Delta Wisły poniżej i powyżej poziomu morza. - Żuławski Park ...

600 lat związków wałowych w delcie Wisły (1407-2007)Niniejszy artykuł jest w pewnym sensie kontynuacją mojej poprzedniej publikacjiw numerze trzecim „Jantarowych Szlaków” z 2007 roku pt. „Zabudowapolderowa delty Nogatu– na przekór prawom natury”. Przypomniałem w niej,że do 1945 roku istniały w delcie Wisły związki wałowe, jako wspólnoty mieszkańcówpolderów, nie tylko pod względem ideowym, ale także w instytucjonalnej formiebezpieczeństwa i polderowej gospodarki wodnej. Obecny artykuł ma charakterrocznicowy, ponieważ zwracam w nim szczególną uwagę na okres ostatnich100 lat w rozwoju związków wałowych.o wcześniejsze doświadczenia regulacyjne na Wielkich Żuławach Malborskichi Małych Żuławach Elbląskich. Owa „Konstytucja Wodna” została nazwana„Kartą Ziemską” (również „Kartą Terenową”; niem. „Land Tafel”, „Landtafel”;łac. Tabula aggregales). Na czele tego specyficznego władztwa wodnego stali:w poszczególnych okręgach wałowych (polderowych) książę wałowy (niem.Deichgraf – spolszczony na dygrafa) jako nadzorca i przysiężni wałowi (niem.Deichgeschworene) jako zarządcy.Pieczęć dygrafa z Żuław Malborskich.Muzeum Wolnego Miasta Gdańskaw Lubece. Źródło: archiwum KlubuNowodworskiegoOkładka Księgi Jubileuszowej 500-leciaGdańskiego Związku Wałowego1407-1907.Strona tytułowa Księgi Jubileuszowej500-lecia Gdańskiego Związku Wałowego1407-1907.Dokładnie 100 lat temu uroczyście obchodzono 500. rocznicę założenia związkówwałowych na Żuławach Gdańskich i z tej okazji wydana została Księga Jubileuszowapt. „Die Entwickelung des Deich-und Entwässerungswesens im Gebiet des heutigenDanziger Deichverbandes von der Ordenszeit bis zur Gegenwart” (Rozwój systemuobwałowań i odwadniania na obszarze dzisiejszego Gdańskiego Związku Wałowegood czasów krzyżackich do współczesności 1407-1907). Wydał ją Gdański UrządWałowy w Gdańsku w 1907 roku, a na jej okładce znajduje się ciekawa ilustracjaprzedstawiająca panoramę polderu. Widać na niej wał polderowy z wałem kanałui pompownię wiatrakową na pierwszym planie oraz pompownię parową z kominemw tle. Na obszarze osuszonym umieszczono postać rolnika prowadzącego orkękonną, a u podstawy wału strażnika wałowego z łopatą.Związek Wałowy utrzymujący system polderowy jest długowieczny i wielopokoleniowy.Utrzymał się on i rozwijał w delcie Wisły przez ponad pięć wieków od1407 do 1945 roku. W PRL został niestety zawieszony i formalnie odrodził siędopiero w 2001 roku, chociaż nieformalnie istnieje przez cały czas do dziś. Mawięc 600-letnią niezwykłą historię. Przyjmuje się, że związek wałowy ze względuna polderową gospodarkę wodną i przestrzenną, stanowi specyficzne władztwointegrujące stosunki wodne z lądowymi na polderach delty Wisły.Związek Wałowy na Żuławach Gdańskich został powołany w 1407 roku przezWielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego Konrada von Jungingena, w oparciu„Karta Ziemska” obowiązująca na Żuławach Gdańskich, objęła następnie swojąjurysdykcją cały obszar państwa krzyżackiego jako „Ogólna Karta Ziemska”(„Ogólna Karta Terenowa”; niem. „Allgemeine Land Tafel”) z 1423 roku.Pierwsze „prawo wodne” dotyczyło wówczas w zasadzie tak zwanych Żuław Steblewskich,a od 1456 roku nabrało gdański charakter, kiedy polski król KazimierzJagiellończyk nadał Gdańskowi całe Żuławy Gdańskie. Wówczas Rada MiastaGdańska uzyskała nadzór nad samorządem wodnym. Była to nagroda za pomoc,którą miasto udzieliło królowi w wojnie przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu. Byłto wielki akt darowizny – własności, z wszystkimi prawami „po wsze czasy”.Bardzo specyficzna i niezwykła była struktura organizacyjna „prawa i powinnościwspólnoty wałowej” (wspólnoty sąsiedzkiej, czyli „Solidarności” jak byśmymogli to dziś określić i nazwać). Oto brzmienie preambuły wspólnoty wałowej,w moim tłumaczeniu z niemieckiego, z zachowaniem archaicznej formy: Najwyżejpołożony ma swoją wodę kierować i prowadzić tak daleko, jak jego granicewskazują i ciągną się, aż do swojego sąsiada, do którego woda wchodzi, z którymwinien ją uchwycić i powinni ją prowadzić aż do czwartego, i oni czterej winni jąprowadzić aż do piątego, ... i również wszyscy winni przedsięwziąć działania, sąsiadz sąsiadem winni czyścić rowy i budować wały, aby wodę utrzymywać i prowadzićw korycie, i winni razem przenieść wodę przez miejsca, aby nie wyrządzała tamżadnych szkód, i winni również razem utrzymywać wały na odcinkach, wedługwielkości użytkowania przyległej ziemi, tak my się umawiamy podług prawa.Ma ona charakter uniwersalny i aksjologiczny. Jest „Kartą praw i powinnościpodstawowych”, która określa szczególne więzi międzyludzkie ze środowiskiemlądowo-wodnym (habitatem) za pomocą wałów. Symbol holenderskiego związkuwałowego znajduje się na frontonie pompowni „Lowink” w Hardeerwijkw Holandii. Jest to fragment mojego zdjęcia, które wykonałem w 1957 roku.Z wyżej przytoczonego tekstu wynika, że obowiązek utrzymania w gotowościfunkcjonalnej i ochrony polderów oraz całego systemu wodno-melioracyjnego,19