16.09.2013raport mbi zbatimin e konventës për të drejtat e fëmijës ...

HYRJENë pajtueshmëri me procesin e avancimit drejt arritjes së „statusit final‟ të adresuarme Rezolutën 1244 të Këshillit të Sigurimit, Kuvendi i Kosovës ka deklaruar më 17 shkurt tëvitit 2008 që Republika e Kosovës është Republikë demokratike, sekulare dhe multietnike, ecila udhëhiqet nga parimet e mosdiskrinimit dhe mbrojtjes së barabartë në bazë të ligjit.Rrjedhimisht, si Republikë e Kosovës ne sinqerisht zotohemi të përmbushim të gjithaobligimet tona ligjore lidhur me të drejtat e fëmijëve dhe me kënaqësi do t‟i përgjigjemi çfarëdo pyetje, vrojtimi, këshille apo rekomandimi që Komiteti dëshiron të na e drejtojë.Të udhëhequr nga qëllimet dhe parimet e Kartës së Organizatës së Kombeve tëBashkuara, në veçanti dispozitat e neneve 1 dhe 55 të saj, të cilat afirmojnë të drejtën epopujve për vetëvendosje, dhe duke riafirmuar nevojën për respektim të saktë të parimevetë përmbajtjes nga përdorimi i kërcënimeve apo përdorimit të forcës në marrëdhënietndërkombëtare, siç specifikohet në Deklaratën mbi Parimet e së Drejtës Ndërkombëtarelidhur me Marrëdhëniet Miqësore dhe Bashkëpunimin mes Shteteve, në pajtueshmëri meKartën e Organizatës së Kombeve të Bashkuara, të miratuar nga Asambleja e Përgjithshmepërmes rezolutës së saj 2625 (XXV)të datës 24 tetor 1970,Gjithashtu të udhëhequr nga dispozitat e nenit 1 të Konventës Ndërkombëtare për tëDrejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore dhe nenit 1 të Konventës Ndërkombëtare për tëDrejtat Civile dhe Politike, të cilat afirmojnë se të gjithë popujt kanë të drejtë përvetëvendosje,Të udhëhequr më tej nga Konventa Ndërkombëtare për Drejta të Njeriut, DeklarataUniversale për të Drejtat e Njeriut, Deklarata mbi Dhënien e Pavarësisë për Shtetet dheKombet Koloniale dhe nga dispozitat e Deklaratës dhe Programit të Veprimit të Vjenës, tëmiratuar më 25 qershor 1993 nga Konferenca Botërore e të Drejtave të Njeriut(A/CONF.157/23), dhe në veçanti kaptinën I, paragrafët 2 dhe 3, që kanë të bëjnë me tëdrejtën e kombeve për vetëvendosje, veçanërisht të atyre që i nënshtrohen okupimit të huaj,Duke rikujtuar Rezolutën 1244 (1999) të Këshillit të Sigurimit, e cila theksonmospajtueshmërinë e Republikës Federative të Jugosllavisë me Rezolutat e KS 1160 (1998) të31 marsit 1998, 1199 (1998) të 23 shtatorit 1998, 1203 (1998) të 24 tetorit 1998 dhe 1239 (1999)të 14 marsit 1999; gjendjen e rëndë humanitare në Kosovë; aktet e dhunës dhe represioninndaj popullatës së Kosovës nga Republika Federale e Jugosllavisë; kërkesën për tërheqje ngaKosova të të gjitha forcave policore, ushtarake dhe paramilitare të Republikës Federative tëJugosllavisë; dhe jurisdiksionin e Tribunalit Ndërkombëtar për Ish-Jugosllavisë.Duke rikujtuar më tej se Rezoluta 1244 (1999) e Këshillit të Sigurimit përcaktoithemelimin e një pranie ndërkombëtare civile në Kosovë e cila përbënte një administrim tëpërkohshëm në Kosovë, duke promovuar, pas arritjes së zgjidhjes përfundimtare, njëautonomi thelbësore dhe vetëqeverisje të Kosovës.Duke rikujtuar mendimin e Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë te dhene me 22korrik 2010 se “ deklarata e pavarësisë se 17 shkurtit 2008 nuk ka shkelur ligjinndërkombëtar”,4

Fëmijës, janë miratuar një sërë ligjesh dhe vendimesh te cilat direkt, apo indirektndikojnë në përmirësimin e te drejtave te fëmijës në Republikën e Kosovës.Ligjet që mbrojnë të drejtat e fëmijës në Republikën e Kosovës1. Ligji për Familjen, Nr.2004/32;2. Ligji për Shërbimet Sociale dhe Familjen, Nr.02-L-17;3. Ligji për Edukimin Parashkollor, Nr. 02-L-52;4. Ligji mbi Arsimin Fillor dhe të Mesëm, Nr.2002/19;5. Ligji për Arsim dhe Aftësim Profesional, Nr.02-L-42;6. Ligji për Inspeksionin e Arsimit në Kosovë, Nr.2004/37;7. Ligji për Nxitjen dhe Mbrojtjen e të Ushqyerit me Qumësht Gjiri; Nr.02-L-81;8. Ligji për Trashëgimi i Kosovës, Nr.2005-07;9. Ligji Penal për të Mitur i Kosovës, Nr.2004-8;10. Ligji për Përkrahje Materiale Familjeve të Fëmijëve me Aftësi të Kufizuara tëPërhershme, Nr.03/L-022;11. Ligji për Arsimin në Komunat e Republikës së Kosovës, Nr.03/L-068;12. Ligji për Fuqizim dhe Pjesëmarrje të Rinisë, Nr. 03/L-145;13. Ligji për Shtetësinë e Kosovës, Nr. 2008/03-L034;14. Ligji për Botimin e Teksteve Shkollore, Mjeteve Mësimore, Lektyrës Shkolloredhe të Dokumentacionit Pedagogjik, Nr. 02/L-67;15. Ligji për Bibloteka, Nr. 2003/6;16. Ligji për Ekzekutimin e Sanksioneve PenaleNenet e ligjeve të tjera që mbrojnë të Drejtat e Fëmijëve:1. Ligji për Librat Amzë, Nr.2004/49;2. Ligji për Shëndetësi, Nr.2004/4;3. Ligji për të Drejtat dhe Përgjegjësitë e Qytetarëve në Kujdesin Shëndetësor,Nr.2004/38;4. Ligji për Skemën e ndihmës Sociale në Kosovë, Nr.2003/15;5. Ligji Themelor i Punës në Kosovë, Nr.2001/27;6. Ligji kundër Diskriminimit, Nr.2004/3;7. Ligji për Barazi Gjinore, Nr.2004/2;8. Ligji për Komisionin e Pavarur të Mediave dhe Transmetimin, Nr.02-L-15;9. Kodi i Përkohshëm Penal i Kosovës, Nr. 2003/25;10. Kodi i Përkohshëm i Procedurës Penale i Kosovës, Nr.2003/26;11. Ligji i Sportit, Nr. 2003/24;12. Ligji për Shëndetin Publik;13. Ligji për Sëmundje Ngjitëse;14. Ligji i Duhanit, Nr. 02/L-36;15. Ligji për Shëndetin Riprodhues, Nr. 02/L-76;16. Ligji për Lirinë Fetare në Kosovë, Nr. 02/L-3117. Ligji për Kinematografi Nr.2004/22 (MKRS)18. Ligji për Veprimtari Botuese Nr.02-L-51 (MKRS)19. Ligji për Teatër Nr.02-L-12 (MKRS)7

Rregulloret e UNMIK-ut, që mbrojnë të Drejtat e Fëmijëve1. Rregullorja mbi Rrëmbimin Ndërkombëtar të Fëmijëve, Nr.2004/29;2. Rregullorja Kundër Dhunës në Familje, Nr.2003-12;3. Rregullorja mbi Ndalimin e Trafikimit në Njerëz, Nr.2001/4;4. Rregullorja mbi Qarkullimin e Lirë të Personave Brenda dhe Jashtë Kosovës;5. Rregullorja mbi procedurën penale ku përfshihen kryesit me çrregullimemendore, Nr.2004/34.6. Rregullorja mbi Ligjin e Punës, NR. 2001/27;Dokumentet Strategjike1. Strategjia dhe Plani Nacional i Veprimit për të Drejtat e Fëmijëve në Republikën eKosovës 2009-2013;2. Strategjia dhe Plani i Veprimit për të Drejtat e Njeriut në Republikën e Kosovës2009-2011;3. Plani Kombëtar i Veprimit për Persona me Aftësi të Kufizuara i Republikës sëKosovës 2009-2011;4. Strategjia dhe Plani i Veprimit për integrimin e komuniteteve Rom, Ashkali dheEgjiptianë në Republikën e Kosovës 2009-2015;5. Plani Strategjik i Kosovës për HIV/AIDS 2009-2013;6. Strategjia Kosovare për Rini dhe Plani i Veprimit 2010-20127. Strategjia dhe Plani i Veprimit KunderTafikimit më Qenie Njerzore;8. Strategjia dhe Plani i Veprimit Kunder Dhunes në Familje;9. Strategjia për Parandalimin e Incidenteve në Shkolla;10. Strategjia Nacionale Kunder Krimit të Organizuar;11. Strategjia Shtetrore eRepublikes së Kosoves dhe Plani i Veprimit 2009-2012;12. Strategjia dhe plani i Veprimit Kunder Drogave 2009-2012;13. Strategjia dhe Plani i Veprimit për Rini 2010-2012;14. Strategjia e re Sektoriale e Shëndetësisë 2010 -2014Në aspektin e krijimit të mekanizmave institucionalë, që merren me realizimin e tëdrejtave të fëmijëve, janë bërë përparime duke bërë të mundur në këtë mënyrë krijimindhe funksionimin e një varg mekanizmash.Në kuadër të Kuvendit të Republikës së Kosovës, funksionon Komisioni Parlamentarpër të Drejtat e Njeriut, Barazi Gjinore, për Persona të Pagjetur dhe Peticione.Një nga të arriturat më të mëdha në këtë drejtim, padyshim është themelimi i KomitetitNdërministror për të Drejtat e Fëmijëve. Qeveria e Republikës së Kosovës ka nxjerr dyvendime të rëndësishme në këtë drejtim: Vendimin nr. 086, të datës 25 tetor 2006 dhe atënr. 07/46 të datës 3 dhjetor 2008, me të cilat është krijuar Komiteti Ndërministror për tëDrejtat e Fëmijëve i cili kryesohet nga vetë Kryeministri dhe me anëtarë Ministra ngasektorë të ndryshëm. Qëllimi kryesor i formimit të këtij mekanizmi është mbrojtja dhe8

nxitja e të drejtave të fëmijës në Kosovë, me qëllim për të vendosur fëmijën në qendër tëpërpjekjeve të Qeverisë. Me këtë mekanizëm, Qeveria e Republikës së Kosovës synon tëarrijë standarde ndërkombëtare të të drejtave të njeriut, dhe po ashtu të ndihmojë nëpërmirësimin e efektivitetit në mekanizmat që tanimë ekzistojnë dhe të garantojë senormat e pranuara mbi të drejtat e fëmijës zbatohen dhe respektohen. Zyra për Qeverisjetë Mirë, të Drejtat e Njeriut, Mundësi të Barabarta dhe Çështje Gjinore, shërben siSekretariat dhe luan një rol të rëndësishëm në ofrimin e ndihmës për organiziminpunëve lidhur me takimet e Komitetit.Në Zyrën e Kryeministrit funksionon Zyra për Qeverisje të Mirë, të Drejtat e Njeriut,Mundësi të Barabarta dhe Çështje Gjinore, e cila është mekanizmi kryesor në kuadër tëinstitucioneve qeverisëse dhe që ka mision hartimin e politikave për të drejtat e njeriut,dhe të drejtave të fëmijëve, si dhe kordinimin e aktiviteteve për monitorimin e zbatimittë ketyre poltikave. Për më tej, në Zyrën e Kryeministrit në Zyren për Qeverisje të Mirë,punon Zyrtari për të Drejtat e Fëmijëve. ZKM/Sekretari Permanent, me vendim tëveçantë nr.07/5727, të datës 30 korrik 2007, ka formuar një Grup Punues i cili kishte përdetyrë hartimin e kornizës strategjike për të drejtat e fëmijëve. Ky grup, nën udhëheqjene Zyrës për Qeverisje të Mirë, të Drejtat e Njeriut, Mundësi të Barabarta dhe ÇështjeGjinore kishte për detyrë hartimin e kornizës strategjike për të drejtat e fëmijëve.Në secilën Ministri vepron Njësia për të Drejtat e Njeriut, dhe në kuadër të disa prejkëtyre njësive është emëruar nga një zyrtar për të drejtat e fëmijëve. Po ashtu në 30komuna të Republikës së Kosovës, është emëruar nga një zyrtar për të drejtat e fëmijëve.Kjo është bërë me vendimet nr 08/2005 dhe 4/2007 të lëshuara nga Kryeministri IKosovës, dhe që kishin për qëllim Institucionalizimin e Njësive për të Drejtat e Njeriutnë Ministritë e Qeverisë së Kosovës. ishte një përpjekje e Qeverisë së Kosovës përkrijimin e një mekanizmi të qëndrueshëm mbi të drejtat e njeriut, me një qëllim kryesorpromovimin dhe mbrojtjen e tyre. Roli i Njësive për të Drejtat e Njeriut si në nivelinqendror po ashtu edhe në atë lokal të qeverisje në këtë proces do të jetë shumë irëndësishëm. Njësitë për të drejtat e Njeriut në kuadër të ministrive dhe komunave, kanëpërgjegjësin të ndihmojnë në zbatimin e dokumenteve të miratuara nga Qeveria dheKuvendi i Republikës së Kosovës.Sidoqoftë, rrjeti i zyrtarëve duhet të fuqizohet edhe më shumë në të ardhmen, përfshirëkëtu zbatimin e aktiviteteve për ndërtim të kapaciteteve institucionale, si dhefunksionalizimin e Komitetit Ndërministror. Gjithashtu, funksionalizimi i mekanizmaveinstitucionalë të ndryshëm që merren me të drejtat e fëmijëve dhe sidomos meraportimin për instrumentet dhe mekanizmat ndërkombëtare janë në mesin eprioriteteve për periudhën që përfshin kjo strategji.Aktualisht nën kordinimin e Zyrës për Qeverisje të Mirë, të Drejtat e Njeriut, Mundësi tëBarabarta dhe Çështje Gjinore eshte duke u hartuar ligji për të drejtat e njeriut, me tëcilin synohet fuqizimi i mekanizmave për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, si dhe forcimii koordinimit të aktiviteteve për të drejtat e njeriut.9

mbi numrin e fëmijëve, vlerësohet se Kosova e ka popullsinë më të re në Evropë, dhesipas vlerësimeve të programit të Kombeve të Bashkuar për Zhvillim gjysma epopullsisë së Kosovës është nën moshën 25 vjeçare, kurse 21 % të banorëve janë në mestë moshës 16-25 vjeç.Megjithatë, është e njohur se potenciali themelor për rritje ekonomike në Kosovë ështëafërsisht 3.0 - 4.0 për qind në vit, ndërsa papunësia sillet në rreth 35 – 40 për qind.Aktualisht, në Kosovë rreth 29,000 njerëz të rinj hyjnë çdo vit në tregun e punës. Kurjemi ketu, vetëm për të ilustruar këtë pikë, edhe nëse ekonomia do të arrinte një shkallëpermanente të rritjes prej të themi 6.0 për qind, pas dhjetë apo pesëmbëdhjetë vitesh,shkalla e papunësisë vetëm se do të përgjysmohej. Ky vrojtim i thjeshtë definon sfidënreale të zhvillimit ekonomik për Kosovën, që ka domethënien e vet edhe në realizimin etë drejtave ekonomike, sociale dhe kulturore të fëmijëve.Në të njëjtën kohë, Banka Botërore (BB) vlerëson që deri në përafërsisht 40 për qind epopullatës mund të jetë në nivelin gjerësisht të definuar të varfërisë. Së këndejmi, është eqartë që madje edhe nëse shënohet një përmirësim i dukshëm i rritjes ekonomike dhe qëmund të mbahet si e tillë në periudhë afatgjate, do të ketë edhe më tej sfida socialethemelore dhe të vazhdueshme që duhet të adresohen. Në kuptimin shumë real, kjoështë ajo që mund të quhet prioritet „bazë‟ i politikave.Sipas një studimi të bërë nga UNICEF-i në Kosovë, që bazohet në të dhënat nga Anketa eBuxhetit të Ekonomive Familjare 2006/7, 46.2% e popullsisë së Kosovës jeton në varfëri,dhe 48.6% e fëmijëve të moshës 0-19 vjeçare jetojnë në varfëri. Sipas ketij studimi, merrezikun më të lartë të varfërisë përballen fëmijët që jetojnë në ekonomitë familjare metre ose më shumë fëmijë, fëmijët e moshës 0-14 vjeçare, fëmijët e prindërve të papunë,fëmijët në ekonomitë familjare që marrin ndihmë sociale, dhe fëmijët në ekonomitëfamiljare me nivel të ulët të arsimit. Përderisa rreziku i varfërisë është më i ulët përfëmijët ku së paku një familjar është i punësuar, fëmijët në ekonomitë familjare qëpranojnë pagë përbëjnë 36% të të gjithë fëmijëve që jetojnë në varfëri në Kosovë.(UNICEF, 2010. Varfëria e fëmijëve në Kosovë. Fq 7)Në bazë të të dhënave nga Anketa e Buxhetit të Ekonomive Familjare (ABEF) 2006/7,duke shfrytëzuar kufirin e varfërisë absolute të bazuar në konsum prej 1.417 € në ditë,dhe kufirin e varfërisë ekstreme/ ushqimit prej 0.934€ në ditë si dhe një normëkrahasuese ndërkombëtare prej 2.15 dollarë amerikan për ditë, fëmijët e moshës 0-19vjeç janë në rrezik më të lartë të varfërisë sesa popullsia e përgjithshme në Kosovë.Ekonomitë familjare me fëmijë kanë gjasa më të mëdha për të qenë të varfër sesaekonomitë familjare pa fëmijë, por pak më pak gjasa të varfërisë ekstreme. (UNICEF,2010. Varfëria e fëmijëve në Kosovë. Fq 22)Në anën pozitive, Kosova ka themeluar një strukturë institucionale të besueshme dhe kakrijuar një kuadër të mirë të ligjeve që favorizojnë ekonominë liberale të tregut. Sistemitatimor i vendit karakterizohet me shkallë të ulëta tatimore dhe me baza të gjeratatimore, me disa përjashtime të pakta.11

Sidoqoftë, ekonomia karakterizohet me ç‟ekuilibrime të konsiderueshme. Në ekonominëe jashtme, bilanci i deficitit tregtar është më tepër se 40% të BPV-s. Në të njëjtën kohë,rreth 65% e të gjitha të hyrave tatimore mblidhen në kufi. Baza konkurruese eekonomisë është ndikuar fuqishëm nga prezenca e donatorëve dhe hyrjet e parave tëdërguara nga qytetarët jashtë vendit. Veç kësaj, gjatë nëntë viteve të shkuara, sektoripublik ka qenë forca shtytëse e ekonomisë. Nevojë thelbësore tani është prezantimi ipolitikave që do të fillojnë me adresimin e këtyre çekuilibrimeve dhe që do të krijojnëaso kushte që do ta inkurajojnë sektorin privat, pasi që ky do të jetë burim i vendeve tëreja të punës më këtë edhe ngritja e standardit të jetesës së popullatës e ne këtë kontekstedhe realizimi në shkalle më të lart i të drejtave ekonomike, sociale dhe kulturore tëfëmijëve.Veç kësaj, ekzistojnë disa shtrëngesa të mëdha që pengojnë realizimin e procesit të rritjessë qëndrueshme. Parësore këtu është roli i energjisë, që aktualisht krijon situatë tëpafavorshme si për prodhuesit vendorë ashtu edhe për investuesit potencial të huaj, sidhe gjendja e infrastrukturës së transportit, që është qoftë e pazhvilluar sa duhet apoështë në gjendje të keqe.Pasi që nuk posedon politikë monetare, në nivelin makroekonomik, qeveria ka njëinstrument të vetëm të politikave, domethënë politikën fiskale për të trajtuar këtoçështje. Kjo është e pamjaftueshme dhe një detyrë e rëndësishme për të ardhmen ështëidentifikimi i shkallëve shtesë të fleksibilitetit të politikave.II. PËRKUFIZIMI I FËMIJËSNeni 1Sipas legjislacionit të Republikës së Kosovës dhe në pajtueshmëri me Konventën për tëDrejtat e Fëmijës, “fëmijë” konsiderohet qenia njerëzore nën moshën 18 vjeçare.Kushtetuta e Republikës së Kosovës ka përfshirë në kuadër të saj Konventën për tëDrejtat e Fëmijës, duke ofruar në këtë mënyrë bazë për një rregullim të mjaftueshëmligjor për mbrojtjen e të drejtave të fëmijës.Ligji Kundër Diskriminimit, ndalon diskriminimin direkt dhe indirekt kundër çdopersoni. Ky ligj garanton trajtim të barabartë dhe garanton se nuk do të ketë kurrfarëdiskriminimi ndaj personit në bazë të gjinisë, moshës, gjendjes martesore, gjuhës,paaftësisë fizike apo mendore, orientimit seksual, kombit, mendimit apo bindjespolitike, religjionit apo besimit, përkatësisë etnike apo sociale, racës,Të drejtat pas moshës 18 vjeçare: mosha tetëmbëdhjetë vjeçare është e përcaktuar simoshë kur fitohet mosha madhore, e drejta për votim, mosha e përgjithshme për lidhjetë martesës, mosha për rekrutim në forcat e armatosura. Shumica e të drejtave dhembrojtjeve për fëmijë zbatohen ndaj personave nën moshën 18 vjeç. Disa privilegje dhe12

përgjegjësi iu njihen fëmijëve nën moshën 18 vjeçare, siç është e drejta e angazhimit përpunë jo të rrezikshme (16 vjeç), e drejta për të ndërmarrë transaksione ligjore (14 vjeç),aftësia për pëlqim në seks (16 vjeç), e drejta për të dhënë pëlqimin e tij/saj për njohjen eatësisë (16 vjeç), personi ka të drejtë të hyjë dhe të qëndrojë në Republikën e Kosovës përkohë të pacaktuar nëse është nën moshën tetëmbëdhjetëvjeçare (18).Për me tej sipas legjislacionit ne fuqi te Republikës së Kosovës, perkatësisht sipas LigjitPenal per te Mitur, te miturit te cilet kanë rënë ndesh me ligjin, edhe pas moshës 18vjeçare vazhdojnë ti njihen dhe i gezon disa te drejta dhe privilegje si i mitur pavarësishtse ai ka arritur moshen madhore (18 vjeçare ) e deri ne moshen 21 vjeçare si madhor i ri.Vazhdimi i realizimit te te drejtave edhe pas moshes 18 vjeçare nga madhori i ri shihetsipas dispozitave te ligjit penal per te mitur (Rregullorja nr.2004/8, neni 3, neni 10, neni12).Për shkaqe të arsyeshme dhe sipas kërkesës së tij, gjykata kompetente mund t‟i lejojëmartesën personit të mitur më të vjetër se gjashtëmbëdhjetë vjet, nëse konstaton sepersoni i tillë ka arritur pjekurinë e nevojshme fizike dhe psikike për të ushtruar tëdrejtat e veta martesore dhe për të përmbushur detyrimet martesore. Personat nënmoshën 15 vjeçare nuk mund të punësohen, ndërsa Testament mund të bëjë çdo njeri icili i ka 18 vjet dhe ka zotësi për të vepruar.III. PARIME TË PËRGJITHSHME(Nenet 2, 3, 6 dhe 12)a) Mosdiskriminimi ( neni 2)Republika e Kosovës ka përfshirë në Kushtetutën e saj (neni 22), Deklaratën Universalepër të Drejtat e Njeriut; Konventën Europiane për Mbrojtjen e të Drejtave dhe LiriveThemelore të Njeriut dhe protokollet e saj; Konventën Ndërkombëtare për të DrejtatCivile e Politike dhe Protokollet e saj; Konventën Kornizë të Këshillit të Europës përMbrojtjen e Pakicave Kombëtare; Konventën për Eleminimin e të gjitha Formave tëDiskriminimit Racor; Konventën për Eleminimin e të gjitha Formave të Diskriminimitndaj Gruas; Konventën për të Drejtat e Fëmijës; si dhe Konventën kundër Torturës dheTrajtimeve e Ndëshkimeve të tjera Mizore, Jonjerëzore dhe Poshtëruese.Marrëveshjet dhe instrumentet ndërkombëtare përbëjnë pikën më të gjerë të referencësligjore për të garantuar të drejtat dhe liritë e njeriut, veçanërisht fëmijës, dhe kanëprioritet në rast konflikti ndaj dispozitave dhe akteve të tjera të institucioneve publike.Përveç instrumenteve ndërkombëtare që janë të aplikueshme drejtëpërdrejtë nëRepublikën e Kosovës, Kushtetuta dhe dispozitat tjera ligjore që janë në fuqi në Kosovë,në mënyrë gjithëpërfshirëse i garantojnë fëmijës, barazinë dhe realizimin e parimit tëtrajtimit të barabartë të të gjithë qytetarëve të Republikës së Kosovës, si:13

- Mbrojtja nga të gjitha format e diskriminimit- Ligji Kundër Diskriminimit,qëllimi i këtij ligji është parandalimi dhe luftimi i diskriminimit, ngritja e shkallëssë barazisë efektive dhe realizimi i parimit të trajtimit të barabartë të qytetarëve;- Mbrojtja e dinjitetit të individit- Kushtetuta e Republikës së Kosovës (neni 23);- E drejta për tu mbrojturë në mënyrë të barabartë ligjore dhe pa diskriminim-Kushtetuta e Republikës së Kosovës (neni 24);- E drejta për të jetuar- Kushtetuta e Republikës së Kosovës (neni 25);- E drejta e integritetit personal- Kushtetuta e Republikës së Kosovës (neni 26);- Mbrojtja nga tortura, trajtimi mizor, çnjerëzor dhe poshtërues- Kushtetuta eRepublikës së Kosovës (neni 27);- Mbrojtja nga skllavërimi dhe puna e detyruar- Kushtetuta e Republikës sëKosovës (neni 28);- E drejta e lirisë dhe sigurisë– Kushtetuta e Republikës së Kosovës (neni 29);- E drejta e lëvizjes- Kushtetuta e Republikës së Kosovës (neni 35);- E drejta e privatësisë- Kushtetuta e Republikës së Kosovës (neni 36);- Liria e Besimit, ndërgjegjjes dhe fesë- Kushtetuta e Republikës së Kosovës (neni38);- Liria e Shprehjes- Kushtetuta e Republikës së Kosovës (neni 40);- Liria e tubimit- Kushtetuta e Republikës së Kosovës (neni 43);- E drejta për arsimim- Kushtetuta e Republikës së Kosovës (neni 47);- Mbrojtja shëndetësore dhe sociale- Kushtetuta e Republikës së Kosovës (neni 51);- E drejta e organizimit- Ligji për Fuqizimin dhe Pjesëmarrjen e Rinisë (neni 4);- E drejta e trashëgimisë- Ligji mbi Trashëgiminë (neni 3.2 dhe 7);- Fitimi i shtetësisë- Ligji për Shtëtsëinë e Kosovës (neni 5);- E drejta e emrit- Ligji për emrin Personal (neni 3);- Qasja në informatat e duhura- Ligji për Komisionin për Media dhe Transmetim(neni 3.2);- MPMS- E drejta për informim -Ligji për Bibliotekat Nr.2006/3,neni 21,paragrafi21.1.4;- E drejta në promovimin e vlerave artistike-për fëmijë, Ligji për VeprimtariBotuese dhe librin Nr.02/L-51- E drejta e votës dhe e zgjedhjes–Ligji për Fuqizimin dhe pjesëmarrjene rinisëNr.2009/03-L-145, paragrafi 2- E drejta për rekreacion-Ligji për Sport ,neni 2,paragrafi 2.1- E drejta për argëtim-Ligji për Teatër Nr.02-L-12,neni 25,Ligji për KinematografiNr.2004/22- Të miturit që bien ndesh me ligjin të trajtohen me dinjitet dhe kanë qasje tëmenjëhershme në ndihmë ligjore- Ligji Penal për të Mitur i Kosovës (neni 1 dhe13);Në Republikën e Kosovës, fëmijët janë të mbrojtur me ligj nga të gjitha format ediskriminimit ose të ndëshkimit, bazuar në opinionet dhe bindjet e prindërve osepërfaqësuesit legal të tyre.Ligji Kundër Diskriminimit, ndalon diskriminimin direkt dhe indirekt kundër çdopersoni. Ky ligj garanton trajtim të barabartë dhe garanton se nuk do të ketë kurrfarëdiskriminimi ndaj personit në bazë të gjinisë, moshës, gjendjes martesore, gjuhës,14

paaftësisë fizike apo mendore, orientimit seksual, kombit, mendimit apo bindjespolitike, religjionit apo besimit, përkatësisë etnike apo sociale, racës,Duke ditur se liria e besimit është një prej të drejtave themelore të njeriut, dhe një prejparimeve dhe standardeve të pranuara ndërkombëtarisht mbi lirinë e të shprehurit,vetëdijes dhe përcaktimit fetar, atëherë secili ka të drejtë ta ushtrojë fenë e tij pa udiskriminuar në çfarëdo baze dhe me barazi të plotë para ligjit.Në Republikën e Kosovës, liria e mendimit, ndërgjegjjes dhe besimit fetar, është erregulluar me Ligjin për Liritë Fetare, i cili thekson se ushtrimi i fesë është çështjeprivate, kjo e drejtë përfshinë lirinë për të mbajtur, ndërruar, pasur ose për të mos pasurfe, lirinë për të manifestuar fenë çoftë si individ ose në bashkësi, përmes adhurimit,predikimit, praktikumit dhe ceremonive. Ligji ju jep të drejtë prindërve të zgjedhinArsimimin Fetar për fëmijët e tyre, neni 9.4 dhe 9.5 thekson: “Çdo njeri ka të drejtë tëzgjedh ose të mos zgjedh arsimin fetar sipas bindjeve dhe besimit personal.Prindërit osekujdestarët e tjerë ligjorë janë të thirrur t‟i përcaktojnë udhëzimet fetare dhe etike përfëmijët e tyre sipas bindjeve ose besimeve të tyre. Mirëpo, arsimi fetar dhe edukimi i temiturëve nuk guxon të dëmtojë zhvillimin ose shëndetin e tyre fizik dhe mendor”.Fëmijët kanë të drejtë të arsimohen në besime të ndryshme dhe kjo nga ana e shtetitrealizohet pa diskriminim. Ligji mbi Arsimin Fillor dhe të Mesëm (neni 5) thekson:“Regjistrimi dhe përparimi nëpër të gjitha nivelet e arsimit fillor dhe të mesëm nëKosovë, mundësohet pa asnjë lloj diskriminimi të drejtëpërdrejtë ose jo të drejtëpërdrejtëpër arsye reale ose të supozuara që akën lidhje me gjininë, racën, me prirje seksuale,hendikepet fizike, e intelektuale ose hendikepe të tjera, gjendjen civile, ngjyrën,religjionin opinionet politike apo të tjera, origjinën kombëtare, etnike apo sociale,përkatësinë ndaj një komuniteti kombëtar, pronësinë, vendlindjen apo rrethana të tjeratë nxënësit ose familjes së tij”.Ligji për Shtetësinë e Kosovës përcakton mënyrat e fitimit dhe të humbjes së shtetësisë tëcilat kanë për bazë parimet e mos diskriminimit, me shtetësi nënkuptohet lidhja engushtë juridike midis shtetit të Republikës së Kosovës dhe një personi nga e cilarezultojnë të drejta dhe detyrime të ndërsjellta. Ligj rregullohen këto dhe çështje të tjeraqë janë të ndërlidhura me shtetësinë, si: Shtetësinë e Shumëfishtë; Mbrojtjen e Shtetësisë;Mënyrën e Fitimit të Shtetësisë; Fitimi i shtetësisë në lindje në bazë të origjinës; Fitimi ishtetësisë me lindje në territorin e Kosovës; Fitimi i shtetësisë me adoptim; Fitimi ishtetësisë me natyralizëm.Me qëllim të respektimit të legjislacionit në fuqi dhe mos diskriminimit të fëmijëve, metheks të veçantë të fëmijëve të komunitetit Romë, Ashkali dhe Egjiptianë -RAE,shërbimet sociale në Kosovë i kanë bërë të gjitha veprimet e duhura për kompletimin edokumentacionit të paraparë me Ligj, siç është regjistrimi i fëmijëve, problem ky ievidentuar te ky komunitet.Në rast kur nje femije nuk eshte i regjistruar atehere ai/ajo nuk mund të jenë përfitues tëasistencës sociale. Për këtë arsye MPMS ka aplikuar masa afirmative për këtokomunitete duke i ndihmuar ata në regjistrimin e fëmijëve duke i njoftuar me15

procedura, plotësim të formularëve etj. Kjo ndihmë ofrohet nga punëtori social iQendrës për punë sociale.b) Interesi më i Lartë i Fëmijës ( neni 3)Interesi më i lartë i fëmijës konsiderohet si parim gjeneral në të gjitha vendimet që kanëtë bëjnë me fëmijën. Kushtetuta e Republikës së Kosovës (neni 50, pika 4) garanton se“Të gjitha veprimet që kanë të bëjnë me fëmijët, të ndërmarra qoftë nga institucionet epushtetit publik, qoftë nga institucionet private, do të jenë në interesin më të mirë tëfëmijëve”.Në nenin 50, pika 1, të Kushtetutës së Republikës së Kosovës thuhet “Fëmijët gëzojnë tëdrejtën e mbrojtjes dhe të kujdesit të domosdoshëm për mirëqenien e tyre”.Ministria e punës dhe Mirëqenies Sociale (MPMS) është përgjegjëse e gjithëmbarshmepër organizimin e ofrimit të shërbimeve sociale dhe familjare, siguron që të gjithëbanorët e Kosovës të kenë qasje të barabartë në shërbimet sociale dhe familjare pa asnjëdallim. Gjithashtu, MPMS është përgjegjëse për zhvillimin e politikave dhe pregaditjen eplaneve strategjike, të sigurojë zbatimin sipas standardeve të duhura të këtyre politikavedhe planeve strategjike, të promovojë zhvillimin dhe zbatimin koherent të politikave tëmirëqenies sociale, të inkurajojë pjesëmarrjen e komunitetit dhe zhvillimin e iniciativavedhe aktiviteteve të komunitetit në lidhje me mirëqenien sociale.Në bazë të dispozitave themelore, Ligji për Shërbime Sociale dhe Familjare, siguronmbrojtjen dhe kujdesin e nevojshem personave në nevojë, në rrethanat kur nuk kapërkrahje nga familja ose kur ajo nuk është e mjaftueshme për të siguruar mirëqenien enjë individi, duke respektuar dinjitetin e tyre si qenie njerëzore dhe të drejtat e tyrethemelore bazuar në legjislacionin e Kosovës dhe konventat ndërkombëtare mbi tëdrejtat e njeriut.Në këtë kuadër, person në nevojë nënkuptohet cilido person që gjendet në territorin eKosovës, pa marrë parasysh statusin apo vendin e origjinës, i cili ka nevojë për shërbimesociale për arsye:1. se është fëmijë pa përkujdesje prindërore;2. se është fëmijë me sjellje asociale;3. se është delikuent i mitur;4. të marrëdhënieve të çrregulluara në familje;5. të sëmundjes trupore ose aftësive të kufizuara fizike;6. të aftësive të kufizuara mendore;7. të rrezikut nga shfrytëzimi ose abuzimi;8. të dhunës në familje;9. të trafikut të qenieve njerëzore;10. të varësisë nga alkooli dhe drogat;11. të emergjencavE ose fatëkeqësive të shkaktuara nga natyra apo njeri;16

12. ose për ndonjë arsye tjetër që i bënë ata nevojtarë.Qendrat dhe institucionet që kujdesen për mbrojtjen e fëmijëve ofrojnë shërbimeprofesionale në harmoni me instrumentet ndërkombëtare për të drejtat e njeriut,veçanërisht Kontentën për të Drejtat e Fëmijës, legjislacionin që mbronë të drejtat efëmijëve në Republikën e Kosovës, kodet etike, etj.Ligji për Shërbime Sociale dhe Familjare në nenin 9.1 thekson: “Në të gjitha çështjet elidhura me ofrimin e shërbimeve për fëmijë dhe familje, interesi më i mirë i fëmijësduhet të jetë konsiderata e parë dhe më e rëndësishme”.Ligji për Familjen thekson se Fëmijët kanë të drejtë të rriten në familje me prindër; si dhefëmijët që nuk jetojnë bashkë me të dy prindërit kanë të drejtë t‟i takojnë rregullishtprindërit me të cilët nuk jetojnë (neni 125). Fëmija është nën përgjegjësinë prindërorederi në moshën madhore, përgjegjësia prindërore përfshinë të drejtat dhe detyrat qëkanë për qëllim të sigurojnë mirëqenien emocionale, sociale dhe materiale të fëmijë,duke u kujdesur, mbajtur raporte vetjake, duke i siguruar atij mirërritjen, edukimin,arsimimin, përfaqësimin ligjor, administrimin e pasurisë. Gjatë zbatimit të këtyreparimeve, prindërit kanë përgjegjësi ti kenë në konsiderim aftësitë, prirjet dhe dëshirat efëmijëve të tyre (neni 128). Në bazë të ligjit në fuqi, prindërit kanë të drejta të njëjta ndajfëmijëve të tyre, dhe ata në mënyrë të barabartë duhet ta ushtrojnë të drejtën e tyreprindërore. Mirëpo, nëse prindërit vullnetarisht heqin dorë nga përgjegjësitë e tyreprindërore ata nuk ndëshkohen me ligj.Sipas Kodit Penal të Kosovës lidhur me keqtrajtimin dhe braktisjen e fëmijës ( neni 211),“Prindi, prindi adoptues, kujdestari apo personi tjetër që ushtron autoritet prindor mbifëmijën i cili e keqtrajton fëmijën e tillë duke përdorur masa fizike a mentale apo e shkeldetyrimin e vet për përkujdesje dhe edukim duke mos e përfillur fëmijën me pakujdesitë madhe dënohet me burgim prej tre muajve deri në tre vjet”.Ligjit mbi Familjen (Neni 3, pika 2 ) thotë se “Mbrojtja e të drejtave të fëmijëve dhepërgjegjësia e të dy prindërve për rritjen dhe edukimin e fëmijëve të tyre, ku fëmijënënkupton personin nën moshën 18 vjeçare”;Ligji për shërbime sociale dhe familjare (neni 10.1) thekson: “Interesat më të mira tëfëmijës zakonisht përmbushen kur nevojat e zhvillimit të tyre fizik dhe psikologjikplotësohen brenda kontekstit të familjes natyrore të tij‟. Prandaj, MPMS dhe ata qëveprojnë në emër të saj duhet të bëjnë çdo përpjekje të promovojnë mirëqenien e fëmijesnë suaza të familjeve të tyre biologjike përmes ofrimit të përkujdesjes dhe këshillimitsocial dhe, në raste të jashtëzakonshme, asistencës materiale.Vetëm në rrethanat kur kaarsye për të dyshuar se një fëmijë është duke pësuar dëm serioz në shëndetin e tij fizikose mendor, ose është në rrezik për diçka të tillë brenda familjes së tij, mund të merretnë konsideratë heqja e tij nga përkujdesja e prindit ose prindërve ose përkujdesit tjetër tëtij.Ligjet kosovare që rregullojnë format e kujdesit alternativ, theksojnë se interesi më i mirëi fëmijë është që fëmija të rritet dhe zhvillohet në familjen e tij biologjike, dhe në ligje17

disa herë janë bërë referime për “mirëqenien dhe interesin e lartë të fëmijë”. Mirëpo, ligjinuk kërkon qartë që interesi më i lartë i fëmijës të jetë konsiderata mbizotëruese në çdovendim që ka të bëjë më kujdesin alternativ të fëmijës.Mendimi i fëmijës merret parasysh në çdo fazë të procedurës dhe me rastin e ofrimit tëshërbimit deri në masën që vlerësohet si i dobishëm dhe në interes të fëmijës. Përadoptim kërkohet pëlqimi i fëmijës vetëm mbi moshën 14 vjeç, ndërsa kur fëmija ështëme i ri se 14 vjet, pëlqimi mund të jepet vetëm nga përfaqësuesi i tij ligjor, përkatësishtkujdestari i të adoptuarit. Ndërsa kur është fjala për shkurorëzim dhe për besim tëfëmijës, Gjykata ose Organi i Kujdestarisë i cili e merr vendimin mbi besimin e fëmijëspër ruajtje dhe edukim, ka për detyrë që në mënyrë të përshtatshme t‟i hetojë të gjitharrethanat që janë me rëndësi për zhvillimin e drejtë psikik, fizik dhe për edukimin efëmijës. Në rast se fëmija është me moshë mbi 10 vjeç, gjykata do të marrë parasyshposaçërisht nevojat emocionale dhe dëshirat e fëmijës. Nëse e mendon të nevojshme,gjykata do të marrë parasysh mendimin e ekspertëve. (Ligji për Familjen, neni 144 dhe168).c) E drejta e jetës, mbijetesës dhe zhvillimit ( neni 6)Kushtetuta e Republikës së Kosovës në nenin 25 thekson: “Secili individ gëzon të drejtënpër jetë”. Republika e Kosovës ka përfshirë, në Kushtetutën e saj, KonventënNdërkombëtare për të Drejtat Civile e Politike, e cila në nenin 2 dhe 6 parashikongarantimin e të drejtës për jetë.Legjislacioni vendor njeh/garanton të drejtën për jetë, Ligji mbi Familjen (neni 125)thotë: “Çdo fëmijë ka të drejtën e pamohueshme për të jetuar”. Ndërsa, Ligji përShëndetin Riprodhues (neni 7 dhe 8), me qëllim të fuqizimit të të Drejtës për Jetë,thekson: “Çdo femër ka të drejtë në amësi të sigurtë. Të gjitha femrat para dhe gjatështatëzënësisë, gjatë lindjes dhe në lehoni përfitojnë shërbimet shëndetësore papagesë nëinstitucionet shëndetësore publike. Çdo femër ka të drejtë për mbrojtje shëndetësoregjatë shtatzënësisë së saj, për asistencë gjatë lindjes dhe të përfitojë zbatimin e metodavee praktikave që minimizojnë rrezikun për shëndetin e saj ose shëndetin e fetusit, të tëporsalindurit dhe fëmijës”.Ligji për Ndërprerjen e Shtatzënësisë me kaptinë të veçantë (II) mbron dhe garanton tëDrejtën për Jetë dhe të Drejtat e Femrës. Përderisa në nenin 3 në mënyrë specifikethuhet: “Ky ligj garanton respektimin e jetës që nga zhvillimi i fetusit”.Të drejta të tjera që janë të lidhura drejtëpërdrejtë me të drejtën për jetë, janë e drejta përmbijetesë dhe zhvillim të fëmijës, të cilat të drejta janë të lidhura ngushtë meushqyeshmërinë e fëmijës. Me qëllim të vënies së bazës ligjore dhe informimin epopullatës së gjërë mbi rëndësinë e ushqyeshmërisë, Kuvendi i Republikës së Kosovëska hartuar “Ligjin për Nxitjen dhe Mbrojtjen e të Ushqyerit me Qumësht Gjiri”.18

Ministria e Shëndetësisë përkrahë institucionet shëndetësore në informimin,komunikimin, edukimin dhe zbatimin e promovimit të ushqyerit me qumësht të gjiritbazuar në të dhënat dhe në veçanti punëtorët shëndetësorë që merren me përkujdesjenpër nënën dhe foshnjën. Në bazë të Ligjit në fjalë (neni 6.3), “Etiketimi i zëvendësuesvetë qumështit të gjirit duhet të bëhet ashtu që të theksojë përparësit e të ushqyerit me gjidhe të mos dekurajojë në asnjë mënyrë të ushqyerit me qumësht gjiri”.Ligji për Nxitjen dhe Mbrojtjen e të Ushqyerit me Qumësht Gjiri, në dispozitat e tijparasheh të drejtat e femrës për gji dhënie, me ç‟rast nënenin 12 përveç tjerash thuhet:“Çdo punëdhënës është i detyruar të bëjë vlerësimin e rrezikshmërisë të punësuarave qëushqejnë foshnjen me gji, në rast se vlerësimi konstaton rrezikshmëri për sigurinë oseshëndetin e të punësuarave, atëherë punëdhënësi duhet t‟i ndërmarrë të gjitha masat enevojshme për ndërrimin e kushteve të punës dhe masat mbrojtëse për shëndetin epunësuarave që ushqejnë foshnjen me gji. Në rast se punëdhënësi nuk ka mundësi t‟indërmerr masat e nevojshme, është i detyruar që të punësuarave që ushqejnë foshnjenme gji t‟iu ndërroj vendin e punës brenda ndërmarrjes së njëjtë pa reflektuar efekte tëndjeshme financiare. Në rast se ndërrimi i vendit të punës nuk është i mundshëm,punëdhënësi është i detyruar që të punësuarave që ushqejnë foshnjen me qumësht gjirit‟iu mundësoj pushim me pagesë”.Gjithashtu, e drejta e fëmijës për mbijetesë, zhvillim dhe siguri sociale në Republikën eKosovës është e rregulluar edhe përmes Ligjit për Shërbime Sociale dhe Familjare si dheLigjit për Skemën e Ndihmës Sociale në Kosovë. Një ndër kriteret që duhet plotësuarpër të marrë ndihmë sociale është se fëmija duhet të jetë banorë i Republikës së Kosovësdhe të klasifikohet në njërën prej kategorive:a) nëse të gjithë anëtarët e familjes nuk punojnë apo nuk janë në gjendje të punojnë;b) një anëtar i familjes që është i aftë të punoi, mirëpo është i regjistruar si i/epapunësuar dhe ka së paku një fëmijë nën moshën 5 vjeçare ose përkujdeset për ndonjëfëmijë jetim nën moshën 15 vjeçare.Në bazë të kritereve të parapara nga Ligji për Skemën Sociale, nuk është përfshirë ofrimii ndihmës sociale për atë katergori të fëmijëve të cilët janë mbi moshën 5 vjeçare, dhefamiljet nuk kanë asnjë anëtarë të punësuar dhe të cilët nuk janë në gjendje të mirëekonomike për t‟iu siguruar kushtet e nevojshme për një nivel jetese të mirë përzhvillim të plotë të potencialit të tyre njerëzor. Në këtë drejtim duhet që të punohet qëskema Sociale të përfshijë edhë fëmijët mbi moshën 5 vjeçare, në skemat e ndihmëssociale.Për të plotësuar zbrazëtirat në legjislacionin aktual në Planin e Veprimit të Strategjisëpër të Drejtat e Fëmijëve në Republikën e Kosovës 2009-2013, janë adresuar elemente tërëndësishme që do të bëjnë të mundur avancimin e legjislacionit në përputhje mekriteret e Konventës për të Drejtat e Fëmijës.Familjet që janë pjesë e përfitimit të asistencës sociale, plotësojnë kushte minimale përjetesë që është 2001 kalori për person. Nga numri i përgjithshëm i anëtarëve të familjeve19

në Skemën e Ndihmës Sociale, afër 80 mijë anëtarë janë fëmijë të moshës 0 – 18 vjeç. Përtë realizuar këtë të drejtë sociale duhet të plotësohen kriteret e parapara sipas Ligjit tëSkemës së Ndihmave sociale 2003/15.Nga programet e MPMS-së përfitojnë fëmijët në strehim familjar te të afërmit, fëmijët nëstrehim familjar te familjet strehuese pa lidhje farefisnore, fëmijët e viktimave civile,fëmijët e familjeve të dëshmorëve, fëmijët me aftësi të kufizuara të përhershme, fëmijët ekeqtrajtuar.Një pjesë e shërbimeve për fëmijët e braktisur dhe të keqtrajtuar, blihen edhe nga OJQtë.Nga MASHT-i bazuar në Ligjin për Arsim Fillor dhe të Mesëm, kanë marrë tekste dhemjete mësimore falas kryesisht nxënësit nga klasa e parë (I) deri në klasën e dhjetë (X) tëarsimit të ulët fillor. Nga Shoqata Humanitare Bamirëse “Nëna Terezë” dhe kompanitë endryshme tregtare, kanë marrë veshmbathje, gjëra ushqimore etj. Nga “Handikos” dheshoqatat e tjera, një numër i caktuar i fëmijëve me aftësi të kufizuara, kanë marrë karrocadhe trajtime mjekësore, shërbime falas mjekësore, etj.Ministria e Shëndetësisë ka hartuar Strategjinë Shëndetësore të Kosovës (2005-2015), ecila ka për qëllim përmirësimin e duhur të shëndetit të popullatës së Kosovës, dhe njëndër prioritetet e saj janë shëndeti i fëmijës dhe rinisë. Gjatë përcaktimit të prioritetevenë këtë dokument strategjik, si referenca janë përdorur Qëllimet Zhvillimore tëMileniumit.Qëllim i parë i këtij dokumenti strategjik është “ Fillimi i shëndoshë i jetë” që kaobjektiva: Zvogëlimin e mortalitetit dhe morbiditetin dhe përmirësoj rritjen dhe zhvilliminpsiko-fizik të fëmijëve nën moshën pesë vjeçare; Përmirësimin e shëndetit reproduktiv përfshirë shëndetin e nënës; dhe Ngritjen e shkallës së imunizimit.Qëllimi i dytë është “Përmirësimi i shëndetit të të rinjve” dhe ka objektiva: Zvogëlimin e pirjes së duhanit me theks të posaçëm te të rinjët; dhe Parandalimin e varësisë ndaj drogës dhe sjelljet e rrezikshme me theks të veçantënë popullsisë e moshës së re.Ministria e Shëndetësisë organizon dhe koordinon veprimtaritë në këto fusha tëshëndetit seksual dhe riprodhues:1. E drejta riprodhuese;2. Informimi, edukimi dhe këshillimi mbi shëndetin seksual dhe riprodhues përgjatëgjithë ciklit jetësor;3. Amësia e sigurtë;4. Planifikimi familjar;5. Parandalimi dhe trajtimi i përshtatshëm i infertilitetit;6. Ndërprerja e sigurtë e shtatzënësisë( Ligji per nderprerjen e shtatezënësise)7. Shërbimet për parandalimin dhe trajtimin e infeksioneve seksualisht tëtransmetueshme, HIV/AIDS-it, si dhe infeksioneve dhe sëmundjeve të traktit20

iprodhues;8. Parandalimi, zbulimi i hershëm dhe trajtimi i sëmundjeve malinje të sistemitriprodhues dhe karcinomës së gjirit.Gjithashtu MSH ka implementuar një varg aktivitetesh të tjera: Edukimi i të rinjëve në shkolla në shkolla, ku bëhet trajnimi i trajnerëve të rinjë, tëcilët pastaj vazhdojnë me ligjërata dhe aktivitete të tjera në shkolla dhe më gjerë nëkomunat e tyre. Në trajnime përfshihen tema për shëndetin sëksual dhe riprodhues,planifikim familjar, HIV/AIDS, IST, sjelljet e shëndosha etj. Edukimi dhe vetëdijësimi i të rinjëve nëpërmes performancave teatrale, me tema përdhunën në baza gjinore, shëndetin sëksual dhe riprodhues, planifikim familjar,HIV/AIDS, IST, sjelljet e shëndosha etj. Përkrahja e marketingur social, që bënë shitjen e kondomëve me standarde të larta,me çmim shumë të ulët, që mund të blehet nga të rinjët. Poashtu, edhe ofrimi ikondomëve nëpërmes aparateve të vendosura në kafateritë më të popullarizuara tëKosovës. Shënimi i Ditës Ndërkomëtare të HIV/AIDS-it nga të gjithë partnerëtimplementues. Mbështetja e MSh në zhvillimin e HIV/AIDS strategjisë dhe të Strategjisëshëndetësore multisektoriale Mbështetja e profesionistëve shëndetësorë për të marrë pjesë në konferenca dheorganizime të tjera ndërkombëtare, që janë në kuadër të mandatit të UNFPA-së. Vlerësimi i sistemit të shpërndarjes së mjeteve kontraceptive, në bashkëpunim meDeapartamentin e farmacisëLidhur me ndërprerjen e shtatëzënësisë, e drejta për abort është e rregulluar me anë të“Ligjit për Ndërprerjen e Shtatzënësisë”, i cili potencon që vendimi për lejimin endërprerjes së shtatzënësisë bëhet për shkaqe informative, shëndetësore dhe të largimittë rrezikshmërisë së jetës. Ligji ka për qëllim marrjen e të gjitha masave mbrojtëse për tëlarguar femrën nga rreziku i rritjes së morbiditetit dhe mortalitetit të saj si pasoj e bërjessë aborteve ilegale.Me “abort” nënkuptohet ndërprerje e shtatzënësisë me dhunë, ndërsa “ndërprerjeefektive e shtatzënësisë” nënkuptohet ndërprerja e shtatzënësisë me qëllim dhe medëshirën e femrës, pa arsye mjekësore. Sipas Ligjit për Ndërprerjen e Shtatzënësisë (neni6-7) thuhet: “ Ndërprerja efektive e shtatëznësisë mund të bëhet deri në fund të javës sëdhjetë (10) të shtatzënësisë duke llogaritur nga dita e parë e ciklit të fundit menstrual.Çdo ndërprerje e shtatzënësisë pas kësaj jave është në kundërshtim me ligjin dhe duhettë bëhet me komision shëndetësor profesional”.Ndërsa sipas nenit 5, 1. “Çdo femër e moshës mbi tetëmbëdhjetë (18) vjeç ka të drejtëtëkërkoj ndërprerje efektivet shtatzënësisë. 2. Femrat që kanë arritur moshën e rritur prejgjashtëmbëdhjetë (16) vjetësh dhe kanë marrë pëlqimin e prindit ose të kujdestarit ligjorkanë të drejtë të kërkojnë ndërprerjen e shtatzënësisë”. Mirëpo femrat të cilat vendosintë kenë ndërprerje të shtatzënësisë janë të obliguara që së paku tri ditë para ndërprerjessë shtatëzënësisë të këshillohen nga specialisti përkatës.21

d) respektimi i mendimit të fëmijës ( neni 12)Me qëllim të respektimit, avancimit dhe riafirmimin e vazhdueshëm të pjesëmarrjes së tërinjve në procesin e vendimmarrjes, pa kurrfarë dallimi dhe përjashtimi, me qëllim tëpërmirësimit të cilësisë së jetës dhe ofrimit të hapësirës për t‟i shprehur lirisht bindjetdhe pikëpamjet e tyre, legjislacioni kosovar përmbanë dispozita të veçanta qëgarantojnë këtë të drejtë pa asnjë dallim.Legjislacioni kosovar, institucionet e shtetit dhe komuniteti e konsiderojnë fëmijën qenieqë merr pjesë aktive, progresivisht në përputhje me intelektin e tij/saj, në organiziminrrjedhës së jetës së tyre dhe ambientit që e rrethon.Në bazë të legjislacionit mbi arsimimin të aprovuara nga Kuvendi i Republikës sëKosovë dhe MASHT, edukatorët/mësuesit në metodologjinë e tyre të punës gjatëmësimdhënies janë të obliguar që nxënësit ti vendosin në qendër gjatë orëve mësimoredhe gjithsesi të respektohet dhe ndëgjohet mendimi dhe fjala e tyre, pa marrë parasyshaftësitë e tyre.Në shkollat e Kosovës tani aplikohen qasje dhe metodologji te reja të mësimdhënies dhesot nxënësit janë në qendër të vëmendjes dhe fjala e tyre dëgjohet. Për të avancuar nëkëtë drejtim, mësimdhënësit jane trajnuar në modulet relevante: “Mësimdhënia menxënsin në qendër”.Ligji mbi Arsimin Fillor dhe të Mesëm, me anë të dispozitave të tij rregullon strukturatorganizative për përfaqësimin e interesave madhore të nxënësve; rritjen e komunikimitnë mes të nxënësve; promovimin e ideve demokratike, paqësore dhe jodiskriminuese;ngritjen e frymës edukativo-arsimore, morale dhe kombëtare, siç është Këshilli iNxënësve.Këshilli i Nxënësve është strukturë që përfaqëson pikëpamjet e të gjithë nxënësit, mevetë vullnetin e tyre, pa dallime gjinore, racore, etnike, fetare, pamjes së jashtme dheafinitetit personal, të cilët vullnetarisht pranojnë programin, qëllimin dhe vizionin ekësaj strukture. Gjithashtu, funksioni i Këshillit të Nxënësve është të punojë nëpërmirësimin e mjedisit mësimor, kushteve të punës, dhe interesave që kanë të bëjnë memirëqenien e nxënësve, si dhe paraqitja e problemeve dhe pikëpamjeve të tyre tekorganet qeverisëse të shkollës (neni 30).Këshilli i Nxënësve funksionon në tri nivele: në nivel të shkollës, në nivel të komunësdhe në nivel nacional. Si strukturë që përfaqëson interesat e nxënësve dhe promovonmardhëniet shoqërore dhe respektin reciprok ndërmjet tyre. Deri më tani kanë pasurinfluencë të jashtëzakonshme në përmirësimin e pozitës së nxënësve në komuna tëndryshme. Më shumë se 500 nxënës janë pjesë përfaqësuese e këtij organizmi dhepërmes projekteve të ndryshme të implementuara gjatë viteve ata kanë pasur mundësitë përfitojnë aftësi menaxhuese, komunikuese dhe organizative.22

Ligji për Fuqizim dhe Pjesëmarrje të Rinisë, fuqizon sektorin rinor në Republikën eKosovës dhe përkrahjen e pjesëmarrjes së të rinjve në vendimmarrje; si dhe rregullonpërgjegjësitë e të rinjve, të institucioneve qeverisëse qendrore dhe lokale ndaj të rinjve.Të rinjët janë përgjegjës të respektojnë parimet e paqes, barazisë, drejtësisë, mirëkuptimitndërmjet njerëzve që kanë për qëllim mirëqenien, zhvillimin dhe dinjitetin e të gjithënjerëzve të garantuar me Kushtetutën e Republikës së Kosovës.Ligji për fuqizimin e rinisë (neni 1) ka paraparë avancimin dhe riafirmimin evazhdueshëm të pjesëmarrjes së të rinjve në procesin e vendimmarrjes, pa kurfarëdallimi dhe përjashtimi në zhvillimin e një shoqërie demokratike, me qëllim tëpërmirësimit të cilësisë së jetës së të rinjve dhe statusit të tyre shoqëror.Ky ligj (neni 4) ka paraparë të drejtën e të rinjve për vetorganizim dhe punë vullnetare:“të rinjët marrin pjesë në të gjitha format e organizimit shoqëror , duke përfshirë tëdrejtën e votimit dhe të zgjedhjes në trupat e ndryshëm të përfaqësimit rinor. Nërealizimin e kësaj të drejte nuk do të ketë asnjë ndërhyrje, përveç në rastet kur një gjë etillë parashihet me ligj”.Organet e pushtetit qëndror, në pajtim me Këshillin e veprimit të rinisë, përveç tjerashjanë përgjegjës për zhvillimin, miratimin, zbatimin e dokumenteve dhe programeverinore; zhvillimin dhe ngritjen e kapaciteteve në sektorin e rinisë; ofrimin einformacioneve dhe të konsultimeve të rregullta me të rinjët lidhur me politikat eprogramet rinore me qëllim të sigurimit të kritereve/standardeve dhe të procedurave qëgarantojnë pjesëmarrjen dhe ofrimin e hapësirës për të shprehur lirisht pikëpamjet etyre.Institucionet e Republikës së Kosovës sigurojnë pjesëmarrjen e të rinjve dhe marrinparasyshë ndikimin/ opinionin e tyre në procesin e vendimmarrjes në politikatsektoriale si: arsim; punësim; shëndet publik; çështje sociale; kulture, sport dherekreacion; edukim qytetar dhe demokraci; ambient, planifikim hapësinor dhe zhvillimrural. Përderisa, organet e pushtetit lokal janë përgjegjës, që programet dhe politikatrinore të hartohen në konsultim me të rinjtë, të sigurojnë resurse njerëzore, financiare,hapësira të duhura publike me qëllim të mundësimit të të rinjve të ushtrojnëveprimtaritë e tyre.Në bazë të legjislacionit vendorë që rregullon çështjet familjare dhe kujdesin alternativ tëfëmijëve, pikëpamjet e fëmijës në parim garantohen dhe merren parasysh. Sipas, Ligjitpër Familjen (neni 128), një ndër përgjegjësit prindërore është që ata të kenë nëkonsideratë aftësitë, prirjet he dëshirat e fëmijëve. Gjithashtu, këto përgjegjësi vlejnëedhe për prindërit adoptues, në nenin 167 thuhet: “adoptimi, mes palës adoptuese dhetë adoptuarit themelon të njëjtat të drejta dhe detyrime që ekzistojnë në mes tëprindërve dhe fëmijeve”.Ligji për Shërbime Sociale dhe Familjare, ndër kriteret për mbrojtjen e fëmijëve, obligongjykatat që në rastin e shqyrtimit të kërkesës për urdhër kujdestarie t‟i kushtojnë rëndësitë veçantë “dëshirave dhe ndjenjave të verifikuara të fëmijës”.23

Në Ligjin për Familjen (neni 82), Organi i Kujdestarisë, gjatë procedurave të kontestevemartesore, është përgjegjës të mbrojë fëmijët në procedurën e pajtimit, për këtë duhet tëkonstatojë se në çfarë kushte për jetë dhe zhvillim ndodhen fëmijët e përbashkët tëbashkëshortëve dhe ndërmerr të gjitha masat e nevojshme që të sigurojë edukimin,sigurinë dhe mbajtjen financiare, duke u përpjekur që të arrijë marrëveshje ndërmjetbashkëshortëve në mënyrë që të mbrojë interesat e fëmijëve. Pikëpamjet apo pëlqimi ifëmijës merret në konsideratë edhe në marrëdhëniet ndërmjet prindërve, sipas nenit 107që thekson se “nëse fëmija është më i vjetër se 16 vjeç është i nevojshëm edhe pëlqimi i tijpër njohjen e atësisë”. Sipas Ligjit mbi Familjen (neni 168), gjatë procesit të adoptimitorganet kompetente obligohen të kërkojnë pëlqimin e fëmijës për adoptim. Ndërsa,pëlqimin për fëmijën me paaftësi për të vepruar ose që është më i ri se 14 vjet, mund tëjepet vetëm nga përfaqësuesi i tij ligjor përkatësisht kujdestari i të adoptuarit.Ligji Penal për të Mitur, në parimet udhëzuese të tij rregullon respektimin e shprehjes sëopinionit të fëmijës, konkretisht në nenin 1.4 thekson: “Fëmija që merr pjesë nëprocedurë penale i ofrohet mundësia që të shprehet lirisht”.Ligjet që rregullojnë kujdesin shëndetësor të qytetarëve në Republikën e Kosovës nuk eadresojnë të drejtën e fëmijës për të shprehur mendimet e tyre në trajtim mjekësor dhepranimin e këshillimit të besueshëm nga personeli shëndetësor edhe pa miratimin eprindërve të tyre. Mirëpo, Ligji për të Drejtat dhe Përgjegjësitë e Qytatarëve në KujdesinShëndetësor në dispozitat e tij njehë të drejtën e çdonjërit që të gëzojë standarde më tëarritshme shëndetësore, garanton të drejta të barabarta gjatë trajtimit mjekësor dhe padiskriminim, si dhe mekanizma mbrojtës që sigurojnë këto të drejta dhe përgjegjësi.Të gjitha të drejtat e garantuara me anë të legjislacionit vendorë, e që për bazë kanëkriteret e nenit 12 të KDF-së, aplikohen njejtë për të gjithë fëmijët pas asnjë llojdiskriminimi në bazë të racës, ngjyrës, gjinisë, gjuhës, fesë, prejardhjes kombëtare ashoqërore, lidhjes me ndonjë komunitet, pronës, gjendjes ekonomike, sociale, orientimitseksual aftësisë së kufizuar ose ndonjë statusi tjetër personal.Në aspektin e planifikimit hapësinor, disa aspekte jane te rregulluara me legjislacion, Nekete kuader sipas Udhezimit Administrativ për Zbatimin e Ligjit për PlanifikimHapësinor mbi Elementet Themelore të Planit Zhvillimor të Komunës (neni 1, paragrafi4) “Plani duhet të merr parasysh aspektet e barazisë: minoritetet, femrat, fëmijët, twmoshuarit, personat me aftësi të kufizuara -adresimi i nevojave të grupeve të tillapërmes pjesëmarrjes publike”Ligjet që mbrojnë të drejtat e fëmijëve në Republikën e Kosovës, në disa rastepërcaktojnë moshën se kur fëmijët mund të japin pëlqimin e tyre. Mirëpo, nukrregullojnë/përcaktojnë kufirin, moshën minimale të përgjithshme për të gjitha çështjetqë kanë të bëjnë me të drejtat e fëmijëve, se kur mundë t‟i shprehin pikëpamjet e tyredhe ato të konsiderohen me peshë të plotë.Per me tej, jane nje varg organizatash vendore dhe ndërkombëtare që kontribuojne qezeri i femijeve te degjohet, dhe ketu duhet te permendet Unicef ne Kosove dhe Save theChildren permes projekteve te shumta ne fushat e edukimit dhe mbrojtjes se femijeve.24

IV. TË DREJTAT DHE LIRITÊ CIVILE(nenet 7, 8, 13-17 dhe 37 (a))a) emri dhe kombësia ( neni 7)Regjistrimi i lindjes në Republikën e Kosovës është i rregulluar me anë të Ligjit përLibrat Amzë dhe Ligjit për Familjen,Sipas Ligjit për Librat Amzë, fakti i lindjes regjistrohet në territorin amë respektivisht nëZyrën Komunale të Gjendjes Civile në komunën ku ka ndodhur lindja. InstitucionetShëndetësore kanë obligim ligjor të informojnë zyrat për regjistrim lidhur me lindjen efëmijës në periudhën prej 15 ditësh nga dita kur ka ndodhur lindja; dhe fakti i lindjesregjistrohet në librin amë 30 ditëve nga dita e lindjes (neni 16).Në rast se lindja ndodhë jashtë institucionit shëndetësor, ligji në fjalë (neni 16) obligonprindin, personin në shtëpinë e të cilit ka ndoshur lindja, mjeku, mamia apo personitjetër po që se ka qenë prezent gjatë lindjes, që brenda afatit prej 30 ditësh nga dita elindjes ta paraqesë lindjen. Në rastet kur lindja nuk paraqitet brenda afatit prej 30 ditësh,atëherë regjistrimi bëhet me aktvendim të organit kompetent mbi regjistrimin emëvonshëm. Mirëpo, faktin e lindjes ka për detyrë ta paraqes edhe personi që ka gjeturfëmijën dhe Zyrtari i Gjendjes Civile, në rubrikën “vërejtje” shënohen të gjitha të dhënatrreth rastit të gjetjes së fëmijës dhe të dhënat e personit që ka gjetur fëmijën.Në regjistrimin e faktit të lindjes si shënime bazë shënohet: emri dhe mbiemri i fëmijës;gjinia e fëmijës; dita, muaji, ora dhe vendi i lindjes; numri personal; emri dhe mbiemri iprindërve; data e lindjes së prindërve dhe vendi i lindjes; vendbanimi dhe adresa eprindërve; shtetësia (neni 16).Institucionet shëndetësore punojnë me forma të standardizuara (të njohura si forma“DEM1”) të cilat janë në harmoni me rregulloren e UNMIK-ut 2001/14, të cilatpërfshijnë të gjitha informatat relevante për secilën lindje, si: identitetin e prindërve dhetë dhëna tjera demografike. Kjo formë është e shtypur në katër kopje, njëra mbetet përarkivim në institucionin shëndetësor, një i dorëzohet Entit Statistikor të Kosovës, njëZyrës së Komunës për Regjistrim të Statusit civil dhe një i ipet prindit.Shembull i mirë, që vlenë të përmendet është spitali i Prishtinës, që në vitin 2007 ështëhapur zyra për regjistrim, iniciativë kjo që është treguar të jetë tejet e dobishme pasi qëprindërit janë ndihmuar në regjistrimin e fëmijës së tyre pa pasur nevojë ta vizitojnëzyren për regjistrim në komunë.25

Sipas dispozitave të Ligjit për Familjen, po qe se fëmijës pa përkujdesje prindërore icaktohet kujdestari nga Njësia për Kujdes Social dhe Mbrojtje që vepron në kuadër tëMinistrisë së Punës dhe Mirëqenies Sociale, ai/ajo është i obliguar ta dorëzojëaplikacionin për regjistrimin e lindjes së fëmijës në zyrën për regjistrimin e statusit civil.Kujdestarët duhet të kompletojnë procedurat e regjistrimit të fëmijës, qoftë për fëmijët ebraktisur pas lindjes përfshirë edhe fëmijët e porsalindur që janë lënë në spital) apofëmijët që janë braktisur më vonë.Fëmijët jetimë apo fëmijët për të cilët nuk dihen prindërit janë të regjistruar si fëmijë meidentitet të panjohur para se të gjinden informatat e nevojshme lidhur me identitetin etij/saj:- po që se identiteti i fëmijëve është i qasshëm (nga spitali, nëna biologjike apo ndonjëburim tjetër), këto informata shënohen në çertifikatën e lindjes;- po që se informatat relevante (data e lindjes, emri dhe mbiemri, etj) për fëmijët papërkujdesje prindërore gjenden në fazat e mëvonshme, certifikatat e lindjes të lëshuaranë fillim azhurnohen duke përdorur informatat e reja që janë gjetur në ndërkohë;- në rastet e braktisjes së fëmijëve të porsalindur, data se kur është gjetur fëmija do tëregjistrohet si datë e lindjes; mirëpo, po që se fëmija është i moshës më të rritur, ftohenekspertët mjekësorë që të përcaktojnë moshën e tyre;- në rast se fëmija i porsalindur lihet në spital, ata/ato mbesin në repartin e lindjeve përdisa ditë, dhe pas kësaj ata/ato transferohen në repartin e pediatrisë ku kujdestarët etyre nisin procedurën për regjistrimin e lindjes.Para se fëmijët të akomodohen në qendra për strehim të përkohshëm, janë të pajisur mecertifikatat e lindjes. Nëse fëmija adoptohet/birësohet, atëherë Qendra për Punë Socialepërkatëse lëshon vendim për përditësimin e çertifikatës së lindjes dhe prindëritadoptues regjistrohen si prindër biologjikë. Mirëpo, informatat përkatëse janë tëshënuara në librat amë dhe gjithashtu fëmija ka të drejtë të njoftohet për adoptimin etij/saj.Kushtetuta e Republikës së Kosovës (neni 59.8), u ofron të drejta të gjithë pjesëtarëve tëkomuniteteve që jetojnë në Kosovë për ta “regjistruar emrin e tyre personal në formën etyre origjinale dhe në shkrimin e gjuhës së tyre, si dhe emrat e tyre t‟i kthejnë në formënorigjinale, nëse u janë ndryshuar me dhunë në kaluarën”.Ndërsa, Ligji për Shtetësinë në dispozitat e tij, parasheh të drejtën e të gjithë fëmijëve tëcilët lindin në Republikën e Kosovës që të regjistrohen në librat e gjendjes civile pamarrë parasysh vendbanimin e përhershëm të prindërve të tyre.Sipas raportit “ Regjistrimi i faktit të lindjes në Koosvë” (2008) të publikuar ngaUNICEF-i, regjistrimi i faktit të lindjes në Kosovë ka këtë përshkrim statistikor:8.3 % të familjeve në Kosovë nuk e kanë regjistruar lindjen e një (apo më shumë)fëmije të tyre të moshës nën 18 vjeçare;Krahasimi në mes të normës së regjistrimit të lindjes (në mesin e fëmijëve nën 5 vjeç)në Kosovë dhe në vendet përreth tregon se norma e regjistrimit të lindjeve në Kosovë26

(93.1 %) është shumë e ngjashme me atë në IRJ Maqedoni (93.8 %) dhe këto dy vendekanë normat më të ulëta të regjistrimit të lindjeve në rajon;Mos-regjistrimi i lindjes së fëmijëvepër fëmijët deri në moshën 18 vjeçare është më ishprehur në rajonet më shumicë shqiptare të Prishtinës, të Ferizajt dhe të Mitrovicës;Komunat me gjasë më të vogël të regjistrimit të fëmijëve nën moshën 18 vjeçare janëkomuna e Shtimes (26 %), e Podujevës (22 %) dhe e Obiliqit (19 %);Në anën tjetër komunat si: Deçani, Dragashi, Gjakova, Skenderaj, Vitia dheKamenica kanë arritur n orman prej 100 % të regjistrimit të lindjeve të të njëjtit grup;Në mesin e të gjithë banorëve të Kosovës, komunitetet Romë, Ashkalinj dhe Egjiptasjanë më shumë të prirë të mos i regjistrojnë lindjet e fëmijëve të tyre (14 % të fëmijëvemë të rinj se 18 vjeç në zonat me shumicë shqiptare dhe 5 % në zonat me shumicëserbe, nuk janë regjistruar) të përcjellë nga shqiptarët (5.7 %) dhe turqit (5.2 %);Familjet rurale janë më shumë të prira sesa ato urbane që të mos e regjistrojnëlindjen e fëmijës (për fëmijët deri në moshën 5 vjeçare, mos-regjistrimi në viset ruraleështë 9.3 % kurse për ata në viset urbane është 5.3 %), veçanërisht kur flitet përgrupet etnike shqiptare dhe boshnjake;Në përgjithësi, grupet që janë më shumë të prira të përjashtohen nga regjistrimi i lindjesnë Kosovë janë: fëmijët e gjinisë femërore, fëmijët e lindur në familjet rurale, fëmijët elindur që kanë prindër më pak të arsimuar, fëmijët e lindur në familje të varfëra, fëmijëtqë janë lindur në shtëpi, fëmijët e komuniteteve RAE.Aplikacioni për regjistrimin e faktit të lindjes kushton një euro, disa grupe të popullsisësiç janë: invalidët e luftës, personat me aftësi të kufizuara apo familjet e dëshmorëve,janë të përjashtuar nga pagesa e aplikacioneve për regjistrimin e lindjes. Në komunën ePrishtinës, Mitrovicës, Fushë Kosovës dhe Gjakovës kjo e drejtë iu ofrohet edheanëtarëve të komuniteteve Romë, Ashkalinj dhe Egjiptianë.Procedurat e regjistrimit të faktit të lindjes në Kosovë nuk janë edhe aq të thjeshtëzuara,dhe si të tilla kanë parandaluar qytetarët t‟i qasen shërbimit të regjistrimit të lindjes.Fakti se certifikata e lindjes lëshohet duke u mbështetur në atë se ku ka ndodhur lindjamë parë se sa në vendbanimin e aplikuesit, shkakton probleme si dhe ndikon në rritjen ekostos së përgjithshme të procedurave të regjistrimit të lindjes. Mangësi tjetër është edhepërdorimi i dëshmitarëve si formë legale e regjistrimit të të dhënave gjatë regjistrimit tëlindjes; dhe mos-informimi i duhur lidhur me dokumentet e nevojshme dhe vendet seku mundë të merren këto dokumente.Masat që ndërmerr shteti për t‟ia siguruar fëmijëve këtë të drejtë, regjistrimin e faktit tëlindjes, janë obligative dhe ndëshkuese. Janë obligative sepse duhet të dihet lindja,identiteti, ndërsa ndëshkuese për arsye se pretendohet të eliminohet mundësia ekeqpërdorimit me fëmijë dhe drejtat e tyre.b) Ruajtja e Identitetit ( neni 8 )27

E drejta e fëmijës në emër dhe identitet është e rregulluar me anë të Ligjit për EmrinPersonal. Dispozitat e përgjithshme të ligjit thuhet se Emri personal i garanton qytetaritidentitetin, ruajtjen e personalitetit dhe dinjitetit të tij. E drejta për caktimin e emritpersonal mund të kufizohet, nëse kjo është e domosdoshme për ruatjen e moralit, tëdrejtave dhe të lirive të njerëzve të tjerë apo të vetë personit.Emri personal i fëmijës përcaktohet me marrëveshje në mes të dy prindërve, emricaktohet nga prindërit ose personi të cilit/ës i është besuar kujdesi mbi fëmijën mepëlqim të qendrës kompetente për punë sociale; në rast të gjetjes së fëmijës atëherë emridhe mbiemri i fëmijës caktohet nga organi kompetent i kujdestarisë. Mbiemri i fëmijëscaktohet sipas mbiemrit të njërit apo të dy prindërve; prindërit nuk mund t‟iu caktojnëmbiemra të ndryshëm fëmijëve të përbashkët (Ligji mbi Familjen, neni 130).Qytetarit të moshës së mitur mund t‟i ndërrohet emri personal me kërkesën epërfaqësuesit ligjor. Nëse ndërrimin e emrit personal e kërkon kujdestari/ja për këtëduhet të jap pëlqimin edhe qendra kompetente për punë sociale ku edhe gjatë kësajprocedure duhet të respektohet më së tepërmi interesi i fëmijës. Ndërrimi i emritpersonal të personit të miitur të moshës mbi 10 vjet, mund të bëhet vetëm me pëlqimin etij, përveçrasteve kur fëmija ka të meta psikike (Ligji për Emrin Personal, neni 19).Ndërsa, Kodi Penal i Kosovës (neni 209), parasheh si vepër penale për çdokënd që nëmënyrë të kundërligjshme e zëvendëson një fëmijë për një tjetër ose në ndonjë mënyrëtjetër ndryshon statusin familjar të fëmijës, dhe dënohet me burgim prej tre muajve derinë tri vjet.Në bazë të dispozitave të përgjithshme të legjislacionit vendor, Shtetësia e Republikës sëKosovës fitohet në disa mënyra, si: me lindje, me adoptim, me natyralizëm (nënkuptonfitimin e Shtetësisë së Republikës së Kosovës në bazë të kërkesës së prsonit të huaj), nëbazë të marrëveshjeve ndërkombëtare. Gjithashtu, fëmija ka të drejtë të posedojështetësinë e të dy prindërve. Shtetasi i Republikës së Kosovës mund të jetë edhe shtetas injë ose më shumë shteteve të tjera. Fitimi dhe mbajtja e shtetësisë tjetër nuk rezulton nëhumbjen e shtetësisë së Republikës së Kosovës.Sipas Ligjit për Shtetësinë e Kosovës, shtetësia fitohet me lindje në bazë të origjinës dheme lindjen e fëmijës në territorin e Republikës së Kosovës. Një fëmijë e fiton shtetësinë eRepublikës së Kosovës me lindje nëse në kohën e lindjes së fëmijës të dy prindërit janështetas të Republikës së Kosovës. Fëmija e fiton shtetësinë e Republikës së Kosovës edhenë rast se vetëm njëri prind e ka shtetësinë e Republikës së Kosovës.Mirëpo, fëmija e fiton shtetësinë me lindje dhe në këto raste: fëmija është i lindur nëterritorin e Republikës së Kosovës; fëmija është i lindur jashtë territorit të Republikës sëKosovës dhe prindi tjetër është më shtetësi të panjohur ose pa shtetësi; fëmija është ilindur jashtë territorit të Republikës së Kosovës dhe prindi tjetër ka shtetësi tjetër, por tëdy prindërit pajtohen me shkrim që fëmija të fitojë shtetësinë e Republikës së Kosovës(kjo dispozitë duhet të ushtrohet para moshës katërmbëdhjetë vjeçare të fëmijës, neni 6).28

Ndërsa, fëmija e fiton shtetësinë me lindje në territorin e Republikës së Kosovës, atëherëkur: fëmija e fiton shtetësinë e Republikës së Kosovës me rastin e lindjes ose gjetjes nëterritorin e Republikës së Kosovës, edhe në rast se prindërit e fëmijës janë të panjohur;fëmija i lindur brenda territorit të Republikës së Kosovës prindërit e të cilit kanë shtetësitjetër por të cilët kanë leje qëndrimi të vlefshme në Republikën e Kosovë, mund të fitojështetësinë e Republikës së Kosovës me pëlqimin e të dy prindërve (neni 7)Fëmija mund ta fitojë shtetësinë me adoptim në rast se prindërit adoptues janë shtetas tëRepublikës së Kosovës, dhe atëherë fëmija i gëzon të drejtat e fëmijës natyral (neni 8).Në moshën madhore i adoptuari ka të drejtë në qasje në të gjitha informatat lidhur meadoptimin e tij. Ligji mbi familjen (neni 194), rregullon të drejtën e fëmijës të dijë tëvërtetën për rrethanat e të drejtës prindërore, me ç‟rast ligji ka si parim: “të dhënat përadoptimin dhe rrethanat e tij nuk duhet të zbulohen ose hetohen pa pëlqimin eadoptuesit dhe fëmijës përveç nëse këtë e kërkojnë arsye të veçanta të interesit publik;ndërsa, në moshën madhore i adoptuari ka të drejtë në qasje në të gjitha informatatlidhur me adoptimin e tij dhe me kërkesë të tij do ti ofrohen informatat personale përprindërit e tij biologjik”.Sipas Ligjit për Familjen, Kujdestari posaçërisht është i detyruar që të kujdeset memirëbesim për personalitetin, dhe të drejtat dhe interesat e të kujdesuri, dhe taadministrojë pasurinë e tij. E drejta në pasuri, realizohet përmes organit të kujdestarisë icili është i obliguar që të miturit me arritjen e moshës madhore t‟i vejë në dispozicionpasurinë të cilën e ka administruar nga pozita zyrtare. Dorëzimi i pasurisë bëhet nëpraninë e kujdestarit, personit nën kujdestari, përkatësisht të prindit ose adoptuesit dhetë përfaqësuesit të Organit të Kujdestarisë (neni 222 dhe 244)Në bazë të dispozitave të përgjithshme të Ligjit për Familjen (neni 115 dhe 120), fëmijaka të drejtë të kundërshtojë me iniciativën e tij atësinë dhe amësinë. Sa i përketkundërshtimit të atësisë, fëmija mund të kundërshtojë atësinë e personit i cili me anë tëLigjit mbi Familjen, konsiderohet si at i tij; Fëmija mund të paraqesë padi përkundërshtimin e atësisë. Kur fëmija është i mitur dhe nuk ka aftësi për të vepruar,padinë në emër të tij munë ta paraqesë nëna, e nëse nëna nuk është gjallë apo kavendqëndrim të panjohur, apo i është hequr padia për të vepruar ose i është hequr edrejta prindërore, padinë mund ta paraqet kujdestari me lejen e Organit të Kujdestarisë.Ndërsa, sa i përket kundërshtimit të amësisë, fëmija mund ta kundërshtojë amësinë egruas e cila është regjistruar në regjistrin amë të të lindurve si nënë e tij. Në rastin ekundërshtimit të amësisë, padinë në emër të fëmijës mund ta paraqes Organi ikujdestarisë apo kujdestari në emër të Organit të Kujdestarisë. Në të dy rastet ekundërshtimit të atësisë dhe amësisë, e drejta e padisë së fëmijës nuk parashkruhet.Edhe pse e drejta e vërtetimit të atësisë dhe amësisë është e rregulluar me anë të Ligjitmbi familjen, ky ligj nuk e rregullon çështjen e pagesës.c) liria e shprehjes (neni 13)29

Legjislacioni në Republikën e Kosovës, në përgjithësi mbronë dhe garanton të drejtën efëmijës në lirinë e shprehjes, që nënkupton lirinë për të kërkuar, marrë dhe për tëpërcjellë informacione.Kushtetuta e Republikës së Kosovës ( neni 40) garanton lirinë e shprehjes, që përfshinëtë drejtën për tu shprehur, për të shpërndarë dhe për të marrë informacione, mendimedhe mesazhe të tjera, pa u penguar nga askush. Mirëpo, liria e shprehjes mund tëkufizohet me ligj në rastet kur një gjë e tillë është e domosdoshme për parandalimin enxitjes dhe provokimit të dhunës dhe armiqësive në baza të urrejtjes racore, kombëtare,etnike ose fetare.Liria e të shprehurit është e mbrojtur nga Kodi Penal i Kosovës (neni 158), i cili parashehdënim deri në pesë vite për të gjithë ata që ndërhyjnë në të drejtën e dikujt për të cenuarlirinë e shprehjes. (kerko) Ndërsa, Ligji Penal për të Mitur në dispozitat e tij mbronëlirinë e shprehjes së fëmijës në të gjitha procedurat administrative dhe thekson “Fëmijaqë merrë pjesë në procedurë penale i ofrohet mundësia që të shprehet lirisht”.MASHT ka punuar shumë në ngritjen e vetëdijes së fëmijëve mbi të drejtat e tyre dhepromovimin e të shprehurit të lirë gjatë procesit mësimor. MASHT-i fillimisht i kaintegruar këto të drejta në planprograme mësimore e më pas ka vazhduar me trajnimet emësimdhënësve për të drejtat e fëmijëve, të cilat kanë ndikuar pozitivisht nëmetodologjinë e mësimdhënies duke e orientuar punën e tyre për t`u bazuar në të drejtate njeriut/fëmijëve. Debatet me nxënës dhe vet themelimi i strukturave të nxënësve nëshkolla ka bërë që rritet liria e shprehjes dhe të dëgjohet zëri i fëmijëve në shkollat eKosovës.Gjithashtu, edhe ligjet që rregullojnë sistemin e arsimit, në dispozitat e tyre parashohinrregullat e shkollës që përcaktojnë të drejtat dhe përgjegjësitë e nxënësve, e që liria eshprehjes është një nga të drejtat themelore të nxënësve.Sipas, nenit 4 të Ligjit mbi Arsimin Fillor dhe të Mesëm një ndër qëllimet e arsimit janëqë të zhvillojë te nxënësi ndjenjën e respektit e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut,si dhe të parimeve të shprehura në Kartën e Kombeve të Bashkuara dhe në KonventënEuropiane për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive Themelore të Njeriur; të përgatisënxënësin për një jetë të përgjegjshme në një shoqëri të lirë, në frymën e mirëkuptimit, tëpaqes, të tolerancës; ndërsa personat e punësuar në institucionet arsimore marrin masate nevojshme në mënyrë që nxënësit të mos lëndohen ose bien viktimë e fjalëve apoveprimeve ofenduese. Çdo formë e ndëshkimit poshtërues është e ndaluar në të gjithainstitucionet arsimore.Çdo Komunë, në bazë të ligjit është e obliguar të miraton rregullat e shkollës mbi sjelljendhe diciplinën e nxënësve në institucione arsimore. Në rregullat e shkollës përcaktohentë drejtat dhe detyrimet e nxënësve, siç janë rregullat për sjelljen he specifikimin eprocedurave dhe masave që do të ndërmerren ndaj nxënësve që i thyejnë ato. Rregullat e30

shkollës botohen dhe afishohen në një vend të dukshëm në çdo shkollë dhe një kopje iipet çdo nxënësi kur ai/ajo regjistrohen.Ligji për Fuqizim dhe Pjesëmarrje të Rinisë, ka për qëllim krijimin e mekanizmave përët rinjët të shprehin lirshëm pikëpamjet e tyre për çdo çështje, e veçanërisht kur ka të bëjme ta, dhe të marrin pjesë në qeverisjen e nivelit qendror dhe lokal. Në bazë të Ligjitështë krijuar Këshilli i Veprimit Kombëtar i të Rinjëve, si dhe krijimi i mekanizmave nënivel kombëtar dhe nivele më të ulta, në mënyrë që të rinjët të marrin pjesë nëvendimmarrje, në hartimin e programeve dhe që zëri i tyre të dëgjohet.Në bazë të këtij Ligji janë krijuar mekanizma në nivel lokal në 12 komunat (Këshillat eVeprimit Rinor Lokal që aktualisht janë Këshilla funksional), është duke u punuar nëformimin e këshillave rinor edhe në komunat tjera të Kosovës. Pas formimit të këshillaverinor në të gjitha komunat kosovare formohet edhe Këshilli i Veprimit Kombëtar i tëRinjve (KVKR) i cili me ligj është parapa të veproj në nivel kombëtar dukebashkëpunuar dhe bashkëvepruar me këshillat rinore lokal (KVRL).Një nga aktivitet të planifikuara me Politikat Programore të Departamentit të Rinisëështë edhe Fuqizimi i Strukturave Administrative në nivel Komunal përmes të cilësdepartamenti i rinisë së bashku me GTZ-në është duke e realizuar projektin që ka të bëjëme ”Fuqizimin e strukturave administrative nëpër sektorët e rinisë pranë Komunave tëKosovës”.Poashtu në realizim e sipër është projekti që përfshin fazën e përmbushjes së programittë Qeverisë së Kosovës të miratuar në prill 2008, për fushat me nevojë, si finalizimi dheimplementimi i Politikave dhe Planit Kosovar të Veprimit për Rini si dhe bashkëpuniminë nivelin vendor dhe ndërkombëtar duke mundësuar ruajtjen e qëndrueshmërisë sëqeverisjes së mirë përmes zhvillimit të programeve për rinin kosovare.Një ngaprogramet e planifikuar është edhe Ofrimi i mbështetjes për Themelimin dheFunkcionalizimin e zyrës për çështjet të fëmijëve.Divizioni për Zhvillimin dhe Përkrahjen e Rinisë në Departamentitn e Rinisë ka përqëllim që t‟ju ndihmoj të rinjve në promovimin e talentit dhe vlerave të tyre në nivelkombëtar dhe ndërkombëtar si dhe fuqizimin e Organizatave Jo Qeveritare Rinore nëKosovë.Objektivat e divizionit për promovim dhe zhvillim gjatë vitit 2009/2010 Përkrahja e projekteve promovuese të cilat do ti ndihmojnë të rinjëve për tashprehur talentin dhe krijimtarinë e tyre; Fuqizimi i OJQ-ve rinore,përmes përkrahjes së projekteve të cilat risin kapacitetinkooperimin dhe qëndrushmërinë afatgjate të tyre; Dizajnimi i programeve në nivel kombëtar,të cilat jetësohen me një bashkëpunimnë mes të aktorëve rinor e që kanë për qëllim përmirësimin e gjendjes së sektoritrinor. Krijimin e një sistemi në mes të aktorëve rinorë i cili do të nihmojë nëimpelemntimin e politikës dhe menagjimin e projekteve të mëdha,të cilat do tëishin pak të kushtueshme dhe me një efekt ma të gjërë në fushat e ndyshme qëkanë të bëjnë me rininë kosovare.31

Në dispozitat e Ligjit mbi Familjen, kërkohet të mirret mendimi i fëmijës ngavendimmarrësit duke pasur parasysh moshën dhe kapacitetin e zhvillimit të tyre, nëçështjet që kanë të bëjnë me besimin e fëmijës për ruajtje dhe edukim si dhe në rast tëadoptimit të fëmijës, nëse fëmija është më i vjetër se 10 vjeç në të kundërtën vendosGjykata ose Organi i Kujdestarisë.d) Liria e mendimit, ndërgjegjës dhe fesë ( neni 14)Kushtetuta e Republikës së Kosovës në nenin 38 të saj garanton lirinë e besimit,ndërgjegjjes dhe të fesë, të cilat ngërthejnë në vete të drejtën për të pranuar dhe për tëmanifestuar fenë, për t‟i shfaqur bindjet personale, për të pranuar ose refuzuar për tëqenë anëtarë i një bashkësie ose grupi fetar. Askush nuk mund të detyrohet ose tëndalohet, në kundërshim me ndërgjegjjen e vet, të marrë pjesë në praktikumin e fesë sidhe të bëjë publike bindjet ose besimin e tij/saj. Liria e manifestimit të fesë, e besimitdhe e ndërgjegjjes kufizohet me ligj nëse një gjë e tillë është e domosdoshme përmbrojtjen e sigurisë, rendit publik, të shëndetit, ose të drejtave të personave të tjerë.Pasur parasysh faktin se liria e besimit është një prej të drejtave themelore të njeriut dhenjë prej parimeve dhe standardeve të pranuara ndërkombëtarisht mbi lirinë e tëshprehurit, vetëdijes dhe përcaktimit fetar, Republika e Kosovës për të siguruar këto tëdrejta ka nxjerrë Ligjin mbi Lirinë Fetare. Sipas ligjit në fjalë (nenit 1) çdo njëri ka tëdrejtë të gëzojë lirinë e mendimit, ndërgjegjjes dhe besimit fetar. Kjo e drejtë përfshinëlirinë për të pasur ose për të mos pasur fe, për të mbajtur apo për të ndërruar fenë osebesimin, lirinë për të manifestuar fenë ose besimin, çoftë si individ ose në bashkësi me tëtjerët, publikisht ose privatisht, përmes adhurimit, predikimit, praktikumit dheceremonive.E drejta për tu arsimuar në besime të ndryshme dhe pa diskriminim, përveç që është erregulluar dhe garantohet me anë të ligjeve të vendit, siç janë Ligji për Lirinë Fetare,Ligji Kundër Diskriminimit, Ligji mbi Arsimin Fillor dhe të Mesëm, kjo e drejtëgarantohet edhe me Kushtetutën e Republikës së Kosovës, neni 47 thekson:“Institucionet publike sigurojnë për secilin person mundësi të barabarta për t‟uarsimuar, sipas aftësive dhe nevojave të veçanta të tij/saj.”Sipas Ligjit për Lirinë Fetare, komunitetet dhe grupet fetare janë të ndara nga Shteti dhetë barabartë para ligjit (neni 7); kanë të drejtë të themelojnë institucione arsimore përnevojat e tyre në pajtim me ligjin në fuqi, prindërit janë të thirrur të përcaktojnëudhëzime fetare për fëmijët e tyre, arsimi fetar i të miturëve nuk guxon të dëmtojëzhvillimin dhe shëndetin e tyre fizik ose mendor (neni 9). Kufizimi i manifestimit tëfesë në arsim parashihet në Ligjin mbi Arsimin Fillor dhe të Mesëm në nenin 4.7 qëthekson se “Institucionet arsimore publike do të përmbahen nga mësimdhënia fetare oseveprimtaritë tjera, të cilat propagandojnë ndonjë fe të caktuar”.32

Ndërsa, me anë të Ligjit për Lirinë Fetare kufizohet manifestimit i fesë atëherë kurabuzohet me anë të nxitjes për fe, ngacmimit, provokimit të jotolerancës dhe urrejtjesnacionale, fetare dhe racore, që kërcënojnë të drejtën për të jetuar, për shëndetin fizikdhe mendor, të drejtat e fëmijës dhe të drejtën për të respektuar integritetin privat dhefamiljarë, rrezikohet siguria publike, objektet dhe zyrtarët fetar, të gjitha këto veprimejanë të ndëshkueshme me anë të Kodit të Përkohshëm Penal të Kosovës.e) Liria e organizimit dhe mbledhjes paqësore ( neni 15)Në Republikën e Kosovës, liria e tubimit paqësor dhe asociimit garantohet meKushtetutë, me ç‟rast theksohet se: “Secili person gëzon të drejtën për të organizuartubime, protesta dhe demonstrata, si dhe të drejtën për të marrë pjesë në to” (nenet 43dhe 44). Kjo e drejtë kufizohet me ligj, kur është e domosdoshme për të siguruar rendinpublik, shëndetin publik, sigurinë kombëtare, ose mbrojtjen e të drejtave të tjerëve.Ndërsa, liria e asociimit ngërthen të drejtën e secilit për të themeluar një organizatë papasur nevojë të sigurojë leje, për të qenë ose për të mos qenë anëtar i një organizate, përtë marrë pjes aktive në një organizatë, për të themeluar sindikata. Atëherë kur,organizatat dhe tubimet kanë për qëllim cënimin e rendit kushtetues, shkeljen e lirivedhe të drejtave të njeriut, nxitjen e urrejtjes racore, kombëtare, etnike, fetare, dënohen mevendim gjyqësor të gjykatës kompetente.Gjithashtu, edhe me Ligjin për Tubimet Publike rregullohet e drejta për tubime publike,e fjalës së lirë në tubime publike, protestave, manifestimeve publike, koha dhe mënyra elajmërimit, detyrat dhe përgjegjësitë e organizatorëve. Ligji gjithashtu parasheh edhekufizimet që mund të ndodhin gjatë ushtrimit të këtyre të drejtave, si: ndalimet etubimeve publike ndodhin atëherë kur rrezikojnë rendin, lirinë, të drejtat e njerëzve,qetësinë, sigurinë publike, moralin dhe shëndetin publik. Ndërsa e drejta e pjesëmarrjesdhe e fjalimit në tubimet publike ndalohet atëherë kur tubimet publike shërbejnë për tënxitur dhunën, urrejtjen ndërnacionale, religjioze, etj (neni 4). Sipas nenit 7, tubimet nukmundë të mbahen në afërsi të çerdheve për fëmijë dhe shkollave fillore gjatë kohës sëmësimit.Ligji për Fuqizim dhe Pjesëmarrje të Rinisë, në bazë të dispozitave të tij inkurajonë tërinjët të vetorganizohen në organizata apo tubime të tjera formale dhe joformale nëpajtim me Kushtetutën e Republikës së Kosovës.Kodi Penal i Kosovës, parasheh masa ndëshkimore në rast se përmes forcës, kërcënimitserioz, mashtrimit, apo ndonjë mënyre tjetër, ndalohet ose pengohet gëzimi i drejtës nëtubime paqësore dhe të drejtës për tu shprehur në protestë publike, e për të cilat të drejtaqytetarët kanë të drejtë ligjore (neni173.1).Ligji për Kinematografinë Nr.2004/22 (neni 10.2) ka paraparë kufizimet të caktuaralidhur me shfaqjen e filmave. Në këtë kuadër nuk jepen leje për filmat që nxisin ose33

mbështesin pornografinë, prostitucionin, përdorimin e narkotikëve, urrejtjen etnike,racore, religjioze, terrorizimin dhe aktivitete tjera kriminale.f) mbrojtja e privatësisë ( neni 16)Në bazë të Kushtetutës së Republikës së Kosovës (nenit 36), “çdo njeri gëzon të drejtënt‟i respektohet jeta private dhe familjare, pacenueshmëria e banesës (shtëpisë) dhefshehtësia e korrespodencës, telefonisë dhe komunikimeve të tjera”.Kontrollimi i cilitdo objekt privat, që mendohet se është i domosdoshëm për hetimin ekrimit, mund të bëhet vetëm deri në shkallën e domosdoshme dhe vetëm pas miratimitnga ana e gjykatës, pas shpjegimit të arsyeve pse një kontroll i tillë është idomosdoshëm. Shmangia nga kjo rregull lejohet, nëse është e domosdoshme përarrestim të ligjshëm, për mbledhjen e provave që ka rrezik të humbasin ose përmënjanimin e rrezikut të drejtëpërdrejtë dhe serioz për njerëzit dhe për pasuri, nëmënyrën e përcaktuar me ligj. Gjykata duhet që të miratoj veprimet e tilla në mënyrëretroaktive.MPMS ka në fuqi U.A.Nr.2/2003 për prezantimin e të miturve dhe personave me aftësitë kufizuara mentale në mjetet e informimit. Ky udhëzim administrativ, përcaktonformat, kushtet dhe procedurat e prezantimit dhe ekspozimit të foshnjave të braktisura,të miturve dhe personave më aftësi të kufizuara mentale, në mjetet e informimit të cilëtjanë nën mbikëqyrje dhe përkujdesje të kujdestarit ligjor dhe institucioneve profesionaletë MPMS-së.Çdo person gëzon të drejtën e mbrojtjes së të dhënave personale. Fshehtësia ekorrespodencës, telefonisë apo komunikimit tjetër, është e drejtë e pacenueshme. Kjo edrejtë mund të kufizohet vetëm përkohësisht, në bazë të vendimit gjyqësor, nëse është edomosdoshme për ecurinë e procedurës penale ose për mbrojtjen e vendit, në mënyrën eparashikuar me ligj. Kjo eshte e rregulluar me KPPK ( neni 256, 257 dhe 258) përvëzhgimin e korrespodencës, telefonisë dhe komunikimit tjetër.Në përgjithësi të gjitha ligjet që rregullojnë procedurat penale, assistencën sociale dhembrojtjen e fëmijëve, garantojnë të drejtën e fëmijës në privatësi.Kodi Penal i Kosovës në përputhje me kriteret e KDF-së sanksionon dhe dënon çdoperson dhe veprim që përfshinë zbulimin e rrethanave personale dhe familjare e që nëbazë të tyre mundë të dëmtohet autoriteti, nderi dhe reputacioni personal apo familjar(neni 189). Mirëpo, Kodi Penal në bazë të nenit 168, sanksionon dhe dënon cënimin efshehtësisë së korrespodencës dhe bazës së të dhënave kompjuterike. Në rast se paautorizim hynë në bazën e të dhënave kompjuterike, hapë letrën, telegramin, ndonjëdokument tjetër të mbyllur ose në ndonjë mënyrë tjetër e cenon fshehtësinë ematerialeve të tilla apo asgjëson, shfrytëzon ose i dorëzon personit tjetër.34

Ligji mbi Familjen ndalon zbulimin dhe hetimin e procedurës së adoptimit të fëmijës,dhe si parim ka se: “të dhënat për adoptimin dhe rrethanat e tij nuk duhet të zbulohenose të hetohen pa pëlqimin e adoptuesit dhe fëmijës, përveç nëse këtë e kërkojnë arsye tëveçanta të interesit publik”.Të gjithë fëmijët që realizojnë njërën nga format alternative të mbrojtjes kanë mbrojtjeninstitucionale e që ka të bëjë me mbrojtjen e dinjitetit të tyre dhe ruajtjes së fshehtësisëkur është fjala për zbulimin e të dhënave që mund të dëmtojnë zhvillimin psiko-fizik tëtyre. Kështu p.sh. për fëmijën e birësuar nuk jepen të dhënat mbi origjinën e prindërve tëtij. Për rastet e dhunës në familje, trafikimit, krimeve seksuale etj., gjithashtu, nuk jepentë dhëna për opinion, kurse kur është fjala për mjetet e informimit, të njëjtave u ndalohetpublikimi i informacioneve dhe botimi i fotografive që do të ndikojnë negativisht nëzhvillimin psiko-fizik të fëmijëve.Ligjet dhe aktet tjera vendore që rregullojnë sektorin shëndetësor, nuk kanë të paraparënë dispozitat e tyre që fëmijëve t‟iu njihet e drejta për të marrë këshillim dhe të pranojnëinformata të besueshme shëndetësore pa pëlqimin apo miratimin e prindërve të tyre.Departamenti i Rinisë në objektivin nr.2 realizion fuqizimin e Organiztave Jo Qeveritarerinore, përmes përkerhjes së projekteve të cilat rrisin kapacitetin, kooperimin dheqëndrueshmërinë afatgjate të tyre. Në kalendarin e ngjarjeve me rëndësi dhe nëpatronatin e MKRS-së është edhe 12 Gushti e deklaruar si Dita Ndërkombëtare e Rinisë.Në organizim të Departamentit të Rinisë /MKRS dhe në partneritet me organizatënrinore “Mileniumi i Ri” Prishtinë si dhe me partnerët ndërkombëtar, dita ndërkombëtaree rinisë edhe këtë vit, sikurse viteve të tjera u zhvillua sipas traditës “1 ditë në 1komunë” gjatë muajit gusht.Nga aktivitetet e ditës ndërkombëtare të rinisë i veqojmë disa prej tyre: Panairi i organizatave vendore dhe ndërkombëtare. Në panair u paraqitën:Departamenti i Rinisë, UNDP me 6 programe, Rrjeti i Grave të Kosovës (RRGK),Qendra “Dëgjo Rininë” nga Mitrovica, Qendra Rinore “Fisnikët” nga Prizreni,dhe projekti i Bankës Botërore për Zhvillim të Rinisë dhe Qendra e Resursve ngaPrishtina si dhe Rrjeti për Gazetari Hulumtuese në Ballkan “BIRN”.Panairi patiinteresim shumë të madhën nga të rinjët kosovar të cilët përveq që shërbeheshinme materiale të botuara për rini, kishin një interesim edhe për punën qëzhvillojnë qendrat rinore. Sipas llogaritjeve mesatarisht 800 persona e kanëvizituar këtë panair gjatë tërë ditës. Ekspozita “Rinia 2009” ku janë ekspozuar fotografi të ndryshme të organizimittë ditës së rinisë 2008 dhe me aktivitete të DiR dhe organizatave bashkpuntore tëtë rinjve. Pikturimi-ky aktivitet është zhvilluar me 6 të rinjë të cilët zhvilluan vizatim tëlirë kryesisht për të ardhmen e tyre.Këtë aktivitet e vizituan të rinjët dhe mediatkosovare. Projekti “Punëtorët Vullnetarë 2009” DiR/MKRS në partneritet me Këshillin Rinor Rahovec, gjatë tërë vitit 209 kanëbërë të mundur angazhimin e dyzet (40) praktikantëve të cilët kanë shërbyer me35

punë vullnetare në Deapratmentin e Rinisë.Vullnetarët kanë qenë të ndarë ,nga10 praktikant (10) në çdo tre (3) muaj.g) Qasja në informacion të përshtatshëm ( neni 17)Qasja e fëmijëve në informata të duhura promovohet me anë të Ligjit për Komisionin ePavarur për Media dhe Transmetim, sipas ligji në Kosovë nuk ka kufizime gjatë qasjesnë informatave. Në nenin 3.2 të ligjit në fjalë thuhet se “politika e transmetimit duhet tëjetë në përputhje me standardet e pranuara ndërkombëtarisht të transmetimit dhe të tëdrejtave të njeriut, duke respektuar plotësisht demokracinë dhe sundimin e ligjit si dhembrojtjen e lirisë së shprehjes. Përveç kësaj politika e transmetimit do të jetë në pajtim tëplotë me legjislacionin përkatës të Kosovës”.Përveç tjerash, “Politika e transmetimit duhet të promovojnë produksionin vendor, tëpromovojë shërbime cilësore të shumëllojshme duke përfshirë shtrirjen gjeografike nëmënyrën më të mirë të mundshme për t‟i shërbyer të gjitha komuniteteve në Kosovë, tënxisë programe edukative cilësore, të promovojë qëndrueshmëri financiare dhe cilësiteknike të transmetimit në Kosovë, të promovojë përdorimin e teknologjisë së re, si dhetë reagojë në të drejtën e publikut për të ditur dhe për t‟u njoftuar përmes promovimittë programeve të sakta dhe informative. Gjithashtu duhet të promovohet transmetimi iprogrameve vendore, edukativee sidomos për të rinjtë. Programet do të pasqyrojnëkërkesa për barazi të qytetarëve dhe komuniteteve (neni 3.3)”.Tabelat në vijim paraqesin të dhënat e ofruara nga subjektet transmetuese tokësore gjatëaplikimit të tyre për licencë afatgjatë të KPM-së:Regjioni i PrishtinësNr. Subjekti transmetues min/javë%/programi ipërgjithshëmjavor1RADIO DODONA12052 RADIO K3 RADIO 214 RADIO BLUE SKY5 RADIO KOSOVA6 TV 210 00 0207 2207 2180 1.836

7 KTV8 RADIO DRENASI9 ZËRI RADIO I SHTIMES10 RTK11 RADIO AS12 RADIO ELIT13 RADIO KIM14 TOP RADIO15 TOP KOSOVA RADIO16 RADIO VALA RINORE17 RADIO KOSOVA E LIRË18 RADIO URBAN FM19 RADIO KENT FM20 RADIO PLUS21 RADIO VIZIONI22 RADIO GRAÇANICA23 RADIO VITEZ24 RADIO LLAPI25 RADIO ANTENA400 4230 3.545 0.4207 2420 5175 3120 2420 5210 8160 5210 30 0240 3.50 045 590 260 260 3210 2Regjioni i Gjilanit37

Nr.Subjektitransmetuesmin/javë%/programi ipërgjithshëmjavor1234567891011121314151617181920Radio 24 270 10Radio Furtuna 30 0.3Radio Kamenica 180 3Radio Star 0 0TV Festina 320 10Radio Ferizaj 150 5Radio Festina 330 5Radio Iliria 130 1.29Radio Megavox 420 6.4Radio Premiera 360 3.59Radio Rinia 120 10Radio TemaRadio Zëri iPozheranit0 03.59 360TV Liria 410 5.7Radio Kllokot 120 1.1Radio Kompas0 0TV Herc 1260 15Radio Borzani 6460 3Radio Max 120 5Radio Hitllaser 120 221 Radio Victoria 360 3.5938

22 TV Men 660 823 TV Zoom 540 18.4324 Radio Energji 0 025 TV Vali 1400 1526 Radio SpectarNuk kaaplikuarNuk ka27 Radio Youth Voice aplikuar28 Radio Kaçaniku 120 1.7829 TV Iliria 160 2.7230 TV Puls 690 17Regjioni i PejësNr.Subjektitransmetuesmin/javë%/programi ipërgjithshëmjavor12345678Radio Fontana 120 5Radio Dukagjini 0 0Radio Peja 120 1Radio Gjakova 105 1.14Radio Top Iliria 100 5Radio Gorazdevac 0 0Radio Hayat 330 5Radio Alba 90 0.939

9Radio AmadeusNuk kaaplikuar/10111213Radio Pandora 120 2Top Radio 420 4.5TV Dukagjini 78 1TV Syri Vision 840 8.4Legjislacioni vendor ka dispozita të veçanta që nxisin pjesëmarrjen aktive të fëmijëve nëjetën socio-kulturore; nxitë të shprehurit e mendimit të lirë, duke marrë dhe shkëmbyerinformacione e ide. Nevoja e vendosjes së një sistemi modern të biblotekarisë i cili i‟umundësonë shfrytëzuesëve qasje të lirë, dhe të avancuar në fitimin e njohurive dheinformacioneve të reja, është e rregulluar me anë të Ligjit për Biblotekat, i cili thekson se:“Biblioteka vlerësohet dhe është institucion kulturor, edukues e informues, qëgrumbullon, pasuron, përpunon, mirëmban dhe ruan koleksionet e veta nga fushat endryshme të krijimtarisë dhe të veprimtarisë intelektuale, të përvojës e të opinionitnjerëzor me qëllim që t‟i bëjë të njohura dhe t‟ua vë në dispozicion shfrytëzuesëve për t‟ilexuar, hulumtuar e studiuar dhe për t‟i lënë në trashëgimi gjeneratave të ardhshme”.Bibloteka shërben për përhapjen e njohurive, kulturës, arsimit, shkëncës dhe u ofronshfrytëzuesëve mundësi për edukim, informacione dhe zhvillim personal, kulturor,profesional, krijues, komunikues dhe qytetar. Bibloteka iu mundëson qytetarëverealizimin e të drejtës për qasje të lirë në biblotekë, të drejtën e kërkimit dhe të marrjes sëinformacioneve e të njohurive nga koleksionet bibliotekare dhe burimet tjera në çfarëdoforme, si dhe nxitë interesimin dhe shprehinë e qytatarëve për të mësuar gjatë gjithëjetës, për zhvillimin e vazhdueshëm të njohurive dhe mirëqenje shpirtërore.Bibloteka nxitë dhe ndihmon afirmimin e vlerave demokratike dhe përpjekjet përshoqëri të hapur e tolerante dhe për komunikimin universal të fryteve intelektuale.Bibloteka siguron mundësi të barabartë për shfrytëzuesit në ofrimin dhe përdorimin einformacioneve e shërbimeve bibliotekare. Në bashkësitë me më shumë gjuhë, kërkesate pakicave etnike merren parasysh në kushte të barabarta dhe interesat e tyre kulturoreprezantohen në materialet biblotekare (neni 2)”.Në bibloteka, përveç sektorit për të rritur funksionojnë edhe sektorët për mosha të reja,duke filluar nga mosha 6-12 dhe 14 vjeçare, ku mundë të shërbehen fëmijët dhe të rinjëtme libra parashkollore, shkollore, gazeta dhe revista të ndryshme, CD, video kaseta dhelojra për moshat e reja.40

Në Kosovë funksionojnë gjithsej 350 bibloteka të tipave të ndryshme, në këtë kuadërhyjnë edhe bibliotekat për fëmijë. Shumica e shkollave janë të pajisura me biblioteka.Megjithatë një numër prej tyre janë pa ato, për dy arsye: e para, gjatë së kohës luftës janëdjegur shkollat edhe bibliotekat dhe e dyta në disa shkolla për shkak të mungesës sëhapësirës pjesa e ndarë për bibliotekë shfrytëzohet për dhomë mësimi. Shkollat që kanëbiblioteka janë të pajisura deri diku me tituj, por nevojat më të mëdha. Ndërkaq viteve tëfundit gjendja është përmirësuar, projektet e reja për ndërtimin e shkollove kanëparaparë krijimin e hapësirës së nevojshem për kokë nxënësi në bazë të standardeveevropiane ku përfshihet edhe biblioteka e shkollës.Ligji për Veprimtari Botuese dhe Librin në bazë të nenit 8.11, nxitë mbështetjen e botimittë veprave të letërsisë për fëmijë, të veprave të gjinive deficitare dhe të atyre që udrejtohen personave me aftësi të kufizuara.Departamenti i Rinisë në kuadër të MKRS-sëka të hapura qendrat informative këshilluese dhe orientuese për të rinjtë meemrin”dëgjo rininë” në Prishtinë, Graçanicë, Mitrovicë dhe në Gjilan, ku një numër imadh i fëmijëve dhe të rinjve frekuentojnë këto qendra dhe marrin informacione tëndryshme nga to.Departamenti i Rinisë për çdo vit në muajin shtator (tradicionalisht) organizon muajin erinisë, dhe në vitin 2009, ka organizuar muajin e rinisë me moton “Edhe më Afër Jush”.Gjatë 30 ditëve në 30 komunat e Kosovës janë organizuar një varg aktivitetesh për tërinjët dhe qëllimi i realizimit të muajit të rinisë është:promovimi i vlerave rinore dhe angazhimi i të rinjve në ndërtimin e shoqërisëdhe paqës;rritja e bashkëpunimit të të gjithë të rinjve të të gjitha entiteteve , dhe të rinjve tëgrupeve të margjinalizuara në pregaditjen dhe ofrimin e një spektri të gjërëaktivitetesh ;promovimin e punës vullnetare tek të rinjët ,mobilizimi i tyre për aktiviteterinore, identifikimi dhe fuqizimi i talenteve të rinjë;zgjerimi i hapësirave vepruese të OJQ-ve përmes promovimit dhe prezantimit tëvlerave komunale.Organizata Jo Qeveritare “Western Perspective” në kuadër të muajit të rinisë meautobusin e Shërbimeve Rinore Mobile ka organizuar aktivitetin me moton“Liberalizimi i Vizave” për të rinjët kosovar. Qëllimi i aktivitetit ishte nënshkrimi ipeticionit nga të rinjët e të gjitha komunave të Kosovës për liberalizimin e vizave edhepër të rinjët e Kosovës.Peticionin e kanë nënshruar 11000 të rinjë dhe ky peticion do tidorëzohet Komisionit Evropian, në mënyrë që edhe shtetit më të ri në botë dhe memoshën më të re ne Evropë ti mundësohet lëvizja e lirë.Departamenti i Rinisë përmes programit për edukim shëndetësor të rinisë ka realizuarprojekte përmes Organizatave jo Qeveritare rinore që të promovoj ambientin pa duhan,njëkohësisht janë organizuar kampanja vetdisuese për rrezikun nga pirja e duhanit,përdorimi i drogave narkotike, përdorimi i alkoolit etj.41

Nga Departamenti i Rinisë janë ofruar informata dhe mjetet kontraceptive falas për tërijnë, si teste të HIV/ADS falas. Vetëm gjatë vitit 2009, Departamenti i Rinisë kapërkrahur rreth 20 projekte për të rijnë, është hartuar materiali informues për të rinjtëdhe është bërë shpërndarja e tyre falas si:1728 mjete kontraceptive, 500 broshura,1000fletushka, 350 postera,150 fletëngjitëse, 150 poskarta,1500 fllajera, etj. Qëllimi i botimit tëmaterialit informues ka të bëjë me ngritjen e vetëdijes të të rinjve për ruajtjen e shëndetitnga sëmudjet e ndryshme.Ligji për Botimin e teksteve Shkollore, Mjeteve Mësimore, Lektyrës Shkollore dhe tëDokumentacionit Pedagogjik, rregullon çështjen se çfarë teksti dhe materiali shkollordedikohet për realizimin e procesit mësimor, me qëllim të mbrojtjes së fëmijëve ngainformatat dhe materialet që janë të dëmshme për mirëqenien e tyre.Sipas ligjit në fjalë, konkretisht nenit 3, tekstet shkollore, mjetet mësimore, lekturashkollore dhe dokumentacioni pedagogjik duhet t‟i përmbushin këto kërkesa:edukative, shkencore, pedagogjike, psikologjike, didaktiko-metodike, etike, gjuhësore,artistike dhe teknike në pajtim me standardet dhe me objektivat e planeve dhe tëprogrameve mësimore. Çdo propagandë kundër Kosovës dhe cenimi i të drejtave tënjeriut, barazinë gjinore, nxitja e urrejtjes politike, nacionale dhe fetare, është rreptësishte ndaluar të ndodhë/përhapet në dokumentet pedagogjike. Ndërsa, MASHT është dukei hartuar standardet për tekste shkollore të cilat gjithsesi i parashohin të gjitha elementetqë duhet t`i kenë tekstet shkollore për të qenë në përputhje me synimet e përgjithshme tëarsimit dhe kritereve të KDF-së.Gjithashtu shteti (MASHT dhe institucionet arsimore) lejojnë qasjen e informatave dhematerialeve nga burimet e ndryshme (OJQ vendore dhe Ndërkombëtare) në shkollat eKosovës, siç është vepruar deri tani me një varg projektesh, ku fëmijëve u janë dhënë,broshura, doracakë dhe materiale të tjera që promovojnë të drejtat e tyre dhe endihmojnë zhvillimin e tyre fizik dhe intelektual. Këtu bëhet fjalë për bashkëpunimin eMASHT me organizatat vendore dhe ndërkombëtare dhe për projektet që atoimplementojnë në shkolla të cilat paraprakisht miratohen nga MASHT.h) e drejta pët t’iu mos nënshtruar torturës, trajtimeve, apo dënimeve të tjera mizore,çnjerëzore ose degraduese ( neni 37 (a))Sipas Konventës për të Drejtat e Fëmijës, asnjë i mitur nuk duhet të jetë subjekt i torturësapo ndonjë trajtimi mizorë tjetër, duhet të trajtohen në mënyrë njerëzore dhe tërespektohet dinjiteti i tyre. Përgjithësisht, parimet e KDF-së janë të pasqyruara nëlegjislacionin në fuqi të Republikës së Kosovës. Këtë më së mirë e argumentonKushtetura e cila në nenet 23 dhe 27 të saj thekson “Dinjiteti i njeriut është ipacenueshëm dhe është bazë e të gjitha të drejtave dhe lirive themelore të njeriut”, si dhegaranton se “askush nuk i nënshtrohet torturës, ndëshkimit a trajtimit mizor, çnjerëzordhe poshtërues”.42

Gjyqtari mund të shqiptoj dënim me burg ndaj të miturit që ngarkohet me vepër penale,ndërsa mosha minimale për përgjegjësi penale është 14 vjeç. Gjatë privimit të lirisë sëshqiptuar si dënim, kryerësit të mitur i ofrohet edukim, ndihmë psikologjike dhendihmë mjekësore sipas nevojës me qëllim të lehtësimit të rehabilitimit të tij/saj. Fëmijagjatë procedurës penale trajtohet me humanizëm dhe dinjitet; ka drejtë të shprehetlirisht; mirren parasysh nevojat personale të moshës së tij/saj; ndahen nga madhorët,mund të mos ndahen nga madhorët veç atëherë kur konsiderohet se është në interesinmë të lartë të fëmijës; mund të mbajë kontakte me familjen e tij/saj përmeskorrespodencave dhe vizitave; kanë të drejtë në qasje të menjëhershme në ndihmëligjore dhe ndihma të tjera adekuate; e drejta e fëmijës për privatësi duhet të respektohetnë të gjitha fazat (KPM, neni 1).Gjatë marrjes së vendimit për shqiptimin e masave edukative apo dënimit, gjykata kaparasysh moshën e të miturit, nivelin e zhvillimit psikologjik, rrethanat, motivet përkryerjen e krimit, edukimin e tij në atë fazë, mjedisin dhe rrethanat e jetës së tij/saj,seriozitetin e krimit, nëse është shqiptuar masë apo dënim më herët dhe rrethanat tjeraqë mund të ndikojnë në shqiptimin e masës apo dënimit. Shërbimi Sprovues gjithësesiduhet të hartojë anamnezën e fëmijës, e që duhet të përfshijë informata për moshën efëmijës dhe zhvillimin psikologjik; biografinë e të miturit dhe familjes; rrethanat në tëcilat jeton i mituri; nivelin shkollor dhe përvojën edukative; kushte në të cilat është kryervepra penale; si dhe çfarëdo të dhëne tjetër relevante (KPM, neni7).Sipas KPM-së (neni 114), i mituri ka të drejtë të ushtrojë në mënyrë që ta ruaj shëndetin etij/saj, i garantohet një ambient i sigurtë për tu marrë me sport dhe aktivitete të tjerasportive, si dhe gjatë kohës së lirë mundë të kaloj së paku tri orë jashtë ambienteve tëmbyllura. Nëse nuk ka orë mësimore për lëndët e caktuara ose për nivelin arsimor tëtij/saj në institucionin edukativo-korrektues, i lejohet që këtë të drejtë ta ushtrojë nëinstitucione të tjera relevante (neni 115), si dhe i lejohet të pranojë vizita nga prindëritdhe familjarët e tjerë të gjakut, së paku një herë në javë nga një orë. Ndërsa nga personate tjerë mund të pranoj vizitë një herë në muaj (neni 116). Gjithashtu i mituri ka të drejtënë lirim/pushim ditor, dhe vjetor prej 30 ditësh jashtë institucionit edukativi korrektues(neni 117). Izolimi i të miturit në qeli është i ndaluar (neni 118).Sipas hulumtimit “Krimi te të Miturit dhe Praktikat e Drejtësisë për të Mitur në Kosovë”realizuar nga UNICEF-i 2007, është konstatuar se kushtet e burgimit në Lipjan janë nëpërputhje me standardet ndërkombëtare dhe se promovojnë rehabilitimin dhezhvillimin e kryerësit të mitur. Të burgosurit kanë qasje të duhur në informata, përfshirëinformata për të drejtat e tyre, për rregullat dhe për procedurat e parashtrimit tëankesave, është vërtetuar se ekziston një sistem i knaqshëm i parashtrimit të ankesaveanonime ndaj zyrtarëve të burgut. Në burg ofrohen kushte adekuate materiale, përfshirëushqimin, ndriçimin, higjienën personale, qasje në çarçafë dhe shtretër të mirë të fjetjes,ventilim dhe hapësirë të mjaftueshme në dhoma, dhomat nuk janë të ngarkuara menumër të tepërt të të burgosurëve, mirëpo në to ka mungesë të tavolinave dhe karrigeve.43

Të burgosurit kanë qasje në aktivitete edukative dhe të kohës së lirë, dhe kanë mundësiqë t‟i marrin diplomat e shkollës së mesme gjersa qëndrojnë në burgun e Lipjanit,gjithashtu mund të marrin pjesë në programe të ndryshme të aftësimit profesional.Aktivitetet jashtë objektit lejohen dy deri në tri orë dhe se të burgosurëve iu lejohet tëangazhohen në lojëra sportive çdo ditë. Sa i përket mbrojtjes së të miturëve në Lipjan, tëburgosurit ndahen sipas kategorisë së të burgosurëve në: paraburgim, masa edukativokorrektuesedhe burgim për të mitur.Sipas nenit 138 të KPM-së, Shërbimi Sprovues pas lirimit të miturit i ofron ndihmë përaq kohë sa ai ka nevojë, nëse i shërbehet më së miri interesit të fëmijës. Që fëmijët tëriintegrohen në komunitet, Shërbimi Sprovues mund të kërkojë ndihmë nga Organi iKujdestarisë në kuadër të QPS-ve, që janë përgjegjës t‟iu ofrojnë kujdes të veçantëfëmijëve pa përkujdesje prindërore, e që ky kujdes të përfshijë: strehimin, ofrimin eushqimit, veshmbathje, trajtim mjekësor, trajnim dhe punësim, si dhe rregullimin errethanave familjare (neni 139).Për të siguruar që drejtësia për të mitur është duke u zbatuar është e nevojshme që tëvendoset një bashkëpunim efektiv ndërmjet institucioneve relevante në këtë sferë. Nëkëtë kontekstë është e nevojshme të merren një vargë masash që do të kishin një ndikimnë forcimin e këtij bashkëpunimi:Të definohen qartë përgjegjësitë e QPS-ve dhe të Shërbimit Sprovues sa i përketofrimit të kujdesit pas lirimit; të përpilohet një udhëzues administrativ, me tëcilin duhet të kërkohet nga Qendra Korrektuese në Lipjan, nga ShërbimiSprovues dhe nga QPS-të që të mundësojnë dhe të ofrojë përkujdesje të mituritpas lirimit nga burgu i Lipjanit; dheZyrtarizimi i raportit mes QPS-ve dhe Shërbimit Sprovues, përfshirë krijimin enjë protokolli për këmbimin e informatave dhe mënyrën e dhënies sërekomandimeve të përbashkëta për dënimet apo masat që do të shqiptohen ngagjykata, përfshirë mbajtjen e takimeve të rregullta për këmbimin e informatave.Sipas nenit 37 te Konventes se te Drejtave te Femijeve i cili ndalon çdo lloj te tortures,sjelljes jonjerezore ndaj femijeve te cilat kane ardhur ne kundershtim me ligjin si dhe meLigjin i cili eshte ne fuqi ne Republiken e Kosoves d.m.th. Kushtetuta e Kosoves neni 23dhe 27, roli i Ministrise per Komunitete dhe Kthim eshte monitorimi i pozites sefemijeve te cilet kane ardhur ne kundershtim me ligjin ( dhe femijet e komunitetevepakice ) ne institucionet edukative dhe ne qendrat edukativo-korektuese. Qellimi imonitorimit i ketyre institucioneve eshte a jane te mbrojtura interesat me te medha tefemijes, qe asnje femije nuk mund te jete subjekti i tortures, te sjelljes johumane dhejonjerezore dhe te poshterimit perkatesisht qe ne keto qendra te arrihet qellimi finald.m.th. rehabilitimi dhe risocializimi i femijeve qe ne te ardhmen te jene anetaret ekomunitetit shoqerore dhe te reintegrohen ne rrjedhat e reja pozitive te jetes.V. MJEDISI FAMILJAR DHE KUJDESI ALTERNATIV( nenet 5, 9-11, 18 parag. 1 dhe 2; 19-21, 25, 27, parag. 4 dhe 39)44

a) kujdesi prindëror ( neni 5)Në bazë të Ligjit për Familjen, përgjegjësitë prindërore përfshijnë të drejtat dhe detyratqë kanë për qëllim të sigurojnë mirëqenien emocionale, sociale dhe materiale të fëmijës,duke u kujdesur për të, duke mbajtur raporte vetjake me të, duke i siguruar atijmirërritjen, edukimin, arsimimin, përfaqësimin ligjor dhe administrimin e pasurisë.Duke i zbatuar këto parime, prindërit duhet t‟i kenë në konsiderim aftësitë, prirjet dhedëshirat e fëmijëve të tyre.Gjithashtu, sipas ligjit në fjalë (neni 125), prindërit janë të detyruar t‟i sigurojnë në çdokohë fëmijës së tyre këto të drejta:Çdo fëmijë ka të drejtën e pamohueshme për të jetuar;Fëmijët kanë të drejtë të rriten në familje me prindër. Fëmijët që nuk jetojnë bashkëme të dy prindërit kanë të drejtë t‟i takojnë rregullisht prindërit me të cilët nukjetojnë;Fëmijët me të meta të diagnostifikuara mendore ose fizike kanë të drejtë për kujdestë posaçëm, për një jetë të përshtatshme, në kushte të jetës që garantojnë dinjitetin etyre dhe lehtësojnë pjesëmarrjen e tij aktive në jetën shoqërore;Fëmijët kanë të drejtën e shkollimit fillore falas, të marrjes së informimit përprofesione të ndryshme si dhe për shkollat që ekzistojnë;Fëmijët gëzojnë të drejtën e mbrojtjes nga shfrytëzimi ekonomik, eksploatimit tëfëmijëve, trafikimit dhe eksploatimit seksual dhe nga kryerja e çdo pune që paraqetrrezik ose që cenon edukimin ose dëmton shëndetin e tyre;Fëmijët duhet të mbrohen nga keqtrajtimi dhe dhunimi seksual;Fëmijët duhet mbrojtur nga përdorimi i paligjshëm i drogave dhe substancavepsikotrope dhe nuk duhet lejuar që fëmijët të përdoren për prodhimin dhe trafikimine paligjshëm të këtyre lëndëve;Për realizimin e parimeve të lartëpërmendura, prindërit janë të detyruar personalisht tëjapin kontributin e tyre, ose nëse është e nevojshme të shfrytëzojnë shërbimet einstitucioneve shoqërore. Ligji mbi Arsimin Fillore dhe të Mesëm (neni 9.1) thekson se“Prindërit kanë të drejtë dhe detyrë që të sigurojnë që fëmijët e tyre të arsimohen nëpërputhje me këtë Ligj”. Për më tej, sipas Ligjit mbi Familjen ( neni 133), „prindërit kanëtë drejtë dhe detyrë ligjore t‟i përfaqësojnë fëmijët e tyre të mitur‟. Të gjitha dërgimet dhedeklaratat që duhet t‟i bëhen fëmijës, mund t‟i dërgohen njërit ose tjetrit prind, e nëseprindërit nuk jetojnë së bashku, i dërgohen prindit me të cilin jeton fëmija.Në bazë të legjislacionit në fuqi, prindërit kanë të drejta të njëjta ndaj fëmijëve të tyre,dhe në mënyrë të barabartë duhet ta ushtrojnë të drejtën e tyre prindërore. Gjithashtu,ligji thekson dispozita gjithëpërfshirëse që kanë për qëllim përcaktimin e amësisë dheatësisë, me çrast thuhet se, prindërit e të cilëve nuk janë të martuar, në momentin elindjes së fëmijës gëzojnë të drejta dhe obligime të njëjta sikurse ndaj fëmijëve të lindur45

në lidhje martesore. Bashkëshortët nuk kanë të drejtë të parashtrojnë padi përshkurorëzim gjatë shtatzënësisë së gruas dhe derisa fëmija i tyre i përbashkët t‟i ketëmbushur një vit. (neni 70).Qendra për Punë Sociale është e obliguar që të bëjë vlerësime profesionale dhe përsecilin individ ose familje që jeton ose gjendet në territorin e saj e që kërkon ndihmë prejsaj ose në ndonjë mënyrë tjetër mësohet apo shihet se ka nevojë për shërbime sociale dhefamiljare.Organi i Kujdestarisë është funksion i qendrës për punë sociale përgjegjëse për mbrojtjene fëmijëve. Ka për qëllim ushtrimin e mbikëqyrjes së përgjithshme dhe të vazhdueshmendaj ushtrimit të të drejtave dhe detyrave prindërore. Ofiqari ka për detyrë të lajmërojëOrganin e Kujdestarisë për lindjen e fëmijës, njëri ose te dy prindërit e të cilit/ës janë tëpanjohur.Sipas Ligjit mbi Familjen (neni 147), Organi i Kujdestarisë duhet të ndërmerr masaurgjente atëherë “kur mëson për rrezikun ekzistues për fëmiun për shkak të abuzimit tëtë drejtës prindërore ose çfarëdo rreziku për fëmijën nga neglizhenca serioze e detyraveprindërore, është i detyruar që urgjentisht të ndërmerr masa për mbrojtjen epersonalitetit, të drejtave dhe interesave të fëmijës”.Çdo fëmijë në nevojë ka të drejtë qët‟i vlerësohen rrethanat nga Qendra për Punë Sociale, dhe t‟i plotësohen nevojat, dukemarrë parasysh të gjitha rrethanat, përfshirë shkallën e nevojës dhe ekzistimin eburimeve për përmbushjen e saj.Sipas dispozitave ligjore të Republikës së Kosovës të përcaktuara me ligjin për Familjen iKosovës, (neni 156) jep këtë përkufizim: “Fëmijë pa kujdes prindëror konsiderohetfëmija prindërit e të cilit nuk janë gjallë; prindërit e të cilit janë të panjohur ose janëzhdukur”. Po ashtu fëmijë pa kujdes prindëror konsiderohen edhe “fëmija prindërit e tëcilit për çfarëdo arsye, në mënyrë të përkohshme ose të përhershme nuk i kryejnëdetyrat e tyre prindërore ose kujdesin prindëror”.Parimet e ruajtjes së fëmijës pa përkujdesje prindërore janë të rregulluara me nenin 157,te ligjit për Familjen, sipas të cilit fëmijët pa përkujdesje prindërore gëzojnë mbrojtje tëposaçme shoqërore. Në kuadër të formave themelore të mbrojtjes juridike dhe familjaretë fëmijëve pa përkujdesje prindërore në kuptim të ligjit për Familjen janë: kujdestaria;strehimi familjar; strehimi rezidencial dhe adoptimi.Sipas nenit 244, Kujdestari posaçërisht është i detyruar që të kujdeset me mirëbesim përpersonalitetin, të drejtat dhe interesat e të kujdesurit, dhe ta administrojë pasurinë e tijme kujdes si dhe ta informojë Organin e Kujdestarisë për drejtimin e kujdestarisë.Gjithashtu, Kujdestari është i detyruar me ndihmën e Organit të Kujdestarisë, tëshfrytëzojë të gjitha mjetet e domosdoshme të ndihmës sociale me qëllim që të sigurohentë gjitha kërkesat materiale të nevojshme për zbatimin e masave të caktuara tëkujdestarisë.Ndërsa, neni 216 thekson kompetencat dhe qëllimet e kujdestarisë për të mitur,“Kujdestari i personit të mitur ka për detyrë që të kujdeset me mirëbesim për46

personalitetin e të miturit, posaçërisht për shëndetin e të miturit, edukimin e arsimimine tij dhe për zhvillimin e aftësisë për të bërë jetë të pavarur”.Sipas ligjit mbi Familjen (neni 219), Kompetencat e Kujdestarit janë:t‟ia besojë të miturin shtëpisë së bonjakëve ose ndonjë organizate tjetër për fëmijëdhe të mitur në ruajtje, edukim dhe arsimim, t‟ia besojë të miturin ndonjë personipër edukim, mirërritje dhe kujdes ose që ta vendosë të miturin për një kohë të gjatëpër mjekim në institucion shëndetësor;të inicojë ndërrimin e shkollës;të vendos për zgjedhjen e profesionit ose ushtrimin e profesionit të të miturit;të marrë edhe masat e tjera të rëndësishme, lidhur me personalitetin dhe interesat etë miturit.Veprimit e lartëpërmendura Kujdestari nuk mund t‟i ndërmerrë pa e pasur lejenparaprake të Organit të Kujdestarisë.Kujdestaria ndaj të miturit pushon: me arritjen e moshës madhore të tyre; me lidhjen e martesës para mbushjes së moshës madhore; me adoptim; me kthimin e kujdesit prindëror te prindërit e tij/saj.Në shtetin e Kosovës për mbrojtjen e fëmijëve në gjendje të nevojës sociale, krahaszbatimit të legjislacionit në përpikëri, MPMS-ja ka krijuar një partneritet të mirë meshoqërinë civile dhe së bashku kanë bërë një fushatë të mirë për sensibilizimin eopinionit publik, me theks të veçantë për aspektet si:1. vetëdijesimin e rinisë;2. parandalimin e shtatzënisë së pa dëshiruar;3. mbrojtjen e fëmijëve të braktisur;4. zhvillimin e strehimit familjar dhe Adoptimit;5. eliminimin e formave të rënda të punës;6. eliminimin e dhunës ndaj fëmijëve;7. parandalimin e trafikimit të fëmijëve;Për këtë qëllim janë hartuar fletëpalosje, broshura dhe doracakë të ndryshëm përshërbime sociale dhe publike.MASHT-i synon që veprimtaria e të gjitha institucioneve arsimore të sigurojë një niveltë lartë përvetësimi, zbatimi, avancimi dhe promovimi për të drejtat e fëmijëve pa marrëparasysh etnitetin, prejardhjen, gjininë, racën dhe gjendjen psiko-fizike të tyre.Meintegrimin e përmbajtjeve mësimore nga fusha e të drejtave të njeriut ( fëmijëve) nësistemin tonë, qoftë nëpërmjet lëndës edukatë qytetare, përmbajtjeve ndërlëndore, apoedhe lëndëve zgjedhore, synojmë formimin e individit të aftë të jetojë në një shoqëridemokratike, të njohë dhe të përvetësojë vlerat themelore të demokracisë që mbështetennë respektimin e të drejtave të njeriut, të tolerancës dhe solidaritetit njerëzor.47

MASHT ka realizuar aktivitete të rëndësishme siç mund t`i shihen në vijim: Janë realizuar një varg trajnimesh dhe projekte të ndryshme për të drejtat efëmijëve, barazi gjinore, antitrafikim etj. të realizuara nga MASHT dhe me partnerëtë ndryshëm si: KEC, KDP, Qendra për të Drejtat e Fëmijëve, OSBE, Careinternatianal, IOM (Organizata Ndërkombëtare për Migrim, Unioni i ShoqatavePrindër-Arsimtarë , Qendra për Mbrojtjen e Viktimave dhe Parandalim të Trafikimit,ILO-IPEK ( Organizata Ndërkombëtare e Punës- Programi për Eliminimin e Punës sëFëmijëve, Qendra për Trajnime dhe Studime Gjinore); trajnimi i mësimdhënësve në sferën e të drejtave ( rreth 1300 mësimdhënës ngagjithë Kosova), të cilët e kanë marrë titullin Këshilltarë për të Drejtat e Fëmijëve. MASHT-i në bashkëpunim me KEDP-në kanë bërë zhvillimin e kuadrit të trajnerëvepër çështje gjinore. Janë gjithsej 21 trajnerë të cilët i mbulojnë 7 rajone ( Prishtinë,Mitrovicë, Pejë, Gjakovë, Ferizaj, Prizren dhe Gjilan), përfshirë edhe minoritetet. janë trajnuar rreth mbi 500 mësimdhënës të shkollave që po e zbatojnë e lëndënAftësitë për jetën, ku trajtohen kaptina për antitrafikimi, barazinë gjinore, edukiminshëndetësor, etj.; Gjatë vitit 2005/2006 janë trajnuar 650 mësimdhënës të shkollave të fillore dhe tëmesme përfshirë edhe minoritetet me temën çështjet gjinore në edukim dheprogrami i trajnimit për barazi gjinore është pjesë e institutit veror të trajnimeve, tëcilin e organizon MASHT. Gjithashtu janë përgatitur dy doracakë për çështjet gjinorene arsim njeri prej tyre përdoret për trajnerët për çështje gjinore dhe tjetri përpjesëmarrësit në trajnime. Programet e trajnimit për mësimdhënës kanë ndikuar netejkalimin e shume barrierave dhe kanë ndikuar në ndryshimin e mentalitetit temësimdhënësit në mënyrë që ata të sfidojnë stereotipet gjinore. Trajnimi i mësimdhënësve për parandalimin e punëve të rënda të fëmijëve ( 601mësimdhënës) Në projektin e MASHT-it me IOM-j janë përfshirë mbi 7000 nx. dhe janë trajnuarmbi 1000 mësimdhënës në lidhje me parandalimin e trafikimit me njerëz.Projekte të tjera aktuale në zbatim nga MASHT: Tekstet falas për të gjithë nxënësit nga klasa 1-9; Monitorimi i të drejtave të fëmijëve në shkolla ( Projekt që MASHT e realizon nëbashkëpunim me Qendrën për Arsim të Kosovës); Trajnimet e arsimtarëve për përdorimin e materialeve për të drejtat e fëmijëve qëofruara nga Sllovenia; Projekti për krijimin e mjediseve të sigurta , jo të dhunshme dhe humane në shoqëridhe shkolla ( MASHT, KEC, UNICEF); Hartimi i Strategjisë për Parandalimin e Punës së Fëmijëve ( Grupi ndërministror) Hartimi i planit të veprimit për integrimin e komuniteteve RAE në shoqëri, Finalizimi i strategjisë për rritjen e sigurisë në shkolla ( Grupi ndërministror); Fushata kundër trafikimit me njerëz ( Grupi ndërministror) Trajnimet e mësimdhënësve lidhur me trafikimin me njerëz ( do të trajnohen 120mësimdhënës nga katër rajonet: Prizren, Gjakovë, Gjilan dhe Ferizaj48

Trajnimet e edukatoreve të institucioneve parashkollore lidhur me të drejtat efëmijëve dhe barazi gjinore; ( do të trajnohen 25 edukatore nga 25 IP)Finalizimi dhe zyrtarizimi i Planit të Veprimit kundër Braktisjes së Shkollës nganxënësit , etjNe Sektorin e Shendetesisë janë realizuar fushata të ndryshme me qellim te vetëdijësimitpër kujdesin antenatal dhe postnatal dhe të ushqyerit me gji, planifikimin familjar,standardet e OBSH mbi rritjen për foshnjën prej 0-5 vjet. MSH në bashkëpunim meUNICEF-in, ka realizuar projekte per te përforcuar bashkepunimi dhe ngritja eshkathtesive komunikuese te punetoreve shendetsore, duke ofruar sherbime me cilesoreper nënat dhe femijet, me qëllim te zvogëlimit te morbiditetit dhe mortatlitetit tefoshnjeve dhe nenave në Kosovë.MPMS ka përgaditur një varg të doracakëve vetëdijesimin e popullatës, të cilët mund tëpërdoren si udhëzues për punëtorët social gjatë ofrimit të shërbimeve të tyre:Profili i Monitorimit të Punës së Fëmijve-Në përputhje me nenin 5 të Konventës182 të ILO-s, u përgatit Profili i Monitorimit të Punës së Fëmijëve në Kosovë që tëshërbente si bazë për formalizimin e procedurave standarteve operative për: a)identifikimin, largimin, mbështetjen dhe mbrojtjen e fëmijëve nga puna errezikshme, nga shfrytëzimi seksual dhe nga përfshirja në aktivitete të paligjshme, b)dokumentimi i trendeve (tendencave) në sektorë specifikë të FKPF dhe c) vlerësimi ieficiencës së përgjigjes ekzistuese në nivel qëndror e vendor, përfshirë dherekomandimet dhe udhëzimet për veprime konkrete dhe hartim politikash përnivele të ndryshme të qeverisjes. Profili i Monitorimit të Punës së Fëmijëve nëKosovë u aprovua nga Komiteti për Parandalimin dhe Eleminimin e Punës sëFëmijëve në 5 mars 2007Udhëzues për trajnues për Monitorim të Punës së Fëmijve (MPF)-Udhëzues përtrajnues mbi MPF-ve(duke përfshirë edhe programin e trajnimeve për KomitetetLokale të Veprimit dhe një përmbledhje teknikave të trajnimit)është përgatitur ngaGrupi Teknik Punues (GTP) mbi Monitorimin e Punës së Fëmijve (MPF), nëpërkrahje të ONP-së bazuar në “Pakon e ONP-së”.Ky udhëzues i është prezantuargrupit bërthamë të trajnusve në një punëtori një-ditore mbi metodologjitë e trajnimitnë shtator të vitit 2006Lista e Formave të Rrezikëshme të Punës së Fëmijëve-Sipas vendimit 01/01, idatës 14 dhjetor 2005 i Komitetit të Kosovës për Parandalimin dhe Eliminimin ePunës së Fëmijëve, themelon Grupin Punues për Hartimin e Listës për Format eRrezikëshme të Punës së Fëmijëve në Kosovë.Grupi është i përbërë nga 10 anëtarënga institucionet e Kosovës. Me 21 qeshor të 2007-së u bë finalizimi i listës me punëte Rrezikshme të Fëmijëve në Kosovë.Udhëzimi Administrativ 17/2008-Me vendim të Sekretarit të Përhershëm të MPMSsë,me 4 shkurt 2008 krijohet Grupi Punues i MPMS-së për hartimin e UdhëzimitAdministrativ për Parandalimin dhe Eliminimin e Punëve të Rrezikëshme të49

Fëmijve.Në vitin 2008 aprovohet udhëzimi Administrativ 17/2008 për Parandalimindhe Eliminimin e Punëve të Rrezikëshme për Fëmijët në Kosovë.Fëmijët në Punë-Instituti për Politik Sociale, me ndihmën teknike dhe financiare tëorganizatës Save the Çhildren” ka botuar hulumtimin “Fëmijët në Punë” 2003-2004.Ky botim është shtypur në tri gjuhë: në gjuhën shqipe, serbe dhe angleze. Në këtëhulumtim është analizuar historiku i përfshirjes së fëmijëve në punë shkaqet dhepasojat e fëmijëve që punojnë punë të cilat janë në kundërshtim me moshën e tyre.Poashtu është pasqyruar edhe prapavija sociale e cila përfshin gjendjen ekonomikedhe politikat arsimore në Kosovë.Dhuna në Familje- Një hulumtim tjetër që është realizuar nga Instituti për politiksociale është edhe “Dhuna në Familje” 2004-2008, i cili hulumtim u shtyp në tri gjuhë:shqip,serbe dhe angleze. Qëllimi i këtij studimi si pikësynim kishte ti vë në pahshkaqet dhe pasojat e dhunës në familje si dhe të ndikojë në vetëdijesimin einstitucioneve përkatëse, qytetarëve të rëndomët apo viktimave dhe ushtërusve tëdhunës në familje. Ky hulumtim u botua në vitin 2008.Braktisja e Fëmijëve- Në vitin 2003 Instituti për Politik Sociale ka bërë hulumtimin“Braktisja e Fëmijëve” ku me anë të këtij hulumtimi synim kryesor ishte tëhulumtohen shkaqet e braktisjes së fëmijve si dhe për të ndikuar në bërjen epolitikave sociale lidhur me këtë dukuri. Hulumtimi është botuar në tri gjuhë:shqipe, serbe dhe angleze, ndërsa ky hulumtim është mbështetur nga Careinternational, Save the Children, UNICEF dhe nga Qendrat për Punë Sociale sidheDepartamenti i Mirëqenies Sociale MPMS.Delikuenca e të miturve në Kosovë në Periudhën 2003-2004- Ky studim përdelikuencën e të miturve në Kosovë është realizuar nga Instituti për Politik Socialenë Gushtë të vitit 2005 dhe u shtyp në tri gjuhë:shqipe, serbe dhe angleze. Si qëllim ikëtij hulumtimi ishte të shihet se sa është e përhapur kjo dukuri për zgjerimin dhethellimin e njohjes së faktorëve që ndikojnë në paraqitjen e delikuencës, si dhe tëparaqitet një situatë reale e delikuencës se sa është e përhapur në Kosovë. Doracaku për Mbrojtjen e Fëmijëve (fëmijë të keqtrajtuar) hartuar ne vitin 2002-Ky doracak është përgatitur për t‟i ndihmuar ekspertët e Kosovës për të siguruarreagim efikas dhe përkujdesje për fëmijët në gjendje të keqe në shoqërinë tonë.Doracaku trajnues për Strehim Familjar, hartuar ne vitin 2003-Qëllimi i këtijdoracaku është informimi lidhur me Strehimin familjar si formë e mbrojtjes e cila kafilluar ne vitin 2001 ku Departamenti i Mirëqenies Sociale (DMS) në bashkëpunimme UNICEF-in dhe OJQ-të si (Every Child dhe Save dhe Children) themeluan nëKosovë Pilot-projektin “Strehimi familjar”i cili ishte kryesisht i përqendruar nëzhvillimin e një procesi për rekrutimin e strehuesve familjarë, që të përkujdesen përfëmijët më të vegjël se 24 muaj. Por duke e parë nevojën për strehimin edhe tekategorive tjera te fëmijëve në vitin 2003 filloj zgjerimi i strehimit familjar për tëgjithë fëmijët ne nevoje sociale pavarësisht nga mosha, gjinia, paaftësia apo mjedisiku jeton, ku dhe vazhdon edhe sot .50

Doracaku Pakoja e Trajnimit për Strehuesit Familjar publikuar në vitin 2005-Kydoracak përmban pakon me udhëzime për trajnues, materiale dhe manualetrajnuese.Ky doracak i dedikohet Nëpunëseve të shërbimeve sociale në QPS meqëllim që këta te fundit të trajnojnë strehuesit potencial familjar.Ky doracak ështëhartuar nga DMS në bashkëpunim me OJQ Every Child organizatë e cila ka pas nëprogram zhvillimin e strehimit familjar.Doracaku për mundësitë e procedurave të ndryshme të përkujdesjes familjare,hartuar ne vitin 2003 -Ky doracak i referohet formave të mbrojtjes: adoptimit,adoptimit ndërkombëtar, strehimit familjar dhe vendosjeve në shtëpitë e fëmijëve kuudhëzon NSHS (nëpunësit e shërbimeve sociale) si te veprojnë lidhur me ofrimin eshërbimit për format e sipër shënuara. Doracaku Komunikimi me fëmijë (viktima të trafikimit )b) përgjegjësitë prindërore ( neni 18, parag. 1 dhe 2)Kushtetuta e Republikës së Kosovës në nenin 50 pika 4 thekson: “Të gjitha veprimet qëkanë të bëjnë me fëmijët, të ndërmarra qoftë nga institucionet e pushtetit publik, qoftënga institucionet private, do të jenë në interesin më të mirë të fëmijëve”.Ligji për Familjen, i cili i rregullon përgjegjësitë prindrore në dispozitat e tij disa herëthekson mirëqenien dhe interesin më të larë të fëmijës, mirëpo me anë të tij nuk kërkohetqartë se “konsiderata mbizotëruese gjatë ushtrimit të përgjegjësisë prindërore të jetëinteresi më i lartë i fëmijës”. Ligji mbi Familjen, iu mundëson prindërve të fëmijëve tëlindur jashtë martesës të ushtrojnë të drejtat dhe përgjegjësitë e tyre prindërore, dhe nënenin 3.4 të tij thekson: “Fëmijët e prindërve të cilët nuk kanë qenë të martuar në kohëne lindjes së tyre gëzojnë të drejtat dhe kanë detyrime të njejta, sikurse fëmijët e lindurnga prindërit të cilët kanë qenë të martuar në kohën e lindjes së tyre”.Me qëllim të lehtësimit të ushtrimit të përgjegjësisë prindërore dhe mbrojtjes sociale tëfëmijëve, në legjislacionin vendorë ekzistojën dispozita të veçanta që mbrojnë këtë tëdrejtë. Prandaj, Ligji mbi Familjen ne nenin 5 të tij përveç tjerash thekson se: “prindërittë cilët nuk janë të aftë të krijojnë kushtet e domosdoshme jetësore për vete dhe përfëmijët e tyre, janë nën përkrahje të veçantë financiare dhe shoqërore” si dhe “Organi iKujdestarisë ushtron mbikëqyrjen e përgjithshme dhe të vazhdueshme ndaj ushtrimit tëtë drejtave dhe përgjegjësive prindërore” (neni 146).Mirëpo, mbështetja dhe përkrahja e prindërve të fëmijëve në nevojë nga Shteti sigurohetedhe me anë të Ligjit mbi Shërbimet Sociale dhe Familjare. Në bazë të ligjit çdo personapo familje në nevojë ka të drejtë të aplikojë për ndihmë në Qendra për Punë Sociale(QPS). Familjeve në nevojë iu ofrohet kujdes i drejtëpërdrejtë social, këshillim dhendihmë materiale. Përkujdesja sociale, përveç tjerash, iu ofrohet fëmijëve dhe familjeve51

në nevojë atëherë kur prindi ose prindërit ose ndonjë përkujdesës tjetër, për shkak tëmënyrës së jetesës, paaftësisë, sëmundjes fizike, mendore, problemeve psiko-sociale osepër arsye të tjera, kanë vështirësi në ofrimin e nivelit adekuat të përkujdesjes dhembikëqyrjes së fëmijës. QPS-ja mbanë regjistër të familjeve dhe fëmijëve në nevojë dhekëto familje vizitohen rregullisht nga personat kompetent në mënyrë që t‟iu ofrohetmbnrtojtje dhe mirëqenie fëmijëve dhe t‟i sigurohet familjes çfarëdo shërbimi qëkonsiderohet i arsyeshëm (neni 9).Sipas, Ligjit për Skemën e Ndihmës Sociale (neni 4) duhet të plotësohen disa kritere nëmënyrë që fëmijëve dhe familjeve në nevojë t‟iu ofrohet ndihma sociale, së pari ai/ajoduhet të jetë banorë i Republikës së Kosovës dhe ata duhet të klasifikohen në njërën prejkategorive si më poshtë:a) nëse të gjithë anëtarët e familjes nuk punojnë apo nuk janë në gjendje të punojnë;b) një anëtar i familjes që është i aftë të punoi, mirëpo është i regjistruar si i/epapunësuar dhe ka së paku një fëmijë nën moshën 5 vjeçare ose përkujdeset për ndonjëfëmijë jetim nën moshën 15 vjeçare.Në bazë të kritereve të parapara nga Ligji për Skemën Sociale, nuk është përfshirë ofrimii ndihmës sociale për atë katergori të fëmijëve të cilët janë mbi moshën 5 vjeçare, dhefamiljet nuk kanë asnjë anëtarë të punësuar dhe të cilët nuk janë në gjendje të mirëekonomike për t‟iu siguruar kushtet e nevojshme për një nivel jetese të mirë përzhvillim të plotë të potencialit të tyre njerëzor. Në këtë drejtim duhet që të punohet qëskema Sociale të përfshijë edhë fëmijët mbi moshën 5 vjeçare, në skemat e ndihmëssociale.Sistemi i arsimit në Kosovë në përputhje me Ligjin mbi Arsimit Parashkollor ofronshërbime edukative dhe arsimore për fëmijët nga mosha 09 muaj deri në 6 vjet nëpërinstitucionet publike dhe ato private të arsimit parashkollor . Edukimi parashkollorbëhet edhe në kuadër të shkollave fillore (klasat e parashkollorëve), por me shumëvështirësi për arsye të mungesave buxhetore të kuvendeve komunale. Gjithashtu nëKosovë organizohet edhe arsimi special për fëmijët me aftësi të kufizuar si në shkollatspeciale që tashmë konsiderohet qendra burimore, ashtu edhe në klasat e bashkangjituranë kuadër të shkollave të rregullta.Ekzistojnë sfida të mëdha me të cilat vazhdon të ballafaqohet edukimi parashkollor nëKosovë, dhe këtu hyjnë: Përfshirja e ultë e fëmijëve në edukim parashkollorë sidomos ifëmijëve me nevoja të veçanta; Personeli i pakualifikuar që punon me fëmijëtparashkollor; Mungesa e ndihmës profesionale për institucione parashkollore publike,private dhe paraleleve parafillore, etj.Arsimi parashkollor në Kosovë është i organizuar me Klasifikimin e standardevendërkombëtare për nivelet e arsimit. Arsimi parashkollor / parafillor është i organizuarnë:• Kujdes për fëmijë / foshnjore për fëmijët e moshës 9 muaj deri në 3 vite:a) foshnjat e moshës 9 muaj deri në 3 vite,52

) fëmijët e moshës 3 – 6 vite.• Edukim parashkollor për fëmijët e moshës 5 deri në 6 vite.Arsimi parashkollor (fëmijët e moshës 5-6 vite) nuk është i detyrueshëm edhe psekonsiderohet se është e drejtë e të gjithë fëmijëve duke përfshirë edhe ata me nevojaspeciale. Edukimi zhvillohet në institucione publike dhe private të licencuara të arsimitparashkollor. Gjatë vitit shkollor 2006/07 numri i institucioneve parashkollore ka qenë44:33 institucione qëndrore (kryesore) dhe 12 shkolla satelite. Shifrat tregojnë një rritje tëlehtë nga vitet e mëhershme. Në vitet 2004/05 ka pasur 32 institucione, 28 kryesore dhe4 satelite dhe në vitin 2005/06 ka pasur 43 institucione, 32 kryesore dhe 11 satelite.Numri i fëmijëve në arsimin parashkollor: ndarja sipas llojit të institucionit, vititshkollor, gjinisë 1 :VITISHKOLLORINSTITUCIONET2000/2001 Kujdes për fëmijë/parashkollor2004/2005 Kujdes për fëmijë/foshnjore2004 / 2005 Arsimiparashkollor/parafillorNUMRITOTALMESHKUJFEMRA21,427 13,793 7,6347,076 3,644 (51.50%) 3,432 (48.50%)17,596 9,216 8,380Gjithsej 26,140 13,574 12,566 (48.07%)2005/2006 Kujdes për fëmijë /foshnjore2005 / 2006 Arsimiparashkollor/parafillor5,108 2,579 2,579 (50.49 %)20,750 10,789 9,961Gjithsej 25,858 13,318 12,5402006/2007 Kujdes për fëmijë /foshnjore2006/2007 Arsimiparashkollor/parafillor5,051 2,688/ 2,368 (46.78%)21,089 10,886 10,203Gjithsej 26,140 13,574 12,566Në Kosovë, edukimi parashkollor duhet të jetë një prioritet me rëndësi sa i përketedukimit, kjo kërkon sigurim të zbatimit të Ligjit mbi edukimin parashkollor dhehartimin e standardeve dhe udhëzimeve mbi ambientin fizik dhe përmbajtjen e1 Njësia e statistikave, MASHT53

programeve për edukim të hershëm të fëmijëve. Ne vitin 2008/2009, arsiminparashkollor e kanë vijuar 24.770 fëmijë, ndërkaq për vitin 2009/2010 janë 24.655 fëmijëqë vijojnë arsimin parashkollor, ku përfshihen fëmijët në institucione parashkollore dhefëmijët në klasat parfillore në shkollat e rregullta. Ky numër është vetëm ngainstitucionet publike.c) Ndarja nga prindërit (neni 9)Në Republikën e Kosovës, marrëdhëniet ndërmjet prindërve dhe fëmijëve janë tërregulluara me anë të Ligjit mbi Familjen, në pjesën e katërt. Ndërsa, çështjet që kanë tëbëjnë me ndihmën institucionale e cila iu ofrohet familjeve dhe fëmijëve janë tërregulluara me Ligjin mbi Shërbimet Sociale dhe Familjare dhe Ligji mbi Skemën përndihmë Sociale.Ligji për Shërbime Sociale dhe Familjare, siguron që besimi i fëmijës të mbështetetnëinteresin e tij më të lartë dhe thekson se: “Interesat më të mira të fëmijës zakonishtpërmbushen kur nevojat e zhvillimit të tyre fizik dhe psikologjik plotësohen brendakontekstit të familjes natyrore të tij. Prandaj Ministria e Punës dhe e Mirëqenies Socialedhe ata që veprojnë në emër të saj duhet të bëjnë çdo përpjekje të promovojnëmirëqenien e fëmijës në suaza të familjeve të tyre biologjike përmes ofrimit tëpërkujdesjes dhe këshillimit social, dhe në raste të jashtëzakonshme, asistencës materiale(neni 10).”Një ndër parimet e Ligjit mbi Familjen është se fëmijët kanë të drejtë të rriten me familjete tyre, dhe prindërit janë përgjegjës primar për kujdesin dhe edukimin e fëmijëve.Mirëpo, ligji ka të përcaktuara edhe dispozitat për mbikëqyrjen dhe mbështetjen efëmijëve nga ana e shtetit.Organi i Kujdestarisë ushtron mbikëqyrjen e përgjithshme dhe të vazhdueshem ndajushtrimit të të drejtave dhe detyrave prindërore. Në rast të procedurës së pajtimit tëprindërve, Organi i Kujdestarisë është përgjegjës për mbrojtjen e fëmijëve dhe duhet tëkonstaton se në çfarë kushte për jetë dhe zhvillim ndodhen fëmijët e përbashkët tëbashkëshortëve dhe të ndërmerrë të gjitha masat e nevojshme që të sigurojë edukimin,sigurinë dhe mbajtjen financiare, gjithashtu bënë përpjekje të arrijë marrëveshjendërmjet bashkëshortëve në mënyrë që të mbrojë interesat e fëmijës.(neni 82).Besimi i fëmijës mbi parimin e interesit më të lartë të fëmijës, garantohet me anë të Ligjimbi Familjen, atëherë kur kërkohet besimi i përkohshëm nga prindërit e palës së tretë;besimi i fëmijës njërit prind ose personit të tretë dhe besimi i fëmijës sipas shqyrtimit tëgjykatës. Neni 143 thekson se, “Në rast të vdekjes së prindit i cili e ka ushtruar vetëkujdesin prindëror sipas vendimit të gjykatës, Organit të Kujdestarisë ose sipasmarrëveshjes me prind tjetër, si dhe në rast kur ai prind e humb aftësinë për të vepruar54

ose e braktisë fëmijën, prindi tjetër ka të drejtë të kërkojë që personi te i cili ndodhetfëmija t‟ia dorëzoj fëmijën për ruajtje dhe edukim”. Ndërsa në rast të kontestit ndërmjetprindërve dhe personit të tretë, gjykata kompetente mund të vendosë që fëmija t‟ibesohet për ruajtje dhe edukim personit te i cili ndodhet fëmija, ndonjë personi oseinstitucioni tjetër, nëse në bazë të mendimit dhe propozimit të marrë nga Organi iKujdestarisë, pasi t‟i hetojë të gjitha rrethanat, konstaton se interesat e fëmijës e kërkojnënjë gjë të tillë. (thjeshtëso)Neni 144 thekson se, “Gjykata ose Organi i Kujdestarisë ka për detyrë që në mënyrë tëpërshtatshme t‟i hetojë të gjitha rrethanat që janë me rëndësi për zhvillimin e drejtëpsikik dhe fizik, edukimin e fëmijës, dhe pastaj të merrë vendim mbi besimin e fëmijës”.Atëherë kur fëmija është mbi 10 vjeç, gjykata merrë parasysh posaçërisht nevojatemocionale dhe dëshirat e fëmijës. Në rast se gjykata e sheh të nevojshme, para marrjessë vendimit merret parasysh mendimi i ekspertëve.Ligjet mbi familjen nuk kërkon qartazi se Interesi më i lartë i fëmijës është mbajtja ekontakteve me të dy prindërit, por në nenin 140 përveç tjerash theksohet se: „gjykata meaktgjykim rregullon mënyrën e mbajtjes së kontakteve personale të fëmijës me prind qënuk e ushtron kujdesin prindëror, në rast se prindi i cili/a e ushtron kujdesin prindërorpengon kontaktet personale të fëmijës me prindin tjetër, pasi të vlerësohen të gjitharrethanat e rastit dhe konstatohet se mbajtja e kontaktit me prind është e domosdoshmepër mbrojtjen e fëmijës‟, dhe „Mendimin i fëmijës që është i aftë të japë pikëpamjet etij/saj, do të merret parasysh nga gjykata në çdo procedurë që i përket fëmijës.Mendimit të fëmijës i ipet pesha e duhur në pajtim me moshën dhe aftësinë për tëkuptuar”.Kontakti i fëmijëve me prindër, është i rregulluar edhe me anë të nenit 145 të Ligjit mbiFamiljen, në të cilin thuhet: “Nëse fëmija jeton vetëm me njërin prind ose me personin etretë ose në institucion, prindërit do të merren vesh për mënyrën e mbajtjes sëkontakteve personale me fëmijën. Në rast të kontekstit, vendimin lidhur me këtë gjë emerr gjykata kompetente. Gjykata kompetente përsëri mund të rregullojë mënyrën embajtjes së kontakteve personale të prindërve me fëmijët, nëse këtë gjë e kërkojnërrethanat e ndryshuara”.Fëmijët dhe prindërit përkundër dëshirës së tyre, mund të ndahen nga autoritetetpërgjegjëse atëherë kur Organi i Kujdestarisë dhe gjykata vlerëson se marrja e vendimitpër ushtrimin e të drejtave dhe detyrave prindërore është në interesin më të lartë tëfëmijës, Ligji për Familjen (neni 140), thuhet: Kur gjykata kompetente në kontestinmartesor e merr aktgjykimin me të cilin zgjidhet ose anulohet martesa me atë aktgjykimgjykata do të vendos edhe për besimin e fëmijëve njërit prind, për ruajtjen dheedukimin e fëmijëve të mitur.Po ashtu sipas Ligjit për Shërbimet Sociale dhe Familjare, Ligji Nr. 02/L-17, Neni 10.2Mbrojtja e Fëmijëve, parasheh qe në rrethanat kur ka arsye për të dyshuar se një fëmijëështë duke pësuar dëm serioz në shëndetin e tij fizik ose mendor,ose është në rrezik përdiçka të tillë brenda familjes së tij, mundë të merret në konsideratë heqja e tij ngapërkujdesja e prindërve ose kujdestarit të tij.55

Ndarja e përkohshme ose e përhershme e fëmijëve nga prindërit mund të bëhet vetëmme vendimin e gjykatës kompetente. Kjo është e rregulluar me anë të Ligjit për Familje,në nenet 140, 142, 143, 148, 149 dhe më neni 75 Perjashtimi i Publikut, publikuperjashtohet nga procedura e kontestit martesor. Kurse, për sa i përket besueshmërisë sëçështjeve të shqyrtimit gjyqësor që ka të bëj me fëmijët- të miturit që kan renë ndesh mëligjin eshte e rregulluar në mënyrë decidive në Ligjin Penal për të Mitur, për çështjet qëkanë të bëjnë me seancat për të miturit (neni 47).Nëse marrëveshja e prindërve nuk iu përgjigjet interesave të fëmijës, gjykata, pasi tëmarrë mendimin dhe propozimin e Organit të Kujdestarisë dhe të hetojë të gjitharrethanat, do të vendosë për ruajtjen dhe edukimin e fëmijës. Nëse prindi i cili ushtronkujdesin prindëror pengon kontaktet personale të fëmijës me prindin tjetër, atëherëgjykata duhet të vlerëson se të gjitha rrethanat e rastit tregojnë se mbajtja e kontakteveme prindër është e domosdoshme për mbrojtjen e fëmijës, dhe rregullon mënyrën embajtjes së kontakteve personale të fëmijës me prindin i cili/a nuk e ushtron kujdesinprindëror. Mendimi i fëmijës i cili/a është i aftë të japë pikëpamjet e tyre, do të merretparasysh nga gjykata në çdo procedurë që i përket atij/asaj. Mendimit të fëmijës i ipetpesha e duhur në pajtim me moshën dhe aftësinë e tij për të kuptuar.Sa i përket mbikëqyrjes ndaj kujdesit prindëror, Ligjit mbi Familjen thekson se “Organi iKujdestarisë ushtron mbikëqyrjen e përgjithshme dhe të vazhdueshme ndaj ushtrimit tëtë drejtave dhe detyrave prindërore. Nëse, Organi i Kujdestarisë mëson për rrezikunekzistues për fëmiun për shkak të abuzimit të të drejtës prindërore ose çfarëdo rrezikupër fëmijën nga neglizhenca serioze e detyrave prindërore, është i detyruar qëurgjentisht të ndërmarrë masa për mbrojtjen e personalitetit, të drejtave dhe interesavetë fëmijës (neni 147). Vendimin mbi privimin e prindërve nga kujdesi prindëror e merrgjykata kompetente në procedurë jashtëkontestimore pasi të ketë marrë mendimin ngaOrgani i Kujdestarisë dhe pasi të ketë hetuar të gjitha rrethanat relevante lidhur merastin individual.Në bazë të Ligjit mbi Familjen (neni 149) prindërit të cilët priovohen nga kujdesiprindërorë, janë ata prindër të cilët e keqëpërdorin ushtrimin e të drejtës prindërore osenë mënyrë serioze e neglizhojnë ushtrimin e të drejtës prindërore; prindërit mund tëprivohen nga kujdesi për të gjithë fëmijët, nëse këtë gjë e kërkojnë rrethanat e posaçme,por mundë të privohen nga kujdesi vetëm ndaj njërit fëmijë.Ligji për Shërbime Sociale dhe Familjare (neni 10), përveç tjerash thekson: para se tëmerret një urdhër për të ndarë fëmijën nga nga prindërit e tij/saj Qendra për PunëSociale duhet të bëjë një vlerësim të përgjithshëm profesional për nevojat e fëmijës përshërbime sociale dhre familjare, dhe ti kërkoj gjykatës në emër të Departamentit tëMirëqenies Sociale urdhër të Kujdestarisë. Për të marrë vendimin e saj, gjykata duhet tëpërfill një numër të faktorëve, duke përfshirë dëshirat dhe ndjenjat e caktuara të fëmijës;nevojat emocionale dhe edukative të fëmijës, ndikimin e mundshëm te fëmija çdondërrim i rrethanave; moshën, gjininë, mjedisin ku ka jetuar fëmija; nëse fëmija kavuajtur ose është në rrezik për të vuajtur; sa është i aftë çdo njëri nga prindërit e fëmijëspër të përmbushur nevojat e tij/saj. Nëse Gjykata vendos që fëmija nuk mund të jetojë56

me prindërit e tij/saj, ajo mund të marr masa që fëmija të vazhdojë të ketë qasje nëfamiljen e tij/saj. Prindërit, fëmija i të cilëve është subjekt i Urdhërit të Kujdestarisëndihmohen nga QPS-ja, aty ku është e mundur, me qëllim të vazhdimit të ushtrimit tëpërgjegjësisë së plotë prindërore. Rasti duhet të ekzaminohet nga QPS-ja së paku çdogjashtë muaj, nëse rrethanat në familje ndryshojnë dhe cilësohet urdhri si i panevojshëm, atëherë i bëhet një kërkesë gjykatyës për anulimin e vendimit.Kodi Penal i Kosovës, në dispozitat e tij e rregullon dhe penalizon ndarjen e fëmijës ngaprindin në këto raste: “Kushdo që në mënyrë të kundërligjshme e zëvendëson një fëmijëpër një tjetër ose në ndonjë mënyrë tjetër ndryshon statusin familjar të fëmijës; kushdoqë fëmijën e mban në mënyrë të kundërligjshme apo e rrëmben nga prindi, prindiadoptues, kujdestari, personi tjetër i cili ushtron autoritet prindëror apo nga enti të cilitfëmija i është besuar apo penguar ekzekutimin e vendimit të detyrueshëm të organitkompetent”. Veprat e lartëpërmendura, nëse kryhen për interesa materiale apo përmotive të tjera të ulta dënohen me burgim prej një deri në dhjetë vjet.Shteti është i obliguar t‟iu ofrojë kujdesin e duhur fëmijëve të privuar nga mjedisi i tyrefamiljar, bazuar në nenin 157 të Ligjit për Familjen. Fëmija pa kujdesin prindëror gëzonmbrojtje të posaçme shoqërore. Format themelore të mbrojtjes juridike dhe familjare tëfëmijëve pa kujdesin prindëror në kuptim të këtij Ligji janë: kujdestaria, strehimifamiljar, strehimi rezidencial dhe adoptimi. Forma të mbrojtjes këto që ofrohen ngaQendrat për Punë Sociale në tërë territorin e Kosovës.d) ribashkimi familjar ( neni 10)Me qëllim të rregullimit të qarkullimit të personave brenda dhe jashtë Kosovës, dherealizimit të të drejtës për të hyrë ose për tu larguar nga shteti me qëllim të ribashkimitfamiljar në Republikën e Kosovës, kjo e drejtë është e rregulluar kryesisht me anë tëdispozitave të përgjithshme të Ligjit për të Huaj, Ligjit për Familjen, Ligji për Azil,Rregullorja e UNIMK-ut me Nr. 2005/16 mbi Qarkullimin e Lirë të Personave Brendadhe Jashtë Kosovës.Liria e lëvizjes në Republikën e Kosovës është e garantuar me Kushtetutë dhe melegjislacion vendorë që është në fuqi. Çdo person me qëndrim të ligjshëm në territorin eRepublikës së Kosovës, gëzon të drejtën e lëvizjes së lirë, kjo e drejtë kufizohet vetëmatëherë kur është e domosdoshme për të ruajtur rendin dhe qetësinë e një shoqëriedemokratike.Ligji për të Huaj, të drejtën për të hyrë dhe dalë nga shteti me qëllim të ribashkimitfamiljar, e ka të adresuar në kapitullin e pestë me anë të cilit rregullohet, përveç tjerash:qëllimi i qëndrimit të përkohshëm; kërkesa përqëndrim të përkohshëm; qëndrimi ipërkohshëm me qëllim të bashkimit familjar; vazhdimi i qëndrimit të përkohshëm meqëllim të bashkimit familjar; qëndrimi i përkohshëm për fëmijët e porsalindur;ndërprerja e qëndrimit të përkohshëm.57

Republika e Kosovës njeh të drejtën e qëndrimit të përkohshëm të prindit në shtet meqëllim të bashkimit familjar. Kjo e drejtë realizohet në disa mënyra/procedura, nëseprindi posedon dokument valid të udhëtimit, mund të hynë pa pengesë në territorin eRepublikës së Kosovës për ta vizituar fëmijën e tyre, duke lajmëruar për vendbanim apovendqëndrim, kohën e qëndrimit dhe arsyen. Kërkesën për lëshimin e lejes për qëndrimtë përkohshëm me qëllim të bashkimit familjar, ka të drejtë ta paraqes i huaji-anëtari ingushtë i familjes së shtetasit të Republikës së Kosovës, të huajit të cilit i është lejuarqëndrimi i përhershëm ose i huaji i cili ka statusin e azilantit.Anëtarët e familjes së ngushtë, në bazë të dispozitavetë të legjislacionit vendorkonsiderohen: bashkëshortët, fëmijët e mitur të cilët nuk kanë krijuar familjet e tyre sidhe prindërit e fëmijëve të mitur. Anëtari i familjes së ngushtë mundë të konsiderohetedhe i afërmi i adoptuar ose adoptuesi, në rast se ekzistojnë shkaqe të veçanta personaleapo humanitare për bashkimin e familjes në Republikën e Kosovës. Mirëpo, vetëm meleje të qëndrimit të përkohshëm, me qëllim të bashkimit familjar i huaji nuk mund tëpunojë në Republikën e Kosovës.Të huajit i lejohet qëndrimi i përkohshëm në shtet nëseaplikimi për qëndrimin e përkohshëm është bërë në pajtueshmëri për bashkim familjar.Të huajit, i lejohet vazhdimi i qëndrimit të përkohshëm me qëllim të bashkimit familjarpasi të plotësoi kerkesën, pastaj mund t‟i lejohet qëndrimi i përkohshëm në afat deri nëtri vite, gjegjësisht deri në plotësimin e kushteve për lëshimin e lejes për qëndrim tëpërhershëm. Vazhdimi i qëndrimit të përkohshëm me qëllim të bashkimit familjar,mundë të realizohet edhe atëherë kur anëtari i ngushtë i familjes paraqet kërkesën meqëllim të vazhdimit të leje-qëndrimit.Ndërsa, sa i përket qëndrimit të përkohshëm të fëmijëve të porsalindur në territorin eRepublikës së Kosovës, që nuk është shtetas kosovarë, nuk kërkohetleje qëndrimi deri safëmija të mbushë një muaj jetë. Pas një muaji, leja për qëndrim të përkohshëm i jepetfëmijës sipas detyrës zyrtare, kurse i vazhdohet për aq kohë sa i është lejuar qëndrimi ipërkohshëm njërit prind apo kujdestarit ligjor të fëmijës. Edhe pse dispozitat ligjoreparashohin ndërprerjen e lejes për qëndrim të përkohshëm në vend, ato çdo herë duhettë marrin parasysh para anulimit të vendimit rrethanat personale dhe familjare të tëhuajit.Kur është fjala për fëmijët e prindërve të ndarë, prindi i të cilëve aplikon për të udhëtuarjashtë vendit, në bazë të legjislacionit në fuqi, nëpërmjet kujdestarit duhet të sigurohetmendimi i Organit të Kujdestarisë i cili jepet pas marrjes së deklaratës me shkrim ngaprindi i cili nuk udhëton jashtë. I njëjti mendim i dërgohet shërbimit për rregullimin edokumentacionit të udhëtimit.Prindi (është fjala për prindërit e ndarë) nëse dëshiron të udhëtoj jashtë vendit mefëmijën duhet të paraqes lutje në QPS për të marr edhe pëlqimin e Organit tëkujdestarisë. Organi i Kujdestarisë kontakton prindin tjetër dhe merr deklaratën meshkrim. Nëse jipet pëlqimi nga prindi tjetër, Organi i kujdestarisë jep pëlqimin dheai/ajo mund të marrë dokumentin e udhëtimit për fëmijën e tij. Por nëse prindi tjetërnuk jep pëlqim që fëmija i tij të udhëtoj jashtë vendit atëherë prindi i pakënaqur mund t,idrejtohet gjykatës.58

Sipas, Rregullores së UNIMK-ut me Nr. 2005/16 mbi Qarkullimin e Lirë të PersonaveBrenda dhe Jashtë Kosovës, personi ka të drejtë të hyjë dhe të qëndrojë në Republikën eKosovës për kohë të pacaktuar nëse: është anëtar i varur i familjes dhe është nën moshëntetëmbëdhjetëvjeçare (18). Nëse të miturit i lejohet qëndrimi i përkohshëm nëRepublikën e Kosovës, atëherë organet kompetente janë të obliguara që në pajtim mëdispozitat ligjore në vend, të miturit ti sigurohet strehim te një anëtar i familjes qëgjendet në Kosovë; t‟i nënshtrohet rregullave të strehimit të caktuar nga ana e autoritetitkompetent të kujdestarisë.Ekzistojnë rregulloret dhe udhëzimet administrative te dalura nga Ligji për të huajt që emundëson bashkimin familjar dhe duhet te ndiqen procedurat për bashkim familjar(kërkesa, aplikimi për leje qëndrim etj). Me Ligjin për të huaj është e rregulluar çështja ebashkimit familjar ne kreun e V (Qëndrimi i të Huajve) në nenin 37 paragrafi 1.3,38paragrafi 2,43 dhe 44, ndërsa sa i përket akteve nënligjore të cilat precizoj procedurat emëtejme mbi këtë çështje deri me tani nuk jan pregatitur dhe aprovuar nga MPB.Me ligj është e rregulluar se opinioni dhe dëshira e fëmijës është primare për marrjen evendimit për leje qëndrim se pari e pastaj për bashkim familjar, pra baza është dëshiradhe vendimi i fëmijës. Me Ligjin për te huaj kjo është rregulluar në kreun e V (Qendrimii të Huajve) në nenin 43 paragrafi 2, 45, dhe nenin 60 paragrafi 4.e) kujdesi për fëmijët ( neni 27, parag. 4)Caktimi i standardeve minimale për shërbime sociale e familjare është objektivë përvitin 2010, dhe tanimë ka filluar. Komisioni Evropian ka përzgjedhur një konsultat i cilika filluar punën në mbështetje të Departamentit të Mirëqenies Sociale në hartim tëstandardeve minimale. Shërbimet sociale megjithatë duke zbatuar ligjet dhe konventatnë fuqi zbatojnë standarde që mbrojnë qytetarët në gjendje të nevojave sociale përshërbime sociale e familjare.Përgjegjësit e prindërve në raport me fëmijët e tyre më se miri janë caktuar në ligjin “MbiFamiljen i Kosovës”. Në mandatin e MPMS-së është t‟i mbështet prindërit në gjendje tënevojave sociale. Mbi bazën e kësaj MPMS-ja në bashkëpunim me organizatat tjeraqeveritare e OJQ-të kanë sensibilizuar opinionin kosovar për obligimet dhe përgjegjësitëqë i kane në raport me fëmijët. Ne këtë drejtim janë përgatitur materiale të ndryshme sibroshura, pankarta, fletëpalosje me porositë ne lidhje me mos braktisje të fëmijëve,zhvillimin e strehimit familjar e adoptimin, mbrojtjen e fëmijëve me nevoja te veçanta,mbrojtjen e viktimave të dhunës, trafikimit me fëmijë etj. Ne këtë drejtim janëorganizuar shumë aktivitete mediale për temat e cekura me lartë, dhe janë organizuarshumë tryeza te rrumbullakëta.59

Të gjithë fëmijët në gjendje të nevojës sociale janë identifikuar nga QPS-të si Organ iKujdestarisë. Në Kosovë mbrohet familja nëse është i/e paaftë te siguroj ekzistencënmateriale. Pra ky minimum që njihet si asistence sociale jepet për familje (anëtarët qëjetojnë nën një kulm). Për fëmijët me aftësi te përhershme te kufizuara ofrohet përkrahjemateriale mujore në harmoni me ligjin për “Përkrahje Materiale Familjeve me Aftësi tePlota e te Përhershme” prej 1- 18 vjet. Të gjitha skemat për mbështetje materiale të sëcilëskategori janë në mandat të MPMS-së. Skema tjera të rregullta për mbështetje jashtëMPMS-së nuk ka. Sektori jo qeveritar ka pasur programe të ndryshme mbështetëse si:Nëna Terezë, Kryqi i Kuq i Kosovës, fondacionet ndryshme bamirëse etj.Prindërit, në bazë të legjislacionit por edhe të Konventës, janë të obliguar që të kujdesenpër fëmijët e tyre dhe tu sigurojnë atyre mirëqenie. Në raste kur kjo nuk është e mundurose ka pengesa të llojllojshme, shteti me mekanizmat e vetë administrativ e profesionalndërmerr të gjitha veprimet e duhura mbështetëse për mbrojtjen e fëmijëve e fuqizimin efamiljes.Në këtë mënyrë:- për familjet e varfëra jepet asistenca sociale në bazë të kritereve të caktuara meligjin për asistencë,- Për fëmijët pa kujdes prindëror realizohen format alternative të mbrojtjes siçjanë: bashkimi familjar, kujdestaria, adoptimi, strehimi familjar, strehimirezidencial,- Për fëmijët me aftësi te përhershme te kufizuara ofrohet përkrahje materialemujore në harmoni me ligjin për “ Përkrahje Materiale Familjeve me Aftësi tePlota e te Përhershme pre 1- 18 vjet,- Për viktima te dhunës, trafikimit e krimeve seksuale realizohet mbrojtja nëkuptim të rehabilimit, reintegrimit, strehimit të përkohshëm, fuqizimit tëfamiljes, mbrojtjes së fëmijëve në institucionet shtetërore siç janë gjykata etj.- Për te miturit në konflikt me ligjin, Organi i Kujdestarisë si edhe me larte i kapërgjegjësit e veta të caktuara me ligj. Kështu mbrohet i mituri, përfaqësohet nëgjykatë, vlerësohen shkaqet që e kanë çuar në konflikt me ligjin, punohet nërisocializim dhe përcjellje të masës edukative të shqiptuar nga gjykata siç është“Mbikëqyrja e Shtuar e Organit të Kujdestarisë.”- Për fëmijët e prindërve të ndarë, shkurorëzuar, bëhet sanimi i marrëdhënievebashkëshortore e familjare, mendimi për besimin e fëmijëve e nëse nuk ka sanim(pajtim) behet përcjellja e realizimit te kontakte në mes të prindërve e fëmijëvenë bazë të vendimit që nxjerr gjykata ose Organi i Kujdestarisë.E drejta e fëmijës për mbijetesë, zhvillim dhe siguri sociale është e adresuar përmesLigjit mbi Skemën e Ndihmës Sociale të Kosovës. Ky Ligj ofron krijim të skemës sësigurisë sociale për familjet që jetojnë në varfëri, familjet që ndeshën me disa vështirësitë caktuara dhe që kanë nevojë për ndihmë. Ndihma financiare iu ofrohet familjeve sipasprovës së pasurisë dhe brenda burimeve të caktuara të alokuara për këtë qëllim në60

Buxhetin e Konsoliduar të Kosovës. Skema administrohet nga MPMS përmes Qendravepër Punë Sociale.Edhe pse skema e sigurimit social është hartuar në përputhje me kriteret me nenin 27 tëKDF-së, ajo aktualisht është duke dështuar për t‟i siguruar çdo fëmije të drejtën nëstandard adekuat të jetesës.Ligjit mbi Skemën e Ndihmës Sociale (neni 9), përcakton shkallën e standardeve mujorepër ndihmë sociale përcaktohet sipas numrit të anëtarëve të familjes dhe numrit tëpikave sipas anëtarit siç është prezantuar në tabelën e mëposhtme:Numri i anëtarëve të familjesShkalla standarde mujore – nr. i pikëveFamilja me dy (2) anëtarë 50Familja me tre (3) anëtarë 55Familja me katër (4) anëtarë 60Familja me pesë (5) anëtarë 65Familja me gjashtë (6) anëtarë 70Familja me shtatë (7) anëtarë 75Siç mund të shihet, me këtë shumë të përcaktuar mujore fëmijët nuk mund të realizojnëtë drejtat të drejtat e tyre dhe nuk gëzojnë standard adekuat të jetesës, që do t‟iusiguronte mbijetesën, zhvillim dhe siguri sociale. Andaj, Shteti duhet kushtuar vëmendjemë të madhe në këtë drejtim dhe rritjes së burimeve mbështetëse nga sigurimi social,brenda mundësive të disponueshme për të siguruar që të gjithë fëmijët të gëzojnë njëstandard adekuat të jetësor, veçanërisht në lidhje me ushqimin, veshjen dhe strehimin.Poashtu jane edhe institucione të tjera jashtëqeveritar qe përkujdesen për fëmijet.SOS Fshatrat e Fëmijëve në Kosovë është një organizatë joqeveritare e përkujdesjessociale e dedikuar për përkrahjen e fëmijëve pa përkujdesje prindërore dhe nevojtarë pamarrë parasysh etninë, kombësinë dhe besimin fetar. SOS Fshatrat e Fëmijëve në Kosovëvepron që nga viti 1999 dhe tashmë është përkujdesur për mëse 1000 fëmijë të braktisurdhe nevojtarë. Burim kryesor i financimit të organizatës tonë janë donacionet,sponzorimet, donacionet në mallra si dhe shërbimet tjera nga i gjithë vendi.SOS Fshatrat e Fëmijëve- Kosovë, momentalisht ofron strehim, përkujdesje dhe edukimpër afro 500 fëmijë përmes 5 Projekteve:• SOS Familja• Programi i Fuqizimit të Familjes• Kopshti i Fëmijëve “SOS-Kopshti i Ri”• Qendrat për Strehim Afatshkurtër dhe Afatmesëm të Fëmijëve në Nevojë “Dielli”• Festivali i Fëmijëve- Lojë për të gjithëf) fëmijët e privuar nga mjedisi familjar ( neni 20)Në Republikën e Kosovës, kujdesi alternativ për fëmijët e privuar nga mjedisi i tyrefamiljar, rregullohet me anë të Ligjit mbi Familjen dhe Ligjin mbi Shërbimet Sociale dheFamiljare.61

Sipas Ligjit mbi Familjen (neni 149), vendimin për privimin e prindërve nga kujdesiprindëror mirret nga gjykata kompetente, pasi të ketë hetuar të gjitha rrethanat relevantelidhur me rastin dhe të ketë marrë mndimin e Organit të Kujdestarisë. E drejta nëkujdestari iu mirret prindërve të cilët keqëpërdorin dhe në mënyrë serioze neglizhojnëushtrimin e të drejtës prindërore. Por, sipas nenit 148, Organi i Kujdestarisë pa leje apourdhër të gjykatës mund ta largojë fëmijën nga kujdesi i prindërve për 72 orë, kur kaarsye për të besuar se ekziston rrezik i drejtëpërdrejtë për shëndetin, sigurinë apomirëqenien e fëmijës, si dhe ta vendosë fëmijën në një vend të sigurtë.Ndërsa sipas Ligji mbi Shërbimet Sociale dhe Familjare (neni 10), heqja e fëmijës ngapërkujdesja prindërore mund të ndodhë me vendim ose urdhër të gjykatës, vetëm nërrethanat kur ka arsye për të dyshuar se fëmija është duke pësuar dëm serioz nëshëndetin e tij fizik, mendor ose është duke pësuar lëndim serioz brenda familjes së tij.Para se të merret vendimi për ndarjen e fëmijës nga prindi QPS-ja duhet të bëjë vlerësimtë përgjithshëm profesional për nevojat e fëmijës për shërbime sociale dhe familjare, qëpastaj t‟i kërkojë gjykatës të merrë vendim mbi kujdestarinë e fëmijës. Por gjykata parase të merr vendim duhet të përfill një numër të faktorëve, si: dëshirat dhe ndjenjat ecaktuara të fëmijës; nevojat emocionale dhe edukative të fëmijës; ndikimin e mundshëmte fëmija nga çdo ndërrim i rrethanave; mosha, gjinia, mjedisi ku ka jetuar fëmija; nësefëmija ka vuajtur ose është në rrezik për të vuajtur; sa është i aftë çdo njëri nga prindërite fëmijës për të përmbushur nevojat e tij/saj. Kur të mirret urdhëri i kujdestarisë dhe qëvendoset se fëmijët nuk mund të jetojnë me prindërit e tyre, duhet të marrin të gjithamasat e nevojshme që fëmija të ketë qasje në familjen e tij/saj.Format themelore të mbrojtjes juridike dhe familjare të fëmijëve pa përkujdesjeprindërore janë: kujdestaria, strehimi familjar, strehimi rezidencial dhe adoptimi.Kujdestaria – Çdo fëmije i cili është pa përkujdesje prindërore, Qendra për Punë Sociale(QPS) realizon kujdestarinë si formë themelore e mbrojtjes. Kujdestari legjitimohet përmbrojtje e kujdes për fëmijën ose fëmijët për të cilët behët kujdestar. Kujdestarirekrutohet nga Qendra për Punë Sociale (QPS). Pas vendimit QPS dhe kujdestari marrinobligimet e përgjegjësitë e caktuara me Ligj.Numri i përgjithshëm i fëmijëve të vënë nënë kujdestari gjatë vitit 2009 ka qenë 1324raste (raste këto të bartura edhe nga vitet e kaluara).Strehimi familjar - është formë themelore e mbrojtjes së fëmijëve pa përkujdesjeprindërore, të fëmijëve të keqtrajtuar, të abuzuar dhe të neglizhuar, që për një arsye osenjë tjetër nuk mund të rriten dhe zhvillohen në familjen e tyre biologjike. Kjo formë embrojtjes rregullohet me anë të legjislacionit aktualisht të aplikueshëm në Kosovë. Nëmënyrë më specifike me Ligjin për Familjen, Ligjin për Shërbime Sociale dhe Familjare,Udhëzimin Administrativ Nr. 16/2004 dhe aneks propozimin (Nr. 04/2005) që rregullonçështjen e pagesave të strehimit familjar.62

Në këtë kontekst janë dy lloje të strehimit familjar: Strehimi Familjar brenda familjes (tektë afërmit), dhe Strehimi Familjar jashtë familjes (jo tek të afërmit).Strehimi familjar si formë themelore e mbrojtjes realizohet për të gjithë fëmijët papërkujdesje prindërore. Nga numri i përgjithshëm i fëmijëve pa kujdes prindëror nëstrehim familjar që janë gjithsej 50 fëmijë (fëmijë/bebe te braktisura ), prej tyre me aftësitë kufizuar gjatë vitit 2009 kanë qenë 6 fëmijë.Bashkimi familjar - Reflekton aktivitetet të cilat i ndërmerr Qendra për Punë Sociale nëdrejtim të përmirësimit të rrethanave të çrregulluara në familje, e që për qëllim primarka kthimin dhe rikthimin e fëmijëve (të braktisur, keqtrajtuar, trafikuar) dhe personavetë rritur dhe të moshuar në një ambient miqësor dhe të sigurtë përbrenda familjes. Nërast të pamundësisë së bashkimit familjar QPS sheh alternativën me të mirë për fëmijën.Strehimi rezidencial (institucional) – strehimi i përkohshëm afat-shkurtër nëstrehimore (rezidencial) për fëmijët pa përkujdesje prindërore, te keqtrajtuar, të lënë pasdore, fëmijët viktima të dhunës familjare, fëmijët viktima të trafikimit dhe krimeveseksuale. Strehimi rezidencial është si alternative e mbrojtjes kur nuk mund te realizohetbashkimi familjar dhe strehimi familjar. Strehimi familjar është forme themelore embrojtjes se fëmijëve pa kujdes prindëror, fëmijëve të keqtrajtuar, të abuzuar dhe tëneglizhuar, që për një arsye ose një tjetër nuk mund te rriten dhe zhvillohen ne familjene tyre biologjike .Kjo formë e mbrojtjes njihet në legjislacionin aktualisht të aplikueshëm në Kosovë, si:Ligji për Familjen; Ligjin për Shërbime Sociale dhe Familjare 02/L-17; UdhëzimitAdministrativ Nr.16/2004 mbi rregullimin e Strehimit familjar në Kosovë; UAnr.5/2006 për themelimin e Panelit për vendosjen e fëmijëve pa kujdes prindëror nëstrehim familjar dhe birësim; UA nr.16/2009 për ndryshimin dhe plotësimin e UAnr.16/2004 për rregullimin strehimit familjar në Kosovë.Jane dy lloje të strehimit : Strehimi familjar brenda familjes (tek te afërmit); dhe Strehimifamiljar jashtë familjes (jo tek te afërmit).Adoptimi – mbetet zgjedhje atëherë kur fëmija nuk mund të kthehet në familjen e tijbiologjike. Adoptimi i jep fëmijës një familje të re të përhershme ligjore me qëndrim dhembrojtje të njejtë si në familje biologjike. Me themelimin e Adoptimit si formë e mbrojtjessë fëmijëve pa përkujdesje prindërore në mes të të adoptuerit dhe adoptuesve krijohenmarëdhënie familjare, dhe atë ndërmjet adoptuesit dhe personave në gjini në njërën anë,dhe ndërmjet të adoptuarit dhe pasardhësve të tij në anën tjetër. Kjo nënkuptonmarrëdhënie me të gjitha të drejtat dhe detyrimet si fëmijë i lindur në martesë.Në të gjitha format e mbrojtjes së fëmijës respektohet dinjiteti njerëzor i tyre, obligohent‟iu ofrojnë jetë sa më të mirë të mundshme dhe t‟i integrojnë fëmijët në shoqëri. Ligji përfamiljen (neni 159) thekson se: “Mbrojtja e fëmijëve pa përkujdesje prindërore, në pajtimme nevojat e këtyre fëmijëve realizohet përmes sigurimit të kushteve për zhvillim të63

tillë të fëmijëve, të cilat do të kompensojnë në mënyrën më të mirë humbjen e prindërveose kujdesit prindëror”.g) Birësimi (neni 21)Në Republikën e Kosovës, Ligji mbi Familjen përcakton dhe rregullon format e mbrojtjessë posaçme të fëmijëve pa përkujdesje prindërore, ku një ndër format e kujdesitalternativ është adoptimi.Adoptimi i fëmijës është i lejuar nëse i shërben mirërritjes së fëmijës dhe kur pritet që nëmes të prindit adoptues dhe fëmijës do të krijohen marrëdhënie prind-fëmijë (neni 163).Adoptimi mbetet zgjedhje atëherë kur fëmija nuk mund të kthehet në familjen e tijbiologjike, adoptimi është bartje e përhershme e të drejtave dhe përgjegjësive prindëroretek prindi adoptues.Me anë të adoptimit fëmijës i ofrohet një familje e re dhe epërhershme ligjore, që obligohet t‟i ofrojë fëmijës ambient familjar, mbrojtje dhemirërritje si të ishte në familje biologjike. Andaj, adoptimi realizohet çdo herë dukepasur për bazë interesin më të lartë të fëmijës.Gjykata është autoritet kompetent për adoptim, duke marrë mendimin e Organit tëKujdestarisë pranë QPS-ve. Mirëpo, derisa nuk është nxjerrë (aprovuar) ligji qërregullon kompetencën e gjykatave, kjo formë e mbrojtjes rregullohet në bazë të Ligjitmbi Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare nr. 10/84, Ligj i cili ia jep këtë mandatOrganit të Kujdestarisë.Me themelimin e adoptimit si formë e mbrojtjes së fëmijëve pa përkujdesje prindërore nëmes të të adoptuarit dhe adoptuesve, krijohen marrëdhënie familjare, dhe atë ndërmjetadoptuesit dhe personave në gjini në njërën anë, dhe ndërmjet të adoptuarit dhepasardhësve të tij në anën tjetër. Kjo nënkupton marrëdhënie, me të gjitha të drejtat dhedetyrimet si të ishte fëmijë i lindur në martesë (neni 167).Adoptimi i rregullt nuk themelohet pa u kaluar periudha provuese e kujdesit ndajfëmijës nga adoptuesi. Periudha provuese nuk mund të jetë më e gjatë se tre muaj, e cilainiciohet, mbikëqyret dhe vlerësohet vazhdimisht nga Organi i Kujdestarisë, i cili ka përobligim t‟i raportoj gjykatës (neni 166).Autoriteti kompetent për të marrë vendim lidhur me adoptimin është gjykata, e cila çdoherë duhet të merr mendimin dhe të këshillohet me Organin e Kujdestarisë pranë QPSve(neni 161). Mirëpo, pasi që deri më tani nuk është hartuar dhe aprovuar Ligji qërregullon kompetencat e gjykatave, atëherë kjo formë e mbrojtjes rregullohet me anë tëLigjit mbi Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare nr. 10/84, e që obligon Organin eKujdestarisë të ketë këtë mandat.Organet kompetente janë të obliguara të marrin në konsideratë pikëpamjet e fëmijësgjatë adoptimit. Pëlqimin për fëmijën nën moshën 14 vjeç ose me paaftësi për të vepruar,mund ta jap vetëm përfaqësuesi i tij ligjor, ndërsa mbi moshën 14 vjeç fëmija mund ta64

jap vetë pëlqimin për adoptim dhe pikëpamjeve të tij iu ipet pesha e duhur (neni 168).Ndërsa, kur fëmija është i porsalindur, për adoptimin e fëmijës kërkohet pëlqimi iprindërve. Pëlqimi nuk mund të jepet para se fëmija t‟i ketë mbushur tetë javë (neni169).Në bazë të Ligjit mbi Familjen (neni 186), organet kompetente janë përgjegjëse tëpërmbushin të gjitha procedurat që janë të parapara me ligj e pastaj të lejohet adoptimi.Për themelimin e adoptimit nevojitet prania e adoptuesit, bashkëshortit/es së tij/saj, eprindërve përkatësisht e kujdestarit të të adoptuarit, si dhe prania e të adoptuarit nëseështë më i vjetër se 10 vjeç.Sipas Ligjit për Shërbime Sociale dhe Familjare (neni 11.14), në rast të adoptimit “Fëmijavendoset vetëm në një familje, e cila me familjen e tij ka të përbashkët prejardhjen etnike,gjuhësore, kulturore dhe religjioze”. Mirëpo, ligji nuk e rregullon qartë të drejtën efëmijës në identitet dhe dëshirës së tij/saj për vazhdimin e mjedisit shoqëror të tij etnik,fetar, kulturor dhe gjuhësor. Departamenti i Mirëqenies Sociale, përmes Panelit përVendosjen e Fëmijës e që është autoriteti i vetëm përgjegjës në Kosovë për hartimin elistës së prindërve potencialë adoptues, ndërsa vendosjen e fëmijës te prindërit epropozuar e bënë QPS-ja.Në bazë të ligjeve që rregullojnë format alternative të përkujdesjes për fëmijë, adoptiminga të huajt, sipas Ligji mbi Familjen, lejohet vetëm nëse fëmija nuk mund të adoptohetose strehohet në famije në Kosovë ose në rast se fëmija ka nevoja të veçanta dhe i duhetnjë trajtim i specializuar që nuk mund t‟i ofrohet në Kosovë (neni 179).Ndërsa, Ligji për Shërbime Sociale dhe Familjare, në mënyrë që të mbrojë të drejtat efëmijës, të cilët mund të jenë subjekt i kërkesave për adoptim ndërkombëtar, obligonpanelin për vendosjen dhe strehimin e fëmijës të sigurojë që me rastin e adoptimitndërkombëtar respektohet legjislacioni në fuqi dhe merret parasysh interesi më i mirë ifëmijës, si dhe:të sigurojë se ka përputhshmëri me kërkesat e Konventës së Hagës mbi të DrejtënPrivate, Konventën për Mbrojtjen e Fëmijëve dhe Bashkëpunimit në Lidhje meAdoptimin Ndërshtetëror;të vendosë dhe të zhvillojë marrëdhënie bashkëpunimi me organet përkatëse përadoptim në vendet pranuese potenciale;të vendos kriteret që duhet zbatuar për adoptim ndërshtetëror;të mundësoj procedurat e nevojshme ligjore për kryerjen e adoptimitndërshtetëror siç përcaktohet nga Konventa e Hagës (neni 11.25);Fëmijët e adoptuar monitorohen dhe rastet e tyre shqyrtohen në mënyrë periodike ngaautoritetet kompetente. Sipas procedurave profesionale të cilat janë të integruara nëdoracakun për realizimin e formave të mbrojtjes së fëmijëve pa kujdes prindërorparashihet që shërbimet sociale të bëjnë monitorimin e realizimit të adoptimit tëfëmijëve së paku për një vit pas nxjerrjes së Aktvendimit për Adoptim. Parashihet qëbrenda vitit të realizohen tri vizita.65

Ndërsa, sipas Ligji për Shërbime Sociale dhe Familjare, posa të vendoset fëmija nëstrehim familjar, zyrtari për shërbime sociale patjetër duhet ta vizitojë fëmijën së pakunjë herë në muaj, me qëllim që të sigurohet se familja strehuese është duke i ofruarkujdes të duhur fëmijës (neni 11.15). Ligjet që rregullojnë çështjen e adoptimit nëRepublikën e Kosovës nuk e ndalojnë qartë përfitimin e paligjshëm financiar ngaadoptimi ndërkombëtar. Në Ligjin për Shërbime Sociale dhe Familjare neni 11.22 thuhet:“Çdo person i cili organizon adoptim në kundërshtim të dispozitave nga ky ligj osetenton që ta bëjë këtë, ndëshkohet për vepër penale sipas nenit 209-210 të Kodit Penal tëKosovës”.Ndërsa, këto nene rregullojnë ndryshimin e statusit familjar të fëmijës dhe rrëmbimin ekundërligjshëm të fëmijës, mirëpo nuk kërkojnë ndalimin e përfitimit të paligjshëmfinanciar nga adoptimi ndërkombëtar. Sipas të dhënave të MPMS, ne vitin 2009 janëadoptuar 35 fëmijë pa kujdes prindëror. Prej këtij numri 32 kane qene adoptime vendorekurse 3 adoptime ndërkombëtare. Me aftësi te kufizuara kane qenë 3 fëmijë, pa aftësi tekufizuara 32 fëmijë. Sa i takon moshës, dy fëmijë ishin te moshës tre vjeçare kurse tetjerët (33) kanë qenë nen moshën një vjeçare.h) tranferimi i paligjshëm dhe moskthimi ( neni 11)Kushtetuta e Republikës së Kosovës (neni 156), njeh të drejtën e refugjatëve dhepersonave të zhvendosur brenda vendit të kthehen në shtëpitë e tyre, duke promovuardhe lehtësuar kthim të sigurt dhe me dinjitet, u ndihmon atyre të rimarrin pronën dhepasuritë personale.Një ndër masat e ndërmarra nga Institucionet e Kosovës që të sigurojnë kthim të sigurtëpër të zhvendosurit, është Rezoluta e Kuvendit të Kosovës për Kthim të qëndrueshëm tëzhvendosurëve dhe refugjatëve. E cila përveç tjerash thekson se, kthimi i tëzhvendosurëve paraqet një çështje humanitare dhe respektim të lirive dhe të drejtave tënjeriut dhe kërkon që ky proces të mbrohet nga implikimet dhe keqpërdorimet politike.Kosova e ka futur ne fuqi Konventën e Hagës “Mbi aspektet civile kundër rrëmbimitndërkombëtar te fëmijëve “ te vitit 1980m me rregulloren e UNMIK-ut 2004/29. Ndërsaështë parapare ne strategjinë legjislative për 2010, Projekt ligji kundër rrëmbimitndërkombëtar te fëmijëve.Duke pasur parasysh nevojnë për t‟i mbrojtur fëmijët prej pasojave të dëmshme tëlargimit ose mbajtjes së padrejtë dhe për të krijuar procedurat për të siguruar kthimin eshpejtë të fëmijëve të larguar ose të mbajtur në mënyrë të padrejtë dhe për të siguruar qëtë drejtat e kujdestarisë dhe të qasjes respektohen në mënyrë efektive, në juridiksioninvendorë, konkretisht në Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2004/29 për Mbrojtjen KundërRrëmbimit Ndërkombëtar të Fëmijëve, janë marrë parasysh parimet dhe objektivat eKonventës për Aspekte Civile të Rrëmbimit Ndërkombëtar të Fëmijëve të datës 25 tetor66

1980. Ndërsa, neni 2 thekson se: “Të gjitha veprimet në pajtim me këtë Rregullorepërkitazi me ndonjë kërkesë ndërmerren në përputhje me Konventën”.Të gjitha kërkesat, vendimet, urdhrat dhe njoftimet tjera prej Kosovës dhe për në Kosovëi përcillen organeve të huaja nëpërmjet kanaleve diplomatike. Procedurat e përgjithshmepër rregullimin e çështjeve kundër rrëmbimit të fëmijëve nga vendet e huaja nëRepublikën e Kosovës është e rregulluar në dispozita e Rregullorës së lartë përmendur,ku theksohet se: Departamenti i Drejtësisë është përgjegjës për të ndërmarrë masat eduhura për të siguruar kthimin e shpejtë të fëmijës dhe plotësimin e objektivave tëKonventës, pasi që të ketë pranuar kërkesën e huaj për ndihmë në pajtim me Konventënpër të siguruar kthimin e ndonjë fëmije i cili pohohet të jetë larguar ose mbajtur nëmënyrë të padrejtë dhe vërtetuar se ajo është në përputhje me Konventën.Në raste të tilla, Departamenti i Drejtësisë dhe gjykata kompetente e qarkut obligohen tëveprojnë shpejtë përkitazi me kërkesat, dhe gjithashtu janë përgjegjëse të marrin masapër të zbuluar vendndodhjen e ndonjë fëmije i cili/la është larguar ose është mbajtur nëmënyrë të padrejtë; Parandaluar dëmtimin e mëtutjeshëm të fëmijës; Siguruar kthiminvullnetar të fëmijës ose arritjen e një zgjidhjeje miqësore të çështjeve; Inicuar dhendihmuar krijimin e procedurave gjyqësore ose administrative me qëllim të fitimit tëkthimit të fëmijës; Siguruar marrëveshjet administrative përkatëse dhe sipas nevojës përtë siguruar kthimin e sigurt të fëmijës. Departamenti i Drejtësisë po ashtu kryen edhefunksione tjera të cilat i caktohen nga organi qendrorë në bazë të Konventës.Shpenzimet e procedurave gjyqësore, duke përfshirë sigurimin e ndihmës juridike nëpajtim me kërkesat që ndërmerren në përputhje me Konventën paguhen nga Buxheti iKonsoliduar i Kosovës. Nëse gjykata e qarkut vendos në të mirë të kërkuesit, konkretishtpersonit, institucionit ose ndonjë organi tjetër i cili e parashtron kërkesën, ajo mund tëurdhëroj të paditurin që t‟i paguaj shpenzimet e procedurave.Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2004/29 për Mbrojtjen Kundër Rrëmbimit Ndërkombëtar tëFëmijëve, rregullon vetëm çështjet që kanë të bëjnë me rrëmbimin/zhvendosjen efëmijëve nga vendet e huaja në Kosovë. Ndërsa, nuk parasheh asnjë dispozitë qërregullon çështjet e rrëmbimit/zhvendosjes së fëmijëve kosovarë në vendet e huaja.Mirëpo, kjo çështje është paraparë të rregullohet me legjislacion vendorë në StrategjinëLegjislative për vitin 2010.Sipas, Kodit të Përkohshëm Penal të Kosovës (neni 210), rrëmbimi i kundërligjshëm ifëmijës për interesa materiale apo për motive të tjera të ulta dënohet me burgim prej njëderi në dhjetë vjetë.i) abuzimi dhe neglizhenca ( neni 19) përfshirë rikuperimin fizik dhe psikologjik dheriintegrimin social ( neni 39)Neni 50.3 i Kushtetutës së Republikës së Kosovës, garanton se: “Secili fëmijë gëzon tëdrejtën për të qenë i mbrojtur nga dhuna, keqtrajtimi dhe eksploatimi”.67

Legjislacioni vendor që rregullon mbrojtjen e të drejtave të fëmijëve në dispozitat e tijparasheh procedura që identifikojnë fëmijët e rrezikuar nga të gjitha format e dhunës.Keë e rregullon nje varg ligjesh dhe aktesh tjera: Ligji për Familjen i Kosovës; Ligji mbishërbime Sociale dhe familjare; Kodi penal për të mitur; Ligji për përkrahje materiale qëkanë fëmijë me aftësi te kufizuar te përhershëm; Konventat Ndërkombëtare për tedrejtat e njeriut, të drejtat e fëmijëve, kodeve etike dhe respektimi i procedurave si dheofrimi i shërbimeve profesionale te punës.KPPK në neni 81 dhe 206 përcakton punën dhe shërbimet qe ofron DMNV. MD-ja kaprocedurat standarde të veprimit për rastet e dhunës në familje, trafikimit më qenienjerëzore dhe keqtrajtimin e fëmijëve.Në Kodin Penal në fuqi, përmenden disa prej formave të keqtrajtimit, të cilat në rastetkur viktimat janë fëmijë parashohin dënime më të rrepta. Format e dënueshme tëkeqtrajtimit sipas këtij kodi janë: rrëmbimi (neni 159), shtrëngimi (169), kanosja (161),privimi i kundërligjshëm ngaliria (162), fyerja (187), shpifja (188), dhunimi (193), sulmseksual( 195), degradimi i integritetit seksual (196), keqpërdorimi seksual i personave nëmoshën 16 vjeç (198), ngacmimi seksual nën moshën 16 vjeç (199), prostitucioni (201),kepërdorimi i fëmijëve në pronografi (202), ndryshimi i statusit familjar të fëmijës (209),rrëmbimi i kundërligjsshëm i fëmijës (210), keqtrajtimi apo braktisja e fëmijës (211).MD ka organizuar fushatën “dhuna gjeneron dhune” prill-qershor 2009 në 152 shkollafillore dhe të mesme. qëllimi i fushatës ka qene informimi i nxënësve për shërbimet qëofron DMNV dhe janë njoftuar për linien ndihme falas.Ne kuadër te Legjislacionit vendor gjegjësisht Ligjit për shërbime sociale dhe familjare(neni 10.1) parashihet: Interesat më të mira të fëmijës përmbushen kur nevojat ezhvillimit të tyre fizik dhe psikologjik plotësohen brenda kontekstit të familjes natyroretë tij”. DMS –QPS në nivel lokal vlerësojnë përfshirjen e këtyre fëmijëve ne programet eposaçme si: strehimi familjar te të afërmit, strehimi familjar, strehimi rezidencial ipërkohshëm etj.Kodit penal i Kosovës parasheh: qe Prindi, prindi adoptues, kujdestari apo personitjetër që ushtron autoritet prindëror mbi fëmijën i cili e keqtrajton fëmijën e tillë dukepërdorur masa fizike a mentale apo e shkel detyrimin e vet për përkujdesje dhe edukimduke mos e përfillur fëmijën me pakujdesi të madhe dënohet me burgim prej tre muajvederi në tre vjet”(Neni 211). Shkelja e detyrimeve familjare rregullohet me nenin 212 dhesipas kjo rregullohent ne menyre qe “ Kushdo që duke i shkelur vrazhdë detyrimet eveta familjare ligjore e lë në gjendje të rëndë anëtarin e familjes i cili në një gjendje tëdëshpëruar nuk është në gjendje të kujdeset për vete dënohet me burgim prej tre muajderi në tre vjet” .Qendrat për Punë Sociale të shtrira në tërë territorin e Kosovës janë organet kompetenteqë ofrojnë mbrojtjen dhe riintegrimin e fëmijëve viktima të keqtrajtimit dhe shfrytëzimit,mbrojtje kjo që realizohet me partnerët në nivele qeveritare dhe joqeveritare, subjekte68

këto që ofrojnë shërbime rehabilituese dhe riintegruese për këto kategori të fëmijëve nënevojë sociale. Siç janë përmendur edhe me heret, format alternative te mbrojtjes përfëmijët ne nevoje sociale janë: Kujdestaria, Strehimi familjar, strehimi rezidencial dheadoptimi.Ligji për Shërbimet sociale dhe Familjare, obligon çdo zyrtarë që është i përfshirë nëprocesin e mësimdhënies, infermierisë, mjekësisë, stomatologjisë, psikologjisë, policisëapo profesionist tjerë që kanë për detyrë përkujdesjen për fëmijë, që dyshon ose kadëshmi se një fëmijë vuang nga abuzimi fizik, seksual ose psikologjik nga ana e prinditose përkujdesësit të tij/saj, ta raportojë rastin në QPS.Dështimi të veprohet në këtë mënyrë nga ana e çdo zyrtari të lartëpërmendur, sipasKodit Penal të Kosovës (neni 156) dënohet dhe i nënshtrohet ndjekjes penale, edheatëherë kur nuk i ofrohet ndihmë personit jeta e të cilit ndodhet në rrezik tëdrejtëpërdrejtë, kur këtë mund ta bëjë pa e rrezikuar vetën dhe tjetrin dhe kur në gjendjeapo në rrethana të kërcënimit të rrezikut për jetë personi lihet pa ndihmë.Në mënyrë të ngjashme Kodi i Përkohshëm i Procedurës Penale me anë të nenit 198.2obligon punëtorët social, shëndetësor, mësuesit, mbikëqyerësin ose personat e tjerë qëkryejnë punë në cilësi të ngjashme, të cilët mësojnë ose zbulojnë se ekziston dyshim iarsyeshëm se fëmija është viktimë e veprës penale, e sidomos për vepra penale kundërintegritetit seksual, duhet të raportojnë menjëherë rastin.Nënpunësit e shërbimeve sociale kanë të drejtë ligjore, të hyjnë në çdo ndërtesë dhe tëvendosë fëmijën në një vend të sigurtë, atëherë kur kanë arsye të besojnë se ekzistonrrezik serioz imediat për shëndetin, sigurinë dhe mirëqenien e një fëmije (Ligji përShërbimet sociale dhe Familjare, neni 10.4).Posa të informohet QPS-ja se ka dyshim të bazuar se fëmija është i braktisur, bonjak,është duke vuajtur dhe i rrezikuar nga çfarëdo forme e dhunës fizike, mendore,lëndimit, abuzimit, lënia padore, trajtimit neglizhent, keqtrajtimit, shfrytëzimit, abuzimitseksual, përderisa ndodhet nën kujdesin e prindit(ërve) ose çdo personi tjetër; duhet tëmarrë çdo hap të nevojshëm për ruajtjen e sigurisë së fëmijës dhe të bënë vlerësimgjithëpërfshirës profesional të nevojave të fëmijës për mbrojtje (10.7). Pasi të bëhetvlerësimi i nevojave të fëmijës dhe konsiderohet se ka arsye për të kërkuar masambrojtëse, institucionet kompetente janë të obliguara që rastin ta referojnë në gjykatë(10.11).Në vitin 2004 Sekretari i Përgjithshëm i Kombeve të Bashkuara ka caktuar një Ekspert tëPavarur për udhëhequr një studim gjithëpërfshirës dhe global në lidhje me dhunën ndajfëmijëve. Në kuadër të këtij studimi MASHT dhe UNICEF janë koordinuar përhulumtimin e dhunës në shkolla. Studimi u realizuar në periudhën kohore Maj-Shtator2005, studim ky i cili i ka rrënjët në të drejtat e fëmijëve, në të drejtën e mbrojtjes së tyrendaj çfarëdo forme të dhunës dhe pati si qëllim promovimin e veprimeve përparandalimin dhe eliminimin e dhunës ndaj fëmijëve.69

Janë realizuar fushata kundër dhunës në institucionet arsimore. Fushatat kishin përqëllim që t`i informojë arsimtarët, nxënësit, prindërit, zyrtarët e arsimit si dhekomunitetin në lidhje me format e dhunës në shkolla, qoftë të natyrës fizike apo psikikeapo çfarëdo lloj formash tjera. Fushatat po ashtu kishte për qëllim që të informojë nëlidhje me nivelin e dhunës në shkolla si nga ana e arsimtarëve ndaj fëmijëve po ashtuedhe dhunës së fëmijëve në mes vete. Gjatë fushatave u shpërndan materiale tëndryshme informative dhe edukative siç janë posterët, fletushkat dhe materiale të tjeranga fusha e video dhe audio-produksionit. Të gjitha materialet përmbanin mesazhe përparandalimin e dhunës me moton: “ Për një shkollë pa dhunë”.Projektet për trajtimin e dhunës ndaj fëmijëve të miratuara nga MASHT dhe të zbatuarame partnerë të ndryshëm janë:- Siguria në shkollë, sfidë për komunitetin / FIQ ( Forumi për Iniciativë Qytetare);- Të rinjtë janë e ardhmja jonë/ SHPK, Njësia e Policisë në Bashkësi e Stacionit Policortë Veriut në Prishtinë;- “ Keqpërdorimi i teknologjisë informative të Komunikimit (TIK)” QTSGJ (Qendrapër Trajnime dhe Studime Gjinore);- Projekti për krijimin e mjediseve të sigurta , jo të dhunshme dhe humane në shoqëridhe shkolla (Qendra për arsim e Kosovës, UNICEF), etj.Institucionet e Republikes së Kosovës kanë nënshkruar Marrëveshje të bashkëpunimitpër të parandaluar sjelljet asociale dhe delikuente në institucionet edukativo-arsimoredhe aftësuese, që kryesisht kanë për qëllim:- parandalimi i shfaqjes së sjelljeve dhe veprimeve delikuente në institucionetedukativo – arsimore dhe aftësuese të Republikës së Kosovës;- rritja e bashkëpunimin ndërmjet institucioneve më të rëndësishme relevantepërgjegjëse për sigurinë në institucionet edukativo- arsimore dhe aftësuese tëRepublikës së Kosovës;Legjislacioni vendore që rregullon çështje e arsimit është në përputhje me KDF-në dheme instrumentet tjera ndërkombëtare që lidhen me të drejtat e njeriut, dhe me aktetnënligjore të tij sanksionon dhunën në shkolla, si:- Kodi etik për mësimdhënës miratuar në 2005- Kodi i mirësjelljes dhe masat disiplinore për nxënës të shkollave të mesme të larta,4/2007, DATA: 09.03.2007- Udhëzimi administrativ ” Ndalimi, ndërprerja dhe in icimi i procedurës disiplinorepër personelin edukativo-arsimor” 40/2005, DATA: 28.09.2005- Ligjin e Inspeksionit të Arsimit, Nr.2004/37Sa i përket mekanizmit të ankesës, mekanizmi i ankeses funksionon kur pala duhet tafilloj ankesën prej bazës nga vjen dmth nga shkolla fillimisht, dhe pastaj në nivelin mete lartë ne DKA. Nëse këto të dyja nuk e zgjidhin rastin, pala mund të ankohet nëMASHT te Komisioni për Ankesa. Nëse pala nuk është e kënaqur me vendimin eMASHT-it mund të ankohet në gjykatë.70

Procedurat dhe masat mbrojtëse të fëmijëve nga çdo formë e dhunës janë të bazuara nëKodin e Përkohshëm të Procedurës Penale, përveç tjerash thekson se: autoritetet qëzbatojnë procedurën penale gjatë gjithë rrjedhës së procedurës penale duhet të kenëparasysh nevojat e arsyeshme të të dëmtuarëve, veçanërisht fëmijëve (neni 78).Fëmijëtkanë të drejtë të marrin pjesë në procedurë, të shtojnë pyetje dhe të bëjnë deklarata, tëkenë përfaqësim ligjor dhe përkthyes gojor. Njësia për Mbrojtjen e Viktimave obligohetti ndihmojë fëmijët për mbrojtjen e të drejtave të tyre.Fëmija mbi moshën gjashtëmbëdhjetë vjeçare mundë të jep deklarata dhe të ndërmerrhapa në procedurë, ndërsa nën këtë moshë obligohet përfaqësuesi i tij ligjorë tëndërmerrë të gjitha hapat e nevojshëm në përputhje me Kodin (neni 79). OrganetKompetente obligohen të kenë kujdesë të posaçëm kur marrin në pyetje fëmijëv eveçanërisht kur ai është viktima, që pyetjet mos të ndikojnë dëmshëm në gjendjen e tijshpirtërore dhe në rast nevoje fëmiaj të mirret në pyetje nga psikologu ose pedagogu përfëmijë, apo ndonjë personi tjetër profesional (neni 164.6).Gjyqtari mundë të urdhërojë të përdoren masa mbrojtëse, nëse konstaton se fëmija apoanëtarët e tyre të familjes janë në rrezik, si: të urdhërojë mos-zbulimin e emrit të fëmijësdhe informatave personale, lejimi i fëmijës të dëshmojë prapa mburojës së errët,caktimin e seancave të mbyllura, e forma të tjera që fshehin veçoritë, identitetin dhepërshkrimin fizik të fëmijës (neni 169). Me qëllim të mbrojtjes së interesit të fëmijkës,gjatë shqyrtimit gjyqësore seancat mund të jenë të mbyllura për publikun (neni 329).Bazuar në ligjet ekzistuese, Ligjin mbi Familjen dhe Ligjin mbi Shërbimet Sociale dheFamiljare neni 39, obligohen Qendrat për Punë Sociale gjegjësisht Organi i Kujdestarisë,të punojnë në lehtësimin e riaftësimit fizik dhe psikologjik dhe riintegrimin e të gjithëfëmijëve që janë viktima të çdo forme pakujdesie, shfrytëzimi, keqtrajtimi, torture oseçdo forme tjetër të një trajtimi çnjerëzor e poshtërues.Sipas Ligjit për Shërbime Sociale dhe Familjare, në rrethana kur fëmija nuk ka përkrahjenga familja apo kur ajo përkrahje nuk është e mjaftueshme për të siguruar mirëqenien enjë individi, shteti ka për detyrë t‟iu ofrojë shërbime sociale dhe familjare në mënyrë qëtë respektohet dinjiteti dhe të drejtat e tyre themelore bazuar në legjislacionin e Kosovësdhe në konventat ndërkombëtare për të drejtat e njeriut. Përveç në rrethana tëjashtëzakonshme, shërbimet sociale iu ofrohen viktimës në suaza të komunitetit e jonëpër institucione rezidenciale (neni 1).Ligji për Shërbime Sociale dhe Familjare (nenin 8), parasheh mbështetjen e organizatavejoqeveritare që veprojnë në shtetin e Kosovës, të cilat ofrojnë shërbime të veçanta socialedhe familjare. Prandaj, Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale ndanë fonde dheçfarëdo ndihme tjetër materiale për organizatat që ofrojnë shërbime për fëmijë si:Strehim, akomodim, ushqim, veshmbathje, shërbime shëndetësore, edukim, shërbimeriintegruese, etj.Fëmijët për të cilët është konstatuar nga gjykata se kanë nevojë për mbrojtje mund tëjenë subjekt i Urdhrit të Kujdestarisë. Varësisht nga rrethanat dhe nevojat individuale të71

fëmijës, Urdhri mund të përfshijë kushtet që lejojnë fëmijën të qëndroj me prindërit etij/saj nën mbikëqyrje të QPS-së, ose mund të kërkoj që fëmija të vihet nën kujdestari tëDMS-së dhe në kujdes alternativ. Ndërsa, prindërit fëmija i të cilëve është subjekt iUrdhrit të Kujdestarisë ndihmohen nga QPS-ja për të sjellë ndryshime të domosdoshmenë rrethanat e tyre që do tu mundësonte atyre ta mbajnë të drejtën dhe përgjegjësinë eplotë prindërore (Ligji për Shërbime Sociale dhe Familjare-neni 10).Në bashkëpunim me familjet, komunitetin, organizatat joqeveritare, QPS-ja duhetpatjetër t‟i ofroj fëmijës mbrojtje sociale, këshillim dhe shërbime të tjera mbështetëse. Nëpërmbushjen e detyrave të veta sipas Kodit për të Mitur, QPS-të në rolin e Organit tëKujdestarisë duhet të siguroj që shërbimet e ofruara për fëmijë në bazë të mandatit që kajanë në përputhje me obligimet që përmban Konventa Ndërkombëtare për Mbrojtjen e tëDrejtave të Fëmijëve (neni 9).Qendrat për Punë Sociale janë institucione të mandatuara me ligj në ofrimin eshërbimeve sociale direkt për fëmijët viktima. Pjesë të rëndësishme të punës në këtëproces kanë riaftësimin dhe riintegrimin e fëmijëve viktima të të gjitha formave tëabuzimit dhe keqtrajtimit.MPMS ka zhvilluar Doracakun mbi Mbrojtjen e Fëmijëve si dhe Protokollin në mes tëagjensioneve për mbrojtjen e fëmijës dhe promovimin e reagimit multi-disiplinar meqëllim të ofrimit të mbrojtjes për fëmijët në nevojë. Veç kësaj, është themeluar Njësiti iMbrojtjes dhe Ndihmës së Viktimave që vepron në kuadër të Ministrisë së Drejtësisë, qëka për qëllim t‟iu ofrojë ndihmë viktimave të krimit, si fëmijëve ashtu edhe të rriturve.Janë realizuar disa trajnime mbi teknikat sensitive të intervistimit të fëmijës.MPMS në bashkëpunim me UNICEF-in ka hartuar doracakun për Mbrojtjen e Fëmijëve.Doracaku është shtypur në shumë kopje dhe u është shpërnda të gjithë nëpunësve tëshërbimeve sociale në Kosovë. Për të njëjtin doracake janë bërë trajnime përimplementimin e tij nga ana e Institutit për Politike Sociale. Gjithashtu, Ministria eArsimit dhe Ministria e Shëndetësisë kanë marr obligim implementimin e këtij doracakudhe shpërndarjen e tij.Legjislacioni vendor nuk ka parashikuar dispozita të veçanta e që janë të përmbledhuranë një akt ligjorë për trajtimin dhe rehabilitimin e fëmijëve viktima të çfarëdo forme tëshfrytëzimit dhe keqtrajtimin etj., mirëpo masat mbrojtëse i gjejmë të shpërndara nëligje të veçanta, varësisht sipas rasteve.Kur kemi të bëjmë me planifikimin e programeve për riintegrim, çdo herë merrenparasysh dhe respektohen pikëpamjet e fëmijës, veçanërisht fëmijëve që kanë qenëviktima të trafikimit. Një eksperiencë e tillë, ka ndodhur gjatë hartimit të dokumentevembi procedurat standarde të veprimit për ndihmë dhe përkrahje të drejtpërdrejt përviktimat vendore të trafikimit.Me qëllim të rehabilitimit të fëmijëve viktima të trafikimit janë hartuar dhe poimplementohen dokumente të standardizuara, si:72

- Procedurat Standarde të Veprimit për Viktimat e huaja të trafikimit;- Procedurat Standarde të Veprimit për Viktimat vendore të trafikimit; si dhe- Sistemi transnacional i referimit për viktimat e trafikimit.Mirëpo, është e nevojshme që legjislacioni mbi Familjen dhe Shërbimet Sociale eFamiljare duhet të rregulloj dhe saktësojë dispozitat dhe standardet lidhur me një vargçështjesh për fëmijët viktima, si:- Përcaktimin e prioriteteve në zhvillimin e procedurave të detaizuara për Gjykata dhePanelin për Vendosje dhe Strehim të Fëmijës;- Standarde për mbështetje të shërbimeve familjare të ofruara nga QPS-të dhe OJQ-të;- Standarde dhe procedura për monitorimin e fëmijëve në të gjitha format e kujdesitalternativ;- Forma apo procedura ku fëmijët të cilët gjenden nën përkujdesjen alternative tëmundë të ankohen. (p.sh. sistem i ankesave për fëmijë si linja e ndihmës telefonike);- Definimi dhe specifikimi i standardeve për llojet dhe kualitetin e shërbimevembështetëse që u ofrohen fëmijëve viktima dhe familjeve të tyre;- Përcaktimi në nivel nacional i shkallës së kualifikimeve të duhura profesionale tëpersonelit në të gjitha institucionet për fëmijë që hetojnë dhe vlerësojnë keqtrajtiminndaj fëmijëve, sigurinë, shëndetin, etj.- Udhëzime të detaizuara apo procedura standarde të veprimit për policinë,prokurorët, gjykatësit, punëtorët social dhe të tjerët të cilët i zhvillojnë intervistat,ekzaminimet, mbledhjen e dëshmive dhe shërbimeve mbështetëse për të gjithëfëmijët viktima dhe dëshmitarë.j) rishikimi periodik i vendbanimit ( neni 25)Ligjet kosovare që rregullojnë shërbimet sociale dhe familjare rëndësi të veçantë i japinmbajtjes së familjes dhe mbështetjes së prindërve në kultivimin e përgjegjësiveprindërore me qëllim të parandalimit të ndarjes së familjes kurdo që është e mundur dhetë mënjanohet çdo rrezik që do ta lëndonte fëmijën. Ndërsa MPMS është e obliguar që tëbëjë çdo përpjekje për të promovuar mirëqenien e fëmijëve brenda familjeve të tyre dukeiu ofruar përkujdesje sociale dhe këshillim, dhe në rrethana të veçanta ndihma mund tërealizohet përmes mbështetjes materiale.Bazuar në legjislacionin në fuqi, Gjykata mund të jep urdhër që fëmija të largohet ngakujdesi prindërorë, mirëpo ajo mund të merr masa që fëmija të vazhdoj të ketë qasje nëfamiljen e tij/saj. Prindërit apo kujdestari ligjor, fëmija i të cilëve është subjekt i Urdhërittë Kujdestarisë ndihmohen nga QPS-ja me qëllim të të vazhdimit të ushtrimit tëpërgjegjësisë së plotë prindërore, aty dhe atëherë kur është e mundur të bëhenndryshimet e nevojshme në rrethanat e tyre.73

Sipas Ligjit mbi Familjen (neni 151), rikthimi i kujdesit prindëror duhet të ndodhëatëherë kur të gjitha arsyet që kanë shkaktuar privimin e kujdesit prindëror pushojnë sëekzistuari dhe me vendim të gjykatës prindërve iu kthehet kujdesi prindëror.Kur fëmija vendoset në familje adoptuese, Organi i Kujdestarisë është përgjegjës tëmbikëqyr zhvillimin e fëmijës, siguron se mbrojtja, kujdesi dhe edukimi i fëmijës bëhetnë përputhje me dispozitat e legjislacionit vendor si dhe me dispozitat e kontratës përvendosjen e fëmijës. Gjithashtu, Organi i Kujdestarisë, obligohet t‟i kushtojë vëmendje tëposaçme zhvillimit të fëmijës lidhur me qëllimet të cilat kanë shkaktuar vendosjen efëmijës në familje, si dhe duhet ta mirëinformojë familjen në të cilën është vendosurfëmija për arsye (mangësitë në sigurimin e kujdesit, mbrojtjen dhe edukimin e fëmijës)që kanë shkaktuar vendosjen e fëmijës e që duhet të japë propozim për mënjanimin ekëtyre fakteve në të ardhmen nga familja adoptuese.Strehimi rezidencial është si alternativë e mbrojtjes së fëmijës, dhe ndodh vetëm atëherëkur nuk mund të realizohet bashkimi familjar apo strehimi familjar. Bazuar në raportet eQendrave për Punë Sociale, në Republikën e Kosovës gjatë vitit 2009 janë strehuar këtokategori të fëmijëve pa kujdes prindëror :- Në strehim familjar te farefisi në fund të vitit 2009 ishin 639 fëmijë;- Në strehim në familjet pa asnjë lidhje farefisnore 54 fëmijë;- Si fëmijë të keqtrajtuar e të lëne pas dore të strehuar në shtëpinë “Shpresa e Shtëpiapër Fëmijë” 26 fëmijë;- Në SOS Kinderdorf në projektin: SOS Nëna janë përfshirë 25 fëmijë, ndërsa nështëpitë transitore 24 fëmijë- Në shtëpinë e Bletëve, strehim i fëmijëve me nevoja te veçanta 5 fëmijë;- Në shtëpitë për mbrojtje në komunitet Graçanicë e Shtime, 18 fëmijë me aftësi tëkufizuara.Sipas Ligjit Penal për të Mitur i Kosovës (neni 123), pasi që fëmija të vendoset nëinstitucionet edukativo-korrektuese, gjykata kompetente që ka shqiptuar masënedukative duhet të shqyrtojë ekzekutimin e masës çdo gjatë muaj. Andaj, çdo gjashtëmuaj drejtori i institucionit ku ekzekutohet masa edukative është përgjegjës të raportojpër sjelljen e të miturit dhe suksesin në ekzekutimin e masës, tek gjykata dhe shërbimisprovues. Gjyqtari për të mitur, është i obliguar që çdo gjatë muajt të vizitoj të miturin evendosur në institucion, dhe pas shqyrtimit të shënimeve të institucionit duhet tëkonstatoj nëse i mituri është duke u trajtuar në mënyrë korrekte dhe nëse masatedukativo-institucionale kanë qenë të sukseshsme.Me qëllim të përmirësimit dhe rregullimit të shërbimeve të shëndetit mendor, ngritjen ecilësisë së shërbimeve si dhe zbatimin e standardeve më të larta të shërbimeve tëshëndetit mendor në Kosovë është hartuar Strategjia e Shëndetit Mendor të Koosvës2008-2013. Në kuadër të dokumentit strategjikë janë paraparë standarde, objektiva dheaktivitete të qarta të cilat adresojnë organizimin dhe përmirësimin e shërbimeve tëshëndetit mendorë tek fëmijë.Një ndër standardet e Shërbimit të Shëndetit Mendor për fëmijë dhe adoleshentë, janë:74

- Shërbimet e shëndetit mendor për fëmijë dhe adoleshentë (SHSHMFA) janë pjesëpërbërëse e SHPSHMK dhe bashkëpunojnë ngusht me shërbimet e mjekësisë familjare,shërbimet relevante specialistike, shërbimet e mirëqenies sociale si dhe resurset e tjera nëkomunitet.- SHSHMFA do të jenë me qasje të lehtë, integrative, të mbështetura në komunitet dhe tëorientuara në promovimin, parandalimin dhe trajtimin efektiv. Theks i veçantë do tëvehet në problemet e sjelljes, vetëvrasjes në adoleshencë, traumës dhe problemevezhvillimore. SHSHMFA do të jete i orientuar në punën më fëmijët në rrezik të lartë dhenë përforcimin e rëndësisë së faktorëve pozitiv.- Fëmijët dhe adoleshentet më probleme të shëndetit mendor, në të gjithë vendin, duhettë trajtohen dhe të marrin shërbime që kanë kualitet të lartë dhe të njëjtë.Në mënyrë që të përmbushen standardet e parapara, gjatë viteve 2008-2013 ështëparaparë të realizohen këto objektiva:- Ulja e prevalencës së problemeve të shëndetit mendor të fëmijëve dheadoleshentëve, sidomos për fëmijët në rrezik;- Identifikimi i faktorëve të rrezikut si dhuna dhe zvogëlimi i pasojave të tyre nëshëndetin e fëmijëve dhe adoleshenteve.- Sigurimi i shërbimeve të qëndrueshme, në mënyrë që të gjithë fëmijët dheadoleshentet të kenë qasje në to;- Sigurimi i të drejtës së fëmijëve dhe adoleshentëve për shfrytëzimin eshërbimeve të shëndetit mendor, që përfshijnë shërbime specifike për mosha tëcaktuara, mbrojtje nga abuzimi apo neglizhimi, shërbime të ndara nga të rrituritdhe mbrojtje ligjore;- Përmirësimi i qasjes në programet parandaluese për të gjithë fëmijët dheadoleshentë;- Shtimi i vetëdijes për rëndësinë e shëndetit mendor, si në popullatën e gjërëashtu edhe te profesionistët, të cilët punojnë me këto grup mosha;- Ndërtimi i resurseve profesionale në lëminë e shëndetit mendor për fëmijë dheadoleshent;- Shtimi i investimeve në lëminë e shëndetit mendor të fëmijëve dheadoleshentëve.Institucionet e shërbimit të shëndetit mendor në Kosovë, për fëmijë dhe adoleshentëofrojnë këto shërbime:Aktivitetet edukative dhe arsimore të nivelit klinik;Vizita individuale specialistike psikiatrike (e parë; e përsëritur);Vizita individuale e psikologut (e parë; e përsëritur);Konsulta individuale nga infermieri (e parë; e përsëritur);Konsulta individuale nga punëtori social (e parë; e përsëritur);Dhënja e mendimit të përbashkët konziliar;Mendime dhe raporte të tjera specialistike;Kujdesi ditor;Dhënja e terapisë parenterale në raste emergjente;75

Psikoedukimi në grupe shumë familjare (10 familje të përfaësuara me dyanëtarë);Psikoterapi e shkurtër suportive;Psikoterapi në kuadër të lojës;Teknikat mendje trup;Shërbimet konsultative në sistemin penal korrektues;Shërbime konsultative për shërbimet e mjekësisë familjare;Shërbimet konsultative për shërbimet e mirëqenies sociale;Shërbimet konsultative telefonike si pjesë e intervenimit në gjendje të krizës;Shërbimet e tjera në komunitet;Aktivitete rehabilituese dhe resocializuese;Aktivitete te edukimit shëndetësor.Hulumtimi i bërë nga zyra e shëndetit mendor të OBSH në Prishtinë (Instrumentivlerësues i shërbimeve të shëndetit mendor. OBSH, Shtator 2006) ka dokumentuar disaprej mangësive organizative të punës së shërbimeve të shëndetit mendor. Ndër toveçohen: kohëqëndrimi i gjatë në shtëpitë për integrim në bashkësi si dhe në qendrënintegruese të shëndetit mendor në Shtime; koordinimi i dobët i aktiviteteve meshërbimet e mjekësisë familjare; koordinimi i dobët i aktiviteteve ndërmjet disaqendrave të shëndetit mendor dhe reparteve psikiatrike, përfshirë Klinikën e Psikiatrisëtë QKUK; dhe bashkëpunimi jo adekuat me Fakultetin e Mjekësisë dhe Departamentin ePsikologjisë të Universitetit të Prishtinës.Pasojat komplekse psikologjike të traumave të luftës, zhvillimet e shpejta të tranzicionitkulturor dhe social, si dhe gjendja e rëndë ekonomike me shkallë të larta të papunësisëdhe të varfërisë (Labor Market and Unemployment in Kosova‟, draft research report,RIINVEST, January 2003. p.13 ), paraqesin rrethana plotësuese rënduese për zhvillimin emëtutjeshëm të SHPSHMK.VI. SHËNDETI THEMELOR DHE MIRËQENIA( nenet 6, 18, parag. 3, 23, 24, 26, dhe 27, parag 1-3)a) mbijetesa dhe zhvillimi ( neni 6, parag. 2)Kushtetuta e Republikës së Kosovës në nenin 25 thekson: “Secili individ gëzon të drejtënpër jetë”. Republika e Kosovës ka përfshirë, në Kushtetutën e saj, KonventënNdërkombëtare për të Drejtat Civile e Politike, e cila në nenin 2 dhe 6 parashikongarantimin e të drejtës për jetë.Legjislacioni vendor njeh/garanton të drejtën për jetë, Ligji mbi Familjen (neni 125)thotë: “Çdo fëmijë ka të drejtën e pamohueshme për të jetuar”. Ndërsa, Ligji për76

Shëndetin Riprodhues (neni 7 dhe 8), me qëllim të fuqizimit të të Drejtës për Jetë,thekson: “Çdo femër ka të drejtë në amësi të sigurtë. Të gjitha femrat para dhe gjatështatëzënësisë, gjatë lindjes dhe në lehoni përfitojnë shërbimet shëndetësore papagesë nëinstitucionet shëndetësore publike. Çdo femër ka të drejtë për mbrojtje shëndetësoregjatë shtatzënësisë së saj, për asistencë gjatë lindjes dhe të përfitojë zbatimin e metodavee praktikave që minimizojnë rrezikun për shëndetin e saj ose shëndetin e fetusit, të tëporsalindurit dhe fëmijës”.Ligji për Ndërprerjen e Shtatzënësisë me kaptinë të veçantë (II) mbron dhe garanton tëDrejtën për Jetë dhe të Drejtat e Femrës. Përderisa në nenin 3 në mënyrë specifikethuhet: “Ky ligj garanton respektimin e jetës që nga zhvillimi i fetusit”.Të drejta të tjera që janë të lidhura drejtëpërdrejtë me të drejtën për jetë, janë e drejta përmbijetesë dhe zhvillim të fëmijës, të cilat të drejta janë të lidhura ngushtë meushqyeshmërinë e fëmijës. Me qëllim të vënies së bazës ligjore dhe informimin epopullatës së gjërë mbi rëndësinë e ushqyeshmërisë, Kuvendi i Republikës së Kosovëska hartuar “Ligjin për Nxitjen dhe Mbrojtjen e të Ushqyerit me Qumësht Gjiri”.Ministria e Shëndetësisë përkrahë institucionet shëndetësore në informimin,komunikimin, edukimin dhe zbatimin e promovimit të ushqyerit me qumësht të gjiritbazuar në të dhënat dhe në veçanti punëtorët shëndetësorë që merren me përkujdesjenpër nënën dhe foshnjën. Në bazë të Ligjit në fjalë (neni 6.3), “Etiketimi i zëvendësuesvetë qumështit të gjirit duhet të bëhet ashtu që të theksojë përparësit e të ushqyerit me gjidhe të mos dekurajojë në asnjë mënyrë të ushqyerit me qumësht gjiri”.Ligji për Nxitjen dhe Mbrojtjen e të Ushqyerit me Qumësht Gjiri, në dispozitat e tijparasheh të drejtat e femrës për gji dhënie, me ç‟rast nënenin 12 përveç tjerash thuhet:“Çdo punëdhënës është i detyruar të bëjë vlerësimin e rrezikshmërisë të punësuarave qëushqejnë foshnjen me gji, në rast se vlerësimi konstaton rrezikshmëri për sigurinë oseshëndetin e të punësuarave, atëherë punëdhënësi duhet t‟i ndërmarrë të gjitha masat enevojshme për ndërrimin e kushteve të punës dhe masat mbrojtëse për shëndetin epunësuarave që ushqejnë foshnjen me gji. Në rast se punëdhënësi nuk ka mundësi t‟indërmerr masat e nevojshme, është i detyruar që të punësuarave që ushqejnë foshnjenme gji t‟iu ndërroj vendin e punës brenda ndërmarrjes së njëjtë pa reflektuar efekte tëndjeshme financiare. Në rast se ndërrimi i vendit të punës nuk është i mundshëm,punëdhënësi është i detyruar që të punësuarave që ushqejnë foshnjen me qumësht gjirit‟iu mundësoj pushim me pagesë”.Gjithashtu, e drejta e fëmijës për mbijetesë, zhvillim dhe siguri sociale në Republikën eKosovës është e rregulluar edhe përmes Ligjit për Shërbime Sociale dhe Familjare si dheLigjit për Skemën e Ndihmës Sociale në Kosovë. Një ndër kriteret që duhet plotësuarpër të marrë ndihmë sociale është se fëmija duhet të jetë banorë i Republikës së Kosovësdhe të klasifikohet në njërën prej kategorive:a) nëse të gjithë anëtarët e familjes nuk punojnë apo nuk janë në gjendje të punojnë;77

) një anëtar i familjes që është i aftë të punoi, mirëpo është i regjistruar si i/epapunësuar dhe ka së paku një fëmijë nën moshën 5 vjeçare ose përkujdeset për ndonjëfëmijë jetim nën moshën 15 vjeçare.Në bazë të kritereve të parapara nga Ligji për Skemën Sociale, nuk është përfshirë ofrimii ndihmës sociale për atë katergori të fëmijëve të cilët janë mbi moshën 5 vjeçare, dhefamiljet nuk kanë asnjë anëtarë të punësuar dhe të cilët nuk janë në gjendje të mirëekonomike për t‟iu siguruar kushtet e nevojshme për një nivel jetese të mirë përzhvillim të plotë të potencialit të tyre njerëzor. Në këtë drejtim duhet që të punohet qëskema Sociale të përfshijë edhë fëmijët mbi moshën 5 vjeçare, në skemat e ndihmëssociale.Për të plotësuar zbrazëtirat në legjislacionin aktual në Planin e Veprimit të Strategjisëpër të Drejtat e Fëmijëve në Republikën e Kosovës 2009-2013, janë adresuar elemente tërëndësishme që do të bëjnë të mundur avancimin e legjislacionit në përputhje mekriteret e Konventës për të Drejtat e Fëmijës.Familjet që janë pjesë e përfitimit të asistencës sociale, plotësojnë kushte minimale përjetesë që është 2001 kalori për person. Nga numri i përgjithshëm i anëtarëve të familjevenë Skemën e Ndihmës Sociale, afër 80 mijë anëtarë janë fëmijë të moshës 0 – 18 vjeç. Përtë realizuar këtë të drejtë sociale duhet të plotësohen kriteret e parapara sipas Ligjit tëSkemës së Ndihmave sociale 2003/15.Nga programet e MPMS-së përfitojnë fëmijët në strehim familjar te të afërmit, fëmijët nëstrehim familjar te familjet strehuese pa lidhje farefisnore, fëmijët e viktimave civile,fëmijët e familjeve të dëshmorëve, fëmijët me aftësi të kufizuara të përhershme, fëmijët ekeqtrajtuar. Një pjesë e shërbimeve për fëmijët e braktisur dhe të keqtrajtuar, blihenedhe nga OJQ-të. Nga MASHT-i bazuar në Ligjin për Arsim Fillor dhe të Mesëm, kanëmarrë tekste dhe mjete mësimore falas kryesisht nxënësit nga klasa e parë (I) deri nëklasën e dhjetë (X) të arsimit të ulët fillor. Nga Shoqata Humanitare Bamirëse “NënaTerezë” dhe kompanitë e ndryshme tregtare, kanë marrë veshmbathje, gjëra ushqimoreetj. Nga “Handikos” dhe shoqatat e tjera, një numër i caktuar i fëmijëve me aftësi tëkufizuara, kanë marrë karroca dhe trajtime mjekësore, shërbime falas mjekësore, etj.Ministria e Shëndetësisë organizon dhe koordinon veprimtaritë në këto fusha tëshëndetit seksual dhe riprodhues:1. E drejta riprodhuese;2. Informimi, edukimi dhe këshillimi mbi shëndetin seksual dhe riprodhues përgjatëgjithë ciklit jetësor;3. Amësia e sigurtë;4. Planifikimi familjar;5. Parandalimi dhe trajtimi i përshtatshëm i infertilitetit;6. Ndërprerja e sigurtë e shtatzënësisë( Ligji per nderprerjen e shtatezënësise)7. Shërbimet për parandalimin dhe trajtimin e infeksioneve seksualisht tëtransmetueshme, HIV/AIDS-it, si dhe infeksioneve dhe sëmundjeve të traktitriprodhues;78

8. Parandalimi, zbulimi i hershëm dhe trajtimi i sëmundjeve malinje të sistemitriprodhues dhe karcinomës së gjirit.Gjithashtu MSH ka implementuar një varg aktivitetesh të tjera: Edukimi i të rinjëve në shkolla në shkolla, ku bëhet trajnimi i trajnerëve të rinjë, tëcilët pastaj vazhdojnë me ligjërata dhe aktivitete të tjera në shkolla dhe më gjerë nëkomunat e tyre. Në trajnime përfshihentema për shëndetin sëksual dhe riprodhues,planifikim familjar, HIV/AIDS, IST, sjelljet e shëndosha etj. Edukimi dhe vetëdijësimi i të rinjëve nëpërmes performancave teatrale, me tema përdhunën në baza gjinore, shëndetin sëksual dhe riprodhues, planifikim familjar,HIV/AIDS, IST, sjelljet e shëndosha etj. Përkrahja e marketingur social, që bënë shitjen e kondomëve me standarde të larta,me cmim shumë të ulët, që mund të blehet nga të rinjët. Poashtu, edhe ofrimi ikondomëve nëpërmes aparateve të vendosura në kafateritë më të popullarizuara tëKosovës. Shënimi i Ditës Ndërkomëtare të HIV/AIDS-it nga të gjithë partnerëtimplementues. Mbështetja e MSh në zhvillimin e HIV/AIDS strategjisë dhe të Strategjisëshëndetësore multisektoriale Mbështetja e profesionistëve shëndetësorë për të marrë pjesë në konferenca dheorganizime të tjera ndërkombëtare, që janë në kuadër të mandatit të UNFPA-së. Vlerësimi i sistemit të shpërndarjes së mjeteve kontraceptive, në bashkëpunim meDeapartamentin e farmacisëLidhur me ndërprerjen e shtatëzënësisë, e drejta për abort është e rregulluar me anë të“Ligjit për Ndërprerjen e Shtatzënësisë”, i cili potencon që vendimi për lejimin endërprerjes së shtatzënësisë bëhet për shkaqe informative, shëndetësore dhe të largimittë rrezikshmërisë së jetës. Ligji ka për qëllim marrjen e të gjitha masave mbrojtëse për tëlarguar femrën nga rreziku i rritjes së morbiditetit dhe mortalitetit të saj si pasoj e bërjessë aborteve ilegale.Me “abort” nënkuptohet ndërprerje e shtatzënësisë me dhunë, ndërsa “ndërprerjeefektive e shtatzënësisë” nënkuptohet ndërprerja e shtatzënësisë me qëllim dhe medëshirën e femrës, pa arsye mjekësore.Sipas Ligjit për Ndërprerjen e Shtatzënësisë (neni 6-7) thuhet: “ Ndërprerja efektive eshtatëznësisë mund të bëhet deri në fund të javës së dhjetë (10) të shtatzënësisë dukellogaritur nga dita e parë e ciklit të fundit menstrual. Çdo ndërprerje e shtatzënësisë paskësaj jave është në kundërshtim me ligjin dhe duhet të bëhet me komision shëndetësorprofesional”.Ndërsa sipas nenit 5, 1. “Çdo femër e moshës mbi tetëmbëdhjetë (18) vjeç ka të drejtëtëkërkoj ndërprerje efektivet shtatzënësisë. 2. Femrat që kanë arritur moshën e rritur prejgjashtëmbëdhjetë (16) vjetësh dhe kanë marrë pëlqimin e prindit ose të kujdestarit ligjorkanë të drejtë të kërkojnë ndërprerjen e shtatzënësisë”. Mirëpo femrat të cilat vendosin79

të kenë ndërprerje të shtatzënësisë janë të obliguara që së paku tri ditë para ndërprerjessë shtatëzënësisë të këshillohen nga specialisti përkatës.b) fëmijët me aftësi të kufizuar ( neni 23)Në mbështetje të fëmijëve me aftësi të kufizuara, legjislacioni në Republikën e Kosovësgaranton të drejta të barabarta dhe jo-diskriminuese për të gjithë.Në këtë kuadër, deri tani janë miratuar dhe janë duke u implementuar këto ligje: Ligjimbi Arsim Fillor dhe të Mesëm; Ligji mbi Shëndetësinë; Ligji i Skemës për NdihmëSociale; Ligji për Shërbime Sociale dhe Familjare; Ligji Kundër Diskriminimit; Ligji përSport; Ligji për Biblotekat; Ligji për Kinematografinë; Ligji për Përkrahje MaterialeFamiljeve të Fëmijës me Aftësi të Kufizuara të Përhershme; që ofrojnë mundësi tëbarabarta në fushën e rekreacionit, ndihmës dhe shërbimeve sociale.Një ndër përkushtimet e Republikës së Kosovës ka qenë dhe do të jetë krijimi dhezbatimi i politikave anti-diskriminuese të cilat sigurojnë të drejta dhe mundësi tëbarabarta për të gjithë qytetarët e saj pa marrë parasysh moshën, gjininë, përkatësinëetnike, fenë, racën, aftësitë e kufizuara etj.Me qëllim të përmbushjes së këtyre kritereve dhe synimit që Personat me Aftësi tëKufizuar në përgjithësi, dhe fëmijët në veçanti, të trajtohen me dinjitet dhe të mosmbesin të margjinalizuar, por të jenë pjesëtar të barabartë dhe aktive e shoqërisë, ështëhartuar Plani Kombëtar i Veprimit për Personat me Aftësi të Kufizuara (PKVPAK) përvitet 2009-2011, që është një prej hapave më të rëndësishëm në plotësimin e këtijpërkushtimi. Të drejtat e fëmijëve me aftësi të kufizuar janë të parapara të mbrohen dherespektohen në çdo kaptinë të dokumentit strategjik. Për më tepër me anë të këtij planijanë vendosur parimet bazë për krijimin dhe zbatimin e politikave të qëndrueshmembarëkombëtare për krijimin e mundësive që personat me aftësi të kufizuara të jenëpjesëtarë aktiv dhe të pavarur në të gjitha fushat e jetës shoqërore në Kosovë.Për të avancuar pozitën e personave me aftësi të kufizuar, Qeveria e Republikës sëKosovës, me Vendim 08/46 themeloi Këshillin Nacional për Persona me Aftësi tëKufizuara. Ky Këshill ka për qëllim të punoj për krijimin e mundësisë së barabartë,pjesëmarrjen e plotë dhe integrimin social të personave me aftësi të kufizuar, të sigurojqë nevojat dhe interesat e personave me aftësi të kufizuar të merren gjithmonë parasyshkur Qeveria sjell vendime për diç që ndikon në gjendjen e personave me aftësi tëkufizuar. Rekomandimet e Këshillit Nacional mbi Aftësinë e Kufizuar, do të jenë nëpajtueshmëri me Rregullat Standarde të Kombeve të Bashkuara mbi Barazimin eMundësive për Personat me Aftësi të Kufizuar dhe instrumentet tjera ndërkombëtarembi të drejtat e njeriut.Fëmijët me aftësi të kufizuara mendore ose fizike kanë të drejtë për kujdes të posaçëm,për një jetë të përshtatshme, në kushte të jetës që garantojnë dinjitetin e tyre dhe80

lehtësojnë pjesëmarrjen e tij aktive në jetën shoqërore (Ligji mbi Familjen, neni 125.3).Legjislacioni vendor, fëmijëve me aftësi të kufizuara që janë në gjendje të nevojës sociale,iu njeh të gjitha të drejtat njësoj si dhe fëmijëve të tjerë në nevojë sociale, dhe p.sh.fëmijët me aftësi të kufizuara gëzojnë të drejtën e mbrojtjes alternative, siç janë:kujdestaria, strehimi familjar, adoptimi, strehimi rezidencial.Vendosja e fëmijëve me aftësi të kufizuara në familje strehuese, bëhet me propozim tëgrupit profesional të caktuar nga Organi i Kujdestarisë, i cili përbëhet nga punëtorëtsocial, pedagogët, psikologët, mjekët si dhe nga ekspertë të tjerë, të zgjedhur varësishtnga shkaqet që kërkojnë vendosjen e fëmijës në familje (Ligji mbi Familjen, neni 206).Programet për zhvillimin e edukimit fizik dhe të sportit, në mënyrë të veçantë duhet tëpërcaktojnë nevojat e edukimit fizik dhe sportiv të personave më aftësi të kufizuara.Gjithashtu, fëmijët me aftësi të kufizuara mund të themelojnë federatat e tyre në degët ecaktuara sportive (Ligji për Sport, neni 19 dhe 32). Ligji për Kinematografinë (neni 12.2),thekson se: “po që se kinematë duhet të jenë të ndërtuara e të rregulluara në përputhjeme standardet përkatëse si dhe të sigurojnë qasje për persona me aftësi të kufizuara”.Më qëllim të ngritjes të politikave, zgjerimit të sisitemit të ndihmës dhe shërbimevesociale është hartuar Ligji për Përkrahje Materiale Familjeve të Fëmijëve me Aftësi tëKufizuara të Përhershme. Fëmijët me aftësi të kufizuar të përhershme fizike, mendoredhe shqisore, konsiderohen ata fëmijë të cilët janë plotësisht të paaftë të kryejnëaktivitetet e përditshme jetësore pa kujdesin e personit tjetër.Paraprakisht, para fillimit të implementimit të këtij Ligji, Ministria e Punës dheMirëqenies Sociale ka zhvilluar aktivitete të ndryshme me qëllim të promovimit të këtijLigji dhe në informimin e opinionit publik për të drejtat që i garanton ky Ligj. Krahaspublikimit që është bërë në mjetet e informimit të shkruara e elektronike janë realizuartakime regjionale në të gjitha regjionet e Kosovës ku është bërë promovimi i të drejtaveqë garanton ky Ligj.Ligjit për Përkrahje Materiale Familjeve të Fëmijëve me Aftësi të Kufizuar ka filluar tëimplementohet në janar të vitit 2009, dhe deri në tetor 2009 kanë përfituar 2,182 fëmijëme aftësi të kufizuar nga 100 € në muaj, ku paaftësia e tyre është 100%. Në bazë të ligji,të drejtën të përfitojnë nga kjo ndihmë sociale kanë ata fëmijë të cilët janë: tëpalëvizshëm; plotësisht të verbër si dhe fëmijët të cilët për shkak të natyrës së sëmundjesapo sëmundjeve të përhershme, nuk janë të aftë që në mënyrë të pavarur të lëvizin vetënë vendet ku kanë nevojë, nuk janë në gjendje të ushqehen vetë, të zhvishen dhe tëvishen, të kryejnë nevojat fiziologjike si dhe të mbajnë higjienën e domosdoshmepersonale.Ajo që mund të konsiderohet mangësi e ligjit në fjalë, është se aktualisht nuk parashehqë nga kjo ndihmë të përfitojnë të gjithë fëmijët me aftësi të kufizuara të pjesërishme.Andaj çfaë mbetet të bëhet në të ardhmen e afërt është hartimi dhe saktësimi ilegjislacionit përkatës mbi bazën e konceptit të zhvillimit të aftësive të kufizuara dhe nëpërputhje me legjislacionin ndërkombëtar, i cili do t‟iu garanton përkrahjen sociale tëgjithë fëmijëve me aftësi të kufizuara të pjesërishme, mendore apo fizike që nga mosha 181

deri në 18 vjeç, si dhe të mos tolerohet përjashtimi nga ndihma sociale e fëmijëve meç‟farëdo nevoje të kufizuar, në mënyrë që të krijohen kushte sa më optimale përintegrimin, zhvillimin e harmonishëm dhe përmirësimin e cilësisë së jetesës së fëmijëveme aftësi të kufizuara në shoqëri.ZKM/ZQM në bashkëpunim me organizatën joqeveritare “Handikos Kosova” - kanëorganizuar një punëtori për informimin e koordinatorëve dhe zyrtarëve të njësiteve përtë drejtat e njeriut nëpër ministri lidhur me Konventën e Kombeve të Bashkuara për tëDrejtat e Personave me Aftësi të Kufizuara – kjo punëtori u realizua me 21 prill 2009.Punëtoria kishte për qëllim ngritjen e vetëdijes dhe ndërgjegjësimin e publikut të gjerëlidhur me të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufizuara.Me qëllim të lehtësimit, integrimit në shoqëri, promovimit të të drejtave të personave meaftësi të kufizuar e në veçanti fëmijëve, eliminimit të qëndrimeve diskriminuese dhesigurimit se të drejtat e tyre të garantuara për barazi të tërësishme po respektohen nëpraktikë, vetëm brenda vitit 2009 janë realizuar një sërë aktivitetesh, si:Përurimi i ambulant liftit për qasje të personave me aftësi të kufizuara nëaeroport;Shënimi i DMD-së, ditës për mundësi profesionale të barabarta me moton“Njerëzit mund të jenë të ndryshëm por duhet të kenë mundësi të barabarta”;Shënimi i ditës dhe javës ndërkombëtare për Personat e Shurdhër;Shënimi i javës ndërkombëtare për personat me Shkop të Bardhë;Shënimi i ditës ndërkombëtare për personat me aftësi të kufizuara;Riaktivizimi i koalicionit të Organizatave për personat me aftësi të kufizuara“Mundësi të Barabarta”;Është në proces hartimi i Ligjit për statusin e Verbërisë dhe zyrtarizimi i gjuhëssë shenjave kosovare;Organizimi i ekspozitës fotografike “Ne jemi këtu! Mundësi të barabarta për tëgjithë”;Shënimi i ditës botërore të personave me sindrom Down;MKRS në kuadër të Politikave Programore është e mandatuar të hartojnë politika tëposaçme për përkrahjen e fëmijëve dhe të rinjve me aftësi të kufizuara, në tridepartamenteve të saja. Departamenti i Kulturës, në sektorin e veprimtarisë botuese, qëpërfshinë publikimet dhe projektet, kujdes të veçantë i kushton krijimtarisë së të rinjve,femrave, minoriteteve dhe fëmijëve me aftësi të kufizuara.Departamenti i Rinisë me Politikën Rinore të Kosovës, dhe Departamenti i Sportit nëbazë të Politikës Programore për persona me aftësi të kufizuara, ka për qëllimmbështetjen e aktiviteteve sportive për të rinjtë dhe fëmijët me aftësi të kufizuara,inkurajimin e marrjes me aktivitete sportive, masivizimi përmes programeve sportivespecifike dhe të përshtatura për këtë kategori të rinjsh dhe fëmijësh, trajnimin dhezhvillimin e të rinjve dhe fëmijëve në atletikë duke krijuar kushte për gara, lehtësim nëqasjen në objektet sportive etj.82

MKRS- Departamenti i Kulturës, përmes Divizionit të arteve skenike dhe pamore dheDivizionit të promovimit dhe përmes implementimit të Politikave Programore realizonprojekte në sektorin e veprimtarisë botuese, që përfshinë publikimet dhe projektet nefushën e arteve skenike dhe pamore, e kujdes të veçantë i kushton krijimtarisë së tërinjve, femrave, minoriteteve dhe fëmijëve me aftësi të kufizuara.MKRS- Departamenti i Rinisë përmes Politikave Programore si dhe objektivavesi:promovimi dhe sigurimi i mekanizmave institucionale i të rinjve në procesin evendimmarrjes; sigurimi i qasjes në informacione dhe transparencë të institucionevepublike për çështjet e të rinjve, ngritja e kapaciteteve të OJQ-ve dhe rrjeteve rinore dhefunksionimi i qendrave rinore ”dëgjo rininë” në shumë komunat të Kosovës, ka arrit nënjë masë të bëjë integrimin e të rinjve me aftësi të kufizuara.Disa shembuj:projektet e financuara nga Sektori për edukim dhe promovim shëndetësor: Lidhja e shurdhëmemecëve të Kosovës-Malishevë,projekti Turne Shahu,ështëfinancuar nga Departamenti i Rinisë; Organizacija za osobe sa nedostatcima, projekti:Pre svega obrazovanje (para segjithash arsimimi) financuar nga Departamenti i Rinisë; Hendikap Kosova, projekti:Autobusi i tolerancës-projekti i financuar ngaDepartamenti i Rinisë;Sipas Ligjit për Sport Nr.2003/24, (neni 2 paragrafi 2.1) ka paraparë:që të gjithë personatpa dallim moshe,gjinie, përkatësie politike, racore, fetare, pavarësisht nga mundësitëfizike e mentale, dhe pavarësisht nga niveli shoqëror ose ekonomik e gëzojnë të drejtën emarrjes me veprimtari sportive. Ligji për sportin thekson:nxënësit,studentët dhepersona me aftësi të kufizuara mund të themelojnë federatat e tyre me degë të caktuarasportive (Neni 32 Paragrafi 2).Departamenti i Sportit në bazë të Politikës Programore për persona me aftësi tëkufizuara, për të siguruar që të gjitha kategoritë e popullsisë në Kosovë përmesaktiviteteve sportive të ndjehen të barabartë në shoqëri, ka aprovuar politikënprogramore për mbështetjen e aktiviteteve sportive për kategorinë e njerëzve me aftësitë kufizuar ( edhe të rinjve me aftësi të kufizuara).Departamenti i Sporti ka kontribuar në vënien e themeleve për formimin e federatës sësporteve për personat me aftësi të kufizuara dhe ka përkrah një seri projektesh si: turnenë sportet e ndryshme, rekuizita sportive (specifike për këtë kategori të të rinjve),pjesëmarrja në gjysmë maratonën e Prishtinës (aktivitet tradicional vjetor), rekuizitagrupore për shkollën speciale në Pejë, pjesëmarrja në Olimpiadën Speciale në Irlandë,bashkëpunimi me shoqata dhe organizata të nivelit ndërkombëtar si dhe organizimi iseminareve me pjesëmarrjen e ekspertëve nga jashtë për zhvillimi e sportit për personame aftësi të kufizuara, si dhe shumë aktivitetet tjera.b) shëndeti dhe shërbimet shëndetsore ( neni 24)83

Sistemi i rregullimit, përparimit dhe përmirësimit të gjendjes shëndetësore në Kosovëështë i definuar me Ligjin mbi Shëndetësinë. Ligji për Shëndetësi i Kosovës përcaktonsistemin e kujdesit, veprimtarinë dhe financimin shëndetësor, nisur nga barazia,gjithëpërfshirja dhe jo-diskriminimi.Ligji në dispozitat e përgjithshme të tij përfshin shëndetin riprodhues dhe planifikiminfamiljar, garanton se shërbimet e shëndetit riprodhues, në shtatëzani, lindje, lehoniofrohen falas prej institucioneve publike (neni 22) përmes: promovimit të mënyrës sëshëndoshë të jetës me arsimim shëndetësor për ngritjen e vetëdijës dhe kulturësqytetare; përcjelljes së kushteve të jetesës dhe përmirësimin e tyre; sigurimit të kushtevepër zhvillim të shëndetshëm të fëmijëve, rinisë, shtatëzënave dhe të lehonave.Ministria e Shëndetësisë është përgjegjëse për zhvillimin dhe zbatimine politikave tëmbrojtjes shëndetësore që garantojnë sistem jo-diskriminues, barazi, cilësi, ndershmëri,përgjegjësi dhe gjithëpërfshirje. Në bazë të Ligjit për Shëndetësinë (neni 12), kujdesishëndetësor zbatohet duke u udhëhequr nga parimet vijuese:- Trajtimi korrekt i qytetarëve dhe respektimi i plotë i të drejtave dhe lirivethemelore të njeriut, të përcaktuara me konventa ndërkombetare;- Sigurimi i qasjes së plotë të kujdesit shëndetësor në të gjitha nivelet dhe për tëgjithë qytetarët, duke siguruar për personat me aftësi të kufizuara, një qasje tëlehtë fizike të kujdesit shëndetësor;- Shpërndarja e drejtë e burimeve të kujdesit shëndetësor duke u bazuar nëgjendjen ekonomike dhe sociale të qytetarëve;- Aplikimi i standardeve ndërkombëtare në procesin e organizimit dhe zhvillimittë burimeve të kujdesit shëndetësor në punë, trajnim dhe edukim, licencim,udhëzime etike dhe në mbrojtje të shfrytëzuesve të shërbimeve;- Përdorimi i ndershëm dhe me përgjegjësi i mjeteve financiare publike, si dheushtrimi transparent i kompetencave gjatë zbatimit të kujdesit shëndetësor;- Kujdes shëndetësor i barabartë për të gjithë qytetarët duke siguruar standardetgjatë përmbushjes së kërkesave në të gjitha nivelet e kujdesit shëndetsor, si dhesigurimi i kujdesit shëndetësor pa diskriminim në bazë të gjinisë, kombit, racës,ngjyrës, gjuhës, fesë, bindjeve politike gjendjes sociale, statusit pronësor, shkallëssë aftësive fizike dhe mendore, statusit familjar dhe moshës.Sipas ligjit në fjalë, mbrojtja shëndetësore duhet të jetë e arritshme për të gjithë qytetarëtdhe komunitetet. Kujdesi shëndetësor aplikohet në tri nivele: në nivel parësor, dytësordhe tretësor (neni 3dhe 7). Komunat janë përgjegjëse për të siguruar dhe ofruarqytetarëve kujdesin parësor shëndetësor. Ky shërbim ofrohet përmes Qendrave tëMjekësisë Familjare, dhe kanë për mandat të ofrojnë: edukim shëndetësor;parandalimin; imunizim; diagnoza dhe trajtim fillestar; promovim të kujdesit oral dhekujdes themelor shëndetësor dental; kujdes shëndetësor mental, rehabilitim të bazuar nëkomunitet; si dhe sigurimin ushqimit dhe ujit kualitativ (neni 28).Qendrat janë të plotësuara me spitale rajonale të nivelit sekondar, të cilat ofrojnë këtoshërbime: diagnostik; terapeutik; rehabilitues; edukim shëndetësor të pacientëve (neni84

30). Kujdesi tretësor shëndetësor përfshinë shërbimet specialistike që ofrohen nëinstitucionet shëndetësore të autorizuara nga Ministria e Shëndetësisë, ku zhvillohetprocesi mësimor universitar, puna kërkimore shkencore dhe edukimi specialistikpasdiplomik (neni 31). Ndërsa, Ligji mbi Shëndetësinë (neni 22), siguron shërbime papagesë në institucionet publike shëndetësore për grupe të posaçme të popullsisë, dukepërfshirë fëmijët dhe të rinjët deri në moshën 15 vjeçare si dhe nxënësit dhe studentëtderi në fund të shkollimit të rregullt. Mangësi e këtij ligji mund të konsiderohet sepavarësisht që fëmijët apo të rinjët nuk janë nxënës apo studentë, ata duhet të gëzojnë tëdrejtën t‟iu ofrohen shërbime shëndetësorë pa pagesë nga institucionet publikeshëndetësorë deri në moshën 18 vjeçare.Një ndër standardet, që ekskluzivisht prekin realizimin e të drejtës shëndetësore tëfëmijëve dhe që garantohen në bazë të Ligjit për shëndetësi (neni 25), janë: përparimi ishëndetit të fëmijëve dhe të rinjve dhe zvogëlimi i vdekshmërisë të foshnjave dhe tënënave. Ligji precizon saktë veprimtarinë private shëndetësore në fushën e shëndetitriprodhues- se kur ajo është e ndaluar siç është “frytnimi artificial me dhurues të panjohur”etj. Ligji përcakton ndërprerjen e shtatëzënësisë (Abortin) dhe Sterilizimin menjë kapitull të veçantë (Kapitulli XVIII, nenet 107 108 dhe 109).Ndërsa, Ligji për të Drejtat dhe Përgjegjësitë e Qytetarëve në Kujdes Shëndetësor, njeh tëdrejtën e çdonjërit që të gëzojë standarde më të arritshme shëndetësore; mënyrën epërfitimit/sigurimit të këtyre të drejtave dhe përgjegjësive; si dhe garanton të drejta tëbarabarta për të gjithë në drejtim të trajtimit mjekësor pas asnjë lloj diskriminimi (neni4). Ligji po ashtu adreson çështje të detajizuara lidhur me qasjen në shërbimeshëndetësorë kualitative dhe të drejtat e pacientit për të zgjedhur; dinjitet njerëzor;komunikim; largimin nga institucioni; për të qenë i mirë informuar; qasjes nëdokumente shëndetësore; ruajtjes së konfidencialitetit dhe aspektit privat të të dhënaveshëndetësore.Ligji për Shëndetin Riprodhues, mbron të drejtën e individit për t‟u informuar dhe për tëpasur qasje në shërbime të duhura edukative dhe këshilluese. Një kaptinë e veçantë nëligj i është dedikuar Planifikimit Familjar, dhe në dispozitat e tij përveç tjerash theksonse: “çdo individ ka të drejtë të informohet për rreziqet, edukim dhe komunikim tëmbështetur në evidencë, zgjedhje të vullnetshme dhe që të përfitojë nga përdorimi imjeteve dhe i metodavetë sigurta, të përballueshme dhe të pranueshme të planifikimittë familjes”. Ligji, në 37 nene dhe ne 11 kapituj, rregullon fushat si: e drejta riprodhuese;informimi, edukimi, këshillimi nga kjo fushë; amësia e sigurtë; planifikimi i familjes;parandalimi dhe trajtimi i infertilitetit; ndërprerja e sigurtë e shtatëzënësisë; parandalimidhe trajtimi i sëmundjeve seksualisht transmisive dhe të HIV/AIDS; si dheparandalimi, zbulimi, trajtimi i sëmundjeve malinje të sistemit riprodhues.Me qëllim të mbrojtjes dhe promovimit të të ushqyerit të foshnjave me qumësht gjiri,është miratuar Ligji për Nxitjen dhe Mbrojtjen e të Ushqyerit më Qumësht Gjiri. Bazuarnë ligj, Ministria e Shëndetësisë duhet të përkrah institucionet shëndetësore për t‟iinformuar qytetarët mbi edukimin dhe promovimin e të ushqyerit me qumësht gjiri,ndërsa punëtorët shëndetësor që merren me përkujdesjen e nënës dhe foshnjes janë tëobliguartë nxisin dhe mbrojnë të ushqyerit me qumësht gjiri. Ndërsa, shtatëzënat, nënat85

dhe personat e interesuar duhet të kenë qasje të lehtë dhe të garantuar në informatat,materialet, mjetet dhe metodat që promovojnë të ushqyerit me qumësht gjiri (neni 3).Përveç Ligjeve te lartëshënuara, janë zhvilluar edhe strategjitë për shëndetin riprodhuesdhe fëmijën e adoleshentin. Gjithashtu MSH ka themeluar Zyrën për shëndetin e nënës,fëmijës me shëndetin riprodhues, si dhe shumë trupa e Komitete koordinuese nga kjofushë.Zyra për Shëndetin e nënës dhe Fëmijës me Shëndetin Riprodhues e cila është njësiorganizative në kuadër të Departamentit të Shërbimeve Shëndetësore e formuar nga njëshkurti i vitit 2008, ka synim të adresojë dhe përmirësojë: Shqetësimet lidhur meshëndetin e nënës dhe të fëmijës; Sëmundshmërinë dhe vdekshmërinë e tyre e lartë;Pozitën e gruas në shoqërinë kosovare dhe Zhvillimin e shërbimeve shëndetësorecilësore për nënën e fëmijën. Roli dhe misioni i zyrës është që të ofrojë ndihmë nëkrijimin, zbatimin dhe monitorimin e politikave dhe të aktiviteteve te cilat në mënyrë tedrejtpërdrejtë ndikojnë në përmirësimin e indikatorëve të gjendjes shëndetësore të nënësdhe fëmijës me shëndetin riprodhues për një fillim të shëndetshëm të jetës. Me qëllim tërealizimit progresiv të së drejtës të çdo fëmije në standarde më të larta në shëndet dheshërbime të kujdesit shëndetësor, zyra ka paraparë realizimin e këtyre objektivave:përmirësimin e shëndetit të nënës; fëmijës; riprodhues dhe seksual.Me qëllim të realizimit objektivave që vëjnë në prioritet shëndetin e fëmijës dhe të rinjve,janë hartuar dhe janë në proces të hartimit disa strategji nacionale, si: StrategjiaShëndetësore e Kosovës 2005-2015; Strategjia e Parandalimit të HIV/AIDS-it në Kosovë;Strategjia e Shëndetit riprodhues (pritet fillimi i rishikimit të saj; Strategjia e shëndetitdhe zhvillimit të fëmijës dhe të adoleshentit (është në proces të hartimit).Gjatë viteve të fundit niveli i cilësisë së shërbimeve shëndetësore në Kosovë është nërritje dhe ka bërë të mundur zbritjen në masë të konsiderueshme të shkallës sëvdekshmërisë së nënës dhe fëmijës. Megjithatë, Kosova vazhdon të mbetet një ndërshtetet me shkallën më të lartë të vdekshmërisë së foshnjave në Europë. Veq kësaj,Kuvendi i Republikës së Kosovës ka aprovuar dhe është zotuar në plotësimin eobligimeve që dalin nga Deklarata e Mijëvjeçarit ku hyjnë edhe dy komponente tëlidhura drejtëpërdrejtë me të drejtën e fëmijës: uljen e vdekshmërisë së tyre dhesigurimin e shkollimit themelor.Mbrojtja dhe përkujdesja për nënat- kujdesi antenatal është nga kushtet themelore përnjë lindje normale me të posalindur poashtu të shëndosh. Në këtë drejtim Kosova kashënuar rezultate inkurajuese duke ulur ndjeshëm shkallën e vdekshmërisë së nënës dhetë foshnjes, duke iu falenderuar rritjes së shërbimeve shëndetësore dhe vetëdijesqytetare. Megjithate, cilësia e shërbimeve mjekësore nuk është e kënaqshme dhestudimet tregojnë se ka vend për përmirësime.Mortaliteti i foshnjeve dhe i nënave është më i larti në rajon. Mirëpo, vitet e fundit janëshënuar përmirësime si: Vdekshmëria perinatale në vitin 2000 ishte 29.1 ‰, ndërsa në vitin 2007 ishte 20.0‰;86

Vdekshmëria fetale në vitin 2000 ishte 14.5 ‰, ndërsa në vitin 2007 ishte 11.3‰;Vdekshmëria e hershme neonatale në vitin 2000 ishte 14.8 ‰, ndërsa në vitin2007 ishte 8.8‰; Vdekshmëria maternale në vitin 2000 ishte 23.1/100.000, ndërsa në vitin 2007ishte 10.7/100.000 etj.Ky përmirësim është rezultat i veprimit të shumë faktorëve dhe masave të ndërmarranga ana e Qeverisë, Ministrisë së Shëndetësisë dhe vet institucioneve shëndetësore. Tëarriturat ne sistemin e imunzimit ka bërë që të mos kemi më asnjë rast të polio-mielititdhe poashtu edhe të Morbillit. Megjithatë, vazhdon të jetë shqetësuese prania eTuberkulozës, Rubellës, Gastroenterokolit etj. Sëmundjet më të shpeshta që janëshkaktare të vdekjes së fëmijëve (sidomos të komunitetit Romë, Ashkali dhe Egjiptianëpor edhe te të tjerët) vazhdojnë të mbeten: sëmundjet akute të frymëmarrjes, diarea dhesëmundjet tjera infektive.Institucionet e Republikës së Kosovës janë duke i përmirësuar aktivitetet që kanë tëbëjnë me promovimin e shëndetit, me luftimin e keqpërdorimit të substancave tëndaluara, shëndetin riprodhues dhe në edukimin shëndetësor në parandalimin eproblemeve shëndetësore, sëmundjeve. Përforcimi dhe shpërndarja e drejtë e rrjetit tëinstitucioneve shëndetësore do të ndikoj në uljen e vdekshmërisë së të posalindurve,fëmijëve të vegjël dhe të fëmijëve gjerë në moshën 5 vjeçare. Po kështu edhe zbulimi,raportimi dhe obdukcioni i të gjitha rasteve të fëmijëve të vdekur do të përmirësojtrajtimin dhe ulë vdekshmërinë në të ardhmen.d) sigurimi social dhe shërbimet e përkujdesje ndaj fëmijëve ( nenet 26 dhe 18, parag.3)E drejta e fëmijës për të përfituar përkrahje shoqërore është e adresuar në Ligjin mbiShërbimet Sociale dhe Familjare dhe Ligjin për Skemën e Ndihmës Sociale. Procedurat eaplikimit dhe kriteret e kualifikimit të familjeve të varfra për ndihmë sociale rregullohenqartë me Ligjin për Skemën e Ndihmës Sociale, nr. 2003/15, Rregulloren Zbatuese nr.2003/XX të këtij Ligji dhe një varg të akteve tjera nënligjore (udhëzime administrative).Përveç këtyre akteve ligjore dhe nënligjore, MPMS-ja ka nxjerrë edhe një FletëInformuese, përmes së cilës jepen udhëzime për mënyrën e aplikimit, dokumentet eaplikimit dhe kriteret për të realizuar ndihmën sociale.Për ndihmën sociale ( skeme sociale), palët e interesuara që mendojnë se i plotësojnëkriteret aplikojnë në Qendër për Punë Sociale ku e kane vendbanimin duke paraqiturdokumentacionin e nevojshëm paraprakisht të kërkuar. Me lëndë ngarkohet menaxheri irastit që e udhëheq procedurën duke bërë edhe verifikimin në teren. Pastaj nxjerretvendimi me të cilin njoftohet edhe pala. Në rast se pala është e pakënaqur, ka të drejtëfillimisht të ankohet te drejtori i Qendrës për Punë Sociale, dhe pastaj bënë ankesë nëshkallë të dytë. Ankesën në vendimin e shkallës së dytë, pala mund ta bëjë në GjykatënSupreme të Kosovës që është instanca e fundit e ankimit.87

Në rrethanat kur nuk ka përkrahje nga familja ose kur ajo nuk është e mjaftueshme përtë siguruar mirëqenien e një individi, shteti ka për detyrë të ofrojë shërbime sociale dhefamiljare për ata njerëz që ndryshe nuk do të ndihmoheshin në mënyrën, e cila do tërespektonte dinjitetin e tyre si qenie njerëzore dhe të drejtat e tyre themelore të bazuaranë legjislacionin e Kosovës dhe në konventat ndërkombëtare mbi të drejtat e njeriut(Ligji mbi Shërbimet Sociale dhe Familjare, neni 1.2).Ndihma sociale iu ofrohet familjeve të varfëra të rrezikuara me qëllim të mbrojtjes dhepërkujdesit ndaj tyre në aspektin social. Në kuadër të familjeve të varfëra, përveçanëtarëve tjerë, bëjnë pjesë edhe fëmijët nga mosha 0-18 vjeç, fëmijët e birësuar(bijëzuar), fëmijët në strehim familjar, fëmijët jetim apo edhe fëmijët e njërit partner(Ligjit për Skemën e Ndihmës Sociale neni 1).Bazuar në të dhënat e Departamentit të Mirëqenies Sociale për Skemën e NdihmësSociale, në strukturën e përgjithshme të anëtarëve të familjeve të varfëra, fëmijët marrinpjesë në mbi 50%. Madje, kriter themelor për tu kualifikuar një familje e varfër ekategorisë së dytë, duhet të ketë së paku një fëmijë nën moshën 5 vjeç apo të ketë nëpërkujdesje të përhershme një jetim nën moshën 15 vjeç për të përfituar nga ndihmasociale.Mirëpo, ekzistojnë edhe kritere të tjera në bazë të cilave fëmija mundë të përfitojëndihmë sociale. Në radhë të parë fëmija nga 0-18 vjeçduhet t‟i takojë një familje të varfëre që i plotëson kriteret e parapara në Ligjin për Skemën e Ndihmës Sociale, në kuadër tëfamiljeve të varfëra hyjnë:- Fëmijët e familjeve të përzgjedhshme në skemën e ndihmës sociale, të moshës 06-18vjeç, që rregullisht vijojnë shkollimin; dhe- Fëmijët e prindërve vetushqyes deri në moshën 18 vjeç;Sistemi i ndihmës sociale që aplikohet në Kosovë e respekton të drejtën e fëmijës përprivatësi, dhe sipas ligjit në fjalë (neni 14) dhe Rregullores zbatuese të këtij ligji (neni 16)sigurohet fshehtësia-besueshmëria e informatës personale. Pra, regjistri i shfrytëzuesve(familjeve dhe anëtarëve të tyre) në ndihmë sociale janë të karakterit konfidencial dhenuk janë për opinion apo ndonjë autoritet, përveç në rastet e veçanta kur ka të bëjë meqëllim birësimi, subvencionimi, pagesa apo përfitime të dhuruara për familje dheanëtarë të sajë ose në rastet kur kërkohet të bëhet ndonjë verifikim i të dhënave tëaplikacionit, zbulim të mashtrimit apo korrupsionit. Përveç anëtarëve të tjerë të familjes,kërkesën për ta aplikuar për ndihmë sociale mund ta parshtrojnë edhe fëmijët, të cilët ikanë mbushur së paku 16 vjeç (Rregullorja zbatuese e Ligjit për Skemën e NdihmësSociale, neni 3.4).Kushtetuta e Republikës së Kosovës në nenin 50 pika 4 thekson: “Të gjitha veprimet qëkanë të bëjnë me fëmijët, të ndërmarra qoftë nga institucionet e pushtetit publik, qoftënga institucionet private, do të jenë në interesin më të mirë të fëmijëve”.88

Ligji për Familjen, i cili i rregullon përgjegjësitë prindrore në dispozitat e tij disa herëthekson mirëqenien dhe interesin më të larë të fëmijës, mirëpo me anë të tij nuk kërkohetqartë se “konsiderata mbizotëruese gjatë ushtrimit të përgjegjësisë prindërore të jetëinteresi më i lartë i fëmijës”.Ligji mbi Familjen, iu mundëson prindërve të fëmijëve të lindur jashtë martesës tëushtrojnë të drejtat dhe përgjegjësitë e tyre prindërore, dhe në nenin 3.4 të tij thekson:“Fëmijët e prindërve të cilët nuk kanë qenë të martuar në kohën e lindjes së tyre gëzojnëtë drejtat dhe kanë detyrime të njejta, sikurse fëmijët e lindur nga prindërit të cilët kanëqenë të martuar në kohën e lindjes së tyre”.Me qëllim të lehtësimit të ushtrimit të përgjegjësisë prindërore dhe mbrojtjes sociale tëfëmijëve, në legjislacionin vendorë ekzistojën dispozita të veçanta që mbrojnë këtë tëdrejtë. Prandaj, Ligji mbi Familjen ne nenin 5 të tij përveç tjerash thekson se: “prindërittë cilët nuk janë të aftë të krijojnë kushtet e domosdoshme jetësore për vete dhe përfëmijët e tyre, janë nën përkrahje të veçantë financiare dhe shoqërore” si dhe “Organi iKujdestarisë ushtron mbikëqyrjen e përgjithshme dhe të vazhdueshme ndaj ushtrimit tëtë drejtave dhe përgjegjësive prindërore” (neni 146).Mirëpo, mbështetja dhe përkrahja e prindërve të fëmijëve në nevojë nga Shteti sigurohetedhe me anë të Ligjit mbi Shërbimet Sociale dhe Familjare. Në bazë të ligjit çdo personapo familje në nevojë ka të drejtë të aplikojë për ndihmë në Qendra për Punë Sociale(QPS). Familjeve në nevojë iu ofrohet kujdes i drejtëpërdrejtë social, këshillim dhendihmë materiale. Përkujdesja sociale, përveç tjerash, iu ofrohet fëmijëve dhe familjevenë nevojë atëherë kur prindi ose prindërit ose ndonjë përkujdesës tjetër, për shkak tëmënyrës së jetesës, paaftësisë, sëmundjes fizike, mendore, problemeve psiko-sociale osepër arsye të tjera, kanë vështirësi në ofrimin e nivelit adekuat të përkujdesjes dhembikëqyrjes së fëmijës. QPS-ja mbanë regjistër të familjeve dhe fëmijëve në nevojë dhekëto familje vizitohen rregullisht nga personat kompetent në mënyrë që t‟iu ofrohetmbnrtojtje dhe mirëqenie fëmijëve dhe t‟i sigurohet familjes çfarëdo shërbimi qëkonsiderohet i arsyeshëm (neni 9).Sipas, Ligjit për Skemën e Ndihmës Sociale (neni 4) duhet të plotësohen disa kritere nëmënyrë që fëmijëve dhe familjeve në nevojë t‟iu ofrohet ndihma sociale, së pari ai/ajoduhet të jetë banorë i Republikës së Kosovës dhe ata duhet të klasifikohen në njërën prejkategorive si më poshtë:a) nëse të gjithë anëtarët e familjes nuk punojnë apo nuk janë në gjendje të punojnë;b) një anëtar i familjes që është i aftë të punoi, mirëpo është i regjistruar si i/epapunësuar dhe ka së paku një fëmijë nën moshën 5 vjeçare ose përkujdeset për ndonjëfëmijë jetim nën moshën 15 vjeçare.Në bazë të kritereve të parapara nga Ligji për Skemën Sociale, nuk është përfshirë ofrimii ndihmës sociale për atë katergori të fëmijëve të cilët janë mbi moshën 5 vjeçare, dhefamiljet nuk kanë asnjë anëtarë të punësuar dhe të cilët nuk janë në gjendje të mirëekonomike për t‟iu siguruar kushtet e nevojshme për një nivel jetese të mirë përzhvillim të plotë të potencialit të tyre njerëzor. Në këtë drejtim duhet që të punohet që89

skema Sociale të përfshijë edhë fëmijët mbi moshën 5 vjeçare, në skemat e ndihmëssociale.Sistemi i arsimit në Kosovë në përputhje me Ligjin mbi Arsimit Parashkollor ofronshërbime edukative dhe arsimore për fëmijët nga mosha 09 muaj deri në 6 vjet nëpërinstitucionet publike dhe ato private të arsimit parashkollor . Edukimi parashkollorbëhet edhe në kuadër të shkollave fillore (klasat e parashkollorëve), por me shumëvështirësi për arsye të mungesave buxhetore të kuvendeve komunale. Gjithashtu nëKosovë organizohet edhe arsimi special për fëmijët me aftësi të kufizuar si në shkollatspeciale që tashmë konsiderohet qendra burimore, ashtu edhe në klasat e bashkangjituranë kuadër të shkollave të rregullta.Ekzistojnë sfida të mëdha me të cilat vazhdon të ballafaqohet edukimi parashkollor nëKosovë, dhe këtu hyjnë: Përfshirja e ulët e fëmijëve në edukim parashkollor sidomos ifëmijëve me nevoja të veçanta; Personeli i pakualifikuar që punon me fëmijëtparashkollor; Mungesa e ndihmës profesionale për institucione parashkollore publike,private dhe paraleleve parafillore, etj.Arsimi parashkollor në Kosovë është i organizuar me Klasifikimin e standardevendërkombëtare për nivelet e arsimit. Arsimi parashkollor / parafillor është i organizuarnë:Kujdes për fëmijë / foshnjore për fëmijët e moshës 9 muaj deri në 3 vite,a) foshnjat e moshës 9 muaj deri në 3 vite,b) fëmijët e moshës 3 – 6 vite.Edukim parashkollor për fëmijët e moshës 5 deri në 6 vite.Arsimi parashkollor (fëmijët e moshës 5-6 vite) nuk është i detyrueshëm edhe psekonsiderohet se është e drejtë e të gjithë fëmijëve duke përfshirë edhe ata me nevojaspeciale. Edukimi zhvillohet në institucione publike dhe private të licencuara të arsimitparashkollor. Gjatë vitit shkollor 2006/07 numri i institucioneve parashkollore ka qenë44:33 institucione qëndrore (kryesore) dhe 12 shkolla satelite. Shifrat tregojnë një rritje tëlehtë nga vitet e mëhershme. Në vitet 2004/05 ka pasur 32 institucione, 28 kryesore dhe4 satelite dhe në vitin 2005/06 ka pasur 43 institucione, 32 kryesore dhe 11 satelite.Numri i fëmijëve në arsimin parashkollor: ndarja sipas llojit të institucionit, vititshkollor, gjinisë 2 :VITISHKOLLORINSTITUCIONET2000/2001 Kujdes për fëmijë/parashkollorNUMRITOTALMESHKUJFEMRA21,427 13,793 7,6342 Njësia e statistikave, MASHT90

2004/2005 Kujdes për fëmijë/foshnjore2004 / 2005 Arsimiparashkollor/parafillor7,076 3,644 (51.50%) 3,432 (48.50%)17,596 9,216 8,380Gjithsej 26,140 13,574 12,566 (48.07%)2005/2006 Kujdes për fëmijë /foshnjore2005 / 2006 Arsimiparashkollor/parafillor5,108 2,579 2,579 (50.49 %)20,750 10,789 9,961Gjithsej 25,858 13,318 12,5402006/2007 Kujdes për fëmijë /foshnjore2006/2007 Arsimiparashkollor/parafillor5,051 2,688/ 2,368 (46.78%)21,089 10,886 10,203Gjithsej 26,140 13,574 12,566Në Kosovë, edukimi parashkollor duhet të jetë një prioritet me rëndësi sa i përketedukimit, kjo kërkon sigurim të zbatimit të Ligjit mbi edukimin parashkollor dhehartimin e standardeve dhe udhëzimeve mbi ambientin fizik dhe përmbajtjen eprogrameve për edukim të hershëm të fëmijëve. Ne vitin 2008/2009, arsiminparashkollor e kanë vijuar 24.770 fëmijë, ndërkaq për vitin 2009/2010 janë 24.655 fëmijëqë vijojnë arsimin parashkollor, ku përfshihen fëmijët në institucione parashkollore dhefëmijët në klasat parfillore në shkollat e rregullta. Ky numër është vetëm ngainstitucionet publike.e) standardi i jetesës ( neni 27, parag. 1-3)Caktimi i standardeve minimale për shërbime sociale e familjare është objektivë përvitin 2010, dhe tanimë ka filluar. Komisioni Evropian ka përzgjedhur një konsultat i cilika filluar punën në mbështetje të Departamentit të Mirëqenies Sociale në hartim tëstandardeve minimale. Shërbimet sociale megjithatë duke zbatuar ligjet dhe konventatnë fuqi zbatojnë standarde që mbrojnë qytetarët në gjendje të nevojave sociale përshërbime sociale e familjare.Përgjegjësit e prindërve në raport me fëmijët e tyre më se miri janë caktuar në ligjin “MbiFamiljen i Kosovës”. Në mandatin e MPMS-së është t‟i mbështet prindërit në gjendje tënevojave sociale. Mbi bazën e kësaj MPMS-ja në bashkëpunim me organizatat tjeraqeveritare e OJQ-të kanë sensibilizuar opinionin kosovar për obligimet dhe përgjegjësitë91

që i kane në raport me fëmijët. Ne këtë drejtim janë përgatitur materiale të ndryshme sibroshura, pankarta, fletëpalosje me porositë ne lidhje me mos braktisje të fëmijëve,zhvillimin e strehimit familjar e adoptimin, mbrojtjen e fëmijëve me nevoja te veçanta,mbrojtjen e viktimave të dhunës, trafikimit me fëmijë etj. Ne këtë drejtim janëorganizuar shumë aktivitete mediale për temat e cekura me lartë, dhe janë organizuarshumë tryeza te rrumbullakëta.Të gjithë fëmijët në gjendje të nevojës sociale janë identifikuar nga QPS-të si Organ iKujdestarisë. Në Kosovë mbrohet familja nëse është i/e paaftë te siguroj ekzistencënmateriale. Pra ky minimum që njihet si asistence sociale jepet për familje (anëtarët qëjetojnë nën një kulm). Për fëmijët me aftësi te përhershme te kufizuara ofrohet përkrahjemateriale mujore në harmoni me ligjin për “Përkrahje Materiale Familjeve me Aftësi tePlota e te Përhershme” prej 1- 18 vjet. Të gjitha skemat për mbështetje materiale të sëcilëskategori janë në mandat të MPMS-së. Skema tjera të rregullta për mbështetje jashtëMPMS-së nuk ka. Sektori jo qeveritar ka pasur programe të ndryshme mbështetëse si:Nëna Terezë, Kryqi i Kuq i Kosovës, fondacionet ndryshme bamirëse etj.Prindërit, në bazë të legjislacionit por edhe të Konventës, janë të obliguar që të kujdesenpër fëmijët e tyre dhe tu sigurojnë atyre mirëqenie. Në raste kur kjo nuk është e mundurose ka pengesa të llojllojshme, shteti me mekanizmat e vetë administrativ e profesionalndërmerr të gjitha veprimet e duhura mbështetëse për mbrojtjen e fëmijëve e fuqizimin efamiljes.Në këtë mënyrë:- për familjet e varfëra jepet asistenca sociale në bazë të kritereve të caktuara me ligjinpër asistencë,- Për fëmijët pa kujdes prindëror realizohen format alternative të mbrojtjes siç janë:bashkimi familjar, kujdestaria, adoptimi, strehimi familjar, strehimi rezidencial,- Për fëmijët me aftësi te përhershme te kufizuara ofrohet përkrahje materiale mujore nëharmoni me ligjin për “ Përkrahje Materiale Familjeve me Aftësi te Plota e tepërhershme pre 1- 18 vjet,- Për viktima te dhunës, trafikimit e krimeve seksuale realizohet mbrojtja në kuptim tërehabilimit, reintegrimit, strehimit të përkohshëm, fuqizimit të familjes, mbrojtjes sëfëmijëve në institucionet shtetërore siç janë gjykata etj.- Për te miturit në konflikt me ligjin, Organi i Kujdestarisë si edhe me larte i kapërgjegjësit e veta të caktuara me ligj. Kështu mbrohet i mituri, përfaqësohet në gjykatë,vlerësohen shkaqet që e kanë çuar në konflikt me ligjin, punohet në risocializim dhepërcjellje të masës edukative të shqiptuar nga gjykata siç është “Mbikëqyrja e Shtuar eOrganit të Kujdestarisë.”- Për fëmijët e prindërve të ndarë, shkurorëzuar, bëhet sanimi i marrëdhënievebashkëshortore e familjare, mendimi për besimin e fëmijëve e nëse nuk ka sanim(pajtim) behet përcjellja e realizimit te kontakte në mes të prindërve e fëmijëve në bazëtë vendimit që nxjerr gjykata ose Organi i Kujdestarisë.E drejta e fëmijës për mbijetesë, zhvillim dhe siguri sociale është e adresuar përmesLigjit mbi Skemën e Ndihmës Sociale të Kosovës. Ky Ligj ofron krijim të skemës sësigurisë sociale për familjet që jetojnë në varfëri, familjet që ndeshën me disa vështirësi92

të caktuara dhe që kanë nevojë për ndihmë. Ndihma financiare iu ofrohet familjeve sipasprovës së pasurisë dhe brenda burimeve të caktuara të alokuara për këtë qëllim nëBuxhetin e Konsoliduar të Kosovës. Skema administrohet nga MPMS përmes Qendravepër Punë Sociale.Edhe pse skema e sigurimit social është hartuar në përputhje me kriteret me nenin 27 tëKDF-së, ajo aktualisht është duke dështuar për t‟i siguruar çdo fëmije të drejtën nëstandard adekuat të jetesës. Ligjit mbi Skemën e Ndihmës Sociale (neni 9), përcaktonshkallën e standardeve mujore për ndihmë sociale përcaktohet sipas numrit të anëtarëvetë familjes dhe numrit të pikave sipas anëtarit siç është prezantuar në tabelën emëposhtme:Numri i anëtarëve të familjesShkalla standarde mujore – nr. i pikëveFamilja me dy (2) anëtarë 50Familja me tre (3) anëtarë 55Familja me katër (4) anëtarë 60Familja me pesë (5) anëtarë 65Familja me gjashtë (6) anëtarë 70Familja me shtatë (7) anëtarë 75Siç mund të shihet, me këtë shumë të përcaktuar mujore fëmijët nuk mund të realizojnëtë drejtat të drejtat e tyre dhe nuk gëzojnë standard adekuat të jetesës, që do t‟iusiguronte mbijetesën, zhvillim dhe siguri sociale. Andaj, Shteti duhet kushtuar vëmendjemë të madhe në këtë drejtim dhe rritjes së burimeve mbështetëse nga sigurimi social,brenda mundësive të disponueshme për të siguruar që të gjithë fëmijët të gëzojnë njëstandard adekuat të jetësor, veçanërisht në lidhje me ushqimin, veshjen dhe strehimin.VII. ARSIMI, KOHA E LIRË DHE AKTIVITETET KULTURORE( nenet 28, 29 dhe 31)a) arsimimi duke përfshirë trajnimin profesional dhe administrimin ( neni 28)Kushtetuta e Republikës së Kosovës në nenin 47 të saj, garanton të drejtën e çdonjërit nëarsim themelor dhe atë pa pagesë, si dhe thekson se institucionet publike ofrojnëmundësi të barabarta për të gjithë për tu arsimuar dhe atë sipas aftësive dhe nevojave tëveçanta të individëve.E drejta e fëmijës për arsimim në Republikën e Koosvës është e rregulluar me anë tëLigjit për Edukimin Parashkollor, Ligji mbi Arsimin Fillor dhe të Mesëm, Ligji për Arsimdhe Aftësim Profesional, si dhe Ligji për Inspeksionin e Arsimit në Kosovë.93

Sistemi kosovar i arsimit është i ndarë në katër nivele në përputhje me standardet eUNESCO-së dhe ISCED-it, që përfshinë: shkollimi parashkollor- niveli 0; 5 vitet eshkollimit fillor-niveli 1; 4 vite të shkollimit të mesëm të ultë-niveli 2; dhe 3-4 vite tëshkollimit të mesëm të lartë –niveli 3.Bazuar në Ligjin mbi Arsimin Fillor dhe të Mesëm, shkollimi është i detyrueshëm për tëgjithë fëmijët nga mosha 6 deri në 15 vjeç. Po që se mungesa e vijueshmërisë së fëmijësnë arsim të detyrueshëm është si pasojë e veprimeve të qëllimshme dhe neglizhencës sëprindit, atëherë ai/ajo mund të denohet.MASHT është përgjegjëse të nxisë dhe të bëjë të mundshëm arsimimin e të gjithëfëmijëve në Kosovë, të ofrojë program të përshtatshëm, efektshëm dhe të pranueshëmpër të gjithë, veçanërisht në nivelin fillor dhe të mesëm të arsimit. Gjithashtu, MASHTështë përgjegjëse për zhvillimin e politikave dhe protokolleve për nevojat e arsimitspecial, si dhe për ofrimin e shkollimit për fëmijët e hospitalizuar për kohë të gjatë,fëmijët që vuajnë dënimet me burg dhe në institucionet korrektuese për të mitur.Në bazë të Ligjit mbi Arsimin Fillor dhe të Mesëm (neni 3), të gjithë fëmijëve iusigurohet e drejta për arsim, e cila realizohet mbi bazen e parimeve: shkollimi në nivelin1, 2 dhe të 3 në institucionet publike t‟iu ofrohet falas të gjithë fëmijëve; tekstet mësimoreiu ofrohen falas fëmijëve në nivelin e parë, ndërsa për nivelin e dytë dhe të tretë tekstetmësimore ofrohen falas nëse Qeveria ka mjete financiare; çdo fëmijë ka të drejtë të mësojnë gjuhën e tij/saj amtare në shkollën fillore dhe të mesme.Për të realizuar këtë të drejtë për vitin shkollor 2009-2010, MASHT iu ka ofruar tekstetshkollore falas të gjithë nxënësve nga klasa e 1 deri në të 9-tën. Shteti e ndanë çdo vitvijën buxhetore për arsim. MASHT dhe komunat mbi bazën e këtij buxheti planifikojnëprioritetet e tyre për zhvillimin dhe rritjen e cilësisë së arsimit.Regjistrimi në shkollë të mesme të lartë është vullnetar dhe duhet të bazohet në sistemine përzgjedhjes të ndershme që administrohet nga komunat, që përfshinë shkollimin epërgjithshëm, trajnim profesional, shkolla të mesme dhe shkollat e mesme për personatme aftësi të kufizuara. Nxënësit që kanë kryer shkollimin primar mund të regjistrohennë shkollat e mesme si nxënës me mësim të plotë apo të reduktuar në shkollat e mesmeprofesionale. Ndërsa, shkollat e mesme profesionale ofrojnë kurse të specializuara përtri, katër dhe pesë vite. Ekzistojnë edhe kurse profesionale dy vjeçare, që iu mundësonpersonave që nuk e kanë përfunduar shkollën fillore, të ndjekin kursin dhe të mbarjonëshkollimin primarë në të njejtën kohë.Ndërsa qytetarët që për arsye të ndryshme nuk kanë arritur t`a mbarojnë arsimin eobliguar fillor, MASHT ju ofron “shansin e dytë” për mësimnxënie nëpërmjet formës sëarsimit joformal. Deri tani në arsimin joformal janë regjistruar dhe kanë vijuar mësimin8500 vijues. Pas mbarimit të mësimit kompenziv dhe arsimit të mesëm profesionalvijuesit marrin çertifikata të barasvlefshme me nxënës të rregullt.MASHT në bashkëpunim me UNICEF-in realizoi projektin “Shkrim lexim bazik për gra dhevajza”. Me këtë projekt kanë përfituar të gjitha ato gra dhe vajza të cilat për arsye të94

ndryshme nuk kanë arritur të përfundojnë arsimin e obliguar. Në programin e projektitështë paraparë që të zhvillohet shkrim- leximi, llogaritja dhe aftësitë e nevojshme përjetë, të drejtat e grave dhe fëmijëve, tolerancën për edukimin dhe paqe dhe edukiminpër prindësi të mirë gjatë zhvillimit të fëmijërisë së hershme. Në projekt janë përfshirë 19komuna me rreth 3000 gra dhe vajza kryesisht nga vendet rurale. Për vijimin e kursevetë arsimit joformal janë përgatitur librat adekuate: ”Dritare jete” për klasat I,II,II,IV.Gjithashtu janë trajnuar mësimdhënësit për përdorimin e metodave bashkëkohore përpunë me të rritur dhe është akredituar programi për vijuesit e arsimit joformal, ku paspërfundimit të tij ata marrin certifikatë që është e barazvlefshme me përfundimin eklasës së pestë.Qëllimet e arsimit joformal janë të arrihet:1. Ç‟rrënjosja e analfabetizmit2. Kualifikimi profesional i punëtorëve të pakualifikuar dhe rikualifikimi ipunëtorëve të kualifikuar3. Arsimimi në pajtim me kërkesat e ekonomisë dhe tregut4. Arsimimi i qytetarëve të rritur me aftësi të kufizuara5. Riedukimi dhe arsimimi i delikuentëve të rriturMASHT prej vitit 2003 ka punuar vazhdimisht në parandalim dhe reagim ndajbraktisjes, dhe në këtë kuadër janë realizuar një varg aktivitetesh:- Nga fundi i vitit 2003, Ministria e Arsimit e Shkencës dhe Teknologjisë, SHPA-të(Shoqatat Prindër - Arsimtarë), dhe CRS (Catholic Relief Services) së bashku krijuan njëprojekt për parandalimin e braktisjes (Financimi ishte prej UNICEF-it);- Kësisoj, MASHT-i, më 16. 01.2004, lidhi një marrëveshje zyrtare për mirëkuptim meCRS-në dhe SHPA-të;- Në vitin 2005 ky projekt u vazhdua me synim të parandalimit dhe reagimit ndajbraktisjes së shkollës nga nxënësit pa dallim gjinie. U kthyen në shkollë 250 nxënës;- Më 15.IX.2005 u zhvillua fushata për parandalimin e braktisjes me moton: Të gjithë nëshkollë!;- U përgatit dhe u botua doracaku “Pako strategjishë”, si udhëzues se si shkollat tatrajtojnë problemin e braktisjes;- Në vitin 2007 i njëjti projekt është realizuar për nxënësit romë, ashkali dhe egjiptas(RAE). U kthyen në shkollë 120 vajza;- Në vitin 2008, Ministria e Arsimit, Shkencës dhe e Teknologjisë në bashkëpunim meEkipin Koordinues të projektit EPIP II dhe me financim të Bankës Botërore realizoistudimin: “Braktisja e shkollës nga nxënësit në Kosovë”;- Me vendimin nr. 73/2, të datës 10.02.2009, MASHT themeloi grupin kombëtar përtrajtimin e “Braktisjes së shkollës nga nxënësit”;- U hartua ”Plani i veprimit për prandalimin dhe reagimin ndaj braktisjes së shkollësnga nxënësit”.Më 13.01.2006 MASHT nxori vendimin nr. 375/02-1, me të cilin obligohen drejtorët eshkollave në arsimin e detyruar që të evidentojnë me saktësi lëvizjen e nxënësve brendavitit shkollor duke mbajtur dosjen e dokumentacionit për:95

1. Rastet e transferimit të nxënësve prej një shkolle në tjetrën,2. Informatat kthyese (raportet) për nxënësit e transferuar nga shkollat ku ata janëtransferuar dhe3. Braktisjen dhe shkaqet e saj.Pasqyra e të dhënave për braktisjen e shkollës për vitet 2002-2008. Braktisja sipasgjinisë dhe vitit shkollor në niveli e arsimit fillor dhe të mesëm të ulët.Viti shkollor Total Kanë lënë Meshkuj Femrashkollën2002/03 340 257 5682 (1.67%) 3075 (54%) 2607 (46%)2003/04 354 918 5703 (1.61%) 2654 (47%) 3049 (53%)2004/05 355339 4141 (1.17%) 1932 (47%) 2209 (53%)2006/07 300703 2431 ( 0.81%) 948 (38 %) 1483 (61%)2007/08 322107 2250 ( 0.69%) 1080 ( 48%) 1170 ( 52%)Numri i nxënësve që e kanë lënë shkollën në arsimin e mesëm të lartë: ndarja sipasgjinisë dhe vitit shkollor. 3Viti shkollor Total Kanë lënë Meshkuj Femrashkollën2002/03 66968 1554 (2.32%) 992 (64%) 562 (36%)2003/04 68361 2433 (3.56%) 1570 (65%) 863 (35%)2004/05 68976 1428 (2.07%) 982 (67%) 446 (33%)2006/07 84297 2425 ( 2.9%) 1604 ( 66%) 821 (33%)2007/08 90180 3321 ( 3.7%) 2429 (73%) 892 (26%)Të dhënat nëpër vite tregojnë një rënie të numrit të fëmijëve që e lënë shkollën, mirëposhifrat ekzistuese janë për brengosje.MASHT e ka sanksionuar dhunën me infrastrukturën e vet ligjore, duke e përputhur atëme Konventën për të Drejtat e Fëmijës dhe me instrumentet tjera ndërkombëtare qëlidhen me të drejtat e njeriut. Ligji mbi Arsimin Fillor dhe të Mesëm, ndalon qartazidënimin fizik apo çfarëdo forme të dënimit poshtërues në të gjitha institucionetshkollore, dhe kërkon që të merren hapa të arsyeshëm për të mbrojtur nxnënsit ngalëndimi apo ekspozimi i çfarëdo fjale apo veprimi ofendues (neni 4).Përveç Ligjit mbi Arsimin Fillor dhe të Mesëm, përdorimi i dhunës në shkollasanksionohet edhe me dokumente tjera ligjore, siç është: Ligji i Inspeksionit të Arsimit;Kodi etik për mësimdhënës; Kodi i mirësjelljes dhe masat disiplinore për nxënës tëshkollave të mesme të larta; dhe Udhëzimi administrativ “Ndalimi, ndërprerja dheinicimi i procedurës disiplinore për personelin edukativo-arsimor”.3 Njësia e statistikave, MASHT96

Departamenti i inspektimit në MASHT, ka sektorët e vet në shtatë rajonet e Kosovës, tëcilët janë përgjegjës të bëjnë monitorimin e zbatimit të ligjit dhe akteve tjera nënligjore nëfushën e arsimit. Gjithashtu, NJDNJ bashkëpunon me këtë departament dhe mekomisionin e ankesave në MASHT për adresimin dhe shqyrtimin e ankesave. Në rast tëankesës pala fillimisht duhet të ankohet brenda shkollës ku ndodh shkelja, e pastaj nësenuk zgjidhet rasti, pala mund të ankohet në DKA, MASHT e deri në gjykatë.Departamenti i Shkencës dhe Teknologjisë ka për mandat dhe vizion ekzekutimin epolitikave të Qeverisë së Kosovës dhe të MASHT të cilat synojnë të krijojnë bazë të mirëinfrastrukturore, institucionale dhe financiare për zhvillimin e Shkencës, hulumtimeveshkencore si dhe nxitjen e zhvillimeve dhe aplikimeve moderne teknologjike nëekonominë e Kosovës. Gjithashtu, MASHT ka hartuar Strategjinë e ArsimitParauniversitar e cila ka për synim avancimin e arsimit parauniversitar, rritjen e cilësisëdhe arritjen e gjithpërfshirjes dhe barazisë në arsim.Një nga komponentë e Planin Kosovar të Veprimit për Rini 2007-2012 ( PKVR) ështëpërfshirja e arsimit formal dhe joformal i të rinjve Kosovarë, duke evidentuar se përvojae të mësuarit mund të jetë njëlloj e shkëlqyer në secilin mjedis në arsimin formal dhejoformal. Ky dokument paraqet gjendje aktuale të rinisë kosovare sa i përket arsimitformal dhe jo formal duke paraparë mënyrat ma të mira për arsimimin e të rinjve. Dukepas parasysh se mënyrat e arsimit jo formal janë për nga natyra më të ndryshme prejatyre të shfrytëzuara e të përdorura në institucionet e arsimit formal, të rinjtë ma medëshirë “mësojnë duke punuar” se sa mësojnë “dijen e thatë” nga librat.Objektivat dhe aktivitetet e Politikës nr.5 kanë parasysh, vajzat e reja të cilat mbesinjashtë sistemit të shkollimit, dhe të gjitha kategoritë të tjera të rinisë kosovare siminoritetet,të rinjtë nga viset rurale, të rinjtë me aftësi të kufizuara etj. por në PKVR(2007-2012) në objektivin 3. pika 3.2.5 janë identifikuar edhe nevojat për njohje të plotëtë arsimit joformal për arsye se planet mësimore të arsimit joformal janë më pak te qartadhe me shumë pak “fuqi kreditimi” sepse ka situatën e dobët sociale dhe financiare.Sipas hulumtimit te zhvilluar, një numër mjaft i lartë i rinisë kosovare vijojnë kursejashtë sistemit formal shkollor, prej tyre më se shpeshti kurse të gjuhës dhe tëkompjuterit.Me PKVR (2007-2012) në Politikën 3. 3.1.1 Kapacitetet e organizatave rinore dhe hapjandaj bashkëpunimit ndërkombëtar paraqitet gjendja ekzistuese e Organizatave JoQeveritare Rinore duke konstatuar që në Kosovë janë të regjistruara më shumë se 3500OJQ, dhe që vetëm 500 prej tyre janë me të vërtet funksionale. OJQ-të tjera kanë ndërpreaktivitetin e tyre për shkak të mungesës së mjeteve financiare, ndryshimeve të personelitetj. e kjo tregon problemin e vërtet me të cilin ballafaqohet sektori i rinisë në Kosovëpërkatësisht OJQ-të rinore.Organizatat rinore në Kosovë nuk gëzojnë përkrahjen e duhur financiare tëqëndrueshme nga organet e administratës lokale dhe qendrore. Përkundër prezencës sëmadhe ndërkombëtare në Kosovë, bashkëpunimi ndërkombëtar është ende i kufizuarpër shumë OJQ rinore. Një nga sfidat e bashkëpunimit ndërkombëtar të OJQ-ve rinoreKosovare është pjesëmarrja e kufizuar e të rinjve Kosovarë për shkak të regjimit të97

eptë të dhënies së vizave për të rinjtë kosovar për lëvizje të lirë dhe bashkëpunimndërkombëtar me të rinjtë e Evropës.b) Synimet i arsimimit (neni 29)Në kuadër të synimit të zhvillimit të arsimimit, Ligji mbi Arsimin Fillor dhe të Mesëmnë dispozitat e tij të përgjithëshme në tërësi ka inkorporuar kriteret e KDF-së.Sipas këtij Ligji (neni 4), qëllimet e programit për arsimin fillor dhe të mesëm janë: tëzhvillojë personalitetin, talentin dhe potencialin e plotë të aftësive mendore dhe fizike tënxënësit; të zhvillojë te nxënësi ndjenjën e respektit e të drejtave dhe lirive themelore tënjeriut, si dhe të parimeve të shprehura në Kartën e Kombeve të Bashkuara dhe nëKonventën Europiane për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive Themelore të Njeriut; tëzhvillojë te nxënësi ndjenjën e respektit për prindërit dhe mësuesit, për identitetinkulturor, gjuhën dhe vlerat e kombit të tij, për vlerat e Kosovës dhe të komuniteteve tësaj, dhe për qytetërimet e tjera që janë të ndryshme nga qytetërimi i tij; të përgatisënxënësin për një jetë të përgjegjshme në një shoqëri të lirë, në frymën e mirëkuptimit, tëpaqes, të tolerancës, të barazisë gjinore, dhe të miqësisë midis të gjithë popujve, grupeveetnike, kombëtare dhe fetare si dhe personave me origjinë nga i njëjti vend; dhe tëzhvillojnë te nxënësi ndjenjën e respektit për mjedisin.Gjithashtu, ligji thekson se i gjithë procesi mësimor duhet t‟i përshtatet aftësive, prirjevedhe moshës së secilit nxënës. Rëndësi të veçantë arsimi i jep vendosjes së bashkëpunimittë mirë midis nxënësve, prindërve, mësuesve, shkollave, institucioneve formuese dhevendeve të punës; sigurimit dhe përmirësimit të mirëqenies mendore dhe fizike të tëgjithë nxënësve; formimin e vlerave të denja qytetare; përmbajtjes nga mësimdhëniafetare ose veprimtaritë tjera, të cilat propagandojnë ndonjë fe të caktuar;Të gjithë personat e punësuar në institucionet arsimore të themeluara ose që veprojnë nëbazë të këtij Ligji marrin masat e nevojshme në mënyrë që nxënësit të mos lëndohen osebien viktimë e fjalëve apo veprimeve ofenduese. Ndëshkimi trupor dhe çdo formë tjetëre ndëshkimit poshtërues është e ndaluar në të gjitha institucionet arsimore pavarësisht afinancohen nga fondet publike apo private.Ligji mbi Arsimin Fillor dhe të Mesëm parasheh krijimin e Këshillit të Shkollës, që iumundëson përfshirjen e prindërve dhe nxënësve në qeverisje të shkollës. Këshillipërbëhet nga tre përfaqësues të prindërve, tre nga radha e mësimdhënësve, ndërsa nëkëshillin e nivelit të 2 dhe 3 të arsimit përfshihet edhe një përfaqësues nga radhët enxënësve. Këshilli është përgjegjës për të hartuar rregulla të shkollës, marrjen evendimeve për alokimin e fondeve të dhëna nga prindërit dhe të hyrat tjera nga buxhetipublik, si dhe vendosin për aktivitetet shtesë në kuadër të planit mësimor (neni 29).Me qëllim që të sigurohet arritja e qëllimeve profesionale të arsimimit, MASHT kahartuar Kodin e Etikës për mësimdhënës i miratuar në vitin 2005 që përcakton detyratdhe përgjegjësitë e mësimdhënësve, dhe Udhëzimi Administrativ “Ndalimi, ndërprerja98

dhe inicimi i procedurës disiplinore për personelin edukativo-arsimor” 40/2005, në bazëtë të cilit iniciohen procedura disiplinore në rast se mësimdhënësi shkel të drejtat enxënësit/ses.Masat e deritanishme të ndërmarra nga Shteti në zhvillimin e arsimit parauniversitarjanë të ndryshme, duke filluar nga zhvillimi i kurrikulave, planprogrameve, teksteveshkollore, trajnimet e mësimdhënësve etj., sigurojnë që arsimi të zhvillojë potencialin eplotë të personalitetit, dhuntive dhe aftësive mendore e fizike të fëmijëve. Në mënyrë qëfëmijët të jenë mirë të informuar mbi të drejtat dhe përgjegjësitë e tyre KDF është epërfshirë në planprograme shkollore, te lënda “Edukata Qytetare” që zbatohet në gjithanivelet e arsimit duke filluar nga klasa e tretë e fillores. Në këtë lëndë mësohen gjerësishttë drejtat e njerut/fëmjëve dhe instrumentet ndërkombëtare- konventat, etj. Në këtëdrejtim KDF është e botuar e tëra në klasën e gjashtë.Në mënyrë që të luftohet diskriminimi racor dhe gjinor në të gjitha programetmësimore, në standardet për tekste shkollore është i përfshirë parimi i mosdiskriminimitdhe i barazisë gjinore. Çdo tekst dhe material shkollor duhet t`i plotësojë këto standardekrahas standardeve të tjera, para se t`i lejohet botimi. Kështu MASHT siguron qëtekstet dhe materialet tjera shkollore të jetë të baraspeshuara dhe të ndjeshme nëaspektin e mosdiskriminimit.Që mësimëdhënësit të kenë qasje adekuate ndaj fëmijëve në të gjitha aktivitetet eprocesit mësimorë, janë realizuar një varg trajnimesh të mësimdhënësve, janëimplementuar projekte të ndryshme për të drejtat e fëmijëve/njeriut, të realizuara ngaMASHT në bashkëpunim me partnerë të ndryshëm. Gjithashtu mësimdhënësit janëtrajnuar edhe për metodologji të re të mësimdhënies gjë që në shkolla ka reflektuarpozitivisht në shtrirjen e një fryme të re të punës ku nxënësi është në qendër tëvëmendjes dhe raportet nxënës-mësimdhënës janë më frytdhënëse. MASHT ka filluaredhe licencimin e mësimdhënësve dhe këtij procesi i ka paraprirë edhe rikualifikimi i njëpjese të tyre, të cilët nuk kanë pasur kualifikim të mjaftueshëm.c) koha e lirë, aktivitetet rekreative, kulturore dhe artistike ( neni 31)Respektimi dhe njohja e të drejtave të fëmijës për pjesëmarrje të plotë në jetën kulturoredhe artistike; inkurajimi dhe sigurimi i mundësive të përshtatshme dhe të barabarta përkohën e lirë dhe për veprimtari kulturore, artistike, argëtuese dhe çlodhës, nëRepublikën e Kosovës janë të adresuara dhe sigurohen me anë të ligjeve në fuqi si: Ligjipër Fuqizim dhe Pjesëmarrje të Rinisë; Ligji për Kinematografinë; Ligji për Sportin; Ligjipër Bibliotekat; Ligji për Teatrin; Ligji për Veprimtarin Botuese; Ligji për PlanifikiminHapësinor.99

Ligji për Fuqizim dhe Pjesëmarrje të Rinisë, ka për qëllim avancimin dhe riafirmimin evazhdueshëm të pjesëmarrjes së të rinjve në procesin e vendimmarrjes, pa kurrfarëdallimi dhe përjashtimi, në zhvillimin e një shoqërie demokratike, me qëllim tëpërmirësimit të cilësisë së jetës së të rinjve dhe të statusit të tyre shoqëror. Ligjipërcakton të drejtat e të rinjve për vetorganizim, punë vullnetare dhe përgjegjësitë e tërinjve; gjithashtu përcakton përgjegjësitë e organeve të pushtetit qendror dhe të atijlokal. Me qëllim të adresimit të nevojave të të rinjve, formohet Këshilli i Veprimit tëRinisë, që është formacion këshillues për çështje rinore dhe përfaqëson interesat eorganizatave rinore tek institucionet e pushtetit qendror dhe mekanizmat rinorëndërkombëtarë.Ligji Kosovar për Sportin, në bazë të dispozitave të tij të përgjithshme, rregullonorganizimin, kushtet dhe parimet e aktiviteteve fizike sportive. Ai përcakton kërkesatpër administrim dhe regjistrim të organizatave sportive, dhe kërkon nga Ministria eKulturës Rinisë dhe Sportit (MKRS), që të hartoj programe për zhvillimin e sportit dheedukimit fizik. Ndërsa, departamenti i Rinisë është përgjegjës për programet e zhvillimitqë iu adresohen grupeve të veçanta të të rinjve, duke përfshirë ata që janë jashtëshkollës, analfabetëve, të papunëve, refugjatavë të kthyer, përdoruesëve të drogave,fëmijëve nga familjet me njërin prinë apo prindër të ndarë, zhvillimin e programeve përtë identifikuar dhe për të adresuar nevojat e grave të reja. Departamenti po ashtu ështëpërgjegjës për koordinimin dhe bashkëpunimin me organizatat tjera me qëllim tëpromovimit të politikave, si rikualifikim dhe shërbime profesionale, sport dherekreacion, programe të këmbimit regjional dhe ndërkombëtar, shëndetësi dhe arsimim,të drejta të të miturëv, dhe promovimin e të rinjve dhe të drejtave të tyre.Ligji për Biblotekat, ka për qëllim vendosjes e një sistemi modern të biblotekarisë që dot‟iu mundësonte shfrytëzuesëve qasje të lirë dhe të avancuar në fitimin e njohurive dheinformacioneve të reja. Shërbimet dhe informacionet bibliotekare sigurohen nën kushtetë barabarta për të gjithë shfrytëzuesit e biblotekës. Dispozitat e përgjithshme të ligjittheksojnë se bibliotekat iu mundësojnë qytetarëve realizimin e të drejtës për qasje të lirë,të drejtën e kërkimit e të marrjes së informacioneve nga burimet e ndryshme dhe nëçfarëdo forme, nxitë interesimin dhe shprehitë e qytetarëve për të mësuar gjatë gjithëjetës. Shërben për përhapjen e njohurive për kulturën, arsimin, shkencën, si dhe iu ofronshfrytëzuesëve mundësi për edukim, zhvillim personal kulturor, profesional, krijues,komunikues dhe qytetar.Ligji për Veprimtarinë Botuese dhe Librin, përveç tjerash, ka për qëllim të përcaktojëparimet dhe normat themelore për zhvillimin e veprimtarisë botuese të zhvillojëkrijimtarinë letrare, artistike, shkencore, profesionale dhe kulturore në Kosovë. Në bazëtë ligjit, MKRS është përgjegjëse të ndihmon blerjen e librit për pasurimin e fondeve tëbibliotekave publike, në përputhje me nevojat e bibliotekave; ndërsa MASHT ndihmonblerjen e librit për pasurimin e fondeve të bibliotekave shkollore, në përputhje menevojat e bibliotekave.Ligji për Teatrin, me qëllim të nxitjes së pjesëmarrjes së fëmijëve në aktivitetet kulturore,Teatri Kombëtar i Kosovës obligohet të ketë ansambël artistik dhe rezident, të përbërnga akëtorë cilësor të të gjitha gjeneratave, përfshirë edhe fëmijët. Gjithashtu, thekson se100

veprimtarinë teatrore në Kosovë kanë të drejtë ta ushtrojnë të gjitëh perosnat fizik dhejuridikë, pa asnjë dallim.Ligji për Kinematografinë, përcakton normat themelore për ushtrimin dhe mbarëvajtjene distribuimit dhe shfaqjen e veprave filmike si veprimtari themelore si dhe veprimtaritëplotësuese që janë të domosdoshme për ecurin e kinematografisë, përfshirë edheprodhimin. Arkivi i veçantë publik për lëndët filmike i Kosovës, ofron shërbimevereferative dhe orientuese për përdoruesit duke e respektuar parimin e trajtimit tëbarabartë dhe jodiskriminues.Ligji për Kinematografinë (neni 10), parasheh disa limite mbi transmetimin eemisioneve-filmave televizivë, të cilat i ndanë në disa kategori: në Kategorinë “A” hynëfilmat që lejohet të emitohen për të gjitha moshat dhe pa kufizim në aspektin e kohës tëprojektimit publikë; Kategoria “B” kur filmi lejohet për të gjithë banorët mbi moshën 14vjeç; Kategoria “C” kur filmi lejohet për të gjithë banortët mbi moshën 18 vjeç. Filmat qëpërmbajnë skena të dhunës së theksuar, tmerrit, keqtrajtimit të fëmijëve dhe skena tëdhunës në familje, lejohen të shfaqen vetëm pas orës 22:00. Ndërsa filmat që nxisin osembështesin pornografinë, prostitucionin, përdorimin e narkotikëve, urrejtjen etnike,raciale, religjioze, terrorizmin dhe aktivitete të tjera kriminale, nuk lejohen tëtransmetohen.Në çdo komunë të Republikës së Kosovës funksionon Teatri për Fëmijë, ndërsa nëPrishtinë funksionon edhe Teatri i kukullave “Dodona”.Në Kosovë funksionojnë 350 biblioteka të tipave të ndryshëm si:Biblioteka Kombëtare e Kosovës,bibliotekat komunale në të gjitha komunat e Kosovës,bibliotekat për të verbër,biblioteka lëvizëse të cilat janë në shërbim të personave me aftësi të kufizuara sidhe për personat në viset rurale të cilit nuk mund ti shfrytëzojnë shërbimetbibliotekare në komunat përkatëse etj.Në kuadër të bibliotekave komunale funksionojnë sektorët e veçantë për fëmijë tëmoshës nga 6-12 vjet dhe 14 vjeçar në të cilat shërbehen fëmijët/të rinjtë me libraparashkollor , shkollor, me CD-ja, video kaseta dhe lojna për mosha të reja. Në Prishtinëfunksionojnë dy biblioteka për fëmijë biblioteka “Përralla” dhe “Hivzi Sylejmani”, si dhenjë bibliotekë për të verbër “Syri ynë” ku me shërbime bibliotekare shërbehen edhefëmijë të moshave të ndryshme.Ndër Politikat Programor të Departamenti të Kulturës-Divizioni i Promovimit janë qëçdo vit të mbështesin projekte për fëmijë. Gjatë vitit 2009, janë mbështetur këto projektepër fëmijë:‣ Festivali i Fëmijëve “Tingujt e Zemrës” Podujevë;‣ Festivali ”Cicërima buzë Ibrit” Mitrovicë;‣ Pianisti i ri 2009 – koncert i muzikës klasike-Prishtinë;101

‣ “Edukimi përmes artit për integrim” Mitrovicë (projekt multietink);‣ Shfaqja teatrore “Zhvilli i kulturës me aktivitete artistike” (minoriteti turk);‣ “Kreativnost”- Graqanicë (minoriteti serb);‣ “Aktivitete kulturore”- Prishtinë (minoriteti boshnjak);‣ “Svako svoju zvezdu ima”(recitim,piktura,folklor) (minoritet serb);‣ “Shtëpia e shpresës”- shfaqje e fëmijëve me nevoja të veçanta;‣ Aktiviteti kulturor të fëmijëve dhe të rinjve Prishtinë (minoriteti goran);‣ Pjesëmarrja në garat ndërkombëtare të koreve me Ansamblin “NEËBORN”;‣ Pjesëmarrja e fëmijëve në garat ndërkombëtare të muzicientëve të vegjël;‣ Festivali ndërkombëtar i folklorit për fëmijë “Ylberi” –Prishtinë;‣ Aktivitet baleti-Studio i baletit “Mjellma” Prishtinë;‣ Kori i fëmijëve “Xixëllonjat” Prishtinë;‣ Shfaqja për fëmijë të teatrit Dodona-Prishtinë;Përkrahja e veprimtarive botuese për fëmijë: Komplet i veprave të shkrimtarit për fëmijë Rifat Kukaj “Zogu i bardh”(botim); Arfi Demolli “Jetimi dhe Ylberi” (botim); Xhevat Syla “Vel vjeshte” (botim); Botimi i librit të Ibrahim Elshanit në gjuhën rome “KaldaseSakuntala”(botim) Gani Gjafolli “Çdo shtëpi ka qen në kafaz” (botim);Përkrahja e manifestime për fëmijë:“Karvani i shkrimtarëve për fëmijë” është manifestim tradicional dhe organizohet çdovit nga viti 2000/2001. Shkrimtarët për fëmijë nga 7 Marsi deri në fund të muajit Qershororganizojnë orë letrare për fëmijë në shkollat fillore dhe në qendrat e kulturës.Kryesishtë lexojnë poezi apo tregime për fëmijë, dhe i inkurajojnë fëmijët të shkruajnëvetë dhe ti lexojnë punimet e tyre më të mira. Gjatë këtij manifestimi është krijuar traditapër të dhuruar ekzemplar të caktuar të librave, për shkollat fillore në Republikën eKosovë. Në kuadër të takimeve letrare për fëmijë përfshihen takimet letrare “Gjurmët eGjeçovit” organizuar në Janjevë, dhe akimet letrare “Hivzi Sylejmani”. Përveç pjesës përtë rritur, një kohë e konsiderueshmë i dedikohet edhe fëmijëve.Qëllimi i organizimit të manifestimeve të tilla tradicionale të përkrahura në fushën ekulturës letrare për fëmijët nga MKRS-ja është që fëmijët të kenë mundësi të dëgjojnëdhe të jenë edhe pjesëmarrës në promovimin e letërsisë për fëmijë, tu epet mundësiafëmijëve të moshave të ndryshme të komunikojnë edhe me krijuesit letrar me(shkrimtar) veprat e të cilëve shpesh lexohen nga vet shkrimtarët autor në këtomanifestime si dhe të ju kultivohet dëshira fëmijëve për të lexuar vepra letrare, por edhepër të zhvilluar te dëshirën për të krijuar vet në këtë fushë të kulturës.Departamenti i Rinisë në kuadër të MKRS-së, çdo vit vazhdon aktivitetet dhembështetjen e të rinjve duke ofruar shërbime të barabarta për të gjithë të rinjtë. Ofrimi ishërbimeve dhe mbështetjes realizohet përmes këtyre programeve:102

- Fondi për integrim social dhe pjesëmarrjen e të rinjve, veçanërisht të rinjtë nga zonatrurale, minoritarë dhe të grupeve të margjinalizuarave;- Programi “Fuqizimi dhe Zhvillimi i Rinisë Kosovare”, realizohet nga nën programet si:Info-pikat; Fuqizimi i rrjeteve rinore komunale; Shërbimet rinore mobile;- Qendrat rinore “dëgjo rinin”, janë qendra informuese dhe këshilluese për të rinjët meprobleme psiko-sociale dhe shëndetësore.Bazuar në të dhënat e Departamentit të Sportit, ekzistojnë 25 federata sportive; 500klube; 80 shkolla të sportit; 20.000 sportistë të licencuar; 7.000 vijues të shkollavesportive. Gjatë vitit 2009 janë realizuar aktivitete të ndryshme për fëmijë, që kishin përqëllim promovimin e sportit, si:-organizimi i kampeve multietinke për grupmoshat 7-12 vjet, me çrast kanë qenë tëpërfshira 12 komuna, ndërsa përqindja e pjesëmarrjes së fëmijëve ka qenë 60 % shqiptar40% minoritete. Departamenti i Sportit ka organizuar një varg seminaresh përshkollimin e të rinjve minoritar të cilit merren me sport në klube të ndryshme si: nëfutboll, basketboll, not, hendboll, shenjëtari, skijim etj.Vlera totale e projekteve multietnike dhe projekteve për minoritete të financuara ngaMKRS-ja është: 50,270,00 €uro. Për arsye të buxhetit të limituar, mundësia për tiplotësuar nevojat dhe kërkesat e fëmijëve kosovarë për tu argëtuar dhe për të marrëpjesë në jetën kulturore, janë tejet të limituara. Mirëpo, për këtë çështje Departamenti iPolitikave Programore, çdo vit alokon fonde në mënyrë që t‟iu ofrojë fëmijëve mundësitë përfitojnë nga programet kulturore, argëtuese, sportive, etj.Strategjia Kosovare dhe Plani i Veprimit për Rini (2010-2012), thekson se gjatë përpilimittë politikave është shumë e rëndësishme që të merret parasysh se si e kalojnë të rinjtëkohën e tyre të lirë, se si i realizojnë hobet dhe dëshirat e tyre, deri në cilën masë epërcjellin dhe marrin pjesë në aktivitete kulturore, sportive dhe të rekreacionit. Procesi ikonsultimit për hartimin e SKPVR-së ofroi një pasqyrë të përgjithshme të nevojave tërinisë kosovare në këtë aspekt. Shumica e të rinjve do të donin që të jenë pjesëmarrësaktivë në aktivitetet sportive, më së shpeshti si amatorë, por ekziston edhe një përqindjee sportistëve me perspektivë që të merren me sport në mënyrë profesionale. Megjithatë,infrastruktura për aktivitetet sportive është e kufizuar. Të rinjtë ndjejnë nevojën se nëpërshkolla duhet të ofrohet edukata fizike e një kualiteti më të lartë.VIII. MASAT E VEÇANTA TË MBROJTJES( nenet 22, 30, 32-36, 37 (b)-(d), 38, 39 dhe 40 )a) Fëmijët Refugjatë (neni 22)Ligji për Azil në Republikën e Kosovës rregullon procedurat dhe parashikon kriteret përnjohjen, ndërprerjen, statusin e azilantit; ndihma që ju ofrohet nga ana e shtetit, si dhe të103

drejtat e detyrimet e azilantëve. Ligji gjithashtu parashikon edhe rastet e refugjateve qëiu lejohet Mbrojtje Plotësuese dhe Mbrojtje e Përkohshme.Ndërsa, Ligji për të Huajt rregullon hyrjen, daljen, lëvizjen dhe qëndrimin e të huajëvenë Republikën e Kosovës. Statusin e refugjatit në Republikën e Kosovës mund ta merrçdo person i cili për shkak të frikës nga përndjekja, racës, religjionit, kombësisë,përkatësisë së grupit shoqëror, bindjeve politike, është jashtë vendit të tij dhe nuk mundtë gëzoj mbrojtje të atij vendi; fëmijët të cilët nuk dinë të kërkojnë azil apo janë viktima tëtrafikimit; përveç tjerash iu sigurohet akomodim i sigurtë në bazë të standardevendërkombëtare. Me të hyrë në territorin e Kosovës, mbrojtja e të drejtave individuale tëgarantuara me standardet ndërkombëtare të të Drejtave të Njeriut dhe Konventën e vitit1951 lidhur me Statusin e Refugjatit do të përbëjnë minimumin e standardeve tëmbrojtjes, të cilat i lejohen azilkërkuesit (neni 8).Sipas Ligjit për Azil (neni 20), fëmija i cili/a është i pashoqëruar nga prindërit e tij/sajose kujdestari ligjor dhe kërkon azil në Republikën e Kosovës, së pari i caktohetkujdestari ligjor, pastaj fëmija para Organit Kompetent ose ndonjë organi tjetër i cilishqyrton kërkesën për azil, duhet të jetë në gjendje të paraqesë pikëpamjet e tij/saj tëditura deri në masën e mundshme. Mirëpo. Organi Kompetent, çdo herë duhet pasurparasysh moshën e të miturit si dhe aftësitë mendore të tij/saj para se të vlerësojnë dhevendosin për rastin.Kërkesa për azil e parashtruar nga një i mitur i pashoqëruar ka prioritet në raport mekërkesat tjera dhe duhet të zgjidhet në periudhën më të shkurtër të mundshme. Ndërsa,Qeveria në bashkëpunim me Komitetin Ndërkombëtar të Kryqit të Kuq do të bëjnëpërpjekje të arsyeshme për të gjetur prindërit ose të afërmit e tjerë të ngushtë të tëmiturit. Me qëllim të ribashkimit dhe mbrojtjes së integritetit familjar, azili dhe mbrojtjaplotësuese ju lejohet anëtarëve të pakontestueshëm të familjes së ngushtë të azilantit.Azilkërkuesi ka të drejtë: të banojë në Republikën e Kosovës në pritje të kompletimit tëprocedurave për përcaktimin e azilit; të ketë kushte themelore të jetesës; kujdesinthemelor shëndetësor; ndihmën sociale themelore; ndihmën ligjore papagesë; ndihmënhumanitare; të drejtën e arsimimit dhe të drejtën e punësimit (neni 36). Mirëpo,azilkërkuesi është i detyruar që gjatë gjithë kohës të veproj në pajtim me ligjet dhe masate ndërmarra nga organet shtetërore të Republikës së Kosovës.Ministria e Punëve të Brendshme është përgjegjëse të ndërtojë dhe menaxhojë objekte tëduhura, të cilat mund të shfrytëzohen nga azilkërkuesit për akomodim. Të miturve,femrave dhe azilkërkuesëve me nevoja të veçanta do t‟iu sigurohen ndihmë dhepërkrahje në varësi nga nevojat e tyre (neni 38). Ligji për Azilin, në dispozitat e tijparasheh dhe rregullon të drejtën në ndihmë sociale, strehim elementar, kujdesshëndetësor, arsimim. Ky Ligj, përveç tjerash thekson: azilanti i cili/a nuk ka pasuri dhetë ardhura, ka të drejtë në ndihmë sociale; strehimi elementar i sigurohet azilantit të cilitiu është lejuar Mbrojtja Plotësuese; azilantët kanë të drejtë në kujdes shëndetësor nënivel të njëjtë sikurse edhe shtetasit e Kosovës; azilantit i sigurohet trajtim i barabartë meshtetasit e Kosovës lidhur me të drejtën për arsimimin fillor, të mesëm dhe të lartë.104

) fëmijët ne konflikte të armatosura ( neni 38), duke përfshirë rikuperimin fizik dhepsikologjik, si dhe reintegrimin shoqëror ( neni 39)Forca e Sigurisë së Kosovës (FSK) është forcë e re e sigurisë, është profesionale,shumetnike, e uniformuar dhe e armatosur lehtë. Procesi i ndërtimit të FSK, është dukeu bërë nga institucionet vendore me përkrahje të gjerë ndërkombëtare. FSK është forcëkrejtësisht vullnetare, politikisht neutrale dhe me kontroll civil e demokratik. I lejohet tëketë 2500 pjesëtar të rregullt dhe 800 rezervë. FSK ka për mandat t‟iu shërbej dhe do timbroj të gjithë qytetarët e Kosovës, të kontribuoj në ruajtjen e paqes dhe sigurisë brendaKosovës. Misioni i FSK-së është reagimi ndaj krizave, fatkeqësive natyrore dhe rastevetjera emergjente si: kërkim-shpëtimi, deminimi, asgjësimi dhe largimi i materialeve tërrezikshme, reagimi ndaj zjarreve dhe pjesëmarrja në misionet paqësore jashtë vendit.Të gjithë qytetarët e Kosovës pa dallime etnike e gjinore nga mosha 18-30 vjeçare, mundtë bëhen pjesë e FSK-së, përmes procesit përzgjedhës garues të mbështetur në aftësitëpsiko-fizike, gjendjen shëndetësore dhe procesin e verifikimit.Dispozitat janë të përfshira në Kushtetutën e Republikës së Kosovës, të miratuar ngaKuvendi i Kosovës me datën 9 prill 2008 si dhe në ligjet vendore pasardhëse. Neni 9,pika 9.1 i Propozimit Gjithëpërfshirës për Zgjidhjen e Statusit të Kosovës përcakton“Përveç në rastet e përcaktuara ndryshe me këtë Marrëveshje, Kosova do të ketë pushtetmbi zbatimin e ligjit, sigurinë, drejtësinë, sigurinë publike, shërbimet e inteligjencës,reagimin emergjent civil dhe kontrollin e kufijve të territorit saj.” Më tej, në paragrafin9.4. të Propozimit ceket se “Do të themelohet një forcë e re, profesionale dheshumetnike, Forca e Sigurisë e Kosovës (FSK), e cila do të zhvillojë një kompozicion tëarmatosur lehtë, i aftë për të kryer funksione specifike të sigurisë, siç parashihet meAneksin VIII të kësaj Marrëveshjeje.”Për më tepër, të gjitha obligimet që dalin nga ky propozim, me këtë edhe ato në sektorine sigurisë, tani janë pjesë e Kushtetutë së Republikës së Kosovës. Kapitulli XI iKushtetutës së Republikës së Kosovës parasheh parimet e përgjithshme në sektorin esigurisë, përderisa Neni 126, përcakton bazën ligjore për formimin e Forcës së Sigurisësë Kosovës. Kompetencat, përgjegjësitë, mandati i Forcës së Sigurisë së Kosovës është irregulluar me Ligjin Nr. 03/L-046 për Forcën e Sigurisë së Kosovës.Me qëllim të respektimit dhe zbatimit të rregullave të të drejtës humanitarendërkombëtare në rast të konfliktit të armatosur, dispozitat e përgjithshme tëKonventave të Gjenevës të 12 gushtit 1949 janë të përfshiera në legjislacionin vendorë,konkretisht në Kodin Penal i cili në kapitullin e XIV shtjellon veprat penale kundër tëdrejtës ndërkombëtare.Vepër penale kundër të drejtës ndërkombëtare, përveç tjerash, konsiderohet: gjenocidi;krimet kundër njerëzimit; krimet e luftës në kundërshtim të rëndë me Konventat eGjenevës; shkelja e rëndë e ligjeve dhe e zakoneve që zbatohen në konfliktet earmatosura ndërkombëtare; shkelja e nenit 3 të përbashkët me Konventat e Gjenevës;shkelja e zakoneve dhe ligjeve që zbatohen në konfliktet e armatosura që nuk janë të105

karakterit ndërkombëtar; rekrutimi dhe regjistrimi i personave midis moshëspesëmbëdhjetë dhe tetëmbëdhjet vjet në konfliktet e armatosura; etj.Sipas Kodit Penal, kushdo që i shkel rëndë ligjet dhe zakonet që zbatohen në konfliktet earmatosura ndërkombëtare, brenda kornizës së përcaktuar të së drejtës ndërkombëtaredënohet rëndë, veçanërisht kur vepra penale kryhet kundër fëmijëve, si: Transferimi medhuën i fëmijëve të grupit në një grup tjetër (neni 116); rekrutimi apo mobilizimi ifëmijëve nën moshën tetëmbëdhjetë vjeçare në forcat e armatosura kombëtare,përdorimi i fëmijëve që të marrin pjesë aktivisht në armiqësi (neni 119); rekrutimi osepërfshirja e fëmijëve nën moshën pesëmbëdhjetë vjeçare në forcat e armatosura (neni121); dhe veprat e tjera të përcaktuara me instrumente ndërkombëtare si krime kundërnjerëzimit.Fëmijët mësojnë për të drejtën humanitare në lëndën e Edukatës Qytetare në Klasën e 9-të. Duke vlerësuar lartë mirëinformimin e fëmijëve mbi të Drejtën Humanitare, MASHTmë 20.02.2009 aprovon udhëzimin administrativ 5/2009 me çrast ndryshon planprogramine Edukatës Qytetare, me qëllim që kjo lëndë të pasurohet më shumë me tëdhëna mbi të drejtën humanitare ndërkombëtare. Aktualisht, plani po pilotohet në 24shkolla, dhe më pas mendohet të shtrihet në të gjitha shkollat e Republikës së Kosovës.Për realizimin me sukses të këtij plani, MASHT ka caktuar një koordinatorë dhe në këtëkuadër janë trajnuar mësimëdhënësit e shkollave ku po pilotohet plan-programi.Bazuar në ligjet ekzistuese, Ligjin mbi Familjen dhe Ligjin mbi Shërbimet Sociale dheFamiljare, obligohen Qendrat për Punë Sociale gjegjësisht Organi i Kujdestarisë, tëpunojnë në lehtësimin e riaftësimit fizik dhe psikologjik dhe riintegrimin e të gjithëfëmijëve që janë viktima të çdo forme pakujdesie, shfrytëzimi, keqtrajtimi, torture oseçdo forme tjetër të një trajtimi çnjerëzor e poshtërues.Kur kemi të bëjmë me planifikimin e programeve për riintegrim, çdo herë merrenparasysh dhe respektohen pikëpamjet e fëmijës, veçanërisht fëmijëve që kanë qenëviktima të trafikimit. Një eksperiencë e tillë, ka ndodhur gjatë hartimit të dokumentevembi procedurat standarde të veprimit për ndihmë dhe përkrahje të drejtpërdrejt përviktimat vendore të trafikimit.Me qëllim të rehabilitimit të fëmijëve viktima të trafikimit janë hartuar dhe poimplementohen dokumente të standardizuara, si:- Procedurat Standarde të Veprimit për Viktimat e huaja të trafikimit;- Procedurat Standarde të Veprimit për Viktimat vendore të trafikimit; si dhe- Sistemi transnacional i referimit për viktimat e trafikimit.Mirëpo, është e nevojshme që legjislacioni mbi Familjen dhe Shërbimet Sociale eFamiljare duhet të rregulloj dhe saktësojë dispozitat dhe standardet lidhur me një vargçështjesh për fëmijët viktima, si:Përcaktimin e prioriteteve në zhvillimin e procedurave të detaizuara për Gjykata dhePanelin për Vendosje dhe Strehim të Fëmijës;106

Standarde për mbështetje të shërbimeve familjare të ofruara nga QPS-të dhe OJQ-të; Standarde dhe procedura për monitorimin e fëmijëve në të gjitha format e kujdesitalternativ; Forma apo procedura ku fëmijët të cilët gjenden nën përkujdesjen alternative tëmundë të ankohen. (p.sh. sistem i ankesave për fëmijë si linja e ndihmës telefonike); Definimi dhe specifikimi i standardeve për llojet dhe kualitetin e shërbimevembështetëse që u ofrohen fëmijëve viktima dhe familjeve të tyre; Përcaktimi në nivel nacional i shkallës së kualifikimeve të duhura profesionale tëpersonelit në të gjitha institucionet për fëmijë që hetojnë dhe vlerësojnë keqtrajtiminndaj fëmijëve, sigurinë, shëndetin, etj. Udhëzime të detaizuara apo procedura standarde të veprimit për policinë,prokurorët, gjykatësit, punëtorët social dhe të tjerët të cilët i zhvillojnë intervistat,ekzaminimet, mbledhjen e dëshmive dhe shërbimeve mbështetëse për të gjithëfëmijët viktima dhe dëshmitarë.Kur kemi të bëjmë me raste të neglizhimit (lënies pas dore dhe të keqtrajtimit) tëfëmijëve, QPS-ja si Organ i Kujdestarisë ndërmerr të gjitha masat për një mbrojtje sa mëtë mirë te fëmijëve duke përfshirë tërheqjen e fëmijës nga ambienti ku dyshohet seështë i neglizhuar. Në bazë të raporteve të QPS-ve (Qendrave për Punë Sociale) dheduke u bazuar ne bazën e të dhënave po i paraqesim numrin e fëmijëve të keqtrajtuar (tëneglizhuar) sipas viteve: Gjatë vitit 2007: fëmijë të keqtrajtuar kanë qenë 35 fëmijë. Nga ky numër 28fëmijë kanë qenë të strehuar në strehimoret: ,,Hope and Homes” në Prishtinë dhePrizren kurse për 7 fëmijë janë ofruar këshillime në familje nga Organi iKujdestarisë. Gjate vitit 2008: fëmijë të keqtrajtuar kanë qenë 60 fëmijë . Nga ky numër 27fëmijë kanë qenë të strehuar në ,,Shpresa dhe shtëpitë e fëmijëve‟‟ strehimorja nëPrishtinë, kurse për pjesën tjetër janë ofruar këshillime e mbështetje në familjenga ana e Organit të Kujdestarisë. Gjatë vitit 2009: fëmijë të keqtrajtuar kanë qenë 52 fëmijë. Nga ky numër 26fëmijë kanë qenë të strehuar në ,,Shpresa dhe Shtëpitë e Fëmijëve”strehimorja nëPrishtinë kurse për pjesën tjetër janë ofruar këshillime e mbështetje në familjenga ana e Organit të Kujdestarisë.Dhuna dhe abuzimi:Gjithashtu kur kemi të bëjmë me raste të dhunës ndaj fëmijëve trajtimi nga ana eQendrave për Punë Sociale shkon në interesin më të lartë të fëmijës ku punohet për njëzgjidhje sa më të mirë për fëmijën viktimë e dhunës. Në rastet e dhunës brenda familjesatëherë fëmija automatikisht largohet nga ambienti në të cilin ka pësuar dhunë dhepunohet në një rehabilitim dhe ri integrim sa më të mirë për fëmijën por duke përfshirëdhe partnerët e tjerë relevantë të cilët punojnë në fushë të ofrimit të shërbimeve përmbrojtjen e fëmijëve.Abuzimi dhe shfrytëzimi seksual:107

Abuzimi seksual i fëmijëve parashihet vepër penale ne kodin penal të Kosovës.Konkretisht ne nenin 193 parashihet:(1) Kushdo që e detyron personin tjetër për të kryer akt seksual pa pëlqimin e personit tëtillë dënohet me burgim prej dy vite deri në dhjetë vjet vjet.(2) Kushdo që detyron personin tjetër për të kryer akt seksual: Me forcë; Me kërcënim të rrezikimit të atqasshëm të jetës ose trupit të personit të tillë a tëpersonit tjetër ose Duke shfrytëzuar një situatë në të cilën personi është i pambrojtur dhe siguria etij është në rrezik .(3) Nëse vepra penale nga paragrafi 1 ose 2 i këtij neni kryhet në një ose me më shumërrethana të mëposhtme, kryerësi dënohet me burgim prej pesë deri në pesëmbëdhjetëvjet kur: Veprës i ka paraprirë, ajo është shoqëruar ose përcjellur nga tortura apotrajtimi çnjerëzor; Kryerësi shkakton lëndime të rënda trupore ose çrregullim të rëndë përshëndetin fizik a mendor të personit; Kryerësi përdor armë ose mjet tjetër të rrezikshëm; Kryerësi me dashje e ka shkaktuar dehjen e personit me anë të alkoolit,drogës apo substancave të tjera; Vepra është kryer bashkërisht nga më shumë se një person; Kryerësi e di që personi është posaçërisht i ndjeshëm për arsye të moshës sëvjetër, çrregullimit fizik a mendor, paaftësisë a shtatzanisë; Kryerës është prindi, prindi adoptues, prindi birësues, njerku, gjyshi osegjyshja, daja, tezja, vëllai ose motra më e vjetër e personit dhe personi i tillëështë midis moshës gjashtëmbëdhjetë dhe tetëmbëdhjetëvjeçare; Kryerësi është në marrëdhënie familjare me personin dhe personi i tillë ështëmidis moshës gjashtëmbëdhjetë dhe tetëmbëdhjetëvjeçare.(4) Nëse vepra penale nga paragrafi 1 ose 2 i këtij neni kryhet kundër personit nënmoshën gjashtëmbëdhjetë vjet, kryerësi dënohet me burgim prej pesë deri në njëzet vjet.(5) Nëse vepra penale nga paragrafi 1 ose 2 i këtij neni rezulton me vdekjen e viktimës,kryerësi dënohet me së paku 10 vjet burgim apo me burgim afatgjatë.Më poshtë janë paraqitur rastet e viktimave të:dhunës në familje:Gjatë vitit 2007: numri i rasteve viktima te dhunës në familje te cilat janë trajtuar dhe ujanë ofruar shërbime sociale janë; 297 raste nga këto 69 janë fëmijëGjatë vitit 2008: numri i rasteve viktima te dhunës ne familje te cilat janë trajtuar dhe ujanë ofruar shërbime sociale janë: 120 raste nga këto 64 janë fëmijëGjate vitit 2009: numri i rasteve viktima te dhunës ne familje te cilat janë trajtuar dhe ujanë ofruar shërbime sociale janë : 225 raste nga këto 99 janë fëmijëtë krimeve seksuale:108

Gjatë vitit 2007 janë trajtuar 29 viktima të krimeve seksualeGjatë vitit 2008 janë trajtuar 11 viktima të krimeve seksualeGjatë vitit 2009 janë trajtuar 20 viktima të krimeve seksualetë trafikimit:Gjatë vitit 2007 janë trajtuar 18 viktima të trafikimit vendor dhe 2 viktima të trafikimit tëhuajGjatë vitit 2008 janë trajtuar 5 viktima të trafikimit vendorGjatë vitit 2009 janë trajtuar 11 viktima të trafikimit vendor dhe 1 viktimë e trafikimit ehuaj.c) administrimi i drejtësisë për fëmijët ( neni 40)Me qëllim të reformimit të sistemit të drejtësisë penale në Republikën e Kosovës dhepërputhjes së tij me standardet Europiane dhe ndërkombëtare për mbrojtjen dherespektimin e të drejtave të njeriut, veçanërisht fëmijëve, është hartuar Kodi Penal për tëMitur (KPM). Kodi synon të jetë në përputhje të plotë me Konventën për të Drejtat eFëmijës. KPM-ja ka përcaktuar procedura të posaçme për fëmijët në konflikt me ligjin,sjell koncepte dhe institucione të reja në legjislacionin e Kosovës, administrimin edrejtësisë për të mitur, duke përfshirë masat e diversitetit dhe një varg të gjerë tëdënimeve jo me burgim, si dhe themelimin e Shërbimit Sprovues.KPM-ja në nenin 1 të saj, përcakton se sistemi i drejtësisë për të mitur udhëhiqet nga disaparime udhëzuese, si: nevoja për të theksuar rëndësinë e mirëqenies së të miturit dhepër të siguruar se çdo reagim ndaj kryerësve të mitur është në proporcion me rrethanat ekryerësit dhe veprës penale; ndaj shkelësve të mitur, aty ku është e duhur do të merretparasysh shqiptimi i masave të diversitetit; privimi nga liria do të shqiptohet vetëm simasë e fundit dhe atë për afatin kohorë më të shkurtër të mundshme; fëmija ka tëdrejtën të shprehet lirisht; çdo fëmijë i privuar nga liria do të trajtohet me humanizëmdhe në mënyrë të atillë që merr parasysh nevojat e posaçme të moshës së tij dhe se edrejta e fëmijës për privatësi do të respektohet në të gjitha fazat e procedurës penale.Parimet e sipërshënuara, dhe dispozitat e përgjithshme të KPM-së, pasqyrojnëstandardet dhe normat minimale te drejtësisë për të mitur, si Rregullat Minimale tëOKB-së për Administrimin e Drejtësisë për të Mitur (Rregullat e Pekinit - 1985),Udhëzuesit e Kombeve të Bashkuara mbi Parandalimin e Delikuencës së të Miturve(Udhëzuesit e Riadit - 1990), Rregullat e Kombeve të Bashkuara për Mbrojtjen e tëMiturve të Privuar nga Liria – 1990.Mosha 14 vjeçare është e përcaktuar si moshë minimale që bart përgjegjësi penale (KPM,neni 38). Dispozitat e KPM-së zbatohen ndaj cilitdo person të ngarkuar për kryerje tëveprës penale si i mitur, nga 14-18 vjet, pavarësisht nga mosha e tij/saj në kohën efillimit të procedurës (neni 3).109

Kodi Penal për të Mitur, gjithashtu përcakton dhe merret me zbatueshmërin e masavedhe dënimeve të ndryshme, të cilat mund t‟iu shqiptohen kryerësve të mitur të vepravepenale. Andaj, masat që mund të shqiptohen ndaj të miturve që bien ndesh me ligjinjanë: masat e diversitetit dhe masat edukative. Ndërsa, dëbimet përfshijnë: gjobën,urdhrin për punë në dobi të përgjithshme dhe burgimin për të mitur. Të miturit të cilëtnuk kanë mbushur moshën 16 vjet mund t‟iu shqiptohen vetëm masat, ndërsa atyre qëjanë mbi 16 vjet mund t‟iu shqiptohen edhe dënimet (neni 6).Gjatë procesit të zgjedhjes së masave dhe dënimeve të zbatueshme ndaj të miturit,gjykata në radhë të parë, para se të vendos të shqiptoj masën apo dënimin ndaj kryerësittë mitur, duhet të ketë parasysh interesin më të lartë të fëmijës. Pastaj merren parasyshrrethanat e tjera si: lloji dhe pesha e veprës; mosha e të miturit; niveli i zhvillimitpsikologjik; karakteri dhe prirjet e tij/saj; motivet që kanë nxitur kryerjen e veprëspenale; edukimin e të miturit në atë fazë; mjedisin dhe rrethanat e jetës; nëse më herët iështë shqiptuar masë apo dënim; si dhe rrethanat tjera që mund të ndikojnë nëshqiptimin e masës apo dënimit (neni 7).Qëllimi i masave të diversitetit është që të parandalojë, kur është e mundur, fillimin eprocedurës ndaj kryerësit të mitur, të ndihmojë rehabilitimin pozitiv dhe riintegrimin etë miturit në bashkësinë e tij me qëllim të parandalimit të sjelljes recidiviste (neni 13). Përtë shqiptuar masën e diversitetit, duhet të plotësohen disa kushte nga i mituri, që janë: imituri duhet ta pranojë përgjegjësinë për veprën penale; të jetë i gatshëm të pajtohet mepalën e dëmtuar; merret pëlqimi i të miturit dhe prindërit për të zbatuar masën ediveristetit (neni 14).Masat e diversitetit që mund të shqiptohen ndaj kryerësit të mitur janë: Ndërmjetësiminë mes të kryerësit të mitur dhe palës së dëmtuar, duke përfshirë edhe kërkimfaljen ngai mituri ndaj palës së dëmtuar; Ndërmjetësimi ndërmjet të miturit dhe familjes së tij;Kompensimi i dëmit palës së dëmtuar përmes marrëveshjes së ndërsjellë ndërmjetviktimës, të miturit dhe përfaqësuesit të tij ligjor, në përputhje me situatën financiare tëtë miturit; Vijimi i rregullt në shkollë; Pranimi i punësimit apo aftësimit në një profesionadekuat me aftësitë dhe shkathtësitë e tij; Kryerja e punës pa pagesë në dobi tëpërgjithshme në pajtim me aftësinë e kryerësit të mitur për kryerjen e punës së tillë;Edukimi në rregullat e trafikut dhe Këshillimi psikologjik (neni 15).Trupi gjykues për të mitur mund të pushojë procedurën e shqyrtimit gjyqësor dhe tëshqiptojë masën e diversitetit nëse plotësohen kushtet e parapara në nenin 14. Mirëpo,para se të vendoset për masën e diversitetit, njoftohet i mituri dhe prindërit nga trupigjykues (neni 67).Komiteti i OKB-së mbi të Drejtat e Fëmijës, në komitetin e vet të përgjithshëm mbidrejtësinë për të mitur, thekson se: “duke pasur parasysh faktin që pjesa më e madhe ekryerësve të mitur kryejnë vetëm vepra të lehta penale, aplikimi i një varg masave,përfshirë edhe shmangien nga procedurat penale/gjyqësore të drejtësisë për të miturdhe referimin për shërbime alternative-sociale ... duhet të jetë një praktikë e përgatiturmirë që mundet dhe duhet të shfrytëzohet në shumicën e rasteve” (Komiteti i110

Gjiniapërgjithshëm nr. 10 (9 shkurt 2007), Të drejtat e fëmijëve në drejtësi për të miturCRC/C/GC/10).Andaj, dispozitat e KPM-së mbi masat e diversitetit, veçanërisht nenet 13-15dhe 67,synojnë aplikimin e plotë të nenit 40 të KDF-së dhe pranojnë se shqiptimi i masave tëdiversitetit ndaj kryerësve të mitur, duke parandaluar fillimin e procedurave penale,është në funksion të promovimit të sistemit të drejtësisë për të mitur që kanë për qëllimrehabilitimin, e jo ndëshkimin.Ne Ligji Penal për te Mitur, janë te parapara Masat e Diversitetit, qëllimi parësor i tecilave është shmangia e procedurave gjyqësore për te miturit qe bien ndesh me Ligjin.Për promovimin e tyre, ne përkrahje edhe te donatoreve te ndryshëm (UNICEF-i, Terredes Hommes, etj), ne mënyrë te vazhdueshme qe nga viti 2007 (por edhe ma herët) janëorganizuat tryeza, seminare dhe trajnime te përbashkëta për gjyqtare, prokurore, police,zyrtare nga Shërbimi Sprovues, etj, qëllimi kryesor i te cilave ka qene pikërisht shqiptimidhe ekzekutimi i masave te diversitetit. Kjo gjë ka ndikuar drejtpërdrejte ne rritjen enumrit te rasteve te shqiptuara me masa diversiteti, qe e pasqyron tabela ne baze terasteve qe kane ardhur ne SHSK dhe janë ekzekutuar përgjatë viteve.2005 2006 2007 2008 2009Masa Diversitetit për të mitur 18 51 64 225 190VitiSiç shihet, përgjatë viteve ka rritje ne shqiptimin e tyre, me përjashtim te vitit 2009 kushihet një rënie ne krahasim me vitin 2008, kryesisht si rezultat i mosfunksionim tegjykatave dhe prokurorive ne Mitrovice. Shërbimi Sprovues gjjatë kësaj periudhe kohoreka mbuluar me punën e vetë, tërë territorin e Kosovës duke vepruar në 5 qendraregjionale; Prishtinë, Prizren, Mitrovicë, Pejë dhe Gjilan. E tërë puna e SHSK-së,udhëhiqet dhe mbikëqyret nga Drejtoria e përgjithshme e SHSK-së, në Prishtinë.Tabela 1.NUMRI I ANKETAVE SIPAS STRUKTURES GJINORE, GRUPMOSHAVE DHEVENDBANIMITPer vitet2004/2005 2006 2007 2008 Gjithsejnr: % nr: % nr: % nr: % nr: %655M 1542 97.42 1594 98.21 1650 98.18 1764 97.95 0 97.98F 41 2.58 29 1.77 28 1.67 37 2.05 135 2.02Gjithsej 1583 100 1623 100 1678 100 1801 100.00 668 100.0111

ShkollimiVend banimiGrup mosha5 022314 - 16 496 31.33 723 44.57 418 24.87 600 33.31 7 33.4636916 - 17 817 51.6 792 48.83 997 59.32 1087 60.36 3 55.2417 - 18 270 17.07 108 6.6 263 15.65 114 6.33 755 11.29668 100.0Gjithsej 1583 100 1623 100 1678 100 1801 100.00 5 0287Fshat 618 39.04 694 42.76 730 43.45 834 46.31 6 43.02380Qytet 965 60.96 929 57.29 948 56.41 967 53.69 9 56.98668 100.0Gjithsej 1583 10 1623 100 1678 100 1801 100.00 5 0Në tabelën nr.1 janë paraqitur rezultatet e punës hulumtuese të Sektorit për hulumtimedhe trajnime të SHSK-së sipas strukturës gjinore, grup moshave, vendbanimit tëkryesve të veprave penale,të migrimeve fshat –qytet. Në bazë të dhënave statistikore tëSHSK-së për rastet e të miturve që kanë kryer vepra penale e janë hartuar anketa tëplota sociale nga ky organ për këto vite. Sa i përket strukturës gjinore të kryeseve tëmitur është se mbi 97,98 % të rasteve janë meshkuj dhe mbi 2 ,02 % të rasteve janëfemra.Struktura dhe grup moshat më të theksuarat janë grup mosha e 16-17 vjeçare edhe atëmbi 55 % e gjitha rasteve të mitur me të cilat është marrë Shërbimi Sprovues i Kosovës.Ndërsa, lidhur me të dhënat për lëvizjet fshat - qytet në këto raste të anketave të cilat ika kryer Shërbimi Sprovues më tepër raste ka në qytet dhe përqindja sillet 56- 58 % eraste në mesatare se sa në fshatra( 43.02 %) të rasteve.ANALIZA KOMPERATIVE SIPAS SHKALLES SE ARSIMIMIT DHE NIVELITARSIMORTabe.2ANALIZA KOMPERATIVE SIPAS SHKALLES SE ARSIMIMIT DHE NIVELITARSIMORPër vitetVijonNukvijonGjit2004/2005 2006 2007 2008882701nr: % nr: % nr: % nr: %55.7244.28Gjithsejnr: %996 61.37 1205 71.81 1103 61.24 4186 62.62627 38.63 473 28.19 698 38.76 2499 37.381583 100 1623 100 1678 100 1801100.006685100.00112

Niveli arsimorhsejanalfabet~ 4.kl5 ~7kl7 ~9kl.~10kl.~11kl~12klGjithsej130 8.21 85 5.24 83 4.95 298 16.55 596 8.92105 6.63 120 7.39 70 4.17 49 2.72 344 5.1518952629520211.9433.2318.6412.76213 13.12 151 9 216 11.99 769 11.50544 33.52 634 37.78 799 44.36 2503 37.44312 19.22 372 22.17 377 20.93 1356 20.28228 14.05 227 13.53 190 10.55 847 12.67136 8.6 121 7.46 141 8.4 398 22.10 796 11.911583 100 1623 100 1678 100 1801100.006685100.00Në tabelën nr. 2 janë paraqitur rezultatet e punës hulumtuese të Sektorit për hulumtimedhe trajnime të SHSK-së për shkallën e shkollimit dhe nivelin arsimor të kryesve tëveprave penale të miturve. Në bazë të analizave të këtyre anketave sociale për të miturshihet se shkollimin e vijojnë mbi 63 % të rasteve,kurse mbi 37.38% te këtyre rasteve nuke vijojnë shkollimin, prej këtij numri analfabet janë 8.92% të rasteve . Shërbimi Sprovuesprej fillimit të punës e deri më tash ka përpiluar 7248 anketa të plota sociale për të miturme kërkesën e gjykatave dhe prokurorive në regjione të ndryshme të Kosovës.Masat dhe dënime alternative për të miturShërbimit Sprovues i Kosovës ka arritur rezultate të mira edhe në ekzekutimin emasave dhe dënimeve alternative të shqiptuara nga gjykatat, prokuroritë dhe paneli ilirimit me kusht, si: Masat e diversitetit, masat edukative, dënimet alternative, dënimetme gjobë , Urdhrin për punë në dobi të përgjithshme pa pagesë, masat e trajtimit tëdetyrueshëm psikiatrik, si dhe mbikëqyrjen e të liruarve me kusht nga burgu etj.Vlen tëtheksohet se deri më tani në ekzekutim të masave dhe dënimeve alternative kemi pas2063 raste të mitur.113

Ferkfenca (rastet)T ë ekzekutuaraN ë ekzekutimTë refuzuaraNr. i raporteveinformativeNr. i raportevepërfundimtareGjithsejTë ekzekutuaraNë ekzekutimTë refuzuaraSipas Shërbimit Sprovues i Kosovës, rastet me masa dhe dënime alternative për të miturpër vitin 2008:Tabela.3.MASAT DHE DËNIMEALTERNATIVE PËR TË MITURNË VITIN 2008Fondi i orëveMasat e Diversitetit1. Ndërmjetësim në mes të mit.palës së dëmtuar68 60 6 2 1 572. Ndërmjetësim në mes tëmiturve dhe familjes tij6 6 - - - 63. Kompensimi i dëmit palës sëdëmtuar44 30 4 10 10 404. Vijimi i rregullt në shkollë 29 24 - 5 5 255. Pranimi i punësimit apoaftësimit2 1 1 -- - 26. Edukimi në rregullat e trafikut 10 8 2 - 3 107. Këshillim psikologjik 4 4 - - - 48. Kryerja e punës në dobi tëpërgjithshëm si MD4 4 - - - 4 240 240Gjithsej 167 137 13 17 19 148 240 240Masat Edukative:1. Masa e mbikëqyrjes së shtuarnga prin. dhe SHS132 74 29 29 29 1312. Mbikëqyrje e shtuar ngafamilja. tjetër dhe SHS- - - - - -3. Mbikëqyrje nga organi ikujdestarisë dhe me obligim për 32 7 25 - - 4SHS .Gjithsej 164 81 54 29 29 135Masat e trajtimit te detyrueshëmrehabilitues ose psikiatrik1 1 1Gjithsej 1 1 1Dënimet:1. Urdhër për Punë në Dob.tëPërgji.62 53 - 9 9 53 4362.Denim me kusht1. UPDP si dënim me kusht 1 1 13782- 580114

2. Urdhër për mbikëqyrje ngaShërbimi Sprovues-3. Urdhër për trajtim tëdetyrueshëm rehabilitues1 1 1Gjithsej: 64 55 - 9 9 55 4362 378 - 580Gjithsej: Klient me Masa dheDënime Alternative396 274 67 55 57 339 460224022 - 580Është me rëndësi të theksohet se Shërbimi sprovues gjatë mbikëqyrje dhe ekzekutimit tëmasave apo dënimeve alternative gjithnjë e respekton personalitetin dhe dinjitetin e tëmiturve, duke inkurajuar zhvillimin e tyre fizik, moral, intelektual dhe duke mbrojturshëndetin e tyre në vazhdimësi. Gjithnjë janë respektuar të drejtat dhe mirëqenia e tëmiturve sipas ligjeve dhe normave e standardeve ndërkombëtare.Përveç masave të diversitetit KPM-ja ofron alternativa të ndryshme në vend të dënimitme burgim. Neni 17 i KPM-së, përcakton një varg masash edukative të cilat mund tëshqiptohen ndaj kryerësve të mitur, e që kanë për qëllimi të kontribuojnë nërehabilitimin dhe zhvillimin adekuat të kryerësit të mitur, duke ofruar mbrojtje, ndihmëdhe mbikëqyrje, duke siguruar edukim dhe aftësim profesional, duke zhvilluarpërgjegjësinë e tij personale dhe kështu duke ndaluar sjelljen recidiviste. Masatedukative janë: masat disiplinore, ku bëjnë pjesë qortimi gjyqësor dhe dërgimi i tëmiturit në qendër disiplinore; masat e mbikëqyrjes së shtuar, përfshirë mbikëqyrjen eshtuar nga prindi/kujdestari, familjarët tjerë ose nga organi i kujdestarisë që ndodhet nëQPS-së; masat institucionale, ku bënë pjesë dërgimi i të miturit në institucion edukuesose edukues-korrektues.KPM-ja (neni 37), përcakton procedurat dhe kërkon nga autoritetet ose institucionet qëmarrin pjesë në procedurat gjyqësore që kanë të bëjnë me të miturit. Personat dheinstitucionet e tjera nga të cilët kërkohen njoftime, raporte dhe mendime, janë të obliguartë veprojnë shpejt dhe pa vonesa të panevojshme. KPM-ja gjithashtu ofron garancionprocedural për kryerësit e mitur; përcakton rolin, detyrat e institucioneve dhe tëprofesionistëve që merren me drejtësinë për të mitur; përfshirë gjyqtarët, prokurorët,policin dhe organin e kujdestarisë në zbatimin e fazave të rëndësishme të procesit tëdrejtësisë për të mitur.Aktualisht, ekzistojnë këto institucione të drejtësisë për të mitur: Këshilli Gjyqësor iKosovës; Policia e Kosovës; Zyra e Prokurorit Publik të Kosovës; Gjykatat Penale dheGjyqtarët; Shërbimi Sprovues i Kosovës; Qendrat për Punë Sociale dhe Instituti Gjyqësori Kosovës.KPM-ja kërkon që procedurat ndaj të miturve të kryhen nga paneli i të miturve qëformohet nga një gjyqtar profesional dhe nga dy gjyqtar laik. Gjykatësit laik zgjidhetnga radhët e profesorëve, mësuesve, edukatorëve dhe personave të tjerë që kanë përvojëdirekte në edukimin e të miturve (neni 49). I mituri duhet patjetër të jetë i pranishëmgjatë procedurave gjyqësore dhe duhet t‟i ipet mundësia që të shprehet lirishtë (neni 1).Ndërsa, prindërit apo kujdestari i të miturit kanë të drejtë ta shoqërojnë atë në të gjithaprocedurat dhe rastet kur pjesëmarrja është në dobi të fëmijës. Publiku çdo herë115

përjashtohet nga seancat e gjykimit të të miturit (neni 69). Kodi, gjithashtu garanton qërastet e të miturve të shqyrtohen me shpejtësi, që kërkon nga organet kompetente tëveprojnë shpejt dhe pa ndonjë vonesë të panevojshme, e posaçërisht kur i mituri ështënën arrest (neni 37). Periudha maksimale e mbajtjes së të miturit nën arrest është tremuaj (neni 64).Mirëpo, me qëllim të sigurimit të funksionimit efektiv të sistemit të drejtësisë për tëmitur është e nevojshme të vendoset një mekanizëm adekuat i mbikëqyrjes qëmundëson vëzhgim nga afër të proceseve që kanë të bëjnë apo që janë pjesë e drejtësisëpër të mitur.Në këtë kontekst është e nevojshme që:1. Të themelohet një Këshill i Drejtësisë për të mitur që do të përbëhej nga gjyqtarë tëgjykatave komunale, një përfaqësues i prokurorisë komunale, një nga PK-ja, një ngaShërbimi Sprovues dhe një nga QPS-të, për të siguruar komunikimin e duhur midisinstitucioneve të ndryshme të drejtësisë për të mitur dhe për ta vlerësuar zbatimin eKPM-së në intervale të rregullta kohore.2. Ministria e Drejtësisë, Zyra e Prokurorit Publik të Kosovës dhe Këshilli Gjyqësor iKosovës ta themelojnë një komision të pavarur për ta rishikuar kohën që çdo i mitur ekalon në paraburgim. Ky komision duhet po ashtu t‟i mbledhë dhe t‟i analizojë tëdhënat e papërpunuara për kohën që e kalojnë të miturit në paraburgim apo në arrestpolicor, për të parë nëse respektohen periudhat kohore prej 24 orëve dhe 1 muaji qëparashihen me KPM.3. Shërbimi Korrektues i Kosovës t‟i mbledhë rregullisht dhe t‟i rishikojë rastet eshqiptimit të dënimeve me burgim për të mitur për tu siguruar që dënimi me burgim tëshqiptohet vetëm për veprat më të rënda dhe për një periudhë sa më të shkurtër kohore.4. Qeveria e Kosovës ta zhvillojë, në konsultim me specialistët e statistikës, një strategjitë standardizuar për regjistrimin, mbledhjen dhe sistemimin e të dhënave për krimin e tëmiturve dhe për zbatimin e sistemit të drejtësisë për të mitur . Kjo strategji të përfshijëidentifikimin e të dhënave që duhet të mblidhen, caktimin e institucioneve përgjegjësepër regjistrimin, mbledhjen dhe përpunimin e secilit lloj të të dhënave.5. Të krijohet një sistem për mbledhjen dhe sistemimin e të dhënave në nivel qendror, sinë: Ministrinë e Drejtësisë, Këshillin Gjyqësor të Kosovës, Ministrinë e Punëve tëBrendshme, Ministrinë e Punës dhe Mirëqenies Sociale dhe Shërbimin Korrektues tëKosovës.d) fëmijët e privuar nga liria e tyre, përfshirë çdo formë ndalimi, burgosjeje, apovendosjeje në ambiente të mbikqyrura ( neni 37 (b), (c))116

Kodi Penal për të Mitur (KPM) është miratuar në prill të vitit 2004, nën autoritetin eMisionit të Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK), si pjesë e nismës që synonreformimin e sistemit të drejtësisë penale, për të garantuar se ajo është në përputhje mestandardet ndërkombëtare dhe Europiane për të drejtat e njeriut. Ajo përcaktonprocedura të veçanta për të miturit në konflikt me ligjin dhe prezenton koncepte dheinstitucione të reja në legjislacionin dhe administrimin e drejtësisë për të mitur nëKosovë, duke përfshirë masat e diversitetit, një spektër të gjërë të dënimeve jo meburgim dhe krijimin e Shërbimit Sprovues. Përderisa, kjo kornizë e re siguron mbrojtjemë të madhe ligjore për të miturit në konflikt me ligjin, efektiviteti i saj varet në mënyrëtë pashmangshme nga shkalla e implementimit nga ana e institucioneve relevante dheprofesionistëve.Sipas Kodit Penal për të Mitur (KPM), arrestimi i përkohshëm, ndalimi në polici dheparaburgimi i të miturit urdhërohet vetëm si masë e fundit për një kohë sa më tëshkurtër të mundshme (neni 62). Gjithashtu KPM-ja parasheh se arresti i përkohshëmapo ndalimi i të miturit në polici nuk mund ta kalojë periudhën 24 orëshe, përveç nësegjyqtari për të mitur urdhëron paraburgim (neni 63). Pas kalimit të periudhës 24 orëshedhe nëse gjykata merr vendim që i mituri duhet të mbahet në paraburgim për njëperiudhë më të gjatë, i mituri transferohet në qendrën korrektuese ne Lipjan dhe mbahetderi në pritje të gjykimit. Edhe pse në raste shumë të rralla, ekzistojnë të dhëna kur tëmiturit kanë kaluar më shumë se 24 orë në polici, periudha më e gjatë e qënrimit të tëmiturit në polici ka qenë 90 orë e 40 minuta në rajonin e Prishtinës.Gjyqtari mund të shqiptoj dënim me burg ndaj të miturit që ngarkohet me vepër penale,ndërsa mosha minimale për përgjegjësi penale është 14 vjeç. Gjatë privimit të lirisë sëshqiptuar si dënim, kryerësit të mitur i ofrohet edukim, ndihmë psikologjike dhendihmë mjekësore sipas nevojës me qëllim të lehtësimit të rehabilitimit të tij/saj. Fëmijagjatë procedurës penale trajtohet me humanizëm dhe dinjitet; ka drejtë të shprehetlirisht; mirren parasysh nevojat personale të moshës së tij/saj; ndahen nga madhorët,mund të mos ndahen nga madhorët veç atëherë kur konsiderohet se është në interesinmë të lartë të fëmijës; mund të mbajë kontakte me familjen e tij/saj përmeskorrespodencave dhe vizitave; kanë të drejtë në qasje të menjëhershme në ndihmëligjore dhe ndihma të tjera adekuate; e drejta e fëmijës për privatësi duhet të respektohetnë të gjitha fazat (KPM, neni 1).Gjithashtu KPM thekson se të miturit e moshës nga 14 deri në 16 vjeç, gjykata mundë tëurdhëroj që i mituri të dërgohet në institucion edukativ (neni 24) ose në institucionedukativo-korrektues apo institucion për kujdes të posaçëm (neni 26). Ndërsa i mituri qëka mbushur 16 vjet dhe ka kryer vepër penale për të cilën parashihet dënim me mëshumë se pesë vjet burgim mund të dërgohet për ta vuajtur dënimin në QendrënKorrektuese në Lipjan (neni 30).Fëmijët që kanë kryer krim mund të jenë subjekt i masave të ndryshem të shmangies,masave edukative apo dënimin. Sipas KPM-së (nenit 17-25), masat edukative përfshijnë:- masat disiplinore: paralajmërimi apo burgimi në qendër disiplinore për numër tëcaktuar orësh në ditë;117

- masat e mbikëqyrjes intensive prej 3 deri në 6 muaj, që kryhen nga prindërit osekujdestari ligjor, nga një anëtar i familjes apo nga organi i kujdestarisë; dhe- masat edukative institucionale, që i referohen një institucioni edukativ prej tre muajvederi në dy vite; një institucioni edukues-korrektues prej një deri në pesë vite; apo njëvend të kujdesit të veçantë për trajtim të çrregullimeve apo aftësisë së kufizuar mentale.Shërbimi sprovues në kuadër të Ministrisë se Drejtësisë dhe Qendrat për Punë Sociale nëbashkëpunim të ngushtë dhe me partneret tjerë relevant siç janë shkolla, policia dhegjykatat punojnë ne risocializim dhe re integrim te fëmijëve që bien ndesh me ligjin nëfamilje dhe shoqëri. Numri i fëmijëve delikuentë të mitur nëpër vite (sipas raporteve tëQendrave për Punë Sociale):Gjatë vitit 2007: 1740 fëmijë delikuentë dhe 230 fëmijë me sjellje asociale.Gjatë vitit 2008: 1585 fëmije delikuentë dhe 415 fëmijë me sjellje asocialeGjatë vitit 2009: 1380 fëmijë delikuentë dhe 307 fëmijë me sjellje asocialeTabela mëposhtë përmban statistikat për të miturit prej vitit 2000 deri në vitin 2009Shërbimi Korrektues i Kosovës-Qendra Korrektuese Lipjan:Viti Të miturit në Të miturit e dënuar Të miturit më masa edukativeparaburgim2000 35 3 32001 88 7 42002 98 12 32003 140 20 42004 74 14 02005 52 12 12006 76 12 02007 64 15 22008 52 22 32009 112 8 7Siç është cekur dhe më lartë këto janë raste aktive me të cilat merren QPS-të dhe janë tëevidentuara në bazën e të dhënave për shërbime sociale dhe familjare.Qëllimi i burgimit është që të kontribuohet në rehabilitimin dhe zhvillimin e kryerësit tëmitur, veçanërisht në edukimin e të miturit, edukimin e specializuar, aftësitëprofesionale dhe zhvillimin e duhur personal. Gjithashtu burgimi duhet të ndikojëpozitivisht tek i mituri përmes mbrojtjes, ndihmës dhe mbikëqyrjes me qëllim tëndalimit të recidivizmit (KPM-neni 29).Sipas KPM-së (neni 114), i mituri ka të drejtë të ushtrojë në mënyrë që ta ruaj shëndetin etij/saj, i garantohet një ambient i sigurtë për tu marrë me sport dhe aktivitete të tjerasportive, si dhe gjatë kohës së lirë mundë të kaloj së paku tri orë jashtë ambienteve të118

mbyllura. Nëse nuk ka orë mësimore për lëndët e caktuara ose për nivelin arsimor tëtij/saj në institucionin edukativo-korrektues, i lejohet që këtë të drejtë ta ushtrojë nëinstitucione të tjera relevante (neni 115), si dhe i lejohet të pranojë vizita nga prindëritdhe familjarët e tjerë të gjakut, së paku një herë në javë nga një orë. Ndërsa nga personate tjerë mund të pranoj vizitë një herë në muaj (neni 116). Gjithashtu i mituri ka të drejtënë lirim/pushim ditor, dhe vjetor prej 30 ditësh jashtë institucionit edukativi korrektues(neni 117). Izolimi i të miturit në qeli është i ndaluar (neni 118).Sipas hulumtimit “Krimi te të Miturit dhe Praktikat e Drejtësisë për të Mitur në Kosovë”realizuar nga UNICEF-i 2007, është konstatuar se kushtet e burgimit në Lipjan janë nëpërputhje me standardet ndërkombëtare dhe se promovojnë rehabilitimin dhezhvillimin e kryerësit të mitur. Të burgosurit kanë qasje të duhur në informata, përfshirëinformata për të drejtat e tyre, për rregullat dhe për procedurat e parashtrimit tëankesave, është vërtetuar se ekziston një sistem i knaqshëm i parashtrimit të ankesaveanonime ndaj zyrtarëve të burgut. Në burg ofrohen kushte adekuate materiale, përfshirëushqimin, ndriçimin, higjienën personale, qasje në çarçafë dhe shtretër të mirë të fjetjes,ventilim dhe hapësirë të mjaftueshme në dhoma, dhomat nuk janë të ngarkuara menumër të tepërt të të burgosurëve, mirëpo në to ka mungesë të tavolinave dhe karrigeve.Të burgosurit kanë qasje në aktivitete edukative dhe të kohës së lirë, dhe kanë mundësiqë t‟i marrin diplomat e shkollës së mesme gjersa qëndrojnë në burgun e Lipjanit,gjithashtu mund të marrin pjesë në programe të ndryshme të aftësimit profesional.Aktivitetet jashtë objektit lejohen dy deri në tri orë dhe se të burgosurëve iu lejohet tëangazhohen në lojëra sportive çdo ditë. Sa i përket mbrojtjes së të miturëve në Lipjan, tëburgosurit ndahen sipas kategorisë së të burgosurëve në: paraburgim, masa edukativokorrektuesedhe burgim për të mitur.Sipas nenit 138 të KPM-së, Shërbimi Sprovues pas lirimit të miturit i ofron ndihmë përaq kohë sa ai ka nevojë, nëse i shërbehet më së miri interesit të fëmijës. Që fëmijët tëriintegrohen në komunitet, Shërbimi Sprovues mund të kërkojë ndihmë nga Organi iKujdestarisë në kuadër të QPS-ve, që janë përgjegjës t‟iu ofrojnë kujdes të veçantëfëmijëve pa përkujdesje prindërore, e që ky kujdes të përfshijë: strehimin, ofrimin eushqimit, veshmbathje, trajtim mjekësor, trajnim dhe punësim, si dhe rregullimin errethanave familjare (neni 139).Për të siguruar që drejtësia për të mitur është duke u zbatuar është e nevojshme që tëvendoset një bashkëpunim efektiv ndërmjet institucioneve relevante në këtë sferë. Nëkëtë kontekstë është e nevojshme të merren një vargë masash që do të kishin një ndikimnë forcimin e këtij bashkëpunimi:Të definohen qartë përgjegjësitë e QPS-ve dhe të Shërbimit Sprovues sa i përketofrimit të kujdesit pas lirimit; të përpilohet një udhëzues administrativ, me tëcilin duhet të kërkohet nga Qendra Korrektuese në Lipjan, nga ShërbimiSprovues dhe nga QPS-të që të mundësojnë dhe të ofrojë përkujdesje të mituritpas lirimit nga burgu i Lipjanit; dheZyrtarizimi i raportit mes QPS-ve dhe Shërbimit Sprovues, përfshirë krijimin enjë protokolli për këmbimin e informatave dhe mënyrën e dhënies së119

ekomandimeve të përbashkëta për dënimet apo masat që do të shqiptohen ngagjykata, përfshirë mbajtjen e takimeve të rregullta për këmbimin e informatave.e) dënimi i fëmijëve, në veçanti ndalimi i dënimit kapital dhe burgimit të përjetshëm( neni 37 (a))Kodi Penal për të Mitur (KPM) synon reformimin e sistemit të drejtësisë penale, për tëgarantuar se ajo është në përputhje me standardet ndërkombëtare dhe Europiane për tëdrejtat e njeriut. Në Kosovë nuk dënim me vdekje. Sa i takon dënimeve që mund t‟iushqiptohen të miturëve mbi moshën 16 vjet, janë:- dënime prej 25 deri në 5.000 euro (neni 27);- urdhëra për të kryer 30 deri në 120 orë punë shërbyese ne komunitet nën mbikëqyrjene Shërbimit Sprovues; dhe- burgosjen e të miturit prej gjashtë muaj deri në pesë vite, apo deri në dhjetë vite për tëmiturit që kanë kryer krime të rënda dhe që janë subjekt i burgimit afatgjatë (neni 31).Gjatë marrjes së vendimit për shqiptimin e masave edukative apo dënimit, gjykata kaparasysh moshën e të miturit, nivelin e zhvillimit psikologjik, rrethanat, motivet përkryerjen e krimit, edukimin e tij në atë fazë, mjedisin dhe rrethanat e jetës së tij/saj,seriozitetin e krimit, nëse është shqiptuar masë apo dënim më herët dhe rrethanat tjeraqë mund të ndikojnë në shqiptimin e masës apo dënimit. Shërbimi Sprovues gjithësesiduhet të hartojë anamnezën e fëmijës, e që duhet të përfshijë informata për moshën efëmijës dhe zhvillimin psikologjik; biografinë e të miturit dhe familjes; rrethanat në tëcilat jeton i mituri; nivelin shkollor dhe përvojën edukative; kushte në të cilat është kryervepra penale; si dhe çfarëdo të dhëne tjetër relevante (KPM, neni7).f) shfrytëzimi ekonomik, përfshirë punën e fëmijëve ( neni 32)Kushtetuta e Republikës së Kosovës në thekson se secili fëmijë ka të drejtë për të qenë imbrojtur nga dhuna, keqtrajtimi dhe eksploatimi.Ligji Themelor i Punës në Kosovë, thotë se personi nën moshën 15 vjeçare nuk mund tëpunësohet, dhe se vetëm mosha 18 vjeçare është moshë minimale për punësim, sipasnatyrës së punës ka gjasa ta rrezikoi shëndetin, sigurinë dhe moralinë e fëmijës. Personinën moshën 18 vjeçare mundë të punojë vetëm punë të lehta që nuk janë të dëmshmepër shëndetin apo zhvillimin e tij/saj dhe që nuk e pengojnë vijimin e shkollës (neni 3).Fëmijët nën moshën 18 vjeçare nuk lejohen të punojnë më shumë se 40 orë në javë ose tëpunojnë gjatë orarit nga ora 22:00 deri në orën 05:00 (neni 16).Bazuar në parimet e mbrojtjes së fëmijës në Ligjin mbi Familjen (neni 125), ështëpërgjegjësi e prindërve të mbrojnë fëmijët nga shfrytëzimi ekonomik, eksploatimi,120

trafikimi, eksploatimi seksual dhe nga kryerja e çdo pune që paraqet rrezik ose qe cenonedukimin dhe shëndetin e fëmijës. Ndërsa, Kodi Penal sanksionon çdo veprim të prinditqë detyron fëmijën të punojë jashtë mundësive të tij dhe që nuk është e përshtatshme përmoshën e fëmijës, të bëjë punë që e dëmtojnë zhvillimin e fëmijës dhe që nuk janë përmoshën e tij/saj, ose të kërkojë lëmoshë për përfitime materiale (neni 211.3).Mosrrespektimi i masave mbrojtëse të punës për fëmijë është krim që denohet me gjobëose burg (neni 182).Qeveria e Kosovës dhe UNMIK-u kanë shprehur përkushtim për eliminimmin e punëssë fëmmijëve me nënëshkrimin e Memorandumit të Mirëkuptimit me OrganizatënNdërkombëtare të Punës, për implementimin e Konventës 182 të ONP-së mbi Ndalimine Menjëhershëm të Formave më të rënda të Punës së Fëmijëve (1999), përmes përkrahjesteknike nga Programi Ndërkombëtar i ONP-së mbi Eliminimin e Punës së Fëmijëve(IPEC).Sipas Konventës së Organizatës Ndërkombëtare të Punës (KNOP), në Nr.138, punë efëmijëve konsiderohet çdo aktivitet ekonomik që kryhet nga një fëmijë, i cili e privon atënga fëmijëria, potenciali, dinjiteti dhe dëmton zhvillimin e tij/saj fizik, psikik dhe moral.Gjithashtu, KONP-ja në Nr.182 liston format e punës së fëmijës të cilat duhet tëeleminohen me prioritet për të gjithë fëmijët nën moshën 18 vjeçare, pa marrë parasyshënivelin e varfërisë së vendit.Në këtë kontekst, Qeveria e Republikës së Kosovës ka miratuar një udhëzimadministrativ nr.17/2008, për parandalimin dhe eleminimin e punëve më të rrezikshmepër Fëmijë në Kosovë, dhe janë identifikuar punët më të rrezikshme në përgjithësi, si: Puna e natës, ndërmjet orës 21 dhe 6; Ngritja dhe bartja e peshave të rënda; Puna në lartësi mbi 2 m; Puna në thellësi; Ekspozimi ndaj materieve toksike; Puna me agens biologjik të rrezikshëm;Gjithashtu, Qeveria e Republikës së Kosovës ka bërë listimin edhe të sektorëve më tërrezikshëm për punë të fëmijës të cilat dëmtojnë shëndetin fizik dhe psiqik të tij, si:1. Bujqësia dhe pylltaria: Operimi me makineri bujqësore në lëvizje; Spërkatja me pesiticide; Korrje-shirjet; Puna e rëndë fizike në fusha; Prerja e drunjëve; Puna në thertore (therja e kafshëve, procesimi i mishit të kafshëve të therura dhe bartja e pjesëve të therura të kafshës).2. Puna në rrugë:121

Shitja e gjërave në rrugë;Transportimi i mallrave;Kërkimi i lëmoshës;3. Mbledhja e mbeturinave për riciklim: Hulumtimi dhe grumbullimi i mbeturinave në deponitë e mbeturinave apo në kontenjerë; Bartja dhe transporti i materialit të grumbulluar;4. Puna në miniera sipërfaqësore: Hapja e puseve, kanaleve; Nxjerrja e thëngjillit, rërës dhe gurëve;Mbi parimet e instrumenteve ndërkombëtare që sanksionojnë punën e fëmijëve(Konventa për të Drejtat e Fëmijëve, Konventa No 138 e ILO për Moshën Minimale dheKonventa 182 e ILO për Format më të Rrezikshme të Punës së Fëmijëve) dhe në bazë tëUdhëzimit Administrativ për parandalimin dhe eleminimin e punëve më të rrezikshmepër Fëmijë në Kosovë, janë krijuar mekanizma për trajtimin institucional të punës sëfëmijëve, që kryesisht kanë për qëllim të bëjnë identifikimin, vlerësimin, tërheqjen,mbrojtjen, parandalimin, përcjelljen dhe verifikimin, për të eliminuar punët me tërrezikshme të fëmijëve sipas legjislacionit në fuqi, si:Memorandumi i bashkëpunimit në mes Departamentit të Punës pranë MPMS,Inspektoratit të Punës, Institutit Kombëtarë të Mjekësisë së Punës dhe ILO/IPEC, më11 nëntor 2005.Komiteti i Kosovës për Parandalimin dhe Eliminimin e Punës së Fëmijëve, izyrtarizuar me Vendimin nr. 5/166 nga Kryeministri i Kosovës, më 14 dhjetor 2005.Grupi Punues për Hartimin e Listës së Formave të Rrezikshme Punës së Fëmijëve.Grupi punues për Monitorimin e Punës së Fëmijëve në Kosovë.Nga këta mekanizma janë hartuar dokumente të rëndësishme si: Punën e rrezikshme tëfëmijëve në Kosovë, Monitorimi i punës së fëmijëve dhe Udhëzimin administrativ përndalimin e formave të rënda të punës për fëmijët në Kosovë. Ndërkaq aktualisht popunohet në hartimin e Strategjisë dhe Planit të Veprimit për Parandalimin e Punëve tëRënda për Fëmijët në Kosovë. Në planin e veprimit parashihen masat e të gjithainstitucioneve në nivel lokal dhe qendror për trajtimin punës së fëmijëve dhe përprocesin e rehabilitim dhe riintegrimit të fëmijëve të shfrytëzuar për punë të rrezikshme.Ndër prioritetet e përcaktuara për adresimin e punës së fëmijëve në Kosovë përperiudhën 2004-2007 ishte edhe vendosja e një sistemi për monitorimin e punës sëfëmijëve në nivel qendror edhe lokal. Punëtoria e parë rreth Monitorimit të Punës sëFëmijëve e organizuar nga MPMS dhe ONP-ja është mbajtur në qershor 2004 me qëllimtë krijimit të grupit të trajnuesve burimor të monitorimit të punës së fëmijëve dhekrijimit të rrjetit ndër institucional kundër Formave të Rënda të Punës së Fëmijëve nëKosovë me (inspektorë të punës, inspektorë shkollorë, punëtorë social, policë,sindikalist, OJQ). Kjo punëtori trajnoi pjesëmarrësit lidhur me:122

a. Konceptet bazë të punës së fëmijëve,b. Konceptet e sistemit të monitorimit të punës së fëmijëve,c. Identifikimin e aktiviteteve në të cilat janë të ndërlidhur fëmijët,d. Vrojtimin e mjediseve të punës dhe si të intervistohen fëmijët punëtorë.Në vazhdimësi të punëtorisë së parë janë bërë 480 vizita të fëmijëve punëtorë në terren.Janë themeluar pesë ekipe shumë disiplinore sektoriale dhe secili ekip kishte për detyrëtë vrojtojë dhe kryejë intervista me fëmijë që punojnë në rajonin e Prishtinës, Mitrovicës,Prizrenit dhe të Pejës, në sektorët në vijim:a. Punë në rrugë,b. Shërbime,c. Punë në deponi mbeturinash,d. Bujqësi, dhee. Kafene nate.Raportet e terrenit të shkruara në bazë të intervistave me fëmijë të sektorëve tëndryshëm reflektuan një situatë serioze lidhur me dukuritë e punës së fëmijëve nëKosovë. Puna e fëmijëve është vërejtur në të gjithë sektorët dhe në të gjitha rajonet në tëcilat pjesëtarët e grupeve kryen vizitat e tyre në teren.Inspektorati i Punës është i themeluar nga MPMS-ja duke u bazuar në Ligjin 2002/9 përInspektoratin e Punës në Kosovë. Ky autoritet mbikëqyr të gjitha vendet e punës,pavarësisht se cilat dispozita ligjore janë në fuqi e që kanë të bëjnë me marrëdhënien epunës, kushtet e punës, sigurinë dhe mbrojtjen në punë dhe ruajtjen e shëndetit në punënë përgjithësi. Themelimi i këtij organi është bërë në pajtim me KonventënNdërkombëtare nr. 81 dhe Rregullores së UNMIK-ut nr. 2001/27 për Ligjin Themelor tëPunës në Kosovë.Inspektorati i Punës e bën mbikëqyrjen e zbatimit të dispozitave të Ligjit nr. 2003/19 përSiguri në Punë, Mbrojtje të Shëndetit të Punësuarve dhe Ambientit të Punës.Në dispozitën e nenit 4 (Mbrojtja e të rinjve, grave dhe personave me paaftësi):Punonjësve nënë moshën 18 vjeçare, grave shtatzëna dhe personave me paaftësi nuk iulejohet të bëjnë punë të rënda, punë më të gjatë se orari i plotë i punës dhe punë të natës.Moszbatimi i këtyre dispozita ndëshkohet nga Inspektorati i Punës në përputhje melartësinë e gjobave te cekura ne ligjet përkatëse.Nga kjo del se inspektorët e punës e kanë mandatin që menjëherë t‟i largojnë fëmijët nënmoshën 15 vjeçare nga ambienti i punës. Inspektorët e punës po ashtu, kanë mandat t‟ilargojnë nga ambienti i punës fëmijët prej moshës 15 deri 18 vjeçe, në veçanti ngaambienti i punës i cili është i rrezikshëm për shëndetin, zhvillimin fizik, mental,shpirtëror, moral dhe social të fëmijëve.Në vazhdën e aktiviteteve të veta Departamenti i Insitutit të Politikës Sociale me rastin editës ndërkombëtare kundër punës së fëmijëve, më 12 qershor organizoi dhe mbajti njëKonferencë me moton “STOP punës së fëmijëve sot! që ata të punojnë nesër”. Përveç123

tjerash në këtë konferencë u paraqit edhe raporti mbi situatën e përfshirjes së fëmijëvenë punë në këto gjashtë komuna sipas raporteve të para nga KLV e këtyre Komunave.Pasqyrë mbi fëmijët e involvuar në punë:223 fëmijë të identifikuar në punë. Nga këta:188 janë meshkuj, ndërsa 33 janë femra,131 janë të grup moshës 0 deri në 15 vjeç,92 janë të grupmoshës 15-18 vjeç.Ndërsa nëpër sektorët: Punë në rrugë, shitje e gjësendeve, bartje me karrocë, lypje, etj. janë 90 fëmijë, Në sektorin e bujqësisë 54 fëmijë, Në sektori i riciklimit 61, Në zdrukthuari 1, Në punë shtëpie 5, Të tjera 2.Shkaqet kryesore pse fëmijët punojnë janë: Gjendja e rënde ekonomiko-sociale, Pasojat e luftës, Vdekja e kryefamiljarit, Papunësia e prindërve, Jeta e pa organizuar e të rinjve.Numri më i madh i identifikuar i fëmijëve në punë, është në sektorin e punës në rrugë: Komuna e Obiliqit, 20 fëmijë; Komuna e Prishtinës, 19 fëmijë; Komuna e Prizrenit, 11 fëmijë.Në sektorin e Riciklimit të mbeturinave: Komuna e Drenasit, 26 fëmijë; Komuna e Mitrovicës, 18 fëmijë; Komuna e Prizrenit, 17 fëmijë.Vlen të përmendet si shembull i mirë Komuna e Gjilanit, e cila s‟ka asnjë rast të fëmijëvenë këtë sektor për shkak të menaxhimit të mirë të këtij sektori, gjë që e kemi vërejturedhe gjatë implementimit të procesit të MPF-së.Në sektorin e bujqësisë Komuna e Drenasit ka të identifikuar 13 fëmijë; Komuna e Prizrenit, 13 fëmijë; Komuna e Mitrovicës, 13 fëmijë.Partnerët të cilët kanë identifikuar fëmijë në punë: Numrin më të madh e kanë identifikuar shkollat;124

Qendrat e Mjekësisë Familjare QMF;Policia;Partner tjerë.Shërbimet e ofruara:83 fëmijë janë tërhequr plotësisht nga puna dhe janë rikthyer në mësim tërregullt;17 fëmijë janë rikthyer në shkollim të rregullt;19 fëmije janë mbrojtur nga rreziqet;12 fëmijë janë përfshirë në mësim të përshpejtuar;Një numër janë përfshirë në kurse të ndryshme;Në orë plotësuese;Në aktivitete grupore;Janë shpërndarë pako ushqimore;Janë shpërndarë mjete mësimore;Pako higjienike;Janë përfshirë nga nëpunësit e shërbimeve sociale në këshillime individuale;Janë mbajtur këshillime me prindër;Një numër i madh i fëmijëve janë në fazën e përcjelljes nga nëpunësit eshërbimeve sociale me qëllim që ata të përfitojnë sa më shumë nga shërbimete ofruara. Të gjitha këto shërbime janë ofruar përmes QPS-ve dhe nëpunësvetë shërbimeve sociale.Me mbështetjen e ILO/IPEC, Qeveria e Kosovës ka ndërmarrë disa hapa në drejtim tëparandalimit dhe eleminimit të formave më të rënda të punës së fëmijëve:1) Qeveria e Kosovës ka nënshkruar një Memorandum Mirëkuptimi për zbatimin eProgramit Ndërkombëtar për Eleminimin e Punës së Fëmijëve (IPEC) në 20 mars 2005nga ana e përfaqësuesit të posacëm të Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së dhe Ministrittë MPMS-së;2) Është formuar Njësia për Punën e Fëmijëve në MPMS-ë, po në mars 2005;3) Është formuar Komitetin e Kosovës për Parandalimin dhe Eleminimin e Punës sëFëmijëve (KKPEPF) me vendimin nr. 5/166 të Kryeministrit të Kosovës, më 13 dhjetor2005;4) Është formuar Grupin Teknik të Punës mbi përcaktimin e listës së punëve tërrezikshme të fëmijëve me vendimin 01/01 të Komitetit, më 14 dhjetor 2005;5) Është formuar Grupin Teknik mbi Monitorimin e Punës së Fëmijëve (MPF) mevendimin 01/02 të Komitetit, më datë 12 qershor 2006, që kishte për qëllim: a) tëmbështeste me rritje kapacitetesh ngritjen e strukturave lokale të MPF-së, dhe b) tësiguronte që informacioni i mbledhur nga vendet e punës, shkollat dhe komuniteti nëpërgjithësi do të përfshihej në proceset e planifikimit social përmes Institutit për PolitikaSociale, që do të shërbente si një njësi e procesimit të informacionit;6) Sigurimi i mbështetjes institucionale dhe pjesëmarrjes aktive të institucioneve tëQeverisë si në nivel qëndror ashtu edhe në atë lokal, në zbatimin e Programeve të ILO-s,IPEC-ut gjatë viteve 2004-2009;125

7) Në përputhje me Konventën 182 të ILO-s dhe Rekomandimin 190 që e shoqëron atë,me ndihmën e ILO-s, IPEC-ut u hartua një Listë e Punëve të Rrezikshme për Fëmijët, qëpërshkruan aktivitetet, proceset dhe sektorët e rrezikshëm që duhen ndaluar meprioritet për fëmijët e moshës nën 18 vjeç në Kosovë. Qeveria ka marrë për detyrim që tëhartojë një kornizë të përcaktuar kohore për eleminimin e aktiviteteve dhe sektorëve tërrezikshëm, si janë përcaktuar në listë;8) Në përputhje me nenin 5 të Konventës 182 të ILO-s, u përgatit Profili i Monitorimit tëPunës së Fëmijëve në Kosovë që të shërben si bazë për formalizimin e proceduravestandarte operative për:a) identifikimin, largimin, mbështetjen dhe mbrojtjen e fëmijëve nga puna e rrezikshme,nga shfrytëzimi seksual dhe nga përfshirja në aktivitete të paligjshme,b) dokumentimi i trendeve (tendencave) në sektorë specifikë të FKPF-së, dhec) vlerësimi i eficiencës së përgjigjes ekzistuese në nivel qëndror e vendor, përfshirë dherekomandimet dhe udhëzimet për veprime konkrete dhe hartim politikash për nivele tëndryshme të qeverisjes. Profili i Monitorimit të Punës së Fëmijëve në Kosovë, u aprovuanga Komiteti për Parandalimin dhe Eleminimin e Punës së Fëmijëve në 5 mars 2007;9) Me ndihmën e ILO-IPEC, tre Komitete Lokale të Veprimit për MPF-në u ngritën nëPrishtinë, Prizren dhe Mitrovicë në vitin 2007 dhe tre të tjera në Gjilan, Obiliq dheGllogoc në vitin 2008, bazuar në marrëveshjet e nënshkruara mes Ministrit të MPMS-sëdhe kryetarëve të këtyre komunave, për të siguruar:a) vëzhgimin e drejtpërdrejtë të shkollave/vendeve të punës/familjeve me qëllim që tëidentifikojnë fëmijët që punojnë dhe të vlerësojnë situatën e tyre,b) t‟i referojnë ato drejtë shërbimeve të duhura si shkolla apo zhvillimi i aftësive,c) përcjellja në vazhdimësi e shkollave/vendeve të punës/familjeve për të siguruar qëfëmijët nuk kthehen përsëri në punë dhe verifikimi se fëmijët kanë kaluar nga një situatërreziku përfitojnë alternativa të kënaqshme,d) dokumentimi i mungesës së shërbimeve dhe/ose barrierave ndaj qasjes sëshërbimeve nga fëmijët në rrezik, apo të larguar nga puna dhe i familjeve të tyre, bazuarkjo në raste specifike, dhee) dhënia e rekomandimeve për përmirësimin e politikave dhe programeve sociale.g) abuzimi me drogat ( neni 33)Ligjet ekzistuese lidhur me substancat ilegale përfshijnë Ligjin për Shëndetësi tëKosovës, Kodin Penal, Rregulloren e UNMIK-ut Nr. 200/52 (mbi produktetfarmaceutike, përfshirë drogat narkotike), Ligji mbi Produktet Mjekësore dhe PaisjetMjekësore, Ligji për Familjen, Ligji mbi Familjet Sociale dhe Familjare, dhe dispozita tëtjera ligjorë që rregullojnë këtë çështje.Ndalimi i përdorimit të narkotikëve dhe substancave psikotrope në Ligjin mbi Familjenështë i adresuar në nenin 125 që thekson: “Fëmijët duhet mbrojtur nga përdorimi ipaligjshëm i drogave dhe substancave psikotrope dhe nuk duhet lejuar që fëmijët tëpërdoren për prodhimin dhe trafikimin e paligjshëm të këtyre lëndëve.”126

Kodi Penal parashikon vepër penale për të gjithë ata që posedojnë, prodhojnë, shesin,shpërndajnë, eksportojnë ose importojnë, çdo lloji të drogave narkotike dhe substancavepsikotrope që janë në kundërshtim me ligjin. Përveç tjerash, kryerësi dënohet me vepërpenale kur vepra kryhet duke e shfrytëzuar fëmijën ose është në dëm të personit të tillë;kur vepra është kryer kundër personit posaçërisht të ndjeshëm si rezultat i moshës,sëmundjes, paaftësisë fizike apo mendore, shtatëzënësisë kur është fakt i njohur ose idukshëm për kryerësin (neni 229).Gjithashtu, dënohet me vepër penale, kushdo që kultivon, prodhon, përpunon, shet,ekstrakton ose pregaditë substanca që janë të shpallura të rrezikshme si narkotikë dhesubstanca psikotrope (neni 230). Drejtuesi ose pronari i lokalit, që lejon përdorimin enarkotikëve, substancave psikotropike dhe substancat e rrezikshme, në lokalin e tij apohapësiar të mbyllura që shrfytëzohën nga publiku, dënohet me vepër penale (neni 231).Poashtu, dënohet, kushdo që në lokale hoteliere apo në dyqane ku shiten pije alkoolike,shërben fëmijën nën moshën 16 vjeç me pije alkoolike.Ligji për Shëndetësi (neni 23), thekson se kujdesi shëndetësor dhe trajtimi duhet tëofrohen përmes parandalimit dhe trajtimit të varshmërisë nga droga dhe HIV infeksionitnë mesin e mëyrave të tjera. Fëmijëve dhe adoleshentëve, deri në moshën 15 vjeçare,nxënësve dhe studentëve universitarë, si dhe disa kategorive të tjera, ju ofrohet trajtimpa pagesë. Ndërsa, Ligji mbi Shërbime Sociale dhe Familjare, thekson që njerëzit të cilëtkanë varshmëri ndaj alkoolit dhe drogave, duhet të definohen si njerëz në nevojë, të cilëtpa marrë parasysh statusin e tyre dhe vendin e origjinës, pranojnë shërbime adekuatesociale, si këshillime nga specialisti pranë QPS-ve.Kosova ka Strategji për HIV/AIDS, kundër Drogave dhe Shëndetin Mental, në kuadër tëktyre planeve, janë prezantuar aspektet e përdorimit të substancave narkotike. StrategjiaKombëtare e Republikës së Kosovës kundër Drogave dhe Plani i Veprimit (2009-2012),udhëhiqet nga parimet e ligjshmërisë; të drejtat e njeriut; kujdesi shëndetësor; garantimii sigurisë për të gjithë qytetarët; luftimi i kësaj dukurie; gjithëpërfshirja; informimi idrejtë; ndarja e përvojave, përgjegjësive dhe qasja e përbashkët.Strategjia për shërbimet e shëndetit mental në Kosovë (2008-2013), specifikon qëshërbimet e shëndetit mental do të zhvillojnë, deri më 2013, institucione/objekte trajtimipër varshmërinë nga droga. Implementimi i kësaj strategjie mbështetet në investimet qëqeveria do t‟i bëjë gjatë viteve të ardhshme, por kufizimet aktuale në punësimin epersonelit kompetent do të kufizojnë mundësitë për zbatimin e plotë të tyre. Gjatë vitevetë kaluara, janë ndarë fonde lidhur me parandalimin e HIV-it që akën qenë nëdispozicion për përdoruesit e drogave injektuese dhe grupeve të tjera të rrezikuara, porfinancim i drejtuar enkas për parandalimin e përdorimit të substancave psikoaktive dhetrajtimit nuk është bërë deri më tani.Në Republikën e Kosovës, shërbimet e trajtimit për varshmëri nga droga janë shumë tëkufizuara si në aspektin e mbulimit ashtu edhe të shtrirjes së shërbimeve. Trajtimi idrogave dhe ofruesit e këtyre shërbimeve në Kosovë janë pjesë e shërbimeve psikiatrikenë terren, ndërsa shërbimet e trajtimit në sektorin publik dhe privat, janë më së shpeshtitë limituar në detoksifikim. Trajtimi në sektorin e shërbimeve publike shëndetësore127

lidhur me problemet me droga ofrohen vetëm në rapartet psikiatrike të spitaleve tëpërgjithshme dhe nuk ka trajtim zëvendësues apo rehabilitues. Konsultime privateofrohen nga psikologët dhe psikiatrit lidhur me terapinë për ndryshimin esjelljes/qëndrimit.Programet për parandalimin e abuzimit me substanca narkotike për të rinj në Prishtinë,kryesisht ofrohen përmes OJQ-së “Vita Kosova”. Kjo OJQ përkrahet nga “Medecins duMonde” dhe nga Departamenti i Rinisë pranë Ministrisë së Kulturës, Rinisë dhe Sportit.Përveç programeve për përkrahje psikologjike dhe të atyre për parandalimin eIST/HIV, ofrohen edhe informata mbi parandalimin e përdorimit të drogave. Ekzistonedhe programi për të rinj i OJQ-së “Ojazas”, që të rinjve serb iu ofron informata mbiabuzimin me substanca, parandalimin e HIV-it, edukim të bashkëmoshatarëve,këshillim dhe testim vullnetar.Programet më të mëdha të trajtimit në Kosovë janë të vendosura në Prishtinë, qëpërfshijnë dy klinika private dhe Qendrën Klinike Universitare të Kosovës (QKUK).QKUK është i vetmi institucion publik që iu ofron trajtime mjekësore përdoruesëve tëdrogave. Trajtimi ëhtë i limituar në detoksifikimin spitalor dhe jashtë spitalor dhezakonisht zgjatë dy javë. Numri i klientëve që vullnetarisht kërkojnë shërbime ështëraportuar të jetë i ulët, dhe shumica e pacientëve udhëzohen të trajtohen pas marrjes sëmbidozës apo pas ballafaqimit me simptome akute tërheqëse.OJQ “Labyrinth” implementon programin më voluminoz të trajtimit me substancanarkotike në Kosovë, i cili ka filluar punën që nga 2002. Kjo OJQ ofron program nëntmujorë të trajtimit, që përfshinë detoksifikimin jashtë- spitalorë të pacientëve dhemirëmbajtjen. Pas kompletimit të programit nuk ofrohen shërbime përcjellëse apotrajtime përkujdesëse. Programi i trajtimit iniciohet nga motivimi individual ipërdoruesit të drogave dhe implementohet më një involvim të madh të familjes sëklientit, respektivisht mirret pëlqimi me shkrim i anëtarit të familjes lidhur me trajtimin,këshillimin familjar, shpërndarjen e medikamenteve përmes anëtarit të familjes.Personeli i “Labyrinthit”përfshinë psikiatrit, psikologet dhe infermieret. Klinika e dytëprivate është më e vogël dhe ofron shërbime përmes psikiatërve.Në sistemin e burgjeve nuk ofrohen programe psiko-aktive mbi parandalimin e drogaveapo programe trajtuese. Por me rastin e hyrjes në një qendër paraburgimi apo burgbëhet ekzaminimi mjekësor i të miturit. Shërbimet e përkujdesjes shëndetësore janë nëdispozicion për të burgosurit, edhe pse nuk ofrohen këshillime rutinore dhe testimevullnetare për IST-të, TB, HIV, HBV, dhe HCV.Rëndësi të veçantë për ndërgjegjësimin e të rinjve për njohjen me pasojat e drogës dhedëmet e saj e luajnë shkollat. Programet shkollore të mirëqenies janë duke u zbatuartashmë, përfshirë planprogramin e ri të quajtur Aftësitë Jetësore, i miratuar ngaMASHT-i dhe i përkrahur financiarisht dhe teknikisht nga UNICEF-i. Gjatë vitit shkollor2006/2007, ky program ishte implementuar me nxënësit e klasave të 8-ta në 36% tëshkollave. Ekziston brengosja se programet dhe hulumtimet ndoshta nuk mund tëarrijnë tek grupmoshat e të rinjve në rrezik, të cilët mund të mos e vijojnë shkollimin apo128

mund të mos jenë të përfshirë në raportim, prandaj rekomandohen shërbime miqësoredhe programe për të rinj.Bazuar në hulumtimin “Përdorimi i Substancave Psikoaktive në Kosovë” realizuar ngaOBSH-ja, UNICEF-i dhe UNFPA-ja, është konstatuar se të gjitha llojet e substancavepsikoaktive përdoren nga të gjitha etnitetet në Kosovë.Disa rezultate kyqe nga secila komponentë e studimit:- 43.5% e të rinjve në Republikën e Kosovës kanë pirë duhan;- të rinjët që kanë pirë duhan kanë një moshë mesatare të fillimit të tymosjes dhe atë nëmoshën 16 vjeç (M=15.8; SD=2.5; kufiri 8-23);- 37.8% e rinisë kanë raportuar që e konsumojnë alkoolin (47.8% e grupmoshës 20-24kanë pasur përdorim të vazhdueshëm në krahasim me 30.6% të atyre 15-9);- mesatarja e atyre që për herë të parë kanë përdorur alkoolin ishte në moshën 16 vjeç,(M=16.01; SD=2.5; kufiri 8-24);- 3.8% e të anketuarve kanë raportuar se kanë provuar kanabis (marihuanë, hashash);- meshkujt e rinj (5.5.%) kishin më shumë gjasa se sa femrat e reja (2.2%) dhe të rinjët emoshës 20-24 (6.7%) kishin më shumë gjasa se sa adoleshentët (1.7%) ta kenë provuarkanabisin;- shumica e të rinjve që kishin përdorur kanabis, kanë thënë se në kohën e përdorimit tëparë ata ishin 17 vjeç; (M=16.8; SD=2.2; kufiri= 13-22), pa ndonjë dallim të dukshëmmidis të anketuarëve meshkuj dhe femra apo ndërmjet të anketuarëve me përkatësi tëndryshme etnike;- 0.4% e të rinjve në Kosovë kanë raportuar që kanë përdorur heroinë;- 0.6% e të anketuarëve kanë raportuar se kanë provuar MDMA (ekstazi);- 0.4% e të anketuarëve kanë raportuar se kanë provuar amfetaminë apo stimulues(dopingu);- 0.2 % kanë raportuar se kanë provuar ndonjë herë kokainë;- 2.6% e të rinjve kanë raportuar se kanë përdorur barëra pa përshkrimin e mjekut, si:Trodon/Tramal, Bensedin/Apaurin, Fortal, Methadon/Heptanon;- mosha e përdorimit të parë të barërave pa përshkrim të mjekut ndryshonte nga 13 derinë 20 vjeç, përderisa mosha mesatare e përdorimit të parë ishte 17 vjeç.Rekomandim i përgjithshëm për të parandaluar përhapjen e këtyre dukurive negativeështë se duhet të mirren një varg masash, si: të organizohen programe, debate, fushatatelevizive me anë të të cilave të rinjët do të mund të pranojën informata të sakta dhekredibile, që do të mundësonin vetëdijësimin e plotë dhe të drejtë për drogat, HIV-indhe AIDS-in, të inkorporohen në plan programe mësimore, ligjerata ose orë shtesë mëqëllim të përforcimit dhe zgjerimit të njohurive të të rinjëve për promovimin e shëndetit,etj.h) shfrytëzimi dhe abuzimi seksual ( neni 34)129

Sipas, Kodit Penal shprehja “pornografi me fëmijët” nënkupton çdo materialpornografik që vizuelisht paraqet personin nën moshën 18 vjeç duke kryer një sjellje tëqartë seksuale, personi i cili duket të jetë nën moshën 16 vjeç në kryerjen e një sjellje tëqartë seksuale, ose pamje realiste që paraqesin personin nën moshën 16 vjeç në kryerjene sjelljes së qartë seksuale. Ndërsa, shprehja “prostitucion” do të thotë ofrimi ose dhëniae shërbimeve seksuale në këmbimin me të holla, me mallra ose me shërbime (neni 192).Një ndër parimet e mbrojtjes së fëmijës dhe përgjegjësive prindërore sipas Ligjit mbiFamiljen është “mbrojtja e fëmijës nga keqtrajtimi dhe dhunimi seksual” (neni 125).Legjislacioni aktual në Republikën e Kosovës parasheh mbrojtjen e të gjitha kategorivenë nevojë sociale, veçanërisht fëmijëve viktima të keqtrajtimit dhe shfrytëzimit seksual,ndërsa Kodi Penal parasheh masa sanksionuese për kryerësit e veprave penale.Sipas Kodit Penal, mosha e përgjithshme e pëlqimit për mardhënie seksuale, për te dygjinitë, është 16 vjeç, ndërsa, parashikon si vepër penale çdo keqëpërdorim seksual tëpersonave nën moshën 16 vjeç. Presioni për ta detyruar një 16 vjeç të kryej akt seksual;prekja e personit nën 16 vjeç për qëllime seksuale; nxitja e personit nën 16 vjeç që taprekë kryerësin ose personin e tretë për qëllime seksuale; nxitja e personin nën moshën16 vjeç që t‟i ekspozojë pjesët intime të trupit, të masturbojë, të kryej çdo akt tjetër që edegradon integritetin e tij seksual; sipas Kodit Penal kryerësi dënohet me burgim nga trideri në njëzet vjet.Veçanërisht ato raste që kanë qenë të paraprira dhe janë përcjellur me tortura; trajtimç‟njerëzor; lendime të rënda trupore; çrregullim të shëndetit mendor dhe fizik;përdorimi i armëve dhe mjeteve të rrezikshme; dehja e qëllimshme e personit me alkool,drogë dhe substanca të tjera; vepra është kryer bashkërisht nga më shumë se nje person.Gjithashtu, Kodi Penal parasheh si vepër penale keqpërdorimin e personave nënmoshën 16 vjeç, atëherë kur kryerësi është: arsimtar, punëtor shëndetësor, person të ciliti është besuar rritja dhe edukimi i fëmijës, prind adoptues, prind birësues, njerk/ë,gjysh/e, dajë, teze, vëlla, motër, ka marrëdhënie të përbashkët familjare me viktimën.Mirëpo, kur akti apo ngacmimet seksuale kryhen në marrëveshje nga dy personat që ikanë mbushur 14 vjet, apo kanë diferencë në moshë për 2 vjet dhe nuk ekziston dallim idukshëm në nivelin e pjekurisë midis dy personave, akti i tillë nuk përbën vepër penale(neni 198).Kodi Penal thekson se: konsiderohet krim dhe dënohet me vepër penale nëse rekruton,organizon ose i ndihmon një personi tjetër apo ia lëshon lokalin për qëllimeprostitucioni. Dënimi është më i ashpër nëse vepra penale kryhet në distancë më tëvogël se 350 metra nga shkolla dhe mjediset tjera që përdoren për fëmijë. Kur fëmijët 16deri 18 vjet detyrohen për tu angazhuar në prostitucion, kërcënohen me forcë, mbajtja enjë personi tjetër në situatë të varësisë personale dhe ekonomike, dënohet deri në dhjetëvjetë burgim. Ndërsa, nëse fëmija është nën moshën 16 vjeç, kryerësi dënohet me vepërpenale deri në dymbëdhjet vjet burg (neni 201).Kodi Penal përcakton si krim dhe dënon me burgim prodhimin, shitjen, shpërndarjen,promovimin, transmetimin, ofrimin, mundësimin ose posedimin e pornografisë sëfëmijës, si dhe përdorimin apo përfshirjen e fëmijës në krijimin dhe përfshirjen në130

shfaqje të gjalla (202). Gjithashtu është e ndaluar dhe dënohet tregimi i materialitpornografik si: fotografi, material audioviziv, dhe veprime të tjera me përmbajtjepornografike, fëmijëve nën moshën 16 vjeç (203).Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale disponon bazën e të dhënave për shërbimetsociale, ku në këtë bazë mblidhen dhe përpunohen të dhënat mbi rastet e çdo kategorie,raste të cilat marrin shërbime nga ana e Qendrave për Punë Sociale në nivel lokal.Ne baze te ligjit për Shërbime sociale dhe familjare dhe sipas bazës së të dhënave nëMPMS, për fëmijët në gjendje të nevojës sociale janë regjistruar dhe janë ofruar këtoshërbime :Kujdestaria për fëmijët pa kujdes prindëror:Viti 2007: 1271 fëmijëViti 2008: 1486 fëmijëViti 2009: 1324 fëmijëStrehimi familjar për fëmijët pa kujdes prindëror:Viti 2007: në strehim familjar tek të afërmit kanë qenë 686 fëmijë, si dhe 50 fëmijë tëstrehuar në strehim familjar në familjet e trajnuara që nuk kanë lidhje farefisnore mefëmijët.Viti 2008: në strehim familjar tek te afërmit kanë qenë 618 fëmijë, si dhe 44 fëmijë tëstrehuar në strehim familjar në familjet e trajnuara që nuk kanë lidhje farefisnore mefëmijët.Viti 2009: në strehim familjar tek të afërmit kanë qenë 639 fëmijë, si dhe 54 fëmijë testrehuar në strehim familjar në familjet e trajnuara që nuk kanë lidhje farefisnore mefëmijët.Edukimi për parandalimin e përdorimit të drogave, alkoolit, duhanit dhe përseksualitetin, fëmijët e mësojnë nënjë masë të vogël në lëndën shkollore “Edukatëqytetare” dhe më gjerësisht në lëndën “Aftësitë për jetën”. Programi i ka modulet eveçanta që trajton këtë problematikë në kaptinat: Ç`është seksualiteti? dhe, Si tëkujdesem për shëndetin tim?. Me ç‟rast fëmijët mësojnë për shëndetin riprodhues,infeksionet seksualisht të transmetueshme, HIV/AIDS, rreziqet nga përdorimi i drogavedhe çështje të tjera shëndetësore. Natyrisht se këto i trajtojnë edhe programet e shkollaveprofesionale të mjekësisë.Gjithashtu, në kuadër të MASHT-it vepron Programi Ndërministror për ShkollatPromovuese të Shëndetit, i cili ka për qëllim edukimin, informimin dhe sigurimin emundësive për të krijuar qëndrime të drejta lidhur me shëndetin dhe për të mësuar ezbatuar sjellje të shëndosha.i) Forma të tjera të shfrytëzimit ( neni 36)131

Të dhënat që i posedojmë mbi shfrytëzimin e fëmijëve grupohen në shfrytëziminekonomik dhe seksual të tyre, të cilat janë të elaboruara dhe shqyrtuara në nenet emësipërme të Konventës. Megjithatë, Ligji për Shërbime Sociale dhe Familjare, theksonse shërbimet për fëmijë ofrohen “në bashkëpunim me familjet, komunitetin, organizatatjoqeveritare dhe organet e tjera të caktuara me ligj, komunat ofrojnë përkujdesje sociale,këshillim social, dhe në rrethana të jashtëzakonshme, asistencë materiale për fëmijët dhefamiljet e tyre të cilët janë në nevojë dhe jetojnë në territorin e saj, duke u mbështetur nëvlerësimin e nevojave të tyre për këto shërbime dhe aftësinë e komunës që t‟i plotësojëato në mënyrë të arsyeshme”.Ndërsa, Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale, gjegjësisht Qendrat për Punë Socialenë nivelin lokal në mandat të punës së tyre të paraparë me ligj, punojnë së bashku dheme partnerët e tjerë si qeveritar dhe joqeveritar mbi ofrimin e shërbimeve sa i përketrehabilitimit dhe riintegrimit afatgjatë të fëmijëve viktimat të formave të ndryshme tëabuzimit.j) shitja, trafikimi dhe rrëmbimi ( neni 35)Sipas legjislacionit ne fuqi, konkretisht Kodit i Përkohshëm Penal (neni 139), trafikimi ipersonave përkufizohet si rekrutim, transferim, strehim ose pranim te personave,përmes kërcënimit ose përdorimit te forcës ose formave te tjera te detyrimit, te abuzimit,te mashtrimit, te gënjimit, ose abuzimit te pushtetit, ose pozitës se vështire, ose përbërjenapo pranimin e pagesave apo përfitimeve te tjera për te marre pëlqimin e personit qe kakontroll mbi një person tjetër, me qellim te shfrytëzimit. Rekrutimi, transportimi,transferi, strehimi apo pranimi i fëmijës me qëllim të shfrytëzimit konsiderohet “trafikimme njerëz”, madje edhe nëse nuk përdoret dhuna, shtrëngimi, rrëmbimi apo mashtrimi.Nëse trafikimi kryhet ndaj personit nën moshën 18 vjeç, dënimi për kryerësin është më ilartë, nga tre deri në pesëmbëdhjet vjet burgim. Shfrytëzimi i shërbimeve seksuale tëpersonit që njihet si viktimë e trafikimit dhe fshehja e dokumenteve identifikuese tëviktimës së trafikimit, janë krime dhe dënohen penalisht (neni 139, 140).Ekzistojnë disa institucione përgjegjëse për hartimin dhe zbatimin të politikaveshtetërore kundër trafikimit me qenie njerëzore. Ministria e Punëve të Brendshme, e cilanëpërmjet Sektorit Kundër Trafikimit me Qeniet Njerëzore (SHTQNJ), punon nëparandalimin e krimit dhe veprave të trafikimit, mbrojtjen viktimave të trafikimit dhendjekjen e kryerësve të krimit dhe prezantimin e fakteve në prokurori. Ministria eDrejtësisë, e cila nëpërmjet Divizionit për Mbrojtje dhe Ndihmë Viktimave (DMNV),ofron ndihmë juridike, mbrojtje dhe strehim për viktimat e trafikimit. Ministria e Punësdhe Mirëqenies Sociale, e cila nëpërmjet institucioneve profesionale që aktualisht janëDepartamenti i Mirëqenies Sociale, Departamenti i Punës dhe Punësimit, Departamenti-Instituti për Politikë Sociale dhe Qendrat për Punë Sociale implementon politikat dhe iofron shërbimet për mbrojtjen dhe ri-integrimin afatgjatë për viktimat e trafikimit.Ministria e Arsimit, Shkencës dhe e Teknologjisë e cila luan një rol tejet të rëndësishëmnë fushën e parandalimit të trafikimit nëpërmjet edukimit, përmes të plan programevemësimore, qasjes ndër-programore dhe aktiviteteve të ndryshme jashtë-programore.132

Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sportit, përmes Programit për Parandalimin e Trafikimittë qenieve njerëzore ofron trajnime dhe aktivitete vetëdijësuese për parandalimin etrafikimit për OJQ dhe grupet jo formale.Koordinatori Nacional Kundër Trafikimit me Qenie Njerëzore, është një strukturë ere, e krijuar me vendim te Kryeministrit nr 029 date 10.04.2008. Zëvendës Ministri iBrendshëm, është emëruar Koordinator Nacional Kundër Trafikimit, mandati i tij ështëtë koordinojë, bashkërendojë, monitorojë dhe te raportoje mbi implementimin epolitikave kundër trafikimit me qenie njerëzore, si dhe te kryesoje takimet me grupetpunuese ndërministrore.Grupi ndërministror, është një grup i përfaqësueseve te institucioneve qendrore,mandati i të cilit është te koordinoje zbatimin e politikave, te monitoroje dhe raportojembi te arriturat.Prokuroritë dhe Gjykatat, janë institucionet përgjegjëse për ndjekjen penale tëtrafikantëve, ndëshkimin adekuat të tyre, për trajtimin jo diskriminues të viktimave tëtrafikimit para dhe gjatë gjykimit, për konfiskimin e pasurisë dhe aseteve të fituara meanë të veprës penale të trafikimit. Ato garantojnë zbatimin e ligjshmërisë përkompensimin e viktimave te trafikimit.Nivelin qendror dhe lokal funksionojnë Njësitë për të Drejtat e Njeriut, të cilat zbatojnëpolitikat e promovimit dhe respektimit të të drejtave të njeriut në nivel qendror dhelokal. Në kuadrin institucional, një rol të rëndësishëm kundër trafikimit me qenietnjerëzore kanë luajtur institucionet ndërkombëtare partnere, dhe organizatat lokalejoqeveritare.Strategjia dhe plani i veprimit kundër trafikimit me qenie njerëzore, është një strategjisektoriale, dhe mbështetet në prioritetet e qeverisë për luftën kundër krimit tëorganizuar, dhe rritjen e nivelit te sigurisë në vend. Në të njëjtën kohë, ky dokumentsynon të koordinojë veprimet dhe aktivitetet me sektorë të tjerë të shërbimeve publikesiç janë: arsimi, shëndetësia, shërbimet e punësimit, shërbimet sociale, shërbimet einteligjencës, madje edhe me sektorë të tjerë të pavarur siç janë prokuroria dhe gjykatat.Ndërveprimi dhe bashkërendimi i veprimeve ndërmjet sektorëve, qëndron edhe nëfaktin se kjo strategji, synon në krijimin e një sistemi informacioni efiçent, ku secili prejsektorëve do të pasurojë dhe do të ndihmojë, si në identifikimin e shkelësve të ligjitashtu dhe në identifikimin dhe mbështetjen e viktimave.Kjo strategji, ka një qasje të bazuar në të drejtat e njeriut, dhe është e lidhur mepromovimin dhe mbrojtjen e tyre, në veçanti në mbrojtjen e të drejtave të viktimave tëtrafikimit kur ato janë fëmijë dhe gra. Gjatë hartimit të këtij dokumenti, pjesëmarrësitkanë qenë të vetëdijesuar mbi të drejtat të cilat tentohen të shkelen gjatë trafikimit meqenie njerëzore, siç janë : E drejta për liri dhe sigurinë e personit; E drejta për të mos umbajtur në skllavëri; E drejta për t‟u trajtuar me humanizëm dhe respekt; E drejta elëvizjes dhe liria për të zgjedhur vendbanimin; E drejta për të mos u torturuar dhe edrejta për të jetuar, e drejta në shëndet dhe e drejta ne arsim.Për këtë arsye, qasja ndaj viktimave fokusohet në mbrojtjen e të drejtave, në aspektin esigurimit të informacionit të nevojshëm, mbrojtjes fizike dhe ligjore, asistencës dhe133

kompensimit material për të mundësuar integrimin afatgjatë të tyre. Një qasje e veçantëe këtij dokumenti, është dhe mbrojtja e të drejtave të fëmijëve. Situata specifike efëmijëve është marrë në konsideratë në të gjitha veprimet e parapara në Planin eVeprimit. Parandalimi i trafikimit të fëmijëve, dhe mbrojtja e veçantë e tyre ngaviktimizimi, është konsideruar si një nga sfidat kryesore të kësaj strategjie.Procedurat Standarde të Veprimit për Viktimat e Trafikimit në Kosovë – përfshijnëmasat që merren për mbrojtjen e viktimave fëmijë të trafikimit, viktimat e huaja dhevendore. Këto procedura kanë trajtën e një dokumenti zyrtarë dhe të detyrueshëm përzbatim, që synon minimizimin e fenomenit të trafikimit në Kosovë, dhe ato janë:identifikimi; kujdesi gjatë ndërhyrjes në rast krize; ndihma për rehabilitimin dheriintegrimin; kthimi, procedimet penale dhe kërkesat për kompensim.Faza e identifikimit është faza e parë në një PSV-je, që përfshinë veprimtaritë që lidhenme procedurat penale dhe me masat e ndihmës e të mbrojtjes. Me identifikim synohet qëviktima të mbërrijë deri tek shërbimet e duhura mbështetëse në mënyrën më të mirë dhemë të sigurtë të mundshme, veçanërisht kur viktima është fëmijë. Kur dyshohet seviktima është fëmijë, së pari njoftohen institucionet përgjegjëse që janë përgjegjëse përmbrojtjen e fëmijës, dhe pastaj caktohet menaxheri i rastit i fëmijës, që ka për detyrë tashoqërojë fëmijën gjatë gjithë procesit dhe deri sa të gjindet dhe të vihet në jetë njëzgjidhje e qëndrueshme e që është në interesim më të mirë të fëmijës.Së pari viktima duhet të mirëinformohet mbi të drejtat e tyre, opsionet, proceset nëvijim, mundësinë të refuzoj ose të bashkëpunojë, mundësinë për të bërë pyetje dhe tëpyeten për nevojat e tyre, pastaj kërkohen informacione nga viktima apo thënë ndryshemirren në pyetje. Kur viktima është fëmijë, nuk duhet të merret në pyetje pa iu caktuarmenaxheri i rastit, dhe ai/ajo duhet të jenë të pranishëm gjatë gjithë kohës kur fëmijaintervistohet. Zyrtarët kompetentë që intervistojnë fëmijën, duhet të jenë të kujdesshëmnë përdorimin e gjuhës, t‟i flasin fëmijës me gjuhë që i përshtatet moshës dhe aftësivemendore të fëmijës.Intervista duhet të kryhet sa më shpejtë që është e mundur dhe pasi të jenë ndërmarrëpër viktimën këta hapa: Ofrimi i nevojave bazike; dhënia e informacionit paraprak;informimi mbi procesin e intervistimit; dhënia e mundësisë që viktima mund të bëjëpyetje. Ndërsa, intervista nuk duhet të zhvillohet nëse: viktima ndodhet në një vend kunuk mund të sigurohet kofidencialiteti dhe siguria fizike; kërkohet ndërhyrje tëmenjëhershme mjekësore; ka dhimbje të forta apo ndjenja pasigurie; kërkon këshillimligjor; kërkon të shtyhet intervista ose e refuzon atë; gjendja psikike e tij/saj nuk ështësdtabile.Viktimave të trafikimit që nuk e njohin gjuhën e vendit, iu ofrohet shërbimi i përkthimit.Përkthyesit janë të obliguar të përkthejnë plotësishtë të gjithë bisedën dhe përkthimiduhet të jetë cilësor. Kur bëhet fjalë për një fëmijë të huaj të trafikuar, që është ipashoqëruar, organet kompetente pasi që të identifikohet fëmija, sa më shpejtë që është emundur duhet të bien në kontakt me instancën e parë në vendin e origjinës së fëmijës,me qëllim që të fillojë procesi i përcaktimit të juridiksionitmbi fëmijën dhe të ofrohet njëzgjidhje afat-gjatë për të.134

Ndërsa, MASHT e ka integruar goxha mirë çështjen e trafikimin në planprogramin elëndës “Edukatë Qytetare”, lëndë e cila mësohet në të gjitha nivelet e arsimit, por edhe telënda “Aftësitë për Jetë”, e cila zbatohet në mbi 500 shkolla të Kosovës. Gjithashtunëpërmjet trajnimeve të mësimdhënësve të lëndëve të ndryshme janë trajnuar afërsisht1300 mësimdhënës dhe 1000 nxënës. MASHT në bashkëpunim me partnerët e vet e kaofruar edhe qasjen ndërkurrikulare, edhe lëndët e tjra mësore e trajtojnë temën etrafikimit, dhe ekstrakurrikulare, programet jashtëmësimore si: debate, ekspozita,shfaqje teatrale etj., për parandalimin sa më efikas të problemit të trafikimit me njerëz.k) Fëmijët minoritarë ose të grupeve indigjene ( autoktone)( neni 30)Kushtetuta e Republikës së Kosovës, në kaptinën e tretë të saj ka inkorporuar të drejtat eKomuniteteve dhe pjesëtarëve të tyre. Përveç tjerash Kushtetuta thekson se, të gjithëbanorët që i përkasin etnisë së njejtë, grupit gjuhësor dhe fetar, gëzojnë të drejtat që tëshprehin dhe të zhvillojnë lirisht identitetin dhe atributet e tyre si komunitet. Republikae Kosovës do promovn frymën e tolerancës dhe dialogut si dhe respekton standardet epërcaktuara me Konventën Kornizë të Këshillit të Europës për Mbrojtjen e PakicaveKombëtare.Pjesëtarët e komuniteteve kanë të drejtë që në mënyrë individuale ose si komunitet, tëpërdorin lirshëm gjuhën dhe alfabetin e tyre; të arsimohen dhe të kenë qasje nëinformata në gjuhën e tyre; të kenë përfaqësim të barabartë në punësim në organetpublike dhe ndërmarrjet publikë në të gjitha nivelet; të ndërtojnë institucione arsimore,për shkollim në gjuhët e tyre, që mund t‟iu ofrohen ndihma financiare nga fondetpublike; pranim të shërbimeve shëndetësore dhe sociale mbi baza jo-diskriminuese; sidhe të drejta të tjera që përfshijnë mas mediat, relegjionin, ruajtjen e institucionevefetare, etj.Për të siguruar barazinë e plotë të të drejtave të njeriut dhe lirive themelore pa kurrfarëdiskriminimi në asnjë bazë për të gjithë personat në Kosovë siç garantohet në kapitulline tretë të Kushtetutës ës Kosovës, Kuvendi i Kosovës e miratoi ligjin kundërdiskriminimit më 19 shkurt 2004. Ky ligj ofron garanca të barazisë para ligjit nërealizimin e të drejtave civile dhe politike që përmbahen në nenin 26 të PaktitNdërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike (PNDPC) dhe të të drejtave civile,kulturore, ekonomike, sociale dhe politike të parashikuara në nenin 5 të Konventës përEliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit Racor (KEFDR), e drejta përmosdiskriminim që është e njohur edhe në bazë të ligjit vendës në Kosovë.Përveç ligjeve dhe instrumenteve ndërkombëtare për mrojtjen e të drejtave të njeriut,veçanërisht komuniteteve, që janë të aplikueshme në Republikën e Kosovës, më 23gusht 2004 Misionit i Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë(UNMIK) ka nënshkruar, në emër të Kosovës, një marrëveshje me Sekretarin ePërgjithshëm të Këshillit të Europës për aderimin dhe raportimin, zbatimin e KonventësKornizë të Këshillit të Europës për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare në Kosovë.135

Në pajtim me marrëveshjen e nënshkruar, Institucionet e Përkohshme Vetëqeverisëse tëKosovës, të atëhershme, dhe UNMIK-u kanë hartuar raportin mbi gjendjen aktuale tëkomuniteteve në Kosovë. Në raport të dy kontribuesit, IPVQ-të dhe UNMIK-u kanëofruar të dhëna mbi situatën demografike, gjeografike, sociale dhe ekonomike, historike,politiko-ligjore si dhe të dhënat për shkollimin publik dhe politikat përkatëse tëkomuniteteve, në përputhje me nenet e Konventës. Ky ishte raporti i parë i Kosovës nëpërputhje me Konventat Ndërkombëtare për të Drejtat e Njeriut. Opinionet e adoptuaranga Komiteti i Ministrave të Këshillit të Europës janë marrë seriozisht nga Institucionetpublike të Kosovës dhe rekomandimet përkatëse kanë gjetur vënd në politikat publike tëhartuara dhe në zbatim e tyre nga këto institucione.Zyra për Qeverisje të Mirë pranë Zyrës së Kryeministrit, ka organizuar sesioneinformative që për qëllim të vetin kishin vetëdijësimin e publikut për rëndësinë ezbatimit të marrëveshjeve ndërkombëtare për të drejtat e njeriut, në veçanti Konventëneuropiane për të drejtat dhe liritë e njeriut, Kartën europiane për gjuhët regjionale dhe tëpakicave, Konventën kuadër për mbrojtjen e pakicave kombëtare dhe Kartën SocialeEvropiane. Janë zhvilluar seri seancash informative me theks të veçantë në Konventënkuadër, dhe veçanërisht për të drejtat dhe liritë individuale dhe të komuniteteve të cilatburojnë nga parimet e kësaj Konvente. Sesionet në fjalë janë mbajtur në pesë rajone tëKosovës, kryesisht në Gjilan, Prizren, Pejë, Mitrovicë dhe Prishtinë.Ministria për Komunitete dhe Kthim në kuadër të mandatit të saj ka për qëllimmbrojtjen, zhvillimin, përparimin dhe promovimin e të drejtave të komuniteteve etnike;krijimin e kushteve sa më të mira për jetën e të kthyerëve, kthimin e qëndrueshëm dheintegrimin e komuniteteve. Në kuadër të MKK vepron Departamenti për Kthim, qëvazhdimisht është përpjekur të punojë në krijimin e kushteve më të mira për jetë tëfëmijëve në Kosovë. Për këtë qëllim ka realizuar një varg aktivitetesh si: projektet mbindërtimin e shtëpive për të kthyerit, personave te zhvendosur intern, si dhe banesave tecilat janë dedikuar familjeve të të kthyerëve.Komisioni i veçantë ne baze te mandatit te tij, ben ofrimin e ndihmës për familjet ekthyera behet ne disa faza:1. Mbledh te dhenat shtese per parashtruesin e kerkeses per ndihme nga OSP,2. Ben viziten e parashtruesit te kerkeses ne teren me qellim te shiqimit ne gjendjenfaktike,3. Mbledh te dhenat rreth asistences nga organizatat partnere,4. Nderton harten sociale te parashtruesit te kerkeses,5. Jep komente per parashtruesit e kerkesave rreth gjendjes se rrezikshmerise sefamiljes dhe te dhenat e permbledhura i fut ne listen unike.Hapi i metejshem ne zgjedhjen e kerkesave eshte qe te gjitha lendet percjellen komisionittjeter ne nivelin e stafit politik se bashku me arsyetimin per secilen lende veç e veç. Kykomision, ne fund pas rishqyrtimit te perfunduar te lendeve te arritura, benperzgjedhjen perfundimtare te shfrytezuesve per ofrimin e ndihmes. Kriteret per ofrimine ndihmes jane dhene ne Doracakun e perpunuar per kthim te qendrueshem i cili eshte136

miratuar nga ana e Qeverise. Per momentin eshte duke u punuar ne Draftin e Doracakutte ri per kthim te qendrueshem per shkak pershtatshmerise me kohen e tanishme.Ne vendosjen e Komisionit per zgjedhjen e shfrytëzuesve, rol me rëndësi ka edhekriteriumi mbi numrin e anëtarëve të familjes gjegjësisht fëmijëve të mitur dhe tëmoshës madhore si dhe statusin social të familjes. Ministria per Komunitete dhe Kthimndan mjetet e caktuara per realizimin e projekteve te cilet kontribojne ne stabilizimindhe zhvillimin e komuniteteve. Me rastin e lejimit te projektit per zhvillimin ekomuniteteve dhe stabilizimin e tyre behet perzgjedhja me kujdes e projektit ku jane tekyqura te gjitha komunitetet dhe shakalla e rrezikshmerise se popullates me te re. Nebaze te kesaj prioritet i‟u jepet komuniteteve pakice, grupeve te margjinalizuara si dhepersonave me aftesi te kufizuara. MKK ka ndare mjetet nga buxheti i saj per realizimin eprojekteve ne shume prej 2.000.000 Euro.Departamenti per Komunitete prane aktiviteteve te lartpermendura ka ndare edhendihme humanitare per pjesemarresit e te gjitha komuniteteve te cilat gjenden ne njepozite te veshtire socio-ekonomike dhe e cila perfshin e cila i perfshine artikujt sanitaredhe ushqimore. MKK-ja i per edukimin e grupeve te margjinalizuara dhe ne lidhje mekete, ne periudhen e kaluar ka ndare mjete, dhe 60 bursa, prej të cilave 50 per nxenesit eshkolles se mesme dhe 10 per studentet e komunitetit Rom, Ashkalinj dhe Egjiptas.Gjithashtu janë ndare edhe 400-500 pako te ndihmes humanitare me mjete ushqimoredhe higjienike per te gjitha komunitetet te cilet jane ne pozite te veshtire socioekonomike.Ministria për Komunitete dhe Kthim ka finansuar një numër të madh të projekteveindividuale për Komunitete me qëllim të krijimit të të hyrave që ndikojnë në stabilizimdhe forcim te komuniteteve dhe me vet këtë ne krijimin e kushteve për jetë dhe zhvillimtë fëmijëve. Në këtë drejtim janë realizuar disa projekte si:-UNDP në bashkëpunim me MASHT-in dhe MKK-ën- në vitin 2010 kane ndare 70 bursa,buxheti i te cileve ne pergjithesi eshte ne shume prej 9000 Euro me pjesemarrjeproporcionale te partnereve. MKK-ja ka realizuar ndarjen e 25 bursave per nxenesit teshkolles se mesme dhe studenteve te komunitetit RAE.-Për komunitetin serb janë ndërtuar bibloteka në komunat e: Zubin Potok, Mitrovicë,Shtërpc, Graqanicë, si dhe fshatrat përreth: Lipjanit, Artan, Gjilan, Viti dhe Dardan;- Shoqata Gorane dhe komuniteti Bugar: Inkuadrimi i rinisë në shoqëri;- Keshilli rinor i Rahovecit: Rinia e bashkuar mund të sjellë progres në shoqërinëtonë;- OJQ në Graqanice: Qendra Rinore;- OJQ në Vushtrri: Dialogu, pajtimi dhe integrimi si proces;- OJQ në Ferizaj: Për fëmijë të shëndoshë;- OJQ në Pejë: Për një rini të shëndoshë;- OJQ në Pejë: T`i njohim të drejtat tona;- OJQ në Serbice: Integrimi permes aktiviteteve kulturo-sportive;Gjithashtu janë përkrahur projekte infrastrukturale që ndikojnë në përmirësimin e jetëssë fëmijëve, si:137

- Furnizimi me inventar i qendrës kulturore në lagjen Brekoc, Komuna e Gjakovës;- Avansimi i sportit në Mitrovicë;- Iniciativa ndërtimore lidhur me mbrojtjen e ambientit, masat dhe para-llogaria përrregullimin dhe gjelbrimin e ambientit para banesave kolektive në Plemetin komuna eObiliqit;- Ndërtimi i terenit sportiv për top te vogël dhe basketboll ne fshatin Verbovc komuna eVitisë;Të gjithë fëmijët e përfshirë në sistemin arsimor të Republikës së Kosovës e kanë tekstine konventës në lëndën e Edukatës qytetare te klasa e VI, ndërkaq mësimet për të dhe tëdrejtat e fëmijëve i marrin prej klasës së tretë e tutje, që do të thotë se informacionin përkëtë instrument ndërkombëtar e marrin me kohë. MASHT me partnerët e vet, gjithashtuka bërë edhe shpërndarjen e KDF, në formë libërthi me ilustrime për parashkollorët dhesi botim të plotë për nxënësit e shkollave fillore dhe të mesme pa dallim etnie.Departamenti i Kulturës i MKRS fokusohet në nismat e shoqatave të artistëve, sikurseedhe të OJQ-ve vendore dhe ndërkombëtare për t‟i mbështetur komunitetet pakicë dheprojektet e integrimit. Qëllimi i tij është të ofroj ndihmë financiare dhe asistencë teknikepër realizimin e projekteve dhe nismave në fushën e trashëgimisë kulturore dhe në tëgjitha disiplinat e artit në muzikë, teatër, valle, letërsi dhe arte pamore-që kontribuondrejt një skeme të larmishme të gjallë dhe inovative, si dhe të inkurajoj mirëkuptimin nëmes të bashkësive të ndryshme në Kosovë.MKRS punon në dy vija të veprimit, në projektet që mbështesin komunitetet pakicë dheprojektet për integrimin e komuniteteve pakicë. Projektet që mbështesin komunitetet pakicë janë projekte afatmesme ,të realizuaranga organizatat dhe artistët vendor dhe ndërkombëtar në Kosovë, që lehtësojnëzhvillimin dhe implementimin e kulturës së komuniteteve pakicë si dhe promovojnëvetëdijesimin e kulturës së tyre te e tërë popullata e Kosovës. Projektet për integrimin e komuniteteve pakicë janë projekte të cilat involvojnë mëshumë se një bashkësi etnike, fetare apo gjuhësore në Kosovë dhe qëllimi i të cilaveështë të kontribuojnë, zhvillojnë, ushqejnë dhe implementojnë dialogunndërkulturor dhe integrimin në mes të komuniteteve të ndryshme përmes shprehjessë artit dhe kulturës.Në kuadër të Departamentit të Kulturës vepron Divizioni i Promovimit të DialogutKulturor - Integrimi i Minoriteteve dhe Divizioni i Trashëgimisë Kulturore. Këto dydivizione kanë politika programore të hartuara, ato politika implementohen për çdo vitduke synuar mbrojtjen, ruajtjen, përkrahjen dhe promovimin e kulturave të minoritetevedhe në kuadër të këtyre politikave është paraparë edhe promovimi i kulturave tëfëmijëve të të gjitha minoriteteve që jetojnë në Kosovë.Departamenti i Kulturës përmes Divizionit të arteve skenike dhe pamore dhe Divizionittë promovimit gjatë vitit 2009, ka përkrah një numër projektesh bartës e të cilëve kanëqenë të rinj dhe fëmijë të të gjitha komuniteteve pakicë që jetojnë në Kosovë. Ngabuxheti i Departamentit të Kulturës për vitin 2009, vlera e të cilit ka qenë 6,782,981 €,138

21% e këtij buxheti është shpenzuar në përkrahjen e projekteve për Komunitetet pakicë,një pjesë e madhe e këtyre projekteve kanë qenë përfitues të rinj dhe fëmijë tëkomuniteteve pakicë.Në Departamentin e Rinisë për zhvillimin e politikave integruese për vitin 2008, ështëndarë buxhet prej 55.000.00 € nga buxheti i shpenzuar vjetor i departamentit në vlerëprej 250,000,00 €. Realizimi i projekteve ka pasur për qëllim integrimin e përgjithshëm tëtë rinjve minoritar dhe të fëmijëve minoritar në shoqërinë kosovare. Shumë ngaprojektet e realizuara përfitues kanë qenë të rinjët dhe fëmijë të komunitetit serb ngaGraqanica, Prilluzhe, Zubin Potok, Recan, Rahovec etj. Në vitin 2009, buxheti iDepartamentit të Rinisë ka qenë 445,537 €, dhe nga ky buxhet 20% është shpenzuar nëpërkrahjen e projekteve për të rinjtë e të gjitha komuniteteve pakicë.Mbështetur nga Banka Botërore Departamenti i Rinisë është duke bërë përmirësimin epunës dhe qëndrueshmërisë së qendrave ekzistuese rinore, ku shfrytëzues të këtyreqendrave përveç të rinjve janë edhe fëmijë të grupmoshave të ndryshme. Në mesin ekëtyre qendrave rinore janë edhe 3 Qendra Rinore që i përkasin komunitetit serb, që janëqendrat rinore në komunën e Graqanicës, Prilluzhe dhe Zubin Potok.Departamenti i Rinisë në partneritet me (donator USAID-in ) ka vazhduar edhe gjatëvitit 2009, implementimin e programit “Mbështetje për Liderët e Rinj Kosovar”apoprogrami SKYL. Ky program për të rinj ofron mundësinë e aftësimit për të cilat ata kanënevojë në mënyrë që ti pranojnë, adresojnë dhe shprehin mendimet e ndryshme dheçështjet fondamentale që karakterizojnë grindjet etnike, dhe të gjejnë rrugën për të jetuardhe punuar së bashku për ti avancuar interesat e tyre si të rinj kosovarë. ProgramiSKYL do ti ndihmojë të rinj e Kosovës të të gjitha komuniteteve të bëhen pjesëmarrësaktiv në ndërtimin e një të ardhme të vlefshme, të përbashkët për ta dhe komunitetin etyre.Objektivat të cilat janë arrit me realizimin e këtij janë programi: të rinj nga komunitetet e ndryshme kanë përfituar vet besim dhe aftësi të duhura nëmënyrë që ata të luajnë një rol udhëheqës në komunitetin ku ata jetojnë dhe veprojnëdhe të mund të ndikojnë pozitivisht në jetën publike që i afekton ma së shumti ata; një numër i konsiderueshëm i të rinjve nga komunitetet e ndryshme do të ndërtojtolerancën ndëretnike dhe të jenë të gatshëm të punojnë së bashku në projektetkonkrete që avancojnë interesin e përbashkët; të rinjtë janë trajnuar se si të angazhohen në jetë civile dhe mobilizimin nëkomunitet; rrjeti i të rinjve tani ma të pajisur me aftësi negocimi,komunikimi,dhe zgjidhjen epërbashkët të problemeve tani ma të përcaktuara; Iniciativat e të rinjve kanë rezultuar me 36 projekte socio-ekonomike të udhëhequrnga të rinjtë të të gjitha komuniteteve; 14.400 persona të rinj të të gjitha komuniteteve kanë përfituar nga projektet eudhëhequra nga të rinjtë dhe, vazhdon bashkëpunimi i të rinjve të të gjitha komuniteteve.139

Departamenti i Sportit përmes Politikave Programore si: Sporti i Minoriteve dheIntegrimi Ndëretnik, ka për qëllim masivizimin, zhvillimin, avancimin dhe përfshirjen esportit ndëretnik dhe minoritar në kuadër të federatave të licencuara të sportit nëKosovë. Në kuadër të këtyre federatave janë regjistruar edhe 27 klube sportive tëminoriteve e që kryesisht këto klube në përbërjen e vet kanë edhe fëmijë minoritar(klube të juniorëve). Këtyre klubeve për çdo vit nga Departamenti i Sportit ju ofrohetasistencë financiare për pajisje dhe mjete sportive. Për kundër situatës së vështirëekonomike në kuadër të federatave funksionojë të gjitha grupmoshat varësisht prejspecifikave të sportit të caktuar, e në kuadër të kësaj edhe klube sportive të fëmijëveminoritar.Gjatë vitit 2009, buxheti i Departamentit të Sportit ka qenë 4,003,664 €, dhe nga kybuxhet përmes Divizionit të Federatave të Sportit 10 % e këtij buxheti është shpenzuarnë përkrahjen dhe realizimin e aktiviteteve sportive të të rinjve të gjitha komunitetevepakicë që jetojnë në Kosovë. Departamenti i Rinisë dhe ai i Sporteve gjatë vitit 2009, nëmbështetje të Këshillit të Evropës ka zhvilluar projektin “Sport and Youth”në Kosovë.Ky projekt ka zgjat një vit (1) dha ka pasur për qëllim trajnimin vullnetar të 6 qendraverinore në regjionet e ndryshme të Kosovës,që ata të bëhen animatorë sportiv për fëmijëte komunave të tyre. Seminari i parë u mbajt me 15-17 maj dhe me 22-24 maj 2009,paskëtyre seminareve animatorët e rinj sportiv organizuan aktivitete sportive në Qendrat etyre rinore. Më pas vullnetarët e rinj vijuan edhe dy seminare të tjera trajnimi brendavitit dhe organizuan aktivitete të ndryshme sportive në tërë territorin e Kosovës. Ipërbërë si rrjet multietnik edhe me animatorët të tjerë të vitit 2008, vullnetarët janëtakuar rregullisht me qëllim të shkëmbimit të përvojave të tyre dhe për të organizuarprojekte të përbashkëta sportive. Në total, 50 (pesëdhjetë) animatorë sportiv nga 11Qendra Rinore ishin aktiv në tërë territorin e Kosovës që nga pranvera e 2009. Ky projekti ofroj qasje në aktivitetet sportive të gjithë fëmijëve pa dallime etnike, fetare apo gjinore.Në vitin 2008, përafërsisht 900 fëmijë të Kosovës të të gjitha komuniteteve pa dallimkanë përfituar nga aktivitetet e organizuara nga animatorët në kuadër të këtij projekti icili është përfunduar me sukses gjatë 2009.Gjatë vitit 2009, MKRS-së ka shpenzuar buxhet prej 70.299,00 € për përkrahjen eprojekteve e aktiviteteve të komuniteteve, përfitues e të cilave kanë që edhe fëmijë e tëgjitha minoriteteve që jetojnë në Kosovë, dhe që për qëllim ka pasur integrimin efëmijëve minoritar në shoqërinë Kosovare në kulturë dhe sport.140