полнотекстовый ресурс

ӘӨЖ: 94 (574)+930,2(574)Ъ *' SҚолжазба қүқығындаЖүсіпова JIaypa ҚуандыққызыМәшһүр Жүсіп Көпейұлының“Қазақ түбі” үлгілерітарихидерек көзі ретінде07.00.09-тарихнама, деректану жэне тарихи зертгеу әдістеріТарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дөрежесін алу үшіндайындалған диссертацияныңАВТОРЕФЕРАТЫҚазақстан РеспубликасыАлматы2002

Жұмыс С. Торайгыров атындагы Павлодар мемлекеттік университет!гуманитарлы институттьщ тарих, археология жэне этнологиякафедрасында орындалды.ҒЫЛЫМИ Ж ЕТЕКШ І :тарих ғылымдарының докторы, профессорҚұсайынов А.Қ.РЕСМ И ОППОНЕНТГЕР: тарих гылымдарыньщ докторыМұхатова О.Х.тарих ғалымдарының кандидатыЖандарбек 3.Ж ЕТЕКШ ІҮ Й Ы М : Қ Р Ү Ғ А Ш. Ш. Уөлиханов аты н д агы тарих ж энеэтнология институтыДиссертация 2002 жылы 2 2 кдзанда сагат 14.00-де эл-Фарабиатындагы Қазақ Үлтгық Университетінің (480121, Алматы кзласы, эл-Фараби даңғылы, 71) жанындагы тарих ғылымдарының докторы дөрежесінберу жөніндегі Д. 14А. 01. 26. диссертациялық кеңестід мөжілісіндеқоргалады.Диссертациямен өл-Фараби атындағы Қазақ Үлттық Университетініңгылыми кітапханасында танысуға болады.Автореферат 2002 жылы ZH йпһкШ-Шие. таратылды. / . ^C\ ’ ^V2 f Cf 'f** e ^ ***- Y ■4, fâ, c j ? . -Диссертациялық кеңестің гылымихатшысы, тарих ғьшымдарыныңдокторы , профессорОмарбеков Т.О.

Ж Ү М Ы С ТЫ Ң Ж АЛПЫ СИПАТТАМАСЫТақырыптың мадыздылығы. XX ғасырдың соцғы 15 жылындаорын алған ірі саяси оқиғалар барысы өлем дамуы тарихын күртөзгертті. Дүние жүзіне үстемдік жүргізген Кеңес үкіметініңәкімшіл-әміршіл жүйесі жойылып, Төуелсіз Мемле-кеттерДостастығы өркениеттік дамуы жолына түсті. Нөти-жесіндеҚазақстан Республикасы тәуелсіздігін жариялады. Біріккен ҮлттарҮйымына кірген дербес мемлекет ретінде дүние жүзіне танылды.Қалай болғанда да саяси төңкерістер, өзгерістер қоғамымыздыңрухани гүлденуіне жол салып, рух бостандығы түмшалағанхалықтың тарихи сана сезімнің оянуына негіз болды.Кезінде үлтжанды азаматтардың белсенділігмен халықтыңрухани мүрасы жиналып, жүртшылықпен таныстыру істері қолғаалынды. Ал сол көптің мүддесі, намысы үшін арпалысып өткен даратүлғалардың игі істері күні бүгінге шейін халық рухының биік,еңсесінің жоғары болуына тікелей байланысты.Деректанушы ғалымдар жергілікті халықтағы ауызша, жазбашадеректерді сол елдің тарихи, рухани дамуының бірден-бір кепілдігіретінде қарастырады. Ел тарихының объективті зерттелуі деректануғылымының дамуымен тікелей байланысты.Кеңестік дәуір заманында деректану саласында зерттеужүмыстары көбінесе біржақты зерттеліп (корші елдер Ресей, Қытай,Орта Азия деректері түрғысынан), халықтың төл деректері мүлдеескерілмеді. «Мың өліп мың тірілген» халқымыздың тағдырыіспеттес, тол мүра да қиянатты көп көрді. Міне, сондықтан дасонау ықылым заманнан бері бүгінгі күнге дейін жеткен руханибайлығымызды қалпына келтіру, ақиқатын тарих кедесіне жарату,болашақ үрпаққа үлгі етіп қалдыру - кім-кімге де парыз.Үлттық санасы қалыптасқан һәм өткен тарихынан тағылымала білген халық қана ез дербестігін сақтай алады. Үлттық рухтышындайтын да, үлттық идеологияны қалыптастыратын да, тарихисананы жаңғыртатын да арна-жөдігерлер. Осы орайда тарихқа дегенкөзқарас тарихшы ғалымдарымыздың түжырымдарынанқүралатындығын ескерсек, Отан тарихын жан-жақты зерттеу үшінғалымдарымыздың алдында тарихи дерек көздерін ашу, зертгеуезара салыстыра отырып, зерделеу міндеті түрғанын айқынтүсінеміз. Өйткені қазірдің өзінде халықтық төл мөліметгерге азсүйеніл, қазак тарихын еуроцентристік және кеңестік тапгықидеология түрғысынан жазған кейбір еңбектер, сол зерттеулерде

түжырымдалған ой-пікірлер уақыт талқысына үшырап, сынғаалынып отыр.М әселенің тарихнамасы. Қазақ тарихына қатысты мол деректердіңбір шоғыры Мәшһүр Жүсіп Көпейүлы (1858-1931 жж.)қолжазбаларында жинақталған. Бүл арада бір назар аударарлықмәселе, М.Ж. Көпеев тек ауыз едебиеті үлгілерін жазып алуменшектелмей, кейбір қолжазба кітаптарын да тарихи фольклорнүсқаларын (тарихи өңгіме, дастан т.б.) жазба-шежіре варианттарымен,баспа бетінде жарияланған тарихшылардың шежірекітаптарымен, ғалымдардың зерттеу еңбектерімен өзарабайланыстара отырып, кейбір оқиғаларға, түлғаларға т.т өзпікірлерін білдіре отырып, біртүтас хронологиялық жүйегекелтіріп баяндауға үмтылған. Бүған қарағанда Мәшһүр мүрасыдеректанупіылық жөне тарихнамалық жағынан қүнды материалболып табылады.Өмір сүрген заманының тарихты айту дәстүріне сай МәшһүрЖүсіптің тарихи мағлүматтар сақталынган метіңцерді шежіретүрінде баяндап жазғаны белгілі. Академик М.Қ. Қозыбаев өззерттеуінде шежіре сөзін халықтың тарихи танымын көрсететін,әрі тарихи сана-сезімді қалыптастыратын мағлүмат көзі депқарастырады: “Айтарлықтай тарихи жазбасы (хроникалары)болмаған халықтардың тарихи танымын түсінуде үжымдық зерде(ата дөстүр, халықтың аңыз-жыр айтушылары, генеологиялық үлгіт.б.) өзектілігі арқасында отбасы, ру, тайпа, жалпы алғандағыхалықтың шығу тегін жадында сақтап келген аңыз, әңгімелермаңызды орын алады” /1, 167/.Белгілі шығыстанушы ғалым В.П. Юдин өз зерттеуіндефольклордағы тарихи әңгімелер топтамасын далалық ауызшатарихнаманың тарихи білімді жеткізудің негізгі формасы депкөрсетеді: “Ол-далалық ауызша тарихнама. Тарихи атқарушының(субъектінің) өзінің откені жөніндегі жады. Қазақстан тарихынқалпына келтіру тек осы екі тарихнамалық дәстүрді пайдалануарқылы ғана іске аспақ. Бірі - кәдімгі жазбаша, яғни отырықшыелдердің мәдениетінің нөтижесі, екіншісі далалықтардыңауызшасы.Далалық ауызша тарихнама - Дешті Қыпшақ көшпелілерініңтарихи болімі. Біз үшін Дешті Қыпшақтың шығыс бөлігі мүңғолзаманынан бері көшпелілердің ортақ тарихи зердесінен бөлектенбастаған ерекше өлке. Осы себептен тарихи білімді не “ауызшадәстүр” деп, не “аңыз”, “хикая” деп анықтауға болмайды. Далалыкауызша тарихнама не мифология, не фольклор, мысалы, батырлық

эпос түрінде үтылмауы керек, себебі фольклордың өзі далалықауызша тарихнамадан нәр алған.Осыны корсететін шығармаларды далалық ауызшатарихнаманың деректері, қайнар козі деп белгілесе болар еді. ОларДешті Қыпшақ кошпелілерінің тарихи білімдерінің тарауларынанқүралған тарихи әңгімелердің жинағы сияқты. Бүл әңгіме тараулар“қария сөз”, яғни ескіден қалған көне сәз деп ерекше аталған. Осыбелгісімен бүл деректер шығыстың кәдімгі сарай тарихнамасынанбөлектенбейді.Оларда далалық ауызша жоне шығыстың жазбашатарихнамасының элементтері аралас” /2, 64-65;3, 18-19;/.Ал В.П. Юдин атап корсеткен екі тарихнама (далалық ауызшажэне жазбаша шығыс) дэстүрлері Мөшһүр мүрасында езарабайланыста берілген. Оның үстіне ғалымның қазақ елі тарихынақатысты барлық мөлімет көздерін қамтуға тырысуы және бүлтарихи білімді ғылыми жүйелілік түрғысынан баяндауға ұмтылуықолжазбалар қүндылығын арттыра түседі. Отандық тарих ғылымыжазба жәдігерлердің жүйелі түрде зертелуін қажет етеді. Біздіңше,бүл бағытта жүргізілген жүмыстар нәтижелі болуы үшін тарихғылымының деректану саласына Мәшһүр Жүсіп, Н.Наушабайүлы,Қ.Халид, М.Шорманүлы т.б. жазбаларының өрқайсысы жеке-жекезерттеліп, біртіндеп енгізілуі керек деп санаймыз.Арабтанушы А.Б. Халидов дүние жүзінде 630 000 шамалықолжазба кітап (түпнүсқа) сақталынған деп анықтайды /4,255/.Қазақ қолжазбаларын зерттеген М.Бөжеев пен М.ҒүмароваАлматыдағы Орталық Ғылыми кітапхана қолжазба қорында жәнеӘдебиет және Өнер институты қолжазба қорында көлемі өртүрлі40 000 қолжазба (түпнүсқасы мен көшірмесі аралас) 3000 папкағасидырылып салынғанын мөлімдейді. /5,6/. Ал бүл қорлардасақталынған Мәшһүр мүрасын жете зертгеген М. Бөжеев ғалымқолжазбалары колемі 30 томдай болады деп көрсетеді. /6, 127/.Мүндай мол қазынаны игеру ici көп жыдцық ізденістіқажетеінеді. Ақын шыгармалары өртүрлі себептермен Қазан,Ташкент, Омбы, Санкт-Петербург, Томск, Орынбор т.б.қалаларына тарап кеткен. Тіпті, Париж қаласынан (2000 ж.мамырында) вице-премьер министр Иманғали ТасмағамбетовтыңМәшһүр жазбасының бір түпнүсқасын тауып өкелгені дебаршамызға мөлім болып отыр. Дәл мүндай іздестіру, арабшанүсқаларды тәржімалау (транслитерациялау), жариялаужүмыстарының өзі келешек үрпаққа жалғасып, іргелі ғылымиізденістер бағытын тудыруы мүмкін.Мөшһүр Жүсіп мүрасының зерттелу тарихына шолу жасасақ,көбінесе өдебиетші ғалымдар зерттеген әдеби мүрасы ғана ғылыми

6ортаға мөлім болғанын андаймыз. Тек түпнүсқамен жүмысжүргізген ғалым, академик Әлкей Хақанүлы Марғүлан ғана 1940 ж.басылып шыққан мақаласында: “Мәшһүр-Жүсіп жинаған тарих,әдебиет материалдары өте бағалы”, - деген түжырым жасайды /7,4;8,91;/. Мөшһүр қолжазбаларында Кеңесарытану саласы бойыншасақталынған мәліметтерді (кейіннен жинақ ретінде қүрастырылған№ 1330 папка) Орталық Ғылыми ісітапхана қолжазба қорынаніздеп тауып, аударып, жан-жақты пайдалана білген ғалым Е.Б.Бекмаханов та М.Ж. Көпеев мәліметтерінің географиялықнақтылығына, тарихи шынайылығына жоғары баға берді /9, 52/.Алайда 1952 жылы орын алған «Е. Бекмаханов ісін Мөшһүртануғада көп қиьпщық келтірді. 1984-1986 ж. жарияланған Ә.Х. Марғүланзерттеулерінен /10,171-175;11,353;12,174-181;/ басқа ешбір ғылымиеңбектерде Мәшһүр-Жүсіптің деректанушылық көзқарасы менқызметі мулде қарастырылмады. Кеңес өкіметі жүргізген саясиқуғыңдау шаралары және ғалым шығармаларының ескі арабжазуында жазылуы 1952-1991 жылдар аралығыядағы тарихшығалымда-рымыздың Мәшһүртану бағьггына қосыла алмауына себепболды. Бүл орайда сөз ортасыіща дауысты дыбыстарыкорсетілмейтін оқылуы қиын ескі хадим жазу дәстүрінеМәшһүрдің өз жазу ерекшеліктері қосылғанын ескеріп, қолжазбаметініндегі кейбір сөздер сол текстегі контекстік мазмүнына сайөзгертіліп төржімаланатынына ден қоямыз/13,15-16;4,165-174;14,108-121;15,6-60;16,12-19,48,49/. Мысалы, “Мухаммед” сөзікейде “Махмуд”, не “Мехмед” деп те оқыла береді.Республикамыздың тәуелсіздік алуына ғана байланысты Мәшһүржазбалары жеке-жеке кітаптар болып басылып, мерзімді басылымбеттерінде шағын қолжазба мәтіндері жарияланып келеді/17;18;19,60-67;20;21;/. Мәшһүр-Жүсіп мүрасының басылғаншағьш бөлігімен ғана таныс болғанның езінде-ақ ғалымдар: М.Қ.Эбусеиітова, Ж.О. Аргықбаев, М. Алпысбесүлы т.т. қолжазбамөліметтерінін тарихилығын жоғары бағалап, ғалым жазбала-рынегізінде ғылыми жинақтар мен оқулықтар даярлап, М.Ж.Копейүлына арналган ғылыми-теориялық конференцияларғабелсене қатысьш отырды /22,369;23,70;24,266;3,260;25,209;26,11,63-69,71-74,82,138,146,247,699-701,714;8,368;20;21;/.Соңғы жылдары Мөшһүртану бағытында тарих ғылымы саласыбойынша Алпысбесүлы М. (1999 ж. Қарағанды) мен Жүсіпов Е.Қ.(2000ж. Астана) кандидаттық диссертадияларын қорғады.М.Алпысбесүлы қазақ шежіресіне арналған еңбегінің бір тарауынтікелей Мәшһүр-Жүсіптің “Қазақ шежіресі” туындысын зерттеугеарнайды. Жүсіпов Е. ғалым жазбаларындағы тарихи түлғалар

7туралы мәліметтерге сүйеніп, сол тұрғыдап оның тарихтану,түлғатану көзқарасын қарастырған. Алайда бүл екі іргелі зерттеуиелері де Мөшһүр-Жүсіптің қолжазба мэтін-дерін жеке тарихизертгеу нысаны ретінде зерделей алмаған. Бүд жүмыста да Мәшһүрмаглүматтары толық қамтылмай тек жинақталып, шолу түріндеғана берілген. Сол себепті Мәшһүр мәтіндеріне арналган арнайығылыми еңбектің жоқтығы біздің зерттеуіміздің тақырыбыныңөзектілігін күшейте түседі. Қорыта айтқанда, Мәшһүрдің “Қазақтүбі” тақырыбында жинақталған мәтіндердің кімнен, қашаналынғаны т.с.с. мәселелері Отандық тарих ғьілымындақарастырылатын болса, Мәшһүр-Жүсіптің деректану, тарихнамасалаларына қосқан үлесін, үлттық тарих-намадағы “Қазақ түбі”үлгілерінің алар орнын межелей аламыз деген ой түйіндейміз.Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Еңбектің басты мақсаты“Қазақ түбі” үлгілерін деректану түрғысынан зерделей отырып,қолжазба мәтіндердегі тарихи мағлүматтарды ғылыми танымарнасына тарту болып табылады. Осы мақсатты жүзеге асыру үшінзерттеу жүмысы темендегідей міндеттерді шешуді кездеді:- Мәшһүр мәліметтерін жинастыру барысында қолжазбалармен көшірмелерді іздеп табу, жинақтау, реттеу, әулеттік архивтізіміне (каталогына) енгізу, арнайы жондеуден (реставрациялауданөткізу);- М.Ж. Көпейүлы шығармаларын баспа бетінде бастыру үшінғалымның еңбектерін хадим жазуынан кириллицаға көшіру, ХІХ ғ.аяғы —XX г. басы аралыгындағы қазақ әдеби тілінің орфоэпиялықерекшеліктері мен орфографиялық зандылық-тарына сай мәтіндіредакциялау, жиналған материалды езара текстологиялықсараптаудан откізу арқьшы түпнүсқалы мәтінді, немесе неғүрлымтүпнүсқаға жақьш көшірмені баспасоз беттерінде жариялау;- М.Ж.Көпеев жазбаларын зерттеу барысында салыстармалыанализ, тарихи объективтік түрғысынан “Қазақ түбі” деректерініңтарихи мөнін ашу, тарихилығы мен шынайылығын анықтау;- Мәшһүр-Жүсіп омір сүрген заманын таныту, тарихшылықкезқарасы қалыптасуына эсер еткен жазбаша шығыс тарихнама(шежіре), далалық ауызша тарихнама (тарихи фольклор), батыстықтарихнама дәстүрлері ықпалын корсету;- Ғалымның қолжазба кітаптарының жазылу тарихына назараударып, 1907 ж. Қазанда басылған және т.б. кітаптарында берілгенмөтіндердің алғашқы түпнұсқасын табу, Мөшһүрдің кітапжазудагы өз ерекшелікгерін айғақтау;- Қолжазба материалынын деректемелік қүндьшығына назараудара отырып, үлттық тарихнамада алар орнын айқындау.

9бірегей ғылыми жаңалық болып табылады. Нәтижесінде тұңғышрет М.Ж. Көпеев қолжазбаларының көпшілігі түтас қамтылып,ғалым жинақтаған мол мүра біргүтас тарихи білім шоғыры ретіндеқарастыруға мүмкіндік туды. Бүған дейін ғалым нүсқаларының тек5-8%-ті ғана жарияланып, транслитерациялық кемшіліктері бармәтіндер ғана тарихшылар зерделеуіне берілген болатын. Кейінгітарихи ғьшыми зерттеулерде де (Жүсіпов Е.Қ., Алпысбесүлы М.,)Мәшһүр мағлүматтарын игеру барысында тек белгілі бір шағынмақсат козделді. Ал бүл мәтіндер қашан, қай жерде, қалайжазылды, ғылыми сипаттамасы, Мөшһүрдің бүл дерекгердіжазудағы өз ерекшеліктері т.т мэселелері ешбір зерттеулердеқарастырылмады. Сол себепті Мөшһүр-Жүсіптің тарихшылықкөзқарасы да шашыраңқы сипатта баяндалды.Диссертация жүмысының тағы бір қүндылығы, Мошһүржазбаларын тарихи дерек көзі ретінде жан-жақты қарастырумақсатында ғылыми ортаға беймөлім қолжазба мәтіндері тікелейтүпнүсқада лайдаланылды. Көшірмелерімен қоса есепке алғандабүл дерек база 3500 бетті (шамамен 175 б.т.) қүрайды. Мәшһүр-Жүсіп жазбаларын зерттеу барысында мынадай тың түжырымдармен қортындылар жасалынды:-Мөшһүр-Жүсіл Көпейүлының дерек жинастыру бағытындажүргізген жүмыстарына шығыстық жазбаша тарихнама-шежірежазу дөстүрі негіз болғаны ескеріледі;-Ғалымның деректанушы ретінде қолжазба материалынжүйелеуі, сүрыптауы; тақырыптарын белгілеуі; кезендерге жіктелуі;беттерін нөмірлеуі; кітал түрінде жинақтап, қүрастырылуы;кітаптың мазмүны берілген соңғы парағында пайдаланылғанмәтіндердің тізімін беруі т.т., оның шығыстық шежіре менбатыстық тарихнама дэстүрлерін қатар игергенін таныта түседі.-Ел тарихын көбінесе (80-85 % материал) халықтық фольклорүлгілері негізінде баяндауға үмтылуы М.Ж. Копеевтің тарихтану козқарасында далалық ауызша тарихнама мағлүматтарын негізгі дереккөзі ретінде қарастырғанын көрсетеді.-Қазақ тарихына арңалған мөтіндердің қолжазба кітабыңда бірхронологиялық жүйе ретімен орналасуы жөне әр қолжазбадағыматериал мазмүнының ел тарихын өртүрлі вариантта баяндауынаназар аударылып, шежірешініц тарихи оқиға туралы айтылғанөртүрлі көзқарас-пікірлерді қамтуға тырысқаны ескеріліп,ғалымның ғылымда шпоралистік, позитивистік батыс тарихнамасынжақтағаны айғақталды.

10* 1-Қорытылган қыруар материалды сараптау нәтижесінде “Қазақтүбі” нүсқаларының үлт тарихнамасында өзіндік орны бар тарихидерек козі екендігі айқындаіщы.Зерттеудің қолданыстық маңызы. Жүмыстың ғылыми ортадаигерілу аясы зор. Жаңадан басылып шыққан бестомдық“Қазақстан тарихы” жинағы үшін қосымша толтыру ретіндедиссертация материалын пайдалануға болады. Шығыстануинституты студенттеріне арналган көмекші оқу қүралы қызметінатқара алады. Жүмыс нәтижелерін Жоғары оқу орындарындатарих, гуманитарлық факультеттерде откізілетін арнайы курстармен семинарларға қажетті теориялық-практикалық материалретінде қолдануға келеді.Зерттеу жүмысының сыннан өтуі. Диссертация нөтижелеріғылыми мақалалар арқылы халықаралық журналдарда жарияланып,көпшілік назарына үсынылды. Сонымен қатар “Мөшһүр-Жүсіпоқулары” атты республикалык (№1-жинақ), халықаралық (№2-жинақ) конференцияларда баяндамалар ретінде үеынылды.Зерттеу жүмысы С. Торайгыров атыңдағы Павлодармемлекеттік университетінің гуманитарлық институтындадаярланып, тарих, этнология жөне археология кафедрасындаталқыланып, Ғылыми кеңес макүлдауымен Д.14А.01.26Диссертациялық кеңесте қорғауга үсыныдды.Диссертацияның қүрылымы. Жүмыс кіріепеден, үш тараудан,қорытындьщан, пайдаланган өдебиеттер мен қысқарган создертізімінен түрады. Әр тарау мазмүны тараушаларга бөлініл берілген.ЗЕРТТЕУДІҢ НЕГІЗГІ МАЗМҮНЫ“Кіріспеде” зерттеу жүмысы тақырыбының маңыздылыгыашылып, зерттелу деңгейі, мақсаты мен міндеттері сараланган.Сондай-ақ диссертацияның деректік көздері, ғылыми жаңалыгымен практикалық маңызы көрсетілген.“Автор заманы жөне “Қазақ түбі” еңбегі” деп аталынган біріншітарауда М.Ж. Көпеевтің омірбаяны мен гылыми жүмысы қатаралынып сарапталынған. Алғашқы болім түсіндірмелік алгы сөзденбасталып, тарихи тақырыпты қамтыган шыгармаларына Мөшһүр-Жүсіптің “Қазақ түбі” деген ортақ атауды(одан әрі қарай ҚТ депқысқартылып көреетіледі -Л.Ж.) қолдану мәні айқындалады.“1.1 ҚТ авторы дәуірі” атты тарауша мазмүны ғалымның омірсүрген заманын, қоршаған ортасын жан-жақты танытуга арналган.Мәшһүр Жүсілтің ҚТ жазудагы шыгармашылық дөстүрі тек сол

11кездегі саяси оқиғалар барысымен салыстырылған кезде ғанаашыла тұседі. Ақынның дүниеге келіп, білім алып, есейген уақыты(1858-1874ж.) қазақ даласында жүргізіліп жатқан түбегейліөзгерістерге сай кедді: Қоқан хандығы ықпалы жойылып, 60-80ж. Бүхар қаласы Орта Азиядагы мәдениеттің, ғылымның ошағынаайналып, Ресей отарлау саясатын түпкілікті баянды етуге үмтылды.Сол себепті Бүхардағы “Көкілташ” медресесін бітірген МәшһүрЖүсіп көзқарасыдда, дүниетанымында шығыстық тарихнамадестүрі - шежіре ықпалы зор болды. Кейінгі емір сүргенжылдарында М.Ж. Көпейүлы ауыз әдебиеті үлгілерін жинап,Қазақстан территориясының басым бөлігін салт атпен аралап өтіп,Ресей мен Еуропа мәдениетін жетік білген зиялылармен араласып,орыс тілін үйрену арқылы Батыс өркениетімен танысады. Осыарқылы Мәшһүрдің тарихшылық көзқарасында шығыстық(шежіре), батыстық (хронология) дәстүрлер орын алғанын, алайдаавтордың көбінесе халықтық төл мәліметтерге (далалық ауызшатарихнама деректеріне) ден қойғанын зерделей түсеміз.“1.2 Дерек көздері” тараушасында Мөшһүрдің ҚТ жазуда М.М.Хайдар Дулати еңбегін (парсы тілінде Бүхар кітапханасында/27,96;/. Әбілғазының “Түрік шежіресін” (түпнүсқалықшағатайлық көшірмесін, Қазан басылымын, Қазимбекаудармасын), Ш.Ш. Уәлихановтың 1904 ж. басьшған еңбегін (1881ж. Мейрам Жанайдаровтан алған), 1910 ж. шыққан Қ. Халкдтың“Тауарих Хамсасын”, 1911 ж. Ш. Қүдайбердіүлының “Түрік,қырғыз, қазақ һәм ханлар шежіресін”, В.Е. Недзвезкийдің 1905 ж.Верныйде басылған естелік кітапшасын, А.Кенесариннің 1889ж.кітабын, В.В. Вельяминов-Зернов зерттеуін, 1870ж. Петербургтежарияланған В.В. Радлов кітабыи, “Айқап” журлы мен “Далауалаяты” газетінде шыққан мақалаларды пайдаланғаны корсетіледі.Кейінгі ХҮІІІ-ХІХ ғғ. Оқиғалар туралы ауызша естуіменжазып алынған Қанжығалы Саққүлақ шешен (Сәбелең), ҚаракесекБердалы қожа, СүйІндік Мейрам Жанайдарүды, СыздықКенесарыүлы, Көшекеүлы Күдері қожа, Уақ Есмағамбет(Кенесары, Сыздық төлеңгіті), Майлы Жәдігер Сымайыл (1837-1847 ж. котерілістің куәгері), Науша батырдың шөбересі Қадыр,Нүрсиет Байғозыүлы т.б. өңгімелері ҚТ үлгілерінде қолданылған.“1.3 Қолжазбалар тізімі” тараушасында ҚТ еңбегін қүрағанмәтіндердің қолжазбалары ғылымда түңғыш рет жинақталып,түпнүсқа мен көшірмеге жіктеліп, ғылыми сипаттамасы беріледі.Түпнүсқалар қатарына Алматыдағы Орталық Ғылыми кітапханақолжазба қорындағы (одан әрі қарай - ОҒКҚҚ), ПавлодардағыҚ.П. Жүсіповтар жанүясының әулеттік мүрағатыңдағы (одан әрі

12қарай КПЖӘМ) Мәшһүрдің өз қолымен жазылған барлығы 17қолжазбалары алынған. Ал ОҒКҚҚ мен ҚПЖӘМ Ә. Диваевтың,Ә.Х. Марғұланның (ҚТ № 829 папка), Е. Бекмахановтың (№ 1330папка), Т. Тогаевтың, Жолмүраттың, Фазылдың т.б. кошірмешілердіңжазбалары барлығы 21 папка материалын қүрайды.Ғылыми сипаттама беру барысында түпнүсқаның инвентарлықнөмері, мөр жазуы, бет саны, парақ кәлемі, жазу сиясы, қолжазбаақауы т.с.т. жақтары көрсетілсе, кошірменің ОҒКҚҚ қалай, қашантүскені, кім таисырғаны, жазу түрі, көшіруші мен жинаушы есімі,сақталу сипаты т.т айқындалды.“1.4 Зертгелу тарихы” тараушасында ҚТ еңбегінің зерттелутарихы сөз болып, Мәшһүр мүрасын зерттеген тарихшы ғалымдар:Ә.Х. Марғүлан, Е.Б. Бекмаханов, Н. Мыңжанүлы, М.Қ.Әбусейітова, Ж.О. Артықбаев, М. Алпысбесүлы, Е. Жүсіповеңбектері қарастырылды. “1.5 Жалпы мазмүны” тараушасында ҚТжазбаларындағы 1907 ж. дейінгі оқиғалардың жалпы мазмүныберіліп, ер кезең бойынша қолжазбалар материалына шолужасалынған. “1.6 “Қазақ түбі” еңбегінің Отавдық тарихнамадаалатын орны” тараушада бірінші тарау бойынша айтылғанпікірлерді жинақтай отырып, XIX ғасыр аяғы мен XX ғасырдыңбасы аралығында жазылған ҚТ үлгілері Отандық тарих ғылымыдамуына өз үлесін қосады деген түжырым жасалынды. Оның үстінеМешһүр Жүсіп Көпейүлының шежіре жазу дәстүрі (“Қазақшежіресі”, Алматы, 1993) кейінгі шежіре авторларына: X.Мадановқа, Қ. Салғараүлына, Ж. Тілекеге, М. Сөрсекеге, ӨкпеүлыКөрімтайға үлгі-өнеге болғаны көрсетіледі /28;29;30;8;31;/.“Мәшһүр жазбаларындағы Отан тарихы туралы деректер” аттыекінші тарауда ҚТ жазбаларындағы тарихи материал кезендергежіктеліп баяңдалынды. Адамзат жаратылысынан 1907 ж. дейінгіоқиғаларды әңгімелеген ҚТ үлгілері өр қолжазбадағы мөтіндердінжазылу ретіне, көлеміне, мазмүныиа, топтастырылуына сай 11кезеңге жіктеліп қарастырьшады: Адам Ата —Ел хан (ҮІІІ ғ. дейін);2)Ел хан - Қондыкер (ҮІІІ-ХІғ.) ; 3) 92 баулы Қыпшақ (ХІ-ХІІ г.);4) Шыңғыс хан - Жәнібек Барақүлы (ХІІІғ.-ХҮ ғ.); 5) Жәнібек хан— Салқам Жөңгір (ХҮ ғ.о.-ХҮІІ ғ.а.); 6) Әз Төуке-Абылай сүлтан(1680-1734ж.); 7) Абылай хан (1734-1781); 8) Уәли-Саржан (1781-1836); 9)Кенесары (1837-1847 ж.); 10) Қоқан (ХҮІІІғ.а.-1864 ж.); 11)Патшалы Ресейдің отарлау саясаты (1864-1907);Қарап отырсақ, бірінші кезең бойынша жазылған деректің көбіӘбілғазының “Түрік шежіресінен” алынғаны ашылады. Әбілғазышежіресінің бірнеше үлгілерін, оның ішінде шағатайлық нүсқасынқолданған Мөшһүрдің “Түрік шежіресі” мөтіндері 1871 ж. Демезон

нүсқасын негізге алған Б. Әбілқасымов аудармасымен (Алматы,1992, Ана тілі баспасы) салыстырғанда толығырақ әңгімелеп,мазмүнының кейбір түстары ғана қысқартылып беріледі. Мәселен,екеуінде де Адам Атадан Яфеске (Жаббасқа) дейінгі кісі аттарыпайғамбар деп аталынады. Алайда Б. Әбілқасымов аудармасындаТүрікті патша болды деп көрсетсе, ҚТ: “Жаббастың ең жасы үлкеніТүрікті хан көтеріп, соның аузыиа қараған. Мүның нөсіліненболған ханларға хақан атадды. Туріктер заманында, көшіп-қоныпжүретүғын жүрт болды”, - делінеді /32,223(262; 135);33,12;/. Б.Әбілқасымов шығаргаи “Түрік шежіресінде Оғыз ханның алтын үйжасатқаны ғана мәлімделсеДТ жазбаларында Уыз ханның (Қазанкөшірмесінде Оғыз хан деп те жазылады - Л.Ж.) жасатқан үйі киізүй деп көрсетіледі /32,235(278,141);33,24;/.ҚТ екінші кезең бойынша араб шапқыншылығы (ҮІІІғ.), оғызмемлекеті (ІХ-ХІ ғ.) тарихын шежіре сөзі арқылы баяндап,сахабалар мен Қондыкер жүрты туралы аңыз-әңгімелер беріледі.ҚТ № 1176 (110 бет), ҚТ № 1177 (III бет) нүсқаларындаМәшһүр Жүсіп Аныс (Әнес, Ан хазірет), Ақкөсе, Мөлік,Имамбайыр т.б. сахабалардың түркі жүртынан (арабтардан емес, 92баулы Қыпшақтан шыққан адамдар екенін, Мүхамбет (Мухаммед)пайғамбар заманында кәиірлермен соғыс жүргізгенін айтады/34,108(152;55)-111(155);32,256(299)-261 (304; 154);35,250-256;36,1 ;37/.Шежірелердегі Қондыкер заманы тарихын танытатын пүсханызерделеген Мәшһур Жүсіп оларды Осман түріктеріменбайланыстырады: “Ел ханның балалары - Қондыкер жұрты. Олқайда десеңіз, Асламбол (Стамбул-Л.Ж.) халифаты қол астында”/38,79-80; 39,10-21,25;/. М.Ж. Көпейүлының “Атасының атыбілінбей өз аты шыққан ерлер” атты ҚТ мөтініне назар аударғанӘ.Х. Марғүлан Қондыкер шежіресінің шығуына негіз болғаноғыз тайпаларының (ІХ-ХІғ.) Түркия жерінде (ХҮ ғ.а.) орнығып,Осман түріктері атанғанын айғақтайды /11,352-354/.ХІ-ХІІ ғғ. Қыпшақ хандығының тарихы ҚТ 92 баулы Қыпшақзаманы ретінде айтылады: “Әркім білімі жеткен жерден сөйлеукерек. Күнбатысы-Сырдария, күншығысы-үзын аққан Ертіс,оңтүстігі —Жетісу, Семиреченский өзені, солтүстігі - Еділ, Жайық.Сол торт судың арасы заман қадимда Дөшті Қыпшақ жүртыныңқонысы еді. Сол Қыпшақтан 92 ру ел тарайды. “Қьггай көп пе,Қыпшак көп пе?”-деп мақал болған себебі сол ... Сарыарқадағыоба дейтүғын үйілген көп тас, қалмақтың өлгеніне арнап шығарғанжаназасы екен... Абад бір қадірлісіне адам сорты (суреті)сықылдырып сын тас қояды екен”/39,112-113;32,13(25)-15(29)/.

14Бұл жерде назар аударарлық бір мәселе, М.Ж. Көпеевтің 1907ж. кітабында сез болған бүл “қалмақтың тастарын” Ә.Х. Марғүлантүркі қағанаты, кышиақ хандығы тарихымен байланыстырады/40,20-24,28-32/. Иакинф зерттеуі (Бичурин Н.Я.) мен Қытайдың“Тан-жу” шежіресі бойынша, түркілер өлген адамының тасқақашалған түлғасын қойып, марқүмның өлтірген адам санынабайланысты ескерткіш алдына сонша тас үйеді /40,31/. Уақытыжағынан бүл тас мүсіндерді түркі қағанатына да (ҮІ-ҮІІ ғ.),Қыпшақ хандығына да (XI-XII ғ.) жатқызуға болады /40,20/.Сонымен қатар Ә. X. Марғұлан осы зерттеуінде Көпеев М.Ж.т.б. шежірешілердің осындай жаңсақ пікір (түркілік сын тастықалмақтікі деп корсету) білдіруіне ХҮІ ғ.б. Сырдария қалаларыүшін Шайбанилар мен қазақ хандарының тартысы себеп болғанынашып керсетеді: “ХҮІ ғ. басы Бүхара ишандары: “Қазақтар тастан,киізден кісінің түлғасын жасайды, соған табынады. Олар мүсылманемес”,-деп фөтуа шығарды. Оған қарсы қазақ білгіштері (Қасымхан, Ақ -Назар): “Ол тасты жасайтын біз емес, қалмақ депайтыңдар”,-деген соң, барлық обалар, мүсін тастар “қалмақтікі”аталып кетті” /40,50/.ХІІІ-ХҮ ғ. аралығын қамтыған моңғол билеушілері тарихын ҚТтөртінші кезең ретінде жеке қарастыруымызға тура келеді. ӨйткеніҚТ № 1176, ҚТ № 1645 нұсқаларында ХІН-ХҮ ғғ. Шынғысүрпағы тарихы мүлде айтылмастан, бірден Қазақ хандығыбилеушілері (ХҮ-ХҮІІ ғ.) сез болады. Сондай-ақ ҚТ Әмір ТемірКөреген, Едіге мен Тоқтамыс заманын әңгімелеген аңыз, дастанмағлүматгары да бүл кезең тарихын толықтыра түседі /41,187-188;38,79;42,3;32,1-2;43,716(113)-720(117)/.ҚТ № 1173 нүсқасында (406-408 б.) Әбілғазы “Түрікшежіресінен” /33,51-52,118-119;/ делме-дәл кешірме мәтіні беріліп,Шыңғыс ханның Жүлдыз ханға дейінгі арғы ата-тегі, ШыңғыстанЖәнібек Барақүлына дейінгі Жошы әулетінің тарихы жалаңгенеалогиялық тізбек түрінде таратылған. Енді бір ҚТ №1170 “а”,ҚТ № 1177 нүсқаларында қосымша дерек түрі ретінде мазмүныжағынан “Моңғолдың қүпия шежіресімен” үндесіп жаткан В.В.Радловтың “Қазақ түбі” атты аңызы /44,275-279/ пайдаланьшған.Ал ҚТ № 1178 үлгісінде Мәшһүр Жүсіп жазба дерек орнынаауызша естуі бойынша жазып алған мәліметті үсынады:“Шыңғысханүлы-Жошы хан. Бүл Жошы ханның балалары: Батухан, лақабы “Сайын хан”; бір баласы Шайбани хан; бір баласыТоқай Темір; бір баласы Бөрке (Бүрік) хан. Бүлардың заманындаМауралінхәрдегі, Дәшті Қыпшақ үшке бөлініп: Ақ Орда, Көк Орда,Алтын Орда атанды” /35,49(80);45/. Сонымен қатар ҚТ шежірелік

15кестелерінде тарихи бұрмалаулар, қателіктер де қатар кездеседі.Мәселен, Орыс ханды (Үрыс) Бату ханның (Сайын) үрпағы дегікөрсетіп /35,244(287)/ Алтын Орда билеушісі әз ЖәнібекӨзбекұлын (1342-1357) 9 баласы бар қазак ханы ЖәнібекБарақүлымен қатар қояды /46,83;47,344(430);48,649,79-80;25,56-59;/.Бесінші кезеаді қамтитын ҚТ үлгілері Қазақ хандығы тарихынкөбінесе ноғай-қазақ қарым-қатынасы тарихынан бастайды: “ӘзЖенібек - Жиренше шешен заманындағы хан, жаны биікноғайлының ханы болған. Жайық бойында ордасы болған. “Мұныңхан күнінде казақ та бүған қараған”,- деседі”/35,176(313)/. Он санОрмамбет би халқы Сарыарқаларына отан түтқан заманлардаТүркістан атырафында 32 баулы Озбектің үруына бірар жымғытларкөшіп-қонып отан түтқан екен. “Қазақ зиянды” атанған... Солноғайлы елінің қыздарын ықтиярсыз тартып алып, қатынқылғанекен. Батырлары ноғайға кеп қиянат, жапа қылған екен. Ногайларүй қылып, енші берін, қайтадан ноғайлының ханы Тоқтамысханды Едіге батыр елтіріп, елін шапқан екен /27,98,100;/”. Бүлшежіре мөліметтеріне қарағанда, казақ шежірешілерінің АлтынОрда (Бату үлысы) мен Ноғай Ордасы халықтары тарихын бөлілжармай қарастырғаны байқалады.Хандар шежіресі ҚТ жылнамалық тізбек бойынша баяндалады.Мүнда Жәнібек (Керей хан есімі кездестірілмейді - Л.Ж.),Мурындык, Қасым Ақназар, Шығай, Тәуекел, Есім мен Түрсын,Салқам Жөңгір тарихы бір -біріне жалғастырыла әңгімеленеді. Араарасындақысқаша шежірелік мәліметтер келтірілген ЖәдікЖәнібекүлы, Таһир, Тоғым, Бойдас, Ондан Бойдасүлы, ОразОнданүлы т.т. казақ хандары ретінде айтылады. Қазақ хандарытуралы жазылған Мәшһүр шежірелері /50,69-71;51,22-23;52Д46-148;53,20-21;/ Ш.Ш. Уәлиханов, В.В. Вельяминов-Зернов, Қ.Халид, Ш. Қүдайбердіүлы, Әбілғазы, М.М. Хайдар Дулати (Қасымхан туралы пікірлсрі) еңбектеріне сүйеніп жазылғандықтан тарихишынайылығы көбірек сақталынған.1680-1734 ж. аралығында болған тарихи оқиғалар шоғыры жекеалтыншы кезең тарихы ретінде әңгімеленеді. ҚТ нүсқаларындаТәуке ханның ата-тегі; қазақтың үш жүзінің кошіл-қонған жерлері;қанішер Абьшайдың (Абылай хан ата- сы) әз Тәукемен биліккеталасып, Үргенішке кетуі; 1120 ж. (1708 ж.) Тәуке ханның офаттауып, моласы Шідерті озені бойына қойылғаны; 1723 ж. Ақтабаншүбырынды оқиғалары; Тәуке ханнан соң Үлы жүзді Теле би,Орта жүзді Сөмеке, Әбілмәмбет билеп, “Эбілкайыр заманындаКіші жүз елі орысқа бүрынырақ” бағынғаны (1731 ж.) туралы

16шежіре, тарихи әңгімелер мол мағлүмат ұсынады/47,93(87;346);52,85-87;32,247(290)-248(291);35,1-3,92-93,148,;54,6/.Жетінші кезеңді қамтитьш деректердің бір бөлігі С.Дәуітулы,С.Ақтаев қүрастыруымен “Абылай хан” жинақтарында /18;55,70;/басылды. ҚПЖӘМ дерегі бойынша, Абылай Әбілмөмбет заманында1734-1740ж. “көзге түсіп, ауызға ілінді” /56,2;/. Абылай хан заманыдеп топтастырылған қолжазба мөтіндерінде Абылайдың арғы ататегімен өулеті (9 ханымынан тараған үрпағы), далалық тарихисананың ауызша сипатта сақталуына байланысты “жасандыоқиғалары” (Теле би түйесі мен Дәулеткелді бай жылқысын бағыпесеюі) аралас берілген өмірбаяны, 48 жыл ел билеуі, шығарған заңжоралғылары,1750 ж. ор Жөнібекпен бірге Троискіде базараштырганы, Абылай хан заманындагы атақты билер, батырлар,сүлтандар тарихы хақында мол материал шоғырланған /19,63-67;20,62-65;57,125,251-252;58,79-246/.Мәшһүр Жүсіп ханның сыртқы саясатта Ресей мен Қыгайғаалма-кезек бағынып, екі мемлекетке қатар бейтараптық,мәлімгерлік саясат үстану арқылы Абылайдың ел төуелсіздігін ісжүзінде қалпына келтіргенін ашып көрсетеді: “Орыспенжауласлады, ел болды. Шүршітпен жауласпады, ел болды. Екеуінеде тіл болды /18,324/. Қалмақты Сарыарқадан аударған, басынақара қан жаудырған Абылай болатын. Қалмақты су сепкендейқылды. Шүршітпен жауласпады. Ақ үйліге (аманатқа-Л.Ж.) Әділдіберіп, елдесіп, шүршіт ханы Абылайға “Ежен” атын байлады.Орыспен жауласпады, елдесіпті /59,14(8)/. Керей төресіне“күңлік”, найман торесіне “уаңлық” арғын тересіне “ханлық”атағы берілген шүршіт ханы Еженнің екі жорасы. Сонда Арғындаханлық алған екі төре: бірі - Абылай, бірі — Бокей. Абылай көпдөурен сүрген. Бөкей дәурені аз болған, хан сайланысымен бір жьшжарымнан үзамай орысқа бағынған. 1750 жылдары Бөкей ханныңкелгені Арқаға /35,42(71;89/”.1781-1847 ж. аралығың қамтыған сегізінші кезең мағлүматтарыкөбінесе Орта жүз тарихын ғана танытып, Кіпгі жүз тарихындағы,кейбір көтерілістерге, (1827-1829 ж. Науша Қаржауүлы менҚайыпқали Есімовтың Ішкі Ордадағы, 1836-1838 ж. Қ.Есімов пенИ. Таймановтың Кіші жүздегі қозғалыстары) шағын дерек беруменшектеледі. ҚТ үлгілерінің бәрінде Үлы жүз тарихы (1781-1864)кейінгі оныншы кезеңге енгізілген. ҚТ Уәлі хан билігі, Ресейгебағынуға қарсы болған кейбір рулардың (керей) Қытайға (1810 ж.)қоныс аударды, Баянауылға 10 шенеунігі бар қытай елшілігісапары, Ғүбайдолла мен Торайғыр бидің түтқындалып, Омбығажөнелтілуі, Саржанның көтеріліс үйымдастырьш, орыс өскерімен

17теке-тірес үрыс жүргізуі, Ташкент бегінің қастандығынан қазатабуы т.т. оқиғалары тарихи оңгімелер арқылы соз болады/60,201;41,188-189;61Д-8;62,188-189;/.Тогызыншы кезең (1837-1847) Түтастай Қ. Қасымүлы көтерілісітарихьш зерделеуге арналған . Мүнда да Кенесарының арғы ататегімен әулеті, Ақтау үрысы, Қараөткелді (Ақмола) қамап өртеуі,Орта жүздегі саяси ахуал (елдің екі жікке бөлінуі), Қоңырқүлжаменкүрес, Созақты шабуы (1841 ж.) Кіші жүз рубасыларыменараздық (1844-1845 ж. “Жасауылқырған”), Үлытау, Кішітаудан Шу,Қаратауға қоныс аударуы (1845), Қамауға (Қамал) бекінуі,Ньюхалов отрядының көтерілісшілерді қоршауға алуы, 1846-1847 ж.қырғыз манаптарымен жауласуы шежіре, дастан (Нысанбайдың“Кенесары-Наурызбайы”), тарихи әңгіме арқылы баяндалынған/63,41-44;64,196-199;39,121-122;65,12/. Бүл мағлүматтардың бірбөлігін Е.Б. Бекмаханов 1947 ж. монографиясында тиімдіпайдаланған.ҚТ варианттарындағы оныншы кезең (1848-1864 жж.)материалының шын мәтіңдегі хронологиялық шегін шарттытүрде қабылдап, XYI-XÎX ғғ. Бүхар мен Қоқан хандары тарихын1848-1864 ж. оқиғалардың алғы - шарты ретінде қабылдауымызғатура келеді. Өйткені Үлы жүз тарихы ХҮ1ІІ ғ. 80-жылдарынанбастап, Қоқан, Бүхар билеушілері тарихымен тығыз байланыстаорбиді. Шайбанилар (ХҮІ ғ.) мен Аштарханилар (ХҮІІІ ғ.) әулетітарихын шъшдыққа балаган М.Ж. Көлейүлы өз тарихын тазаХҮІІІ ғ. бастайтын Қоқан хандарының шығу тегіне (Алтын БесікБабыр баласы деген шежіреге) күмөнмен қарайды. Қалайболғанда да Орта Азия тарихымен жете таныс ғалымның ҚТқүрастыруында Кенесары өлімінен кейінгі саяси жағдайдытүсіндіру үшін хронологиялық түтастықты өдейі, мақсатты түрде“бүзып”, шьнъістық мағлүмат көздері арқылы Үлы жүз тарихынжан-жақты ашуға тырысқанын бағамдаймыз. Сонымен қатар бүлтоптамада Сыздық торе жастық өмірбаяны, Шоқан менСүлтанғазы Болатүлының Черняев отрядымен бірге Ташкентаалуға қатысқаны, Кенесары өулеті (Ахмет, Жафар) тарихы туралыдеректер де орын алады /66,78-79;67,862-885;32,94-99,126-140;68,107;/.Он бірінші кезең (1865-1907 жж. аралығы) тарихына қатыстыҚТ жазбаларьшың түпнүсқалық жүмыстың жазба мәтіндері азсақталынған. Кітаптары мен басиасез мақалаларынан озгеавтордың өз заманы туралы мәлімдеуі көп кездесе коймайды.Баса назар аударарлық мөселе, 1865-1907 ж. саяси оқиғалардыңжиынтығы 1907 ж. Қазан кітаптарында қысқаша шолу түрінде

жинақтальш берілген. Бүл басылған кітаптарының алғы сөзі“Айқап” журналы мен “Дала уалаяты” газетіндегі мақалаларыныңсоңғы түйіні ылғи ақ патшаны өділ билеуші ретінде “ресмимадақтауларға” арналады. Ал шын мәнінде “Хал-ахуал” мен“Сарырақаның кімдікі екендігі” кітаптарының толық мазмүныРесейдің отарлау саясатын, яғни патша билігін толық ешкерелеугебағындырылған. Осы кітаптары арқылы Мәшһүр Жүсіп қазақзиялылары арасынан (1907 ж.) түңғыш рет Ресей отарлауын ашықтүрде еынаған. Түжырымын дәйектеу үшін ғалым алдыменСарыарқаны мекен қылған халықтардың (Мық, Шерміш, Қыпшақ,Ноғайлы, Қалмақ, Қазақ) тарихына шолу жасап, қазақ халқыныңбүл жердің занды мирасқоры екендігін делелдейді. Ресейәкімшілігі жүргізіп отырған сот, салық, сайлау зандарының елбірлігін бүзып отырғанын, қоғамдағы әлеуметгік кереғарлықтьітудырғанын мәлімдейді.“М.Ж. Кепейүлы қолжазбаларындағы деректанушыльщкөзқарасы” деп аталынатын үшінші тарауда ҚТ авторыныңтарихшылық көзқарасы жан-жақты қарастырылады. МешһүрЖүсілтің деректанушы, олкетанушы, жер тарихын зерттеуші,шежіреші, тарихшы ғалым ретінде білдірген ой-пікірлері сараптауғасалынды. Мәшһүрдің ғылыми дүниетанымының қалыптасуынашығыс оркениеті (мүсьшмандық медресе түлегі) мен Еуропамөдениеті (орыс тілін меңгеру арқылы) өсер етті.Мөшһүр-Жүсіп еңбектері арасынан ғалымның жалпы қазақтарихына, ауызша тарихқа, шежіре создеріне берген ғылымикөзқарасы да кездеседі: “Біздің бүл қазақта тасқа таңба басқандайанық шежіре жоқ. “Оқуға сенген үмытшақ” деп оқуды керекқылмаған. “Жазуға сенген жаңылшақ” деп жазуды керекқылмаған. Оқу мен жазудың жоқтығынан жазылған шежіреболмаған. Естігенін үмытпайтүғын, қүлағының тесігі бар, үқпақүлақ жандар болған. Сондай жандардың айтуыменен кеудесі хат,естігені, коргені жад болған қариялар кейінгіге ауыздан ауыз алыпайтумен үлгі-есиет қалдырған” /32,258(301);69,9;/.3.1 Дерек жинастырушы ретінде деректер үсынуда Мөшһүр-Жүсіп бергі VIII-XIXff. тарихи оқиғаларды баяндауда жер-суатауларына көбірек сүйенеді. Кенесары топтамасындаКенесарының соңғы шайқастары туралы айтпастан бүрын Алатаудақоныстанған Үлы жүз бен қырғыз тайпаларының орналасуы, өзентаулары,асулары, жер бедері, географиялық картасы, соғыс барысытуралы мәліметтерді байланыстырып беріп отырады /64,197-198;/.Мәшһүр шежіресі мазмүны, жазылу реті, жүйеленуі жағынан өззамандастары Қ.Халид, Ш.Қүдайбердіүлы зерттеулерінен

өзгешеленеді. Пайдаланған дерек көздерінің басым үлесін есепкеалсақ, Қ.Халид шығыс, Ш.Қүдайбердіүлы батыс мағлүмаггарынакөбірек сүйенген. Ал Мәшһүр-Жүсіп алдымен халықтық төлмәліметтерге иек артады. Оған қоса М.Ж.Көпеев өзі келтірілотырған фольклор үлгілерін таза тарихи шындық ретіндеқабылдамайды, тек тарихи материал ретінде үсынады, топтамажинақтық бір мөтіні ретінде пайдаланады. Замандасы Шәкөрім өзшежіресінде ауызша деректердің ақ-қарасын салыстырып қарамай,шынайы тарихи негізін сараптамай шындық ретінде зерделеуібірқатар жаңсақтыққа, қателікке жол берген.Мәшһүр мәліметтерімен салыстыра қарал, жазба деректердің де“жасавды” бүрмалауларға түскенін көрсетуге мүмкіндік аламыз.Мәселен, ҚТ жазбаларындағы “Олжабай батыр” топтамасы аңызәңгімесінде“Шүршітқырған” үрысы, Баянауылдағы “Шүршітқырған”жер атауы соз болады. Ал қытай жинақтарындағы Хауахамен Хадаха (қытай генералдары) мәліметтеріңде қытай әскері ылғи“жеңістерге” жетіп, тіпті Баян тауының батысында Абылай қолынталқандаған-мыс деп айтыла береді. /10,171 ;70,110;/.3.2. Дерек зерттеуші ретінде Мәшүр өзі жинастырған, не еларасында кездескен мәліметгерге талдау жүргізіп, салыстырып,шынайылығын, тарихилығын тексеріп отырады. Аныстанбастайтын шежіре үлгісін келтіре отырып, Шэкөрімнін осы бірварианты сынаған пікірін /71,70;/ (қазақ арабтың үрпағы емес)келтіріп, жер атауына (Домбы Ата) сүйеніп, бүл шежіреніңтарихилығын, шынайылығын (Тарихымызда Аныс кезеңін VII-VIIIf. Ислам діні таралған уақыт деп қарастыруымызға болады)айғақтайды. /47,108(152;55)-111(105);72,256(298)-261(309;154)/.ҚТ жазбаларындағы мөтіндердің басында, орта түсында,соңында мәлімет берушінің есімі корсетіліп, емірбаяны қатарберіледі: “Озбектен Қазақ пен Қырғыз. Бүхардан арғы халықтыТауарақ кітабы (Қ.Халид еңбегі - Л.Ж.) айтады. Мір Мырза Хайдархазірет (М.М. Хайдар Дулати - Л.Ж.) басқандар. Озіміз Бүхардаоқып көрдік. Көрдім. Парсыша жазылған екен. Ол кісі шаһардаөлсе керек /73,24;23,123;/”.Араб, парсы, түркі сездерінің тілдік қүрылымын жетікмеңгерген Мәшһүр-Жүсіптщ тоте жазуда қазақ создерін арабграфикасы зандылығына емес, қазақша айтылу ретіне қарайжазылуы керек (транслитерациялау) деп есептеген: “Қазақ арабша“таифа” дегенді “таипы” дейді,.. Парсыша “пәнде” дегенді қазақ“бенде”, “фидея” дегенді “жаним пида” дейді.Егер (ғлме) дегенсозді жазғанда, ғайнның үстіне үтір салмасақ, қазақ ғүлама яғалама деп оқырын білмей, оқып келе жатқан сөзінің ретін бүзып19

20 .. Iалады. Еғарда (ғүлама) деп жазсақ, бөгеті жоқ, түсіне қалады”/74,55-65/.Қазақ халқының шыгу тегін Мәшһүр-Жүсіп ежелгі заманнан,Уыз хан (Огыз хан) кезінен бастап, дәлел ретінде Уыз ханның Үшоқ атанған үрпағын қазақ елінің үш жүздік қүрылымыменсабақтастырады: “Күн, Ай, Жүлдызына таласпай-ақ қоялық. Үшоқты бізге қимай ма? Біз неге әлі күнге шейін үш жүз атанып, үшалаш атанып жүрміз?!” / 32,235(278);36,3;/ Мөшһүрдің бүл пікіріғылыми топшылауларға жақын. Өйткені Х.Әділгереев мақаласындакелтірілген (Хг.) Мақцисидің “Алтын тоғай” зерттеу дерегібойынша, оғыздар үш ордаға: Үлы Орда, Орта Орда, КішіОрдаларға бөлінген /75,3/.Кей ретте Мәшһүр-Жүсіл деректерді мәлімдеп қана қоймай,оқиғаның мезгілін, себебін ашып көрсетуге үмтылады. Мөшһүр-Жүсіп ХІИ-ХҮІІғғ. тарихи даталарды ескіше жыл санау (һижра)есебімен беріп, ал ХҮІІІ-ХІХғг. жаңа жыл санау (Григориан)бойынша берген.К.Қасымүлы Қамауға (Қамалга) келгендігі Үлы жүз халқыныңіттткі саяси жағдайы туралы Мәшһүр-Жүсіп Көпеев деректердікелтіре отырып, өз түсінігін, ой-пікірін қоса береді: “Іле дегенөзеннің Балқашқа қүйган жерін Қамау деп атайды. Қараталдың,Іленің, Шудың алабын, Алатау төңірегі Найман мен Үйсінжайлайды. Албан, Суан, Дулат, Жалайыр, Шапырашты дегенрулары Кенесары Үлытау, Кіші таудан ауып барғанда, сол Қамауғабарған. Шапыраштыдан басқа Үлы жүзде, Найман да Кенесарынымойындай қоймаған. Үлы жүз бүрыннан Қоқанға қарапатқамінерлері, еркегі жыл сайын сарттан шапан киіп түратын.Найман, Темірсу, Жемінен, Алматы, Аягөздегі орысқа бағынып,тері шекпен киіп түратүғын” /76,2;32,240(193; 120)/.Енді бір жазбасында Мәшһүр-Жүсіп қазақ хандарының билеуинститутьша жеке тоқталады. Қалмақ қоңтажыларымен салыстыракеле ол қазақ тарихында орталықтандырылган, біріккен абсолюттібилеу жүйесі жоқтығын сынайды: “1778 - жылдар Абылай ханныңОрта жүзге хан болған шамасы. 1821-жылдар Уәлі хан өліп, асыберілген шамасы. Қалмақтарға да әртүрлі ат қойылса керек.Мүның ханы Қалдан Шерін - Батыр баласы. Қара қалмақтыңханы қоңтажы, орыс историясында “хан тайшы” делінеді. Он саноймауыт, тоғыз сан торғауыт - бүлардың ханы көрі АюкеТапсыради деседі. Қоңтажы, Аюке бірақ. кісінің аты болмайды.Шүршіт хан Ежен хан атағандай болғандарына айтыла берсе керек.Қазақта мүндай үзілмей бірінен соң бірі болып түратүғын хандық

21жоқ. Анда-санда қолдарына хандық тиіп қалады да, ұзамай бытшытболады” /77,22/.3.3. Деректерді жіктеуші, топтастырушы ретінде бергі ХҮІІІ-ХІХғғ. түлғаларды сараптауға келгенде Мөшһүр-Жүсіп олардыңкімдердің замандасы болғандығына назар аудартып, жіктейді. .Жөнібектерді сараптау барысында Мөшһур-Жүсіп ШақшақЖөнібектің қалмақтың қоңтажысы Қалдан ПІерінмен замандасекенін, ал керей Жәнібектің олардан сәл кейін көзге түсебастағанын ашып көрсетеді / 35,88,176(313)/. Күмәңданған түстаМәшһүр-Жүсіп тарихи түлғаның өзгерген есімі гана (“Алаша хан”т.б.) халық жадында сақталынғанын мәлімдеп, қай кезде омір‘сүргенін өзі де анықтай алмағанын мойындайды: “Қазақтың өзсыбағасына арналып хан болғандар: Қасқа жолды Қасым хан, ескіжолды Есім хан, “Күлтобеде күнде кеңес” атанған әз Тәуке хан,олардан соң 48 жыл хан болып билеген Абылай хан.Қазақта ханболып, заң-закон жасап, халық қатарына қосқандар осы айтылғанхандар. Алды-арты жоқ Алаша хан деген бір хан билеген. Қазақ үшжүзге болініп. Үлы жүз Үйсін, Орта жүз Арғын, Кіші жүз Алшынатанғаны: Алаш деп үран шақырысып, “Алаш алаш болғанда,Алаша хан болғанда, үйіміз ағаш болғанда, үранымыз Алашболғанда деп айтатын заман болған” / 77,22/.Ғалым оз басы түсінбеген, не замандастары түп тарихынанықтап айта алмаған шежіре варианттарын жазып алуменшектелген. ҚТ жазбаларындағы қазақ шежіресінде 14 атаданкейінгі тізбек генеалогиялық сипатынан айрылып, шартгыжылнамалық түрге ие болады. Мөселен, ҚТ Ел ханды Түрікқағанатымен (ҮІ ғ.); Аныс сахабаны ислам діні таралуымен (ҮІІ-ҮІІІ ғ.); Қондыкерді оғыз мемлекетімен (ІХ-ХІ ғ.). / 23,67-70;/Қүбанды Қүман тайпасымен (Х-ХІ ғ.) / 47,108-111;/; Қотандыэтноним ретінде Қыпшақ тайпасымен, немесе XIII ғ. қыпшақтардыВенгрияға бастаған Котян хан есімімен /78,12-13/; Аққожа,Қарақожа, Ақтамберді қожаларды ХҮІ ғ.б. Шайбанилар мен қазақхандары арасындағы бітімді бекіткен Жойбары шайхылары,Накшибани қожалары, софылары ықпалы үстемдік қүрғандәуірмен /9,52-53/; Ақсақ Келімбет, Қара Келімбет, СарыКелімбеттерді ХҮІ-ХҮІІ ғғ. Ноғай ордасы (Келімбет үлысы) менҚазақ хандығының қарым-қатынас жүргізген заманымен /8,62/Жаңа қырғыз елін /17,60;58,79-80;/ ХҮІІІ ғ. Абылайға ақ үйлігеберілген қырғыз руларымен байланыстырып қарастыруымызғаболады.3.4. Деректерді қүрастырушы ғалым ретінде Мәшһүр-Жүсілжинақтаған барлық тарихи материадцарды озінің ҚТ атты

22жинағына кіргізген. Бірақ қолжазба кітап мазмұнына кіргізбестенбүрын бүл деректер сүрыпталған, толықтырылған, кезендергебөлініп, тақырыптары қойылып жинақталған, соңында өзарабайланыстырып берілген. Мүның өзі Мэшһүр-Жүсштіңдеректанушы ретінде ғылыми көзқарас негізінде зерттеу жүмысынжүргізгеіідігін айқындайды. ҚТ нүсқаларының ғылымимаңызының көтерген бір қүнды өзгешелігі-әр ҚТ үлгісіндетарихіъщ өртүрлі баяндалуы кейбір нүсқа мәтіндерді мазмүныкелесі ҚТ варианттарында қайталанбауы. Мәшһүрдің ҚТтақырыбында жазылған шығармаларының мазмүны да өртүрліболып келеді.1) Адам Ата Нүх заманынан Уыз ханға дейін; Мүхаммедпайғамбар және Аныс, Ақкөсе сахабалар дәуірі; 92 баулы Қыпшақ,32 баулы Өзбек, “үш жүз” атанулары (“Алаша хан” әңгімесі)туралы шежіре сөзі; (Әбілғазы шежіресі негізінде). Әз Жәнібектенбастап әз Төукеге шейінгі қазақ хандары тарихы туралы баяндауы;Ақтабан шүбырынды оқиғасы туралы тарихи аңыз-әңгімелер/47,100-431/ жинақталған .2) В.В.Радловтың “Қазақ түбі” аңызындағы Шыңғыс хан(Шынқыз) шығу тегі жөніндегі аңыз-әңгіме нүсқасы; Абьшай ханжәне оның заманы хақындағы ауыз әдебиеті үлгілері (аңыздар,жырлар, дастандар); Нысанбай жыраудың “Кенесары-Наурызбай”дастаны; /79,111-127/3) Әбілғазы шежіресіндегі: Адам Ата, Оғыз (Уыз) хан әңгімесі;Шыңғыс хан (Темучин) шығу тегі; Шыңғыс ханнан Есім ханғадейінгі хандар тізбегі қысқартылған нүсқасы; Абылай хан жэнеАбылайдан кейінгі замандағы үрпақтары / 80,394-408/;4) Үш жүз (“Алаша хан” өңгімесі) шығу төркіні туралы өңгіменүсқасы; Әз Жөнібектен әз Тәукеге шейінгі хандар шежіресі(Мөшһүрдің хандар тізбегінің бір үлгісі); Ақтабан шүбырынды,Еңсегей бойлы ер Есіл хан ертегісі /81,76-112/;5) Адам Ата, Уыз хан шежіресі (Әбілғазы нүсқасы);В.В.Радловтың Шыңғыс хан шығу тегі туралы әңгімесі; Қ.ХалидтыңАлтын Орда тарихы және өз Жәнібек тегі туралы баяндаулары;Мәшһүр-Жүсіптің әз Жөнібектен бастап әз Тэукеге дейінгі шежіреварианты; Ақтабан шүбырывды туралы тарихи сөздері топтамасы/32,221-248/.Өзіндік зерттеу әдістемесі, мәліметті өзгертпей жазыпқолдануы, мәтін мандайшасына тақырыи қойып сүрыптауы,материалдарды кезендерге бәліп жіктеуі, әр ҚТ үлгісін қолжазбакітап түрінде қүрастыруы, кітап беттерін нөмірлеуі, кітап соңынан

23мазмұны көрсетілген тізім т.т. Мөшһүр Жүсіптщ деректанушығалым болғандығым айгақтай түседіҚ О РЫ ТЫ Н ДЫ ДА еңбегімізде көрсетілген мәліметтерге сүйеніп,Мәшһүр Жүсіп Көпейүлының “Қазақ түбі” тақырыбынабайланысты жазылған қолжазбаларында мол тарихи дерексақталганын дәйектедік. Біздіңше, Мөшһүр-Жүсіп мүрасынзерттеудің Қазақстан тарихы ғылымы үшін маңызы зор болмақ.Кез-келген ел тарихы бірнеше түрлі мағлүматтар кездерін жанжақтысараптаулар көмегімен жазылады. Кеңес дәуірінде зерттеутанымына мәліметтердің соны да, мәнді бір түрінің назарғаілінбеуі, немесе идеологиялық цензура талаптарына сайенгізілмеуі салдарынан тарихымыздың “ақтандақ” мәселелерікөбейе түсті. Бүл олқылықтың орнын Мөшһүр жазбаларындағыдеректер толықтыра алатынына көз жеткіздік.Қолжазба мәтіндерінің ғылыми зерде үшін пайдалы екі қырыбар. Біріншіден, деректану бағыты бойынша үрпақтан үрпаққаауызша айтылып жеткізіліп келе жатқан әңгімелерді сол калпындақағазға түсірген нүсқалар, жазба шежіре түрлері, гылымиеңбектер мөтіндері сарапталынады. Екіншіден, ғалымның мүрасынжүйелеу, жіктеу, қүрастыру т.т. әдіс-тәсілдері, тарихтану мендерекнамаға қатысты мәселелерді талдауы, оз түжырымдарынүсынуы Отандық тарих ғылымының тарихнама, деректанусалаларын байыта түседі.Анықталған дерек көздері, қолжазба мәтініндегімағлүматтарды салыстырмалы түрде талдау барысы қазақ елітарихындағы оқиғалардың шынайы сипатын қайта қарауға,жаңаша көзқарас негізінде түсінуге мүмкіндік береді. ӨйткеніМәшһүр материалдарында деректер озгертусіз жеткізілген, әріесімдері ғылыми ортаға белгісіз мелімет берушілер мәтіндеріалынған.М.Ж. Көпеевтің ғылыми козқарасы қалыптасуына омір сүргензаманы жэне өскен ортасы эсер еткен. Мүсьшмандық білім алып,есейе келе орыс тілі арқылы Батыс өркениетімен танысып,озіндік дәстүрі бар Орта Азия ықпалын қабылдап, отарлықсаясатын күшейте түскен Ресей ықпалы дәуірлеуінің куәгеріболды.Қолға түскен барлық материалды сарқа пайдаланған МөшһүрЖүсіп қолжазбаларды жүйелеуде, сүрыптауға, кезендерге болуде,хронологиялык жүйе ретімен баяндауда тарих ғылымы қалыптасу,орістеуіне сай келетін Батыс үлгісін негізге алды. Тарихты баяндаубарысында шығыстың тарихнама дәстүріне негізделген шежірегекобірек сүйенген. Шежіретанудың озіндік ерекшеліктері, зерттеу

24өдістемесі, таным зандылықтары барлығын ескерсек, ежелгі түркізаманының түрлі кезендерін шежіре сөздері арқылы жеткізгенМәшһүр мүрасының тағы бір шарттылығын тани түсеміз.“Қазақ түбі” мөтіндерін негізге ала отырып, Мәшһүр Жүсіптіңтарихтануға, деректануға қосқан үлесі, білдірген козқарасықарастырылды. Мүның барлығы XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басыаралығындағы тарихи білімнің дамуын, тарихнама саласынзерттеушілерге тың мәліметтер үсынып, тарихи оқиғалар барысынадеген оз козқарасын қалыптастыруға қызмет жасайды.Қамтылған мәселелер, иікірлер Қазақстан тарихынзерттеушілерге, деректанушыларға, этнографтарға, этнологтарға,олкетанушыларға т.б. түрлі ой салып, қызығушьшьпс, тудырып,Мәшһүр мүрасы тоңірегінде пікір-талас жүргізілуі занды. Қалайболғанда да Мөшһүр Жүсіп қолжазбаларының ғылыми танымарнасына жан-жақты тартылуы Отандық тарих ғылымы дамуынаоз үлесін қосады деп санаймыз.Зерттеу соңында М.Ж. Копейүлының “Қазак түбі” аттынүсқалары-ның Қазақстан тарихы туралы жазылған бірден-бірдерек козі екеңдігі түжырымдалды.

25ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ1. Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі (Замана асуы).-Алматы: Ғылым,1998.- 1 кітап. —344 б.2. Утемиш-хаджи. Чингиз-наме. /Факсимилие, перевод, транскрипция,текстологические примечание, исследованиеВ.П.Юдина.Комментарии и указатели М.Х. Абусеитовой. -Алматы: Ғылым, 1992,- С. 296.3.Артықбаев Ж. О. Қазақстан тарихы (оқулық-хрестоматия).-Астана: Фолиант, 2000. - 260 б.4. Халидов А. Б. Арабские рукописи и арабская рукописнаятрадиция.-Москва: Наука, 1985.-С. 311.5. Қазақ қолжазбаларының гылыми сипаттамасы (ҚҚҒС)./Редакциясын басқарған Ғабдуллин М.-Алматы:Ғылым, 1975,-Т.1.-347 б .6. Божеев М. Мәшһүр-Жүсіп мүралары хақында //Жалын, 1974.-№47. Марғүлан Ә.Х. Мәшһүр-Жүсіп Копеев //Қазақ әдебиеті, - 1940.-5 қаңтар.-№2 .8.Тілеке Ж. Шежіре: Ертіс-Баянауыл өңірі. -Павлодар: Дауа -Қазақстан, 1995.-1 кітап.-368 б.9. Бекмаханов Е. Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында (Оқуқүралы).-Алматы: Санат, 1994.- 416 б.10. Марғүлан Ә.Х. Олжабай батыр. //Жүлдыз, 1984.-№2.-Б.171-175;П.Марғүлан Ә.Х. Ежелгі жыр, аңыздар.-Алматы: Жазушы, 1985-3686.12. Марғүлан Ә.Х. Еңбекпен өткен өмірім. //Жүлдыз, 1986.-№1.13.ҚҚҒС /Редакциясын басқарған Ғабдуллин М.-Алматы:Ғылым,1975.-Т. 1.-347 б.14. Сыздыкова P., Қойгедциев М. Қадырғали би Қосымүлы жәнеоның жылнамалар жинагы. Алматы: Қазақ университеті, 1991-.-272 б.15.Түркі еліпбиі: Қазақша жазу емлесі. /Қүрастырған Ибатов Ә. -Алматы: Арыс,2000.-120 б.16. “Әділ сүлтан” эпикалық жыры. /Зерттеу, қолжазбафаксимилиесі, транслитерациясы, транскрипциясы,тусініктемелері баспаға дайындау Исин А.И.- Алматы: Дайк-Пресс,2001,- 148 б.17.Көпеев М.Ж. Таңдамалы.-Алматы: Ғылым, 1990.-Т.1 .18.Копеев М.Ж. Тандамалы.-1992.-Т.2 .19. Абылай хан /Қүрастырған Дәуітов С. Алматы: Жазушы, 1993.-Т.1.-416 б.

2620. Көпеев М.Ж. Қалдан Шерін өңгімесі /Баспаға әзірлегенЖүсіпова Л.Қ. //Қазақ тарихы,-1998.-№ З.-Б.60-67;21. Мөшһүр-Жүсіп оқулары (бірінші жинақ), - Павлодар: ЭКО”2001.-130 б.;22. Мөшһүр-Жүсіп оқулары халықаралық гылыми-тәжірибешілікконференцияның материалдары,- Павлодар: С.Торайгыроватындагы Павлодар Мемлекетгік Университеті баспасы, 2001.-408 б.23.Қазақтың кэне тарихы / Жинақты дайындаған Қани М.-Алматы:Жалын, 1993.-400 б.24.Артықбаев Ж.О. Қазақ этнографиясы: этнос және қоғам ХҮІІғасыр.-Қарағанды, 1995-266 б.;25. Артықбаев Ж.О. Материалы к истории правящего дома казахов.-Алматы:Ғылым, 2001.-С. 204 .26. История Казахстана (с древнейших времен до наших дней). Впяти томах.-Алматы: Атамүра, 2000.-Т.З.-С. 768.27. Фазыл кошірмесі / / ҚПЖӘМ. 3 том,- 17 дэптер.28. Сәрсеке М. Қаныш елі. - Жібек жолы,1999.-336 б.;29.Маданов X. Кіттті жүздің шежіресі.-Алматы: Атамүра,1993.30. Салғараүлы Қ. Қазақтың қилы тарихы.-Алматы:Жалын,1992.31.Өкпенің Кәрімтайы. Арғын: Мейрам шежіресі.-Павлодар: ЭКО,2001,- 311 б.32. Копеев М.Ж. / / ОҒКҚҚ. № 1177 папка .33.Әбілғазы. Түрік шежіресі. /Баспаға өзірлеген : Б.Әбілқасымов.-Алматы: Ана тілі, 1991.-208 б.34. Көпеев М.Ж. / / ОҒКҚҚ. №1176 папка.35. Копеев М.Ж. / / ОҒКҚҚ. №1178 папка .36.Жолмүрат кошірмелері / / ҚПЖӘМ. 2 топтама.- 26 тізім .37.Жолмүрат кошірмелері / / ҚПЖӘМ. 4 топтама.-51 “ә” тізім.38.Копеев М.Ж. Атасының аты білінбей оз аты шыққан ерлер./Материалды әзірлеген Н.Жүсіпов. //Ақ Орда, 1993. - № 2.39. Копеев М.Ж. Сарырақаның кімдікі екендігі.//Қазақ тілі менәдебиеті, 1994,- №4 .40. Марғүлан Ә.Х. Үлытау төңірегіндегі тас мүсіндер. //Ежелгімәде ниет куәлары.-Алматы:Қазақстан, 1966.-212 б.41. Копеев М.Ж. Қазақ билері //Жүлдыз, 1992.-№8.-Б.187-188.;42. Көпеев М.Ж. Ер Едіге. //Қазақ батырлары.-1992-29 қараша.43. Копеев М.Ж. / / ОҒКҚҚ. № 1170 “б” папка.44. Ел казынасы-ескі соз.//В.В. Радлов жинаған қазақфольклорының үлгілері /Қүрастырғандар Уахатов Б.,Қасқабасов С.А., Матажанов Қ.-Алматы: Ғылым, 1994.-616 б.45. ҚПЖӘМ, Жолмүрат кошірмесі, 4 топтама, 16 “ә” тізім.

2746. Копеев М.Ж. Асан Қайғы туралы /Материадды әзірлегенЖусіпов Н. //Ақиқат.-1992.-№ 7.-Б.83.;47. Копеев М.Ж / / ОҒКҚҚ. № 1176 папка.48.Жолмүрат кошірмесі / / ҚПЖӘМ. 2 топтама.-31 тізім .49. Шөмшәтүлы И. Әз Жонібек қай Жөнібек?//Үлт тағылымы.-2000.-№ 2 .50.Көпеев М.Ж. Қазақ хандары. / / Қазақстан мектебі. - 1999.-№1051.Көпеев М.Ж. 1-4 үлгілер. /Баспаға үсынған Жүсіпова JI.//Қазақ тарихы. - 2001. - № 2.52. Копеев М.Ж. Тандамалы. - Алматы: Жазушы, 1992,- Т.2 .53. Копеев М.Ж. Абылайдың хан атануы./Әзірлеген Жүсіпова Л.//Қазақ тарихы.-2000.-№ 3 .54. Жолмүрат көшірмесі/ / ҚПЖӘМ. 2 топтама.- 31 тізім.55. Абылай хан /Қүрастырған С. Ақтаев.-Алматы. Жалын, 1992 .56. Мәшһүр қолжазбасы / / ҚПЖӘМ. 3 том,- 28 тізім .57. Алдаспан.-Алматы: Жазушы, 1971.-278 б.58. Бес ғасыр жырлайды.-Алматы: Жазушы, 1984. —Т.1 .59. Копеев М.Ж. / / ОҒКҚҚ. № 829 папка,- 1 дэптер.60. Копеев М.Ж. Тарихи әңгімелер. //Жүлдыз.-1994. - №10-12.61. Копеев М.Ж. / / ОҒКҚҚ № 378 папка.62. Копеев М.Ж. / / ОҒКҚҚ № 149 папка.63. Копеев М.Ж. Кенесары туралы жазбалар. //Қазақ тарихы.-2000.№ 2.64. Копеев М.Ж. Кенесары-Наурызбай хақындағы тарихиөңгімелер. //Жүлдыз.-1992.- № 4.65. Копеев М.Ж. Бүрынғы қүдалық //Қазақ әдебиеті.-1996.-9қаңтар.-№ 2.-Б.12.66. Көпеев М.Ж. Бүхар, Қоқан хандары туралы.//Қазақ тарихы.-1997.-№1.67. Копеев М .Ж ./ / ОҒКҚҚ . №1170 “б” папка.68. Копеев М.Ж. Туысқан бауырларыма бір насихат.//Энциклопедия “Айқап”.-Алматы: Қазақ энциклопедиясы басредакция сы, 1995.-366 б.69. Копеев М.Ж. Қазақ шежіресі ,-Алматы:Жалын, 1993,-Б.9;Копеев М.Ж. Кенесары-Наурызбай хақындағы әңгімелер/Дайын.: Исмаилов О. //Жүлдыз.-1992,- №4.70. Цинская империя и казахские ханства: вторая половина XVIIIперваятреть ХІХв. /Сост.: Хафизова К.Ш., Моисеев В.А.-Алматы: Наука.-1989.-Ч. 1.-С. 220.71. Қүдайберді Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі,-Атматы: Қазақстан —Сана, 1991.

2872. Копеев М.Ж. / / ОҒКҚҚ. №1174 папка.73. Абусеитова М.Х. К истории казахской государственностий XVI-XVII вв. //Государство и общество в странах постсоветскогоВостока: история, современность, перспективы: Материалымеждународной конференций. /Ответственный редакторАбусеитова М.Х.-Алматы: Дайк-Пресс, 1999.-С.276.74. Бекхожин “Дала уалаяті” жэне мәдениет мәеелелері //Қазақ тілімен әдебиеті .-1958,- №10.75.Әділгереев X. Қазақ халқының құралуы тарихынан.//Социалистік Қазақстан,- 1941,- №115.-18 мамыр.76. Жолмүрат көшірмесі / / ҚПЖӘМ. 4 топтама.- 65 “ә ”тізім.77. Фазыл кошірмесі / / КПЖӘМ. 5 том 6 тізім.78. Копеев М.Ж. Наурыз //Парасат. —1990.- №8.79.0ҒКҚҚ, №1170 “а” папка.-Б. 111-127.80. ОҒКҚҚ, №1173 папка,- -Б. 394-408.81.Сонда. №1645 папка.-Б. 76-112.Диссертациялық жұмыстың негізгі мазмүны бойыншажарияланған еңбектер:а) гылыми мақалалар:1. “Қалдан Шерін өңгімесі” хақында. //Қазақ тарихы.-1998.-№З.Б. 60-67.2. Мәшһүр Жүсіп мүрасындағы Абылай ханның ел билеусаясаты.//Қазақ тарихы.-2001.-№ 1.-Б.20-23.3. Мешһүр Жүсіп Абылайдың хан атануы хақында. //Қазактарихы.2001. № З.-Б. 17-20. Мәшһүр Жүсіп шежіресі жәнеАбылай хан. //Қазақ тарихы.-2001.-№ 3. - Б. 17-20.4. Мөшһүр Жүсіп шежіресі жэне Абылай хан. / / Қазақ тарихы,-2001,- № 5.-Б. 8-10.5. Мәшһүр Жүсіптің “Қазақ түбі” еңбегіндегі деректану мәселелері.//Үлт тағылымы.-2001.- № 4-5.-Б.35-41.6. Мөшһүр қолжазбасындағы хандар шежіресінің тағы бір нүсқасы.//Үлт тагылымы.-2001.- № 6.-Б.54-57.

29б) халықаралық конференциялардағы тезистер:7. М.Ж. Көпейұлы қолжазбасындағы төрелер шежіресі жөнеАбылай хан әулеті. //Мэшһүр-Жүсіп оқулары (№ 1-жіінақ)./Республикалық ғылыми конференция материалдары.-Павлодар:ЭКО, 2001.-Б. 59-65.8.“Қазақ түбіндегі”1781-1847ж. ел тарихы. //Мәшһүр-Жүсіпоқулары (№ 2-жинақ). /Халықаралық ғылыми-тәжірибелікконференцияның материалдары .-Павлодар Мемлекеттікуниверситеті баспасы, 2001.- Б.209-220.9. Н екоторы е персоязычныс источники в трудах М .Ж .Копеева// Ц ентральнаяА зия: диалог цивилизаций в X X I веке./ М еж дународная научнаяконф еренция,- А лматы:Дайк-П ресс.-2001.

РЕЗЮМЕЖ у суп о в а Л аура К уанды ковна“Варианты рукописей “Корни казахов”М.Ж.Копеева-как исторический источник”Диссертация на соискание ученой степени кандидата историческихнаук по специальности 07.00.09 - историография, источниковедение иметоды исторического исследованииН аучная работа посвящ ена исследованиям исторического наследия М.Ж . Копеева. О сновной научной новизной работы является исследованиеразнообразны х вариантов “К орни казахов” : в оригинале - 15, в копьях - 26рукописей.В первом разделе рассматриваю тся: биограф ия и творческаядеятельность автора, использованны е источники: общ ее содерж ание,характеристика , списки рукописей М . Ж усипа, что свидетельствует осодерж ательности и обьем ности диссертационной работы .Во втором разделе рассмотрены исторические материалы, собранныеМ .Ж . Копеевым. П исьменны е и устны е источники разделены на 11периодов и излагаю тся в сравнении с историческими взглядами ученых,архивных данных.В третьем разделе исследователь уделяет особое вним ание научнымисточниковедческим взглядам М .Ж . К опеева. К лассиф ицируя научныемы сли М .Ж усипа, излож енны е им в рукописях “К орни казахов”, авторданной работы доказы вает, что К опеев является учены м-источниковедом,изучивщ им историю своей родины на основе степной устнойисториографии. В ходе исследования прим енены неизвестны е в наукетексты, повествую щ ие о собы тиях до 1907 г.В диссертации доказано, что исторические сведения и взглядыМ .Ж .Копеева, написанны е арабской графикой, являю тся источниками поистории Республики Казахстан.В заклю чении подведены итоги и даны результаты научныхисследований по теме диссертации.

S um m aryZhusupova Laura Kuandykovna"Variants of M. Zh. Kopeev's manuscripts "KazakhRoots" as a historical source.The dissertation is presented for an academ ic degree o f the candidate o fhistorical science on speciality 07.00.09 - H istoriography, H istorical source studiesand M ethods o f historical reseach (H istory o f K azakh R epublic).T his scientific w ork is devoted to the research concerning M . Zh. K opeev’shistorical legacy.The m ain scientific innovation o f the w ork is the investigation o f variousm anuscripts o f “K azakh’s R oots” : 15 m anuscripts in the original and 26m anuscripts in copies.The first chapter contains the biography and creative w ork o f the author, thesources used, the general contents, characteristics, the list o f M. Z husip’sm anuscripts w hich tesfify to the richness and the volum e o f the work.The second chapter is devoted to the historical m aterials, w hich nave beencollected by M. Zh.K opeev. W ritten and non - w ritten sources are divided into 11periods and are given in com parison w ith the historical view s o f scientists andarchiva data.G reat attention w as paid by the author to the scientific view s and studies o f M.Zh. K opeev in the third chapter. C lassifying the scientific ideas o f “K azakhR oots” the candidate proves that M .Zh. K opeev is a scientist o f historical sourcestudies, having learned the history o f his M otherland on the basis o f the steppe ora!historiography. The unknow n texts, narrating about the events before 1907 Wereused in the course o f investrgation.The dissertation proves th at the historical ideas and inform ation w ritten in theA rabic seript are the sources on H istory o f K azakhstan.In conclusion, the author o f the w ork sum s up the results o f the investigation inthe - topic o f research.

Подписано в печать 23.09.2002 г.Формат издания 60x84 1/16. Бумага офсетная №1.Печ. л. 1,7 Тираж 100 экз. Зак. № 3549Отпечатано в типографии “Комплекс”480100, г. Алматы, ул. Курмангазы, 29тел.: 93-01-79