką wolność, tak zgodną z głosem rozumu, ludzkości i natury. Widzisz tu historykówcesarstwa Niemiec, które jest jeno cieniem dawniejszego cesarstwa, ale zarazem jest, jaksądzę, jedyną potęgą na ziemi, której rozłam nie osłabił; jedyną, sądzę, również, którarośnie w siły w miarę swych strat, i która, opieszała w tryumfach, staje się niezwyciężonaprzez swe porażki.Oto historycy Francji, u których widzimy najpierw, jak potęga królów rośnie, umierapo dwakroć, odradza się, omdlewa następnie przez kilka wieków; po czym, porastającw siły, wzmożona ze wszystkich stron, dochodzi szczytu: podobna do owych rzek, którew ciągu swego biegu wysychają pozornie lub kryją się pod ziemią; po czym, ukazując sięna nowo, wzmożone dopływami, porywają swą chyżością wszystkie zapory.Tu widzisz naród hiszpański wychodzący z pasemka gór; widzisz jak ujarzmia książątmahometańskich równie nieznacznie, jak oni sami szybko stali się zdobywcami; widziszmnogość królestw w rozległej monarchii, która staje się niemal jedyną; aż wreszcie, przywalonawłasną wielkością i złudnym bogactwem, traci siłę, a nawet powagę, i zachowujejedynie pychę jako cień dawnej potęgi.Tutaj historycy Anglii. W tym kraju wolność wychodzi ustawicznie z ogniów niezgodyi buntu; widzimy monarchę wciąż chwiejącego się na niewzruszalnym tronie; naródniecierpliwy, ale rozumny nawet w swym szaleństwie; naród, który stawszy się panemmorza (rzecz dotąd niesłychana), łączy handel z królowaniem.¹⁰⁰rki se rykt syste — aluzja do syste Lawa, niejednokrotnie, a zawsze w formie gorzkiejkrytyki, poruszanego w tym dziele. Około dwudziestu tysięcy rodzin stało się pastwą doszczętnej ruiny; przeszłosto tysięcy poniosło dotkliwe straty.MOTESUIEU Listy perskie 99