MOISIU I FTUAR NE RUSI - Regione Basilicata

allegato a Basilicata Mezzogiornoinserto di Basilicatanet.it Reg N°268/1999 Tribunale di Potenza.Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro - 85100 Potenza. Direttore: Giovanni RivelliKUJTIMET NGA BASHKESHORTJA TERWIN. ÇFARE PERJETOI NE MUZEUN E TOLSTOITSuplementi i së dielës te SHQIPTARJA.comE-mail: rilindasi@gmail.comViti III - Nr:32 E diel, 11 gusht 2013 Kryeredaktore: Admirina PEÇINa ndiqniedheonlineWWW.SHQIPTARJA.COMMOISIU I FTUAR NE RUSIFjalët plot adhurim të regjisorit StanislawskiNGA PJETER LOGORECINë vazhdim të shkrimevembi jetën dhe karrierene aktorit me origjine shqiptareAleksandër Moisiu,dëshëroj të bëj publike disashënime e protokolle të mbajturanga bashkëshortja e tijJohanna Terwin – Moisiu. Kësajradhe bëhet fjalë për turneunqë aktori bëri i ftuar nga rusetnë vitin 1924. Shenimet janëpjesë e arkivit personale që kapatur aktori, që pas vdekjessë tij i është dhurauar ngabashkëshortja, arkivit kombëtartë teatrit austriak në Vjenë.* * *Në fillim të vitit 1924, Moisiumori një ftesë që të luante njësezon në skenat teatrore Ruse.Një mundësi të tillë, të shkojënë Rusi, në vendin e Tolstoit dhe”pas revolucionit”, e dëshironteshumë dhe ftesën e pranoi meQeveria Kruja,ja dëshmitë përqëllimin atdhetarJa çfarë dëshmojnë diplomati italianKarlo Umiltà, shkrimtari i famshëmIndro Montanelli, mëkëmbësi i mbretitJakomoni, majori britanik M.F. Eden,Faik Quku etj…NË FOTO: (Majtas) Aktori me origjinë shqiptare,Aleksandër Moisiu, me familjen e Leon Tolstoit gjatëvizitës së tij në Rusi në vitin 1924. (Djathtas) AktoriAleksandër Moisiu në rolin e Fedias të Tolstoitkënaqësi. U nis së bashku me teshoqen Johanna Terwin, me njëtren të rehatshem me shtretër qëi priste në ku dhe pas dy ditëshudhëtimi u gjendën në Moskë.Në stacionin e trenit kishin dalëpër ti pritur drejtuesit e teatritdhe shumë aktorë. Mosiu shumë iemocionuar i përqafonte të gjithëmiqësisht dhe ndjehej i mirëpriturnë mesin e tyre. Ai kish mbetur nëkujtesën e rusëve që në vitin 1911kur luajti në mënyrë të paharruarrolin e Edipit, prandaj dhe ishtei pari aktor i huaj që ftohej nëRusi pas revolucionit Fillimi ipunës ishte shumë i vështirë përMoisiun, pasi ai duhej të perdortegjermanishten në mesin e një trupeku itej rusisht. I duhej të ndalejnë çdo presje, të analizonte mekujdes formën dhe kuptimin e asajçfarë thoshte. Kaloi netë shumë tëlodhshme provash, por më i madhishte presionin nga i ashtuquajturi“precizion punë”....vijon në faqen 14-15Avokati amerikani Zogut, çfarëi raportonte CIA-sEdgar M. Church: kam lidhje snore meGeraldinën. Gjyshja e saj ka shkruarnjë libër për mbretin që don t’ia shesëindustrisë kinematograke. E vërteta evilës me 60 dhoma në Nju Jork…EUGJEN MERLIKAacionalizmi shqiptarNvazhdoi gjithmonë tëshpresojë se dhe ato trevaqë mbetën jashtë kujve siÇamëria, Pindi dhe zona eJaninës, Artës e Prevezës,do t’i bashkoheshin Atdheut,por ajo mbeti vetëmnjë ëndërr.Arsyeja e kësaj mungesenuk gjindet as në Ditarine Çianos dhe as nëlibrin e Jakomonit. Nandriçon këtë pikëpyetjediplomati Karlo Umiltà,në veprën e tij “Jugosllaviae Shqipëria”. Duke qenëemëruar Komisar i Lartë iQeverisë italiane për krahinate bashkëngjituraShqipërisë, ai bën një udhëtimme një grup pune nëtë gjitha ato treva e, më sëfundi, i dërgon një relacionMinistrisë së Jashtëme që,siç thotë ai, u muar për bazëprej asaj, për sa i përketÇamërisë e zonave të tjerat’Epirit.“Sapo mbarova këtëdetyrë, ndërsa Komisari iLartë, Alizoti,kishte shkuartë merrte në dorëzim zyrëne tij në Kosovë e Dibër, Ministriae Jashtme më ngarkoipër të kryer një rreth vëzhgimeshnë krahinën qëquhej Çamëri e që duhej t’ibashkangjitej më vonë Shqipërisë,nën Komisariatin eLartë të Xhemil Dinos....Territori i ri paraqitej ivarfër e i shkretë e në qytetine Kosturit pata shpejtpërshtypjen se nuk kishte ashije shqiptarësh....Ata ishin maqedonas dhedonin të bënin pjesë në Shtetinmaqedon...faqe 17-19Maschito: Evokimii betejës mekostume arbereshePër të katërtin vit radhazi përsëritetnë gusht, “Retnes” që në mesin eaktiviteteve të zhvilluara në Maschitaneështë me siguri më e lashta dhe mëinteresantjaLORENZO ZOLFOfaqe 15AGRON ALIBALIikurse pamë në shkrimetSe mëparëshme, gjatëudhëtimit të tij të parë nëSHBA në verën e vitit 1951Ahmet Zogu u angazhuaplotësisht në hartimin dheplanikimin e operacionit“Molla”, sipas të cilit llimishtnë Shqipëri do të inltroheshinnjë grup i vogëlocerësh të besuar të tij përtë hulumtuar gjendjen dhepër të përgatitur terreninpër përmbysjen e regjimitkomunist. Dokumentet edeklasikuara nga arkivatamerikane nxjerrin në pahtakimet e shumta jozyrtaretë Zogut në SHBA. Nëfakt, Zogu kishte lluar tëbluante planet për kthiminnë pushtet qysh kur jetontenë Egjipt. I strehuarnën mikpritjen e MbretitFaruk, i cili kishte gjakshqiptar, Zogu nuk kishtemunguar të ndërmerrtetakime dhe të thurrte planepër zbatimin e ëndrrës sëtij të vjetër.AVOKATIAMERIKAN I ZOGUTNë takimin e 12shtatorit 1951 në NjuJork Zogu i prezantoibshkëbiseduesit amerikangjatë darkës edheavokatin e tij egjiptian,cili, sipas tij, ishte edheavokat i Mbretit Faruk.Mirëpo Zogu kishte nëSHBA edhe një avokatamerikan, i cili e kishtepërfaqësonte atë në mbrojtjetë interesave të paktaqë ish-Mbreti shqiptarkishte deri atëhere nëAmerikë. Ky ishte EdgarM. Church [Çërç]...faqe 20Cyan magenta yellow black

14SH.comKUJTIMETwww.shqiptarja.com E diel, 11 gusht 2013RILINDASISUPLEMENT JAVOR IAKTORITURNEUvijon nga faqja 13NGA PJETER LOGORECI....për të cilin rusët janë shumë tënjohur e jo tolerantë. Aleksandriu mrekullua nga mënyra e punëse aktorëve rusë. Me sa durim,dashuri e pasion i përkushtoheshinprovave në teatër. .Ato i “sherbenin Artit” mendërgjegje e sinqeritet të plotë.Asnjë nga trupa nuk mendonte tëbënte pushim, të shkonte në shtëpipër tu ushqyer apo ti ndërpristeprovat se kishte xhirimin e ndonjëskene lmi diku tjetër. Si Moisiuashtu dhe të tjerët e humbënndjesinë e të folurit në dy gjuhëgjatë provave, pasi ndjenjat dheshpirtërat e tyre harmonizoheshinnë mënyrë të përsosur.Për korin e Ziganëve te “Kufomae gjallë” u paraqitën vullnetarishtshumë kengëtarë. Çdonjëri donteqë të ishte në skenë pranë Moisiutqë do të luante Fedjan për tëparën herë. Vetë vajza e basit tëfamshëm rus Fjodor Shaljapinikëndonte në kor.Në atëkohë Moisiu luajti nëMoskë “Hamletin” e më pas“Kufomën e gjallë”. Premierae “Hamlet-it” u bë me 14 mars1924 në Siminatheatër të Moskës.Salla ishte e mbushur plot e nëmes të publikut të bënin përshtypjenjerëz mirënjohës dhe të veshurthjeshtë. Në përgjithësi burratmbanin bluza karakteristike rusenë ngjyrë të kuqe apo të zezë.Njerëz te thjeshtë e familje të tërapunëtorësh kishin mbushur lozhete teatrit. Personalitetet e diplomaciaruse ishtin të përfaqësuarnga Tschitscherin (si minister ijashtëm) dhe ministri i kulturësLunatscharskij. Publiku festontedukshëm ardhjen e Moisiut. Stanislaëskii madh, dashamirës i tij,vrapon drejt skenës, përqafonAleksandrin më shumë dashuridhe i lutet atij që herën tjetër tëluaj në skenën e teatrit të tij.Jo me më pak madhështi uprit Moisiu në Leningrad, ku ainë shfaqjet që pasuan në Aleksandërtheater,luajti “Hamlet-in”,“Edipin”, “Kufomën e gjallë” e poashtu pjesët “Fajtor për gjithshka”e “Papagali i gjelbër” .Për tu orientuar sa më mirë nëbotën e teatrit rus, Moisiu kohëne lirë e përdorte për të mësuar tërejat e skenës ruse. Përshtypjetpozitive që krijoj ishin shumë tëforta. Përvec teatrit të Meyerholdsku silleshin pjesë që pasqyronin tërejat e politikës, në skenat e tjeraluhej vetëm teatër i mirëlltë e idepolitizuar. Ai nuk u cudit kurshikoj, që në disa skena luhejteatër krejtësisht pa dekore, porku aktorët luanin me aq intesitetsaqë kjo gjë nuk të shqetësontefare.Të gjithë teatrot e Moskësishin cdo natë plot. Në të gjithëteatrot ku kishte luajtur, publikurus ishte më dashamirësi. Askundnuk kishte përjetuar një “lidhjekomunikim”të tillë në mes spektatoritdhe skenës si aty. Zemra dheNË FOTO:Moisiu mefamiljen eTolstoit në Rusi(djathtas)AleksandërMoisiu metrupën eaktorëvetë teatrit tëStanislawskitSTANISLAWSKIArtistë të mëdhej si ju ipërkasin të gjithë botësMoisiu në rolin e Fediaspulsi i të gjithë publikut rrihte sëbashku me aktorët në skenë, këtukrijohej një “bashkësi” teatër–publik.Vetëm këtu, publiku “merr”nga teatri emocione dhe ide që mëpas të bëjnë të reektosh, e këtoJa shënimet e mbajtura nga bashkëshortja e aktorit Johanna Terwin– Moisiu mbi turneun që aktori bëri në vitin 1924, i ftuar nga rusëtpërjetime janë me ditë të tëra temadiskutimesh popullore. Edhe pasrevolucionit, teatri nuk u bë vegële politikës, por mbeti një kënaqësie njerëzve të thjeshtë. I gjithë repertoribotëror luhet në skenat ruse.Skicë e Moisiut që tregon aktorin ndërsa bënmakiazhin për rolin e FediasPërshtypje të veçantë të bën kujdesipër baletin që vazhdon të jetë sinë kohën e aristokracisë të Carëve. Iprekur thellë mbeti Moisiu nga Theatrii Artit i Stanislaëskit. Për Aleksandrin,Stanislawski ishte regjisorimë i madh, mjeshtër mbi të gjithëmjeshtrat, shumë i thjeshtë dhe ipërulur, që kurdoherë fshihej pasvlerës së punës së tij dhe aktorëve, tëcilat i shpaloste me madhështi parapublikut. Edhe Stanislavski e kishteMoisiun të zgjedhurin e tij, aktorine zemrës dhe përpara se Mosiu tëlargohej nga Rusia ai i shkruajti mbinjë foto të tij: Artistë të mëdhej si jui përkasin të gjithë botës...Kjo ështëarsyeja që unë ju konsideroj si mikuim i dashur e artist të Teatrit Artistiktë Moskës. Të gjithë udhëtarëvenë Europë, nuk i mbetet shumë kohënë dispozicion që të kthehen tek nenë Moskë, në Teatrin Artistik. Unëdëshiroj që të të shoh në mesin tonëpërherë, çdo ditë.Në të gjithë teatrot ku Moisiuu shfaq, u prit me respekt edashuri. Gjithmonë përpara fillimittë shfaqjes një përfaqësuesi publikut, përshëndeste ardhjene tij në skenë ndërsa e gjithë sallangrihej në këmbë e duartrokiste.“Ndodhi që një herë, padashur arritëmnë teatër një orë me vonesë,u befasuam që shfaqja nuk kishtelluar akoma. I vendosur, i gjithë

RILINDASISUPLEMENT JAVOR ISPECIALEE diel, 11 gusht 2013SH.com15www.shqiptarja.comTRADITAVLERAMASCHITO:Evokimi i betejës mekostume arbëreshemes dy grupeve etnikeqë themeluan vendinMoisiu luajti në Moskë “Hamletin” e më pas“Kufomën e gjallë”. Premiera e “Hamlet-it” ubë me 14 mars 1924 në Siminatheatërpubliku kishte pritur për të shijuarpërshëndetjen e llimit edhe pseajo zgjaste vetëm 3 apo 4 minuta”.Natyrisht që në Rusi, Moisiu, iprekur nga mikpritja karakteristikeruse, pranoi shumë ftesa ngashumë teatro ku dhe aktroi. NëKremlin ai u prit me një ceremonitë vecantë ku bashkësia e aktorëvenën drejtimin e Luatscharskit,kishin oraganizuar për nder të tijnjë festë madhështore. Ne vizituamEremitage 1 ) ku u shtangëm tëmahnitur para varrit të Dostojevskitnë manastirin Neëskij.Gjatë vizitës në muzeun e Tolstoitna shoqëroj e bija e tij. Atygjindeshin të gjitha reliket e tijtë mundshme, që nga rinia eherëshme. Manuskriptet e tijorigjinale, ilustrime nga punët etija, shumë fotogra, veshjet e tij,mijëra gjëra të vogla të jetës së tijtë perditëshme që sillnin kujtim etij. Pjesa më emocionale e muzeutishte dhoma e vdekjes e Tolstoit.Kjo dhomë ishte një imitacionperfekt i godinës së stacionithekurudhor Astapoëo, ku Tolstoikishte vdekur gjatë arratisjes ngashtëpia e tij. Të gjitha mobilietorigjinale të stacionit ishinsjellë nga Astapoëo në këtësallë – stacion dhe të bënintë mendosh që je realisht nëdhomën e vdekjes të Tolstoit.Një shtrat i thjeshtë gati primitiv,manteli i tij me të cilin ai uarratis nga shtëpia, varej në njëgozhdë mbas dere, shkopi i tij ipleqërise aty pranë....e njejtallampë që u ndez gjatë agonisësë tij, digjet natë e ditë. Në murshihet i vizatuar proli i tij osehija e vdekjes së tij, të cilën evizatoi një mik i familjes, ashtusi e projektonte në mur akae qiriut që digjej në dhomë,nga proli i Tolstoit të pajetë.Turma adhuruesish nga të gjithakrahinat e largëta vinin papushim në Moskë, për të nderuarpoetin e madh. (Manteli iMoisiut, që ai me mijëra herë embajti në rolin e Fedias, erdhinë këtë muze mbas vdekjes sëAleksandrit si dhuratë).I gjithë qëndrimi në Rusi, ngasa ai pa dhe perjetoi atje, ishtepër Moisiun një ngarkesë shumë emadhe dhe e lodhshme, kështu qëmbas ikjes nga Moska ai ishte përvdekje i lodhur.1) Eremitage ose Ermitage: është njëvend pranë Saint Pertërsburgut në Newa kusot gjindet një ndër më të famshmit Muze tëArtit në botë. Ka rreth 350 salla ndër të cilatjanë të ekspozuara 60.000 objekte.Wien, me 2013-08-08PLORENZO ZOLFOër të katërtin vit radhazi përsëritet nëgusht, “Retnes” që në mesin e aktivitetevetë zhvilluara në Maschitane është me sigurimë e lashta dhe më interesantja. Ky eventdaton që në vitet e para të lindjes së qytezës Arbëreshe(1517), dhe përkujton themelimin e sajme një karousel të Stradioti-t. Gjatë shekujve,ngjarja është shtrembëruar në rëndësinë e sajhistorike, fetare dhe antropologjike duke lënëhapësirë interpretimeve të çuditshme. Retnesnë gjuhën arbëreshe do të thotë “rrotullim”, osemë saktë “udhëtim rrotullues me kalë”. Karuselirrotullohet tre herë në sheshin Madonna delCaroseno (por në ccdo rast për ngjyrat e sajtë bukura dhe emocionet ajo mbetet festa mëe dashur pas asaj të patronit Shën Elia). Qëprej disa vitesh kjo traditë ku prej disa muajshzhvillohet edhe jashtë Maschitos: Ginestra,Avigliano, San Marzano (Ta), këtë vit do të bëjënjë ndalesë në Montecilfone, një tjetër qendërarbëreshe të Abruzzos. Krijuesi i këtij evokimihistorik, është prof. Vincenzo Piano. “Në dritëne hulumtimeve të reja për të kaluarën historiketë paraardhësve tanë, shpjegon profesori, eventiështë organizuar me imtësi, si në krijimin ekostumeve, si në armët tradicionale dhe nëtë gjitha detajet e një karakteri historik, njëpërjetim i Retnes. Vëmendje e veçantë i ështëkushtuar përgatitjes së dy grupeve kryesore etnikeqë themeluan qytetin tonë: grekët koroneidhe shqiptarët-shkodranë, i pari “Majsor” dhee dyta “Cndrgnan” gjithmonë rivalë mes tyreqenë për disa arsye “. Evokimi i historisë meanë të kostumeve arbëreshe të “Kompanisë sëarmëve Stradioti” të kapiten Lazzaro Mathesdo të paraprihet nga një festival folklorik organizuarnga nxënësit e shkollave të mesmetë Maschito në kuadër të projektit të vlerësimittë pakicave gjuhësore.Maskiti rievokar bataljat e Koronevetkundër Shkodrjanëvet të veshur aljbërishtbëhet edhe sivjet ne muajin eE gushtit, për herën e katërtë,Rrethnesa, manifestaciona eMaskitit, patjetër, më e e ljashtae më e bukura e katundit; Ajo zëfill kur ljeu katundi (1517) mexhostrën e Stradjotëvet.Me motinçë shkoi manifestaciona klje strëmbuarnë storien e domethëniene saj me disa interpretacionafantasiose të papritura. FjaljaRrethnesë vjen me thenë “xhir mbikaljit” si një xhostërë me kuelj rrorro Shër Mërisë e Karosenit (ështëfesta më e bukura pas asaj e SëndElisë. Ka disa vitra çë kjo festëbëhet dhe jasht katundit në Zhurë,San Marzano (TA), e sivjet bëhetdhe në Munçifun, njatër katundaljbëresh në Abruzet.Ky rekuper iget profsurit Vincenzo Pianoforte:“ Tue kërkuar te storia e prindëvettanë u organixar me kostume earmat atij moti një rievokacionë errethnesës; u veshtin dy grupe mekostume ndryshe ashtu si janë dyetnitë çë e fundaqrtin: Koronet eSkodrjanët, të parët “Maljsor” e tëditit “Skodrjanë të çiljet kljen sembrikundër te storia e katundit.Rievokaciona e bërë me kostumeka “ Compagnia d’arme stradiotidel cap. Lazzaro Mathes ” do tëvinj pas një rasenjë folkloristikee shkollës se mesme e Maskitit nërrethin e pruxhetit të minoramxetlinguistike.Pietro Abitante

16SH.comPOEZIwww.shqiptarja.com E diel, 11 gusht 2013RILINDASISUPLEMENT JAVOR IGratë pikturojnë puthjen...Cikël poetik nga NDUE DEDAJ...NJË GENOMË EPASTËR POETIKEE kam ndjekur krijimtarinë e Ndue Dedajt vargpër varg, rresht për rresht e jo libër për libër... Kemitë bëjmë me një genomë të vërtetë poetike, është njëgenomë e pastër, është poezi esull, tepër esull. Në tënuk ka asnjë je barishte poetike.Ndoc GjetjaNË PROVINCËNë provincë përditë bien tupanat...Në provincë të gjithë shesin kikirikë,Në provincë të gjithë gjuajnë politikë,Në provincë fjalimet i mbajnë të gjata,Në provincë makinat i ngasin burrat,Në provincë shkallët i lajnë gratë,Në provincë të gjithë shkruajnë libra,Në provincë të gjithë i bëjnë të gjitha.Në provincë bëhesh hero dhe padashur,Në provincë rakia pihet me barut,Në provincë sporti i të gjithëve - xhirot,Në provincë plugu i ditës - thashethemet,Në provincë gratë janë të ndershme,Në provincë dashuritë janë të zjarrta.Në provincë bie lahuta bridashe...14 qershor 2010.KËNGËT ESOLOMONITLutu pa qenë Solomon…Lutu për dashurinë pa fron.Lutu për dashurinë që vashat molis,Lutu për lulet e vjeshtës nën murriz.Lutjet e mëngjesit janë lutjet e engjëjveLindin në tokë, prarojnë qiejve.Lutjet e mesditës janë lutjet e prillitPër të gjitha javët dhe ditët.Lutjet e mbrëmjes janë lutjet e pleqvePër dashurinë e botës nga e para.Lutu për dashurinë pa qenë mbretDehur nga mushti i erosit si në përralla.Lutu pa qenë Solomon…Lutu për dashurinë pa fron.GRATË PIKTUROJNËPUTHJENÇdo mëngjes me një penel të lehtëLyejnë buzët me të kuq,Pikturojnë puthjenQë shpesh e marrin e rrallë e japin.Maj 2012LUTJE E BURRAVEPËR GRATË(Virgjinia Vult)Ji e dëgjueshme në çdo gjë, ji e përulur.Ji femër, fal vetëm kënaqësi e dashuri.Artin e të qenurit femër - femërisht përdore,Për burrin tënd! Për të gjithë burrat!Mos u trishto nëse fjala s’të vjen,Fjalë s’thua e për vete dot s’lutesh,Lutem unë burri yt sovran për ty.E dashur, ji e përbetuar, e papërlyer!Ji Shën Mëri!STOLI I VJETËRKam frikë kur ai stol të mos jetë...Stoli para pallatit me tulla të bardha.Ulet përditë nëna ime me të vjetrat e lagjes,Gra më të moshuara se qyteti.Vajzat vogëloshe luajnë rrasa-vijëPa dashur t’ia dinë për trillet e moshës,Pa ngrihen gjyshet si në kërcimet motit,Luajnë fëmijërisht dhe ato…Lulet në kodrinë kanë çelurLulet e pjeshkës, lulet e mollës, lule të bardha...Ah!... Shkojnë dorën nëpër okë,Ishin dikur edhe ato vasha!Vajzat me të nesërmen shkrihen në paqeTe ajo rrugicë, te ai stol nën diell!Stoli para pallatit me tulla të bardha.Kam frikë kur ai stol të mos jetë...M.MALL PËRBJESHKËTDimër pa zogj, pa fjalë!Druaj të nisëm për atje kah bujtina e kujtimevePrej tingujsh të ngrirë, të qelqtë; të vete deri në Suçel.Laku i Kuq. Ura Ndredi. Përroi m’Gjarpen, Kodra Tetë...Tash janë veç stacione të erës. Shuar hapat, gjurmët!Asgjë prej së djeshmes, prej vetes.Bjeshka ime, ku je?Eci me Marien tërmales pa trajtë,Ka kohë që nuk ka shkelur këtu,Nuk ka mundur, nuk i kanë bërë këmbët,Në skaj të oborrit nuk ka patur se kush ta presë...Vetëm muzika e verbër e përroit që zbret.Dimër pa fjalë, pa zogj!Muza e bjeshkës, vdarë mjegullave ikanake...Nuk ka më poezi të pishave, aheve, palmave.Unë sillem pas pengut të kujtimeve si hije!I desha me shpirt njerëzit e shtëpisë nën bjeshkë.I shoh... si nuk janë?! Dhe dridhem nga koha...E pabesë.Eeeej…A i keni ndie sonte lajmet?Ka lindur dhe ka vdekur një liz bjeshke.Ajkuna ka qenë aty dhe ka qarë me sytë e saj...Ka qarë Maria me gurin e brengës në gji,Vajtojcat e kullave të epra kanë qarë.Aiii...Shkurt 2010…POEZI E NJË PO-ETI TË VEÇANTË“Poezia e Ndue Dedajt është mbrujtur me atë maja shpirtiqë bën thirrje për dashurinë ndaj njerëzve të tokës sonë. Kjoështë dhe kredoja më e zgjedhur e tij dhe unë besoj se në botëne tij shpirtërore kjo kredo nuk është pozë, por një ndjenjë evërtetë, e marrë qysh atëherë, kur fryma mbase i qëndroi mbisupe si një pëllumb i bardhë dhe uji i lagu shpatullat... Kjoështë poezia e këtij poeti të veçantë që derdh vargjet e tij plotnjomëzi, me një gjuhë të bukur e fjalë të zgjedhur...”Dhori QiriaziQYTETI IXHIROS SË VETQyteti ynë i vogël xhiron e ka të madhe,shëtitjet mondane të mbrëmjeve,mbrëmjet e shëtitjeve mondane.Humbet ai në xhiron e vetsi në një vals dashurie!Çdo qytet ka orën e tij - kullën e sahatit.Qyteti ynë për orë ka xhiron!Pulson tik-tak-u i sajsi një shpirt i bardhë.Nxiton qyteti ynë të bëhet plak,Njëqind, një mijë vjeçduke ua kaluar pleqve të kërrusur lehtë,duke ua kaluar drurëve të blertë.Unë xhiron asnjëherë nuk ia prishqytetit tim krenar,ani se s’jam praktikant i saj!...I vogli qyteti ynë, me xhiro të madhe.SHTËPIA E KUJTIMEVEShtëpia ime nën lisa,Përkundruell detit, përskaj bjeshkësPërkundetPranverash,VjeshtashHerë si djep lulesh, herë si djep shirash.Shtëpia ime kreshtë erërash,Stacion metereologjikMjegullash.Brezash…Ngulur në heshtjen e vetSi një anije që nuk ka më një liman.Tash për tash ua kam falurKujtimeve.FAREHEDHESITani që askush nuk mbjell më farëE bujqit janë raca e fundit në zhdukje,Tani që fushave nuk mbin as misër as grurëPor vetëm mure, murana pa fundTani që toka nuk ka më vlagë,E të gjithë korrin cannabis sativaNdezin për mbarësi ashkat e buzmit bujar,Tani që rituali i pjellorisë së tokësKëndohet vetëm në përgamenat e vjetra,Tani u kujtova për ty, Farëhedhës,Monumentin tënd të kokrrës së farës,Bekuar qofsh, o njeri në arën e gjyshit në shkrep!Ngjallu në mundsh, kalo njëherë këndej,Sa të puth duart tua të rreshkura në zhegLart ta valëvis këmishën tënde të shqyer!S’e dua botën - mbytur në baltën e vesit,Baltëbota kalb farën pa e futur në dhéKalb kohën e vjetër e kohën e re….Ardhtë mbretëria jote!

RILINDASISUPLEMENT JAVOR ISTUDIMIE diel, 11 gusht 2013SH.com17www.shqiptarja.comNANA TJETËR E HISTORISËEUGJEN MERLIKAQeveria Kruja, dëshmi e faktepër qëllimin e thellë atdhetarJa çfarë dëshmojnë diplomati italiant Karlo Umiltà,shkrimtari i famshëm Indro Montanelli, mëkëmbësi i mbretitJakomoni, majori britanik M.F. Eden, Faik Quku etj…acionalizmi shqiptar vazhdoigjithmonë të shpresojëse dhe ato treva që mbetënjashtë kujve si Çamëria, Pindi dhezona e Janinës, Artës e Prevezës,do t’i bashkoheshin Atdheut, porajo mbeti vetëm një ëndërr.Arsyeja e kësaj mungese nukgjindet as në Ditarin e Çianosdhe as në librin e Jakomonit. Nandriçon këtë pikëpyetje diplomatiKarlo Umiltà, në veprën e tij“Jugosllavia e Shqipëria”. Dukeqenë emëruar Komisar i Lartë iQeverisë italiane për krahinat ebashkëngjitura Shqipërisë, ai bënnjë udhëtim me një grup pune nëtë gjitha ato treva e, më së fundi,i dërgon një relacion Ministrisësë Jashtëme që, siç thotë ai, umuar për bazë prej asaj, për sai përket Çamërisë e zonave tëtjera t’Epirit.“Sapo mbarova këtëdetyrë, ndërsa Komisari i Lartë,Alizoti,kishte shkuar të merrtenë dorëzim zyrën e tij në Kosovëe Dibër, Ministria e Jashtme mëngarkoi për të kryer një rrethvëzhgimesh në krahinën që quhejÇamëri e që duhej t’i bashkangjitejmë vonë Shqipërisë, nën Komisariatine Lartë të Xhemil Dinos....Territori i ri paraqitej i varfër e ishkretë e në qytetin e Kosturit patashpejt përshtypjen se nuk kishte ashije shqiptarësh....Ata ishin maqedonas dhe donintë bënin pjesë në Shtetin maqedon,që do të mund të formohej mepopullsi të tjera maqedone derinë Follorinë, Monastir (Bitolje) eShkup (Skoplje). Nëse në fund tëluftës Shteti maqedon nuk mundtë krijohej, ata dëshironin të vazhdonintë bënin pjesë në Shtetingrek. Nëse dhe ajo nuk do të ishtee mundur, do të kishin mbetur meqejf nën administrimin dhe mbrojtjenitaliane, por në asnjë rastnuk do t’i përshtateshin bashkimitme Shqipërinë, madje kundër njëbashkimi të tillë, ishin gati për njëkryengritje të përgjithshme....Nga Kosturi u drejtuam për nëGravenè, një qytet i vogël, i banuarnë shumicë nga maqedonë e grekë.Asnjë këmbë shqiptari. Dëshirat etyre ishin të njëjta me ato të Kosturit....Asnjë nuk donte të dëgjohejtë itej për Shqipërinë....Mbas Grevenès morëm njëlloj rruge sapo të hapur që na çoirrëzë Pindit e prej andej... deri nëMecovo, qyteti më i rëndësishëmi gjithë territorit. Edhe këtu popullsiaështë e përzierë prej arumunëshdhe grekësh e më shumëse për bujq bëhet fjalë për barij epylltarë. Nëpërmjet ushtarakëvetanë, munda të as me shumëkryepleqfshatrash e me ndonjë kryetarbashkie. Aspiratat e tyre ishin tëmbeteshin të bashkuar me Greqinë,mbasi të mbaronte lufta dhepushtimi ynë ushtarak, për të cilinfolën shumë mirë.Për Shqipërinë as që bëhej fjalë,sepse ata e quanin një Vend të prapambeture pa t’ardhme.”Duke vazhduar udhëtimin e tijnë Janinë, Prevezë e Artë dhe nëÇamëri, diplomati italian përsëritgjithmonë të njëjtat pohime. Arrinderi aty, saqë edhe në Delvinëe Sarandë “të gjithë ishin të njëmendimi, të përjashtonin si tëpapërshtatëshëm zmadhimine Shqipërisë drejt jugut, mebashkimin e territoreve të tjera,të banuara , pothuajse krejtësishtnga grekët. Edhe shqiptarët myslimanëishin kundër bashkimit meçamët e racës dhe besimit të tyre.Nga ajo anë kujtë shqiptarë ishinmirë ashtu siç ishin.Megjithë ankesat e XhemilDinos dhe të atyre si ai që ishint’interesuar për projektin e rrezikshëmtë Çamërisë, Qeveria jonëmiratoi plotësisht përfundimete mija dhe u arrit të bindej dheQeveria shqiptare për mungesëne leverdisë për të mbajtur në Shqipërie jashtë saj një shqetësim nëdobi të bashkimit, që tashmë nukmund të sendërtohej në kundërshtimme opinionin e pothuaj gjithëpopullsisë, që do të bëhej viktimë,pa dobi për askënd.Për Çamërinë nuk u fol më dhevetë Xhemil Dino u kthye ngaTirana në Romë pa bezdisur mëQeverinë tonë.”Këto ishin disa nga konsideratate diplomatit Umiltà, qënuk shquhet për simpati karshishqiptarëvet dhe përfaqësuesve tëtyre politikë, sidomos për MustafaMbërritja e Cianos në Shqipëri, prill 1939Krujën dhe Eqerem Vlorën “ish diplomatturk e nacionalist i zjarrtë, jomë pak se Kryeministri i tij Kruja”Diplomati Umiltà që nuk mëduket shumë bindës dhe objektivnë përfundimet e tij, në sajë tëmungesës së personave të lartpërmendurnë Qeverinë shqiptare,arriti t’a varrosë çështjen çame,duke menduar se i ka bërë mirëatyre popullsive. Ai, së bashku menjë pjesë të mirë të ushtarakëveitalianë, shquheshin për qëndriminkundër shqiptar gjatë luftës, nëterritoret ku ishte vendosur ushtriaitaliane. Kjo ndodhte, sipas tij,sepse pakicat serbe e maqedonaseishin më të “emancipuara”, nëkuptimin e botës femërore, se sashqiptaret myslimane të Kosovësapo Dibrës. Kuptohet qartë sepse ushtarakët italianë, në sytë eKomisarit Umiltà, tjetërsonin dheopinionet e popullsisë, duke e çuaratë në përfundime të gabuara e meaq pasoja të hidhura për çështjentonë kombëtare.“Ajo që ka dëmtuar më shumëforcimin e marredhënieve mes dyshteteve qe politika jashtzakonishtautoritare e Qeverisë shqiptare që,fatkeqësisht u përpoq vazhdimishttë kundërshtonte këshillate matura e t’arsyeshme që vininnga Roma. Kur u formua QeveriaLibohova, e keqja ishte bërë dhematuria arriti shumë vonë.” Kyishte përfundimi i përfundimeveNe jemi lidhur me Romën nga rrethana të pandryshueshme historike egjeograke. Fakti që edhe ne jemi në luftë nuk rrjedh nga që kemi hequrdorë nga një politikë e jashtëme e pavarur por nga se Shqipëria, përvetë pozitën e saj gjeograke, është e lidhur me fatin e Italisë”të analizës së diplomatit Umiltà,një akuzë e fortë kundrejt QeverisëKruja, që kishte në qendrëne veprimtarisë së saj çështjenkombëtare, në të gjitha shfaqjetdhe problemet e saj, një Qeveri qëpropaganda komuniste e kohës dhehistoriograa, deri në ditët tona,vazhdon t’a quajë “bashkëpuntore”,“tradhëtare” e “vegël” e pushtuesititalian. Ajo Qeveri erdhi në fuqi më3 dhjetor 1941 e pati një jetë prej13 muajsh, deri më 4 janar 1943.“Ministrat shqiptarë shëmbëllejnëme njëri tjetrin. Janë të gjithëtë rinj, nuk them si moshë, por sishërbim. Janë të gjithë të veshurthjesht, pak t’ashpër, të pregatiturmirë teorikisht. E shkuara e tyreështë pothuajse e njëjtë : kanëvuajtur për Vendin e tyre.. Idetë etyre janë të lidhura me disa dogmathemelore: bashkimi i Shqipërisë,autonomi e brëndëshme, mbrojtjee racës dhe pasurisë së saj kulturore,bashkëpunim me Italinë nëbazën e të drejtave dhe detyravetë përbashkëta. Janë të ndershëme të varfër. Janë njerëz të veprimite jo të burokracisë...Komandon ministri shqiptarqë, teorikisht, mundet edhe të moskërkojë kurrë këshillën e këshilltarit.Këshilltari pret të pyetet përtë dhënë mendimin e tij. Mbasi e kadhënë atë nuk e imponon; ministrivendos nëse është apo jo rasti përt’a pranuar. Kështu thotë rendijuridik që rregullon marredhënietmes ministrit e këshilltarit, pra,në praktikë marredhëniet mesShqipërisë e Italisë.” Kjo ështëfotograa e Qeverisë Kruja, e bërënga njëri ndër më të mëdhenjtë egazetarisë botërore, shkrimtari ehistoriani Indro Montaneli. Besojse nuk ka nevojë për asnjë koment,ndoshta është kuadri idealpër çfarëdo Qeveri, në çdo vend tëbotës, në çdo kohë. Dhe ja portretii Kryetarit të Qeverisë, gjithënjësimbas Montanelit, në intervistëne botuar në “Corriere della Sera”të datës 21 maj 1942 :“Nuk e shihnja Merlika-Krujënprej dhjetë vjetësh dhe e gjeta paktë ndryshuar. Suksesi dhe nderimetkanë ndryshuar pak në karakterindhe qëndrimet e jashtëme tëkëtij njeriu. Ai ishte veshur pak ashumë si dhjetë vjet më parë e nuknxjerr në pah rëndësinë e tij mepoza e fjalë të mëdha. Vazhdon tëasë i matur e jep përshtypjen seçfarë thotë është e vërtetë....Dua një Shqipëri të bashkuarbrënda kufijve të saj natyrorë.Dua që kjo Shqipëri e bashkuartë zhvillojë jetën e saj në paqën esiguruar nga Roma. Ne jemi lidhurme Romën nga rrethana të pandryshueshmehistorike e gjeograke.Fakti që edhe ne jemi në luftë nukrrjedh nga që kemi hequr dorë nganjë politikë e jashtëme e pavarur,por nga se Shqipëria, për vetëvijon në faqen 18

18SH.comSTUDIMIwww.shqiptarja.com E diel, 11 gusht 2013RILINDASISUPLEMENT JAVOR ITRADITAVLERAvijon nga faqja 17pozitën e saj gjeograke, është elidhur me fatin e Italisë”. Kjo ështëparaqitja e Kryeministrit shqiptarnë opinionin publik italian, porportretin e tij, në një nga këndvështrimetmë të rëndësishme tëgurës, e plotëson vetë Mëkëmbësii Mbretit, Jakomoni: “Një shfaqjenga ana e Mustafa Krujës të asaj qëishte “burrnia” e tij, pra të aftësisëpër të përballuar situata me guxime zemërgjërësi, e pata pak mbasmarrjes së funksionit si Kryetari Qeverisë. Kishte shkuar tek aiKonsulli i përgjithshëm i Gjermanisëdhe i kishte paraqitur një notëgojore, me të cilën Qeveria nazistekërkonte dorëzimin e më shumë setreqind hebrenjve që, të ikur ngaJugosllavia, kishin gjetur strehënë Shqipëri. Komanda ushtarakegjermane e Beogradit i kishte dhënëlajme të sakta mbi emrat e tyredhe vëndet ku ishin strehuar nëKosovën shqiptare. Mustafa Krujaerdhi të më kërkojë lejën për t’ilënë të patrazuar në Shqipëri. Nukkishte në të gjithë Vendin ushtarëgjermanë që të mund t’i njihnin.E quajtëm me vend që hebrenjtë eikur të shpërnguleshin në krahinëne Gjirokastrës, që kuzohej me zonëngreke, të pushtuar nga trupatitaliane. Ata do të ishin paisur menjë pashaportë shqiptare me emërtë rremë e, aty ku do të kishte qenëe nevojshme, të ndihmoheshin materialisht.Këto masa do t’i premtoninMustafa Krujës t’i përgjigjej,mbas pak ditësh, Konsullit tëpërgjithshëm të Gjermanisë, se tëgjitha kërkimet e bëra në Kosovë, sai përket emrave të shënuara, kishindalë të kota.Nuk u njoftua zyrtarisht Romapër këtë gjë, por u njoftua privatishtpër të Drejtori i përgjithshëmi çështjeve sekrete, Ministri iplotfuqishëm Vidau. Ai ishte njerime zemër dhe me të merrnimmasa, nëpërmjet përfaqësivetona jashtë shtetit, të furnizonimhebrenjtë gjermanë, çekë, polakë,hungarezë e rumunë me pasaportashqiptare. Ata mund t’ishpëtonin kështu përndjekjeveracore, duke shkuar në Shqipëri.”Ky pohim i Mëkëmbësit tëMbretit italian në Shqipëri ështënjë etë nderi ndërkombëtare, jovetëm për M. Krujën dhe Qeverinëe tij, por për gjithë Shqipërinë ebanorët e saj. Me këto veprimeShqipëria vihet në rradhën eatyre pak Vendeve të Evropës sëpushtuar nga nazifashistët, qënuk morën mbi vehte turpin e njëkrimi, nga më të shëmtuarit e mëmizorët në historinë e botës, atë tëHolokaustit. Shqipëria e vogël, nësajë të bijve të saj snikë, vuri mbikrye një kurorë, të cilën nuk patënguximin e meritën t’a kenë as popujshumë më të mëdhenj, më të zhvilluare më të fuqishëm. Ajo kurorëmbante emrin e humanizmit nëshkallë eprore, e vlerave njerëzoretë respektuara edhe në rrethanatmë të errëta të historisë njerëzore.Në sajë të këtij gjesti, Shqipëriaballëlartë mes gërmadhave të përfundimittë luftës, kishte të drejtëne ligjëshme të kërkonte vendin eMustafa Kruja në një tubim në Kosovë, 1941Epiri, ëndrra e parealizuare Nacionalizmit shqiptarsaj të nderit, në renditjen e tuesvemoralë të tragjedisë më të madheqë kishte kaluar njerëzimi.Ja si na e përshkruan një ngastudjuesit më të pregatitur tëhistorisë sonë, Z. Mergim Korçakëtë episod të rrënjosur thellë nëkujtesën e tij rinore:“ ...Atëherë Mustafa MerlikaKruja i tha babait ( Dr. XhevatKorça E.M.) se duhej të merrninmasa urgjente për t’u ardhur nëndihmë hebrenjve në Kosovë. Itelefonuan Ministrit të Punëve tëBrëndëshme z. Mark Gjomarkajsi edhe sekretarit të përgjithshëmtë Kryeministrisë, z. Engjëll Çobadhe e lanë të mblidheshin menjëherënë zyrën e Kryeministrit.Mbas disa ditësh mësova seMark Gjomarkaj kishte dërguarnë krye të një ekipi të tërë prefektësh,nënprefektësh si edhe nëpunësishtë besuar të Ministrisë sëBrëndëshme, duke mobilizuaredhe të gjithë autobuzët e shoqërisëS.A.T.A., zotin Engjëll Çobanë Prishtinë si i plotfuqishëm tëpajiste me dokumenta shqiptaresi edhe me emra shqiptarë sa mëshumë hebrenj që t’ishte e mundure t’i transferonte në Shqipëri...”Por për shtatëdhjetë vjet, përfshirëkëtu edhe njëzet prej tyre tëdemokracisë, kjo meritë e madhe ekombit, kjo meteorë e ndritëshmenë qiellin e historisë së tij, nuku zu në gojë, nuk u bë e njohur.Njëzet vjetët e fundit ishin inerciae pesëdhjetë viteve të regjimit, qëu mundua t’a varrosë në katakombete harresës këtë monument tëkrenarisë kombëtare, shpëtimine hebrenjve. Kjo ndodhte vetëm evetëm sepse ai lidhej me emra siHebrenjtëAta qindra jetë hebrenjshqë shqiptarëtshpëtuan nga rrezikui asgjësimit nazist,u kompensuan nganjëqindshi i krimevembi vetë shqiptarët,madje mbi pjesën mëtë vlefshme e më sniketë saj. Atë kurajo,guxim e zemërgjërësiqë treguan shqiptarëtnë mbrojtjen e hebrenjvet,bandat kriminaletë Enver Hoxhës eMehmet Shehut e tëngjajshmëve të tyre, ua zhdukën në pak ditë,në sajë të një terrori,para të cilit edhe ai iSS-ve gjermanë ishtenjë hije e zbehtëAhmet Zogu, Mustafa Kruja, MarkGjomarkaj, Xhevat Korça, EngjëllÇoba, Maliq Bushati, Kolë BibMirakaj, at Anton Harapi, MehdiFrashëri, Lef Nosi, Xhaferr Deva,Fiqiri Dine, Ibrahim Biçaku e sa esa qeveritarë të tjerë të Shqipërisëetnike, në të gjitha nivelet, që nderuanme veprën e tyre emrin e saj e ilanë brezave t’ardhshëm krenarinëe të qënit bir i një populli që dhunësi kundërvu humanizmin e vërtetë.* * * * *Komunizmi shqiptar nuk foli kurrëpër këtë epope të snikërisë njerëzore,të shfaqur në tokën e tij, sepseai e kishte përdhosur atë me krimete tij brënda racës, brënda kombit,brënda popullit që pati meritën t’aprodhonte. Ata qindra jetë hebrenjshqë shqiptarët shpëtuan nga rrezikui asgjësimit nazist, u kompensuannga njëqindshi i krimeve mbi vetëshqiptarët, madje mbi pjesën mëtë vlefshme e më snike të saj. Atëkurajo, guxim e zemërgjërësi qëtreguan shqiptarët në mbrojtjene hebrenjvet, bandat kriminale tëEnver Hoxhës e Mehmet Shehut e tëngjajshmëve të tyre, u a zhdukën nëpak ditë, në sajë të një terrori, paratë cilit edhe ai i SS-ve gjermanë ishtenjë hije e zbehtë.Por si u arrit në këtë gjëndje? Sii u dorëzua Shqipëria kësaj sprovefatale tmerri të historisë së saj? Aishte një fatalitet i pashmangshëm,apo një fatkeqësi që e gatuam meduart tona? A kemi kurajën sot,mbas 70 vjetësh t’i shohim e t’ianalizojmë me gjakftohtësi ngjarjete atyre viteve, tepër të vështira, et’i afrohemi gjykimit të historisë qëende nuk e ka dhënë vendimin e saj?Qeveria Mustafa Kruja lindi sipasojë e lindjes së PKSH, të organizuare të pagëzuar nga MiladinPopoviçi dhe Dushan Mugosha, tëdërguarit e PK Jugosllave, të cilëvekomunistët laramanë e folklorikëshqiptarë i u drejtuan për ndihmë,mbasi Baba Stalini u rrezikuanga sulmi i “pabesë” i mikut tëtij, Hitlerit. Ajo i vuri vehtes dysynime kryesore : të konsolidonteShqipërinë etnike me strukturate saj administrative, arsimore,ligjore, kulturore e ekonomike e tëndalonte fuqizimin dhe ardhjen nëpushtet të komunistëve sllavolëshqiptarë. Kjo ishte vija e asajpjese të nacionalizmit shqiptar qëi besoi politikës së bashkëpunimitme Italinë, për të arritur synimin eShqipërisë së bashkuar. Po të njëjtinsynim kishte edhe pjesa tjetëre nacionalizmit shqiptar që nukpranonte asnjë lloj bashkëpunimime pushtuesit italianë e, më vonë,me ata gjermanë. Në parim kishintë drejtë këta të dytët, por në praktikëproblemi reduktohej në njëalternativë tepër të vështirë që ingjante një nyje gordiane.Në librin e fundit të Ali Këlcyrës“Shkrime për Historinë e Shqipërisë”ka një pjesë që është tepërshprehëse e idesë së mësipërme.Majori britanik M.F. Eden, mik ishqiptarëve, që vjen në Gjenevë përtë takuar Qazim Koculin dhe AliKëlcyrën, bisedon me këtë të funditpak ditë mbas 7 prillit 1939:“ Eden-i më tha : Lufta e përgjithshme,duket e shpejtë dhe e pandalshme.Në qoftë se do të tojnëDemokracitë Shqipëria do të jetë indipendente,por e shumta do të ketëkujtë e 1913-ës. Po të tojë Boshtinuk do të ketë pavarësinë e duhur,por shqiptarët do të përmblidhennë një grumbull të madh familjar,nën influencën e imperializmitfashist.. Unë, si mik i shqiptarëve,për interesin e tyre kombëtar, dotë pëlqeja më mirë një Shqipërime Kosovën e Çamërinë, qoftë dhejo indipendente, në vend të njëShqipërie të gjymtuar të 1913-ës,e cila, në rast se del triumfuese nëfund të luftës, nuk do të mund tësigurojë lehtë, përballë fqinjëve tësaj ballkanikë, as dhe kujtë e sajtë sotëm. Unë, si patriot anglez potë kisha bindjen se populli shqiptardo të luante një rol me rëndësi nëluftën botërore që po përgatitet, dot’ju këshilloja të vazhdonit përp-

RILINDASISUPLEMENT JAVOR ISTUDIMIE diel, 11 gusht 2013SH.com19www.shqiptarja.comDeklarata e Koculit: Në rast të nji lufte në mes të Shqipnisë e Italisë, Mustafa asht me Shqipninëjekjet tuaja. Por meqë një bindjetë tillë nuk e kam dhe meqë ajo qëkishit parathënë me kohë e me kaqinsistim në të gjitha anët e botës për14 vjet me rradhë u vërtetua plotësisht,pasi fashizmi e pushtoi mebajonetë të zbërthyer aleaten e tijtëvogël, e duke qenë në nji mëndjeme bashkatdhetarët e mi, miq tëShqipërisë, ju këshilloj nxehtësishttë ktheheni një orë e më parë nëatdhe. Qëndrimi i juaj i mëtejshëmnë mërgim, në gjëndjen e sotme,më duket jo vetëm i kotë, por edhekundërprodhues. Kam besim se jumund t’i bëni më shumë shërbimçështjes kombëtare, e ndoshta derinë njëfarë pike edhe çështjes sëpërgjithshme, po të vijë rasti, dukeqëndruar të organizuar në malet eShqipërisë dhe jo në vendet e liratë perëndimit. Aty duhet të prisnizhvillimin e ngjarjeve, pasi atydo t’ju paraqitet rasti të shpëtoniprapë lirinë e kombit tuaj.” Kolonelianglez i ka bërë një diagnozë tepërtë saktë s’ardhmes së Shqipërisëe, në ndershmërinë intelektualetë shpalosur në bisedë, merr qëndrimnë dy rastet e mundëshmetë zhvillimit të ngjarjeve. Si “miki shqiptarëve” uron Shqipërinë ebashkuar e i paraprin mendimit tëMustafa Krujës që tre vjet më vonë,kur shqiptarët ishin përmbledhur “në një grumbull të madh familjar,nën influencën e imperializmitfashist” do të deklaronte, në njëQeveria Kruja i vuri vehtes dysynime kryesore: të konsolidonteShqipërinë etnike mestrukturat e saj administrative,arsimore, ligjore, kulturoree ekonomike e të ndalontefuqizimin dhe ardhjennë pushtet të komunistëvesllavolë shqiptarëfjalim të tij të rëndësishëm: “Po tëna shtrëngonte fati me zgjedhë njânëndysh : a mâ mirë me humbunKosovën a lirín, pëlqejmë mâ parëtë humbasim lirín, mbasi këtê, tëbashkuem me Kosovën, jemi tësigurtë se mund t’a tojmë prap”Hipoteza e dytë që profetizonkoloneli anglez është alternativee asaj që ai do të parapëlqente nërrobat e një miku të Shqipërisë.Aty vështrimi shkon më larg dherrok interesat e Vendit të tij, që nënjë luftë të pritëshme, edhe se nukparashikohet një rol i rëndësishëmpër Shqipërinë, dëshiron të ketëdikë “ të organizuar në malet e Shqipërisë”,për t’i shërbyer “çështjessë përgjithshme”. Me shumë mirësjelljee njerëzi koloneli anglez i paralajmëronmikut shqiptar fatin e tijdhe atë të Vendit të tij, duke uruarnjë bashkëpunim me Mbretërinëe bashkuar, që “të shpëtoni prapëlirinë e kombit tuaj”, por gjithmonënë kujtë e 1913-ës, të cilët edheQAZIM KOCULIPlani i fshehtë për tëpërsëritur 1920 në Vlorë“mund të rrezikohen”.Hipoteza e parë, ajo e toressë Boshtit me Shqipërinë etniketë bashkuar me Romën, shihejsi rruga e vetme ezgjedhjes nga ata qëe quanin probleminkombëtar si çështjenmë me përparësi tëjetës shqiptare. Pra,në këtë rast, ata qëkrijonin mundësinëe sendërtimit të tij,duheshin quajtur miq.Zgjedhja ishte bërëme shpresën se mekohë gjërat do të ndryshonin,se gjysëm liriae bashkimit me Romëndo të kthehej në liritë plotë në kuadrin enjë bashkimi më tëgjërë. Në këtë drejtimishte me interes njëartikull i botuar në “IlGiornale d’Italia” tëdatës 9 janar 1942, mermën e kontit Çiano eme titullin ngacmues “Bashkimi i Shqipërisëme Italinë ishte i parishëmbull i rendit të ri evropian”,në të cilin, mes tjerash, thuhet :“Bashkimi italo-shqiptar kakthyer në realitet parimin ebashkësisë së popujve, në të cilin,si nga pikpamja historike si ngaajo shoqërore, ripohohet, përsosete kalohet parimi i kombësisë...Përpopullin italian bëhej fjalë për tëfutur në jetën e tij të përditëshmeparimin e respektit të shenjtë dheabsolut të të drejtave e detyravetë popullit të ri e vëlla, që ishtepritur si i barabartë në familjen etij politike dhe ekonomike.... Duhejtë arrihej tek qytetari italian, veçnjë ndjenje të re mirëkuptimi, njëndjenjë të re përgjegjësie; të asajpërgjegjësie që binte mbi mbarëItalinë nga funksioni që merrtepërkundrejt kombit vëlla.Duhej mundur mosbesimi i natyrshëm,që edhe para nismash më tëhapura e më bujare, përcaktohetnë Vendet e vogla, kur ata krijojnëlidhje me Vendet më të mëdha.Së fundi, ishte e domosdoshme tëpërforcohej në shpirtërat dhe nëhapësirë ideja e kombit shqiptar.Prandaj është e nevojshme tëshpihej drejt origjinave të tijperëndimore struktura njerëzoredhe ekonomike shqiptare, për t’idhënë mundësi të sigurojë zhvillimine një jete në harmoni me atëitaliane, kusht i domosdoshëm qëNË FOTO: Qazim Koculibashkëpunimi vëllazëror të mundtë vepronte, duke shfrytëzuar arsyeshëmenergjitë e ndërsjellta...”A ishin këto mendime, pararendësetë një epoke që ne sotmund t’a njëjtësojmë me atë tëEtërve themelues të Evropës sëBashkuar, apo ishin thjesht prodhimi një evolucioni të brëndshëmtë ministrit Çiano, gjithënjë e mëtepër i zhgënjyer e në kundërshtimme aleatët gjermanë? Konceptete shprehura në atë shkrim, sigurishtkapërcenin mendësinë ePerandorisë e të Fuqisë së madhe.Nëse ishin të sinqerta e të pranuaranga regjimi do të kishin qenëme të vërtetë një bazë e sigurtëku do të mbështetej “rendi i ri”,i kuptuar jo vetëm si një rivendosjedrejtësie territoriale për tëndrequr padrejtësitë e së shkuarës,por edhe një projekt i ndërtimittë një bashkësie popujsh qënëpërmjet respektimit të vleravethemelore të solidaritetit, ndihmëssë ndërsjelltë, lirive e të drejtavenjerëzore, do të krijonte kushtetpër një epokë të re në historinë eEvropës. Sikur bërthama e parë ekëtij projekti të ishte bashkimi iShqipërisë me Italinë, siç mëtonteautori i shkrimit, qoftë edhe teorikishte si synim, meritonte njëvëmëndje të veçantë, megjithësepikëpyetjet që ngrinte trajtimi itezës së Çianos nuk mungonin.Ajo më e thjeshta ishte : a mundtë sendërtohej një projekt i tillëmadhështor nga diktatura që imponoheshinme fuqinëe armëve, ku ligjin ebënte gjithënjë më ifuqishmi?Sidoqoftë artikulliu botua edhenë Shqipëri e pati njëkor përgëzimesh përMinistrin e Jashtëm,sepse i përgjigjej pozitivishtshpresave tëatyre që besonin në njët’ardhme të përbashkëtmiqësie me Italinë.Fillimi i vitit 1943jepte sinjale të qartase nga do të anontefitorja e luftës.Dorëheqja e Qeverisësë Mustafa Krujës,si pasojë e vrasjes sëQazim Koculit dhengurimit të italianëvepër të ndëshkuar fajtorët,ishte një paralajmërimi dështimittë projektit politik tëtij, që synonte ndalimin e rritjessë forcës së komunistëve në vend.Ndaj luhatjes e premtimeve tëpambajtura të politikës italiane,që nuk po i jepte mundësi të kishtenjë forcë milicie të organizuar shqiptarenë vartësi të drejtpërdrejtëtë Qeverisë që, në synimin eM.Krujës, do të ishte mjeti kryesornë përballimin e rrezikut komunist,por edhe bërthama e një fuqieqë, në çastin e duhur do të kthehejnë rolin e saj të çlirimit kombëtar,nëse rrethanat do t’a kërkonin, aidërgoi në Vlorë Qazim Koculin.Zyrtarisht ai ishte Komisar i lartë iQeverisë për Vlorën, në fakt misionii tij ishte shumë i fshehtë : llimii organizimit të qëndresës kombëtarenacionaliste në krahinënku lëvizja komuniste ishte më efuqishme. Personaliteti i spikaturi Koculit në lëmën e shqiptarizmitjepte garancitë e nevojshme përnjë sukses të projektit. Italianët enuhatën dhe, nëpërmjet Halil Alisëe Selim Gjetanit, e vranë heroin eVlorës, duke i hequr mundësinëtë përsëriste 1920-ën. “Në nji ditëvere të vitit 1939, në Vlonë, në mesmeje e Qazim Koculit, u zhvilluekjo bisedë: - Ty, Qazim, nuk të kahije me hy në Partinë Fashiste eme u përzie kaq tepër me italianët.Na, Faik, nën maskën ebashkëpunumit, duhet të përgatitemime i ra Italisë. Duhet tëpërsërisim Luftën e Vlonës.- Ç’thue për mikun tand, MustafaKrujën?- Në rast të nji lufte në mes tëShqipnisë e Italisë, Mustafa ashtme Shqipninë. Në nji luftë të tillë,Mustafën kërkoje prej meje Atë dot’a marr unë për krahu.Me të vërtetë, me gjithëthanate thaçat, akuzat e shpifjet, QazimKoculi, në krye të vitit 1943, u vraprej italianëve, si drejtues i çetaveshqiptare kundër Italisë. Si njihero, ai ra dëshmor, gjatë asajrruge që përpiqej me ia mbërrijtë :luftës kundër pushtuesit.” Kështushkruan në librin e tij të kujtimevekolonel Faik Quku, ish antar iudhëheqjes së Ballit Kombëtar.Është një nga librat më objektivënë trajtimin e periudhës së luftës.Autori mbron pikëpamjet e tij dhetë forcës politike që përfaqëson,por i sheh me sy realist ngjarjet egjykimet për to nuk i nënështrohenas miratimit të çdo ideje e veprimitë anës së tij politike, por gjithashtu,as dënimit e nxirjes së veprëssë kundërshtarit. Njohës i mirëi gjithë harkut politik shqiptar,nga përvoja në vetë të parë, jep njëtablo mjaft të paanshme e reale tëShqipërisë para komuniste.Tezën e Qukut e pohon edhenjë tjetër drejtues qëndror i BallitKombëtar, Ali Këlcyra, tepër kritikndaj Mustafa Krujës dhe vijës së tij.Të gjithë shokët e mërgimitqë ndodheshin aty pranuan tëmerrnin pjesë në rezistencënme përjashtim të Qazim Koculit,i cili më tha se i kishtedhënë fjalën Mustafa Krujësse nuk do të merrte pjesë nëasnjë organizatë të fshehtë pae vënë atë më parë në dijeniNë shkrimin “Krijimi i Frontit tëRezistencës në Shqipëri” ai tregonnjë episod të marrredhënieve me Koculine nxjerr përfundimin përkatës:“Të gjithë shokët e mërgimitqë ndodheshin aty pranuan tëmerrnin pjesë në rezistencën mepërjashtim të Qazim Koculit, i cilimë tha se i kishte dhënë fjalënMustafa Krujës se nuk do të merrtepjesë në asnjë organizatë të fshehtëpa e vënë atë më parë në dijeni.Qëndrimi i Koculit na habiti e nahidhëroi të gjithëve, dhe me gjithëlutjet dhe këmbënguljen time aimbeti i patundur në mendimin etij. Kam bindjen se ai, nën mbrojtjene Mustafa Krujës shpresonteqë në momentin oportun të luantenjë ditë rolin e luajtur më 1920.Kjo i hëngri kokën...” Ali Këlcyra,si njohës i mirë i të dyve, ndoshtamund të ketë patur ndonjë sinjalizimprej tyre. Nëse nuk është kështu,tregon mprehtësinë politike përtë lexuar përtej asaj që duket.

20SH.comARKIVAwww.shqiptarja.com E diel, 11 gusht 2013RILINDASISUPLEMENT JAVOR IOPERACIONI “MOLLA”AVOKATI AMERIKAN I ZOGUTÇfarë i raportonte CIA-s për mbretinAGRON ALIBALIPJESA VSikurse pamë në shkrimet e mëparëshme,gjatë udhëtimit të tij tëparë në SHBA në verën e vitit 1951Ahmet Zogu u angazhua plotësishtnë hartimin dhe planifikimin eoperacionit “Molla”, sipas të cilitllimisht në Shqipëri do të inltroheshinnjë grup i vogël ocerështë besuar të tij për të hulumtuargjendjen dhe për të përgatitur terreninpër përmbysjen e regjimitkomunist. Dokumentet e deklasifikuaranga arkivat amerikanenxjerrin në pah takimet e shumtajozyrtare të Zogut në SHBA. Nëfakt, Zogu kishte lluar të bluanteplanet për kthimin në pushtet qyshkur jetonte në Egjipt. I strehuarnën mikpritjen e Mbretit Faruk,i cili kishte gjak shqiptar, Zogunuk kishte munguar të ndërmerrtetakime dhe të thurrte plane përzbatimin e ëndrrës së tij të vjetër.AVOKATI AMERIKAN I ZOGUTNë takimin e 12 shtatorit 1951në Nju Jork Zogu i prezantoibshkëbiseduesit amerikan gjatëdarkës edhe avokatin e tij egjiptian,cili, sipas tij, ishte edheavokat i Mbretit Faruk. MirëpoZogu kishte në SHBA edhe njëavokat amerikan, i cili e kishtepërfaqësonte atë në mbrojtje tëinteresave të pakta që ish-Mbretishqiptar kishte deri atëhere nëAmerikë. Ky ishte Edgar M.Church [Çërç], i cili kishte lidhjekrushqie me MbretëreshënGeraldinë. Z. Çërç udhëtonteshpesh në Egjipt, ku takonteZogun dhe Geraldinën, dhe met’u kthyer në Nju Jork, nuk mungontet’u raportonte shërbimeveamerikane për takimet e tij meZogun atje.Lidhja e krushqisëishte e tillë: Avokati Çërç ishte imartuar me konteshën MargaretScherr-Thoss. E ëma e saj ishteamerikane, kurse i jati gjerman.E ëma ishte detyruar të vristeveten gjatë Luftës II Botërore ngaGestapo, kurse i jati pas Luftësjetonte nue Klangenfurt, Austri.Pra, vjehrra e z. Çërç kishte lidhjetë afërt faresnore me GeraldineApponyin dhe kishte luajtur roline prindit duke ndihmuar në lidhjenmartesore me nusen e re. Madjeajo kishte qenë e pranishme nëEdgar M. Church: kam lidhje snore me Geraldinën. Gjyshja esaj ka shkruar një libër për mbretin që don t’ia shesë industrisëkinematograke. E vërteta e vilës me 60 dhoma në Nju Jork…Mbreti Ahmet ZoguTiranë edhe në çastet dramatiketë lindjes së Lekës, të pushtimitfashist të vendit dhe të largimit tëZogut nga atdheu. Pra, nëpërmjetlidhjes me vjehrrën e tij të ndjerë,z, Çërç ishte bërë avokati i Zogutnë SHBA.Në një raport të datës 16 shtator1949 z. Çërç, i sapo kthyer ngaEgjipti, njofton shërbimet amerikanepër gjendjen e përgjithshmenë oborrin e mbretit Zog.Ai njofton edhe për gjyshene Geraldinës, Madamede Strahl d’Ekna,e cila në atë kohë ishte82 vjeç dhe jetonte nëSHBA. Sipas avokatitÇërç, ajo merrte njëndihmë nanciare mujoreprej Zogut në masën$115. Sipas indeksevetë konvertimit të fuqisëblerëse historike të dollarit,sot kjo shumë do tëishte barabar me $1,095në muaj.Sipas z. Çërç, gjyshjae Geraldinës “nukkishte ndikim të madhtek Zogu, por vazhdimishtndërhynte [continuallyintriguing] që tasillte Zogun dhe Geraldinënnë SHBA”. Z.Çërç theksonte se “kashumë mundësi që ajo do të shkojënë Ëashington për të bërë njëfarëlobingu në këtë drejtim”. Z. Çërçpërmend se edhe pse “ideja mundtë ketë vlerë, duhet treguar kujdespasi ajo është thjesht një grua emoshuar por me imagjinatë të pasur”.Ai jep edhe një të dhënë tjetërinteresante: “Ajo ka shkruar njëlibër për Zogun, që don t’ia shesëindustrisë kinematografike”.Z.Çërç i raporton më tej shërbimeveamerikane se kontesha MargaretScherr-Thosse, shoqja e tij, dhenjëkohësisht kushërira e Geraldinës,ishte “një vajzë shumë emire” [a ne girl], por sëbashkume të vëllain, kishin prirjen “tëbisedonin për gjithshka që dinin”,pra atyre nuk u duheshin treguarinformata apo të dhëna përmbajtjae të cilave duhej mbajtur e fshehtë.Z. Çërç përmend mëtej se ndikimi i tij tekZogu vjen “nëpêrmjetGeraldinës dhe mirënjohjesqë ai ka ndajvjehrrës time të ndjerë”.Ai thekson se “Zogu edhemund të përpunohet[handled], por pengesamë e madhe tash përtash është motra e tijZenida”, të cilën avokatiamerikan e përshkruanme ngjyra aspak lëvduese.Gjatë vizitës së tijnë Aleksandri në gushtshtator1949, avokatiÇërç përmend se Geraldinai kishte thenë setë gjitha motrat e Zogutnuk ndodheshin aty,dhe pra “më në fund,Mbreti im i dashur dotë ketë kohë të merretvetëm me mua”.Ideja përpërfshirjen Zogun në planet përpërmbysjen e regjimit komunist nëShqipëri ekzistonte qysh në vitin1949 tek shërbimet amerikane.Avokati amerikan, me sa duket,kishte marrë detyrë për të tatuarpulsin e Zogut në këtë drejtim. Z.Çërç i raportonte shërbimeve se“nëse Zogu do të mund të përdoret,ai duhet të çlirohet nga ndikimi igrave të familjes dhe të shtyhetqë të mendojë se po kryeson njëprojekt ushtarak për çlirimin eShqipërisë. Vetëm kështu ai mundtë mbarështrohet me lehtësi.”Z. Çërç theksonte se Zogu “meziç’pret me padurim” [chafing atthe bit] për t’u kthyer dhe për tëluftuar për Shqipërinë”, dhe mëtha se do të kthehej në cilindo funksionqë do ta kërkonte populli i tij”.“Ai tha më tej se do t’i nënshtrohejnjë plebishiti, dhe do të pranonterezultatin edhe nëse humbte”.Avokati Çërç përmend në raportine tij, sërish me ngjyra aspakpozitive, edhe Skënder Vilën, oseKontin Alexander de Villa, me prejardhjefrëngo-shqiptare, i cili ishtei lidhur me familjen nbretërore.Avokati Çërç në disa raporte tëtjera, që do t’i trajtojmë më vonë,jep të dhëna të hollësishme edhepër gjendjen nanciare të MbretitZog. Sikurse dihet, gjatë vizitëssë tij në SHBA Mbreti Zog bleuedhe një shtëpi të madhe në LongIsland, në rrethet e Nju Jorkut.Shtëpia në formë kalaje, e quajturKnoëlood Estate, kishte rreth 60dhoma dhe ndodhej në fshatin evogël, piktoresk, tejet të pasur dheekskluziv të quajtur Muttontoën,në “Bregdetin e Artë” të Nju Jorkut,ku sot jetojnë rreth 3500 banorë.Ndryshe nga sa raportonte një emissioni vjetër i BBC i ritransmetuarpara disa javësh në TV Klan se Zogue pat blerë këtë shtëpi me “paratë eCIA-s”, nuk ka asnjë të dhënë dokumentareqë të ketë ndodhur kështu.Zogu asnjëherë nuk jetoi atje, dhe nëfund hoqi dorë nga shtëpia, madjeedhe nga avokati i tij amerikan. Pavarësishtnga afëria që avokati Çërçkishte me Geraldinën, ish-Mbreti iShqipërisë ishte mërzitur dhe kishtembetur tejet i pakënaqur prej tij,deri në pikën kur arriti t’u kërkontebashkëbiseduesve të vet misteriozëamerikanë sugjerime për emra tëtjerë avokatësh që do të përfaqësonininteresat e tij në SHBA.(Vijon)