13.07.2015 Views

Mazingira Bora - TIST

Mazingira Bora - TIST

Mazingira Bora - TIST

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

September 2011 NewsletterNot for sale<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>w w w . t i s t . o r gEnglish VersionAn Environmental, SustainableDevelopment and Community ForestryProgram.<strong>TIST</strong> Quantifiers in a recent seminar at Gitoro Conference Center, Meru.Inside:Thinning and pruning your trees for successful growth. Page 2Opportunities to help <strong>TIST</strong> Page 3Why should I want to be elected as a cluster leader? Page 4Lamuria <strong>TIST</strong> Region: Farmers Educating Farmers. Page 4Igembe <strong>TIST</strong> Region: We are servants to each other, and together we achieve more. Page 5Cluster reporting: Share your successes to make your cluster and <strong>TIST</strong> strong. Page 5Together, we achieve more says Umoja 2005 <strong>TIST</strong> Small Group. Page 6How can we fight forest fires? A little prevention goes a long way! Page 6Published by <strong>TIST</strong>-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501


ENGLISH VERSIONThinning and pruning your trees for successful growth.By Ben MislehIn general, the purpose of thinning and pruningtrees is to improve individual tree health, as well asoverall forest health. This is done by selecting the“best” trees in the forest. For many species,including hardwoods, grevillea, eucalyptus andcypress, these are often the largest trees, each witha single, straight stem. Trees may have different needsfor space depending on species, site, planting style(woodlot, incorporated into crop fields, orwindbreak), and climate, but some generalprinciples apply.To grow strong, healthy trees, a spacing of twometers is recommended. This spacing works formany <strong>TIST</strong> trees (i.e. grevillea, and cypress), butremember some trees require more space (mangoand macadamia, for example). Giving trees properspacing helps them get enough water and nutrientsto grow to their full potential. Closer spacing isacceptable when trees are young. As the trees beginto mature, some trees will be larger and morerobust than their neighbors. These are the treeswhich should be kept. In determining which treesshould be removed, look at the best trees anddetermine if they are appropriately spaced. If theyare not, you should remove some nearby trees.Once you have determined which trees toremove, cut these at the base of the tree. In theweeks and months following cutting, many treeswill begin to sprout from the stump. To keep thetree from coming back, cut or break these sproutsoff at the base of the tree.One of the easiest ways to determine if a treeshould be taken out is to look at its size relative tonearby trees of the same age and species. Treegrowth will vary based on soil, water availability,etc. In general, if all trees of the same species in anarea are close to the same age, the larger treesshould be chosen to allow to grow. Another goodindicator of tree health is the position of the crownof the tree in the canopy. Trees with crowns abovethe general canopy level can absorb more light thanthose lower down, and so can grow better. Finally,trees should have a single stem, with no majordisease or rot. However, this does not mean thatall small trees should be removed! Aim for a twometer by two meter spacing so that the trees areas large and as healthy as possible to maximizecarbon capture.When making thinning choices, remember thatgrowth rate varies greatly by species. If a mangotree is growing near lots of eucalyptus, the mangomay be far smaller and slower growing than thefast-growing eucalyptus, but it certainly should notbe cut simply because it is smaller! In fact, a treelike mango is of great importance due to itsusefulness in producing fruit for food and sale.Mango also is better for other crops growing inthe field. Eucalyptus can make other trees and cropsnearby grow poorly. It is important to rememberthis as you select which trees to thin. There aremany uses for trees, depending upon species besidescarbon capture. For example, you may want treesfor shade. In this case, you should give the treemore room than usual to expose the tree to moresunlight. This will stimulate the tree to producenew branches on the main stem and on larger limbs.If you want to use a row of trees as a windbreak,keep trees in that row spaced closely together, butremove trees to either side in order to increasethe “bushiness” of the trees.PruningIn a natural forest, trees naturally self-prune.Branches in the upper canopy shade out lowerbranches. As leaves on the lower branches begin todie off, so does the branch to which they areattached. Dead and rotted branches naturally falloff or are knocked off. While natural pruning mayhappen on <strong>TIST</strong> sites, it may be necessary, orbeneficial to prune trees by hand. While each treespecies requires a different pruning technique, somegeneral principles apply to all trees as you decidewhich limbs to remove.Most tree species should have a single mainstem at the ground level. Trees with a single stemgenerally grow faster and are less prone to splitduring storms. If a tree with multiple stems is chosenas a crop tree, when choosing which stem to keep,generally choose the largest, but make sure it ishealthy, with lots of leaves, free of rot, and relativelystraightMany people think you should cut limbs parallelto the trunk. This is false. Cuts should be madeperpendicular to the limb, slightly out from thetrunk. This minimizes the amount of exposed wood,and allows the actively dividing cells in the branch2


collar to grow over the cutover time (see figure 1). Thishelps the tree to remainhealthy and free of rot.When pruning, don’t beoverzealous. Tree trimmingsare often used for fuel woodor fodder. While this is good,remember that whilepruning can improve treehealth and increase growthover time, removing leaveswill initially reduce the tree’s ability to capturesunlight and cause stress to the tree by creating ascar, which it must heal. If you remove too many,the tree will grow slowly or may die. Afterremoving a limb, leave the area cut alone. Do notcover it with tar or any other material, so the treecan expel any toxic material on the wound. This isessentially the same process used by the humanbody to heal a cut.Don’t forget that trees tend to produce newshoots near cuts from thinning or pruning. Somespecies do this more than others. Generally, theseare very easy to remove during the first year afterENGLISH VERSIONcutting by simply snappingoff the supple shoots.Shoots will often not growback.Some trees, especiallyfruit trees, produce betteryields with multiple stems.These are cut near the baseof the stem when they areyoung in order to stimulatenew growth. Once the treehas established these newshoots, they too may be cut in order to producemore growth. This process may be repeated in orderto increase the bushiness of the tree, but be sureto allow at least a few months or more betweentrimmings so the tree can recover from the stresscaused by cutting.Remember that to take part in the carbonmarket, we have to commit to keep trees for thelong term. We should allow trees to grow for atleast 30 years, thinning and pruning to produceuseful, sustainable forests that provide us benefitsfor years to come.Opportunities to help <strong>TIST</strong>Great things have been happening with <strong>TIST</strong>. All ofyou know about being “1st in the World” with ourcertification of carbon credits. All you know thatwe have signed an MOU with the Kenya ForestService. Most of you know that we are continuingto expand in all areas where <strong>TIST</strong> Kenya operates.Along with all this good news, there are newopportunities for <strong>TIST</strong> members to take an activerole to serve and improve <strong>TIST</strong> in Kenya. We arelooking for <strong>TIST</strong> members who have a real desireto help expand the <strong>TIST</strong> program, who want towork with new partners, who want to improve theoperations of <strong>TIST</strong>, and who want to make surethat more farmers get the opportunity to benefitfrom carbon credits and other <strong>TIST</strong> programs.Below are some opportunities for increased<strong>TIST</strong> participation and servanthood. All of thesepositions will require that a <strong>TIST</strong> participant is veryactive, that their group is active, and that theydemonstrate the <strong>TIST</strong> Values in their personal lives.The people who take on these responsibilities willbe working with the Leadership Council and othersto make sure that <strong>TIST</strong> continues to be “LowBudget-Big Results”! So, look over the list and seeif one of the responsibilities on it calls out to youand makes you say “yes, this is a place where I couldreally help <strong>TIST</strong>!”• Coordinating partnership with Catholic ReliefServices and their green gram project• Coordinating partnership with Catholic ReliefServices and their microfinance project, SILC• Supporting <strong>TIST</strong> expansion in Mbeere• Associate editor for <strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>• <strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong> production and distributioncoordinator• Regional Training Coordinators• Coordinators for new <strong>TIST</strong> partnerships in Yatta,Mombassa, and in current areas• Clay Stove program expansion through Helpedto Help• Manufactured Stove design, manufacture, testingcoordinator• Manufactured Stove program expansion throughHelped to Help• Conservation Farming program expansion• Indigenous tree PES program expansion• “Marketing representative” to contact Kenyancompanies about planting trees or carboncredits.• Coordinators for <strong>TIST</strong> Councils in Groups ofClusters and in RegionsWe have appointed 3 Leadership Councilmembers who all are “new” to the <strong>TIST</strong> programto help coordinate the process of people havingthe opportunity to apply for, be interviewed, and, ifsuccessful, to take on one of these new3


esponsibilities. These are members are: MaryKathei – 0726283425, Purity Mugo at 07119815,and Susan Kinanu at 07117212219. Susan will beresponsible for the applicants from Meru andsurrounding areas, Purity for Mbeere, Kirinyaga andsurrounding areas, and Susan will be responsiblefor for Timau, Embu and surrounding areas.ENGLISH VERSIONLamuria <strong>TIST</strong> Region: Farmers Educating Farmers.<strong>TIST</strong> Lamuria region has 10 clusters: Kiahuko,Male, Matanya, Thome, Muhonia, Mweiga,Weruini,Sweetwater, Kamangura and Chuma. Each of theseClusters meet every month at a central locationthat is convenient for every <strong>TIST</strong> farmer to walk toand from their homes.During this season, Clusters are carrying outleadership elections. This time, each Cluster iselecting a new accountability person. The previousaccountability persons became the co-leader andco-leader became the leader while the leaderrotated out.Cluster member truly appreciate thisrotational leadership model. Every farmer has achance to lead and no single person carries theburden of leadership and responsibility aloneSome of the above Clusters have establishedkilimo hai/ Conservation Farming (CF)demonstration plots. These plots help farmers tolearn, practically, how to correctly and accuratelypractice CF and to see the benefits with their owneyes.By Joseph Thitai.If you are interested in applying for one of theseresponsible positions, please contact the personresponsible for your area. A text message or call isthe best, but you can also inform members of yourleadership team in your cluster, and they can passalong the information to Mary, Susan, and Purity. Ifyou have any questions, please contact yourLeadership Team in your cluster.Why should I want to be elected as a cluster leader?With over 100 clusters now in <strong>TIST</strong>, we havethe opportunity to have over 300 new leaders beingidentified each year by their fellow <strong>TIST</strong> participants.This is wonderful proof of how much capacity the<strong>TIST</strong> Program is developing in Kenya.It is also a large opportunity for individual <strong>TIST</strong>participants. Someone who is elected as a ClusterLeader (Accountability Person, Co-Leader, orLeader) has a one-year opportunity to receiveadditional education, practice their leadership gifts,learn much more about the equipment and thetechniques used for Quantification, understand thecarbon business much better, and serve their fellow<strong>TIST</strong> members in their area. They will have theopportunity to attend Seminars, to work with theQuantifier and visit each of the <strong>TIST</strong> Small Groupsin their Cluster, to see the Best Practices that arebeing used in their cluster, learn about improvedstoves, learn about the benefits of many tree species,and many other topics.Of course, being a Cluster Leader is hard work.Going and visiting the Small Groups in your Clusterinvolves lots of walking, talking, watching, andlearning. Keeping the records of the achievementsof the Cluster requires time and concentration.Organizing so that the <strong>TIST</strong> Small Groups can getpaid is also hard work. Learning to use the handheldcomputers, the GPS, the reporting systems, andorganizing for excellent training and interestingmonthly meetings—all of that is hard work. As manyof you know, when you go to a <strong>TIST</strong> Seminar youhave a good time-but you also work very hard. Youwork the whole day, and then have homework atnight!So you should only be interested in beingelected a Cluster Leader if you have a great desireto learn more, and work hard to be a good servantto the Small Groups in your Cluster. But if youhave those desires, and you do get elected, it canbecome the beginning of even more opportunitiesin the <strong>TIST</strong> Program. You decide.In this region, through Cluster meetings,farmers are sharing knowledge on best trees speciesto plant in an arid region. Farmers are learning andeducating each other on seed collection, seedtreatment and propagation and on nurserypreparation and management. Further, they arelearning best practices in tree planting and grovemanagement.Such trees as Acacia, Muringa, Avocados,Mipera, Mikinduri and Muthiga are gainingacceptance and popularity. These trees haveadditional benefits besides generating income fromcarbon credits. They give fruits, nuts and some havemedicinal value. Croton seeds from Mikunduritrees are used for bio –diesel making. A factory hasbeen set up in neighbouring Narumoro region thatmanufactures bio-diesel.The above and many more benefits in <strong>TIST</strong>are encouraging many more farmers wanting tojoin <strong>TIST</strong>. We are ready to recruit, train and shareour knowledge and experience with them.4


<strong>TIST</strong> is continuing to grow in Igembe region.Many farmers who attended, heard or read about<strong>TIST</strong>’s successful validation and verification are nowmore encouraged to plant more trees. Farmers whoattended <strong>TIST</strong> Farmer celebrations at GitoroConference center in Meru in June, brought us a lotof reading and information materials. Further, we havecontinued to read monthly <strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong> articleswhich are informative and educative.Now, we have re-energized clusters. AreaCoordinators are working with Cluster leaders,trainers and quantifiers to serve farmers. New areaswant to join <strong>TIST</strong> as a result. These are Mutuati andMatiandui.ENGLISH VERSIONIgembe <strong>TIST</strong> Region: We are servants to eachother, and together we achieve more.In <strong>TIST</strong>, we find strength in taking action togetherand sharing our successes with others in our SmallGroups, in our clusters, and beyond. Monthly clusterreports on cluster meetings and accounting are animportant part of this success. Each cluster isresponsible for submitting a cluster meeting andcluster accounting report every month.How to report Cluster Budget and ClusterMeetings using SMSTransparency and mutual accountability are keyvalues of <strong>TIST</strong>. Each <strong>TIST</strong> cluster must report how itspends its 900/= cluster budget to achieve big results.For two months, <strong>TIST</strong> has been using a new, easierway for Clusters to report their monthly budget usetheir Cluster Meeting Records using SMS. Thisapproach allows a <strong>TIST</strong> member to send an SMS fromtheir phone to a central phone number. SMS messagesare collected and analyzed by <strong>TIST</strong> staff. If a clusterhas access to a working Palm, they should use theCluster Meeting and Accounting Forms on the Palms.However, with this new method, every cluster shouldreport every month. This approach simplifiesreporting for Cluster Representatives and helps <strong>TIST</strong>staff support Cluster activities.Eleven clusters have done an excellent job onreporting cluster meetings. Igwanjau, Murinya, Ichuga,Kamuthanga, Miamoja, Tunyai, Matanya, Manyatta,Muriru, Matakiri and Chemaner each submittedcluster meeting reports in both June and July. Elevenclusters did an excellent job of reporting how theyused their budgets for both June and July. These areAnkamia, Igwanjau, Kagaene, Kiahuko, Kiirua, Limoro,By Joseph GitumaMore farmers are joining existing Clusters suchas Kawiru MCK and Antubochio.On quantification, 13 groups have so far beenquantified between July and Mid –August this year.Monthly Cluster meetings are helping farmersshare and receive trainings. Farmers have been trainedabout Conservation Farming and some are practicingit. A number of farmers are also trying CF on droughtresistant crops such as sorghum, millet and cassava,especially in drier parts of Igembe where rains areunreliableWe are encouraging each other to practice CFand also to plant drought resistant crops. This way,we will remain self reliant on food and even getsurplus to sell.Cluster reporting: Share your successes to makeyour cluster and <strong>TIST</strong> strong.Matanya, Mikunduri, Muriru, Ntrukuma, and Pondo.Most cluster submitted some reports, but 55 havenot submitted any. If we do not receive reports fromclusters, <strong>TIST</strong> staff may assume your cluster is inactive.In this case, you will not receive a budget, servicefrom Quantifiers, or the chance to learn and share atseminars. Let’s work to share our reports and oursuccess every month!For more information on reporting, contact yourCluster Representatives or your Area Coordinator.Reminder: for success, every month your clustershould:1) Attend your cluster meeting and remind othergroups to attend.2) Review the results your cluster has achieved: newtrees planted, groups quantified, and how budgetwas spent together as a cluster.3) Send reports by Palm or SMS for Cluster Meetingand Cluster Accounting.4) Organize quantification with Quantifiers. Makesure someone from your cluster assists in eachquantification!5) Invite your friends and neighbors to join <strong>TIST</strong> ata cluster meeting. Share this <strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong> andhelp them with the application process.6) Make bigger results! Plant trees, build or buy anenergy saving stove, practice CF. Remember: astrong cluster should have at least 200,000Quantified trees, 40-50 active Small Groups whomeet each month, elected servant leaders, andbe carrying out and reporting on good trainingand quantification. Together, we can achieveanything!5


ENGLISH VERSIONTogether, we achieve more says Umoja 2005 <strong>TIST</strong> Small Group.We, Umoja2005 <strong>TIST</strong> Small Group, joined <strong>TIST</strong>in 2005. Before joining <strong>TIST</strong> our group was registeredunder the Ministry of Social Services. Since we joined<strong>TIST</strong> we have worked a lot by helping one anotherto establish tree nurseries, build stove jikos and doConservation Farming. Our Small Group now has2,202 Quantified trees, including indigenous specieslike Meru oak and Cordia, as well as fruit and nuttrees. Many of our group members have beenHow can we fight forest fires? A little preventiongoes a long way!Fire is natural, and under the right conditions,may improve soil and tree health. However, fire canalso be bad for forests and dangerous to people ifnot managed appropriately. As <strong>TIST</strong> members, weshould understand what causes fires and how we canto minimize the risk of large, dangerous, tree-killingfires.There are two basic types of forest fires. Thefirst is ground fire. Ground fire is usually slow movingand of relatively low temperature. A ground fire canhelp remove dead brush, grasses, and other low-lyingdebris. Because the temperature is low, it leaves onlysmall burns on the base of the tree, and the barkprotects the tree. This means ground fire generallywill not kill the tree. When a ground fire gets too hotor fast-moving it can become a crown fire. In crownfires, fire spreads through tree canopies. Crown firecan be deadly for trees because it kills all of the leaveson trees and often kills the living tissue in twigs andbranches. Death of leaves and tissue in branchesmakes it extremely difficult for the tree to recoverafter the fire.A few easy steps can help ensure that if a fireburns through your forest, it does little damage totrees:1) Plant trees at the recommended spacing of twometers by two meters (or more!). This is one ofthe easiest and most important things you cando to prevent deadly fires. This spacing givesthe fire less fuel since there will be fewerbranches on the ground and fewer dead treesin the forest. In a fire, these dead branches andtrees act as ladders for fire to reach the treecanopy.2) Cut low branches, especially dead branches, fromthe trees and remove dead trees entirely. Again,dead branches and trees provide access to thePrepared by Virginia WairimaBy Ben Mislehpracticing CF and we have already prepared CF holeson our farms for the coming rainy season.We are planning to start goat keeping andpoultry keeping so we can increase our income. Weare planning that one member will benefit from animproved stove jiko by next week.We want to encourage other small groups towork together and gain more in <strong>TIST</strong>.tree canopy for the fire and make the fire burnhotter. Make sure you remove these prunedbranches as well as other limbs or trees thathave fallen naturally from the forest. Debris onthe forest floor can quickly turn a low intensityfire into a stronger, damaging one that kills treesby destroying tissue in the stem and in fine rootsnear the soil surface. Gather dead wood, andbenefit from both the reduced risk of fire anduseful fuel wood!3) Create firebreaks by leaving space between rowsof trees to limit fire spread. You should notharvest forest you have already planted to createspace between rows of trees, but when you planta new forest, you may want to sacrifice plantinga few trees to help decrease the risk of fire. Thereis no “standard” distance between fire breaks,and they are not always necessary. The purposeof a firebreak is to create an area with little orno fuel through which the fire cannot burn.When it reaches this bare ground, the fire willstop and not burn adjacent areas.When making firebreaks, build with the contoursof the landscape. Leave a bare strip across a hill, notup and down. Fires generally burn uphill, and on steepslopes easily go from slow, low intensity ground fireto fast-moving, high-intensity crown fire. Heat fromflames lower on the slope rises, and preheats fuelfurther upslope. These fuels then ignite more easilywhen the fire reaches them. Because of this, it isespecially important to do all we can to decrease firerisk on hills.Every site has a different fire risk, and differenttechniques can be useful in different sites. Talk withyour neighbors to learn what they are doing toprevent damaging fires6


September 2011 NewsletterNot for sale<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>w w w . t i s t . o r gKimeru VersionAn Environmental, SustainableDevelopment and Community ForestryProgram.<strong>TIST</strong> Quantifiers in a recent seminar at Gitoro Conference Center, Meru.Inside:Kunyiyia na kugita miti yaku biang’i kenda inenea na gukura bwega. Page 2Twanya twa gutethia <strong>TIST</strong> Page 3<strong>TIST</strong> ndene ya Lamuria: Arimi bagitanaga Arimi. Page 4<strong>TIST</strong> ndene ya Igembe: turi nthumba gatigati getu twingwa na amwe tukathithia jangi jamaingi. Page 4Ripoti cia cluster: Gaana jaria umbite kuthithia nikenda wikira <strong>TIST</strong> na Cluster yaku inya. Page 5Amwe, nituthithagia nkuruki niu gikundi gia <strong>TIST</strong> kia Umoja 2005 gikuuga. Page6Niatia tuumba kurua na mianki ya miitu? Kumenyeera kanini gugatethia mono! Page 6Published by <strong>TIST</strong>-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501


KIMERU VERSIONKunyiyia na kugita miti yaku biang’i kenda inenea na gukura bwega.Ni Ben MislehAntune anene, kunyiyia miti na kugiita biang’i,nigutethagia kuthongomia thiria ya o muti amwena thiria ya mwitu junthe. Bubu buthithaguagukurukira gutaara miti iria mithongi buru ndeneya mwitu. Kiri mithemba ya miti imingi, amwe namibao, mikima na mithithinda, iji niyo miti iria mineneburu, o muti juri jumwe jutiumirite ingi rutere najumutamburuku. O muthemba jwa muti nijwendagamantu mwanya nikenda junenea na jua jumuthongiburu. Kwongera, mithemba imwe niendaga mantumwanya kulingana na antu aria jugukurira. Kinyakethira miti iria iandagwa ndene ya murandi jwa<strong>TIST</strong> niandagwa na njira mwanya mwanya,(mung’uanano, miti iandi mwankene jwa muundanikenda inyiyia ruugo na iria iandagwa ndene yamiunda iminene) miundene iri guntu mwanyamwanya ( mung’uanano, ruteere rwa kuumira riuarwa Mt Kenya na rutere rwa kuthwa kwa riua rwaMt Kenya) na rerene mwanya mwanya(mung’uanano, naria kuuraga mono), kuri mantujamwe jendekaga kunthe.Gukuria miti iri inya na thiria injega, gutaraniamiti na 2m nikwendekaga. Gutarania na meter ijiirinikuritaga ngugi kiri miti imingi ya <strong>TIST</strong> ( ta mibao,mikima na mithithinda), indi ririkana ati miti imweniendaga gutarania gukunenene nkuruki ( miembena mikandamia). Gutarania miti bwega nikumiejagakanya ga gukinyirwa na ruuji na irio bing’ani, biriabitethagia miti kunenea mwanka aria ibati. Kuandamiti akui nigwitikiritue riria miti ianaki. Riria mitiikwambiria gukura, kuri na miti iria ikaneneanga nakugia inya kiri ingi. Iji niyo miti iria ibati gutigwamuundene ( Imera miti). Kiri gutara ni miti irikuikagitwa, tega miti iji mithongi na umenyekethiranitarenie bwega. Kethira ititarenie bweg, miti iriairi akui ikendeka kugitwa.Warikia kumenya ni miti iriku ikugitwa, migitirenthiguru buru. Ndene ya biumia na mieri iriaikathingata, miti iji yauma kairi no igitwe kanaikaunirwa nthiguru buru.Njira imwe iria mbuthu buru kumenya kethiramuti nijubati kugitwa ni gutega uriajung’anaugiteganagiria na miti iria iri akui ya ukurubumwe. Ririkana ati gukura kwa muti gukaringanana muthetu, ruuji na jangi jamaingi. Antune ariaanene, kethira miti yonthe iria iri amwe iri na ukuruakui bumwe, miti iria minene niyo ibati gutarwagutigwa muundene. Gintu kingi kiria umba gutegathiria ya muti nakio ni aria mathangu jaria maingi jamuti jou jari wateganiria na ingi. Miti iria iri mathangujamaingi iguru ria miti ingi niumbaga kujukia werububwingi nkuruki ya iria iri nthiguru na kwouigakuura bwega nkuruki. Kuthiria, miti iria igutigwano mwanka ithirwe iri imitamburuku itiumirite ingirutere na itina mirimo kana kurota. Indi bubu tikuuga ati miti yonthe iria itinenenei igitwe. Muntunabati gutegera gutarania kwa meter ijiiri ni kendaumenya miti ikunenea na yagia thiria injega burunikenda ruugo rurwingi ruruthuku rumba kujukua.Riria ukuthithia mantu jau jariau iguru, rikanaati gukuranga kwa muti ni mwanya mono kirimithemb mwanya ya miti. Kethira muembe jurikuuraakui na mibao imingi, muembe no jwithirwe juniimono nkuruki na jugikuraga gapori nkuruki yamubao juria jukurangaga, indi jutibati kugitwa nontuniju munini! Kwaria mma, muti ta muembe ni mutikimera juria juri bata niuntu bwa utumiki bwaju jakuejana irio. Kurina utumiri bungi bubwingi bwa miti,kulingana na muthemba, tutigutara kugwatia ruugoruruthuku. Mung’uanano, muti nojwendeke niuntubwa kirundu kiaju. Antune aja, nubati kua muti kanyankuruki ya ingi nikenda jukinyirwa ni riua, ririarigatuma muti jugia biang’i bibieru kiri gitina na kiribiang’i biria biri iguru. Ukenda gutumira miti kunyiyiaruugo, nubati kumenyeera ati miti iu iri laininenikwianiritie, indi rita miti nteere cionthe nikendajuumba kwingiyia mathangu na biang’i amwe.Kunyiyia mathanguNdene ya mwitu jwa kuuma jungwa, miti nicinyiagiamathangu yongwa. Biang’i biria biri iguru burunibigwithagia biang’i biria biri rungu. Ouria mathangujakuuma kiri biang’i bia nthiguru nou kinya kiang’ikiria mathangu jau jari kiendeleagaa kuuma.Gukurukira kugaruka kwa rera ya ntuku, biangi biriabikuite na biria biori bikagua kana bigwithue. Kinyakethira miti nicinyiagia mathangu yongwa miundeneya <strong>TIST</strong>, kwethira kubui kana kurina gitumi kunyiyiamathangu na njara. Riria ukuthuura ni biangi birikoukugiita, nubati kuthingatira mantu jamakai. Kinyakethira o muthemba jwa muti nijwendaga njiramwanya ya kunyiyia mathangu, mantu jamwenijathithagua kiri miti yonthe.Mithemba imingi ya miti nibati kwithirwa irinagitina kimwe nthiguru. Miti iria irina gitina kimweniyo ikurangaga na itiunikanga igita ria ruugo kanangai inyingi. Muti jurina itina bibingi jwatarwa gutigwamuundene, kurina mantu jamaingi jaria uumbagutegera riria ugutara ni gitina giku ugutiga. Ja uriauumba kuthugania, gitina kiria kinene nikio kibatigutarwa gutigwa. Kwongera, gitina kiu kithirwegitikurota, kionanie kiri na thiria (ta kithirwe kirinamathangu jamaingi), na kithirwe gitamburuki.Gintu kimwe kithuganagirua uria gitibati niati2


nuubati kugita kiang’i,winami bwa gitina. Bubu niurongo. Ubati kugitauumarite bwa ome ya gitina.Njira iji ninyiagia antu ariaugukunura na igetikiria mutijuumba guciorangia kirondanyuma ya igita. (Tega Mbicha1), untu buri butethagiamuti gukara juri na thiria najutikwora.Riria ukunyiyiamathangu ukenda kuthithiauju mono. Biang’i na mathangu jaria jagitagwanijatumagirwa mono ja nkuu kana iria. Kinya kethirabubu nibwitikiritue buru, rikana kunyiyia mathangunogutethie kuthongomia thiria ya muti nakujuneneangia igitene, indi kurita mathangu gukambakunyiyia kuumba kwa muti kugwatia riua nanogutume muti jukaga inya nontu bwa kujwikirakironda, kiria no mwanka kiore. Warkia kugitakiang’i, au kugita gutibati gutongwa. Ugagukunikirana gintu kinya gikari, nikenda muti jumba kuritamaira kirondene. Iji noyo njira iria mwiri jwa muntujutumagira riria jukworia kironda.KIMERU VERSIONGintu kimwe kiriakiurairia kiri kunyiyiamathangu na kunyiyia mitini ati miti niumagira itinabingi akui na aria kwagitwa.Mithemba imwe nithithagiauju nkuruki ya ingi. Antuneanene, itina bibi biaritwa nauuthu mwakene jwa mbelenyuma ya kugita na njira yakuuna aki. Jaria maingi itinabibi bitiuma kairi.Miti imwe, monomitunda, ikaciara bwega nkuruki irina itina bibingi.Iji nigitagwa akui na muthia jwa gitina iri iminininikenda itina bingi biumira. Muti jwarikia kuumatutina tunini, kinyatu notugitwe nikenda tungi tuuma.Bubu nobucokerwe nikenda muti jumata, indimenyeera ati nukua muti mieri imikai kana iminginikenda yumba kwora kuumania na kugitwa kou.Rikana ati gutonya thokone ya ruugo, nitubatigwika wirane gwika miti yetu igita ririnene. Nitubatigwitikiria miti ikuura mwanka miaka mirongo ithatu,tukiminyiagia na kunyiyia mathangu nikenda yumbakua miitu ya bata na iria tukomba gwika itue baitamiaka iria iijite.Twanya twa gutethia <strong>TIST</strong>Mantu jamanene jijethiritwe jagikarikagandene ya <strong>TIST</strong>. Bwinthe nibukumenya kwegiakwithirwa turi bambele ndene ya nthiguru yonthendene ya ruugo rwetu gukurukithua. Bwinthe nibwijeati nitusainite baruga na thirikari ya mwitu yakuritaniria ngugi. Baria baingi benu nibaiji ati nitugwitana mbele gutamba nkuruki ndene ya ntuura iria <strong>TIST</strong>iritaga ngugi.Amwe na mantu jaja jamathongi, kurinatwanya tutweru twa amemba ba <strong>TIST</strong> gucitonyithiana kuritira ngugi na kuthongomia <strong>TIST</strong> ndene ya Kenya.Nitugucua amemba ba <strong>TIST</strong> baria barina rwendo rwakama rwa gutetheria gutambia muradi jwa <strong>TIST</strong>, bariabakwenda kurita ngugi na antu baberu, baria bakwendakunenenyia mantu ja <strong>TIST</strong>, nabaria bakwendakumenyeera ati arimi bangi nibagukinyirwa ni kanyaga kwona baita kuumania na kwendia ruugo na mibangiingi ya <strong>TIST</strong>.Aja nthi kurina twanya tumwe nikenda <strong>TIST</strong>ineneyia uriti ngugi bwa amemba na kuritanira ngugiya uthumba. Twanya tutu tunthe tukenda mumembawa <strong>TIST</strong> uritaga ngugi rionthe, uria gikundi kiao kiritagangugi rionthe nab aria bathingatagira mantu jaria <strong>TIST</strong>ikagira ndene ya miturire yao bongwa. Antu bariabakajukia ngugi iji bakaritaniria ngugi na atongeria ba<strong>TIST</strong> ndene ya Kenya na bangi kumenyeera ati <strong>TIST</strong>nigwita na mbele kurita ngugi inene igitumagira mbecainkai! Kwou, tega twanya tou wone kethira kuri ngugiigukubuira na iria igutuma uuga, "ii, aja niantu mpumbagutethia <strong>TIST</strong> mono!"• Kubangania kuritaniria ngugi na kambuni yaCatholic Relief Services na mubango jwao jwandengu• Kubangania kuritaniria ngugi na kambuni yaCatholic Relief Services na mubango jwaojwakuejana mbeca inkai, SILC• Kugwata mbaru gutamba gwa <strong>TIST</strong> ndene yaMbeere• Gutetheria kuandika gatheti ya <strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>• Kubangira kuthithua kwa <strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong> nagwitambia naria ibati• Abangiri ba uritani ndene ya guntu mwanyamwanya• Abangiri ba uritaniri ngugi bwa <strong>TIST</strong> na antu baberundene ya Yatta, Mombasa na naria <strong>TIST</strong> iri mwankathaa iji• Gutambia mubango jwa mariko ja muthetugukurukira mubango jwa Tethua Utethie.• Mubangi wa kuthithua kwa Mariko, uria jakathithuana kujageria kethira nijagwita ngugi.• Gutambia mubango jwa mariko ja kuguragukurukira mubango jwa Tethua Utethie• Gutambia mubango jwa Urimi bubwega• Gutambia mubango jwa miti ya gintwire (PES).• Murungamiri wa <strong>TIST</strong> kiri wendia uria ukaranagiana kambuni cia Kenya kwegia uandi miti na thokoya ruugo• Mubangi wa canju cia <strong>TIST</strong> ndene ya ikundi bia3


cluster na o guntuNitutarite amemba bathatu baria bariatongeria ndene ya Kenya baria bari baberu ndene yamubango jwa <strong>TIST</strong> gutetheria kubangira ngugi iu yaantu kuuria ngugi iu, kwija kuurua biuria na bakuruka,kuewa ngugi imwe ya iu njeru. Baba ni: Mary Kathei -0726283425, Purity Mugo -0724119815, na SusanKinanu - 07117212219. Susan akamenyeera bariabakuria ngugi ndene ya Meru na naria kuthiurukite,KIMERU VERSIONPurity ba Mbeere, Kirinyaga na naria kuthiurukite naSusan nawe akamenyeera ba Timau, Embu na nariakuthiurukite.Ukethirwa urina bata ya kuuria ngugi imweya iji, itu ringira uria ukumenyeera ba ntuura yaku.Mwandikire ntumwa ya thimu kana umuringire, indinowire atongeria ba cluster yaku nabo bakaaria naMary, Susan na Purity. Ukethirwa urina biuria, aria naatongeria ndene ya cluster yaku.Niki mbati kwenda gutarwa ndi mutongeria wa cluster?Kurina nkuruki ya cluster igana nandi ndeneya <strong>TIST</strong>, turina twanya tutwingi twa kwithirwa turinaatongeria nkuruki ya Magana jathatu bariabamenyekaga o mwaka ni amemba bangi ba <strong>TIST</strong>. Bubuni untu buria bumba kwonania uria <strong>TIST</strong> igukurangandene ya Kenya.Kinya ni kanya gakanene kiri o mumemba wa<strong>TIST</strong>. Muntu uria uthuragwa ja mutongeria wa clster( ja Mwiki mantu ja cluster, mutetheria wa mutongeriakana mutongeria) arina kanya ka mwaka ga kuthomankuruki, gutumira kiewa kia utongeria, kumenyakwegia into biria bitumagirwa na njira cia uteri miti,belewe kwegia thoko ya ruugo na baritire amembabangi ba <strong>TIST</strong> ngugi ndene ya ntuura ciao. Bakoonatwanya twa gwita semina, kuritaniria ngugi na mutarimiti na kuriungira ikundi bibinini bia <strong>TIST</strong> ndene yacluster ciao, kwona njira iria njega buru cia kuthithiamantu igituirwa ndene ya cluster ciao, bamenye kwegiamariko ja nandi, bathome baita cia mithemba imingiya miti na mantu jangi jamaingi.Imma, kuwa mutongeria wa cluster ni ngugiinjumu. Gwita na kuriungira ikundi bibinini ndene yacluster yaku nijanagia na gwita na maguru, kwaria,kwona na kuthoma gukwingi. Gwika rekondi ciamantu jaria jathithitue ni cluster nikwendaga mathaana gwika mathuganio amwe gukunene. Kubangiranikenda ikundi bibinini bia <strong>TIST</strong> biriwa ni ngugi inditokinyayo. Kumenya gutumira into bia uteri miti, GPS,njira cia gutuma ripoti, na kubangira uritanibubuthongi na micemanio ya omweri imithongi- jajajonthe ni ngugi injumu. Ja uria babaingi benu baiji,riria weta semina ya TISt nwithagirwa urina igitaririega- indi nuritaga ngugi inene mono kinya nao.Nuritaga ngugi ntuku yonthe na ukaewa kinya yakurita utuku!Kwou ubati kwenda gutarwa ja mutongeriawa cluster wethirwa urina wendo bwa kuthomankuruki na kurita ngugi nainya kuwa muriti ngugiumwega kiri ikundi bibinini ndene ya cluster. Indiwethira urina wendo bou, na watarwa, jwomba kuamwambirio jwa twanya tutwingi nkuruki ndene yamuradi jwa <strong>TIST</strong>. Citarire.4<strong>TIST</strong> ndene ya Lamuria: Arimi bagitanaga Arimi.Ni Joseph Thitai.<strong>TIST</strong> ndene ya Lamuria irina cluster ikumi. Ijini Kiahuko, Male, Matanya, Thome, Muhonia,Mweiga,Weruini, Sweetwater, Kamangura na clusterya Chuma. O cluster kiri iji nitiimaganaga o mweriantune gati gati aria o murimi wonthe wa <strong>TIST</strong>ombaga gwita na maguru kuuma na gucoka nja ciao.Na ngugi cia cluster. Uria urari antu ajanaraetherue mutetheria wa mutongeria namutetheria wa mutongeria aethua mutongerianontu uria urari mutongeria naraumire utongeriene.Amemba ba cluster nibakugwirirua utongeria bubu.O murimi ena kanya ga gutongeria na guti muntuumwe ugakamata murigo jwa utongeria na ngugicionthe wenka.Clusters imwe cia iu cirri au iguru cirina miundairia barimite na njira ya urimi bubwega. Miunda ijiniitethagia arimi kumenya bakionaga uria bombakurima na urimi bubwega bwega na ithimi biria bibatibiongwa.Ndene ya ntuura iji, gukurukira micemanio yacluster, arimi nibakugaana umenyo kwegie mithembaya miti iria ibui kuandwa antune guti na mburainyingi. Arimi nibakuthoma na kuthomithania kwegiekwoja mbeu, kwithuranira na kuungania mbeunikenda wona miti imiega nkuruki na kuthuranirana kumenyeera minanda. kwongera, nibakuthomanjira iria njega buru cia kuanda miti na kumenyeeramiunda yao.Miti imwe ta Acacia, Miringa, Avocados, Mipera,Mikinduri na Muthiga nikwendwa na kuandwa nibabaingi. Miti iji irina baita ingi cia kwongera kwonambeca kuumania na kwendia ruugo. Niejanagamatunda, kandi na iri na ndawa. Mpindi cia kuumakiri Mukinduri nicitumagira kuthithia bio-diesel.Factory niambitua Narumoru iria ithithagia biodieseliji.Baita iji na ingi inyingi ndene ya <strong>TIST</strong> nigwikiraarimi bangi babaingi moyo jwa gutonya <strong>TIST</strong>. Turitayari kutonyitia, kuritana na kugaana umenyo najaria twonete nabo.


Muradi jwa <strong>TIST</strong> nijugwita na mbele kunenenandene ya Igembe. Arimi babaingi baria betire , bathomakana baigua kwegie gukurukithua na gwitikirua gwa <strong>TIST</strong>nandi bari na moyo jwa kuanda miti ingi. Arimi, bariabetire mamburene ja arimi ba <strong>TIST</strong> naria GitoroConference Center ndene ya Meru tariki ithatu mwerijwa itantatu mwaka juju, nibaturetere into bibingibiakuthoma na birina mantu jegie <strong>TIST</strong>. Kairi, nitwititena mbele kuthoma gatheti ya <strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong> iriaituretagira mantu na igaturina.Nandi, nitwikirite cluster cietu inya. Abangiri bamantu ja ntuura nibakurita ngugi na atongeria ba cluster,aritani na Atari miti kuritira arimi ngugi. Ntuura injerunicikwenda gutonya <strong>TIST</strong> niuntu bwa bou. Iji ni Mutuatina Matiandui.KIMERU VERSION<strong>TIST</strong> ndene ya Igembe: turi nthumba gatigatigetu twingwa na amwe tukathithia jangi jamaingi.Ndene ya TISt nitugiaga inya gukurukirakujukiamatagaria twinthe na kugaana nabtu jaria tuumbaganabangi ndene ya ikundi bietu bibinini, cluster cietu nankuruki. Ripoti cia nicemanio ya cluster na cia utumirimbeca cirri na bata mono kiri kuumbana gwetu kirimantu.. O cluster irina ngugi ya gucokia ripoti yamucemanio jwa cluster nay a utumiri mbeca na mathaandene ya clustero mweri.Uria umba gutuma ripoti ya ubangiri bwa clusterbwa mbeca na bwa micemanio gukurukirantumwa ya thimuWeru na gukarania ni mantu jaria jekiri nkurukini <strong>TIST</strong>. Cluster yonthe ya <strong>TIST</strong> no mwanka icolie ripotiya uria itumagira Magana kenda jaria jabangairwa nikendayumba kuthithia mantu jamanene. Ndene ya mieri iiri,<strong>TIST</strong> nithirite igiumagira njira injeru na imbuthu nikendacluster ciumba kuuga uria batumirite mbeca iria cibangiricia mweri na ripoti ciegie micemanio yao ya clusterbagitumagira ntumwa cia thimu. Njira iji nigwitikiriamumemba wa <strong>TIST</strong> gutuma ntumwa ya thimu kuumathimune yawe igeta namba imwe inthure. Ntumwa ciathimu nicijukagua na cigategerwa ni ofisi ya <strong>TIST</strong>. Clusterikethirwa nigukinyira Palm igwita ngugi, niibati gutumirafomu cia ripoti cia micemanio na cia utumiri mbeca bwacluster ndene ya palm iu. Indi-ri, na njira iji njeru, clusternicibati kuandika ripoti o mweri. Njira iji niinyagia riptoicia arungamiri cluster na igatethia ofisi ya <strong>TIST</strong> kugwatamantu ja cluster mbaru.Cluster ikumi na imwe nicithithitie ngugiinthongi mono kiri kuandika ripoti cia micemanio yacluster. Igwanjau, Murinya, Ichuga, Kamuthanga, Miamoja,Tunyai, Matanya, Manyatta, Muriru, Matakiri na ChemanerNi Joseph Gituma - 0724317200Arimi bangi nibakwendelea gutonya ndene yacluster inkuru ta Kawiru MCK na Antubuchiu. Kirigutarwa kwa miti, ikundi ikumi na bithatu nibiumbitegutarirwa miti kuuma mweri jwa mugwanja mwankagatigati ka mweri jwa inana.Ripoti cia cluster cia o mweri nicigutethia arimikugaana na kuritanwa. Arimi nibaritani kwegia urimibubweba na bamwe nibagutumira bu. Arimi bamwenibakugeria urimi bubwega kiri imera biria bitigaguauumo ta muya, ugimbi na mianga. Bubu ni mono guntukuria kuri gukuumo ndene ya Igembe naria mbuuraitietergwa.Nitugwikanira moyo kuanda na urimi bubwega nakinya kuanda imera biria bitigagua uumo. Na njira iji,tukomba gucia irio rionthe na kinya kwona bia kwendia.Ripoti cia cluster: Gaana jaria umbite kuthithianikenda wikira <strong>TIST</strong> na Cluster yaku inya.niciatumumiri o cluster ripoti cia micemanio ya June naJuly. luster mugwa nja niciathithirie ngugi inthongi monokiri kuandika ripoti cia utumiri mbeca bwa cluster ciao.Iji ni Ankamia, Igwanjau, Kagaene, Kiahuko, Kiirua, Limoro,Matanya, Mikunduri, Muriru, Ntrukuma, na Pondo.Cluster iria nyingi niciatumire ripoti ciao, indi clustermirongo itano na ithano itatuma. Twarega gukinyirwa niripoti iu, ofisi ya <strong>TIST</strong> no ithuganie cluster yenu kaikuite.Kwou, butikinyirwa ni mbeca iria bubangirite, Atari mitikana kanya ga kuthoma na kugaana ndene ya semina.Turitanirieni ngugi kiri kugaana ripoti cietu na kuumbanagwetu o mweri!Wenda kumenya mantu jangi jegie kuripoti, onamurungamiri wa cluster yenu kana mubangiri wa mantuja ntuura yenu.Kurikanua: Nikenda cluster yenu yuumbana, o mweriniibati:1) Ita mucemanio jwa cluster yaku o mweri naurikanie ikundi bingi gwita.2) Tegereeni mantu jaria cluster yenu yumbitekuthithia: miti iria yainditwe, ikundi biria bitariri mitina uria mbeca cia cluster ciatumirwe3) Tumeni ripoti xia micemanio ya cluster na utumirimbeca ni cluster na Palm kana na ntumwa ya thimu4) Banganieni uteri miti na atari miti. Menya ati muntuwa cluster yenu nagutethia kiri uteri miti bunthe!5) Iteni acore na aturi gutonya <strong>TIST</strong> kiri micemanioya cluster. Gaana gatheti iji ya <strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong> nabatethie kujuriria fomu cia gutonya.6) Thithieni mantu jamanene nkuruki! Andeni miti,akeni kana bugure riiko ria gutumira nkuu inkai,thithieni urimi bubwega. Amwe twomba jonthe!5


KIMERU VERSIONAmwe, nituthithagia nkuruki niu gikundi gia <strong>TIST</strong> kia Umoja 2005 gikuuga.Ni Virginia WairimaBatwi, Umoja2005 <strong>TIST</strong> Small Group,twatonyere <strong>TIST</strong> mwaka jwa 2005. Namba yetu ya<strong>TIST</strong> ni inini 2005KE510.Mbele ya gutonya <strong>TIST</strong> gikundi gietukiaandikithitue ndene ya ofisi ya thirikari ya mantuja antu. Kuuma riria twatonyere <strong>TIST</strong> nituritite ngugiinyingi ya gutethania kwambiria minanda, gwakamariko na kwegie urimi bubwega, nituthuraniritemiunda yetu niuntu bwa mbura iji iijite.Nitukubanga kwambiria gwika mburi na ngukunikenda tuumba kuneneyia arimi tugwita mbeca.Nitukubanga ati mumemba umwe wetu akaewariiko kiumia kiu kiijite. We want to encourage othersmall groups to work together and gain more in<strong>TIST</strong>. nitukwenda gwikira inya akundi bingi bibininikuritaniria ngugi na kujukia jamaingi kuumania na<strong>TIST</strong>.Niatia tuumba kurua na mianki ya miitu?Kumenyeera kanini gugatethia mono!Ni Ben MislehMwanki ni gintu gituuraga o na juthimirinojuthongomie muthetu na thiria ya muti. Indi,mwanki nojwithirwe juthuki kiri miitu na kiri antujwarega gwikwa na kithimi kiria jubati. Ta amembaba <strong>TIST</strong>, nitubati kumenya mantu jaria jatumagamianki na uria tumba kunyiyia kanya ga miankiiminene na ekwinyangia iria yuraaga miti.Kuri na mianki iiri ya miitu. Jwa mbele nimwanki jwa nthiguru. Mwanki juju jaria mainginijutambaga mpara na jutithagirwa jwingei. Jujujwatethia kurita ithaka, nyaki na imera biria bikuite.Nontu mwanki jwaju jutiingei, jutigaga irema bibininigitinene kia muti, na gikonde nikirigagiria muti. Gukuni kuuga mwanki jwa nthiguru jutiuraga muti.Riria mwanki jwa nthiguru jwaingiyiamwanki mono kana jwatambanga jwomba kuamwanki jwa biangi na mathangu. Kiri mwanki juju,mwanki nijutambangaga gukurukira mathangu nabiang’i . Mwanki juju nojwithirwe juthuki mono kirimiti nontu niuraaga mathangu jonthe ja miti naikooraga biang’i na tuang’i tutunini. Gukua kwa bibinigutumaga kubua kwa muti gukooma mono nyumaya mwanki.Matagaria jamakai jamothu jaria jatethiakumenyeera ati miti yaku itithukua riria mwankijwakana mwitune jwaku ni:1) Anda miti ugitaranagia na meter ijiiri ja uriawathi (kana nkuruki!). bubu ni bumwe bwamantu jaria jarina bata na jaria mothu jariaumba kuthithia nikenda webera mianki iminene2) Giita biang’i biria biri nthi, mono biria bikuite,kuuma kiri miti na urite miti iria ikuite buru.Kairi, biangi na miti ikuite niejaga mwanki kanyaga gukinyira mathangu na biang’i na mwankijukaingia. Menyeera ati nukurita biang’i biriaugitaga amwe na jangi jaria jaguite jongwakuumania na mwitu. Mati mwitune nojatumange mwanki jugukari jwa nthiguru jukaajumunene juria jukathukia miti gukurukirakuthukia gitina na miri iria iri akui na muthetujwa iguru. Oja nkuu cia miti imikuo na wonebaita ya kwebera mwanki jwa mwitu na kinyankuu.3) Thithia antu a kuthiria mwanki na njira ya gutigatwanya gati gati ka laini cia miti, indi ririaukaanda mwitu jumweru, no wende kuregakuanda miti imikai nikenda ukanyiyia kanya kamianki gukarika. Guti ithimi bieki bia kanya gakuthiria mwanki, na ti mwanka twanya tututwithirwe turio. Ngugi ya twanya tutu ni gutigakanya karia karina mati kana miti iria iakanagiamwanki nikenda mwanki jutiraakane.. Ririamwanki jwakinya antu aja, mwanki jukathirana aria gutigeere gutiithua.Riria ugutiga twanya tutu, aka kulingana nauria antu au gukari. Tiga kanya gatina gintu kagiteniekibari indi ti gaititie na kenami kibari. Mianki jariamaingi itambaga ititie kibari na ibarine bibirajaniineneangaga kuuma mianki ya nthiguru iminini ikaamianki igutambanga ya mathangu na biang’i. Mwankinijwingiaga na jukomagia mati na miti ruguru . Matina miti iji riu niakanangaga mwanki jwamikinyira.Nontu bwa bubu, kurina bata mono kuthithia jariajonthe tuumbikia kwebera mwanki ibarineO antu arina gintu kiria gitumikia mwanki mwanyana angi, na njira mianya no itumirwe guntu mwanya.Aria na muturi waku nikenda umenya mantu jariabakuthithia kwebera mianki iria inyangagia.6


September 2011 NewsletterNot for sale<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>w w w . t i s t . o r gKikuyu VersionAn Environmental, SustainableDevelopment and Community ForestryProgram.<strong>TIST</strong> Quantifiers in a recent seminar at Gitoro Conference Center, Meru.Inside:Guthagania na kurimira miti niguo ikure wega. Page 2Mieke ya guteithia <strong>TIST</strong>. Page 3Nikii kingituma nyende guthurwo mutongoria wa cluster yakwa? Page 4Gicigo gia <strong>TIST</strong> kia Lamuria: Arimi magithomithia Arimi. Page 4Gicigo kia <strong>TIST</strong> kia Igembe: nitutungatanagira na turihamwe tukahotana. Page 5Uhoro wa cluster: Cenjaniai utoria niguo mukure na hinya. Page 5Turi hamwe nituhotaga gukinyira maundu manene niguo gikindi kinini kia Umoja2005 kirauga. Page 6Tungirua na mwaki wa githaka atia? Kigiririria kinini. Page 6Published by <strong>TIST</strong>-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501


KIKUYU VERSIONGuthagania na kurimira miti niguo ikure wega.Mwandiki; Ben MislehGitumi gia gutagania miti ni guteithia gukurakwa muti uri wiki o hamwe na mutitu uri wothe.Uhoro uyu ukinyanagira na gucagura miti iria miegamutitu-ini. Kuri mithemba miingi ya miti iri hamwena Eucalyptus, Grevillea na Cyprus iri niyo miti iriaminene iria ikoorogwo iri mitungu. O muthembaniukoragwo na mabataro ngurani kuringana na kuriahanditwo. Na tondu miti iria ihanditwo namutaratara wa <strong>TIST</strong> ihandagwo na njira ngurani(muhiano iri ya kugiririria ruhuho) na kundu kuingingurani (muhiano irathiro ria Mt. Kenya kung'etheraithuiro ria Mt. Kenya) iri na ikiro ngurani.Nigetha miti ikure wega na iri na hinya, utaganuwa 2m niwagiriire, utaganu uyu niwagagirira mitimiingi na miti ingi niibataraga utaganu munenanene(maembe, macadamia). Gutagania miti wegakuheaga miti handu ha gwetha maii na unoru watiiri niguo miti ikure iri na hinya. Utaganu munininiwitikirikite miti iri minini. Na o uria irathii igikuraganoguo imwe iratunguha gukira iria ingi na niyo iriayagiriirwo nigutigio. Ugicagura mit iria igutigio rorakana nimitaganu wega.Wamenya miti iria ukweheria, mitinie. Thuthawa ciumia cigana o una, niikwambiriria guthunduka.Niguo ndikanenehe, tinia mahuti maciomarathunduka.Njira njega ya kumenya muti kana niukweherioni kuringithania na uria iriganitie kana niiiganainena ikorwo yahanditwo rimwe. Ririkana ati mitiniigutigana kuringan an muthemba wa tiiri na maai.Kwa uguo angikorwo miti irikundu kumwe niyaukuru uiganaine, iria minene yagiriirwo nigutigio.Njira ingi njega nikurora miti haria yakinyia uraihu,miti iria miraihu kuri iria ingi niihotaga gukinyirwoni riua na ikahota gukura wega. Muthia, miti yagiriirogukorwo itari na njiahirira na itara na mirimu .nouu tikuga ati miti iria miraihu noyo yagiriirwo nigutigio n muhaka ungitagania na utaganu wa 2m.Riria ureka maundu maya ririkana gukura kwa mitikuringanaga na mithmba ya miti. Muembeungikuranira na mibau niyonekaga iri minini naigikura kahora no tikuga ati niwagiriirwo gutemwotondu ni minini. Na ningi muembe ni muti wamatunda na niukoragwo na mawega maingi munonigukoragwo na mawega mangi maingi ma mitikuringana na mithemba tiga kuruta carbon. Kwamuhianomutino ukorwo na kiruru kiega na kwauguo muti ucio no uheo kahinda ga gukura wegana riua niguo mahuti maguo makure wega.Angikorwo urenda gukuria miti ya kugitira ruhuhono umihande na laini na ndukamitaganie muno.Guceha.Mititu ya ki-nduire miti ni icehaga na mahutimakeguithia o mo mene. Riera-ini ria ki-nduirehongeiria nyumu na iria cibuthite niciguaga. Ona miti ya<strong>TIST</strong> igiicehaga nihakoragwo na bata icehwo namoko, ugicagura ruhonge ruria ugutinia niwagiriirwokurumirira mawatho. Onamiti ikibataraga ucehingurani nihari mawatho maria magiriirwonikurumirirwo.Miti miingi ndiagiriirwo gukorwo na njiahirirana miti iria itari na njiahirira ni ikuraga na ihenayana ndingiguithio ni ruhuho. Riria miti iri na njiahirirayatuika ya irio niwagiriiro gucagura honge iriaugutigia niguo muti ndukabuthe ona hanini nairungare.Kaundu karia gakoragwo kari ga kuhitithia niaati wagiriirwo gutinia honge kuiganana na muti no2


wagiriirwo gutinia ukiritehanini kuma hari muti na uunikugitira kumana nakubutha na kuhotithiakugayania muti wega.Ugiceha ndugacehemuno, mahuti namiti iriawaceha m niihuthagirwogwakia mwaki na kurio ningombe no ndwagiriirwo guceha biu niguo mutiukure wega na ihote gukinyira hinya wa riua. Watiniahau hatinio hatiagiriirwo kuhutio ndukahumbire nakindu niguo muti urute indo iria njuru kuhitukirahau na noyo njira iria andu mahuthagira kuruta giko.Kaundu karia kariganagira riria uratagania na gucehani ati miti ni ithundukagira haria yacehwo na kuburaKIKUYU VERSION3mahuti macio ni uhuthu namatingimera ringi.Miti miingi na munoya matunda niirutagamaciaro mega riria iri nahonge no no muhakacitinio muti uri munininiguo ikure iri na hinya.Honge ici njeru ciaumiraonacio niciagiriirwo ni gutaganio. Maundu mayamagiriirwo nigucokerwo thutha wa mieri iigana ouna.Ririkana ati nigetha tuhote kuingira thoko-iniya carbon twagiriirwo kureka miti ikure miakaitanyihiire 30 na igicehwo na gutaganio wega niguoithondeke mititu miega.Maundu manene nimakortwo magikika thiini wa<strong>TIST</strong>. Inyuothe nimuui ati turi "a mbere thi yothe"niundu wa certification ya wendia wa Carbon.Inyuothe nimuui ati nituikirite kirore uiguithaniona Kenya Forest Services. Inyuothe nimuui atinitukoretwo tugitherema miena yothe ya Kenya.Hamwe na maundu maya mothe mega, nihari namieke ya arimi a <strong>TIST</strong> kuoya ikinya ria batagutungatira na kwagirithia <strong>TIST</strong> thiini wa Kenya.Turacaria arimi aria mari na wendi wa guteithiamutaratara uyu wa <strong>TIST</strong>, aria makuhota kuruta wirana aruna angi, aria makwagirithia wira wa <strong>TIST</strong>naaria magutigirira ati arimi othe nimegira na mwekewa guteithika nan a wendia wa Carbon na mitarataraingi ya <strong>TIST</strong>.Muhuro ni mieke niundu wa kunyitanira nakwirutira. Iturwa ciothe cikubatara mundu akorwoari muruti wira, na gikundi giake gikorwo gikirutirana monanie values cia <strong>TIST</strong> miturire-ini yao ariamakuheo wira uyu makurutithania na kanju yautongoria na angi aingi nniguo gutigirira <strong>TIST</strong> ni "LowBudget - Big Results" kwa uguo caria maundu-inimaya wone kana kuri undu uri na ritana riaguo.• Coordinar ngwataniro na Catholic ReliefServices na honge ingi cia Microfinance.Mieke ya guteithia <strong>TIST</strong>.• Kunyititira gutherema kwa <strong>TIST</strong> thiini wa Mbeere,• Gutuika umwe wa andiki a <strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>• Mucabi na mugai wa ngathiti ya <strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>• Coordinator wa uthomithania wa matura.• Cordinator wa unyitaniri mweru thiini wa Yatta,Mombassa na kuria <strong>TIST</strong> iri.• Kwaramia mutaratara wa riiko ria ndorokuhitukira Helped to Help.• Cordinitor wa kugeria mariiko ma nduka.• Coordinator wa Kilimo Hai• Kwaramia mutaratara wa uhandi wa miti yakinduirena PES.• Murugamiriri wa wendia uria ukwaraniria nakamboni cia Kenya hari uhandi wa miti na wendiawa Carbon credits.• Coordinator wa kanju ya <strong>TIST</strong> thiini wa clustermatura-iniNituamurite amemba atatu a kanju ya utongoriaaria ni eru othe thiini wa <strong>TIST</strong> niguo mateithiririekuhariria na kugeria aria makwamurwo kuruta wirauyu na kuiyuikia wira uyu nao ni: Mary Kathei -0726283425, Purity Mugo at 07724119815 na SusanKinanu at 07117212219. Susan akurugamirira ariamakwiyandikithia kuma Meru na kuri gukuhiriirie,Purity kuma Mbeere, Kirinyaga na kuria gukuhiriirie


nake Susan ateithiririe Timau na Embu na kuriagukuhiriirieAngikorwo niukwenda gukorwo uri umwe waacio no waranirie na murugamiriri uria ugukuhiriirie.Kwandika SMS kana kuhura thimu nikuo kwagiriireKIKUYU VERSIONno nowaranirie na atongoria a Cluster yaaku namakinyie ndumiriri iyo kuri Mary Susan na Purity.Angikorwo uri na kiuria nowaranirie na atongoriaa cluster yaaku.Nikii kingituma nyende guthurwo mutongoria wa cluster yakwa?4Turi na cluster makiria ma100 thiini wa <strong>TIST</strong>,turi na mweke wakugia na atongoria makiria ma300 o mwaka mathuritwo ni arimi na uu nikwonaniauhoti uria turi naguo wa gutheremia <strong>TIST</strong> thiini waKenya.Ningi nimweke mwega kuri mundu kiumbetondu niukugia na mweke wa guthoma na kuagirithiakiheo giaku kia utongoria gwa kahinda ka mwakaumwe ahamwe na kumenya nagutomithio uhorowigii macini iria cihuthikaga hari utari wa miti nakumenya biacara ya carbon wega na gutungatiraarimi aria angi. Niukwigira mweke wa guthiii semina,kurutithania wira na Atari a miti ohamwe na kuhotagucerera ikundi ini thiini wa cluster kuona uriamararuta wira hamwe na uhoro wa riiko namithemba miingi ya miti.Gukorwo uri mutongoria wa cluster ni kurutawira na kio guceerera ikundi nini thiini wa clusterkubataraga ukorwo ugithii kundu kuraihu na kwariamuno na kwirorera. Kuiga rekodi cia uruti wa wirawa cluster nikubataraga kahinda kanene. Kuhaririamarihi onakuo ti kuhuthu. Guthoma kuhuthiramutambo wa computa na GPS na kuhariria githomona micemanio ya o mweri ni wira. Ota uria muui,wathii semina ya <strong>TIST</strong> niugukorwo na mahinda megano makiria wira ni muritu na wira wa kuruta wacokamucii ukoragwo ho.Kwa uguo wagiriirwo nikwiririria guthurwo tamutongoria wa Cluster angikorwo niukwendaguthoma na wirutire kuruuta wira nahinyagutungatira cluster yaaku. Angikorwo uri na maundumaya, na uthuurwo, noukorwo ari kiambiriria kiamaundu mega thiini wa <strong>TIST</strong>, tua itua.Gicigo gia <strong>TIST</strong> kia Lamuria: Arimi magithomithia Arimi.Mwandiki; Joseph Thitai.Gicigo kia <strong>TIST</strong> kia Lamuria gikoragwo nacluster ikumi na nicio; Kiahuko, Male, Matanya,Thome, Muhonia, Mweiga, Weru-ini, Sweetwater,Kamangura na chuma. O cluster niicemanagia omweri handu haria andu othe mangihota gucemania.Gwa kahinda gaka cluster iria ciri na ithuranocia uthongoria kuria marathura mundu wa mathabuniguo nake uria urari wa mathabu atuike muniniwa mutongoria nake munini wa mutongoria atuikemutongoria.Arimi nimetikitie njira ino ya utongoria munotondu o murimi ari na kahida ga gutongoria na gutirimundu ukuaga murigo wa utongoria ari wiki.Imwe cia cluster icio nicikoretwo cikirima KilimoHai thiini wa plot ya kionereria. Plot iciniciteithagiriria arimi guthoma urimi uyu.Gicigo-ini giki, kuhitukira micemanio ya cluster,arimi nimarathomithania uhandi wa miti kundukumu o hamwe na ungania wa mbegu nagucithondeka ngiya ihinda ria kumera.Miti iyo nita; Accacia, Miringa, mibera,Mikinduri na Muthiga niirahota gwitikirika. Mutu inoniikoragwo na mawega mangi tiga kuruta carbon,niikoragwo na matunda kana dawa. Mbegu ciamukinduri nicirutaga maguta madiesel na kuri nafactory yambiriirio ya wira uyu Narumoru.Mawega maya na mangi maigi nimarekira arimi hinyana wendi wa kungira <strong>TIST</strong>. Nituraingiria naguthomithia arimi thiini wa <strong>TIST</strong>.


KIKUYU VERSIONGicigo kia <strong>TIST</strong> kia Igembe: nitutungatanagira naturihamwe tukahotana.Mwandiki Joseph Gituma<strong>TIST</strong> niithite na mbere na gukura thiini wa Igembe.Arimi aria marikuo, makiigua kanamakona <strong>TIST</strong>ikiheo Validation And Verification nimagite na hinyawa kuhanda miti miingi. Arimi, aria mari kuoukunguiri-ini kuria Gitoro Conference Center Meruweri 3/06/2011, nimatureheire maundu na indo ciaguthoma. Na ningi nituthiite na-mbere na guthoma<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong> iria ituthomithagia na igatukinyiriamohoro wega.riu nitwikirite cluster hinya.Coordinator aria mararutithania wira na atongoriaa cluster athomithania na Atari a miti niguo, icigoingi nicirenda kuingira na nicio Mutuati na Matiandui.Arimi angi nimaraingira cluster iria iri kuo ta KawiruMCK na Antubochio.Hari gutarirwo miti, ikundi 13 niciratariirwomiti gatagati ka July na August mwaka uyu.Micemanio ya o mweri niirateithia githomo.Arimi nimathomithitio uhoro wa Kilimo Hai namangi maingi. . arimimangi nimararima CF indo iriaikuraga kundu kumu na nicio Muhia Wele na mianga.Kundu guku nita Igembe kuria mbura iri nini.Niturekirana hiya turime CF nakuhanda irioiria citomaga na ihenya na twathii uguonitukwirugamirira.5Uhoro wa cluster: Cenjaniai utoria niguomukure na hinya.Thiini wa <strong>TIST</strong>, nitugiaga na hinya ririatwaraniria na twerana uria tuhotete na ikundi ingithiini wa cluster na nja. Rifoti ya mweri ya clusterya micemanio na mathabu ni ya bata hari maciaromega. O cluster no muhaka yandike rifoti ya omweri ya micemanio na mathabu.Uria wagiriirwo ni kwandika rifoti ya mathabuna micemanio na sms.Utheri na uigiririki nicio values cia bata thiiniwa <strong>TIST</strong>. O cluster no muhaka yuge uria yahuthira900/=. Gwa kahinda ka mieri iiri, <strong>TIST</strong> ikoretwoikihuthira njira njeru cia kwandika rifoti cia o mwericia cluster kuhitukira ndumiriri ya SMS. Njira inoirahotithia arimi kwandika SMS kuma thimu-ini ciaona cigathomwo ni aruti wira a <strong>TIST</strong> na angikorwocluster iri na palm noiihure fomu ya Cluster Meetingand Accounting .na njira ino njeru, o clusterniyagiriirwo nigutuma rifoti o mweri. Njira inoniirahuthia wira wa arugamiriri a <strong>TIST</strong>.Cluster 11 nicirutite wira mutheru wa gutumarifoti na nicio; Igwanjau, Murinya, Ichuga,Kamuthanga, Miamoja, Tunyai, Matanya, Manyatta,Muriru, Matakiri na Chemaner ciothe ciatumirerifoti ya mucemanio wa cluster cia June na July.Cluster ingi 11 niciatumire rifoti ya uria cihuthiritembeca cia mieri ya June na July na nicio; Ankamia,Igwanjau, Kagaene, Kiahuko, Kiirua, Limoro, Matanya,Mikunduri, Muriru, Ntrukuma, na Pondo. Clusternyingi niciatumire rifoti no cluster 55 cititumite.Tungiaga kwamukira rifoti kuma kuri cluster arutiwira a <strong>TIST</strong> nomecirie cluster yanyu ndituraga namwage kwamukira marihi kana gutarirwo miti kanagwitwo semina. Nitutume rifoti ciitu niguo tumenyearia angi uria mareka o mweri.Niundu wa uhoro makiria wigii rifoti, araniria naarugamiriri aa Cluster kana coordinator wa kwanyu.Kiririkania: niguo kugia na maciaro o mweri clusteryaaku yagiriirwo ni:1) Guthii micemanio na kuririkania aria angimathii.2) Kurora maria muhotete: miti iria mierumuhandite na iria itaritwo na uria muhuthiritembeca.3) Tuma rifoti na SMS kana Palm4) Hariria gutarwo kwa miti na Atari na utigirirehari mundu kuma cluster yanyu urateithiriria.5) Rehe arata aaku na aria murigainie micemanioinina umahe <strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong> na fomu yakuingira.6) Giai na maciaro mega! Handai miti, thondekakana ugure riiko ritakuhuthira mwaki muingina urime Kilimo Hai. Turi hamwe gutiri kindututangigia.


KIKUYU VERSIONTuri hamwe nituhotaga gukinyira maundu maneneniguo gikindi kinini kia Umoja2005 kirauga.Mwandiki; Virginia Wairima.Ithui Umoja2005 twaingirire <strong>TIST</strong> mwaka wa 2005.Namba ya <strong>TIST</strong> iitu ni 2005KE510.Mbeere yatuingirite <strong>TIST</strong>, gikundi gitu nikiadikithitio na Ministryya Social Services.Kuma tuingire <strong>TIST</strong>nitukoretwo tugiteithania hari kwambiriria tutaohamwe na urimi wa Kilimo Hai na riiko riakuhuthira hinya munini. Arimi aingi a gikundi gikinimararima Kilimo Hai kimera giki, na nituhariiriemigunda iitu niundu wa kimera kia mbura.Nitureciria uria tungianjiriria kuriithia mburi nanguku na nitubangite kuh murimi umwe riiko kiumiagiukite. Nituroria ikundi ingi cirute wira hamweniguo citeithike thiini wa <strong>TIST</strong>.6Tungirua na mwaki wa githaka atia? Kigiririria kinini.Mwandiki; Ben Misleh.Mwaki niwa ki-nduire na no wongerere unoruwa tiiri na ona kuri o uguo mwaki ti mwega namutitu hamwe na andu ungirema kuhoreka. Turiarimi a <strong>TIST</strong> twagiriirwo kumenya uria tunginyihiaugwati wa mwaki uria ungithukia miti.Kuri mithemba iiri ya mwaki wa githaka.Wambere ni wa gucina thi uria utagwataga na ihenyana niuninaga mahuti ma thi na indo iria ikomete thi.Na tondu urugari waguo ni munini, nducinaga munomiti na uu nikuga mwaki wa thi ndungiuraga miti.Mwaki uyu ungitamba na-iheya na uhiuhe no utuikemwaki wa iguru. Mwaki wa iguru utheremagiramahuti-ini ma iguru ma miti na nimuru tondu nourage miti kuhitkira gucina mahuti ma miti na honge.Gucina mahuti nigutumaga miti iremwo ni kuhonakumana na mwaki.Makinya manini mahuthu nomatigirire ati onamwaki ungicina mutitu nduguthukia miti.1) Handa miti yaaku na utaganu wa 3m niguougitire ugwati uyu. Njira ino niinyihagia mwakigutherema na-inhenya tondu mahuti ti maingi.Mwaki-ini, mahuti momu na honge nyumu niciociongagirira mwaki nginya ugakinya iguru.2) Tinia mahuti mamiti maria mari thina mariamomu biu na wamatinia umeherie mitiini naindo iria ingi cingikorwo ciiguithitie. Mahutimaria matigarite namaria meguithitienomakorwo na ugwati munene muno harigutheremia miaki.3) Nyihia gutherema kwa miaki na gutagania mitiukihanda, ndugateme miti iria uhandite niguoukorwo unyihitie ugwati. No riria urahanda mititigirira niwatagania. Gutikoragwo na gikiro giakunina mwaki no to muhaka utigie handu hakunina mwaki. Bata munene wa kio ni kunyihiaugwati tondu mwaki wakinya haha hatari namiti no guthira uguthira. Ugitigia handuhakunina mwaki thondeka uria mugundauikaire na utigie handu karima-ini. Mwakiutheremaga karima-ini na kuria kuri naiharuruka. Mwaki wakundukianda-ini uhiuhagana ukanenehia wa karima-iniana mwakiukaneneha.O handu nihari ugwati waho wa gutheremia mwakina njira ngurani nocihuthirwo kunyihia. Araniriana aria muriganitie umenye uria magitagira mwaki.


September 2011 NewsletterNot for sale<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>w w w . t i s t . o r gOpportunities to help <strong>TIST</strong>Kikamba VersionAn Environmental, SustainableDevelopment and Community ForestryProgram.<strong>TIST</strong> Quantifiers in a recent seminar at Gitoro Conference Center, Meru.Inside:Kutaanisya na kusea miti yaku yiane nesa. Page 2Mavuso ma kutetheesya <strong>TIST</strong>. Page 3Niki nendeew’e kunyuvwa ta mutongoi wa kikundi? Page 4Aimi ma kisio kya Lamuria <strong>TIST</strong> kuvundisya aimi. Page 4Ngwatanio ya igembe tist. “twi athukumi kwaithyothe na vamwe tuvikie moseo maingi”. Page 5Kutunga livoti kwa ikundi na kuaia ala angi undu mwikite nikana mukethiwa na maendeeo nakutuma kikundi kyenyu kithiwa ki kilumu thini wa <strong>TIST</strong>. Page 5Kwa vamwe nituukwata vaita mwingi. Niw’o Umoja 2005 <strong>TIST</strong> small group mekwasya. Page 6Published by <strong>TIST</strong>-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501


KIKAMBA VERSIONKutaanisya na kusea miti yaku yiane nesa.Kwa indi, kitumi kya kutaanisya na kusea mitini useo wa uima wa kila muti, na kwa useo wauima wa mutitu w’othe. Undu uyu wikawa kwakusakua miti ila miseo thini wa mutitu. Kwimithemba mingi ila ni ta Misanduku, Mikuvulya naMinyoonyoo ino ni miti mala maingi yithiawa yiminene, na yina muthamba umwe (itena ngava). Kilamuthemba wa muti niwithiawa na mawendikivathukany’o nikana wiane kwa mituki na wina uimamuseo. Kwongeleela ni kana miti imwe niyithiawaiyenda usuvio kivathukany’o na ila ingi kwianana navata wayo kana vala ivanditwe. Yila miti ivanditweta ya uimi wa muvango wa <strong>TIST</strong> ni ivandawa na nziasyi kivathukangany’o (ngelekany’o ni miti ya kusiiakiseve muundani) thini wa isio syi kivathukany’o(ngelekany’o ta w’umiloni wa sua kiimani kya Mt.Kenya na uthuilono wa sua kiima kiu kya Mt. Kenya)na kivathukany’o kya seve na mawendi amwe mamiti uyithia ni mavwanene.Kwa miti kwiana na ulumu yi na wailumatambya eli (2metres) ni maile kwa utaaniu wamiti. Kutaaniw’a kuu kwa miti kaingi ni kwailaa kwamiti ila ivanditwe ni <strong>TIST</strong> imwe yayo yi ta mithembaya miti ta, misanduku, mivengele na mikuvulya kanaminyoonyoo. Tulilikane kana miti imwe niyendaautaaniu munene kwi ingi ta iembe na ikandania.Kutaanisya miti nikutumaa miti itonya kumya liu nakiw’u kuma muthangani nesa vatekuaania, undu uunutumaa miti yiana muvaka kiwango kila yaile. Mitiithengeanie niyaile miti yi minini indi miti yaendeeana kwiana niw’o miti imwe niyithiawa yi minene nauthui mwingi kwi ingi. Miti ino niyo yaile kuekwaikeana (”crop tree”). Thini wa kuamua ni muti wivaukuvetwa na niwiva ukutiwa niwaile ni kusisya kanamwanya ula wi katikati wa miti isu kana niwaile,ethiwa ndwianiie niwailwe ni kumya miti imwe.Itina wa kusakua miti ila ukumya, mitilile vaayanthi, mithenya yukite kitina kiiu nutonya kwonakithongooete, nikana thongoo isu iikaendee kwiananiwaile kuitila ingi kuma kitinani.Nzia imwe ya kumanya kana kusakua muti ulaukuveta ni kwa kusianisya undu muti wiana kwiananana miti ila ingi yavanditwe imwe. Elewa kana mitiyianaa kivathukany’o kwianana muthemba wamuthanga, undu kiw’u kiana na vuu. Kwa vamwe,ethiwa miti ila yi vamwe ni ya ivinda yimwe miti ilaminene niyo yailwe kuekwa ikena muvaka kuima“crop trees”. Kingi kitonya kutuma muti withiwawi mwailu ni undu wina matu maingi kana tukavavala tui. Muti wina matu kana tuukava kuu yiuluwithiawa utonya kwosa kyeni nesa na kwi miti ilamatu me itheo na nitonya kwiana nesa. Mwisonikana muti wa kuima “Crop tree” waile kwithiwa namuthamba /kitina kimwe, kitena uwau kana muinyu.Onavala kuu tikwasya miti yothe minene niyailekumw’a lakini kieleelo ni vethiwe na mwanya wamatambya eli (2metres) katikati wa miti in kanamiti ila imeaa na ngava mbingi yithiwe yimianie nayiane nesa na kwosa kwa seve ila itumiawa ni miti(carbon capture) kwithiwe kwa iulu.Yila uutumia nzia ithi syi vaa iulu lilikana kanakwiana kwa muti kuendanasya na muthemba wamuti. Kethiwa muti wa kiembe ni wianite vamwena musanduku, kiembe kithiawa ki kinini na kianitembola kwi musanduku ula wianaa na mituki, niw’ondutonya kutema kiembe kiu nikwithiwa ni kininikwa kusisya. Niw’o muembe ni wavata nundunutumiawa ta liu na ona kutwika wianaa kavola, nakwi miti mithemba mingi itumikaa maundunikivathukany’o na ti kwa kwosa seve thuku tu(carboncapture). Ngelekany’o ni ta muti wa muunyi, mutiuyu niwaile kuunenga mwanya munene nika wosekyeni na sua nesa nikana umesye mbonge na ngavambingi kwa mituki. Ethiwa wienda miti ya kusiia sevenayo niwailwe kumivanda kwa musitali ithengeanienikana ithunge.KuseaNthini wa mititu ya kwimesya, miti niyi sea yombene. Ngava ila syi yiulu nivithaa tuukava kanatuvonge tula twi nthi wasyo na matu ma mbongesyithi mayambiia kuma na kwoa kila kitumaa nasyombonge/ngava isu syuma na kwoa na iyitila kumamutini. Oyila kwisea kwa miti kutonya kwithiwathini wa mititu ya <strong>TIST</strong>, nivaile vala ve vata na niuseo kusea na moko. Yila uutw’a /kuamua ni ngava/mbonge syiva ukumya niwaile ni kuatiia nzia imwe,nikwithiwa miti yothe ndiseawa undu umwe.Miti mithemba mingi yailwe ni kwithiwa namuthamba umwe kuma nthi. Miti ya muthambaumwe niyianaa mituki na ndithiawa na thina wakwatuka yila kwina kiuutani. Ethiwa muti winamithamba mingi na niwasakuwa ta muti wa kuima“crop tree” ve syindu waile niumanya ta muthambaula munou/munene niwaile, na ndwaile kwithiwawi mwou kana kwoneka wina matu maingi ni waileithiwa wi mulungalu.Kindu kimwe kyosawa nai nthini wa kusea ni2


kana mbonge ila syianitevamwe na muthambanisyaile kutemwa. Uu ti w’okutilwa kwaile kwa ngava ilayivaasa na muthamba.Kiikitumaa muthamba uyuwaile wiana na kuvwika kitaukiu vate kwoa. Sisya visa ulauatiie.Yila ukusea mitindukasee na itomo atinikwithiwa kaingi nitumikaata ngu kana uithyo wa indo. Lilikana kana kuseanikutumaa miti yiana yina uima mwailu na ingi kwaivinda ikuvi ikiana na mituki, kumya matu kutiaamuti utena vinya mwianu wa kwosa sua na kwoouuituma muti withiwa na thina wa kwosa sua nauyithiwa na kitau kila kyaile uvoa. Itina wa kuseavala wasea nivaile kuekwa vakavoa, ndwaile kuvwikakitau kiu kiikatume muti usu wambiia kwoa kanakulikwa ni sumu, nundu muti uyu uvoaa uta munduatemwa.Undu ungi ni kana muti wasewa vala vaumw’aukava vambiia uthongooa ovau utee kwoou nuseoMaundu manene nimaendee na kwithiwa thiniwa <strong>TIST</strong>. Inyw’oothe ni mwisi “Kwithiwa munduewambee nthi yothe (Duniani) thini wa kunewakikombe kya Kutumia seve thuku (Certification ofCarbon Credit.) Ona ingi nimuumanya kananitweekiie saii/kyaa kukwatana na uthukumi wamititu ya Kenya (Kenya Forest Service). Aingi menyunimesi kana nituendee kuneneva na kukwatana naisio ingi kula ngwatanio ino ya <strong>TIST</strong> iendee nakuthukuma.Vamwe na mauseo aya oothe kwina mavuso/myanya ingi miseo kwa <strong>TIST</strong> thini wa Kenya. Tuendeena umatha ene <strong>TIST</strong> ala mena wendi wa kunenevyana kwiania muvango wa <strong>TIST</strong>, ala mekwendauthukuma na ngwatanio ingi nzau, nikanatuthathasye wiko wa <strong>TIST</strong> vamwe na kuikiithya kanaaimi ni makwata ivuso ya kutetheka ni seve thuku“Carbon Credits” na maundu angi ala me thini wa<strong>TIST</strong>.Vaa itheo vena nzia imwe sya kwongeleelamavuso ma kutetheka ni walany’o na uthukumi wa<strong>TIST</strong>. Maundu aa othe mendaa mwene wa <strong>TIST</strong>ethiwe e muthangaau kikundini kyake na kwonany’amoseo na vata wa <strong>TIST</strong> thini wa mwikalile wa kilamuthenya. Andu ala meosa mawia ayamakathukumaa na nzama ya atongoi na ala angikuikiithya kana <strong>TIST</strong> niyaendeea kuthukuma nambesa nini kukwata matunda maingi “Low Budget -Big Reults”. Kwoou, sisya mothukumi ala mevonauisisya ula utena mundu wa kwika noyinenga w’oKIKAMBA VERSION3kutila thongoo isu itaneanakaingi iisyokaa uthongooaingi.Miti imwe ta yamatunda niyikaa na kusyaanesa yina ngava mbingi.Kwoo miti ino niseawa yiminini ngava ila syi vakuvina muthanga nikana itonyekuthongoo ingi kuu yiulu naiyiana na mituki. Muti uyuwa mina kwiana wambiiakuthongooa ingi thongoo ithi noitilwe ni kana mutiuyu withiwa na usyao museo na muti uthunge nikanausyae nesa. Ithiwa wisi niwaile unenge muti ivindaitina wa kusea mbee wa utana usea ingi nikana mutiwithiwe unavoa itau na ukakwata vinya.Lilikana kana thini wa soko wa seve thuku(Carbon market) nitwaisye nitwaile kwikalya mitivandu va ivinda iasa. Miti niyailwe ni kwiana nakwikala ta vandu va myaka ta miongo itatu.(30years).Tuisea na kuimia na kumitaanisya miti kwa useo wamyaka yukite.Mavuso ma kutetheesya <strong>TIST</strong>.noyiyia “ii vaa nivo ndonya kutetheesya <strong>TIST</strong>”.• Kukwatany’a kikundi kya utethyo kya kanisa wakatholeki (Catholic Relief Services) na kilakya”Green Gram Project”• Kukwatany’a kikundi kya utethyo kya kanisa wakatholeki (Cathokic Relief Services) na kila kingikyoo kya “Micro finace Project” SILC• Kutwiika kwaama / kuthathaa kwa <strong>TIST</strong> thini waMbeere• Kwithiwa wi umwe wa aandiki ma <strong>Mazingira</strong><strong>Bora</strong>• Munya na muaa wa mathangu/mavuku ma<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>• Mumanyisya wa ngwatanio kisioni.• Kwithiwa wi mukwatany’a wa isio nzau sya <strong>TIST</strong>ta Yatta, Mombassa na isio ingi.• Kwaamya muvango wa maiko ma yumbamausuvia mwaki kwa nzia ya Kutethw’a utethye.• Kutetheesya kwa kukwatany’a useuvya, kumbwana kukunikila wailu wa maiko• Kuseuvya nzia ya kutetheesya kuseuvya maikokwa muvango wa kutethw’a utethye.• Kuendeesya na kuthathasya uimi wa kusuvia(Conservation Farming, CF)• Kuthathasya uimi wa miti ya kitene/kienyenjithini wa uvandi wa miti ya PES• Kuthukuma ta mutandithya (“Marketingrepresentative”) kwa kuelesya kambuni thini waKenya iulu wa kuvanda miti na ndivi undu waseve thuku “Carbon Credits”.


• Akwatanithya na anzami ma <strong>TIST</strong> thini wa ikundina isio.Nitunyuvite andu 3 eu kwa utongoi na unzamiwa <strong>TIST</strong> kutethyeesya kukwatany’a na kwailyangwatanio na andu othe mekwenda ukwatana na<strong>TIST</strong> withie no mamatetheesye kulika na ethiwa nimasakuwa, undu wa kuthukuma mawia moo meu.Andu aya eu ni: Mary Kathei - Tel: 0726 283425, Purity Mugo - Tel: 0711 981 5. Susan Kinanu -Tel: 0711 212 219. Susan nukwithiwa aisyaaisyakunyuvwa na kwikithw’a mutiani thini wa Isio syaKIKAMBA VERSIONAimi ma kisio kya Lamuria <strong>TIST</strong> kuvundisya aimi.Ngwatanio ya <strong>TIST</strong> ya Lamuria yina ikundi ikumiila ni Kiahuko, Male, Matanya, Thome, Muhonia,Mweiga, Weruini, Sweetwater, Kamangura naChuma. Kila kikundi nikikomanaa kila mwai namakomaniaa vala ni kati kwa kila umwe vala utonyakuvika na maau na ayinuka.Thini wa ivinda yii ikundi nisiendee na usakuanikwiana na undu vaendaa nthini wa <strong>TIST</strong> kwa nziaya kuvinduana. Ene kikundi nimataniaa undu uu wautongoi wa kuvinduanw’a nundu itumaa kila muimiethiwa atonya utwika mutongoi na tikutwika muiokwa mundu umwe.Imwe katika ikundi ithi nisyambiie kwithiwa naKilimo hai/Uimi wa kusuvia (Conservationfarming”CF”) thini wa isio syoo. Uimi uyuutetheeasya aimi kuseana na kwailanya thini wa nziaila yaile ya uimi uyu wa kusuvia (CF).Meru na isio ila imithyululukite. Purity ethiwa nakeaithukuma wia usu thini wa Mbeere, Kirinyaga namawithyuluko mayo, Susan nake ethinikia Timau,Embu na isio ila imithyululukite.Kethiwa ni ukwendeew’a kukwata uthukumita uyu, kwa ndaia tavya mundu ula umuungamiekisioni kyenyu. Utumani mukuvi na kukuna simu ninzia nzeo, onakau no utavye/umamanyithye atongoimaku thini wa kikundi na nomavikye utumani kwaMary, Susan na Purity. Ethiwa wina ikulyo kulyamutongoi wa kikundi kyenyu.Niki nendeew’e kunyuvwa ta mutongoi wa kikundi?Twina ikundi mbee wa 100 thini wa <strong>TIST</strong>, twina ivuso/mwanya wa kwongeleela atongoi ta 300masakuitwe ni ikundi syoo na ene <strong>TIST</strong> kwa vamwe.Uyu ni usengy’o wa undu ngwatanio ya <strong>TIST</strong> yianitena mituki thini wa Kenya.Ingi ni ivuso iseo (mwanya museo) kwa ulawalikile e weka thini wa <strong>TIST</strong>. Ula wasakuwa tamutongoi thini wa kikundi (Accountability person,Co-leader, or leader) ena mwaka muima wa ukwatakisomo, kwimanyisya utongoi, na kusoma mbeangeundu wa miio ya utumia na utumii museo waKuvitukithya “Quantification” kuelewa iulu waviasala ino ya seve thuku “Carbon Credit” nakuthukuma ala mevamwe namo thini wa <strong>TIST</strong>nesanga. Nimekwithiwa na ivinda kana mwanya wakuvika seminani, kuthukuma na avitukithya(quantifiers) andu ala angi mekwithiwa mathoketethini wa <strong>TIST</strong> na tukundi tula twi thini wa ikundikwoneka maitwaiisya winany’o wa undu methiitwemayika thini wa ikundi na tukundi, kuvundianya iuluwa kumbana, kuseuvya maiko maseango mbee, nakumanya useo na vaita wa miti na momanyisyo angimaingi.Wi mutongoi nonginya uthukume muno. Wianutonya kwithiwa wi mwingi ta kuthi kutembea kulakwina tukundi tunini, kuneenany’a namo, kusisya nakuvundiany’a. Kwia mavuku ma undu mwikite nikwendaa masaa na kwithiwa mundu athumuite.Kusisya na kwona kana tukundi tunini thini wa <strong>TIST</strong>nitwaivwa kwa wia ula tuthukumite. Kwivundisyakutumia computer ya ukwata na kw’oko, GPS,mitambo ya utunga livoti, na kwalany’a iulu wakuvundisya kwithianu na kwithiwa na mbumbanosya kwendeesya kila mwai, na uu w’othe ni wiamuito. Ta undu aingi menyu mesi wathi wumbanoniwa <strong>TIST</strong> nonginya withiwe na ivinda iseo onakutwikanomuvaka uthukume na kithito, muthenya na utuku.Kwoou thukuma na kieleelo kya kutwikamutongoi wa kikundi na utyithiwa na wendi wakumanya mbeange na uithukuma nakithito , withiwemuthukumi wa kwendeesya ona kwa tukundi tunini.Kethiwa wina wendi uu na uisakuwa utongoesyekikundi nowithiwe wi mwambiio wa myanya namavuso maseo kwitu thini wa muvango wa <strong>TIST</strong>.Amua.Kisioni kii kya LAMURIA ikundi nisiendee nautethany’a na kuseana kwa nzia ino ya kukomanana kusomethany’a. Nimaendee na kwotaana iulu wamiti ila miseo kuvanda thini wa isio ila mbumu, naundu wa ukolany’a mbeu, undu mbeu itonya kuiitwana kusuvia na kuseuvya kivuio. Nimaendee naumanyiany’a iulu wa nzia ila nzeo sya uvandi wamiti na kusuvia miti ya nguumo sya mbusi.Miti ta miuuku, mithiia, ivakato, ivela, mbaiki naingi mingi niiendee kwitikila ka wingi. Miti ino yinamoseo maingi ta kwithiwa yi liu na matunda nandawa ovamwe na kwithiwa iiveta nzeve thuku (carbonCredit). Ingi ta mbaiki nitumiawa kuseuvyamauta.Aya mevaa iulu na aimi angi aingi ma <strong>TIST</strong> nimaendee naukulya andu aingi maendee na kulikangwatanioni ino ya <strong>TIST</strong>, nimeyumbanityekumavundisya ala mekwenda undu uu.4


KIKAMBA VERSIONNgwatanio ya igembe tist. “twi athukumikwaithyothe na vamwe tuvikie moseo maingi”Muvango wa <strong>TIST</strong> niundee na kwiana thini wakisio kya Igembe. Aimi aingi ala mokaa nimew’aa nakusoma undu kikundi kii kya Aimi ma <strong>TIST</strong> kiendeekwaila na manyendeew’a na kuthuthw’a kuvanda mitikwa wingi. Aimi ala mavikie kutanani kula kwa GitoroConference Centre Meru matuku 03/06/2011nimookie na syindu mbingi sya usoma na sya utethyokwa aimi ala angi. Nituendee na usoma ithangu ya kilamwai ya <strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong> yila yithiitwe yi ya vata kwamasomo na umanyi.Yu nituendee na kwikia ikundi vinya, kuikwatany’aithukume vamwe na aungamii masyo, Avundisya naAmuui (Quantifiers) nikana tukwate kwiana . Aimi ainginimakwatanite ki isio na nimekwenda kulika thini waJoseph Gitumaikundii namo ni Mutuati na Matiandui.Aimi aingi ni maendee na kulika ikundini ila syivota kikundi kya Kawiru MCK na Antubochio. Ikundi ta13 nisyithiitwe ivitukite (quantified) kwa ivinda yi katiwa July na Mid -August mwaka uyu. Mbumbano syakila mwai nitetheesye aimi aingi kukwata umanyi nakumanyisya angi iulu wa uimiwa kusuvia (CF) na nziaila syaile sya uimi uyu. Aimi amwe nimaendee na kutataundu uyu na liu umwe ula utew’aa sua ta muvya, mweena manga. Uimi uyu muno uendee thini wa isio ilambumu sya Ingembe kula mbua itauaa nesaNituthuthanasya kila umwe akatate uimi uyu wauimi wa kusuvia (CF) na kuvanda liu ula utew’aa sua,ta nzia imwe ya kutuma twikala twina liu wa kutwiania.Kutunga livoti kwa ikundi na kuaia ala angi undumwikite nikana mukethiwa na maendeeo na kutumakikundi kyenyu kithiwa ki kilumu thini wa <strong>TIST</strong>.Thini wa <strong>TIST</strong> nitwosaa vinya yila tuuthukumavamwe ona kukusiia/kutavya angi sili ya maendeeothini wa tukundi na ikundi ila twithini wasyo. Kutungalivoti kwa kila kikundi na kukomana/ kumbana andkusisya masavu ni kindu kimwe kya vata kwa kuendeeanesa kwa kikundi. Kila kikundi nikikwataw’a kutungalivoti ieleeka na yitikilika kila mwai.Undu wa utuma livoti ya kikundi kila mwai kwanzia ya utumani mukuvi wa simu (sms).Uiikiku na kwitikilika kwa masavu ma kinandu nikilio kimwe kya vata muno thini wa ngwatanio ya <strong>TIST</strong>.Kila kikundi kithini wa <strong>TIST</strong> kikitalikaa kwa kutungalivoti undu kitumiite Ksh.900/= kila mwai. Thini wamyai ili mivituku <strong>TIST</strong> niyithiitwe iitumia nzia ya mitukiya kutunga livoti iulu wa masavu na uthukumi woovamwe na kila mavitukithya kila mwai thini wa kilakikundi. Nzia ino itumaa ene kikundi methiwa matonyautumani mukuvi kwa simu syoo kuthi simuni ya katiya ngwatanio ya <strong>TIST</strong>. Utumani uyu ni wosawa nauikunikilwa ni athukumi ma <strong>TIST</strong>. Ethiwa kikundinikithiawa na Working Palm, ni mailwe kutumiaMavuku ma yilamakomana na mathangu / forms syamasavu thini wa Palms. Ona vala thini wa nzia inonzau kila kikundi nikitungaa livoti kila mwai, Na nziaino niuvuthasya wia wa kutunga livoti iulu wa kikundi.Ikundi ikumi na kimwe nisyikite nesa mbee thiniwa kutunga livoti, Ithi ni:- Igwanjau, Murinya, Ichuga,Kamuthanga, Miamoja, Tunyai, Matanya, Manyatta,Muriru, Matakiri na Chemaner kila kimwe nikitungitelivoti ya mwai wa thathatu na wa Muonza. Ikundi ikumina kimwe nisyatungie livoti undu itumiite kinandukyasyo thini wa mwai wa Thathatu na Wamuonza,nasyo ni:- Abkamia, Igwanjau, Kagaene, Kiahuko, Kiirua,Limoro, Matanya, Mikunduri, Muriru, Ntrukuma naPondo. Ikundi mbingi nisya tumie livoti lakini ikundita 55 syo iyaa isa utuma livoti ona imwe. Ithiwatuiukwata livoti ona imwe athukumi ma <strong>TIST</strong> nomoneta mwaekie uthukuma kana tamwooaie kikundi, Nayila vekala uu mwikwataa utethyo wa kinandu kanakutumiwa andu ma umumayisya. Tuthukumei vamwetuendeesye undu uu kwa nzia ya kutunga livoti.Winda uvoo mbeange neena na ula uungamiekikundi kana kisio kya kindundi.Lilikana kana nikana twithiwe na kuendeeanomuvaka kila kikundi kitunge livoti.1. Enda mbumbanoni sya ikundi na ililikany’a ikundiila ingi.2. Sisyai livoti ila mukwatite iulu wa kuvanda mitimyeu, asyaiisya maikundi, undu kinandu kyatumiiwemwi vamwe ta kikundi.3. Tuma livoti na Palm kana utumani mukuvi wa simu(SMS) iulu wa kumbana na kinandu kya kikundi.4. Vangithya kusyaiwa na kuvitukithwa kwenyu niasyaiisya (Quantifiers). Ikiithya mundu umwe kumakikundini niwatetheesya thini wa iseso yii.5. Thokya anyanya na atui thini wa wumbani wenyuwa kila mwai wa <strong>TIST</strong>. Manenge ithangu ya<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong> masome na uimatetheesya valamena vata nikana withie no makwatane na kikundikyenyu kana <strong>TIST</strong>.6. Seuvya mosungio manene kwa kuvanda miti ,kuseuvya maiko mausuvia mwaki, na kutata uimiwa kusuvia (CF).Twi vamwe Vaiundu utuema.5


KIKAMBA VERSIONKwa vamwe nituukwata vaita mwingi. Niw’oUmoja 2005 <strong>TIST</strong> small group mekwasya.Virginia WairimaIthyi ma kikundi kya Umoja 2005 <strong>TIST</strong>nitwalikanile na ngwatanio ya <strong>TIST</strong> mwaka wa 205na number yitu ya kikundi ni Small 2005KE510.Mbee wa kikundi kii kukwatana na <strong>TIST</strong> kyaiungu wa Ministry of Social Services. Kuma yilatwakwatanie na <strong>TIST</strong> nituthukumite muno nakutethanya ithyi kwa ithyi thini wa kuseuvya ivuio,kuvundianya kuseuvya maiko ala masuviaa mwaki,na uimi. Aimi aingi maitu nimethiitwe maitumia nziaya uimi wa kusuvia (CF) onatayu tweteele mbua.Twina muvango wa kuthathasya ukwati witukwa kwambiia kuithya mbui na nguku. Tuendee nakuthuthya aimi ala angi mena tukundi tuninimakwatane vamwe na kwikiana vinya nikanamatetheke thini wa ngwatanio ino ya <strong>TIST</strong>.6Nata tutonya kukitana na mwaki wa mititu?Kusiia kwa kunini nikuendaa nzia ndasa.By ben mslehMwaki niundu wukaa nduetawe na ethiwanuusuviwa niutonya kuete unou wa muthanga ulauetae unou wa miti. Onakutwika mwaki nutonyakithiwa wi muthuku kwa mutitu na wimuisyo kwaandu ethiwa nduusuviwa. Ta ene <strong>TIST</strong>, nitukuelewakila kyambiia mwaki na undu nutonya kukiola naundu tutonya kusuvia mwaki ndukoae miti.Kwi mithemba ili ya mwaki wa mititu, wa mbeeni mwaki wa Nthi. Mwaki wa nthi nuendaa kavolana withiawa na uvyuvu munini. Mwaki wa nthinoutetheesye kuveta ikuthu ila ngw’u , nyeki namavuti, nundu uvyuvu ni munini uvivasya ungu wamiti w’oka na ikonde ya muti niyisiiaa kumia kwamuti. Uu nikwasya kana mwaki wa nthi nduaa muti,mwaki wanthi wambiia kusemba na wavyuva munonutonya utwika mwaki wa iulu na uyambiia kuvivyangava, matu, na mbonge. Mwaki uyu ni muthukukwa miti nundu wuaa matu na tuuvonge tulatuthongooaa undu uu utumaa muti onawalea kuvyavyu withiwa utatonya kuvoa itina wa mwaki kuvoa.Matambya manini ala matonya utetheesya kusiiamwaki kuvivya na kwananga mutitu.1. Vanda miti itaanie na mwanya ula wailematambya eli (2metres) kana o muno. Ino ninzia imwe ya kusiia mwaki muthuku kuvivyamutitu. Nzia ino itetheeasya nundu vainambaka/ ngava ila ikwatene kana syi nthi kwooumwaki uyithiwa utena kindu kya uvivya. Yilangava itinite nthi mwaki nuitumiaa ta ngasi yakuvikia miti iulu.2. Tila ngava/mbonge ila itinite nthi na ila ngw’ukuma mutini. Na ingi nundu waitia vau syoomanitetheeasya mwaki kwakana muno na kulisakuvikia miti iulu, wamina kusea veta/kuambonge/ngava isu ukaitwikithye ngu. Kaingiwamina usea miti veta kiko nundunikitetheeasya mwaki kwongeleka na nutonyaona kuvivya mii na mithamba ya miti.3. Seuvya nzia sya utila/kuungamy’a mwaki kwakuvanda miti utiite mwanya katikati wa milaini/misitali, lakini yila ukwenda kuvanda mutitumweu nutonya kulea kuvanda kila vandu ukatiamwanya nikana undu mwaki wambiia withiemiti ndinakwatania na kuaa mutitu muima.Kitumi kya utia mwanya uyu nutumaa mwakiuvoa tondu vaina kindu kya uvivya.Yila ukutia myanya ya kutila/kuungamya mwakimitie kwiana na kitheeo. Tia vandu vatekindukalimani, na ti itheo na yiulu. Mwaki uvivasyawambatite na kiima. Mwaki kuma kula kwithiniuvivasya wambatite na kwoou uiendeea na ukwatana kunyaiika. Nundu wa uu nivaile kwa ithyoothekwika undu tutonya kuola nzia ila mwaki utonyakuvivya thini wa kiima.Kila ngaliko yi nzia kivathukany’o ya kwakanana kwoou nzia syakukitana na mwaki nikivathukany’o. Neena na atui maku wone ni atamekaa kusiiia mwaki.


September 2011 NewsletterNot for sale<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>w w w . t i s t . o r gKipsigis VersionAn Environmental, SustainableDevelopment and Community ForestryProgram.<strong>TIST</strong> Quantifiers in a recent seminar at Gitoro Conference Center, Meru.Inside:Seret ak chrorretab ketiguk si kobwa komie. Page 2Boroinwek ketoret <strong>TIST</strong>. Page 3Amune si imach kelewenin iegu kandoindetab klasta? Page 4Kebebertab <strong>TIST</strong> ne bo Lamuria: Temik che inete temik. Page 4Kebebertab <strong>TIST</strong> ne bo Igembe: Ki kiboitinikab alak,ak en kibagenge kenyoru che chang. Page 5Pcheetab logoiwekab klasta: Opchei borotetab klasta ingwong si o gimit <strong>TIST</strong>. Page 5Kibagenge kenyoru che chang mwae kurupitab <strong>TIST</strong> nebo Umoja 2005. Page 6Kimuche keripten ano maat en osnosiek?Teret ne kiten komuch kwo ole lo! Page 6Published by <strong>TIST</strong>-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501


KIPSIGIS VERSION2Seret ak chrorretab ketiguk si kobwa komie.Kasire Ben Misleh.En kotugul, amune asi keseraser ak kechororketk ko asi konyo ketit ko kimiit ak konyokomie.Noniton keyoei koyob chengetab ketik che“kororon” en timwek.En ketik che terterchin cheboto blue gum,sebesebe ak taragonik, ko chu kotamko ketik che echen, agetugul, kotinyei ketit nekiteta.Agetugul en ketichu kotinyei magutik cheterter asi komuch kochok ak kobwa komie.Koraketik che ter kotinyei magutik che ter kotiengenole karutunen en ole mi. Ngandan ketik che kakiminen banganetab <strong>TIST</strong> ke mine en oratinwek cheterterchin (kou ketik che kiboisien ke ter koristoak che kimine en imbaret ne o)en imbarenik cheeech (kou morat tai ne bo Mount Kenya ak moratkatam ne bo mount Kenya) che mache magutik chechang chebo robta)ko much keboisen oratinwekche nin.Si korut ko echegitun,ketik che kororonboroinwek chebo mitaisiek aeng kokororon.Boroini ko boisie en ketik che chang chebo <strong>TIST</strong> (Kou blue gum ,sebesebe ak taragonik)ngandan nyolu ibwat ile ketik alak komacheboroinwek che echen(maembe akmacadamia).Ngigochi ketik bororinwek chekororon ko toreti konyor beek che yomotin akamitwogik.Chuton ko toreti ketik ko echegitun akkobwa komie.Boroinwek che rikchinotin kochomchinot yon mengechen ketik.Ngo tese taikoechegitun ketik,koname kobitu ketik che inaameko echegitu kosir alak.Miten kora ketik che kemucheke min ko u (“amitwogik”). Yon kichenge ketik chekisere igeer ketikab amitwogik ak igeer ngo yomotinboroinwek.Ngot ko mayame,ketik che rikchinotinko che istoi.Yon karinai ketik che nyolu keisto,iyeb ketikngwony.En wikisiek ak arawek che isibu tilet,kochang ketik che inaame kosache en ketit nekigakitil.Si keter ketik che rutu kora,che kaisabkonyolu ketil anan kengus en tigitik.Oret agenge ne nyum nyum kenaen ketik chenyolu keisto,ko kegeer kityo kit ne ten ketik ngegeerchin ak alak che bo kasarta agenge.Nai ile koetketit kobee ngungunyat,beek che miten ak alak.Enkotugul,ngot kigochi kotugul ketik chebo kasartane kerge,ketik che echen ko nyolu kelewen koekche kiribe.Kiit age ne iboru ketik che kororon ko,ole rutundoi ak urwet ne tinyei.ketik che tindoiurwet ne o komuche ko nyor lapkeiyet kosir chetindoi urwet ne mining ,ak komuch korut komie.Nebo let,ketik ko nyolu kotindoi kwenet agenge, agoamtinyei miando age tugul anan ko much kochorot.Ngandan,chuton tugul ko ma kemwa keleketik tugul konyolu kicher kobaten che eechen.Nyolu kobarjigei chi age tugul baraindo nebomitaisiek asi ko nyor ketik che echen che imuch koechegitun aak ko kororrenigitun ak komuch koamkoristo ne o.Nyon isibi ngalechu mi barak, konyoluibwat ile, ole rutundoi ketik ko ter terchin kotiengeiketik.Ngot ko maembe korutu en olenegit blu gumche chang ,komuch ko miningit ak korut enmutionet kosir blue gum,ngandan manyolu ketilamun mining.En at kai ketit ne u maembe kobokamanut missing amun en amitwogik en iman kochang boisionik alak che konech ketik kotiengei oleu,koboto ametab koristo kou ketik komuxh koonech urwet ne kararan.Kou noton konyolu igochibororindo ketichu kosi ole tam kou asi komuchkosich lapkeiyet ne o ne imuch ko toret kosachche chang ak konyor kimnatet.Ngot imache iboisienketik iteren koristo,ibangan ketik en lainit enbaraindo ne nwach ngandan nyolu inde komaswektugul si komuch ko gon teret neo.ChororetEn timwek che bitei ichegen,ketik kochororigeiichegen.Temenik chebo barak kosiche chebongwony.Yan meitos temenwek chebo ngwonykomee kora temenwek che name.Koyob yautikabbarak en ole kigiminchi ketikab <strong>TIST</strong> Ko much kobokamonut ana ko mie kechoror ketik keboisieneut.Yon ichenge ile temenik ainchon che yaachekachoror,ko nyolu isib kasibutyet ne nyumnyumngandan ketit age tugul komuch komache chororetne ter komiten kasibutik che kerei en ketik tugul.Ketik che chang ko nyolu kotindoi temet agengekongeten ngwony.Ketik che tinyei temet agengekomuch korut en changchinet amaimuche kopcheaken kasartab tulet.Ngot ko ketik ne imuch kotinyeitemenik che chang ko kakilewen kemin komtenkasibutik che nyolu yon kichengei temenik chekichorori.Kou ole imuche kemakta ko temet ne okemuch kebagagta ko rut.Kora temonoton konyolukomatinyei ole kiwechk ak konyolu ko kararan(tinyei sogek che chang.) ak komuch kotetaat.Agenge en tuguk che tinyei terjinet agobochororetab ketik komwaat kele nyolu itil kosib gei


ak temet.Niton ko maiman.Ole kakitil konyolukokaisib gei ak temet nekagitile komi boroindo negiiten ne kagituch.Nitonkomuch koboos keetit nekagituch ak komuch kogochiboroindo pcheutikab keitiken temet korut kosir olekagakitil en kasarta ne nyone(geer choranet 1) Notonkotoreti ketit korut komieamat koyaam.Yon ichorori komati ting chokchinet.Ketik cheke chororen komuch kobois en kwenik ana koamitwogikab tuga.Ngandan niton koyaanatmissing,inai ile chororet kotoreti missing ketit koetak ko gimit en kasarta ne nyonei,ngandan kechororsogek kongemei ole siktoi lapkeyet ketit ak komuchkongem ketit ne imuch kowalak en kasarta nemining.Yon kerichoror kimuch kebagach olotonkityo.Matiituch ak kiit age tugul ,si komuch koistotuguk che yaach en yoton.Niton ko kerge ak olesobtoi moet en chito.Kiit age ne kimuch koma kimagenki en chororetTuguk che echen ko kogo testai en<strong>TIST</strong>.Ongen tugul agobo keek ne tai enngwonykikochi chamchinet koalda koristo.Ongentugul kora ole kikinde sein ak kayanchinet ak Kenyaforest service. Che chnag en okwek ongen olekitesetai kibaite kasitab <strong>TIST</strong> en Kkenya kobakomaswek alak che ter.Koboto logoiwechu miach,komitenboroinwek che lelach en temikab <strong>TIST</strong> koib sikotestai koboisiechi ak ko tes <strong>TIST</strong> enKenya.Kichenge membaekab <strong>TIST</strong> che tindoi magetne o kobarait banganetab <strong>TIST</strong>, che mache koboisak bik alak che mache kotes boisietab <strong>TIST</strong> , ak nemache kogeer kole katesatai kochanga temik chekasich boroido konyor kelchinetab koristo akbanganetab <strong>TIST</strong> alak.Chu mi ngwony ko barainwekm che kitesenboisietab <strong>TIST</strong> ak kokochinetage.Barainwechu tugulkomache chitab <strong>TIST</strong> ne boisie komie ne kimkurupinywa ago tinyei ago kigobor kasibetabtolochikab <strong>TIST</strong> en sobenyin.Biik che ibeboroinwechu kobendi koboisie ak leadershipcouncil ak alak koger kole katestai <strong>TIST</strong> en boisietabrabinik ne mi ngwony ak nyorunetab tugukabKIPSIGIS VERSIONBoroinwek ketoret <strong>TIST</strong>.ak seret ko ketik komuchkocher temenik alak en olekagichorori.Nitonkomugaksei en ketik cheterterchin.Ngandan tugulkonyumnyum kicheer enkenyit ne tai yeibatachororet.Ole kakichororkomanyolu kosab kogeny.Ketik alak,missing ketikchebo logoek komuchkogon kesutik che changyon tindoi temenik che chang.Chuton kemuch ketil en oleinamen temet yaan takomengechen sikomuch korut komie.Yon kagosobcho kimuch ketilsi kobwa komie.Yautiani kemuch kegetchigei korasi komuch kogon temenik che kororon chechang,ngandan nyolu igeer ile ketuch kasarta ne boarawek yon ke chorori si komuch kosob ketit olekigakitil.Ibwat ile si chut ndonyoitab aldaetab koristokonyolu kerib ketik en kasarta ne koi.Nyolukebagach ketik korut en kasarta ne maregunenkenyisiek sosom,seret k chororet si koechegitunketik,timwek chebo kasarta ne koi che imuchkotoretech en kasarta ne koi.barak!Noton anyun , oger en chuton oswengomiten boisiet ne imuche kogonin imwa ile"ee,yuton ko ole abaisiechini <strong>TIST</strong> missing."• kebangan boisieta ak Catholioc Relief servicesak banganenywan nebo Green gram project.• Kebangan boisiet ak Catholic relief services akbanganenyon nebo microfinance ,SILC• Ketoreten kabaraitetab <strong>TIST</strong> en Mbeere• Sirindet ne o nebo <strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>.• Chito ne icheru ak kopcheita. <strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>.• Cordinator chebo kanetisiet en kebeberwek.• Cordinator chebo <strong>TIST</strong> en chorwandit ak bikabYatta, Mombasa ak en komaswek chebo nguni.• Chito ne tononchin tesetabtai nebo jikosiekchebo menet en banganetab ketoret si ketoretin.• Biik che bangani ole u jikosiek ak koyomta.• Tesetab temisietab ribetab ngungunyek.• "Biik che chenge boroinwek" che kiminen ketiken kampunisiekab Kenya ak koalda koristo.• Cordinators chebo<strong>TIST</strong> council en kurupisiekabklasta ak komaswek alak.Kogelewen membaekab leadership councilsomok che choton tugul ko lelach en banganetab<strong>TIST</strong> kotoret en banganet ab kasarwek che3


kiyomdoi kechigil ak kebor kooib boroinwek .Chuko membaek cheu Mary Kathei-0726283425,PurityMugo-0724119815 ak Susan Kinanu 0711721219.Mary ko mnamu kebeberiatab Meru ak ole negitchin,Purity ko bo Mbeere,Kirinyaga ak kebeberwek chenegitchen ak Sussan ko namu kebebertab Timau ,Embu ak ole negitchin.Agot imache iyomte agenge en boroinwechu,KIPSIGIS VERSIONkaigai imuche inyoru anan ongalal ak chito ne boolda ngung.Nyolyot ne ke sir anan ibirchi sioit kobo kamanut ngandan imuche kora imwachimembaaekab kandoikab klastaingung ak komuchkopcheita ngalechu koitchi Mary, Susam ak Purity.Ngot itinye tebut age tugul inyoru kandoik che miklastaingung.Amune si imach kelewenin iegu kandoindetab klasta?Komie klastaisiek che sire 100 en <strong>TIST</strong>,ketinye boroindo ne bo kandoik che sire 300 cheleweni membaek alak kila kenyit.niton ko kaborunetne o ne iboru ole testoi tai <strong>TIST</strong> en Kenya.Boroindo neo en chi agetugul nemiten <strong>TIST</strong>.Chi age tugul ne kakilewen koek kandoindetabklasta (chitab hesabu, rubeiywotab kandoindet anankandoindet ) kotinye kenyit agenge konyorkanetisiet ne tesunot ak koboisien konunoikabkandoinatet konetgei che chang agobo machinisiekak oratinwek che kiitisien koguyo mungaretabkoristo kosir , ak koboisiechi membaek alak chebo<strong>TIST</strong> en oldanywan. Siche boroindo koba tuiyosiekkobois ak kaitik ak korutechi kurupisiek chemengech en klasta kogerchi gei banganutik chekororon en klastaiinywan, konetge agobo jikosiek,konetge agobo karorindaab ketik che terter chinak logoiywek alak che chang.Missing keeck kandoindet ko boisiet ne o.Ke ba ak kerutechinot kurupisiek che mengechenen klastaingung komache kebendat , kengalalat,kegeerot ak kesoman.Kebangan asi konyorkurupisiek che mengech chebo <strong>TIST</strong> ko boisiet neo.Kinetgei keboisien komputa chebo neut,GPRS,akole kinetitoi ge kepcheita logoiwek,ak kebangankanetisosiek chebo barak ak che kororon entuiyetab kila arawa ko boisiet ne o.Kou olongenche chang en okwek ole yon kesich boroindo iweseminar chebo <strong>TIST</strong> iyoru kasarta ne mie ngandannyolu kora iyai kasit ne o. Iyaei kasit betutkomugul,ak itinyei kasit en kemoi iyai!Noton anyun nyalu iboboenchi iegukandoindetab klasta ngo itinyei maget neo inetgeeche chang ak iegu ak iboisie en kandoinatetabkurupit ne mining en klastaingung. Ngandan ngotitinye magutichu,amakilewenin kougu boroindo nekararan en banganetab <strong>TIST</strong> iboisie. Nengungwalunet.Kebebertab <strong>TIST</strong> ne bo Lamuria: Temik che inete temik.Kebebertab <strong>TIST</strong> ne bo Lamuria ko tinyei klasta 10. Che boto Kiahuko, Male, Matanya, Thome, Muhonia,Mweiga, Sweetwater, Kamangura ak Chuma.Agetugul en klastaichu kotuito en ole kwenet akole itchin chi tugul en temikab <strong>TIST</strong> koba ak kowekkongeten gaa.En kasari, klastaisiek chu kotoyeilewenetab kandoik. En iguni ko leweni klasta agetugukl chitab hesabu. Chitab hesabu ne kimii koegurubeiywotab kandoindet ak rubeiywotabkandoindet koegu kandoindet ye istogei kandoindet.Boiboenchin membaekab klasta kandoinatani.Temindet age tugul kotinyei boroindo kondoo amami ten chito agenge ne loei nyingisindab kandoinatetak boisienyin inegen.Alak en klastaisiek chu ko ki konaam koboisientemisietab ribetab ngungunyek. Mbareni chukotoreti temik konetgei olekimuche keyaitatemisioni komie.Kasire Joseph Thitai.En kebeberi, koyob tuyosiekab klasta, temikkopchee ngomnatet en lewenetab ketik che kimineen oli. Temik konetegee ak kinete en lewenetabtenderek, ribeta tenderek ak minet ak chobetabkabetisiek ak ribet. Ne tesat,konetegee banganosiekche miach en minet ak ribetab ketik en imbarenikab<strong>TIST</strong>. Ketik che u Acacia, Miringa, Mikinduri akMuthiga kosiche kayanet en komasi.Ketichu kotinyeiborotet ne tesunot ngandan ko konu koristo. Konulogoek,tenderek ak alak ko konu kerichek.Tenderekab Croton kobun Mikunduri keboisien enchobetab mwanikab disel.Kot ne kichoben ko kikechoben kokwetab Narumoro che chobemwanikab diesel.Chuton ak borotosiek alak en <strong>TIST</strong> Ko kimiiye temikche chang che chute <strong>TIST</strong>. Kichobot kesir,kinet akkepchei ngomnotet ak banganet ne mie ak ichek.4


Banganetab <strong>TIST</strong> ko tesetai konyoru kimnateten kebebertab Igembe.Temika chhe chang che kibako gas, anan kosoman agobo nyorunetab chomchineten <strong>TIST</strong> koalda koristo ko kigimegitun komin ketikche chang.Temik,che kibwa igortaab <strong>TIST</strong> en GitoroConference Centre en Meru Tarikit 3 arawetab 6 2011,ko kiib ngomnatet ne o ak kopchewech tugukabkanetisiet.Ne sire,ko ketesetai kesomani logoiwekab<strong>Mazingira</strong> bora ne bo kila arawa che konu ngomnotetak konetech.Ngunon,ko kokigimit klastaisiek.AreaCordinators ko tetse tai koboisie ak kandoikabklasta,kanetik ak kaitik koboisiechi temik.Kebeberwekkomache kochut <strong>TIST</strong> koyob ni.Chu ko Mutuati akMatiandui.Temik che chang ko tese tai kochute TSIT en klastaKIPSIGIS VERSIONKebebertab <strong>TIST</strong> ne bo Igembe: Ki kiboitinikabalak,ak en kibagenge kenyoru che chang.En <strong>TIST</strong> , kesiche kimnatet yon kingalalen keboisiekibagenge ak kepchei borotet ak kurupisiek alak chemengech,en klasta ak ko sir. Pcheetab logoiywekabklasta chebo kila arawa en tuiyosiek ak hesabu ko bakamanut en borotenywan. Klasta age tugul kotiengeien kogoitoetab logoiwekab tuiyet ak hesabu chebokila arawaKasire Joseph Kitumache kibo keny cheu Kawiru MCK ak Antubochio.En koitisiet,kurupisiek 13 ko kinyor koitisiet enkwenutab arawetab tisa ak kwenetab arawetab sisiten kenyini.Tuiyosiekab klasta chebo kila arawa ko toretitemik ko pchei ak konyor kanetisiet.Temik ko kiginetagobo temisietab ,ribetab ngungunyek ak alak ko boisien.Che chang en temik koyomdoi temisioni enole ma o robta ak en minutik che u mosongik ,beekak mohogo.Missing ko en komasta ne yamat ne boIgembe ole ma kitienge robta.Kigimite gei keyomten temisietab ribetabngungunyek ak kemin minutik che ma kase kemeut.En orasni ,ke eguu che tiengei en amitwogik akkenyoru che kimuche kialden.Pcheetab logoiwekab klasta: Opchei borotetabklasta ingwong si o gimit <strong>TIST</strong>.Ole kipcheitoi logoiwekab boisietab rabinik aktuiyosiekab klasta keboisien SMS.Tagunet ka boisiet ne mie nebo rapinik ko tolochikab<strong>TIST</strong>. klasta age tugul ne bo <strong>TIST</strong> ko nyolu kopcheitaole koboisioito ksh 900 budget che bo klasta sikonyor borotet ne o. En arawek aeng <strong>TIST</strong> ko kiboisienoret ne lel , ne nyumnyum ne kipcheitoen boisietabrabinikab arawet ak tuiyetab klasta keboisien SMS.Orani ko toreti membayatab <strong>TIST</strong> koyokto sms ensimoiab neut kwo nambaitab simoit ne o.Kiyumi smsak kechigil kiboitinikab <strong>TIST</strong>. Ngot ko tinyei klasta palmne boisie , ko nyolu koboisien fomisiek chebo tuiyetabklasta ak boisietab rabinik che miten en Palm.Ngandankoyob orani lel , klasta age tugul konyolu kopcheitalogoiwek kila arawa.Orani kotoreti koyumyumpcheetab logoiwekab klasta ak kotoret toretikab<strong>TIST</strong>.Klasta 11 ki kiyai kasit ne kararan missing en pcheetablogoiwekab tuiyet. Igwanjau, Murinya, I chuga,Kamuthanga, Miamoja,Tunyai,Matanya, Manyatta,Muriru, Matakiri ak Chemaner. Age tugul ko kiigoitologoiwekab tuiyetab klasta en arawetab 6 ak 7. Klasta11 ko kiyai kasit ne kararan missing kopcheita olekiboisioitoen rabinik chebo arawetab 6 ak 7 chechuko Ankamia, Igwanjau.Kagaena, Kiauko,Kiirua, Limoro,Matanya, Mikunduri. Miruri, Ntrukuma ak Pondo.Klsata che chang ko kiigoito logoiwek kwak ngandantomo kogoito kiy age tugul kurupisiek 55. Ngot koma kinyoru logoiywek koyob klasta koite kiboitinikab<strong>TIST</strong> kole mekotesetai kurupit ngwong. En niton,komonyoru rabinikab arawet,boisiet koyob kaitik, anaboroindaab somanet en seminar.Onginetgeikepcheiten logoiwek yok ak borotenyon kila arawa.En logoiwek che chang chebo pcheet,onyorukandoikab klasta ana ko area cordinator ne ngwony.Kabwatutyet: En borotet, en kila arawa klasta ingwongkonyolu:1) koba tuiyetab kila arawa agobwotchi kurupisiekalak koba.2) Kogeer borotet ne kigonyor:ketik che lelach chekigemin ,kurupisiek che kigiichi kettik ak olekigiboisioito budget en klasta.3) Koyokto logoiwek en Palm anan ko sms chebotuiyet ak hesabu.4) Kobangan koitisietab koitik.Geer ile chito agengekogatoret en ngalekab kaitisiet.5) Otach choronok ak bikab kokwet kochut <strong>TIST</strong>en tuiyetab klasta.Opchei <strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong> akotoret en siretab ge.6) Oyai borotetne o!Omin ketik, ochob anan oaljiket ne ribe maat,onetgei temisietab ribetabngungunyek.Kibagenge kimuche kenyorun ki age tugul!5


KIPSIGIS VERSION6Kibagenge kenyoru che chang mwae kurupitab <strong>TIST</strong> nebo Umoja 2005.Kasire Virginia Wairima.Echek ,kurupit ne mining ne bo<strong>TIST</strong> ne bo membaek chok ko kikonaam koboisien temisioniUmoja 2005 ko kikinaam en 2005.Membaitnyon en kasasri,kokechop mbareinik chok en kasarta nenebo <strong>TIST</strong> ko 2005KE510.roboni ne nyone.Kotomo kechut <strong>TIST</strong> ko kurupit nyon ko kisirat Kibangani kinaam baetab nego ak ngogenik sien ministry ne bo Social Services.Kongeten kechut kimuch ketes kelutikyok.Kibangani kosich borotet<strong>TIST</strong> Ko kigeyai che chang ke toret gee en membaek agenge en wikit ne nyonei.kanaametab kabetisiek,ole kichoptoi jikosiek ak Kimae kigimit kurupisiek alak che mengechtemisietab ribetab ngungunyek.Che chang en kobois kibagenge ak konyor borotosiek che changen <strong>TIST</strong>.Kimuche keripten ano maat en osnosiek?Teret nekiten komuch kwo ole lo!Kasire Ben Misleh.Maat ko bo kamanut,ago yon kakiboisien komiekomuch kotes ngungunyek ak kororindaabketit.Ngandan,maat kora koya en osnosiek ak koyaen biik yon magiboisien komie.Kou membaekab<strong>TIST</strong> nyolu kenai kele ne ne iriu maat ak ole kimuchekibosten yaityetab maat.Miten konyil aengmastinwekab osnosiek, ne tai ko nebongwony.Maatab ngwony kowendi mutyo agomatinyei maat ne o.Maatab ngwony kimuchekeboisien keistoen osnosiek che mengech,sisiwekak tuguk alak che ma bo ki en ngwony .Amunkimnatetab maat ko mi ngwony,kobagaktoi kityobelutik che mengech en ngwony en ketit ak komuchkoter bertet ketit.Niton koboru kole maat nebongwony ko ma weche missiing ketit.Yon kainaammaatab ngwony koet komuch koib maat ne o.Enmaat ne o koreitoi maat koyob ketik barak.Maatne o komuch ko ya en ketik amun ngeme ketitkotugul ak sogek ak komuch kobar ketit.Imuchkabar sogek ak temenik.Temenik ak sogek chekagongemak koyaei kouit kosob ketit ye ibata maat.Oratinwek che mengecg che imuch keteren maatkomaireitoge en osnet ngandan imuch ko,kogonasenet ne mi ngwony:1) Min ketik en baraindo ne magat ne bo mitaisiek2 ( anan barak).Noniton ko oret ne nyumnyumak ne bo kamanut ne imuche kebosen maatyon kainaam .Boroindo kobose maatkomoireitoge en choginet amun mami ngwonysogek ak ko mami ketik che yomyotin enosnet.En maat temenik che yomyotin ak ketikkotoreti maat kolany ketik barak.2) Til teminik che mi ngwony ,missing chekigoyomyo en ketit ak iiste ketik che kigoyomyokotugul,Kora temenik che kiyomyo ak ketikkotoreti mazat kolany barak ak kolal enchokchinet.Geer ile keiste ketik chekakichoror ak ketik alak che kikobutchingwony en osnet.Tuguk che ma bo kamanuten ngwony komuch koreito maat ak kokimiitak kongem ketik,anan ko mkwenet en ketitanan kongem tigitik.Yum ketik che kiyomio sikobosun asenet yon kabit maat ak iboisien koukwenik.3) Chop tilutikab maat ibogochi kasarwekkongeten ketik agoi ketik alak si kobos maatmanyolu iges timwek en osnet ne kiriminchiketik si kobit boroini,ago yon kenaam osnetage ne lel imuch ibangan en oret ne imuchkoboos maat.Mamiten ‘boroindo’ ne kararanen tilutikab maat,ago ma bo kamanut enkotugul .Boisietab tilutkab maat ko gonboroindo ne imuch ko ma miten ketik cheimuch kolalyo.Yeie ole mami kiy ko mee maatama imuch kotestai en olda age.Yton ichobe tilutikab maat ichop tulonokabngungunyek.Bagach ngwonyndet ne mami kiy enntulono chu ma kongeten ngwony agoi barak.Maatkolalae kwendi barak,ak komuche kwo mutyo makongeten maat ne mi ngwony agoi ne mitenbarak.Kaliplipenet nebo maat koosoksei en tulwekak komuch kobosok maat.Maiton komuch komeamekowendi kotesetai noton anyun nyolu kegeerkele kagirib maat missing en ole tulwet.Kebeberta age tugul kotinyei asenet ne ter ne bomaat,ak oratinwek che ter keboisien en kamoswekche ter.Ongalal ak chitab kokwengung inai kiit neyaei en teretab maat.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!