utonęło prawo wodne. Z zadowoleniem można więc stwierdzić, że krytycznedyskusje wobec ustawodawstwa wodnego były owocne. W „Nowym PrawieWodnym” – Ustawie z dnia 18 lipca 2001 roku, istnieje Dział VII pt. „SpółkiWodne i Związki Wałowe”. Wielowiekowa organizacja związków wałowychodzyskała więc z powrotem ustawowe umocowanie.Proponuję teraz, abyśmy dokonali zmiany punktu widzenia na rolę i znaczenie„doktryny” związków wałowych. Odwołam się tu do „Naturalnego prawa wodnego”.Jego elementy pojawiały się przez stulecia w holenderskiej (potencjalnej)sztuce walki z wodą, której przykładem jest manuskrypt Andriesa Vierlinghaz 1570 roku, gdzie znajduje się następujący zapis: Woda nie poddaje się żadnejludzkiej sile, wszelki gwałt na żywiole wodnym odwróci się przeciwko sprawcy z tąsamą gwałtownością, z jaką był zadany.W tym miejscu należy się zastanowić nad dwoma problemami. Po pierwsze, czyracjonalny jest kierunek działań zmierzających do podnoszenia i wzmacnianiawałów oraz zwiększania, co za tym idzie, potencjału żywiołu wodnego i katastrofalnychpowodzi oraz urbanizowanie terenów zalewowych i ich powiększanie(w tym kierunku poszła w PRL wrocławska urbanistyka) i po drugie, możenależałoby odwrócić kierunek działań, to znaczy zamiast podwyższać wały, należyje likwidować i przywracać wodzie przestrzeń rozlewisk, którą jej zabrano.Spróbuję się do nich ustosunkować.Infrastruktura polderowa delty <strong>Wisły</strong> (opr. autora).W delcie <strong>Wisły</strong> przez ostatnie 100 lat podejmowano decyzje o wzmacnianiui likwidowaniu wałów, w zależności od ich wartości strategicznej i klasyfikacji.Paradoksalnie do likwidacji wałów wykorzystywano związki wałowe, naprzykład do wykonania Przekopu <strong>Wisły</strong> i przegrodzenia jej odnóg włączyłsię Związek Wałowy Żuław Elbląskich. Przegrodzenie Nogatu i zmiany jegofunkcji spowodowały, że wysokie wały przeciwpowodziowe stały się zbędnena przeważającej długości cieku. W „nowym” Nogacie nie ma już przepływuwielkich wód i pochodu lodu, czyli możliwości tworzenia zatorów lodowych.Wały są rozbierane, a jak ich nie ma, to nie mogą ulec katastrofie. Podobnykierunek rozwoju przyjęto na Żuławach Wielkich. Utworzono tam nowy ZwiązekWałowy Linawy. Jego zadaniem (zrealizowanym) była likwidacja wałówsystemu polderowego, małych polderów i pompowni (długość wałów zmniejszonoz 440 km do 287 km, a liczbę pompowni z 84 do 9). To modernizacyjneprzedsięwzięcie określono mianem „Komasacji polderów”, a nowemu procesowirozwojowemu w delcie <strong>Wisły</strong> poddane zostały również inne systemy polderowe.Pragnę ponadto zauważyć, że poldery w dolinie i na równinie delty <strong>Wisły</strong>, niemożna utożsamiać z tak zwanymi „suchymi zbiornikami zalewowymi” w dolinachrzecznych, które również nazywa się polderami.* * *Obwałowania i pompownie w infrastrukturze polderowej Żuław Wielkich: A – stan przed komasacjąpolderów (za wyjątkiem Szkarpowy), B – stan po komasacji polderów (opr. autora).Dla upamiętnienia rocznicy 600-lecia istnienia związków wałowych, KomisjaKrajoznawcza Oddziału Gdańskiego PTTK zorganizowała wycieczkę autokarowąna Żuławy Wiślane. Ten znaczący jubileusz stał się okazją do pogłębionejrefleksji na temat tożsamości delty <strong>Wisły</strong> i zapoznania się w terenie z zasobamidziedzictwa krajobrazu kulturowego i cywilizacji hydraulicznej równiny delty<strong>Wisły</strong>. Obejmują one między innymi zabytki hydrotechniki polderowej, melioracjiwodnych, osłony przeciwpowodziowej oraz kanał żeglugowy Nogatuz okazji 90-lecia jego uruchomienia w 1917 roku.Trasa wycieczki biegła przez tereny odwadniane grawitacyjnie, czyli naturalne,w poprzek Żuław Wielkich do zamku w Malborku, gdzie zwiedzono wystawępt. „Imagines Potestatis”, zorganizowaną z okazji 550. rocznicy przejęcia zamkuprzez polskiego króla Kazimierza IV Jagiellończyka. W dniu 8 czerwca 1457 rokuzakończony został okres panowania w Malborku wielkich mistrzów Zakonu Krzyżackiego.Na wystawie tej zgromadzono blisko 600 eksponatów pochodzącychz muzeów, archiwów i bibliotek, zbiorów kościelnych i prywatnych z dziewięciukrajów świata. Jest to pierwsza w Polsce prezentacja eksponatów pochodzącychze Skarbca i Centralnego Archiwum Zakonu Krzyżackiego w Wiedniu. Następnieobejrzano śluzę, jaz, przepławkę i małą elektrownię wodną w Rakowcu naNogacie. Z Malborka uczestnicy wycieczki udali się do Muzeum <strong>Żuławski</strong>egow Nowym Dworze Gdańskim. Zwiedzono również pompownie Osłonkai Chłodniewo – dwa obiekty o kluczowym znaczeniu dla egzystencji żuławskichpolderów. Powrót nastąpił przez tereny odwadniane mechanicznie, czyli polderowe,obejmujące również depresje polderowe. Jej uczestnicy byli zaskoczeniwiadomością, że aż z dwóch trzecich ogólnej powierzchni równiny deltowej <strong>Wisły</strong>wodę trzeba wypompowywać, a tylko z jednej trzeciej woda sama grawitacyjnieodpływa. Zrealizowana wycieczka przyczyniła się głównie do pogłębienia wiedzyo związkach wałowych i terenach polderowych.Końcowy przekaz dotyczący historii związków wałowych jest następujący: matecznikiemzwiązków wałowych w ujęciu prawno-ustrojowym były ŻuławySteblewskie w delcie <strong>Wisły</strong>. Stanowią one trwały dorobek kultury i cywilizacjihydraulicznej, wskazujący na stosunek człowieka do wody jako siły (żywiołu)przyrody. Zgodnie z aktualną sytuacją wodno-prawną związki wałowe mogąbyć tworzone, ale faktycznie nie są tworzone, nawet tam, gdzie istnieje nadalich potencjał. Ochrona przed powodzią znajduje się bowiem aktualnie w gestiiorganów administracji rządowej i samorządowej. Jaskółką nadziei na odrodzeniesię związków wałowych w zaktualizowanej formie, może być jedynie realizowany„Program rewitalizacji Delty <strong>Wisły</strong> i Zalewu Wiślanego”.21
120. rocznica założenia Związku Wałowego <strong>Wisły</strong>-Nogatu(1888-2008)Niniejszy artykuł jest dopełnieniem treści poprzedniego opracowania opublikowanegow nr. 4/2007 „Jantarowych Szlaków” pt. „600 lat związków wałowychw delcie <strong>Wisły</strong> (1407-2007)”. Trzeba bowiem dodać, że 20 czerwca1888 roku ustawą Parlamentu Pruskiego, a więc 120 lat temu założonyzostał Związek Wałowy <strong>Wisły</strong>-Nogatu (Weichsel-Nogat-Deichverband).Było to zwieńczeniem pewnego etapu na drodze rozwoju samorządów wodnych,który polegał na połączeniu trzech związków wałowych: gdańskiego,malborskiego i elbląskiego, z siedzibą w Gdańsku. Pozostawiono im jednakautonomię. Nowy związek wałowy otrzymał rok później specjalny statutna podstawie dekretu cesarza Prus Wilhelma II z dnia 20 czerwca 1889roku, który składał się aż z 69 paragrafów. Zawierał on również szczegółoweregulacje, jak na przykład parametry techniczne utrzymania stanuwody na Wiśle pod względem przeciwpowodziowym, na poziomie 11 mdla wodowskazu w Tczewie.Utworzenie Związku Wałowego <strong>Wisły</strong>-Nogatu było ściśle związane z powstaniemPrzekopu <strong>Wisły</strong> pod Świbnem i odcięciem <strong>Wisły</strong> Gdańskiej, Szkarpawy iNogatu oraz regulacją <strong>Wisły</strong> i jej wałów przeciwpowodziowych na wielką wodęna odcinku deltowym. To wielkie dzieło hydrotechniczne rozpoczęło się przekopaniemMierzei Wiślanej 31 stycznia 1895 roku, a zakończyło się otwarciemkanału żeglugowego Nogatu w 1917 roku. Przedsięwzięcie to, łącznie z zabudowąpolderową równiny deltowej, w szczególności z zabudową polderową deltSzkarpawy i Nogatu, zaowocowało „początkiem końca” rozwoju tak zwanejwewnętrznej delty <strong>Wisły</strong>, odgrodzonej od <strong>morza</strong> mierzeją oraz zapoczątkowałotworzenie się nowej (zewnętrznej) delty <strong>Wisły</strong> w Zatoce Gdańskiej. Możnazatem powiedzieć, że hydrologicznie aktywna delta <strong>Wisły</strong> przeszła do historii.Od tej chwili zakończył się rozwój terytorialny równiny deltowej przez zabudowępolderową, a rozpoczął się proces restrukturyzacji systemu polderowegoi jego modernizacji przez komasację polderów i pompowni, o czym pisałemjuż wcześniej na łamach „Jantarowych Szlaków”.W części „Jantarowych Szlaków” zatytułowanej „Terminologia geograficzna”(nr 3/2007) podana została definicja polderu wraz z rysunkiem polderu wyspowegoGrochowo nad Zalewem Wiślanym, gdzie moim zdaniem znalazło22
Change language