Listy perskie - Wolne Lektury

Opuścili dawne prawa, ustanowione przez własnych królów na Sejmach narodu; a coosobliwe, prawa rzymskie, które wzięli na ich miejsce, były w części utworzone, a w częścispisane przez cesarzów współczesnych ich prawodawcom.Aby wreszcie nabytek był zupełny i aby cały zdrowy rozum przyszedł im od obcych,przyjęli wszystkie konstytucje papieży i stworzyli z nich część własnego prawa: nowaforma niewolnictwa!Prawda, że w ostatnich czasach ułożono na piśmie niektóre statuty miast i prowincji;ale prawie wszystkie wzięto z prawa rzymskiego.Ta obfitość praw przyjętych i, można rzec, naturalizowanych, jest tak wielka, że przygniatazarówno sądy, jak sędziów. Ale te tomy praw niczym są w porównaniu z nieprawdopodobnąarmią glossatorów, komentatorów, kompilatorów, równie słabych mizernymświatłem umysłu, jak mocnych straszliwą liczbą.To nie wszystko; te cudzoziemskie prawa sprowadziły formalności, których bezlikjest hańbą rodzaju ludzkiego. Dość trudno byłoby rozstrzygnąć, czy ta formalistyka stałasię zgubniejsza, skoro weszła do prawodawstwa, czy kiedy ulokowała się w medycynie;czy więcej sprawiła klęsk w todze sędziego czy pod szerokim kapeluszem lekarza; czyzrujnowała więcej ludzi w jednym rzemiośle, niż zabiła ich w drugim.Paryż, 17 dnia księżyca Saphar, 1717.LIST I. USBEK DO ***.Mówią tu wciąż o konstytucji⁷⁷. Spotkałem kiedyś w jednym domu otyłego i rumianegoczłowieka, prawiącego donośnym głosem: „Wydałem list pasterski w tej sprawie. Nie będęodpowiadał na wasze zarzuty; czytajcie mój list, a zobaczycie, że rozwiązałem wszystkiewątpliwości. Napociłem się nad nim dobrze, rzekł, przykładając rękę do czoła: trzeba mibyło skupić całą wiedzę i wgryźć się porządnie w łacińskich autorów. — Wierzę, rzekłktoś z obecnych; to piękne dzieło; niechby ów jezuita, który odwiedza Waszą Dostojnośćtak często, spróbował napisać lepsze! — Czytajcie tedy, powtórzył tamten, a więcej sięwam rozjaśni w głowie w tych materiach przez kwadrans, niż gdybym wam gadał o nichcały dzień.” Oto jak wzdragał się zapuścić w rozmowę i wystawić na szwank swą wiedzę.Ale skoro go zaczęto przyciskać, musiał w końcu wychylić się ze swoich szańcówi jął teologicznie wygłaszać tysiąc bredni, sekundowany w tym przez pewnego derwisza,który podtrzymywał go z wielkim uszanowaniem. Kiedy kto z obecnych przeczył jakiejśzasadzie, odpowiadał wręcz: „To rzecz pewna, tak właśnie rozstrzygnęliśmy, a sąd naszjest nieomylny. — W jakiż sposób, spytałem, jesteście nieomylnymi sędziami? — Niewidzisz pan, odpalił, że Duch Święty nas oświeca? — To bardzo szczęśliwie, rzekłem;ze sposobu bowiem, w jaki rozprawialiście dzisiaj, wnoszę, że bardzo wam było trzebaoświecenia.”Paryż, 18 dnia księżyca Rebiab I, 1717.LIST II. USBEK DO IBBEA, SMYIE.Najpotężniejsze państwo w Europie to państwo Cesarza; po nim królestwa Francji, Hiszpaniii Anglii. Włochy i znaczna część Niemiec rozpadają się na bezlik państewek, którychksiążęta są, ściśle wziąwszy, męczennikami władzy. Nasi wspaniali sułtani mają więcejżon, niż niektórzy z tych książąt poddanych. We Włoszech, które są mniej spoiste, losich jest smutniejszy; Stany ich są otwarte jak karawanseraje, trzeba im przyjąć pierwszego,który w nie wlezie: muszą tedy trzymać się większych książąt i opłacać haracz raczejstrachu niż przyjaźni.Większość rządów Europy jest monarchiczna, lub raczej taką ma nazwę: nie wiembowiem, czy kiedy istniał rząd naprawdę monarchiczny, a przynajmniej trudno by musię utrzymać w swej czystości. Jest to stan krytyczny, który wyradza się zawsze w despotyzmalbo w rzeczpospolitą. Władza nie może być nigdy równo rozdzielona między ludKsiądz, Mądrość,ŚwiętoszekWładza, Polityka, Król⁷⁷kstyt — styt czyli bulla ieits. Ponieważ partia jansenistów zyskiwała za Regencji corazliczniejszych zwolenników, nakazał papież biskupom, aby popularyzowali bullę za pomocą listów pasterskich,w czym oczywiście biskupi ówcześni, przeważnie wielcy panowie korzystający jedynie z dochodów związanychz mitrą, posługiwali się obcym piórem.MOTESUIEU Listy perskie 74