Listy perskie - Wolne Lektury

czcigodne trybunały: jest to święty skarb narodu, jedyny, którego władca nie jest panem,bo nie może nim być bez własnego uszczerbku. I tak, jeśli poddany uczuje się draśniętyw honorze przez władcę, czy to niesłusznym wyróżnieniem innego, czy najlżejszą oznakąwzgardy, natychmiast opuszcza dwór, stanowisko, służbę, i zamyka się w domowymzaciszu.Różnica między wojskiem ancuskim a waszym jest ta, że jedno, złożone z niewolnikówtchórzliwych z natury, zwycięża obawę śmierci jedynie obawą kary, co łączy sięzawsze z niejakim stępieniem ducha; drudzy, przeciwnie, narażają się na ciosy z rozkoszą,i płoszą obawę zadowoleniem, które jest stokroć od niej silniejsze.Ale zdaje się, iż najwyższe sanktuarium czci, sławy i cnoty znajduje się w republikachi w krajach, gdzie wolno wymawiać słowo ojczyzna. W Rzymie, w Atenach, w Lakoniisama cześć opłacała najznamienitsze zasługi. Wieniec dębowy lub laurowy, posąg,pochwała, stanowiły olbrzymią nagrodę wygranej bitwy lub zdobytego miasta.Tam człowiek, który spełnił piękny uczynek, znajdował dostateczną nagrodę w samymuczynku. Ilekroć spojrzał na którego z rodaków, odczuwał przyjemność, że jestjego dobroczyńcą; liczbę swych usług mierzył liczbą obywateli. Wszelki człowiek zdolnyjest czynić dobrze drugiemu; ale kto przyczynia się do szczęścia całej społeczności, tenstaje się podobny bogom.Owóż, czy to szlachetne współzawodnictwo nie musiało całkowicie wygasnąć w sercuPersów, u których urzędy i godności są jeno kaprysem władcy? Cześć i cnota są tamuważane za czczą ułudę, jeśli nie towarzyszy im łaska książęcia: z nią rodzą się i z niąumierają. Człowiek, który ma szacunek publiczny, nie wie, czy nazajutrz nie będzie odartyz czci. Dziś jest generałem armii; jutro może władca zrobi go swym kucharzem i niezostawi mu widoków innej chwały, prócz chwały dobrej pieczeni.”Paryż, 15 dnia księżyca Gemmadi II, 1715.LIST . USBEK DO TEOż, SMYIE.Z tego powszechnego umiłowania sławy, jakie istnieje we ancuskim narodzie, zrodziłosię w duszy poszczególnych ludzi coś nie do określenia, co zwie się punktem honoru.Istnieje on właściwie w każdym zawodzie; ale najwybitniej w stanie żołnierskim. Trudnomi wytłumaczyć ci, co to takiego, ponieważ my nie mamy o tym żadnego wyobrażenia.Niegdyś Francuzi, zwłaszcza szlachta, nie podlegali w ogóle innym prawom, prócztego właśnie punktu honoru. On dawał kierunek wszystkim postępkom życia; a prawajego były tak surowe, że nie można było, pod karą okrutniejszą niż śmierć, nie mówię jużnaruszyć ich, ale uchylić się im w najmniejszym drobiazgu.Kiedy chodziło o załatwienie sporu, honor wykreślał jedną tylko drogę, pojedynek:ten przecinał wszelkie trudności. Ale błąd był w tym, że często sąd zapadał między innymiosobami, niż te, o które chodziło.Jeśli jakiś człowiek był bodaj w luźnej zażyłości z drugim, musiał wziąć udział w sprzeczcei stawać własną osobą jak sam obrażony. Zawsze czuł się zaszczycony takim wyboremi tak chlubnym dowodem zaufania; niejeden, który nie dałby czterech pistolów drugiemu,aby jego i całą jego rodzinę ocalić od szubienicy, gotów był bez wahania narazić zańtysiąc razy życie.Ten sposób rozstrzygania sporów był dość opaczny; a tego bowiem, że jakiś człowiekjest silniejszy lub zręczniejszy, nie wynika jeszcze, aby miał słuszność.Toteż królowie zabraniali tej praktyki, pod surowymi karami, ale na próżno: honor,który zawsze chce mieć pierwsze słowo, buntuje się i nie uznaje praw.Tak tedy Francuzi znajdują się w trudnym położeniu.Najświętsze prawa honoru każą dzielnemu człowiekowi pomścić się, skoro go obrażono;z drugiej strony, skoro się pomści, Sprawiedliwość ściga go najsroższymi karami.Jeżeli pójdzie za prawidłami honoru, ginie na rusztowaniu; jeżeli za prawami kodeksu,jest na zawsze wygnany z towarzystwa ludzi. Zostaje mu więc ta okrutna alternatywa:umrzeć albo stać się niegodnym życia.Paryż, 18 dnia księżyca Gemmadi II, 1715.PatriotaWładzaHonorPojedynekKonflikt wewnętrzny,PrawoMOTESUIEU Listy perskie 67