Kimi berthame, 2011-2012 - Instituti i Zhvillimit te Arsimit

INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMITPROGRAM ORIENTUESPËR PËRGATITJEN E PROVIMIT KOMBËTARTË MATURËS SHTETËROREPËR GJIMNAZINLËNDA:KIMI BËRTHAMËKoordinatori: Nazmi XhomaraVITI MËSIMOR 2011 – 2012

1. UDHËZIME TË PËRGJITHSHMEProgrami orientues për lëndën “Kimi bërthamë” përfshin njohuritë, konceptet dhe aftësitëmë të rëndësishme të kimisë për gjimnazin dhe shkollat e tjera të mesme.Programi orientues për provimin e kimisë bërthamë, në kuadrin e Maturës Shtetërore përvitin shkollor 2011-2012, përbën një dokument të vlefshëm për gjimnazet dhe përshkollat e tjera të mesme, nxënësit e interesuar, mësuesit e lëndës së kimisë dhespecialistët e përfshirë në procesin e vlerësimit për provimet e Maturës Shtetërore.Programi gjeneron informacionin e nevojshëm për mësuesit e kimisë të gjimnazeve dhetë shkollave të tjera të mesme, që do të përgatisin maturantët për provimin e kimisëbërthamë në Maturën Shtetërore.Programi orienton nxënësit për materialet kyç mësimore, njohuritë, konceptet dhe aftësitëkryesore që duhet të zotërojnë për të përballuar me sukses provimin e kimisë bërthamë nëMaturën Shtetërore.Programi përbën, gjithashtu, një dokument zyrtar, që duhet zbatuar me korrektesë ngaspecialistët e përfshirë në hartimin e bankës së pyetjeve dhe tezës së provimit të kimisëbërthamëpër Maturën Shtetërore.Ky program duhet shqyrtuar me kujdes dhe rigorozitet nga secili prej grupeve tëinteresuara e, në mënyrë të veçantë, nga specialistët e përfshirë në hartimin e bankës sëpyetjeve dhe tezës së provimit të kimisë bërthamë për Maturën Shtetërore, të cilët nukduhet të përfshijnë për vlerësim çështje mësimore që nuk janë parashikuar në këtëprogram. Banka e pyetjeve dhe teza e provimit duhet të përmbajnë ushtrime të tipeve dheniveleve të trajtuara në tekstet e kimisë së gjimnazit. Vëmendje duhet të tregojnë këtaspecialistë dhe në lidhje me sigurimin e balancës midis përqindjes që zë secila fushëstudimi në këtë program, me përqindjet që do të zënë këto fusha studimi në testin eprovimit.Mësuesit që do përgatitin nxënësit për provimin e kimisë, t’i aftësojnë nxënësit jo vetëmpër çështjet mësimore, njohuritë, konceptet dhe aftësitë e përcaktuara në këtë program,por dhe në drejtim të zgjidhjes me shkrim të detyrave kimike. Kujdes të veçantë të bëjëmësuesi në drejtim të aftësimit të nxënësve në zgjidhjen e ushtrimeve dhe të problemave2

të kimisë për fushat e përcaktuara në program, si dhe të përgatitjes së tyre me teknikat evetëvlerësimit. Përgatitja e nxënësve për provimin e kimisë duhet bërë në mënyrë tëvazhdueshme dhe duke përdorur një larmi metodash e mjetesh.Nxënësit të sigurojnë cilësinë e nxënies së çështjeve mësimore, koncepteve kimike dheaftësive të përcaktuara në program. Për të arritur këtë, ata duhet t’u rikthehen edheçështjeve të tjera mësimore të kimisë në arsimin e mesëm, por edhe disa koncepteve bazënë arsimin 9-vjeçar, të cilat nuk rimerren në arsimin e mesëm, por që përmbajnëinformacion bazë për të përvetësuar materialin e zgjedhur për provim. Është fjala këtu,p.sh., për shkrimin dhe emërtimin e përbërjeve kimike, shkrimin e barazimeve kimike tëreaksioneve, njehsimet me molin dhe masën molare, dendësinë e një gazi, dendësinë ekrahasuar, vëllimin molar, numrin e Avogadros, shkrimin e barazimeve të shpërbashkimitelektrolitik të elektroliteve, kuptimet numër oksidimi, reaksionet redoks, agjentinoksidues, agjentin reduktues, njehsimet me formulat dhe barazimet kimike etj., të cilatjanë të përfshira në mënyrë të natyrshme në trajtimin e çështjeve mësimore të përcaktuaranë këtë program.2. PËRSHKRIMI SIPAS LINJAVE DHE NËNLINJAVELinjat dhe nënlinjat e përfshira në programin orientues të kimisë bërthamë përbëhen ngalinjat dhe nënlinjat e programit të lëndës për klasat 10, 11 dhe 12 të gjimnazit dheshkollave të tjera të mesme. Ato janë paraqitur më poshtë, duke i bashkëshoqëruar edheme objektivat e njohurive dhe të aftësive.3

2.1 Klasa e 10-të2.1.1 LINJA: Struktura dhe vetitë e lëndësPërshkrimi i linjës: Përmes kësaj linje, të gjithë nxënësit fitojnë njohuri, aftësi,qëndrime për strukturën e atomit, molekulës, substancave me ndërtim jonik, kovalent,periodicitetit, metalet, jometalet, acidet, bazat duke përdorur faktet, modelet dheeksperimentet.NënlinjaObjektiva të njohurive dhe aftësiveNdërtimi i atomitNxënës/i,-ja duhet:Terma kyç:Numër atomik (Z)Element kimikNumër i masës (A)IzotopPërbërje në përqindje e izotopittë elementitNumrat kuantikë dhe vlerat etyreFormulë elektronikeKonfigurim elektronikNivelNënnivelGjendjet energjetike dhe llojet etyreOrbital atomikOrbital i lirëMbështjellë elektronike e atomit- Të interpretojë atomin si grimcë e përbërë (zbulimi i elektronitdhe i radioaktivitetit natyror);- të diskutojë vendndodhjen e grimcave përbërëse të atomit(eksperimenti i Radhërfordit, Çedvik);- të dallojë protonet, neutronet, elektronet në lidhje me masat etyre relative dhe ngarkesën;- të përkufizojë numrin atomik, elementin kimik, numrin emasës;- të dallojë atomin dhe jonin e një elementi, duke bërë bilancin eprotoneve dhe elektroneve;- të dallojë ku ndryshojnë ndërmjet tyre izotopet e një elementikimik;- të përdorë simbolikën e paraqitjes së izotopeve një izotopi;- të llogaritë masën atomike të krahasuar të një elementi, dukenjohur përqindjen e përhapjes në natyrë të izotopeve përbërësetë tij;- të përshkruajë në mënyrë evoluive zhvillimin e modelit atomiknga Tomsoni, Radhërfordi te Bori;- të përcaktojë kuptimet: orbitë e lejuar, numër kuantikthemelor, nivel energjetik;- të përcaktojë kuptimet: orbital atomik, numër kuantiksekondar, nënnivel energjetik;- të tregojë karakteristikat e orbitaleve s dhe p;- të paraqitë skematikisht orbitalet s, p;- të njehsojë numrin e nënniveleve energjetike në një nivelenergjetik;- të përcaktojë kuptimin: numër kuantik magnetik dhe numërkuantik spin;- të paraqitë grafikisht gjendjet energjetike;- të dallojë gjendjet energjetike bosh, gjysmë të ngopura dhe tëngopura;- të njehsojë numrin e gjendjeve energjetike në një nënnivelenergjetik;4

PeriodicitetiTerma kyç:Ligji periodikPeriodëGrupi A dhe BRreze atomikeBlloku i elementeve s, p, d, fValencë në gjendje themeloreValencë në gjendje të ngacmuarElektrone valentoreVeti reduktueseVeti oksidueseEnergjia e afrisë për elektroninPotencial jonizimiElektronegativitetiMetale alkalineMetale alkalino-tokësoreMetale kalimtareVeti acideVeti bazikeKarakter acidKarakter bazikKarakter amfoterLidhja kimikeTerma kyç:Lidhje kimike- të njehsojë numrin maksimal të elektroneve në nivelet,nënnivelet dhe gjendjet energjetike;- të relatojë me shkrim si shpërndahen elektronet në një atom, nëpërputhje me: parimin e qëndrueshmërisë (aufbau), parimin epërjashtimit të Paulit, rregullën e Hundit;- të shkruajë formulat elektronike dhe konfigurimet elektroniketë atomeve deri në 40 elementet e para të tabelës periodike.Nxënës/i,-ja duhet:- Të interpretojë ndërtimin e tabelës periodike me perioda tëgjata, duke u bazuar në parimin e qëndrueshmërisë dhe të ligjitperiodik;- të analizojë mbi bazën e strukturës atomike, periodat dhegrupet A, B në tabelën periodike;- të parashikojë vendosjen e elementeve në tabelën periodikedhe vetitë e tyre, duke përdorur konfigurimin elektronik;- të komentojë grafikë të ndryshimit të rrezes atomike,potencialit të jonizimit, afërisë për elektronin,elektronegativitetit në tabelën periodike;- të argumentojë marrëdhëniet ndërmjet rrezes atomike,potencialit të jonizimit, afërisë për elektronin, dheelektronegativitetit;- të përshkruajë qëndrueshmërinë e gazeve inerte, duke umbështetur në ndërtimin e shtresës së jashtme elektronike me 8elektrone;- të formulojë kuptimet për konceptet: elektron valentor,valencë, valencë normale, valencë e ngacmuar;- të përcaktojë valencën normale dhe valencën e ngacmuar nëshembuj të elementeve të grupeve A;- të nxjerrë përfundime ndërmjet ngjashmërive dhe diferencavetë vetive fiziko-kimike te metalet alkaline e ato alkalinotokësorë;- të nxjerrë përfundime ndërmjet ngjashmërive dhe diferencavetë vetive fiziko-kimike te jometalet e grupeve VI A dhe VII A;- të parashikojë karakteristikat e metaleve, jometaleve, duke ubazuar në vendin e tyre në tabelën periodike;- të përshkruajë amfoterinë;- të listojë, duke u mbështetur në tabelën periodike, elemente qëjapin okside acide, okside bazike, okside amfotere.Nxënës/i,-ja duhet:- Të hartojë formulën e njësisë, duke u bazuar në ngarkesën ejoneve përbërës;- të përdorë konceptin e energjisë së rrjetit kristalor për tëargumentuar formimin e kristaleve jonike;5

Lidhje jonikeLidhje kovalenteEnergji e lidhjesGjatësi e lidhjesEnergji e rrjetës kristaloreForca të lidhjes elektrostatikeKristale jonikeMolekula kovalenteFormula njësiLidhje njëfisheLidhje dyfisheLidhje trefisheLidhje sigmaLidhje piÇift elektronik lidhësÇift elektronik vetjakTeoria e SHÇESHV-itFormë gjeometrike e molekulësKënd i lidhjesAcidet dhe bazatTerma kyç:ElektroliteJoelektroliteFortësi e elektroliteveAcideBazaKripëraBarazime të shpërbashkimitReaksione të asnjanësimitGradë e shpërbashkimitKonstante e shpërbashkimitProdukt jonik pHHidrolizë e kripëraveMasa njëvlerëseTitullim acido-bazik- të paraqitë lidhjen kimike kovalente në molekulat me lidhjenjëfishe, dyfishe, trefishe;- të listojë veçoritë dalluese të lidhjes sigma dhe lidhjes pi;- të përdorë të dhënat mbi elektronegativitetin për të parashikuartipin e lidhjes, si:- kovalente polare,- kovalente e pastër;- të formulojë kuptimin për konceptin dipol elektrik të lidhjeskimike dhe të molekulës;- të identifikojë nga formula kimike tipin e mundshëm të lidhjeskimike në përbërjen e dhënë;- të tregojë marrëdhënien ndërmjet lidhjeve kovalente polaredhe molekulës polare;- të përshkruajë mekanizmin e formimit të lidhjesbashkërenditëse (p.sh., me donor NH 3 , dhe akceptor BF 3 );- të analizojë ngjashmëritë dhe dallimet ndërmjet lidhjes: jonike,kovalente, kovalente polare, bashkërenditëse;- të shkruajë strukturat e Ljuisit për molekula të ndryshme- të përcaktojë në strukturat e Ljuisit për molekula të ndryshme,atomin qendror, çiftet elektronike vetjake, çiftet elektronikelidhëse;- të formulojë kuptimet për konceptet: gjatësi e lidhjes kimike,kënd valentor;- të argumentojë formën gjeometrike të molekulës, me anë tëteorisë SHÇESHV, në raste kur atomi qendror formon 2-4 çifteelektronike të përbashkëta (përveç oksiacideve).Nxënës/i,-ja duhet:- Të interpretojë strukturën kimike të acideve, bazave, kripërave;- të përcaktojë kuptimet: kripë acide, kripë bazike, kripënormale;- të shkruajë barazimet e shpërbashkimit elektrolitik të acideve,bazave, kripërave;- të gjykojë për fortësinë e një elektroliti në bazë të vlerave tëgradës së shpërbashkimit elektrolitik dhe konstantes sëshpërbashkimit elektrolitik;- të kryejë njehsime të thjeshta me gradën dhe konstanten eshpërbashkimit elektrolitik;- të përcaktojë eksperimentalisht fortësinë e një acidi ose baze,në bazë të përcjellshmërisë së tyre elektrike;- të formulojë kuptimet për produktin jonik të ujit, Ku dhe pH ;- të kryejë njehsime në lidhje me pH, përqendrimin e jonevehidron, përqendrimin e joneve hidroksid;- të interpretojë reaksionin e hidrolizës si reaksion të këmbimitjonik;- të listojë llojet e kripërave që i nënshtrohen hidrolizës;6

Pikë asnjanësimi e plotë - të përcaktojë mjedisin acid, bazik, asnjanës si rezultat i njëhidrolize, duke u nisur nga produktet e hidrolizës;- të tregojë ç’është pika e asnjanësimit të plotë;- të njehsojë masën njëvlerëse për acidet, bazat, kripërat- të kryejë njehsime me përqendrimet normale dhe molare tëacideve, bazave, kripërave.2.1.2 LINJA: Reaksioni kimikPërshkrimi i linjës: Përmes kësaj linje, të gjithë nxënësit fitojnë njohuri, aftësi,qëndrime për shpejtësinë e reaksioneve kimike dhe faktorët që ndikojnë në të, si dhe përreaksionet e prapësueshme dhe ekuilibrin kimik e faktorët e tij.NënlinjaKinetika kimikeTerma kyç:Reaksion kimikReaktantëProdukteShpejtësi e reaksionitPërqendrim i reaktantëveGoditjet e frytshmePozicioni i ndeshjeveNatyra e substancaveNdikimi i temperaturësEnergji e brendshme e reaktantëveKatalizator kimikKatalizator biologjikKarakter specifikMekanizmi i reaksionitReaksion elementarReaksion i përgjithshëmShkalla e grimcimitObjektiva të njohurive dhe aftësiveNxënës/i,-ja duhet:- Të shpjegojë reaksionin kimik bazuar në teorinë e goditjes sëgrimcave;- të argumentojë ndryshimin e energjisë së sistemit në një reaksionkimik (prishja e lidhjeve të vjetra dhe formimi i lidhjeve të reja);- të përshkruajë ecurinë e reaksionit kimik përmes energjisë sëaktivizimit dhe kompleksit aktiv;- të interpretojë në grafikë ecurinë e një reaksioni përmesparametrave: energji të reaktantëve, energji aktivizimi, kompleksaktiv, energji e produkteve, reaksion ekzotermik, reaksionendotermik;- të listojë faktorët kryesorë që ndikojnë në shpejtësinë ereaksioneve kimike (natyra e reaktantit, përqendrimi,temperatura, sipërfaqja e kontaktit, katalizator) nga pikëpamja egoditjeve të frytshme;- të përshkruajë shpejtësinë e reaksionit si ndryshim tëpërqendrimit të substancave (konsumi i substancave nistore dheprodhimi i produkteve) në njësinë e kohës;- të kryejë njehsime në lidhje me barazimin e shpejtësisë mesataredhe ligjin e shpejtësisë (vetëm zbatime të thjeshta);- të përcaktojë kuptimin “mekanizëm reaksioni“.- të dallojë një reaksion elementar nga një reaksion i përgjithshëm;- të interpretojë në grafikë ndikimin e katalizatorit në ndryshimine energjisë së aktivizimit në një reaksion kimik.7

Ekuilibri kimikTerma kyç:Reaksion i prapësueshëmReaksion i paprapësueshëmEkuilibër kimikEkuilibër dinamikKonstante e ekuilibrit Ka dhe KbParimi Lë ShatëljeZhvendosje e ekuilibrit kimikPozicion ekuilibriGjendje ekuilibriPozicioni i ri i ekuilibritNxënës/i,-ja duhet:- Të dallojë një reaksion të prapësueshëm nga një reaksion ipaprapësueshëm;- të përshkruajë ekuilibrin kimik si një ekuilibër dinamik;- të përcaktojë shprehjen matematike të konstantes së ekuilibritkimik në sistemet homogjene dhe heterogjene;- të kryejë njehsime, duke përdorur konstanten e ekuilibrit osepërqendrimet e substancave në ekuilibër;- të tregojë marrëdhënien ndërmjet sistemeve në ekuilibër dheparimit Lë Shatëlje (ndikimi i faktorëve: temperaturë, trysni,përqendrim);- të parashikojë në shembuj të ndryshëm pozicionin e ri tëekuilibrit kimik, kur ndryshon temperatura, përqendrimi dhetrysnia;- të përdorë parimin Lë Shatëlje për të shpjeguar hollimin eshtresës së ozonit.2.2 Klasa e 11-të2.2.1 LINJA: Struktura dhe vetitë e lëndësPërshkrimi i linjës: Përmes kësaj linje, të gjithë nxënësit fitojnë njohuri, aftësi,qëndrime për lidhjen hibride, forcat ndërmolekulare, strukturën e përbërjeve organike,hidrokarburet, alkoolet, ketonet, aldehidet, acidet karboksilike, aminat, aminoacidet,polimeret, karbohidratet, yndyrnat, proteinat, duke përdorur faktet, modelet dheeksperimentet.NënlinjaHibridizimi dhe bashkëveprimindërmolekularTerma kyç:Orbital atomikOrbital molekularOrbital hibridHibridizim dhe llojet e tijMolekulë polareMolekulë apolareObjektiva të njohurive dhe aftësiveNxënës/i,-ja duhet:- Të përcaktojë të përbashkëtat dhe ndryshimetndërmjet orbitaleve atomike dhe molekulare;- të dallojë orbitalet molekulare sigma dhe pi;- të japë kuptimin hibridizim, orbital hibrid;- të përshkruajë teorinë e Polingut për hibridizimin;- të përcaktojë tipin e hibridizimit sp, sp 2 , sp 3 nëpërbërjet inorganike (p.sh.: BeCl 2, BF 3 , SiH 4 );- të përcaktojë tipin e hibridizimit sp, sp 2 , sp 3 nëpërbërjet e karbonit;- të përshkruajë bashkëveprimin dipol-dipol, forcat eLondonit në molekulat jopolare, lidhjenhidrogjenore si forca të bashkëveprimit molekular.8

HidrokarburetTerma kyç:Hidrokarbure vargore dhe ciklike, tëngopura dhe të pangopuraFormulat empirike, molekulare,strukturore dhe racionale të pjesëtarëve tëserive homologeLidhje njëfishe, dyfishe dhe trefisheEmërtim sistematik dhe empirik, rrënja eemrit, mbaresa dhe prapashtesaRadikalDukuria e izomerisë dhe llojet e sajRrjedhës të halogjenuar të tyreGrupet funksionore në përbërjetorganikeTerma kyç:Përbërje organike të oksigjenuara, grupetfunksionore dhe veçoritë e tyreAlkoole parësore, dytësore, tretësore,Alkoole mono, di, polihidroksilikeAlkoolateEtereFenole, fenolate, radikal fenilAldehide, ketoneAcide mono, di dhe polikarboksilikeAcide të ngopura dhe të pangopura,rrjedhës të tyreAminat parësore, dytësore dhe tretësoreNxënës/i,-ja duhet:- Të japë kuptimet: hidrokarbur, alkan, cikloalkan,alken, alkin, aren;- të shkruajë formulat e përgjithshme për alkanet,cikloalkanet, alkenet, alkinet dhe arenet;- të përdorë formulat molekulare dhe të strukturëspër të paraqitur hidrokarburet me varg normal dhetë degëzuar, deri në 10 atome karboni;- të përdorë nomenklaturën e IUPAC për të shkruardhe emërtuar hidrokarburet alifatike dhe aromatike;- të dallojë izomerinë e vargut, të pozicionit dhegjeometrike për hidrokarburet, deri në 7 atomekarboni;- të shkruajë dhe të emërtojë izomerët e strukturës, tëpozicionit dhe ata gjeometrikë, deri në 7 atomekarboni;- të tregojë lidhjen gjinore ndërmjet alkaneve,alkeneve, alkineve, areneve nëpërmjet shkrimit tëbarazimeve kimike për reaksionet përkatëse;- të zgjidhë situata problemore që lidhen menjehsime me formulat kimike të hidrokarbureve (tënxjerrë formulën molekulare kur jepen përqindjet eelementeve përbërëse ose raportet në masë dheanasjellas).Nxënës/i,-ja duhet:- Të përkufizojë grupin funksionor (―OH, ―CHO,│―CO, ―COOH, ―O ―, ―NH 2 , ― COO ―) sipërcaktues të vetive të substancave organike;- të argumentojë strukturën e grupit funksionor│(―OH, ―CHO, ―CO, ―COOH, ―O ―, ―NH 2 ,― COO ―) nga pikëpamja e lidhjes kimike dheveçorive që sjell ky grup në vetitë e përbërjeveorganike;- të klasifikojë alkoolet, në varësi të tipit të karbonitme të cilin lidhet grupi funksionor, acidetkarboksilike në varësi të numrit të grupevefunksionore dhe të ngopshmërisë;- të tregojë prejardhjen e aminave nga amoniaku;- të klasifikojë aminat si parësore, dytësore, tretësore;- të bëjë emërtimin sipas IUPAC të përfaqësuesve tëndryshëm të alkooleve, fenoleve, etereve,aldehideve, ketoneve, acideve karboksilike,9

BiokimiaTerma kyç:Acide lyrore, glicerina, trigliceridet siestereLyra të ngopura dhe të pangopuraHidrolizë e lyraveMonosakaride, disakaride, polisakaride,Grupet funksionore tek karbohidratetAldozet dhe ketozetPasqyra e argjenditAminoacidet dhe grupet e tyrefunksionoreVeti amfotere të aminoacideveLidhje peptidikePolipeptidStrukturë parësore, dytësore, tretësore dhekuaternare e proteinësestereve, aminave, kur jepet formula kimike dheanasjellas, në përbërës me deri në 7 atome karbon.Nxënës/i,-ja duhet:- Të përshkruajë karbohidratet dhe lyrat;- të klasifikojë karbohidratet në monosakaride,disakaride dhe polisakaride;- të klasifikojë lyrat në: bimore, shtazore dhe sipasngopshmërisë;- të shkruajë formulat molekulare dhe strukturore përfruktozën, glukozën dhe formulat molekulare përsakarozin, amidonin, celulozën;- të përcaktojë kuptimet: aminoacid, lidhje peptidike,peptid dhe proteinë.2.2.2 LINJA: Reaksioni kimikPërshkrimi i linjës: Përmes kësaj linje, të gjithë nxënësit fitojnë njohuri, aftësi,qëndrime për reaksionet kimike redoks dhe aplikimet e tyre në elektrokimi, jetën epërditshme, si dhe për reaksionet karakteristike të përbërjeve organike, si: reaksionet eshtimit, të eliminimit, zëvendësimit radikalar, zëvendësimit elektrofilik, zëvendësimitnukleofilik.NënlinjaElektrokimiaTerma kyçNumër oksidimi,Gjysmë reaksion,Skemë e këmbimitelektronikElement elektrolitikElektrolitProces katodikProces anodikReaksion i përgjithshëmObjektiva të njohurive dhe aftësiveNxënës/i,-ja duhet:- Të përcaktojë në shembuj të reaksioneve redoks:agjentin reduktues, agjentin oksidues, oksidimin dhereduktimin;- të interpretojë ngjashmëritë dhe dallimet ndërmjetprocesit në një element galvanik dhe atij në njëelektrolizer;- të përshkruajë ndërtimin e elektrodës standarde tëhidrogjenit;- të përkufizojë potencialin elektrodik të një elementi;- të zgjidhë problema që kanë të bëjnë me njehsimin e10

Reaksion mjedisiAnione, kationeShkarkim jonesh nëelektrodaRadhë e potencialeveelektrodike të atomevedhe joneveElement galvanikFunksion i elementitelektrolitik dheelementit galvanikTipet e reaksioneve nëkiminë organikeTerma kyç:Halogjen alkanRregulla eMarkovnikovitRrjedhës injëzëvendësuar, idyzëvendësuar etj.Ngarkesë e pjesshmeRadikal i lirëReaksion iprapësueshëmMonomer, polimer,makromolekulëforcës elektromotore të elementeve galvanike më tëpërdorshme në jetën e përditshme, duke shfrytëzuar tëdhëna të tabelës së potencialeve elektrodike standarde;- të shkruajë barazimin e përgjithshëm të elektrolizës,kur elektroliti është në gjendje të shkrirë apo të tretur;- të japë shembuj të përdorimit praktik të elementitgalvanik dhe të elektrolizës;- të kryejë njehsime stekiometrike me barazimet ereaksioneve redoks.Nxënës/i,-ja duhet:- Të formulojë kuptimet për reaksionin e shtimit, tëeliminimit, zëvendësimit radikalar, zëvendësimitelektrofilik, zëvendësimit nukleofilik;- të japë kuptimin grimcë elektrofilike me substraktbenzenin dhe grimcë nukleofile me substrakt alkoolin;- të japë shembuj reaksionesh, ku janë shtuar /eliminuarH 2, Cl 2 , H 2 O, HCl (pa përshkruar mekanizmin ereaksionit);- të listojë përbërjet që japin reaksione zëvendësimiradikalar, zëvendësim nukleofilik dhe zëvendësimelektrofilik;- të shkruajë barazimet kimike për shembuj të thjeshtëreaksionesh të zëvendësimit radikalar, zëvendësimitnukleofilik, zëvendësimit elektrofilik;- të përshkruajë reaksionet redoks në kalimet ngaalkoolet në aldehidet (ketonet) deri tek acidetkarboksilike dhe anasjellas, me anë të hidrogjenimitdhe dehidrogjenimit;- të përshkruajë reaksionin e polimerizimit;- të kryejë njehsime stekiometrike me barazimet kimiketë reaksioneve redoks në kiminë organike;- të dallojë monomerin, njësinë strukturore në njëpolimer;- të shkruajë reaksionet e formimit të polimerëvepolieten, polipropen, PVC.11

2.3 Klasa e 12-të2.3.1 LINJA: STRUKTURA DHE VETITË E LËNDËSNËNLINJA: UJI. TRETËSIRAT UJOREPërshkrimi i nënlinjës. Në këtë nënlinjë do të studiohet: Uji në natyrë. Rëndësiae ujit për jetën. Ndërtimi i molekulës së ujit. Polarizimi i lidhjeve O-H. Momenti dipolar imolekulës së ujit dhe aftësitë e tij tretëse. Lidhja hidrogjenore dhe anormaliteti i ujit.Tretshmëria e kripërave në ujë. Përqendrimi i tretësirave (molar, normal dhe nëpërqindje). Lidhja e përqendrimeve midis tyre. Osmoza. Trysnia osmotike. Osmoza dheqeliza. Elektrolitët dhe vetitë e tretësirave. Ekuacioni i Vant’ Hofit. Rëndësia biologjike etretësirave. Trajtimi i ujit të pijshëm. Ndotja e ujit, pastrimi i ujit.NënlinjaObjektiva të njohurive dhe aftësiveUji. Tretësirat ujoreTerma kyç:Lidhje kovalente polareMoment dipolarLidhje hidrogjenoreNxehtësi specifikeTretshmëriKurba e tretshmërisëTretësirë e pangopurTretësirë e ngopurTretësirë e mbingopurSubstancë e tretshmeSubstancë pak e tretshmeSubstancë e pa tretshmePërqendrim i tretësirësTretësirë e përqendruarTretësirë e holluarPërqendrim në përqindjePërqendrim molarPërqendrim normalGramnjëvlerësElektrolitëNxënës/i,-ja duhet:- Të shpjegojë gjeometrinë e molekulës së ujit, momentindipolar të ujit, lidhjet hidrogjenore tek uji, vetitë e ujit nëlidhje me strukturën (gjendjen agregate, dendësinëspecifike, temperaturat e vlimit, shkrirjes, ngrirjes, vetitëamfoterike);- të shpjegojë procesin e tretjes së substancave të ndryshmenë ujë, kuptimin sasior e cilësor të tretshmërisë, faktorët qëndikojnë në tretshmërinë e substancave në ujë (efektet etrysnisë, llojit të tretësit dhe temperaturës, duke ndërtuardhe kurbat e tretshmërisë në ujë në funksion tëtemperaturës për një substancë të ngurtë të tretshme nëujë);- të llogaritë përqendrimin në përqindje, përqendrimin molardhe përqendrimin normal të tretësirave të ndryshme ujore,përfshirë këtu dhe tretësirat e holluara, si dhe kalimet nganjë tip përqendrimi në një tjetër për një tretësirë të dhënë;- të shpjegojë osmozën dhe rëndësinë e kësaj dukurie tek egjalla;- duke përdorur ekuacionin e Vant’ Hofit të llogaritë efektine substancës së tretur mbi trysninë osmotike të një tretësiresi dhe molaritetin e substancës së tretur, kur njihet trysniaosmotike e tretësirës së dhënë.12

AutojonizimOsmozëTrysni osmotikeTretësirë izotonikeTretësirë hipotonikeTretësirë hipotonikeKoeficient izotonikTretësirë fiziologjikeOsmozë inverseNdotjeNdotje kimikeNdotje biologjikeNdotje termikeVetëpastrim i ujëravenatyrorFiltrimEutrofikimDezinfektimZbutje e ujit13

3. Pesha në përqindje sipas linjave dhe nënlinjaveKimia 10Nr Linja Nënlinja Përqindja1 Struktura dhe vetitë elëndësNdërtimi i atomit 7.8%Periodiciteti 7.8%Lidhja kimike 7.8%Acidet dhe bazat 7.1%2 Reaksioni kimik Kinetika kimike 7.1%Ekuilibri kimik 5.4%Totali i lëndës “Kimia-bërthamë 10”: 43%Kimia 111 Struktura dhe vetitë elëndësHibridizimi dhebashkëveprimindërmolekular7.8%Hidrokarburet 7.1 %Grupet funksionore nëpërbërjet organike7.1%Biokimia 5.5%2 Reaksioni kimik Elektrokimia 8.5%Tipat e reaksioneve në 7.1%kiminë organikeTotali i lëndës “Kimia bërthamë 11”: 43%Kimia 121 Struktura dhe vetitë e Uji. Tretësirat ujore 14%lëndësTotali i lëndës “Kimia bërthamë 12”: 14%Totali i lëndës “Kimia bërthamë” (10+11+12): 100%14

ReferencaInstituti i Zhvillimit të Arsimit: Programet e kurrikulës bërthamë të gjimnazit. Fusha:Shkenca natyrore. Lënda: Kimi. Kodi: 7. 3. Programi i lëndës së kimisë për klasat10, 11. Tiranë, 2010.Ministria e Arsimit dhe Shkencës: Udhëzim Nr. 40 , datë 12.10.2011 “Për zhvillimin eprovimeve të Maturës Shtetërore 2012”. Tiranë, 2011.15