Neft-qaz sənayesində yeni bazar mexanizmlərinin formalaşdırılması ...

E.M.HACIZADƏ T.Ə.PAŞAYEVNEFT-QAZ SƏNAYESINDƏYENI BAZAR MEXANIZMLƏRININFORMALAŞDIRILMASIISTIQAMƏTLƏRIBAKI - ELM - 20002

Azərbaycan Elmlər Akademiyasıİqtisadiyyat İnstitutunun Elmi Şurasınınqərarı ilə çap olunurElmi redaktorları: i.e.d Ə.X.Nuriyevi.e.d. prof. A.A.AğayevaRəyçilər: i.e.d. N.Ə.Nəbiyevi.e.n. Ə.B.SarıyevE.M.Hacızadə, T.Ə.Paşayev. Neft-qaz sənayesində yeni bazarmexanizmlərinin formalaşdırılması istiqamətləri (monoqrafiya)Azərbaycan dilində. Bakı. «Elm» 2000. 200 səh.Monoqrafiyada yeni reallıqlar kontekstində neft-qazsənayesinin müasir vəziyyəti, inkişaf meylləri, dayanıqlı inkişafıntəmin edilməsinin iqtisadi aspektləri, vergiqoymanıntəkmilləşdirilməsi, neft-qaz sənayesində fiskal mexanizmlər və digərbazar təsisatlarının tətbiqi məsələləri tədqiq edilmişdir.Neft-qaz sənayesinin mütəxəssisləri, elmi işçilər, iqtisadçılar,ali məktəb tələbələri, həmçinin geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdətutulmuşdur.0605010407655 ( 07 ) −H qrifli nəşr2000ISBN 5-8066-1289-9.3

MÜNDƏRİCATGiriş 05I FəsilAzərbaycanın neft-qaz sənayesinin müasir vəziyyəti və inkişafmeylləri1.1.Mövcud infrastrukturun və ehtiyatlar potensialınınqiymətləndirilməsi 111.2.Yeni reallıqlar konteksində neft-qaz sənayesininmüasir vəziyyətinin təhlili 211.3.İnteqrasion proseslər və inkişaf perspektivləri 301.4.Dünya neft bazarı və qiymətlərdəki meyllər 351.5.İstehsalçı ölkələrdə energetik siyasət və postneftstrategiyası 42II FəsilNeft-qaz kompleksində dayanıqlı inkişafın təmin edilməsininiqtisadi aspektləri2.1.Neft-qaz sənayesində iqtisadi islahatların dərinləşməsivə təkmilləşdirilməsinin aktual problemləri 522.2.Azərbaycanın qaz sektoru islahatların yenimərhələsində 622.3.Struktur islahatları və yeni idarəetmə formaları 732.4.Neftqazçıxarma müəssisələrinin yeni bazar subyektinəçevrilməsi problemləri 822.5.Amortizasiya prosesində mütərəqqi metodlarıntətbiqinin genişləndirilməsi 912.6.Neft biznesində yeni kontrakt formalarının tətbiq 101III FəsilNeft müqavilələrində tətbiq edilən fickal-vergi4

mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi problemləri3.1.Neft müqavilələrinin Azərbaycanın iqtisadidirçəlişində rolu 1063.2.Müasir dövrdə neft resurslarına tətbiq edilən başlıcafiskal mexanizmlər 1253.3.Neft hasilatı sahəsində vergi mexanizmlərindənistifadə problemləri 1403.4.Azərbaycanın xarici neft şirkətləri ilə bağladığımüqavilələrdə vergiqoyma məsələləri 149Nəticə və təkliflər 176Заключение 184Resume 186İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı 1885

GİRİŞAzərbaycan dünyanın ən qədim neft ölkəsi kimi həmənənəvi əl əməyinə əsaslanan primitiv qazma üsulla, həm dəsənayecə hasilata başlayan ölkələr siyahısına başçılıq edir. XIXəsrin ortalarından intensivləşən neft hasilatı sənayeləşmənin,texnoloji və industrial komplekslərin təşəkkülünün ilk indikatoruolmuşdur. Enerji mənbələrinə artan tələbat dünyanınmənzərəsinə yeni cizgilər gətirmiş, planetin iqtisadiyyatı əsaslıdərəcədə neft-qaz resurslarının inhisarına düşmüşdü.Ötən son iki əsrin qovşağında hasilatda liderlik edənAzərbaycan siyasi ehtirasların, iqtisadi maraqların toqquşduğuməkan kimi dünya neft məhsulları istehsalı və satışının, kapitalaxınının ən mühüm mərkəzlərindən biri olmuşdur. Ekstensiv vəintensiv metodlarla müşayiət olunan digər tərəfdən isə elmiəsaslara sığınmayan «vəhşi» istismar prosesi ehtiyatların vaxtındanəvvəl tükənməsinə rəvac vermiş, təbiətə sağalmaz yaralarvurmuşdur.Uzun illər Şimala axan neft sərvətlərimizin energetikgücünü möhtəşəm bir dövlətin ərsəyə gətirilməsiniqanaqlandıran, investisiyalaşdıran, II cahan savaşında onunhərbi maşınına təkan verən və böyük qələbəni təmin edənmühüm amil kimi qiymətləndirmək olar. Sonrakı illərdətplanan təcrübə, elmi-praktiki biliklər, yaranmış əlverişliinfrstruktur Azərbaycan geoloqların yeni yataqların axtarışınısəfərbər etmiş, hasilat qurudan dənizə istiqamət götürmüşdür.Sovetlər İttifaqının artan qüdrəti daha böyük vəzifələri qarşıyaqoyduğundan dənizdə kəşf edilən iri, yeni ehtiyat mənbələrininşöhrəti də uzun sürməmişdir. Volqaboyunda, Uralda, Sibirdənəhəng yataqların kəşfi Azərbaycanda səngimədə olan, böyükkapitaltutumlu neft-qaz hasilatına marağı azaltmışdı. Quyularınenerjisi və bununla bağlı debitinin aşağı düşməsi, məhsulunmaya dəyərinin yüksəlişi, təchizatın pisləşməsi, dövlətimənafelərin, iqtisadi baxışların, daha çox yeni sənayesahələrinə, kənd təsərrüfatının inkişafına yönəlmiş meyllərihsilatın dinamikasında əks olunaraq enmə prosesində mənfi6

çalarlı davamlı izlər qoymuşdu.XX əsrin sonunda əldə edilən bənzərsiz siyasinailiyyətAzərbaycanın müstəqillik faktoru, yeni geopolitikvəziyyət milli neft sənayemizin inkişaf etdirilməsində dönüşnöqtəsinə çevrildi. Ötən illərdə Xəzərdə kəşf olunan lakinişlənməsi müvəqqəti rentabelsiz hesab edilmiş nəhəngkarbhidrogen ehtiyatlarına fərqli rakursda nəzərin artması kapitaldünyasında yeni təlatümlərə səbəb olaraq 1994-cü ildə neftaləmində «Əsrin müqaviləsi» kimi şöhrət tapan «Azəri-Çıraq»və «Günəşli» dəniz neft strukturlarının birgə işlənməsi üzrəbeynəlxalq müqavilənin imzalanması hadisəsi ilə nəticələndi.İndi artmaqda olan müvafiq beynəlxalq neft kontraktlarının,buradakı iştirakçı dövlət və şirkətlərin sayı uzun bir siyahınıxatırladır. Ölkəyə çox milyardlı investisiya axını hər il armaqdadavam edir. «Şahdəniz» yatağında nəhəng qaz ehtiyatlarınınaşkarlanması isə daha böyük əks-səda doğururaraq dövlətinneft-qaz strategiyasına növbəti konturlar gətirmiş, iqtisaditəhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsində yeni mühüm amiləçevrilmişdir. İndi neftin nəqli prosesləri ilə həmahəng dahastrateji, samballı layihələrin reallaşması məqamı gəlmişdir.Bakı-Ceyhan Əsas Neft, Xəzəraşırı qaz ixrac kəmərləriningerçəkləşəcək inşaasının üfüqləri uzaqda deyildir. Bütün bunlarisə heç də respublikada neft və qaz sənayesinin əhatə edənişlərin sona yetməsi təəsürratını doğurmamalıdır. Qurusahələrində və dənizdə ehtimal olunan çeşidli yataqların kəşfiimkanları gündəlikdən çıxmamış, həm də eyni zamanda hər ikimüstəvidə əzəli istismar olunan laylarda iqtisadiyyatıgücləndirəcək toplumda xeyli ehtiyat qalmışdır. Bununla beləneftdən əldə ediləcək gəlirin rasional bölgüsü, onun təkraristehsala yönəldilməsi, yeni istehsal-xidmət sahələrinin açılınıngenişləndirilməsi, digər bu kimi texniki-iqtisadi, təşkilatıxarakterli məsələlər aktual səviyyə daşımaqdadır. Elə bustrateji aspektdə müasir neft iqtisadiyyatımızın inkişafı sahədəyeni bazar mexanizmlərinin formalaşmasını diktə edir. Bütün7

neft-qaz sənayesinin inkişafının indiki mərhələsini əhatə edəntədqiqatlar yeni vüsət almış, sahədə bazar quruculuğu prosesi,səmərəliliyin artırılması bir çox dəyərli elmi əsərlərdə əksinitapmışdır. Böyük alim, akademik A.X.Mirzəcanzadə milli neftqazsənayemizin dirçəlişini yeni reallıq konteksində təcəssümetdirən konseptual fikir müəlliflərindən ilki olmuşdur. Onunson illərdəki axtarış, elmi-tədqiqat işləri bu istiqamətdə ənməhsuldar və keyfiyyətli əsərlər siyahısının önündə gedir.Azərbaycanın neftçi, iqtisadçı alimlərinin nəzərdən keçirilənsahədəki elmi töhfələrini qədərincə qiymətləndirən müəlliflərmövcud tədqiqat işində məhz üstün meyarlara, müvafiq ideallaravə ideyalara istinad edərək neft-qaz sənayesində yeni bazarmexanizmlərinin formalaşdırılması istiqamətində araşdırmalarınıbəzi nəzəri-metodoloji baxışları ilə bir dahazənginləşdirməyi məqsədlərindən biri hesab edirlər.Keçid iqtisadiyyatının obyektiv reallıqlarında ifadə tapanrespublika neft-qaz sənayesinin inkişaf templərinin yüksəlişiislahatlar prosesinin inamlı addımları ilə müşayiət olunmaqdadır.Sahədə yeni istehsal münasibətlərinin qurulması,iqtisadi artımı təmin edən qabaqcıl bazar mexanizmlərinintətbiqi isə bu prosesə yeni impuls gətirərək davamlı iqtisadiinkişafın təminatçısı olacaqdır.3 fəsildən ibarət monoqrafiyada-neft-qaz sənayesininmüasir vəziyyəti və onun dayanıqlı inkişafının təminedilməsinin iqtisadi aspektlərini əhatə edən I və II fəsil i.e.n.E.M.Hacızadənin, Neft müqavilələrində tətbiq edilən fiskalvergimexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi problemlərinə həsrolunmuş III fəsil isə T.Ə.Paşayevin elmi axtarışlarınınməhsuludur. Giriş və nəticə və təkliflər hissəsi müəlliflərinbirgə tədqiqatının ümumi yekununu əks etdirir.Azərbaycan Elmlər Akademiyasının İqtisadiyyat İnstittununElmi Şurasının qərarı ilə çap olunan kitab elmi-nəzəri,metodik məramları ifadə edərək, neft-qaz sənayesində çalışan9

mütəxəssislər, elmi işçilər, iqtisadçılar, ali məktəb tələbələri vəhabelə geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulur.10

I FƏSİLAZƏRBAYCANIN NEFT-QAZ SƏNAYESİNİN MÜASİRVƏZİYYƏTİ VƏ İNKİŞAF MEYLLƏRİ1.1. Mövcud infrastrukturun və ehtiyatlar potensialınınqiymətləndirilməsiAzərbaycanın ərazisinin dünyanın ən qədim neft hasiledilən regionlarından biri, daha dəqiq desək, birinci olması,neftə aid ilkin biliklərin, məlumatların, təəsürratların buməmləkətdən dövriyyəyə çıxışı beynəlxalq aləmdə genişmübahisələr doğurmayan tarixi faktdır. Bu sıradan dünyaxalqlarının ensiklopediyaları, neftlə bağlı ədəbiyyatları,məlumat kitabçaları, iqtisadçı və tarixçi alimlərin müvafiqəsərləri neftin beşiyinin Azərbaycan olmasını təsdiqləyəndəlillərlə zəngindir. Bu ellərdən keçən səyyahlar, tacirlər,alilər, əli qələm tutan yolçular ekzotik görnüşlü maddəni-neftivəsf etmiş, ölkəmizin «qara» sərvətinin şöhrətinin dünyayayayılmasında yardımçı olmuşlar.Aşkarlığının 3 min illik inkişaf tarixinin mütləqəksəriyyəti bizim məskun olduğumuz yurdla bağlı, mənşəcətürk sözü olan «neft» ayrı-ayrı ərazilərdə az fərqlə müxtəlif cürsəslənsə də planetimizdə müvafiq mənanı ifadə edən ən genişanlamdır. Makedoniyalı İsgəndərdən 3-cü reyxə qədər böyükfatehlərin marağına tuş gələn neftimizin taleyi keşməkeşliomuşdur. Onun şöhrətinin daha geniş əks-sədası texnolojiiqilabdan gəlmişdir. Daxiliyanma mühərrikləri buxarmaşınlarını əvəz etməyə başlayanda neft özünün çox illər istilikvə şölə saçan libasını mexanizmləri hərəkətə gətirən energetikgücü ilə daha da zənginləşdirmişdir. Maye yanacağa artantələbat onun hasilatının sürətli yüksəlişinə gətirmiş, emalprosesində aşkarlanan yeni keyfiyyətlər isə kimya sənayesininistehsal çşidinin artımında köklü dəyişikliklərə səbəb olmuşdur.Planetar miqyasda mücərrəd deyimdə belə bir fikir for-11

malaşmışdır ki, Günəş Kürreyi ərzi enerji ilə təmin etdiyi kimineft də bəşəriyyətin enerji təminatını verir.XIX əsrin ortalarında ABŞ-da, Peruda, Rumıniyada eynizamanda Azərbaycanda neftin mexaniki üsulla çıxarılmasınıngenişlənməsi bu dövrlərdə hasilatın sənaye xarakteri almasınasəbəb olmuşdur. Rus imperatorluğunda 1872-ci ildə icarəsiseminin ləğvi isə Azərbaycanda neft hasilatınınsürətləndirilməsinə güclü təkan vermişdir. Məhz bu məqamdanAzərbaycanda statistik hesabatlarda əks olunan, intensiv istismartarixi start götürür. Bu illər həm dünyada, həm dəAzərbaycanda «neft bumu», «neft affekti» kimisəciyyələndirilir. Bu tarixi məqamlardan çox illər ötmüş, əsrlərdəyişmişdir. İndi Xəzərin nəhəng karbohidrogen yataqlarınınaşkarlanması respublikamıza yeni neft bumu gətirmişdir. Milliistiqlal, dövlətçiliyin bərpası yaşadığımız dövrdə Azərbaycanneftinin tarixi ilə bağlı tədqiqatların say artımına təsirgöstərmişdir. Bu təbii prosesdir. Tarixin təkrarlıq məqamındakeçmişi aramaq milli şüura xas olan əlamətdir. İftixarla tariximizinşanlı səhifələrini vərəqlədikdə biz eyni zamanda millineft-qaz sənayemizin mövcud potensialını elmi-praktikiaspektdən qiymətləndirərək əldə olunmuş nəaliyyətlərin yenireallıqlar prizmasından təhlilinin aparılmasını məqsədəmüvafiq hesab edirik. Məhz bu məziyyətləri nəzərə alaraq bizhəm də milli neft-qaz sənayemizdə son 120-130 il ərzində formalaşmışinfrastruktur, sənaye və ehtiyatlar potensialına dahaçox diqqət yetirməyə üstünlük veririk.XIX əsrin sonlarında neft sənayemizin inkişaf prosesinəbir çox xarici sərmayədarlar, milli sahibkarlar cəlb olunmuşlar.Avropanın kerosin bazarında ABŞ-la rəqabətdə təşəbbüsü ələalmaq, neftin axtarışı, kəşfiyyatı hasilatı, istismarı, emalı, nəqlivə habelə müvafiq sahədə xidmət şəbəkəsiningenişləndirilməsi, yeni mütərəqqi üsulların, texnologiyalarıntətbiqi prosesləri artıq Azərbaycanda neft biznesinin formaladığını,müvafiq sənaye infrastrukturun qurulduğunu diqqətə12

gətirən əlamətlər və faktlar idi. Bu əsasda Bakıda neftin emalıilə bağlı zavodların sayı artmaqda davam edirdi. İlk çağlardaneft ixracatında nəqliyyatda əsas rolu dəniz ifadə edirdisə, atarabaları ilə daşınan kerosini həcmi də yetərli hesab edilirdi.Artan neft hasilatı bu baxımdan nəqliyyatın inkişafına güclütəsir göstərirdi. Daşınmada səmərəliliyin artırılmasında 1883-cü ildə inşa edilən Zaqafqaziya Dəmir Yolu böyük hadisə oldu.1888-ci ildə Sabunçu və Suraxanı mədənlərini birləşdirəndəmir yolu xətti işə salındı. 1900-cu ildə isə Petrovsk-Dərbənd-Biləcəri dəmir yolu ilk qatarları qəbul etdi. Texniki nailiyyətlərBakı neftinin dünya bazarına daha ucuz çıxışını təmin etməyəimkanlar açdı. 1907-ci ildə kerosinin ötürülməsini nəzərdətutan Bakı-Batumi neft kəməri işə düşdü. 1859-cu ildə Bakıportunun inşaası dəniz nəqliyyatında, xüsusən neftdaşınmadayeni perspektivlər açdı. O, illərdə məşhur olan «Qafqaz» və«Merkuri» Səhmdar Cəmiyyətlərinin Xəzər dənizində artıq 15buxar gəmisi var idi. Bu zaman Xəzərdə təşəkkül tapan dənizdonanması Rusiya dəniz donanmasının daşıdığı yükün 40%-iqədərini əlində cəm etmişdi Sonrakı illərdə neftin tankerlərədaşınmasında onun payı daha da yüksəldi. Artıq bu illərdəXəzərdə neftin, kerosinin daşınmasını təmin edən 176 gəmi varidi. Bununla belə Xəzərdə həm də Rusiya Ticarət DənizDonanmasının strukturu kimi Bakı Ticarət Donanmasıfəaliyyət göstərirdi. Bu donanmanın potensialı sonralarSovetlər İttifaqı zamanı yaradılmış Xəzərdəniz Gəmiçiliyi vəXəzərdənizneftdonanmasının əsas bazasını təşkil etmişdir.Şirvanşahların mərkəzi qədim Bakı XIX əsrinəvvələrində, Rusiya istilasının ilk illərində əhəmiyyətsiz şəhərhesab edilirdi. Şamaxı zəlzəsi quberniya mərkəzinin bu şəhərəköçürülməsi amilinə çevrildikdən sonra yeni gerçəkliklər,böyük neft kəşfləri onu əhəmiyyətini daha da gücləndirdi. NeftBakının simasını sürətlə dəyişdirməkdə idi. Burada istehsalounan neft Amerika neftini Avropa, Rusiya bazarlarında sıxışdırmağabaşlamışdı. Bakı nefti və Bakı şəhəri ilə bağlı bir çox13

dövri məqalə və yazılarda şəhərin sürətli inkişafı haqqındatəəsürratlar diqqəti cəlb edir. Bu baxımdan bolşeviklərinrəhbəri V.İ.Leninin «Neftin demək olar ki, hamısı Bakıquberniyasında hasil edilir, buna görə də Bakı şəhəriəhəmiyyətsiz bir şəhər ikən dönüb Rusiyada 112 min əhalisiolan birinci dərəcəli sənaye mərkəzinə çevrilmişdir» 1 -söyləməsi sürətli yüksəlişi təsdiq edən yetərli ifadədir.XIX əsrin son illərində Azərbaycan neft hasilatındaplanetdə liderliyi ələ aldı. Əsrin ilk illərində dünyada çıxarılanneftin yarısını Abşeronun neft yataqları verirdi. Lakin buyüksəliş uzun sürmədi. Baş verən siyasi çəkişmələr, I Dünyamüharibəsi neft hasilatında templərin azalmasında ciddi əksolundu. Oktyabr çevrilişi ərəfəsində-1917-ci ildə AzərbaycanRusiyada hasil edilən neftin 76%-ni verirdi. Bu 1901-ci ildəkişöhrət zirvəsindən 40% aşağı həddə idi. Böyük siyasiçevrilişlər ərəfəsində Azərbaycanda artıq bütün neftdövriyyəsini-hasilatdan son satış məhsuluna qədər ifadə edənmüvafiq sənaye infrastrukturu mövcud idi. Dünyanın tanınmışneft eksperti Deniel Yergin özünün məşhur «Hasilat» 2 əsərindəBakı neftinin əks-sədasına rəğmən yazmışdır: «Həqiqətdə birneçə ilin axınında Bakı ətrafı rayon neft hasilatında dünyadabirinci yeri tutmuşdur. O nəhəng hasiledici rayon kimi bolşevikinqilabından sonra da qalmış və 1941-ci ilin iyununda Sovetlərİttifaqına nasist müdaxiləsinin strateji məqsədlərindən biri olmuşdur».Lakin siyasi çaxnaşmalar neft işi ilə ciddi məşğulolmağa imkan vermirdi. Azərbaycan Demokratik Respublikasınınmövcudluğu illərində hakimiyyət orqanlarının neftsənayesində azalan templərin bərpası səyləri də vaxtməhdudluğundan nəticəsiz qaldı. Sovet hakimiyyəti qurulduqdansonra isə bu strateji istiqamət başqa bir müstəvidə davametdirildi. Neft iqtisadiyyatı milliləşdirildi. Ədalət naminə qeyd1 Lenin V.İ.. Əsərləri. 3-cü cild. Səh. 523.2 Дэниел Ергин «Добыча» Всемирная история борьба за нефть, деньгии власть. М.: Издательство «Денево» 1999. səh. 139.14

olunmalıdır ki, bolşevik hakimiyyətində bu əvəzsiz enerji resurslarınınsonrakı istismarını təmin etmək üçün mümküncəhdlər, təşəbbüslər edildi və yeni perspektivli neftli-qazlıyataqların kəşfinə, hasilatın artmasına nail olundu. Lakinmöhtəşəm ölkənin sürət götürən mühərrikini qüvvətləndirməküçün aramsız daha geniş həcmli hasilat tələb olunurdu. Butələblərin gerçəkləşməsi isə Abşeronun neft yataqlarınınvəhşicəsinə istismarı ilə müşayiət olunurdu. II Dünyamüharibəsinə Sovetlər İttifaqı cəlb olunduqdan sonra mərkəzihökumət Azərbaycan hakimiyyət orqanları qarşısında neft hasilatınındaha da artırılması tələblərini qoymuşdu. 1941-ci ildə23541 min ton hasil edildi. Bütün Azərbaycan tarixi ərzində buən yüksək hasilat göstəricisi idi. Sonralar 1966-cı ildə dəniz vəquru sahələrində ümumi hasilat pik nöqtəyə-21729 min tonayüksəlsə də, 1941-ci ildəki hədd təkrarlanmada Respublikamızdabu qədər və bundan çox neft hasilatının yaxın 4-5 ilərzində gerçəkləşməsi ehtimal olunur.Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycanın neftsənayesində mötəbər işlərin görülməsi danılmaz faktdır. Yeniyataqların kəşfi geniş, istehsal sahələrinin yaradılması, infrastrukturunyeniləşməsi, elmi texniki nəaliyyətlər, dünyada ilkdəfə açıq dənizdə neft hasilatına başlanması bu tarixin şanlısəhifələrindəndir. Bununla yanaşı potensialına görə ABŞ-dakımüvafiq təşkilatdan sonra ikinci yerdə dayananXəzərdənizneftdonanmasının yaradılması da bu tarixi dövrətəsadüf edir. Ümumi istehsal gücü 18 mln.ton olan neftayırma,emal zavodları kompleksi, analoji olaraq qazın təmizlənməsi vəistehsalı müəssisələri, dənizdə qazma, hasilat və istehsalı reallaşdırannəhəng Dərin Dəniz Özülləri Zavodu, qaz yığım anbarları,müəyyən nisbətdə müvafiq tələbatı ödəməklə yanaşı,izafi neftin və qazın tranzitini təmin edəcək geniş nəqletməşəbəkəsi, indiki iqtisadi potensiala müvafiq energetik vəyanacaq-enerji kompleksləri, nəqliyyat və rabitə vasitələri, inşaatidarələri, sosial xidmət, mənzil-komunal təsərrüfatları15

həmin illərdə təşəkkül tapan və bizə miras qalmış milli neftsənayemizin gücünü xarakterizə edən konturlarıdır. Neftsənayesinin inkişafının artan tə’siri həm də respublikada yenisənaye sahələrinin yaranışına təkan vermişdir. İndi böhranlıvəziyyətlə əhatə olunsa da, ölkədə iqtisadiyyatı müəyyənkəsikdə stimullaşdıracaq səviyyədə neft-kimya kompleksifəaliyyət göstərir. Bununla belə ölkə hüdudlarından kənardayerləşən bazarlara daim məhsul çıxarmış neftmaşınqayırmazavodları şəbəkəsi də öz istehsal gücünü milli neft amilindənqaynaqlandırmışdır. Lakin daha uğurlu və qiymətli fakt isəAzərbaycan alimlərinin, mütəxəssislərinin, mühəndislərininneft elminin fundamental əsasda təşəkkülü, formalaşması vəinkişafında göstərdikləri xidmətdə, apardıqları tədqiqatlarda,cəhd və səylərdə aramaq olar. Həm yanacaq energetikakompleksində və həm də Elmlər Akademiyası nəzdindəfəaliyyət göstərən müvafiq Elmi-Tədqiqat İnstitutlarında indiminlərlə neft mütəxəssisi çalışır. Təhsil sahəsində çox genişbazaya elmi potensiala malik Neft Akademiyasının şöhrəti isəartıq çox illər öncə sərhədlərdən kənarda qiymətini almışdır.Azərbaycan neftçiləri və alimləri 3 qitədə neftin axtarışı,kəşfiyyatı və işlənməsi prosesində mütəxəssis qismindəfəaliyyət göstərmiş, bir çox yeni yataqların kəşfinə yardımçıolmuşlar.Respublikamızın müasir neft infrastrukturumüstəqilliyimiz illərində yeni tikintidərə sövq etmişdir. Bakı-Supsa, Bakı-Novorossiysk neft kəmərləri, Səngəçal, Dübənditerminallarının bərpası və inşası, dərin dəniz qazma qurğularınınmodifikasiyası, beynəlxalq neft kontraktları ilə əlaqədarinkişaf tapmış yeni servis şəbəkəsi, bu infrastrukturu dahagüclü və müasir etmişdir. Mövcud infrastrukturu dəyərincəqiymətləndirərək onun potensialının artan neft-qaz hasilatınauyğunlaşdırılması sahəsində geniş miqyaslı işlər görülməsi davamedir. Bakı-Ceyhan neft, Xəzəraşırı qaz kəmərlərinin reallaşaninşaası, yeni sənaye və xidmət sahələrinin yaranışı bu16

infrastrukturun qüdrətlənməsi və inkişafında əhəmiyyətli dönüşolacaqdır.Azərbaycanın karbohidrogen ehtiyatları haqqındaməlumatlar daim dəqiqləşmələrə məruz qalır. Bu ehtiyatlarındinamikliyi xüsusiyyətindən irəli gəlir. Azərbaycanda neft-qazhasilatı başlayandan indiyə kimi 1,8 milyon topdan çox neft,qaz və kondensatı ifadə edən karbohidrogen hasil edilmişdir.Ümumi təmin edilmiş hasilatda dənizdəki yataqlar 450 milyonton neft, 330 milyard kubmetr qaz payına malikdirlər. Ehtiyatpotensialı 1 milyard tondan çox neftə hesablanan Abşeronərazisində yerləşən yataqlarda əksər neft hasil edilmiş, laylardahesablamalara əsasən 200 milyon tona qədər ehtiyat qalığıqalmışdır. Bununla belə qeyd edilməlidir ki, bir neçə neftyatağı öz ömrünü başa vurmuş, hasilatı indi davam etdirilənqurudakı 37 yatağın potensial imkanları azalmış, layların payenerjisi tükənmiş, quyuların və əsas istehsal fondlarının mütləqəksəriyyəti istismar və amortizasiya müddətlərini dəfələrlə dəfedərək səmərəsiz vəziyyətə düşmüşdür. Yataqlardatükənməkdə olan resursların hasilatı kiçik debitliyiklə müşayiətolunaraq istismara texniki-texnoloji problemlər gətirmiş,təchizat və maliyyə ilə bağlı çətinliklər isə sabitliyin təminedilməsinin əsas amilinə çevrilmişlər.Azərbaycanın quru sahələrində mövcud neft-qazyataqlarının əksəriyyəti istismarın son mərhələsindədir. İndi bukompleksdə fəaliyyətsiz quyu fondu istismar fondu iləmütənasiblik həddindədi. Fərq isə fəaliyyətsiz quyu fondununhesabına artmağa meyllidi. Kiçik debitli quyuların sayı ilbəilyüksəlir. Köhnə dəniz yataqlarında da bu xüsusda vəziyyətiqənaətbəxş hesab etmək olmaz.Neft hasilatı sənaye xarakteri aldığı XIX əsrin ortalarındaonun axtarışı xüsusi səylər tələb etmirdi. Torpağın üzərinə özbaşına çıxan neft alt qatda yatağın olduğunu nişan verir, neftingöründüyü ətraflarda isə quyular qazılırdı. Tələbin artmasıdaha çox miqdar neftin axtarışı vəzifəsini qarşıya qoruyurdu.17

tetik qruplara bölmüşlər. Ehtiyatlar çeşidində A kateqoriyasıABŞ-la paralellik təşkil edir. Digər kateqoriyalarda isəbənzərlik olduğu qədər də müqayisələr mövcuddur. Bununlabelə fərqli yanaşmada neft və qazın işlənməsi təsnifatında ehtiyatlarbalans və balansarxası bölgüyə də məruz qalır. Balans ehtiyatlarsənaye ehtiyatları anlayışını verərək istismarı mümkünehtiyatları diqqətə gətirir. Balans arxası ehtiyatlar isə indikiməqamda istismarı, qeyri-rentabelli olanlara aid edilir. Ehtiyatlarınterminoloji təsnifatında ümumi ehtiyatlar bu və ya digərölkənin, regionun aşkarlanmış yataqlarda və proqnozlaşdırılansahələr də neftin, qazın ümumi kəmiyyətini ifadə edir. Ümumiehtiyatları 2 qrupda fərqləndirirlər: kəşf olunmuş və işlənmiş yataqlarda neft-qazehtiyatlarının miqyası; kəşfiyyatı aparılmamış sahələrdə və ya az öyrənilmişrayonlarda geoloji və geofiziki hesablamalar əsasındaproqnozllaşdırılan neft-qaz ehtiyatlarının gümanedilən həcmi.Neft yataqları isə formalaşmış təsnifata görə 4 qrupa bölünür:1. Neft-qaz rayonları;2. Zona;3. Sahə;4. Hövzə (bir neçə min km 2 -dən 1 milyon km 2 -ə).Əlli il öncə planetdə neft hasilatı illik 500 milyon tonhəddində olanda dünya ehtiyatları 20 milyon ton hesab edilirdivə yaxın 20-25 il ərzində ehtiyatların tükənəcəyi ehtimal olunurdu.Lakin yeni perspektivli nəhəng yataqların kəşfi beləproqnozları reallığa çevirmədi. İndi Azərbaycanın qurusahələrində ehtiyatların 87% mənimsənilməsinə baxmayaraqlaylarda ehtiyatlar yetərli miqdarda qalmaqdadır. A+V+S 1 vəS 2 kateqoriyalı çıxarıla bilən ehtiyatlar, S 3 -perspektivli ehtiyatlar,proqnoz ehtiyatları ilk potensial resursları 42%-ni təşkil edir.Mütəxəssis rəyincə ehtiyatlar 60-80 illik müddətə tükənə bilər.Bununla belə ehtiyatlar hər il dəqiqləşməyə məruz qalır. Ehti-19

yatların 70%-i 3000 m., 21%-i 3000-5000 m., 9%-i 5000 m.dərin qatlarda cəmləşmişdir. Mezozoy çöküntüləri üzrə ehtiyatların49%-i 3000-5000 m, 41%-i 5000 m. dərinlikdə, orta pliotsençöküntüsünə aid ehtiyatların 97%-i 3000 m. dərinlikdə, S 2 -kateqoriyalı ehtiyatların böyük hissəsi-71%-i 3000 m.dərinlikdə, D 1 +D 2 -ehtiyatların 54%-i 3000-5000 m, 37%-i5000 m. dərin qatlarda yerləşir.Planetimizdə neft-qaz hasilatı özünün yüksəlişməqamlarını yaşayır. İndi orta hesabla dünyada hər il 2,4-2,5milyard ton neft, 2,7-2,9 trilyon m 3 qaz hasil edilir. Lakinbununla belə qeyd etməliyik ki, ötən yaxın illərdə hasilatazacıq fərqlə nisbətən yüksək səviyyədə olmuşdur. Proqnozlargöstərir ki, yaxın on il ərzində hasilatda 40-50% artımgözlənilir. Statistikaya görə başa çatmaqda olan XX əsrdə 100milyard tondan artıq neft hasil edilmişdir. Alman təbiətşünasıEngelbert Kempfer 1680-ci ildə Bakıda olarkən Abşeronunneft və duz mədənləri, şəhərin iqtisadi həyatı ilə bağlı dəyərliməlumatlar toplamış, burada neft hasilatının 12800 toncivarında olduğunu qeyd etmişdir. Rusiyalı alim V.A.Sokolov 3özünün tədqiqatlarında Kempferə istinadən bəşər tarixindəprimitiv karxana-quyu üsulu ilə hasil edilən neftin miqdarını100 milyon ton qəbul edilməsini məqsədəuyğun bilmişdir.Alimlər hesablamışlar ki, XX əsrin astanasında qədər dünyatarixi ərzində neft hasilatı 400 milyon tondan çox olmamışdır.Bunun 300 milyon tondan çoxu XIX əsrin 2-ci yarısına düşür.Statistikaya görə 1865-ci ildən 1950-ci ilə qədər 85 il ərzindədünya neft sənayesində ABŞ liderlik etmişdir. Qaz hasilatındaisə başqa mənzərə mövcuddur. Çox illər qazın əhəmiyyəti dərkolunmadığından onu sadəcə olaraq havaya buraxmışlar. Sonrakıdövrlərdə bu əhəmiyyət dərk edilsə də, onun səmərəliyığımı və uçotuunda yaxşılaşma prosesi uzun bir müddəti əhatəetmişdir. Müvafiq uçot məlumatları olmadan belə bəşər tarixi3 В.А.Соколов «Нефть», М.: Недра.1970.20

ərzində orta qaz hasilatını hesablamaq mümkündür. 2 ton neftbərabərdir 1 ton qaz formuluna istinad olunsa, qazın hasilatıhaqqında təqribi məlumat əldə oluna bilər.İndi böyük neft infrastrukturun mobilləşməsi, onun fundamentaləsasda yenidən təşkili daha aktual xarakter alır.Bununla belə köhnə yataqları əhatə edən infrastrukturun dayeniləşmə prosesi inkişaf tapmalıdı. Tərəqqi prosesi daha çoxmaliyyə problemləri ilə müşayiət olunsa da, burada digəramillərin təsiri də danılmazdır. Bütün bunlara rəğmən qeydetməliyik ki, köhnə istismar sahələrini idarə edən istehsalatbirlikləri öz işlərini bazar prinsiplərinə müvafiq surətdə tamqurmağa səfərbər etməlidirlər. Respublikada formalaşanmövcud infrastrukturu, ehtiyatlar potensialını qiymətləndirərəkbelə bir qənaət hasil edilir ki, Azərbaycanda neft sənayesindədavamlı inkişafın, iqtisadi artımın təmin olunması üçünqüvvətli fundamental əsaslar yetərincədir. Bu əsaslar ehtiyatlaramili ilə yanaşı digər texniki-texnoloji, elmi resurslarınvəhdətində ifadə olunur. Ehtiyatların kəşf olunmuş həcmi respublikamızıyeni əsrdə dünyəvi neft-mərkəzləri sırasında dahada möhkəmlənəcəyini bir daha nümayiş etdirir.1.2. Yeni reallıqlar konteksində neft-qaz sənayesininmüasir vəziyyətinin təhliliTəbiət hadisələrinin və cəmiyyət həyatının təhlilini aparmadanonların öyrənilməsində səmərəli nəticələr əldə etməkmümkün deyildir. Müasir dialektik məntiq öz ifadəsini reallıqlarınöyrənilməsinin elmi metodu kimi analiz və sintezvəhdətində tapır.Əhali sayının artımı, istehsal vasitələrinintəkmilləşdirilməsi, insanın maddi və mənəvi tələblərininyüksəlişi cəmiyyətin inkişafının təhlili aspektini daha damühüm etmişdir. Sadalanan keyfiyyətlər Azərbaycan iqtisadiyyatınıda cərəyan edən amillərlə xarakterikdir. İndi yeni geo-21

politik vəziyyət onun bütün maddi və mənəvi resurslarının birdaha mükəmməl inventarizasiyasını gündəmə gətirir. Potensialınmüəyyən edilməsində ən strateji sahə isə neft-qaz kompleksidir.Bunları əsas götürərək Azərbaycan neft-qazsənayesinin müasir vəziyyəti və inkişaf meyli bizim tədqiqatobyektində təhlilə məruz qalmışdır.Ötən yüz il ərzində Respublikanın neft sənayesindəmüşahidə olunan pozitiv meyllər xalqın sosial-iqtisadihəyatında ciddi əks olunmuşdur. Neftdən əldə edilən gəlirlərkapitallaşaraq əksər hissəsi onun sərhədlərindən kənara axmışdır.Daxildə qalan vəsait isə çox zaman strateji proqramla sərfedilməmiş, əldə olunan mənfəət təkrar istehsala deyil, hasilatınekstensiv artımına yönəldilmişdir. İndi nail olunan müstəqillikstatusu Azərbaycanın neft sənayesini, bütün iqtisadiyyatınıtərəqqi yoluna çıxarmış, aşkarlanan ehtiyatlar potensialı isərespublikamızı yeni əsrdə inkişaf etmiş dövlətlər müstəvisinədüşməsinə geniş imkanlar yaratmışdır. Bu gün dəqiqləşməyənorta səaiyyədə qəbul edilən ehtiyatlar göstəricisi bir çox əsasneft istehsalçısı ölkələrindən, hətta yüksək neft ixracatları olanbəzi OPEK ölkələrindən də yüksəkdir. İndiki əhali sayında respublikamızınneft resurslarının adambaşına bölgüsü Omandan,Kanadadan, Misirdən, İndoneziyadan, Nigeriyadan artıq hesabolunur. Lakin bu üstünlüklər həmin dövlətlərdə ÜDM-in adambaşına bölgüsü ilə müvafiq paralelik aparmağa imkan vermir.Ərəbistan yarımadasında 30 il öncə müstəqillik əldə etmişBirləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) Azərbaycandan ərazicə çoxaz fərqdə, əhalicə isə 2,5 dəfə kiçikdir. Lakin burada neft ehtiyatlarınınadam başına düşən bölgüsü Kuveytdən də yüksəklidersəviyyədədir. Adambaşına düşən gəlir isə Qərbi Avropanınbir çox ölkələrindən artıq 20 min dollar həcmindədir.Məlumatlara görə burada kapitalının ümumi məbləği 160milyard dollar olan 78 min milyonçu yaşayır. Onun neft ehtiyatları15 milyard tondan çox, qaz ehtiyatları isə 5,8 trilyon m 3hesablanır. Ölkə hasil etdiyi gündəlik 2,3 milyon barel neftin22

yalnız 0,1 milyonunu daxili ehtiyaclara səfərbər edir. Qalanhissə isə ixracata yönəlir. Yüksək kapital qoyuluşları son illərÜDM strukturunda köklü dəyişikliklər gətirmişdir. İndi neftinçəkisi burada ÜDM-in 1 / 4 -nə bərabərdir. Tikinti, emal sənayesi,nəqliyyat, elektroenergetika, kənd təsərrüfatı, balıqçılıq vədigər sahələr isə qalan 3 / 4 hissəni əhatə edir. Əlverişli templərləsürət alan inkişaf prosesi ölkənin sosial həyatında yeniyüksəlişlər rəvac vermişdir. BMT-nin məlumatlarına əsasənBƏƏ səhiyyənin, təhsilin sosial sferanın, ümumiyyətlə,iqtisadiyyatın səviyyəsinə görə dünya üzrə 14-cü yerdə qərartutur. Bütün bunları bəyan etməkdə məqsəd Azərbaycanın ehtiyatlarpotensialının rasional bölgüsündə BƏƏ-yə paralel olanperspektivini nəzərə gətirməkdən ibarətdir.Tarixi inkişafın indiki mərhələsində inteqrasion meyllər oqədər güclənmişdirki, hazırda məhsuldar qüvvələrin xariciiqtisadi əlaqələrdən kənarda inkişafı perspektivsizdir. Müasiriqtisadi tərəqqi dünya təsərrüfatında əhəmiyyətli mövqeyi,beynəlxalq standartları ifadə edən iqtisadi mexanizmlərinvəhdətində inkişaf tapır. Respublika iqtisadiyyatının, ocümlədən, milli neft sənayemizin dirçəlişinin təminatı nəzərdənkeçirilən amilləri diqqətə almadan mümkün deyildir. Bu günneft sənayemizi gücləndirən fundamental əsaslarla yanaşı inkişafıləngidən neqativ reallıqlar da mövcuddur. Məlumdur ki,Sovetlər İttifaqı dövründə Azərbaycanda 5 illik planlarınmüşaiyəti ilə güclü sənaye, nəqliyyat və kənd təsərrüfat potensialıyaradılmışdır. 1970-1980-ci illərdə ÜDM-nin adam başınabölgüsündə Azərbaycan Türkiyə ilə eyni təsnifatda olmuşdur.Lakin müstəqillik ərəfəsində güclənən dağıdıcı təsərrüfatsızlıqmeylləri, milli münaqişələr və digər siyasi-iqtisadi amillərAzərbaycanın da iqtisadiyyatına ağızrzərbə vurmuşdur.Sovetlər ittifaqında son illərində reallaşan mənfi meyllərAzərbaycana da xeyli çətinliklər miras qoymuşdur. İstehsalmünasibətlərinin dəyişməsi, yeni siyasi-iqtisadi prinsiplər,keçid dövrünün metamorfozları dövlət quruculuğu prosesində23

ciddi əks olunmuşdur. Azərbaycanın ərazi bütövlüyü, Qarabağproblemi, hakimiyyət uğrunda çəkişmələr, xarici qüvvələrintəsir amili, artan təsərrüfatsızlıq, zəif nəzarət, məsuliyyətsizlik,sürətlənən inflyasiya iqtisadiyyatın idarə edilməsində ciddiproblemlər törətmişdir. SSRİ-məkanında, ənənəvi iqtisadiəlaqələrin qırılması, əlverişli bazarın itirilməsi, həm də mikroiqtisadisəviyyədə vəziyyəti ağırlaşdırmışdır. Müəssisələrmaliyyə dayanıqlıqlığını və ödəniş qabiliyyətliyini itirmiş ölkəiqtisadiyyatını total «ehtikar biznesi» bürümüş, vaxtı ötmüşdaxili borcların miqyası astronomik həddə çatmışdır. İndi neftsənayesində debitor və kreditor borcları manat hesabı ilə 13həddli rəqəmlə ölçülür. Görülən tədbirlər isə borclarınmülayimləşdirilməsində radikal nəticələrə gətirmişdir. Konkretfaktlar göstərir ki, istehsal sahələrində vəziyyət ürək açan deyildir.Vəziyyətin yaxşılaşması isə neft-qaz sənayesində başlananislahatlar prosesinin ardıcıl xarakter daşımasından asılıolacaqdır.Məlum həqiqətdir ki, köhnə yataqlarda ehtiyatlarıntükənməsi əlavə istismar xərcləri hesabına başa gəlir. İstehsalolunan məhsulun maya dəyərinin yüksək olması istehsalxərcləri prosesinə yeni yanaşmanı zərurətə çevirir. Digərtərəfdən, bazar prinsiplərinə keçir, hər yerdə olduğu kimi neftiqtisadiyyatında da müvafiq bazar islahatları tələb edir. Bütünbunlar kompleks şəkildə islahatların aparılması ilə şərtlənir.Azərbaycanın quru və dənizdə mövcud kabrohidrogenehtiyatlarının miqyası müxtəlifdir. Hesablamalar göstərir ki,quru ərazilərdə aşkarlanmış neft-qaz resurslarının əksəriyyətiçıxarılmışdır. Son mütəxəssis hesablamaları quru sahələrində700-800 milyon ton karbohidrogen ehtiyatının qaldığını qeydedir. Digər mənbələr bu ehtiyatların daha çox, hətta son 130ildə hasil olunandan da artıq olmasını ehtimalını verir.Dəqiqləşdirilmiş rəqəmlər isə hazırda istismarı davam etdirilən42 yataq üzrə 130 milyon ton neft, 30 milyard kubmetr qazolduğunu deyir. Qurudakı mədənlərdə istismar son mərhələsini24

yaşayır. Bəzi yataqlarda ikinci metodla hasilat da yetərlisəmərə vermir. İndiki templər hasilatın mövcud yataqlarda hələdə 70-80 il davam edəcəyini şərtləndirir. Xəzərin Azərbaycansektorunda isə ehtiyatların miqyası hər il dəyişikliklərə məruzqalır. Təbii ki, ehtiyatların dəqiq ölçülərini hakimiyyət orqanlarıaşkarlamağa həvəs göstərmirlər. Bunu anlamaq mümkündür.Xəzərdə Azərbaycan tərəfi isə bağlanmış 15 beynəlxalq neftmüqavisəni əsas götürdükdə burada 3-4 milyard ton neftin 2-2,5 trilyon kubmetr qaz ehtiyatının olmasını hesablamaq mümkündür.İndi bağlanmış 20 beynəlxalq neft kontraktı üzrəsərmayələrin ümumi həcmi 50 milyard dollar təşkil edəcəkdir.Kəşfiyyat uğurlu olacağı təqdirdə hasilatın illik həcmi neft üzrə70 milyon ton, qaz üzrə 25-30 milyard m 3 -ə yüksələcəkdir.Köhnə dəniz yataqlarında olan ehtiyat qalığını və yenibağlanacaq müqavilələrin perspektivini nəzərə alsaq, buradadaha çox ehtiyatın olacağı ehtimal edilir. Geoloji məlumatlaraəsasən respublika ərazisinin azı 15%-i neft-qaz yataqlarınınmövcudluğu baxımından hələ tam öyrənilməmişdir. Buərazilərdə də xeyli ehtiyatların olması gümanı da yüksəkdir.Bununla belə potensial neft ehtiyatlarının 40-45, qaz resurslarının80%-i kəşf edilməmiş qalır. Kəşf edilmiş neftin24%-i, təbii qazın isə 15%-i qurunun payına düşür. Hazırdaaşkarlanan neft-qaz layları 5000-7000 metr dərinliklərmövcuddur. Respublikaya mənsub karbohidrogen yataqlarınıngüman edilən ümumi sahəsi 64,5 min km 2 -dir. Yerin dahadərin qatlarında çoxlu karbohidrogen ehtiyatının olması ehtimalıyetərlidir. Belə vəziyyət daha yüksək texnoloji hazırlığı vəmaliyyə vəsaiti tələb edir. İndiki rentabillik həddi Azərbaycanüçün bir yataq üzrə ehtiyatların 80-100 milyon ton olmasınışərtləndirir.Dünya əhalisinin energetik tələbatı ilbəil yüksəlir.Məlumatlar təsdiqliyir ki, yaxın 20 il ərzində neftə olan ehtiyac32% artacaqdır. Son 30 ildə dünya neft kompleksinin inkişafındamühüm faktor dünya okeanında neft-qaz hasilatının25

genişlənən istismar tempidir. Dəniz yataqlarında hasilat 35dövlətin akvatoriyasında aparılır. Əsrin sonunda 700-dən çoxdəniz yatağında dünya neft hasilatının 1 / 3 -i təmin edilmişdir.Bununla belə, enerji daşıyıcılarına dünyəvi tələbat 8,5 milyardton neftə ekvivalentə yaxınlaşır ki, bunun da 90%-i mədən qazıntıehtiyatlarının, o cümlədən 2 / 3 hissəsi neft və qazın payınadüşür. Planetin indiki potensial imkanları əsas verir ki, yaxın50 il ərzində neftlə bağlı kataklizmlər baş verməyəcək, nefterası bitməyəcəkdir. Bizim diqqətimiz isə bu perspektivdə respublikanınneft-qaz sərvətlərinin indiki real vəziyyətinin cidditəhlilinə yönəlməlidir.ARDNŞ-də 1999-cu ildə ümumilikdə 13 milyon 807 minton neft hasil edilmişdir. Bunun 4 milyon 814 min tonu kotraktsahəsi olan «Azəri-Çıraq-Günəşli» yatağından çıxarılmışdır.8942186 ton nefti (bunun 155716 ton kondensatdır) köhnədəniz və quru yataqları DNQÇİB və QNQÇİB-ləri vermişlər.QNQÇİB-də neftin hasilatı planı yerinə yetirilməməsi ümumineftin təhvili planını ödənilməsində əks olunmuşdur. Bununlabelə, 1988-ci ildə neft rezervuarlarında qalmış 7000 ton neftisatışa yönəldərək neftin təhvili planına əməl edilmişdir. Qazplanı da yerinə yetirilməmiş qalmışdır. Quruda fəaliyyətgöstərən müştərək müəssisələrdə neftin hasilat planı təminedilməsə də, qaz planı üzrə tapşırıq 114,2% yerinə yetirilmidir.2000-ci il üzrə neft-qaz planı üzrə tapşırıqlar o qədər dədəyişikliklərə məruz qalmayaraq 1999-cu ildəki səviyyəyəmüvafiq olmuşdur. Ümumi Azərbaycan üzrə 2000-ci ildə 13-14 milyon neft hasilatı gözlənilir ki, bunun da 5 milyon 100min tonu Azəri-Çıraq-Günəşli yataqları verəcəkdir. Bununlabelə qeyd etməliyik ki, köhnə istismar sahələrində yaxınperspektivdə istehsal artımının gerçəkləşməsi ehtimalı xeyliməhduddur.ARDNŞ-də 1999-cu ildə neft-qaz plan tapşırıqlarınınyerinə yetirilməsini əks etdirən cədvəl aşağıda verilmişdir.Cədvəl 126

ARDNŞ üzrə 1999-cu ildə neft və qaz plantapşırıqlarının yerinə yetirilməsiStruktur təşkilatlarÖlçü1998-ci il fakt və1999-cu il1999-cu ilə nisbətplan fakt faiz 1998-ci fondNeft hasilatı (cəmi) min ton 9000,0 8992,2 99,9 9052,2 99,3DNQÇİB min ton 7445,0 7466,5 100,3 7474,3 99,9QNQÇİB min ton 1543,3 1525,7 98,9 1577,9 96,7Müştərək müəssisələr min ton 492,6 490,0 99,5 506,7 96,7Muradxanlı So min ton 11,1 0,0 0,0 0,0 0,0Qaz hasilatı (cəmi) mln. m. 3 6145,0 5999,2 97,6 5589,5 107,3ARDNŞ mln. m. 3 5275,0 5356,1 101,5 5238,7 102,2DNQÇİB mln. m. 3 5045,0 5113,1 101,3 4987,4 102,5QNQÇİB mln. m. 3 230,0 243,0 105,7 251,3 96,7Müştərək müəssisələr mln. m. 3 50,3 55,1 109,5 54,1 101,8Azəri-Çıraq-Günəşli mln. m. 3 870 643,1 73,9 350,8 183,3Neftin təhvili (cəmi) min.ton 8809,0 8809,1 100,0 8858,8 99,4DNQÇİB min ton 7338,0 7361,0 100,3 7364,1 100,0QNRÇİB min ton 1460,2 1448,1 99,2 1494,7 96,9Müştərək müəssisələr min ton 476,7 477,7 100,2 487,2 98,1Muradxanlı So min ton 10,8 0,0 0,0 0,0 0,0Qazın təhvili (cəmi) mln. m. 3 5140,0 4843,3 94,2 4539,3 106,7ARDNŞ milyon. m. 3 4320,0 4426,0 1025 4376,6 101,1DNQÇİB milyon. m. 3 4150,0 4242,5 102,2 4196,2 101,1QNQÇİB milyon. m. 3 170,0 183,5 107,9 180,4 101,7Müştərək müəssisələr milyon. m. 3 32,3 36,9 114,2 36,3 101,7Azəri-Çıraq-Günəşli milyon. m. 3 820,0 417,3 50,9 162,7 256,5ARDNŞ-də pul dövriyyəsində də çətinliklər mövcuddur.Satılan məhsulun əksər hissəsi nəğd pul şəklində geri qayıtmır.Ən böyük debitor borcları (01.01.2000) Azərenerji SC-3trilyon Azəriqaz QSC 1,5 trilyon, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi0,9 trilyon manat təşkil edir. Ötən il şirkətin hesablaşmahesabına ümumən 2 trilyon 140 milyard manat pul vəsaiti daxilolmuşdur. O cümlədən: Azər nefttəhcizat 323 milyard manat;27

Xəzər gəmiçiliyi idarəsi 4936 milyon manat; ARDNŞ-in xarici iqtisadi əlagələr idarəsi599 milyon manat; Azərpetrol şirkəti 145 milyard manat; Valyuta satışından 983 milyard manat; Digər təşkilatlardan 84 milyard manat.Daxil olmuş pul vəsaitləri isə əsasən aşağıdakı kimixərclənmişdir. Əmək haqqlarının ödənişi 624 milyard manat; Dövlət büdcəsinə 77 milyard manat; Sosial Müdafiə Fonduna 30 milyard manat; Dövlət Kömrük komitəsinə 26 milyard manat; «Azərneftkimyamaş» dövlət konservinə35 milyard manat; Abşeron Regeonal Su SC-yə 16 milyard manat; Material alışına (məşğulluq və əlillər fondu daxil edilir)295 milyard manat.Neft-qaz kompleksində istehsal olunan neftin 7800508tonu, qazın 2532000800 min m 3 -i emal edilmişdir.Neftin Qərb marşrutu ilə nəqli 1998-ci ilə nisbətdə 5 dəfəartaraq 6 milyon ton təşkil etmişdir ki, bunun da 3,2 milyontonu Bakı-Supsa neft kəməri qalan hissəsi isə dəmir yoluvasitəsi ilə nəql olunmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu marşrutladaşınan neft təkcə Azərbaycana mənsub deyildir. BurayaTengiz yatağından hasil edilən Qazax və Türkmənistan nefti dədaxildir.Azərbaycanın o cümlədən, Xəzər neftinin nəqlindəgərginliklər gözlənilir. İndi Xəzər regionu 500 min barrelgündəlik ötürmə qabiliyyətinə malikdir. Yaxın 10 ildə bu 3,5minə, 20 ildən sonra 5 min barrelə yüksələcəkdir. Probleminhəllini yumşaltmaq məqsədi ilə Rusiya öz gücünə Qazaxıstanneftinin nəqli üçün Tengiz-Novorossiysk kəmərini inşasını reallaşdırır.Bundan başqa nəql probleminə rəğmən ABŞ BalkanlardaBurtas-Vlors (gündəlik gücü 750 min barrel)kəmərinin inşasına səy göstərir. Digər tərəfdən İran neftin28

Xəzərdəki Neka terminalına, daşınmasını lazım gələrsə, ikincineft-kəməri Neka-Reyin inşasını təklif edir. Bütün bunlar hələXəzər nefti ilə bağlı əsas nəqliyyat problemi kimi qarşıdadurur.Azərbaycan neftinin yeni bazarlar fəth etməsi göründüyü kimiolduqca strateji əhəmiyyət daşıyan dövləti məsələdir.Məsələnin həlli uzun vaxt tələb etsə də, onun qısaldılmasındabütün imkanlar cəm olunmalıdır. Böyük neft kəmərləri problemihəllini tapmadıqca, böyük tərəqqi də şirin xəyal olaraqgerçəkləşməyəcəkdir.Azərbaycan neft-qaz potensialı, mövcud infrastruktur buradahasilatın daha böyük templərdə davamlılığını şanslı edir.Aparılan təhlil göstərir ki, XXI əsrin ortalarına qədərAzərbaycan iqtisadiyyatında neft sektoru aparıcı mövqedə duraraqvə respublikamızı dünyanın neft mərkəzləri sırasınaqovuşduracaqdır.Milli neft sənayemizin inkişafı planetar qloballaşmadan,inteqrasion meyylərdən kənarda böyük effektlərdə təzahür olunabilməz. Yeni infrastrukturun formalaşmasında vəgenişlənməsində bu amil ciddi nəzərə alınmalı, onun reallaşmasıbütünlüklə xarici sərmayədarların üzərinə qoyulmamalıdır.Tarixi neft ölkəsinin yeni inkişaf zolağınakeçidində daxili təbii resurslar təməldə dayandığı kimi, onunelmi potensialı da texnoloji nailiyyətlərin hərəkətvericiqüvvəsinə çevrilməlidir. Böyük iqtisadi yüksəlişə nail olunmasıisə heç şübhəsiz ehtiyatların rasional bölgüsündən, onlarınmilli dövlət mənafelərinə uyğun səmərəli istifadə edilməsindənkeçir.1.3. İnteqrasion proseslər və inkişaf perspektivləri29

Ölkənin enerji resurslarının onun siyasi müstəqiliyinin,iqtisadi təhlükəsizliyinin təməlini təşkil edən əsas amil kimiqiymətləndirilir. Mineral xammal ehtiyatlarının yer kürəsindəyerləşməsi, paylanışı qeyri-bərabər bölgü ilə xarakterikdir. Buda şübhəsiz ki, təbii, tektonik, geoloji dövrlərdə faydalı qazıntılarınyaranma şərtləri və digər bu kimi proseslərlə bağlıdır.Müasir iqtisadi inkişafı təbii resursların köməyi olmadantəsəvvür etmək çətindir. Təbii enerji daşıyıcılar arasındaəlverişli istifadəyə, faydalılığına görə neft-qaz resursları dahaçox seçilir. Dünya sənayesi və nəqliyyatı son dərəcə neft-qazresurslarının inhisar sferasına daxil olmuşdur. Resurslarınqeyri-bərabər yerləşməsi beynəlxalq əmək bölgüsünə də təsiredir. Sənaye məhsulu istehsalının bazasını təşkil edən mineralxammalsektoru dünya iqtisadiyyatında aparıcı mövqedə durur.Bu baxımdan Azərbaycanın artan neft-qaz potensialına müasirmərhələdə müvafiq resursların beynəlxalq aləmdə yerləşməsi,neftin istehsalı, emalı ilə bağlı komplekslərin sayı, beynəlxalqneft biznesində və bazarlarında gedən meyllər, aparıcı neftşirkətlərinin və investorların gücünə diqqət yetirməyimizizəruri edir. Qloballaşma, inteqrasion proseslər planetin energetikbazasına, onun tələblərinin, gücünün inkişafına resurslarbazasında nəzər yetirməyə sövq edir.Müasir zamanda dünyanın şərti yanacaq ehtiyatlarıbölgüsündə neft və təbii qaz 27% paya malikdir. Bu müvafiqdaş-kömür ehtiyatlarından 2 dəfədən də azdır. Lakin bununlabelə istehsalda və hasilatda fərqli mənzərə mövcuddur. Buradaneft və qazın həcmi 67-70% təşkil edərək daş-kömür hasilatından2 dəfə çoxdur. Hər 3 təbii resursun illik hasilatı neftəekvivalentdə 7,6 milyard ton təşkil edir. Neftin və qazındünyəvi ehtiyatları haqqında məlumatlar müxtəlifdir. Bu daehtiyatlarlar amilinin dəyişkənliyi və dinamikliyi ilə izah edilir.Son onilliklərdə güclənən axtarış-kəşfiyyat işləri, innovasionnailiyyətlər ehtiyatlar potensialının artımına xeyli təsirgöstərmişdir. XX əsrin sonunda daha çox dəqiqləşdirilmiş30

məlumatlarda dünya neftinin həqiqi ehtiyatları 136 milyardton, kəşf edilmiş ehtiyatlar 900 milyard ton təşkil edir. Təbiiqaz ehtiyatları isə 141 trilyon kubmetr hesablanır. Əsas neftistehsalçıları və ixracatçılarını təmsil edən OPEK ölkələridünya neft ehtiyatlarının 77%, qaz ehtiyatlarının 41%-ə malikdir.Neft-qaz resurslarına tələblərin neçə illər ödənəcəyihaqqında mülahizələr də müxtəlifdir. Bunun da ən azı 50 il, ənçoxu isə 2-3 əsr sürəcəyi ehtimal edilir. Dünyada neft-qaz hasilatıhər il artmaya məruz qalır. Regional bölgüdə Yaxın Şərqölkələri liderlik edir. Burada ehtiyatların həcmi 90 milyard tonhesablanır. Yaxın Şərq ölkələri hər il 900-950 milyon ton neftçıxararaq hasilatda da liderlik edirlər. Böyük neft ehtiyatlarıAmerika qitəsində, Avropada və Afrikada yetərincədir. Sonillər Avstraliyada da xeyli miqdarda yeni neft-qaz resurslarıkəşf edilmişdir. Dünya neft ehtiyatlarının cəm olduğu ən böyükölkə Səudiyyə Ərəbistanıdır. Burada dünya neft ehtiyatlarının1 / 4 -i cəmləşmişdir.Aşağıda dünyanın 10 əsas neft və qaz potensiallı ölkələrimümkün düzümdə verilib:Neft. Səudiyyə Ərəbistanı, İraq, BƏƏ, Küveyt, İran, Rusiya,Venesuela, ABŞ, Meksika, Norveç;Qaz. Rusiya, İran, BƏƏ, Səudiyyə Ərəbistanı, ABŞ,Qatar, Əlcəzair, Kanada, Norveç, Türkmənistan.Neft ehtiyatlarının adambaşına bölgüsündə BƏƏ 8400ton, Küveyt 6300 t, Qatar 1300 ton bölümdə liderdirlər. Neftqazehtiyatları hazırda quru yataqlarda istismar edilməkləyanaşı, həm də dənizdə hasil edilir. Dəniz şelfində indi 2000-dən çox neft-qaz yatağı aşkarlanmışdır. Dünyanın şərtiyanacaqdan istifadəyə ehtiyacları hər il artmaqdadır. Proqnozlaragörə yaxın 10 il ərzində şərti yanacaqdan istifadəninhəcmi 3 milyard ton da artaraq 2010-cu ildə 12 milyard tonaqədər yüksələcəkdir. Proqnozlara görə 2010-cu ildə enerji daşıyıcılardanistifadədə neft öz mövqeyini qoruyub saxlayacaq,qazdan istifadə isə artacaqdır.31

Dünya təsərrüfatı müasir mərhələdə genişlənən qloballaşmaprosesində inkişaf tapır. Nəhəng TMK-lar millisərhədləri aşaraq iqtisadiyyatın qloballaşdırılmasınıdərinləşdirir. Onlar arasında neft sektorunu əhatə edən TMKlarayrı-ayrı ərazilərdə ölkə və regionlarda neft iqtisadiyyatınınmüəyyən qədər inhisarda saxlamaq imkanına malikdirlər.Dünya neft iqtisadiyyatında 13 aparıcı neft ölkəsini təmsil edənOPEK təşkilatı daha güclü mövqedə dayanır. Fəaliyyətinin 40ili ərzində bu təşkilat neft qiymətlərinin, dünya neft iqtisadiyyatınıntənzimlənməsində ciddi qüvvə olmuşdur. Lakin digərregionlarda kəşf edilən böyük ehtiyatlar OPEK-in dünyəvihökmranlığına müəyyən zəiflik gətirsə də, o bu gün də neftaləmində, xüsusən də dünya neft bazarının idarə edilməsindəciddi qüvvə sayılır. OPEK-i təmsil edən ölkələr arasında butəşkilatdan kənardan gələn təsirlər hesabına müəyyənincikliklər mövcud olsa da, o hər zaman dünyəvi neftməsələlərini həll etməyə səfərbərdir. Buradakı ölkələrinistehsal gücü müxtəlif olduğundan bəzən daha güclülər OPEKsərhədlərindən kənardakı istehsalçılarla dünya neft biznesininidarə edilməsində müəyyən qruplaşmalara meyl edirlər. Dünyaneft hasilatında Fars körfəzi ölkələrində ehtiyatların bolluğuyataqların nəhəngliyi baxımından çevik iqtisadi göstəricilərəmalikdirlər. Burada neftin hasilatı son dərəcə ucuz-tonu 12-15dollar həcmində başa gəlir. Ən səmərəli neft şirkətləri belədigər regionlarda hasilatı ən azı 2-3 dəfə yüksək səviyyədə saxlayırlar.Neft ehtiyatlarına malik, onun hasilatını təmin edənölkələrlə yanaşı onun emalını, reallaşdıran ölkələr də güclümövqeyə malikdirlər. Neft emalında ABŞ, Yaponiya, Almaniya,İtaliya daha yüksək potensial nümayiş etdirirlər. Dünyanınən iri neft emalı zavodları Qərbi Avropada cəmlənmişdir.İllik neft hasilatı son dərəcə zəif olan, hər il bir neçə milyon tonneft hasil edən Yaponiya dünyanın ən böyük neft ixracçılarındansayılır. Bu ölkədə geniş intişar tapmış üzən dəniz neft anbarlarındaölkənin istehlak ehtiyatının yarısı cəmlənmişdir. Bu32

isə 100 milyon tondan çox neft deməkdir.Neft biznesi yalnız kəşfiyyat və hasilatla bağlı prosesləriəhatə etmir. Burada tranzit nəql, satış, daşınma, servis, konsaltinq,marketinq və elmi-tədqiqatları əhatə edən nəhəng neftkorporasiyaları da çıxış edirlər. Əsrin sonunda baş verən neftböhranı neft nəhənglərinin birləşməsinə rəvac vermişdir. Ekson-Mobil,BP-Amoko, Royal-Şell, Teksako, Elf-Agiten,Yunokol, Şevron, Armaka, Peteks, Lukoyl, Qazprom və sair bukimi neft şirkətləri dünya neft-qaz biznesində böyük sambalamalikdirlər. Məlumatlara görə dünyanın 20 aparıcı korporasiyalarısiyahısına 7 nəhəng neft şirkəti də daxildir. Bununla beləbu TMK-lar yeni coğrafi əraziləri fəth etməkdədirlər. Budünyəvi neft nəhənglərinin əksəriyyəti Azərbaycanda neft hasilatınıntəmin edilməsinə cəlb olunmuşlar. Dünya bazarına çıxışdavacib amillərdən biri də neft sənayesinin inhisarlaşmasınınqiymətləndirilməsidir. Lakin iri neft şirkətlərinin fəaliyyətinintədqiqi belə bir qənaəti vermişdir ki, hətta bir sıra iri şirkətlərinbazarın müəyyən hissəsinə nəzarət etməsinə baxmayaraq dünyaneft sənayesi o qədər də inhisarlaşmamışdır.İri neft şirkətləri, böyük investorlar sərmayə qoyuluşundainvestisiya obyekti olan ölkədəki vəziyyəti dərin təhlil edirlər.Tərəqqinin indiki mərhələsində ölkədə və regiondakı inkişafısəngidən amilləri aşağıdakı kimi qruplaşdırırlar: demoqrafik-coğrafi; -resurslar-(insanlar, maliyyə, təbii); beynəlxalq bazardakı vəziyyət; siyasət və hakimiyyət; ciddi xarici tədbirlər-(Beynəlxalq bank, TMK, regionlaqruplar); inkişaf strategiyası-(tərəqqi, investisiya, səmərəlilik); rəsmi strukturlar-(bürokratik bazar, mərkəzləşməninsəviyyəsi, inteqrasiya, kadr siyasəti, informasiya vənəzarət şəbəkəsi, qərarların qəbulu və yerinəyetirilməsində ictimaiyyətin və vəzifəlilərinin işti-33

akı).İnvestisiyaları məhdudlaşdıran digər cəhətlər də ölkədaxilində özünü göstərir. Bu sırada respublikamız da əlverişlimövqedə dayanmasa da, indi yeni investisiya axınınıntəminatında böyük işlər vüsət almaqdadır. Təsis edilən İnvestisiyalarAgentliyi müvafiq məqsədləri ifadə edəcək işlərinfövqündə dürür. Bu təsisat investision prosesə təkan verəcəkçevik amil kimi qiymətləndirilir. Bununla belə respublikayasərmayələrin cəlb edilməsində ABŞ-Azərbaycan TicarətPalatasının fəaliyyəti qiymətli hesab olunmalıdır.Energetik resursların yerləşməsi, bölgüsü, aspektidinamizmlə xarakterikdir. Böyük ehtiyatların kəşf edilməsiperspektivi yeni əsrin gündəliyində yer alır. Bu konteksdəXəzərin enerji ehtiyatları da dəqiqləşməyə məruz qalır. Qazmaişlərinin genişlənməsi regionun potensialının yetərli olduğunutəsdiqləməkdədir. Aparılan tədqiqat işləri yaxın zamanlardaXəzərin karbohidrogen ehtiyatlarının miqyasına yeni cizgilərgətirəcəkdir. Bununla da onun Şimal dənizi ilə Fars körfəziarasındakı mövqeyi öz yerini tapacaqdır. Yeni neft erası təkcəXəzərdəki ehtiyatlarla bitmir. Arktika, Alyaska sahillərindəaşkarlanan böyük ehtiyatlar rentabelliyi təmin edən texnolojinəaliyyətləri gözləyir.Beynəlxalq neft biznesi özünün oyun qaydalarınımüəyyən etsədə inteqrasion proseslər dürüstləşdirici təsirinigöstərir. Qloballaşma meyli neft biznesinə də yeni əlamətlərgətirir. Respublikamızın neft sənayesinin dayanaqlı inkişafı dabu keyfiyyət dəyişikliklərində möhkəmlənməyə doğru dövrüirəliləyir.1.4. Dünya neft bazarı və qiymətlərdəki meyllərDünya təsərrüfatının müasir coğrafiyası əhəmiyyətlidərəcədə dünya bazarında reallaşan beynəlxalq əmək böl-34

güsünün düzümündə təsbit olunmuşdur. Ümumi tələb vətəklifin dayanaqlıqlı qarşılıqlı münasibətlərinin qlobalşəbəkəsinin təmsil olunduğu dünya bazarının başlıca fəaliyyətmexanizmini qiymətlərin daxili milli bazara nisbətdə yüksək vəazad olmasını fərqləndirən xüsusiyyət təşkil edir. Lakin bu odeyil ki, dünya bazarı tam sərbəst fəaliyyət obyektidir. Belə ki,onu təmsil edən ölkələr burada ciddi məhdudiyyətləri qaydalaşdırmaqimkanına malikdirlər. Belə imkanlar isə izafiölçüdə daha güclü siyasi-iqtisadi potensiala malik ölkələrə,birliklərə xasdır. Son dövrdə dünya bazarında xarici ticarətintənzimlənməsində başlıca meyl liberallaşmada əksini tapır.Uzumüddətli planda məhz azad beynəlxalq ticarət iştirakçı olandövlətlərə daha geniş səmərəlilik gətirir. Bununla belə indikimərhələdə beynəlxalq ticarətin liberallaşmasında proteksionizminəks təsiri güclənməkdədir. Kömrük üsullarının ortasəviyyəsinin azaldılması fonunda neoproteksionizmin ölçüləri,xüsusən də subsidiya ixracatının, sərt texniki standartlar, normalarvə sair yeni tələb və tədbirlərin tətbiqi genişlənir.Dünya bazarının əsas tərkib hissələri içərisində əmtəəbazarı xüsusi çəkiyə malikdir. Onun komponentləri arasındaisə neft və neft məhsullarının ticarəti böyük və stabil çəkisinisaxlamaqdadır.XX əsrdə yüksəliş tapan neft-qaz hasilatı özününbeynəlxalq ticarət infrastrukturunu və bazar şərtlərini formalaşdırmışdır.Lakin bu formalaşmanın tam başa çatmasınısöyləmək hələ tezdir. İri neft-qaz rayonlarının kəşfi, xüsusəndə Xəzər şelfində aşkarlanan böyük potensiallı karbohidrogenyataqları dünya neft ticarətində yeni üfuqlər açmışdır. Sürətləartan hasilat neft və qazın qiymətinin yüksəliş və enmə meylinindövriyyəsini gödəltmiş, daha çox qeyri-stabillik törədərəkonu bir qədər də çətin idarə edilən hala salmışdır.Dünya neft satışının əsas mərkəzlərindən biri və başlıcasıFars körfəzi regionudur. Dünyanın ən böyük neft istehsalçıları,daha dəqiq isə dünya əhəmiyyətli yataqlar bu körfəz ətrafında35

cəm olmuşlar. İraq Küveyt qarşıdurması son körfəz böhranı buregionun əhəmiyyətini, bir daha qlobal səciyyə daşıdığınınümayiş etdirmişdir. Körfəzdəki Hörmüz boğazının İranınnəzarətində olması buradakı yataqlardan Qırmızı dənizinYanbu portuna Transərəb neft magistralının çəkilişinə rəvacvermişdir. Bununla belə BMT-nin İraq üzrə embarqolarınınreallaşmasında körfəzə ABŞ-ın rəhbərliyi altında nəzarət mexanizmitətbiq edilmişdir. Bütün bu çətinliklərlə yanaşı Farskörfəzi dünyəvi neft ticarətinin ən böyük bazarı olaraq qalmaqdadır.Hər gün yüzlərlə neft dolu tankerlər dünyanın ənmüxtəlif regionlarına daşınmanı həyata keçirirlər. Burada Avropabazarlarına aparılan neftlə yanaşı Cənub-Şərqi Asiyaölkələrinə, xüsusən də Yaponiyaya daşınan neftin miqdarıolduqca yüksəkdir. Neftə olan ehtiyacların demək olar ki, hamısıidxal hesabına ödənilən ölkələrdə tələbatın əksər hissəsi bukörfəzdən əldə edilir. Yaponiya ABŞ-la birlikdə dünyanın ənböyük neft ixracatçısı olaraq qalır. Burada neftə olan illiktələbat 230-240 milyard tona bərabərdir. Bu isə İran vəKüveytin birgə illik neft hasilatında bir qədər azdır. Daşınanneft isə nə ucuz başa gələn üzən anbarlarda və ümumi yükqabiliyyəti 15 milyon ton olan tankerlərdə saxlanılır. Belə ehtiyatlar180 gün üçün nəzərdə tutulur. Bununla yanaşı Avropanında sənayesini, elektrik stansiyalarını xam neftlə təmin edənmüvafiq məntəqələr mövcuddur. Rusiyadan, Şimali Afrikadanelə Avropanın qüdrətli neft ölkəsi Norveçdən gələn neft buradakıbazarı keyfiyyət dəyişikliklərinə uğradır. Karib hövzəsiölkələri, xüsusən Meksika, Venesuella regional dövlətləri enerjidaşıyıcılarıilə təmin etməklə yanaşı, ara-sıra Avropa bazarlarınada neftin ixracını reallaşdırırlar. İngiltərə neft ixrac edənölkə kimi həm də ABŞ-dan xam neft də idxal edir. Bunuölkədəki neftin keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə həyatakeçirirlər.Dünya qaz ticarəti də yüksəliş erasına daxil olmuşdur.Avropanın qaza olan tələbləri çoxaldıqca, buraya yeni36

göndərişlər reallaşır. Rusiya, «mavi axın» layihəsinikerçəkləşdirməklə Türkiyənin əsas qaz təminatçısı olmağa çalışır.Bu arada Türkmənistan və Azərbaycan da Türkiyənin, ayrıcaolaraq Avropanın yeni tələblərindən bəhrələnməyə səyedirlər. Afrikadan qablaşdırılmış qaz Avropa bazarlarındageniş istifadə tapır.Neft iqtisadiyyatının təməlində xam neftin qiyməti durur.Qiymət məsələsi əsasən satış bazarındakı meyllərdə və istehsalxərclərində ehtiva olunur. Bununla belə qiymət orbitində digəramillər də dövr edir və bu amillərin əksəriyyəti obyektiv xarakterlidir.Qloballaşma, inteqrasion proseslərin geniş axını neftidünya bazarının mühüm məhsuluna çevirir, onun qiyməti isəburadakı meyllərdən asılı olur. Tarixə nəzər yetirdikdə görərikki, haçansa bazarda neftin qiymətinin «Standartoyl»müəyyənləşdirirdi. Sonradan ABŞ-da bu işi Texas dəmiryolukomitəsi, digər ölkələrdə isə neft inhisarçıları müəyyənedirdilər. Sonra hakimiyyət OPEK-in əlinə keçdi. İndi belətəyinat hər gün ani olaraq Nyü-York NÜMEKS, London IPEbirjalarının ticarət zalında açıq bazarda treyderlərlə alıcılarınbirbaşa qarşılıqlı təmasında, yer kürəsinin müxtəlifərazilərindən kompüter ekranlarına gətirilən vasitələrlə həlledilir.Dünya bazarında neftin qiymətinin sonuncu dəfə kəskinaşağı düşməsi 1997-1998-ci illərin qovşağına təsadüf edir Birçox ölkələr bu vəziyyətdə böyük məbləğdə ziyanlara məruzqalmışlar. Bununla belə qiymət özünün mənfi çalarları iləyanaşı məqbul xüsusiyyətlərinə də malikdir. Belə ki, qiymətmeyllərinin idxalçı və istehsalçı qütblərdə dayananlara təsiraspekti müxtəlifdir. Neft emalının həyata keçirən, elektrik enerjiistehsalı neftə əsaslan ölkələr qiymət amilindən zərərçəkənlər siyahısındadırlar. Bütün bu proseslər istehsalçı vəistehlakçıları ortaq mövqedən çıxış etməyə səfərbər edir. 1973-cü ilin ümumdünya neft böhranı Beynəlxalq EnergetikaAgentliyinin (BEA) - təsisinə rəvac vermişdir. Başlıca olaraq37

Qərbi Avropanı təmsil edən 21 neft istehlakçısı dövlətləri energetiktəhlükəsizliyi yaxşılaşdırmaq üçün vahid təşkilataltında birləşmişlər. Sonradan Avropada neft məhsullarına olantələbatı və enerji balansını təmin etmək məqsədi ilə yenitəsisatın formalaşması ideyası ortaya çıxmış və bu məqsədlərdəifadə olunan 1991-ci ildə Avropa Energetika Xartiyasıyaradılmışdır. OPEK ölkələri iştirak etmədiyi bu müqaviləyəəsasən istehsalçılar istehlakçı ölkələrdə baş verəcək enerjiböhranına çatışmayan hissəsinin konpensasiyasını həyatakeçirməyi öhdəyə götürürlər.1997-ci ildə baş verən neft böhranında dünya bazarlarındaxam neftin bir barellinin orta qiyməti bir il ərzində 20-22 ABŞ dolları həcmindən iki dəfə aşağı düşərək, 10-11 dollararası həddə tərəddüd etmişdir. Lakin 1999-cu ilin sonunda xamneftin qiyməti dinamikasında yüksəlmiş, böhran dəf edilmiş,2000-ci ilin fevralında bu qiymət 30 dolları belə aşmışdır.2000-ci ilin payızı ərəfəsində birjalarda neftin barrelinin 35dollardan da yüksək həddə qalxması Avroatlantik məkandayeni yanacaq böhranına gətirmişdir.Dünyada neftin qiymətini son dərəcə ciddi inhisarda saxlayantənzimləyən mərkəzi təşkilat yoxdur. Neftin qiymətininaşağı düşməsinə tarixi proseslərin iqtisadi maraqların, siyasigerçəkliklərin təsiri böyükdür. Şübhəsiz ki, bu təsirin nüfuzdairəsi uzun müddət səngiməyəcəkdir. Bununla belə qiymətməsələsində OPEK hələ ki, yetərli söz sahibi hesab edilir.Qiymətin mülayimləşdirilməsi, tarazlıq halına gətirilməsi heçdə hamının mənafelərinə uyğun gəlmir. Bu prosesdə ixracatçıdövlətlər ümumi məqsədləri ifadə etməkdə o qədər də yekdilhesab etmək olmaz. 2000-ci il yeni qiymət tendensiyasındaVenesuella və İranın yaxın mövqeləri neftin hasilatının artırılmasınayönəlmiş, bazarın idarə edilməsində «Riyad» Qrupundabirləşən Səudiyyə Ərəbistanı Meksika və Venesuella birliyihasilatın artımına ciddi cəhdlər etmişlər. Nəhayət, OPEK-in2000-ci il Vyana mart görüşü hasilatın artımına qərar vermiş-38

dir. Sonrakı aylarda neftin qiyməti müəyyən qədər enməyə doğrustart götürmüş, bir ay ərzində 20-22 dollar səviyyəyə ensədə, avqust ayında yenidən yüksələrək böhranlı həddə çatmışdır.Qiymətin enməsi daha çox Rusiya üçün təhlükəlidir. 2000-ciilin dövlət büdcəsinin mühüm hissəsi neftin xarici bazardasatışında əldə ediləcək gəlir hesabına formalaşdıran ölkədəqırmızı xətt kimi 1 barreli18-dollar ekvivalentində nəzərdə tutulmuşdur.Bundan yuxarı hədd isə büdcə kəsrinin ödənişinəyönəldilməlidir. Azərbaycanda da anoloji vəziyyət mövcuddur.Burada da büdcə hesabında neftin 1 barreli 18 dollar nəzərdətutulduğu qeyd olunur. Elə istehsalçı ölkələr vardır ki, onlarınneft tələbləri üzrə büdcə dayaqları daha aşağı həddə əsaslanır.Küveytdə bu 5 dollar təşkil edir. Lakin ölkədə neftin bukeyfiyyəti ciddi nəzərə alaraq büdcəni neftin iradəsinəmüştərək etməmişdir. Büdcəni neftə əsaslandıranların aqibətiməlumdur. Hollandiyadakı məşhur sindrom buna parlaq birörnəkdir. Məhz bu reallıq ölkədə təsərrüfatın geniş diversifikasiyasınınaparılmasını milli məhsul istehsalının çeşidinin,yeni istehsal-xidmət sahələrinin açılışının genişləndirilməsinizəruri edir. Bu strategiya ilə büdcəni neft yükündən müəyyənqədər xilas etmək mümkündür.Sovetlər İttifaqında qiymət məsələsində aparılan siyasətəgörə neftin qiyməti ilə istehsal xərcləri arasında uyğunsuzluqvar idi. Böyük dövlətin iqtisadi dirçəlişi, stabil inkişafı neftfaktoruna istinad edilirdi. Bazara çıxarılan neft əsasən daxilisosial-iqtisadi problemlərin həllinə yönəlirdi. Mövcud proseshasilat templərinə təsir edir, neftqazçıxarma müəssisələri qeyrirentabelliplanlar əsasında fəaliyyət göstərirdilər. Belə hallarınartıq tarixə qovuşduğunu söyləmək hələ tezdir. Qurudakı neftkompleksində analoji vəziyyət müəyyən özəllikləri ilə hələ dəqalmaqda davam edir. «Azneft» İstehsalat Birliyinin sələfi olanQNQÇİB-də əsaslı bazar mexanizmləri qurulmadığından buradaistismar xərcləri orta dünya qiymətlərindən o qədər dəfərqlənmir.39

Respublikamızda müstəqillik əldə etdikdən sonra neftinqiyməti istehsal xərcləri məsələsi yeni xarakter almışdır. Bazariqtisadiyyatına keçid sahədə əsaslı dəyişikliklərin və islahatlarınaparılmasını tələb edirdi. Strateji proqramlarda təcəssümolmayan, radikal tədbirlər istehsal xərclərində ciddi əksinitaparaq qiymətlərin müqayisə edilməz yüksək artması ilənəticələnmiş, istehsalın aşağı düşməsi ilə qiymətlərin sürətliartımı arasında kəskinləşən fərq isə sənaye məhsulunqənaətbəxş olmayan mübadiləsi şəraitində qiymətin ölçüyəgəlməz artımına şərait yaratmışdır. Respublika iqtisadiyyatınındigər sahələri ilə sıx əlaqədar olan neft sənayesində qiymətlərinsürətli artımı məhsulun keyfiyyətinin o qədər də yüksək olmasıilə fərqlənməyən digər sənaye sahələrinin vəziyyətini xeylipisləşdirdi. Hasilatı sabitləşdirmək, onun azalmasının qarşısınıalmaq üçün isə küllü miqdarda vəsait tələb olunurdu. 1997-1998-ci illərdə dünya bazarında neftin qiymətinin aşağıdüşməsinin Azərbaycan iqtisadiyyatında ciddi əks olundu.Qeyd etmək lazımdır ki, bir çox dövlətlər belə halları qabaqcadannəzərə alaraq təhlükəsizlik indikatorları işləyib hazırlayırlar.Enerji faktoru ölkənin təhlükəsizliyinin, sosial rifahhalının məhək daşını təşkil edir. 1970-ci illərdəki antiamerikanisteriyası vaxtı ərəb dövlətləri müharibədən sonrakı dövrdə buyataqların işlənməsində iştirak etmiş iri Qərb kompaniyalarınıərazilərindən qovaraq öz neft şirkətlərini milliləşdirmişlər.Buna cavab olaraq böyük şirkətlər coğrafi uzaq, korrupsiya,səfalət, zorakılığın geniş yayıldığı siyasi sabit olmayan yenineft ehtiyatlarına malik ölkələr-Nigeriya, Anqola, İndoneziya,Kolumbiyaya, 1980-cı illərdə isə Rusiya, Azərbaycan, Qazaxstan,Türkmənistana meyl etdilər. Bununla belə, indi dünyadaneftin alternativləri axtarışı digər enerjidaşıyıcılarından faydalanmaqmeyli sürət alır. Karbohidrogenlərin karbohidratlarlaəvəz edilməsi etonolun imkanlarında təcəssüm olunur. Buradaxərclər ölçüsü hələ ki etonolun neftlə rəqabətinə mülayimlik40

gətirmir. Bitumlaşmış qumdaşı, ağır neft, qaz-hidrat ehtiyatlarırentabelliyi təmin edəcək texnoloji ixtiraları soraqlayır. Bütünbunların müqabilində neft öz qüdrətini saxlamaqda davam edir.Xəzərin, xüsusən Qazaxıstan şelfində ehtiyatlarının miqyasıdəqiqləşdikcə, regionun daha nəhəng enerji mənbəyinə ikinciFars körfəzinə çevrilməsi ehtimalı artacaqdır. Bu isə neftin imkanlarınınhələ də 50-60 il güclü templərlə davam edəcəyinigöstərir. İraqdakı rejimin dəyişilməsi neft bazarını dahadaucuzlaşdıracaqdır. Bu arada nüvə enerjisi, günəş radiasiyası,termal, külək enerjisindən istifadə də yaxın-uzaq perspektivdəyeni bazar reallıqları gətirəcəkdir. Çernobıl AES-də baş verənqəza nüvə enerjisindən istifadəni qismən arxaya atsa da, 1990-cı illərin sonunda bu istiqamətdə yeni inkişaf müşayiət olunur.Hətta yüksək seysmik zonada yerləşən Türkiyə də AEStikintisini,ictimayətin narazılığına baxmayaraq həyatakeçirmək niyyətindədir.Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentlikdən verilənməlumata görə, 1999-cu ildə 436 atom elektrostansiyası istismarolunub və enerji sisteminə Fransada, Hindistanda, Koreyada vəSlovakiyada ümumi gərginliyi 2700 m/Vt olan 4 AES qoşulub.Məlumat üçün qeyd edək ki, elektrik enerjisinin istehsal olunmasındaatom standartlarından istifadə edən ölkələr sırasınaFransa 75%, Litva 73,1%, Belçika 57,7%, Bolqarıstan 47,1%,Slovakiya 47%, İsveçrə 46,8%, Ukrayna 43,8% və Ermənistan36,4% aiddir.Təhlil materialları belə nəticəyə gəlməyə əsas verir ki,dünya neft bazarı yeni əsrin ortalarınadək dinamik inkişafdaqalacaq, neftin qiyməti məsələsi dövləti mənafelərin, iqtisaditəhlükəsizlik aspektinin ən mühüm komponenti olacaqdır.1.5. İstehsalçı ölkələrdə energetik siyasət və postneft stragiyasıİqtisadi təhlükəsizlik hər hansı bir ölkənin müstəqilliyini,davamlı inkişafını təmin edən mühüm amildir. İqtisadi41

təhlükəsizlik şəbəkəsi özü də digər təhlükəsizlik atributlarındanehtiva olunur. Bu aspektlər, ölkənin energetik təhlükəsizliyindədaha ciddi məna daşıyır. Energetik təhlükəsizliyi şərtləndirənprinsip isə bu və ya digər ölkənin neft strategiyasında təsbitolunur. Müasir mərhələdə hələ ki, neft-qaz resursları energetikehtiyatların mərkəzində durur. Neft ehtiyatlarına malik olubolmamasındanasılı olmayaraq hər bir dövlət iqtisadiyyatınınməhz bu amilə istinadən formalaşdırır. Ehtiyatlar amili hər birölkənin inkişafında müəyyən izlər qoyur. Lakin ehtiyatlarınplanetimizmdə qeyri-bərabər paylanışı ölkələrin inkişafındafərdi təsirlərə malikdir. Təbiət bəzi ölkələr elə nəhəng ehtiyatlarbəxş etmişdir ki, onların miqyası neçə-neçə digər nəhəngölkələrin ümumi potensialından xeyli çoxdur. Bu xüsusdaVətənimiz-Azərbaycan da əlverişli mövqedə dayanır. Bircəhəti nəzər almaq lazımdır ki, ehtiyatların dəyişkənliyi dəsonludur. Əksər ölkələrdə artıq axtarış-kəşfiyyat işlərinə xeylisərmayə qoyulmuş, ehtiyatların parametri dəqiqləşdirilmişdir.Bu istiqamətdə intensiv işlər davam etdikdədir.Yaxın və Orta şərq regionu təbii ehtiyatların supernəhəngliyi, neft jarqonunda «fil» yataqları ilə fərqlənir. Buməlum həqiqətdir. Regionu təmsil edən ölkələrdə hər hansı birxoşagəlməz vəziyyət istehlakçı dövlətləri çətin vəziyyətə salır,onların energetik təhlükəsizliyində əks olunur. Belə zərbələridəf etmək üçün neft resursları olmayan inkişaf etmiş ölkələryeni ərazilərdə kəşfiyyat işlərinə, hasilata böyük investisiyalaryönəldirlər. Geoloji şəraiti, zəngin neftliyi ilə üstün olan YaxınŞərq regionu Avropanın, Cənub və Şərqi Asiyanın əksərölkələrinin enerji təminatçısı rolunda çıxış edir.Böyük nefti ilə seçilən Xəzər hövzəsi dünyada neft ehtiyatlarınınyüksək cəm olduğu ərazilərdən sayılır. Elə busəbəblərdən də neft sərmayədarlarının buraya marağı daha daartmışdır. Bu gerçəklik regionun mərkəzində duran respublikamızıdaha da əlverişli mövqeyə çıxarır. Milli neft iqtisadiy-42

yatımızın yeni mərhələsində bu resurslardan səmərəli istifadəetmək ehtiyacı genişlənir. Artıq üçüncü ildir ki, «Əsrinmüqaviləsi» çərçivəsində ölkəmizdə neft və qaz hasiledilməkdədir. Neft kontraktlarının əhatə etdiyi sahələrdə neftdollarınınreal axını başlamışdır. İndi neft ehtiyatlarının kapitallaşanhissəsindən səmərəli istifadə etmək vaxtıdır.Zəngin neft ehtiyatlarına malik olan ölkələr resurslarınmənimsənilməsindən əldə olunan gəlirin istifadəsində müxtəlifstratekiya qəbul etmişdir. Bunlar içərisində Ərəb ölkələri, Afrika,Avropa, Latın Amerikası variantları fərqli xüsusiyyətlərləinkişaflarını reallaşdırmaqdadırlar. Dünya neft ehtiyatlarınınəksər hissəsinə nəzarət edən Yaxın Şərq ölkələri hasilatxərclərində də üstünlüklərə malikdirlər. Regionda ayrı-ayrıyataqlarda və ölkələrdə bir ton neftin hasilat xərci iki dollarcivarında hesablanır. Monarxiya quruluşu əksəriyyət təşkiledən bu dövlətlərdə neftdən əldə edilən gəlir, həm təkraristehsala, həm də sosial-iqtisadi inkişafa məsrəf olunur. Uzunmüddət iqtisadi hazırlığı zəif olan bu ölkələrdə neft gəlirinigeniş təkrar istehsala yönəltmək imkanları da məhdud idi.Dünya neft hasilatında baş verən böhranlar, qiymət fəsadları buölkələri konyuktura müvafiq olaraq neft hasil etməklə yanaşı,həm də gəlirlərdən rasional istifadədə də təcrübə vermişdir.İndi onların yaratdıqları industrial komplekslər, müasir infrastrukturlarDünya standartlarına uyğunluğu və hətta rəqabətbirinciliyi ilə seçilir. Dünyanın bir sıra nəhəng neft şirkətlərininsəhmlər paketində Ərəb neftdolları iştirak edir və o daha çoxxaricdə daşınmaz əmlakın alınmasına, servis xidmətinə, yeniinnovasiyaların yaradılmasına xərclənir. Region ölkələri həmdə qabaqcıl neft kompaniyalarından patent alınmış müasir texnologiyalardanvə habelə neft biznesinin marketinqindən dəgəlir əldə etmək niyyətini nümayiş etdirirlər.Neft gəlirindən səmərəli istifadə olunması strateji səviyyədaşıyan bir məsələdir. Neftin milli sərvət aspektini nəzərə alanəksər ölkələr yaxşıca dərk edirlər ki, mövcud ehtiyatlar həm də43

gələcək nəsillərin miras payıdır. İqtisadiyyatlarını əsasən neftfaktoruna kökləmiş bu dövlətlər ehtiyacların tükənəcəyinərəğmən yeni nəslə davamlı inkişafı tə’min etmək məqsədi iləyüksək texnologiyalı sənaye komplekslərini, aqrartəsərrüfatları, xidmət sahələrini, böyük kapital mənbəli banklarıərmağan qoymuşlar.1973-cü ildə ümumi dünya neft böhranından sonra Qərbininkişaf etmiş dövlətləri neftin qiymətində reqressiyanın qarşısınıalmaq üçün kompleks tədbirlər həyata keçirdilər. Alternativenerji mənbələrinə, qənaətedici texnologiyalara diqqətin artırılmasıneft sərvətlərinin tükənəcəyinə bir işarə oldu. Geolojiaxtarış işləri göstərdi ki, regionda neft ehtiyatları yüksək olsada, sonsuz deyildir. Neft firavanlığının əbədi olmaması faktıqarşısında ilk olaraq Bəhreyn qaldı. Bəhreynin neftlə bağlı taleyidigər neft ixrac edən monarxiyaları postneft epoxasınıgötür-qoy etməyə tuşladı. Belə reallıq region ölkələrininneftdən sonra iqtisadiyyatının təminatında uzun müddətli inkişafkonsepsiyasının hazırlığına rəvac verdi. Bu konteksdəgələcək iqtisadiyyatın formalaşma prosesi region ölkələri üçünəsas üç istiqamətdə təzahür edir:1. Təsərrüfatın diversifikasiyası;2. Kapitalın xaricdə uzunmüddətli və möhkəmyerləşdirilməsi üçün miqyaslı maliyyə investisionfəaliyyətin reallaşdırılması;3. Müasir dünyaya uyğunlaşan olunan, intellektualmədənimühiti formalaşdıran məşğulluğun əsas sferalarındakadrların yerləşdirilməsi.Başlanan proses yerli iqtisadiyyatın diversifikasiyasınınhəm istehsal, həm də qeyri-istehsal sferasını ehtiva edir. Regionölkələri çalışırlar ki, xam neftin və qazın ixracından neft,neft-qaz kimyasının məhsullarının ixracına keçsinlər. Hasil olunanneftin 90%-ni emal edən Küveytin neftayırma zavodlarıxam neftə nisbətdə daha çox neft məhsullarının ixracındangəlir əldə edirlər. Burada həm də müəyyən qədər yanacaq44

ixracını enerjitutumlu məhsullar, o cümlədən əsasən Avstraliyadangətirilən aliminiumun əridilməsindən alınanlar əvəz edir.İndi neft emalı, neft-kimyası, enerjitutumlu metallurgiya kombinatlarıSəudiyyə Ərəbistanı, Bəhreyn, Oman və Qatarda dahaçox intişar tapır. Bununla belə region ölkələri kəndtəsərrüfatının inkişafında müvafiq layihələrin gerçəkləşməsinəkülli miqdarda pul xərcləyirlər. Səudiyyə Ərəbistanın səhraşəraitinə baxmayaraq özünü taxılla təmin edir və həttamüəyyən qədər də ixrac prosesini həyata keçirir. İndi Küveyt,BƏƏ müxtəlif meyvə-tərəvəz, çiçək ixracatında daüstünlüklərə nail olmuşlar. Turizmin, maliyyə sferasının inkişafındanda gəlir əldə edilir. Regionda offşor biznesi də sürətləinkişaf tapır. Küveyt Britaniyanın, Kanadanın, Yaponiyanın birçox digər Qərbi Avropa ölkələrinin məşhur və qüdrətlitransmilli korporasiyalarının həmsahibi kimi çıxış edir. OnunQərbi Avropada minlərlə yanacaqdoldurma stansiyası, Danimarkada,Hollandiyada və İtaliyada iri neftayırma zavodları,böyük hava limanlarında çoxsaylı avia-yanacaq məntəqələrivardır. Bundan başqa özünün dəniz donanmasında 30-a yaxıntankerə malik olan Küveyt həm də inkişaf etmiş kapitalistölkələrində 100 milyard dollardan çox sərmayə qoyuluşunamalikdir. Dünya ölkələri arasında, xüsusən Afrikada neftəsasən avtokratların inhisarındadır. Belə meyl hakim təbəqəninəlində olan neftdollarından səmərəli istifadədə məhdudiyyətləryaradır. İnhisarlaşmanın möhkəmləndirilməsi azarıhakimiyyətin saxlanılmasında əsas vasitəyə çevrilir.İqtisadi anlamda Afrika az inkişaf etmiş, sadə təsərrüfatstrukturlarına malik sosial göstəriciləri yüksək olmayan bir regiontəssüratını verir. Dünyəvi mənzərədə Afrikanın təsərrüfatfəaliyyətinin miqyasları yetərli deyildir. Bəşəri qlobalproblemlər regionda öz kəskinliyi ilə fərqlənir. Regionalmeyarlar əsasında işlənmiş nəzəri sistemlər, riyazi modellər,metodik yanaşmalar Afrikanın təsərrüfatına, inkişafına vətədqiqinə yararlı hesab edilmir. Afrika mineral xammal ehtiyat-45

larının geoloji kəşfi cəhətdən az tətqiq olunmuş ərazi hesab olunur.Buna baxmayaraq burada kifayət qədər aşkarlanmış ehtiyatlarmövcuddur. Energetik resurslar sferasında neft aparıcımövqedə durur. Son onilliklərdə Liviyada, Nigeriyada,Əlcəzairdə kəşf edilən iri neft yataqları ümumilikdə 9-10milyard ton miqdarında hesablanır. Dünya neft hasilatında Afrikanınpayı 10% həddindədir və burada hər il 330-350 milyonton neft hasil edilir. Okeanın o tayında Latın Amerikasında isəbu xüsusda başqa bir mənzərə mövcuddur.Latın Amerikası mineral xammal ehtiyatlarının praktikiolaraq bütün növləri üzrə təmin olunmuşdur. Kəşf olunmuşyanacaq resursları içərisində neft və qaz əksəriyyət təşkil edir.Burada neft ehtiyatları 18 milyard tondur. İnkişafı təmin etməkmarağı region ölkələrinin daha sıx inteqrasiyada qəbul olunmasınatəkan vermişdir. Burada müxtəlif sayda güclü inteqrasionregional qruplar vardır. Çox ölkələrdə latifundizmmeylləri qalmaqdadır. Əhalinin 40%-dən çoxunu kustarsənayedə çalışanlar təşkil edir. Təbii ehtiyatlar, tarixən imtiyazlıtəbəqələrin əlində olduğundan təsərrüfatı kiçik daxili bazarıvə zəif inkişaf etmiş sənayeni xarakterizə edir. Məhz bufaktor regionu daha çox xarici kapital asılılığında qoyur. İnkişafetmiş ölkələrin, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə birbaşakapital qoyuluşlarının yarısı bu regionun payına düşür. Əksərölkələrdə dövlət infrastruktura və iri neft müəssisələrinənəzarət edir. Latın Amerikası dünyanın ən qədim neftrayonlarından sayılır. XIX əsrin ikinci yarısında Peruda sənayeüsulu ilə neft hasilatına başlamışdır. Bu gün Venesuellada,Meksikada regionun kəşf olunmuş ehtiyatlarının 90%-icəmləşmişdir. Təkcə bu iki ölkədə hər il 320-340 milyon tonneft istehsal edilir. Qaz hasilatının 80%-i, istehlakın 65%-i Venesuella,Meksika və Argentinanın payına düşür. Bütünbunlara baxmayaraq region ölkələri ABŞ və Yaponiyanın kapitalasılılığında qalmaqdadılar.Qədim neft ölkəsi olan Venesuellada intensiv neft hasi-46

latı tarixinin Azərbaycanla mümkün paralelliyi və oxşarlığıvardır. Ölkədə 100 ildən çox neft hasil edilməsinə baxmayaraqböyük iqtisadi tərəqqi əldə olunmamışdır. 1999-cu ildə ölkədəbaş vermiş sel, torpaq sürüşmələri ölkənin təsərrüfatına ciddiziyan vurmuş, zəngin neft potensialı ölkə təbii fəlakətinnəticələrini aradan qaldırmaq üçün xarici dövlətlərin böyükyardımlarına ehtiyacı olduğunu nümayiş etdirmişdir. Uzun illərdövlətin inhisarında formalaşan neft sənayesi Latın Amerikasıölkələrində yen ədə əsasən dövlətin sərəncamında olaraq qalmaqdadır.Belə meyl neftdən əldə olan gəlirin tam əksəriyyətləyenidən neftin təkrar istehsalına istiqamətləndirir və korrupsiyanıngenişlənməsinə rəvac verir.Region ölkələrinin xarici borcu son 10-15 il ərzində 2-2,5dəfə artaraq 60 milyard dolları ötmüşdür. Son onilliklərdədünya bazarında baş verən qiymət böhranı neft sənayesinin bazarkonyukturuna adaptasiyasında özünü göstərir. Təkraristehsala yönələn neft strategiyası böhranlı meyllərlə müşayiətolunur. Bu arada Beynəlxalq Valyuta Fondunun lokal böhranıaradan qaldırmaq cəhdləri uğurlu nəticələrə gətirməmişdir.Aparılan terapiya sabitləşməyə rəvac versə də, bu ölkələrinxarici borclarını yüksək həddə qaldırmışdır. Borclar siyahısındadünyada birinci yeri tutan Braziliya və regionun digərölkələri neftdən əldə etdikləri gəlirləri indi borcların qaytarılmasınısərf edir. Digər tərəfdən region ölkələri milli bazarınehtiyaclarını təmin etmək üçün neftayırma sahəsində kifayətqədər istehsala malik deyildirlər. Belə ki, Meksikada istehlakolunanm neft məhsullarının 1 / 4 hissəsi xaricdən idxal olunur.Neft iqtisadiyyatının Avropa variantında əks meyllərmövcuddur. Burada da neftə dövlətin iqtisadi inkişaf yolu kimibaxılır. Neftdən istifadə də Norveç modeli xarakterikxüsusiyyətlərə malikdir. Ərəblərlə müqayisədə norveçlilərinnefti az və xeyli yüksək istehsal xərclidir. Bununla belə ölkənindünya bazarına yaxın əlverişli mövqeyi vardır. Norveçdə neftAzərbaycan fərqli olaraq ölkənin müstəqil həyatını, iqtisadiy-47

yatının formalaşması çağında kəşf edilmişdir. Yəni ölkəiqtisadi inkişaf yolunu qət etdikdə burada neft fontan vurmuşdur.Dünyanın zəngin neft təcrübəsi ölkənin düşünülmüş neftstrategiyası aparmağa kökləmiş, ehtiyatlardan səmərəli istifadəbacarığı aşılamışdır. Ölkədə neft strategiyası beynəlxalq bazarınkonyukturuna hesablanıb və əldə edilən gəlir iqtisadiyyatınrəqabətədavamlı sahələrinin yaranışına və inkişafınayönəldilmişdir.Qeyd olunduğu kimi enerji geosiyası aspekti şərtləndirənamil olmaqla, həm də ayrı-ayrı ölkələrdə iqtisadi təhlükəsizliyitəmin edən əsas faktordur. Dövlət özünün energetiktəhlükəsizliyinin qorunmasında bütün imkanları ilə səfərbərolur. Ölkənin təbii energetik resurslarının mövcudluğundanböyük və kiçikliyindən asılı olmayaraq enerji sabitliyinin təminedilməsi diqqət mərkəzində durur. Buna görə də neftin ixracındanqidalanan ölkələr öz büdcələrini dünya bazarındakıkonyuktura, qiymətin enmə və yüksəlişini nəzərə alaraq qururlar.Bir məqamı qeyd etmək lazımdır ki, hələ yüz il öncə neftözünün strateji əhəmiyyətini bəyan etdikdə texnoloji imkanlıböyük dövlətlər ona sahib olmaq istiqamətində böyük rəqabətəçıxdılar. Bu rəqabət bəzən gərginliklərə səbəb olaraq «neftgüc»formulunda döyüş meydanlarında sınaqdan çıxdı. İnditarixçi alimlərin birmənalı rəyinə görə XX əsrin ikinci cahanmüharibəsi və digər irili-xırdalı müharibə və münaqişələryetərli dərəcədə neft amilindən təsirləşmişdir.Yaşadığımız zəmanə bizim üçün keçid dövrü olaraqqalır. Keçid vəziyyəti indiki məqamda digər onlarca ölkələrədə xasdır. Bu dövr ayrı-ayrı ölkələr üçün müxtəlif müddətli olabilər. Onun ömrünün qısaldılması isə bizim səylərimizdən,strateji planlarımızdan asılıdır. Bizim üçün keçid epoxasınınmümkün qədər qısa olması müstəqilliyimizi gücləndirən əsasşərtlərdən biridir.Respublikamızın beynəlxalq aləmdə neftə istinadən əldəetdiyi mövqeyinin möhkəmləndirilməsi ehtiyatların48

uzunmüddətli istismarına əsaslanan siyasətin ardıcıl təminedilməsindən asılıdır. Yeni yataqlarda müştərək iş birliyiAzərbaycanın payının yüksək tutumu ilə seçilməlidir.Mütəxəssis fikri ondan ibarətdir ki, yataqların işlədilməsindəxarici investorların payı 50%-lik baryeri aşmamalıdır. Beləistiqamət Yaxın Şərq ölkələrinin, Norveçin neft siyasətininaparıcı xəttini təşkil edir. Hətta bu dövlətlərdə xarici müştərəkfəaliyyətdə yerli tərəfin iştirak payının yarıdan aşağı olmasıqanunla qadağan edilir. Respublikamızda bağlanan kontraktlarüzrə Azərbaycan tərəfinin orta payı ümumi həcmin 1 / 3 -dənkiçikdir. Bunlar azmış kimi bəzi kontrakt sahələrində yenidəntəşkil olunma prosesində Azərbaycanın payının payı azalmağameyl edir. Respublika prezidenti H.Ə.Əliyev cənablarının neftstrategiyasında ardıcıl səyləri nəticəsində ölkəmizdə müvafiqneft fondunun yaradılması haqqında fərman vermişdir.Fərmana əsasən Azərbaycana çatacaq mənfəət neftinin və qazınınsatışından əldə edilən gəlirlər, bonus ödənişləri, xaricişirkətlərlə imzalanmış müqavilələr çərçivəsində dövlətəmlakından istifadə üçün icarə haqqı, 2001-ci ildən başlayaraqakrhesabı ödənişləri, xarici şirkətlərlə bağlanmış müqavilələrəuyğun olaraq Azərbaycan tərəfinə verilən aktivlərin satışından,fondun fəaliyyətindən və başqa daxilolmalardan əldə edilənvalyuta vəsaiti müvafiq fondda cəmləşməlidir. BVF-intəmsilçiləri neft fondunun yaradılmasında həm beynəlxalqtəcrübəni, həm də regionun xüsusiyyətlərini ön plana çəkirlər.Neft gəlirlərini daha çox xarici banklarda və ya neft fondununavuarlarında saxlanılmasını məqsədəmüvafiq bilən BVFAzərbaycanda yüksəlişin təmin edilməsində fondun missiyasınınəhəmiyyətli olacağını qeyd edir. Digər tərəfdən neftfondunun yaradılmasında BVF-in tələbi heç də Azərbaycanın,yüksək iqtisadi potensiallı ölkəyə çevrilməsini nəzərdə tutmur.Təcrübə göstərir ki, BVF-nin dirçəliş hərəkatı heç bir ölkəyəsəadət bəxş etməmişdir. Azərbaycanda neft fondundan istifadəməsələsində əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması, milli49

sahibkarlığın inkişafı, əsas yerlərdən birini təşkil edir.Beynəlxalq maliyyə institutlarının təmsilçiləri öz ölkələrininmaraqlarına uyğun olaraq Azərbaycanın xammal ölkəsi və satışbazarı kimi qalmasında maraqlıdır. Odur ki, neft fondunda toplanacaqvəsaitin səmərəli istifadə olunması tə’min edilməlidir.Məlumdur ki, bağlanan neft kontraktlarına əsasən Azərbaycana1994-cu ildə 180 mln., 1995-ci ildə 175,3 mln., 1996-cı ildə36,6 mln., 1997-ci ildə 64,2 mln., 1998-ci ildə 74,7 mln., 1999-cu ildə isə 30 mln. ABŞ dolları həcmində, ümumi məbləği 560mln. dollardan çox bonus şəklində pul vəsaiti daxil olmuşdur.Bununla belə, «Azəri-Çıraq-Günəşli» yatağınınişlənilməsindən də ilk gəlirlər Azərbaycanın hesabına çatmışdır.Gələcəkdə Azərbaycandakı ehtiyatlarınmənimsənilməsində əldə olunacaq gəlirin miqyası artacaqdır.Bütün bunlar isə əsas maddi milli sərvətimiz olan neft və qazresurslarından daha səmərəli istifadə olunmasını şərtləndirir.Müvafiq fondlar bir çox ölkələrdə intişar tapsa da, əksərməmləkətlər iqtisadi gerilikdə qalmaqda davam edir.Mineral resurslar, xüsusən neft kimi təbii sərvətlərbəxtiyarlığı tam ifadə etmir. ABŞ, Kanada, Norveç öz təbiiehtiyatlarından səmərəli istifadə edərək, ümumi sənaye inkişafınınformalaşmasını təmin etsələr də, digər ölkələrdə təbiisərvətlər korrupsioner hökumətəlrin, hərbi rejimlərinmöhkəmləşdirilməsi mənbəyinə çevrilmiş, yaxud da üçüncütərəfə verilərək mükafatlaşmaya xidmət etmişdir. Nağıllardakızənginliyə bənzər faydalı qazıntılar bir çox ölkələrdə insani vəfiziki kapitalın trasformasiyasına səfərbər edə bilməyərəktamahkar hakimlərin şəxsi mənfəət və hakimiyyət quruluşununmöhkəmləndirilməsinə xidmət etmişdir.D.Yergin 4 hesab edir ki, sənaye üsullu neft hasilatı XIXəsrin 2-ci yarısında təşəkkül tapsa da o məhz XX əsrin simasını4 Дениел Ергин. «Добыча» Всемирная история борьбы за нефть, деньгии власть. М.: Издателство «Денево». 1999. səh 15-17.50

dəyişən əsaslı amil olmuşdur. Onun fikrincə, neft tarixi inkişafını3 mühüm problemin fonunda tapır:1. Kapitalizmin, müasir biznesin yüksəliş və inkişafında;2. Neftin əmtəə kimi milli strategiya, hakimiyyət vədünya siyasəti ilə bağlılığında;3. dünyanın «Karbohidrogen cəmiyyəti»nə vəantropoloqların dilində bizim «karbohidrogeninsanları»na çevrilişimizdə.Aparılan müqayisəli təhlili yekunlaşdıraraq qeydetməliyik ki, təbiətin bizə bəxş etdiyi bu əvəzsiz sərvətdənyetərincə istifadə olunmalı, çıxarılan neftin gəlirinin əksərhissəsini təkrar istehsala, yığım fondlarına yönəltməkləfasiləsiz davamlı inkişafı təmin etməliyik. Neftdən əldə ediləngəlir üstün texnologiyalara əsaslanan rəqabətə davamlı istehsalsahələrinin yaradılmasına yönəldilməli, xarici bazarların fəthedilməsində qüdrətini nümayiş etdirməlidir. Aparılan uğurlusiyasət gələcək nəsillərin işgüzarlıq fəaliyyətində əsas faktoraçevrilərək davamlı inkişafı stimullaşdıracaqdır. Müəyyənzaman kəsiyindən sonra biz də postneft erasına daxil olacağıq.Yeni erada yenə də xalqın əzmkarlığı, iqtisadi fəallığı,təfəkkürü ön mövqedə dayansa da maddi resurslarsız keçinməkçətin olacaqdır. Yeni resursları isə indidən kapitallaşmağadoğru irəliləyən neft neft-qaz sərvətlərimiz təmin edəcəkdir.51

II FƏSİLKOMPLEKSDƏ DAVAMLIINKIŞAFIN TƏMIN EDİLMƏSİNİN İQTİSADIASPEKTLƏRİ2.1. Neft-qaz sənayesində iqtisadi islahatların dərinləşməsivə təkmilləşməsinin aktual problemləriNeftqazçıxarma sənayesində 1990-cı illərdən startgötürən islathatlar prosesi köklü dəyişikliklərə məruz qalacaqyeni mərhələyə qədəm qoyur. Respublika prezidentiH.Ə.Əliyev tərəfindən əsası qoyulan neft strategiyasının uğurlunəticələri bu gün daha geniş spektrdə təcəssüm olunur. «Əsrinmüqaviləsi» çərçivəsində hasil ediləcək neftin illik parametrləriçox keçməyəcək ki, 10 milyon tonluq xətti aşacaqdır.Azərbaycan Xəzərin enerji resurslarının Avropa bazarlarınaçıxarılacağı ən mühüm əraziyə, gerçəkləşən böyük İpək Yoluaspektində isə həm də bütün Xəzərhövzəsi regionunun tranzitməkanına çevriləcəkdir. Bütün bu əlamətdar hadisələr bizi heçdə Azərbaycan nefti ilə bağlı probemlərin həllində bütündetalların mühərrikə pərçimləndiyi ovqata kökləməməlidi.Şübhəsiz ki, burada islahatlar prosesi dərinləşməli,təkmilləşməli davamlı xarakter daşımalıdır. Bununla belə, bizyeni yataqlarda xarici investorlarla iş birliyi qurduğumuzzaman köhnə istismar sahələrində də hasilatın sabitliyinin vəartırılmasının təmin olunmasının xiffətini çəkməliyik.İslahatlar nəyə gətirilməlidir? Bu yalnız adaptasiyadırmı?Məntiqi nəticə nədən ibarət olacaqdır?Bizim fikrimizcə, neft sənayesində islahatlarındərinləşməsi aşağıdakı nəticələri ifadə etməlidir: səmərəliyin və rentabelliyin artırılmasını; servis xidmətinin genişləndirilməsi, yaxşılaşdırılmasıvə yeni standartlı iş yerlərinin açılışını; kadr-təlim strategiyasının gücləndirilməsini;52

maliyyə sabitliyinin təinatını; inteqrasiya, rəqabətin gücləndirilməsi vəinfrastrukturun yeniləşməsini; elmi texniki nəaliyyətlərin müntəzəm və geniştətbiqini; sosial təminatın yaxşılaşmasını və yüksəlişi təmin edəndigər adekvat iqtisadi tədbirlərin reallaşmasını; təsərrüfat subyektlərinin manevr və transformasiyaqabiliyyətinin artırılmasını.Bazar iqtisadiyyatının prinsipləri neftqazçıxarmamüəssisələrinin təsərrüfat fəaliyyətinə bilavasitə təsir edir. Butəsirin az itkilərlə başa gəlməsi üçün isə sahədə iqtisadiislahatların aparılması hər bir istiqamət üzrəmüəyyənləşdirilməlidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, neftsənayemiz həm güclü istehsal və həm də müvafiq sosialinfrastruktura malikdir. Bununla belə, istehsalınınsəmərəliyinin artırılması üçün burada güclü maddi-texniki,təchizat nəqliyyat, servis və digər sektorlarının paralel inkişafıda tələb olunur. Bu sahələrin hər birində iqtisadi islahatlarınözünəməxsus xüsusiyyətləri, prioritetləri vardır. Kompleksdəəvvəllər aparılmış islahatlar prosesi əsaslı, proqramlı, ardıcılolmamış, xaotik səciyyə daşımışdır. Təşəbbüslərindəstəklənməməsi, konkret islahat konsensiyasının, olmaması,islahatların sürətli inkişafını təmin edə bilməmişdir. Bəllihaldır ki, milli neft sənayesində islahatlar prosesi qurudakıyataqların işlənməsində müştərək müəssisələrin təşkilindənbaşlanğıc almışdır. Sahədə belə müəssisələrin sayı ilbəilartmaqdadır. İndi «Muradxanlı», «Cəfərli», «Zərdab»,«Kürsəngi-Qarabağlı»i Kəlaməddin-Mişobdağ» kimi qurudakıyataqların işlənməsi daha iri sərmayələr obyektinə çevrilmişdir.Qeyd etmək lazımdır ki, müştərək fəaliyyətdə pay bölgüsündənasılı olmayaraq iki tərəf iştirak edir. Paradoksal vəziyyət ondanibarətdir ki, pay bölgüsündə iştirak edən xarici firmalar yerlineftqazçıxarma müəssisələrinə nisbətdə özəl statusda daha53

geniş imkanlara malikdirlər. Digər bir amil isə milli neftiqtisadiyyatını konseptual ifadə edən qanunlar şəbəkəsinin hələdə tam işlənib hazırlanmaması ilə bağlıdır. Belə ki, yeni neftsənayesi uzun müddətdir ki, «Neft haqqında» qanunununmövcudsuzluğu ucbatından xarici investorların fəal iştirakı iləformalaşmaqdadır. Yerli mütəxəssislər müştərək prosesəmuzdlu işçilər kimi cəlb edilir, ənənəvi neftçıxarmamüəssisələri isə köhnə rejimdə işi davam etdirirlər. Səlahiyyətimkanları və maliyyə potensialı geniş olan xarici sərmayədarlarisə daha çevik manevrlər edərək təşəbbüsü ələ alır, rəqabətüstünlüyü qazanırlar.Neft sənayesində bazar iqtisadiyyatına uyğun strukturdəyişiklikləri dərinləşmədə və genişlənməkdədir. Müasirşəraitdə dövlətin neft sənayesinə müdaxiləsi mülayimləşməyədoğru istiqamət alır. Bəlli haldır ki, yataqların «apstrim»(axtarış, kəşfiyyat və istismar) mərhələsində dövlətintənzimləyici rolu mühümdür. Lakin sonrakı neftin nəqli,toplanması və satışı mərhələsində, xüsusən də bazar mexanizmiözünü tənzimləməyə qadir sferada dövlətin müdaxiləsizəifləməyə meyllidir. Neftqazçıxarma müəssisələrinin realbazar subyektinə çevrilməsi perspektivində səhmləşmə, «şaquliinteqrasion» şirkətlərin yaranması islahatların yenimərhələsində məqsədəuyğun hal kimi qiymətləndirilə bilər.Bununla belə, inkişaf etmiş bazar mexanizmininyaradılmasında müəyyən vacib metodiki və praktikiməsələlərin həlli də mühümdür. Burada yeni bazarinfrastrukturunun, azad rəqabət mühitinin formalaşdırılması,səmərəli müqavilə şəbəkəsinin genişləndirilməsi, neft-qazkompleksinin ayrı-ayrı sahələri üzrə müvafiq istehsal xərcləristandartlarının işlənməsi, vergi prosesinin təkmilləşdirilməsi vəsair bu kimi tədbirlər əhəmiyyətlidir. Daha vacib problem isəmüasir, çevik maliyyə mexanizmi, menecmenti şəbəkəsininərsəyə gətirilməsidir. Eyni zamanda burada dövlətləmüəssisələr arasında partnyorluq münasibətlərini ehtiva edən54

şəraitin yaradılması reallaşmalı, onun inzibatçılıq xüsusiyyətlimünasibətlərdən üstünlüyü qiymətləndirilməlidir.Sovetlər İttifaqının dağıldığı ərəfədə neft hasilatındasürətlənən enmə prosesinin qarşısının alınmasına çoxlu cəhdləredilirdi. Avadanlıq və qurğuların köhnəlməsi, təhcizatınpisləşməsi, maliyyə imkanlarının sarsılması həqiqətdə neftgenerallarını çətin vəziyyətə salmışdı. Dərinləşən böhranınqarşısını almaq üçün vəsait çatışmırdı. Bu arada strateqlərinvestisiya resurslarını ittifaqın sərhədlərindən kənardaaxtarmağa üstünlük verirdilər. İlk təşəbbüslər xarici kapitalıniştirakı əsasında NQÇİ-lərdə müştərək fəaliyyətin təşkili ilənəticələndi. Respublikamızın neftqazçıxarma kompleksində ilkmüştərək müəssisə olan «Azərpetroyl»un da əsası məhzSovetlər İttifaqının mövcudluğu zamanı qoyuldu. QurudaNQÇİB-də indi 6 belə neftqazçıxarma müəssisəsi hasilatıdavam etdirir. Bu müəssisələrin səmərəli fəaliyyəti haqqındafikirlər mübahisəlidir. Çünki ötən 10 il ərzində bumüəssisələrdə strateji planda əsaslı islahatlar aparılmamışdır.Rusiyadakı analoji müəssisələr isə artıq bir neçə ildir ki, yenistatusa-səhmdar cəmiyyət formasına transformasiya olmuşlar.Məhz bu istiqamət həmin müəssisələrin iqtisadi-maliyyəmanevrliyini artırmış, səmərəliliyin yüksəlişinə rəvacvermişdir. Lakin bunun əksinə olaraq Azərbaycanda müştərəkmüəssisələrin fəaliyyətində səmərəlilik aspektində «prodakşnşerninq»modelinə keçidə rəğbət bəslənilir. Aydındır ki, Rusiyamodeli daha çox özəl xarakter daşıyır. Üstün cəhətləri iləfərqlənən müvafiq modelin fərqli xüsusiyyəti ondan ibarətdirki, tamamilə bazar strukturuna əsaslanan səhmdar cəmiyyətdətərəflər geniş təmsil olunmaqları ilə yanaşı, həm də çox özəlmənafeləri və ciddi müştərək məsuliyyəti ifadə edirlər. Riskdərəcəsi mülayim, mənfəət əldə etmək şansı isə yetərincəgüclüdür. Yüzilliklərin sınağından çıxmış səhmləşməstrategiyası real bazar ölkələrində iqtisadi inkişafa təsir edənmühüm faktorlardan sayılır və iqtisadiyyatın təməli yetərli55

dərəcədə bu formulaya əsaslanır. Azərbaycanda bu mütərəqqisistemə keçid zənnimizcə daha çox subyektiv amillərin təsiriləbaş verir. İqtisadiyyatın böyük hissəsini mümkün qədərdövlətin nəzarətində saxlanması meyli solçu təmayüllü,konservativ fikirliləri müvafiq addımlar atmağa maraqlı etmir.Qloballaşmanın və inteqrasiyanın genişləndiyi məqamda gectezperspektivsiz mühafizəkarlıq, fərdiyyətçilik özünə qapılmaiflasa uğrayacaq, səhmləşmə daha çox intişar tapacaqdır. Busahədə prezident H.Əliyevin qətiyyətli addımları, xüsusən dəqiymətli kağızlar üzrə dövlət komitəsinin fəaliyyətininyaxşılaşdırılması haqqında məlum fərmanı respublikadamüvafiq bazarın tam formalaşmasını sürətləndiriləcək,səhmləşmə yeni gerçəkliklərdə təmin olunacaqdır.İslahatların dərinləşməsi və təkmilləşdirilməsində hüquqibazanın yeniləşməsi və genişlənməsi də mühüm şərtdir.Analitik şəbəkənin genişliyində təhlil və müşahidələr bir dahaəsas verir ki, islahatlar prosesində işin təşkilati aspektlərinədiqqət artırılmalıdır. Bir vacib xüsusiyyət nəzərə alınmalıdır ki,neft sektorunda iqtisadi islahatların reallaşmasını ləngidənbaşlıca səbəb sahə üçün tələb olunan əsaslı maliyyə vəsaitininçatışmazlığı problemidir. Problemin həlli isə kompleksin bazariqtisadiyyatının tələblərinə uyğun yenidən qurulmasını, genişiqtisadi islahatların aparılmasını tələb edir. Azərbaycanrespublikası klassik neft ölkəsi olduğundan burada mövcudistehsal, elmi təcrübə ilkin meyarların təməlində dayanmış,mövcud potensial sonrakı inkişafın da indikatoru olmuşdur.Respublikamızda formalaşan ənənəvi neftçilər ordusu bütündövriyyəni əhatə edən kadrlar şəbəkəsinin özəyini təşkiletmişdir. Məhz Azərbaycan neftçisinin ənənəvi qüdrəti planetin1 / 6 hissəsini əhatə edən məmləkətdə müvafiq sahədə daim yeniinnovasiyalara adaptasiyada liderlik edənlər sırasındaolmuşdur. Aqonik vəziyyətdə olan qüdrətli dövlətdə durğunluqvəziyyətindən, böhrandan çıxışda tədbirlər çələngi rəngarəngvə mübahisəli idi. Kooperativ hərəkatı, fermer təsərrüfatı,56

servisdə kiçik müəssisələr şəbəkəsi, daha geniş miqyasdadirçəliş üçün «500 gün»lər strategiyası əməli nəticələrləsəciyyəvi olmadı. Müxtəlif məqamlarda Azərbaycan neftsənayesində peşəkar neftçilər sahənin reabilitasiyasında yenitəşəbbüslərlə çıxış etdilər. Köhnə yataqlarda azdebitliquyularda istehsalın artmasında icarə meyarlı addımlara cəhdetdilər. Yüz il öncə mövcud olmuş uğurlu metodlar yenisituasiyada görünməyə başladı.Tarixdən məlumdur ki, Azərbaycanda ötən əsrdə neftsənayesinin inkişafının detanatoru iltizam sisteminin ləğviprosesi olmuşdur. XIX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq neftinistismarında əsas hərəkətverici qüvvəyə çevrilən sahibkarlarınəldə etdiyi nəaliyyətlər bütün neft salnaməsində möhtəşəmizlər qoymuşdur. Sona yetən yüz illikdə elmi nəaliyyətlərin ənali təltifi Nobel mükafatı öz kapital mənbəyini əsaslı dərəcədəAzərbaycan neftindən qaynaqlandırmışdır. Genetik və irsixüsusiyyətlər tənəzzül məqamında yenidən Azərbaycanneftçisinin yeni təşəbbüslərə sövq etmişdir. Belə ki, işgüzarmütəxəssislər Azərbaycan neft sənayesnin ənənəvi üsullarladirçəltməyi qarşıya qoymuşlar. Sərt planlaşdırma sistemindəneft sənayesini müvafiq üsullarla dirçəlişinin reallaşmasıimkanı geniş olmamışdır. Məqsədin mahiyyəti azdebitli,təchizat problemli, rentabellik səviyyəsi aşağı olan quyularışəxsi əllərə verilməsindən ibarət olmuşdur. Müvafiqqanunvericilik bazasının tam formalaşmaması, bürokratikməneələr belə təşəbbüslərin qiymətləndirməsində öz mənfitəsirini göstərmişdir. Çox illər ötsə də, belə təşəbbüslər qiymətiəhəmiyyətini itirməmiş yeni reallıqlar kontekstində müvafiqideyaların həyata keçirilməsində daha aktual xarakter almışdır.Bizim fikrimizcə, indiki situasiyada da hasilatın artımını təminetmək məqsədi ilə köhnə quru və dəniz yataqlarında lisenziyavə konsessiya üsuluna, o cümlədən səhmləşmə və özəlləşməstrategiyasının reallaşmasına qapılar geniş açılmalıdır.Fikrimizcə, yeni reallıqlar islahatların indiki mərhələsində57

aşağıdakı tədbirlər toplusunu nəzərdən keçirməyəköklənməlidir:‣ sahədə yeni iqtisadi-hüquqi münasibətləri təmin edənqanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi vəgenişləndirilməsi;‣ konsensiya və lisenziya sisteminə, səhmləşmə vəözəlləşdirmə strategiyasına keçidin tamformalaşması;‣ rentabelliyi təmin edən, risqləri azaldan vergiprosesinin təkmilləşdirilməsi;‣ istehsalın yenidən strukturlaşdırılmasıdiversifikasiyası;‣ investision mühitin yaxşılaşdırılması;‣ iqtisadi mexanizmlərlə tənzimlənən, müəyyən dərəcəşaquli inteqrasiya olunan idarəetmə şəbəkəninyaradılması.Bununla belə qeyd olunmalıdır ki, sahədə fəaliyyətgöstərən xarici şirkətlərin hüquq və vəzifələrinireqlamentləşdirən qanunvericilik aktlarının qəbulu əvvəllərqeyri-müəyyən, mübahisə obyekti olan prinsipial məsələlərinlegitimləşdirilməsini təmin edə bilər. Neft sektorundaqanunvericilik şəbəkəsi bütün istehsal tsiklini-axtarış işlərindənyanacaq doldurma məntəqələrinə qədər prosesləri əhatəetməlidir. Sahədə kontrakt siteminin səmərəliliyiniaydınlaşdırmaq üçün nəzəri akseplərlə yanaşı, həm dətəsərrüfat subyektlərində pilot müəssisələrinin təşkili digərlayihələrin gerçəkləşməsi nəzərdə tutula bilər.Layihə bir eksperimentdir. İslahatçılar isə onugerçəkləşdirməyə həmişə məmnundular. Kontrakt sistemindəüstün tərəf və əsas iştirakçı kimi kollektivlər, yerlimütəxəssislər, banklar və milli sahibkarlara istinad daha çoxmilli məqsədləri ifadə edər. Bu prosesdə dünya təcrübəsinəəsaslanan, lakin daha çox sahənin xüsusiyyətləri, milli-regionalovqat, hazırlıq səviyyəsi, keçid dövrünün prinsipial tələbləri58

kimi kateqoriyaların üstün cəhətləri nəzərə alınmalıdır. Bir sıradövlətlər, o cümlədən beynəlxalq energetika assosiasiyasınınüzvləri neft-qaz yataqlarının kəşfiyyatı və işlənməsindəlisenziya və konsessiya üsulundan istifadəyə üstünlük verirlər.İstehsalçı dövlətlərdə hakimiyyət orqanları həm də yataqlarınişlənməsində strateji maraqları ifadə edərək iqtisadi rentastrategiyasına müvafiq tənzimləmə işini həyata keçirirlər. Buda konsessiya prosesinə müsbət təsir göstərir. Respublikamızdaneft sənayesində iqtisadi inkişafı ləngidən amillər arasındadaha çox inzibati idarəetmə sisteminin qeyri-səmərəliliyi,texniki-iqtisadi şəraitin pisləşməsi, təhcizatda destruktivpozucu meyllərin artması, ixtisaslı kadrların maddi və mənəvistimullaşdırılmaması, istismar templərinin yüksək səviyyəsi vəsair nəzərə çarpır. Yaranmış vəziyyətdən çıxış yolunu bütünkompleksdə bazar prinsiplərinin tam bərqərar edən mexanizlərhəll edə bilər. Vahid bazar mexanizmin təşkili, biznessferasında mütərəqqi qərarların qəbul edilməsi, mülkiyyətçininhüquqlarının müdafiəsi, iqtisadi artımı təmin edən düşünülmüşvergi, kredit siyasəti sahənin inkişafına, təsir göstərəcəkdir.Belə yanaşma heç şübhəsiz ki, səmərəliliyin yüksəlməsinəxidmət edər. Buna görə də sahədə davamlı inkişafın tə’minedilməsində müəyyən əlahəddəlik də istisna deyil. Xüsusidiqqət obyekti isə məhsulun bölgüsü üzrə sazişlər prinsipininmüəyyən edilməsindədir. Neft-qaz biznesində əməkdaşlığınyeni formalarının tətbiqi zamanı yetişmişdir. Bütünkompleksdə hasilatı və istehsalı sabitləşdirən, dirçəlişi təminedən idarəetmə sistemini təkmilləşdirən proqramlar işlənibhazırlanmalı və mərhələ-mərhələ həyata keçirilməlidir.Operativ qaydada müəyyən olunmalıdır ki, daxili imkanlarhesabına hansı sahələrin sürətli inkişaf imkanı yüksəkdir.İstehsalın səmərəliliyi həmişə mühüm olmuş və o bazariqtisadiyyatı şəraitində əhəmiyyətini daha da artırmışdır.Müasir şəraitdə istehsalın səmərəliliyininqiymətləndirilməsinin əsas göstəriciləri mənfəət,59

investisiyaların istismarının son nəticəliliyi, kommersiyamarjası, məhsulun rentabelliyi və istehsalla satışı xarakterizəedən digər parametrlərlə xarakterizə olunur. Bu göstəricilər dəözü-özlüyündə əsas vəsaitlərin dövrliliyi, fondverimi,fondtutumu, əmək məhsuldarlığı enerji və xammal tutumundanasılıdır. İndiki şəraitdə son nəticədə maliyyə amillərinin təsiridə mühümdür. Buraya bütün aktivlərin verimi, debitorborclarınnın dövriliyi, müəssisənin likvidliyi, iflas dərəcəsixüsusi və borc vəsaitlərinin nisbəti və sair daxildir. Bütünbunlar bir daha belə bir qənaətə əsas verir ki, müasir mərhələdəmüəssisənin səmərəli fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi əsaslıdərəcədə maliyyə vəziyyəti ilə bağlıdır. Son zamanlarmüəssisəsinin maliyyə təsərrüfat fəaliyyətinə təsir edəniqtisadi, ictimai-siyasi və texniki amillərin nüfuz sferasıdəyişikliklərə məruz qalmışdır. Məlumdur ki, energetik sektordaha çox təsir obyektidir. Burada istehsalın təşkili və məhsulunsatışı prosesi müəyyən dərəcədə rəqiblərin imkanlarınınöyrənilməsi, qiymət siyasətinin təminatı satışı stimullaşdıranreklam şəbəkəsini əhatə edən marketinq proqramlarından daasılıdı. Bununla belə müvafiq proqramlar nəzərdə keçirilənprinsipləri də özündə ehtiva etməlidir.Neft sənayesində iqtisadi islahatların strategiyasındaindiki keçid mərhələsində mühüm istiqamətlərindən biri dəməşğulluqla bağlı problemlərdir. Uzun illər kompleksdəhasilatda və istehsalda-enmə müşahidə olunmuş, əməkməhsuldarlığı dəfələrlə aşağı düşmüş və müvafiq olaraq işçiqüvvəsinə tələb də azalmışdır. Bu problem yaxın illərdə neftsənayesində iqtisadi islahatların çətin və mürəkkəb, daha çoxsosial əhəmiyyət kəsb edən istiqamətlərindən biri olacaqdır.Buna görə də sahədə məşğulluqla bağlı ayrıca strategiyaişlənməli və həm də bununla yanaşı problemi mülayimləşdirənoperativ taktiki gedişlər də mütəmadi səviyyə daşımalıdır.Bazar münasibətlərinin qərarlaşdığı indiki mərhələdəictimai tənzimləmənin xüsusi rolu nəzərə alınmalı və o xalq60

təsərrüfatında sabitləşmə meyllərinin həllində, iqtisadiyyatıninkişafında mövcud disproporsiyaların təcrid olunmasındaözünü göstərməlidir. Bu prosesdə qeyri-hökumət təşkilatlarınınxüsusən də üçüncü sektorun əhəmiyyətli təsirini qeyd etməklazımdır. Daha səmərəli tənzimləyici mexanizm isə şübhəsizki, dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsidir ki, bu da fiskal, pulkreditsiyasətdə özünü göstərir.Sərt vergi şərtləri ilkin mərhələdə nəticəli olsa da,sonradan iqtisadi artımın təmin edilməsində müəyyən maneəyəçevrilir. Məhz buna görə də vergi siyasəti istehsala ağırlaşdırıcıtəsir etdiyini büruzə verdikdə imtiyazların tətbiqi vacib sayılır.Bu həm də hesablaşmaları asanlaşdırır və rasional nəzarətəsəbəb olur. Vergiqoymaya yanaşmada münasibətindəyişdirilməsi vergi rejimində mülayimləşdirmə ilə xarakterikolmalıdır. Marginal yataqlarda vergi rejimi daha çoxmülayimləşdirilməli və belə yataqlarda istismarın rentabelliolması məqsədilə imtiyazlar sistemi işlənib hazırlanmalıproporsional-reqressiv vergiqoyma şərtləri tətbiq edilməlidir.İnteqrasiyanı gücləndirmək, xarici investisiya axınını artırmaqməqsədi ilə vergilərin harmonizasiyasının tətbiqinə dəimkanlar açılmalıdır. Vergi sistemində aparılan islahatlar uçotprosesini deformasiya etdirməməli, sahənin rəqabətqabiliyyətini artırmalı və buraya cəlb edilən kapital axınınısürətləndirməlidir. Maliyyə prosesinin yaxşılaşdırılması,müəssisələrin manevrliliyinin yüksəldici faktorudur. Məhzbuna görə də istehsalının inkişafının maliyyə təminatı əsasqovuşdurucu mövqedə durur.Yataqların işlənməsində yerli bankların cəlb edilməsi dəmühüm şərtlərdən sayılır. Rusiyada yerli banklar buistiqamətdə müəyyən prioritetlərə malikdirlər. Müşahidələr vətəhlil göstərir ki, Rusiya banklarının investision prosesə cəlbedilməsi qüvvəsi yüksəkdir. Hətta böyük lahiyələringerçəkləşdirilməsində regional və kiçik bankların birgə,konsorsium formalı əməkdaşlığı da diqqətə gətirilir. İnvestision61

partnyor kimi birgə fəaliyyət ümidverici ovqat yaradır. Bunəzəri aspektlərin gerçəkləşməsi üçün respublikamızda yenibazar strukturunun formalaşmasının tam başa çatması həllediciəhəmiyyət daşıyır. Məhz buna görə də strateji planlaşdırmadadünyada mövcud olan modellərdən birinin milli iqtisadipotensiala və konyukturaya uyğun olaraq qəbul edilməsinə səyedilməlidir.Hazırda dünyada çox qlobal dəyişikliklər baş verir.Bunlar iqtisadiyyata, xüsusilə neft-qaz sənayesinin inkişafınaböyük təsir edir. Bazar iqtisadiyyatına keçid müəssisələrdəistehsalın səmərəliliyinin və rəqabət qabiliyyətininartırılmasını, elmi-texniki nəaliyyətlərin, mütərəqqi forma vəmetodların tətbiqini, təsərrüfatsızlıq meyllərinin təcridolunmasını və digər bu kimi keyfiyyətlərin reallaşmasını tələbedir. Apardığımız təhlilin məntiqi nəticəsi respublika neft-qazsənayesində yeni bazar mexanizmlərinin formalaşmasınıislahatların ardıcıl, prinsipial davamlı inkişafından asılıolduğunu bir daha diqqətə gətirir.2.2. Azərbaycanın qaz sektoru islahatların yenimərhələsindəAzərbaycanda qazdan geniş istifadə XIX əsrdə intişartapmışdır. Bu illərdə qazın əhəmiyyəti ilə bağlı keyfiyyətlərbütünlüklə dərk olunmurdu. Hasil edilən qaz əsasən səmt qazıolduğundan onun səmərəli tutulması əlavə texnoloji prosestələb edirdi. Sonralar təbii qazın səmərəsi daha artıq dərkedildikdə ondan istifadə sferası da genişləndi. Azərbaycanınneft ölkəsi olması onun şöhrəti elə neftlə də ehtiva olunurdu.Lakin qətiyyətlə demək olar ki, Azərbaycanın «Odlar ölkəsikimi» şöhrət qazanmasında daha çox qaz amili əhəmiyyətdaşımışdır. Hələ min illər öncə Abşeron torpağında yananərazilər, hətta ara-sıra dənizdə belə müşahidə olunan alovlanma62

hadisələri bu torpağa dünyanın ən qədim dinlərindən biri,atəşpərəstlərin səcdəgahına çevirmişdi. hələ ötən yüzilliklərdəinşa olunan məşhur Suraxanı məbədgahı buna bariz misaldır.XX əsrin əvvəllərində qaz hasilatında yüksələn templərAzərbaycanda yeni bir sahənin, ona müvafiq sfera vəstrukturun formalaşmasına təkan verdi. Bu zaman hasil edilənqaz nisbətən artıq dərəcədə məişət problemlərinin həllinəyönəldilirdi. Sonralar təbii energetik xammal kimi ekolojitəmizliyi ilə fərqlənən, üstün kaloriyə malik, asan nəql olunantəbii qaza maraq artmağa meyl etdi. 1950-ci illərdəAzərbaycanda qazdan elektrik enerjisi istehsalında, yüksəkenerji tutumlu sənaye sahələrində istifadə edilməyə başlandı.Bütün bunlar həmin illərdə Xəzərdə aşkarlanan ayrıca təbii qazyataqları «Bahar», «Bulla-Dəniz», «Günəşli»nin məhsulverməsi ilə bağlı idi. Hasilat artdıqca, respublika sənayesindəqazın istifadəsi diapazonu genişlənir, ucqar ərazilərdəqazlaşdırma inkişaf edirdi. Lakin bununla belə yerli yataqlardahasil edilən qaz respublika tələbatını tamamilə ödəmirdi.İstehlak isə hasilatı ötməkdə davam edirdi. Azərbaycanındövlət müstəqilliyi əldə edildiyi ərəfədə 1990-1991-ci illərdərespublikada qaz istehlakı 17 milyard m 3 -ə yüksəlmişdi ki,bunun da 30-35%-i elektrik stansiyalarda enerji istehsalınıtəmin edirdi. Dağılan ittifaqın möhtəşəm qaz kompleksindənAzərbaycana geniş imkanlı müvafiq infrastruktur qalmışdı. Buşəbəkə illik gücü 20-25 milyard kubmetr olan altı şaxəli, 4 minkm. uzunluqda magistral, 36 min km kiçik və orta təzyiqli qazkəmərlərindən ibarətdir. Azərbaycanın qaz nəqletməinfrastrukturu İrana, Dağıstana, Gürcüstana, Ermənistanaçıxışlara, geniş tranzit imkanlarına malikdir. Xəzərinkarbohidrogen ehtiyatlarının xarici şirkətlərin iştirakı iləişlənməsi prosesi Azərbaycanın qaz sənayesinə də yenireallıqlar gətirmişdir. Axtarışlar içərisində Xəzər dənizinAzərbaycana mənsub sektorunda «Əşrəfi», «Qarabağ»,«Şahdəniz» strukturunda böyük qaz və qaz kondensat yataqları63

aşkar olunmuşdur. 45 il öncə Azərbaycan geoloqlarının kəşfetdikləri «Şahdəniz» yatağında 1999-cu ildə zəngin qazehtiyatları aşkarlanmışdır.Təbii qaz ehtiyatları digər strukturlarda da böyükmiqyaslıdır. Mütəxəssis hesablamaları indiki gerçəkliklərkontekstində Azərbaycanda 3 trilyon kubmetr qaz ehtiyatınınolmasına əsas verir. Belə ehtimal edilir ki, yaxın 10 il ərzindəAzərbaycanda qaz hasilatı 20-25 milyard m 3 -ə qədəryüksələcəkdir. Respublikada qaz sənayesinin formalaşmasındaonun potensialı təkcə adekvat ehtiyatlar və infrastrukturlaqiymətləndirilmir. Qaz sənayesinin inkişafı ölkəmizdə müvafiqsahəni əhatə edən elmlərin inkişafı, elmi-tədqiqat institutlarınınyaranması ilə müşayiət olunmuşdur. Bir çox azərbaycanlımütəxəssislər SSRİ qaz sənayesinin formalaşması vəinkişafında mühüm rol oynamışlar.Təəsüflə qeyd etməliyik ki, Azərbaycanda qazsənayesinin bütün tarixi dövrü ərzində müvafiq kompleksivahid qurumda, bütün dövriyyədə təmsil edən, nəzarəti həyatakeçirən təşkilat mövcud olmamışdır. Azərbaycanda qazehtiyatlarının əksər hissəsi dəniz sektorunda cəmləşdiyi üçünburadakı neft-qaz hasilatını təmsil edən«Xəzərdənizneftqazsənaye» istehsalat birliyi SSRİ qazsənayesi nazirliyinin tabeliyində idi. Qazın nəqlini,saxlanmasını təmin edən müvafiq istehsalat birliyi, qazıntəchizatı kompleksi ayrı-ayrı təşkilatların nəzdində fəaliyyətgöstərirdi. Müstəqillik əldə edildikdən sonra qazın hasilatı,emalı prosesləri neft şirkətinə, nəqletmə və təchizat şəbəkəsiisə yeni qurumda- «Azəriqaz» təşkilatında birləşmişdir. Buvəziyyət-milli qaz sənayemizi tamamilə bir mərkəzdə idarəetməyə imkan yaratmır. Yeni təşkilatın- «Azəriqaz» QSC-ninfəaliyyət prinsipləri isə bu çərçivədə bazar iqtisadiyyatınıntələblərinə uyğun və effektli hesab edilmir.Artıq iki onillikdir ki, Azərbaycanda qaz hasilatındaenmə prosesi baş verir. İndi respublikamızda 6 milyard kub64

metr həcmində qaz hasil edilir. Bununla belə əlavə olaraq artıq2 ildir ki, «Azəri-Çıraq-Günəşli» yatağından da qaz hasil edilir.Burada çıxarılan qazın ümumi qaz hasilatındakı payı indikiməqamda 14-15%-dir. 2000-ci il üçün Azərbaycanda qazhasilatının sabit saxlanılması, yəni 6 milyard kub metrhəcmində qalması planlaşdırılmışdır.Keçid dövrünün indiki mərhələsində Azərbaycanda qazhasilatında və böyük qaz axınında müasir idarəetməstrukturunun, müvafiq infrastrukturun yenidən təşkili, qaztəsərrüfatında mövcud neqativ halların təcrid edilməsi mühümvəzifələrdəndir. Daha mühüm vəzifə isə ehtiyatlardan səmərəliistifadədə ifadə olunur. Təcrübədən məlumdur ki, təbiiehtiyatları bol, izafi olan ölkələrə istehlakda təsərrüfatsızlıq vəisrafçılıq xasdır. Azərbaycanın da tarixən qaz ehtiyatları iləzəngin olması bu ehtiyatlardan gen-bol, qeyri-rasional istifadəedilməsinə səbəb olmuşdur. Bütün bunlara baxmayaraqittifaqın mərkəzi orqanları təbii ehtiyatlardan, o cümlədənqazdan səmərəli istifadəni normallaşdıran normativ aktlarqəbul etmiş və müvafiq nəzarət mexanizmi işləyibhazırlamışdır.1990-cı ildə Azərbaycanda qaz itkisi planı ittifaqtərəfindən 1,13-1,21% həddində planlaşdırılmışdı. Müstəqillikəldə edildikdən sonra bir çox sahələrdə olduğu kimiAzərbaycanın qaz təsərrüfatında da reqressiv, dağıdıcı meyllərmüşahidə olunmuş, mərkəzi hökumət orqanlarının zəifnəzarəti, qeyri-professionallıq meylləri qaz təsərrüfatındaitkilərin 5-6 dəfə artırılmasına rəvac vermişdir. Analojivəziyyət elektrik enerjisinin istehsalı və təhcizatına da xasdır.Qaz təchizatını nəzarətdə saxlayanlar müvafiq qurumlaravadanlıq və qurğuların köhnəliyini bəhanə edərək texnolojiitkilərin faizini faktiki olaraq daha çox göstərməkləkoordinasiya təşkilatlarını inandıraraq 1993-cü ildə qaz itkiləriplanının 8,6%-ə qədər yüksəldilməsinə nail olmuşlar. Qazitkilərinə müvafiq olaraq məişət qaz cihazları və müvafiq qaz65

avadanlıqlarının adambaşına normalarında, texnolojinormativlərində də artırılmışdır. Statistikaya görə respublikadaqaz abonentlərinin istifadəsində xeyli qeyri-standart qazcihazları vardır. Qeyri-standart qızdırıcı cihazlarının yandırabiləcəkləri qazın həcmi bir neçə milyard kubmetr miqdarındaola bilər.Qaz nəzarəti orqanlarının qaz təhcizatı təşkilatına tabeedilməsi nəzarətsizliyi daha da kəskinləşdirmişdir.Müstəqilliyimizin ilk illərində 1992-1995-ci illərdəTürkmənistandan, qismən də Qazaxıstandan mavi yanacaqalınmışdır. Bu illər ərzində Türkmənistandan beynəlxalqqiymətlərə müvafiq valyuta hesabına alınmış 9,1 milyard kubmetr qazın 4,672 milyard kub metri itkilərə silinmişdir. Buradaorta qiyməti 1000 kub metr üçün 75 ABŞ dolları qəbul etsək,350 milyon dollardan çox vəsaitin havaya sovrulduğunumüəyyən etmiş olarıq. Digər tərəfdən isə bu itkilər hal-hazırdail ərzində respublikada istehlak olunan qazın həcmi qədərdir.Şübhəsiz ki, türkmən və qazax qazının ödənişi həyatakeçirilmişdir. Bu zaman həyata keçirilən barter prosesindərespublikanın özünün ehtiyacında olduğu məhsulların borclaraəvəz edilməsində o qədər də yüksək qiymətlər tətbiqedilməmişdir. İndi respublikada 2000-2001-ci illər qışmövsümündə enerji təminatını yaxşılaşdırılması məqsədi iləxaricdən alınacaq 1,5-2 milyard m 3 təbii qazdan istifadə keçmişsəhvlərdən nəticə çıxarılmalı, onun səmərəli bölgüsü təminolunmalıdır. Azərbaycanda qaz itkiləri indi də yüksək həddəqalmaqdadır. 1999-cu hesabat ilinin statistik məlumatlarınagörə ARDNŞ-istehsal etdiyi 5,999 2 milyon kub metr qazın5,422 milyon m 3 -i «Azəriqaz» QSC-ə təhvil vermişdi. Hasilatlatəhvildə yaranan 10%-lik fərq texnoloji itkilərə və daxiliehtiyatlara aid edilir. Qətiyyətlə qeyd etmək lazımdır ki, qazınhasilatı zamanı itkilərin yüksək olması danılmaz faktdır. Bu ilköncə müvafiq qaz yığım qurğularının, seperatorlarının məhdudmiqdarı və ya heç olmaması ilə izah edilir. Quru yataqlarında66

səmt qazının qeyri-səmərəli tutulması hasilatı təmin edənrəhbərliyin etirafından da səslənir. Digər vəziyyət böyük dənizqaz yataqlarında müşahidə olunur. Belə ki, dənizdən qazınsahilə ötürülməsində mövcud texnoloji çətinliklər itkilərinartımında əks olunur. Ötən il «Azəriqaz» QSC ARDNŞ-dəntəhvil aldığı 5,422 milyon m 3 qazın 464,3 milyon m 3 -nitexnoloji itkilərə aid etmişdir. Bu da öz növbəsində 8,6%-əbərabərdir. Müqayisə üçün qeyd etməliyik ki, qazın təhcizatıprosesində müvafiq itkilər qonşu respublikalarda 1,2%həddində tərəddüd edir. Orada isə itkilərin belə həddə olmasıolduqca yüksək rəqəm kimi qəbul olunur. Nəzərdənkeçirdiyimiz ildə itkilər, daxili ehtiyaclar nəzərə alındıqdansonra reallaşmaya 4957,8 milyard m 3 qaz çıxarılmışdır. Bu hasiledilən qazın 82,6%-i və yaxud, ondan 1 milyard 42 milyonm 3 azdır. Bundan başqa «Qalmaz», «Qaradağ» qazsaxlamaməntəqələrinə 578,8 milyon m 3 vurulan mavi yanacaqda da69,9 milyon m 3 itkiyə yol verilmişdir.Azərbaycanda neçə illərdir ki, məişətdə qazdan istifadədəölkə əhalisinin heç də hamısı yetərli təmin olunmur. Sonvaxtlar respublikanın kənd rayonlarına, xüsusən mərkəzlərinəqazın yenidən verilməsinə başlanmışdır. Bu təqdirəlayiq halbütün ictimaiyyətin razılığı ilə müşayiət olunur. Lakin qış aylarındamüvafiq rayonlara qazın verilməsində gərginlik artır vəvəziyyət əhalinin alternativ yanacaq növlərindən istifadəyəsövq edir. Bu isə meşələrin, yaşıllıqların məhvinə aparır, ekolojitarazlıq pozulur. Kənd rayonlarına əvvəlcədən elan edilmişnormalarda qazın verilməsi isə qışa yanacaq ehtiyatını tədarüketməmiş əhalini daha çətin vəziyyətə salır. 1999-cu ildə satışqazının əksər hissəsini Bakı 2130,8 milyon m 3 , Sumqayıt 163,3milyon m 3 , Gəncə 98,5 milyon m 3 şəhərləri almışlar. Bu həcmmüvafiq ehtiyacların ödənilməsinə də kifayət etməmişdir.Hətta Bakının ucqar məntəqələrində də qazın verilməsindəfasilələr müşahidə olunmuşdur. İndi sənayenin tənəzzülkeçirdiyi bir vaxtda yüksək qaz tutumlu müəssisələrin67

işləmədiyi halda qazın əhaliyə satılmasına imkanlar artmışdır.Lakin ölkədə qaz balansının tərtibində müəyyənnöqsanlar, proqnozlardakı qüsurlar, nəzarətdəkikeyfiyyətsizliklər, qazdan səmərəli istifadədə disbalansı artırır.Beynəlxalq aləmdə formalaşmış praktikaya əsasən illik qazbalansı öncə əhali, məişət və sənaye sektorları üzrə paylanır,yerdə qalan hissə isə enerji sektorunun verilir. Bununla beləqazın təmizlənməsində və maye qaz istehsalında da yüksəknəticələr əldə olunmamışdır. 1999-cu ildə plana nisbətdə 35,8milyon m 3 artıq, yəni ümumilikdə 2532,8 milyon m 3 qaz emaledilməmişdir. Bu da Azərbaycan qaz emalı zavodunun texnolojiimkanları ilə əlaqədardır. Bununla belə 27464 ton butan,23963 ton qazoyl istehsal olunmuşdur. Qeyd etdiyimiz kimiqazın təmizlənməsində gərginliklər mövcuddur. Məişətdəistifadə edilən qazın isə müəyyən hissəsi odarant məhlulu iləqarışdırılmadan məişətə verilir.Maye qazın istehsalı həcmində isə dinamizm müşahidəolunur. Azərbaycanın qaz sistemində mühüm problemlərdənbiri də məhsulun maya dəyəri və istehsal xərcləri ilə bağlıdır.Yeni iqtisadi sistemə keçidin ilk on illiyinin tamamında qazınistehsal xərclərində yeni metodikaların işlənib hazırlanmasıgündəlikdə durur. Burada qazın hasilatından tutmuş onunistismarınadək hər bir ayrıca mərhələdə istehsal xərclərinin optimalhesablanması işlənib hazırlanmalıdır. Qaz tsiklində 3vəziyyətdə məhsulun istehsal xərcləri ayrıca metodolojiəsaslandırma tələb edir.İlkin mərhələ qazın hasilatı ilə əlaqədardır. Burada da ayrıcahəm təbii qaz yataqlarında, kondensatdan və səmt qazındanəldə edilən qazın maya dəyərinin hesablanmasında gedir.Bu mərhələdə istehsal xərclərinin hesablanmasına spesifikyanaşma tələb olunur. Yataqların həcmi potensialı, lay təzyiqiqəbul məntəqəsindən uzaqlığı hasilatla bağlı digər texnolojitələblər hər bir yataqda müvafiq istehsal xərcləri törədir. Köhnəyataqlarda əsas nəzarəti ARDNŞ - həyata keçirdiyindən burada68

istehsal xərcləri əvvəlcə mümkün unifikasiyaya məruz qalmalı,sonra isə differensasiya olunmalıdır. Yeni yataqlarda müştərək işbirliyində investisiya, renta, müqavilə şərtləri, müvafiqnormativlər əsasında məhsulun maya dəyərini formalaşdırır.İkinci mərhələdə qazın emalı təmizlənməsi, nəqli iləbağlı yaranan yeni istehsal xərclərinin hesablanmasıdır.Üçüncü mərhələni isə qazın təchizatı və satışı ilə bağlı xərclərtəşkil edir.Hər 3 mərhələdə istehsal xərclərinin komponentlərininoptimal ölçüləri, normativləri dəqiqləşdirilməli, dövriyyədəiştirak edən təşkilatların rentabellik əmsalımüəyyənləşdirilməli, dövlətin maraq və mənafeləri satışınsəmərəliliyində əks olunmalıdır. Qazın satışında ayrı-ayrıistehsalçı qruplarına qiymət məsələsində indiki reallıqlarınəzərə alıb, mülayim differensiyalaşma aparılmalıdır. Dünyatəcrübəsi iri qaz istehlakçılarına, dövlətin maraqlarını ifadəedərək daha ucuz qiymət tətbiqinin reallaşdırır. Belə strategiyaiqtisadi artıma, istehsalın genişləndirilməsinə xidmət edir.Daha çox qiymət yükü isə əhaliyə tətbiq olunur. Belə, praktikatəbii qaz ehtiyatları, məhdud olan ölkələr üçün səciyyəvidir.Digər tərəfdən isə izafi ehtiyatlar qazın əhaliyə satışında dahayüksək sosial təminatla müşayiət olunur. Buna misal olaraqqeyd etməliyik ki, qonşu Türkmənistanda ölkə vətəndaşlarınaqazın satışı pulsuz təşkil edilir. Bu praktika Azərbaycantarixində də müəyyən mərhələlərdə qismən mövcud olmuşdur.Belə ki, əhalinin müəyyən təbəqəsi, daha böyük həcmdə isəneft-qaz sənayesi sahəsində çalışanlar qaz haqqı ödənişindəimtiyazlara malik olmuşlar. Elə indinin özündə də qaçqınlarkontengenti, vətən və dövlət qarşısında xidmətdə fərqlənənlərvə digər əhali qrupu qaz haqqı ödənişində imtiyazlarını saxlayırlar.Şübhəsiz ki, indiki iqtisadi durumda əhalinin ödənişqabiliyyəti olduqca zəifdir. Əksər hissəni təşkil edən əhalininaz təminatlı qrupu istifadə etdikləri qazın haqqınınödənilməsinə çətinlik çəkirlər. Biz heçdə indiki resurslar69

məhdudluğunda əhaliyə qaz satışında Türkmən variantınıntətbiqini məqbul hesab etmirik. Bununla belə qeyd edirik ki,dövlətin qazla bağlı strategiyası əhalinin qazla təminatındanisbətən mülayim prinsipləri prioritet hesab etməlidir. Həttaböyük qaz axını baş verəcəyi təqdirdə belə imtiyazlar kaleydoskopuistisna edilməli, əhaliyə qazın satışında mütləq ödəniştətbiq edilməlidir. Bu baxış iqtisadi mahiyyət daşıyaraqəhalinin iqtisadi aktivliyinin artımında bir stimul kimi nəzərəalınmalıdır. İndi əhalidən qaz pulunun yığılmasında mövcudgərginlikləri abonent sisteminin müasir tələblərə uyğunlaşdırılmasınıngecikdirilməsi ilə də əlaqələndirmək olar. TASİSproqramı çərçivəsində bu problemlə əlaqədar ilk addımlaratılmışdır. Lakin abonent sisteminin təkmilləşdirilməsi busahədə islahatların ardıcıl aparılmasını və təkmilləşdirilməsinitələb edir.Qaz təchizatında mühüm problemlərdən biri də əməyinmühafizəsi və texniki təhlükəsizlik tədbirləriningücləndirilməsi ilə əlaqədardır. Avadanlıq və qurğuların texnolojiköhnəliyi, nəzarət mexanizminin zəifliyi, normativhüquqi prosesdəki boşluqlar, qaz təchizatında müəyyən neqativhallara, xüsusilə qaz partlayışlarına, qazın verilməsidayandırılmış məntəqələrdə isə daha çox əmlakın talanmasınamüvafiq mühit yaratmışdır. Belə halların qarşısının alınması busahədə ciddi nəzarətin tətbiq edilməsindən, köklü dəyişiklərəsəbəb olan islahatların, texnoloji yenidən qurmanın aparılmasındanasılı olacaqdır.Qaz sferasında islahatların yeni mərhələsi yüksək qaztutumluobyektlərin istilik şəbəkəsi qurğularının, habelə elektrikenerjisi istehsal edən sahələrin modifikasiyasını qarşıya qoyur.İnnovasyon-texniki nailiyyətlərin qeyd olunan məntəqələrdətətbiqi mütəxəssis hesablamalarına görə ən azı 2 dəfəyədək indikiqaz normalarının azalmasına bərabərdir. Belə prosesşübhəsiz ki, böyük investisiyalar tələb edir. Respublikada isəbelə resursların olmadığı faktdır. Lakin bu indi belədir. Böyük70

qaz hasilatı ölkəyə az qaztutumlu texnologiyaların gətirilməsinistimullaşdıracaq, müvafiq komplekslər daha çox bələdiyyəmülkiyyətinə və özəl əllərə keçdikdə problemin həllindəgərginlik azalacaqdır.Xəzərin böyük qaz ehtiyatları Azərbaycanı yeni qaz erasınadaxil olmasını bəyan edir. Perspektivdə Azərbaycanınmərkəzi və qərb zonalarında yeni yataqların aşkarlanması ehtimalolunur. Qeyd olunan zonada belə ehtiyatların aşkarlığınınsimptomları artıq özünü biruzə verməkdədir. Bu yaxınlardaXızı rayonunun Şurabad kəndində qazılan quyudan yaxınkəndləri fasiləsiz qazla təmin edən imkanlara malik məhsulalınmışdır. Bu perspektiv ona dəlalət edir ki, Azərbaycanın qazbalansında regional ehtiyatların müvafiq ərazilərə yönəldilməsiöz yerini tutmalıdır.1993-cü ildə Ümumdünya İnkişaf və YenidənqurmaBankı Azərbaycanın qaz sisteminin bərpası layihəsininmaliyyələşdirilməsi üzrə qərar qəbul etmişdir. Elə həmin il Yaponiyahökuməti də Azərbaycanda qazın nəqli sistemində investisiyayaolan ehtiyacın üstün cəhətləri müəyyənləşdirilmiş,sahədə işlərin görülməsi üçün lahiyə hazırlanmasına əvəzsizolaraq pul vəsaiti ayırmışdır ki, bu da Dünya Bankı xətti iləproqram üçün kredit verilməsində əsas götürülmüşdür. Bulayihənin kerçəkləşməsində əsas məqsəd kimi qazdanistifadənin səmərəliliyini artırmaq, köhnəlmiş və etibarsız sayğaclarıdəyişdirməklə itkiləri azaltmaq, ölçü cihazlarınıtəkmilləşdirmək, sayğacları sınaqdan keçirən avadanlıqlar almaq,sayğacları olmayan istehlakçılara sayğaclar quraşdırılmasıgötürülmüşdür. İndi nəhəng Xəzəraşırı qaz kəməri iləyanaşı Azərbaycan qazının da xarici bazara çıxışının təminedilməsi zamanı gəlmişdir. Bütün bunları geniş təhlil etdikdə,belə bir nəticə hasil olunur ki, Azərbaycanın qaz sektorundayeni islahatlar prosesinə kompleks anlamda başlamaq məqamıartıq yeni əsrin astanasındadır. Zənnimizcə, konseptual xarakterliislahatlar strategiyası qaz sektorunda aşağıdakı71

fraqmentləri nəzərə almalıdır. Burada, ilk növbədə-qaz sektorunununifikasiyasına təşəbbüs edilməli, paralel olaraq köhnəsistemin rekonstruksiyası, diversifikasiyası, müəyyən çərçivədəözəlləşdirilməsi aparılmalıdır. Eyni zamanda:‣ vahid qaz sektoruna daxil edilə biləcək strukturların, infrastrukturun,ehtiyatlar potensialının inventarizasiyasınınaparılması;‣ mövcud potensiala müvafiq ehtiyatlara, perspektivlərəuyğun olaraq yaxın 50 il üçün Azərbaycanın qaz strategiyasının,müvafiq qaz balansının işlənib hazırlanması;‣ antiinhisar prinsiplərini nəzərə alaraq dilyusiya, digərmənada kapitalın artırılması ilə nüfuzunyüksəldilməsini ifadə edən şirkətlərin təşkili;‣ qaz strategiyasının həyata keçirilməsində müvafiq qazfondunun təşkili;‣ ödənişlərdə akkreditiv, paqament (nağd pul ödənişləri)qaydalarına üstünlük verilməsi;‣ təchizatı yaxşılaşdıran səmərələşdirici təkliflərin «nouxou»larınyeni məhsuldar formalarının tətbiqi;‣ texnoloji yenidənqurmanın həyata keçirilməsi, qazavadanlıqları, qurğuları, məişət qaz cihazları, qaz, emaledən, təmizləyən, mini zavodların inşasını stimullaşdırılması;‣ qaz nəzarətini həyata keçirən ayrıca qurumun təsisedilməsi;‣ itkiləri azaldan, rasional mexanizmlərin tətbiqi, qanunvericilikşəbəkəsinin təkmilləşdirilməsi;‣ mütərəqqi idarəetmə formalarının genişləndirilməsiyaxın zamanların strateji planında əksini tapmalıdır.72

2.3. Struktur islahatları və yeni idarəetmə formalarıBəşər cəmiyyəti uzun illərdir ki, torpağa, işçi qüvvəsinə,müəyyən qədər də texnologiyaya əsaslanan aqrar-ticarətiqtisadi cəmiyyətdən-informatikada, yaradıcı və yeniçilikdəifadə olunan intellektual-maarifçi bir cəmiyyətə qədəm qoymuşdur.Qlobal axının, ekoloji meyllərin, texniki nəaliyyətlərinmüəyyən edilməsi keçmişin tələb və metodlarınındəyişikliklərində əks olunur. İndi təbəddulatlara uyğunlaşmacəmiyyətin əsas vəzifələrində daha çox ehtiva olunmaqdadır.Sosial ovqat, dini dünyagörüşü, milli-mədəni faktorlar yetərlisəviyyədə dəyişkənliklərə uğrayaraq inkişafın xarakterini təyinedən amilə çevrilir. Yeni texnologiyalar hamıya xoşbəxtlikgətirmir. Müəyyən məqamlarda o insanı öz taleyinə nəzarətbaxımından mənfi izlər qoyur. Bazarın təbii qanunları sosialədaləti və vicdan haqqı normalarını, öz qayəsinə istinadən, heçdə tam tərənnüm etmir. Kasıb və varlı arasında məsafəyüksəlir. Belə inkişafda isə onların maraqları bərabər olmayan,daha dərin səviyyədə görünə bilər. Dünyanın heç bir ölkəsindəkosmopolit siyasət aparılmır. Nə qədər milli siyasət aparılsa da,konservatizmdən çox konyukturaya xidmət olunur.Müasir iqtisadi inkişaf yeni iqtisadi texnologiyalaraəsaslanaraq daim təkmilləşmədə tərəqqi edir. Bu dinamikproses təsərrüfat subyektinin strukturunun dəyişikliklərindəonu mütərəqqi formalarla idarə edilməsinin təkmilləşməsindəəks olunur. Öyrənən təşkilat daimi və ardıcıl təlimin mühümlüyünüanlayır. Həm fərdi, həm də kollektiv anlamda, bustrateji xətt rəqiblər arasında üstünlüyün təminatçısı vərəhnidir. Səmərəliliyi təşkilatın minimal xərclərlə məhsulverimini, qabiliyyətinin nəticələrini qiymətləndirənqısamüddətli bir meyar kimi xarakterizə etmək olar. Bazaryönümlü müasir təşkilat rəqabət üstünlüyünü saxlamaqda yeniciddi problemlərlə qarşılaşır. İndiki reallıqlar müasir təşkilatınproblemlərini aşağıdakı düzümdə təsnifləşdirir:73

‣ savadlı rəhbərlik;‣ servisin keyfiyyəti;‣ maliyyə möhkəmliyi;‣ sosial məsuliyyət;‣ istedadların cəlb edilməsi.Təşkilati problemlərin həlli ilk növbədə, ardıcıl strukturislahatlarında, quruluşun rasional dəyişikliklərində ehtiva olunur.Struktur islahatların milli iqtisadiyyatımızda müasirməqamda daha çox neft sektorunda vacib iqtisadi elementəçevrilir. Sahənin iqtisadiyyatdakı mövqeyi müvafiq proseslərinburada daha əsaslı şəkildə və erkən aparılmasını şərtləndirir.Yeni iqtisadi sistemdə əlverişli mövqeyi tutmaq, çevik bazarmexanizmləri ilə təhciz olunmaq belə inkişaf senarisini qaçılmazedir.Milli neft-qaz kompleksinin köhnə yataqları əhatə edənstrukturu planlı təsərrüfat sistemindən miras qalmışdır. Yeniiqtisadi sistemə keçidin 9 ili ərzində burada əsaslı strukturdəyişiklikləri aparılmışdır. Təsərrüfat subyektlərinin məzmunu,quruluşu, istehsalat birliklərində mərkəzi aparatın forması ittifaqdamövcud olmuş strukturdan o qədər də köklü fərqlərəmalik deyildir. Total iqtisadiyyatın prinsiplərini rəhbər tutanbir çox istehsal və xidmət qurumları hələ də fəaliyyətdədir.Neft-qaz hasilatının təmin edən istehsalat birliklərində işçitəhcizatbirliyi, mənzil-kommunal təsərrüfatları, tikintinəqliyyattəşkilatları özəl formalarını saxlamaqda davam edir.Bazar təcrübəsi göstərir ki, böyük və kiçikliyindən asılı olmayaraqheç bir müasir neft-qaz hasilatını təmin edən şirkətlərdəmüvafiq qurumlar mövcud deyildir. Hətta hasilatın sondərəcədə bağlı olduğu qazma təşkilatları belə prosesdəmüstəqil özəl statusda iştirak edirlər. Kompleksin daha çevikmanevrli təşkilata çevrilməsi bazar prinsiplərinə əsaslananstruktur islahatlarından, istehsalın geniş restruktizasiyasıprosesindən asılıdır. Bunun üçün neft-qaz sənayesində aparılanislahatların tərkib hissəsi kimi ilk növbədə struktur islahat-74

larına geniş yer verilməlidir. Ümumi nəzəri baxışda,kompleksdə struktur islahatlarının aparılması sadə görünə bilər.Lakin daha dərinliklərə nüfuz etdikdə, struktur islahatlarınıəhatə edən layihələrin nə qədər mürəkkəb olduğunu görməkolar. Bu gün kompleksdə həlli vacib olan yeni islahatlarprosesinə başlamağa mane olan bir çox obyektiv və subyektivamillər mövcuddur. Uzun müddət dövlətçilik ənənələri pozulmuşbir məmləkətdə tamamilə tanış olmayan bir sisteminprinsiplərinə uyğun, kompleksli, ardıcıl, proqramlı islahatlarınaparılması çətin bir işdir. Keçmiş ittifaqı təmsil edən ölkələrdəanaloji proses müxtəlif çalarları ilə inkişaf tapmaqdadır. Şübhəsizki, bu strategiyada Rusiyanın adaptasiya imkanları dahayüksəkdir.Azərbaycanın neft kompleksində, bütünlüklə yanacaqsənayesində başlanan islahatlar ləng templərdə ifadə olunsa da,inkişaf məqamlarını yaşayır. Artıq energetik sektoru «bir bayraq»altında birləşdirmək istəkləri gerçəkləşməyə doğruistiqamət alır. Bu işə müxtəlif xarici şirkətlər də cəlb edilmişdir.Əsas ideya isə ondan ibarətdir ki, neft və qazın hasilatını,emalını və satışını təmin edən ARDNŞ enerji istehsalı və satışınınreallaşdırdı. «Azərenerji» SC, təbii qazın saxlanılması,nəqli və təhcizatının özündə birləşdirən «Azəriqaz» QSC vahidYanacaq Energetika Nazirliyində birləşməsidir. Yeni qurumunadı o qədər də prinsipial səviyyə daşımır. Əsas cəhət ondanibarətdir ki, bu layihənin üstün cəhətləri və praktiki nəticələrihaqqında nümunə olacaq oxşar təsisatların səmərəli fəaliyyətiməlumdur. Lakin bununla belə onun reallaşmasında gecikmələrmövcuddur və bu səbəb o qədər də aşkar deyildir. Apardığımıztədqiqatlar belə bir nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, müvafiq birqurumun yaradılması səmərəli olardı. Əvvəla ona görə ki, belətəşkilat paralel funksiyaları yerinə yetirən strukturlardan azadolaraq, lüzumsuz iş yerlərini təcrid etməklə, daha səmərəlifəaliyyət göstərər, ağır borclar probleminin həllinə mülayimlikgətirərək təsərrüfat subyektlərinin maliyyə dayanıqlığını artı-75

ar. Birləşmə geniş sferanı əhatə etsə də, bizim tədqiqatımız bukonteksdə daha çox neft-qaz sənayesinə daxil olan qurumlardabazar iqtisadiyyatına uyğun strukturunun formalaşmasınayönəlmişdir.Fikrimizcə, struktur islahatları ilk mərhələdə neftşirkətini təmsil edən ayrı-ayrı aparıcı neft istehsalattəşkilatlarını əhatə etməli idi. Bunun üçün öncə ehtiyatları, potensialgücü, əmlakı, insani resursları, dəyişkənliyin miqyasınıdəqiqləşdirərək, bazar iqtisadiyyatı qaydaları inkişaf tapanxarici neft kompaniyalarına uyğun strukturun konturlarınımüəyyənləşdirmək lazımdır.ARDNŞ-də islahatların radikal aparılmasında məşğulluqproblemi qorxu mənbəyi hesab edilir. İndi burada 80 mindənçox işçi heyəti çalışır ki, onların da yalnız 70%-ə qədəri neftqazhasilatının təminatına cəlb olunmuşlar. İslahatlarındərinləşməsi, bazar prinsiplərinə uyğun təkmilləşməsi isə birçox müəssisə və təşkilatlarda iş yerlərini itirilməsi ilə nəticələbilər. Onsuz da gec-tez ənənəvi planlı iqtisadiyyata söykənənstruktur öz yerini yeniləşən mütərəqqi bazar subyektinə təhvilverəcəkdir. Lakin hakimiyyət orqanları cəsarət nümayişetdirərək, bu prosesin sürətləndirilməsini gerçəkləşdirə bilərlər.Burada ilk növbədə, istehsalatda mühüm olmayan obyektlərdəişə qəbulu məhdudlaşdırmaq olar. İş yerlərinin ixtisarına beləyanaşma kompleksdə çoxdan tətbiqini almışdır. Lakin «proteksionist»və «lobbist» meyllər belə qərarların ciddiliklə yerinəyetirilməsinə əngəllər törədir. Bu təzahür islahatlar prosesinəayrı-ayrı fərdlərin biganə münasibətindən irəli gəlir. Təkrarənmüqayisəli təhlil obyekti seçdiyimiz Rusiya Federasiyasındaneft-qaz sektorunda islahatların sürəti respublikamızdamüvafiq templəri qat-qat üstələyir. Artıq neçə illərdir ki, buradaneft-qaz təmin edən iri istehsal birlikləri səhmdarcəmiyyət formasında fəaliyyət göstərirlər. Ölkədə yaxşı dərkedilir ki, hər hansı bir qurumun, strukturununtəkmilləşdirilməsi permanent prosesidir. Belə ki, nəhəng76

«Qazprom» SC indi növbəti daxili struktur dəyişikliklərinətəşəbbüs edərək, yeni restruktizasiyaya hazırlaşır. Nəqliyyattexnoloji,təmir, servis strukturlarının şirkətin tərkibində çıxarılmasıvə onlarla müqavilə əsasında münasibətlərin qurulmasınəzərdən keçirilir. Milli neft sənayemizdə müvafiqistehsal qurumları səhmdar cəmiyyət quruluşuna daxil olmasalarda, burada onları təmsil edən təşkilatların tərkibindən çıxarılması,ayrılması nəzərdə tutula bilər. Belə olan halda,istehsalat prosesini iki prinsip üzərində qurmaq olar:1. Münasibətlərin üfqi sistemlə müqavilə əsasındaqrulması;2. Onların özəlləşdirilməsi.Lakin bunlar da görüləcək əsaslı işlərin sütununu təşkiletmir. Möhkəm bazar rejiminə çıxış daha dərin, elmiəsaslandırılmış islahatlar prosesinə təşəbbüs tələb edir. Bizimfikrimizcə, neft-qaz sektorunda struktur islahatlarını aşağıdakıtezislərdə ifadə etmək olar:‣ istehsalın restruktizasiyasının aparılması;‣ bazar prinsiplərinə müvafiq çevik infrastrukturun formalaşdırılması;‣ xidmətçi təşkilatların özəlləşdirilməsi;‣ neftqazçıxarma müəssisələrinin real bazar subyektinəçevrilməsinin sürətləndirilməsi;‣ köhnə yataqlarda kontrakt və lisenziya sisteminə keçidintəmin edilməsi;‣ iqtisadi artımın mümkün sahələrində investisiyalarıncəlb edilməsinin yaxşılaşdırılması;‣ məhsulun maya dəyərini aşağı salınması tədbirlərininhəyata keçirilməsi;‣ məhsulun satışı prosesində nəğd ödəmənin və ya akreditivsistemin tətbiqinə nail olunması;‣ müəssisələrdə partnyorluq münasibətlərinə əsaslananişgüzar bazar qaydalarına uyğun əməkdaşlığa keçilməsi77

‣ müəssisələrin maliyyə çevikliyi və ya dayanıqlığınınatırılması tədbirlərinin sürətləndirilməsi;‣ inteqrasion proseslərə və dünya bazarında gedənmeyllərə müvafiq olaraq, maliyyə uçot sistemininbeynəlxalq standartlara uyğun olaraq uyğunlaşdırılması,vergi və qanunvericilik şəbəkəsinin təkmilləşdirilməsi.Təqdim olunan nəzəri prinsiplərin həyata keçirilməsi, islahatlarprosesinin yalnız neft kompleksində reallaşmasınınnəzərdə tutmur. Buradakı islahatlar prosesi ümumrespublikakontekstində dərinləşən, təkmilləşən islahatların tərkib hissəsisayılır. Onların həyata keçirilməsi isə islahatların hüquqi bazasınıntam formalaşması ilə bağlıdır. Burada şübhəsiz ki, neftiqtisadiyyatının bütün fəaliyyətini əhatə edən qanunlar işlənibhazırlanaraq həyata vəsiqə almalıdır. Struktur islahatları iləyanaşı kompleksdə həm də səmərəli idarəetmə mexanizmi formalaşdırılmalıdır.Burada idarəetmə qərarlarının hazırlanması,işlənməsi, informasiya mübadiləsi qaydalarını əks etdirənidarəetmə alqoritmləri hazırlanmalıdır. Əməyin elmi təşkilinə,üfqi münasibətlərin qurulmasına, proqramlılıq prinsiplərinəüstünlük verilməli, bazar qaydalarına uyğun ayrı-ayrıistiqamətlərdə səmərəli idarəetməni həyata keçirən menecerlərhazırlanmalıdır. İstehsal özü özlüyündə idarə olunmur, onunidarə olunması yüksək təşkilatçılıq hesabına başa gəlir. Menecerhazırlığı Azərbaycan üçün yeni təzahür olsa da, klassik bazarölkələrində özünün möhkəm yerini artıq qazanmışdır. Busahədə yetərli təcrübə toplamış, çoxlu elmi ədəbiyyatlaryaradılmışdır.Müasir menecmentdə amerikalı idarəetmə mütəxəssisiDeyl Korneqinin natiqlik sənəti üzrə yazdığı «Necə dostlarıqazanmaq və insanlara təsir etmək?!» kitabı, insanlarınünsiyyəti, o cümlədən işgüzar aləmdə münasibətlər qurmağıəks etdirən prinsiplər şəbəkəsi hesab olunur. Müasir idarəetməelmində əvvələr olduğu kimi, amerikalı alim və mütəxəssisləridarəçiliyi yeni nəzəri keyfiyyət çaları ilə zənginləşdirirlər.78

Məşhur ABŞ alimi Piter Sencin 5 idarəetmədə uzun elmi axtarışlarsahəsində əldə etdiyi nəticələri özünün 5 sayda intizamındaəks etdirir. Bu 5 intizam təşkilatın uğur qazanmasınınəsas prinsiplərini ifadə edir:1. sistemli düşüncə-mahiyyətcə bu «ümumi nəzəriyyə»ilk növbədə hər kəsin və hamısının düşüncələrininyönəlməsində ifadə olunur. Bu prinsip sonrakıprinsiplərin reallaşmasında müəyyən məlumatverərək onları vahid bir şəbəkədə birləşdirir;2. məqsədin ümumi görünüşü-məqsədin ümumianlamının inkişafı və işdə nəaliyyətlərin əldəedilməsinə sədaqət;3. düşüncənin modellərə-insanların birlikdə işləməsinəmane olan güclü yalnışlıqlarına əks fikirlərin aşkar vətəcid edilməsi;4. kollektiv təlim-kollektiv üzvlərinin qarşıya qoyduqlarıməqsədlərin ümumi saylar nəticəsində əldəedilməsi;5. şəxsi məharət-peşəkar bacarığının lazımi səviyyəsi.6. P.Sencin intizam prinsipləri müasir üstün rəqabətlitəşkilatın uğur strategiyasının işlənməsində nəzəriəhəmiyyətə malikdir.Keçmişin və dünya təcrübəsindən əldə olunan nəticələridarəetmənin təkmilləşməsində qarşıya qoyulan məqsədlərinözəyini təşkil edərək, səmərəliyin artırılmasında əksini tapmalıdır.Bazar münasibətləri şəraitində iqtisadiyyatda yenitələblər, sosial sifariş idarəetmədə, səmərəliyin və çevikliyinyüksəldilməsini şərtləndirir. Müasir mərhələdə növbətitəşkilatlanma yüksək ixtisaslı mütəxəssislərsiz mümkün deyildir.Məhz buna görə də, idarəetmənin təkmilləşdirilməsi ardıcılkadr hazırlığı strategiyası ilə müşayiət olunmalıdır.5 Питер Сендж «Пятая дисциплина - искусство и практика в деятельностиобучающейся организации». NY.Donbbeday. 1990/95.79

İdarəetmənin əsas funksional qayəsi yaradıcı, təhlilçiprinsiplərdə ifadə olunur. Elm yeni idarəetmə metodları işləyibhazırladığı kimi onun praktiki tətbiqində iştirak edir. Elmi metodlarınidarəetmədə tətbiqi səmərəliliyin, iqtisadi artımınyüksəlişini təmin etdiyi kimi istehsal xərclərində azalmasınayardımçı olur. Təşkilatın rasional strukturu səmərəliidarəetmənin şərtləndirən cəhətlərdəndir. İdəraetmənin təşkilatımetodoloji prinsiplərini rəhbər tutaraq, onun tərkibi, quruluşu,sistemi daim təkmilləşdirilməlidir. Kadrların qayğısına qalmaq,onların hüquq və vəzifələrini təşkilatın məqsədlərinə uyğunlaşdırmaqrəhbərliyin əsas və yenilməz borcudur. Məhz buna görədə neft-qaz sənayesində təşkilatın layihələndirilməsində hüquqvə vəzifələri ifadə edən proses daim təkmilləşdirilməli,müvafiq prinsipləri ifadə edən mütərəqqi metodlardan, ocümlədən funksional matritsa və digər idarəetməni yaxşılaşdıranformalardan istifadəyə yer verilməlidir.İdarəetmə təkcə kollektiv həmrəyliyi ifadə etmir.Məsələnin təşkilati aspektini rəhbərlik yerinə yetirir.Azərbaycan reallıqları, milli-mental xüsusiyyətlər ənənəviolaraq müəssisələrin səmərəli idarə edilməsində daha çoxrəhbər şəxsiyyətini önə çəkir. Bazar iqtisadiyyatı müəssisəninidarə edilməsini əvvəlki sistemdən fərqli olaraq sahənin texnikibilicisi mühəndisə deyil, iqtisadi bilikləri təşkilatçılıq bacarığıolan menecerlərə havəla edir. İdarəetmədə menecer strategiyasıöz mühümlüyünün təsdiqini almışdır. Menecer öz məharətiniistehsalın səmərəli təşkilində yeni ideyaların, innovasiyalarıntətbiqində, işgüzarlıq və səriştəliyində, daha ümumilikdə isəistehsalın məqsədəmüvafiq nəticəliyində göstərir. Adlanmağındanasılı olmayaraq, rəhbər təşkilatın səmərəli idarəedilməsini, məqsədlərə nail olunmasını operativ qaydada təminetməlidir. Amerikalı alim Henri Linsberqə görə 6 təşkilatibaxımdan rəhbər 3 fuknsiyanı yerinə yetirir:6 Генри Линцберг «Суть руководителей работы». NY. Harper Ray.80

1. şəxsiyyətlər arası münasibətlərin idarə edilməsi. Butəşkilatdaxili və ondan xaric müxtəlif insanlarlamünasibətlərin yaradılması və müdafiə edilməsində əksolunur. Şəxsiyyətlərarası münasibətlərdə rəhbər sosialvə hüquqi öhdəlikləri, təntənəli tədbirləri, xarici və daxilimünasibətləri, liderlik funksiyalarını əks etdirir.2. informasiyanın idarəedilməsi-bu məlumatların toplanılmasıvə yayılmasında özünü göstərir.3. qərarların qəbul edilməsi.Bu funksional mahiyyət, prinsip etibarı ilə əvvəlki metodologiyalardanəsaslı dərəcədə fərqlənməsə də, daha genişçərçivədə bazar formalı müasir təşkilatın rəhbərinin əsas işprinsipini canlandırır. İndiki məqamda idarəetmədə uğurunətrafını strateji planlaşdırma tələblərinə uyğun maliyyəmenecmentində, rasional informasiya şəbəkəsinin işlənib hazırlanmasında,idarəetmə bacarığının inkişaf etdirilməsindəmüəyyən olunur. Strateji planlaşdırma dəyişkənlikləri qabaqcadandüşünmək, məqsəd və vəzifələri geniş spektrdə uzunmüddətli mahiyyətdə kerçəkləşdirməyi ifadə edir. Səmərəliidarəetmə bütün resursların cəm olunması, onlarınməqsədyönlü bölgüsündə qiymətini alır. Müvafiq bölgü isətəcrübədən geniş bilikdən qaynaqlanır.Görkəmli ABŞ alimi Piter Drukerin «iqtisadi resurslarınyeganə mahiyyəti bilikdə ehtiva olunur və ya bilik iqtisadirsursların yeganə mahiyyətidir» tezisi biliyin idarəetmədə əsasamil olduğunu təsdiq edən daha bir istiqamətdir.Neft-qaz sənayesində struktur islahatlarının sürətləndirilməsi,kompleksin elmi əsaslarla, bazar prinsiplərinə müvafiqidarə edilməsi apardığımız tədqiqatda bir daha əksini taparaqbelə bir qənaətə əsas verir ki, islahatların uğurlu nəticələritəkmilləşən struktur dəyişikliklərindən, səmərəli idarəetməmexanizmlərinin tətbiqindən əsaslı dərəcədəndə asılıdır. Buasılılığın zəiflədilməsi davamlı praktiki tədbirlərin reallaşmasıilə mütənasibdir.81

2.4. Neftqazçıxmarma müəssisələrinin yeni bazarsubyektinə çevrilməsi problemləriNeft-qaz sənayesi istehsalat birliklərinin strukturvahidləri-neftqazçıxarma idarələri abreviaturada NQÇİ-lərneft-qaz hasilatının bilavasitə təmin edən iri kompleks istehsaltəşkilatlarıdır. Yataqların ölçüləri, istehsal tsikli və sairparametrlərdə əks olunaraq NQÇİ-lər 1000-dən 5000-nədək,bəzən daha çox işçi qüvvəsini əhatə edir. Onların da strukturugeniş şəbəkəlidir. Dəniz və qurudakı istehsalat birliklərindəmüvafiq olaraq DNQÇİB və QNQÇİB Sovetlər İttifaqındanmiras qalmış 15 müvafiq təşkilatdan, indi klassik formada 11-ifəaliyyət göstərir. Digər 4 müəssisə bir neçə NQÇİ-lərdənqopmuş kiçik mədənlər indi keçid iqtisadiyyatının prinsiplərinəuyğun səciyyə daşıyan müştərək müəssisələr formasındafəaliyyət göstərirlər. Müvafiq NQÇİ-lərin yeni bazarsubyektinə çevrilməsi perspektivin məqbul cəhətlərini təhlil vətəqdim etmək üçün bu silsilədə olan və daha çox özəl formasınısaxlayan Balaxanıneft NQÇİ-nin strukturuna və fəaliyyət prizmasınahəm tarixi, həm də müasir rakursda nəzər yetirək.Azərbaycan neftinin beşiyi sayılan «Balaxanıneft»NQÇİ-də sənaye üsulu ilə istismar XIX əsrin ikinci yarısındatəşəkkül tapır. Bu ərazilərdə tapılan daş kitabədə Balaxanılıusta Allahyar Nurməmməd oğlunun 1594-cü ildə inşa etdiyi 60metrlik quyunun tarixi əks olunmuşdur. 1871-ci ildə Bakılı sahibkarAğamirzə Mirzəyevin burada texniki üsulla qazdığı quyununfantan vurması isə ümumiyyətlə, Azərbaycanda sənayeüsulu ilə neft hasilatının əsası sayılır. Sonrakı 10 il ərzində beləquyuların sayı 200-ü ötüb keçmişdi. Tezliklə Balaxanı neftliqazlıyatağı iri sərmayədarların diqqət obyektinə daxil olur.Müvafiq yataqların istismarında «Nobel qardaşları», «Rotşild»şirkətləri, Mantaşov, Nağıyev, Əsədullayev kimi məşhur sahibkarlarfəaliyyət göstərmişlər. Müasir mərhələdə Balaxanı,Sabunçu, Ramananı yataqlarının istismarını həyata keçirən82

Balaxanıneft NQÇİ-nin inzibati binasını vaxtı ilə «Nobel qardaşları»şirkəti inşa etmiş, zamanın mövcud istehsal prosesiburadan idarə və nəzarət olunmuşdur.1901-ci ildə bu yataqlarda rekord səviyyədə 8 milyon821 min ton neft hasil edilmişdir ki, bu da Rusiyada istehsalolunan bütün neftin 73,8 faizinə bərabər olmuşdur. Sovethakimiyyəti illərində «Leninneft» adlanan bu təşkilat samballıyataqların, əsas istehsal fondlarının nəhəngliyi və digər texnikiiqtisadigöstəricilərə görə anoloji neftqazçıxarma idarələrininavanqardı olaraq milli neft sənayemizin ən qabaqcıl təşkilatıkimi indiyə qədər liderliyini qoruyub saxlamışdır. İkinci dünyamüharibəsi zamanı Azərbaycanın Sovet cəbhəsinə verdiyi 75milyon ton neftin 17%-dən çoxu bu yataqlarda hasil edilmişdir.Bütün tarix ərzində NQÇİ-nin istismar etdiyi yataqlardan 330milyon tondan çox neft hasil olunmuşdur ki, bu da müvafiqdövr ərzində bütün respublikada çıxarılan neftin 75, qurusahələrindəki hasilatın 35%-i həcmindədir. Buradakı laylardahələ də kifayət qədər ehtiyatların qaldığı söylənilir. Bununlabelə köhnə yataqlar çox sulu olması ilə fərqlənir. NQÇİ-nintəhvil verdiyi neftin əksər hissəsi I qrupa aid, yüksəkkeyfiyyətli xammal hesab edilir. Hətta mütəxəssis rəyi zərərliqatışıqlıqlardan xeyli dərəcədə azad olan bu neftin dünyadaanaloqu olmadığı fikrini bəyan edir. Vaxtı ikən 7-8 min kollektivinçalışdığı, hər il milyon tondan çox neft hasil edildiyiNQÇİ-də işçi sayı indi 2300 nəfərə, gündəlik hasilat isə 600tona enmişdir. Lakin buna baxmayaraq müvafiq göstəricilərbaxımından NQÇİ yenə də həmkarları arasında ən böyüyüolaraq qalır.«Balaxanıneft» NQÇİ-nin müasir strukturuna 7neftqazçıxarma sexi (neft mədəni), istismar avadanlıqlarınıntəmiri və prokatı, elektrik avadanlıqlarının təmiri və prokatı,quyuların əsaslı və yeraltı təmiri, elmi-tədqiqat və istehsalatişləri, istehsalın avtomatlaşdırılması, neftin və texniki suyunkompleks hazırlanması, xüsusi texnika, qazın yığılması və83

hazırlanması sexləri daxildir. Nəqliyyat təşkilatı konyukturamüvafiq olaraq ayrı-ayrı vaxtlarda NQÇİ-nin strukturuna daxiledilsə də, 1997-ci ildən müstəqil təşkilat kimi fəaliyyətgöstərir. Bundan başqa NQÇİ-nin strukturuna 7 məktəbə qədəruşaq müəssisəsi, 3 körpələr evi və 40 minədək əhaliyə xidmətgöstərən mənzil kommunal təsərrüfatı da daxildir. Analojistruktur cüzi fərqlərlə QNQÇİB, QNQÇİB-nin müvafiq neftqazçıxarma müəssisələrində də vardı.Quru sahələrində yerləşən NQÇİ-lər respublika inzibatiərazi bölgüsündə bir və bəzən bir neçə rayonun ərazisini əhatəedir. Böyük ərazi tutumlu bu müəssisələr tarixən qərar tutduğurayonun sosial problemlərini, şəhər təsərrüfatını stimullaşdırır.Bu ərazilərdə salınan qəsəbələr, şəhərlər buradakı kommunikasiyaxətləri, mədəni-məişət obyektləri öz mənbəyini neftdənqaynaqlandırmışdır. Paytaxt Bakının müasir siması köklüsurətdə neft amili ilə bağlıdır. Bütün bunları ərsəyə gətirən, onunormal vəziyyətdə saxlayan enerji mənbəyi indi özünün «ixtiyar»çağlarını yaşayır. Beləki qeyd olunduğu kimi, layların enerjisitükənmiş, istismar çətinləşmiş, məhsulun istehsal xərcləriolmazın dərəcədə artaraq ayrı-ayrı yataqlarda hasilatı rentabelsizsəviyyəyə gətirmişdir. Artan çətinliklər sosial sferanıəvvəlki vəziyyətdə stimullaşdırma gücündən salmışdır. Ehtiyatlarınkəskin tükənməsi sahədə məşğulluq prosesinə dəyetərli təsir etmişdir. İndi hər iki istehsalat birliyində hasilatıtənasüb bölgüdə ümumi olaraq 55-56 min işçi hey’əti təminedir. Lakin 30-40 il öncə təkcə qurudakı kompleksdə keçmişAzneft İB-də 50 mindən çox işçi çalışmışdır. Sovetlər İttifaqındanmiras qalmış, öz klassik formasını saxlayan müasirNQÇİ-lərin strukturunu, müşahidə olunan mənzərəni təqdimetməkdə məqsədimiz onların real bazar subyektinəçevrilməsində müvafiq konturları müəyyən olunmasınıcanlandırmaqdır.Heç şübhəsiz ki, köhnə sistemdə formalaşan NQÇİ-lərbazar yönümlü müasir təsərrüfat subyektini ifadə etmir.84

Şübhəsiz ki, bu ehtiyatlar amilinin və iqtisadi potensialınzəifləməsi ilə əlaqədardır. İndi 20-30 il öncəki qüdrəti əksetdirən heç bir NQÇİ qalmamışdır. Bəzi NQÇİ-lərin istehsalgücünün aşağı düşməsi onların rentabellik səviyyəsini şübhəaltına almışdır.Uzun müddət hasilatda müşahidə edilən enmə prosesineft strateqlərin 1980-ci illərdə, xüsusən quru sahələrindəfəaliyyət göstərən NQÇİ-lərin rentabellik səviyyəsini qaldırmaqüçün müxtəlif səylər edilmişdir. Bu zaman NQÇİ-ninbirləşməsi ideyası ortaya çıxmış və belə birləşmələr həyatakeçirilmişdir. T.Z.Tağıyev adına NQÇİ (keçmiş Əzizbəyovneft)ilə Suraxanıneft NQÇİ (keçmiş Orconikidzeneft), Ə.Əmirovadına NQÇİ (keçmiş Qaradağneft) ilə Bibiheybət NQÇİ-nin(keçmiş 26 Bakı Komissarı adına NQÇİ) birləşməsi heç birsineqerik nəticə vermədi. Onların simbioz həyatı uzun sürmədi.Yenidən ilkin vəziyyətə qayıtmaq qərarı alındı. Bununla belə,proses işçilərin sayının azalmasına yetərli təsir etdi. Ayrılıbyenidən təşkil olunan müəssisələr öz sələflərinin malik olduğuişçi sayından qismən məhrum oldular. İşlək quyu fondununazalması, istehsalın aşağı düşməsi təchizat prosesininzəiflənməsində əks olundu. Amortizasiya müddətlərinin sonayetməsi, xüsusi texnika və nəqliyyat vasitələrinin silinməsinitezləşdirdi. Potensialın itməsi ilə əlaqədar dərinləşənproblemlər ciddi xarakter aldı. 1980-cı ilin ortalarındaistehsalın həcmi 60-cı illərin müvafiq dövrünə nisbətdə qurudahasilat 3 dəfə aşağı enmiş, dəniz sahələrində isə 3 milyon tonfərq olmuşdur. İstehsalın artırılması, sabitliyin təmin edilməsi,çoxlu investisiya tələb edirdi. Mərkəz-Moskva tərəfindən idarəolunan neft sənayemizdəki vəziyyət ittifaqın digər neft-qazrayonlarında da özünü biruzə verirdi. Lakin Azərbaycandaistismarın yaşı çox olduğundan buradakı proseslər o qədərdəelmi əsaslara, strateji proqramlara söykənmirdi. Yataqlarınehtiyatlarının azalması neft hasilatına əlavə xərclərinyönəldilməsinə səbəb olmuşdur. Bu vaxtlar neft sənayesinə85

xarici investisiyaların cəlb edilməsi məsələsi nəzərdənkeçirilməyə başladı. Qeyd etdiyimiz kimi, artıq ittifaqda, ocümlədən, respublikamızda da xarici kapitallı müştərəkneftqazçıxarma müəssisələrinin yaradılması ideyasıgerçəkləşməyə doğru istiqamət almışdır. Azərbaycanda neftsənayesinin reabilitasiya edilməsində müvafiq planlar daha çoxbəyənilməkdə idi. Sovetlər İttifaqı süqutu isə prosesə yeniçalarlar gətirdi. QNQÇİB-də ilk müştərək müəssisələrfəaliyyətə başladı. Ə.Əmirov adına NQÇİ-nin Bakı və Korgözyataqlarında isə ilkin formalardan fərqli olaraq hasilatın paybölgüsünü ifadə edən «prodakşin-şerrinq» tipli BMB OYLİNK birgə müəssisəsi təsis edildi.Neft sənayesində müştərək müəssisələrin təşkili strategiyasıbütün possovet ölkələrində intişar tapmışdır. Rusiyada isəbu templər daha sür’tlə inkişaf etməkdə idi. İndi burada NQÇİlərilk təsisat formasından çıxaraq yeni fəaliyyət formasınaqədəm qoymuşlar. Əksər belə müəssisələr səhmləşmə erasınadaxil olaraq öz istehsal gücünü artırmışlar. Bu baxımdannəhəng qaz şirkəti «Qazprom»da islahatlar prosesinə bir dahanəzər yetirmək zərurəti yaranmışdır. Səhmdar cəmiyyət olan bukonqlomerant iki tip təsərrüfat subyektinə-kommersiyatəşkilatına, «qız» törəmə və törəmə səhmdar cəmiyyətlərəmalikdir ki, bunların da arasında NQÇİ-lər, xüsusi müəssisələryetərlidir. Törəmə müəssisələr hüquqi şəxs statusundatəsərrüfat subyekti olaraq ölkənin vahid qaz sistemini təminedən, fəaliyyətləndirən təşkilatları, istehsalı, hasilatda davamlıtexnoloji prosesi və qaz nəqletməni əhatə edir. Bu təşkilatlartexnoloji və iqtisadi müstəqilliyə malik deyildir. Onlarınəmlakının sahibi «Qazprom» SC-nin özüdür. Belə vəziyyətistehsal həcminin planlaşdırılması, məhsulun satışınımərkəzdən idarə etməyi qərarlaşdırır. Mənfəətin sərbəst qalığı,heç də törəmə müəssisənin ixtiyarına tamam keçmir. Buradaəmək haqqının ölçüləri vahid metodologiyada işlənib hazırlanır.Maliyyələşmə, kapital qoyuluşları mərkəzi fondan bölüş-86

dürülür. Törəmə SC-lər isə bu prosesdə daha çox müstəqilliyəmalikdirlər. Rusiyada mövcud elmi-texniki kadr və maddi potensialneft-qaz sənayesində islahatların çevik aparılmasındamühüm rol oynayır. Lakin daha geniş miqyaslı islahatlaryüksək məbləğli investisiyalar tələb edir. Məhz investisiyaçatışmazlığı Rusiya Federasiyasının neft-qaz sənayesindəminlərlə reanimasiya gözləyən quyuların istismara qaytarılmasındaəsas maneə olaraq qalır. Mütəxəssislərin rəyinə görəbu quyulardan əlavə olaraq 70-80 milyon ton neft almaq mümkündür.Azərbaycanın da neft sənayesində fəaliyyət göstərənmüştərək müəssisələrdə də heç şübhəsiz ki, strukturdəyişiklikləri baş verir, islahatlar təkmilləşir. Müştərəkmüəssisələrin manevrliliyinin artırılmasında «prodakşinşerrinq»tipli müştərək fəaliyyətlə üstünlük verilir. Zənnimizcə,belə praktikanın müsbət cəhətləri ilə yanaşı, mənfi çalarları dameydana çıxa bilər. Hər halda Rusiyada aparılan monitorinq vətədqiqatlar bu strategiyada səhmləşməni daha məqbul saymışdır.Səhmləşmənin müasir bazar prinsiplərini tam əksetdirməsi, dövlətlə bu müəssisələr arasında şaquli deyil dahaçox partnyorluq münasibətlərinin formalaşmasını üstün edir.Belə cəhət ilk növbədə dövlətin özünün mənafelərini dahaəsaslı qorunmasından irəli gəlir. Bazar islahatları müəssisələrinsəmərəli fəaliyyətinin təmin edilməsində, rəqabət üstünlüyününartırılmasında elmi-texniki nəaliyyətlərdən rasionalistifadəetməni tələb edir. Müvafiq işlərin reallaşmasımüəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin müntəzəm təhlilinin aparılmasınışərtləndirir. Məhz bu aspekti müəssisənin strateji vətaktiki inkişafını müəyyənləşdirən amil kimi qiymətləndirməkolar. Müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili idarəetməfunksiyalarının səmərəli təhlilini, qərarların elmiəsaslandırılmış qəbulunu təmin edir. Bu təhlil elmi xarakterliolması ilə yanaşı sistemli yanaşmada əks olunan kompleks,ardıcıl, operativ komponentləri də ifadəsini tapır.87

Makroiqtisadi səviyyədə iqtisadi yaranışları və prosesləriöyrənən ümumi iqtisadi nəzəri təhlillə yanaşı mikroiqtisadisəviyyədə-təsərrüfat subyekti kontekstində müvafiq meylləritəsərrüfat fəaliyyətinin təhlili reallaşdırır. İndiki mərhələdəmüəssisə və təşkilatların səmərəli fəaliyyətinin təmin edilməsiməhz onun təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili sayəsində mümkünolur. Bununla belə, müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin təhliliprosesi idarəetmə sisteminə təcrübi tətbiqi planda mühüm təsirvə tənzimləmə vasitəsinə çevrilir. Bazar münasibətlərinəkeçidlə iqtisadi mexanizmin təkmilləşdirilməsi və habelə,cəmiyyətimizdə baş verən yeni yaranışlar da bu proses dəmüsbət meylləri artırır.Milli neft-qaz sektorunda müəssisənin təsərrüfatfəaliyyətinin təhlili o qədərdə keyfiyyətli aparılmır. Bu bir çoxamillərin təsiri ilə əlaqədar olsa da, ilk növbədə özünümütəxəssis bacarığında göstərir. NQÇİ-lərdə müvafiqpeşəkarların azlığı təhlil işinin aparılmasında əks olunur.İqtisadi profilli kadrlar əvvəllər olduğu kimi indi də hesabatməlumatxarakterli işlərin görülməsini yerinə yetirirlər.Müəssisələrdə maliyyə proseslərini formalaşdıran,tənzimləyən, maliyyə planlaşdırılması, başqa sözlə maliyyəmenecmentindən söhbət belə getmir. Lakin bu qəti fikir deyildir.Sərbəst iqtisadi maliyyə statuslarında fəaliyyət göstərənmüştərək müəssisələrdə maliyyə menecmentinin aparılmasıqaçılmazdır. Müasir tələblər belədir ki, ixtisaslı iqtisadçı,maliyyəçi, mühasib yalnız keçid iqtisadiyyatının, bazarmünasibətlərinin, iqtisadi inkişafın ümumi qanunauyğunluqlarınıvə meyllərini bilməklə yanaşı, həm də bu yaranışları,inkişafı reallaşdıran spesifik və xüsusi iqtisadi qanunları,habelə, qanunauyğunluqları da dərk etməlidir. İqtisadxidmətinin əsas iş qayəsini istehsal xərclərinin azaldılması,iqtisadi artımın və səmərəliliyin yüksəldilməsində öz ifadəsinitapmalıdır.Neftqazçıxarma müəssisələrinin real bazar subyektinə88

çevrilməsində çevik maliyyə mexanizminin təşkili, borclarınazaldılması və digər maliyyə və iqtisadi tədbirlərin görülməsidə vacibdir. Bunun üçün nəzəri reallıqları və iqtisadi alətlərintətbiqi təhlildən keçirilməlidir. Burada ilk növbədə debitor borclarınındövriyyəlilik əmsalının azaldılmasına onların minimumaendirilməsinə səy göstərilməlidir. Müəssisə və təşkilatınistehsal gücünün düzgün əsaslandırılması, məhsul həcmininproporsiyalarını, rentabelliyini və mənfəəti təmin edəcəkparametrlərin müəyyən edilməsi idarəetmə qərarlarının uğurluhəllində mühüm rol oynayır. Məhz fəal, elmi əsaslandırılmışidarəetmə prosesi səmərəli fəaliyyətin təminatçısıdı.Müəssisələrin maliyyə dayanıqlığı formalaşmış praktikayaəsasən aşağıdakı 4 əmsal göstəricisində təhlilə məruzqalır:1. Müstəqillik (avtonom-muxtariyyat) əmsalı:Mülkiyyətçilərin əmlakının alınmasına vəsait qoyuluşununməbləğini, onun kreditorlardan asılılıqdərəcəsini xarakterizə edir. Müvafiq əmsal şəxsivəsaitlərin mənbəyinin aktivlərin yekununabərabərliyində əks olunur. Optimal hədd 0,5-0,7 sayılır.2. Maliyyə dayanıqlılığı əmsalı. Bu əmsal stabillik əmsalıda adlanır və maliyyə mənbələrinin tam xüsusi çəkisinigöstərir. Müvafiq əmsal xüsusi vəsaitlərin mənbəyininvə uzun müddətli kreditlərin məbləğinin balansın aktivininyekununa bərabərliyi ilə ölçülür. Standart 0,5-0,7qəbul edilir.3. Borc əmsalı və yaxud maliyyə riski. Təsərrüfatsubyektinin xüsusi vəsaitləri ilə borc vəsaitlərininnisbətində təyin olunur. Dünya təcrübəsi 0,5-1,0həddini qəbul edir.4. Dövriyyə kapitalının manevrliliyi. Xüsusi vəsaitlərindaha mobil aktivlərə qoyuluşunu xarakterizə edir. Cariaktivlərin qısamüddətli öhdəliklərə fərqinin xüsusi89

vəsait mənbələrinə nisbəti ilə müəyyən olunur.Bundan başqa müəssisələrdə rentabellik və riskəmsalından da istifadə edilir. Maliyyə dayanıqlılığının belətəyinatı təsərrüfat subyektinin bazar şəbəkəsində realvəziyyətini xarakterizə edir.Neft-qaz sənayesində islahatlar prosesi nəzərdənkeçirilərkən istehsalın diversifikasiyası aspektinə də nəzəryetirilməlidir. Ümumi aparılan geniş diversifikasiya yenisahələrin yaranmasına, məhsul çeşidinin artımına imkanlaraçır. Əvvəllər olduğu kimi indi də, köhnə istehsal sahələrindəradikal dəyişiklikləri ləngidən, ənənəvi direktiv sistemliidarəetmə şəbəkəsi istehsalın bütün sahələrinə təsir edir. Yenibazar prinsiplərinə keçid isə səmərəli bazar islahatlarını gedişatıilə bağlıdır. Bu baxımdan neft-qazçıxarma müəssisələrininəsaslı bazar subyektinə uyğunlaşdırılması burada başlanan islahatlarprosesinin dərinləşməsi ilə ahəngdardır. Zənnimizcə,bu keyfiyyətləri ifadə edərək NQÇİ-lərin real bazar subyektinəçevrilməsi aşağıdakılarda öz əksini tapmalıdır:‣ hüquqi bazanın möhkəmləndirilməsi, qanunvericilikşəbəkəsinin genişləndirilməsi;‣ izafi səmərəsiz əmlakın hesabdan silinməsi, satışı vəmübadiləsinin həyata keçirilməsi;‣ köhnə texnoloji proseslərə əsaslanan səmərəsiz işyerlərinin bağlanması;‣ yeni məşğulluq siyasətinin formalaşdırılması;‣ xidmətedici sahələri mərhələ-mərhələözəlləşdirilməsi;‣ istehsalat birliklərində diversifikasiya və restrukturizasiyaprosesinin aparılması;‣ sınaq-pilot müəssisələrinin təşkili;‣ səhmləşmə prosesinin sürətləndirilməsi;‣ investision prosesdə daha çox milli sahibkarlaraüstünlük verilməsi;‣ hasilatı bitmiş mədən sahələrinin rekultivasiyasının90

aparmaqla müvafiq torpaq cahələrinin balansdan çıxarılması.Nəzərdə tutulan proseslər spesifik dəyişikliklərlə həmquru, həm də köhnə dəniz yataqlarında da reallaşdırıla bilər.Bütün bu işləri əvvəllər də görmək mümkün idi. Lakin sadalananbir çox amillər bunların vaxtında görülməməsiniləngitmişdir. İndi müvafiq işlərin gerçəkləşməsi üçün daha realşərait yaranmışdır. Respublikamızda islahatlar prosesidərinləşdikcə, neft-qazçıxarma müəssisələrinin də real bazarsubyektinə çevriləcəyi yeni təzahürünü tapacaqdır.2.5. Amortizasiya prosesində mütərəqqi metodlarıntətbiqinin genişləndirilməsiNeftqazçıxarma sənayesində iqtisadi artımın təminedilməsi əhəmiyyətli dərəcədə aparılan amortizasiyasiyasətindən asılıdır. Yüksək fondtutumu ilə seçilənneftqazçıxarma kompleksi digər istehsal sahələrini bukonteksdə xeyli dərəcədə qabaqlayır. Yeni texnika və texnologiyalarınmənimsənilməsinə tələb sahədə uğurlu amortizasiyasiyasətinin aparılmasını diktə edir. Neftqazçıxarmasənayesində Əsas İstehsal Fondlarının (ƏİF) və digər aktivlərinamortizasiyasının strateji planda layihələləşdirilməsini dünyatəcrübəsində müvafiq sahədə əldə olunan nailiyyətlərlə uzlaşdırılmaqlamüqayisəli təhlildə daha aydın görmək olar. Fizikivə mənəvi aşınmaya məruz qalan əsas vəsaitlərin köhnəlməsiuçotda yalnız fiziki mahiyyətə görə qeydiyyatdan keçir vəonların köhnəlməsi tam bərpaya yönələn amortizasiya normalarınauyğun olaraq qeydə alınır. Mənəvi aşınma üzrə transformasiyaisə rəqabət üstünlüyün saxlanmasında, yeni innovasiyalarıntətbiqində özünü nişan verir. Amortizasiya anlamıiqtisadi mühasibat və istehsal amortizasiyasında ehtiva olunur.Qanunvericilikdə nəzərdə tutulan hallar istisna olmaqla, hər bir91

əsas vəsait köhnəlmə aspektinə görə amortizasiya olunur. Rekonstruksiyavə texniki yenidən təhcizetmədə, konservasiyaprosesində əsas vəsaitlərin digər tam hərəkətsizliyi zamanı amortizasiyaayırmaları hesablanır. Bu zaman onların xidmətmüddəti uzadılır.Keçid dövründə cilovlanmayan hiperinflyasiya prosesiəsas vəsaitlərin yenidən qiymətləndirilməsini zəruri etmişdir.Təkrar keçirilən tələsik yenidən qiymətləndirmə nöqsansızötüşməmişdir. Prosesdə əsas vəsaitlərin köhnəlməsinin bərpaqiymətləri ilə hesablanmasına üstünlük verilmişdir. Bu müddətarxada qalsa da, onun məqbul olmayan cəhətləri çeşidli mənfiizlər buraxmışdır. Yeni iqtisadi sistemə keçiddə bazar iqtisadiyyatınınprinsipial tələbləri əsas vəsaitlərin amortizasiyasındayeni metod və formalara, o cümlədən sürətli hesablamayatəkan vermişdir. Respublikamızda da bu istiqamətdə-1998-ciildən köhnəlmə (amortizasiya) hesablanmasının yeni (açıq)metodu tətbiq edilir. Sürətli amortizasiya prosesi istehsalı yenitexnika və texnologiyalarla təhcizatında geniş imkanlar açır,digər tərəfdən isə istehsal xərclərinin müvafiq elementininəlavə yüksəlməsinə səbəb olur. Təlimata əsasən xidmətmüddəti 3 ildən aşağı olan əsas vəsaitlərə bu metodun tətbiqiməqsədəuyğun sayılmır.Amortizasiya hesablanmasının seçim metodları uçotsiyasətinin elementi kimi sənədləşdirilərək vergi orqanlarınınnəzərinə çatdırılır. Qeyd etmək lazımdır ki, ənənəvi metodlardanfərqli olaraq yeni amortizasiya formaları məhsulun mayadəyəri, mənfəətin ölçüləri, təşkilatın davamlı maliyyə vəziyyətitəsir edərək, liberal təzahürdə əks olunur. Amortizasiya ayırmalarındansəmərəli istifadə etmək üçün müvafiq amortizasiyafondları təşkil edilir. Amortizasiya fondlarının yığımı vəistifadəsi mühasibat uçotunda əks etdirilməsində müəyyənprosedur çətinlikləri mövcud olsa da, məhsulun satışı zamanımüvafiq normaya uyğun məbləğ bu fonda və yaxud digərxüsusi hesaba köçürülür.92

Dünya təcrübəsində amortizasiya strategiyasındamüxtəlif metodlardan istifadə edilir. Apardığımız müqayisəlitəhlildə daha çox aydınlığı təmin etmək üçün bizim tədqiqatdabu metodlardan bir neçəsinin xarakterikası verilir:Dəyərin silinməsinin bərabərölçüsü və düzxətli metodu.Bu metoda görə amortizasiyaya uğrayan obyektin dəyəribərabər olaraq onun istismar müddəti ərzində istehsalxərclərindən silinir və aşınma üzrə yığım bərabər artır. Qalıqdəyəri isə müvafiq olaraq azalır. Bu metod iqtisadiyyatımızdageniş tətbiq edilir.Görülmüş işlərin həcminə proporsional olaraqköhnəlmənin hesablanması metodu. Bu metod belə bir ehtimalaəsaslanılır ki, müəyyən obyektlərin əsas vəsaitlərinin aşınmasıyalnız onların istismarının nəticəsidir və obyektin varlığı buzaman diqqətə gətirilmir. Aşınma aşağıdakı formulada təyinedilir.Yld A = × 100%H p,Burada A aşınma faiziY LD ilkin dəyər - likvid dəyəriplanlaşdırılan və güman edilən işinhəcmiH PDəyərin məbləğ miqdarı ilə silinməsi və ya komulyativmetod. Bu metod zamanı aşınmanın məbləği amortizasiyayauğrayan obyektin dəyərini hər il müvafiq əmsala vurulmasıilə müəyyən olunur. Əmsal illərin miqdarının obyektinxidmət müddətinin sonuna qalmış illərin kommulyativ sayınanisbətindən hesablanır (miqdarı, məbləği - istismar illəri).Metodun mahiyyətində mürəkkəbliliyi nəzərə olaraq əyaninümunədən istifadə olunmasına məqsədəuyğun hesab edirik.93

Misal olaraq göstərək ki, obyektin istismar müddəti 4 ildir.Onda məbləğ miqdarı və ya istismar ili 10 (1+2+3+4) olacaqdır.Birinci il əmsal 4/10 sonrakı illər 3 / 10 , 2 / 10 , 1 / 10bərabər götürələcək. Obyektin illik dəyəri 1800000 manat,likvid 200000 manatdır. Bu zaman amortizasiya qiyməti1600000 manat (1800000-200000) olacaqdır.Aşağıdakı cədvəldə bu metodla köhnəlmənin hesablanmasıverilir.Cədvəl 2Məbləğ miqdarı metodu ilə köhnəlmənin hesablanmasıDövrbirinci ilin sonunaikinci ilin sonunaücüncü ilinsonunadördüncü ilinsonunaKöhnəlmənin illikməbləği1600000x4/10=6400001600000x3/10=4800001600000x2/10=3200001600000x1/10=1600000ToplanmışköhnəlməməbləğiQalıqdəyəri640000 11600001120000 6800001440000 3600001600000 200000Cədvəldən göründüyü kimi hər il aşınma məbləği azalır.Azalan qalıq metodu. Komulyativ metodla azalan qalıqmetodu sürətli silinməyə aid edilir. Azalan qalıq metodundaistənilən artan möhkəm əmsal qəbul edilsə də, daha çox ikiqatamortizasiya normasına üstünlük verilir. İstismar müddəti 5 ilolan düzxətli metodda amortizasiya norması 20% qəbuledilirsə, azalan qalıq metoduna istinadən amortizasiya normasımüvafiq olaraq 40% (20% x 2) olacaqdır. Burada güman edilənlikvid dəyəri illik aşınma hesablanarkən nəzərə alınmır. Yalnızaxırıncı ildə köhnəlmənin məbləği sonuncu ilin əvvəlinə olanqalıq dəyərindən likvid dəyərini çıxmaqla hesablanır.94

Aşağıdakı cədvəldə azalan qalıq metodu ilə köhnəlməkomulyativ üsuldan istifadə etdiyimiz rəqəmlər əsasındaverilmişdir:Azalan qalıq metodu ilə köhnəlmənin hesablanmasıCədvəl 3Dövrbirinci ilin sonunaKöhnəlmənin illikməbləği1800000x40%=720000Yığılanaşınmaməbləği720000Qalıqdəyəri1080000ikinci ilin sonuna1080000x40%=43200011520000 648000ücüncü ilin sonunadördüncü ilinsonuna6480000x40%=2592001411200 388800388800x40%=155520 1566720 233280Kumulyativ metodda olduğu kimi azalan qalıqmetodunda da köhnəlmə məbləği hər il azalmaya məruz qalır.ABŞ-ın iri şirkətlərində aparılan təhlil zamanı müəyyənedilmişdir ki, amortizasiya siyasətində əksər şirkətlər düzxətlibərabər silinməyə üstünlük verirlər. Neftqazçıxarmada istehsalxərclərində prioritet komponentlərindən sayılanamortizasiyanın yaratdığı fond kompleksdə ƏİF-larınınrenovasiyanı stimullaşdıran mühüm faktordur. Amortizasiyasiyasəti dünya iqtisadiyyatının bütün sferalarında, o cümlədənneftqazçıxarmada da keyfiyyət fərqləri ilə seçilir. Bu fərq ilknövbədə şirkətlərin fəaliyyətinin nəticələri ilə bağlılıqda, əsaskapitalın amortizasiyasının elastikliyində, risklərin uçotunda,investisiyaların səmərəliliyində və başqa parametrlərdə dahaçox özünü biruzə verir. ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa və digərinkişaf etmiş ölkələrdə amortizasiya həm mühasibat, həm də95

maliyyə hesabatlarında bütün aktivlərə müvafiq qəbul olunmuşşkala üzrə aşınma nəzərə alınaraq hesablanır. Lakin Fransadaneft sənayesində ABŞ-dan fərqli olaraq, bu strategiyadanəzərdə tutulan güzəştlər nisbətən daha əlverişli şərait yaradır.Çox vaxt bütün elementlər sadəcə bir maddə - qiymətsizləşməvə ya aşınma adı altında birləşdirilir. Xərclərin belə birləşməsivergi yükünün minimuma endirilməsi məqsədini ifadə etsə dəşirkətin təkrar istehsal siyasətində müvafiq təhlilə mane olur.Sürətli amortizasiya prosesində kombinasiyalı və yareqressiv şkala metodu daha cəlbedici görünür. Bu metodamortizasiya ayırmaları şkalası ilə hasilatın dinamikasıarasında əlaqəni göstərərək, yataqların işlənməsinin sonrakımərhələsində daxil olmuş əsas istehsal fondlarının tamamortizasiya olunmasını maya dəyərində əks etdirir.Tükənən aktivlər hesab edilən və uzunmüddətli aktivlərkateqoriyasına aid edilən təbii resursları amortizasiyasıdipelyasiya məfhumunda ifadə olunur. Digər mənadadipelyasiya təbii resursların qiymətinin məhsul vahidinəproporsional yerləşməsidir. Məhz buna görə də, amortizasiyaprosesi dipelyasiya ilə mütənasiblik təşkil edir. Qeyd olunduğukimi Azərbaycan respublikasında bazar iqtisadiyyatına keçiddəamortizasiya hesablanmasının açıq metodundan istifadəyəbaşlanmışdır. Bu sahədə tətbiq edilən müvafiq təlimat köhnərejimdən miras qalmış qaydalara nisbətdə mütərəqqiüstünlüklərə malikdir. Sürətli amortizasiya prinsiplərininbərqərar olunması çoxlu digər şərtlərlə əhatəlidir. Özəlsektorda yeni metodların tətbiqi dövlət sektorunda nisbətdədaha yüksək templərlə irəliləyir. Bir cəhəti də qeyd etməklazımdır ki, bizim iqtisadi məkanda amortizasiya strategiyasıəsasən iki sahədə əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərinfəaliyyət dairəsində əks olunur. Qeyri-maddi aktivlərdənfaydalı istifadə müddəti «Mühasibat uçotu haqqında»respublika qanununa əsasən müəssisələr tərəfindənmüəyyənləşdirilir. Belə təyinetmə mümkün olmadıqda, qeyri-96

maddi aktivlərə on illik köhnəlmə norması şamil edilir. Qeydedək ki, ABŞ-da analoji olaraq bu müddət 40 il hesablanır.Bununla belə dünya praktikasında elə qeyri-maddi aktivlər varki, onların ayrı-ayrı növlərinə amortizasiya hesablanmır. Buhəmin aktivlərin dəyərinin azalması və onların gətirdiyigəlirlərinin dəyişməzliyi ilə izah edilir və özünü ticarət nişanları,«nou-xau»lar və digər qeyri-maddi aktivlərdə göstərir.Respublikamızda sürətli amortizasiya siyasəti təşkilatınuçot siyasəti əsasında müəyyən olunur. Şübhəsiz ki, burada damüəssisələrə kifayət qədər sərbəstlik verilmişdir. Belə ki,müəssisələr istismarda olan, lakin faktiki işləməyən əsasvəsaitlərin konservasiya qaydalarını özləri müəyyənləşdirənmüvafiq qruplar ayrı-ayrı əsas vəsaitlərin növləri üzrə müxtəlifköhnəlmə normaları tətbiq edə bilərlər. Normadan əlavəköhnəlmə hesablamaq zərurəti yaranarsa, bu zaman artıqamortizasiya məbləğləri müəssisələrin sərəncamında qalanmənfəət hesabına həyata keçirilir. Fikrimizcə, respublikamızdaamortizasiya prosesini əhatə edən mövcud qanunvericilikneftqazçıxarma sənayesinin davamlı inkişafı və səmərəlifəaliyyəti üçün yetərli sayıla bilməz. Belə ki, burada xüsusiqaydaların və təlimatların işlənib hazırlanmasına ehtiyacvardır. Bunu hasilat sənayesinin spesifikliyi və milli neftsənayesində indiki vəziyyət tələb edir. Belə hal daha çox köhnəyataqlarda istismarı bitmiş əsas istehsal fondlarının texnikitəhcizatına yeni stimul verər.Milli neft-qaz sənayemizdə köhnə istismar sahələrindəƏİF-lərin əksər hissəsi öz amortizasiya müddətini başavurmuşdur. Onlar fiziki köhnəlmə ilə yanaşı mənəviaşınmayada məruz qalmışlar. Xüsusən Sovet texnologiyasınaəsaslanan maşın və avadanlıqlar şübhəsiz ki, Qərbin qabaqcıltexnologiyalarından çox-çox geridə qalırlar. Aydındır ki, köhnətexnologiyalar ilə yüksək nəaliyyətlər əldə etmək çətin birişdir. Bu sahədə ƏİF-lərin yeniləşməsini ləngidən başlıca səbəbuzun illər sahədə aparılan uğursuz amortizasiya siyasəti97

olmuşdur. Yeni iqtisadi sistemə keçiddə baş verəntəsərrüfatsızlıq meylləri, vəsait çatışmazlığı, maliyyə-kapitalqoyuluşları prosesində baş verən əngəllər yüksəlişin qarşısınıalmışdır. İndi dövlət müstəqilliyimizi əldə etdiyimiz birzamanda ƏİF-ların yeniləşməsi istiqamətində irəliləyişlərə nailolmaq zamanı da gəlib çatmışdır. Mənəvi və fiziki aşınmadanköhnələn ƏİF-lərin silinməsi onların yeniləri ilə əvəz edilməsiprosesinə mülayimlik gətirməklə orta müddətli renovasiyaproqramları işlənib hazırlanmalı, uçot siyasətinə müvafiqolaraq əsas vəsaitlərin optimal aşınma müddəti müəyyənedilməlidir. Şübhəsiz ki, köhnə yataqlarda iqtisadi artımıntəmin edilməsi, səmərəliyin yüksəldilməsi təkcə amortizasiyaamilindən asılı deyil. Burada iştirak edən amillər palitrasıolduqca rəngarəndir. Amortizasiya proseslərini araşdırarkənaparılan faktorial analiz göstərir ki, bu işin əsas həlqəsindəƏİF-lərin təkrar istehsal prosesini əhatə edən amortizasiyastrategiyası durur. Məhz bu aspekt amortizasiya amilinədiqqətin artırılmasını, ƏİF-ların texnoloji reabilitasiyasınınaparılmasını bir daha aktual edir.Uğurlu amortizasiya strategiyası təkcə köhnə yataqlardasəmərələyi yüksəltməklə əhatə olunmamalı, həm də yeni açılanyataqlarda eyni qüvvə ilə texnoloji yüksəlişi təmin etməlidir.Bunları nəzərə alaraq, neft sənayesini əhatə edən amortizasiyastrategiyasının hüququ bazası yaradılmalı, bu işdə konkretəməli addımlar atılmalıdır. Müvafiq amortizasiya fondlarınıntəşkili yığılan amortizasiya ayırmalarının təkrar istehsalına,yeni əsas vasitələrin alınmasına, rekonstruksiyayayönəldilməsinə, istehsalın texniki təchizatının yaxşılaşmasınayardımçı olacaqdır . Dünya təcrübəsində mövcud öncülyenilikləri, innovasion-texniki nəaliyyətləri əxz etməklə, bizneft sənayemizin dirçəlişinə mühüm dəyişiklər gətirən uğurluamortizasiya strategiyası işləyib hazırlamalı, onu ardıcıl olaraqtətbiq etməliyik. Bu istiqamətdə differensiasiya aparmaqlamüəyyən müəssiələrin amortizasiya prosesində hüquqları98

genişləndirilə bilər. Belə xətt rentabelliyin təminatına, yenitexnika və texnologiyalarla təhcizatına təkan verər.Amortizasiya strategiyasında ƏİF-ların yeniləşməsiəmsalının müəyyən edilməsi texnoloji əvəzlənməni xarakterizəedən mühüm göstəricidir. Bu göstərici fondunda ƏİF-larındövrü yeniləşməsini diqqətdə saxlamaq, müəssisə vətəşkilatların texniki-texnoloji yeniləşmə proqramlarını işləyibvə nəzarətə götürmək əlverişlidir.Hasiledici sənayedə amortizasiya siyasəti seçimində ənmühüm məsələlərdən biri neftqazçıxarma müəssisələrinin əsaskapitalının dəyərinin ödənilməsi problemidir. Başqa sözlə ƏİFnınamortizasiyası və istehsal xərclərində onun optimal əksetdirilməsidir. Milli neft-qaz sənayesində bu istiqamətdəspesifik problemlər də az deyildir. Beləki, Azərbaycanın neftqazkompleksi ƏİF-nın köhnəliyi və bu baxımdan dafondtutumu, fondverimi göstəricilərinə görə ittifaqın müvafiqtəşkilatları arasında ən yüksək pillədə durmuşdur. Azdebitlik,quyu enerjisinin tükənməsi hər il yeni qazılan quyuların sayınıartırmaqla mədənlərin əlavə yüklənməsinə səbəb olmuşdur.Quyuların çoxluğu mədən yollarının uzunluğunu da artırmış,bu da öz növbəsində əlavə nəqliyyat vasitələrinin alınmasınarəvac vermişdir. Köhnə Bakı mədənlərinin mənzərəsi ötənəyyamlarda şair məcazındə sıx meşəni xatırlatsa da, indi bumüdhiş mənzərə xeyli dəyişmişdir. Burada quyuların çoxhissəsi istismar edilmir. Bağlanmış quyuüstü avadanlıqlarınsökülməsi isə əlavə problemlər yaradır. Digər problem isəXəzərin qalxması ilə bağlıdır. Son on ildə dənizin qalxmasıçoxlu estakadaları, qurğuları su altında qoymuşdur. Keçiddövründə çətinlikləri ilə müşayiət olan «simvolik»inventarizasiya, uçotun, unifikasiyası problemləri, yeni iqtisadisiyasətə uyğun kadrların hazırlıq səviyyəsi ƏİF-nın və digərəsas vəsaitlərin yenidən qiymətləndirilməsi, amortizasiyasıprosesində də əksini tapmışdır.99

Bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, neft-qazsənayesində amortizasiya prosesi təkcə hasiledici sahənin ƏİFnıəhatə etmir. Kompleksdə amortizasion dövriyyəni bütündigər qruplar üzrə əsas vəsaitlərin növləri və habelə qeyrimaddiaktivlər də əhatə edir. Yeni iqtisadi sistemə keçid planlıiqtisadiyyatın bir çox qadağalarını mülayimləşdirmişdir.Müstəqilliyin ilk illərində yeniləşmə adı altında bir çox bahalınəqliyyat vasitələri, elektron cihazları, sertifikatları bəlliolmayan avadanlıq, qurğular və digər inventarlar alınmışdır.Qanun boşluğu, fond bölgüsü olmadan, iqtisadi aspektin nəzərəalınmaması şəraitində alınan əsas vəsaitlər ƏİF-nın izafibolluğu ilə xarakterik olan sahəni yeni xərclər və amortizasiyaayırmaları ilə yükləmişdir. İndi belə halların qarşısınınalınması üzrə tədbirlərin sferası genişləndirilmişdir. «Tender»haqqında Azərbaycan respublikasının qanunun ARDNŞ-də öztətbiqini tapması mənfi halların qarşısını nisbətən almışdır.Bununla yanaşı qeyd etməliyik ki, görülən tədbirlər qənaətbəxşhesab edilə bilməz. Əsas vəsaitlərin, inventarların alınmasıciddi surətdə amortizasiya ayırmaları hesabına formalaşanfonddan və mənfəətin sərbəst qalığından qaynaqlanmalıdır.Burada əsas vəsaitlərin lüzümsuzluğu, qiymət aspekti iləyanaşı iqtisadi, amortizasion məqsədəuyğunluğu da nəzərəalınmalıdır. Bununla yanaşı, köhnə əsas vəsaitlərdən, habeləartıq nəqliyyat vasitələrindən, yollardan azad olmaq üçünonların alınması və ya satışı da nəzərdən keçirilməlidir.Uzun illər neftqazçıxarma mütəxəssisləri özsəmərələşdirici təklifləri, ixtiraları ilə fərqlənmişlər. Beləqeyri-maddi aktivlərin yəqin ki, müəyyən hissəsi aktuallığınıitirməmiş, buraya yeniləri də əlavə olunmuşdur. Ona görə dəonlarında uçotu məsələsinə diqqət artırılmalı, amortizasiyasiyasətində onların yeri, lüzümluq dərəcəsi həllini tapmalıdır.Dünya praktikasında amortizasiya təkcə əsas vəsaitlər vəqeyri-maddi aktivlər üzrə hesablanmır. Burada investisiyalar dadaxil olmaqla, bütün aktivlər amortizasiyaya uğrayır. Bu100

prosesi texnoloji yeniliyi, rəqabət qabiliyyətliliyi təmin edənməqbul cəhət kimi qiymətləndirmək olar. İqtisaditransformasiyanın növbəti mərhələlərində milli iqtisadiyyatdada müvafiq meylin reallaşmağı qaçılmazdır. Beynəlxalqtəcrübədə amortizasiya siyasətindəki, üstün cəhətlərin neft-qazsənayesində intişar tapmasına zəmin indidən hazırlanmalıdır.Deqressiv və proqressiv amortizasiyanın hasiledici sənayedə dətam bərqərar tutması məqamı çatmış və öz tətbiqinigözləməkdədir.Apardığımız təhlilə yekun vuraraq belə bir nəticə hasiledilir ki, neft-qaz hasilatında amortizasiyalara uğrayan uçotatributlarının müfəssəl inventarizasiya aparılmalı, əldə olunanməlumatlara və dünya təcrübəsindəki mütərəqqi ənənələrə,standartlara müvafiq amortizasiya strategiyası işlənibhazırlanmalı, hər bir NQÇİ və digər təsərrüfat subyekti üçünəlverişli, differensasiya olan amortizasiya taktikası qəbuledilməlidir.2.6. Neft biznesində yeni kontrakt formalarının tətbiqiNeft-qaz sektorunda birgə fəaliyyət üzrə çoxlu kontraktlarbağlanmışlar. Müştərək müəssisələrin təşkili, Xəzərinkarbohidrogen ehtiyatlarının işlənməsi, hasilatın pay bölgüsümüqavilələri neft sənayesində kontrakt sisteminin intişar tapdığınınbariz nümunədir. Bununla belə neft biznesi digər kontraktnövləri ilə də inkişaf edir. Köhnə yataqlarda iqtisadi artımıntəmin edilməsi, sabitliyin saxlanılması, səmərəliliyin artırılmasısahədə yeni kontrakt formalarının tətbiqinə səsləyir.Azərbaycan neft sənayesinə güclənən xarici kapital axını neftbiznesində qanunavericilik şəbəkəsinin təkmilləşdirilməsini,vergiqoymanın mülayimləşdirilməsini tələb edir. Qanunvericilikprosesində isə neft sektorunu əhatə edən normativhüquqi aktların təkmilləşməsində ləngimələr müşahidə olunur.Lakin bununla belə son zamanlar bazar iqtisadiyyatının101

genişləndirilməsi, iqtisadi fəallığın çevikləndirilməsi sahəsindəreallaşan tədbirlər neft iqtisadiyyatının dirçəlişinin yenimərhələsinin inkişafına sürət verir. Bu baxımdan respublikainvestisiyalar agentliyin yaradılmasına ölkədə əlverişli investisiyamühitinin formalaşması, sahibkarlığın inkişafınınsürətləndirilməsi, iqtisadiyyata, o cümlədən neft sektorunaxarici investitsiyaların cəlb olunması ilə bağlı vahid dövlətsiyasətinin təmin edilməsində mühüm proqram sənədi kimiqiymətləndirmək olar. Bəzi sahibkarlıq fəaliyyəti növlərinəxüsusi razılıq-lisenziya verilməsinin təkmilləşdirilməsitədbirləri haqqında Prezidentin müvafiq fərmanı da lisenziyalaşmasahəsində yeni imkanlar açır. Bununla belə, qeydetməliyik ki, mövcud proses keyfiyyət dəyişiklikləri iləmüşayiət olunaraq, ardıcıl xarakter alır. Qanunlar şəbəkəsiningenişləndirilməsi kapital axınını gücləndirən, risqləri azaldanşərtlərlə əhatə olunmalıdır. Neft-qaz sektorunun səmərəlifəaliyyətini artırmaq, burada biznes işini, sahibkarlığıgenişləndirmək məqsədilə neft iqtisadiyyatını əlaqələndirənqanunlar sferası daim təkmilləşdirilməli, yataqların işlənməsindəkonsessiya üsulunun tətbiqinə, lisenziyaların verilməsini normalaşdıranqanunlar qəbul edilməlidir.Dünya praktikasında neft biznesinə aid edilən kontraktlarənənəvi və modernləşdirilmiş konsessiya müqavilələri vəqeyri-konsession müqavilələrində təsbit olunur. Eyni zamandaqeyd olunmalıdır ki, müvafiq müqavilələr risqli və ya risqsizbölgüyə də məruz qalır. Konsessiya prosesə kontrakt çeşidindənəzər yetirməyimizlə vurğulamaq istərdik ki, bu çoxşaxəlimüqavilə öhdəliyindən bizim də faydalanmaq məqamımız yetişmişdir.Milli neft sektorunda elə sahələr mövcuddur ki, inkişafüçün böyük məbləğli vəsaitlər tələb edilmir. Dünyanın böyükneft şirkətləri Xəzərin zəngin neft və qaz yataqlarına böyükmiqyaslı sərmayələr qoyduğu halda, ehtiyatları tükənmişsahələrə kapital qoyuluşuna həvəs göstərmirlər. Bu onunla izah102

edilir ki, belə sahələrin dirçəldilməsində böyük kapital axınıtələbi yüksək deyildir. İri neft kompaniyalarını təmsil edənmütəxəssislərin fikrincə, köhnə yataqlarda hasilatın artırılmasındatələb olunan cüzi sərmayənin ayrı-ayrı sahibkarlar vəya orta potensiallı şirkətlər həyata keçirə bilərlər. Hələ Sovetİttifaqının iflası ərəfəsində bir çox neft mütəxəssisləri yaranmışkooperativ hərəkatının imkanlarına istinad edərək fəaliyyətsizquyu fondunda quyuları icarəyə götürməklə onun bərpa olunmasınatəşəbbüs etmişlər. Onlar quyuların bərpası üçündövlətdən vəsait tələb etməyən çox mülayim şərtlər irəlisürürdülər. Bu isə hər bərpa edilmiş quyudan əldə olunacaqmənfəətin müəyyən hissəsinin şəxsi ehtiyaclarınaödənilməsində əksini tapırdı. Sərt planlaşma sistemi belətəşəbbüsləri vüsət alınmasına imkan verməmişdir. Lakin bazariqtisadiyyatı müvafiq işlərin həyata keçirilməsi üçün genişikanlar açmış və hazırda hüquqi şəraitlə belə təşəbbüslərimüdafiə etmək vaxtı çatmışdır. İndiki əlverişli bazar mühitindəxüsusi nəzarət altında neft mədənlərində bu kimi ideyaları reallaşdırmaqböyük iqtisadi səmərə ilə nəticələnər, ölkədə neftsənayesində milli sahibkarlığın inkişafına təkan verərdi. Bubaxımdan Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1996-cı il 9fevral tarixli fərmanı ilə təsdiq edilmiş «Dövlət müəssisələrinin(obyektlərinin) müqavilə əsasında idarəetməyə verilməsihaqqında» əsasnamə islahatları həyata keçirmək nöqteyinəzərdəndiqqəti cəlb edir. Müəssisələrin və obyektlərin fərdilayihələr əsasında dirçəldilməsini təmin etmək üçün müvafiqtədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutan əsasnamədəidarəetməyə verilməni o obyektin özəlləşdirilməsi iqtisadicəhətdən məqsədəuyğun olmadığı və yaxud hələ vaxtı çatmamadığıhalda məqsədə uyğun hesab edilir. Eyni zamanda,«İcarə haqqında» qanunun da imkanlarından bu istiqamətdəistifadə olunmasına şərait yaradılmalıdır. Bütün bunlarlayanaşı, xarici kapitallı müştərək müəssisələrə verilən hüquq vəimtiyazlar çərçivəsində neftqazçıxarma müəssisələrini ya103

ütövlükdə, yaxud da bir mədən və ya yataq çərçivəsindəyenidən təşkil edərək müvafiq idarəetməyə verilməsi məsələsinəzərdən keçirilməlidir.Azərbaycanda neft sənayesində sahibkarlıq və biznesiinkişaf etdirmək üçün dövlət öz sahibkarlarına geniş imkanlaraçmalıdır. Bunun üçün respublikada əlverişli iqtisadi mühityaranmaqdadır. Neftqazçıxarma sənayesinin inkişafı xarici investorlarınsərmayələrinin hesabına təmin olunmaqla yanaşı,daxili imkanlar hesabına da inkişaf etdirilməli, yataqların,fəaliyyətsiz, aşağı debitli quyuların sahibkar əllərə verilməsiprosesi başlamalıdır. Hazırda Azərbaycanda neftçilər arasındaneftqazçıxarma müəssisələrinin kollektivlərə verilməsi və yasəhmdar cəmiyyətlərə çevrilməsi fikirləri daha çoxsəslənməkdədir.Zənnimizcə, böyük sərmayələr tələb etməyən yeni kontraktüsullarını geniş tətbiq ediləcəyi sahə qurudakı neftqazçıxarmakompleksi olacaqdır. Bu ondan irəli gəlir ki, son istismarmərhələsini yaşayan bu yataqlarda hasilat tezliklə qeyrirentabelliolacaqdır. Bu baxımdan konsessiyaya götürülmüşköhnə mədənlərdə sahibkarlar özəl maraqları ifadə edərək,kiçik xərclərlə qalıq ehtiyatlarını hasil etməyə səfərbər olunacaqlar.Belə praktika ABŞ-da köhnə yataqlarınişlənməsində sınaqdan çıxmış və indi də səmərəli tətbiq olunmaqdadır.Müvafiq ideyanın gerçəkləşməsi Rusiyadakı analojisahələrdə də tətbiqini gözləyir. Əslinə baxdıqda burada heç birAmerika açılmır. Sadəcə olaraq söhbət niyyət enerjisi tükənmişölü yataqları dövlət vəsaitindən kənar reabilitasiyasından gedir.Möhkəm hüquqi bazanın və nəzarət mexanizminin mövcudluğuşəraitində bu sahədə yüksələn meylləri gerçəkləşdirməkmümkündür. Konsessiya üsulundan qurudakı yeni yataqlarınistismarında da istifadə edilə bilər. Bununla yanaşı xidmətedicisahələrdə lisenziya üsulunun da genişləndirilməsi səmərəliliklənəticələnər. Qazma sahəsində də müvafiq addımlar keyfiyyətdəyişiklikləri gətirər. Kooperativ hərəkatı zamanı quru sahə104

lərində qazma prosesində müvafiq kooperativ təşkilatlarmövcud olmuşdur. Onların səmərəli fəaliyyəti haqqındamülahizələr başqa söhbətin mövzusudur. Fakt isə ondanibarətdir ki, qazma sahəsində özəl imkanlar sınaqdankeçirilmişdir.Hasilatda enmə prosesi qazmanın sürətinin səngiməsinədə mühüm təsir etmişdir. Hətta qazmanın aşağı düşmə meyli iləhasilatın enmə tempi arasında qeyri-proporsionallıq müşahidəolunmuşdur. 1999-cu ilin qazma planına nəzər yetirdikdə(ARDNŞ plan 148231 m. fakt 91583 m. fərq 56648 m.müqayisə üçün 1970 750900 m.) bunu görmək çətin deyildir.İndi quruda fəaliyyət göstərən 6 qazma idarəsinin fəaliyyətiheçə enmişdir. Fikrimizcə, bu idarələrdən bir və ya bir neçəsilisenziyalaşdırıl ması sınaq obyekti ola bilər.Yeni iqtisadi münasibətlər, dərinləşən inteqrasiya onsuz damilli neft-qaz sektorunda kontrakt üsullarının tətbiqini həlledəcəkdir. Lakin indidən müvafiq işlərin başlaması ən qiymətliresurs-vaxt resursuna meydan oxumasına bərabər olacaqdır.105

III FƏSİLNEFT MÜQAVİLƏLƏRİNDƏ TƏTBİQ EDİLƏNFİCKAL-VERGİ MEXANİZMLƏRİNİNTƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİPROBLEMLƏRİ3.1. Neft müqavilələrinin Azərbaycanın iqtisadi dirçəlişindəroluHazırda neft ehrji mənbələləri arasında mərkəzi rol oyanmaqdadavam edirş Beynəxalq Enerji Agentliyin tərəfindəndünyanın enerji perspektivlərinə dair hazırlanmış hesabata görəAsiya regionunda artan tələbatı nəzərə alaraq, bütün dünyadaneftə olan tələbatın növbədi iki onillik ərzində təqribən gündə30 milyon barrel səviyyəsində artacağı gözlənilir. Mövcudşəraitdə dünya Xəzər bölgəsinə, xüsusilə Azərbaycana neft vəqaz ehtiyatları ilə zəngin bir region və ölkə kimi böyük ümidlərbəsləyir.Azərbaycanın neft ehtiyatlarına Qərb ölkələrinin marağıtəzə deyildir. Hələ 1989-cu ilin mayında «Ramko enerji»şirkətinin prezidenti Stefen E.Remp (Şotlandiya) Azərbaycanagəlmiş, vaxtı ilə 70-ci illərin axırı 80-ci illərin əvvəllərindəkəşf olumuş «Azəri», «Çıraq» və «Günəşli» yataqlarınınişlənməsi üzrə danışıqlar aparmışdı. 1991-ci ilin yanvarında isəSSRİ Nazirlər Soveti Azərbaycan SSR-in Nazirlər Soveti iləbirlikdə həmin yataqların işlənməsi üzrə Qərbin iri transmillineft şirkətləri arasında tender aparılması barədə qərar qəbuletmişdi.1991-ci ilin iyun ayında ABŞ-ın «AMOKO» və«YUNOKAL» Böyük Britaniyanın «Bipi» şirkətləri arasındaxüsusi komisiyanın rəhbərliyi və nəzarəti altında tenderkeçirildi və iyun ayında müqavilə şərtləri daha əlverişli olan(50%+50%) «AMOKO» şirkəti tenderin qalibi elan olundu.Tenderin nəticələri bəlli olduqdan sonra respublika106

hökümətinin qərarı ilə ehtiyatları 1,75 milyard barrelqiymətləndirilən «Azəri» yatağının istismarı üzrə layihəyədigər şərtlər də əlavə olundu və «AMOKO» şirkətininrəhbərliyi ilə «JUNOKAL», «Bipi-Statoyl» alyansı,«MAKDERMOT» və «RAMKO» şirkətlərinin iştirakı ilə ilkneft konsorsiumu yarandı.1991-ci ilin payızında, artıq müstəqilliyini elan etmışAzərbaycan Respublikası höküməti qərar qəbul edərək hələSovetlər dövründə keçirilən tenderin qalibi olan «AMOKO»şirkəti ilə müştərək neft müəssisəsinin yaradılması üzrətəkliflər işləyib irəli sürdü. «AMOKO» şirkəti ilə aparılmışdanışıqların nəticələrinə görə «AMOKO» nun payı 12-15%,ARDNŞ-in payı 85-88% olur, geoloji kəşfiyyatdaAzərbaycanın tarixi məsrəfləri nəzərə alınır və vəAzərbaycanın qoymalı olduğu 1,5-1,7 milyard dollarlıqsərmayədən azad olunurdu. «AMOKO» şikəti isə Azərbaycaniqtisadiyyatına 650 milyon dollarlıq vəsait qoymasınınöhdəsinə götürürdü. Müştərək müəssisə yaradıldıqdan sonra«AMOKO» müqavilənin layihəsini və texniki iqtisadiəsaslarını hazırlamalı idi. 1992-ci il sentyabr 7-də «BiPi» -«Statoyl» alyansı ilə «Çıraq» və «Şahdəniz», 1992-ci il oktyabrın1-də isə «PENNZOYL-RAMKO» alyansı ilə «Günəşli»neft yataqlarının birgə işlənməsinə dair saziş imzalandı. 1993-cü il mayyın 6-da isə ARDNŞ və konsorsium arasındayataqların işlənilməsinin vahid proqramı haqqında memorandumimzalandı və bununla bağlı 1993-cü il iyunun 4-dəARDNŞ-in Direktorlar Şurasının iclasında iki işçi qrupu:1. ARDNŞ-in mütəxəssislərindən və qəragah mənziliLondonda olan «Morqan Qrinfil» bankı, «Rene endQamp» hüquq firması məsələhətçilərindən ibarət qrup;2. Konsorsiumun üzvü olan şirkətlərinmütəxəssislərindən ibarət qrup. Sonuncu qrupun işi1993-cü il iyun 10-dan iyulun əvvəlinədək ABŞ-ınHyuston şəhərində davam etmişdi.107

Lakin 1993-cü ilin ayında respublikamızda cərəyan edənhərbi-siyasi böhran müqavilənin şərtlərini həyata keçirməküçün Londonda sentyabr ayında nəzərdə tutulmuş danışıqlarınbaş tutmasına səbəb oldu. Həmin vaxt Azərbaycan RespublikasıPrezidenti səlahiyyətlərini həyata keçirən H.Əliyevhazırlanmaqda olan müqavilə layihəsində müəyyən nüqsanlarolduğunu bəyan edərək xarici neft şirkətləri ilə danışıqlarındərhal dayandırılması barədə qərar qəbul etdi. 1994-cü ilfevralın 4-də prezident H.Əliyev «Azərbaycan Respublikasındadəniz, neft və qaz yataqlarının işlənməsini sürətləndirilməsihaqqında» qərar verdi. Həmin qərarda xarici neft şirkətləri iləaparılan danışıqlarda ARDNŞ-in təkliflərinin bəyənilməsiARDNŞ-ə müqavilələrin hazırlanması və bağlanmasısəlahiyyətlərinin verilməsi və iki həftə ərzində «Günəşli»yatağında neft hasilatının sabitləşdirilməsi proqramının hazırlanıbRespublika Prezidentinə təqdim edilməsi göstərilirdi.1994-cü il iyunun 21-də ARDNŞ-in danışıqlar aparan həyətiQərb neft şirkətləri konsorsiumunun dəvəti ilə Hyustonşəhərinə getdilər və 45 kün layihənin hazırlanması üzərindəişlədirlər. Bu layihə ilə tanış olduqdan sonra prezidentH.Əliyev 1994-cü il sentyabrın 14-də «Xəzərin Azərbaycansektorunda neft yataqlarının birgə işlənməsi haqqında xaricineft şirkətləri konsorsiumu ilə danışıqların yekunlarıbarəsində» fərman imzaladı. Fərmanda hazırlanmış sazışınlayihəsi bəyənilməklə «AMOKO Kaspian Si Petroleum İQD»,«BiPi Eksploreşn (Kaspian Si) İQD», «DEN NORSKE StasOlyesslskap A.S.», «Lukoyl», «RAMKO», «Xəzər enerjiİQD», «Türkiyyə petrolları A.O.», «YUNOKAL Xəzər İQD»şirkətləri ilə saziş imzalanmasına göstəriş verilirdi.1994-cü ilin sentyabrın 20-də Azərbaycanla Amerikanın«AMOKO», «Yunikal», «Pennzoyl», «Makdermon», BöyükBritaniyanın «Britiş Petroleum» və «Remko», Norveçin «Statoyl»,Rusiyanın «LUKoyl», Türkiyənin «Türk Petrolları»,Səudiyyə Ərəbistanının «Delta» şirkətlərinin yaratdığı konsor-108

sium arasında tarixə «Əsrin müqaviləsi» kimi daxil olan neftmüqaviləsi imzalandı. Sonradan müqaviləyə Yaponiyanın«İqoçu», Amerikanın «Eksson» və «Amerada Hess» şirkətləridə qoşuldular.«Əsrin müqaviləsi» nin əhatə etdiyi «Azəri», «Çıraq»,«Günəşli» sahəsində ilkin neft ehtiyatları 511 milyon tonsəviyyəsində qiymətləndirilirdi. Qazma nəticəsində müəyyənolundu ki, neft ehyiyatları 640 milyon ton, səmt qazı ehtiyatları100, milyard kubmetr, sərbəst təbii qaz ehtiyatları isə 100-150milyard kubmetrdir. Ehtimal olunan sərmayə 10 milyard dollarhəcmində nəzərdə tutulurdu.«Əsrin müqaviləsi»ni həyata keçirmək üçün AzərbaycanBeynəxalq Əməliyyat Şirkəti yaradıldı. Azərbaycan parlamentitərəfindən təsdiq edildikdən və Azərbaycan RespublikasınınPrezidenti müvafiq fərman imzaladıqdan sonra müqaviləAzərbaycan Respublikasının qanunu kimi qüvvəyə mindi.Neft müqaviləlarının imzalanması təkcə Azərbaycanındeyil, həm də regionun başqa dövlətlərinin tarixində dönüşmərhələsi olmüş, onların səmərəli və qarşılıqlı faydalıəməkdaşlığının təməlini qoymuş, Böyük İpək Yolu ideyasınındirçəltmiş, eyni zamanda gələcək sülhün, sabitliyintəminatçısına çevrilmişdir. «Əsrin müqaviləsi» sayəsindəAzərbaycan Xəzər dənizinin dərinliklərində yerləşən nəhəngenrji potensialını Avropa və Asiya arasında siyasi və ticarətəlaqələrinin möhkəmləndirilməsində, Qafaqaz nəqliyyatdəhlizinin inkişafında, İNOQEYT, TRASEKA və Böyük İpəkyolu kimi nəhəng layihələrin gerçəkləşməsində Xəzəryanı vəQafqaz regionunda mühüm rol oynayan bir dövlətəçevrilmişdir.«Əsrin müqaviləsi» nin reallaşması sayəsindəAzərbaycan neftinin ixrac boru kəmərləri vasitəsilə dünyabazarlarına çıxarılması təmin ediləcək, beynəxalq maliyyətəsisatlarında respublikamızın kredit daha yüksək və etibarlıqəbul ediləcək, respublika iqtisadiyyatının digər sahələrinə,109

həcminin infrastrukturun yenidən qurulmasına geniş investisiyaaxınları təmin ediləcəkdir. Bütün bunlar Azərbaycanın valyutaehtiyatlarını zənginləşdirməklə, onun dünya iqtisadiyyatınainteqrasiyasının sürətləndirəcək, respublikada istehsal olunanmalların rəqabət qabiloyyətinin səviyyəsi yüksələcək,iqtisadiyyatın əsas sahələrinin yenidən qurulması vəmodernləşdirilməsi daha tez reallaşaçaqdır. Ölkəmizdə bazariqtisadiyyatə prinsiplərinin dünya təcrübəsinə uyğun olaraq,mövcüd iqtisadi potensialımızdan daha səmərəli istifadəolunmasına şərait yaradacaq, üzün müddətdir ki, durğunluqvəziyyətində olna neft maşınqayırması, neft emalı və neftkimyası sahələrinin yeni inkişaf dövrünə qədəm qoyacaq, eynizamanda sənayenin digər sahələrinin də tam gücü ilə işlənməsitəmin ediləcəkdir.Beynəxalq neft şirkətlərinə Azərbaycanın neft-qazyataqlarını dünya standrtlarına uyğun olaraq işlətməkimkanlarının verilməsi Azərbaycan xalqına daha firavan,zəngin yaşatış tərzi təmin etmək şansı vermişdir. Belə imkanınyaradılması təkcə region üçün deyil, dünyanın digər ölkələriüçün də bir madel oynaya bilər.«Əsrin müqaviləsi» keçmiş Sovetlər məkanında xaricibeynəxalq şirkətlər tərəfindən qoyulmuş ən böyük sərmayədir.Təkcə həmin müqavilə çərçivəsində qoyulan sərmayələrinhəcmi 2 milyard dollar təşkil edir. Digər müqavilələr üzrəsərmayələr də nəzərə alınmaqla, bu rəqəm 3 milyon dollarayaxındır. Adambaşına düşən xarici sərmayələrə görəAzərbaycan Sovet İqtifaqının keçmiş respublikaları arasındabirinci yeri tutur və bir çox Şərqi Avropa ölkələrini ötüb keçir.İmzalanmış 20 müqavilə çərçivəsində birbaşa sərmayələringözlənilən həcmi 60 milyard dollar təşkil edir.Bu vaxtadək 15 ölkəni edən 33 şirkətlə 20 beynəxalqsaziş imzalanmışdır. Bunların 15-i dənizdə, 5-i isə qurudatətbiqi nəzərdə tutulan layihələrdir. Azərbaycan bonus və akrhesablı ödənişlər şəklində 372 milyon dollar əldə etmişdir.110

Bundan başqa ölkəmiz vergi, icarə haqqı və sosial fondlarapdənişlər şəklində 30 milyon dollardan artıq vəsait almışdır. Bulayihələrin həyata keçirilməsinə cəlb edilmiş Azərbaycan işçihəyəti vergiləri ödədikdən sonra 12 milyon dollar həcmindəmaaş almışdır. Azərbaycan müəssisələri və müştərəkmüəssisələri öz layihələrini həyata keçirən neft əməliyyatşirkətlərinə 179 milyon dollar həcmində müqavilə və təchizatxidmətləri göstərmişdir.Xarici neft şirkətlərinin müqavilə çərçivəsində ölkəmizəqoyduğu sərmayələrin təxminən 1 milyard dolları bilavasitəiqtisadiyyat sahələrinə qoyulmuşdur. Bunlar əsasən bonuslar,yerli şirkətlərlə bağlanmış müqavilələr, tariflər və maaşlarformasında Azərbaycana çatmışdır. Lakin xarici neftşirkətlərinin verdiyi mənfəətlər təkcə bunlarla kifayətlənmir.Hesablamalara görə xarici şirkətlərin Azərbaycanda xərclədiyihər bir dollar həm iqtisadiyyatda, həm də fəaliyyət mühitiyaradır. Bütün bunlar xarici sərmayədarlar üçün yaradılanşəraitin, imkanların, biznes mühitinin nəticəsidir.Azərbaycanın xarici neft şirkətləri ilə bağladığı müqaviləbir daha onun dünya səhnəsində neft və qaz sahəsindəkommersiya, iqtisadiyyat, xüsusən istehsal sahələri üzrə layiqolduğu lider, mərkəz rolunu oynamağa hazır olduğunugöstərdi. Bunu Azərbaycanın yerləşdiyi çoqrafi şərait də tələbedir. Bütün Qərb-Şərq nəqliyyat dəhlizi Azərbaycandan keçir.Bütün Xəzər regionunda və ondan şərqdə yerləşən ərazilərdənkeçən dəmir yolları, makistrallar, avtomobil yolları AvropayaAzərbaycanın ərazisindən keçir. Bu isə o deməkdir ki, taleAzərbaycanın Şərqdə Çin səddindən Qərbdə Aralıqdənizinədək bütün xalqların inkişafında aparıcı rol oynamasınaşərait və şans yaratmışdır.Bu müqavilə Azərbaycanın inkişafında əsas dönüşnöqtələrindən biri olmasına rəvac vermış, bundan sonrakıinkişafının da təminatçısı olacaqdır. Müqavilə obyekti ollanzonalarda proqnozlaşdırılan neft ehtiyatları 4,5 milyard ton,111

qaz ehtiyatları isə 4-5 trilyon kubmetr həddindədir.Respublikaya birbaşa xarici investisiyaların umümi həcmindəneft müqavilələrindən daxil olmamalar əsas hissəni təşkil edir.1994-cü ildən başlayaraq təkcə neft sanəyesinə 3,2 milyardABŞ dolları məbləğində investisiya qoyulmuşdur. Bunun 2,2milyard dolları «Azəri-Çıraq-Günəşli» müqaviləsiçərçivəsində, 1 milyard dolları isə qalan müqavilələrçərçivəsində qoyulmuşdur. Müqavilə ərazisində neft hasilatınınsəviyyəsi bu gün 115 min barellə bərabərdir. Təkcə 2000-ciildə 5,4 milyon ton neft hasil olunması planlaşdırılır.Ümumiyyətlə, «Çıraq» yatağından bu ilin 8 ayında 10,6 milyonton neft, 1,3 milyard kubmetr çox qaz hasil edilmişdir.«Əsrin müqaviləsi»ndən sonra bağlanan ən mühümmüqavilələrdən biri «Şahdəniz» yatağı üzrə müqavilədir. Bumüqavilə 1996-cı ilin iyunun 4-də imzalanmışdır. Keçənmüddət ərzində 800 kvadratmetr sahədə seysmik məlumatlartoplaşıb təhlil edilmiş, dəyəri 200 milyon dollar olan «İstiqlal»qazma qurğusunun modernləşdirilməsi başa çatmışdır. Çoxçətin geoloji şəraitdə dərinliyi 6316 metr olan ilk kəşfiyyatquyusu qazılmışdır.«Şahdəniz» yatağı Azərbaycanda dünya əhəmiyyətlinadir qaz-kondensat yatağıdır. Artıq onun qaz ehtiyatlarının 1trilyon kubmetr, qaz kondensatı ehtiyatının 300 milyon tonolması təsdiq olunmuşdur. 1999-cü ilin iyununda qazılan 1saylı quyunun 1,4 milyon kubmetr qaz və 400 ton kondensat,2000-ci ilin martında qazılan 2 saylı quyunun isə 1,8 milyonkubmetr qaz, 550 ton qaz kondensatı debitinə malikdir. Onunehtiyatları nəinki Azərbaycanın təbii qaza olan daxiliehtiyaclarını ödəməyə çatacaq, həm də beynəxalq bazarlaraildə 20 milyard kubmetrdən az olmayaraq qaz ixrac etməyəimkan verəcəkdir. Bir çox tanınmış Qərb ekspertlərininfikrincə, «Şahdəniz» qaz-kondensat yatağının kəşfindən sonraAzərbaycan təkcə neft deyil, həm də qaz kralına çevriləcəkdir.Bu yatağın kəşfi ilə qarşımızda Azərbaycan qaz sənayesinin112

inkişaf strategiyasının, Azərbaycan qazının dünya bazarlarınaixracı strategiyasının hazırlanması və həyata keçirilməsivəzifəsi durur.Hazırda Türkmənistan və Azərbaycan qazının Türkiyə vəAvropa bazarına nəql olunması üçün ciddi işlər aparılır. Bukəmərin uzunluğu təxminən 2 min kilometr, nəqletmə imkanıildə 30 milyard kubmetr, dəyəri isə 2,5-3 milrd ABŞ dollarıhəcmində olacaqdır. Bu layihənin reallaşması uzansa belə, artıqAzərbaycan tərəfi 2003-xü ilin əvvəlindən Türkiyəyə qaz ucracetməyi planlaşdırır. İlk mərhələdə Azərbaycan ərazisindəki 490km. uzunluğunda və ildə 9-10 milyard. m 3 qaz nəql etməyəimkan verən qaz kəmərlərinin bərpa edilməsi nəzərdə tutulur.Güncüstan Respublikasının ərazisində də Türkiyə sərhəddinəkimi ildə 16-24 milyard. m 3 qaz nəql etməyə imkan verən qazkəmərinin inşası planlaşdırılır. İlkin hesablamalara görə, buişlərin görülməsinə təxminən 700-800 milyon dollar investisiyaqoyulacaqdır. Bu mərhələdə 2003-cü ildə Türkiyəyə ildə 2-4milyard. m 3 qazın ixrac artırmaqla, ixracın maksimum 10milyard. m 3 göstəricisinə çatdırılması planlaşdırılır. İkincimərhələdə daha çox gələcək perspektivə yönəldilmişdir və2006-cı ilədək Azərbaycanh ərazısındə ildə 16-24 milyard. m 3qaz nəql etməyə imkan verən yeni qaz kəmərinin inşasınınəzərdə tutur.Artıq bu sahədə işlər görülməkdədir. AzərbaycanRespublikası Prezidentinin sərəncamı ilə Azərbaycanhökümətinin, Dövlət Neft Şirkətinin və layihə iştirakçıları olanxarici şirkətlərin nümayəndələrindən ibarət işçi qrupuyaradılmışdır. İşçi qrupuna Azərbaycan qazının ixrac marşrutuvə beynəxalq bazarlara nəqli üzrə danışıqlara başlamaq vədanışıqların nəticələrinə uyğun olaraq lazımı qərarların qəbuledilməsi üçün respublika Prezidentinə təkliflər təqdim etməksəlahiyyətləri verilmişdir.Azərbaycana böyük sərmayə qoyuluşlarına rəvac verənəsas səbəblərdən biri də burada neft infrastrukturunun kifayət113

qədər inkişaf etməsidir. Təsadüfi deyildir ki, xarici şirkətlərartıq mövcud olan qazma qurğularının, tikinti-quraşdırmakəmilərinin, həcminin digər obyektlərinin tikilməsinə nisbətəndaha çox üstünlük verirlər.Əgər xarici neft şirkətləri Azərbaycanda özfəaliyyətlərini sıfırdan başlamalı olsaydılar, Azərbaycanda neftmüqavilələrinin belə sürətlə reallaşması mümkün olmazdı.Çünki platformaların tikintisi üzrə obyektləri yenidənyaratmaq, dünyanın digər ölkələrindən dəniz qazma qurğularıalamaq və onları Xəzərə gətirmək, bir çox digər oxşarproblemləri həll etmək üçün lazım olardı və təbii ki, bu işlərinlayihə dəyəri də xeyli artardı.Lakin xarici neft şirkətləri dəniz neft-qazəməliyyatlarının aparılması üçün 70-80-ci illərdə yaradılmışinfrastruktura və güclü elmi kadrlara, mühəndis və ixtisaslıfəhlə kadrlarına malik Azərbaycanda bu işləri görmək üçün heçbir çətinliklə qarşılaşmadılar. Məhz həmin dövrdə dərin dənizözülləri zavodu tikilmiş, burada «Çıraq-1» platformasıqurulmuşdur. Həmin dövrdə «Dədə Qorqud», «İstiqlal» dənizqazma qurğuları «Suleyman Vəzirov» və «İsrafil Hüseynov»borudüzən barjları, nadir kran gəmiləri, təchizat kəmiləri və birçox obyektlər yaradılmışdır. Həmin qurğular və obyektlərinneft müqavilələrinin belə yüksək sürətlə həyata keçirilməsindəəvəzsiz rolu olmuşdur.1995-ci ilin yanvar ayından 1997-ci ilin noyabr ayınadəkxarici tərəfdaşlarımız Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin vəAzərbaycan hökümətinin fəal dəstəyi ilə «Dədə Qorqud»yarımdalma qazma qurğusunun, təchizat kəmilərinin, bordüzənbarjların, kran gəmisinin yeniləşdirilməsini başa çatdırdılar.«Dədə Qorqud» qazma qurğusu vasitəsilə üç kəşfiyyatquyusunun qzılması, «Çıraq-1» dəniz platformasının tikintisibaşa çatdırıldı və neft hasil edən ilk quyu qazılmışdır. «Çıraq-1» platformasından Səngəlçaldakı sahil terminalınadək 177km. uzunluğunda sualtı neft kəməri, eyni zamanda həmin114

platformadan Neft daşlarındakı kompressor stansiyasınadək 48kilometr uzunluğunda sualtı qaz kəməri çəkilmiş, Səngəçaldasahil terminalı tikilmişdir. «Çıraq-1» platformasından ilkinneftin ixracı üçün Bakı-Novrossiysk neft kəmərindəyenidənqurma işləri aparılmış və 1997-ci ilin oktyabr ayındabu neft kəməri istifadəyə verilmişdir.Hazırda Bakı-Novrossiysk və Bakı-Supsa neft kəmərləruvasitəsilə dünya bazarlarına neft ixracına başlanmışdır. Həminkəmərlərin nəqletmə imkanları gündə 220 min barreldir.Bu gün ixrac kəmərləri də daxil olmaqla qazlayihələrninin həyata keçirilməsi üçün ciddi işlər götürülür.Bakı-Novrossiysk, Bakı-Supsa istiqamətləri bu çoxvariantlısistemin fraqmentləridir. Təbii ki, başqa istiqamətlər dəöyrənilir və nəzərdə keçirilir. Bunlardan ən vacibi Bakı-Tbilisi-Çeyhan istiqamətləridir. Bakı-Tbilisi-Çeyhan əsas ixrac kəməriüzrə danışıqlar prosesi üçün başlıca təkan 1998-ci il oktyabrın29-da Türkiyə, Azərbaycan, Gürcüstan, Qazaxıstan vəÖzbəkistan prezidentlərinin, ABŞ-ın energetika nazirininimzaladıqları Ankara bəyannaməsi olmuşdur.Əlbətdə bu layihə istər coğrafiyası, istərsə də dəyəribaxımından çox geniş miqyaslı layihədir və onun reallaşmasıüçün müəyyən vaxt tələb olunur.Sərmayəçilərə münasibətdə ayrı-seçkilik qiyulmaması,qarşılıqlı əlaqələrin düzgünlüyü, təmizliyi, ədalətli olmasıAzərbaycan iqtisadiyyatının başqa sagələrinə də sərmayə cəlbolunmasına yardım edir, eləcə də ölkələrimiz arasında siyasi,mədəni əməkdaşlığın genişlənməsinə, müstəqil Azərbaycanınbeynəxalq möhkəmlənməsinə xidmət edir.Azərbaycanda əməliyyat şirkətlərinə xidmət göstərənxarici şirkətlərin coğrafiyası daha genişdir. Azərbaycandafəaliyyət göstərən belə şirkətlər arasında 130-dan artıq BöyekBritaniya şirkəti, 110-a yaxın Amerika Şirkəti və Norveçdən,Fransadan, İtaliyadan, Almaniyadan, Yaponiyadan, Rusiyadanvə digər ölkələrdən gəlmiş neçə-neçə şirkət vardır.115

Xəzər dənizinin enerji ehtiyatlarının mənimsənilməsində,neft və qaz ehtiyatlarının hasilatı və nəqlində Amerika neftşirkətlərinin beynəxalq neft konsorsiumunda geniş iştirakıAzərbaycan-Amerika Birləşmiş Ştatları əlaqələrinin inkişafetməsinə təkan vermişdir. Amerika-Azərbaycan münasibətlərihaqqında iki ölkə prezidentləri tərəfindən imzalanmış birgəbəyənat, investisiyaların təşviqi və qorunması, ticarət vəkapital qoyuluşu, banklararası sənədlər Azərbaycanın dövlətmüstəqilliyinin möhkəmlənməsinə, ölkəmizin daha sürətləsosial-iqtisadi tərəqqisinə xidmət edir. AzərbaycanRespublikası və Amerika Birləşmiş Ştatları arasında tərəfdaşlıqmünasibətlərinin genişləndirilməsi haqqında imzalanmış xüsusisənəd Amerika iş adamlarının ölkəmizdə fəaliyyət göstərmələriüçün əlverişli şərait yaradılmasının hüquqi bazasının təşkiledir.Avropanın nifuzlu ölkələri-Böyük Britaniya, Almaniya,Fransa, İtaliya, Belçika, Niderland, Junanıstan, Polşa,Rumıniya, Bolqarıstan və Skandinaviya ölkələri ilə indiyədək90-dan artıq mühüm sənəd və sazişlər imzalanmışdır və bunlarda həmin ölkələrlə iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsinə şəraityaradacaqdır. Avropa ölkələri ilə münasibətlərin inkişafındaqədim İpək yolunun brəpasını nəzərdə tutan TRASEKAproqpamının həyata keçirilməsinə başlanması mühüm yeertutur. Bu nəhəng nəqliyyat dəhlizinin mərkəzində yerləşən ölkəkimi Azərbaycan Şərqlə Qərbin qovuşmasında mühüm roloynayır. Dünyanın nəhəng və güdrətli dövlətlərindən olan Çinvə Yaponiyanın bu layihəyə qoşulmaları Azərbaycana marağıdaha da artırır.Norveçin «Statoyl» şirkəti «Şahdəniz» neft yatağı üzrəmüqavilənin ən fəal iştirakçılarındandır. Bu şirkət istər qazixracı, istərsə də infrastruktur sahəsində böyük işlər görməyiplanlaşdırmışdır.İngiltərənin «BP/AMOKO», «Remko» şirkətləri və bir116

neçə icracı şirkəti Azərbaycanın neft kontraklarında iştirakedir. Bunlar əsasən texniki işləri görən, mühəndis-layihə işləriaparan icracı, təchizatçı şirkətlərdir.Türkiyəni TPAO şirkəti «Əsrin müqaviləsi» əsasındayaradılan konsorsiumda yer alan ilk4 şirkətdən biridir.Türkiyədə 1998-ci ilin oktyabrında imzalanan Ankarabəyannəməsi «Əsrin müqaviləsi»nin reallaşmasında, Bakı-Çeyhan ana ixrac neft boru xəttinin həyata keçirilməsindəbölgə ölkələri rəhbərlərinin ən ciddi addımlarındansayılmalıdır.Yaponiyanın «İqoçu», Amerikanın «Eksson» vəAmerada «Hsss» şirkətləri «Azəri», «Çıraq» və «Günəşli»yataqlarına dair müqavilədə iştirak edir.Rusiya Federasiyası beynəxalq konsosiumda «LUKoyl»şirkəti ilə təmsil olunmuşdur. Bu çirkətin Azərbaycanınbeynəxalq layihələrinə qoyduğu sərmayələrin ümumi məblıği300 milyon dollardan artıqdır. Layihələrin icrasında şirkətinrolu vəsait qoyulması ilə məhdudlaşmır. Şirkət layihələrinicrası üçün əsas texniki, texnoloji, kommersiya və təşkilatıqərarların işlənib hazırlanması prosesində yaxından iştirak edir.Rusiyanın sənaye potensialının bu layihədə iştirakı regiondabir çox texniki problemlərin həlli, neft-qazçıxarmakompleksinin yaradılması, Rusiyanın Xəzər dəniziakvatoriyası, Volqa və Don çayları hövzəsi rayonlarındakımüəssisələrində iri ölçülü və iritonnajlı metalkonstruksiyaların, ayrı-ayrı blokların və ya modullarınhazırlanması səviyyəsini yüksəldə bilər, nəqliyyat xərclərininvə danışma müddətini qısasltmadan yüksək iqtisadisəmərəliliyi təmin etməyə imkan yaradacaqdır. Bu isəöznövbəsində Xəzərin qapalı hövzə olduğu şəraitdə tikintiquraşdırmaişlərini vaxtında, qrafik üzrə yerinə yetirməyəimkan verəcəkdir.Rusiya və Azərbaycan ərazisindəki ixtisaslaşdırılmışmüəssisələr, stasionar dəniz platformalarının, dəniz qazma117

qurğularının və xüsusi kəmilərin inşası üçün infrastruktur, ocümlədən Bakıdakı «Şelflayihətikinti» zavodu və s.Müəssisələr 80-90-cı illərdə Xəzər şelfindəki yataqlardanistifadəyə dair geniş miqyaslı proqramların yerinəyetirilməsindən ötrü inteqrasiyalı sistem kimi yaradılmışdı.Rusiyanın «Transfert» şirkəti də Azərbaycanda çıxarılanneftin nəql edilməsində mühüm rol oynayırş Rusiya vəAzərbaycan neftin şimal marşurutu ilə nəqli haqqında sazışimzalamışdır. Yatağın işlənilməyə başladığı vaxtdan bəriRusiya ərazisi ilə həmin marşrutla 3,4 milyon ton, 1999-cu ildəisə 1,5 milyon neft nəql edilmişdir.Ukrayna bilavasitə neft müqavilələrində iştirak etməsədə, müqavilənin həyata keçirilməsində, Azərbaycanınenergetika ehtiyatlarının Avropa bazarlarına çatdırılması iləbağlı nəhəng vəzifələrin yerinə yetirilməsində, habelə buehtiyatların birgə emalında əhəmiyyətli rol oynaya bilər.Bundan ötrü Ukraynanın kifayət qədər inkişaf etmiş nəqliyyatşəbəkəsi, o cümlədən neft-qaz kəmərləri şəbəkəsi vardır. İstərbu imkanlardan, istərsə də mövcud neftyırma müəssisələrindənistifadə edilməsi Azərbaycana Ukraynanın ikitərəfli ticarətiqtisadiəlaqələrini yeni səviyyəyə qaldıra bilər.Azərbaycan neft sahəsində Qazaxıstanla da genişəməkdaşlıq imkanları vardır. Təkcə 1999-cu ildərespublikamızın ərazisi ilə Qazaxıstan 2 milyon ton neft ixracetmişdir. Yenicə istifadəyə verilən liman vasitəsilə gələcəkdəbu nəqli ildə 4-5 milyon tona çatdırmaq mümkün olacaqdır.Dünyanın müxtəlif ölkələrini təmsil edən konsorsiumiştirakçılarının geniş diapazonu göstərir ki, inteqrasiya,qarşılıqlı sürətdə faydalı əlaqələr, iqtisadi potensiallarınbirləşdirilməsi çox iri layihəkəri həyata keçirməyə imkan verir.Xarici neft şirkətlərinin birgə layihələrin həyatakeçilməsində rolu təkcə qoyduqları sərmayələr, yenitexnologiyalarla məhdudlaşmır, onlar həm də özlərininidarəetmə təcrübəsini, ətraf mühitin mühafizəsinə, işçi118

həyətinin təhlükəsizliyinə öz diqqətli münasibətləri, yerlixalqlara, onların dini etiqadları və mədəniyyətlərinə hörmətlə,qayğı ilə yanaşmaları ilə fərqlənirlər.Müqavilələrdə nəzərdə tutulmuş xüsusi bəndə əsasənxarici mütəxəssislərlə müqayisə Azərbaycan mütəxəssislərinfaiz nisbəti ilədn-ilə artacaqdır. Yalnız neft əməliyyatşirkətlərində prezidentlər, şöbə rəisləri, mühəndislər,maliyyəçilər, mühasiblər və digər vəzifələrdə 2500-ə yaxınAzərbaycan vətəndaşı çalışır və onların orta aylıq əmək haqqı,bütün vergilər çıxıldıqdan sonra, 750 dollar təşkil edir. Neftəməliyyat şirkətləri üçün xidmətlər göstərən şirkətlərdə 10minədək Azərbaycan vətəndaşı çalışır. Əgər neftmüqavilələrinin həyata keçirilməsi ilə bağlı nəqliyyat,mehmanxana, ticarət, tikinti, məişət və s. Kimi sahələrdəyaradılmış yeni iş yerlərini də nəzərə alsaq, yeni iş yerlərinisayı 30 mini ötüb keçir. Həmin işçilər bilik, təcrübəqazanmaqla yanaşı, qabaqçıl texnologiyalara yiyələnir, dünyastandartlarına cavab verəcək mütəxəssislərə çevrilirlər.Azərbaycan işçi həyətindən minlərlə gənc mütəxəssis xaricdəvə xarici şirkətlərin Azərbaycanda təşkil etdiyi kurslarda təlimkeçmiş, ixtisaslarını artırmışlar.Ətraf mühitin mühafizəsi ən yüksək səviyyədə təminolunmuşdur. Məlum olduğu kimi Sovat İttifaqı dövründəekoloji problemlərlə o qədər də diqqət yetirilmirdi gətiribXəzərin sənaye tullatıları ilə çirklənməsinə gətirib çixarmışdı.«Əsrin müqaviləsi» çərçivəsində ekologiya problemlərinəxüsusi fikir verilmişdir. Hazırda Xəzərdə xarici neft şirkətləritərəfindən demək olar ki, Şımal dənizində və Meksikakörfəzində tətbiq olunan ekoloji standartlar tətbiq edilir.Azərbaycanda çalışan xarici neft şirkətləri böyük xeyriyəişləri götür, qaçqınlar üçün evlər, məktəblər və tibbməntəqələri tikir, yetim uşaqlara, müharibə əlillərinə yardımedir, Azərbaycanda idmanın inkişafına və olimpiya hərəkatınaböyük xidmət göstərir, mədəni tədbirlərin keçirilməsinə yardım119

edirlər.Azərbaycanın tarixində ilk dəfə olaraq bizim XəzərGəmiqayırma Şirkəti müştərək müəssisə, Bakıda 170 milyondollar dəyərində yeni özüqalxan qazma qurğusu tikir. 700-dənartıq Azərbaycan vətəndaşı bu layihənin həyata keçirilməsinəcəlb edilmişdir. Demək olar ki, indi Xəzər bölgəsində yeniqazma qurğularının və gəmilərinin inşası üzrə təzə bir sahətəşəkkül tapmaqdadır.Neft müqavilələrində nəzərdə tutulan ən vacibməsələlərdən biri neft şirkətlərinin sifarişlərinin yerinəyetirilməsinə Azərbaycan müəssisə və təşkilatlarının cəlbedilməsidir. Hazırda respublikamızın müəssisə və təşkilatlarıBeynəxalq Əməliyyat Şirkəti və digər əməliyyat şirkətləri üçün115 milyon dollar dəyərində müqavilə işləri yerinə yetirirlər.Neft layihələrinin həyata keçirilməsi üçün 10 müştərəkmüəssisə fəaliyyət göstərir, həmin çüştərək müəssisələrdə 2mindən artıq Azərbaycan vətəndaşı çalışır. Bu müəssisələrtanınmış xarici şirkətlərlə rəqabət mübarizəsində 381 milyondollar dəyərində müqavilə işləri almışlar.Bonuslar və digər oxşar ödənişlər şəklində Azərbaycanartıq 700 milyon dollar almışdır. 1999-cu ilin sonunadəkgözlənilən ödənişlər də nəzərə alınmaqla, bu məbləğ 815milyon dolları ötəcəkdir. Vergilər, icarə haqları, boru kəməritarifləri, pensiya və digər sosial fondlara ödənişlər şəklindəAzərbaycan əlavə olaraq 154 milyon dollar və yagöstərilənlərin hamısı nəzərə alınmaqla 855 milyon dollaralmışdır.Neft müqavilələrindən daxil olan vəsaitlər respublikaPrezidentinin fərmanı ilə yaradılan Dövlət Neft Fondunayığılacaqdır. Rəsmi məlumatlara görə 1999-ci il dekabrın 29-dan 2000-ci il dekabrın 29-dək həmin Fondun hesabına 270,96milyon ABŞ dolları həcmində vəsait daxil olub. Həmin vəsaitölkənin payına düşən mənfəət neftinin satışı, bonuslar, neftinnəqli üzrə tariflər və icarə ödənişləri hesabına əldə edilib.120

2000-ci il dekabrın 29-dək «Əsrin müqaviləsi»indənAzərbaycanın payına düşən 967,8 min ton mənfəət nefti satılıb.Ümumi dəyəri 166,98 milyon dollar olan neftin satışındanqanunvericilikdə nəzərdə tutulan ödənişlər çıxıldıqdan sonra162,35 milyon dolları neft fonduna köçrülüb. Qalan vəsait isəyanvarın 11-dək daxil olacaq və müvafiq qaydada həmin fondaköçrüləcək.Neft Fondunun hesabına ödənişlər çıxıldıqdan sonra 100milyon dollara yaxın bonus daxil olub. Bunun 2 mln. dollarını«Şell» şirkəti («İnam» bloku), 45 mln. dollarını «Ekson»şirkəti və 52 mln. dollarını «Konoko» şirkəti («Zəfər-Məşəl»bloku), 1 mln dollarını isə «Monkrif» şirkəti («Padar» bloku)ödəyib.«Əsrin müqaviləsi» üzrə çıxan neftin Bakı-Supsakəmərilə nəqlinə görə Neft Fonduna 8,26 milyon dollar tranzittarifi daxil olub. 2000-ci ildə Neft Fonduna icarə ödənişlərişəklində isə 360 mln. dollara yaxın vəsait köçrülüb. Bu vəsaitiABƏŞ ofisin icarəsi üçün ödəyib.Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda neft yataqlarınınxarici şirkətlərlə birgə kəşfiyyatı, işlənilməsi və hasilatının paybölgüsü barəsində imzalanmış müqavilələr üzrə 1992-1999-cüillər ərzində Dövlət Neft Şirkətinin bank hesablarına xarici neftşirkətlərindən 537,7 mln. dollar həcmində bonuslar daxil olub.Bu məbləğin 32 mln dolları 1992-ci ildə və 19993-cü ilinbirinci yarasında sərf edilib 462,1 mln. dolları isə 1995-1999-cu illərdə Dövlət Neft Şirkəti tərəfindən Milli Bankınehtiyatlarına köçürülüb və tam həcmdə qorununb saxlanılır.Müqaviləyə görə 2000-ci ildən etibarən Azərbaycantərəfi «Azəri», «Çıraq», «Günəşli» yataqlarından mənfəət neftialacaqdır. Bu mənfəət neftinin satışından ölkənin xalic büdcəgəliri həmin ildə 100-150 milyon dollar təşkil edəcəkdir. Yaxınillərdə bu məbləğ 300, 500, 700 milyon dollaradək artacaq.2005-ci ildən sonra isə ildə 1 milyard dolları ötəcəkdir.Beləliklə, təkcə göstərilən yataqlar üzrə 2000-2005-ci illərdə121

Azərbaycanın alacağı mənfəət payı 1,7 milyard dollara yaxın,2010-cu ilədək isə 11 milyard dollardan artıq olacaqdır.2003-cü ildə «Şahdəniz» yatağından ildə 2-3 milyard m 3 ,hasil edilməsi, 2005-ci ildə 8 milyard kubmetr, 2006-cı ildə isə16 milyard kubmetr həcmində qaz hasil edilməsi planlaşdırılır.2010-cü ildə neft müqavilələrinin həyata keçirilməsiçərçivəsində neft hasilatının ümumi həcmi ildə 60 milyon tona.Təbii qaz hasilatı isə ildə 30 milyard kubmetrə çata bilər.Müvafiq olaraq Azərbaycanın gəliri də aratacaq və bu yaxınillərdə respublikamızın şox vacib sosial problemlərinin həlli,xalqın rifah halının yüksəlməsi istiqamətində dönüş yaratmaqmümkün olacaqdır. Bütün bu tədbirlər Azərbaycanda uğurlafəaliyyət göstərən bazar iqtisadiyyatı bərqərar etməyə,respublimamızın inkişaf etmiş və demokratik ölkəyə çevirməyəimkan verəcəkdir. Neft müqaviləları artıq Azərbaycanıbölgənin coğrafi-siyasi mərkəzində çevirmişdir. Müvafiqolaraq onun dünya ölkələri arasında nüfuzu da artmışdır.Azərbaycanın beynəxalq neft müqavilələrində iştirakıölkədə istər siyasi vəziyyətin normal məcraya salınmasında,istərsə də çoxsaylı sosial-iqtisadi problemlərin həlliistiqamətində ardıcıl və məqsədyönlü iş aparmağa imkanvermişdir. 1995-ci ilin əvvəlindən ölkədə bazar iqtisadiyyatınakeçidi təmin etmək məqsədəilə islahatların daha dasürətləndirilməsi kursu götürülmüş, qısa müddət ərzindəmaliyyə sabitliyinə nail olunmuş, milli valyutanın dənərliliyitəmin olunmuşdur. Bu müddət ərzində islahatların gedişinitəmin etmək məqsədəilə 900-ə yaxın qanun qəbul edilmişdir.Onların içərisində torpaq islahatı haqqında, özəlləşdirmə,sahibkarlığın inkişafı, vergi, maliyyə-bank sisteminin yenidənqurulması, ticarətin liberallaşdırılmaqsı, inhisarçılığın aradanqaldırılması və rəqabətin inkişafı, əhalinin sosial müdafiəsinitəmin edən qanunlar xüsusi əhəmiyyətə malikdir.Bazar iqtisadiyyatına keçid istiqamətində görülənproblemlər çox qısa müddətdə istehsalda yaranmış geriləmə122

prosesini dayandırmış, ölkədə makroiqtisadi sabitlik təminolunmuşdur. YDM-in artımı 1996-cı ildə 1,3%, 1997-ci ildə5,8%, 1998-ci ildə 10%, 1999-cü ildə 7,4% olmuşdur. Bu isəMDB məkanında ən böyük göstəricidir.Sənaye istehsalında da artım meylləri görsənməkdədir.1997-ci ildə sənaye istehsalının həcmi 0,3% artmışdısa, 1998-ci ildə artım 2,2%, 1999-cu ildə 3,6%, 2000-ci ildə isə 6,9%olmuşdur.Sənayenin əksər sahələri, o cümlədən neft və qaz, neftkimyası, metallurgiya, maşınqayırma, tikinti materialları,yüngül və yeyinti sənayesi sahələrində, habelə sənayenin qeyridövlətsektorunda ciddi irəliləyişlər müşahidə olunur və busahələrdə məhsul istehsalı əvvəlki illərlə müqayisədə xeyliartmışdır. 2000-ci ildə YDM-in mütləq həcmi 21 trilyonmanatdan artıq olmuşdur və bu əvvəlki illə müqayisədə 11,3faiz çoxdur. YDM-in strukturunda real istehsal sahələrinin payı1999-cu illə müqayisədə 46,3 faizdən 48,7 faizə, xidmətsahələrini payı isə 47,5 faizdən 44,6 faizə enmişdir.Adambaşına 2,5 milyon manatlıq (562,3 dollar), yaxud keçənildəkindən 10,4 faiz çox məhsul istehsal olunmuşdur.YDM-ın tərkibində sənaye məhsulun istehsalının xüsusiçəkisi 25,6 faiz təşkil etmişdir. Ustehsalın həcmi yanacaqsənayesi müəssisələrində 5,3 faiz, elektroenergetikada 3,2 faiz,yeyinti sənayesində 2,1 faiz, kimya və neft kimyasımüəssisələrində 34,4 faiz, metallurgiya sənayesində 2,5 dəfə,maışnqayırma müəssisələrində 78,2 faiz, meşə, ağac emalı vəselluloz-kağız sənayesində 10,5 faiz, tikinti sənayesimaterialları sənayesində 21,3 faiz, yüngül sənayedə 477,7 faiz,ünüyütmə-yarma müəssisələrində 52,5 faiz çoxalmışdır. 1999-cu ildə müqayisədə sənayenin dövlət bölməsində isə 12,5 faizartmış, YDM-də onun xüsusi çəkisi 43,9 faizə çatmışdır.2000-ci ildə xarici ölkələrdə 2,8 milyard ABŞ dollarıməbləğində, yaxud əvvəlki illə müqayisədə 88,1 faiz çox123

ticarət əməliyyatları aparılmışdır. Mal dövriyyəsinin 63,3faizini ixrac olunmuş mallar, 36,7 faizini isə idxal olunmuşmallar təşkil etdiyindən 680 milyon dollar məbləğində müsbətsaldo yaranmışdır.İşləyənlərin orta aylıq haqqı 15 faiz arataraq 204,2 minmanat, əhalinin adeanbaşına pul gəlirləri 1 faiz arataraq 185,4min manat təşkil etmişdir.Son illərdə respublikamızda iqtisadi yüksəlişin başlıcaşərti olan investisiya qoyuluşu da artmaqdadır. Belə ki, 1996-cıildə kapital qoyuluşunun həcmi 65 faiz, 1997-ci ildə 67 faiz,1998-ci ildə isə 45 faiz artmışdır. Kapital qoyuluşununartmasında ölkəmizə xarici kapital axını həlledici rol oynayır.1996-2000-ci illər ərzində ölkə iqtisadiyyatına 5,0 milyarddollar həcmində xarici investisiya yönəldilmişdir. İndiAzərbaycanda təkcə neft sektorunda deyil, iqtisadiyyatın digərsahələrinə də (rabitə, maşınqayırma, yeyinti xidməti və s.)xarici investisiyalar artmışdır. Xarici investisiyaların ümumihəcmində qeyri-neft sektorunun payı 1996-cı ildə 33 faiz,1997-ci ildə 40 faiz olmuşdusa, 199-cu ildə bu rəqəm 50 faizəçatmışdır. Hazırda Azərbaycanda adambaşına 150 dollarayaxın xarici investisiya düşür ki, bu da MDB məkanında ənyüksək göstəricidir.Neft müqavilləri Azərbaycan xalqının firavanlığını vəgələcək nəsillərin xoşbəxtliyini təmin etmək üçün, yeni işyerlərinin yaradılması üçün mühüm vasitə olmuşdur.Müqavilənin şərtləri Azərbaycanı təkcə neft sektorundan asılıetmir, bu şərtlər əsasında Azərbaycanda iqtisadiyyatın yenisahələrinin yaradılması, xalqın həyat səviyyəsininyüksəldilməsi, maaşların, təqaüdlərin və müavinətlərinartırılması, ən başlıcası respublikamızın müstəqilliyininmöhkəmləndirilməsi üçün böyük imkanlar açılır.124

3.2. Müasir dövrdə neft resurslarına tətbiq edilən başlıcafiskal mexanizmlərNeft ehtiyatları ilə zəngin olan Azərbaycanın gələcəkdəfiskal daxil olmaları və xarici valyuta ehtiyatları neft hasilatındanxeyli dərəcə asılı olacaqdır. Faktiki olaraq neft ehtiyatlarınamünasibətdə Azərbaycan düvləti iki fiskal rol oynayır:hər şeydən əvvəl, o neft resurslarının yeganə sahibi kimi çıxışedir; ikinci, o vergiqoymada müstəsna səlahiyyətlərə malikdir.Dövlətin vergiqoymadakı rolu ondan ibarətdir ki, neft hasilatınında iqtisadiyyatın digər sahiləri kimi dövlət büdcəsinəmüəyyən vergilər ödəməsi təmin edilməlidir. Neft sərvətininsahibi kimi dövlət neft yataqlarının işlənməsi vaxtınınmüəyyən edir, müqavilələr əsasında xarici şirkətlətə icarəyəverilmiş yataqlardan müvafiq qiymətlərlə həm çıxarılan neftin,həm də neftdən əldə edilən gəlirlərin bölüşdürülməsini təminedir.Dünya təcrübəsinə görə dövlətlə xarici investorlar arasındasabit münasibətləri təmin etmək üçün neft çıxarılması üzrəbeynəlxalq müqavilələr 10 ildən 30 il müddətinə baxlanır.Yataqların işlənməsinin ilkin mərhələsində yataqların işlənməhüququna malik olmaq üçün müxtəlif şirkətlər arasında güclürəqabət olduğundan təşəbbüs onlardan asılı olur. Lakinlayihələr özünü doğrultuqdan, yataqlar uğurla işə çaşladıqdansonra və təbii ki, onların mənfəəti artmağa başladıqda dövlətinrolu və təşəbbüsləri ön plana keçir. Yataqlar işlənibtükəndikcə, yəni şirkətlərin gəlirləri aşağı düşdükcə, onlarmüxtəlif bəhanələrə müqavilənin şərtlərini dəyişməyə çalışırlarvə hətta dövlət onlara əsassız bəhanə verərsə, yataqların125

gələcəkdə işlənilməsindən imtina edə bilərlər. Buna görə dəneft müqavilələri bağlanarkən neft yataqlarının işlənməsinəgörə risqin və əldə ediləcək gəlirlərin arasında ziddiyətlərinmeydana şıxmasına əsas verilməməlidir.Gəlirlərin bölüşdürülməsi və onun nəticələri daha çoxölkədə mövcud olan fiskal mexanizmlərdən asılıdır. Bu fiskalmexanizmlər dpvlətlə şirkətin bölüşdürdüyü risk, gəlir vəgəlirlərin əldə edilmə vaxtı arasında kompromis yaratmaq, həriki tərəfin mənafelərini optimal nəzərə almaq qabiliyyətinəmalik olmalıdır.Dövlətin bergi hakimiyyəti funksiyasını yerinə yetirməküçün ən yararlı vergi növü-gəlir vergisidir. Gəlir vergisi ilknövbədə gəlir və xərclərin müqayisə edilməsini tələb edir.Əhamiyyətlisi odur ki, çəkilən xərclər heç olmasa, bir ildənsonra fayda verməyə başlayarsa, belə xərclər çəmlənməli vəfayda verdiyi bütün illər ərzində silinməlidir. Buradan neft sektorununtükənməsi sahəsində gəlirlərin azalması nəzərə alınmalıdır.Hazırda respublikamızda neft yataqlarının işlənməsindətransmilli şiükətlərin iştirakı transfert qiymətlərinin, həcmininneftlə məşğul olan şirkətlərə qoyulan diferensial bergirejimlərindən doğan stimülların yaranma ehtimalını artırır.Buna görə də respublikamızın vergi qanunvericiliyinə assosiyalaşmışmüəssisələr arasında qiymətlərin artması və ya azalmasıvergiqoyulan mənfəətin azalmasına təsir göstərdiyi halda,qiymətlərin dürüstləşdirilməsinə icazə verən xüsusi maddədaxil edilməsi zəruridir. Bunu təmin etməkdən ötrü şirkətlərtəqdim etdikləri deklarasiyada assosiyalaşmış tərəflərlə daxilivə ya beynəxalq əməliyyat haqqında ətraflı məlumatverməlidirlər.Neft şirkətlərindən idxal etdikləri neftə görə idxal rusumlarıda tutulmalıdır. Neft resurslarına fiskal mexanizmlərdövlətin ölkənin torpaqlarının mineral sərəvətlərinin yeganə126

sahibi və sərəncamı olmasının nəzərə almalıdır. Doğrudan da,istənilən xarici investor neftçıxarma hüququnu əldə etmək üçüntələb olunan haqqı ödəməyi ancaq seçilən fiskal alətlərdən asılıolaraq razılaşa bilər. Məsələn, hər hansı şirkət elan ediləntenderdə və ya hərracda neft yatağını içarəyə götürmə hüququnuudmaqla, qısa bir müddətdə böyük gəlir əldə edə bilər.Buna görə də respublika höküməti ya əvvəlcədən gəlirlərin birqismini güzəştə getməli, və ya da öz payının az və ya çox olmasınavarmadan onu ancaq tez götürmək haqqındafikirləşməlidir. Eyni zamanda, yataqların işlənməsi ilə bağlıxərclər və quyular istismara verildikdən sonra əldə ediləcəkgəlirlər müqayisə edilərək ciddi təhlil olunmalı, bunun əsasındayataqların məhz, indi, yaxud gələcəkdə işlənmə vaxtı müəyyənolunmalıdır. Belə təhlil sənayesində investorlardan alınasıminimum haqqı daha daha obyektiv müəyyən etmək olar.İcarə bonusu-hərracın əvvəlcədən müəyyən etdiyi, yaxudhökümətin təyin etdiyi ilkin haqqdır. Bu o deməkdir ki, layihəgələcəkdə hər hansı səbəbdən kommersiya baxımından sərfəsizolacaqca, investor risqi öz boynuna götürür. İcarə bonusu birqayda olaraq gələcəkdə əldə ediləcək gəlirlə müqayisədə oqədər də böyük məbləğdə olmur.Neft resurslarına malik ölkə ilə neft şirkəti müqaviləbağlayrakən, neftin sənaye ehtiyatları kəşf olunarkən və nefthasilatı müəyyən səviyyə çatarkən nəğd pulla birdəfəlik haqqödənilməsi nəzərdə tutula bilər. Bir qayda olaraq hərraclardaqalib gəlməyə görə yüksək haqqlar ancaq çox perspektivliyataqlar üçün baş verə bilər və buna ABŞ-ın təcrübəsində rastgəlmək olar. Bəzəy neft kəşfiyyatının sonrakı gedişindənəzərdə tutulan yataqlarda neft ehtiyatlarının olmaması daaşkar oluna bilər və təbii ki, bundan ölkə büdcəsi qazanır.Yaxud əksinə, nəzərdə tutulan yatağın daha perspektivli vəzəngin olduğu aşkar oluna bilər və bu zaman yüksək birdəfəlikhaqq da dövlət büdcəsinin məhrum olduğu vəsaitin yanındayüz bir məbləğdir.127

Adətən ehtiyatların kəşf olunması və müəyyən hasilatsəviyyəsinə şıxma mədənin mənfəətliliyinə az təsir edir. Lakinmüqavilələr bağlanarkən birdəfəlik ödənclərin mənfəətliliyətəsiri əhəmiyyətlidir. Yerli hökümətin həmin andaca iriməbləğdə vəsait əldə etməyinə baxmayaraq, həmən məbləğineyni zamanda zəruri xərc maddəsi kimi neft şirkətinin kəşfiyyatüzrə işlər smetasına daxil edilir və bu, axtarış işlərinə mənfitəsir edir. Buna görə də müqavilələr bağlanarkən birdəfəliködənclərin əvəzinə, kəşfiyyat işlərinin minimal həcminingöstərilməsi daha məqsədəuyğun olardı və büdcəyə də dahaçox vəsait daxil olardı.Royalti-çıxarılan neftin həcminə, yaxud dəyərinə görə tutulur.Royalti neft çıxarıldıqdan dərhal sonra tutulduğundan,digər fiskal alətlərdən daha asan tətbiq edilir və çıxarılan neftəgörə minimal da olsa, sabit daxil olmaları təmin edir.Hazırda royalti dedikdə, məhsulun və ya onun dəyərininmüəyyən faizi başa düşülür və royaltinin pul və ya natura iləödəniləcəyini yerli hökümət təyin edir. Royalti pul pul formasındaödənirsə, onun həcmi neft və ya qazın qiymətindənasılı olaraq müəyyən edilir. Bəzi ölkələrin qanunvericiliyinəgörə qiymətin əsasında neft və qazın bilavasıtə satışındaödənilən qiymət və ya tərəflərin sazişdə qarşılıqlı razılığı,yaxud arbitrajın müəyyən etdiyi qiymət götürülür. Hökümətqiymətləri sərbəst olaraq özü də müəyyən edə bilər. OPEKölkələrinin bəzisində «elan olunmuş qiymət» sistemi tətbiqedilir və bunlar cari bazar qiymətlərindən bir qədər fərqlənəbilər. Digər hallarda, məsələn, Norveçdə qiymətlər obyektivbazar meyarları nəzərə alınmaqla hökümət tərəfindən təyinedilir. Neft və qaza qiymətqoyma sistemi müəyyən edildikdənsonra, royaltinin gəlir vergisinin, ixracat rusumlarının və s.həcmi təyin edilir.Royaltinin əsas üstünlüyü müəssisənin, şirkətinin gəlirləişləyib-işləməməsindən asılı olmayaraq onun büdcəyəödənilməsindədir. Ən vacibi odur ki, royalti, hasilatın128

aşlanğıcından ödənilməyə başlayır. Halbuki, gəlir vergisixalis mənfəətin olmasından asılıdır. Vergiqoymada xərclərinamortizasiyaya silinmə həcminə aid olan qaydalardan asılıolaraq, hasilatın başlancığı və gəlir vergisinin ödənilməsiarasında adətən bir qədər vaxt fərqi olur. Royalti mədəninmənfəətliyindən asılı olmayaraq ödənildiyi üçün neft şirkətionun məbləğinin böyük olması ilə razılışmaya bilər. Halbuki,həmin məbləğdə gəlir vergisi bilavasitə gəlirin həcmindən asılıolduğu üçün onu ödəməyə məcburdur.Royalti neft şirkətinin cəkdiyi xərclərin təftişini və yayoxlanmasının tələb etmədiyi üçün inzibati cəhətdən də asannəzarət olunur. Çıxırılan neftin qiymətləndirilməsi üçün lazımolan mexanizmlərdən savayı, royalti ödənilməsi çıxarılan nefthəcmini ölçməyi də tələb edir. Bu, özlüyündə çox mürəkkəbtexniki problemdir və burada neftin həcminin ölçülmə metodvə vasitələtindəki xırda xəta gülün məbləğdə vəsaitdə ifadəoluna bilər.Royalti inzibati və monitorinq imkanlarına görə də digərfiskal alətlərdən üstündür. Roaylti neftin çıxarılması haqqındasaziş çərçivəsində razılaşdırılmış çəffafa qiymət formulunaəsaslanmalıdır. Royaltinin əsaslandığı əmtəəlik qiymət neftinvə ya əsas neft quyusunun qiyməti olmalıdır. Royaltinintutulduğu maksimal qiymət əsas quyunun qiyməti ilə nefthasilatını dəyəri arasında fərq kimi müəyyən edilə bilər. Bəziölkələrdə royaltinin müəyyən edilməsi üçün qiymət kimi ixracqiyməti fobdan istifadə edilir. Burada əməl edilən qiymətlərintətbiqinə xüsusi diqqət vermək lazımdır, çünki bu zaman ənaşağı qiymətlərdən istifadə edilə bilər. Belə hallarda nefthasilatı xərclərini və digər yaradıcı xərcləri əks etdirmək üçünroyalti sadə və başa düşülən qaydada dürüstəşdirilməlidir.Gəlir istehsalın dəyərinin təşkil etdiyi üçün gəlir vergisiöhdəlikləörini müəyyən etmək məqsədilə royaltinin gəlirdənçıxılması mümkün olamlıdır.Bəzi mənbələrə görə, royaltinin tətbiqi məsləhət129

görülmür. Belə baxışların tərəfdarları qeyd edirlər ki, royaltineftin işlənməsinin marjinal dəyərinin artırı və bu da marjinallayihələrin işlənməsinin qarşısının ala bilər. Belə layihələrdəneft ehtiyatları nisbətən az, yaxud neftin keyfiyyəti aşağı olanneft yataqlarının işlənməsi ehtimalı azalır. Byna görə də onlarneft yataqlarının işlənməsinə mənfəətə əsaslanan fiskalmexanizmlərdən istifadə edilməsinə üstünlük verirlər vəonların fikrincə, bu zaman investisiya və istehsal imkanların dadaha az təgrif olunur.Çıxarılan neftin dəyərinə görə müəyyən edilən royaltiinvestisiyaların davam etdirilməsini müəyyən edir. Əgər xaricişirkət neftin çıxarılmasına dövlətin optimal xərclərini əksetdirən qiyməti ödəməyə qabil deyilsə, belə neft yatağınatoxunmamaq, onu gələcək nəsillər üçün saxlamaq sərfəlidir.Buna görə də respublika höküməti yataqların işlənməsi üçünelə minimal haqq müəyyən etməlidir ki, bu məbləğ yatağıntükəndiyi halda, başqa şirkətə güzəştə gedə biləcəyi haqdan azolmasın. Ümumiyyətlə, respublikanın malik olduğu hər hansıtəbii sərvətini işləmək üçün xarici şirkətlərə havayı icarəverməyə heç bir əsas yoxdur. Əgər belə icarə təkcə mənfəətəəsaslanan fiskal şərtlərə əsaslansa, dövlət daha az gəlir gətirəbilər və hətta müəyyən şəraitdə bir qəpiyə də malik olmayabilər.Royalti neft yataqlarının mənfəətliliyindən, şəffaf bazarqiymətlərinə əsaslanan yüksək əmtəəlik dəyərdən asılı olaraqmüxtəlif layihələr üçün fərqli, müəyyən edilə bilər.Royalti konkret şəraitdən asılı olaraq sürüşkən şkala ilə və yadigər metodlarla hesablana bilər. Hazırda dünya təcrübəsindəən şox istifadə edilən metodlar aşağıdakılardır:1. neft hasilatının nəzərdə tutulan həcminə görəroyaltinin də sürüşkən şkala üzrə artımı. Bu sistemFransa, İrlandiya, İtaliya, Niderland, Norveç, Abu-Dabi, Livan, Puerto-Riko, ABŞ-da (quruda kəşfolunmuş sahələrdə) tətbiq olunur:130

2. neftin suda və ya quruda çıxarılmasından asılı olaraqdiferensial metod (məsələn, Nigeriyada);3. dənizin dərinliyindən və ya sahildən uzaqlıqdan asılıolaraq deferensial metod (məsələn, Qambiyada,Qayanada, Qabonda, Seyşel adaları və Tailandda);4. xam neft və təbii qaz üçün müxtəlif şkala, bu zamanqaz üçün royalti nisbətən aşağı müəyyən edilir. Busistem demək olar ki, bütün ölkələrdə tətbiq edilir;5. xam neftin keyfiyyyətindən (sıxlığından) asılı olaraqdiferensial metod, məsələn, Qayana və Qvetemaladatətbiq edilir.Royaltini həcminin sürüşkən şkala ilə müəyyən edilməsibir sıra üstünlüklər də yarada bilər. Bu yanaşma inkişafxarakterrinə malik olduğuna və sonrakı mərhələdə royaltinin dəartmasına səbəb olduğuna görə, neft hasilatının optimalsəviyyədəsaxlamağa stimulu zəiflədə bilər. Bundan başqa, o dadoğru deyil ki, iri mədənlər həmişə xırda mədənlərdən dahamənfəətli olur və buna görə də burada royaltini daha çoxartırmaq olar. Buna görə də bəzi ölkələrin qanunvericiliyindəhökümətə royaltinin həcmini müəyyən edərkən istisnalar etməkhüququ (məsələn, İngiltərə və Niderlandda), yaxud hər birkonkret hal üçün müvafiq çirkətlə razılaşmaq imkanı (məsələn,Banqladeşdə) nəzərdə tutulur.1985-ci ildə dünya bazrında neftin qiymətinin düşməsüiilə əlaqədar, neftlə bağlı bir sıra digər maliyyə məsələlərində, ocümlədən lisenziya ödənişlərində də dəyişikliklər edilmiş,lisenziya ödənişləri dərəcələri aşağı salınmış, yaxud onlarınstrukturu dəyişdirilmişdir. İngiltərə və Norveç yeni mədənlərüçün lisenziya ödənişlərini ləğv etmiş, Nigeriya sahildənuzaqlığa görə dərəcəni aşağı salmış, Çin aşağı və yuxarı nefthasilatı həcmi üçün «pilləli» şkala tətbiq etməyə başlamışdır.Yataqların işlənməsi hüququna görə haqq-ölkəyəödənilən ənənəvi haqq sayılır. Müvafiq neft sektoru üçün bu131

haqq adətən quyuların mənsəbinin dəyərindən faizlə ayırmakimi tutulur. Burada gəlirlər hasilatdan əvvəl alındığına, vergiinzibatşılığı daha sadə olduğuna və həm də gəlirlər əvvəldənməlum olduğuna görə bu fiskal mexanizminə üstünlük verilir.Lakin bu haqq bilavasitə diferensial rentaya əsaslanmadığına,kapital qoyuluşları və hasilat xərclərinə ayırmalara güzəştlərnəzərdə tutmadığna və kapital üçün zəruri gəlirləri nəzərəalmadığına görə müəyyən nöqsanlara da malikdir. Həm dəyataqların işlənməsi hüququqna haqqın bərabər həcmirentabelliyi müəyyən edən amillərə o qədər də həssas olmur.Buna görə də neftin qiyməti əhəmiyyətli dərəcədə qalxdıqda,yaxud neftin çıxarılmasına xərclər çox aşağı olduğda hökümətyaranmış diferensial rentadan müvafiq payını ala bilmir.Yaxud, əksinə, neftin qiyməti xeyli aşağı düşdükdə və xərclərdə çox artdıqda cəzbedici yataqlar belə yüksək haqqmüqabilində qeyri-rentabelli ola bilər və yatağı müaavilə iləicarəyə götürən şirkət vaxtından əvvəl neftçıxarma işlərindən əlçəkə bilər.Son illərdə yataqların işlənmə hüququndan haqqtutulması sahəsində daha mükəmməl mexanizmlər tətbiqedilməkdədir. Bir sıra ölkələrdə bu haqq sürüşkən şkala ilətutulur, yəni haqqın həcmi hasilatdan asılı olaraq artırılır.Kanadada yataqların işlənmə hüququna görə haqqquyuların məhsuldarlığına, neftin mövcud qiymətinə vəmədənin işlənmə vaxtına görə müəyyənləşdirilir. Bu sistemkifayət qədər mürəkkəb olmaqla, onun hesablanmasına xeyliinzibati xərclər, ixtisaslı işçilər tətl edir.Bütün bu deyilənlər onu göstərir ki, fiskal mexanizmlərdövlətə müəyyən gəlir daxil olmasının təmin etməklə məhdudsürətdə tətbiq edilməlidir. Çünki bu mexanimzlər diferensialrentaya az aidiyyatı olduğuna görə diferensial renta əldəedilməsi üçün əsas sayıla bilməz.Neft şirkətləri üçün yataqların işlənmə hüququna görəhaqqla yanaşı, mənfəətdən vergi və tətbiq edilir. Mənfəətə132

vergiqoyma ilə bağlı fiskal sistemi daha çox neftinişlənməsindən diferensial renta əldə etməyə yararlıdır. Bu, ənçox yayılmış sistemdir. Lakin neftin qiyməti qalxıb-endiyişəraitdə və işlənmə xərclərinin geniş variantlarında mənfəətəvergiqoyma ilə bağlı fiskal mexanizmlərdən istifadə etmək dəməqsədəuyğundur. Ondan istifadə edərkən xərclərin ödəmətempi verginin nominal ölçüsü qədər əhəmiyyətli ola bilər.Mənfəətdən vergi onlar istismar vaxtı dəyişməyə az məruzqalır. Bu o deməkdir ki, kapital qoyuluşları üçün şərait dahacəzbedici olur.Mənfəətdən vergilərin xərclərə aid edilə bilməsi onuyataqların işlənmə hüququna görə haqqdan daha əlverişli edir.Lakin gəlirlərə və kapital qoyuluşlarına güzəştlər dəqiqolmadığna görə kapital qoyuluşları xərclərinin ödənmə sürətinominal qiymətləndirmənin və yol verilən amortizasiyadərəcisinin tərkib hissəsi olan vacibdir. Neft sektorununinvestorları pulun müvəqqəti dəyərinə əsaslanan kapitalqoyuluşlarının qiymətləndirilmə texnikasından istifadəetdiklərindən, bu yanaşma səmərəli tarif baxımından da məqbulbilər.Qiymətləndirmə praktikasında yataqların işlənməsinəgüzəştlər birinci il üçün xüsusi uğursuz nəticələr olduğda,100% təşkil edir. Bəzən işlənmənin uğurlu nəticəsi bir neçəildən sonra özünü göstərir.Mənfəətdən vergilər adətən eyni normada müəyyənedildiyindən hər hansı mədənin rentabelliyinin dəyişməsinə oqədər də həssas olmur. Təbii ki, bu mexanizmə də diferensialrenta əldə etmək üçün əsas alət kimi baxmaq olmaz. Buna görədə bəzi ölkələrdə yatağın işlənməsi və neft hasilatı bir-birindənayrılır və bu prosseslərin hər birinə ayrılıqda mənfəətdənvergilər müəyyənləşdirilir. Bunun nəticəsində dövlətə daxilolan vergi gəlirlərinin hasilatdan asılılığı aradan qalxır.Yatağın işlənmə hüququqna görə haqqın və mənffətdənvergilərin tətbiqindəki məhdudiyyətlər və nöqsanlar bəzi133

ölkələrdə xüsusi vergilər müəyyən etməyə vadar etmişlər.Şimal dənizi hövzəsində neft çıxaran İngiltərə, Norveç,Danimarka və Hollandiyada xüsusi vergilər-əlavə ayırmalarüçün nəzərdə tutulan artım (kapital qoyuluşları xərclərininnormal dəyərinə əlavə haqq) kimi vergi nəzərdə tutulur.Yataqdan əldə edilən gəlirlər imkan verdikdə İngiltərədəyataqlara kapital qoyuluşlarının 35%-i həcmində artım,Norveçdə mədənlərə 6 il müddətində kapital qoyuluşlarına 5%artım (ümumilikdə 30%), Danimarkada mədənlərə 10 ilmüddətində kapital qoyuluşlarına 25% artım nəzərdətutulmuşdur. Bu güzəştlər vergi sisteminin mədəndən əldəedilən mənfəətə nisbətən daha mütərəqqi edir, yəni mənfəətartdıqda vergilərin payı da artır, yaxud mənfəət azaldıqdavergilərin payı da azalır. Bu vergi tipi dolayı da olsa,diferensial rentaya səmtləndiyinə görə daha asan və səmərəlitətbiq edilə bilər. Diferensial renta əldə etmək məqsədilə xüsusiolaraq işlənmiş vergi növlərindən biri də resursların icarəsindəgörə vergidir (RRT). Bu vergi növü birbaşa diferensial rentayasəmtlənməklə, investora vergi ödəyənədək neft layihəsi iləbağlı bütün xərcləri çıxarmağa və əlavə olaraq onun kapitalıüçün müəyyən edilmiş gəlir norması səviyyəsinə çatmağaxidmət edir. İnvestor neft layihəsi ilə bağlı bütün xərclərinifəaliyyət göstərdiyi ölkənin qanunvericiliyinə uyğun olaraqcəmləyir və əldə edilmiş mənfəətə görə müsbət nəticə olankimi vergi ödəməyə başlayır.Bu vergi tipinin üstünlüyü layihənin rentabeliyinimüəyyən edən bütün amillərə çox həssas olmasında vəmənfəətin həcmindən asılı olaraq mütərəqqi xarakterə malikolmasındadır. Yəni mənfəət artıqda həmən vergi də artır, yaxudəksinə olduqda azalır. RRT şirkətin optimal kapitalxərclərindən yuxarı izafi gəlirinə toxunduğu üçün o investisiyahallarına təhrif etmir və buna görə də royaltidən daha üstünfiskal alət sayılır. Onun bir üstünlüyü də istənilən halda dövlətəheç bir zərər gətirməməsindədir. Əlavə olaraq, yüksək gəlir134

əldə edən şirkətlərdən avtomatik olaraq gəlir daxilolmasınıntəmin etməklə müqavilənin möhkəmliyinə və sabitliyinə dəxidmət etmiş olur.Bütün bu üstün cəhətlərinə baxmayaraq, RRT axtarışişlərinə mane ola bilər. Yəni investorlar əvvələcədən bilirlər ki,çox uğurlu layihələrdə iştiraklarına görə bu vergi növünə cəlbolunacaqlar, halbuki daha uğursuz layihəyə görə onlardan heçnə tələb olunmayacaq. Bundan başqa RRT-nin kümulyativdərəcəsi şirkətin diskont dərəcəsindən yuxarı olsa, şirkəthəddən yüksək kapital investisiyalarının və ya istehsal tempiniaşağı salmağa təhrik oluna bilər. Bu dərəcə tamamilə şirkətdənasılı olduğundan onu əvvəlcədən görmək mümkün deyildir.Tutaq ki, şirkətin diskont dərəcəsi-15%, kümultayiv dərəcəsi20% təşkil edir. RRT olmadığı halda şirkət bir ildən sonra 1,15milyon dollar əldə edərsə, bu gün 1 milyon dollar investisiyaqoymağa razıdır. Əgər şirkət RRT ödəyəcəksə, bu investisiyamarjinal olmayacaqdır, çünki, RRT kimi bu il ödənilən 1milyon dolar gələn ildə 1,2 milyon dollar olacaqdır və nəticədəşirkət 0,05 milyon dollar ziyan çəkməklə gəlirini azaldacaqdır.Döğrudan da kümulyativ dərəcə çox yüksək müəəyən edilərsə,şirkət layihənin işlənməsini uzatmağa meyl edəcəkdir.Resurslara malik olmaq hüququndan gəlir gəlir gətirəndövlət üçün RRT həm də özündə yüksək risqi əks etdirir.Müəyyən əlverişli şəraitdə daxilolmalar kifayət qədər yüksəkolduğu kimi, başqa şəraitdə çox az gəlir daxil olması ehtimalıda yüksəkdir. RRT dövlətə ancaq standartdan yuxarı kapitallayihələri üçün normal gəlir daxil olmasını təmin edir. Ola bilərki, layihəyə yüksək nəticələrə malik bir layihə kimi baxılısın,lakin ondan daxil olan vergilər çox az olsun. Belə olan haldatəbii ki, yerli hökümət müqavilə şərtlərinə yenidən baxmağıtələb edə bilər. Buna görə də fikrimsizcə, RRT vasitəsiləroyaltidə nəzərə tutulmayan icarə şərtlərin əhatə etmək vəyüksək gəlir gətirən layihələrdən daxilolmaları artırmaqvasitəsilə müqavilə sabitliyinin gücləndirmək olar. Belə135

hallarda səhmdar iştirakdan dividendlər vergiqoymadanmümkün daxilolmalardan daha sərfəsiz ola bilər. Bundan başqadövlət səhmdar kimi iştirak edətkən layihəyə xeyli vəsaitayırmış olur və uğursuz nəticə ölkə iqtisadiyyatının digərprioritet sahələrinin inkişafına da zərbə vurmuş olur. Əgərdövlət öz səhmdar payını xarici borclar hesabına ödəyərsə, budah açınacaqlı sonluqla bitər, layihədən bir qəpik belə dividendgötürməyən hökümət, uzun illər borca görə faiz ödəməli olur.Resursların icarəsinə görə verginin həcmi elə müəyyənedilməlidir ki, o, investoru yeganə çıxış yolu kimi özxərclərinin artırmağa sövq etməsin və bu xərclərinartırılmasının nə dərəcədə real olması ekspert yoxlaması ilədəqiqləşdirilməlidir.Buna görə də respublika höküməti elə fiskal mexanizmlərişləyib hazırlamalıdır ki, onun sayəsində respublika büdcəsinədaxilolmalar səhmdar iştirak nəticəsində əldə ediləcək gəlirdənaz olmasın. Məsələn, yuxarıda qeyd edilən RRT dövlətin payiştirakında az gəlir vəd etmir. Sadəcə olaraq RRT-yə mülkiyyəthüququndan gəlir götürülməsində buna başlıca fiskal alət kimiistinad etmək düzgün olmazdı.Dünyada neft çıxaran ölkələrin əksəriyyətində yerlihökümət müəyyən payla neft layihələrində iştirak edir.Əlbətdə, dövlətin səhmdar kapitalla neft layihəsində iştiraketməyinin müsbət və mənfi cəhətləri var. Nəzərə almaqlazımdır ki, dövlət səhmdar kimi boynuna müəyyən xərclər vəhəm də risq götürü. Hər hansı gözlənilməz hadisələr, məsələn,dünya bazarında neftin qiymətinin aşağı düşməsi (son iki ildədünya neft bazarında baş verənlər buna sübütdür) çox faydalıgörünən səhmdarlığı qısa müddətdə böyük məbləğdə dövlərborcuna çevirə bilər. RRT kümulyativ gəlir dərəcəsinəçatdıqdan sonra daxil olmağa başlayır və layihə zərərliolacaqsa, dövlət buna heç bir məsuliyyət daşımır və təbii ki,həm də ziyan çəkmir.Dövlət neft layihəsində iştirak edərsə, o ancaq aparıcı136

səhmdar kimi iştirak etməlidir. Aparıcı iştirakda dövlətə pulvəsaitlərini layihə investorları borc verir. Faizlər dövlətinaparıcı payından asılı olaraq razılaşdırırlmış dərəcə ilə tutulurvə borcun özü dövlətin layihədən əldə ancaq borclarödəndikdən sonra tam dəqiqləşir. Mahiyyətcə aprıcı iştirakdadövlət özünün səhmdar payını layihə investorunun borc verdiyiqeyri-mütərəqqi borc vasitəsilə satın alır. Buna görə dəsəhmdar iştirakın bu forması daha az risq tələb edir. RRT-ninkümulyativ dərəcəsi ilə aparıcı iştirakda tutulan faiz dərcəsianacaq 35% dərcə həddində eyni olarsa, onda məsələn,kümulyativ dərəcə və aparıcı iştirak payı hər ikisi 20% olanlalda, təkcə RRT tutularsa, layihə 20%-i qazanana qədərdövlətə heç nə çatmayacaqdır, lakin sonra dövlət 35% əlavəmənfəət qazanacaqdır. Yəni RRT dövlətə aparıcı səhmdar kimiiştirakın bütün üstünlüklərini verir və onu heç bir risqqarşısında qoymur.Burada neft məhsulunun bölgüsəndə dövlətin iştirakınınbaşqa forması kimi baxmaq lazımdır. Belə ki, dövlət layihədəöz neft resursları, investorlar isə layihənin işlənməsi vəistismarı ilə bağlı xərclərlə iştirak edirlər. Bu əsasda dövlət vəinvestorlar hasil ediləcək məhsulun bölgüsü üzrə də razılığagəlməlidirlər. Əlbətdə, layihədə iştirak edən dövlət çox vaxt özpayının da satılmasını investora həvalə edir. Məhsulun bölgüsüşərtləri çoxcəhətli olur və bəzən inzibatçılıq etmək də asanolmur. Buna görə də məhsulun adi bölgü şərtində dövlət vəinvestor məhsulun bölgüsünü ancaq investor özünün kəşfiyyat,işlənmə və istismara ilin xərclərini çıxardıqdan sonrabaşlayırlar. Bu planda məhsulun bölüşdürülməsi üzrə sazişəslində dövlətin özünün səhmdar payını almağa məcburetmədiyi üçün daha az risqlıdır. Əksər ölkələr məhsulunbölüşdürülməsi şərtlərində ilk illərdə məhsulun 30-40%-nindövlətə çatmasının nəzərdə tutur.Hazır məhsulun bölüşdürülməsi haqqında sazişlərdə neftxərclərin ödənilməsi üçün neftə və gəlir neftinə bölünür.137

Xərclərin ödənilməsi üçün neft layihə xərclərinin örtülməsiüçün nəzərə tutulur. Çox vaxt sazişlərdə bu məqsəd üçünayrılan neftin yuxarı həddi göstərilir. Bəzi ölkələrdə müxtəlifxərclər üçün onun ödənilməsinin yuxarı həddi daxilindəamortizasiya qrafiki də verlir. Xərclərin ödənilməsinə nəzarətqrafiklərinin ölçülərinə oxşardır. Başqa sözlə, xərclərinödənilməsi üçün nəzərdə tutulan hazır məhsulun payı nə qədəraçağı olarsa, hökümətinin qalan gəlir neftindəki payını daha tezalmağa imkan yaranacaqdır. Təbii ki, gəlir neftindəki payınıəvvəldən almaqla hökümət investora öz xərclərini çıxarmaqüçün daha çox vaxt ayırır. Buna görə də həmin məsələninhəllində investorları kritik təhlükə altında qoymaq olmaz.Tarixən gəlir neftini hökümətlə investorlar arasındabərabər (dəyişməz) tarif əsasında bölüşdürürlər. Bu sxemmənfəətin dəyişilməsindən az asılı olduğuna görə, 1979-cuildən başlayaraq hazır məhsulda dövlətin gəlir nefti payınınartırılması geniş yayılmağa başladı. Diferensial renta neftinqiyməti və xərclərindən asılı olduğuna görə bu sxeməgöstərilən amillərin təsiri məhduddur.Bütün bu problemləri həll etmək üçün bəzi ölkələr gəlirneftində dövlət payının artırılmasına və investorların əldəeldikləri gəlir səviyyəsinə isə müəyyən hədd qoymağaəsaslanan sxemə üstünlük verməyə başladılar.Resurslardan istifadəyə görə vergi konsepsiyası gəlirneftində dövlət payının müəyyən edilməsi üçün istifadə edilirvə bu zaman ayrıca vergi qoyulur. Bu sxemdə əldə ediləngəlirlərin artmasından asılı olaraq dövlət payının da artmasınınnəzərdə tutan bir neçə bağlayıcı həlqə olduğuna görə,investorlarla hökümət arasında münasibətlərin uzunmüddətlisabitliyinə imkan verir.İngiltərə yatağın işlənmə hüququna görə haqq tutulmur.Neftdən gəlir vergisi kapital qoyuluşuna 35%-lik artımla 75%və 10 il ərzində hər il 1 mln. ton həcmində ümumi güzəşt təşkiledir. Korporativ vergi 33% təşkil edir. Bu sistem kifayət qədər138

uğurla işləyir.Norveçdə də yeni yataqların işlənmə hüququna görə haqqyoxdur. Xüsusi vergi 6 il ərzində kapital qoyuluşlarına 5%-likartımla 50% təşkil edir. Amortazasiya da 6 ilə hesablanıb.Korporativ vergi 28% təşkil edir.Avstraliyada da yeni yataqların işlənmə hüquqlarına görəhaqq yoxdur. Lakin resursların icarəsinə görə 40%-lik vergi və5%-lik hədd rentabelliyi (yataqların işlənməsi üçün) müəyyənedilmişdir. Korporativ vergi 39% təşkil edir.Çində yataqların işlənmə hüququna görə sürüşkən şkalaüzrə haqq, həmçinin gəlir neftinin mütərəqqi bölüşdürülməsisxemi və gəlir vergisi qəbul edilmişdir.İndoneziyada hazır məhsulun bölüşdürülməsi sxemi vəgəlir vergisi tətbiq edilir. Ümumi hökümət rusumları 85%təşkil edir.Nigeriyada yataqların işlənmə hüququna görə haqq suyundərinliyindən asılı olaraq dəyişir. Mənfəətdən vergi dərəcəsi85% təşkil edir.Bazar iqtisadiyyatı şəraitində neft hasilatı sahəsindəfiskal rejimlər vergilərin cari ildə daxil olmasına, dövlət üçünrisqin azaldılmasına, vergi və digər inzibatçılıq yükününazaldılmasına səmtlənməlidir. Neft layihələri üçün fiskalrejimlərin təşkilində ilk növbədə aşağıdakı məsələlərin həllindədiqqət vermək lazımdır:‣ müqavilələrin sabitliyi və möhkəmliyi üçün fiskalalətlərin müxtəlif formalarından istifadə edilməlidir;‣ neft layihələri ilk növbədə iqtisadiyyatın bütünsahələrində olduğu kimi, gəlir vergisinə cəlbedilməlidir. Bu zaman gəlir vergisinə dair müxtəlifmaddələr, xüsusən səhmdar kapital və transfertqiymətləri ilə bağlı kapital çıxımları diqqətləişlənilməlidir;‣ kapital avadanlıqlarının layihənin ilkin mərhələsində139

daha çox daxil olmasının nəzərə alaraq, vergidaxilolmalarında daha çox daxil risumlarına üstünlükvermək lazımdır. Bu zaman investorlarımaraqlandırmaq üçün xarici ölkələrin əksəriyyətindəolduğu kimi, minimal idxal tarifi müəyyən edilməlidir;‣ neft layihəsinə vergilərdə royalti əsas rol oynamalıdır,çünki royalti layihənin mənfəətliliyindən və digərşərtlərdən asılı deyildir. Royalti öhdəliklərini müəyyənetmək üçün şəffaf qiymətlərdən istifadə edilməlidir;‣ resurslardan icarə vergisinə neft layihəsinə fiskalrejimin bir ünsürü kimi baxılsa da, vergi paketində onaüstünlük vermək məqsəduyğun deyildir;‣ dövlət neft layihəsində səhmdar kimi iştirak edirsə,burada onun istismar maraqları deyil, onun aparıcımaraqlarına diqqət yetirilməlidir.3.3. Neft hasilatı sahəsində vergi mexanizmlərindən istifadəproblemləriNeftə vergi qoyulmasına əsas məqsəd mədənlərininistismarından əldə edilən diferensial rentanın bir hissəsinintutulmasıdır.Diferensial renta praktikada investorların kapitalqoyuluşları haqqında qərar qəbul etmələri ərəfədəgözlədikləri gəlirləri əks etdirməlidir. İnvestorlar neftsənayesinə kapital qoyarkən müxtəlif kriteriyalardan istifadəedirlər. Bu kriterlərə daxildir:a) pulun qayıtma vaxtı;b) xalis qiymətə malik olanlar;v) daxili rentabellik;q) mənfəətin və kapital qoyuluşunun nisbəti.Burada əsas diqqət xalis qiyməti olan və daxilirentabellik metodikalarına yönəldilir. Bu, kapital qoyuluşları140

lahiyələri uzun xüsusilə vacibdir. Kəşfiyyat işləri üçün xalisqiyməti olan metoddan istifadə edilir. Mədənin kəşf olunmaimkanları minus kəşfiyyatın aparılması xərcləri yatağınkəşfiyyat risqi dəyərini göstərməklə, investorların layihələriqiymətləndirərkən istifadə edə biləcəkləri güzəştlərinhəcmini əks etdirir. O həm də alternativ investisiyaimkanlarını və layihələrin risq amillərini göstərir.Dövlət idarələri ilə neft kəşf edən və çıxaran xaricişirkətlər arasında bağlanan müqavilələrdə ən vacibməsələlərdən biri gəlir vergisi, royalti, tutulan sahəyə görəhaqq və bəzən də gerb rusumdur. İxrac və idxalat vergisi çoxnadir hallarda nəzərdə tutulur.Xarici neft şirkətlərinə gəlir vergisi bir sıra səbəblərəgörə qoyulur. Hər şeydən əvvəl, neft şirkətlərinəreallaşdırdıqları mənfəətdən nisbətən yüksək dərəcə ilə vergiödəmək böyük həcmdə roualti ödəməkdən sərfəsiz olur.Buna gprə də dünya ölkələrinin əksəriyyəti xarici şirkətlərləsaziş bağlayarkən dövlət büdcəsinə daxilolmalarınəksəriyyətinin gəlir vergisi formasında olmasına üstünlükverirlər. Lakin royalti və digər buna bənzər tutumlarmənfəətdən asılı olmadığından və hasilatın bağlanğıcındatutulduğundan, respublikamızın mənafeyi baxımındanonların da əhəmiyyəti az deyilir. Buna görə də dövlətbedcəsinə sabit daxilolmaları təmin etmək baxımındanneftçıxarma sahəsində dəqiqi işləyən vergi mexanizmi tətbiqedilməlidir.Neft hasilatı sənayesində gəlir vergisi dərəcələri birqayda olaraq digər sahələrdən yüksək olur. Yüksək gəlirvergisi dərəcələrinin özü başqa problem də yarada bilər yənibu zaman xarici neft şirkətləri istismar xərclərininazaldılmasında o qədər də maraqlı olmurlar. Məsələn, xaricineft şirkəti mövcud hasilat səviyyəsində 75%-lik dərəcə iləgəlir vergisi ödəyərsə, faktiki olaraq dövlət şirkətin istismarxərclərinin də 75%-ni öz öhdəsinə götürür. Bu isə axtarış-141

kəşfiyyat işlərinə xərclərin xeyli artırılmasına səbəb olur ki,bunun da respublikamızın ziyanına olması tam aydındır.Bunları nəzərə alaraq bəzi ölkələrdə, məsələn, Norveçdə vəİngiltərə xarici şirkətlərin digər sahələrindəki fəaliyyətləri iləbağlı neft və qaz hasilatından xərc və zərərlərininartırılmasüı hesabına mənfəətlərinin azalmasını istisna edənmexanizm işlənib hazırlanmışdır. Belə mexanizmlərdən biriondan ibarətdir ki, hər bir mədənə və bloka ayrıca vahid kimivergi qoyulması nəzərdə tutulur və beləliklə, hər hansıblokun istismarı ilə bağlı zərərlər digər blokdan əldə edilənmənfəətə təsir etmir (İngiltərədə), yaxud xarici şirkətlərinbütün mədənlərində neft hasilatından əldə etdikləri mənfəətanaloji qaydada müdafiə olunur, başqa sözlə, şirkətin başqafəaliyyət növlərindən, məsələn, neftin emalı və satışı iləbağlı xərclərin vergi qoyulan məbləğindən çıxılmasına yolverilmir (Norveçdə).Neft hasilatı sənayesində yüksək vergi dərəclərinintəsbit olunması 1973 və 1979-cu illərdə neftin qiymətininkəskin sürətdə qalxması ilə bağlı olmuşdur. Bununlaəlaqədar olaraq bir çox ölkələrdə neftlə bağlı şirkətlərgörünməmiş yüksək mənfəət əldə etməyə başlamış, yerlihökümət bu mənfəətin əhəmiyyətli bir hissəsinin yüksəkvergi dərəcələri ilə tutmağa məcbur olmuşdu. İngiltərə vəNorveçdə belə vegilər 1975-ci ilə qədər və sonralar da tətbiqedilmiş, vergi dərəsi 50%-dən 80%-ə qaldırılmışdı. Buzaman tətbiq edilən vergi mexanizminə görə artırılmış vergidərəcəsi ancaq neft şirkəti öz xərclərini çıxardıqdan sonraqüvvəyə minə bilərdi.Lakin neftlə bağlı vergilər 1985-ci ildə neftin qiymətisürətdə aşağı düşməyə baəladıqda öz əhəmiyyətini itirməyəbaşladı və təbii olaraq, müvafiq vergi dərəcələri də aşağısalındı. İlk olaraq, İngiltərə neft hasil edən şirkətlər üçünvergi dərəcəsi 35%-ə endirildi və eyni zamanda, müəyyənhəddə neft hsilatlarına görə əlavə vergi güzəştləri də nəzərdə142

tutuldu. Həmin dövrdə İngiltərənin neft-mədən sənayesindəyaranmış kəskin durğunluq cəmi 2 il ərzində aradanqaldırıldı. Norveçdə xüsusi vergilərin səviyyəsi 30-%-əendirildi və eyni mədənlərə lisenziya haqqı ləğv olundu vəbunun sayəsində qısa müddətdə ölkənin neft sənayesindəəlavə olaraq xeyli kapital qoyuluşları cəlb olundu. Vergilərinaşağı salınması ABŞ, Çin, Argentina və digər neft hasil edənölkələrdə də həyata keçirildi.1985-ci ildən sonra OPEK-in qərarına uyğun olaraq85%-lik vergi dərəcəsi faktiki nominal olaraq qalmaqdadır.Neft hasil edən ölkələrdə bu dərəcə xeyli aşağı salınmışdır.Məsələn, Nigeriyada neft şirkətinin xərcləri ödənənə qədərvergi dərəcəsi 65% meəyyən edilmiş, İndoneziya isəümumiyyətlə əvvəldən 85%-lik dərəcədən imtina edərək,48%-lik dərəcəni tətbiq etmişdir.Hazırda dünaynın bəzi ölkələrində dövlətin xaricipodratçının əvəzinə vergi ödəməsi paraktikası tətbiq olunurvə bunlar müqavilədə öz əksini tapır. Dövlət bunun əvəzindəpodratçıdan daha çox öz ölkəsində vergi krediti almaq üçünistifadə edə bilir. Belə sazişlərin bağlanmasına Rumıniya vəƏlcəzairin qanunvericiliyində 1992-ci ildən əcazə verilir vəson vaxtlar dünyanın bir sıra ölkələrində də müəyyənistisnalarla tətbiq olunmağa başlayır.Qeyd etmək lazımdır ki, bəzən gəlir vergisinin faktikidərəcəsi nominal dərəcədən aşağı ola bilər. Bir sıra ölkələrvardır ki, xarici neft şirkətlərinə ağlabatan vergi dərəcələritətbiq etmək o qədər də asan olmur və yerli hökümət bununhəssaslıqla qarşılamalıdır. Məsələn, çıxardılan neftinmüəyyən hissəsini özünə tabe olan və ya «qaz» şirkətlərəsata bilir və bu zaman ümumi gəlir göstəricisini hesablamaqxeyli çətinlik yaradır. Bu dolaşıqlığı aradan qaldırmaq üçünbir çox ölkələrdə «elan olunmuş» və ya «dayaq» qiymətlərisistemi tətbiq edilir. Bundan bağqa, bəzi ölkələrdə xərclərinmüxtəlif həcmdə və müxtəlif şərtlərə amortizasiyaya143

silinməsi kimi kapital aktivləri məsrəfləri ilə bağlı vergiöhdəliklərindən çıxımlar nəzərdə tutulmuşdur. Beləyanaşmalar da faktiki vergi dərəcələrinə təsir edə bilir.Adətən əsas kapital dəyərinin sürətli silinməsinə ancaq ohallarda icazə verilir ki, mənfəətlilik az, risq isə yüksəkolsun. Bi qayda olaraq, bəzi ölkələrdə əsas kapitalındəyərinin formalaşdığı ildə, yaxud daha tez müddətdəsilinməsinə baxmayaraq, dəuərin tam silinmə müddəti 6ildən 10 ilə qədər olur. Yaxın vaxtlaradək bəzi ölkələrdə,məsələn, ABŞ-da kapital aktivləri ilə bağlı vergi çıxımlarınıhesablayarkən ona tükənmə güzəştləri əlavə edilirdi. Bu onagörə edilirdi ki, neft və qaz ehtiyatları tükəndikcə, onundəyəri də aşağı düşür və belə ehtiyatların sahibi buna hərhansı kompensasiya almalıdır. Belə güzəştlər vaxtaşırıdəyişdirilirdi və sonralar onun büdcəyə vergi daxilolmalarınaəhəmiyyətli təsiri aşkara çıxarıldıqda azaldılmağa başlamışvə tədricən ləğv edilmişdi.Kapital aktivləri xərclərinə aid edilən çıxımlarla bağlıbəzi əlavə üstünlüklər, xüsusən konsessiya əldə edilənədək(yaxud müqavilə bağlananadək), yaxud ölkənin xaricindəçəkilən xərclərə aid edilən çıxımlara nəzarət baxımındanproblemlər yaranır. Buna görə də bir şox ölkələrin hökümətigüzəştlər tətbiq edilən xərcləsin müəyyən edilməsinin genişprosedurlarını işləyib hazırlamışdır. Əlbətdə, burada daifratçılığa yol vermək olmaz və yüksək dərəcədə diqqətli vəkonkret olmaq lazımdır. Məsələn, axtarış və istismarla bağlıxərclərdən müxtəlif çıxımlar hesabatları daha da dolaşdırabilir və neft şirkətlərinin özü də konkret hallarda hansı çıxımnövündən istifadə edilməsini müəyyən etməyə xeyli mənasızvaxt sərf etməli olurlar. Buna görə də neftin kəşfiyyatı vəistismarı üzrə xərclərə aid olan güzəştlər eyni müəyyənedilməlidir.İstismar xərclərinin düzgün müəyyən edilməsi üzərindədövlət tərəfindən ciddi nəzarət təmin edilməlidir. Neft144

şirkətlərinin filialları və şöbələri arasında işgüzar əlaqələrləbağlı problemlərin aradan qaldırılması üçün müxtəlifmexanizmlər mövcuddur: Məsələn, əlavə xərclərin, «ana» və«qız» şirkətlərə göstərilən texniki müəyyən və digərxidmətlərin haqqının yuxarı həddinin müəyyən edilməsi,göndərilən avadanlıq və materiallara qiymət qoyulması və s.Xərclər üzərində nəzaərtinin yaxşılaşdırılması və onunsəmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün bir-birindən asılıolmayan müxtəlif neft şirkətləri ilə müavilə bağlayarkən,onlardan birinin bütün digər neft şirkətləri qrupununxərclərini təftiş formasında nəzarət etməsini nəzərdə tutmaqməqsədəuyğundur. Neft emal sahəsində böyük təcrübəyə vəxüsusi mütəxəssislərə malik neft şirkətləri belə ixtisaslı təftişişlərini aparmaqda daha səriştəlidirlər.Respulika höküməti xarici neft şirkətlərinə verginövləri və onun dərəcəsini müəyyən edərkən çox vacib biramili nəzərə, almalıdır ki, xarici şirkətlərin əksəriyyəti özölkələrində gəlir vergisi ödəməkdə müəyyən güzəştlərəmalikdirlər. Yəni onlar bağqa ölkələrdə ödədikləri gəlirvergisində (royaltiyə aidiyyatı yoxdur) müvafiq özölkələrində vergi güzəşti ildə edilir. Buna görə də neftşirkətkəri və onların hökümətləri xaricdə (o cümlədənAzərbaycanda) də ölkənin qanunvericilik aktlarındamaksimal vergi güzəştləri əldə etməkdə eyni dərəcədəmaraqlıdırlar. Bunu nəzərə alaraq respublika höküməti xaricineft şirkətləri ilə belə müqavilələr bağlayarkən həminölkələrin müvafiq qanunvericilik aktları haqqında müfəssəlməlumatı olmalı və bunlar istər danışıqların gedişində,istərəs də müqavilələrin bağlanması zamanı ciddi sürətdənəzərə alınmalıdır.ABŞ-ın neft şirkətləri üçün vergiqoymada güzəştinrolunu aşağıdakı əyani misaldan da görmək olar (mənfəət100$, vergi dərəcəsi 50% götürülür).Misaldan aşkar göründüyü kimi, vergi güzəşti145

sayəsində vergi ağırlığı neft şirkətinin əməliyyat apardığıölkədən ABŞ-a keçirilir və təbii ki, xaricdə tutulan vergidəşirkətə güzəştlər nəzərdə tutularsa, onun maliyyə vəziyyətidaha yaxşılaşır.Aşağıda ABŞ-ın neft şirkətləri üçün vergiqoymadagüzəştləri dərəcələrinin xarakterizə edən cədvəl verilmişdir:Cədvəl 4ABŞ-ın neft şirkətləri üçün vergiqoymada güzəştləridərəcələrinin(%)Vergilər Güzəşt ÇıxımXaricdə mənfəət 100 100Xaricdə tutulan vergilər 50 50ABŞ-da qoyulan vergi 100 50ABŞ-da güzəştəqədərki vergi 36 18Xaricdə tutulan vergiyə güzəşt 36 0ABŞ-da güzəştdən sonraki vergi 0 18Verginin ümumi məbləği 50 68Xalis mənfəət 50 321976-cı ilə qədər Amerika şirkətlərinin xaricdə tutulanbütün vergilərinə güzəştlər nəzərdə tutulur. Lakin 1976-cıildə ABŞ-ın Vergi İdarəsi xaricdə tutulan vergilərin əksərhissəsinə güzəştlər ləğv etmiş, 1979-cu ildə isə vergigüzəştləri haqqında müvəqətti qaydalar tətbiq etməyəbaşlamış, 1983-cü ildə həmin qaydalar bir qədərdəyişdirilərək, indiyə qədər də qüvvədə olan son variantdatəsdiq edilmişdir. Son variantda qəbul edilən əsas prinsipodur ki, xaricdə tutulan gəlir vergisinə o vaxt vergi güzəştiqoyulur ki, həmin gəlirlər Amerikada müəyyən edilənqaydada gəkir hesab edilməlidir və bu həm də o deməkdir ki,onun tutulma qaydaları, ümumi və xalis gəlirlərin müəyyənedilmə üsulları qəbul olunmuş tələblərə cavab verməlidir.Xaricdə «vergitutulma proseduraları» tələbi ancaq146

çıxarılan neftin istənilən formada reallaşması,o cümlədənyerində satışı, ötürülməsi, emalı və ya ixracı zamanı təminolunur və burada yerli hökümətinin neftə görə sonrakıkommersiya əməliyyatlarından vergi və rüsum tutubtutmamasınəzərə alınır.«Ümumi gəlir» tələbi o vaxt təmin olunur ki, vergifaktiki ümumi gəlirdən, yaxud xüsusi hal kimi ədalətli bazarqiymətindən yuxarı olmamaq şərtilə hesablanmış ümumigəlirdən tutulsun. Bu qiymətləri süni sürətdə şişirtməyəimkan vermir.Xaricə tutulan vergilər «xalis gəlir» tələbinə o vaxtcavab verir ki, onu hesablayarkən ümumi gəlir məbləğindənçıxılan xərclər ağlabatan, məqbul həddə olsun. Başqa sözlə,xaricdə vergi tutulan gəlir məbləğini hesablamaq üçün neftşirkəti mənfəət əldə etməyə yünəlmiş istehsal fəaliyyətiprosesində çəkdiyi xərclərin əksər hissəsini gəlirdən çıxmaqimkanına malik olmalıdır. Xalis gəlir meyarınıhesablayarkən vergi tutulan gəlirdən çıxılan xərclərin ümumigəlirin müəyyən faizindən artıq olmaması nəzərə alınır vəonun təmin olunması bu nəticədən asılıdır. Eyni zamanda,şirkətin öz filiallarına ödədiyi faiz, neft çıxarılan ölkədənkənarda yerləşən baş ofisdəki ümumi inzibati xərclər və s. bukimi xərc maddələri şirkət üçün çox da əhəmiyyətli sayılmırvə onun məbləği da nisbətən az olur. Hətta bəzi inkişafetməkdə olan ölkələrdə belə xərclər nəzərə alınmır.Xaricdə tutulan, lakin «gəlir vergisi» meyarına cavabvernəyən vergilər «gəlir vergisini əvəz edən vergi» kimi dəqiymətləndirilə bilir. Belə verginin yerli büdcəyə ödənilməsiməcbüri olmalıdır. Bu vergi adi gəlir vergisinə əlavə kimideyil, onun əvəzinə tutulmalıdır. «Gəlir vergisi»ni əvəz edənvergi anlayışı neft şirkəti üçün çox mühüm məsələdir.Doğrudan da, çıxarılan neftdən gəlirdən tutulan «elanolunmuş» qiymətə əsaslandığı üçün «gəlir vergisi»analayışına aid edilmədiyini qəbul etsək onda onu digər147

vergi ödəyiçilərindən tutulan vergilərə heç bir əlaqəsiolmayan və «elan olunmuş» qiymətə əsaslanmayan bir vergikimi qiymətləndirmək olar. Bu halda belə vergilərə digərvergi ödəyiçılərinin gəlir vergisindən tutulan vergilərdənayrıca baxılır və onu «gəlir vergisi ilə əvəz edən vergi»hesab edirlər və təbii ki, onu ödəyən şirkət yuxarıdagöstərilən güzəştə ümid edə bilər.Ölkə qanunvericiliyində əks olunan vacibməqamlardan biri-yerli hökümətlə xüsusi münasibətləri olanvergi ödəyiçilərinin ayrıca göstərilməsi və onlara vergigüzəştləri verilməsində xüsusi meyarlara əsas lanmaqdadır.Söhbət xüsusi vergi rejimi çərçivəsində artırılmış dərəcə iləvergi ödəyən tədiyəçılərdən gedir. Neft şirkətinə əlavə vergiqoyulmasına o vaxt ehtiyac etmək hüqüqunda əlverişli şəraityaradılır və buna görə də yerli hökümət ondan royalti tutur.Müavilələrdə belə qeyd-şərtlərin göstərilməsi zərürəti onagörə yaranır ki, neft resusrlarına malik ölkənin hökümətəhəm royaltinin, həm də vergilərin həcmini özü istədiyi kimiroyaltini elə formada vergiyə çevirmək ixtiyarına malik olurki, neft şirkətindən büdcəyə daxil olan vergilər faktiki olaraqiki hissədən ibarət olur. Onlaradan biri-gəlir vergisiformasında (təbii ki, güzəştlər anacaq buna tətbiq ediləbilər), digəri-neft resurslarından istifadə hüququ üçün royaltiformasında (təbii ki, bu da ancaq çıxıla bilər) malik olur.Əlbətdə,bunlar vergi güzəştləri əldə etmək üçün şirkətləribəzən «manipulyasiyalar»a əl atmağa sövq edə bilər və bunagörə də yerli hökümət vergi güzəştlərinin tətbiq olunabilinməsi üçün çox sərt və təsirli tədbirlər işləyibhazırlamalıdır.148

3.4. Azərbaycanın xarici neft şirkətləri ilə bağladığımüqavilələrdə vergiqoyma məsələləriAzərbaycan bu vaxtdadək 13 ölkəni təmsil edən 33şirkətlə 20 beynəlxalq kontrakt imzalamışdır. Bunların 15-idənizdə, 5-i isə quruda tətbiqi nəzərdə tutulan layihələrdir. İnvestisiyalarınproqnozlaşdırılan həcmi 57 milyard ABŞ dollarıtəşkil edir. Respublikaya birbaşa xarici investisiyaların ümumihəcmində neft kontraktlarından daxilolmalar əsas hissəni təşkiledir. 1994-cü ildən başlayaraq təkcə neft sənayesinə 3,2milyard həcmində investisiya qoyulmuşdur.Azərbaycanın xarici neft şirkətləri ilə müvafiq dəniz blokunun(yatağın) kəşfiyyatı, işlənməsi və hasilatın paybölgüsünə dair bağladığı kontraktlarda vergiqoyma şərtlərinədair müddəalar ən əhəmiyyətli məsələlərdən sayılır. Kontraktagörə podratçılar, onların ortaq şirkətləri, əməliyyat şirkəti vəsubpoddratçılardan ancaq mənfəət vergisi tutulur. Bu sazişləhəm də ikiqat vergi haqqında müqavilələrə uyğun olaraq,vergilərə güzəştlər qoyulması təmin edilir.Mənfəət vergisi qoyulması haqqında qaydalar. İndiyəqədər bağlanmış kontraktlarda podratçı tərəfin saziş imzalananvaxt Azərbaycan Respublikasında 1 yanvar 1997-ci ildənqüvvədə olan «Hüquqi şəxslərin mənfəətinə və müəyyən tipgəlirinə vergi qoyulması haqqında» Azərbaycan RespublikasınınQanununa müvafiq surətdə, bu sazişin müddəalarından irəligələn dəyişiklər nəzərə alınmaqla, öz karbohidrogenfəaliyyətindən mənfəət vergisi üçün bu sazişdə ayrıca maddəilə («Mənfəət vergisi») ifadə olunan hüquqi bəndlərlə tənzimolunur. Azərbaycan Respublikasının daxili qanunvericiliyi iləbu saziş arasında hər hansı ziddiyyət yaranarsa, sazişinmaddələri üstün tutulur. Təbii ki, 2001-ci ilin yanvarın 1-dən«Vergi Məcəlləsi»nin qüvvəyə minməsindən sonra «Hüquqişəxslərin mənfəətinə və müəyyən tip gəlirinə vergi qoyulması149

haqqında» Qanununu Məcəllənin müvafiq maddələri əvəzedəcəkdir.Hər podratçı tərəf özünün Azərbaycan Respublikasındakarbohidrogen fəaliyyətinə görə Azərbaycan Respublikasındatətbiq edilən qanunlara və reqlamentlərə uyğun şəkildə mənfəətvergisi ödəmək üçün məsuliyyət daşıyır. Bu o deməkdir ki,həmin müəddalar fərdi qaydada hər podratçı tərəfə aid edilir vəhər bir podratçı tərəfin mənfəət vergisi üzrə fərdi məsuliyyətinitənzimləyir.ARDNŞ hər təqvim ili üçün hər podratçı tərəf adındandövlət büdcəsinə dollar ifadəsində mənfəət vergisini, ocümlədən qabaqcadan hesablanmış mənfəət vergisini və onlarıvaxtında ödənilməsi nəticəsində qoyulan faizləri, cərimələri,tutmaları (podratçı tərəfin lazımi bəyannaməni vaxtında hazırlamaqiqtidarında olmaması nəticəsində qoyulan faizlər istisnaolmaqla) ödəyir. Bununla ARDNŞ podratçı tərəflərə zəmanətverir ki, hər podratçı tərəfin mənfəət vergisini, o cümlədənonlara aid faizləri, cərimələri, tutmaları həmin saziş üzrəARDNŞ-ə çatacaq karbohidrogen payının satışından əldə etdiyigəlirlərdən ilk növbədə dövlət büdcəsinə ödəyəcəkdir. ARDNŞbelə ödəniş üçün vergi müfəttişliyinin müvafiq podratçı tərəfərəsmi qəbzlər verməsini təmin edir. Podratçı tərəflərdən hərhansı birinin sorğusu alındıqdan sonra 10 gün ərzində həminpodratçı tərəfə ARDNŞ-ın adı çəkilən öhdəliklərinə uyğunolaraq dövlət büdcəsinə həqiqətən keçirildiyini təsdiqləyənsənəd təqdim edir. ARDNŞ-in gəlirlərinə və ya mənfəətinə aidvergilər olduğu hallarda ARDNŞ ödəniləsi vergilərinməbləğini hesablamaq məqsədilə öz vergi öhdəliklərinimüəyyən edərək bilavasitə və ya dolayısı ilə heç bir mənfəətgötürmür və yuxarıda nəzərdə tutulduğu kimi podratçıtərəflərdən hər birinin əvəzinə və onların adından ödəmişolduğu mənfəət vergisini hesaba almır. ARDNŞ mənfəətvergisindən qaytarılan məbləğləri (podratçı tərəfin ödədiyifaizlərdən və cərimələrdən qaytarılan məbləğlər istisna ol-150

maqla) hər podratçı tərəfin adından və onun əvəzinə almaq vəözündə saxlamaq hüququna malikdir, ARDNŞ qaytarılan buməbləğləri almağı haqqında müvafiq podratçı tərəflərətəsdiqedici sənəd verir.Azı 30 cün qabaqcadan yazılı bildiriş göndərməklə, hərpodratçı tərəfin istənilən vaxt, hər hansı təqvim ilində ARDNŞinmənfəət karbohidrogenlərində payından alınan vəsaitindənhəmin podratçı tərəfin mənfəət vergisinə dair ARDNŞ-inöhdəliklərinin podratçı tərəfin seçdiyi beynəlxalq nüfuza malikmüstəqil müsahibat firmasına təftiş etdirmək ixtiyarı vardır.Podratçı tərəf bu təftişin xərclərini çəkir və belə məsrəflərəvəzi ödənilən məsrəflər sayılmır. Lakin belə bir təftiş son vəqəti şəkildə müəyyən olunan təqvim ilinə şamil oluna bilməz.Bu son təftiş elə keçirilməlidir ki, ARDNŞ-in işinə əsassızəngəl törətməsin. ARDNŞ özünün mənfəət karbohidrogenlərdəpayından alınan vəsitdən hər hansı təqvim ili üçün podratçıtərəfin mənfəət vergisinin tamamilə ödənildiyini təsdiqetməkdən ötrü auditora mümkün ola bilən hər cür şərait yaratmalıvə lazımi təminatlar verməlidir. Mənfəət vergisininARDNŞ tərəfindən vaxtında ödənilməməsi nəticəsində hesablanmışfaiz və cərimələri podratçı ARDNŞ-in mənfəətkarbohidrogenləri payından çıxır.Sazişdə xüsusi olaraq vurğulanır ki, ARDNŞ-in mənfəətkarbohidrogenləri payı onun podratçı tərəflər adından dövlətbüdcəsinə mənfəət vergisi ödəmək üçün kifayət edən məbləğdəolmalıdır. Buna görə, yuxarıda qeyd edilən şərtə uyğun olaraqARDNŞ-in podratçı tərəflər adından mənfəət vergisininödəməsini ARDNŞ və vergi müfəttişliyi bu verginin podratçıtərəflərin ödədiyi kimi qəbul edir və podratçı tərəfləri karbohidrogenfəaliyyətindən mənfəət vergisi ödəmək öhdəliliyindəntamamilə azad edirlər. Sazişdə başqa hallar nəzərdə tutulmayıbsa,vergi müfəttişliyi podratçının mənfəət vergisini ödəməsiməsələsini ancaq ARDNŞ-lə həll edir.Əgər ARDNŞ podratçı tərəfin mənfəət vergisi151

ödənişlərini vaxtaşırı dövlət büdcəsinə ödəyə bilmirsə, ondahər bir podratçı hesablanmış mənfəət vergisi də daxil olmaqla,mənfəət vergisini təkbaşına və özü seçdiyi variantla birbaşadövlət büdcəsinə ödəyə bilər. Bu halda həmin podratçı tərəfinmənfəət karbohidrogenlərini artırmaq üçün gələcəkdəkisəlahiyyətləri artır və ARDNŞ-in payı nəzərdə tutulan mənfəətvergisi də daxil olmaqla, podratçı tərəfindən ödənilən mənfəətvergisinin həcminə bərabər nisbətdə azaldılır. Nəzərdə tutulanmənfəət vergisi də daxil olmaqla podratçı tərəfin mənfəət vergisininARDNŞ tərəfindən ödənilməməsi ödəniş üçün nəzərdətutulan vaxtdan başlayaraq 30 gündən çox davam edərsə, podratçıözünü nəzərdə tutulmuş mənfəət vergisi də daxil olmaqlabütün gələcək mənfəət vergisinin ödənişi öhdəliklərinən azadedə və sazişin şərtlərinə əsasən tərəflər arasındakı ilkin iqtisadibalansın yenidən qurulmasının nizama salınmasını tələb edəbilər.Təqvim ili üçün podratçı tərəfin vergi qoyulan mənfəətivə ya zərəri, bu təqvim ili ərzində podratçı tərəfin satışındanəldə etdiyi vəsaitlərinin, digər gəlirlərinin və ümumi təshihincəmi minus çıxımlar kimi müəyyən edilir.Podratçı tərəf adından ARDNŞ tərəfindən ödənilməliolan mənfəət vergisinin məbləği hesablanarkən hər podratçıtərəf adından ödənilmiş mənfəət vergisinin məbləği hər bir podratçıtərəfin vergi tutulmalı mənfəətinə daxil edilir və həminməbləğdən bu mənfəət vergisi tutulur. Podratçı tərəfin vergitutulmalı mənfəətinin həcmi, beləliklə, ARDNŞ tərəfindən podratçıtərəfin adından ödənilmiş mənfəət vergisinin məbləğiqədər artır və ondan da mənqfəət vergisi tutulur, bununnəticəsində mənfəət vergisi təshih olunur. Belə mənfəət vergisinindaxil edilməsi nəticəsində hər podratçı tərəfin vergi tutulmalımənfəətindəki yaranan artımın həcmi təshih edilmişmənfəət vergisi adlanır və aşağıdakı kimi hesablanır:152

T mv = V m.M vd / M vdBurada, T mv təshih edilmiş mənfəət vergisi;V m vergi tutulmalı mənfəət;mənfəət vergisi dərəcəsi.M vdVergi qoyluan zərər sonrakı təqvim ilinə keçirilir vəhəmin təqvim ilində mövcud vergi qoyulan mənfəət hesabınaödənilir və vergi qoyulan mənfəət müvafiq məbləğdə azaldılır.Həmin təqvim ilində bu yolla ödənilmiş vergi qoyulan zərərinhər hansı qalığı vergi qoyulan mənfəətin hesabına tamamiləödənilənədək məhdudiyyətsiz olaraq sonrakı təqvim ilinəkeçirilir. Keçirilmiş vergi qoyulan zərərin azaldığı vergi qoyulanmənfəətdən müvafiq dərəcə ilə mənfəət vergisi tutulur.Sazişə görə satışdan vəsaitlər dedikdə, təqvim ili ərzindəpodratçı tərəfin karbohidrogen fəaliyyətinin həyata keçirildiyizaman çıxarılan karbohidrogenlərin satışından əldə edilənvəsaitlərin həcmi başa düşülür. Bu karbohidrogenlər mübadiləvə ya svop edildikdə satışdan əldə edilən gəlir-mübadilə və yasvop nəticəsində əldə edilmiş vəsait həmin podratçı tərəfintəqvim ili ərzində götürdüyü gəlirin həcmi deməkdir. Satışdanvəsait kommersiya cəhətdən sərbəst satışda-podratçı tərəfinsatdığı məhsulun faktik qiyməti; kommersiya cəhətdən asılısatışda-dəyərin asılı satışlar üçün sazişdə müəyyən edilmişprinsipləri tətbiq edilmək yolu ilə təyin edilir.Digər gəlirlər karbohidrogen fəaliyyətinin gedişindəpdratçı tərəfin əldə etdiyi nağd vəsaitlərin, o cümlədən aşağıdakıvəsaitlər də daxil olmaqla, hər hansı məbləği kimimüəyyən olunur:‣ sığorta vəsaitləri;‣ valyuta əməliyyatlarında əldə edilən gəlirlər;153

‣ ləğvetmə işləri fondundan alınan məbləğlər;‣ ləğvetmə işləri fondundakı izafi vəsaitlərinbölüşdürülməsindən əldə edilən məbləğlər;‣ faiz gəlirləri;‣ malgöndərənlərdən, avadanlıq istehsal edənlərdən vəya onların agentlərindən qüsurlu materiallara və yaavadanlığa görə alınan məbləğlər;‣ obyektlərdən və ya intellektual mülkiyyətdənistifadəyə görə, xidmət haqqı kimi alınan, materiallarınsatışından və ya çarter haqqı şəklində əldəedilən məbləğlər.Podratçı tərəfin əldə etdiyi digər gəlirlər kimi nəğdvəsaitlər yuxarıdakılardan əlavə mənbələrdən də ola bilər, lakinbelə mənbəyə aşağıdaılar aid edilə bilməz;‣ karbohidrogen satışından əldə edilən məbləğlər;‣ sazişin müvafiq bəndlərində nəzərdə tutulan hallaristisna olmaqla, əsas fondların və binaların satışındanəldə olunan məbləğlər;‣ kredit şəklində alınan məbləğlər və ya podratçı tərəfəverilən pul vəsaitləri;‣ bu sazişin şərtləri əsasında hər hansı bir podratçıtərəfin hüquq və öhdəliklərinin satışından əldə olunanməbləğlər;‣ vergilərin qaytarılmasından (podratçı tərəfindənödənilən və ona qaytarılan mənfəət vergisi varsa,müəyyən istisnalar) əldə edilən məbləğlər və ya podratçıtərəfin öz ortaq şirkətindən aldığı dividendlər;‣ podratçı tərəfin və ya onun ortaq şirkətinin çəkdiyixərclərlə bağlı kompensasiya şəklində və ya başqaşəkildə alınmış məbləğlər-podratçı tərəfin vergi qoylanmənfəəti və ya vergi qoyulan zərəri hesablamaqməqsədləri üçün çıxımlar kimi baxdığı belə xərclərinməbləğindən əlavə məbləğlər (belə halda, podratçıtərəfə bu cür izafi məbləğlərə daha həmin məqsədlər154

üçün çıxımlar kimi baxmır və göstərilən haldamüvafiq şəkildə təshih edilməlidir);‣ əldə edilmiş, podratçı tərəfin tam sərancamında olmayanvə həmin podratçı tərəfin varidatını artırmayanməbləğlər;‣ mənfəət vergisi tutulan gəlirlər.Təshih edilmiş mənfəət vergisi uyğun olaraq təqvim iliüçün podratçı tərəfin mənfəətindən ARDNŞ-in həmin podratçıtərəf adından ödədiyi mənfəət vergisi öhdəliyinin ümumiməbləğinə bərabər məbləğ kimi müəyyən edilir və bu məbləğpodratçı tərəfin vergi qoyulan mənfəətinə daxil edilir və sazişinayrıca əlavəsində verilən kimi hesablanaraq, ondan mənfəətvergisi tutulur.Təqvim ili ərzində podratçı tərəfin vergi qoyulanmənfəətinin və ya vergi qoyulan zərərinin məbləğini müəyyənetmək məqsədilə çıxımlara karbohidrogen fəaliyyəti iləəlaqədar olaraq podratçının Azərbaycan Respublikasında və yabaşqa yerlərdə çəkdiyi bütün xərclər, o cümlədən yalnızbunlarla məhdudlaşdırılmayan, aşağıdakılar daxildir: podratçı tərəfin əməkdaşlarına və onların ailələrinəmənzil, yemək verilməsi, kommunal xidmətgöstərilməsi, uşaqların təhsil almaları ilə bağlı bütünxərclərin, habelə yaşadıqları ölkədən gəlmələri vəgeriyə qayıtmaları üçün çəkilən yol xərclərininödənilməsi ilə birlikdə bütün əməkdaşlara verdiyiəmək haqqlarının tam məbləğləri və digər məbləğlər; Azərbaycan Respublikasında dövlət sosial sığortasınaçəkilən bütn xərclər, o cümlədən, təkcə bunlarlaməhdudlaşdırılmayan-məşğulluq fonduna, sosial sığortafonduna, tibbi sığorta fonduna ayırmalar və vəpodratçı tərəfin Azərbaycan Respublikasınınvətəndaşları olan işçiləri üçün bütün digər sosialödənişlər; kəşfiyyat və qiymətləndirmə işlərinə çəkilən bütün155

məsrəflər; quyuların qazılması ilə bağlı bütün məsrəflər; sıtaş məntəqəsinədək nəqletmə və realizə üçün çəkilənbütün məsrəflər, o cümlədən, təkcə bununlaməhdudlaşdırılmayan boru kəməri tarifləri, komisyonvə broker haqları; Bir ildən artıq (əgər varsa) müddətə bağlanmış icarəmüqavilələri əsasında müqavilənin qüvvədə olduğuillərin sayına mütənasib olaraq çıxılan ödənişlərlə cariicarə ili üçün icarə müqavilələri üzrə bütün ödənişlər; sığorta üzrə bütün xərclər; işçilərin peşə hazırlığına çəkilən bütün xərclər; hər podratçı tərəfin ofislərinin və ya təsərrüfatfəaliyyət göstərdiyi başqa yerlərin fəaliyyəti ilə bağlıçəkdiyi bütün xərclər, o cümlədən idarə xərcləri,tədqiqatlara və elmi araşdırmalara çəkilən xərclər vəümumi inzibati xərclər; əsas fondlar olmayan hər hansı avadanlıq və əmlakvahidinə çəkilən xərclər; neft-qaz əməliyyatlarının həyata keçirilməsinəticəsində əmələ gəlmiş hər hansı borca və bu borclarınhər hansı təkrar maliyyələşdirilməsinə görəödənilən faizlərin, haqların və əlavələrin göstərilənləristisna olmaqla bütün məbləğləri:1) ortaq şirkətin borcu olduqda bu cürvəziyyətlərdə müstəqil tərəflərin razılaşdırabiləcəkləri faiz dərəcəsindən artıq faizlər;2) borcun qaytarılmasının gecikdirilməsiüzündən ödənilməli olan faizlər. podratçının ortaq şirkətləri tərəfindən Azərbaycan Respublikasınınhüdudlarından kənarda göstərilən vəkarbohidrogen fəaliyyətinə dolayısı ilə fayda verən inzibatixidmətlərə ümumi məsrəflərin ödənilməsi üçünayrılan hissə. Bu xidmətlərə inzibati, ictimaiyyət və156

hökumətlə əlaqədar və kadr məsələləri ilə məşğul olanişçilərə xidmətlər və ekspertizalar təmin edilməsimümkün olmayan digər qeyri-texniki funksiyalar daxildir.Bu sazişə görə təqvim ilində həmin xərclərin hərpodratçı tərəf üçün ayrılan hissəsi aşağıdakı düsturlamüəyyən edilən həcmə bərabərdir:a= v/s x dBurada: a təqvim ilində podratçı tərəf üçün ayrılanhissə;v təqvim ilinin axırı üçün podratçı tərəfin iştirakpayının faizi;s təqvim ilinin axırı üçün podratçı tərəfin iştirakpayının faizlərinin cəmi;d təqvim ilində podratçı tərəflərin əlaə ümumi vəinzibati xərclərinin cəmi.Təqvim ilində podratçı tərəflərin əlavə ümumi və inzibatixərclərinin cəmi aşağıdakı düsturla müəyyən edilən məbləğəbərabərdir:d=W+X+Y+ZBurada: d təqvim ilində podratçı tərəflərin əlavəümuminzibati xərclərinin cəmi;W təqvim ilində podratçı tərəflərin əsaslıməsrəfləri 15 milyon dollara qədər olarsa, 5 faizi;X təqvim ilində podratçı tərəflərin əsaslıməsrəfləri 15 milyon dollardan 30 milyon dollara qədərolarsa, məbləğin 2 faizi;U təqvim ilində podratçı tərəflərin əsaslıməsrəfləri 30 milyon dollardan çox olarsa, məbləğin 1faizi;157

Z təqvim ilində podratçı tərəflərinəməliyyat məsrəfləri məbləğinin 1,5 faizi; ləğvetmə işləri fonduna bütün ödəmələr; tələf edilməsi və ya zərər vurulması nəticəsində materialvə ya əmlak itkiləri; təqvim ili ərzində ləğvedilən və ya imtina olunan əmlak, ümidsiz borclarvə itkilərə görə üçüncü tərəflərə kompensasiya hesabınaödənilməsi; bütün digər itkilər, o cümlədən valyutamübadiləsindən dəyən itkilər və ya karbohidrogenfəaliyyəti ilə bilavasitə bağlı olan rüsumlar; karbohidrogen fəaliyyətini həyata keçirərkən podratçıtərəfin çəkdiyi bütün digər məsrəflər; akrhesabı ödənişlərlə bağlı məbləğlər; karbohidrogen fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq torpaqsahəsinin alınması və ya onlardan istifadə edilməsiüçün çəkilən bütün əlaqədar xərclər; podratçı tərəfin iştirak payından irəli gələnöhdəliklər və onlarla bağlı xərclərdən başqa podratçıtərəfin mühasibat kitablarına və hesablarınasalınan bütün öhdəliklər və onlarla bağlı xərclər; mənfəət vergisinin tutulmasında aşağıdakı üsullahesablanan amortizasiya ayırmaları:1) bonus ödənişləri, inzibati binalar, anbarlar vəqurğular daxil edilməmiş əsas fondlar-təqvim ilibinalar, anbarlar və qurğular üçün qalıqdəyərinin 25 faizi;2) bonus ödənişləri-təqvim ili üçün ilkin dəyərin10 faizi;3) inzibati binalara, anbarlar və qurğular-təqvimili üçün ilkin dəyərin 2,5 faizi.Burada qeyd edilir ki, əsas fondlara məsrəflər üzrə amortizasiyaməbləği əsas fondların dəyərinə görə hesablanır və158

çıxım kimi baxılan hər hansı məbləğ amortizasiya edilmir.Əsas fondlar üzrə təqvim ili ərzində çəkilən bütün məsrəfləriyulun 1-ə qədər çəkilən məsrəflər sayılır və bunun nəticəsindəxərclərin 50 faizi əvvəlki təqvim ilindən keçirilən, amortizasiyaolunmağın məbləğlərin saldosuna əlavə edilir. Sonra əsas fondlarınsatışından əldə olunan hər hansı məbləğlər həmin saldodançıxılır ki, bu da təshih edilmiş Saldo əmələ gətirir. Həminsaldo aşağıdakı qaydada amortizasiya edilir:a) əvvəlki təqvim ilindən keçirilmiş saldo-x;b) üstəgəl təqvim ili ərzində əsas fondlar üzrə çəkilənməsrəflərin əlli faizi-x;c) çıxılsın təqvim ili ərzində əsas fondların satışındanalınan faktik vəsaitin tam məbləği-(x);d) təshih edilmiş saldo-x;e) çıxılsın amortizasiya: təshih edilmiş saldonun 25faizi-(x);f) üstəgəl təqvim ili ərzində əsas fondlar üzrə çəkilənməsrəflərdən çıxılmış 50 faiz saldo-x;g) sonrakı təqvim ilinə keçirilən saldo-x.Əgər Azərbaycan Respublikasında olan, sazişinməqsədləri üçün karbohidrogen fəaliyyətində istifadə olunanəsas fondlar hər hansı təqvim ilində satılırsa (o cümlədənəmlakın ləğv olunmasından ödənişər olursa) onda:1) əgər təshih edilmiş saldo üstəgəl istisna olunmuş«Təqvim ili ərzində əsas fondlar üzrə çəkilən məsrəflərdənçıxılmış 50 faiz saldo müsbətdirsə, onun tam məbləğinə butəqvim ilində çıxılma kimi baxılır;2) əgər təshih edilmiş saldo üstəgəl istisna olunmuş«Təqvim ili ərzində əsas fondlar üzrə çəkilən məsrəflərdənçıxılmış 50 faiz saldo» mənfidirsə, onun tam məbləğinə butəqvim ilində digər gəlirlər kimi baxılır.Binanın satılması və ya tərk edilməsindən (satış) podratçıtərəfin təqvim ili ərzində qəbul etdiyi mənfəətinin və yazərərlərinin cəmi digər gəlirlər və ya çıxılma kimi baxılır və159

aşağıdakı qaydada hesablanır:a) binaların satışından əldə olunan vəsait (əgərbeləsi varsa)-x;b) çıxılsın binanın təshih edilmiş dəyəri-(x);c) binanın satışından mənfəət (zərər)-x;Binanın təshih edilmiş dəyəri aşağıdakı qaydada hesablanır:a) binanın ilkin dəyəri-x;b) üstəgəl əsaslı təkmilləşdirmənin dəyəri-x;v) çıxılsın yığılmış amortizasiya çıxımlar-(x);q) binanın təshih edilmiş dəyəri-x.Podratçı tərəfin vergi qoyulan mənfəətini və ya zərərinihesablamaq məqsədləri üçün həmin podratçı tərəfin karbohidrogenfəaliyəti ilə əlaqədar olaraq qüvvəyəminmətarixinədək çəkdiyi bütün məsrəfləri (o cümlədən, təkcəbunlarla məhdurlaşdırılmadan Azərbaycan Respublikasında vəya digər yerlərdə texniki işlə bağlı çəkilən birbaşa, yaxuddolayı məsrəflər, habelə podratçı tərəfin Azərbaycan Respublikasındakınümayəndəlik ofislərinin məsrəfləri) həmin tarixəçəkilən məsrəflər hesab edilir. Yuxarıda deyilənlərə baxmayaraqsaziş barəsində danışılara, yardımçı tibbi, mədəni vəxeyriyyəçilik fəaliyyətinə saziş bağlananadək çəkilən birbaşavə dolayı məsrəflər həmin podratçı tərəfin vergi qoyulanmənfəəti və ya zərəri hesablanarkən nəzərə alınır.Podratçı tərəf özünəməxsus hər hansı əsas fondu onunqalıq dəyərindən asılı olmayaraq bazar qiymətləri ilə satmaq vəya başqasına vermək hüququna malikdir.Hər hansı podratçı tərəf özünün sazişdə iştirak payınıtamamilə və ya qismən başqasına verdiyi halda, onun-əgər caritəqvim ili üçün vergi qoyulan zərər olduqda, həmin zərərinhamısına və ya iştirak payını qismən verdikdə, vergi qoyulanzərərin iştirak payına mütənasib hissəsinə həmin təqvim iliüçün çıxımlar kimi baxmasına ixtiyarı vardır.160

Mənfəət vergisinin uçotu və vergi bəyannamələri.Sazişdə mənfəət vergisinin uçotu və vergi bəyannamələrinintərtib olunma qaydaları da reqlamentləşdirilmişdir. Bu qaydalaragörə podratçı tərəf vergilərin uçotu jurnalını və yazılışları,həmçinin vergi qoyulan mənfəətin və zərərin hesablanmasınıancaq ABŞ dolları ilə aparır. Satışdan əldə edilənvəsaitləri, digər gəlirləri və çıxımları hesaba Azərbaycan Respublikasındaqüvvəyəminmə tarixinədək tətbiq edilən kassamədaxilləri və məxaricləri metodu ilə qeydə alır. Maliyyə hesablarınıvə mənfəət vergisi haqqında bəyannamələri ancaqdollarla tərtib edir və vergiqoyma məqsədi üçün balansdan,mənfəət və zərərlər haqqında hesabatdan ibarət təqvim ili üçünmühasibat komplektini, habelə özünün karbohidrogenfəaliyətini əks etdirən təqvim ili üçün mənfəət vergisiməbləğinə dair bir hesablamanı təqdim edir.Podratçı hər təqvim ili üçün öz maliyyə hesabatlarının vəmənfəət vergisi haqqında bəyannəmələrinin özünün təyin etdiyivə Azərbaycan Respublikasının təftişləri aparmaqdan ötrümüvafiq icazələri (lisenziyaları) olan auditor tərəfindən təftişolunmasını təmin etməlidir. Hər təqvim ili üçün vergi-maliyyəhesabatlarını, ilkin və ya yekun (son) mənfəət vergisi haqqındabəyannamələri (podratçı tərəfin mülahizəsi görə) auditorunmüvafiq arayışı ilə birlikdə sonrakı təqvim ilinin 15 martındangec olmayaraq vergi müfəttişliyinə təqdim etməlidir. Əgərmənfəət vergisi bəyannaməsinin ilkin variantı təqdim olunarsa,mənfəət vergisi bəyannaməsinin son variantı ilkin variantıntəqdim olunduğu təqvim ilinin 15 aprelindən gec olmayaraqtəqdim edilməlidir.Podratçı tərəf vergi qoyulan mnəfəət əldə edəcəyininəzərdə tutuduğu birinci təqvim ilindən başlayaraq belə təqvimrübü üçün və ya belə təqvim ilinin əvvəlki təqvim rübləri üçünvergi qoyulan mənfəətin qabaqcadan hesablanmış məbləğinəəsasən hər təqvim rübü üçün, eləcə də həmin təqvim ilininəvvəlki təqvim rübündə qabaqcadan hesablanmış mənfəət ver-161

gisini ödəmək üçün məsuliyyət daşıyır. Qabaqcadan hesablanmışmənfəət vergisi dövlət büdcəsinə podratçı tərəfin adındanmüvafiq təqvim rübü qurtarandan sonra 25 gündən gec olmayüaraqARDNŞ tərəfindən ödənilir. Təqvim ili üçün qabaqcadanqoyulan mənfəət vergisi hesablanarkən hər podratçıtərəf illik iş proqramından və özünün rəyincə, lazım olan hərhansı digər informasiyadan istifadə edə bilər.Təqvim ili üçn mənfəət vergisinə dair yekun (son)bəyannamə təqdim ediləndən sonra həmin təqvim ili ərzindətəqvim rübləri hesabına ödənilən, qabaqcadan hesablanmışmənfəət vergisi ona dair yekun bəyannamədə hesablandığıkimi, yekun mənfəət vergisi məbləğinə daxil edilir və ya sonrakıtəqvim rübü (və ya rübləri) üçün qabaqcadan hesablanmışmənfəət vergisi ödənişi hesabına aid edilir. Əskik ödən-miş hərhansı məbləğ uyğun surətdə, mənfəət vergisinin yekunbəynnaməsi təqdim ediləndən sonra 10 gün müddətindəARDNŞ tərəfindən dövlət büdcəsinə ödənilir. Bütün hallardatəqvim ili üçün mənfəət vergisinin məbləği mənfəət vergisinədair ilkin və ya yekun bəyannamədə hesablandığı kimi, sonrakıtəqvim ilinin 25 martından gec olmayaraq ARDNŞ tərəfindənödənilir. Əgər mənfəət vergisinə dair ilkin bəyannamə tədqimedilirsə, belə ödənişə mənfəət vergisinə dair yekunbəyannaməsinin təqdim edilməsindən 10 gün sonra borcluqalmış əlavə mənfəət (əgər varsa) əlavə edilir.İlkin və yekun hesablanmış mənfəət vergisi, habelə artıqödənmiş məbləğin qaytarılması üzrə, həmçinin ona hər hansıfaizlər, cərimə sanksiyaları üzrə bütün ödənişlər də dollarlahəyata keçirilir. Təqvim ili üçün mənfəət vergisinə dairbəyannamə təqdim edilməsi və mənfəət vergisinin müvafiqşəkildə ödənilməsi həmin təqvim ili üçün mənfəət vergisihaqqında bəyannamənin verildiyi tarixdən 60 ay keçəndə sonrahəmin təqvim ili üçün mənfəət vergisinə dair bütünöhdəliklərin tam və son nizamlanması hesab edilir.162

Vergi orqanları podratçı tərəfin hər təqvim ili üçünmənfəət vergisinə dair bəyannamələrini təftiş etməksəlahiyyətinə malikdir. Təftiş qurtarandan sonra vergimüfəttişliyi təklif olunan hər hansı təshihi podratçı tərəf iləmüzakirə edir və lazım gələrsə, mənfəət vergisi çərçivəsindəəlavə ödəniləsi məbləğ və ya artıq ödənilmiş məbləğin qaytarılmasıhaqqında bildiriş məktubu verir. Mənfəət vergisininrazılaşdırılmış hər hansı əskik və ya artıq ödənişləri podratçıtərəfin müvafiq bildiriş məktubu alınandan sonra ARDNŞtərəfindən 10 gün müddətində ödənilir. Əgər podratçı tərəf vəvergi müfəttişliyi mənfəət vergisinin əskik və ya artıq verilmişməbləğinin, yaxud bununla bağlı hər hansı məbləğləri razılaşdırabilməsələr, həmin məsələnin tənzimlənməsi sazişinmüvafiq bəndlərində nəzərdə tutulan prinsiplərə uyğun olaraqarbitraja verilir.Podratçı tərəfin təqvim ili üçün yekun bəyannaməsindəgöstərilən mənfəət vergisinin əskik və ya artıq ödənilməsi tammüəyyən olunandan sonra uyğun olaraq ARDNŞ əksik və yaartıq verilmiş məbləğə görə, ödənişdən 1 gün əvvəl üstünlüktəşkil edən LIBOR dərəcəsi üstəgəl 4 faiz hesabı ilə dövlətbüdcəsinə faiz ödəyir və ya artıq verildiyi halda büdcədən faizalır. Həmin faizlər martın 25-dən başlayaraq mənfəət vergisininöədinildiyi və ya qaytarıldığı tarixədək hesablanır.Ödənilən faizlərdən əlavə olaraq podratçı tərəfə vergilərəaid aşağıda göstərilən cərimə sanksiyaları tətbiq edə bilər: əgər podratçı tərəf mənfəət vergisinə dair yekunbəyannaməni təqdim etmirsə, ondan həmin mənfəətvergisinə dair bəyannamə üzrə ödəyəcəyi mənfəət vergisiməbləğinin 10 faizi həcmində cərimə alınır; əgər təqvim ili üçün mənfəət vergisinə dair yekunbəyannamədə əks etdirilən ödənilməli mənfəət vergisininməbləği podratçı tərəfin qəsdən aldatmasınəticəsində az göstərilmişdirsə, azaldılmış məbləğin200 faizi həcmində cərimə alınır. Qəsdən aldatmaq163

məqsədilə podratçı tərəfin göstərilmiş vergiləri tutmamasıeyni həcmdə cərimə edilir; podaratçı tərəf vergi müfəttişliyinin yuxarıda göstərilənhər hansı qərarından şikayət edə bilər və mübahisəliməsələ sazişini müvafiq bəndində nəzərdə tutulanprinsiplərə uyğun olaraq tənzimlənmək üçün arbitrajaverilir; təftişin podratçı tərəf, əməliyat şirkəti və ya subpodratçınınxarici subpodratçıya etdiyi ödənişlərdəndüzgün həcmdə vergi tutulmasını müəyyənləşdirdiyitəqdirdə, (müvafiq bəndlərdə nəzərdə tutulan hallardanbaşqa) lazım olduğundan çox və ya az ödənilmiş beləməbləği tutulmanı həyata keçirən tərəf dövlət büdcəsinəödəyir və ya dövlət büdcəsi tutulmanı həyata keçirəntərəf lazım olduğundan çox və ya az ödənilmiş məbləğiqəti olaraq müəyyənləşdirdikdən sonra 30 gün ərzindəödəyir. Bü ödəniş birgə ödənişin həyata keçirildiyigündən 1 gün əvvəl 4 faiz əlavə olunmaqla, LIBORdərəcəsi ilə faizlə ödənilir. Bu faizlər vergininödənilməsi və ya qaytarılması üçün təyin olunangündən ödənişin faktiki olaraq aparıldığı günədək hesablanır.Hər podratçı tərəf öz maliyyə hesabatlarını və mənfəətvergisi haqqında bəyannamələri vergi müfəttişliyinə təqdimedir. Mənfəət vergisinin qabaqcadan hesablanmış və ya yekunməbləğləri dövlət büdcəsinə hər podratçı tərəfin adından vəəvəzində ARDNŞ tərəfindən ödənilir.Vergi müfəttişliyi hər podratçı tərəfə ödənişin həyatakeəçirildiyindən sonra 14 gün müddətində mənfəət vergisininqabaqcadan hesablanmış və ya yekun məbləğinin ödənildiyihaqqında rəsmi vergi qəbzləri təqdim edir. Bu vergiqəbzlərində ödənişin tarixi, məbləği, hansı valyuta ilə aparıldığıvə Azərbaycan Respublikasında bu cür vergiqəbzlərində adətən göstərilən başqa məlumatlar göstərilir.164

Xarici subpodratçılara vergi qoyulması. İşlənmə vəhasilat dövrünün başlandığı gündən sonrakı 30 gündən sonrabaşlayan təqvim ayının birinci günündən sonra və ya belə birgün təqvim ilinin oktyabrın 1-dən sonra, lakin dekabr ayının 1-dən əvvəl baş verərsə, sonrakı təqvim ilinin yanvar ayının 1-dək bütün xarici subpodratçılara vergi qoyulur.Xarici subpodratçılar karbohidrogen fəaliyyəti ilə bağlıAzərbaycanda görülən işlər və ya göstərilən xidmətlər üçünaldıqları ödəniş məbləğlərinin 25 faizi qədər vergi qoyulanmənfəət əldə edirlər və həmin mənfəətə onun 32 faizihəcmində vergi qoyulur ki, bu vergi də ümumən həminməbləğin 8 faizini təşkil edir. Belə ödəniş məbləğlərini verənhər hansı şəxs həmin ödənişlərdən 8 faiz həcmində vergi tuturvə tutulan vergiləri ödənişlər edildiyi təqvim ayının sonundanbaşlayaraq 30 gün müddətində dövlət büdcəsinə keçirir.Nəzərdə tutulan müəyyən müddətlər istisna olmaqla, buvergilər həmin subprodratçıların vergi məsuliyyətini, habeləonun bəyannamə təqdim etmək və bütün belə vergiləri ödəməköhdəliklərini tamamilə əhatə edir.Hər bir xarici subpodratçı bu sazişlə qeyd edildiyi kimi,tətbiq edilən Azərbaycan qanunlarına uyğun olaraq bütün vergibəyannamələrini, hesabatları və maliyyə hesablarını (şəxsigəlirdən tutulan Azərbaycan gəlir vergisi haqqında hesabatlar,gömrük sənədləri üçün ödənilən pulların qəbzlərini, ictimaifondlara göstərilən yardımların qəbzlərini və xarici subpodratçılaraverilən ödənişlərdən tutulan vergilərə dair hesabatlarıəhatə edən, lakin təkcə bunlarla məhdudlaşmayan) təqdimetməlidir.Hər hansı subpodratçının hər hansı vergi bəyannaməsini,hesabatını və maliyyə hesablamasını təqdim etməməsi, vergitutan tərəfə qarşı hər hansı faiz ödənilməsi, cərimə, yaxud,digər cəza növləri tətbiq etməklə nəticələnməməlidir.Hər bir podratçı tərəf və əməliyyat şirkəti öz subpo-165

dratçılarının hər hansı vergiləri tutmadıqları və ödəmədikləriüçün, göstərilən subpodratçıların Azərbaycan Respublikasıqanunlarını hər hansı şəkildə yerinə yetirmədikləri üçünməsuliyyət daşımır və ya bu barədə öhdəlik götürmür. Sazişdəgöstərilənlərdən savayı xarici subpodratçılardan ödənişlərləəlaqədar vergi tutulmur.Ya işlənmə və hasilat dövrünün başlandığı gündən sonrakı30 gündən sonra başlayan təqvim ayının birinci günündənsonra və ya belə bir gün təqvim ilinin oktyabr ayının 1-dənsonra, lakin dekabr ayının 1-dən əvvəl baş verərsə, sonrakıtəqvim ilinin yanvar ayının 1-dək xarici subpodratçılardan 24dekabr 1996-cı il tarixli və bu sazih imzalanan tarixdə qüvvədəolan «Hüquqi şəxslərin mənfəətinə və müəyyən tip gəlirlərinəvergi qoyulması barədə Azərbaycan RespublikasınınQanununa» müvafiq olaran hesablanmış mənfəət vergisi tutulur.Belə vergi xarici subpodratçıların vergi tutulmasına əməletməsini, sənədlərin hazırlanması ilə bağlı daşıdığı öhdəliklərivə bütün vergi mükəlləfiyyətlərini tamamilə əhatə edir. Lakinmüqavilələrin müəyyən edilmiş müddəti 6 aydan az olan və yaAzərbaycan Respublikasında iş və xidmətlərinə görə aldıqlarıödənişlərin məcmusu 100 min dollarda az olan xarici subpodratçılardanyuxarıda göstərilmiş şərtlərinə müvafiq olaraqvergi tutulur.Yuxarıda göstərilənlərə baxmayaraq, əgər belə xaricisubpodratçı üçün bu sazişdə göstərilmiş vergi tutulması sanksiyasındandaha əlverişli şərait yaradarsa, onlar ikiqat vergihaqqında müqavilənin müddəalarına əməl etməksəlahiyyətlərinə malikdirlər.Nə əməliyyatçı, nə də podratçı tərəf vergi tutulması iləbağlı hər hansı bir subpodratçının öhdəliklərini yerinəyetirməməsi üçün məsuliyyət daşımır. Xarici subpodratçılardanAzərbaycan Respublikası ərazisindən kənarda həyata keçirilənneft-qaz əməliyyatları ilə bağlı vergi tutulmur.Xariсi subyektlərə ödənişlərdən vergi tutulması.166

Sazişdə nəzərdə tutulanlar istisna olmaqla, podratçı tərəfin vəya əməliyyat şirkətinin Azərbaycan Respublikası hüdudlarındankənarda təşkil olunmuş hər hansı subyektə verdiyiödənişlərə vergi qoyulmur və ya onlardan vergi tutulmur.Bununla bərabər, aşağıdaılardan 8 faizə qədər vergi tutulabilər: -podratçı tərəfin karbohidrogen fəaliyyəti ilə bağlıAzərbaycan Respublikası hüdudlarından kənardayerləşən bir xarici bankdan, yaxud dolayı yolla başqabir maliyyə təşkilatından götürülən pul borcu iləəlaqədar olara birbaşa podratçı tərəfə ödədiyi faizdən vəbelə vergitutma ölkənin hüdudlarından kənardayerləşən belə subyektin vergi məsuliyyətini, habeləonun bəyannamə tətbiq etmək və bütün belə vergiləriödəmək öhdəliklərini tamamilə əhatə edir; -karbohidrogen fəaliyyətində Azərbaycan Respublikasınnısakini olmyan müəlliflərin əsərlərindən, ixtiralarındanvə digər qeyri-maddi mülkiyyətlərindənistifadə üçün (belə əsərlər, ixtiralar və intellektualmükiyyətlərə əlaqəsi olan və karbohidrogenfəaliyyətində istifadə edilən mallar, avadanlıqlar vəməhsullar istisna olmaqla) podratçı tərəfin ödədiyimüəllif haqlarından; -ölkənin hüdudlarında kənarda yerləşən hər hansısubyekt sazişin müvafiq bəndlərinə uyğun olaraq hərhansı vergi bəyannaməsini, hesabatını və maliyyə hesablamasınıtəqdim etməməsi, vergitutan tərəfə qarşıhər hansı faiz ödənilməsi, cərimə, yaxud digər cəzanövləri tətbiq etməklə nəticələnməməlidir.Yuxarıda göstərilənlərə baxmayaraq, Azərbaycan Respublikasındankənarda təşkil olunmuş təşkilatlar tətbiq ediləbilən ikiqat vergi haqqında müqavilənin müddəaları ilə və əgərbelə müqavilə yoxdursa, 1 noyabr 1997-ci ildə yenidə işlənilən«IƏIT» (OESD) modelli gəlir və kapital üzrə vergi konvensi-167

yasına müvafiq müqavilə qüvvədə olarsa, mövcud ola bilənüstünlüklərindən itsifadə edə bilər. Hər iki halda, xaricisubyekti belə üstünlüklərdən sui-istifadə etməsinə şərait yaratmaqüçün inzibati addım atmağa lüzum yoxdur.Podratçı tərəfin filialları beynəlxalq neft sənayesinintəcrübəsinə və öz iş ənənələrinə uyğun olaraq (və belə işlərə,əsas etibarilə vergi ödəməkdən yayınmağa yönələn işlər daxiledilməməlidir) nə mənfəət, nə zərər prinsipi əsasında maltəchizatı, iş, yaxud bu kimi digər xidmətlər göstərir. Əgər yuxarıdaadı çəkilən şərtə əməl olunarsa, belə filiallarınfəaliyyətinə Azərbaycan Respublikasında mənfəət əldə etməsikimi baxılmır və buna görə də onlara verilən ödənişlərdən heçbir vergi tutulmur.Əgər bu sazişin podratçı tərəfləri ilə Azərbaycan Respublikasındahər hansı başqa bir pay bölgüsü haqqında sazişintərəfləri arasında məsrəflər bölünərsə, belə məsrəf bölgüsü aidolan tərəflər arasında vergi tutulan pul sövdələşmələrinə gətirbçıxarmamalıdır.İşçilərdən və fiziki şəxslərdən vergi tutulması. Bütünvergi qoyulan rezidentlər hər podratçı tərəfin, əməliyyatşirkətinin, onların ortaq şirkətlərinin və xarici subpodratçılarınınxarici əməkdaşları, o cümlədən xarici subpodratçıkimi fəaliyyət göstərən fiziki şəxslər bilavasitə Azərbaycan Respublikasındakıəmək fəaliyyəti nəticəsində qazandıqlarıgəlirlərdən Azərbaycan şəxsi gəlir vergisini ödəməyə borculudurlar.Vergi qoyulan rezidentlər olmayan əməkdaşlar isəAzərbaycan şəxsi gəlir vergisi ödəmək üçn məsuliyyət daşımırlar.Bu ikiqat vergi haqqında tətbiq edilə bilən hər hansımüqaviləyə əməl olunmaqla və qərəzsizlik əsasında «vergiqoyulan rezident» konkret dövr ərzində aşağıdakı şərtlərdənhər hansı birinə əməl edən hər hansı fiziki şəxs deməkdir:a) 30 və ya daha çox ardıcıl gün ərzində Azərbaycandaezamiyyətdə olan hər hansı fiziki şəxs, belə halda həminfiziki şəxs 30 ardıcıl gündən çox olan hər hansı müddət168

ərzində Azərbaycanda göstərdiyi əmək fəaliyyətinəticəsində qazandığı şəxsi gəlirdən Azərbaycan gəlirvergisi ödəmək üçün məsuliyyət daşıyacaqdır. Hər hansıtəqvim ilində Azərbaycan Respublikasında 30 ardıcılgündən artıq müddət ərzində olmayan, lakin bu təqvimilində ümumən 90 gündən artıq və daha çox müddətdəAzərbaycan Respublikasında qalan fiziki şəxs buradaolduğu 90 gündən sonra Azərbaycan Respublikasındabilavasitə əmək fəaliyyəti nəticəsində qazandığı gəlirdənAzərbaycan gəlir vergisi ödəmək üçün məsuliyyət daşıyır;b) Hər hansı təqvim ilində əsas iş yeri kimi fəaliyyətgöstərmək üçün (əgər bu cür fəaliyyət Azərbaycan Respublikasındankənardakı əsas iş yerinə nisbətən ikincidərəcəli deyilsə) planlaşdırılan cədvəl üzrə vaxtaşırıolaraq ümumən 90 gündən çox Azərbaycan Respublikasındaolan fiziki şəxs, həmçinin vaxta cədvəli üzrə vaxtadaolan şəxslər. Belə şəxs təqvim ili ərzindəAzərbaycan Respublikasında bilavasitə fəaliyyətinəticəsində qazandığı bütün gəlirlərdən, o cümlədən buşəxs vergiqoyulan rezident olanadək Azərbaycan Respublikasındaişlədiyi həmin 90 gün ərzində qazandığıgəlirlərdən Azərbaycan gəlir vergisi öəmək üçünməsuliyyət daşıyır.Hər podratçı tərəf, əməliyyat şirkəti, onların ortaqşirkətləri, subpodratçılar, o cümlədən subpodratçı kimifəaliyyət göstərən fiziki şəxslər Azərbaycan Respublikasınındövlət sosial sığorta fonduna haqq verir və həmin haqlar (ocümlədən, lakin bunlarla məhdudlaşdırılmayan, pensiyafonduna, sosial sığorta fonduna, məşğulluq fonduna və tibbisığorta fonduna haqlar) ancaq Azərbaycan Respublikasınınvətəndaşları olan daimi əməkdaşlara aiddir.Vergilərdən azadolma və digər məsələlər. Hər bir podratçıtərəf, əməliyyat şirkəti və onun subpodratçıları karbo-169

hidrogen fəaliyyəti ilə bağlı (O, vergi dərəcəsi ilə) əlavə dəyərvergisindən (ƏDV) azaddırlar. Bu aşağıdakılara tətbiq edilir: onların hər birinə verilən və ya onlardan birinintəchiz etdiyi mal, iş və xidmətlər; karbohidrogenlərin və bu karbohidrogenlərdən emalolunan bütün məhsulların ixracı; onun əldə etdiyi mal (tutun və alkoqollu içkilərdənsavayı), iş və xidmətlərin idxalı.Əlavə olaraq karbohidrogen fəaliyyəti ilə bağlı hər birpodratçı tərəf və əməliyyat şirkəti mal, iş və xidmətlərlə təchizedən bir təchizatçı bu mal, iş və xidmətləri (O vergi dərəcəsiilə) ƏDV-dən azad hesab edir.Yuxarıda göstərilən şərtlərə əsasən bir şəxs mal, iş vəxidmətlərlə təchiz olunan zaman O vergi dərəcəsi ilə ƏDVödəyən, alınan mal, iş və xidmətlərə O dərəcədən də çox faizləqoyulan ƏDV ödədiyi hallarda, həmin şəxs məbləği geri almaqvə onun tərəfindən ödənilməli hər hansı başqa vergilərinməbləği qarşılıqlı əvəzləndirmək səlahiyyətlərinə malikdir(həmin şəxsin öz işçi və ya subpodratçılarına ödəniş zamanıtutulan vergilər də daxil olmaqla).Sazişdə nəzərdə tutulan bəzi şərtlər istisna olmaqla, hərbir podraçtı tərəf və ya onun daimi təşkilatları tərəfindənAzərbaycan Respublikasından kənarda formalaşan, hüquqişəkildə yaradılan və ya təşkil olunan hər hansı təşkilataödənilən məbləğdən vergi tutulmur və qoyulmur.Bu sazişdə nəzərdə tutulduğu kimi vergi müfəttişliyi vəya digər müvafiq vergi yaxud gömrük orqanı hər podratçıtərəfə, əməliyyat şirkətinə və onların subpodratçılarına hərhansı azadolma və yaxud ƏDV-nin O dərəcə rejimini təsdiqedən etibarlı sertifikatları podratçı tərəfin, əməliyyat şirkətininvə ya subpodratçının bu cür sertifikat verilməsi haqqındakısorğusundan sonra 30 gün müddətində təqdim edir.Digər məsələlər. Podratçı tərəflər və onların xarici sub-170

podratçıları qeydiyyat rüsumu və ya hər hansı hökumət orqanıtərəfindən təyin olunan bu cür rüsumlar ödəyirlər, bu şərtlə ki,belə rusumların məbləği sırf nominal məbləğ olsun və onlarayrı-seçkilik qoyulmadan təyin edilsin.İştirak payının satılması. Mənfəət vergisi satan podratçıtərəfin üçüncü tərəfə öz iştirak payının hamısını və ya onun birhissəsini satması nəticəsində əldə etdiyi xalis gəlirlərdənməfəət vergisi dərəcəsi ilə ödənilir.Məcmu gəlir-satan podratçı tərəfin bu saziş üzrə onaməxsus olan iştirak payının hamısının və ya onun bir hissəsininsatışından əldə etdiyi ödənişdir. Xalis gəlir-məcmu gəlirə vəiştirak payının təshih edilmiş əsası arasındakı fərqdir. İştirakpayının təshih edilmiş əsaslarına daxildir: satan podrtaçı tərəfin yığılmış neft-qazəməliyyatları məsrəflərindəki payı (o cümlədən,təkcə bununla məhdudlaşmadan), podratçı tərəfinöz iştirak payının satdığı tarixədək bu sazişə əsasənçəkdiyi maliyyələşdirmə məsrəfləri; podratçı tərəfin öz iştirak payını satmasında çəkilənməsrəflər; neft-qaz əməliyyatlıra məsrəflərinə daxil edilməyənyığılmış çıxımların cəmi. Satış-satan podratçı tərəfin iştirak payının hamısınınvə ya bir hissəsinin üzərindəki mülkiyyət hüququnungöstərilənlər istisna edilməklə alınmışödənişin əvəzinə üçüncü tərəfə verilməsidir: sazişlə bağlı götürülmüş borcdan və ya borcunödənilməsindən irəli gələn verimlər; ortaq şirkətə ötürülən hər hansı verimlər; podratçı tərəfin saziş üzrə neft-qaz əməliyyatları iləbağlı işinin və ya öhdəliklərinin hamısının və ya birhissəsinin maliyyələşdirilməsini öz üzərinəgötürməsi ilə bağlı verimlər;171

mənfəət əldə olunmaya digər neft və qazlayihələrində iştirak payının mübadiləsi; hüquqarın hər hansı könülsüz verilməsi.Saziş üzrə podratçı tərəfin iştirak payının hamısının və yabir hissəsinin satışından əldə edilmiş xalis gəlirdən hər hansımənfəət vergisinin ödənişi satan podratçı tərəfdən onun satışındanödəniş aldığı təqvim ili üçün mənfəət vergisibəyannaməsinin son variantı təqdim edildikdən sonra mənfəətvergisinin öədinlməli olduğu vaxtda Azərbaycan Respublikasınındövlət büdcəsinə ödənilir. Satışdan əldə edilən ödənişvəsaiti bir təqvim ilindən çox təqvim ilində almırsa, satışdanmənfəət vergisi satan podratçı tərəfin ödənişi aldığı hər təqvimilində həmin təqvim ilində alınan ödənişin satışından alınanödənişin məcmusuna olan nisbətində ödənilir.Qüvvədə qalma. Sazişə xitam verildikdən sonra vergi iləbütün müddəalar podratçı tərəflərin vergilər üzrə öhdəliklərinəaid bütün məsələlər qəti həll edilənədək qüvvədə qalır.Bonusun ödənilməsi, akrhesabı ödənişlər. Əgər sazişhəyata keçirilərkən podratçı şirkət öz iştirak payının birhissəsini hər hansı üçüncü tərəfə və ya digər podratçı tərəfəverərsə və bunun nəticəsində digər podratçı tərəflərin payı bonusunnövbəti mərhələsinin ödənilməsi anında 50 faiziötərsə,onda digər podratçı tərəfin ödədiyi bonusun ümumiməbləği digər podratçı tərəflərin iştirak məbləğinə müvafiqolaraq artacaqdır.Bonusun məbləğini hesablamaq məqsədilə işlənmə proqramındagöstərilmiş xam neftin 1 barrelinin təbii qaz ekvivalentihəcmini müəyyənləşdirmək üçün kəşf olunmuş yataqdagötürülən karbohidrogen nümunəsinin bu cür hesablamadanötrü tətbiq edilən beynəlxalq metodlardan istifadə olunmaqlamüəyyənləşdirilən enerji ekvivalenti əsas götürülür.Bonus ARDNŞ-in yüksək beynəlxalq nüfuza malikbankda göstərdiyi hesaba ödənilir və hər hansı vergidən azadolan tam məbləğin bank hesabına qəbulundan sonra ödənilmiş172

hesab olunur.Kəşfiyyat dövrü, habelə əlavə kəşfiyyat dövrü ərzindədigər podratçı tərəflər kontrakt sahəsinin hər kvadrat kilometriüçün müəyyən məbləğdə (məsələn: «İnam» perspektiv strukturuüçün 2000 ABŞ dolları) illik akrhesabı haqq ödəyirlər.Digər podratçı tərflər həmçinin kəşfiyyat dövrü və seçilənsahədə kəşfiyyat işlərinin yerinə yetirilmə dövrü ərzindəseçilən sahənin hər kvadratkilometri üçün illik akrhesabı haqqödəyirlər. Bu ödənişlər hər il qüvvəyəminmə tarixininildönümündə həyata keçirilir.İdxal və ixrac əməliyyatolarının tənzimlənməsi. Kontraktlardapodratçı xarici şirkətlərin, onların ortaq şirkətlərininvə subpodratçılarının heç bir vergi tutulmadan və heç birməhdudiyyət qoyulmadan Azərbaycan Respublikasına öz adlarındanhər cür avadanlıq, materiallar, dəzgahlar və alətlər,nəqliyyat vasitələri, ehtiyat hissələri idxal etmək və yenidənixrac etmək hüququna malikdirlər. Podratçının əsaslandırılmışrəyinə görə, neft-qaz əməliyyatlarının lazımınca aparılması vəyerinə yetirilməsi üçün zəruri mallar və başqa predmetlər(ərzaq məhsulları, spirtli içkilər və tütün məhsulları istisna olmaqla)yerli tədarükçülərdən alına bilərsə və onların müvafiqməhsulları öz qiymətinə, keyfiyyəti, görkəmi, həmçinin çatdırılmavə digər vacib şərtlərlə bağlı parametrlərinə görə xaricitədarükçülərin təklif etdiklərindən əsaslı surətdə fərqlənmirsə,həmçinin onların müqavilə qiymətləri arasında fərq 10 faizdənçox deyilsə, onda podratçı həmin malların satın alınmasındaüstünlüyü müstəsna olaraq Azərbaycan tədarükçüsünəverməlidir. Bundan ötrü Azərbaycan tədarükçüsü heç olmasa,əməliyyat şirkətinin göndərdiyi bildirişdən sonrakı 48 saatdangec olmayaraq təklif olunan xidmətləri göstərmək arzusundaolduğunu təsdiq etməlidir. Sazişə görə Azərbaycan tədarükçüsüdedikdə, sahiblik formasından asılı olmayaraq AzərbaycanDövlət Statistika Komitəsində və Vergi Nazirliyində müvafiqqeydiyyatdan keçmiş, qanuni fəaliyyət göstərən kommersiya173

subyekti nəzərdə tutulur.Eyni zamanda, podratçı neft-qaz əməliyyatları üçün alınmışvə məsrəfləri neft-qaz əməliyyatları hesabına daxil edilmişhər hansı maddi sərvət vahidini-təmir və texniki xidmətlə bağlızəruri hallar istisna olmaqla, Azərbaycan Respublikasındankənara çıxarmaq hüququna malik deyildir. Həmin təmir və texnikixidmət başa çatdıqdan sonra, ağlabatan şəkildəəsaslandırılmış müddət keçdikdə bu maddi sərvət vahidiyenidən Azərbaycan Respublikasına qaytarılmalıdır.Hər bir podratçı, onun ortaq şirkətləri, əməliyyat şirkətivə subpodratçılar, onların bütün əməkdapşları və ailə üzvlərivergi tutulmadan və məhdudiyyət qoyulmadan, AzərbaycanRespublikasına istənilən vaxt, istənilən mebel, paltar, məişəttexnikası, nəqliyyat vasitələri, ehtiyat hissələri gətirmək vəbunları geri aparmaq hüququna malikdirlər. Podratçı və yaxudonun subpodratçıları və ya onların Azərbaycan Respubikasındaçalışan əməkdaşları tərəfindən gətirilən mallarının hər hansıtərəfə şəxsi satışında Azərbaycan Respublikasınınqanunvericiliyinə uyğun vergiqoyma tətbiq edilir.Qiyməti 250 min ABŞ dollarından artıq olan malların,işlərin və xidmətlərin satın alınması, tədarükçünün yeganəolduğu hallar istisna olmaqla, tender əsasında aparılmalıdır.Göstərilən qiymət həddi ÜDM-in hər il üzrə deflyatorindeksinə müvafiq olaraq artırılır.Kontrakta görə hər podratçı tərəf, onun müştəriləri vəonların nəqletmə agentlikləri sazişin müddəalarına uyğunolaraq ona çatası karbohidrogenləri heç bir vergi ödəmədən(mənfəət vergisindən başqa) istənilən vaxt, sərbəst şəkildəixrac etmək hüququna malikdir.Bütün idxal və ixrac əməliyyatları, müvafiq gömrük qaydalarınınvə təminatlarının tələblərinə əməl olunmaqla vəlazımı sənədlər tərtib edilməklə həyata keçirilir və hər podratçıtərəf, onun ortaq şirkətləri, agentləri, əməliyyat şirkəti və subpodratçılarıkömrük xidmətlərinin göstərilməsi,174

sənədləşdirilməsi müqabilində rüsumları həmin xidmətlərinfaktik dəyərinə uyğun, nominal məbləğdə və heç bir ayrıseçkilikolmadan, müvafiq dərəcələrlə ödəyir.Sazişə görə hər bir podratçı, onun ortaq şirkətləri və s.Azərbaycan Respublikasında qüvvədə olan xarici ticarət qaydalarındasazişin müvafiq bəndində göstərilən malların idxalınavə ixracına, habelə istehsalçı ölkələrə dair qoyulmuşmədhudiyyətlərdən və sazişdəki şərtlərə görə podratçıya çatasıkarbohidrogenlərin ixracına aid qadağalar və müxtəlifməhdudiyyətlərlə bağlı tələblərə əməl etməkdən azaddırlar.175

NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏRBizim dünya yeni yaranışların, texnologiyaların təsiri ilədaim transformasiyadadır. Qlobal rabitə sisteminin,informasiya təminatının kompyuterləşməsi, innovasion-texnikinailiyyətlərin artan vüsəti iqtisadiyyatın inkişafında yenimərhələni göstərir. Yüz il öncə industrial cəmiyyətin mühümhərəkətverici qüvvəsi qalmaqla, energetik mənbələrarsenalında öz mövqeyini daga da gücləndirməkdədir.Hazırda neft eherji mənbələri arasında mərkəzi roloynamaqda davam edir. Beynəxalq Enerji Agentliyininməlumatlarına gürə Asiya regionunda artan tələbatı nəzərəalaraq, bütün dünyada neftə olan tələbatın növbəti iki onillikərzində təqribən gündə 30 milyon barrel səviyyəsində artacağıgölənilir. Mövcud şəraitdə dünyz ehtiyatları ilə zəngin birregion və ölkə kimi böyük ümidlər bəsləyir.Azərbaycanın ən dəyərli və zəngin təbii sərvətlərindənolan neft-qaz resursları dövlət quruculuğunu möhkəmləndirən,iqtisadi dirçəlişin mühüm faktoru kimi yenidən, lakin dahayüksək və fərqli məzmunda qüdrətini nümayiş etdirməkdədir.Yeni iqtisadi münasibətlər, demokratik azad bazar mühitindəaçılan imkanlar bu əvəzsiz sərvətləri milli mənafelərə müvafiq,rassional istifadə edilməsini, onun iqtisadi gücündən daha çoxfaydalanmağı vacib məsələ kimi elmizin qarşısına çıxarır.Azərbaycan üçün əvəzsiz strateji əhəmiyyətə malikresurslardan, onun sənaye potensialından səmərəli istifadəolunması məramı ilə mövcud tədqiqat işində müəlliflərin neftqazsektorunda yeni bazar mexanizmlərinin formalaşmasıistiqamətində apardıqları təhlil ilk növbədə neft-qazsənayesində yeni bazar mexanizmlərinin tətbiqiningenişləndirilməsi üçün islahatlar prosesinin dərinləşməsi vətəkmilləşdirilməsini təmin edən hüquqi-normativ bazanınyaradılmasını önə çəkmişdir.176

Neft müqavilələrinin imzalanması təkcə Azərbaycanındeyil, həm də regionun başqa dövlətlərinin tarixində dönüşmərhələsi olmuş, onların səmərəli və qarşılıqlı faydalıəməkdaşlığın təməlini qoymuş, bütövlükdə AzərbaycanıAvropa və Asiya arasında siyasi və ticarət əlaqələrininmöhkəmləndirilməsində, Qafqaz nəqliyyat dəhlizinininkişafında, İNOQEYT, TRASEKA və Böyük İPƏK yolu kiminəhəng layihələrin gerçəkləşməsində, Xəzəryanı və Qafqazregionunda mühüm rol oynayan bir dövlətə çevirmişdir. Bukontraktlar sayəsində ölkəmizə qoyulan birbaşa investiyalarınhəcmi 5,2 milyard ABŞ dollarından artıqdır.Neft-qaz ehtiyatlatrı ilə zəngin olan Azərbaycanıngələcəkdə fiskal daxilolmaları və xarici valyuta ehtiyatları neftqazhasilatından xeyli dərəcədə asılı olacaqdır. Azərbaycanhöküməti neft-qaz sektorunda sərmayə qoyan xariciinvestorlarla sabit münasibətləri təmin etmək üçün bu vaxtadək15 ölkənin təmsil edən 33 şirkətlə 20 beynəxalq müqaviləimzalamışdır. Həmin müqavilə layihələrinə görə Azərbaycanaqoyulan investiyaların proqnozlaşdırılan həcmi 57 milyardABŞ dolları təşkil edəcəkdir.Azəebaycanda neft-qaz hasilatı başlayandan indiyədək1,8 milyard tondan artıq neft, qaz və kondensatı ifadə edənkarbohidrogen hasil edilmişdir. Ümumi hasilatda dənizdəkiyataqlar 450 milyon ton neft, 330 milyard kubmetr qaz payınamalikdir.Azərbaycan quru sahələrində mövcud neft-qazyataqlarının əksəriyyəti istismarın son mərhələsindədir. İndi bukompleksdə fəaliyyətsiz quyu fondu istismar fondu ilə tarazlıqhəddindədir. Azdebitli quyuların sayı ilbəil yüksəlir, köhnədəniz yataqlarında da bu sahədəki vəziyyəti qənaətbəxş saymaqolmaz.Lakin indi Azərbaycanın quru sahələrində ehtiyatların87%-nin mənimsənilməsinə baxmayaraq laylarda qalıqehtiyatları yetirincədir. Bu ehtiyatların əksər hissəsi daha dərin177

qatlarda yerləşir. Mütəxəssis rəyincə bu ehtiyatlar ən azı 60-80ilə kifayət etməlidir.Geoloji məlumatlara əsasən respublika ərazisinin ən azı15%-i neft-qaz yataqların mövcudluğu baxımdan hələ tamöyrənilməmşdir. Bu ərazilərdə də xeyli ehtiyatların olmasıgüman edilir. Bununla belə, hələ də neft ehtiyatlarının 40-45,qaz resurslarının 80%-i kəşf edilməmiş qalır. Kəşf edilmişneftin 24%-i, təbii qazın isə 15%-i qurunun payına düşür. Sonvaxtlar aşkarlanan neft-qaz ehtiyatları 5000-7000 metrdərinlikdədir. Respublikamıza məxsus karbohidrogenyataqlarının ümumi sahəsi təxminən 64,5 min kvadratkilomaetr quru və su ərazisini əhatə edir.1999-cu ARDNŞ xətti ilə 13,8 milyon ton neft hasiledilmişdir. Bunun 4,8 milyon tonu «Azəri-Çıraq-Günəşli»yatağından çıxarılmışdır.Neft-qazçıxarma sənayesində 1990-cı ilin əvvəlindənstart götürən islahatlar prosesi köklü dəyişikliklərə məruzqalacaq yeni mərhələyə qədəm qoyur. Burada aparılacıqislahatlar neft-qaz hasilatının səmərəliliyinin və rentabelliyiniartmasına; sahəyə serviç xidmətinin yaxşılaşdırılmasına; yenistandartlara cavab verəcək iş yerlərinin açılmasına və kadrhazırlığının gücləndirilməsinə; konssesiya və lisensiyasisteminə, səhmləşmə və özəlləşdirmə strategiyasına keçidintam formalaşmasına istehsalın yenidən strukturlaşdırılması vədiversifikasiyasına; elmi-texniki nailiyyətlərin müntəzəm vəgeniş tətbiqinə; investisiya mühitinin yaxşılaşdırlımasına vəmaliyyə dayanaqlığının qorunmasına; inteqrasiya proseslərininvə rəqabətin genişlənməsinə; işçilərin sosial təminatməsələlərinin yaxşılaşdırılmasına; neft-qaz sənayesində ayrıayrıtəsərrüfat subyektlərinin manevr və dəyişilməqabiliyyətinin artırılmasına; iqtisadi mexanizmlərlətənzimlənən idarəetmə şəbəkəsinin yaradılması ilənəticələnməlidir. Hazırda bu sahədə struktur dəyişiklikləridərinləşməkdə və genişlənməkdədir. Burada yeni bazar178

infrastrukturunun, azad rəqabət mühitinin formalaşdırılması,səmərəli müqavilə şəbəkəsinin genişləndirilməsi, neft-qazkompleksinin ayrı-ayrı sahələri üzrə müvafiq istehsal xərcləristandartlarının işlənməsi, vergiqoyma prosedurlarınıntəkmilləşdirilməsi daha əhəmiyyətli sayılsa da, müasir maliyyəmexanizmlərindən istifadə, menecment və digər yeni iqtisaditədbirlər və metodların şəbəkəsinin genişləndirilməsinin rolunuda azaltmaq yolverilməzdir. Eyni zamanda, islahatlarındərinləşməsi və təkmillləşdirilməsində hüquqi bazanınyeniləşməsi və genişlənməsi də mühüm şərtlərdəndir. Aparılantəhlil və müşahidələr bir daha əsas verir ki, islahatlarprosesində işin təşkilatı-idarəetmə aspektlərinə də diqqətartırılmalıdır.Neft-qazçıxarma sənayesində iqtisadi islahatlarınstrategiyasında mühüm istiqamətlərindən biri də əməyin təşkili,məşğulluqla bağlı problemlərdir. Belə ki, milli neft sektoruizafi işçi kütləsi ilə boş olan sahələrdir. Təbii ki, sahəninxüsusiyyətləri əməyin mühafizəsi və texniki təhlükəsizliktədbirlərin, iş şəraitinin yaxşılaşdırılması, erqonomikaməsələlərinin də gücləndirilməsini tələb edir.Neftçıxarma sənayesində iqtisadi yüksəlişin təminedilməsi əhəmiyyətli dərəcədə aparılan amortizasiyasiyasətindən asılıdır. Yüksək fond tutumu ilə seçilənneftçıxarma kompleksində yeni texniki və texnologiyanınmənimsənilməsinə tələbat məhz sürətləndirilmişamortizasiyanın tətbiqini zərürətə çevirir. Sürətləndirilmişamortazasiya prosesində kombinasiyalı və ya reqrissiv şkalametodu daha cəlbedici görünür. Bu metod amortazasiyaayırmaları şkalası ilə hasilatın dinamikası arasında əlaqənigöstərərək, yataqların işlənməsinin sonrakı mərhələsində daxilolmuş əsas istehsal fondlarının tam amortazasiya olunmasınımaya dəyərində əks etdirir.Aparılan amortazasiya strategiyası təkcə köhnəyataqlarda səmərəliliyi yüksəltməklə kifayətlənməməli, həm də179

yeni açılan yataqlarda eyni qüvvə ilə texnoloji yüksəlişi təminetməlidir. Bütün bunlar nəzərə alınaraq, neft-qaz sənayesiniəhatə edən amortazasiya strategiyasının hüquqi bazasıyaradılması, onun müasir dünya standartlarına çatdırılmasıüçün əməli tədbirlər görülməlidir. Müvafiq amortazasiyafondlarının təşkili yığılan amortizasiya ayırmalarının təkraristehsalına, yeni əsas vəsaitlərin alınmasına, onun yenidənqurulmasına, istehsalın texniki təchizatının yaxşılaşmasınaçərait yaratmalıdır. Bu sənayesinin bəzi müəssisələrininamortizasiya prosesində hüquqları genişləndirilə də bilər.Azərbaycanın neft sənayesinə güclənən xarici kapitalaxını neft biznesində qanunvericilik şəbəkəsinintəkmilləşdirilməsini, vergiqoymanın mülayiləşdirilməsini tələbedir. Son dövrlərdə neft-qaz sektpruna xarici investiyasilarıncəlb olunması ilə bağlı vahid dövlət siyasətinin təminolinmasında müəyyən əməli tədbirlər görülməsinə baxmayaraq,bu sektorun səmərəli fəaliyyətini gücləndirmək, burada biznesişinin, sahibkarlğı genişləndirmək məqsədilə neftiqtisadiyyatını əlaqələndirən qanunlar dairəsi daimtəkmillləşdirilməli, yataqların işlənməsində konssesiyaüsülunun tətbiqinin, lisenziyaların verilməsini normalaşdıranqanunlar qəbul edilməlidir. Bütün bunlarla yanaşı, xaricikapitallı müştərək müəssisələrə verilən hüquq və imtiyazlarçərçivəsində neftqzçıxarma müəssisələrini ya bütövlükdəyaxud da bir mədən və ya yataq çərçivəsində yenidən təşkiledərək müvafiq idarşiliyə verilməsi məsələsi müvafiqqanunlarda əks olunmalıdır. Euni zamanda, neftqazçıxarmamüəssisələrinin mülkiyyət formasının dəyişdirlməsikollektivlərə icarəyə verilməsi və ya səhmdar çəmiyyətlərəçevrilməsi ideyası da cəlbedici görünür. Qurudakıneftqazçıxarma kompleksində yeni kontrakt üsüllarınıntətbiqini daha az sərmayə ilə reallaşdırmaq mümkün olacaqdır.Konssesiyaya götürülmüş kühnə mədənlərdə sahibkarlar özəlmaraqlarını ifadə etdiklərinə görə müvəffəq olacaqlar. Belə180

praktika ABŞ-da köhnə yataqların işlənməsində də sınaqdançıxmış və indi də səmərəli tətbiq olunmaqdadır.Neft-qaz sənayesində təşkilatı-idarəetmə problemlərininhəlli ilk növbədə, ardıcıl struktur islahatlarının aparılmasınıtələb edir. Neft və qazın hasilatı, emalı və satışını hazırdaAzərbaycan Dövlət Neft Şirkəti həyata keşirsə də, bütün enerjidaşıyıçıları ilə bağlı qurumların gələcəkdə vahid Yanacaq-Energetika Nazirliyi adı altında birləşməsi qaçılmazdır. Beləstatusa malik təşkilat paralel funksiyaları yerinə yetirənstrukturlardan azad olmaqla, daha səmərəli fəaliyyət göstərər,həcminin bütün kompleksə xas olan borclar problemininhəllinə xeyli mülayimlik gətirə bilər.Struktur islaahatları ilə yanaşı kompleksdə həm dəsəmərəli idarəetmə mexanizmi formalaşdırılmalıdır. Buradaidarəetmə qərarlarının hazırlanması, işlənməsi, informasiyamübadiləsi qaydalarının əks etdirən alqoritmlər hazırlanmalı,əməyin elmi təşkilinə, üfti münasibətlərin qurulmasına,proqramlılıq prinsiplərinə üstünlük verilməli, bazar qaydalarınauyğun, ayrı-ayrı istiqaməylərdə səmərəli idarəetməni həyatakeçirən menecerlər hazırmalıdır.Azərbaycan xarici neft şirkətləri ilə müvafiq dənizblokunun (yatağının) kəşfiyyatı, işlənməsi və hasilatın paybölgüsünə dair bağladığı müqavilələrdə fiskal, o cümlədənvergiqoyma şərtlərinə dair müddəalar ən əhəmiyyətliməsələlərdəndir. Belə ki, gəlirlərin bölüşdürülməsi və onunnəticələri daha çox ölkədə mövcud olan fiskal, vergimexanizmlərindən asılıdır. Bağlanmış kontraktlara görəpodratçılar, onların ortaq şirkətləri, əməliyyat şirkəti vəsubpodratçılardan anacaq mənfəət vergisi tutulur. Bu sazişləhəm də ikiqat vergi haqqında müqavilələrə uyğun olaraqvergilərə güzəştlər qoyulması təmin edilir.Hazırda respublikamızın neft-qaz yataqlarınınişlənməsində xarici şirkətlərin iştirakı transfert qiymətlətinin,həmçinin neftlə məşğul olan şirkətlərə qoyulan diferensial181

vergi rejimlərindən doğan stimullara diqqətin daha daartırılmasının tələb edir. Bu baxımdan xarici şirkətinbölüşdürdüyü risq və gəliri, həmçinin onların qarşılıqlımənafelərini optimal nəzərə almalıdır.Neft-qaz hasilatı sahəsində fiskal rejimlər vergilərin cariildə daxil olmasına, respublikamız üçün risqin azalmasına,vergi yükünün azalmasına səmtlənməlidir. Bundan ötrü netkontraktlarının sabitliyi və dayanıqlığı üçün fiskal alətlərininmüxtəlif formalarından istifadə edilməli, neft layihələrinin ilknövbədə gəlir vergisinə cəlb edilməsi təmin edilməli, vergidaxilolmalarında idxal rüsumlarına üstünlük vermək lazımdır.İnvestorların marağının artırmaq üçün minimal idxal tarifimüəyyən edilməli, neft layihəsinə royalti (mədən vergisi) əsasrol oynamalıdır.Neft-qaz hasilatına vergiqoyma ən vacib məqamlardanbiri-ölkə qanunvericiliyində bağlanmış müqavilələrçərçivəsində xarici şirkətlərə vergi güzəştləri müəyyən edərkəndünya praktikasında qəbul edilən xüsusi meyarlaraəsaslanmaqdadır. Belə ki, neft resursunun sahibi kimi çıxışedən hpkümət royaltinin, həm də vergilərin həcmini müəyyənetməkdə müstəsna hüquqlara malik olur. Təbii ki, söhbətgüzəştlərdən gedirsə, bunu ancaq gəlir vergisində aid etməkolar.Tədqiqat işində konkret olaraq, islahatların yenimərhələsində ssəmərəli bazar mexanizmlərinin neft-qazsənayesində tətbiqini əsaslandıran aşağıdakı nəticələrə nailolunmuşdur:‣ neft-qaz sənayesinin müasir vəziyyəti, inkişafmeylləri, mövcud infrastrukturun və ehtiyatlarpotensialının qiymətləndirilməsi yeni reallıqlarkontekstində tətbiq edilmişdir;‣ inteqrasion proseslər, dünya neft bazarı, qiyməttendensiyası, istehsalçı ölkələrdə energetik siyasət vəpostneft strategiyası əlahiddə fraqmentlər üzrə ümumi182

planda təthlil edilərək respublika neft-qaz sənayesinininkişaf perspektivinə uyğun gələ bilən örnək vətövsiyyələr göstərilmişdir;‣ xarici neft şirkətləri ilə bağlanan kontraktların milliiqtisadiyyatın dirçəlişində əhəmiyyəti, respublikadaneft bazasının inkişafında rolu göstərilmişdir;‣ neft-qaz sənayesində struktur islahatlarının aparılmasıəsaslandırılmış, idarəetmədə üstün iqtisadimetodlardan istifadə olunması təklifləri verilmişdir;‣ qaz sektorundakı səmərəliliyin artırılması,resurslardan rasional istifadənin prioretet cəhətləriaraşdırılmışdır;‣ neft-qaz çıxarma müəssisələrinin yeni bazarsubyektinə çevrilməsi istiqamətində yaxın və ortaperspektiv üçün optimal statusun formalaşmasıtəklifləri verilmişdir.‣ amortizasion prosesdə mütərəqqi metodlarınmahiyyəti açıqlanmış və tətbiqinin genişləndirilməsitövsiyə olunmuşdur;‣ Milli neft biznesində yeni kontrakt formalarının,lisensiya və konsensiya üsallarının tətbiqi üçünnormativ bazanın genişlənməsi zərürətiəsaslandırılmışdır;‣ meft-qaz sənayesində fiskal vergi siyasəti və ondanirəli gələn nəticəvi prosedurlar, investision prosesi vəriskləri mülayimləşdirən mexanizmlərin prinsipləriaraşdırmışdır;‣ Xəzərin Azərbaycan sektorunda bağlanmış neftkontraktlarınca mənfəət vergisinin tutulması, uçotu,vergi bəyannamələrinin tərtibi, xarici sübpodratçılarlavergi qoyulması və digər fiskal məsələyə tədqiqedilmişdir;183

ЗАКЛЮЧЕНИЕВ Азербайджане углеводородные нефтегазовыересурсы, представляющие собой главное достояние страны,по-прежнему остаются важнейшим фактором экономическогоразвития, но теперь уже на качественно новомуровне. Возможности, создаваемые новыми экономическимиусловиями либеральной рыночной экономикой побуждаютотечественную науку к поиску путей максимально-эффективного,рационального использования этих богатствв соответствии с национальными интересами. Авторынастоящего исследования, ставя задачу выявления путейрационального использования этого стратегическогосырья и его промышленного потенциала, осуществилианализ направлений формирования рыночных механизмовв нефтегазовом секторе, сделав упор в первую очередь насоздание нормативно-правовой базы, которая обеспечитуглубление реформ в отрасли.На основе изучения, применения эффективных рыночныхмеханизмов к нефтегазовой промышленности нановом этапе реформ в работе сделаны нижеследующие выводы:‣ современное состояние, тенденции развития, существующаяинфраструктура и потенциал нефтегазовойпромышленности рассмотрены в свете новыхреалий;‣ проанализированы в общем плане, но по отдельнымфрагментам интеграционные процессы, мировойнефтяной рынок, ценовые тенденции, энергетическаяполитика и постнефтяная стратегия странпроизводителей,отобраны и представлены подкрепленныеконкретными примерами рекомендации поперспективам развития нефтегазовой промышленности;184

‣ показано значение контрактов с зарубежными нефтянымикомпаниями для развития в республикенефтяного бизнеса и возрождения национальнойэкономики;‣ обоснованы структурные реформы в нефтегазовойпромышленности, выдвинуты предложения по использованиюэнергетических рычагов в управлении;‣ исследованы вопросы повышения эффективностипроизводства и рационального использования ресурсовв газовом секторе;‣ выдвинуты предположения по формированию оптимальногостатуса нефтегазодобывающих предприятийпри их превращении в субъектов рынка наближню и среднюю переспективы;‣ раскрыта суть прогрессивных методов в амортизации,рекомендовано расширить их применение.185

RESUMEThe monograph by E.M.Hajizadeh and T.A.Pashayev«Way of formation of the new market mechanisms in theoil&gas industry» is dedicated to the actual subject of economicreforms initiated in the native oil industry as well as tothe formation processes of the new market institutions. Thetopicality of the subject is also confirmed by the fact that theauthors have for the time analysed the modern state, developmenttendencies and economic aspects of sustainable developmentof the oil&gas industry in Azerbaijan from the point ofview of the modern market reguirements. They have also analysedproblems related to taxation system improvement and therole of the tax mechanisms in increasing of production, andthey arrived at appropriate conclusions. The monograph advancedto the front the new realities that arose as a result ofdeepening and improving of the reforms, it substantiated thenecessity for structural changes in total and implementation ofthe management systems. The monograph talks on the issues ofrestructuring depreciation in compliance with financialtaxationstrategy principles and their adaptation to the internationalstandards.On the basis of application of efficient market mechanismsto the oil&gas industy on the stage of the reforms themonograph makes the following conclusions:modern conditions, development tendencies, existinginfrastructure and oil & gas industry potentials areviewed in the light of the new reality;it analysed in general and in particular fragments theintegration processes, world oil market, pricing tendencies,energy policy and post-oil strategy of producingcountries; the recommendations on oil & gasindustry development prospects have been made andsupplied with concrete examples;186

importance of the contracts with foreign oil capitalsand development of oil business in the Republic fornational economy rebirth;substantiated the structural rerorms in the oil&gas industry,proposals on usage of energy instruments inmanagement have been made;the qyestions of efficiency increase in gas sector aswell as acquired features of rational usage of resourceshave been inquired into.187

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT1.Абалкин Л.И. «Политическая экономия и экономическаяполитика». М.: 1970.2.Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin qanun vəqərarlar toplusu. Bakı. 1991-2000.3.Səfərov Q.Ə., Məmədova M.B., Abdullayeva R.İ.Neftqazçıxarmada «zərərsizlik nöqtəsi»nə müvafiq istehsalhəcminin təyini. Azərbaycan Neft Təsərrüfatı. 2000. №3.4.Azərbaycan RespublikasınınVergi Məcəlləsi. Azərbaycanqəzeti 07.09.2000.5.Azərbaycan Statistik göstəriciləri 2000 il. Baki 2000.6.Azərbaycan qəzeti 21.09. 1994, 15.09.1995, 07.06.1996,17.01.1997, 23.01. 1997.7.Алиев Б.Ш. «Выбор площадей для шахтной разработкинефтяных месторождений». Баку. 1979.8.Алияров С.С. «Нефтяные монополии в Азербайджане впериод первой мировой войны». Баку.1974.9.Алле М. Современная экономическая наука. THE SIS. М:Наука. 1994.10.Андреев А.Ф., Дунаев В.Ф. Основы проектного анализав нефтяной и газовой промышленности. М: АОЗТ«ОЛИТА» 1997.11.Атакишиев М.А. Экономическая эффективность рациональногоиспользования производственных мощностей вбурении. М: «Нефть и газ». 1997.12.Atakişiyev M.A. Qazımada istehsal potensialından səmərəliistifadə problemləri. Bakı. 1998.13.Бройде И.М. «Финансы нефтяной и газовой промышленности».M: Издательство Недра. 1960.14.Vergilər haqqında (ərh və normativ aktlar) «Qanun»nəriyyatı, Bakı 199815.«Вопросы Экономики» №5, 199816.Гурбанов Г.Г., Гаджизаде Н.А., Керимов К.С.188

«Некоторые аспекты управления нефтянойпромышленности в современных условиях». Баку. Элм.2000.17.«Геолого-разведочные работы в Азербайджане». Баку.1983г.18.Голуба. А, Струкова Е. Экономика природных ресурсов.М.: Аспект-Прес-1998.19. Гужновский Л.П., Казаков С.Е. Планирование добычинефти и подготовки запасов. М: Недра.1984.20.Quliyev S.M., Nəzərova R.H. «Azərbaycanda neft quyularıqazılması tarixindən». Bakı. 1962.21.Dirçəliş XXI əsr. Yanvar-fevral 19-20, 1999.22.Друкер П.Ф. Управление в период крупных перемен.№4. Truman Tflley Books.1995.23.Дэниел Ергин «Добыча» Всемирная история борьбы занефть, деньги и власть. М.: Издательство «Денево». 1999.24.Ефимов А.В. «Налогообложение в нефтяной отрасли.М.: ПАИМС. 1999.25.Ермилов О.М., Миловидов К.Н. и др. «Стратегия развитиянефтегазовых компаний». М.: Наука. 1998.26.Əliyev H.Ə. «Azərbaycan nefti dünya siyasətində». Bakı-1997.27.Əliyev H.Ə. «Qayıdış» Bakı. 1997.28.Губкин И.М. «Учение о нефти». М.: СССР. 1937.29.Кудинов Э.С. Экономические проблемы развития топливно-энергетическогокомплекса Российской Федерации.М: Недра. 1996.30.Заверкин Н.М. «Фонды экономического стимулирования».М.: 1976.31.Майкл Альберт, Франклин Хедойли. Основы менеджмента.М.: Дело. 1995.32.Минцберг «суть руководящий работы» NY Harres &Paw Publishers, 1983.33.Мирзаджанзаде А.Х., Султанов Ч.А. Диакоптика про-189

цессов нефтеотдачи пластов. Баку. 1995.34.Мирзаджанзаде А.Х., Шахвердиев А. Динамическиепроцессы нефтегазодобычи. М.: Наука. 1997.35.Мирзаджанзаде А.Х., Юсифзаде Х.Б. и др. Современноесостояние, прогнозная оценка уровней добычи. 1995-1997г. Баку. 1995.36.Мирзаджанзаде А.Х., Алиев Н.А., Юсифзаде Х.Б., СалаватовТ.Ш., Шейдаев А.Ч. Фраменты разработки морскихнефтегазовых месторождений. Баку. Элм. 1997.37.Мирзаджанзаде А.Х., Султанов Ч.А. Этюды нефтянойконцепции Азербайджана. Баку. 1994.38.Mirzəcanzadə A.X. Neft və qaz yataqlarının işlənməsi vəistismarının nəzəri əsasları. Bakı. 1960.39.А.Х.Мирзаджанзаде. «Этюды о гуманитаризации образования».Баку. Азернешр. 1993.40.А.Х.Мирзаджанзаде, М.М.Хасанов, Р.Н.Бахтизин.«Этюды о моделировании сложных систем нефтедобычи».Уфа. 1999.41.Lenin V.İ. Əsərləri. 3-cü cild. Bakı. Elm. 1968.42.Nəsibli N. «Azərbaycan geopolitikası və neft». Bakı. 2000.43.Nəbiyev N. «İqtisadiyyat, cəmiyyət və ekoloji mühit». Bakı.2000.44.Nemətzadə S. «Balaxanıneft dünən və bu gün». Bakı.Yazıçı. 1998.45.Оруджев С.А. Газовая промышленность по пути прогресса.Баку. 1976.46.Пиндаук Р., Рубинферт Д. Микроэкономика. М.: Экономика.1992.47.Rüstəmov R.İ. Neft müqavilələri ilə əlaqədar Dövlət NeftŞirkətinin yenidən təşkili və inkişaf konsepsiyası. «Azərbaycanneft təsərrüfatı». 1996. №9.48.Рэдхед К. И др. Управление финансовыми рисками. М:ИНФРА. 1991.49. Сендж П.М. Пятая дисциплина-искуство и практика в190

деятельности обучающнося организации NY: Donbbeday /currency 1990.50.Сафаров Г. и др. Алгоритм расчета капитальных вложенийпри проектировании разработки нефтяных месторождений.«Azərbaycan neft təsərrüfatı». 1996. №10-11.51.Səmədzadə Z.Ə. «Azərbaycan SSR-də əmək məhsuldarlığıvə əhalinin məşğuliyyətinin sahə quruluşu». Bakı 1973.52.Səmədzadə Z.Ə. «Структура и эффективность общественногопроизводства». Баку.1980.53.Соколов В.А. «Нефть». М: Недра. 1970.54.Сафаров Г. Экономические проблемы эффективностипроизводства в нефтегазодобыче и методы их решения.Баку. Элм. 1997.55. «Xalq» qəzeti, 21.09.1999, 24.10.2000, 22.09.1999,17.12.1996, 12.08.1997.56.Hacızadə E.M. Azərbaycanda quruda neftqazçıxarmasənayesinin inkişaf mərhələləri. Bakı. AzETETİİ. 1995.57.Hacızadə E.M. Neftqazçıxarma sənayesində xarici investisiyalarıncəlb edilməsi və milli sahibkarlığın inkişafıproblemləri. Bakı. AzETETİİ. 1996.58.Hacızadə E.M. Quruda neftqazçıxarma sənayesində qiymətproblemi. «İqtisadi nəzəriyyə və praktika». Bakı. 1997. №3-4.59.Hacızadə E.M. «Energetik kompleks yeni islahatlarərəfəsində». Bakı. Elm. 2000.60.Хоер В. Как делать бизнес в Европе. М. «Прогресс».1990.61.Юзбашева Г.З. Структурная перестройка экономикиАзербаджана на современном этапе. Баку. 1997.62.«Экономика нефтяной и газовой промышленности». М:1983.Elşən Mahmud oqlu Hacızadə191

Tanrıverdi Əhməd oğlu PaşayevNEFT-QAZ SƏNAYESINDƏYENI BAZAR MEXANIZMININFORMALAŞDIRILMASIISTIQAMƏTLƏRI(monoqrafiya)Nəşrin redaktoruKompütür tərtibçisiKompütürdə yığdıŞirindil AlışanovRəşad ƏsgəroğluAzadə İmanova«QALP-POLİQRAF»192

Nəşriyyat-Poliqrafiya Korporasiyanın prezidentiQoşqar QarayevBədii redaktoruTexniki redaktoruKorrektoruÇapa məsulİlham İsmayılovAkif DənzizadəBətul EyvazlıAnar AbdullayevYığılmağa verilmiş 05.09.2000Çapa imzalanmışdır 25.12.2000Kağız Format 84 x 108 1 / 32Mətbəə kağızı №1Fiziki cap vərəqi 12,5Tirajı 300Sifariş 44Kitab«QALP-POLİQRAF» Nəşriyyat-PoliqrafiyaKorporasiyasında çap olunmuşdur370025. Bakı şəhəri, N. Rəfiyev küçəsi, 24Tel: 902757, 937255,98955193