Adaptacja do sytuacji choroby w relacji do cech osobowości i ...

and significantly change it? In considering these issues should be borne inmind issues. The process of adaptation to the disease is not yet clearly known.WstêpOsobowoœæ integruje wszystkie psychiczneprocesy w pewn¹ ca³oœæ funkcjonaln¹.Czêœæ badaczy podkreœla fakt, ¿ew³aœnie dziêki osobowoœci ludzi charakteryzujesta³oœæ zachowañ [12]. Celem stworzeniapiêcioczynnikowego modelu osobowoœciby³a chêæ ujêcia takich cech, któreludzie uwa¿aj¹, z ró¿nych wzglêdów, zawa¿ne w ¿yciu [11].W wyniku wieloletnich badañ nad osobowoœci¹wyodrêbniono piêæ czynnikówosobowoœci, czyli tzw. „Wielk¹ Pi¹tkê”. Takpowsta³a populara dzisiaj koncepcja osobowoœci,w której sk³ad wesz³y: Neurotycznoœæ,Ekstrawersja, Ugodowoœæ, Otwartoœæ nadoœwiadczenia, Sumiennoœæ.Neurotycznoœæ jest rozumiana jako wymiarosobowoœci odzwierciedlaj¹cy przywynikach niskich przystosowanie emocjonalnelub emocjonalne niezrównowa¿enieprzy wysokich. Jest to podatnoœæ jednostkina odczuwanie negatywnych emocji tj.strach, zmieszanie, niezadowolenie, gniew,poczucie winy czy wra¿liwoœæ na stres. Podatnoœætê rozumiemy jako cechê. Osoby znisk¹ neurotycznoœci¹ s¹ emocjonalnie stabilne,spokojne, zrelaksowane i zdolne uporaæsiê ze stresem. W wymiarze neurotycznoœcimo¿na jeszcze mówiæ o kilku innychaspektach, których zadaniem jest szczegó-³owe jej okreœlenie. Pojawiaj¹cy siê lêk, rozumianyjest jako tendencja do reagowanianapiêciem, strachem. Niesie to za sob¹sk³onnoœci do zamartwiania siê i nerwowoœci.Osoby w tym wymiarze mog¹ charakteryzowaæsiê tendencj¹ do doœwiadczaniapoczucia winy, smutku, bezradnoœci. Czêstopojawia siê uczycie osamotnienia. Takatendencja okreœlana jest depresyjnoœci¹. Wwymiarze neurotycznoœci dosyæ charakterystycznajest nadwra¿liwoœæ, czyli podatnoœæna stres. Osoby neurotyczne wykazuj¹poczucie bezradnoœci i bywa, ¿e wpadaj¹w panikê w trudnych sytuacjach. Wi¹¿esiê z tym zachowaniem impulsywnoœæ, niezdolnoœædo kontrolowania pragnieñ i popêdów.Ta cecha dotyczy ludzi z nadmiernymsamokrytycyzmem. £¹czy siê on z lêkiemspo³ecznym, niskim poczuciem wartoœci,uczuciem zmieszania oraz wstydliwoœci¹ wobecnoœci innych osób.Ekstrawersja opisuje iloœæ i jakoœæ interakcjispo³ecznych, a tak¿e poziom aktywnoœci.To cecha, która odpowiada za odczuwaniepozytywnych emocji. W tym wymiarzenajwa¿niejszy aspekt to towarzyskoœæ,który ujmuje siê zarówno jako utrzymaniejak i iloœæ kontaktów interpersonalnych.Ten aspekt ³¹czy siê silnie z serdecznoœci¹.A zatem jest to zdolnoœæ do utrzymywaniakontaktów i zwi¹zków. Serdecznoœæbywa te¿ okreœlana jako przyjacielskoœæ.Innym wa¿nym elementem ekstrawersjijest asertywnoœæ, potrzeba poszukiwaniadoznañ.Otwartoœæ na doœwiadczenia pokazujesk³onnoœæ jednostki do poszukiwania pozytywnegowartoœciowania zdarzeñ ¿yciowych,a tak¿e tolerancje wobec nowoœcii ciekawoœæ poznawcz¹. W tym wymiarzewa¿nym aspektem jest wyobraŸnia i estetyka.S¹ to osoby z ¿ywa i twórcz¹ fantazj¹,zainteresowane sztuk¹ oraz wra¿liwe estetycznie.Kolejne istotne czynniki tego wymiaruto uczucia, idee, wartoœci i dzia³ania.Osoby z wysokim wynikiem Otwartoœci s¹ciekawe œwiata, maj¹ szerokie zainteresowaniai aktywnie poszukuj¹ nowych bodŸców.Charakteryzuje je gotowoœæ do analizowaniawartoœci spo³ecznych, religijnychczy politycznych.Ugodowoœæ w przypadku wysokiegowyniku, opisuje pozytywne nastawienie doinnych, a przy wynikach niskich negatywne.To orientacja, która mo¿e przejawiaæ siêw altruizmie (przy wysokich wynikach) lubantagonizmie (przy niskich) w doœwiadczanychmyœlach , uczuciach czy zachowaniu.W wymiarze Ugodowoœci, przy wynikachwysokich, wystêpuje aspekt zaufania i przejawiasiê przekonaniem, ¿e inni maj¹ uczciweintencje. Niski wynik w tym wymiarze niesprzyja zaufaniu, prezentuje sceptycyzmoraz towarzyszy przekonanie, ¿e inny maj¹nieuczciwe intencje. Niski wynik ujawniatendencje do manipulowania. Wysokie wynikipredysponuj¹ do zachowañ altruistycznych,ustêpliwoœci, skromnoœci oraz sk³onnoœcido rozczulania siê. Niskie wyniki predysponuj¹raczej do egocentryzmu, przekonaniuo w³asnej wy¿szoœci, tendencje narcystyczneoraz ma³¹ wra¿liwoœæ na potrzebyinnych.Sumiennoœæ charakteryzuje stopieñ zaanga¿owaniai motywacji osoby w dzia³aniachzorientowanych na cel. Cecha ta czasemjest okreœlana mianem „woli d¹¿eniado osi¹gniêæ”. W tym wymiarze wa¿neaspekty przy wynikach wysokich to: samodyscyplina,obowi¹zkowoœæ, d¹¿enie doosi¹gniêæ. Pojawia siê te¿ sk³onnoœæ doutrzymywania porz¹dku, rozwaga czylisk³onnoœæ do starannego rozwa¿ania problemu.Osoby takie nabieraj¹ przekonania,o mo¿liwoœciach radzenia siebie w ¿yciu.Przy niskich wynikach w wymiarze Sumiennoœciwystêpuje bark ambicji, nie sprecyzowanew³asne cele. Czêsto jest tendencjado zaniechania zadañ przed ich zakoñczeniem.Kolejny aspekt przy wyst¹pienie niskichwyników to brak metodycznoœci i porz¹dkuw ¿yciu i dzia³aniu, ma³a wiara wswoje mo¿liwoœci. Zdarza siê równie¿, ¿eosoba bywa impulsywna przy podejmowaniudecyzji, co daje mo¿liwoœci szybkiegopodejmowania decyzji i jest czêsto bywatraktowane jako zaleta.Autorem koncepcji poczucia koherencjijest Aaron Antonovsky. Badacz sformu³owa³koncepcjê salutogenezy, gdzie najwa¿-niejszym terminem jest poczucie koherencji.Poczucie koherencji zosta³o zdefiniowanejako trwa³a w³aœciwoœæ i ogólna orientacjacz³owieka „wyra¿aj¹ca, w jakim stopniucz³owiek ma dojmuj¹ce, trwa³e, choæ dynamiczneprzekonanie o przewidywalnoœciœrodowiska wewnêtrznego i zewnêtrznegooraz o tym, ¿e z du¿ym prawdopodobieñstwemsprawy przyjm¹ pomyœlny obrót, jakiegomo¿na oczekiwaæ na podstawie racjonalnychprzes³anek” [1].Wed³ug Antonovsky'ego u podstaw koncepcjile¿y przekonanie, ¿e istnieje kontinuum,gdzie na jednym krañcu jest zdrowie ana drugim choroba. W sk³ad poczucia koherencjiwchodz¹ trzy skorelowane zesob¹ sk³adowe:• Poczucie zrozumia³oœci - okreœlastopieñ, w jakim cz³owiek odbiera nap³ywaj¹cebodŸce jako posiadaj¹ce sens poznawczy,czyli jako uporz¹dkowane i jasne, a wzwi¹zku z tym przewidywalne.• Poczucie zaradnoœci - okreœla stopieñ,w jakim cz³owiek dostrzega dostêpnezasoby, œrodki do sprostania wymaganiom.• Poczucie sensownoœci - okreœla stopieñ,w jakim jednostka jest przekonana, ¿ewatro siê zaanga¿owaæ, wyra¿a motywacjêdo dzia³ania.Czasy wspó³czesne ze szczególnympietyzmem dbaj¹ o m³odoœæ, sprawnoœæ isukces. Osoby bez tych cech s¹ czêsto ma³oatrakcyjne w oczach spo³ecznoœci, a równieczêsto we w³asnych. Ból, cierpienie, chorobaa nawet œmieræ s¹ po prostu nie akceptowane.Wiele osób stara siê nie widzieætych problemów i ¿yæ jakby obok. Zdrowiefizyczne i psychiczne, a tak¿e inne czynnikispo³eczne i ekonomiczne s¹ celem chybaka¿dego cz³owieka.Wyst¹pienie choroby oznacza zmianê w¿yciu cz³owieka. Dotyczy to chorób przewlek³ych.Taka zmiana oznacza czêsto rezygnacjêz wa¿nych celów ¿yciowych, modyfikacjêdotychczasowego stylu ¿ycia, czêstooznacza to zmianê pracy, korzystanie z rentyczy tzw. wczeœniejszej emerytury. Zazwyczajwp³ywa to na bud¿et rodzinny, (ale co gorsza)bywa te¿ przyczyn¹ pogorszenie wiêzirodzinnych.Niezale¿nie od rodzaju choroby, ludziereaguj¹ bardzo podobnie. W ka¿dym przypadkuchorobowym konieczna jest adaptacjado niej. Ca³y proces adaptacji mo¿naobserwowaæ w trzech p³aszczyznach. Waspekcie emocjonalnym, poznawczymi behawioralnym. Ogromne znaczenie maj¹czynniki psychologiczne w adaptacji, jaki przebiegu chorób somatycznych.W zdecydowanej wiêkszoœci osoby choreoceniaj¹ swoj¹ sytuacjê jako negatywn¹i trudn¹. Dzieje siê tak, gdy¿ choroba zagra¿anajwiêkszym wartoœciom tj.: ¿yciu,zdrowiu, poczuciu wolnoœci [9]. W takimprzypadku niezmiernie wa¿ny jest procesadaptacji do sytuacji choroby.Adaptacja do sytuacji choroby to: „optymalnew warunkach choroby funkcjonowaniedanej osoby pod wzglêdem emocjonalnym,poznawczym i behawioralnym. Podwzglêdem emocjonalnym o adaptacji œwiadczyæmo¿e dominacja pozytywnego afektu,zadowolenie z ¿ycia, brak zaburzeñ emocjonalnychtakich, jak lêk czy depresja. Jakofunkcjonowanie poznawcze rozumiem wykszta³cenieprzekonañ i postaw pozwalaj¹cychpozytywnie dostrzegaæ siebie oraz otoczenie- w³¹czenie schorzenia w obraz w³asnejosoby, ogólne dostrzeganie celowoœcii sensu, satysfakcjonuj¹c¹ ocenê w³asnego¿ycia. Adaptacja w wymiarze behawioralnymwyra¿a siê miêdzy innymi dba³oœci¹ o zdro-976 Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 10 M. Koz³owska i wsp.