Adaptacja do sytuacji choroby w relacji do cech osobowości i ...

PRACE ORYGINALNEMagdalena KOZ£OWSKA 1Krzysztof FRONCZYK 2Marta RZADKIEWICZ 3Adaptacja do sytuacji choroby w relacji docech osobowoœci i poczucia koherencjiAdaptation to the disease situation in relation topersonality traits and sense of coherence1Departament Zdrowia Publicznego,Ministerstwo Zdrowia, WarszawaDyrektor: Piotr D¹browski,Zastêpca Dyrektora Departamentu ZdrowiaPublicznego2Wydzia³ Psychologii, Wy¿sza Szko³aFinansów i Zarz¹dzania, WarszawaDziekan: Prof. dr hab. Stanis³aw Mika3Zak³ad Psychologii Medycznej, WarszawskiUniwersytet Medyczny, Warszawa Kierownik:Prof. dr hab. Krzysztof OwczarekDodatkowe s³owa kluczowe:osobowoœæpoczucie koherencjiadaptacja do sytuacji chorobyAdditional key words:personalitythe sense of coherenceadaptation to the situation of the diseaseTreœæ artyku³u nie jest stanowiskiemMinisterstwa Zdrowia.Adres do korespondencji:mgr Magdalena Koz³owskaDepartament Zdrowia PublicznegoMinisterstwo Zdrowia00-952 Warszawa, ul. Miodowa 15Tel.: 22 53 00 309, 505 565 354Faks: 22 635 58 80e-mail: magdalena_kozlowska@onet.plW niniejszej publikacji zostanieprzedstawiony problem adaptacji dosytuacji choroby w relacji do cech osobowoœcii poczucia koherencji. W badaniuwziê³o udzia³ 80 pacjentów zezdiagnozowan¹ choroba przewlek³¹(uk³adu kr¹¿enia lub z cukrzyc¹). £¹cznaliczna kobiet w badaniu wynosi 42osoby zaœ mê¿czyzn 38. Badani zostalipodzieleni na cztery grupy ze wzglêduna rodzaj i stan choroby przewlek³ej.Badanie zosta³o przeprowadzonew Warszawie i Wo³ominie. Do badaniaprzyst¹pi³y osoby leczone od kilku lat,ale równie¿ osoby z niedawno zdiagnozowan¹chorob¹. Wszyscy uczestnicybadania otrzymali nastêpuj¹ce kwestionariuszew kolejnoœci: a) KwestionariuszOsobowoœci NEO-FFI P.T. Costai R.R. McCrae; adaptacja P. Szczepaniak,M. Œliwiñska, J. Strelau, B. Zawadzki;b) Kwestionariusz DoœwiadczaniaChoroby M. Rzadkiewicz;c) Kwestionariusz Orientacji ¯yciowej(SOC-29) A. Antonovsky w autoryzowanejwersji polskiej 1993 r. Zbadanowspó³zmiennoœæ cech osobowoœci zposzczególnymi skalami KwestionariuszaRadzenia sobie z Chorob¹ orazKwestionariusza Orientacji ¯yciowej.Przeprowadzono analizê regresji dlatrzech aspektów doœwiadczania choroby:emocjonalnego, poznawczego,behawioralnego. Wyniki badañ wykaza³y,¿e wymiary osobowoœci nie wp³ywaj¹znacz¹co na adaptacje do choroby.Osoby o wysokim poczuciu koherencjis¹ lepiej przystosowane do sytuacjichoroby. Nie mo¿na jednoznaczniestwierdziæ, ¿e osobowoœæ istotniewp³ywa na proces adaptacji. Pewne jejcechy mog¹ predysponowaæ do zachowañprozdrowotnych, ale wyjaœnieniawymaga kwestia jaki choroba mo¿emieæ zwi¹zek z osobowoœci¹, czymo¿e mieæ wp³yw na pewne jej cechy iznacz¹co j¹ zmieniæ? Rozpatruj¹c tezagadnienia nale¿y mieæ na uwadze,wielop³aszczyznowoœæ zagadnienia.Proces adaptacji do sytuacji chorobynie jest jeszcze jednoznacznie znany.In this publication is shown theproblem of adaptation to the situationof the disease in the relation for thecharacteristic of personality on thesense of coherence. In this researcheighty patients took part with diagnosedchronic disease (cardiovascularor diabetes) patients were treatedoutpatient/ambulatory and hospitalized.In this forty persons were treatedambulatory and forty were hospitalized.Together number of women inthis research were forty-two and themen thirty eight. The treated personswere divided into four groups becauseby the type and state of chronic disease.The research was carried out intwo towns Warszawa and Wo³omin.The treated of patients had been lasting/lastedfor May to September a institutionand individual time of the testhad been lasting/lasted about sixtyminutes. Patients were taken care ofdoctors. In this research treated individualshave been treated for a fewyears but also persons have recentlybeen diagnosed disease. All patientsof research got the questionnaires: a)Personality Inventory NEO-FFI P.T.Costa i R.R. McCrae; adaptation P.Szczepaniak , M. Œliwiñska, J. Strelau,B. Zawadzki; b) Experience of illnessquestionnaire; M. Rzadkiewicz; c) TheSense of Coherence Questionnaire -SOC (SOC-29) A. Antonovsky. Co-variablenessof characteristic of personalitywas buit with individual scales.Questionnaire dealing with the diseasealso "life orientation questionnaire.Performed analysis of regressionfor three aspects of the experienceof illness: emotional, cognitive,behavioral. The results showed thatthe dimensions of personality did notsignificantly affect the adaptation tothe disease. People with a high senseof coherence are better adapted to thesituation of the disease. You cannotstate clearly that personality has a significantimpact on the process of adaptation.Some features may predisposeher to healthy behavior, but clarificationis needed as how the diseasemay be related to personality, or mayhave an impact on some of its featuresPrzegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 10975

and significantly change it? In considering these issues should be borne inmind issues. The process of adaptation to the disease is not yet clearly known.WstêpOsobowoœæ integruje wszystkie psychiczneprocesy w pewn¹ ca³oœæ funkcjonaln¹.Czêœæ badaczy podkreœla fakt, ¿ew³aœnie dziêki osobowoœci ludzi charakteryzujesta³oœæ zachowañ [12]. Celem stworzeniapiêcioczynnikowego modelu osobowoœciby³a chêæ ujêcia takich cech, któreludzie uwa¿aj¹, z ró¿nych wzglêdów, zawa¿ne w ¿yciu [11].W wyniku wieloletnich badañ nad osobowoœci¹wyodrêbniono piêæ czynnikówosobowoœci, czyli tzw. „Wielk¹ Pi¹tkê”. Takpowsta³a populara dzisiaj koncepcja osobowoœci,w której sk³ad wesz³y: Neurotycznoœæ,Ekstrawersja, Ugodowoœæ, Otwartoœæ nadoœwiadczenia, Sumiennoœæ.Neurotycznoœæ jest rozumiana jako wymiarosobowoœci odzwierciedlaj¹cy przywynikach niskich przystosowanie emocjonalnelub emocjonalne niezrównowa¿enieprzy wysokich. Jest to podatnoœæ jednostkina odczuwanie negatywnych emocji tj.strach, zmieszanie, niezadowolenie, gniew,poczucie winy czy wra¿liwoœæ na stres. Podatnoœætê rozumiemy jako cechê. Osoby znisk¹ neurotycznoœci¹ s¹ emocjonalnie stabilne,spokojne, zrelaksowane i zdolne uporaæsiê ze stresem. W wymiarze neurotycznoœcimo¿na jeszcze mówiæ o kilku innychaspektach, których zadaniem jest szczegó-³owe jej okreœlenie. Pojawiaj¹cy siê lêk, rozumianyjest jako tendencja do reagowanianapiêciem, strachem. Niesie to za sob¹sk³onnoœci do zamartwiania siê i nerwowoœci.Osoby w tym wymiarze mog¹ charakteryzowaæsiê tendencj¹ do doœwiadczaniapoczucia winy, smutku, bezradnoœci. Czêstopojawia siê uczycie osamotnienia. Takatendencja okreœlana jest depresyjnoœci¹. Wwymiarze neurotycznoœci dosyæ charakterystycznajest nadwra¿liwoœæ, czyli podatnoœæna stres. Osoby neurotyczne wykazuj¹poczucie bezradnoœci i bywa, ¿e wpadaj¹w panikê w trudnych sytuacjach. Wi¹¿esiê z tym zachowaniem impulsywnoœæ, niezdolnoœædo kontrolowania pragnieñ i popêdów.Ta cecha dotyczy ludzi z nadmiernymsamokrytycyzmem. £¹czy siê on z lêkiemspo³ecznym, niskim poczuciem wartoœci,uczuciem zmieszania oraz wstydliwoœci¹ wobecnoœci innych osób.Ekstrawersja opisuje iloœæ i jakoœæ interakcjispo³ecznych, a tak¿e poziom aktywnoœci.To cecha, która odpowiada za odczuwaniepozytywnych emocji. W tym wymiarzenajwa¿niejszy aspekt to towarzyskoœæ,który ujmuje siê zarówno jako utrzymaniejak i iloœæ kontaktów interpersonalnych.Ten aspekt ³¹czy siê silnie z serdecznoœci¹.A zatem jest to zdolnoœæ do utrzymywaniakontaktów i zwi¹zków. Serdecznoœæbywa te¿ okreœlana jako przyjacielskoœæ.Innym wa¿nym elementem ekstrawersjijest asertywnoœæ, potrzeba poszukiwaniadoznañ.Otwartoœæ na doœwiadczenia pokazujesk³onnoœæ jednostki do poszukiwania pozytywnegowartoœciowania zdarzeñ ¿yciowych,a tak¿e tolerancje wobec nowoœcii ciekawoœæ poznawcz¹. W tym wymiarzewa¿nym aspektem jest wyobraŸnia i estetyka.S¹ to osoby z ¿ywa i twórcz¹ fantazj¹,zainteresowane sztuk¹ oraz wra¿liwe estetycznie.Kolejne istotne czynniki tego wymiaruto uczucia, idee, wartoœci i dzia³ania.Osoby z wysokim wynikiem Otwartoœci s¹ciekawe œwiata, maj¹ szerokie zainteresowaniai aktywnie poszukuj¹ nowych bodŸców.Charakteryzuje je gotowoœæ do analizowaniawartoœci spo³ecznych, religijnychczy politycznych.Ugodowoœæ w przypadku wysokiegowyniku, opisuje pozytywne nastawienie doinnych, a przy wynikach niskich negatywne.To orientacja, która mo¿e przejawiaæ siêw altruizmie (przy wysokich wynikach) lubantagonizmie (przy niskich) w doœwiadczanychmyœlach , uczuciach czy zachowaniu.W wymiarze Ugodowoœci, przy wynikachwysokich, wystêpuje aspekt zaufania i przejawiasiê przekonaniem, ¿e inni maj¹ uczciweintencje. Niski wynik w tym wymiarze niesprzyja zaufaniu, prezentuje sceptycyzmoraz towarzyszy przekonanie, ¿e inny maj¹nieuczciwe intencje. Niski wynik ujawniatendencje do manipulowania. Wysokie wynikipredysponuj¹ do zachowañ altruistycznych,ustêpliwoœci, skromnoœci oraz sk³onnoœcido rozczulania siê. Niskie wyniki predysponuj¹raczej do egocentryzmu, przekonaniuo w³asnej wy¿szoœci, tendencje narcystyczneoraz ma³¹ wra¿liwoœæ na potrzebyinnych.Sumiennoœæ charakteryzuje stopieñ zaanga¿owaniai motywacji osoby w dzia³aniachzorientowanych na cel. Cecha ta czasemjest okreœlana mianem „woli d¹¿eniado osi¹gniêæ”. W tym wymiarze wa¿neaspekty przy wynikach wysokich to: samodyscyplina,obowi¹zkowoœæ, d¹¿enie doosi¹gniêæ. Pojawia siê te¿ sk³onnoœæ doutrzymywania porz¹dku, rozwaga czylisk³onnoœæ do starannego rozwa¿ania problemu.Osoby takie nabieraj¹ przekonania,o mo¿liwoœciach radzenia siebie w ¿yciu.Przy niskich wynikach w wymiarze Sumiennoœciwystêpuje bark ambicji, nie sprecyzowanew³asne cele. Czêsto jest tendencjado zaniechania zadañ przed ich zakoñczeniem.Kolejny aspekt przy wyst¹pienie niskichwyników to brak metodycznoœci i porz¹dkuw ¿yciu i dzia³aniu, ma³a wiara wswoje mo¿liwoœci. Zdarza siê równie¿, ¿eosoba bywa impulsywna przy podejmowaniudecyzji, co daje mo¿liwoœci szybkiegopodejmowania decyzji i jest czêsto bywatraktowane jako zaleta.Autorem koncepcji poczucia koherencjijest Aaron Antonovsky. Badacz sformu³owa³koncepcjê salutogenezy, gdzie najwa¿-niejszym terminem jest poczucie koherencji.Poczucie koherencji zosta³o zdefiniowanejako trwa³a w³aœciwoœæ i ogólna orientacjacz³owieka „wyra¿aj¹ca, w jakim stopniucz³owiek ma dojmuj¹ce, trwa³e, choæ dynamiczneprzekonanie o przewidywalnoœciœrodowiska wewnêtrznego i zewnêtrznegooraz o tym, ¿e z du¿ym prawdopodobieñstwemsprawy przyjm¹ pomyœlny obrót, jakiegomo¿na oczekiwaæ na podstawie racjonalnychprzes³anek” [1].Wed³ug Antonovsky'ego u podstaw koncepcjile¿y przekonanie, ¿e istnieje kontinuum,gdzie na jednym krañcu jest zdrowie ana drugim choroba. W sk³ad poczucia koherencjiwchodz¹ trzy skorelowane zesob¹ sk³adowe:• Poczucie zrozumia³oœci - okreœlastopieñ, w jakim cz³owiek odbiera nap³ywaj¹cebodŸce jako posiadaj¹ce sens poznawczy,czyli jako uporz¹dkowane i jasne, a wzwi¹zku z tym przewidywalne.• Poczucie zaradnoœci - okreœla stopieñ,w jakim cz³owiek dostrzega dostêpnezasoby, œrodki do sprostania wymaganiom.• Poczucie sensownoœci - okreœla stopieñ,w jakim jednostka jest przekonana, ¿ewatro siê zaanga¿owaæ, wyra¿a motywacjêdo dzia³ania.Czasy wspó³czesne ze szczególnympietyzmem dbaj¹ o m³odoœæ, sprawnoœæ isukces. Osoby bez tych cech s¹ czêsto ma³oatrakcyjne w oczach spo³ecznoœci, a równieczêsto we w³asnych. Ból, cierpienie, chorobaa nawet œmieræ s¹ po prostu nie akceptowane.Wiele osób stara siê nie widzieætych problemów i ¿yæ jakby obok. Zdrowiefizyczne i psychiczne, a tak¿e inne czynnikispo³eczne i ekonomiczne s¹ celem chybaka¿dego cz³owieka.Wyst¹pienie choroby oznacza zmianê w¿yciu cz³owieka. Dotyczy to chorób przewlek³ych.Taka zmiana oznacza czêsto rezygnacjêz wa¿nych celów ¿yciowych, modyfikacjêdotychczasowego stylu ¿ycia, czêstooznacza to zmianê pracy, korzystanie z rentyczy tzw. wczeœniejszej emerytury. Zazwyczajwp³ywa to na bud¿et rodzinny, (ale co gorsza)bywa te¿ przyczyn¹ pogorszenie wiêzirodzinnych.Niezale¿nie od rodzaju choroby, ludziereaguj¹ bardzo podobnie. W ka¿dym przypadkuchorobowym konieczna jest adaptacjado niej. Ca³y proces adaptacji mo¿naobserwowaæ w trzech p³aszczyznach. Waspekcie emocjonalnym, poznawczymi behawioralnym. Ogromne znaczenie maj¹czynniki psychologiczne w adaptacji, jaki przebiegu chorób somatycznych.W zdecydowanej wiêkszoœci osoby choreoceniaj¹ swoj¹ sytuacjê jako negatywn¹i trudn¹. Dzieje siê tak, gdy¿ choroba zagra¿anajwiêkszym wartoœciom tj.: ¿yciu,zdrowiu, poczuciu wolnoœci [9]. W takimprzypadku niezmiernie wa¿ny jest procesadaptacji do sytuacji choroby.Adaptacja do sytuacji choroby to: „optymalnew warunkach choroby funkcjonowaniedanej osoby pod wzglêdem emocjonalnym,poznawczym i behawioralnym. Podwzglêdem emocjonalnym o adaptacji œwiadczyæmo¿e dominacja pozytywnego afektu,zadowolenie z ¿ycia, brak zaburzeñ emocjonalnychtakich, jak lêk czy depresja. Jakofunkcjonowanie poznawcze rozumiem wykszta³cenieprzekonañ i postaw pozwalaj¹cychpozytywnie dostrzegaæ siebie oraz otoczenie- w³¹czenie schorzenia w obraz w³asnejosoby, ogólne dostrzeganie celowoœcii sensu, satysfakcjonuj¹c¹ ocenê w³asnego¿ycia. Adaptacja w wymiarze behawioralnymwyra¿a siê miêdzy innymi dba³oœci¹ o zdro-976 Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 10 M. Koz³owska i wsp.

Tabela IZestawienie statystyka opisowych dla poszczególnych zmiennych.Summary descriptive statistics for each variable.ŒredniaOdchylenie standardoweSkalaneurotycznoœci21,679,28Skalaekstrawersji28,857,68Skalaotwartoœci24,767,09Skalaugodowoœci31,175,51Skalasumiennoœci33,658,61Depresja24,424,26Lêk20,553,98Satysfakcja15,852,91Akceptacja19,892,76Wiara28,714,05Praktykizdrowotne18,644,51Zalecenialekarskie17,463, 4Poczucieszczêœcia12,892,32Adaptacja12,12,19Poczuciekoherencji137,4723,34Aspektbehawioralny36,17,06Aspektpoznawczy32,014,11Aspektemocjonalny102,4213,98Tabela IIAnaliza korelacji.Correlation analysis.NeurotycznoœæEkstrawersjaOtwartoœæna doœwiadczeniaUgodowoœæSumiennoœæD epresja- 0,33* * 0,46**0,210,190,06L êk- 0,27*0 ,36**0 ,25*0,34** 0,07S atysfakcja- 0,23*0,41**0,160 ,160,38* *Akceptacja0 ,070,39**0,190,110Wiara- 0,160,35**0 ,150 ,26*0,32* *Praktykizdrowotne - 0,070,23*0 , 10 ,24*0,43* *Zalecenialekarskie -0,130,160 ,120 ,26*0,40* *Poczucieszczêœcia - 0,210,46**0 ,210 ,27*0,35* *Adaptacjawprost- 0,210 ,41**0 ,33**0 ,40**0,36* *P oczucie koherencji - 0,37* * 0,37**0,150 , 2 0,27*Aspektbehawioralny - 0,110,22*0 ,120 ,28*0,47* *Aspektpoznawczy - 0,060 ,48**0 ,31**0,29** 0,19A spekt emocjonalny - 0,31* * 0 ,51**0 ,24*0 ,31**0,27*Istotnoœæ dwustronna jest zaznaczona gwiazdkami: *p

Tabela VModel regresji dla aspektu emocjonalnego.Regression model for the emotional aspect.Wspó³czynnikiniestandaryzowaneB B³¹dstandardowyWspó³czynnikistandaryzowanet IstotnoœæBeta( Sta³a) 57,918,666,680,00Skalaekstrawersji 0,870,170,484,980,00Skalaugodowoœci 0,630,240,252,570,01Tabela VIModel regresji dla aspektu behawioralnego.Regression model for the behavioral aspect.Wspó³czynnikiniestandaryzowaneB B³¹dstandardowyWspó³czynnikistandaryzowanet IstotnoœæBeta( Sta³a) 23,262,937,930,00Skalasumiennoœci 0,380,080,464,540,00„chorowania”, a wraz z leczeniem zaczynasiê problem adaptacji. Choroba niesie zasob¹ wiele ograniczeñ, czêœæ mo¿na opanowaæale trudna jest „walka” z innymi czynnikamitj. bólem, ograniczon¹ wydolnoœci¹organizmu. Pacjent ma wiele trudnoœci fizycznychi psychicznych do pokonania np.zmianê stylu ¿ycia, zmianê ról spo³ecznych.To stanowi du¿¹ przeszkod¹ w mobilizacjipacjenta do „walki z chorob¹”. Osoby wierz¹cei religijne widz¹ w chorobie wartoœcimetafizyczne.W niniejszej publikacji funkcjonowaniew chorobie jest rozpatrywane w trzechaspektach: poznawczym, emocjonalnym ibehawioralnym. Na podstawie pokazanychwy¿ej rozwi¹zañ radzenia sobie z chorob¹widaæ, ¿e sposób reagowania ludzi jest bardzoró¿ny. Niektóre za³o¿enia i teorie ca³kowiciesiê wykluczaj¹. Musi up³yn¹æ sporoczasu zanim cz³owiek realnie uœwiadomisobie swój stan i sytuacjê, jej konsekwencjezanim podejmie próbê walki z chorob¹.Mo¿na przypuszczaæ, ¿e cechy osobowoœci,zwi¹zane z aktywnoœci¹ (ekstrawersjai otwartoœæ na doœwiadczenia) sprzyjaj¹d¹¿eniu do rozwi¹zania problemu i zmianytrudnej sytuacji. Ca³kiem odwrotnie jest wprzypadku takich cech jak neurotyzm, nieœmia³oœæ,lêkliwoœæ, zahamowanie [11]. Wobliczu powy¿szego postawione zosta³ynastêpuj¹ce hipotezy badawcze:H1 - Pacjenci o wysokiej neurotycznoœcimaj¹ trudnoœci w procesie adaptacji dosytuacji choroby w emocjonalnym i poznawczymaspekcie.H2 - Pacjenci o wysokim poziomie ekstrawersjimaj¹ trudnoœci w procesie adaptacjido sytuacji choroby w emocjonalnymaspekcie.H3 - Pacjenci i o wysokiej ugodowoœcimaja gorsze wyniki w doœwiadczaniu chorobyw emocjonalnym, behawioralnym i poznawczymaspekcie.H4 - Pacjenci o niskiej sumiennoœci maj¹gorsze wyniki w doœwiadczaniu choroby wpoznawczym, behawioralnym i emocjonalnymaspekcie.H5 - Pacjenci o wysokiej otwartoœci nadoœwiadczenia s¹ lepiej przystosowanii emocjonalnym, poznawczym i behawioralnymaspekcie.H6 - Pacjenci z wysokim poczuciemkoherencji maj¹ lepsze wyniki w przystosowaniudo choroby we wszystkich aspektach.Materia³ i metodaCelem badañ by³o wykazanie znaczenia zwi¹zkuosobowoœci pacjentów chorych przewlekle w procesieadaptacji do sytuacji choroby.Przeprowadzone badanie mia³o charakter strategiiporównañ poprzecznych adaptacji do sytuacji chorobyoraz cech osobowoœci w grupie pacjentów leczonychambulatoryjnie i hospitalizowanych.Osoby badane by³y dobierane celowo. Wœród pacjentówchorych przewlekle zdecydowano siê na rekrutacjepod wzglêdem rodzaju choroby tj. choroby uk³adukr¹¿enia oraz cukrzyca. Istotny by³ równie¿ w doborze osóbrodzaj leczenia sposobu ambulatoryjny b¹dŸ hospitalizacyjny.W badaniu przyjêto nastêpuj¹ce zmienne:• Zmienna zale¿na: Doœwiadczanie chorobyprzez pacjentów (w emocjonalnym, poznawczym i behawioralnymaspekcie).• Zmienna niezale¿na: Cechy osobowoœci pacjentatj.: neurotycznoœæ, ekstrawersja, sumiennoœæ,ugodowoœæ, otwartoœæ, poczucie koherencji• Zmienna kontrolowana: typ cukrzycy, p³eæ,wiek, czas trwania choroby.Oceny psychometrycznej dokonano za pomoc¹narzêdzi nale¿¹cych do metod typu „papier - o³ówek”,których podstaw¹ jest samoopis.Badanie zosta³o przeprowadzone w Warszawie iWo³ominie. Do badania przyst¹pi³y osoby leczone odkilku lat, ale równie¿ osoby z niedawno zdiagnozowan¹chorob¹.Wszyscy uczestnicy badania otrzymali nastêpuj¹cekwestionariusze w kolejnoœci:d) Kwestionariusz Osobowoœci NEO-FFI P.T. Costai R.R. McCrae; adaptacja P. Szczepaniak , M. Œliwiñska,J. Strelau, B. Zawadzki;e) Kwestionariusz Doœwiadczania Choroby M.Rzadkiewicz;f) Kwestionariusz Orientacji ¯yciowej (SOC-29) A.Antonovsky w autoryzowanej wersji polskiej 1993 r.W badaniu wziê³o udzia³ 80 osób ze zdiagnozowan¹choroba przewlek³¹. Udzia³ w badaniach by³ dobrowolnyi bez wynagrodzenia. Odpowiedzi by³y anonimowe.Po badaniach nie spotykano siê wiêcej z ich uczestnikami.Próba mia³a charakter incydentalny, tzn. osobaprowadz¹ca badanie zaprosi³a do badania te osoby, zktórymi zetknê³a siê w dniu badania. Kwestionariuszeby³y wype³niane indywidualnie w obecnoœci osoby prowadz¹cejbadanie. Osoba prowadz¹ca badanie czyta³apolecenia oraz wszystkie stwierdzenia znajduj¹ce siê w/w narzêdziach (kwestionariuszach). Ka¿da osoba badanamia³a przed sob¹ kwestionariusze i po odczytaniustwierdzenia proszona by³a o wskazanie wybranej przezsiebie odpowiedzi. Badanie jednego pacjenta trwa³o ok.60 minut. Ka¿de spotkanie z pacjentami ambulatoryjnymiby³o przeprowadzane indywidualnie w gabinecie lekarskimpo wczeœniejszym wyra¿eniu na nie zgody. Pacjencihospitalizowani badani byli indywidualnie przy ³ó¿-kach.Wyniki badañW celu zweryfikowania hipotez badawczychdane uzyskane z badañ zosta³y poddaneanalizie statystycznej. Analiza mia³ana celu:• Zbadano wspó³zmiennoœæ cech osobowoœciz poszczególnymi skalami KwestionariuszaRadzenia sobie z Chorob¹ orazKwestionariusza Orientacji ¯yciowej.• Przeprowadzono analizê regresji dlatrzech aspektów doœwiadczania choroby:emocjonalnego, poznawczego, behawioralnego.• Zbadano ró¿nice w wynikach poszczególnychskal pomiêdzy osobami o ró¿-nych typach cukrzycy, sposobie leczenia,czasie trwania choroby, o ró¿nej p³ci, a tak-¿e pomiêdzy chorobami.Wykorzystano do analizy nastêpuj¹cemetody statystyczne:• Oceny wspó³zale¿noœci dokonano,wykorzystuj¹c wspó³czynnik r-Pearsona.• Wykorzystano analizê regresji metod¹eliminacji wstecznej.• Do porównañ miêdzygrupowych wykorzystanotest t- Studenta i test H-Kruskala-Wallisa.Jak wynika z danych, wszystkie zmiennemaj¹ rozk³ad zbli¿ony do normalnego.W analizach zostan¹ zatem zastosowanetesty parametryczne. W poni¿szej tabeli Ijest zestawienie statystyk opisowych dla poszczególnychzmiennych.Ze wzglêdu na sformowane hipotezy,nale¿y zbadaæ wspó³zmiennoœæ cech osobowoœci(NEO -FFI) z poszczególnymi skalamiKwestionariusza Adaptacji do SytuacjiChoroby oraz Kwestionariusza SOC-29. Dozbadania wspó³zmiennoœci poni¿sze wynikizosta³y policzone przy u¿yciu r-Pearsona(tabela II i tabela III).Aby zweryfikowaæ hipotezy kierunkoweo wp³ywie cech osobowoœci na trzy aspektydoœwiadczania choroby (emocjonalny, poznawczyi behawioralny) wykonano analizêregresji metod¹ eliminacji wstecznej (tabelaIV, V, VI).Jako predyktory u¿yto wymiarów osobowoœci:Neurotycznoœæ, Ekstrawersja,Ugodowoœæ, Otwartoœæ na doœwiadczenia,Sumiennoœæ.I tak kolejno dla:• Aspektu poznawczego - skonstruowanomodel regresji (metod¹ eliminacjiwstecznej), który wyjaœnia 34,2% zmiennoœcii obejmuje dwie cechy osobowoœci tj. ekstrawersjei ugodowoœæ, a tak¿e neurotycznoœæna granicy trendu. Wspó³czynniki modeluliniowego prezentuje tabela poni¿ej (tabelaIV). Neurotycznoœæ zatem zgodniez wynikami korelacji nie ma istotnego wp³ywuna aspekt poznawczy w doœwiadczaniuchoroby.• Aspektu emocjonalnego - skonstruowanymodel regresji wyjaœnia 33,3%zmiennoœci i obejmuje dwie zmienne tj. ekstrawersjei ugodowoœæ. Wspó³czynniki modeluliniowego prezentuje tabela poni¿ej (tabelaV). Neurotycznoœæ nie wp³ywa zatemna aspekt emocjonalny w doœwiadczaniuchoroby, poniewa¿ jednak analiza korelacjiwykaza³a s³aba wspó³zmiennoœæ mo¿na978 Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 10 M. Koz³owska i wsp.

przypuszczaæ, ¿e aspekt emocjonalny wp³ywana neurotycznoœæ.• Aspektu behawioralnego - skonstruowanymodel regresji wyjaœnia 23,9%zmiennoœci i obejmuje i obejmuje tylko jednacechê osobowoœci tj. sumiennoœæ.Wspó³czynniki dla tego modelu prezentujetabela poni¿ej (tabela VI). Ugodowoœæ zatem,nie zgodnie z wynikami korelacji, niema istotnego wp³ywu na aspekt poznawczy.OmówienieCelem badania by³o wykazanie zwi¹zkumiêdzy adaptacj¹ do sytuacji chorobya cechami osobowoœci u pacjentów chorychprzewlekle. Zbadano równie¿ wp³yw poczuciakoherencji na doœwiadczanie choroby.Obserwowane by³y te¿ inne zmienne, któremog³y mieæ wp³yw na adaptacjê do sytuacjichoroby tj. p³eæ, czas trwania choroby, typcukrzycy, wiek osoby badanej, rodzaj chorobyoraz rodzaj leczenia. Czêœæ hipotez nieznalaz³a potwierdzenia w badaniach.Na podstawie wyników zawartych w tabeliI mo¿na stwierdziæ, ¿e hipoteza pierwsza,mówi¹ca o pacjentach reprezentuj¹cychwysoki poziom neurotycznoœci, matrudnoœci w adaptacji to choroby w aspekcieemocjonalnym i poznawczym, nie potwierdzi³asiê. WskaŸniki zawarte w tabeli Inie wskazuj¹ na istnienie zwi¹zku pomiêdzyneurotycznoœci¹ a poznawczym aspektemdoœwiadczania choroby. Z kolei wyst¹pi³azale¿noœæ tzw. odwrotna miêdzy neurotycznoœci¹a aspektem emocjonalnymadaptacji do choroby, co oznacza, ¿e imwy¿sza neurotycznoœæ tym ni¿sze emocjonalnedoœwiadczanie choroby. Watro zauwa-¿yæ, ¿e zale¿noœæ ta jest na niskim poziomie,dlatego mo¿na jedynie przypuszczaæ,¿e neurotycznoœæ mo¿e wp³ywaæ na aspektemocjonalny w adaptacji do sytuacji choroby.Z pewnoœci¹ nale¿y zastanowiæ siê jeszczenad dzia³aniem mechanizmów obronnych,które w sytuacjach trudnych tj. chorobape³ni¹ funkcje pomocne w adaptacji.A zatem pe³ni¹ funkcjê przystosowawcz¹.Niew¹tpliwie, neurotycznoœæ predysponuje,do korzystania z tej formy radzeniasobie [4,12].Druga z hipotez, w której za³o¿ono, ¿epacjenci o wysokim poziomie ekstrawersjitrudniej adaptuj¹ siê w sytuacji choroby wemocjonalnym aspekcie równie¿ siê nie potwierdza.Z tabeli IX nie wynikaj¹ statystycznieistotne wspó³zmiennoœci pomiêdzy ekstrawersj¹a aspektami doœwiadczania choroby.Wszystkie wspó³czynniki s¹ dodatnie,a zatem zachodzi zale¿noœæ prosta. Im wy-¿sza ekstrawersja tym wy¿szy emocjonalnedoœwiadczanie choroby. Ekstrawertyk toosoba kieruj¹ca sw¹ energiê ¿yciow¹ nazewn¹trz: ku innym. Niektórzy ekstrawertycymaj¹ wielu znajomych, dziêki temu mo¿-liwoœæ osi¹gniêcia wsparcia spo³ecznegojest u nich wiêksza. Wykazano, ¿e ekstrawertycycechuj¹ siê lepszymi umiejêtnoœciamispo³ecznymi, co jest konieczn¹ w³asnoœci¹by otrzymywaæ skuteczne wsparciespo³eczne [6]. Zdaniem Kawuli wsparciespo³eczne posiada znaczenie „pomocy dostêpnejjednostce lub grupie w sytuacjachtrudnych, stresowych, a których bez wsparciainnych nie s¹ w stanie przezwyciê¿yæ”[3]. Wynik badañ byæ mo¿e warto poddaædalszym obserwacjom, zwiêkszyæ grupê badanych.Hipoteza dotycz¹ca trudnoœci w doœwiadczaniuchoroby u pacjentów z wysokimwynikiem ugodowoœci nie potwierdza siê.Jak wynika powy¿ej z tabeli korelacji (IX)wspó³czynniki korelacji s¹ dodatnie a zatemistnieje zale¿noœæ prosta. Istniej¹ statystycznieistotne wspó³zmiennoœci pomiêdzy wynikamiskali „aspekt emocjonalny”, „poznawczy”i „behawioralny” a wynikami ze skaliugodowoœci NEO- FFI. W celu weryfikacji hipotezykierunkowej o wp³ywie cech osobowoœcina aspekty emocjonalny, behawioralnyi poznawczy dokonano analizê regresji.Ugodowoœæ wp³ywa na aspekt emocjonalny,poznawczy a na aspekt behawioralny nie maistotnego wp³ywu. W badaniach Oginskiej-Bulik i Juczyñskiego [7] istotn¹ cech¹ osobowoœcidla rozwoju chorób somatycznychokaza³a siê ugodowoœæ. Jest wyznacznikiemwszystkich analizowanych w owym badaniuchorób, przede wszystkim jednak wi¹¿e siêz rozwojem chorób nowotworowych. Oznaczato, ¿e osoby o wysokiej ugodowoœci,charakteryzowane jako: potulne, ³agodne,szczere, altruistyczne, skromne, prostoduszne,uczuciowe prawdopodobnie wykazuj¹wiêksz¹ sk³onnoœæ do zachorowania na rakani¿ osoby o niskiej ugodowoœci. Mo¿e tooznaczaæ, ¿e w badaniu nale¿a³o zwiêkszyæliczebnoœæ grupy. Ponad to jak wynika z definicji„Wielkiej Pi¹tki” w wymiarze Ugodowoœci,przy wynikach wysokich, wystêpujeaspekt zaufania i przejawia siê przekonaniem,¿e inni maj¹ uczciwe intencje, dlategopacjenci mogli poczuæ siê pewnie i bezpieczniew trakcie leczenia a ca³y procesadaptacji przebiega³ poprawnie.Czwarta hipoteza dotycz¹ca niskiej sumiennoœciktóra mo¿e mieæ wp³yw na trudnoœciw doœwiadczaniu choroby nie potwierdzi³asiê. Tabela 9 pokazuje, ¿e nie istniej¹statystycznie istotne wspó³zmiennoœci miêdzyzamiennymi. Wspó³czynniki korelacji s¹jednak dodatnie a to oznacza zale¿noœæ prost¹.Im wiêksza ugodowoœæ, tym wy¿szewyniki w ka¿dej ze skal. Aby zweryfikowaæhipotezy kierunkowe o wp³ywie cech naaspekt emocjonalny i behawioralny zosta³aprzeprowadzona analiza regresji (tabela XII,XIII). Sumiennoœæ nie wp³ywa na aspektemocjonalny ale wp³ywa na aspekt behawioralny.Inne badania, gdzie badane by³y kwestionariuszemNEO-FFI, kobiety z chorob¹niedokrwienna serca dominuj¹ca okaza³a siêsumiennoœæ. Prezentacja wysokiego poziomusumiennoœci ³¹czy siê z takimi cechamijak skrupulatnoœæ w planowaniu swoich dzia-³añ oraz ro¿nych przedsiêwziêæ, rzetelnoœæ,cierpliwoœæ oraz sumiennoœæ w rozwi¹zywaniuproblemów [2.].W hipotezie mówi¹cej o lepszym przystosowaniudo choroby, gdzie pacjenci cechuj¹siê wysokim poziomem otwartoœci nadoœwiadczenia, okaza³o siê, ¿e wspó³czynnikikorelacji s¹ dodatnie a to oznacza zale¿noœæprost¹. Otwartoœæ nie ma istotnegowp³ywu na aspekt behawioralny. Hipotezapotwierdzi³a siê po czêœci, gdy¿ w pozosta-³ych aspektach doœwiadczania choroby tzn.emocjonalnymi i poznawczym korelacja jestistotna i dodatnia.Pacjenci z wysokim poczuciem koherencjimaja lepsze wyniki w przystosowaniu dochoroby we wszystkich aspektach, ta hipotezapotwierdza³a siê (tabela X). Jak pokazujetabela korelacji (tabela X) wszystkiewspó³czynniki korelacji s¹ dodatnie i osi¹gaj¹wartoœci wskazuj¹ce na zale¿noœæumiarkowan¹. Oznacza to, ¿e hipoteza siêpotwierdza, i osoby o wysokim poczuciukoherencji s¹ lepiej przystosowane do sytuacjichoroby.Wnioski1. Ma³o zmiennych psychologicznychwi¹¿e siê bezpoœrednio z popraw¹ zdrowiasomatycznego pacjentów.2. Poczucie koherencji nie wp³ywa bezpoœredniona poprawê stanu zdrowa, a jestjednym z predykatorów procesów zdrowienia.Inne badania pokaza³y, ¿e wi¹¿e siê zemocjami negatywnymi, tzn. wy¿szy poziompoczucia koherencji wp³ywa na ni¿-szy poziom emocji negatywnych.3. Mo¿na zaobserwowaæ poœredniwp³yw poczucia koherencji na zdrowia somatyczne,tzn. mo¿e wp³ywaæ na poprawêstanu zdrowia. W przypadku silniejszegopoczucia koherencji wystêpuje ni¿szy poziomemocji negatywnych. A w przypadkus³abszego poczucia koherencji obserwuje siêwy¿szy poziom emocji negatywnych i tymsamym mniejsza poprawê stanu zdrowia.4. Zatem choroba stanowi tylko jeden zczynników maj¹cy wp³yw na kszta³towaniesiê osobowoœci. Choroba jak widaæ w badaniachstwarza trudn¹ sytuacje ¿yciowo,jednak u ka¿dego skutki tej sytuacji s¹ zró¿-nicowane i zale¿¹ od osobowoœci a tak¿ele¿¹ w procesie adaptacyjnym a nie zale¿yod choroby.5. Stasowanie leków, które s¹ bardzoczêsto niezbêdne w prowadzeniu kompleksowejterapii. Czêsto stosowane s¹ leki ß-andrenolitycznych. Leki te docieraj¹ do tkaneki narz¹dów w tym do oœrodkowego uk³adunerwowego (OUN). Czêœæ unerwieniawystêpuj¹cego w OUN jest zwi¹zana z naczyniamikrwionoœnymi i poprzez zmiany wmiejscowym przep³ywie krwi i metabolizmie,mo¿e wp³ywaæ na funkcje psychiczne czyte¿ neurofizjologiczne. Niekiedy mo¿na zaobserwowaæu pacjentów omamy, oszo³omienie,bezsennoœæ, uspokojenie, koszmarynocne, bóle g³owy oraz objawy depresjipsychicznej. Niew¹tpliwie dzia³ania te s¹zwi¹zane z wp³ywem leków na oœrodkowereceptory ß-andrenergiczne [5,8].Piœmiennictwo1. Antonovsky A.: Rozwik³anie tajemnicy zdrowia. Jakradziæ sobie ze stresem i nie zachorowaæ. FundacjaIPiN, 1995, 11.2. Herszen-Niejodek I.: Psychologiczne problemychorych somatycznie. (W:) (red.) J. Strelau. Psychologia.Podrêcznik Akademicki, GWP. 2000, 3.3. Kawuli S.: Spirala ¿yczliwoœci, od wsparcia dosamorozwoju. (W:) (red.) E. Katanowicz. Wsparciespo³eczne w uk³adach ludzkiego ¿ycia, Olsztyn.1997, 15.4. Kowalik S.: Relacja: wymagania sytuacji - aktywnoœæosoby niepe³nosprawnej. (W:) S. Kowalik. Psychologiarehabilitacji. Wyd. Akademickie i Profesjonalne2007, 62.5. Kurza K.: Zaburzenia w funkcjonowaniu psychologicznymkobiet wspó³uzale¿nionych. TerapiaUzale¿nienia i Wspó³uzale¿nienia 2000, 2, 11, 31.6. Lu L., Shih J.B., Lin Y.Y., Ju L.S.: Personal andenvironmental correlates of happiness. Personalityand Individual Differences 1997, 23, 453.Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 10979

7. Ogiñska-Bulik N., Juczyñski Z.: Psychoonkologia.2008, 12, 1, 7.8. P³aŸnik A.: Zastosowanie leków ß-andrenolitycznychw psychiatrii i neurologii (W:) Leki ß-andrenolitycznychw farmakoterapii (red.) D. Liszewska-Pfejfer,W. Kostowski), PZWL, Warszawa. 2000.9. Ratajczak Z.: Stres - radzenie sobie - kosztypsychologiczne. (W:) Herszen-Niejodek I., RatajczakZ. (red). Cz³owiek w sytuacji stresu. WydawnictwoUniwersytetu Œl¹skiego, 1996.10. Rzadkiewicz M.: Osobowoœæ w procesie adaptacjido sytuacji choroby na przyk³adzie parkinsonizmusamoistnego. Lekarz Wojskowy, 2003, 79, 113.11. Skrzyñski W.: Psychologiczne wyznaczniki jakoœci¿ycia osób przewlekle chorych. WydawnictwoNaukowe Medium, 2006.12. Strelau J.: Psychologia. Podrêcznik Akademicki.Gdañskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2000, 2, 462.13. Wrzeœniewski K.: Psychologiczne problemy chorychz zawa³em serca. PZWL, Warszawa. 1996.14. Zawadzki B., Strelau J., Szczepaniak J.: Diagnozapsychometryczna piêciu wielkich czynników osobowoœci- adaptacja kwestionariusza NEO-FFI Costy iMcCrae do warunków polskich. Studia Psychologiczne.1995, 33, 189.980 Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 10 M. Koz³owska i wsp.