топонимика

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫБ1Л1М ЖЭНЕ РЫЛЫМ МИНИСТРЛ1Г12/СК. Д. КАЙМУЛДИНОВАТОПОНИМИКАОкулыкКазахстан Республикасы Бт/м жэнееылым министрл/г/ ' бек/ткенАлматы, 2011

ЭОЖ 910 (075)КБЖ 26.8 я 7 3К 14П 1 к 1р ж а з г а н д а р :г. г. д., профессор А. Р. Медеуг. г. д., профессор Ж. Д. Достайг. г. к., доцент С. С. ТугелбаевКаймулдинова К. Д.К 14 Топонимика: Окульщ. - Алматы: ЖШС РПБК «Дэу^р»,2011.-336 б.18ВИ 978-601-217-240-0Окулыкта жогары оку орындарында география мамандыктары бойыншаокытылатын «Топонимика>» пэншщ теориялык-колданбалык непздер]карастырылып, аумактык топонимиялык жуйелердщ калыптасуы мен ерекшел^ктер)талданган. Окулык материалдары географтарды дайындаубарысында мамандыкка кажет мелшерде топонимикалык бийм калыптастыругамумюндш беред!. Топонимикалык деректер аукымы дуние жузшщбарлык 1р> аймактарын. сонын 1шшде Казакстан аумагын камтиды. Кептегентопонимикалык зандылыктардын Казахстан мысалында бершу!, булматериалдарды «Казакстаннын физикалык географнясы» пашн опыту барысындапайдалануга мумкшдак береди.Окулык жогары оку орындарында география мамандыктары студенттершеарналган. Соныменымагистранттар мен географияпангащ мугал1мдер| кос шша супа*^вйу*щ^аидал 1а алады.1ЧВ\ 978-601-217-214-0атындагы ПМУ-д1цакадемик С.Бейсемб*

а л р ы с е зУсынылып отырган ок,улык жогары оку орындарыныц5В011600-география мамандыгы бойынша МемлекеттЁк жалпыгабЁрдей бш м стаидартында типтж оку жоснарына енпзшген«Топонимика» йэшиён негЁзгЁ окулык болып табылады. Булокульщ болашак география поншщ мугалЁмдерЁне аса кажеттЁтопонимикалык 6 ёлём беру жэне бшктЁлЁк дагдыларын калыптастырумаксатын кездейдЁ. Казахстан Республикасында топонимикадангеографтар ушш арнайы дайындалган окулык бурынсондыболган емес.Топонимиканьщ калыптасуы мен дамуы уш гылым с ал ас ы-ныц (география, тарих, тш бшмЁ) негЁзЁнде жузеге асканымен,казЁргЁ тацда оныц географиялык багыты теориялык жэне колданбалытургыда улкен мацызга ие болып отыр. Сонымен катар,географиялык бш м берущ географиялык атауларсыз елестетумумюн емес. Ал географиялык атаулар немесе топонимдер топонимикагылымыныц басты зерттеу объекпа болып табылады.Мектеп географиясьшда окушыларды тьшсым табигат пен когамныцкещстЁктЁк за ц д ы л ь щ т а р ы м е н таныстыруда, олардыцгеография элемше кызыгушылыгын тудьфуда топонимикалыкбшмнщ алатын орны айрыкша. Осы аталгандар топонимиканыпэн ретшде арнайы окытудыц географтарды кэаби маман ретЁндедайындауга аса кажет екендшн непздеуге мумкЁндж бередЁ.Топонимика географияныц кай саласында болмасын, езЁндЁкорынга ие. Физикалык-географиялык нысандар атаулары кэбЁнесегеографиялык терминдер негЁзЁнде калыптасады, сол себептЁтопонимикалык бш м студенттерге болашак кэсЁби кызметЁндежергЁлЁктЁ жер атауларынын сырына уцЁлуге, окушыларменгылыми-ЁзденЁс жумыстарын уйымдастыруына негЁз болады.Экономикалык жэне элеуметтЁк географияны окытуда елдЁмекендер, кен орындары, енеркэсЁп ортальщтары, катынас жолдарыменбайланысты географиялык атаулардыц шыгу тегЁ менмагынасы, хальщ коныстануы мен кэш ё-к о н ы , мемлекет тарихы3

мен жекелеген этностардьщ тарихи тагдырлары, аумактын игерьлу1 жайлы мол дерек бере алады.Географиялык атаулардыц кунделисп ем1рде, халыкаралыккарым-катынастарда колданылатындыгы, географиялык едебиетпен карталарда керш1С табатыны олардыц жазылуы мен айтылуыныцб1р жуйеге келпрту1 мен стандартталуын кажет етедкОсы жагдайда ж ергш кп жерде географиялык атауларды стандарттау1сше географ-мамандар белсенд1 атсалысып, кецесплкызмепн аткаруына болады.Окулык авторы бул ецбекп дайындау барысында езшщ топонимиканыцгеографиялык багытын дамытудагы узак жылгыгылыми 1здешстершщ нэтижесш болашак география пошнщмугал1мдершщ бш м 1 мен бш ктш пне койылатын талаптар тургысындажуйелеп, мектеп географиясыныц мазмунына лайыктаудынепзге алды.4

К1Р1СПЕ«Топонимика» пеш жогары касгби бш кп географ мамандардыдаярлаудагы непзп оку пендершщ б1р1 болып табылады.Курсты окып-уйрену барысында болашак география пвншщ муга-Л1мдер1 географиялык терминдер мен атаулардыц магынасынталдауга, тусше бшуге, олардыц акпараттык мацызына назараударуга уйренедь «Топонимика» пантщ мазмуны КазакстанРеспубликасыньщ Мемлекетпк жалпыга мшдетп бш м стандартынатольщ свйкестендхршген. «Топонимика» пеш б т малушылардыц тарих, мемлекетпк жене шет тщцершен алганбшмдерше суйене отырып, физикалык жене экономикалыкгеография пендер1мен б1рге окытылу аркылы бш м 1 мен дуниетанымынкецейте тусуге, географиялык ойлаудыц непзш калаугамушандж беред1.«Топонимика» пвншщ максаты мен мшдеттерь Пвннщбасты мацсаты болашак география пвншщ мугал1мдерш топонимиканыцпен реиндеп мазмунымен, теориялык непздер1ментаныстыра отырып, Казакстан Республикасы мен дуние жузшщтурл1 аймактарьщцагы географиялык атаулардыц шыгу теп, магынасы,калыптасуы, езгеру1 жене оларды стандарттау багытындатереццеплген бш м беру болып табылады.«Топонимика» п е т аясында бул максатты орындау ушштемендеп мтдеттер жузеге асырылады:- топонимиканыц баска бш м салаларымен байланысын, географияпеш мугагпмдерш дайындаудагы мацызын тус1нуге бшмалушыларды дагдыландырып уйрету;- географиялык атаулардыц непзп топтары, олардыц калыптасуынаьщпал ететш факторлар, топонимиканыц теориялыкнепздер1, зерттеу ад1стер1 туралы бш м капьпггастыру;- Казакстан Республикасы мен дуние жуз1 аймактарындагытопонимиялык жуйелердщ ерекшежктер1 туралы, 1р1 географиялыкобъектшердщ атауларыньщ магынасы мен шыгу теп жоншдегеографиялык тургыда непзделген акпарат беру;5

- тарихи атауларды калпына келйру, географиялык атауларды стандарттау мен унификациялауга катысты топонимиканыцколданбалы мацызына катысты накты бш м беру жэне жергш кпжерде ез бепнше топонимикалык зерттеулер журпзуге кажетпдагдылар калыптастыру.«Топонимика» пенш окьт уйрену бш м алушыларда топонимиканыцпэн репндеп максаты мен баска бш м салаларыменбайланысы; топонимиканыц непзп терминдер! мен олардын магынасы;топонимиканын непзш салушы галымдар мен олардынбасты ецбектер1; топонимиканын непзп зерттеу едгстерг; топонимдерд!калыптастырушы непзп факторлар; географиялыктерминдердщ атаулар калыптастырудагы мацызы; географиялыкатауларды топтастыру; топонимдердщ шыгу теп, магынасын,озгеру сипатын талдау; топонимдердщ аймактык ерекшел1ктер1мен олардыц непзп калыптасу кезецдер!; географиялык атаулардыстандарттау мен унификациялаудагы устанымдар; топонимиканыцколданбалы мацызы туралы бш м калыптастыруыТИ1СТ1.«Топонимика» пенш окып уйрену нетижесшде бш м алушылартопонимикалык зерттеудщ непзп едкггерш игерт, к жузшдекол да нуды; жекелеген аумакпгардыц топонимиялык жуйелершсипаттауды; жергш кп жерде топонимдердд жинактап, пзбесшкурастыруды жэне кыскаша сипаттама бере бшуда; географиялык,картографиялык, тарихи, тш бш м 1 жене баска акпараткездершен алган деректерд! топонимдерд] талдауда колданабшущ; жергш кп жердеп географиялык атауларды калпына копиру,стандарттауга катысты ю-шараларды уйымдастырып, шешужолдарын мецгеру1 тшс.Топонимиканыц баска бЫ м салаларымен байланысы.Топонимика кептеген баска бш м салаларымен байланысты.Рылым ретшде тш бшм1, тарих жэне географияныц тогысындакалыптаскандыктан, пен ретшде де аталган гылым салаларынепзшде калыптаскан пэндермен езара байланысады.Топонимика пенш окып-уйрену барысында тш бшм! саласындагыбш м аса кажет. Эр тшдщ сез куралу зандылыктарыболады. Сонымен катар, баска тшдер ден енген топонимдердщмагынасын тусшу ушш халыкаралык денгейде кецшен колданы-6

латын шет тшдерда б1лу де топонимика пэнш окып-уйренудекэмектесетш болады.Топонимиканы окып-уйренуде географиялык атаулар калыптасканкезецдеп тарихи жагдайлар, халыктардыц кепп-коны менконыстануы, белгш б1р тарихи окигалар туралы бш м кажет болады.Топоним туралы деректер тарихи кужаттарда, карталарда,жазбаларда, жылнамаларда бершуг мумкш. Белгш бгр аумактынтопонимиясын ол елкенщ тарихын бшмей, тусЁну мумкш емес.Сондыктан топонимика пэш эр кезеццердЁ камтитын тарихтыцжеке салаларымен, соныц шпндё КазаКстанныц тарихымен тыгызбайланысты болып келедьТопонимика п э т географияныц бар лык салаларымен байланыстыболып келедЁ. Бгршшщен, кез келген географиялык атаукещстпсте орны бар объекпге бертедц, ягни географиялык номенклатураныцкарталармен тшелей байланысы бар. Еюннпден,мухиттар мен материктердщ, жекелеген аймактардын топонимиясысол аумактардыц табигат ерекшелЁктерЁмен, ресурстарымен,халкыныц улттьщ курамымен, коныстану сипатымен,шаруашылык турлерЁмен тыгыз байланысты. Ал осы аталгандаргеографияныц жеке салаларыныц зерттеу объектшер1 бЬлып табылады.Керкшше, топонимикалык деректер аркылы байыргыландшафт сипатын жацгыртып, жойылып кеткен су кездерЁ, ормандар,вс1мд1к жамылгысы, жануарлар туралы кунды магпметтералуга болады. Географиялык атауларсыз географияньщ бастымоделЁ болып табылатын карталар «окылмайды». Топонимиканыцбаска да бш м салаларымен (биология, геология жэне т.б.)байланысы бар.7

1 - б в Л 1 мГЕОГРАФИЯ ЖЭНЕ ТОПОНИМИКА1-такы ры п. ТОПОНИМДЕР ЖЭНЕ ТОПОНИМИЯ1.1. Топонимдер жэне топонимия туралыжалпы туснйкКоршаган ортадагы объектшердщ барлыгынын дерлйс взатаулары бар. БУУ сарапшылар тобыньщ аньщтамасы бойынша,географиялык; атау деп Жер шарындагы объектие катысты атаудыайтады. Географиялык атау Жер бетшдеп белгш; б1р жерд1,объекпш немесе ауданды атау уппн удайы колданылатын жалкыесЁм болып табылады. Аталган объектшерге жататындар:- елд1 мекендер (мысалы, калалар, кенттер, ауылдар, деревнялар),- е р ш ш к б1рл1ктер (мысалы, штаттар, кантондар, облыстар,аудандар, округтар),- табиги объектшер (мысалы, езендер, таулар, му ш стер,келдер, тещздер),- жасанды курылыстар (мысалы, бегендер, еуежайлар, жолдар),- жергшйсп халык айрыкша мен беретш (кейде дши), шекарасыанык ажыратылмайтын жерлер мен аудандар (мысалы, жайылымдар,балык ауланатын аудандар, касиегп жерлер).Географиялык нысандардын атауларын топонимдер (гректщтояод - «мекен, орын» жене оуоцй - «атау») деп атайды. Жалпыалганда, лингвистиканын атаулар туралы саласы болып табылатынономастика тургысынан алганда, топоним дегешмЁз - тщщцноминация кызметш аткаратын, атайтын жене белплейтшб1рЛ1пн 1н б1р1. Белгш б!р бел пс« бойынша, ягни аумактык, тшдйс,кейде хронологиялык ерекшелЁл бойынша аныкталатын географиялыкатаулардыц жиынтыгын топонимия деп атайды. Топонимиянемесе топонимикой топонимика гылымыныц зерттеуобъекпс! болып табылады.8

Топонимияны лингвистер тшдщ айрыкша лексикалык кабатыретшде карастырады. Ал географиялык гылымдар тургысынаналганда, топоним белгш бгр нысанга бершген атау гана емес,оныц географиялык болмысын айкындап туратын, магыналыкжуктемеы жагынан белгш бгр акпарат бере алатын, жалпы алгандасол нысанныц езшен айырып ал у га болмайтын атау болыптабылады. Топонимдер жергш кп жердщ кещстжпк сипаттамасынберетш б1рден-б1р белп жуйесг кызметш аткарады. Ал географиялыкатауларды (топонимдер), олардыц шыгу теп, дамуы,каз1рп жай-куш, магынасы, жазылуы мен айтылуьш зерттейтшгылым топонимика деп аталады.Географиялык атаулар дуниес! алуан турл1 жене кызгылыкты.Адамзат когамы гасырлар бойы калыптаскан топонимдердщкурдеш элем1нде ем1р суред1. Топонимдер уакыт еткен сайынумыт болуы, езгертшу1 мумкш. Соган карамастан, кейбгр топонимдердщ«жасы» б1рнеше гасырды курайды. Топонимдер белгшб1р аумакты мекен еткен алуан турл1 халыктардыц тщцершде,ертурл1 факторлар есер1мен калыптасады. Географиялыкатауларды бгз акпарат куралдарьшан тыцдаймыз, окимыз, гылымижене оку едебиеттершен кездест1рем1з. П н и кундел1кт1ем1р1м1здеп окигалар, кептеген мацызды акпарат географиялыкатаулармен байланысты болып келед1. Соган карамастан, б1згебурыннан таныс, езгмгз жш колданатын географияльщ атаулардыцмагынасы мен шыгу тегш жетж бше бермейм1з.Каз1рп замангы еркениетп географиялык атауларсыз елестетумумкш емес. Топонимдер когам дамуыныц ажырамас белптнеайналган. Топонимия кез келген аймактыц, елдщ тарихы менгеографиясыныц, халкынын айнасы деуге болады. Осы тургыданалганда, топонимдердщ магынасын, олардыц пайда болу жагдайларын,езгеру сипатын зерттеудщ мацызы зор.Жер шары тарихындагы ец 1р1 бел1ктер ретшде карастыругаболатын кене курылымдардыц да атауларын да галымдар ерекшемен берш койган. Жер шарында мезозойга дейшп калыптасканб!ртутас алып курлыкты Пангея деп атайды. Пангея термишгректщ пан - «барлык» жене гея - «жер, курлык» деген седерьненкуралган. Бул атауды 1912 жылы материктердщ козгалысыжешндеп гипотезаны усынган немю геофизип Альфред Вегенеркойган. Бул галым усынган тагы бгр термин кене алып мухиттыц9

атауы - Панталасса (грек тш нен аударганда таласса «тещз» дегенсез). Пангеяныц ажырауы нетижесшде пайда болган ею гипотетикалыккурлыктыц солтуспк жарты шардагысын Лавра шя,ал оцтуспк жарты шардагысын Гондвана деп атаган. Лавразиякурылымы жагынан курдел1 географиялык атау болып табылады:атаудыц бйршпп белгпн (Лавр) Солтуспк Америкадагы кенеЛаврентий калканыньщ атауы кураса, еюнпп белйш Азия курайды.Оцтуспк жарты шарды камтыган деп есептелетш Гондванаматерипнщ атауы на Орталык Ущцстанды мекен еткен куаттыгонд тайпасыньщ атауы непз болган. Бул мысалдардыц ееп географиялыкатаулардыц магынасына галымдар тарапыиан даайрыкша назар аударылатынын делелдейдгАдамзат когамыныц дамуы барысында адам езгн коршаганортадагы географиялык объектшерге атау беруге тырысты. Буладамныц жергшкт! мекен ортасына бешмделухшц б!р керш1С1болатын. Уакыт ете келе койылган атаулар турактанган, ал кейб1реулер1тарихи жагдайларга байланысты жойылып, умыт болыпкетп. Осылайша, географиялык объектшердщ сипатынбейнелейтш атау сездердщ тобы окшаулана бастады, ягни топонимдену (топонимизация) журда.Адамзат когамы дамуыныц бастапкы кезецдерщце колданылатынсездер коры да шектеул! болды. Сол себеттп сипаты уксасобъектшердщ (тещз, езен, кел) барлыгыи су деп атаса, тау дептебеш де, бшк шыцды да, кыратты да атаган. Орта Азия менКазакстандагы кептеген кене езен атауларында су терминшщкездесуш осы мен тусшд1руге болады.Керклнше, осы кезецде бЁрнеше созден туратын, белгш б!рокигадан хабар беретш, сез п ркеа туршдел атаулар да кен колданыстаболган. Тайпалык-рулык даму кезещнде калыптасып,осы кунге дейш сакталып калган кейбйр топонимдер осыны делелдейдкСолтуспк Оралда манси тшшдеп Сат-хум-хашпум-лог -«Ж еп еркек кашкан сай», Аустралиядагы аборигендерд1 ц№оо1оп%оп% - «Кубыжык еткен жер» жене т.б.Географиялык атаудыц пайда болуы, жалпы тусппктщ нактылангандыгынкерсетедг вйткеш бурын жалпы Су деп атапжур ген озенд1 Сарысу, Узынсу. К,ызылсу деп атау езеннщ жекеерекшел1ктерш байкап, объект туралы негурлым накты тусшшкалыптастырады. Сонымен, топонимнщ пайда болу себебшщ е л10

кунделнсп кажеттшктен келш туындайды. Адамнын, ез мекенортасын шаруашылык тургыда игеру 1 жене кещспкте баг дар алуыушш ондагы объектшер туралы бшм! осы атауларда кершк табуымацызды болды. Белгш б1р аумакта бгрнеше уксас объектболган жагдайда оларды ажырату ушш нактылау кажет болды.Сонымен, топонимнщ басты цызметг бхрегей объекпшоган уксас объектшерден белш керсету болды. Ресейшк галымВ. А. Никонов топонимнщ бул кызметш адрестгк цызмет депатаган болатын. Номинация, ягни белгш б1р объекпге атау берукептеген фактор есершен болады. Накты объекпге бершген атауещцп жерде жалпы еамдерге тен емес жаца касиетке ие болады.Жерге мешшк катынастарыныц дамн бастауы, феодалдыкдеуЁрде антропонимдердщ географиялык атаулар курамындакептеп пайда болуьша алып келд1. Бул жагдай жаугершшк замандарындада байкалды: жаца жерлердЁ жаулап алу барысындажещмпаздар ес1М1 жаца атауларга непз болды. Мысалы, ОртаАзиядагы Искандеркуль, Кдзакстандагы Шыцгыстау, ЕгипеттепАлександрия, Туркиядагы Искендерун атауларынын калыптасуынажещмпаз колбасшылар ес1М1 себеппп болган.Номинацияга есер ететш факторларды галымдар тщщк (лингвистикалыц)жене тшден тыс (экстралингвистикальщ) депбелещ. Жетекпп экстралингвистикальщ факторлар ретшде географиялыкорта мен тарихи жагдайларды атауга болады. Номинациябарысында объектшщ белгш бЁр ерекшелйт дуниенщ кезкелген аймагында атауга непз болуы мумкш. Мысалы, белгшбЁр елде жаца каланыц пайда болуы осы магынадагы атауды ертшде калыптастыруга непз болган: Карфаген (Солтуспк Африкадагыкене каланыц финикиялык атауы), Неаполь (Италиядагыкаланыц гректер койган атауы), Ниигата (Жапония), Нейбург(Германия), Сыньфу (Кытай), Великий Новгород (Ресей), Новогрудок(Беларусь).Кейде номинацияга бурыннан бар атаулар да колданылады.0 ртурл1 географиялык объектшердщ б1рдей атауларыныц болуы—кез келген аймакта жш кездесетш кубылыстыц б1р1. Эдеттеезен атауына карап, сол мацдагы елд1 мекен, еюмшшк б1рл1катауы бершед1 жене т.б. Б1р географиялык объекп атауьшыц келес1кершшес объекпге бершу кубылысын топонимикалык метонимиядеп атайды. Мысалы, Мугалжар тауыныц атауы Актебе11

обл ысындагы темгржол бекеп мен эимпшпк ауданга, Ертас езешатауы Павлодар облысындагы ауыл мен эшмпшпк ауданга, Есшезеш атауы Акмола облысындагы кала мен эюмшшк ауданга,Балкаш жене Алакел келдершщ атаулары Алматы облысындагыосы аттас эюмшшк аудан атауларына бершген.Дуние жуз1 бойынша да топонимикалык метонимияга мысалжеткшкп: Квебек цапасы —Квебек провинциясы, Нью-Йорк к/сглавы- Нью-Йорк штаты, Сакраменто езеш — Сакраменто цаласы.Африкада табиги объектшер дщ атаулары титл мемлекетатауына н е т болган. Мысалы, Гамбия езеш Гамбня мемлекепне,Конго езеш Конго жэне Конго Демократиялык Республикасыатауларына, Чад лимноним! Чад мемлекетше, Нигер езеш атауыНигер мен Нигерия мемлекеттерше, Камерун езеш атауы Камерунмемлекетше, Замбези езеншщ атауы Замбия мемлекетше,Сенегал езеншщ атауы Сенегал мемлекетше, Кения тауынынатауы Кения мемлекетше, Гвинея табиги аймагыныц атауы Гвинеяжэне Г винея-Бисау, Экваторлык Г винея мемлекеттерше, Судантабиги аймагыныц атауы Судан мемлекетше бершген. Аталганкатардагы табиги объектшердщ атаулары бастащы, атау, ал оданпайда болган мемлекет атаулары туынды атау болады.Географиялык атаулар арасында эсдрелеу, тецеу непзшде койылгандары да бар, оларды жалпы атпен метафора-атаулар (грекшецетофора - «орын ауыстыру», ягни сездщ баска магынадаколданылуы) деп атайды. Метафоралар жергш кп халыктын географиялыкобъектшерге тен белгш бф ерекшелЁктерД1 айналасындагыездерше таныс нысандарга уксатуынан пайда болады.0 с1ресе бул уксатулар адам мен жануарлардыц дене мушелершбйшретш сездердщ географиялык термин тузущен кершедкКептеген халыктарда орографиялык терминдер арасында бас,томах,, жал, мушз, жота, крлтьщ сездер1 бар. Мысалы, муШзтермиш славян халыктарында «упиар шын, муЙ1С, жыра», не-М1сше жене агылшынша Нот «ушир шьщ», кытайша цзяо -«мушз, мушс», вьетнамша кЬаи - «мушз, ушкЁр шын» магынасындаколданылады. Бул терминдер Ресейдеп Таганрог, УкраинадагыКривой Рог калаларыныц, Альп щеп Финсерархорн женеМаттерхорн тауларыныц, Кордильердеп Бигхорн тауы менОнтуспк Америкадагы Горн аралы мен мушсшщ ВьетнамдагыКхауфай тауынын атауларында керш е тапкан.12

Метафора-атаулардыц арасында кунделшт! турмыста колданылатынбуйымдармен байланысты койылгандары да бар.Олардыц арасында турю халыктарыныц басым кетпш пнде колданыстажурген цазан сез1 бар. Ауыспалы магынасында жер бедершщойыс пшпндерш белгшеу ушш колданылатын бул сезТатарстан астанасы Казан, Болгариядагы Казанлык, ТуркиядагыКазан, Казанджи, Тур1кменстан дагы Казанджык, взбекстандагыКазанкеткен атауларына непз болган.Кещепк'п бейнелейтш накты атаулар рет1нде топонимдережелден зерттеупплер назарын аударып келедь Дегенмен олардыталдау мен зерттеу вд1стер1 кебшесе бгржакты болумен шектеледа.Топонимика географиялык атауларды олардыц кызмет етуг,магынасы мен шыгу теп, курылымы, таралу ареалы, уакыт аралыгындадамуы мен езгерютер1 тургысында жан-жакты зерттейтшгылым саласы, ол каз1рп кезде лингвистиканыц ономастика саласымен географияныц, тарихтыц тогысында дамуда.1.2. Т опоним иканы н н е п зп терминдер! менугы м дарыТопонимиканын кез келген гылым саласы ретшде ез терминдер!мен угымдарыныц жуйесг калыптаскан. Олардыц басымкешшлпт ономастиканыц (тш бшмшщ атауларды зерттейтш саласы)терминдер! непзшде пайда болган. Сол себепп топонимикатерминдершщ туснцйрмелерш ономастикалык сездштердентабуга болады. Жарык керген осы тектес сезднстер арасындаН. В. Подольскаяныц «Словарь русской ономастической терминологии»(1978, 1988), Е. М. Поспеловтыц «Туристу о географическихназваниях» (1988), В. А. Никоновтыц «Краткий топонимическийсловарь» (2 0 1 0 ) жене т.б. сездштерш атап етуге болады.Топонимика терминологиясы ел1 калыптасу уепнде; гылыммен техниканьщ, жаца зерттеу едютершщ дамуына, гылыми акпараткорыныц улгаюына байланысты терминдер саны да арта тусуде.Осы аталган сездштердщ деректер! непзшде топонимиканыннепзп терминдер!не алфавитпк ретте шолу берщц1.Аббревиатуралык атау - б!рнеше сездщ жекелеген элементтерш61Р1КТ1РУ нетижесшде калыптаскан атау. Мысалы, АКШ13

(Америка Курама Штаттары), КР (Казакстан Республикасы)жене т.б.Антипод-атаулар - туб1р1 ортак, бграк магынасы женшенб1р-б!р1не карама-кайшы келетш атаулар. Мысалы, Арктика менАнтарктика, Бий-Хем («улкен езен») жэне Ка-Хем («кшй езен»),Жаксытау жэне Жамантау.Антропоним - адам ес1м1: ресми аты-жет, лакал аты.Антропотопоним - адам еамшен калыптаскан топоним.Антропоним непзшде кептеген географиялык атаулар, эсхресеелдо мекендердщ атаулары калыгггасады. Мысалы, А бай, Вашингтон,Ливингстон жене т.б.Апеллятив - жалпы е«м, географиялык атауларды калыптастырудаэсфесе географиялык апеллятивтердщ (терминдердщ)мацызы зор болады. Мысалы, Акжазык («жазык» - апеллятив),Жацаезеи («езен» - апеллятив). Апеллятивтер аркылы кеп жагдайдагеографиялык атаудыц магынасын, географиялык объекпнщтурш аныктауга болады.АстИоиим - кала атауы. Мысалы, Веллингтон, Атырау,Оттава жене т.б.Астроним - кез келген аспан денесшщ, сонын шцнде жулдыздардыц,куйрыкты жулдыздардын, астероидтардыц, галамшарлардыцатаулары. Мысалы, Кун, Шолпан, Вега, Галлея, Марс.Бинарлык оппозиция - б1рдей непзде калыптаскан, езарабайланысты объектшердщ айырмашылыктарын керсету максагындакойылатын карама-карсы атаулар. Мысалы, Улкен Алматы- Кшн Алматы, Жогаргы ауыл - Теменп ауыл, Жаксытуз -Жамантуз жене т.б.Гелоним - кез келген батпактыц, батпактанган аумактыцатауы.Гибрид-атау - ею немесе одан да кеп тшдердщ лексикалыкнемесе морфологиялык элементтершен калыптаскан атау. Мысалы,Ресейдеп Каскаозеро (казакша каска мен орыс тшндепозеро), Казакстандагы Нарынбулак (монголдык нарыи мен казакшабулак) атаулары.Гидроним - кез келген су нысаныныц атауы: Каспий, Жайык,Миссури, Танганьика жене т.б.Детопонимизацйя - топонимнщ баска тусилк беретш сезгеайналуы. Мысалы, Палех селосыныц атауы «палех» деп атала-14

тын коленер атауына, Амур езеш атауы «амур» балыгыныц атауынабершген.Диахрондык талдау —топонимдерд1 еткен дуние мен уакыттургысында талдау жасау.Идентификация - атаудыц объекпге сейкесппн (ас1ресемуныц кене жазбалардагы атауларга катысы бар) жене непзпатау мен туынды атаудыц сейкесттн аныктау. Мысалы, зерттеулернетижесщце кене жазбалар мен картапар бойынша СырдарияныцСейхун, Жейхун деген атаулары аныкталган.Изоглосса - карталар мен сызбаларда ареалдардьщ шекарасынемесе уксас модельдерд1 косатын сызык.Индикатор-термин - топонимнщ кай топка жататындыгынкерсетш туратын, географиялык атау курамына енетш географиялыктермин. Мысалы, Риу-Негру, Кекшетау, Ловозеро, Апакел,Асказансор.К алька (французша. са^ие - «кеппрме») - казак тш не толыгыменнемесе жартылай аударылган куюнде бершген баскатшдеп географиялык атау: Стеа( 8а11 Ьаке (АКШ) - «Улкен Туздыкел», 2еа1апс1 - «Жаца Зеландия».Композита - курамында ею немесе одан да кеп туб1р сез баркур дел 1 атау. Мысалы, Новгород, Алкасор, Катонкарагай, Чернобыль.Микротопоним - келемг шагын жене аса мацызды емесобъекте (алацкай, коныс, булак, шабындык жене т.б.) катыстыгеографиялык атау, оны тек жергшйсп халык кана бшед1.Номинация - белгш б!р объектне атау беру.Номинация принциш - объеки мен оныц атауыныц байланысынанепз болган себеп. Мысалы, езенге оныц накты табигиерекщелйстер1 бойынша Агыныцатты атауыныц бер!лу1, жацаданнепз1 каланган ауылдыц Жацаауыл атануы.Ойконим - кез келген елд1 мекеннщ (капа, кент, жумысшыкеип, бакша сергктеспп, ауыл, деревня, белгмше жене т.б.)атауы.Ономастика - тш бшмйнщ жалкы ес1мдерд1 (географиялыкатаулар, адам еамдер1, галамшарлар, жулдыздар жене т.б. атаулар)зерттейтш саласы.Ороним — орографиянын кез келген объекпсшщ (жота, тау,тебе, шокы, ацгар, шаткал, жыра жене т.б.) атауы.15

Пелагоним - кез келген тещздщ жене оныц белпстершщатауы. Мысалы, Бискай шыганагы, Жапон тещз!, Боспор бугазы.Потамоним - кез келген езен мен онын салаларынын атауы.Мысалы, Жайык езеш, Амазонка езеш, Тентек езеш, Сенаезеш.Топоним (географиялык атау) - кез келген географиялыкобъектшщ (мухит, материк, ел, кала, езен, кел жене т.б.) атауы.Топонимнщ турлерше гидроним, ойконим, ороним, микротопонимжатады.Топоним ареалы - белгш б!р топонимикалык факты ер дщнемесе атаулардыц, б1ртектес жергшкп географиялык терминдердщтаралу аймагы. Мысалы, аймактагы белгш бЁр тшге жататынтопонимдер ареалы немесе белгш б!р журнакпен аякталатынатаулардыц ареалы.Топонимдердщ модел! - грамматикалык едастер жене зацдылыктаркемепмен жасалган оныц курылымдык улпсг Алма // тыТопонимика - географиялык атауларды, олардыц шыгу теп,дамуы, каз1рп жай-куш, магынасы, жазылуы мен айтылуын зерттейтшгылым.Топонимикалык спектр - белгш б1р аумактагы ертурл! ттлгежататын географиялык атаулардан туратын тйццк спектрТопонимикалык субстрат (латынша зиЪзшШт — «тесешш»)- белгш б!р аумакта казхрп кезде турмаитын хал ыктардыц тшдершдекалыптаскан атаулардыц жиынтыгы. Мысалы, ОцтуспкКазакстан аумагы ушш топонимикалык субстрат репнде иранттлд1 атауларды атауга болады.Топонимикалык стратиграфия - географиялык атаулардыцтарихи жагынан ертурлх кезецде калыптаскан жене тшдйс тургыданалуан турл! кабаттары. «Стратиграфия» (латынша ШаШт —?«кабат», грекше %гарко - «жазамын») термит геологиядан алынган.Топонимикада да, геологиядагы сиякты, стратиграфиялыкбатана, ондагы теменп жене жогаргы кабаттар, юршкен сыналартуралы айтуга болады.Топонимикалык фон - белгш б!р аумактагы тшдж жагынанб1ртексес басым болатын географиялык атаулар жиынтыгы,бул фонда езге тщцен енген атаулар кездеседа. Мысалы, Казакстанныцшыгысы мен орталыгында турш тшдес топонимикалыкфонда орысша атаулар кездеседк16

Топонимикалык формант (топоформант) - вз бетшше дербесколданыста жок жене географиялык атау тузуге гана катынасатынсвз кураушы элемент (журнак, жалгаулар). Субстраттыктопонимияда топоформант ретшде жш кайталанатын, каз1рптшдер тургысында тусгщцршмейтш кез келген элемент кабылданады:-ты, -ас, -аб жене т.б. Топоформантты алып тастаса, топонепзкалады.Топонимист - топонимикалык зерттеулермен айналысатынгалым.Топонимия - белгш б1р белпс1 бойынша, ягни аумактьщ(Казакстан топонимиясы) немесе тшдж (казак топонимиясы),кейде хронологияльщ (кецеспк дву1р топонимиясы) ерекшел1пбойынша аныкгалатын географияльщ атаулардыц жиынтыгы. Осытвр1зд1 атаулардыц езщщк жиынтык топтары ретшде гидрони-МИЯ, оронимия, микротопонимия Ж1КТелеД1.Топонепз —топонимикалык формантгы алып тастаганда калатьшгеографиялык атаудыц белгп (1Шдерт1 топонимшде топонепз- Шщер, Алмалы атауьгада - Алма).Топонимнщ семантикасы - географиялык атаудыц мазмундыкмагынасы.Транскрипция - баска тшдеп атаудыц айтылуыныц кабылдаушытшде жазылуы.Транслитерация - баска тшдеп атаудьщ жазба нускасыныцкабылдаушы тшде жазылуы.Трансонимизация - атаудыц белгш б1р катардан баска атауларкатарына ауысуы. Мысалы, Шолпан астронимшщ Шолпанантропонимше, Вашингтон деген ангропонимнщ Вашингтон каласыатауына айналуы.Транстопоиимзация - топонимнщ б*р туршщ екшппсшеауысуы. Мысалы: Панама каласы - Панама мемлекет1, Арал тещз1- Арал ауданы, Балкаш квл1 - Балкаш каласы.Унификация - географиялык атауларды б1р1зд1 жуйеге келйру.Х алыктык географитшщ сипатын, шыгу теп мХалыктык географиялык т!сенд! рел аткарады.2-1263дьш терминн ту|Й(Г

Х ал ы кты к этимология - географиялык атаудыц магынасынбелгш б!р сезбен кездейсок свйкестЁп, дыбыстык уксастыгы негшнде, тш зацдыльщтары мен тарихи жагдайларды ескермейтусшд1ру. Мысалы, Майтеккен атауын халыктык этимологиятургысынан «май тогшген жер» деп тусщшру жш кездесед], алшындыгында казак халкы мундай атауды ш еб1 шуйпн, ягни малсемгретш жерлерге койган.Этимология - географиялык атаудыц шыгу теп.Этиология - топонимдердщ пайда болуы мен эволюциясыныцтарихи жэне географиялык жагдайларын аныктау. Мысалы,Гренландия атауыныц этимологиясы айдан анык: скандинав тщдершдеол «жасыл ел» дегенд! бщщреда. Ал солгу стрсгеп муз курсапжататын аралга осы атаудыц койылу себептерЁ (этиология) ал!кунге дейш белгклз болып отыр.Этноним - кез келген этностын, этностык топтыц, улттыц,халыктын, улыстьщ, тайпаныц немесе рудыц атауы. Этионимдерде географиялык атауларды курауга катынаскан.1.3. Географиялык атаулардыц непзп топтарыГеографиялык атауларды топтастыру улплерь Алуан туршгеографиялык атауларды белгш 1 б1р жуйеге келпрш, Ж 1ктеугетырысу турлипе топтастыру улгшерш калыптастырды. Географиялыкатауларды зерттеу барысында ж у й е л е у эд^сш колданады.Жуйелеу деп белгш! бЁр ортактыгы бар, бЁрак бф-бЁршентур акты белгш ер1 аркылы айырмашылык жасайтын топонимдерд!зерттеу максаты мен тацдап алынган устанымдарга сэйкесжиынтыктарга ажыратумен байланысты эдютемедш колданулардыатайды. Жуйелеудщ катарына эдетте Жштеу (классификация)мен топтастыру жасауды жаткызады.Жгктеу зерттелеТш географиялык атауларды мацызды белплер!бойынша топтастыру болып табылады. Мундайда белгшбф ортак белплер! бар топонимдер топтарга жштелед!. Географиялыкбагыггагы топонимикада Ж 1ктеу атаулардын географиялыкболмыска сэйкестш , кещстнсТис шогырлануы жэне т.б.бойынша журпзшёд!1. Ж1ктеу аркылы орасан мол накты мелЁметтердщорнына онша. коп емес топонимиялык топтарды зерттеуге18

мумкшдж туады. Сол себепп жжтеу кез келген топонимикалыкзерттеудщ алгашкы, аса мацызды кезещ болып табылады.Топонимдерд1 географиялык непзде топтастырудыц алгашкыулпсш жасаган географ В. П. Семенов-Тянь-Шанский болатын.Ралым езшщ ЭЙГШ1 «Как отражается географический пейзажв народных названиях населенных мест?» (1924) атты ецбепндетопонимдердщ 1) жалкы еамдер мен лакап аттардан; э) ппркеумерекелершен; 3) тарихи атаулардан; 4) путка табыну дестуршен;5) ежелп тайпа аттарынан; 6) ертурлг окигалар мен есЛмдерден;7) географиялык кер1шст1 курайтын заттардыц атауларынанкалыптаскан топтарын жжтедг.Кейшнен географиялык атауларды тщщк непзде жжтеу ерекетгер!болды. Булардыц басым кепшшп топонимдердщ кай тшгежататындырына, курылымына, этимологиясына карай топтастыруболатын. Ал тарихи жжтеу географиялык атаулардыц кайкезецде пайда болгандыгына непзделетш. Дегенмен, бул топтастырулардыцгеографиялык тургыдан непзделу1 киын болатын.Географиялык непзде топонимдерщ топтастыру атаудыц географиялыкобъектшщ кай турше (тау, езен, кала жене т.б.) катыстыекенд1гше, мазмуны мен магынасы (семантикасы) жагынанкандай табигат жагдайлары мен кубылыстарын бейнелейтшдтнебайланысты болады. Соцгы топтастыруды кейде семантикалык;топтастыру деп те атайды.Семантикалык топтастыру казгрп кезде жш колданьшады,оныц непзшде географиялык атауларды мынадай топтарга белугеболады:- табигат жагдайларын (жер бедер!, геологиялык курылысы,климат, су, топырак-тесешш кабаты, еимдж, жануарлар дуниес1)бейнелейпн атаулар;- антропонимдер;- шаруашыльщты бейнелейтш атаулар;- этнотопонимдер;- Д1ни атаулар;- коныс аударган атаулар;- бейнел1 атаулар жене т.б.Дегенмен, осы кезге дешн аталган топтастырулардыц курылымдыккайшылыктары бар. Топонимикадагы гылыми багыттардыцеркайсысыныц езщщк топтастыру улпс1 басым болып19

отыр: лингвистер тарапынан тшдш жене морфологиялык Ж1ктеуколдау тапса, тарихшыларга топонимнщ жасы мен пайда болутарихын ескеретш стратиграфиялык топтау жакын келедь Ал географтарушш семантикалык топтастыру дурыс болып есептеледьБ1рыцрай устанымдар аркылы гылыми непздеп топтастыру меселесшщаса манызды ёкейдМ де осымен тусшд^ршедгТопонимдердщ магыналык топтары. Тш бш м 1 тургысынанал ганда, топонимдер жалкы атаулар болып табылатын сездеррепице карастырылады. Барлык топонимдерд! кандай геофафиялыкобъектшщ атауы екёндопнё карай б1рнеше топка ажыратады.Геофафиялык нысандардьщ атауларын геофафиялык сипатыжешнен топтастыру олардыц басты белгшерш жалпылау аркылынемесе шектеул1 топонимдер тобын жете зерттеп, баскаларынсолармен салыстыру аркылы жузеге асырылады. Бул тургыданалганда, типология - геофафиялык атауларды сапалык белгшер1(шыгу теп, магыналык жуктемес!) бойынша жиынтыктарга топтастыру.Топонимдж топ - б!р типтеп геофафиялык объектшердщатауларыныц жиынтыгы. Непзп топонимдш топтарды оронимдер,гидронимдер, хоронимдер, ойконимдер, дромонимдер, спелеонимдер,дримонимдер курайды, олар ез кезепнде топонимикалыктопшаларга Ж1ктелед1 (1-сурет).Жер бедер1нщ сипаты кез келген халыктыц геофафиялык атауларындакернйс тапкан. Таулар мен жазыктардыц, успрттер менойпаттардыц, кыраттар мен ойыстардыц, пип кшппрш тебешйстермен ойпацдардыц ез атаулары бар. Буларды жалпы атпеноронимде/? (фекше оро - «тау», онома - «атау») деп атайды.Мысалы, Сарыарка, Анд, Туран ойпаты жене т.б.Географиял ык нысандардыц келес! бхр улкен тобын су нысандарыкурайды. Жалпылама турде олардыц атауларын гидронимдер(фекше гидро —«су», онома —«атау») деп атайды.Н. В. Подольскаянын аныктауы бойынша, гидронимдер ез кезепндегелонимдерге (батпактыц, кез келген батпактанган жердщатаулары), лимнонимдерге (кел, тоган атаулары), потамонимдерге(езен атаулары), пелагонимдерге (тещз жене оныц башктершщатаулары), океанонимдерге (мухит пен оныц белпстершщ атаулары)ажыратылады. Амазонка, Балкаш, Пантанал, Беринг тещз».20

Топониморонимгидронимпотамонимлимнонимпелагонимокеанонимхоронимоиконимдромонимспелеонимдримоним1-сурет. Топонимдердщ непзп топтарыБискай шыганагы, Тыньщ мухит жене т.б. гидронимдерге мысалбола алады. Гидротопоним ез1 аньщтап турган су нысаныныцорнын баска нысандарга катысына карай айкындау аркылы оньщгеографиялык ерекшел1пн керсетедьКез келген табиги немесе ею мш ш к аумактын, облыстьщ,ауданныч атауларын хороним дер (грекше хоро - «елке, аймак»,онома - «атау») деп атайды. Мысалы, Кырым тубеп, Канада,Патагония, Актебе облысы жене т.б. Ал елд1 мекен, коныс атауларынжалпы атпен ой коним дер (грекше ойкос - «мекен, уй»,онома - «атау») деп атайды. Ойконимдерд1 астионим (кала атауы)жене комоним (ауыл атауы) деп беледк Мысалы, Алматы каласынынатауы астионим, ал Уржар ауылыньщ атауы комоним болыптабылады.21

Кез келген катынас жолдарыньщ (су жолы, курлык, тагы жолдар,жерасты жолдары) атауын дромоним (фекше дромос - «жол»жене онома - «атау») деп атайды. Мысалы, Ертк-Карагандыканалы, ТрассШр магистраль Унпрлердщ атауларын жалпыатпен спелеонимдер (фекше спелео —«уцпр», онома - «атау»)деп атайды.Дримоним (фекше дримос - «емен орманы, орман», онома —«атау») орманды алкаптын, тогайдын атауы болып табылады.Мысалы, Каркаралы орманы, Семей орманы жене т.б.Геофафиялык атауларды калыптастыруга геофафиялык терминдер,кундел1кт1 колданыстагы сездер, сан есЁмдер, тур-туст!бпццретш аныктауыштар катысады, сонымен катар топонимдергеадам ес1мдер1 (антропоним), халык, тайпа атаулары (этноним),ес1мд1к атаулары (фитонимдер), жануар атаулары (зоонимдер)непз болады.Топонимдердщ куры лы мды к топтары. Топонимдер курылымыжагынан жай жене кур дел 1 атаулар болып бел1нед1. Жайтопонимдер карапайым апеллятивтен (мысалы, Тещз лимноним1),антропоним, этнонимнен (мысалы, Кыпшак потамоним1,Абай каласы атауы) турады. Кей жагдайда жай топонимдер етекыска болады (1-кесте).\-кесте. Ен кыска топонимдерр/с Топоним Объект ОрныА деревня Нурланд муниципалитет!, НорвегияД езен Орегон штаты. АКШЕ езен Шотландия, УлыбританияО езен Девон, Улыбритания0 коныс ПанамаУ епд! мекен Аляска штаты. АКШАй езен, ауыл Шыгыс Казакстан облысыДа езен ФранцияБа деревня ФиджиПо езен ИталияКурдёЛ! топонимдер аныктауыш пен терминнен (мысалы,Ак+тебе), аппелятивке артурл! журнак немесе жалгаулар косылуаркылы (Алма+лы, Шал+дар), сан ес1м мен апеллятивтен (мысалы,Уш+коныр) тузшу! мумк«н.22

Осы аталгандар арасында ес1ресе сан ест мен апеллятивтентузыген атаулар жш кездесед1. Мундай «сандык» атауларбелгш 1 б!р объектшщ, заттын санын (Ушкудык, Бестебе,Бескауга), ретш (Уппнпн ауыл) керсету1 мумюн. Парсы шыганагындагыБахрейн мемлекетшщ* атауы араб тшнен аударганда«Ею тещз» дегенщ бшдаред1. Бул атаудыц географиялык непздемес1ел1 тус1Н1кс13. Ал Твжнсстандагы Дуоба («Ею су») деп аталатынжерде шындыгында да Памир мен Сархад езендер1 косылады.Осы твр1зд1, Кдытайдагы Сычуань провинциясыныц («Терт езен»),Ауганстандагы Панджшер («Бес арыстан») ацгарыныц, ЖапониядагыСикоку аралыныц («Терт префектура»), ТуркменстандагыЧарджоу («Терт езен») каласыньщ атауларын мысалгакелтфуге болады.Кейде атаулардыц шыгу тегше катысты накты тарихи, географиялыкмэл1метпц болуы мундай топонимдерД1 тусшугекемектесед1. Мысалы, Ливия мемлекетшщ астанасы Триполидщатауы грекшеден аударганда «Уш кала» (Три+полис) дегецщбщц1ред1. Бул кала Ливияныц батысында сицилиялык грекгербхржпрген финикиялык отар-калалар Эя, Сабратх, ЛептисМагнаныц орнында калыптаскан. Осылайша Триполи каласыньщатауы магынасына толыгымен сейкес келед1.Кептеген хальщтарда жетг саны белгш б!р сешм-нанымдарменбайланысты болады. Сонымен катар, бул сан аркылы «кеп»дегенщ де ‘ бтщредь Топонимдердеп жет! кебшесе накты б1рнэрсенщ жетеу екенщпн емес, кеп екендйгшен хабар беру1 мумкш.Осы ретте Казакстандагы Жетгсу атауын алуга болады. Кептегензерттеушшер бул атау судыц (езеннщ) накты санын емес, «кепсу» дегецщ бшдЛретшш айтады. Дел сол сиякты, географиялыкатауларда «кеп» деген магына мыц сез1мен де бершуг мумкш.Мысалы, жапондар Куриль аралдары тгзбегш жалпы атпенЧишима («Мыц арал») деп атайды, ал Мадагаскар астанасыАнтананариву «Мыц ескер каласы», Арабия тещзшдеп Лаккадиваралдарыныц атауы санскритше «Жуз мыц арал», Мальдиваралдары атауы «Мыц арал» дегенщ бщцхред!. КазакстандагыМьщбулак, Мынкыстау атаулары да осы тектес болып келедг.Кей жагдайда курдел1 топонимдер цосарланган курделг атаулартуршде болады. Олардыц кейбгреулерше тусш к берешк.23

Еуразия материпнщ атауын XIX гасырдын Шршпп жартысындаА. Гумбольдт усынган болатын. Материк атауы езш курайтынек1 дуние беШгшщ (Еуропа жене Азия) атауларынынкосындысы болып табылады. Кейде косарланган атаудьщ калыптасуынатарихи жагдай да ыкпал етедй; Шыгыс Африкада 1964жылы Танганьика Республикасы мен Занзибар Республикаларынынб1р1гу 1 нетижесшде пайда болган б1ртутас мемлекетп Танзаниядеп атау уйгарылган болатын. Белиз мемлекетшде 1970 жылыастана ретшде астана ретшде 1ргес1 каланган Бельмопан каласынынатауы онын Белиз озешнщ Мопан езенше куяр жершде орналасуынабайланысты кос езен атауларын б1рпспру аркылы пайдаболган.Косарланган атаулар ею географиялык атаудын косылуынанкалыптасуы мумшн: Мундай атаулар катарына Ганьсу провинциясыньщатауы осындагы ею хр! каланьщ (Ганьчжоу жене Сучжоу)атауларынан куралган. Дел осындай жагдай Аньхой (Аньцин женеХойчжоу), Фуцзянь (Фучжоу жене Цзяньчжоу) провинцияларынынатауларында да кёргшс тапкан.Курдел1 географиялык атаулар сез Т1ркес1 немесе Т1ггп тутассейлем куйшде болуы мумкш. Дуние жуз! бойынша ен узак топонимдер2-кестеде бершдг2-кеете. Б1рге ж азы латы н ен р а к тононимдерр/с Топоним Объект Орны1 Таиша(а№Ьака[ап§1Бап§акоаиаио1агпшеаШприкакар1кйпаип§аЬошпикирока)№]1епиа1а(апа(аЬи (85 эрш)2 ЫапГа1ф»112»уп§у11«о§егусЬ№утс1гоЬ»П11ап1у8ШоЁо^о^осЬ (58 эрш)3 С11аг§о§§а§05§шапсЬаи2§а2025сЬаиЬипа§ип§атаиЁ^ (45 эрш)тебекалакелСолтуспк арал,Жана ЗеландияУэльс,УлыбританияМассачусетсштаты. АКШ4 РекшасЬпатаукоькжа&Ыауршшашк (31 эрш) кел Манитоба. Канада5 УепкаШпаг

Казакстан топонимдерш жуйелеу улпсь Географиялык непздеКазакстан топонимдерш ж1ктеу максатында бЁрнеше семантикалыктоптар ажыратуга болады, Олардыц арасында мысалретшде табигат жагдайларын бейнелейтш атаулар алынды.Мундагы б1ршии топты аумактьщ жер бедерш сипаттайтын атаулартобы курайды.Казак тшндеп оронимия аса бай, жштелген сипат алатындыгыженшде пшр кептеген зерттеушшердщ ецбектершде кершетапкан. Осы бай мурадагы метафоралык сездер б1рнеше семантикалыктопша курайды:1) жалпы адам мен жануарларга украшу. Айгыржал (тау,Караганды обл.), Балашокы (тебе, Шыгыс Казакстан обл.),Итжон (тау, Алматы обл.), Келшшектас (тау, Караганды обл.),Тыпщанкум (кум, Мацгыстау обл.);2) адам мен жануарлардыц дене мушелерте уцсату: Тулюбас(тебе, Жамбыл обл.), Кабак (тебе, Караганды обл.), Мурын (тау,Павлодар обл.), Тумсык (тебе, Жамбыл обл.), Мойынкум (кум,Алматы обл.), Кшдштас (тау, Жамбыл обл.), Бауыр (тау, Карагандыобл.), Буйрек (тау, Караганды обл.), Карын (тебе, Мацгыстауобл.), Жамбас (тау, Алматы обл.).3) баспана бвлгктерше, турмыстагы заттарга уцсату:Асутер (асу, Алматы обл.), Бесж (асу, Алматы обл.), Босага (тау,Оцтуспк Казакстан обл.), Керегежал (тау, Караганды обл.), Какпак(тау, Алматы обл.), Кулакшын (тау, Жамбыл обл.)уСаты (Алматыобл.), Шацырактас (тау, Караганды обл.), Шокпартас (тау,Шыгыс Казакстан обл.), Шымылдьщ (тау, Шыгыс Казакстан обл.).4) 1С-ЦИМЫЛ, эрекеттг быЫретт сездермен эсгрелеу: Адамшыкпас(тебе, Шыгыс Казакстан обл.), Балажетпес (тау, ШыгысКазакстан обл.), Биесыймас (тау, Шыгыс Казакстан обл.), Буккан(тау, Алматы обл.), Демшпе (асу, Алматы обл.), Жабык (тебе,Алматы обл.), Окжетпес (тау, Акмола обл.), Талмас (тау, ОцтуспкКазакстан обл.).5) мифологиялъщ-сакралъды мазмуны бар бейнелг атаулар:Эулие (тау, Жамбыл обл.), булиетебе (тау, Караганды обл.),Эулиешокы (тау, Алматы обл.), Шайтансай (сай, Актебе обл.)жене т.б.Ек1НШ1 топтагы атаулар катарына аумактыц геологиялыккурылысын сипаттайтын топонимдер жатады. Мундагы атаулар-25

Геологияльщжыныстардыикурамынбейнелейття атауларV^**■Аумактъщгеологияльщкурылысьшсипаттайтын4 гЛГеологиялыкжыныстардьщжатые жаздабынабайланысты атауяарЖыныстардынгуы не байланыстыатаулар/Пайдалыч1казбаларменбайланыстытопонимдерV2-сурет. Аумактын геологияльщ курылысын сипаттайтын атауларды жисгеу жыныстардыи курамы мен курылысыиа, ерекшелштершебайланысты жузеге асырылады (2-сурет).Топонимдерде геологияльщ жыныстар курамы туралы акпараттура магынасында (Борлы, тау, Акмола обл.; Кабыршакты(«улутасты» деген магынада; коныс, Атырау обл.), Кайыршак,тебе, Мангыстау обл.) немесе жанама турде (Бер1ктас, тау, Карагандыобл.; Кдлыптас, тау, Алматы обл.) бершед!. Жыныстардынтусше байланысты атаулар казак топонимиясында жш кездесетштопшаны курайды. Топонимикалык белсендгап женшен Казак*станнын барлык аймактарында ац, цара, цызыл, сары, кек лексемаларыбасымдылык керсетедт Бул туе атауларынын катысуыменжасалган топонимдердщ геологияльщ жыныстарга катыстыларынепзшен оронимдерге жатады.Пайдалы казбалармен байланысты топонимдерде геологияльщакпарат накты немесе жанама турде бершедг Накты акпараткатарына Алтыщазган (сай, Оцтуспк Казакстан обл., тау, ШыгысКазакстан обл.), Цалайысай (коныс, Караганды обл.), Жездг(коныс, Караганды обл.), Кум1ст1 (езен, Онтуспк Казахстан обл.),Тасквмгрсай (кургак арна, Алматы обл.), Темгршг (тау, Карагандыобл.), ал жанама акпарат бар топонимдер катарына тотыкканмыс минералдары таралган аудандардагы Квктас (Сарыаркада7 атау, Жоцгар Алатауында 2 атау), байыргы мыс енщргс болганаудандардагы Бацыртау (тау, Актебе обл.), Бацырлытау (тау,Оцтуспк Казакстан обл.), Мыскрзган (булак, Актебе облысы),коргасын кен орны бар Куйетас (ТекелЛ мацы, Суыктебе тауы),мунай кен орны К,арамай (Батыс Казахстан обл., Актебе обл.),Царапан (Атырау обл.) атауларын жаткызамыз.26

У ш ш нп топтагы атаулар климатты жэне гидрографияны сипаттайтынтопонимдерд1 ШрЁкгпредь Табиги нысандарды номинациялаубары сы нда климат пен гидрограф иялы к жагдайдысипаттайтын атаулар тобыныц калыптасуы ен алдымен бул факторлардыцшаруашылык манызымен тусш д 1рш ед1. Климаттыкжагдайды сипаттайтын атаулар кебш есе оныц басты белгшершбейнелейтш суъщ-ыстьщ, салцын-ж ылы, ж аурау, шуац, ж ел(боран, жел, дауыл, уйтцыма), булт, бурилац, ж ауын (жацбыр),крр, туман (мунар), цырау лексемаларыныц катысуымен жасалады.Т ертш и н топты атауларды тесеш ш бетп сипаттайтын атауларкурайды. Бул атаулар тобына кейбЁр жайылымдык терминдер(борбас, кум, ш акат жене т.б.) непзЁнде калыптаскан атаулар,оронимдердщ шагын тобы, тесеш ш беттщ тус1, ылгалдануы менсортацдану децгешн бейнелейтш топонимдер жатады. Тесешшбет сипатыныц жогарыда бершген керсетк1ш тер1 бойынша атауларганакты мысалдар 4-кестеде жинакталган турде берш дьШепндшертусшсипаттайтынатаулар4-кесте. Казакстандагы тесешш бетп сипаттайтынатаулар тобыШепндшеркурамынкерсететшатауларЫлгалдануынкерсететшатауларСортавданудецгешнкерсететшатаулар0С1МД1КжамылгысынсипаттайтынатауларАкбалшык Ашудасты Батпак Ащылы ЖауьфАкгасты Бакалшакты Былкылдак Бозшген КесеАктопырак Боржер Копа Сортацьф КаскаАлажер Жосалы Корыс Сортац ТакьфКекезек Кайыршакты Курлык Соршасай ТалдыКаражер Корымды Сазды Татьфжазык Тйсенд1Копщылкум Котыр Суапма Теб13 ШабырлыКызылтопырак Кумды Томар Туздала ШакаСарыезек Такыр Шабарты Тузды ШалгындыСурсортан Тасты Шел Шакат Шш1КТ1Бул топтамадагы топонимдер арасында оронимдер мен коныс,ж айы лы м ды к ж ерлер атаулары ньщ басы м болуы н осыментусЁцщруге болады. Осы ретте казак хапкыныц тесеш ш бетпсипаттайтын терминдершщ кепшшйт казЁрп гылыми айналымгакещнен е н г е н д т н атап етуге болады.27

Бесшкш топка ес1мд1к жене жануарлар дуниесш сипатгайтынатаулар топтаетырылган. Жалпы алганда, фитонимдер дщгеографиялык атаулар курамында жш кездееуш б в ес1мдактердщшаруашылык мацызымен туспшруге болады. Географиялык атауларкурамында агаштар жене пайдалы ес1мд1ктердщ де атауларыкездеседь Олардын кепш ш п шаруашылык жене кунделппз турмыстапайдалы ес1мд1ктер болып табылады.Зоонимдердщ катысуымен жасалган атаулар терт тулпс малдьщ,Казакстанда жабайы жануарлардьщ жене метафоралык тецеусездер рет1ндеп жануар атауларымен байланысты болады.1.4. Г еограф и ялы к атауларды ц баска топтарыЭтнонимдер непзшде калыптаскан топонимдер. Халыктыц,улттыц немесе тайпа, улыстыц атауы болып табылатынэтнонимдер (грек тшнен аударганда этнос - «тайпа, халык»жене онима - «ат, ес1м») кептеген географиялык атауларга непзболган. Топонимдер курамындагы этнонимдер аркылы бурынмекен етш, каирп кезде жойыльш кеткен халыктар туралы, олардыцконыстанган, кешкен аудандары туралы мелгмет алугаболады.Географиялык атауларда адамзат тарихында аты калган кудырегпхалыктармен катар, тарих койнауында баягыда умыт калганшагын улыстардыц атауына дей1н кездеседг. Б1зд1ц деу1р1М13Д1цV гасырыныц басында Еуропаны солтуспк-шыгысынан киырбатысына дейш жайпап еткен канкуйлы герман тайпалары - вандалдартуралы тарихта аз жазылмаган. Олар тобырыменПиренейд! асып епп, Испанияда коныс тепкен, Гибралтар бугазыаркылы титл Африканыц солтустшне деЙ 1Н жеткен. Ежелпгулденген кала Римд1 басып алып, гасырлар бойы жинакталганмедениет пен енер туындыларын киратып кеткен. Коркынышкушагына енген Еуропа «вандал» деген атпен карулы баскыншыларды,ал «вандализм» деп рухани жене матерналдыккундылыктарды ойсыз, максатсыз киратуды атап кеткен. ИспаниядагыАндалузия тарихи облысынын атауы «вандалдар еш»дегенд! бшд1ред!. Бул елде вандалмен байланысты баска да атауларжетерл!к.28

Франктер басып алган Галлия («галлдар ел1») Францияга айналды.Ал брнттер тайпасы Британия, свен тайпасынын атауыШвеция атауын калыптастырган. Еуропадагы Бельгия, Италия,Польша, Азиядагы Лаос, Туркия жене т.б. елдердщ атауларыэтнонимдермен байланысты. Б1здщ ел1М1здщ де атауына осыаумакта мемлекет курушы казак халкынын атауы непз болган.Этнонимдер жер атаулары гана емес, гидронимдерде де кещненкерппс тапкан. Тарихи деректер бойынша, 20-дан астам атауыбелгйп Каспий тещзшщ казЁрп атауына сол аймакты мекен еткенкаспи деп аталган халыктьщ аты себеп болган. Парагуа аталатынундю тайпасынын аты Оцтуспк Американыц улы езендершщб1р1 Парагвайга бершп, кешннен ол мемлекет атауына да айналган.Солтуспк Американьщ байьфгы ундю тайпаларыныц б1рхделавэрдщ атауы езен, шыганакка койылып, осылардыц непзшдештат атауын кураган. Осы материкте гурон этнонимЁмен байланыстыУлы келдер жуйесше енетш Гурон кел1 бар.Казакстандагы географиялык атауларда да бЁздщ жер1М13Д1бурын-соццы мекен еткен, кеппп-конган халыктардьщ атауларыменкатар, казак руларыныц аттары да кершю тапкан.Тустермен байланысты топонимдер. Б1зд1 коршаган географиялыкатаулардыц тустермен байланысты койылгандарыайрыкша топты курайды. Тш маманы К- Рысбергенованьщ соцгызерттеулер! (2010) казак топонимиясьгада 10 непзп туе (ак, кара,Кызыл, сары, кек, коцыр, боз, ала, сур, жирен) атрибутталганынкерсетед1. Осы тустердщ арасында топонимикалык белсендшпжен1нен Казакстаннын барлык барлык аймактарында таралганац, цара, цызыл, сары, квк лексемалары басымдылык керсетедг.Ал дуние жузшдеп баска да хальщтардыц ландшафт ерекшелЁктершкабылдауы ец алдымен туе аркылы болган. Сондыктан Жершарыныц кез келген тукшршде туспен байланысты атаулар жетерпш.Дуние жуз1 мен Казакстаннын жеке аймактары бойынша 1р1объектшердщ атаулары мысалында осы топтыц ерекшелЁктерЁнкарастырайык.Ак? Бул туспен байланысты атаулар географиялык нысандардыцбарлык дерлш турлерще бершген атауларда кездесед1. Ацсез1 туст1 аныктаушы гана емес, кейбЁр жагдайда «таза», «касиетп»деген ауыспалы магынасында да колданьшган. Солтустш29

Музды мухиттагы Ак тещзд1 ен алгаш рет П. Планций 1592 жылыкартага Маре Альбум, ягни «ак тещз» деп туарген болатын. 1594жылы фламандтык картограф Меркатордыц картасында бул атаукайталаньш бершп, дуние жузще тарап к е т . Орыс карталарындаБелое море деп бершген бул атауды казакша Ак тещз деп атауколданыска енген. Шеты тещздщ осылай аталуы оныц табигиерекшел!ктерше байланысты: су айдыны жеп ай бойы муз курсауындажатады жэне жауган кар тещз бепн жапканда ак туспболады. Кейб]р зерттеулер бойынша, кершшес жаткан Балтыктещзшщ атауы да казакшага аударганда «ак тещз» дегенд!бщщредь Ойткеш латыш тшнде болте, литвалыктардыц балтасдегеш «ак» деген магына бередьАк туспен байланысты оронимдердщ болуын ец алдымен басынкар мен муз басып жатуымен туещдхруге болады. сондыктанбул атаулар тобы каз1рп замангы муздыктар таралган аймактардажш кездесед*. Мысалы, Алтайдагы Белуха, Альпщеп Монблан(французша «ак тау»), Анды тауындагы Кордильера Бланка(испанша «ак тау»), Кения тауы. Ак туспен байланысты оронимдердщекшцп тобы тауды курайган жыныстардыц туеш бщщретшатаулар болып табылады. Мысалы, Мацгыстау тубегшдеп Актауакшыл ту ел ектасты жыныстардан тузшген. Казакстанда швб1тез курап, акшыл туске енетгн шелейтт1 аймактардагы жазыкжерлерда Акдала, Акжазык тэр13Д1 атаулар жи! кёздеседа.Ала. Бул топтагы топонимдер арасында Алатау ороним! кенедеп есептелед1. Ралымдар муны ала сезшщ ежелг! туркш ксез катарына жататындыгымен тус1нд!ред1. Р. Кенкашбаев(1951) Алатауды «карлы таулардын жалпы атауы» деп туищцрее,Э. М. Мурзаев (1984) бул атау типологиялык манызга ие еКенд1гшатап етш, «мецп кар жамылгысы сакталатын жене бгаюпк белдеу-Л1Л1К тен тауларга» бершет1йш туралы жазган. Орыс зерттеуппс1Е. К. Мейендорф (1975) бул атауга катысты осыган уксас т и райткан: «Бул таулар дын «ала» аталуы кейбгр шыцдарын мецг1кар басып жатуына жене кейбхршде кардыц мулде дерЛ1к болмауынабайланысты ак пен караныц араласуы болады... Осыала-кулалык тау атауына себешш болган».Крра. Курамында цара аныктауышы бар топонимдердщбасым кепш ш п туспен байланысты болып келедь Кебшесе географиялыкобъектшщ туеш кара деп кабылдау коршаган ортадагы30

баска нысандармен салыстыру непзшде журпзшетшдштен,«кара» деп аталган объектшщ барлыгы б1рдей дел сондай караболмайды. Мысалы, Германиядагы ейгш Шварцвальд тау массив!казак тш не аударганда «кара орман» дегенд! бйщред!,шындыгында да бул таудыц жогаргы белдеуш куцпрт кьшкандыормандар кемкерш жатыр, олар алыстан кара туей болып кершед!.Пиренейдеп куцпрт туст1 жапырактары болатын емен ормандарыбасым есетш Съерра-Морена («кара таулар») да осы тектесатау болып табылады. Теж!кстандагы Сиякух тауыньщ атауытеж!к тшшен аударганда «Каратау» (сия - «кара», кух - «тау»)дегенд1 б!лд!ред!. Таудыц булай аталуы беткейлер1 Т1К болгандыктан,кардыц турмауына байланысты болады.Каракум шел тишн бщщретш ландшафтылык термин ретшдеес!мд!кпен бек!ген кумдарга катысты колданылады. Казакстанмен Орта Азияда 1рш-усакты оннан астам Каракум бар. Кейб1рзерттеушшер Каракум атауы кумдардыц жалпы тусше мулдесейкес келмецщ, ейткет олар саргьпы коцыр немесе кызгылтрецкте болатынын айтады. Каракум аталатын кумды ещрлерес1мд!к жамылгысымен бек!ген, кум бет!н ес!мд!к жауып жаткандыктан куцг1рт болып келет1н жерл ер болып табылады.Сондыктан сусыма кумдар тен Аккумнан Каракумныц ландшафтылыкерекшел1ктер! географиялык атауларда ац жене царааныктауыштары аркылы айкындалып бершген. Бул магынасьшдаалганда, кум атауларындагы цара ландшафт сипатын бейнелейд1деуге болады.Азиядагы !р! тау жуйес! Царацорым деп аталады. Бул таудьщатауы оныц сипатын дел бейнелейд!: басым турде кара туст! жыныстарданкур алган жотал ар да аяздык угшу есер!нен калыптаскантас корымдар жи1 кездесед1. Ал Казакстандагы б1рнеше Каратаудыцболуы ец алдымен бул тауларды курайтын жьпшстардыцкара тус!мен байланысты болады. Туркшк номинация ерекшелштершесейкес, казак топонимиясындагы Каратау ороним! таутишн бшд!ред!: жазда би!к шыцдарында кар мен муз сакталатынАлатауга кер!с!нше, бул атау кар жамылгысы жазда ерш кететш,онша бшк емес тауларга катысты да колданылады.Гидронимдердеп цара да езшдш ерекшел1ктерге ие. ОцтустшАмерикадагы б!рнеше езен Риу-Негру, Рио-Негро («кара езен»)деп аталса, Казахстан мен Орталык Азиядагы жуздеген езендер,31

булактар мен агын сулар Карасу деп аталады. Оцтуспк Америкадагыкара езендердщ атауы олардын суында кеп мелшерде ес1мдш:ш1р1ндшер1 мен лай болуымен байланысты болады. Ал азиялыккара езендердщ кёпш ш гш щ суы мелд1р болады; олардын осындайатауга ие болуы турю халыктары семантикасында «кара»сез1 «жер» деген угыммен астасып жатыр. Ягни жер асты суларынанбастау алатын, суы мелд^р езендерге осы атау тен болады.Сары. Бул туспен байланысты атаулар гидронимдерде су тусш,ал оронимдерде кебшесё тау жыныстарынын тусш бщщредй. Сарытещз оган келш куятын мол сулы, лайлы саргыш езен суларынабайланысты осылай аталган. Ал Хуанхэ езеншщ суы саргыш тусплёссты жыныстар таралган аймакпен агып етуше байланыстылайлы сары туске ие болады, сондыктан ол Сары езен (кытайшахуан - «сары», хэ - «езен») аталган. Казакстанда Сарысу, Сарыбулацаталатын б1рнеше езен бар. Ал АКШ-тагы Миссури езёюнщон жак саласы Йёллоустон (УеПолузЮпе) езеншщ атауы агылшынтш нен аударганда «сары тас» дёгенда бщщрёд!. Бул осымандаты жартастардын тусше байланысты койылган.Ресейдеп Саратов каласынын атауынын непзшде казак тш н -деп «сары тау» жатыр. Уакыт ете келе, Сарытау атауы туршезгертш, Саратовка айналган. Ал Волгофад каласынын бурынгыатауы Царицын казакша Сарысу атауыныц бурмалануынан пайдаболган.Казакстанныц кургак далалары мен шел-шелейттершде аптапты,кургак жаз ес1мд1к жамылгысынын тез курап, жазыктынсары ренкке енуше себёпдп болады. Бул ез кезепнде казак топонимиясындаСарыарка, Сарыдала, Сарыезек тер13Д1 атаулардыцкалыптасуына непз болган. Осы ретте казак халкынын ат коюдагыайрыкша б1р устанымын да ескерген жен: кей жагдайда халкымыз«узак сонар», «кец-байтак» деген угымды сары сез» аркылыжетюзген. Сондыктан казак санасында Сарыарка сары тусп усакшокылар гана емес, кен-байтак аумак болып табылады.Кызыл. Атауы кызыл туспен байланысты 1рх объектшер катарынаКызыл тешз, Кызылкум жене т.б. жаткызуга болады.Кызыл тещздщ атауы тещз табигатынан хабар беред»: тещзшыганактарына енген сайын судын кызарып бара жатканынбайкауга болады. Бул кызыл туе осы тещзде есепн «триходесциумэритреум» деп аталатын ете усак кызыл тусп балдырлармен бай-32

ланысты болады. Бул тещзд1 гректер узак уакыт бойы Эритрейтецт (грекше эритрос - «кызыл» деген сез) деп атап келген,кешннен бул атау баска тшдерде аударма нускасы куйшде пайдаланылабастады. Тещз атауы оныц жагалауындагы Эритреямемлекетшщ (бурын Эфиопияныц провинциясы болган) атауындасакталып калган.«Кызыл» гидронимдер Т131М1 мунымен бппейдь Дуниенщ ертуктрш деп Ред-Ривер (Солтусик Америкадагы езен атауы),Рубикон (Италиядагы аты тарихта калган езен), Сурхоб (Тежшстандагыезен), К,ызыл-Ирмак (Туркиядагы езен), Хонгха (Кытайдагыезен) жене т.б. гидронимдердщ магынасы «кызьш езен»дегенд1 бтдпредь Бул езендердщ агып ететш аумагында топыракпен борпылдак жыныстардыц кызыл тусп больга келу1 езен суынкызгылт, кызьш-коцыр туске бояйды. Сол себегги езендер осындайатауларга ие болган.К,ызылк$м аталатын кумды ещрлердщ аталымын кебшесетуспен байланыстырады. Рылыми едебиетте, саяхатшылардыцжолжазбаларында кум атын туспен байланыстырганымен, ертурл1багыттагы акпарат бершген. Е. К. Мейендорф (1975) бойынша,Кызылкум топырактары сазды кызгылт жыныстар, олар кейб1ржерлерде кум бетше шыгып жататындыктан жалпы кумдыКызылкум деп атаган. Ал И. В. Мушкетов (1886) Кызылкумныцуштш деу1рдщ кумтастарьгаыц бузылуынан пайда болган кызгылттуст1 кумдардан туратындыгын атап керсеткен. Б1зд1цзерттеулер1м1з бойынша, дестурл1 геосимволикадагы оцтусткТ1бшд1рет1н «кызыл» угымы казак тшшдеп «кызу» ет1ст1Г1менжаратылысы жагынан байланысты болуы мумшн, сондьщтанКызылкум шел1не катысты «оцтусиктеп ыстык кум» деген аныктамаберуге болатын тер1зд1. Кызылкумныц Казакстан аумагындагыбаска кумды ещрлерге Караганда, оцтуснкте орналаскандыгышел атауына тусшйс бередг.Кызыл туе атауы репнде Караганды жене Шыгыс Казакстаноблыстарында кец1нен таралган. Непз1нен жер бедершщ децес. П1ш1ндер1нщ атауларында калдык массивтер мен аласа таулардатаралган кызыл тусп граниттерге катысты болса, ойыс, тепе жербедер! жагдайында кызьш тусп шегшдшермен байланысты атаулардакездесед!.3-1263 33

Дуние жуз1 жене Казакстан бойынша 613 атаган тустерденбаскалары да кептеген атаулар курайды. тустермен байланыстыатаулар ете кеп. Олардын арасында кек (Кексу, Кекшетау),квгщдър (Кегтдор таулар, Кукунор), цоцыр (Ушконыр), сур (Хингоу,Миннесота), жасыл (Жасылкел, Гринвич) жене т.б. бар.Д ж и атаулар. Географиялык атаулардын айрыкша 01ртобын дши непзде пайда болган атаулар курайды. Кытайдыноцтуспк-батысындагы Тибет автономиялык ауданынын екш ш ш корталыгы больт табылатын Лхаса каласы - ламаизмнщ бастыдши орталыгы. Кала атауында осы сипаты айкын бейнеленген:тибет тш нен аударганда лха - «кудай», са - «жер», ягни «касиет-Т1 жер» деген магына бередкСауд Арабиясынын батыс белншде орналаскан Медина каласымусылмандардын басты касиегп каласыньщ б!р1 болыптабылады. Ислам Дни пайда болганга дешн арабтар бул каланыЯсриб деп атаган. 622 жылы Мухаммед пайгамбар осы калагакелд1, кала Мадина-эн-Наби — «пайгамбар каласы» деп аталабастады. Шрак уакыт ете келе колданыста кала атауынын кыскарганнускасы ел-Мадина калды. Бул нуска казак тш не аударганда«кала» дегенд1 бшд1ред1.Гималайдьщ солтустж беткешнен басталып, Унд1 мухитынынБенгаль шыганагына куятын Брахмапутра езеншщ атауы«Брахма улы» дегендЗ б1лд1ред1. Брахма Шива жене Вишнуиндуизмдеп басты уш кудай болып табылады.Христиандардын католиктж тармагы басым елдерде «еулие»деген магына беретш сан-, сант-, санта-, сент- сездер1менбайланысты атаулар кеп. Францияда Сен-Жермен, Сен-Жак, Сен-Мартен, Испанияда Сантьяго атаулары кептеп саналады.Америкага коныс аударган еуропалыктар «еулие атауларды» ездершенб1рге алып келд1. Осылайша, Эулие Лаврентий езеН! меншыганагы, Сан-Диего, Санто-Доминго, Сан-Кристобаль. Сан-Паулу, Сан-Сальвадор, Санта-Крус, Сантьяго, Сан-Хосе,Санто-Фе, Сан-Хуан, Сан-Франсиску, Сан-Франциско тер13Д1атаулар пайда болды.Тынык мухиттын шыгыс белшиде орналаскан Пасхи аралыеюмшшк тургыдан Чили мемлекет1н1н курамына енед|. Бул аралдыалгаш рет картага 1722 жылдыц 5 сеу1ршде голланд тещзш1С1Я. Рогтевен тус«рген болатын. Дел осы кун христиандар мерекеа34

Пасханын б1ршпп куш болатын. Сол себептх осы дши мерекенщкурметше тещзип оны Пасхи деп аталды. Ал Сакраменто -АКШ-тагы езен, кала атауы. Алдымен езен атауы калыптаскан,ол испан тш ндеп §асгатеп(о - «еулие купил» (католиктердщкасиетп угымы) дегенд! бщд1ред1.Аппенин тубегшде, Италиямен коршалып жаткан Сан-Мариномемлекетшщ непзш 301 жылы император Диоклетианныцхристиандарды кугындауынан кашып шыккан далматицщкМарино салган болатын. Марино император мен папа устемднчненазат дши кауымдастык куру максатын кездеген болатын.Кейшнеи бул аумакта республика пайда болды, ол кез! пргсшдееулиелер катарына косылган Эулие Мариноныц курметше Сан-Марино деп аталды.Монголияда ламаизмнын таралуына байланысты тибетпкжэне санскритше дши терминдер енген: лама —«монах», сум —«храм» жене т.б.Унд1 мухитыныц солтусик-шыгысында орналаскан Андамантопаралы 204 аралдан турады, Ундкгган мемлекетшщ курамынаенед1. Топарал атауы малай тшнде Ри1о Напёшпап, ягни Гандуманкудайдыц курметше «Гандуман аралдары» деп аталады.Тауларга табыну дестур1 кептеген тау атауларьшыц дши сешмнанымдаргабайланысты сездердщ непзЁнде калыптасуына ьщпалеткен. Мексикадм'ы Оцтустж Сьерра-Мадредён Теотепек депаталатын тау шыцы да осы тектес атауларга жатады. Бшкпп3703 м болатын бул таудын атауы ацтектерт^н 1ео1ерес («кудайтауы») деген тЁркесг непзшде калыптаскан. Солтустщ ОралдажерГшкп манси халкынын тауга табынуы ЯлПингнёр («киел1тау»), Пубинёр («табынатын тау») деген оронимдерде керппстапкан.Монгол Алтайындагы Мунх-Хайрхан-Ула шыцыныц атауымонгол тшнде «мэцгшк касиетт1 тау» дегенД1 б1лд1ред1. Ал ГобиАлтайы мен Оцтуспк С1бхрдёп б1рнеше тау атаулары «эулие»магынасын бшд1рет1н богдо термин! калыптаскан: Ихэ-Богдо(«улкен эулие»), Бага-Богдо (« и ш эулие»), Арца-Богдо («аршалыеулие»), Гурван-Богдо («уш еулие»), Табын-Богдо-Ола («бесэулие тау»).Кырым тубепндеп Феодосия каласынын тарихы терецнен бастауалады. Бул кала б!здац заманымызга дей1нп VI гасырда35

гректердщ отары ретшде непз1 салынган болатын. Гректер каланыФеодосия, ягни «кудай берген» деп атаган.Бейнел! атаулар. Географиялык атаулардыц арасындакеркемсез туындысы деп багалауга турарлык немесе магынасыкызыкты топонимдер де бар, оларды бейнет атаулар деп атаугаболады. Олардыц мазмуны тус1шкп болганымен, коп жагдайдаэтимологиясы кемесю келедгБейнел! атауларды Жапониядан кептеп кездеспруге болады.Мундагы Тамохоси езеншщ атауы «1нжу жулдызы», ал Хосотаниезеншщ аты «Шаткалдагы агын» деген магына бередь Жапонжагалаулары мен аралдары да бейнел! атауларга бай: мундаФукиагэ («Ектйдеген жел жагалауы), Утиндэ («тез кётетшорын»), Мороёсэ («Коштасудан соцгы кездесетш жагалау»), Укисима(«Калкыма арал»), Таварэсима («Кызыктар аралы») дегентопонимдер бар.Жапониядагы оронимдер де айрыкша болып келед!. Олардынарасында Асахи («тангы кун»), Огура («Алакелецке»), Касэ («Беретуршы»), Иритати («Кунщц батуы»), Васурэдзу («Умытпаймын»),Катасари («Уялган тау»), Ицувата («Кашан?»), Каэру(«Ораласыц!»), Матиканэ («Кутуге шамам жок») деп аталатынтау атаулары кездесед1.Бейнел1 атауларды баска дуние бел1ктер1 мен аймактардан дакептеп кездеспруге болады. Мысалы, АКДГтагы Нью Джерсиштатында Дабл Трабл («Кос камкорлык»), ал Солтустш Каролинапггатында Уайнот («Неге булай етпеске?») деген тусшшс13атаулар бар. Бул тектес атаулар катарына Италиядагы Беневенто(«Сер1К жел»), Франциядагы Кревкер де Гран («Улкен жамандыктар»),Гаитидеп Тру («Тесш») топонимдер1н жаткызугаболады.Кептеген халыктарда тау атаулары ерекше сипатга болады.Кытайдагы Юнькайдашань («Булттарды бел1П туратын алып таулар»)жотасыныц манында Анькан («Тыныштык пен деисаулык»)жене Юнкан («мецгшйс деисаулык») калалары орналаскан. АфрикадагыРувензори тауыныц атауы банту тшнде «Ай таулары»дегенд] бшд1ред1. Ал Африканыц ец биш нуктес1 болып табылатынКилиманджаро массившщ атауын суахили тшнен «Суыкекелетш кудай тауы» деп аударуга болады. Жогарыда дши атау36

ретшде аталган Пасхи аралын жергшйсп тургындар бейнеш турдеМатакитеранги, ягни «Аспанга караган кездер» деп атайды.Кейб1р бейнелг атаулардыц магынасы ете тусйпкп болады.Мысалы, Тонга мемлекепндеп аралдыц б1р1 Ниуафооу («Кокосец кеп арал») деп аталады. Ал Оцтуспк Америкадагы Парагвайезеншщ атауы гуарани тшнде «Тещз тер1зд1 езен» деген Д1бшд1ред1, шындыгында да жазгы су таскыны кезшде бул езеннщбатпакты ацгары суга толып кетед1. Солтуспк Америкадагы Ньюфаундленд(«Жацадан табылган жер») аралыныц атауы да б1рдентусшпсп.1497 жылы Джон Кабот ашты деп есептелепн бул аралдагыкейбйр атауларды койганда тещзшшер асыра сштеген тер13-да: Хор Чопс («Ат жаты»), Блоу Ми Даун («Меш жарып ж1бер!»,Ха Ха Бей («Ха Ха шыганагы»).Ал кейб1р бейнел1 топонимдер сактандыргыш кызмет аткарагантэр1зд1. Казакстандагы Тектурмас деп аталатын б1рнеше тауатауы бар. Олар баска мемлекеттермен шекаралас таулы аудандардыцежелден улкен сауда жолдары ететш тустарындаорналаскан. Тектурмас шокысы (бишнп 1156 м) Жоцгар Алатауыныцоцтуспк батысындагы Алтынемел асуы аркылы Жаркенткебаратын ежелден белгш1 керуен жолыныц бойында орналаскан.Алакел ойысы аркьшы етет1н керуен жолдарыныц айрыгындаТектурмас тауы (бшкпп 725 м) бар. Ал Зайсан келшщ оцтуспкбатысбел1п аркылы ететш есю керуен жолын жакын жердеОлмес-Тектурмас тауы (бшкпп 963 м) орналаскан. Кыргыз жотасыныцТараз каласыньщ мацындагы солтуст1к-батыс шетшдептау Тектурмас деп аталады. Бул жер дщ де улкен керуен жолыныцбойында орналасканы белгш. Тектурмас атауы казактыц«тек турма» (тыныш турма) пркесше ес1М жасаушы -с журнагыньщжалгануынан пайда болган. Жогарыда келт1ршген деректернетижелерш корытсак, керуендерд1 тонаган уры-карыныц тыгылатынмекешне айналган таулардыц осылай аталуы - зацды нерсе.Мундай атаулар катарына Казакстандагы Барсакелмесаралыныц аты, Аляскадагы Альбреохо («Ею жагыца кара!»), Аларгате(«Кер1 кайт!») деген жартас атаулары бар. Сомали тубепндепмуй1с Гвардафуй - «Сактан!» деп аталады, муны кершшесСокотра аралына беюнш алып, сауда кемелерш тонайтын каракшыларгакатысты койган деуге болады. Бул атау ез мацызын ел1де жойган жок; Сомалидщ тещз каракшьшары соцгы жылдардыц37

езшде бЁрнеше елдщ кемелерше шабуыл жасап, кешлджке алганболатын.Кос атауы бар объектшер. Кей жагдайда бЁр географиялыкобъектшщ бЁрнеше атауы болуы мумкш. Онтуспк Азияда орналасканГималайдын ен бшк шыны Жер шарындагы ен бшкорналаскан нукте болып табылады. Непалда бул шын Сагарматха(«Кок билеушш, аспаннын шыны») деп аталады. ТибеттЁктероны Джомолунгма («Жер ана кудайы») деп атайды. Ол XIX гасырдынортасында влЁ жете зерттелмегендЁктен, 6 и ёк тёгё женшенэлемде 1 5 -ш ё орын алатын шьщ деп есептелш, еуропалыктардынкартасында тёп тё XV Шыц деп жазылып журдк Бул муз курсаганжартасты массивке Фогг дейтЁн геодезист УндЁстандагы британдыкгеодезиялык кызметтЁн жетекшЁсЁнЁн курметЁне Эверест депатап, картага тусЁрген болатын. БЁрак осыншама коп атаудынарасынан уакыт сынынан еткен, халыкаралык кауымдастык кабылдаганДжомолунгма атауы ресми деп танылады.Кытайдын онтустЁк жагалауында келемЁ едеуЁр улкен аралорналаскан. Бул аралды кытайлар бЁздЁн заманымызга дейЁнгЁIII гасырдын езЁнде коныстанган болатын, ал XIII гасырда аралКытай империясынын курамына ресми турде енгЁзЁлдЁ. 1516 жылыбул аралга алгаш аяк баскан португалдар табигаттын всемкерЁнЁстерЁне тангалып, аралды Формоза («едемЁ») деп атаганболатын. Еуропалык каргалардын кейбЁреуЁнен влЁ кунге дейЁнаралдын осы атауын кездеспруге болады. Аралдын кытайлар койганатауы Тайвань («террасалар койнауы») халыкаралык денгейдеколданыска енген ресми атау болып табылады.внерквсЁп революциясы мен жана аумактарды отарлау нетижесЁндеэкономикасы ныгайып, ХУН-Х1Х гасырларда букЁл елеммен тенЁздердЁн билеушЁсЁне айналган Улыбритания Азиянын талайбелЁгЁн отарына айналдырган болатын. Сол кезенде елемдегЁаса ЁрЁметрополиялардын бЁрЁ болган бул мемлекет Кытай аумагынынжерплЁктЁ халык Хен-Конг деп атайтын белЁгЁн басып алды.Агылшын нускасында Гонконг деп аталган осы аумакты 1842жылы Улыбритания отары ретЁнде жариялады. ОнтустЁк КытайтещзЁнде орналаскан арал мен кала осы атау алды. ХалыкаралыккелЁсЁм негЁзЁнде 1997 жылы Кытайга кайтарылган бул аумактыкытайлар Сянган («Хош иЁстер койнауы») деп атайтын. КазЁргЁкезде халыкаралык денгейде осы екЁ атау катар колданыста жур.38

Дел осындай жагдайды Кытайдыц Сянганнан сел батыскакарай жаткан тары б!р аумагы (тубек пен кершшес усак аралдар)басынан кеппрд1. Бул жолы отарлаушы мемлекет Португалия болатын:1520 жылы осы жагалауга келш жеткен португалдар 1680жылы оны тугел1мен езше каратып алды. 1999 жылы бул аумакта Кытайга кайтарылды. Оньщ да кытайлар койган Аомынь («Шыганаккакпасы»), португалдар койган Макао (шыгу теп менмагынасы кемеск1) деген кос атауы катар колданылып жур.Саяси мертебеы даулы аумактарда кос атау жш кездеседьСоныц б1р1 - Оцтустш Американыц оцтустш-шыгыс жагалауында,Атлант мухитында орналаскан топарал. Бул аумак Аргентинадан500 км, ал У л ыбританиядан 12 мыц км кашыктыктажатыр. Соган карамастан, топарал ушш осы ек1 мемлекеттщ арасындадау ел1 шешшмей келед1, Т1ПТ1 карулы кактыгыс та болды.1690 жылы агылшын тещзппс1 Джон Стронг осындагы ею бастыаралдьщ арасын белш жаткан бугазды лорд Фолклендтщ курметшеФолкленд деп атаган болатын, кешннен бул атауменагылшындар букш топаралды атап кетть Аргентинада женебаска бхркатар елдерде бул аралдарды Мальвин аралдары депатайды. 1763 жылы бул атауды француз тещзппс1 Луи АнтуанБугенвиль Франциядагы Сен-Мало каласыныц курметше койганболатын. Каз1рп кезде кептеген карталарда аралдардыц атауыкосарланып (б1реу1 жакша йпшде) бершедьФранция жагалауы мен Улыбритания аралы арасын бел1пжаткан бугазды кепшшпс елдерде (соныц 1пшнде Казакстан да)Ла-Манш (французшадан аударганда «жец») деп атайды. Немютерресми атауга кешкенге дейш узак уакыт бойы Эрмельканал («жецканап»)деген жартылай кальканы пайдаланган болатын. Агылшындар,сонымен катар АКШ сиякты агылшын тшд1 мемлекеттердеол Агылшын каналы деп аталады.Испаниядагы ец узын езещц испандар Тахо деп атайды, б1раконын португалдар койган атауы Тежу болатын. Сол еебешт осыкунге дешн кептеген карталарда езен атауы косарланып (б1реу1жакша шпнде) бершш жур. Дел осындай жагдайды б1з немютерЭльба деп, ал чехтар Лаба деп атайтын езеннщ мысалынан дакерем1з.«Епз» атаулар. Кейде б1р географиялык атау ертурл1 аймактаорналаскан объектшерге бтрнеше рет койылуы мумкш. Белпл!39

б1р аймакта гана емес, дуние жуз1 бойынша кездеспруге болатынтопонимдер де бар. Мысалы, АКШ-та Москва деп аталатын8 елд1 мекен, 12 Париж, б1рнеше Лондон, Шанхай, Амстердамжене т.б. бар екендш белгш. «Коныс аударган атаулар» бурынгыотар аумактарда кеп сактапган. Б1здщ заманымызга дейшлIX гасырда Солтуспк Африкада финикиялыктар непзш салганКарфаген («жаца капа») каласыньщ атауы 6 гасыр еткен соцказхрп Испаниянын оцтуспк-шыгыс жагалауына Картахена болыпезгерген турде «коныс аударган». Уакыт ете келе, испан даржаулап алган Оцтуспк Америкадагы Колумбияныц солту с т е н ­де жене Чили жагалауында Картахена деп аталатын кос порттыкала пайда болды. Сонымен, бул атау мыцдаган жылгы уакытсынагынан етш, уш курльщта а калдырды.Мундай атаулардыц пайда болуыныц б1рнеше себептерш атапетуге болады.- Бфшшгден, жаца жерге коныс аударган адамдар туган жершсагынып, оньщ атауын жаца жерге коюы мумюн. Улы географиялыкашылулар кезшде жене сол ашылулар нетижесшде жацажерлерда игеру барысында епз-атаулар саны кебейдь Мысалы,Аустралияга коныс аударган агылшындармен б1рге Улыбританиядагы атаулар да «коныс аударды»: оцтуспк материкте жацаЛиверпуль, Кардифф, Ньюкасл, Кимберли пайда болды. Дел осындайатаулар АКШ пен Канада жерше де орныкты.- Ектилгден, отарланган аумактардагы жаца жерлер метрополияныцбилеуинлершщ атын алды. Мысалы, агылшындардынаягы тиген жерлерде королева Виктория мен принц Альберттщжене т.б. курметше койылган атаулар саны жыл санап есп. АфрикадаВиктория ес1м1мен кел, саркырама, Аустралияда шел, таужотасы, езен, Ньюфаунленд аралында кел жене т.б. аталды.Мундай атаулар метрополиядагы атауларга уксас болды.- Ушшшгден, бурыннан белгш объектшердщ атауын огануксас обьектшерге кайтадан кою да кездеседк Мысалы, 1499жылы испандар Онтуспк Американыц солту сппне келш жеткенкезде, Маракайбо мацындагы жерда Венеция каласына уксатып,оган Венесуэла («К1гш Венеция») деген ат бердь Бул тектес атауларкатарына Кырымдагы ейгш портты кала СевастопольдщАКШ-тыц Калифорния штаты мен Улыбританиядагы Уэльстепсыцарларын жаткызуга болады.40

Антипод-атаулар. Антипод сезше гректщ анти («карсы»)жене подос («аяк») деген сездер1 непз болган. Географиялыкатаулар арасында антипод бола алатын топонимдер б!р непздекалыптасып, баска сездердщ косылуы аркылы б1р-б1рше карамакайшымагына бередг. Мысалы, Арктика жене Антарктикаатаулары. Гректщ арктос («медведица») сезЁ Солтустйстеп УлкенМедведица мен Кшй Медведица шокжулдыздарыныц атауларынанепз болган. Осы себепт1 солтуспкте жаткан полярлык аймактыфранцуздар Арктик деп атай бастады. Кейшнен Жер шарыныцсолтустгктеп аймагы география гылымында ресми турдеАрктика деп аталып кетп. Оцтустйс жарты шардагы дел осындайполярлык аймакты атау кажеттшп туган кезде галымдарбурыннан белгш Арктика атауына гректщ анти («карсы») дегенсезш коса салды. Нетижесшде Антарктика атауы пайда болды.1492 жылы Ундютанды 1здеп Атлант мухитына бет алганX. Колумб Америка дуние б ел тн ашкан болатын. Осы кезденбастап гылыми едебиетте «Улы географиялык ашылулар» дегенатпен белгш болган кезецдё еуропалыктарга беймелЁм болганжаца аумактар ашылган болатын. 1503 жылы Америго ВеепуччиАмериканыц жаца курлык екендцпн атап етш, осы жаца ашылганжерлердЁ «Жаца Дуние» деп атауды усынган болатын. Мухиттыцар жагында жацадан ашылган жерлер туралы «Жаца Дуние туралы»деген ецбек жазу аркылы италиялык жылнамашы ПедроМартир гылыми жене кундел1кт1 колданыска Жаца Дуние атауыненпзд1. Ал бурыннан адамдарга белгш1 Еуропа, Азия женеАфрика ендгп жерде Ест Дуние деп аталатын болды. Осы еюатауды да антипод-атаулар катарына жаткызуга болады.X. Колумбтыц улкен географиялык кателпт адамзат тарихьшдагыулы жацалыкка алып келд1. Дегенмен, ем1р1нщ акырынадейш Ундгстанга баратын жолды аштым деп ойлаган X. Колумбез1 ашкан Кариб алабындагы аралдарды Вест-Индия («БатысУндЁстан») деп атады. Осы жагдайда Ундютанныц езг Ост-Индия («Шыгыс УндЁстан») деп атала бастады. Кекжиек жактарынкарсы беттер ретшде алатын болсак, магынасы жагынан Азияжене Еуропа атаулары да антипод-атаулар болып табылады. Азияатауыныц непзшде ассирияльщ асу («шыгыс, куннщ шыгуы»)сез1 жатыр. Ал Еуропа атауын осы ассирияльщ эреб («тунек,батыс») сез1мен байланыстырады. Кейшнен уакыт ете келе езге-41

рютерге ушырап, бул атаулардьщ географиялык аукымы мен магынасыкенейдг Каз1рп кезде бгргутае Еуразия материганщбатысында орналаскан дуние б е л т н Еуропа, шыгысындагысынАзия деп атайды.Кекжиек жактары бойынша атаулар беру дэстур1 кептегенхалыктарда бар. Мысалы, Жапониянын бурынгы жене каз1рпастаналарынын атауларында осындай акпарат непзге алынган.Бурынгы астанасы Киото атауы жапон тшшде «батыс астана»деген магына берсе, 1869 жылдан бастап астана мертебесще иеболган Токио каласынын атауы «шыгыс астана» легенд) бйшредгГеографиялык багдарлау казак тш ндеп кунгей жене тергскейтерминдер1мен де бершген. Мысалы, таулардыц кунге караганонтустж беткейш кунгей, ал солтустж беткейш терккей дейд1.Кей жагдайда катар керпллес орналаскан таулардын орнына катыстыда осы термин колданылады: Кунгей жене Терюкей Алатауоронимдер1.Халык жергшкп табигат жагдайларын байкау непзшде езщдакаумактык ерекшелакгерда аныктап, салыстыру аркылы географиялыкобъектшерге карама-кайшы атаулар берген. Мысалы,Францияда Рона жене Сона деп аталатын ею езен бар. Агысыжылдам езенге кельт тш нде «жылдам» деген магына беретшРона (КЬопе), ал агысы баяу еюнш] езенге Сона («тыныш») дегенатау бер1лген. Казак халкы катар орналаскан объекшлердщжайылымдык мумкшдйстерш багалау нег1зшде Жацсытау женеЖамантау тер13Д1 атаулар койган.Геофафиялык объектшердщ мелшерлерш салыстыру непз1ндеде антипод-атаулар калыптаскан. Жерорта тещз1ндеп Балеараралдары тобындагы Мальорка (бастапкы нускасы Майорка) аралынынатауы латынша «улкен» легенда бшдаред1, ал осындагыМенорка (бастапкы нускасы Минорка) аралынын атауы латынша«К1Ш !» дегенд! бйшредк1.5. Географиялык атаулардын взгер1стер1Топонимдер уакыт ете келе, ертурш факторлар всер1нен езгер1стергетусед!. Олардын тарихи жагдайда езгеркггерше тургынхалыктык курамынын езгер1стер1, кешг-коны, жаулап ал улар менсаяси жуйенщ езгеруг себеп болады. Геофафиялык атаулардын42

тарихи кезенде езгерулерш трансформациясы дец атайды. ЗРалымдартопонимдер транформациясыныц б1рнеше турлершажыратады:1. Географиялык атаудыц кыскаруы. Кей жагдайда географиялыкатау сез Т1ркес1 немесе тшт1 тутас сейлем кушндеколданыска енед1. 1535 жылы Ла-Платага келш жеткен испанфлотилиясы шыганактыц батыс жагалауында Парана езеншщатырауынан оцтуспкке карай жаца каланыц 1ргетасын калады.1880 жылы Аргентинаныц ресми астанасына айналган осы калаказ1рп кезде Буэнос-Айрес деген атпен белгш. Дегенмен испандыкконкистадор Мендоса ез1 непзш салган бул калага кезшде«Сьюдад де ла Сантиссима Тринидад и пуэрто де нуэстрасеньора ла вирген Мария де лос буэнос айрес», ягни «ЭулиеТроица каласы жене Кудай анасы дева Марияныц колайлы желдертан койнауы» деген бейнел1, узак атау берген болатын. Булатаудыц магынасына конкистадор барлыгын сигызуга тырысты:каланыц касиетп Троица мерекесшде гргетасы каланганын керсетед1,сонымен катар Кудай анасы дева Мария тещзшшердщкамкоршысы деп есептеледьКаншалыкты магыналы атау болса да, оны кундел1кт1 емгрдеколдану колайсыз болатын. Сондыктан уакыт ете келе, кала атауыкеп сезшен айрылып, оньщ атауында тек Буэнос-Айрес («колайлыжелдер») деген белпт гана туракталып калды. Казгрп кездеаргентиналыктар ауызею тшде кала атын будан да кыскартып,Байрес деп атайды.Мундай кыскартулар б1ркатар узын атауларга тен. Санкт-Петербург каласыныц атауын тш п Пушкин заманыныц ез1ндеПитер деп атайтьш, бул атау каз1рге дейш бейресми турде колданылады.Сан-Франциско каласыныц атауын америкальщтарауызею тшде Фриско, жапондар Фудзияманы Фудзи, Никарагуатургьшдары ез елш Никар, Парагвай азаматтары отанын Парадеп атайды. Малайзиялыктар ез елш1ц астанасы Куала-Лумпурдыцатауын Ка-Эл деп кыскартып алган. Соцгы жылдарыамерикальщтар Лос-Анджелест1 жазба турде ЬА деп керсетш жур.Казак халкында Сарыарканы Арца деп атау едетке айналыпкеткен.2. Агглютинация немесе б1р1гу. Географиялык атаудыцмундай езгерютер! ек! немесе одан да кеп сезден туратын атау-43

лардагы сездердщ езара бхрйти кетушен болады. Орыс тшндеУсть-Каменогорск деп аталатын кала атауы казак тшнде бскеменделшу1, кезшде Усть-Юг деп аталган жердщ Устюгке айналуыосыган мысал бола алады.3. Топонимнщ дыбыстык жене морфологиялык езгергстерьБаска тшдеп географиялык атаудыц тшдеп нормаларга бешмделу1нетижесшде болатын мундай езгергстер нэтижеанде РесейдепМосква Мэскеу, Франциядагы Пари атауы Париж, РумыниядагыБукурешти Бухарест, ЭзЁрбайжандагы Бакы Баку, взбекстандагыТошкент Ташкент турЁнде айтылып, жазылады.Морфологиялык езгерЁстер тургын халыктын т ш н щ езгерЁстершесэйкес, бхрнеше рет болуы мумкш: Карт-Хадашт - Картаго—Картаджанна - Карфаген, Беллум Вадум - Бельвадо —Бильбао,Посониум —Преслав —Бреславбург - Пресбург - Братислава,Грантакастир —Грантебрикге —Катебрижи —Каунбриджи -Кембридж, Новум Кастеллум —Ньюкасл, Джебель-эль-Тарик -Джебельтар —Гибралтар жене т.б.4. Аббревиатура немесе акроним (латынша бревне - «кыска»)туршдеп атаулар. Г еографиялык атаудыц мундай жолмен езгеруштопонимнщ кыскартылуыныц бгр улг1С1 ретшде атауга болады.БЁрнеше сезден туратын географиялык атауды сездердщ бастапкыерЁптершщ жиынтыгы тур!нде кыскарту кептеген елдердебар. АКШ (118А - ПпИей 5Шея о/Атепса), Улыбритания(1/К - ПпИей Клщйот), Еуропалык Одак (ЕС/ —(:Еигореап Цтоп)атаулары дуние жузшде кебшесе кыскартылган нускаларындаколданыска енген. Казхрп кезде кунделмлп букаралык акпараткуралдарьшда, тшт! ресми кужаттарда елхмхздщ ресми атауынКР (Казакстан Республикасы) нускасында жазу кеншен пай дал а-нылады. Мундай кыскарган атаулар катарында казак тшндетурактанып, географиялык едебиет пей окулыктарга енген КХР(Кытай Халык Республикасы), РФ (Ресей Федерациясы), КХДР(Корея Халык Демократиялык Республикасы), ОАР (ОцтуспкАфрика Республикасы), БАЗ (БЁржкен Араб ЭмЁршктер!) тэр1зд1атауларды атауга болады.5. Географиялык атаудын магынасыныц е з г е р у г Топонимнщдыбыстык, морфологиялык езгерютер! бЁрпндеп онынбастапкы магынасыныц тубегешп езгеруше алып келед!. Булкубылыс дыбыстык уксастыктар негЫнде географиялык атау-44

дыц семантикасы мен этимологиясьш кате туануге себеп болады.Мысалы, багзы заманнан Сарысу аталып келген езен славянхалыктарыныц тшше бешмделш, б1ртшдеп Царица езеншеайналган болатын. 1589 жылы осы езеннщ бойында Царицын(каз1рг1 Волгоград) деген кала бой кетердь Кала атауы узак жылдарбойы орыс тшндеп царь - «патша» сезгмен байланыстырылыпкелда.6. Аударылган немесе калька-атаулар. Озгерген топонимдердщтагы б1р тобы калька-атаулар (французша са ^и е —«кеппрме») болып табылады. Олар баска тщдерге толыгыменнемесе жартылай аударылган куйшде бершедь Мундай атауларкебшесе отарлау барысында жацадан ашылган жерлерге койганатаулары непзшде пайда болган. Олардыц б1рнешеуше мысалкелпрешк, АКШ-тыц Калифорния штатындагы Мохаве шелшдеСолтуст1к Америкадагы ец ыстык жене кургак жер —Ажал ацгарыорналаскан. Мунда 1913 жылдыц 10 шшдесшде батыс жартышардагы ец жогаргы температура (56,7°С) пркелген болатын.Американьщ батыс штаттарында ХУШ-Х1Х гасырларда алтынкен орындарын 1здеепру каркынды журпзшген болатын.Тарихта «алтын дурбелещ» деген атпен калган бул кезец кайгылыокигаларга толы болды. 1849 жылдыц жазында алтын табудыум!т еткен экспедиция мушелер1 аталган жерде аптап ыстык пеншелден тугелдей кырылып калган болатын. Сол кезден бастапбул ацгар Ажал ацгары (агылшынша Оеа1к УаИеу) деп аталыпкетп. Дуние жузшщ кептеген елдершде, соныц шшде Казакстанда,бул урейл1 атаудыц аудармасы, ягни калькасы колданылады.Кейб1р елдердщ атаулары жартылай аударылатын калька болыптабылады, соныц б1р1 - Улыбритания. Ел атауына б1зд1цзаманымызга дешнп I гасырында кене рим жазбаларында атыаталган бриттер (бриттон) этнонимг непз болган. V гасырдабул тайпалардыц б1р белги каз1рп Францияныц солтустж-батысындагытубекке коныс аударган. Мунда олар Кш1 Британия(Вп(апп1а М1пог) курган, бул тубек каз1рп кезде Бретань депаталады. VI гасырдан бастап аралдык белштеп бриттер мекен1Улкен Британия (каз1рп агылшын тшшде Сгеа( ВпЫп) деп аталабастаган. Орыстар бул атауды дестурл1 орыс атаулары тер1зд1етш, Великобритания деп кеткен. Казакшага бул атау орыс тш45

аркылы аударылгандыктан, б1здщ ел1М1зде бул атау Улыбританиятуршде колданыска енген.Канаданын солтуснк-батысында орналаскан 1рт кел УлкенЕртсгздер квлг деген атка ие болган. Еуропалыктар отарлаугадешн осы келдщ жагалауында коныстанган атабасктер тайпасыннегурлым кушт1 кершшер! алгонкиндер «кулдар», «ер1кс1здер»деп атаган. Отарлау барысында агылшындар оны осы тайпалардынатауы ретшде кабылдап, онын калькасын слейв (агылшыншазГауе - «кул, ёршяз») деп атап кеткен. Нетижес1нде кел ‘Сгеаг51а\>е Ъаке, ягни Улкен ЕрЫсгздер колг деген атка ие болган. Дуниежузшщ кептеген елдершде бул атау калька туршде колданылады.Келдердщ калька-атаулары мунымен бггпещц. Солтуспк АмерикадагыУлы келдер деп аталатын кел тобынын атауы даосындай лимнонимге жатады. Мундагы пзбектелш орналасканелемдеп ен хр1 тущы келдер катарындагы Жогаргы, Гурон, Мичиган,Эри, Онтарио келдер! жалпы атпен агылшынша Сгеа( Ьакездеп аталып кеткен. Орыс халкынын дестурш аудармасындаатау Великие озера делшгещцктен, казак тш н деп аудармасыУлы келдер болган. Осы келдер тобында агыстын жогарыбелшшде орналаскан 1р1 келде (сонгы деректер бойынша, ауданы83 270 км2) 1620 жылы алгаш болган француздар оган ЬасЗирепеиг - Жогаргы кел деген ат берген. АКШ пен Канадада булатау агылшынша Ьаке Бире по г тур1нде колданылады. Ресейдекел Верхнее озеро деп аталып кеткен, ал бхздеп географиялыккарталар мен окулыктарда ол Жогаргы кел деп аталады.Аустралияньщ солтуст1к-шыгыс жагалауы бойымен 2300 кмгесозылып жаткан, еш 2-150 км болатын маржан рифтер! менаралдардан туратын пзбект1 агылшынша Сгеа1 Вагпег Кее/д е патайды. Оныц метс1 - маржанды курылымдардын пзбеп улкенаумакты алып жаткандыктан, ашык мухит пен жагалау маны лагуналарынынарасын б е л т жаткан тоскауыл кызмепн аткарады.Казак тш нде бул объект Улкен Тосцауыл риф1 деп аталады.XIX гасырдыц б1ршпп жартысында Солтуспк АмерикадагыКордильер тау жуйесшщ »шю белдеу^нде орналаскан таулы кыраттызерттеген америкалык галымдар оган Улы Америка шел! дегенат берген болатын. Осы атау аркылы галымдар бул жердщ агынсыз,кургак шелейт пен шелдерден туратын сипатын керсетюа46

келген. 1842-1844 жылдары осы мацды картага туырген эскеритопограф Фримонт бул таулы кыратты Огеа1 Вазт, ягни УлкенАлап деп атауды усынды. Эйткеш осы атауга ундес Огеа1 Р1а1т(Улы жазыктар) атауы бутан дейш орныгып калган болатын. Осылайша,XIX гасырдыц екший жартысынан бастап Ужен Алапатауы алдымен карталарда «бекш», кешннен кещнен колданылатынболды.7. Атаудыц ресми озгертшу». Бул жагдай бурынгы топонимд1белгш б!р себептерге (саяси, идеологиялык, согыс, ёлеуметтщжагдай жене т.б.) байланысты баска географияльщ атаумен алмастырунетижесшде болады. Белгш топонимист Е. М. Поспеловбул кубылыстыц орын алуына мынадай басты еш фактор ьщпалететшш атап керсеткен:- езгерген жагдайда мацызды болмай калган, бурынгы еткентарихпен байланысты адам ес1мдер1 мен тусшштерд1 жою;- жаца бшпк, курылым идеялары мен тусшштерш топонимдердебейнелеу максатында жаца атауларды енпзу.Мысалы, Улы француз революциясы нетйжесхнде пайда болганРеспубликада бурынгы монархияныц саркыншактары ретшдекептеген географиялык атаулар жойылып, олардыц орнын езгерт1лгеннемесе жацадан койылган атаулар басты. Мысалы,Сен-Пъенс атауы Сапьенс («даналык»), Сен-Ло атауы Роше-дела-Либерте(«азаттьщ жартасы»), Иль де-Бурбон («Бурбондареулетшщ аралы») аралыныц атауы Реюньон («БгрАгу»), ПариждепXVI Людовик алацыньщ атауы Революция алацы (каз1рп кездеКелгсгм алацы) болып езгертщщ.Кецес деугршде К^азакстанда Пёрдвск (Ацмешгт) каласыныцатауы К^ызылорда, Ресейде Ново-Йиколаёвск каласы Новосибирск,Царёвд-Кокшайск каласы Йошкар-Ола (марий тшшде «кызылкала»), Петроград атауы Ленинград, Кыргызстан да Шшпек атауыФрунзе болып езгерт1лд1. Жалпы алганда, мундай жагдай жаппайсипат алды. Революцйялык идея кесемдер1 мен билщ басындаболган дар дыц ес1мдер1 кептеген объект1лерге берше бастады.Осыныц нетижесшде б!р ш м ш ш ! ауданныц езшде б1рнешеИльич, Ленин, Энгельс, Маркс атаулары пайда болды. Ал УлыОтан согысында жещске жеткен одактас мемлекеттер иеленгенаумактарда байыргы топонимдер езгертшп, алмастырылды.Бурын Германия курамында болган Шыгыс Пруссия жершщ47

Полынага бершген белшнде Данциг атауы Гданьск, Бреслау атауыВроцлав, Каттов атауы Катовице, Оппелън атауы Ополе болыпезгердц, ал Кецестер Одагы (казЁр Ресей курамында) иеленгенаумакта Кенигсберг каласы Калининград, Инстенбург каласыЧерняховск, Пыллау елд! мекеш Балтийск, ал Раушен Светлогорскдеген атаулар алды.КерЁсшше Кецестер Одагы ыдыраганнан кетнп кезецде теуелсЁздйсалган республикаларда жаппай топонимдерД1 езгертукайта колга алынды. Кыргызстан астанасы енд1 Бишкек, Красноводсккаласы Туркменбашы, Жамбыл каласы Тараз, Свердловсккаласы Екатеринбург, Шевченко каласы Актау, Гурьев Атыраудеп атала бастады. Озгерттлген мыцдаган атаулар арасында табигиобъектшер атауы да бар. Мысалы, Кецестер Одагындагы ецбшк шын бурын Коммунизм деп атапса, теуелшз ТежшсТандагыбул шыцныц жаца атауы Исмаил Самани болып езгертшд1.1.6. Топонимикалы к дерек кездер1Кез келген аумакта топонимикалык зерттеулер журпзуге болады.Бул ушш ец алдымен топонимикалык дерек кездершаныктап алу кажет. вйткещ кез келген жерде географиялык атаулардыцсаны да кеп жене оныц айтылуы, жазылуы, этимологиясытуралы ертурлЁ багыттагы акпарат болуы мумкш. Топонимикалыкзерттеуд1 ец алдымен картотека курастырудан бастау кажет.ЭрбЁр атау мен оган катысты барлык акпарат жеке карточкагатус1рщед1. Ал топонимикалык акпарат кездерЁ мен акпарат 1здес-Т1ру жолдары артурл! болады. Ецщ солардыц бастыларына назараударайык.1. Далалык зерттеулер аркылы топонимикалык деректержинау. Далалык жагдайда топонимикалык акпарат жинау кебшесежергшкп халыкты, соныц шинде есЁресе жергшкп жердебурыннан туратын карт адамдарды сурастыру аркылы журпзшед1.Бул акпарат кезшщ артыкшылыгы - карталар мен ресми едебиеттекездеспейтш микротопонимдер (коныс, шабындык к1шкентайбулак, келшж жене т.б. атаулары) мен олардын магынасы, шыгутеп туралы акпаратты тек жергшкп адамдар дан гана сурап б шугеболады. Далалык жагдайда жинакталатын акпарат арнайы48

топонимикалык кунделшке жазылады. Бул акпаратта жазыпалган жене акпарат берупп адамдардыц аты-жендер1, жазбажурпзшген уакыт пен жер, географиялык атаудьщ бурынгы женеказ1рп атаулары, объектшщ атауыньщ магынасы мен шыгу теп,атаудын жене объектшщ езгер1стер1 жене т.б. келпршед1.Жеке адамдарды сурастыру ею багытта журпзшед1: б1рш1шс1алдын ала дайындалган анкетаны толтыру, екшшдо - деректертуралы акпаратты интервью туршде ауызша сурау. Жазбадамшдетп турде атаудыц ресми нускасы бершу1 кажет. Сурастырубарысында койылатын сурактар улпс1 окулык соцындагыА-К,осымшада бершд1.2. Жазба эдебиетгерд! пайдалану. Жазба деректер катарынареспубликалык, облыстардыц, аудандар мен ауылдык округтердщеюмшшк-аумактык белшуш керсетепн аныктамальщтар,бурын курастырылган географиялык объектшер атауыныц каталогтарымен п з 1мдер1, географиялык, топонимикалык, терминологиялыксездйсгер жатады. Сонымен катар, топонимикалык акпараткез1 рет1нде ертурл1 гылыми, гылыми-кепш1л1к, керкемедебиеттер мен саяхатшылардыц жазбалары мен кундел1ктер1,тарихи деректер мен мурагат материалдары да мшдетп турдеескершу1 керек. Белгш1 б1р топонимикалык акпарат алынган дереккез1 туралы мел1меттер (автор, едебиет атауы, шыккан жер1,жылы, акпараттыц едебиетт1ц кай бетшен алынганы жене т.б.)толыгымен жазылып алынуы керек.3. Картография лык дерек кездерш пайдалану. Топонимикалыкакпарат кездерг арасында ес1ресе географиялык карталаргаайрыкша назар аудару кажет. ийткен1 бурын-соццы басылыпшыккан карталарда географиялык атаулардыц тексершген, ресминускалары бершедь Белгш1 б1р аумактыц ертурл1 кезеццердежарык керген карталарындагы топонимдерд1 салыстыру аркылыатаулардыц 0згеру1, ауыстырылуы, жаца атаулардыц пайда болуытуралы кунды деректер алуга болады. Эртурлг масштабтагыказ1рп замангы карталарды, соныц щщде топонепздег1 карталардыпайдаланумен катар, жергш1кн жерде жасалган жертел1мдер1 планын, кене карталарды, ертурл1 кезецде басылыпшыккан атластарды, мурагаттарда сакталынатын колжазбатур1ндеп карталарды пайдалануга болады. Бул атапгандардыц4-1263 49

барлыгы картографиялъщ дерек квзг реинде пайдаланылып, олартуралы то лык дерек жазылып алынуы керек. Картограф иялыкдерек кездершщ баска акпарат кездерщен басты артыкшылыгыньщб!р1 - географиялык атаулардыц кещспк орналасуы, ареалытуралы дал малшетгердщ алынуы. Осыныц непзшде топонимнщжиш1п (белгщ б1р аумакта кайталануы), географиялык болмыскасейкес келу1 (ертургн картамен сэйкестецщру непзшдеаныкталады), таралган аумагы туралы корытынды жасауга болады.Топонимикалык картотека. Осындай жолдармен жинакталгантопонимикалык акпарат ецделш, деректер ербф атау бойыншажеке толтырылатын карточкалар жасалынады. Топонимикалыккарточка кеш нп зерттеулер ущщ бастапкы матерналдарболып табылады. Топонимикалык карточка у л п а 3-суреттебершдьБ1р!нш1 белНАУАЛЫШыгыс Казахстан облысы Уржар ауданындагыауылЖазган: Ахметов Д._______________________12 ипяде 2004 ж._______________________Кслес! бел________________ ;Казак тшщдеп атауЖер бедерш науага уксату непзшде койылган3-суре г. Топонимикалык карточка улпс1Картотекаларды географиялык атаулар топтарына карай белш,сактау кажет. Топонимикалык материалды ёцдеу барысындакосымша акпарат кездершСн алынган деректер ескершеда.Топонимикалык зерттеулерд) жалпы бйим беретш мектепжагдайында гылыми жобалар орындау барысында, елкетану багытындагы ушрме жумысында жэне окушынын немесе география50

пеш мугал1мшщ жеке кызыгу ш ы лыгы непзшде орындауга болады.Зерттеу материалдары аумактыц табигаты, тарихы, булаумакта бурын-соццы ем1р сурген халыктар мен олардыц улттыккурамы, турмыс-т1ршш1п, шаруашылык ерекет! туралы кызыктыдерек кез1 бола алады. Студенттердг топонимикалык 1здешстержурпзуге баулу, осы жумыска кызыгушылыгын арттыру аркылыоларды географиялык зацдылыктарды тусшуге, халык мурасыболып табылатын топонимдерд1 сактауга, туган елке табигатымен тарихына, онда ем1р суретш хальщтардыц медениеп менрухани мурасына курметпен карауга уйрепп, осылардыц нейзшдёотансуйгпптпс тврбие беруге мумкщщк туады.Так,ырып бойынша бацылау сурацтары1. Топоним мен топонимия угымдары неге тыгыз байланысты?2. Тшщк ерекшел1ктер1 бойынша ^азакстанда кандай топонимиялыктоптарды ажыратуга болады?3. Топонимиканын зерттеу объектасх не?4. Номинацияга эсер ететщ факторлар кандай топтарга бвлшед1?5. Номинация принцип! деген не?6. Топонимизация ж эне' детопонимизация угымдарынын Кандайайырмашылыктары бар?7. Казакстанда трансонимизация кубылысы байкала ма? Оган кандаймысалдар келтхруге болады?8. Топонимнщ этимологиясы мен этиологиясы угымдарында кандайайырмашылыктар бар?9. Топонимдерда кандай магыналык топтарга бвледх?10. Топонимдердщ курылымдык топтары кандай?11. Топонимикалык дерек кэздерх деген не, олардыц кандай турлерхбар?12. Далалык топонимикалык зертгеулерд! калай уйымдастыруга болады?13. Рылыми эдебиеттерден топонимикалык дерек жинактау калайжурпзшед1?14. Картографиялык дерек кездерщщ артыкшылыктары неде?51

2-такы ры п. ТОПОНИМИКАНЫЦТЕОРИЯЛЫК НЕПЗДЕР12.1. Топонимиканыц гылымдаржуйесшдеп орныТопонимиканын гылым ретшдеп мэртебес! туралы пшрталасXX гасырдыц екшцп жартысында орын алды. Бул пшрталасбарысында топонимиканыц гылымдар жуйесшдеп орнына катыстыкептеген пвдрлер айтылды. Кернекп лингвист А. А. Реформатскийбастаган галымдар тобы топоннмиканы географиялык атаулардысипаттайтын тш бш м ш щ бел1М1 ретшде сипаттаса,А. Н. Суперанская (1973), Н. В. Подольская (1988) оган «ономастикагылымыныц топонимдерд! зерттейпн саласы» деп тусшшбердг В. А. Никонов, Е. М. Поспелов, Э. М. Мурзаев топонимиканыгеографиялык атауларды зерттейтш дербес гылым ретшдетануды усынса, А. В. Маракуев, В.А. Жучкевич, С.В. Калесниконы географияныц косымша саласы ретшде есептедЁ. А. К. Матвеев,И. А. Воробьёва бастаган галымдар топоннмиканы нагызлингвистикалык гылым деп сипаттады.Топонимиканыц географиядагы орнына байланысты меселедегеографтар топоннмиканы географиялык гылымдар жуйесшдепсала ретшде карастырады. Эйгш географ С. В. КалесникСтокгольм каласында еткен XIX Халыкаралык географиялык конгресстежасаган баяндамасында топонимикага «лингвистика менгеографияныц аралыгындагы, географиялык атаулардыц шыгутеп мен магынасы туралы гылым» ретшде аныктама берген.Ралым курамына топонимикадан да баска кептеген пендер енетшгеография гылымдарыныц дамуын бЁртутас, езара бакланы сканжуйенщ дамуы ретшде тусшдЁрген.Топоннмиканы география курамындагы сала деп угынудынутымды жаты ец алдымен, ертурл! мамандануы бар географтардыцтопонимикалык зерттеулерге ден коюына, сол аркылы онынгылыми нетижелерш географияныц баска салаларына кецшененпзшуше ыкпал етсе, екшцп жагынан топонимикалык зерттеулерд1географияныц куатты едюнамалык непзше суйенш журпзугежол ашады.52

4-сурет. Топонимикадагы гылымиТопонимикалык зертгеулермен айналыскан географ А. В. Маракуевта топонимиканы географияльщ гылым ретшде сипаттаган:«Топонимика деп 613 географиялык атаулардыц (топонимдердщ)пайда болуы мен эволюциясы мэселелер1мен айналысатын, олардыцулгшерш, семантикасын (магыналык жагын) жэне синонимиясынзерттейтш, олардыц орфографияльщ (дурыс жазьшуы)жэне орфоэпиялык (дурыс айтылуы), сондай-ак оларды картадабурыннан бар жазу жуйелер1 мен картографияда колданылатыншрифттер аркылы бейнелеу ережелерш бекггетщ географияныцб ел тн атаймыз». А. В. Маракуев Букшодактык географияльщкогамныц Казак бэл1мшесшде 1953 жылы Тарихи география жэнетопонимика секторыныц ашылуын, казак атауларыныц географиялыккарталарда дурыс жазылуын реттеуге комектесетш окигаретшде багалаган.Топонимикадагы географиялык багыттыц орны мен мацызыулпде (4-сурет) корсетшГен.Топонимиканыц географияльщ багытына катысты пш р айтканда,ец алдымен географияныц зерттеу пэш «эртурл1 кубылыстардыцгеографиялык таралуы» екецщп туралы Л. С. Берг (1915)жасаган тужырымды есте устау керек. Ралым география текКана табиги жагдайлар немесе адамныц шаруашылык эрекетшебайланысты кубылыстарды гана емес, оныц рухани эрекеттцкершетерт де зерттейтшдпш, ал эзше кажетт1 заттар туралынакты деректерд! географ баска пэндерден алатындыгын жазган.ЭЙГШ1 географтьщ бул аньщтамасыныц топонимиканьщ географиялыкбагытына да тйселей катысы бар. Топонимикадагы «географияльщтопонимика» деп аталатын жаца багыт жалпы топо-53

нимика гылымын географиялык деректермен толыктырып, топонимдердщмагыналык жуктемеа мен этимологиясын зерттеудегеографиялык непздеме жасауга мумкшдж бередо. вйткеш топонимиялыкжуйе белгш б!р аумактагы геофафиялык атаулардынкарапайым жиынтыгы емес, онын калыптасуына географиялыкфактор ыкпал еткен, ал олардын орналасуы кещстиспк заддылыктарнепзшде жузеге асады.2.2. Топонимиканы н каз1рп зерттеу проблемаларыГеографиялык багыттагы топонимиканын зерттеу проблемаларынатопонимиканын географиямен езара байланыскан, б1ракезшднс зерттеу еддстерщ кажет етётш, едкнамалык нёпзгё суйенетш,туптеп келгенде оларды зерттеу барысында алынган гылыминетижелер топонимиканын география гылымдарымен тыгызакпарат алмасуын, осы багыттын дамуын камтамасыз ететщ,теориялык-колданбалы зерттеу меселелер1 жатады (5-сурет).1) Топонимдер курамындагы географиялык акпарат непзшдеоларга этимологиялык-семантикалык талдау жасау.Топонимнщ шыгу тепне катысты зерттеулер онын магыналыкжуктемесш танып-бшумен тыгыз байланысты. Осы тургыдан ал-545-сурет. Топонимиканын казхрп зерттеу проблемалары

ранда этимологияльщ зерттеулер семантикалык талдауларменкатар журпзшу! кажет. Географтардыц бул меселеге тпселей катысыатаулардьщ географиялык кещспктеп нысандарга бершетшдшсебенп олардын да кещепктш зацдылыктары болатындыгыменаньщталады.Топонимдердщ басым кепш ш п жергшкт1 географиялык терминдернепзшде калыптасатынын ескерсек, этимологиялыксемантикалыкзерттеулерде географиялык бшмнщ мацызы зор.Географиялык атаудыц шыгу теп мен оныц магынасын кебшесегеографиялык орта болмысынан «Ёздеу» табысты нвтижелергеалып келедЁ. Мысалы, галымдар бЁрдей немесе уксас табигат ортасындабгр ттагп топонимдердщ кайталаньш келетщщгш ертеденбайкаган. Азияньщ турю халъщтары коныстанган тауалды ещрлершдеАксу гидроним1, ал дала мен шелейт зонасындагы езендердеЕспе, келдерде Ащыкел, шел зонасында Каракум атауы ете жшкездеседЁ. Муныц вз1, б1р жагынан, табигат жагдайларыныц географияльщатауларда тжелей кершЁс табатынын двлелдесе, еюнш1жагынан, атаулардыц ландшафт кершюше индикатор бола алатындьпынкерсетедьТопонимнЁц этимологиясын аныктауда мьша мвселелер ескершу1кажет:1) атаудыц магыналык тургыда мотившщ болуы;2 ) топонимнщ аумактагы таралу ж ш л ё г ё;3) казЁрп тш тургысында езгерЁске тусу децгей1;4) атаудьщ немесе терминнщ ареалдык сипат алып, белгш1б!р географиялык шьшдыкка сейкес келуг.Табиги жагдайлар мен географиялык атаулардьщ осы байланыстарынмаман ретЁнде тек географ кана непздеп бере алады.Физикальщ география нысандарыныц атауларында халыктык гёографиялыктерминдердЁц жи1 кездесетшш ескерсек, географтардыцтопонимикалык зерттеулерге катысуы мщдётт1 деуге болады.Бул географтардыц жерплисп географиялык терминологиямен географиялык атаулардагы семантикалык нюанстарды баскамамандарга Караганда жаксырак тусЁнуЁмен аныкталады.2) Географиялык атаулардыц номинациялык непздершгеография гылымы тургысында зерттеу. Номинация (ат кою)адамныц коршаган ортаны танып-б1лу1мен, ягни орта туралыакпар жинактауымен удайы катар журетш кубылые. Адам55

(халык) негурлым ез1 ешр суретгн табиги ортаны толыгырак танып-б1псе,согурлым онын езш коршаган нысандарды атауыжштелген сипат ала туседь Топонимд1 кейде халыктыц шаруашылыкжэне мэдени ем1ршщ сан кырлары бейнеленген коджуйеа ретшде сипаттайды. Ралым топонимдер курамындагыгеографиялык акпаратты турл1 сала галымдары эртурш эд1стермен тесшдер кемепмен ашуы керек деп есептейдт. Осы тургыданалганда, географиялык нысандар атауларынын номинацияустанымдарын зерттеу Кдзакстандагы геофафиялык топонимикаушш жаца, жем1СТ1 багыт. Ойткеш шетелдж жэне отандыкономаст-галымдар номинацияныц лингвистикалык непздершазды-кепт1 зерттеген, ал осы проблеманы геофафиялык тургыдаарнайы зерттеу Казакстан геофафиясында эти колга алынбаган.Бул ретте ономастиканын жалпы номинация устанымдарыныцтопонимика ушш мацызды екендтн есте устау кажет.Ономастиканын теориялык мэселелер1мен узак жылдар бойы айналысканресейлж галым А. В. Суперанская турл1ше аймактардаорналаскан елдердщ топонимдерш салыстырганда коп Т1лдердепсемантикалык жагынан б1ркелю создер б1ртектес топонимдеркурайтыидыгын атап отш, «эртурл! елдердеп топонимиканынтузшу1мен байланысты белгш б1р дэстурлёрдщ» болатындыгытуралы жазады. Бхздщ ойымызша, бул дэстурлердщ калыптасуынабасты ыкпал ететш экстрапингвистикальщ (тшден тыс)факторлар рет1нде геофафиялык ортаныц эртурлшпн, осыгансэйкес езшдцс табигатты пайдалану улпанщ болуын, ат коюшыхалыктыц кещстнсп кабылдауындагы ерекшел1ктерд1, геофафиялыкнысанды багалауды атауга болады. Осыган сэйкес, эраймакта туратын халыктарда табиги орта сипатына, нысанды езшаруашылыгындагы мацызыпа жене кещстцс туралы тусшйсгершебайланысты б1р тектес нысанга ертурл! тургыда ат коюыМуМК1Н.Кешстжпен байланысты болгандыктан, номинацияныц аумакгыксипаты, аймактык ерекшел1ктер1 болады. Топонимикадагыбул мэселе Ресейдщ ксйСир аймактарына, агылшын тщда елдергекатысты зерттелген. Казакстанда номинацияныц этностык медейи етке катысты непздер! тш бш м! тургысында арнайы56

карастырылганымен, оныц географиялык аеиектшер1 ел! де жетезерттелмеген проблемалардыц б!р1 болып табылады.3) Топонимдердщ ландшафтык шогырлануын зерттеу проблемасы.Топонимдер - ландшафттыц «тш». Таралу ареалыб1рнеше географиялык зонаны камтитын кейбгр географиялыкатаулар жерплпсп ландшафт сипатына карай ертурл1 езшдж магынагаие болады. Бул кубылысты зерттеу географиялык топонимикадасемантикалык зерттеулерге суйенетш ландшафттык топонимикаатты жаца багыттыц калыптасуына алып келед1. Осыбагыттыц терминдер жуйеа ецщ калыптасу устшде. Ландшафттыцтопонимия деп белгш б!р аумакта таралган жене сол жергетэн географиялык ландшафт белгшерш бейнелейтш топонимдержуйес1 аталса, ландшафттык топонимика «аймактык (жергшкл)топонимияда ландшафттыц табиги жене медени ерекшел1ктершщбейнелену зацдылыктарын зерттейтш топонимикадагы кешецщгылыми багыт» ретшде аньщталады.Бул багытты дамыту ушш ел1М13 географтары жан-жакты топонимикалыкзерттеулер журпзу1 тшс. Мысалы, цобы термитКазакстан аумагында 24 атауга непз болган. Б1рак осы терминнщкатысуымен жасалган атаулардыц ландшафтпен байланысын талдаубарысында магыналык ыгысулар болатындыгы аньщталды.Казакстанныц таулы ещрлершде бул термин топоним курамында«тау ангары» деген магынада колданьшса, Туран ойпатындагыкумды швлдерде кум арасындагы кургак арналарды белплеу ушшпайдаланылады.4) Аймактык топонимиялык жуйелердщ кещст1кт1к женекурылымдык зацдылыктарын зерттеу. Топонимика гылымындаказ1рг1 кезде географиялык атауларды зерттеу кебшесе жуйелпснепзде жузеге асырылады. «Топонимияльщ жуйе» угымыныцшецберше «географиялык атаулардыц калыптасу процес1нде зацдытурде кайталанып отыратын ерекшел1ктер мен белгшердщжиынтыгын енпзед1». Кец магынасында алгандагы «жуйе» угымы«белгш заццылык бойынша орналаскан жене б1р-б1р1мен езарабайланыста болатын белйетердщ бгрлесли туршдеп тутастьщ»дегецщ бщщред!.Топонимиялык жуйеш осы тургыдан сипаттау вз кезепндегеографиялык атаулар жиынтыгьш тшдщ езара байланысканб1рл1ктер1 ретшде карастыруга, екший жагынан олардыц57

кенЁстЁктЁк орналасу сипатынын ортак зандылыктары болумумкЁндЁпне мегзейдЁ. БелплЁ б1р аумактагы немесе белгш Сирэтностын таралу ареалындагы географиялык атауларды белплЁб!р зацдылыктар непзшде жасалып, орналаскан, езара байланысканлексикалык бЁрлЁктер туршде тусЁну тш бЁлЁмЁндеп бЁртутас«лексикалык-семантикалык жуйе» угымына алып келедЁ.Топонимикадагы «жуйе» термивша тек лексикалык бЁрлактермен олардын арасындагы езара байланыстар мен катынастартурЁнде гана емес, осы бЁрлестЁктЁ курайтын белпстердЁн зандылыккасейкес орналасу, кызмет ету бЁртутастыгы, синтез! ретандеугыну кажет. Белгш топонимист Ю.А. Карпенконын шкЁрЁнше,топонимикалык жуйе топонимиялык жуйеш курайтын бЁрлЁктерден,олардын езара оппозициясы мен аумактан куралады. Осыныннепзшде кез келген аумактагы топонимиянын дамуына дестурлер,жуйе жене адамнын дуниетанымы есер етедЁ деп айтуга болады.Н.В. Подольскаяньщ аныктауынша, белплЁ б!р аумактагы, белгшбЁр уакыт мерзЁмЁнде, белгш бЁр этностын т о п о н и м д ёк курылымдарынынезЁндЁк уйымдасу ерекшелЁктер] бар жиынтыгын«топонимиялык жуйе» деп атайды. Бул топонимиялык жуйенщкалыптасуы мен кызмет етушде аталган факторлардын езара ерекеттесуЁболады деген сез.Топонимиялык жуйелердщ кецгстт бойынша таралуы эркелюболады. Мысалы, Казакстанныц ертурл! аймактарында жергЁлЁктЁтабигат жагдайларына, аумактын тарихына, халыктын курамымен курылымына, шаруашылык ерекет сипатына карай езЁндЁктопонимиялык жуйелер калыптасады: Шыгыс Казакстан менОнтустЁк Казакстандагы топонимиялык жуйелердЁн езЁндЁк ерекшелЁктерЁболады. ЭртурлЁ этностар коныстанган аудандакалыптаскан топонимиялык жуйе жергЁлЁктЁ факторларга байланыстыцурылътдыц айырмашылыктарга ( тёлдёк, хронологиялыкжене т.б.) ие болады.5) Ж ергШ к'п географиялык терминология негшндекалыптаскан микротопонимияны арнайы зерттеу.Жалпы топонимдердЁн жергЁлЁктЁ геофафиялык терминдерментыгыз байланысы бар екендЁп кептеген геофафиялык зерттеулердекерЁнЁс тапкан. Казак халкынын жергЁлЁктЁ географиялыктерминологиясын топонимика тургысында арнайы зерттеуге геофафтарЭ.М. Мурзаев пен Р.К< Конкашбаев непз салг ан болатын.58

Жергшкт! географиялык; терминдердщ Казакстан аумагьшдагы1р1 физикалык-географиялык нысандардыц атауларында керш1стабуы салыстырмалы турде зерттеушшер назарына шккешмен,микротопонимиялык децгейде бул мэселе ел1 жете талданбаган.Микротопонимия шагын географиялык нысандардьщ жэнежергшкл ландшафттыц ерекшелштерш бейнелейтш атаулартобынан куралады. Микротопонимдер непзшен жергшкл географиялыктерминдер непзшде калыптасады, мунда апеллятивтшлексиканыц жалкы атауга айналу урдкл айкын байкалады, булатауларда шектелген аумактагы жергшкл диалектшер жш кездеседьМикротопонимдер макротопонимдерге Караганда, атаупайда болган кезецдеп жергшкл табигат жагдайларын дел бейнелейдьМикротопонимдердщ басым кешпшшн табиги кешендердщжай-кушнщ индикаторлары болып есептелетш ландшафттыктопонимия курайды, сол себепгл физикалык географияда,ландшафтарды калпына келт1ру багытындагы топонимикалыкзерттеулерде микротопонимдёрге жупну ете жем1сл нетижелербередьКазак жершде дестурл1 шаруашылык турлерш зерттеумен байланыстыXIX гасырдыц аягы мен XX гасырдыц басында арнайыжумыс ютеген орыс галымдары микротопонимдерд1 жинактап,талдауга, олардыц магынасын, кандай жагдайда колданыста болатындырын,топонимдермен байланысын тус1нуге тырыскан.Осы аумактагы микротопонимдердщ Т131мдер1 орыс саяхатшыларынынжазбаларында, арнайы жарык керген зерттеу материалдарында,гыльши есептерде, тшл географиялык-статистикальщбагыттагы сезднстерде керпйс тапты.Жергшкл географиялык терминдер мен атаулардыц байланысынмикротопонимдер децгешнде зерттеудщ казакстандыктопонимика ушш аса мацыздылыгы мына жагдайлармен аныкталады:- Микротопонимдер географиялык атаулардыц саны жагынанец кеп тобы болганына карамастан, Казакстан аумагы бойыншаец аз зерттелген, арнайы талданбаган топонимикалык корбольш табылады: облыстар бойынша гана емес, 1р1 аудандар аумагындагымикротопонимдер непзшде арнайы сезд1ктер курастырылмаган.59

- теорияльщ-едоснамалык; тургыда микротопонимияны зерттеуд!н тэсшдер1 мен эдйстемеЫ жасал маган.- микротопонимдер шагын нысандардын атаулары болгандыктан,оларда жергшкп табигат жагдайыныц жалпы кершю!емес, нактыланган сипаты бейнеленедЁ;- кез келген аумактын микротопонимиясын калыптастыругасол жердщ ландшафт сипатына байланысты колданыста болатынжергшкп терминдер белсенд1 катынасатындыктан, географиялыктерминдер Д1 жинактауга мумкщщк туады;- табиги нысандардын атауларындагы терминдер кейде эндемикболуы мумкш, муныц ез1 топонимикалык зерттеулерд1терминология семантикасына катысты багытта журпзуге туртюболады;- микротопоним жергшкп ландшафт сипаты дал бейнелейтщщктен,табиги орта озгерЁстершщ динамикасын осы атаулардыцпайда болу мерзгмш зерттеу непзшде талдауга косымшамумкшдш туады;- микротопонимия халыктын табиги органы тануы, игеру!барысында жинактаган географиялык акпараты кврийс тапканатаулар коры рухани мура ретшде коргауды, сактауды кажет етедь6) Топонимиканын географиялык атаулар транскрипциясымен уиификациясына катысты колданбалы аспекплершзерттеу.Казахстан Республикасындагы географиялык атаулар жиынтыгынакатысты алганда бул мвселе аса мацызды. Казакстандагыгеографиялык атаулардыц транскрищиясына (баска тшдеп атаудыцайтылуыныц кабылдаушы тшде жазылуы) катысты зерттеулермерз1мд1к баспасезде жарык керген макалалардан басталдыдеуге болады, буларда казак атауларыньщ бурмалануы туралымвселе кетершген. Рылыми басылымдарда бул проблемаларгакатысты Р. Коцкашбаевтыц, Н. И. Баяндиннщ, Д. X. Кармышеванынзерттеу материалдары XX гасырдыц орта шеншде жарыккерд!.Г еографиялык атаулардын унификациясы (атауларды б1р1зд1жуйеге келтЁру) да курдел! зерттеулерд! кажет етедь бйткешКазакстандагы алгашкы топонимикалык зерттеулер осы багытгабастапганымен, еаресе орыс тшшдеп географиялык карталарда,едебиеттер мен окулыктарда мемлекетпк тшдеп географиялык60

атаулардыц дурыс жазылмауы, б1р1здшктщ болмауы эя! де болсакездеседь7) Топонимдерд1 геоэкологиялык тургыда зерттеу мэселесъТопонимика мен экологияныц байланыстарына катысты меселегеXX г соцгы ширепне карай назар аударыла бастады. Булмэселемен непзшен географтар гана гылыми непзге суйеншайналысатындыктан, оныц жете зерттелуг жалпы алганда географиялыктопонимиканын дамуына жаца мумкшдктер бередьЕ. Л. Любимова, Э. М. Мурзаев, В. С. Жекулин, X. Л. Ханмагомедов,А. А. Сейбутис, Р. М. Юзбашев, Э. Б. Нуриевтердщецбектершде топонимикалык деректердщ аппараты непзшде коршаганорта езгергстерш аньщтауга болатьгадыгы жешнде идеянепздедщ.Географиялык одебиетте «экологиялык топонимика» терминшX. Л. Ханмагомедов (1993) алгаш рет колданды. Бул гылымибагыттыц непзп мшдеп - белгш б1р аумактыц геоэкологиялыкжагдайыныц топонимикадагы керййстерш талдау непз1нде оныцозгер1Стер1Н аныктау. Соцгы жылдары Казакстанда топонимиканьщгеоэкологиялык багытыныц дамуына арнайы зерттеу жумыстарьшыцорындалуы географтардыц гылыми макалаларьшыц жариялануыбул багытгьщ дамуьша езщщк серпшс берд1. Дегенмен,бул проблеманыц отандык топонимикада теориялык-едюнамалыкжагынан жеткшкт! Непзделмеу1 аймактык зерттеулерменкатар, жалпы теориялык терец зерттеулерд1 кажет етед1.2.3. Топонимиканыц зерттеу багыттарыКаз1рг1 география гылымдарыныц даму тенденцияларына талдаужасау непзшде жене топонимиканын когамдагы орнын ескереотьфып, жалпылама турде топонимиканын темендегщей зерттеубагыттары бар (в-сурет).1. Ландшафтылык-топонимикалык зерттеулер. Соцгыжылдары географтардыц аймактьщ ландшафтылык зерттеулершщаясы физикалык география шецбершен шыгып, географияныцбаска багыттарымен, баска гылым салаларымен акпарат алмасабастады. Колданбалы сипаттагы ландшафтылык зерттеулер катарыест1. Осы жагдайда жеке ландшафтар шепндеп географиялык61

6-сурет. Топонимиканын зерттеу багыттарытерминдер мен атаулардын жиынтыгын зерттеу, оларга жан-жакты(семантикалык, этимологиялык, хронологиялык жане т.б.)талдау жасаудын манызы зор. Кепшшк жагдайда жергаш т топонимдер(еаресе микротопонимдер) ландшафт сипатын далбейнелейпнджтен, ондагы езгерютердщ индикаторлары бола алады.Казакстан ландшафтарынын алуан турлшпн жане азгерудережесщ ескерсек, бул багыттагы топонимикалык зерттеулердщманызы мен болашагы зор деуге болады.2. Табигат коргау жане табиги ресурстарды тшмд| пайдаланубагытындагы топонимикалык зерттеулер. Бул багыттагытопонимикалык зерттеулердщ кажеттшш географиянын каз1рптандагы езект! маселелершен туындайды. Когамныц табигатпенкарым-катынасынын географиялык атауларда керппс табуынакатысты В. С. Жекулин былай дейд!: «геофафиялык атаулар езшщсемантикасы Женшен утилитарлы. Олар сан гасырлык шаруашылыкерекеттщ нэтижесшде калыптасатын табигатка дегенкезкарасты бейнелейдЁ. Мысалы, казак халкы ерекше табиги, тарихинысандарга айрыкша аттар берген. Атаулардын айрыкшасипатында ежели казактардын дуниетанымына сейкес, табигаткатабыну аркылы оны коргау ерекет! жузеге аскан. Казактопонимдершш курамында кездесетш жануар жэне егамдпс атауларынзерттеудщ де тарихи геофафия ушш колданбалы мешзор.3. М емлекетпк тшде география гылымдарын терминденд|рубагыты. Казак тшшдеп гылыми терминологияны калыптастырып,б!р жуйеге келпру кажеттшп туындап отырган каэЁрп62

кезецце топонимдер курамындагы жергшкп географиялык терминдердщнакты магынасын аныктаудыц мацызы ете зор. Рылымиайналымга тусепн географиялык терминдердщ магыналык жуктемес1мен аумактык ерекшешктерш ажырату олардыц пайда болужагдайлары мен колданылу аукымын терец зертгеуд! кажет етед1.Соцгы жылдары мемлекёттк тщце терминдецщру клнде Ж1бершгенкемшйцктер осы ойымызды куаттай тусед1. Топонимдеркурамында сакталып калган байыргы халыктык географияльщтерминдерда жинастырып, олардыц туспдарме еезджтерш курастырутопонимикалык зерттеулермен катар журпзшу1 тшс.4. Халыкаралык терминдер мен баска тшден енген геофафиялыкатаулардыц мемлекетпк тшдеп дурыс транскрипциясынкамтамасыз ету багытындагы топонимикалык зерттеулер.Узак жылдар бойы халыкаралык терминдер мен геофафиялыктранскрипциясы аркылы казак тшне енпзшп, колданылыпкелед1. Дегенмен, Казакстаннын халыкаралык катынастарыныцаясы кецш, казак тш1ндеп бегде сездерге терец талдаужурш жаткан ка31рп кезецде кептеген атаулар мен терминдердщжазылып, айтылуына катысты гылыми таластар туындайтыныС63С13. Осы жагдайда шет тшдерш жене казак тшн жете мецгергенгеофафтар гылыми Нег1зделген корытындылар беру! кажет.Кей жагдайда мектепке, жогары оку орындарына арналган геофафйяокулыктарына, карталарга ТИ1СТ1 езгерктер жасау кажетттлитде туындайды.Сонымен, дербес гылым саласы больт табылатын топонимиканыцгеофафия, тарих, лингвистика сиякты Тылымдарга тенэд1с-твсшдерд1 уйлеепру мумкшштктер1н накты гылыми меселелерД1шешуге жумылдыру керек. Топонимикалык зерттеулердщмацыздылыгы атаган меселелерд1ц казхрп геофафия гылымдарыушш езектшпмен жене геофафия гьшымьшда соны багыттардыдамыту кажеттштмен аныктапады.2.4. Топонимика гылымыныц зерттеу принциптер1Топонимиканын геофафиялык багытыныц жалпы теориялыкпринциптерг ец алдымен зерттеу нысаны мен кубылыстардыгылыми 1зден1с пен гылыми тургыда тус1нддруд1ц жалпы гылымипринциптерше непз де лед 1. Басты принциптер катарында63

йртутастылыкпринцип!1ДетерминизмПрИНЦИП!ГЗерттеуприициптер!----------ИННВшЛ7-сурет. Топонимиканын зерттеу принциптер!Жуйелшк принцип!бгртутастылъщ детерминизм, жуйелшк, сэйкес келушшк, тарихижене абстракциялау принциптерш жаткызуга болады. Енд!осы принциптердщ негЁзгЁлерЁнЁц географиялык топонимикагакатысты алгандагы мазмунына токталайык (7-сурет).Б1ртутастылык принцип! географиялык топонимиканынзерттеу нысанына катысты алганда, курылымы курделЁ нысандардыолардын байланыстарына, взшдгк дербеспгше, баскаларменсалыстырганда айырмашылык жасауына непзделш, жалпы сипаттау.Топонимиканын жалпы зерттеу нысаны географиялыкатаулар мен олардыц белгш бЁр аумактагы жиынтыгы (топонимия)десек, осы аймактык бЁртутас топонимикалык жуйенщ езЁкурылымы курделЁ (тщщк, хронологиялык, типологиялык женет.б. тургысында вртурлЁ болуы) болады, онын курамбелЁктерЁ(оронимия, гидронимия жэне т.б.) дербестЁгЁмен сипатталады.Сонымен катар, бЁр аумактын топонимиясы жалпы алганда екшцпбЁр аймактын топонимиялык жуйесшен айырмашылык жасайды.Топонимиялык жуйедеп курамбелЁктер бЁртутас жуйенЁн ёш кёжЁктелуЁнЁц нэтижесЁ болып табылады жэне бЁр-бЁрЁмен тыгызбайланысады. Осы аталгандар негЁзЁнде топонимиканын геофафиялыкбагытында зерттеулер жургЁзу барысында бЁртутастылыкпринцип! жузеге асырылады. Топонимиканыц казЁргЁ даму кезецЁндежЁктелмеген бЁртутастыкты (жалпы топонимика) женетутастыктыц жеке белЁктерЁн (аймактык топонимика) зерттеукатар жургЁзЁлуде.Детерминизм принцип! жалпы гылыми манызын сактай отырып,накты гылым салаларында езЁндЁк ерекшелЁктерге ие болады.Жалпы алганда, геофафия гылымдарыныц букЁл дамуы бойындадетерминизм идеясы геофафиялык кубылыстардыц себеп-сал-64

дарлык байланыстарын аньщтауга, табиги жэне когамдык кубылыстарарасындагы себептж байланыстарды ашуга тырысу багытындаколданылып келедь Топонимиканы география гылымыныцкурамдас б е л т ретшде карастыру географиядагы осы б1рбасты танымдык принципл топонимикалык зерттеулерде де басшылыккаалу кажеттшпн непздецщ. Бул меселеде топонимиканыцгеографиялык багыты географияныц кептеген баска салаларытвр1зд1 «когам»-«коршаган орта»-«топонимияльщ жуйе»тЁзбепндеп себеп-салдарлык байланыстарды зерттеумен айналысады.вйткеш географиялык атаулар тщщк кубылыс болуменкатар, экстралингвнстикалык факторларМен, ягни адамныц коршаганортаны танып, оган бага беруЁ аркьшы калыптасатын жуйеболып табылады.Жуйелипк принциш топонимиялык жуйенщ бЁртутас курылымынонын 1ШК1 байланыстарын ескере отырып, зерттеуге непзболатьш гылыми таным болып табылады. КурделЁ жуйе ретЁндезерттелепн казак топонимиясыньщ жалпы сипатын айкындау максатындаалдымен курамдас бел1ктер1 ж1ктелед1; бул белЁктердщезщщк ерекшел1ктер1 аньщталады; ец соцьщда зерттеу мщцеттершесейкес, альгаган гылыми нетижелер топонимиялык жуйенщ жалпызацдылыктары туралы корытынды жасауга мумюндЁк беред1.Белгш географ, ландшафттанушы В. С. Жекулин эд1снамадеп дуниенЁ гьшыми тургыда танып-бшудщ эд1стер1 мен кез келгензерттеудщ непзш курайтын жалпы теория лык кагидалартуралы Ш1МД1 тусшедЁ. Осы тургыдан алганда, географиялык топонимиканыцедЁснамалык непзшЁц калыптасуына байланыстымеселе бул гьшыми багыттыц дамуына катысты проблемаларгаталдау жасауды кажет етед1.Топонимиканын географиялык багытыныц калыптасуы мендамуы есЁресе аумактык топонимикалык зерттеулерде тарихи географияедЁстерш кец колдана бастауымен катысты ер1с алды.Топонимиканыц географияльщ багыты туралы сез козгаганда,топонимиканын жалпы гьшыми категориялары мен тус1тктер1нщтеориясын куруда б1р жагынан баска гылымдардыц (лингвистика,тарих, этнология жене т.б.) осы салага катысты тужырымдамалык-ед1снамалыкнепздерш басшыльщка алу, екппш жагынангеографиядагы теорияльщ ойлаудыц непзп кагидаларын ескерукажет.5-1263 65

2.5. Топонимиканыц зерттеу эд!стер|Каз1рп замангы топонимика география, лингвистика жэнетарих гылымдарыныц тогысында дамитындыктан, зерттеу эдютер1де осы уш гылымнын едкнамалык непздерше суйенедк Топонимиканынзерттеу эдгстерше катысты мэселелер Б. А. Серебренниковтын,Э. М. Мурзаевтын, Э. Эбд1рахмановтын,А. И. Поповтын, Поспеловтын, В. А. Жучкевичтщ, А. В. Суперанскаяжэне баска зерттеушшердщ енбектер1нде карастырылган.Непзп зерттеу вдютерше сипаттау, тарихи, лексикалык-географиялык,салыстырмалы-географиялык, картографиялык,салыстырмалы-лингвистикалык, статистикалык эдгстер жатады.Кез келген топонимикалык зерттеулерде б1рнеше эд1стер катарколданылады. Кай эдгстщ басым колданылатындыгы кейб1рзерттеушшердщ (Серебренников, 1959) атап корсеткеншдей, топонимдердщерекшел1ктер1мен, олардын тарихи даму жагдайларымен,зерттелетш материалдыц жай-кущне байланысты аныкталады.Топонимикалык зерттеулерде вд1стердщ ор1 карай нактылануынемесе уштастырылуы зерттеу максаты мен талданатынматериалдардыц ерекшел1ктерхне байланысты болады деуге толыкнепз бар (5-десте).5-кесте. Топонимиканыц зерттеу адгстер! мен нэтижелер!р/с Эдгстер Нэтижеи1 Сипаттау эдил Географиялык объект! мен оган сэйкес келетш атау,топонимикалык деректер салалык жэне сандык тургыдасипатталады.____________________________________________ 1(ГТарихи ЭД1С1__\г СалыстырмалыгеографиялыкЭДШ_____ ____ _ .(4 Картографиялык--- (ареалдык) э,жи ЛекснкалыкгеографиялыкэдгсГеографиялык атаулардын пайда болуыныц жэне кызмететущщ, езгерущщ тарихи жагдайлары аньисгалады.Атаулар, топонимиялык жуйелер аса манызды белплер), оздер1сэйкес келетш объегплер! жэне уакыт кекндер) бойыншас ал ысгырыл ады.Топонимдердщ кещспк шогырлануы мен таралуы,географиялык жагдшшарга сэйкес келу| картага тусчршед».Термшшк жэне топонимдж аргалдар аныкталадыб Статистикалык мне Жеке топтар бойынша беягш Шр аумактагы топонимдер саны,олардын жалпы атаулар санындагы у лес салмагы, беягш бфтерминдердщ топоним куру белсендцнп, белгин 6*ртопонимикалык кубылыстын аумактагы кайталану жийппаныггалып. топонимикалык карталар курастырылады.66

Географиялык багыттагы топонимикалык зерттеулерде непзшенгеографиялык гылымдарда колданылатын едютер басымсипат алады. Э. М. Мурзаев топонимикадагы зерттеудщ устанымдарынабайланысты ескершу1 тшс мына меселелерд! атапкерсеткен:-• 1) атаудыц географиялык шындыкка, ягни накты нысангакатыстылыгы;2) атаудыц пайда болу мерз1м1 мен оган себешш болган алгышарттар;3) белгш б1р Т1лде болуы;4) мазмуны мен этимологиясы;5) атаудыц морфологиясы, ейткеш ол сез ретшде тш зацдыльщтарынабагынады;6) бЁр тшден еютшсше бершгенДе' гылыми непзделу1 женетуган тшнде дурыс жазылуы;7) таралу аумагы, ягни атаудыц ареалы мен миграциясы.Сипаттау адш барлык когамдьщ-тарихи жене жаратылыстанугылымдарында колданылады. Топонимикалык зерттеулердебул вдю жумыстьщ багыты мен максаттарына сейкес, зерттеупешн аныктауда, жинакталган материалдарды сапал ык жене сандыктургыда сипаттау ушш кажет.; Бул ретте зерттеу нысаныболып отырган топонимиялык жуйеш сипаттаудыц рет! ескершп,ондагы географиялык атауларды жуйелеу, топтастыру немесежйстеу жург1зшед1. Жалпы осы функциясына карап, бул едгст!бастапкы едш катарына жаткызуга болады. бйткеш бул едЁсбаска едютердп пайдаланып орындалатын жумыстьщ жем1ст1 болуынанегЁз болады: бул ед!стер зертгелетш материалды тек баскакырынан карауымен айырмашылык жасайды.ЗерттелетЁн бастапкы материалды сипаттау ец алдымен деректерд1жинау, жуйелеу, ретке келпруден басталады, муныц ез1материалдьщ жеке белЁктерЁн, олардыц байланысын, соццай-аколардыц мацызды ерекшелштерш керуге мумкЁндЁк бередЁ.Мундай едастеме Улттык картографияльщ-геодезиялык кор менГеография институты бхрлесга дайындаган 32 томдык «КазакстанРеспубликасьшыц географиялык атауларыньщ мемлекетпккаталогын» курастыруда колданылган. Бул комакты ецбекте жалпысаны 120 мыцга жуык географиялык атаулардыц орысша,67

казакша жазылуы, нысаннын тур1, орналаскан жер1, кыскаша этимологиясыбершген.Бул вдЁс бойынша зерттеу журпзудщ алгашкы кезещ ретшдезерттелуЁ тшс аймактардагы топонимдердщ курамындагы географиялыктерминдердщ Т131мдер1 жасалып, олардыц непзшдекалыптаскан атаулар жинакталады. Сипаттау адюш колданудынкелесЁ кезецшде сурыпталган материалдар топтастырылып, жжтелуденетк1зшед1. Зерттеудщ упшпш кезецшде атаулардыц нактыгеографиялык нысанмен сайкес келуш тексеру журпзшедьСонымен, кез келген топонимикалык зерттеу жумысында сипаттаубастапкы эдас ретшде колданылады. Бул адю зерттеумаксаты мен мшдеттерше сайкес, непзп зерттеу материалыныцсипаттамасын жасауга, сол аркылы оныц шла айырмашылыктарынаныктауга мумкшдок бередц.Тарихи адк гылыми талдауга аса кажет эдшгердщ бхр1 болыптабылады. Топонимикага катысты алганда, бул эД1ст1Цмацыздылыгы географиялык атаулардыц пайда болуы мен кызмететушщ тарихи сипатымен туандЁршедк Географиялыкатаулардын пайда болуы мен шыгу тарихын бшмей, олардынэтимологиясына талдау жасау да мумкш емес. Атауларды талдаубарысында тарихи деректерге жуп ну топонимист уппн аса мацызды.Географиялык топонимика тургысында бул эднгп колданугеография гылымдарындагы байыргы саланыц бЁрЁ - тарихи географияментыгыз байланысты. Сондыктан б!з тарихи эд1стщгеография» а катысты кырын караетырамыз. Географиялык зерттеулергекатысты алганда, тарихи едас деп географиялык нысанныцтурл! тарихи кезецдерде, гасырларда болган барлык езгерЁстершзерттеуд! ай гады.Топонимикага тарихи эд1сп енпзу топонимдер курамындагыгеографиялык акпаратты тарихи, археологиялык, этнографиялыкдеректер тургысында талдауга, соныц непзЁнде топонимикалыкзерттеулерд! тарихи географиянын материалдарымен «байытуга»себепш! болды. 0з кезегшде тарихи географияда В. С. Жекулин«топонимикалык ЭД1С» деп атаган адЁс колданыла бастады. Мундагытопонимикалык адастщ маш «топонимикалык жане ландшафтык-лексикалыкмалшеттердщ геокешендер бойынша тара-68

луына жэне ландшафтык ерекшелЁктер мен адамньщ табигаткаэсерЁне катысты талдануына» байланысты ашылады.Тарихи географияныц устанымдарыныц топонимикага енуЁнеЭ. М. Мурзаевтыц (1964, 1982), Е. Л. Любимованыц (1964),Е. М. Поспеловтыц (1976), А. А. СейбутистЁц (1974) ецбектерЁсебепшЁ болды. Тарихи-географиялык эдёстё пайдалануда географиялыкатаудьщ эртурлЁ дерек кездерЁн (кене жазба ецбектер,ескЁ карталар, мурагат деректерЁ, саяхатшылардыц жолжазбаларыжэне т.б.) пайдалану негЁзЁнде бурьгагы табигат керЁнЁсЁнбейнелегендЁгЁ аныкталып, географиядагы баска эдЁстер кемегЁменол ерЁ карай расталуы керек. Тарихи-географияльщ тесЁлдердЁколдану жекелеген географиялык атаулардыц магынасына катыстыретроспективтЁ талдауларда жэне топонимикалык деректераркылы байыргы ландшафттарды жацгырту мумкЁндЁгЁ туралытопонимиканыц колданбалы мэселелерЁн айкындауда керЁнедЁ.Салыстырмалы-географиялык э д ё с т ё колдану аркылыкещстЁктЁк еркелкЁлЁк аньщталып, зерттеледЁ. Салыстыру дегенЁмЁззерттеунысандарыныц уксастьщтары мен айьфмашылыктарынтабу. Салыстыру - гылымда кецЁнен колданылатын едЁс, ол географияныцбарлык дерлЁк саласында езЁндЁк орнын алган.Географиялык багыттагы топонимикада атаулардыц кецЁстЁктаралуы жене аталынушы нысанга катысы алгашкы орында туратындыктан,осы меселелер салыстырылуларда басты назардаболуы тшс. Топонимикалык зерттеулердегЁ зерттеу нысаны белгЁлЁбЁр географиялык атаулар тобы немесе белгЁлЁ бЁр аумактагы топонимдержиынтыгы (топонимия) екендЁгЁн ескерсек, салыстыруосы нысандар бойынша жургЁзЁледЁ. Жекелеген аумактардагы географиялыкатаулар тобын немесе олардыц жиынтыгын салыстырубарысында басты уш ереженЁ басшылыкка алу керек.Бгртшгден, белгЁлЁ бЁр ортак касиетЁ бар нысандарды салыстырукерек. Бул белгЁлЁ бЁр жеке алынган географиялык атаулартобыныц (гидронимдер оронимдер жене т.б.) ертурлЁ ландшафттыккурьшымга ие аумактарда керЁнЁс табуын салыстыру ушЁнколданылады. Мундай салыстыруларды орманды дала ландшафттарытараган аумактагы лимнонимдердЁц апеллятивтЁк курамымен шел ландшафттары тен ецЁрдегЁ осы тектес атаулардыц курамындагытерминдерге катысты жургЁзЁуге болады. Бул салыстыру69

лимнонимдердщ курамындагы индикатор терминдердщ жиынтыгыландшафт тшпие карай айырмашылык жасауын аныктаугамумюндак бередг Дел осы вд1ст1 колдану аркылы б1р ландшафттишндеп ертурлшкп де аныктауга болады.Ектиаден, салыстыру топонимиялык жуйелердщ аса маныздыбелгшер! бойынша журпзшуЁ керек. Топонимика тургысындаалсак, салыстыру ертурлЁ аумактардын топонимикалык кещетщтершетен белгшерт бойынша орындалады. Бул устаным непзшдеею аумактын топонимиясыидагы физикалык-географиялык немесеэкономикалык-географиялык нысандар атауларынынтоптарын лексикалык-семантикалык курамы бойынша салыстыругаболады. Мундай салыстырулар статистикалык, картографиялыкедЁстерд! катар колданган жагдайда жем1ст1 нэтижелер беред1.Алынган нетижелер сапалык жене сандык керсетиштеркерсетшетш жиынтык кестелер немесе карта туршде орындалып,талдау жасау барысында пайдаланылады.Ушшшгден, салыстырулар синхронды (б!р уакыт аралыгындакызмет етш жаткан топонимиялык жуйелер салыстырылады) немеседиахронды (белгш бЁр аумактагы топонимиялык жуйешертурл! уакыт кезендерЁ бойынша салыстыру) аспектшердежурпзшу! мумкш. Бул салыстырулар топонимиялык жуйелердщуакытпен байланысты бёлгшерш, динамикасын, топоним калыптасуыменбайланысты тшд1К кубылыстардын ерекшелЁктерштусшдхру максатында колданылады. Белгш топонимистЮ. А. Карпенко топонимиядагы синхрония тургысында салыстыруларжасауды непздеп берген болатын. Салыстырулардыносы аспекпа тарихи жене этимологи ялы к, ареалдык едктерменкатар журпзшген жагдайда дейекп нетижелер беред!.Картографиялык (ареалдык) эдас топонимдердщ кешспктетаралу зандыльп(тары болатындыгына непзделген. Лингвистикадаареалдык деп аталатын бул едгстщ пегШн XX гасырдын баскезшен бер» Италиядагы неолингвистер мектебЁ (Дж. Бонфанте,Дж. Бартони, Дж. Бартоли жене т.б.) калаган болатын.Эртурл! географиялык кубылыстарды сипаттау мен талдауда,олардын орналасуы мен байланыстарын зерттеуде, сондай-акдинамикасын зерттеуде картографиялык матерналдарды пайдаланудыкартографияпъщ эдгс деп атаган К.А. Салишев болатын.Галымнын кешнп енбектершде жуйелж картография, картогра-70

фияльщ улгшер туралы меселелер кещнен талданган болатын.Бул ецбектердщ топонимикалык карталарды жасау едютемесшдепайдаланудыц мацызы зор.Бул багыттары жумыстар топонимиканыц картографияменбайл аныстарыныц колданбалы аспектшерш зерттеу непзшде жэнекез келген топонимикалык ецбектщ курамдас белпч ретшде топонимикалыккарталар жасалуы кажеттшпмен туануцршедьЖалпы алганда, топонимика мен картографияныц байлаиысыресейшк географиялык гылыми эдебиетте талданып, топонимикалыккарталарды жасаудыц ед1стемеш непзделген. Топонимикалыккарталар алые жэне жакын шетелдерде баска географиялыкмазмундагы карталар сиякты, атластарга енпзшген. Мысалы,Ресейдеп Тамбов облысыныц кешещп географиялык атласында,Германия мен Чехияныц тарихи-географиялык атластарында топонимикалыккарталарга орын бершген. 2005 жылы жарык кергенКарпаттыц автотуристерге арналган ртласында топонимикалыкдеректер енпзшген карталар бар.Жекелеген географиялык багыттагы диссертацияларда топонимикалыккарта жасау ерекеп жасалганымен, Казакстанда булпроблема эл1 арнайы зерттеу нысаны болмаган. Осы тургыданалганда, елш1зде аймактык топонимикалык карталар, соныц катарында1р1 масштабты ландшафттьщ непзге туирштен микротопонимияныцкещспктйс таралуын керсететш карталар аса кажет.Топонимика мен картографияныц озара байланысын ею тургыдакарастыруга болады: бгртхшден, топонимика карталардыц асамацызды мазмундык элемент! болып табылатын географиялыкатауларды дурыс жазу ережелерш аныктап берее, ектшгден, картографиялыкад1стерд1 пайдаланып, топонимикалык карталаржасауга болады. Топонимикалык карталар географиялык атаулардьщкещепктпе таралуьш, кайталану жишпн гана керсетпейд1,мундагы индикатор терминдер аркылы белгш б1р ландшафт сипатыннемесе географиялык кубылыстыц таралу зацдылыгынтопонимдер непз1нде айкьш ажыратуга болады.Географиялык топонимикамен айналысып журген галымдартопонимикалык карталарды зерттеудщ кещетштш шекаралары*на байланысты ареалдык жене аймактык карталар деп ею топкабеледо. Ареалдык карталардыц максаты «топонимикалык ареалдардыаныктауымен» айкындалса, аймактык карталар белгш б1р71

аймактын топонимиялык жуйесш тутас камтиды немесе онынб1р элементш бейнелейд!»Аймактык тургыдан алганда, картографиялык мазмунмен байытылгантопонимикалык зерттеулер география гылымдарындагыаса мацызды багыттардыц бЁр! болып табылады. Топонимдер менолардыц аймактагы жиынтыгы болып табылатын топонимиялыкжуйе «географиялык мадениет» угымынын ажырамас белнт болыптабылады.Н. В. Подольская топонимикалык картага «топоним элементшщ,жеке топонимнщ, топонимдер тобыныц, топонимикалыккубылыстыц таралуын, оныц дамуын керсететш» такырыптыккарта ретшде аныктама берген.Топонимдердщ баска жалкы еамдерден басты айырмашылыгы—олар картанын ажырамас элемент! болып табылады. Солсебетт топонимдердщ кещстйс таралуы такырыптык карталардакершк табады. Лингвистердщ бул вд1ст1 колдануы кебшесе топонимкурамындагы журнактардыц, лексемалардыц таралуареалына катысты болады. Географтардыц топонимикалык зерттеулерЁнде геокешеннщ кез келген курамбелш бойынша жасалгантакырыптык карта непзше арнайы ЁрЁктелген топонимикалыкдеректерД1 туе 1 ре алады.Топонимикадагы картографиялык едЁсп география гылымытургысынан Е. М. Поспелов (1964, 1971), Е. Л. Любимова (1970)непздеп бердк Топонимикада картографиялык едЁсп колдану«топонимикалык кубылыстардын арнайы карталарда бейнеленетжертурл! елеуметпк жене табиги кубылыстармен байланыстарымен теуелдшктерш аныктауга мумкщщк бередЁ. Ралым осы енбепндетопонимикалык карталар ушш карталардын геофафиялыкнепз1 арнайы жасалмайтындыгы, тек дайын такырыптык карталарпайдаланылатындыгын атап керсеткен.Картографиялык едЁстщ топонимикадагы мацызы ею жактыаныкталады. Кез келген топонимикалык зерттеудщ бастапкы кезецшдеосы едгстг пайдалану ертурлЁ масштабтагы карталарданорны айкын белпленген накты топонимикалык деректерд» жинаугамумкЁндЁк беред». Эаресе 1:100000 масштабтагы топографиялыккарталардагы геофафиялык атау коры микротопонимдердщкещетж шогырлануы мен табигат жагдайына сэйкес келушзерттеуде таптырмас дерек кез! болып табылады.72

Мундай карталар катарына кене карталарды, саяхатшылардыцмаршруттары белгшенген сызбаларды да жаткыза аламыз.Осы ед1стщ кемепмен жинакталган топонимикалык материалдыбаска едгстер кемепмен жете зерттеуге болады. Картографиялыкед1ст1 колдану аркылы жинакталып, талданган топонимикалыкдеректерд1 шартты белгшердщ кемепмен ертурл1 такырыптыккарталардыц непзше салута, сол аркылы топонимикалык карталарсериясын жасауга болады. Бул картографиялык едгстщ екшийб!р кыры болып табылады.Топонимикалык карталарды арнайы мазмуны бойыншаЕ. Л. Любимова шартты турде уш топка белед1:1) топОформанттар картасы;2) топонепздер картасы;3) жергшктг географиялык терминдер картасыЕ. М. Поспелов топонимикалык карталардыц турлер1 мен арнайымазмунын курайтын деректер тобына, пайдалану мумкщщктершшекгемейд1. Топонимикадагы картографиялык едктщ улкенмумюцщктерш галым оньщ баска зерттеу ед1стер1мен байланыстарынепзГнде туащцредь Бул ед1ст1ц есгресе географиялыктерминдер едшмен уштасуы аппелятив тур1нде географияльщатаулар курамында кездесет1н терминдерд1ц кец1ст1кте таралуыныц,тыгыздыгыныц, накты географияльщ жагдаймен сейкескелуш1ц заццьшьщтарын талдауга улкен мумкшдщ ашатыны даутугызбайды.Картографиялык едюн колдану жене оныц топонимикадагымумк1ндщтер1 темендепдей:1) Картографиялык едютщ мумк1нд1ктер1 шетелдердщ б1ркатарындажеткшкй децгейде болганымен, Казакстан топонимикасындаел1 жете пайдаланьшмай келед1. Топонимикалык карталарнегашен географияльщ багыттагы ецбектерде гана нактыгеографиялык непзде орындапган, мундай карталардьщ масштабысакталмаган, арнайы такырыптык непз1 жок сызба кушндежасалуы оны «окуды» киындатады. Сонымен катар, жеке облыстарбойынша ертурл1 непзде орындапган топонимикалык карталарсериясы жасалынуы керек. Бул болашакта алые жене жакын шетелдердепсиякты, Казакстанныц топонимикалык атласын курастыругамумк1нд1к беретш болады.73

2) Жекелеген ЁрЁ табиги аймактар ушш жергшкп географиялыктерминдер мен эндемик терминдер картага тусЁрЁдуЁ кажет.Бул халыктын рухани мурасын жинактап, сактап калуга байланыстыманызды маселещ шешумен катар, топонимиканын колданбалыбагыттарын дамытуга непз болады. Г еографиялык атауларкурамында индикатор кызметЁн аткаратын бул терминдертобынын таралу ареалдарын накты деректерге суйенш, езшесейкес такырыптык непзге (физикалык, ландшафпык. асЁмдЁкжамылгысыньщ таралуы, зоогеографиялык жане т.б.) тусЁру табигиортанын жай-куйЁне катысты корытындылар жасаугамумкшдЁк бередЁ.3) Казакстандык топонимикада статистикалык деректерд! картографиялык0Д1С камепмен бейнелеу маселесЁ мулде колгаалынбаган. Топонимикалык карта бетЁнде белгш бЁр аумактыкбЁрлЁктердЁн (облыс, аудан жане т.б.) топонимиясындагы элементтердЁнулес салмагын диаграмма турЁнде керсетудЁ немесе карталардыжиынтык кестелермен толыктыруды казЁргЁ ГАЖ-технологияларкуралдарымен шешу мумкЁндЁгЁ бар.4) Топонимикалык карталарды жасауда колданылатын геометриялыкшЁщщДер турЁндегЁ шартты белгЁлердЁн бЁрЁзге тусЁрЁлген,накты жиынтыгы жок. Сол себептЁ бЁр такырыпка арналганкарталардьщ азЁ шартты белплерЁ бойынша улкен айырмашылыкжасайды, керЁсЁнше артурлЁ нысандар екЁ картада бЁрдейбелпмен белгЁленуЁ мумкЁн. Сондыктан бул жумысты геофафиялыкбЁлЁмЁ бар маман гана орындай алатындыгы куман келтЁрмеуЁтиЁс.Лексикалык-географиялык эд1с. Геофафия тЁлЁне сездЁкбейнелердЁ кешЁретЁн улгЁлердЁ куру лексикальщ-гёографияльщадЁскё непз болады. Сонгы 10-15 жыл Ёпинде негЁзделе бастаганбул жана адЁсте зерттеудЁн адЁснамалык непзЁн алемнЁн тёлдёкбейнес! мен кенЁстЁктЁн геофафиялык концепциясы курайды.Топонимикада бул эдёстё дамытуга, асЁресе ландшафттанушыгалымдардьщ енбектерЁ непз болады, ресейлЁк географтар ландшафттынтопонимикалык келбетЁ туралы маселен! зерттеу багытынаайналдыру кажеттЁпне назар аударады. Лексикалык-геофафиялыкадЁс жуйелЁк кезкараска, жалпы гылыми, геофафиясалаларынын зерттеу адЁстерЁне суйене отырып, картографиялыкадЁспен катар колданылады.74

Зерттеу барысында термицщк жене топонимдш ареалдар дааныкталады. Ту тас топонимикалык; кещспктеп окшау, реликтшкубылыстардын, кещспк орналасауын белгшеуге арналган бултермицщ тш мамандары «орталыкка Караганда диалект, тш кубылыстарьшыцерекшел1ктер1 байкалатын тшдЁк зоналар» ретшдеаныктайды. Бул едютщ топонимикалык зерттеулерде колданылумумк1нд1Г1 зор. вйткеш ертурлЁ типтеп географиялык нысандардыцатауларын да б1р топтамага жаткызуга болмайды. Мысалы,лингвистикалык багыттагы топонимикалык зерттеулерде кел,тогай, шел, булац твр1зд1 нысандарга катысты атауларды жалпыбхртектес атаулар катарында карастьфу жш кездесед1.Этноландшафттык терминдер мен атауларды топтастыру дажергшйсп халыктьщ ез1 коныстанган аумакты танып-бшушщерекшелштер! ескершуЁ тшс. Ойткеш топонимдердщ калыптасуымен дамуы халыктыц коршаган ортаны танып-бшу тежЁрибесЁменбайланысты болады жене оныц концептуалды жуйесшщкалыптасуынын непзп зацдылыктарымен аныкталады. Осытургыдан алганда, бул топтаманы удайы толыктырылып отыратынашык жуйе ретшде тусшемгз.Улкен аумакты камтитьш 1р1 елдерде географиялык атауларсаны удайы артып отыратынын, ал жергшйсп географиялык терминологиядиалект сездер есебшен толыгады. Этностьщ медениетгщтопонимиядагы кершютерше арналган зерттеулерде булфактордыц географиялык ортамен байланысы туралы меселеайрыкша атап керсетшедк Олай болса,. лексикалык-географиялыкЭД1СТ1Ц бул кыры топонимикалык зерттеулердЁ руханимедениет меселелерЁмен байланыстыруга мумкшдш беред1 депесептеймЁз.Зерттеудщ келес1 кезецшде географиялык терминдер мен атаулардыцкурамын, курылымын географиялык талдаудан етюзукажет. Бул талдаудыц м ет терминдер мен атаулардыц таралуареалдарын накты географиялык жагдайга сейкес келу тургысынанзертгеумен аньщталады. Эадресе жергшйсп ландшафт сипатынбейнелейтш микротопонимдерд1 талдау айтарлыктай гылымиакпарат жинактауга кемектесед1; бгр жагынан терминдердщ ландшафттыкшогырлануы туралы деректер алынса, екшпй жагынантабиги ортаныц езгер1стер1 жайлы косымша мелЁмет жинакталады.75

Зерттеудщ сонгы кезеншде сездж бейненщ улгшену1 жузегеасырылады. Бул картографиялык улп немесе кез келген курылымдыксызба туршде орындалуы мумюн. Осы тургыдан алгандатопонимикалык, лексикалык-ландшафтгык карталарды курастырудалексикалык-географиялык эд 1С картографиялык вдаспенуштаса алады. Бул ретте картографиялык улгшерде квбшесе географиялыккещстш влшемдерш дал корсету ушш накты масштабысакталатынын, ал курылымдык сызбаларда онын сакталуы мшдет-Т1 емес болып саналатынын ескеру кажет.С татистикалы к эд1с. Топонимикалык зерттеулерде орасанкеп бастапкы деректер пайдаланылады. Сол себеип зерттеушшщбул деректерд1 ендеп, жуйелеу1 барысында статистикалык эдюкежупну1 занды болып табылады. Топонимдердо лексикалык-семантикалыктургыда талдау статистикалык эд»спен катар журпзшгенжагдайда, сандык жэне сапалык салыстыруларга, топонимикалыккещспктщ влшемдерш багалауга мумкшддо туады.Топонимикада статистикалык вд1сп пайдалану нэтижесшде алынгангылыми нэтижелер топонимикалык деректердщ дайектшпнарттырады. Сонымен катар, статистикалык вд1сп пайдалану аймактанжиналган топонимикалык материалды жан-жакты талдауга,салыстыруга мумкшдш беретш жуйелшкке алып келедьСтатистикалык эд1сп топонимикалык зерттеулерде мынадайбагыттарда колдануга болады:1) белгш б!р аумактагы топонимдер тобынын гидронимдер,оронимдер, комонимдер жэне т.б.) жиынтыгын талдау барысындажеке топтардагы топонимдер саны, олардын жалпы атауларсанындагы улес салмагы анмкталлы:2) белгш 61 р терминдердщ топоним куру белсендшп статистикалыкдеректер кемепмен аныкталады;3) белгш б!р топонимикалык кубылыстын аумактагы кайталануж иш п аныкталады. Осы эд1сп колдану аркылы алынганнэтижелер аймактар бойынша жасалатын жиынтык кестелерге,диаграммаларга, сызбаларга непз болады;4) статистикалык ед1сп колдану аркылы каз1рп замангы топонимикалыккарталар жасауга мумкждж бар.Акпараттык базасы аса улкен болатын топонимикалык топтардыкартага туируде статистикалык ед1стщ мумкжд]ктержпайдалану мазмундык-акпараттык кернекшп жогары карталар76

курастыруга жагдай жасайды. Мол топонимикалык; материалдыстатистикальщ еццеуден етьозу нетижесшде карталар мен жиынтыккестелер курастырылады. Осылайша жуйеленген материалсалыстыру, сипаттау эдютершщ кемепмен одан эр1 талдауданетк1зшед1. Сонымен, статистикальщ едю топонимикада зерттеудщбастапкы кезещнде колданылады, оньщ нетижелер1 жуйеленгензерттеу материалдарын баска едютер кемепмен талдауга, топтастыруга,салыстыруга мумюндщ беред1.Акпараттык технология каркынды дамьш отырган каз1рп кезевдетек статистикальщ едют1 пайдалану жеткшшпз. Сол себеиптопонимикалык зерттеулерде топонимикалык деректерд1 каз1рпзамангы акпараттык технологияларды колданып ендеу бупнптопонимика гылымы дамуыныц суранысына сейкес келед1. Булмвселе ресейлпс жене Балтык бойы мемлекеттерщдеп топонимикалыкзерттеулерде кещнен колданылуда. К^азакстанда топонимдердщакпараттьщ-компьютерлш жуйесш жасау, деректербазасын картографиялык жене статистикальщ едютер аркылыреамдеу жумысы мулде колга алынбаган. Бул багытта топонимистерматематиктермен жене акпараттану саласындагы мамандарменб1рлесе отырып, аукымды жумыстар журпзу1 тшс.Сонымен, каз1рп топонимикалык зерттеулерде кептеген зерттеувд1стер1 пайдаланылуда. Рылымныц дамуы барысында буледютердщ уштасу децгеш, курделену1, тшт1 жаца зерттеу едютершщнепзделу1 удайы болып жатады.2.6. Географиядагы топонимикалык зерттеулерГеография гылымында топонимикалык багытгыц калыптасуы.Географиялык атауларга арнайы кецш белген алгашкыгалымдардьщ бгрг орыс географы жене тарихшысы В. Н. Татищев(1686-1750) болатын, ол жеке атаулардыц шыгу тепн талдауменкатар, топонимикалык зертгеулерд1 географияныц курамдасбел1Г1 ретшде карастырган болатын. Топонимикалык,зерттеулердг географияныц бурыннан бар гргелг салаларыменцатар цою арцылы галым географтардыц осы гылым саласынаден крюына себепшг болды.Татищевтыц замандасы, тарихшы, академик Г. Миллер езшщ«История Сибири» ецбепнде кептеген географиялык атауларды77

талдай келе, топонимдерд! тус!нд1ру барысында тек дыбыстыкуксастыктармен шектелмеу керекппн баса айткан. Осы тужырымаркылы галым лингвистер жш ж упнетш форманттыкталдаудын кейде он нэтиже бермейпщппне назар аударады.XIX гасырдан бастап, тарихи-географиялык зерттеулерде топонимикакещнен пайдапаныла бастады. Бул тектес жумыстаркатарына 1837 жылы жарык керген Н. И. Надеждиннщ «Опытисторической географии русского мира» атты енбепн жаткызугаболады. «Топонимика - Жер тш » деген канатты сезд] калдыргангалым тарнхты зертгеу географиялык карта мен онын бетшдепатаулардан басталуы керек екен дт туралы айтты. Бул жумыстынтопонимикага коскан улеа этимология мэселесше ерекшеназар аударуды жэне географиялык атауларды жеке дара емес,тутас жуйе туршде зерттеу кажеттшгш непздеуГмёй аныкталады.Сонымен катар, бул енбекте тарихи-географиялык талдаумаксатында тандалып алынган озендёрдщ атауларында удайыкайталанып отыратын жалгаулар непзшде гидронимдерд! топтастыружузеге асырылды. Бул топонимикадагы ареалдъщ зерттеулергенегЬ салды.1845 жылы курылган Орыс географиялык когамы алгашкыкуннен бастап жергш кл географиялык терминологияны зерттеуорталыгына айналды. Кеогам курылганнан сон еК1 жылдын1Ш1нде мунда жергш кл географиялык терминологияны зерттейтшарнайы комиссия курылды. Бул комиссиянын жумысынаН. И. Надеждин, «Орыс тш нщ тус1ндарме создцтищ» авторыВ. И. Даль сиякты корнект! галымдар атсалыскан болатын.1914 жылы эйгш геолог Ф. П. С'аварснский Тула губерниясындажурпзген зерттеулер1 барысында географиялык атаулардыжергшкл ландшафт сипатымен байланыстыруга арекет жасады.Ралым табигат жагдайлары мен оларга сайкес келетш географиялыкатаулардын арасындагы байланысты ботаникалык жэнетопыракты зерттеу барысында байкаган болатын.Ф. П. Саваренскийдщ топонимика адцснамасына коскан улес!рет1нде алдымен галымнын аныктаган салыстырмалы негативтшккубылысыи атауга болады. Ол нагыз «орман атауларынын»(Дубки, Подберезово, Залесье жане т.б.) орман аз есетшаумактарда жш таралгаиын, ал орманды алкаптарда сирек78

екецщпн, «су атауларыныц» (Белый Колодезь, Хорошие Воды,Озерки Поганые жене т.б.) су тапшы аудандарда кездесетшш,мундай атаулардыц жеткшкп ылгалданган зоналарда мулде азекецщпн аныктау непзшде номинацияга тэн айрыкша б!р зацдыльщтынакты керш, дурыс туацщре бшдг Кешннен бул идеяB. А. Никоновтыц «Введение в топонимику» атты ецбепнде (1965)жалгасын тапты.Осы ретте табиги нысандарды номинациялау барысында салыстьфмалынегативтшктщ удайы ерекет ететшдт туралы ойданаулак болу керек. Кезшде В. А. Никоновтыц идеясына карсыпшрлерш арнайы макаласында жинактаган кернекп географC. Л. Берг салыстырмалы негативтшктщ ез1 «салыстырмалы»деп бага бере отырып, «Рыбная» деп аталатын езеннщ шындыгындада балыкка бай болатынын мысалга келт1ред1. Жалпыб1ркатар зертгеулерде номинация барысында непзшен позитивтт(географиялык болмысты накты белг1леу) устаным басым болатынын,дегенмен кей жагдайда салыстырмалы негативтшкустанымы да орын алатыны ескершген.В. П. Семенов-Тянь-Шанскийдщ зерттеулерь Топонимиканыцгеографиялык багытын дамытуда В. П. Семенов-Тянь-Шанскийд1ц топонимикалык ецбектер1 арасында «Как отражаетсягеографический пейзаж в народных названиях населенныхмест?» атты комакты ецбеп езшщ гылыми мацызын эл1 жойганжок. Э. М. Мурзаев «нагыз жан-жакты географ» деп атаганВ. П. Семенов-Тянь-Шанскийдщ ецбектершде уш багыт айкынажыратылады (8-сурет).Топонимика жэне картографияТопонимика жэне тарихи географияТопонимика жэне географиялык орта байланысы8-сурет. В.П. Семенов-Тянь-Шанскийдщ топонимикалык зерттеулер 179

Ралым Ресейдел елд1 мекен атауларынын б!р тобын «жергшкпжерге тен географиялык пейзажды курайтын заттардан» туратындыгынаныкгаган. Бул елд1 мекендердщ атауларын талдаумаксагында В. П. Семенов-Тянь-Шанский оларды солтуспк женеоцтустйс губернияларга болш карает ырган. Эр топтагы атаулардынкалыптасуына ж ергш кп географиялык пейзаж (ландшафт)ыкпал еткендйгш долелдеу максатында солтуспк жене оцтуетжгуберниялардын жер бедерщщ, гидрологиялык элеменпердш,0С1МД1К жамылгысынын, ОС1МД1К жэне жануарлар дуниесшщ ерекшелйктер!карастырылып, олардын эркайсысынын непзш декалыптаскан географиялык атаулар талданады.Ралым сол кезенде жергш кп халыктын ошр1 мен шаруашылыгындааса манызды болган агаш турлершщ (карагай, емен)баскапарына Караганда кебхрек топоним тузетшдггш атап керсетедй.Олайболса, галымнын осы мысалынын 031 номинациябарысында ландшафттын кез келген жш кездёсетш белпа емес,адам ошрше Тшелей катысты элементтер! кобйрек ескершетшдьпнен хабар берш тур. Сонымен, бул дэлелдг квзцарас кеШнггтопонимиканыц зерттеулерде басым устанымдардыц бгрше айналганноминацияда адамныц ландшафттыц взтщ вмгр-тг'ршштмен шаруашыльщ цызметгне ттелей эсер ететт белгшершалдымен ескеретгндш туралы цагидага негьз салды.В. П. Семенов-Тянь-Шанский мыцдаган географиялык атаулардыталдау жасау непзшде «халыктын ете дел турде жэнеылги да елд1 мекендер атауларында ез» ом1р суретш табиги географиялыкпейзажга тэн белплерд! бейнелейтшд1п>> жешндекорытынды жасайды. Ралымныц бул тужырымы «географиялыкпейзаж б1рнеше рет улкен езгер1стерге ушыраган географиялыкаймактардагы атауларга жете назар аударсак, кейб]р ещрлерделкене табигат керщ1стерш жангырту мумкшдш» болатынына непзделед!.В. П. Семенов-Тянь-Шанскийдщ бул ецбегшщ топонимикагылымыныц 1ргел1 эдгснамалык непзшщ калыптасуына типзгенэсер! мол болды.В. П. Семенов-Тянь-Шанскийдщ топонимиканын географиялыкбагытыныц дамуында елеуш роль аткарган таг ы б|р комак гыецбеп «О транскрипции и синонимии географических названий»(1940) деп аталады. Ралым осы енбепнде арнайы туешш бермеседе, тунгыш рет «географиялык топонимика» пркесш пайдаланган.031 осындай атау берген гылым саласынын ен ежелп жазба80

акпарат кез1 ретшде В. П. Семенов-Тянь-Шанский кене жылнамаларды,Лркеу кггаптарын, «Улкен Сызба» кггабын, XVIII гасырданберп галымдар жинаган жене мурагаттарда жинакталган географиялыкдеректерд1 атайды. Ресей империясында XVIII гасырдабасталган жеке аймактарды топографиялык туздршм жасаудакептеген географиялык атауларды жазуда кателктер кеткецщпнде айтады.Топографиялык туаршмдер кезшде катардагы топографтаргеографиялык атауларды калай ест1се, солай жаза берген, оныцмагынасына уцшгендер аз болды. Муныц ез1 кешнп картапармен географиялык едебиетте топонимдердщ бурмалануына т1келейсебешш болган. Бул жагдайдыц Казакстан аумагына, казактопонимдерше де катысы бар. Осы тургыдан алганда, В.П. Семенов-Тянь-Шанскийдщ«О транскрипции и синонимии географическихназваний» атты ецбегтде топонимиканыц цолданбалымтдеттерт аньидпаудыц эд1снамальщ неггздерш жасауга цадамжасалынды деуге болады.Э. М. Мурзаевтыц зертТеулерь Географиялык атаулардыцтраскрипциясына катысты меселе Азияда кешецщ географиялыкзерттеулер журпзумен айналыскан Э. М. Мурзаевтыц топонимикасаласындагы алгашкы ецбектерше де аркау болды. Ралымныц«К вопросу о транскрипции географических названий с турецкихязыков» (1934), «К географической терминологии и номенклатуретуркмен» (1939), «К географической терминологии и номенклатурекиргизов Тянь-Шаня» (1940), «Тянь-Шань и Хан-Тенгри»(1940), «Этюды по топонимике Средней и ЦентральнойАзии» (1948) ецбектер1нде турю тщцес халыктардьщ географиялыкатауларына талдау жасалынды. Э. М. Мурзаевтыц топонимикалыкецбектер1 гылыми экспедициялары барысында ез1 жинагандеректершщ непзшде жазылгандыктан, гылыми кауым уппнулкен жацалык болды. Жергшкй жерде тургындардан топонимдердщмагынасын жазып алып, мыцдаган хальщтык географиялыктерминдерд1 жинактауы галымныц кешнп жылдары журпзгензерттеулерше жене жарык керген комакты топонимикалык ецбектершенепз болды.Белгш топонимист Е. М. Поспелов Э. М. Мурзаевтыц топонимикалыкецбектерше талдау жасау барысында оларды непзпуш багытка топтастырган:6-1263 81

Топонимикалыкжуйелерд!географиялык ортамеи |байланысты зерттеуТопонимдер| семантшсасыНгеографиялык шынлыктургысьшда талдауГеография.'1ыктопонимикаIТопонимдердщкалыптасуы мея шарабайланысын аныкгауIСалыстырмалынегагавтшкпд машиТу01вуКарюграфмлыктопонимиканы дамыту19-сурет. География аясындагы топонимикалык проблемалар(Э. М. Мурзаев ёцбектерг негЫнде курастырылды)1) топонимиканьщ непзп теориялык мэселелер!;2) Орта, Орталык жене Онтуспк-Шыгыс Азияны топонимикалыктургыда зерттеу;3) ж ергш кп географиялык терминология жэне онын топонимиядагырольЭ. М. Мурзаевтын топонимиканын теориялык-эдюнамалыкнепздерш жаеауга коскан улес! ен алдымен галымнын топонимиканылингвистикалык, географиялык жэне тарихи едктерд!катар колданатын дербес гылым саласы репнде туйсшугмен аныкталады.Топонимика мен географиянын езара байланыстарынажэне акпарат алмасуына катысты меселе де галым назарынантыс калган жок- Э. М. Мурзаев топонимикалык зерттеулер кешенд1сипатта болганымен, ондагы географиянын зерттеу аясынаенетш проблемаларды аныктап берген (9-сурет).Э. М. Мурзаевтын кешнп зерттеулершде топонимиканынландшафттар реконструкциясына катысты колданбалы мшдеттерщщкерппс табуы карастырылды.Э. М. Мурзаев гылыми айналымга топонимикалык, жуйеугымын енпзген. Галым топонимикалык жуйе ретшде «географиялыкатаулардьщ калыптасу процеанде жене олардын комрп82

салыстырмалы турактылыгында заццы турде кайталанып отыратынезшдж ерекшел1ктер1 немесе белгшершщ жиынтыгын»аньщтайды. Бул угымныц топонимика гылымына енпзщу1 географиялыкатаулардыц кещстжтж шогырлануы, ягни бедгЫ б!раумактагы географиялык орта ерекшелжтер1 мен елеуметтж жагдайгакатысты калыптасатындыгы туралы тужырымдаманыдамытты. Муныц езх коршаган орта нысандары мен кубылыстарыныцкещспктж заццыльщтарын зерттейтш география гылымыныцтопонимикадагы мацызы мен зерттеу багыттарын аныктапберуге кемектесп.Кезшде Ф. П. Саваренский аныктаган географиялык атаулардьщсалыстырмалы негативтпнп туралы мэселеде географияныцжетекпп род! болатындыгын Э. М. Мурзаев баса айтты: «„.географиянегативт1 атаулардыц накты шыгу теин тусшуге кемектесу1керек. Тутас шырша орманы арасьшдагы селоны Ельня депатаудыц мёщ жок...», Географиялык атаулардыц салыстырмалынегативтшп туралы идея Э. М. Мурзаевтыц бхркатар кеЙ1нг1ецбектерше де аркау болды.Э. М. Мурзаевтыц топонимиканыц географиялык багытындамытудагы басты ецбектер1нщ б1р тобы географиялык терминологиянынтопоним калыптастырушы релше катысты журпзгензерттеулерг болды. Галым топонимикада бурын болмаган жацабагытка —жергшкш географиялъщ терминдердщ топонимщпыптастырудагы жетекшг мацызына суйенген зерттеулергежол ашты. Бул багыт галымныц узак жылгы Азияныц кептегенаумактарында журпзген географиялык зерттеулер1 барысьшдажинактап, зерделеген жергшЛьсп географиялык терминдердщ атауларменбайланысына непзделген болатын. Кейшнен ез1 непздегенбул тужырымдар кептеген ецбектершде кещнен карастырыльш,талданган болатьш. Э. М. Мурзаев ецбектерш талдау барысындамынадай корытындылар жасауга болады:Ыртшгден, Э. М. Мурзаев жерплЛкт! географиялык терминдердщеш езгермеген калпында, сол кушнде б1рден географиялыкнысан атауына айналуын кептеген делелдер аркылы неиздёпберд1.Ектшгден, Э. М. Мурзаевтыц атап керсеткешндей, жерпл1кт1географиялык терминдер курдел1 топоним курамына енген жагдайда,оныц магыналык непзш курайтын апеллятивке айналады.83

Курамында мундай термин болмайтын атаулар уакыт ете келекыскарган немесе енделген топонимдер болуы мумкш.Бул идея кейшнен географиялык атаулар курамындагы индикатор-терминдертуралы жана зерттеулерге непз болган. Кейдекурдел! атау курамында ею немесе уш халыктык терминнщ катаркездесу] мумкш. Бул ез кезепнде географиялык атаудын сипатыннактылай тусед1.Уштшгден, Э. М. Мурзаев жергЬшсп географиялык терминнщбастапкы магынасы табигат жагдайларынын ауысуына, ландшафттагыалмасуларга, тургын халыктын шаруашылык ерекетшщезгер1стершё байланысты езгерюке тусу! мумкш екенщп туралыидея усынды. Бул терминдердщ миграциясы деп аталынган кубылыспентус1нд1ршед1, ол кещепктш тургыда немесе тшд1к жагынанб1р-б1рщен алшак жаткан топонимикалык жуйелердщ байланыстарынаныктауга кемектесеД!.ТвртшшЁден, Э. М. Мурзаев географиялык терминдердщтаралу ареалы бар екендйш аныктау непз1нде олардын ландшафпыкшогырлануы туралы зандылыкты непздеп берд1. Булез кезепнде географиялык терминнщ гана емес, оньщ непзшдекалыптаскан топонимдердщ ареалдарын аныктауга кемектесед 1.Осы тургыда Э. М. Мурзаев эндемик-терминдер деп атаган таралуареалы шектеуш географиялык терминологияны зерттеуге мум-К1НД1К туады.Беспишден, Э. М. Мурзаев географиялык жагдайлар, табигатортасы, шаруашылык багыттары ер халыкка тен географиялыктерминологияньщ Ж1ктелу1не жене ез1нд1к сипатка ие болатындыгытуралы тезис усынды. Ралым бул зандылыкты делелдеумаксатында ертурл! табигат ортасында ертурл! шаруашылыктур>мен айналысатын халыктардьщ географиялык терминологиясынкелт1ред1: славян халыктарында батпак терминологиясы,турю-монгол халыктарында жайылым турлер! мен жер бедершщмикроп1ш1ндер1не катысты терминология жаксы жцстелген сипаталган, шел тургындарында гидро! рафиялык. ал суармалы епнш-1Л1кпен ежелден айналысатын халыктарда ирригациялыктерминология кушп жетшген.Э. М. Мурзаев нег1зт салган географияльщ атауларды кешенЫтопонимиканыц зерттеу оларды аумтдпыц географиялык; сипоты84

мен оны игеруЫ бейнелейтш рухани мура ретшде танып-бшугежол агиады. Бул топонимияльщ жуйет лингвистика, географияжэне тарих тургысында зерттеудг тутас топонимикалык, танымурдШтц эр цыры ретшде багалауга алгымарт бола алады.Р. Коцкашбаевгыц зерттеулер!. Казакстан географтары арасындабул маселемен арнайы айналыскан, кезвде Э. М. Мурзаев«Казакстан топонимикасыныц пионер]» деп атаган Р. К°чкашбаевтынтопонимикалык ецбектер1 жаца зерттеулерге жол салды.1948 жылдыц азшде казак географиялык терминдерш зерттеу,топтастыру нег131нде кандидаттык диссертация коргаган Р. К°Ч_кашбаев Казакстан топонимикасын дамытуда зор улес косты.Р. Кочкашбаевтыц топонимика саласындагы ецбектершщ географиялыкбагыттагы топонимиканыц теориялык непздершкалыптастырудагы басты натижелер1 мынадай болды:1) К,азац халцыныц географияльщ терминологиясыныц мазмундыц,цурылымдьщ жэне аумацтьщ ерекшелгктерт аныцтауы.Бул тургыда жергшкп географиялык терминологияны, оныцдиалектшк улгшерш жинактаумен айналыскан тштану саласындагызерттеулерден басты айырмашылыгы терминдерд1 жергш1кт1жер ландшафтысымен байланыстыра бшу1нде болды. Бул багыттыКазакстан топонимикасында орныктыру кей1ннен географтардыцбелгш б1р терминдер мен олардыц топтарыныц ландшафттурше байланысты шогырлануына катысты топонимикалыкзерттеулер журпзуше непз болды.2) %азац халцыныц географияльщ атауларын дэстурлг шаруашыпъщтургысында талдауы. Бул талдаулар нэтижесшдеР. Конкашбаев казак халкыныц бай орографиялык жане жайылымдыктерминологиясыньщЖ1ктелген сипат алуын дэстурл1 малшаруашылыгымен байланыстыра тусшд1рд1. Ралымныц бул багыттаустанган идеясы - географиялык нысандарга ат кою непзьнен оларды шаруашылык тургыда багалаудан келш шыгады. Осыныцнег131нде казак халкыныц табигатты пайдалануы мен коргауыныцтопонимикалык аспект1лер1не катысты зерттеулержурпзуге непз жасалынды.3) Турт-монгол географияльщ терминологиясы мен атауларжуйестщ ерекшелттерт талдауы. Еуразияныц шетс13-шекс13улы даласын гасырлар бойы мекен еткен осы хальщтардыц ша-85

руашылык журпзу тесшдерй этностык аумагыныц табигат жагдайларыуксас болуынын ез1 бул халыктардын топонимиясы менжалпы номинация урдаанде уксас зандылыктардын керйпс табуынаалып келген болатын. Кейб1р географиялык терминдердщундес болуы олардын непз1нде калыптаскан атаулардын этимологиясынталдау да улкен киындыктар келт1ред1. Осы тургыданалганда, Р. Конкашбаевтын гылыми макала (1959) келемшдеКазакстандагы 150-ге тарта монголдык атауга тусйшс беру1 солкезец ушш улкен жепетнс болды. Аталган ецбек эл! кунге дёйштопонимикалык зерттеулерде с1лтеме жасалып, кещнен колданылыпжурген туындылар катарына жатады.4) Казак, тшндёгг географиялык; атаулардыц транскрипциясымен транслитерациясына кртысты гздётстерь. Бул мвселен 1Р. Конкашбаев 1949 жылы кетерген болатын. 0з1нгц «Вопросытранскрипции казахских геофафических названий» атты макаласындагеографиялык карталар мен эдебиетге бурмаланыпжурген казак атауларына шолу жасап, олардыц жазылу ережелер1ндеб1р1здшк сакталу керект1пн мэселе етш кетерген.Мундай багыттагы зерттеулерде геофафия гылымыныц непздершесуйену ете жем1СТ1 нетижелер беред1. Муны Казакстангакершшес елдердеп геофафтар журпзген топонимикалык зерттеулеркерсет^п отыр. Казакстан Республикасы Бш1м жэне гылымминистрлшшц Геофафия институтында узак жылдар бойы географиялыкатауларды б1р1зге келтхру, олардыц дурыс айтылуымен жазылуына катысты гылыми зерттеулер журпзшгп келед1.Осы орасан зор 1здешстердщ нэтижес«нде географиялык карталармен едебиетте мыцдаган атаулардыц ретке келт1ршд1. «Улттыккартофафиялык-геодезиялык кор» республикалык мемлекетпкказыналык кесшорныныц катысуымен 32 томдык «Казакстанныцгеографиялык атауларыньщ мемлекетпк каталогы» жарыккерд1. Бул колданбалы мацызы бар аукымды жумыс геориялыкзерттеулерге комакты акпарат кез1 болып табылады.Теориялык жене колданбалы багыттардагы топонимикалыкзерттеулер Казакстаннын б1ркатар жогары оку орындарында дажурпзшуде. Бул зерттеулердйц нэтижеанде гылыми макалалар,монофафиялар жарык керш, дипломдык жумыстар, магистрлш,кандидатгык жене докторлык диссертациялар коргалды.86

Тсщырмп бойынша бацылау сурацтары1. «Топонимика гылымы - интеграцияльщ гылыми сала» дегещц калайтус1нд1руге болады?2. Топонимика гылымы аясында кандай багыттар дамуы мумкш?3. Географиялык багыттагы топонимиканьщ каз1рп зерттеу проблемаларынанелер жатады?4. Белгш б1р топонимге этимологияльщ талдау жасаганда кандай мэселелерд!ескеру кажет?5. Номинацияньщ этностык ерекшел1ктер1 дегенд1 калай туе 1 нугеболады?6. «Ландшафтык топонимия» деген не?7. Казакстанда белгш б1р терминдер мен атаулардын ландшафтыларгашогырлануына мысал келт1руге болады?8. «Топонимиялык жуйе» дегеюмхз не, оньщ кещстжпк зандыльщтарыдеп неш туануге болады?9. Казакстан топонимикасы ушш микротопонимияны зерттеудщ кандайманызы бар?10. Географиялык атаулардын транскрипциясы мен унификациясынакатысты зерттеулер журпзудщ колданбалы манызы кандай?11. Топонимика мен геоэкологияны байланыстыру неге непзделед1?12. Топонимика гылымыньщ басты зерттеу багыттары кандай?13. Топонимикада кандай зерттеу принциптер1 колданылады?14. Топонимикада картографиялык ед1ст1 колдану аркьшы кандай нетижелералуга болады?15. Топонимикалык зерттеулердеп статистикальщ эдктщ мацызы кандай?16. Жергшкл жерде лексикалык-географиялык ешеп пайдаланып, кандайтопонимикалык зерттеулер уйымдастыпуга болады?17. География гылымында топонимикалык багыттыц дамуына кандайгалымдар улес коскан?18. Э. М. Мурзаевтьщ топонимикалык зерттеулер! кандай багыттардажурпзшген?19. Эйгйп географ Э. М. Мурзаевтьщ «Р. Конкашбаев - Казакстан топонимикасыньщпионерЬ) деген тенеуш капай туануге болады?20. Казакстандагы каз!рп замангы топонимикалык зерттеулер кандайбагыттарда журпзшуде?87

3 -так ы р ы п . ХАЛЫКТЫК ГЕОГРАФИЯЛЫК ТЕРМИНДЕРЖ0НЕ ТОПОНИМДЕР3.1. Халыктык географиялык терминдертопонимдерд1 кураушы непз ретшдеГеографиялык объекпге ат кою, ягни номинация (латыншапоттайо - атау) барысында ец алдымен осы нысанныц белгшШр ерекшел1п ескершедг Объектшщ кай белпсш басты етш ажыратудаобъектшщ кешспктеп орны, табигат жагдайлары, шаруашылыкмацызы, номинатор-этностыц ем1р салты мен руханикундылыктарыныц езшднс мацызы бар. Мысалы, ем1р салттарымен шаруашылык сипаты жещнён айырмашылык жасайтын еюхалык ушш б1р езеннщ ертурл! ерекшел1ктер1 мацызды болуымумкш: кешпендшер езеннщ еткелдшше бага берсе, огырыкшыхалык оныц суармалы епншшкке колайлылыгына назар аударуымумкш. Жалпы алганда, ец кене атаулар катарына езендератауы жатады: ейткеш алгашкы коныстар езен бойларында пайдаболган. Кешннен шаруашылык мацызымен катар, езендеркещепкте багдар алу кызметш орындады.Географиялык атаулардыц басым кепшшл халыктык географиялыктермин непзшде калыптаскан. Халыктык географиялыктермин - географиялык объектшщ силатын, шыгу теп ментурщ сипаттайтын белгш 1 б1р аумакта кец таралган жалпы еам.Терминдер Объектшён, географиялык болмыспен тыгыз байланыстыболады.Халыктык терминнщ геофафиялык объектшен байланысытопонимдер аркылы керхнедь Осы тургыдан алсак, геофафиялыкатау терминдердщ сактаушысы. жинактаушысы болыптабылады. Кене атаулардыц кепшшп халыктык геофафиялыктерминнен турады: Енисей. Лена, Парана, Юкон, Амур, Нигератаулары казакшага аударганда «езен», Альпы, Хибины. Пиренеиоронимдер! «тау» дегенд! бщцхредьКейде халыктык термин колданыстан шыгып калса да, топонимкурамында сакталып калуы мумкш. Мысалы, Балкаш келшщатауына непз болган кене казаки термин балцаш (канрп магынасы«балшык, батпак») каз1рп кезде колданыста жок. Сол себеппгеофафиялык атаулар курамындагы халыктык жене жергшкп88

терминдерда зерттеп, жинактап, олардыц магынасына ущлу топонимикалыкзерттеулерде аса мацызды болып табылады. Белгшбгр шектеугй ареалы бар хальщтык географиялык терминдерд1жергшшт! терминдер деп атайды.Халыктык жене жергшкл географияльщ терминдер, олардыцнепз1нде калыптаскан топонимдер географиялык ортаныцерекшел1ктер1 туралы накты акпарат бере алады. бйткеш терминхалыктыц гасъфлар бойгы географиялык орта туралы жинактаганбшмшщ нетижеа болса, географиялык атау жеке нысангакатысты акпарат кез1 болып табылады. Атаулардагы географиялыкакпараттыц, кебшесе, гылыми жене практикалык мацызыбар, ейткеш ортаны шаруашылык игеру барысында номинаторэтнособъектшщ табиги-ресурстьщ сипатын термин жене атауаркылы дел бейнелеуге тырыскан. Мысалы, Кектебе атауы «шеб1шуйгш тебе», Жылытау ороним1 «кыста ык, салыстырмалы турдежылы» деген магынага ие.Географиялык терминдердш ертурл1 аймактар топонимиясындагымацызы турлппе болады. Мысалы, турю халыктарында,монголдарда, кытай, солтуспк хальщтарьшда терминдер атауларкурамында ете жш кездесед1, ал отырьщшы хальщтар топонимиясындасалыстырмалы турде аз болады.Географиялык атаулар курамындагы географиялык терминологиянышартты турде физикальщ-географиялык жене елеуметпк-экоиомикалыктерминдер деп ею улкен топка белугеболады (10-сурет).Физикалык-географияльщ терминдер тшдеп ец кене сездеркатарына жатады. Жергшкл халык гасырлар бойы табиги объектшермен кубылыстарды бакылау нетижесшде табиги ландшафтылармен олардыц курамбел1ктер1 накты ж1ктелген атауларга иеболды. Бул сездер бЛртшдеп терминдерге айналды. Аумакта ем1рсурген тургын хальщтьщ тщцш ерекшелштер1 жене диалектшкб1рл1ктердщ араласуы терминдер санын кебейтш, олардыц негурлымжштелген сипатка ие болуына алып келдь Осылайшахалыктык географиялык терминологияныц жергшкл жуйелер1калыптасты.Географиялык атаулардыц курамын талдау непзшде топонимкураушы физикалык-географиялык термиидерддц 6 непзптопшасын ажыратуга болады:89

10-сурет. Топонимдер кураушы географиялык терминдер- оронимдер (жер бедершщ сипатын, турлерш бшд1ред1);- геологиялъщ терминдер (жыныстардын турлерц литологиялыккурамы мен сипатын керсетед1);- климаттьщ терминдер (климат элементтер1 мен кубылыстарынсипаттайды;- гидрографияльщ терминдер (су кездершщ турлер! мен ерекшелйсгергасипаттайды);- фитонимдер (ес1мд1к атаулары);- зоонимдер (жануар атаулары).Каз1р п кезге дейш халыктык географиялык терминологияменкатар, ж ергш кп табигат жагдайынын ерекшелжтерше сэйкескалыптаскан, кейде эндемик сипатындагы ж ергш кп географиялыктерминология бар. Мысалы, тебе, жазык, терминдер1 Казакстанныцбарлык аудандарында колданыста болса, терткиг,шогиац тек батыс облыстарда гана таралган.Табигатты игеру мен онын байлыктарын пайдалану, езгертухалы к коныстануымен катар журдь Осы жагдайлар алеум етп к-экономикалык терминдерде керйпс тапты. Топонимдер курамындакездесетш элеуметпк-географиялык терминдерд! шарттытурде магыналык 6 топшага жйктеуге болады:90

- цоныстану терминологиясы (елд1 мекен типтер1, олардыцорналасуы);- этнонимдер (улттар, улыстар, тайпа, ру атаулары);- епдгргстгк терминдер (шаруашылык эрекет турлершщ атаулары,шаруашылык эрекетп уйымдастыруга катысты терминдер);- агроонимдер (ауыл шаруашылыгы терминдер1);- дромонимдер (катынас жолдарына катысты терминдер)?- турмыстьщ терминдер (кунделйш ем1р-салты мен турмысынакатысты сездер).Халыктык географиялык терминдердщ топонимикалык зерттеулердепмацызын ейгш географ, топонимист Э.М. Мурзаев(1984) былайша туйщцейдг. «Терминдер-топонимиканыц непз1,олар географиялык атаулардыц магыналык мазмунын аныктайтьшбелит болып табылады... кез келген топонимикалык зерттеухалыктык географиялык терминдерд1 талдаудан басталуы кажетжэне каз1рп, сол сиякты туб1рл1 (субстратты) жергшкп терминологиямшдетп турде ескершу1 кажет».Халыктык географиялык терминдердщ б1рнеше ерекшелттертатап етуге болады:- Метафоралардыц кеп болуы, ягни географиялык терминдердщуксату непзшде ауыспалы магьгаада колданылуы; малшаруашылыгымен айналыскан хальщтарда орографиялык терминдердежануарлардыц дене мушелерше уксату непзшде капьштасканбел, жал, сауыр, бауыр жене т.б. кездесуь- Магынасы бойынша бгрдей, бграц бгр-бгртен айтылуыжонгнен айырма жасайтын синоним-терминдердщ коп болуы;казак халкында «тау беткеш» магынасында 13 синоним-терминбар: беткей, бектер, жамбас, турме, тескей жене т.б.- Терминдердщ магынасыныц географияльщ орта ерекшелгктертесай бешмделуц б1р терминнщ ез1 ертурл1 ландшафтортасында турлнне магына беру1 мумкш: бел термит таулы аудандарда«асу» дегецщ, ал жазыктарда «тебе, тау» дегецщ бш-Д1реД1.Халыктык географиялык терминдерд! апеллятивтер деп театайды. Курылымына карай географиялык терминдер непзшдежасалган атаулар эртурл1 болады:1. Топоним кызмепн аткаратьш таза географиялык терминнентуратын атаулар: Кдйнар, Дабан, Ключи жэне т.б.91

2. Бфщгщ немесе еютш сынарларында географиялык апеллятивтердщкосылуы аркылы жасалган топонимдер: Ак//адыр,Ала//кол, Жеп//су, Хамар-Дабан жене т.б.3. Ек1 немесе одан кеп географиялык терминнщ косарлануыаркылы пайда болатын атаулар: Асу//булак, Кал//сай жене т.б.Кеп жагдайда топонимдер курамындагы непзп магыналыкжуктеме географиялык терминдерге байланысты аныкталады,сондьпеган оларды индикаторлар деп те атайды. Терминдер топтарыбойынша атаулардын калыптасуын талдау барысывда булмеселе толыгырак карастырылатын болады.3.2. Орографиялык терминологиянепзшде калыптаскан атауларОронимдердщ басым кетшлише халыктык географиялыктерминдер непз болады. Бул кене замандардан бер1 келе жатканноминациялык устаным болып табылады. Альп!, Апеннин, Балкан(каз1рп Стара-Планина), Пеннин, Пиренеи, Атлас тауларыныцатаулары осы аймактардын ежелп тургындарынын тшдершде«кырат, жота, тау» легенда бшдгреди Бул атаулардын кешшлхптитл Ежелп Грекия мен Рим дэуЛршдеп жазбаларда кездеседьДел осы терхзд! жолмен калыптаскан тау атауларын елемшц эртукшршен кездеспруге болады (6-кесте).Таулы аймактардын тургындарында орографиялык терминологияете ж!ктелген сипат алады, бул терминдердщ кейб1р1диалект непзшде жасалган. Бугаи Шыгыс Карпатта туратын украиндардынжергшкл орографиялык терминологиясы мысал болаалады. Мунда таудыц жеке бел1ктер1шц ерекшелшгерш дал бейнелейтшмынадай терминдер калыптаскан:- аршица -

6-кесте. Орографиялык термин непзшде калыптаскан тау атауларыр/с Оронимдер ОрныГ еографиялык термин жэнемагынасы1 Альтиплано Орталык Анд альтиплано - «таулы успрт» испан2 Апеннин Италия ап - «кещспк»пен - «тау, шыц»3 Арденна Батыс Еуропа агс1 - «би1кт1к» кельт4' Вогез Франция Уо§е8и8, уоз - «шьщ». кельт5 Гыдан Солтуспк-ШыгысС1б1р6 Джугджур Киыр Шыгыс(Ресей)гыдан — «жота»дюгдюр - «ормансыз бийс тау»_ Тшгибрид атау:латын, кельтэвенкэвенк7 Карпат Шыгыс Еуропа карпе - «жартас» фракия8 Кордильер СолтуспкАмерикакордильера - «тау жотасы, таутазбеп»испан9 Пидмонт АКШ Пейшош - «тауалды» агылшын10 Пинд Грекия пен - «тау, шын» кельт11 Пиреней О-Б. Еуропа ругеп - «шын, тау жотасы» баск12 Севенна Франция зеуеппа - «тау жотасы» галл13 Хинган С-Ш. Кытай ,хянган - «тау тебесш монгол14 Хибин Кола тубеп хибен - «кырат» финн15 Юра Франция,Швейцария]ищ8 - «орманды кырат».галл—кичера - «тебесшен баска жерш орман алып жаткан тау»;- клива - «0с1мд1кс1з, жалацаш тау тебесЬ>;-магура - «окшау турган бшк тау»;Бул терминдердщ барлыгы дерлш жеке атаулар кураган немесекурдел1 атау курамына енген. Шыгыс Карпатта бултерминдердщ катысуымен Горган, Бескид таулары, Верховинатабиги ауданы, Кичера, Клива, Горб, Магура, Грунь, Бердь шьщдары,Аршица жотасы, сондай-ак Яворова Кичера, Косое Верх,Черная Клива, Сынечавская Магура, Толстый Грунь деген тауатаулары тузшген.Орографиялык терминологияныц мундай курдел1 жштелушказак, кыргыз, тэжж халыктарынан, алтайлыктар мен кавказдьщтарданкеруге болады. Кавказ топонимиясында армяндык лер(«тау») термин! Лернаван, Лернагюх, Лернашен, грузиндш мта(«тау»), кеди («жота»), клде («жартас») терминдер! Мтискалта,Мтисдзири, Шуамта, Квемо Кеди, Сакарикеди, Окроскеди, Клдистави,Клдисубани оронимдерш курайды. Ал эз1рбайжандардьщ93

оронимдершде даш («тас»), дере («шаткал»), ял («тау кыркасы»)терминдер! жш кездеседьТаул ар даты асу атаулары да езшдш терминология непз1ндекалыптаскан. Олардыц арасында кец таралган асу (Талас-Асу,Хабарасу, Тасасу, Асутвр), бел (Алабел, Арпабел, Жалпакбел,Карабел, Кызылбел), цаща, ворота (Зайсан Какпасы, ЖоцгарКакпасы, Тем1р Какпа, Байдарские Ворота, Волчьи Ворота,Ворота-Тыллывиен), дабан (Ябалгани-Дабан, Дабан-Жалга, Чойган-Дабан,Нухен-Дабан, У ту лик-Дабан, Соруг-Дабан) терминдер!бар. Асулар атауларында терминдерден баска, олардыц орны,сипаты, еткедщп туралы да акпарат болады. Кейде асу атауларыбукм тау жуйесше бершу1 мумкш: Байкал колйпц оцтуспк-шыгысжагалауында орналаскан Хамар-Дабан («Мушс-асу») жотасыныцатауы бурын асу атауы болган.Ормандар таралган аумактардагы тау атауларында орографиялыктерминмен катар «орман», «агаш» терминдер! коса кездеседкМысалы, тунгус-маньчжур тщцершдеп «таулы орман» дегецщбщщретш ал инь термит Кныр Шыгыс пен Амур бойында Сихотэ-Алинъ,Сахалин, Ям-Алинь атауларына непз болган. Тайгатермит Оцтуспк С1б1р мен Солтуспк Монголияда «орманменкемкершген тау» магынасын да беред1.Жанартау атаулары. Жер бедер! мен геологиялык терминдеркатарында жанартау атауларыныц калыптасуы туралы айтакетуге болады. Ежелден бер1 адамзатка табигаггын дулей куш!репнде урей тугызган жанартауларга ат коюда да белгш бгрзаццьшыктар байкалады.Ец алдымен адамдар жанартау аткылаган кезде орт жалынытэр»зд1 сырткы коршуне назар аударган. Бул ерекшел1к Еуропадагыец бшк жанартау деп есептелетш Этнаныц атауында кершютапкан: бул атаудыц шыгу тегш гректщ айтос - «жалын» дегенсоз1мен байланыстырады. Шындыгында да бул жанартау тарихикезецнщ езшде б1рнеше рет «ояныо», кас1ретп жагдайлары а алыпкелген. Арабтар бул жанартауга Джебель ал пар - «Отты тау» дегенат койган.Атауы отпен байланысты жанартаудыц б1р1 - Фудзияма. ЖапониядагыХонсю аралында орналаскан бул жанартау атауыныннепз!нде айн тшндеп «от» сез! жатыр, ал яма деген жапон Т1лшде94

«тау» деген сез. Жалпы алганда, жапондардын касиегп жанартауыньщатауы «отты тау» деген магына береда.Эрекетш токтатпаган жанартауларга тан тагы б!р коршас -«тутшдеу» кубылысы, ягни жанартаудан удайы газ, кул менкуюрттщ шыгып жатуы. Италияныц Неаполь каласыньщ кауыти«керш1С1»болып табылатын Везувий октын-октын ез мшезшкерсетш турады. Ежелп римджтер койган Везший атауы «бу»,«тутш» дегенд1 бшдЁреда жане жанартаудыц сипатын дал бейнелейд1.Б1здщ заманымыздыц 79 жылы Везувийдщ аткылауынэтижесшде оньщ етепндеп гулденген Помпей, Геркуланум менСтабия калалары кул астында калды. Тарихи деректер бойынша,Везувийдщ 1794 Жылы аткылауы нэтижешнде пайда болган лаваагыны эсершен Неаполь мацындагы Торре дель Греко деп аталатынелд1 мекен тургындары отты таскын астында калган.АКШ Сент-Хеленс жанартауыныц ундюше атауы да дал осындаймагына бередк ундктер оны Лувала клаф, ягни «тутшбаганасы шыгып жаткан тау» деп атайды. Мексика астанасыМехиконыц мацында орналаскан эйгш1 Попокатепетль жанартауыудайы тут1ндеп турады, оньщ атауы науа унд1стер1нщ тЫнде«Тутшдеген тау» деген магына беред1. Гавай аралдары тобындагыен улкен Гавайи аралында бшкпп 1247 м болатын Килауэажанартауы орналаскан. Жанартау атауы гавай тшшдеп Ы-1аи-еа(«кусатын») сез1мен байланысты. Жанартаудыц булай аталуыоныц эрекетшщ токтапмаганын далелдейд1. Анд тауында орналаскан,6и1кт1г1 5896 метрд1 курайтын Котопахи жанартауыныцатауы кечуа тшшде «тутшдеген тау» деген магына бередьИсландиядагы удайы жанартау газдары мен су буын бал1пжаткан Гекла жанартауыныц уепнде унем1 тутшд1 булт туратындыктан,исланд тшнен аударганда «калпак» деген ат алган. АлЮпп Антиль аралдары тобындагы Гваделупа жэне Сент-Винсентаралдарындагы Суфриёр деп аталатьш екг жанартаудыц атауыфранцуздыц зои/ге - «куюрт» деген магына беред1. Бул атау арекетштоктатпаган жанартауларга тан кубылыс —кукхртт; газдыцбелшуше байланысты койылган.Жанартау атауларьшыц келес1 б1р тобы - олардыц кез келгенуакытта «оянып», кау1п-катер алып келетшш бейнелейтш атаулар.Чили мен Аргентина шекарасындагы Орталык Адтагы95

Льюльяйлъяко жанартауыньщ атауы ундхсше «алдамшы» дегенмагына бередгКазак халкыныц орографиялык терминологиясы. Жербедер1 типтер1 мен пшпндершщ эркелкшш орографиялык терминологиянында мейлшнге бай, ж)ктелген сипатта болуынаалгышарт жасады. Е. Кер1мбаевтын (1988) мелшеттер! бойынша,казак халкынын орографиялык номенклатурасы 250-ге жуык терминд1камтиды. Бастапкы улп ретшде ез1М13 курастырган топтастырудыусына отырып, бул кесте болашакта толыгады деп есептейм1з(7-кесте).Оронимдер курамындагы терминдер жер бедершщ жйсгелусипатын дел бейнелейд!: бул мэл! меттер табигатты пайдаланубарысында мацызды болды. Осы кезге дешн казак халкынынорографиялык терминологиясын геофафиялык непзде накты таксономиялыкжуйелеу жасалмаган. Бул меселенщ киындыгыКазакстан аумагынын кещцпмен, казак орофафиялык терминологиясынын©те жисгелген сипат алуымен, терминдердщ нактыжер бедер! сипатына байланысты магыналык ыгысуга ушырайтындыгыменжане бул тектес жуйелеуд! тек геофаф мамандардынгана журпзе алатындыгымен туащиршедйКестеде Казакстандагы негап жер бедершщ 3 непзп класы(жазьщтар, тебелер мен усак шокылар, таулар) ажыратылып, олардынэркайсысына сэйкес келетш жер бедер! типтер1 бершд|.Казакстандагы облыстар аумагындагы жер бедершщ сипатынакарай, топоним курайтын орофафиялык терминдердщ езшджжиынтыгы калыптасады. Осы тургыда Казакстандагы облыстарбойынша орофафиялык терминдер жиынтыгынын Т131М1 жасалды(Э К,осымша).Оронимдерде ен жи1 кездесетш термин - тау. Казак оронимдершнерекшелш рейнде осы терминнщ кыскармай, атауларкурамында туракты сакталатынын жэне кебшесе апеллятивкекатысты алганда, постпозицияда туратынын айтуга болады. Бултермин окшау тауларга да, улкен тау жуйелерше де катысты пайдаланылады:топофафиялык картада нукте ретшде бершген тебеатауында да, узындыгы жуздеген километр тау жотасыньщ атауындада тау термиш болады. Тау термюпшц негЫнде калыптасканороиимдерд1Н лексикалык-семантнкалык топтамасы осытургыдан жасалынды, топтамалык кестеге Алматы, Жамбыл,96

1-кесте. Топонимдер курамындагы казакша орографнялыктерминдердщ таксономиялык топ тамасыЖербедер1кластарыЖер бедер1ТЙПТёр!1 Жазыктар Аккумулятивт1жазыктар2 Тебелер,усакшокыларДенудациялыкжазыктарТектоникалыкДенудациялыкЭрозиялыкЖер бедершщтип тармакгарытещздшаккумулятивт1келдьаллю-ВИЙЛ1аллювийл1ПрОЛЮВИШИЭОЛДЫкурылымдыкмусшджКец таралгантерминдеркара, кызыл, ой, сай,сор,тау, тебе, туп,шагылалац, батпак, ой,сай, сор, шункырбайтак, дала, жон,ой, ойык, копа,шункырадыр, бас, бауыр,дала, жазык, жон,кара, кыр, ой, езекдомбак, жал, коцыр,кум, тебе, шагыл,шокатбел, жазык, жон, ой,такыр, тау, тебе,шат, шокыадыр, дала, жал,сай, тасбшк, дщ, жартас,кара, кия, кызыл,сенпр, соран,тебе, шакпак,шат, шошакадыр, буйрат, жал,жартас, керегетас,койтас, котыртас,найзатас, сецпр,серек, соран, шокыадыр, жар, кара,сай, шукыр3 Таулар Аласа таулар адыр, аркалык, бас,бел, жар, кара, кыр,кырка, мойын, оба,тау, тебе, шокы,шолакОрташа тауларбел, жота, кезен,саты, тас, тау,текше, тумсык,шокыТаралу ареалышектеул1 терминдердец, жота, кыл, оба,тайпак, шокы, шошак,ШЫЦарал, жарык, кум,оба, туз, шатасар, кумак, табан,шокатбектер, жайма, етек,канкай, шойырылмаасар, байыр, жар,кумак, туран, шошакадыр, кия, колка, оба,тебе, терткш, шоцгалнура, серек, шатдомбак, кектас, саякдогалац, койнак,кылы, кыр, тукыл,шаткемер, кабакдомбак, мойнак,нура, сецпр,серектас, сорац,такыр, терткш,шошаккайкац, кия,Кобы, мурын, нура,оба, ой, сандык,шошак, шукыр7-1263 97

8-кесте. К ^ а з а к с т а н д а г ы «тау» термин! н е п з ш д е п ороним топтарыСемантикалыктоптар1 Жер бедер1 менпшпш бойынша2 Орналасуы жэнесаны бойынша3 Жыныстардыитуе! менерекшел1ктер1бойынша4 Климаты жэне сунысандары5 Органикалыкдуниес! бойынша6 Шаруашыпыкманызы бойынша' И *...ОронимдерАйыртау, Беж^нтау, Бестау, Бшктау, Бугштау, Домбыралытау,Денгелектау, Жалтау. Жатыктау. Жуан тау, Маркатау, Мукыртау,Найзатау. вркешкыртау, Сумбетау, Текшетау, Узынтау,Шанырактау. ШолактауАрал гау. Балактау, Бастау. Басулытау, Бестау. Белектау, Епзтау,Еютау, Жан гау, Кептау, Кисыктау, Котан гау. Мурынтау,Ортатау, Ортасынтау, Сиректау, ГргетауАйтау, Актау, Акшетау, Алатау, Бассарытау. Борлытау,Бужыртау, Квктау, Каратау. Карашагау, Коныртау, Котыртау,Кумбелтау, Кызылтау, Обалытау, Лайлытау, Сарытау, Сортау,Тастау, Шакпактастау, ШарыктауАрасантау, Белсутау, Булактау. Желтау, Жылытау. Музкантау,Мунартау, Сусызтау, СуыктауАркарлытау, Ешкшлау, Жылантау. Карлыгаштау, Кулантау,Тулкштау, Тышкантау, ШубартауАсу тау. Белгштау, Жауыртау, Жындытау, Куздоктау, Опзтау,вртентау, ТаптатауКараганды Шыгыс Казакстан облыстарындагы 80-нен астамороним 6НП31ЛД1 (8-кесте).Тау аттарында жербедер шиши, бшкпп, оны курайтын таужыныстарыныц ту а , органикалык дуниеа, пайдалы казбалары,климатгык керсетк1штер1 аныктауыш сездер репнде термингекосарланады. Топтамага енген таулардын географиялык сипаттамасынынеркелкш п оронимдер курамындагы аныкгауыштарданайкын кершед1. Тау терминшщ оронимдер курамындажш кездесуш жене бул терминнщ жер бедер! бшкпп женшенде, сипаты жагынан да айырмашылык жасайтын аудандардагытопоним курау белсендшпн 613 мына жагдайлармен тусшд1рем1з:- бул ете ежелп терминдер катарына жатады, жер бедершщЖ1ктелу сипатын аныктайтын баска терминдер ел1 топонимкурауга катыспаган кезенде жер бедершщ он пшпндерш белгшеуденепзшен тау термин! непзп инднкаторлык кызмет аткарган;осы себеггп ол жазык ешрлердеп кгшшрЁм тебелердщ де, таулыаудандардагы бшк бел1ктердщ де атауларында кездеседц- тау термина жергшкл жер бедершщ ерекшелЛктерше байланыстысемантикалык ыгысуга ие болады, жазыктагы «тау»(Текетау, 207 м; Торгай успрп) абсолютп бшкпп 500 метрден98

12-сурет. Казакстандагы тас терминш щ семантикалык катары

асатын аудандардагы «таудан» (Жалгызтау, 838 м; Сарыарка)айырмашылык жасайды, ал оны ез кезепнде бшк таулы аудандардагы«таумен» (Шакпактастау, 3978 м; Жет1су Алатауы)салыстыруга болмайды.Непзп аумагын ойпаттар мен жазыктар алып жаткан батысоблыстарда жер бедер1 шшндерш сипаттайтын терминологияуксас болады. Осылайша, ойыс жер бедерш сипаттайтын цуз,ойъщ шщыр, шущыр терминдер!, донес жер бедерше катыстыколданылатын, Казакстаннын баска ещршде ете сирек кездесетштаган, тврткйг, твс, шыц терминдер1 Актебе, Атырау, Мацгыстауоблыстарында топоним тузуге катысады.Интрузивт! жыныстар таралган таулы аудандарда тау шыцдарынкурайтын катты жыныстар экзогецщ ыкпалга аз ушырайды,бул олардын бшк бел1ктершщ сушр пшшнн сактап калуына себешшболады. Кдпдьщ тау болса да, Сарыарканын кристалдыжыныстардан туратын окшау массивтершщ атауларында тас,ьиоцы терминшщ жш кездесуш де осымен тусщдаруге болады.Казак халкында катты жыныстардыц барлыгын, сонын 1шшдеграниттерд1 де жалпы «тас» деп атайды. Тас терминшщ Казакстандагыорографиялык нысандарды кураган жыныстар туршежер бедер1 шщшдерше катысты семантикалык катар бершд!(12-сурет).Тауды тузетш жымыстардын курамында тотыктанган мысминералдарыньщ бар екендагш бщшретш квктас, гранитоидтардынжекелеген шагын уплу йнпшш аныктайтын крйтас, жал паккабырга тусшдеп цоргантас, тш беткейлер! уяшыкты жене куыстыболып келетш суйгр шынды жаланаш жартастар туршдепкртыртас, ки13 уйдщ керегес! тэр!зд1 торкездешп тицмДелгенжер бедерш керегетас, жыныстар курамындагы кальциттщсштшену! эсершен калыптасатын пшпндерге катысты колданылатынтеактас сездер1мен байланысты атауларды да осы санаткаенпзгенд1ктен, тас термин! Орталык Казакстан оронимдер! курамындагыен басым термин болып табылады. Сонымен, оронимдердйнсейкеспп ец алдымен онын непзшде жаткан орографиялыктерминдер аркылы аныкталады. Бул терминдердщ магыналык жуктемес1накты жер бедерше, ландшафт жагдайына тэуещц. Сол себепт!оронимдерд] талдаганда олардыц геоморфологиядагы таксономиялыкб1рл1ктерге сейкес келу1н мшдетп турде аныктау кажет.100

3.3. Пайдалы казбалармен байланысты атауларПайдалы казбалармен байланысты топонимдерде геологиялыкакпарат накты немесе жанама турде бертеда. Накты акпаратАргентина (латынша аг§епШш - «кумю»), Оцтустж Америкажагалауындагы Атлант мухитыньщ шыганагы Ла-Плата (испантшнде «кум1с»), Конго Демократиялык РеспубликасындагыШаба кенд1 ауданы (суахили тшгнде 8ЬаЬа - «мыс»), РесейдепНефтегорск («мунайлы тау»), Железногорск («темгртау»), Алмазный(«алмасты»), Янтарный («янтарлы»), Украинадагы Маргане,Германиядагы Зальцбург (немюше «тузкала»), АКД1-тагы КопперРивер («Мысты езен»), Туркиядагы Мармара аралы («мермер»),Гавай аралдарындагы Перл Харбор («1нжул1 койнау»), ГрузиядагыМаднеули (грузинше «кендЬ>) атауларында бершген.Бразилияныц басты тау-кен орталыктары орналаскан Минас-Жерайс штатыныц атауы «басты кешштер» (португал тшнде тта- «шахта, кешш», %ега1з - «басты») дегецщ бищредь Ал Каспийтещзшдеп бОлат тугырлар уст1не орнатылган мунай кен орныНефтяные Камни («мунайлы тастар») Деп аталады. Мунда узакжылдар бойы мунай ендхршещ. Тиррен тещзшдеп Эльба аралындаерте кезден бер1 тем1р кен! ецщршгён, бул оныц атауындада керппс тапКан: кене этрусс тшнде е1Ьа - «тем1р» дегецщбшд1ред1.Шыгыс Казакстандагы кем1р табылган ещрдщ К,аражыра аталуын,Алматы облысындагы Алтынемел жотасында алтындыжелшер табылуын, осы облыстыц Райымбек ауданындагы коргасынЖене мырыш кендер1 барланган жерлерде тау мен езенатауьгаьщ Темгрлгк болуын, Караганды облысьгадагы аса 1р1 мысмолибденкен орныныц Царатас аталатындыгын, ШыгысКазакстандагы Курпйм жене Зайсан аудандарында 1р1 кем1р алабытабылган жерде Квмгрбулац, Квмгрцазган атауларыныц болуынпайдалы казбалардыц топонимиядагы кершгс1 деуге болады.3.4. Гидрографиялык терминология непзшдекалыптаскан атауларАдамдардыц алгашкы коныстары су кездер1 мацында пайдаболганын каз1рг1 кездеп тарихи-археологиялык деректер делелдепотыр. Сол себепт! адамзат тарихындагы ец алгашкы101

9-кесте. Гилрографиялык термин непзшде калыптаскан атауларр/с Гидроним ОрныГ еографиялык термин жэнемагынасы1 Инд Азия синдх - «езен». урду2 Иравади Азия айравати - «су агыны, агыс». санскрит3 Нигер Африка н ’егирен - «езен» бербер4 Нш Африка ш (пИ) - «су» либу5 Ньяса Африка ньяса - «кел» яо6 Обь Ресей об - «су» иран7 Оять Ресен о/а - «жылга». вепс8 Пур Ресей пур - «езен» самоди9 Эбро Испания еЬг - «езен» баск10 Эйвон Улыбритания ауоп - «езен» кеяы11 Эльги Саха, Ресей эльген - «келш1к. есю арна» сахаТшгеографиялык терминдер мен атаулар да сумей байланысты болгандеп болжам жасауга болады. Гидрографиялык терминдернегашен су объектщершщ атауларына (гидронимдер) непз болады.Гидроним курамындагы термин аркылы су объекпсшщ турщ,сипатын жене баска ерекшел1ктерш аныктауга болады. Гидронимдерарасында тек терминнен туратындары бар (9-кесте).Н. В. Подольскаянын (1988) аныктауы бойынша, гидронимдерез кезепнде гелонимдерге (батпактын, кез келген батпактанганжердщ атаулары), лимнонимдерге (кел, тоган атаулары), потамонимдерге(езен атаулары), пелагонимдерге (тещз жене онынбелнстершщ атаулары) ажыратылады. Гидронимдердщ баска географиялыкатаулардан езшдш ерекшелттер! болады:1) гидронимдер баска топтагы атауларга Караганда кене болады;2) су нысандарынын атауларыньщ саны уакыт ете келе артатусед!, муны жаца жасанды су кездершщ пайда болуыментуаншруге болады;3) гидронимдерде синонимия кубылысы, ягни бхр нысанныцертурл! аталуы аз кездесед1, ол узак тарихи кезендер бойыншанемесе б1рнеше халыктын б1р улкен нысанга ертурл] атау беруьне байланысты гана байкалуы мумкш.Осы аталгандар непзшде Жер шарындагы ен танымал суобъектшершщ курамындагы терминологияны талдау аркылы102

олардыц ерекшелйегерш карастырайьщ. Коми тшдер1нде ва термин!«су» дегецщ бщщредь Осы термин Шгыс Еуропа жазыгындаДаугава, Косьва, Морава, Сосьва, Чусва гидронимдершщ курамындакездесед1.Адамзат ерте коныстанган аймактардагы кене потамонимдерарасында «улкен су» дегенд1 бйвдретш бЛркатар атаулар бар.Оцтуспк Америкадагы Парана езешнщ сол жак саласы Игуасуезеш тупи-гуарани тшшде, Схбгрдеп Енисей езеш эвенк тшшде,АЩИ-тыц ец улкен езеш Миссисипи уцщстер тшнде, СолтуспкАмерика жер1ндеп Юкон езеш жергшкл ундгстердщ гуичинтайпасыныц тшнде «улкен су» немесе «улкен езен» дегецщ бшд1ред1.Рио-Гранде езеншщ атауы испан тшнен аударганда «улкенезен» (по - «езен», %гапс1е - «улкен») дегецщ бщщредь «Улкенезен» магынасындагы бей не л 1 атаулар катарына АзиядагыМеконг езеншщ (тай тшнде ме - «ана», конг - «езен») , АфрикадагыБенуэ езешнщ (бата тайпасыныц тшнде Ъе - «су», пие -«ана») атауларын жаткызуга болады. Мундай атаулар едетте солаймактагы ец 1р1 езенге бершедг.Ал Миссисипидщ оц жак саласы Миссури езешнщ атауы«улкен лайлы су» деген магына беред1. бул атау географиялыкшындыкка ете дел келедк жолындагы борпылдак жыныстардыагызып екелетш лайлы Миссури Миссисипиге куйган соц, оныда лайлы езенге айналдырады. Миссури дщ оц жак саласы болыптабылатын Миннесота езеншщ атауы жергшкл сиу тайпасыныцтшнде «лайлы су» (ттпе Ш«су», $о1а — «лайлы») дегенмагьша бередг.Кептеген 1р1 езендер езшщ агып еткен жолында ертурл1 атауларгаие болган. 1р1 езендердщ б1рнеше атауыныц болуыбгртшгден, олардыц агып ететш аумактарындагы географиялыкжагдайлардыц турдппе болуымен туацщршсе, ектшгден, езеналабында тщщк, улттык курамы ертурлг халык коныстануынабайланысты болады. мысалы, дуние жуз1ндеп ец узьга езен болыпсаналатын Нш езеш таулы белжтен тепе Шыгыс Суданказаншункырына шыккан кезде, Бахр-вл-Джебелъ («тау езеш»)деген ат алады. Сонымен катар бул улы езеннщ араб тшндеЭл-Бахр, копт тшнде Еаро, бутанда тшшде Кипра, бари тшндеТкуцири деген атаулары бар. Дегенмен бул атаулардыц барлыгы103

дерлш магынасы женшен «улкен езен», «улкен су» легендабщцреда.Кытайдагы улы езен Янцзы да езшщ б1рнеше атауымен ерекшеленед1.Тибет таулы кыратынан Уланмулунъхэ (Улан-Мурэн,ягни «улкен езен») деген атпен бастау алган бул езен Чжиньшацзян(«алтын кум езеш») деген атпен жолын жалгастырып, Сычуанойысына Янцзыцзян «теректер каласынын езеш» деген атпеншыгады. Осы соцгы атау халыкаралык колданыста жургенЯнцзы атауына непз болган. Кытайда бул езеннщ бейресмиЧанцзян («узын езен») жене Цзян («езен») деген де атауларыбар.Малай топонимиясында куала («сага») деген гидрографиялыктермин жи1 колданылады. Ол езен атауларымен косылын.елд1 мекен атауларына непз болган: Куала-Лумпур, Куала-Тренгану,Куала-Липис жене т.б. Аумагынын 60%-дан астамын шелд!аумактар алып жаткан Аустралияда уакытша гана агын болатынкургак арналарга катысты колданылатын крик крик (агылшыншасгеек «жылга, езен саласы» деген сез) термиш кептеген атаулартузедк Мундагы Барроу-Крик, Диамантина-Крик, Куперс-Крик,Теннант-Крик, Хол-Крик деген топонимдер осы термин непзшдекалыптаскан.Дуние жузшдеп ен терен кел болып табылатын Байкал келшщатауы турю тшдес саха (якут) халкынын Байгал - «улкен теренсу, тещз» деген сез1мен байланысты. Галымдар Оцтуетнс ШвециядагыВеттерн келшщ этимологиясын каирп швед тш нщ непз1болып табылатын кене скандинав тш ндеп Уе(иг - «су» (каз1рпшвед тш ндеп уайеп —«су») сезгмен байланыстырады. Солгуст1кАмерикадагы Улы келдер жуйес1ндеп Мичиган келш1ц атауыосы келдщ жагалауында туратын унд!стердан алгонкин тайпасынынтш1нде «улы су», «улкен кел» дегенд! б1лд1ред1. Улы келдердщтагы 61 р 1 Онтарионыц атауы онын жагалауында ем1рсурген унд1стердщ ирокез тайпасыньщ тшшде «тамаша кел» дегенмагына бередг.Озен-келге бай аймактардын атауларында осы ерекшелгпкер1Н1С тапкан. Мысалы, Солтустж Америкадагы Атабаска кел>мен езеншщ атаулары ундютердщ кри гайпасыныц тшгнде «кепсу кездесет1н орын» дегенд! бшд1реда. Канаданын Саскачеван женеАльберт провинцияларынын аумагында орналаскан, жер бедер!104

мен гидрологиясында тергпк музданудыц 1здер1 жаксы сакталганосы ендрде шындыгында да келдер мен езендер ете кеп.Филиппин аралдарыньщ оцтустнтндеп Минданао аралыньщ атауы«кеп келдер» немесе «келд1 аймак» (тагал тшнде данао - «кел»,магин - «кеп») дегенд1 бишредь Бул аралда да келдер ете кеп.Казак халкыныц гидрографиялык терминологиясы. Ауызсу мен мал суаруга кажетп су корыньщ тапшылыгы казак халкындагидрографиялык терминологияныц кушт1 жштелушесебешш болды. Ариди климат жагдайында т1ршшк ететш баскахальщтарда да осы ерекшел 1ктер байкалады: Р. Капо-Рейдщмел1меттерше сейкес, Сахарада кудык типтерш белгшеу упин20-га жуьщ жалпы есймдер пайдаланылады екен. Казак халкындагыкудыкка катысты терминдер саны 20-дан асады. Муны б1ржагынан казак жершщ кещцпмен тусшд1ршсе, екшпй жагынанландшафтык эртурлш1кт1н нетижес1 деуге болады.Тш маманы В. Н. Попованын ецбектершдеп терминдерд1 ескереотырып, ез1М13 жинактап, талдаган гидронимдер нег131ндеказак тшндеп су нысандары атауларындагы терминдердщ топтамалыккестес1 курастырылды, дегенмен Т131М ел1 толыгатынболады (10-кесте).10-кесте. Казак топонимдершдеп гидрографиялык терминологияГидронимдерПотамонимдерЛимнонимдерБ ракатгарыК ры каттарыИндикатор-терминдерагыл, агын, аксай, аксу, айрык, арасан, аша, ащысу, баканас, бастау,брак, барлык, бурым, брак, дария, еспе, жарма, жайылма, жылга,жыра, ирек, кемер, кайнар, камау, кобы, кора, карасу, мрыр, щра,ойыл, езек, езен, сай, сага, сала, саркырама, сокыр, су, суат, тамшы,тарам, шат.айдын, аккел, астау, ащы, балкаш, батпак, бидайык, былкылдак,жалацаш, жалпак, жалтьф, кел, келмек, келшк, кайран, кайыр, камыс,как, копа, крак, ми, ой, сор, такыр, татыр, тещз, томар, т р , шалкар,ш ры р (шркыр), шунейт, шыганакайнабрак, акпа, арасан, бастау, брак, жылга, кайнар, кез, тамшы,теспе, тоспа, тума, уй1р1мапан, эу1т, еспе, жарык, жыра, и1р!м, кауга, кима, кры к, крак, краш ,кую (куй), ой, оймак, орпа, ерме, урме, шеген, шыньфау, шункыр(шукыр), ыза.105

Дегенмен, езен атауларында 42, кел атауларында 33, кудыкатауларында 23, булак атауларында 13 халыктык жене жергшкпгеографиялык терминдердщ болуынын ез1 казак халкынын сугабайланысты терминдершщ ете Ж1ктелген сипатта екендщне делелбола алады. Бул индикатор терминдер до семантикалык тургыданодан ер1 жштеуге болады (13-сурет).Гидронимдер курамындагы индикатор терминдердщ гидрологиялыкнысандардын сипатына карай идентификациялаумеселеа географиялык топонимикадагы ете курдед! меселе болыптабылады. вйткеш 613 келт1рген жиынтык кестедептерминдердщ накты нысанга катысты магыналык жуктемесшаныктау, терминнщ ландшафт жагдайына байланысты «ыгысуларын»Кдзакстаннын жеке аудандары бойынша пркеу, оганкатысты акпарат базасын жинактау арнайы зерттеуд! кажет етедьСонымен катар, Кдзакстанда жергшкп диалект пен ландшафтжагдайын уштастыра зерттеу вл1 колга алынбаган.Географиялык, атластар мен карталарды пайдаланып,10-кестеде бериген гидрографиялык, терминдерден Казахстанаумагында крлыптаскрн топонимдер тЫшн мсасапквр'щпдер.Жалпы алганда, гидронимдердщ кещспкпк таралуы мен шогырлануынаьщпал ететш б 1 р ц е ш е факторлар тобын атап етугеболады:1. Жер бедер!, ягни жер бедершщ жаратылысы жене морфологиялмктургыда айырмашылык жасайтын типтер1нде езщцщгидронимдер жиынтыгы калыптасады. Бул ретте б!з алуан турл!жер бедер1 аркылы агып етепн «р! езендерге катысты бул заддылыктьщжузеге асуына кумен келт1рем13, дегенмен, шагын сунысандарыньщ атауларында ол езш-ез1 актайды. Мысалы, Казакстаннынтаулы аумактарында «сай», «аксу» терминдер! ете кепезендер атауларын, ал пролювшш жене аллювийл! жазыктарда«аккел» термин! лимнонимдер жиынтыгын тузед!.2. Тау жыныстары мен швгтдЫердщ сипоты. Су нысандарыатауларында тусп б1лд1репн сездерд1н болуына галымдарбурыннан бер1 назар аударган. Дегенмен, «туст!» атаулардын арасындатек акру женеК,арасу атауларына гана толык туешдк106

10713-сурет. Казак тш ш деп гидрографиялык терминдердщ семантикалык топтары

бершген. Ал Актебе облысында Мугалжар тауы аумагында кызылтуспен байланысты «кан» сезшщ непзшде калыптаскан гидронимдертобынын шогырлануын 613 денудациялык эрекеттенжаланаштанган кызыл тусп жыныстармен байланыстырамыз.Лимнонимдер курамындагы тусп бшдгретш атаулардын тунбаларменбайланысты екенд1гше олардын сипаттамаларынан-аконай кез жетизуге болады.Орталык Казакстандагы усак шокылы жер бедершщ жагдайындатау жыныстарынын суда еруще байланысты кел суларыньщтустер1 айрыкша болады. Ёнда белгш келтанушы галымП.П. Филонецтщ енбеп бойынша бершген кел сипаттамаларынкелт1рейнс. Осы ещрдеп Сарыала кетнщ географиялык сипаттамасында«кел суы жасылткым-сары» делшсе, Куренала келшщсуы «коцыркай сары туст1» деген мэлхметтер келт!ршед1. Ниязтауыньщ солтустгк-шыгыс беткейлерщдеп шокыаралык ойыстыалып жаткан агынсыз Каракел келшщ тубщ шалан ескен, каратусп тунба баскан. Ал Карасор келгшц ойысы тунбамен толган,бет!нде калындыгы 10-15 см болатын, куюртсутекп кара уйыкжапкан.3. Су режимг. Су нысандарынын режимш бшдфетш терминдеркатарына еспе, нура, цац тер13Д1 терминдер жатады. Курамындаеспе тёрмиш бар атаулар кектемде кар ёр1ген кезде купгптасып, арнасынан асып жайьшатын, жазда кеугп калатын немесетарамдалган карасуларга белш1п кетет1н дала езендерше койылады.Мундай гидронимдер непзшен Орталык Казакстандашогырланган.4. Су цурамы. Су нысандары атауларында су курамынбшд1репн термин топтарында да кещеНкпк шогырлану болады.Саумал термин! аздап кышкыл, кермек, туздылау суга катыстыколданылады. Мундай келдер жазыктарда дала жене шелейт зоналарындатаралган. Туз термин! непз1нен шекпе туз кабаттарыбар келдердвд атауларында кездеседь Сор термин! пенеплендердепшыгу теп сор-дефляциялык ойыстарда орналаскан келдердщатауларында болады. Бул тайыз келдер жазда кеуЛп кал ад ы.5. Су сапасы. Озендер мен келдердщ суынын сапасын шаруашылыктургыдан багалау максатында гидронимдер курамында«жаксы-жаман», «ашы-тетп» антонимдер! кездесед!. Лимнонимдердеп«жаман» аныктауышы жагалауы колайсыз (батпакты108

немесе тузды), суы шуге жэне мал суаруга жарамсыз, жалпыалганда, шаруашылык мацызы темен келдерд1 белгшеу ушш колданылады.Потамонимдердеп осы сез к у н т тасып, еткелбермейтщ, ацгарында шеб1 жутац, жагасы сортацды езендерд1сипаттайды. Ащы жене тэтп (бал) аныктауыштары да су сапасындэл бейнелецщ. Мун дай магьшалары карама-кайшы атауларб1р-б1рше жакын орналаскан немесе тгпт1 катар жаткан су нысандарынакойылады.Сонымен, географиялык жагдайлар, табиги орта, шаруашылыктыцмамандану тэр1здо факторлар гидрографиялык терминологияныцжпсгелуше себеппй больш, олардыц непзшде пайдаболган атаулардыц езщщк ерекшелнстерш калыптастырады.3.5. Фитонимдер непзшде калыптаскан топонимдерГеографиялык атауларда Жер шарындагы ес1мдцстер дуниеакещнен керше тапкан. Атаулар курамындагы фитонимдер белгшб1р 6С1МД1К туршщ бурьш-сонды таралган аймагын, осы ес1мдокпенбайланысты окиганы немесе ес1мд1ктщ адам ем1р1ндеп мацызынкерсетед1. Эйгш1 жаратылыстанушы галым К.Линней гылымгафлора (латынша флора —«гул») терминш енпзген болатын.Ралымныц аныктауынша, флора деп белгш1 б1р табиги аймакканемесе оныц бел1пне тен болатын ес1мд1к турлер1нщ жиынтыгынатайды. Бул терминмен байланысты б1рнеше топоним бар:португалдар Азор аралдарыныц б1рш Флорес деп, ал б1здщ заманымыздыцI гасырында ежелг1 римдштер ездер1 басып алганкалашыкты Флоренция деп атаган. Кшт Зонд аралдарыныц б1р1Флорес деп аталады, ал оныц мацындагы тецйз де осылай аталган.Бельгияда осы непзде калыптаскан Флоранвиль, БразилиядаФлориана, Аустралияда Флоравилл калалары бар, Солтуст1кАмерикадагы Флорида тубепнщ атауы да осы терминмен ундесболады.Фитоним непз болган тагы б1р 1р! объектшщ б1р1 - Атлантмухитындагы Саргасс тецт. Тещзд! басып жаткан жасьш балдырлардыцкепт1Г1 сондай, 1492 ж Колумбтыц б1ршш1 саяхатыбарысында тещзпплерге теселген калкыма шалгындай болыпкер1нд1. Тец1зшшер мыц сан кеп1ршйстермен жабылган бул балдырлардыИспанияда есхршеттн «сарга» деп аталатын жузймге109

14-сурет. Казакстан топонимдер! курамындагы агаш турлер!

тонимдерд! талдау барысында ыргай, шырганак сиякты буталардыкоспаганда, казак тип н деп 22 агаш туршщ топонимкалыптастыратынын аныктадык (14-сурет).Бул агаш атаулары арасында еаресе шаруашылык манызыжогары агаштармен байланысты фитонимдердщ топонимикалыкбелсендшп жогары. Жалпы агаштардын геофафиялык атауларкурамында болуы тек шаруашылык манызымен ганатусшдоршмейд!. Кене туркЫк табигатты шр туту дестуршесэйкес, агаштар да казак халкында жараткаинын сыйы ретшдекабылданады. Бул тусдннс агашты уш элемд1 (жогаргы, орта женеастынгы елем) жалгастырып турган мифологиялык бейне рётшдекабылдау жатыр. Казак сахарасында агашты сирек кездесетшкиел1 нысан ретшде кабьшдап, оны коргау, сактауга катысты эдетгурыптаркалыптасканын, топонимиядагы табуация кубылысынепзшде коргау жузеге асырылганы бйздщ алдынгы зерттеулер!-м1зде карастырылган болатын.Казакстан аумагы бойынша тутас алганда ен жш кездесетшагаш атаулары царагай, крйыц, арша, терек болып табылады.Бул агаштар дестурл1 казак когамында уй курылысы мен турмыскаколданылатын буйымдарды жасауда пайдаланылган, соныменкатар улттык сананын сешм-нанымдарына байланысты сакралдык(арша) жене кёщетште багдар алуда мацызды болыптабылады. Агаш атаулары эдетте орман, коныс атауларында оронимдермен гидронимдерде жи1 кездеседх. Кррагай накты агашатауы болганымен, казак халкында осы атау аясына жалпы кылканжапыракгы агаштарды (майкарагай, самырсын, балкара!ай,шырша) енпзу жи1 кездесед1. Дел осындай кубылыс терек женеагаш лексемаларына да катысты деп есептейм!з: бул угымдаршецбер1нде эдетте усак жене жалпак жапыракты агаштар камтылады.Агаш турлергнщ атауларынан калыптаскан топонимдеролардыц казйрп жене байыргы таралу ареалдарында жи1 кездесед1.Агашпен байланысты фитонимдер арасында жемю агаштары(алма, алмурт, алша, ерш), пайдалы жабайы агаштар (арша, бадам.долана, жиде, шетен), ландшафт кер1шс1н сипаттайтын жэнешаруашылык мацызы бар агаш турлер! (кектерек, кайын, кандыагаш,караган, караагаш, тал, терек, торацгы, уйецк», шаган)ерекшеленед!. Жалпы агаш атауларынан калыптаскан фитоним112

топтарында олардыц мьгаадай ерекшел1ктер1 кершйс тапкан:- агаштардыц белгш бхр ауданда кещнен таралуы мен кепекендапн бшдЛретш атаулар (Аршалы, Кайыцды, Карагайлы);- агаштардыц кещспкте орналасуы (Аралкарагай, Ауызкарагай,Жаркайыц, Тескайыц);- жер бедерше катысы (Аршалыкезец, Ойкарагай, Табанкарагай,Кайьщшат);- су нысандарына катысы (Агашкел, Аршабулак, Кдйындыбулак,Карагайлыбулак);- агаштыц тур-сипаты (Балакайыц, Кекарша, Котыркайыц,Кызылкайын, ЦНрпскайыц);- саны (Бескарагай, Бескайыц, Бесуйецм, Жузкарагай).Кейб1р агаш турлершщ таралу ареалы шектеул1 болгандыктан,олардыц атаулары топонимдерде сирек кездеседт Мундайагаштар катарына уйецкг (Алматы, Жамбыл облыстарындагытауалды жазьщтары), шаган (Алматы, Батыс Казахстан, Кызылорда,Шыгыс Казакстан облыстарындагы тогайлы ассоциациялар),торацгы (Алматы, Актебе, Жамбыл, Караганды, Кызылорда,Оцтуспк Казакстан облыстарындагы кумды ещрлер) жатады(Б К,осымша).2) Бута тектес всгмджтердщ атауларымен байланыстыфитонимдер. Казак топонимиясында жузш, жыцгыл, итмурын,царагап, царацат, мойыл, сексеуш, тобылгы, ушцат, шецгел,шырганац еамдштершщ атауларымен байланысты калыптасканатаулар тобы бар. Буталы ес1мд1ктердщ непзп таралган аудандарытаулы аудандар мен езен бойлары болып табылады, олардыцкешпшпнщ тагамды к жене шипалык мацызы бар. Шипалык женетагамдьщ мацызы бар шырганак, ес1мд1п Алматы, Жамбыл, Кызылорда,Шыгыс Казакстан облысындагы географиялык атаулардыцкурамында кездеседьСексеуш мен шецгел шелейти-шедщ ещрдщ есЛмдш жамылгысынатен болгандыктан, осы аудандардагы фитонимдерд1курайды. Эиресе шедщ аудандардагы непзп отын тур1 болгансексеутдщ таралган жерлерш казак халкы бейнел1 атаулар аркылыдел белплеп отьфган. Сексеуш термшпнщ географиялык атаукурамындагы орны препозицияда (Сексеушд1, Сексеушсай) женепостпозицияда (Эулиесексеуш, Ойсексеуш) болады. Сексеушмен8-1263 ИЗ

байланысты атаулар тобы Алматы облысынын жазыкты-шелд!аудандарында, Актебе облысынын шелмен шекаралас кумдыощрлершде, Жамбыл, Оцтустак Казакстан жэне Кызыл орда облыстарындагыкумды шелдерде пркелд!.Дорьшк ес^мдгк ретшде ежелден казак халык медицинасындаколданылып келе жаткан итмурын е&мдшгац таралган аудандарыАлматы, Жамбыл, Караганды облыстарындагы тауалды жэнетауаралык жазыктардын. Батые Казакстан облысындагы географиялыкатауларында керш1с тапкан.3) Шептест вешдгктердщ атауларымен байланысты фитонимдер.Бул топтагы еам д 1ктер малазыктык, мэдени, кунде-Л1КТ1 турмыста колданылатын пайдалы ес1мд1ктер, кёцютшт1 игерудеиндикациялык кызмет а ткаратын еамджтер репнде маныздыболган. Шептесш есшд1ктердщ кещепкпк таралуы фитонимдердщшогырлануына ыкпалын типзген.Малазыктык манызы бар ес1МД1ктер атаулары топонимикалыктоптардыц барлыгын да камтып, кептеген фитонимдерге непзболган. ЭсЁресе бидайьщ бетеге, жантац, жусан, изен, кеде,кекпек, Щ$т цога, влецмен байланысты атаулар Казакстаннынбарлык дерлш аудандарында таралуымен ерекшеленедь Соныменкатар, ландшафт сипатына карай, фитонимдердш аумактыкшогырлануы да аныкталды. Мия атауы кызылмияныц таралу ареалыболып саналатын Казакстаннын батыс ешр!нде (Актебе,Атырау, Батыс Казакстан облыстары) жене Солту спк-Шыгысещрде (Павлодар, Шыгыс Казакстан облыстары) фитонимдеркалыптастырган .Мук атауы орманды дала мен даланын солтусппндеп жетю-Л1КТ1 ылгалдану зонасына енетш аймактагы (Солту епк Казакстан,Акмола облыстары) батпакты жерлердщ географиялыкатаулары курамында кездеседа. Сулы жерлерге тен еЫмдактер(булдак^ кдмыс, креа, цурак^ шалац жене т.б.) келдер мен езендермацында жене дамудын сонгы кезевдн бастан кешш жатканкелдердщ ойыстарыиа тен болады. Сондыктан бул ес1мд1ктердшатауларыныц таралу ареалы шектеул! болады. Осы ретте елецесшд1пмен байланысты атаулар тобынын да ылгал жеткшкпаудандарга тен екенднтн атап етуге болады. 0 ам д 1к атауыныиез! кене туркшк «ел» сез!мен байланысты деп топшылауга бола-114

ды. МДашкаридьщ вйпл1 сездцшде вл «ылгал, дымкыл, жас»деген магынада колданылатынын, бграк огыз тайпалары муныбшмейпш туралы деректер келпршген. Муныц ез! есшдак атауыньщландшафт сипатынан кежп шыккандыгын керсетедх.Медени всщвдктер арасында арпа, бидай, цауын, пияз, темет,кендгр табиги нысандар атауларын калыптастырган. Оларнепзшец егш шаруашылыгы ежелден дамыган, суармалы алкаптарыбар Оцтустйс казакстан, Жамбыл, К^ызылорда облыстарындашогырланган. Двршк ес1мд1ктер (адыраспан, андыз, дэрмене,кылша жене т.б.) де таралган аудандарында фитонимдер кураган.Кдзак хазщы пайдалы ес1мд1ктерд1 гана емес, малдардыцкепшшй! жемейтш тйсенект!, улы ес1мдйстерд1 (кушала, ащтгкен,швггр, шоццай жене т.б.) де топонимияда бейнелеген.Географиялык, атластар мен карталарды пайдаланып,мвттде бершген фитонимдерден крлыптасцан топонимдертгзшт жасап кврщидер.Кей жагдайда еамдш аталган аумакта жойылып кеткешмен,атауда фитоним сакталып калады. Соцгы жылдары топонимдеркурамындагы есшдш атаулары бойынша олардыц бурынгы ареалынаныктау багытында зерттеулер журпзше бастады.3.6. Зоонимдер непзшде калыптаскантопонимдерЖэндштер, бауырымен жоргалаушылар мен космекендшер,кустар мен сут коректшердщ атаулары Жер шарыныц кез келгенаймактарындагы топонимдерде езгадмс кердшс тапкан. Олардыцб1ркатарына токталайык.Зоонимдермен байланысты географиялык атаулардьщ алгашкытобын саяхатшылар, жаулап алушылар койган атаулар курайды.Бул атаулар олардыц жаца жерлерде кврген жануарларынабайланысты койылган деуге болада, Атлант мухитындагы Азораралдары португалдарга 1431 жылдан бер1 гана белгш бола бастады.Олар бул аралдарды Икая д,ов Агогеа, «кырандар аралы»деп атады. Бул атау шындыкка жанасатын ед1, вйткенх аралдарда115

кырандар кеп болатын, бул туралы саяхатшылардын жазбаларындада кездесед1. Ал Даниянын иелшвдеп жалпы саны 20-гажуык Фарер аралдарынын атауы «койлар аралы» дегещц бшдаредьIX гасырда осы аралдарга келш жеткен норманндар кезшдеирландтык монахтар екелш, кейшнен жабайыланып кеткен койларды керген болатын. Каз1рдщ езшде бул аралдарда койлар жет-КШ КТ1.Оцтуспк Америка жагалауына жакын манда орналасканГалапагос аралдарынын атауы тасбакалармен байланысты койылган.1535 жылы Панамадан Перуге бара жаткан жолында кушпжелден кеме багытын ауыстырып алган испан епископы Берлангойосы аралдарды кездейсок ашкан болатын. Аралдардагы алыптасбакаларды керш, тацданган испандар бул жерд1 Галапагос(испанша галапагос - «тасбака» деген сез) деп атады.Осы тектес атаулар катарына Оцтуспк Африкадагы Улифантс(голланд тшнен аударганда «шл езеш»), Сомалидеп Веби-Шебели езенш («кабылан суы»), АКДИ-тагы Баффало езеш менКанададагы Баффало келш (агылшынша «бизон»), Уганда астанасыКампала каласын (банту тшшде «антилопа»), Курильаралдары курамындагы Итуруп аралы (айн тшнде «медуза») менУруп аралын (айн тшнде «албырт») Камерун мемлекетш (португалша«креветка») атауга болады.Зоонимдер нег131нде калыптаскан атауларга жеке аймактардагытопонимдерд! талдау барысында да токталатын боламыз.Казакстанда да зоонимдермен байланысты географиялык атауларжеткш кп. Республика аумагында бхзщц аныктауымызбойынша, казак плшдёп 90 жануар атауы топонимдер жасаугакатынаскан. Олардын жиынтыгы аумактык ерекшел1ктерге, таралуаймагына байланысты облыстар келемшде айырмашылыкжасайды (В Крсымъиа).Бул атаулардын арасында ес1релеу, уксату непзшде койылганатаулар (Айгыржал, Койтас жене т.б.), таралу ареалы шектеугиболганымен, кесштпс манызы бар 1р> жануарлар (Аркарлы,Аюшат, Маралды), кесшпк манызы бар кустар (булдырыц, ук1,цаз, цур, цьгргауыл, уйрек, шурегей, шгл), елд! мекендер манындамекендейтш кустар {к/грга, царлыгаш, сауысцан, тдрёаи), жырткышкустар (буркт, нтелг/, куйкентай, царьиыга, цыран, цырги.суццар) атаулары бар.116

3.7. Топонимдер курамындагы ландшафты ктерминологияГеографиялык атаулар курамындагы ландшафтык терминология.Номинатор этнос ушш коршаган ортаныц белгшбгр накты керш1стер1 аса манызды. О.Т. Молчанованыц (2006)айтуынша, ландшафтагы мундай белгшер катарына 1) табигинысаннын кещспктеп орны, 2) пшпш, 3) тус1 жатады. Ралымныцдеректер1 бойынша, алтайльщтарда ландшафтынын, сырткыкершнпн сипаттайтын белгшердщ б1р1 болып табылатын тустщ25 рецк1 т1ркелген, жалпы алганда алтай топонимиконынын14%-ын туспен байланысты атаулар курайды.Дуние жуз1 хальщтарында ландшафт терминологиясыныц географиялыкатауларда кершгс табуы еркелю дарежеде болады.Элем бойынша мундай атаулар катары да ете кеп. Сондьщтанкейб1р танымал атауларга шолу жасаумен гана шектелем1з. Булмеселет терещрек окып-уйрену болашак география пеншщмугал1м1 ушш ете кажет 1здешс деп есептейм1з.Адамдар ушш коныстану барысында аумактыц сумен камтамасызетшу1 мацызды шарттыц б1р1 болды. Бул кажеттшктщ ез1кептеген халыктарда сумен камтамасыз етшуге байланысты ландшафтыльщтерминдердщ тобыныц пайда болуына алып келген.Балтык тещзшде орналаскан Аланд аралдарыныц атауы «сулыжер» (швед тшшде а1апс1) дегенд1 бшд1ред1. Каз1рп кезде букшдуние жузше ейгш Аризона штатьшыц атауына да жергшкпущцстердщ папаго тайпасыньщ тшнде аИ-зкопак - «кшпсентайжылга орны» деген пркеа непз болтан. Ямайка аралыныц атауыаравак тшндеп «су мен орман жерЬ> деген хаутаса термиш непзшдекалыптаскан.Суга тапшы аумактардыц ландшафтьшарын сипаттайтын терминдертобында «шел» деген магына беретш терминдер мол.Солардыц б1р1 - жергшкп ундгстер тшнде «шелд1 жер» дегенд1бщцрепн атакама термит. Бул термин Оцтуспк АмериканыцТынык мухит жагалауында орналаскан 1р1 жагалык шелге бершген.Атакама шел1 туралы жазба деректер Еуропада XVI гасырдыцб1рипш жартысында пайда болды. Атакама Жер шарындагыец кургак шел деп есептеледк осындагы Антофагастаауданында жауын-шашынньщ жылдьщ мелшер! 1 мм -Д 1 курайды.117

Элемдеп ен улкен шел - Солтуспк Африкадагы Сахара шел1.Оньщ ауданы 9 млн км2-ден асады, мунда Жер шарындагы енжогары температуралар Т1ркелген. Шел атауы арабтардын «шел»деген магына беретга сахра термишмен байланысты. Арабтынбул термин! казак ортасында да пайдаланылады. Керкем едебиетпен тарихи енбектерден «казак сахарасы» деген сез тхркёеш жшкездеспруге болады.Ауганстаннын онтустптнде орналаскан, ауданы 40 тыс. км2курайтын, жылдык жауын-шашын мелшер1 100 мм-ден аспайтыншелд1 жазык Регистан деп аталады. Атау ауган тшнде«шел» дегенд! бйодретга регистан термишмен байланыстыкалыптаскан. Бул термин Азиядагы баска да географиялык атауларганепз болган.Азиядагы кешпендшер еркениетшщ бхр тармагы болып табылатынмонгол халкы ездер1 коныстанган аумактын ландшафтсипатын ете жжтелген, дел ландшафтылык терминдер аркылыбейнелей бшген. Сонын б1р1 - говь («сусыз жер») термин!.Э. М. Мурзаевтын (1984) аньпстауынша, монголдар бул ландшафттермишмен «шелейт пен шелге тен еам д 1ктер сирек ескен,тасты жэне сортанданган топырактар тен, су жепспейтш жазыкнемесе жонды жерлердт атайды. Орталык Азиянын Алтай менХинганга дешнп аралыгында бгрнеше Гоби аталган шелд! жерлербар. Олардын ен 1р1с1 Монголия мен Кытай жер!ндеощустш-батыстан солтуст1к-шыгыска карай 1600 км, солтуспктенонтустжке 800 км-ге созылып жаткан шелд|-шелейгпландшафтар тэн, Гоби деп аталатын аймак.Онтуспк Африканын кургак жазыктарын белплеу уш«н велд(африкаанс тшнде уеШ - «алкап») ландшафтылык термиш пайдаланылады.Ж ергшкп ландшафт ерекшел1кгерш нактылау ушгаосы термин непзшде пайда болган бйрнеше туынды терминдеркалыптаскан. Мысалы, жер бедерше байланысты тау велд. банкевелдтерминдер], тесешш бет ерекшелштерш бейнелеу ушшхардевелд (катты велд), сандевелд (кумды велд), сурвелд (кышкылвелд) колданылса, ес1м,шк жамылгысынын сипатын бушвелд(буталы велд) пен грассвелд (шептесш велд) сипаттайды.Онтуспк Африканын орталык бел!пнде жаткан табиги облысКалахари деген атпен белгш. Атаудын непзшде готтентот тш н­деп ландшафтылык термин жатыр: кагаНа терминймен жергшкп118

халык киыршык тасты, тасты-кумды жерлерд1 атайды. Арабиятубепндеп1р! кумды шелдердщ атауьгада нефуд термит кездесед1.Арабтар бул терминмен кумды жазъщтарды атайды. Арабиятубепнде осы термин непзшде калыптаскан Улкен Нефуд жэнеК ш \ Нефуд атаулары бар.Хинди тшнде де дэл осындай кумды жазьщтарды сипаттайтынтхар термин! бар. осы термин Инд езеншщ сол жакжагалауын алып жаткан эйгш Тар шелшщ атауына непз болган.Бгр кызыгы, ШЭЛД1 ландшафтылар тэн емес Франция жершде де«0С1МД1КС13 кумды жазьщ» деген магынасы бар ланд (французша1апс1е8) термит бар. Бул термин Жиронда езеншщ сагасынан оцтустшкекарай жаткан тепе жазьщтыц Ланд деген атауьшда кернйстапкан.Солтуспк Африканыц байыргы тургындары болып табылатынберберлердщ тшшде де шелге байланысты терминологиякалыптаскан. Соныц б1р1 - «кумды жазык» дегенд1 бпццретштенере термит. Бул термин Нигердеп Тенёре табиги-географиялыкаймактыц атауына непз болган.Сор, сортацды ландшафтар да эзшдш терминологияга ие болган.Арабтардыц географиялык терминологиясында шотт «тузкабатымен немесе тузды лай кабыршагымен жабылып жаткантуйык агынсыз ойыс» деген магына беред1, ягни тузды батпактурга сипаттайтын термин болып табылады. О л Алжир депШотт-Эш-Шерги, Шотт-Мельгир атауларына непз болган.Ливияда мундай ойыстарды себха деп атайды. Монголдардыцхалыктык географиялык терминологиясында «сор», «тузды кел»,«сортацданган жазык» деген магыналык жуктемеге ие цайдамтермит бар. Бул термин К^ытайдагы Цайдам ойысы, Ихе-Цайдамин-Нур,Бага-Цайдамин-Нур келдер1, Монголиядагы Цайдамын-Нуркелг, Бурятиядагы Цайдам атауларына непз болган.Ландшафт кершгсш сипаттаганда, оныц жер бедер1 морфологиялыкбелг1С1 болып табьшады. Сондыктан, ландшафтылыктерминдер катарында жер бедерш сипаттайтындары да бар. Мысалы,ундютердщ кечуа тш1нде патакуна термингмен тебеш1кт1жазьщтарды атайды. Бул Патагония атауына непз болган дегенп1к1р бар. Солтустш Америкадагы алгонкин тайпасы улкен, кецжазьщтарды вайоминг деп атаган. Бул термин АКДП-тагы б1рнешегеографиялык атауга нёпз болган. Ал Улкен Антиль аралдары119

тобына енепн Гаити арал ынын атауы жергшкп ущцстердщ таулыжер бедерш сипаттайтын гаити термишмен байланыстыкалыптаскан.Казакстаннын ландшафт ерекшел1ктершщ топонимиядакерщЁс табуы. География институтыныц гылыми деректер1 бойынша,Казакстан Республикасындагы табигат жагдайларыныналуан турлшп жазыктар мен таулар аумагында 201 ландшафттурш Ж1ктеуге мумкшдш беред1, олардыц жартысынан астамынаридп табиги-аумактык кешендер курайды. Жазыктарда4 ендш зонаныц ландшафтылары алуан турлшшпмен ерекшеленед1.Орманды дала Казакстаннын жазык белптнщ солтуснп менЕрпс езеншщ сол жак жагалауынын орталык белйгш камтиды.Мундагы агынсыз жазыктьщ бел кептеген келдермен жене шагынойыстармен тшмделген. Жалпы алганда, ка ирп кезде казакстандыкгалымдар орманды дала ландшафтыларынын 11 туршажыратады.Бул зонада Казакстаннын баска зоналарымен салыстырганда.батпактар кеп таралган. Олар непзшен кшлпр1м ойыстарды алыпжатыр, тартпа батпактар басым, кейб1ршде органикалык заттардыципру1 ал) де каркынды болгандыктан газ шыгару жалгасуда.Батпакгардын осы ерекшелйстер! олардыц атауларында кершетапкан: мунда Бурцылдак, (Мамлют ауд.), 2 Былцылдак, (Жамбылжене Шал Акын ауд.), Оппа (Шал Акын ауд.), Шуццыр (Мамлютауд.), К,арасутомар (Шал Акын ауд.), Сасыщел (Тимирязев ауд.)батпактары бар.Батпакгардын ауык-ауык кургауы байкалатын аудандарда батпакатауларында шалгын термин! кездесетш) аныкгалды:Нэншалгын (батпак, Тимирязев ауд.), Кецшалгын (батпак, Мамлютауд.). Бул зонада орманды алкаптар мен шептееш еамд истертен аудандар уштаскан. Орманды алкаптардыц таралуы топонимиядаагаш (Баскараагаш, орман; Аралагаш, орман; Бояуагаш,коныс; Бушрагаш, коныс; Караагаш, орман; Узын Кызыл агаш,орман; Шубарагаш, коныс), дум (Капандум, коныс), царагай(Берщарагай, коныс; Карагай, коныс), цайыц (Жаркайыц, коныс;Шолаккайыц, коныс). шш; (Еюшок, коныс; Карашок, орман; Шоккарагай,коныс) терминдер1мен байланысты атауларда кершетапкан.120

Солтуспк Кдзакстанга тэн орманды дала ландшафтылардыцжалпы кершгсш тесенпц кабат ерекшелтн бейнелейтш атауларжуйес1 де керсетед1. Тас (Актас, коныс), жарык; (Жарык, сай;Жарьщкел, коныс; К^осжарьщ, коныс), бор (Борлы, коныс), жалацаш(Жаланаш, коныс), цоцыр (Жаманконыр, батпак;Жантыккоцьф, коныс; Катаркоцыр, коныс; ^ожакоцыр, батпак),к$м (Кумды, коныс; Кумел, коныс; Кумтеккен, тау), шым (0зекшым,коныс), саз (Саз, коныс; Сазсай, коныс), сор (Сор, коныс)терминдер! орманды далага тэн ландшафт ерекшелйктерш сипаттайды.Дала ландшафтылары. Дала терминшщ XX г екшппжартысында калыптаскан магыналык жуктемесше токталайык.Э.М. Мурзаев (1984) дала терминшщ турю-монгол тшдер1ндег1магыналык катарын аньщтау барысында бул терминнщ 15 тшдептурл1 варианттарын келтйрген. К-К°чкашбаев (1951) даланы«ашык жазык жер» ретшде сипаттаган.^азак тшнде дала термищне алац, ашъщ терминдер! жакынкелед1, олар даланьщ салыстырмалы турде шагын белштерш атауушш колданылады. Сонымен, физикальщ географияда дала угымыкоцыржай жэне субтропиктж белдеулердщ ландшафт тиш ретшдеаньщталады. Дала терминшщ орографиялык жагдайга катыстыосы семантикалык жуктемесй тауалды жазыктарына катысты колданылады.Шел жэне шелейт зоналарында орналасканымен, батыс пеноцтуспктеп аллювшш, пролювишй жазыктар мен Сарыаркадагышокылар аралыгындагы жазык кещстжтердщ атауларында осытерминмен байланысты атаулар топтамасы аныкталды. Олардыцтоптамасы 11-кестеде бершдьДала топонимиясьшда еаресе «боз» сез1мен байланысты атауларжи1 кездеседь Батыс С1б1рде «боз» термишмен сортацдактары жок б1ркелк1 даланы атайды. Бозды Казакстан дал ал а-рындагы басым табиги есймдйктщ (селеу тур!) атауы ретшде женеосы еамвдктщ ландшафт кершюшдеп туе реща больш табылатынтуе атрибуты ретшдеп магынада колдануга болады Осытургыдан алганда, боз термин мэртебесшде «селеульбетегел!еамдйктер алып жаткан жер», «астык тукымдастар басым дала»деген магыналык жуктемеге ие болады.121

11-кесте. Дала термин! непзшде жер бедерж сипаттайтын атауларАтау ЖиШП ОрныА кдал а 24 Актебе, Алматы, Жамбыл, Караганды, ОнтуспкКазакстан, Шыгыс Казакстан облыстарыАлтындала 2 Алматы облысыБайдала I Караганды облысыБаладала 1 Жамбыл облысыДала 3 Алматы, Жамбыл, Кызылорда облыстарыБетпакдала 1 Жамбыл, Караганды, Оцтуспк Казакстан облыстарыВоздала 2 Караганды облысыЖазыкдала I Караганды облысыЖамандала 1 Онтуспк Казакстан облысыЖусандала 1 Алматы, Жамбыл облыстарыКвкдала 6 Алматы. Караганды, Кызылорда,Шыгыс Казакстан облыстарыКвкпекдала 1 Алматы облысыКы зылдала 1 Алматы облысыСарыдала 10 Актебе, Батыс Казакстан, Караганды, Кызылорда,Онтуспк Казакстан, Павлодар. Шыгыс КазакстаноблыстарыСексеу!лдала 1 Жамбыл облысыСордала 2 Батыс Казакстан, Жамбыл облыстарыТеп сдала 2 Караганды облысыТуздала 1 Жамбыл облысыVзындала 1 Караганды облысыШелдала 3 Жамбыл облысыПавлодар облысында боз ландшафт сипатын аныктайтын терминрепнде немесе баска географиялык терминдермен (алан, арал,бел, кел, шарык, сор) жене эдетте «улкен» (айгыр), «кен» (бие),аласа (местек) магынасындагы метафоралык сездермен атауларкурамында ттркест келедк Бозайгыр - тау; Бозайгыр - кел; Бозалан- ауыл; Бозарал - арал; Бозарал - коныс; Бозбел —тау; Бозбие -коныс; Бозбие - жайылым; Бозместек - жазгы жайылым; Бозша- коныс, Бозшакел - кел; Бозшарык - кел; Бозшасор - кел.Каз1рп кезде дала зонасынын табиги еамдш жамылрысынын122

шаруашылык ерекет осершен деградацияга ушырауы журш жатыр.Осы тургыдан алганда, боз термишнщ катысуымен жасалганатаулар табиги ландшафт кершгсшен хабар беретш топонимдерретшде сактауды кажет етед1.Дала зонасьщдагы тесешш беттщ сипаты да топонимдердеез1нд1к орнын алган. Бела шепндшердщ сипаты келдьаллювийгпжазык жагдайында неогеннщ саздары мен кумдарыныц калыцкабаты н жауып жаткан лессп, саздакты, кумдакты шепндшердентуратындьщтан, ак, сары тусп шепндшердщ доминанта болуыбащалады. Бетю жыныстардьщ сипатыныц осы ерекшел1ктер1топонимияда кершк тапкан. Мунда Ацбалшыц (коныс, Акмолаоблысы), Ацтопырац (тау, Павлодар облысы), К,ызылтопырац(коныс, Павлодар облысы), Бекбайдыц Ацбалшыгы (коныс, Павлодароблысы), Былщ>шдац (коныс, Павлодар облысы), К,айыршац(коныс, Павлодар облысы), К^магын (коныс, Павлодар облысы),Кумдыквл (коныс, Павлодар облысы), Тастац (коныс, Павлодароблысы) топонимдер! саздактар мен кумдактардыц таралуынанхабар берш тур.Акмола облысы аумагында карсталатын карбонатты жыныстартараган аудандарда топонимдер курамында бор сездер1 жшкездесед!, олардыц жалпы саны 30-га жуьщ. Олардыц арасындаБорлы (тау, Бурабай ауданы), Борквл (коныс, Зерецщ ауданы),Борлыквл (тау, Аккел ауданы), Борлысай (коныс, Коргалжын ауданы),Борлысор (сор, К0Ргалжын ауданы), Бортас (батпак,Целиноград ауданы) бар.Кургак климат жагдайында ойыстардагы тайыз келдер кеушкалады, олардыц орнында жалпы турде тацыр деп аталатын тепебетгер немесе сулы сорлар калады. Сор дефляциясы байкалатынойыстардагы келдердщ суы ащы келед1, лимнонимдерде сор термшпжш кездесед1. Сор терминшщ ез1 туб1 батпакты, жаздажартьшай немесе толыгымен кеуш калатын тузды келдерге немесеойдым-ойдым сирек ес1МД1к жамылгысы бар тузды-батпактынысандарга катысты колданьшады.Павлодар облысы топонимиясын геоэкологиялык тургыданзерттеген К-Сапаров (2007) мунда сор термиш 180 атауга непзболгандыгын аныктаган, ал цац термиш непз1нде 26 топонимттркелген. Акмола облысында сор термит 60 лимнонимд! калыптастырган,олардыц барлыгы ащы немесе тузды келдердщ123

атаулары болып табылады. Осы облыста терминнщ жалкы атаураайналу кубылысын бакылай аламыз: мунда Сор деп аталатын7 кел атауы Т1ркелд1.Казакстаннын жазык белзпнщ оцтусппн шелейт пен шелландшафтылары алып жатыр. Казакстанда тесеюш бетшщ сипатыбойынша кумды, сазды, гипстх, тасты-киыршык тастышелдер ж1ктелед1. Кумды швлдер аллювийш, атыраулык женесирек жагдайда тещздш кумдардан тузшед1. Казакстандагы кумдышелдердщ ландшафт ерекшелйстерш олардын атауларындагы«ак», «кара», «кызыл», «мойын» сездер1 айкындай ту седа. Кумдышелдердщ географиялык атауларынын жиынтыгы да езшдак ерекшелжтергеие. Олардын бастыларын атап етешк;- Кумды шелдерде «к,ум» термишмен байланысты атаулартобы басым болады, бул еаресе оронимдер мен коныс атауларындаайкын байкалады.- 0 с1мд1кпен бекнен кумды шелдерда крцыр, цара деп атайды,бул терминдер Мойынкумда, шагын кумды массивтердегеофафиялык атаулар топтамасын курайды, бекщеген сусымакумдардын атауларында ац, цызыл аныктауыштары жш кездесед1.- Кумды шелдерде жер бедершщ он шнпндер! жал, к$мац,тебе, шагыл терминдер1мен, ал ойыс шипндер! ой, крбы, езек,сай, тулей терминдер1мен, кед1р-будырлыгы шокрт, шокрлак,терминдергмен белплежп, геофафиялык атауларды курауга катынасады.- Кумды шелдерге тен фитонимдерда непзшен жъщгыл, жиде,сексеуйп, жусан, кекпек, торацгы, шагыр, шецгел ес1МД1ктершщатаулары калыптастырады.- Кумды шелдердеп жерасты сулары жакын жаткан аудандаршурат терминшщ катысуымен жасалган атаулар аркылы белпленед1.Мойынкумда Кекшурат, Кыстык Косшурат, Оршурат,С'арышурат, 1ленщ теменп агысында Мыншурат деп аталатынконыстар бар.Жер бет1 жене жерасты агындарынын, желдщ б^рлескен эрекетжентунбалы тасындылармен толатын ойыстар, такырлар,успрттерде кездесетш ойыстар, ернектер эаресе гипстI шелдертен болатын Мангыстау облысы аумагында айкын кершедт. Шелландшафтылары жагдайында кез келген ойыс жер бедершщ си-124

12-кесте. Мацгыстау облысында! ы эктастар тараганаудандардыц топонимиясыАтаукураушыонимдерАкБорОй, ойыкТопонимдерАкаяк (тебе, М ацгыстау ауд.), Акбас (тау, Мацгыстау ауд.), Акеспе (жыра,Тупкараган ауд.), Акжол (тау, Тупкараган ауд.), Аккетш (коныс, Мацгыстауауд.), Акконыр (коныс, Мангыстау ауд.), Аккорган (тебе, Мацгыстау ауд.),Акк^м (тебе, Мангыстау ауд.), Акмая (тау, Каракия ауд.), Аксай (коныс,Бейнеу ауд.), Аксецпр (тау, Мангыстау ауд.), Аксор (коныс, Каракия ауд.),Аксуртау (тау, Мацгыстау ауд.), Актау (тау, Мангыстау ауд.), Актебе (тебе,Каракия ауд.), Акшойнак (коныс, Каракия ауд.), Акшокы (тебе, Мангыстауауд.), Акшумак (тау, Мангыстау ауд.).Боржакгы (коныс, Мунайпы ауд.), Боркудык (кудык, Бейнеу ауд.), Борлы(коныс, Тупкараган ауд.), Борлы (кудык, Мангыстау ауд.), Борсай (кудык,Каракия ауд.)Ажырыктыой (коныс, Каракия ауд.), Акой (кудык, Мангыстау ауд.), Астауой(кудык, Каракия ауд.), Балаой (тебе, Каракия ауд.), Денгелекой (коныс,Мангыстау ауд.), Жалганой (коныс, Мангыстау ауд.), Жыцгылдыой (коныс,Каракия ауд.), Жьщгылой (коныс, Каракия ауд.), Келой (коныс, Мангыстауауд.), Карабаракой (коныс, Мунайлы ауд.), Караой (тебе, Бейнеу ауд.),Колбалаой (коныс, Каракия ауд.), Корганой (коныс, Каракия жэне Мангыстауауд.), Кызылойык (тебе, Мангыстау ауд.), Кыртактыой (коныс, Каракия ауд.),Ой (коныс, Тупкараган ауд.), Сарыой (коныс, Каракия ауд.), Таройык (коныс,Тупкараган ауд.), Тасойык (тау, Каракия ауд.), Тобыктыой (коныс, Мангыстауауд.), Туршменой (коныс), Шукырой (коныс, Мацгыстау ауд.).паты атауларда ой, ойык, терминдершщ катысуымен бейнеленед1,олардыц курамында жогарыда атаган себепке байланысты фитонимдержш кездесед!, ал эктасты жыныстардыц таралуын ац, боронимдерй аныктайды (12-кесте).Карстык шуцкырлар тараган аудандарда шщыр (Шукырой,коныс, Мацгыстау облысы), жарык, (Карынжарык, ойыс, Мацгыстауоблысы), ж ергш кп диалект сездер болып табылатыншойнак, (Акшойнак, коныс, Мацгыстау облысы) непзшде калыптасканатаулар аныкталды. Осы нысандар арасында есгресеК,арынжаръщ ойысы козге тусед1, ол Мацгыстаудагы ец 1р! ойысболып табылады, тещз децгешнен 70 м томен орналаскан оныцузындыгы 90 км-ге жетедьТасты жене гипсп шел жагдайында жазык аумактардагы жербедершщ калыптасуы сортацдану, гипстьангидриттену жэне карстыкпроцестер нетижесшде журедь Аридп климат жагдайындажел эсершен урленш, тасылып экетшген жыныстар жер бедершщойыс кана емес, децес шшшдерш де калыптастырады. Шелд!125

аумактардагы сакталып калган калдык уст1рттер айрыкшатвртбурышты пшпнге ие болады, оларды турю тшдес халыктартврткш деп атайды. Терткшдердщ таралу аймагы осы терминнепзшде калыптаскан атаулардын ареалымен аныкталады. Мангыстауоблысында осы терминмен байланысты 12 атау, ОнтуспкКазакстан облысында 4 атау бар.Шелейт пен шел зоналарында сорлар калыптасады, сортанданукушт1 журед1. Сорлар непзш ен казаншункырлардаорналасады. Белгш орыс галымы В.Н. Масальский Казакстанаумагындагы сордын турлерше берген аныктамасына суйене отырып,сор ерёкщел1ктерш1ц топонимияда кер!шс табуынкарастырайык.1) Кейб1р сорлар такырларга уксас келед1 жене олардан аздагантузды кабыршагы мен борпылдак топырагы жещнён айырмашылыкжасайды, топырагы саздан, сары жене тем1рл1 кызгылткумнан, гипс пен туздан турады. Мангыстау тубепндеп Сортак,ырконысы осындай сор турше жататындыктан, ерекшелтатауында керйпс тапкан. К.М. Мынбаев (1948) сорлардын мундайаралык турш Бетпакдалада кергенш жене мунда непзшен галофитгересет1нд1п туралы жазган.2) Сорлардын тагы б1р турлер! суйык тузды батпак кущндеболады, кургак кезенде бет> тузды жука саз кабыгымен жабылып,адамдар мен жануарлар ушш тартпа батпак туршдё улкенкауш тенд!ред1. Бул типтеп сорлар кебхнесе бурынгы туздыкелдердщ орнында пайда болады. Мундай сорлар катарына БетпакдаладагыАсцазансор мен Крщпйнсар жатады. Соцгысыныцатауы сордын тартпа сипатта екеНдшн айкын керсепп тур.3) Сордын ушшхш б!р турлер1 тещздщ шепнген аудандарындапайда болган, шыгу теп жагынан тещздш тузш^мдер болыптабылады. Мундай сорлар орасан зор аумакты алып жатканкургак, тузды кен1ст1ктерд! курайды. Непзшен Арал жене Каспийманына тэн. Каспий маны ойпатындагы Жамансор (коныс),Кызылсор (коныс), Тем1рсор (коныс) атаулары осындай кургаксорларды белплейд].4) Сорлардын сонгы типше Каспий тещзшц жагалауы бойындагыкум тебелер1н1н аралыгында орналаскан 1р1 сор жуйелер!жатады. Мундай сорларда эдетте ес1мд1к жамылгысы мулде болмайды. Мундай сорлардын атауларында сор терминшщ кездесу!126

мшдетп емес, тек кейбгршде (Улкеисор) болмаса, кепшшпне(Кайдак, Каракешу, влщолтык, Тузбайыр) твн емес.Сорлармен катар, шелд1 аудандарда сортацдар калыптасады.Сортац термит шелейт жене шел зоналарындагы кептеген географиялыкатаулар курамында кездесед1. Осындай атауларкатарына Агасортац (коныс, Жамбыл облысы), Сортац (коныс,тебе, Жамбыл облысы), Сортацтас (тебе, коныс, Жамбыл облысы),Ацсортац* (коныс, Караганды облысы), Жерсортац (коныс,Онтуспк Казакстан облысы), Сортац (кыстау, тебе, Актебе облысы),Сортацквл (коныс, Актебе облысы), Сортац (тау,Караганды облысы), Сортацмацай (коныс, КаРаганды облысы),Сортацой (коныс, Караганды облысы), Сортацши (коныс, ШыгысКазакстан облысы), Улкенсортац2 (тебе, коныс, Жамбылоблысы) топонимдер! жатады.Казакстандагы сазды швлдерде литологиялык непзш усактутрпшгп саздар мен лёссты жыныстар курайтын тесешш бетсипаты кургак климат жагдайында тацырлардыц калыптасуынаалып келедьШелдердеп такырлар жыныстардьщ курамына байланысты,усак курылымды майда акшыл, саргыш рецктеп шегщщлердентурады. Осыган байланысты тацыр терминше кебшесе Туспбщщретш ац, ацшыл, сары аньщтауыштары косарланады: республиканыцшелд1 аумактарында 12 Актакыр топоним1 (Актебе,Батыс Казакстан, Жамбыл, Караганды, Кызылорда облыстары),Айрантакыр, Сарытакыр (Мацгыстау облысы) т1ркелд1. Саздышвлдерде еЫмдж жамылгысы сирек, тшт1 ес1мд1кс1з кецюпктерулкен аумактарды камтып жатады.Тогай —шел зонасындагы езен ангарларыныц ес1мд1к жамылгысыныцжерг1л1кт1 атауы. Жалпы алганда, тогай термитнепзшде калыптаскан географиялык атаулардыц жалпы топтамасындалексикалъщ-семантикальщ топтарды жЛктеуге болады,кестеш курастыру уппн бастапкы дереКкез ретшде Алматы, Жамбыл,Оцтуспк Казакстан Жене Кызылорда облыстарындагыгеографиялык атаулар топтамасы алынды (13-кесте).Шелейт жене шел зоналарындагы ландшафтыныц сырткыкелбет! кебшесе тусп б1лд1ретщ атаулар аркылы бейнеленедьБул зоналарда ес1реее сары туспен байланысты атаулар кеп.ОроНймдердщ (Сарыадыр, Сарыбакан, Сарыбел, Сарыбшк,127

13-кесте. Тогай термин! непзшде жасалган топонимдердщлексикалык-семантикалык топтамасыСипатыТуе»0СШ Д 1КжамылгысыЖай-кушМеннпкпк 1сипатыБартогай Актогай Бактогай Жамантогай АкынтогайБестогай Бояулытогай Жш тогай Калбыртогай БекбайтогайДомалактогай Кектогай Жынгылтогай Калгансыртогай ДушантогайКанттогай Каратогай | Карагайлытогай Майлытогай И шантогайМойынтогай Кызылтогай Тогай Тартогай КалимантогайШантогай Сарытогай 1Тогайтал Тукесютогай ОразтогайСарыбектер, Сарыбуйрат, Сарыдала, Сарыжазык. Сарыжал,Сарыжон, Сарыкобы, Сарыкыр, Сарыкырка, Сарылыасар, Сарыоба,Сарыой, Сарыойык, Сарьшзек, Сарысай, Сарытау, Сарытебе,Сарытумсык, Сарышокы), ландшафт сипатын бейнелейтш терминдердщ(Сарыбалшык, Сарыкум, Сарыкумак, Сарылыкум,Сарытогай, Сарышагыл) катысуымен жасалган атаулар осы топтаманыкурайды.3.8. Ландшафтылык топонимикаКез келген аумактын топоннмнясында ландшафтыга тон белпяердщбейнелену зандылыктарын, ландшафтылык топонимдердщкещстжпк таралуын зерттейпн топонимиканын саласынландш аф ты лы к топонимика деп атауга болады. Бул ретте ландшафтыныцтопонимикалык келбеп туралы мэселе кетершед!.Б13ДЩ аныктауымыз бойынша, ландшафтыныц топонимикалык,келбетш накты географиялык ландшафттьщ ерекшел1ктерж бейнелейпн,белгш б!р ландшафт турше сэйкес жиынтыгы болатын,негЫн ландшафтылык терминдер курайтын географиялык атаулардынтобы калыптастырады. Ландшафтылык топонимиканыннепз1 XX гасырдын алгашкы жартысындагы геофафтардын зерттеулер!(Саваренский, 1914; Семенов-Тянь-Шанский, 1924)барысында калана бастаган, Э. М. Мурзаев бастаган Ресей топонимистер1бул саланы жана мазмунмен байытты. Адам (этнос)белгш б»р аумакты (кещстнсп) игеру барысында ж ергш кп геофафиялыктерминдер мен атаулар жуйесш жасау аркылы оган«магына» бередь Эртурл! ландшафтылардын «магыналык мэшн»зерттеу ете жем1сп багьгг болып табылады. Казакстан топоними-128

касында бул сала эзгрге жекелеген аймактык зерттеулермен ганашектелш отыр.Аумактар бойынша топонимияны зерттеу ландшафтыльщ топонимикаалдында курдел1 гылыми мтдеттер кояды:1) Табиги ортанын оны мекен еткен этностыц табигатты пайдалануымен емгр салтына ыкпалын жэне онын жергшисп топонимиядабейнеленуш зерттеу мэселезд2) Белгш б1р ландшафтыга тен географиялык терминдер тобынжуйелеп, жерплисй диалект тургысында олардыц семантикасымен этимологиясын талдау М1ндет13) Накты ландшафт таралган аумакка тэн географиялык атаулардыцжиынтыгын аньщтау жэне олардыц шогырлану, таралуареальш бейнелейтш топонимикалык карталар курастыру мшдей4) Тацдап алынган ландшафтьшар аукымында шогырлангангеографиялык терминдер мен атауларды кешецщ талдау нэтижесшделандшафтыныц топонимикалык келбетш аныктау мэселес1.Б1здщ ландшафт пен топонимиканыц байланыстарын ашугабагытталган зерттеулер1м1з табиги ландшафт тужырымдамасынанепзделед1, ягш Казахстан топонимиясыныц табиги ландшафтьшардьщиндикаторы ретвдеп мумюндхктерш зерттеу болыптабылады. Бул ащстеме Ресей топонимикасында Кенозер улттьщсаябагы аумагына катысты жете зерттелген.Топонимдер деп ландшафтыга катысты акпаратты ландшафтылык,индикацияда пайдалану мумкшдт зор. Ландшафтьшьщиндикацияныц м эт ландшафтыныц ес1мд1к жамылгысыныц сипаты,жер бедер1 тэр1зд1 сырт кезге оцай байкалатын белплер1ноныц арнайы зерттеу аркылы гана танып-бшуге болатын курамбвлцстер1Н1цкасиеттер1н (жыныстардыц литологиялык курамы,жерасты суларыныц орналасуы мен курамы, топырак пен климаттыцсипаты) айкындау ушш индикатор ретшде пайдалануменаныкталады.3.9. Топонимдерден пайда болган создерГеографияльщ атаулардыц шыгу теп алуан турл1 болады, олартарихи окигалардыц, географиялык жагдайдыц, хал ык коныстануыныцжоне т.б. куэс! болып табьшады. Топонимдер ез к езегшде9-1263 129

баска сездерге непз болады, бул кубылысты детопонимизациядеп атайды. Осындай топонимдерден калыптаскан, дуние жуз1бойынша танымал болган сездердщ кейбгреулерше токталайык.Алый таулары Батыс Еуропадагы ен бшк тау ж уйеа болыптабылады. Тау шындарына шыгумен байланысты пайда болганспорт тур1 осы таудын атауымен байланысты альпинизм деп аталады.Осыган свйкес, спортшы альпинист, ал онын тауга шыгукезшде пайдаланатын курал-жабдыгы альпеншток (немЛсше«шток» таяк дегецщ бьщцредг) деген ат алган.Жуш мамык болып келетш ангор ешюсшщ, ангор мысыгыньщжене олардан алынатын т у б г т ц ангора деп аталуы Туркияастанасы Анкарамен байланысты. Ал Еуразиядагы ен тропиктшшел болып табылатын Арабия тубепнде есетш буталардынселшен гуммиарабика деп аталатын жел1м тур! алынады.Дуние жузше кен тараган бадминтон ойыны УлыбританиядагыБадминтон каласыньщ атауымен байланысты. Б1рак, булойын турш осы калага XIX г 70-жылдарында Ундхстаннан герцогБофор алып келген болатын. Ракетка мен жецш допшаны пайдаланыпойналатын бул ойын британдыктар арасында тез таралып,кейшнен Еуропаныц баска елдерше танымал болды. Сол себеггпойын кала атымен аталып кетт1. Ап Франциянын шыгысындагыБаккара каласында 1766 жылы хрусталь заводы салынган болатын.031Н1Ц айрыкша улгЛдеп жогары сапалы хрустальен 1мдер!мен дуние жуз1не ейгйп болган бул каланыц атауы баккарадеп аталып кеткен багалы хрусталь сортынын атауына непзболды.Италиядагы Болонья каласы елемдеп ен алгашкы университеткаласы болумен катар, алемге танымал болган болонка итгмен сулык т!гет1н болонья деп аталатын матанын отаны болыптабылады.Кытайдыц Цзянси провинциясындагы Кау-Лин деп аталатынтаудын етепнде кене замандардан бер1 жогары сапалы фарфорбуйымдарын жасауга пайдаланылатын ак туст1 саз балшык тур!енд!ршш келед1. Каз1рп кезде дуние жузгац кептеген елдер1ндеенд1ршет1н осы саз балшык К,ытайдагы тау атымен каолин депаталып кеткен.Франциядагы Пломбьер каласында алгаш рет жемЛс-жидек,цукаттар мен крем косылган кЛлегейл! бал му злак жасалган бола-130

тын. Каз1ри кезде бул балмуздак талай рет курамын езгерткетмен,оныц аты Пломбьер каласыныц атауымен пломбир болыпкалып койды. Дуние жузшде кшегейл1 балмуздакты пломбир делатайды.Крцыр-кызыл туси минералды бояуларды дуние жуз! бойыншасурик деп атайтыны белгЫ. Бул атаудыц шыгу теп Сирияменбайланысты. Грек тшнде сюрикон деп аталган бул бояудыц атауыказакшага аударганда «сирияльщ» деген магына беред!. Кавказсьфтындагы Колхида ойпатымен агып жаткан Риони езеншщкене грекше атауы Фасис болатын. Гректер оныц жагалауындакептеп кездесетш, кауырсьгадары едема, ет1 демд1 куетарды езенатауымен «фасийлж» деп атады. Бул ’б1ртшдеп езгерш, кус атауы«фазан» деп аталып кетп. Казактар бул кусты кьгртауьш деп атайды,б1рак дуние жузшщ кептеген тшдершде кустыц грекше атауысакталып калган.Францияньщ солтуст1к-батысында орналаскан Фужер каласындатуцгыш рет жщшке сапты улкен бокалдар жасала бастады.Олар баска жактарда осы каланыц атымен танымал болды. Француздарбул бокалды вэр дэ фужэр («фужерлйс стакан») деп атайды.Ал дуние жузшщ кез келген бурышында аласа уйперге катыстыколданылатын бунгало атауыныц непзшде Бенгалия атауыжатыр, ейткеш осы батпакты аймакка тен аласа уйлер бастапкыда«бенгалиялык» деп аталган. Канарейка деп аталатын кшпеентайсары туст1 кустардыц атауына Канар аралдары себепш1 болган.Грекиядагы Марафон каласы атауынан марафон сез1 кел1п шыккан.Франциядагы Марсель каласы атауынан Францияныц улттыкенураны болып табылатын Марсельеза ею пайда болтан. Каз1рпкезде халыкаральщ децгейдеп спорт сайысьша айналган ежелпгректер дщ Олимпиадалык ойындарыныц аталуына Грекиядагыец би1к тау болып саналатын Олимп тауыныц атауы себеппп болтан.Каз1рг1 замангы курылыс индустриясында ец кепколданылатын курылыс материалыныц б1р1 - портландцементатауы Vлыбританиядагы Портленд аралы атауымен байланысты.Емдцк сулары бар сауыктыру орнын спа деп атайды. Ол сез БельгиядагыСпа деген жердщ атауынан шыккан.Кей жагдайда географиялык атау белгш бхр аса мацыздыокиганы атау ушш колданьшуы мумкш. Эрине, бул жагдайда кез131

келген географиялык атау емес, сол окигамен байланысты топонимтавдалады. Мундай т!ржестер катарына Версаль кел1С1М1(Франция, 1919 ж), Хиросима апаты (1945 ж), Нюрнберг процеа(Германия, 1945 ж), Потсдам конференциясы (Германия,1945 ж), Варшава Келкпм1 (Польша, 1955-1991 жж уйым атауы),Маастрихт келгсш (Нидерланд, 1992 ж), Киото хаттамасы (Жапония,1997 ж), Женева конвенциясы (2003 ж), Кэмп-ДэвидСаммита (2000 ж), Рио-де-Жанейро конференциясы (1992 ж),Шенген кел1С1М1 (Люксембург, 1985 ж) жатады.Белгш б!р елдеп географиялык атауды дуние жузше ейгшететш сол евдрде ендаршен тамак еншдер! болуы мумкш. Айрыкшахуршен, дэм1мен, сапасымен кезге тусетш тагамдардынелемнщ кез келген тукшршде сол азык-тулж'п алгаш вндфгенжердщ атауымен байланысты болуы жш кездеседк Брюссель капустасы(Бельгия астанасы Брюссель), коньяк (Франциядагытарихи провинция), гамбургер (Германиядагы Гамбург каласы),мартини (АКДП-тагы Мартинес калашыгы), .мокко (Йемендепкофе ес1рет1н аудан), сардин шабагы (Сардиния аралы) осы тектессездерге жатады.Тагамныц енд1ршген жер атауымен байланысы эс1ресе сутжэне шарап ешмдерще катысы бар. Мысалы, элемге эйгш камамбер1р1мш1г1 (Франциядагы Камамбер деген жер), чеддер1р1мппп (Англиядагы Чеддер калашыгы), эдам 1р1мш1п (НидерландтагыЭдам каласы), эмменталь 1р1мш1п (ШвейцариядагыЭмменталь ацгары), гауда 1р1мш1п (Нидерландтагы Гауда мекеш),пармезан 1р1МШ1Г1 (Италиядагы Парма каласы), рокфор1р1М1шп (Франциядагы Рокфор деревнясы), тильзит 1р1мшщ(бурынгы Шыгыс Пруссиядагы Тильзит калашыгы) ез «отандарынын»атауын алган.Кец таралган, дестурл! шарап ешмдер1Н1Ц атаулары дуниежузше ейгш орталыктармен байланысты болып келедк бордо,бургундия, шампан, шардоне, божоле (Франциядагы жер атаулары),мадейра (Мадейра аралы), портвейн (Португалиядагы Портукаласы) жене т.б.Кей жагдайда белгш бхр ерекшел1ктерш уксату непзхнде танымалгеографиялык атау баска аумактардагы объектшердшбейресми атауына айналуы мумюн. Мундай атаулардын ен ейпл1С1132

- Швейцария. Бул елдщ аумагыныц 60%-ын Альт таулары алыпжатыр. Швейцариядагы тау ландшафтыларыныц айрыкша вдем1кер1Н1стер1, мундагы кегйщр таулар мен келдердщ уйлес1М1 букшелем бойынша «всем тау табигаты» деген урымныц калыптасуынавеер еткен. Сондьщтан дел осыган уксас табигат жагдайларынвдетте Швейцария табигатына тецеу двстурге айналган. Дуниежуз1 бойынша мундай «Швейцариялардыц» саны 100-ден асады.Еуропада Саксония Швецариясы, б1рнеше Азия Швейцариялары(Ливан, Камбоджа, Непал жене т.б.), Африка Швейцариялары(Лесото, Свазиленд) жене т.б. бар. Сонымен катар, С1б1р Швейцариясыретшде таулы Алтайды, ал Казакстан Швейцариясыретшде Кекшетауды атайды. Кунделкт! ем1рде кез келген аймактагытау табигатына суйсшген адам сол жердг Швейцариядеп атауы танталатын жагдай емес.Тацырып бойынша бацылау сурацтары1. Халыктык географиялык термин -дегешшз не? Оныц жергш кл географиялыктерминнен айырмашылыгы кандай?2. Географиялык атаулар курамындагы географиялык терминологияныкандай топтарга ажыратады?3. Топоним кураушы физикалык-географиялык терминдерд1 калайЖ1ктейд1? Бул ж1ктеу неге нейзделеда?4. Топоним кураупш элеуметпк-экономикалык терминдердщ кандайтопшалары болады?5. Орографиялык терминологияныц топоним курау ерекшел1ктер1 кандай?6. Казак халкынын кен таралган орографиялык терминдер! кандай жэнеолардыц катысуымен кандай атаулар жасалган?7. Казакстандагы сирек кездесетш орографиялык терминдер катарынакайсыларын жаткызуга болады?8. Пайдалы казбалармен байланысты атауларда кандай акпарат болады?9. Дуние жуз1 бойынша танымал су объектшерйщ кайсыларынын атауларыгидрографиялык терминмен байланысты?10. Казак халкынын су терминдершщ вте мол болуын немен тус1нд1ругеболады?11. Жергшкт! гидрографиялык терминдерге мысалдар келпрвдздер.133

13412. Гидронимдердщ кещстЪспк таралуы мен шогырлануына кандайфакторлар веер етед1?13. Казакстан топонимиясында керйис тапкан фитонимдерд! кандайтопшаларга белуге болады?14. Агаш атауларынан калыптаскан фитоннм топтарында олардын кандайерекшел1ктер1бейнеленед1?15. Казакстандагы орманды даланыц кандай ерекшел1ктер1 топонимдердекерйпс тапкан?16. Казакстан шелдершщ кандай ерекшел1ктер1 географиялык атаулардакерйис тапкан?17. Рылыми багыт ретшде ландшафтылык топонимиканын кандай зерттеумшдеттер! бар?18. Дуние жуз! бойынша атауы этнониммен байланысты кандай танымалобъектшер бар?19. Тустермен байланысты геофафиялык атаулардьщ курылымдык ерекшел^ктер!кандай?20. Казакстанда кандай антипод-атаулар бар?

2 -бел1мАЙМАКТЬЩ ТОПОНИМИЯЛЫК ЖУЙЕЛЕР4-такырып. ТОПОНОМИКАЛЬЩ ЖУЙЕЛЕРДЩКАЛЫПТАСУ ФАКТОРЛАРЫ4.1. Географиялык атауларды калыптастырудагытабиги факторлардыц мацызыЭ. М. Мурзаев топонимдер пайда болуына тарихи жагдайлар,географияльщ орта эсер етш жэне тш кур ал реинде кызмет аткаратынытуралы жазган болатын. Ралым осы тургыдан алганда,атаудьщ географияльщ нысанныц ез1мен тшелей байланыстыболатынын атап керсеткен. Дегенмен топонимистер арасындабутан карама-карсы пшрлер де бар. В. А. Никонов географиялыкатаудыц когамдьщ кубылыс екецщпн дэлелдеуге тырыскан.X. Л. Ханмагомедов бул пшрмен кел1сцейд1, оныц ойынша географиялыкнысан атауына булайща карау адам мен табигатарасындагы карым-катынасты томен багалау болып табылады.Беларусь топонимис1 В. А, Жучкевич (1968) «Халык жаппай таралганжэне вдеттепнщ арасынан дара, айрыкшаны байкап,географиялык нысанга, оган тэн белпс1, баскаларынан айрыкшакершетш ерекшел1Г1 бойьшша атау кояды», деп жазады. АлЮ. А. Карпенко (1970) осы п1юрге косьша отырып, топонимияныцболмысы ец алдымен географиялык бол мыс екещцгшкерсетед1.Тш гылымдары саласындагы белгш маман А. В. Суперанская(1985) топонимдерд1ц шыгу себебше талдау жасай келе, эдеуметтгкфактордыц жетекш1 рол1не саяды. Ралымныц П1к1р1ншетау, езен, тещз сиякты 1р1 физикальщ-географияльщ нысандардыцездершщ атаулары олардыц адам ем1р1ндеп экономикальщжене т.б. мудделер! тургысында атауга ие болады.Осы айтылгандар негЬшде мынадай ой туюге болады:Б1рЫш1ден, табиги нысандарга атау беруде олардыц айрыкшабелгшер! ескершен. Бул белп ретшде езентц баска езендермен135

салыстырганда кер1 багытта агуын (Тергсаккан), тауды курайтынжыныстардыц тусщ (Актау), езен суынын жылдамдыгын (Агыныкатты),келдщ агынды сипатын (Ак кел - «агынды кел» магынасындажене т.б. мысалга келтаруге болады.Ектшден, табиги нысандардын шаруашылык манызы тургысындабагалануы олардын атауларында керннс табады. Мысалы,жайылымдары шуйпн, жер бедер! шаруашылыкка колайлы тауЖаксытау, осы белгшерге карама-карсы сипатка ие тау Жамантауаталады. Су нысандарынын шаруашылыкка колайлы-колайсы з д ы ры да осы тектес «багаланудан» етедь Осы тургыда географиялыкнысаннын шаруашылыкка колайлы ерекшел1ктершщбастылары онын атауында кер1шс табатынын айрыкша атап етугеболады. Мысалы, Жалпаксаз конысы (Шыгыс Казахстан облысы).Ушшшгден, географиялык объектшер шшшщё карай аталады.Мысалы, Айрык аталатын езендерге арнаныц тарамдалуы тенболады, ал оронимдердеп «айыр» аньщтауышы таудын шшгншсипаттайды (Айыртау, Айыртебе).Кец1ст1к топонимия. Географиялык объектшщ коршаган ортадагыорны, табигат ерекшешктер1 онын атауына ыкпал етедгГеографиялык атаулардын тутас б1р тобы этимологиясы жагынангеографиялык объекттёрдщ кецГспкте орналасу ерекше-Л1ктер1н керсетед1. Мундай атаулардын жиынтыгын багдарлаушыатаулар немесе кещстщпШ топонимия деп атайды.Топонимикада кёщстактё баг дар алу категориясы деген угымбар. Муны лингвистер «кен1стжтщ сапапык б1рл1п занымен»тус1нд1ред1. Осыган сейкес, кез келген этностын геофафиялыккещспкт1 игеру! онын топонимиясында керш1с тапкан. Бул меселеэтностын дестурл1 медениепнщ сипаты ондагы кецктш бейне-С1не непзделетшдШмен тус1нд1р1лед1. Этногенез тургысынаналсак, ертурл! халыктардын кен1ст!кт1 кабылдауы, оны руханимедениетте бейнелеу! еркелк1 болуга тшс.Коршаган ортадагы белпл! б!р нысандарды, олардын ерекшел1ктершезшднс тусЫктер жуйес! комепмен дел бейнелеу! аркылытопонимдер елёмнщ тшд!к улпсш курайды. муны елемгйн топонимиялыкбейнес! деп атауга болады. Бул айрыкша улттде«кенют1к» концепт1С1 айкын кергшс тапкан. «Кен^спк» концепт1С1Г. В. Колшанский, Л. М. Дмитриева, С. П. Васильева, Л. Л. Габы-136

шева, Березович Е. Я. жене тагы баска галымдардыц ецбектершдекещнен карастырылган Бул галымдардыц ецбектершде «кецют1ю>туспйгшщ елемнщ топонимиялык бейнесш жасауда бастыорын алатыны атап керсетшген.Кец1СТ1к топонимиясында номинацияныц 3 басты устанымдарынбелш корсетуге болады:1) кершшес объектшердщ орындарыныц езара аракатынасынкорсету;2) географиялык объектшщ кещспктеп накты орнын айкындау;3) географияльщ объектшщ кещспктеп орнын туске байланыстыаньщта.Бгртшг устанъш бойынша, кещстпспк топонимияда кершшесобъектшердщ географиялык орындарыныц езара аракатынасыескершген жагдайда, Солтустт жене Оцтустт арал (ЖацаЗеландия), Солтустт жене Оцтустт Спорадалар (Грекия менТуркия аралыгы), Пекин жене Нанкин (атаулардыц аудармасы«солтуспк астана», «оцтуспк астана» дегецщ бшд1ред1), Токиожене Киото (атаулардыц аудармасы «шыгыс астана», «батысастана» дегецщ бщщред1), Солтустт жене Оцтустт Каролина,Солтустт жене Оцтустт Дакота (А1ф1), Улкен Борсьщ женеКпи1 Борсьщ кумдары тер13Д1 атаулар пайда болады.К^ытайдагы Сицзян езеншщ атауы казакшага аударганда «батысезен» дегецщ бщщредь Оцтуспк К^ытай тещзше куяр алдындабул езенге солтуст1ктен Бэйцзян («солтуспк езен») куяды, алатырауында оган Дунцзян («шыгыс езен») келш косылады.Мухиттык Аралдар да да осыган уксас багдарлау бар. Мысалы,Тонга жене Фиджи топаралдарыныц атаулары езарабайланыскан топонимдерге жатады. Фицжшпктер тшнде Тонга«батыс желдер» дегецщ бшдЛрсе, тОнгалыктар Фиджи, ягни «шыгысжелдер» атауын койган. Фиджи аралдары Тонгадан батыстаорналасканымен, бул атаулар осы аралдардыц езара карым-катынастарынажагдай жасаган желдердщ багьптарына байланыстыкойылган.Ектшг устаным бойынша, объектшщ кещспктеп накты орнынкерсететш атаулар катарына жан-жагынан курлыкпенкоршалган Жерорта тецгзг, Батыс С1б1рдщ ец солтуспгщцепЯмал тубегг (ненец тшшде «жердщ шетЬ>), Пиреней тубепнщ137

солтуспк-батыс киыр щетщдёп Финистерре мушс/ (латынша«шек, шекара, шет»), Африканын шыгыстагы ен шеткз мушаРас-Хафун муйш (арабша «щетка мушс»), Корнуолл тубепнщонтуспк-батысындагы Лендс-Энд муйкл (агылшынша «жердщшетт) Т0р1зд1 атаулар жатады.Кенст1кт1к топонимдер ретшде Тянь-Шаньдагы Кунгей жэнеТергскей Алатау атауларын кел п руге болады. багдарлаушы топонимдеркызметш аткаратын бул атауларда жоталардын онтустнсжэне солтуетпс экспозициялары бейнеленген.Уштшг устаным бойынша, ежелп еркениет ошактарына жакынорналаскан аумактардагы кене топонимдерде адамзаттынтуске байланысты багдар алу дэстур1 сакталып калган. Осы тургыданКара тещз бен Кызыл тецгз атауларын мысалга алуга болады.Месопотамияньщ ежелп тургындары ушш Унд1 мухитынын батысбелщ тугел1мен Одтустщ болып есептелдь Бул халыктардынкещегцеге багдар алу жуйесше орай, оцтуспк жак кызыл туспенбайланысты болды. Сондыктан батыстагы тещз Эритрея (латыншаМаге Егу1Ьгаеит, грекше еп(Ьго8 - «красный») немесе Кызылтещз деп аталды. Кещспк номинадиясына сэйкес. бул «онтуепктептещз» дегенщ бшдоретш. Дел осы жуйе бойынша, солтустжкара туспен байланыстырылды. Кене ирандыктар Кара тешзд!Ахшаена («кара») деп атауын да осымен туащпруге болады.Ежелп гректер бул тещзге Понтос Мелос, ягни Кара тещз дегенатау берген.Казак топонимиясындагы кещспк бейнесь Жалпы алганда,казак халкы санасындагы кещспк бейнеа топонимиялыкжуйеде мынадай базалык сипаттама жасау тургысында кершктапты: 1) кещспк модел! (улгкл); 2) географиялык нысаннынкещспктеп орны; 3) географиялык нысаннын басты параметрлер1;4) нысаннын шаруашылык тургыда багалануы. Енд) осыаталган мэселелерд! Оцтуспк Казакстан аймагында шогырлангантопонимдер мысалында карастырайык.Маусымдык жайылымдарды пайдаланумен байланыстыкешпенд! сипат алган мал багу ерекеп казактардын айнала коршаганортаны терешрек тануына жол ашты. Жазык дала менаспан аясын денгелек шдпнде кабылдаудын туп-тамыры ежелпсак кешпенд1лер1н1н дуниетанымымен байланысты болатын.Кещспктщ казактар тусийгшдеп денгелек улпа кшз уйдш куры-138

лымында да керйпс тапты. 6 з кезепнде, табиги нысандардынкещстжте орналасу ерекшешктер1 осы улп нейзшде номинацияланды.Тургын уйдщ «босага», «ес1к, «тер» деп аталатын белштер1халыктьщ топонимияда кещнен колданылады. «Босага» кен-байтакойпатты жазыктыц алдында келденен жаткан бшк жал,кыратка катысты айтылады. Каратаудыц солтустш-шыгыс сшем1болып табылатын Босага деп аталатын тау (1373 м) аласа Ашылгантауы мен Кексай ойысы аралыгында босага тэр1зд1 орналаскан.«Ес1к» угымымен байланысты атаулар тау ацгары мен шаткалдарыныцбасталар жершдеп нысандарга бершед1. 1ле Алатауыньщшыгысындагы Сарытау жотасында Есш асу (3350 м) деп аталатынбшк тау асуы бар. Географиялык орны мен жер бедер1сипатына карап, бул асуды шындыгында да есйс ретшде багалаугаболады. Ал «термен» байланысты атаулар ацгардыц бшкбелтне, субальпшк жоне альпййк шалгындар белдемшдеп бшктаулык жайлау атауларына сейкес келедг.Осылайша, казактардьщ дестурл1 децгелек кещспк улгкпндепбейнел1 сездер хальщтык географиялык терминдерге айналып,ал олар ез кезепнде кещспктеп географиялык нысаццардыц атауларынанепз болган. Децгелек тш ш деп елем бейнесшдеатаулары «кереге», «кабырга», «шацырак» терминдер! непз1ндекалыптаскан географиялык йысандар ез орнын тапкан. Б1р-б1р1менторкез туршде беюп, кшз уйдщ тутас кабыргаларын курайтынкереге кептеген географиялык атауларга непз болган. Каратаудабгртшдеп бийстеп, ендйс багытта созылыцкы турдеп жота курайтынек1 б1рдей Керегетас таулары (1000 м жене 1508 м) бар.Кене замандардан бер1 кещстйсп танып-бшу адамныц езшенбасталган, муныц астарында туркшк сана аясында адамды табигаттыцажырамас бел1п ретшде кабылдау жатыр. Осы угымнепзшде кещспкп б1ртутас дене тур1нде улгшеу, ягни ондагынысандарды жеке дене мушелерше уксату аркылы номинациялауустанымы жузеге асырылган. Муныц ез1 жеке мушелердщтутас денеш курайтындыгын тус1ну1 нетижесшде коршаган ортаныцб1ртутастыгын угынумен байланысты. Сонымен денемушелершщ орналасуы, пшнт апеллятивйк децгейдеп метафоралыктерминологияга непз болган.139

Казак топонимдершдеп «бас» халыктык географиялык терминретшде географиялык объектшердщ орналасу ерекшелМн(«жогаргы»), би1кт!Г1н («басты»), шаруашылык манызын(«непзп») сипаттайды. Мысалы, Тарбагатайдын бшк шындарынынб1р! Бастау (абс.б. 2404 м), Кар кара тауынын бшк нуктеаБаскаркара (абс.б. 4059 м), Жонгар Алатауы жуйесшдеп Бежштаудаорналаскан кнпйтрш кел Баскел деп аталады. Мойынкумдагыкатар жаткан тебелердщ ен б и т Баскекше деп тегш аталмаган.Кещстпсте удайы козгалыста болу оны игеруд1 жещдцетп.Кешпенд! казактар мекен ортасындагы ерекше нысандарды багдарретшде пайдаланган. Номинациялау барысында кещспктепбагдарлаушы нысандардын алдымен кезге тусетш белгшерк туа(Кызылжар, Актебе, Каратау жене т.б.), саны (Ушбулак, Жангызтебежене т.б.), сипаты (Ащысу, Узынбулак жене т.б.)ескерщщ. Сонымен, казак халкынын кещстпсп кабылдау урд1с1езщщк дуниетанымнын калыптасуына непз болды. Бул дуниетанымныннепзп сипаты адамды табигатпен б^ртутас бЛрлЁктекабылдауымен жене осы туашктщ халыктык топонимияда кершютабуымен аныкталады.4.2. Тургын халыктыц шаруашылык эрекетшщтопонимиядагы корпнстер!Шаруашылык ерекетпн топонимдер калыптастыруы тарихидаму кезецдершдё тургын халыктыц кандай шаруашылык турЛменайналысканы, елеуметлк-экономнкалык жагдайлар, жергшйспколенер мен аумакты игеру ерекшел1ктерше байланысты болады.Оларды шаруашьшык ерекет турлерше карай карастырайык.Пайдалы цазбаларды вндгру жене оцдеумен байланыстыатаулар. Тургын халыктыц дестурл1 шаруашылык турлер1элемнщ ер тукшршдеп б1ркатар атауларга непз болган. ШыгысЕуропа елдершде металл ецдеумен байланысты Бронники. Брон~ницы, Бронное атаулары кездеседь Кене орыс тшшдеп бронясез1мен сарбаздардын металлам жасалган кару-жарактары менкалканын атаган. Ал бронниктер деп осы буйымдарды жасаушы140

шеберлер аталган. Кару-жарак жасалатын шеберханалар бронницаларделшген. Моддовадагы Кэтрэрия («тас кашау»), Кэрбунэрия(«кетр кущцретш жер»), Вэрэрия («эк ендгретт жер») атауларыбар. Ал туз енд1р1С1 Германиядагы Галле (кельт тшнде На1а -«туз»), Австриядагы Зальцбург (нешсше «туз каласы»), РесейдепУсолье, Усолъе-Сибирское, Сольцы, Солигалич, Сольвычегодск,Украинадагы Баня-Котовская, Стара-Баня, Баня-Свирская(украин Тшнде баня деп туз кайнататын зауытты атайды)атауларында керше тапкан.Кем1р э н д 1р 1С1 Ресейдегг Углегорск, Углезаводск, Углекаменск,Углеуральск, Шахты, Шахтинск, Казакстандагы Квмгрбулац,Комгрцазган, Кыргызстандагы Ташкумыр атауларында бейнеленген.Тау-кен енд1р1С1 Жезцазган, Темхрлт, Магнитогорск, Медный,Медноёорск, Шаба (Конго ДР, суахили тшнде «мыс»), Анд(кечуа т ш н д е «мыс») атауларында керше тапкан. Ал РесейдщКиыр Шыгысындагы Селемджа езеншщ атауы эвенк тшндепсэлем - «темгр» сез1мен байланысты койылган.Ауыл шаруашылыгымен байланысты топонимдер. Кептегенаймактарда ауыл шаруашылыгы салаларымен байланыстыатаулар тобы калыптаскан. Муны 613 Казакстан мысалында карастырайык.Казак тшшдеп географиялык атаулар курамында еареседвстурл1 мал шаруашылыгына катысты акпарат басым болады.Казак топонимдерш мал шаруашылыгына тшелей катысына карайб1рнеше семантикалык топтарга ажыратуга болады.—Мал аттарымен байланысты атаулар. Казак топонимиясындатерт тул1к мал топонимдерде тура жене жанама магынасындакерше тапкан. Кейде бул топтагы атаулар метафора сипатындаболады: мысалы, «айгыр» сез1 «улкен», «бшк», «1рЬ> дегенде магына беред1, ал солтуспк казактары афайтал деп усюржборанды атайды. Б1здщ зерттеулер1М13 Казакстанда «айгыр»сез1мен байланысты 130 атау бар екендшн керсетп.- Жайылым турлергмен байланысты атаулар. Жайылым атауларыныцнепзшде жергшкп географиялык терминология жатьф.Жайылымдар сырткы турше байланысты ацтебт, алатебт, крраот,алатамыр, керала, шубар, боз, тесешш сипатына карай цум,к/оцыр, шурат, борбас, ащы, ащылауыт, шак/ат, тацыр, географиялыкорнына байланысты кунгей, тергскей, кыста кары141

ушырылып, тазаланатын жайылымдарды цагыл, цараш, желцара,ылгалдану сипатына карай бидайык,, цопа, саз, томар, жербедерше байланысты аяц, бауыр, бвктер, цойын, к/абац, жарыц,взек, твскей, е а м д ж жамылгысына байланысты ацыз, соны,шныр, шшк. тал, май, жайылымдарды пайдалану сипатына карайквктеу, куздеу, жайлау, келтецыстау, биебау, цойтебш, вргс,отар, вртец, крръщ деп жпсгелген. Бул бай жайылымдык терминологияез кезепнде Казакстан аумагындагы мындаган топонимдергенепз болган.- Су кездертен камтамасыз етйгу жагдайын бейнелейтшатаулар. А ридп климат жагдайында шаруашылыкты уйымдастырудынн еп зи алгышарттарынын б1рд ретшде су кездер1менкамтамасыз етшуд1 атауга болады. Топонимдердщ баска топтарындагысиякты, гидронимдер курамындагы «жаксы» жэне«жаман» антонимдер! аркылы озен-келдердщ шаруашылыккаколайлылык дврежес! сипатталады (14-кесте).14-кесте. Табиги су нысандарыныц шаруашылык тургыдабагалануы■ -................ ■.... 1Г идрояимдеркурамындагыГ идронимлерсвздср“жаксы” Жаксы Акквл, кал; Жаксы Алакел, кал; Жаксы Ал малы, езен;Жаксыбулак. езен; Жаксы Жаркол, кел; Жаксы Жарсор, кел;Жаксыкел. кел; Жаксыкен, езен; Жаксы Каргалы, езен;Жаксы Карасай, езен; Жаксы Карасу, езен; Жаксысай, езен;Жаксы Сарысу. езенижаман Жаман Ахжар. езен; Жаман Аккел, кап; Жаман Алакел, кел;Жаманбулак, езен; Жамандария, езен; Жаман Кен. езен; Жаманкаба,езен; Жаман Карасай, езен; Жаман Карасу, езен; Жаман Кулак, кел;Жаман Кылыш, кел; Жаманеткел, езен; Жамансай, езен; ЖаманСарыбулак, езен: Жамансу. езен; Жаман Терекп, езен; Жамантуз, кел {“тентек” Тентек, езен; Тентекбулак, езен; Тентекжыра, езен Тентек Карасу.езен; Тентексай, езен©зен-квл атауларындагы «жаксы» сез1 суынын сапасы менвткелд1пн, жайылымдык м умю нш ш гш бщщрсе, «жаман» сез!аркылы суынын жарамсыздыгы, тасу кезшде е т к е л а з д т , езенбойындагы жайылымдардын кунарсыздыгы сипатталады. Сондай-ак,«тентек» сез» аркылы шаруашылыкка колайсыздыгы142

(су агысыныц жылдамдыгы, еткелс13Д1П, апатты су таскындарыныцболу м ум кш дт) бейнеленедьКазак халкыныц гидронимиялык жуйесшщ двстурл1 мал шаруашылыгыменбайланысы табиги су нысандарыньщ тек су кезгболуымен гана емес, езен-кел, булак манындагы коныстардьщжайылымдык-шабындык максатта пайдаланылуымен де тусшдьртедь Сондыктан гидронимдердщ курамында вамдж атауларыжи1 кездесед1. Табиги су кездершщ атауларында мал шаруашылыгыныцкажеттжтершен туындайтын Ж1ктелущ байкаугаболады.Табиги су кездергмен катар, шелдьсортанды аудандарда кещйенпайдаланылган жасанды су квздершщ (кудьщтар) атауларындасудыц сапальщ касиеттер1 сипатталады. Су сапалылыгыадам мен малдыц кажетше жарауымен аныкталган. Казак тшндепкудьщ атауларында олардыц сипаты цудьщ шыцырау, апан, цую,круга, орпа тэрдзда индикатор-терминдердщ катысуымен аныкталады.Ауыз су тапшылыгы ,терецщктер1 ертурл1 кудыктардысипаттайтын терминдер дщ жйстелуш тудьфды. Мысалы, Мацгыстаудагыкудык атаулары арасында эндемик-терминдер де бар.Олар: цую (к$й), туран. Туран термит оцтуспк жене батыс ещрдетуратын казактарда «таудыц устшдеп су жиналатын ойпац жер»деген магына бередд.— Шаруашылъщты уйымдастыру ерекшелгктершен байланыстыатаулар. Казак халкыныц дэстурл! мал шаруашылыгынжурпзу ерекшел1ктер1 де географиялык атауларда керше тапты.Бул угым халыктыц кеппп-конуы, маусымдьщ коныстар менжайылымдарды пайдалану ерекшелштерш камтиды. ХУ-ХУШгасырлардыц археологияльщ мураларын зерттеу барысындагалымдар казак халкы коныстауьшыц терт тшш (цыстау, цыстац,уацытылы-цорган, цала) ажыраткан. Бул терминдердщ барлыгыдерлнс топонимдерде кернйс тапкан.- Кецгетщте багдар алумвн байланысты атаулар. Кешпецщемхр жагдайында ландшафтыц багдарлаушы нуктелерше аткоюдыц мацызы ерекше болды. Мысалы, оба сездмен байланыстыатаулар назар аудартады. Туркьмонгол тгадерщде бул термин«шекарапык белгш бтд1ретш тас уйшдю1», «табигатка табьшубелгю! ретшдеп касиетп тас ушцщс!» магынасында колданыла-143

ды. Монгол топонимикасында обо термит «тас уйщщсг, шекаралыкбелп», «окшау орналаскан тау, тебе», «арнайы ушлген таскорымы» деген магынага ие болады. Келпршген мел1меттер непзшдежене жерйлшп малшылардан сурастыру барысындаказактар оба терминш ен алдымен шекаралык белп репнде кабылдайтындыгыаныкталды: Кособа, Обаган, Обаган-тещз (Кусмурын),Об алы, Обалысай, Обалы-Сарыжал жене т.б. Кыстаулардыцменшштпс сипаты олардьщ шекарасын белплеуд1 кажет еткен.Шекара белгшер1 ретшде табиги немесе жасанды тас уйщщлерЁ(«тас»), ойыс жерлер («шат») тандалып алынган. XVIII гасырданбер! мал жайылымдары тургнде пайдаланылып к ел ген есюконыстардын атауларына талдау жасау барысында шекаралыкбелгшердщ микротопонимдерге непз болган.Сауда, КОЛ1К щтынастарымен байланысты атаулар. Саудакатынастарымен байланысты атаулар кептеген елдерде кездесе-Д1. Славян елдершде торг («сауда») термин1 Торжок (Ресей),Тырговиште (Болгария), Новы-Тарг (Польша) жене баска атауларга,сон дай ак баска елдердег1 Торгау (Германия), Турку(Финляндия), Тыргу-Муреш, Тыргу-Мегуреле (Румыния), Капрешты-Тырг(Молдова), Трговиште (Словакия) атауларына непзболган. Еуропада агылшынша маркет (Стаумаркет, Беркенмаркет)сез1 б1ркатар атауларга непз болган.Азия елдершде базар термин! Ирандагы Базарметехе, Пирбазар,Кыргызстандагы Базар-Коргон, Базартурук, ОзбекстандагыЯнгибазар, Караулбазар, Эз1рбайжандагы Базарной, Эрменибазар,Тур1кменстандагы Тагтабазар атауларын калыптастырган.Кейб1р осындай атаулар титл Еуропада «коныс тепкен»: БолгариядаПазарджик, Сербияда Новы-Пазар калапары бар.Катынас жолдары мемлекеттердац, аймактардын дамуындаайрыкша роль аткарды. Шелд1 аумактардагы керуен жолдарытек экономикалык байланыстар гана емес, медени карым-катынастарганепз болды. Таулы аудандарда, бугаздарда жене езенангарларында жол ерекшел!ктерше байланысты терминдер тобыкалыптасты. Турю Т1лдер1нде к/акра (Тем1р Кдкпа, Жонгар какпасы),иран тшдершдеп дара, дере (Дербент, Дарбаза, Дербснд),араб тшшдеп баб (Баб-ел-Мандеб, Бабкент) терминдер! «какпа»магынасында атаулар кураган.144

взен еткелдершде орналаскан объектшердщ атауында вткелмагынасындагы туркшк кешу, вткел (Таскешу, Кешу, Аманоткел),нем1с тшндеп фурт (Франкфурт, Швайнфурт), агылшыншафорд (Оксфорд, Бланфорд, Вулфорд), латьшша бил (Бильбао),ирланд тшндеп бел (Белфаст), орысша брод (Козий Брод,Бродок, Бродки) терминдер1 кездесед1. взендеп котрлер де елд1мекен атауларын непз болган: Улыританияда агылшын ткпнде«кетр» дегенд1 бщщретш бридж (Кембридж, Бриджсток) термин!атаулар кураган. Тещз жагалауындагы елд1 мекен атауларында«порт», «койнау» магынасындагы терминдер кездесед1:Портсмут, Портленд, Порту, Гавр, Бендеры, Гонололу, Гуанабара.Тацырып бойынша бацылау сурсщшары1. Топонимдж жуйелердщ калыптасуына кандай факторлар ьщпалетедо?2. Кещст1к топонимиясында кандай басты номинация устанымдарыбар?3. Е^азак; топонимиясында кещстж бейнесй капай кврйпс тапкан?4. Жергшкп жерде кещспк топонимиясына мысал бола алатын объектшератаулары бар ма?5. Казакстан аймактарындагы топонимиялык жуйелерде шаруашьшыкэрекеттщ кандай белгшер1 керйпс тапкан?6. Шаруашылык турлер1 эртурл1 халыктарда ат кою дэстурлершщэркелю болуын немен тусщщруге болады?7. Сауда катынастары Казакстан аумагындагы кандай атауларда керйпстапкан?8. Кел1к катынасы жолдарына катысты казак терминдер! кандай жэнеолардыц непзшде кандай географиялык атаулар калыптаскан?9. Когам дамуы мен топонимикалык жуйелердщ арасында кандай байланыстарболады?10. Казакстан топонимиясында когам дамуыньщ аркелк1 сатыларынатэн болган географиялык атауларды б©лш кврсетуге бола ма?11. Каз1рп еркениет дамуыныц сипаты кандай географиялык атаулардакернйс тапкан?12. Теуелсхз Казакстанда пайда болган кандай жаца топонимдер бар?10-1263 145

5-такырып. КАЗАКСТАН ЖЭНЕ ОРТА АЗИЯНЬЩТОПОНИМИКАЛЫК ЖУЙЕЛЕР15.1. Аймактык топонимиканын теориялык женеколданбалы мэселелер1Аймак топонимдершщ каирп зерттелу денгейь Кыргызстандагы география гылымыныц екшдер1 журпзген топоннмикалыкзерттеулердщ аса мацызды корыт ындысы репнде 1987жылы жарык керген «Атлас Кыргызской ССР» ецбегшщ 1 томындагы«Топонимия» бел1мш атау га болады. Мунда арнайыметш, усак масштабты картапар мен кыскаша топонимикалыксездцк келпршген. Бул тектес енбек бурын-сонды бурынгы КСРОкурамында болган елдердщ ешкайсысында болмаган. 1988 жылы«Словарь географических названий Киргизской ССР» (авторларыС. Омырзаков жене баскалар), мунда республикадагы табигижене елеуметпк-экономикалык нысандардын 5 мьщнан астаматаулары жинакталып, олардыц кыргыз жене орыс тшдершдежазылу улпс1 бершдьКыргызстанныц Географиялык когамынын бастауымен топонимикамеселелер1 камтылган «Ономастика Средней Азии»(1980), «Ономастика Киргизии» (1985) аталатын ею жинак жарияланды.Кыргызстан топоним и касынын географиялык багытындамытуда «кыргыз географ иясыныц рыцары» аталган белгш географС. Омырзаковтыц улеа зор болды, оныц 45 топонимикалыкецбеп жарык керген, республикада оныц басшылыгымен топонимикалыккартапар сериясы жасалган. Кыргызстандагы тарихиатауларга жасалган географиялык тапдаудыц Казакстан топонимикасыушш де мацызы зор. Кыргызстанда географиялыктопонимиканын дамуына «Кыргыз Республикасындагы географиялыкатаулар туралы» Зац (1997) да улкен ыкпал етп.взбекстанда топонимикалык зертгеулердщ географиялык багыттадамуына география гылымдарынын доктОры, профессорС. Караевтын спцрген енбеп зор. Ралымнын Орта Азия мен взбекстаннынтарихи географиялык атауларын, республикадагы баскатшдерден енген топоиимдерд! географиялык тургыда таллайтынецбектершщ, сондай ак Озбекстан Республикасы Геодезия женекартография жешндеп улттык орталыгынын жетекип гылыми146

кызметкерг ретшде топонимдерд1 стандарттау мен каталог курастырубагытындагы жумыстары топонимистер арасында жогарыбагаланады. С. Караев енбектершде бзбекстан топонимдер!коршшес елдердщ, соныц шшде Казакстанныц географиялыкатауларымен тыгыз байланыста талданган. Эмресе галымныц географиялыкортанын атауларда керйпс табуна катысты зерттеулершщмацызы зор.Ралым бзбекстан Республикасындагы географиялык атаулардыстандарттау мен каталог курастырудагы киындыктар катарынатарихи атаулардын коргалмауын, кецестк дэу1рдеп атаулардынбурмалануьга, езбек тшнде 30-дан астам жергшкп диалектшердщболуын, латын алфавитше кошумен байланысты топонимдер д1жазудагы кнындыктарды атап керсеткен.казакстан Республикасы Бщм жэне гылым министрлйгшщГеография институтында узак жылдар бойы географиялык атаулардыб1р1зге келиру, олардыц дурыс айтылуы мен жазылуынакатысты гылыми зерттеулер журпзшп келед1. Осы орасан зор1здешстердщ нэтижес1 ретшде географиялык карталар мен эдебиетгемыцдаган атаулардын ретке келпршуш, «Улттьщ картографиялык-геодезиялыккор» республикалык мемлекеттж казыналыккэсшорныныц катысуымен 32 томдык «Казакстанныцгеографиялык атауларыньщ мемлекеттш каталогы» жарыккорущ атауга болады. Бул колданбалы мацызы бар аукымдыжумыс теориялык зерттеулерге комакты акпарат кез1 болып табылады.Жерпл1кт1 топонимикалык мзднметтердщ гылыми-колданбалымацызы. Аймактагы географиялык атауларда жцнакталганкунды деректерд1 акпарат кез1 ретшде пайдалануга болады.1. Топонимикалык, деректер арк

АЛевшиннщ «Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацкихорд и степей» енбепнде Г. Клапрот мвлшетше сайкес, Алакелдщбурын Гурге-ноор деп аталганы, ал 1722-1723 жылдары курастырылганУнковский картасында келдщ Жонгар контайшысынынмэл1мет1 непзшде «Алак-Тугул» деп керсетшгеш туралы дерекбар. Осынын непзднде Алакелдщ Гурге-нор атауы XVIII гасырдьщорта тусына дешн, Алацты кел атауымен катар колданыстаболган деп топшылауга болады.1840 жылы Алакелдщ онтустж, шыгыс жене солтустж жагалауларыаркылы еткен А. Шренк ез экспедициясымен узынлыгы15 километрден асатын осы курлык жолагы аркылы келдщ карамакарсы жагына еткен. Ол ез1 еткен осы курлык жолагынын«Нарын езек» («Жщщже езек») деп аталатынын жене онын субетшен 2-3 метрге дейш кетершп турганы туралы деректер калдырган.Ал 1862 жылы осы ещрде болган А. Голубев мойнакгьщорталык белптн су алып кеткеш туралы жазган.Алакелдщ денгеш мен жагалау шшшшде еткен гасырлардаболган езгерютер кел табаны мен жагалаулык тузшмдёрге литологиялыкталдау непзшде де айгакталады. Кел тубшде каз1рпкезде меридиандык багытта, катарласа созылып жаткан жщ1шкесу асты жалдары орналаскан. Зерттеуш1 К. В. Курдюковтьщ пайымдауынша,бул жалдар жаратылысы жагынан кел туб1ндекалыптаскан емес, субаэралды жагдайда тузшгён курылым болыптабылады. Осынын непзшде Алакелдеп су децгеЙ! еткенгасырларда Шренк керген кездегщен де темен болган деп болжамжасау га болады.П. П. Семенов Тянь-Шанский 1840-1858 жылдар аралыгындаАлакел келд] алабы Шыгыс жене Батые деп аталатын ею бастыкелден тургандыгын, олардын арасы ен! 20 верст болатын батпактымойнак белш жатканы туралы жазган. Алакел денгешнщXIX гасырдын б1р1нш! жартысымен салыстырганда, едеудркетерш1п жатканын 1933 жылы 3. А. Сваричевская да атап керсеткен.Зертгеуип Алакелдщ онтустж-шыгыс шетшде жэне Емшезен1 сагасында су асында калган буталар мен агаштардын тамырларымен сынган бутактарына шш1п, жыртылып калатындыктан,бул аудандарда балыкшылар ау кура алмайтындыгы туралыжазады.148

Алакелдщ морфометриялык елшемдерг де соцгы 170 жыл1шшде арту багытьшда сипатталады: кел ауданы 1840 ж Шренкбойынша 1700 км2 болса, 1862 ж Голубев деректер1 бойынша1776 км2, каз1рп кезде 2650 км2-д1 курайды. А.Ф. Голубев келузындыгьга 70 км, енш 43 км деп аныктаса, Б*К. Терлецкий (1931)бул елшемдердщ тшсшше 75 жене 48 км екецщпн келпред1,. алВ. К. Курдюков мел1меттер1 (1951) бойьшша 90 жене 50 км, казгрпкезде бул шамал ар тшсднше 104 жене 52 км деп есептелед1.Келдщ морфометриялык елшемдершдеп соцгы ею гасырдагыосы улкен езгергстердщ ез1 бул келдщ каздрп тппш менауданы осыдан 2-8 гасьф бурынгыга Караганда мулде езгешеболгандыгын айгактап тур. Олай болса, каздри Алакелдщ ортагасырлардагы Квтрлг кел аталуы географиялык жагынан толыктусщщршед1 деуге непз бар.Алакелдщ (суретте) ка-31рг1 атауы Казакстанда жи1кездесетш лимнонимдер катарынажатады. Тауаралыкказаншункырда орналасканАлакел бетшде жел багытымен жылдамдыгы жи1 езгерштурады. Осыган байланыстыпайда болатын толкындардыцбагыты мен жьшдамдыгы да теулшне бдрнеше рет езгердп, келдщжасылткым суынын тус1 толкын есершен ала-кула кер1н1ске иеболады (суретте). Кел суыныц бул сипаты жагалаудан айрьщшажаксы байкалады. Келддц ала болып кершу1 оныц басты ерекшелт болгандыктан, жерпл1кт1 халык оган «Алакел» деп атберген.2. Топонимдер тш тарихы мен лингвистикалык, географиядаак,парат кезг ретшде пайдаланыла алады. вйткет кептегенкене топонимдерде архаизмдер мен жергшкп ил диалекилер1езгерюс13 сакталган. Кене терминдердщ бгрг—к/аркрра. Бул свздщмагынасына XIX г вМ1р сурген окымысты Курбангали Халидез1т ц шагатай тшнде жарык керген «Тауарих хамса» ецбепндемынадай тусдюк берген: «Турю тшдес хальщтарда казактан баскасындабул атау кездеспейд!. Казактардьщ айтуында «каркара»таулар 1Ш1нде езгелерднен айрыкша турган би1к шокыларга мез-149

геп айтылады. Лепа манында. Алатаудын езге жерлерщде «каркара»атымен аталган таулар бар. Сонымен бипс, улкен нэрсеге«каркара» делшед!, мысалы, б1реу узын, денел! болса, оны «пеленшетоп 1шшде каркарадай кершедш деу осыган далел».Осы ретте К- Халид монгол тшндеп «шеулЬ> деген создщказакшадагы царцарага балама болатыны. ягни Аягез ец1р1ндепАкшеул1, Коныршэул1 оронимдерш «таулы-тасты» деп тус1нд1ру1аса мацызды топонимикалык дерек болып табылады.Онтуспк Казакстан облысьшдагы топонимиялык жуйенщ пайдаболуы мен дамуынын тарихи-лингвистикалык непздершзерттеген белгш лингвист К- Рысбергенова осы ешрдеп туркшкдэу1рге дейш калыптаскан кене реликтшк топонимдер курамында-лак/-лек, -дак/-дек, -так/-тек, -нац/-нек журнактары катынасатынынаныктаган. Ралым булардыц канрп замангы -лык, журнагыменсейкес келетшш атап керсеткен.Осы ретте ол Онтуспк Казакстан облысындагы К,арнац атауын«езен тармагы, езеннщ тармактарга, арналарга белшетшжерЬ>, ал Сыганац атауын географиялык термин ретшде каз!ргедейш колданыста журген «шыганак» сезшен байланыстырган.Шыгыс К^закстанда да 2 Кдрнак атауы бар (коныс, тау). Сонымен,кене терминдер мен диалектшердщ географиялык атауларкурамында сакталып калуы топонимикалык зерттеулерде ганаемес, тарихи, таг саласындагы жене медениеттану уппн манызызор болып табылады.3. Топонимдерде жинагдпалган геология.!ык ацпараттыКазахстан аумагында жаца кен орындарын ашуга пайдаланумумкшдт зор.Жалпы алганда, бурын-сонды пайдалы казбалар еншршгенаумактарда топонимикалык деректердщ геологтар уппн акпараттыкмацызга ие болатыны баркатар зерттеулерде атап керсетшген.Атаулар курамындагы пайдалы казбалардын жеке турлершш барекенд1пн бщщретш индикатор сездер мен терминдер топтарынжинастыру кажет. Осы еднгп XX гасырдын орта шешнде геологиялы к барлаулар ксзжде утымды пайдалана бшген. Жыландыатауы кебшесе осы аудандарда тусп металдардын бар екендшшбйдаретш акпарат болып табылады. Ал коктас терминшщ катысуыменжасалган атаулар мыс тотыгьшьвд бар екендшнен пкелейхабар берш тур. Ежелден металл ендфу мен ендеу аймагы реттн-150

15-кесте. Казакстандагы шщыр, шурык; оним1мен байланыстытопонимдерНысаннынорналасканаймагыТопонимдерКаз1рп барланган пайдалыказбаларЖетюу Алатауы Мыцшукыр Полиметалл кендер!МугалжарМыцшукыр, Шукыр, Шукыроба,ШукыртауХромит кендер1Сарыарка Мьщшукыр, Шукыр, Шурык Тусп жэне сирек металдарОцтуепк-БатысАлтайСолтуспкКазакстанКаратауМыцшукыр, Шукыр, Шукыржота,Шукырсаз, ШурыкМыцшукырМыцшукыр, Шукырсай,Шукырши, Шурык, ШурьщсайТусп жэне сирек металдарАлтынПолиметалл кендер!де белгш болган Орталык жене Оцтустш Кдзакстанда шщыр,шурык; онимдер1 б1ркатар атауларга непз болган (15-кесте).Шурык; сезш казак халкы усак тесжтер мен уцгыларга катыстыколданады. Олай болса, географиялык атау ретшде шурык,ш укы р ежелп тау-кен жумыстары журпзшген аудандардыбшд1ред14. ЖергШкт* топонимикалык, мэлшеттердг байыргы ландшафтардыцалпына келпируде пайдалану.Жергшкп топонимикалык мел1меттерда байыргы ландшафтардыкалпына келпруге байланысты шараларда пайдаланумумкшшшктер1 географияльщ атаулардын; белгш б1р ландшафтарда«шогырлану» зацдылыгына жене топонимдердщ кепжагдайда табигат ерекшелйстерш дел бейнелейиндише непзделгеи.Тарихи географияда бул ед1ске непз салушылар катарынаФ. П. Саваренский мен В. П. Семенов-Тянь-Шанскийд1 жаткызугаболады.Кургак ландшафттар жагдайында ландшафт езгергстершщдерек кезг репнде лимнонимдерд1 карастыруга болады. вйткен!ертурл1 гасыр шшдеп климат тербелютерше урымтал аридпклимат тен аудандарда келдер мен езендердщ суы тартылып,курдымдалуга ушырауы ес1ресе каркынды журедь Нетижесшдетущы келдердщ орнында батпакты-шалгынды копалар мен томарлар,ащы келдердщ орнында сорлар, кактар, туз кабаттары151

калады. Суы тартыла бастаган келдер олардын атауларында жшкездесепн «камыс» сез1 аркылы да айкын ажыратылады. Келдердщтартылып калгандыгынан хабар беретш топонимдер тобыжеткцпют деуге болады. Б1з осы мэселет зерттеу барысындаСолтустж Казакстан облысындагы курамында кел термин! барфизикалык-географиялык нысандар атаулар тобын држтеп алдык.Алдымен мундай атаулар арасынан каз1рп кезде эрекетш токтатпаганбулак, езен, кудыктарды алып тастадык. Осындай жолмендржтелшген атаулар саны Солтустж Казакстан облысында 37 болды,олардыц 32-С1 каз1рп кезде батпакка тен болса, 5-у1 конысатаулары болып табылады. Бул нысандардыц бурын кел болганды р ы жешнде топшылауымыз келДердщ кургауы барысындаалдымен батпакка, уакыт ете келе ылгал суйпш есдмджтер каулапесетш ойыстарга айналагынына непзделген.XX гасырдыц екшпн жартысында Арал каарепмен дунижузше вйгтл1 болган Кызылорда облысы аумагында да табигатезгерютершен хабар беретш атаулар тобы бар. Жалпы бул облыстанезендер мен келдердщ 39 атауын дристеп алдык. Олардыц1-у\ кайрл кезде кургак арналарга сэйкес келсе, 22-сд коныс,8-1 сор, 2-у\ батпак болып табылады. Каздргт кезде кургак арнаболып табылатын географиялык нысандардыц атаулары бурынэрекет еткен езендердщ атаулары болган тардздк Эжщан Сайдария,Акбастау, Есидариялык, 1цкэрдария, Жацадария, Кдрадария,Калгандария. Бул топтамадагы атауларда дария термин! мен есм,жаца, цалган, щкэр тэрпд! айкындаушы сездердщ болуыныц ез1бул езендердщ бдрнеше рет езгеркже ушыраганынан хабар беред1.Казакстанныц жекелеген аймактарында табигаттагы керд езгерютерддкерсететш атаулар топтары аныкталды:- Ацмола облысында: Жаманкел (батпак), Жартыкел (кел),Каксор (кел), Курдыккел (коныс), Куркел (батпак), Ссщма (батпак),Суалды (коныс), Улкен Куркел (коныс);- Ак/пвбе облысында: Жалтыркел (батпак), Кел табан (коныс),Курдым (кел), Курсай (кургак арна), Кыстаукел (батпак);- Алматы облысында: Келтабан (коныс). Калган Буйен(кургак арна), Кдлганкел (коныс), Калган 1ле (кургак арна),Куркел (батпак);152

- Батыс К,азацстан облысында: Кеб1р (коныс, келтабан), Кепкенсай(сай), КуРгаК Баткол (коныс), К^уркол (сор, коныс), Курсай(езен), Солганкопа (келтабан);- Жамбыл облысында: Акканкел (коныс), Ащыкел (коныс),Кашкантещз (сор);- Оцтустж Крзак/стан облысында: Калганкел (коныс), Калгансыр(кел), буркал (кургак арна), Курозек (кургак арна), Курсай(кургак арна);- Караганды облысында: Кураша (езен), Кургаккудьщ (кудык),Куркел (коныс), Курезек (езен), Курсай (кургак арна).5. Топонимикалык, мэлшеттердг табигат крргау шндепайдалануКазакстан топонимиясында еамдш жамылгысыныц сипатынбейнелейтш атаулар кеп. Казакстанда таралган агаш атауларыменбайланысты топонимдерге талдау жасау кейбгр агаштурлершщ таралу ареалыньщ сол агаш атауымен байланысты топонимдердщтаралу ареалынасейкес келе бермейтшш керсетп.1) Карагайдыц Казакстанда кэд1мп карагай жене самырсынкарагайы (с1б1р карагайы) деп аталатын непзп ей тур1 еседьШаруашылык мацызына орай жене таралу ареалыныц шектеул1сипатта болуына байланысты казак халкы карагайдыц таралуаудандарын географиялык атауларда белгшеп отырган. Эиресекарагай шоктары есетш аудандарда царагай лексемасы постпозициядакептеген атаулар (Аманкарагай, Аракарагай, Жабыккарагай,Шоккарагай) курайды. Сонымен катар, карагайдыц кещнентаралганьш, топтасып есуш керсететш атаулар катарында50-ге жуьщ К^арагайлы атауын алута болады. Олардыц басымкепшшп карагай есетш аласа, орта жене бшк таулы ещрлердешогырлан, карагаймен байланысты атаулардыц таралу ареалыкарагайдыц таралу ареалына Караганда елдекайда кец: 20 атаудьщказ1рп карагай ареалынан тыс аумакта кездесеттш аныкталды.2) Кайын Казакстан аумагында салыстырмалы турде кецшентаралган агаш болып табылады. Кайыц турлерг арасында КазакстанныцКызыл ютабына енпзшген сирек кездесетш цызыл к/айыцайрыкша коргауды кажет етед1. Кабыгы акшыл-кызыл туст1 болыпкелетш бул кайыц Казакстанньщ эндемии болЫп табылады.Оныц каз1рп ареалы жазьщта Наурызым мен Аманкарагай шоктарын,таулы аймакта Солтуспк Тянь-Шаньныц тау беткейлерш153

16-кесте. К|азакстанда кызыл кайынмен байланыстыатаулардын таралуыКызыл кайын казфп кездеОблыстартаралган аудандардагы атауларАкгвбе Кызыл кайын - езенАлматы Кызылкайыц - коныс;Кызылкайыц - езен (Аксу ауданы)КарагандыКызылордаШыгысКазакстанКызылкайыц - тау (Улан ауданы);Кызылкайыц - коныс (Бескарагайауд); Кызыл кайын - ауыл, коныс,кыстау, езен (Тарбагатай ауданы)Кызыл кайын каз^рп кездевспейтш аудандардагы атаулар■ |Кызылкайыц - ауыл(Алакел ауданы)Кызыл кайын - коныс;Кызылкайыц - тебе;Кызылкайын - кыстауКызыл кайын - ауылКызылкайын - тау(Аягез ауданы); Кызылкайыц -коныс (Кекпекп ауд.);Кызылкайыц - езен(Жарма ауданы)камтиды. Дегенмен, Кызылкайыц топонимшщ ареалы елдекайдакен (16-кесте).Бул топонимикалык мел1меттерд1 сирек кездесетш агаштурлершщ байыргы ареалдарын калпына келпру гсшде косымшадерек кез1 ретшде пайдалану мумкшдш бар3) Шаган агашы жазыктагы тогайларда тек Шарын езеншщацгарында гана реликт ретшде сакталган, ол жерде шаган нагызорман курайды. Шарындагы шаган шоктары Балкаш манындагытогайлы ормандардын ежелп тип 1 не жатады. Бул тогайдын жасы5 млн жыл шамасында деп есеПтелеДь Кдзакстанда Шаган депаталатын езендер кеп: Жайык езеншщ, Шыгыс Каспий алаптарындагыШаган, Ертю езеншщ алабындагы Шаган, Шаганобаезендер!, Алакел ойысында Шагантогай деп аталатын езен, кыстауаты бар. Б1здщ пшр1М1зше, езен аттары кезшде бул мандашаган агашынын ескедщпнен хабар беру! мумкш. вйткеш, аридпклимат жагдайында бул агаш тек езен бойларындагы тогайлы кассоциацияларда гана кездесу» мумкш. Муны жогарыда аталганШарын ангарындагы шаган шоктары делелдей туседьШарын атауы Казакстандагы ежелп географиялык атаулардынб|р1 болып табылады. Тарихи едебиеттерде бул атау Эм1рТемгр (Х1У-ХУ гг) заманынан бер1 бедгш. Эм1р Тешрдщ жорыктарынынтарихы жазылгаи Шараф ад-дин Йаздидщ ейгш«Зафар-намасында» жене баска енбектерде Чарун (Шарын) атауы154

б1рнеше рет кездеседь Ортагасырлык галым МДашкари «шарун»йагма тшнде шынар агашы дегенд! бшд1ретшщ жазган. Ал ОрталыкАзияны зертгеупй беягш галым, саяхатшы Г. Грум-Гржимайлоныцдеректер! бойынша, Шыцжандагы Турфан шуратындамекендейтш уйгырлар шаганды «чарьш» деп атайды. Шаган фитонимретшде гидронимдерге непз болуы мумкш; бул уйгырлар«чарын» деп атаган шаган агашыныц каз1рп ареалын бейнелейтшШарын атауынан айкын байкалады;Топонимикалык мел1меттерд1 пайдалану фитонимдерд1 зерттеуменшектелмейд1, зоонимдер де табигатты коргау жэнебиоэртурлшкп сактауда улкен манызга ие. Каз1рп кезде республикааумагында табиги мекен ортасында жойылып кеткен 1р1ац жолбарыспен байланысты атаулардыц сакталуы оныц байыргыареалын топоним непзшде калпына келпруге мумкшдкбередьЖолбарыстьщ казак жер1нде мекендегеш туралы гылыми эдебиеттенакты деректер жеткшкть Бул ретте XIX г басындаА. Левшин жолбарыстыц Арал тещз1 мен Сырдарияныц, К^уацдарияныцну камыстарын мекендейпш, 1820-1821 жылдары Сырбойында болтай капитан Ё. К. Мейендорфтыц Жацадария жагалауындагысексеуш шок^арында жолбарыстыц бар екенд1пженшде жайлы деректер1 аса кунды. Ал Н. А. Северцов 1867 жкыркуйепнде Жетхсу Алатауында К^ора езеш ацгарьшдагы шыршалыорманда жолбарыс кергендтн жазады. Каз1рп кездеАлматы, Жамбыл жэне Оцтуспк Кдзакстан облыстарьшда жолбарыспенбайланысты топонимдер сакталып калган. Жолбарысатауымен байланысты топонимдердщ шогырланган аудандарыжогарыдаВ. Н. Шнитников топшылаган таралу ареалымен сэйкескелед1: Жолбарысты конысы 1ленщ орта агысында орналаскан;Жолбарыстывзен езеш Кдратаудан бастау алып, Шу езеншщтеменп агысына жакын мацдагы сор батпакты ещрде кумга сщшкетед1; Жолбарыс конысы Талас езеншщ ацгарында, Жолбарысцамалезеш Каратаудыц оцгуспк-батыс сшемдершен бастау алып,Аккел кел1 мацындагы сорда жерге сщш кетедг; Жолбарыссайезеш бурын Талас езенше куйган, каз1рп кезде Тараз каласынаншыгыска карай жаткан кургак арна болып табьшады. Бул деректергесуйенсек, жолбарыстыц байыргы ареалы Талас, Шу, 1леезендершщ ацгарлары болган.155

Аймак топонимикасынын канрп меселелерь Теуелазджалган жылдары Орта Азия аймагынын топонимиясы курдел! езгерютергетуей. Бул взгерютер мына багыттар бойынша журдк- кецестш кезецнщ кесемдер1 мен котам кайраткерлершщатындагы географиялык объектшердщ атарихи атаулары кайтарылыпберщщ;- тоуелсйдш жылдарында мемлекетке ецбеп сщген кайраткерлердщ,онер адамдары мен галымдардын аты-жеш бурынгыкецестж топонимдердщ орнын басты;- еткен замандарда ел теуелс1здш ушш курескен батырлар,тарихи тулгалар ес1мдершщ географиялык объектшерге бершук- жаца заманныц идеологиялык сипаты мен теуелЫздпс символынкерсететш жаца атаулардын пайда болуы.Казакстанда теуелиздш жылдары 5 облыстын. 20 калаиын,54 ауданныц, 43 темхржол бекеттерщщ, 30-дан астам ауыл атауларыезгертшген. Мысал ретшде Туржменстандагы кейб1резгерген атаулардын Т1з1мдер1 Г косы мша да бершген.5.2. Географиялык атаулардыц калыптасуынаыкпал еткен факторларАймактагы топонимдердщ калыптасуына кептеген факторларыкпал еткен. Аса мацызды сауда-экономикалык женеескери-саяси катынас жолдарынын тогысында орналаскан ОртаАзия мен Казакстан аумагы ежелден бер1 Шыгыс пен Батыс арасынжалгастырып жаткан кещр кызметш аткарды. Орасан зораридп аудандар, таулар мен шураттар алмасып келетш бул аумактаотырыкшы жене кешпенд! медениет уйлескен курдел)медени-шаруашылык кешен калыптасты. Географиялык орныныцстратегиялык жагынан мацызды болуы осы аймак аркылыкене керуен жолдары нын етуше, ягни экономикалык, меденикатынастардыц дамуына, курамы мен курылымы жагынан турл!топтарга жататын халыктардын кегщ-коны, алмасуына себешшболды. Жаулап алушылар мен кешш кел ген халыктар бул аумаккаезшщ шаруашылык, медени дестурлерж алып келумен катар,аймактыц бай географиялык терминологиясы мен топонимиясынкалыптастыруга ез улестерш косты.156

1) Тарихи факторларАймактагы географиялык атаулардын, кейб1реулер1 кене заманнанберп жазба ескерткштерде сакталып калган немесеауызша турде урпактан урпакка жеткен. Орта Азиядагы ец ежелпатаулардыц б1р1 - Туран. Бгздщ заманымызга дешнп I мыцжылдыкта1р1 ескери-саяси б1рлест1к курган, кершшес Иран жершдепотырыщпы халыктармен удайы согыскан ежелп кешпецщтайпалардыц жалпы атауы тур болган. Озбек тарихшысыШ.С. Камолиддиннщ (2006) зерттеулер1 бойынша, бул этнонималгаш рет кене парсылык «Авеста» ецбегшде аты аталып, кешннениран, араб тшдершдеп кене жене ортагасырлык едеби,тарихи-географияльщ жазбаларда кездесетш Туран топонимшенепз болган. Ралым тур жене турцс этнонимдер1 мен Туран женеТуршстан топонимдер1н1ц ортак нег131 бар деп есептейдь Ойткеюежелг! ирандьщтар турлар деп ортааЗиялык тур1ктерд1, турк1тшдес сактар мен гундарды атаган.VI-VII гасырлардан бастап Туран аумагы Турш каганатыныцшекараларымен сейкес келе бастайды. VII-VIII гасырларда осыаумакка келген араб жаулап алушылары оны «Мауреннахр»(Мавераннахр) деп атай бастады, араб тшнен аударганда булатау «езеннщ ар жагы» деген магына беретш. Орта гасырлардаарабтардыц аркасында бул атау аса танымал болды. XIX гасырдаеуропалык гылыми едебиетте «Трансоксания» деген калька-атаупайда болды, бул «Мауреннахр» топонимшщ латынша нускасыболатын. Сонымен, тарихи кезенде Орта Азия мен Казакстан аумагынаертурЛ1 халыктар б1рнеше туурл1 атау бердь Ал жергшкт1колданыста кебшесе Турк1стан жене Мауреннахр атауларыболды.Туркгстан топоним! Туран, Туристан топонимдершщ негурлымкей1нг1 баламасы болып табылады, ол алгаш рет VI-VIIгасырлардыц жазба ецбектер1нде кер1н1с тапты. Турфан шуратында639 жылы курастырылган согдьшьщ кужатта Турю станатауы каз1рп Орта Азия аумагьш белгшеу ушш колданылган.Сонымен, бул аймактыц Мауреннахрдан баска атаулары географиялыкерекшел1ктер тургысынан емес, этностьщ шекаралардыбелгшеу максатьщца койылган деуге болады.IX гасырда Орта Азияда Араб Халифатыныц саяси кулдьфауынабайланысты жергшкп теж1ктерд1ц Саманидтер еулет!157

(819-999) орныкты. Дел осы кезевде адеби парсы тйп (дари)калыптасты. Бул аймакта жаца ирандык топонимдер тобынкалыптастырды. X гасырдын сонында Жёт1су мен ШыгысТурюстандагы кешпенд1 турю тайпаларыньщ аксуйектер! Караханидмемлекетш курды. Кешпёнд] тайпалармен б!ргё осыаймактагы отырыкшы халыктарды кол астына енпзген бул мемлекетX гасырдын сонында Саманид мемлекетш жаулап алды.Дал осы кезенде Сырдария ангарында огыздардын Селжук мемлекетшщнепз! каланды. Караханидтер дэу1р1нде Орта Азиядатурю халыктары басым бола бастады. Бул аз кезепнде турю тшдесжана улттар мен улыстардьщ калыптасуына жэне турюлпс топонимдердщбасым бола бастауына алып келда. 1029-1038 жылдараралыгында караханидпк турю галымы Махмут Капщари арабтшнде езшщ эйгш «Диуани лугат-ит-тур1К» (Турйс сезДцт)жазды.1089 жылы Караханидтер Селжук империясынын кара магынаетп, ал Солтустш Кытайдан куылган кешпещи кидандар(каракытайлар) 1128 жылы Жепсуды, 1141 жылы тутас Мауреннахрдыбасып алды. 1219-1221 жылдар аралыгында буюл ОртаАзияны монголдар багындырып алды. Осы кезеннен бастап, аймактамонгол атаулары пайда болды. Олар еиресе Казакстанаумагында кеб1рек саналады.XIV гасырда монгол езпешен азат болган Орта Азия аумагындатурю халыктарыньщ мемлекеттер! калыптасып, туркшктопонимдер басым пайда бола бастады. Сонгы 3 гасырда аймаккаорыстардын коныстана бастауы топонимикалык жуйештшд1к тургыдан курделендаре тусть2) Табиги-географнялык факторларОрта Азия мен Казакстан аумагыныц табигат жагдайлары аймактын631НД1К топонимдерш калыптастыруга себешш болган.Кещстпсте багдар ал у максатында топонимияда туспен байланыстыатаулар тобы калыптасты. Туе атаулары тшдеп дэстурл»магыналык жуктемеегмен катар, кешепк туралы айрыкша географиялыкакпарды бейнелеген. Мысалы, барлык турю халыктарысиякты, казакг арда да топонимдер курамындагы «кара» тек туспгана емес, «улы», «купт», «коркынышты», «айрыкша» дегенметафоралык магыналарга не болган. «Кара» сезшщ полисемия-158

лык; сипаты кене туркшер жасаган елемнщ кещсгжйк бейнесшдеп«солтуСТ1К» угымымен де аньщталады.Турю халыктарыныц туспен байланысты геосимволикасындасолтуспк кара туспен байланысты болып келед1. Белгш туркгганушыгалым А. Н. Кононов атап еткендей, кещспк символыретшде апынган «кара» этнонимдерде де халыктыц мекен ортасыныцгеографиялык орнын бщщредк каракытайлар - кытайдыцсолтусппне коныс аударган монгол тщщ кидандар, каракыргыздар- солтуспк кыргыздары.«Кара» сезшщ жалпы туркшк тагы б1р магынасы «жер,курлык» дегенмен байланысты. Кенеден сакталган елемнщкещспк бейнеанде Тещрхмен байланысты Жогаргы ел ем актуспен, ал Теменп елем кара туспен бейнеленедь Осы тургыдадестурл1 казак когамы иерархиясындагы «аксуйек» жене «карасуйек»угымдарын да атап етуге болады. Ал казак ауызедебиетшдеп «кара жаяу» угымы кедейшш1к магынасымен Т1келейбайланысты. Казак топонимиясындагы «кара» лексемасысалыстырмалы турде жазык кещстпстеп окшауланган тебелерге,жазда тебес1 карсыз болатын тауларга, бастауын булактан(жерасты суларынан) алатын езендерге, уксас географиялык нысандардыцсолтуст1ктепс1не катысты колданылады. Соныменкатар, жыныстардыц кара (немесе куцпрт) тусш бщц1рет1н атаулартобы да жеткшкп. Географиялык нысандарды шаруашылыктургыда багалау сипатындагы Каракум атауы ес1мд1кпен бекненкумды шелдерге катысты колданылады.Кене туркшк жазба ескертюштершде «кек» сез1 «аспан» магынасындаколданьшган. Каз1рг1 казак тшшде де «аспан», «кек»,«твц1р1» концептшер1 езара тыгыз байланысты туракты тгркестеркурайды: «кек тещр1С1», «кек аспан» жене т.б. Муныц езг барлыктурк1 хальщтарына тен, кене заманнан келе жаткан елем бейнес1н1цсемантикальщ парадигмасы болып табылады.ТурК1 халыктарЫнда «кызъш» кед1мг1 тусп б1лд1ретш аныктауьшкана емес, ол дестурлг медениетте «онтуспк» магьшасындада колданылады. Жалпы географиялык тургыда муны оцтуепктекуннщ мол тусу1мён тусшд1руге болады. Ойткеш геосимволикадагыоцтустпст! бщщретш «цызыл» угымы казак тшшдеп «кызу»ет1сппмен жаратылысы жагынан байланысты болуы мумкш. Осыретте атауы кызыл тусп жьшыстармен байланысты тус1нд1ршет1н159

Кызылкум шелше катысты «оцтуспктеп ыстык кум» деген аныктамаберуге болатын тер13Д1.Осы дэстурл1 геосимволика тургысынан алганда, КызылкумКазакстан аумагындагы баска кумды ещрлерге Караганда оцтуст!ктеорналаскандыгы шел атауына тусшш берщ тургандай.Сонымен, халыктык топонимиядагы туспен байланысты метафораларелемд1 сипаттаудын казактарга тен концептуалды улпсшетолыгымен сейкес келедо.Кургак климат жагдайында су объектшершщ орналаскан жерлерш,олардын маусымдык, аумактык ерекшел 1ктер1н белплеууплн айрыкша географиялык терминология калыптасты, ол езкезепнде топонимдерге непз болды. Дуние жузшдеп ец ежелпсуармалы епнпнлш аймактарынын б1р1 саналатын бул аумактатабиги су кездер! ерекше курметтелепн. Олардыц атаулары аймактагыец кене топонимдер болып ёсептеледа жене олардыннепз1нде баска географиялык объектшерд1ц атаулары пайда болган.Кене туркшк окуз жене сув терминдер! ежелп ирандык абжене руд терминдер! тер13Д1, кептеген атауларга непз болган.3) Элеумегпк факгорларОрта Азия аумагында отырыкшы жене кешпенд1 медениетдестурл! сипат алган. Отырыкшы ем1р салты Орта Азия аумагындаелд1 мекендер мен калаларга катысты колданылатынжергшкп балык, орду, кент, курган, кышлаг, капуг, тура терминдершдекерш1с тапкан. Ал олардыц нег131нде кептегентопонимдер калыптаскан.Кене турю жазбаларында балык (казакша нускала «балыц»)«кала» деген магына берген, бул кене турю сезд1ктер1 мен М.Кашкариецбектер1нде Т1ркелген. Бул ете кене термин ретшдеПекиншц турюлш атауында (Ханбалык), Жет1судагы 1лебалык,Монголиядагы Тогу-балык атауларында кездеседь РалымдарТибеттеп VIII гасыр ескерткшйнде туркшш Шу-балык каласытуралы деректер тапкан.Орду (казакша нускада «орда») термин! де калалык елд! мекендергекатысты колданылады. Казакстандагы Ордабасы,оргагасырлык Орду, Харлух-Орду, Ил-Орду, Кара-Орду, Куглуг-Орду,Килич-Орду атаулары кала медениепнщ ежелг!аудандарында сакталган. Теж1кстандагы Хорог каласынын атауы160

жергшкп шугнан тшнде «калашьщ» магынасын беретш харагсез1мен байланысты болады.Беюню магынасын беретш курган (казакша нускада «кррган»)термиш аймактагы кептеген атауларга непз болган. ТежпсстандагыКурган-Тюбе, ©збекстандагы Джаркурган, Каттакурган,Кыргызстандагы Базар-Коргон, Кдзакстандагы Жанакорган,Талдыкорган, Шолаккорган атаулары осы сезбен байланысты болады.Ортагасырльщ кезецнщ бас кезшде аймакта «кала» деген магынаберетш согдылык кат сез1мен байланысты туркшк кенттермит кептеген атауларга непз болды. Олардыц кейб1реулер1осы кезге дейш сакталган, кейб1реулер1 осы улгзде жацадан жасалган.Озбекстандагы Газалкент, Паркент, Пскент, Ташкент,К,азакстандагы Шымкент, Манкент, Мырзакент, Суткент,Саудакент, Тежшстандагы Пенджикент атаулары кент термишменбайланысты калыптаскан.4) Экономикалык факторларОртагасырльщ жазба едебиеттерде аймакта дестурл! сипаттаболган епн шаруапшлыгымен байланысты кептеген ортаазияльщтопонимдер кездеседг. Олардыц катарында Нарьшныц солжак саласы болып табылатын Арпа езеш, Арпа Йазы даласы,Арпальщ конысынын атаулары бар. Каз1рп ОзбекстандагыХорезм каласыныц Маш деп аталган рабатыныц атауы Орта Азиядагана ес1р1летш буршак тукымды маш ёсгмдшнщ атыменбайланысты пайда болган. Тшп Ташкент каласыныц орта гасырлардагыШаш (Чач) аталуы кене турю тшшде «орак» дегенмагьша берген.Аймакта суармалы епн шаруашылыгымен катар кешпелг малшаруашылыгы да дамыган. Мал шаруашылыгымен байланыстыатаулар тобы еаресе Казакстан мен Кыргызстан жерлершдеЖ1ктелген сипат алады. Сонымен катар, Орта Азиянда ертурлаколенер турлер1н1ц, жгбек жене макга енд1р1сш1ц дамыганыбелгш1. Бул аталгандардыц барлыгы аймактагы топонимияда ез1зш калдырган. Аймакта тек осы шаруашыльщ турлершц терминдер!непзшде калыптаскан атаулар (Жуйнек, Устохона,Жуз1мд1к) гана емес, белгш1 бгр шаруашьшыкты уйымдастырудестурлер! (Ортецшокы, енд1р1стщ орналасуы (Макташы, Пахтаарал,Сарыжайлау) кер1ню тапкан.11-1263 161

5.3. Орта Азия мен Казакстандагы топонимиялыкжуйелердщ курылымдык жене мазмундыкерекшел1ктер|*Орта Азия топонимдершщ тщщк кабаттары. Орта Азияаумагындагы топонимдердщ тшдйс тургыдан ала-кулалыгыЭ. М. Мурзаев курастырган, стратиграфия лык баганадан айкынкершедь Бул багананьщ непзш каз1рп тшдер тургысында магынасынтусшд1ру мумюн емес, ете ежелп субстраттык, атауларкурайды. Олардыц катарында Хива (казакша нускасы - Хиуа),Самарканд атаулары жатады.Келес1 тшд1к кабат кене ирандык, болып табылады. Бул кабаттагытопонимдер кене замандарда осы аумакты коныстанып,епншшиспен айналыскан иран тщщ хальщтардьщ (хорезмднстер,бактриялыктар, согдылар) мурасы болып табылады. Бул атауларкатарына галымдар Вахш, Балхан, Хорезм атауларын жаткызады.Кене иран халыктарыныц сешм-нанымдары бойынша, Вахш депсу пер1штес1н атаган. Орта Азияда ерте кезендерде согдылыкЧинанчкат, Джамликат, Суткат, Навыкат, Узкат, Мулджакат,Кирминкат, Суйаб, Уркат, Дых-ы Чуб деген кала атауларыболтан. Кдз1рп кезде взбекстандагы Шахрисабз атауы кенеиран тшдшен аударганда «жасыл кала» дегецщ бйшредьVШ1НШ1 тшд1к кабатты жаца ирандык, (тежнс-памир) тщдердептопонимдер курайды. Бул тшдер казЁрп кезде колданыстаболгандыктан, этимологиясы мен семантикасы айкын ажыратылады.Олардыц арасында Орта Азия мен Казакстандагытопонимдер курамында жш кездесетш географиялык терминдербар. Абад термиш «кала» дегенд! бшд1ред1, Тур1кменстандагыАшхабад, Балканабад, Туркменабад, взбекстандагы Даштабад,Дехканабад, Пахтаабад, Шерабад, Халкабад, ТежпсстандагыКолхозабад, Кыргызстандагы Жалалабад атауларын калыптастырган.Дария термиш «улкен езен» магынасында аймакгагы 1р1 езендермен олардыц жагалауындагы объектшерге бершген:Эмудария, Дариялыфпацыр, К,азафария, Куацдария, Сырдария,Сурхандария, 1цкэрдария. Об (аб) термин) «су» деген магынаберед>, ол мынадай атаулар курамында бар: Мургаб, Обихингоу,Андароб, Варзоб, Дугаб, Обигарм, Хингоу, Сурхоб, Сиёхоб.162

Кей жагдайда бул термин атау курамында езгерхске тускен. Мысалы,Тэжжстандагы Куляб каласыньщ атауын кулоб («батпактысу») сез1мен байланыстырады, шындыгында да кала манындабурын батпактар болган. Кух термит «тау» дегенд! бшд1ред1.Бул термин Кух жотасы, Кухдара езеш, Кухистан таулы елкес1,Сафедкух тауы, Сурхку жотасы (Тежшстан), Кухисафед тауы(взбекстан) атауларында каршнс тапкан.Каз1рг1 замангы тежж тшшде калыптаскан атаулар аймактакец тараган, олардыц курамында мынадай терминдеркездеседк агба —«асу», бед —«тал», бог - «бак», дашт - «жазык»,«дала», замин - «жер улеек1С1», йах - «муз», кала - «шьщ»,комар - «шаткал», карг - «корым», кул - «кел», кунч - «кем1р»,курум —«децгелек тш щ щ тас», кутал —«к1шкентай асу», об -«езен», пеш - алдыцгы, пул - кепгр, пушт - арткы, рут - тауагыны, сабз —«жасыл», сар —«жогары», себ - «алма», тагоб —«бушрлж шаткал», тарма - «кар кешк1Н1», тег - «тау беткеш»,тоба —«жалпак тас», хавол —, «су агып жаткан уцпр», чешил -«шагын уцг1р», чу, чубар - «жылга», шах, ших - «жартас».Аймактагы топонимдердщ ец улкен белш туркшк кабаттыкурайды. Бул топонимдердщ де этимологиясы айкын женеолардыц курамындагы кептеген географиялык терминдер аймактаем1р сурет1н халыктардыц кешшлтнде уксас болады(17-кесте).17-кесте. Орта Азия мен Казакстандагы уксас терминдерКазак тш1ндег1терминБаска т ш д е р д е п нускаларытур1кмен езбек кыргызжылга чай дарйо жылгакел кель куль кулькала кала шахар шааркорган курган кургон коргонкум гум кум кумкудык гудук кудуккыр гыр кыр кырсор шор щур шорсу сув сув суутау даг тог ТООтогай тогай тукай токой163

Турю хальщтарыныц бай мурасы болып есептелетш географиялыктерминдердщ кейб1реулер1 (тацыр, сырт, сор, тогай)халыкаралык терминологияга енген. Аймакта географияльщ терминдердщуксастыгы кептеген уксас топонимдердщ (Дараквл,Музтау, К,ызылк#м, К,арак$м, Акру) калыптасуына алып келген.Аймак топонимиясындагы келес1 кабат - араб тшнен енгенатаулардыц жиынтыгы. Бул кабаттагы топонимдердщ калыптасуынаАраб Халифаты кезецшдеп жаулап алу жорыктары менислам дшшщ ену1 ыкпал еткен. Осы кезецде Джебел, Рабад.Кошрабад, Янгирабад жэне т.б. атаулар калыптасты.Бул кабаттардан соц сал ыстырмал ы турде географиялык атауларыкеп емес монгол жэне славян кабаттары калыптаскан.Монгол топонимдер! Казакстан (Р. Конкашбаев сездпт бойынша63 атау) мен Кыргызстанда (Джумгал, Дабан, Улан, Улакол, Эмел)кезедеседь Ал славяндык атаулар саны казйрп кезде жыл санапазайып келедгТапсырма:Географиялъщ атластар мен карталарды жэне тацырыпмэттт пайдаланып, Орта Азиядагы эрб/р топонимикалык,к/абаткр сэйкес келетт топонимдер тЫмш жасапкорщидер.Казакстан топонимдершщ тшдж кабаттары. Топонимдерд!тарихи жэне тщщк тургыдан ж1ктеу атаулардыц стратиграфия -лык кабаттарын аньщтау аркылы журпзшедь Белгий ономастгалымдарС. Кенесбасв пен Т. Жанузаков жалпы ел1М13 аумагындагыес!мдерд1 уш кабатка белш карастырады:1) Эртурл! курылымдагы кене тшдер непзшде калыптаскан,кебшесе тус1нд1ршу1 киын ете ежелп атаулар;2) Монгол, араб, иран, 1ппнара тибетпк ежелп атаулар;3) Каз1рп замангы ономастикалык жуйеш курайтын жанаатаулар.Алгашкра крбаттагы атаулар казтрп Казакстан топонимдершщец шагын бел1пн курайды. Дегенмен бул атаулар арасында 1р|физикальщ-географиялык нысандардыц атаулары бар. Каз1рпкезде тус1нд1р1лу1 киын атаулар катарына 1ле, Сырдария гидронимдсрш,Каркара, Казыкурт, Талгар оронимдерж жаткызугаболады.164

1ле гидроним! де кене атаулардыц б1р1 саналады. М. Кашкарисездшнде бул атау туралы мынадай дерек бар: «ЫлаДле - бгрдариянын аты. Ол дария турйс журтыныц Жайхуны...». Белгшгеограф А. П. Горбуновтын деректер1 бойынша, бул атау кытайжылнамаларында 270 жылы пайда болган, сондьщтан оны монголдьщ«ил» («жаркырау») сез1мен байланыстырудьщ еш реп жок,Шьщгысхан жорыгынан 1000 жыл бурын болган атаудьщ монголдаргаеш катысы жок. 1ле атауын осыдан 2,5 мьщ жьшдай бурынСолтустж-К^ггай аумагында калыптаскан кудырегп Рун империясыменде байланыстырады. Непзп тш кене турю тш болгангундар б1здщ заманымызга дешнп III гасырда каз1рп К^азакстанаумагына ене бастаган болатьш. Кешннен бул империя елареп,ыдыраган кезде гундардьщ солтуспк тайпалары б1здщ заманымыздьщI гасырында каз1рп Жет1су жер1нде калып койган.А.Горбуновтьщ зерттеулер1 бойынша, дел осы кезевде гундардыц«улкен езен» магынасындагы улы сез1мен байланысты 1леатауы калыптаскан, ягнй уакыт ете келе бул сез.езгерюке тускен,атаудын жасы кем1нде ей мыц жьшмен есептелед1. Ралым буганделел рет1нде Ресей жер1ндеп Ангара езеш алабына жататынИли, Илим, Илир, Зея алабындагы Иликан («кан» - езен дегенсез) езендершщ атауларын келт1рген. 1ле атауы казак жершдепгасырлар бойы еш езгерюс1з каз1рп кунге дейш сакталган ецежелп атаулардыц б1р1 екенд1Г1н оныц кене жазбалардагы географиялыксипаттамасы делелдейд1: «Бул езен Сарымсактытаулардыц солтуст1пнен бастау алады, суыныц тус1 лайлы,солтустж-батыска карай агып, сусыз, шешпз улкен кумды далагакарай кетедЬ> (Абусеитова М. X., 2008).Татар оронимшщ де кене екещцп дау тугызбайды. Тау атауыныцмагынасы жайлы ертурл1 п1К1р бар. А. П. Горбунов (2006)бул оронимдг монголдыц тавхгар («тепе тебел1 шыц») сез1менбайланысты болуы мумкш екенд1Г1н, ал таудыц сырткы тур1атаудыц осы магынасына сейкес келет1н1н1н атап керсеткен.Профессор Т. Жанузак (2005) белгш! топонимистер А. Эбд1рахмановтыц,Е. Койшыбаевтыц, Э. М. Мурзаевтыц деректер1несуйене отьфып, Талгар атауыныц магынасы «тау жоталары, таушыцы, бшк тау» дегецщ бщщрепш туралы болжам жасаган. Аталгангалымдар Талгар атауын санскритт!к, кене туркшш, ирандыкнепздермен байланыстырады.165

Талгар атауы жайлы эйгшархеолог, тарихшы К. Байпаков(2007) былай деп жазган:«...Талгар топоним! - ете кенесез. Ею туб1рден туратын булатаудын «гар» беяш ущнеуропатшдерше жатады жене «тау»деген угымды бщщредЬ>. Осыатаудын бфшни туб!р1 «тал» каз1рп фитоним магынасында емес,«бшк», «аскак», «жету киын» деген семантикалык жуктемеге неболады. Бул болжамымыз каз1рп Талгар шьщыньщ (суретте)еткен гасьфларда Талгардын Тал Шокысы деп аталуына, оншабшк емес асу, таулардын Талмас делшуше («бшк емес» дегенмагынада), казак тШндё адам бойына катысты «тал боны» турак*ты Т1ркесшщ сакталуына непзделдк Сонымен, бул пшрлердщбарлыгына ортак белгшер ретшде Талгар атауынын «тау» термишменбайланысты екендшн, мундагы тал сез! «бшк» магынасынберетшд1пн жэне атаудын кене субстраттык непзде калыптаскандыгынатап етуге болады.Ешнш топшадагы ежелп атаулар монгол, араб, иран, 1шшаратибеток болып келедь Монгол тшшен енген атаулар баскатщщк кабаттардагы топонимдерге Караганда кен тараган. Монголхалкыньщ топонимдерше катысты жарияланган алгашкызерттеулерд1н бф 1 В. А. Казакевичт1н (1934) «Современная монгольскаятопонимика» атгы енбеп болды. Мунда монгол халкындаЖ1ктелген, дамыган бай топонимикалык жуйенщ болуыныц ез!кендст1кт1 игеру мен шаруашылык сипатынан кел1П шыккандыгыкерсетшген.Казакстан топонимикасына катысты манызды гылыми акпара т р е т ш д е алтай, обо (оба), ш1рт, бори (берО терминдершшм а г ы н а с ы н а т а у г а болады. Енбекте алтай «карлы шындар, алыпжоталар м е н бшк ангарлар тен болатын таулы аймакты» аныктайтынI еографиялык термин репнде тус!нд1р1лген, мунда «ылгисуык жэне ылгалды болатыны, ал мал ж е й т ш ес1М Д 1ктер кунарлыхсшгайга Караганда аз» болатындыгы атап керсетщген.Зерттеуш! бул терминн!н непзп магынасы алтын екенд1пн деатап керсеткен. Осы тургыдан алсак, Казакстандагы 1р! тау166

жуйесшщ атауы жалпы еамнщ жалкы еспмге ауысуы непзшдекалыптаскан деп корытынды жасауга болады.Монгол терминдер! арасында шхрЫ термийшщ магынасы назараударуга турарлык: Батыс Монголия да «жасыл шалгын»дегенд1 бщщретш бул сездщ турю тшдер1, соныц шшде казактшшде «булшген, ыдыраган» магынасында колданылатынынбшемхз. Дегенмен, Казакстан аумагындагы цпржпен байланыстыатаулардыц барлыгын бхрдей каз!рп казак тшндеп магынасыментусшд1ргеннен гор1 монголдык термин тургысынан карастыргандурыс ТЭр13Д1.Казакстан аумагындагы монгол тшнен енген атаулар жиынтыгыэаресе Р. Коцкашбаевтыц арнайы макаласында (1959) нактыталданды. Ралым бул макаласында республика жершде кездесетш63 атауга тусшж берген. Бул атаулар арасында копшшккетанымал 1р1 табигат нысандарыныц атауларымен (Алтай, Баянаула,Зайсан, К,оргалжын, Тарбагатай, Алтынемел) катар, шагыннысандар атауларына дешн камтылган.Казакстан топонимиясында атау тузунп белсецщ терминдерарасында даба, цат (хад), 'цол,толагай, уквк, худжир (худзир)терминдер1 бар. Толагай (толгой) «жумыр тау шыцдарын, дурыспйпщщ тобелерда» белгшеу упйн колданылады, бастапкы магынасы«бас» болып табылатын метафоралык термин ретшдеаныкталады. Бул термин Алматы, Караганды, Шыгыс Казакстаноблыстары оронимиясында кездеседь «Асу» дегецщ бщщретшдаба термиш атаулар курамында жергшкп туркшк (казак) элементтер1менуштаскан. Мундай атаулар катарына АлтайдагыКвкдаба оронимш жаткызуга болады.Бастапкы магынасы «сандык» дегецщ бщщретш, уксату непз1ндеуеирттерге койылатьга укек термин! Шыгыс Казакстандаатаулар тузген. «взен» магынасьгадагы цол термит Казакстанныцвс1ресе оцтустш-шыгыс бел1ктершде кец тараган атаулартобын тузедь Осы тектес атаулардыц шпндеп ец ежелплершщб1р1 репнде Нарынкрл гидроним1 шыгыс географиялык эдебиетшдетуцгыш рет XV гасырда белпс1з автор жазып калдырган«Мууизз ол-ансаб» ецбепнде келтсршген.Осы ощрдеп Турген озеншщ атауы монгол тшнде «жылдам»дегенд!, Кщпу тауыныц атауы «катты, мыкты» дегецщ бщщредкЖартасты шыцдар мен жаркабакты жер бедерш сипаттайтын цат167

(хад) термин! Казакстан аумагында бгркатар оронимдерге(Арцат, Борцат жэне т.б.) непз болган.С. Сыдыков (1966) монгол тшндеп ой термин! «орман. шок,тогай» деген магына береттш жазады. Тури тшдер! тургысынанжер бедершщ тер1с пншнше катысты ой термин! таулы аудандардаагаш атауларымен косарланып келген жагдайда 613монголдык термин туралы сез козгауга болады деп топшылаймыз.1ле Алатауындагы, Алтайдагы Ойцайыц, Ойцарагай, Ойталатауларынын б1рнеше рет кайталануы кездейсок болуы мумкш емес.Сонымен катар, ой терминшщ таулы аудандарга тан емес екендьпн ескеру кажет. Ал К,араой, Ойсаз жэне т.б. атаулар курамындагыой казак тшндеп орографиялык термин болып табылады.Аталган енбекте жабайы жылкы (турпан, тарпан) атауын туримонголтшдершде «ацыр» дейт1Ш келлршген. Жамбылоблысындагы Аныракай тауынын атауын осы зоониммен байланыстыруганепз бар. Жабайы жылкылар казак жершде еткенгасырларда кен тараганына тарихи деректер жеткшнеп. Олай болса,Аныракай атауы тарпаннын таралган жерш керсетед!. Булещрде монголдык непздеп Дегерес (тау), Сумбешетарал (коныс).Уланбел (коныс), Шубарсайкан (коныс) атауларынын кездесу! деАныракай атауынын монгол тшндеп зоониммен байланыстыболуы мумин екендтн керсетед!.Казакстаннын б1ркатар аудандарындагытабиги нысандаратаулары монгол тшндеп«сумбе» сез!мен байланыстыболып келген. Р. Конкашбасв(1959) мундай атаулдарды дшннепзде калыптаскан, гибадатханабар жерлерге тан дептус!нд!рген. А.Горбунов та (2006) осы п!к!рД1 устанган. Алматыоблысындагы Сумбе езеш бойында кене гибадатхана орны (суретте)ал! кунге дейш сакталган, оны тарихи деректер бойынша1865 жылы Г.А. Колпаковский буздырган. Шокам УэлихановЫстыккелге барган сапарында бул гибадатхананын жумыс ктептурганы туралы жазган болатын. Бул деректерд1 табиги нысандараталымында алеуметпк фактордын да ыкпал егкеншщ б!ркер!н!с! деп багалауга болады.168

Сонымен, Казакстандагы географиялык атауларды тшдштургыдан зерттеуде географиялык акпарат непзше суйену кептегентарихи атаулардыц табиги ортамен байланысын ашугамумкшдпс бередь Эаресе ец кене атаулар ретшде гидронимдерд1зерттеуге басты назар аудару кажет.Кене тарихи атаулар. Бул аумактагы ец 1р1 езен больш есептелетшЭмудария езеш УаНуг Оайуа деген атпен «Авестада»кездесед1, ежелп гректер бул езенд! Оксус деп атаган. Жергшкпжерде езен Окуз деп аталган. Кене туркшк вкуз (каз1рп айтылуыепз) «езен» магынасында колданыста болган. VII гасырдагы армянгеографиясыныц («Ашхарацуйцу») материалдары непзшдезерттеулер журпзген В.Ф. Бутба (2001) туркшк непздеп огузсезшщ кептеген атауларга непз болганын талдай келе, оныц кенемагынасы «агын су» болуы мумкш екендптн айтады. Ралым осыретте Кыргызстандагы Жепепз топоним1 казак жервдеп «Жепсу»атауымен ундес екенд1г1н атап керсеткен. Ортагасырлыкгалым М.Кашкари ез сезд1Г1нде оган «улкен дарияларга бершгенат» деп тусййк берген. Олай болса, гректерд1ц Оксусы жерпл1кт1Окуздщ баламасы болып табылады.XVII Гасырга дейш Орта Азия халкы Эмударияны Окуз депатаганы туралы езбек топонимис1 Х.Хасанов (1962) деректер келт1рген.1375 жылы курастырылган ейпл1 Каталон картасында Амо(Эмудария) езеншщ жагалауында орналаскан Огус каласы белг1-ленгец. Ал 1562 жылгы Антонио Дженкинсон картасында Каспийтещзше дей1н (!) барып куйып жаткан Эмударияныц теменпагысы Угус (Оидиз) деп керсетшген. Угус сезш1ц келес1 магынасы«епз» дегенмен байланысты. Осыныц непзшде кейб1рзертгеушшер кене туркшерде тотемд1к жануардыц б!р1 болтанег1зд1ц суды курметтеу нег1з1нде «су, езен» деген магына алуымумкш деп есептейд1.Дегенмен, Эмударияныц ец кене атауы Эму болып есептелед1,бул атаудыц шыгу тепн галымдар б1здщ заманымызга дешнпII мыцжьшдыкта Орта Азия аумагында басым болган енисей-кеттыдергмен байланыстырады. Кет тшнде Эму «су-ана» деген магынаберед1. Дуние жузшщ баска аймактарьшда номинациялаубарысында белгш б!р аумактагы ец улкен езен атауын ана сез1менбайланыстыру жш кездесед1. Осыган сейкес, Орта Азиядагы ец1р1 езен Эму атауын алган.169

Орта Азиядагы екшпи 1ра езен Сырдария «Авестада» Ранха(Каг|Ьа), ежелп грек жазбаларында Йаксарт (Уахай) деген атпенбершген. Гректер бул езеннщ орта агысынан солтустжке карайжаткан аумакта йаксарт аталатын халыктын ешр суретни жайлыдеректер келпрген. Кене туркшер бул озенд1 Коне туркшерС'ырдарияны Йенчу-Окуз («1нжу езеш») деп атаган. Кытай жылнамаларындаЧженъ-чжу-хэ деген атпен бершген, мунын ез1кытайшадан аударганда «1нжу езеш» деген магына бередь Булайтылгандар калька-атаулардын коне замандардан бер« колданыстаболгандыгын керсетед!.Ежелп туркшк топоннмняда еиресе тау атауларымен байланыстытоптама ен бай мура болып табылады. Кене туркшкмеденнетте таулар касиетп деп есептелген, сондыктан букш ОрталыкАзняда мындаган тау атаулары табыну непзшде койылган.Сондай атаудын - Тэщршау, ал Тянь-Шань атауын кейб1рзерттеушшер (Ш. С. Камолиддин, 2006) осы туркшк оронимнщкалькасы деп есептейдо. Тарбагатай Тэцгрш ороним! де осытектес атау болып табылады. Казакстан мен Орта Азиядагыоронимдер курамындагы ен жш кездесетш топоформант -тау(-таг, -даг) болып табылады. Осы тургыдан алганда, Казакстанаумагындагы ен кене тау атауларына Актау, Алатау, Каратаужатады. Кене туркшк таг (казак тшндеп нускасы - так,) Тактамык(шокы, Алматы облысы), Токта (тебе, Караганды облысы),Токтай (тау, Караганды облысы) атауларына непз болган.Арал тещ з1 кытай жылнамаларында Жэн-хай («тузды кел»)деген атаумен бершген. Ш. С. Камолиддин (2006) ортагасырлыкедебиеттерде кездесетш Бий Тузун-Ардж немесе Тузквл аталатынкел туралы жазган. Орта Азия аумагы бейнеленген еуропалыккарталарда XVIII гасырдан бастап Арал тен>31 5а1( \\>а(ег Ьаке,ягни «Суы тузды кел» деп жазылган. Э. М. Мурзаевтын (1957)деректер! бойынша, орыс жылнамаларында Арал тещз1 «Синееморе» деп аталган. Бул Арал атауы кешннен пайда болды дегенсез емес, Арал тещз1 деген атау IX гасырдагы араб географиялыкедебиетшде кездеседа. Арал кене туркшйк заманда пайда болгантопонимдер катарына жатады. Туран ойпатынын улан-гайыршелд! аумактарында арал тер!ЗД1 орналаскан бул су айдынынкене туркшер геофафиялык орнына байланысты Арал деп атаган.170

И.Бичуриннщ (1950) деректер! бойынша, кытайлар Ыстыкк0лд1Суй-йе-шуй немесе Сянь хай («тузды кел») депатайтынын келпрген. К^ытай жазбаларында бул келдщ Же-хай(«Жылы немесе Ыстык кел») деген атауы да кездеседо. Эл-Идрисидщецбектершде каз1рп Арал тещз1 орналаскан аумактаБухайрат ат-Турк («Турш кел!») аталган кел туралы мел1меттербершген, А.Горбунов (200,7) Балкаш келшщ УП-Х гасырлардаЖо-Хай («0Л 1 тещз»), Шыцгысхан жорыктары кезшде К,ызылбаш-Нур(«Кызылбастылар кел1»), XVI гасырда Квкшещецгз, алХУП-ХУШ гасырлар тогысындагы орыс карталарында Тец1з депаталгандыгы туралы деректер келирген. _Топонимдердщ курылымдык ерекшел1ктер1. Орта Азия менКдзакстанныц географиялык атаулар жуйес1 сан гасырльщ тарихыбар, курылымы мен тщщк курамы жагынан аса курделг тузшмболып табылады. Аймактагы туркшк атаулардыц басым кепшш1пгеографиялык терминдер непзшде калыптаскан. Атаулардатермицдер аныктауышпец, сан ес1ммен, антропонимдермен,этноннмдермен немесе баска терминдермен б1р1ккен куйде болады.Аймактагы топонимдердщ басты курылымдык улгшерш атапетуге болады.Ыршш1 улгг: халыктык немесе жергшкп географиялык терминнщжеке езшщ атау курауы. Мысалы, Джебелъ (арабша«тау»), Чатпкал («шаткал»),Ге//&. Бул улп онша кеп кездеспейдьЕктшг улги ею географиялык терминнщ косылуынан жекетопонимнщ капьштасуы. Мысалы, Ойгпал, Кумдаг (кум+тау),Музтаг (муз+тау), Куляб (кел+су), Мургаб (шалгын+езен), Наваагба(асу+шаткал).Ушмш1 улгг: аньщтауыш жене географияльщ терминнен куралатынгеографиялык атаулар. Мысалы, Аличур (бшк+жар),Сафедкух («ак+тау»), Карацум, Сиякух (кара+тау), Сурхоб (кызыл+езен),Каджроха (кисьщ+жол).Терттшг улгг: сан есгм мен географиялык терминнен туратынтопонимдер. Мысалы, Пянджоб (бес+су), Бессаз, Жетгсу.Бестшг у лги термин немесе сезге журнак, жалгаудыц косылуыаркылы топоним куралуы. Мысалы, Алмалы (алма+лы).Алтыншы улгг: белгш б!р ерекегп, окиганы сипаттайтынатаулар. Мысалы, тежпс тшндеп Сангпар («тас тускен»), Пой-171

вандкунанд («жалгастырушы»), Гардиш («бурылган»), Нурек(«жаркыраган») атаулары.Жеттшг улгй Антропоним, этноним, фитоним немесе зоонимнентуратын атау.5.4. Табиги, эконом икал ык-гео! рафия лыкнысандардын атауларына топонимикалык талдауАймак топонимдерш Ж1ктеу. Орта Азия мен Казакстандагыгеографиялык атауларды табиги (физикалык-географиялык) жэнеэлеуметпк-экономикальщ объектшер атаулары деп ею улкен топкажгктеуге болады. Табиги объектшер атаулары эртурл1 жолменкалыптаскан. Солардьщ арасынан этимологиясы мен семантикаеысалыстырмалы турде зерттелген объекплердщ атауларынашолу жасаймыз.Алай ацгары - Кыргызстаннынонтустш-батыс белхгшдеорналаскан тауаралыкойыс (суретте). Алай атауыXI гасырда Махмут Кашкариенбектершде кездеседьЭ.ды санскригпк алай («адамконыстанган жер») термишменбайланыстырады. Шындыгындада бул ангар ежелден бер1 халык коныстанган, тамашажайылымдары бар аумак болып табылады. Дел осы термин Алайжотасыныц атауына да непз болган.Атрек езеш Иран, Тур1кменстан аумактары аркылы агып этт,Каспий тевдзше куяды. взен атауына байланысты ею турот пшрбар: турйсмен топонимией Атаниязов (1980) оны туркшш аюыраусез1мен байланыстырады, ал баска пшр бойынша бул туркшкэтноним болып табылады.Ахангараи езеш Сырдарияньщ он жак саласы болып табылады,Кыргызстан жэне Озбекстан жерлер I аркылы агып втед}. изенатауы тэжисгщ охангарон («усталар») соз^мен байланысты. Булозеншн бойында коныстанган халык ежелден усталых енер1мен172

ейгш болган жене букш Орта Азияга кару-жарак пен металлбуйымдарды саткан. Шаруашыльщ турше, кеЫпке байланыстыкойылган атау га жатады.Бадхыз цыраты Турйсменстанныц оцтустЫнде орналаскан.Бул ороним иранньщ бад («жаман, нашар») жене туркшк хыр(«кыр, кырат, таулы уепрт») терминшщ косылуынан калыптаскан,ягни «жаман кырат» деген магына бередь Дыбыстыкезгергстерге ушырау нетижесшде Бадхыр б1ртшдеп Бадхызга айналган.Бартанг озеш Пяндж езеншщ оц жак саласы, Ауганстан,Тежпсстан аумактары аркылы агып етед1. Ауганстан жершен Оксу(туркшк Аксу дегеннщ баламасы) деген атпен агып шыгып, ортаагысында Мургаб (тежш тшнде «шалгынды езен») деп аталады.Теменг1 агысында Бартанг (тежш тщ1нде «шаткалмен агатын»)деген атауга ие болады.Боам шапщалы немесе Буам шаткалы Кыргыз Алатауы менКунгей Алатауы жоталары арасындагы Чу езеншгц ацгары болыптабылады. Бул атау кыргыз тшндеп «езен ацгарыныцжщшке жершдеп бшк тш жартас» деген магына беретш бом,боом терминшщ непзшде калыптасты.Бозащы тубегЁ Каспий тещзш1ц солтуепк-шыгысында орналаскан.Казак халкьшьщ боз жене ащы терминдер1нщ косылуынанкалыптаскан. Жалпы магынасы «сортац топьфакты, боз ес1мд1ктерескен жер». Озбектер мен тур1кмен халыктарында бузачи депаталатын ру да бар.Гиссар жотасы Гиссар-Алай жуйес1не енед1, Озбекстан менТежжстан аумагында орналаскан. Бастапкыда Гиссар атауы елд1мекенге гана катысты болган, кешнней сол мацдагы ацгаргаосындай атау бершген. Жотага оныц оцтуспк беткейшен басталатынГиссар ацгарыныц атауын берущ 1871 жылы орыс галымыА. П. Федченко усынган болатын. Жалпы алганда тежш тшндепхисор «бекЫс, коршалган кала» деген магына беред!. атаудыцжазылу нускасы бастапкы улпсшен бурмаланган. Одетте табигиобъект алдымен атау алып, кей1ннен сол атау мацындагы елд!мекенге бершет1н зацдылЫк бар. Гиссар мысалында бул кер1сшшеболган.Индер кол/ —Каспий мацы ойпатыныц солтуст1к-шыгысындаорналаскан агынсыз ащы кел. Кел атауы оныц173

солтусппн кемкерш жаткан Индер тауларынын атауымен байланысты.Ороним монголдын ундер («кырат») деген терминшенпайда болган.Кафирниган (Кофарнихон) взет Эмударияныц оц жак саласы,Тежпсстан аумагы аркылы агып келеда. Эзен атауы тэжжтш ндеп кофар («катр») жене нихон («тыгылган») деген сездерьнен куралган. Бул атаудын этимологиясы ислам бул елкегетаралмай турганда, осы аумакта буддизм жене Кунге табынатынхалыктар коныстанган болатын. Мусылмандар сол себеггп олардыкешрлер деп атаган.Копетдаг жотасы Тур1кмен-Хорасан тауларынын солтусппндеорналаскан, Иран жене Туржменстан аумагында жатыр.Атау турю тш дертдеп кеп жене даг («тау») сездершщ косылуынанпайда болган. Жалпы магынасы «кеп таулар» легендабщщредо. Бастапкы да бул Ашгабаттан батыска карай жаткан шагынжотага гана койылган атау болатын. Кешннен жергшкт1халы к койган жалпы атауы бол маган, узындыгы 650 км шамасындаболатын жоталар жуйесше катысты колданыла бастады.Обихингоу взет Вахш езеншщ сол жак саласы болып табылады,Тежжстан аумагы аркылы агып етедь Эзен атауы жалпыалганда «сур езен» ягни «лайлы езен» дегенд! бщщрёдь Гидронимдеею рет «су, езен» дегенда бщцйретш терминдер кайталанган:кене ирандык оу жене тэжж тш1ндеп об. Эзен суы шындыгындада сазды жыныстарды кеп агызып екелетшд1ктен, лайлы болады.Пяндж взет Эмударияга сол жагынан келш косылатын езен,Ауганстан мен Тежшстан шекаралары аркылы агып етед1. Эдеттебул гидронимда иран Т1лщдеп «бес» деген сан есхмменбайланыстырады. Эзен атауы оган куятын бес саласына байланыстыосылай аталган деген пшр бар.Рангкуль кол/ Памирде орналаскан. Лимнонимге кыргызтш ндеп ранг (казакша нускасы «ран», ягни кияк тур!) фитоним!мен кел термиш непз болган деп есептеледь Бул тургыдан алсак,кел атауы «киякты кел» дегенд! бшд1ред1. Шындыгында да,кел жагалауы батпактанган, мунда ертурл! батпак ес1МД1ктер1есед!. Кейб1р зерттеушшер бул атауды твж1к тш ндеп ранг («туе,рен») немесе ранга («турльтустх, ала») сездер1мен байланыстырады.174

Тарбагатай жотасы Алакел жене Зайсан казаншункырларынъщаралыгында орналаскан. Непзп белш Казакстанда жатыр,аздаган белгпДытай шекарасы аркылы етедь Тау атауы монголтшндеп тарбаган («суыр») жене тай («тау») сездершен куралган,жалпы магынасы «суырлы тау» дегенд! бщщредь Шындыгындада бул тауда суырлар ете кеп мекендейд1.Тынь-Шань тау жуйеЫ Орта жене Орталык Азиядагы 1р!тау жуйес1 болып табылады, Казакстан, Кыргызстан жене Кытайаумактарында жатыр. Бул бастапкыда монгол тшндеп тэнгер(«тещр, аспан») жене таг («тау») деген сездершен куралганТэцгртау атауыныц кытайша калькасы болып есептелёд!. К^аз1рпкезде К^азакстандагы географиялык едебиет пен карталардаТэщртау атауы колданыска ене бастады.Фергана ацгары Орта Азияда Кыргызстан, Озбекстан женеТажшстан аумактарында орналаскан. Бул атау «тауарапык жазыкказаншункыр» деген магына беретш памирлж парганатерминшен пайда болган. Фергана атауы осы терминнщ аздапезгертшген адеби нускасы болып табылады.Ыстык,квл (суретте)Солтустж Тянь-Шаньдагы тауаралыкказаншункырда орналаскантектоникалык келболып табылады. Бтздщ заманымызгадейшп П гасырдагыкытай жылнамаларында келЖэ-хай («ыстык тещз») дегенатпен бершген. Бул жергшкйатаудын кытайша калькасы деп угынуга мумкшдж беред1. Шындыгындада кел кыс кезшде де катпайды (бела су кабатынынтемпературасы 2 ,7 ^3,0°С аралыгында ауыткиды). Кел суы аздаптузды болады, бул ерекшелт VII гасырга дейш Тузквл депатануына непз болган. Сонымен* кел катпаганымен, ыстык емес,тау кел1 болгандыктан, титл оны жылы келге де жаткызуга болмайды.Сол себепт1 кейбгр гальшдар лимноннмд1 туркшкЫзых-квл, ягни «касиегп кел» дегенмен байланыстырады. Дегенмен,ызых сезшщ ыстык, сезше ауысуы туралы меселе кумэнтугызады.175

Челекен тубег/ Каспий тещ зтщ шыгыс жагалауында орналаскан,Туркменстан аумагына енедк Бул тубекп Каспий тещзшзерттеупп А.Бекович-Черкасский 1715 жылы алгаш рет картагатус1рген. Ралым кателесш, бул тубекп картага Черекен аралыдеп жазган. Узак уакыт бойы зерттеушшер бул атауды парсылыкчаракан («терт байлык») деген сезбен байланыстырып келда. Б1ржагынан алганда, осы аумакта ас тузы, кызгылт туста минералдыжоса бояуы, озокерит пен мунай ондцршеда, Дегенмен, табигатбайлыктарын бейнелейтш мундай атау ерте замандарда койылдыдеу кисынга келмейдк Сол себепт1 атаудын этимологиясынтуршмен тш ндеп чёл (казакша нускасы «шел») термитмен байламыстырушындыкка жанасады.Экономикальщ-географиялыц нысандар атауларына енетштопонимдер арасынан магыналары тексершген мемлекет, елдамекен атаулары тандап алынды.Ашхабад цаласы 1881 жылы непз1 каланын, кершшес жатканАсхабад ауылынын атауын алган Асхабад туржмен тшнде«суЙ1кп кала» дегенд1 бщдгред!. 1927-1992 жылдар аралыгындакала атауынын Ашхабад нускасы колданылды. 1992 жылыжергшйсп бшпкпц шеппмьмен калага оныц тарихи атауы Ашгабаткайтарылды. Баска елдерде каланын осы атауы ал1 кунгедейш пайдапанылады.Шшкек крласыныц непз1 1878 жылы бурын Кокан хандыгыныцбекщ1С1 болган Пйппек ещц мекеншщ орнында каланган.1926 жьшы кала атауы кецестж когам кайраткер! М. В. Фрунзенщ(1885-1925) курметше Фрунзе деп езгерпдщ. Кыргызстантеуелс13Д1пн алганнан сон ел астанасыныц атауын езгерту туралымэселе кетершдь Каланын бурынгы Пшшек деген атауынынмагынасы мен этимологиясы казгрп тшдер тургысында бейме-Л1Мболгандыктан, осы атауга жакын Келеттн бпикек сез1 тандалыпалынды. Кыргыздар кымызды, жалпы сутг1 араластыратынжабдыкты осылай атайды. Казак халкында да кубше кымыздыараластыру упин тспек деп аталатын жабдык колданылады.Газли цаласы взбекстаннын Бухара облысында орналаскан.1958 жылы табиги газ кен орны манындагы кеп г репнде непз1каланган. 1977 жылы Гозли каласы деп атауы озгертшген. Озбек176

тшнде «газды», ягни «газы кеп» деген магына бередь Пайдалыказбаларга байланысты койылган атау турше жатады.Гаурдак кент1 Туржменстанда орналаскан. 1947 жылыкуюрткен орны мен куюрт комбинаты мацында пайда болган. Кентатауы туршмен тшнде говур («куюрт») жэне даг («тау») сездерьнен курапган, магынасы «кугартт! тау» дегецщ бщщредо; Пайдалыказбаларга байланысты койылган атау турше жатады.Дарбаза нении Туржменстандагы Ахал велаятында орналаскан.XX гасырдын 30-жылдарында Каракумдагы куюрт кенорындары манындагы елд1 мекен ретшде непз1 каланган. Тур1кментшнде дервезе «тебелер арасындагы жер», «кумды тебелер арасындагыжол» дегецщ шпдщедь Кенттщ орналаскан жершщтабигат жагдайларына атау толыгымен сэйкес келед1.Зарафшан к/аласы взбекстандагы Навои облысында орналаскан.Кент ретшде 1967 жылы Кызылкум шел шщ орталыкбелтндеп Тамдытау манында ашылган алтын кен орнында непз1каланды. 1972 жылы кала мертебесш алды. Бул топоним ейгшЗеравшан езеншщ атауына уксастырып койылды. Тэжпе тшндеезеннщ атауы Зарафшон делшед1, оньщ магынасы «алтын шашатын»дегецщ бшдоредо. Каланыц мамандану багытын ескерсек,бул ете утымды койылган атау болды. Зеравшан езеш менЗарафшан каласы б1р-б1ршен 200 км кашьщтьщта жатса да, рсы -лайша уксас атауларды иемдендг.К,ант цаласы Кыргызстандагы Чу облысында орналаскан.1932 жылы Кыргызстандагы туцгыш кант зауытын салу кез1ндекент ретщдё нег131 каланды. Осы окигага байланысты Критатауын алган.Канибадам каласы Тежшстандагы Согды облысында (бурынгыЛенинабад облысы), Исфара езеншщ ацгарындагы кер1кт1ауданда орналаскан. 1937 жылдан бер1 кала мэртебесгне ие болган.Тэжж тш1ндеп нускасы Конибодом деп аталады, казакшагааударганда атау «бадам каласы» дегенд! бщщредг.Карши цаласы взбекстандагы Кашкадария облысыныцэимшшж ортальпгы болып табьшады. XIV гасырда монгол ханыКебекхан осы маццагы Нахшеб дейтш жерден ез сарайын салдырган.Сарай салынган соц, бул елда мекен кене турю тшнде Карши(«беюшс, сарай») деп аталган. Кешннен бул елд1 мекен орнындабой кетерген кала да осы атауды алган.12-1263 177

Каттакурган цаласы Озбекстандагы Самарканд облысындаорналаскан. Озбек тшндеп бул атау «улкен бешшс» деген магынаберед1.Маргилан цаласы Озбекстандагы Фергана облысында орналаскан.Тарихи деректерде кала атауы X гасырдан бер! керйпстапкан. К^ала атауы тежк тшнде «шалгынды» деген магына беред1.Озбекше нускасы Маргилон деп аталады.Дашогуз щласы Туркменстандагы Дашогуз велаятында орналаскан.Каланыц кецестк кезецдеп атауы Ташауыз болатын,1991 жылы Дашогуз болып езгерпдщ. Кала атауы этноним болыптабылады: орта гасырларда туркмен огыздары «Ич огуз»(1шк1 огыздар) жэне «Дыш огуз» (Сырткы огыздар) деп ею тармаккабелшгён. Кала атауын ж ергЫ гп галымдар сонгыэтноннммен тусшд1ред1. Ресейлк галымдар (Поспелов, 1998) булатау турйсмен Тшнен аударганда «тас эугг» дегенд1 бщщред! дептуСшк берген болатын.Тажшстан (жёргшкп атауы Точикистон) атауы «теж!ктереш» легенда бщщред!. Бул аумакты X гасырдан бер1 мекен еткенхалыкты «тоджи» деп атаган, бул атау согдылык тодж («таж»)сезщен шыккан. Тежктердщ булай атануына олардыц тэжгеуксайтын улттык бас ки1М1 себетш болган. Галымдар тэжк этнонимшщмагынасын тибетпк Та% йхщ («жолбарыс-кабылан»)сез1мен де байланыстырады: бурын тибетпктер барлык парсылардыосылай атаган.Ташкент к/аласы ете ежелп калалардыц б!р1. Кала туралыжазба деректер 1У-У гасырдан бастап Джадж, Чачкент, Шашкент,Бинкент деген атаулармен белгш. XI гасырдаты Эбу РайханБирун и мен Махмут Каш кари ецбектер1нде кала Ташкент депбершген. Кашкари кала атауына «тас кала» деген магына беред)деп алгаш рет тусшк берген.Озбекстан (жергшкп атауы Узбекистон) атауы «езбектерелЬ> дегенда бшдареда. Ал езбек этноним! туркшк вз («езЬ>) женесогдылык бек («кожайын») деген сездершщ косылуынан пайдаболган деген пшр бар. О лай болса, езбек этноним! «езще-ез1кожайын», ягни «еркш адам» деген магына береда.Фараб кент/ Туркменстандагы Балкан велаятында орналаскан.Кент кене бек!Н1с орнында пайда болган. Атаудын178

этимологиясы 0Л1 толы к, аныкталмаган. Иранша атау ретшде «тазасу» (аб - «су», фар - «таза») дегендо бшд1ред1.Хорог цаласы Тожшстандагы Таулы Бадахшан автономиялыкоблысында орналаскан. Кдла атауы памирлш шугнан тшндехараг - «кала» дегендг бщщреда.Тацырып бойынша бацылау суращпары1. Топонимикалык деректер аркылы табиги нысандардьщ тарихи кезевдепёзгер1стёрш калай аньщтауга болады?2. Топонимдерд! зерттеудщ тш тарихы мен лингвистикальщ географиядагымацызы кандай?3. Топонимдерде жинакталган геологиялык акпараттыкалай пайдаланугаболады?.4. Топонимикалык мэл1меттерд1 ландшафтыльщ зерттеулерде пайдаланудьщэдктемелж ерекшел1ктер1 кандай?5. Казакстанда табигаттьщ кер1 езгергстерш бейнелейтш кандай бар?6. Топонимикалык мел1меттерд1 табигатты коргау юшде калай пайдаланугаболады?7. Орта Азияда«ы географиялык атаулардын калыптасуына кандайфакторлар ыкпал еткен?8. Орта Азия мен Казакстан топонимиясында кандай тшдпс кабаттаражыратылады?9. Субстраттык атаулар деген не?10. Туркшк топонимдердщ кандай ерекшелштер1 бар?11. Орта Азия елдершдеп уксас географиялык терминдер кандай?12. Монголдык топонимдер Казакстанньщ кай бешктерше тэн?13. Орта Азия топонимдершщ басты курылымдьщ ерекшел1ктер1 кандай?14. Орта Азиядагы табигат жагдайларын бейнелейтш кандай атауларбар?15. Орта Азиядагы ел® мекен атауларында кандай акпараттар кездесед!?179

6-такырып. АЗИЯ ЕЛДЕР1НЩ ТОПОНИМИЯСЫ6.1. Азиядагы географиялык атаулардынкалыптасу жагдайларыАзияньщ топонимикалык бейнеа ете кур дел 1 жэне алуан турл1болып келедк Мунда мындаган жылдык тарихы бар кене атаулар,жергщпсп географиялык терминдер непз1нде калыптаскантел атаулар, отарлаушылар койган жат атаулар катар кездеседгАзия элемдак д1ндердщ пайда болган аудандары мен ежелп еркениетошактарынын отаны гана емес, елемдеп ен 1рл жазыктармен ен бшк таулар, ен улкен келдер мен улы шелдер уласыпжататын айрыкша табигатымен де ерекшеленедь Сондыктан адамзаттарихы мен медениетшде айрыкша орны бар. тылсым табигатыньщсырлары ел1 толык ашылмаган гажайып Азиянын географиялыкатауларында да талай купия жатыр. Азиядагы топонимиялыкжуйе алуан турл1 белйктерден туратын алып мозаикатер13Д1. Сондыктан онын ерекшел1ктерш жеке аймактардагы географиялыкатауларга тен белплерд! карастыру аркылы ганаугынуга болады.Азия дуние белцт атауынын кене грек тшндеп Асия нускасыбхздщ заманымызга дейшп VIII гасырда Гомердщ «Илиадасында»кездесед]. Бул атау шамамен бгздщ заманымызга дешнп VIгасырда милетпк окымыстылар Фалес, Анаксимандр жэне Гекатейенбектер1 аркылы гылыми айналымга енг1зшген депесептелед!. Бастапкыда бул атау Эгей тешзшщ шыгыс жагалауынагана катысты колданылган болатын. Эдетте Азия атауыныцнепзшде «шыгыс» дегенд1 б1лд1ретш ассириялык асу сез1 жатырдеп есептеледг. Ирак кейб1р галымдар мунымен кел1спейд1. Себеб1ассириялыктар ездер1нен батыста жаткан жерд1 булай атауымумкш емес, сондыктан бул тещз жагалауындагы шагын Ассуваауданы атауынын тур езгер1С1 деген пшр бар. егер олай болса,хетт-лувий т1Л1ндеп Ассува атауын гректер ездерше Асия депбей^мдеп, бастапкыда Кип! Азияга, кешннен одан шагыста жатканбарлык аумакка катысты колданган деп болжам жасайды.Асия атауы орыс гылыми эдебиетшде XIX г сонына дейхн сакталган.Каз1рп кезде дуние бел1П атауы Азия нускасында дуниежуз1 бойынша колданыска енген.180

Дуниенщ тогысында орналаскан Онтустж-Батыс Азияныцтопонимиялык жуйес1 аса курдел1 жене ежелп сипатымен ерекшеленед1.Бул аймак —кене еркениеттердщ бесыт, мунда б1здщзаманымыздан 4 мыц жыл бурын Месопотамияда (Кос езен аралыгы)коныс тепкен шумерлер адамзат тарихында туцгыш ретжазуды ойлап тапты. Каз1рп кезде елемдш дшдер деп танылыпотырган уш дшн1ц (ислам, христиан жене иудаизм) де пайдаболран жер1 осы аймак болып табылады. Осы аймакта адамзаттарихындагы алрашкы 1р1 калалар пайда болды. Шумерлерденбаска Оцтустпс-Батыс Азияныц еркендеуше аккадтар, ассирияльщтар,вавилондыктар, финикиялыктар, К1нй Азияны билегенхетт, кудыретп Ахеменидтер державасьш курган ежелп парсыларда улкен улес косты. Бул аймак ежелп гректер мен римдштерназарынан да тыс калган жок. Элемдеп ец кене деп есептелетш19 каланыц 14-1 осы аймакта орналаскан (Д косымша).Орталык жене Шыгыс Азияда географиялык атаулар кенезамандардан бер! калыптаса бастады. Кытайда б1здщ заманымызгадешнг1 III мыцжылдьщта ежелг1 кытай еркениет1 дамудыцжогары девгешне кетерщц1. К;333® медениетшщ, суармапыегшшш1кт1ц еркендеуа отырыкшылыкка байланысты кептегентерминдер мен атаулардыц калыптасуына себетш болды. Кытайдажазу пайда болып, иероглифтер кемег1мен тарихи жылнамалар,ресми кужаттар толтырыла бастады. Соныц нетижесгндеКытайдагы жене оган керш1ес аумактардагы ете кене атаулардыцбгркатары тарихи кужаттарда Т1ркел1п, сакталып калды.Айрыкша жазылу нускаларьша байланысты кытай топонимдер!гасыр л ар бойы езгермеген калпында осы кунге дей1н жетт1.Кытайдагы отырыкшы еркениет пен керш1лес аумактардагыкешпенд1 еркениеттщ тогысуы Орталык Азияда айрыкша географиялыкатаулар тобыныц (калька-атауларлардыц, гибридатаулардыцкептот) калыптасуына алып келд1.Монголия жер1 ерте замандардан берг Азия кешпенд1лерш1цмекен ортасы болган. Тау мен шелд1 жазьщтардыц уйлесу1, айналасындагыхалыктармен, ес1ресе турк! тшдес халыктарменкаркынды акпарат алмасуы, дэстурл1 мал шаруашылыгьшыц дамужагдайлары монголдарда аса жет1лген географиялык терминологияныцкалыптасуына алып келд1. Монгол халкыныц санасында,коршаган ортаны кабылдауында ламаизм мен дестурл! шама-181

низм, кекке табыну сежм-нанымдарынын катар эрекет ету1 табигаттынтылсым куштер! алдында табынуга, сирек кездесетштабигат кубылыстары мен объектшерше деген айрыкша кезкарастыкалыптастырды. Осы жагдайда тауларды дэрштеу непзшдекойылган атауларда метафоралар мен «еулие» сездердщ болуызанды кубылыс болып табылады.Шыгыста жаткан Жапония мен Кореяда халыктын улттыккурамдарынын б1ртекп болуы, узак уакыт бойы окшау даму ерекшелпстершеорай езшдок атаулар жуйес1 калыптасты. Шыгысхалыктарына тэн табигат куштерше табыну, табигатка суйсшу,тауларды курметтеу, керкемсезге айрыкша кешл бвлшу1 булаймактын топнимиялык жуйелерунде бейнел1 атаулардыц калыптасуынаалып келд]. Кытай еркениепшц ыкпалымен пайда болганжазу енершщ аркасында бул елдерде де географиялык атаулардытарихи кужаттарда т1ркеу жумысы ете ерте кезецдерде басталды.Онтуспк жене Онтуспк-Шыгыс Азияда географиялык атаулардыцкапыптасуына адамзат тарихындагы ен ежелп еркениеттерд!Цб1р« болып есептелетш ежелп унд1 (Хараппа) еркениет1ыкпал етп. Б1здщ заманымызга дешнп III мыцжылдыкта суармалыёпнпшнк дамыган Инд езеш ангарында Мохенджо-Дарожене Хараппа деп аталган 1р1 калалар пайда болды, олардыцеркайсысында шамамен 100 мыцдай адам турды.Бгздщ заманымызга дешнп I мыцжылдыкта бул аймакка арийтайпаларыныц келу! нетижесшде ежелп унд1 еркениеп калыптасты.Кдз1рп кезге дейш сакталып калган кене географиялыкатаулардыц басым кепшшпт ежелп ундшктердщ санскриттшшде деп есептеледа. атаулар бар. Санскрит непзшде ОнтуспкАзиядагы кептеген каз1рп замангы тшдер (хинди, бенгаль, Пенджаб,урду жене т.б.) калыптасты. Кене жазба мвдениет! туындыларыныцсакталып калуы, дестурш дшдердщ ыкпалы. отырыкшаем1р салты Оцтустпс Азия жершдел атаулардыц казйрпкунге дейш сакталып жетуше мумкшдге берген. Онтуспк-Шыгыс Азияныц тещз жагалауындагы орны, алуан турл! сешмнанымдардыцорын алуы, халыкаралык кегш-кон багыттарындаорналасуы, узак уакыт бойы еуропалык отарлауды басынан кеииру1езщцш ерекшел1ктер1 бар топонимиялык жуйелердщ калыптасуы на алып келген.182

6.2. Азиядагы топонимиялык жуйенщерекшел1ктер1 мен курылымыАзиядагы топонимиялык жуйенщ 1пиа ерекшелжтер! бар. Сондыктанжеке аймактар бойынша осы месейеш талдайьщ.Онтуетж-Батыс Азиядагы атаулар негашен иран, турк1, арабтшдершде жасалган. Бул аймактагы атаулардын басым кепшшпхалыктык географиялык терминдер мен этноним, антропонимдернепз1нде калыптаскан. Туркия да турж тшндеп географиялыктерминдер атаулар курамында жш кездеседк богаз —«тау арасындагыжол», цую - «кудык», кале —«кала», тепе —«тау», таш- «тас».Иран мен Ауганыстанда иран тшдер1 непзшде калыптаскангеографиялык атаулар кеп. Бул атаулар курамында ирандык географиялыктерминдер кездесед! (18-кесте).18-кесте. Иран мен Ауганыстандагы иран терминдер! непзшдекалыптаскан топонимдерр/сТопонимкураушы МагынасыТопонимдертермин1 абад кала Алиабад, Арабабад, Асадабад, Бостанабад, Даулатабад,Джелалабад, Мирабад, Мобарекабад, Фаизабад,Фирузабад, Ханабад2 дашт, шел, Дашти-Марго, Дашти-Арбу-Лут, Деште-Кевир, Деште-Лутдешт жазык3 кух, КОХ тау Кохистанат, Кохи-ФоЯади, Кохи-Хурд, Кух-Дешт,Кухе-Сефид, Кухистан, Лор-Кох, Рас-Кох, Сафедкох4 аб, об су, езен Андароб, Аргандаб, Дуаб, Дурзаб, Меренджаб, Мехабад,Миандоаб, Мургаб, Сердаб, Сорхаб, Пешанджаб, Шураб.5 руд езен Зеррине-Руд, Рудбар, Руде-Кор, Руде-Немеки, Руде-Шур,Сефид-Руд, Харут-Руд, Хер-Руд, Фарах-Руд, Шир-Кух,Эбхер-Руд.6 санг тас Катасанг, Санган, Сангбур, Сангин.7 стан ел Аджристан, Белуджистан, Голестан, Курдистан, Лурестан,Нуристан, Регистан, Халаджестан, Шахристан8 шехр кала Заргуншахр, Имамшехр, Каэмшехр, Майданшахр.Резваншахр, Шахри-Сафа, Шахрак.Аймактагы топонимдердщ келеа тшдш кабаттары арасындаараб тшндеп атаулар саны ете кеп. Бул кабаттыц калыптасуынаУН-1Х гасырларда болган арабтардьщ жаулап алулары мен183

исламнын енпзшу! ыкпал еткен. Олар эаресе ислам элемшщорталыгы болып есептелетш Арабия тубегшде кеп шогырланган.Аймакта исламнын араб тгпшдеп дши тусппктер1 топонимкурамында кездесед1, олардын арасында мазар - «касиетп, силыболган адамнын кесенеа», завия - «меппт», зиярат - «теу ететшжер».Араб атауларынын курамында мынадай географиялыц терминдержш кездеседк джебель - «тау», рас - «мушс», риф -«жагалау», тель —«тебе», нахр, шатт - «езен», бахр - «тещз,улкен езен», вади - «езен ангары, езен», айн - «кудык», медина -«кала», рибат - «бекцпс». Араб топонимдершщ г&рылымдъщерекшелт реивде атауларда артикль мен создан немесе терминнщболуын, сондак ак артикль аркылы жалганган ею немесе оданкеп сезден туратындыгын айтуга болады. Мысалы, Эр-Рияд («баубакша»),Руб-эл-Хали («бос жер»), Шатт-эл-Араб («арабтардынезеш») атаулары.Орталык жэне Шыгыс Азия топонимиясы салыстырмалытурда кенел1пмен, турактылыгымен кезге тусед1. Аймактагы топониМдердщкурылымдык ерекшел1ктер1 алуан турл1.Кытай аумагындагы топонимиялык жуйе алуан турпи болады.Кьггайлык атаулардыц басым кепшЬпп елдщ шыгыс аудандарындашогырланган.Тибет таулы кыраты мен оныц мацындагы аумактарда тибетпктопонимия басым болады. Олардын курамында тибетт1кгеографиялык терминдер кездесед!:- ган («таулы кырат») термин! Гангдисе жотасыныц;- гангри («карлы таулар») термит Алинг-Гангри. Кула-Гангри тауларыныц;- цо («кел») термин! Годжа-Цо, Силинг-Цо, Джери-Намцо,Кам-цо, Ланга-Цо, Нгангда-Рингцо, Ямджо-Юмцо келдершщ;- танг («дала») термин! Тангла жотасы. Гутанг, Дартанг,Джатанг, Мустанг, Тангго, Тангмэ калаларынын;- рон, ронг, лонг («ацгар») терминдер! Лонгпху тауы, Лхоронгкаласыньщ;- наг («орман») термин! Нагардзе конысынын. Нагну езенанщ;- цанг-по («езен») термит Цангпо езешнщ атауында.Тибетте жергшйпт атаулармен катар, монгол, кытай атауларыкатар кездесед!, кейде б!р объектще ею атау болады.184

19-кесте. Кытай атаулары курамындагы географиялык терминдерр/сТопонимкураушы МагынасыТопонимдертермин1 шань тау Алашань, Бэйшань, Иншань, Ланшань, Сицишань2Фу тебе Аньфу, Муфушань, Фугоу, Фуян, Цюйфу, Юньфу3 фын шын Баофын, Дафын, Дэфын, Жифын, Кайфын, Лайфын,Линьфынь, Уфын. Фынхуа, Фыншань, Фыншэнь,Цзинмынь, Цинфынь, Чифынь, Юнфын4 ся шаткал Саньмынься, Санься, Цюйтанся, Чжанься5 ань жагалау Анькан, Аньжэнь, Аньлу, Аньцин, Аньхой,Анынань, Аньшунь, Гу ань6 хэ, шуй, ха езен Вокэньхэ, Вэйхэ, Гудунхэ, Итунхэ, Лаохахэ, Маихэ,Мулинхэ, Саньтунхэ, Хуанхэ, Хэнань7 цзян улкен езен Лицзян, Цзяньпин, Цзянси, Цзянсу, Цюйцзин8 ху кел Гаоюху, Гэху, Дунпинху, Дунтиху, Млунху, Ломаху,Ляньцзыху, Поянху, Тайху, Уху, Фусяньху,Хунцзыху, Цзюньшаньху, Чаоху9 мынъ койнау Аомынь, Дунмынь, Сямынь, Тяньмынь, Хаймынь,Цзянмынь10 цзин улкен кала Дунцзинлин, Тяньцзинь, Цзинань, Цзинин,Цзиньчжоу, Цзиншань, Цюйцзин11 тун ауыл И1ун, Кайтунь, Куйтун, Наньтун, Синьлитунь,Тунбай, Тунжэнь, Тунгуань, Туилин, Тунли, Тунлу,Тунцянь, Тунчуань, Туншань, Циньтун12 лу жол Аньлу, Луань, Лукоу, Лушань, Тунлу13 бэй солтуспк Бэйнань, Хуайбэй, Хубэй14 нань оцтуспк Нанкин, Нанчанг, Нандан, Наньнин, Юньнань15 си батыс Бэньси, Гуанси, Линьси, Наньси, Синьян, Сиань,Синин, Суннси, Цзиси, Цзянси, Шаньси, Шэньси,16 дун шыгыс Гуандун, Гуйдун, Дандунь, Дунли, Дунмин,Дунпин, Дунхуан Дунхун, Шаньдун17 ши тас Шинань, Шинэ, Эньши18 чжоу жерпл1кт|жерГуанчжоу, Гуйчжоу, Ланчжоу, Фучжоу, Сюйчжоу,Цанчжоу, Цзиньчжоу, Чжэнчжоу, Юйчжоу19 коу ауыз, сага Дяокоу, Инкоу, Хайкоу, Цинкоу, Чжанцзякоу20 хай тешз Хайань, Хайлар, Хайнань, Хайчжоу, ШанхайКытай атауларыньщ курылымына ею немесе уш элементпкболуы жэне топоним кураушы непздщ б1р к елкш п тэн. Хань(кытайлар ездерш осылай атайды) т ш н д е п Кытай атауларыньщбасым к эп ш ш п н щ мазмуны табигат жагдайлары мен географиялык о б ъ ек тш щ к е щ с т к орны н аньщ тайды. Г еограф иялы катауларда географиялык терминдер жш кездесед! (19-кесте).185

Сан гасырлар бойы кешпенд! мал шаруашылыгы дестурл!сала болган Монголия жершде географиялык атаулардыцкепш ш п халыктык географиялык терминдер непзшде калыптаскан.Эс1ресе гол («езен»), даба («асу»), мурэн («мол сулы улкенезен»), нур, нор («кел»), ула («тау»), хамар («мушс»), хото(«кала») терминдершщ топоним тузу каркындылыгы жогары болады.Ландшафтылык термин болып есептелетш гоби (говьнускасында) сез1 де кептеген географиялык атаулардыц курамынаенген: Гоби, Дундговь, Умнеговь, Дорноговь, Мандалговь.Тарихи жагдайларга байланысты Монголия жерйнде ертурл»гетерогендш топонимиялык жуйелер тогыскан: тунгус-маньчжур,туркшк, оцтустпс С1б1рл1к, ущцеуропалык жене табетик. Курылымыжагынан монгол топонимдер! турю атауларына уксасболады:1) географиялык терминнщ таза езшен немесе оган аныктауыштынкосылуынан калыптаскан атаулар: Гоби, Мурэн,Цаган-Нур («ак кел»), Улан Бургасы («ак тал»), Харгал («караезен»), Баян-ула («бай тау»);2) сан ес1мдердщ топонимиялык жуйеде жш кездесук Дзун-Мод («жуз агаш»), Табын-Богдо-Ола («бес касиегп тау»),Долон-Даван («жеп асу»);3) кур дел 1 атаулардыц болуы: Дэлгэр-Мурэн («кец, мол сулыезен»), Улан-Батор («кызыл батыр»).4) топонимдер курамында антропонимдер мен этнонимдердщболуы: Чойбалсан тауы, Сухэ-Батор каласы, Чингис Ула тауы,Хиргис-Нур кел1, Уйгар езен!;5) таулар мен езендерге табыну дестурлер1не байланыстыатауларда сол объектшерд! дэрштенпн сездердщ болуы: баян(бай), сайхан (едем1), мунх (мвцп), ал тан (алтын), эрдэни (кымбат),богда (касиегп), цаган (таза, ак), далай (еулие), джаргалан(бакытты);6) тарихи даму ерекшелйстерше байланысты батыс жене шыгысМонголияныц топонимиясы Т1ЛДЖ тургыдан айырмашылыкжасайды, я гни батыста туркшхк элементтер бар ги брид- атау л аркеп кездесед1: Хубсугул («кеп сулы кел»), Есэнбулаг (есэн - «тогыз»,булаг - «булак»), Кяхта («кияк»).Корея тубег!ндеп топонимия илд!К тургыдан б1ркелкшпменкезге тусед!, бул ец алдымен тургын халыктыц б

руына жене кептеген кене атаулардыц сакталып каиуына байланыстыболады. Кореяда хальщтьщ географиялык терминдернепз1нде калыптаскан атаулар кеп кездеседьОлардыц арасында «тау» дегенд! бйщретш сан (Косан, Кусан,Масан, Пусан, сосан, Ульсан, Чхольсан), «капа» дегенд1бйщрепн сон (Ансон, Кёнсон, Кусон, Хонсон, Чансон, Часон,Чонсон, Ымсон), «елд1 мекен, коныс» магьшасын беретш чхон(Кимчхон, Мёнгчхон, Хончхон, Чечхон, Чхонджу, Чхоннэ), «арал»дегендо бйцйретш до (Сохыксандо, Тэчхондо, Уллындо, Чходо,Чэджудо), «кел» деген магына беретш хо (Манпхо, Нампхо, Синпхо,Согвипхо, Сокчхо) атаулары бар. Корея Республикасыныцастанасы Сеул капасыныц атауы казакшага аударганда «астана»дегещц бщщрсе, оныц мацындагы Сувон («су кезЬ>), Осан («каргатауы»), Ансон («бейбгг кала») атаулары да бейнел1 атауларга иеболган. «Улкен» дегещц бшд1ретш тэ сез1 непз1Нде Тэгу («Улкентебе»), Тэджон (Улкен алацкай») капаларыныц атаулары кагсыптаскан.Жапониядагы географиялык атаулар жуйес1 жергшкп халыктыцдуниетанымы мен табигатка кезкарасын бейнелейд1. Мундагеографиялык терминдер непзшде калыптаскан атаулар кеп, солсебепт1 жапон атауларында кездесетш терминологияныц курылымдыксызбасы берщд1 (15-сурет).Жапониядагы танымал географиялык атаулар мен олардыцкурамына енет1н терминдер мен олардан калыптаскан кейб1р географияльщатаулар Т131М120-кестеде берщд1, бул кестеге енпзшгентерминдердщ магыналары 15-сур етте бер1лген курылымдык сызбадакертню тапкан.Оцтустж жене Оцтустж-Шыгыс Азия топонимиясы елемдепец курдел1 топонимиялык жуйелердщ б1р1 болып табылады.Мунда ежелп еркениет тш1 болган санскрит тшшдеп кене атауларсакталган. Бул тш кей1ннен хинди, бенгапь, Пенджаб, урдутшдершщ калыптасуьша непз болган. Сонымен катар, бул аймактаортагасырлык халыктардыц улы кеш1-коны мен исламныцтаралуы кез1нде басым болган иран терминдер! де атаулар тобынкурайды: ирандык абад («кала») термиш непзшде Аллахабад,Ахмадабад, Газиабад, Исламабад, Фаридабад, Файсалабад, Фирозабад,Хайдарабад, теразда кала атаулары калыптаскан.Гималайга керш шее аудандарда тибетт!к атаулар кездесед!, олар-187

Терминдержуйес!15-сурет. Жапониядагы топоним кураушы терм ин дер д«н курыяымдьщ сызбасы

20-кесте. Жапония атаулары курамындагыгеографиялык терминдерр/с Термин Топонимдер1 1 гава Асахигава, Канагава, Мукава, Окава, Сидзугава, Сунагава, Тагава,Такигава, Тоёкава, Фукагава, Фурукава2 , сима Кагосима, Комацусима, Мицусима, Симабара, Симане, Токусима,Фукусима, Хиросима' 3 гама (кама) Иокогама, Нагахама, Ниихама, Такахама, Яватахама4 яма Вакаяма, Курияма, Мацуяма, Окаяма, Саяма, Татеяма,Токуяма,Тояма, Фудзияма, Фукаяма, Ямага, Ямагата, Ямагути5. ока Исиока, Мориока, Намиока, Окава, Окаяма, Сидзуока, Фукуока,Цурцока, 6 кита, тю Акита, Катаками, Китами, Хамакита, Тюгоку, Тюя, Футю7 экщщтктерМиндёргКитакюсю, Кюсю, Хонсю, Накамура, Омура, Сикоку, Такефу,Фукуз, Фукуи, Хоккайдодьщ арасында бейнел1 атаулар (Канченджанга - «кардын бесулкен байлыгы», Дарджилинг —«лама билитищ жер1») атауларда бар. Уцщетанныц оцтуепгшде кене дравид тшндеп (Девакотай,Пудуккотай), Шри-Ланка аралында синга тшндеп (Коломбо- «айлак», Пидуруталагала - «нпш шыц») атаулар бар.Унд1кытай тубегхнде вьетнамдьщ, кхмер жэне тай топонимдер!таралтан. Кытайга багынышты болтан кезецде аймактопонимиясына кытай тшшщ эсер1 купт болган. Сондыктан булелдердеп атаулар курамынан сэл дыбыстык езгер1ске тускенкытай халкыньщ географиялык; терминдерш кездеспруге болады:ха - «эзен», хо —«кед», суй - «су». Жергшпеп географиялыктерминдер арасында ец жш топоним курайтындары нгуен («жазык»),конг («езен»), донг (

таланады: Батубетумбанг, Палембанг, Симбанг, Синкабанг, Джакарта,Джокьякарта, Суракарта жэне т.б.Мьянмада географиялык терминдер топоним курамында жшкездесед!, олардын курылымы мен магынасы ете каралайым келедц.Мысалы, нам («езен»), лой («тау»), то («орман»), менг(«кала»), ван («ауыл») терминдер1 кептеген атаулар курайды:Намкха, Намкхоу, Намлой, Намлан, Намммаду, Нампан, Намсан,Намтан, Намту, Лойлан, Лойсан, Менгси, Менгха, Менгьян,Менгшу, Ванто.Тарихи атаулар. Азиядагы кене атаулардын кепшшл умытболган, ал кейб1реулер1 осы кунге дешн купгп озгерген калпындажетп. Сонын б1р1 -Дамаск каласыньщ атауы. К[аз1рп кезде елемдепен кене кала (суретте) деп есептелетш Сирия астанасынынжасы ел1 дел аныкталмаган. Ол Дамаск атауын алганнан берпкезецнщ езше 4500 жылдай болды. Дегенмен, осы каланын манынантабылган кирандылар мен жедперлердщ жасы 11 ООО жылдеп есептелед».Дамаск атауынынарабша нускасы Димашкнемесе аш-Шам.Бул атаулдын этимологиясынакатыстыкептеген пшрлер бар.Мусылман тарихшыларыИбрагим пайгам*бардын кулы болып,кешн осы каланыннепз!н с алган Демшакес1м1мен байланыстырады. Б!рак Ибрагим пайгамбар Месопотамиядан осы жерге келгенде, бул кала гулденген байыргы калаболатын. Сондыктан кала атауын Демшакпен байланысгыру оншакисынга келмейдь Атауды кене замандарда канрп Сирия жер!нмекендеген арамейл1ктер пл1мен байланыстыратын галым дарДамаск адар эл-масхи («суы бар уй») деген т!ркестен пайда болгандеп тус1нд1ред1. Кейб|р галымдар кала атауын кене еврейтшшдеп дамаши («кан^шер») соз!мен байланыстырады. Булерекше атауды олар жер бепнле алгаш кастандык осы жердежасалган-мыс деп тус1шпред1: Адам атанын улы Кабыл (Каин)190

екшый улы Абылды (Авель) осы жерде елпрген деген ацыз бар.Дел осы Дамаск атауы сиякты, Сирияньщ солтуспк-батысындаорналаскан кене Халеб каласыныц атауы да кептеген сурактартугызады жене осы кунге дейш б!ржакты тусшд1рме жок.Азиядагы ежелп атаулар катарына жататын Тигр (шумерлердеТигрушу дел1нген), Евфрат (шумерлерде Бурануну, ассияриялыктарбул езенда Пуратту деген) езендершщ, Иерусалимкаласы атауларына да накты тусшктемелер бершмеген. АймактагыТель-Авив, Вифлеем тер1зд1 кейб1р кене атаулар кайтажацгыртылган. Ежелп атаулар езгерген куйде болса да, ешресетещз жагалауындагы аудандарда сакталган. Туркия жершде турмстшше бешмделген б!ркатар кене атаулар ел1 кунге дейш колданыстаншыккан жок, мунда ежелп Смирна атауы Измирге, алПергам —Бергама, Трепезунд —Трабзон, Антиохия —Антакия,Александрия —Искендерунге айналган.Оцтуспк Азиядагы санскрит тшнде калыптаскан кене атауларкатарында Инд, Ганг («езен»), Брахмапутра («Брахмакудайдыц улы»), Джамна («епз»), Дхаулагири («ак тау»), Мальдив(«бшк аралдар»), Лаккадив•(«жуз мыц арал») жене т.б. жатады.Санскрит тшнен аударганда Шри-Ланка атауы «касиегп жер»деген магына бередь Санскрит тшнде «кала» деген магына бергенпур термин! аймактагы бхркатар кала атауларына непз болган:Алипур, Бхавалпур, Раджанпур, Шикарпур (Пекстан), Бхагалпур,Горакхпур, Джабалпур, Джайпур, Джангипур,Джаунпур, Джодхпур,Канпур, Кхарагпур, Музаффарпур, Нагпур, Солапур(Унд1стан), Бхагванпур, Бходжпур, Лалитпур (Непал), Джамалпур,Динаджпур, Чандпур (Бангладеш). Санскрит тшндеп атаулардыУндшытай мен Зонд аралдарынан (Сиам шыганагы, Сингапур,Суматра,Ява) да кездеепруге болады.6.3. Азия топонимдершщ непзп топтарынасипаттамаФизикалык-географиялык объектшер атаулары.Алашань шолг мен Алашань жотасы Орталык Азияда, Кытайаумагында орналаскан. Э.М. Мурзаевтыц (1974) пнаршше, алдыменАлатаг (Алатау) жотасыньщ атауы кальштаскан. Уакытете келе, туркшш тау терминш кытайша шань («тау») термиш-191

мен алмастырган. Соньщнэтижеанде жотаАлашань деп атала 6астаган,кейшнен шелгеде осы атау бершген.Алдан езеш (суретте)Саха Республикасындагыезен, Ленаезеншщ оц жак саласы.Узак жылдар бойы эртурл1 зертгеушшер езен атауы турю-монголдыкалтан (алтын) сезймен байланыстырып келген болатын.Дегенмен, бул пшр ешкандай тарихи жене тшдхк тургыдандейеказ болып отыр: езеннщ бойында турган халыктар алтындыбшмеген жене олардын тшнде алтан сез1 алданга айналуы мумкшемес ед1. Сондыктан шындыкка жакын болжам ретшде эвенктшшдеп олдо, олло («балык») сезгмен байланысты «балыкты езен»деген тусшжтемеш атауга болады.Алтай тау жуйеа Ресей, Казакстан жене Кытай аумактарындаорналаскан. Бул атау ете ежелп деп есептеледй Алтайатауын «альпшк шалгындары бар таулы аймак, бшк таулардагыконыс» деген магына беретш монгол халкыныц алтайландшафтылык термишмен байланыстыру жш кездесед». Б>ракбул термин керюшше монголша Алтантай («алтынды») дегентау атауынан шыккан, соган уксату нёпзщде пайда болган дегенкисынга келед!. 0 йткен1 бул таудьщ атауын монголдарданест1ген кытайлар оны ежелден Цзинышань, ягни «алтын таулар»деп атайды. Сонымен катар, Алтай атауы бастапкыда тур-К1Л1К Алатау болганы туралы да шк!р айтылады. 0йткешАлтайдыи бшк бел1ктершде мецг1 кар мен тас корымдардын,жасыл ормандар мен сур гранигп жартастардын уйлесу1 алатуст! ландшафт курайды.Амирант аралдары Унд] мухитында, Мадагаскар аралынансолтустш жэне солтуспк-шыгыска карай орналаскан. Бул аралдартобын 1502 жылы Васко да Гама баскарган португалэкспсдициясы ашкан. Олар аралды ездершщ экспедициясынынжетекшюшн курметше ПЬаз де А1ш1гап1е («адмирал аралдары»)деп атаган. Казйрп кезде халыкаралык кужаттарда агылшынтшшдеп нускасы А т 1гап(е& 1з1апс1з деп жазылады.192

Амур езеш непзшен Ресей жершщ оцтуспк-шыгысы аркылыагып втед1, аздаган белйп К,ытаймен шекарага сейкес келедьОзеннщ теменп агысында туратын нивхтар тшнде ол Даму рдеп аталады. Охот тещз1 жагалауы мен езеннщ куяр аумагынконыстанган эвенктер бул атауды Амар, Амур туршде кабылдап,колданады. взеннщ орта агысын маньжурлар Сахалян-Ула («караезен»), ал кытайлар Хэйлунцзян («кара айдаЬар озеш») деп атайды.XVII гасырдын алгашкы ширегшде осы маццы игере бастаганорыстар эвенктерден естгген Амур атауын кабылдап, колданыскаенпзген. Каз1рп кезде халыкаралык децгейде озен атауы Амурнускасында бершедьАнгара езеш Енисей езеншщ он жак саласы болып табылады.Ангара атауында атау кураушы непз эвенк, буряттардыц анга(«жануар араны, ауыз») сез1 болса, топоним «ашылган, ашык»деген магына беред1. Жалпы алганда, жергшкп анга, ангара географиялыктермин ретшде «езен сагасы», «кезеннщ келден агыпшыгатын жерЬ> деген магынада колданылады. Эдетте Байкалгакуятын езен (Жогаргы Ангара) мен одан агып шыгатын озен деАнгара деген атка ие болган. XVII гасырдыц б1ршпп ширепндеосы елкеде болган орыстар Байкалдан агып шыгатын езенгеЖогаргы Тунгуска деген ат берген болатын, бул оны баска Тунгускалардан(Теменп жене Орта) айырмашылык жасау уппнкойылган болатын. Бул атаудыц непзвде тунгус этноним! (казгрпэвенктер) жатыр. Осы атаумен катар, Байкал мацын игере бастаганорыстар Байкалдан агып шыгатын езенге Твменгг Ангара дегенатау берд1. XIX гасырдыц басына дейш бул езенн1ц ЖогаргыТунгуска жене Жогаргы Тунгуска деген ею атауы катар колданыльшкелд1. Байкалдан бастап, Енисейге куяр жерше дей1нп букшагыстыц Ангара аталуы XX гасырда гана толыгымен бек1Д1.Андаман арал дары Унд1 мухитыныц солтуеик-шыгысындаорналаскан, Унд1стан аумагына енед1. Малай тшшде Ри1оНапёишап - «Гандуманныц аралдары» деген магына бередЛ. Жалпыалганда, жергшкт1 кудай Гандуман курметше койылган атаудеп есептеледьАрал тецт Туран жазыгындагы агынсыз тузды су айдьшы,Казакстан жене Озбекстанга тиесш1 аумактарга белшш калган.I гасырда Страбон, II гасырда Птоломей Оксус (Эмударияныцкене атауы) езен1мен байланысты Окси квл1 туралы деректер13-1263 193

калдырган. X гасырдагы араб географы эл-Истахри оны ез жазбаларындатешз мацындагы аумактыц атымен Хорезм тецЫ депатаган. Сонымен катар, тещздщ кене Ургешш атауымен байланыстыГургандж тецт, Сырдария езешмен байланысты Сыртецт деген атаулары болган. XVI—XVII гасырлардагы орыскарталары мен географиялык енбектершде тещздщ Синее море(«кек тещз») деген атауы да бар. XVII расырдын соцынан бастап,колданыска туркшш арал сезшщ непз1нде жасалган Арал тецтатауы ене бастады. «Аралды тешз» деген магынадагы бул атаубастапкыда Эмударияныц аралы кеп атырауына гана катыстыкойылган деуге болады. Б1ртшдеп бул атау буюл теш зге катыстыколданылып, XVIII гасырдан бастап халыкаралык колданыскаенд1.Байкал квлг Шыгыс С1б1рдщ онтусппнде орналаскан. Орыстарбул мацды XVII гасырдын 40-жылдарында игерген. Оларэвенктерден келдщ Ламу («тещз») деген атауын еспген. Буряттарбул келд1 Байгал деп атайтын, бул атауды олар саха (якут)халкыныц Байкал немесе Байгъал («улкен терец су, тешз») дегенатауыныц непзшде койган. XIX гасырга дейш Байкалды жер-Г1Л1КТ1 халык кел емес, тещз деп атайтын. Сол кезецде калыптасканкептеген атауларда онын осы «тещзднс» сипаты бейнеленген:Приморский жотасы, Малое море шыганагы жене т.б. ТекXIX гасырдыц орта шеншен бастап, Байкал квлг атауы колданыскаенш, ресми атаура айналды.Бали аралы Кшп Зонд аралдары тобына енед], Индонезиякурамындагы аумак. Индонезиялык ЬаН - «кер1, карама-карсы»сез1 а рал га атау болган. Жалпы алганда, муны белгш 1 б|р табынумагынасында койылган атау деуге болады: жерплжп халыктардыцисламга деЙ1нп сешм-нанымы бойынша Бали жерастыпатшалыгыныц билеуш1С1 болып табылады. Арал атауы одан солтуст(ккекарай орналаскан тец1зге де бершген.Ганг езеш Уши мухитынын Бенгал шыганагына куятын езен.Санскрит, хинди тшшде ганга «езен» деген магына бередкГиндикуш тау жуйеа Ауганыстан мен П екстанда орналаскан.ШпАи-Кшк нускасында бул атау XIV гасырдагы арабсаяхатшысы Ибн-Баттута ецбектер1нде кездесед1. Б1р1нш1 гу-С1нд1ру бойынша, «унд1Л1КТ1 елт1руш1» деген магына беред!.194

Ш ыздьща жанасатын этимологиясы - иран тшндеп Хиндукух(«унд1 таулары») атауыныц бурмалануы.Гималаи таулары дуние жузшдеп ец бшк тау жуйес1,Ущцстан, Кытай, Непал, Пэкстан, Бутан аумактарын камтиды.Гималай еркайсысыныц ез атауы бар кептеген дербес «хималдардыц»жиынтыгы деп айтуга болады: непал тшнде химал «картауы» деген магына бередг Осы тургыдан алганда, химал карлытау л ар ды бтдгретш географиялык термин болып табылады. Гималайатауын «кар мекеш» деп тусйщру дел аударма емес.Гоби Орталык Азия аумагындагышелд1, 1шшарашелейтй аймак болып табылады,Монголия жене Кытайжерш камтиды (еуретте).Э.М. Мурзаевтыц (1984)аньщтауынша, монголдар говътермину «шелейт пен шелгетен ес1мд1ктер сирек ескен,тасты жене сортанданган топырактартен, су жетюиейтш жазык немесе жонды жерлерге»катысты койылган: Шелдщ жекелеген белжтер1 де гоби деп аталады.Бул аумакка тутасымен б!р атаудыц койылуыныц ез1кецшнен болтан.Демавенд, Эльбурс тауларындагы жанартау, Ирандагы ец бшк(бшкйп 5604 м) шыц. Санскрит тшндеп Химавант («карлы таулар»)деген атаудыц бурмаланган нускасы болып табылады.Деште-Кевир - Иранныц орталык белитнде орналаскан шел.Парсы топоним! ландшафтыныц басым типш бейнелещц: дешт(дашт) сез1 Орта Азияда «дала, жазык» магынасьшда колданылады,ал кевир «сор, тузды шел» деген магына бередь Сонымен,Дешт-Кевир «тузды жазык шел» дегещй бшд1ред1.Деште-Лут - Иранныц шыгысындагы шел атауы. Мундагыдешт «дала, жазык», ал лут «кумды шел» дегендг бщц!ред1. Сонымен,бул шелдщ атауында ландшафт ерекшелпт керше тапкан:«жазьщтагы кумды шел» осы шелд1 аумактын басты ерекшелйгаболып табылады.Енисей взет Кар тещзшщ Енисей шыганагына куяды, Ресейжерщдей ец мол сулы езен болып табылады. Бул гидронимнщ195

непзшде эвенк тшшдеп енэ, йэнэ («улкен езен») термин! жатыр,дел осы атауды эвенктер езеннщ Ангара келш куйганнан кейшпбелгпне берген. Орта Енисей жагалауыньщ негурлым кейшптургындары болып есептелетш кеттер эвенктер берген атаудыкабылдап, оган ездершщ сес, съесъ («озен») терминш коскан.Сонын аркасында пайда болтан Енэсес немесе Йэнэсьесъ атауыносы ещрде кейшнен пайда болган орыстар Енисей деп бурмалаган.Озеннщ Ангара косылмай турган жогаргы белйзн жерплйгпхальщ Кем («езен» деген кене термин) деп атаган, ал жогаргыагысы Тыва аумагында Улуг-Хем («жогаргы езен») делшедо. Осыаумакты бурын мекен еткен кыргыз халкында Енисей атауынкыргыздын «ене сай», ягни «ана езен» (улкен езен) деген сезпркеамен байланыстыру бар.Канченджанга шыцы Гималай тау жуйеандеп бшк (8585 м)шындардын бхр1 болып табылады. Шьщ атауы тибет тшшдепКанг-чен-дзе-нга («бес улы кардын байлыгы») деген сезшен пайдаболган. Шындыгында да осы шыцныц беткейлершде бес |р1муздык орналаскан.Каракррым тау жуйесг Кытай мен УндЛстан аумагы и камтиды.Атау туркшщ цара жене цорым («тас уйшдйсо») дегенсездершщ косылуынан калыптаскан. Бастапкыда бул атаудынтек Кытай мен Ундютан шекарасындагы асуга (бшкпп 5575 м)гана катысы болган. Кейшнен картага тусЁру барысында букштау жуйесш осылай атаган.Командор аралдары Беринг тещзхнде орналаскан, Ресейдепаралдар тобы. Аралдарды 1741 жылы капитан-командор ВитусБеринг баскарган Екшпп Камчатка экспедициясы ашкан. Экспедицияжетеюша осы аралдардын б1р1нде цингадан кайтыс болган.XVIII гасырдыц ортасында орыс кес1пкерлер1 бул аралдардыВ. Беринг курметше Командор аралдары деп атаган.Меконг озеш Оцтуспк Кытай тещзше куяды, Кытай, Лаос,Камбоджа, Вьетнам аумактары аркылы агып етед1. Тибет таулыкыратында бул езен Дзачу («жогаргы езен») деген атпен басталады.Оцтуспк КытаЙда езен Ланьцанцзян, Ундщытайда Меконг(«ана езен») деген ат алады. Аумактагы басты езендерге осытектес атау кою кептеген халыктарда дестурге айналган.Минданао аралы Филиппин топаралынын оцтусппндеп арал.Аралдын атауы тагал тшЛндеп Магинданао (данао - «кел», ма~196

гин К0ПТ1К жалгау тур1) деген сезден пайда болтан. Жалпы м а гы -насы «кеп келд!», «келд! аймак» дегенд1 бшд1ред1. Аралдакелдердщ кеп болуы бул атаудыц шындыкка жанасымдыекецщпн керсетед 1.Памир Орта жене ОрталыкАзиядагы бшк таулыкырат (суретте), непзп белйдТежжстанда жатыр, ал шыгысжене оцтуспк бел1ктер1Кытай мен Ауганстанда орналаскан.VII гасырдагы кытайсаяхатшысы Сюань Цзаньецбектершде Па-ми-ло дегенатпен берген, ал XIII гасырдагы венецияльщ кепес Марко Положазбасында таулы кырат Памер деп аталган. Осы саяхатшыларсипаттаган Пяндж езеншщ бастауында 1838 жылы агылшын зерттеуш1С1Вуд Улкен Памир жене ЩгШ Памир деп аталатынмассивтер бар екендшш аньщтаган. Дел осы атаулар орыс зерттеу-Ш1С1 Н. А. Северцовтыц картасында керсетшген, б1рак мунда осыатаулардыц теж1кше Памир-Каляну (калон —«улкен») женеПамир-Хурда (хурд —«К1Ш1») деген нускалары бер1лген. Осы картагакурамында мир деген термин бар баска да атаулар туиршген.Бул аталгандар непз!нде, санскритше «кел» дегенд1 бщщретшмир термин! Аймир, Кашмир, Тирачмир атаулары тер13Д1, Памирд1цЗоркел мацындагы орнын сипаттаган деп болжаугаболады.Нефуд Арабия тубегшдеп бгрнеше шелдщ (Улкен Нефуд,К1Ш1 Нефуд жене т.б.) жалпы атауы болып табылады. Арабиятубегшдеп арабтардыц тшнде нефуд «кумды шел» дегецщбщщредьЧогори шыцы Уцщстан мен Кытай шекарасында орналасканКаракорым жуйес1ндеп ец биш (8611 м) шыц. Гранит пен гнейстентуратын бул алып массив бшкпп жетнен дуние жуз1ндеДжомолунгмадан кей1н еинш! орын алады. Шыцнан оцтуспккекарай уш сшем етед1, беткейлер1нде кал ьщ муз жамылгысы калыптаскан.Оныц Каракорымда багындырылган ек1НШ1 шыц екенд1пнбшд1рет1н К-2, осы мацды 1861 жылы картага тусгрген агылшынтопографтарыныц жетекш1С1Н1ц курмеине койылган Годуин197

Остен, жакын жердеп успрт атымен байланысты Дапсанг дегенатаулары да бар. Чогори атауы батыс тибетпк балти халкынынтш нде «улкен тау» дегещр бщдгрёд1. Шын атауы онын сипатынасэйкес келедк Каракорымнын Чогори орналаскан бвлйтнде бшкшындар кеп болганымен, олардын арасында Чогориге б й й т пжакын келетш шын жок.Ява аралы Улкен Зонд аралдары курамындагы арал, Индонезияаумагына енед!. Ява аралынын атауы кене уйдшк «Рамаяна»эпосында Явадвипа («тары аралы») деп бершген. Каз1рп атауында«тары» сез1 гана калган: халыкаралык ресми кужаттар менкарталарда арал атауы деп жазылады.Елдер мен калалардыц атаулары.Армения атауы баска елдерге парсы тшшдеп «Агтша» нускасыаркылы таралган. Ен алгаш рет бул ежелп атау б.з.б. 515 жжасалган жартастагы жазбаларда колданылган. Армения атауынаб.з.б. 900 ж осы аймакта билпс курган Арам патшанын атынепз болган деп есептеледг Сонымен катар, Армения атауынабайланысты тагы б!р болжам бар. 1нжш жазбаларында Арараттауы мацында миной халкы (щшш или шаппаеапз) ем!р сургендеп есептеледк Кене Агттт атауы «миной халкынын жер!» дегенмагында колданылган. Бул жердщ кене атауы Наири («езендерел1») деп есептеледг Армениянын улттык атауы Хайаса (^азЧ ад- «хай халкынын ел1») атауы б1здщ заманымызга дешнп II мынжылдыктажасалып, Кшп Азиядагы казба жумыстары кезшдетабылган ежелп кужатта тгркелген. Хай этноним! каз1рп кездеармян халкынын ез1нд1к атауы болып табылады. Осыдан мемлекеттшулттык атауы Айастан пайда болган. Дуние жуз1 бойыншабарлык елдерде Армения деген атау колданыска енген, тек Грузиядагана бул елд1 Сомхети (ЗоткЬеЛ) деп атайды.Ауганстан атауынын магынасы «аугандар ел>» дегенд!бшд1ред1. «Ауган» этноним! санскритше ахИга («жылкы») немесеазНхака («салт атты») деген сезшщ непзшде пайда болган.Vндшер аугандардын ата-теп болып табылатын кешпенд! халыктыазкуакауапа («ат мшгсн адамдар») деп атаган. Уакыт ете келе,ездерш пуштундар деп атайтын бул этностык топ ача%апа, оданкейш аЬа§ап деп атала бастаган. Этнонимнщ осылайша бурмала-198

нуыныц аркасында орта гасырларда иЩш (казащна нускасы«ауган») деген турге енген.Эзгрбайжан (жерплшп атауы АгегЬаусап) атауы б.з.б.370-321 жылдары ем1р сурген Мидияныц соцгы ахеменидпк ксшбасшысыАтропаттын ес1м1мен байлыстырылады. Ол кешнненАтупаткан, Адубадган (кене парсы тшнде АхагаЬаёа^ап) аталыпкеткен Атропатен мемлекетш курган. К^олбасшыньщ ес1М1грек тшнен аударганда «АШграЬ» - «отпен коргалган» деген магьшаберед1. Атаудыц казгрп нускасы Араб халифатыныц VII-VIIIгасырлардагы жаулап алулары кез1нде колданыска енген.Бахрейн корольдт - Парсы шыганагындагыез1 атгас топаралда орналасканшагын мемлекет (суретте).Арабша мемлекет атауы Мамлякаэл-Бахрейн деп аталады. Аумагы20-дан астам аралды камтып жатканБахрейцщ бейнел1 турде «Ею тещздщпадишасы» деп те атайды. Бахрейнатауы жергшкп ЬаНгат улысыныцатауымен байланысты болады. Бахрейнхалкы осы кунге дей!н ездершбахрани деп атайды. Этноним арабтыцбахр («тец1з») се31нен пайдаболган бахари («тещздйс, тещз мацылык») сез1мен байланысты.Мемлекет атауы да осы атына толыгымен сейкес келед1.Бангладеш Оцтуст1к Азияда орналаскан, халык тыгыз коныстанганмемлекет, оныц халкыныц 98%-ын бенгалдыктаркурайды. Бангладеш атауыныц магынасы «бенгали ел1» дегецщбшд1ред1. Дел осьгадай Унд1стан штаты да бар. Бенгал сезшщэтамологиясы накты емес. Дегенмен бул атау Кун кудайы Бонгиес1м1мен байланысты болуы мумк1н деген жорамал бар. Соныменкатар, осы ещрде д!ни мерекелер уппн кенд1рдендайындалатын еусынныц б1р тур1 Ыгап§ деп аталатьгаы туралыда деректер бар.Бруней немесе Бруней-Даруссалам мемлекетш Оцтуспк-Шыгыс Азиядагы Калимантан аралыныц солтуст1к-батыс жагапаубел1пн алып жатыр. Бул мемлекеттщ «бейбйшшк мекеш» дегенбейнел! атауы да бар. Осы аумактыц ежелп тургындарын санск-199

рит тшшде уагипа («су тургындары») деп атаган. Мемлекет атауыносы созбен байланыстырады. Ел астанасы Бандар-Сери-Бегаван 1967 жылы вз ерюмен такты улкен улына босатыпберген Багинд Сери Бегаван султанныц курметше койылган.Индонезиялык бандар сез! «сауда каласы», «порт» дегенд]бшд1ред1.Бутан мемлекел Гималайда орналаскан. Ж ергш кл атауыДрук Юл немесе Друк Ценден («найзагай шашатын айдаЬар»)болып табылады. Мемлекет атауы туралы ею турл1 шюр антылады.Бутан атауы туралы б1р1шш этимология бойынша, ел атысанскритше Бху-Уттан («бшк таулы аймак») сезшен байланысты.Еюнпй бхр шюр бойынша ел атауын тибет тш ндеп Бхот-Ант(Ъос1 —«Тибет», ап( —«шел»), ягни «Тибеттщ шел, бггелн жер«»дегенмен тусшдЛредь Ею шюрдщ де Бутан атауына толыгыменсойкес келетшш ескерсек, атаудын этимологиясына катысты зерттеулерэл1 жан-жакты журпзшу1 керек.Вьетнам мемлекетшщ атауы Ме1 (осындагы байыргы ултатауы) жоне Мат («оцтуспк») деген ею сезден куралган. Мемлекетатауынын этимологиясы вьеттердщ оздершен солтуспккекарай орналаскан Кытай мемлекелне катынасын бшд1ред1, оларбул мемлекетт! «Солтуспк ел» деп атайды. Ел астанасы Ханойдыцатауы вьет тшнен аударганда «озендер арасындагы кала»дегецщ бшд1ред1. Кала Хонгха озеншщ жагалауында орналаскан.Грузия Алдыцгы Азияда орналаскан мемлекет, жергш кпатауы Сакартвело (8акаПуе1о), еуропалык ллдерде Сеог&а депаталады. Сакартвело атауынын туб1р! картвел этноним! болыптабылады. Грузиндер оздерш картвельдер деп атайды. Грузияжер1ндеп Картли тарихи облысы кене тарихымен, адамдардынтыгыз коныстануымсн белпл1: 1 мыцжылдыктын басында грузиндер Д1Ц кудыретт! Иберия патшалыгы дел осы аумактаорналаскан болатын. Картли облысынын атауына грузин халкыныцата-бабасы деп есептелетЛн Картлос колбасшынын ес!М1себепш1 болган, аныз бойынша онын 8 улынан грузиндердщ8 руы тараган. Кептеген ибериялык билеушшер ездерш Картлостантараган урпак ретшде есептеген. Сонымен, Картлос ес1М1Картли деген жерге атау болган, Картли тургындары картвельдердеп аталган. Ал Сакартвело деген атау «картвельдер жер|»деген магына бередь Сеог&а атауынын шыгу теине I) гректердш200

%ефг%уз («егшшшер») сезг; 2) Эулие Геогргий ес1М1; Парсы империясыньщГурджистан («таулы ел») деп аталган бел1п непзболган деген болжамдар бар.Израиль мемлекеп БУУ Бас Ассамблеясыньщ 1948 жылгы14 мамырында кабылданган № 181 карарына сэйкес курылган,Оцгуспк-батыс Азияда, Жерорта тещзшщ шыгыс жагалауындаорналаскан. Дегенмен бул кене атаулардыц б!р1 болып табылады:туцгыш рет географиялык атау ретшде Израиль б1здщзаманымызга дешнп XIII гасырда жасалган Менепт ескертк1-шшдеп жазбаларда аталган. 1нжш ецпмелер1 бойынша, Иаков(Жакып) батыр езен бойында белпс13 жаЬангермен шайкасып,оны жещп шыккан. ЖаЬангер кудайдыц ж1берген першлеа екенмыс.Осылайша, жауын жецген Иаков Израиль («кудайменшайкасушы») деген жаца ат алган. Ел астанасы Иерусалим етекене калалардыц б1р1 болып табылады.Индонезия немесе Индонезия Республикасы Малай топаралыныцаралдарында жене Жаца Гвинея аралыныц батыс белтндеорналаскан. К^аз1рп кезде халкьшьщ саны жен1нен елемде тертшш1орын алатын бул 1р1 аралдык мемлекетт1ц атауын XIX гасырдыцбасьшда осы аумакта болган еуропалык саяхатшылар койган. Оларел аумагын Уцщстанга тиесш деп ойлап, оган гректщ несос(«арал») деген сезш коскан. Нетижес1нде мемлекет атауы «унд1аралдары» деген магына беред1.Ел астанасы Джакарта (суретте)XVI гасырга деЙ1н тец1зжагалауындагы шагын елд1 мекенболган Сунда-Келапау (индонезиятшнде келапа «кокос пальмасы»дегендг б1лд1ред1) деген жерденепз1 каланган. 1527 жылы кершшеспатшалыктыц билеуш1С1 осыжерД1 басып алып, оган Джаякерта(индонезия Т1Л1нде джая«жецю, дацк», керта «сети» деген магына беред1), ягни «се!Т1жещс каласы» дегеН атау берген. XVII гасырда голландиялыктарБатавия деп аталатын бек1н1с салган. 1942 жылы кала атауыДжакарта деп езгертщщ. Бул атау бастапкы Джаякертаныцсел бурмаланган нускасы болып табылады.201

Иордания мемлекетшщ атауы Иордан езешмен байланыстыболады. кене еврей тшнде норд соз! «томен тусу» деген магынабередь Мунын мвшс1 езен 6л1 тещзге карай томен кулдилайтындыгындаболып отыр. Иорланиянын астанасы Амман каласы етекене калалардын б!р1 болып табылады. Онын ен ежелп атауыРабат-Алшон (рабат - «кала», Амон - ежелп египетпктердщ Кункудайы) болган, ягни кала атауы «Амон каласы» деген магынаберген. Б13Д1Ц заманымызга дешнп III гасырда кала Филадельфиядеп атала бастаган. Бул Египет патшасы II Птоломейдщ лакапаты Филадельфос («бауырмал») дегеннен пайда болган. Бул атауузак пайдаланылган жок, б1здщ заманымызлын бас кезшде калагаез атауы кайта оралды. Казгрп кезде кала атауында тек Амонкудайдын атауы бурмаланган кушнде сакталып калган.Ирак атауынын этимологиясы ел1 накты емес. Кептегенпшрлер арасында екеуш бёшп карастыруга болады: бгртийден,бул атауды парсылык егак («ойпан, ойпат жер») соз1мен байланыстыру;ектилгдён, Месопотамиядагы ете кене Урук каласынынатауына уксастыру. Ирактын астанасы Багдад атауы иранша«кудай берген» деген магынаны бшд1ред1. Каланыц осы атауыорта гасырларда б1рнешё рет езгердт Месопотамияга арабтар енебастаган кезецде, 762 жылы халиф Эбу Жафар ел-Мансур Багдадмацында мемлекеттщ жана асатанасыныц непзш калаган. Булкаланын шпшп децгелек болгандыктан, ол Мэдина-эл-Мудаввара(«шснбср кала») деп аталган. Кала курылысы аякталган соноган Мансур Мэдина-эс-Салам («бейбдтшшк каласы») деген атберген. Осыган карамастан. ка нрп кунге дейш жеткен! арабтаргадейшг! кене Багдад атауы болып табылады.Иран мемлекетшщ атауына байланысты да б1рнеше П1К1рлербар. Солардыц 1шшдеп ен танымалы —«арийлер жер1» дегенмагынасы. Арий этноним! еуропалык тщдерге, кешннен букшдуние жуз!не тарап кеткен аристократ сез1не непз болган. Арийлержер1 деген атаумен катар гасырлар боны Парсы атауыколданылган. Бул атау кене парсылык гректщ Раата сезшенкелш шыккан, грек тшнде онын бурмаланган нускасы Регаз,орыстарда Персия болды. Бул елдщ казак когамында колданылганатауы Парсы болатын. Парсы атауын ежелп гректердщанызындагы Персей еамймен байланыстыру да кездесед!. Калрп202

кезде елдщ кене атауынын нускасы Фарса деп аталатын провинцияатауында гана сакталып калган.Йемен мемлекетшщ атауы арабтыц йем («оц, адал») дегенсез1мен байланыстырылады. Еюнпп б1р пшр бойынша елдщ географиялыкорны оныц атауына непз болган: арабтыц йемин («оцжакта») С031 аумактыц Мекке жактан Караганда оц жакта орналасуьгакерсетед1.Камбоджа атауыныц Камбоджа тшндеп тупнускасы ©те узак:Ргеак Кёаскёа Апаскак Катрйскеа. Дуние жуз1 бойынша булатаудьщ кыскартылган Камбоджа жене Кампучия деген ею нускасыпайдаланьшады. Бул ею атаудыц да тупнепзшде санскриттшндеп Ьи/а («билеу, король») сез1 жатьф. Ал атаудыц бгршппболт камбоджалык вйгш король КатЬи ес1м1мен байланысты.Кампучия атауы 1975 жылдан бастап ел тагдырына кайгылы паракгарболып косылган Пол Пот бшпп кезшде орныккан болатын.Каз1рп кезде елдщ Камбоджа деген атауы ресми колданыскаенген.Кипр (ресми атауы Кйпр Республикасы) Жерорта тещзшщшыгыс болпшде орналаокан аралдык мемлекет болып табылады.Мемлекет атауыныц этимологиясы жайлы ею турл1 пюр бар.Олардыц б1р1НШ1С1 Кйпр атауын кипарис агашымен (латыншаатауы Сиргеззиз зетреппгепз) байланыстьфады. Екппш шюр бойыншаатау мыс (латынша атауы Сиргиш) дегеннен пайда болган,шындыгында да Кипрде мыс оцщру саласы дамыган.Корея Хальщ-Демократиялык, Республикасы (КХДР) атауынкейде кыскартып Солтуспк Корея деп те атайды. Елдщжергшкл атауы - Скозоп Мщщиш 1птт Коп§км?а%ик\ кыскашаСЬозоп немесе 1озеоп. Иероглифтш жазу нускасы бойынша булатау «тацгы тыны штык ел1» дегецщ б!дщред1. Корея атауын осыаумакты Согуео эулеп билеп турган кезде осында келш жеткенеуропальщтар койган болатын. Марко Поло осы атауды Еуропагатаратты, кейшнен ол дуние жузше белгш болды, элемнщ100-ден астам тшнде ел атауы Корея деп айтылады, ал Чосонатауы 10-нан астам тшдерде колданылады. Монголдар бул елд1ерекше 8о1оп§оз деп атайды. ©йткеш монголдар корейлерд1 алгашкергенде оларды ездер1 баягыдан бшетш эвенктерменшатастьфып алган, ал эвенктердщ монголдар койган атауы солонболатын.203

Ел астанасы Пхеньян каласыныц непз1 V гасырда каланганболатын. Сары тешз жагалауында созылып жаткан Батые жазыктаорналаскан кала атауы корей тшндеп пхён («жазык»), ян(«тещз») сездершен куралган. Сонымен, кала атауы «тещз мацындагыжазык» деген магына бередьД'ытай атауынын ер тшдердеп ну скал ары ертурл!. Кытайтшшде ел 2,коп%киа («орталык патшалык») деп аталады. ©йткешкытайлар ездер» коныстанган аумакты елемнщ орталыгы деп есептеген.Кептеген тшдерге, соныц шшде казак тш не Кытайатауыныц ену1 осы аумактыц еолтуспгш X гасырда коныстанганК'Ыдандармен байланысты болган. Португал тшнде бул атаудынСаий, орыс тшшде Китай, испан тшшде СаШу, монгол тшндеОЦаЗ, турш тшнде ХуШ деген нускалары колданылады. Еуропадакец таралып кеткен СЫпе атауын ортагасырлык саяхатшыМарко Поло апарган болатын. Сол кезецде Кытайда билле курыптурган Цинь еулетшщ атауы осылайша бурмаланып, каз1рп кезгедешн сол куйшде ел атауы тур^нде сакталган.Ел астанасы Пекиннщ (жергшкп аталуы Бэйцзин) атауы«солтустж астана» дегенд» бщщредь Агылшын т1лшё кала атауыоныц кытайлык нускасына ете жакын турде, Вецш§ деп бер1пген.Пекин деп каланы алгаш рет осыдан 400 жыл бурын французмиссионерлерл атаган болатын. Тарихи кезецдерде Пекиннщб1рнеше баска атаулары болган. 1368-1405 жылдары жене 1928-1949 жылдары кала Бэйлин («солтуспк тыныштыгы») деп аталган.Бул кезецдер астананыц баска калаларга кеш1ршу мерз1мдершесейкес келедь 1949 жылы Кытай Халык Республикасынын жариялануынабайланысты Кытай Коммуниста партиясы кал агаастаналык кызмет1 мен атауын кайтарып берд!.Лаос атауы осы нускасында дуние жузшщ барлык елдершетанымал. Тек жергшкп атауында соцгы «с» ерш жок. Бул эршт1Лао атауына 1893 жылы осы аумакты отарлап алган француздаркоскан болатын. Француз тшнщ ерекшел!пне байланысты оларгаел атауын сол куйшде айту киын болатын. Тупнуска репндеайтуга болатын Лао атауы ундашк мифологиядагы епз кудайларес1м1мен байланыстырылады.Ливан мемлекеп еуропалык плдердщ басым кепшшпндеЬеЬапоп деп аталады, бул атаудыц араб тшндеп нускасына жакын.Бул кене атау ежелп семит плдершдеп 1аЬап («ак») сез!мен204

байланысты пайда болган. Булатауга к;ыс кезшде кар басып,аппак болып кершетш Ливанжотасынын (суретте) бшк шыцдарыныцкершш! непз болган.Бастапкыда бул атау жотагаберЫп, кейшнен букш аумаккакатысты колданыла бастаган депболжауга болады. Ливан астанасыБейрут кала ретшде б1здщ заманымызга дешнп XV гасырданбер1 белгш. Кене таспа жазуларда кала атауы Шги1а деп бершген,ал ежелп грек жазбаларында Вегу1оз нускасы кездесед1. осыатаулардын барлыгыныц непзшде семиток бир («кудык») сезгжатыр.Малайзия атауы тучгыш рет 1963 жылы енпзшген болатын.Бул кезевде Малай Федерациясы, Сингапур, Солтуспк Борнеожэне Саравак б1р1гш, 14 штаттан туратьш жаца мемлекет курылганболатын. Мемлекет атауы мен этнонимге непз болган малайсез1 санскрит тшшдеп «тебе» дегецщ бйщретш термин болыптабылады. Шындыгында да малай халкы коныстанган аумактебел1 болып келед1. Ел атауына жалганган «-81а» журнагы гректшнде «жер, аумак» деген магынада колданьшады. Сонымен,мемлекет атауы казакшага аударганда «малай аумагы» дегенд1бшд1ред1.Мальдив Республикасы. Елдщ жергшкп атауы болыптабьшады, бул санскрит тшшдеп с1м/еер («арал») сез1менбайланысты пайда болган. Бгздщ заманымызга деЙ1нг1 200 жылыжазалган шри-ланкалык эпоста аумактыц «МаЫп(1а-1ра» дегенатауы кездесед1. Араб тшйнде ол бурмаланып, Лтра деген нускагаайналган. Соньшен, мальдивпктер ездерш «аралдыктар» деп атайды.Топаралдыц басты аралы болып табылатын Мале аралыертеректе МаНа1 деп аталган. Ягнй арабтар Мале аралын ВЫЪа1А1 МаНа1 немесе МаНа11>у1ра деп атаган. Осында келген алгашкыеуропалыктар атауды МаНаШЬ деп бурмалаган, ол агылпшнтшшде МаШче нускасына айналган. Агылшындар бул атаудыбукш топаралга берд1.Монголия атауы монгол этноним! непзшде калыптаскан.Жергшкп атауы Монгол улс деп аталады. Монгол этноним!205

алгаш рет VIII гасырда кытай жылнамаларында пайда болды.кытайлар ездерше туткиылдан шабуыл жасайтын кешпендшерд!монгол («ержурек») деп атаган. Монгол этноним! мен Монголияатауыныц калыптасуы туралы баска да жорамалдар бар.Монголия астанасы Улан-Батор каласыньщ непз1 1639 жылыбуддалык гибадатхана ретпнде каланып, Оргво («сарай») деп аталган.Осы атаудан еуропальщтарга кен таны мал болган Урга атауыкелш шыккан. Еуропалык жэне ресешпк гылыми эдебиет пенкарталарда 1924 жылга дейш кала атауы Урга деп бершш журда.Кала XVII гасырдын екшип жартысынан бастап 1шю МонголиянынЭК1МШ1Л1К орталыгы болды. Монголдар кала атауын б1рнешерет езгерткен: 1706 жылдан бастап оньщ жергшпст! атауы Иххурээ («Улы гибадатхана»), ал 1911 жылдан бастап Нийслэлхурээ(«Астаналык гибадатхана») деп аталган. 1924 жылы Монгол ияныкытай эскерш ен азат еткен халык батыры Сухэ-Баторкурметше кала Улан-батор («Кызыл батыр») деген ат алды.Непал мемлекетшщ атауынын этимологиясы жайлы б1рнешешшр бар. Негурлым шындыкка жанасымды жорамал ел атауынсанскрит тш н деп тра1ауа («тауалды») деген сезбен байланыстыру болып табылады. Сонымен катар Непал атауын тибеттш н деп ниампал («касиетп жер») сезшен тусщщру бар. мунында шындыкка жакын екендш кумэн тугызбайды, себеб! осыдан2500 жыл бурын Непал жер1нде кешннен Будда атанган СиддхартхаГаутама эулие дуниегекелген болатын.Непал астанасы Катмандукаласыньщ атауына агаштанжасалган Кастамандап(«агаштан жасалган уй») гибадатханасынын(сурепе) атауынепз болган. XII гасырдагысэулет енергщ ц туындысыболып табылатын бул пагода каладагы ен кене гимараттардынб1р] болып саналады.Оман мемлекеп Арабия тубепнщ онтустзк-шыгысында орналаскан.Мемлекет атауы ете ежелп, бул атау II гасырдагы грекжазбаларында Отапит отрог!ит (грекше о трогш т «сауда каласы»)деген атпен кездеседь Ел атауын кейде Оман каласыньщ206

непзш салган Оман бен-Ибрагимнщ ешмамен байланыстырады.Оман мемлекетшщ баска атаулары да болган: шумерлер мен Месопотамиятургындары Оманды Магам («кеме») деп атаган,ейткен! мунда кеме жасау дамыган болатын. Парсылар бул елд1Мазун деп атаган. Ал араб жазбаларында бул мемлекет тауелс1з,дамыган аумак ретшде сипатталган. Осы аталгандар непзшдеОман атауын коне топонимдер катарына жаткызуга болады.Пэкстан атауын 1933 жылы унд1 жазушысы, ислам дшшщжанашыры Рахмат Али Шудхари ойлап тапты. Лондондагы Кембриджуниверситетшщ студенп болып журген кезде жазганецбепнде сол кездеп Унд1станньщ 5 мусылман штатыныц басарштер1 нег1з1нде «мусьшмандьщ Уцщстан» болуы тшс жаца мемлекеттщатауын ойлап тапты. Ол Пенджаб, Афгани, Кашмир, и(едеш жалганган вр1п), Синд жэне Белуджистан пггаттарыныцатаулары косылып, исламдык мемлекет атауьга куруы ти1с депесептедг. 1947 жылы Брйтандьщ Уцщстанныц бел1ну1 нэтижес1ндетэуелсгз ислам мемлекет! пайда болдЫ. оган кезшде Шудхариойлап тагщан атау бершд1.Сауд Арабиясы. Мемлекет атауы 1744 жылы оньщ непз1нкалаган Сауд эулетШщ курмет1не койылган. Эулетт1ц аргы бабасыа й г 1Л1 Сауд XV гасырда ем1р сурген болатын. Оныц ес1М1арабшадан аударганда «шокжулдыз» дегенд1 бшд1рет1н. АлАрабия С031Н1Ц шыгуы осы аумактыц байьфгы тургындары арабтарменбайланысты болган. Араб с©31 коне т1лдерде ортурл1магына берген: «шел», «тацсер1». «саудагер». Ежелп Египет жазбаларындаегипетпктер Аг КаЫ деп атайтын аумак туралыдеректер бар.Сирия мемлекетшщ атауы туцгыш рет Сири нускасында Вавилон(Бабыл) такташаларында кездесед1. Бул атауды галымдаркене Ассирия мемлекет1Н1ц атауымен байланыстырады. Ал Ассирияатауы аккад тш1нде Ансар («аспан жерЬ>) деп атальш, кейгнненбурмалануга ушыраган Ассур каласынын атауынан келш шыккан.Каз1рг1 кезде арабтар бул мемлекетп Сурия деп атайды. Арабелем1нде Сирияныц Эш-Шам («сол жак») деген атауы да белгш1.Бул атаудыц меш мусылмандардыц багдарлау жуйесше байланыстытусшд1р1лед1. Откен гасырлардагы терец бш!м алган казакзияльшарыныц ецбектершде де Сирияны Шам деп атаган.207

Сингапур кала-мемлекет1 Онтустж-Шыгыс Азиядагы ез1 аттасарал да орналаскан. Ел аумагы сонымен катар осы мацдагы58 шагын аралды да камтиды. Мемлекет атауы санскрит тшндеприг(а) («кала») жене бурмаланган зтка («арыстан») сездершщкосылуынан пайда болган. Сонымен, мемлекет атауы «арыстандаркаласы» дегеши бщщред1. Бул аумакта арыстандар ешкашанболмаганмен, жергшкп жерде жолбарыстарды «арыстан» депатаган.Таиланд мемлекетщщ атауы «тайлар жерЬ> дегендо брдаредц.Ал тай тшнде тай сез1 «ерюн» дегеши бщщредь 1939 жылгадейш бул аумак Сиам деп аталган жене куш бугшге дейш кейб1ртшдерде ел атауы осы кушнде сакталган. Санскрит тшшде сиаисез1 «куцпрт, кара» дегеши бйвдредь Бул атау онын тургындарынынтуамен байланысты койылган: солтустш халыктары ушшел тургындары кара болып керш ген.Таиландтыц астанасы Бангкок XVI гасырдан бер| белгш елд!мекен орнында пайда болган. Атау банг («елд1 мекен») жене кок(«ерш агашы») сездершен куралган. Тай тшнен аударганда калаатауы «ерш агашыньщ мекеш» дегещц бйщреде.1782 жылы Бангкоккаласына астананы кепнрш, оган 167 ерштен туратынКгип§1Ьер МаЬапакЬоп В оуогп Ка1апако1п МаЫпШагауийЬауаМаЬа

карастырган болатынбыз. Мемлекет атауы осы турш этносыньщел! деген магына беред1.Туркия астанасы Анкара б1здщ заманымызга дейзнп VII гасырдаАнкира деген атпен н е т ! каланган. Ежелп гректердщ апкуга,латын тшндеп апсога деген сездер! «аялдама, турак» деген магынаберед1. Осыныц непзшде галымдар кала атауынхальщтардьщ улы кепи-коны кезшде кельтгердщ галат тайпасытурактаган орынмен байланыстырады. Анкира кешннен Ангораатауына айналды. Осынын нвтижесшде ангор ешкшер1, ангормысыктары, ангор жуш твр1зд1 угымдар пайда болды. 1923 жылыТуркия астанасыньщ осы калага кепнр1луше байланысты ресмитурде калага Анкара атауы бершдх.Ундгстан атауын вдетте Инд взешмен байланыстырады. Коптшдшпмен ерекшеленетш бул елде 1псНа атауы тек уш тщце(агылшын, Кашмир, тамиль) гана колданылады. Инд езеншщатауы коне замандарда санскрит тшнде Синд («езен») деп аталган,уакыт оте келе, «с» ерш тусш калган. Бурын Синд езеш жет1озеншц косылуынан пайда болган, сондыктан бул езеннщ сагасындагыжерлер ЗарШ-ЗтсИги («жет1 су») деп аталып кеткен.Ундютандагы баска басым 17 ттде ел ВИага( атауыньщ турлгшенускалары тур!нде болады: ВНагаШ, ВИаго1, ВЪагаХанагзЪа. Булатау ежелп ундшердщ ацыздарындагы кос корольдщ ес!м1 болыптабылады. Санскрит тшнде Ыга «жарык», ал га1 «жасау»дегенд1 б1лд1ред1. Сонымен, ВЬага1 атауыныц магынасы «жарьщжасаушы» дегенд1 бщц1ред1. Эйгшг унд1 эпосы «Махабхарата»атауынан да 613 осы созд1 таба аламыз.Ундютан астанасы Дели «Махабхарата» эпосында аты аталганконе Индрапрастха каласынын орнында XI гасырда пайдаболган. Ежелп грек географы Клавдий Птоломей (90-160 жылдар)енбектершде кала Индрабара деген атпен бершген. Булатаулардагы Индра ацыздардагы кудайлардыц патшасы болыпесептелед1, ал бара сез1 «улы» деген магына бередь Кей1н1рекМаурилер вулетшщ билеуш1С1 раджа Диллу бул жерде ез астанасыньщнег131н салган. Кала атауын осы раджа ес1м!менбайланыстырады. Хинди тшнде капа атауы Дилли деп айтылады.Унд1станнын солтустш бвл1Г1нде орналаскан Агра каласынынатауы II гасырдагы Птоломей енбектершде А§ага, ал «Махабха-14-1263 209

рата» эпосында А^гаЬапа деген атпен бершген. Санскрит тшндекала атауы «шыц, жогаргы жак» дегенда бшд1ред1.Филиппин (халыкаралык атауы РШршаз) атауы 1556-1598жылдар аралыгында бюпк курган иепан кореш II Филипп курметшекойылган. Еуропалыктар арасында б1р1шш болып осы аумаккакелш жеткен испан тещзшйп жене зерттеуппа Руи Лопесде Виллалобос аралдарга сол кездеп кшшецтай Филипп ханзаданынатын берген. Бул антропоним грек тшнен аударганда«жылкыны жаксы керетш» деген магына бередк Ел атауы кейбгртшдерде эбден бурмалануга ушыраган: мажарлар оны ЕЫор-§1\&е1ек, кытайлар ЕёййЪТп, ал вьетнамдар РЫ 1иа11ап деп атайды.Орыстар Филиппины дейтш бул атау казак тшшде кешзк жалгауыалынып тасталып, Филиппин деп аталады.Шри-Ланка мемлекет! бул атауга 1972 жылы республикамэртебесш алган сон не болды. Санскрит тшнде три («жаркыраган,тамаша», ал кейде тшт1 «касиетп») жене ланка («арал»)деген сездерден куралган. Атаудын туптамыры теренде жатыр:«Рамаяна» хикаясында бул аралдын атауы Ьапкас1\уеера(арал+арал) деген нускада бершген. Шри-Ланка астанасыКоломбо каласыньщ непз! XVI гасырда каланган, сингал тшнде«айлак, порт» дегенд1 бшд1ред1.Шыгыс Тимор 2002 жылы Индонезия курамынан шыгып, езтэуелс1зд1пн жар ия л ага н, Тимор деп аталатын аралдын шыгысыналы и жаткан шагын мемлекет болып табылады. Тимор аралыузак уакыт бойы португалдардьщ иел1пнде болган. Арал атауымалай тшнде Ттгйг, ягни «шыгыс» дегенд1 биздаредь Сол себептенбол ар, Индонезияда бул мемлекет Ттог Тгтиг деп атайды.Халыкаралык денгейде вртурл! елдерде Шыгыс аударылганкуЙ1нде ертурл) бершед1 де, Тимор атауы взгер1сс1з калады.Жапония (жергшкп атауы Ниппон) атауын Еуропага МаркоПоло таратты, ол вз хаттарында бул елда Сгарап деп атаган болатын.Ол хаттарын Кытайда отырып жазгандыктан, атаудынкытайлык а рап %и нускасын келт1рд1. Шындыгына келеек, булатаудын Ниппон сез1мен туб1р! б1р, тек эртурл! иероглифпен жазгандаокылуында езгешелгктер болып кетедь Сонын нвтижес1нде«п» кытайшада «§» врп!не ауысып кеткен. Ниппон сез1 жапонт1л!нен аударганда «кун квз1» дегенд1 б1лд1ред1. Бул вз кезепндеЖапонияньщ «Шыгып келе жаткан кун елЬ> деген бейнел] атауы-210

на непз болган. Жапонияныц шыгыстагы орнына бул атаулардыцбэр1 сэйкес келш тур.Тацырып бойынша бацылау сурацтары1. Азиядагы географиялык атаулардыц калыптасу жагдайлары2. Оцтуспк-Батыс Азиядагы географиялык атаулар кай тшдерде жасалгйн.3. Ирандьщ географиялык терминдер Азиядагы кандай атауларга непзболган?4. Монголдьщ топонимдердщ ерекшелпстер1 кандай?5. Тибетпк топонимияда кандай географиялык терминдер басым болады?6. К^ытай атаулары курамында кандай географиялык терминдер бар?7. Корея мен Жапонияныц тещз мацындагы орны топонимияда калайкершгс тапкан?8. Азияда кандай тарихи атаулар бар?.9. Азиядагы физикалык-географиялык объектшердщ атауларынынерекшёл1ктер1 кандай?10. Азия шелдершщ атауларында кандай терминдер кездесед1?11. Азиядагы мемлекет атауларыныц калыптасуына кандай факторларбасым ыкпал еткен?12. Мемлекет астаналары атауларында кандай акпарат турлер! кездеседо?7-такырып. ЕУРОПА ЕЛДЕР1ШЦ ТОПОНИМИЯСЫ7.1. Еуропадагы топонимиялык жуйелердщкалыптасу жагдайлары, ерекшел1ктер! мен курылымыЕуропаныц топонимиялык жуйелер1 ете курделшпмен женекурамы мен курылымы женшен ертурлтйтмен ерекщеленед1. Бултарихи жагдайларга, Еуропа тургындарыныц улттык курамына,табиги жагдайлар мен ресурстардыц алуан турлшпне жене жекелегенаумактардыц шаруашылык-медени даму сипатынабайланысты аныкталады. Еуропа атаулары арасында тарихи жазбалармен кужаттарда накты керше тапкан ете ежелп атаулар дабар, аймактагы кене атаулар Еуропа топонимиясыныц субетрат-211

тык кабатын курайды. Топонимикалык тургыдан ен жете зерттелгенаймак болгаымен, мунда да кейб1р топонимикалык акпаратэл1 айкын емес, жеткшшт! денгейде непзделмеген. Еуропа топонимиялыкжуйелершщ калыптасу жагдайларын онын жекебелштершщ мысалында карастырамыз.Солтустш Еуропада топоиимиялык жуйелердщ калыптасуёрекшелнстерше орай, ете туракты сипат алган атаулар коп.Мундагы топонимдердщ калыптасуы мен турактануына ыкпалеткен басты жагдайлар катары на мыналар жатады:- мунда баска аймактардагы сиякты улы кепп-кондар болмады;! тургын халыктын тщщк курамы улкен езгерюке тускен жок;- жергйнкп аныздарда (сагалар) коне атаулар сакталып калды(Е Косымшада Исландия сагаларында кездееетш топонимдерТ131М1 бершдх);- ж ергткп табигат жагдайларынын ерекшёшктёр1 гасырларбойы езгерюке туспегеи табигатты пайдалану дестурлер1н калыптастырды,бул ез кезепнде топонимияда кер1Н1с тапты;- аумакта табигат жагдайларын бейнелейтш айрыкша географиялыктерминология калыптасып, олар топонимдер курамынаенд1.СолТусТш Еуропаиьщ гермаи тщщ халыктары осы кезге дейш©те аз озгерген байыргы топонимдер жуйесш калыптастырды.Осы ретте аймактын жалпы топонимиясынын айрыкша тобы ретшдефинн топонимиясын гана белек карастыруга болады.Семантикалык тургыдан алганда, Солтустш Еуропаныц топонимиясыб1рнеше топтарга Ж1ктелед1:1) табигат жагдайлары мен ресурстарын сипаттайтын топонимдер;2) халыктын ем1р салты мен медени дестурлер^н бейнелейпнатаулар;3) шаруашылык ерекетщ сипаттайтын топонимдер;Табигат жагдайлары мен ресурстарын сипаттайтын топонимдеркурамында халыктык жоне жерпл1кт1 географиялыктерминдер жи1 кездесед». Солтусик Еуропа елдершщ тен1з жагалауындагыорны мен жагалык жер бедерш1н гаппндерше катыстытерминология топонимияда кер1шс тапкан. Мысалы, ежелп скандинавиялыкангр («шыганак») термин» Норвсгиядагы кептеген212

21-кесте. К\Рамынла физикалык-географиялык терминдер бартопонимдерр/сТермин жэнемагынасыТопонимдер1 берг - «тау» Бергбю, Веннесберг, Кристинеберг, Конгсберг, Крунуберг,Линдесберг, Отвидаберг, Хальсберг, Шарлоттенберг2 ватн - «кел»(исл.)Апаватн, Вестурхоупсватн, Ёскьюватн, Квиславатн, Клейварватн,Лейгарватн, Льоусаватн, Миклаватн, Мюватн,Олафсфьярдарватн, Свинаватн, Сигридарстадаватн,Скоррадапьсватн, Тоурисватн, Тингвадпаватн, Улфльоутсватн,Фростастадаватн, Хвальватн, Хвитаурватн, Хестватн,Хьёфдаватн3 вик - «цойнау» Альсвик, Бургсвик, Бьерквик, Вангсвик, Вестервик, Кеблавик,Ларвик, Лексвик, Москвик, Нарвик, Ньярдвик, Рейкьявик,Ресвик, Рундвик, Скутвик, Торнвик, Хьепсвик, Эрсвик4 гольм - «арал» Боргхольм, Борнхольм, Бьорхольм, Катринехольм, Скансхольм,Стокгольм, Ханстхольм, Энгельхольм5 йоки - «езен»(фин.)6 йокудль-«мрдьщ» (исл.)7 сунд (зунд) -«шыганак»ф орс-«саркырама»Иййоки.Ильменйоки, Кемийоки, Койтайоки, Кокемяэнйоки,Кокколанйоки, Кюмийоки, Лиексанйоки, Оуланкайоки,Оулуйоки, Таммеркоски, Тохмайоки, Тунтсайоки, ЯнисйокиВатнайёкюдль, Лаунгйёкудль, Мирдальсйёкюдль,Тиндфьядлаёкюдпь, Торфаёкюдль, Тунгафедльсёюодль,Хофсйёкудль, Эйяфьядлайёкудль, ЭрайвайёкюдльАнкарсунд, Аскерсунд, Кальмарсунд, Моллесунд, Стремсунд,Сунд, Сундсвалль, Укселесунд, Форесунд, Хольмсунд, ЭстерсундБеккефорс, Бёнгтсфорс, Дегерфорс, Крамфорс, Лешёфорс,Робертсфорс, Тёксфорс, Хагфорсфьорд атауларында (Варангер-фьорд, Хардангер-фъорд, Гейрангер-фьорд,Порсангер-фьорд, Порсангвика) кездеседь СолтустшЕуропа топонимиясында табигат жагдайларын дэл сипаттайтын,курамында жш кездесетш физикалык-географияльщ терминдербар атаулар тобы 1р1ктелш алынды {21-кесте).Табигат жагдайларын сипаттайтын топонимдер арасында Смоланд(« К 1Ш 1 жер»); Скагеррак («шыгыцкы мушс»), Улкен жэнеЮш1 Бельт (бельт - «бугаз»), Лунд («тогай»), Мальмё («кумдыарал»), Нарвик («тар койнау»), Берген («тау жайылымы»), Фюн(«жайылым»), Орхус («сага») жэне т.б. Финн тшндеп физикалык-географиялыктерминдер арасында топоним курауга йоки(«эзен»), лахти («койнау»), мяки («тебе»), ярви («кел»), суо («батпак,батпактанган кел»), ранта («жагалау»), селъкя («арка, жон,кырат»), ма («жер»), сари («арал») белсещц катысады. Бутан Фин-213

ляндиянын негурлым 1р1 масштабты карталарын пайдаланып, осытерминдердш катысуымен куралган топонимдердщ Т131мш жасауаркылы кез жетюзуге болады.Халыцтыц влйр салты мен мэдени дестурлерт бейнелейттатаулар тобында да коныстану турлёрш бейнелейтш географиялыктерминдер, шаруашылык терминдер1 бар. Олардыц арасындаконыстануга катысты терминдер непзшде жасалган топонимдербар (22-кесте).22-кесте. Коныстануга катысты терминдерден куралган атауларр/сТермин жэнемагынасыТопонимдер1 борг - «кала. бекнас» Бордингборг, Венерсборг, Внборг. Вордингборг. Гётеборг,Каллунборг, Нюборг, Ольборг, Сарпсборг, Свеннборг,Сельвесборг. Силъкебдрг, Сканнеборг. Треллеборг,Хельсингборг2 стад - «елд| мекен» Балл стад, Брекстад. Глад стад, Гримстад, Карлстад,Сейерстад, Скорстад, Хальмстад, Харстад3 чёпинг - «саудакаласы»Йёнчёпинг. Лидчёпинг, Линчёпинг, Норрчёпинг.Сёдерчёпинг. Фальчёпинг. Чёпинг4 бю - «ауыл» (швед.),- «кала» (норв.. дат.)Бюгланн, Бюкле. Вестбю. Виммербю, Лебесбю, Нессебю,Нессебю, Норбю, Мьёльбю. Редбю. Роннебю. Сундбюберг,Уппландс-Весбю. ЮнгбюТопонимдер курамында белпл» б!р коныстанган жерд1бщщретш кене скандинавиялык журнактар жуйес! болады: -хейм^Иессхейм, Тронхейм, Эустрхейм), -инг (Вордингборг, Йеллинг,Коллинг, Нюкёбинг, Рингкёбинг, Саксёбинг, Стуббекёбинг, Хельсингёр,Хьёрринг, Эрёскёбинг).Британ аралдарыныц географиялык атаулары ертурш этностардынтшдершщ катысуымен жене алуан турл! тарихи окигалардыннетижесшде калыптаскан. Мундагы ец ежелп топонимикалыккабат кельт цабаты болып табылады.Кельт топонимдер]нде кене халыктардын коршаган елем туралытусш1ктер1, сешм-нанымдары бейнеленген. Эс1ресе туспенбайланысты атаулар тобында бул айкын кершедь Ежелп кельттайпаларынын фольклорын зерттеу барысында г алым дар олардынуш туст! (ак, кызыл, кара) айрыкша белш керсеткеншаныктаган. Бул топонимияда кер!шс тапкан: Британ аралдары-214

ныц Альбион («Ак жер»), Шотландияньщ Альба, Альбан деп аталуы,кызыл туспен байланысты Рори, Рой, кара туспен байланыстыДуэйн, Дункан, Донован, Дуглас, Дойль топонимдер1.Кельт топонимдер1 осындагы бул аумактыц кез келген ауданындакездесед!, есгресе олар Ирландияда, сондай ак Шотландия,Уэльсте кеб1рек шбгырланган. Олардьщ арасында ес1ресе кельтпкгеографиялык терминдердщ катысуымен жасалган топонимдеркызыгушылык тугызады.Мысалы, кельтпк эйвон («езен»), лох («кел») жене т.б. физикалык-географиялыкгеографиялык терминдер аралдардагыкептеген атауларга непз болган (23-кесте).23-кесте. Курамында кельт терминдер! бар топонимдер,р/СТермин жэнемагынасыТопонимдераск - «су, езен» Аскг баллы- «кала» Баллибанион, Баллидафф, Балликасл, Балликуинтин,Баллимейкери, Баллимина, Баплимот, Баллина, Баллинроб,Баллисодар, Баллихалберт, Баллихонис, Баллихура■ з : бен - «тау» Бен-Бейгер, Бен-Клибрек, Бен-Ломонд, Бен-Лдэрс, Бен-Макдуи,Бен-Мор, Бен-Невис, Бен-он-Ое, Бен-Хоп, ПенДл Хилл,Пеннда4 . глен - «ангар» Глен-Гарри, Глен-Мор, Гленротес, Глентис, Гленфиннан,Гортин-Глен5 ин'иш - «арал» ЙниШ, Инишбофин, Инишир, Инишки, Инишоуэн,Иништрахалл6 кайл - «тар бугаз» Кайл-оф-Лохалш> ? 1 Нлох~«кел» Лох-Аркэйг, Лох-Дерг, Лох-Дун, Лох-Катрин, Лох-Ломонд, Лох-Мари, Лох-Маск, Лох-Морар, Лох-Морлих, Лох-Ней, Лох-Несс,'Лох-0, Лох-Раннох, Лох-Ри, Лох-ТамМел, Лох-Том, Лох-Тэй,Лох-Шил, Лох-Шин, Лох-Эйв, Лох-Эрикт8 тор - «тебе» Гластонбери Тор9 эйвон -«езен» Эйвон, Солсбери ЭйвонБритан аралдары топонимиясыныц келес1 кабатын латынтшнен енген атаулар курайды. Римд1ктер Британ аралдарындаI гасырдьщ ортасынан бастап, V гасырдыц бас кезше дешн бшпккурган. Оларга тек каз1рп Шотландия жерш мекендеген Каледониятайпалары гана багынышты болмаган, олардан коргану ушшримднстер Солтустпс тещз бен Ирланд тещзще дейшп аральщтасозылган уй1нд1 шекара жасап алган. Бриттердщ бекшстершщ215

орнында римджтер эскери калашыктар жасап алды, оларды латыншасаз(гит («лагерь») деп атайтын. Кейшнен бул терминкастер, честер деген нускалар туршде бурмаланып, кептегентопонимдерге непз болды: Донкастер, Ланкастер, Колчестер, Манчестер,Рочестер жэне т.б. Латын тщщк топонимдер негазшенонтустж-шыгыс пен орталык белгагерде пайда болды. Римдштердщбил1п тусында Эборакум (каз1рп Йорк) каласы, Лондиний(каз1рп Лондон) манызды калаларга айналды.Келеа топонимикалык кабат —англ-саксон щбаты. V гасырданбастап Британ аралдарын герман тайпалары болып саналатынанглдар мен сакстар жаулап ала бастады. Оларды к тусында пайдаболган бытыранкы корольдштердщ атаулары каз1рп кунгедёшн фафтыктар атаулары туршде сакталып калган: Уэссекс («батыссакстар»), Суссекс («онтустж сакстар»), Эссекс («шыгыссакстар»). Бул кезенде калыптаскан топонимдер курамында Наш(«коныс, елд1 мекен»), ЬатрЮп, 1оп («елд! мекен»), Ьогои^Ь(«бекйпс, кала») терминдер! бар. Мундай терминдер каз1рпкезде кала атауларында кездеседк Бирмингем, Ноттингем,Рокингем, Вулверхэмптон, Саутгемптон, Гейнсбро, Мальборо,Мидлсбро, Ньюборо, Фрейзерборо.Британ аралдары топонимдер1нщ келес1 кабатын IX гасырдаосы аумакты жаулап алган викингтер калыптастырган скандинавиялъщтопонимдер курайды. Каз1рп Англиянын солтуспп меншыгысында туракты коныстарын салган скандинавиялыктар езатауларын да калыптастырды. Жерг1Л1кт1 халыктык Т1Л1неб1рт1ндеп енген скандинавиялык Ьу («деревня») термин! кептегенкала атауларына непз болды. Бул топонимдер арасындаБутби, Гримсби, Дерби, Кернби, Уитби бар. Жершпкп ландшафтерекшелЬсгер1 де айрыкша терминдер (1ипс!г- «шагын орман,тогай», Ьеккг - «езен, жылга», —«шаткал, жыра») аркылыаныкталып, Лаунд, Тоузланде, Калдбеке, Уитбеке атауларынкалыптастырган. Британдык зерттеушшер осы терминдердщ катысуыменжасалган 700-дей топоним бер ёкенд1гш аиыктаган.Нагыз агылшындык топонимдер курамында бридж («кетр»),брук («булак, жылга»), вуд («орман»), ленд («жер, жергшкп жер»),форд («еткел») тер«зд1 езшдж геофафиялык терминология болады.Олардын катысуымен мыцдаган топонимдер калыптаскан:Бриджсток, Вудбридж, Кембридж, Танбридж, Бруклин, Шарнб-216

рук, Иствуд, Локсвуд, Кливленд, Крауленд, Ашфорд, Бедфорд,Бланфорд, Оксфорд, Стаффорд, Уотфорд жэне т.б.Франция топонимиясыныц калыптасу ерекшелйстерше байланысты61риеше топонимиялык кабаттар ажыратылады:- ежелп уцщеуропальщ;- кельт (галл);- римдйс;- француздык топонимдер.Ежелп ущцеуропалык топонимдер арасында Луара (бурынгынускасы Лигос), Гаронна (бурынгы нускасы Гарумна), Марсель(бурынгы нускасы Массалия), Ницца (бурынгы нускасы Никеа)бар. Кельт немесе галл топонимдершщ курамында -акос, -акум,-анум, аникум, -евр журнактары болады. Франциядагы топонимдершкурауда келытердщ дун («кала»), магос ('«алац»), брива(«кешр») терминдер! катыскан. Олардыц катысуымен жасалгантопонимдер каз1рп Франция жер1нде ел1 кунге дейш сакталган.Кельт топонимдер1 катарына Бретань (бул тубекке V гасырдакельтпк бритт тайпалары коныстанган), Эльзас (аНзаие - «беткейдщетепнде»), Париж (галлдык паризий этноним1), Сона(зо§Ьап —«тыныш»), Рона (гЬо —«жылдам»), Арденн (агд -«бийспк»), Лион (1исойипиз - «акшыл тау») жатады. Римдш отар-Географиялык, терминдер!Физикапык,-географиялык]терминдерЭлеуметпк жэнеэкономйкалык; терминдер рйнс - «к,ойнау»вопле - «ацгар»иль - «арал»мон - «тау»16-сурет. Француз топонимдер1ндег! жи! кездесетщ терминдер217

лау кезецшде Франция жершде латын твдщ топонимдер капыптасты,олардын кейб1реулер1 (Прованс, Шампань, Орлеан. Канн,Виши) уакыт ете келе езгерюке ушыраган.Франция аумагында француз тшндеп топонимдер басым больютабылады. Олардын курамында кобшесе индикатор кызметшаткаратын географиялык терминдер болады (16-сурет).Каз1рп Франция топонимиясында бурынгы откен замандардансакталып калган скандинавиялык элементтер, сонымен катаршекаралык аудандарда баск, немю тщцершдеп атаулар кездесед1.Оцтустж Еуропанын топонимиялык жуйесш осы аумактынконе тургындарыныц (ибериялыктар, этрустар, иллириялыктар,финикиялыктар) атаулары, кейшп гасырлардагы жаулап алущылардынжене каз1рп этностардыц топонимдер! курайды.Этимологиясы ел1 кунге дейш накты аныкталмаган ец ежелпатаулар катарына Пиреней тубепндеп иберитьщ (Тахо, Эсла,Миньо, Саламанка, Астурия, Астура, Арагон), Апеннин тубепндейэтрустык, (Рим, Парма, Модена, Тоскана, Капри), иллириялъщ(Ливорно, Бриндизи, Таранто, Триест), финикиялык; (Сардиния,Корсика) топонимдерш жаткызуга болады. Бул кене атауларуакыт ете келе езгерютерге ушырап, бурмаланган. Мысалы.Пиреней тубепндеп финикиялык непзде калыптаскан Алисуббо(«кецшд1 шыганак») Лиссабонга, Малахлах ('«балык туздайтынорын») Малагага, Сефела («теменп») Севилъяга, Гадир («кабырга»)Кадиске, Картхадашт («жаца кала») Картахенага айналган.Келес! кабатты курайтын кельт топонимдер/ аумактын тексолтусппнде аздап кездесед!. Олардын арасында Пиреней тубег-|ндеп Эбро (1 Ьг - «езен»), Дуэро (с!иг - «су»), Галисия (галатэтноним») топонимидер! жене брига («кешр») термин! нешшдекалыптаскан атаулар бар. Апеннин тубепндеп кельт топонимдер!катарына Апеннин («шын, тау» магынасындагы реп термин!),Бергамо жене Брешиа («тау»), Болонья (бойи этноним!), Верона(«кандагаш аланкайы»), Генуя («сага»), Калабрия («ак»), Милан(«жазыктын ортасы») тер!зд! атаулар жатады.Пиреней тубепнде кене римдш атаулар да кездеседц мундацезарь Август курметше койылган Сарагоса), «кушт!, мыкты»деген магына беретш Валенсия, «жаксы еткел» атанган Бильбао(Беллум Вадум), Кастилия («бекшген калашык») бар. Мунда VIII218

гасырдан бастап араб медениетшщ кещнен таралуы осы кунгедейш аздап езгерген калпында сакталган кала атауларына нейзболды. Олардыц арасында Мадрид («камал»), Алькантара(«кетр»), Альмаден («кенпн»), Альмерия («бакылау мунарасы»),Альмодовар («коршау») бар. Тубектеп 1р1 езен атаулары да арабтшнде калыптаскан. Мысалы, Гвадалквивир («езен ангары»), Гвадарама(«кумды езен»), Гвадиана («уйрекп езен»). Соныменкатар, Сицилия аралында да арабтык топонимдер жеке топшаныкурайды, галымдардын есептеушше мунда 300-ден астам арабтопонимдер! т1ркелген.Оцтустнс Еуропаньщ каз1рп тургындары болып табылатьшиспандар, италиялыктар, басктер, португалдар ец жаца топонимиялыккабаттарды калыптастырган. Бул атаулардыц бастыерекшел1п ретшде олардыц курамында жш кайталанып туратынгеографиялык терминдер мен сездердщ болуьга атауга болады.Аймактагы топоним кураушы сездер арасьшда баск (пирен -«тау», нава - «жазык»), испандьщ (алыпо - «бит», бахо - «темен»,вилла - «коныс», кабо —«мушс», кастилъо —«камал», лого -«кел», рио —«езен», монте - «тау») терминдер бар. Нагыз италиялыкатаулар катарына Гран-Парадизо («улы жумак»),Лаго-Маджоре («улкен кел»), Монте-Визо («кершетш тау»),Пьемонт («тау бектерЬ>), Ривьера («жагалау»), Феррара («устахана»)жатады.Германия мен Австрия аумагьшда ез1нд1К топонимиялыктиптер калыптаскан. Мунда ежелг1 унд1еуропалык атаулар(Везер, Зале, Майн, Саар, Эльба, Рур), кельт топонимдер1 {Рейн,Бонн,Вена, Бавария), ежелгг римдгк атаулар {Кельн, Вадуц,Кассель, Трир) сакталып калган. Германиядагы нем1с тшшдекалыптаскан атаулар курамында географиялык терминдер жшкездеседк- бах («жылга») - Абак, Альбах, Аббабах, Аброкксбах, Азельбах,Айсбах, Аубах, Байльбах, Брандбах, Вайербах, Зундербахезендер1;- вердер («шалгын») —Боденвердер, Вер дер;- вальд («орман») - Вестервальд тауы, Грайфсвальд, Шпревальдконысы;- берг («тау») - Боксберг, Брухберг, Валеерберг, Кронсберг,Реберг, Фогельсбергтаулары;219

- зее («кел») - Улкен Ванзее, Гросер-Плёнер-Зе, Кёнигсзе,Кимзе, Мюггельзе, Руппинерзе, Тегернзе, Титизее, Форгтензе,Шлухзее, Юнгфернзее келдер1;- фельд («епс») - Альсфельд, Бреккерфельд, Бургленгенфельд,Грюнсфельд, Косфельд калалары;- бург («бекшю») - Бранденбург, Бланкенбург, Виттенбург,Дуйсбург калалары;- дорф («деревня») - Бондорф, Байерсдорф, Бендорф, Бюдельсдорф,Вальдорф, Дирдорф, Дюссельдорф, Маркдорфкалалары;- штадт («кала») Бад-Тенштедт, Бюрштадт, Вайтерштадт,Димельштадт, Зелигенштадт калалары.Германия топонимиясында терминдермен катар, алыпен(«бюк»), нидер («аласа»), гросс («улкен»), вайе («ак»), шварц(«кара») аньщтамалары кездеседь Австриядагы тау атауларындажерплпеп жер бедершщ ерекшел1ктерше байланысты Ж1ктелгенсипат ал«ан орографиялык терминдер болады: фелъзе («жартас»),шпитце («ушюр шын»), хорн («шыц») жене хоэ («бшктж»).7.2. Еуропа топонимдерМц непзп топтарынасипаттамаТабиги объектшердщ атаулары. Еуропадагы танымал табигиобъектшердщ атаулары турлйпе жолдармен калыптаскан.Олардын арасында терминдер непзшде калыптаскан, белгйп бйрокигамен, кубылыспен, этноспен жене т.б. байланысты атауларбар.Альт тау жуйеа Батые Еуропада орналаскан, Франция, Италия,Швейцария, Германия, Лихтенштейн, Австрия, Словенияаумактарын камтиды. Тау атауын кеп жагдайда кельт тшшдепа1р («бшк тау») термишмен байланысты рады. Кандай тшде болмасын,бул ороним ете кене болып табылады. Альп! атауынГеродот А1рй, ежелп римдштердщ окымыстылары А1рез нускасында жазып калдырган. Кдарл кезде де бул атаудьщ жазылунускалары ертурл1 болып келедь Нем1стер оны А1реп, француздарА1рех, италиялыктар А1р§, орыстар Альпы деп жазады. Кепшшктшдерде бул таудын атауы кепше жалгауды косу аркылы жазылады,ейткеж тау жуйесже кептеген жекелеген Альпшер220

(Доломиттг Альт, Пеннин Альта, Тещз мацы Альта жене т.б.)енед1.Апеннин таулары Еуропаньщ оцтустапндеп Апеннин тубепндеорналаскан. Тау атауы кельт тшндеп пен («шыц, тау»)терминше кещстж угымын беретш латындык ап косымшасынжалгау аркылы калыптаскан. Латын тшндеп нускасы Аррептпштуршде болган бул атау тубектщ солтусипнде алгаш колданыскаенген болатын. Тубектщ узына бойын тугел алып жаткан таужуйесш тугелгмен Апеннин таулары деп атауды бхздщ заманымызгадетнп II гасырда ежелп римд1к тарихшы Полибий усынганболатын. 1^аз1рп кездеп жергшкп атауы Аррептпо болыптабылады, ал орыс тшнде кешж жалгау косылып, Апеннинытуршде жазылады. Казак халкында географиялык атаулардаквггпк жалгау вте сирек кездесетшдпстен, тау атауы жекеше нускадабершедьАрденн таулары Батыс Еуропада орналаскан, Бельгия, Франция,Люксембург аумактарын камтиды. Тау б1здщ заманымызгадеюнп I гасырда ежелп римдпс жазбаларда Агйиеппа §Пуа, ягни«Арденн орманы» деген атаумен белгш болган. Орталык Еуропадагыкептеген орташа бшкнктеп орманды тау атауларьгаынкурылымында «орман» термит коса журу1 зацдылык болып табылады.Арденн атауыныц непзшде кельтпк ард («бшкт1к»)термит жатыр. Кдз1рп кезде таудыц жергшкп атауы Агйеппезболып табылады.Балатон квлг (суретте) Венгрияда,Орта Дунай жазыгындаорналаскан. Ежелп римдйстер булкелд1 Пелсо, ягни «тайыз кел» депатаган. Славян хальщтарындакелдщ кене славяндык блато(«батпак») термишмен байланыстыБлатенске немесе Блатнодеген атаулары болган. Сондыктанкептеген зерттеушшер Балатон атауыныц шыгу тегш осы«батпак» сез1мен байланыстырады. Атаудыц осындай нускасыказ1рп кезде словак (ВШепзкё ]агего) жене словен (В1а(по ]егего)тщдершде сакталып калган. Немютер бул кедщ Р1аИетее депатайды. Жалпы алганда, келдеп орташа терендш 3 метр, ап ец

терец белшнщ 12,5 метр екёндти ескерсек, кел атауы езшесейкес келедьБен-Невис тауы Грампиан тауларынын бшк бел1П болып табылады,би1кт1Г1 (1343 м) женшен ол Улыбританияда бгрншпорын алады. Ороним ею атаудан куралган: гэл тшшде бен «тау»легенда бшддрсе, Невис осы мандагы келдщ атауы болып табылады.Жалпы алганда, атау «Невис кёлшщ тауы» деген магынабереда.Британ аралдары деген атпен Еуропадагы Солтуспк Тещзбен Атлант мухиты аралыгында жаткан аралдар тобын атайды.Мунда Улыбритания жене Ирландия мемлекеттер! орналаскан.Аралдардын атауына осы аумакты ерте замандарда коныстанганежелп кельтпк бритт иемесе бриттон тайпаларынын аты непзболган. Бул атауды тунгыш рет б1здщ заманымызга дей!нп350-320 жылдарда осы аралдарда болган Массилиялык (казгрпМарсель) Пифей колданган.Гвадалквивир езеш (суретте) Атлант мухитына куяды, узындыгы(657 км) женшен Испанияда 5-пп орын алады. ЕжелпРимде бул езен ибер тшндеп Бетис атауымен белгш болган.Арабтардын Пиреней тубепне келу! кептеген арабша топонимдердщпайда болуына себепш! болган. Арабтар бул езешпУади-ел-Кевир («улкен езен») деп атаган. Уакыт ете келе женеатауды транскрипциялаудын нетижесшде бастапкы гидронимбурмаланып, испан тшгнде Гуадалькивир нускасына айналды.Орыс жене казак тшдерщде бул атау Гвадалквивир туршде айтылып,жазылады.Рейн езен! Швейцария,Лихтенштейн, Австрия,Франция, Германия, Нидерландаумактары аркылы агыпетщ, Солтуспк тец1зге куяды.Бул атауды туцгыш ретРНепи.ч нускасында 61ЗД1Цзаманымызга дей|нп IV Массилиялык(казгрп Марсель)окымысты Пифей колданган.Г идронимнщ этимологиясын кельт тшдер! и деп «агын су, езен»магынасын берепн гело$, гЬепиз термишмен байланыстырады.222

Каз1рп кезде иемхстер бул езецщ Ккегп, француздар КИт, голландиялыктарКуп нускасында колданады.Рона езеш Жерорта тещзшщ Лион шыганагына куяды, Швейцарияжене Франция аумактары аркылы агып етедЬ Ежелп Римдебул езенд1 Роданус деп атаган, атаудыц этимологиясын ро («жылдам»)деген кельт сез1мен байланыстырады. Бул атау агысы баяуСона («баяу») езешмен салыстыру непзшде койылган деген болжамбар.Шпицберген топаралы(суретте) Солтустш Муздымухиттыц батыс белтнде орналаскан,Норвегия аумагынаенедг. Бул аралдар тобын 1596жылы голландиялык тещзппВ. Баренц картагатумрш, оганШпицберген (8р112Ьег§еп)деген атау берген. Топаралатауы голланд тшндеп зрИг(«упшр») жэне Ьег^еп («таулар») сездершен куралган. Тещзппбул атауды осы аумакка тэн ушюр шыцдарга карап койган. Норвегиядатопаралды Свальбард деп атайды.Эбро взет Жерорта тещзше куяды, Испания аумагы аокылыагып етедг Ежелп римдштер бул езейд1 Ибер деп атаган, каз1рписпан тшнде эзен атауы Ебро. Испаниядагы коне ибериялыкваскон тайпасыныц урпактары болып табылатын басктер тшндееЬг «езен» дегецщ бщщредг Сонымен, бул гидроним географиялыктерминнен гана туратын, ежелп атаулардыц б1р1 болыптабылады.Эйвон. Улыбритания да Эйвон деп аталатын 6 езен бар: 2 Эйвон,Эйвон (Бристоль), Севернныц саласы Эйвон, Лоуер Эйвон,Солсбери Эйвон. Великобритания. Агылшын тшнде езен атауыА уоп деп жазылады, атаудыц непзшде кельт тшдершдеп «езен»термит жатыр.Эльба (Лаба) взет Солтуепк тещзге куяды, Чехия жене Германияаумактары аркылы агып етедг Бул езен ежелп римд!кжазбаларда А1Ыз деген атаумен бершген, УШ-1Х гасырлардагыецбектерде езеннш А1Ьа, А1Ыа деген атаулары келтаршген. ГермандыкАльба атауынан каз!рп немгс тшшдеп Е1Ъе, славяндьщ223

01Ьа жене чех тшндеп Ьа Ье нускалары пайда болган. Атаудынэтимологиясын ущцеуропалык а1Ыг («ак, таза») сезшен байланыстырады.Тарихи атаулар. 24-кестеде кыскаша турде кейбЁр табигиобъектшердщ тарихи атауларына сипаттама берйдо.24-кесте. Еуропадагы кейб1р тарихи топонимдерр/с Топоним Магынасы, тш Объектшщ орны1 Юра ,)ип5 - «орманды кырат» (галл.) Франция, Швейцария.2 Эйвон яуоп - «езен» (бритт.) Улыбритания3 Арджеш аг§е5 - «жаркын» (фракия) Румыния4 Дон Девона - «ана край» (кельт) Улыбритания5 Кюмийоки купи - "улкен езен” (кене финн) Финляндия............... |6 Северн Сабрина - «езен кудайы» (латын) Улыбритания7 Темза тамесис - "кунпрт езен” (латын) Улыбритания8 Женева §епа - «сага» (кельт) Швейцария9 Цюрих Лиг - «су» (кельт) Швейцария10 Берн Ьгеп - «тебе» (кельт) ШвейцарияЕлдер мен цалалардыц атаулары. Еуропада елдер мен калалардынатауларынын басым кепшшцт тарихи атаулар болыптабылады. Олардын кейб1ршщ атаулары ежелп жене орта гасырэдебиеттер1 мен жазбаларында келт1ршген. Ж Цосымшада Еуропакалаларынын ортагасырлык едебиеттердеп латынша атауларыбершд1.Австрия - ел атауы кене нем1с тшндеп ОшгпсЫ («шыгыс -тагы ел») атауынын немхс тшндеп бурмалаган ОнеггекИнускасынан калыптаскан. Аталган топоним ресми кужаттарда996 ж пркелген. Кдирп кезде Австрия атауы бастапкы нускасынаназдап езгертшп, элем бойынша агылшын тшндеп Ашпатур1нде колданыска енген. Дегенмен ертурл! елдерде Австриямемлекетшщ езшдцк атаулары сакталып калган. Мысалы, арабелдер1нде бул мемлекегп Мша (славян халыктарынын «№етсу»- немые деген сезшен шыккан) деп атайды. Нидерландта булелдщ атауы Ооз1епп]к деп айтылады. Чехияда АвстриянынКакоизко деген атауы бар, бул ею елдщ кершшес ауданындаорналаскан бемшс атауынан келш шыккан. Финндер АвстрияныИдуаИа деп атайды.224

Албания. Албан тшнде бул елдщ атауы ЗИдгрепа («8^ 1р» -кыран буркгг) деп аталады, ягни «кырандар елЬ> деген магынабередь Бул атауды казхрл мемлекетпк тудагы кыран бурют бейнес1де делелдеп тур. Еуропалык тЬтдерге ёнш, каз1рп кезде дуниежуз1 бойынша колданыска енген Албания атауы «тау, тебе» магынасынберетга кене иллириялык «а1Ъ-» туб1р сезгаен шыккан.Дел осы термин Еуропаныц ец 1р1 тау жуйес1 болып табылатынАлш атауына да непз болтан.Андорра атауы еш езгерюаз дуние жузшщ барлык тукшршдеколданылады. Апдогге географиялык атау ретгаде бастапкыдабаск тшндеп «апс1игпа1» (казакша «такыр жер» деген магына)сезшен шыккан деген пшр бар.Беларусь атауына «Белая Русь» сез Т1ркес1 непз болган, елатауы 2001 ж дейш «Белоруссия» деп аталган. «Белая Русь» атауыете кене деп есептелед1, ол алгаш рет ортагасырлык латын жазбаларында«Ки1Ьеп1а А1Ьа» нускасьгада керш1С тапкан. Кейгнненбарлык тщцерде оныц аударма нускалары (\\^Ы1е КШЬета, Ки881еВ1апсЬе, \Уе188Ш81апё, \У11-Ки881ап(1) колданыска енген. Белая Русьнемесе Ак Русь топоним1 каз1рп Беларусь аумагьщцагы жерлердщтарихи атауы болып табылады. Осы атау курамындагы «белая»сезшщ накты магынасы туспен байланысты емес, «таза» дегецщбщщредь Ал Русь атауы «Повести временных лет» атты жылнамасындакерсетшген1ндей, 862 ж Новгород славяндары эскердружиналарына шакырган варягтардыц русь тайпасыныц атыменбайланысты шыккан. Кдз1рп Ресей (Россия) атауын да осытайпаныц атымен байланыстырады.Бельгия Королъдт 1830 жылы жарияланган. Оньщ атауыдуние исуз1 бойынша сел езгерген нускасьгада (Ве1§1дие, Ве1§1ё,Ве1§1еп, Ве1§шт) барлык жерде б1рдей колданылады. Топонимн1цшыгу тег1 осы аумакты мекендеген бельги деп аталатын кельттайпасыныц атауымен (Ье1§ае) байланыстырылады. Бул этноним613Д1Ц заманымызга 27 жылы Ежелп Рим империясыныц Бельгикапровинциясына (ОаШа Ве1§1са) бершген; Ал тайпа атауыкене кельт тшндеп «Ъе1о» - «ашык, жаркыраган» сез1мен байланыстышыккан.Бельгияныц астанасы Брюссельдщ атауы алгаш рет 794 жылгыкужаттарда Вгосе1а нускасьгада келт1ршген. Мунда бул едщмекенн1ц батпактар арасындагы орны туралы да айтылады. Кала15-1263 225

атауына фламандтык Ьгоск («батпак») жэне $е1а («мекен») сездер!непз болган, ягни Вгосе1а атауы «батпак жанындагы мекен»деген магына берген. Осылайша, бул атау кала орнында болганелд1 мекеинщ батпактар манындагы орнын дел бейнелейдгЖергшкп атауы Вга88е1 нускасында колданылады.Белы иянын 1р> калаларыныц б!р1 жене Ёршп женшен Еуропадагыпорттар арасында Роттердамнан кейш екшпп орын алатынАнтверпеннщ атауы тунгыш рет кужаттарда 726 жылы Ап1Ыегродеген латынша нускада белгш болды. Кала атауы фламанд тшндеапсЫ/еур «бегеу, дамба» дегендо бщщред). Шындыгында да, Шельдаезеншщ ек1 жагалауын алып орналаскан бул капада суданкоргану ушш дамбалар ерте кездерден бастап салынатынболган.Болгария (жергшкп аталуы България) атауы дуние жуз1 бойыншаВц1§апа нускасында колданылады. Булгар (булгар)этнонимшщ шыгу теп туралы бгрнеше болжамдар бар. Б1ршпппиар бойынша, булгар сез1 тури тшнен аударганда «кетершскешыккандар» деген магына береди екшпп кезкарас бойыншаэтноним славяндык бал («бас»), гар («ру, халык»), ягни «бастыхалык» дегенд! бйшредг Булгар тайпасы туралы алгашкы жазбадеректер IV гасырга жатады. Кейб1р зерттеушшер ел атауын германдыкЬиг§ («бекпцс, камал») сез1 мен турщше Ьи1§ка («кум»)деген сездщ т1ркес1мен байланыстырады.Босния (Во8па) атауы дуние жузтщ барлык елдершде колданыскатускен. Босния атауы жергшкп Бос на езеншщ атауыменбайланыстырылады. Ерте замандарда езен «Возопа» деп аталган,бул гидронимнщ шыгу теп иллириялык деп болжауга мумюндшбереда.Ватикан (Vа^^сапе) атауы Ватикан деген тебе атауынан (МопзVа(^сапи8) шыккан.Венгрия венгер тшшде «Мадуаг Кбяагзаза^», мадиярлар ел1дегещц бшд1ред1. Венгрия сез1 «Нип^агу» немесе «Ноп§пе» агауынынбурмаланган тур1 болып табылады. Ал бул атауды турйстщ«Опо^иг» атауымен байланыстырады. Мунын шындыкка жанасатынынтарихи деректер делелдейд!: VI гасырда каз1рп Венгрияаумагы оногур империясыныц курамында болды. Кене тур

осы халыктыц атауы «мажар» улпсшдесакталып калган, сондыктан елатауы кейде Мажарстан деп аталыпжур.Венгрия астанасы Будапешт(суретте) 1872 жылы Дунай езеншщек1 жагалауында орналаскан Будажэне Пешт калаларыньщ косылуынан пайда болган. Славяндыкнепздеп буда («уй, курылыс, мекен») жэне пешт («ощак») дегенсездерден калыыптаскан. Бастапкы кезде Пешт~Буда дегеннускасы кэп колданылган, каз1рп кезде Будапешт (Виёарез!:)атауы орныккан.Германия мемлекетшщ ж ергш кп атауы «ОеШзсМапА». Булатаудыц шыгу теп ерте замандардан басталады. Алгашында кенегот тш нде «йшм1а» (адамдар) сез1 болган, кейшнен бул сез езгергенкуйде кене нем1С тш н д еп «БеШзсЬ» сезше айналган.Сонымен, мемлекеттщ жергш кп атауы «адамдардыц елЬ> де*-генд1 бщщредьДуние жуз1 бойынша бул елдщ толып жаткан атаулары бар.Француздар Германияны АПета§пе деп атайды. Бул атаудыц непзшдепаПетапс! сез1 латынша «а1аша» (а11 - «барлык», тапп -«адамдар») дегеннен шыккан. Соцгы жылдары Казакстанда осынуска бойынша Германияны Алмания деп атаушылар кебешп келед1.Ал ежелг1 Русь мемлекетшде (Ресей) орысша б1лмейт1н адамдардыцбарлыгын немцы (орысша «не мы» деген, ягни бетенмагынасында) деп атаган. Орыс жазушысы Н.В. Гоголь ез еландеорысша тш бшмейтш кез келген улт екш н осылай атайтынытуралы жазган болатын. Уакыт ете келе, «немец» деген атау текГермания тургындарына гана катысты колданылатын болды.Ресейде ултты осылай атаганымен, мемлекетт1ц атауын Германиядейд1.Агылшын дар Г ерманияны ез тщдерше л айыктап, Джерманыдеп атайды. Бул атау римдпстер германи деп атаган, кез1нде осыаумакты мекендеген ежелп тайпалар одагьша байланысты койылган.Этноним латынша §аг («найза») жене т ал («адам») дегенсездерден куралган болатын, ягни германи тайпасыныц атауы«найзалы адамдар» деген магына берген. Шыгыс Еуропа елдершде227

де Германияны эртурл1 атпен атайды: мунда Метсу (Польша),№ тй (Румыния), Иетеско (Чехия), 8акзатаа (Эстония), Уесуа(Латвия), УдМеЩа (Литва) деген атаулар бар.Герцеговина - Балкан тубепнде орналаскан Босния жэнеГерцеговина мемлекетшдеп тарихи облыс. Герцеговина атауыдуние жузшщ барлык елдершде колданыска тускен. Герцеговинаатауы венгерше кегсе§ («воевода, колбасшы») сез1мен байланыстырылады.Казгрп кептеген ттлдерде осы сез герцог нускасындасакталып калган. Осы аумакты XVI гасырда герцог Степан Вукшичбаскарган. сондыктан бул жерлерд1 халык Герцеговина(«герцог жерЬ>) деп атап кеткен. Халыкаралык карым-катынастабул атау Негсе^оута деп аталады.Г ре кия Балкан тубегшдеп кене мемлекет, батыстык еркениеттщотаны. Ресми атауы Грекия Республикасы, оныц жергшиспатауы Не11а§, Эллада. Кептеген тшдерде Огеесе деп аталатын булмемлекетп Ресейде Греция дейдг Бастапкыда Эллада оцтуспкФессалиядагы (Грекияныц солтусгпк-шыгысындагы Эгей тевазшщжагалауындагы тарихи аймак) кала атауы болатын, кешннен букшаумакка бершген. Бул атауга грек ацыздарындагы кей!пкерЭллин патша ес«м1 непз болган. Ал Грекия атауына грек этноним!себепш! болган.Дания (ресми атауы Дания Корольдцт) аумагы Еуропанынсолтустагшдеп Ютландия ту бег» мен Дат топаралыныц 400-денастам аралдарын камтып жатыр. Жерплшт! атауы Оапшагк болыптабылады. Бул атау жергшкп дан этнонимшен шыккан. Булхалыктыц ата-тегш Упсала корол1 Юппердщ улы болган ейгш!Дан корольмен байланыстырады. Дегенмен ел атауынын шыгутепне байланысты тагы бар ппар бар: кене еуропалык Дкеп сез1казакшага аударганда «аласа» дегенд! бщщредь Дания Король-Д1ПН1Ц аумагы тугел!мен дерл1к би1кт1п тещз децгейшен 100 метргедеЙ1нг1 ойпаттарда орналаскандыктан жене ен биш нуктес! барболганы 173 метрд! курагандыктан, елд!н «аласа» деп аталуынатолык непз бар.Ирландия (ресми атауы Ирландия Республикасы) Батыс Еуропадаез1 аттас аралда орналаскан. Арал мен мемлекет атауынжергшкп жерде Эйре (Ейе) деп атайды. Атаудыц этимологиясынкене ирланд тшндеп етпп («батыс», «батыс жер») сез1менбайланыстырады. Географиялык тургыдан алганда, атау аумакка228

сэйкес келедк Ирландия Еуропаньщ баска елдер! мен УпыбританиягаКараганда батыста жатыр.Исландия (ресми атауы Исландия Республикасы) мемлекепАтлант мухитыныц солтустш бел1гшде, Улыбританиядансолтустш-батыска карай орналаскан. Мемлекет аумагына Исландияаралы мен кершшес шагын аралдар енед1. Ел аумагыныц10%-дан астамын (12 мыц км2) муздьщтар алып жатыр жэне осындагыВатнайёкюдль муздыгы Еуропадагы ец улкен муздык болыпесептелед1. Курылымы жагынан Исландия атауы ете карапайым:ол гее («муз») жене 1апс1 («жер, ел») деген ек1 сезден куралган.Жалпы магынасы «муз елЬ> болганымен, Исландияда ерекетштоктатпаган жанартаулар, жер койнауынан шыгып жаткан ыстыкгейзерлер де бар. Ел астанасы 877 жылы непз1 каланган Рейкьявиккаласыньщ атауы «тутшдеген койнау» дегещц бщд1ред1.Италия мемлекетг (ресми атауы Италия Республикасы) оньщаумагын ерте замандарда мекендеген италик тайпаларыныц атыменбайланысты аталган. Италия астанасы Рим елемдеп кенекалалардыц б1р1 саналады. Бул кала Тибр взет бойында орналаскан,бурынгы еткен замандарда езещц Румо деп атаган. Калаатауына осы гидроним непз болган: Римн1ц бастапкы тупнускаатауы Коша болган. Италиялыктар каланы ел1 осылай атайды.Ал езен атауын осы мацда ем1р сурген этруск тайпаларыныцб1рш1ц атауымен байланыстырады.Латвия Балтык бойында орналаскан мемлекет, ресми атауы- Латвия Республикасы. Бул атаудыц Летия нускасы туцгыш рет1209 жылы нем1с жылнамашысы Генрихтыц «Жылнамасында»бершген. Немктер бастапкыда латгалдар турган аумакты осылайатаган. Латвия атауы литва тшнен енген деп есептеледк оларлатыштарды латвяй (Ьа1ууа) деп атайды. Булай атау ездершлатвиештер деп атайтын улыска байланысты пайда болган. Этнонимд!кене балтьщ хальщтарьшдагы су мен кунарлыльщ кудайыЛатага сыйыну дестур1мен байланыстыру да бар.Лихтенштейн Орталык Еуропада орналаскан шагын мемлекетболып табылады. Оныц атауы жешнде накты тарихи деректерсактапган. Каз1рп Лихтенштейн аумагы б1р кездер1 Касиегп Римимпериясы курамында болган Шелленберг жене Вадуц деп аталганфеодалдык иел1ктерге сэйкес келед!. 1507 жылы императорМаксимилиан бул шагын иел!ктерге айрьщша мэртебе берген.229

Австриялык ежелп аксуйектерболып есептелетшЛихтенштейндерэулет1 1699 жылы Шелленбергп.ал 1712 жылыВадуцты сатып алды.Осылайша, аулеттщ карамагынакешкен жерлерд1князь Лихтенштейннщес1м1мен атайбастады. Лихтенштейнастанасы Вадуц беткешнде кала аттас ежелп камал (суретте)турган ангарда бой котерген. Бул ангар Валлис-Дульцис (латынша«татп ангар») деп аталады. Бастапкыда кала ангар атынабайланысты Вальдульц деп аталып, б1ртшдеп каз!рп Вадуц атауыналган.Люксембург - Батыс Еуропада орналаскан шагын мемлекет.Люксембург атауы кене нем1с т ш н д еп Люсилинбург («К1ппбекнпс») деген атаудын бурмалануынан пайда болган. Люксембургкаласы ежелп римдш бекйпс орнында салынгандыктан, булатау шындыкка жанасымды деп есептеледк Бул шагын аумак963 жылы теуелс1здМн алган болатын.Монако - Еуропанын онтусппнде, Жерорта тещз1 жагалауындаорналаскан шагын мемлекет. Мемлекет атауы ежелп гректш ндеп Мошнкоз («жалгыз уй») деген сезден шыккан деп есептелед1.вйткеш ерте замандарда каз1рп кала орналаскан жердежалгыз камал болган. Осы камал манында непз1 каланган кала,кешннен мемлекет Монако атауын алган. Бул мемлекегп 700жылдан астам Гримальди еулет! баскарып келед!.Нидерланд Корольд|Н жергшпсп жерде ЫеАег1апс1 деп аталады.Бул атау нидерланд тш ндеп пе^ег («теменп, аласа») жене1аш1 («жер») сездершен куралган. I Пындыгмнда да мемлекет аумагынынжартысынан астамы тец1з денгеж ен темен жатыр.Нидерланд мемлекетш Голландия деп атау да жш кездеседь ЫракГолландия мемлекеттщ б1р б е л т н щ гана атауы болып табылады.Голландия (Но11апс1) атауы тунгыш рет 866 жылы колданыскаенген. Бул атау жергш кп т т д еп коШапс! («орманды жер») дегенсезшен пайда болган. Елдщ баска тщдердеп атаулары турлнпе230

болып келедо: француздар оны Раув-Вав, италияльщтар Раез1 Ваз81,финндер А1апкотаа1, ирландьщтар Иа ЫвхШге деп атайды. Булатаулардыц барлыгыныц да имагынасы «ойпатты ел» дегенд1б1ЛД1реД1.Нидерланд астанасы Амстердам атауы алгаш рет 1282 жылыАмстелредамме деп аталатын бальщшылар Деревнясы ретшдёдереккездерде келт1р1лген. Атаудыц тупнускасы жалпы алганда«Амстел езеншдеп бегет» деген магына бёред!. Елде осы тэр1зд1Роттердам («Ротте езеншдеп бегет») деген атау бар.Польша (жергшют атауы Ро1»ка) мемлекетшщ непз1 966жылы каланган. Мемлекет атауы осы аумакта ерте кездерденем1р сур ген батыс славяндык полян тайпасынын атымен байланыстыдеп есептелед1. Ал этноним славяндык поле (епсгпк алкап)сёз!нщ непзшде калыптаскан, ейткеш бул тайпа басым турдеепшшлшпен айналыскан.Португалия (жергшж'п атауы РогШ§а1) мемлекетшщ атауыкептеген тшдерде онша езгер1сс1з айтылып, жазылады. Бул атаугарймдаКтёрдщ Рог(из Са1е («кельт порты») деген каласыньщ атауынепз болган. Бул кала каз1рп кезде Порту деп аталады. Портукаласы елдщ Лиссабоннан Кешнп ешшш каласы болып табылады.Румыния атауы гошапиз («римдш») деген сездщ непзшдекалыптаскан. Кездцце Рим империясыныц карамагында болганВалахия жерш ресми кужаттарда «Котатап Ьапё» деп жазатынболган. Осылайша бул атау колданыска енш, оныц тек «римдк»деген белйт гана сакталып калган. Румын тш роман тшдер! тобынажатады.Сан-Марино (жергшкт1 атауы 8 ап Маппо) мемлекетшщатауы 301 жылы осы мемлекеттщ непзш калаган далматиндкМарино ес1м1мен байланысты. Марино император мен папаустемд1пнен азат дши кауымдастык куру максатын кездеген.Кешннен бул аумакта республика пайда болды. Республиканыкез1 т1р1сшде эулиелер катарына косылган Эулие МариноныцКурметше Сан-Марино деп аталды.Улыбритания атауы калька-атаулар катарына жатады, сондыктанэр тшде турл1ше жазылады. Агылшындар ез мемлекетшСгеа1 ВгИат («Улкен Британия») деп атайды, сонымен катар агылшынша1/пИеА Клщйот («Бгртккен КорольД1к») деген атауы да231

бар. Ешнхш атау мемлекет курамында Англия, Шотландия, Уэльспен СолтустЫ Ирландияныц болуына байланысты пайда болган.Улыбританияныц бюмшшк-саяси белдп болып саналатынАнглия атауына V гасырда осы аумакты жаулап алып, VI гасырдаалгашкы корольдпс курган германдык англ тайпасыньщ атауынепз болган. Бейресми тургыда буюл елд1 Англия деп атау даколданыста бар.Франция (жергшкп атауы Ргапсе) атауы ежелп германдыкфранктер тайпасыньщ атауымен байланысты калыптаскан. ЭтнониМщцмагынасы герман тшдершде «еркш адам» деген сез, каз1рпагылшын тш ндеп Ггее сез! де «ерюн» деген магынаны бйццред!.Франция астанасы Париж каласынын орнында б13Д1Ц заманымызгадешнп I гасырда Лютеция (ЬШейа) деп аталган едщ мекенболган. Галл тшнде 1ш «батпак» дегенда бшдхрген, ягни бул елд1мекен атауы «батпактагы мекен» болган. Уакыт ете келе, булатауга Сена жагалауында ем1р сурген галлдык паризий тайпасыныцатауы косылып, едщ мекен ЬиШга Рагшогит деген атка иеболган. Шртшдеп бул атаудын кыскаруы нетижесщде Рагтит,Рапзш5, Рапи$, ен соцында каз1рп Рап$ (Пари) атауы гана калды.Орыстар бул каланы поляктар тэр13Д1, Париж деп атады.Казак тш нде де кала атауыныц осы нускасы колданылады.Тацырып бойынша бак;ылау сурак/пары1. Солтустж Еуропадагы топонимиялык жуйелердщ калыптасуынакандай факторлар ьщпал еткен?2. Солтустж Еуропадагы табигат жагдайларын сипаттайтын атаулартобынын курылымдык жэне магыналык ерекшелжтер! кандай?Жергшкп ландшафтардын сипагы кандай атауларда айкын бейнеленген?3. Солтустж Еуропадагы географиялык атаулардьщ курамындагы терминдербойынша кандай елд! мекен турлерш ажыратуга болады?4. Британ аралдары топонимдерш кандай тшдж кабаттарга белуге болады?5. Кельт терминдер! Британ аралдарында кандай атауларга непз болган?Олардан калыптаскан атаулардын курылымдык ерекшелюбар ма?6. Улыбританиядагы агылшын тшндеп топонимдерде кандай терминдеркездесед!?232

.7, Оцтустш Еуропадагы ец ежелп топонимдер кай тщдерде калыптаскан?8. Апеннин жэне Пиреней тубепндеп таулы жер бедер1 географиялыкатауларда калай керш е тапкан?9. Германия топонимдер1 курзмында кандай географиялык терминдержш кездееед1?10. Еуропа оронимдершщ курылымдьщ жэне магыналык ерёкшелш-’тер1 кандай?11. Еуропа гидронимдершде кандай индикатор-терминдер бар?12. Еуропадагы жекелеген аумактардыц ландшафт ерекшелжтер! топонимдердекалай керййс тапкан?13. Еуропада кандай тарихи топонимдер бар жэне олардын курылымдыксипаты кандай?14., Еуропадагы кандай мемлекеггердщ атаулары этнонимдер непзшдекалыптаскан?15. Еуропа мемлекеттершщ атауларыньщ калыптасуына тарихи жагдайларкалай ееер еткен?16. Еуропадагы кай мемлекеттердщ атауларында табигат жагдайларыныцерекшел1ктер1 бейнеленген?17. Еуройадагы кай мемлекеттердщ халыкаралык; жене жерплпстг атауларыеейкес келмейд1?18. Жалпы алганда Еуропа топонимиясыньщ Азия топонимиялык жуйелёрщенсалыстырганда кандай айьфмашылыктарын атауга болады?8-такы ры п. АМЕРИКА ЕЛДЕР1НЩ ТОПОНИМИЯСЫ8.1. Америкада топонимиялык жуйелердщкалыптасу жагдайларыАмерика дуние бетп Атлант жэне Тынык мухит аралыгыналып жаткан, Батыс жарты шардагы Солтустйс Америка женеОцтустж Америка материктер1н камтиды. Х-Х1 гасырдан бастапсолтуст1ктеп материкт1ц жагалауларында болган скандинавиялыктарбул курлыкка ортак атау берген жок. X. Колумб езшщ1492-1504 жылдар аралыгындагы ейгш терт саяхаты барысындаашылган жерлерд1 Унд1стан деп угынып, ем1рш1ц акырына деюноган сен1мд1 болды. Флоренциялык Америго Веспуччи 1499-1502жылдары Америка дуние бел1г1Н1ц Кариб тещз! мен оцтуспк тро-233

пикке дейшп аралыгын камтыган сапарларьгаьщ нэтижесшдежаца жерлердщ ашылганына еш кумэш болган жок жэне ол жерлерд1Жаца Дуние деп атау керекпгше назар аударды.Веспуччидщ хаттарындагы жаца жерл ер туралы энпмелер!катты эсер еткен эйгш космограф Мартин Вальдземюллер жанаданашылган курльщты Амернго Веспуччн курметше Америкадеп атауды усынды. Дегенмен ол Америка атауын ез1 жаца материкдеп угынган каз1рп Оцтустщ Америкага гана катыстыколданды. Туцгыш рет фламандтьщ картограф Герард МеркаторАмерика атауын ею материкке де катысты колданды. Онын 1538жылы курастырылган картасында Америка ею материкке тутасатау ретшде жазылды. XVI гасырдын еюнпп жартысынан бастапАмерика атауы кептеген глобустар мен карталарда жаца ею материкибелплеу ушш колданыла бастады.Жерг1Л1КТ1 жэне коныс аударушылар калыптастыргангеографиялык атаулардыц ерекшел1ктер1. Америкадагы топонимиялыкжуйелерд! жергшйсп тарихи, тщщк, географиялыкфакторларга байланысты б1рнеше аумактар бойынша карасгыругаболады.Сондай аумактын б!р1 - Агылшынлык Америка. НепзшенГренландия аралы жене АКД1, Канада аумактарын б1р1кт1ретшбул аумактын топонимия сы ею непзл кабатка Ж 1 к тел ед к- субстраттыц цабат (жергшкп эскимос, алеут, эртурл1ундю тайпаларыныц географиялык атаулары);- жаца (еуропалык^ цабат ('коныс аударушылар калыптастыргангеографиялык атаулар).Субстраттыц к/абат жергшйсп тщщк жэне табиги, тарихиерекшелйстерге байланысты жеке аудандар бойынша езгешелгкжасайды. Эскимос жене алеут тглдерг езара ете жакын болыпкеледг. Эскимос топонимдер! непзшен Гренландияда, Канаданынсолтуелп мен Аляскада таралган. Алеут аралдары менАляскада алеут тш непзшде калыптаскан атаулар шогырланган.Бул топонимдер непзшен табиги объектшердщ (жер бедер!типндерй шыганак, койнау) атауларына катысты болады. Муныосы тектес топонимдердщ эдетте элеуметпк-экономикалыкобъектшердщ атауларына Караганда ерте кал ыптасуы мен салыстырмалытурде турактылыгымен тусшд!руге болады.234

Табиги объектшер дщ атаулары эскимос жэне алеут халыктарыньщкоршаган табиги орта туралы акпараты мен сешмнанымдарыньщжиынтыгы деуге болады. Бул топонимдердщб!рнеше курылымдык ерекшелктёрш атауга болады:—ежелп топонимдер сипаттау багытында болады, олар кебшесекурылымы курделг жене бхрнешё сезден, тягл сейлемнен туруы(Тингимиармиут, Иглосааталиаукали) мумкш;—топонимдерде объектшщ турш бшдгрётш термин еездщ болуы:эскимос тттд$ уманак, унимак, энивак, квинертак («арал»),пук, кангек («муйгс»), нарсак («ацгар»), вик, ивик («шыганак»),апик, илик («езен») деген терминдер топонимдер курауга белсенд1катыскан.Географиялык, атластар мен карталарды, так,ырыпмэттт пайдаланып, Солтустгк Америка мен Гренландиядагыэскимос терминдер*негтнде щтыптаскрн топонимдертЫмт жасап кврщидер.АКД11 пен Канада аумактарыныц басым белгпнде ертурл1 ундютайпаларыньщ тщцершде калыптаскан географияльщ атаулар субстраттопонимдерд1курайды. Канада жершде мундай атаулардынкепшшп алгонкин, атабаск, ал АКД1-та алгонкин, атабаск, сиу,ацтек, ненут тщцершде жасалган. Жалпы алганда, ундю тшндептопонимдер бул ею ёлдщ аумагындагы атаулардын 10%-ын курайды,б!рак атаулардын жеке топтары бойынша олардыц улес!алшактык жасайды. Мысалы, Канада жершдеп кел атауларыньщ80%-ын ундю атаулары курайды.Семантикальщ тургыдан ундю топонимиясын мынадай топтаргажпстеуге болады:- табигат жагдайларын бейнелейтш атаулар;- этнотопонимдер.Табигат жагдайларын бейнелейтш ундю атаулары тобындаеаресе гидронимдердщ улес1жогары болады. Солтуепк Америкадагы1р1 езен, келдердщ ундю тщцервдеп атаулары казгргедейш сактальш калган: Айова («тыныш езен»), Висконсин («мьщаралды езен»), Миссисипи («улкен су»), Миссури («улкен лайлысу»), Ниагара («курюрек су»), Юкон («улкен езен»), Виннипег(«тунбалы су»), Мичиган («улкен кел»), Огайо («улкен едем1езен»), Саскачеван («ирелеццеген немесе шоцгалды езен»).235

Этнончмдер Эри, Гурон, Канзас, Атабаска, Ассинибойни,Арканзас, Иллинойс, Мохок, Танана, Онайда, Оттава атауларындакерйпс тапкан. Жалпы ал ганда, АКДИ-тагы 50 штаттьщ 23-1ундгс атауларымен аталады, олардыц катарында Коннектикут(«узын езен»), Массачусетс (

твуд, Портсмут, Глостер, Бедфорд, Нью-Бостон, Нью-Глостер,Нью-Лондон, Нью-Камберленд, Нью-Йорк; А1ф1-тыц солтустнсшыгысындагыкала атауларынын 20%-ын осындай атауларкурайды;5) Антропотопонимдер, коныстанушылар жаца жерлерге езотандарынын билеушшершщ жене жана жерлерд1 ашкандардыцес1мдер1Н койды: Каролина штаты, Гудзон шыганагы, БаффинЖер1 жэне т.б.Канада мен АКЩ-ты бгргкиретш Агылшындьщ Америкадакен тараган агылшын, испан атауларымен катар, француз (Монреаль,Валь-д’Ор, Труа-Ривьер, Вермонт, Новый Орлеан, БатоН-Руж), славяндыц (Белуга, Бараново, Семисопочный, Бабьи, Долгий,Бородино, Новосельцё), скандинавиялъщ (Скорбисунн,Ферингехавн, Краульсхавн, Карратс-фьорд, Данёльс-фьорд,Сёнре-Стремфьорд, Хольстейнсборг), португал, немгс, голландтшдер1ндеп атаулар бар. Сонымен, Агылшындьщ Америкада субстраттьщунд!с топонимиясы мен еуропалык топонимия уйлесш,К0ПТ1ЛД1 курдеш курылым тузедг.Мексика мен Орталык Америка аумагындагы топонимиядасубстраттык (жерплшт1ундютер топонимиясы) жене испандыкатаулар басым болатын еуропалык кабатты ажыратады.Субстратты ундш кабаты аумак бойынша б1ркелк1 таралмаган.Мунда унд1стерд1ц нахуа, мескито, майя тобындагы Т1лдербасым. Осылардыц арасында эс1ресе нахуа тобындагы тщдердщ(ацтектер тш1 де осыган жатады) улеа жогары болады. Бул тшдердептопонимдерде «уй маны» деген магына беретш гальпа(Теугусигальпа, Матагальпа, Уигальпа), «тау» дегенд1 бшдгретщтепетль (Попокатепетль, Ситлальтепетль, Коатпетль), «таудагыуй» магынасын беретш тепек (Сигуатепеке, Тецонтепек, Хикотепек)сездер1 кездесед1. Майя тобындагы тщцердщ топонимдершеЮкатан («613 сендерда тусшбейм1з»), Белиз («Итцадан шыкканжол»), Чичен-Итца («Итца кудыгыныц мацы») жатады.Семантикалык тургьщан алганда, бул аумактыц ундк топонимиясындаантропотопонимы (Куаутемок, Никарагуа), дшиатаулар (Мехико, Коацакоалькос), табигат жагдайларын сипаттайтын(Панама —«балыкты жер», Тепанапан - «тасты жер»,Теуантепек - «жабайы ацдар тауы», Гватемала —«улкен агаштар237

жерЬ>, Акапулько - «камыс шоктары», Теночтитлан - «кактустыжартас турган жер») атаулар жзктелед1.Еуропалык, (испандык) кабат дши атаулардан (Сантьяго,Сан-Хосе, Сан-Сальвадор, Сан-Ласаро, Санта-Маргарита, Сан-Фернандо, Сан-Маркос, Санто-Доминго), Испаниядан конысаударган атаулардан (Гвадалахара, Саламанка, Леон, Кордова,Вальядолид), испандык географиялык терминдерден (сьерра -«тау», агуа —«су», байя - «койнау», сьюдад - «кала», вилья -«село») кур алган атаулардан, символдык атаулардан (Прогресо- «алга кадам басу», Ла-Лнбертад - «азаттык», Индепенденсия -«тэуелс1здпс») куралган.Кариб тещзшдеп аралдар аумагыньщ топонимиясы езщдшерекшелйстерге ие болады: мунда субстраттык топонимия мулдедерл1к сакталмаган, ал еуропалык топонимия алуан турлшшменкезге ту седо. Байыргы унд1с топонимиясынын жойылып кету1еуропалыктардьщ е1 алдымен осы аумакка келщ жетуше женежырткыштыкпен отарлау саясатына байланысты болды. Кептегенаралдарда байыргы ундос тай пал ары толыгымен дерлгккуртылып Ж1бершд1, ал олардын топонимиясы баска атауларменалмастырылды немесе тупнускасынан бурмаланып берщщ.Осы аумакта ата конысы болган араваки, кариб тайпаларыменбайланысты Куба, Гаити («таулы»), Ямайка («булактараралы»), Тобаго («темей тупкшес1»), Аруба (аравак этнонимО,Кариб (кариб этноним 1) топонимдер! сакталган. Жерпл[кт1ущйстердщ «Апшк кещепк, бийс шегтп жазык» деген магынаберетш саванна, сабана термти Кубада бйркатар атаулар (Сабанатопаралы, Сабанасо тауы) курап, халыкаралык ландшафтылыктерминге ай налган.Испан атаулары арасында дши топонимдер ете кеп, оларкебшесе жаца жерлерд1 ашудыц белпл! б!р дши мерекелерменсейкес келген жагдайында койылган. Аумактагы Тринидад, Санта-Крус,Доминика, Сантьяго-де-Куба, Сан-Хуан, Сан-Антониоатаулары осылай пайда болган. Табигат жагдайларыныц ерекшелштер!испандык Пинос («карагайлар»), Авес («кустар»),Лос-Рокес («жартастар»), Лос-Колорадос («кызыл аралдар») то-П0нимдер1нде бейнеленген.Агылшын тшндеп географиялык атаулар Ямайкада, К1ппАнтил ь аралдарында (Кингстон, Уильямсфилд, Кингстаун, Джорж-238

таун, Бриджтаун, Плимут, Кодрингтон), француз атаулары Гаитиде(Жереми, Анс д’Эно, Дам-Мари) жене Мартиник аралында(Мон-Пеле - «каска тау», Фор-де-Франс - «француз камалы»),Гваделупада (Бастер - «аласа жер») таралган.Оцтуспк Америка топонимиясында субстратты (ундю)кабат мен еуропалык (непзшен испан, портутал) кабаттыц езараерекеттесу1 байкапады. Кейбгр жергшшп ундю терминдер! португалжене испан тшдерше енген. ХУ1-ХУП гасырларда осы еюеуропалык тш жылдам таралып, отар аумактардыц непзп тшдершеайналды, олар Оцтустпс Америкадагы барлык географиялыкатауларыныц жартысынан астамын курайды. Ралымдар топонимиялыктургыдан Оцтустш Американы ею белшке белед1: Андтопонимиясы жене Шыгыстагы жазыктар топонимиясы. Олардыцеркайсысы езшдйс ерекшелжтерге ие болады.Анд тау жуйеЫ алып жаткан аумактагы топонимияга мынадайбёпгтер тен болады:- мунда ундютердщ байыргы атауларыныц жаксы сакталганжэне олардыц басым кепшшш сол калпында тарихи дереккездерденркелген;- еуропалык топонимия тек испандык атаулардан турады.Анд тауындагы ундгс топонимиясы непзднен кечуа, аймара,араукан тшдерщде болады. Кечуа тшнде Анд («мысты таулар»),Кальяо («жаталау»), Куско («юнд1к»), Укаяли («косьшу») топонимдер!калыптаскан. Сонымен катар, топонимияда майо, яко,яку («езен»), марка («ещц мекен»), юнга («аптап ацгар»), пуна(«бшк таулы шелда жазык») тэр1зд1 кечуа терминдер1 кептегенатаулар кальттастырган. Бул терминдер арасьшда ландшафтылыксипаттагы пампа термин! бар: субтропиктш далаларгакатысты колданылатын бул атау Анд аумагындагы кептеген топонимдерге(Ацопампа, Пампахуаси, Мойобамба, Кочабамба,Урубамба, Кильябамба, Атунпамба) непз болган.Аймара тШнде чуки («тау») термин! Чукисака, Чукибамба,Чукикамата атауларын, ягуира («езен») термит Лакаягуира, Чаллаягуира,Саллеягуира тоионимдерш калыптастырган.Араукан ттнде Атакама («шел»), Чили («суык») тэргзд! танымалатаулары калыптаскан, ал осы тшдеп чуриче («батпактанганкел») термин! боливиялык Чуриче-де-Парагуа, Чуриче-де-Маримоно;лауфкен, лаукен («кел») термин! Футалауфкен,239

25-кесте. Испан терминологиясы непзшде калыптаскан атауларр/с Термин Магынасы Топонимдер1 байя «шыганак» Байя-Бланка, Байя-Инутиль2 барранко «тереншаткал»Барранка. Барранкабермеха, Барранка-дель-Кобре.Барранкас. Барранкилья. Барранкита, Барранко.Барранко- де-Лоба3 кордильера «таужотасы»4 пуэбло, «кала»сьюдадКордильера-Бланка, Кордильера-Мерида, Кордильера-Реаль. Батыс Кордильера, Шыгыс КордильераПуэбло-Арруа, Пуэбло-Бруго, Пуэбло-Вьехо. Пуэбло-Унднщо, Сьюдад-Боливар. Сьюдад-Гуаяна, Сьюдал-дела-Коста,Сьюдад-дель-Эсте, Сьюдад-Охеда5 пуэрто «порт, айлак» Пуэрто-Айсен, Пуэрто-Акосто, Пуэрто-Асис, Пуэрто-Беррио. Пуэрто-Бермудес, Пуэрто-Бояка, Пуэрто-ла-Крус. Пуэрто-Сольгар, Пуэрто-ТехадоУэхулауфкен, Карилаукен топонимдерше непз болган. Анд тауындагыен бшк шыцдардыц атаулары (Аконкагуа, Ерупаха,Коропуна, Котопахи, Льюльяльяко, Уаскаран) ундк тшдершдекойылган.Аймакта исландардыц географиялык терминдер! бйркатарландшафтылъщ топонимдердг калыптастырган (25-кесте).Испан топонимдер! арасында дши атаулар (Сантьяго, Сан-Сильвестре, Сан-Маркос, Санта-Мария, Магдалена, Санта-Клотильде,Сан-Лоренсо, Сан-паулу), крныс аударган атаулар (Картахена,Валенсия, Барселона, Мерида), ескертюш -атаулар(Колумбия мемлекет!, Кристобаль-Колон каласы, Колон топаралы,Боливия мемлекет!, Боливар шьщы, Сукре, Сьюдад-Охеда,Вальдивия, Орельяно калалары), сипаттаушы атаулар (Вальпараисо—«жумак ангары», Винья-дель-Мар - «тещз манындагыжузгмдйо), Портовьехо - «есю порт») бар.Щ ыгыстагы жазык/пардыц географиялык атаулар жуйесшщАнд топонимиясынан басты айырмашылыгы - еуропалык атауларкабатыныц тшдш тургыдан алуан турлшп. Мунда испантшнен баска, португал, шагын ареалдар курайтын агылшын,француз, немю жене голланд тшдер 1топонимдер курайды. Жер-ПЛ1КТ1 унд1С тшдершщ жене еуропалык тшдердщ араласуынангибрид атаулар кеп калыптаскан: эдетте ондай атаудыц бар башпнунд1с С931 кураса, екишн бещп еуропалык тшдердщ б1р1ндепсез болып табылады. Аумактагы ундю тшдер! арасында ааресе240

аравак, кечуа, тупи-гуарани тшдер! басым турде топоним кураугакатыскан.Аравак атаулары еоитуетжтей жазыктарда таралган. Мундааравак тобына енетш пурупуру, сурима, карака тайпаларыныцатаулары Пурус, Суринам, Каракас атауларын калыптастырган.Ал Ориноко езеншщ атауы таманук тайпасыньщ тшнде «улкенсу» дегенд1бшд1ред1. Кечуа тшндеп пампа термит жазыктардада б1ркатар атауларга (Пампа, Пампа-де-лас-Салинас, Пампа-Тамаргуаль) непз болган.Ец кеп атаулар тупи-гуарани тшдер!мен байланысты болады.Бул тщцердеп географиялык терминдердщ ареалы ете кец. Мысалы,пара («езен») термит материктеп Пара, Парана, Параиба,Парагвай, Паранаиба, Парамарибо, Паракату, Параопеба, Паранантер13Д1 атаулардыц курамында кездесеДь Тупи-гуаранитшдер1ндеп кёйбгр атаулар табигат объектшергащ ерекшелпстершсипаттауымен ерекшеленед1: Игуасу («улкен су»), Уругвай(«кустар езет»), Журуа («сага»), Куритиба («кылкан жапырактыагаштар орны»), Пернамбуку («езен сапасы»). Мунда Итайпу («енсалатын тас»), Гуанабара («тыгылган койнау»), Ибера («жаркырагансу елЬ>), Гвиана («мол судын ел1») тер1зд1 бейнел1 атауларда бар. Тупи тшндеп каатинга («ак орман») термит каз1рпкезде шелейтп аудандардагы ксерофильд1сирек ормандарга катыстыколданылатын ландшафтылык терминге айналган.Гуарани тайпасыныц ежелп кес1б1 ужымдык ац аулау болыптабылады. Ацшылар улкен ауданды жан-жагынан коршап аладыда, б1рт1ндеп шецберд! тарылту аркылы ацдарды ортага карайкуып, ыгыстыра береда. Бул ерекет турш олар чако деп атайды.Аргентина мен Парагвай жергн игере бастаган испандар осындагыжазьщ аумактарга осы терминдх колдану аркьшы атауларберген. Бул жазыктардыц ец упкеш Гран-Чако («улкен чако»)деп аталган, оныц аумагында шагын Чако-Бореаль («солтуст1кчако»), Чако-Сентраль («орталык чако») жене Чако-Аустраль(«оцтуст1к чако») ажыратылган.Оцтуст1к Америкадагы ец улкен мемлекет Бразиялия жер1ндепортугал тш1ндеп топонимдер басым таралган. Олардыц басымкепшшп португалдьщ географиялык терминдер непзхнде калыптаскан(26-кесте).16-1263 241

р/с26-кесте. Курамында португал терминдер! бар атауларТермин жэнемагынасыТопонимдер1 бока —«сага» Бока-Гранде, Бока-дель-Рио, Бока-де-Макарео, Еока-де-Уракоа,2Бока-ду-Акри, Бока-ду-Жари, Бока-ду-Курукете, Бока-ду-Моаку.......... ....... - .... " --- ---- 1илъя - «арал» Ильеу-Гранда. Ильеу-Гранди-Жутаи. Ильеус, Ильябела. Илья-Гранди, Илья-Гранди-де-Санта-Исабель, Илья-Гранди-ди-Покажай.Илья-Комприда, Ильяпель, Илья-Солтейра3 кабу - «мушс» Кабу-Бранку, Кабу-Оранжи, Кабу-Роса, Кабу-Фриу4 кампина -«ашык жазык»Кампина-Гранди, Кампина-Верди, Кампина-Гранди-ду-Сул,Кампина-да-Лагоа, Кампинас, Кампинасу5 коса - «уй» Касабиндо, Каса-де-Пьедра, Касадор, Касанаре. Касапава,Касапава-ду-Сул6 кашуэйра -«шонгал,саркырама»Кашуэйра. Кашуэйра-Алта, Кашуэйра-Байя, Кашуэйра-Гранди,Кашуэйра-ди-Гояс, Кашуэйра-ди-Итапемирин. Кашуэйра-ди-Макаку, Кашуэйра- ду-Арари. Кашуэйра-ду-Сул7 калина - «тебе» Колина, Колинас8 лого - «кел» Лаго-Архентино, Лагоа-Санта, Лагоа-Фея, Лагоа-Формоза,Лаго-Вермелия, Лаго-Вьедма. Лаго-да-Прата, Л аго-Дорадо,Лаго-Кардьель, Лап>- Лагос, Лаго-Мирнн, Лаго-Ранко9 мина - «кешш» Бразилиа-ди-Минае, Кармополис-ду-Минас, Минае. Минас-Жерайс.Минас-Новас, Монти-Санту-ди-Минас, Пара-ди-Минас,Патус-ди-Мииас, Риу-Парду-ди-Мииас, Сан-Роки-ди-Мин ас10 педра - «тас» Лагу-да-Педра. Педра-Азул, Педра-Ажул, Педра-да-Мииа.Педра-Прета, Понта-ди-Педрас, Понти-дн-Педра11 пинью -«карагай»12 прадо -«шалгын»Пиньейру, Пнньейру-Машаду, Пиньера, Пиньерус, Пиньял.Пиньял-Нову. ПиньянПрадильо. Прадополис, Праду13 риу - «езен» Риу-БранкуД’иугВерди-Гранди, Рну-Вердли, Гиу-Грандн-ду-Сул,Риу-Досн, Риу-Клару, Риу-Негру, Риу-Нову, Риу-Парду14 серра - «таужотасы»Серра, Серра-да-Кутиа, Серра-дас-Конфусьон, Серра-ду-Дивисор,Серра-дос-Органе. Серра-ду-Мар, Серра-ду-Мантнкейра,Серра-Дорада, Серра-ду-Нарду, Серра-ду-Шипо, Серра-Жерал15 шапада - «такта» Шапада-Диамантина, Шапада-дос-Веадейрус, Шапада-дос-Гимарайн, Шапада-ду-Арарипи, Шапада-ду-Сеу, ШападиньяБразилияда португал тшндеп бейнел! жэне метафоралык атаулар(Белу-Оризонти - «эдем! кекжиек, керйпс», Жардинезия -«бау-бакшалы», Калканьяр - «екше», Корковадо - «бук!р», Панде-Асукар- «кантты бас») да бар.Испан топонимдер! испан тшд1 елдерде басым болады, барлыкжерде кен таралган рио, вайя, сьерра тэр1зд1 географияльщтерминдермен катар, мунда «жылга» магынасын берепн арройо242

(Трес-Арройос, Арройо-Секо, Арройос-и-Эстерос), «тар ан;гар»магынасындагы канъяда (Каньяда, Каньяда-де-Гомес), «саркырама»магынасындагы сальто (Сальто-Гранде, Сальто) терминдер!атаулар тузген. Агылшын топонимдер! ете аз, олар жазыктардыцсолтусттнде (Джорджтаун, Макензи, Спринглендс),Фолкленд аралдарында (Порт-Стенли, Чартере), киыр оцтуепкте(Фроуорд) бар. Француз атаулары непзшен Француз Гвианасында(Режина, Гран-Санти, Сен-Жан, Бьенвеню), голландыктопонимдер Суринамда (Ньив-Амстердам, Ньив-Никкери, Гронинген,Тотнесс) кездеседь8.2. Солтустж Америкадагы топонимдердщнепзп топтарына сипатгама1р1 табиги объектшердщ атаулары. Аляска т\бегг СолтуспкАмериканыц солтустш-батысында орналаскан. Тубек атауыалеут тшндеп алах'сах', ягни «кип кеп орын» деген магына бередо.Бурыныракта бул атауды осы тщцеп а'па’ас ка («улкен жер»)сез1мен байланысты тусшд1ретш.Аппалач таулары Солтуспк Американыц шыгысында орналаскан.Бул тауларды 1540 жылы испандык жаулап алушыЭрнандо де Сото ашкан болатын. Таудыц оцгуетш шетше шыкканиспандык огаН апалачи тайпасыныц атауын берген.Атабаска кем мен езеш Канада аумагында орналаскан.Ундютердщ кри тайпасыныц тшнде Атабаска атауы «кеп суларкездесетш орьш» деген магына беретш.Баффин Жерг аралы Канада Арктикалык топаральгаыц шыгысбелцшде орналаскан. Аралды 1616 жылы «Дискавери»зерттеу кемесшде болган агылшын экспедициясы ашкан. Агылшындарездер1 ашкан аралды экспедиция штурманы УильямБаффиннщ курметше осылай атаган.Бермуд аралдары Солтуспк Америкадан оцтуспк-шыгыскакарай Атлант мухитында орналаскан Улыбритания иел1гшдепаумак болып табыалды. XVI гасырда бул аралдарды испантещзш1С1 Хуан Бермудес ашып, ете киын навигациялык жагдайгакарап Шайтан аралдары деп атаган. 1519 жылы аралдарга оныашкан тещзпн ес1м1 бер1лд1.243

Виннипег квМ Канаданыц онтустшнде орналаскан. Гидронимундцстердщ сиу тобына енетш виннебаго тайпасына байланыстыкойылган.Гренландия аралы Солтустж Американын солтуспк-шыгысжагалауларында орналаскан, дуние жуз1ндеп ен улкен арал. ОлДания иел1пндеп аумак болып табылады. Аралды 981 жылы викингтеросы кезге дешн айтып журген батыстагы улкен жерщ1здеуге аттанган Исландия тургыны Эйрик Турвальдсон (лакалаты Рауди) ашкан болатын. Аралдын оцтусппндеп жасыл шалгындыаланкайлары бар жерлерд1 керген Эйрик бул аумактыСгогйапд. («жасыл ел») деп атады.Гудзон езеш Атлант мухитына куяды, АКШ жер1 аркылыагып етед1. 1609 жылы еуропалыктар арасынан тунгыш рет булезеннщ бойымен Голландияда кызмет ететш агылшын тещзпцсдГенри Гудзон жузш еткен болатын. Ол езенге Улкен Солтуспкезеш деген атау берген. Кейшнен езенге оны алгаш ашкан Гудзонньщаты-женз берщщ.Гурон квлг Солтустйс Американын Улы келдер жуйесще енед1,Канада жене АКШ аумагында орналаскан. Гидроним унд1стерд1Нирокез тобына жататын гурон тайпасынын атауымен байланыстыкойылган.Мак-Кинли тауы Солтуспк Американын ен бшк (6193 м) шыныболып табылады, Аляска жотасында орналаскан. Тауды 1896 жылыалтын 1здеуш1 экспедициянын мушелер1 АКД1-тын 25-Ш1 президент!Уильям Мак-Кинлидщ (1843-1901) курметше атаган.Миссисипи езеш Атлант мухитынын Мексика шыганагынакуятын, Солтустйс Американын ен 1р1 езен1 болып табылады. XVIгасырдын басында бул езеннщ атырауында испан кемелер1 ешпжургешмеН, езенд! узына бойымен алгаш рет 1681-1682 жылдарыфранцуз зерттеулна Робер Кавалье Ла Саль жузш еткенболатын. Ол ез сапары барысында жергшки уцщстерден езеннщМиссисипи аталатыны жешнде бщдг. Сол кезден бастап еуропалыктарезеннщ осы атауын ресми турде колдана бастады.Мичиган квл1 Солтустйс Америкадагы Улы келдер жуйесжеенед!, АКШ аумагында орналаскан. Кел атауы онын жагалауындаем1р сурген алгонкин тайпасынын тшнде «улы су» немесе«улкен кел» дегенд! 61лд|ред1.244

Миссури взет Миссисипи езеншщ он жак саласы, АК|Ш жер1менагып етеда. Осы езеннщ бойында емхр сурген ундгстердщтшшде Миссури «улкен лайлы езен» деген магына бередь Булатаудыц магынасы езеннщ сипатына толыгымен сейкес келед!:езен Миссисипиге лайлы жыныстарды кеп агызып екеледьНиагара взет (суретте) Эри жэне Онтарио келдерш жалгастырыпжатыр, А1Щ1 пен Канада шекарасында орналаскан. Эримен Онтарио келдерд аралыгындавмгр сурген ирокездердщ тшшдеезен Онгиара, ягни «еюге айрылганжер» деп аталган. Шындыгындада, децгейлер! эртурл1 бшктдктеорналаскан ей келдщ арсынкосып жаткан езен жерд1 екггеайырып жаткан бегет тер1зд1 болыпкер1нген.Рив-Гранде езеш АКШ пенМексика аумактары аркылы агыпетш, осы ею мемлекеттщ арасында узындыгы 2000 км-ден аттамтабиги шекара кызметш аткарады. АКШ-та езенд1 Рио-Гранде(испанша «улкен езен») деп атайды, ал Мексикада бул езен Рио-Браво-дель-Норте (испанша «буырканган солтустпс езеш») дегенатаумен белгш.Юкатан тубегг Орталык Америкада Мексика шыганагы менКариб тец131 аралыгында орналаскан, Мексика, Гватемала, Белизмемлекетгершщ аумактарын камтиды. 1517 жылы осы мацга келшжеткен испан конкистадоры Э. Кордоба жергшкп ундхстерденбул жердщ атауын сураган. ОларуикаШп («б!з сендерд1 тусшбей-М13») деп жауап берген. Юкатанатауыныц этимологиясы туралыбаска деректер жок-Юкон взет (суретте) Берингтещзгащ Нортон шыганагынакуяды, Канада жене А1Щ1 аумагыаркылы агып етед1. бзеннщ зерттелу1XVIII гасырда журпзшебастады. Осы кездеп орыс карта-245

ларында оньщ атауы Квикпак (эскимос тшшде «улкен езен») депкерсетшетш. 1840-1850 жылдары езеннщ жогаргы агысын зерттегенканадалык агылшындар оган Юкон атауын бердь Бул атауундгстердщ атапаск тайпасынын тйпнде «улкен езен» деген магынабередьЕлдер мен калалардыц атаулары. Америка Курима Штаттары(кыскаша АКДЛ1). «АЩП Теуелсвдак Декларациясы» депаталып, 1776 жылы 4 шщцеде Филадельфия каласында кабылданганресми кужат непз1нде Солтуспк Америкадагы британдыкколониялар Улыбритания карамагынан шыгып, ез твуелс1зд1гшжариялады. Декларация бурынгы агылшын колониясы «АмерикаКурама Штаттары» деп аталган туцгыш ресми кужат болатын.Дел осы кун АКДИ-та Теуёлс1зд1к куш ретшде мерекеленеда.АКЩ штаттары. 0з атауына сейкес, АКШ бастапкыда 13шгатац куралган федерация ретшде непз1 каланган еда. К^аз1рпкезде оньщ курамында 50 штат бар. Олардыц атаулары ер тшденалынган сездер непз1нде калыптаскан. 23 штат атауына жерплнгпундю тайпаларыныц тщцершде пайда болган (И Косы мш а). тагы2 штат атауы ундютердга деп есептелетш, 01рак этимологиясыанык емес атаулар болып табылады. 11 штаттын атауы тарихитулгалар есшш алган, калган штаттардын атаулары еуропалыктшдер непзшде койылган.Анкоридж цаласы АКШ-тын Аляска штатында орналаскан.1913 жылы Шип-Крик («кемел! езен») деп аталатын шагын езенжагалауында курылысшылар турагы рет1нде пайда болды. БастапкыдаШип-Крик аталган бул едщ мекенге 1914 жылы Анкоридж(агылшынша «зеюр турагы») деген атау берщдьАтланта крласы АКШ-тагы Джорджия штатынын аюмшшкорталыгы болып табылады. Каланын ьргетасы 1837 жылы БатысАтлантика темфжолыныц бойындагы Атланта бекеп репндекаланган болатын.Буффало крласы АКШ-тагы Нью-Йорк штатында орналаскан.XVIII гасырдыц сонында непз1 каланып. Буффало («бизон»)деген ат алган. Кала атауы осындагы Буффало-Крик езенше байланыстыкойылган. Ал гидронимге ундю тайпасынын атауы непзболган: бул тайпанын тотемдж жануары бизон болатын.Вашингтон кдласы АКШ астанасы болып табылады. 1791жылы арнайы астаналык кала ретшде 1ргетасы каланып, АКДП-246

тыц туцгыш президент! Джордж Вашингтоннын (1732-1799)курметше осылай аталган болатын.Майами крласы АЭДИ-тыц оцтуст!пндеп Флорида штатындаорналаскан. Кала атауын уцщстердщ майами тайпасынын атауыменбайланыстырады.Канада. Казгрп Квебек мацында ем1р сурген ирокез тайпаларыныцЛаврентий тшнде Капа(а атауы «коныс» дегёщц бщщредьБул атауды 1534 жылы осы ауданнан Лаврентий тайпасын алгашкездеспрген француз зерттеуппш Жак Картье естаген болатын.Картье кейшнен бул атауды осы жерге гана емес, уцщстердщДоннакона кесемшщ иелтндеп букш аумакка катысты колданган.1545 жылдан бастап, еуропалык вдебиёттер мен карталардаЭулие Лаврентий езеншщ жагалауы мен оган жапсарлас аумактугел1мен Канада деп берше бастады.Канаданыц астанасы Оттава крласы 1827 жылы Оттава езешмен Онтарио келш жалгастыратын каналды салып жаткан курылысшылартуратын кент ретшде непз1 каланган болатын. Осыкурылыска жетекшшк етет1н полковник Джон Байдыц курметьне елд1 мекен Байтаун деген ат алды. Осы елд1 мекен непзвдеест шыккан каланы 1845 жылдан бастап езен атауымен байланыстырып,Оттава деп атаган. Ал езен атауына ундютердщалгонкиндер тобына жататын оттава тайпасынын аты н е т болган.1857 жылдан бастап Оттава каласы Канада астанасы болыптагайындалган.8.3. Латын Америкасындагы топонимдердщнепзп топтарына сипаттама1р1 табиги объект1лерд1ц атаулары. Аконкагуа шыцы Андтауыныц ец бшк нуктес1 (6960 м) болып табылады, Аргентинааумагында орналаскан. Тау шыцы осы мацнан бастауын алатынАконкагуа езешнщ атауына байланысты аталган деуге болады.Ал гидронимнщ магынасы кечуа тшндеп кагуа («су, езен») женеако («кум») сездерЁ непз1нде «кумды езен» дегецщ бшд1ред!.Амазонка взет Оцтустж Америкадагы Перу, Бразилия аумактарыаркылы агып етш, Атлант мухитына куяды. Элемдеп ецмол сулы езен болып табылады. бзен атауына оныц сагасындагыкуатты толысу толкындарыныц ундгсше амасуну атауы непз247

болган. Бул толкынды кейде поророка деп те атайды. Алгашкыкезде толысу толкындары байкалатын езеннщ теменп белйтнщгана Амазонка деп аталуы бул пдардщ шындыкка жанасымдыекендцтн дэлелдейдц. Озеннщ орта агысы бурын ундютердщ сулиматайпасыньщ атауымен Солимойнс деп аталган. Каз1рп кездеБразиялияда езецщ тутасымен Амазонас деп атайды. Ал агылшындардабул гидроним Ашагоп, француздарда А тагопенускасында колданылады.Анд тау жуйеЫ Оцтуспк Американын солтуспк-батыс жэнебатыс бел1гш Кариб тещз1 мен Отты Жерге дешни аралыктасозылып, комкерш жатыр. Бул тау жуйесгнщ испанша толык атауыКордильера-де- лос-Андес («Анд Кордильерасы») болып табылады.Испан тшнен аударганда кордильера термин! «тау жотасы.тау т1збеп, тау жуйес)» деген магына бередь Шындыгында да.Анд тау жуйеа орофафиялык тургыдан жекелеген Кордильералардантурады. Ал Анд атауын кебшесе инк тшндеп ате («мыс»)сез1мен байланыстырады. Бул атаудын этимологиясы непзс!земес, ейткенз орасан улкен Анд тау жуйесшщ бойымен «мыстыбелдеу» етеда. Мыс бул ауданда ежелп инк еркениеп кезецшдеде ещлршген.Антиль аралдары Кариб тещзх алабында орналаскан. ОлардыУлкен жэне Кпш Антиль аралдары деп ею топка бэлед1. Атлантмухитынын отагасырлык карталарында Антилия деп аталганбеймэл1м арал белпленепн. Арал атауы латыншадан аударганда«алдынгы арал» деген магына беретш. 1513 жылы тунгыш ретАнтилия атауы Америка курлыгынын алдында орналаскан нактыаралдарга катысты колданылды. Мунын в31 атаудынмазмунына сэйкес келет1н ед1. Кешшрек аралдар Антиль (испаншаАпПНаз) деп атала бастады.Анхель саркырамасы Г виана таулы успртшдеп Чурун езешндеорналаскан, Венесуэла аумагына енедг Дуние жуз!ндеп ец бшксаркырама (судын кулау бийспг1 1 054 м) болганымен бул саркыраматек 1935 жылы ашылган. Венесуэла ушкышы Д. Анхелькездейсок ашкан бул табигат гажайыбы кешннен осы ушкыштынес1м1мен аталган болатын. Саркыраманын жергхзпкт! жердеЧурун-Меру деп аталады, ол саркырама орналаскан Чурун езешатауы мен кариб тшндеп меру («саркырама») сезшщ косылуынанпайда болган.248

Аруба аралы Кариб тещзшде, Венесуэла жагалауына жакынманда орналаскан. @ шшшк жагынан Нидерландтык Антильаралдарынын курамына енедь Зерттеушшер Аруба атауынуцщстердщ аравак тайпасынын атымен байланыстырады.Асунсьон цаласы Парагвай мемлекетшщ астанасы болып табылады.Каланыц хргетасын 1537 жылдын 15 тамызында испанконкистадорлары калаган болатын. Бул кун! христиандык ЭулиеАна кудайдьщ Успение мерекес! тойланып жаткан болатын. Калаатауында осы окига узак сейлем кушнде бершген болатын. Б1ракуакыт ете келе, осы атаудыц тек б!р гана сез1 Асунсьон («Успение»)сакталып калды.Атакама шол1 Чилидщ Тынык мухит жагалауында орналаскан.XVI гасырдыц алгашкы жартысынан бастап вртурл1кужаттарда таркелген. Жергшки уцщс тайпаларыныц б!ршщтшшде атакама «хнелда жер» деген магына беред1.Гаити аралы (суретте)Кариб тещзшде орналасканУлкен Антиль аралдарыныцтобына енед1. Улы географиялыкашылуларга дешн осыаралдыц байыргы тургын дарыболган уцщстердщ кариб тайпасыоны Гаити («таулы»)немесе Киске я («улкен жер») деп атаган. 1492 жылы аралдыашкан Х.Колумб оган Эспаньола («испандык») деген ат берген.Колумб бул атауды Испанияныц таулы облысы болып табылатынКастил ияга уксату непзшде берген деп есептеледа. Б1рак аралдьщкарибтер койган байыргы атауы кодцаныста калып койды.Галапагос аралдары Тынык мухитта орналаскан, Эквадораумагына енед1. 13 жанартаулыкаралдардан турады. Буларалдарды 1635 жылы Томасде Берланг бастаган испантещзшшер1 ашкан. Олар мундаалып тасбакаларды (суретте)керш, бул аралдардыОа1ара§оз («су тасбакалары»)деп атаган.249

Барбадос аралы Кариб тещзшдеп Клин Антиль аралдары тобындаорналаскан. Арал XVI гасырдын басында ашылган.Тещзшшер мундагы сакал тер13Д1 салбыраган аспалы тамырларыбар ос1мд1ктерге карап, бул жердо Барбадос, «ягни сакалдылар»деп атаган.Гран-Чако табиги облысы Оцтустпс Американьщ орталыкбелптнде орналаскан, Боливия, Парагвай, Аргентина аумактарынкамтиды. Атау жергдакт! гуарани тайпасынын жазыктардатоптасып ан аулау дестурше («чако») байланысты калыптаскан.Атау курамындагы гран сез1 испан тшнде «улкен» деген магынаберед1.Игуасу взеш Парана езеншщ сол жак саласы болып табылады.Непзп бел1Г1 Бразилия аумагында орналаскан жене 1плнараАргентинанын шекаралык аудандары аркылы агьпт етедь Игуасуатауы жергшкп тупи-гуарани тайпаларынын тшнде «улкен езен»деген магына бередкЛа-Плата шыганагы Онтустж Американын онтуспк-шыгысжагалауындагы Атлант мухитыньщ шыганагы, осында Паранажене Уругвай езендершщ эстуарийлер! орналаскан. Эшмшшкжагынан Аргентина, Уругвай мемлекеттершщ аумагына енедкБул шыганакка суропалыктардан алгаш болып 1516 жылы испантещзипм Хуан Диас Солис келхп жеткен болатын. Кеп узамай олжергшйсп унд1стер колынан каза тапкан. 1520 жылы шыганактыФернан Магеллан зерттеп, оны алгаш ашкан ер1птес1шн курметшешыганакты Рио-де-Солис («Солис езен1») деп атаган болатын.1527-1528 жылдары шыганак пен оган куйып жаткан Паранаезен1н зерттеген Себастьян Кабот бул аумакка жалпы Рио-де-ла-Плата («кум1С езен») деген атау берген. Жершпкп жерде шыганакел1 де осы нускада аталады, б!рак кептеген елдерде, сонын 1нпндеКазакстанда онын кыскарган Ла-Плата («кум1с») атауы колданыскаенген.Маракайбо лагуналыц кел/ Венесуэланын солтустш-батысьгадагытауалды ойысында орналаскан. Маракайбо атауы унд]стерд1н«Мара жерЬ> деген сезшен шыккан, ал Мара XVI гасырда осыаумакта болган жергш1КТ1 кесемнщ ес1М1.Мараньон езен! Амазонканын сол жак саласы болып табылады,Перу аумагы аркылы агып жатыр. Бул гидронимнщ шыгутеп испан тшндеп марафла («бута шоктары, кау») сез1мен бай-250

ланыстырылады. Сонымен катар, езен атауына тупи-гуаранатшндеп парана («улкен езен») термит де непз болган дегенпшр бар.Отты Жер топаралы Оцтуспк Американыц оцтуспк киыршетшде орналаскан. Аргентина жене Чили аумагына енедь 1520жылы дуние жузш айналып еткен саяхаты барысында ОцтуспкАмерика материгшщ оцтустщ шетшен етш бара жаткан ФернанМагеллан оцтуспк жактан сансыз кеп оттар керген. Бул жагдайосы аралдардыц Отты Жер (испанша нускасы Тьерра-дель-Фуэго) атануына непз болган.Охос-дель-Саладо Анд тауындагы Аконкагуадан кешнпеюнпп бшк шьщ, жанартау болып табылады. Оньщ атауы испантшндеп «тузды булак» деген сезбен байланысты.Пампа табиги облысы Аргентинаныц орталык бел1пнде орналаскан.Пампа атауы едетте 29-39° о.е. аралыгында орналаскан,батысын Сьеррас-де-Кордова таулары кемкерш жаткан жазыккакатысты колданылады. Кечуа тшнде пампа - шептесш ес!мджтерменжабылган улкен жазык, дала» деген магына бередь Бултермищц ландшафтылык термин деуге болады.Патагония табиги облысы Аргентинаныц оцтусппнде орналаскан.Бул атау солтуспктеп Рио-Колорадо езет мен оцтустпстепОтты Жерге дейшг1 аралыкта жаткан аумакка катыстыколданылады. Эдетте бул топонимд1 патагондар (испанша «улкенаяктылар») деп аталып кеткен тайпа атымен байланыстарды. 1520жылы Ф.Магеллан экспедициясыныц мушелерг аяктарын ьшгикалыц тершермен орап алып журетш унд1стерд1ц туэльча тайпасына«улкен аяктылар» деген ат берген болатын. Дегенмен, казгрпзерттеулер кечуа тшднде патакуна тебел1 жазыктарга катыстыколданьшатын термин екендагш керсет1п отыр. Олай болса, ацызгауксайтын «улкен аяктылардан» гер1, ландшафт сипатын керсететднтерминн1Ц топонимге айналу мумк1нд1г1 жогары деутеболады.Попокатепетль жанартауы Мексикада орналаскан. Ацтектшнде жанартау атауы «тутшдеген тау» деген магына бередтШындыгында да, ерекетш токтатпаган бул жанартау удайы тутдншыгарып турады.Пуэрто-Рико аралы Улкен Антиль аралдары тобына енед|,АКД11 иел!Г1 болып табылады. Байыргы тургындары бул аралды251

Боринкен деп атайтын. 1493 жылы X.Колумб бул аралды ашкансон, онын солтустйс жагалауындагы койнауды Пуэрто-Рико («байкойнау») деп атаган. Б1раз уакыттан сон осы мацда бой кетергенкала да осылай атала бастаган. XVI гасырда кала атауы букшаралга бершп, арал Пуэрто-Рико деп атала бастады.Чимборасо тауы (суретте)Анд тау жуйесшдепбиж таулардын б!р1,Эквадор аумагына енедьТау атауы жергшкп ун-Д1С тшшде «Чимбо озешнщкарлы тауы» деген магынаберед1. Бул атау географиялыктургыдан 031 н-ез1 актайды: осында Чим-6а озеш бастау алады женетаудьщ 4700 метрден жогары болнтн мецп карлар алып жатыр.Рио-Колорадо озеш Аргентина аумагы аркылы агып етш,Атлант мухитынын Байя-бланка шыганагына куяды. Испантшнде бул атау «тусп (кызыл) езен дегешн бшпредк 0зен ез1агызып екелетш жыныстардын тус1не байланысты осылай аталган.Бул езеннен 50-100 км оцтустйске карай Рио-Негро («караезен») агып жатыр, ол ез1мен б|рге есшдпстердщ кара ш1ршдшер1нагызатындыктан осындай атау алган.Елдер мен калалардынатаулары. Акапулькок/аласы (суретте) МексикадагыГерреро штатында,Тынык мухит жагалауындаорналаскан.Кала батыс жарты шардатыен таны мал курорттардынб]р1 болып саналады.Онын 1ргетасы XVIгасырда Акапулько деп аталатын елд1 мекен орнында каланганболатын. Бул атау жергшкп унд1С тшшде «камыс шоктары ескенжер» деген магына береда. XIX гасырда кала атауын Мексика-252

ньщ улттык батыры Бенито Хуарес (1806-1872) ешнмен толыктырутуралы шегшм кабылданды: каланьщ жергшкп атауыАкапулько'-де-Хуарес (Асарико ёе 1иагег) болып табылады.Антигуа жэне Барбуда Кариб тещзшде орналаскан. Жалпыек1 улкен арал мен б1рнеше шагын аралдардан турады. Алгашкыаралга 1493 жылы X. Колумбтын ез! Севильядагы ипркеу атауынберген болатын, ол тупнускасында 8аШа Мапа Ае 1а АпИ%иа («Квр1Эулие Мария») деп аталган. Кешн кыскарып, Антигуа («кер1,еск1») деген белш сакталып калды. Ал Барбуда аралыныц атауынпортугалдар жагалауда бутактар мен жапырактары сакалТ0р1зд1 салбырап ескен шяйр агашы шоктарына байланысты койганболатын.Аргентина атауы латын тшндеп аг§епШш («кумю») сез1менбайланысты калыптаскан. Перу аумагында ещйршген немесе тонаунетижесшде табылган кум1СТ1 испандар мен португалдароздер1 «Кум1с жер1» деп атаган аумак аркылы тещз жагалауынаТасымалдаган. Осы жерден кемелерге тиелген кумю Еуропагаженелтшет1н болган.Аргентина астанасы Буэнос-Айрес каласынын непз1 1536жылЫ калаНган болатын. К^аланьщ 1ргетасын 1536 жылы Ла-Платашыганагыныц оцтустш жагалауында испан конкистадорыПедро Мендоса калаган болатын. Бул елд1 мёкен бастапкьща Сьюдадде ла Сантиссима Тринидад и пуэрто де нуэстра сеньора лавирген Мария делос буэнос айрес, ягни «Эулие Троица каласыжоне Кудай анасы дева Марияныц колайлы желдер тон койнауы»дегеи бейнел1, узак атау алды. Атауды осы куйшде колдану ©текиын болатын. Сондыктан уакыт ете келе, кала атауында «жаксыжелдер» деген магына беретш соцгы ек1 сез гана сакталып калды.Бейресми жагдайда аргентиналыктар ез астанасын Байресдеп атайды. Аргентинадагы Байя-Бланка каласынын атауы оныцосы аттас шыганакта орналасуымен байланысты пайда болган.Испан тшнен аударганда шыганак,атауы «ак шыганак» дегенд!бшд1ред1, бул осындагы жыныстардыц тусше байланысты койылган.,Багам аралдарыныц атауын испан конкистадорлары койган.Бул атаудыц испандар койган бастапкы нускасы В а] а Маг(«тайыз су») болган. Бул атау табигат ерекшелнстерш дел бейне-253

леген: аралдар мацындагы тевдз сулары ете тайыз болып келед1.Уакыт ете келе, атау бастапкы нускасынан бурмаланган.Барбадос астанасы Бриджтаун цаласыныц непз1XVII гасырдакаланган. Кала атауы агылшын тшнен аударганда «кешрлеркаласы» дегещц бщщред1. Атаудыц шыгу тепн каланын шыганакаркылы белшш жаткан белпсгерш жалгастыратын ею кешрдщболуымен тусшд1руге болады.Бразилия (ресми атауы Бразилия Федерациялык Республикасы)Латын Америкасындагы ец улкен мемлекет болып табылады,оны бейнел! турде «тропиктер алыбы» деп те атайды. Еуропалыктарарасынан туцгыш рет бул аумакка 1500 жылы ПедруАлварес Кабрал келш жеткен болатын. Ол бул жерге Нагыз КрестЖерг (португалша Тегга ёо Уега Сгиг) деген дани атау бердц булатау кешшрек Эулие Крест Жер1 болып Озгертшдг. Дегенмен,осы окигадан кейш ширек гасыр етпестен бурын Бразил Жерг(Тегга ёо ВгазИ) деген жаца атау колданыла бастады. Бул атаубразил (португалша Ъгаза «кемдр шогы») деп аталатын кызылтусп Саеха1рШа есктаШ сандал агашына байланысты койылды.Бул баг алы агаш тур1 аумактыц басты экспорттык тауарына айналганболатын. Сондыктан агаш екелшетщ ел де Бразилияатауына не болды.Бразилиядагы Пернамбуку штатыныц астанасы Ресифи каласынынатауы португал тшнен аударганда «рифтер» дегещцбшдфёда. Рифтер шыгыстагы Риу Гранди ду Норти жагажайынанбасталып, Байя штатыныц солтусппне карай созылып жатканбразилиялык жагажайдыц бойында орналаскан. Ресифи Бразилияныц«Венециясы» деп есептеледЁ, себеб1 бунда кешрлер,каналдар жене езендер кеп.Бразилияныц Белу-Оризонти к/аласыныц непз! 1897 жылыкаланган, Минае Жераис штатыныц еюмпшпк орталыгы болыптабылады. Каланын аты «едем1 кекжиек» (португ. Ве1о НопгоШе)деген магынаны бщщредь Елдеп Байя штатыныц астанасы Сальвадоркцласы Сан-Паулу мен Рио-де-Жанейродан кешнп ушшппорын алады. К&паныц атауын 1501 жылы португалдык эерттеупплеркойган, толык аты 8ао ЗаЬаАог с1е ВаЫа де Товоз оя 8аги1ох.«Салвалор» сез1 «куткарушы» дегенд! бшд1ред1.Боливия (ресми атауы Боливия Республикасы) 1825 жылытеуелс1зд1пн алган испандардьщ Жогаргы (Таулы) Перу деп ата-254

лган отарынын; непзшде калыптаскан. Тауелаздиш алган булаумак испан отарларыныц теуелшзднт уппн курескен венесуэлалыккайраткер Симон Боливардыц (1783-1830) курметше Боливиядеп аталды.Гватемала мемлекетшщ атауы Гватемала каласына байланыстыкойылган. Атау ацтек тшндеп ОиаиЫетаИап («орманменкемкершген жер») деген созден шыккан.Гондурас мемлекетшщ атауы испан тшнде «терецдш»(копйига) дегецщ бщщред1. 1502 жылы X. Колумб вз1нщ твртшипэкспедициясыныц барысында Орталык Америка жагалауынанжаца мутсп ашкан болатын. Осы мушстщ мацындагы жагалыксулардыц ете терецщпн бай каган Колумб бул мушст!. Гондурасдеп атады. Кешннен бул атау букш жагалау мен шыганаккабер1лд1. 1821 жылы твуелсгзднш алган аумак Гондурас депаталды.Доминика аралын да X. Колумб алгаш ашкан болатын. 1493жылдыц 3 карашасында, жексенб! куна аралга келш жеткенКолумб экспедициясы жексенб1 курметше аралга осы атауды берген.Ортагасырлык латын тшнде жексенб! кун1 В1е8 Ботш садеп аталатын. Шит! каз1рд1ц взшде италияльщтар жексенб1н1Ботйп1са деп атайды. Ягни арал атауы езшщ ашылган кун1н1цкурмепне осылай аталран.Доминикан Республикасыныц атауы жогарыда аталганнанбаска этимологияга ие болады. Гаити аралыныц шыгысын алыпжаткан бул аумакка 1492 жылдыц 6 желтоксанында келш жеткенX. Колумб оны Ля Испаньола деп атаган. 1496 жылы взшщ екшипсаяхаты барысында аралга Колумбтыц агасы Бартоломео де келгенболатын. Ол осында калып койып, аралдыц оцгустпс болгпндеколонияныц непзш салды. Колонияны доминикандьщ монахтарорденшщ непзш салушы Санто Доминика де Гузманныц курметшеСанто-Доминго деп атады. Осы жерде бой кетерген калаказ1рп Доминикан Республикасыныц астанасы Санта-Домингоболатын. Кейшнен кала атауыныц непзшде мемлекеп атауы пайдаболды.Колумбия орналаскан аумакты XVI гасырдыц басында испандаржаулап алган болатын. Улы саяхатшы X. Колумб булаумакта ешкашан болган емес, соган карамастан XVIII гасырдыцаягында осы аумакка Колумб атын беруд! венесуэлалык револю-255

ционер Франсиско да Миранда усынган болатын. Бул усынысгасырга жуык уакыт вткен сон гана орындалды: 1886 жылы твуелаздшн алган аумакка Колумбия Республикасы деген атаубершд1. Ал Колумбиядагы Б арранкилья каласынын атауыжергшшн табигат жагдайына байланысты койылды. 1629 жылыМагдалена взеш бойында непз1 каланган каланын атауы испантш ндеп «жар, шаткал» деген магына беретш барранко термишменбайланысты койылды.Перу. 1522 жылы испан конкистадоры Паскуаль Андагоя 1522жылы каз1рп Перу орналаскан аумактын солгуошпндеП Бирудеген улы империя жайлы хабар естнен болатын. Бул ещрде эл1кунге дейш Виру аталатын озен бар, жергшкп жерде онын Пирудеген нускасы да колданылады. Ресми турде бул атау тек 1543жылы Перу вице-корольдишщ курылуымен байланысты белгшболды. 1821 жылы тэуелазднш алган мемлекет Перу депаталды.Сент-Киттс жэне Невис кейб1р карталар мен географиялыкэдебиетге Сент-Кристофер жене Невис деп бершп жур.Б1рнпш аралдын атауын Эулне Кристофер мерекесшде осы аралгакелш жеткен X. Колумб койган болатын. Кешннен аралдарБритан Корольдптнщ иелнше отта. Агылшындар арал атауынкыскартып, Сент-Киттс деп атайтын болды. Ал екшш1 аралга X.Колумб 1498 жылы Эулие Мартин куш келш жепп, оган СанМартин деген ат койды. Б1рак бул атау кабылданбай, коныс аударгандарездер1 койып алган Невис атауы сакталды. Бул атауаралдагы кар баскан шындар мен ак булттарга байланысты бершгенболатын.Тацырып бойынша бацыпау сурацтары1. Агылшындык Америка топонимиясында кандай тщдщ кабаттар бар?2. Агылшындык Америкадагы субстраттык кабатын кай тшдердёпатаулар курайды жене олардын курылымдык ерекшел1ктер1 кандай?3. Канада мен АЩИ аумагындагы еуропалык топонимдердщ кандаймагыналык топтары ажыратылады жене олардын ерекшелЁктер! кандай?4. Мексика мен Орталык Американын субстраттык топоннмиясын кандайтшдердеп атаулар курайды?256

5. Кариб тещз1 алабындагы топонимдердщ тйщк жене курылымдыкерекшелнстер! кандай?6. Анд тауы аумагында топонимиялык жуйелердщ калыптасуына кандайфакторлар эсер еткен?7. Оцгустш Американыц шыгысыньщ топонимиясыньщ тшд1к курамыкандай?8. Онтустж Америка топонимиясындагы кеп тшдшкп немен тус1нд1ругеболады?9. АКШ пен Канаданыц табиги объектшершщ атауларында кандайакпарат кездесед!?10. Латын Америкасындагы табиги объектшердщ атауларында субстраттыэлементтердщ кеп болуын немен тусщщруге болады?11. Латын Амёрикасындагы кай елдер мен кала атауларында елеумегпкфактор керше тапкан?12. Америка топонимиясында ландшафтылык терминдердщ катысуыменкандай топонимдер калыптаскан?13. Американыц турлше болштершдегх субстратты топонимдердынезара кандай айьфмашыльщтары бар?14. Американыц жеке аймактарындагы еуропалык топонимдер кандайбелгшер1 бойынша айырмашыльщ жасайды?15. Америка топонимиясынын Азия мен Еуропа топонимиялык жуйелер1менсалыстырганда кандай айырмашылыктарын атауга болады?9-такырып. АФРИКА ТОПОНИМИЯСЫ9.1. Африкадагы топонимиялык жуйелердщкалыптасу жагдайларыТарихи атаулар. Африканыц географиялык атаулары етекурдёл! сипатымен ерекшеленед1. Ец алдьшен Африка материпнщатауыныц шыгу теп жайлы деректерге талдау жасайык. Кенезамандарда бул материкпц жалпы атауы болган жок. Ежелг1 гректерАфриканыц ездерше бёлгш солтустш бёйн’ш Жерорта тещз1мацьгада емгр сурген жауынгер халык либу тайпасыныц атыменЛивия деп атаган. Еуропалыктардыц Африка аумагын таныпбшу1Н1цбарысында Ливия атауы батыс Атлас тауына, оцтустгктеЭфиопияга дейанп аумакты камтыды. Ежелг1гректер эфиоптардытер1с1нщ тус1не карап, айтопи («беттер! куйгендер») деп17-1263 257

атаган, Эфиопия атауынын шыгу теп де осымен байланысты болган.Африка атауы Еуропада III гасырдын сонына карай белгшбола бастады. Бул атауды ежелп римдштер бастапкыда каз1рпТунис аумагындагы коне Карфаген айналасындагы жерлершекатысты колданган болатын. Топоним жергшюп бербёрлердщавриги (африги) тайпасыньщ атауы н еп зв де пайда болды. Булаумакта 146 жылы Карфаген талкандалган сон, Африка деп аталатынримдак провинция пайда болды. Орта гасырлардыц басындаАфрика атауымен Туниспен керпплес жаткан аумактарды (каз1рпАлжир, Ливия жерлер1) коса атайтын болды. Уакыт ете келе,букш материк Африка деп аталып кеттьАфрика аумагында кене атаулар ете кеп. Олардыц кейб1реулер!27-кестеде жинакталган турде берйш.27-кесте. Африканын тарихи топонимдер!Топоним Этимологиясы КазфГ! атауы1 Адирис адрар - «тау» (бербер тшшде) Атлас2 Аммон ежелп египетпктердш Амон вддайы Сива3 Африка африги этноним] Тунис4 Барбари бербер этноним1 Алжир5 Дагомея «жылан рухы» (эве тгпшде) Бенин6 Кемет «Кара жер» (ежелп егнпет тш) Египет7 Мармарика мармарид этноним1 Мармарика8 Нубия нуба - «алтын» (ежелп египет т1ш) Нубня9 Пер-Уаджет «жасыл жылан уйЬ> (ежелп егнпет тгш) Телъ-аль-Фараин10 1Сирт «серт» - шелейт (араб тин) Сидра11 1Тунис________ финикин.чык ай кулайы Тани! еим! | ТунисКдзхрп гылымдар тургысынан алганда, адамзаттыц пайда болганмекеш ретшде ейгш бул ежелп курлыкты мекен еткенхалыктардын тарихы терецге кеткен, улттык жене тшдпс курамыете курдел!. Сонымен катар, жергЬпкп халыктыц едет-гурыптарымен ем 1р салтындагы ерекшешктер, дши сешм-ианымдаржуйесшщ алуан турл1 сипат алуы, бул аумакты отарлау барысындагеографиялык атаулардыц кушп бурмалануы жене Т1ПТ1жаппай ауыстырылуы Африка топонимиясын зерттеп, туе «нудеулкен киындьщтар келт1ред1.258

Отарлау кезшде калыптаскан географиялык атаулар топтары.Еуропалык мемлекеттердщ Африкадагы отарлаусаясатыньщ нэтижесшде байыргы топонимия улкен езгерютергеушыраган. Материкте эр елдщ ез отарын белйлеу максатындакойган Бельгия Конгосы, Португалия Гвинеясы, Алтын Жагалау,Бурыш Жагалауы, ЕртсЬдер Жагалауы, Пт суйегг Жагалауытэр1зд1 топонимдер! калыптасты. Материктеп 1р1 табигат объекплер!(Виктория саркырамасы, кел, Альберт, Рудольф келдер1 жэнет.б.) мен калаларга (Батерст, Леопольдвиль, Лоренсу) еуропалыкбилеушшер мен аксуйектердщ атаулары жаппай койыла бастады.28-кесте. Еуропалык мемлекеттердщ Африкадагы отарлары,XX г басыЕуропа елдер1Отарлардын атаулары1 Улыбритания Кап, Натал, Бечуаналенд (казгрп Ботсвана), Басутоленд (каз1рпЛесото), Свазиленд, Оцтуспк Родезия (каз1рпЗимбабве),Солтуст1к Родезия (каз1рп Замбия), Кения, Уганда,Британдык Сомали, Занзибар, Агылшын-Египет Суданы,Нигерия, Сьерра-Леоне, Гамбия, Алтын Жагалау (Гана),Маврикий аралы, Сейшель аралдары.2 Франция Француз Гвинеясы (каз1рп Гвинея Республикасы), Пш СуйепЖагалауы (казфп Кот-д’Ивуар), Жогаргы Вольта (каз1рг1 БуркинаФасо), Дагомея (каз1рп Бенин), Мавритания, Нигер, Сенегал,Француздык Судан (каз1рп Мали), Габон, Чад, Орта Конго(каз1рп Конго Республикасы), Убанги-Шари (каз1рп ОрталыкАфрика Республикасы), Француз Жагалауы, Сомали (каз1рпДжибути), Мадагаскар, Комор Аралдары, Реюньон.3 Португалия Ангола, Мозамбик, Португал Гвинеясы (каз1рп Гвинея-Бисау,Кабо-Верде), Сан-Томе жэне Принсипи.4 Бельгия Бельгиялык Конго (каз1рп Конго Демократиялык Республикасы)5 Испания Испан Сахарасы (казгрп Батыс Сахара), Солтуспк Марокко,Экваторлык Гвинея, Канар аралдары6 Италия Эритрея, Итальяндык Сомали7 Германия Германиялык Шыгыс Африка (казгрп Танзанияньщ курльтктыкбел1П, Руанда, Бурунди), Камерун, Того, Германиялык Оцтустйс-Батыс Африка (казгрп Намибия).1822 жылы АКД1 азат етшген кулдарды коныстандыру ушшБатыс Африкадан жерлер сатып алды. Бул аумак Либерия(латынша «азаттык») деп аталды. 1847 жылы осы аумак тэуел-С13Д1Г1Н жариялады, ел атауы Либерия болып беютшдьОтарлаудьщ аукымы XIX гасырдьщ ек!щш жартысында одан259

эр1 арта тусп. Осылайша, 1900 жылы Африка материгшде тек еюгана твуелс13 мемлекет (Эфиопия, Либерия) гана калды. Ец кеп,ресурстарга бай отарларды Улыбритания иеленд!, калган белжЕуропанын баска елдер1 арасында белкже тусп (28-кесте).Отарлау кезшде койылган еуропалык атаулардыц кейб1реулер!(Браззавиль, Виктория, Либревиль, Пуэнт-Нуар, Камерун,Касабланка, Габон) эл1 сакталып калган.Калпыиа келпршген жергЫкт! атаулар. XX гасырда Африкаелдершщ жаппай твуелс13Д1К ала бастауы жацатопонимдердщ калыптасуына ыкпап етп. Мысалы, 1960 жылытеуелс13Д1пн алган Батыс Африкадагы Жогаргы Вольта отаршыларкойган атаудан 1984 жылы бас тартып, Буркина-Фасо (моейтшшде «еркш адамдардыц отаны») деген атау алды. Баска елдердеде осындай топонимикалык езгерютер болды, муны галымдарафрикаландыру деп атады (29-кесте).Бул ,пз1мдеп Кот-д ’Ивуар Республикасы атауын мулде езгерткенжок, ол француз тшшен аударганда «Пш Суйеп Жагалауы»дегенд! бшдаред!. Б1рак бул мемлекет атаудыц халыкаралык децгейдефранцуз тшндеп нускасы гана колданылуын тал ап етед!.Африка елдер1нде саяси бил1ктщ езгеру1 де жаца топонимдердщпайда болуына алып келда. Мысалы, 1970 жылы Конгобилпше президент Мобуту-Сесё-Сёко келгеннен соц, мемлекетатауы Заир болып езгертщщ, ал Альберт кош жаца президенттщатын алды. Президент кайтыс болганнан кейш кол кайтаданАльберт аталатын болды, мемлекет Конго Демократиялык Республикасыатауын алды.Каз1рп кезде Африканыц кептеген елдершде географиялыкатауларды ретгеумен айналысатын арнайы мемлекегпк мекемелербар. Бул мемлекеттер топонимика меселелер1 бойыншахалыкаралык уйымдар етюзетш турл1 жнындарга катысуда.Талай гасыр отарлык шецгел!нде болган мемлекеттерде топонимдерд1б1р!зге келпру, тарихи атауларды калпыиа келпру,топонимдердщ транскрипциясы мен транслитерацнясы багытындажасалатын жумыстар аукымы етё улкен.Жалпы алганда, Африкадагы жерпл1кт1 жене отарлау кезщдекалыптаскан географиялык атаулар топтарын б1р-б1ршен дамутарихы, табигат жагдайлары, халкынын тшд1к курамы. шаруашылыкжене медени дестурлер! айырмашылык жасайтын жеке260

29-кесте. Атауларын езгерткен Африка елдер!Бурынгы атауыбзгертшгенжылыКазгрп атауы1 Абиссиния 1941 Эфиопия ДемократиялыкРеспубликасы2 Алтын Жагалау 1957 Г ана Республикасы3 Афарлар мен Исстер Аумагы 1977 Джибути Республикасы4 Басутоленд Протектораты 1966 Королевство Лесото5 Бечуаналенд Протектораты 1966 Ботсвана Республикасы6 Британдык Сомалиленд/Итальяндык Сомалиленд1960 Сомали Республикасы7 Буганда 1962 Уганда Республикасы8 Г срманиялык Онтустж-БатысАфрика9 Германиялык Шыгыс Африка /Руанда-Урунди1990 Намибия Республикасы1962 Руанда Республикасы /Бурунди Республикасы10 Дагомея 1975 Бенин Республикасы11 Жогаргы Вольта 1984 Буркина Фасо Республикасы12 Заир Республикасы 1997 Конго ДемократиялыкРеспубликасы13 Занзибар /Танганьика 1964 Танзания Б1ржкенРеспубликасы14 Испан Гвинеясы 1968 Экваторлык Г винеяРеспубликасы15 Ньясаленд Протектораты 1964 Малави Республикасы16 Онтустж Родезия 1980 Зимбабве Республикасы17 Орта Конго 1960 Конго Республикасы18 Португал Гвинея 1974 Г винея-Бисау Республикасы19 Португалдык Онтустш-БатысАфрика1975 Ангола Республикасы20 Пш Суйеп Жагалауы 1985 Кот-д’Ивуар Республикасы21 Солтуспк Родезия 1964 Замбия Республикасы22 Убанги-Шари 1960 Орталык АфрикаРеспубликасы23 Француздык Батыс Африка 1958 Гвинея Республикасы24 Француздык Судан 1960 Мали Республикасыаудандарга б о л т карастырамыз. Беларусь галымы С.Н. Басик(2006) топонимикалык тургыдан Африканы мынадай аумактаргаболед1:1. Солтустш Африка;2. Гвинея-Судан;3. Эфиоп-Сомали;261

4. Орталык жене Шыгыс Африка;5. Оцтустш Африка;6. Мадагаскар.1. Солтуспк Африканыц топонимиясына Жерорта тешзжагалауы мен Египеттеп кене еркениеттердщ мурасы болып табылатынтарихи топонимдер, араб жене бербер тш н д ептопонимдердщ басым болуы тен. Табиги жагынан бул аумаккадуние жузшдеп ец Сахара шел1, Атлас тауы енед1, ал жагалыкбелште ж1Ц1шке жерортатещздцк алкап орналаскан. Соныменкатар, Сахараны кесш етепн Жер шарыныц ец узын езеш Нщцщангарында да езшдак табигат жагдайлары калыптаскан. Тарихижагынан бул аумакта ежелп тецЬдЫ (ежелп грек, финикиялыктармен ежелп рим) жене взендгк (ежелп Египет) еркениеттершщ,орта гасырлардан бастап еркендеген араб елемщщ заттык женемедени муралары сакталган. Сондыктан Солтуспк Африка аумагыдуние жузшдеп ен кене топонимдер жинакталган аудандардыцб!р1 болып табылады.Ралымдар бул аумакта плд1К тургыда бдрнеше топонимиялыккабаттарды белш керсетеда:- жерпл1кт1 кене тшдердоц топонимдершен туратын ежелпкабат;- сырттан енген кене тшдерд1Ц атауларынан туратын ежелпкабат;- араб-бербер кабатыЖергтктг топонимдердщ ежелгг цабаты еаресе Египетаумагында айкын ажыратылады. Шл ацгарында ещр сурген байыргые г и п е т п к т е р д щ т ш 1 афразиялык т ш семьясыныц жеке бдртармагы болып табылады. Зерттеушшер бул т щ д ! к а з 1 р п семитТ1л д е р ш е жакын болган д ей д х . Жазба нускасы бар т щ д е р арасындаелемдег1 ец кене т ш д е р д щ б1рт: бул плд1ц жазба ескерпаштер!613Д1Ц заманымызга д е й ш п IV мыцжылдыктын сонына сейкеск е л е д !. Румыры б 1з д щ заманымыздыц V гасырында узшген кенеегипет тш1Н1ц жазбалары иероглифика нускасында болган. 1822жылы француз тарихшысы, нл маманы Жан-Франсуа Шампольонбул иероглификаны окып, аударудыц кйгпн тапты. Сол кезденбастап, кене египет т ш н д е п жазбалардын магынасын ушлуге,соныц 1Ш1нде ежелп географиялык атаулармен танысуга мум-К1НД1К т у д ы .262

вркениеттщ ерте кездерден дамуы мундагы ежелп географиялыкатаулар дьщ кужаттарда тгркелш, сакталуына себеппп болды.Бул атаулар да египетпктердщ ежелп сешм-нанымдары, коршаганорта туралы бшмдер1 корте тапкан. вздер! коныстанганаумакты ежелп египетпктер Кемет (Та-Кхемегп) деп атайды. Булсалыстыру непзшде койылган атау: коршаган улан-гайыр кызгылт-сарыкумды шолмен салыстьфганда Нш оркениетшщ бес1пболган езен ацгары кара туст1 болып кершген. Ежелп Египеттщастаналарыныц б1р1 Мемфис каласы болган. Кене жазбалардакаланыц бхрнеше атауы келт1ршген: Инебу-хедж («Ак кабырга»),Анх Тауи («Ей жердщ ем1р1». Грек жазбаларында Мемфис атауыныншыгу тепн Мемфис патшайымныц ес1м1мен байланыетьфады.Б1здщ заманымызга дей1нг11У-П1 гасьфларда ем1р сургенёгипетпк тарихшы Манефон бул каланыц Айгиптос («Пта кудайыньщхрамы») деген атауын келпред!. Египет атауы осыданкелш шыккан.Ежелп Египетте Нш езенш езен кудайы Хапи еедмхмен атаган.КейМрек пайда болган Нш атауы кершшес либу тайпасыныцтшнде «су» дегецщ бщдфетш пИ сезшен шыккан. Гректер езеннщбул атауын бурмалап, Нейлос туршде колданган. Ежелп египетТШ1Н бурмалау кейшй замандарда да орын алды: каз1рп танымалАсуан топоним1 ежелг1 суант («базар») сезшщ бурмалануынаншыккан. Кене египет тшнщ тйселей мурагер1 осы аумактагы христиандардыцкопт тш болды. Б1здщ заманымыздыц 1-Х1Хгасыралары арылыгында колданыста болган бул тшде Копт, Гиза(«кум») твр13Д1 атаулар жасалган.Жерорта тец131 жагалауында жергшкт1 кене топонимдердщежелп кабаты либу-бербер тшндеп атаулардан турады. Мундагыкене атаудыц б1р1 - Атлас, ол берберлш адрар («тау») сезшенпайда болган. Бул термин каз1рп кезге дейш сакталып, кептегенкейшг1 атауларга непз болган.Солтуспк Африкадагы сырттан енген тшдердегг топонимдердщежелгг цабатын ежелп грек, ежелп римдйс, финикиялыкатаулар курайды. Ежелп грек атаулары Александр Македонскийжорыктарыныц нвтижесшде калыптаса бастады. Олардыц арасында кепке танымал Александрия (ейгш кол басшыныц курметшекойылган), Гелиополис («кун каласы», каз1рп Айн-эль-Шамас),263

Г идрографнялыктерминдерГеографиялыктерминдерОрографиялыктерминдер1рос- «мушс»триф - «жагалау»джебеяь- «тау»Итель - «тебе»Ландшафтышктерминдер17-сурет. Топоним кураушы араб географиялык терминдер!Кенополь («тебет каласы», каз1рп Кене), Фива, Триполи («ушкала») бар. Финикиялык атаулар Жерорта тёщз! жагалауынлашогырланган: Тунис (финикиялык ай кудайы Танит ес!М1),Танжер (тигисис - «айлак»), Руссадир («жартасты мушс»).СолТустш Африкадагы араб-бербер цабатй ен кешнп пайдаболган жане саны жагынан ен коп топонимдерден куралган. Арабтардынбул аумакка келуше катысты Каир («жещмпаз»), Рабат(«бекшю»), Эз-Завия («меш1т») тер13Д1 атаулар тобы бар. Арабатауларынын тагы б!р тобы географиялык терминдердщ катысуменжасалган. Бул терминдер жергшпсп ландшафт ерекше-Л1ктерше карай оте Ж1ктелген сипат алады (17-сурет).Аймактагы бербер атаулары топонимиясы непзшен жергшйспоронимияда (Аир, Таманрассет, Идехан-Мурзук, Танезруфт, Ахаггар)жаксы кершк тапкам. Географиялык атаулар курамындатассилин («таулы кырат»), идехан «кумды шел», дра («кумдыкырка»), гхурд (пирамида тер1зд1 кумды тебелер), адрар («тау»),азру («таем), таурирт («тебе»), фогара, богара («суару каналы»),сахель («шел шетЬ>) тер13Д1 берберлш географиялыктерминдер жи1 кездеседь264

Географиялык, атластар мен карталарды, так,ырыпмэттм пайдаланып, Солтустт Африкадагы араб женебербер терминдерг негЫнде к,алыптаск,ан топонимдертЫмт жасап корщпдер.2. Гвинея-Судан аумагыныц топонимиясы ете курдел1 сипатымен ерекшеленед!. Бугаи аумактыц тарихы, табигатерекшелштер! мен нлдмс курамыньщ курделшг! ьщпал еткен.Мунда араб, бербер, хауса, манде (мандинго, малинке, сонинке)тшдер!, гвинеялык (йоруба, ашанти, эве), банту (волоф, фульбе),нилот жене шыгыс судандык тшдер топонимдер курауга катыскан.Аумактыц атауы араб жене бербер тшнде калыптаскан танымалею атаудан куралган: арабтар казгрп Судан орналаскан жерщБилад-эс-Судан («каралар ел1») деп атаган, ал Гвинея бербертшндеп игуавен («тшд1 тус1нбейт1ндер») деген сезден пайдаболган.Гвинея-Судан аумагындагы топонимиялык жуйелердщ курделенуднеаумактыц географиялык орныныц ерекшел1ктер1небайланысты, халык кешг-коныныц токтаусыз журуг жене улттардьщезара араласуы да ьщпал еткен. Бул процестер топонимияныцтураксыз сипат алуына жене удайы бурмалануга ушырауына,тщцердщ «тазалыгыньщ» бузылуына алып келген. Муныц барлыгыез кезепнде аумактагы географиялык атауларды талдаубарысында жене олардыц магынасын аныктауда улкен киындьщтартугызады. дегенмен, аумактагы кейб!р орта гасырларда непз1каланган елдерднде (Мали, Гана, Бенин) жергшкп халыктыц жазбамедениетшщ болуы жене араб елемшщ ьщпалы кейбгр тарихиатаулардыц сакталып калуына мумшндк берд1.Бул аумак тшддк тургыдан етпелг аймакка жатады: Суданньщбатысы мен Гвинея аркылы бербер-араб топонимиясы мен Судан-Гвинеятопонимиялык жуйес! арсындагы шартты шекаражатыр. Берберлерд1ц туарег тайпасыныц танымал топонимдер!катарына Нигер («езен»), Агадес («жолаушьшар кездесетш жер»),Томбукту («Букту ейелшщ жер!») атаулары жатады. ШыгысСуданда топонимдер курамында бахр («езен, тецгз»), вади(«ацгар, арна»), бир («жалгыз су кезЬ>), джебель(«тау») терминдер!кездесед!.265

Аумакта этнотопонимдер (Анквенга, Ашанти, Беруба, Бисау,Сенегал жене т.б.) саны салыстырмалы турде кеп, муны осындагытайпалык-рулык катынастардыц узак дамуымен жэнехалыктьщ удайы кенп-конымен тусшд1руге болады. Халык ежелденконыстанган аудандарда мандинго тш ндеп дугу («уй, елд1мекен») сез1 кептеген атаулар (Барамадугу, Дедудгу, Кисидугу,Кудугу, Мадугу, Мусадугу, Сатадугу, Уагадугу, Феркеседугу) тобынкалыптастырган. Мунда табигат ерекшел 1ктерш бейнелейтшатаулар тобы да кеп, олардын арасында эаресе су кездершщатаулары (Бакой - «ак езен», Бафинг - «кара езен», Бафулабе -«ею езен», Бенуэ - «улкен су немесе су анасы», Котону - «ел1койнау», Чад - «улкен су», Шари - «езен») кезге тусед1.Табигат жагдайы фитонимдер {Дакар - «тобылгы», Абиджан- «кесшген пальма жапырактары») жене зоонимдер {Бамако -«колтырауындар езеш», Мали - «бегемот», Кадуна - «колтырауьш»)катысуымен жасалган топонимдерде де керш1С тапкан.Аумакта еуропалык отарлау барысында калыптаскан агылпшн,француз, португал тшдершдеп кейб1р атаулар (Агбовиль, Гран-Береби, Кейп-Кост, Лагос, Мэриленд, Порто-Ново, Робертспорт,Сан-Педро, Сент-Пол, Тристан, Фритаун) сакталып калган. Оларнепзшен жагалау бел1кте шогырланган.3. Эфиоп-Сомали аумагыныц топонимиясында жергш1кпэфиоп жене кушит тшдервдеп атаулар басым. Бул аумактынтарихы терецге кетед!; мунда ежелп Пунт, Аксум патшальщтарыорналаскан. Антик деу1ршде ежелп гректер мен римд1ктербул аумакпен таныс болатын, сол кездщ ез!нде Эфиопия («беттер1кунге куй ген адамдардын жер>»), Эритрея (кызыл тещздщкене атауы) тер1зд1 географиялык атаулар пайда болган. Дегенменежелп эфиоп тш н д еп топонимдер мулде сакталмай,жойылып кеткен. Ал казйрп эфиоп тшдер1ндеп атаулар ездер1нщбейнел! сипатымен ерекшеленед1.Каз1рг1Эфиопия мен Эритреядагы басым амхара жене тигриньят1лдер1нде б^ркатар танымал топнимдер калыптаскан;Аддис-Абеба каласы «жаца гул», Абай езеш «еке», Тис-Ысатсаркырамасы «тупндеген от», Асмэра каласы «гулденген орман»магьгаасын береда. Сомали тубепнде непзжен кушит "плдершштобы (сомали, галас, афар, исса) географиялык атаулар кураугакатысады. Мунда ландшафт ерекшел 1пне байланысты кейб1р тер-266

миндер (уэби «езен», туг - «жылга, кургап бара жаткан агын»)географиялык атаулар курамында жш кездеседьЖагалау белжте орта гасырлардагы тарихи, экономикапыкжагдайлардыц есершен калыптаскан гибрид-атаулар, араб, парсытшдершдеп атаулар да бар. Каз1рг1 кезде танымал топонимдеркатарына жататын Рас-Хафун («шетю мушс»), Рас-Ассир («ершшдермушсЬ>), Рас-т-Хайл («жылкылар муйкл»), Рас-Филук («пшмуЙ1С1»), Бар-эл-Хассийн («сурапыл жагалау») атаулары тещз аркылыкарым-катынастар барысында калыптаскан.4. Орталык жене Шыгыс Африка аумагындагы топонимиябанту тшдершде калыптаскан.Шыгыс Африка материктеп езендер мен келдерге бай, аскартаулар мен курдым ойыстар катар кездесетш айрыкша б!р бел1пболып табылады. Сондыктан аумактагы айрыкша кызыгушьшыктугызатын топонимдер тобын табигат жагдайларын сипаттайтынатаулар курайды.Банту тш тобына жататын халыктардыц тшдершде су кездерщенбайланысты терминдер мен сездер, тотп журнактар жуйес1калыптаскан. Олардыц кешшлт осы тш тобындагы хальщтардыцбарлыгына ортак сипат алады. Муныц ез1 бул терминдермен сездердщ, журнактардыц салыстьфмалы турде ерте кездекалыптаскандыгын керсетед1. Мысалы, банту халыктарыныцб1ркатарьшда ньяса, ньянза, ньянца терминдер! «кел» деген магынаберед!. Бул термин 1рш1-усакты келдерд1ц жергш1кт1атауларьшыц барлыгында дерл1к бар. Дегенмен казгр 613 карталардан,едебиеттерден, окулыктардан тек б!р гана Ньясаныкеэдест1рем13. К^алган «ньясалар» еуропалыктар койган атауларменбер1лген. Ал банту халыктарында «езен» деген магына беретшлу-, ло-, лва-, лее- элементтер1 Луалаба, Лукуга, Лубуди Ловуа,Лвембе гидронимдершде кершгс тапкан.Табигат жагдайларын сипаттайтын топонимдер кейде метафорасипатьша ие болатын бейнел1 атаулар тур1нде де болады:Мбужи-Майо («су е ш к 1С1» ), Кигали («кец тау»), Рувензори(«бултгардыц ем1ршю1»), Танганьика («жарамсыз жер, жабайым е к е н » ), Найроби («суык су»).Аумакта халыктардыц кепп-коны, баска хальщтармен карымкатынастарынбейнелейтш атаулар тобы да бар. БёлгЫ б!ртайпаныц, халыктыц коныстанган аумагын керсететш этноТопо-267

нимдер катарына Конго езен!, Яунде каласы, Масаи успрп.Туркана кеш мен успрп, Бурунди, Уганда, Руанда, Малави мемлекеттершщатаулары жатады. Ал аумак хапыктарыныц сырткыбайланыстары нелзшен Унд! мухиты аркылы жузеге асырылган.Сондыктан бул жагалауда ец жакын орналаскан араб жэне парсыхалыктарымен байланысты бейнелейтш, курамында сол тшдердщэлементтер1 бар айрыкша атаулар [Дар-эс-Салам - «бейбтпшкуш», Занзибар - «каралар ел1») сакталып калган. Б1р кызыгы,Занзибар атауыныц курамындагы занг сез1 «кара» дегенд!б1лд1ред1. Казак халкынын жазба эдебиетщце кара несшдшерд]«зэцп» деп атау урла бар.5. Оцтуспк Африка аумагындагы географиялык атаулажергшкп банту жене койсан (бушмен, готтентот) тшдершде жасалган.Сонымен катар, агылшын, голланд жэне нем1с тшдервдепеуропалык топонимия, африкаанс тшндеп атаулар едэуф орыналады.Банту тшндеп атаулар оцтуспкке карай кездесеД1. Мысалы,Свазилендтщ астанасы Мбабане каласынын атауы банту тшдершде«жылдам жылгалардын ангары» дегенд1 бшд!ред1. 1909жылы ез1 аттас елд1 мекеннщ орнында непз1 каланган бул каланыцтабиги-кпиматтык керсеткшггер1 адам ем1р1 мен шаруашылыкэрекепне ете колайлы, сулы-нулы жер болып табылады. Лимпопоезеш мен Лесотоныц ец бшк шыцы Табана-Нтленьянатауыныц атауларын да осы банту тобындагы сото тш1мен байланыстырады.Африканыц оцтусппндеп Улкен Кертпеш жотасы мен Оранжеваяезеш ацгарынан оцтуспкке карай орналаскан шелейтпуспрт пен тауаралык лойыстарды жалпы атпен Кару деп атайды.Бул атау готтентот тшндеп кагша («кургак, сусыз») сезененкелш шыккан. Койсан Т1лдер1ндег1 топонимдер катарындаОцтуспк Африкадагы ец Ёр1 (би«кт1Г1 146 м) саркырамалардынб1р1 Ауграбис («улкен шу»> атауы да жатады.Аумактагы еуропалык топонимдер кебшесе отарлау барысындакойылган Дурбан (голландиялык отардыц губернаторыБенджамин Д'Урбан ес1М1), Оранжевая (сол кезде Голландиядабил1кте болган Оран еулет1) тер13Д1 мемориалдык атаулар*дан, Кейптаун (Кал каласы), Ньюкасл («жаца бекшю»), Утрехт268

(Нидерландтагы капа атауы), Уолфиш-Бей («Кито шыганак»)сиякты коныстану, шаруашылык атауларынан турады.Оцтуспк Африкада голландыктар курган Кап отарында XVIIгасырдан бастап африкаанс тш калыптаса бастады. Нидерландтшшщ оцтустж диалект1С1 мен осында екелшген кулдардыц малай-португалдиалектшер1 непзвде пайда болган бул тщщ бурлартш деп те атайды.Каз1рг1 кезде африкаанс ОАР -дагы басым тшдердщ бгршеайналган. Сондыктан Оцтустш Африкада бул тшдеп топонимдерсаны да баршылык. Африкаанс тшнде Оцтустш Африканыцкургак жазьщтарын белплеу ушш велд («алкап, жайылым») дегенландшафтылык термин пайдаланылады. Осы термин непзшдеЖогаргы Велд, Орта Велд, Теменп Велд деген топонимдерпайда болган. Африкаанс тшнде топонимдер курамында метафоралыксипаттагы орографиялык терминдер де кездесед1., Мысалы, таулы аудандардагы асу атауларында нек («мойын»),аласа усйрттер атауында руэнс («арка»), ранд («жота»), окшаутаулар мен тобелерде коп («бас») Т1К жартастар атауында кране(«тож»), езен ацрарлары атауында поорт («какпа»), шагын децгелекойыстар атауында пэн («таба») терминдерг кездесед1. атауларкурамында фонтейн («булак») термиш де жш кездеседьТапсырма:Географиялык, атластар мен карталарды, тацырыпмэттт пайдаланып, Оцтустш Африкадагы африкаанстерминдер* негтнде калыптаскан топонимдер тЫмтжасап кврщидер.6. Мадагаскар аралында малагаси тш1ндег1 атаулар басьшболып келед1. Бул тш кершшес Африкадагы ешкандай тшге уксамайды.Малагаси тш Малай топаралындагы тшдермен ете уксасболады: тшдме тургыда ондагы сез корыныц 90 %-га жуыгы Калимантанаралыныц оцтустгпнде таралган ма’аньян тшше сейкескелет1Н1 аныкталган. Себеб1 ерте замандарда Мадагаскар аралынКалимантаннан коныс аударгандар игерген. Малагаси тшнде еластанасы Антананариву каласыньщ («мыц ескер каласы»),Анцеранана («портты кала»), Марумукутру тауыныц атауы(«жем1с агаштары тогайы») калыптаскан. Жергшкп халыкМадагаскар аралын Тани-Бе («улы») деп атайды.269

9.2. Топонимдершщ непзп топтарына си паттам а1р1 табиги нысандардын атаулары. Атлас тау жуйесшщатауы Африкадагы ец кене атаулардьщ б1рше жатады. Страбон,Плиний едбектер1нде таудын Дирис, Аддирис деген атаулары кел-'пршген. Булардын непзшде тау атауын ежелп берберлш адрар(«тау») термишмен байланыстыруга непз бар. Бул атаудьщ терминнегшнде калылтаскандыгына тагы б!р дэлел - таудын жекебелпсгершщ атауларында да атлас сезшщ болуы.Бенуэ езещ Нигер езеншщ сол жак саласы болып табылады,Камерун, Нигер аумактары аркылы агып етедц. Бата тайпасыныцтйпнде взен атауы «су анасы» дегещй бйвдредьВиктория саркырамасы Замбези езеншде орналаскан. булсаркыраманы 1855 жылы агылшын саяхатшысы Д.Ливингстонашып, оган Улыбритания королевасы Виктория ешмш берген.Саркыраманьщ жергйнсп атаулары да бар. Мысапы, бурын саркырамабашу тдлшде Сеоиго («кемшркосак») деп аталса, макололотйпнде эл1 кунге дешн Моси-оа-Тунья («курюрек тутш») дейд1.Бул жергшкп атаулардьщ екеуй де еуропал ык атаумен сал ыстыргандасаркырама сипатына сейкес келедо.Виктория каш Шыгыс Африкада орналаскан, екшшйик жагынанКения, Танзания, Уганда елдершщ аумагында жатыр.Жергйпкп халык бул кедщ Ньянза («кел») деп атайды. 1858 жылыосы К0ЛД1 ашкан агылшын саяхатшысы Джон Спик жерплйгпатауга королева Викториянын еамш косты. Осылайша кел атауыВиктория-Ньянза туршдё XX гасырдыц 20-жылдарына детн колданыстабодцы. Кешннен бул атау кыскарып, королева ёам! ганакалды. Соган карамастан, кел жагалауында жаткан уш мемлекеттебул келдщ уш турл1 атауы бар.Витватерсранд жотасы Оцтуспк Африка Республикасы аумагындаорналаскан. Жотанын атауы африкаанс тшшде уш сездентурады, «ак сулар жотасы» деген магына бередь Бул осындагыВитватер («ак су») езеш атауына ранд («жота») терминшщ косылуынанпанда болган. Жергшкп жерде атаудын кыскарган Ранднускасы колданылады.Вольта езеш Батые Африкадагы Буркина-Фасо, Гана аумактарыаркылы агып етш, Гвинея шыганагына куяды. 0зен алгашрет 1471 жылы Рио-де-Вольта («оралу езеш») деген атаумен пор-270

тугал картасында бершд1. Бул атаудыц шыгу теп еуропальщтардыцтещз жорыктарына байланысты: осы езеннщ сагасындаОтанына кайта оралуга тшс еуропальщтардьщ кемелер! жиналатьшболган.Замбези езенш алгаш рет XVI гасырда португалдар апщанболатын. XIX гасырда осы аймакты зерттеген Д. Ливингстон езенатауыныц Зембезе, Амбези, Луамбези деген нускаларын келйрген.Бул атаудыц бастащы улпс1 Амбези банту тшдершде «улкенезен» дегецщ бщщредь Ал Луамбези атауындары лу-деген префикстщболуы атау магынасын «улы езен» деп езгертедьЗанзибар аралы Африканьщ шыгыс жагалауында, Унд1 мухитындаорналаскан. Географиялык орнына байланысты ортагасырлардын езшде осы аумацтагы 1р1 сауда орталыгы репндебелгш болган. Хальщаральщ мацызга ие болган бул аралдагыпортты кала кул саудасыныц да орталыгына айналган. Бул тургыданалганда, арал мен каланьщ иран тшндей Зенгибар («караларел1») атауын алуы о чай тусшд1ршед1. Уакыт оте келе, бул атаубурмаланып, Занзибарга айналган. Казак эдебиет1шц туындыларындада кара нес1лдшерге катысты зецгг сез1нщ колданылуыкездесед1Калахари табиги облысы Оцтуст1к Африканын орталыкбелтнде орналаскан, эюмшшк жагынан Ботсвана, Ангола, Замбия,Зимбабве, ОАР аумактарын камтиды. Бул атаудыц непзшдеготтентот тшндеп кагака («киьфшык тасты, тасты-кумды жер»)термин! жатыр. Осы атауды жергшкп тсвана тшшдеп каррикарри(«азап жер1») деген сезбен байланыстыру да кездесед1.Килиманджаро тауы (суретте)Африканыц ец би1кнустес1 болып табылады. Тауатауы суахили тшнде жаппыламатурде «суыктык кудайыныцтауы» немесе «ак тау»деген магына беред1. Бул атаутаудыц сипатын айкындайды:оныц 5000 метрден жогарыбелшнде мэцг1 карлар белдеуг бар. Дегенмен галымдар соцгыжылдары таудагы карлардьщ ете жылдам ерш жатканьш, осы каркынсакталса, 10 жылдан кешн тугел1мен ер1п кететштн айтады.271

Мобуту-Сесё-Сёко кеш Шыгыс Африкада Конго ДсмократияльщРеспубликасы мен Уганда мемлекеттершщ шекарасындаорналаскан. Бул келд1 1864 жылы агылшын зерттеутшс1 С.Бейкерашып, Улыбритания королевасынын зайыбы принц Альбертес1мш берген. 1973 жылы бул келге ею мемлекетпц езара келгсьм1мен Заир (каз1рп Конго Демократиялык Республикасы) президент!Мобуту-Сесё-Сёко ес1М1 бершген болатын. Бул президенткайтыс болган соц, 1998 жылы кел атауы калпына кетпрщц].Рувензори тау массив! Шыгыс Африкада Конго ДемократиялыкРеспубликасы мен Уганда мемлекеттершщ шекарасындаорналаскан. Тауды 1876 жылы агылшын саяхатшысы Р. Стэнлиашкан. Ол таудын Авирика, Авру ка, Рувензуруру, Руванджура,Рунссоро деген бхрнеше жергцпгп атауларын жазып алган. Осыатаулар непзшде еуропалыктар арасында Рувензори нускасытаралыпкетп. Бул атау суахили ттн д е «булттардын 0м1рш1с1»деген магына бередь Тобесшде мецп карлар жаткан бул бипстауды кебшесе булттар уйзршген сипатында керуге болады.Сахара шолшщ атауы араб тшшдеп сахра («шел») термишнщкепше нускасы болып табылады. Бул атауды Солтуспк Африканыцбар лык шелдершщ жалпы атауы репнде алгаш рет XVIгасырда араб географы, саяхатшы Лев Африканский (гапымнынРимде ез еркшен тыс католик болганга дешнп аты ел-Хассанбин Мухаммед вл-Ваззан) колданган. Еуропалык карталарда Сахараатауы тек XVII гасырдыц орта шеншде гана пайда болды.Шари езеш (суретте) ОрталыкАфрика Республикасы,Чад аумагымен, 1шшара Камеруншекарасы аркылы агыпотш, Чад колше куяды. Булозеннщ суы Чад келше куя»тын агынныц 90%- ын бередьезеннш кейбхр б о л т кемежузуге жарамды, балык ауланады.Жергшюп тшдердщ Шршде оньщ атауы «езен» дегенд!бшд1рёд1.Эми-Куси тауы Чад мемлекеп аумагындагы Тибести таулыкыратында орналаскан. Нш-сахара тщщк семьясына жататын тиббутшнде эми «бшк тау» дегенд! бщщредь Таулы кыраттын272

одтустш-батысында емгр суретш кусиси деп аталатын хальщтыцаты тау атауыныц екшпп бел1гш кураган.Эр-Риф жотасы Атлас тау жуйесшде орналаскан. Жерортатещзшщ жагалау белйгшдеп бул жотаньщ орнына атауы сейкескелед1: араб тшнен аударганда тау атауы «жагалык» деген магынаберед1.Елдер мен калалардыц атаулары. Алжир каласы X гасырдажагалау мацындагы терт аралда бой кетерген. вз1нщгеографиялык орнына байланысты кала Эль-Джезаир (арабша«аралдар») деп аталган. Б1рак XI гасырдьщ езшде кала курылысыматерикке кешкен. Кдз1рга кезде кала жагалау бойымен15 км-ге созылып орналаскан. Б1рак кала мен ел атауы Алжиркушнде сакталган.Александрия каласы Жерорта тещзшде орналаскан, еш ш ш кжагынан Египет аумагына енед1. Каланыц 1ргетасы б1здщ заманымызгадешнп 332-331 жылдары шагын балыкшылар елдгмекеишщ орнында каланган. Каланыц пайда болуы АлександрМакедонскиймен байланысты, сондьщтан калага оныц ес1м1 бершген.Каз1рг1 кезде каланыц арабша атауы Эл-Искандерия депаталады.Абуджа каласыньщ непзш 1828 жылы Хауса эулетшщ Зариямемлекетшщ билеуштершц б1р1 Эбу Джа калаган. Бастапкыдабул бекшю туршдеп турак болатын, кешннен оньщ непзш салганЭбу Джа ес1м1мен аталатын Абуджа каласы пайда болды.1975 жылы Нигерия астанасы осы калага кенпрщщ.Ангола (ресми атауы Ангола Халык Республикасы) Африканыцбатысында орналаскан. К^аз1рп атауы ХУ-ХУП гасырлардаоньщ орнында болган Ндонга деген мемлекеттщ билеуппсшщтитулы болып табылатын нгола сезшен келш шыккан. XVI гасырдабул аумакты отарлаган португалдар Нгола атауын Анголагаайналдырган.Ангола астанасы Луанда каласыньщ непзш 1575 жылы португалдыкотарлаушылар калаган. Оларды бастап барган ©йищпортугал саяхатшысы Бартоломеу Диаштыц немереа Паулу Диашде Новаиш болатын. Ол каната осы мандаты Луанда деген жердщатауын пайдаланып, Сан-Паулу-ди-Луанда атауын бердй Жергшйст!тайпалардыц тшнде луанда сез! «салык, толем» дегенд!18-1263 273

бщщредь вйткеш ерте кезден XX гасырдын басына дешн твлемкуралы ретшде пайдаланылган каури бакалшагы осы маида жиналатын.Луанда 1975 жылы твуелс1з Ангола мемлекетшщастанасы болып жарияланды.Бенин 1975 жылга дешн Дагомея деп аталды. Бенин атауыею турл1 себпке байланысты тандалып алынды: б1ршшщен жагалаудагышыганак осылай аталатын, екшшщен Нигер езеншщтеменп агысында бини жене йоруба халыктары курган Бенинимпериясы 1440-1897 жылдары Африкадагы ен купгй мемлекеттердщбтр! болган. Бениннщ астанасы да Бенин деп аталган, ол1170 жылдан бер1 Убини деген атаумен белшй болган. Кешнненбул атауды португалдар бурмалап, Бенинге айналдырган. Атауйоруба тшндеп ПемЫпи («согыстар ел1») деген сезден шыккан.Мундай атау йоруба халкынын кершшес тайпалармен удайы согысуынабайланысты койылган. Бенинге дешн осы аумактаДагомея деп аталган ежелп корольдж болган, онын атауынынэтимологиясы беймвл1м.Ботсвана Онтуспк Африкада орналаскан, мемлекет теуел-С13Д1ПН 1966 жылы алган. Мемлекет атауы «тсвана ел!» дегенд1бшд1ред1. Отарлык кезенде бул аумакта Улыбританиянын Бечуаналенд(«бечуандар ел1») атанган отары болган. Бечуан тсванахалкынын есирген атауы болып табылады.Гамбия (ресми атауы Гамбия Республикасы) Африканын батысбел1Г1Нде орналаскан. Мемлекет аумагы Гамбия езешбойымен жщццке жолак туршде 350 км-ге созылып жатыр. Республикаатауы осы Гамбия езешмен байланысты койылган.Гамбия езеншщ атауы тунгыш рет 1455-1456 жылдары Галбиянускасында еуропалык карталарда пайда болган. Жалпы алганда,езен атауы жергшюп тшдерде «езен» дегенд! бшд!ред1дегенп1К1р бар.Банджул (Банжул) каласы Гамбия астанасы болып табылады.Оныц непзш 1816 жылы Банджул елд1 мекеншхд орнындаагылшындар калаган. Бул жергшшт1 тургындардын португалдаркойган суракка берген жауабы болатын. Бастапкыда ескерн бекш1Стур1нде болган калашыкка агылшындар 1812-1827 жылдары отарлардынминистр! болган Генри Батерстш курмет1не Батерстатауын берген. 1973 жылы калага езшщ тарихи атауы Банджулкайтарылды. Бул атауды алгаш рет XV гасырда португалдар тфке-274

ген, оньщ магынасы жергшйсп тшде «алаша токып жатырмыз»дегенд! бпццрген.Гана мемлекет1 Батые Африкада орналаскан. Бурын агылшынотары болган кезде Алтын жагалау атанган. 1957 жылытеуелепзднтн жариялаганнан сон, 1У-ХП1 гасырлардагы ежелпГана атауын кайта алган. Бул кене мемлекетп билеушшердщб!ршщ титулы гана («ескербасы») болган. Сондьщтан бул атаудыб1ршш1 осы мемлекеттщ астанасы алган, кешннен мемлекеткеосы атау бершген.Гананьщ каз1рп астанасы Аккра каласы XVI гасырда бекписретшде непз1 каланган. Бул атау жергшкп нкран тайпасынынеуропалыктар бурмалаган атауы болуы мумкш. Ал этноним «каракумырска» деп аударылады, ейткеш бул жэндш тайпаньщ тотем1болып табылады.Гвинея (ресми атауы Гвинея Республикасы) Батые Африкадаорналаскан. Мемлекет атауы Африкадагы гр! географиялык облыстьщатауына байланысты шыккан. XIV гасырдагы еуропалыккарталарда бул атау Стуа, ал XV гасырдан бастап Сшпеа нускасындабершген. Зерттеушшердщ птарх бойынша, бул атауберберлердщ игуавен («мьшкау») деген созшщ бурмалануьгаанпайда болган. Берберлер ©здершен оцтуст1кке карай коныстанганкара несщщ тай пал ар ды осылай атаган.Гвинея Республикасынын астанасы Конакри каласы 1885жылы аралда орналаскан Конакри деген шагын елд1 мекеннщорнында пайда болган. Бул атау «судын ар жагы» деген магынаберед1. Атаудыц магынасына карап, Бул атауды материк тургьшдарыкойган деуге непз бар.Замбия мемлекетшщ атауы Замбези езешне байланысты койылган.Отарлау кезещнде бул аумак Солтустж Родезия депаталган. Бул атау белпл1 саяси кайраткер, кеешкер жене ОцтустхкАфрикада алмас вндхрхешщ непз1н еалган Сесил Роудстыц (1853-1902) курмет1не койылган болатын. 1964 жылы тэуелс1зд1гшжариялаган мемлекет Замбия атауын алды.Зимбабве мемлекетшщ атауы нагыз африкалык болып табылады.Бул атау 1980 жылы кабылданган, шона тшшен аударганда«билеуппнщ уш» деген магына беред1. ХУ-ХУШ жылдары етедамыган Зимбабве империясы болган, онын астанасы болган УлыЗимбабве каласы тастан салынган сэулет туындыларымен ерек-275

шеленген. Улы Зимбабвенщ тас мунаралары осы кезге дейш сакталыпкалган жэне дэл сол гасырлардагы еуропалык камалдарулплершен б!р де кем туспейдьКения мемлекетшщ атауы Шыгыс Африкада орналаскан Кениятауымен байланысты койылган. Кения тауы осы елдшорталык бвлтнде орналаскан жене мундагы ен бшк нукте (5199м) болып табылады. Тау атауы жергшюп тшдердщ б1ршде «актау» дегенд1 бйипредь Оронимдеп аныктауыш тау басында мэцпкарлар бар екецшпн бшд1редьКения мемлекетшщ астанасы Найроби каласы 1899 жылытекйржол салу барысында непз1 каланган шагын едщ мекен орнындабой котердь Бул атау суахили тшнде «батпак» дегенмагына берсе, масаи тшнде «суык су» дегещц бишредкКонго (Конго Республикасы) Орталык Африкада орналаскан.Мемлекет атауы взенге байланысты койылган: бул аумак Африкадагыен мол сулы Конго езенШщ теменп агысында. он жакжагасында орналаскан. Мемлекет тургындарынын басымкепшшпн конго (баконго) деп аталатын этнос курайды.Конго астанасы Браззавиль каласыньщ непзш эскери бекйпсрепнде 1880 жылы француз тещз офицер1 Саворньян де Браззасалган. Уакыт ете келе осында бой кетерген кала онын 1ргетасынкалаган адамныц ес1м1мен Браззавиль (француз тшнде ешь -«кала») деп аталып кетп.Лесото Корольдш Оцтустак Африкада орналаскан. Отарлыккезецде бул аумак британдык Басутоленд Протектораты курамындаболган. Бул атау жергШ кп басуто этноним! менагылшынша «ел» сезшщ косылуынан пайда болган. 1966 жылытэуелс1здтн жариялаганнан кешн мемлекет ез атауы ретшде Лесотонытандап алды. Бул атау осы аумакта туратын сото (суто)халкынын этнонимшщ непзщце калыптаскан.Лесото астанасы Масеру каласы 1869 жылы сото халкынынкесем! I Мошвешве салдырган елд1 мекен орнында пайда болган.Кала атауы жерпл1кп халыктын тшнде «кызыл кумтастар мекен1»деген магына бередп.Либерия Республикасы Батые Африкада орналаскан. 1822жылы АКД1 азаттык алган америкалык кулдарды коныстандырууш!н сатып алган аумакта пайда болды. Бул аумакка Либерия(латынша либер «азаттык» деген сез) атауы койылды. 1847 жылы276

ез теуелс1зд1пн жариялаган мемлекет осы атауды езшде калдырды.Либериянын астанасы Монровия каласы 1822 жылы АмерикаданК0ш1ршш екелшген кулдардьщ турагы ретшде пайда болды.Елд1 мекен 1817-1825 жылдары АКД1 президента болган ДжеймсМонро курметше Монровия атауын алды. Бул еркшдш алганкулдарды Африкага коныстандыру 1сш бастаган мемлекет кайраткершекойылган ен улкен ескерткнн болатын.Ливия мемлекеп Солтуепк Африкадагы жедел дамып кележаткан мусылман елдершщ б1р1 болып табылады. Ливия атауыНщцен батыска карай жаткан шураттарда ем1р сурген ежелп либутайпасыньщ атауынан пайда болган. Бастапкыда гректер бул атауменжеке аумакты атап, кешннен букш материкке осыатаудыберген. Уакыт ете келе, оныц орнын Африка топоним! алмастырып,Ливия атауы умыт болып кеткен. XX гасьфдын басында булатау кайтадан колданыска енш, 1951 жылы осы аумакта пайдаболган тэуелшз мемлекетке бершдг.Ливия астанасы Триполи Африкадагы коне калалардыц б1р1болып табылады. К^аланьщ 1ргетасын финикиялыктар б1здщ заманымызгадешнг1 VII гасырда калаган. Бастапкыда кала Эя депаталып, кешннен ез! орналаскан Триполитания облысыньщ атауыналган. Триполи грек тшшен аударганда «уш кала» дегенмагына бередкМавритания мемлекет1 Батые Африкада орналаскан мусылманмемлекеттершщ б1р1, оныц тарихи атауы коне замандарданбастау алады. Б1здщ заманымызга дешнп III мыцжылдьщтаСолтустш Африканыц батысында Мавретания атанган тарихиаумак болган. Финикиялыктар койган бул атау «батыс елке» дегенмагына беред1, ейткеш олар ушш бул киыр батыста жатканаумак болатын. 1960 жылы теуелс1зд1гш алган мемлекет МавританияРеспубликасы деген атау алды.Мавритания астанасы Нуакшот каласы 1958 жылы шагынелд1 мекен орнында салына бастаган болатын. Бул елд1 мекенберберше Нуакшот («желд1 жер») деп аталатын. Кала атауы осыаумактагы климат ерекшелшнен хабар беред!: мухит жагалауындаорналаскан кала паосаттар белдемше енед1.Малави мемлекет1 Онтустш-Шыгыс Африкада орналаскан.Бул аумакта орта гасырларда Малави тайпа одагы курылып, кеп277

узамай езара кикшжщ эеёршёза ыдырап кеткен. Отарлау кезещндебул аумакты еуропалыктар Ньясаленд деп атайтын. 1964 жылытвуелсхздптн алганнан кейш мемлекет тарихи Малави атауыналды. Жергшюп тшде бул атау «жанып жаткан су» деген магынабередг: кун баткан кезде Ньяса колщщ бетше тускен кызыл С еулежанган от тэр1зд1 гажайып кершгс бередьТанзания Республикасы Шыгыс Африкада орналаскан. булатаудын пайда болуы мемлекет тарихымен байланысты болады:1964 жылы материктеп Танганьика Республикасы мен аралдыкЗанзибар Республикаларыныц бхрхгу! нэтижес1нде пайда болганб1ртугас мемлекетп Танзания деп атау уйгарылган болатын.1862 жылы Танзания астанасы Дар-эс-Салам каласынын непз1каланган. Калага бершген Дар-эс-Салам атауы арабшадан аударганда«бейбтнш к уЙ1» деген магына береда.Эритрея мемлекеп К,ызыл тецхздщ жагалауында орналаскан.Бул тен!ЗД1 гректер узак уакыт бойы Эритреи тецЫ (грекшеэритрос - «кызыл» деген сез) деп атап келген, кейшнен бул атаубаска тшдерде ау дарма нускасы куЙ1нде пайдаланыла бастады.Тевдз атауы онын жагалауындагы Эритрея мемлекепшн (бурынЭфиопияныи провинциясы болган) атауына бершген.Эфиопия. Ежелп гректер эфиоптарды тердсшщ туеше карап,айтопи («беттер! куйгендер») деп атаган, Эфиопия атауыныншыгу теп де осымен байланысты болган. Эфиопиялык зерттеушшермемлекет атауын ежелп Аксум империясынын непзш салганХам патшанын немерес! Итиоппис ёсшимен байланысгырады.Бул онша шындыкка жанасымды емес, ейткен1 ерте замандардаонша белшп емес адамнын ес!м1мен улкен аумакты атау ете сиреккездесетш.Ал Эфиопия астанасы Аддис-Абеба каласынын атауына катыстымундай еюжакты пшр жок. 1887 жылы Эфиопия императоры03ШЩ резиденциясын Энтотодан каз>рп ел астанасы турган жергекеш1рген болатын. Императордын жубайы бул жана астананыАддис-Абеба (жерпл1кп амхар тш!нде «Жана гул» деген сез) депатауды усынды. Бул атау Эфиопия астанасынын сипатына сейкескелед!, бул каланы еуропалык зерттеушшер климаттык ерекшел-1ктер1не карай бей не л 1 турде «Мецп кектем каласы» деп театайды. 1889 жылдан бастап Аддис-Абеба ресми турде астанамортебесш алды.278

Тацырып бойынша бацылау сурак/пары1. Африкада кандай тарихи атаулар бар жэне олар кандай жагдайлардакалыптаскан?2. Отарлау кезещнде Африкада кандай топонимдер пайда болды?3. Тэу6лс1зд1к жылдарында Африканыц кай елдершде топонимдерезгерд!?4. 1шк1 ерёкшелшгерше байланысты Африканы кандай топонимикалыкаумактарга жмстейд!?5. Солтуепк Африканыц топонимия лык жуйесшдеп ерекшел1ктер кандай?6. Гвинея-Судан аумагындагы топонимдердщ калыптасуына кандайжагдайлар веер еткен?7* Эфиоп-Сомали аумагында кай тшдердеп топонимдер басым?8. Орталык жэне Шыгыс Африкадагы география лык атаулардыц мазмундыкерекшел1ктер1кандай?9. Оцтустж Африка аумагыньщ табигат ерекшелжтер! топонимдершдекалай керше тапкан?10. Африкадагы езен атауларынын этимологиясында кандай зацдылыкбайкалады?11. Африка оронимдершде кандай индикатор Терминдер кездесед1?12. Африка лавдшафтарыныц сипаты топонимдерде калай кернпс тапкан?-13: Африкадагы мемлекет атауларынын калыптасуына кандай факторларьщпал еткен?14. Африкадагы мемлекет астаналарынын атауларында кандай акпараттарбершген?15. Африкадагы мемлекет жене астана атауларынын кайсыларында географиялыкдеректер кездесед!?10-так ы р ы п . АУСТРАЛИЯ ЖЭНЕ МУХИТТЬЩАРАЛДАР ТОПОНИМИЯСЫ10.1. Аустралия мен Мухиттык; Аралдардагытопонимиялык жуйелердщ калыптасу жагдайларыАустралия. Ежелп дуниенщ географтары оцтуетште улкенкурлык бар деген болжам айткан бодатын. Мысалы, ежелп грекгеографы Клавдий Птоломей II гасырда оцтуепк жарты шарда279

болуы мумкш дуние бел1пн Терра аустралис инкогнито («белгкязоцтустж жерлер») деп атаган болатын. Аустралиянын солгустнсшеттерше дёйш жеткен алгашкы еуропалык саяхатшылар булатаумен осы аумакты атап, карталарда белгшей бастады. ОцтустжАмериканыц ашылуына байланысты белпаз онтуст1к материксаяхатшылар мен зерттеуш1лерд1 кайта кызыктыра бастады. 1522жылы Польшада шыккан Ян Стобницкийдщ географиялык картасындаАзиядан оцтустж-шыгыска карай улкен материкбейнеленш, онын жанына «Белпаз жер» деген атау жазылды.Еуропалык елдерде жаца курлыкты табу ушга кептеген экспедицияларжасакталып, мухит кещштгш шарлай бастады.1605 жылы карашада Тынык жене Уцщ мухитында б1рнешежаца аралдарды ашкан голландиялыктар Виллем Янсзоннын жетекш1Л1гменЯва аралынан Оцтустж Жерд! 1здеуге аттанганболатын. Коп узамай-ак 1606 жьшы олар Аустралиянын солтуспкбатыстубепне келш жетт1, б1рак оны Жана Гвинеянын жагалауыдеп ойлады. Жана жерлерд1 голландиялыктар Жаца Голландиядеп атады. Будан соцгы болган экспедициялар Янсзоннын жанакурлыкты ашканын делелдеп берд1. Бесшш! курлыктын зерттелу1олашылганнан кешн ею гасырга созылды. Бграк онын нактыатауы орныкпаган болатын. Кейшнен Аустралияны айналыпшыккан Мэтью Флайндерс 1814 жылы туцгыш рет бул жанакурлыкка катысты Терра Аустралис атауын колданды. бул атаубгрден беюп калды.Аустралия материпнде топонимиялык жуйенщ калыптасуыб1рнеше кезендерден турады. Алгашкы географиялык атаулараборигендердщ аумакты игере бастауына байланысты калыптасты.Аборигендер непз1нен юшшр1м географиялык объекплергеатау берген болатын. Улкен аумакты алып жаткан объеьспш атаудыцкешпенд! ещ р кешкен аборигендер уш1н ешб^р манызыболган жок- 1р> объектшердщ к0пш1Л1Г1Н1ц атауларынын мулдеболмауын осымен тус!нд1руге бол ад ы. Аборигендер уш!н езшщнакты уакыт мерзШнде уакытша мекен еткен шагын аумактынбасты ерекшешктерш бшу мацызды болатын. Осы себепт» Аустралиядагы улкен аумакты алып жаткан шелдердщ, тау жоталарынынжалпы атаулары жок.Орта гасырларда материктщ солтуст!К жаг ал аул ары на малайжене явалык тещзшшёр кел«п журд1. 1606 жылы онтуспк мате-280

рикп апщан В.Янсзон оны Жаца Голландия деп атады. Кешнпэкспедициялар барысында Аустралия жагалауларында голландиялыкатаулар калыптаса бастады. 1623 жылы голландияльщтар ЯнКарстенс пен Вилль ван Колстер экспедициясы «Пера» жэне «Арнем»аталатын кемелермен Жаца Гвинеядан оцтустжке карайжузш, улкен шыганакка келгп юрд!, Шыганакка сол кезецдепЖаца Голландия Vшдетанывыц генерал-губернаторы Питер деКарпентье (1588-1659) еегм! бершш {Карпентария), тубек«Арнем» кемесшыц атымен Арнемленд деп аталды. Экспедицияжетекипс1Ян Карстенс ез жазбаларында бул аумакты «Жер шарындагыец кунарсыз жер» деп сипаттап, мунда ец кайыршы, ецбейшара адамдар туратындыгын жазган. Аустралия жагалауларындаНидерландтагы Лувен каласыныц курметше койылганЛувен муйкл, Карпентария шыганагындагы Грут-Айленд («уженарал») аралы атауларын голландияльщтар койган. Жалпы алганда,голландияльщтардыц географиялык ашулары кездейсок,бытыращы сипат алды, сондьщтан топонимдер де аз койылды.ХУШ гасырдыц соцына карай Джеймс Кук бастаган зерттеужумыстарыныц каркынды сипат алуы аэтижесщце агылшьга атауларыкептеп пайда бола бастады. Бул топонимдер арасында белгйпкайраткерлер, зерттеушшердыц аты-жешмен байланысты географиялыкатаулар басым болды. Сол кездеп Улыбритания бил1-пндеп саясаткерлер мен кайраткерлер ес1мдер1мен байланыстыб1ркатар топонимдер пайда болды:- Виктория (британ тагыныц кролевасы);- Йорк (саясаткер Чарльз Филип Йорк);- Сидней (Улыбританиядагы отарлар кп женщцеп хатшы лордСидней);- Мельбурн (Улыбритания премьер-министр!, Мельбурн виконтыУильям Лэм);- Аделаида (IV Вильгельм корольдщ жубайы, королева Аделаида);- Брисбен (генерал Томас Брисбен);-Дарлинг (Жаца Оцтуепк Уэльс губернаторы Ралф Дарлинг);- Муррей (Британдык отарлар министр! Джордж Муррей).Бул эиресе езен атауларында айкын байкалды, Аустралиядабритандык азаматтардыц курметше койылган езен атауларыкосымшаларда арнайы келт1р1лд1 (К КосымшаЛ281

Зерттеушшер мен зерттеу экспедицияларын уйымдастырушылардыцес1мдер1 де номинация урдкйнен тыс калган жок:Аустралияда олардыц курметше койылган Эйр, Кук, Флиндерс,Митчелл, Гарднер, Грегори, Огастес атаулары пайда болды. Осыкезецде дел осындай француздык атаулар (.Жозеф-Бонапартжэне Географ шыганакрмры, Перонс аралдары, Перон тубегг)калыптасты.Коныс аударушылардын топонимиясына тен тагы б1р кубылыс- коныс аударган топонимдердщ пайда болуы. Мысалы,Vлыбританиядагы кала атаулары (Глостер, Гейтсхейд, Ньюкасл,Страуд, Кардифф, Суонси жене т.б.) Аустралия жершде коныстепта.XX гасырда матернктеп объеютлерге медениет пен гылымныцтанымал кайраткерлер* ес1мдер1 бершетш болды. Соныменкатар, аборигендш: атаулар жинакталып, жангыртыла бастады.Мысалы, 1913 жылы Аустралиянын жаца астанасынын курылысыбасталганда бул калага аборигендш Канберра («кездесу орны»)атауын беру уйгарылды.Мухиттык, Аралдар Тынык мухиттыц орталык, оцтуспк-батысбелшндеп аралдардыц (жалпы саны 10 мыц шамасында)жиынтыгын атайды. Бул атау дуние жуз1 бойынша калька, ягниаударма атау болып табылады. Алгаш рет бул атауды гылымиколданыска 1810 жылы М.Браун енпзген болатын. 1832 жылыфранцуз тещзшнл Ж. Дюмон д ’Юрвиль Мухиттык аралдардыерекшел1ктерше карай б!рнеше топка ажыратып, оларды былайшаатауды усынган болатын: Микронезия (грекше «усак аралдар»),Полинезия (грекше «кеп аралдар») жене Меланезия (грекше «карааралдар»). Кешшрек Мухиттык Аралдар катарына Жаца Зеландияны да косатын болды. Б1рак б>з ез талдауымызда бул аралдыцтопонимиясын жеке карастырамыз.Еуропалыктар отарлаудын алдында Мухиттык Аралдардынжеке топтарындагы даму децгеЙ1, антропологиялык жене тщщккурамы ете еркели болды. Осы кезенде букш Аустралия менМухиттык Аралдардын байыргы тургындары арасында дамудынжогары сатысында тургандары полинезиялыктар болатын.Каз1рг1 замангы зертгеулер полинезиялыктардын ацыздары непзгндеолардыц накты тарихын жангыртуга болатынын делелдепотыр. Мысалы, ер аралдар даты тургындар ездер1нщ ата-теп ту-282

рал ы, олардьщ жорьщтары женшде эцпмелерД1 урпактан урпаккаберш отырады. Полинезиялык галым Те-Ранги-Хироаньщ соцгыдеректер1 бойынша, Раротонга аралындагы ец узын ата-бабаларТ131М1 92 урпакты камтыган. Муньщ ез1 жергшкта атаулардыцкурдел! жуйесшщ де сан гасырлар бойы езгермей сакталумумкшдйт болганын керсетедьОтарлау алдында меланезиялыктарда алгашкы кауымдыккурылыс басым болды. ЭЫресе Жаца Гвинея мен Меланезияньщсолтустак-батысындагы тайпалар дамудьщ темен децгешндекалып койган едь Салыстырмалы турде Жаца Каледония менФиджи аралыныц тургындары когамдык дамудыц сел жогарысатысына ауыскан болатын. Осы себептерге байланысты жерплпстаатаулар да ете карапайымдылыгымен ерекшеленед1, кобшесесипаттау магынасында жасалган.Мухиттык Аралдардагы еуропалык атауларды испан, португал,голланд, агылшын, француз, орыс зерттеушшер1 койган.Алгашкы кезецде б!р елдщ тещзшшер1 койган атауды бшмегенекшш! б!реулер1 дел сол объекйге баскаша атау беру1жш кездеседйБул тургыдан Таити аралы кезге ту ста. XVII гасырдыцбасында испандык тещзш1 де Кирос бул аралды Саггитариа(«Мерген шокжулдызы») деп атады, ал XVIII гасырдыц орта шешндеосында келген агылшын Уоллис аралга Улыбритания корол1Ш Георг атын берд!. Сол кейшректе Л.А. Бугенвилль баскарганфранцуз экспедициясы аралды Жаца Цитера деп атады. Осыганкарам астан аралдыц жергшкта Таити («шагын арап») деген атауысакталып калды.1642 жылы Жаца Зеландия аралдарына кел1п жеткен алгашкыеуропалык саяхатшы, голландиялык тещзып Абель Тасман031НЩ Отанына уксас осы аумакты Жаца Зеландия деп атады.вйткеш Голландия провинцияларыныц б!р1 Зиланд («тещзджжер») деп аталатын. Голланд картографтары Жаца Зеландия атауынбгрдец кабылдап, карталарында белгшей бастады.Жаца Зелаидияныц еуроцалыктарга дейшп халкы маори болыпесептелед1, каз1рп кезде олар мемлекет халкыныц 15%-гажуыгын курайды. Жаца Зеландияныц осы кунге дейш сакталыпкалган жергшкта маори тшшдеп атауы Аотеароа («узын ак булт»)болатын. Маори атауларыньщ кепшшгп ацыздармен «дейектелген».Мысалы, Солтустак арап маори тшшде Икаа-Мауи («Мауи283

балыгы») немесе Агино-Иауи («Мауи туган») деп аталады. Маорихалкынын танымал ацызы бойынша, Мауи кудай шппш балыктэр13Д1 бул аралды балык аулау кезшде мухиттан алып шыккан.Оцтустж аралда маори халкы ежелден бер1 нефрит ездйрген, сондыктанбул аралды Те-ваги-Пунаму («жасыл тас орны») депатаган.Еуропалык коныс аударушылар Жаца Зеландия га ёздершщтар их и отандарындагы атаулар ды (Данидин, Темза, Нью-Плимут,Стратфорд, Оксфорд, Крайстчерч), Улыбританиядагы кайраткерлердщ еехмдерш (:Веллингтон, Тасман, Кэмпбелл) алып кедщ.Жаца Зеландиядагы антропонимдер мен патронимдердщ Т131М1косымшаларда арнайы келт1ршд1 (К Косымша).Сонымен Аустралия мен Мухиттык Аралдарда топонимиялыкжуйенщ калыптасуына байыргы халыктыц коршаган ортатур алы тус1Н1ктер1, сешм-нанымдары, елеуметпк жэне шаруашылыкем1р1 эсер еткен жене еуропалык зерттеупйлер мен конысаударушылардыц да ыкпалы зор болган.10.2. Жерпл1кт1 жене отарлау кезшде калыптаскангеографиялык атаулар топтарыАустралия топонимиясы кептеген тшдердеп (агылшын, француз,голланд, малай, ява жене аборигендак ттлдер) географиялыкатаулардан туратын жуйе болып табылады. Мунда ец кеп атауларагылшын тш ндел жене байыргы аборигендердщ атауларыболып табылады.Агылшын топонимиясынын басымдыл ыгы б!рнеше себептерментусщщр1лед1: аборигендерде езшдж жазу улгкл болмагандыктанкептеген атаулар жазба кужаттарда ттркелмеген женеумытылып кеткен, олардын мекен орнын жш ауыстыруы топонимдердтеуропалык карталарга тус1руд1киындатты, оныц устшебастапкыда еуропалыктар байыргы халыктармен мулле байланысжасамады. Осы себеггп жаца жерлерге агылшындар ездер!койгысы келген географиялык атауларын коя берд1. Соныменкатар, XIX гасырдыц екшпп жартысында аборигендж топонимияныагылшын тшше аудару едетке айналды. Осы агалгандардыннетижесшде кептеген байыргы атаулар бурмаланып, умыт болып,жойылып кетп.284

Агылшындар койган атаулардьщ басым кепшшл (80% шамасында)белгш б!р тулганьщ курметше жене Улыбританияаумагындагы атаулардьщ кайталанган нускалары (патронимдер)болып табылады. Топонимдердщ екшпп улкен тобын географиялыкрбъектщердщ белгш б!р ерекшел1ктерш сипаттайтын атаулартобы курайды. Бул атаулардьщ басым кепшшп каз1рп агылшынтшнде жасалгандыктан, магынасы тусшктх болады.Аустралияныц байыргы жене агылшьшдьщ топонимиясындагеографиялык терминдерд! пайдалану ете жш кездесед!. Аустралияматеригшщ табиги ерекшелктер1 (куацшылыгы, бетк! сукездерщщ аздыгы, шел-шелейта ландшафтылардыц басымдыгы)атаулар курамында еадресе гидрографиялык терминдердщ басымболуына себешш болган. Аустралияда уакытша гана агын болатынкургак арналарга катысты колданылатын крик крик(агылшынша сгеек «жылга, езен саласы» деген сез) термиш кептегенатаулар тузед1. Мундагы Барроу-Крик, Диамантина-Крик,Куперс-Крик, Теннант-Крик, Хол-Крик деген топонимдер осы терминнепзшде калыптаскан.Жергшкй жердей твсешш бет сипатыньщ ерекшел1ктер1 ландшафтылыктерминология мен атауларга неиз болган. Мундааборигендердщ терминдер1 непзшде калыптаскан, тасты грунттыбщщретш гиббер, «ойылым, опырылым» магынасын беретшгильгай, кумды-тозацды грунтты белгшеу ушш колданылатынпарна терминдер1 гылыми колданыска енш кеткен.Физикальщ-географиялъщ объектмердщ атауларыныц курамындагидрографиялык терминдер улесг жогары. Су жепспейтшбаска аумактардагы (3.4 тацырыпшасын царацыз) сиякты,Аустралия аборигендершде де гирографиялык терминология етеж1ктелген сипат алган. Аумактагы кез келген кшпсентай жылга,Т1ПТ1 жылдьщ кеп мезгшнде сусыз жататын арналар да нактыатауларга ие болтан. Мысалы аборигендер жергшкп жерде езентурлерш нактылау ующ билла («езен»), покатару («улкен езен»),пара («шагын езен»), мунеела («ирелевдеген езен») деген терминдерд1пайдаланып, оларды географиялык атауларга косыпотырган. Жалпы «су» деген магына беретш куаама, куэнанбейан,табулл терминдер1де атаулар курамында жш кездеседьАборигендерде геоботаникалык терминология да кунгп жетшген.Материктеп ес1мд1ктердщ катарында эндемиктер кеп285

болгандыктан, кептеген есгмдж турлер1 мен б1рлестйсгерше катыстыагыл шындар байыргы атауларды пайдаланута межбур болды.Осьшайша, аборигендердщ бута турЁндеп акацияларга бергенфитоНимдершщ непзшде бригелоу-скрэб, мульга скрэб, эвкалипттурлершщ жерпл1КТ1 атауларына сэйкес моли скрэб, ярра дегенатаулар пайда болды. Бул жагдай зоонимдерге де катысты болды.Аборигендш сипаттаушы топонимияда зоонимдер жшкездеседн Буллинундгел («тотыкустар жер1», Мурвиллумба («улкенопоссум бар ж ер», Туррумга («дингоны устап алган жер»), Карп(«акула») жене т.б.Аборигендш атауларда ашропонимдердщ мулде кездеспеушгалымдар бул халыкгардьщ сешм-нанымдары бойынша адамесгмш дауыстап айтуга тыйым салынганымен тусшд1ред1.Мухиттык, Аралдар топонимиясыныц басты ерекшелт ретшдеатаулардын тщщк тургыдан алуан турлппгш атау га болады.Мунда топонимдердщ ж ергш гп тшдер кабаты мен еуропалыккабаты ажыратылады. Жергшкт! тшдер жуздеп саналганыменжэне аралдар б1р-б1ршен кашык орналасканымен, олардыц жалпыкурылымы онша улкен айырмашылык жасамайды.ЕкгншI ерекшелйс - Мухиттык Аралдардын тургындары мухитпентшелей байланысты болгандыктан жене кебшесе аралдаржанартаулык сипатта болгандыктан, оларда шыганак, риф, аралдар,таулардыц, лагуналардын турлерше катысты терминологияете жштелген сипат алады. Полинезия аралдарында мауна («ту,шыц»), моту («арал, атолл», вануа («жер, курлык»), ваи («су»),рифтердщ турлерше катысты тер мин дер (марахи, путэу, тираре.карена) жш кездеседг Географиялык объектшерд1 салыстырунепзшде койылган атаулар курамында нуи («улкен»), ити(«К1Ш1»), роа, лоа («узын, созылынкы») тэр13Д1 сездер де бар(30-кесте).Угитиа ерекшелш - бул аумакта да, Аустралиядагы терЁздй,1р! объектшерге жергшюп хаяык атау бермеген.Мухиттык аралдардагы еуропалык атаулар кебшесе ескерткппатауларболып табылады. Бул атаулар (Маркиз, Мариан,Маршалл, Гилберт, Уоллис жене т.б.) зерттеупплер мен мемлекеткайратксрлершщ еамдерймен байланысты койылган. Соныменкатар, дши багыттагы топонимдер ( Пасхи, Санта-Крус, Санта-Роза, Рождество, Сулеймен) де кездеседй286

30-кесте. Мухиттык Аралдардагы топонимдер курамындагытерминдер мен сездерр/с Термин Топонимдер1 ваи Ваиаку. Ваитупу (Тувалу ар.'). Ваиоаатеа (Туамоту арЛ. Ваитупу(Тувалу арЛ. Ваилала (Уоллис арЛ. Ваиланги-Лала (Фиджи арЛ2 вануа Вануа-Вату, Вануа-Леву. ВанУа-Мвалаву (Фиджи арЛ. Вануа-Лава,Вануату3 мауна Мауна-Лоа, Мауна-Кеа (Гавай ар.)4 моту Моту-Ити, Моту-Оне, Моту-Нао (Маркиз ар.),Мотутунга (Тувалу ар.) Туамоту5 ити Рапа-Ити (Тубуаи ар.) Моту-Ити (Маркиз ар.)6 нуи Нуи (Тувалу ар.), Рапа-Нуи (Пасхи ар. жерплпсп атауы)7-' роа, лоа Макароа, Муруроа, Рангироа, Такароа (Туамоту ар.), Нукулоа(Уоллис ар.), Тетиароа (Котам ар.), Ханга-Роа (Пасхи ар.)Жаца Зеландияда маори топонимдершщ б!р тобы халыктыкгеографиялык терминдер непзшде калыптаскан. Ваи («су, езен»),рото («кел») терминдер1 аралдардагы Ваитати, Ваитоа, Ваихоу,Ротоману, Ротороа, Роторуа топонимдершщ курамындакездесед!. Бейнел1 атаулар жанартауларга койылган, мундагыАоранги жанартауыныц атауы «аспанды тесш ететш», ал Руапехужанартауы «узын куриреуж курдым» деген магына беред1.Кейб1р маори топонимдер1 ете узак, олар белгш б!р окиганыбаяндайтын сейлемдер турпще. болады. 73 ерштен туратын елд1мекеннщ Туаматавхакататагихангакоуутематеапокаивхенуакитанатахукапикамаупхагоритадеген атауы шамамен «Улкент а е т Тематеа деген адам шыкдан, (мрак кырка аркылы етш,жаца жерд1 ашкан, сонда езшщ туыстары ушш сыбызгы ойнагантау тебес1» деген магына бередьСонымен, Аустралия мен Мухиттык Аралдардыц топонимиясьшдабасты еш кабаттыц (жергшжп жене еуропалык) бар екецщпаньщталды. Дегенмен аумактарды игеру, отарлау саясатына,жергшгсп топонимдердщ ерекшелжтерше байланысты олардыцезара арасалмагы жеке аудандар бойынша улкен айырмашылыкжасайды. Жалпы алганда, осы аумактарда аборигендж топонимдердщжацгыруы жене оларды зерттеу жумыстары каркындыжурпзшуде.287

10.3.1рж табиги жене экономикалык-географиялыкнысандардын атауларыАделаида каласы Ощустш Аустралия штатыныц эюмшйшсорталыгы болып табылады. Каланыц нешз1 1836 жылы салынып,оган 1830-1836 жылдары Улыбритания корол! болган IV Уильямнъщжубайы, королева Аделаида ес1ш бершген.Вануату мемлекеп Тынык мухиттын оцтуспк-батысындагыЖаца Гебрид аралдарында орналаскан, ел аумагы 83 аралды камтиды.Жергйпкп бислам диалёкттсшдё «б1здщ жер» деген магынаберед1, жалпы полинезиялык вануа («жер, курлык») деген сезшеншыккан. Аумак 1980 жылы езшщ твуелс1зд1пн жариялаган кездеВануату атауын алган.Кирибати мемлекеп Тынык мухиттагы Микронезия женеПолинезия аумагына енетщ 33 атоллды камтиды. Бул атаудыншыгу теп езгеше болып келед1. 1788 жылы осы аралдарга езшщ«Шарлотта» аталатын кемеамен келш жеткен алгашкы еуропалыкТомас Джилберт болатын. 1820 жылы бул аралдарда болганорыс тещзшкп И.Ф. Крузенштерн аралдарга Гилберт (агылшыншабшмейтщ тещзпп Джилберт дегенда ссылай жазган) ес1мшберщ, бул атау Ресей Географиялык когамында пркеуден етт1.Жергш1кт1 халык пен осында турып жаткан аздаган агылшынконыс аударушылары бул атауды б1рден кабылдады. Щракж бргш кп плде айтуга оцай болу ушш халык оны бурмалап,Кирибати деп атап кетг!. 1979 жылы тэу ел азд тн алган аралдармемлекетке Кирибати атауын тандап алды.Мариан аралдары Тынык мухилыц батыс белшнде орналасканаралдар тобы, Микронезия курамына енедь Бул аралдарды1521 жылы Ф. Магеллан ашкан. 1665 жылы Испания королевасыМария Анна Австрийская осы аралдардыц тургындарын христиандшше к1рпзуге руксат беру кезшде аралдарга ез ес1М1н берген.Маршалл Аралдары Тынык мухиттагы Микронезия аралдарытобына жатады, мемлекет аумагына 29 атолл мен 5 арал енед!.Бул аумакка 1788 жылы «Скарборо» кемеамен келш жеткен алгашкыеуропалык Джон Маршалл болатын. 1820 жылы буларалдарга келген орыс тещзйнс! И.Ф. Крузенштерн аралдаргаресми турде оны алгаш ашкан Маршаллдыц есхмш берд1. 1990жылы елдщ теуелстзд1пн БУУ ресми турде таныган.288

Меланезия —Тынык мухиттыц оцтустш-батыс бвдигшдепЖаца Гвинея, Бисмарк, Сулеймен, Жаца Гебрид, Жаца Каледония,Фиджи аралдары тобыныц жалпы атауы. 1832 жылы французтещзыпа Ж. Дюмон д’Юрвиль енпзген бул атау ежелп гректшнен аударганда «кара аралдар» дегенд! бпццреда. Бул атаудыцшыгу тепн осы аралдардыц жергшкп халыктарыныц тер!с1 каратусп болуымен тусщщруге болады.Микронезия деген жалпы атаумен Тынык мухиттыц батысбел1гшде орналаскан усак аралдар тобын атайды. Микронезияаумагына Мариан, Каролина, Маршалл, Гилберт жене т.б аралдардыкамтиды, олардыц жалпы саны 1500 шамасында депесептеледг. 1832 жылы француз тещзппш Ж. Дюмон д’Юрвильенпзген бул атау ежелп грек тшнен аударганда «усак аралдар»дегещц бшд1ред1. Булай аталуы осы топка енетш аралдардыцусак болуына байланысты тусшдГршедо.Науру шагын мемлекеп Тынык мухиттыц батыс белНндеп031 аттас маржан аралында орналаскан. Жер шарындагы ецкшкентай мемлёкеттердщ бгрг саналатын бул елдщ тагы б1р ерекшел1Г1—ресми астанасыныц болмауы. 1968 жьшы Т0уелс1зд1пнжариялаганнан соц Науру Республикасы атауын алган.Папуа-Жаца Гвинея мемлекет1 Тынык мухиттыц оцтустшбатысбол1Г1нде орналаскан. Бул атаудагы папуас созг малайтЫндеп папува («буйра шаштар») деген сезден шыккан; 1526жылы португал тещзшю! Менезеш аралга Папуа атауын бердг. .Бул аумакка алгаш келгендерд1Ц б!р1 осыныц алдында рана Гвинеягабарып келген испан зерттеуш1с1 Иньиго Ортиз де Ретезболатын. Зерттеупп Папуа тургындарын алгаш корген кезде оларды©31 болып келген Гвинеядагы африкалыктарга уксаткан. Солсебепт1бул аумакты Жаца Гвинея деп атаган. 1975 жьшы бурынгыотарлык провинциялар б1р1гш, Папуа-Жаца Гвинея Республикасыдеп аталатын тэуелсЬ мемлекет пайда болды.Самоа аралдары Тынык мухиттыц оцтустш болшнде орналаскан,бул топаралдыц батысын осы аттас тоуелаз мемлекеталып жатыр. Жергш1кт1 т1лде «моа мекендейтш жер» деген магынабереда. Бойыныц бщктщ 3,6 м, салмагы 250 кг-га дейшжететщ. алып моа кусы аралдардыц байыргы тургындары ушштотемд1к кус больш есептелед!. К$з1рп кезде тугел1мен жойылып19-1263 289

290кеткен. Соцгы рет моа кусын бул аралдардан XVIII гасырдыцсонында керген.Сулеймен ара/дары Тынъщ мухитындагы Меланезия аралдарыкурамына енедЁ, жалпы саны 992 аралды камтиды. Буларалдарга 1567-1568 жылдары алгаш жеткен испан тецЁзшЁсЁ Альвароде Менданья и Нейра болды. ТецЁзшЁ бул аралдардан алтынтабылады деп умЁттендЁ. Сол себептЁ аралдарга 1нжшдеп байлыгыасып-таскан, акылгей Сулеймен патшаныц есЁмЁн бердЁ.Тувалу жергЁлЁктЁ тьтде «сегЁз арал» дегендЁ бЁлдЁредЁ. ШындыгындаТувалу 9 арал дан турады, бЁрак олардыц бЁрЁ Ниулакипш1949 жылга дешн елсЁз, коныстанбаган арал болатын.Улкен Виктория швл1 Оцтустнс Аустралиядагы кумды шелболып табылады. Бул кумды шецщ 1872-1876 жылдары 1шкё АустралняныцшелдерЁн зерттеу барысында ашкан. Бул шелдЁмассивтЁц оцтустЁгЁ Англия королевасы Викторняныц курметЁнеУлкен Виктория ьивл1 деп аталды.10.4. Мухиттар топонимиясыАтлант мухиты. Бул атау туцгыш рет Атлантис тецтдеген нускада ежелгЁ грек тарихшысы Геродоттыц (бЁздЁц заманымызгадейЁнгЁ V гасыр) ецбектерЁнде кездеседЁ, ал римдЁк галымУлкен Плиний (I гасыр) бул мухитты Атлант мухиты деп атаган.Атаудыц этимологиясын кене грек анызындагы Атлант дегеналыптыц атымен байланыстырады. ГректердЁц сенЁм-нанымдарыбойынша, Зевс кудайдыц каргысына ушыраган осы алып ЖерортатецЁзЁнен батыска карай жаткан жерлерде аспанды у сталтуруга мэжбур-мыс. Орта гасырларда мухит Солтустгк тещз,Батые мухит, Сыртцы мухит деген эртурлЁ атауларга ие болды.Мухит атауын Атлант Мухиты деп атауды 1650 жылынидерланд географы Бернхардус Варен ну с усынды. К^азЁргЁ тургыдаАтлант мухиты угымы тек гасырдын ортасында калыптасты.Солтусппк Музды мухит. Ен солтустЁкте орналаскан булмухиттын ездерЁне белгЁлЁ жерлерЁн ежелп орыстар Студеноеморе («суык тецЁз») жене Дышащее море («тынысы бар тецЁз»)дееп атаган. Батысеуропалык карталарда СолтустЁк Музды мухиттыдербес мухит ретЁнде XVII гасырдан бастап Гипербореймухиты дегея атпен белгЁлей бастаган. Бул атау кене грек тЁлЁндегЁ

«аса улкен» деген магына беретш гипер сез1 мен солтустж желдеркудайы Борей ес1м1шц косылуы нетижесшде калыптаскан.Осы атауды жалпылама турде аударсак, магынасы «шетк1солтустж мухит» дегенд1 бшд1ред1. Дел осы кезецце бул атауменкатар, Маге С1аЫа1е («Музды мухит»), Осеапиз 8ер1еп1попаИз(«Солтустж мухит») деген атаулар колданыста болды. ХУИ-ХУШгасырлардагы орыс тшндеп жазбалар, жылнамалар мен гылымиецбектерде Море-Океан («тёщз-мухйт»), Ледовитое море(«Музды тещз»), Северный океан («Солтустж мухит») деген атауларкатаркездесетш болды. XIX гасырдыц 20-жылдарындаАрктиканы зерттеген орыс адмиралы Ф. П. Литке СолтустжМузды мухит деген атауды усынды, бул атау тек 1935 жылыгана тубегейл1 .бекцц. Соган карамастан, агьшшын тщщ елдердекейде Агсйс осеап («Арктикалык мухит») атауы ел! колданьшыпжур.Тынык, мухит. Эр кезевдерде бул мухит та эртурл1 атауга иеболган. 1513 жылы Панама мойнагынан бул мухитты еуропалыктарарасынан бфшпп болып испан конкистадоры ВаскоНуньес де Бальбоа керген болатын. Шетиз-шеюлз бул алып мухиткаБальбао «Оцтустж мухитЫ» деген атау берген. Б1рак мухиттьщбул атауыныц гумьфы узак болмады. 1520 жьшы езшщ Жер шарынайналган сапары барысында Ф.Магеллан осы мухиткашыккан. Ф.Магеллан 3 айдан астам жузген кезещнДе Жёр шарындагыец тынышсыз бул мухит ешкандай сурапыл «мшезш»керсеткен жок. Мухит туралы осы алгашкы есершщ непзшдеФ.Магеллан оган Тыньщ мухит деп ат бёрд1.1752 жылы француз географы Бюаш елемдеп ец улкен мухитканагыз лайьщ болатын Улы мухит деген жаца атау усынды,б1рак бул колданыска енбей калды. Каз1рг1 кезге дейш Ф.Магелланкойган Тынык мухит атауы дуние жуз1 бойынша басымколданыстагы атау репнде сакталып калды.Ундг мухиты. Ундютан тубепн1ц атауына байланысты койылган.Бул атау кене топонимдердщ б!р1 болып табылады. Ежелг1гректер бул мухиттьщ ездерше белгш! жеке белжтерше де аткойган. Ежелп римдж галым Помпоний Мела мухитты МагеЫсИсиз («Унд1 мухиты»), ал Улкен Плиний Осеапиз ОпепТаИзЫйЫсиз («Шыгыс Унд1мухиты») деп атаган. XVI гасырдан бастапУндо мухиты атауы ж т колданыла бастады.291

18-су ре г. Пелагонимдердщ маг ы налы к топтарыКрсымшаларда мухит агыстарыныц атауларына катысты деректербершген (Л К,осьтша).Мухит бвл1ктер1Н1ц топонимиясы. Тенгз жене онын,белдагерщщ атауларын пелаготщдер деп атайды. Кептеген пелагонимдеркершшес жаткан курлык белш'ершщ атауларынабайланысты койылды (78-сурет).Суретте пелагонимдерд1ц топтарына енетш атаулар тугел камтылганжок, кейб1реулер1 гана мысал репнде керсетшд]. Ежелпфиникиялыктар мен гректер, римд>ктер койган Жерорта тевдз1алабындагы тен1здер мен бугаздар, шыганактардан баскаларынынатаулары орта гасырлар мен жана кезенде калыптасты.Адриат тещз§ Жерорта тещз1нщ бел1г! болып табылады, олАпеннин жене Балкан тубектер1 аралыгында орналаскан. Атаудыцтупнускасы ретшде ежелп иллириялык а

Ежелп римдж авторларда тенЁздщ Адрия, таге Найпайсит дегенатаулары кездеседЁ. Кейде Ион тещзхмен бгрге бул тещзд1таге Зиретт, ягни «жогаргы тещз» деп те атаган. Буган Тиррентещзшщ 1п/егит («теменп тещз») атауы да себеппй болган.Славян хальщтарында тещздщ Ядран, Ядранское море деген атауларыбелгш болган.Арафур тецт Унд1 мухитыныц тещз болып табылады, Аустралия,Жана Гвинея жэне Индонезия аралдары аралыгында. орналаскан. Тещз атауы альфура этноинмшен пайда болтан. XVIгасырда Молукк аралдарына келш жеткен алгашкы еуропалыктаросындагы жерплпсп тургындарга шартты турде альфура(аНйип, Ьага&ги - «орман тургындары») деген жалпы ат бергенболатын. КдзЁрп индонезиялыктар тшнде 1аи1 А1йдг (Алфур тещзОкалып койган. Ал атаудьщ агылшынша Ага&га 8еа деген озгергеннускасы баска тщдердеп нускаларга непз болган: орыстардатещз Арафурское море, ал казакша нускасы - Арафур тецт.Баб-эл-Мандеб бугазы Унд1 мухиты алабына енед1, Кызылжэне Арабия тещздерш жалгасырып жатыр. Араб тшнде бугазатауы «коз жасыныц какпасы» деген магына беред1. Бул атаубугаздан етуге байланысты навигациялык киыншылыктарга байланыстыкойылган болуы мумкш.Балтьщ тецт Атлант мухитыныц Солтуепк жэне Орта Еуропажагалауларын шайып жаткан курлыюшшк тещз1 болыпсаналады. Алгаш рет тещздщ ВаШсиш таге («Балтык тещзЬ>)| деген атауы 1075 жылы германиялык жылнамада бершген болатын.Бул атаудьщ этимологиясы эш толыгымен нактыланбаган.Осы тургыда ею непзп пшр бар: б1ршцпс1 тещз атауьш литва■; тшндеп ЪаИаз, латыш тшндеп ЬаИз («ак») дегенмен байланыстыру,ал еюшша топонимд1 латынша ЪаЫеиз («белдеу») сез1непз1нде тусщщру болып табылады. Казфг* кезде бул тещздЁГерманияда Оз1зее («шыгыс тещз»), ал Эстонияда Ьаапетеп(«батыс тещз») деп атайды.Банда тецт —Тынык мухиттагы Индонезия курамына енетшаралдар арасындагы тещз. Тещз атауы осындагы шагын аралдартобыныц жалпы атауынан келш шыгады. Индонезия тшшде аралдардынатауы Ри1о Вапёап - «косылган аралдар» деген магынабередь293

Бос пор бугазы (суретте)Кара тещз бен Мермар тещздершжалрастырып жатканТуркия аумагы болып табылады.Ежели грек тйпндеВозротоз «мал еткеш» (Ъиз -«мал», рогоз - «еткел») дегенмагына бередь Бугантуснпктеме ею турш болады:бугаздын жщ1щкел1г1 малотуге мумюндж беред1 немесе бул бугаздан етуге телемд1 малменберген. щазщт кезде Туркняда бул бугаздын Богазичи («шшбугаз»), Истанбул-Богазы («Стамбул бугазы»), Караденнз-Богазы(«кара тещз бугазы»), Мармара-Богазы («Мэрмер тешз1 бугазы»)деген атаулары бар. Б1рак ол атаулардын ешкайсысы кентаралмаган. Кептеген елдерде бугаздын латынша Боспор нускасытаралган, ал еуропалык елдердщ б1ркатарында Босфор нускасыколданыска енген.Эресунн (Зунд) бугазы Скандинавия тубеп Зеландия аралынынаралыгында орналаскан. Дат тш нде бугаз атауы «аралдыкбугаз» дегенд1 бшд1ред1. Сонымен катар, бугаздын шведтер койганЗунд («бугаз») деген атауы бар.Тацырып бойынша бацылау сурацтары1. Аустралия топонимдершщ калыптасуына кандай факторлар эсереткен?2. Аустралияда антропонимдер непзшде калыптаскан кандай атауларбар, олардыц кайталанатындары бар ма?3. Мухиттык Аралдарда байыргы топонимдердщ кандай ёрёкшешктер1бар?4. Жана Зеландия мен Мухиттык Аралдарда мемлекет кайраткерлер!мен зерттеушшер курметше койылган кандай атаулар бар?5. Аустралияда агылшын топонимиясынын басым болу себептср бар ма?6. Мухиттык Аралдардыц топонимиясына кандай ерекшелЁктер тан?7. Мухиттык аралдардын атауларында кандай акпарат керЬпс тапкан?8. Мухиттардын атауларында олардын географиялык ерекшелЁктер!калай бейнеленген?9. Тещз атауларын магыналары бойынша кандай топтарга Шржтфугеболады?10. Тещз атауларында кандай географиялык акпарат болады?294

3 - б е л 1 мГЕОГРАФИЯЛЬЩ АТАУЛАРДЫУНИФИКАЦИЯЛАУ Ж 0НЕ СТАНДАРТТАУ11 -такы ры п. ТАРИХИ АТАУЛАРДЫ КАЛПЫНАКЕЛТ1РУДЩ МАЦЫЗЫ11.1. Топонимикалык мураХалык санасыныц лексикалык бейнеш ретшде топонимдержеке этностардьщ рухани мурасы болып табылады. Ойткеш географиялыкортаныц б1рыцгай болмауы (ландшафттардьщ эртурлшп), шаруашылык ерекеттщ сан салалы сипаты, б!р аумактаертурщ этностардьщ катар коныстануы, этностык менталитетерекшел1ктер1 номинация урдка мен устанымдарыныц турлпнёболуына н е т болады. Б1ртект1 географиялык ландшафт жагдайындабгрнеще шаруашылык саласы катар дамуы мумкш немесебхрйеще этнос коныстанады. Осы тургьщан алганда, жалпы тутастыкпенсипатталатын, тургын халыктыц кещстисп рухани игеру1мен табигатты пайдалану ерекшелпстерше байланысты эркелкшйскеие болатын топонимикалык жуйелердщ жиынтыгы кещстнегщтопонимиялык бейнесш курайды.Географиялык нысандарга ат кою барысындагы мотивацияхалыктыц кещспк туралы концептшершщ езшдмс бейнесш жасауыболып табылады. Сондыктан бул меселелерд1 зерттеуноминатор кызметш аткаратын халыктыц улттык санасын, кундылыкбагдарын керсетедь Топонимияныц мазмундык белшндехалыктыц географиялык бщ1М1 гана емес, оныц коршаган ортагакезкарасы да керппс табады. Топонимия этностьщ елемд! сез1-нуш, тусшуш, танып-бшуш жене оныц тшдш бейнесш жасауынкврсететш рухани мурасы болып табылады.Географиялык нысандарды багалау мен оларды номинациялауУРД1СХосы езгещелжтер тургысында жузеге асады десек, булез кезегшде курылымы мен номинациялау мотивациясы жагынанб1р-б1рше уксамайтын топонимиялык улгщерд! калыптасты-295

руга ыкпал етедг Осыньщ натижесшде топонимиялык жуйе «байытылып»,оньщ езЁндЁк 1ШК1ерекшел1ктер1калыптасады.Географиялык объектшердщ номинациясы (ат кою) адамнынкоршаган ортаны танып-бшугмен, ягни орта туралы акпар жинактауыменудайы катар журетш кубылыс. Адам (халык)негурлым 031 ©М1р суреТш табиги ортаны толыгырак танып-бшсе,согурлым оньщ ©31Н коршаган нысандарды атауы жштеяген сипатала туседг Белгш ономаст ЕА . Кершбаев (1992) топонимияныгеографиялык орта мен халыктын шаруашылык жене медени0М1рш1ц сан кырлары бейнеленген код жуйесг ретшдесипаттайды.Цазакстан тэр13Д1 улкен аумакты камтитын 1р1 елдерде географиялыкатаулар саны удайы артып отыратынын, ал жерплйгпгеографиялык терминология диалект создер есебшен толыгады.Лингвистер атап керсеткенш дей, географиялык лексикадакеш спкп этномедени тургыда танып-бшудщ коды болады. Этностыкмедениетп'н топонимиядагы кершютерше арналганзерттеулерде бул фактордын географиялык ортамен байланысытуралы мэселе айрыкша атап керсетшедьТопонимдер - ландшафтылардын «тЫ». Таралу ареалы бЁрнешегеографиялык зонаны камтитын кейбЁр географиялык атауларжергйпкп ландшафт сипатына карай ертурл! езшд!к магынага иеболады. Бул кубылысты зерттеу географиялык топонимикада семантикалыкзерттеулерге суйёнетш ландшафттык, топонимикаатты жаца багыттын калыптасуына алып келедгТопонимикалык мураны зертгегенде географиялык терминдермен атаулардын курамын, курылымын талдаудан етюзу кажет.Бул талдаудын м е т терминдер мен атаулардын таралу ареалдарынпакты географиялык жагдайга сейкес келу тургысынанзерттеумен аныкталады. Эаресе жергшюч ландшафт сипатынбейнелейтш микротопонимдерд! талдау айтарлыктай гылымиакпарат жинактауга кемектеседЁ; б*р жагынан терминдердщ ландшафттыкшогырлануы туралы деректер алынса, екжоп жагынантабиги ортанын езгерютер1 жайлы косымша мелЁмет жннакталады.Осы ретте накты ландшафт турше катысты атаулардын оншакеп емес екендйгш атап ету!М13 керек.Микротопонимдер непзшен жергшкт1географиялык терминдернепзшде калыптасады, мунда апеллятивтж лексиканын жалкы296

атауга айналу урдюг айкын байкалады, бул атауларда шектелгенаумактагы жергшжй диалектшер жш кездеседь Микротопонимдермакротопонимдерге Караганда, атау пайда болган кезецдепжергшкп табигат жагдайларын дел бейнелейдь Микротопонимдердщбасым кепшйппн табиги кешендердщ жай-кушнщиндикаторлары болып есептелетш ландшафттык топонимиякурайды, сол себепт1физикальщ географияда, ландшафтарды калпынакелтару багытындагы топонимикалык зерттеулерде микротопонимдергежугшу ете жем1ст1нэтижелер беред!.Г еографиялык атауларда жинакталган кунды деректерд1акпараткез1 ретшде пайдалану мумкшдш мол. Топонимдердщ акпараттыкжуктемес1 непзшде география гылымы мен колданбалыгылым салаларына кажетп деректер алуга болады. Топонимикалыкмураны акпарат коз! ретшде пайдалануга катысты твмендепдеймасел ел ер Д1атап етуге болады.1. Топонимикалык, деректер негтнде халыцтардыц ежелгг| цоныстану аймацтарын анъщтау.К|аз1рп кезде К^азакстан аумагында царацытайлар деп аталганмонгол тщд1 кидандармен байланысты географиялык атаулартобы кездеседь Тарихи деректер олардыц Кдзакстанныц оцтустжшыгысаудандарында туракты коныстары болганын делелдейд1.Тагы б1р мысал ретшде Ресей аумагындагы Карелияда журпзшгензерттеулер нэтижесш алуга болады. Мунда вепс халкынын тшндекалыптаскан топонимдерд! картага тус1ру барысында топонимдердщбул халыктыц казгрп ареалына мулде сэйкес келмейтштаралу аймагы аньщталды. Топонимдер непзшде аныкталгансолтустж шекара ландшафт тургысынан орта тайганыц карагайлыормандары ареалыныц солтустж шекараларымен тура сейкескелген. Сонымен, топонимикалык зерттеулер вепс халкыныцбурынгы коныстану аймагыныц шекараларын гана накты керсетшкоймай, олардыц шаруашылык турлёрш де аныктауга мумкшджберген.2. Топонимикалык, мура тйгдегг умыт болып бара жатцан,цазИргг кезде цолданыстан шыщан квне свздердг, терминдердгжацгыртуга квмектеседг.Мысал репнде, Бал каш лимнонимш карастырайьж. Бул атаудыкене казак тМндег! «балшык» дегейд! бщщретш балцаштермишмен байланыстыруга болады. РДоцкашбаев (1951) атап297

керсеткендей, бул термин каз1рп кезде колданыстан шыккан, тектопонимдер курамында гана кездесед1. Бал каш аталатын табигинысандар бул ещрден баска жерлерде тгркелдг Бал каш (коныс,Актебе облысы), Балкаш (кел, Павлодар облысы), Балкашсор(тузды кел, Павлодар облысы), Балкаштыбулак (булак, ОнгуспкКазакстан облысы).Уш патшалык кезецдеп кытай карталарында (220-280 жж)Балкаштын орнында шагын кел бейнеленген, оньщ ез! каз^рпкездеп Балкаштын ен терен тусында орналаскан, осынын непзшдегалымдар Балкаштьщ кепшЬпк б е л т III гасырда кеушкалган деген болжам жасайды. Тан еулеп заманында IX гасырдакурасгырылган кытай картасында Балкаш каз1рп шпшп женшенБалкаш-Алакел алабынын ойысына уксайтьш улкен кел репндекерсетшгён. Ал 1722-1724 жыпдары Казакстаннын оцтуспк-шыгысыменсаяхат жасаган И. Унковский картасында каз^рпБалкаштын орнында уш дербес кел бейнеленген. Бул келт1ршгендеректер Балкаш келшщ децгет тарихи кезецде б1рнеше рет ыргактыезгер1стерге тускенга делелдейд1. Келд1ц еркели атауыоньщ географиялык ерекшешктерш керсетепн, ягни тарихи кезендердепкелд1н жай-кутн сипаттайтын индикатор деп топшылаугаболады.Бутан коса Л. С. Бергпн Балкаштын казаншункыры бурынкургак болып, кешннен суга толгандыгы, сондыктан оньщ суыныцел1 тузданып улгермегенд1П туралы болжамын келпругеболады. Ралым XIX г басында бул ещрде судын кеп болгандыгысоншалык, Сасыккел мен Балкаш аралыгын жалгастырган агынболгандыгы жешнде болжам айткан. Сонымен, осы келпршгендеректер непзшде Балкаш атауыньщ пайда болуын 613 осы XVIIIгасырдагы кел денгейшщ ете томендеп, кейб1р белйстер1Н1ц балшыкка(кене казак тшднде - «балкаш») айналган кезецменбайланысгырамыз.3, Жергтщтг топонимикалыц мэлшепхщерду байыргы ландшафтарды щлпыиа келпйруге байланысты шарапарда пайдалануОсы ретте аттары саз термишмен байланысты жерлердебурын-соцды батпакты шалгьшдар болган деп жорамалдаугаболады. Эиресе таулы аудандарда саздардын орналаскан аудандарындел керсетш беру мумкш болмаган, ойткеш олар шашырап298

31-кесте. ^азакстанныц таулы аймактарында саз термин! непзждекалыптаскан атауларОблысАтауларАлматыоблысыЖамбылоблысыОнтуспкКазакстаноблысыШыгысКазакстаноблысыАщыбайсаз, езен; Аяксаз, коныс; Байсеркесаз, коныс; Балажансаз, коныс;Белексаз, коныс; Булаксаз, коныс; Дайырсаз, коныс; Долансаз, коныс;Жолсаз, коныс; Шнсаз Карасу, езен; Кайнаксаз, коныс; Карасаз, коныс;Катынсаз, коныс; Кел1нсаз, коныс; Кем1рш1саз, коныс; Майкансаз, коныс;Мойынсаз, езен; Ойсаз, езен; бтепсаз, коныс; Садырбайсаз, кыстау; Саз, 1коныс; Сазбастау, булак; Сазкора, асу; Сазкора, коныс; Сазталгар, езен;Сакайсаз, коныс; Таскенсаз, коныс; Улкенсаз, коныс; Шйпксаз, коныс;Шынжырбайсаз, сай.Белсаз, езен; Децгелексаз, езен; Ерменсаз, булак; Жалпаксаз, езен;Жалпаксаз, коныс; Жалпаксазсай, езен; Жанасаз, коныс; Кешюнсаз, булак;Кырсаз, езен; Саз, кыстау, Саз, коныс; Саздыбаладала, коныс; Сазсай,коныс; Сазтебе, тебе; Сем1зсаз, коныс.Бессаз, тау; Бессаз, коныс; Децгелексаз, булак; Кенсаз, коныс;Юопбекбайсаз, коныс; Койлыбай Сазы, булак; Нурсайдын Сазы, коныс;Оцдыбайсазы, коныс; Саз, коныс; Сазкан, коныс; Тышкансаз, кыстау.Аргынбайсаз, кыстау; Елйссаз, коныс; Жалпаксаз, коныс; Ишкенесаз, езен;Карасаз, езен; Майсаз, тау; Мэметексаз, коныс; Саз, коныс; Сазды, тебе; 1Сазды, езен; Сазды, коныс; Сазкарагай, коныс; Сазкел, кол; Шукырсазконыстаралган. Осы себеггп таулы аудандарда саздыц орналаскан жершказак халкы белгшеп, атауларда таркеп отырган (кесте 31).Шындыгында да саздар тараган жерлер мЁндетп турде ерекшеленед1:1ле Алатауында Улкенсаз, Кпигсаз, Ботасаз, Кулансазаталатын жер аттары бар. Е. Койшыбаев (1974) Саз ж эне Кулансаздабатпактар жок болатындыктан, «саз» терм ш именбайланыссыз деген пиар айтады. Б13Д14 пайымдауымызша, саздардыцбул жерлерде болгандыгы шындыкка жанасымды, бЁраксаздар кешннен кургауы мумкш. 1865-1868 жылдары Туркютангылыми экспедициясы курамында Жетюуды аралаган Н. А. СеверцовКеген езенш щ он жагалауында улкен саздардын, ягни«ойлы-кырлы, булакты батпактар» бар екецщп туралы деректеркалдырган.Батпакты шалгындардыц тобы артык ылгалданган мекен орталарынынес1мд1ктер1н камтиды. Геоботаннкалык вдебнетте те«саздар» деп аталатын тусшш бар. Суайрыктык батпактанганойыстарды саз деп атайтынын талай рет естггенш атап еткенЕ.П. Коровиннщ деректер! бойынша. В. П. Голоскоков саз деп299

езендер мен жылгалар бойындагы батпакты жерл ерД1 атаган, алК. 3. Закиров бул атауды жерплйгп халык ойыстарда дамитынжене коршаган есшщпс дуниесшен езшщ балгындыгымен айырмашылыкжасайтын ес1МД1К жамылгысына катысты колданатынынжазган.Каэ1рп кезде атауларында саз термин! бар жерлердщ табигатезгерютерше оньщ атауы гана куе бола алады. Сондыктан Казакстанаумагындагы табигат нысандарынын жергйпкп географиялыктерминдер непзшде калыптаскан атаулары ландшафтезгергстерше индикатор бола алады.Осы аталгандар топонимдерд1 аса мацызды мадени, руханимура репнде багалауга мумкшдш бередо. Сондыктан бул муранызерттеп, калпына келпру аса мацызды жумыс болып табылады.Кецес Одагы кезшде кептеген тарихи, географиялык акпарат корыболган атаулар ауыстырылыл, кейб1реулер1 мулде умытылып кетп.Мысалы, Ресей топонимистершщ есептеулер! бойынша, 1919-1985жылдар аралыгында Кецестер Одагында ресми 'пркелген 700 мыннанастам топоним дер дщ жартысынан астамы ауыстырылган екен.Муны галымдар топоншшкальщ апаш деп атады. Кецеспк атаулардыц(мрнеше ерекшел1ктер1н атап етуге болады:- кецеспк идеологияныц басты угымдарыньщ географиялыкатауларга непз болуы (Интернационал, Советская, Коммунизмжене т.б.);- революция кесемдер1 мен маркстщ щ мнщ классиктершщаты-жендер1н географиялык атауларга косу (Маркс, Энгельс,Ленин, Свердлов жене т.б.);- революция курескерлершщ аты-жеш топонимдерге непзболды (Ворошилов, Фрунзе, Буденный, Дзержинский жене т.б.);- революция жыршылары болган акын-жазушылардыц атыжёншгеографиялык объектшерге беру (Маяковский, Горькийжене т.б.).ТеуелсЁздЁк жылдарында бурынгы кецест1к жуйеде болганмемлекеттерде кецеспк «мураны» кайта карау нетижесшде кептегенатаулар жацгыртылды. Мысалы, Ресейде Брежнев каласынынатауы бурынгы Набережные Челны, Андропов каласы Рыбинск,Черненко каласы Шарыпово, Устинов каласы Ижевск, Горькийкаласы Нижний Новгород, Калинин каласы Тверь, Куйбышевкаласы Самара, Свердловск Екатеринбург болып езгертши.300

ЭрбАр тарихи Т0П0 НИМН1Н, рухани мура ретшдеп кундылыгыгеографиялык атаулар курамында болатын географиялык, тарихижене Т1л туралы акпараттыц болуымен тусшд1р1лед1. Кейжагдайда кене субстратты кабатка сейкес келетш топонимдербелгш б!р тарихи кезен мен окигадан хабар беретш жалгыз дереккез!болуы мумкш. Бул топонимдерд1 коргау туралы меселешкояды.11.2. Топонимдерд1 коргауКез келген географиялык атау тарихи манызга ие, ол осыатауды койган халыктыц медени мурасы ретшде коргауды кажететедь Топонимдер тарихтыц айнасы болып табылады. Сондыктантарихи географиялык атаулар езгертшп, бурмаланып немесебаска атаулармен ауыстырылган жагдайда атауды койган халыктыцтарихы мен мдениетшщ б1р белшеп узшд1 деп багалау кажет.Белг1л1 б1р аумактагы географиялык атауларды коргау солжерде туратын кез келген азаматтыц ерекетш талап етед1. Жалпыалганда, атауларды коргау аркылы рухани мураны гана емес,гылыми акпарат корын да сактауга мумюндш туады.Топонимд1 коргауга алу бгрнеше кезецд1 камтитын шараларжуйес! болып табылады {19-сурет).19-сурет. Топонимд1коргауга алуга байланысты шаралар жуйес1301

Топоним д ерД1 коргауга ал у туралы жумыстар Казакстанда ешжуйел! турде колга алынбаган. ЕлЁмЁздеп едщ мекендерге юс1есмш беруге мораторий жарияланган. Бул тарихи атау л арды сактапкалуга багытталган шаралардыц зан жузЁндеп керш1С1 болыптабылады.Республикада тэуелсЁздж жылдарында тарихи атауларды жацгыртужумыстары журпзшуде. География ииститутыныц агагылыми кызметкерь топонимика жене терминология тобыныцжетекнла С.ЭбдЁрахмановтыц деректерЁ бойынша, Казакстан Республикасында1989-1991 жыпдар аралыгында 37 мыцнан астамтопонимдер калпына келпртген, казЁрп кезде олардыц саны 120мыцга жетп. Дегенмен ел1м1з аумагындагы атаулардыц барлыгыбЁрдей жинакталып, стандарттаудан еткен жок- Зерттеупн атапеткендей, республикадагы 85 мыц езендер мен еалалардыц тектерт мыцдайыныц, 1рйп-усакты 48 мыц келдщ уш мыцга жуыкатауы жинакталып, ретке келпртген. Муныц непзшде меденитарихимура репнде халыктык географиялык терминдер менатаулар мшдетп турде зац непзшде коргау кажет екецщпн атапетуге болады.12-такы ры п. ГЕОГРАФИЯЛЫК АТАУЛАРДЫСТАНДАРТТАУ12Л. Географиялык атауларды халыкаралыкдецгейде реттеуТопонимиканыц колданбалы аспекплержщ бгр1 географиялыкатаулардыц баска тщдерде жазылу, айтылу нормаларынбекЁту, олардыц б1р жуйеге келпрту! жене стандартталуыменбайланысты аныктапады. Дуние жуз» бойынша топонимдерд!стандарттау меселеамен БЁрйскен Улттар Уйымы жанындагы Географиялыкатауларды стандарттау жеш ндеп Халыкаралыккомиссия айналысады. вйткеш географиялык атаулардыц б1р1зд1болуы, баска тшдерде онша езгергске туспей бершуше катыстымеселелер картографиялык ешм шыгаруда, байланыс кызме-•пнде, баспасез жене баска салаларда аса мацызды болып табылады.302

2002 жылы Берлин каласында еткен Б1ршкен Улттар Уйымынын,географиялык атауларды стандарттау женшдеп сёпзшппКонференциясында кабылданган карар непз1нде БУУ сарапшылартобы географиялык атауларды улттык стандарттаудыц Нускауынжасады. Нускау ею бел1мнен турады: бгртшшнде улттыкгеографиялык атауларды стандарттауга багдарлама дайындау туралыжалпы акпарат, ал ектшг бошмде географиялык атаулардыстандарттаудыц нейзп устанымдарына катысты косымша деректеркелпршген.К|аз1рп когамда дел жене тшмд! баскару мен карым-катынасжасау ушш стандартгы географиялык атауларды пайдалану кажет.Улттык стандарттау багдарламалары баскару юшщ, енеркейптщ,Сауда, гылым жене бшм берудщ барльщ децгейшде уакыт пенкаржы унемдеуге мумюндйс беред1., Бул еаресе ертурлГ карталарды жасау мен басып шыгаруда;халык санагын етюзуде; улттык корганыс кызметшде; 1шю женесырткы келш катьгаасында; пайдалы казбалардыц кен орындарьгабарлауда жене игеруде; пощта кызмеп мен жук тасымалында;апатты жагдайлардыц зардаптарын жоюда; демографиялык, медени,алеумегпк, географиялык гылыми зерттеулерд1 журпзубарысында аса кажет.Кез келген елдщ тургын халкы географиялык атауларды езшщмедени мурасыныц ажырамас бешп ретшде есептейтшдтете мацызды. Турл1 елдерде географиялык атауларды стандарттауеркилы жагдайда болады. Географиялык стандарттаубагдарламасы б1рдей болатын ею елд1 табу киын. Улттыкдецгейде кабылданган жене ауызша жене жазбаша тшдщжергшкп ережелерше сай кабылданган, атауларды бгрыцгайтурде жазуды камтамасыз ететш кез келген едютеме дурыс деугеболады.Географияльщ атауларды стандарттау - еюлетй органныцтопонимдерд! б1рыцгай турде атаудыц стандарттары мен нормаларыныцнакты жиынтыгын кабылдауы; топонймда осы нормаларгакелтгру. Стандартталган атау географиялык атауларженшдеп ресми органныц аталган объектшщ балама атауларыныцарасынан 1р1ктеп алып, макулдаган атауы болып табылады.303

Мемлекет аумагындагы географиялык атауларды халъщаралыцстандарттау уакыт талабынан келш туындайды. Географиялыкатаулардыц дуние жуз1бойынша кабылданган стандарттарыхалыкаралык катынастар мен сауда каж етпл1ктершкамтамасыз ету ушш аса манызды. Мысалы, БУУ-на нактылангангеографиялык атаулар езшщ кызмепн журпзу барысындасен1мд1 катынас кур алы ретшде кажет. 1с жузшде халыкаралыкстандарттау жеке елдерде кабылданган улттык стандарттарга непзделу!керек. Халыкаралык стандарттау - ертурл! тшдер менжазу жуйелер,! арасындагы сойкеспкп айкындайтын халыкаралыкережелердщ кабылдануы.Б1р тшдеп атаудын немесе жазба нусканыц баска тшде берьлуше катысты халыкаралык кажетплш бар. Топонимдердщхалыкаралык децгейде пайдаланылуы ел шннде ресми кабылдангантопонимдердщ болуына байланысты. БУУ барлык елдердаез стандарттарын пайдалана отырып, улттык атауларды карталардапайдалануга болатын нускада камтамасыз етуге шакырады.Жазбасы латын тш1аясынан тыс еддерда романизациялаудыц ортакжуйесше кешуд! усынады (ягни латын тшд1 емес атаулардылатын жазбасында беру нускаларын усыну). Романизация аркылылатын Т1ЛД1 емес атауларды латын тш1нде беруге мумкгцщктуады.Жекелеген мемлекеттерде географиялык атаулар жоншдепресми органдар жумыс 1стейд1. Мемлекёттш дербес курылым ре-Т1нде кызмет ететпн бул уйымныц дуние жузд елдер1нде непзшен3 тур1ажыратылады:1) Геофафиялык атаулар жен!ндеп Орталык бас карма.2) Географиялык атаулар жоншдеп Улттык комитет (кенес,комиссия жэне т.б.).3) Географиялык атаулар жвншдеп орталыктанбаган орган.Б1р1ккен Улттар Уйымьгаьщ географиялык атауларды стандарттаужошндеп б1р1нш1 Конференциясында географиялыкатауларды улттык стандарттауды вр мемлекетпн географиялыкатауларды реттеу жошндеп улттык органы тапсыру усынылганболатын. БУУ бул мекемелердщ саяси кысым корсетуден коргалуыТИ1С екенд1пне айрыкша назар аударады.304

12.2. Казакстан Республикасында географиялыкатауларын унификациялау мен стандарттау жешндепшараларМемлекетпк (улттык) денгейде географиялык атауларды стандарттаудыцмаксаты - топонимдердщ колдануга жарамды женепайдаланылып журген жазба нускаларын аньщтау жене олардьщдуние жуз1бойынша сол куйшде колданылуын камтамаеыз ету.Бул максатты орындау кеп жагдайда атаудыц елдеп ресми колданылуынабайланысты болады.Осы ретте кейб!р аса мацызды географиялык, тарихи акпаратбар кейбЁр атаулардыц Казакстанныц географиялык карталарында,гылыми едебиетте, окулыктарда бурмаланып бершуш ел1кунге дешн кездестЁруге болады. Соныц б!р1 - Жамбыл облысыаумагындагы Камкалыкел келшщ солтустж-шыгысындагы конысатауы. «Улттык картографиялык-геодезияльщ кор» 2006 ж.басып шыгарган Жамбыл облысыныц 1:1000000 масштабтагыкартасында, «Казакстан Республикасыныц географиялык атауларыныцмемлекеттш каталогыньщ» 7'-томында бул атау«Тассуыкоба» деп бершген. Ал Д.И. Яковлевтщ 1941 жылы жарыккерген «Голодная степь Казахстана. Чу-Балхаш-Илийскийводораздел и Муюн-Кум» деп аталатын сирек кездесетш ецбепнендел осы нысанныц «Тассуйекоба» деп жазылган.Бул свйкесс1зд1кт1 сол кезецце жарык керген кептеген орыстшд1 едебиеттердеп сиякты атаудыц бурмалануы деуге де боларед1. Бграк ецбекте Щу езен1н1ц ежелп арнасьга каз1рпсшен белЁпжаткан, Тассуйекоба деп аталатын кец-байтак тепе жалдыц беткейлерЁнде«бор деу1ршде ем1р сурген динозаврлардыц таскаайналган еуйектершщ сыныктары шашылып жатыр» деген дереккелтЁршген. Муныц ез! бул жёрдщ атауы Тассуыкоба емес, Тассуйекобаекецщгш делелдейтщ жеткшкт1 гылыми дерек деугеболады.Казакстан Республикасында географиялык атаулармен арнайыайналысатын, осы тектес туракты жумыс Ёстейтш арнайы ресмиорган жок. БЁрЁккен Улттар Уйымыньщ усыныстарына суйенеотырып, Казакстан Республикасындагы географиялык атаулардыстандарттау женЁндеп шараларды баскаруды мына курылымаркылы жузеге асыруга болады (20-сурет).20-1263 305

Географиялыкатауларды зерттейтшмекемелер□САймакгык комитеттсрГ еографиялык, атауларжвшндсп Улттык комитетIГеографиялык атауларды стандарттауга каты ста шеешмдерУлттыккартографиялыкмекеме20-сурет. Казакстанда географиялык атауларды улттык стандарттаудыбаскару сызбасы (улгг)Ел1м1зде географиялык атауларга катысты шаралар мен жумыстардыКазакстан Республикасы Уюметп жанындагы МемлекетпкОномастикалык комиссия кузырына бершген.Бул комиссия кызметшде еамдермен, атаулармеи, терминологияменбайланысты жумыстардын барлыгы камтылатындыкгган,21-сурет. К^азакстан Республикасында географиялык атаулар жошндепУлттык комитет курылымы (улгг)306

географиялык; атауларга катысты туракты турде арнайы айналысатынулттык мекеме кызметше деген кажеттшк бар. Географиялыкатаулар женшдеп Улттык комитеттщ жумысына турактытурде жумыс гстейтш кызметкерлер, баска гылыми-зерттеууйымдарыньщ географиялык атаулармен байланысты зерттеулержурпзетш кызметкерлер1, мемлекетпк ек1мшшк уйымдардынешлдер!, сарапшылар катыса алады. Казакстан Республикасындажумысы уймдастырылуы тшс деп есептейтш Улттык комитеткурылымьшыц шамамен алгандагы улпс1 21-суретте бершдьАталган комитеттщ кызмеп ресми географиялык карталаржасаумен айналысатын улттык картографиялык мекеме жумысыментыгыз байланыста уйымдастырылуы кажет.12.3. Географиялык атауларды стандарттаупринциптер1Географиялык атауларды стандарттауга багытталган багдарламалардыцпринциптер!, стратегиялары мен процедураларынакты айкындалу керек. Стандарттау принциптер1непзп басшылыккаалатын устанымдарды (жергш1кт1атауларды ескеру, тщдепжазу ережелер1, географиялык атауларды дурыс жазу мен пайдаланудыреттеу) камтиды.Географиялык атауларды стандарттауда мына принциптерсакталуы ти1с:- ресми (стандартталган) атаулардьщ жазылу ережелер1;- кеп Т1ЛД1 ортада топонимдерД1 кабылдаудьщ жене унификациялаудьщжалпы устанымдары;- б!р нысанньщ б1рнеще атауы болган жагдайда ерекет етудщжолдары;- саны аз улттардыц тщцершдеп географиялык атаулардьщколданылу ережелер1;- белгш б!р географиялык нысанга, онын белактерше катыстытопонимдердщ накты сейкест1пн аныктау;- жазылуы талас тудыратын немесе б1р1зге келпршмеген атаулардыжуйелеу.Бул принциптер туракты сипат алады. Стандарттау стратегияларынамеселелерд1 шешудщ накты тесшдер!, стандарттаудыжузеге асыру куралдары енед!. Бул непздеме орынсыз география-307

лык атауларды езгерту, кайталанатын атауларды ауыстыру, улыстар(кшп улт екшдер1) тщцершдеп атаулардын колданылуынакатысты ережелерда бештеда.Географиялык атауларды стандарттау стратегиясына жанетопонимдерге катысты шепнмдер кабылдауда бгртиаден, тургынхалыктын тыгыздыгы мен атаудьщ жергшшп варианттарынынтаралу денгеш, ектшгден, жергйшсп атаудын колданыста болумерз1м1, ушгншгден, атауларды езгерзудщ пайдаланылып жургенресми географиялык карталар мен кужаттарга тигЁзетЁн ыкпалынбагалау сиякты факторлар эсер етедЁ. Стандарттау процедураларыкабылданган принциптер мен стратегияларга сэйкес географиялыкатауларды стандарттауды жузеге асыру эдастершкамтиды.Жалпы алганда, географиялык атауларды стандарттаукажеттшгш карастыру жэне оларга катысты шеш1м кабылдауушш темендепдей географиялык, тарихи жэне лингвистикалыкакпарат кажет (22-сурет).30822-сурет. Географиялык атауларды стандарттау га кажет акпарат

Г еографиялык атауларды стандарттауга катысты журпзшетшгылыми-зерттеу жумыстары жергшкт! жерден акпарат жинауданбасталып, атаулардьщ шыгу тарихы мен сойкестшне катыстытарихи, географиялык, мэдени жэне тшдш акпаратты терец талдауданётшзу аркылы корытындылар жасаумен аякталуы керек.Ец алдымен белгш б!р атаудыц жазба жэне ауызша улилер!,оньщ магынасы женшде жергшгсп тургындарды сурастыру аркылыбастапкы акпарат жиналады. Осыдан кешн топонимдердщжазылуына катысты кадастрлык кужаттарда сакталган акпараталынады. Осы кезецце ертурлг кезенде жарык керген басылымдармен географиялык карталарда атаудыц жазылуы тексершедьБастапкы акпарат жинактауда жергшкп еюмшшк жене техникалыккызмет орындарында топонимнщ жазылу ерекшел1ктер1де ескершу1 тшс.Г еографиялык атауларды стандарттауда ен алдымен жергшкпхалык туракты турде узак мерэгм бойы пайдаланылып келе жаткантарихи атаулар ескершу1 тшс. Сонымен катар, улттыкстандарттауда географиялык атаудыц бгрегейлт, ягни б!р географиялыкбгрлпске ресми б!р ?ана стандартталган атаудыц сейкескелу1 камтамасыз етшу! керек. Бул мвселен1 тубегейл! шешуд1К0ПТ1ЛД1 ортада жузеге асыру киынга согатыны белйш, дегенменГеографиялык атаулар жоншдеп Улттык комитет ресми турдеб1р гана атауды бектп, калгандарьга шектеул1аукымда пайдаланумумкшд1пн усьгаа алады.Казакстан Республикасында географиялык атауларды стандарттаугакажеттшк когам дамуы мен гылым сураныстарынасайкес, жыл сайын артып келедь Ел1м1зде географияльщ атаулардьщорысша жене казакша нускалары бершген аньщтамальщтыжасауга алгашкы кадамды А. Байтурсынов атьшдагы Тш Бш1М1институты жасаган болатын. Дегенмен, География институты,А. Байтурсынов атындагы Тш Бйпма институтымен жоне Жерресурстарын баскару жоншдеп агентпктщ «Улттьщ картографияльщ-геодезиялыккормен» б1рлесе отырып, «Казакстан Республикасыныцгеографиялык атауларын орысшадан казакшага беру,казакшадан орысша беру жоншдеп нускаулыкты» курастыруыстандарттау жумысына жаца сершн берда.Осы Нускаулыкты басшылыкка ала отырып, География институтыныцтопонимика жоне терминология тобьшыц катысуымен309

Жер ресурстарын баскару женшдеп агентпктщ «Улттык картографиялык-геодезиялыккоры» 32 томнан туратын комактыенбекп - Казакстан Республикасынын географиялык атауларыныцМемлекетпк каталогын» жасап шыгарды. Бул ецбектшгеографиялык атауларды зертгеуге, стандарттау мен б1р1зге келт1ружумыстарында басшылыкка алынатын бастапкы дереккезретшде мацызы ете зор.Так^ырып бойынша бакылау сурак/пары1. «Топонимикалык мура» угымына не енедх?2. Топонимикалык мураны зерттеуде кандай меселелерге кецш аударукажет?3. Топонимикалык мураны акпарат кез1 рет1нде калай пайдаланугаболады?4. Кецеспк кезенде атаулардьщ кандай топтары пайда болды?5. Топонимдерд1 коргауга алу уш1н алдын ала кандай шараларжурпзшу1 кажет?6. Географиялык атауларды халыкаралык децгейде реттеу калай жузегеасырылады?7. Географиялык атауларды стандарттау деген1М13 не, онын кандайтурлер! бар?8. Казакстан Республикасында географиялык атауларды стандартгаугакатысты улгщер неш кам гиды?9. Географиялык атауларды стандарттаудын принциптер! кандай?10. Географиялык атауларды стандарттау стратегиясына жене топонимдергекатысты шешгмдер кабылдауда кандай факторлар ескершеда?11. Геофафиялык атауларды стандарттау процедурасы уш1н кандайакпарат турлер» кажет болады?12. Казакстан Республикасында географиялык атауларды стандарттаугакажетп кандай нускаулыктар жасалган?310

ПАЙДАЛАНЫЛРАН ЭДЕБИЕТТЕР Т131М11. Абусеитова М.Х., Муминов А.К. Письменные источники по историии культуре Алматы (VIII - начало XX в.). - Алматы: Дайк-пресс,2008. - 280 с.2. Байпацов К. Казакстанныц ежелп кал ал ары. - Алматы: АрунаШ , 2007. - 384 б.3. Бутба В.Ф. Племена Западного Кавказа по «Ашхарацуйцу» -Сухуми, 2001 - 154 с.4. Басик С. Н. Общая топонимика: Учебное пособие для студентовгеографического факультета. - Минск: БГУ, 2006.- 200 с.5. Берг Л.С. Предмет и задачи географии // Изв. ИРГО. - 1915. -Т. 51, Вып. 9 .-С . 463-475.6. Бияров Б. Топонимикадагы ареалдык (картографиялык) эд1с туралы//Ономастикалык хабаршы. - 2006. - № 1 .- Б. 13-16.7. Горбунов А. Горы Центральной Азии. Толковый словарь географическихназваний и терминов. - Алматы, 2006. - 132 с.8. Древнетюркский словарь. - Л.: Наука, 1969. - 676 с.9. ОопаШ ^ ОпИ. Ог§аш2айой апё йтсйопз с а пайопа1 §ео§гарЫса1пагпез з^аМагсйгайоп рго§гашгпе: а тапиа1. \Уог1ё Саг1о§гарЬу М М Ш№йопз риЪНсаНоп - Уо1. XXI. —Р. 11-40.10. Жанузак, Т., Рысберген К,. Казак ономастикасы: жепспктер! менболашагы - Алматы: Азия, 2004. - 128 б.11. Жанузакрв Т. Казакстан географиялык атаулары. Алматы облысы.- Алматы: Арыс, 2005. - 256 б.12. Жанузак; Т. Казак ономастикасы: атаулар сыры 3. - Алматы:Дайк-Пресс, 2007. - 520 б.13. Жанузакрв Т. Казакстан географиялык атаулары. Алматы облысы.- Алматы: Арыс, 2005. - 256 б.14. Жезказган облысыныц жер-су атаулар сезднь - Алматы: Рылым,1990.- 296 6.15. Жекулин В.С. Историческая география. Предмет и методы. -Л.: Наука, 1982.-224 с.16. Жерщнщ аты - Елщнщ хаты. Энциклопедиялык аныктамалык.—Алматы: Аруна Ыё, 2006. - 808 б.17. Жучкевич В.А. Общая топонимика. Изд.3-е, перераб. - Минск:Вышэйшая школа, 1980. - 287 с.18. Инструкция по русской передаче казахских и казахской передачерусских географических названий Республики Казахстан /Сост.Т. Жанузак, С. Абдрахманов, К.Рысбергенова. - Алматы, 2001. - 63 с.19. Каймулдинова К.Д. Казактардыц табигатты пайдалану жэнекоргау дестурлершщ топонимикалык аспектшерг геогр. пил. канд. ...автореф. - Алматы, 1998. - 27 б.311

20. Каймулдинова К. Казак топонимдершщ этноэкологиялык непздер1.—Алматы: Рылым, 2001. - 98 б.21. Каймулдинова К. Алакел атауына катысты деректер //КазУПУХабаршысы. Жаратылыстану-география гылымдары сериясы. - 2009. -№ 4 (22). - Б. 47-48.22. Каймулдинова К.Д. Кдзакстандагы физикалык-географиялыкнысандардыц номинациялануынын гылыми непздерг геогр. гыл. д-ры.... автореф. - Алматы, 2010. - 32 б.23. Каймулдинова К.Д. Кдзакстаннын аридп аумактарынын топонимиясы:монография. - Алматы; «Те-Со1ог» баспасы. 2010. - 280 б.24. Камолиддин Ш.С. Древнетюркская топонимия Средней Азии /Отв. ред. М. Исхоков. - Ташкент: Шарк, 2006. - 192 с.25. Колесник С.В. О классификации географических наук //XIXМеждун. геогр. конгр. в Стокгольме. М.: Изд-во АН СССР, 1961.С. 265-267.26. Керимбаев Е.А. Лексико-семантическая типология оронимииКазахстана: автореф. ... канд. филол. наук. - Алма-Ата, 1988. - 24 с.27. Керимбаев Е.А. Этнокультурные основы номинации и функционированияказахских собственных имен: автореф. ... докт. филол.наук. - Алма-Ата, 1992.- 61 с.28. Койчубаев Е. Краткий толковый словарь топонимов Казахстана.- Алма-Ата: Наука, 1974. —275 с.29. Конкашпаев Г.К. Казахские народные географические термины.// Изв. АН Каз. ССР, серия географическая. —1951. - Вып. 3, № 99.- С. 3 - 4 7 .30. Конкашпаев Г.К. Словарь казахских географических названий.- Алма -Ата: АН Каз. ССР, 1963. - 185 с.31. Конкашпаев Г.К. Общие особенности тюрко-язычной географическойтерминологии Средней Азии и Казахстана// Вопросы географии.- 1970.- С . 174-179.32. Конкашпаев Г.К Географические названия монгольского происхожденияна террит. Каз-на// Известия АН Каз. ССР, серия филологиии искусствовед. - 1959. - Вып. 1 (11). - С. 85-98.33. Конкашпаев Г.К. Казахские народные географические термины:автореф. ... канд. геогр. наук. - Алма -Ата, 1949. - 15 с.34. Казахстан Республикасынын географиялык атауларынын мемлекетпккаталогы. Акмола облысы. - Алматы, 2003. - Т. 1. - 203 б.35. Казахстан Республикасынын географиялык атауларынын мемлекетпккаталогы. Солтустж Казакстан облысы. - Алматы, 2003. -Т. 2. - 201 б.36. Казахстан Республикасынын географиялык атауларынын мемлекетпккаталогы. Павлодар облысы. - Алматы, 2004. - Т. 3. - 204 б.312

37. Казакстан Республикасыньщ географиялык атауларыньщ мемлекетпккаталогы. Караганды облысы. - Алматы» 2006. - Т. 4. - 391 б.38. Казакстан Республикасыньщ географиялык атауларыньщ мемлекегпккаталогы. Шыгыс Казахстан облысы. - Алматы, 2004. - Т. 5. -Б. 1*2.39. Казакстан Республикасыньщ географиялык атауларыньщ мемлекетпккаталогы. Караганды облысы. - Алматы, 2006. - Т. 6. —Б. 1-2.40. Казакстан Республикасыньщ географиялык атауларыньщ мемлекетпккаталогы. Жамбыл облысы. - Алматы, 2006. - Т. 7, - 258 б.41. Казакстан Республикасынын географиялык атауларыньщ мемлекетпккаталогы. Оцтустпс Казакстан облысы. —Алматы, 2007. —Т. 8.- 306 б.42. Казакстан Республикасынын географиялык атауларыньщ мемлекеттшкаталогы. Кызылорда облысы. - Алматы, 2007. - Т. 9. - 257 б.43. Казакстан Республикасынын географиялык атауларыньщ мемлекеттпскаталогы. Мацгыстау облысы.- Алматы, 2007. - Т. 10. - 146 б.44. Казакстан Республикасыньщ географиялык атауларыньщ мемлекегпккаталогы. Атырау облысы. - Алматы, 2008. —Т. 11. — 190 б.45. Казакстан Республикасынын географиялык атауларыньщ мемлекетпккаталогы. Батыс Казакстан облысы. - Алматы, 2008. - Т. 12, -283 б.46. Казакстанныц географиялык атаулары. Акмола облысы. -Алматы: Рауан, 1998. - 328 б.47. Казакстан Республикасы топонимдерЦ Топонимы РеспубликиКазахстан. - Алматы, 2001. - 365 б.48. Кашкари М. Турне создгп /Ауд. А. Егеубай. - Алматы: Хант,19971- Т. 1 .- 590 6.49. Щущари М, Турш тшшщ сезд1п:, (Диуани лугат ит-турш):3 томдык шыгармалар жинагы /Казак тшше аударган, алгы сез1 менгылыми туешктерш жазган А.Егеубай. 2-бас,- Алматы: Сездш-Словарь,2007.- Т. 1, К. 2. - 448 б.50. Любимова ЕЛ., Мурзаев Э.М. Топонимические свидетельствагеографических условий Русской равнины //Современные проблемыгеографии. - М.: Наука, 1964. - С. 303-308.51. Любимова ЕЛ. Картографический метод в топонимике //МатериалыМФГО СССР. Топонимика. —М., 1970. - Вып. 4. - С. 8-9.52. Маракуев А.В. Краткий очерк топонимики как географическойдисциплины //Ученые записи Казахского гос. ун-та им. С.М. Кирова. -Алма-Ата, 1954. - Т. 18, Вып. 2. - С. 29-72.53. Масальский В.И. Туркестанский край. Россия. Полное географическоеописание нашего Отечества. - Спб., 1913. - Т. 19. - 861 с.54. Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. -М., 1975.- 181 с. !313

55. Молчанова О. Т. Проприальная номинация в свете когнитивизма//Вопросы ономастики. - 2006. - № 3. - С. 7-18.56. Мурзаев Э.М. Очерки топонимики. - М.: Мысль, 1974. - 380 с.57. Мурзаев Э.М. Топонимика и география //Вестник Моск. ун-та,серия географическая. - 1963. - № 3. - С. 11-16.58. Мурзаев Э.М. Основные направления топонимических исследований//Принципы топонимики. - М.: Наука, 1964. - С. 23-33.59. Мурзаев Э.М. География в названиях. —2-е изд. —М.: Наука,1982,- 176 с.60. Мурзаев Э.М. Словарь народных географических терминов. -М.: Мысль, 1984.-653 с.61. Мушкетов И.В. Туркестан. Геологическое и орографическоеописание. - Спб., 1886.- Т . 1 .- 741 с.62. Мынбаев К.М. Пустыня Бетпак-Дала - Алма-Ата: АН КазССР,1948.-96 с.63. Мырзалиева З.К,. Онтустж Казакстан облысы топонимиясынынфизикалык-географиялык астарлары: геогр. гыл. канд. ... автореф. -Алматы, 2007. - 16 б.64. Никонов В.А. Краткий топонимический словарь. Изд.2. -М.: Либроком, 2010-512 с.65. Орталык Казакстаннын жер-су атгары / Жауапты ред. Т. Жанузакрв.- Алматы: Рылым, 1989. - 256 б.66. Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминологии.2-изд., перераб. и доп. - М.: Наука, 1988. - 192 с.67. Попова В.Н. Информационная роль местных географическихтерминов в составе топонимов // Вопросы географии, Сб. 81, 1970. -С. 179- 184.68. Попова В.Н. Гидронимические термины Павлодарской области// Топонимика Востока. Исследования и материалы. - М., Наука, 1969.- С . 149-15669. Поспелов Е.М. Топонимика и историческая география //Топонимикаи историческая география. - М.: МФГО, 1976. - С. 4-9.70. Поспелов Е.М. Туристу о географических названиях. -М.: Издательство «Профиздат», 1988.71. Поспелов Е. М. 11-61 Географические названия мира: Топонимическийсловарь: Свыше 5 000 единиц. /Отв. ред. Р. А. Агеева. -М.: «Русские словари», 1998. — 372 с.72. Руководство ООН по национальной стандартизации географическихназваний: глава VI. Процедуры стандартизации//Ьйр://цлуту.ип;Огр/ гиз$1&п/есо$ос/§ео.73. Рысбергенова К. Историко-лингвистическое исследование топонимовЮжного Казахстана. - Алматы: Рылым, 2000. - 153 с.314

74. Рысберген Д'./С Казак топонимиясыньщ лингвокогнитивтж жэнеэтномэдени непздерх: филол. гыл. докт.... автореф. - Алматы, 2010. -53 6.75. Салищев К. А. Принципы и задачи системного картографирования//Изв. ВГО. - 1978. - Вып. 6. - С. 481-489.76. Салищев К.А. Картоведение. - М.: МГУ, 1990. - 400 с.77. Сапаров К,.Т. Павлодар облысыныц топонимикалык кещспп(казактардыц кещстпсп игеру тэж1рибесшщ жер-су атауларындагыкершкл). - Павлодар: «Эко», 2007. - 308 б.78. Сейбутис А.А. Палеогеография, топонимика и этногенез //ИзвестияАН СССР, серия географическая. - 1974. - № 6. - С. 40-53.79. Семенов-Тян-Шанский В. П. Как отражается географическийпейзаж в народных названиях //Землеведение - М., 1924. - Т. 26,Вып. 12,- С. 133-158.80. Серебренников Б.А. О методах изучения географических названий//Вопросы языкознания. - 1959. - № 6. - С. 36-50.81. Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. -М.: Наука, 1973. - 365 с.82. Суперанская А.В. и др. Теория и методика ономастических исследований/Отв. ред. А.П. Неподкупный. - М.: Наука, 1986. - 254 с.83. Шкеё Ыайопз СопГегепсе оп 1Ье З&пёагсИхайоп оГ Оео§гарЫса1Ыатез, К.ерог1 ОЕ &е Соп!егепсе /Шпйеё Ыайопз риЫюайоп. - Оепеуа,1967.- Уо1. 1 .- Р. 6-8.84. Филонец П.П. Очерки по географии внутренних вод Центрального,Южного и Восточного Казахстана (озера, водохранилища иледники). - А-Ата, Наука Каз. ССР, 1981. - 292 с.85. Халид К,. Тауарих хамса: (Бес тарих) / Ауд. Б.Твтенаев, А.Жолдасов.- Алматы: Казакстан, 1992. - 304 б.86. Хасанов X. Ценный источник по топонимике Средней и ЦентральнойАзии // Топонимика Востока. М., 1962. С. 31-36.87. Ханмагомедов Х.Л. Топонимия Дагестана. Топонимия территориисо сложной географической средой и этноязыковым составомнаселения. - Красноярск, Изд-во Краснояр. ун-та, 1990. - 244 с.315

А КОСЫ МШАТОПОНИМДЕРД1 ЖИНАУ КЕЗШДЕ КОЙЫЛАТЫНСУРАКТАРКала:1. Каланын каз^рп атауы; кашан пайда болды? Кай кезде езгерютерболды? Неге езгерд1?2. Каданьщ жеке бел1ктершщ, аудандарынын атаулары кандай?3. Каланын тарихи орталыгы капай аталады?.4. Калада мэдени, дши орындар бар ма?5. Калада ежелп кеше атаулары бар ма?6. Калада саябак, демалыс орындары бар ма, олар калай аталады?7. Каладагы кетрлердщ (бар болса) атаулары кандай?8. Калада базарлар бар ма, олардын атаулары кандай?9. Кала манында есю корган, бешшс немесе кала кирандылары барма, олар калай аталады?10. Калада тем1ржол бекетх, еуежай, автобекет бар ма, олар калайаталады? Бурын калай аталган?11. Кала аумагында немесе манында кандай табиги объекплер (тау,тебе, езен, кел, жыра, сай, шаткал жене т.б.) бар? Олардын бурынгыжене каз)рг1 атаулары кандай?Эр жагдайда объектшщ атауын гана сурамай, мумкшд1к болса онынэтимологиясы, магынасы, кай кезде бершгет туралы сурау кажет.Ауыл:1. Ауыл калай аталады, еюмшйнк жагынан ол кай ауылдык округке,ауданга, облыска жатады?2. Ауыл кандай езеннщ (келдщ) манында орналаскан?3. Ауыл манындагы шабындык, жайылым калай аталады?4. Ауыл манындагы коныс калай аталады?5. Ауыл манындагы ен бшк тау (тебе) калай аталады, онын бшкппкандай?6. Ауыл мацында атауы бар жыралар бар ма?7. Ауыл манында сор, шел немесе батпак бар ма? Олар калай аталады?8. Аыл манында булак, кудыктар бар ма? Олар калай аталады?9. Ауыл манында атауы бар баска объекплер бар ма?Эр жагдайда объектшщ атауын гана сурамай, мумшндш болса онынэтимологиясы, магынасы, кай кезде бершгеш туралы сурау кажет.316

0 КОСЫМШ АКазак тш н де топоним кураушы орографиялык терминдердш жиынтыгы(«Казакстан Республикасыныц географиялык атауларынын мемлекетпккаталогы» бойынша курастырылды)ОблыстарАлматыАкмолаАктебеАтырауБатыс-КазакстанЖамбылБелсенД! орографиялык терминдерАдыр, арка, асу, ашык, бас, бшк, бел, бектер, будыр, дабан, дала,дарбаза, домбак, ден, етек, жабык, жазык, жайдак, жайылма, жал,жамбас, жар, жартас, жарьщ, жиек, жон, жота, жыра, иш, кезен,кемер, кереге, кернеу, кесек, каба, кабак, кайыр, какпак, камау,капшагай, кара, каркара, катпар, кия, кобы, колтык, куыс, куз, кыл,кыр, кырка, кыртыс, мойнак, мурын, оба, ой, ойык, езек, ер, сауыр,саты, еецпр, соран, сырт, сшем, табан, тамак, тау, толагай, текше,тебе, тес, тукыл, тумсык, тубек, шат, шокы, шошак, шукыр,шыганак.Адыр, айгыр, айдар, арай, арал, аркалык, бас, бауыр, бшк, донгал,дец, децгек, децпл, дщ, етек, жал, жар, жартас, жарык, жон, жумыр,зацгар, кемер, кереге, кекше, кшдш, кара, карауыл, каска, кима,койтас, койын, кора, котыр, куыс, кыр, кырка, молак, мурын, оба,езек, сандык, сецпр, серек, серектас, соран, таган, тас, томпак, тебе,тумсык, тубек, туп, шадыра, шарык, шат, шокы, шошак, шункыр,шыц.Адыр, айдар, алабас, арал, баурай, бауыр, буйрат, булын, бурма,буйрек, дец, жага, жазык, жайма, жайпак, жайылма, жал, жар, жарма,жарык. жиек, жыра, жырык, ирек, кемер, кереге, кумбез, кабак,кабырга, канжыга, кара, кобы, колац, колка, колтык, куз, кулама,куыс, мойын, мурын, оба, ой, ойман, оймауыт, ойык, ойьш, ор, езек,еркеш, еткел, сай, сенпр, соран, табан, таган, тау, толагай, тебе,терткш, тес, тугыр, тукыл, тумсык, туран, тубек, ушпа, унпр, успрт,шат, шогыр, шокат, шокы, шукыр, шункыр, шыц.Арал, арна, астау, бас, буйрат, буйрек, доцгар, ден, дщ, жага,жагалау, жайма, жал, жамбас, жар, жарык, жиек, жота, жыра, кемер,кабак, колтык, корган, куыс, куз, кыл, кыр, кырка, мойнак, оба, ой,ойык, ор, таган, тайпак, тау, тас, толагай, тес, тумсык, туп, тура,унпр, шокай, шокы, шошак, шукыр, шьщ.Адыр, айдар, айрык, ачгал, анкаты, арал, астау, ауыз, ашык, байтак,бауыр, белес, бегет, будыр, бутак, буйрек, ден, ес1к, жага, жал,жазык, жар, жарык, жиек, жыра, кемер, кетерме, кабак, кара,карауыл, колтык, коспа, котыр, куыс, кулак, мойын, мурын, оба, ой,ор, оян, езек, еркеш, еткел, сай, сенпр, сырт, таган, тамак, тау, тепе,тепсен, толагай, тебе, тумсык, унгы, унпр, шат, шатыр, шокалак,шокы, шонкай, шунгыл, шукыр.Адыр, ангар, арал, арка, асу, ауыз, аша, ашамай, бас, бауыр, бел,бет, бшк, дарбаза, донгал, ден, жазык, жайдак, жайма, жайылма, жал,жар, жартас, жиек, жон, жота, кемер, кескентас, кес1к, кшдьктас,казаншункыр, кайкан, какпак, какпатас, калка, канат, капшагай,кара, карауыл, кия, кобы, колтык, кора, котыр, куыс, куз, кылы, кыр,кырат, мойнак, мойын, мурын, оба, ой, ойпан, езек, еткел, сай,саты, соран, сырт, тас, тау, тепе, толагай, тебе, тер, унпр, шакпак,шойырылма, шокалак, шокы, пгукыр, шьщ.317

ОблыстарКарагандыКызылордаМацгыстауОнтуспк-КазакстанПавлодарСолтуспк-КазакстанШыгыс-КазакстанЭ - кестенщ жалгасы" 1,1.......■ ..—■—■ —■-■— *-,и|- ” ■■" ■■- •—■—>Белсенд] орографнялык терминдерАдыр, айдар, арка, бауыр, бел, белен, бюк, босага, бектер, будыр,буйрат, дала, догалан, донгал, ден, дщ, жазык, жайдак, жал, жамбас,жар, жартас, жарык, жон, жыра, и рек, итарка, кезец, кемер,керегетас, кара, катпар, койнау, койтас, койын, колка, куыс, куз,Кызыл, кыл, кыр, кырка, мая, мойын, нура, оба, ой, ойпат, ©зек, ер,сай, сандыктас, сенпр, серектас, соран, сырт, табан, таган, тамак, тас,тау, текше, тебе, тескей, тумсык, уйтас, унпр, шагыл, шат, шокат,шонгал, шукыр, шункыр, шокы, шыцАйдар, арал, асар, бауыр, бедер, бел, бет, беткей. биш, буйрат.бултык, бушр, донгал, домбак, ден, жата, жазык, жайылма, жал, жар.жон. жыра, зацгар, кемер, кенпр, кабак, кайкак, кара, кня, койын,колтык, корган, куыс, куз, кумак, кылы, кыр, мойнак, мойын, мурын. |ой, езек, сай, сенпр, табан, таган, тау, тебе, тумсык, тубек, туп, ура,уйпс, унпр, шат, шокалак, шокат, шокы, шукыр, шункыр, шын.Адыр, айрык, ангар, арал, ауыз, байыр, бас, бауыр, бел, босага.бугаз, бутак, бшк, дала, донгал, домадак, жайылма, жал, жар,жартас, жон, жыра, жырык, кеп1к, кабы к, кайкан, кия, колка, колтык,корган, куыс, куз, мая, мурын, найза, ой, ойык, окпан, ер, сай,сенпр, сумбе, сырт, таган, тайпак. такта, тарау, тау, таушык,терткш, тест1к, тумсык, туран, турык. тубек, унпр, успрт, шагыл,шатыр, шокы, шонгал, шумак, шукыр, шунгыл, шункыр, шынАдыр, айдар, арал, арка, асу, байыр, бел, бет, буйрат, дала, донгал,жазык, жайма, жайылма, жал, жар, жарык, жон, жота, жнек, жырык.зацгар, кез, кезен, кенпр, кемер, кабак, капшагай, катпар, кия,койын, колтык, котыр, куыс, куз, кылы, кыр, кырка, мойнак, мурын,оба, ой, опырым, ор, езек, ер, табан, тамак, тас, тау, текше, тебе,терткш, тумсык, тура, сенпр, унгыл, унпр, урме, шункыр, шукыр,шурык, шыц.Адыр, айгыр, айдар, алан, айыр, аркалык, бауыр, бел, бет, бшк,будыр, буйрат, бултык, буйрек. денпл, дщ, ерен, жайдак. жал,жамбас, жартас, жарык, жон, жота, жыра, ирек, итарка, кемер,керегетас, кепк, кокгас, кайкы, какпактас, каллактас, каратас,карауыл, койнак. койтас, котыр, куыс, найзатас, мукыр, мурын, оба,ой, езек, соран, тас, тау, томпак, тебе, тескей, тумсык, туп, унпр,урпек, шагыл, шат, шокы, шонгал, шункыр, шынАдыр, айдар, арка, арык, бауыр, бел. бет, жайылма, жал, жарык, шр,кезен, кемер, кара, кия, куыс, кумшык, кыр, оба, ой, ойпат, езек,сенпр, серек, соран, тас, тау, тебе, урпек, шат, шокат, шокы.Адыр, аркалык, асу, бас, бауыр, бел, белен, бет, биш, буйрат, дала,домбак, донгал, ден, дщ. дщгек, дщшек, жайдак. жакпар, жал,жамбас, жар, жартас. жарык. жон. жота, журек, ирек, итарка, кезен,кемер, капшагай, кара, кия, кобы, кожыр, койтас, кола г, куыс, кырка,кызыл, мурын, оба, ой, езек, сандыктас, сай, сенпр, соран, сере,таган, тамак, тас, тау, текше, тебе, тумсык, унпр, шат, шокат, шокы,шор, шукыр. шын.318

„ КОСЫМША р н н ы н ) к 1 1 ь ) Н Т Ь 1 Г Ь 1• п топоним к»Р»Уш ы вс1МД1 „ы н ы н м е м л е к е г п кк . „ к тЫ«»еЧ « п о географйЯЛЫК атауларьш ьтОблыстарАлматы(58)Акмола(38)Актебе(44)Атырау(36)БатысКазакстан(48)Жамбьщ(63)ЯН 1ИШи1И В ::118шекн'шешек' шш■ИЕрвГ^Ш*»шыралжын^ шырганак, шырмауык, ыргаиП Г .ш и е , Ш1Л1К,кияк, кога, курай, курак, кылшык, кына, маилыкара, моиыл, мортык,мук, елен, ерж, сарыбас, сшет1, тал, терек, тук, тисен, шалан, шенгел,ЩИ, ШШК.___________ ___________________________Акбас, балдырган, боз, дермене, жантак, жиде, жидек, жуа, жузген,жьщгыл, изен, кеюре, кенд1р, кекпек, кектерек, кайыц, камыс,кандыагаш, кандык, караагаш, карагай, караган, кияк, кога, курай,куырдак, курак, кылкан, мия, мортык, елен, сагыз, саралжын, сексеуш,тал, тобылгы, торацгы, ушкат, шатан, шагыр, шенгел, ши, шие, шцпкАкпкен, батырлай, балау, бузаубас, буртен, дегелен, жантак, жусанжузген, жынтыл, кекпек, кайьщ, камыс, кандык, канбак капагай« И карадт' « т нияК, кога, конырау, кдай к7„а’кМИЯ, елен, сагыз, саралжын, селеу тепек шамн-пЗ* мамык,ши, шщк. ’ ерек, шагыр, шалан,рвШ•№ Г У р„„, ,ер„еРк, \ ай ‘ Ш=«. « * . «мен, Щжиде, жидекыр слан, акшешек алмя I --------------------------*«ита“ “ ;и н’П“ " '6о1ш«, Г>ша^ а«№ген'"лГкш6млыш’ бвйтерек— * § § ^ З Ь » Ч ^ Н а . Дермене'^йекаоын ^ гет1>тал, таспа Шаган, елен ««,• каРаган,^Раганды(56)Лдыраспан---------I Щечгел>ти,|баялыщ,шие.торангы,ЩыР г а н а к ’’ ТоРангы,319

Б - кестешц жалгасыОблыстарКызыл орда(40)Мангыстау(29)ОнтуспкКазакстан(58)Павлодар(31)СолтусткКазакстан(28)ШыгысКазакстан(53)0С1МД1К атауларыАдыраспан, акбас. алма, бак, балдырган, бидай, жалман. жантак, жиде,жусан, жузген. жынгыл, изен, кенд1р, кекпек, кайын. камыс. кандык.кандым, карагай, карасоран. кауын, кияк, кога, курай, кызылша.мортык, сагыз, саралжын, саргалдак, сексеуш, тасжарган, торангы, |таган, шалан, ши, шие. шепр, шырганак, шшкАжырык. актйсен, жиде, жузген, жынгыл, изен, итмурын. кещцр.кектерек, кекпек, камыс, канбак, караагаш, карабарак. карабас,карагай, караган, карынжарык, кауын, кияк, кога, найзакара, сексеуш,сенпрлш, терюкен, урдек, шагыр, шенгел, ши.Аксары, алма, алмурт, арпа, арша, бадам, бидайык, боз, буддарген,бурген, дер мене, ебелек, ермен, ерменкара, жантак, жиде, жусан,жуз1м, жынгыл, изен, итмурын, итсигек, кеюре, кенд!р, кекпек,кектерек, кабанкулак, казыгурт, камыс, канбак, караагаш, карагай,карынжарык, кауын, кога, коянсуйек, кылша, елен, госте, ран, сагыз,сарымсак, сасыр, сексеуш, селеу, С1шр, тал, терек, терюкен, тобылгы.торангы, ушкат, шагыр, шалрац, шенгел, ши, шшк, ыргай.Айгыркияк, акшешек, арша, атшонкай, бетеге. бидайык. жалман,жидек, жынгыл, кектерек, кушала, кайын, кандык, кандым, карагай,караган, каратал, кога, курай, мия, мойыл, елен, саралжын. сарымсак,сшет1, тобылгы, тженек, ши, ш1дер, шшк, ыргай.|Акбас, алабота, боз, булдак, жалманкулак. жынгыл, кекпек. кектерек,кайын, камыс, караагаш, карагай, караган. кияк. кога, курай, курак.мойыл, мук, елен, суйрйс, тал, тасжарган, терек, торангыл, шабдар,шубартерек, шшкАжырык, акбас, ал ка, арша, балгын, бэйшешек, бидайык, боз,буйыргын, бурген, долана, емен. жумыршак, жынгыл, изен, кендф.кекпек, кектерек, кайын, камыс, караагаш, карагай, караган, каракат,каратал, кещцр, кияк, мия, мойыл, мортык, ошаган, елен. врйс,саргалдак. сарымсак, саумаллык. селеу, тал, тарлау, тасжарган, темею.терек, терюкен. тобылгы, ушкат, торангы, шагай, шагыр, шенгел, ши, !шие, шырганак, шшк, ыргай.320

В КОСЫМ 111ЛКазак тйпндеп топоним кураушы жануар атауларынын жиынтыгы(«Казакстан Республикасынын географиялык атауларынын мемлекетпккаталогы» бойынша курастырылды)ОблыстарАлматы(34)Акмола(24)Актебе(32)Атырау(19)Батые Казакстан(21)Жамбыл(36)Караганды(43)Кызылорда(22)Мацгыстау(И )Онтустж-Казакстан(23)Павлодар(23)Солтустж-Казакстан(24)Шыгыс-Казакстан(38)Топоним кураушы жануар, жэндж атауларыАрганаты (аркар), аркар, аю, балык, буты, булдырык, бурют, дегерес,жалман, жаманты (жабайы ешю), жапалак, жолбарыс, жылан, ит, кузен,кабан, карга, каскалдак, коян, кулан, кулжа, кундыз, кыргауыл, марал,сауыскан, суыр, сункар, теке, торгай, тулю, тышкан, ую, шошка, шш.Эупшдек, бака, балык, булан, бурют, елж, жапалак, жылан, зорман,инелж, кшк, каз, карга, карсак, каекыр, кой, коян, кулан, курт, маса,сункар, шабак, шортан, шыбынАю, бака, борсык, бер1, буш, доныз, жайын, жылан, киж, карга, коян,кабан, каз, каракурт, карга, карсак, каекыр, ку, кулан, курт, кус, лака,сайгак, сункар, тактак (торгай тур1), тупю, тышкан, шабак, шагала, шш,шошка, шыбынБалык, борсык, доныз, елж, жылан, кене, кшк, кабан, карсак, каекыр,коян, кулан, кумыр, кыран, маса, сазан, тулю, ую, шурегейАккус, аю, балык, борсык, булан, жылан, кене, киж, карга, каекыр,коян, кулан, кус, сазан, сона, еулж, тышкан, тырна, уйрек, шш, шыбынАламан, аркар, аю, бака, берг, булдырык, бурют, дегерес, елек,жолбарыс, жылан, ителп, кипе, камка, карга, каекыр, коян, кулан,кундыз, курт, кур, кыргауыл, шагала, шаян, сайгак, сауыскан, сункар,сулш, тулю, ую, шабак, шакшакай, шортан, шошка, шыбын, шымшыкАйдаЬар, алабуга, аркар, аю, бака, борсык, бер1, бугы, булан, булдырык,бурют, жалман, жылан, кене, киж, кабан, карабай, карга, карсак,каршыга, каекыр, косаяк, коян, кулан, кулжа, кундыз, курт, марал, сона,суыр, сункар, сулш, тасбака, теке, торгай, тулю, тышкан, улу, шагала,шортан, шошка, шурегей, шыбынБорсык, бор!, бурют, доныз, жылан, ителп, киж, карга, каекыр, ку,кулан, кундыз, кыргауыл, лака, мая, нар, сауыскан, торгай, тулю, ую,шортан, ппркейДоныз, елж, жылан, киж, каекыр, кулан, сауыскан, тулю, тышкан,шагала, шошкаАламан, аю, балык, бозторгай, бер1, бугы, булдырык, бурют, дегерес,доныз, жолбарыс, жылан, кшк, кабан, карсак, кулан, сона, теке, тулю,тышкан, улар, шаян, шошкаАкку, аю, бака, балык, борсык, бугы, бурют, жылан, киж, кабан, каз,коян, курт, кутан, марал, маса, суыр, уйрек, шабак, шагала, шошка,шурегей, шыбынАрганаты (аркар), эупшдек, бака, балык, борсык, бурют, жылан,итбалык, кене, кабан, каз, карга, карсак, каекыр, каршыга, коян, ку,кулан, сулж, шабак, шагала, шортан, шошка, шурегейАкку, алабуга, аркар, аю, эупшдек, бака, балык, борсык, бугы, булан,бурют, доныз, елж, жылан, кене, киж, кузен, куйкентай, кабан,карлыгаш, карсак, каекыр, коян, кулан, кулжа, кырги, марал, сайгак,суыр, сункар, таутеке, торгай, тулю, уйрек, ую, шортан, шошка, шыбын21-1263 321

г к о с ы МШАТуржменстандагы езгерген кала атауларыКдзакша нускасыТуржменшенускасыВелаятБурынгы атауы/атаунускаларыАшхабад Азд>аЬа( Ашхабад Ашгабат, Полторацк,Акдепе Актере Дашогуз велаяты ЛенинскАныау А пей' Ахал велаяты АнауАтамурат А1атуга! Лебап велаяты КеркиБайрамали Ваугата1у Мары велаяты Байрам-АлиБалканабад Ва1капаЬа( Балкан велаяты Небит-Дат, Небит датБерекет Вегеке! Балкан велаяты Качанджик, ГазанджыкБехерлен ВаЬаг1у Ахал велаяты Бахарден. БахерденБолдумсаз ВоЫишзаг Дашогуз велаяты Калинин, КалннинскБюзмейин АЬас1ап Ахал велаяты Безмеин, БюзмейнГазаджак Оаго]ак Лебап велаяты Г аз-АчакГёкдепе ОбЫере Ахал велаяты Геок-ТепеГ овурдак Ма§с1ап1у Лебап велаяты ГаурдакДашогуз Оа?0§1!2 Дашогуз велаяты Ташауз, ДошховузЁлётен Уо1о(еп Мары велаяты Иолотань, Елетен, ЕлотенИыланлы ОигЬапзоНап е]е Дашогуз велаяты Ильялы, ИиланлиКака Кака Ахал велаяты КаахкаКёнеургенч Кдпеиг^еп^ Дашогуз велаяты Куня-УргенчКубадаг СиЬас1а§ Дашогуз велаяты Тельман с к, ГубадагКумдаг 0итс1а§ Балкан велаяты Кум-ДагМары Магу Мары велаяты МервМургап Мигдор Мары велаяты МургабСейди БеусК Лебап велаяты НефтезаводскСердар Зегйаг Балкан велаяты Кнзыл-Арват, ГызыларбатСерхетабад 8егЬе(аЬа( Мары велаяты Кушка, Г ушгыТахта Сбго§1у Дашогуз велаяты ТаггаТуркменабад ТйгктепаЬа! Лебап велаяты Чарджуй, ЧарджоуТуркменбашы ТйгктепЬа§у Балкан велаяты Туркменбашн,КрасноводскХазар Нагаг Балкан велаяты ЧелекенФарап Рагар Лебап велаяты Фараб322

№ Атауы Аймак Орны1. Иерихон Левант ИорданезеншщбатысжагалауыД КОСЫМШАЭ лем деп ец коне калаларТурактыконыстануыМыс гасыры(б.з.д. 3000 ж.)ЕскертпелерКоныстану белплер! б.з.д. 9мыц жылдьщтан берг Ежелпкала бекшютер! б.з.д. 6,8 мьщжылдьщтан кеш емес.2. Дамаск Левант Сирия Мыс гасыры Кала б.з.д. 10 мьщжылдыктаконыстанганын казбажумыстары дэлелдеп отыр,61 рак кала б.з.д. 1400 ж.болган арамейлер жорыгынадейш онша мацыздыболмаган.3. Библ Левант Ливан Мыс гасыры(б.з.д. 5000 ж.)4. Сузы Элам Хузестан,ИранМыс гасыры(б.з.д. 4200 ж.)Неолитте адам коныстанган,б.з.д. 3 мыцжылдьщтанбастап кала болган. Антикдеухршде елемдеп ец кенекала деп есептелген.Б.з.д. 5500 жьшыконыстанган.5. Сидон Левант Ливан б.з.д. 4000 ж Б.з.д. 6-4 мыцжылдыктардаконыстанган болуы мумюн.6. Файюм Египет Египет б.з.д. 4000 ж7. Пловдив Фракия Болгария б.з.д. 4000 ж8. Г азиантеп Анатолия Туркия б.з.д. 3650 ж,мерз1м1таластудырады9. Бейрут Левант Ливан б.з.д. 3000 ж10. Иерусалим Левант Израиль б.з.д. 2800 ж11. Тир Левант Ливан б.з.д. 2750 ж12. Эрбипь Месопотамия13. Киркук(.Аррафа)14. Тель-Авив(Яффа)МесопотамияКурдистан,Иракб.з.д. 2300 жкеш емесИрак б.з.д. 3000 -2200 жСа21ап(ерЛевант Израиль б.з.д. 2000 ж Ежелп коныстар б.з.д. 7500 ж15. Алеппо Левант Сирия б.з.д. 2000 ж Ежелп коныстар б.з.д. 5000 ж16. Мантуя ПоезеншщацгарыЛомбардия,Италияб.з.д. 2000 ж Б.з.д. VI г этрусктер каласыболган.17. Балх(.Бактра)18. Фива ЕжелпГрекия19. Афина 6.З.Д.4000 жБактрия Ауганстан б.з.д. 1500 ж Аймактагы ежелпконыстардыц б!р1Беотия,ГрекияАттика,Грекияб.з.д. 1400 жб.з.д. 1400 жМикен еркениет1Микен еркениет!323

Е КОСЫ М Ш АИсландия сагаларында (ацызларынла) кездесетш топонимдер Т131М1324р/с Топонимдер Г еографиялык объект1 Адальсюсла Эстония жагалауы2 Ангульсей Англси аралы3 Балагардссида Финляндиянын онтуспк-батыс жагалауы4 Бейтисэр Бейштад-фьорд5 Верма Ворма езеш6 Вэнир Венерн кол!7 Г ардарики Ресей8 Гаут Гёта-Эльв езеш9 Г аутланд О нтуспк Швециядагы облыс10 Губрандсдалир Г удбрандсдален11 Довр Доврефьелль таулары12 Дунгальсгнипа Данкансби13 Дюпплин Дублин14 Ётунхейм Ютунхеймен15 Йорсалир Иерусалим16 Катанес Кейтнес17 Кола Колл18 Логрин Логеи езен;19 Мери Мере20 Мьёрс Мьёса кел121 Миклагард Константинополь22 Наумдалир Нам дал ен23 Норафьорд Нур-фьорд24 Раум Реума езеш25 Раумсдаль Ромсдаль26 Рогаланд Ругвланн27 Сальтири Кинтайр28 Свитьод Швеция29 Согн Согне-фьорд30 Страумей Строма31 Теяамёрк Теламарк32 Трандхейм Тронхейм33 Уппланд Опланн34 Хольмгард Новгород35 Хумра Хамбер озеш36 Эйсюсла Сааремаа аралы37 Эльвус Тингвадлаватн квл!

Ж КОСЫМШАЕуропа калаларыныц латынша атаулары(Ьйр://щ.уу11цресИа.ог{г/ деректер! бойынша курастырылган)Каз1рп атауы Латынша атауы Орны1 Амстердам Аш8(е1оёашит Нидерланд2 Экс-ан-Прованс Ациае 8ехйае Франция3 Арль Аге1а(е Франция4 Страсбург Аг§еп1ога1ит Франция5 Турин Аи§из1а Таиппогит, Таиппит Италия6 Берлин ВегоНпит Германия7 Цвайбрюкен В1роп1(1)и т Германия8 Кембридж Сап1аЬпё(1)а Улыбритания9 Кёльн Со1оша А§пррта Г ермания10 Краков С ш и т а Польша11 Дублин ЕЫапа (ШЫипа) Ирландия12 Копенгаген Найма Дания13 Хельсинки НеЫпкшт, Не1зт§1а Финляндия14 Лейпциг Ц р щ Германия15 Лейден Ьп§йипит Ва1ауогит Нидерланд16 Лион Ьи§ёипит Франция17 Париж 1_и1еПа, Ьи(е(1а Раш ю гат Франция18 Майнц Мо^ипНа, Ма§оп11а Германия19 Мэскеу Моэдиа, Мозсоуха Ресей20 Инсбрук Оетропз Австрия21 Оксфорд О хота Улыбритания22 Руан К.о1ота§из Франция23 Регенсбург КайзЬопа Германия24 Санкт-Петербург Рё4г6ро1в Ресей25 Утрехт 1Л*пуес1шп Нидерланд26 Вена УтёоЬопа Австрия325

И КОСЫМШАVнд1Стйнндеп АКШ штаттарынын атаулары№ Штат атауы Атаудыц магынасы1. Айова Сиу тобына жататын ундас тайпасынын атауы2 Алабама Атауы «Бута тазалаушылар» деген магына беретш тайпаатауы3. Аризона «Юхпкентай булак» (тохоно-оодхам жене пима ущистер1тшдервде)4. Арканзас «Озен бойынын темен жагьгада туратын адамдар жер1"деген магына беретш тайпа атауы (куапо тшнде)5. Вайоминг «Улкен ангар» (делавэр тшнде)6. Висконсин «Мын аралды езен» (алгонкин тшнде)7. Иллинойс «Жогаргы адамдар» (алгонкин тшнде)8. Канзас Атауы «Оцтуспк жел адамдары» легенд) бйщретш канзатайпасынын атауы9. Кентукки «Шалгынды жазык» (ирокез тглшде)10. Коннектикут «Узын езен» (алгонкиндердш мохеган тшшде)11. Массачусетс Атауы «Бшк тебе адамдары» дегендо бшдаретшмассачусет тайпасынын атауы12. Миннесота «Аслан тер13Д1 су» (дакота тшнде)13. Миссисипи «Улкен езен» (оджибве тшнде)14. Миссури «Лайлы езен» (оджибве тшнде)15. Мичиган «Улкен су» (оджибве тшнде)16. Небраска «Жайпак су» (омаха тшнде)17. Нью-Мексико Мехико - «кудай орны» (ацтек тшнде)18. Огайо «Улкен едем! езен» (ирокез тшнде)19. Оклахома «Кызыл адамдар» (чокто тшнде)20. Окт. Дакота Сну тобына жататын дакота тайпасынын атауы21. Солт. Дакота Сиу тобына жататын дакота тайпасынын атауы22. Техас «Достар» (кздао тшнде)23. Юта «бшкте туратындар» деген магына беретш унд1стгрд1нюте тайпасынын атауы326

К КОСЫМШЛЛустралиядагы Улыбритания азаматтары курметше койылганезен атауларынын Т131М1Топоним Азаматтыц аты-жеш Кызметх, ,Ц Бернетт Джеймс Бернетт зерттеупп2 Гаскойн Дж. Гаскойн капитан3 * Гоулберн Генри Гоулберн агылшын когам кайраткер!4 Дарлинг Сэр Ральф Дарлинг Жаца Оцтустк Уэльстщгубернаторы (1825-1831)5" Дейли Сэр Доминик Дейли Оцтустис Ау страпиянынгубернаторы (1862-1868)6 Дейнтри Ричард Дейнтри геолог7 Диамантина Леди Диамантина Боуэн Квинсленд губернаторыньщжубайы8 Купер-Крик Чарльз Купер Онтушк Аустралияньщ ЖогаргыСотыньщ терагасы (1856-1861)9 Кэмпасп Кэмпасп кызме’пбелгнпз10 Лаклан Лаклан Маккуори Жаца Оцтустж Уэльстщгубернаторы (1810-1821)~ п Маккуори Лаклан Маккуори Жаца Оцтустйс Уэльстщгубернаторы (1810-1821)12 1 Муррей Джордж Муррей Британдык отарлар министр!13 Орд Гарри Орд Батыс Аустралияньщ губернаторы(1877*1880)14 Тодд Чарльз ТоДд Оцтустйс Аустралия почтмейстер!(1870-1901)15 Торренс Роберт Торренс Оцгусттк Аустралияньщ отарлаукомиссиясыныц терагасы16 Флиндерс Мэтью Флиндерс зерттеупп' щ Франклин Сэр Джон Франклин Тасмания губернаторы (1836-1843)18 Хоксбери Чарльз Дженкинсон Ливерпульдщ 1-графы327

К к о с ы м ш лЖана Зеландиядагы антропонимдер мен патронимлер тЫч!ТопонимЭтимологиясы1 Г амильтон Капитан Джон Чарльз Г амильтон Фейн2 Гл аде гон Улыбританиянын премьер-министр) Уильям Гладстон3 Гор Жана Зеландиянын губернаторы сэр Томас Гор Браун4 Даргавилл Саясаткер Джозеф Мак-Муллен Даргавилл(1837-1896).5 Картертон Коныс аударушылардын адвокаты Чарльз Картер6 Кентербери Англиядагы Кентерберри каласынын курметшекойылган7 Клайв Роберт Клайв, коныс аударушы8 Коллингвуд Адмирал Катберт Коллингвуд9 Крайстчерч Англиядагы Оксфорд университетшдц Крайстчерчколледж) курметше койылган10 Кук Зерттеуил, капитан Джеймс Кук11 Мартинборо Каланын непзш салган Джон Мартин курметшекойылган12 Мейстаун Каланын непзш салган агайынды Чарльз, Гарри,Джон МейсНейсбиАнглиядагы Нейсби каласынын курметше койылган13 Нельсон Нельсонныц 1-виконты Горацио Нельсон14 Нью-Плимут Англиядагы Плимут каласынын курмегпне койылган15 Онтустж Милфорд Улыбрнтаниялагы Милфорд-Хейвен каласынынкурметше койылган16 Плиммертои Темйржол компаниясынын директоры болган ДжонПлиммер17 Ранферли Жана Зеландиянын губернаторы болган Ранферлифафы Хоке курметше койылган18 Синклер Жергшкл фермер Гораций Синклер курметшекойылган19 Тасмания аралы, Голландиялык зерттеуцн Абель ТасманМаунт Тасман.Тасман муздыгы,Тасман Улттыксаябагы20 Уитби Англиядагы Уитби каласынын курметше койылган,Джеймс Куктын тугаи каласы21 Фово Осы бутаз ашылган кезде Жана Онтустис Уэльсштатынын вице-губернаторы болган Иосиф Фовокурметше койылган22 Фэрли Шотландиядагы Фэрли каласынын курметшекойылган23 Хааст Жана Зеландияда зерттеулер журпзген нем1с геологыЮлиус фон Хааст курмелне койылган24 Хэмпден Агылшын саясаткер! Джон Хэмпден

Л КОСЫМШАДуниежузШк мухиттагы агыстардыц атауларыр/с Атау топтары Агыстар, сипаты Атаудыц этимологиясы1 Мацындагыаумактьщатауыменбайланыстыатаулар2 Антропонимдернегшндекалыптасканатаулар3 Агыстьщсипатынабайланыстыатаулар4 Басым желдератауынабайланыстыатаулар/Калифорния агысы(суьщ агыс, Тыныкмухиты)Перу агысы (суык агыс,Тынык мухиты)Фолкленд агысы (суыкагыс, Атлант мухиты)Цусима (жылы агыс,Тынык мухиты)Бенгель агысы (суыкагыс, Унд1 мухиты)Гвиана агысы (жылыагыс, Атлант мухиты)Канар агысы (суыкагыс, Атлант мухиты)Мозамбик агысы (суыкагыс, Унд1мухиты)Ломоносов агысы(суык агыс, Атлантмухиты)Ирмингер агысы (жылыагыс, Атлант мухиты)Кромвелл агысы (суыкагыс, Тынык мухиты)Г ольфстрим агысы(жылы агыс, Атлантмухиты)Куросио (жылы агыс,Тынык мухиты)Ойясио (суык агыс,Тынык мухиты)Оцтустие (Солтуспк)пассат агыстары (жылы,Дуниежузшк мухит)Батые желдер агысы(суык, Атлант, Унд1,Тынык мухиттары)Калифорния тубегшщ атауынабайланысты койылган.Перу мемлекетшщ батыс аркылыагып отетшдштен, оньщ атауыбершген.Фолкленд аралдарынабайланысты аталган.Цусима аралдарына байланыстыаталган.Анголадагы Бенгела каласыньщатауымен байланысты койылган.Француз Гвианасы жагалауыаркылы ететшд1ктен осылайаталган.Канар аралдары мацынанотетшдштен осылай аталган.Мозамбик бугазыныц агысыболгандыктан осылай аталган.Агыс 1959 жылы «МихаилЛомоносов» зерттеу кемесшдепзерттеушшер ашкан, атауыосыган байланысты койылган.Агысты алгаш ашып, сипаттаган(1853-1854) дания лык тещзппК. Ирмингер курметше койылган.1952 ж мухиттанушы ралымТ. Кромвелл ашкан, атауы галымкурметше койылган.Магынасы «шыганактан шыкканагыс». Испан тещзшшер1 XVI гашкан. Гольфстрим атауын 1722ж америкалык галым БенджаминФранклин усынган.Магынасы жапон тшшде «караагыс» дегенд! бщщредьМагынасы жапон тшнде «бабаларагысы» дегещц бшд!ред1.Оцтустйс (Солтуст1к) тропикпкендхктерде пассатгар эсершенкалыптасады, сондьпеган осылайаталган.Батыс желдер есершен калыптасады,сондьпеган осылай аталган.329

МАЗМУНЫАЛЕЫ С 03.................................................................................................... 3К1Р1СПЕ................................................................. .......................................51-бел1МГЕОГРАФИЯ ЖЭНЕ ТОПОНИМИКА1-такы ры п. ТОПОНИМДЕР ЖЭНЕ ТОПОНИМИЯ1.1. Топонимдер жене топонимия туралы жалпы тусжпс.............. 81.2. Топонимиканыц непзп терминдер! мен угымдары............... 131.3. Географиялык атаулардын непзп топтары............................. 181.4. Географиялык атаулардын баска топтары.............................. 281.5. Географиялык атаулардын езгерютер!.....................................421.6. Топонимикалык дерек кездер!................................................. 482-такы ры п. ТОПОНИМИКАНЫЦ ТЕОРИЯЛЫК НЕГ13ДЕР12.1. Топонимиканын гылымдар жуйесшдеп орны........................522.2. Топонимиканыц каз1рп зерттеу проблемалары......................542.3. Топонимиканын зерттеу багыттары......................................... 612.4. Топонимика гылымыньщ зерттеу принциптер>......................632.5. Топонимиканын зерттеу едкггер1 .............................................662.6. Географиядагы топонимикалык зерттеулер............................ 773-такы ры п. ХАЛЫКТЫК ГЕОГРАФИЯЛЫК ТЕРМИНДЕР ЖЭНЕТОПОНИМДЕРЗЛ.Халыктык географиялык терминдер топонимдерд!кураушы непз ретшде................................................................ 883.2.0рографиялык терминология непзшде калыптасканатаулар..........................................................................................923.3.Пайдалы казбалармен байланысты атаулар........................... 1013.4.Гидрографиялык терминология непзшде калыптасканатаулар 1013.5.Фитонимдер.негпшде калыптаскан топонимдер.................. 109З.б.Зоонимдер непз!нде калыптаскан топонимдер.................... 1153.7. Топонимдер курамындагы ландшафтык терминология...... ] 173.8. Ландшафтылык топонимика.................................................... 1283.9.Топонимдерден пайда болган сездер.....................................129330

2-бел1мАЙМАКТЫК ТОПОНИМИЯЛЬЩ ЖУЙЕЛЕР4-такырып. ТОПОНОМИКАЛЬЩ ЖУЙЕЛЕРДЩКАЛЫПТАСУ ФАКТОРЛАРЫ4.1. Географиялык атауларды калыптастырудагы табигифакторлардыц мацызы............ ............... ............................. 1354.2.Тургын халыктыц шаруашылык ерекетшщтопонимиядагы керхшстерг..................................................1405-такырып. КАЗАКСТАН ЖЭНЕ ОРТА АЗИЯНЬЩТОПОНИМИКАЛЫК ЖУЙЕЛЕР1у 5.1. Аймактык топонимиканыц теориялык жене колданбалымеселелер1............................................... ............ 1465.2..Географиялык; атаулардыц калыптасуына ьщпал еткенфакторлар.....................«НК11Й&и............. ........................... 1565.3. Орта Азия мен Казакстандагы топонимиялык; жуйелердщкурылымдьщ жене мазмундык ерекшел1ктер1.................... 1625.4. Табиги, экономикалык-географиялык нысандардынатауларына топонимикалык талдау..................................... 1726-такырып. АЗИЯ ЕЛДЕР1НЩ ТОПОНИМИЯСЫ6.1. Азиядагы географиялык атаулардыц калыптасужагдайлары.............................................................. ........ 1806.2. Азиядагы топонимиялык жуйенщ ерекшел1ктер1менКурылымы............................................................................ 1836.3. Азия топонимдершщ непзп топгарына сипаттама.............1917-такырып. ЕУРОПА ЕЛДЕР1ШЦ ТОПОНИМИЯСЫ7.1. Еуропадагы топонимиялык жуйелердщ калыптасужагдайлары, ерекшел1ктер1 мен курылымы..................»....2117.2.Еуропа топонимдершщ непзп топтарына сипаттама......... 2208-такырып. АМЕРИКА ЕЛДЕРНПЦ ТОПОНИМИЯСЫ8.1. Америкада топонимиялык жуйелердщ калыптасужагдайлары .Щ%........... ................................................ .......2338.2.Солтустхк Америкадагы топонимдердщ непзптоптарына сипаттама..........................................................2438.3.Латын Америкасындагы топонимдердщ непзптоптарына сипаттама............................................. .............247331

9-такы ры п. АФРИКА ТОПОНИМИЯСЫ9.1. Африкадагы топонимиялык жуйеяердац калыптасужагдайлары.............................; ................................................ 2579.2. Топонимдершщ непзп топтарына сипаттама......................27010-такырып. АУСТРАЛИЯ ЖЭНЕ МУХИТТЫК АРАЛДАРТОПОНИМИЯСЫ10.1. Аустралия мен Мухиттык Аралдардагы топонимиялыкжуйелердщ калыптасу жагдайлары......................................27910.2. Жергшши жене отарлау кезшде калыптаскангеографиялык атаулар топтары...........................:.................28410.3.1рЁ табиги жене экономикалык-географиялыкнысандардын атаулары..........................................................28810.4. Мухиттар топонимиясы.............................................. ...........2903-бел1мГЕОГРАФИЯЛЫК АТАУЛАРДЫ УНИФИКАЦИЯЛАУ ЖОНЕСТАНДАРТТАУ11-такырып. ТАРИХИ АТАУЛАРДЫ КАЛПЫНА КЕЛТ1РУДЩМАЦЫЗЫ11.1. Топонимикалык мура............................................................. 29511.2. Топонимдерд! коргау............................................................. 30112-такырып. ГЕОГРАФИЯЛЫК АТАУЛАРДЫ СТАНДАРТТАУ12.1. Географиялык атауларды халыкаралык денгейдереттеу.......................................................................................30212.2. Казакстан Республикасында географиялык атауларынстандарттау жешндеп шаралар............................................ 30512.3. Географиялык атауларды стандарттау принциптер!......... 307ПАЙДАЛАНЫЛРАН ЭДЕБИЕТТЕР Т131М1......................................... 311КОСЫМШАЛАР 316

К. Д. КаймулдиноваТОПОНИМИКАОкульщБасуга 26.08.2011 ж. кол койылды. Пшпм1 60х90‘/,6.Офсетпк басылыс. К^арш тур1 «Тйпез». Келем 21,0 б.т.Таралымы 1600 дана. Тапсырыс № 1263.Тапсырыс берушшщ дайын файлдарынан басылып шыкты.ЩШ ЖШС РПБК «Дэу1р», 050009,Э р Алматы каласы, Гагарин д-лы, 93а.АЭУ1р1Е-таП: грЛс-с1ашг81@таП.ги