NO ISTORIYA TA A M A M O T Here on Babuyan Claro Rundell and ...

<strong>NO</strong> <strong>ISTORIYA</strong> <strong>TA</strong> A MAMOTDODYA BABUYAN CLAROOur Stories Concerning<strong>Here</strong> on Babuyan ClaroPrepared byRundell and.Judi MareeSummer Institute of Linguistics, fnc.TranslatorsPublishersPrinted in the Philippines

Ang isang katangiang masasabi tungkol , saPilipinas ay ang pagkakarmn nito ng iba't ibangpangkat etniko na nag-aangk in ng kani-kanilangwikang katutubo. Gayon man, itovy hindi r nagingbalakid sa pag-unlad ng bansa, bagkus nagpatibay panga sa pagbubuk-lod at pagkakaisa ng mga mamamayantungo sa pagkakarmn ng is,ang diwang panlahat.Ang aklat na ito ay isa sa serye ng ganitong uring mga babasahing inihslhanda para sa higit nai kalilinang ng mga kaalaman, kakayahan, kasanayan ,pagpapahalaga at pagmamaal sa sariling wika nq mgamag-aa,ral.Sinikap na malakipan ang aklat ng mga paksanginaaakalang magdudulot ng malaki at makabuluhangkapakinabangan sa mga gagamit nito. Sa paghahanda ngmga ito'y isinaalang-alang ang mga pangkalahatanglayunin ng bansa. Isinaalwg-alang din ang rngapangkasalukuyaqg pangangailangan ng raga mag-aaral sapagpapalawak at pagpapayam,an ng kanilangtalasalitaan,, paqlinang ng kakayahang gumamft ngwikang garnitin at wastong pngsulat nito. Mayinilakip ding mga pagsasanay na inaakalangmakatu tulong sa mabisang pag-aaxal ng wika.Matitiyak na ganap na nilmg natutuhan at nauunawaanang wika kung ito'y buong katalinuhan na nilangnatatalakay sa klase at naiuugnay o nagagamit satunay na buhay.Buong pagmmalaking inihahandog ng Ministri ngEdukasyon at Rultura ang aklat na ito taglay angmatapat na hangarin at mithiing lalo pang mapataasang uri ng edukasyon para sa di marunong bumasa atsumulat sa pamamagitan ng pag-aaral ng kinagisnangwika. At inaasahan din sa gayon mg madalingpagkatuto ng wikang pambansa.Onofre D. CorpuzMinfstro ng Edukasyon at Rultura

PREFACEA culture is man's answer to the problem ofsurvival, as a shell is the clam's. But culturealways adds something more than the pmblem callsfor, something unpredictable, a little bit extra,for its own sake. If people learn to hollow outlogs to build their boats, sooner or later theylearn to make them beautiful. Just as there isno language without its poetry, so there are nopeople without their own history which recordsnot only the problems of survival, but also theselittle extras that make them a distinct and .different people.It is our hope that by recording this partof the Babuyan folk history, it will help thepresent and future generations of Ibataans tobetter understand and appreciate their culturalheritage.Another of our aims in presenting thissupplementary reader of tales and stories ofthe Babuyan people 1s to provide readingmaterial in Ibataan for stimulating interestand facility in reading. Providing literaturein each man's vernacular is a basic step inrealizing this goal-These storfes have come to us from oraltraditions of the Ibataan people of Babuyan ClaroIs land, Calayan, Cagayan during our residenceon the island in 1980 under the auspices of theSummer Institute of Linguistics. We are gratefulfor the help of each of the authors.Rundell and Judi MareeSummer Institute of LinguisticsBagabag, Nueva VizcayaJanuary 1981

PARTES <strong>NO</strong> LIBRO<strong>NO</strong>* Istoriya No Babuyan Claro KaychowaPamid~onifacio TomasMargaxita Tomas ............. 1Istoriya No Angang Kan Atoy...............Suzanna SimonLucio Ramos. .6Istoriya No MangalkemKapitan Feliciano Rayuan ... 15Istoriya No BolkanKapitan Feliciano Rayuan ... 16Istoriya Ni Don Pedro MacanayaPastor ElviniaCamilo Tomas,,, ............ 18.Istoriya Ni Binancio ElviniaCaridad RosalesCamilo Tomas,. ............ -27Istoriya Ni Antonio DicanAntonio DicanCamilo TOE IS...............^^Istoriyan Bolkan Kaychowa Do Babuyan Claro............Lucio Ramos,,. .35Si Denicio DerechoPastor ElviniaAdolph0 RamosLucio Ramos, .............. .4 5Do Chimpon Apbeng Do Babuyan ClaroFlorentino TomasLucio Rams ................ 48Na-iwawa Wawaho A Taw Do BabuyanFlorentino TomsLucio Ramus.,,.......*.....53Do Nakadibed No Bday Si Juaquin Do Ka-1969Juaquin SimonLucio Ramos 58................Chimpon Kamoras Do Babuyan............Lucio Ramos., ..61~storiya No AmerikanoBertelia TomasKapitan Feliciano Rayuan 64...

sas mayis as nakasad dasya. Komwan panchiwkalidyat no somarono taw0 as homakaw danasa abotpaban bahatongan paynmhamohan da. Do nakatayokada nangabay, nadiman danasa. Myan danasawnach ibohd.'No somarono ki tatdo, sa kamangalkem. Abo,kono, sa so itchan. Ri nangay sa nangkakayang doPaway. Do nakapakarapit da do Paway, isiknandaranaw mangarnet, Ki naboya daw, akmaw ahob mbako. Ki natongtong da pabaw nangkakayang.Nangay da chiniban, ki akmay abot no panokolanso karahawa abot na no pakayapwan naw no ahob,Daurtiw pakayapwan naw no ahobaw, qasdau sa,ta kapakaboya dapa so komwan. "Haronaw anch iwtana taya, " konda , kono , a umbakel sa.Napahabas daw asa kar.aw, pinirwa da mangay achiniban. Ki tab, konon, msngen do abotaw akayo ki nahayo. Do dawri a nahap nabaw nakalawasas nakabtak na. Nawri dana, kono, nakapatakandasya bolkan. Do nakabtak naw ki mayyit. Nahapnaw asa kabohan kayyit na. Akmy kabaya m batonpanokolan so kabayan batwaw a patodmen na. Noadnan a kayo ki mahoto. An machinaho do hahay kimasosohan. No nayatchan a oksong, ,pinawyog na,

Xi no iyoyogaw rw, oksong ki bato a makohat,Sira, kono, tawo naychepeh sa do chimban aidi, ta maydasal sa. Aba, kono, mskahbot, tamkaboya saba do ahob. Do nakapaypipya na,\minohbot saw mahahakayaya, mangkadyaw so kanenda. Rawten da, konod, hakawan, ta naponan soahbek mohamoha. Namnama-en da paba mabiyay sa,ta nahoto a' tabo mhamoha da.Magongon, kono, tanaya do kayyit na. Notawaya a 'akmay abka,s no bagyo, No apoy,makachita pa aabas soho da, Do kanawr i, konon, -yanan daw irahem no chimban a pirmi a maydasalsa, nakdakdaw da. No nakapagsardeng na ki nawpitdanasa.Simpangan na , naponan myanayad Paway, naydisdo Rakohaya Iraya.Hahap nabaw godwan awan as nakapirwa naranabomintak, Mayyiyit dana kan nanomaw nakabtak na.&yyayosaw kadvan a tawo a nangay do Itbayat.Siraw natoredaw, nabidin sa. Do nakabtak naw doRakohaya Iraya ki makarwamomo, ta mangamangaykan do Paway, Tho, kono, a taw0 ki inahap dawwarawara da, ta naychawsosok sad kanayan,Ki myan nawayakan da adekey do irahern nobahay myan do dohod. Nakarapit sad kanayan,

nanakem da a myan do irahern no dohod, Sigidainahap no amang naw as nakayyam na. Kimag isg istayan , kono, a manahon bat0 a patodmenna. Do nakawara no naybidyaw so adekeyaw, nangaydanasa naychepch do &a imbanaw mandad nakabhesna. Naychabidibidi danasad bahay da .Chiniban da, kono, Pokisaw ki apabaw mabiyaya kayo kan maboya dansaw rnanomanok. Sira, kono,panyich i ki koman danasas kodit no kayo do kabodanan asin kayo a nakset.(Istoriya ni Bonif acio Tomas a intolas niMargar ita Toms do ka-Octobri 1979. )

<strong>ISTORIYA</strong>M3 ANGAX BAN AMYDo nanoma pa a chimp do Babuyan Claro,, myanpinaxin dan tawotawo a paglintegan da a nawriwtongtongpalen da no tam a omidi dodya a tana.An myan maganyit dira ki parhahtot da so asaba-ar a paray. Ta an dyi narana masad a tabo kibongbonghwen darana a posken do angang aska-ilabeng darana sya do aran dino a logar. Aska-atoy dasya no bat0 a kaganayen iyaw tanem nonadimanaw. Amnan, iyaw magany it as ma-ikar igatannapa a asaden iyaw asa a ba-ar a ipasad da noamang kan anang no maganyitaw, dimanen daba aposken do angang.Ta do kaychowa pa, chakey daba a myanmaqanyit do irahem no pamilya da manna irahem nobahay da. Dawa, an naganyit amang, anang, akang ,adi manna apong do dawri a chimpo a pamahtotday- so asa ba-ar a paray, ta ipasad da dimo.Ta an dyimo a masad ki nawriw paka-ilasinandasya a dyimo na malasatan iyaw ganyit mo. Dawa,panrnan darana irm a dimanen. Nawr iw galad da notawotawo do Babuyan Claro do kaychowa pa.

Siraw tawotawo do Babuyaw do kachimpo pa noangang kan atoy, oitimo no karo da. Ta nadibonda naybahayan intiro a Babuyan Claro. Myan bahayda do Mapayas, Dakadanyi , ~ahot kan, Askedna,Kabogotan, Makohat , Madibobong , Kabangan ,Longabayoy , Kad inakan , Kabayawasan, Rasabidogan ,Boton, Kachayan, Baro, Kanar ayan, Dibtong,IDakolas , Pangpang, Kasakay , Dagor iyo, Bari t ,f di,. Kahanotan, Molnyi , Sobeh, Totokna, Dapolag,Kabarowan, S ilam, Kawr an, Rakwoksong , Kabakan,Kayonan, Barok , Kakotayan, Badichi, Dandaris,Dokban, Oyas, Balaybayan, ~alogong, Ranyoyan,Kahabyangan, Kabohowanan, Mabak, Dadadayo,Banwa, Botalaw, Rakoh a f raya, Nyoy,Kabalaybayanan, Bayaramm, Rakwaphas, Iqayd i,Dabalit, Dabayat a nandad Rakwaranom do karo daa omidi.Do nakahay darana a rnaybibiyay do hapot notana, nakaktokto saw magtotoray dasa a mamarinsa so atoy a no katohos na ki makarapit doderndem do hanyit, ta rakoh kalikagom da aromapit do napaytawo. Dawa, intiro a tawotawo doBabayan Claro, naysisidong sa a mamarin so atoya bato kan hahan, tan myan kayatan da a romapitdo napaytawo a bata da, Ki napa-ay sa do panggepda, ta inpalobos saba no Apo a naraarswa.

Do dawri a chimpo, oyod a napatnek sa so atoyda do Kawran. Nwpilapila sa a mangrogi doKawran a nandad Askedna. Sitaw tawotawo' askupayaisinrawat da so bato a yago 'do Askedna amangay do Rawran, km yap0 do kanayan a mangaydo ,@wran.Aro a tawen napahabas, as naka-irogi da soatoy da do karo dana no bato kan hahan a inakotda. Nakatayoka m nakapayakot da so aro a bat0kan hahan a binalbalan da a pinarin da apangsimento da ao payapayawan batobato apatneken da, insiknan daw ma-ikadwa a plano da anmri danaw kapatnek da so atoy da a manda dohanyit so katohos, -Do dawri a kanam no ka-isiknan da so atoy apatneken da, myan paw rakoh a proglima da nowawaho saya a mama-ingel da, an paypanghen dawplano no atoy a parinen da. Napahabas tatdo aka-oras do kapagsasar ita &a, nagpinalnagsasarita-an dan wawaho saya mama-ingel da. Do,kachimpo da no atoy kan angang do Babuyan Claro,s iraw wawaho a -ma-ingel , siraw magmandar soparinen dan intiro a tawotawo dodya a tana, anmyan magmandar a asa dirad mama-ingel saya,nawr iw tongpalen dan tawotawo .

3yaw atoy a pinatnek da, komwan ladawan na,

Nonya a atoy nc> nanoma tawotawo do BabuyanClaro, oltimo so katohos, ta pngopongosan danandemdem do hanyit. Sigoro, narapit daranaw dewema matohos. Ri do dawr i a katohos dana no atoyda, chapatak a tabo no napaytawo iyaw ak tokto dakan plano da no tawotawo saya madama mamarin soa toy do Rawran. T yaw Dyos, chakey naba amatongpal marahet a panggep da no tawotawo.Dawa, do dawri a chimp, rinibk nasa. Kanakmasaw a dyi nasa pinagkikina-awatan so chirin,tan dyida matongtong iyaw atoyen daya , kayataada a mangay do napaytawo a bats, da.Do dayr i a araw kan chi-no atoy do Kawran,siraw tawotawo a madama maytarabako do tohos amandad tana, mansin-ipsok sa maynamot ta anmapahap so bato iyaw myan do oltimo a tahosmanna totok no atoy ki amed 'iparawat dan myansaya do tana. As akmasaw, an amed iyaw ipahapna, bat0 iyaw iparawat da no myan saya do tana.Makayamot do dawri a dyi darana pagkikina-awatana makayamot do panakabalin napaytawo, iyawmyanaw do katotqhosanaw a pangal no atoy,maynamot ta apabaw mapanaya na a mato'ngpal abilin na dirad tana kan maboya na a apabawka-ornosan dan myan saya do tana a maytarabako,

altimo a so11 na no myanaya do tobs, figolainchin as nakasibah na siras rarayay nasayatorayen da do kada pangal rw, atoy a kinaritnasa. Gominchin sa do tana, ta dawriwpaglalabanan da. Ki oyod a naparin kowan.Do nakapakarapit da do tana, nagbibingay sawawaho a kqropo manna kabingayan sirawtawotawo, ta tonggal tbtayen m, Ki omtan da anangow pangeddeng no ma-ingel. Nawriv parhen dakan motan da-. Katayoka no nakapagbibingay dantotorayen saya so tonggal itorayan na,nagkikinarit sa a do Kawran a yanan atoy da,Dawriw disso a nanma a nagoqobatan da ki naparina koawan-Do naka-&ada a naggogobat do Rawran adawr iw nakadimanan ginasogasot a tawotawo doBabuyan Claro, nagsatdeng sa a naggogobat doRawran. Xi sirau myan saya totorayen do Askedna,do Rabangan kan do Kasabidongan, kinarit dasawmama-ingel saya do Kanyoyan, Maydi, Wyoy kan doBanwa,Do Bama dawriw, inbahev nb taga la-od ara-otan da sira so taga daya, kono. kanda. Notaga daya a nagsagana so araas da a chibot kanbahayang. Nakahabas naypisa kalawas do dauri a-

nakapagsagana da no taga daya so pantak da notaga la-&a kara-ot da do Banwa ki oyod do asaa kalawas na ki myan danasa a rornna-ot tagala-od saya do Banwa,Do Banwa, myan pfnarin dan tab0 a tawotawo ataga daya a kanal a nawriw pagba-etan banggoy dodaya kan honggoy do l ad. fyaw ladawan no kanal .a pagbaba-etan da kan disso a paggogobatan da kiakmasyay .nonya a frahem no kanal ki napnon raya.Nonyaya a nakapaggogobat da dodya a kanal,ddyaw nakapatawsan dan aro a tawotawo doBabuyan Claro..Ta iyaw irahem no kanal a pfnarinda ki napnon raya no tawotawo a naqlayos,.Myan paw nabiyay do dawri a tawo, ki manawobna pabaw dadwapoho no bidang da. As siraw moybohdanaw a dya nadiman do nakapaggogobat daw, myannawara gapor a naglqanan da no soldado a nangay

a minhap sira so dyaya nadiman do nakapaggogobatdaw do Banwa. I yaw nawr i a gapor, inhap nasatabotabo tawotawo do Babuyan Claro a inyangay doCalayan.Ki myan paw asa dana tawo a nakawbay so bahodna a nabidin do Babuyan Claro a tomnayotayo.Hamarin so bahay na do totok no bantay anagbandira na. Tan myan logan a rawara kimapanma na naboya, Ki makapayyayo a tomayo, tandyida matiliw no soldado a iyangay do Calayan.Iyaw nyaya taw0 a moybah dana nabidin, aranbahoden soldado so ma-irot ki nakawasak, ta v anchapapatak na a mahika. Dawa, aran ma--irotkabahod sya no soldado k i nakawbay a mayyayo.Do dawri a chimpo no atoy kan kadiman doangang, siraw tawotawo dodya tana, napatawos sado nakapaggogobat da so arms a chibot a abossima kan bahayang a kampilan. No klasi no chirinda k i Latin,As no kasar ita-an kabibiyay da ki akmasyay,No paymohan da so paray kan may is ki abot nobahatongan. Ta iyaw asa kabotoh no paray kimaychaxwa paponen da manna rotongan , ki napnoiyaw kardero a pinapon da so inapoy. As no iyawmayis ki maychapat a rotongan da. Dawa, do dawri

a chimpo ki aran asa kapanglakem iyaw paray daki makanawob a kanen da do makatawen. As iyawonas ki an masigpat da ki tod da lotogen askapatola da za kardero. Ki mahap daranaw asoyawno onas. Do dawri a chimp no atoy kan kadimando angang ki maydamnay pa do dawriw kabibiyay notawotawo.(Istoriya ni Suzanna Simon a intolas ni LucioRamos do k a-Mayo 19 80 .)

Nyaya istor iya da no mangalkern. ~aychawa, abopolos a taw0 do Babuyaa Claro. Aknmsyay,istoriya da kaychowa pa.Abo polos a makina, ta osaren da no kadwan alogan. Dawa, kapilitan bidad a osaren da nolqan saya kaychowa, maynanrot do kabon makina.Asa pa, rarakoh saw a logan a myan so bidadkaychowa a nawr iw mayngaran so bontihg. Asna, nokarahtan no myan so bidad, abos makina kimakayyam aba an abo salawsaw. Asna, kwanan nosalawsaw, nawr i kwanan logan.Dawa, do kaychowa pa, myan nalasa doClaro-aya a logan a taga Batanes, Do katayoka noapat kakawan, myan danaw nalasa taga Ilocos.Nawri sa nalasa do Babuyanaya. Nakapaybidi pasaba do tana da maynamot do kabo dana no Loganda a maybidi. Dawa, nagna-ed danasa ddya.Dawa, masagesagel kapaychirin ddya. Dawa,nawri namopo-onan no tawotawo dodya. Do dawri,dekey paw bidang no tawotawo dya. Nasorok pasa atatdo a pho. Sinpangan na, maypaypaxo sa mandas ichangor i . -Nawr i dana,(Istoriya ni Kapitan Feliciano Rayuan a intolasni Kapitan Rayuan do ka-Septembri 1978,)

<strong>ISTORIYA</strong> <strong>NO</strong> BOIXANI stor iya no bolkan kaychowa kan no nanoma anaboya no tam, myan dekey a ahob do rakoh atokon. Nakahabas dadwa a kalawas, minirwa dana ananghob as mayyit ahob na. Sinpangan na, somdebdana. Asna, maypatohos danaw apoy. Ta iyawoksong a mayngaran so Sapsapan, moyog so apoy dodawri. Oyod namen danas kabakel, ta makoyokoyonpaw tanaya . Asna , apabaw nakapanotong , tapadohen naw banga,Do kadarna napa a sombed, maboyaw bato atomodem. Asna, machisagel do apoy kan ahob kanahbek pa. Dawa, abaw tawo a komwan do longohenno salawsaw, ta maponan so ahbek. Dawa, nawrikarniten taw0 no aschip, ta nawri dya maponan soahbek. Asna, makakasi taw0 a mapteng, ta abawmakapanotong maynamot do kakoyokoyon no tanayado intiro asa karaw.Sinpangan na, do kamabekas na, arapabaw ahabna no bolkanaya. Maybidi danaw tawotawo do bahayda, ta chiban daw hakahakawan da. Naponan noahbek tab0 mohamha, dokay kan wakkay. As dawa,anosan da a kawtan, ta abaw kanen da kan imoha

da. Dawa, inanosan da kinawtan. Dawa, do dawri ,minirwa danasa maymohamha. Sinpangan na,maganay danaw kabibiyay da.Makahabas asa kabohan, minirwa danaw bolkan asomindeb, Amna, akma paba do damwaw a mayyit,Sinpangan na, naywaman dana no tawotawo asnamo pa saba, ta makoyokoyon paba iyaw tanaya.Asna, abaw ahbek kan moyog pabaw oksong so apy.Dawa, maganay danaw kabibiyay da as naywamandarana. Apabaw kamo da, ta chapatak darana a dyidana makoyokoyon tanaya as makapanotong danasaas mak apaymohamoha .(Istoriya n i Rapitan Feliciano Rayuan a intmlasni Kapitan Rayuan do ka-Septembri.1978.)

<strong>ISTORIYA</strong> NI DON PEDRO MACANAYASi Don Pedro Macanaya, asa gobernadorkaychowa, ki tawo aba dodya. Iyaw nawri a taw0k i taga Camiguin. Ta si Don Pdro Macanaya,nangay a magbyahi do Babuyanaya, ta yay nachiniban an ayod a myan bolkan do Claro Babuyan.Ki do nakapagrobwat na do Carniguin, inbahey nadirad soldado na, "Mangay ta do Claro, ta yay tachiban an oyod a myan imlkan." Ki oyod a nangaysa ddya.Nag logan sa do gapor a nangay do Babuyan. Kido nakapakarapit da dodya Babuyan ki nakarayasa. Ki binayat da, chiniban tawotawo do Babuyan.Ki no ngaran dan tawo a nachibayat di PedroMacanaya ki sa Mariano Derecho kan MarcelinoLagata. Ki do nakapakarapit da Marcelino Lagatakan Mariano Derecho do yanan Don Pedro Hacanaya,inyahes da an ango gagara na do Babuyanaya. Kino binata ni Don Pedro Macanaya da Mariano kanMarcelino, nNangay ako dodya, ta yangay ko abisita-en an oyd a myan bolkan do tananyo-aya." Ki do nakadngey syada Marcelino kanMar iano nt, nawr i a inbahey ni Don Pedro dira,

nasoyot sa. Inbahey da Mariano kan Marcelino diDon Pedro a "Ogd a myan bolkan do Babuyan. "lyaw nawri a chimpo, inawis da Mariado kan siMarcelino Lagata si Don Pedro do bahay da. Ki noinbahey ni Don Pedro da Marcelino kan Mariano,"Makey ako aba mayyam an dyinyo yaken a isiwen."Do nakadngey dasya, da Marcelino kan Mariano sonawri a binata ni Don Pedro dira, somnabat si~ aiano r do bahay na, nangay a manghap so dohod anangisiwan da si Don Pedro a insabat.no nawri a chimpo, inbahey ni Don Pedro da~arzano kan Marcelino, "Anchan delak, isiwen nyoyaken a yangay do yananaya no bolkan." K i noinitbay da Marcelino kan Mariano do inbahey dirani Don Pedro Macanaya, "Na-on! Makey kami, tanmaboya mo. Ta aranchiw maysidong nro dyamen."Ki do nawri a chimpo, narapit daw araw ainkeddeng ni Don Pedro Macanaya. Inhap daMar iano Derecho kan Marcelino Lagata iyaw dohodas naka-ibahey dasya di Don Pedro a machisdot.Do nakapach isdot ni Don Pedro do dohod ainsagana da Mariano kan Marcelino Lagata, inisfwda insongget a inyangay da do yanan abot nobolkan, As siraw no soldado ni Don Pedro, myansa mononot a mangigpet so b-ot, tan myan maskeha mangisiw si Don Pedro ki ba-otan da. Ki abaw

naskeh a nangisiw, ta masoyot sa iyaw tam doBabuyan an myan ma-isidong ni Don PedroMacanaya.Ki do nakapakarapit da do abot no bolkan,gominchin si Pedro Macanaya do yananaw do dohoda inisiwan dasya, da Marcelino kan Mariano.Nangay a rnaytenek do payis no abot no bolkan asnakapagbanikis na a mangigpet so payong. Ki iyawpayong a igpet ni Don Pedro Macanaya, nariyanna. Ki nasday do abot no bolkan, nangay doirahem.Ki do nakasday sya ni Don Pedro Macanaya sopayong na, tinawagan na si Mariano Derecho. Kido nakatawag sya nl Don Pedro Macanaya siMariano, nangay, ta yay na inadngey an angoibahey na. Ki no inbahey ni Don Pedro diMariano, "Yay mo a hapen iyaw payong kwaya,nasday do irahem no abot no bolkan, Tan mahapmo, kabahayen mo si Ingraoia Elvinia."Do nakadngey sya ni Mariano Derecho soinbahey ni Don Pedro Macanaya ki nasoyot iyawaktokto na, No binata ni Mariano di Don Pedro,"Na-on! Makey aka an ikari mo a ipakabahay modyaken si Ingracia."Ta do nawri a chimpo, magayat si Mar iano diIngracia. Ki chakey naba si arian no Derecho, ta

atahen na nasadot. Ki naka-ibahey sya ni DonPedro Macanaya a kabahayen na si IngraciaElvinia, an mahap ni Mar iano iyaw payong na anasday do abot no bolkan, nasoyot si ~ aianbrDerecho.Do dawri, napahap si Mariano Derecho so hobiddi Marcelino Lagata. Do nakadngey sya niMarcelino a mapahap si Mariano so hobid kinangay a nanghap. Do nakahap sya ni MarcelinoLagata so hobid a inpahap ni Maxiano Derecho,yay na intoroh. Ki do nakacawat sya ni Marianoso intoroh ni Marcelino Lagata a hobid k ipinaytan na do katinghan na, Ki no inbahey niMariano da Don Pedro kan Marcellno Lagata,"Changori, lodyiten nyo yaken do abotayanbolkan. Tan hodyihodyen konchiw hobidaya, taydennyonchi yaken." Ki no nawri a oras a naka-ibaheysya .ni Mariano da Marcelino a lodyiten da, ayoda linodyit da nandad nakapakaxapit na do irahem.Ri do nakapakarapit na do irahem no abot nobolkan, naboya naw payongaw ni Don Pedro anachiknbat do kayo a makarang a mayngaran soragarag. Do nakarapit sya ni Mar iano so payongni Don Pedro a nakabat do ragarag, tinaros nainhap as nakachideb nasya an angow myan doirahem no bolkan, Ki no naboya ni Mariano do

irahem no bolkan, nakaboya so akmay kandila amaychatarotarak a somsornged.Ki do nakaboya sya ni Mariano Derecho a myanakrnay kandila a maychatarotarok ki nam. Ki donakam na do nawri a naboya na, hinodyihdyi naiyaw hobid a pinaytan da do katinghan na. Ri donakadidiw syada Marcelino Lagata a nahodyihodyiiyaw hobid a inyitan da si Mariano, taros dainawon. Ki do nakapahtot dasya', da MarcelinoLagata si Mariano Derecho do abot no bolkan,binayat ni Don Pedro Macanaya as nakapakpaknasya as dadayen na, rnagaget si Mar iano atoboyen na.Ki do nakatayoka sya ni Mariano a nangay ainhap iyaw payong ni Don Pedro do irahem no abotno bolkan, nangay dana si Don Pedro do dohod. Asnaka-ibahey dasya, da Mar iano kan Marcelino,yangay darana isiwen, ta rnaybidi danasa do Idi.Ki no inosokan da do kapaybidi da, minosok sa domayngaran so Loriya as naka-ikwan dasya doDalongot.Ki do kayan da do Dalongot, mapteng danasa,ta napatawos darana iyaw bahon da, inapoy. Nonawri a oras, inbahey ni Don Pedro di Mariano amangay a manghap so inapoy do Silam, Ki noinbahcy ni Don Pedro di Mariano, "May ka manghap

so inapoy do Silam, ta kanen ta ddya." Ki donakadngey sya ni Mariano so nawxi a inbahey niDon Pedro, oyod a nangay a nanghap so inapoy doSilarn, Do nakapakahap ni Mar iano so inapoy,sigida nayyam a naybidi do Dalongot, do yanan daPedro Macanaya kan si Marcelina Lagata kan sirawsoldado ni Don Pedro,Ki do nakapakarapit ni Mar iano do yanan daMarcelino kan Don Pedro Macanaya, intoroh nawinapoy a inhap na di Don Pedro Macanaya. Ki donakarawat sya ni Don P dro so inapoy a intorohdya ni Mariano Derecho, tinawagan nasa iyawsoldado na as nakasalasalap da komninan.Xi do nakatayoka darana komninan, inisiwdarana, da Mariano kan Marcelino si Don Pedro asnakayyam da somnabat do Silam, ta dawriw bahayni Mariano Derecho. Do nakapakarapit da do bahayni Mariano Derecho, inbahey ni Don Pedro d iMar iano a "Mwrobwat kana, ta may ta do bahay daIngracia Elvinia." Do nakadngey sya ni Marianoso nawr i a inbahey ni Don Pedro Macanaya, sigidanagrobwat, ta pirmi a masoyot do nakadngey nasyaa ipakabahay dya ni Don Pedro si Ingracia,Ki do nakatayoka ni Mariano Derecho anagrobwat, sigida sa nayyam a nangay do bahay niIngracia Elvinia. Ki do nakapakarapit da Don

Pedro kan ~arian0 do bahay ni Ingracia Elvinia,tinawagan na taros ni Don Pedro si IngraciaElvinia. Ki do nakadngey sya ni Ingracia atawagaa ni Don Pedro, nangay, ta yay na adngeyenan angow ibahey ni Don Pedro dya.'Ki do nakangayni Ingracia Elvinia do yanan ni Don Pedro,inahes dya ni Don Pedro an chakey nawmachikabahay di Mar iano Derecho. Ki do nakadngeysya ni Ingracia Elvinia a ipakabahay dya ni DonPedro Macanaya si hariano Derecho, binata na diDon Pedro, 'Makey ako aba a machikabahay diMar i ano, ta masadot ,"Ki no binata ni Don Pedro di Ingracia,"Ingga! Masadot aba si Mariano. Magaget, tasindep naw payong ko a nasday ko do abotaya nobolkan," Ri aran komwan inbahey ni Don Pedro diIngracia a magaget si Mariano, alit na makey abamachikabahay di Mariano Derecho. Ki do nakadngeysya ni on Pedro a maskeh si Ingracia arnachikabahay di Mar iano, maynamot a nadngey niDon Pedro a aran batahen na a magaget siMariano, alit na maskeh a kabahayen Mar iano.No nawri a oras, binata ni Don Pedro diIngracia Elvinia, "An maskeh ka machikabahay diMariano, tawagan kosaw soldado ko, ta pabedbedendaymo do hosongaya as kaba-ot da dirno." Maynamot

ta mamo si Irqracia do binata ni Don Pedro amakaba-ot, makey a nachikabahay di MarianaDerecho.Do nakadngey sya ni Don Pedro Macanaya amakey dana si Ingracia Elvinia a machikabahay diMariano Derecho, tinawagan Don Pedro si Marianoa nangay do yanan da kan Ingracia amagsarsar ita. Do nakapakarapi t ni Mar iano doyanan da Ingracia kan Don Pedro, inbahey ni DonPedro, "An myan bago mo a rakoh ki isagana mo,ta anchan asa karaw ki kasaren konchi nyo."Maynamot ta masoyot si Mariano, inbahey na diDon Pedro a myan rakoh a bago na. No r?awwi achimpo, yangay ni Mariano a pinahtot rakoh abag0 na, tan sagana na do kapagkasar da kanIngracia Elvinia.Do nawri a chimpo, narapit da Mariano kanIngracia iyaw araw a inkeddeng ni Don Pedro.Nagkasar sa,Do nakatayoka da nagkasar, da Mariano kanIngracia, binata dira ni Don Pedro Macanaya a"Mabidin kamo na dya, ta anchan asa karaw,mayyam akona, rnaybidi do Camiguin." Ki no nawria chimpo, oyd a nayyam dana si Don Pedro kan

tab0 no soldado na a rarayay na. Naybidi sa doCamigu in,(Istoriya ni Pastor Elvinia a intolas niCamilo Tomas do ka-Mayo 1980. ) .(Ingracia Elvinia manna Ingracia Alcantra)

Si Binancio Elvi-nia, ass tawo a mabayataw amcapaydidiman so kapayngay a tawo. Siraw tawo aparahrahten na ki kakateh nasa. No kakteh na amahakay iyah ~~atoneng kj iyaw kanayon a parahtenni Binancio Elvinia. Ki ni, ngaran na kiCand inar io Elv inia, ass tinyinti dodya kaychowa.Ki no binata ni Binanzio El-vinia dlCandinario Elvinia, "Komaro kamo do bahaynyo-aya,mo akang, ta yay nanchi nyo a dimanenni Mar iano Derecllo. " Ki i yaw nawr i a binata niBinancio Elvinia di Candinar io Elvinia kibayataw na. Ki do nakadngey sya ni CandinariaElvinia so inbahey ni Binancio Elvinia kinabakel, ta chapatak naba a bayataw ni Binancio.Iyaw nawri a chimpo, komnaro sa Candinar io dobahay da kan tabo pamilya na, ta nam sa doinbahey ni Binancio. Ri do nakaboya sys niBinancio a komnaro sa Candinario do bahay da kinasoyot. Nawri a araw, machitadi a nangay siBinancio Elvinia do bahay ni Candinario. Yay na,ta manakaw so tab0 paray na kan dagop no bagokan manok. Ta inhap na kanen La, ta si BinancioElvinia, asa tawo a masadot, Dawa, pinaraherahet

na si Candinario Elvinia, tan mahap na tabo nochakey na a hapen do bahay ni Candinario Elvinaa kakteh na.Maynamt do mkam ni Candinario Elvina doinbahey ni Binancio a dimanen nasa ni MarianoDerecho ki dita darana do kahasan a tomayotayo,Iyaw nawri a chimpo, mabogi no kabahay niCandinar io Elvinia, Ki no ngaran kabahay niCand inar io Elv inia ki Anas tac ia Tomas. Maynamtdo nakahay darana do kahasan, narapit naw bohana nakapaymanganak na ni Anastacia. Iyaw nawr i aaraw a nakapaymanganak na, abaw rarayay da anangpartera ~i Anastacia Tomas. Nadiman dokahasan.Ki do nakadiman na, intored no dadwa anak da,matotoneng. Minohtot do bahay a yanan tawo, aranmamo sa do inbahey ni Binancio Elvinia a dimanennasa si Mariano Derecho. Ki no nqaran da no anakn i Cand inar io kan Anastacia Tomas, AntoniaElvinia kan Gregoria Elvinia.Iyaw nawri a araw ki inbahey da di MarianoDerecho a nadiman si Anastacia Toms. Ki iyawnawri a oras, inyahes ni Mariano Derecho anangow inpayyayo da. Ri no binahey da Antonia kanGregoria Elvinia di Mariano Derecho, "On, ata,inbahey dyamen ni Binancio a yaymo yarnen a

d imanen. " Do nakadngey sya ni Mar iaco Derecho nobinata da Antonia kan Gregoria Elvinia, yay dasainpahap sa Candinari.0 Elvinia kan AnastaciaTomas. Ki si Anastacia nadiman dam, Ki no nawria araw, yay da inponpon si Anastacia Tomas,Do nakatayoka dasya inponpon si Anastacia,inbahey ni Mariano ~erecho di Candinario Elviniaa maybayat sa do oksong a mayngaran so Sapsapan,tan pagtolagan da, an angow tomotop a do- niBinancio Elvinia, maynamot do nakapaybayataw na.Ki no naktokto da a dosa ni Binancio Elvinia,maynamot do nakapaybayataw na, yay da pinanongehso kayo a xakkah. Tinarohan da so wasay a abostarem a nawr iw pinanongeh ni Binancio so kayo arakkoh. Ki no n4arahan a araw a nanongeh sokayo a rakkoh, intiro a papito a karaw. Ki donakatayoka na, inhap da Mariano Derecho kanCandinario a insabat do bahay da.Do nawxi a chimpo, nagtolag sa Candinario kanMariano a manghobid sa so lata a pangba-ot da siBinancio Elvinia. Iyaw nawri a araw, inkahot daCandinax io Elvinia kan Mar iano Derecho siBinancio Elvinia do hosang. As nakaba-ot dasyaso hinobid da lata, nandad nakahtot no tohang dodatchan na,

Nakatayoka da Candinario kan Mariano anangba-ot si Binanc io Elv inia, inbahey daCandinario Elvinia kan Hariano a dyi naranapirwahen maybayataw ni Binancio. Ki no binata niBinancio Elvinia do Candinario kan #larianoDerecho, "Ikari ko dinyo a dyiko nanchi apirwahen maybayataw."Ki do nawri a chimpo, nahay dana napya danabiqar no datchan ni Binancio Elvinia, nanqay doRanso, do mayngaran so oksong a Loriya, tanangay a nagkalap so ipon, Ki no binata nlBinancio do aktokto na, "Somahat ako do bahay,ta yay ko a ibahey a makaboya ako so among arakkoh." Ki nawri a yay na ibahey da CandinarioElvinia kan Mariano Derecho ki bayataw na.Do nakaktokto na so nawr i a yay na ibayatawda Candinario kan Mariano, nayyam dana somnabatdo bahay da. Ri do nakawara na do bahay daCandinar io Elvinia, inbahey ni Binancio diCandinar io a "May kamom akang, ta yay ta pasidanrakkohaw a among do Loriya."Do nawri a araw, nadngey ni CandinarioElvinia m, inbahey ni Binancio Elvinia. Yay na,r inara si Mariano Derecho, ta yay da chiban noinbahey ni Binancio Elvinia a among a rakkoh domayngaran so oksong a Loriya. Ki do nakarapit da

do oksong a mayngaran so Lor iya, chiniban daCand inar io Elv inia kan Mar iano Derecho an myanna oyod no among a rakkoh. Ki abaw naboya da, tabayataw ni Binancio Elvinia no bata na a naboyana among do oksong a Lor iya.Do nawri a araw, naboya da Candinario kanMar iano a abaw among do Lor iya, ta bayataw niBinancio no inbahey na, myan among do dawr i aoksong. Ki do nakabaya dasya abow among, inhapda Mar iano kan Candinaxio si Binancio, Insabatda do bahay. ni Mariano,Ki do nawr i a chimpo, inhap da Mar ianoDerecho kan si Candinario Elvinia si Binancio.Yay da binahod so tatdo a karaw do Xdi. Donakatayoka na binahod da Candinario kan Marianosi Binancio, pinayyayit dapa so asa karaw abinantayan bisi no tinyinti. Ki no ngaran bisino tinylnti, mayngaran so Eugenio Dican.Do nakntayoka na nayyayit ni BinancioElvinia, pinagsapata da Candinar io Elvina kanMar iano a dyi narana pirwahen maybayataw. Kioyod a nagsapata si ~inancio a dyi naranapirwahen maybayataw, Ki no nawri a chimpo,pinirwa na paba ni Binancio Elvinia nomaybayataw, nanda dana do nakadiman na.(Istoriya ni Caridad Rosales a lntolas niCamilo Tomas do ka-Mayo 1980.)

ISMRIYA MI ANTONIO DICANSi Antonio Dican, nangay a nagapan so sayi domayngaran so Dibtong. Ki no apan ni AntionloDican do sayi ki atngeh no kayo e IRayngaran sohateng. Ki do nakahta dana no bohong a span-niAntonio Dican do sayi, nangay asa kamabakes amayngar an so I syang Togad i . Yay na ch inpeh doapan ni Antonio Dican iyaw sayi,Ki no nawri a chimp, yay na chiniban niAntonio Dican no apan na do sayi. Ki nadas na siIsyang Togadi a mangpeh so sayi do apan na. Kido nakabaya sya ni Antonio Dican a myan siIsyang Togadi ki binata na do aktokto na, "Mapyanwan mayyam ako do dichodan naya, ta bangaden kobokot naya."No nawri a oras, inasot ni Antonio Dicanbahayang na lokay as nakapaypasngen na do yananIsyang a mangpeh so sayi a' nangay a komninan soapan ni Antonio Dican a bohong no hateng. Ki donakapaypasngen Antonio Dican do yanan I syangTogadi ki binangad naw bokot na.Do nakabangad sya ni Antionio Dican si Isyangki napleng, ki naydipodiporis do tana. Donakaboya sya ni Antonio a napleng si Isyang

Togadi, pinado naw say i 'a wan do alat na' asnakapachitadi na a nangpeh dg apan na hateng. Kido nakapaka-ongar dana ni Isyang ki inahap nawalat na a abo danaw mimyan na, ta pinado dana niAntonio a inahap no sayi a myan do alat niI syang Togadi.Do nakaboya sya ni Tsyang a abo danaw sayi doalat na, inahap na no alat as nakapayyayo na, tachinamo na si Antonio, As nangay dana da kabwannaw no apan a naychitchowas so yanan sayi. Kiapabaw naboya na a sayi, ta abaw apan a bohong anahta,Do nakabaya sya ni fsyang a abo danar mahapno sayi, nayyam a rnaybid,i do bahay da a abosnahap a sayi, ta sinodeb ni-Antonio Dican nochinpeh ni Isyang Togadi. As si Antonio Dican,nasoyot, ta aro no nakap na say,i do apan abohong no hateng.Do nawri a chimpo, maybidi dana si AntonioDican do bahay na, Yay nasa linaneg no sayi asinodeb na di I syang Togadi. As si I sypng k imaybidi a abos nahap."Ki aran komwan pinarin Antonio ki mamahesako aba, ta tinakaw kwaya n& sayi a nangay doapan naaW Nnwriw binata ni Isyang, ta oyod a

tinakaw na no sayi a nangay do apan ni AntonioDican.(Istoriya ni Antonio Dican a intolas ni(Isyang Togadi manna Isyang Alcantra)

<strong>ISTORIYA</strong>N BOIXAN KAYCHOWA BABUYAN C WDo kaychowa, kono, myan saw tatdo a mangalkema nangay do Ranso, No ngaran Ranso a nangayan dakid Paway. Siraw nyaya mangalkem, rnaysisit aa,,Ki no katotongan da, kono ki si Nicasio Molasco.No chadadwa da, si Mariano Derecho. No chatatdada ki si Anselmo Alcaritra.Do kayan da do Ranso, myan naboya da manghobdo ahtak no bat* do payis kkanayan. No kayyitno ahob na, akmay kayyit no ahob no sigarilya,No nawri a naboya da, naklat sa an ango nawri amanghonqhob do ahtakaw no bato. No dyi dasyakapatakan an angow nawriya manghob do ahtakaw nobato, kinarwan darana.Naybidi danasa do bahay da. Do kayan da dobahabahay da, inistoriya da do tawotawo a myannaboya da a manghonghob do payis no kanayan doPaway. Makayamot do nawri a naboya da,nakamikami saba, siraw nyaya mangalkem. Dawa,nagtotolag danasa do dawri a lawas a mangay sado Ranso, ta chibanan daranas nabaya daw amanghonghob do ahtakaw no bato.Do dawr i a pirwa da, omchideb syanaypaypayyit danaw kapanghob na, ta akma danay

'ahob no nasongrodan a rapoyan, Makayamot tadyfda chapatak an ango pinaypaypayyit nokapanghob na, naybidi danasaw .nyaya mangalkern dokabahayan da. Ki inistor iya darana do tawotawodo Babuyan Cfaro a "Naypaypayyit kapanghob nonaboya n-naw do ahtak 'no batod Paway. 'Do nawriya naka-istoriya daaya, da Nicasio,Mariano kan Anselmo, so naboya daw a manghonghobdo Pwsy, siraw tawotawo do Babuyan Claro,naklat sa, ta chapatak daba an ango nawriyamanghonghob, Siraw tawotawo ddya logar mannatana, naysin-i-iyahes sa an ango nawriyamanghob. Ki alit na abo a nrakapatak sya.Hakayamot ta alit na a dyida chapakak an angonakayanmtan nawr i a nanghob, nakaktok to danasawtatdo-aya mangalkern a nangay do Ranso, tapambaran darana, omchiban sya an myan nayadisanna. Do nakapitdo da mangay a omchideb sya,arabad yananaw, ta nayadis, kono, do atwato naso dekey. Do dawriya kapitdo da omhideb sya,naypaypayy it a naypaypayy i t kapanghob na, taakma dandy kayyit no ahob no panokolan mannanakanamay a dekey a bahay, Dawa, do dawri anakaboya dasyan tatdo-aya mangalkern anaypaypayyit a naypaypayyit kapanghob na kannayadis danaw do a yananaw, nayapayyayo danasa,

naybidi do Idi a nangibahebahey do tawotawo a"Maganay ta paba normchi dya 'tana, ta ango nabyanamen nyaya nanghab do Paway. "Do dawri a bohan kan tawen no tawotawo doaabuyan Claro, nariribokan sa, ta abaw polos achapatak da makayamot do dawri a aranghonghob anaboya da,Napahabas pa, kono, dadima katawen do dawrias nawri dana, kono, nakakayat naw a bmintak dototokayan ~okisa~a abos tamek, I ya, kono,bantayaya a Pokis ki iya, kono, katotahosan abantay do Babuyan Claro, ta makalo, kono arnakatoknol do mabodisaya demdem do hanyit. Kinapos a naypaypabodis lnakayamot do kapirmi namagrasok manna bmintak. Dawa, mnda sichangori,mabodis danaw bantayaya Pokis. Iya, kono,kalalanganaya do Askedna a mandad Hobek kilantag , kono a kakayowan. Ki nasosohan, kono,kayokayo as nayparin, kana a ahbek tana naw. Kiginaksoy ria tabo as naysisidong, kono, kannakapayyayo nas 'oksoksong m nmynana ahbek.Dana, sichangori, naypar&n dana kabatwan nyakakayowan kaychowa,Do Askedna a mandad Hnkohat, aro sa, kono,tawotawo ki nadiman sa tabo makayamot tanakabtang saba do oksoksong saya, ta nayyayo so

ahbek a oltimo so kakohat kan kabaya bato. SiPawtawotawo do Askedna kan do EIakohat, rinanta dapayyayowan bolkqnaya do Bantay Pokis do nakabtaknaw. Ki napayyayowan daba makayamot donakapayyayo dan oksoksong saya so makohat aahbek kan dabaya batobato. Do dyidaw a kabtanganso aksoksongaya, 'naychatanyi tanyis saw nyatawotawo, ki ango paw naparin da? Manta sa,kono, so pamtangan da, ki alit na abawnachitchowasan da pakabtangan da. Do yanan da amaychichitchwas so pakabtangan danya atawotawo, naypayyi t a naypaypayy i t kapangimsona no bolkanaya so ahbek kan batobato a dbaya,akmay apoy, Ri nadas nasan ahbekaya kan batobatosaya a inpogsun bolkanaya do Bantay Pokis. Sirawnya a tamtawo do Askedna kan do Makohat,naponan sa so ahbek kan batobato. Ki abaw, aranasa, nabiyay dira, ta nasosohan sa do kohat no .bolkan.Mapya saw tawotawo saya dodya a loglogar:Kabangan, ~asabidogan, Kachayan, Kasakay, Barit,Dagoriyo, Kahanotan, Dapolag , Rakwoksong amandad oltimo-aya daya, ta nakapayyayo sa a taboa nangay do Ba-nwa. Ta do Banwa-, dawriw'dyamatodah kan dya marapit no ahob, ahbek kan

atobato saya, ipogsan bolkanaya do BantayPokis. Do nakapagsardeng na, kono, no kapanqhobno bolkanaya, naychasabasabat danasaw tawotawosaya, nangay a tornnayo do Banwa. Do kayan da do ,kabahayan da, binata da do katakatayisa dira a"Apabaw kabakel, ta nakarahan danawch i naba k ebak el taya . "Ki oyod a napatangan da, ta nahay dana dodawri a boiintak, Napahabas paw aro a tdwen asnakabtak narana. Ki do Pokis pabaw inabtakan na,ta nayadis dana, kono, do Kahotkan, Ki mapyadanad ,nakapavyadis naw do Kahotkan a bornintak nobolkanaya, ta ayod paba nakarapit do kabahayando Idi iyaw ahbek, bat0 kan ahob na no bolkanayado Loriya. No nakahay no bolkanaya a brnintabtakdo Loriya ki nahay a tawen as nakapayyadis na doLor iya a logar. Do naka-oma narana do Loriya a 'logar 'a pirmi a bomintak, nayyadis dana.domayngaran a bantay so Chinteb a Wasay,Do dam e nakabtak na do Chinteb a Wasay abantay ki oltimo so kayyit, ta makapanotongsabaw tawotawo do Babuyanaya, ta pirmi anaggingined so oltim so kayyit, Ta an manotongsa so kanen da ki mado, kono, ta pirmi a akmay

maydyidyidyan tana as mado rotongan da a inapoy,Po dawr i a nakabtak na do Chinteb a Wasay a,bantay, nayyayo danasaw tarmtawo do mangketnayad l a 4 a kominwan do dayaya,Do nakapayy,ayo daw no tawdtawo saya anagpadaya, myan asa kapamilya a nakawayak soanak da, myan a maydohod a nakaycheh. Nonya aadekey ki magtawen, kom, so tatdo. Dokapakarapit da do oltirm-aya daya, siraw anangnaw kan amang naw, chinitchowas daw anak daw, Kiaba, kono, ta myan da nawayakan do bakebakel dawdo nakabtak no bolkanaya.Ki do kabo no anak daw, iyaw amang naw noadekeyaw, pinaybidi na nangay a inahap. Ki donakapaybidi naw do bahay da, nakakasi dana admitditchan do bat0 a pa tMmen bolkanaya. Donakapakarapit na do bahay da, myan pa amakaycheh anak naw, Ki kinatkat na asnakapayyayo narana a naybidi do daya,Do nakatayoka na a bqintak kan nanghob,naychasabasabat danasaw tawotawa do bahabahayda.Do kayan bolkanaya do Chinteb a Wasay abantay, kararaw a manqhob. Dawa, no tawotawo doBabuyanaya, pirrni sa mabakel.,

Aro a tawen napahabas a pirmi a rnagrasrasokso taydedekey a maynana abek kan ahab amag totok el, ipogso na .Do nanawdyi a nakabtak no bolkanaya ki nobahan kan tawen Marso 11, 1962, maraw no Hwebis,alas dosi do kamaraw. Do dawri a araw, bohan kantawen no tawotawo do la-od, hobok kan do -Kabaxowan, nayyayo danasa a tab0 a nagpadaya anangay do Banwa. Ki no pamilya a dya nayyayo kisa Reginaldo Rams kan si baket na, si MagualinaDican. Kan myan saw anak da, apat a mababakeskan asa a mahakay. No ngaran dan anak da amatoneng , Eduvejes Ramos, Lucio Ramos, Esper anzaRamos, Sonya Rams kan boridek, Elsa Ramos.Nonya a pamilyaw dya nakapatak so nakabtak nobolkanaya, makayamot ta na-igotpotong kan nawlibbolkan do yanan bahay da. Dawa, dyida naboyaboyaa nanghob bolkanaya do Chinteb a Wasay a bantay.Po Marso 11, 1962, myan asa a malkem a kayongni Reginaldo Rams a no ngaran na ki si Alf redoDican. Nonya a malkem, sommnget a nangay amanabo so palek na do songet do ka-alas dosi. Rido nakawara na do yananaw no p l e k naw, inahapnaw saypon as nakasaypon nns palek naw a pinadisdo bomilya naw. No marahet a gasat, tomnangay,

kono, do nakatayoka naw a nangsaypon so paleknaw a plnadis do bombilyaw. K i napodin, kono, donakatangay naw. Ki minohbot as nakatangay na domangket do la-od a kawan. Ki kosto na natangaybolkanaya a bomintak a mangimso so bato aornapoy ahbek kan ahob a mabaheng a oltimo sok asar i .Si Alfredo Dican, do nakaboya na so bolkan ananghob ki inonolay naranaw palek naw s nado.Nayyayo a minosok a inngengengey naw bolkan abomintak do Chinteb a Wasay a bantay. Noinngengey na do nakawsok naw di Reginaldo Ramsa parnil ya k i konwan. "Oy ! Kayong tMosok kamo, tabornintakayaw bolkan taya do songet!" kana niAlf redo,Ki no marahet do dawri a naka-ingengengey nasbolkan a bomintak ni Alfredo Dican ki nadngeyaban Reginaldo Ftamos,ta midyo a mabawas dekey,ta naybit sa do oksong. Dava, no parnilya aReginaldo, nagistayan a nadiman a pinonan ahbek,ahob kan hato. Ta polos a dyida natonngannakabtak nan bolkaoaya do Babuyan Claro dooltimo naranaw a bomintak,Do kamabekas no Bye~nis, bohan, pitcha, kantawen Marso 12, 1962, siraw tawotawo do la-od,hobok kan daya naychahidihidi danasa do

hahabahay da, ta iyaw bolkanaya, nagsardeng danaa nanghob. Do kayan dad bahabahay nokatakatayisa dira, siraw rarakoh a bag0 dasa,pinaychaparparti dasa. Ta amaken da an mirwadananchi a bomtak bolkanaya ki matahaman dapabaw binyay dasa, As dawa, pinaychapasopasodasaw rarakoh a bago da.Do nakatayoka da a nqmaso so rarakoh a bagoda, si Alfredo Dican soranonget a nangay nachiniban si kayonq na, si Reginaldo Rams, anmyan pa mabiyay, ta yangay na a ipapaso rakohawa bag0 na. Do nakapakarapit ni Alfredo Dican dobahay ni Reginaldo Ramos a kayong na, bata na a"Nadiman danasa a asa kapamilya-an, ta siraw dyanayyayo. Asna, siraw kasesngenan so bahay dobolkanaya do Babuyan Claro," Mo napaytawo pa,ngataw, nangiditditchan dira do kabakel da.Dawa, dyisa nadiman a dya nayyayo do bahay da.Do dawri a tawen, myan asa a eroplano a hayna inososok ka tokpohanayan ahob no bolkanaya. K ido dawri a kadibodibon nasya a ososokenkatopohanayan ahob no bolkanaya, insigidanawsepan kapanghob naw, an ango paro sinday noerop lano-aya a inhesan kapanghob naw . Kayapoddawri a manda sichangori a 1979, nagringringor

pabaw bolkanaya do Chinteb a Wasay a bantay, takinteb da, kono, no Amer i kana yamot naw.(Istoriya ni Lucio Rams a intolas n i LucioRams do ka-Holyo 1979 ,)

Do asa kamahep, aro sa magsana so asin dopay is no kanayan. Do nawriya kayan dan tawotawoa magsana do payis no kanayan, myan na-ixanahomnabas a rakoh a gapor a aros soho. Ki siDenicio Derecho, naktokto na paytaytangsitan asinyasan iyaw nyaya gapor.Nanghap, kono, si Denicio so nahoto a bohongno nyoy as nakapasdeb nasya as nakapaybaybayatnasya do tohos a somdesdeb, ta isinyas.na, kono,do gaporaw a myan do idawod. Ki oyod anas i nyasan na, kono , iyaw gapor aw .Nangay, kono a naypayraya do anmo naya doDapolag. Da kayan naranaw do iraya ki pinagchin'na, kono, iyaw boti naw, ta yangay da chiban anango isinsinyasaw ni Denicio do iraya. Donakagchin, kono, no botyaw no gaporaw ki aro sawsoldado a nakaraya. Siraw nyaya soldada kioltimo a soli da, ta maynamt do nakasinyasawsira ni Denicio. Tod nasa sinisyabak asininyasan, ki oyod a natawagan nasa. Do kayanda, kono, no soldadwaw do aptan, binayat sa,kono , n i Denic io a pinag sardeng . Ki nak a tong tongpa saba a nakaraya do Dapolaq.

Do dyidaw a nakatongtongan a nakaraya doDapolag ki kominwan sa do anmo na do Kawran, tadawri, kono, nakarayan da. Ki si Denicio kinayyfayo dana, nayya tomnayo do kahasan, ta oyodna so nakamo do nakaboya naw a aro a soldado kanpaltq da.Maynamt ta nadas da paba no soldadwaw siDenicio a nangsinyas sira, siraw soldado saya kikcminwan sa do Rakwoksong, ta dawriw maboya dayanan aro a tawo, Ki no nawri a nakakwan da doRakwoksong ki naychapayyapayyayo danasaw aro atawo, ta oltimo a kamo da do kapirmiyaw nogaporaw a maysohosoho do aptan. Kan no asa pachinamo da ki pirmi sa, kono a magsalba sirawsoldadwaw,As dawa, no nadas da ki sa Remidios, Caridad,Hilaria kan si Paustino, Nyaya nakadas da sirasnyaya taw0 ki dinibon sa, kono, no soldado saw,ta osisa-en dasa, kono a panahsan an sino a tawoiyaw minsinyas sira do kayan daw do idawd, Kino naka-itored so torninbay ki si RemidiosRosales. Tnbahey na dirad soldadwaw a "SiDenicio, ipaw nangsinyas dinyo, ta si Denicio kimyan naw korkorang na. As dawa, gagangay naw amagsinyas an rnahep," kana, kono a inrason niRemidios dirad soldadwaw. Ta siraw kadwan saya

arayay na ki abaw makapaylilyak do oltim, akamo da dirad soldadwaw.S inpangan na, kono ki nakaktok to ni CarbidadRosales a yangay nasa daw-asen sa chiban anaknasaw. Ki no nyaya pinarin na ki pambar na,kmo, ta ranta naranaw mayyayo. Nakawaxa na dobahay da ki inahap nasa, kono, kamotdehan nasayaas nakawan da do Mabak.(Istoriya rli Pastor Elvinia a intolas niAdolpho Ramos kan Lucio Rams do ka-Octobxi1980. )

Do ka-1956 a nandad ka-1958, oyod a oltimo sokapteng kan kalidyat no tabon taw0 a midi doBabuyan. Ta do dawri k i oyod a pinayyam naw oyoda kapaychapteng no tawotawo. Ta iyaw nawri akapaychapteng ki maynamt do karon kaxam amayrarayaw so mohamoha. Ta sira, kono, nawri akaram a madamsak a mayrarayaw so mohamha kiyapo sa do nalasaw a gapor dd Rakwaphas doka-194 8.Do nakalasan nawri a gapor ki nakaraya sawmatatarek so kita karam. Nangay sa do kahasan,as dawri danaw, naymaymanganakan da a nandadnakapagwaras dad, aran dino a logar do Babuyan,Somnabat sa do kamohamohan a nayrarayaw a nandadnakapatawos das mhamoha, akmas wakkay, obi,birabira, dokay, mayis, paray kan kadwan pasamatatarek a kitan mohamoha. Aro mohamoha dodawri kf nawriw karohen dan kacam. Ta- malit doka-istoriya syan babaket kan mangalkern a dodawri a chimpon kapaychapteng, Ki oltimo a karodan karam, ta akmasa, konoy, karon anay do hapotno tana. As dawa, kanen daranaw aran ango akitan mohamoha a madongso da. As dawa, nawr iw

naynamotan dan taga Babuyan a naychapteng sotatdo a kakawan.Iyaw nawri a nakapaychapteng ki aro taw0 anagistayan a nadiman a maynamot do kapteng. Tano myan do dawri a kanen dan tawotawo k i ongelno binyebeh kan sohag na, No par inen dan taw0 dosohagaw no binyebeh ki asaden da. As, an tayokadana masad ki ahapen darana rotongan a nawriwkanen da, ta nawr iw myan a kanen da.Do iyaw nawri a nakapaychapteng, rnyan apitdan tawotawo a paray kan mayis. Pinosek da doagamang dasa, ki alit na tinongeh no karam iyawpareyaw no agamang daw a nangapyan das paraydasa. An maymhamoha siraw tawotawo do dawri kianosan da ahadan so nyinyi a abos payawan sonakapatarok do tana. Ta nawri danaw myan amaktokto da pamosposan, tan dya mawtan iyawimohamoha da, paray kan mayis.Iyaw asin wakkay, birabira, dokay, obi,anosan daw maychadi so sangkatawo so karahem aaridos. Ta nawr iw pamoskan das asin wakkay kanasin kadwan saya mohamoha, tan dya kanen karam.No aridos a pamoskan das matatarek a asinmohamoha, tohongen das habid no kayo as kaponda~ya so tana. Ki iyaw nyaya naktokto dapamosposan ki alit napa kanen karam iyaw

kinonokon da kanen da an oltim so kapteng da.Do iyaw nawri a nakapaychapteng,makapaytarabako pa sabaw tawotawo a maynaneot dokapanta das maparin da kamn. Maynaq~at doke-oyd darana ao kalidyat do kanen, naktoktodaw mangdaw rn sidong nf Mayor Zrenio Escalantea maynamt do rayon.Hyan na-irana gapor no taga Hapon amagkalkalap a nangay a nagpondo do Babuyan.Siraw tam, a taga Babuyan, naktokto daw nangay anangdaw x, sidong do gaporaya taga Hapon. Chakeyda rarahen a magbyahi sa m na mamtang sa doCamiguin. Ta do Camiguin, chakey da mayyapangdawan so rasyon, Maynaamt ta do Camiguin,dawriw yanan Mayor Erenio Escalante a mayor da.Haynamot do nakasi siran Hapon saya,nachisarita-an da, Oyod inyangay nasa doCamiguin, siraw asapho kan tatdo a tagaBabuyan .No ngaran dan nyaya nachilqan do Hapon anangay do Camiguin a mangdaw m rasyon di MayorE, Escalante ki sa: Feliciano Rayuan, GonzaloDerecho, Anacito Elvinia, Atilano Nolasco,Felipe Derecho, Gaspar Derecho, Denicio Derecho,Pablo Derecho, Helchor Alcantra, Jovencio Dican,

Bonif acio Tomas, Narsiso Dican kan ProctosoElv inia.Nakapakarapi t da do Camiguin k i gorninchindanasa. Ki do anmo no nakarayan da, myan, kono,daw asa polis, Ki binahod nasa maynamot ta angoa nachilogan sa do taga Hapon a logan. No ngaranpolisaya nangbahod sira ki si Jani, kono. Mapyasa, kono, sixaw kadwan saya rarayay da, tanabahod saba, ta chinapatak daw nagrason.Do iyaw nawri a kangay da nangdaw so rasyondo Camiguin ki abaw nakdaw da, ta tod sa nayyanakabkabil do Camiguin. Maynamt ta akmasyaynaparin dira, nagtotolag sa an ango parinen dado kanam no Nabidad. No nakapagtotolag daparinen ki akmasyay. "Amchan ahep no Nabidad kikatayitayisanchi dyaten mangay a magtapat sobahon na. No abo so matapatan a badoya ki abawbahon na a maybidi do Babuyan." Nyayawnagtotolagan da a parinen da, tan myan panghapanda so bahon da mamtang do Babuyan,Do kaparbangon do ahep no 25 do Discmbri,nawr iw nakayyam da naybidi do Babuyan. Abawbahon da inapoy, andya badoya, ta nawriwmamoyboh a nachitchawasan da maparin a kanen da,an dyi sa makarapit do Babuyan. Do nyayanakaparntang ki abaw makina no abang da, andya

kakawod, ta nawriw myan. Maynamot do nakaaisiran Apo Dyos, oyod a nahay saba do taw asnakapakarapit da.Do nakawata dan do Babuyan, masoyot sawpamilya da, ta bata dan myan insabat da biyas nolalakay dasa, ki aba. Apaman a natongngan dawnaparin dira k i nagmamayo sa, ta ango a komwannaparin dira do Camiguin, Maynyin S.yaw aktoktoda, ki abaw maparin da. Aran komwan lidyat apinasar da ki inananosan da a nandad nakapisti atabon karam do ka-1958,Do nakahabas danan nawri a nakapaychapteng,dadwa dana taw0 iyaw myan so maparin a imhabirabira a nawriw namopo-onan dan tawotawo sobirabira. Nawr i danaw nakayapwan kinan da.Nakayapo do dawri a nakapisti no kacam ki apabawnaychapteng do Babuyan.Nyaw ka-istoriya-an nakapaychapteng doka-I956 a nandad ka-1958.(Istoriya ni Florentino Toms a intolas niLucio Ramos do ka-Septembri 1980, )

Nonyaw istoriyan na-iwawa wawaho a tam doka-1965, bohan Pebrero 20. No ngaran danna-iwawa saya do dawri a tawen ki sa: FlorentinoTomas, Ruf in0 Derecho, Gonzalo Derecho,Ludigario Derecho, Gerbacio Derecho, FelipeDerecho, Atilano Nolasco kan Anac ito Elvinia. Nongaran abang a nayabangan da ki mayngaran soLigaya. No kanaro na ki anem a kametros as nokarahawa no irahem na ki asa kametro.Do araw no Hwebis, naktokto ni Ruf ino Derechoa mangay sa magkalap so itchan da, an marapitaraw no Simana. Do dawri a naktokto ni Rofino~erecho iyaw kangay da mamasid k i oyod a nangaysa.Ki do dawri a nakatapog darana ki siFlorentino Tomas ki iya dana maychatangiw dyaminaraw do dawr i. No tinapogan da ki do Dapolag.Nakatapog da daw ki nagpala-od sa manoho sodibang a apan da mamasid, Do kadama daw a mayyama mangdidibang a magpala-od, nakanmo sa, kono,do anmo nad Askedna.Ri myan, kono, asa byit a mayhahataw anabayat da. Iyaw nawri a bayi t k i chakey ni

Atilano Nolasco a dimanen kan tiliwen. Kibinayowan dan rarayay nasaya, ta angwan ma-iwawasa kan mabo sa.Do nakahabas da so nawri a boyit, nakanmodanasa do anmo nad Paway. Ki do dawri a kayandad Paway, naychihat a nagbaliw chimp na. Nochimp na sigod do dawri ki pangaditan. As dodawri a kayan darana do anm nad Paway kinaychihat a nayyedey manna nagtribnada aspinangyit naw ayokayam. Ki aran komwan anagbaliw chirnpo na ki naybebkas aba. As dawakapat-ongtong da so manoho so dibang a apan da.Simpangan na, do dawri a kadama do mamho,naychihat a dyida chapatak an dino aptan kanidawd. Nagdanag sa a anchitchowas an dinoiraya, ki aiit na dyi darana nadoqso kanna-ilasin aptan. "Maypayraya ta," konda, kono.Ki makahawod sa, ta apabaw polos dira amakapatak an dino yanan iraya. As dawa, idawod aidawod linongwan da kan pinarombwan da.Simpangan na, nap-otan da kan naktokto da amabawa danasa do aptan. Inpawsep ni Florentined i Ruf ino iyaw mtor daw , tan dya maboslongasolina daw a myboh dana. No nawri a naparindira ki naychatanyitanyis sa. Ta bata darana,nawr i danaw oltimo da makaboya siras parnilya da.

Lyaw nawri a kayan daranad hobokayan taw,nangyit salawsaw as akrnasaw chimoy.Do kayan daranaw a magkatarqkatang dohobokayan taw, oltimo darana so kapteng, ki abawmaparin da kanen, ta abaw bahon da, Do iyawnawri a naka-iwawa da tatdo a kahep kan tatdo akaraw a polos abo kinakinan da, pirmi samangawod, ki alit na dyisa makasngen so tana.Myan, kono, asa exoplano a nakaboya sira dokayan daw do idawod do la-oden Dipari.Sininyasan da, kono, ki rinikrikos nasa, kono,so naypitdo as nakapakahawod na do dawri. Ala!Do dawri, kono a nakarikxikos siran eroplano kimapipya pa, kono, danag da, ta rakoh namnama daa inbahey no eroplanwaw do tana inadnan na. "Aninbahey no eroplanwaw a na-iwawa ta ki malabit arnyan anchiw mayya omhap dyaten," konda, kono. Kiiyaw nawri a ninamnama da ki abaw napanaya danangay a minhap sica.Do kamahep no Sabado, myan, kono, asa gapor akosto a myyam do yanan daw, ki alit na tod nasah inabasan.Do dawri a nakahabas na sira ki inabantyan dakinawod a nandad kaboya da so kayokayo doCalayan. Simpngan na, do dawxi a nakapakasngenda, nabayat daw mayyit a ayos a yapd Dipari- Ki

nalyd danasa naypabawa a nandad kadekey danankaboyan das tana a Calayan.Do kamabekas no Dominggo, myan danawnakasibah sira asa gapor. Sininyasan darana,kono, ki alit na dyi nasa inkaso.Do dawri a nagsasarono a nakapa-ay da a abonasi sira, inqodes da kinawdan a nandad kabigbigda so kakayowan do Calayan. Do makalo a mabigbigdaw kakayowan, pinagandar daw makina daw anandad aptan. Nakarapit sad Calayan do kamakoyabdanan Dominggo.No chabakel da do nakapakarapit daw k i abawchaptak da a pachakanan da. Do nakapakaraya dawdo Katanapan do Calayan ki naboya san RicardoMistanza. Inahap nasa do bahay na pinakan sodedekey a asin wakkay, ta maychapteng sa madamado Calayan.Do dawri a tawen, iyaw nawri a kayan daxanadCalayan ki minodi sa do idi. Ki batahen dan tagaidi a sira ki hokbo sa nakarapit do Calayan.Mapya, ta myan si Godofrido Duerme a makapapataksira, tan dyi dasa inpapati a marahet sa tawo.Do nakapatak dacanaw a taga Babuyan sa kichabakel da pabaw kanen da, ta aro danaw makey aompakan sira. Makalo a naka-ongongar sa tab0 kan

makayyit danasa, may sa patodahen ni Mr.Leonardo Tor r ado do ~abu~ah.Do nakawara da do Babuyan k i oltimo a soyotdan babaket dasa kan kakakteh dasa, ta nakasabatkan myan paea sibibiyay a tab0 a nakapaybidi.Namangon sa so taktakla da maynamt do soyot da,ta abaw naka-ananwan dan lalakay dasa.Hyayaw ka-istox iya-an naka-iwawa dan wawaho atawo a taga Babuyan.(Istoriya ni Florentine Toms a intolas niLucio Ramos do ka-Septernbri 1980.)

DO NAKADIBEI) <strong>NO</strong> BODAY SI JUAQULN W KA-1969Do naypisa a Dominggo, naktokto da Juaquinnayya nanganop so bolaw a bago do katokotokonan.Ki nyaya nakangay da nanganop ki aro saw rarayayda. Ki nasisyay sa scl linongo do kayan daranawdo pangannpan da, ta sinisyay saw chito, takornpormi danaw myan so masibah dira. Ki oyod anonya nagtotolagan da ki pinari n da sigida.Siraw kadwan saya ki nanma danasa nanala dodandaw a panalatalan so mayyayo a bolaw a bago.As siraw rarayay ki siraw nangisdep siras chitosaya.Do ciawr i a nakasjsyay dararaa k i Juaqoinfiatarek kinwanan na, ta nachibawa dirad rarayaytlasya. Ta nakaboya, kono, so takad no bolaw abago a nawriw inonatan na. K i no nawriya takadno bolsw a bago ki midyo dana omadan. lyaw nyayatakad no bolaw ki ananosan na inonotan, kikomwan , kono , do bar i k iraw .Nakapakarapit na, kono, ni Juaquin dobar-ikiraw a linongwan takadaw no bol-aw a bago,chapapatak naba myan daw naybahobahokon a bodaya magda-an so asbaten na kanen na. Donakapa k anmo 11 i Juaqu i n do yananaw no boday ,

si-nbat na. Iyaw nyaya nakasbat nasya kisikokobang, sibabahayang kan si-i-iqpet sochibot na. Si Juaquin, nakigtot do nakasbatawsyan boday, ta napala-man naba polos. As dawa,dyina naditchan kan naditdit a nayaman.Sigoro, do nakangotaw no bodayaw so nayamanawa bolawaw a bago ki dawri danaw naybahabahawatanna omda-an so bolawaw a bago, an mirwa pa mayyamdaw. Ki no yanan na karahtan, ta si JuaquinSimon iyaw na-irana nayyam do dawri apangnanayan bodayaw so bolawaw a bago a hambnenna. Maparin, ngata, myan do aktokto no bdayaw amirwa panchi a mayyam daw bolawaw. As dawa,pinanaya na do nakangotan naw so babatas danbolaw a bago.Do dawri a nakasbat no boday si Juaquin kioyod na so nakapakakasi, Abaw rarayay ni Juaquindo dyaya nakasonyit syan boday. Apaman anasonyit no bodayaya, inalis twan naw nangngengeyso mayyit, tan arayaten dan rinarayay nasaw,Nakapangngengey na so nandad naypitda sakbay adinibed mnna pinitipitan bdayaya. Ki do oltimnaw a nangngey ki nawri danaw nachirayayannakalba naw do tana, ta binahd no bodayaw kokodna a nandad lagaw na.

No ranta ni Juaquin a par inen do bdayayamindibed sya ki tabtaban na. Ki lyaw nyaya rantana ki napar in na paba, ta napanman bodayayadinibed so tanoro kan kokod. Asna, nachibahobahodpaw chibot naw do inawan ria.Do nakalba danaw ni Juaquin do tana kinaypaymet nakadibedaw syan bodayaw. Ri dokalidyat naranaw ni Juaquin minawa ki rnagolagol,ta chakey na asoten bahayang naw kan myanigelegel na so lagawan no bodayaw kan humokaykaymetaw no nakadibed naw syan boday. Ki nyayachakey na parinen do bodayaya ki naparin napaba, ta pinadyira paban bcdayaw so ayyit.Maynamt ta pinadyira paba no bodayaw siJuaquin so ayyit na, oltimo dana kaljdyat na, tanangyit so kosto bodayaw a mindihed sya.Ikar igatan napaw mangngey , ki nakalyak pabamangngey , t a pini tos danan bodayaw.Ki do kapirmi naw a mayhodyihodyi n i Juaquinki nabadede sa kan bdayaw do barikiraw a nandadlosokaw no oksong. Mapya qawen, ta nadngey niMatcha, kak teh naw, nanawdyaw a nak apanqngengeyna, Ta an dyina nadngey, katen arl dyd kinaribday si Juaquin.(lstoriya ni Juaquin Simon a intclas ni Lul-ioRamos do ka-Septembri 1980.)

No kasarita-an nakapagkamcrras do Babuyan kioltim so kapakamwamomo. Ta iyaw nyayanakapaypaktas no ganyit a kamoras do tawotawo doBabuyan ki aro nadiman, ta chapapatak aba notawotawo iyaw marahet a makan a ipsok nonyaganyit. As dawa, nagistayan a tab0 taga Babuyanki naganyit so kamras. Kararaw a myan madiman.Pasaray pa, myan apat a madiman do asa karaw. Askan myan pasaw mayrarayay a madiman do asakabahayan.No nakasiknan nyaya ganyit a kamoras kisomniknan do bohan hgosto a nandad bohanSeptembri do tawen 1973. Makakasi saw tawotawodo dawri a chimpon kamoras, ta apabawmakapanotong so kanen da. Ta an myan asanagkamoras do asa kabahayan k i mahany ib danaaanchi a tabo. As dawa, aro nadiman maynamot donyaya ganyit ,Do dawr i a chimp, abaw maboyaboya m a taw0do rarahan kan do aran dino logar, ta abawmakahbot maynamot do ganyit a kamoras. Nahaynyaya ganyit a pinasar no tawotawo do Babuyan,ta no makahay ria ki dadwa kabohan,

Mapya, ta myan asa lampitaw no taga Claveriaa namtang do Babyan. Iyaw nyaya lampitaw kinangay do Batmyan, ta Alangay a maglaklako sowarawara kan mayya magsingir so pa-otang dasa dotawotawo. Ki do nakawara da do Babuyan ki abawtawo a nxhibayat dira, ta nawriw kataywarannakapaychagaganyit do Babuyan. Maynamot ta abawInaka-ikaso sira do nakapakaraya da, asna (otropa) , natongan daw mapariparin do tawotawo amaychadidiman. Nakapatak dasya akrnasyaymapariparin dirad tawotawo do Babuyan, insigidasa naybidi do Calayan, ta mamo sa, ta angwanmapayadisan sa so ganyit a kamoras.Do nakapakarapit da do Calayan, inbahey da diMayor Ernesto Castillejos iyaw kapaychagaganyitno taga Babuyan kan karo dana nadiman rnaynamotdo kamoras a ganyi t. Nakadngey sya ni Mayor sonyaya inpadamg da -ston kan Rose a baket na.Nanyenq a nayya naqkontak do paychikontakan dado Aparri. No intontak na do pagkontakan doAparxi ki marqdaw so anem a dodoktor. Ta sirasnyaya dodok tor k i toboyen sa no goberno doCalayan, ta sibahen da si Mayor,Ki oyod do dawriya khan Septembri, myangapor a naglqanan anem a dodoktor, Somnibah doCalayan, ta sinibah nasa, sa Mayor Ernesto

Castillejos kan si Sanidad Gilierm Lazam,Makawara no nyaya gapor do Calayan, nanyeng asomnakay si Mayor kan Sanidad. Nakasakay da kinanyeng a nayyam iyaw gaporaw a nangay doBabuyan.Do nakawara na do Babuyan ki gominchin saMayor, Sanidad as kan siraw ddoktox saw. Sirawnyaya dodoktor a nangay do Babuyan ki myan aro aagas a inahap da a yapad Marcos. Iyaw nyaya agasa inbonong no ddoktor k i nya danaw machipandantawotawo a naganyit so kamoraa. Rakoh nakasoyotno taga Babuyan dirad nyaya dodoktor , ta sirawnyayaw napagsardeng so ganyi t a kamoras.Nakatayoka da nangibonong s agas k i nanyeng sanaybidi do Calayan.Iyaw nyaya istor iyaw pakanaknakman so karontawotawo a nadiman do kachimpon ganyit akamoras.(Istoriya ni Lucio Ramos a intolas ni LucioRamps do ka-Septembri 1980 .)

Yaken si Bertelia Tassas a taga Babuyan Claro,Calayan, Caqapan. Ari istoriya ko a dekeymaynarot do Amerikano a si Hr. Haree,Ta do ka-lonis, Hayo 26, 1980, nangay kami amagrani & talon. Hahay so dekey, nawara si Mr.Haree kan si baket na, Sinpangan na, nangay sad m do talon, ta myan kami maqrani. Babahennar anak na a dekey a si Hei Jin, Si baket na,babahen MU asa do anak da, si Hei Laan.Sinpangan na, do kasrmgen da dyamen, rinitratona yamen ni Hr. Haree, asna, babahen naw anak naa adekey. Do katayoka na a nangritrato dyamen,n-a na si Ikit Benos do bit namen naw. Binatana dyamen a mangay na ritratwen dana. Dawa,n-ay do yanan ni It it Benos as nayyam dotambak namen do talon,Do kayyam naw do tarrbak, nalasagan naw batwawas naybadicbid. Dawa, nalba si Mr. Maree anagraman anak na kan kamera na do dawri. Nahay anakapaybmgon as nasidongan namen aba, ta mabawadyamm. Chiban =men do kapaybangon na, mynanaa hota, oho na kan bkot na. As no anak na a siMei Jin kan kamer-a M, abaw hota da.

As do dawr i a naparin, nabakel si baket na,an ango naparin do anak da kan kamera, ki abawnararayaw. Dawa, nangay dana a nariyos dooksong, ta rnaynana a hota. Dawa, namimyeng kami.As do katayoka na a nariyos, naybidi danasa dobahay da.As no nyaya a Amerikano, abaw pilawen namen,ta maragsak dyamen. Kan no myan ganyit namen,mangay kami a mangdaw so agas namen. Nawrirakkoh a yamanen di Mr. Maree kan s i baket na,ta rnyan sa a masi dyamen.,Nawr i dana istor iya ko maynamot di Mr. Mareekan si baket na.(I storiya ni Bertelia Tmas a intolas niKapitan Feliciano Raywn do ka-Mayo 1980.1