material diskutimi për të arriturat, sfidat dhe rekomandimet në fushën ...

1. Politikat e BE-së dhe Kërkesat për Anëtarësim në Fushën e Arsimit dhe AftësimitBE-ja ka vetëm rol mbështetës në politikat e arsimit dhe aftësimit. Shtetet Anëtare janëpërgjegjëse për sistemet e tyre të arsimit dhe aftësimit, mirëpo ato bashkëpunojnë brendakornizës së BE-së me qëllim të arritjes së qëllimeve të përbashkëta. Traktati i Romës (1957) iështë referuar arsimit profesional si fushë e veprimit të Komunitetit Evropian. Megjithatë arsimiështë pranuar zyrtarisht si fushë e politikave të BE-së me Traktatin e Mastrichtit (1992). Traktatii Lisbonës i cili është miratuar në më dhjetor 2009 nuk ka ndryshuar dispozitat që kanë të bëjnëme arsimin.Neni 165 i Traktatit të Lisbonës që ka të bëjë me arsimin dhe aftësimin profesional përcakton që“Unioni duhet të kontribuoj për zhvillimin e arsimit cilësor duke inkurajuar bashkëpunimin në mes tëShteteve Anëtare dhe nëse është e nevojshme duke mbështetur dhe plotësuar veprimet e tyre, por në tënjëjtën kohë duhet respektuar përgjegjësinë e Shteteve Anëtare për përmbajtjen e mësimdhënies dheorganizimin e sistemeve të arsimit dhe shumëllojshmërinë kulturore e gjuhësore”. 1 Dispozitat e tjera tëTraktatit të Lisbonës i referohen shkëmbimit, mobilitetit të studentëve dhe mësimdhënësveduke njohur në mënyrë reciproke gradat akademike, duke inkurajuar mësimin në distancë,lehtësimin dhe bashkëpunimin mes institucioneve arsimore brenda BE-së dhe jashtë saj. PastajNeni 166 i Traktatit të Lisbonës përcakton që “Unioni duhet të implementoj një politike të aftësimitprofesional e cila përkrah dhe plotëson veprimet e Shteteve Anëtare për përmbajtjen dhe organizimin eaftësimit profesional” . 2Kapitulli 26 i acquis communautaire i BE-së ka të bëj me arsimin dhe aftësimin (duke përfshirëedhe rininë dhe kulturën). Duke pasur parasysh që arsimi dhe aftësimi janë së pari kompetencëe Shteteve Anëtare, BE-ja synon të harmonizoj politikat nacionale përmes kornizësbashkëpunuese dhe ruajtjen e objektivave të përbashkëta përmes të ashtuquajturës metodë ehapur e koordinimit. Kjo qasje ka rezultuar në programin “Arsimi dhe Aftësimi 2010” i ciliintegron të gjitha veprimet në fushën e arsimit dhe aftësimit në nivel Evropian. Shtetet Anëtareduhet të kenë kapacitete ligjore, administrative dhe financiare për të siguruar menaxhim tëduhur financiar të programeve të Komunitetit Evropian për arsimin, aftësimin dhe rininë. 3Acquis communautaire e BE-së për arsimin dhe aftësimin konsiston në Direktiven 1977 (përarsimin e fëmijëve të punëtorëve emigrant), programet vepruese dhe Konkluzione, Rezolutaapo Deklarata të Këshillit ose Këshillit të Ministrave të Arsimit të cilët takohen brenda Këshillitpër çështje të ndryshme (p.sh. mundësitë e barabarta, analfabetizmi, siguria në shkolla, etj.). 4BE-ja ka forcuar tutje bashkëpunimin në fushën e arsimit dhe aftësimit në vitin 2009 përmesKornizës strategjike për bashkëpunimin e BE-së në fushën e arsimit dhe aftësimit (ET 2020), si1 CPS, Udhëzues i acquis së BE-së lidhur me Arsimin dhe Kulturën, Dhjetor 2010, Bruksel & Stamboll, f. 72 CPS, Udhëzues i acquis së BE-së lidhur me Arsimin dhe Kulturën, Dhjetor 2010, Bruksel & Stamboll, f. 83 http://ec.europa.eu/enlargement/policy/conditions-membership/chapters-of-theacquis/index_en.htmf4 http://ec.europa.eu/enlargement/archives/enlargement_process/future_prospects/negotiations/eu10_bulgaria_romania/chapters/chap_18_en.htm

ezultat i Programit të mëhershëm për arsimin dhe aftësimin 2010. 5 Aktualisht, arsimi dheaftësimi konsiderohet si një nga politikat e BE-së për tu bërë ekonomi konkurruese e bazuar nëdije. Kjo është nënvizuar në ET 2020 “Arsimi dhe aftësimi kanë një rol fondamental në arritjen eobjektivave të Programit të Evropës 2020 për rritje ekonomike të bazuar në dije, të qëndrueshme dhegjithëpërfshirëse, duke pajisur qytetarët me shkathtësitë dhe kompetencat të cilat janë të nevojshme përekonominë dhe shoqërinë e BE-se me qëllim të të qenit konkurrues dhe inovativ, por gjithashtu dukepromovuar kohezionin dhe përfshirjen sociale”. 6Qasja e BE-së pranon që arsimi cilësor para-shkollor, primar, sekondar, i lartë dhe arsimi eaftësimi cilësor profesional janë faktor themelor për suksesin e BE-së. Megjithatë, procesi iarsimit nuk përfundon atëherë kur përfundon arsimi formal. BE-ja vë theks të veçantë nëmësimin gjatë gjithë jetës, duke e konsideruar atë si prioritet të lartë në një botë kur ndryshimetjanë shumë të shpejta; mësimi gjatë gjithë jetës është i rëndësisë themelore për punësim, suksesekonomik dhe mundësimit të njerëzve të jenë anëtarë plotësisht të integruar në shoqëri.Përderisa promovimi i shumë gjuhësisë, inovacionit, kreativitetit dhe adoptimit të TIK-utkonsiderohen relevante për të gjitha nivelet e arsimit.Objektivat afat gjate të BE-së në politikat e arsimit dhe aftësimit janë:- Bërja realitet e mësimit gjatë gjithë jetës dhe mobilitetit;- Përmirësimi i cilësisë dhe efikasitetit të arsimit dhe aftësimit;- Promovimi i barazisë, kohezionit social dhe qytetarisë aktive;- Forcimi i kreativitetit dhe inovacionit, duke përfshire ndërmarrësinë, në të gjitha nivelete arsimit dhe aftësimit.Caqet e BE-së për periudhën deri 2020 janë si vijon:- Së paku 95% të fëmijëve mes moshës katër dhe moshës për fillimin e shkollimit tëobliguar primar të përfshihen në arsimin e fëmijërisë së hershme;- Proporcioni i të rinjve 15 vjeçar me aftësi të kufizuara për lexim, matematikë dheshkenca duhet të jetë më pak se 15%;- Proporcioni i atyre që lënë arsimin dhe aftësimin duhet të jetë më pak se 10%;- Proporcioni i personave të moshës 30-34 me arsim terciar duhet të jetë së paku 40%- Së paku një mesatare prej 15% e të rriturve (grup mosha 25-64) duhet të marrin pjese nëmësimin gjatë gjithë jetës. 7Në aspekt të politikës së zgjerimit, sa i përket procesit të harmonizimit me Acquis për Arsim dheAftësim, duke pasur parasysh që arsimi është së pari kompetencë e Shteteve Anëtare, ështëpërgjegjësi e tyre të harmonizojnë legjislacionin e tyre nacional. Në këtë kontekst, legjislacionidhe programet e BE-së nuk synojnë të krijojnë politika të përbashkëta, por kanë për qëllim tëzhvillojnë një ambient bashkëpunues në mes të Shteteve Anëtare në fushën e acquis për arsimdhe aftësim me qëllim që të arrihen synimet e përbashkëta. 85 http://ec.europa.eu/education/lifelong-learning-policy/framework_en.htm6 Konkluzionet e Këshillit për rolin e arsimit dhe aftësimit në implementimin e “Strategjisë 2020”,(2011/C 70/01), f.17 http://ec.europa.eu/education/lifelong-learning-policy/framework_en.htm8 CPS, Udhëzues i acquis së BE-së lidhur me Arsimin dhe Kulturën, Dhjetor 2010, Bruksel & Stamboll, f. 7

2. Korniza e politikave të Kosovës në fushën e arsimitGjatë dekadës se fundit, sistemi i arsimit në Kosovë ka kaluar nëpër një proces të rëndësishëmreformimi. Kjo ka rezultuar që arsimi të jetë një nga sektorët e pakët të cilët kanë hartuarkornizën strategjike gjithëpërfshirëse të sektorit të arsimit e cila mbulon të gjithë nën sektorët earsimit; Plani Strategjik Gjithëpërfshirës i Arsimit (PSAK 2011-2016), i cili është miratuar më 25gusht 2011. PSAK vendos kornizën e politikave të drejt përmbushjes së standardeve të BE-së.Sikurse ET 2020 9 , gjithashtu edhe PSAK, si plan gjashtë vjeçar, vë theks të veçantë në mësimingjatë gjithë jetës dhe gjithëpërfshirjen në arsim, si elemente fondamentale të një shoqërie tëbazuar në dije dhe të sigurimit të arsimit për të gjithë.PSAK është hartuar mbi bazën e strategjive ekzistuese në sektorin e arsimit, kryesisht nëStrategjinë e Arsimit Para-Universitar. Ky plan është ndarë në 8 fusha programore për të cilatjanë zhvilluar ouptute dhe indikator specifik: 1. Arsimi parashkollor dhe parafillor, 2. Arsimipara-universitar, 3. Arsimi dhe aftësimi profesional, 4. Aftësimi i mësimdhënsve, 5. Arsimi ilartë, 6. Arsimi për të rritur, 7. Technologjia Informacionit dhe Komunikimit, 8. Ndërtimi iKapaciteteve. 10Një ndër sfidat kryesore për implementimin e PSAK-së mbetet financimi i saj. Në bazë tëvlerësimeve financiare, nevojiten në total 242 milion euro për koston zhvillimore e cila rezultonnë shpenzime periodike prej 238 milion euro gjatë periudhës gjashte vjeçare të implementimit tëplanit. Kostoja totale vjetore për implementimin e PSAK-së është 80 milion euro, ndërashpenzimet të cilat vazhdojnë pas implementimit të PSAK-së vlerësohet të jenë 57,8 milion europër vit. Sektori i arsimit në vitin 2009 ka pasur buxhetin publik prej 181 milion euro, përderisakontributi i donatorëve jashtë buxhetit për vitin 2010 ka qenë 46 milion euro (duke përfshirëbashkëfinancimin). 11 Duke pasur parasysh koston e lartë financiare të strategjisë, një nga sfidatkryesore të MASHT-it është të bëhet prioritetizimi, duke pasur parasysh që donatorët janë dukëreduktuar asistencën në mënyrë substanciale, edhe pse kontributi i tyre në këtë sektor endembetet i lartë. Kapacitetet per koordinimin e donatorëve në Ministry vlerësohet të jenë të ulëtadhe jo shumë funksionale dhe kanë nevojë të ngrieten kapacitetet e tyre në mënyrë që tëkontribuoj në planifikimin e përshtatshëm buxhetor për implementimin e strategjisë. 12Është krijuar Task Forca për analizimin financiar, definimin, propozimin dhe balancimin eburimeve të mundshme financiare për implementimin e strategjisë. Pritet të themelohetKomiteti Drejtues i cili do të analizoj implementimin e PSAK-ut. Ky Komitet do të jetë një organndër-ministror më përfaqësim nga MASHT, MIE, MF, MTI dhe MPMS. Është mbajtur Rishikimii Parë i Përbashkët në mars 2012 ku progresi, sfidat dhe rekomandimet prioritare janë paraqiturnë një Aide Memoire. 13 Komisioni Evropian e ka vlerësuar 14 që miratimi i PSAK 2011-2016 ka9 http://ec.europa.eu/education/lifelong-learning-policy/framework_en.htm10 Plani Strategjik Gjithëpërfshirës i Arsimit 2011-201611 Plani Strategjik Gjithëpërfshirës i Arsimit 2011-201612 Takimi i Dialogut të Procesit të Stabilizim Asociimit: Inovacioni, Kapitali Njerëzor, Politikat Sociale dheShoqëria e Informacionit, Bruksel, 3-4 maj 201213 Takimi i Dialogut të Procesit të Stabilizim Asociimit: Inovacioni, Kapitali Njerëzor, Politikat Sociale dheShoqëria e Informacionit, Bruksel, 3-4 maj 201214 Takimi i Dialogut të Procesit të Stabilizim Asociimit: Inovacioni, Kapitali Njerëzor, Politikat Sociale dheShoqëria e Informacionit, Bruksel, 3-4 maj 2012

ndikuar pozitivisht në praktikat e planifikimit dhe monitorimit në MASHT, me fokus të veçantënë planifikimin dhe implementimin afat gjatë të bazuar në tërë sektorin. Edhe pse mbesinshumë sfida për tu adresuar, PSAK do të shërbej si dokumenti kryesor udhëheqës në sektorin earsimit në aspekt të reformave, koordinimit të donatorëve dhe akterëve të tjerë dhe planifikiminfinanciar. 15Prioritete strategjike, çështjet dhe kufizimet e adresuara nga PSAK përfshijnë:- Zhvillimin dhe përkrahjen e një sistemi përfshirës të arsimit që do të mundësonte qasje tëbarabartë dhe arsimim të diversifikuar;- Zhvillimin dhe përkrahjen e sistemit të edukimit parashkollor që inkurajon përmirësimin eqasjes e të rrjetëzimit të nismave publike e private;- Zvogëlimin e numrit të ndërrimeve në shkolla duke eliminuar ndërrimet në shkolla(kryesisht në zonat urbane), përmes ndërtimit të shkollave të reja fillore dhe të mesme;- Hartimin e standardeve cilësore të arsimit;- Zhvillimin dhe zgjerimin e shkollimit të mesëm të lartë;- Përmirësimin e cilësisë së mësimdhënies e të nxënit nëpërmjet përshtatjes më të mirë tërezultateve të të nxënit me punësimin;- Ristrukturimin e arsimit të mesëm të lartë dhe afirmimin e arsimit dhe aftësimit profesionaldhe ndërtimin e shtigjeve horizontale e vertikale përtej sektorëve dhe niveleve të ndryshëmarsimor;- Zhvillimin e Qendrave të Kompetencës (QK) dhe lidhjet me ofruesit e tjerë të shërbimeve tëAAP-së;- Lidhjen më të mirë në mes të arsimit e punësimit përfshirë zhvillimin e arsimit dheaftësimit profesional terciar në pajtim me kërkesat e tregut të punës;- Përmirësimin e cilësisë së arsimit të lartë duke siguruar kontrollin e cilësisë, aplikimin estandardeve evropiane dhe rishikimin e organizimit të strukturave akademike;- Zgjerimin e shërbimeve të arsimit të lartë dhe themelimin e institucioneve të reja të arsimittë lartë;- Themelimin e institucioneve hulumtuese në kuadër të institucioneve të arsimit të lartë meqëllim të lidhjes së tyre më të mirë me nevojat e ekonomisë dhe të shoqërisë;- Zhvillimin e teknologjisë informative (TIK) në të gjitha nivelet e arsimit;- Shpalljen e zhvillimit të resurseve njerëzore për prioritet kombëtar dhe krijimin e njëkulture të të nxënit gjatë gjithë jetës. 16Dokumentet e tjera strategjike në sektorin e arsimit janë:- Strategjia për Zhvillimin e Arsimit Para-Universitar në Kosovë (2007-2017), si një ngastrategjitë më të rëndësishme të nën sektorëve- Strategjia për Zhvillimin e Arsimit të LArtë në Kosovë (2005-2015).- Strategjia për Integrimin e komunitetit Rom, Ashkali dhe Egjiptian në Kosovë 2007-2017- Plani Strategjik për përfshirjen në arsim të fëmijëve me nevoja të veçanta në arsimin parauniversitarnë Kosovë (2010-2015)- Strategjia për Arsimin dhe Aftësimin Profesional (2012-2014)15 Plani Strategjik Gjithëpërfshirës i Arsimit 2011-2016, f.1716 Plani Strategjik Gjithëpërfshirës i Arsimit 2011-2016, f.49

3. Struktura e Sistemit të Arsimit në KosovëSistemi i arsimit në Kosovë përfshinë 6 nivele formale të arsimit dhe është i strukturuar në bazëtë parimeve të mësimit tërë jetësor sipas Standardeve Ndërkombëtare të Klasifikimit të Arsimit(ISCED). Nivelet e arsimit prej 0 deri në nivelin 3 përbëjnë nivelet e arsimit para-universitar dherregullohen me Ligjin për Arsimin Para-universitar. Niveli 4 pas-sekondar në shkollat e arsimitdhe aftësimit profesional rregullohet me Ligjin e Veçantë për Arsimin dhe AftësiminProfesional, ndërsa nivelet 5 dhe 6 të ISCED rregullohen me Ligjin për Arsimin e Lartë.- Në bazë të Ligjit të Arsimit Para-Universitar dhe në përputhje me nivelet e ISCED, nivelizero (0) përfshinë dy kategori të arsimit; 1) arsimin parashkollor (zhvillimin e fëmijërisë sëhershme) për moshën prej 0 deri në 5 vjeç e cila nuk është pjesë e shkollimit të detyruar,dhe 2) arsimin para-fillor për moshën për moshat 5-6 vjeç e cila është pjesë e shkollimit tëdetyruar.- Niveli 1 sipas ISCED përfshinë arsimin fillor që zgjat 5 vite, mosha 6-10 vjeçare,respektivisht klasat I-V.- Niveli 2: arsimi i mesëm i ulët që zgjat katër vite, normalisht, mosha 11 deri 14 vjeçare,respektivisht klasat VI-IX.- Niveli 3: arsimi i mesëm i lartë i cili zgjatë 3 vite, varësisht nga kurrikula e përcaktuar ngaMinistria, mosha 15-17 vjeçare, përfshirë gjimnazin, shkollën e mesme profesionale,shkollën e muzikës dhe atë të artit.- Niveli 4: Arsimi post-sekondar në institucionet e arsimit dhe aftësimit profesional nëperiudhën 1 deri 2 vite, zakonisht nga mosha 18 vjeçare e më shumë.- Niveli 5: Arsimi universitar- Niveli 6: Arsimi pas universitarShkollimi i detyruar fillon në fillim të vitit shkollor pas datës kur fëmija arrin moshën 6 vjeçareqë është mosha minimale për shkollimin e detyruar dhe përfundon në fund të nivelit 2 tëISCED-it. Në bazë të Ligjit të Arsimit Para-Universitar, shkollimi i detyruar ofrohet falas.

4. Analiza e situatës sipas niveleve të arsimit4.1. Arsimi para-shkollorNë mesin e sektorëve të arsimit, arsimi parashkollor dhe para-fillor nuk ka qenë një ndërprioritetet kryesore gjatë dekadës se fundit. Vetëm këto vitet e fundit ka filluar t’i kushtohet mëshume vëmendje nga institucionet e Kosovës sikurse edhe nga donatorët. Në aspekt tëlegjislacionit, Kosova ka miratuar Ligjin për Arsimin Para-Shkollor në vitin 2006 i cili ka vënëbazën ligjore për rregullimin dhe përmirësimin e arsimit para-shkollor. Arsimi para-shkollorrregullohet gjithashtu edhe me disa dispozita të Ligjit për Arsimin Para-Universitar i rishikuardhe miratuar në vitin 2011. Pastaj në vitin 2011 janë miratuar udhëzimet administrative përlicencimin dhe regjistrimin e ofruesve privat të arsimit para-shkollor dhe për vlerësiminprofesional të fëmijëve me nevoja të veçanta. Së fundi në vitin 2011 janë zhvilluar Standardet eMësimit në Fëmijërinë e Hershme në bazë të të cilit është krijuar grupi punues për rishikimindhe zhvillimin e kurrikulave të miratuara në vitin 2006 për fëmijët e grup moshës 0-3 dhe 3-6vjeç .Arsimi para-shkollor në Republikën e Kosovës aktualisht është i organizuar si në vijim;- Në institucione publike (kopshte qe përfshijnë fëmijët e grup moshave 1-3 dhe çerdhet qëpërfshijnë fëmijët 3-6 vjeç;- Në institucione private (kopshte për fëmijët 5-6 vjeç);- Në klasat për para fillor (fëmijët ë moshës 5-6 vjeç, kryesisht në klasa për para fillor tëshkollave të rregullta);- Në qendra me bazë në komunitet;- Shërbimet kryesisht financohen përmes pagesave të shfrytëzuesve nga prindërit dheshumë institucione janë private;- Arsimi parashkollor është përgjegjësi e komunave.Është zhvilluar një qasje e integruar e arsimit parashkollor e cila kombinon procesin e arsimit,shkollimit, lojës së fëmijëve dhe kujdesin profesional. Vitet e hershme të mësimit janë kritike përzhvillimin e fëmijës. Megjithatë, ekziston një nevojë urgjente e rritjes së qasjes në arsiminparashkollor, posaçërisht në zonat ekonomikisht të rrezikuara dhe të deprivuara në aspekt tëmundësive për arsim. Shkollimi parashkollor përfshinë moshën 1-5 vjeç, ndërsa arsimi parafillorpërfshinë moshën 5-6 vjeç. 17Bazuar në statistikat e arsimit të MASHT-it për vitin 2011-2012, numri total i fëmijëve për këtëvit akademik ka qenë 25,451, ku 5,167 në parashkollor dhe 20,284 në para-fillor me gjithsej 800grupe. Në total janë 41 institucione parashkollore. Në parashkollor, 47.5% (12429) e fëmijëvejanë femra, 52.5% (13022) janë meshkuj, 98.2 % janë shqiptar dhe 1.8% janë nga minoritetet,duke përjashtuar komunitetin Serb. Në para-fillor, 50.8% janë meshkuj, 49.2% janë femra, 96.3%janë shqiptar dhe 3.7% janë nga minoritetet duke përjashtuar komunitetin Serb. Mesatarja enumrit të fëmijëve për grup në arsimin para-fillor është 25. Në total për parashkollor dhe para17 Plani Strategjik Gjithëpërfshirës i Arsimit 2011-2016, f.56

fillor, 51.2 % janë meshkuj dhe 48.8 % janë femra. Numri i personeli mësimdhënës për vitinakademik 2011/2012 në arsimin parashkollor është 780, ku 477 ose 61% janë edukator, 65 apo8.3% janë personel administrativ dhe 238 apo 30.5% janë personel mbështetës. 18 Niveli ipërfshirjes së fëmijëve nga komunitetet në institucionet e arsimit parashkollor vazhdon të jetë iulët. Gjatë vitit 2008/2009 vetëm 319 nga 5,091 fëmijë kanë qenë të regjistruar në arsiminparashkollor nga komunitetet minoritare.Duke pasur parasysh statistikat e vijueshmërisë në arsimin parashkollor, Kosova ka një nivel tëulët të përfshirjes në arsimin parashkollor (në mesin e grupmoshave 3-5 vjeç), është vlerësuar tëjetë më pak se 10%, dhe rreth 70% mbulueshmëri për arsimin para fillor (mosha 5-6 vjeç), diçkaqë mund të ketë ndikim shumë të madh në zhvillimin dhe arritjet në mësim përgjatë tërëedukimit. Bazuar në raportin e UNICEF-it 2010 19 Kosova ka regjistrimin më të ulët nëparashkollor në Evropën Qendrore dhe Jug-Lindore. Shumica e kopshteve dhe çerdheve si dheklasave para fillore gjenden në qendrat urbane, duke lënë shumicën e fëmijëve nga zonat ruraletë pa përgatitur për arsimin fillor. Iniciativat e fundit të politikave për rritjen e qasjes në arsiminparashkollor nuk janë mbështetur me burime të nevojshme. 20 Një numër shumë i vogël ifëmijëve me nevoja të veçanta janë të përfshirë në arsimin parashkollor: janë identifikuar vetëmrreth 0.27% të fëmijëve me nevoja të veçanta që pranojnë mbështetje për nevojat e tyre. Nevojitetnjë program i përgatitur mirë për ofrimin e shërbimeve për kategoritë e ndryshme, sikursefëmijët me nevoja të veçanta, vajzat, fëmijët të cilët vijnë nga familjet e varfra dhe nga zonatrurale, nga komuniteti RAE, fëmijët e rrugës, etj. Decentralizimi i arsimit me nevoja të veçantashihet si një sfidë dhe prioritet për të ardhmen. Duhet gjithashtu t’i kushtohet vëmendje eveçantë prodhimit të materialeve për mësimdhënie dhe mësimnxënie në gjuhë të ndryshme dhetë investohet më shumë në trajnimin e mësimdhënësve nga komuniteti. 21Vetëm 23 (61%) komuna kanë së paku një institucion parashkollor për 5,282 fëmijë. SipasMASHT-it në total janë trajnuar 200 edukatorë. Fondet e alokuara për regjistrimin e fëmijëve nëparashkollor në komuna janë të kufizuara. Përderisa regjistrimi bruto në arsimin parashkollordhe shkollimin e mesëm të ulët është mbi 100%, regjistrimi bruto për para-fillor 60% dhe nëarsimin e mesëm të lartë 82%. Mundësitë për regjistrimin në arsimin parashkollor janë rritur mekrijimin e klasave para fillore në shkollat e reja të ndërtuara. Aktualisht janë katër qendra tëbazuara në komunitet në Mitrovicë për zhvillimin e hershëm të fëmijës. 22 Përderisa ekziston njënumër i madh i institucioneve të ndryshme parashkollore private të cilat nuk janë të regjistruaradhe të monitoruara.Cilësia e kujdesit dhe arsimit në zhvillimin e hershëm të fëmijës është e kufizuar me një numërtë ulët të mësimdhënësve të kualifikuar. Shumica e mësimdhënësve kanë kualifikimeakademike mjekësore pa trajnime ose edukim për zhvillimin e hershëm të fëmijës. 23 Fakulteti iEdukimit është një nga institucionet kryesore i cili prodhon edukator me kualifikime të18 Statistikat e Arsimit, MASHT 2011/201219 Të bashkuar për fëmijëri më të mirë, UNICEF, gusht 201120 Arsimi në emergjenca dhe tranzicionin pas krizave, UNICEF, Kosovë, 201121 AIDE MEMOIRE, Rishikimi i Përbashkët Vjetor i Sektorit të Arsimit, prill 201222 Raport vlerësues për fëmijët. Raport i Progresit 2011 (Volumi II) për implementimin e StrategjisëKombëtare dhe Planit të Veprimit për të Drejtat e Fëmijëve në Republikën e Kosovës, 2009-2013, Zyra përQeverisje të Mirë/Zyra e Kryeministrit, 201223 Plani Strategjik Gjithëpërfshirës i Arsimit 2011-2016, f. 30

përshtatshme për arsimin parashkollor. Megjithatë Raporti i Progresit i Komisionit Evropian2011 24 thekson që shumë programe të ndryshme në këtë fakultet nuk kanë përmbushurstandardet e akreditimit të Agjencisë Kombëtare të Akreditimit. Duke pasur parasysh rëndësinëe zhvillimit në fëmijërinë e hershme, duhet të bëhet një planifikim i nevojshëm afatgjatë përrritjen e numrit të edukatorëve parashkollor në të ardhmen i kombinuar së bashku me nevojatpër trajnime.Në përgjithësi, rritja e qasjes në arsimin parashkollor mbetet sfida kryesore në sektorin earsimit. Niveli parashkollor nuk ka mbështetje kur bëhet fjalë për ofrimin e arsimit parashkollorpër grup moshat specifike. Vëmendje e veçantë duhet t’i kushtohet rritjes së përfshirjes nëarsimin parashkollor deri së paku 35% e grupeve përkatëse deri në vitin 2015 (sipas PSAK).Mirëmbajtja e objekteve ekzistuese parashkollore është shumë e dobët. Ka filluar licencimi iinstitucioneve të arsimit parashkollor në shtator të vitit 2011 dhe sipas MASHT-it do të vazhdojme intensitet edhe më të shtuar gjatë këtij viti akademik. Megjithatë, këtij aktiviteti duhet t’ijepet prioritet dhe t’i kushtohet vëmendja e duhur përmes përkrahjes së iniciativave tëndryshme publiko-private në nivelin lokal, sikurse edhe alternativave të bazuara në komunitetpër arsimin parashkollor. 25Objektiva kryesore strategjike sipas PSAK- Objektiva e përgjithshme e edukimit parashkollor është që deri në vitin 2016 të sigurohetqasje gjithëpërfshirëse dhe e barabartë për të gjithë fëmijët në edukim cilësor dhe jodiskriminues deri në moshën 6 vjeçare nëpërmjet rritjes së kapacitetit të infrastrukturësfizike, fushatave për ngritjen e vetëdijes, avancimin e kurrikulave dhe materialevemësimore dhe përmes programeve për zhvillimin profesional të edukatoreve dhe tëpersonelit administrativ.Përparësitë- Korniza e politikave për arsimin parashkollor dhe para-fillor- Korniza ligjore e miratuar- Përkushtimi në rritje i Qeverisë së Kosovës- Vullneti i komunitetit të donatorëve për mbështetjen e këtij nën-sektori- Rritja e vëmendjes për rëndësinë e zhvillimit të hershëm të fëmijës-Sfidat kryesore- Nivel shumë i ulët i përfshirjes së fëmijëve në arsimin parashkollor- Nivel shumë i ulët i qasjes dhe përfshirjes së fëmijëve me nevoja të veçanta arsimore- Buxheti i ulët për arsimin parashkollor- Mungesa e stafit të kualifikuar të cilët punojnë me grup moshat e fëmijëve 0-3- Mungesa e kurrikulit për grup moshat 0-3- Institucionet private të arsimit parashkollor nuk janë të licencuara dhe nuk monitorohen- Institucionet parashkollore nuk janë të fokusuara në aspektin zhvillimor por më tepër nëaspektin akademik- Nuk ka instrumente kombëtare për përcaktimin e cilësisë dhe gatishmërinë e fëmijës përshkollë24 Raporti i Progresit i Komisionit Evropian, 2011, f. 3825 AIDE MEMOIRE, Rishikimi i Përbashkët Vjetor i Sektorit të Arsimit, prill 2012

- Numër jo i mjaftueshëm për përfshirjen e fëmijëve në nivelin parashkollor në disa qytete tëKosovës.- Mungesa e arsimin parashkollor në zonat ruraleRekomandimet kryesore- Rritja e nivelit të pjesëmarrjes së fëmijëve në arsimin parashkollor dhe para fillor.- Alokimi i fondeve nga niveli qendror për arsimin parashkollor për komunat- Zhvillimi i kapaciteteve profesionale të edukatorëve për zhvillimin e hershëm të fëmijës 0-6vjeç.- Zhvillimi i programeve për menaxhimin e zhvillimit të hershëm të fëmijës (0-6 vjeç).- Zhvillimi i kurrikulave për moshën 0-3 vjeç dhe rishikimi i kurrikulave për grup moshën 3-6 vjeç në aspekt të zhvillimit të hershëm- Zhvillimi i një plani afat gjatë për rritjen e numrit të edukatoreve për arsimin parashkollor- Forcimi i Fakultetit të Edukimit si institucioni kryesor i cili prodhon edukator për arsiminparashkollor- Zhvillimi i aktiviteteve vetëdijësuese.- Zhvillimi dhe inkurajimi i partneriteteve publike private për të mbështetur arsiminparashkollor dhe para fillor- Zhvillimi i udhëzimeve për përfshirjen më të madhe të familjes në përmirësimin dhevlerësimin e programeve.

4.2. Arsimi Para UniversitarËshtë duke u rishikuar dhe finalizuar korniza ligjore në mënyrë që të harmonizohet me politikatdhe zhvillimet e reja në sektorin e arsimit. Vetëm gjatë tri viteve të fundit janë miratuar mëshumë se 20 udhëzime administrative. Ligji për Arsimin Para-Universitar është rishikuar dhemiratuar në vitin 2011 i cili është harmonizuar me Ligjin për Arsimin në Komuna. Ligji sjellkërkesa të reja sa i përket trajnimit të mësimdhënësve, krijon një status të ri të punësimit tëmësimdhënësve si dhe transferimin e përgjegjësive nga komunat në shkolla. Në bazë të Ligjit,arsimi para-universitar përfshinë fëmijët e moshës 6-18 vjeç përgjatë tri niveleve të arsimit parauniversitar:shkolla fillore (klasat 1-5), shkolla e mesme e ulët (klasa 6-9), shkolla e mesme elartë (klasa (10-12/13), ku dy nivelet e para janë pjesë e shkollimit të obliguar. Arsimi parauniversitarpërbën nën sektorin më të madh në sistemin arsimor të Kosovës.Qeveria e Kosovës është duke implementuar reforma sa i përket decentralizimit të ofrimit tëshërbimeve. 36 komuna të Kosovës tanimë kanë një rol të rëndësishëm në menaxhimin e arsimitdhe parimet e financimit dhe buxhetit për komuna janë strukturuar në përputhje me Ligjin përQeverisje Lokale. 26 Ligji për Arsimin në Komuna është miratuar në maj 2008 dhe rregullonorganizimin e institucioneve publike të arsimit në të gjitha nivelet si dhe përcakton përgjegjësitëdhe kompetencat e MASHT-it dhe komunave në fushën e arsimit. 27 Kjo përbën një hap pozitivnë procesin e reformimit të arsimit por gjithashtu paraqet edhe njërën nga sfidat kryesore meqëkërkon ngritje substanciale të kapaciteteve për menaxhimin dhe planifikimin e arsimit nëkomuna dhe në nivel të shkollës.Është miratuar Korniza Kombëtare e Kurrikulit e bazuar në kompetenca dhe e cila inkurajonmësimin gjatë gjithë jetës, ndërsa janë duke u hartuar kurrikulat dhe silabuset lëndore përarsimin parashkollor, fillor dhe të mesëm. KKK-ja ndryshon qasjen drejtë të mësuarit më aktiv,individual, pjesëmarrës, gjithëpërfshirës dhe drejtë krijimit të nxënësve të cilët do të jenë tëpërshtatshëm për nevojat shoqërisë bashkëkohore. 28 Kjo qasje e re e të mësuarit do të ketënevojë për shkathtësi të reja për të qenë në hap me dituritë e reja, idetë pedagogjike dheteknologjinë re. 29 Janë hartuar standardet e reja për hartimin e teksteve shkollore. 30Implementimi i Kornizës Kombëtare të Kurrikulit është shtyrë për vitin 2015-1016 bazuar nërekomandimet 31 që së pari duhet të zhvillohen kapacitetet e nevojshme njerëzore dheinstitucionale për të krijuar kushtet e nevojshme për implementim adekuat të KKK-sw.Sa i përket licencimit dhe zhvillimit profesional të mësimdhënësve, është krijuar KëshilliKombëtar për Licencimin e Mësimdhënësve me Udhëzimin Administrativ të miratuar në vitin2009. Si rezultat u miratuan edhe Udhëzimi Administrativ për Licencimin e Mësimdhënësve(2010) dhe UA për Kriteret dhe Procedurat për Akreditimin e Ofruesve dhe Programeve për26 Plani Strategjik Gjithëpërfshirës i Arsimit 2011-2016, f. 2527 Ligji për Arsimin në Komuna të Republikës së Kosovës (03/L-068)28 Korniza Kombëtare e Kualifikimeve e Kosovës29 Plani Strategjik Gjithëpërfshirës i Arsimit 2011-2016, f. 2830 Raport vlerësues për fëmijët. Raport i Progresit 2011 (Volumi II) për implementimin e StrategjisëKombëtare dhe Planit të Veprimit për të Drejtat e Fëmijëve në Republikën e Kosovës, 2009-2013, Zyra përQeverisje të Mirë/Zyra e Kryeministrit, 2012.31 Projekti i BE-së SWAP. Raport i ekspertit afat shkurtër për Kurrikulin dhe Trajnimin e Mësimdhënësve,6-20 korrik 2010

Trajnimin e Mësimdhënësve pa shkëputje nga puna (2010). Në vitin 2011 është miratuar edicionii parë i katalogut të programeve dhe ofruesve të akredituar për zhvillimin profesional të mësimdhënësvedhe menaxherëve të arsimit. Në katalogun për trajnimin e mësimdhënësve janë listuar 75programe të akredituara. Ka përfunduar puna për zhvillimin e kompetencave tëmësimdhënësve. Është zhvilluar baza e të dhënave për licencimin e mësimdhënësve e cila kafilluar të plotësohet. 32 UA për Licencimin e Mësimdhënësve mes tjerash definon edhe llojet elicencimit, nivelet e gradimit dhe kriteret për avancim në karrierë. Ekzistojnë dy lloje tëlicencave: licenca e përkohshme dhe licenca e rregullt. Ndërsa janë përcaktuar katër nivele tëgradimit: mësuesi i karrierës, i avancuar, mentor dhe mësuesi i meritor. Ky UA përcakton dykritere kryesore për licencimin e mësimdhënësve: pjesëmarrja në programet e zhvillimitprofesional dhe vlerësimin i performancës. Këshilli Kombëtar për Licencimin e Mësimdhënësveështë duke e hartuar UA për vlerësimin e performancës së mësimdhënësve dhe instrumentet enevojshme për zbatimin e tij. 33MASHT-i është duke punuar në procesin e licencimit të mësimdhënësve duke njohurkualifikimet e arritura deri më tani dhe krijimin e kushteve të përshtatshme për të filluar mevlerësimin e performancës së mësimdhënësve në bazë të UA për Licencimin e Mësimdhënësve.Bazuar në katalogun e hatuar, mësimdhënësit do të zgjedhin dhe vijojnë një numër tëkonsiderueshëm të trajnimeve sipas udhëzimit administrativ. 34 Megjithatë e drejta për tëzgjedhur programet e akredituara të trajnimit nga mësimdhënësit është konsideruar të mos jetënjë qasje e duhur pasi që mësimdhënësit mund të zgjedhin programe të trajnimit të cilat mundtë mos i aftësojnë ata për implementimin e duhur të KKK-së nga viti 2015-2016. Shumica eprogrameve të trajnimet duhet të fokusohen në implementimin e KKK-së dhe këto trajnimeduhet të jenë të obliguara. 35 Për më tepër, Udhëzimi Administrativ për Licencimin eMësimdhënësve parasheh 100 orë 36 trajnime brenda një periudhe 5 vjeçare për secilinmësimdhënës, përkatësisht 25,000 mësimdhënës. Ky numër i obligueshëm i trajnimeve ështëkonsideruar të jetë i vështirë për tu arritur nga ofruesit e trajnimeve pasi që do të kërkojë shumëkohë nga ana e mësimdhënësve, numër të madh të trajnerëve si dhe burime të konsiderueshmefinanciare, dhe që të gjitha këto paraqesin një sfidë të madhe. 37Sistemi i inspektimit, në bashkëpunim të ngushtë me Departamentet Komunale të Arsimit dheshkollat, është një shtytë vitale për implementimin e suksesshëm të kurrikulit të ri. Sistemi iinspektimit deri vonë ka qenë i fokusuar vetëm në çështjet administrative dhe nuk ka vepruar siorgan i mbikëqyrjes profesionale dhe mbështetjes së mësimdhënësve dhe drejtorëve. Edhe psejanë mbajtur disa trajnime të dobishme për inspektorët, nevojitet të bëhet shumë më tepër nëmënyrë që inspektorati të jetë i aftë të ofroj mbështetje adekuate për implementimin esuksesshëm të kurrikulit të ri në shkolla dhe klasë. Inspektorët gjithashtu do të kenë nevojë për32 AIDE MEMOIRE, Rishikimi i Përbashkët Vjetor i Sektorit të Arsimit, prill 201233 Edicioni i Parë i Katalogut të Programeve të Akredituara për Trajnimin e Mësimdhënësve dheZhvillimin Profesional të Menaxherëve të Arsimit34 Ibid.35 Projekti i BE-së SWAP. Raport i ekspertit afat shkurtër për Kurrikulin dhe Trajnimin e Mësimdhënësve,6-20 korrik 201036 Udhëzimi Administrativ për Licencimin e Mësimdhënësve, (Neni 13)37 Projekti SWAP i BE-së. Raport i ekspertit afat shkurtër për zhvillimin profesional të mësimdhënësve,2010

një periudhë të caktuar pas përfundimit të trajnimeve për të zhvilluar shkathtësitë e tyrepraktike dhe për të krijuar besimin profesional në mes tyre, mësimdhënësve, drejtorëve dheDepartamenteve Komunale të Arsimit. Trajnimi formal duhet të zgjas 3 vite i përcjellur pastajme 2 vite zhvillim profesional në terren për tu përgatitur për implementimin e kurrikulit të ri. 38Në vitin 2011 është miratuar Korniza Kombëtare e Kualifikimeve e cila është një komponentëe rëndësishme në kuadër të reformës së sistemit të arsimit dhe aftësimit në Kosovë dhe e cila dotë shfrytëzohet si dokument pune. Dokumenti ka për qëllim të përmirësoj qasjen në punë dhearsimin e mëtejmë dhe të adresoj nevojat e nxënësve, ekonomisë, arsimit dhe institucioneve tëaftësimit. Struktura bazike e kornizës përfshinë 8 nivele në kuadër të të cilave mund tëvendosen kualifikime, module dhe komponente të tjera të kualifikimeve. Secili nivel i KKK-sëështë definuar me një shprehje të të arriturave tipike të të mësuarit. Këto të arritura janë të trinatyrave të ndryshme: dituri, shkathtësi dhe kompetenca të gjera. KKK-ja gjithashtu do tësiguroj një bazë për bashkëpunim dhe njohje të ndërsjellë në mes të KKK-se vendore dheKornizës Evropiane të Kualifikimeve . 39Duke pasur parasysh që Komunikimi dhe Informimi është duke u bërë gjithnjë e më irëndësishëm në jetën tonë, roli i të mësuarit individual është esencial. Qeveria e Kosovësaktualisht është duke investuar në teknologjinë e informimit dhe komunikimit (TIK) dhe ështëduke planifikuar ofrimin e e-mësimit si mësim plotësues ndaj mësimit tradicional dhe ky sektorka nevojë për planifikim të mëtutjeshëm financiar në të ardhmen. 40 Integrimi i TIK-ut nësistemin arsimor të Kosovës është në proces. Në këtë kontekst, MASHT-i në bashkëpunim medonatorët ka punuar në zhvillimin e burimeve njerëzore duke ofruar trajnime në ECDL(European Computer Driving Licence). Rreth 10,700 mësimdhënës kanë përfunduar këtëtrajnim. Gjithashtu, progres i konsiderueshëm është arritur në investimet infrastrukturore tëcilat kanë ndikuar në përmirësimin e situatës. Shumë shkolla janë furnizuar me laboratorkompjuterik. Në shkollat e mesme, mesatarja laboratorëve kompjuterik është si vijon: shkollatprofesionale – 1.52 laborator (35.15 kompjuter); shkollat e përgjithshme – 1.2 laboratorë (32kompjuter); shkollat e përziera – 1.4 laborator (24.8 kompjuter); qendrat e kompetencës – 6laboratorë (312 kompjuter). Rreth 60% e të gjitha shkollave të nivelit para-universitar janë tëpajisura me laboratorë të teknologjisë informative. Pjesa e mbetur do të pajiset gjatë 2-3 vitevenë vijim. 41Qeveria e Kosovës ka punuar në zgjerimin e mundësive për komunitetet të cilat jetojnë nëKosovë për përmirësimin e qasjes në arsim në gjuhen e tyre. Është themeluar një komision ipavarur në vitin 2009 për rishikimin e kurrikulave dhe teksteve shkollore në gjuhen serbe meqëllim të integrimit të tyre në sistemin e arsimit dhe do të vazhdoj edhe rishikimi i kurrikulavedhe teksteve shkollore edhe për komunitetet e tjera. Raporti i Progresit 2011 i KomisionitEvropian thekson që Strategjia për Integrimin e Komuniteteve RAE në sistemin e arsimit ofronnjë kornizë të mirë për këtë qëllim. Kosova ka zhvilluar dhe miratuar kurrikulën e parë për38 Projekti i BE-së SWAP. Raport i ekspertit afat shkurtër për Kurrikulin dhe Trajnimin e Mësimdhënësve,6-20 korrik 201039 Korniza Kombëtare e Kualifikimeve e Kosovës40 Plani Strategjik Gjithëpërfshirës i Arsimit 2011-2016, f. 2841 Përgjigjet e Kosovës në Pyetësorin e Komisionit Evropian për Studimin e Fizibilitetit për Marrëveshjene Stabilizim Asociimit, qershor 2012

gjuhën, historinë dhe kulturën Rome për shkollën fillore. Janë mbajtur një seri e debatevepublike për promovimin dhe ngritjen e vetëdijes. Janë duke u përdorur tanimë materialetmësimore për kurrikulat në gjuhën Rome, Boshnjake dhe Turke. 42 Janë hapur qendrat arsimorepër nxënësit Rom si dhe është garantuar procedurë e thjesht për regjistrimin e nxënësve Rompërmes një udhëzimi, i cili mbetet të miratohet nga drejtorët e shkollave.Sa i përket përfshirjes së fëmijëve me nevoja të veçanta, MASHT-i ka zhvilluar PlaninStrategjik për Arsimin Inkluziv të Fëmijëve me Nevoja të Veçanta në Arsimin Para-Universitar (2010-2015) si dhe MASHT mbetet e përkushtuar për ngritjen e nivelit të përfshirjes së fëmijëve menevoja të veçanta në arsimin e përgjithshëm. Shkollat speciale do të ofrojnë arsimim për fëmijëtme nevoja të theksuara apo paaftësi të shumëfishta. Aktualisht ekzistojnë 7 shkolla speciale(pesë nga të cilat janë transformuar në Qendra Burimore), të cilat ofrojnë përkrahje për fëmijëtme nevoja të veçanta (dhe për mësuesit dhe prindërit e tyre) që janë duke ndjekur mësimet nëshkollat e rregullta dhe rreth 70 klasë të bashkëngjitura që operojnë në kuadër shkollave tërregullta, të cilat planifikohet të shërbejnë si klasa transitore për fëmijët me nevoja të veçanta.Edukatorët e klasave të bashkëngjitura kanë nevojë për trajnime të mëtutjeshme. Ka pasur rritjenë regjistrimin e fëmijëve me nevoja të veçanta; rreth 1179 fëmijë përfitojnë nga transporti iorganizuar. 43Një nga sfidat kryesore në arsimin special mbetet numri i ulët i personelit të kualifikuar.Përderisa janë 146 të edukatorë të punësuar në shkollimin fillor, vetëm 23 janë të punësuar nënivelin sekondar dhe asnjë nuk është i punësuar në shkollimin para-fillor. Arsimi specialfinancohet nga niveli qendror, ndërsa komunat nuk ndajnë buxhet për arsimin special nëshkollat e tyre të rregullta dhe kjo ndikon në burimet financiare të kufizuara. MASHT-i është nëproces të hartimit të planit të veprimit 2012-2016 për përfshirjen e fëmijëve me nevoja tëveçanta. Ngjashëm, MASHT-i është në proces të krijimit të ekipeve komunale për vlerësimin enevojave të arsimit special në të gjitha komunat. 44 Tanimë MASHT ka miratuar UdhëziminAdministrativ për vlerësimin profesional të fëmijëve me nevoja të veçanta (2012). 45 Ështëparaqitur roli i Mësimdhënësit për Arsimin Inkluziv në tri shkolla të rregullta dhe këtamësimdhënës janë duke ofruar shërbime për 40 nxënës me nevoja të veçanta të përfshirë nëklasa të rregullta (2009). Është planifikuar që do të rritet numri i mësimdhënësve inkluziv, dukepërfshirë edhe institucionet e arsimit parashkollor dhe para fillor. Të gjitha shkollat e reja të cilatjanë ndërtuar apo që janë duke u ndërtuar plotësojnë kushtet për fëmijët me nevoja të veçanta. 46Përfshirja në arsim dhe luftimi i braktisjes së shkollimit mbetet sfidë e madhe për arsiminkosovar. Përderisa niveli i vijueshmërisë së shkollimit në tri nivelet e para të shkollimitsekondar është i lartë, përderisa bie në 90% duke iu afruar fundit të shkollimit të mesëmsekondar. Për më tepër, 83% e nxënësve kalojnë nga shkolla e mesme e ulët në atë të lartë (2008-2009). 47 Vijueshmëria në shkollën e mesme të lartë është shumë e ulët, 53.4%. Më pak se gjysma42 Raporti i Progresit i Komisionit Evropian 201043 Plani Strategjik Gjithëpërfshirës i Arsimit 2011-2016, f. 2944 Raport vlerësues për fëmijët. Raport i Progresit 2011 (Volumi II) për implementimin e StrategjisëKombëtare dhe Planit të Veprimit për të Drejtat e Fëmijëve në Republikën e Kosovës, 2009-2013, Zyra përQeverisje të Mirë/Zyra e Kryeministrit, 2012.45 Faqja zyrtare e MASHT-it, http://www.masht-gov.net/advCms/documents/UA_07_2012_shqip.pdf46 Plani Strategjik Gjithëpërfshirës i Arsimit 2011-2016, f .3047 Të bashkuar për fëmijëri më të mirë, UNICEF, gusht 2011, f. 40

e fëmijëve të komunitetit Rom, Ashkali dhe Egjiptian vijojnë arsimin fillor; më pak se 20% janëmbi moshën 12; 4% përfundojnë shkollimin e mesëm dhe rreth 40 të rinj nga komuniteti Rom,Ashkali dhe Egjiptian ndjekin studimet në arsimin e lartë. Këto statistika tregojnë qartë nivelin ebraktisjes së mësimit gjatë ngjitjes së niveleve të arsimit. 48Siç mund të shihet nga statistikat më lartë, niveli i braktisjes së shkollimit është shumë i lartë.Një në dy të rinj braktisin shkollimin para moshës 18 vjeç. Dy në tre të rinj braktisin shkolliminpa marrur kualifikimin përkatës. Është vlerësuar se 12% është braktisja e shkollimit të obliguardhe 28% e nxënësve nuk përfundojnë shkollimin e mesëm. Posaçërisht sa i përket shkollimit tëvajzave, Kosova është shumë larg vendeve Evropiane dhe kalon edhe shumicën e vendevefqinjë. Regjistrimi i vajzave në shkollimin e mesëm mbetet më i ulëti në Evropë, me vetëm një nëdy vajza të cilat vazhdojnë shkollimin e mesëm. Varfëria e theksuar gjithashtu ndikon nërezultatin dhe suksesin në arsim. Në teori, arsimi është falas për të gjithë, por ngarkesafinanciare për blerjen e librave shkollore, ushqimit dhe transportit mbetet plotësisht barrë efamiljes kur është fjala te shkollimi i mesëm i lartë i cili nuk është ende pjesë e shkollimit tëobliguar. Rreth 34% e të rinjve braktisin shkollën për arsye ekonomike. 49Dallimet gjinore janë prezente gjatë tërë sistemit arsimor në Kosovë. Statistikat e trendeve tëpërgjithshme gjinore sikurse është indeksi i paritet gjinor, niveli i regjistrimit dhe përqindja eregjistrimit të vajzave tregojnë që dallimi gjinor është duke rënë gradualisht në nivelet e ulëta tëarsimit. Mirëpo dallimi gjinor rritet në mënyrë të theksuar në favor të djemve gjatë ngjitjes nënivelet e larta të shkollimit. Duhet të analizohen faktorët dhe arsyet e ndryshme për t’ju qasurnë mënyrë të duhur arsimit gjithëpërfshirës dhe arsimit të barabartë për të gjithë. Strukturagjinore e mësimdhënësve në arsimin parashkollor dhe para fillor është e dominuar nga femrat,mirëpo numri i femrave bie në mënyrë të theksuar gjatë ngjitjes së niveleve të arsimit. Nëshkollimin e mesëm, indeksi i paritetit gjinor është rritur theksueshëm që nga viti 2004, mirëpoende mbeten vetëm 33% mësimdhënës femra (2008-2009). Në nivelet e larta të shkollimit,kryesisht në Universitetin e Prishtinës, afërsisht janë të punësuara vetëm 25 femra si stafakademik. 50Sa i përket infrastrukturës, gjatë dekadës së fundit është arritur progres i konsiderueshëm nëndërtimin e shkollave të reja. Qeveria e Kosovës, në bashkëpunim me partnerët zhvillimor kaarritur të reduktoj numrin e shkollave të cilat punojnë në ndërrime të dyfishta përmespërmirësimit të infrastrukturës shkollore dhe krijimit të hapësirave të reja shkollore. Ndërrimete treta janë eliminuar në masë të konsiderueshme. Aktualisht 24 shkolla janë duke operuar metri ndërrime, 619 shkolla me dy ndërrime dhe 77 shkolla operojnë me një ndërrim. MASHT-iaktualisht është duke ndërtuar 32 shkolla të reja, prej të cilave 19 shkolla të mesme dhe 13shkolla fillore. Pasi të jetë përfunduar ndërtimi i këtyre shkollave, numri i shkollave të cilatpunojnë në tri ndërrime do reduktohet për 10, ndërsa numri i nxënësve për klasë në shkollat emesme të larta do të reduktohet gjithashtu (aktualisht numri i nxënësve për klasë është afërisht40. 51 Nevojitet planifikim i duhur financiar për mirëmbajtjen e ndërtesave shkollore. 52 Për më48 Ibid, f. 4049 Analiza e Kapaciteteve të Burimeve Njerëzore në Kosovë, European Training Foundation, 2008, f. 10,50 Plani Strategjik Gjithëpërfshirës i Arsimit 2011-2016, f.3151 Përgjigjet e Kosovës në Pyetësorin e Komisionit Evropian për Studimin e Fizibilitetit për Marrëveshjene Stabilizim Asociimit, qershor 2012

tepër shumica e klasave të shkollave duken jo tërheqëse. Ekziston nevoja e transformimit të tyrenë klasë më tërheqëse në mënyrë që të bëhen më të këndshme dhe më inkurajuese përmësimnxënie.Arritjet mësimore të nxënësve kryesisht maten nga rezultatet e testeve kombëtare që mbahen nëfund të klasës 9 dhe 12. Mesatarja e pikëve të provimit në fund të klasës 5, të klasës 9 dhe tëprovimit të maturës, është alarmante me 52%, 55% dhe 47%. Kjo kërkon vëmendje dhehulumtim të menjëhershëm pasi që ky tregues fundamental pasqyron cilësinë e arsimit nëKosovë. 53Në përgjithësi, Qeveria e Kosovës ka bërë reforma substanciale në arsimin para-universitar gjatëdekadës së fundit. Janë përcaktuar prioritetet strategjike për arsimin para-universitar të pajtuarame të gjithë aktorët relevant, përfshirë edhe partnerët zhvillimor. Është miratuar legjislacioniprimar dhe një numër i konsiderueshëm i legjislacionit sekondar. Është aprovuar KornizaKombëtare e Kurrikulit e bazuar në kompetenca dhe e cila inkurajon mësimin gjatë gjithë jetës,implementimi i së cilës mbetet sfida kryesore në arsimin para universitar. Është arritur progres ikonsiderueshëm në aspektin e trajnimit të mësimdhënësve dhe menaxherëve të arsimit, mirëponevojitet punë substanciale para fillimit të implementimit të KKK-së. Një rol të rëndësishëm nëkëtë aspekt luan inspekcioni i arsimit për të siguruar cilësinë e nevojshme në arsim dheimplementimin e duhur të KKK-së. Decentralizimi i arsimit në komuna duhet të përcillet mendërtim të kapaciteteve në nivel komune dhe shkolle. Pastaj sigurimi i arsimit për të gjithë kanevojë për analiza, planifikim dhe investime të mëtutjeshme në mënyrë që çdo fëmijë të ketëqasje në arsimin para-universitar dhe me qëllim të reduktimit të braktisjes së shkollimit.Nevojitet të punohet tutje në aspektin e përfshirjes në arsim të minoriteteve, posaçërisht tëminoritetit Serb.Objektiva e përgjithshme strategjike sipas KESP- Objektiv e përgjithshme për arsimin para-universitar është që deri në viti 2016 të sigurohetgjithë përfshirje dhe qasje e barabartë në arsimim cilësor dhe jo diskriminues për të gjithënxënësit për 13 vitet e arsimit të obliguar.-Përparësitë- Objektivat politike të qarta dhe koncensuale- Korniza e ligjore- Korniza e Kurrikulit të Kosovës- Vullneti i donatorëve për të përkrahur këtë nën sektor- Përkushtimi i qeverisëSfidat- Mungesa e kapaciteteve të autoriteteve lokale, shkollave dhe mësimdhënësve përimplementimin e kurrikulit të bazuar në kompetenca.- Burimet e pamjaftueshme për të zgjeruar arsimin parashkollor nga 9-13 vite.52 Plani Strategjik Gjithëpërfshirës i Arsimit 2011-2016, f. 3153 Raport vlerësues për fëmijët. Raport i Progresit 2011 (Volumi II) për implementimin e StrategjisëKombëtare dhe Planit të Veprimit për të Drejtat e Fëmijëve në Republikën e Kosovës, 2009-2013, Zyra përQeverisje të Mirë/Zyra e Kryeministrit, 2012, f. 12.

- Numri i shkollave që punojnë në 2-3 ndërrime.- Kapacitetet e pamjaftueshme për transferimin e përgjegjësive nga niveli qendror në atëkomunal dhe nga niveli komunal në nivel shkolle- Kapacitetet e ulëta menaxhuese të shkollave- Rezultatet e përgjithshme të arsimit nuk janë të kënaqshme- Ende nuk është vendosur mekanizmi për vlerësimin dhe certifikimin e mësimdhënësve- Mekanizmi i dobët i sigurimit të cilësisë në arsim- Shkathtësitë jo adekuate të të rinjve për të hyrë në tregu vendor dhe global të punësimit.- Objektet shkollore dhe burimet mësimdhënëse dhe mësimnxënëse kanë nevojë tëpërmirësohen dukshëm.- Duhet të ndërmerren masa të mëtejme për përmirësimin e gjithëpërfshirjes dhe barazisë sëqasjes në arsim- Vlerësimi i nevojave speciale arsimore dhe promovimi i arsimit inkluziv për fëmijët menevoja të veçanta është ende i dobët- Nuk ka masa këshilluese për reduktimin e sjelljes agresive dhe problemeve disiplinore.- Infrastrukturë ende e tej ngarkuar dhe cilësia e dobët e objekteve shkollore.- Nivel jo i duhur higjienik në shkolla .- Ambient jo tërheqës i shkollaveRekomandimet kryesore- Ndërtimi i kapaciteteve të komunave dhe drejtorëve të shkollave për marrjen e plotë tëpërgjegjësive në procesin e decentralizimit të arsimit- Ndërtimi i kapaciteteve të drejtorëve të shkollave dhe në veçanti të mësimdhënësve mefokus të veçantë në implementimin e Kornizës së Kurrikulit të Kosovës- Krijimi dhe implementimi i mekanizmit të përshtatshëm për vlerësimin dhe certifikimin emësimdhënësve dhe alokimi i resurseve për sistemin e gradimit; krijimi dhe implementimii një sistemi efektiv të trajnimit të mësimdhënësve para shërbimit dhe pa shkëputje ngapuna- Definimi i një sistemi të përshtatshëm dhe të mundshëm për sigurimin e cilësisë i cilipërfshinë një sistem të inspektimit i cili përveç çështjeve administrative dhe ligjore nëveçanti do të monitoroj, këshilloj dhe të bashkëpunoj ngushtë me shkollat për të siguruarimplementimin e politikave arsimore, në veçanti të KKK-së.- Krijimi i Agjencisë për Kurrikula, Vlerësim dhe Standarde për të këshilluar MASHT-in nëfushat përkatëse.- Krijimi i shërbimeve komunale për këshillim dhe ndërtimi i kapaciteteve të tyre.- Planifikimi dhe alokimi i burimeve për implementimin e plotë të politikave tëgjithëpërfshirjes në arsimin e obliguar në mënyrë që të reduktohet niveli i braktisjes sëshkollimit dhe të përfshihen grupet e rrezikuara; fëmijët me nevoja të veçanta, minoritetet,fëmijët që jetojnë në zona të largëta rurale, etj.- Hartimi dhe implementimi i kampanjave vetëdijësuese për shkollat sa i përket strategjisëndër-ministrore për parandalimin e dhunës në shkolla dhe strategjisë për promovimin eshëndetit në shkolla.- Zgjerimi dhe përmirësimi i mëtejmë i infrastrukturës shkollore: reduktimi i ndërrimeve tëshumëfishta, krijimi i klasave tërheqës, zgjerimi dhe përmirësimi i infrastrukturës së TIK-utnë shkolla, përmirësimi i higjienës dhe ngrohjes.

- Përmirësimi i mbledhjes së informatave dhe të dhënave dhe sistemit të përpunimit të tyre(SMIA) dhe trajnimi i zyrtarëve përgjegjës në MASHT, komuna dhe shkolla në mënyrë qëtë përmirësohet vendim marrja e bazuar në informata- Harmonizimi i legjislacionit primar dhe sekondar në linjë me Ligjin për Arsimin Para-Universitar dhe harmonizimi i legjislacionit të nën-sektorëve për të siguruar qasje kohezivendaj reformave të arsimit.4.3. Arsimi dhe Aftësimi Profesional (AAP)Arsimi dhe aftësimi profesional është njëri nga nën sektorët më të rëndësishëm i cili përgatitëindividët për punë, përkatësisht pajis ata me shkathtësi, njohuri dhe kompetenca të nevojshmepër tregun e punës. Arsimi i mesëm profesional është i ndarë në dy drejtime: arsimi ipërgjithshëm profesional i bazuar në shkolla i cili është nën përgjegjësinë e MASHT-it dhetrajnimi e ritrajnimi i të papunëve i cili është nën përgjegjësinë e MPMS-së. Nën sektori i AAPsëështë pjesë e nivelit të arsimit të mesëm të lartë (ISCED 3) dhe u shërben grup moshave 15-18vjeç. 54Korniza ligjore në fushën e arsimit dhe aftësimit profesional përfshinë Ligjin për Arsimin dheAftësimin Profesional i miratuar në vitin 2006. Aktualisht ky ligj është duke u rishikuar i cilisynon të eliminoj zbrazëtirat në arsimin dhe aftësimin profesional dhe arsimin dhe aftësiminpër të rritur, për të bërë AAP-në një faktor të rëndësishëm për zhvillimin ekonomik të bazuar nënevojat e tregut të punës, sigurimin e cilësisë të bazuar në standardet dhe kriteret evropiane,harmonizimin me legjislacionin kombëtar në fuqi. Në vitin 2008 është miratuar Ligji përKualifikimet Kombëtare i cili ka për qëllim krijimin e Sistemit Kombëtar të Kualifikimeve, qëbazohet në Kornizën Kombëtare të Kualifikimeve (KKK) dhe rregullohet nga AutoritetiKombëtar i Kualifikimeve (AKK). Pastaj është miratuar udhëzimi administrativ për kriteret dheprocedurat për validimin dhe miratimin e kualifikimeve kombëtare dhe akreditimin einstitucioneve që ofrojnë kualifikime në Kosovë (2011). AKK në korrik të viti 2011 ka filluarprocesin e testimit të kritereve dhe procedurave për validimin dhe miratimin e kualifikimevedhe akreditimin e institucioneve të cilat ofrojnë arsim dhe aftësim profesional. 55Në bazë të Ligjit aktual për Arsimin dhe Aftësimin Profesional i miratuar në vitin 2006, ështëkrijuar Këshilli për Arsimin dhe Aftësimin Profesional (KAAP). Megjithatë, Raporti i Progresit 2011 iKomisionit Evropian thekson që ky këshill duhet të funksionalizohet plotësisht. Është hartuarnjë Plan i Veprimit dhe Korniza për Sigurimin e Cilësisë me qëllim të përshkrimit të mënyrave përmonitorimin dhe vlerësimin e sigurimit të cilësisë dhe sigurimit të performancës cilësore tëshkollave të AAP-së.Reformat aktuale përfshijnë përmirësimin e qasjes në AAP, integrimin e sistemit të ri kurrikularpër të gjitha profilet në shkolla, sigurimin i koherencës në mes të nevojave të tregut të punës54 Plani Strategjik Gjithëpërfshirës i Arsimit 2011-201655 Përgjigjet e Kosovës në Pyetësorin e Komisionit Evropian për Studimin e Fizibilitetit për Marrëveshjene Stabilizim Asociimit, qershor 2012

dhe profileve të ofruara nga shkollat e AAP-së. Është në proces zhvillimi i mëtejmë i KornizësKombëtare të Kualifikimeve në përputhje me Kornizën Evropiane të Kualifikimeve si dhe akreditimidhe licencimi i programeve të AAP-së. Kapaciteti institucional i Autoritetit Kombëtar tëKualifikimeve duhet të forcohet tutje për implementimin e plotë të Ligjit për KornizënKombëtare të Kualifikimeve. 56 Janë duke u ndërtuar kapacitetet menaxhuese me qëllim tëkrijimit të një qasjeje sistematike për trajnimin e mësimdhënësve të AAP-së. 57 AutoritetiKombëtar i Kualifikimeve gjatë vitit 2011 ka hartuar dhe testuar procedurat dhe kriteret përaprovimin e kualifikimeve profesionale në KKK të cilat do të jenë në përputhje me nevojat etregut të punës, rritjen e cilësisë së arsimit dhe aftësimit në Kosovë në përputhje me standardetevropiane. Autoriteti Kombëtar i Kualifikimeve ka hartuar një numër të udhëzimeve të cilat dotë përkrahin arsimin dhe aftësimin profesional për t’i plotësuar kriteret e Kornizës Kombëtare tëKualifikimeve për tu bërë pjesë e saj. 58Arsimi profesional është i organizuar në 61 shkolla nga gjithsej 108 shkolla të mesme, ku dy prejtyre janë Qendra të Kompetencës, ndërsa mësimi zhvillohet në disa profile, që përfshin 55.8 % enumrit të përgjithshëm të nxënësve në arsimin e mesëm të lartë (59633). 59 Ende nuk ka njëlidhje në mes të AAP-së dhe arsimit të lartë. MASHT në bashkëpunim me donatorët është dukeimplementuar disa programe shkollore të cilat kanë për qëllim të rrisin shkathtësitë endërmarrësisë, respektivisht shkathtësitë për tregun e punës përmes bashkëpunimit me komaniprivate në të cilat nxënësit kryejnë punën praktike. Megjithatë kjo mbetet vetëm një iniciativë emirë dhe si hap i mirë që kjo metodë të formalizohet dhe të bëhet pjesë e pandashme e AAP-së.Aktualisht bashkëpunimi mes AAP-së dhe sektorit të ekonomisë pothuajse nuk ekziston.AAP funksionon pothuajse e ndarë nga arsimi i mesëm sekondar i rregullt. Sistemi i AAP-sëështë kryesisht i bazuar në shkollë dhe ende nuk është i harmonizuar me nevojat e ekonomisësë tregut. Sektori i ekonomisë dhe sektori privat ende nuk marrin pjesë aktive dhe në mënyrësistematike në planifikimin dhe implementimin e aftësimit profesional. Këshilli Kombëtar përArsim dhe Aftësim Profesional (KAAP) ka vendosur parakushtet për bashkëpuniminstitucional mes autoriteteve qeveritare për arsim dhe partnerëve social. Aktualisht, rreth 60%e studentëve të cilët përfundojnë shkollën fillore nuk mund të regjistrohen në shkollat e mesmetë rregullta (gjimnaze). Për shkak të vendeve të kufizuara në arsimin e mesëm të rregullt,shumica e nxënësve vijojnë shkollimin profesional për arsye se nuk kanë zgjedhje tjetër. Nëvitin 2006, 55% e nxënësve kanë qenë të regjistruar në shkolla profesionale dhe sistemi i AAP-sëështë konsideruar ende i përshtatshëm vetëm për nxënësit të cilët kanë pasur pe rformancëtë ulët. Mos ekzistimi i lidhjes në mes të shkollave profesionale dhe sektorit të ekonomisë eminon tërësisht konceptin e arsimimit dhe aftësimit profesional. Vlerësimi i jashtëm i nxënësvetë AAP-së pas përfundimit të klasës së 13 (pra Matura) është krijuar si masë për akomodimin enxënësve të cilët nuk kanë pasur mundësi të sigurojnë një vend në shkollat e mesme të rregulltapor të cilët kanë qenë të interesuar të vazhdojnë arsimimin terciar. Ndërsa pothuajse shkolatprofesionale të arsimit të lartë në të cilat mund të regjistrohen nxënësit të cilët përfundojnëshkollën e mesme të lartë pothuajse mungon plotësisht; ekzistojnë 4 shkolla private profesionale56 Raporti i Progresit i Komisionit Evropia, 201157 Plani Strategjik Gjithëpërfshirës i Arsimit 2011-201658 Raporti i Autoritetit Kombëtar të Kualifikimeve, 201159 Statistikat e Arsimit 2011/2012

të licencuara nga AKK-ja me mundësi të kufizuar të regjistrimit të nxënësve 60 dhe tri shkollaprofesionale në gjuhën serbe 61 Niveli i pjesëmarrjes në arsimin dhe aftësimin jo të obliguar ështëpothuajse më i ulëti në Evropë. Mungesa e arsimimit për të rritur dhe mësimit të vazhdueshëmjo vetëm që është preokupim kryesor për sistemin e AAP-së por është edhe problem social. 62Aktualisht atraktiviteti i AAP-së është i ulët si për nxënësit po ashtu edhe për sektorin eekonomisë dhe industrisë. Për nxënësit AAP-ja ende nuk ofron shkathtësi të duhura dhemundësi më të mira për punësim, ndërsa punëdhënësit nuk shohin shkathtësitë e duhura tekata të cilët kanë përfunduar shkollimin profesional për arsye të mospërputhjes në mes të AAPsëdhe nevojave të tyre. Qendrat e kompetencës vlerësohen dhe konsiderohen të jenë iniciativatë mira për të ngritur vetëdijen për atraktivitetin dhe prestigjin e Arsimin dhe AftësimitProfesional si dhe për artikulimin AAP-së me nevojat e tregut të punës duke u bazuar në sektor.Deri më sot qeveria nuk ka gjetur motivuesit kryesor për pjesëmarrje të vërtetë të partnerëvesocial në planifikimin dhe implementimin e AAP-së. 63Në përgjithësi një ndër preokupimet kryesore është çështja e kapaciteteve administrative; bërjae politikave në institucionet publike mbetet e dobët. Ky sektor vazhdon të ndikohet nga agjendapolitike, mungesa e vazhdueshme e burimeve njerëzore, kapacitete të pamjaftueshme përimplementim dhe monitorim. Arritja e suksesshme e synimeve dhe caqeve të përcaktuara mePSAK 2011-2016 si dhe reformat e tjera do të varet shumë nga koordinimi i mirë i të gjithainstitucioneve dhe gjithë akterëve të përfshirë në këtë proces. Pra bashkëpunimi i ngushtë nëmes të institucioneve qeveritare përgjegjëse për AAP-në dhe sektorit të ekonomisë dheindustrisë mbetet sfidë kryesore drejtë zhvillimit të vërtetë të AAP-së.Objektivat e përgjithshme strategjike të PSAK 2011-2016- Të përmirësohet qasja, cilësia dhe relevanca e AAP-së dhe përmirësimi i koordinimit të tijdhe relevancës për tregun e punës, si dhe forcimi i kapacitetit menaxhues dhe institucionaltë sistemit të AAP-së dhe sigurimi i një baze të shëndoshë financiare për zhvillimin eqëndrueshëm në plan afatgjatë.- Të rriten mundësitë për aftësimin e atyre që kanë braktisur shkollimin, për nxënësit eshkollave të mesme të larta dhe për ata që kanë braktisur këto shkolla dhe të rriturit të cilëtnuk arrijnë të avancohen në nivelin tjetër më të lartë, e sidomos gratë dhe për rritjen eshanseve për vetëpunësim së bashku me zhvillimin e Qendrave të Kompetencës.Përparësitë- Korniza Kombëtare e Kualifikimeve- Autoriteti Kombëtarë i Kualifikimeve është duke forcuar rolin e tij vazhdimisht- Këshilli Kombëtar për Arsimin dhe Aftësimin Profesional- Ligji i AAP-së është duke u rishikua për të qenë në përputhje me reformat aktuale- Vullneti i donatorëve për që të bashkëpunojnë në këtë nën-sektor- Përkushtimi në rritje i Qeverisë60 Faqja Zyrtare e AKK-së61 Dokument pune: Analiza e Kapaciteteve të Burimeve Njerëzore në Kosovë, European TrainingFoundation, 201062 Dokument pune: Analiza e Kapaciteteve të Burimeve Njerëzore në Kosovë, European TrainingFoundation, 201063 Torino Process Kosovo, European Training Foundation. 2010

Sfidat kryesor- Niveli i ulët i buxhetit për përfshirjen më të madhe të nxënësve në arsimin dhe aftësiminprofesional dhe përmirësimin e cilësisë së tij- Mos ekzistimi i lidhjes në mes të shkollave profesionale dhe sektorit të ekonomisë e minontërësisht konceptin e arsimimit dhe aftësimit profesional.- Mësimi në dy ndërrime pengon cilësinë në arsim- Kapacitetet njerëzore jo adekuate në nivelin qendror dhe komunal si dhe mungesa ekoordinimit në të gjitha nivelet- Kualiteti dhe relevanca e ulët e kurrikulave ne raport me nevojat e tregut të punës (dukepërfshirë kompetencat kryesore për arsimin para-universitar) të cilat po ashtu nuk janë nëpërputhje me standardet ndërkombëtare në mënyrë që të mundësohej transferimi ikreditove për arsim dhe aftësim të mëtutjeshëm..- Kapacitetet jo të mjaftueshme për trajnimin e mësimdhënësve dhe menaxhimin e AAP-së- Operacionalizimi i plotë i AKK-së për testimin dhe përfshirjen e listës zyrtare tëkualifikimeve dhe të institucioneve të akredituara- Mungesa e lidhjes në mes të sektorit të ekonomisë, partnerëve social dhe shkollave si dhepërkushtimi i vërtet i tyre për të qenë pjesë reale e këtij procesi- Mungesa e analizës sistematike të shkathtësive të kërkuara të tregut të punës dhe të dhënatpër tranzicionin nga shkolla në punë- Pjesëmarrja e ulët në arsimin dhe aftësimin profesional, posaçërisht e fermave, përfshirja etë cilave është rreth 28%.Rekomandimet kryesore- Përgjigja ndaj nevojave profesionale, promovimi i një kulture ndërmarrësie dhe arsimit eaftësimit në ndërmarrësi- Zgjerimi i hapësirës infrastrukturore, duke përfshirë pajisjet adekuate profesionale dhepunën në një ndërrim si dhe zhvillimi i objekteve të përshtatshme për AAP- Zhvillimi i një formule të veçantë për financimin e shkollave profesionale varësisht ngaprofilet e tyre.- Reformimi i provimit të Maturës i cili përfshinë gjithashtu vlerësimin praktik duke pasurparsysh që nxënësit e arsimit profesional janë në disavantazh ngase testohen vetëm nëpërmbajtje e cila ka të bëjë më shumë me shkollat e përgjithshme- Zhvillimi i kurrikulave të cilat marrin parasysh kompetencat kryesore të KornizësKombëtare të Kualifikimeve por gjithashtu edhe kompetencat profesionale, ndërsa KKK-jaduhet të siguroj mënyra të tjera të regjistrimit të universitet përveç provimit të Maturës.- Duhet të zhvillohet katalogu për trajnimin e mësimdhënësve dhe ofruesit e trajnimeve i ciliduhet të përfshijë edhe ndryshimet në kurrikulë dhe teknologjinë bashkëkohore- Finalizimi i Qendrave të Kompetencës dhe krijimi i kushteve që këto qendra të shërbejnë simodel për reformimin e shkollave të AAP-së- Sigurimi i funksionaliteti të plotë të Kornizës Kombëtare të Kualifikimeve e cila do të ketëtë regjistruara kualifikime dhe standarde relevante me tregun e punës si dhe institucionet eakredituara për ofrimin e tyre- Zhvillimi i një sistemi koherent për udhëzimin në karrierë për nxënësit që janë të përfshirënë sistemin e AAP-së si dhe për ata të cilët fillojnë AAP-në për mësim dhe aftësim tëmëtutjeshëm.- Adresuar pabarazinë gjinore në arsim dhe aftësim profesional

- Sigurimi i një balanci më të mirë në mes shkollave të rregullta dhe arsimit dhe aftësimitprofesional të nivelit të mesëm në mënyrë që kjo të shërbej si bazë për zhvillimin ekompetencave të kërkuara nga sistemi socio ekonomik në Kosovë dhe në mënyrë qëopsionet për arsimimin e mëtutjeshëm të mbeten të hapura.- Shikimi i mundësisë së diversifikimit të arsimit të lartë përmes krijimit të shkollaveprofesionale post-sekondare dhe universitete me programet të orientuara në profesione, sidhe sigurimin e një lidhje më të mirë mes universiteteve dhe ndërmarrjeve.- Forcimi i kapaciteteve të partnerëve social dhe dhënia e rolit të barabartë në caktimin eagjendës për arsimin dhe aftësimin profesional, formulimin dhe implementimin e arsimitdhe aftësimit dhe politikave të punësimit;- Forcimi i kapaciteteve njerëzore dhe financiare për sistemin e AAP-së për të krijuarmundësitë për kalimin nga strategjitë në veprime konkrete.4.4. Arsimi për të rritur dhe arsimi jo-formalArsimi i të rriturve është pjesë vitale e politikave të arsimit të BE-së pasi që është esenciale përkonkurrencën dhe punësimin, përfshirjen sociale, qytetarinë aktive dhe zhvillimin personal.Sfida kryesore mbetet sigurimi i mundësive për të gjithë, posaçërisht sa u përket grupeve tërrezikuara të cilëve u nevojitet më së shumti arsimi. 64Ka filluar rishikimi i kornizës ligjore lidhur me arsimimin e të rriturve në mënyrë që të bëhetharmonizimi i tyre, respektivisht janë duke u rishikuar ligji i arsimit dhe aftësimit profesional,ligji për kornizën kombëtare të kualifikimeve, ligji i punës, ligji për fuqizimin e rinisë dhe ligjipër arsimimin e të rriturve. 65Në bazë të Ligjit për Arsimin e të Rriturve të miratuar në vitin 2005 dhe i cili aktualisht ështëduke u rishikuar, arsimi dhe aftësimi për të rritur nënkupton tërë arsimin dhe aftësiminpublik dhe privat të ofruar për të rriturit dhe / ose për të rinjtë mbi moshën 15 vjeçare, të cilëtkanë të drejtë të ndjekin programet e mësimit, të hartuara për të rriturit. Në bazë të këtij ligji,arsimi dhe aftësimit për të rritur është pjesë integrale a sistemit të arsimit në Kosovë. Tëmësuarit formal bazohet në programet e mësimit, që ofrohen në institucionet e licencuara tëarsimit dhe aftësimit, të cilat përdorin programet e aprovuara dhe të nxjerra nga MASHT-i.Mësimi i tillë është i strukturuar dhe çon në certifikim. Të mësuarit informal nënkuptonmësuarit që fitohet në jetën e përditshme, në vendin e punës, në gjirin e familjes ose në kohën elirë . Të mësuarit joformal bazohet tek programet e mësimit, që dallojnë nga ato të përfshiranë përkufizimin e mësimit formal në këtë ligj. Ky mësim mund të realizohet brendainstitucioneve të njëjta të arsimit dhe aftësimit, që ofrojnë programe të mësimit formal oseplotësisht në mënyrë të pavarur. Megjithatë, kjo formë e mësimit është sistematike sa i përketobjektivave, kohëzgjatjes dhe mjeteve të mësimit. Përderisa certifikimi nënkupton njohjenzyrtare e të arriturave, që njeh përfundimin e arsimit ose aftësimit ose realizimin e pranueshëmnë një test ose provim. Në kontekstin e arsimit dhe aftësimit të të rriturve, është shprehjeformale e të arriturave të nxënësit (në lidhshmëri me shkathtësitë, njohuritë dhe qëndrimet).64 http://ec.europa.eu/education/lifelong-learning-policy/adult_en.htm65 Raporti kombëtar i përparimit i dorëzuar në kuadër të të përparimit në përgatitje të Raportit Global përMësimin dhe Arsimin për të Rritur (RGMARR – GRALE) dhe fundit të Dekadës së Shkrim Leximit tëKombeve të Bashkuara (DSHLKB – UNLD), prill 2012, f. 11

Këto përkufizime janë në përputhje me përkufizimet dhe konceptin e Komisionit Evropian përarsimin për të rritur 66 dhe format e arsimit dhe aftësimit. 67Të nxënit në arsimin dhe aftësimin profesional në sistemin formal tradicionalisht është më idukshëm dhe më i pranuar në tregun e punës dhe në shoqëri në përgjithësi. Megjithatë viteve tëfundit ka filluar të rritet vlerësimi dhe rëndësia e mësimit jo-formal dhe informal dhe në këtëaspekt ekziston nevoja e qasjeve të reja për identifikimin dhe validimin e këtyre përvojave jo tëdukshme të edukimit. Duke pasur parasysh një periudhë shumë vjeçare të jo stabilitetit tëKosovës, shumë të rritur kanë humbur mundësinë e arsimimit formal. Kosova është në një fazëfillestare të zhvillimit të arsimit për të rritur dhe ende nuk është i rregulluar ofrimi i aftësimit tëngjashëm profesional nga ofruesit privat. Tranzicioni aktual politik dhe posaçërisht ekonomikparaqet sfida të reja për Kosovën në aspektin e ofrimit të mundësive për përfitimin e njohurivedhe shkathtësive të reja për të punësuarit dhe punëdhënësit për të pasur mundësi tëkonkurrojnë në tregun e punës dhe tu përshtaten nevojave të tij. 68Zhvillimi i edukimit bazik jo formal për të rritur është nën përgjegjësinë e MASHT-it, ndërsaofrimi i programeve për zhvillimin e shkathtësive të reja të nevojshme për tregun e punës nëkuadër të arsimit jo formal për të rritur është kryesisht nën përgjegjësinë e MPMS-së dheMKRS-së. Të mësuarit gjatë gjithë jetës është një koncept i cili është pranuar nga institucionet eKosovës. Mësimi për të rritur në shkollat profesionale në Kosovë ka filluar të organizohet ngaviti 2005 me miratimin e Ligjit për Arsimin dhe Aftësimin e të Rritur. Bazuar në këtë ligj janënxjerr dhe një numër i udhëzimeve administrative në mesin e të cilave edhe 1. UA përkurrikulat e punës, kriteret dhe procedurat për përzgjedhjen e vijuesve, regjistrimin epjesëmarrësve, licencimin e institucioneve të arsimit dhe aftësimit, ekuivalencën dhe njohjen ediplomave dhe certifikatave dhe regjistrimin dhe ruajtjen e të dhënave për pjesëmarrësit earsimit dhe aftësimit të të rriturve, 2. UA për pjesëmarrjen e vijuesve në arsimin dhe aftësimin etë rriturve (2011), 3. UA për implementimin e kurrikulave në të gjitha fushat e arsimitprofesional, 4. UA për organizimin e arsimit dhe aftësimit për të rritur (2011). Kjo bazë ligjoreka rregulluar mësimin për të rriturit. Programet e arsimit dhe aftësimit të të rriturve janërealizuar në shkollat profesionale të Kosovës që nga viti 2004/2005. Vijuesit e këtyreprogrameve kanë pasur mundësi të aftësohen dhe kualifikohen për profile të ndryshme tëofruara në programet e mësimit të rregullt. 69Vet Plani Strategjik Gjithëpërfshirës i Arsimit 2011-2016 bazohet në konceptin e mësimit gjatëgjithë jetës. Gjithashtu edhe legjislacioni ekzistues, Korniza Kombëtare e Kurrikulit dheposaçërisht Korniza Kombëtare e Kualifikimeve njohin konceptin e të mësuarit gjatë gjithë jetës,element kryesor i të cilit është pikërisht krijimi i mundësive të arsimit dhe aftësimit për tërriturit të cilët për shkaqe të ndryshme nuk kanë arritur të përfundojnë arsimimin e rregullt apokanë nevojë që të përfitojnë aftësi të reja në përputhje me nevojat aktuale të tregut të punës.Ligji për Kualifikimet Kombëtare i miratuar në vitin 2008 krijon bazën e përgjithshme ligjore përnjohjen e mësimit paraprak jo formal dhe informal (Neni 2). Në bazë të Ligjit për Kualifikimet66 http://ec.europa.eu/education/lifelong-learning-policy/adult_en.htm67 http://ec.europa.eu/education/lifelong-learning-policy/informal_en.htm68 Plani Gjithëpërfshirës i Arsimit 2011-201669 Raport hulumtues: Gjendja e arsimit dhe aftësimit të të rriturve në shkollat profesionale të Kosovës”,Instituti Pedagogjik i Kosovës, 2009

Kombëtare njohja e mësimit paraprak nënkupton procesin e vlerësimit të njohurive, shkathtësiveose kompetencave më të gjëra, të cilat një individ i ka arritur më herët, nëpërmjet mësimitformal, joformal ose informal. Kjo njohuri praktike do të shfrytëzohen për ti dhënë mundësiindividit që të avancohet ose të lirohet për një pjesë të kursit ose kredisë drejt kualifikimit.Në shkurt të vitit 2011, MASHT-i aprovoi Udhëzimin Administrativ për kriteret dhe procedurate validimit dhe aprovimit të kualifikimeve kombëtare dhe akreditimin e institucioneve të cilatofrojnë kualifikime në Kosovë. Përderisa, AKK aktualisht është duke testuar në terrenkualifikimet aktuale të cilat varësisht nga përmbushja e standardeve dhe përputhja e tyre meKornizën Kombëtare të Kurrikulit dhe Korzniën Kombëtare të Kualifikimeve. Më tej, AutoritetiKombëtarë i Kualifikimeve gjatë vitit 2011, me përkrahjen e projektit EU KOSVET V ka hartuarnjë dokument të politikave dhe udhëzimet për njohjen e mësimit paraprak. 70 Ndërsa udhëzimiadministrativ për njohjen e mësimit jo formal dhe informal pritet të përfundohet gjatë këtijviti. 71 Gjithashtu AKK-ja ka zhvilluar dhe miratuar sistemin e krediteve të arsimit dhe aftësimitprofesional të cilat do të ndihmojnë dhe do t’i shërbejnë qëllimit të AKK-së për të lehtësuarakumulimin dhe transferimin e rezultateve të të mësuarit nga sisteme të ndryshme të tëmësuarit, duke përfshirë edhe edukimin dhe aftësimin formal dhe jo formal. 72Në bazë të të dhënave nga MASHT-i 73 në programet për të rritur (në të tri nivelet ) nëperiudhën 2005-2008 janë regjistruar 8032 kandidat, prej të cilëve 4598 kanë përfunduar këtoprograme dhe janë certifikuar. Ndërsa gjatë vitit 2009 gjithsej kane vijuar programet për të rritur2977 vijues dhe gjate vitit 2010, 3306 vijues. Prej tyre nga komunitet minoritare, respektivishtSerb, Kroat dhe Romë në qendrën e aftësimit profesional Don Bosko gjatë vitit 2009 kanë vijuarmësimin 41 kandidat dhe gjatë vitit 2010 kanë vijuar mësimin 62 kandidat.Arsimi për të rritur organizohet në shkolla profesionale dhe në kuadër të qendrave të trajnimitnë kuadër të MPMS-së. Gjatë vitit 2008/09 programet për arsimin dhe aftësimin për të rriturjanë organizuar në 44 shkolla profesionale dhe janë certifikuar më shumë së 3000 vijues. 74Përveç kësaj arsimi për të rritur organizohet edhe në instanca të tjera i ofruar nga ofrues ngaorganizata të ndryshme jo qeveritar dhe kompani private. Mos rregullimi i sistemit jo-formaldhe arsimin për të rritur paraqet një sfidë të madhe për mbledhjen e të dhënave në këtë fushë.Arsimi dhe aftësimi për të rritur në Kosovë ofrohet nga institucione dhe programe të ndryshme:Universiteti i Prishtinës me programin “trajnimi profesional i mësimdhënësve pa shkëputje ngapuna”, universitetet verore, OJQ lokale dhe ndërkombëtare, programe të cilat janë tëndërlidhura me të arsimimin (mësimi i qasjeve të ndryshme dhe vlerave pozitive jetësore),qendrat e trajnimit, ndërmarrjet e ndryshme private dhe publike, shkollat për mësimin egjuhëve dhe programeve kompjuterike, shoqatat, etj. Një numër i madh i NGO-ve të financuara70 Raporti vjetor 2011 i Autoritetit Kombëtarë të Kualifikimeve, f. 3471 Përgjigjet e Kosovës në Pyetësorin e Komisionit Evropian për Studimin e Fizibilitet për Marrëveshjen eStabilizim Asociimit, Qershor 201272 Raporti vjetor 2011 i Autoritetit Kombëtarë të Kualifikimeve, f. 3473 Raporti kombëtar i përparimit i dorëzuar në kuadër të të përparimit në përgatitje të Raportit Global përMësimin dhe Arsimin për të Rritur (RGMARR – GRALE) dhe fundit të Dekadës së Shkrim Leximit tëKombeve të Bashkuara (DSHLKB – UNLD), prill 2012, f. 974 Plani Strategjik i Arsimit 2011-2016. f. 38

nga donatorët ofrojnë programe mësimore jo-formale dhe programe arsimore për të rritur tëcilat implementohen drejtpërdrejt prej tyre. Mirëpo të dhënat për këto OJQ mungojnë. 75Në bazë të hulumtimit i cili është realizuar nga Instituti Pedagogjik i Kosovës 76 dhe i cilipërfshinë të dhënat për periudhën 2005-2008, shkaktarët kryesor të mos realizimit të arsimit dheaftësimit për të rritur në shkollat e tjera profesionale kanë qenë mos licencimi i tyre për tëofruar këtë lloj arsimi (29.90%), nuk kanë pasur kushte, klasa dhe kabinete laboratorike(29/19%), nuk kanë pasur buxhet për realizimin e mësimit për të rritur (34.39%), nuk kanëpasur kërkesa nga kandidatët (9.52%). Përderisa mënyra e informimit ka qenë kryesisht përmeskonkursit publik (47%), informimit në media (26%), interesimit/informimit të kandidatëve nëshkollë (50%) ndërsa në shumicën e rasteve regjistrimi i kandidatëve është bërë pa test pranues(97%). Sfidat dhe problemet kryesore me të cilat janë ballafaquar shkollat profesionale nëofrimin e arsimit dhe aftësimit për të rritur kanë qenë procesi i centralizuar dhe pamundësiapër të menagjuar mjetet e grumbulluara nga pagesat e vijuesve, mungesa e dokumentacionitpedagogjik, procedurat e prokurorimit, numri i vogël i nxënësve të shpërndarë në profile,pamundësia për kryerjen e praktikës profesionale në shkollë apo ndërmarrje etj. Në 71% tërasteve, udhëheqsit e shkollave profesionale kanë deklaruar që bizneset lokale tregojnë shumëpak vullnet për mundësinë e kryerjes së punës praktike. Shkollat gjithashtu janë përballur mekushte jo të përshtatshme teknike për realizimin e arsimit dhe aftësimit profesional si dhemungesë të literaturës dhe materialeve përkatëse të nevojshme.Numri më i madh i vijuesve në arsimin dhe aftësimin për të rritur në shkollat profesionale ështëvërejtur të jetë në rajonin e Prishtinës. Gjithashtu, shkalla e vijueshmërisë në programet për tërritur në shkollat profesionale të Kosovës është shumë më e lartë nga vijues të gjinisëmashkullore se nga vijues të gjinisë femërore. Kjo arsyetohet me faktin se edhe lista e profilevemë e përshtatshme për vijueshmëri dhe përfitim nga persona të gjinisë mashkullore se sa tëgjinisë femërore. Realizimi me sukses i mësimit për të rritur është i kushtëzuar në mënyrë tëdrejtpërdrejtë nga përgatitja profesionale e mësimdhënësve për punën me të rritur, kapaciteti ishkollave profesionale apo mundësitë e bashkëpunimit me ndërmarrje për realizimin e teorisëdhe praktikës profesionale, funksionaliteti i firmave ushtrimore të shkollave pilot të zhvilluaranga Swiss Contakt dhe Eco Net në disa shkolla profesionale dhe ekonomike, kushtet teknike tëshkollave për dizajnimin dhe zbatimin e materialeve dhe mjeteve mësimore etj. Në kuadër tëatyre shkollave profesionale të cilat kanë qenë pjesë e hulumtimit, mësimdhënësit janë trajnuarkryesisht në tri programe kryesore trajnimi: metodikë/didaktikë, didaktikë profesionale dhetrajnimi për praktikën profesionale dhe në programin kompjuterik CC për dizajnimin epërmbajtjeve mësimore.Kosova ende është në fazën fillestare të zhvillimit të një sistemi të arsimit dhe aftësimit për tërritur dhe realizimi i tij nga ofruesit privat ende nuk është i rregulluar. Sfida kryesore mbetetkrijimi i një qasje sistemike dhe të koordinuar ndër institucional dhe ndër-sektorial përzhvillimin e arsimit dhe aftësimit për të rritur. Ekzistojnë një numër i ofruesve privat jostatutorësikurse qendra e aftësimit Don Bosko, Gratë për Gratë, Agjencia për Promovimin ePunësimit, dhe programet e MASHT-i në bashkëpunim me UNICEF-in për shkrim dhe lexim të75 Procesi i Torinos 2012, Vetëvlerësim (Draft), Kosovë, Shtator 201276 Raport hulumtues: Gjendja e arsimit dhe aftësimit të të rriturve në shkollat profesionale të Kosovës”,Instituti Pedagogjik i Kosovës, 2009

impelementuar në 19 qendra të grave për shkrim dhe lexim në 19 komuna të Kosovës. Mëshume 3000 gra të zonave rurale kanë përfituar nga ky program, i cili është i barasvlershëm menivelin e arsimit primar. Posaçërisht ekziston nevoja e ofrimit të programeve specifike përpersonat e mbi moshuar dhe me aftësi të kufizuara të cilët nuk kanë qenë në shkollë apo kanëqenë të regjistruar vetëm për një kohë të caktuar dhe të cilëve ju nevojitet një certifikatë e arsimittë obliguar për të pasur mundësinë të punojnë dhe integrohen në shoqëri 77Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale ka krijuar 8 qendra të aftësimit profesional në 7regjione duke përfshirë dhe një në Mitrovicë si dhe 5 qendra mobile, nismë e cila konsiderohetnjë hap serioz dhe i strukturuar qeveritar për zhvillimin e shkathtësive të të papunëve dhe tëpakualifikuarve. Aftësimet në këto qendra u ofrohen vetëm atyre që janë të regjistruar si tëpapunë në Shërbimet Publike të Punësimit, ndërsa përparësi u jepet personave të grupmoshës16-25 vjeçar, posaçërisht gratë, minoritetet dhe personat me aftësi të kufizuara.Arsimi dhe aftësimi në ndërmarrësi është një komponentë shumë e rëndësishme posaçërisht përarsimin dhe aftësimin për të rritur formal apo jo formal meqenëse kjo kategori ka më së shumtinevojë të fitoj njohuri për mënyrën dhe dinamikat e funksionimit të ekonomisë së tregut dheaftësitë të cilat duhet të zhvillohen për t’ju përshtatur atij. Ndërmarrësia nënkupton aftësitë eindividit për të transformuar idetë në veprime konkrete sikurse edhe aftësinë për të planifikuardhe menaxhuar projekte idetë për të arritur objektivat. Kjo qasje përfshinë kreativitetin,ndjenjën e iniciativës, inovacionit dhe ndërmarrjen e rreziqeve sikurse edhe aftësinë për tëplanifikuar dhe menaxhuar projekt idetë për arritjen e objektivave të synuara. Ndërmarrësiaështë kompetencë kyçe për mësimin gjatë gjithë jetës. 78 Në bazë të një studimi të bërë ngaKomisioni Evropian në vitin 2012 për ndikimin e arsimit dhe aftësimit në ndërmarrësi nënivelin e arsimit të lartë, ka rezultuar që individët të cilët kanë vijuar programe te tilla kanëshfaqur qëndrime dhe qasje të duhur drejt tregut të punës, kanë gjetur më herët paspërfundimit të studimeve dhe ka rezultuar qe kanë qenë shpesh më inovativ se sa vet tëpunësuarit e firmave përkatëse dhe gjithashtu është parë që këta individ edhe mund të startojnëmë shume kompani. 79Edhe Kosova ka njohur dhe ka pranuar konceptin e arsimit dhe aftësimit në ndërmarrësi, si njëelement mjaft i rëndësishëm për zhvillimin e një ekonomie të bazuar në dije. Janë bërë përpjekjetë vazhdueshme në dhjetëvjeçarin e fundit për zhvillimin e kësaj komponente duke filluar prejStrategjisë Kombëtarë për Arsim dhe Aftësim në Ndërmarrësi e cila është pasuar me standardetdhe materialet përkatëse. Po ashtu janë realizuar edhe një numër i konsiderueshëm iprogrameve në ndërmarrësi nga ministritë e ndryshme në bashkëpunim me komunitetin edonatorëve të huaj në Kosovë. MPMS-ja ka zhvilluar një modul për ndërmarrësi si pjese ekurseve për administrimin e biznesit, programet për vet punësim; MASHT ka zhvilluarmodulin për ndërmarrësi si pjesë e kurrikulimit për zhvillimin profesional; programin EBDL sipjesë e arsimit profesional sekondar (2006) dhe firmat për praktikë si pjesë e sistemit të arsimitprofesional. Universiteti i Prishtinës e ka themeluar Qendrën për Fillimin e Biznesit për77 Plani Strategjik i Arsimit 2011-2016, f. 3778 Efektet dhe ndikimi i programeve të ndërmarrësisë në arsimin e lartë, Komisioni Evropian, DrejtoriaGjenerale për Ndërmarrësi dhe Industri, Mars 2012.79 http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/promoting-entrepreneurship/education-trainingentrepreneurship/index_en.htm

studentët dhe të diplomuarit; Ministria e Tregtisë dhe Industrisë ka operacionalizuar Sistemin eKëshillimit i cili ofron trajnime dhe këshilla për individët të cilët kanë filluar apo dëshirojnë tëfillojnë një biznes. 80 Megjithatë arsimi dhe aftësimi në ndërmarrësi ende nuk është i zhvilluar sisistem i qëndrueshëm dhe i integruar.Ministria e Arsimit Shkencës dhe Teknologjisë ka hartuar plan-programet për arsim joformalpër nivelin I-rë dhe të II, klasa 1-9 në vitin 2005 në gjuhën Turke dhe Boshnjake. Megjithatë nukka interesim të komunitetit për vijim në programin Shkrim lexim bazik dhe Programet eArsimit Profesional për të Rritur 81 përderisa është e njohur tanimë që komuniteti serb nuk merrpjesë fare në sistemin arsimor të Kosovës. Kurrikulat dhe aftësimi profesional ofrohen nëgjuhën serbe për komunitetin serb në zonat ku ata jetojnë. Nga 8 Qendra të AftësimitProfesionalë (QAP), një është i vendosur në Mitrovicën Veriore (Doljanë, Zveçan) një hapësirë ebanuar kryesisht nga komuniteti serb; me qëllim të arritjes së objektivave politike përkomunitetet minoritare, MPMS-ja ka themeluar qendra të lëvizshme aftësuese në Rapotovë(Gjilan), në Graçanicë dhe në Dragash. Qendra `Don Bosko`, në bashkëpunim me partnerëtzhvillimorë, është duke ofruar aftësim profesional për komunitetet RAE nga Plemetini (Obiliq)dhe nga Fushë Kosova. Statistikat e MPMS-së tregojnë se numri i vijuesve të trajnimeve ngaradhët e komuniteteve minoritare është rreth 4-5 për qind, ndërsa numri i grave që kanë vijuaraftësimet është rreth 40 %. 82Në përgjithësi mund të thuhet që koncepti i arsimit dhe aftësimit për të rritur dhe arsimit joformal është pranuar si koncept qysh në fillimin e kësaj dekade nga institucionet e Kosovësduke u përfshirë si i tillë edhe në kornizën strategjike dhe ligjore. Gjithashtu mund të thuhet qëjanë bërë përpjekje dhe hapa konkret në zhvillimin e tij në bashkëpunim me komunitetin edonatorëve dhe tani më të gjithë akterët relevantë pranojnë rëndësinë këtij elementi nëzhvillimin e një shoqërie të bazuar në dije dhe zhvillimin e përgjithshëm ekonomik. Megjithatëmbetet shumë punë drejt krijimit të një sistemi të qëndrueshëm dhe efektiv të arsimit për tërritur, arsimit jo formal dhe njohjes së kualifikimeve paraprake. Tanimë MASHT-i është dukerishikuar Ligjin për Arsimin e të Rriturve i cili pritet të sjell ndryshime pozitive në aspektin epërmirësimit të këtij procesi. Gjithashtu Arsimi për të rritur dhe arsimi jo formal është pjesëintegrale e Planit Strategjik të Arsimit 2011-2016 i cili përcakton prioritetet, objektivat dheaktivitetet konkrete të cilat duhet të ndërmerren. Sigurimi i arsimit cilësor për grupin epërfituesve të arsimit për të rritur do të ndihmojë në krijimin e një shoqërie të mësimit gjatëgjithë jetës dhe do të përmirësojë jetesën e njerëzve duke ndihmuar zhvillimin ekonomik tëRepublikës së Kosovës. Duhet të forcohet lidhja në mes të arsimit për të rriturit dhe arsimitjoformal në Kosovë; strategjia parasheh hapjen e dyerve të institucioneve të arsimit të rregulltpër të përmirësuar nivelin e mundësive të barabarta për një numër të madh të atyre që kanëmbetur jashtë sistemit të rregullt arsimor.Objektivi strategjik (PSAK 2011-2016)80 Raporti kombëtar i përparimit i dorëzuar në kuadër të të përparimit në përgatitje të Raportit Global përMësimin dhe Arsimin për të Rritur (RGMARR – GRALE) dhe fundit të Dekadës së Shkrim Leximit tëKombeve të Bashkuara (DSHLKB – UNLD), prill 2012, f. 1581 Ibid, f. 982 Plani Strategjik i Arsimit 2011-2016, f. 149

- Të krijohet një mjedis afirmativ dhe të sigurohet partneritet me shoqërinë civile për t’umundësuar të rinjve dhe të rriturve qasje në mundësi cilësore për nxënie të nivelitthemelor, për dije dhe kompetenca të shtuara të popullatës së rritur, duke përfshirëgratë, të pafavorizuarit dhe minoritetet në qasje të barabartë në aftësim cilësor dhe,kësisoj, duke kontribuar në krijimin e shoqërisë së të nxënit gjatë gjithë jetës dhepërmirësimeve në jetën e njerëzve.Përparësitë- Ekzistimi i prioriteteve, objektivave dhe synimeve strategjike si dhe plani i veprimit përarritjen e tyre- Ligji për kualifikimet kombëtare- Legjislacioni sekondar për organizimin e arsimit për të rritur dhe jo formal, licencimin eprogrameve dhe ofruesve të kualifikimeve të arsimit dhe aftësimit për të rritur- Korniza Kombëtare e Kualifikimeve dhe Autoriteti Kombëtarë i Kualifikimeve- Vullneti dhe përkushtimi i donatorëve për këtë nën-sektor- Vullneti dhe përkushtimi në rritje i Qeverisë së KosovësSfidat- Arsimi për të rritur dhe jo formal nuk janë në përputhje të plotë me ekonominë dhepunësimin- Buxheti jo i mjaftueshëm për arsimin për të rriturit dhe për arsimin joformal për arritjene synimeve për qasje dhe barazi, posaçërisht sa i përket sigurimit të kushteve tënevojshme teknike dhe materialeve shpenzuese- Ende nuk ekziston një vetëdije më e lartë për arsimin dhe aftësimin e të rriturve, si nëmesin e atyre që kanë nevojë të vijojnë programe të arsimit dhe aftësimit për të rritur epo ashtu edhe të akterëve kryesor për zhvillimin e këtij nën sektori- Mungon partneriteti i mirëfilltë në mes të qeverisë dhe partnerëve social dhe ende nukekziston një qasje gjithëpërfshirëse e qeverisë dhe kjo ndikon në mos përputhjen eprogrameve mësimore me nevojat e tregut të punës dhe mosnjohjen e tyre në masë tëkonsiderueshme dhe mos bashkëpunimin e mirëfilltë me komunitetin afarist- Mungojnë të dhënat, informata dhe kapacitetet hulumtuese për arsimin dhe aftësiminpër të rritur.- Mungon mbledhja e të dhënave për këtë sektor në kuadër të SMIA-së të cilat do tëndihmonin në planifikimin më të mirë dhe implementimin e prioriteteve strategjike- Ekziston një boshllëk i konsiderueshëm për shkak të mungesës së shërbimeve passhkollimit të mesëm të lartë dhe, rrjedhimisht, arsimi për të rriturit dhe arsimi joformalkryesisht ndodhin në institucione të arsimit të mesëm dhe në institucione trajnuese.- Procedurat e certifikimit e të akreditimit janë të paqarta dhe të llojllojshme dhe kjondikon që të humbet atraktiviteti i aftësimit për të rriturit dhe atij joformal dhebashkëpunimi mes palëve të ndryshme të involvuara.- Nuk ka bashkëpunim të duhur dhe të mirëfilltë në mes të ministrive përkatëse (MPMSdhe MASHT) dhe kjo ndikon në mos përdorimin më efikas të QAP-ve ekzistuese dheresurseve të shkollave profesionale që ofrojnë programe të ngjashme- Ekziston nevoja e trajnimit të mësimdhënësve për të siguruar mësimdhënie tëpërshtatshme për këtë lloj mësimi

Rekomandimet- Të krijohet një kornizë e qëndrueshme ligjore për arsimin për të rriturit, përfshirë edhepërcaktimin më të qartë të rolit të palëve të ndryshme të involvuara, të obligimevefinanciare dhe definimi i qartë i të drejtave konkrete të qytetarëve për arsim të tërriturve, vendosjen e standardeve dhe monitorimin e tyre.- Të përmirësohet bashkëpunimi në planifikim dhe organizim në mes të ministrive tëndryshme si: MASHT, MPMS, MEF, MTI e të tjera.- Të zhvillohen lidhje të qëndrueshme me partnerët socialë dhe me shoqërinë civile.- Hartohet një strategji për ofrimin e mundësive për arsimim pas nivelit fillestar (paskurseve të shkrim-leximit) dhe për arsimim të vazhdueshëm për popullatën e rritur nësuaza të kornizës së krijimit të një shoqërie drejtë të nxënies gjatë gjithë jetës.- Të ketë vëmendje e veçantë për nevojat e grupeve të margjinalizuara.- Të zgjerohet spektri i arsimit të të rriturve përtej punësueshmërisë në mënyrë qëindividët të jenë në gjendje të plotësojnë nevojat e tyre ekonomike, sociale dhe personalepërmes arsimimit.- Të krijohet një sistem i qëndrueshëm, operacional dhe i besueshëm për njohjen erezultateve të arsimit joformal dhe informal.- Të përmirësohet mbledhja e të dhënave dhe informatave relevantë në fushën e arsimitdhe aftësimit për të rritur dhe arsimit jo formal.- Të përkrahen hulumtimet dhe publikimet në temën e arsimit për të rriturit dhe joformal.- Të rishikohen dhe modularizohen kurrikulat dhe materialet themelore mësimore për tëpërkrahur dhe zhvilluar programe alternative për plotësimin e nevojave të të rinjve dhetë rriturve që kanë mbetur jashtë sistemit dhe të cilët nuk mund të përfitojnë ngaarsimimi i rregullt me qëllim të përkrahjes së të nxënit të nivelit themelor dhe tëshkathtësive thelbësore për jetë dhe punë.- Trajnimi i mësimdhënësve dhe ndërtimi i kapaciteteve menaxhuese- Hartimi i kornizës për sigurimin e cilësisë dhe hartimi i programeve mësimore duke nëpërputhje me nevojat e të gjitha kategorive të aftësimit për të rritur dhe arsimit jo formal4.5. Arsimi i LartëBashkimi Evropian ka ndërmarr masa konkrete për reformimin e sistemit të arsimit të lartë, i ciliështë konsideruar të jetë i tejkaluar dhe jo në përputhje me nevojat bashkëkohore, menënshkrimin e Deklaratës së Bolonjë në vitin 1999. Njëri nga objektivat kryesore të procesit tëBlonjës ka qenë krijimi e Zonës Evropiane të Arsimit të Lartë deri në vitin 2010, ku studentet dotë kenë mundësi të zgjedhin programe dhe kurse të studimit nga një gamë e gjerë dhetransparente e ofertave cilësore dhe të përfitojnë nga procedurat e njohjes së ndërsjellë tëkualitifikimeve të tyre. Procesi i Bolonjës ka nxitur shumë reforma të nevojshme në Arsimin eLartë të Bashkimit Evropian për të bërë atë më kompatibil dhe më të krahasueshëm, mëkonkurrues dhe më atraktiv së pari për evropianët por edhe për studentet dhe stafin akademiknga kontinentet e tjera. Tri objektivat kryesore të procesit të Bolonjës që nga fillimi kanë qenëkrijimi i sistemit prej tre ciklesh (bachelor/master/doktoraturë), sigurimin e cilësisë dhe njohjene kualifikimeve dhe periudhën e studimeve. 83 Procesi i Bolonjës, përveç që është bërë83 http://ec.europa.eu/education/higher-education/doc1290_en.htm

instrumenti kryesor për reformimin e sistemit të arsimit të lartë në Bashkimin Evropian, kaluajtur dhe luan një rol shumë të rëndësishëm edhe për reformimin e arsimit të lartë nëKosovës, pavarësisht që Kosova nuk është nënshkruese e këtij procesi.Arsimi i Lartë në Republikën e Kosovës rregullohet më Ligjin për Arsimin e Lartë, së pari imiratuar në vitin 2002 dhe i rishikuar dhe miratuar në vitin 2011 me qëllim të harmonizimit mereformat aktuale në sektorin e arsimit. Ky ligj vendos bazën ligjore për rregullimin,funksionimin, financimin, sigurimin e cilësisë në arsimin e lartë në përputhje me standardetevropiane si dhe rolin e shtetit dhe shoqërisë në zhvillimin e arsimit të lartë në Republikën eKosovës. Si rrjedhojë, MASHT gjatë vitit 2012 ka vazhduar me harmonizimin e legjislacionitsekondar në përputhje me ligjin e ri. Në bazë të Ligjit për Arsimin e Lartë, arsim i lartëkonsiderohet arsimimi pas nivelit të shkollimit të mesëm të lartë për të cilin mund të jepen kredisipas Sistemit Evropian për Transferimin e Krediteve (ECTS), si sistem i adoptuar në kuadër tëimplementimit të procesit të Bolonjës. Sa i përket politikave, qysh në vitin 2004 është miratuarStrategjia për Arsimin e Lartë 2005-2015, ndërsa në vitin 2011 është miratuar Plani StrategjikGjithëpërfshirës i Arsimit 2011-2016 i cili po ashtu cakton prioritetet, objektivat dhe synimetedhe për arsimin e lartë.Edhe pse Kosova nuk është nënshkruese e Deklaratës së Bolonjës ajo zyrtarisht është e përfshireënë sistemin e arsimit të lartë në Kosovë. Më shumë se 75% 84 të institucioneve dhe programeve tëarsimit të lartë në Kosovë përdorin Sistemin Evropian të Transferimit të Krediteve (ECTS) meqellim të transferimit dhe akumulimit të krediteve. Sistemi i arsimit të lartë është i organizuar nëtri cikle, në përputhje me procesin e Bolonjës i garantuar me Ligjin e arsimit të lartë; Bachelor,Master dhe Doktoraturë. Megjithatë duhet ende punë në konsolidimin e mëtejmë të këtijsistemi. Përderisa ofruesit e arsimit të lartë mund të jenë publik dhe privat dhe mund të ofrojnëshërbimet e tyre pasi që të jenë licencuar nga Agjencia e Akreditimit e Kosovës, si institucionkryesor i pavarur për licencim dhe sigurimin e cilësisë së ofruesve të arsimit publik dhe privatnë Kosovë.Kosova tani më ka miratuar Kornizën Kombëtare të Kualifikimeve e cila implementatohet ngaAutoriteti Kombëtarë i Kualifikimeve në bazë të Ligjit për Kualifikimet Kombëtare dhe kafilluar rishikimi i plan programeve të arsimit të lartë i cili është në përfundim e sipër. Më tejështë krijuar Qendra Kombëtare për Njohje Akademike (e ashtuquajtur NARIC) e cila ështëpërgjegjëse për procesin e njohjes së kualifikimeve me qëllimin të promovimit të mobilitetit tëstudentëve, stafit akademik, hulumtuesve, duke ofruar këshilla dhe informacione sa i përketprocesit të njohjes së diplomave dhe periudhës së studimeve të kryera në vendet e tjera. 85 Dhekëtë vit, MASHT-i ka hartuar udhëzimin administrativ për caktimin e formës dhe përmbajtjes sëdiplomave dhe shtojcave të diplomave të bartësve të arsimit të lartë. 86Aktualisht, MASHT ka hyrë në fazën e dytë të implementimit të strategjisë për arsimin e lartë,respektivisht fazën 2010-2015, prioritetet e së cilës janë zhvillimi i kapaciteteve institucionale84 Arsimi i Lartë në Kosovë, Agjencia Ekzekutive për Arsim, fushën Audiovisuale dhe Kulture, KomisioniEvropian. Korrik 2012. f. 8.85 http://www.higherkos.info/hk/index.php?option=com_content&vieë=article&id=71%3Anaricoffice&catid=40%3Acol3&Itemid=186 http://www.masht-gov.net/advCms/documents/udhezim_administrativ_03_2012.pdf

dhe intelektuale. Gjashtë objektivat strategjike të saj janë në proces të implementimit, sikursejanë promovimi i politikave gjithëpërfshirëse në arsim dhe forcimi i sistemit të sigurimit tëcilësisë në arsimin e lartë. Ka nevojë të mëtutjeshme të përmirësohet menaxhimi efektiv iburimeve financiare dhe zhvillimi i infrastrukturës funksionale në sistemin e arsimit të lartë. Kavazhduar implementimi dhe funksionalizimi i mëtutjeshëm i objektivave të Procesit të Bolonjëssi dhe Standardeve moderne Evropiane sa i përket operimit autonom të universiteteve nëaspektin e ndarjes buxhetore, proceset operacionale transparente dhe organizimin e brendshëm,sigurimin e cilësisë dhe vlerësimin, sistemet moderne menaxhuese. 87Në bazë të Ligjit për Arsimin e Lartë, arsimi i lartë në Kosovë ofrohet nga universitet publikedhe institucionet private të arsimit të lartë të akredituara si kolegje, institute dhe shkolla të lartaprofesionale. Gjithsej janë tri universitet publike; Universiteti i Prishtinës, i Prizrenit dhe iMitrovicës ( i cili ende nuk është pjesë e sistemit të arsimit të Kosovës. Universiteti i Prishtinësështë universiteti më i madh publik me gjithsej 17 njësi akademike të shpërndara në 7 rajonet eKosovës. UP-ja ka gjithsej 121 programe Bachelor, 97 programe Master dhe 29 programe tëDoktoratës (2010). 88 Numri i përgjithshëm i studentëve për vitin akademik 2011/2012 ka qenë52,564. Pastaj Universiteti i Prizrenit i cili u themelua në vitin 2008 i cili gjatë viti akademik2011/2012 ka pasur 2,784 student. Ndërsa janë të licencuara 22 institucione private të arsimit tëlartë të cilat grumbullojnë 51,714 student. Universiteti i Mitrovicës rreth 10,000 student dhe 3shkolla të larta profesionale në gjuhen serbe me rreth 3000 studentë. 89 Të gjitha institucionet elicencuara të arsimit të lartë të integruara në sistemin e arsimit të Kosovës kanë kaluar nëpërprocesin e akreditimit të organizuar nga Agjencia Kosovare e Akreditimit i cili proces kandikuar në ngritjen e cilësisë në arsimin e lartë.Në vitin 2008, MASHT-i ka obliguar të gjitha institucionet e arsimit të lartë të themelojnë Zyratpër Sigurimin e Cilësisë dhe të konsolidojnë mekanizmat e tyre të brendshëm për sigurimin ecilësisë. Në vitin 2009 të gjitha institucionet e arsimit të lartë kanë themeluar këto zyre nëkuadër të projektit të Tempusit “Përkrahja dhe Zhvillimi i Strukturave për Sigurimin e Cilësisënë Institucionet e Arsimit të Lartë në Kosovë. 90Qeveria e Kosovës mbetet e përkushtuar që të zhvillojë politika gjithëpërfshirëse dhe të sigurojënjë mjedis të përshtatshëm që promovon qasje të shtuar në arsimin e lartë për të realizuarpërfshirjen e 35% të grup-moshës përkatëse (prej 18 deri 24 vjeç) në arsimin e lartë deri në vitin2015. Numri i studentëve të regjistruar për herë të parë në arsimin e lartë është rritur dukshëmpër të arritur pothuajse dyfishin (rreth 18,000 në vitin 2009) krahasuar me numrin e studentëvenë vitin 2008 (8,000). 91 Ndërsa aktualisht numri i total i studentëve në të gjitha nivelet e arsimittë lartë vlerësohet të jetë përafërsisht 120,921, ku prej tyre më shumë se 11,000 janë ngakomuniteti serb por të cilët nuk janë pjese e integruar e sistemit të arsimit të Kosovës. 92Megjithatë, rritja e regjistrimit kërkon masa përcjellëse për të ruajtur dhe përmirësuar cilësinë e87 Arsimi i Lartë në Kosovë, Agjencia Ekzekutive për Arsim, fushën Audiovisuale dhe Kulture, KomisioniEvropian. Korrik 2012. f. 388 Ibid, f. 389 Ibid, f. 390 Ibid, f. 5.91 Plani Strategjik I Arsimit 2011-2016, f. 37.92 Arsimi i Lartë në Kosovë, Agjencia Ekzekutive për Arsim, fushën Audiovisuale dhe Kulture, KomisioniEvropian. Korrik 2012, f3.

arsimit. Numri i studentëve nga komunitetet është rritur sikurse edhe numri i vendeve tërezervuara për shqiptarët jashtë kufijve administrativë të Republikës së Kosovës. Një sfidëmbetet sigurimi i mundësive për fëmijët me aftësi të kufizuara dhe me nevoja të veçantaarsimore për t’u kyçur në studime të arsimit të lartë. 93Sa i përket kurrikulave në nivelin Bachelor dhe Master, janë duke u ndërmarrë reforma nëaspektin e krijimit të programeve 3+2 ose 4+1 në programet e këtyre niveleve dhe në aspektin emodernizimit dhe adaptimit të programeve aktuale me nevojat e tregut të punës. Institucionet earsimit të lartë janë duke i harmonizuar vazhdimisht programet e tyre me plan programerelativisht të krahasueshme me Universitetet Evropiane për të lehtësuar kuptimin dhe njohjen egradave në nivel ndërkombëtar. Kurrikulat përfshijnë lëndët e obligueshme, lëndët kyçe dhezgjedhore. Ndërsa doktoratura organizohet përmes punës kërkimore dhe mbrojtjes publike tëtemës së doktoratës.Financimi i institucioneve të arsimit të lartë në Kosovë bëhet në përputhje me Ligjin përArsimin e Lartë. Institucionet e arsimit të lartë mund të financohen me fonde nga Ministria përmësimdhënie dhe kërkime shkencore me interes të përgjithshëm; pagesa për shkollim dhepagesa tjera që bëjnë studentët; pagesa për shërbime komerciale dhe shërbime të tjera;donacione, dhurata, ndihmesa tjera dhe kontrata me organizma shtetërorë, ndërkombëtarë,publik ose privatë në fushën e mësimdhënies, të kërkimeve shkencore apo të këshillimit.Ndërsa Universiteti i Mitrovicës në bazë të Ligjit për Arsimin në Komuna mund të fitoj fondeedhe na Serbia përderisa ato bëhen publike dhe transparente. Ndërsa arsimi i lartë privatkryesisht vet financohet.Në aspektin e bashkëpunimit ndërkombëtar, MASHT-i në vitin 2008 ka themeluar QendrënKosovare për Bashkëpunim Ndërkombëtar në Arsimin e Lartë, Hulumtim dhe Teknologji meqëllim të promovimit dhe lehtësimit të bashkëpunimit, standardizimit, mobilitetit, tejkalimit tëbarrierave kulturore në komunikim dhe shkëmbim në fushën e arsimit të lartë në shkallëndërkombëtare, ngritjen e kapaciteteve hulumtuese, promovimin e programeve evropiane, etj.Kjo qendër merret me Programin e 7 Kornizë FP7 dhe koordinon programet si CEEPUS dheprogramet e tjera të BE-së. Edhe pse Kosova ka qenë pjesë e programeve të ndryshme tëBashkimit Evropian në fushën e arsimit të lartë, vlerësohet që pjesëmarrja e Kosovës në këtoprograme është ende ulët, sidomos sa i përket pjesëmarrjes në Programin e 7 Kornizë. 94Sikurse edhe nivelet e tjera të arsimit në Kosovë, edhe arsimi i lartë ballafaqohet me hapësira tëpamjaftueshme infrastrukturore. Në Universitetin e Prishtinës, hapësira e llogaritur për metërkatror për student është vlerësuar të jetë 2.98 95 (2009). Edhe pse kjo mesatare ndryshon prejfakultetit në fakultet, si për shembull ne fakultetin ekonomik mesatarja është 1 metër katror përstudent në disa fakultete tjera mesatarja arrinë 10 metra katror për student, prapë se prapë kjomesatare është larg standardeve evropiane, duke pasur parasysh po ashtu edhe rritjen evazhdueshme të studentëve çdo vit. Po ashtu Universiteti i Prishtinës, si universiteti më i madhpublik, ka mungesë të sallave të leximit dhe bibliotekave modern. Gjithashtu infrastruktura eteknologjisë informative është e dobët në të pothuajse në të gjitha fakultetet. Shumë të dhëna93 Plani Strategjik i Arsimit 2011-2016, f. 3794 Raporti i Progresit I Komisionit Evropian 201195 Studim lidhur me zbatimin e Procesit të Bolonjës në Universitetin e Prishtinës. OSCE. f. 20

uhen dhe arkivohen në mënyre mekanike dhe nuk ende një koordinim të përgjithshëm tëinfrastrukturës teknologjikë. Në këtë kontekst edhe zhvillimi i e-arsimit apo arsimit online ështëende i pazhvilluar dhe ka nevojë të ndërmarrjes së veprimeve konkrete në këtë drejtim si hap irëndësishëm drejt përmbushjes së gjithë përfshirjes dhe arsimit gjatë gjithë jetës.Edhe pse Qeveria e Kosovës ka marr vendim për rritjen e pagave të personelit akademik tëUniversitetit të Prishtinës për gati një fish më të larta, prapë shumica e personelit akademik,përkundër faktit që janë të punësuar me normë të plotë në Universitet, gjejnë punë tjera. Njënumër i profesorëve ligjërojnë në universitete private në Kosovë, kurse disa tjerë ligjërojnë edhenë Universitetin shtetëror të Tetovës në IRJ të Maqedonisë. Përveç kësaj, një numër i anëtarëvetë personelit akademik gjithashtu punojnë edhe në institucionet qeveritare (siç janë ministritë,Kuvendi i Kosovës etj) dhe shpesh herë nuk i përmbushin orët e tyre të rregullta në Universitet.Shqetësues mbetet fakti që personeli akademik i UPS-së ka shumë pak kohë për hulumtimebrenda Universitetit. Universiteti ofron përkrahje për anëtarët e personelit akademik nëhulumtimet e tyre individuale nga të ardhurat që vijnë nga pagesat e studentëve. Kjo bëhetkryesisht në formë të përkrahjes financiare për udhëtim dhe vendosje në vendet ku mbahetkonferencat që kanë të bëjnë me hulumtimin. Megjithatë, çështja e kohës në dispozicion për tëkryer hulumtime individuale mbetet thelbësore, njëlloj sikur përkrahja për hulumtime brendaUniversitetit. 96Duke pasur parasysh që Universiteti i Prishtinës është Universiteti më i madh në Kosovë dhe ipari qe ka filluar implementimin e Procesit të Bolonjës, fokusi kryesor bie mbi të dhe ai në tënjëjtën kohë shërben edhe si pikë referimi për implementimin e reformave. UP-ja ka themeluardisa struktura kyçe për implementimin e Bolonjës. Zyra e Prorektorit për mësimdhënie dhe kërkimeshkencore është drejtpërdrejt përgjegjëse për Procesin e Bolonjës dhe për të gjitha reformat dheaktivitetet akademike në Universitetin e Prishtinës. Struktura kyçe brenda Universitetit qëmomentalisht e mbikëqyr zbatimin e Procesit të Bolonjës është Zyra për zhvillim akademik e cilaka funksion të promovimit dhe zbatimit të objektivave të Procesit të Bolonjës. Kjo zyre përmbannë vete tri njësi kryesore: Njësinë për sigurimin e cilësisë, Njësinë për koordinimin e ECTS-vedhe Njësinë e shërbimeve përkrahëse për Studentë (Qendra LINK). Përveç kësaj kjo qendër kanga një koordinator për zhvillim akademik në çdo fakultet të cilët kanë për qëllim kryesormbikëqyrjen e Procesit të Bolonjës. Në aspektin e bashkëpunimit ndërkombëtarë, UP-ja ështëanëtare e Asociacionit të Universiteteve Evropiane dhe shumë strukturave e asociacioneve tjerandërkombëtare. Në vitin 2009 UP-ja ka pasur afërsisht 89 marrëveshje të bashkëpunimit, 88 prejte cilave kanë qenë me universitet rajonale, evropiane dhe ndërkombëtare. Në hap shumë irëndësishëm në aspektin e bashkëpunimit ndërkombëtarë të UP-së është fillimi i marrjes pjesënë në projektin e Skemës akademike të Ballkanit për ndërkombëtarizimin e të mësuarit nëbashkëpunim me universitetet e BE-së (Basileus) nën programin e Dritares Erasmus Munduspër bashkëpunim të jashtëm (EM ECË). 97Edhe pse në aspektin formal, UP-ja qëndron mirë në aspektin e krijimit të strukturave dheimplementimit të reformave, ende nevojitet një qasje dhe një kuptim më gjithëpërfshirës iProcesit të Bolonjës dhe procesit të integrimit në Zonën Evropiane të Arsimit të Lartë. Kjonënkupton planifikim dhe prioritetizim më të mirë, përshtatje të mëtutjeshme të kurrikulave,96 Ibid. f. 10497 Ibid. f. 108-110

implementim i metodave më moderne të metodologjisë së mësimdhënies, zhvillim tëinfrastrukturës në veçanti asaj të teknologjisë së informacionit e cilat do të ndikonte nëpërshpejtimin e reformave të kërkuara por edhe në reduktimin e proceseve administrative dheburokratike, bashkëpunim më të madh me komunitetin afarist i cili ende mungon, ofrim tëarsimit të lartë profesional, zhvillim të kapaciteteve hulumtuese si nga studentët po ashtu edhenga personeli akademik, rritje të konkurrencës në arsimin e lartë, etj. Mbi të gjitha, sfidë eveçantë ende mbetet sigurimi i cilësisë së arsimit të lartë dhe shndërrimit të UP-së por edheinstitucioneve private në institucione të vërteta shkencore, që të dy këto mjaft të rëndësishmepër zhvillimin e vendit në të ardhmen dhe përballimin e nevojave të tregut vendor, rajonal,evropian e më gjerë.Për shkak të popullatës së re numri i studentëve është duke u shtuar çdo vit. Kjo paraqet njësfidë për qeverinë përkitazi me financimin, por edhe për zhvillimin e mekanizmave dheinstrumenteve për të siguruar qasje të barabartë dhe arsimim cilësor për të gjithë studentët. Njësfidë tjetër për sistemin e arsimit të lartë është prodhimi i të diplomuarve me shkallë të lartë tëpunësueshmërisë në Kosovë, në rajon dhe më gjerë. Një përbërës i rëndësishëm për cilësi tëmirë të mësimdhënies dhe të të nxënit, është kërkimi shkencor i cili kërkon investime shtesë dheshkathtësi të ndryshme nga ato që zotërojnë personeli akademik aktualisht në këto institucione.Sistemi i sigurimit të cilësisë në arsimin e lartë ka nevojë të forcohet ende.Objektivi i përgjithshëm (PSAK 2011-2016)- Objektivë e përgjithshme në nën-sektorin e arsimit të lartë është hartimi dhe jetësimi ipolitikave dhe legjislacionit efektiv dhe të qëndrueshëm për të përkrahur qasjen ebarabartë nëpërmjet të ndërtimit të një sistemi efikas dhe efektiv të menaxhimit tëarsimit të lartë cilësor që prodhon studentë të kalibrit të lartë që plotësojnë standardetpërkatëse evropiane dhe për rritjen e kapaciteteve për kërkime shkencore. Ky qëllimstrategjik synon të ndërtojë arsimin e lartë deri në nivelin që e bën atë kompatibil metrendet e ngjashme në rajon dhe në vendet evropiane dhe që e përkrahë mobilitetin estudentëve e të personelit.Përparësitë- Ligji dhe legjislacioni sekondar për arsimin e lartë- Prioritetet e qarta strategjike të bazuara në konsensus- Tradita e arsimit të lartë në Kosovë- Përkushtimi në rritje i Qeverisë së Kosovës- Përkushtimi i vazhdueshëm i komunitetit të donatorëve në arsimin e lartë- Iniciativat private në arsimin e lartë- Pranimi formal i koncepteve evropiane të arsimit të lartëSfidat- Pavarësisht rritjes së numrit të studentëve në arsimin e lartë në vitet e fundit, përfshirjadhe qasja e barabartë në arsimin e lartë në Kosovë ende mbetet e ulët- Buxheti jo i mjaftueshëm për institucionet e arsimit të lartë dhe shfrytëzimi jo efikas i tijduke pasur parasysh po ashtu edhe kapacitetet jo të mjaftueshme të institucioneve tëarsimit të lartë për thithjen e fondeve na burime të ndryshme- Shërbim jo efikas dhe ende i pazhvilluar i orientimit dhe këshillimit në karrierë- Programet e studimit ende nuk pasqyrojnë nevojat reale të tregut të punës dhebashkëpunimi i arsimit të lartë me komunitetin afarist është shumë i ulët

- Ekziston nevoja e ngritjes se kualitetit të mësimdhënies në arsimin e lartë në përputhjeme metodologjitë e reja të mësimdhënies- Kualiteti dhe numri i kërkimeve shkencore, mësimdhënia cilësore për kërkimeshkencore si dhe mentaliteti i kërkimit shkencor janë ende të pazhvilluara- Mjedisi jo i përshtatshëm për kërkime shkencore duke pasur parasysh mungesën einfrastrukturës së përshtatshme fizike, laboratorëve, numrin e librave, kompjuterëve dhepajisjeve të tjera për programet përkatëse studimore- Korniza e sigurimit të cilësisë, duke përfshire edhe institucionet relevante për sigurimine cilësisë në arsimin e lartë kanë ende nevojë të forcohen- Bashkëpunimi ndërkombëtare dhe mobiliteti i personelit dhe studentëve ende nuk ështënë nivel të kënaqshëm.- Përfitimi nga programet e arsimit dhe kërkimit të Bashkimit Evropian është shumë i ulëtRekomandimet- Rritja e pjesëmarrjes dhe sigurimi i qasjes së barabartë në arsimin e lartë- Integrimi i grupeve të rrezikuara në arsimin e lartë; minoritetet dhe studentët me aftësitë kufizuara- Sigurimi i rritjes së buxhetit për institucionet e arsimit të lartë dhe shfrytëzimi efikas iresurseve si dhe ngritja e kapaciteteve profesionale për thithjen e fondeve shtesë- Përshtatja e programeve të studimit me nevojat e tregut të punës- Krijimi dhe zhvillimi i bashkëpunimit me komunitetin afarist dhe nxitja e partneritetipubliko-privat- Vendosja e standardeve të cilësisë në mësimdhënie e në kërkime shkencore si dhezhvillimi i mëtutjeshëm i mekanizmave për sigurimin e cilësisë- Caktimi i standardeve dhe kritereve të metodologjisë së mësimdhënies për fushatpërkatëse si dhe zhvillimi i mekanizmave monitorues- Caktimi i standardeve dhe kritereve për zhvillimin e kërkimeve shkencore nëinstitucionet e arsimit të lartë- Sigurimi i një mjedisi modern për mësimdhënie, nxënie dhe kërkime shkencore- Të avancohet bashkëpunimi ndërkombëtar dhe mobiliteti i personelit dhe i studentëve- Përmirësimi i mbledhjes së të dhënave dhe informatave për arsimin e lartë në Kosovë

4.6. Kërkimi dhe shkencaShtyllë kryesore e Strategjisë së Lisbonës 2000 që BE-ja të jetë ekonomia më konkurruese dhe mëdinamike në botë deri në vitin 2010 e bazuar në dije dhe e aftë që të krijoj rritje të qëndrueshme ekonomikeme më shumë vende pune dhe kohezion më të lartë social, së bashku më Zonën Evropiane të Arsimittë Lartë ishte edhe krijimi i Zonës Evropiane të Kërkimeve (ERA) me qëllim që tu mundësojhulumtuesve, institucioneve hulumtuese dhe bizneseve të qarkullojnë, konkurrojnë dhebashkëpunojnë lirshëm përtej kufijve të tyre. 98 Kërkimi, arsimi dhe inovacioni janë tri shtytësitkryesor drejt një shoqërie të bazuar në dije. Caku kryesor i ERA-së është që të krijoj “lirinë epestë”; lirinë e lëvizjes së diturisë. Kjo është bazuar në vlerësimin që në kohën bashkëkohore tëglobalizimit dhe transferit të teknologjisë, kompanitë gjithnjë e më pak mund të funksionojnë tëmbyllura në vete. Kompanitë duhet të krijojnë lidhjet me njohuritë e universiteteve dheinstitucioneve të tjera kërkimore. Ndërsa roli i universiteteve për të ofruar kapacitetet tënevojshme njerëzore për kërkime dhe inovacion është i padiskutueshëm. 99 .98 http://ec.europa.eu/research/era/understanding/what/what_is_era_en.htm99 http://ec.europa.eu/research/era/understanding/what/era_in_the_knowledge_triangle_en.htm

Strategjia për Arsimin e Lartë në Kosovë 2005-2015 është njëri ndër hapat e parë më serioz indërmarr nga Qeveria e Kosovës e cila gjithashtu ka përcaktuar prioritet strategjike edhe nëfushën e kërkimeve dhe shkencës por të cilat nuk janë përkrahur me burime të nevojshmefinanciare. 100 Pastaj në korrik 2007 Parlamenti i Kosovës ka themeluar Këshillin Kombëtar tëShkencës (KKSH) dhe ka emëruar 15 anëtarët e tij. KKSH ka hartuar Programin Kombëtarë tëKërkimeve i cili u miratua nga Kuvendi i Republikës së Kosovës në vitin 2010. Ky Programpërcaktohen prioritetet kryesore për hulumtime shkencore në funksion të zhvillimit shoqërordhe ekonomik të Republikës së Kosovës dhe është hartuar në bazë të një konsensusi të gjerë.Miratimi i Programit Kombëtar të Kërkimeve medoemos është një hap i rëndësishëm përzhvillimin e shkencës dhe caktimin e prioriteteve në fushën e kërkimeve dhe koordinimin eaktiviteteve në këtë fushë, megjithatë është një plan ambicioz dhe që deri më tani nuk ështëmbuluar kostoja e saj financiare.Është duke u rishikuar Ligji aktual për Kërkimet Shkencore i miratuar në vitin 2004 në mënyrëqë të harmonizohet me reformat aktuale në fushën e shkencës dhe i cili pritet të sjell dispozita tëreja sa i përket fushës se inovacioneve. Ndërsa Ligji aktual jep hapësirë veprimi jo vetëm përskemat klasike të fondeve kërkimore, por edhe për skemat me orientim më shumë strukturorapo me përmasa ndërkombëtare. Neni 60 përcakton se projektet mund të paraqiten si (a)projekte kërkimore-shkencore, (b) projekte zhvillimore dhe (c) projekte të zhvillimit tëinfrastrukturës. Përderisa kriteret e përgjithshme për pranimin dhe vlerësimin e projektit janë(neni 62): (a) rëndësia e projektit për zhvillimin e Kosovës, (b) vlera shkencore dhe përmasatndërkombëtare të projektit, (c) arritjet shkencore të bartësit të projektit, (d) kompetenca eorganizatës aplikuese, (e) përshtatshmëria ekologjike e projektit. 101Sektorit publik universitar i kushtohet një rëndësi dhe vëmendje e veçantë dhe i atribuohetpërgjegjësia e veçantë për zhvillimin e aktiviteteve kërkimore shkencore, ku Universiteti iPrishtinës shërben edhe si pikë referimi në këtë aspekt. Ndër objektiva të tjerë, Ligji për Arsimine Lartë përcakton qëllimin që të krijojë, zhvillojë, mbrojë dhe transmetojë njohuri përmesmësimdhënies dhe punës shkencore dhe hulumtuese. 102 Vizioni i Strategjisë për Arsimin e Lartënë Kosovë është që Kosova të jetë një “shoqëri demokratike e integruar në hapësirën evropianetë arsimit të lartë, ku dija dhe kërkimi shkencor janë në funksion të zhvillimit të qëndrueshëmkulturor, shoqëror dhe ekonomik”. 103 Statuti i Universitetit të Prishtinës e pasqyron këtë vizionduke deklaruar se ai synon zhvilloj një arsimim akademik, kërkime shkencore, krijimtariartistike, këshillime profesionale dhe fusha të tjera të veprimtarive akademike. 104 Ky qëllimështë konfirmuar edhe me Strategjinë e UP për vitet 2009-2013. 105Organizimi dhe institucionet e kërkimit shkencor100 Dedaj. B & Carabregu. M. Sfidat në krijimin e instrumenteve të hulumtimi dhe zhvillimit dhekapacitetet e Kosovës si shtet në tranzicion, Fakulteti Ekonomik i Universitetit të Prishtinës dhe ËUSAustria, 2012101 Programi Kombëtar i Shkencës, f. 8102 Ligji për Veprimtarinë Kërkimore Shkencore, 2004, Neni 2.103 Strategjia e Arsimit të Lartë 2005-2015, f. 6104 Statuti i Universitetit të Prishtinës, Kapitulli 1.2, Neni 5105 Sikurse është cituar në Programin Kombëtar të Shkencës.

Shkenca dhe kërkimi në Kosovë organizohet kryesisht në institucionet publike dhe private(universitete, institute të pavarura hulumtuese, think tank, OJQ dhe organizata tëndërkombëtare). 106 Kurse Ligji aktual për Veprimtarinë Kërkimore Shkencore 107 , njeh vetëm triinstitucione publike kërkimore shkencore: 1. Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, 2.Institutet kërkimore-shkencore, Instituti Albanologjik dhe Instituti i Historisë, 3. Universitetet.Që nga miratimi i këtij ligji është themeluar edhe Instituti Pedagogjik i Kosovës i cili po ashtuështë një institucion kërkimor shkencor publik.Akademia e Shkencave edhe e Artave konsiderohet si institucioni më i lartë i shkencës dhe iartit në Kosovë i themeluar nga Kuvendi i Kosovës puna e së cilës përfshinë kultivimin, nxitjendhe zhvillimin e mendimit shkencor dhe të krijimtarisë artistike. 108 Burimi kryesor financiar iAkademisë është buxheti i Kosovës. Megjithatë Ligji për Akademinë e Shkencave lejonfinancimin aktiviteteve të saj nga burime të tjera. Kontributi i ASHAK-ut në zhvillimin eshkencës dhe kërkimeve si dhe në zhvillimin e gjithëmbarshëm të vendit nuk ka qenë në niveline dëshiruar dhe të pritshëm duke pasur parasysh faktin që Akademia mbledh rreth vetespersonalitetet më të shquara akademike të vendit, kjo ndoshta edhe për shkak të fondeve tëlimituara financiare nga buxheti i Kosovës. Buxheti i Akademisë për vitin 2009 për projekteshkencore ka qenë 25 000 euro, e cila shumë është vlerësuar të jetë dhjetëfish më e ulët se sashuma buxheti vjetor të cilin arrijnë ta mbledhin institutet private kërkimore. 109 Megjithatë,ASHAK gjithashtu duket se nuk ka arritur të përfitoj nga mundësia e thithjes së fondeve ngaburimet e tjera financiare. Pavarësisht përfshirjes dhe rolit të rëndësishëm të Akademisë nëproceset reformuese në fushën e kërkimeve si dhe aktivitetit kërkimor, deri më sot nuk mund tëthuhet që ASHAK ka qenë institucion udhëheqës në fushën e shkencës dhe kërkimeve.Pas ASHAK-ut Instituti Albanologjik në Prishtinë ka reputacionin më të lartë si një institutkërkimor–shkencore jo-universitar në Kosovë. Është një institucion kërkimor i pavarur publikqë studion kulturën shpirtërore dhe materiale të kombit shqiptar. Instituti i Historisë dhe InstitutiPedagogjik janë po ashtu institucione kërkimore të pavarura publike me rëndësi të madhe përzhvillimet e shkencës në fushat me të cilat merren. 110 Po ashtu edhe Biblioteka Kombëtare dheUniversitare e Kosovës gjithashtu luan një rol të rëndësishëm në aspektin e sigurimit tëburimeve të nevojshme kombëtare dhe ndërkombëtare akademike për lehtësimin e kërkimeveshkencore. Megjithatë, që të gjitha këto institucione ballafaqohen me burime të kufizuarafinanciare të alokuara nga buxheti i Kosovës vetëm për projekte shkencore, përderisa shumica ebuxhetit të alokuar për këto institucione shpenzohet në koston operative të këtyreinstitucioneve. Në përgjithësi, ASHAK, Instituti Albanologjik, Instituti i Historisë, Instituti iPedagogjisë si dhe Biblioteka Kombëtare janë të fokusuara kryesisht në kërkime shkencoreakademike dhe shumë pak në kërkime zhvillimore dhe në bazë të publikimeve të tyre dheaktiviteteve kërkimore është vlerësuar që puna e tyre kërkimore është ende e orientuar nëaktivitetet “shtet ndërtuese” dhe ekziston nevoja që orientimi i tyre të ndryshoj drejt kërkimevemë tepër zhvillimore. Edhe këtyre institucioneve u mungon bashkëpunimi me sektorin106 Vlerësimi i Kapaciteteve Kërkimore në Shkencat Shoqërore në Kosovë, Instituti Riinvest, 2009107 Ligji për Veprimtarinë Kërkimore Shkencore, Kapitulli II, Neni 11108 Ligji 2004 / 19 për Akademinë e Shkencave dhe Arteve, Nenet 1 dhe 2, Kuvendi i Kosovës, qershor2004109 Vlerësimi i Kapaciteteve Kërkimore në Shkencat Shoqërore në Kosovë, Instituti Riinvest, 2009, f. 23.110 Programi Kombëtarë i Shkencës I Kosovës, 2010, f. 12

ekonomisë i cili do të forconte relevancën e kërkimeve shkencore me ekonominë e tregut dhe dotë forconte bashkëpunimin në zhvillimin dhe implementimin e përbashkët të projektevekërkimore zhvillimore me interes të përbashkët.Përveç institucioneve publike kërkimore shkencore, Ligji lejon mundësinë e themelimit tëinstitucioneve, respektivisht instituteve private për kërkime shkencore në përputhje me kriterete përcaktuara me Ligj, respektivisht Neni 21. Në bazë të vendimit të vlerësimit të fundit tëAgjencisë Kosovare të Akreditimit 111 si institute janë akredituar këto Bartës të Arsimit të Lartënë Kosovë: “Instituti Evropian për Studime Juridike dhe Administrim Publik – Juridika”,“Shkolla Evropiane për Drejtësi dhe Qeverisje”, “Instituti Humanistika”. Sipas Ligjit institutet elicencuara nga MASHT duhet të ja bashkëngjisin institucionit të tyre shenjën “me të drejtëpublike” 112 që nënkupton se ato kanë të drejtë po ashtu në përfitimin e fondeve publike. Nëbazë të Vendimit të Qeverisë 113 asnjë Bartës Privat i Arsimit të Lartë (BPrAL) në Republikën eKosovës aktualisht nuk mund të bartë emrin Universitet, të jep tituj akademik përmësimdhënësit apo të ofroj studime të Doktoratës. Përderisa në bazë të këtij vendimi,akreditimi zgjatë 3 vite përveç në raste kur përcaktohet ndryshe. Bazuar në këtë shihet qësektori publik bartë barrën kryesore në fushën e shkencës dhe kërkimeve, ndërsa Universiteti iPrishtinës, i Prizrenit dhe Mitrovicës mbeten Universitet e vetme të akredituara (dukepërjashtuar Universitetin Amerikan).Megjithatë ka edhe shume institucione të tjera private nga shoqëria civile të cilat gjithashtuzhvillojnë projekte kërkimore shumë të rëndësishme në fusha të ndryshme, siç janë: Instituti përHulumtime Zhvillimore Riinvest, Instituti Kosovar për Kërkime dhe Zhvillime të Politikave KIPRED,Instituti GAP, Qendra për Arsim e Kosovës KEC, Index Kosova. Këto janë disa nga institucionetprivate të cilat në mënyrë sistematike bëjnë hulumtime në fushat e tyre përkatëse. Megjithatëmund të vlerësohet që edhe puna e këtyre organizatave në masë të madhe diktohet ngaprojektet e donatorëve të cilët i financojnë ato dhe shpesh herë projektet e tyre kërkimore mundtë jenë shumë të larmishme dhe jo të specializuara në fusha specifike.Vlerësimi i kapaciteteve hulumtueseKërkimi shkencor në Kosovë ka qenë gjithmonë dhe vazhdon të mbetet margjinal dhe i paqëllimshëm. Vlerësohet që në dekadën e fundit në Kosovë, kërkimet kanë qenë pothuajse tëudhëhequra dhe shtytura nga donatorët, kryesisht në kuadër të projekteve të ndryshme. 114Baza teknologjike e ekonomisë sikurse edhe organizimi institucional ende mungon. Intensiteti ikërkimeve është i nivelit të ulët dhe po ashtu jo në përputhje me sektorët strategjik. MASHT-iështë duke kaluar nëpër një proces të ristrukturimit dhe vlerësohet që nuk ka kapacitete tëmjaftueshme për të udhëhequr kërkimin dhe inovacionin. Përderisa në të njëjtën kohë kërkesanga sektori i industrisë dhe ekonomisë për aktivitetet kërkimore zhvillimore pothuajse ështëzero. Për më tepër ende mungon vetëdija për përparësitë, kushtet dhe kompleksitetin e sistemittë inovacionit. 115111 Vendimi i Agjencisë Kosovare të Akreditimit Nr. 022/12,. Datë 23.01.2012112 Ligji për Veprimtarinë Kërkimore Shkencore, Neni 24113 Vendimi i Qeverisë Nr. 01/134, Datë: 14.07.2010114 Vlerësimi i Kapaciteteve Kërkimore në Shkencat Shoqërore në Kosovë, Instituti Riinvest, 2009115 Shkenca dhe Teknologjia në Kosovë. Platforma për Kërkimet për Vendet e Ballkanit Perëndimor, 2008,f. 3.

Objektivat strategjike nuk janë përcjell me alokim adekuat të fondeve buxhetore. Edhe pse Ligjiaktual (Neni 7) thekson se nga Buxheti i Kosovës më qëllim të përmbushjes së kushteve tënevojshme për kërkime shkencore dhe për të siguruar mjetet për të ndërmarrë aktivitetehulumtuese shkencore duhet të ndahen deri në 0.7%, deri më tani shpenzimet e përgjithshme nëkërkime shkencore në Kosovë kanë arritur shumën përafërsisht vetëm 0.1% ndoshta edhe mëpak. Kjo shumë është shumë më e ulët se sa mesatarja në nivel Evropian dhe po ashtu më e ulëtse sa mesatarja e vendeve të rajonit dhe shumë vendeve tjera në zhvillim. 116 Me miratimin eProgramit Kombëtar të Shkencës, Qeveria e Kosovës kishte vendosur të ndante një fond prej 1milion eurosh për kërkim dhe shkencë. Megjithatë totali i alokuar për kërkime dhe shkencë përkëto tri vitet e fundit ka qenë afërsisht 500,000 euro për vit. 117Duke pasur parasysh që shumica e aktiviteteve kërkimore dhe shumica e hulumtuesve janë tëpunësuar në universitete, kërkimi shkencor dhe teknologjik nuk mund të shihet si i pavarur ngareformat e sistemit të arsimit të lartë. Kjo është veçanërisht e rëndësishme për Kosovën, kukërkimi dhe zhvillimi jashtë universiteteve është shumë i kufizuar. 118 Universiteti i Prishtinës,si institucioni më i rëndësishëm në fushën e shkencës dhe kërkimeve, konsiderohet të jetëuniversitet i orientuar kryesisht vetëm në mësimdhënie. Një mbështetje e konsiderueshme ështëdhënë nga një projekt rajonal i mbështetur nga fondet e BE-së. Përmes këtij projekti ështëpërkrahur një analizë e Universitetit të Prishtinës e cila ka rezultuar pastaj në hartimin eStrategjisë për Kërkimet Shkencore dhe Artistike dhe Aktivitetet Zhvillimore 2011-2015 të UPsë,krijimin e Qendrës Kërkimore Zhvillimore dhe organizimin e aktiviteteve për ngritjen ekapaciteteve të saj, krijimin e një baze të të dhënave solide të projekteve dhe veprimevekërkimore shkencore si dhe krijimin e marrëdhënieve formale me përfaqësuesit e ekonomisë nëKosovë. 119Në bazë të hulumtimit të bërë në Universitetin e Prishtinës 120 , në UP bëhen shumë kërkimeindividuale nga hulumtues të rinj në baza jo të rregullta dhe jo sistematike. Megjithatë, këtoaktivitete nuk janë raportuar dhe regjistruar në mënyrë institucionale as nga ana e Fakultetit poras nga ana e Universitetit në ndonjë bazë të të dhënave e cila do të shërbente për këtë qëllim.Zakonisht aktivitetet kërkimore iniciohen dhe implementohen në baza dhe iniciativëindividuale pa përkrahje dhe aprovim institucional. Kështu që, kërkimet të cilat bëhen jodomosdoshmërisht janë në përputhje dhe i kontribuojnë misionit të Fakultetit, respektivishtUniversitetit të Prishtinës dhe prioriteteve strategjike të Programit Kombëtar të Shkencës. Përmë tepër është vlerësuar të jetë mjaftë vështirë të gjendën informata lidhur me aktivitetetaktuale kërkimore në UP. UP-ja nuk ka pikë kontakti përgjegjëse për procesin e vlerësimit.116 Dedaj. B & Carabregu. M. Sfidat në krijimin e instrumenteve të hulumtimi dhe zhvillimit dhekapacitetet e Kosovës si shtet në tranzicion, Fakulteti Ekonomik i Universitetit të Prishtinës dhe WUSAustria, 2012, f.1.117 Përgjigjet e Kosovës në Pyetësorin e Komisionit Evropian për Studimin e Fizibilitetit për Nënshkrimine Marrëveshjes së Stabilizim Asociimit, Qershor 2012118 Shkenca dhe Teknologjia në Kosovë. Platforma për Kërkimet për Vendet e Ballkanit Perëndimor, 2008,f. 9119 Dedaj. B & Carabregu. M. Sfidat në krijimin e instrumenteve të hulumtimi dhe zhvillimit dhekapacitetet e Kosovës si shtet në tranzicion, Fakulteti Ekonomik i Universitetit të Prishtinës dhe ËUSAustria, 2012, f.6.120 Ibid, f.4.

Kështu që, vlerësimet bëhen në mënyrë sporadike dhe asnjëherë në mënyrë sistematike për tërëuniversitetin. Më tej ky studim gjithashtu vërteton mungesën e bashkëpunimit mes UP-së dheindustrisë e ekonomisë. Si rezultat i kësaj mungon mbështetja e drejtpërdrejt e ekonomisë përaktivitetet e kërkimore zhvillimore si interes i përbashkët i akterëve. Për shkak të kufizimevebuxhetore, mbështetja e pranuar nga qeveria për aktivitetet kërkimore zhvillimore është shumëe ulët. 121Ambienti i brendshëm i UP-së karakterizohet me një interesim të ulët të stafit për tu angazhuarnë aktivitete kërkimore, mungesë të motivimit për të publikuar rezultatet e kërkimeve nërevista të njohura ndërkombëtare, mungesë e bashkëpunimit me industrinë dhe ekonomisë dheme institucionet kërkimore të BE-së si dhe mungesë të përvojës për qasje në shpallje tëndryshme kërkimore shkencore. Në anën tjetër Statuti i UP-së nuk obligon aktivitetet kërkimoreshkencore për stafin e tij mësimdhënës dhe kërkimor. Kontratat e punës së stafit mësimdhënësdhe kërkimor të UP-së janë të bazuara në mësimdhënie dhe nuk përfshijnë komponentin ekërkimit si pjesë e përshkrimit të detyrave të punës. 122 Më tej në bazë të shumë raporteve,sidomos nga shoqëria civile, UP-ja konsiderohet edhe si institucion mjaft i politizuar dhe jo njëinstitucion i meritokracisë. Vërehet një rezistencë e stafit akademik më të vjetër ndaj reformaveaktuale, përderisa vërehet një vullnet dhe një motiv më i lartë i stafit të ri akademik në raportme reformat aktuale në arsimin e lartë dhe në shkencë. 123Në vitin akademik 2009-2010 në Universitetin e Prishtinës kanë qenë të regjistruar 155 kandidatnë programe të Doktoratës. 17% prej tyre kanë qenë në fushat e filozofisë, matematikës dheshkencave natyrore, 17% në fushën e filologjisë dhe 33% në fushën e juridikut, kompjuterikëdhe elektrikë dhe mjekësi. Ndërsa në Universitetin e Mitrovicës për të njëjtën periudhë kanëqenë 47 programe të doktoratës. Në mesin e kandidatëve 40% kanë qenë femra. Institutetkërkimore jashtë universiteteve nuk janë të përfshira në organizimin e programeve tëdoktoratës dhe vlerësohet se nuk ka fare bashkëpunim në mes të bartësve të arsimit të lartë dheinstituteve kërkimore. Burimet kryesore për financimin e programeve të doktoraturës janëkryesisht nga fondet e buxheteve të institucioneve të arsimit të lartë, pra kryesisht nga MASHTidhe nga fonde të ndryshme lokale dhe ndërkombëtare. Përveç financimit të siguruar përmesprojekteve ndërkombëtare, shumat e paracaktuara nga Qeveria e Kosovës janë burimet kryesoretani më për programet e doktoraturës. Pra financimi dhe burimet për programet e doktoratësjanë të kufizuara dhe kandidatët mund të fillojnë doktoraturën edhe pa i pasur fondet esiguruara për të. Nuk ka të dhëna për financimin e kërkimeve të doktoratës. Shumicës sëkandidatëve i duhet të financojnë vet doktoratën e tyre dhe për shkak të mungesës së buxhetitedhe cilësia dhe rëndësia e kërkimeve gjatë programeve të doktoraturës mund të rezultojë eulët. Në shumë raste është vërejtur që temat e doktoraturës mund të jenë më tepër analizë eliteraturës se sa një punë kërkimore shkencore origjinale. Kjo ka të bëjë me statusin ekandidatëve të doktoraturës të cilët nuk konsiderohen si hulumtues por si student. 124121 Ibid, f. 3.122 Ibid, f. 6.123 Studim lidhur me zbatimin e Procesit të Bolonjës në Universitetin e Prishtinës. OSCE, f.112124 Studimi i organizimit të programeve të doktoratës në vendet fqinje të Bashkimit Evropian, Kosova nënRezolutën 1244/99, Technopolis Group & GHG, dhjetor 2010, f. 2-5

Programet e doktoratës në Universitetin e Prishtinës pas fillimit të implementimit të Sistemit tëBolonjës, zgjatin 3 vite, respektivisht 6 semestra dhe janë të strukturuara dhe të përbëra ngaligjërata në vitin e parë (2 semestra, 35 kredite), përgatitja dhe prezantimi i temës së hulumtimit(semestri i 3 30 kredite), publikimi i së paku një punimi shkencor (semestri i 4, 30 kredite),hulumtimi (semestri i 5, 30 kredite), shkrimi i temës dhe mbrojtja publike (semestri i 6, 60kredite). Pra pjesa hulumtuese përfshinë rreth 60% të kohës së kandidatit ndërsa koha eligjëratave dhe studimit përfshinë 40%. Pjesa e ligjëratave dhe studimit përfshinë dy pjese:ligjëratat e përgjithshme për metodologjinë hulumtuese, shkathtësitë e shkrimit akademik,teknologjinë e informacionit në aspektin e hulumtimeve; dhe pjesa specifike e ligjëratave dhestudimeve profesionale. Përderisa kandidatët e doktoratës nuk kanë obligim të mësimdhënies,përveç nëse janë të punësuar si asistent në fakultetet përkatëse. 125 Pra në përgjithësi mund tëthuhet që programi i doktoraturës në Universitetin e Prishtinës është i rregulluar mirë dhe nëpërputhje me standardet evropiane dhe implementimi i duhur i saj garanton cilësi në aspektin eprojekteve shkencore dhe zhvillimin e shkencës dhe hulumtimit. Megjithatë sfidë mbetetimplementimi i duhur i programeve të doktoratës, përcaktimi dhe miratimi i temave prioritaretë përcaktuara me Strategjinë e UP-së dhe Strategjinë Kombëtare të Shkencës, sigurimi i cilësisësë kërkimit shkencor dhe financimin e programeve të doktoraturës.Ende nuk ka një sistem të regjistrimit të personave të cilët doktorojnë. Vlerësohet që rreth 90% etë doktoruarve punojnë në sektorin akademik apo hulumtues dhe rreth 5-10% punojnë nësektorin privat. Programet e doktoraturës nuk janë të lidhura mjaft me tregun e punës ose nukjanë në veçanti të hartuara në përputhje me nevojat e tregut. Nuk ka sistem të ndarjes sëpozitave të post-doktoratës, dhe si rezultat doktorët Kosovar aplikojnë jashtë Kosovës për këtëqëllim. Është raportuar që kërkesa për doktor shkence është e madhe në të gjithë sektorët dheniveli i papunësisë për doktorët e shkencës është pothuajse 0%. 126Bashkëpunimi ndërkombëtar/pjesëmarrja në programet e BE-sëNë aspektin e bashkëpunimit ndërkombëtar, MASHT-i në vitin 2008 ka themeluar QendrënKosovare për Bashkëpunim Ndërkombëtar në Arsimin e Lartë, Hulumtim dhe Teknologji meqëllim të promovimit dhe lehtësimit të bashkëpunimit, standardizimit, mobilitetit, tejkalimit tëbarrierave kulturore në komunikim dhe shkëmbim në fushën e arsimit të lartë në shkallëndërkombëtare, ngritjen e kapaciteteve hulumtuese, promovimin e programeve evropiane,etj. 127Në nëntor të vitit 2011 Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë e nxori vendimin mbiemërimin e Pikës Kombëtare të Kontaktit (PKK) për FP7, si Koordinator i PKK-së. Membështetje të MASHT Koordinatori i PKK-së është në përgatitje të themelimit të Sistemit tëPKK-së për Kosovë gjatë vitit 2012, për të emëruar edhe pika tjera të kontaktit në fusha tëveçanta tematike bazuar në fushat kyçe tematike të programit FP7 si dhe prioriteteve nacionale125 Ibid, f. 6-8126 Ibid, f. 8127 http://www.masht-gov.net/advCms/#id=1228

për kërkim dhe inovacion në Kosovë. Koordinatori i PKK-së deri më tani ka organizuar një seritë sesioneve informuese për komunitetin shkencor në Kosovë rreth informimit të tyre përmundësi të ndryshme të financimit të projekteve të tyre shkencore. Më shumë se 100 kërkues ehulumtues kanë marrë pjesë në 5 sesione të mbajtura deri më tani me tema rreth informimit tëpërgjithshëm për programin FP7, si dhe për skemat e veçanta të programit, si TIK-u, programi imobilitetit ‘Marie Curie’, skema e e-infrastrukturës, transportit ajror, aeronautikës, etj.Gjithashtu është mbajtur një Trajnim i Trajnerëve në prill 2012 me pjesëmarrje të rreth 10përfaqësuesve nga akademia, institutet kërkimore, institucioneve qeveritare, biznesit, dheshoqërisë civile, të cilët do të shërbejnë si multiplikatorë në transferin e njohurive dhepraktikave të fituara në këtë trajnim tek kolegët e tyre dhe më tutje. 128Kanë vazhduar përpjekjet për të përmirësuar dhe rritur pjesëmarrjen e komunitetit shkencor tëKosovës në Kornizën e Programit të BE-së për Kërkim Shkencor, FP7. Deri më tani janëdepozituar 24 aplikacione nga institutet dhe organizatat kërkimore nga Kosova, me shkallësuksesi prej 21%. 20 prej këtyre aplikacioneve bëjnë pjesë në fushën tematike të‘Bashkëpunimit’, nga të cilat 4 prej tyre (3 në fushën e TIK-ut dhe një në shkencat socioekonomikedhe humane) janë aprovuar për financim. Përveç kësaj, 4 aplikimet tjera i përkasinfushës tematike ‘Kapacitetet’ (me tri aplikime) dhe fushës tematike ‘Njerëzit‘ (me një aplikim),nga të cilat është financuar vetëm projekti i fushës ‘Njerëzit’. Po ashtu në vitin 2008 MASHT-i embështetur nga Qeveria Austriake themeloi Qendrën për Inovacione dhe Transfer tëTeknologjisë e cila është përgjegjëse për sigurimin e qeverisjes në bashkëpunim me të gjithainstitucionet kërkimore (publike dhe private) dhe të gjitha bizneset, industritë, kompanitë dheOJQ-të në Kosovë për eksport në fushat e kërkimit të shkencave të aplikuara si the ështëpërgjegjëse për nxitjen e inovacionit dhe transferin e teknologjisë për biznes dhe anasjelltas. 129Megjithatë pjesëmarrja e Kosovës në programet kërkimore të BE-se ende mbetet shumë e ulëtsidomos sa i përket pjesëmarrjes në Programin e BE-së për kërkime FP7. 130 Përqindja e suksesittë aplikimeve të suksesshme prej 21% në Programin FP7 është një indikatorë i qartë ikapaciteteve përthithëse të institucioneve kërkimore shkencore të Kosovës. Për më tepër duhettë vazhdojnë me intensitet të shtuar aktivitetet ndërgjegjësuese dhe informuese për programet eBE-së dhe procedurat aplikuese për programet specifike. Rëndësi shumë të madhe kanëçështjet strukturore, siç është për shembull krijimi i një procesi transparent sa i përket shpalljevepër aplikim dhe krijimi i standardeve të vlerësimit sikurse edhe transferi i menaxhimit tëkërkimit. Këto aspekte nuk janë të limituara vetëm për Programin Kornizë FP7 por edhe përprogramet e tjera si CEEPU, CIP, COST, etj. 131Dija absorbuese dhe kapacitetet teknologjike në Kosovë janë ndjeshëm të kufizuara, si nënumër, ashtu edhe në shtrirje dhe në cilësi. Arsye për këtë deficit është mungesa e financimit tëaktiviteteve kërkimore dhe të zhvillimit teknologjik për të paktën 20 vjetët e fundit. Pa njëfinancim të mjaftueshëm të KZhT, nuk mund të thuhet se kapacitetet absorbuese të mundshme128 Përgjigjet e Kosovës në Pyetësorin e Komisionit Evropian për Studimin e Fizibilitetit për Nënshkrimine Marrëveshjes së Stabilizim Asociimit, Qershor 2012129 http://ëëë.masht-gov.net/advCms/#id=1319130 Raporti i Progresit i Komisionit Evropian 2011131 Shkenca dhe Teknologjia në Kosovë, Platforma për Kërkimet për Vendet e Ballkanit Perëndimor, 2008,f. 33.

në ekonomi dhe në komunitetin akademik në Kosovë shfrytëzohen në nivel të kënaqshëm dheas që janë në gjendje për të përballuar me sukses progresin teknologjik. Pra, funksioni i tyreabsorbues është i kufizuar, tashmë, në drejtim të adoptimit, dhe, edhe më shumë, në kuptim tëpërshtatjes dhe të zhvillimit të mëtejmë të njohurive dhe të teknologjisë me aktivitetet e vetakrijuese dhe shkencore. 132Programi Kombëtar i ShkencësProgrami Kombëtar i Shkencës ka përcaktuar 5 objektiva kryesore: 1. Zhvillimi i kapacitetevenjerëzore për veprimtari kërkimore- shkencore, 2. Zhvillimi i infrastrukturës kërkimore shkencore, 3.Ndërkombëtarizimi i veprimtarisë kërkimore-shkencore 4. Forcimi i lidhjeve midis shkencës, shoqërisë dheekonomisë për të nxitur zhvillimin ekonomik dhe shoqëror, 5: Përsosmëri në veprimtarinë kërkimoreshkencore.Këto objektiva cilësohen si të nevojshme për të mbështetur zhvillimin socio-ekonomiktë Kosovës drejt një Shoqërie të Dijes në linjë me bashkëveprimin e bazuar në fakte ndërmjetshkencave bazike, qytetarëve dhe të biznesit. Kurse prioritetet kryesore të përcaktuara ngaProgrami Kombëtar i Shkencës janë: 1. Burimet natyrore, energjia dhe mjedisi 2. Prodhimibujqësor dhe siguria e ushqimit. 3. Kërkimet shkencore në mjekësi 4. Studimet shoqërore dheekonomike 5. Studimet gjuhësore, kulturore dhe historike. Ndërsa fusha e TeknologjisëInformative dhe Komunikuese konsiderohet si prioritet ndër-horizontal që mund të shfaqet nëcilëndo nga fushat e lartpërmendura. 133Për implementimin e programit të shkencës buxheti i kërkuar për 5 vitet e para (2010-2015)është vlerësuar të jetë 22,872,600 euro. Ndërsa nëse aktivitetet e planifikuara deri në vitin 2015nuk do të vazhdonin të implementoheshin më tutje, por do të implementoheshin vetëmprograme bazike deri në vitin 2019, atëherë buxheti i nevojshëm do të arrinte shumë 36,537.231euro, ndërsa po që se aktivitetet kërkimore zhvillimore të periudhës 2010-2015 do tëimplementoheshin edhe pas vitit 2015 buxheti i nevojshëm arrin shumën 49,409,835 euro, dhedo të nevojitej një buxhet vjetor prej 4.5 deri 5 milion euro. 134 Mirëpo për shkak kufizimeve tëtheksuara buxhetore të Kosovës, Qeveria nuk ka mundur t’i përmbahet këtij programifinancues dhe si rezultat ndarja buxhetore për kërkim dhe shkencë për këto tri vitet e fundit kaqenë afërsisht 500,000 euro. Janë krijuar disa programe për implementimin dhe ndarjen efondeve të alokuara për qëllime kërkimore: 1. Grantet Speciale Shkencore, 2. Publikimi i punimeveshkencore, 3. Kthimi i trurit, 4. Mobilitetet afatshkurtra, 5. Shpërblimi “Shkencëtari i vitit”. 135Grandi Special Hulumtues ka për qëllim të ngris një program hulumtues që bazohet nëstandarde ndërkombëtare nëpërmjet përqendrimit të hulumtimit të pavarur në një institucionhulumtues/universitet të veçantë. Institucionet inkurajohen në ndërmarrjen e aktiviteteveshkencore që kanë për qëllim ekzekutimin e projekteve komplekse hulumtuese me fokus tëpërqendruar në hulumtimet inter-disciplinare shkencore. Programi për publikime shkencoreofron përkrahje botimit të punimeve shkencore që kanë ardhur si rezultat i hulumtimeve132 Programi Kombëtar i Shkencës, f. 15133 Ibid, f. 16.134 Ibid, f. 47-49135 Përgjigjet e Kosovës në Pyetësorin e Komisionit Evropian për Studimin e Fizibilitetit për Nënshkrimine Marrëveshjes së Stabilizim Asociimit, Qershor 2012

jofitimprurëse dhe që lidhen me një nga pesë plus një nga prioritetet hulumtuese dhe botimemë vete. Grandet afat shkurtra të mobilitetit Grantet afatshkurtra të mobilitetit synojnë që tëmundësojnë vajtjen e shkencëtarëve kosovarë për të punuar gjatë afateve të shkurtra nëuniversitete apo institute hulumtuese prestigjioze jashtë vendit, me qellim të fitimit te përvojëskërkimore-shkencore dhe/ose të mundësojë pjesëmarrjen e shkencëtarëve kosovarë nëkonferenca shkencore etj. në mënyrë që ata të mund të prezantojnë rezultatet e hulumtimeve tëtyre jashtë vendit. Programi “Hulumtuesit kosovarë të vitit 2010” dhe “Hulumtuesit e rinj mëtë mirë të vitit në Kosovë”. Këto çmime synojnë të promovojnë cilësinë në punën shkencore, tëinkurajojnë ngritjen në karrierë dhe shpërblimin e përpjekjeve dhe përkushtimin e hulumtuesveshkencorë të cilët janë në proces të avancimit të diturive të tyre në fushën përkatëse tëekspertizës. Granti për Kthimin e Trurit ka për qëllim që të tërheqë kërkuesit më të mirëkosovarë që jetoj në jashtë shtetit duke bërë t ë mundur për ta një karrierë profesionaleshkencore në Kosovë. 136Në vitin 2010 gjithsej kanë aplikuar 54 aplikantë me projekte shkencore me kohëzgjatje 1 deri 2vite, prej të cilave janë përzgjedhur 10 projekte. Shuma totale për projekte shkencore për vitin2010 është 208.965,00 Euro. Në kuadër të grandeve për publikime shkencore për vitin 2010 janëpërzgjedhur 12 publikime shkencore. Shuma totale 40,000.00 Euro. Në kuadër të grandeve tëmobilitetit afat shkurtër janë dhënë 10 grande në total prej 10,500.00 Euro. Ndërsa përkategorinë Kthimi i Trurit (60,000.00 euro) nuk ka pasur të interesuar si dhe shpërblimi përshkencëtarin e vitit për vitin 2010 nuk është ndarë. 137Gjatë vitit 2011 është shpallur konkursi për programet në vijim: 1. Publikim i punimeve shkencore,2. Mobilitete afatshkurtra dhe 3. Shkencëtari i vitit. Nga programi i publikimeve shkencore përvitin 2011 janë përzgjedhur 15 kandidatë. Shuma totale e grantit të shpërndarë ka qenë 32,315.00Euro. Ndërsa nga programi i mobilititeve afat shkurta kanë përfituar 10 kandidatë, prej të cilëve4 për konferenca të ndryshme dhe 6 projekte hulumtuese. Shuma totale grantit të ndarë është9,485.00 euro. Janë ndarë edhe 8 mobilitete të tjera për kandidatët që kanë aplikuar gjatë vitit meshumë totale prej 7,500.00 Euro. Po ashtu gjatë vitit 2011 është ndarë një shpërblim ‘Shkencëtarii vitit’ me një shumë prej 3,000.00 Euro. 138Në përgjithësi shkenca dhe kërkimi në Kosovë nuk mund të konsiderohen prioritet përinstitucionet e vendit duke pasur parasysh nivelin e ulët të ndarjes buxhetore prej 0.1% e cilakonsiderohet më e ulëta në Evropë dhe rajon. Institucionet kryesore shkencore ballafaqohen mendarje buxhetore vjetore shumë të ulët, pjesa më e madhe e të cilit buxhet shfrytëzohet përshpenzime operative. Kërkimi shkencor dhe teknologjik ende nuk shihet si shtytës irëndësishëm i zhvillimit ekonomik dhe social. Pothuajse mungon plotësisht bashkëpunimi iinstitucioneve kërkimore shkencore dhe universiteteve me sektorin e industrisë dhe ekonomisë.Përderisa plan programet e arsimit të lartë nuk janë në përputhje me nevoja e tregut.Institucionet kërkimore shkencore nuk kanë kapacitete të mjaftueshme për përfitim ngaprogramet e BE-së. Mungojnë programet e përbashkëta të doktoraturës me universitete të huaja.Stafi akademik i cili punon në universitete, në veçanti në Universitetin e Prishtinës nuk është136 Faqja zyrtare e MASHT-it, http://www.masht-gov.net/advCms/#id=36137 Përgjigjet e Kosovës në Pyetësorin e Komisionit Evropian për Studimin e Fizibilitetit për Nënshkrimine Marrëveshjes së Stabilizim Asociimit, Qershor 2012138 Ibid.

drejtpërdrejt i obliguar të bëj kërkime shkencore gjatë punës në universitet, kurse puna e tyreështë e fokusuar dhe orientuar kryesisht në mësimdhënie. Përderisa kërkimi shkencor nëkuadër të programeve të doktoraturës konsiderohet të jetë kryesisht akademik dhe rishikim iliteraturës. Kësaj i paraprijnë edhe fondet shumë të limituara për financimin e programeve tëdoktoraturës gjë që mund të pamundësoj kërkime kualitative, relevante dhe të rëndësishme. Nëpërgjithësi kapacitetet kërkimore në Kosovë konsiderohen të jenë të ulëta duke munguar edheinfrastruktura bazike për kërkime shkencore.Përparësitë- Programi Kombëtar i Shkencës dhe Plani i Veprimit me koston e llogaritur- Korniza institucionale në fushën e politikave dhe implementimit të kërkimeve shkencore- Ekzistimi i infrastrukturës ligjore dhe institucionale për implementimin e programeve tëfinancimit të aktiviteteve kërkimore shkencore- Rritja e vazhdueshme e ndërgjegjësimit të institucioneve vendore për rëndësinë eshkencës dhe kërkimit- Vullneti i komunitetit të donatorëve për përkrahjen e institucioneve dhe aktivitetevekërkimore shkencoreSfidat- Kërkimi shkencor është kryesisht i rastësishëm dhe jo i qëllimshëm.- Universitet janë të fokusuara kryesisht në mësimdhënie përderisa stafi akademik nukështë i obliguar të kryej veprimtari minimale kërkimore shkencore- Programet e doktoraturës nuk janë në përputhje me nevojat e ekonomisë, përderisapothuajse nuk ka fare bashkëpunim në mes institucioneve të arsimit të lartë dhe atyrekërkimore shkencore si dhe mungon bashkëpunimi i tyre me sektorin e ekonomisë dheindustrisë- Buxheti mjaft i kufizuar i dedikuar vetëm për kërkime shkencore dhe larg përmbushjessë obligimit ligjor prej 0.7% të buxhetit vjetor- Kapacitetet e ulëta të institucioneve që udhëheqin politikat për zhvillimin e kërkimeveshkencore dhe teknologjike- Kapacitetet operative në MASHT nuk janë plotësisht të profesionalizuara dhe tëtrajnuara sipas standardeve evropiane për implementimin e programeve kërkimoreshkencore në kuadër të saj.- Kapacitetet e pamjaftueshme të burimeve njerëzore për zhvillimin e programeve tëduhura të doktoratës dhe kapacitetet e pamjaftueshme të institucioneve të arsimit tëlartë për tu ballafaquar me projektet e bashkëpunimit ndërkombëtar- Kapacitetet e ulëta kërkimore shkencore në institucionet publike dhe private kërkimoreshkencore- Mungesa e infrastrukturës adekuate kërkimore shkencore dhe mungesa e qasjes nëinformata shkencore- Mungesa e financimit të programeve të doktoraturës dhe pjesës hulumtuese të saj.Financimi i programeve të doktoratës bëhet kryesisht nga vet kadidatëtRekomandimet- Sigurimi i buxhetit të nevojshëm për implementimin e prioriteteve strategjike tëpërcaktuara me Programin Kombëtar të Shkencës

- Përfshirja e çështjeve të tregut dhe ekonomisë në programet e doktoraturave si dhepërfshirja e sektorit të ekonomisë dhe tregut në hartimin dhe implementimin eprogrameve të doktoraturës- Krijimi i një platforme të përhershme të bashkëpunimit mes universiteteve, institutevedhe sektorit të industrisë dhe ekonomisë- Krijimi i institucioneve të reja kërkimore në kuadër të universiteteve në përputhje meprioritetet strategjike dhe bashkëkohore dhe forcimin e kapaciteteve kërkimore nëinstitucionet publike dhe private- Promovimi dhe përkrahja e mobilitetit të stafit dhe studentëve si dhe krijimi iprogrameve të përbashkëta studimore dhe bashkëpunimit ndërkombëtar për të gjithëofruesit e arsimit të lartë me qëllim të prodhimit të përfitimeve në kërkime dhemësimdhënie- Ngritja e kapaciteteve të institucioneve kërkimore shkencore për përfitimin ngaprogramet e BE-së për kërkim dhe zhvillim- Përcaktimi i kërkesave minimale të aktiviteteve kërkimore shkencore të cilat duhet tëkryhen nga stafi akademik i universiteteve dhe institucioneve tjera shkencore- Krijimi dhe funksionalizimi i një sistemi për mbledhjen dhe menaxhimin e të dhënavenë fushën e kërkimeve