(Analiza zasobów i mo¿liwoœci rozwoju sektora turystyki w woj_26 ...

Analiza zasobów i możliwości rozwojusektora turystyki w województwiepodkarpackimopracowanie powstało w ramach projektuTURYSTYKA SZANSĄ NA DYNAMICZNY ROZWÓJPODKARPACKIEGO RYNKU PRACYStyczeń 2007

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimOpracowanie raportu:Ewelina Borcz-Mac, Jerzy DrupkaWszelkich informacji na temat projektu i jego rezultatów udziela:Izabela Kowalska-Żakieta: i.kowalska@asm-poland.com.pl, tel. 024 355 77 35kierownik projektuPaweł Łuszcz: p.luszcz@asm-poland.com.pl, tel. 024 355 77 92asystent kierownika projektuStrona internetowa projektu: www.turystykadlapracy.orgProjekt „Turystyka dla pracy ” realizowany jest w ramach:Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego 2004 -2006Priorytetu 2 – Wzmocnienie Rozwoju Zasobów Ludzkich w RegionachDziałanie 2.1 - Rozwój umiejętności powiązany z potrzebami regionalnego rynku pracyi możliwości kształcenia ustawicznego w regionieTytuł projektu: Turystyka szansą na dynamiczny rozwój podkarpackiego rynkupracy.Okres wdrażania projektu: 01.09.2006 - 31.10.2007Zasięg realizacji projektu: województwo podkarpackieInstytucja Wdrażająca: Wojewódzki Urząd Pracy w RzeszowieKoordynator projektu:ASM Centrum Badań i Analiz Rynku Sp. z o.o.99-301 Kutno, ul. Grunwaldzka 5tel. 024 355 77 00, fax. 024 355 77 01 lub 03www.asm-poland.com.pl2

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimSpis treściUwagi wstępne...................................................................................................41. Wprowadzenie do problematyki rozwoju turystycznego oraz wybranedefinicje i uwagi metodologiczne. ......................................................................52. Warunki rozwoju turystyki wynikające z położenia województwa i jegodostępności komunikacyjnej ..............................................................................82.1. Charakterystyka województwa i jego położenia.................................. 82.2. Dostępność komunikacyjna terenu województwa ..............................113. Zasoby turystyczne i wewnętrzne uwarunkowania rozwoju turystykiregionu.............................................................................................................133.1. Walory naturalne województwa.........................................................133.1.1. Przyroda i krajobraz regionu .............................................................133.1.2. Zasoby naturalne i bioklimatyczne jako podstawa działalności uzdrowisk.203.2. Walory antropogeniczne województwa..............................................223.2.1. Zabytki jako walory turystyczne regionu............................................223.2.2. Obiekty archeologiczne jako walory turystyczne województwa ..............263.2.3. Muzea jako atrakcje turystyczne regionu ...........................................313.2.4. Inne atrakcje antropogeniczne regionu ..............................................363.3 Walory kulturowe województwa.....................................................373.3.1. Dziedzictwo i kultura ludowa jako walory turystyczne regionu...............383.3.2. Sanktuaria jako walor turystyczny regionu .........................................433.4 Walory społeczne ...........................................................................463.5 Infrastruktura i usługi turystyczne w województwie ......................473.5.1. Baza noclegowa i usługi hotelarskie województwa ...............................473.5.2. Baza i usługi gastronomiczne ...........................................................543.5.3. Infrastruktura turystyczno-rekreacyjna..............................................553.5.4. Infrastruktura i usługi komunikacyjne w województwie ........................583.5.5. Infrastruktura i usługi uzdrowiskowe .................................................633.5.6. Usługi przewodnickie i pilotażu wycieczek ..........................................663.5.7. Usługi informacji turystycznej i organizatorów turystyki .......................674. Wybrane czynniki rozwoju turystyki w województwie ..............................704.1. Kształcenie kadr turystycznych..........................................................704.2. Warunki społeczno-gospodarcze rozwoju turystyki w regionie...........735. Produkt turystyczny województwa ..............................................................776. Bilans rozwoju turystyki województwa podkarpackiego ..............................826.1. Zbiorcze zestawienie dominujących segmentów dla produktówturystycznych województwa.....................................................................846.2. Dominujące rynki zewnętrzne dla produktu turystycznego regionu....856.3. Identyfikacja wiodących produktów turystycznych województwa......866.4. Identyfikacja powiatów o strategicznym znaczeniu dla rozwojuturystycznego województwa ....................................................................876.5 Analiza SWOT produktu turystycznego województwa podkarpackiego 89Podsumowanie. Uwagi końcowe ......................................................................93Literatura .........................................................................................................95Spis tabel .........................................................................................................95Spis wykresów i rysunków ...............................................................................963

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimUwagi wstępnePrzedmiotem rozważań zawartych w niniejszym opracowaniu jest analizauwarunkowań rozwoju turystyki w województwie podkarpackim, jednym z 16 regionów 1Polski, które dzięki samorządności oraz wejściu Polski do Unii Europejskiej uzyskały nowemożliwości wpływania na swoją przyszłość.Turystyka jest zjawiskiem złożonym. W myśl terminologii Światowej OrganizacjiTurystyki (UN WTO) „Turystyka obejmuje ogół czynności osób, które podróżująi przebywają w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych nie dłużej niżrok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem”. Dodatkowym warunkiemuznania podróżnego za uczestnika ruchu turystycznego jest założenie, że nie wykonujeona pracy wynagradzanej w odwiedzanym miejscu. Przytoczona wyżej definicja znacznieodbiega od dominującego w Polsce wąskiego postrzegania turystyki, które koncentrujesię na podróżach w celach poznawczych (krajoznawczych) lub związanychz wypoczynkiem.Według ustaleń międzynarodowych do ruchu turystycznego zaliczymy więc nie tylkowycieczkowiczów zwiedzających region, ale także biznesmenów podróżującychw interesach, uczestników ogólnopolskiej konferencji, pielgrzymów podążających doznanego sanktuarium, czy kuracjuszy przebywających w uzdrowisku.Autorzy opracowania dostosowali swoją pracę do szerokiego pojęciaturystyki. Uznają turystykę przede wszystkim jako odrębną dziedzinęgospodarki województwa i żywią przekonanie, że jej dynamiczny rozwój będziejednym z bodźców rozwoju społeczno-gospodarczego regionu, źródłem nowychmiejsc pracy.Opracowanie w swojej treści obejmuje problematykę wprowadzającą do zagadnieńrozwoju terenu przez turystykę, a w dalszej części poświęcone jest warunkomwewnętrznym obejmującym zasoby, stan infrastruktury, usługi i inne składowepowiązane z turystyką. Następnie analizie poddane zostały produkty turystyczne regionu,sporządzony został bilans oraz przeprowadzona analiza SWOT.Autorzy opracowania mają świadomość, że przedstawiona przez nich specyfikacjaczy ocena walorów, atrakcji turystycznych, infrastruktury, usług czy też produktówturystycznych, może być subiektywna lub w sposób nieświadomy niepełna. Są jednakprzekonani, że nie pominęli składowych, które w radykalny sposób oddziaływałyby narozwój turystyczny regionu. Także dostępne dane liczbowe, mogą na skutek ułomnościstatystyki publicznej nie zawsze oddawać prawdziwy obraz rzeczywistości. Dlategoocenę występujących zjawisk oparli także na badaniach własnych i opiniach specjalistówz branży turystycznej.1 Autorzy stosują określenia „województwo” i „region” jako równoważne.4

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim1. Wprowadzenie do problematyki rozwoju turystycznego orazwybrane definicje i uwagi metodologiczne.Turystyka należy do najbardziej dynamicznych dziedzin gospodarkiświatowej. Wpłynęły na to i wpływają m.in. takie czynniki, jak:• rozwój środków transportu,• ułatwienia w międzynarodowym ruchu osobowym,• wzrost ilości czasu wolnego od pracy,• wzrost zamożności i świadomości społeczeństw,• postępujący proces urbanizacji.Rozwój turystyki może być jednym ze źródeł poprawy sytuacji społecznogospodarczejwojewództwa. Jak wykazują badania, turystyka jest jednym zestrategicznych kierunków rozwoju gospodarczego wielu krajów i regionów świata. Takżew Polsce ostatnie lata przynoszą znaczne podniesienie pozycji turystyki w rozwijaniugospodarki narodowej, regionów czy nawet gmin.W celu zobrazowania oddziaływania turystyki na rozwój gospodarczy kraju czyregionu, należy wskazać na następujące jej cechy:• gospodarka turystyczna stanowi interdyscyplinarny kompleks ekonomicznospołecznyz rozległymi powiązaniami międzynarodowymi,międzybranżowymi, regionalnymi i lokalnymi,• turystyka przyczynia się do przenoszenia popytu na wielorakie artykułyi usługi z krajów, regionów i miast o wysokich dochodach do krajów,regionów i miejscowości opóźnionych gospodarczo, o niskich dochodach,• większość obrotów finansowych związanych z rozwojem gospodarczymprzez turystykę notują na swoim koncie nie obiekty noclegowe i biurapodróży, lecz dziedziny gospodarki z turystyką współpracujące, takie jaktransport (np. przewoźnicy, sprzedawcy paliw, usługi motoryzacyjne),handel, gastronomia, wytwórnie produktów lokalnych, telekomunikacja,wytwórnie sprzętu sportowego, turystycznego i inne,• przyjmuje się, że na gospodarkę turystyczną składa się wszystko to,co można sprzedać osobie odwiedzającej.Zostało wykazane na wielu przykładach, że dla rozwoju gospodarki turystycznej,niezbędna jest współpraca organów i instytucji samorządu terytorialnego różnychszczebli, organów centralnej i terenowej administracji rządowej i innych instytucjirządowych, a także podmiotów gospodarki turystycznej regionu, stowarzyszeńturystycznych i ich zrzeszeń.5

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimO rozwoju turystycznym terenu decyduje w głównej mierze generowanyprodukt turystyczny.Przez określenie "produkt turystyczny" będące jednym z podstawowych pojęćgospodarki rynkowej w turystyce, używanym także w niniejszym opracowaniu, należyrozumieć zbiór dóbr i usług nabywanych przez turystów, jak i atrakcji turystycznychz których korzystają, a które są dla nich przedmiotem szczególnego zainteresowania.Upraszczając nieco, można stwierdzić, że produkt turystyczny to „towar”, który zawierawartość podstawową (korzyści wyobrażone i spodziewane z podjętej podróży) orazwspierające konsumpcję tej wartości usługi i dobra turystyczne (rodzaj obudowy) zaktóre należy zapłacić określoną cenę.Produkt turystyczny charakteryzują w szczególności następujące składowe:• atrakcje i środowisko miejsca docelowego,• infrastruktura i usługi miejsca docelowego,• dostępność miejsca docelowego,• wizerunki miejsca docelowego,• cena płacona przez turystę.Rozwój produktu turystycznego jest problemem, który powinien być rozwiązywanygłównie na poziomie regionalnym i lokalnym. Turystyką jako składową gospodarkązainteresowane są zwłaszcza społeczności lokalne, gdyż one są największymbeneficjentem przyjazdowego ruchu turystycznego, źródła dochodów oraz zatrudnieniamieszkańców. Gospodarka turystyczna stanowi ponadto czynnik aktywizacji różnychzasobów lokalnych, które są lub mogą być sprzedane dla turystów podróżnych.Podstawowym narzędziem polityki regionalnej są budowane strategie rozwojuwojewództw, powiatów czy też gmin. Zawierają one cele rozwojowe, ich hierarchię,a także zadania, których realizacja powinna spowodować zwiększenie dochodów terenuze sprzedaży usług turystycznych i około turystycznych.Za niezbędne należy uznać wspieranie rozwoju gospodarczego regionów przezadministrację rządową, a skuteczną płaszczyzną wspólnych działań, powinna byćrealizacja programów operacyjnych opartych na przygotowywanych strategiach rozwojuregionalnego. Dodatkowym bodźcem do planowania strategicznego były i są funduszeUnii Europejskiej.W celu jednoznacznego rozumienia pojęć, które będą używane w niniejszymopracowaniu, określa się, że:• przez pojęcie „walory turystyczne” rozumie się dobra lub zespół dóbr danych przeznaturę, historię lub działalność ludzką. Mają one charakter obiektywny i tworząpotencjalne podstawy rozwoju turystyki w regionie.6

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim• przez określenie "atrakcje turystyczne", rozumie się każdy walor (obiekt)przyrodniczy, dzieło człowieka lub imprezę, które przyciągną gości w określonemiejsce. Potencjalny turysta jest więc świadomy ich istnienia. Atrakcje turystycznemożna więc uznać za kategorię subiektywną, gdyż ich obecność na rynkui w świadomości potencjalnego turysty, wymaga odpowiednich zabiegóworganizacyjnych, promocji i reklamy.• pod określeniem „zasoby turystyczne” rozumie się łącznie walory i atrakcjeturystyczne terenu.• Pod określeniem „baza i usługi noclegowe” używanymi i zastosowanymiw opracowaniu, należy rozumieć „bazę i usługi hotelarskie” tak, jak określa jeustawa o usługach turystycznychW opracowaniu niniejszym używane są także określenia „województwo” i „region”,które autorzy używają zamiennie. Przyjęto także, że dane liczbowe nie uwzględniająmiast wydzielonych (Rzeszowa, Krosna, Przemyśla i Tarnobrzega), a prezentowanewskaźniki ilościowe obejmują łącznie te miasta i otaczający je powiat.Rozwój turystyki na każdym poziomie: krajowym, regionalnym i lokalnymuzależniony jest od dwóch rodzajów czynników: zewnętrznych i wewnętrznych. Czynnikizewnętrzne mają najczęściej charakter obiektywny, są warunkami, w jakich przychodzitworzyć produkt turystyczny. Nie są one przedmiotem rozważań zawartych w niniejszymopracowaniu. Do czynników wewnętrznych należy cała gama składowych służącychtworzeniu oraz komercjalizacji produktu turystycznego.7

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim2. Warunki rozwoju turystyki wynikające z położeniawojewództwa i jego dostępności komunikacyjnej2.1. Charakterystyka województwa i jego położeniaWojewództwo podkarpackie leży w południowo-wschodniej Polsce między21º 11' a 23º 11' długości geograficznej wschodniej oraz 49º 00' a 50 48' szerokościgeograficznej północnej. Obejmuje ono obszar 17.844 km², co stanowi 5,7% powierzchniPolski. Podstawową część terenu województwa pokrywają 3 krainyfizjograficzne: na północy Kotlina Sandomierska, w części środkowej PogórzeKarpackie, zaś na południu Góry Karpaty. Od północy Kotlina Sandomierska graniczypoczynając od zachodniej strony z: Przedgórzem Iłżeckim, Wyżyną Sandomierską,Górami Świętokrzyskimi, Pogórzem Szydłowieckim i Niecką Połaniecką. Dalej w kierunkuwschodnim rozciągają się wzniesienia Wyżyny Lubelskiej i Roztocza.Od strony zachodniej tereny województwa podkarpackiego przylegają do PłaskowyżuTarnowskiego 2 . Od strony wschodniej i w części południowej, granicę województwastanowi granica państwowa z Ukrainą, zaś od południa granica ze Słowacją.Województwo posiada bogatą sieć wodną, podzieloną na trzy główne zlewnie:rzekę San, ze źródłami w pobliżu Sianek na wys. 843 m n.p.m.; rzekę Wisłokwypływającą spod Kanasiówki (832 m n.p.m.) w Beskidzie Niskim oraz rzekę Wisłokębiorącą początek na stokach Dębiego Wierchu (664 m n.p.m.). Wszystkie trzy rzeki,bogate w liczne dopływy, posiadają w swoich górnych biegach zbiorniki zaporoweoddziaływujące na ilość wody płynącą głównym nurtem zlewni.Największy (na zlewni Sanu) zespół zbiorników Solina–Myczkowce posiada w swoichzasobach wodnych ponad 500 mln m 3 wody. Pozostałe, znacznie mniejsze to: zbiornikw Sieniawie na Wisłoku i w Krempnej na Wisłoce. Ponadto, na terenie środkoweji północnej części województwa istnieje znaczna ilość małych zbiorników retencyjnych,rekreacyjnych i wyrównawczych, stwarzających dobre warunki do rekreacji i uprawianianiektórych sportów wodnych. Największym z nich jest zbiornik „Maziarnia” w Wilczej Wolio powierzchni ok. 160 ha.Liczne na terenie województwa podkarpackiego ośrodki aktywności gospodarczejposiadają dobrze przygotowaną sieć oczyszczalni ścieków, powodującąoczyszczenie ok. 95% zrzucanych ścieków. Sieć ta nadal jest rozbudowywana.Klimat w regionie jest charakterystyczny dla każdej z trzech kraingeograficznych województwa, z przewagą mas powietrza polarno–morskiegow części północnej i środkowej oraz polarno-kontynentalnego w Karpatach. Zalegającenad terenem województwa masy powietrza są doskonale wietrzone poprzez silne2 Kondracki J. „Geografia regionalna Polski”, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 19988

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimto jednak czasu, a przede wszystkim zwiększenia dostępności komunikacyjnej regionupoprzez budowę autostrad, rozwój komunikacji lotniczej oraz działań o charakterzepromocyjnym.Zgodnie z podziałem administracyjnym Polski województwo podkarpackie sąsiadujeod zachodu z województwem małopolskim, a od północy z województwami:świętokrzyskim i lubelskim.Rysunek 1. Położenie województwa podkarpackiegoElementem istotnym dla położenia województwa jest sąsiedztwo państw:Ukrainy od wschodu i w małej części od południa oraz Słowacji od południa.Historyczne zmiany granic państwa polskiego, wzajemne przenikanie się narodowościi kultur, szczególnie od strony wschodniej, pozostawiły trwały ślad w postaci nielicznejdziś ukraińsko-języcznej mniejszości narodowej.Sąsiedztwo z Ukrainą, państwem o rozległym terytorium i licznej ludności,a równocześnie o wymagającej dalszych reform rynkowych gospodarce oraz trudnej dojednoznacznego przewidzenia orientacji geopolitycznej, niesie ze sobą szereg szans,jak i zagrożeń. Związane są one z istnieniem potencjalnego, dużego rynku zbytudla produktów wytwarzanych w regionie i znacznym ruchem turystycznymzwiązanym coraz częściej nie tylko z interesami handlowymi, z drugiej zaś stronykoniecznością kontroli napływu nielegalnie przewożonych towarów i pracy "na czarno".Słowacja jako kraj członkowski Unii Europejskiej, pomimo rozwijanychróżnorodnych form współpracy np. w ramach Euroregionu "Karpaty", rywalizujei będzie rywalizowała z Polską w przyciąganiu inwestorów zagranicznych,rozwijaniu różnych dziedzin gospodarki, w tym także turystyki. Obszaremkonkurencyjności jest m.in. budowa autostrady transeuropejskiej z zachodu na wschód10

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimEuropy. Dostępność komunikacyjna Ukrainy oraz sprawa przejęcia ruchu tranzytowegotego kraju z centralną i zachodnią Europą wydają się należeć do strategicznych interesówPolski. Ponieważ powyższa kwestia dotyczy terenów województwa podkarpackiego,powinna być ona przedmiotem uwagi administracji rządowej i samorządowej regionu.Przygraniczne tereny Słowacji posiadają konkurencyjne wobec województwapodkarpackiego zasoby turystyczne. Obejmują one walory naturalne w postacizróżnicowanego ukształtowania terenu, bogatej flory i fauny, źródeł wód mineralnychi geotermalnych, jak również walory antropogeniczne w postaci zabytkowych obiektówsakralnych i świeckich, interesujących zespołów urbanistycznych oraz coraz lepsząinfrastrukturę turystyczną. W jej skład oprócz rozwiniętej sieci dróg dojazdowychi rozbudowanej infrastruktury do narciarstwa zjazdowego, wchodzą także powstająceostatnio aqua parki i wysoko standardowa baza noclegowa. Są one na tylekonkurencyjne, że część mieszkańców Polski, w tym z województwapodkarpackiego wyjeżdża do południowych sąsiadów, korzystając z lepszychich zdaniem warunków do wypoczynku i rekreacji.2.2. Dostępność komunikacyjna terenu województwaDo województwa podkarpackiego można dotrzeć korzystając z komunikacjidrogowej, kolejowej i lotniczej. Z uwagi na powolne tempo budowy autostrad w Polsce,dojazd transportem drogowym jest uciążliwy i czasochłonny. Przyczyniają się dotego: wzrastający ruch drogowy, wąskie i o złej nawierzchni drogi, a ostatnio licznemodernizacje i remonty prowadzone m.in. na drodze krajowej Nr 4 między Krakowema Rzeszowem oraz drodze krajowej Nr 19 Lublin – Rzeszów. Do regionu można dojechaćregularnymi liniami komunikacji autobusowej lub mikrobusowej z dużych ośrodkówmiejskich Polski takich jak Warszawa, Łódź czy Katowice oraz ze stolic sąsiednichwojewództw tj. z Krakowa, Kielc i Lublina.Dynamiczny rozwój ruchu kołowego wymagać będzie w okresie najbliższych kilku latintensywnej poprawy i modernizacji, tak istniejącej sieci drogowej (co już ma miejsce),jak również budowy autostrady A4, biegnącej południem Polski od zachodniej granicykraju do granicy z Ukrainą. Według planów rządowych odcinek autostradydoprowadzający ruch samochodowy z Krakowa do Rzeszowa ma zostać zbudowany doroku 2013.Do regionu można dojechać transportem kolejowym ze wszystkich dużychośrodków miejskich Polski. Umożliwia to zwłaszcza magistrala kolejowa biegnąca odzachodniej granicy Polski przez Wrocław, Katowice, Kraków do Przemyśla. Województwoposiada też bezpośrednie połączenia kolejowe m.in. ze Szczecinem, Poznaniem,Gdańskiem, Warszawą i Łodzią. Poprawę dojazdów z centralnej Polski zapewnić może11

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimmodernizacja trasy kolejowej Rzeszów – Sandomierz. Zbiorowy transport w zakresiekomunikacji kolejowej, według ustalonych rozkładów jazdy, realizują Polskie KolejePaństwowe.Szczególne znaczenie dla rozwoju przyjazdów do regionu (zwłaszcza z zagranicy)mają połączenia lotnicze. Lotnisko Rzeszów-Jasionka po modernizacji pasa startowego,spełnia europejskie standardy bezpieczeństwa w zakresie lądowania i startów dużychsamolotów komunikacyjnych i transportowych. Aktualnie realizowane są regularnepołączenia lotnicze z Warszawą, Londynem oraz z Dublinem zaś w czerwcu 2007 rokuuruchomione zostaną loty pasażerskie do Nowego Jorku. W roku 2005 lotnisko obsłużyło91,5 tys. podróżnych, zaś wg szacunkowych danych w 2006 liczba pasażerów przekroczy205 tys. osób. Na dynamiczny wzrost ruchu lotniczego zasadniczy wpływ wywarły usługitaniego przewoźnika – linii Ryanair.12

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim3. Zasoby turystyczne i wewnętrzne uwarunkowania rozwojuturystyki regionu3.1. Walory naturalne województwaW wyniku ewolucji środowiska ziemskiego przebiegającej na przestrzeni dziejów,ukształtowane zostały walory naturalne regionu. W ich skład wchodzą m.in. waloryklimatyczne, krajobrazowe, flora i fauna oraz źródła wód mineralnych występującychw województwie.3.1.1. Przyroda i krajobraz regionuWojewództwo podkarpackie jest regionem o liczących się w skali Polskiwalorach przyrodniczych. Regularnie usytuowane, zróżnicowane krajobrazowo długiegrzbiety Bieszczadów, Beskidu Niskiego i Pogórza Karpackiego, rozległe obszary KotlinySandomierskiej, duże kompleksy leśne oraz wiele zakątków rzadko dziś spotykanej„dzikiej” przyrody, czynią południowo-wschodni obszar Polski atrakcyjnym krajobrazowo.Podkarpacie jest regionem, który ma swoją specyfikę i godne podkreślenia walory. Donajważniejszych można zaliczyć wspaniałe warunki naturalne południowej, górzystejczęści województwa.Tak więc województwo obejmuje swoimi granicami obszar, którycharakteryzuje się zróżnicowaniem rzeźby terenu, budowy geologicznej, typówgleb oraz sieci wodnej.Jak już stwierdzono wcześniej, część północna regionu to obszar równin i płaskowyżów,na południu dominuje krajobraz podgórski, przechodzący w górski. Rozpiętości wzniesieńwykształciły na terenie województwa następujące piętra roślinności:• roślinność niżową,• roślinność piętra pogórza,• roślinność regla dolnego,• roślinność piętra połonin.Najbardziej dominującym, uwarunkowanym klimatycznie typem roślinności jest las.W północnej części województwa drzewostany wykazują cechy typowe dla pasa wyżynśrodkowopolskich, gdzie znaczny udział mają siedliska borowe (ponad 50% powierzchni),siedliska lasowe (40% powierzchni) oraz olsy i lasy łęgowe (10% powierzchni). Głównymigatunkami lasotwórczymi są: sosna zwyczajna (ok. 70%), jodła pospolita (10%) dąb,buk zwyczajny, olcha, brzoza (20%). W południowej części natomiast przeważają13

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimsiedliska lasu wyżynnego (50%) i lasu górskiego (47%). Najliczniej występującymigatunkami są: buk zwyczajny (30%) i jodła pospolita (ponad 20%).Wyróżniającą się częścią regionu są Bieszczady. Lesistość tego obszaru przekracza68%. Głównymi gatunkami drzewostanu są: buk (36%), jodła (21%), sosna (16%),olcha szara (16%). Dominującym typem siedliskowym jest las górski. Lasy Bieszczadówsą w całości zaliczane do lasów ochronnych (glebochronnych i wodochronnych).Zasoby leśne województwa są jednym z najważniejszych czynników kształtowaniaśrodowiska przyrodniczego. W województwie podkarpackim powierzchnia lasówwszystkich form własności wynosi prawie 660 tys. ha, co daje lesistośćw granicach 37% (przy średniej krajowej 29%).Różnorodna szata roślinna, a szczególnie rozległe kompleksy leśne i półnaturalne terenynieleśne, są miejscem bytowania bogatego świata zwierzęcego.W regionie występuje wiele rzadkich i zagrożonych gatunków wpisanych do„Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt”. Tak duża bioróżnorodność spotykana jesttylko w niewielu miejscach Europy.Szczególną, jak na polskie warunki cechą fauny regionu jest udział gatunków wschodnichi południowych. Duża lesistość terenu decyduje o licznym występowaniu gatunkówleśnych. Są wśród nich: sarny, jelenie, żbiki, rysie, wilki, kuny itp. Tereny Bieszczadówi Pogórza obejmują cenne ostoje ssaków i ptaków drapieżnych.Zwierzętami, które interesują nie tylko przyrodników na Pogórzu i w Bieszczadach są:• niedźwiedź brunatny (ok. 70 osobników),• wilk (ok. 200 osobników),• ryś (ok. 180 osobników),• żbik,• jeleń szlachetny (w Bieszczadach występuje jego ekotyp, jeleń karpacki),• żubr (ok. 150 osobników, od 1963r. w Bieszczadach).Dla zapewnienia funkcjonowania środowiska przyrodniczego i zachowaniabioróżnorodności, najcenniejsze ekosystemy i krajobrazy w województwieobjęte zostały wielkoobszarową ochroną prawną.W zależności od stanu zachowania biocenoz, różnorodności elementów przyrody żyweji krajobrazu, nagromadzenia zbiorowisk i gatunków unikalnych, wyróżnionoi wprowadzono następujące formy ochrony prawnej:• 2 parki narodowe,• 93 rezerwaty przyrody,• 10 parków krajobrazowych,• 17 obszarów chronionego krajobrazu.Ponadto w formie ochrony indywidualnej wyróżniono i objęto ochroną:14

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim• 157 użytków ekologicznych,• 18 stanowisk dokumentacyjnych,• 1276 pomników przyrody.Wymienione prawne formy ochrony przyrody w województwie podkarpackimzajmują obszar o łącznej powierzchni ponad 900 tys. ha, co stanowi 46,5%powierzchni województwa.Do cech wyróżniających istniejący na obszarze województwa system ochronyprzyrody zaliczymy:• unikatową w skali Europy i kraju wartość przyrodniczą,• wielkoprzestrzenność (pow. obszarów chronionych przekracza często 50 tys.ha – przykłady: Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy – 51 tys. ha, ParkKrajobrazowy Gór Słonnych – 56 tys. ha)• powiązanie istniejących form ochrony przyrody z państwami ościennyminp. Bieszczadzki Park Narodowy ↔ Użański Park Narodowy (Ukraina),Jaśliski Park Krajobrazowy ↔ CHKO Wychodne Karpaty (Słowacja),Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy ↔ Park Narodowy Połoniny (Słowacja)oraz z sąsiednimi województwami np. Park Krajobrazowy Puszczy Solskieji Południoworoztoczański Park Krajobrazowy (woj. lubelskie), ParkKrajobrazowy Pasma Brzanki (woj. małopolskie).Opis najważniejszych obszarów chronionych:• Bieszczadzki Park Narodowy – utworzony w 1973r. na obszarze 5.725 ha.Kilkakrotnie powiększany zajmuje obecnie 29.202 ha i mieści w swych granicachnajcenniejsze partie polskich Bieszczadów. Zarówno uroda krajobrazu, biocenozynaturalne (lasy) i półnaturalne (połoniny) jak i bogactwo fauny i flory pozwala uznaćten drugi w Polsce co do wielkości park narodowy, za jeden z największych w Europieobszarów chronionych.O bogactwie flory parku świadczy ok. 900 gat. roślin naczyniowych. Parkjest siedliskiem ponad 200 gat. kręgowców, w tym 40 gatunków ssaków. Jest tojedyne w Polsce miejsce gdzie żyją na wolności trzy wielkie drapieżniki – niedźwiedź,ryś, i wilk. Żaden inny z polskich parków narodowych nie może się poszczycić takimzbiorem.• Magurski Park Narodowy – utworzony w 1995 roku (pow. 19.430 ha) chronimasyw Magury Wątkowskiej w Beskidzie Niskim oraz przylegające do niej pasmowzgórz w źródłowym rejonie Wisłoki. Całość obszaru przedstawia malowniczykrajobraz typowy dla gór średnich i niskich o postaci okrągłych pagórkówporozdzielanych licznymi dolinami potoków. 87% powierzchni parku zajmują terenyleśne, a 13% użytki zielone (łąki i pastwiska). Flora nie tak bogata jak w innych15

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimparkach narodowych (360 gatunków roślin naczyniowych, w tym 45 górskich) jestmało zmieniona i odznacza się dużym udziałem gatunków rzadkich (41 gatunkówchronionych).Magurski Park Narodowy to jedna z najbogatszych w Beskidzie Niskim ostoifauny leśnej, z której 200 gat. podlega całkowitej ochronie. Na jego obszarzeżyje blisko 140 gatunków ptaków, w tym 106 lęgowych oraz 23 gatunki rzadkiei zagrożone w Polsce (orzeł przedni, orlik krzykliwy, puchacz, trzmielojad), 30gatunków ssaków (w tym drapieżne).Motywem gospodarczym powołania Magurskiego Parku Narodowego była koniecznośćzachowania kompleksów leśnych o cechach wodochronnych dla zwiększeniaretencyjności obszarów źródłowych Wisłoki, a także dla zachowania terenówatrakcyjnych przyrodniczo, a służących rozwojowi turystyki.Początkiem lat 90-tych ubiegłego wieku powstał projekt utworzenia TurnickiegoParku Narodowego w celu ochrony najbardziej wartościowych pod względemkrajobrazowym i przyrodniczym fragmentów Pogórza Przemyskiego tj. pasma:Turnicy, Suchego Obycza, Cienia, Kamieńca, Chwaniowa. Jest to teren bardzointeresujący, pokryty w znacznej mierze drzewostanem bukowo-jodłowym. Zwracauwagę bogata fauna puszczańska tego terenu oraz stanowiska rzadkich roślin.Społeczność lokalna jest jednak przeciwna utworzeniu parku, a w planach rządowych nanajbliższe lata, także nie przewiduje się tworzenia nowych parków narodowych.Dla ochrony szczególnie cennych pod względem przyrodniczym obszarów KarpatWschodnich zlokalizowanych u zbiegu granic Polski, Ukrainy i Słowacji powołany zostałw lutym 1993r. decyzją Rady Międzynarodowego Biura Koordynacji Programu „Człowieki Biosfera” przy UNESCO Międzynarodowy Rezerwat Biosfery – „KarpatyWschodnie” (MRB „KW”). Rezerwat ten jest jedynym rezerwatem biosfery naświecie, który zlokalizowany jest na terenie trzech krajów. W tym przypadkuPolski, Ukrainy i Słowacji.W wielkoprzestrzennym systemie obszarów chronionych województwa znaczącą rolęspełniają rezerwaty przyrody, których jest 93 o łącznej powierzchni 10.773 ha. Jedenz nich („Zwiezło”) ma status rezerwatu ścisłego. W pozostałych (częściowych) wszelkiedziałania gospodarcze podporządkowane są celom ekologicznym.Najwięcej rezerwatów rozmieszczonych jest w Bieszczadach, Beskidzie Niskim i naPogórzu Karpackim. Oto krótka charakterystyka kilku wybranych, cennych przyrodniczoi atrakcyjnych turystycznie rezerwatów:• „Prządki” – rezerwat o powierzchni 13,62 ha położony jest w gminie Korczyna,powiat krośnieński. Celem ochrony jest grupa skał (o wysokości od 2,5m do 13m)16

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimgruboziarnistego piaskowca, usytuowanych na grzbiecie górskim (526 m n.p.m.).Skały te z daleka wyglądają jak „zaczarowane w kamień kobiety”, stąd powstałalegenda, że są to zaklęte prządki, które pracowały w świąteczny dzień. Otaczający jelas mieszany uzupełnia walory krajobrazowe tego obiektu.• „Zwiezło” – rezerwat o powierzchni 1,74 ha położony w gminie Komańcza napółnocno-zachodnich stokach Chryszczatej (800 m. n.p.m.) stanowi dwa przepięknegórskie Jeziorka Duszatyńskie (od nazwy pobliskiej wsi Duszatyn) powstałe w 1907r.na skutek osunięcia się olbrzymich mas zbocza wraz z drzewostanem i zatamowaniapotoku Olchowatego (stąd nazwa „Zwiezło”). Do rezerwatu prowadzi szlakturystyczny z Komańczy.• „Gołoborze” - rezerwat o powierzchni 13,9 ha położony na zboczu nad RabiańskimPotokiem w pobliżu zniszczonej wsi Rabe, gmina Baligród. Ochronie poddanoosobliwość geologiczną regionu – naturalne gołoborze porównywalne z podobnymobiektem w Górach Świętokrzyskich, powstałe w miejscu rozległej wychodnipiaskowca kwarcowego. Gołoborze otacza las jodłowo-bukowy z nietypowym dla tejwysokości świerkiem. Na granicy rezerwatu na brzegach Rabiańskiego Potokuwytryskają unikatowe źródła szczawy arsenowo-żelazistej. W pobliżu rezerwatuprzebiega leśna ścieżka edukacyjna.• „Przełom Hołubli” – rezerwat leśno krajobrazowy, zajmuje powierzchnię 46,42 haw miejscowości Korytniki gmina Krasiczyn i w miejscowości Wapowce gminaPrzemyśl. Rezerwat obejmuje ochroną zbiorowiska leśne pogórza z wielomagatunkami roślin chronionych i rzadkich. Występuje tu liczna grupa ptaków –gatunków chronionych (muchołówka białoszyja, dzięcioł zielonosiny i dzięcioł duży).Przez rezerwat przechodzi doliną potoku Hołubla ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna.Łatwy dojazd do rezerwatu (obok drogi Przemyśl – Dubiecko).• „Kołacznia” – rezerwat o powierzchni 0,10 ha położony jest w miejscowości WolaZarzycka przysiółek Kołacznia, gmina Nowa Sarzyna. Ochroną objęto tu jedynew Polsce naturalne stanowisko różanecznika żółtego, krzewu z rodziny wrzosowatychzwanego też azalią pontyjską. Rośnie ona tu w zwartej kępie na piaszczystej wydmie.Różanecznik wykazuje dużą żywotność, o czym świadczą bujne pędy oraz pojawieniesię młodych okazów na wilgotnych miejscach w sąsiedztwie.Kolejną formą ochrony przyrody występującą w wielkoprzestrzennymsystemie obszarów chronionych w woj. podkarpackim są parki krajobrazowe.W odróżnieniu od parku narodowego grunty w granicach parku krajobrazowego są nadalgospodarczo wykorzystywane, jednak wszelka działalność na jego terenie musiuwzględniać głównie zachowanie wartości przyrodniczych i krajobrazowych.17

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimNa obszarze województwa podkarpackiego funkcjonuje 10 parków krajobrazowycho łącznej powierzchni 279 ha. Należą do nich: Park Krajobrazowy PogórzaPrzemyskiego, Park Krajobrazowy Doliny Sanu, Ciśniańsko-Wetliński ParkKrajobrazowy, Jaśliski Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Gór Słonnych,Czarnorzecko-Strzyżowski Park Krajobrazowy oraz leżące na granicach regionu:Park Krajobrazowy Lasy Janowskie, Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej,Południoworoztoczański Park Krajobrazowy i Park Krajobrazowy PasmaBrzanki.Ochroną indywidualną w województwie podkarpackim w postaci pomnikówprzyrody objętych jest 1276 obiektów. Ochronie tej podlegają obiekty przyrody żywej tj.pojedyncze drzewa i krzewy, grupy drzew i krzewów, zabytkowe aleje odznaczające sięindywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, oraz obiekty przyrodynieożywionej tj. skały, głazy narzutowe, ściany skalne itp. Zdecydowaną większośćstanowią pojedyncze drzewa z dominacją gatunków rodzimych (lipy, dęby).Do grupy najciekawszych pomników przyrody na terenie województwa możnazaliczyć:• „Konfederatka” – skała – wychodnia skalna w miejscowości Wola Komborska,gmina Korczyna,• Limba - o obwodzie pnia 103 cm i wysokości 15m - rosnąca w Sieniawie,• Głaz „Leski Kamień” – o wysokości 30m i długości 60m - w miejscowościGlinne, gmina Lesko,• Źródełko „Bełkotka” w miejscowości Iwonicz-Zdrój,• Dąb „Poganin” – jeden z najstarszych dębów w południowo-wschodniej Polsce(ok. 1000 lat) rosnący w Węglówce, gmina Korczyna.Wymienione, a także inne pomniki przyrody to obiekty rzadkie, imponujące urodąi wiekiem – przez to godne zachowania dla przyszłych pokoleń.Przedstawione w ogólnym zarysie cechy środowiska przyrodniczegowojewództwa pozwalają stwierdzić, iż region posiada korzystne predyspozycjenaturalne dla rozwoju różnego rodzaju funkcji związanych z turystykąi wypoczynkiem, czyli z „odnową sił człowieka”. Należy jednakowoż pamiętać, iżwykorzystanie potencjału środowiska naturalnego dla rozwoju funkcji turystycznowypoczynkowychmusi uwzględniać postulaty ochrony przyrody. Uznając, że przyrodajest wartością samą w sobie o znaczeniu ogólnonarodowym, konieczne jest kojarzeniepotrzeb i aspiracji społeczeństwa z możliwościami jakie daje środowisko przyrodnicze.Dla oceny walorów środowiska przyrodniczego w kontekście możliwości rozwoju turystykiprzyjazdowej do województwa, przygotowana została analiza mocnych i słabych jegostron, a także szans i zagrożeń jakie niesie ze sobą ruch turystyczny.18

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimAnaliza SWOT walorów przyrodniczo-krajobrazowych województwaWalory przyrodniczo-krajobrazowe w dużej mierze decydują o atrakcyjnościturystyczno-rekreacyjnej Pogórza, Beskidu Niskiego i Bieszczadów, a także pozostałejczęści województwa.Mocne strony:• rozbudowany, wielkoobszarowy system terenów prawnie chronionych (2 parkinarodowe, 10 parków krajobrazowych, 17 obszarów chronionego krajobrazu i 93rezerwaty), co tworzy wizerunek regionu zasobnego w walory przyrodnicze,• urozmaicona rzeźba terenu oraz atrakcyjność krajobrazowa terenów podgórskichi górskich województwa,• atrakcyjne, zasobne w zwierzynę tereny łowieckie,• cisza i spokój w otoczonych lasami miejscowościach,• bogactwo form życia roślinnego (duża liczba gatunków chronionych roślin, w tymroślin wpisanych do polskiej „Czerwonej Księgi” np. ciemiernik czerwonawy, turzycadacka, turzyca skalna, ostróżka wyniosła),• bogactwo form życia zwierzęcego (ponad 30 gatunków prawnie chronionych). Naterenie Bieszczadów odnotowano 284 gatunki kręgowców (144 gatunki ptaków, 58gatunków ssaków, 7 gadów, 11 płazów i 10 gatunków ryb). Niezwykłą rzadkością jestokazały wąż Eskulapa, którego jedyne stanowisko w Polsce znajduje sięw Bieszczadach. Bieszczady i Beskid Niski są najważniejszą w Polsce ostojąniedźwiedzia, wilka, żbika oraz jelenia szlachetnego, zwanego jeleniem karpackim.Słabe strony:• ograniczona dostępność do części atrakcji przyrodniczych (nieliczne, w złym staniedrogi, brak połączeń komunikacyjnych),• zakrzaczone, mało przyjazne w penetracji lasy w Bieszczadach i Beskidzie Niskim,• niedostateczne oznakowanie w terenie wielu osobliwości przyrody i niewystarczającainfrastruktura (np. parkingi, platformy widokowe) służąca ich poznaniu,• „sezonowość” ekspozycji,• niewystarczający poziom promocji walorów krajobrazowo-przyrodniczych regionu.Szanse:• obecność wielkoobszarowych terenów leśnych spełniających oczekiwania pobytóww atrakcyjnym otoczeniu przyrodniczym,• rozwój ekoturystyki i kontrolowanych form „podglądania” przyrody z wykorzystaniemtechnik przekazu obrazu i środków multimedialnych,• plany organizacji na terenie parków narodowych zwierzyńców z ekspozycją fauny(forma półnaturalna z okazami „po przejściach”),19

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim• wytyczenie atrakcyjnych tras rowerowych i pieszych tras spacerowych w otoczeniumiejscowości wypoczynkowych w Bieszczadach i Beskidzie Niskim,• planowane uruchomienie w Bieszczadach nowych przejść granicznych do turystykipieszej, umożliwiających penetrację przygranicznych terenów Ukrainy i Słowacji,• rozbudowa i modernizacja sieci lokalnych dróg kołowych,• rozwój ekologicznej produkcji rolnej w regionie, co zmniejszy obecność nawozówsztucznych i środków ochrony roślin w środowisku.Zagrożenia:• nadmierny rozwój turystyki skierowanej na zasoby przyrodnicze regionu, nieuwzględniający zasad zrównoważonego rozwoju,• brak wystarczających środków finansowych na rozwój infrastruktury ogólneji turystycznej wspierającej ekspozycję i ochronę walorów przyrodniczych regionu,• wzrastająca presja producentów wyrobów z drewna na eksploatację zasobów leśnychregionu,• kolizje między rozwijającym się ruchem turystycznym, a strategią ochrony przyrodystosowaną przez zarządzających obszarami chronionymi (parki narodowe, parkikrajobrazowe)3.1.2. Zasoby naturalne i bioklimatyczne jako podstawa działalności uzdrowiskWalory uzdrowiskoweW oparciu o walory uzdrowiskowe utworzone zostały w województwie i prowadządziałalność leczniczą następujące kurorty:• Iwonicz-Zdrój - to jedno z najstarszych polskich uzdrowisk (o ponad 420-letniejtradycji), położone w dolinie Iwonickiego Potoku i na nasłonecznionych zboczach góro klimacie podgórskim, silnie bodźcowym.• Rymanów-Zdrój - to uzdrowisko z ponad 120-letnimi tradycjami, o klimaciepodgórskim, z dużą zawartością jodu i dużej wilgotności (wykazuje cechy klimatumorskiego).• Horyniec-Zdrój – tradycje tego uzdrowiska sięgają schyłku XIX wieku. Jest touzdrowisko nizinne, na pograniczu Roztocza i Płaskowyżu Tarnogrodzkiegoz klimatem kontynentalnym, o ciepłych latach i chłodnych zimach oraz małą ilościąopadów. Warunki klimatyczne słabo i łagodnie bodźcowe sprzyjają klimatoterapii,szczególnie dla chorych na serce.• Uzdrowisko Polańczyk atrakcyjnie położone nad brzegiem Zalewu Solińskiego, nakrótką historię. Miejscowość Polańczyk status uzdrowiska uzyskała w 1999 roku.Charakteryzuje ją klimat podgórski łagodzony przez wpływ zalewu.20

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimUzdrowiska województwa podkarpackiego położone są na obszarach czystychekologicznie, o znacznych walorach przyrodniczych. Dotyczy to zwłaszcza Horyńca-Zdroju, leżącego w otulinie parku krajobrazowego.Jak już wspomniano wcześniej oferta leczenia uzdrowiskowego obejmuje następująceschorzenia:• choroby narządu ruchu – Iwonicz, Horyniec, Polańczyk, Rymanów• choroby reumatologiczne – Horyniec, Iwonicz, Rymanów• choroby układu oddechowego – Rymanów, Iwonicz, Polańczyk• choroby układu nerwowego – Horyniec, Iwonicz• choroby układu pokarmowego – Iwonicz• choroby kobiece – Iwonicz, Horyniec• choroby laryngologiczne – Iwonicz• stany pozawałowe – Rymanów• miażdżyca – Rymanów• choroba nadciśnieniowa - Rymanów• osteoporoza - Iwonicz• choroby układu wydzielania wewnętrznego i przemiany materii - Polańczyk• otyłość – Iwonicz, Rymanów• dziecięce choroby układu moczowego – RymanówWody mineralneWojewództwo podkarpackie jest zasobne w źródła wód mineralnych. Występują onew wielu miejscowościach Pogórza i terenach górskich Karpat oraz na pograniczuRoztocza. Działające uzdrowiska dysponują następującymi rodzajami wód mineralnych:• Rymanów-Zdrój, Iwonicz-Zdrój: wody mineralne chlorkowo–wodorowęglanowosodowe,bromkowe, jodkowe, żelaziste, borowe, fluorkowe;• Polańczyk: wody mineralne wodorowęglanowo-sodowe, borowe, jodkowe;• Horyniec-Zdrój: wody mineralne siarczkowo-siarkowodorowe oraz zasoby borowinytypu niskiego.Ponadto w województwie stwierdzono występowanie wód mineralnych w osadach fliszukarpackiego oraz w mniejszym zakresie w zapadlisku przedkarpackim. Udokumentowaneźródła wód mineralnych występują się m.in. w następujących miejscowościach:Klimkówka, Lubatówka, Rudawka Rymanowska, Folusz, Brzozów, Humniska, Krościenko,Komańcza, Baligród, Rabe, Hyżne, Nieborów, Latoszyn k. Dębicy. Z różnych przyczyn(mała wydajność źródeł, nieuregulowany stan własnościowy terenu, brak kapitałuniezbędnego do podjęcia eksploatacji) źródła te nie są eksploatowane.21

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim3.2. Walory antropogeniczne województwaWojewództwo podkarpackie posiada szereg walorów i atrakcji turystycznych, które sądziełem rąk ludzkich. Obejmują one zabytki, obiekty archeologiczne, muzea oraz inneatrakcje.3.2.1. Zabytki jako walory turystyczne regionuTereny leżące w granicach administracyjnych współczesnego województwapodkarpackiego były przez wieki obszarem licznych najazdów obcych wojsk, lokalnychkonfliktów właścicieli latyfundiów czy też wyniszczających miasta i miasteczka pożarów.Znaczne ubytki w substancji zabytkowej przyniosły I i II wojna światowa. Wiele cennychdworów i pałaców popadło w ruinę po reformie rolnej, kiedy nowi administratorzyobiektów w sposób świadomy lub przez niewłaściwą eksploatację spowodowali ichzniszczenie.Województwo podkarpackie z powodu niesprzyjających wydarzeńhistorycznych (licznych najazdów w czasach średniowiecza, walk toczonych podczasI i II wojny światowej oraz pożarów miast) nie jest regionem zasobnym w zabytki.Jednak zachowane do współczesności układy urbanistyczne wielu miast świadczą o ichbogatej historii wywodzącej się ze średniowiecza. Cenniejsze obiekty sakralne sięgająswoją architekturą do czasów baroku, a niekiedy i gotyku. Nieliczne zamki orazliczniejsze pałace i dwory świadczą o kunszcie architektów i budowniczych z minionychwieków.Dla potrzeb niniejszego opracowania sporządzono wykaz ważnych dlarozwoju turystyki przyjazdowej zabytków województwa. Zastosowane kryteriawyboru objęły te cechy obiektów lub ich zespołów, w których charakterystyce występująokreślenia: „najstarszy”, „największy”, „unikatowy” np. w Polsce, w regionie itp. Dużeznaczenie posiada atrakcyjność lokalizacji, ekspozycja obiektu w terenie, niespotykany,interesujący kształt architektoniczny i inne cechy. Stąd dokonany wybór różni się odwyboru, jakiego dokonałby zapewne architekt, historyk lub historyk sztuki. Ma on cechywyboru subiektywnego, opartego na opracowaniach krajoznawczych 4 oraz wiedzyi doświadczeniach turystycznych autorów niniejszej pracy. Wykaz sporządzonow układzie powiatów województwa.4 Kłos S. „Małopolska Południowo-Wschodnia”, Wyd. Muza, Warszawa 1998, Kłos S. „Podkarpackie. Przewodnikpo województwie” Wyd. Bosz, Olszanica 2005, „Słownik Geograficzno-Krajoznawczy Polski” Wyd. NaukowePWN, Warszawa 200022

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimDo zabytkowych walorów turystycznych o znaczeniu międzynarodowym należą:Powiat brzozowskiBlizne• drewniany zespół kościelno-plebański z XV-XVII w.,Haczów• drewniany kościół z XV-XVII w. w stylu gotyckim.Obydwa obiekty zostały wpisane (łącznie z 4 innymi drewnianymi obiektami sakralnymiz terenu Małopolski) na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.Do zabytkowych walorów turystycznych o znaczeniu krajowym lubponadregionalnym zdaniem autorów niniejszego opracowania należą:Powiat brzozowskiUlucz• drewniana cerkiew z XVI-XVII w. w typie bojkowskim,Powiat jarosławski:Jarosław• układ urbanistyczny starego miasta z XIV-XV w.,• podziemne lochy i piwnice z XV i XVII w. (podziemna trasa turystyczna),• kamienice i domy mieszczańskie, w tym renesansowa kamienica Orsettich,• warowne opactwo Benedyktynek z XVII w.,Pruchnik• układ urbanistyczny dawnego miasteczka z unikatową zabudową drewnianą z XIX w.,Powiat krośnieńskiKrosnoukład urbanistyczny starego miasta z kamienicami mieszczańskimi z XV-XVII w.,• zespół klasztorny Franciszkanów z XIV-XVII w. z kaplicą Oświęcimów,Powiat leżajskiLeżajsk• zespół klasztorny oo. Bernardynów z barokowymi organami z XVII w.Powiat lubaczowskiRadruż• obronny zespół cerkiewny z XVI-XVII w.Powiat łańcuckiŁańcut• zespół zamkowo-parkowy dawnej rezydencji Potockich,Powiat przemyskiPrzemyśl• zespół staromiejski z zabudową z XV-XVII w.,23

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim• zamek królewski z XIV-XVII w.,• bazylika archikatedralna z XV-XVI w.,• fortyfikacje dawnej twierdzy,Krasiczyn• renesansowy zespół zamkowo-parkowy z XVI-XVII w.,Posada Rybotycka• murowana cerkiew obronna gotycko-renesansowa z XIV-XVI w.,Powiat tarnobrzeskiBaranów Sandomierski• renesansowy zamek z XVI-XVII w.Pozostałe zabytki województwa mają w opinii autorów niniejszego opracowania charakterwalorów rangi wojewódzkiej lub niższej.Tabela 1. Obiekty zabytkowe o największej atrakcyjności turystycznejw układzie powiatówIlość obiektów zabytkowych o randzePowiatmiędzynarodowej, ogólnopolskiejlub ponadregionalnejBieszczadzki 0Brzozowski 3Dębicki 0Jarosławski 5Jasielski 0Kolbuszowa 0Krośnieński 2Leżajski 1Leski 0Lubaczowski 1Łańcucki 1Mielecki 0Niżański 0Przemyski 6Przeworski 0Ropczycko-Sędziszowski 0Rzeszowski 0Sanocki 0Stalowowolski 0Strzyżowski 0Tarnobrzeski 1Razem 20Jedną z odmienności architektonicznej regionu, jest budownictwo cerkiewne,spotykane tylko w województwach wschodniej i południowej Polski. Cennym walorem24

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimjest też budownictwo drewniane świeckie i sakralne znajdujące się częstow miejscowościach położonych z dala od uczęszczanych szlaków komunikacyjnychi turystycznych.Pozostałością po I wojnie światowej oprócz fortów twierdzy Przemyśl, są m.in.cmentarze wojenne położone w Beskidzie Niskim. Materialnymi śladami po II wojnieświatowej są obiekty umocnień i bunkrów wzdłuż Sanu oraz w okolicach Strzyżowai Stępiny, poligonów (np. Blizna), a także liczne miejsca martyrologii ludności polskieji żydowskiej.Pod względem walorów czy też dóbr historyczno-kulturowych województwopodkarpackie można - ogólnie oceniając - lokować na 7 - 8 miejscu w kraju.Budowli zabytkowych nie jest tu zbyt dużo, ale często są to obiekty średniej lubwyższej klasy. Wiele spośród nich znajduje się w złym stanie technicznym.W przeciwieństwie do innych ośrodków kraju, zespoły i budowle zabytkowe - pozaŁańcutem, Przemyślem, Krasiczynem, Baranowem Sandomierskim, Krosnemi Leżajskiem - są stosunkowo mało znane. Niewątpliwie przyczyniło się do tegorozbicie zwartego niegdyś obszaru na kilka województw, na ogół słaba ich promocja,a także brak jednolitego systemu informacji turystycznej dla całości obszaru, który mimostworzenia jednego województwa, nadal nie jest widoczny.Analiza SWOT walorów zabytkowychMocne strony:• różnorodności zespołów i obiektów zabytkowych prezentujących szeroki wachlarzform i stylów od czasów najdawniejszych (relikty przedromańskich budowliw Przemyślu) po czasy współczesne, od wiejskich chałup po wspaniałe rezydencjemagnackie i pełne przepychu barokowe wnętrza kościołów,• kilka wysokiej klasy zespołów urbanistyczno-archtektonicznych, do których możnazaliczyć w pierwszym rzędzie zabytkowe miasta: Przemyśl (wraz z byłą austriackątwierdzą), Jarosław i Krosno. Warto także popularyzować Rzeszów, Łańcut, Sanoki Leżajsk,• zaliczane do najwyższej klasy zabytkowe rezydencje zamkowo-pałacowe w Łańcucie,Baranowie Sandomierskim i Krasiczynie oraz budowle sakralne: klasztoroo. Bernardynów w Leżajsku i archikatedra w Przemyślu,• liczne obiekty architektury drewnianej, zarówno sakralnej jak i świeckiej, do którychzaliczyć możne m.in. unikatowe kościoły w Haczowie i Bliznem, cerkwie w Radrużui Uluczu oraz małomiasteczkową zabudowę Pruchnika, Głogowa Małopolskiego i kilkuinnych miejscowości.25

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimSłabe strony:• ogólnie - poza nielicznymi wyjątkami - stosunkowo niska klasa obiektów zabytkowych,• niedostateczne oznakowanie obiektów zabytkowych,• ograniczony dostęp do zabytków (zamykanie - ze względów bezpieczeństwa - wnętrzkościołów i cerkwi, ograniczanie dostępu do obiektów stanowiących własnośćprywatną, w tym np. zespołów podworskich),• zły dojazd lub peryferyjne położenie obiektów lub miejscowości o znacznych walorachzabytkowych,• zły stan techniczny wielu zabytkowych budowli,• niedostateczna promocja wielu cennych, a stosunkowo mało znanych obiektów lubzespołów zabytkowych,• niedocenianie przez władze samorządowe szansy rozwoju czy też zyskania korzyściekonomicznych z umiejętnego wykorzystania posiadanych dóbr historycznokulturowych.Szanse:• postępujący rozwój turystyki krajoznawczej (kulturowej), a co za tym idzie wzrostzainteresowania pamiątkami kultury materialnej, zabytkami i muzeami,• pobudzenie zainteresowania władz samorządowych (powiatowych) promocją walorówkulturowych terenu,• komercjalizacja niektórych budowli zabytkowych stwarzająca możliwości restauracjizdewastowanych obiektów,• adaptacja budowli zabytkowych w obiekty turystyczne (zajazdy, hotele itp.)z zachowaniem ich wartości historycznych i architektonicznych.Zagrożenia:• brak dostatecznych środków na odbudowę, utrzymanie i konserwację obiektówzabytkowych,• ograniczanie środków na funkcjonowanie placówek muzealnych mieszczących sięw wysokiej klasy obiektach zabytkowych,• dalsza dewastacja szeregu budowli niemających użytkowników m.in. cerkwi, zespołówpodworskich, czy też opuszczonych drewnianych wiejskich chałup,• nieprawidłowe przekształcanie budowli zabytkowych na cele gospodarcze bądźusługowe, kolidujące z ich charakterem, kształtem architektonicznym itp.3.2.2. Obiekty archeologiczne jako walory turystyczne województwaObiekty archeologiczne należą do mało znanych walorów turystycznychwojewództwa. Teren województwa podkarpackiego od czasów najdawniejszych był objętydość gęstym osadnictwem. Już w okresie górnego i schyłkowego paleolitu (40.000-8.00026

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimlat p.n.e.) istniały tu obozowiska i osady. Przełomem w badaniach archeologicznych stałasię realizacja systematycznych badań poszukiwawczych od 1979 roku, w ramach tzw.„archeologicznego zdjęcia Polski”. Program ten jest kontynuowany do dziś. W wynikutych badań na terenie województwa podkarpackiego odkryto kilkanaście tysięcystanowisk archeologicznych, gdzie w czasach pradziejowych lub w okresie średniowieczaprzebywał człowiek i pozostawił po swojej obecności materialne ślady w postacizabytków, pozostałości osad, cmentarzysk lub budowli takich jak kurhany, grodziska lubzamczyska.Do najcenniejszych obiektów archeologicznych regionu należą:Zamek „Sobień” w Manastercu, gmina LeskoZlokalizowany w widłach Sanu i Sobienki, na wzgórzu o wysokości 451 m n.p.m., tuż naddoliną Sanu. Zamek wzniesiono z kamienia w XV w., w miejscu groduwczesnośredniowiecznego z umocnieniami ziemnymi, z którego zachowały się jedynieresztki. Zamek przez długi czas był w posiadaniu rodziny Kmitów, którzy po jegoopuszczeniu przenieśli się do Leska w XVI w.Do dzisiaj zachowała się baszta bramna od strony zachodniej i fragmenty murówbudynku mieszkalnego. W trakcie badań prowadzonych w latach 60-tych pozyskanobardzo duże ilości ceramiki, militaria i ozdoby. Od strony doliny Sanu wybudowanoplatformę widokową, z której przy dobrej widoczności można podziwiać panoramęBieszczadów.Trepcza, gmina SanokW Trepczy, 4 km na północ od Sanoka, znajduje się niepowtarzalny w Polscewczesnośredniowieczny kompleks osadniczy składający się z dwóch grodzisk(„Horodyszcze – Fajka” i „Horodna”) oraz cmentarzyska kurhanowego. Grodziskazapewniały pełną kontrolę nad szlakiem komunikacyjnym z Węgier do Przemyśla.W opinii archeologów rezultaty badań prowadzonych na Fajce stały się ogólnopolskąsensacją i mają ważne znaczenie dla poznania początków historii Sanoka i okolic. Fajkazajmuje obszar o powierzchni 4 ha i ma kształt wydłużonego owalu. Na szczyciezalesionego wzgórza, na otoczonym kilkoma pierścieniami wałów majdanie grodziska,odsłonięto relikty dwóch obiektów sakralnych: XII – wiecznej drewnianej cerkwii późniejszej, zapewne XIII–wiecznej kaplicy. Świątynie otaczało rozległe cmentarzysko,liczące kilkaset pochówków. Obok tego zespołu sepulkralnego natrafiono na śladybudowli rezydencjonalnej (palacium). Zlokalizowano także wykute w skale zagłębienie –zbiornik na wodę. Odkryte zostały atrakcyjne zabytki ruchome. Niektóre z nich mającharakter unikatowy w skali nie tylko ogólnopolskiej. Wśród zabytków ruchomychniezwykle cenny okazał się zestaw krzyżyków-relikwiarzy (tzw. enkolpionów). Jedenz nich zawierał relikwię wykonaną z meteorytu. Odkryto także setki brązowych,27

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimsrebrnych, a nawet złotych ozdób, narzędzia, elementy uzbrojenia, dwie pieczęcieksiążęce i fragment książęcego diademu. Nie wyklucza się, że pierwsza wzmiankao Sanoku w staroruskim źródle z 1150 roku dotyczy właśnie tego miejsca. Dopiero ponagłym zniszczeniu grodu przez Tatarów, tj. około połowy XIII w. zmieniono lokalizacjęSanoka na obecne wzgórze zamkowe. Na obszarze wspomnianego grodziska odkrytotakże starsze ślady osadnictwa pochodzące z okresu istnienia PaństwaWielkomorawskiego (skarb przedmiotów żelaznych z przełomu IX i X w., fragmentyceltyckich naczyń grafitowych z okresu lateńskiego oraz z wczesnej epoki brązu (brązowenarzędzia, uzbrojenie, ceramika). Jest bardzo prawdopodobne, iż gród w Trepczy zostałwzniesiony na reliktach osady obronnej sprzed około 3500 lat. Obecnie zrekonstruowanozarys świątyni, ułożony z piaskowcowych kamieni dokładnie w miejscu cerkwiudostępniony został zwiedzającym. Postawiono tu także krzyż.Niecałe dwa kilometry dalej na północ, na sąsiednim wzgórzu, znajduje się drugiegrodzisko „Horodna”. Grodzisko o wymiarach 450x80 m składa się z grodu zewnętrznegoi wewnętrznego. Od północy fortyfikacje wzmacniają dwa dalsze wały pierścieniowateodcinające grodzisko od zaplecza. Wały dochodzą w niektórych miejscach do10 m wysokości. Obiekt datowany jest na IX-XI w. Nie był badany wykopaliskowo.Krajowice – Golesz, gmina JasłoNa jednej z kulminacji opadającego w kierunku doliny Wisłoki Garbu Warzyc znajduje siępierścieniowate grodzisko z XII-XIII w., z wałem ziemnym dochodzącym dzisiaj do3 m wysokości. Panowało ono nad doliną Wisłoki. W XIV w. wzniesiono tu zamekz kamienia z basztą zwany „Golesz”, z którego zachowały się do niedawna resztkimurów. W początkach XIX w. zachowane były do wysokości 5 m: okrągła wieża narożna izarysy murów. Zamek „Golesz” należał do Benedyktynów Tynieckich. Wspominany jestjako gród w 1319 roku w dokumencie wydanym przez Władysława Łokietka. Na czelegrodu stał starosta. W 1407 roku „Golesz” był stolicą administracji rozległych dóbrklasztornych, miejscem zbornym pospolitego ruszenia i siedzibą sądu leńskiego.Wiadomo, że nie zdobyli go w 1474 roku Węgrzy, jednak przypuszcza się, że zdobył gow 1657 roku Jerzy Rakoczy i od tego czasu gród zaczął popadać w ruinę. Dzieładokończyli w XIX i XX wieku okoliczni mieszkańcy, rozbierając resztki murów.Trzcinica, gmina JasłoNajstarsze ufortyfikowane osady w Polsce, z początków epoki brązu i grodziskowczesnośredniowieczne „Wały”. Położone są tuż nad dnem doliny rzeki Ropy, na cypluposiadającym z trzech stron bardzo strome stoki, bardzo łatwym do obrony. Grodziskozajmuje powierzchnię 3,5 ha, owiane jest legendami, nazywane bywa także KarpackąTroją lub Karpackim Biskupinem. Jeszcze dzisiaj wały mają tu 10 m wysokości. Jestnajlepiej zachowanym wczesnośredniowiecznym grodziskiem w Małopolsce. Prowadzone28

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimtu początkiem lat 90-tych XX w. prace wykopaliskowe, wywołały zainteresowaniearcheologów w całej Europie. Odkryto liczne zabytki ruchome, w Polsce dotąd nieznanei przebadano konstrukcje obronne. Stwierdzono, że w początkach epoki brązuwybudowano na wzgórzu najstarsze z dotąd znanych w Polsce osady obronne bronionewałem ziemnym z palisadą, licowanym drewnem, głębokimi fosami i stromymi stokami.Najpierw zamieszkiwała to miejsce ludność grupy pleszowskiej kultury mierzanowickiej(2000-1600 lat p.n.e.). Potem w latach 1600-1300 p.n.e. ludność tzw. kultury Otomani-Fuzesabony, o bardzo wysokim poziomie cywilizacyjnym. Ludność ta przybyła zza Karpatz terenu dzisiejszej Słowacji, w sposób pokojowy asymilując poprzedników. Zbudowałaona drogę wjazdową i bramę do grodu oraz powiększyła osadę do 2 ha, odbudowując jąpo pożarze. W tym czasie zaznaczyły się tu różnorodne wpływy i oddziaływania kulturowepochodzące z otoczenia Morza Śródziemnego. Tak więc istniał tu wielki pradziejowyośrodek kulturotwórczy. W okresie wczesnego średniowiecza (780-1031 r. n.e.) istniałotu silnie ufortyfikowane grodzisko, stanowiące ośrodek lokalnej władzy. Składało się onoz majdanu i trzech międzywali. Były to wielkie konstrukcje inżynieryjne naszychprzodków.Znaleziono tu duże ilości glinianych naczyń, kościane narzędzia i ozdoby, narzędziakamienne i krzemienne, wytwory sztuki pradziejowej, przedmioty kultu, broń, unikatowewyroby z brązu, bursztyn, srebrny skarb wczesnośredniowieczny składający się z monetniemieckich, angielskich, ozdób, kawałków srebra tzw. płacideł i unikatowego okuciapochwy miecza z X w. Interdyscyplinarne badania pozwalają odtworzyć środowisko,gospodarkę i procesy produkcyjne. W najbliższych latach w Trzcinicy powstaniearcheologiczny skansen, eksponujący warunki życia byłych mieszkańców grodziska.Stary Żmigród, gmina Nowy ŻmigródNa południe od szosy Nowy Żmigród – Dukla, na jednym z cypli Beskidzkiego garbuwysuniętego w „Dolinę Śmierci”, schodzącego z góry Grzywackiej, leży grodziskostożkowate zajmujące sam wierzchołek góry o stromych zboczach. Majdan o wymiarach48x30 m broniony jest otaczającym go wałem dochodzącym do 8 m wysokości, zaś odstrony południowej dwoma dodatkowymi wałami zaporowymi. Po zewnętrznej stroniewałów znajdują się fosy dochodzące dzisiaj do 2 m głębokości. Rośnie tu obecnie las.Prowadzono tu, tuż przed wojna w 1939 roku, badania wykopaliskowe i późniejszejedynie sondażowe dostarczyły zabytków ceramicznych i żelaznych. To średniowiecznefortalicjum funkcjonowało zapewne od XII do XV w. Jest to bardzo atrakcyjna i uroczaforma terenowa.Z punktu widzenia możliwej eksploracji turystycznej, najważniejszymi obiektamiarcheologicznymi regionu są: grodzisko w Trzcinicy i zespół grodzisk sanockich Fajka -Horodna. Interesująca trasa turystyczna, zarówno dla zmotoryzowanego turysty jak29

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimi pieszego mogłaby prowadzić od Biecza poprzez Trzcinicę, Krajowice, Bierówkę, Nieplę,Przybówke, Odrzykoń, Krosno, Trepczę, Sanok i dalej w Bieszczady, a powrót drogamiBeskidu Niskiego przez Jaśliska, Duklę, Stary Żmigród, Nowy Żmigród do Jasła.W kontekście planowanych nowych dróg przejazdowych na Słowację, budową skansenuw Trzcinicy, ekspozycyjnych zabiegów na grodziskach sanockich, muzeów Krosna,Odrzykonia i Sanoka, stwarza to możliwość szlaku turystycznego lub etapowych szlakówturystycznych dla całego regionu Podkarpacia. Ważna jest także różnorodnośćzwiedzanych obiektów, od archeologii, poprzez zabytki, sztukę i przyrodę do aktywnegowypoczynku nad Zalewem Solińskim, czy planowanym zalewie w Kątach.Analiza SWOT walorów archeologicznych.Mocne strony:• istnienie obiektów i stanowisk archeologicznych, które mogą być udostępnione dopowszechnego zwiedzania turystycznego,• obiekty (np. grodziska w Trzcinicy i Trepczy) posiadające wartość ogólnopolską,• do większości stanowisk archeologicznych możliwy jest dostęp dla turystówzmotoryzowanych,• koncentracja na stosunkowo niedużym obszarze geograficznym (teren i otoczenieDołów Jasielsko-Sanockich), atrakcyjnych obiektów archeologicznych, zabytkowychi przyrodniczych.Słabe strony:• brak infrastruktury turystycznej (w szczególności bazy noclegowej) w bezpośredniejbliskości obiektów archeologicznych.• brak wizualnego przygotowania ekspozycji,• brak tablic informacyjnych przy części obiektów archeologicznych oraz informacjio stanowiskach i obiektach przy główniejszych traktach komunikacyjnych,• niedostateczna promocja walorów archeologicznych regionu.30

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimSzanse:• możliwość wpisania obiektów w Trzcinicy i w Trepczy na Światową Listę DziedzictwaKulturowego UNESCO,• poprawa dostępności obiektów (kierunkowskazy, parkingi dla zmotoryzowanych),• zorganizowanie skansenu archeologicznego w Trzcinicy z widowiskami „na żywo”przedstawiającymi produkcję przedmiotów użytkowych, ozdób, broni, sposóbbudowania schronień charakterystycznych dla danego stanowiska,• wytyczenie tras i szlaków turystycznych dla turystów zmotoryzowanych, rowerowych,pieszych i konnych (obiekty archeologiczne są sporą szansą dla zwiększenie ruchuturystycznego dla niektórych gmin),• możliwość dokonania na terenie województwa nowych ważnych odkryćarcheologicznych ze względu na niedostateczne rozpoznanie archeologiczne regionu,• połączenie promocji pobytów agroturystycznych ze zwiedzaniem atrakcjiarcheologicznych zlokalizowanych na terenach wiejskich,• przekazywanie informacji przedstawicielom administracji samorządowej gmin,o możliwościach wsparcia prac archeologicznych jako szansy na podniesienieatrakcyjności turystycznej terenu.Zagrożenia:• możliwość dewastacji obiektów przez zwiedzających oraz „poszukiwaczy skarbów”,• dalszy brak środków finansowych na promocję i przygotowanie obiektów doekspozycji turystycznej,• ciągły proces niszczenia stanowisk i obiektów przez czynniki atmosferyczne(wskazany ciągły monitoring stanowisk i stała naprawa szkód),• zagrożenie obiektów archeologicznych ze strony miejscowej ludności, co może byćwynikiem niskiej świadomości historycznej, kierowania się chęcią zysku lub pospolitąciekawością.3.2.3. Muzea jako atrakcje turystyczne regionuObiekty muzealne stanowiły i stanowić będą czynnik podnoszący atrakcyjnośćturystyczną regionu. Według danych GUS w 2005 roku w województwie prowadziłydziałalność 34 placówki muzealne. W gronie tym są placówki mające status jednosteksamorządowych oraz placówki kościelne, muzea społeczne i zakładowe.Do znaczniejszych muzeów w województwie należą:Muzeum Zamek w Łańcucie z ekspozycjami: jednych z najlepszych wnętrzrezydencjonalnych w Polsce, liczącym się w skali Europy zbiorem powozów, jednąz większych polskich kolekcji sztuki cerkiewnej, synagogą o unikatowym w skali Europywystroju wnętrza.31

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimMuzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku z jednym z największych parkówetnograficznych w Polsce, eksponującym kulturę materialną i duchową grupetnograficznych, które w sposób zwarty od stuleci do 1947 roku zamieszkiwały obszarPodkarpacia (Łemków, Bojków, Dolinian i Pogórzan).Muzeum Zamkowe w Baranowie Sandomierskim prezentujące wnętrzarezydencjonalne oraz zbiory o charakterze archeologicznym i geologiczno-przemysłowymzwiązane z eksploatacją złóż siarki.Muzeum Okręgowe w Krośnie o charakterze wielodziałowym posiadające teżnajwiększy na świecie zbiór lamp naftowych oraz unikatową kolekcję szkłaz podkarpackich hut.Muzeum Skansen Przemysłu Naftowego w Bóbrce eksponujące oryginalneurządzenia i zabytkowe budowle związane z wydobyciem ropy naftowej oraz oryginalnądokumentację obrazującą rodowód przemysłu naftowego od jego narodzin.Muzeum Przyrodnicze Bieszczadzkiego Parku Narodowego w UstrzykachDolnych eksponujące unikatowe walory przyrodnicze terenu Bieszczadów, w tym fauny(niedźwiedź brunatny, orzeł przedni i inne) oraz geologii Gór Karpackich.Muzeum Okręgowe w Rzeszowie o charakterze wielodziałowym ze zbioramiarcheologicznymi, eksponatami związanymi z historią i mieszkańcami regionu orazzbiorami malarstwa obcego i polskiego. Oddział etnograficzny im. F. Kotuli eksponujekolekcję dawnej rzeźby ludowej regionu oraz strojów ludowych grup etnograficznychRzeszowiaków i Lasowiaków.Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej eksponujące w parku etnograficznymtradycyjną zabudowę wsi Lasowiaków i Rzeszowiaków oraz życie codzienne i kulturę obutych grup etnograficznych.Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej o charakterze wielodziałowym. Dounikatowych eksponatów należą zabytki archeologiczne, zabytki wczesnośredniowieczne,stare ikony oraz szkic do panoramy "Bitwa pod Samosierrą".Muzeum Archidiecezjalne w Przemyślu dokumentuje rozwój sztuki sakralnej naterenie Archidiecezji Przemyskiej od XV wieku.Muzeum Historyczne Miasta Tarnobrzega eksponuje zbiory związane z historiąmiasta i regionu.Muzeum Prowincji Ojców Bernardynów w Leżajsku prezentuje zbiory związane zesztuką sakralną oraz eksponaty pozostałe po dobrodziejach zakonu.Muzeum w Lubaczowie zgromadziło zbiory archeologiczne, historyczne i artystycznezwiązane m.in. z kulturą kresową.32

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimMuzeum Historyczne w Sanoku posiada jedne z największych w kraju zbiorów sztukicerkiewnej, kolekcję ceramiki pokuckiej, malarstwa portretowego oraz galerię ZdzisławaBeksińskiego.Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu zgromadziło bogaty zbiór pamiątek popoetce. Posiada również zbiory artystyczno-historyczne m.in. jedną z największychw Polsce kolekcji kałamarzy.Muzeum Historyczne w Dukli eksponuje zbiory związane z operacją dukielskopreszowskąw czasie II wojny światowej oraz dokumenty dotyczące działalności ArmiiKrajowej.Muzeum Lalek w Pilźnie prezentuje zbiór polskich i obcych lalek, a także figury lalkoweznanych postaci.Muzeum Regionalne w Brzozowie posiada zbiory o charakterze regionalnym orazzwiązane z historią i tradycją ruchu krajoznawczego na Podkarpaciu.Muzeum - Kamienica Orsettich w Jarosławiu eksponuje wnętrza mieszczańskie orazzbiory związane z historią miasta Jarosławia.Muzeum Regionalne w Jaśle eksponuje zbiory związane z historią regionu (sztukai rzemiosło artystyczne, sztuka ludowa i sakralna)Muzeum Rzemiosła w Krośnie posiada bogaty zbiór rzemiosła użytkowego z terenówhistorycznej Galicji.Muzeum Regionalne w Mielcu posiada zbiory etnograficzne, historyczne i dzieła sztukizwiązane z regionem oraz zbiory fotograficzne rodziny Jadernych. Ciekawostką jestliczący niemal 300 egzemplarzy zbiór aparatów fotograficznych.Muzeum - Pałac Lubomirskich w Przeworsku. Zbiory obejmują działy: historiamiasta Przeworska, wnętrza pałacowe, powozownię. W parku mieści się mało znanemuzeum pożarnictwa.Muzeum Regionalne w Stalowej Woli. Zbiory muzealne obejmują region położony naSanem. Muzeum organizuje liczne wystawy czasowe.Do interesujących placówek muzealnych należy też Muzeum Gorzelnictwaw Łańcucie, w którym zgromadzono eksponaty związane z procesem produkcji alkoholioraz ich tradycjami w Ordynacji Łańcuckiej.Oprócz wymienionych wyżej muzeów działają w województwie muzea regionalnei izby muzealne, które podnoszą atrakcyjność turystyczną regionu, jednak trudno ocenićich wpływ na przyjazdy turystyczne do województwa.Znaczniejsze placówki muzealne regionu w układzie powiatowym:1. Powiat krośnieński - 5 placówek2. Powiat przemyski - 4 placówki3. Powiat sanocki - 2 placówki33

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim4. Powiat tarnobrzeski - 2 placówki5. Powiat łańcucki - 2 placówki6. Powiat rzeszowski - 2 placówki7. Powiat bieszczadzki - 1 placówka8. Powiat brzozowski - 1 placówka9. Powiat dębicki - 1 placówka10. Powiat jarosławski - 1 placówka11. Powiat jasielski - 1 placówka12. Powiat kolbuszowski - 1 placówka13. Powiat leżajski - 1 placówka14. Powiat mielecki - 1 placówka15. Powiat przeworski - 1 placówka16. Powiat stalowowolski - 1 placówkaMuzea województwa podkarpackiego posiadają zbiory o znacznej atrakcyjnościturystycznej. Zwiedzanie muzeów: Zamek w Łańcucie, Budownictwa Ludowegow Sanoku, Przyrodniczego Bieszczadzkiego Parku Narodowego w Ustrzykach Dolnych,Historycznego w Sanoku, Marii Konopnickiej w Żarnowcu, Skansenu PrzemysłuNaftowego w Bóbrce, Skansenu w Kolbuszowej, Zamku w Baranowie Sandomierskim,Zamku w Krasiczynie, a od niedawna Muzeum Lalek w Pilźnie, stanowi składowąproduktu turystycznego regionu, wpływającą na przyjazdy turystyczne do województwa.Zgromadzone zbiory, w wielu przypadkach pozostają w magazynach ze względu nabardzo ograniczone powierzchnie przeznaczone dla celów ekspozycyjnych. Ze względu nakonieczność zwrotu właścicielom użytkowanych obiektów, rozpoczęte zostały prace nadbudową nowego gmachu Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej.Analiza SWOT działalności muzealnejMocne strony:• lokalizacja znacznej części placówek muzealnych w subregionachi miejscowościach o liczących się walorach turystycznych, co podnosi atrakcyjnośćturystyczną terenu, a równocześnie sprzyja większej frekwencji zwiedzających,• działalność znacznej ilości placówek muzealnych w cennych, zabytkowychobiektach, zwiększających ich walory poznawcze,• wysoka ranga zbiorów Muzeum-Zamku w Łańcucie w skali kraju, co przekłada sięna czołową pozycję we frekwencji turystycznej,• istnienie placówek i zbiorów specjalistycznych o charakterze unikatowym lubrzadko spotykanych (np. skanseny budownictwa drewnianego, skansen przemysłu34

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimnaftowego, Muzeum Gorzelnictwa, zbiory sztuki cerkiewnej, największy w Europiezbiór lamp naftowych, zbiory pożarnicze i inne.),• wysokie kwalifikacje merytoryczne pracowników muzeów,• atrakcyjność wystaw czasowych organizowanych w placówkach muzealnych,• prowadzenie lekcji muzealnych i innych form edukacyjnych dla dzieci i młodzieży.Słabe strony:• znaczna ilość małych placówek muzealnych o charakterze wielodziałowym, częstoz podobną tematycznie ekspozycją, co zmniejsza ich oddziaływanie na ruchturystyczny z zewnątrz województwa,• skromność powierzchni wystawienniczej, co powoduje zaleganie atrakcyjnycheksponatów w magazynach,• wysokie koszty utrzymania zabytkowej substancji obiektów muzealnychi rewaloryzacji eksponatów,• skromne lub brak możliwości inwestowania w rozwój zbiorów oraz infrastrukturęmuzealną, jak również służącą ruchowi turystycznemu,• niski poziom wykorzystywania środków audiowizualnych, multimedialnychi innych środków „dynamizujących” ekspozycje.• mało zauważalne działania zmierzające do większej komercjalizacjii marketingowego zarządzania placówkami muzealnymi, co wydaje się kierunkiemnieuchronnym,• brak analitycznych danych o zwiedzających, co ogranicza skuteczny marketingplacówek,• niedostateczne oznakowanie komunikacyjne i dostęp do muzeów dla turystówzmotoryzowanych (dojazdy, parkingi itp.),• skromny zakres działań służących promocji placówek i ich zbiorów pozamiejscowością, gdzie istnieje placówka, a często ograniczenie jej wyłącznie dorynku lokalnego.Szanse:• doinwestowanie ekspozycji wybranych zbiorów lub placówek o charakterzeunikatowym, mogących wpłynąć na zwiększenie ruchu turystycznegow województwie,• unowocześnienie i podniesienie atrakcyjności eksponowania zbiorów,• dalsza komercjalizacja i rozwój zarządzania placówkami z wykorzystaniem technikmarketingowych,• zwiększające się zainteresowanie regionalnym dziedzictwem kulturowymw krajach Unii Europejskiej,35

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim• powstawanie nowych znaczących ekspozycji (np. twierdza Przemyśl) lubkreowanie „wydarzeń muzealnych” w postaci wystaw czasowych o oddziaływaniuponad wojewódzkim,• rozwój produktów turystycznych województwa np. trasy wycieczkowe, pobytywypoczynkowe ze zwiedzaniem okolicy, programy specjalnych zainteresowańi inne, włączające zwiedzanie placówek muzealnych w skład oferty,• włączenie się najważniejszych placówek muzealnych województwa w promocjęturystyczną na targach turystycznych i w inne akcje promocyjne,• tworzenie skoordynowanej oferty wystawienniczej placówek muzealnychwojewództwa,• utworzenie ze zbiorów sztuki cerkiewnej znajdujących się w Muzeum-Zamkuw Łańcucie, Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej, Muzeum BudownictwaLudowego w Sanoku oraz Muzeum Historycznym w Sanoku, jednego dużegozbioru o wysokiej randze i eksponowanie go w specjalnie przygotowanej doekspozycji placówce muzealnej,• przygotowanie projektów podnoszących atrakcyjność muzeów w regionie dlacelów rozwoju ruchu turystycznego i podjęcie starań o objęcie ich wsparciemfinansowym z funduszy Unii Europejskiej.Zagrożenia:• niedostateczne wspieranie placówek muzealnych dotacjami umożliwiającymipodstawową działalność statutową,• stagnacja w podnoszeniu atrakcyjności ekspozycji muzealnych,• niedostateczna ilość profesjonalnych działań marketingowych służącychzwiększaniu frekwencji w muzeach, jako wyraz dominacji funkcji ochronnejzbiorów nad funkcją ich atrakcyjnego prezentowania służącego poprawiedochodów własnych,• niedostateczna współpraca i współdziałanie między placówkami muzealnymiregionu,• ograniczanie się do działań skierowanych do lokalnych odbiorców ekspozycji.3.2.4. Inne atrakcje antropogeniczne regionuWojewództwo podkarpackie nie należy do regionów zasobnych w atrakcjeturystyczne. Stwierdzenie to nie obejmuje wymienionych wcześniej walorów naturalnych,zabytkowych oraz zbiorów muzealnych. Należy je odnosić, do walorówantropogenicznych (czyli wytworzonych przez ludzi), w których funkcja służebna wobecruchu turystycznego spowodowała, że cieszą się one dużym popytem wśródodwiedzających województwo. Do najbardziej znanych atrakcji regionu należą:36

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim• Bieszczadzka Kolejka Leśna (wąskotorowa) z siedzibą w Majdanie k/Cisnej.Dużym wysiłkiem społeczników, a także dzięki zaangażowaniu urzędnikówadministracji państwowej przywrócona do „życia”, stanowi oprócz walorówkrajobrazowo-przyrodniczych największą atrakcję turystyczną Bieszczadów.• Przeworska Kolej Dojazdowa (wąskotorowa) z trasą do Dynowa. Trasa podróżyspecjalnym składem turystycznym po urozmaiconym terenie pogórzy, prowadzi przezuznawany za najdłuższy w Europie tunel kolei wąskotorowych (602m) w miejscowościSzklary.• Arboretum w Bolestraszycach k/Przemyśla. Założenie parkowe z rodzimymii egzotycznymi drzewami, krzewami, a także rzadkimi roślinami zielnymi, stanowiprzykład atrakcji przyrodniczej, cieszącej się zainteresowaniem osób w różnym wieku.• Statki wycieczkowe na Zalewie Solińskim. Odbycie podróży jednym z dwóchstateczków pływających po atrakcyjnie położonym zbiorniku wodnym w Bieszczadach,to przyjemność nie tylko dla dzieci.• Podziemna trasa turystyczna w Jarosławiu. Przebiegający pod jednąz najbardziej zabytkowych starówek miejskich regionu korytarz liczy ok. 150 mdługości, prezentując fragmenty piwnic, składów i przejść.• Podziemna trasa turystyczna w Rzeszowie. Trasa przebiega pod kamieniczkamipołudniowej pierzei rynku, jego płytą oraz północną częścią zabudowy. Łączy starepiwnice mieszczańskie i składy towarów. Aktualnie trwają prace nad wydłużeniemtrasy.Ponadto w województwie istnieją atrakcje o mniejszej skali. Do współczesnych walorówantropogenicznych zaliczyć trzeba zaporę w Solinie, której wymiary i lokalizacjaprzyciągają odwiedzających. W obszarach przygranicznych rolę atrakcji turystycznychspełniają niekiedy centra handlowe np. bazary w Przemyślu (Ukraińcy) i w Krośnie(Słowacy) oraz hipermarkety znanych sieci handlowych.Oceniając stan atrakcji turystycznych regionu trzeba stwierdzić, że:• województwo posiada nieliczne atrakcje antropogeniczne o oddziaływaniuponadregionalnym,• istniejące atrakcje nie są dostatecznie promowane,• oferty wycieczek objazdowych po terenie województwa podkarpackiego, dostępnew biurach podróży poza regionem, zawierają często w programie rejs stateczkiempo Zalewie Solińskim oraz przejazd kolejką bieszczadzką.3.3 Walory kulturowe województwaUtworzone w 1999 roku województwo podkarpackie, obejmuje w większości terenybyłych małych województw: krośnieńskiego, przemyskiego, rzeszowskiego37

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimi tarnobrzeskiego. Były one sukcesorami powstałego po II wojnie światowej dużegowojewództwa rzeszowskiego.Wschodnia i południowa granica województwa są aktualnie tożsame z granicami Polski.W przeszłości poszczególne części podkarpackiego należały do różnych organizmówadministracyjnych. Wschodnia część województwa wchodziła w skład dawnych Ziem:Przemyskiej i Sanockiej, należących do Województwa Ruskiego (później Lwowskiego).Niewielki skrawek województwa obejmowała ponadto dawna Ziemia Bełzka. Natomiastzachodnia część województwa należała niegdyś do Ziemi Sandomierskiej orazKrakowskiej.Zróżnicowane warunki naturalne terenu, dawne podziały administracyjne, odmienne losyhistoryczne poszczególnych ziem, występujące procesy osadnicze i obecność obcegoelementu etnicznego, były najważniejszymi czynnikami kształtującymi bogaty, częstonawet zaskakujący swą odmiennością obraz dziedzictwa kulturowego regionu.3.3.1. Dziedzictwo i kultura ludowa jako walory turystyczne regionuTeren województwa, mimo że i tu proces zaniku tradycyjnej kultury ludowejpostępuje szybko, wciąż należy do regionów bogatych pod względem zachowaniafolkloru i sztuki ludowej w skali Polski.Istotne znaczenie dla kształtowania się kultury ludowej w podkarpackim miał fakt, żetereny północne i środkowe województwa zamieszkiwała ludność polska, a południoweoraz wschodnie do II wojny światowej, ludność ruska.Specyficznymi cechami kultury góralskiej wyróżniały się grupy etniczne Łemkówzamieszkujących do ostatniej wojny teren Beskidu Niskiego oraz Bojkówzamieszkujących w Bieszczadach. W okolicach Sanoka mieszkali Dolinianie, a wzdłużSanu w kierunku Przemyśla i dalej na północ w okolice Cieszanowa i Lubaczowa sięgaływsie ukraińskie. Kształtująca się w ciągu wieków struktura etniczna wpłynęła namiejscowe stosunki religijne – sąsiedztwo w podkarpackim trzech obrządków:rzymskiego ludności polskiej, greckokatolickiego oraz prawosławnego mieszkańców wsiruskich.W województwie podkarpackim zachowało się wiele niezwykleinteresujących zabytków dawnego budownictwa sakralnego, związanegoz wyznawanymi tu obrządkami.W Haczowie w powiecie brzozowskim przetrwał jeden z najstarszych (XV w.) a zarazemnajwiększy spośród drewnianych kościołów w Polsce. W Bliznem k. Brzozowa w niecomłodszej świątyni (XV/XVI w.) zachowały się liczne polichromie, wśród których wyróżniasię wielkością i bogactwem przedstawionych postaci wielka scena Sądu Ostatecznego.Obydwa obiekty zostały wpisane na listę Światowego Dziedzictwa Kultury „UNESCO”.38

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimZ obrządkiem greckokatolickim ludności zamieszkującej wsie położone na prawymbrzegu Sanu, na północ od Przemyśla, wiąże się drewniana cerkiew NarodzeniaNajświętszej Marii Panny w Chotyńcu. Świątynię wyróżniającą się piękną bryłązbudowano w 1613 roku i należy do najstarszych zachowanych obiektów tego typuw Polsce. W położonym nieopodal Radrużu, k. Horyńca-Zdroju turysta zainteresowanydawnym budownictwem sakralnym, może zwiedzić zespół cerkiewny o charakterzeobronnym, powstały pod koniec XVI lub na początku XVII wieku, a składający sięz cerkwi, domu diaka i dwóch cmentarzy z kamiennymi nagrobkami z XVIII i XIX wieku.Na Podkarpaciu na uwagę zasługuje przede wszystkim drewniana cerkiew w Uluczu.Ta wspaniała budowla datowana na przełom XVI i XVII wieku jest pozostałością poistniejącym na wzgórzu Dębnik klasztorze Bazylianów.Podane tu przykłady nie wyczerpują całego bogactwa dawnej drewnianejarchitektury sakralnej regionu. Zachowało się w nim wiele innych tego typu obiektów,związanych z naturalnym krajobrazem, skomponowanych we właściwej skalii proporcjach dostosowanych do potrzeb człowieka, świadczących o wysokichumiejętnościach miejscowych cieśli.Do początków XX wieku sztuka ludowa była żywa we wszystkich regionachetnograficznych województwa. Łatwo jednak zauważyć, że niektóre regionycharakteryzowały się specyficznymi formami ludowej plastyki, zdobnictwa czy rzemiosłaartystycznego. Na Podgórzu i w Rzeszowskim wykonywano rzeźby sakralne w drewnie,jak i w kamieniu.Starych kapliczek, zarówno murowanych, jak i wznoszonych z drewnazachowało się stosunkowo dużo, jednak niewiele ma swoje pierwotnewyposażenie. Drewniane figury świętych, bądź obrazy powstałe w lokalnych ośrodkachmalarskich, już dawno trafiły do zbiorów muzealnych lub zasiliły wiele prywatnychkolekcji.W przeszłości regionu, obok bogatych tradycji rzeźby w drewnie, rozwijałasię również rzeźba w kamieniu. Zasoby odpowiedniego surowca warunkowałypowstanie dwóch znaczących ośrodków kamieniarstwa: na Roztoczu z centrum w Bruśniepow. Lubaczów oraz w okolicach Rymanowa - u podnóża Beskidu Niskiego.W Sokołowie Małopolskim położonym w południowo-wschodniej części PuszczySandomierskiej, do początków XX wieku masowo wyrabiano skrzynie wiannei inne meble, sprzedawane na jarmarkach. Zabawkarstwo uprawiane przezmieszkańców Brzózy Stadnickiej do niedawna było żywą dziedziną wytwórczościludowej na tym terenie.W oparciu o dostępne złoża gliny rozwijało się garncarstwo. Od XIX wiekuw Medyni Głogowskiej, Medyni Łańcuckiej i Zalesiu k. Łańcuta istniał duży ośrodek39

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimceramiczny, skupiający garncarzy wykonujących podstawowy asortyment naczyńglinianych używanych w gospodarstwach chłopskich.Na terenie Puszczy Sandomierskiej rozwijało się w przeszłości szereg„przemysłów” leśnych (smolarni, wytwórni potażu, dziegciu itp.). Produkty„przemysłów” leśnych, a ponadto płótno i konopie, owoce oraz nadwyżki zbożapochodzącego ze wsi o urodzajnych glebach okolic Przemyśla, Jarosławia i Przeworska,były spławiane Sanem, a później Wisłą do Gdańska. Z terenu Puszczy Sandomierskiejpochodziła większość flisaków zatrudnianych przy spławie rzecznym. Dużym ośrodkiemflisackim był Ulanów, położony przy ujściu Tanwi do Sanu, często nazywanyw przeszłości „małym Gdańskiem”.W wielu wsiach i miasteczkach nadal są kultywowane dawne obrzędyi zwyczaje. Ze świętami Wielkiej Nocy wiąże się stary zwyczaj Sądu nad Judaszemobchodzony współcześnie w Pruchniku pow. Jarosław. Z kolei w Wielopolu Skrzyńskimw Wielką Niedzielę dudnienie starego bębna, według tradycji podarowanegomieszkańcom miasteczka przez powracającego tędy spod Wiednia króla Sobieskiego,wzywa wszystkich na procesję.Najbardziej widowiskowy charakter mają straże wielkanocne zwaneturkami, stanowiące o specyfice obrzędów wielkanocnych w części regionu.Pełnią je przy Grobach Chrystusa urządzanych w kościołach w Wielkim Tygodniu, młodzimężczyźni ubrani w barwne stroje, najczęściej nawiązujące do historycznych mundurówwojskowych. W pierwszą niedzielę po Wielkanocy, organizowane jest barwne widowiskow formie parady straży wielkanocnych.Dla dopełnienia obrazu koniecznym jest zwrócenie uwagi na inne,przynajmniej najważniejsze formy prezentacji folkloru: różnego typu konkursy,przeglądy, spotkania itp. Do tego rodzaju imprez odbywających się każdego roku,można zaliczyć: Ogólnopolskie Konkursy Tradycyjnego Tańca Ludowego w WojewódzkimDomu Kultury w Rzeszowie, Ogólnopolskie Spotkania Skrzypków Ludowych„Majdanówka” w Sarzynie, Małopolskie Jarmarki Kowalskie w Ropczycach. O randze tychimprez świadczy udział zespołów i artystów z różnych regionów Polski, towarzyszącewystępom kiermasze sztuki ludowej i warsztaty dla instruktorów, częste wsparciefinansowe lokalnych sponsorów oraz liczny udział publiczności.Zachowane formy czy przejawy kultury ludowej w województwiepodkarpackim, które wcześniej scharakteryzowano, są potencjalnie ważnymi dotychczas w niewielkim stopniu wykorzystywanym czynnikiem aktywizacjiturystycznej regionu. Szeroko rozumiani organizatorzy turystki muszą znaćpotencjalne zasoby regionu – w tym wypadku istniejące tu zabytki budownictwaludowego (także małomiasteczkowego), pełną ofertę muzeów, kalendarz organizowanych40

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimtam wystaw i imprez, zachowane ośrodki żywego folkloru czy wytwórczościrzemieślniczej itp. Znajomość tej problematyki wśród organizatorów turystyki jest jednakniewielka. Wynika to z faktu, że o kulturze ludowej regionu traktują jedyniespecjalistyczne wydawnictwa, zwykle niskonakładowe i trudno dostępne. Innymi słowy,brakuje popularnych wydawnictw o kulturze ludowej jako atrakcji turystycznejwojewództwa podkarpackiego i postulat ich opracowania i wydania jest oczywisty. Możnatakże pomyśleć o specjalistycznej ofercie adresowanej do grup turystów krajowychi zagranicznych zainteresowanych np. fotografowaniem lub filmowaniem dawnejzabudowy wiejskiej czy małomiasteczkowej, praktykowanymi tu obrzędami lubpielgrzymkami odbywanymi do licznych miejsc odpustowych. Warto też pamiętać, żewśród przyjeżdżających do nas turystów zagranicznych są i tacy, którzy chcą się nauczyćdawnych umiejętności rękodzielniczych, np. toczenia garnków, wykonywania wyrobówz drewna czy gry na ludowych instrumentach muzycznych, np. cymbałach występującejedynie w tej części Polski.Uwzględnienie w ofercie turystycznej szerokiej sfery zjawisk związanychz kulturą ludową województwa podkarpackiego jest jednym aspektemzagadnienia. Drugi wiąże się z działalnością instytucji i placówek zajmującychsię badaniami i upowszechnianiem wiedzy o kulturze ludowej, organizacjąimprez i festiwali folklorystycznych. Działalność ta powinna w większym aniżelidotychczas stopniu, uwzględniać potrzeby rozwijającego się ruchu turystycznego,zarówno poprzez dostosowania terminarza imprez do okresów nasilonego ruchuwycieczkowego, jak i szeroką informację o różnych formach działalności w formierocznych kalendarzy, popularnych wydawnictw o posiadanych kolekcjach etnograficznychoraz inne „pro turystyczne” pomysły.Jednak rozwijający się ruch turystyczny może stwarzać pewne zagrożeniadla sztuki ludowej. Trudno wykluczyć, że ze znajdującej się na szlaku wycieczekkapliczki, często nie posiadającej właściwego zabezpieczenia, turysta - amator dawnejsztuki ludowej nie ukradnie starej rzeźby czy obrazu, których wartość pozna z opisuw przewodniku krajoznawczym. Z kolei twórcy ludowi nastawieni na komercyjnąwytwórczość o charakterze pamiątkarskim nie zawsze dbają o poziom swych wyrobów,oferując dzieła tandetne, niewiele mające wspólnego ze sztuką regionalną. Tylkoodwołanie się do fachowego nadzoru artystycznego może uchronić rynek pamiątkarski odtego typu wyrobów.Składową dziedzictwa kulturowego regionu są także tradycyjne wyroby kulinarne.W ostatnich latach stwierdza się wzrost zainteresowana potrawami o charakterzeregionalnym, sporządzanymi w oparciu o tradycyjne receptury i z ekologicznychsurowców. Do takich wyrobów należy zaliczyć chleb wiejski wypiekany na liściu kapusty,41

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimgomółki z sera, placki proziaki, żurek, pierogi, powidła śliwkowe, suszone owoce itp.Charakter produktów o cechach markowych uzyskują wyroby wędliniarskie ze wsiMarkowa k/Łańcuta.Analiza SWOTMocne strony:• bogactwo kultury i sztuki ludowej regionu opartej na etnicznej wielokulturowości orazprzywiązanie do tradycyjnych wartości, zwyczajów i obyczajów obecnychw społecznościach wiejskich i małych miasteczek• bogactwo materialnego dziedzictwa kulturowego w postaci starych świątyń,zachowanej jeszcze tradycyjnej zabudowy drewnianej oraz zbiorów etnograficznychzgromadzonych w skansenach i placówkach muzealnych,• istnienie ośrodków rzemiosła i sztuki ludowej z zachowanym do dzisiaj dorobkiemmaterialnym oraz nielicznymi już twórcami ludowymi,• działalność stowarzyszeń regionalnych podtrzymujących tradycje, zwyczaje i obyczajelokalne,• organizacja periodycznych imprez folklorystycznych prezentujących kulturę i sztukęludową regionu (konkursy, przeglądy, spotkania itp.).Słabe strony:• niedostateczna promocja kultury i sztuki ludowej regionu,• brak doświadczeń w prezentacjach kultury i sztuki ludowej jako produktuturystycznego regionu (terminy, miejsca, sposoby prezentacji),• niski poziom wiedzy organizatorów ruchu turystycznego o kulturze i sztuce ludowejwojewództwa,• brak w sprzedaży wyrobów ludowych i rzemiosła artystycznego o charakterzepamiątek regionalnych ( łatwo identyfikowanych z terenem województwa).Szanse:• szersze wspieranie dziedzictwa kulturowego i sztuki ludowej regionu przez władzesamorządowe różnych szczebli,• rozwój zainteresowań oryginalną, regionalną kulturą i sztuką ludową w wielu krajacheuropejskich, co może wpłynąć na zwiększenie przyjazdów turystycznych,• opracowanie i wprowadzenie na rynek, produktów turystycznych województwaprezentujących kulturę i sztukę ludową regionu,• promocja oryginalnych wyrobów sztuki ludowej województwa na rynku turystycznym,rękodzielniczym i pamiątkarskim jako sposób na zwiększenie dochodów ludnościwiejskiej regionu. Niezbędne jest zwłaszcza wykreowanie grupy wyrobów, którebyłyby identyfikowane jako sztuka ludowa województwa podkarpackiego.42

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim• wypromowanie dań regionalnych i wprowadzenie ich do jadłospisów restauracyjnych.Zagrożenia:• zmiany kulturowe na wsi wywołane m.in. propagowaniem w mediach współczesnych,uniwersalistycznych wzorców kulturowych, co przyczynić się może do zaniku folklorui sztuki ludowej,• brak dostatecznej ochrony i opieki samorządów nad dziedzictwem kulturowymregionu, w tym nad tradycyjną kulturą i sztuką ludową,• komercjalizacja kultury i sztuki ludowej regionu, co może zagrozić jej oryginalnościi poziomowi artystycznemu.3.3.2. Sanktuaria jako walor turystyczny regionuWojewództwo podkarpackie, tak jak cały obszar Małopolski należy do obszarówobfitujących w szczególne miejsca kultu religijnego, jakimi są sanktuaria. Są one celemindywidualnych podróży lub zorganizowanych pielgrzymek. Oprócz licznych miejscświętych religii rzymskokatolickiej, w regionie istnieją miejsca pielgrzymkowegrekokatolików (np. Jarosław - Cerkiew Przemienienia Pańskiego z cudownąikoną Matki Bożej „Myłoserdia Dweri”, jak również Jaśliska), wyznaniaprawosławnego (Ujkowice), a także wyznawców judaizmu (groby cadykóww Leżajsku i Rymanowie).Szczególną okazją do nawiedzania sanktuariów są uroczyste nabożeństwa zwaneodpustami. Pielgrzymowanie jest jednym z ważniejszych zjawisk religijnych. Ma takżewymiar kulturowy i społeczno-ekonomiczny. Wiele obiektów sakralnych uznanych jakosanktuaria posiada także walor znanych zabytków. Stąd dla części turystów także tawartość może być powodem do ich odwiedzenia.Uznając pielgrzymowanie czy też podróż w celach religijnych jako rodzaj współczesnejturystyki, nie może ono nie być przedmiotem analiz w niniejszym opracowaniu.Do znaczniejszych sanktuariów rzymskokatolickich regionu są zaliczane:• Kalwaria Pacławska - Sanktuarium Matki Boskiej Kalwaryjskiej. Główneuroczystości odpustowe przypadają w dniach 11 – 15 sierpnia, w czasie którychodbywa się „pogrzeb” figury Matki Bożej.• Leżajsk - Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia. Jedno z najbardziej znanych wPolsce sanktuariów maryjnych regionu (procesje Zaśnięcia i Wniebowzięcia M.B.).• Dukla - Sanktuarium św. Jana z Dukli. W kaplicy kościoła oo. Bernardynówspoczywa trumna z relikwiami świętego.• Dębowiec - Sanktuarium Matki Bożej Saletyńskiej. Jest jednym z niedawnopowstałych sanktuariów gromadzących znaczny ruch pielgrzymkowy.43

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim• Borek Stary - Sanktuarium Matki Bożej Boreckiej. Jedno z najstarszychsanktuariów maryjnych w regionie.• Stara Wieś - Sanktuarium Matki Bożej Starowiejskiej. Początki sanktuariumsięgają roku 1399 kiedy mieszkańcy słowackiej miejscowości Humenne w obawieprzed husytami przenieśli tu obraz Narodzenia NMP zwany Matką Boską Uherską(Węgierską).• Cmolas - Sanktuarium Przemienienia Pańskiego. Uroczystości odpustoweprzyciągają coraz liczniejszych pielgrzymów i rola sanktuarium wzrasta.Tarnowiec - Sanktuarium Matki Bożej Tarnowieckiej z gotycką figurą Madonnyz Dzieciątkiem z XV w.Jarosław - Sanktuarium Matki Boskiej Bolesnej z cudowną figurą.Lubaczów - Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej.Polańczyk - Sanktuarium Matki Boskiej Łopieńskiej.Przemyśl - Sanktuarium Matki Boskiej Jackowej w Bazylice archikatedralnej.Rzeszów – Sanktuarium Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Klasztorzeoo. Bernardynów.Inne znane sanktuaria regionu: Chmielnik Rzeszowski, Haczów, Hyżne, Jasień,Jaśliska, Jodłówka, Łańcut, Łukawiec (Tartaków), Przeczyca, Tarnobrzeg(Dzików), Tuligłowy, Wielkie Oczy, Zawada.Sanktuaria jako cel podróży mogą przyczyniać się do rozwoju turystyki w regionie. Stąddyskusyjna nieco próba odniesienia się do ich funkcji turystyczno-religijnych poprzezanalizę SWOT.Analiza SWOTMocne strony:• znaczna ilość szczególnych miejsc kultu religijnego w regionie jakim są sanktuaria,• bogactwo obrzędowości religijnej towarzyszącej uroczystościom odpustowym,• „widowiskowy” charakter procesji, misteriów i odpustów odprawianychw sanktuariach regionu,• lokalizacja wielu sanktuariów w okolicach o ciekawych walorach krajobrazowoprzyrodniczych,sprzyjających kontemplacji religijnej, a także „wyciszeniu”wewnętrznemu,• zauważalne oznakowanie dojazdów do wielu sanktuariów w regionie,• zabytkowy charakter wielu obiektów sakralnych mających charakter sanktuariów.Słabe strony:• ograniczony dostęp do modlitwy i nawiedzania części sanktuariów (dostęp tylkow czasie nabożeństw lub uroczystości religijnych),44

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim• niewystarczająca promocja części sanktuariów regionu (brak wydawnictw, tablicinformacyjnych przy obiektach, pamiątek itp.),• znaczna ilość sanktuariów zlokalizowanych w miastach, co ogranicza warunki doprocesji liturgicznych i innych form wzbogacania uroczystości religijnych,• niedostateczna infrastruktura służąca zgromadzeniom wiernych i wizytomturystycznym: parkingi, sieć toalet, baza noclegowa i żywieniowa,• brak na rynku turystycznym ofert wycieczkowych zawierających zwiedzanieważniejszych sanktuariów regionu.Szanse:• powstawanie bazy noclegowej (Domów Pielgrzyma) przy najbardziej znanychsanktuariach regionu,• promocja wybranych sanktuariów regionu jako celu podróży turystycznych z terenuwojewództw sąsiednich,• Wytyczenie szlaku turystyki samochodowej „Sanktuaria województwapodkarpackiego”,• umieszczenie sanktuariów w propozycjach tras wycieczkowych po województwie,• wydanie przewodnika oraz materiałów folderowych o sanktuariach regionu,• ustawienie tablic informacyjnych o historii sanktuariów i łaskach otrzymanych przeznawiedzających je i modlących się pielgrzymów,• odtworzenie lub wykreowanie wielonarodowego charakteru niektórych sanktuarióww regionie (pielgrzymki z Ukrainy, Słowacji),• utrzymanie istniejącej obrzędowości oraz wzbogacanie uroczystości religijnycho formy widowisk religijnych,• wzbogacanie oferty modlitewnej sanktuariów o wystawy stałe lub okresoweprezentujące zbiory dzieł sztuki sakralnej lub dotyczące historii świątyni, a takżeo koncerty organowe lub inne wydarzenia kulturalne korespondujące z charakteremmiejsca.Zagrożenia:• postępujący proces laicyzacji w Polsce,• brak środków finansowych na rozwój infrastruktury służącej pielgrzymom i turystom,• niedostateczna ilość propozycji uczestnictwa w różnych formach pielgrzymowania(pieszo, rowerem, samochodem, autokarem),• stereotypowy charakter uroczystości religijnych w niektórych sanktuariach,• zauważalna w niektórych sanktuariach w Europie postępująca komercjalizacjauroczystości religijnych.45

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim3.4 Walory społeczneCharakteryzując walory społeczne województwa należy wspomnieć, że na koniec2005 roku liczyło ono 2 098 tys. mieszkańców, co odpowiadało 5,5% ludności Polski 5 .Województwo podkarpackie jest obszarem najmniej zurbanizowanym w kraju(w miastach mieszka ok. 40% ludności).Społeczność województwa podkarpackiego pomimo historycznej wielokulturowości,wieloetniczności i wielowyznaniowości, reprezentuje dość jednolity obraz. Przebiegpodziału społecznego, także kulturowego występuje zdecydowanie na osi miasto - wieś.Województwo jest zaliczane do najbezpieczniejszych regionów w Polsce 6 .Wskaźniki przestępstw, zwłaszcza tych najcięższych, związanych z zagrożeniem zdrowia,czy życia ludzkiego należą do najniższych w kraju.W oparciu o opinie przyjeżdżających do regionu formułowane m.in. w organizowanychcorocznie konkursach agroturystycznych, można wskazać następujące elementycharakterystyczne dla społeczności wiejskiej województwa:• ogólna życzliwość wobec przybyszów,• przywiązanie do tradycyjnych wartości opartych na wyznawanej religii,• aktywny udział w uroczystościach religijnych,• rozwinięte więzi społeczne, w tym rodzinne w ramach miejscowości zamieszkania,• aktywne uczestnictwo w lokalnych imprezach kulturalnych (zwłaszczafolklorystycznych), rozrywkowych (festyny ludowe) oraz sportowych.Podobnie wygląda obraz małych miasteczek województwa. Społeczności miejskie sąpodobne do takich samych społeczności w innych regionach kraju.Dominująca w regionie społeczność wiejska wykazuje znaczną aktywnośćspołeczno-kulturalną. W województwie działają liczne koła gospodyń wiejskich, którepodtrzymują tradycje kulturowe (w tym tradycje kulinarne) miejscowości zamieszkania.Niemal w każdej gminie działają ludowe zespoły folklorystyczne, prezentując lokalnetańce i pieśni. Organizowane są liczne przeglądy i prezentacje kultury, rękodziełai rzemiosła ludowego. Dużą aktywność wykazują także Ochotnicze Straże Pożarne, przyktórych działają orkiestry dęte oraz organizowane są zabawy wiejskie.5 www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ludność/index.html6 zob. Siemaszko, A. Gruszczyński, M. Marczewski. „Atlas przestępczości w Polsce”, Oficyna Naukowa,Warszawa 2003.46

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim3.5 Infrastruktura i usługi turystyczne w województwieUżyteczność walorów turystycznych województwa jest uwarunkowana odpowiednimirozmiarami i strukturą infrastruktury turystycznej. W strukturze potrzeb turystycznych,podstawowe miejsce zajmuje baza noclegowa. Zaliczana jest ona podobnie jak szlakiturystyczne, drogi, wyciągi narciarskie, ośrodki jeździeckie do turystycznej infrastrukturytechnicznej regionu. O rozwoju turystycznym regionu decyduje także ilość i jakość usługoferowanych gościom.3.5.1. Baza noclegowa i usługi hotelarskie województwaWojewództwo podkarpackie posiada zróżnicowaną bazę noclegową. Stanowią jągłownie: hotele, motele, pensjonaty, sanatoria, domy wycieczkowe, ośrodkiwypoczynkowe, schroniska młodzieżowe i turystyczne, kwatery agroturystyczne, pokojegościnne, campingi oraz pola biwakowe.Podjęta próba inwentaryzacji bazy noclegowej województwa zakończyła sięniepowodzeniem. Przesłane do gmin ankiety w części nie zostały odesłane, a w częścizawierały nierzetelne dane. W tej sytuacji analizę stanu bazy noclegowej oparto nadanych Głównego Urzędu Statystycznego oraz danych zebranych przez Polską AgencjęRozwoju Regionalnego.Tabela 2. Baza noclegowa województwa podkarpackiego w 2005 rokuw układzie powiatów (dane GUS)Nazwa powiatuIlość obiektówogółemMiejsca noclegowe Korzystający Udzielone noclegiOgółemCałoroczneOgółemCudzoziemcyOgółemCudzoziemcybieszczadzki 24 1482 799 29781 2092 77041 5657brzozowski 4 2o8 200 4421 72 16266 124dębicki 14 841 540 15515 904 81084 2339jarosławski 13 730 595 15083 3112 48583 5219jasielski 12 344 179 16335 730 27987 976kolbuszowski 6 222 125 3473 69 12504 117krośnieński 24 1450 1050 25139 2898 193053 6675leski 46 4245 3444 124330 1696 439868 8057leżajski 8 301 72 8056 607 14106 1401lubaczowski 18 892 698 9371 125 76393 857łańcucki 9 435 241 16298 2674 25260 3889mielecki 9 507 271 15869 3151 26147 7423niżański 5 182 126 6194 388 10430 396przemyski 25 1529 1165 52028 14034 88641 19652przeworski 4 321 51 2860 493 4233 54947

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimropczyckosędziszowski8 380 148 9112 490 20374 859rzeszowski 39 2412 2352 119244 21568 227173 50893sanocki 15 846 650 34857 2062 51983 2636stalowowolski 8 382 343 15184 2943 58339 8737strzyżowski 6 323 267 5592 172 13670 211tarnobrzeski 14 404 344 18033 1898 27474 3426Województwo 312 18436 13660 546755 62178 1540609 130093Źródło: Urząd Statystyczny w Rzeszowie „Województwo podkarpackie, podregiony, powiaty, gminy”Rzeszów 2006.Według danych Urzędu Statystycznego w Rzeszowie, w 2005 roku w województwieprowadziło działalność 312 obiektów oferujących usługi noclegowe. W liczbie tej byłyhotele, motele, pensjonaty, domy wycieczkowe, schroniska, schroniska młodzieżowe,ośrodki wczasowe, ośrodki kolonijne, ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe, zespołydomków turystycznych, kempingi, pola biwakowe, ośrodki wypoczynku sobotnio -niedzielnego, pokoje gościnne, zakłady uzdrowiskowe oraz inne obiekty.Badanie bazy noclegowej województwa przeprowadzone w 2005 roku przez PolskąAgencję Rozwoju Turystyki wykazało, że w regionie oferuje usługi noclegowe ok. 1200obiektów. Szczegółowy wykaz zinwentaryzowanej bazy noclegowej zawiera tabela.Tabela 3. Baza noclegowa województwa w 2005 roku wg PARTRodzaj bazy noclegowejNazwa powiatuhotelemotelepensjonatyośrodkiwypoczynkowesanatoriazajazdykempingischroniskaobiekty naterenachwiejskichinneSumabieszczadzki 6 - - 12 - - - 4 88 - 110brzozowski 1 - - 1 - - 3 - 13 2 20dębicki 5 3 - 5 - 1 - - 20 3 37jarosławski 6 1 1 - - 2 1 3 - 1 15jasielski 8 - - - - 2 4 4 34 2 49kolbuszowski 3 - - 1 - - - 1 10 6 21krośnieński 7 - 4 9 12 6 2 5 73 10 134leski 2 - 19 17 6 3 21 7 181 58 314leżajski 5 - 2 - - - 5 1 35 6 54lubaczowski1 1 - 1 3 1 - 7-3 17lańcucki 5 1 2 - - - 1 2 13 2 26mielecki 4 1 - - - 1 - 1 2 6 15niżański 3 - - 1 - - - - 7 1 12przemyski 16 - 2 - - - 1 2 34 43 98przeworski 1 - - 1 - 2 3 - 1 2 1148

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimropczyckosędziszowski3 1 - 2 - 2 - 3 7 4 20rzeszowski 29 - 1 1 - 3 4 1 22 8 70sanocki 4 - 2 1 - - 1 4 71 23 102stalowowolski 2 - - 3 - 1 1 1 2 2 12strzyżowski 4 - - - - 1 10 - 15 10 40tarnobrzeski 7 5 - - - 2 - 2 2 1 19Razem: 122 14 33 55 21 27 57 44 630 193 1197Źródło: Polska Agencja Rozwoju Turystyki „Strategia rozwoju turystyki dla woj. podkarpackiego na lata 2007-2013”.Znaczna dysproporcja między danymi z oficjalnej statystyki Głównego UrzęduStatystycznego (312 obiektów), a danymi zebranymi przez Polską Agencję RozwojuTurystyki (1197 obiektów) jest wynikiem rezygnacji przez statystykę publicznąz rejestrowania danych dotyczących bazy agroturystycznej oraz tych podmiotów,w których usługi hotelarskie nie stanowią podstawowego profilu działalności. Z koleiwyniki uzyskane przez Agencję, według której w województwie działają np. 122 hotele,różnią się znacznie od danych oficjalnych rejestru kategoryzowanych obiektów usłughotelarskich prowadzonego przez Urząd Marszałkowski. W rejestrze tym są wpisane tylko64 obiekty mogące zgodnie z prawem korzystać z nazwy „hotel”, 4 motele,12 pensjonatów, 3 domy wycieczkowe, 5 schronisk, 4 schroniska młodzieżowe oraz 6kempingów. Inne obiekty (nie skategoryzowane) nie mogą używać w/w prawniezastrzeżonych nazw rodzajowychReasumując, zebrane dane statystyczne o obiektach usług hotelarskich, ichrodzajach i turystach korzystających z tych usług, są albo danymi cząstkowymi (ZUS),albo niezgodnymi z klasyfikacją bazy usług hotelarskich, jaką przyjęło polskie prawoturystyczne (PART). Jest również pewne, że dane zgromadzone przez PART, nieodzwierciedlają rzeczywistego stanu ilościowego bazy noclegowej województwa (np.ilości gospodarstw agroturystycznych, czy mieszkań do wynajęcia w miastach). O ilościmiejsc noclegowych (łóżek), jakimi dysponuje województwo trudno jest w ogólewspominać, a dopiero te informacje i dane obejmujące wykorzystanie tych miejscmogłoby być podstawą do formułowania rzetelnych wniosków badawczych.Dalsze rozważania obejmujące bazę usług noclegowych regionu oparte zostaną nawynikach badań PART, zaś wykorzystania tej bazy na danych GUS.Charakterystyka bazy noclegowej województwa i jej wykorzystanieJak już wcześniej wspomniano, województwo podkarpackie posiada wszystkie rodzajewystępującej w Polsce bazy usług hotelarskich. Najliczniej reprezentowane są obiektyturystyki wiejskiej - ok. 630 obiektów, spośród których ok. 620 to gospodarstwaagroturystyczne. W opinii doradców rolnych z terenowych oddziałów WojewódzkiegoOśrodka Doradztwa Rolniczego na terenie województwa działa ponad 900 gospodarstw49

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimagroturystycznych. Badanie przeprowadzone w 2006 roku przez Instytut Turystykiw Warszawie wykazało, że w województwie jest 1016 kwater agroturystycznychtj. 14,08% wszystkich kwater agroturystycznych w Polsce 7 . Dane te, to wynikankiety, na którą odpowiedziało tylko 84% gmin województwa. Należy więc wnosić, żedane obejmujące teren całego województwa byłyby jeszcze wyższe. Rozbieżnośćdanych między różnymi źródłami wynika z faktu, że poza grupą gospodarstwzrzeszonych w stowarzyszeniach agroturystycznych (tj. ok. 620gospodarstwami), nie jest prowadzona w województwie ewidencjagospodarstw agroturystycznych. Obowiązku takiego nie nakładają żadne przepisyprawne, ale w opinii autorów opracowania jest to zadanie podmiotu zajmującego sięinformacją turystyczną województwa.W skład bazy noclegowej województwa wg danych PART wchodzą: hotele (ok. 122),motele (ok. 14) i pensjonaty (ok. 33). W województwie funkcjonuje ok. 55 ośrodkówwczasowych i wypoczynkowych, 21 sanatoriów, ok. 44 schronisk i ok. 57 kempingów.Oceniając bazę noclegową województwa należy stwierdzić, że nie występująw niej obiekty najwyższej klasy (hotele pięciogwiazdkowei czterogwiazdkowe). Sporo jest jednak obiektów hotelowych z kategorią trzygwiazdkową (wg danych Urzędu Marszałkowskiego – 27 hoteli). Jak wynika z informacjiprasowych, w województwie baza hotelowa będzie się rozwijała. Dotyczy to zwłaszczaRzeszowa, w którym w najbliższych dwóch latach powinny rozpocząć działalność 4 nowehotele, w tym 2 o standardzie czterogwiazdkowym.Znaczną liczbę (wg danych PART - 55) obiektów noclegowych stanowiąw województwie ośrodki wczasowo-wypoczynkowe. Związane to jestz korzystnymi warunkami do wypoczynku urlopowego w wielu miejscowościach regionu.Bazę noclegową województwa wzbogaca w okresie letnim działalność sezonowychschronisk Polskiego Towarzystwa Schronisk Młodzieżowych, sezonowej bazy studenckieji harcerskiej oraz pól biwakowych. Oddzielny rodzaj bazy noclegowej stanowiąwspomniane już wcześniej gospodarstwa agroturystyczne, które zauważalniezwiększyły potencjał noclegowy województwa w ostatnich latach. Stąd dla niektórychmiejscowości, pozbawionych hoteli czy też ośrodków wczasowo-wypoczynkowych, toduża szansa na zwiększenie liczby turystów.7 informacje ze strony: www.mgip.gov.pl/Wiadomości/Turystyka/kwatery+agro+2006.htm50

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimWykres 1. Baza noclegowa województwa w układzie powiatów (źródło PART).3253002752502252001751501251007550250bieszczadzkibrzozowskidębickijarosławskijasielskikolbuszowskikrośnieńskileskileżajskilubaczowskiłańcuckimieleckiniżańskiprzemyskiprzeworskiropczycko-sędziszowskirzeszowskisanockistalowowolskistrzyżowskitarnobrzeskiWojewództwo podkarpackie posiada nierównomiernie rozmieszczoną bazęnoclegową. Zdecydowanie dominuje w tym zakresie obszar południowy. Bieszczady(powiaty: leski i bieszczadzki) oraz Beskid Niski (powiaty: krośnieński, sanocki i jasielski)są najatrakcyjniejszym turystycznie obszarem regionu i tam właśnie ulokowana jestzdecydowana większość obiektów hotelarskich, ośrodków wypoczynkowych czywspomnianych już gospodarstw agroturystycznych.W centralnej części województwa baza noclegowa poza nielicznymi wyjątkami,koncentruje się w większych miastach (Rzeszów, Przemyśl, Dębica) lub na ich obrzeżach.Obszar ten posiada także niewielką ilość bazy agroturystycznej. Najmniejsza ilość bazynoclegowej zlokalizowana jest w północnej części regionu (pow. stalowowolski, niżański,tarnobrzeski).W podsumowaniu można stwierdzić, że województwo podkarpackie posiada dośćdobrze rozwiniętą bazę noclegową w południowo-wschodniej części regionu,słabiej w centralnej części, a najmniej w części północnej.Wykorzystanie bazy noclegowej województwaW oparciu o dane GUS o korzystających w województwie z noclegów stwierdzono,że podkarpackie przyjęło w 2003 roku ok. 499 tys. turystów, w 2004 roku ok. 478 tys.51

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimturystów oraz w 2005 roku ok. 547 tys. turystów. Analiza danych obejmujących turystówzagranicznych wykazała w 2003 roku wizytę 62.691 gości, w 2004 roku 61 917 gościoraz w 2005 roku 62 178 gości. Analizując dane za lata 2003, 2004 i 2005 stwierdzono,że generalnie ruch turystyczny oceniany przez ilość korzystających z noclegóww rejestrowanej bazy noclegowej regionu – wzrósł. Zmniejszył się natomiast ruchturystyczny turystów z zagranicy.Tabela 4. Turyści zagraniczni korzystający z usług hotelarskich regionu w 2005rokuLp. KrajpochodzeniaIlość Wskaźnikw %1. Ukraina 23 487 37,772. Niemcy 8 048 12,943. USA 3 035 4,884. Wlk. Brytania 2 213 3,565. Francja 2 203 3,546. Włochy 2 195 3,537. Słowacja 1 843 2,968. Czechy 1 578 2,549 Pozostałe 17 576 28,27Ogółem 62 178 100Jak wynika z danych obejmujących ruch turystyczny z zagranicy, wśród cudzoziemcówdominują turyści z Ukrainy oraz z Niemiec. Zwraca uwagę mała ilość turystów zeSłowacji. Poza turystami ze Stanów Zjednoczonych, Wlk. Brytanii, Francji i Włoch,pozostałe kraje są nielicznie reprezentowane. Przyjmując, że część turystów topodróżujący w sprawach służbowych, województwo podkarpackie nie stanowi dlacudzoziemców ważnego celu wąsko rozumianych podróży turystycznych.52

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimInfrastruktura konferencyjna (szkolenia, seminaria, konferencje)Wśród infrastruktury turystycznej województwa podkarpackiego istotnemiejsce może odgrywać baza konferencyjna. W połączeniu z bazą noclegowąi gastronomiczną, tworzy ona centra konferencyjne, które mogą być miejscemorganizacji seminariów, szkoleń i konferencji. Obiekty tego rodzaju odgrywającoraz większą rolę w zwiększaniu przyjazdów turystycznych do wielu miejscowościi regionów.Ta forma turystyki przeżywa w ostatnich latach w Polsce znaczny rozwój.Przeobrażenia zachodzące w gospodarce kraju pociągają za sobą koniecznośćorganizowania różnego rodzaju spotkań (szkoleń, konferencji).Województwo podkarpackie dysponuje szeregiem obiektów spełniających wymoginiezbędne do organizacji mniejszych imprez tego rodzaju. Wśród najbardziej znanychobiektów posiadających sale konferencyjne i zaplecze szkoleniowe należy wymienić:Wojskowy Ośrodek Wypoczynkowy „Jawor” w Solinie, Hotel „Zamkowy” w Krasiczynie,Hotel „Zamkowy” w Baranowie Sandomierskim, Ośrodek Konferencyjno-Rekreacyjny„Czarna” w Czarnej, Ośrodek Wypoczynkowy „Arłamów” w Arłamowie, Hotel „Nafta”w Krośnie, Hotel „Gromada” w Przemyślu. Do grupy tej należał także Hotel „Rzeszów”w Rzeszowie dysponujący dobrym zapleczem konferencyjnym, jednak decyzją właścicieli,zostanie wkrótce rozebrany.Szereg z wymienionych obiektów ma już wyrobioną renomę wśród organizatorówkongresów i konferencji np. Wojskowy Ośrodek Wypoczynkowy „Jawor” w Solinie, czyhotele działające przy zamkach w Baranowie i Krasiczynie. Należy więc zauważyć, żeinfrastruktura konferencyjna stanowi dla niektórych obiektów bardzo ważne źródłouzyskiwania dodatkowych dochodów. Jest to istotne w okresach posezonowych, kiedykoszty utrzymanie obiektów są wysokie, a ich obłożenie niewielkie.Analiza SWOTMocne strony:• dość dobrze rozwinięta baza usług noclegowych w atrakcyjnych dla wypoczynkumiejscowościach i subregionach turystycznych województwa,• działalność taniej, zwłaszcza sezonowej bazy noclegowej dla młodzieży i osóbo skromnym budżecie turystycznym (szkolne schroniska młodzieżowe, bazyharcerskie, pola namiotowe),• znaczny rozwój agroturystycznej bazy noclegowej, wspierającej bazę ośrodkówwczasowych i wypoczynkowych,• modernizacja istniejących oraz budowa nowych hoteli w ośrodkach miejskich regionu.53

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimSłabe strony:• brak obiektów hotelarskich o wysokim standardzie (4 lub 5 gwiazdkowych) dlaobsługi klientów o wysokich wymaganiach w zakresie usług hotelarskich,• niedostateczna ilość dużych, dobrej klasy obiektów z zapleczem konferencyjnym,• niedostatek małych, tanich przydrożnych obiektów noclegowych w typie B&B,• duża ilość sezonowej bazy noclegowej o niskim, substandardowym poziomie,• brak obiektów noclegowych wchodzących w skład znanych łańcuchów hotelarskich,• brak współpracy i współdziałania między właścicielami bazy noclegowejw województwie na rzecz wspólnej promocji, tworzenia produktów turystycznych, czyteż poprzez swoją reprezentację oddziaływania na kierunki promocji i rozwoju,turystyki realizowane przez organy samorządu terytorialnego w województwie,• niewystarczający poziom obsługi gości w części obiektów hotelarskich regionu,• niedostateczna ilość infrastruktury i usług towarzyszących bazie noclegowej.Szanse:• inwestycje dużych międzynarodowych łańcuchów hotelarskich tworzących siećniedrogich dwu-gwiazdkowych hoteli, a także obiektów wyższej klasy,• modernizacja sezonowej bazy noclegowej województwa oraz przekształcenie częściz niej w obiekty całoroczne,• rozwój usług i infrastruktury towarzyszącej bazie noclegowej w tym ośrodkówkonferencyjnych,• aktywny udział bazy noclegowej w tworzeniu produktów turystycznych regionu,• doskonalenie kadr obsługi turystycznej w bazie noclegowej województwa.Zagrożenia:• brak działań prywatyzacyjnych obejmujących zakładową bazę wypoczynkową,• wyprzedaż byłych zakładowych ośrodków wczasowych indywidualnym osobom przezpodział na pojedyncze „dacze”, co zmniejsza ilość ogólnie dostępnych obiektówwypoczynkowych w województwie,• spadek przyjazdów z Ukrainy, po wejściu Polski do strefy objętej układemz Schengen i związanym z tym zwiększeniem restrykcji w wydawaniu wizwjazdowych do naszego kraju,• dekapitalizacja obiektów hotelarskich prowadzonych w dawnych hotelachpracowniczych.3.5.2. Baza i usługi gastronomiczneBaza usług gastronomicznych województwa oparta jest o lokale znajdujące sięw miastach oraz w miejscowościach o charakterze turystycznym. Zjawiskiem ostatniegodziesięciolecia jest duża zmienność funkcji realizowanych przez lokale o charakterze54

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimusługowym. Wiele dużych obiektów gastronomicznych w miastach zostało zmienionychna sklepy. W to miejsce powstały liczne małe bary, bufety, pizzerie. Należy podkreślićinteresującą aranżację wnętrz nowych zakładów gastronomicznych, dbałość o jakośćoferty konsumpcyjnej oraz coraz lepszą obsługę gości. Stosunkowo nowym zjawiskiemsą letnie ogródki aranżowane przed restauracjami, kawiarniami i innymi obiektamigastronomicznymi.W województwie działają także lokale gastronomiczne dużych koncernówmiędzynarodowych, takich jak McDonald’s oferujące zunifikowane potrawyw systemie szybkiej obsługi. Upowszechniły się także wspomniane wcześniej pizzerie,wprowadzając m.in. sprzedaż przez telefoniczne zamówienia i dowożenie swoichwyrobów do mieszkań konsumentów. W ostatnim dziesięcioleciu w ośrodkach miejskichregionu pojawiły się restauracje azjatyckie nazywane często „chińskimi”, choćpowszechnie łączone z przebywającymi w Polsce Wietnamczykami.Zwiększyła się ilość przydrożnych restauracji, barów oraz punktówgastronomicznych. Są one m.in. coraz częściej składową dużych stacji benzynowych,budowanych przy ważniejszych traktach komunikacyjnych przebiegających przezwojewództwo. Według badań Polskiej Agencji Rozwoju Turystyki 8 , w województwieprowadzi działalność ok. 1340 obiektów gastronomicznych. Najwięcej z nich działaw Rzeszowie i powiecie rzeszowskim (razem ok. 220), następnie w powiatach:krośnieńskim, przemyskim i sanockim. Najmniej obiektów gastronomicznych jestw powiatach: niżańskim, łańcuckim i leskim.Można ocenić, iż usługi gastronomiczne w województwie podlegają rozwojowii zabezpieczają w pełni potrzeby ruchu turystycznego.3.5.3. Infrastruktura turystyczno-rekreacyjnaW obsłudze ruchu turystycznego istotną rolę odgrywa infrastruktura turystyczna -czyli urządzenia i instytucje o charakterze usługowym, zaspakajające różne potrzebyturystów. Może ona czasem przyjmować pozycję atrakcji turystycznej, bądź teżumożliwiać korzystanie z walorów podstawowych (np. ukształtowania terenu).Na podstawową infrastrukturę turystyczną służącą gościom w województwie składają się:• piesze szlaki turystyczne - oznakowane w specjalny sposób ścieżki i drogi wiodąceprzez najpiękniejsze i najciekawsze regiony turystyczne np. główny szlak beskidzki,szlak forteczny po okolicach Przemyśla i inne. W oparciu o dostępne materiały8 Polska Agencja Rozwoju Turystyki „ Strategia rozwoju turystyki dla woj. podkarpackiego na lata 2007-2013” –dokument studyjny, 2006.55

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimstwierdzono 9 , że w województwie wytyczonych jest 65 szlaków turystyki pieszejliczących łącznie ok. 1955 km,• ścieżki przyrodnicze – oznakowane dla celów edukacyjnych i rekreacyjnych trasyturystyki pieszej np. „Bór” k/Głogowa, przy zamku „Kamieniec” w Odrzykoniu i inne.W województwie wytyczono ponad 60 ścieżek służących poznaniu przyrody regionu,• wyciągi narciarskie – np. w Karlikowie, „Gromadzyń” w Ustrzykach Dolnych i inne.W województwie działają 44 wyciągi narciarskie. W większości są to wyciągiorczykowe, umożliwiające skorzystanie z kilkusetmetrowej trasy zjazdowej. Nowąjakość przyniosły wyciągi krzesełkowe w Puławach, Ustrzykach Dolnychi w Przemyślu. Tylko 25 wyciągów dysponuje sztucznym naśnieżaniem,umożliwiającym zjazdy w okresach cieplejszych i bezśnieżnych,• ośrodki jeździeckie - np. stadnina koni Bieszczadzkiego Parku Narodowegow Wołosatem, Ośrodek Jeździectwa i Rehabilitacji w Julinie i inne. Według zebranychdanych w województwie prowadzi działalność ok. 45 dużych ośrodków jeździeckich(ponad 10 koni) oraz ok. 85 obiektów oferujących jazdę konną,• szlaki turystyki konnej – w województwie pełną infrastrukturą do uprawiania tegorodzaju turystyki dysponuje Bieszczadzki Park Narodowy, na terenie któregowytyczone zostały szlaki turystyki konnej (ponad 150 km). Ponadto wytyczono szlakipo terenie Beskidu Niskiego,• szlaki turystyki wodnej - np. szlak wodny „Błękitny San”. Poza rzeką San istniejąszlaki na rzece Wisłok i Ropa (powyżej miasta Jasło),• szlaki (ścieżki) rowerowe - np. Szlak „Zielony Rower” po Bieszczadach, NiebieskiSzlak Rowerowy po Beskidzie Dukielskim. Według zgromadzonych informacji,w województwie zostało wyznaczonych i oznakowanych w terenie ok. 41 trasrowerowych. Kilka kolejnych jest w fazie przygotowawczej,• baseny (kryte i otwarte) oraz kąpieliska - np. w Dębicy, Mielcu i inne. Wedługinformacji zebranych z gmin województwa, w regionie działa ok. 98 basenówi kąpielisk,• lodowiska sztucznie mrożone - np. Sanok, Dębica i inne. Województwo nie jestzasobne w tego rodzaju infrastrukturę. Według zgromadzonych danych w regioniedziała 6 obiektów. Największym jest tor lodowy w Sanoku.• wypożyczalnie sprzętu sportowego i rekreacyjnego - np. wypożyczalniakajaków w Solinie, wypożyczania rowerów w Lesku i inne. Według zebranychinformacji w województwie prowadzona jest działalność przez ok. 32 wypożyczalnie.9 Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego „Województwo Podkarpackie zaprasza – informatorturystyczny 2003”, Rzeszów 200356

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimPonadto w województwie, w każdej z gmin znajdują się sale sportowe oraz boiska do giersportowych, które są udostępniane turystom.Powiatami o najbardziej rozwiniętej infrastrukturze turystyczno-rekreacyjnej są powiatyleski i bieszczadzki. Do grupy powiatów zasobnych w infrastrukturę turystycznorekreacyjnąnależą także powiaty: rzeszowski, sanocki, krośnieński i jasielski. Z koleiskromną bazą dysponują powiaty: brzozowski, niżański i łańcucki.Analiza SWOTMocne strony:• rozwinięta sieć szlaków do turystyki pieszej,• liczne, w większości interesująco aranżowane ścieżki przyrodnicze,• wytyczone szlaki turystyki konnej po terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego orazw Beskidzie Niskim,• znaczna ilość ośrodków jeździeckich zlokalizowanych w terenachatrakcyjnych turystycznie,• bardzo rozwinięta sieć tras rowerowych, zwłaszcza w Bieszczadach.Słabe strony:• niedostatek szlaków pieszych, tras rowerowych oraz spacerowych„wyprowadzających” z centrów wypoczynkowych regionu,• brak infrastruktury dla pobytów wypoczynkowych w postaci atrakcyjnych basenów,• otwartych w terenach podgórskich i górskich,• w większości krótkie, mało atrakcyjne stoki do narciarstwa zjazdowego,• brak w województwie kompleksów o charakterze parków wodnych, zapewniającychcałoroczny wypoczynek i rekreację ruchową.Szanse:• budowa coraz liczniejszych krytych basenów kąpielowych, zwłaszczaw miejscowościach górskich, co rozwija ich funkcje wypoczynkowo-rekreacyjne,• rozwój infrastruktury do aktywnego wypoczynku przy ośrodkach wczasowowypoczynkowych,• budowa nowoczesnych, krzesełkowych wyciągów narciarskich z długimi, sztucznienaśnieżanymi stokami zjazdowymi,• rozwój sieci wypożyczalni sprzętu sportowo-rekreacyjnego.Zagrożenia:• kolizje między projektami rozwijania infrastruktury turystyczno-rekreacyjnejw terenach górskich a ochroną zasobów przyrodniczych regionu,• inwestowanie w infrastrukturę turystyczno-rekreacyjną w gminach o małympotencjale rozwojowym turystyki,57

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim• rozwój atrakcyjnej infrastruktury turystyczno-rekreacyjnej w województwachsąsiadujących i przygranicznych terenach Słowacji,• brak inwestorów zdecydowanych na rozwijanie w województwie kompleksówwypoczynkowych o całorocznych funkcjach turystyczno-rekreacyjnych.3.5.4. Infrastruktura i usługi komunikacyjne w województwieSystem komunikacyjny województwa podkarpackiego tworzą:- sieć drogowa,- sieć kolejowa,- lotniska,- drogowe i kolejowe przejścia graniczne.W zakresie komunikacji drogowej transport zbiorowy zabezpieczany jest przezw wysokim stopniu sprywatyzowane Przedsiębiorstwa Komunikacji Samochodowej, aletakże przez coraz liczniejszych przewoźników prywatnych wykonujących przewozyregularne wg skoordynowanych rozkładów jazdy i realizujących przewozy nieregularnena podstawie umów zawartych z zamawiającym usługę. Wydaje się, że rynkowemechanizmy podaży i popytu regulują dość dobrze rozwój drogowego transportuzbiorowego w regionie.Sieć drogowaNa obszarze województwa podkarpackiego znajdują się drogi publiczne o łącznej długości18.272 km. Podstawową sieć drogową województwa tworzą drogi krajowe i wojewódzkie.Uzupełnia je sieć dróg powiatowych i gminnych. Istniejąca geometria sieci drogowejzapewnia powiązania miast i gmin w układzie wewnętrznym i zabezpiecza połączeniaz krajowym układem drogowym. Poważnym utrudnieniem komunikacyjnym jest brakdostatecznej liczby mostów na głównych rzekach, zwłaszcza na Wiśle, Sanie i Wisłoku.Długość poszczególnych rodzajów dróg przedstawia się następująco:• krajowe – o znaczeniu międzynarodowymi i ogólnokrajowym - o łącznej długości796,5 km• wojewódzkie - o znaczeniu regionalnym i ponadregionalnym - o łącznej długości 1635km• powiatowe - o znaczeniu lokalnym - o łącznej długości ok. 6.820 kmGęstość dróg krajowych na obszarze województwa wynosi 4,29 km/100km 2 i jestniższa od średniej krajowej wynoszącej 5,8 km/100km 2 . Gęstość dróg wojewódzkich,powiatowych i gminnych jest także niższa od średniej krajowej.Podstawowe znaczenie dla województwa mają następujące drogi krajowestanowiące główne połączenia z resztą kraju lub z krajami sąsiednimi.:- Nr 4, E-40 Zgorzelec – Wrocław - Kraków – Rzeszów – Korczowa - Ukraina58

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim- Nr 9, E 371 Radom – Rzeszów - Barwinek - Słowacja- Nr 19 Kuźnica Białostocka – Białystok – Lublin - Rzeszów- Nr 28 Wadowice - Nowy Sącz – Jasło – Sanok - PrzemyślDrogi wojewódzkie zapewniają połączenia z sąsiednimi województwami oraz pomiędzygłównymi miastami województwa. Z kolei drogi powiatowe i gminne pełnią funkcjępołączeń o znaczeniu lokalnym dla potrzeb gospodarczo-społecznych powiatów i gmin.Stan infrastruktury drogowej województwa podkarpackiego jest ogólnieniezadowalający, przede wszystkim z powodu braku autostrad i drógekspresowych, obwodnic miast oraz ogólnie złego stanu technicznego drógwszystkich kategorii. Brak autostrad i dróg ekspresowych powoduje przeciążenieistniejącej sieci drogowej oraz drogowych obiektów mostowych.W najbardziej atrakcyjnym pod względem turystycznym obszarze województwa –w Bieszczadach – większość dróg przebiega po terenach górskich i podgórskich.W związku z powyższym na istniejącej sieci drogowej występuje duża ilość mostów,przepustów, łuków, barier ochronnych i innych urządzeń zabezpieczających. Utrzymanietych dróg i obiektów wymusza konieczność wydatkowania większych środków naremonty i bieżące utrzymanie 1 km drogi niż na terenach nizinnych. Dodatkowymczynnikiem przyśpieszającym niszczenie istniejącej infrastruktury drogowej jest klimat,cechujący się dużą ilością i częstotliwością opadów śniegu zalegającego przez długi okresczasu oraz występowanie powodzi. Efektem tego są co roku znaczne zniszczenia drógi mostów oraz liczne osuwiska. Sytuacja ta pogarsza warunki bezpieczeństwa i standardjazdy na wszystkich kategoriach dróg tej części województwa.Niezbędne działania w zakresie infrastruktury drogowej warunkująceaktywizację rozwoju gospodarczego województwa przez turystykę:• nadrzędnym celem jest budowa autostrady A4 umożliwiającej szybkieprzemieszczanie się do i po terenie województwa w osi zachód-wschód oraz drogiekspresowej Nr 19 północ-południe,• powstrzymanie degradacji dróg, poprawa nośności istniejących nawierzchnibitumicznych, a następnie budowa obwodnic, mostów oraz poprawa oznakowaniadróg zapewniająca bezpieczeństwo ruchu,• na terenach bieszczadzkich pilnego remontu wymaga odcinek drogi wojewódzkiejUstrzyki Górne – Wołosate oraz droga powiatowa Dołżyca - Terka, zwiększenie liczbyparkingów oraz poprawa stanu technicznego sieci dróg powiatowych i gminnych,umożliwiających turystom dojazd do wielu atrakcyjnych miejsc i gospodarstwagroturystycznych.Sieć kolejowaSieć kolejową województwa tworzą:59

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim• magistrala kolejowa E 30 o znaczeniu międzynarodowym relacji : Niemcy (Drezno) –granica państwa – Wrocław – Kraków – Rzeszów – Medyka – granica państwa –Ukraina (Lwów, Kijów),• szerokotorowa linia kolejowa LHS relacji : woj. katowickie – woj. małopolskie – woj.podkarpackie – woj. lubelskie – granica państwa – Ukraina; wraz ze stacjamitechnicznymi tzw. „suchymi portami” w Padwi Narodowej, Woli Baranowskiej i HucieKrzeszowskiej,• linie kolejowe główne relacji:- Łódź – Sandomierz – Dębica- Przeworsk – Rozwadów – Lublin- Stróże – Jasło – Krosno – Zagórz – granica państwa – Ukraina• linie kolejowe lokalne relacji:- Rzeszów – Tarnobrzeg – Ocice- Rzeszów – Jasło- Zagórz – Łupków – granica państwa – Słowacja- Munina – Bełżec- Sandomierz – Grębów- Stalowa Wola – Zwierzyniec- Kielce – Grzybów – Chmielów• linie wąskotorowe (turystyczne) relacji:- Przeworsk – Dynów- bieszczadzka kolejka wąskotorowa Przysłup – Majdan - Wola MichowaOgólna długość linii kolejowych w województwie wynosi 731 km z czego linieo znaczeniu państwowe stanowią 505 km, a o znaczeniu wojewódzkim i lokalnym226 km.Stan techniczny linii o znaczeniu państwowym należy uznać za dobry. Stan linii lokalnychw ponad 40% należy określić jako niedostateczny. Sytuacja ta wymusza koniecznośćwprowadzania ograniczeń prędkości pociągów, powodując jednocześnie wydłużenie czasuich przejazdu na poszczególnych trasach. Rzutuje to w sposób zdecydowanie ujemny nakonkurencyjność transportu kolejowego w stosunku do transportu samochodowego.Poważnym problemem wpływającym na stopień dostępności komunikacyjnej niektórychczęści regionu jest zawieszanie lub likwidacja lokalnych połączeń kolejowych. Wynika toz ich nierentowności, a co za tym idzie konieczności wysokich dotacji z funduszypublicznych.60

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimReasumując powyższe stwierdzić należy, że:• Istniejąca sieć linii kolejowych zapewnia połączenia z innymi regionami kraju orazw znacznej części województwa.• Lokalne trakty kolejowe wymagają wysokich nakładów remontowych.• Problemem o charakterze nie tylko regionalnym stała się przyszłość lokalnych liniikolejowych.LotniskaBardzo ważną składową infrastruktury komunikacyjnej województwa jest lotniskoJasionka położone niedaleko Rzeszowa. Pas startowy oraz urządzenia lotniskowespełniają wysokie standardy międzynarodowe. Brak jest tylko obiektów portowych(terminalu), spełniających potrzeby dynamicznie rozwijającego się ruchu pasażerskiego.W najbliższym czasie rozpoczęta zostanie rozbudowa obiektów służących pasażeromportu. Ponadto na terenie województwa podkarpackiego zlokalizowane jest lotniskozakładowe w Mielcu, wykorzystywane obecnie do świadczenia usług agrolotniczych,lotniska w Krośnie i Turbii spełniające rolę lotnisk sportowych oraz pas startowy kołoArłamowa.Przejścia graniczneFakt graniczenia województwa podkarpackiego z Ukrainą i Słowacją powoduje, żena obu granicach funkcjonują przejścia graniczne transportu kolejowego i drogowegozarówno o charakterze lokalnym jak i tranzytowym. Przejścia graniczne drogoweznajdują się w Medyce, Korczowej, Krościenku, Radoszycach i Barwinku.Przejście graniczne z Ukrainą w Medyce, na drodze krajowej Nr 28 obsługuje ruchdrogowy towarowy i osobowy oraz ruch pieszy. Na południowym odcinku drogi Nr 28niedaleko Ustrzyk Dolnych w Krościenku, można przekraczać granicę samochodem.Na drodze międzynarodowej E40 funkcjonuje przejście graniczne z Ukrainą w Korczowej.Przejście graniczne w Barwinku, na drodze krajowej nr 9 na kierunku północ-południe,obsługuje ruch osobowy i towarowy ze Słowacją. Granicę ze Słowacją można takżeprzekroczyć samochodem w miejscowości Radoszyce gm. Komańcza.Przejścia kolejowe to: Medyka, Werchrata, Malhowice, Krościenko i Łupków.W 1998 roku uruchomiono na granicy ze Słowacją (po latach przerwy) przejście kolejowedla ruchu towarowego, a następnie osobowego w Łupkowie. Niestety ruch pasażerski nalinii uległ w ostatnich latach zawieszeniu. Przejście graniczne w Malhowicach jestnieczynne.W celu rozwoju ruchu turystycznego między Słowacją a Polską, w 1999 roku otwartezostały sezonowe przejścia graniczne leżące przy szlakach turystycznych:Balnica, gmina Komańcza – Osadne. Przejście na szlaku turystycznym. Ruch pieszy,rowerowy.61

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimCzeremcha k/Jaślisk, gmina Dukla – Certiżne. Przejście turystyczne i małego ruchugranicznego. Ruch pieszy, rowerowy, wózki inwalidzkie.Ożenna, gmina Krempna pow. jasielski - Niżna Polianka. Przejście turystyczne i małegoruchu granicznego. Ruch pieszy i rowerowy.Roztoki Górne, gmina Cisna – Ruskie Sedlo. Przejście na szlaku turystycznym. Ruchpieszy, rowerowy, wózki inwalidzkie.W związku z planowanym objęciem Polski i Słowacji postanowieniami układu z Schengen,przewiduje się, że przejścia graniczne między tymi krajami przestaną funkcjonować.Poza wymienionymi wyżej przejściami granicznymi, odprawa graniczna prowadzonajest także na lotnisku w Jasionce. Obejmuje ona pasażerów podróżujących samolotem doportów zagranicznych.Wnioski dotyczące przejść granicznych:• istniejąca infrastruktura przejść granicznych nie spełnia oczekiwań podróżnych.Dotyczy to zwłaszcza przejść z Ukrainą,• niezbędne jest zwiększanie ilości turystycznych przejść granicznych, zwłaszcza naterenie Bieszczadów,• granica wschodnia, stanowiąca zewnętrzną granicę UE musi posiadać rozwiniętąinfrastrukturę dla odpraw granicznych.Rysunek 2. Infrastruktura komunikacyjna województwa podkarpackiego62

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimAnaliza SWOT infrastruktury komunikacyjnej województwaMocne strony:• lotnisko (Rzeszów - Jasionka) spełniające standardy międzynarodowe,• dość wysoki wskaźnik zagęszczenia sieci dróg twardych,• przebieg przez teren województwa dróg i szlaków kolejowych o znaczeniumiędzynarodowym.Słabe strony:• niezadowalający stan techniczny wielu dróg i obiektów mostowych,• brak autostrad i dróg ekspresowych,• brak obwodnic wielu miast i bezkolizyjnych połączeń z drogami podporządkowanymi,• niedostosowane do potrzeb niektóre przejścia graniczne z Ukrainą (małaprzepustowość, brak dodatkowych pasów ruchu, parkingów, rozwiniętej infrastrukturyodpraw itp.),• za mały terminal pasażerski lotniska w Jasionce,• zły stan techniczny lokalnej infrastruktury kolejowej.Szanse:• budowa autostrady A4 i drogi szybkiego ruchu Via Baltica przez teren regionu,• doinwestowanie ze środków Unii Europejskiej budowy i modernizacji dróg krajowych,powiatowych i obwodnic miejskich,• remont szlaku kolejowego Rzeszów – Sandomierz, który skróci czas podróżyz Rzeszowa do Warszawy i północnej Polski,• wytyczenie nowych przejść granicznych z Ukrainą i modernizacja istniejących.Zagrożenia:• dalsze opóźnianie programu budowy autostrad i dróg szybkiego ruchu w Polsce,• brak środków finansowych na modernizację i utrzymanie lokalnych linii kolejowych,co może doprowadzić do ich zamknięcia i likwidacji torowisk,• realizacja zamysłu uruchomienia przejścia granicznego z Ukrainą w Wołosatem, którewprowadzi duży ruch turystyczny w cennym przyrodniczo terenie wysokichBieszczadów.3.5.5. Infrastruktura i usługi uzdrowiskoweJednym z ważnych celów przyjazdów do województwa, są pobyty w uzdrowiskach.Stąd za niezbędne uznano opisanie infrastruktury i usług tam występujących.W uzdrowiskach województwa prowadzone jest leczenie wielu schorzeń. Obejmuje onow szczególności:Iwonicz - Zdrój:• choroby narządu ruchu,63

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim• choroby reumatologiczne,• choroby układu nerwowego,• choroby układu pokarmowego,• choroby układu oddechowego,• choroby kobiece,• choroby laryngologiczne,• otyłość,• osteoporoza.Rymanów-Zdrój• choroby układu oddechowego,• choroby dziecięce-układu moczowego,• choroba nadciśnieniowa,• miażdżyca,• choroby reumatyczne,• choroby ortopedyczne,• celiakia,• stany pozawałowe,• otyłość,• wczesna rehabilitacja kardiologiczna,Horyniec –Zdrój:• choroby reumatyczne i narządu ruchu,• choroby układu nerwowego,• aktualnie złożony jest wniosek o rozszerzenie profilu leczniczego o: choroby skóryoraz choroby kobiece.Uzdrowisko Polańczyk:• choroby układu oddechowego,• choroby narządu ruchu,• choroby układu wydzielania wewnętrznego i przemiany materii.Rodzaje zabiegów leczniczychWe wszystkich uzdrowiskach wykonywane są:• okłady borowinowe i parafinowe,• kąpiele mineralne,• inhalacje,• natryski wodolecznicze,• elektrolecznictwo,• światłolecznictwo,64

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimPonadto wykonuje się następujące zabiegi:Iwonicz-Zdrój:• pobyty w jaskini solnej,• kinezyterapia: gimnastyka indywidualna lub grupowa na sali gimnastyczneji w basenie z wodą mineralną,• kuracja pitna,• termiczne: krioterapia.Rymanów-Zdrój:• masaże suche i podwodne,• gimnastyka rehabilitacyjna,Horyniec-Zdrój• kąpiele: perełkowe, wirowe nóg i rąk, czterokomorowe,• jonoforeza,• pole magnetyczne,• masaż klasyczny i wibracyjny,• gimnastyka klasyczna i na przyrządachUzdrowisko Polańczyk:• masaże podwodne i suche• kinezyterapiaFunkcje dodatkowe miejscowości uzdrowiskowych• pobyty weekendowe (Polańczyk, Horyniec-Zdrój, Iwonicz-Zdrój, Rymanów-Zdrój),• pobyty wypoczynkowe (Polańczyk, Iwonicz-Zdrój, Rymanów-Zdrój, Horyniec- Zdrój),• pobyty w gospodarstwach agroturystycznych (Polańczyk, Rymanów-Zdrój, Horyniec-Zdrój),• organizacja konferencji (Iwonicz-Zdrój, Polańczyk-Zdrój, Horyniec-Zdrój),• zwiedzanie miejscowości (Iwonicz-Zdrój, Rymanów-Zdrój, Polańczyk),• piesze wędrówki (Iwonicz-Zdrój, Rymanów-Zdrój),• uprawianie narciarstwa zjazdowego (Iwonicz-Zdrój, Rymanów-Zdrój, Polańczyk)• funkcja administracyjna (Iwonicz-Zdrój, Polańczyk-Zdrój, Horyniec-Zdrój – siedzibygminy)• funkcja oświatowa (Iwonicz-Zdrój – technikum hotelarsko–gastronomiczne)Infrastruktura charakterystyczna dla miejscowości uzdrowiskowychUzdrowiska: Rymanów-Zdrój, Iwonicz-Zdrój, Horyniec-Zdrój posiadają typowe dla tegotypu miejscowości atrybuty: pijalnię wody mineralnej, deptak, muszlę koncertową.W Polańczyku zaś nie ma pijalni wód – kuracjusze mogą się napić wody w sanatoriach,zaś funkcję deptaka pełni droga wiodąca na cypel, brak także muszli koncertowej.65

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim3.5.6. Usługi przewodnickie i pilotażu wycieczekW miarę wzrostu zainteresowania regionem południowo-wschodniej Polski,a zwłaszcza Bieszczadami, wzrastała liczba wycieczek i turystów indywidualnychodwiedzających region. Wzrosło również zapotrzebowanie na fachowe usługiprzewodnickie. To sprawiło, że w 1954 roku został zorganizowany pierwszy kursprzewodnicki, a następnie powołano przy Oddziale PTTK w Rzeszowie Koło PrzewodnikówTerenowych, Nizinnych i Górskich. Jest to najstarsze i najliczniejsze koło w województwiepodkarpackim.Obok przewodnictwa terenowego duże znaczenie ma przewodnictwo muzealne zwłaszczaw zamku w Łańcucie, zamku w Baranowie Sandomierskim, Krasiczynie orazw skansenach w Sanoku i Kolbuszowej. Istnieje również pewna liczba przewodnikówzakładowych m.in. w Krośnieńskich Hutach Szkła.Obecnie w województwie podkarpackim przewodnicy skupieni są w siedmiu kołach:w Rzeszowie przy Zarządzie Oddziału i SKPB (Studenckie Koło PrzewodnikówBeskidzkich), w Łańcucie, Przemyślu, Sanoku, Lesku i Ustrzykach Dolnych.Koło rzeszowskie zrzesza ok. 140 przewodników, którzy posiadają ponad 100uprawnień beskidzkich i ponad 80 terenowych. Koło w Łańcucie liczy ponad 130przewodników w tym: wyłącznie muzealnych 115, wyłącznie terenowych 4.Koło w Sanoku zrzesza 60 przewodników: 35 z uprawnieniami terenowymii 45 z beskidzkimi (razem uprawnień 90). Wszyscy mają licencję na oprowadzanie poBieszczadzkim Parku Narodowym. W pozostałych kołach (Lesko, Przemyśl, UstrzykiDolne) zrzeszonych jest około 100 przewodników, w tym około połowa z uprawnieniamibeskidzkimi. W rzeszowskim Studenckim Kole Przewodników Beskidzkich działa około 50przewodników.Ogółem blisko 75 % kadry przewodnickiej posiada wykształcenie wyższe.Według ewidencji Urzędu Marszałkowskiego w województwie jestzarejestrowanych 410 osób posiadających uprawnienia przewodnikówterenowych oraz 450 osób o uprawnieniach przewodników górskich.W ciągu ostatnich lat w województwie są organizowane liczne kursy pilotówwycieczek. W chwili obecnej ważne uprawnienia tego rodzaju posiada 2565osób, z czego jak się szacuje tylko niewielka część uczestniczy w wyjazdachturystycznych.W opinii organizatorów turystyki, liczba przewodników turystycznych i pilotówwycieczek w województwie zabezpiecza popyt na tego rodzaju usługi. Wyjątkiem bywajątzw. długie weekendy, kiedy to popyt może przekraczać podaż.66

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim3.5.7. Usługi informacji turystycznej i organizatorów turystykiUsługi informacji turystycznej województwaW oparciu o zebrane informacje można stwierdzić, że w województwie podkarpackimprowadzi działalność 21 centrów i ośrodków informacji turystycznej. Status tychplacówek jest zróżnicowany. Są nimi:a) placówki specjalistyczne np.: Ośrodek Informacji Turystycznej w Przemyślu,Bieszczadzkie Centrum Informacji i Promocji Turystycznej w Ustrzykach Dolnychczy też Bieszczadzkie Centrum Informacji Turystycznej w Lesku,b) placówki i punkty działające w urzędach gmin lub w gminnych ośrodkach kultury,w bazie noclegowej, oddziałach PTTK oraz biurach turystycznych.Tabela 5. Usługi informacji turystycznej w układzie powiatówPowiatLiczba centrów lub ośrodkówinformacji turystycznejbieszczadzki 4brzozowski 0dębicki 0jarosławski 0jasielski 1kolbuszowski 0krośnieński 4leżajski 1leski 3lubaczowski 1łańcucki 1mielecki 0niżański 0przemyski 2przeworski 1ropczycko-sędziszowski 0rzeszowski 2sanocki 1stalowowolski 0strzyżowski 0tarnobrzeski 0Razem 21Źródło: Podkarpacka Regionalna Organizacja Turystyczna67

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimJak wynika z przedstawionych danych, na terenie 10 powiatów nie ma jednostekinformacji turystycznej. Między istniejącymi centrami i ośrodkami informacji turystycznejwojewództwa brak systemowego współdziałania. W niewielkiej liczbie ośrodkówinformacji turystycznej województwa, można otrzymać nieodpłatne foldery, informatory,czy też broszury turystyczne. Tylko część spośród tych jednostek, jest przygotowana doobsługi informacyjnej cudzoziemców.Reasumując, stan informacji turystycznej regionu należy uznać zaniewystarczający. Dotyczy to zarówno nielicznej sieci placówek informacyjnychw województwie, jak i zakresu świadczonych usług.Usługi organizatorów turystyki w województwieZgodnie z ustawą o usługach turystycznych, działalność organizatora turystykiwymaga uzyskania wpisu do Centralnego Rejestru Organizatorów i PośrednikówTurystycznych. Dotyczy to zarówno organizowania imprez turystyki wyjazdowej, jaki przyjazdowej do województwa. Według danych uzyskanych w Urzędzie Marszałkowskimkońcem grudnia 2006 roku, wpisy takie posiada w województwie 97 podmiotówgospodarczych. Najwięcej z nich prowadzi działalność w powiecie rzeszowskim (wrazz miastem) – 26 podmiotów. Licznie reprezentowani są także organizatorzy turystykiw powiecie krośnieńskim – 13 podmiotów oraz w przemyskim - 8 podmiotów. W powiecietarnobrzeskim, mieleckim i sanockim działa po 6 organizatorów turystyki, a po 5w powiatach: stalowowolskim i łańcuckim. W powiecie jasielskim udzielono zezwolenia nadziałalność 4 organizatorom, a w powiecie bieszczadzkim i niżańskim - 3. Najmniejorganizatorów turystyki jest w powiatach: dębickim, kolbuszowskim, jarosławskimi lubaczowskim (po 2) oraz brzozowskim, leskim, leżajskim i przeworskim. Brak jestorganizatorów turystyki w powiatach strzyżowskim i ropczycko-sędziszowskim.Z faktu wpisu podmiotu do Centralnego Rejestru Organizatorów i PośrednikówTurystycznych, nie wynika bezpośrednie oddziaływanie tego rodzaju usług naprzyjazdy turystyczne do regionu. Jak wykazała przeprowadzona przez autorówniniejszego opracowania, analiza ofert turystycznych biur podróży działającychw województwie, koncentrują się one na turystyce wyjazdowej. Tylko nieliczne posiadająofertę pobytów wypoczynkowych lub kolonii w regionie.Tak więc o przyjazdach turystycznych do województwa decyduje w dużej mierzedziałalność organizatorów turystyki mających siedziby w innych regionach. Stądw ramach działań rozwijających turystykę w województwie należy rozważyć przedewszystkim współpracę i współdziałanie w zakresie tworzenia produktu turystycznegoi jego sprzedaży z organizatorami turystyki mającymi siedziby w największych centrach68

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimemisji ruchu turystycznego w Polsce. Nie oznacza to jednak zaniechania takiej współpracyi współdziałania z podmiotami działającymi na terenie województwa.69

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim4. Wybrane czynniki rozwoju turystyki w województwie4.1. Kształcenie kadr turystycznychOferta turystyczna województwa podkarpackiego nie opiera się tylko na atrakcjachturystycznych, bazie usług hotelarskich, gastronomicznych czy rekreacyjnych.Podstawową rolę odgrywa w nich fachowa obsługa, a więc kadry turystyczne. Abywykorzystać jak najbardziej możliwości turystyczne regionu potrzebna jest odpowiednioprzygotowana kadra; młodzi wykształceni ludzie, którzy będą umieli połączyć dziedzictwokulturowe i przyrodnicze regionu z odpowiednio dobranymi usługami, tworząc produktyturystyczne oferowane na branżowym rynku. Do ich sprzedaży muszą wykorzystywaćnowoczesne technologie informatyczne. Sukces przedsiębiorstwa turystycznego zależywięc przede wszystkim od odpowiednio wykształconych i doświadczonych pracowników.System kształcenia kadr turystycznych w Polsce obejmuje: szkolnictwo średnie,szkolnictwo policealne, wyższe szkoły zawodowe (licencjaty) oraz uczelnie wyższe(licencjaty i studia magisterskie).Według danych na koniec 2006 roku w województwie podkarpackim prowadzonokształcenie w zakresie specjalności turystycznych w 27 szkołach średnich, 8 szkołachpolicealnych oraz 7 uczelniach wyższych (państwowych i prywatnych).Kierunki kształcenia obejmują: hotelarstwo, agrobiznes (w programie kształceniew zakresie agroturystyki), agroturystykę, obsługę ruchu turystycznego, gastronomięgospodarkę turystyczną, ekonomię agrobiznesu, gospodarkę regionalną z agroturystyką.Spis szkół i uczelni kształcący w poszczególnych kierunkach zawiera poniższa tabela.Tabela 6. Podmioty kształcące kadry turystyczne w województwiepodkarpackim (stan w grudniu 2006 roku).Nazwa podmiotuTytuł zawodowy, SpecjalnośćSzkolnictwo średnieLiczbaabsolwentóww 2006 rokuZS PonadgimnazjalnychTechnik agrobiznesu 111w TarnobrzeguZS Ekologicznych i Agrobiznesuw PrzemyśluTechnik agrobiznesuBrak absolwentówNabór od IX 2003ZS w Nowosielcach Technik agrobiznesu 21ZS w Oleszycach Technik agrobiznesu 16ZSZ w Ustrzykach Dolnych Technik hotelarstwa 46ZSZ w Pustkowie OsiedluDębicaTechnik hotelarstwa 2370

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimZS w Trzcinicy JasłoZS Gastronomiczno-Hotelarskichw Iwoniczu ZdrojuZS Ekonomiczno-Rolniczych w LeskuTechnik hotelarstwaTechnik agrobiznesuTechnik hotelarstwaTechnik gastronomiiTechnik hotelarstwaTechnik agrobiznesuZS Technicznych w LeżajskuTechnik hotelarstwaTechnik agrobiznesuZS Technicznych w Przemyślu Technik hotelarstwa 60Brak absolwentównabór od 2006(30)31brak absolwentów,nabór od 2003Brak absolwentównabór od 2004(26)Brak absolwentów11ZS Gastronomicznych i Przemysłu Technik hotelarstwa 29Spożywczego w PrzemyśluZS Gospodarczych w Rzeszowie Technik hotelarstwaKelner7423ZS Rolniczych w ZarzeczuTechnik hotelarstwaTechnik agrobiznesuNabór od 200626ZS Agrotechniczno-Ekonomicznych Technik agrobiznesu 24w WeryniiZS w Kańczudze Technik hotelarstwa Nabór od 2006ZS Agrotechnicznych w Ropczycach Technik agrobiznesu Nabór od 2006ZS Agroprzedsiębiorczości w Miłocinie Technik hotelarstwaTechnik agrobiznesu814ZS nr 1 w Sanoku Technik hotelarstwa Brak absolwentówZS nr 1 w Nowej Dębie Technik hotelarstwa Nabór od 2006ZS Tekstylno-Gospodarczychw RakszawieTechnik hotelarstwa 20ZS w Wysokiej Technik hotelarstwa 7ZS Spożywczych w Rzeszowie Technik gastronomii Brak absolwentównabór od 2006ZSZ w Przeworsku Technik gastronomii Brak absolwentówZS nr 5 im. Jana Pawła IIw Stalowej WoliTechnik gastronomiiBrak absolwentówNabór od 2003ZS w Czudcu Technik gastronomii Brak absolwentównabór od 2004ZS w Brzostku Technik agrobiznesu Nabór od 2006Niepubliczne Uzup. TechnikumBudowlane w TarnobrzeguEuropejska Szkoła NowychTechnologii w DębicyNiepubliczne Szkoła Biznesu wRzeszowieZS nr.3 w JaśleZS Gospodarczo-Hotelarskichw IwoniczuZS Kształcenia Ustawicznegow KrośnieSzkolnictwo policealneTechnik hotelarstwaBrak absolwentówNabór od 2004Technik hotelarstwaNabór od 2006Technik obsługi turystycznej 14Technik hotelarstwa14Obsługa turystyczna3Technik gastronomiiBrak absolwentówTechnik hotelarstwa32Technik gastronomii Nabór w 2005Technik obsługi turystycznej 3171

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimZS w Strzyżowie Technik obsługi turystycznej Brak absolwentównabór od 2005Uczelnie wyższe (studia zawodowe – licencjackie)Wyższa Szkoła Hotelarstwa iTurystyki w JaśleTurystykaHotelarstwo6258Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowaw KrośnieTurystyka i rekreacjaGospodarka regionalna z189226agroturystykąPaństwowa Wyższa Szkoła Zawodowa Gospodarka turystyczna985w Jarosławiui hotelarstwoWyższa Szkoła Informatyki iTurystyka i rekreacja 281Zarządzania w RzeszowieWyższa Szkoła Ekonomiczna w Gospodarka turystyczna nabór od 2005Stalowej WoliWyższa Szkoła Inżynieryjno-Ekonomiczna w RopczycachAgrobiznesAgroturystyka52nabór od 2004Uczelnie wyższe (studia magisterskie)Wyższa Szkoła Informatyki iTurystyka i rekreacja 181Zarządzania w RzeszowieUniwersytet RzeszowskiEkonomia agrobiznesu-Nabór od 2005uzupełniające magisterskieŹródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów z Kuratorium Oświaty oraz badania ankietowego szkół iuczelni.Z danych zaprezentowanych w powyższej tabeli wynika, że w roku 2006 szkołyuczelnie opuściło 2728 absolwentów kierunków związanych z turystyką.W poszczególnych typach szkół było to odpowiednio:• szkoły średnie ukończyło 600 absolwentów,• szkoły policealne wykształciły 94 absolwentów,• uczelnie wyższe na studiach licencjackich wykształciły 1853,• uczelnie na studiach magisterskich wykształciły 181 osób.Z przedstawionych danych wynika, że najwięcej absolwentów ukończyło uczelniezawodowe (studia licencjackie), zaś najmniej szkoły policealne. Można wnioskowaćz powyższego, że szkoły policealne, w których nauka trwa 2 lata, a absolwenci uzyskująwykształcenie średnie zawodowe, nie są w stanie konkurować z 3-letnimi studiamilicencjackimi, zapewniającymi wykształcenie wyższe. Niewielu absolwentów uzyskujestopień magisterski, co wynika z niewielkiej liczby uczelni o takich uprawnieniach.Należy zauważyć, że 22 z 42 czyli 52% badanych szkół nie posiada jeszcze absolwentówna kierunkach związanych z turystyką. Absolwenci tacy pojawią się już w przyszłym lubw następnych latach, znacznie zwiększając liczbę potencjalnych pracowników sektorausług turystycznych lub okołoturystycznych.Można przyjąć, że znaczna część absolwentów z wykształceniem średnim będziekontynuowała naukę na studiach wyższych, zaś część absolwentów studiów zawodowychpodejmie studia magisterskie.Dość gwałtowny rozwój kształcenia kadr dla turystyki rodzi obawy o jakość procesudydaktycznego. Jak wynika z przeprowadzonego wywiadu, nauczaniem przedmiotów72

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim„turystycznych” zajmują się niekiedy nauczyciele innych, często odległych od kierunkukształcenia przedmiotów. Trzeba też zauważyć, że znaczna część absolwentów studiówwyższych, a także szkół średnich posiada małe przygotowanie praktyczne. Wynika toz faktu, że niezbyt liczne firmy sektora turystycznego w regionie, nie są w stanie przyjąćtak dużej ilość uczniów i studentów na praktyki zawodowe. W tej sytuacji obawy o jakośćprzygotowania absolwentów do pracy wydają się uzasadnione.Kształcenie kadr turystycznych prowadzone jest na obszarze całego województwa.W układzie powiatów, najwięcej absolwentów posiadają: powiat jarosławski, rzeszowski,krośnieński i jasielski. Związane to jest z kształceniem na poziomie wyższym. Bardzoczęsto jednak miejsce ukończenia studiów nie pokrywa się z miejscem zamieszkania.Dlatego z danych tego rodzaju nie należy wyciągać zbyt daleko idących wniosków.W oparciu o zebrany materiał można stwierdzić, że:• w województwie prowadzone jest kształcenie kadr dla potrzeb turystyki na wszystkichpoziomach kwalifikacji zawodowych,• występuje wyraźny proces rozwijania kształcenia, czy też nawet „moda” na kierunkizwiązane z turystyką. Dotyczy to zwłaszcza szkół średnich,• w najbliższych latach na rynku pracy znajdzie się dużo absolwentów studiówwyższych i szkół średnich o kierunkach związanych z turystyką, słaboprzygotowanych do pracy zawodowej,• sektor turystyczny województwa nie będzie w stanie zapewnić miejsc pracy dla takdużej liczby absolwentów,• znaczna liczba absolwentów „turystycznych” studiów wyższych będzie zmuszonapodjąć pracę zawodową w sektorze turystycznym na niskich stanowiskach, w tymzwiązanych z pracą fizyczną np. kelnerzy w restauracjach, pokojowi w hotelach.4.2. Warunki społeczno-gospodarcze rozwoju turystyki w regionieNa rozwój turystyki w regionie oprócz czynników zewnętrznych, wpływają czynnikiwewnętrzne. Jednym z nich jest sytuacja społeczno-gospodarcza.Na obszarze województwa podkarpackiego zamieszkuje 2.098 tys. ludności 10 . Blisko 24%ludności to dzieci i młodzież (w wieku przedprodukcyjnym), 61,4% to ludność w wiekuprodukcyjnym, a 14,7 % w wieku poprodukcyjnym. Województwo należy do niskozurbanizowanych (mieszkańcy wsi stanowią blisko 60 % ludności). Na 1 km² przypada118,7 osób i w gęstości zaludnienia województwo plasuje się na 7 miejscu w kraju.10Dane oparte na: www.stat.gov.pl/demografia/index.html, www.stat.gov.pl/dane_spolgosp/ludność/index.html73

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimW najludniejszym powiecie łańcuckim na 1 km² przypadają 172 osoby. Najmniejzaludnionym powiatem jest powiat bieszczadzki - 26 osób na 1 km².Przyrost naturalny na 1000 mieszkańców należy do najwyższych w kraju;w 2005 r. był dodatni i wynosił 1,1 ‰, w odróżnieniu od ujemnego salda rejestrowanegow innych regionach Polski. Pomimo tego korzystnego wskaźnika obserwuje się jednaktendencję spadku liczby ludności, która jest spowodowana występowaniem zjawiskmigracji i emigracji.W województwie żyje się długo. Mężczyzna ma szansę dożyć do 72 roku(średnia w Polsce 70,8 lat), zaś kobieta ponad 80 lat (80,3 lata, średnia w Polsce 79,4) 11 .W ciągu ostatnich 5 lat w województwie znacznie wzrosła ilość studentów.Aktualnie wynosi ona ponad 78 tys. osób.Do największych problemów społecznych, regionu należy wysokiebezrobocie, którego stopa na koniec 2005 roku wynosiła 18,5%. W roku 2006 wskaźnikten stopniowo obniżał się i na koniec listopada wyniósł 16,2% Wśród bezrobotnychdominują kobiety.37% gospodarstw rolnych regionu to gospodarstwa o powierzchni poniżej 1 ha.Przy uwzględnieniu niskiej towarowości tych gospodarstw, stwarza to trudne warunkiżycia i niski poziom zasobności zamieszkujących je rodzin rolniczych. Stąd też większośćmieszkańców wsi podkarpackiej posiada dodatkowe dochody ze źródeł pozarolniczych.Sporządzony w tym celu szacunek wskazuje, że wyłącznie z rolnictwa utrzymuje się ok.13% ludności wiejskiej, z pracy poza swoim gospodarstwem ponad 37%, natomiast aż50% utrzymanie swoje opiera na niezarobkowych źródłach i są to głównie rentyi emerytury.Tak więc jednym z dominujących problemów regionu pozostajeprzeludnienie agrarne oraz rozdrobnienie ziemi. Aktualną strukturę obszarowągospodarstw indywidualnych oraz powolne tempo jej zmiany uznać należy za jedenz głównych czynników ograniczających procesy modernizacji i restrukturyzacji rolnictwaw regionie południowo-wschodniej Polski. Niezbędne w tej sytuacji jest tworzenie na wsinowych miejsc pracy poza rolnictwem: w usługach, handlu, rzemiośle i drobnymprzemyśle oraz w agroturystyce.Produkcja przemysłowa regionu oparta jest głównie na przemysłach:elektromaszynowym, lotniczym, chemicznym i spożywczym, które wytwarzają łącznieprawie 70% produkcji przemysłowej województwa. Ważną rolę odgrywają także:przemysł szklarski, materiałów budowlanych, drzewny oraz lekki.Województwo podkarpackie zaliczane jest do najbiedniejszych w Polsce, a takżenależy do grupy 5 najbiedniejszych regionów Unii Europejskiej. Według danych11 Dane oparte na: www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ludność/index.html74

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimEUROSTAT-u za rok 2004 wskaźnik PKB na mieszkańca województwa podkarpackiegowynosił ok. 33% średniej regionów Unii.Pozycja województwa podkarpackiego w kraju oraz możliwości zmniejszeniadystansu w poziomie jego rozwoju oraz poziomu życia ludności, w porównaniu doregionów wysoko rozwiniętych, wpisuje się w misję i cele służące rozwojowiwojewództwa m.in. przez turystykę. Jednym z warunków takiego rozwoju jest ochronaśrodowiska naturalnego i strategia zrównoważonego rozwoju.Rozwój turystyki jest powiązany ze zmianą sytuacji społeczno-gospodarczejw regionie.Wśród atutów województwa podkarpackiego, stwarzających realną szansęrozwoju społeczno-gospodarczego wymienić należy przede wszystkim:• korzystne położenie w paśmie przyspieszonego rozwoju na kierunku wschód-zachód,co stwarza możliwości rozwojowe dla podmiotów działających zarówno w sferzeprodukcyjnej, społecznej czy usługowej, jak też w obsłudze ekonomicznej,transportowej, turystycznej itp.,• układ infrastruktury technicznej, w tym powiązania komunikacyjne wschód-zachódi północ-południe, istnienie szerokotorowej linii hutniczo-siarkowej, głównychpowiązań gazociągowych i energetycznych oraz lotnisk w Rzeszowie, Mielcu, Krośniei Turbii k/Stalowej Woli, czysta ekologicznie przestrzeń wzbogacona urozmaiconymkrajobrazem naturalnym, wartościami kulturowymi oraz warunkami klimatycznymii zasobami surowcowymi stwarzającymi warunki dla lecznictwa uzdrowiskowegoi turystyki o znaczeniu krajowym,• potencjał przemysłowy w znacznej części podatny na rekonstrukcję w warunkachotwarcia i konkurencji. Wśród funkcjonujących rodzajów przemysłów należywymienić: elektromaszynowy, spożywczy, chemiczny, drzewny i lekki. Ponad 90%podmiotów gospodarczych w województwie stanowi własność prywatną.• potencjał intelektualny i kadrowy otwarty na realizację wyznaczonych zadań,doświadczona i dobrze przygotowana kadra,• funkcjonowanie Specjalnych Sfer Ekonomicznych w Mielcu i Tarnobrzegu(rozproszonego) doświadczenia w rozwoju inkubatorów przedsiębiorczości i parkówtechnologicznych,• położenie przygraniczne stwarzające możliwość współpracy w ramach obszarówprzygranicznych i Euroregionów "Karpaty" i "Bug",• wykształcenie się korzystnej struktury funkcjonalno-przestrzennej, policentrycznejprzemysłu, w tym sfery zewnętrznej, na którą składają się takie centra jak: Dębica,Mielec, Tarnobrzeg, Stalowa Wola, Sandomierz, Przemyśl, Jarosław, Krosno, Jasło,75

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimrównomiernie rozmieszczone w stosunku do siebie jak i do centralnie położonegoRzeszowa,• działalność ośrodków przemysłowych o wykształconych tradycjach (wywodzących sięm.in. z Centralnego Okręgu Przemysłowego),• kształtujące się zaplecze badawcze i naukowo-techniczne,• możliwości lepszego wykorzystania istniejących surowców naturalnych i warunkówprzyrodniczych.Wiele z wymieniowych czynników, oddziaływujących na rozwój społeczno-gospodarczyregionu, będzie oddziaływało bezpośrednio na rozwój ruchu turystycznego np. turystykębiznesową, kongresową, przygraniczną, motywacyjną i inne.76

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim5. Produkt turystyczny województwaJak już stwierdzono wcześniej, o rozwoju turystycznym decyduje w głównej mierzeprodukt turystyczny oparty o istniejące walory i atrakcje turystyczne, korzystającyz istniejącej infrastruktury i usług turystycznych. W połączeniu z dostępnościąkomunikacyjną, korzystnym wizerunkiem regionu oraz konkurencyjną ceną, możezdecydować o większej dynamice rozwoju gospodarki turystycznej województwa.W celu określenia aktualnego rozwoju turystycznego województwa podkarpackiego i jegopotencjału, w oparciu o badania ofert turystycznych regionu, jego położenie oraz zasobyturystyczne, zidentyfikowano następujące produkty turystyczne, które łącznie składająsię na produkt turystyczny regionu:• pobyty wypoczynkowe w sezonie letnimLetnie pobyty wypoczynkowe stanowią jeden z największych i najbardziej popularnychproduktów turystycznych regionu. Składają się nań: atrakcyjna dla wypoczywającychmiejscowość i jej otoczenie, usługi bazy noclegowej (wypoczynkowej), usługiżywieniowe, usługi rekreacyjne, usługi rozrywkowe, korzystanie z atrakcji i infrastrukturyturystycznej miejscowości wypoczynkowej i okolicy. Celem pobytów wypoczynkowychw okresie letnim jest poprawa stanu psychofizycznego organizmu, odnowa siłbiologicznych. Produkt ten ma charakter złożony. W jego skład wchodzą bowiem pobytywypoczynkowe w hotelach (np. Hotel „Myczkowce” w Myczkowcach), ośrodkachwczasowych (np. Ośrodek „Wyspa” w Polańczyku), sezonowej bazie noclegowej (np.camping „Solina” w Solinie), licznych gospodarstwach agroturystycznych, w ośrodkachkolonijnych czy harcerskiej bazie namiotowej• zimowe pobyty wypoczynkoweWypoczynek zimą, choć nie jest porównywalny powszechnością z wypoczynkiem letnim,stanowi dla regionu istotne źródło dochodu. Podstawowym walorem turystycznym,łączonym z wypoczynkiem w zimie, są góry. Województwo podkarpackie, w granicachktórego znajdują się Bieszczady, Beskid Niski a także pasmo Pogórza Karpackiego,oferuje na rynku turystycznym dość szeroką propozycję wypoczynku o tej porze roku.Obejmuje ona pobyty w hotelach (np. Hotel „Górski” w Ustrzykach Górnych),pensjonatach (np. pensjonat „Bogdanka” w Kalnicy) oraz gospodarstwachagroturystycznych.• krótkie pobyty wypoczynkowe (w tym weekendowe)Produkt obejmuje krótkie pobyty wypoczynkowe (do 3 nocy) związane z potrzebąodbudowy, zachowania oraz ochrony sił fizycznych i psychicznych człowieka. Po okresiewzmożonej lub po cotygodniowej stresującej pracy i życiu w mieście, stanowi ona sposóbna odnowienie stanu organizmu. Wyjazdy realizowane są na niezbyt odległy teren.77

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimRegion oferuje pobyty w licznych obiektach np. w Bieszczadach w otoczeniu ZalewuSolińskiego, ale także w innych jego częściach (np. Ośrodek Wypoczynkowyw Harasiukach, Hotel „Zamkowy” w Baranowie Sandomierskim).• grupowe wycieczki objazdoweProdukt obejmuje zwiedzanie terenu województwa poprzez przemieszczanie się grupyturystów po zaplanowanej trasie, połączone ze zwiedzaniem miast, muzeów i obiektówzabytkowych lub terenu o atrakcjach krajobrazowo-przyrodniczych. W skład produktujako składowe wchodzą w województwie: usługi atrakcji turystycznych (zwiedzanie),usługi noclegowe, żywieniowe i przewodnickie. Oferty wycieczek obejmujące np.zwiedzanie muzeum-zamku w Łańcucie, zamku w Krasiczynie, terenu Bieszczadówposiadają biura podróży w regionie, jak i poza jego terenem.• indywidualne wycieczki objazdoweDynamiczny rozwój motoryzacji jaki nastąpił w Polsce w ciągu ostatnich kilkunastu lat,przyniósł ze sobą rozwój indywidualnej turystyki krajoznawczej, realizowanej dzięki dużejswobodzie przemieszczania się. Ten rodzaj turystyki, niosący ze sobą ważkie społeczniefunkcje: kształceniową i wychowawczą, będzie również jednym z najbardziejrozwijających się sposobów eksploracji turystycznej regionu w najbliższych latach.• pobyty w uzdrowiskachPobyty w miejscowościach uzdrowiskowych, które dzięki szczególnym warunkomklimatycznym oraz oddziaływaniu czynników przyrodoleczniczych wpływają na poprawęstanu zdrowia turystów, są jednym z ważniejszych produktów turystycznychwojewództwa. W skład produktu oprócz walorów klimatycznych Iwonicza, Rymanowa,Horyńca czy Polańczyka, wchodzą zabiegi lecznicze, kuracja pitna wodami mineralnymi,usługi noclegowe, żywieniowe i inne.• piesze wędrówki szlakami turystycznymiPiesze wędrówki po szlakach turystycznych są zaliczane do turystyki kwalifikowanej.Stanowią także składową ofert turystyki aktywnej. Ze względu na pozycję tego produktuw turystyce województwa, należy go wydzielić i uznać za oddzielny, dobrzeidentyfikowany produkt turystyczny regionu.Województwo podkarpackie posiada dobrze rozwiniętą sieć pieszych szlakówturystycznych. Najbardziej popularne są szlaki górskie w Bieszczadach i BeskidzieNiskim.• pobyty związane z udziałem w turystyce aktywnejRozwój współczesnej cywilizacji, która niesie ze sobą postęp społeczny i ekonomiczny,przynosi wzrastające obciążenie układu nerwowego i sprzyja małej aktywności fizycznej.Jednym ze sposobów wzmacniania psychofizycznej wydolności organizmu jest m.in.udział w turystyce aktywnej. Wymaga ona przygotowania kondycyjnego oraz78

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimumiejętności posługiwania się specjalistycznym sprzętem (np. jazda na rowerze,pływanie kajakiem, wędrówka i zjazdy na nartach, jazda konna, żeglowanie). Produktturystyczny województwa, jakim jest udział w przedstawionych formach aktywnościfizycznej, obejmuje oprócz zasadniczego przeżycia, usługi bazy noclegowej, żywieniowej,niezbędnej infrastruktury w postaci oznakowanych tras i szlaków.• pobyty myśliwskieTereny zasobne w lasy ( ponad 35% powierzchni województwa) oraz odpowiednioprowadzona gospodarka łowiecka spowodowały, że region jest atrakcyjnym obszaremwystępowania licznej populacji zwierząt łownych (np. jeleń karpacki, sarna, dzik, lisi inne) oraz objętych ochroną (wilk, ryś, żbik, żubr, niedźwiedź). Bogactwowystępujących gatunków stanowi dodatkową atrakcję dla polujących. Produktturystyczny: pobyty myśliwskie składa się z udziału w polowaniach,usług transportowych w terenie, usług noclegowych, usług żywieniowych,specjalistycznego serwisu dla myśliwych oraz innych usług. Bogatą ofertą prezentujem.in. Biuro Polowań przy Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krośnie.• pobyty wędkarskieProdukt obejmuje połowy w zasobnych w ryby rzekach i zbiornikach wodnych,korzystanie ze specjalistycznego sprzętu wędkarskiego, usługi noclegowe, żywieniowe,transportowe (w tym wynajem np. łodzi), serwis wędkarski itp. Oferta obejmuje połowyna rzece San (okolice Leska), w Zalewie Solińskim, Zalewie w Besku (łowisko specjalne)i innych akwenach.• pobyty związane z udziałem w konferencjach, seminariach i szkoleniachProdukt obejmuje przyjazdy turystyczne do województwa, których głównym celem jestuczestnictwo w różnych formach zgromadzeń, których treścią jest wymiana poglądów,opinii, działania dydaktyczne i inne. Oprócz udziału w zgromadzeniu, uczestnicykorzystają z usług noclegowych, żywieniowych, usług sal konferencyjnych, a także z tzw.imprez towarzyszących, do których należą okazjonalne imprezy integracyjne, zwiedzanieregionu i inne składowe. Infrastrukturę i usługi towarzyszące oferują organizatoromkonferencji i szkoleń liczne hotele i ośrodki wczasowe dysponujące odpowiednimzapleczem.• pobyty polonijnePrzyjazdy i pobyty turystów ze środowisk polonijnych związane są przede wszystkimz liczną emigracją ekonomiczną z regionu. Do motywów podróży do kraju ojczystegonależy zaliczyć: ciekawość kraju przodków, nostalgię za miejscem pochodzenia, potrzebękontaktów z rodziną, kulturą polską, uczestnictwo w organizowanych w Polsce imprezachdla Polonii, zamiar rozwijania interesów gospodarczych i inne. W regionie organizowane79

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimsą dla Polonii festiwale folklorystyczne (np. Światowy Festiwal Polonijnych ZespołówFolklorystycznych), imprezy sportowe, letnie szkoły kultury i języka polskiego.• pobyty etniczneProdukt obejmuje przyjazd i pobyt, którego celem są ludzie lub miejsca, z którymiprzybywający jest związany emocjonalnie wspólną kulturą, religią, językiem czywięzami rodzinnymi. Turysta korzysta z usług noclegowych, żywieniowych i innych. Dowojewództwa jak stwierdzono, przyjeżdżają Łemkowie, Bojkowie, ludność ukraińska (np.wycieczki z Kanady) biorąc udział w festiwalach kultury narodowej. Licznie odwiedzajątakże region Żydzi, zwiedzając miejscowości, w których zamieszkiwała kiedyśspołeczność żydowska oraz pozostałe dziedzictwo kulturowe.• pobyty przygraniczneOprócz celów handlowych, do najczęstszych motywów podróży należą m.in. chęćpoznania sąsiedniego kraju, wizyta u znajomych. Przyjmuje się umownie, że turystykaprzygraniczna obejmuje tereny odległe do 50 km od granicy państwowej. Z racjiprzygranicznego położenia, do regionu przyjeżdżają licznie Ukraińcy oraz w mniejszymstopniu Słowacy.• przyjazdy i pobyty religijno-pielgrzymkoweU podstaw tego rodzaju turystyki leży motywacja religijna do podejmowania podróżyi pobytu w miejscach szczególnego kultu religijnego, odwiedzanie świątyń i uczestnictwaw obrzędach świętych. W regionie są liczne sanktuaria, co wykazano wcześniej. Donajliczniej odwiedzanych należą sanktuaria w Kalwarii Pacławskiej, Leżajsku, Dębowcui Dukli.• pobyty turystów o specjalnych zainteresowaniach (turystyka tematyczna)Pobyty turystyczne związane ze specjalnymi zainteresowaniami, nazywane też niekiedyturystyką tematyczną, są dość popularnym produktem turystycznym wielu regionów czykrajów. Do celów podróży należą: podglądanie fauny (śledzenie ptaków, okazów motyli,fotografowanie zwierząt tzw. foto-safari), poznawanie i nauka rękodzieła ludowego, grana instrumentach ludowych, poznawanie kuchni regionalnej, specyfiki budownictwaregionalnego itp. W regionie oferowane są m.in. „podglądanie” ptactwa na PogórzuPrzemyskim, fauny w Bieszczadach, warsztaty garncarskie i inne pobyty.• udział w organizowanych w województwie imprezach kulturalnych,sportowych i innychOrganizowane w województwie imprezy mogą być celem podróży dla osób czynnie w nichuczestniczących oraz obserwatorów. W festiwalach, warsztatach muzycznych, plenerachplastycznych oraz w zawodach sportowych i zgrupowaniach szkoleniowo-sportowych,bierze udział dość znaczna ilość dzieci, młodzieży i dorosłych. W skład produktu opróczzasadniczego członu jakim jest impreza lub warsztaty (zgrupowanie), wchodzą także80

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimusługi bazy noclegowej, żywieniowej, specjalistycznych obiektów i inne. Donajważniejszych imprez kulturalnych organizowanych w regionie należą: FestiwalMuzyczny w Łańcucie, Międzynarodowy Festiwal Muzyki Dawnej w Jarosławiu orazWielokulturowy Festiwal „Galicja” organizowany w wielu miastach regionu.• przyjazdy służbowe i w interesachPodstawową składową produktu jest potrzeba bezpośredniej bytności na tereniewojewództwa podkarpackiego, w celu załatwienia określonych spraw zawodowych lubpoprowadzenia, rozwinięcia własnej działalności gospodarczej. Znaczną liczbęprzybyszów gromadzą organizowane w Rzeszowie oraz w innych miastach regionu targii wystawy gospodarcze. Licznych kontrahentów przyciągają wolne strefy ekonomicznew Mielcu i Tarnobrzegu. Produkt obejmuje usługi hotelarskie, gastronomiczne, jakrównież prawnicze (np. biura notarialne), reklamowe, bankowe, kulturalno-rozrywkowei inne.• pobyty motywacyjneTurystyka motywacyjna jest zjawiskiem charakterystycznym dla współczesnej turystykiw krajach o wysokorozwiniętej gospodarce rynkowej. Stanowi ona elementnowoczesnego zarządzania firmą, której celem jest motywowanie oraz integracjazespołów pracowniczych do lepszej pracy, poprzez udział w podróży. Może ona miećcharakter indywidualnej nagrody (np. wczasy) lub formę nagrody zespołowej (wspólnywyjazd na weekend lub udział w imprezie typu incentive, obejmującej formywspółzawodnictwa między zespołami pracowniczymi). W regionie w części ośrodków (np.w Arłamowie) oferowane są programy pobytów dla firm.• przejazdy tranzytowe przez teren województwaTurystyka tranzytowa obejmuje przejazdy przez teren regionu. W szczególnościobejmuje ona podróże drogą międzynarodową E-40 prowadzącą do granicy z Ukrainą,a także drogą krajową nr 9 oraz drogą krajową nr 19 prowadzącymi do granicy zeSłowacją. Podróżni, w tym kierowcy transportu międzynarodowego korzystająz noclegów, usług gastronomicznych, motoryzacyjnych, stacji paliwowych i innych usług.• inne pobyty (nazwane i nienazwane) w województwiePobyty turystyczne w województwie mogą być związane z wieloma celami, którewywołują ruch przyjazdowy. Dość częstym powodem przyjazdu są odwiedziny rodzinylub znajomych. Przysięga wojskowa może być powodem do przyjazdu najbliższychi znajomych żołnierza z odległego zakątka Polski. Liczny segment stanowią osobystudiujące i mieszczące się w regionie. Produkty te, ze względu na swój specyficznycharakter oraz ograniczone warunki ich programowania, nie będą przedmiotemniniejszego opracowania.81

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim6. Bilans rozwoju turystyki województwa podkarpackiegoW oparciu o badania ofert turystycznych regionu, położenie województwa oraz jegozasoby turystyczne, sporządzona została inwentaryzacja produktów turystycznych orazprzeprowadzona ich analiza. Stwierdzono, że oferta turystyczna województwaoparta jest na 21 zinwentaryzowanych produktach, z których niektóre mającharakter złożony. Dotyczy to zwłaszcza letnich pobytów wypoczynkowych, w którychwyróżniono i poddano oddzielnej analizie: *pobyty w hotelach, pensjonatach, ośrodkachwczasowych i campingach, *pobyty w gospodarstwach agroturystycznych, *pobyty dziecii młodzieży na koloniach i obozach. Także złożony skład posiadają inne produkty,jednakże nie podzielono ich na składowe z powodu mniejszej wielkości generowanegoprzez nie ruchu turystycznego.Tabela 7. Zestawienie produktów turystycznych województwa i ich potencjałurozwojowego (opracowanie własne)Legenda:W - wysokiZ – znacznyŚ – średniD – dostatecznyN – niskiPotencjałekonomicznyproduktuSzacunkowakonsumpcjaproduktu w tys. osóbPostrzeganieproduktuna rynkuzewnętrznymStopieńkomercjalizacjiproduktuEfekt ekonomicznydla regionuMożliwościrecepcyjneproduktuPerspektywarozwojuproduktuLetnie pobyty wypoczynkowew hotelach, ośrodkachwczasowychLetnie pobyty wgospodarstwachagroturystycznychLetnie pobyty wypoczynkowedziecii młodzieżyZimowe pobytywypoczynkoweKrótkie pobyty wypoczynkowew ciągu rokuZ 100-150 Ś Ś W Z ZŚ 10-13 Ś N Ś Ś ZD 5-10 Ś D Ś Z ŚŚ 25-30 D Z Z Ś ŚZ 3-4 N D D Z ŚGrupowe wycieczki objazdowe Ś 60-75 Ś Ś Z Z ŚWycieczki objazdoweindywidualneŚ 20-25 Ś N Ś Ś ZPobyty w uzdrowiskach W 35-45 Ś Ś W Ś ZPiesze wędrówki szlakamiturystycznymiPobyty służące turystyceaktywnejD 10- 15 Z N D W DŚ 5-6 Ś N D Ś ŚPobyty myśliwskie W 1-1,5 Z W Ś Ś DPobyty wędkarskie D 1,5-2 Z N N Z Ś82

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimPobyty związane z udziałemw konferencjach,Z 8-10 Ś D Ś D ŚPobyty polonijne Z 8-10 Ś D Ś Z ŚPrzyjazdy i pobyty etniczne D 8-10 D D N Ś ŚPrzyjazdy i pobytyprzygranicznePobytyreligijno-pielgrzymkowePobyty turystówo specjalnychzainteresowaniachUdział w imprezachi warsztatach kulturalnychi sportowychPobyty służbowe orazw interesachŚ 70-100 N D W Z ND 15-20 N N D Ś ŚZ 2-3 D D N Ś ZŚ 20-25 D N Ś Ś ŚŚ 50-70 D N Z Z ŚPobyty motywacyjne W 2-3 Ś D D D ŚPrzejazdy tranzytowe N 10-15 D Ś D Ś DInne produkty 50W celu przypomnienia kryteriów zastosowanych do analizy produktów turystycznychregionu, jeszcze raz wskazuje się, że poszczególne kolumny zawierają:• określenie zawartego w danym produkcie potencjału ekonomicznego, a więczdolności do generowania przychodów finansowych dla województwa, poprzezwchodzące w jego skład: rodzaj, ilość i charakter konsumowanych usługturystycznych. Przyjęta skala począwszy od wartości najniższej, aż do najwyższejobejmuje określenia: niski, dostateczny, średni, znaczny, wysoki.• szacunkową wielkość ruchu turystycznego (konsumpcji turystycznej)związanego z danym produktem.Jak już wykazano wcześniej, jednym z najsłabszych ogniw badania ruchuturystycznego w województwie są dane statystyczne. W opracowaniu niniejszymprzedstawiono szacunkowe wielkości, kierując się następującymi wskaźnikamii przesłankami: oficjalne dane statystyczne dotyczące, stanu i wykorzystania bazynoclegowej regionu, dane o zwiedzających muzea, dane statystyczne dotyczące ruchuna przejściach granicznych, ankietyzację biur podróży, dane określone przezkonsultantów z terenu województwa oraz inne źródła.• określenie postrzegania produktu turystycznego województwa nazewnętrznym rynku turystycznym. Przyjęta skala operuje określeniami: niski,dostateczny, średni, znaczny i wysoki. Ocenę oparto o badania przeprowadzonewśród biur turystycznych poza regionem oraz własne badania ruchu turystycznego.• określenie stopnia komercjalizacji produktu będącego wymiarem obecnościproduktu na rynku turystycznym. Przyjęte określenia: niski, dostateczny, średni,83

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimznaczny i wysoki są wynikiem ankietyzacji biur podróży w Polsce, deklarowanych lubstwierdzonych u zarządzających produktem, gotowych ofert turystycznych oraz ichpromocji i dystrybucji adresowanej do potencjalnego konsumenta.• określenie aktualnej efektywności ekonomicznej produktu dla regionu.Przyjęta skala obejmuje określenia: niska, dostateczna, średnia, znaczna i wysokai jest wektorem ogólnego potencjału ekonomicznego jaki niesie ze sobą dany produktturystyczny oraz szacunkowej wielości przyjazdów związanych z tym produktem.• możliwości recepcyjne województwa związane z danym produktemturystycznym. Ocenę oparto o wielkość bazy noclegowej związanej z danymproduktem, możliwości użytkowe infrastruktury turystycznej i rekreacyjno-sportowejoraz potencjał usługodawców służących produktowi (przewodnicy, instruktorzy). Dooceny zastosowano skalę jak poprzednio.• określenie perspektywy rozwoju danego produktu w województwie, będącewypadkową ogólnych zjawisk w turystyce światowej i polskiej, warunków do rozwojutego produktu w województwie oraz innych zjawisk o charakterze politycznym,gospodarczym i społecznym. Do oceny wykorzystano skalę stosowaną w poprzednichparametrach.W opracowaniu nie odniesiono się do dostępności produktu, wychodząc z założenia, żedla każdego rynku leżącego poza terenem województwa, najatrakcyjniejsze turystycznietereny regionu i ich produkty mają średnią lub dostateczną dostępność. Czynnik ten niejest zatem elementem znacznie różnicującym produkty turystyczne województwa.W oparciu o przedstawione wcześniej materiały należy stwierdzić, żewojewództwo posiada korzystne warunki do rozwoju turystyki. Generuje onotakże szereg produktów turystycznych, z których część posiada znacznypotencjał rozwojowy. Wielkość ruchu turystycznego w województwie mierzonailością udzielonych noclegów wykazuje wzrost.6.1. Zbiorcze zestawienie dominujących segmentów dla produktówturystycznych województwaKonsumenci indywidualni z terenu Polski (w tym z województwapodkarpackiego) i ich potrzeby:• ludzie młodzi o zróżnicowanym statusie materialnym i następujących potrzebach:wypoczynek, uczestnictwo w turystyce aktywnej, wędrówki piesze po szlakachturystycznych, udział w imprezach sportowych i kulturalnych, interesy i sprawysłużbowe, uczestnictwo w turystyce religijno-pielgrzymkowej, zwiedzanie regionu,• rodziny z dziećmi o średnim i wyższym statusie materialnym i następującychpotrzebach: wypoczynek letni i zimowy, udział w turystyce rekreacyjnej i aktywnej,zwiedzanie regionu,84

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim• rodziny z dziećmi o niższym i średnim statusie materialnym: wypoczynek letni.• osoby w wieku średnim o średnim i wyższym statusie materialnym o następującychpotrzebach: wypoczynek letni i zimowy, turystyka rekreacyjna, interesy i sprawysłużbowe, zwiedzanie regionu, pobyty lecznicze i profilaktyczno-wypoczynkowew uzdrowiskach, udział w konferencjach, udział w imprezach kulturalnych,zainteresowania profesjonalne i hobbystyczne,• mężczyźni w wieku średnim: amatorzy polowań i wędkowania,• dzieci i młodzież w wieku szkolnym: wypoczynek letni i zimowy, wycieczki objazdowe,udział w sporcie i kulturze, leczenie uzdrowiskowe,• osoby w wieku starszym i następujących potrzebach: leczenie, wypoczynek, udziałw turystyce religijno-pielgrzymkowej, przyjazd „do korzeni”, zainteresowaniaprofesjonalne i hobbystyczne.Konsumenci instytucjonalni krajowi (w tym z województwa):• firmy dystrybucyjno-handlowe (zwłaszcza z branż o znacznej zyskownościi konkurencyjności),• firmy produkcyjno-usługowe,• stowarzyszenia i samorządy zawodowe,• stowarzyszenia społeczne i zawodowe: sportowe, kulturalne, specjalnychzainteresowań.Konsumenci indywidualni zza granicy:• osoby zajmujące się handlem przygranicznym,• osoby z Polonii wywodzące się z regionu lub zainteresowane jego poznaniem,• religijni Żydzi – wyznawcy chasydyzmu,• osoby prowadzące interesy.Konsumenci zbiorowi zza granicy:• stowarzyszenia polonijne i etniczne,• stowarzyszenia profesjonalistów i hobbystów dziedzin związanych z przyrodąi kulturą,• stowarzyszenia myśliwych.6.2. Dominujące rynki zewnętrzne dla produktu turystycznego regionuRynki krajowe:• cały kraj,• miasta w całej Polsce,• duże aglomeracje miejskie i miasta w centralnej i południowej Polsce,• województwa sąsiadujące (zwłaszcza lubelskie i świętokrzyskie).85

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimDominujące rynki zagraniczne:W oparciu o analizę produktów turystycznych województwa i analizę strukturycudzoziemców korzystających z bazy noclegowej określono, że są nimi:• Ukraina• Niemcy• Stany Zjednoczone• Wielka Brytania• FrancjaNajbardziej uczęszczanymi przez obcokrajowców powiatami w badanym okresie były:powiat rzeszowski (ponad 42% przybywających do województwa), a następnie przemyski(27,4%), łańcucki (5,5%) i jarosławski (5,0%).W oparciu o analizę produktów turystycznych województwa, powołane dane statystyczneoraz obserwacje własne stwierdza się, że dominującymi produktami dla przyjazdówzagranicznych są: pobyty przygraniczne, pobyty służbowe i w interesach orazturystyka religijno-pielgrzymkowa.6.3. Identyfikacja wiodących produktów turystycznych województwaW oparciu o przeprowadzoną inwentaryzację i analizę produktów turystycznychregionu, a szczególnie efekt ekonomiczny przynoszony regionowi ustalono, żewiodącymi produktami turystycznymi regionu są:• Letnie pobyty wypoczynkowe w hotelach, pensjonatach, ośrodkach wczasowychi campingach,• Pobyty przygraniczne,• Pobyty w uzdrowiskach,• Pobyty służbowe oraz w interesach,• Grupowe wycieczki objazdowe.Wyspecyfikowana grupa wiodących produktów turystycznych województwacharakteryzuje się złożonością. Przesądzają o tym zwłaszcza produkty: pobytyprzygraniczne oraz pobyty służbowe i w interesach. Obydwa posiadają niskistopień komercjalizacji, co powoduje, że trudno na nie oddziaływać poprzez mechanizmyrynkowe, jakimi zawiaduje gospodarka turystyczna.O ich rozwoju decydują w głównej mierze czynniki polityczne i gospodarczeprzebiegające poza turystyką. Dotyczy to zwłaszcza polityki wizowej, stosowanychstawek celnych, procedur odpraw granicznych itp.Pobyty służbowe i w interesach na terenie województwa pozostają i będąpozostawać w korelacji z sytuacją gospodarczą regionu, w tym również z aktywnościąturystyczno-handlową w obszarze przygranicznym.86

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimDo produktów ważących ekonomicznie na gospodarce turystycznejwojewództwa należą także:• Zimowe pobyty wypoczynkowe,• Letnie pobyty w gospodarstwach agroturystycznych,• Letnie pobyty wypoczynkowe dzieci i młodzieży,• Indywidualne wycieczki objazdowe,• Udział w imprezach sportowych i kulturalnych,• Pobyty związane z udziałem w konferencjach, seminariach i szkoleniach,• Pobyty polonijne.Analiza przedstawionych parametrów i uwarunkowań opracowanejinwentaryzacji produktów turystycznych województwa pozwala nastwierdzenie, że o rozwoju turystycznym województwa zdecyduje rozwój wielujego produktów. Szczególną rolę w tym procesie mają do spełnienia produkty:• Letnie pobyty wypoczynkowe w hotelach, pensjonatach, ośrodkach wczasowych i nacampingach,• Pobyty w uzdrowiskach,• Letnie pobyty wypoczynkowe w gospodarstwach agroturystycznych,• Grupowe wycieczki objazdowe po regionie,• Zimowe pobyty wypoczynkowe,• Pobyty w ramach turystyki aktywnej,• Pobyty służące specjalnym zainteresowaniom.Powyższe produkty są w opinii autorów opracowania produktamistrategicznymi dla rozwoju turystyki w województwie podkarpackim. Ichrozwój zdecyduje w podstawowej mierze o rozwoju gospodarczymwojewództwa przez turystykę.6.4. Identyfikacja powiatów o strategicznym znaczeniu dla rozwojuturystycznego województwa 12W oparciu o przedstawione wcześniej charakterystyki produktów turystycznychwojewództwa i ich uwarunkowania rozwojowe wskazano, że w województwie należyzmierzać do zwiększenia konsumpcji każdego z produktów. Wskazano także na grupęproduktów o szczególnym znaczeniu dla przyszłego rozwoju turystycznego regionu.W oparciu o sporządzoną alokację każdego z produktów, obliczono ilość produktówturystycznych generowanych przez każdy z powiatów województwa podkarpackiego.12 Część opracowania oparta na autorskim materiale J. Drupki w „Strategii rozwoju turystyki w województwiepodkarpackim na lata 2002-2006”87

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimPozwoliło to na podzielenie powiatów na 3 grupy generujące odpowiednio: dużą, średniąi małą ilość produktów turystycznych.Grupa I. Powiaty generujące dużą ilość produktów turystycznych:• leski• bieszczadzki• krośnieński• przemyski• sanocki• jasielski• rzeszowskiGrupa II. Powiaty generujące średnią ilość produktów:• jarosławski• leżajski• łańcucki• tarnobrzeski• lubaczowski• dębickiGrupa III. Powiaty generujące małą ilość produktów turystycznych:• kolbuszowski• przeworski• brzozowski• stalowowolski• mielecki• niżański• strzyżowski• ropczycko-sędziszowskiWieloaspektowa analiza rozwoju turystyki województwa w układzie powiatowym,oparta o przedstawione wcześniej warunki wykazała, że przestrzeń poszczególnychpowiatów oddziaływuje lub może oddziaływać w zróżnicowanym zakresie na przyszłyrozwój turystyki województwa. Pozwoliła ona na podział powiatów na grupy o bardzowysokim, wysokim, średnim i dostatecznym znaczeniu strategicznym dlarozwoju turystyki w województwie.Do poszczególnych grup zakwalifikowano:• bardzo wysoki: powiat leski, powiat bieszczadzki,• wysoki: powiat krośnieński, powiat sanocki, powiat jasielski, powiatprzemyski, powiat rzeszowski (zwłaszcza Rzeszów),88

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim• średni: powiat jarosławski, powiat łańcucki, powiat leżajski, powiatlubaczowski,• dostateczny: pozostałe powiaty.Autorzy opracowania uważają, że każdy z powiatów wnosi i będzie wnosił określonyudział w rozwój turystyki województwa. Zaklasyfikowanie do grupy o najniższymznaczeniu strategicznym nie należy rozumieć jako przypisanie danej przestrzenimarginalnej pozycji w proponowanych działaniach rozwojowych. Przedstawionaklasyfikacja w relacji powiatowej ma charakter umowny, gdyż obejmując przestrzeńcałego powiatu „uśrednia” wartość turystyczną danej jednostki podziałuadministracyjnego. Nie wyklucza to istnienia na jej terenie pojedynczych produktów lubich zespołów o ważnym znaczeniu dla turystyki województwa. Dla przykładu powiatbrzozowski zaliczony do grupy o dostatecznym poziomie funkcji turystycznych, posiadaunikatowe w skali Polski drewniane budowle sakralne (Haczów, Blizne, Ulucz i inne),znane w województwie sanktuarium (Nowa Wieś), muzeum (Brzozów) oraz szereg innychwalorów o mniejszej skali. Jednakże ze względu na ubogą infrastrukturę turystyczną orazgenerowanie skromnej ilości produktów turystycznych, nie może zostać uznany za obszaro dużym znaczeniu strategicznym dla rozwoju turystyki województwa. Nie wyklucza torealizowania takich funkcji przez poszczególne gminy lub miejscowościpowiatu. Stąd turystyka nie jest i nie będzie w najbliższej przyszłości strategicznymkierunkiem rozwoju powiatu brzozowskiego, jednak powinna być ważnym, strategicznymkierunkiem rozwoju niektórych gmin tego powiatu.6.5 Analiza SWOT produktu turystycznego województwapodkarpackiegoMocne i słabe strony.Jak już wcześniej stwierdzono prezentując mocne i słabe strony wybranych zasobów,infrastruktury i usług, województwo podkarpackie posiada sporo atutów dla rozwojugospodarki turystycznej. Nie brak i słabych stron. Najważniejsze z nich przedstawionow poniższej analizie.Mocne strony:• położenie województwa w osi przebiegu międzynarodowych traktów komunikacyjnych• region czysty ekologicznie, atrakcyjny krajobrazowo i przyrodniczo z rozbudowanym,wielkoobszarowym systemem obszarów chronionych,• uznane walory bioklimatyczne, źródła wód mineralnych i rozwinięte lecznictwouzdrowiskowe,89

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim• zachowane unikatowe dziedzictwo kulturowe na styku narodowości i wyznań, któregomaterialnym wymiarem są m.in. zabytkowe, drewniane budowle sakralne i świeckieoraz bogaty folklor,• ponadregionalna ranga turystyczna zamków w Baranowie Sandomierskim, Łańcucie,Krasiczynie oraz zespołów staromiejskich Przemyśla, Jarosławia i Krosna,• obiekty archeologiczne i zbiory muzealne o randze krajowej i ponadregionalnej,• uznane w skali międzynarodowej (Chasydzi) i ponadregionalnej (katolicyi grekokatolicy) miejsca szczególnego kultu religijnego,• liczna Polonia wywodząca się z regionu.Słabe strony:• utrudniona dostępność komunikacyjna terenu województwa z głównych centrówemisji ruchu turystycznego w Polsce (duże aglomeracje) oraz dojazd w województwie(zły stan dróg, mała ilość połączeń kolejowych) do atrakcji i miejsc generowaniaproduktu turystycznego,• zły stan techniczny oraz niedostateczna ekspozycja turystyczna wielu zabytkowych,często unikatowych obiektów archeologicznych, architektonicznych oraz zbiorówmuzealnych regionu,• brak na rynku produktów turystycznych związanych z krajobrazem kulturowymregionu,• niedostateczna ekspozycja walorów i atrakcji przyrodniczych regionu,• ubogość oferty pobytowej wielu miejscowości i obiektów noclegowych regionu (tylkonocleg i wyżywienie) spowodowana niedostateczną ilością basenów, kąpielisk,zbiorników wodnych, urządzeń rekreacyjno-sportowych i innej infrastrukturyturystyczno-rekreacyjne, a także skromną ilością usług turystycznych,• znaczny udział turystyki przygranicznej oraz pobytów biznesowych i w interesachw przyjazdach turystycznych do regionu, zależnych od uwarunkowań politycznychi gospodarczych, na które województwo nie ma bezpośredniego wpływu,• promocja i informacja turystyczna regionu oparta na zasobach turystycznych, nie zaśna produktach turystycznych województwa,• niedostateczny wybór ilościowy i jakościowy ofert turystycznych województwaw sprzedaży biur podróży na terenie kraju,• niedostateczna ilość dużych, nowoczesnych, atrakcyjnie położonych, łatwo dostępnychz terenu Polski centrów konferencyjnych,• niewystarczające kwalifikacje kadr turystycznych (w tym przygotowanych do obsługiturystów zagranicznych) w regionie,90

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim• brak proturystycznego nastawienia władz wielu miast i gmin oraz społecznościlokalnych regionu,• niski poziom zorganizowania branży turystycznej, zwłaszcza sfery usług hotelarskichi gastronomicznych, będących podstawowymi beneficjentami pobytów turystycznychw województwie.Szanse i zagrożeniaRozwój turystyki województwa jest uwarunkowany wieloma czynnikami zewnętrznymi.Wiele jednak zależy od woli i chęci działań, które można realizować na poziomiewojewódzkim, powiatowym czy też lokalnym. Świadomość istniejących szans, ale teżistniejących zagrożeń powinna pomóc w zbudowaniu dobrych, możliwych do realizacjii przynoszących spodziewane efekty programów operacyjnych.Szanse:• rosnący popyt na usługi turystyczne w Polsce i na świecie,• utrwalony w Polsce „image” Bieszczadów – górzystej, niezamieszkałej krainyz bogatą, „dziką” przyrodą, atrakcyjnej dla różnych form turystyki aktywneji rekreacyjnej,• zachowanie unikatowych walorów przyrodniczych i kulturowych regionu,• polepszenie warunków podróżowania i dojazdu do atrakcji turystycznych i produktówturystycznych województwa,• rozwój nowych atrakcji i infrastruktury turystycznej oraz opartych na nich produktówturystycznych,• budowa kilku wysoko standardowych centrów wypoczynkowo-konferencyjnych naterenie Bieszczadów, w tym w otoczeniu Zalewu Solińskiego,• uznanie turystyki na szczeblu województwa, w wybranych powiatach i gminach zajeden ze strategicznych kierunków rozwoju terenu, przygotowanie programówrozwoju i ich realizacja,• samoorganizacja podmiotów gospodarczych związanych z turystyką, zwłaszczausługodawców hotelarskich i gastronomicznych,• zamierzony, profesjonalnie prowadzony rozwój wybranych produktów turystycznychwojewództwa,• podnoszenie kwalifikacji kadr turystycznych jako instrumentu zmian ilościowychi jakościowych w gospodarce turystycznej województwa,• dostępność funduszy zewnętrznych, w tym Unii Europejskiej na realizację projektówi programów rozwijających gospodarkę turystyczną województwa.91

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimZagrożenia:• rozwój konkurencyjności turystycznej województw sąsiednich oraz przygranicznychterenów Słowacji,• pogorszenie wizerunku województwa, jako obszaru eksploracji turystycznej (np.zniszczone, źle oznakowane drogi, zły dojazd do atrakcji, niebezpiecznie, ogólnynieporządek, brak doświadczeń, że jest się oczekiwanym, pożądanym gościem, słabaobsługa turystyczna w tym informacja turystyczna),• „statyczny" stan atrakcji i produktów turystycznych województwa,• kolizje działań rozwijających gospodarkę turystyczną województwa z funkcjąochronną przyrody,• możliwe zmniejszenie się turystyki przyjazdowej do województwa z terenu Ukrainy,po wejściu Polski do strefy układu z Schengen (restrykcyjna polityka wizowa),• mała współpraca i współdziałanie w rozwijaniu i promocji turystyki województwa,między jednostkami samorządowymi regionu („każdy sobie rzepkę skrobie”),• niedostateczne środki własne i brak zewnętrznych źródeł wspierania rozwoju turystykiw województwie.92

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimPodsumowanie. Uwagi końcoweRozwój gospodarki turystycznej województwa służyć powinien:• pobudzeniu koniunktury gospodarczej,• zwiększeniu dochodów budżetowych samorządów, podmiotówgospodarczych oraz ludności,• tworzeniu nowych miejsc pracy oraz wywoływanie zmian w strukturzezatrudnienia,• zrównoważonemu rozwojowi terenu województwa, uwzględniającemuwymogi ochrony środowiska.Województwo podkarpackie jest postrzegane jako obszar o znacznym potencjaleturystycznym. Niekiedy spotykane są poglądy o wyjątkowych walorach turystycznychwojewództwa, wskazujące zwłaszcza na najsilniej identyfikowany obszar jakim sąBieszczady. Wyjątkowość a raczej odmienność tej części województwa oparta jest o małozamieszkałe, niezurbanizowane tereny górskie, pokryte lasami o dominacji buczynykarpackiej, ze śladami istniejących kiedyś wsi, a dziś zarosłych olchą i innymiekspansywnymi przedstawicielami miejscowej flory. Atrakcyjność terenu podnoszą łąkigórskie zwane połoninami, dzięki którym można obserwować panoramy górskie tej częściKarpat oraz bogata fauna reprezentowana przez szereg będących pod ochroną zwierząt.Opis walorów turystycznych Bieszczadów musi łączyć w sobie elementy przyrodniczokrajobrazowez dziedzictwem kulturowym subregionu, którego materialnym śladem sąstare cerkwie i cmentarze.Obszar ten bezwzględnie powinien zachować swój charakter. To decyduje o jegosile, pozycji czy nawet legendzie. Oprócz terenów bieszczadzkich znaczny potencjałturystyczny posiadają tereny Beskidu Niskiego.O pozycji województwa w turystyce polskiej zdecyduje m.in. umiejętność „sprzedania”istniejących zasobów przyrodniczo-krajobrazowych, zabytkowych, zbiorów muzealnychoraz zasobności kultury ludowej w formie gotowych ofert turystycznych. Niektóre z nichmogą z czasem stać się „markowymi” produktami turystycznymi województwa.Wymiernym tego dowodem będzie zwiększenie się zainteresowania województwem orazproces systematycznego wzrostu pobytów turystów z terenu kraju oraz z zagranicy.Za niezbędne należy uznać podjęcie integracji podmiotów gospodarki turystycznej(szczególnie sektorów: usług noclegowych i gastronomicznych oraz organizatorówturystyki przyjazdowej), które poprzez współdziałanie podniosą konkurencyjnośćistniejących oraz wygenerują nowe produkty turystyczne.W oparciu o mechanizmy rozwoju współczesnej gospodarki turystycznej, uwarunkowaniazewnętrzne oraz wewnętrzne, należy wskazać na następujące pola strategiczne, któremogą przyczynić się do rozwoju regionu przez turystykę:93

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim• produkt turystyczny,• atrakcje turystyczne,• infrastruktura i usługi turystyczne,• marketing turystyczny,• kadry turystyczne,• współpraca i współdziałanie gospodarki turystycznej i jej otoczenia.Wstępem do rozwoju turystyki w województwie powinny być systematyczne badaniaruchu turystycznego. Dane statystyczne gromadzone przez Główny Urząd Statystycznyoraz okazjonalne, wyrywkowe badania nie pozwalają odpowiedzieć na wiele pytańdotyczących „gości” województwa. Dotyczy to zwłaszcza turystów krajowych, którzystanowią i będą stanowić w najbliższych latach o przychodach regionu z tej dziedzinygospodarki.94

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimLiteratura1.Drupka J., Kotliński W. (red.). „Strategia rozwoju turystyki w województwiepodkarpackim na lata 2002-2006”, Urząd Marszałkowski, Rzeszów: 2002.2. Kłos S. „Małopolska Południowo-Wschodnia”, Wydawnictwo Muza, Warszawa: 1998.3. Kłos S. „Podkarpackie. Przewodnik po województwie” Wydawnictwo Bosz, Lesko:2005.4. Kondracki J. „Geografia regionalna Polski”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa:1998.5. Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J. „Geografia turystyki Polski”, PWE,Warszawa: 2002.6. „Strategia rozwoju turystyki dla woj. podkarpackiego na lata 2007-2013” PolskaAgencja Rozwoju Turystyki– dokument studyjny, 2006.7. „Słownik Geograficzno-Krajoznawczy Polski”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa:2000.8. „Województwo Podkarpackie zaprasza – informator turystyczny 2003”, UrządMarszałkowski Województwa Podkarpackiego, Rzeszów: 2003.9. „Województwo podkarpackie, podregiony, powiaty, gminy”, Urząd Statystycznyw Rzeszowie, Rzeszów: 2006.10. Siemaszko A. Gruszczyński, M. Marczewski. „Atlas przestępczości w Polsce”, OficynaNaukowa, Warszawa: 2003.11. Strony internetowe: www.stat.gov.pl/demografia/index.html,www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ludność/index.htmlSpis tabelTabela 1. Obiekty zabytkowe o największej atrakcyjności turystycznej w układzie powiatTabela 2. Baza noclegowa województwa podkarpackiego w 2005 roku w układziepowiatów (dane GUS)Tabela 3. Baza noclegowa województwa w 2005 roku wg PARTTabela 4. Turyści zagraniczni korzystający z usług hotelarskich regionu w 2005 rokuTabela 5. Usługi informacji turystycznej w układzie powiatówTabela 6. Podmioty kształcące kadry turystyczne w województwie podkarpackim (stan nagrudzień 2006 roku)Tabela 7. Zestawienie produktów turystycznych województwa i ich potencjałurozwojowego95

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackimSpis wykresów i rysunkówRysunek 1. Położenie województwa podkarpackiegoRysunek 2. Infrastruktura komunikacyjna województwa podkarpackiegoWykres 1. Baza noclegowa województwa w układzie powiatów (źródło PART)96