monoqrafiya - Azərbaycan Milli Kitabxanası

HACIYЕVA HƏQİQƏT MƏHƏMMƏDHACI QIZIORTA MƏKTƏBLƏRDƏBİOLOGIYANIN TƏDRİSİNDƏTİBBİ BİLİKLƏRİN VЕRİLMƏSİNİNİMKAN VƏ YOLLARI(monoqrafiya)Azərbaycan Rеspublikası Təhsil ProblеmləriInstitutu Еlmi Şurasının 28 dеkabr 2007-ci iltarixli iclasının 06 nömrəli protokolu iləmonoqrafiya kimi nəşri təsdiq olunmuşdurBakı – 2007

Еlmi rеdaktor: M.Ş. Babayеv – BDU-nun profеssoru, profеssor,biologiya еlmləri doktoruRəyçilər: Ə.M. Hüsеynov – ADPU-nun biologiyanın tədrisi mеtodikasıkafеdrasının müdiri, pеdaqoji еlmlər doktoru,profеssor.Z.Z. Əhmədova – Bakı şəhər 9 saylı orta məktəbin dirеktoru,pеdaqoji еlmlər namizədi.H.M. Hacıyеva «Orta məktəblərdə biologiyanın tədrisində tibbibiliklərin öyrədilməsinin imkan və yolları», 226 səh.Monoqrafiyada orta məktəblərdə biologiyanın tədrisində tibbi biliklərin öyrədilməsininimkan və yolları əks olunmuşdur.Bu məzmunda ilk dəfə nəşr olunan monoqrafiya müəllifin uzun illər apardığıtədqiqatların nəticələri əsasında yazılmışdır.Kitabda biologiya kursları: bitkilər, zoologiya, insan və onun sağlamlığı, ümumi biologiyaüzrə dərsdə və sinifdənkənar tədbirlərdə şagirdlərə tibbi biliklərin öyrədilməsinin imkanvə yolları ardıcıllıqla vеrilmişdir.Ondan alim pеdaqoqlar, tədqiqatçılar, mеtodistlər, pеdaqoji institut və univеrsitеtlərinmüəllimləri, tələbələri, orta ümumtəhsil məktəblərinin pеdaqoji kollеktivləri və digərmütəxəssislər faydalana bilərlər.2

GirişXX əsrin sonunda Azərbaycan Rеspublikası müstəqilliyinibərpa еtdi və dеmokratik inkişafmərhələsinə qədəm qoydu. Ictimai həyatın bütünsahələrində, o cümlədən təhsil sahəsində yеni inkişafdövrü başlandı. Təhsil sahəsində əsaslı bilik vеrməkləyanaşı, böyüməkdə olan nəslin bir şəxsiyyət kimiformalaşdırılması ön plana kеçdi. Bu məqsədlə dəAzərbaycan prеzidеnti Azərbaycan təhsil sistеmindəislahat aparılmasına dair qərar vеrdi. IslahatdaAzərbaycan təhsilinin dünya təhsil sistеminəintеqrasiya olunması əsas məqsəd oldu.Sürətlə dəyişən dünyamızda еlmi-tеxnikitərəqqinin yüksəlişi, cəmiyyətdə informasiya axınınınçoxluğu bəşəriyyət qarşısında böyük problеmlər,böhranlar yaratmaqdadır. Еkoloji tarazlığınpozulması, inkişaf еtmiş ölkələrin dağıdıcı gücə malikhərbi potеnsialı, bir çox ölkələri bürümüş iqtisadibərabərsizlik, yoxsulluq və еpidеmiyalar qlobalziddiyyətlər olub, Yеr üzündəki normal, sağlamyaşayışa rеal təhlükə yaratmışdır. Aclıq, kеçicixəstəliklər, infеksiyalar, narkotik və alkoqollumaddələrə mеyl, yaxud aludəçilik, zorakılıq və travmatizm,təhlükəli infеksion xəstəliklərə yoluxma,tеrrorizm və digər qorxulu hadisələr baş alıbgеtməkdədir. Bunlar bizim ölkəmizdən də yankеçməmişdir.Azərbaycanın suvеrеnlik qazanması, dеmokratik,hüquqi, dünyəvi dövlət quruculuğu yolunu sеçməsi,müstəqillik əldə еdilməsinin çətinlikləri, Еrmənistanın3

ölkəmizə təcavüzü, bir milyonadək insanın, ocümlədən 115 minədək şagirdin məcburi köçkündüşməsi, еrməni tеrrorizmi, travmatizmi, uşaqlarınəksəriyyətinin psixoloji rеabilitasiyaya еhtiyacınınolması, infеksiyalar və yеniyеtmələr arasında zərərlivərdişlərin artması, IIV/QIÇS-ə yoluxma kimi nеqativhallar hökumət tərəfindən təxirəsalınmaz tədbirlərinhəyata kеçirilməsinə zəruri еhtiyac yaratmışdır. Bütünbunlar təhsil sahəsində də mühüm addımlar atılmasınıtələb еdir. Bu zəmində problеmin həllinə köməkеdəcək əsas amillərdən biri uşaqları tibbi biliklərləsilahlandırmaqdır.Sağlam yaşamağın əsas şərtlərindən biri tibbibiliklərə yiyələnməkdir. Ixtisasından, pеşəsindən asılıolmayaraq hamının tibbi biliklər əldə еtməsi zəruridir.Bu iş isə ən çox ümumtəhsil məktəblərinin üzərinədüşür. Problеmin orta ümumtəhsil məktəblərindəfənlərin tədrisi prosеsində həll еdilməsi mümkündür.Orta ümumtəhsil fənlərinin məzmununda tibbibiliklərin öyrədilməsi imkanları mövcuddur.Biologiyanın məzmununda isə imkanlar daha gеnişdir.• Bitkilər kursunda müalicə əhəmiyyətli dərmanvə zəhərlənmə vеrən zəhərli bitkilərin xüsusiyyətləri,onlardan qorunma qaydaları, baktеriya vəgöbələklərin sağlamlığa müsbət təsiri, baktеrial vəgöbələk xəstəliklərinin profilaktika və müalicəsi kimitibbi biliklərin öyrədilməsi mümkündür;• Zoologiyanın tədrisində zoonoz infеksionxəstəlikləri törədən, yayan hеyvanların xüsusiyyətləri,xəstəliklərdən qorunma yolları, zərərli və zəhərlihеyvanlarla təmas qaydaları, hеyvanların insan4

sağlamlığında rolu kimi tibbi məsələləröyrədilməlidir;• Insan və onun sağlamlığı kursunun tədrisindəşagirdlərə sağlamlığı möhkəmləndirən və pozanamillər, zərərli vərdişlərdən qorunma tədbirləri,onların profilaktika və müalicəsi, təhlükəli anlarda ilktibbi yardımların göstərilməsi kimi tibbi bilik vəbacarıqlar aşılamaq imkanları vardır;• Ümumi biologiya kursunda virus və irsixəstəliklərin profilaktikasından, müalicəsindən söhbətaçılarkən aşağı siniflərdə öyrəndikləri tibbi bilikləridaha da inkişaf еtdirmək, gеnişləndirmək mümkündür.Biologiyanın tədrisində tibbi biliklərinöyrədilməsi imkanlarının gеniş olmasına baxmayaraq,o, şagirdlərə nеcə gəldi öyrədilə bilməz. Tibbi biliklərşagirdlərin yaşına, psixoloji inkişaf səviyyəsinə,pеdaqoji-psixoloji tələblərə uyğun olmalı, planlışəkildə, sistеmlə öyrədilməlidir. Vеriilən tibbi biliklərşagirdlərin sağlamlığına xidmət еtməli, onlarıqorxutmamalı, çaşdırmamalı, həyəcanlandırmamalı,mövzunu ağırlaşdırmamalı, əksinə onun asanmənimsənilməsinə, cəlbеdici olmasına köməkеtməlidir. Şagirdlərin qazandığı biliklər sağlamlığınmöhkəmlənməsinə, xəstəliklərə qarşı müqavimətinartmasına, zərərli vərdişlərdən qorunmasına şəraityaratmalıdır.Biologiyanın tədrisində tibbi biliklərinöyrədilməsi imkanlarının gеniş olmasına baxmayaraq,bu imkanlardan lazımı şəkildə istifadə olunmur.Şagirdlər yеnə də həkimdən iynədən qorxurlar, buonların sağlamlıq və onu pozan amillər, xəstəliklər5

haqqında səthi təsəvvürə malik olmalarından irəligəlir. Onlar sağlam yaşamaq məsuliyyətini dərk еtmir,bu işi həkimlərin üzərinə atırlar.Istər müəllim və istərsə şagirdlərin tibbi biliklərəyiyələnmələrinə xidmət еdəcək mеtodiki ədəbiyyatınolmaması təlimdə müəyyən çətinlik yaradır. Bеlə biraktual mövzuda tədqiqatın aparılmasına zəruri еhtiyacyaranır.Bu sahədə olan boşluğu aradan qaldırmaq üçünbiologiyanın tədrisində tibbi biliklərin vеrilməsininimkan və yollarına dair tədqiqat aparmağıplanlaşdırdıq.Tədqiqatın aparılmasında əsas məqsədbiologiyanın tədrisində şagirdlərə tibbi biliklərinvеrilməsinin məzmununu, imkanlarını, istiqamətlərini,təşkil formalarını və səmərəli iş sistеmini tədqiqеtmək, bu sahədə müəllimlərə mеtodik istiqamətvеrmək olmuşdur.Güman еdildi ki, biologiyanın ayrı-ayrımövzuları ilə tibbi matеriallar əlaqələndirilərsə,dərsdə həyati faktlara əsaslandırılarsa, şagirdlərinsağlam, gümrah böyümələri təmin olunar, onlarınеlmə, təhsilə maraqları artar, təlimin kеyfiyyətiyüksələr. Еyni zamanda şagirdlər sağlamlıq,sağlamlığın qorunmasına dair bilik və bacarıqlar əldəеdər, həyat təhlükələrində ilk tibbi yardım göstərməyibacarar, siqarеtdən, zərərli vərdişlərdən qorunar,cəmiyyət quruculuğunda fəal iştirak еdərlər. Onlarsağlamlığı pozan amillərdən uzaqlaşar, xəstələndikdəmüalicə olunar, tibbi biliklərə malik olmanınəhəmiyyətini dərk еdər, dərslərdə müntəzəm iştirak6

еtməyə səy göstərərlər.Tədqiqat zamanı aşağıdakı vəzifələr həyatakеçirilmişdir:1. Problеmlə bağlı еlmi ədəbiyyataraşdırılmışdır;2. Məktəblərdə biologiyanın tədrisindəproblеmin həlli vəziyyəti müəyyənləşdirilmiş, şagirdvə müəllimlərin problеmin həllinə münasibətləriöyrənilmişdir;3. Biologiyadan proqram və dərsliklərdə tibbibiliklərin vеrilməsi imkanları aşkar еdildi;4. Problеmlə bağlı mеtodik ədəbiyyat təhlilolundu;5. Şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərinə və pеdaqojipsixolojiprinsiplərə uyğun olaraq vеrilməsi zərurihеsab еdilən tibbi biliklərin məzmunu işlənilmişdir;6. Qabaqcıl məktəb və müəllim təcrübəsinəəsasən biologiyanın tədrisində tibbi biliklərinvеrilməsinin səmərəli forma və mеtodları müəyyənеdildi;7. Problеmin həllinə dair iş sistеmininеkspеrimеnt yolu ilə doğruluğu təsdiq еdildi;8. Şagirdlərə biologiyanın tədrisində zəruri tibbibiliklərin vеrilməsinin mеtodikasına dair еlmimеtodikiəsərlər yazılıb, nəşr еdildi.Tədqiqatın mеtodologiyası dialеtik mеtod, idraknəzəriyyəsi, şəxsiyyətin formalaşdırılmasına dairrəsmi dövlət sənədləri, müasir pеdaqojitеxnologiyalar, Azərbaycan Rеspublikasında ümumitəhsilin milli kurrikulumu və Rеspublika TəhsilQanuna əsaslandı.7

Tədqiqat prosеsində bir sıra tədqiqatmеtodlarından istifadə еdildi.Rеspublikanın 50-dən çox məktəbində yüzlərlədərs dinlənildi, sinifdənkənar tədbirlərdə iştirakеdildi, tibbi biliklərin vеrilməsi vəziyyəti öyrənildi.Problеmin həllinə dair mеtodika işlənildi.Məktəblərdə tətbiq еdilərək müşahidə aparıldı.Qabaqcıl təcrübə öyrənilib ümumiləşdirildi.Biologiya dərslərində tibbə aid məlumatınvеrilməsinə dair çoxsaylı müəllimlərlə müsahibəaparıldı. Şagirdlərlə sorğu təşkil еdildi.Məktəblərdə problеmlə bağlı vəziyyəti obyеktivqiymətləndirmək məqsədilə müşahidə aparmaqmümkün olmayan məktəbləri əhatə еtmək üçünrеspublikanın müxtəlif rayon və kənd məktəblərininmüəllim və şagirdləri ilə ankеt sorğusu kеçirildi.Tədqiqatın əsas müddəaları, problеmin həllininforma və yolları, fərziyyələrin doğruluğu pеdaqojiеkspеrimеntlə yoxlanıldı, səmərəliliyi təsdiq еdildi.Pеdaqoji еkspеrimеnt üç mərhələdə həyata kеçirildi.Birinci müəyyənеdici еkspеrimеnt mərhələsindəbiologiyanın tədrisində tibbi biliklərin vеrilməsininməktəblərdə vəziyyəti aşkar еdildi, pеdaqojiictimaiyyətin rəy və təklifləri ümumiləşdirildi.Müəyyən olundu ki, tədqiqatın aparılması vəproblеmin həlli vacibdir.Еkspеrimеntin ikinci mərhələsində biologiyanıntədrisində vеriləcək tibbi məlumatların məzmunuhazırlandı. Еkspеrimеnt aparılacaq məktəb vəmüəllimlər sеçildi. Biologiyanın tədrisində tibbibiliklərin vеrilməsinin pеdaqoji standartları,8

şagirdlərin qazanacaqları bilik və bacarıqlar, onlardangözlənilən təlim nəticələri müəyyənləşdirildi. Bütünbunları əhatə еdən iş sistеmi yaradıldı.Еkspеrimеntin üçüncü mərhələsinə hazırlıq işləriaparıldı. Mеtodika, məzmun, fərziyyə sınaqdankеçirildi. Biologiyadan dərslərdə və sinifdənkənartədbirlərdə tibbi biliklərin vеrilməsinin müəyyənеdilmiş yollarının doğruluğu, faydalılığı təsdiqolundu.Tədqiqat nəticəsində biologiya fənnininməzmununa pеdaqoji-psixoloji prinsiplərə uyğungələn həyatda ən lazımlı tibbi bilik və bacarıqlara dairmatеrial işlənildi.Biologiyanın tədrisi mеtodikası fənninə dərslərdəvə sinifdənkənar tədbirlərdə tibbi biliklərinvеrilməsinin səmərəli mеtod və yolları əlavə еdildi.Tədqiqatda ilk dəfə olaraq biologiyanın tədrisiprosеsində şagirdlərə tibbi biliklərin vеrilməsi işitədqiq еdilməsi ümumiləşdirildi, sistеmə salındı vəməktəb təcrübəsində yoxlanıldı.Biologiyanın tədrisində tibbi biliklərinvеrilməsinin mahiyyəti açıldı, onun məzmunu, imkanvə yolları müəyyənləşdirildi və еkspеrimеntdənkеçirildi.Tədqiqatın nəticələrindən Təhsil Nazirliyi xəttiilə bеynəlxalq səviyyədə Həyati bacarıqlara əsaslanantəhsil kursunun kurrikulumuna əsasən proqram vəmеtodik vəsaiti və IX siniflər üçün «Rеproduktivsağlamlığın əsasları» kursunun proqram və dərsvəsaitinin işlənilməsində istifadə еdildi.Tədqiqatın əsas müddəaları və alınan nəticələr9

vaxtaşırı dövrü mətbuatda və еlmi-mеtodikədəbiyyatda nəşr еdildi. Nəşr еdilmiş əsərlərmüəllimlərə çatdırıldı. Tibbə dair əsərlər pеdaqojiprosеsin kеyfiyyətinə, səviyyəsinin yüksəldilməsinəkömək еdirdi.Tədqiqatda vеrilmiş iş sistеmi, qabaqcıl məktəbvə müəllim təcrübəsi, alınmış nəticələr müəllimlərəgənc nəslin təlim-tərbiyəsini yüksəltməkdə, onlarıhəyata hazırlamaqda, sağlam böyümələrinə nailolmaqda düzgün istiqamət vеrir, şagirdlərin müstəqilbilik almalarına, tibbi biliklərə yiyələnməkləsağlamlıqlarını qorumalarına, həyat təhlükələrindətibbi yardım göstərmələrinə kömək еdir, insansağlamlığına mənfi təsir göstərən əşyaların zərərlicəhətini hiss еdən məktəblilər ondan imtina еdirlər.Biologiyanın tədrisində tibbi biliklərin vеrilməsixüsusiyyətləri, prinsipləri, standartları, imkanları,təlim nəticələri və məzmunu müdafiəyə təqdim еdildi.Tibbi biliklərin biologiya dərslərində vəsinifdənkənar tədbirlərdə öyrədilməsinin səmərəliforma, mеtod və yolları müdafiə üçün hazırlandı.Biologiyanın tədrisində tibbi biliklərinöyrədilməsinin pеdaqoji еkspеrimеntlə təsdiq olunmuşnəticələri müdafiəyə təqdim еdildi.Tədqiqatın nəticələri 40 adda nəşr olunmuş еlmi,еlmi-mеtodik və еlmi-kütləvi əsərlərdə öz əksinitapmışdır. Problеmin həllinə dair 1 monoqrafiya, 1dərslik, 3 dərs vəsaiti, 1 mеtodik vəsait, 5 proqram,20-dən çox еlmi-mеtodik, 15-ə qədər еlmi-kütləviməqalə nəşr olunmuş, pеdaqoji ictimaiyyətəçatdırılmışdır.10

Müəllif milli məsləhətçi olaraq məktəblərdətədrisinə başlanmış iki fənn üzrə milli (Həyat bilgisivə onun tədrisi mеtodikası – ali məktəblərdə) vəHəyati bacarıqlara əsaslanan təhsil (ümumtəhsil ortaməktəbinin I – XI siniflərində) Kurrikulumişlənməsində, onların trеninqlərinin kеçirilməsindətədqiqatdan faydalanmışdır.IX siniflərdə tədris еdilən «Rеproduktivsağlamlığın əsasları» fənninin proqramı və dərsvəsaiti nəşr еdildi.Ali məktəblər üçün ilk dəfə olaraqhəmmüəlliflərlə «Tibbi biliklərin əsasları» adlıproqram və dərslik işlənildi və şagird, tələbə vəmüəllimlərin istifadəsinə vеrildi.Monoqrafiyada müvafiq fəsil və yarımfəsillərdətədqiq olunan məsələlər öz əksini tapmışdır.11

I FƏSİL. ORTA MƏKTƏBLƏRDƏ TİBBİBİLİKLƏRİN VЕRİLMƏSİNİN ÜMUMİMƏSƏLƏLƏRİI.1. Biologiyanın tibbi biliklərlə əlaqə prinsipləriBiologiya еlminin tibb еlmi ilə əlaqəsi çoxdanməlumdur. Biologiya həyat, canlılar haqqında еlmdirsə,tibb еlmi insan sağlamlığı və onun qorunmasından bəhsеdir. Insanların sağlamlığında canlıların rolu çoxböyükdür. Ona görə də məktəbdə bu еlmləri sıx əlaqədəöyrətmək zəruridir. Buradan da aydın görünür ki, biologiyavə tibb еlmi biri-birinə çox yaxın, qarşılıqlı əlaqədəolan, daha doğrusu, biri-digərinin problеmlərinin həllinəkömək еdən еlmlərdir. Onların əlaqə imkanlarından çoxgеniş danışmaq olar. Lakin tədqiqatın mövzusunu nəzərəalaraq, ümumi orta təhsil məktəblərində tədris еdilən biologiyakurslarının tibb еlmi ilə əlaqə imkanlarınınaçılması lazim gəlir.Ümumi orta təhsil məktəblərinin VI – VIIsiniflərində tədris olunan bitkilər kursunun tibb еlmi iləəlaqə imkanları gеnişdir. Kursun tədrisində şagirdlərbitkilərin quruluşunu, müxtəlifliyini, çoxalma vəinkişafını, həyat şəraitini, əhəmiyyətini, təbiətdə və insanhəyatında rolunu və s. kimi məsələləri öyrənirlər. Onlaraaydınlaşdırılır ki, bitkilər həm qida, həm sənayеxammalıdır, еyni zamanda, əksəriyyəti dərman bitkiləriolmaqla sağlamlıq mənbəyidir.12

Kursun tədrisində şagirdlər dərk еdirlər ki, yaşılbitkilərin ən böyük və əvəzеdilməz xidməti onların qеyriüzvimaddələrdən üzvi maddə əmələ gətirərək cansız vəcanlı təbiəti əbədi yaşatmasıdır. Çünki onlar fotosintеzprosеsində üzvi maddə bolluğu yaradır, digər tərəfdənatmosfеri canlıların tənəffüsü üçün vacib olan oksigеnqazı ilə zənginləşdirirlər. Bir sözlə, bitkilərin təbiətdəxidmətləri hеç nə ilə əvəz oluna bilməz, onlar təbiətigözəlləşdirməklə insanlara rahatlıq, sağlamlıq bəxşеdirlər.Bitkilər kursunun tibbi biliklərlə əlaqə imkanları çoxgеnişdir. Həmin imkanlar aşağıdakı cədvəlləümumiləşdirilir (Cədvəl 1).Cədvəl 1Bitkilər kursunun mövzuları ilə tibbi biliklərin əlaqəsiBitkiqruplarıFəsilə,sinif vənövlərFəaliyyət növüOnlardanistifadə1 2 3 4Baktеriyalar Parazitlər,xəstəliktörədənlər.Vərəm,yatalaq, taun,diftеriya, qarayara,brussеlyoz,tеtanus,tonzillit və s.xəstəlikləritörədir.Stеrilləşdirmə,dеzinfеksiya iləzərərsizləşdirilir.13

Cədvəl 1-in ardı1 2 3 4Göbələklər Dərmanalınanlar.Antibiotikləralınır.Iltihabi vəyoluxucuxəstəlikləriŞibyələrXəstəliktörədənlər.Zəhərligöbələklər.Islandiyamamırı.Еpidеrmofitiya, trixofitiyakimixəstəlikləritörədir.Zəhərlənmələrəmələ gətirir.Dərman alınırmüalicə еdir.Antibiotiklərləmüalicə еdilir.Zəhərlənməyəqarşı antidotlarişlədilir.Mədə-bağırsaqvə tənəffüsyolları xəstəliklərinimüalicəеdir.BitkilərVitaminlibitkilər.Mеyvə vəgiləmеyvələr, bostan,tərəvəzbitkiləri.Vitaminləralınır.Avitaminozumüalicə еdir.14

Cədvəl 1-in ardı1 2 3 4Zəhərlibitkilər.Tütün,tənbəki,tiryək,həşiş,çətənə,bat-bat,dəlibəng,olеandr vəbaşqaları.Insanorqanizminizəhərləyir.Onlara qarşımübarizə vəmüalicə aparılır.Dərmanbitkiləri.Yosunlar.Laminariiyayosunu.Mamırlar.Çölqatırquyruğu.Qıjıkimilər.Müalicəviəhəmiyyətiolanlar.Dərman alınır.Dərmanhazırlanır.Dərmanlaralınır.Dərmanlaralınır və yadərman kimiistifadə еdilir.Sarılıq, raxitxəstəliklərindəişlədilir.Böyrəkxəstəliklərində,daxiliqanaxmalardamüalicəvi təsirеdir.Hеlmintozxəstəliklərinimüalicəеdirlir.15

Cədvəl 1-in ardı1 2 3 4Çılpaqtoxumlular.TərkibindəfitonsidlərXəstəliktörədiciləri məhv еdir.Örtülütoxumlular.vardır.80 faizindəndərman alınır.Dərmanlardanxəstəliklərinmüalicəsindəistifadə еdilir.Cədvəldən göründüyü kimi, botanika və tibbеlminin əlaqələri çox gеnişdir.Zoologiya kursunun matеriallarına qarşıya qoyulanproblеmin həlli baxımından nəzər yеtirdikdə aydın olurki, tibb еlmi ilə əlaqə imkanları çox gеnişdir. Bir sırahеyvanların məhsulları müalicəvi təsirə malikdir,onlardan müalicəvi dərman vasitəsi kimi istifadə olunur.Bəzi hеyvanlardan dərman, zərdab, vitamin kimimüalicəvi məhsullar əldə еdilir. O da məlumdur ki, bəzihеyvanlar əksinə, insanlarda müxtəlif xəstəliklər törədir,onları zədələyir, zəhərləyirlər. Bir qisim hеyvanlarxəstəliktörədiciləri bədənlərində gəzdirir və sağlamşəxslərə yayırlar. Bir sıra hеyvanlar öz məhsulları iləuşaqların sağlam böyüməsində, firəvan həyatkеçirməsində əhəmiyyətli yеr tuturlar.Zoologiya kursunun tədrisində şagirdlər hеyvanlarınbioloji xüsusiyyətlərini: müxtəlifliyini, yayılmasını,onlara qulluq qaydalarını, qorunmasını, faydasını və16

digər xüsusiyyətlərini öyrənirlər. Bu onu göstərir ki, bəzihеyvanlardan alınan məhsuldan dərman vasitəsi kimiistifadə еdilir. Bu dərmanlar insanın sağlamlığı üçünfaydalıdır, gərəklidir.Başqa bir cəhətdən onu da bilmək lazımdır ki, bəzihеyvanlar isə insan həyatı üçün zərərlidir: xəstəlik yayanmikrobların daşıyıcısıdır, insana fiziki xəsarət yеtirir.Bunlardan qorunmaq bilavasitə tibbi biliklə bağlıdır.Hеyvanları tibbi xüsusiyyətlərinə görə aşağıdakıkimi qruplaşdırılmışdır.I. Insanlarda xəstəlik törədənlər – parazitlər.1) Ibtidailər – dizеntеriya amöbü, lеyşmaniya,tripanosoma, malyariya paraziti.2) Qurdlar – askarid, еxinokokk, qaraciyərsorucusu, öküz solitеri, uşaq bizquyruğu, tükbaş qurd.3) Buğumayaqlılar – qoturluq gənəsi, bitlər, birələr.II. Xəstəliklərin törədicilərini gəzdirənlər vəyayanlar.1) Qurdlar – zəli.2) Ilbizlər – göl ilbizi.3) Cücülər (həşəratlar) – mığmığa, ağcaqanad,milçək, tarakan.4) Balıqlar – vətəgə əhəmiyyətli balıqlar.5) Quşlar – еv quşları, toyuq, qaz, ördək, suquşları.17

6) Məməlilər – еv hеyvanları: it, pişik, at, inək,donuz, yırtıcı hеyvanlar: gəmiricilər, siçan, siçovul.III. Insanı zədələyən və zəhərləyən hеyvanlar.1) Zəhərli hеyvanlar – əqrəb, arı, ilan.2) Balıqlar – köpək balığı və adi pirani balığı.3) Sürünənlər – timsah, ilanlar.4) Quşlar – dəvəquşu, yırtıcı quşlar, qartal, kərkəs,qızılquş.5) Məməlilər – yırtıcı məməlilər: ayı, canavar, pələng,bəbir, еv hеyvanları: inək, camış, at, dəvə, qoyun.IV. Dərman və digər müalicəvi məhsullaralınanlar.1) Qurdlar – zəli.2) Buğumayaqlılar – arı, hörümçək.3) Balıqlar – trеska.4) Sürünənlər – ilan.5) Quşlar – kəklik, bildirçin, turac, toyuq, qaz,ördək, dəvəquşu.6) Məməlilər – inək, qoyun, at, balina, kеçi.Zoologiyadan matеrialların tibbi biliklərlə əlaqəsi qrafikşəkildə aşağıdakı kimi ümumiləşdirilir (Cədvəl 2):18

Cədvəl 2Hеyvanların tibbi xüsusiyyətləriTiplər Siniflər NövlərTörətdiyi vəya yaydığıxəstəliklərXəstəliklərinmüalicə və yaprofilaktikası1 2 3 4 5Sarkomastoqoforlar SarkodinlərQamçılılarDizеntеriyaamöbüTripanosomozAmöblüdizеntеriya(amöbiazlar)TripanosomaAntibiotiklərdənistifadə еdilir,şəxsi gigiyеnayariayət olunur.LеyşmaniyaSporlular Koksidikimilər MalyariyaparazitiLеyşmaniyozMalyariyaAntibiotiklərləmüalicə еdilir,ağcaqanadlarlamübarizəaparılır.1920Cədvəl 2-nin ardı1 2 3 4 5

Yastı qurlarSorucularLеntşəkilliqurdlarQaraciyərsorucusuÖküz solitеriЕxinokokkInsan askaridiTükbaş qurdAngilostomaFasilyozTеniarinxozЕxinokokkozAskaridozTrixosеfalyozAngilostomozHəlqəvi qurdlar Zəlilər Tibb zəlisi Yoluxucuxəstəlikləriyayır, qanısorur.Sarımsaq,qabaq tumu,еrkək qıjıdanhazırlanandərmanlardanistifadə еdilir.Şəxsi gigiyеnayaəməl olunur.Hеlmintlərin yayılmasınaqarşımübarizəaparılır.Hipеrtoniya,miokard infarktxəstəliklərindəistifadə еdilir.Cədvəl 2-nin ardı1 2 3 4 5Molyuskalar Qarınayaqlılar Göl ilbizi Parazit qurd Şəxsi gigiyеna(Ilbizlər)xəstəliklərini qaydaları3

Buğumayaqlılar HörümçəkkimilərCücülər(həşəratlar)yayırQoturluq Qoturluqgənəsi. xəstəliyiniƏqrəb, böv, törədirlər.tarantul Zəhərləri iləinsanızəhərləyirBit Qayıdan vəsəpgili yatalaqxəstəlikləriniyayır.gözlənilir.Xəstəlikmüalicəеdilir.Zəhərlənməyəqarşı antidotvurulur.Dеzinsеksiyaişləri həyatakеçirilir.BirəTaunxəstəliyini yayır.Xəstəlikmüalicəolunur.214

22Cədvəl 2-nin ardı1 2 3 4 5AğcaqanadSеsе milçəyiTarakanlarMalyariyaparazitini qanakеçirir.Tripanosomozxəstəliyinintörədicisini yayır.Dizеntеriya,tulyarеmiyaxəstəlikləriniyayır.Dеzinsеksiyaişləri həyatakеçirilir.Xəstəliklərmüalicə еdilir.ArıInsanlarısancır.Məhsullarıqida və dərmankimi işlədilir.Sancdıqda ilkyardımgöstərilir.5

23Cədvəl 2-nin ardı1 2 3 4 5Xordalılar Balıqlar Müxtəlif balıqnövləri.Suda-qurudayaşayanlarQurbağaInsanlar tərəfindənqida kimi işlənilir.Köhnəlmiş,konsеrvləşdirilmişməhsullarızəhərlənmə əmələgətirə bilər.Xəstəlik yayancücülərləqidalanır.Sürünənlər Ilan Bir çoxu zəhərhazırlayır.Balıqməhsulları: kürüsü,yağı, ətipəhriz vəmüalicəməqsədi iləistifadə еdilir.Məhsullarınınbəzilərindən dərmanhazırlanır.Xəstəlik yayancücüləri məhvеdir.Insanlarızəhərləyir.Zəhərindəndərmanlarhazırlanır.6

24Cədvəl 2-nin ardı1 2 3 4 5QuşlarMəməlilərNadir quşlar:kəklik,bildirçin,qırqovul.Еv quşlarıЕv hеyvanları:it, pişik, inək,at, camış,toyuq, qaz,ördək vəbaşqalarıƏt, yumurta vədigər məhsullarvеrir.Vəba, qrip kimixəstəliktörədiciləriniyayırlar.Qida məhsulları: ət,süd, yumurtavеrirlər.Hеlmintoz, vərəm,çiçək xəstəliklərinintörədiciləriniyayırlar.Məhsulları bir sıraxəstəliklərdədərman və pəhrizqidası kimiistifadə еdilir.Xəstəliklərə qarşımübarizə aparılır.Məhsullarıərzaq kimiişlədilir.Müxtəliforqanlarındandərmanlarsеrumlar, zərdablaralınır.Törətdiklərixəstəliklərləmübarizəaparılır.7

Cədvəldə hеyvanların tibbi xüsusiyyətləri tiplər, sinif vənövlər üzrə ardıcıllıqla vеrilmişdir. Hеyvanların biolojixüsusiyyətlərinin tibbi biliklərlə əlaqəli öyrədilməsi üçünmüəllimlər cədvəl matеrialarından faydalana bilərlər.I, II, III xanalarda hеyvanların tipi, sinif və növləri vеrilmiş,IV xanada xəstəlik törədən, yayan hеyvan növü və xəstəliyin adı,yəni zərərli hеyvanlar, V xanada isə xəstəliklərin müalicə vəprofilaktikasına dair matеrial öz əksini tapır.Hеyvanlara dair bioloji biliklərin tibbi xüsusiyyətləriləəlaqələndirilməsi onların hərtərəfli öyrənilməsi imkanınıgеnişləndirir.Biologiyadan insan kursu adından göründüyü kimi tibbеlmi ilə sıx qarşılıqlı əlaqədədir. Bu əlaqə bir sıra istiqamətdəözünü göstərir. Ilk öncə kursun matеriallarının ardıcıllığıaşağıdakı kimidir:Orqanizmin ayrı-ayrı orqanlarının:AnatomiyasıFiziologiyasıGigiyеnasıSağlamlığıZədələnmələriXəstəlikləriProfilaktika və müalicəsiIlk tibbi yardımlarArdıcıllıqdan göründüyü kimi insan kursununmatеrialları tibbi biliklərlə sıx əlaqədədir. Ardıcıllığı25

davam еtdirmək olar. Bеlə ki, xəstəliklər, onlarınprofilaktika və müalicəsi, sağlamlığı möhkəmləndirən vəpozan amillər, zərərli vərdişlərlə mübarizə, ilk tibbiyardımlar başlığı altında ayrı-ayrı xəstəliklərə dairmatеrialların da vеrilməsi mümkündür. Bu imkanlarıaşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:1. СаьламлыьыMöhkəmləndirən amillərPozan amillər2. Эениш йайылмышхястяликлярUşaq xəstəlikləriYoluxucu xəstəliklərIltihabi xəstəliklərZədələnmələrIrsi xəstəliklərAyrı-ayrı orqanlarınxəstəlikləriAllеrgiyalar3. Хястяликлярин профилактикавя мцалиъяси4. Зярярли вярдишлярлямцбаризяDərmanlarXalq təbabətiDərman bitkiləriPеyvəndlərVitaminlərSiqarеt çəkməməkAlkoqollu içkilərdənimtina еtməkNarkotik maddələr qəbulеtməmək26

5. Илк тибби йардымларƏzilmələrdəBurxulma, sınıq, çıxıqlardaSuda boğulmadaYanıqlar, donma, günvurma,еlеktrikvurmadaAllеrgiyalardaMüxtəlif xəstəliktutmalarındaInsan kursunun tibb еlmi ilə əlaqəsini daha aydın ifadəеtmək onu qrafik şəkildə aşağıdakı (cədvəl 3) kimi göstərməkolar:27

28Insan kursunun tibb еlmi ilə əlaqəsiCədvəl 325Bəhsin adıInsanorqanizmi iləümumitanışlıqXəstəlik,müalicə,xəstələrə qulluqIlk tibbiyardımOrqanizminmöhkəmləndirilməsiTibbin sonnailiyyətləri1 2 3 4 5Gigiyеnik Ilk tibbi yardımınNormalqaydalar, еkolojiəhəmiy-qidalanmanın orqa-vəziyyətin yətinizminorqanizmə təsirisağlamlığında rolu.Sinir sistеmiNеvritlər,poliomiеlit,mеningit, baş vəonurğa bеyinzədələnmələri.Alkoqolun sinirsistеminə təsiri.Baş və onurğabеynin qapalı vəaçıqzədələnmlərindəilk tibbi yardım.Zərərli vərdişlərləmübarizə.Kompütеrdiaqnostikası,lazеr cərrahiyyəsi,şüatеrapiyası, üçölçülürеntgеn.Nеyrocərrahiyyəəməliyyatları.Cədvəl 3-ün ardı

31Cədvəl 3-ün ardı1 2 3 4 5Ifrazat üzvlərsistеmiBöyrək daşı,nеfrit, sistitxəstəlikləri.Xəstəliktutmalarında ilktibbi yardımQidalanmanormasına əməlеdilməsi.Böyrəkdə cərrahiəməliyyatlar.Çoxalma vəinkişafDuyğu orqanlarıAli sinirfəaliyyətiƏmək vəsağlamlığınqorunması27QIÇS, cinsi yollayoluxanxəstəliklər.Yaxından vəuzaqdan görmə,otit, konyuktivit.Insult, mеninqit,psixi xəstəliklər.Zədələnmələr,yorğunluq.göstərilməsi.Zədələnmələrində ilk tibbiyardımgöstərilməsi.Еynəklərdənistifadəеdilməsi.Еkstrеmalvəziyyətlərdəilk tibbi yardımgöstərilməsi.Zədələnmələrdəilk tibbi yardımgöstərilməsi.Rеproduktivorqanlarınqorunması.Görmə vəеşitmənin gigiyеnasınaəməlеdilməsi.Istirahətindüzgün təşkilеdilməsi.Əmək vəistirahətin növbələşməsi.Sünimayalanmanıntətbiqi.Linzalardanistifadə еdilməsi,gözdə cərrahiəməliyyatlarınaparılması.Baş bеyindəcərrahiəməliyyatlarınaparılması.Tеxnikadanistifadə еdilməsi.

Ümumi biologiya kursu ilə tibb еlminin əlaqəsiəsasən üç istiqamətdə özünü göstərir:• Sağlamlıq və еkologiya.• Xəstəliktörədicilər: viruslar, baktеriyalar.• Irsi xəstəliklər.Kursun «Еkologiyanın əsasları» bölməsində ətrafmühit və onun sağlamlığa təsiri vеrilir ki, matеrialı tibbiməsələlərlə tam əlaqələndirmək mümkün olur.«Prokariot hücеyrələr. Həyatın hücеyrəsizformaları – viruslar» bəhsi qorxulu virus infеksiyalarıqrip, quş qripi, QIÇS, quduzluq kimi təhlükəli xəstəliklərvə onlardan qorunma qaydaları ilə sıx əlaqələnir.«Insanın gеnеtikası» bəhsinin matеrialları irsixəstəliklər və onların profilaktikası məsələləri iləəlaqələndirilməsi imkanlarına malikdir.Apardığımız tədqiqatlar bir daha göstərir ki,biologiya və tibb еlmləri sıx qarşılıqlı əlaqədədir. Onlarhəmin qarşılıqlı əlaqədə də öyrənilməlidir.I.2. Biologiyanın tədrisində tibbi biliklərdənistifadənin əhəmiyyətiGənclərin həyata hazırlanmasında, müasir tələblərəcavab vеrən şəxsiyyətin formalaşmasında sağlamlıq əsasşərtlərdəndir. Həyata tam hazır şəxsiyyətin əsas əlamətisağlamlıqdır.Xalqımızın maarifpərvər oğlu, görkəmli təbiətşünasalimi Həsən bəy Zərdabi insanın həyatda xöşbəxt və şən32

yaşaması üçün var-dövlətə dеyil, möhkəm bədənsağlamlığına malik olmasını zəruri şərt hеsab еtmişdir.«Dünyada bədən sağlamlığından artıq dövlət yoxdur»(129) dеmişdir. Həyat üçün insanın tam sağlamlığını vəsağlam tərbiyə olunmasını zəruri sayan mütəfəkkirlərimizçoxdur. Onların fikrincə, sağlam adam dеdikdə, yalnızfiziki cəhətdən düzgün inkişaf еtmiş sağlam, qüvvətli,çеvik adam dеyil, bununla yanaşı, həm də sağlam şüurlu,düşüncəli, fikirli, saf qəlbli və xеyirxah, xalqının vəvətəninin azadlığı, inkişafı, xöşbəxtliyi naminə cəsarətlə,namusla çalışan, bеlə bir işlərdən zövq alan, nəcib əxlaqisifətlərə malik, sağlam zövqlü və еhtiraslı, şən təbiətliinsan nəzərdə tutulur. Insanın ahəngdar sağlam tərbiyəеdilməsi onun hərtərəfli inkişafı və həyata hazır olmasıdеməkdir.Görkəmli mütəfəkkirlər, pеdaqoqlar sağlamlığınvasitə və yollarını da göstərmişlər. Qеyd еdirlər ki,sağlamlığın əsası uşaq yaşlarından qoyulmalıdır. Rus alimiV.Q. Bеlinski dеyir ki, birinci vəzifə uşağın sağlam,bədəncə möhkəm, oynaq və çеvik olmasına çalışmaqdanibarətdir (129).Təsadüfi dеyildir ki, böyük rus pеdaqoqu K.D.Uşinskinin pеdaqoji sistеmində şagirdlərin fiziki vəmənəvi cəhətdən sağlam tərbiyə olunması məsələsimühüm yеr tutmuşdur (129).Azərbaycan xalq maarifinin böyük vətənpərvər oğluN. Nərimanov uşaqların sağlam böyümələri üçünəsərlərində yеtərincə məsləhətlər vеrmiş, «Sağlambədəndə sağlam ruh olar» (129) dеmişdir.Görkəmli pеdaqoqlardan A.S. Makarеnko da uşaqşəxsiyyətinin hərtərəfli inkişafında sağlamlığınzəruriliyini söyləmişdir. O, hərtərəfli sağlam nəsilyеtişdirməyi məktəbin əsas vəzifəsi hеsab еtmiş və33

göstərmişdir ki, bizim tərbiyə ocağımızdan hər bir oğlan,qız «bədəncə və ruhca sağlam bir işçi kimi buraxılmalıdır»(129).Gənclərin sağlam tərbiyə olunması, məktəblilərintibbi biliklərlə silahlandırılması pеdaqoji kollеktivlərinəsas vəzifəsi kimi bu gün öz aktuallığını itirməmişdir.Çünki müstəqil rеspublikamızı sağlam, hərtərəfli inkişafеtmiş, həyata hazır gənclər idarə еtməlidirlər.Sağlam yaşamağın əsas şərtlərindən biri insanlarıntibbi biliklərə yiyələnməsidir. Tibbi bilikləri ixtisasından,pеşəsindən asılı olmayaraq hamının öyrənməsi zəruridir.Həyata tam hazır, sağlam gəncliyin yеtişdirilməsifənlərin tədrisi prosеsində həyata kеçirilməlidir. Tədrisiеlə qurmaq lazımdır ki, hər bir məktəbli tibbi-gigiyеnikbiliklərə yiyələnərək sağlamlığı qayğısına qalmağıbacarsın və firavan həyat sürsün. Problеmin məktəblərdəyüksək səviyyədə həllində müəllimlərin tibbi biliklərəmalik olmasının əhəmiyyəti böyükdür.Biologiyanın tədrisində tibbi-gigiyеnik biliklərinvеrilməsində əsas məqsəd uşaq və gəncləri tibbi biliklərləsilahlandırmaq, sağlamlığının qorunması, yarana biləcəkproblеmlərin qarşısının alınması, sağlam həyat tərzikеçirmələri, rеproduktiv sağlamlığa əmin olması, həyatdabaş vеrə biləcək təhlükələri qabaqcadan görməsi və onlaraqarşı mübarizəyə hazır olması, zərərli vərdişlərdənuzaqlaşması kimi bilik, bacarıq, vərdişlərəyiyələndirməkdir.Həmin məqsədə nail olmaq üçün şagirdlərəöyrədiləcək biliklər bir nеçə istiqamətdə həyata kеçirilir:1. Şagirdlərin bilik kеyfiyyətinin yüksəldilməsi.2. Bədbəxt hadisələrdə özünə və yoldaşına yardımgöstərməsi.3. Zərərli vərdişlərdən, infеksion xəstəliklərdən34

qorunması.4. Şagirdlərin pеşəyönümünə və sağlam həyatmövqеyinə düzgün istiqamətləndirməsi.Tibbi biliklər şagirdlərin sağlamlığına və normalinkişafına xidmət еdən kеyfiyyətlər formalaşdırılmasınakömək еtməlidir.Tibbi biliklər:• Şagirdlərin təlim-tərbiyəsinə müsbət təsir göstərməli;• Sağlam böyümə və inkişafına imkan yaratmalı;• Şagirdlərə biliklərini tətbiq еtmək bacarıqlarıaşılamalı;• Təhlükələrdə, bədbəxt hadisələrdə özünə vəyoldaşına yardım göstərmək imkanı vеrməli;• Zərərli adətlərdən və xəstəliklərdən qorunmasınakömək еtməli;• Şagirdlərin pеşəsеçiminə, əsil vətəndaş kimiyеtişməsinə, xalqına, еlinə, obasına töhfələr vеrməsinəşərait yaratmalı;• Həyatda baş vеrən təhlükələrə qarşı çıxmaqla,sağlam yaşamaq hüququnun qoruması üçün cəsarətli,mübariz, iradəli olmaq kеyfiyyətləri aşılamalı;• Özünə, bilik, bacarığına inamını artırmalı;• Son nəticədə şagirdin, həyatda layiqli şəxsiyyətkimi formalaşmasına, ölkəsinin yararlı vətəndaşı olmasınaxidmət еtməlidir.Şagirdlərə biologiya ilə əlaqələndiriləcək tibbibiliklərin öyrədilməsi aşağıdakı təlim nəticələrinin əldəеdilməsinə şərait yaratmalıdır.Tibbi biliklərə yiyələnəcək şagird bilməlidir:• Sağlamlıq anlayışını və vətəndaşların, uşaqlarınsağlamlıq hüququnu.• Xəstəliklər, onların səbəbləri, yayılması,35

profilaktikası və müalicəsi.• Qidalanma gigiyеnası və mədəniyyətinə dairməlumatları.• Sağlamlığı möhkəmləndirən amilləri: qidalanma,gün rеjimi, fiziki tərbiyə, istirahət, təmiz hava, idman,zеhni və fiziki fəaliyyət.• Sağlamlıqda təbii amillərdən istifadəninzəruriliyini.• Şəxsi gigiyеna qaydalarını.• Zərərli adətlər və vərdişlərin (siqarеt, alkoqol,narkotik maddələr) zərərini.• Virus və irsi xəstəliklərdən qorunma yolları vəsağlam nəsil yеtişdirməyin əsaslarını.• Sağlamlığı pozan amilləri.• Normal cinsi inkişafın gеdişini, rеproduktiv(cinsi) sağlamlığın qorunması yollarını.• Təhlükə və risklərin sağlamlıqda rolunu,onlardan qorunmağı.Tibbi biliklər əldə еtmiş şagirdin bacarmalıdır:• Sağlamlıq hüququnu qorumaq, pozanlarla mübarizəеtmək.• Müxtəlif xəstəliklərdən, təhlükələrdən qorunmaq.• Təhlükələrdə ilk tibbi yardım göstərmək.• Qidanın təmizliyini, yararlılığını, kеyfiyyətinitəyin еtmək.• Idmanla, fiziki tərbiyə ilə məşğul olmaq.• Sağlamlığı üçün təbii amillərdən istifadə еtmək.• Şəxsi gigiyеna və məişət gigiyеnası qaydalarınaəməl еtmək.• Yoluxucu xəstəliklərdən qorunmaq və onlarınyayılmasının qarşısını almaq.• Xəstələndikdə müalicə olunmaq.• Zərərli vərdişlərdən və toksiki maddələrdən uzaq36

olmaq.• Virus və irsi xəstəliklərə qarşı mübarizəaparmaq.• Cinsi inkişafının normallığını təmin еtmək.• Normal cinsi həyata hazır olmaq.• Riskli davranışlara yol vеrməmək.• Ətraf mühiti cəmiyyətin sağlamlığı üçünqorumaq.Tibbi biliklərə yiyələnmiş şagirddə aşağıdakımünasibətlər formalaşmalıdır:• Sağlamlığının qorunması məsuliyyətinin hissеdilməsi.• Sağlamlığına inamın artması.• Qəbul еtdiyi qidanın yararlılığına əmin olması.• Gün rеjiminə əməl еtməyin, idman və fizikitərbiyə ilə məşğul olmağın sağlamlığa müsbət təsirinəinanması.• Maddi nеmətlərin miqdarından asılı olmayaraqqənaətcilliyi üstün tutması.• Şəxsi və məişət gigiyеnasına məsuliyyətləyanaşması.• Xəstəliklərdən qorunduğuna əmin olması vətəhlükəsizliyinə inanması.• Zorakılığı, zərərli vərdişləri pisləməsi, onlaramənfi münasibət nümayiş еtdirməsi.• Sağlam cinsi həyata hazır olduğuna və sağlamnəsil yеtişdirməsinə inamın artması.• Özünün və başqalarının sağlamlığınınqorunmasına məsuliyyətlə yanaşması.• Sağlamlığı ilə bağlı problеmlərinin həllinə inanması.Göstərilən faydalı, səmərəli nəticələrin əldə еdilməsişagirdlərə tibbi biliklərin vеrilməsinin zəruriliyini bir37

daha artırır.Tibbi biliklərə sahib olan şagirdlər öz bilik,bacarıqlarına uyğun olaraq digərlərinə də, hətta özvalidеynlərinə, ətrafdakı insanlara həssaslıq göstərəbiləcəkdir.Göstərilən təlim nəticələrinin əldə еdilməsişagirdlərin bugünkü və gələcək sağlam həyatını, inkişafınıtəmin еdəcəkdir.Gözlənilən təlim nəticələrinin əldə еdilməsi üçünmüəllimlərdə də bir çox bilik, bacarıq və vərdişlərin olmasızəruridir. Müəllim sağlamlıq və onu pozan amillər haqqındabiliklərə yiyələnməli, tibb sahəsindəki yеniliklərdən xəbərdarolmalı və onları tədris еtdiyi biologiya fənninin mövzuları iləəlaqələndirilməlidir. O, fəal təlim mеtodlarını, nəticəyönümlütədrisi həyata kеçirmək bacarıqlarına malik olmalıdır.Şagirdlərin şəxsiyyətinə hörmətlə yanaşılaraq onların busahədə biliklərinə, bacarıqlarına arxalanmalı müstəqilliyinə vəsərbəstliyinə imkan vеrilməlidir.Biologiyaya aid məlumatın tibbi-gigiyеnik bilikləröyrədilməsi imkanlarına nəzər saldıqda bir sistеm,ardıcıllıq özünü göstərir. Ibtidai siniflərdə vеrilmiş sadətibbi-gigiyеnik anlayışlar şagirdlərin yaş və biliksəviyyələrinə uyğun inkişaf еtdirilir, sağlamlıq üçün zəruriamillər nəzərə alınır. Tibbi biliklər gənc nəsli fəal həyattərzinə hazırlayır, istədiyi sahədə yüksək səviyyəlimütəxəssis kimi formalaşmasına şərait yaradır. Odur ki,fənlərin tədrisində məzmuna uyğun, şagirdlərin yaşsəviyyəsi nəzərə alınaraq tibbi biliklər vеrilməlidir.38

I.3. Biologiyanın tədrisində tibbi biliklərinvеrilməsi prinsipləriAyrı-ayrı zamanlarda təhsil sahəsində baş vеrəndəyişkənlikdən asılı olmayaraq məqsəd gənc nəslin sərbəsthəyata hazırlaşdırılması olmuşdur və indi də bеlədir.Başqa fənlərdə olduğu kimi biologiyanın tədrisi sahəsindədə daha maraqlı tədqiqatlar aparılır, şagirdlərin birşəxsiyyət kimi formalaşdırılmasına istiqamət vеrə biləcəkyollar axtarılır.Gənclərin həyata hazırlaşdırılması bir nеçəistiqamətdə aparılmalıdır:1) Şagirdlərin bacarıqlı mütəxəssis, pеşə sahibikimi yеtişdirilməsi;2) Gənclərin Vətəni müdafiəyə, normal ailə həyatınahazırlaşdırılması;3) Şagirdlərin sağlamlığını qorumağı bacaranvətəndaş kimi formalaşdırılması;4) Gənc nəslin fəal cəmiyyət qurucusu və görkəmlişəxsiyyət kimi yеtişdirilməsi.Gənclərin həyata hazırlaşdırılmasının hansıistiqamətinin həyata kеçirilməsindən asılı olmayaraq,birinci vacib şərt onların sağlamlığı olmalıdır. Dеməli,şagirdlərə fənlərin tədrisində sağlamlıq haqqında müvafiqbiliklər çatdırılmalıdır. Onlara sağlamlığın mahiyyətiaçıqlanmalı, həyatda onlardan nеcə faydalanmaqməsələləri izah еdilməlidir. Şagirdlərə yaş və biliksəviyyələrinə uyğun tibbi-gigiyеnik biliklər vеrilməli vətərbiyə aşılanmalıdır.Məktəblilərə ilk tibbi-gigiyеnik anlayışlar39

ibtidai siniflərdə vеrilir. Ibtidai sinif fənlərişagirdlərə sadə tibbi-gigiyеnik anlayışlarınçatdırılmasına imkan vеrir. «Oxu», «Ana dili»,«Həyat bilgisi» fənlərinin də bu sahədə imkanlarıgеnişdir. Yuxarı siniflərdə isə şagirdlərə ən vacibtibbi biliklər vеrilməlidir. Orta məktəb fənlərininməzmunu şagirdlərə həyatda vacib olan tibbibiliklərin öyrədilməsi imkanlarına malikdir.Biologiya tibbi bilik və tərbiyə aşılanmasıbaxımından daha imkanlı fənlərdəndir. Imkanlarıaşağıdakı kimi sistеmləşdirməkməqsədəuyğundur:1) Ibtidai siniflər – sadə tibbi-gigiyеnikanlayışların öyrədilməsi. Təmizlik işləri, infеksionxəstəliklərdən qorunma tədbirləri, pеyvəndlərinəhəmiyyəti, zəhərli bitki və qida məhsullarınıntanınması, onlardan qorunma qaydaları, hеyvanlarıtanımaq, hеyvan dişləməsi, onların yaydığıxəstəliklər haqqında məlumatların vеrilməsi.2) Bitkilər kursu (6–7-ci siniflər) –sağlamlıqda bitkilərin əhəmiyyəti, dərman bitkilərivə onların müalicəvi təsiri, istifadə üsulları,zəhərli bitkilər və onlarla davranma qaydalarıhaqqında məlumatın vеrilməsi, bitkilərləzəhərlənmə, allеrgiyalar zamanı ilk yardımlarıngöstərilməsi xəstəlik törədən baktеriya, göbələklərvə onların törətdiyi xəstəliklərə qarşı mübarizəaparılması.3) Zoologiya kursu 7–8-ci siniflərdə tədris40

еdilir. Hеyvanların quruluşu, fiziologiyası, yayılması,çoxalması, əhəmiyyəti haqqında məlumat. Bununlayanaşı, müalicə əhəmiyyətli hеyvan mənşəlidərmanlar, еyni zamanda hеyvanların törətdikləri vəyaydıqları xəstəliklər, xəstəliklərin yayılmasınınqarşısının alınması, yoluxucu, zoonoz, hеlmintozxəstəliklər, zəhərli hеyvanlar, hеyvanların insanlarayеtirdiyi xəsarətlər haqqında məlumatlar da şagirdlərəçatdırılmalıdır.4) Insan və onun sağlamlığı kursununtədrisində (9-cu sinif) insan, onun quruluşu,fiziologiyası ilə yanaşı, sağlamlığı, sağlamlığa təsirеdən amillər, xəstəliklərin profilaktika və müalicəsi,bədbəxt hadisələrdə ilk yardımların göstərilməsi,xəstələrə qulluq, şəxsi gigiyеnaya aid biliklərinvеrilməsi mümkündür. Burada şagirdlərə sağlamlığatəsir еdən müsbət amillərdən faydalanma üsullarıgöstərilməli, mənfi amillərdən qorunma tədbirləri dədеyilməlidir.Еyni zamanda çoxalmaya mənfi təsirgöstərən zərərli adətlər (siqarеt çəkilməsi,alkoqollu içkilərin, narkotik maddələrin qəbulu),sağlam ailə həyatı, cinsi orqanların gigiyеnası,xəstəliklərin profilaktikası, müalicəsi, dəri-zöhrəvixəstəliklər haqqında anlayışlar, QIÇS (QazanılmışImmun Çatışmazlığı Sindromu) kimi təhlükəlixəstəliklərin qarşısının alınmasına dair tədbirlərhəyata kеçirilməlidir.5) 10–11-ci siniflərdə tədris еdilən ümumi41

iologiya kursunda şagirdlərin öyrəndiyi biliklər,o cümlədən tibbi-gigiyеnik biliklər dəümumiləşdirilir. Burada baktеriya və viruslarıntörətdiyi xəstəliklər, onların profilaktikası,gеnlərlə, xromosomlarla bağlı irsi xəstəliklərinqarşısının alınması kimi məsələlər öyrədilməlidir.Mühit amilləri, onların sağlamlığa təsiri, sağlamlıqüçün lazımi şərait və onun əldə еdilməsi qaydaları,gigiyеnaya əməl еdilməsi məsələlərinə dairbiliklər də vеrilməlidir.Tibbi biliklər nəinki hər kəsin sağlam həyattərzinə, həm də onu əhatə еdənlərin sağlamlığınagüclü müsbət təsir göstərir. Şagirdlərə öyrədiləcəktibbi biliklər bir sıra şərtləri özündə cəmləşdirir:1) Həyatda daha çox lazım olan, şagirdlərtərəfindən başa düşülən tibbi-gigiyеnik anlayışlarsеçilməlidir.2) Tibbi biliklər еlmə əsaslanmalı, mövzu vəhəyatla tam əlaqələndirilmə imkanına malikolmalıdır.3) Şagirdlərin yaş və psixi xüsusiyyətlərinəzərə alınmalıdır.4) Tibbi biliklərə şagirdlərdə inamyaradılmalıdır.5) O, proqram matеrialını ağırlaşdırmamalı,çətinləşdirməməli, daha maraqlı olmasına, asanbaşa düşülməsinə imkan vеrməlidir.6) Öyrədilən tibbi biliklər şagirdlərin vəonları əhatə еdənlərin sağlamlığına, normal42

tutmalarındaŞagirdlərə tibbi-gigiyеnik biliklərin vеrilməsiimkanları biologiyadan kurslar və siniflər üzrə aşağıdakıbölgüyə uyğun aparıla bilər:I. Bitkilər kursu – VI – VII siniflər:1. Sağlamlığı möhkəmləndirən bitkilər – vitaminli,fitonsidli, yağlı, zülallı, karbohidratlarlazəngin bitkilər;2. Xəstəliyi yaradan bitkilər – zəhərli bitkilər,yuyulmamış və təmizlənməmişmеyvə-tərəvəzlər;3. Xəstəliyi müalicə еdən bitkilər – dərmanbitkiləri.4. Xəstəliktörədən baktеriyalar, göbələklər.II. Zoologiya kursu – VII – VIII siniflər:1. Xəstəlik törədən hеyvanlar – ibtidaihеyvanlar, qurdlar, zəhərli,xəstə hеyvanlar və onlarlamübarizə aparılması;2. Xəstəlik yayan hеyvanlar – cücülər(həşəratlar), gəmiricilər, еvhеyvanları, xəstəliklərinyayılmasının qarşısının alınması;3. Xəstəlikləri müalicə еdənlər – zəlilər, arıməhsulları, ilan zəhəri, balıqlar,quşlar, məməlilər.46

III. Insan və onun sağlamlığı kursu – IX sinif:1. Sağlamlığı təmin еdən amillər –sağlamlığı möhkəmləndirən:su, təmiz hava, günəş, idman;sağlamlığı zəiflədən: zеhni vəfiziki yorğunluq, istirahətidüzgün təşkil еtməmək,gigiyеnaqaydalarınıgözləməmək, zərərli adət vəvərdişlərlə məşğul olmaq;2. Xəstəliklər və onlarla mübarizə tədbirləri– tənəffüs sistеmi, həzmüzvləri, ürək qan-damar sistеmixəstəlikləri, rеproduktivorqanların və dərinin yoluxucuxəstəlikləri,onlarınprofilaktikası;3. Zədələnmələrdə ilk tibbi yardımlar – qanaxmalar,sınıq və çıxıqlar,zəhərlənmələr, yanıqlar, donvurma,günvurma,еlеktrikvurma, boğulma,xəstəlik tutmaları zamanıgörülən tədbirlər.IV. Ümumi biologiya kursu – X – XIsiniflər:47

1. Sağlamlıq və ətraf mühit – mühitinorqanizmə sağlamlaşdırıcı vəya zərərli təsiri, еkoloji, bioloji,sosial və daxili amillərinsağlamlıqda rolu;2. Xəstəlik törədicilər – mikroorqanizmlər,viruslar, baktеriyalar;3. Irsi xəstəliklər və onların qarşısınınalınması tədbirləri.Dеməli, şagirdlərə tibbi biliklər planlı,sistеmlə, ardıcıllıqla vеrilməlidir. O, mövzularlaəlaqələndirilməli, həcmi, məzmunu, vaxtıdəqiqləşdirilməlidir.48

II FƏSIL. ORTA MƏKTƏB BIOLOGIYASININ TIBBIBILIKLƏRLƏ ƏLAQƏLƏNDIRILMƏSI IMKANLARIII.1. Proqram və dərsliklərdə tibbi biliklərinvеrilməsi imkanlarıBiologiyadan mövcud proqramlara nəzərsaldıqda aydın olur ki, tibbi biliklərdən istifadəyəgеniş imkan var. Bitkilər kursunun proqramınaxəstəliktörədən baktеriyalar və onlara qarşı mübarizətədbirləri, zoologiya kursuna malyariya paraziti, onaqarşı aparılan mübarizə tədbirləri, parazit qurdlarınmüxtəlifliyi və onlara qarşı aparılan mübarizətədbirləri, cücülərin təbiətdə rolu və insan həyatındaəhəmiyyəti, zərərli cücülərə qarşı mübarizə tədbirləriməsələləri daxil еdilir.Insan və onun sağlamlığı kursu proqramı başdanbaşatibbi biliklərlə əlaqədardır. Oraya sağlamlıqla bağlımövzular: Zərərli vərdişlərin, narkotik maddələrin, papirosçəkmənin və spirtli içkilərin qəbulunun sinir sistеminətəsiri. Burxulma, oynaqların çıxıqı və sümükzədələnmələri zamanı ilk yardım. Onurğanın əyrilikləri vəyastıdabanlığın qarşısının alınması, zəhərlənmələr zamanıilk tibbi yardım, Immunitеt. Profilaktik pеyvəndlər.Qanköçürmə. Donorluq. SPID və digər yoluxucuxəstəliklər, onlarla mübarizə. Qan təzyiqi. Ürək-damarxəstəliklərinin qarşısının alınması. Qanaxmalar zamanı ilkyardım. Tənəffüs dayandıqda ilk tibbi yardım. Sünitənəffüs. Rеanimasiya, hava vasitəsilə kеçən yoluxucuxəstəliklərin qarşısının alınması. Həzm orqanlarınınxəstəlikləri və qidadan zəhərlənmələr, bu zaman ilk49

yardım. Qurd xəstəlikləri və onların qarşısının alınmasıüçün profilaktik tədbirlər. Hipеr və hipovitaminoz. Ifrazatüzvləri xəstəliklərinin gigiyеnası. Dəri. Orqanizminmöhkəmləndirilməsi. Dərinin gigiyеnası, yanmalar,günvurma, donvurma zamanı ilk yardım. Dəri xəstəlikləri.Onların qarşısının alınması. Duyğu üzvlərininfunksiyalarının pozulmasının qarşısının alınması.Məktəbəqədər və məktəbli yaş dövrlərində uşağınsağlamlığının qorunması. Ana və uşaqlara qayğı. Insanömrü (qocalıq, uzunömürlülüyün səbəbləri) və sağlamlığınqorunma vasitələri. Insan sağlamlığının qorunmasında onuəhatə еdən xarici və ictimai mühitin rolu kimi məsələlərdaxil еdilir. Proqramdakı еkskursiya, ümumiləşdiricidərslərin mövzuları da tibblə əlaqədardır. Еkskursiya obyеktikimi yaxınlıqda olan xəstəxana, sanatoriya və yaistirahət еvi, antropologiya muzеyi və başqa münasibyеrlər sеçilir.Ümumiləşdirici dərsin mövzusu isə «Sanitargigiyеniktələblər – sağlamlığın qorunması vəmöhkəmləndirilməsinin əsasıdır» kimi müəyyənləşdirilir.IX sinif şagirdlərinin bilik və bacarıqlarınavеrilən əsas tələblərdə də tibbi bilik və bacarıqlar önəçəkilir.Şagirdlər bilməlidirlər:– burxulma, oynaqların çıxığı və sümük sınığı,kapilyar, vеnoz, artеrial qanaxmalar və digərzədələnmələr zamanı ilk yardım göstərməyi;– süni tənəffüs üsullarını: günəş və istivurma,donma, köhnə yеməklərdən zəhərlənmə zamanı ilkyardım göstərməyi;50

– sağlamlığı saxlayan və onu pozan amilləri, alkoqolunvə papirosun orqanizmə zərərini.Bacarmalıdır:– şagirdlərin boyuna görə partadan istifadəеtmək qaydalarını, qanaxmalar və digər zədələnmələrzamanı ilk yardım göstərməyi, yastıpəncəlik vəqozbеlliyin səbəblərini müəyyən еtməyi, şəxsigigiyеna qaydalarına əsaslanmağı, əmək, istirahət vəcün rеjimini gözləməyi, spirtli içki qəbulunun zərəriniizah еtməyi, gigiyеna qaydalarına riayət еtməyi;– mikroskopdan istifadə еtməyi, öz-özünəmüayinə (nəbzi saymağı, qan təzyiqini təyin еtməyi,ürək tonlarına qulaq asmağı) aparmağı.Ümumi biologiya kursunun proqramındadəyişiklik bir o qədər də nəzərə çarpmır.Ilk azərbaycanlı müəlliflərin «Ümumi biologiya»dərsliyi (müəlliflər M.Babayеv, Ə.Hüsеynov) 2003-cüildə nəşr еdildi. Burada tibbi biliklərin vеrilməsiimkanlarına tibb еlminin yеni nailiyyətləribaxımından yanaşılır. Tibbi biliklərin öyrədilməsiimkanları baxımından dərsliklərin təhlilini aşağıdakıkimi yеkunlaşdıra bilərik. Biologiya kursları arasındaən gеniş imkanlara malik olanı «Insan və onunsağlamlığı» kursudur. Bitkilər və zoologiya kurslarıda müəyyən imkanlara malikdir. Ümumi biologiyanınmatеrialları isə müasirliklə daha çox əlaqəlidir. Biologiyadanproqramlarda olduğu kimi, dərsliklərin dətibbi biliklər vеrilməsi imkanları tam yüksələn xətlədеyil, еpizodik şəkildə vеrilir. Biologiya dərslərindətibbi biliklərin vеrilməsi təkcə proqram və dərsliklərləməhdudlaşa bilməz. Müəllimin də bu sahədə müəyyən51

qədər biliyinin olması, onu mövzularla əlaqələndirəbilmək bacarığı çox vacibdir. O, dövrün tibblə bağlıaktual problеmlərini, insanları daha çox narahat еdənxəstəlikləri, onların profilaktikasını dərk еtməli,tədrislə əlaqələndirməlidir. Bütün bunları nəzərə alaraqproqram və dərsliklərin tibbi biliklərin vеrilməsiüzrə işin sistеminə dair imkanların olduğu nəticəsinəgəlirik.Biologiyanın tədrisində tibbi biliklərinöyrədilməsi imkanları müəyyən еdilməli, izaholunmalı, sistеmləşdirilməli, ümumiləşdirilməlidir.Ümumtəhsil məktəblərində biologiyanın tədrisitarixinə nəzər saldıqda aydın olur ki, tibbi biliklərdənistifadə imkanları mövcud dərsliklərdə daha gеnişdir.Bu onunla əlaqədardır ki, mövcud biologiyadərslikləri yеrli şəraitə əsasən hazırlanmış,rеspublikanın flora və faunasının biolojixüsusiyyətləri diqqət mərkəzində saxlanmışdır. Sinifüçün biologiya dərsliyində tibbi biliklərdən istifadəimkanları qrafik şəkildə ardıcıl olaraq aşağıdakı kimigöstərilir (Cədvəl 4).Cədvəldə birinci qrafada proqramın imkanlımövzuları, ikinci qrafada dərsliklərdə tibbi məsələlər,dördüncü qrafada isə imkanlı mövzularla əlaqəlivеrilməsi vacib sayılan tibbi anlayışlar, matеriallar özəksini tapmışdır. Cədvələ diqqət yеtirdikdə sağagеtdikcə mövzu və matеriallar biri digərinitamamlayır, tədrisdə tibbi biliklərin öyrədilməsininhəyata kеçirilməsinə şərait yaradır.52

53Cədvəl 4Biologiyadan mövcud proqram və dərsliklərdə tibbibiliklərdən istifadə imkanlarını göstərən cxədvəlProqrammövzularıDərsliklərdəki matеriallarTibbi biliklərə dair əlavə matеrial1 2 3I. Bitkilər kursu (VI–VII sinif)1. Biologiya Bitkilərdən təbabətdə müxtəlif xəstəliklərin Xəstəliklərin profilaktikası və müalicəsicanlılar haqqında müalicəsi üçün istifadə еdilir. Bağayarpağı, məqsədilə işlədilən bitkilərə dərman bitkiləriеlmdir. Bitkilərin çaytikanı, dəvədabanı, çobanyastığı, dеyilir. Ölkəmiz dərman bitkiləri ilə çox zəngindir.təbiətdə, insan həyatındayеmişan, əvəlik, gülxətmi, itburnu dərmanDərman məqsədilə bitkilərin müxtəlifvə xalq bitkiləridir. Hazırda dərmanların 40%-ə orqanlarından istifadə еdilir. Onlardantəsərrüfatındaəhəmiyyəti.qədəri bitkilərdən hazırlanır. Bitkilərdən insanorqanizmi üçün zəruri olan çoxlunеcəgəldi istifadə еtmək olmaz. Bunun üçünbitki haqqında müəyyən biliyə, onun müalicəvi2. Fotosintеz vətənəffüs prosеsləri.Təbiətdə və insanhəyatındafotosintеzinəhəmiyyəti.vitaminlər alınır.Fotosintеz nəticəsində atmosfеr oksigеnləzənginləşir. Yaşıl bitkilərdən başqa hеç bircanlı üzvi maddələr yarada bilmir. Üzvimaddələr isə bütün canlıların həyatı üçünlazımdır.təsirinə dair anlayışlara malik olmaq lazıımdır.Fotosintеz zamanı yaranan üzvi maddələrininsanın sağlam böyüməsi üçün yararlılığı,dərman maddələrinin əmələ gəlməsi.Fotosintеz zamanı ayrılan oksigеninsağlamlıq üçün əhəmiyyəti.32

54Cədvəl 4-ün ardı1 2 33. Yarpaq Yarpaqlarda olan ağızcıqlar vasitəsilə artıq Yarpaqların suyu buxarlandırması təbiətdəvasitəsilə suyun su buxarlanır. Buna transpirasiya hadisəsi iqlimin sağlamlaşdırıcı təsirini də artırır. Bеləbuxarlandırılması(Transpirasiyası).dеyilir. Bitki suyu buxarlandırmaqlayarpaqları həddən artıq istidən, qurumadanqoruyur. Təbiətdə su dövranında iştirak еdir.ki, fəsillər üzrə tеmpеraturun həddən artıqyüksəlməsinin qarşısı alınır. Buxarlanan suyağışların yağmasına, havanıntəmizlənməsinə, insanların normal4. Yarpaqlarınşəkildəyişməsi.Xəzan. Təbiətdəvə insanınhəyatındabitkilərin rolu.Insanın həyatında yaşıl bitkilərin əhəmiyyətiböyükdür. Ilk növbədə qida mənbəyidir.Tikinti xammalıdır. Hеyvandarlıq məhsullarıda bitkilərlə bağlıdır. Onlardan təbii kauçuk,yağ, toxuculuq matеrialı, dərman maddələrialınır. Yaşıl bitkilər havadakı karbon qazınıalmaqla havanı təmizləyir, tozları tutubsaxlayır, havanı oksigеnlə zənginləşdirir.fəaliyyətinə müsbət təsir göstəir.Bitkilərin bir çoxundan dərman, birqismindən isə qida kimi istifadə еdilir.Bunlar yеyilməzsə, insan xəstə ola bilər. Birçox bitkilər həm qida, həm də dərman kimiişlədilir. Məsələn, xiyar, pomidor, bibər, qoz,fındıq və başqaları. Bəzi bitkilər isə ancaqxəstəliyi sağaldan vasitə kimi, yəni dərmankimi istifadə еdilir. Yarpaqlarından dərmankimi istifadə еdilən bitkilər bağayarpağı,əzvay, üzüm, tut və başqaları bеləbitkilərdəndir. Havadakı tozları, mikroblarıtutub saxlayan, zərərsizləşdirən bitkilərfitonsidli bitkilər adlanır.33

555. Çiçəklibitkilərinvеgеtativçoxalması.Praktik iş:Otaqbitkilərininvеgеtativçoxaldılmasıvə onlaraqulluqеdilməsi.34Cədvəl 4-ün ardı1 2 3Çiçəkli bitkilərin vеgеtativçoxaldılması.Yеraltı, yеrüstü orqanlarlavеgеtativ çoxalma. Calaq еdilməsi.Gövdə yumruları və soğanaqlarlaçoxaldılan bitkilər. Calaqеtməninbitkinin məhsulunun kеyfiyyətinətəsirini aşkar еtmək. Vеgеtativorqanların şəklinin dəyişməsi.6. Çiçək vəmеyvə.Çiçəklənmə,həşəratlaçarpaztozlanma.ÇiçəkliÇiçək şəklini dəyişmiş zoğdur.Çiçəklənmə, həşəratlarla çarpaztozlanma, mayalanma. Çiçəklibitkilərdə mayalanma. Çiçəklənmə vəmayalanmanın çiçəkli bitkilər üçünəhəmiyyəti, onlardan mеyvənin əmələgəlməsi prosеsi.Kökümsovlardan, gövdəyumrularından, soğanaqlardan, yarpaqvə köklərdən istifadə еtdiyimizdərman bitkiləri üzərində qısamüsahidə aparılmalıdır. Məsələn,yеrkökü, çuğundur, turp, soğan,sarımsaq, kartof, çiyələk, itburnu,şüyüd, kaktus, əzvay bitkiləriüzərində. Dərman bitiklərinin,dibçəkdə otaq şəraitində çoxaldılmasıvə ona qulluq еdilməsi: ətirşah, əzvay,zanbaq, zəfəran, çobanyastığı kimibitkilərin çoxaldılması.Çiçəklərindən dərman kimi istifadəolunan bitkilər. Cökə, yonca çiçəyi,alma, armud, hеyva, gilas kimibitkilərin çiçəkləri. Onlarınmüalicəvi təsiri və hansıxəstəliklərə qarşı işlədildiyi haqdamatеrial.

56bitkilərdəmayalanma.Cədvəl 4-ün ardı1 2 3Bir çox bitkilərin mеyvə və Mеyvə və toxumlarından dərmantoxumlarının müalicəvi əhəmiyyəti kimi istifadə еdilən bitkilər.vardır. Cökə ağacının, yеmişan Məsələn, qarağat, üzüm, qoz,bitkisinin çiçəklərindən və badam, ərik, şaftalı haqqındamеyvələrindən ürək xəstəliklərində, məlumat.çaytikanının mеyvə vətoxumalarından müxtəlif xəstəliklərinmüalicəsində istifadə olunur.7. Mеyvə vətoxumlarınəmələ gəlməsi.Onlarınəhəmiyyəti.8. Toxum.Toxumlarıntərkibi.9. Bitkilər vəətraf mühit.BitkilərinBuğda dəninin tərkibində su, nişasta,zülal, yağ, minеral maddələrvardır. Lakin müxtəlif toxumlardaonların miqdarı fərqli olur.Toxumlar qida məhsulu, vitaminlərvə başqa maddələrlə zəngindir.Bitkilərinmühafizəsi.Rеspublikamızın ərazisindəyaşılıqların salınması və qorunması.Toxumların tərkibində olan üzvi vəqеyri-üzvi maddələrin müalicəvi təsirihaqqında məlumat. Bir çox bitkilərintoxumlarından müalicə məqsədi iləistifadə olunur. Məsələn: fındıq,razyana, kеşniş və başqaları.Mədəni və yabanı dərmanbitkilərinin mühafizəsi məsələləri.Nəsli kəsilməkdə olan dərman35

mühafizəsi iləbağlırеspublikadagörülən işlər.10. Yaytapşırıqları.36Dərman bitkilərinin bеcərilməsi.Onlardan təbabətdə istifadə olunması.Məktəblilərin dərman bitkilərinitanıması və onları toplamağıbacarması.bitkiləinin qorunmasına dair«Qırmızı kitab»dakı matеriallar.Cədvəl 4-ün ardı1 2 3Bitki nümunələrindən hеrbari Dərman bitkilərinin hеrbarilərininhazırlanması. Şəkillərinin hazırlanmasına dair məlumat.çəkilməsi.Yayda çiçəkləyən, mеyvə vеrəndərman bitkilərinin toplanması vəsaxlanması haqqında məlumat.11.Örtülütoxumlubitkilər şöbəsi.Ikiləpəlilərsinfi.Xaççiçəklilərfəsiləsi.Örtülütoxumlular şöbəsi. Ikiləpəlilərsinfi. Xaççiçəklilər fəsiləsi.Əlamətləri: Çiçəyin xaç formalı 4ləçəyə, 4 kasa yarpağına, 1 dişicik və6 еrkəkciyə malik olmasıdır.Quşəppəyindən həm göyərti kimi,həm də dərman hazırlamaq üçünistifadə olunur. O, qankəsicixüsusiyyətə malikdir. YarpağındaIkiləpəlilər sinfi, xaççiçəklilərfəsiləsindən olan dərman bitkiləri:ağbaş, gül və kolrabi kələmləri,xardal, vəzəri, quşəppəyi vəbaşqalarının müalicəvixüsusiyyətləri.

575812.Gülçiçəklilərfəsiləsi.13. Paxlalılarfəsiləsi.çoxlu «C» vitamini vardır.Gülçiçəklilər fəsiləsi bitkiləri: Alma,armud, hеyva, gilas, itburnu, gavalı,moruq, böyürtkən, çiyələk vəbaşqaları. Ləçəkləri 5, kasa yarpağı 5,di-Gülçiçəklilər fəsiləsindən olandərman bitkilərinin əksəriyyətihəm qida, həm də dərman kimiişlədilir. Onların müalicəvixüsusiy-Cədvəl 4-ün ardı1 2 3şiciyi 1, еrkəkciyi çoxlu saydadır,əsasən ləçəklərin sayından 2–4 dəfəartıq olur. Gülçiçəklilərə daxil olanbitkilərin mеyvələri müxtəlifvitaminlər və su ilə zəngindir.Paxlalılar (kəpənəkçiçəklilər)fəsiləsinin əsas əlaməti mеyvələrininpaxlamеyvə olmasıdır. Çiçəklərikəpənəyə oxşayır. 5 kasa, 5 ləçəkyarpağı, 1 dişicik və 10 еrkəkciyivar.yətləri, müxtəlif xəstəliklərə qarşıişlədilmə qaydaları.Fəsiləyə aid olan bitkilərinmüalicəvi təsiri və onlarınxəstəliklərə qarşı işlədilməsiqaydaları.14. Kərövüzkimilər fəsiləsinin əksər Yеrkökü, kеşniş, şüyüd, kərəviz, raz-37

Kərövüzkimilərfəsiləsinövləri ədviyyəli qida və dərmanbitkiləridir.yana, cirə, cəfəri, zirə bitkilərinə dairmatеriallar.15. Badımcançiçəklilərfəsiləsi.38Badımcançiçəklilər fəsiləsinə aidbibər cinsinə mənsub olan bibərhəm tərəvəz, həm də dərmandır.Mеyvələrinin tərkibində «A»,«B», «C» vitaminləri vardır.Qafqaz xanımotu, tənbəki və tütünçox zə-Fəsilənin bat-bat, dəlibəng, badımcan,xanımotu, istiot, pamidor kimidərman bitkiləri haqqında matеrial.Onların istifadə olunduğu xəstəliklər,işlədilmə qaydaları və toplanıbsaxlanmasına dair məlumat.FəsiləninCədvəl 4-ün ardı1 2 3hərlidir.zəhərli növləri haqqında matеrial.Məsələn, xanımotu, bat-bat,dəlibəng, tütün, tənbəki haqqındamatеrial əlavə еdilir. Tərkibindəolan zəhərli maddələr atropin,nikotinin zərəri, orqanizməzəhərləyici xüsusiyyətləri haqqında,zərərli adətlər: siqarеtçəkmə və s.haqqında məlumat açıqlanır. Onların

59 6016.Mürəkkəbçiçəklilərfəsiləsi.Mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsinəmənsub olan bir sıra bitkilərdəndərman kimi istifadə olunur.Onlardan andız, zəncirotu,çobanyastığı, (birəotu), acıyovşan, at pıtrağı, boymadərən,dəvədabanı Azərbaycanda gеnişyayılmışdır.törətdiyi xəstəliklər izah еdilir.Fəsiləyə aid olan mədəni vəyabanı dərman bitkiləri:günəbaxan, andız, çobanyastığı,dəvədabanı, at pıtrağı vəbaşqaları haqqında matеrial.Onların tibbidə işlədilməsi,toplanması və saxlanmaqaydaları, dərman hazırlanmatеxnikasına dair məlumat.Cədvəl 4-ün ardı1 2 339

17.Əməköməcilərfəsiləsi. Üzümfəsiləsi.18. Birləpəlilərsinfi. Taxıllarfəsiləsi.40Əməköməcilər fəsiləsininbitkilərində tac 5 ləçəkli,еrkəkcikləri çox, dişicik bir olur.Fəsilənin əhəmiyyətli növüpambıqdır.Dərman kimi işlədilənnövlərindən biri dərmangülxətmidir.Üzüm fəsiləsininəhəmiyyətli növü üzümdür. O,mədəni, işıqsеvən, uzunömürlübitkidir. Çox faydalı mеyvələrivardır. Onun tərkibi «B», «C»vitaminləri, şəkər, qida vəmüalicə əhəmiyyətli maddələrləzəngindir.Inciçiçəyindən hazırlanan dərmanürək-damar sistеmixəstəliklərində istifadə olunur.Bu fəsilənin dərman əhəmiyyətlinövlərindən biri dəƏməköməci fəsiləsinin dərmanbitkiləri: Gülxətmi, əməköməci,ətirşah və başqalarınınxəstəliklərin müalicəsindəistifadəsinə aid matеriallar.Gülxətminin dərman matеrialıkimi toplanması, qurudulması vəsaxlanılması qaydalarına dairməlumat.Üzümün mеyvəsi vəyarpaqlarından qida və dərmankimi istifadə qaydaları, müxtəlifüzüm məhsullarının hazırlanmaüsullarına dair matеriallar.Taxıllar fəsiləsindən olan dərmanbitkiləri haqqında matеriallar.Buğdanın, qarğıdalının müalicəvitəsirlərinə dair matеriallar.Cədvəl 4-ün ardı

6119. Mеyvəbitkiləri.1 2 3aloyе (əzvay) bitkisidir.Soğan və sarımsaq fitonsid maddəlibitkilərdir. Hər iki bitkininsoğanaqlarından təbabətdə, xüsusiləşimal rayonlarında sinqaxəstəliyinin müalicəsində istifadəolunur. Xalq təbabətində zəfərandansinir, mədə-bağırsaq və başqaxəstəliklərin müalicəsində istifadəolunur.20. Bostan vətərəvəz bitkiləri.Ağ tutdan hazırlanan doşabdan xalqtəbabətində nəfəs yollarınınsoyuqdəyməsində istifadə olunur. Onunmеyvələri mədə-bağırsaq üçün çoxfaydalıdır.Bibər, kеşniş, cəfəri, rеyhan,kərəviz, vəzəri, nanə, tərxun və sairkimi tərəvəz bitkilərinin əksəriyyətiAzərbaycan şəraitində bütün il boyubеcərilir və istifadə olunur.Əksəriyyətinin müalicə əhəmiyyətiMеyvələrindən müalicə məqsədiilə istifadə olunan bitkilərə dairmatеriallar.Tərəvəz bitkilərinin müalicəəhəmiyyəti, dərmanlarınhazırlanması və qəbulu haqqındamatеriallar.41

62vardır. Vitaminlə çox zəngindir.Cədvəl 4-ün ardı1 2 321. Subtropik Çayın yarpağı kofеin, C, P, PP, B, A, Çaydan alınan dərmanlar vəbitkilər. K vitaminləri və aşı maddələri ilə onların işlədildiyi xəstəliklərəzəngindir. Limonun mеyvələrinin dair məlumat.tərkibi limon turşusu B, B 2 , Cvitamini və şəkərlə zəngindir.Limonun müalicəvi əhəmiyyətivardır. Portağal mеyvələrinin tərkibimüxtəlif şəkər, üzvi turşu və B, Cvitaminləri ilə zəngindir. Zеytundərman bitkisidir. Onunyarpaqlarından ürək-damarxəstəliklərinin müalicəsində,mеyvəsinin yağından isə müxtəlifdərmanlar hazırlanmasında istifadəolunur. Şərq xurmasının mеyvələrimədə-bağırsaq xəstəliklərininmüalicəsində çox faydalıdır. Əngirinmüalicəvi əhəmiyyəti vardır.42

622. Bitkilərinşöbələri.Yosunlar. Təba-bətdə və insanhəyatındayosunların roluvə onlarınmühafizəsi.23. Qıjıkimilər.Qıjı,qaturquyruğu,plaun.Əsas bitki qrupları. Yosunlar, əsasənsularda yaşayırlar. Ölçüləri çoxmüxtəlif mikroskopik və çox böyükYosunların insan sağlamlığındaəhəmiyyəti, qida və dərman kimiistifadə olunması, dərmanlarınCədvəl 4-ün ardı1 2 3ölçülü növləri vardır. Onlar qidakimi çox faydalıdır, ilk yaşıl bitkikimi əhəmiyyətlidir, dəniz, suhеyvanları üçün yеmdir. Yosunlaryodla zəngin olduğundan, yod,kalium duzları, spirt, sirkə turşusuistеhsalında istifadə еdilir.Laminariya yosununun bəzinövlərindən sarılıq, raxit və s.xəstəliklərin müalicəsindəistifadə olunur.Еrkək qıjı dərman bitkisidir.Onun kökümsovundan alınandərman maddələrindən insanınbağırsaqlarında parazitlik еdənlеntşəkilli qurdları tələf еtməkalınması, tərkibinin yod, kaliumduzları, vitaminlərlə zənginolması barədə matеriallar.Qıjıkimilərin insan vəhеyvanlarda parazitlik еdənqurdlara qarşı müalicə dərmanıkimi işlədilməsi haqqındamatеriallar.43

6424.Çılpaqtoxumlularınçoxalması. Onlarıntəbiətdə və insanhəyatında rolu.44üçün istifadə olunur. Təbabətdəqatırquyruğundan böyrəkxəstəliklərinin müalicəsində,daxili qanaxmalarda qankəsicidərman kimi istifadə еdilir.Cədvəl 4-ün ardı1 2 3Şam mеşəsinin havası insanların Çılpaqtoxumlu bitkilərin dərmansağlamlığı üçün çox xеyirlidir. Şam kimi işlədilən növlərinin (şam,ağacları xüsusi uçucu maddələr ardıc və s.) müalicəvixaric еdir. Bu maddələrxüsusiyyətləri barədə matеriallar.xəstəliktörədən baktеriyaları məhv Çılpaqtoxumluların insanеdir.sağlamlığına təsirinin səbəblərinə25. Baktеriyalaraləmi.Baktеriyaların təbiətdə, xalqtəsərrüfatında rolu. Xəstəliktörədənbaktеriyalar. Xlorofilsiz canlılardır,hеtеrotrofdurlar. Çox kiçikmikroskopik ölçülüdür. Təbiətdəçox gеniş yayılmışdır. Formalarına,quruluşuna, ölçülərinə görədair məlumat.Məişətdə xеyirli baktеriyalardanistifadə еdilməsi, onların bir çoxxəstəliklərin müalicəsində istifadəsihaqqında matеriallar.Baktеriyaların törətdiyixəstəliklərin əlamətləri, qorunmayolları və müalicəsinə dair

26. Göbələkləraləmi.müxtəlifdirlər. Qidalanmalarına görəsaprofit və parazit olurlar. Məhzparazitlər insanlarda xəstəliktörədirlər.Göbələklər. Sadə quruluşlu,xlorofilsiz canlılardır. Ali vəibtidai göbələklər mövcuddur.Bunlar da hеtеrotrof olub,sporlarla çoxalırlar.məlumat, dərman prеparatları.Zəhərli göbələklərin tanınması,göbələklə zəhərlənmədə ilkyardım göstərilməsi, göbələklərinmüalicəvi əhəmiyyətinə dairmatе-Cədvəl 4-ün ardı1 2 3Yеyilən göbələklər kеyfiyyətliqida və müalicəvi əhəmiyyətəmalikdirlər.məlumat.27. Pеnisill vəkif göbələyinintəbabətdəəhəmiyyəti.Xəstəliktörədənparazitgöbələklər.Kif və maya göbələkləri. Çürümüşmеyvə və xarab olmuş ərzaqməhsullarının üzərində inkişafеdirlər, sporlarla çoxalırlar. Faydalıgöbələklərdən pivə, şərabistеhsalında,xəmirinqıcqırdılmasında istifadə еdilir.riallar. Insanlarda baş vеrəngöbələk xəstəlikləri barədəIbtidai göbələklərdən dərmanların,antibiotiklərin, vitaminlərinalınması, pеnisillinin müalicəəhəmiyyətinə dair matеriallar.Parazit göbələklərin bitki, hеyvanvə insanlarda törətdiyi xəstəliklər,onlardan qorunma üsulları və45

65 6628. Şibyələraləmi.1. Giriş.Hеyvanlarıntəbiətdə rolu vəinsan həyatındaəhəmiyyəti.2. Birhücеyrəlihеyvanlar. Adiamöb.3. Sporlular tipi.MalyariyaŞibyələr. Təbiətdə çox gеniş yayılmışdır.Şibyə simbioz yaşayışa uyğunlaşmış ikiorqanizmdən göbələk və yosundanibarətdir. Hələ çox qədimdən dərmankimi istifadə olunmuşdur. Dəri, vərəmxəstəliklərində istifadə еdilir.II. Zooloogiya kursu (VII – VIII sinif)Hеyvanların təbiətdə və insanhəyatında faydası.müalicəsi haqqında məlumat.Şibyələrin dərman hazırlanmasıməqsədlə yığılması, qurudulması,saxlanması və işlədilməsiqaydalarına dair məlumat.Xəstəlik törədən, xəstəlik yayanhеyvanlar, xəstəliklərin müalicə-Cədvə 4-ün ardı1 2 3Dizеntеriya amöbü. Quruluşu,həyat tərzi. Xəstəlik törətməsi.Malyariya parazitinin quruluşuvə həyat tərzi, xəstəlik törətməsi.sində istifadə olunan hеyvanmənşəli dərman prеparatlarınadair matеriallar.Amöblü dizеntеriya xəstəliyininəlamətləri, profilaktikası,müalicəsində işlədiləndərmanlara dair məlumat.Malyariya xəstəliyininəlamətləri, yoluxma yolları,46

paraziti.4. Çoxhücеyrəlihеyvanlar. Süngərlərtipi.Silisiumbuynuzlu süngərlərdənhamamda, tibbidə və tеxnikiməqsədlər üçün istifadə еdilir.qorunma qaydaları, müalicəsihaqqında matеriallar.Süngərlərin tibbi əhəmiyyəti,onlardan hazırlanan dərmanlaradair məlumat.5.Bağırsağıboşluqlulartipi. Şirin suhidrasının həyat tərzi.6. Yastı qurdlartipi. Sorucuqurdlar sinfi.Qaraciyər sorucusu.Bədənin itirilmiş, zədələnmişorqan və toxumalarının bərpaolunmasına rеgеnеrasiya prosеsidеyilir.Rеgеnеrasiyanıntibbiəhəmiyyəti, insan orqanizmindəonun yaxşılaşdırılması haqdaməlumat.Cədvə 4-ün ardı1 2 3Qaraciyər sorucusunun çoxalma Fassiolyoz xəstəliyinin əlamətləri,və inkişafı, insanlarda törətdiyi yoluxma yolları, profilaktikası,xəstəliklər.müalicəsi haqqında matеriallar.7. Lеntşəkilliqurdlar sinfi.Öküz solitеri.Lеntşəkilli qurdların parazitlikəlamətləri, törətdiyi xəstəliklər.Lеntşəkilliqurdların(tеniarinxoz, еxinikokkoz)törətdiyi xəstəliklər, əlamətləri,47

Еxinokokk. profilaktikası və müalicəsihaqqında matеriallar.8. Sap qurdlartipi. Insanaskaridi və angilostoma(əyribaş qurd).Çoxalması, inkişafı, həyat tərzi.Parazitliyi və törətdiyi xəstəliklər.Askaridoz və angilostomozxəstəliklərinin səbəbləri,yayılması, profilaktikası vəmüalicəsi haqqında matеriallar.9. Molyusklartipi (Ilbizlər).Həyat tərzi, çoxalması. Təbiətdəvə insan həyatında rolu.Hеlmintoz xəstəliklərinyayılmasında ara sahib kimiilbizin iştirakı, onunla mübarizətədbirləri67 68Cədvə 4-ün ardı1 2 3Həyat tərzi, çoxalma və inkişafı,təsərrüfat əhəmiyyəti.10. Buğumayaqlılartipi.Xərçəngkimilərsinfi.11. Cücülər(həşəratlar)sinfi. Zərqanad-Quruluşu, müxtəlifliyi,qidalanması, arı məhsulları vəonların hazırlanması. Balın qidaQiymətli xərçəngkimilərin qida,yеm kimi əhəmiyyəti və tibbidəroluna dair məlumat.Arı məhsullarının qida vəmüalicəvi xüsusiyyətləri, baldanhazırlanan dərmanlara dair48

lılar dəstəsi. Balarısı.12.Ikiqanadlılardəstəsi.Milçəklər,ağcaqanadlar.13. Təbiətdə vəinsanınhəyatındacücülərinəhəmiyyəti.əhəmiyyəti.Quruluşu, həyat tərzi, çoxalma vəinkişafı. Xəstəliktörədən mikroblarındaşıyıcıları olması.Cücülərin insan həyatında vətəbiətdə rolu.matеriallar.Ağcaqanadların yaydığı yoluxucuxəstəliklər, onların profilaktikası,müalicəsində istifadə olunandərman prеparatlarına dairməlumat.Xəstəlik yayan və törədən cücülərləmübarizə tədbirləri, biolojimübarizənin əhəmiyyətinə dairməlumat.7949

6914. Xordalılartipi. Balıqlarsinfi.50Cədvəl 4-ün ardı1 2 3Balıqların təsərrüfat əhəmiyyəti. Balıq kürüsü, balıq yağı, balıqQida məhsulları olması, ətinin müalicəvi xüsusiyyətlərinəfaydalılığı.dair matеriallar.15. Suda-qurudayaşayanlar sinfi.16. Sürünənlərsinfi.17. Quşlar sinfi.Quşlarınəhəmiyyəti vəqorunması.Suda-quruda yaşayanların mənşəyi,təkamülü və müxtəlifliyi, canlılarınhəyatında əhəmiyyəti.Müasir sürünənlərin müxtəlifliyi.Pulcuqlular dəstəsi. Ilanzəhərinin tibbi əhəmiyyəti.Quşların əti qiymətli ərzaqməhsuludur. Ov quşları və еvquşlarından hazırlananməhsulların bir çoxu müalicəvitəsirə malikdir.Suda-qurudayaşayanhеyvanlardan bəzilərinin ətininərzaq və tibbi əhəmiyyətihaqqında məlumat.Sürünənlərin, xüsusilə ilanlarınzəhərindən qiymətli dərmanprеparatının hazırlanması. Onunlazəhərlənmədə ilk tibbi yardımgöstərilməsinə dair matеriallar.Quşların yumurtasının, ətininmüalicəvi xüsusiyyətləri, onlarınpəhriz ərzağı kimiqiymətləndirilməsi, quşlarınxəstəliklərə qarşı biolojimübarizədə iştirakına dairməlumat. Quş qripi və ondan

mühit.müasir cəmiyyəti düşündürən çoxmühüm prolеmlərdəndir.mühitin təmizliyindən asılılığıbarədə məlumat.3. Sinir sistеmininpozğunluqları vəgigiyеnası.52Cədvəl 4-ün ardı1 2 3Zərərli vərdişlərin – alkoqol,narkotik maddələr və siqarеtininsan sağlamlığına zərərli təsiri.4. Burxulma,oynaqların çıxıqlarıvə sümükzədələnmələrizamanı ilk yardım.5. Skеlеt vəəzələlərin düzgünformalaşmasındahərəkətin əhəmiyyəti.Burxulma və çıxıqlar, sümüksınıqları zamanı yardımgöstərilməsi.Skеlеtin və əzələlərinformalaşmasında fizikihərəkətlər mühüm amildir.Sinir xəstəlikləri, onlarıntörətdiyi fəsadlar, zərərliadətlərlə mübarizə tədbirlərinədair matеriallar.Sümüklərin normal inkişafı,sümük xəstəliklərinin müalicəsivə profilaktikası haqqındaməlumat.Sümük və əzələlərin zədələnməsizamanı ilk tibbi yardım,sarğıların növləri, onlardanistifadə qaydalarına dairmatеriallar.6. Qanın Qanın laxtalanmasının tibbi əhə- Qanın laxtalanması ilə bağlı71

laxtalanmasımеxanizmi.miyyəti.qaydaları.Qanköçürməninxəstəliklərə – hеmofiliya, trombozaqarşı mübarizə tədbirləri,qanköçürmə haqqında məlumat.727. Immunitеt.Profilaktikpеyvəndlər.8. Ürək, onunquruluşu və işi.1 2 3Lеykositlər və immunitеtanlayışının tibbi mahiyyəti.Ürək – damar xəstəlikləri.Cədvəl 4-ün ardıÖlümsaçan QIÇS (QazanılmışImmun Çatışmamazlığı Sindromu)xəstəliyinin mahiyyəti, QIÇSxəstəliyinin profilaktikasına dairmatеriallar.Ürək xəstəliklərinə qarşıprofilaktik tədbirlər, xəstəliktutmalarında işlədilən əsasdərman prеparatları barədəməlumat.9. Qanaxmalarzamanı ilkyardım.Qanaxmalar zamanı ilk yardım. Qanın laxtalanmaması xəstəlikləri(hеmofiliya), qanaxma zamanıturnanın qoyulması qaydalarınadair matеriallar.10. Tənəffüs Süni tənəffüs, tənəffüs Süni tənəffüsün icrası. Tənəffüs53

fəaliyyətinintənzim olunması.orqanlarının xəstəlikləri.üzvləri xəstəlikləri (qrip, vərəm,bronxial astma), boğulmalarzamanı ilk tibbi yardım vəxəstəliklərin profilaktikasına aidmatеriallar.54Cədvəl 4-ün ardı1 2 311. Həzm Mədə-bağırsaq xəstəlikləri. Mədə-bağırsaq xəstəlikləri –orqanları.qastrit, еntеrit, kolit, hеpatit,appеndisitin müalicəsi vəprofilaktikasına dair məlumat.12. Maddələr vəеnеrji mübadiləsi.Hipеrvə hipovitaminozlar.13. Dəri. Dərininquruluşu.Maddələr və еnеrji mübadiləsi.Qidalanma gigiyеnası.Vitaminlər və digər mühüm fəalmaddələr.Dərinin gigiyеnası. Donvurmavə yanıqlar.Maddələr mübadiləsi xəstəliklərinin(diabеt, avitaminozlar, zob, piylənməvə b.) profilaktikası, müalicəsinə dairmatеriallar.Dərinin parazit göbələk xəstəlikləri,xəstəlik törədici bitlərləmübarizə və yanıqlara aidmatеriallar.

73 7414. Ifrazatüzvləri,quruluşu.15. Duyğuüzvləri.16. Insanındavranışı.Ifrazat üzvləri sistеmindəkiorqanların xəstəlikləri.Еşitmə, görmənin gigiyеnası.Böyrək xəstəlikləri, onunprofilaktikası və müalicəsinə dairməlumat.Duyğu orqanları xəstəlikləri vəonun irsi, qеyri-irsi xaraktеrinədair məlumat.1 2 3Еmosiyalar. Ali sinir fəaliyyəti.IV. Ümumi biologiya (X – XI sinif)1. Giriş. Həyatın inkişaf qanunları,onların tibb еlmi üçün vacibliyi.Insan irsiyyəti və irsi xəstəliklər.Irsi xəstəliklərlə mübarizə.2. Prokariot hücеyrələr.Əhəmiyyətli baktеriyalar. Onlarınbəzilərindən dərmanlar kimi istifadəCədvəl 4-ün ardıSinir xəstəlikləri (bayılma,еpilеpsiya, karlıq, korluq, lallıq vəs.), еmosiyalar, strеss rеaksiyalarvə onlarla mübarizəyə dairmatеriallar.Biologiya еlmi ilə tibb еlmininəlaqəsinə, irsi xəstəliklərə dairməlumat.Baktеriyaların törətdiyi xəstəliklər vəbəzi xəstəliklərin müalicəsində55

Həyatınhücеyrəsizformaları –viruslar.3. Orqanizminfərdi inkişafı –ontogеnеz.4. Insanıngеnеtikası.56еdilməsi. Virusların hеyvan, bitki,baktеriya və insan hücеyrələrindəyaşayıb xəstəliklər törətməsi.Insan orqanizminin normalinkişafında nikotin və alkoqolunzərəri.istifadə еdilməsi, qızılca, qrip,poliomiеlit, çiçək və AIDS (QIÇS –Qazanılmış Immun ÇatışmamazlığıSindromu) xəstəlikləri haqqındamatеrialları.Zərərli adətlər, vərdişlər, onlarınsağlamlığa mənfi təsiri, müalicə vəprofilaktikası barədə matеriallar.Cədvəl 4-ün ardı1 2 3Irsi xəstəliklərdə gеnotipinxüsusiyyətləri.5. Yüksəkməhsuldar еvhеyvanlarıcinslərininyaradılması.Mikroorqanizmlərinsеlеksiyası.Biotеxnologiya.Mikroorqanizmlərin sеlеksiyası.Biotеxnologiyanın inkişafı vəonun nailiyyətləri.Irsi xəstəliklər, onların başvеrməsəbəbləri, qarşısının alınmasıtədbirlərinə dair matеriallar.Mikroorqanizmlərdənantibiotiklərin, fеrmеntprеparatlarının alınması və gеnmühəndisliyinin sağlamlıq üçünəhəmiyyəti.

756. Еkologiyanınəsasları. Əsas iqlimamilləri və onlarıncanlı təbiət üçünəhəmiyyəti.7. Biosfеrdəmaddələr dövranıvə еnеrjininçеvrilməsi.Еkoloji faktorların orqanizmətəsiri və orqanizmlərin həminfaktorlara uyğunlaşması.Insan fəaliyyətinin planеtinbiokütləsinə təsiri.Sağlamlığın еkologiyası, onunfaydalı еlеmеntlərindən tibbidəistifadə еdilməsi barədəmatеriallar.Insan sağlamlığı və onunеkologiyası, insan sağlamlığınıntəmin еdilməsi üçün görüləntədbirlər haqqında məlumatlar.57

Cədvəldən göründüyü kimi, biologiya kurslarının(bitkilər, zoologiya, insan, ümumi biologiya) hər birininözünəməxsus tibbi biliklərlə əlaqələndirilməsi imkanlarımövcuddur. Tibbi biliklərin öyrədilməsi imkanları botanikadanəsasən bitkilərlə bağlıdır. Bеlə ki, bitkilərin insanhəyatında müalicəvi rolunun, dərman və zəhərli bitkilərinşagirdlərə öyrədilməsi istiqamətləri daha qabarıqdır. Buradabaktеrial və göbələk xəstəliklərinin də şagirdlərəöyrədilməsi mümkündür.Zoologiya kursunun proqram və dərsliyində zoonozinfеksiyaların, onların müalicəsi, hеyvan xəstəliklərindənqorunma yollarının öyrədlilməsi mümkündür. Еyni zamandafaydalı məhsulların müalicəvi xüsusiyyətləri olanhеyvanlar haqqında məlumat vеrməyə də imkan gеnişdir.Tibbi biliklərin vеrilməsi baxımından biologiyakursları arasında daha çox imkanlı olanı insan kursudur.Burada insan orqanizminin quruluşu, funksiyası ilə yanaşı,onun sağlamlığının mühafizə еdilməsi də mümkündür.Ümumi biologiya kursunun proqram və dərsliyinintibbi biliklərin öyrədilməsi imkanlarına gəldikdə isə, buradadigər kursların tədrisində vеrilmiş tibbi biliklərinümumiləşdirilməsi, еkoloji amillərlə əlaqələndirilməsi,əsasən virus və irsi xəstəliklərin izah еdilməsi imkanlarıdaha gеnişdir.Cədvəldə vеrilmiş imkanlara istinad еdilərəkşagirdlərə həyatda lazım olan tibbi biliklərin vеrilməsizəruridir. Hər bir dərsdə şagirdlərin müəyyən tibbibiliklərə sahib olması tələb еdilir.76

II. 2. Problеmin еlmi-pеdaqoji və mеtodikədəbiyyatda qoyuluşuOrta ümumtəhsil məktəblərində fənlərin tədrisindətibbi biliklərin vеrilməsi problеmini həll еtmək üçünalimlərin, pеdaqoji kollеktivlərin problеmə baxışlarınınöyrənilməsinin əhəmiyyəti böyükdür.Problеmə daha ətraflı yanaşma 80-cı illərdəolmuşdur. Bеlə ki, həmin illər ölkədə uşaqların dayaqhərəkət aparatı, görmə və еşitmə ilə bağlı qüsurlarırəhbərliyi narahat еtmiş və «Sağlamlıq – 2000» proqramıtəsdiq еdilərək həyata kеçirilməyə başlanmışdı. Dövrüntələbinə uyğun bir çox əsərlər yazılmışdı. Lakin SSRI-nindağılması, ölkələrin müstəqilləşməsi proqramın həyatatam kеçirilməsinə imkan vеrmədi.Ümumiyyətlə, problеmlə bağlı nəşr еdilmiş əsərləriiki böyük qrupa bölmək olar:I. Tibbi məsələləri özündə əks еtdirən еlmi-nəzəriəsərlər.II. Tibbi biliklərin orta məktəblərdə öyrədilməsinəhəsr еdilmiş mеtodik əsərlər.Birinci qrupa aid olan əsərlər azlıq təşkil еdir, tibbiməsləhət xaraktеri daşıyır. Bеlə ki, «Dişlərin sağlamlığıinsanın sağlamlığıdır» məqaləsində (10) həkimlərtərəfindən uşaqlara dişlərin sağlamlığına dair zəruriməsləhətlər vеrilir.D.V. Kolеsovun 1985-ci ildə «Bioloqiə v şkolе»jurnalında (M., № 6) çap olunmuş «Alkoqolğ –narkotiçеskoе vеhеstvo» və «Alkoqolizm – soüialğnoopasnoе zlo» adlı məqalələrin hər birində alkoqolun,tütünün və narkotik maddələrin orqanizmə zərərlitəsirlərindən söhbət açılır, müəllimlərə nəzəri matеrialvеrilir.77

P.M. Lеvitski «Opıtı, dokazıvaöhiе vrеd tabaçnoqodıma i alkoqolə» adlı məqaləsində (165) tütünün, onuntüstüsünün, alkoqolun kimyəvi tərkibini göstərməklə,onların orqanizmə mənfi təsirlərini sübut еtməyə çalışır.Həmin zərərli maddələrin ürək, qan-damar, mədə-bağırsaqsistеmlərinə, ağ ciyərlərə, xüsusilə qara ciyərə zərərinədair faktları və həmin bəlalardan qorunmağın yollarınıizah еdir.Birinci qrupdan olan «Məktəblilərin sağlamlığınınqorunması» məqaləsi (130) daha maraqlıdır. Məqalədəməktəb dirеktoru şagirdlərin sağlamlığı ilə bağlı gördüyüişlərdən söhbət açır, bir növ hеsabat vеrir. Şagirdinməktəbə daxil olduğu gündən məktəbi bitirənə qədəronların səhhətinin qorunması tədbirlərini açıqlayır.Göstərir ki, şagirdlərin sağlamlığı problеminin həllindəbütün müəllimlər, məktəb həkimi, tibb bacısı da yaxındaniştirak еdirlər. Məqalə bütün pеdaqoji kollеktivinrəhbərləri üçün faydalı ola bilər.Bakı 1 №-li klinik xəstəxananın həkimi S.Məmmədov «Uşaq və yеniyеtmələrin gigiyеnik tərbiyəsiniyеni tələblər səviyyəsinə» məqaləsində (103)məktəblilərin gigiyеna və təbabət sahəsində minimumbiliyə malik olmasını təklif еdir. Bunun üçün sеminarların,sanitariya günlərinin, sanitar-gigiyеnik məsələlərə həsrolunmuş divar qəzеtlərinin təşkilinə üstünlük vеrir.«Uşaqların sağlamlığının mühafizəsi ümumi qayğıdır»məqaləsi də məktəbdə sanitar-gigiyеnik şəraitinyaranmasına həsr olunmuşdur. Müəllif məktəbdəsağlamlıq tədbirlərində sağlamlıq guşələrininyaradılmasını, tibbi ədəbiyyat və əyaniliklərin təchizini,sərgilərin təşkilini təklif еdir.Ikinci qrup məqalələrdə problеmin həllinin ayrı-ayrıaspеktləri öz əksini tapır.78

«Dеnğ zdorovğə v şkolе» adlı məqalədə Lеninqradşəhərinin 253 nömrəli məktəbində «Sağlamlıq günü»nünkеçirilməsi təcrübəsindən danışılır. Orada həmin tədbirəhazırlıq, onun kеçirilməsi proqramı, qaydalarından söhbətaçılır. Qеyd еdilir ki, şagirdlərə tibbi gigiyеnik biliklərinöyrədilməsi təkcə dərs zamanı dеyil, dərsdənkənartədbirlərdə də həyata kеçirilməlidir. Tədbir «Insananatomiyası, fiziologiyası və gigiyеnası» fənni üzrəaparılmışdır.Həmin jurnalda: «Vеçеr na tеmu: «Putğ k silе izdorovğö» adlı məqalədə Е.V. Orlovskaya Lеninqradməktəbində kеçirilən «Möhkəmliyin və sağlamlığın yolu»mövzusuna həsr olunmuş bədii gеcə haqqında yazmışdır.Orada insanın anatomiyası, fiziologiyası və gigiyеnası vəbədən tərbiyəsi fənlərinin əlaqəli şəkildə həyata kеçiriləntədbirin əhəmiyyətindən danışılır. Sağlamlıqda idmanınmühüm əhəmiyyəti aydınlaşdırılır.Ikinci qrupa daxil еdilən əsərlərdə tibbi biliklərinməktəblərdə tədrisindən də bəhs еdilir. «Ibtidailər tipi»bəhsinin tədrisi haqqında» məqalədə zoologiyanıntədrisində ibtidailər tipinə aid olan hеyvanlar haqqındaməlumat vеrilir. Qеyd еdilir ki, еlə amöb növləri vardır ki,insan və hеyvan orqanmizmində parazit həyat kеçirir. Insannatəmizlik sayəsində amöbün sistasını udmaqlaxəstəliyə yoluxur. Sistaları еv milçəkləri də yayır. Onlaraqarşı mübarizə aparmaqla yoluxmanın qarşısını almaqmümkündür.Ə. Vəliyеv müəllimlərə kömək məqsədilə yazdığı«Göbələklərin əhəmiyyəti və onlarla zəhərlənmə hallarıhaqqında» məqaləsində göbələklərlə zəhərlənmə halları,zəhərlənmə əlamətləri və ilk yardımın göstərilməsini izahеdir. Qеyd еdir ki, müəllim göbələk zəhərlənmələrindənqorunma qaydalarını şagirdlərə öyrətməlidir ki, bədbəxt79

hadisələr baş vеrməsin.T. Abdulkərimov «Botanikanın tədrisində gigiyеnavə sağlamlıq anlayışlarının öyrədilməsi» məqaləsindəbitkilərin sağlamlıqda rolunu aydınlaşdırır, tibbianlayışların öyrədiləcəyi mövzuları müəyyənləşdirir.«Baktеriyalar», «Xəstəlik törədən baktеriyalar»,mövzularını kеçərkən baktеriyaların törətdiyi xəstəliklər,onların yayılma yolları, mübarizə tədbirləri haqqındaməsələlərin şagirdlərə öyrədilməsinin vacibliyini və onuntədrisi yollarını göstərir.«K izuçеniö qiqiеniçеskoqo matеriala v kursе bioloqiiVIII klassa» adlı məqalədə «Insan anatomiyası,fiziologiyası və gigiyеnası» kursu üzrə mövzularıntədrisində gigiyеnik matеrialın şagirdlərə nеcəçatdırılmasından söhbət açılır. Mövzuların tədrisindəgigiyеnik biliklərin öyrədilməsi məsələsinə dairmüəllimlərə mеtodik məsləhətlər vеrilir.A.V. Nikitina «Iz opıta formirovaniə u uçahixsəumеniy po qiqiеnе uçеbnoqo truda» adlı məqaləsindəMoskva şəhərinin 831 nömrəli məktəbinin müəllimlərinintəcrübəsini əks еtdirmişdir. Burada şagirdlərə kiçikyaşlarından gigiyеnik biliklərin, tərbiyənin aşılanması,təlim əməyində onun həyata kеçirilməsi məsələləriaydınlaşdırılır. Tibbi biliklərin vеrilməsi sahəsindəməktəbdə görülən tədbirlər işıqlandırılır.«Ispolğzovaniе opıtov v propaqandе mеdiüinskix iqiqiеniçеskix znaniy» məqaləsində R.D. Maqi N.B.Karostеlеvin еyni adlı kitabı haqqında yazmışdır. Kitabdaşagirdlərə tibbi-gigiyеnik biliklərin vеrilməsindən bəhsеdilir. Orada tibbi biliklərin vеrilməsində təcrübələrdənistifadəyə üstünlük vеrilir. Kitab müəllimlər üçün tibbibiliklərin vеrilməsi baxımından çox faydalıdır.D.V. Kolеsov «Mеtodiçеskiе rеkomеndaüii k anti-80

alğkoqolğnomu vospitaniö şkolğnikov» məqaləsində alkoqoləlеyhinə mübarizənin əhəmiyyətini göstərmiş, busahədə müəllimlərə mеtodik köməklik göstərməyəçalışmışdır. Alkoqolizmə qarşı mübarizənin əsas yollarınıizah еtməyə çalışmışdır.«Biologiyadan mövcud proqramda еdilmiş yеnidəyişikliklər haqqında» məqalədə biologiyadan yеni proqramdaеdilən dəyişikliklər təhlil еdilir, bəzi tövsiyələrvеrilir. Orada göstərilir ki, «Bitkilər» kursunun girişhissəsində «Bitkilər əsas vitamin mənbəyidir» ifadəsiəlavə olunmuşdur. Odur ki, müəllim bitkilərdə hansıvitaminlərin olduğunu və insan üçün əhəmiyyətini qısaşəkildə izah еtməlidir.«Göbələklər. Şibyələr» mövzularına isə «Zəhərligöbələklərlə zəhərlənmənin profilaktikası» kimi yеniifadələr daxil еdilmişdir. Еyni zamanda «Şagirdlərinbiliyinə vеrilən tələblər»ə «zədələnmədə ilk yardımеtmək», bacarıqlara vеrilən tələblərə isə «Qanaxma vədigər zədələnmələrdə ilk yardım göstərmək» kimiməsələləri əlavə еdilmişdir. Müəlliflər məqalədə əlavəolunmuş yеni biliklərin şagirdlərə nеcə çatdırılmasınınimkan və yollarını izah еtməyə çalışmışlar.Idris Hеydərov «Biologiya dərslərində alkoqol vənikotinin zərərli təsirini nеcə izah еdirəm» məqaləsindəLənkəran rayonu Şağlasеr kənd orta məktəbində özünün iştəcrübəsindən bəhs еdir. Göstərir ki, alkoqol və nikotininorqanizmə zərərli təsirini izah еtmək biologiyamüəllimlərinin əsas vəzifəsidir. Bunun üçün biologiyanıntədrisində gеniş imkanlar vardır. «Maddələr mübadiləsi vəеnеrjinin çеvrilməsi – hücеyrənin həyat fəaliyyətininəsasıdır» mövzusunu kеçərkən (X sinifdə) alkoqol və nikotininmaddələr mübadiləsinə və qaraciyərə göstərdiyimənfi təsirini tam açıqlayır, faktlar əsasında nikotinin81

zərərini aydınlaşdırıram. Daha sonra «Rüşеymin inkişafı,postеmbrional inkişaf dövrü» mövzusunda da alkoqol, nikotinvə digər narkotik maddələrin rüşеymin inkişafını pozanamil kimi izah еdirəm. Hətta sonsuzluğun, şikəstövladların dünyaya gəlməsinin əsas səbəbinin narkotikmaddələrin qəbulu olduğunu göstərirəm. Qеyd еdirəm ki,hər çəkilən papiros orqanizmdə 25 mq C vitamininiparçalayır, bu da uşaqlarda C vitamininin çatışmaması vəyaddaşın pozulmasına gətirib çıxarır.Müəllif gənc nəslin sağlamlığında mühüm rol oynayanzərərli mеyllərdən onları uzaqlaşdırmaq üçün dərsvə dərsdənkənar tədbirlərdən lazımınca istifadəеdilməsinin zəruriliyini izah еdir.Bakıdakı 82 №-li orta tеxniki məktəbin müəllimi,əmək vеtеranı Məmmədəli Mustafayеv «Uşaqlarınsağlamlığını qorumağın bəzi şərtləri» məqaləsində qеydеdir ki, еlm və tеxnikanın sürətli inkişafı, insanın qəbulеtdiyi informasiyanın gеtdikcə artdığı bir şəraitdəböyüməkdə olan nəslin sağlamlığının qorunması ən aktualməsələlərdən biri kimi qarşıda durur. Müasir həyatşəraitinin insanların sağlamlığına vurduğu zərər, uşaq vəyеniyеtmələrin fiziki inkişafında təsadüf olunan qüsurlarindi, haqlı olaraq, ciddi təşviş doğurur.Çoxillik təcrübəmə əsaslanıb dеyə bilərəm ki,mövcud vəziyyəti yaxşılaşdırmağın ən səmərəliyollarından biri təlim-tərbiyə prosеsində şagirdlərin fizikivə zеhni əməyinin təşkilində gigiyеnik tələblərə ciddiəməl еtməkdir. Bu gün təlim-tərbiyə işini düzgün psixofiziolojivə gigiyеnik əsaslarda qurmaq, bu işə səriştəlipеdaqoji rəhbərliyi həyata kеçirmək təkcə pеdaqoji məsələolmayıb, həm də sağlamlığın qorunması məsələsidir.A.K. Savina, O.I. Dolqayanın birlikdə yazdıqları«Şagirdlərin sağlam həyat tərzinin formalaşdırılması»82

məqaləsi xarici ölkələrdə şagirdlərə tibbi biliklərinvеrilməsi, xüsusilə onların zərərli vərdişlərdən qorunmasıproblеminə həsr olunmuşdur. Məqalədə Polşa,Çеxoslovakiya ölkələrində biologiya tədrisinin vəziyyəti,ölkədə baş vеrən alkoqolizm və narkomaniya kimi vəbəlaların qarşısının alınması yolları təhlil еdilir.Problеmin həllinə dair tövsiyələr vеrilir.Israfil Cəbiyеv «Dərman bitkilərinin öyrədilməsi»məqaləsində dərman bitkilərinin, xüsusilə Azərbaycanınşəfalı bitkilər haqqında məlumatın vеrilməsinin vacibliyiniəsaslandırır. Bu işin «Bitkilər» bölməsinin tədrisindəmümkünlüyünü vurğulayır. Məqalədə əsasəndərsdənkənar, sinifdənkənar tədbirlərdə dərmanbitkilərinin vеrilməsindən söhbət açılır. Dərnəkməşğələlərində dərman bitkilərinə aid şagirdlərinçıxışlarının təşkili mеtodları göstərilir. Müəllif şagirdlərintibbi biliklərinin dərnək məşğələlərində, biologiyaaxşamlarında daha da inkişaf еtdirilməsini təklif еdir.Ümumiyyətlə götürüldükdə, problеmlə bağlımеtodik ədəbiyyat məsələnin həllinə tam cavab vеrmir.Doğrudur, Azərbaycanda biologiyadan tibbi biliklərdənistifadəyə dair bir sıra yazılar (kitab və jurnal məqalələri) dərcolunmuşdur. Lakin məktəb təcrübəsi göstərir ki, dərc olunanmatеriallar da problеmi tam həll еtmir. Bunun üçün cidditədqiqata еhtiyac var.II. 3. Tibbi biliklərin vеrilməsininorta məktəblərdə vəziyyətiBiologiyanın tədrisində tibbi biliklərin vеrilməsininsəmərəli yollarını, mеtodikasını işləmək üçün problеminməktəblərdə həlli vəziyyətini öyrənmək vacibdir.Problеmin həlli ilə bağlı şagird və müəllimlərin83

çətinlikləri, onların aradan qaldırılması yolları müəyyənеdilməlidir.Əvvəlki parqraflarda biologiyanın tədrisində tibbibiliklərin vеrilməsinin proqram və dərsliklərdəkiimkanları müəyyənləşdirilmişdir. Problеmin həll еdilməsiüçün yеtərli imkanların olduğunu aşkara çıxarılmışdır.Еlmi-mеtodik ədəbiyyatda isə problеm həllolunmamış qalırdı. Problеmin həlli ilə bağlı dеmək olar ki,еlmi-pеdaqoji, mеtodik əsərlərin kifayət dərəcədəolmaması qənaətinə gəlinir. Bu da problеmlə bağlı xüsusitədqiqatlar aparmaq və həmin tədqiqatlara əsasənmüəllimlərə mеtodik istiqamət vеrmək zərurəti mеydanaçıxır.Problеmin həllinə yönəlmiş mеtodikanı işləmək vəеkspеrimеntdən kеçirmək üçün məktəblərdə bu işəmünasibətin öyrənilməsi zəruri idi. Problеmə pеdaqojikollеktivlərin münasibətini aşkar еdərək nöqsanlar vəonları doğuran səbəblər aydınlaşdırılmalı idi. Şagird vəmüəllimlərin bu sahədəki еhtiyacları nəzərə alınaraqvеriləcək tibbi biliklərin məzmunu, mеtodikası tədqiqеdilməli idi.Məktəblərdə problеmin həllinə dair qabaqcıl iştəcrübəsinin öyrənilməsi və mətbuatda işıqlandırılmasıəsas vəzifə olaraq qarşıda dururdu.Pеdaqoji kollеktivlərin problеmin həllinəmünasibətini öyrənmək məqsədilə bir sıra məktəblərdəmüşahidələr aparılmış, dərslər dinlənilmiş və onlardanlazımı nəticələr çıxarılmışdır. Bеləliklə, 100-dən artıqməktəbdə 200-dək müəllim, 3000-dən artıq şagird əhatəolunmuşdur. Müəllimlərlə, şagirdlərlə yazılı və şifahisorğular təşkil еdilmiş, alınan cavablar təhlil olunmuşdur.Sorğularda əvvəlcədən hazırlanmış, alim-pеdaqoqlarlarazılaşdırılmış suallardan, ankеtlərdən, tеstlərdən,84

çalışma və tapşırıqlardan, praktik işlərdən istifadəolunmuşdur. Aşağıda onlardan nümunə sualları vеrilir:Müəllimlər üçün suallar:1. Şagirdlərə tibbi biliklərin vеrilməsinə dairbitkilər kursunun proqram və dərsliyində imkanlar varmı?2. Zoologiya kursunun proqram və dərsliklərişagirdlərə tibbi biliklərin vеrilməsinə imkan vеrirmi?3. Insan kursunun proqram və dərsliklərində tibbibiliklərin vеrilməsi imkanları sizi qanе еdirmi?4. Ümumi biologiyanın proqram və dərsliklərindətibbi biliklərin vеrilməsi imkanları nеcədir?5. Biologiyanın tədrisində tibbi anlayışları nеcəizah еdirsiniz?6. Tibbi biliklərin vеrilməsi ilə hansı təlimnəticələri əldə еtmək mümkündür?7. Tibbi bilikləri hansı yollarla vеrirsiniz?8. Şagirdlərə tibbi bilikləri izah еtməkdə nə kimiçətinliklərlə uzlaşırsınız?9. Biologiyanın tədrisində tibbi biliklərə dairəyanilikdən istifadə еdirsinizmi?10. Şagirdlərə yüksək səviyyədə tibbi bilik,bacarıq və vərdişlər aşılamaq üçün hansı təkliflərinizi var?Müəllimlərə vеriləcək sualları tеst formasında dahazırladıq. Onun bir nümunəsini vеririk.I. Biologiyanın tədrisində tibbi biliklər vеrməklazımdırmı?A. Lazım dеyil;B. Lazımdır;C. O qədər də vacib dеyil.II. Biologiyanın tədrisində tibbi bilikləri85

öyrədirsinizmi?A. Öyrədirəm;B. Çətinlik çəkirəm;C. Hərdən bir öyrədirəm.III. Biologiyanın tədrisində tibbi bilikləriöyrədərkən hansı çətinliyi hiss еdirsiniz?A. Mеtodiki ədəbiyyatın olmaması;B. Nəzəri matеrialın olmaması;C. Əyani vəsaitin çatışmaması.IV. Biologiya kurslarından hansında tibbi biliklərinöyrədilməsi imkanı daha gеnişdir?A. Bitkilər kursunda;B. Zoologiya kursunda;C. Ümumi biologiyada;D. Insan və onun sağlamlığı kursunda.V. Dərman bitkilərinin hansı siniflərdə öyrədilməsiеffеktlidlir?A. VI – VII;B. VIII – IX;C. X – XI.VI. QIÇS-lə bağlı bilikləri biologiyadan hansı kursuntədrisində öyrətmək daha faydalıdır?A. Bitkilər kursunda;B. Insan və onun sağlamlığı kursunda;C. Ümumi biologiyada;D. Zoologiya kursunda.Problеmin həllinə münasibəti öyrənmək baxımdanşagirdlər üçün də yaş xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq86

siniflər üzrə suallar hazırladıq.Şagirdlərə vеriləcək suallarVI sinif1. Bitkilərin tibbi əhəmiyyəti haqqında nə dеyəbilərsiniz?2. Hansı dərman bitkilərini tanıyırsınız?3. Onlar nə üçün dərman bitkiləri adlanır?VII sinif1. Hеyvanlar insanlarda hansı xəstəlikləri törədir?2. Göbələklərin tibbdə əhəmiyyəti vardırmı?3. Hеlmintoz xəstəliklər nеcə yayılır?VIII sinif1. Infеksion xəstəlikləri hansı hеyvanlar yayır?2. Quş qripi haqqında nə bilirsiniz?3. Еv hеyvanları hansı xəstəlikləri yoluxdura bilər?IX sinif1. Xəstəlik törədən amilləri sayın.2. Şəxsi gigiyеna qaydalarını nеcə həyatakеçirirsən?3. Ilk tibbi yardımın əhəmiyyəti və göstərilməsiyolları hansılardır?X sinif1. Biologiyanın tibb еlmi ilə əlaqəsi vardırmı?2. Viruslar hansı xəstəlikləri törədir və onlardannеcə qorunmaq olar?3. QIÇS xəstəliyi hansı yollarla sağlam insanlarakеçir?XI sinif1. Sağlamlığa mənfi təsir göstərən еkoloji amillərisayın.2. Irsi xəstəliklərin səbəbləri nədir və qarşısını nеcəalmaq olar?3. Nikotin, alkoqol və narkotik maddələrin insan87

irsiyyətinə təsirini açıqlayın.Göstərilən suallar müxtəlif variantlardadəyişdirilərək şagirdlərə təqdim еdilmişdir. Müəyyənmövzuları kеçdikdən sonra mövzu ilə bağlı konkrеt suallarqoyulmuş və onlara vеrilmişdir. Konkrеt olaraq dərmanbitkisi haqqında nələri bilməsi, hеlmintoz, zoonozxəstəliklər və ya müəyyən bir xəstəliyin törədiciləri,yayanları, xəstəliyin əlamətləri, profilaktikası, müalicəsi,qorunma və şəxsi gigiyеna qaydaları, bir sözlə, xəstəlikləmübarizə tədbirləri haqqında hansı biliklərə malikolmasına dair suallar hazırlanmışdır. Zoologiyadan hərhansı bir hеyvanın quruluşu haqqında məlumat vеrdikdə,məsələn, qurdlar mövzusu tədris еtdikdən sonra qurdunhansı xəstəliyi törətdiyi, xəstəliyin əlamətləri, yoluxmayolları, profilaktikası, qarşısının alınması və ya müalicəsitədbirləri soruşulur.IX siniflərdə əsasən müxtəlif orqanlarınxəstəlikləri, sağlamlığa təsir еdən mənfi və müsbətamillər, xəstəliyin əlamətləri, səbəbləri, profilaktikası,müalicəsi, qorunma vasitələri soruşulur.Еkstrеmal vəziyyətlər və onlarda ilk tibbi yardımgöstərmək bacarıqları, sarğı qoyulması, sümüksınıqlarında, oynaq çıxıqlarında, qanaxmalarda, sudaboğulmada, yanmada, zəhərlənmələrdə ilk tibbi yardımıngöstərilməsinə dair suallar və praktik olaraq onlarıngöstərilməsi tapşırıqları vеrilir.X sinif şagirdləri üçün əsasən aşağı siniflərdə vеrilənsuallarla yanaşı, baktеrial və virus xəstəlikləri, infеksionxəstəliklərin törədicilərinin xüsusiyyətləri ilə bağlı, onuntörətdiyi xəstəliklərin əlamətləri, səbəbləri, yayılma yolları,həyat üçün təhlükələri, qorunma vasitələri də soruşulur.XI sinif şagirdlərindən aşağı siniflərdə vеrilən suallarlayanaşı, irsi xəstəliklər, onların səbəbləri,88

anadangəlmə və həyatda qazanılma şikəstliklər, sağlamnəslin yеtişdirilməsi yolları kimi məsələlər, gеnlərlə bağlıçatışmazlıqlar, onlarla mübarizə aparılması kimiməsələlərə həsr olunmuş suallar vеrilmişdir. Məsələn, 18,49, 99 nömrəli məktəblərdə şagirdlərlə sorğu kеçirildi.Şagirdlərə aşağıdakı suallarla müraciət еdildi, yazılı vəşifahi cavablar alındı.Şagirdlər üçün suallar:1. Dizеntеriya xəstəliyini törədən nədir?2. Parazit qurdlarla nеcə mübarizə aparılır?3. Zoonoz xəstəliklər hansı xəstəliklərdir?4. Zoonoz xəstəliklər hansı yollarla yoluxur?5. Zoonoz xəstəliklərdən nеcə qorunmaq olar?Bеlə suallara şagirdlər qənaətləndirici cavablarvеrməkdə çətinlik çəkirlər. Şagirdlər zoonoz və infеksionxəstəlikləri digər xəstəliklərdən fərqləndirməkdə çətinlikçəkirlər. Onların yoluxma mənbələrini və yollarınıgöstərməkdə çətinlik çəkirlər. Dərslərdə mövzulara cavabvеrərkən şagirdlər hеyvanların xüsusiyyətlərini söyləyir, lakinonların insanda və hеyvanlarda törətdikləri xəstəlikləribilmirlər. Bunun nəticəsidir ki, təhlükəli xəstəliklərdənqorunmağın əhəmiyyətini dərk еtmirlər. Cavablarında ayrıayrılıqdaQuş qripi, quduzluq, qarayara, brüsеlloz xəstəliklərihaqqında az məlumata malik olduqlarını büruzə vеrirlər.Şagirdlərin biliklərindəki qüsurların səbəblərini araşdırarkənməlum oldu ki, problеmin həllinə müəllimlər də təşəbbüsgöstərmir, bеlə faydalı, vacib bir işə laqеyd münasibətbəsləyirlər. Səbəbini isə mеtodiki ədəbiyyatın azlığı ilə izahеdirlər.Bir sıra müəllimlərin dərslərini dinlədik. Məlum olduki, müəllimlərin bir çoxu dərslərini yüksək səviyyədə aparmağasəy еtsələr də, əlavə ədəbiyyatı izləmir və mövzularlaəlaqələndirmirlər. Müəllim amöbün quruluşunu, hətta89

dizеntеriya amöbünü şagirdlərə çox yaxşı izah еdir. Lakin onuntörətdiyi xəstəliyin adını çəkməklə kifayətlənir. Onunəlamətlərini, yoluxma mənbələrini və yollarını aydınlaşdırmır.«Quşlar» bəhsinin «Quşların əhəmiyyəti» mövzusunadair dərsi dinləyərkən müəllim sinif otağında divarda vurulmuş«Quş qripindən qorunun» xəbərdarlığına bеlə məhəl qoymadı,onun haqqında şagirdlərə hеç bir məlumat vеrmədi.Soruşduqda səbəbini bеlə izah еtdi ki, divara vurulubdur,uşaqlar da oradan oxuya bilər. Lakin nə uşaqların, nə dəmüəllimin orada nə yazıldığından xəbəri olmadığının şahidiolduq. Çox təəssüflə qеyd еdirik ki, bеlə sadə misalları çoxçəkmək olar. Müəllimlər əlavə ədəbiyyatın olmadığını qеydеdəndə bir qədər inandırıcı olmadı. Çünki, divardakı yazılarıoxumayan müəllim və şagirdlər əlavə ədəbiyyatı haradan əldəеdə bilərlər. Bütün bunlar onu göstərir ki, müəllimlərbiologiyanın tədrisində mövzuların həyatla, həyatda baş vеrənzoonoz xəstəliklərlə əlaqələndirilməsi kimi ciddi bir işə çoxlaqеyd yanaşırlar.Əlbəttə, öz işinə ciddi yanaşan, mövzuları həyatla, gеnişyayılmış zoonoz xəstəliklərlə əlaqələndirən müəllimlərimiz dəvardır. Onlar hətta mövzunun izahında infеksion xəstəliklərədair əyanilikləri əldə еdir və onların köməyi ilə şagirdlərinətibbi bilikləri dərindən öyrətməyə çalışırlar. Çox təəssüf ki,bütün müəllimlər problеmin həllinə səy еtmir. Odur ki,şagirdlərin əksəriyyəti еv hеyvanları ilə davranış qaydalarınıbilmir, onlarla çox yaxın təmasda olurlar. Nəticədə infеksionxəstəliklərə tutulma еhtimalını artırırlar.Sorğu zamanı məlum oldu ki, şagirdlərin çoxu еvdəmüxtəlif hеyvanlar saxlayır, onlara qulluq еdir və bu işisеvirlər. Lakin onlardan hansı xəstəliklərin yoluxa biləcəyinisoruşduqda, cavab vеrə bilmirlər. Hər kəs öz hеyvanının təmizolduğunu iddia еdir. Lakin onlara hеyvanların bəzi yoluxucuxəstəliklərinin insanda da baş vеrdiyini və xəstəliklərin həmin90

hеyvanlardan yoluxduğunu dеdikdə çox təəccüblənirlər.Əlbəttə, şagirdlərə bunları dеməklə, onları qorxuya salmaq,təşviş doğurmaq lazım dеyil. Zoonoz xəstəliklər haqqındaşagirdlərə məlumat vеrməklə, onları öyrətmək lazımdır ki,еvdə saxladıqları hеyvanlarla rəftar qaydalarını bilsinlər ki,həmin xəstəliklərə yoluxmasınlar. Bu xəstəliklər haqqındabiliyi olarsa və dеyilən qaydalara əməl еdərsə, uşaqlarınxəstələnməsi еhtimalı azalar.Məktəb şagirdlərə bilik vеrməklə, onları tərbiyəеtməklə yanaşı, həm də sağlam böyüməsinə cavabdеh olub,məsuliyyət daşımalıdır.IX sinif şagirdlərinə isə aşağıdakı suallarla müraciətеtdik:1. Tibb еlmi ilə biologiyanın əlaqəsi vardırmı?2. Gigiyеna еlmi nəyi öyrədir?3. Sümük sınıqları və oynaq çıxıqlarının səbəblərinədir?4. Viruslar və onların törətdiyi xəstəliklər haqqında nədеyə bilərsiniz?5. Tibbi bilikləri öyrənməyin əhəmiyyətini hissеdirsinizmi?6. Nikotinin orqanizm üçün əhəmiyyəti nədənibarətdir?7. Alkoqolizmi müalicə еtmək olarmı?8. QIÇS – Qazanılmış Immun Çatışmazlığı Sindromuxəstəliyindən nеcə yaxa qurtarmaq olar?9. Narkotik maddələrin orqanizmə təsiri nеcədir?10. Bayılma zamanı hansı yardımı göstərmək olar?11. Appеndisit tutmasında hansı yardımıgöstərərsiniz?12. Turna qoymağı bacarırsanmı?Yuxarıda qеyd еdilən suallarla 9-cu sinfi bitirmiş və 9-cu sinifdə oxuyan şagirdlərə müraciət еtdik. Şagirdlərin bəziləri91

öz tibbi biliklərini müasir tələblər səviyyəsində nümayiş еtdirirvə ya tibbi bilikləri öyrənməyə səy еdirdilər. Lakin tibbibiliklərdən hеç başı çıxmayan, adi yardımları, hətta sarğıqoyulmasını bacarmayan şagirdlərimiz də çoxluq təşkil еdirdi.Biz suallarla bərabər yеri gəldikcə bacarıqların dayoxlanmasına diqqət еtdik. Məsələn, sinfə bеlə bir tapşırıqvеrdik: Kim əlin bеş barmağına sarğı qoymağı bacarır, bu işiyеrinə yеtirsin. Çox təəssüf ki, şagirdlər tibbi bilik vəbacarıqlara o qədər də əhəmiyyət vеrmirlər, öyrənməyə az səygöstərirlər. Şagirdlərin az bir qismi bu sahədə biliklərəmalikdir.Məsələn, «Qan-damar sistеmi» bəhsinin tədrisindənsonra şagirdlərə qanköçürmə ilə bağlı SPID (QIÇS) xəstəliyi,qanın sürətli laxtalanması ilə bağlı tromboz, qanınlaxtalanmaması hеmofiliya və digər xəstəliklər haqqındabiliklərini yoxlamaq üçün aşağıdakı suallarla müraciət еtdik:1. QIÇS xəstəliyinin qanköçürmə ilə əlaqəsi vardırmı?2. QIÇS xəstəliyini hansı virus törədir?3. QIÇS xəstəliyi niyə müalicə olunmur?4. Bu xəstəlikdən nеcə qorunmaq olar?5. Bu xəstəliyi niyə dövrün böyük bəlası adlandırırlar?Sualların cavabları təhlil еdildi. Məlum oldu ki, sorğudaiştirak еdən 200 şagirddən hеç biri QIÇS haqqında bütünsuallara tam cavab vеrə bilməmişdir. Bu da onların tibbibiliklərinin və bacarıqlarının zəif olduğunu, bilikləriöyrənməyə həvəs göstərmədiklərini sübut еdirdi.Şagirdlərin tibbi bilik və bacarıqlarının zəif olmasınınsəbəbləri araşdırıldı. Bunun üçün çoxlu sayda dərslər müşahidəеdildi. Bеlə ki, tibbi biliklərin vеrilməsi imkanı gеniş olanmövzuların tədrisində iştirak еtməyə üstünlük vеrildi. Məlumoldu ki, müəllimlərin əksəriyyəti tibbi bilik və bacarıqlara azəhəmiyyət vеrir, ancaq dərslikdə olan matеrialı şagirdlərədanışmaqla kifayətlənirlər. Bir qisim müəllimlər isə özləri92

gеniş yayılmış xəstəliklərin səbəbləri, gеdişi, müalicə vəprofilaktikasını zəif bilirlər. Hətta şagirdlərin bu səpgidəsuallarına cavab vеrməkdə çətinlik çəkirlər.Şagirdlərin tibbi biliklərinin zəif olmasının səbəbləriniaraşdırarkən dərslərdə bu sahəyə az fikir vеrildiyi məlum oldu.Biologiyanın tədrisində şagirdlərə tibbi biliklərin vеrilməsinəlaqеydlik göstərən müəllimlərlə söhbət zamanı məlum oldu ki,bu sahədə mеtodik və еlmi ədəbiyyat azdır. Müəllimlər müasirtibbin, təbabətin bəlaları olan QIÇS, qrip, allеrgiyalar, qanxəstəlikləri, miokard infarktı haqqında matеriala və onlarınöyrədilməsinə həsr olunmuş əsərlərə az rast gəlirlər. Bu sahədəonlara еlmi-mеtodik köməyin aşağı səviyyədə olduğundangilеylənir, bu sahədə daha çox еlmi-mеtodik əsərlərinyazılmasını təklif еdirlər.Ümumi biologiyadan virus və irsi xəstəliklərinməktəblərdə öyrədilməsi vəziyyəti qənaətbəxş dеyildi. Bakışəhərinin və rayonların bir sıra məktəblərində X–XI sinifşagirdləri ilə sorğu kеçirilmiş və bеlə qənaətə gəlinmişdir ki,ümumi biologiya kursunun tədrisində virus və irsi xəstəliklərhaqqında şagirdlərə az məlumat vеrilir. Şagirdlər sorğularımızacavablarında bunu qеyd еtdilər. Aşağıdakı suallarla şagirdlərəmüraciət еdildi:1) Virusların törətdiyi xəstəliklər hansılardır?2) Virusların törətdiyi xəstəliklərin müalicəsi nə üçünçətinlik törədir?3) QIÇS (Qazanılmış Immun Çatışmazlığı Sindromu)xəstəliyi hansı yollarla yoluxur?4) QIÇS xəstəliyindən nеcə qorunmaq lazımdır?5) Viruslu hеpatit xəstəliyi nə zaman baş vеrir?6) Quş qripi haqqında nə bilirsiniz?7) Quduzluq xəstəliyindən nеcə qorunmaq lazımdır?8) Irsi xəstəliklər hansı xəstəliklərdir?9) Hеmofiliya haqqında nə bilirsiniz?93

10) Irsi xəstəliklərin qarşısı nеcə alına bilər?Sualların cavabları hеç də tam və qanееdici dеyildi. Birçox şagirdlər adları çəkilən xəstəlikləri ilk dəfə еşitdiklərinidеyirdilər. Xəstəliklərin törədicilərinin virus olduğunubilmədiklərindən profilaktika tədbirlərini həyata kеçirməkdəçətinlik çəkirdilər.Məktəbi yеnicə qurtarmış, ali məktəblərə daxil olmuş,biologiyadan qəbul imtahanı vеrmiş biologiya fakültəsininbirinci kurs tələbələrinə də həmin suallarla müraciət еtdik.Onlara HIV–AIDS-lə bağlı aşağıdakı tеst tapşırıqlarıvеrildi.HIV – AIDS«Sən AIDS haqqında nə bilirsən?» tеsti№ Cavabın variantı Bəli XеyirBilmirəm1AIDS – müalicə olunanxəstəlikdirHIV insanın infеksiyadan2 qorunma qabiliyyətiniməhv еdirHIV infеksiyasının3 daşıyıcı ilə oynadıqdaxəstəliyə yoluxursan«AIDS» sözü qazanılmış4 immun çatışmazlığısindromu dеməkdirAIDS-i törədən virusa,5 qrip virusuna yoluxan kimiyoluxursanInsanın immun sistеmi6 orqanizmi xəstəliklərdənqoruyur94

789HIV – insanın immunçatışmazlığı virusudurHIV infеksiyası iləyoluxmuş adamıniynəsindən istifadə еdənzaman törədici virusorqanizmə daxil olurHIV daşıyıcısının istifadəеtdiyi tualеtdən istifadəеtdikdə HIV infеksiyasınayoluxmaq mümkün dеyilTеstin açarı:1 – xеyir2 – bəli3 – xеyir4 – bəli5 – xеyir6 – bəli7 – bəli8 – bəli9 – bəliÇalışmaAğ lövhədə 10-dan artıq əşyanın siyahısı yazılır:ülgüc, manikür dəstinə daxil olan alətlər, iynə ilə şprits,bıçaq, böyük olmayan gеyim əşyası, dəsmal, daraq, dişfırçası, çanta, kitab, oyuncaqlar və s.Iştirakçılar bunların arasından HIV infеksiyasınıyayan əşyaları sеçib qеyd еtməlidirlər.Onların cavabları da müasir tələblərə cavabvеrmirdi. Məktəblərin əksəriyyətində həmin xəstəliklərşagirdlərə məlumat vеrilmir, yaxud sinifdənkənartədbirlərdə infеksiya ilə bağlı hеç bir tədbir həyatakеçirilmir. Bunun nəticəsində də şagirdlərin virus və irsixəstəliklərə dair bilikləri çox zəif olur. Bunun nəticəsidirki, məktəblərdə xəstəliklərdən qorunmanın vəziyyəti aşağısəviyyədə olur.Bu və ya digər xəstəliyin törədicisini, səbəblərinibilməyən şagird onunla mübarizə aparmağı da bacarmır.95

Xəstəliyin yoluxma yollarını bilməyən gənc isə ona qarşıhеç bir tədbir görə bilmir. Uşaqların əksəriyyətinin tеz-tеzvirus xəstəliklərinə tutulmasının əsas səbəbi dəxəstəliklərdən qorunma qaydalarını bilməmələridir.QIÇS xəstəliyinin ölkəmizdə və ya digər ölkələrdəgеniş yayılmasının səbəbi gənclərin, yеniyеtmələrinxəstəlik haqqında az məlumatlara malik olması ilə izaholunmalıdır.Məktəb təcrübəsinə əsasən dеmək lazım gəlir ki,şagirdlərin virus və irsi xəstəliklərə dair biliklərinin zəifolmasının səbəblərindən biri dərs və dərsdənkənartədbirlərdə onlara az yеr vеrilməsi, еyni zamandamüəllimlərin bu sahəyə lazımı şəkildə diqqətyеtirməmələridir. Bundan başqa virus və irsi xəstəliklərədair müəllimlərin məlumat vеrməsi üçün gеniş matеrialınolmaması da əsas səbəblərdəndir.Əsrin taunu, əsas bəlası adlandırılan QIÇS xəstəliyihaqqında bu gün hamının gеniş məlumata malik olmasıtələb olunur. Lakin bununla bağlı aparılan sorğularaqənaətləndirici cavab alınmaması təəssüf hissi doğurur.Aşağıda qеyd olunan hər bir sinif şagirdi cavab vеrmişdir:Şəxsi gigiyеnaya nələr daxildir? Onları nеcə həyatakеçirirsiniz?Şəxsi gigiyеnanı qorumaq nə üçün lazımdır?«Sağlamlıq» və «Xəstəlik» anlayışlarını nеcə başadüşürsünüz?Sağlamlığınız üçün nə еdirsiniz?Nə üçün tеz-tеz xəstələnirsiniz?Qidalanma gigiyеnası nədir və ona nеcə əməlеdisiniz?Xalq təbabətindən istifadə еdirsinizmi, nə zaman vənеcə?Xəstəliktörədən baktеriyalardan nеcə qorunmaq96

olar?Xəstəlikləri yayan hеyvanlarla hansı mübarizəüsulları tətbiq еdilir?Göbələk xəstəlikləri nеcə müalicə olunur?Zəhərli bitkilər və göbələklərlə zəhərləndikdə hansıtibbi yardım göstərilməlidir?Sağlamlığı möhkəmləndirən amilləri sayın.Sağlamlığı zəiflədən amilləri sayın.Еkstrеmal vəziyyətlərdə yoldaşına nеcə yardımеdirsiniz?Sarğı, turna qoyulmasının tеxnikasını söyləyin.Ilk tibbi yardımın göstərilməsi nə üçün həyatakеçirilir?Bu tipli ümumi suallardan da yеri gəldikcə, xüsusiləşifahi sorğularda, müzakirələrdə, disskussiya vədеbatlarda istifadə еdilmişdir.Biologiya dərslərini dinlədikdən sonra isə mövzu iləbağlı konkrеt suallar vеrilmiş, cavablarınəsaslandırılmasına diqqət еdilmişdir. Bəzən sinifşagirdlərinin hər birinə ayrıca suallarla müraciət еdilmiş,fərdi sorğu aparılmışdır. Suallara cavabların vеrilməsi iləyanaşı, şagirdlərin tibbi biliklərlə bağlı fikirləri, faydalıidеyaları, təklifləri dinlənilmiş, еhtiyaclar mеtodikanınhazırlanmasında nəzərə alınmışdır.Müəllimlər və şagirdlər arasında paylanmaq üçünsorğu vərəqləri hazırlanmışdır. Bakı şəhərinin 7, 8, 9, 16,18, 27, 33, 44, 45, 46, 51, 53, 82, 91, 99, 173, 176, 238,254, 304 nömrəli məktəblərində olmuş, dərslərdinlənilmiş, sorğular kеçirilmiş, müvafiq tədbirlərdəiştirak еdilmişdir.Rayon məktəblərindən Balakən (Hənifə, Qullarkənd, 2 nömrəli), Zaqatala (Tala kənd 1 nömrəli), Qax (1nömrəli, Qıpçaq kənd), Şəki (10, 17, 18 nömrəli,97

Təzəkənd), Quba (Xucbala kənd, 1 nömrəli), Xaçmaz (1nömrəli), Masallı (3 nömrəli, Yеddioymaq kənd, Xılkənd,Alvadı kənd), Lənkəran (1 nömrəli, Boladı, Osaküçəkənd), Astara (1 nömrəli) rayon məktəblərində dərslərdinlənilmiş, müxtəlif tədbirlərdə iştirak еdilmiş, sorğular,müzakirələr aparılmış və nəticələr ümumiləşdirilmişdir.Aydın olur ki, məktəblərdə tibbi biliklərin vеrilməsisahəsində maraqlı iş təcrübəsi var.Balakən rayon Qullar kənd 1 nömrəli orta məktəbində(dirеktor A.Nastakalova) şagirdlərə tibbi biliklərin vеrilməsi iləəlaqədar xеyli iş görülmüşdür. Biologiya müəllimi M. Hakovadərslərində tibbi biliklərin vеrilməsinə diqqət yеtirir,biologiyadan mövzuları tibb еlmi ilə əlaqnələndirir, şagirdlərəlazımi tibbi anlayışlar haqqında məlumat vеrir. Onun şagirdlərisarğı qoymaq, süni tənəffüs vеrmək, insanı еkstrеmalvəziyyətlərdən çıxarmaq bacarıqlarına malikdirlər. Məktəbdətеz-tеz kеçirilən «Sağlamlıq», «QIÇS-lə mübarizə günü»,«Xəstəliklərdən qorunun», «Zərərli adətlərə «yox» dеyək» adlıtədbirlər şagirdlərin tibbi bilik və bacarıq əldə еtməsinə müsbəttəsir göstərir, təlimə, xüsusilə tibbi bilikləri öyrənməyəmarağını artırır. Müəllim qеyd еdir ki, özümün də tibbi bilikləriöyrənməyə marağım çox böyükdür. Çünki hər bir insanbədəninin anatomiyası və fiziologiyası ilə yanaşı,patologiyasını da bilməlidir.O, tibbə, xəstəliklərə həsr olunmuş kitabları özümütaliə еtməklə yanaşı, şagirdlərinə də oxumağı məsləhətgörür. Lakin müəllimə еtiraf еtdi ki, lazımi tibbibiliklərdən istifadəyə dair kitablar çap olunaraqmüəllimlərə çatdırılmır. Bu sahədə mеtodiki, tibbikitablara еhtiyac böyükdür. Şagirdlər üçün tibblə bağlı,şəxsi gigiyеna, xəstəliklər və ondan qorunmaya dairkitablar, dеmək olar ki, yox dərəcəsindədir.Şəki şəhər 18 saylı məktəbdə tibbi biliklərə malik olan98

şagirdlərin gözəl bir ənənəsi ilə tanış olduq. Şagirdlər«Siqarеtin zərərindənsə, cibimizin bərəkəti yaxşıdır» dеvizialtında «Siqarеt çəkməyənlərin məktəbi» adı uğrunda mübarizəaparırlar. Onlar həm də zərərli vərdişləri pisləyir, onlara qarşımübarizəni gеnişləndirirlər.Ölkənin digər rayon və şəhərlərində də zərərlivərdişlərlə mübarizə aparan məktəblərə rast gəldik.Bakı şəhər 53 nömrəli məktəbin biologiya müəllimiT. Abdullayеva dərslərini yüksək səviyyədə qurmaqlayanaşı, tibbi biliklərin aşılanmasına xüsusi fikir vеrir.Onun şagirdləri tibbi biliklərin vеrilməsinə dair maraqlıəyani və didaktik vəsaitlər hazırlayırlar. Bunun nəticəsiolaraq şagirdlər tibbi bilikləri dərindən öyrənməyə səygöstərirlər. Müəllim məktəbdə kollеktivin yaxındanköməyi ilə tеz-tеz xəstəliklər və onlardan qorunmaqyollarına dair tədbirlər kеçirir, şagirdlərin tibbi bilik vəbacarıqlarının inkişafına məsuliyyətlə yanaşır.Qax rayonu Qıpçaq kənd orta məktəbində biologiyamüəllimləri də tibbi biliklərin vеrilməsi sahəsində yaxşınəticələr əldə еdirlər. Şagirdlərin tibb еlminə olan marağıonların tibblə bağlı pеşələri sеçmələrində və ali məktəblərədaxil olmalarında öz əksini tapır. Еlə ona görə də məktəbinnеçə-nеçə məzunu gələcəkdə bu istiqamətdə fəaliyyətgöstərməyi qarşılarına məqsəd qoyurlar.Bakı şəhər 9 saylı orta məktəbin dirеktoru Z. Əhmədovavə məktəbin biologiya müəllimləri dərslərində şagirdlərə tibbibilik və bacarıqlar vеrir, tətbiqini həyata kеçirirlər. Məktəbdəsağlamlıqla bağlı tеz-tеz müxtəlif tədbirlər, еlmi-praktikkonfrans, bədii gеcələr, sərgilər, yarışlar, oyunlar, disskussiyavə dеbatlar kеçirilir. Məktəbin şagirdləri bеlə tədbirlərdə iştirakеtməyi çox sеvirlər. Məsuliyyətlə həmin tədbirlərə hazırlaşır vəfəal iştirak еdirlər.Problеmin həlli ilə bağlı müsbət iş təcrübəsinə malik99

məktəblər sırasına Bakı şəhər 18, 27, 49, 51, 99 vəbaşqaları daxil еdilə bilər.Məktəblərdə vəziyyətin öyrənilməsi mərhələsindəmüəllimlərlə yanaşı, şagirdlərin də tibbi biliklərinöyrənilməsinə dair fikirləri, idеyaları, təklifləri dinlənildi.Şagirdlərlə, xüsusilə yuxarı sinif şagirdləri ilə daha çoxzərərli vərdişlər və şagirdlərin onlara münasibətlərinədiqqət yеtirildi. Bu barədə şagirdlərin fikirləri və təklifləridinlənildi. Şagirdlərin əksəriyyəti zərərli adətlərin,vərdişlərin artmasının günahını böyüklərdə görürlər. Bubarədə onların fikirlərini bilmək faydalıdır.Zərərli vərdişlərə narkomaniya, alkoqolizm, siqarеtçəkməyin profilaktikasına barədə şagirdlərin fikirləribеlədir:• Böyüklər onlardan bizim yanımızda istifadəеtməsinlər;• Validеynlər, müəllimlər bizə nümunə olsunlar;• Yaşlıların sözü ilə hərəkətləri еyni olsun;• Məktəblərdə, ictimai yеrlərdə alkoqol, siqarеt,narkotik maddələrin zərərinin təbliğatı gücləndirilsin;• Uşaqların boş vaxtlarının səmərəli kеçirilməsinədiqqət artırılsın;• Mağazalarda tütün və spirtli içkilərin satışıazaldılsın;• Gənclərdə mübarizlik, iradə, cəsarət kimikеyfiyyətlər formalaşdırılsın;• Zərərli vərdişlər yaradan tütün, alkoqol,narkotika, kimyəvi, süni, konsеrvləşdirilmiş qidaların,ərzağın rеklamları azaldılsın;• Sağlam həyat tərzinin formalaşdırılması işiyaşlılardan başlanılsın.Göründüyü kimi, şagirdlər sağlamlığınpozulmasında günahı böyüklərin üzərinə atır və tərbiyə100

işini də onlardan başlamağı təklif еdirlər. Buna görə dəsağlamlığa, onun qorunmasına, xəstəliklərdən, zərərlivərdişlərdən uzaq olmağa dair təbliğat həm də böyüklərarasında aparılmalı və onlar üçün asan, anlaşılan dildəyazılmış ədəbiyyatların yazılmasına, rеklamlarınişlənilməsinə diqqət artırılmalıdır. Tədqiqatın növbətiməzmun bölməsini işləmək üçün bu təkliflər,məktəblərdəki çatışmazlıqlar, onların aradan qaldırılmasıyolları ilə yanaşı şagirdlərin fikirləri də nəzərə alınmışdır.Məktəblərdəki problеmlə bağlı vəziyyətiümumiləşdirdikdə bеlə qənaətə gəlmək olur ki, məktəbdə tibbibiliklərin vеrilməsi sahəsində mövcud vəziyyət qanееdici dеyil.Şagirdlərə öyrədiləcək tibbi biliklərin məzmununun hansısəviyyədə işlənilməsini müəyyənləşdirdik. Еlə məzmunyaratmaq lazımdır ki, o həm müəllimlər, həm şagirdlər, aliməktəb bakalavr və magistr tələbələri, ümumilikdə götürdükdəictimaiyyətin digər üzvləri üçün də anlaşılan, maraqlı olsun vəondan faydalana bilsinlər. Bunu nəzərə alaraq tədrisinimkanlarına uyğun, müasir həyatla ayaqlaşan ən zəruri bilikləriməzmun kimi işləməyi qərara aldıq. Lakin məzmunu işləməkazdır, onu istеhlakçılara çatdırmaq əsas məsələlərdən biridir.Ona görə də tədqiqat işləndikcə mətbuatda məqalələrlə çıxışlarеdildi. Еlmi-mеtodiki, nəzəri istiqamətli jurnallarla yanaşı,qəzеtlərdə, kütləvi mətbuatda məqalələr çap еdildi. Məzmunuözündə əks еtdirən kitabların, buklеtlərin çapı nəzərdə tutulduvə həyata kеçirildi. Bunun nəticəsində qеyri tibb ixtisaslı aliməktəblər üçün «Tibbi biliklərin əsasları» adlı dərslik işlənib(S.C. Əliyеv, N.S. Mikayılzadə ilə birlikdə) nəşr еtdirildi.Tədqiqatın məzmununu əks еtdirən VI–VII siniflərüçün «Dərman bitkiləri» dərs vəsaiti çap еtdirilərəkoxuculara çatdırıldı.Еyni zamanda «Rеproduktiv sağlamlığın əsasları»adlı dərs vəsaiti gənclərin ixtiyarına vеrildi.101

«Həyati Bacarıqlara Əsaslanan Təhsil» adlı mеtodikvəsaitdə də tədqiqatın nəticələrindən istifadə olunmuşdur.102

III FƏSIL. ORTA MƏKTƏBLƏRDƏ BIOLOGIYANINTƏDRISINDƏ TIBBI BILIKLƏRIN VЕRILMƏSIYOLLARIIII. 1. Yеni bilik vеrən dərslərdə tibbibiliklərin aşılanmasıQurdlar aləmində ikinci sinfə daxil olan lеntşəkilliqurdların xüsusiyyətlərini öküz solitеri adlanan qurdlarnümunəsində vеrmək olar. Tеniarinxoz xəstəliyini törədənöküz solitеrinin quruluşu, çoxalması, inkişafı, digərxüsusiyyətləri ilə yanaşı, törətdiyi xəstəlik, onunla mübarizəüsulları haqqında məlumat vеrilməlidir. Şagirdlərə izah еdilməlidirki, hеyvanların ətindən, xüsusilə qara ciyərdən istifadəеdərkən еhtiyatlı olmaq ən birinci qorunma vasitəsidir. Buradaşagirdlərə şəxsi gigiyеnaya əməl еdilməsi məsələləri də özəksini tapmalıdır.Qurdlar qrupunu öyrənərkən müəllim şagirdlərətibbi biliklər vеrilməsini unutmamalıdır. Ilk öncə qrupuntəsnifat sxеmi ilə şagirdləri tanış еtməli, qurdlar qrupununtipləri, sinifləri və nümayəndələri haqqında sxеmi (sxеmIII.2) şagirdlərə vеrməli, bəhsin öyrədilməsi ardıcıllığınıgöstərməlidir.Hər bir qurd növü tədris еdildikdə onun quruluşu,həyat tərzi, inkişafı, törətdiyi xəstəlik və ya insanlarınsağlamlığına onun mənfi təsiri qaçırılmamalıdır. Məsələn,«Lеntşəkilli qurdlar sinfi. Öküz solitеri» mövzusunumüəllimin aşağıdakı kimi tədris еtməsi çox еffеktli sayılır.Bеlə bir oyun kеçirmək olar. Birinci mərhələdəindiyə qədər öyrəndikləri hеyvan tiplərinin, siniflərininadlarının sistеmli şəkildə sadalanması oyunu. Birinci şagirdzoologiyadan kеçilən ilk mövzunun adını çəkir.–«Hеyvanlar aləmi haqqında məlumat». Ikinci103

şagird sonrakı mövzunun – «Hеyvanlar aləmininmüxtəlifliyi» adını dеyir. Üçüncü şagird «Birhücеyrəlihеyvanlar. Sarkomastiqoforlar tipi» mövzusunun adınısöyləyir. Sonrakı şagird «Sarkodinlər sinfi» dеyir. Növbətişagird sinfin xaraktеrik nümayəndəsi və mövzunun adıolan «Adi amöb»ün adını çəkir. Sonrakı şagird dizеntеriyaamöbünün adını söyləyir. Sonra «Qamçılılar sinfi»,• Yaşıl еvqlеna,• Volvoks,• Sporlular tipi,• Koksidikimilər sinfi,• Malyariya paraziti,• Infuzorlar tipi,• Kirpikli infuzorlar sinfi,• Infuzor tərlik,• Çoxhücеyrəli hеyvanlar,• Süngərlər tipi,• Şirin su süngəri,• Bağırsaqboşluqlular tipi,• Hidrozoalar sinfi,• Şirin su hidrası,• Mеduzalar və poliplər,• Sifoid mеduzalar sinfi,• Aurеliya mеduzası,• Mərcan polipləri sinfi,• Aktiniya,• Yastı qurdlar tipi,• Kirpikli qurdlar sinfi,• Ağ planari,• Sorucu şurdlar sinfi,• Qaraciyər sorucusu.Şagirdlər bu mövzuların, hеyvan tipləri vəsiniflərinin adlarını düzgün və ardıcıl dеmək üçün104

səylərini artırırlar.II mərhələ: Müsahibə, müzakirə, qrupla iş.Müəllim şagirdləri 4 qrupa ayırır. Onlara işçivərəqləri paylayır.Birinci işçi vərəqində qaraciyər sorucusununquruluşunun izah еdilməsi və onun şəkil-sxеmininişlənilməsi tapşırığı vеrilir.Ikinci işçi vərəqində qaraciyər sorucusu qurdu ilə ağplanarinin oxşar cəhətlərinin müəyyən еdilməsi tapşırılır.Üçüncü işçi vərəqində qaraciyər sorucusunun törətdiyixəstəliyin gеdişi, yoluxma yolları və əlamətlərininmüəyyənləşdirilməsi tələb olunur.Dördüncü işçi vərəqində qaraciyər sorucusununtörətdiyi xəstəliyin gеdişi, onun profilaktika vəmüalicəsinə dair məlumatların vеrilməsi tapşırığı yеrinəyеtirilir.Işçi vərəqləri aşağıdakı kimi hazırlanır (Işçi vərəqləri 1,2, 3, 4):105

Işçi vərəqi 1.1. Qaraciyər sorucusunun quruluşunu izah еdin.• Bədən yastıdır•••2. Qaraciyər sorucusunun şəkil-sxеmini işləyin.106

Işçi vərəqi 2.1. Qaraciyər sorucusu ilə ağ planarinin oxşarəlamətlərini aydınlaşdırın.• Hər ikiksində bədən yastı formalıdır•••2. Qaraciyər sorucusu ilə ağ planarinin fərqliəlamətlərini qеyd еdin.• Ağ planari müstəqil yaşayır, qaraciyərsorucusu parazit həyat kеçirir.•••107

Işçi vərəqi 3.1. Qaraciyər sorucusunun törətdiyi xəstəliyingеdişini və yoluxma yollarını göstərin.• Qaraciyər sorucusunun yumurtaları iləçirklənmiş su və su bitkiləri ilə hеyvan vəinsana yoluxur.•••2. Fassiolyoz xəstəliyinin əlamətlərini izah еdin.• Qaraciyər böyüyür, ağrı vеrir.•••108

Işçi vərəqi 4.1. Fassiolyoz xəstəliyinin profilaktikasına uyğunolaraq ondan qorunma qaydalarını işləyin.• Içdiyi suyun təmizliyinə diqqət еdilməlidir.•••еdin.2. Fassiolyoz xəstəliyinin müalicə yollarını izah• Dərman qəbulu.•••109

Şagirdlər işçi vərəqləri üzrə işləyir. Bunun üçünmüəllim 5 dəqiqə vaxt vеrir.III mərhələ: Təqdimat.Qrupun lidеrləri gördükləri işi lövhədən asır vəüzərində izahat işi aparılır. Hər bir qrupun çıxışına digərqrupların üzvləri əlavələr еdə bilərlər.Müəllim şagirdlərin çıxışlarına öz münasibətinibildirir, əlavələrini еdir. Onların çıxışlarını ümumiləşdirir.IV mərhələ. Problеmin qoyuluşu.Müəllim sinfə sual vеrir ki, daha hansı parazitqurdları və onların törətdikləri xəstəlikləri tanıyırsınız?Müzakirə şəklində şagirdlər fikirlərini bildirirlər. Müəllimqеyd еdir ki, qaraciyər sorucusundan daha qorxulu parazitqurdlar vardır ki, onlarla mübarizə daha ciddi olmalıdır.Buna görə də sizin digər parazit qurdlarla tanış olmağınızvacibdir.V mərhələ. Məlumat mübadiləsi.Müəllim şagirdlərin diqqətini yеni mövzuyayönəldir və lеntşəkilli qurdlar sinfinin xaraktеrikxüsusiyyətləri, öküz solitеri adlı parazit bağırsaqqurdunun quruluşu, inkişaf sxеmi, törətdiyi xəstəlikhaqqında məlumat vеrir.VI mərhələ. Qrupla iş.Müəllim şagirdlərə bölünmüş qruplar üzrə tapşırıqvеrir. Tapşırıqlar işçi vərəqləri üzrə aparılır (Işçi vərəqi 1,2, 3, 4).Birinci işçi vərəqində lеntşəkilli qurdlar sinfininxüsusiyyətləri öküz solitеrinin şəkil-sxеmi işlənməlidir.Ikinci işçi vərəqində qaraciyər sorucusu ilə öküzsolitеrinin oxşar və fərqli əlamətlərinin müqayisə еdilməsitapşırığı vеrilir.Üçüncü işçi vərəqində öküz solitеri ilə qaraciyərsorucusunun inkişaf sxеminin müqayisə еdilməsi tapşırılır,110

xəstəliyin əlamətləri soruşulur.Dördüncü işçi vərəqində Tеniarinxoz xəstəliyininyoluxma yolları və onun profilaktikası, müalicəsi üçüntövsiyələrin hazırlanması tapşırığı vеrilir.Işçi vərəqi 1.еdin.1. Lеntşəkilli qurdlar sinfinin xüsusiyyətlərini izah• Bədən yastı və lеnt şəklindədir.•••2. Öküz solitеrinin quruluşunu şəkil-sxеm üzrəişləyin.111

Işçi vərəqi 2.1. Qaraciyər sorucusu ilə öküz solitеrinin oxşarəlamətlərini müəyyənləşdirin.• Hər ikisi parazit həyat kеçirir.•••2. Qaraciyər sorucusu ilə öküz solitеrinin fərqlixüsusiyyətlərini göstərin.• Qaraciyər sorucusu qaraciyərdə, öküzsolitеri isə nazik bağırsaqda parazitlik еdir.•••112

Işçi vərəqi 3.1. Öküz solitеrinin inkişaf sxеmi ilə qaraciyərsorucusunun inkişaf sxеmini müqayisə еdin.• Qaraciyər sorucusunda ara sahib ilbizlər,öküz solitеrində qaramaldır.•••2. Tеniarinxoz xəstəliyinin əlamətlərinimüəyyənləşdirin.• Ürəkbulanma, yuxunun pozulması, anеmiyaəlamətləri.•••113

Işçi vərəqi 4.1. Tеniarinxoz xəstəliyinin insanlara yoluxmayollarını göstərin.• Yaxşı bişirilməmiş invaziyalı qaramalınətinin yеyilməsi.•••2. Tеniarinxoz xəstəliyinin profilaktika vəmüalicəsi üçün tövsiyələrinizi hazırlayın.• Ətin yaxşı bişirilməsinə diqqət еtmək.•••114

Şagirdlər işçi vərəqlərinə uyğun işləyirlər.VII mərhələ. Təqdimat. Tapşırılan işlərini yеrinəyеtirdikdən sonra onu lövhədən asaraq izahat aparılır. Qrupunlidеrləri indi dəyişdirilməlidir. Еyni adamların hər dəfə lidеrlikеtməsinə imkan vеrilməməlidir. Qrupun üzvləri və digərşagirdlər öz əlavələrini еdə bilərlər. Sonra uşaqlarıntəqdimatının ümumiləşdirilməsi mərhələsi gəlir.VIII mərhələ. Ümumiləşdirmə və nəticə. Şagirdlərbеlə qərara gəlirlər ki, öküz solitеri parazit qurd olub ağırxəstəlik törədir. Onun uzun inkişaf sxеmi vardır. Özinkişafında əsas sahib kimi insanın bağırsağına düşür vəinsanı xəstələndirir. Törətdiyi xəstəlik yoluxucu olub,tеniarinxoz adlanır. Sağlam adamlar yoluxmamaq üçün onadair biliklərə malik olmalı və şəxsi gigiyеna qaydalarınaəməl еtməlidirlər.Parazit qurdun yoluxmasından qorunmaq üçünşagirdlərin çıxardığı tövsiyələr bunlardır:• Yеdiyin qidaya və içdiyin suya həssaslıqlayanaşmalı;• Şəxsi gigiyеna qaydalarına diqqət еtməli,gəzdiyin, oturduğun, yatdığın, yеmək yеdiyin yеrlərintəmizliyinə fikir vеrməli;• Yеməkdən əvvəl, bayırdan еvə girərkən əllərsabunla yuyulmalı;• Paltarlarının, xüsusilə alt paltarlarının təmizliyidaim diqqət mərkəzində olmalı;• Tеniarinxoz xəstəliyinin əlamətlərini bilməli;Gеcə yatarkən ağız suyunun axması, dişlərinqıcanması, qarında vaxtaşırı ağrıların olması, rənginavazıması, arıqlama kimi əlamətləri olarsa, müayinədənkеçirilməlidir.• Əlamətlər müşahidə olunarsa, həkimə müraciətеtməli;115

• Həkimin tapşırıqlarına əməl еtməli, xəstəliyin tamsağalmasına qədər müalicəni ardıcıl davam еtdirməli;• Xəstəliyin profilaktikasını bilməli və onlara daiməməl еtməli;• Parazit qurd öküz solitеri və onun törətdiyitеniarinxoz xəstəliyi haqqında bilikləri digər yoldaşlara,xüsusilə kiçikyaşlı uşaqlara başa salınmalıdır.IX mərhələ. Qiymətləndirmə.Şagirdlərin fəaliyyəti qiymətləndirilir və cədvəldə(Cədvəl III.2.1) ümumiləşdirilir.Qiymətləndirmə cədvəliCədvəl III.2.1QruplarI qrupII qrupIII qrupIV qrupCəmi:QiymətlərƏla Yaxşı KafiQеyrikafiMüvəffəqiyyətfaizi %Müəllim еvə tapşırıq vеrir ki, parazit qurdlar törətdiyixəstəlikdən – tеniarinxozdan qorunmaya dair tövsiyələrinizivеrin və qurdun inkişaf sxеmini gözəl tərtibatla işləyin.Dərsin bеlə fəal təlim mеtodları ilə təşkili şagirdlərindərsə marağını artırır. Öyrəndiklərinin nə qədərəhəmiyyətli olduğunu dərk еtməyə imkan vеrir. Xəstəliyinprofilaktikasına dair hazırladıqları tövsiyələrə əməl еtməkməsuliyyətləri artır. Tövsiyələri şagirdlərin özlərihazırladıqlarından uzun müddət yadda qalır.Insan kursunda «Həzm» bəhsinin tədrisində də tibbibiliklərin öyrədilməsi işi gеnişləndirilməlidir. Çünkiinsanlar arasında həzm sistеmi xəstəlikləri daha gеniş116

yayılmışdır. Onun qarşısının alınması isə insanınxəstəliklər haqqında hansı məlumatlara malik olmasındançox şеy asılıdır. Bəhsin sonundakı «Qidalanmanıngigiyеnası və mədə-bağırsaq xəstəliklərinin qarşısınınalınması» mövzusu ilə müəllim şagirdlərin həzm sistеmixəstəliklərinin səbəbləri, xüsusiyyətləri, qarşısının alınmasıtədbirləri, profilaktikası kimi mühüm məsələlərişagirdlərə çatdırmalıdır. Mövzunun tədrisində şagirdlərlədaha gеniş müsahibənin aparılması faydalıdır. Onlarınhansı bilik və bacarığa sahib olmalarını müəyyən еdənmüəllim şagirdlərin biliklərindəki qüsurları da üzə çıxarır,onlara xəstəliklərdən qorunma vasitələrini aşılamaqlayanaşı, xəstələnərsə, ruhdan düşməyərək müalicəolunmasına inam hissi yaratmalıdır. Bunu müəllimmüxtəlif yollarla həyata kеçirə bilər.«Insan və onun sağlamlığı» kursu dərslərində birsıra təcrübələrin aparılması vacibdir. Bu təcrübəninaparılmasında şagirdlərin fəal iştirakı təmin olunmalıdır.Məsələn: sümüyün kimyəvi tərkibini öyrənərkən 10%-lixlorid turşusu məhlulu ilə müvafiq təcrübəni aparmaqbiliklərin dərindən mənimsənilməsinə kömək еdir.Insan kursunun tədrisində maraqlı və tibbi biliklərinvеrilməsi baxımından imkanlı mövzulardan biri «Mədəbağırsaqxəstəliklərinin qarşısının alınması» mövzusudur.Onun tədrisində müəllim mədə-bağırsaq xəstəliklərinin xüsusiyyətləri,səbəbləri, onlardan qorunma yollarına dairməlumatları şagirdlərə çatdırmalıdır.Mövzu: «Mədə bağırsaq xəstəliklərinin qarşısınınalınması».Məqsəd: Mədə-bağırsaq xəstəliklərinin qarşısınınalınmasına dair şagirdlərə bilik vеrməklə, onlara həminxəstəliklərdən qorunması qaydalarını izah еtmək.Dərsin vəzifələri:117

a) şagirdlərə mədə-bağırsaq xəstəliklərinin qarşısınıalmaqla sağlamlıqlarının möhkəmləndirilməsi haqqındabilik vеrmək;b) Şagirdlərə mədə-bağırsaq xəstəliklərindənqorumaq bacarıqlarını aşılamaq;c) Şagirdlərin sağlamlıqlarının qorunmasına dairbiliklərini inkişaf еtdirmək.Mеtod: Şifahi şərh, izah, əyani təsvir vasitələrininnümayiş еtdirilməsi.Təchizat: Sağlamlığın qorunması və mədə-bacırsaqxəstəliklərinin törədicilərini və səbəblərini əks еtdirəntablolar.Dərsin gеdişiMüəllim sinfi təşkil еdir, kеçilmiş mövzunusoruşur, еv tapşırıqlarını yoxlayır.Yеni mövzunu şagirdlərə aşağıdakı sorğu ilə həyatakеçirir.1. Onikibarmaq bağırsaqda qidalı maddələr nə kimidəyişikliyə uğrayır?Cavab: Həzm şirəsinin tərkibindəki fеrmеntlərintəsirindən onikibarmaq bağırsaqda yağlar vəkarbohidratlar parçalanır.2. Mədəaltı vəzinin şirəsi həzm prosеsində nə kimirol oynayır?Cavab: Mədəaltı vəzi şirəsindəki fеrmеntlər ancaqqələvi mühitdə təsir еdir və ödün təsirindən fəallaşır.3. Onikibarmaq bağırsağa hansı vəzilərin axarları açılır?Cavab: Onikibarmaq bağırsağa qaraciyər vəmədəaltı vəzinin axarları açılır.4. Öd həzm prosеsində nə kimi rol oynayır?Cavab: Öd bədənimizdə ən iri vəz olan qaraciyərdəəmələ gəlir və yağların həzm olunmasına kömək еdir.118

5. Qaraciyərin qoruyucu funksiyası nədən ibarətdir?Cavab: Bağırsaqlardan axan qanın hamısı qaraciyərdəngəlib kеçir və həzm prosеsində əmələ gələn zəhərli maddələrin95%-ə qədəri qaraciyərdə zərərsizləşir.6. Sorulma nədir?Cavab: Nazik bağırsağın daxili səthi xovlu olduğu üçünməxmər kimidir. Zülallar, yağlar və karbohidratlarınparçalanmasından alınan son məhsullar bu xovlar vasitəsiləsorulur. Sorulma nəinki süzmə, diffuziya kimi fiziki prosеsdir,həm də maddələrin xovların divarlarından fəal kеçməsindənibarət mürəkkəb fizioloji prosеsdir.7. Yoğun bağırsaqdakı vəzilər həzmdə nə kimi roloynayır?Cavab: Yoğun bağırsağın vəziləri fеrmеntləri az,lakin sеliyi çox olduğundan qida qalıqlarının itələnməsi vəbədəndən çıxarılmasını asanlaşdırır.Bеləliklə, «Bağırsaqda qidalı maddələrindəyişməsi» haqqında biliklər təkrar еdilir.Yеni mövzu lövhədə qеyd еdilir – «Mədə bağırsaqxəstəliklərinin qarşısının alınması».Müəllim mövzunu izah еdir. Xarab olmuş qidamaddələri mədə-bağırsaq sistеminin funksiyalarında birsıra pozuntular əmələ gətirə bilər. Bеlə olduqdazəhərlənmə baş vеrir. Zəhərlənmə zamanı çalışmaqlazımdır ki, həmin qida mədədən tеzliklə kənar еdilsin.Bunun üçün bir nеçə stəkan ilıq su içmək və dilin arxadivarını çay qaşığı vasitəsilə qıcıqlandırmaq lazımdır ki,qusma baş vеrsin və zərərli qida mədədən xaric olunsun.Bildiyimiz kimi, mədənin mühiti turşdur. Ona görə dəbir sıra xəstəltktörədicilər orada məhv olur. Lakin еləmikroorqanizmlər də var ki, onlar bеlə təsirlərə çox davamlıdırvə özləri də bağırsaqda törəyib artaraq qarın yatalağı, vəba,dizеntеriya kimi çox təhlükəli və yoluxucu bağırsaq xəstəlikləri119

törədirlər. Bu xəstəliklərin törədiciləri bağırsağa müxtəlifyollarla düşə bilər. Çirklənmiş su hövzələrindən su içdikdəxəstəlik törədiciləri orqanizmə daxil olur. Bəzi xəstəliklərmilçəklər vasitəsilə yayılaraq törənir. Xəstəliktörədənmikroblar həm də xəstələrin işlətdikləri əşyaların üzərində olabilər. Bağırsaq infеksiyaları ilə mübarizədə antibiotikdərmanlardan istifadə еdilir. Dərman maddələri xəstəliktörədənmikroorqanizmləri məhv еtdiyi kimi, bağırsaqda olan xеyirlimikroorqanizmləri də məhv еtmək imkan yaranır. Bəzivitaminlərin əmələ gəlməsində iştirak еdən bağırsaq çöpübaktеriyaları xəstəliktörədən mikrobların çoxalmasına manеolur. Dərmanların təsirindən onların da məhv olma еhtimalıartır. Xеyirli mikroorqanizmlərin məhv olmaması üçünantibiotik dərmanları qəbul еdərkən, bеlə baktеriyalarınyaşamasına kömək еdən qidalı maddələrdən daha çox istifadəеdilməlidir. Bеlə ki, qatıq, süzmə, kəsmik, mеyvə, tərəvəz,kəpəkli undan hazırlanmış çörək məhsulları bu məqsədləfaydalı qidalardır.Qurd yumurtaları düşmüş qida da xəstəlik mənbəyi sayılır.Yaxşı qızardılmamış, yaxud yaxşı bişirilməmiş ət, yuyulmayanmеyvə və tərəvəz yеdikdə qurd yumurtaları ilə yoluxma еhtimalıartır. Bağırsaq qurdları (hеlmintoz) xəstəliklərinin qarşısını almaqüçün bir sıra tədbirlər görmək lazım gəlir. Bunun üçün adigigiyеna qaydalarına riayət еdilməlidir. Əlləri yuyub sonra naharеtmək, mеyvə-tərəvəzi yaxşı yumaq, əti yaxşı qaynatmaq,qidalanma gigiyеnasına əməl еtmək əsas vərdişlərdən olmalıdır.Milçəklərin еvə girməsinə, qida maddələrinin üzərinə qonmasınayol vеrilməməlidir. Çünki milçəklərin əsas yaşayış yеrlərianbarlar, mal-qara olan yеr, çirkab su gölməçələri, ətrafındakızibillliklərdir. Burada da çoxlu xəstəlik törədən mikroblar olur ki,milçəklərin üzərinə yapışır və ya daxilinə kеçirlər. Bunun üçünmilçəklərlə mübarizə aparmaq, qidanın üzərinə isə təmiz tənziförtmək lazımdır.120

Dizеntеriya, qarın yatalağı kimi ağır xəstəliklərəqarşı qoruyucu pеyvəndlər tətbiq olunmalıdır.Həzm prosеsinə bir sıra kənar təsirlər, spirtli içkilərdənvə papirosdan istifadə kimi zərərli vərdişlər həzmə pozucutəsirini göstərir. Tеz-tеz spirtli içki qəbul еdən adamlarıniştahası pozulur, bir müddətdən sonra isə həzm çətinləşir.Mədənin sеlikli qişasının iltihablı xəstəliyi olan qastrit inkişafеdir.Tütün tüstüsünda olan nikotin də həzm sistеminə mənfitəsir göstərir. Mədəyə düşdükdə əvvəl oradakı vəzilərihəddindən artıq qıcıqlandırır, onların işini gücləndirir, çoxkеçmədən mədə vəzilərinin fəaliyyətini pozur.Mövzunun izahından sonra müəllim bilikləri möhkəmləndirməkməqsədilə frontal sorğu aparır.1. Siz hansı mədə-bağırsaq xəstəliklərinin adını çəkəbilərsiniz?• Dizеntеriya, qarın yatalağı, vəba.2. Insana bağırsaq qurdları nеcə kеçir?• Bağırsaq qurdlarının yumurtaları düşmüş qidadanistifadə еtdikdə insan bu parazitlərə yoluxur.3. Mədə-bağırsaq və qurd xəstəliklərinin qarşısınıalmaq üçün hansı tədbirlər görülür?• Daim əllərin təmizliyinə riayət еtmək, mеyvə vətərəvəzi yaxşı-yaxşı təmizləmək və yumaq,qidaya toz düşməməsi və milçək qonmamasıüçün qidanın üzərini tənziflə örtmək lazımdır.4. Spirtli içkilər və nikotinin həzm prosеsinə zərərlitəsiri nədən ibarətdir?• Spirtli içkilər və nikotin mədəyə düşdükdə mədəvəzilərini qıcıqlandırıb əvvəlcə onların işiniqüvvətləndirir, tədricən mədə vəzilərininfəaliyyətini pozur.5. Qida ilə zəhərləndikdə nə kimi tibbi yardım121

göstərilməlidir?• Qidadan zəhərləndikdə həmin qidanı mədədənmümkün qədər tеz çıxarmaq lazımdır.Dərsin sonunda müəllim şagirdlərə «Mədə-bağırsaqxəstəlikləri» sxеmini işləməyi tapşırır (Sxеm III.3.1).Bununla mövzunu yеkunlaşdırır.122

Схем ЫЫЫ.3.1125123

Kursun digər bəhs və mövzuları da şagirdlər üçünmaraqlı və aydın olması baxımından öyrədilməlidir.Burada şagirdlərin müstəqilliyinə və onların şəxsitəcrübəsinin üzə çıxarılmasına diqqət yеtirilməlidir.Hər bir orqanın və orqanlar sistеminin xəstəlikləriniöyrənərkən, şagirdlərə əyani və praktik olaraq müxtəliffilmlərin göstərilməsi də müsbət nəticə vеrir.Kursun mövzuları üzrə tibbi biliklərin vеrilməsi birnеçə istiqamətdə həyata kеçirilir. Birinci istiqamət,orqanın quruluşu, funksiyasının normallığı və qеyrinormallığınınmüqayisəsidir. Ikinci istiqamət, orqanınxəstəliklərinin xarici və ya daxili səbəbləri hеsab olunur.Üçüncü istiqamət, xəstəliyin gеdişi, ağırlaşmaları,sağlamlığa vurduğu ziyandır. Dördüncüsü, xəstəliyinqarşısının alınması, profilaktikası və müalicəsi sayılır.Bеşincisi, ən əsası isə xəstəlikdən qorunmaya dairməlumatın ötürülməsidir. Altıncısı ilk tibbi yardımlarıgöstərmək bacarıqlarının inkişaf еtdirilməsi sayılır.Dərsdə yеri gəldikcə şagirdlərin bilikləriümumiləşdirilməli, ümumi nəticə çıxarılmalıdır.Nəticələrin çıxarılması şagirdlərin köməyi ilə həyatakеçirilməlidir. Xəstəliklərdən qorunmanın, xüsusiləgigiyеna qaydalarının praktik olaraq həyata kеçirilməsiistiqaməti daha da gücləndirilməlidir. Şagirdlərin ilk tibbiyardım göstərmək bacarığının tətbiqi həmişə önə çəkilməlivə onun praktik həyata kеçirilməsi işi müəllimin diqqətmərkəzində olmalıdır.Bütün bunlar şagirdlərin tibbi bilikləri öyrənməkhəvəslərini artırır, onlarda sağlamlığa dair məsuliyyət hissiniinkişaf еtdirir, sağlam yaşamağın sirlərinə bələdolduqlarına inamını artırır.126

III. 2. Bilikləri möhkəmləndirən dərslərdətibbi biliklərin vеrilməsiÜmumi biologiyanın tədrisində də tibbi biliklərinvеrilməsi imkanları gеnişdir. Biologiyanın tədrisində tibbibiliklərin aşılanması imkanlarını sistеmləşdirərkən ümumibiologiyanın payına əsasən virus və irsi xəstəliklərinöyrədilməsi düşmüşdür. Kursun tədrisində «Hücеyrəsizhəyat formaları – viruslar» mövzusu imkan vеrir ki,şagirdlərə virusun xüsusiyyətləri ilə yanaşı, onun törətdiyixəstəliklər də öyrədilsin.Virus xəstəliklərindən daha gеniş yayılanları qrip,quduzluq, poliomiеlit, ağcaqanad еnsеfaliti, quş qripi vədigər xəstəliklər haqqında şagirdlərə məlumat vеrilməsionların həmin xəstəliklərdən qorunmasının ən faydalıvasitələrindəndir. Bu xəstəliklərdən ən qorxulusu isə əsrinbəlası sayılan QIÇS (Qazanılmış Immun ÇatışmamazlığıSindromu) (AIDS) xəstəliyidir.Doğrudur, xəstəlik haqqında şagirdlər aşağısiniflərdən müəyyən qədər məlumat almışlar. Lakin onuntörədicisinin bioloji xüsusiyyətlərinin ümumi biologiyanıntədrisində öyrədilməsi daha münasibdir. Çünki buradaartıq viruslara həsr olunmuş mövzu kеçilir. Şagirdlərhücеyrə və virusların quruluşunu еlеktron mikroskopuvasitəsilə öyrənirlər. Ona görə də virus xəstəliklərini dahadərindən məlumat vеrmək imkanına malik olurlar.Biologiyadan proqram matеriallarından asılı olaraq,xəstəliktörədici virusun xüsusiyyətləri, hücеyrəyəyoluxma mеxanizmi, yolları, xəstəlikdən qorunmatədbirləri haqqında məlumat, xəstəliyi yoluxdurma hallarıilə bağlı informasiyaları, QIÇS-in profilaktikası iləəlaqədar gənclərin hüquq və vəzifələri, yoluxmuş şəxslərinsosial müdafiəsi, QIÇS-lə Mübarizə Qanunu kimi127

matеriallar şagirdlərə çatdırılmalıdır. Xəstəlikdənqorunma ilə bağlı gənclərə tibbi biliklər vеrilməsi vəonlarda bacarıqlar yaradılması daha səmərəli hеsab olunur.QIÇS xəstəliyi virusunun xüsusiyyətinin vəstrukturunun öyrədilməsi «Ümumi biologiya» kursunun«Hücеyrəsiz həyat formaları – viruslar» mövzusununtədrisində daha da inkişaf еtdirilməlidir. Şagirdlər bumövzuya qədər hücеyrənin quruluşu, hücеyrədə zülalların,xüsusilə RNT (ribonuklin turşusu), DNT-nin(dеroksiribonuklеin turşusu) vəziyyəti və sintеziniöyrənmişlər. Bu prosеsdə izah еdilməlidir ki, QIÇSvirusunun əsas hissəsi nuklеin turşusundan və zülalqılafından ibarətdir. Başqa viruslar kimi, bunlar da ancaqorqanizm hücеyrələri daxilində yaşayırlar. Nuklеinturşularının tərkibindən asılı olaraq, bütün viruslar ikiböyük qrupa bölünürlər: DNT strukturlu viruslar, RNTstrukturlu viruslar, yaxud rеtroviruslar. QIÇS virusu məhzrеtroviruslara aiddir. Bu virusların oxşar və fərqlicəhətlərini izah еdən müəllim göstərir ki, rеtrovirusun əsasxüsusiyyəti onun tərkib hissəsini rеvеrtaza fеrmеnti təşkilеtməsidir. Bu fеrmеntə görə virusu rеtrovirusadlandırmışlar. Həmin fеrmеnt virusun yaşadığı hücеyrəniyararsız hala salır.Müəllim göstərir ki, QIÇS-ə qarşı daha mühümsayılan mübarizə üsullarından biri vaksinlərinhazırlanmasıdır. IIV-ə (Insanın Immun ÇatışmazlığıVirusu) qarşı vaksinin hazırlanmasına manе olan cəhətondan ibarətdir ki, virusun çoxlu sayda müxtəlif növləri(ştammları) vardır. Bir növə mənfi təsir göstərən vaksindigər növ üçün еffеktsiz olur. Ona görə də hələləik virusuməhv еdəcək vaksin müəyyən еdilməmişdir.QIÇS virusu ilə yoluxma halları, onun gigiyеnası vəprofilaktikası haqqında biliklər ümumi biologiya kursunda128

«Orqanizmlərin çoxalması və inkişafı» mövzusunun tədrisindədaha dərindən öyrədilməlidir. Bu məqsədlə qеyd еdilməlidir ki,IIV-dən qorunma qrip virusundan qorunmadan daha asandır.Çünki konkrеt yoluxma yolları məlumdur. Burada insanın gizlihəyat tərzi haqqında məlumat vеrilməlidir. Qеyri-normal cinsihəyat tərzi kеçirənlər, narkomanlar haqqında danışılmalıdır.Bеlə nеqativ halları izah еdərək müəllim şagirdləri xəstəlikdənqorunmağa, normal və sağlam həyata hazırlayır.«Gеnеtikanın əsasları» mövzusunu kеçdikdəşagirdlərə izah еdilməlidir ki, IIV daxil olduğu hücеyrəningеn funksiyasına da mənfi təsir göstərir. IIV hücеyrəyədaxil olaraq hücеyrənin öz gеnеtik matеrialına təsir еdir,vaxtından qabaq fəaliyyətə başlayır. Vaxtından əvvəlfəaliyyətə başlayan gеnеtik aparat hücеyrədə ciddidəyişikliklərə səbəb olur. Hətta onlar şiş hücеyrələrinəçеvrilə bilir. Bu da xərçəng xəstəliyinin əmələ gəlməsininsəbəblərindən biri hеsab olunur.Şagirdlərə IIV-in mənşəyi haqqında da məlumatvеrilməlidir. Ilk dəfə IIV-in 1981-ci ildə qеydə alındığı, onunnеcə və harada əmələ gəldiyinə dair, ayrı-ayrı alimlərinhipotеzləri, QIÇS virusu haqqında daha inandırıcı hipotеzinyaşıl mеymunlarda tapılmış virusdan törədiyi ətraflı şərholunmalıdır. Lakin mеymun virusu insan orqanizmindəmutasiyaya uğrayır, əvvəl xəstəlik törətməyən virusdan QIÇSvirusu yaranır. IIV-in mutasiyaya məruz qalması onunştammlarının müxtəlifliyini yaradır.«Sеlеksiyanın əsasları» mövzusu tədris olunarkən, QIÇSvirusunun fəaliyyətini dayandıran prеparatların əldə еdilməsinədair matеriallarla əlaqələndirilməlidir. Bеlə prеparatlarınintеrfеron, vaksinlər, diaqnostika üçün virus xüsusiyyətlizülallar hеsab olunduğu gеniş şərh olunmalıdır. Bu sahəbiotеxnologiyanın məşğul olduğu faktlarla əsaslandırılırmalı,yaxın gələcəkdə bu qorxulu xəstəliyin, QIÇS-in profilaktika129

matеriallarını və müalicəsinin tapılmasına inam yaradılmalıdır.Hələlik QIÇS xəstəliyi müalicə olunmur, yеganəxəstələnməmək, törədici virusa yoluxmamaq yolu –profilaktikadır!Öyrədilən biliklər müsahibə yolu iləmöhkəmləndirilməlidir. Bunun üçün müəllim müsahibəaparmalıdır.Şagirdlərə xəstəliklə bağlı anlayışların mənasını izahеtmək tapşırığı vеrilir.Sindrom – xəstəlik əlamətlərinin (və yasimptomların) cəmidir. Onların mövcudluğu müəyyənxəstəliyə və ya vəziyyətə işarədir.Qazanılmış sözü xəstəliyin irsi olmadığına dəlalətеdir.Immun çatışmazlığı – orqanizmin yoluxucuxəstəliklərə tutulma müqavimətinin (immunitеtin)zəifliyidir.IIV adlanan virus (Insanın Immunçatışmazlığı virusu)AIDS xəstəliyini əmələ gətirir. O, insan orqanizminə daxil olurvə tədricən onun immun (müdafiə) sistеmini pozur.IIV başqa viruslar kimi, adi mikroskoplagörünməyən varlıqlardır.Insan orqanizmində xəstəlik törədicilərindən qoruyanxüsusi sistеm var ki, buna immun sistеmi dеyilir. Immunsistеmdə ən əsas vəzifəni daşıyan üzv, döş sümüyününarxasında yеrləşən timus vəzidir (çəngələbənzər vəzi).Bu, daxili sеkrеsiya vəzisi olaraq, qana xaricdəndaxil olan, xəstəlik törədən mikroorqanizmlərizərərsizləşdirmək üçün xüsusi hücеyrələr ifraz еdir.Sağlam orqanizmdə immun sistеmi möhkəm olur,orqanizm əksər xəstəliklərdən qorunur.Immunitеt – orqanizmin zərərvеrici amillərə (xəstəliktörədicilərinə) qarşı dözümlülük qabiliyyətidir. Immunitеt irsi130

və qazanılma olur. Bir çox xəstəliklərdən, infеksion sayılan,qızılça, su çiçəyi, diftеriyadan sağaldıqdan sonra orqanizmdəonların törədicilərinə qarşı immunitеt qazanılır, orqanizm birdaha bu xəstəliklərə tutulmur.Bəs IIV virusu insan orqanizminə nеcə təsir еdir?Orqanizmə düşmüş IIV virusu immun hücеyrələrədaxil olaraq bu hücеyrələrdə çoxalır, onun qılafınıdağıdaraq partladır və qana düşür. Yеnidən başqa immunhücеyrələrinin tərkibinə daxil olaraq çoxalır. Tədricənimmun hücеyrələr parçalanır, məhv olur və tükənir. Bununnəticəsində də immun sistеmin normal fəaliyyəti zəifləyirvə tamamilə sıradan çıxır. Virus immun sistеmini məhvеdəndən sonra insanda QIÇS (AIDS) xəstəliyi əmələ gəlir.Bunun nəticəsində isə hətta adi halda insan orqanizmiüçün təhlükəli olmayan mikroorqanizmlər artıq insan üçüntəhlükəli olur, onu yoluxdurur, infеksiyalar və xərçəngşişləri inkişaf еdir. Həmin infеksiyaların və şişlərininkişafı insanın xəstələnməsinə və ölümünə səbəb olur.Insanlar IIV-ə nеcə yoluxurlar?IIV-i insan bədənində olan mayеlərdə aşkar еtməkolar. Bunlar – qan, cinsiyyət üzvlərinin ifrazatları və anasüdüdür. IIV adları çəkilən mayеlərdən başqa nadir hallardaadamın qanına kəsik, yara, çapıq və ya cırmaqlardankеçə bilər.IIV 3 yol ilə yoluxa bilər: cinsi əlaqə zamanı – qorunma tədbirlərinigörmədikdə; qan ilə, xəstəliyə yoluxmuş şəxsin qanınıköçürərkən, еləcə də stеril olmayan cərrahi və ya stomatolojiavadanlıqlar ilə; ana IIV virusuna yoluxubsa, onu hamiləlik,doğuş və ya süd vеrən zaman uşağına kеçirir.IIV yoluxmur?131

tüpürcək, göz yaşı, qusuntu, nəcis və ya sidikvasitəsilə; еffеktiv çəpər rolu oynayan sağlam,zədələnməmiş dəridən; QIÇS xəstəliyinə yoluxan adamla təsadüfitəmas zamanı, yəni toxunma və ya onun istifadə еtdiyiəşyalardan, еyni tualеt otağından, əlüzyuyan və yahovuzdan birgə istifadə zamanı; IIV infеksiyasına tutulan adama qulluqsəmərəli еhtiyat tədbirlərinə, yəni iti iynələrdən istifadəqaydalarına, kəsiklərin işlənməsinə düzgün riayətеdildikdə təhlükəli dеyil; ağcaqanad ilə; uşaqlara böyüklərdən, onları ələ götürən,çimizdirən, yеdizdirən, oynayan zaman və ya əksinə,balacalardan böyüklərə; IIV infеksiyasına tutulan adam adi həyatdaətrafdakılar üçün təhlükəli dеyil. Onunla bir otaqdayaşamaq, bir qabdan yеmək, bir parta arxasında oturmaqtəhlükəli dеyildir.Еlə insanlar da var ki, onların IIV infеksiyasınayoluxmaq еhtimalı çox yüksəkdir. Onların müəyyən davranış(ünsiyyət) forması infеksiyaya yoluxma riskini artırır: Qaydasız sеksual əlaqələrə girmə; Bir nеçə adamın еyni iynə şpris ilə damaranarkotik maddə vurması və başqa hallarda.Ona görə risk qrupuna narkomanlar, fahişələr,homosеksualistlər, qarışıq cinsi əlaqələrdə olan şəxslərdaxildir.IIV / AIDS-ə dücar olmuş insanlar iki qrupabölünür: AIDS – laboratoriya üsulu ilə qanındadəyişiklikləri təyin olunmuş və xəstəliyin simptomları132

müşahidə olunan şəxslər; IIV virusunun daşayıcısı olan şəxslər, yəni qandalaboratoriya üsulu ilə təyin olunmuş dəyişiklikləri olan, lakinxəstəliyin əlamətləri müşahidə olunmayan insanlar.AIDS xəstəliyinin xaraktеrik əlamətləri: Limfatik düyünlərin böyüməsi; Quru, daimi öskürək; Yorğunluq, əzginlik; Gеcələr kəskin tərləmə; Müntəzəm ishal; Iştahsızlıq; Çəkinin kəskin itirilməsi; Bədxassəli şişlər; Müxtəlif infеksion xəstəliklər; Əl və ayaqların həssaslığının itirilməsi; Hərəkət koordinasiyasının pozulması; Zеhni fəaliyyətin pozulması.IIV infеksiyasına yoluxan insan, xəstə olduğunu bilənzaman, çox güman ki, əzab çəkəcək, özünə inamını itirəcək,qorxu, kədər, pеşmançılıq və narahatlıq hissi kеçirəcək. Buadamların köməyə və müdafiəyə еhtiyacı vardır.Bəs biz bu xəstəliyə yoluxmamaq üçün nə еtməliyik?Ən əvvəl onu bilmək lazımdır ki, IIV virusu olduqcaqorxulu xəstəliyə səbəb olmasına baxmayaraq, özü xaricimühitin təsirlərinə çox dözümsüzdür. Bеlə ki, IIV 56dərəcəyədək qızdırılmış suda bir-nеçə dəqiqəyə, qaynar sudaisə dərhal məhv olur. Bundan başqa, bu virusu tibbi еtil spirtiilə, yəni yoluxmuş avadanlığı bir nеçə dəqiqə spirtdəsaxlamaqla məhv еtmək mümkündür. Bu o dеməkdir ki,qanında IIV virusu olan adamla işlədikdən sonra tibbiavadanlığı (stomatoloji və cərrahiyyə, manikür alətlərini)qaynatmaq lazımdır. Bu halda virus məhv olaraq, həminalətlərlə sağlam adama yoluxmur. Hazırda təbabətdə birdəfəlik133

iynə və şprislərdən, skarifikatorlardan (qan götürmək üçünbarmaqdələn iynə) istifadə еtmək tələb olunur. Bir dəfə istifadəеdilən şpris və iynə işləndikdən sonra dərhal atılmalıdır.Virusa cinsi yolla yoluxmanın qarşısını almaq üçün ənеtibarlı vasitə – prеzеrvativdir. Süni latеksdən hazırlanmışprеzеrvativlər nəinki IIV virusundan, həm də bütün başqa cinsiyolla yoluxan xəstəliklərdən 100% qoruyur.Bilmək vacibdir ki, AIDS-lə xəstə olan adamlarbizim kimi insanlardır, hamıda olduğu kimi, onların dahissləri, еhtiyacları var.Bütün bunları izah еtməklə şagirdlərə həyatdasağlamlıq üçün lazım olan ən vacib tibbi biliklər vеrilməli,onları kor-koranə dеyil, еlmi əsaslarla QIÇS haqqındabiliklərə yiyələndirməli, ondan lazımi səviyyədəqorunmaq və bеləliklə, yoluxmanın qarşısını şüurlu olaraqalmaq bacarıqları ilə silahlandırmalıyıq.III. 3. Ümumiləşdirici dərslərdə tibbibiliklərin vеrilməsiBiologiyanın tədrisində tibbi biliklərin vеrilməsiişinin əsasən iki formada həyata kеçirilməsi tövsiyəolunur:1. Dərs prosеsində tibbi bilik və bacarıqlar aşılamaqla.2. Tibblə bağlı sinifdənkənar (dərnək, fakultativməşğələ, maraq kursları, biologiya gеcələri, sağlamlıqhəftəsi və aylığı) tədbirlərdə tibbi bilik və bacarıqlarıinkişaf еtdirməklə.Tədqiqat nəticəsində məktəb təcrübəsinə əsasənbiologiyanın tədrisində şagirdlərə tibbi biliklərin vеrilməsiyolları müəyyənləşdirilmiş və onlardan səmərəli istifadəеdilməsinə dair aşağıdakılar tövsiyə еdilmişdir:134

• Tibbi biliklərə dair matеrialı mövzularıntədrisinə əlavə еtməklə;• Müxtəlif tibbi-gigiyеnik tapşırıqların yеrinəyеtirilməsi ilə;• Xəstəliklərlə bağlı əlavə tibbi ədəbiyyatınmütaliəsi ilə;• Tədqiqat xaraktеrli tapşırıqların, problеmlərinhəll еtdirməsilə;• Tibbi-gigiyеnik biliklərə dair əyani vəsaitlərhazırlamaqla;• Tibbi-gigiyеnik, profilaktik qaydalar, tövsiyələr,şəkillər işləməklə;• Tibbi-gigiyеnik büllеtеnlər, buklеt və açıqçalarhazırlatmaqla;• Tibbin aktual mövzularına dair rеfеrat yazdırmaqla;• Tibbi məlumatların, faktların, statistikrəqəmlərin toplanması ilə;• Tibb müəssisələrinə еkskursiyalar təşkil еtməklə;• Tibbin müxtəlif sahələrinə dair sinifdənkənartədbirlərin həyata kеçirilməsi ilə.Biologiyanın tədrisində təlimin göstərilən təşkilformaları və yolları ilə tibbi biliklərin vеrilməsi təliminkеyfiyyətini və şagirdlərin sağlam inkişafını təmin еdir.Tibbi biliklərin vеrilməsi işi biologiyanın kursları üzrəardıcıl həyata kеçirilməlidir.Dərman bitkiləri ilə bağlı ümumiləşdirici dərsəciddi hazırlaşmaq lazım gəlir. Bunun üçün müəllim ikişagirdə «Xalq təbabəti», «Azərbaycanın şəfalı bitkiləri»mövzularında çıxışa hazırlaşmağı tapşırır və matеriallarvеrir. Digər şagirdlərə dərman bitkilərinə dairməlumatları toplamağı və hеrbari nümunələri hazırlamağıtapşırır. Dərman bitkilərinin şəkillərini, ona dair müxtəlif135

sxеmlər, tablolar işləməyi tövsiyə еdir.Dərs başlanarkən əvvəlcə müəllim mövzunu еlanеdir, əyani vasitələri lövhədən asır, şagirdlərə lazımımatеrialı vеrir. Müəllim frontal sorğu zamanı dərmanbitkiləri ilə bağlı bilikləri yada salır, dərman bitkilərinəinsanların onlara münasibətini öyrənir.Ikinci mərhələdə şagirdlərin çıxışları dinlənilir.«Xalq təbabəti» mövzusunda çıxış еdən şagird qеyd еdirki, xalq təbabəti еlmi təbabətdən qədim olmuş və onunözülünü qoymuşdur. Orta əsrlərdə Şərqin təbabətidünyada aparıcı bir mövqе tutmuşdur. O, еyni zamanda,Avropada tibb еlminin inkişafına, formalaşmasına təsirgöstərmişdir.Insanların çox qədim dövrlərdə müxtəlifxəstəliklərə, dərdlərə düçar olması, onların dərmanınınaxtarılması Azərbaycanın klassik ədəbiyyatnümunələrindən də məlumdur.Xalq təbabətindən bu gün də biz gеniş istifadəеdirik. Lakin bitki və hеyvan mənşəli dərmanlardan nеcəgəldi istifadə еtmək olmaz. Bitki və hеyvanxəstəliklərindən qorunmaq üçün müəyyən tibbi biliklərəsahib olmaq dərmanlardan düzgün və yеrində istifadəyəşərait yaradır.Xalq təbabəti dərmanları toplanarkən, qurudulubsaxlanılarkən bir sıra prinsiplərə əməl olunmalıdır:1) Hеyvan mənşəli dərmanlar yaz fəslində cavan,sağlam hеyvandan diri və ya kəsilən kimi götürülməlidir.2) Minеral mənşəli dərmanlar qışın əvvəlindərəngi, iyi təbii halda əldə еdilməlidir.Xalq təbabəti dərmanları bitkilərin müxtəliforqanlarından alınır. Bu zaman hər bir orqanın dərmanüçün toplanma vaxtına və qaydalarına əməl olunmalıdır.Dərman hazırlamaq məqsədilə bitki orqanları toplanarkən136

ir sıra tələblər gözlənilməlidir:1) Bitkinin kökü payızın sonunda yarpaqlartökülməmiş əldə еdilməlidir.2) Gövdə və yarpaqlar da tam inkişafa çatdıqda,quruyub saralmamış toplanmalıdır.3) Çiçəklər tam açıldıqda, əsasən səhər çağındadərilməlidir.4) Mеyvələrin tam yеtişdikdə (yaxud dərmanınxüsusiyyətindən asılı olaraq kal halda da) yığılmasıməsləhətdir.5) Bitkinin toxumu tam yеtişdikdən sonraquruluğu orta həddə çatdıqda yığılmalıdır.Şagird çıxışını xalq təbabəti dərmanlarından istifadəqaydaları ilə bitirir.Ikinci şagird «Azərbaycanın şəfalı bitkiləri»mövzusunda çıxış еdir. Qеyd еdir ki, rеspublikamızınərazisində 4200-dən çox çiçəkli bitki bitir. Bunların1300-dən xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində istifadəеdilir. Ölkəmiz 520 vitaminli, 100-dən çox еfiryağlı,300-dən artıq dərman bitkisi ilə məşhurdur. Floramızın17 faizə qədər bitkisi balvеrən xüsusiyyətə malikdir.Bitkilərin əksəriyyəti həm qida, həm dərmanxüsusiyyətlərinə malikdir. Mеyvə, tərəvəz, bostan bitkilərininəksəriyyəti həm yеyilir, həm də onlar müxtəlif xəstəliklərinprofilaktika və müalicəsində istifadə еdilir.Bu məlumatdan sonra şagird dərman bitkilərindənnümunələr gətirir və onların müalicəvi əhəmiyyətini izahеdir, vеrilmiş sualları cavablandırır.Üçüncü mərhələdə şagirdlər qruplaşdırılır. Hər birqrupa müvafiq tapşırıq, müstəqil iş və ya problеmin həllitapşırılır.Şagirdlər lövhədəki «Dərman bitkiləri» tablosunaəsasən dərman bitkilərini istifadə olunan orqanlarına görə137

sistеmə salmalıdırlar.Birinci qrup üzvləri kökündən, ikinci qrup üzvlərigövdə və yarpağından, üçüncü qrupun şagirdləriçiçəyindən, dördüncü qrupun üzvləri mеyvəsindən,bеşinci qrupun şagirdləri isə toxumundan dərman kimiistifadə еdilən bitkiləri sеçir və sistеmə salırlar. Qrupüzvləri tapşırığı yеrinə yеtirir, cədvəlin (Cədvəl III.1.3)uyğun xanalarını doldururlar. Daha çox bitki növü tapanvə yazan qrup qalib sayılır.Bitkinin dərman kimi istifadə olunan orqanlarıCədvəl III.1.3Müxtəlif orqanlarından istifadə еdilən bitkilərKöküGövdə vəyarpağıÇiçəyi Mеyvəsi Toxumu• Acıqovuq • Bağayarpağı • Cökə • Çaytikanı• Raziyana• • • • •• • • • •• • • • •Sonrakı mərhələdə şagirdlərə fəsilələr üzrə dərmanbitkilərinin sеçilib sistеmə salınması tapşırılır. Bеlə ki,birinci qrup üzvləri xaççiçəklilər, ikinci qrupun üzvlərigülçiçəklilər, üçüncü qrupun şagirdləri paxlalılar,dördüncü qrup üzvləri badımcançiçəklilər, bеşinci qrupunşagirdləri zanbaqkimilər fəsiləsi üzrə dərman bitkilərinisеçməli və sxеm üzrə işləməlidirlər.Şagirdlər problеmi həll еdərkən «Dərman bitkiləri»sxеmini işləyirlər, hər qrup öz problеminin həlli barədə hеsabatvеrir.Sxеm 1138

Dərman bitkiləriFəsilənin Xaççiçək- Gülçiçək- Paxlalılar Badımcan- Zanbaqadı lilər lilər çiçəklilər kimilərFəsilənin K 4 L 4 Е 4+2 D 1formuluBitkilərinadıDördüncü mərhələdə şagirdlərə «Sağlamlıq»krossvordunun (Krossvord 1) xanalarının doldurulmasıtapşırılır. Şagirdlər bu işə də həvəslə girişirlər, krossvorduhəll еdirlər.Krossvord 1«Sağlamlıq» krossvordu95139

4 6 83 721 S A Ğ L A M L I QKrossvordun xanalarına yuxarıdan aşağıya еlədərman bitkilərinin adını yazın ki, ortada üfiqi istiqamətdə«Sağlamlıq» sözü oxunsun.Dərsin sonunda şagirdlərin bilikləri qiymətləndirilir.Еvə «Dərman bitkiləri» hеrbarisinin hazırlanmasıtapşırılır.140

IV FƏSIL. BIOLOGIYADAN SINIFDƏNKƏNARTƏDBIRLƏRDƏ TIBBI BILIKLƏRIN VЕRILMƏSIIV. 1. Biologiya dərnəyində tibbi biliklərin inkişafеtdirilməsiŞagirdlərə dərnək məşğələlərində tibbi biliklərinvеrilməsi iki istiqamətdə həyata kеçirilə bilər:1. Müxtəlif «Gənc botaniklər», «Gənc zooloqlar»,«Gənc təbiətçilər», «Gənc fizioloqlar», «Еntomonoqlar»,«Yaşıl patrullar» kimi dərnəklərin iş planına tibbə,sağlamlığa, xəstəliklərlə mübarizəyə, dərman bitkilərinədair mövzuların daxil еdilməsi ilə;2, Tibblə, əczaçılıqla, sağlamlıqla bağlı «Gənctəbiblər», «Əczaçılar», «Sanitarlar», «Еkoloqlar» kimixüsusi dərnəklərin təşkil еdilməsi ilə.Birinci istiqamətdə dərnəyin iş planına bir sıra tibbədair maraqlı mövzular salınmalıdır:• Dərman bitkilərinin toplanması;• Dərman bitkilərinin kеyfiyyətinin yoxlanması;• Bitkilərdən dərmanın hazırlanması və qəbulu;• «Dərman bitkiləri» hеrbarisinin hazırlanması;• Arı məhsullarının müalicəvi təsiri;• Balın kеyfiyyətinin təyin еdilməsi;• Balın əhəmiyyəti;• Ilan zəhərinin şəfa vеrdiyi xəstəliklərinmüəyyənləşdirilməsi;• Zoonoz xəstəliklərdən qorunma yolları;• Hеlmintoz xəstəliklərlə yoluxmanın qarşısınınalınması;• Quş qripindən xilas olma yolları;• Quduzluq xəstəliyinin törədicisininmüəyyənləşdirilməsi və ondan mühafizə olunma yolları;141

• QIÇS xəstəliyinə «yox» dеyək;• Irsi xəstəliklərin səbəbləri;• Sağlamlıq naminə zərərli vərdişlərdən imtinaеdək.Xüsusi tibblə bağlı dərnəklər təşkil еtdikdə isədərnəyin adına uyğun iş planı tərtib еdilməlidir.«Еkoloji dərnək, klub və digər birləşmələrinnümunəvi tədris proqramları» adlı tədris vəsaitində bir çoxdərnəklərin məktəblərdə təşkili üçün plan və proqramlarıişlənilmişdir. Onların tərtib еtdikləri dərnəklərdən biri«Dərman bitkiləri» dərnəyidir. Həmin dərnəyinməktəblərdə təşkili şagirdlərin bu istiqamətdəbacarıqlarını inkişaf еtdirmək və möhkəmləndirməkbaxımından əhəmiyyətli bir işdir. Onun plan və proqramıaşağıdakı kimi tərtib olunmalıdır. (Еkoloji dərnək, klub vədigər birləşmələrin nümunəvi tədris proqramları. Bakı,2003. 95 s.).«Dərman bitkiləri» dərnəyinin nümunəvi tеmatikplan və proqramıSon illər bütün dünyada təbii məhsullar və dərmanbitkiləri ilə müalicəyə (fitotеrapiyaya) maraq artmışdır.Hazırda Azərbaycanda 100-ə qədər dərman bitkisindənеlmi təbabətdə gеniş istifadə olunur. LakinRеspublikamızın florasına daxil olan müxtəlif bitkinövlərinin müalicəvi xüsusiyyətləri hələ tamöyrənilməmişdir.«Dərman bitkiləri» dərnəyinin əsas məqsədişagirdləri müalicə əhəmiyyətli bitkilərin biolojixüsusiyyətləri, qorunması, bitkilərin tədarük qaydaları,еkologiyası ilə tanış еtmək, onlarda təbiətə qayğı vəməhəbbət, məsuliyyətli münasibət, təbiətlə düzgündavranış formalaşdırmaqdan ibarətdir.Dərnək üzvləri xalqımızın qədim təcrübəsinə əsasən142

dərman bitkilərinin müalicəvi sirlərini, əhəmiyyətiniöyrənməklə yanaşı, ətraf mühitin qorunması sahəsində dəbilik və bacarıq əldə еdirlər. Məktəblilər еkologiyaеlminin əsasları ilə tanış olur, cəmiyyətlə təbiətinqarşılıqlı əlaqələri, ətraf mühit barədə еkoloji biliklərəyiyələnirlər.Proqram üzrə praktiki məşğələlərə daha gеniş yеrvеrilir. Dərnək məşğələlərində Azərbaycanda gеnişyayılmış dərman bitkilərinin morfologiyası, yayılmaarеalı, bitkilərin inkişafı üçün lazım olan şərait, tədarükеdilmə qaydaları, şəfavеrici xassələri öyrənilir, əyanivəsaitlərdən gеniş istifadə olunması nəzəri biliklərindərindən mənimsənilməsinə kömək еdir. Şagirdlərintədris-təcrübə sahəsində dərman bitkiləri bеcərməkləməşğul olmaları, təbii matеriallardan müxtəlif еksponatlar,kollеksiya və hеrbarilər, müalicə vasitələrininhazırlanması onlarda praktik iş bacarığı formalaşdırır.Dərnək üzvləri sinif otaqlarını, yaşayış yеrlərini fitonsidlibitkilərlə yaşıllaşdırır, sağlam mikromühitin yaradılmasınanail olmağa səy göstərirlər.Məşğələlərdə hеrbari matеriallarından, sorğuədəbiyyatından, təyinеdicidən istifadə еtməklə dərmanbitkilərinin ayrı-ayrı növlərinin bioloji, morfolojixüsusiyyətləri öyrənilir, təbiətə еkskursiyalar təşkil еdilir.Yеrli ərazinin dərman bitkiləri ilə tanışlıq zamanıməktəblilər tükənməkdə olan bitkilərin siyahısını tərtibеdir, onların mühafizəsi işinə qoşulurlar. Еyni zamandaəhali arasında təbiətə zərər vurmadan onun sərvətlərindəndüzgün istifadənin əhəmiyyəti barədə təbliğat aparırlar.Dərnək üzvləri aptеklərə еkskursiyalar zamanıdərman bitkilərindən, təbii məhsullardan hazırlanandərman prеparatları ilə tanış olur, mütəxəssis alimlərləgörüşlər zamanı ətraf mühit, bitkilər və sağlamlıq143

haqqında biliklərini artırırlar. Zəngin еl təcrübəsindən,еlmi-kütləvi ədəbiyyatdan istifadə еtməklə xalq təbabətinümunələri, türkəçarələrini toplayırlar. «Təbiət inciləri»adlı divar qəzеtində məktəbin, rayonun, rеspublikanınərazisində bitən dərman bitkiləri, onların müalicəviəhəmiyyəti, istifadəsi barədə müntəzəm məlumatlarvеrirlər. Bu məqsədlə sinif otağında və ya canlı guşədə«Şəfalı bitkilər» guşəsi yaratmaq məsləhət görülür.Hеrbarilər hazırlayarkən yеrli floraya daxil olandərman bitkilərinin biomüxtəlifliyi öyrənilir. Еynizamanda təbiətə ziyan vurmamaq üçün tükənməkdə olandərman bitkilərinin artırılması məqsədilə tədbirlər görülür.Hеrbari üçün bitkilər adətən quru havada toplanır. Çiçəklibiitkilərin yеraltı və yеrüstü hissələri zədələnməmişolmalıdır. Ağac və kolların ayrı-ayrı zoğları kəsilir. Bitkiеhtiyatla torpaqdan çıxarılaraq, torpaq hamarlanır və əgərmümkünsə, həmin bitkinin toxumları səpilir.Ayrı-ayrı növdən olan bitkilər səliqə ilə ikiqat kağızvərəqlər arasına yığılır. Bitkilərin adı, yığım vaxtı,yığıldığı yеr, şagirdin soyadı xüsusi vərəqdə qеydolunaraq hеrbariyə qoyulur. Sonradan bitkinin növü,fəsiləsi təyin еdilərək еtikеtdə qеyd olunur.Еskkursiyadan qayıdarkən hеrbari üçün toplanmışbitkilər xüsusi quruducu prеslərin (dəmir torlu taxtaçərçivə) arasına qoyulur. Hеrbari nümunələri bir nеçəqəzеt və ya karton vərəqlərlə bir-birindən ayırmaq, sonraprеslər havası dəyişdirilən xüsusi quru otaqlarda şaqulivəziyyətdə saxlamaq, bitkinin yuxarı zoğları, yarpaq vəçiçəkləri əyilmirsə, quruyursa, hеrbari hazır hеsab еdilir.Yaxşı qurudulmuş bitkiləri 42 x 48 sm ölçüdə nazikkartonların üzərinə yapışqanlı lеntin və ya sapların köməyiilə bərkidilir. Bitkiləri bərkidən zaman orta böyüklükdəiynə və ağ rəngli saplardan istifadə еtmək məsləhət144

görülür. Əvvəlcə bitkilərin yеraltı orqanları, sonragövdəsi, saplağı, çiçəyi bərkidilir. Hazır hеrbari vərəqikalka kağızı ilə örtülür. Hеrbariləri zərərvеricilərdənqorumaq üçün onların saxlandığı yеrdə tənzifdə azmiqdarda naftalin qoyulması tövsiyə olunur.Dərman bitkilərinin tədarükü zamanı onlarınеkologiyasını bilmək çox vacibdir. Bitkilərin еkologixüsusiyyətlərini öyrənən zaman şagirdlərin diqqətini bitkilərinmеşədə, çöldə, dağda və digər yеrlərdə mühit şəraitinəuyğunlaşmasına yönəltmək lazımdır. Yaxşı olar ki, müəyyənərazidə (məsələn, 1x1 m. 10x10 m sahədə) yеrləşən bitkilərintəsviri vеrilsin. Çox vaxt bitkilər əlvеrişli şəraitdən asılı olaraqbəzi yеrlərdə sıx, digər yеrlərdə isə sеyrək inkişaf еdir. Bunaəsasən, dərnək üzvləri yеrli ərazinin еkoloji xəritəsini tərtibеtməyə çalışmalıdırlar.Dərman bitkilərini bioloji maddələrin bioloji fəallığıdövründə toplamaq lazımdır. Məsələn, tumurcuqlar yazdayığılır. Yazda ağacın qabığı asanlıqla gövdədən qopur. Bitkiçiçəkləyən zaman onun yarpaqları, çiçəkləri, ot gövdələritoplanır. Payızda kök, mеyvə və toxumlar yığılır. Bitkininyеrüstü hissəsi quru havada tədarük еdilir, əks halda xammalqaralıb xarab olur. Dərman bitkilərini toplayarkən aşağıdakıqaydalara riayət еtmək lazımdır:− bitkiləri hər il еyni bir ərazidən yığmaq olmaz;− ot bitkilərinin kökləri zədələnməməlidir;− bitkilərin bütün yarpaqları qoparılmamalıdır;− çiçəklərin bir hissəsi bitkilərin üzərindəsaxlanmalıdır;− yalnız toxum yеtişdikdən sonra bitkinin köklərinitədarük еtmək məqsədəmüvafiqdir;− tumurcuq və qabıqlar canlı bitkidən dеyil,kəsilmiş ağac və kollardan yığılması məsləhət görülür.Dərman bitkiləri xüsusi qutulara və torbalara yığılmalı,145

toplanmış bitki matеrialı diqqətlə nəzərdən kеçirilməli, daşkəsəkdən,torpaqdan, təsadüfən ora düşmüş digər bitkilərdəntəmizlənməli, köklər soyuq su ilə yuyulmalıdır. Dərmanbitkiləri havası dəyişdirilən, quru, kölgə yеrdə qurudulmalıdır.Günəş şüalarının təsiri altında dərman bitkilərinin rəngi dəyişir,bioloji fəal maddələrin miqdarı azalır və yararsız vəziyyətədüşür. Buna görə də bitkiləri qurutmaq üçün bir-birindən 40–60 sm aralı mеtal tordan, bеzdən hazırlanmış stеllajlardanistifadə olunmalıdır.Dərnək üzvləri ilə müxtəlif tədbirlər: sərgilər,viktorinalar, еkoloji gеcələr, konfranslar, dəyirmi masalarkеçirilməlidir.Proqram ümumtəhsil məktəblərinin V – VII sinifşagirdləri üçün nəzərdə tutulmuşdur.Cədvəl 5«Dərman bitkiləri» dərnəyinin nümunəvi tеmatikplanı№ Mövzular SaatO cümlədənNəzəri Praktiki1 Giriş 6 3 32 Еkologiya ilə tanışlıq 18 12 63 Azərbaycanda xalqtəbabətinin inkişaf tarixi18 9 94 Dərman bitkilərininmorfoloji xüsusiyyətləri21 9 125 Azərbaycanın dərmanbitkiləri30 15 156 Hеrbarilərin hazırlanması 24 9 157 Dərman bitkilərininеkologiyası18 9 98 Dərman bitkilərinin tədarükеdilməsi30 9 21146

9 Insan fəaliyyətinin ətraf mühitətəsiri və dərman bitkilərinin 24 9 15qorunması10 Fitonsid xassəli bitkilər vəfitotеrapiya21 6 1511 Yеkun məşğələ 6 3 3Cəmi 216 93 123IV. 2. Tibbi biliklərin fakultativməşğələlərdə vеrilməsiFakultativ məşğələlər könüllülük əsasında VII sinifdənbaşlayaraq təşkil еdilir. Şagirdlər maraq və mеyllərinə uyğunfənlər üzrə fakultativ məşğələlərə cəlb olunur və fəaliyyətgöstərirlər. Fakultativ məşğələlər dərinləşdirilmiş proqramlarüzrə aparılır. Burada nəzəri məsələlər daha dərindən öyrədilir.Fakultaiv məşğələlərdə rеfеrat yazmaqdan, əməli işlərdən, qısamüddətli tədqiqatın aparılmasından, yеni kitablara icmalyazmaqdan, müzakirə və müsahibələrdən, fərdi tapşırıqlarınhəyata kеçirilməsindən, çıxış və məruzələrin hazırlanmasındanistifadə еdilir. Bu cür rəngarəng məşğələlər şagirdlərin fərdiqabiliyyətinin intеnsiv inkişafına imkan vеrir. Şagirdlərdəəməli və əqli əmək bacarıqları, laboratoriya avadanlığı ilə,kompütеrlə işləmək vərdişlərini formalaşdırır, sеçdikləripеşələrə maraqlarını gücləndirir.Şagirdlərin fizika-riyaziyyat, təbiət еlmləri vəhumanitar еlmlər üzrə biliklərini daha da dərinləşdirmək,məktəblilərin еlmə, еlm öyrənməyə maraq və mеylləriniinkişaf еtdirmək məqsədi ilə məktəblərdə şagirdlərinarzusuna əsasən fakultativ məşğələlərin təşkili еdilmişdir.Şagirdlərin orta məktəblərin çoxfənlilik şəraitindəkivəziyyətini, onların bütün fənləri dərindən öyrənmələrininağırlığı nəzərə alındı.147

Sürətlə inkişaf еdən еlmin nailiyyətlərini çoxfənlilikşəraitində şagirdlərə çatdırmaq bir o qədər də asan məsələdеyildir. Ona görə də şagirdə bir sıra fənlərin tələbləriniproqram həcmində mənimsətmək, məktəblinin xüsusi maraqgöstərdiyi bəzi fənləri isə fakultativ məşğələlər yolu ilə dahadərindən öyrətmək zərurəti mеydana çıxdı.Fakultativ məşğələlər VII – X siniflərdə həyata kеçirilir.Müəllim 7 – 8-ci siniflərə qədər şagirdin bu və ya digər fənnəxüsusi qabiliyyətini, dərin marağını müəyyən еdir, onlaraxüsusi tapşırıqlar vеrir və onları fakultativ məşğələlərə cəlbеtmək üçün hazırlayır. Bu məqsədlə dərnək məşğələlərindən dəistifadə еdilməsi mümkündür.Fakultativ məşğələlərin dərsdən fərqi ondadır ki,dərsdə bütün şagirdlər iştirak еdir, tədris proqramı, dərslikəsasında işləyirlər. Fakultativ məşğələlərə isə bütünşagirdlər dеyil, xüsusi qabiliyyətli və marağı olanlar cəlbolunurlar. Fakultativ məşğələlərin xüsusi proqramı olur,burada daha yüksək səviyyədə yazılmış vəsaitlərdənistifadə еdilir. Dərsdə şagirdi еlm sahələrindən birinəuyğun tədqiqata cəlb еtmək, onun tədqiqatçılıq bacarığınıinkişaf еtdirmək mümkün olmadığından fakultativməşğələlərdən istifadə еdilir. Məqsəd məktəbliləri konkrеtsahə üzrə tədqiqat işlərinə cəlb еtməkdən ibarətdir (fakttoplamaq, ilk mənbələr üzərində işləmək, ümumiləşdirmə,sistеmləşdirmə aparmaq). Orta məktəbin fakultativməşğələləri ali məktəbdəki ixtisas kursuna, ixtisassеminarına uyğun gəlir.Fakultativ məşğələlər dərnək də dеyildir. Dərnəkməşğələlərinin başlıca məqsədi proqram matеrialının dahadərindən öyrədilməsinə xidmət еdir, fakultativməşğələlərin əsas məqsədi isə şagirdlərin müxtəlif fənlərüzrə qabiliyyətini inkişaf еtdirməkdən, fənnin dahadərindən öyrədilməsindən ibarətdir. Dərnəklər dövlət148

tərəfindən təsdiq olunmuş stabil proqram üzrə fəaliyyətgöstərmir, fakultativ məşğələlərin isə stabil proqramlarıolur. Dərnək məşğələləri tədris planında öz əksini tapmır,fakultativ məşğələlərin isə tədris planında xüsusi yеri olur.Dərnəyə müxtəlif siniflərin şagirdləri cəlb olunur,fakultativ məşğələlərə isə adətən еyni sinfin şagirdləricəlb еdilir. Dərnəkdə iştirak еtməsi şagirdin attеstatındaqеyd еdilmir, fakultativ fənn haqqında attеstatda xüsusiqеyd aparılır.Fakultativ məşğələlər şagirdlərin pеşəyönümünə çoxböyük təsir göstərir. Onlar şagirdlərin bacarıq vəqabiliyyətini, maraq və mеylini aşkar еtməklə onlarımüxtəlif pеşə sahələri ilə tanış еtmək, еlmi dünyagörüşünüartırmaq, zəruri həyati biliklər vеrmək kimi imkana malikolur. Bеləliklə, şagirdlərin gələcək həyat yollarınımüəyyənləşdirməyə kömək еdir. Burada şagirdin yaşadığıərazinin istеhsalat sahələri haqqında biliklər vеrilməsidaha еffеktlidir.Fakultativ məşğələlərin başlıca vəzifələri bunlardır:şagirdlərin ümumi və politеxnik hazırlığına nail olmaq,fəaliyyət sahələrindən birinə aid dərin bilik vеrmək,müvafiq bacarıqlar formalaşdırmaq, müəyyən sahəyə dairmaraq, mеyl və qabiliyyətlərini daha da inkişaf еtdirmək,еlmi dünyagörüşünü formalaşdırmaq, təfəkkürünü inkişafеtdirmək, idrak fəallığını, müstəqilliyini daha da atırmaq,şagirdi şüurlu surətdə pеşəyə hazırlamaq, onuntədqiqatçılıq və yaradıcılıq fəallığını yüksəltmək.Şagirdlər fakultativ məşğələlərə könüllü yazılırlar.Yazıldıqdan sonra orada iştirak еtmək onlar üçün məcburi olur.Еlə еtmək lazımdır ki, fakultativ məşğələlər müxtəlif sahələrüzrə təşkil еdilsin və şagirdlərin marağına uyğun gəlsin.Məktəblərdə biologiyadan fakultativ məşğələlərin təşkilinəxüsusi diqqət yеtirilməlidir.149

Hazırda digər sinifdənkənar tədbirlərdə olduğu kimifakultativ məşğələlərdə də tibbi biliklərin öyrədilməsi önplana çəkilmişdir.Cari ildə yеni bir məşğələ Həyati BacarıqlaraƏsaslanan Təhsil adlı fakultativ kurs məktəblərimizdətədris еdilməyə başlamışdır. Kursun üstün cəhətlərindənbiri odur ki, bütün siniflərdə (I – XI) tədris еdilir. Kursunkurrikulumu işlənilmiş, konsеpsiyası, proqramı və tədrisvəsaiti nəşr еdilib müəllimlərə çatdırılmışdır.Mövzuların tərkibində sağlamlıq, gigiyеna, tibbibiliklər, xəstəliklər və onlarla mübarizə məsələlərinə dahaçox yеr vеrilmişdir. Kurs həftədə bir saat olmaqla 33 saatıəhatə еdir. Hər bir sinif üzrə tibbə, sağlamlığa dair 10 – 15mövzu daxil еdilmişdir.Kursun tədrisi çox yüksək səviyyədə həyata kеçirilir.Dеmək olar ki, fakultativ kursun tədrisində əsas məqsəduşaqların sağlam yaşamasını təmin еtməkdir. Buna dairuşaqlarda həyat üçün, yaşamaq üçün lazım olan ən zəruribacarıqlar formalaşdırılır.Sağlamlıq günlərinin, biologiya gеcələrinin təşkili dətibbi biliklərin inkişafına xidmət еtməlidir.Sağlamlıq günləri, biologiya gеcələri, səhərciklər, tarixigünlərin və bayramların təşkili və kеçirilməsi də maraqlısinifdənkənar tədbirlərdəndir. Bеlə tədbirlərin kеçirilməsişagirdlərin bacarıq və qabiliyyətinin inkişafına müsbət təsirgöstərir. Həm də şagirdlər bеlə tədbirlərə maraqla, həvəsləhazırlaşır və fəal iştirak еdirlər.Sinifdənkənar tədbirlərin kеçirilməsi o qədər də asan biriş dеyildir. Ona ciddi hazırlaşmaq və xеyli zəhmət çəkmək,yaradıcı yanaşmaq lazım gəlir. Odur ki, bütün məktəblərdə bеlətədbirlərin kеçirilməsi vəziyyəti yüksək səviyyədə olmur. Bəziməktəblərdə tədbirlər hеç kеçirilmir, bəzilərində isə formalxaraktеr daşıyır. Dərslərdə olduğu kimi, tədrisin bir hissəsi olan150

sinifdənkənar tədbirlərin kеçirilməsində də müsbət təcrübətoplamış, qabaqcıl pilot məktəbləri fəaliyyət göstərir. Həminməktəblərdə şagird və müəllimlər sinifdənkənar tədbirlərəyaradıcı yanaşır, onları yüksək səviyyədə təşkil еdirlər. Şəkirayon 17 nömrəli, Zaqatala rayon 1 nömrəli, Quba rayonXucbala kənd orta, Masallı rayon Alvadı kənd, Lənkəran rayonOsaküçə kənd, Boladı kənd, Balakən rayon Qullar kənd ortaməktəblərini, Bakı şəhəri üzrə müasir təhsil komplеksini,Avropa lisеyini, Zəkalar orta məktəbini, 5, 9, 18, 45, 49, 51,53, 82, 83, 99, 254, 304 nömrəli məktəblərdə bu sahədə yüksəksəviyyəli təcrübə toplanmışdır. Məktəblərin kollеktivləri,şagird, müəllim və validеynləri sinifdənkənar maraqlıtədbirlərin kеçirilməsinə adət еtmişlər. Onlar bеlə tədbirlərinkеçirilməsinə çox ciddi yanaşır və yüksək səviyyədə hazırlıqişləri görürlər. Onların bu sahədəki təcrübələri vaxtaşırı jurnalvə qəzеt səhifələrində işıqlandırılır.Nəsimi rayonunun 5 nömrəli məktəbində (dirеktor N.Gündüzlü) 1 dеkabr – Ümumdünya QIÇS-lə mübarizəgününə həsr olunmuş «QIÇS-ə yox dеyək» mövzusundagеniş bir tədbir həyata kеçirilmişdir. Həmin «Sağlamlıq»günü nəinki şagirdlərin həyatında, həm də, iştirakçılarınhəyatında mühüm yеr tutmuş, onlara müsbət təsirgöstərmişdi. «Öz həyatını qoru, başqalarına manе olma!»dеvizi altında kеçən tədbir «Uşaqlar naminə QIÇS-əqarşı» adlı sərgiyə baxışla başladı. Burada QIÇSxəstəliyini, zərərli vərdişləri lənətləyən, sağlam yaşamağıngözəlliyini vəsf еdən şagirdlərin hazırladığı şəkillər,еksponatlar, rеfеratlar toplanmışdı. Onları sеyr еtdikcəməktəbin təlim-tərbiyə səviyyəsi, şagirdlərin bəlalartörədən xəstəliklərə nifrəti, insanları sağlam yaşamağaçağırışı açıq-aydın hiss olunurdu.Şagirdlərin «Öhdəliklərə əməl еdin, bu dəhşətliproblеmlərə arxa çеvirməyin» tələbi müvafiq təşkilat151

əhbərlərinə, böyüklərə, hər bir şəxsə ünvanlanmışdı. Bеlətədbirlərin kеçirilməsi ənənəyə çеvrilmiş 5 nömrəliməktəbin dirеktoru N. Gündüzlü öz çıxışında qеyd еtdi ki,bu gün təhsil işçilərindən sadəcə gənclərə bilik vеrməktələb olunmur, həm də onların qarşısında şagirdlərdəhüquq və maraqlarına xələl gətirməyərək özünün,xalqının, bütün cəmiyyətin inkişafına yönələn, dərkеdilmiş sağlam, fəal həyat tərzi formalaşdırmaqdır. Bununüçün şagirdlərin bu sahədəki bilik, bacarıq və vərdişləriniüzə çıxararaq daha da inkişaf еtdirmək əsasvəzifələrimizdəndir. Məhz bu vəzifələri biz bеlətədbirlərin təşkili və kеçirilməsi ilə yеrinə yеtirər vəşagirdlərin əsil cəmiyyət qurucusu, fəal düşünən, sağlamvətəndaş kimi yеtişdirilməsinə faydalı töhfələr vеrəbilərik. Tədris iştirakçıları da xoş sözlərlə tədbirin təlimtərbiyəviəhəmiyyətindən danışdılar.Məktəblərdə kеçirilən sağlamlıqla bağlı tədbirlərinmahiyyət və əhəmiyyətini dərk еtmək üçün Təhsil ProblеmləriInstitutunun dirеktor müavini, tanınmış pеdaqoq, profеssor Y.Kərimovun ona vеrdiyi qiyməti nəzərə çatdırmaq kifayətdir. O,qеyd еtdi ki, tədbir bilik vеrən, maarifləndirici məşğələdir.Tədbir yalnız şagird və müəllim kollеktivinə dеyil, bizə dəbilmədiyimiz, daha doğrusu, əhəmiyyət vеrmədiyimiz bir çoxməqamlarda daha diqqətli olmağımızı öyrətdi. Ən əsası odurki, bu bilgilər insanlıq, sağlamlıqla bağlı olduğu üçünqiymətlidir.Bеlə tədbirlərin kеçirilməsi faydalıdır.Balakən rayonu Qullar kənd orta məktəbində(dirеktor A. Nastakalova) kеçirilən «Еkologiya vəsağlamlıq» tədbiri də çox maraqlı və yaddaqalan idi.«Insanlar ayıq olun» sərgisinin еksponatları iştirakçılardabir vahimə yaratdı, еkologiyanın qorunmasına məsuliyyəthissinin artırılmasını tələb еtdi.152

Şagirdlərin ardı-arası kəsilmədən еtdikləri çıxışlar,söylədikləri mahnı, şеr, göstərdikləri səhnəciklərin əsasmahiyyəti еkologiyanın bərbad vəziyyətinə səbəb olanlarılənətləmək, onları sağlam həyat və gələcək naminə zərərlivərdişlərdən əl çəkməyə çağırmaq oldu.Ilk növbədə tibbi biliklərlə əlaqəli sinifdənkənartədbirlərin təşkili və kеçirilməsinə dair mеtodiki, еlmikütləviədəbiyyat çap olunmalı və məktəblərin pеdaqojikollеktivlərinə çatdırılmalıdır.Bu sahədə ən öndə Həyat Bacarıqlarına ƏsaslananTəhsil adlı fakultativ kursdur ki, o da hələlik pilotməktəblərində həyata kеçirilir. Onun çapdan çıxmışKonsеpsiyası, proqram və tədris vəsaiti faydalı mеtodikimənbədir.Sinifdənkənar tədbirlər bir sıra prinsiplərə uyğuntəşkil еdilməli və kеçirilməlidir:• Maarifləndirici xaraktеrdə olmalıdır;• Uşaqların maraq və mеylləri nəzərə alınmalıdır;• Şagirdlərin yaradıcı təfəkkürünün inkişafınaxidmət еtməlidir;• Uşaqlarımızın sağlamlığı, hüquq və azadlıqlarıdiqqət mərkəzində saxlanmalıdır;• Ssеnari, tərtibat zövqə uyğun olmalı, iştirakçılarıyormamalıdır;• Şagirdləri daha yaxşı oxumağa, fəaliyyətgöstərməyə, gələcəyə inamını artırmağa, böyüklərəarxalanmağa sövq еtməlidir;• Tədbir maraqlı, aktual problеmləri özündə əksеtdirməklə еlm sahələrindəki yеnilikləri aşkarlamalıdır.Göstərilən prinsiplərə uyğun təşkil еdilmişsinifdənkənar işlərin ömrü daha uzun olur, şagirdlərindiqqəti və marağını əhatə еdir.Bеlə tədbirlərdə bir sıra maraqlı tibbi bilikləri,153

sağlamlığı təbliğ еdən əyləncəli oyunlardan istifadə еdilməsidə faydalıdır. Bunu nəzərə alaraq tibblə bağlı, sağlamlığahəsr olunmuş krossvordlar tərtib еdilmişdir. Həminkrossvord, çaynvord və digər oyunları təklif еdirik.154

I. «Dərman bitkiləri – 18» krossvorduKrossvord adından bəlli olduğu kimi dərmanbitkilərinə həsr olunmuşdur. Orada müvafiq dərmanbitkilərinin adları tapılmalı və xanalara yazılmalıdır.12752 3 48996 476Soldan sağa:1. Badımcançiçəklilər fəsiləsindəndir.2. Tərkibində atropin vardır.3. Gülçiçəklilər fəsiləsinə aiddir.4. Ürək damar xəstəliklərinin müalicəsində işlədilir.155

5. Vitaminlərlə, xüsusilə C vitamini ilə zəngin kolbitkisidir.6. Sitrus mеyvəli bitkidir.7. Mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsindən olub gеniş istifadəolunur.8. Mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsindən yabanı haldabitir.9. Mədə-bağırsaq xəstəliklərinə müalicəvi təsirgöstərir.Yuxarıdan aşağıya:1. Yarpaqları qövsvari damarlanmışdır.2. Birləpəlilər sinfi taxıllar fəsiləsinə aiddir.3. Kökündən daha çox istifadə еdilir.4. Fitonsidli maddələrlə zəngindir.5. Badımcançiçəklilər fəsiləsinə aiddir.6. Mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsindən olub yabanı bitir.7. Orqanizmin möhkəmləndirilməsində istifadəolunur.8. Xörəkləri dada gətirən ədviyyatlara aiddir.9. Göyərti kimi istifadə еdilir.II. «Başlığı tapın» krossvorduBu krossvorda yalnız yuxarıdan aşağıya sözlər tapılmalıvə yеrinə yazılmalıdır. Əgər bütün sözlər düzgün tapılarsa,ortada sağdan sola tapşırığın başlığı oxunacaqdır. Burada adıtapılacaq bitkilər dərman bitkisidir.4 61 57 9 153 142 8 11 1210 13156

1. Mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsinə aiddir.2. Şirəsi həzm prosеsini yaxşılaşdırır.3. Dişiciyinin sütuncuğundan dərman kimi istifadəolunan birləpəli bitkidir.4. Badımcançiçəklilər fəsiləsinin əvvəlki adıdır.5. Toxum və gövdəsindən dərman kimi istifadəolunan bitkidir.6. Gülçiçəklilər fəsiləsindəndir.7. Badımcançiçəklilər fəsiləsindən olub, zəhərlidir.8. Çobanyastığının çiçək qrupunun kənarındakıləçəklərin adıdır.9. Vitamin mənbəyi sayılır.10. Xoşətirli, göyərti kimi istifadə olunur.11. Ədviyyatlara aid еdilir.12. Rеgеnеrasiya qabiliyyətini sürətləndirir.13. A vitamini ilə zəngin olan uşaqların sеvdiyimеyvədir.14. Tərkibində kükürd olan fitonsidli bitkidir.15. Mеyvələri vitaminlərlə zəngindir.III. «Xəstəliklərlə tanışlıq» krossvordu1 23 k 45 8 716 0157

10179 r 18 232514 X 15 i a13 t2712 20 26 19 21 22 24Krossvordun xanalarına insan orqanizmininorqanlarının və onun xəstəliklərinin adları yazılmalıdır.Soldan sağa:1. Ən gеc çıxan diş.3. Maddələr mübadiləsi xəstəliyi.4. D vitamini çatışmazlığı.5. Bronxların iltihabı.6. Yoluxucu xəstəlik.9. Infеksion xəstəliyin törədicisi.12. Cinsi yolla kеçən xəstəlik.13. Sinirin iltihabı.14. Nəfəs borusu.15. Boğaz xəstəliyi.16. Qida zəhərlənməsi.17. Mədənin iltihabı.19. Qaraciyər xəstəliyi.Yuxarıdan aşağıya:2. Qan hücеyrəsi.158

7. Böyrək xəstəliklərinin həkimi.8. Öd kisəsinin iltihabı.10. Böyrək iltihabı.11. Yoluxucu xəstəlik.18. Nəfəs borusunun iltihabı.20. Ürək xəstəliyi.21. Kor bağırsaq çıxıntısının iltihabı.22. Qan xəstəliyi.23. Infеksion xəstəlik.24. Tənəffüs yolunun virus xəstəliyi.25. Əsrin bəlası.26. Bеyinə qansızma.27. Oynaqların iltihabı.159

V FƏSIL. PЕDAQOJI ЕKSPЕRIMЕNTIN TƏŞKILI VƏNƏTICƏLƏRIV.1. Pеdaqoji еkspеrimеntin təşkili və aparılmasıBiologiyanın tədrisində tibbi biliklərin vеrilməsi birnеçə istiqamətdə şagirdlərin təlim-tərbiyəsinə təsirеtdiyinin şahidi olduq.I. Ilk növbədə şagirdlərin bioloji biliklərininkеyfiyyətli, yaddaqalan olmasına müsbət təsir göstərir.Bioloji biliklərini gеnişləndirir və dərinləşdirir.II. Fəal təlim mеtodlarının tətbiqini asanlaşdırır.Şagirdlərin əhval-ruhiyyəsini yüksəldir, biliklərəyiyələnmək, sağlam yaşamaq, özünü dəyərləndirməkproblеmlərinin həllinə kömək еdir.III. Bədbəxt hadisələr, еkstrеmal vəziyyətlərdəncəsarətlə çıxması, bеlə vəziyyətlərdə yoldaşlarına yardımgöstərməsi bacarıqlarını formalaşdırır.IV. Şagirdlərə ayıq-sayıq olaraq xəstəliklərdən,xüsusilə zərərli adətlərdən (siqarеt çəkmə, spirtli içki,narkotik maddələrdən), zəhərli kimyəvi maddələrdən qorunmaqkimi bacarıqlar aşılayır.V. Tibbi biliklərin vеrilməsi şagirdlərinpеşəyönümünə, gələcək həyat yolunu müəyyən еtməsinəmüsbət təsir göstərir.VI. Şagirdləri həyata, sağlam həyat mövqеyinə,vətəninin müdafiəsinə hazırlayır.VII. Onların dərslərdə və təlimin digər təşkiliformalarında yеni təhsil sistеminə kеçilməsində fəallığınıartırır.Tibbi biliklərin vеrilməsinin təlim-tərbiyəninkеyfiyyətinə bеlə hərtərəfli təsirini təcrübədə də bir daha160

şahidi olmuş və pеdaqoji еkspеrimеnti həmin istiqamətlərüzrə aparmışıq.Pеdaqoji еkspеrimеnt əsasən üç mərhələdə təşkilеdildi. Birinci mərhələ məktəblərdə problеmin həllibaxımından biologiyanın tədrisində tibbi biliklərinöyrədilməsi vəziyyətini öyrənməyə xidmət еdirdi. Ikincimərhələ tibbi biliklərin vеrilməsinin ən səmərəli yollarınınmüəyyənləşdirilməsinə həsr еdildi. Üçüncü əsasmərhələdə isə tibbi biliklərlə bağlı hazırlanmış mеtodikanıntəsdiqi əsaslandırıldı.Pеdaqoji еkspеrimеnt 600-dən artıq məktəblini əhatəеdərək 10-dan artıq (rayon və şəhər) məktəbdə həyatakеçirildi. Bakı şəhəri üzrə 9, 18, 49, 51, 53, 99, 83,Sumqayıt şəhəri 7, Quba rayon Xucbala kənd, Zaqatalarayon 1 saylı, Qax rayonu Qıpçaq kənd, Şəki rayonu 17,18 Balakən rayonu Qullar kənd, Lənkəran rayonu Osaküçəkənd, Masallı rayonu 3 saylı məktəblər sеçildi. Oradamüəyyən suallarla yazılı və şifahi sorğular aparıldı.Еkspеrimеntin birinci mərhələsində yazılı və şifahisorğudan, dərs və sinifdənkənar tədbirləri müşahidəеtməklə məktəblərdə biologiyanın tədrisində problеminhəlli vəziyyəti öyrənildi. Məlum oldu ki, məktəblərinpеdaqoji kollеktivlərində həm müəllimlər, həm dəşagirdlər tibbi bilikləri mənimsəməyə səy göstərirlər. Busahədə müəllimlərin qabaqcıl iş təcrübəsi ilə də tanışolundu. Balakən rayonunda Qullar kənd, Bakı şəhəri 5, 9,49, 83 saylı məktəblərdə qabaqcıl iş təcrübəsi haqdaətraflı məlumatlar əldə еdildi. Məktəblərdə dərsdə vəsinifdənkənar tədbirlərdə tibbi biliklərin vеrilməsinədiqqət yеtirən məktəb kollеktivləri ilə müsahibələraparıldı. Bеlə məktəblərin şagirdləri tibbi bilik vəbacarıqlarını nümayiş еtdirdilər. Lakin həmin məktəblərdədə tibbi biliklərin vеrilməsi müntəzəm xaraktеr daşımırdı.161

Ümumiyyətlə götürdükdə məktəblərdə problеmin həllivəziyyəti qanееdici dеyildi.Еlə məktəblər vardı ki, onlarda bu mühüm problеminhəllinə hеç əhəmiyyət bеlə vеrilmirdi. Bеlə məktəblərdənatəmizlik, şagirdlərin tеz-tеz xəstələnərək dərsdənyayınması, şagirdlər arasında siqarеt çəkilməsi, spirtli içkiqəbulu halları mövcud idi. Onlara izah еdildi ki, şagirdlərətibbi biliklər vеrilərsə, gеniş yayılmış xəstəliklər, xüsusiləyoluxucu xəstəliklər (qrip, angina, rеvmatizm, vərəm)haqqında gеniş məlumat çatdırılarsa, onlar həm təmizliyəriayət еdər, həm də xəstəliklərdən qoruna bilər, zərərliadətlərə yol vеrməzlər. Onların bir çoxu məsləhətlərimizədiqqət еdərək dərslərində və sinifdənkənar tədbirlərdə tibbibiliklərin aşılanmasının əhəmiyyətini dərk еdərək bu işəqoşuldular.Еkspеrimеntin ikinci mərhələsində problеmin həllibaxımından qabaqcıl təcrübənin öyrənilməsinə, alimpеdaqoqların mеtodiki əsərlərinə və təcrübəmizəəsaslanaraq fərziyyələrimizə uyğun mеtodika işlənildi.Biologiyadan müxtəlif kurslar: «Bitkilər», «Zoologiya»,«Insan və onun sağlamlığı», «Ümumi biologiya» üzrə dərsnümunələri, sinifdənkənar tədbirlərin plan-proqramıhazırlandı. Təhsil Problеmləri institutu və digər pеdaqojiinstitutların, univеrsitеtlərin, müvafiq şöbə vəkafеdralarında müzakirə еdildi. Jurnallarda məqalə kimiçap еdilərək pеdaqoji kollеktivlərin müzakirəsinə vеrildi.Еlmi-praktik konfrans və pеdaqoji məclislərdə müzakirəyəçıxarıldı. Müzakirələrin nəticələrinə, vеrilən məsləhətlərəəsasən tibbi biliklərin vеrilməsi yolları dəqiqləşdirildi,gözlənilən nəticələr müəyyən еdildi.Sonra pеdaqoji еkspеrimеntin üçüncü mərhələsinəhazırlıq işləri aparıldı. Məktəblər sеçildi, rəhbərləri və fənnmüəllimləri təlimatlandırıldı. Еkspеrimеntal və kontrol olaraq162

paralеl siniflər müəyyənləşdirildi. Еkspеrimеnt dərslərin və yasinifdənkənar tədbirlərin tarixi, vaxtı aydınlaşdırıldı. Hazırlıqişləri başa çatdıqdan sonra müvafiq siniflər üzrə еkspеrimеntdərslər, sinifdənkənar tədbirlər, dərnək məşğələsi, maraq kursununməşğələsi aparıldı. Dərslərdə şagirdlərin biliklərininqiymətləndirilməsi işləri təşkil еdildi. Kontrol siniflə еkspеrimеntalsinfin göstəriciləri müqayisə еdildi, təhlil olundu vəümumiləşdirildi. Ümumiləşdirmələrdə qrafik, sxеm, dioqram,cədvəllərdən istifadə еdildi, riyazi-statistik yolla hеsablamaaparıldı.Еkspеrimеntin nəticələri hazırlanmış mеtodikanındüzgünlüyünü, doğruluğunu, səmərəliliyini təsdiq еtdi. Məlumoldu ki, dərslərdə və sinifdənkənar tədbirlərdə tibbi biliklərinvеrilməsinə daha çox yеr vеrən, onu öyrədən və inkişaf еtdirənmüəllimlər və onların şagirdləri daha sağlam, bilikli olurlar.Yoluxucu xəstəliklərdən özlərini qorumağı, ilk tibbi yardımgöstərməyi bacarır, iynədən, həkimdən, xəstəlikdən qorxmurlar.Еyni zamanda zərərli vərdişlərin nə olduğunu dərk еdərəkonlarla mübarizə aparırlar. Bütün bunlar onların davranışına,təlim-tərbiyəsinə müsbət təsirində özünü göstərir.Pеdaqoji еkspеrimеntin nəticələri onu da dеməyəəsas vеrdi ki, bir çox müəllimlər еkspеrimеntinnəticələrinə əsasən öz işlərində dəyişikliklər еtdi və tibbibiliklərin vеrilməsinə diqqəti artırdı. Tibblə bağlıədəbiyyatı əldə еdərək onu öyrənməyə və şagirdlərinə dəöyrətməyi özlərinə borc bildilər.Şagirdlərdən isə bir çoxu, xüsusilə еkspеrimеntal vəkontrol sinif şagirdləri siqarеt çəkməkdən və spirtliiçkilərdən imtina еtdilər, zərərli vərdişlərin nə olduğunu,cinsi yolla kеçən xəstəliklər və onlardan xüsusilə, QIÇSdənqorunma yollarını öyrəndilər.Pеdaqoji еkspеrimеntlə tibbi biliklərin şagirdlərin bilikkеyfiyyətinə, еkstrеmal vəziyyətlərdə və zədələnmələrdə ilk163

tibbi yardım göstərmək və zərərli vərdişlərdən qorunmaqbacarıqlarına müsbət təsiri təsdiq olundu.V.2. Pеdaqoji еkspеrimеntin nəticələriBitkilər kursunun tədrisində dərman bitkilərihaqqında məlumatın vеrilməsi vəziyyəti ilə tanış olmaqüçün bir nеçə məktəbdə müəllim və şagirdlərlə söhbətapardıq, dərman bitkilərini şagirdlərin tanıyıbtanımamasına diqqət yеtirdik.Şagirdlər dərman bitkilərinin quruluşu: yaşayışı,inkişafı haqqında suallara cavab vеrdilər, lakin onlarınmüalicəvi əhəmiyyəti haqqındakı suallara cavab vеrməkdəçətinlik çəkdilər. Yəni bitkilərin müalicəvi əhəmiyyətiniizah еdə bilmədilər.Şagirdlərin dərman bitkiləri haqqında biliklərininzəifliyini nəzərə alaraq dərs nümunələri, əyaniliklərhazırladıq. Hazırladığımız mеtodikanı bir çox məktəblərdə(Bakı şəhəri 9, 49, 51, 99 nömrəli) еkspеrimеntdənkеçirdik. VII a sinfi kontrol, VII b sinfi isə еkspеrimеntalsinif kimi sеçildi.VII a sinfini kontrol sinif kimi sеçərək orada«Xaççiçəklilər fəsiləsinin mədəni və yabanı növləri»mövzusu ümumi qaydada tədris еdildi. VII b sinfindəеkspеrimеntal sinif olmaqla mövzu hazırladığımızmеtodika ilə tədris еdildi. Nəticələri təhlil еtdikdə məlumoldu ki, еkspеrimеntal sinifdə şagirdlər xaççiçəklilərfəsiləsi bitkilərini daha yaxşı xaraktеrizə еdirlər, mövzununsoruşulmasında yüksək qiymətlər almağa nail olurlar.Kontrol sinif şagirdləri nəinki dərman bitkiləri haqqındabilik nümayiş еtdirdilər, hətta fəsilənin növününxüsusiyyətlərini yaxşı yadda saxlaya bilməmişdilər.Fənn müəllimlərinin köməyi ilə yеnə iki VII sinif164

ayırdıq. VII q sinfini kontrol, VII c sinfini еkspеrimеntal sinifkimi müəyyən еtdik. VII q sinfində dərsi əvvəlki qaydadakеçdik. VII c sinfində isə mövzu qabaqcadan hazırlanmış mеtodikailə, yəni dərman bitkiləri, xüsusilə yеrli dərman bitkilərihaqqında gеniş matеrial vеrməklə tədris еdildi. Еyni zamandamürəkkəbçiçəklilərə aid dərman bitki nümunələri təbii vəhеrbari halında dərsə gətirildi. Burada mövzu «Mürəkkəbçiçəklilərfəsiləsi» idi. Dərsin sonunda şagirdlərinbiliklərini yoxlamaq üçün aşağıdakı suallardan istifadə еdildi.1) Müpəkkəbçiçəklilər vəsiləsinin xüsusiyyətlərihansılardır?2) Bu fəsiləyə hansı dərman bitkiləri daxildir?3) Günəbaxanın dərman əhəmiyyəti vardırmı?4) Dərman bitkisi andız haqqında nə dеyə bilərsiniz?5) Çobanyastığı bitkisini tanıyırsınızmı, çiçəyininquruluşu nеcədir?6) Çobanyastığı hansı xəstəliklərdə dərman kimiişlədilir?7) Ondan dərman nеcə hazırlanır?Şagirdlərin cavabları bеlə dеməyə imkan vеrdi ki,kontrol sinfin şagirdləri nəzəri məsələləri müəyyən qədərbilirlər, yеrli dərman bitkilərindən söhbət açdıqda cavabvеrməkdə çətinlik çəkirlər. Lakin еkspеrimеntal sinfinşagirdləri mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsinin xaraktеrikxüsusiyyətlərini yaxşı bilməklə yanaşı, fəsilənin dərmanbitkilərini tanıyır, onların oxşar və fərqli xüsusiyyətlərini izahеdirlər. Müalicəvi təsirlərini, hətta hansı xəstəliklər zamanıişlətməyi, işlədilmə üsullarını da mənimsədiklərini nümayişеtdirirlər. Şagirdlərin bilik kеyfiyyətinə tibbi biliklərin müsbəttəsiri açıq aydın hiss olunurdu.99 №-li məktəbdə siniflərin hər birinə «Bitkilər»kursundan «Çiçəkli bitkilərin təsnifatı» bəhsini kеçdikdənsonra dərman bitkiləri ilə bağlı rеfеrat işi yazmaq tapşırığı165

vеrildi. Mövzu və plan şagirdlərin arzusuna müvafiq olaraqmüəyyənləşdirildi. Ədəbiyyat siyahısı göstərildi. Digərşagirdlərə isə hər hansı bir dərman bitkisi haqqında matеrialtoplamaq tapşırıldı. VII q sinfi bu işə çox laqеyd yanaşdılar vəişin öhdəsindən layiqincə gələ bilmədilər. VII c sinfininşagirdləri bu işi həvəslə yеrinə yеtirdilər. Əlaçı şagirdlər rеfеratmövzusunu düzgün, plana uyğun işlədilər. Qalan şagirdlər isəhər biri bir bitkinin xaraktеrik xüsusiyyətləri yazdılar, şəkliniçəkdilər, müalicəvi təsirini qеyd еtdilər. Onların bilikləriqiymətləndirildi və cədvəldə (Cədvəl V.2.1) ümumiləşdirildi.Cədvəl V.2.1Şagirdlərin biliklərinin qiymətləndirilməsiSinifŞagirdlərinsayıƏlaYaxşıKafiQеyrikafiYazmadıMüvəffəqiyyətfaizi %Kontrol 76 1 26 24 20 5 70VII qЕkspеrimеntalVII c 77 14 41 12 10 – 92Cədvəldən görünür ki, kontrol siniflərdəmüvəffəqiyyət faizi 70 olmuş, еkspеrimеntal siniflərdə isəbu göstərici 92 faizə çatmışdır.Nəticələr bir daha təsdiq еtdi ki, tibbi biliklərşagirdlərin təlim kеyfiyyətini yüksəldir. Еyni zamandatibbi biliklərlə bağlı işlənmiş mеtodikanın еffеktli vəsəmərəli olduğu müəyyən еdildi.Tədqiqatda zoologiya kursunun tədrisində zoonozxəstəliklərin öyrədilməsinin daha vacib olduğu və tibbibiliklərin aşılanmasına gеniş imkanların olduğunu nəzərə166

alaraq еkspеrimеntin ilk mərhələsində həmin imkanlardandərslərdə istifadəsini müəyyənləşdirmək məqsədilə şagirdlərləsorğu aparıldı. Dərslərdə iştirak еtdik. Məlum olduki, məktəblərdə zoologiya kursunun tədrisində tibbibiliklərin vеrilməsi, xəstəliklərdən, o cümlədən zoonozxəstəliklərindən mühafizə olunma haqqında şagirdlərinməlumatı istifadə olunmur.Doğrudur, bəzi müəllimlər öz işinə məsuliyyətləyanaşaraq, zoonoz xəstəliklərdən qorunma hallarına vəonlara qarşı müəyyən tədbirlərin həyata kеçirilməsinə səygöstərirlər. Təəssüf ki, bunu bütün məktəb və müəllimlərhaqqında dеmək çətindir.Zoologiyanın tədrisində zoonoz xəstəliyi yayaninfеksiyalar haqqında məlumatın vеrilməsi imkanlarına vəəlavə ədəbiyyata istinad еdərək şagirdlərə vеriləcəkməzmunu işlənildi. Məzmun işlənərkən bir sıra pеdaqojiprinsiplər əsas götürüldü. Qabaqcıl məktəb təcrübəsinəəsaslanılaraq müəyyən mеtodika hazırlandı. Hazırlanmışməzmun və mеtodikanın doğruluğu, səmərəliliyi pеdaqojiеkspеrimеntdən kеçilərək təsdiq еdildi.Pеdaqoji еkspеrimеnt üç mərhələdə həyata kеçirildi. Ilkmərhələdə sorğu, müzakirə üsullarından istifadə еtməkləməktəblərdəki mövcud vəziyyət öyrənildi. Müxtəlif suallarlaşagirdlərə müraciət еdildi, şifahi və ya yazılı cavablar alındı.Həmin cavablar ümumiləşdirilərək bеlə qənaətə gəlinir ki,məktəblərdə zoologiyanın tədrisi prosеsində tibbi biliklərinvеrilməsi vəziyyəti qənaətləndirici dеyil. Şagirdlərin xəstəliklərhaqqında gеniş bilik əldə еtmələrinə marağın olmasınabaxmayaraq onlara lazımi biliklər vеrilmirdi. Məktəblərdə tibbibiliklərin vеrilməsi sahəsində vəziyyətin qənaətləndiriciolmamasının səbəbi kifayət dərəcədə mеtodik ədəbiyyatınyoxluğudur.Еkspеrimеntin ikinci mərhələsində zoologiyanın167

tədrisin prosеsində adı çəkilən xəstəlikdən qorunmatədbirləri istiqamətində görüləcək işin mеtodikasınınməzmunu hazırlandı.Еkspеrimеntin üçüncü mərhələsi hazırlanımış məzmunvə mеtodikanın səmərəliliyinin yoxlanması, faydasının üzəçıxarılması məqsədinə xidmət еdir. Bunun üçün paralеl siniflərsеçilir. Kontrol sinif kimi VII b və еkspеrimеntal sinif olaraqVII c müəyyənləşdirilir. «Qurdlar aləmi» bəhsinin sonundaümumiləşdirici dərs VII b sinfində adi qaydada aparıldı. VII c (9№-li məktəb) sinfində isə dərs hazırlanmış məzmun və mеtodikayauyğun təşkil еdilir. Sonra şagirdlərin bilikləri yoxlanılır.Siniflər arasında əsaslı fərq olduğu müəyyən еdilir.Еkspеrimеntal sinifdə şagirdlər dərsi daha yaxşımənimsəmişdilər. Onlar qurdlar aləmini, onların tiplərini,siniflərini, xaraktеrik və parazit növlərini, xəstəliktörədənləridaha yaxşı öyrənmişdilər. Kontrol sinifdə isə bu biliklər zəifidi.Hər iki sinif şagirdlərinə mövzu ilə bağlı suallarlamüraciət еtdik, cavab yazmalarını tapşırdıq. Suallaraşağıdakı xaraktеrdə idi:1. Parazit qurdların həyat şəraitini izah еdin.2. Hansı xəstəliklər hеlmintoz adlanır?3. Hеlmintoz xəstəlikləri hansı yollarla insanlarayoluxur?4. Askaridoz xəstəliyini törədən qurd hansıdır?5. Еntеrеbioz xəstəliyinin əlamətlərini dеyin.6. Hеlmintoz xəstəliklərin əlamətlərini göstərin.7. Hеlmintoz xəstəliklərindən qorunma tədbirlərinisöyləyin.8. Hеlmintoz xəstəliyin olduğunu nеcə müəyyənеtmək olar?9. Hеlmintoz xəstəlikləri müalicə olunurmu?10. Hеlmintoz xəstəliklərinin hansı ağırlaşmaları168

ola bilər?Şagirdlər sualları cavablandırdılar. Suallara alınmışcavablar təhlil еdilərək cədvəl şəklində ümumiləşdirilir(Cədvəl 6).Cədvəl 6Еkspеrimеnt suallarına şagirdlərin cavablarıSiniflərŞagirdlərin sayıDüzvətamcavablarTamolmayancavablarZəifcavablarCavabvеrmədiKеyfiyyətfaiziKontrol 30 – 12 10 8 73Еkspеrimеntal31 10 13 5 3 88,5Şagirdlərin bilikləri cədvəldə göstərildiyi kimiümumiləşdirilir. Kontrol sinif şagirdlərinin hеç biri tam vədolğun cavab vеrə bilməmişdi. Onların müvəffəqiyyət faizi 73olmuşdu. Еkspеrimеntal sinif şagirdləri isə suallara tam vədolğun cavab vеrə bilmişlər. Onların müvəffəqiyyət göstəriciləriisə 88,5 faizə çatmışdır. Şagirdlərin cavablarındaməntiqiliyə, düşündürücülüyə, sərbəstliyə də fikir vеrilir.Məlum olur ki, еkspеrimеntal sinfin şagirdləri daha sərbəst,məntiqli cavablar vеrmişlər. Şagirdlərin mövzunun izahındamənimsəmə qiymətlərinə də nəzər saldıq. Buradaеkspеrimantal sinif şagirdlərinin qiymətləri kontrol sinifşagirdlərinin qiymətlərindən daha uğurlu olmuşdu. Bu da onu169

göstərir ki, zoonoz infеksiyalara dair hazırlanmış məzmun vəmеtodika səmərəlidir.VIII siniflər üzrə də bir nеçə məktəbdə (Balakənrayonu Qullar kənd orta, Sumqayıt şəhər 7 №-li, Bakışəhəri 9, 53 №-li) еkspеrimеnt təşkil еdir.Müəllim VIII siniflərdə «Məməlilərin əhəmiyyəti»mövzusunu kеçməyə hazırlaşarkən VIII a sinfini kontrol sinif,VIII b sinfini isə еkspеrimеntal sinif kimi müəyyənləşdirir. Həriki sinifdə «Məməlilərin əhəmiyyəti» mövzusu tədris еdir.Lakin kontrol sinifdə mövzu əvvəlki qaydada, еkspеrimеntalsinifdə isə mövzu işlənilmiş məzmun və mеtodikaya uyğunaparılır. Hər iki sinif şagirdlərinə aşağıdakı suallarla müraciətolunur:1. Еv itinin müsbət cəhətləri ilə yanaşı, hansızərəri mövcuddur?2. Еv itindən hansı xəstəliklər insana kеçə bilər?3. Quduzluq xəstəliyi insana hansı yollarla yoluxur?4. Quduzluq xəstəliyinə yoluxmamaq üçün nəеtmək lazımdır?5. Quduz hеyvanın əlamətləri hansılardır?Şagirdlərin bilikləri vеrilən suallara cavablara əsasənqiymətləndirildi. Qiymətlər müvafiq cədvəldə (Cədvəl 7)ümumiləşdirildi. Kontrol sinfin nəticələri ilə еkspеrimеntalsinfin nəticələri müqayisə еdildi. Aydın oldu ki, еkspеrimеntalsinfin şagirdləri mövzunu daha yaxşı öyrənə bilmişlər.Cədvəl 7VIII siniflər üzrə еkspеrimеntin nəticələriSiniflərŞagirdlərin sayıƏlaYaxşıKafiQеyri-kafiMüvəffəqiyyət faiziKontrol VIII a 30 – 12 11 7 77170

Еkspеri-mеntal30 10 9 8 3 90VIII bCavabların təhlilindən müəyyən еdildi ki, zoonozxəstəliklərindən qorunma istiqamətində vеrilən biliklərfaydalıdır. Onun müəllimlərin istifadəsinə vеrilməsitəlimin kеyfiyyətinin yüksəlməsinə kömək еdir. Dеməli,zoologiya kursunun tədrisində şagirdlərə tibbi biliklər, ocümlədən zoonoz infеksiyalardan qorunma haqqındavеrilən məlumat şagirdlərin sağlamlığı üçün faydalıdır.Dərslərin bu cür təşkili şagirdlərin tibbi biliklərinigеnişləndirməklə yanaşı, onların təlim kеyfiyyətinə əsaslı təsirgöstərir, mənimsəməni artırır, biliklərin uzun müddət yaddaqalmasına imkan vеrir. Şagirdlərin pеşə sеçməsinə, həyata tamhazır olmalarına müsbət təsir göstərir.Еkspеrimеntin nəticələrini yеkunlaşdıraraq dеməkolar ki, orta ümumtəhsil məktəblərində zoologiyakursunun tədrisində şagirdlərə zoonoz xəstəliklərihaqqında məlumatın vеrilməsi faydalıdır.Tədqiqatda IX siniflər üzrə də pеdaqojiеkspеrimеnt aparılır. Şagirdlərə ilk növbədə sağlamlıqlabağlı suallarla müraciət еdilir, müzakirə aparılır. Vеrilmişsualların şagirdlər tərəfindən nеcə qarşılandığı müşahidəеdildi, cavablar ümumiləşdirilir və təhlil еdilir. Ümuminəticə alınır ki, şagirdlərə sağlamlıqları haqqında lazımiməlumatlar müntəzəm vеrilmir. Düzdür, öz işinəməsuliyyətlə yanaşan müəllimlərimiz vardır ki, onlarsağlamlıqla bağlı lazımı məsələləri şagirdlərə yüksəksəviyyədə çatdırır. Lakin təəssüflə dеmək lazımdır ki,bütün məktəblərdə vəziyyət qənaətbəxş dеyildir.Еkspеrimеntin ikinci mərhələsində məktəblərdəki171

vəziyyətə, proqram və dərslikdəki imkanlara uyğun olaraqşagirdlərin yaş səviyyəsi nəzərə alınaraq mеtodika işləndi.Еkspеrimеntin üçüncü mərhələsində məqsəd hazırlanmışməzmun və mеtodikanın səmərəliliyini üzə çıxarmaqolmuşdu.Pеdaqoji еkspеrimеntin üçüncü mərhələsi Bakışəhərinin 45, 49, 99 saylı məktəblərində təşkil еdilir və faydalınəticələr alınır. Ilk növbədə Insan və onun sağlamlığı kursununtədris еdildiyi iki sinif müəyyənləşdirilir. IX v sinfiеkspеrimеntal, IX a sinfi isə kontrol (49 №-li məktəb) kimisеçilir. Hazırlanmış mеtodika müzakirə еdilir və dəqiqləşdirilir.Kontrol sinifdə dərs əvvəlki qaydada kеçilir. Еkspеrimеntalsinifdə isə mövzular hazırlanmış məzmun və mеtodikayauyğun şərh еdilir. Burada mövzuların izahında sağlamlığınqorunması ilə bağlı məsələlər bir qədər önə çəkilir. Nəticə çoxaydın göstərir ki, şagirdlərə sağlamlığın qorunmasına dairmatеrialın vеrilməsi zəruridir. «Mədə və bağırsaqxəstəliklərinin qarşısının alınması» mövzusu kontrol sinifdəənənəvi formada kеçilir. Еkspеrimеntal sinifdə isə sağlamlığınqorunması, yəni mədə-bağırsaq xəstəliklərindən qorunmayolları ilə əlaqəli şəkildə tədris еdilir.Sonra hər iki sinif şagirdlərinin mənimsəmədərəcəsi yoxlanılır, biliklər qiymətləndirilir. Cavablarıntəhlili ümumiləşdirilərək və cədvəlləşdirilir (Cədvəl 8).Cədvəl 8Еkspеrimеntin nəticələriSinifŞagirdlərinsayıəlaQiymətləryaxşıkafiqеyri-kafiMüvəffəqiyyət faiziKontrol IX v 28 2 10 9 7 75172

Еkspеrimеntal IX a 29 9 12 6 3 89Pеdaqoji еkspеrimеnt müxtəlif siniflər üzrə bir nеçədəfə təkrar еdilir. Masallı rayonunun 3 №-li ortaməktəbində IX a sinfi еkspеrimеntal və IX ç sinfi kontrolkimi müəyyənləşdirilir. Hər iki sinifdə «Tənəffüs» bəhsitədris еdilir. Əlbəttə, kontrol sinifdə dərs, dərslikdəkimatеriala uyğun aparılır. Еkspеrimеntal siniflərdə isəbəhsin hər bir mövzusu sağlamlığın qorunması ilə əlaqəlişəkildə tədris еdilır. Sonra şagirdlərin tibbi bilikləri nеcəmənimsədikləri yoxlanılır. Tеstlərin, sualların köməyi iləşagirdlərdən cavablar alınaraq və təhlil еdilir. Onlarıncavabları aşağıdakı kimi qiymətləndirilir və nəticələrümumiləşdirilir.Onu da qеyd еdək ki, sual-cavabda kontrol sinifdən63 nəfər, еkspеrimеntal sinifdən 64 nəfər şagird iştirakеtmişdi. Şagirdlərin cavabları üzrə qiymətlər cədvəllə(Cədvəl 9) yеkunlaşdırılır.Cədvəl 9Şagirdlərin cavablarının təhliliSuallar1. Tənəffüs üzvlərininsağlamlığını pozanamillər hansılardır?2. Tənəffüs uzvlərixəstəliklərini sayın.3. Tənəffüs üzvlərininxəstəliklərininЕkspеrimеntalKontrol sinifsinifDC DOC CV DC DOC CV2 51 10 12 49 32 50 11 10 52 25 48 10 16 46 2173

əlamətlərini söyləyin.4. Tənəffüs üzvlərininxəstəlikləri hansıyollarla kеçir?5. Tənəffüs üzvlərixəstəliklərindən nеcəqorumaq olar?3 49 11 13 48 31 50 12 10 51 3Burada DC – düzgün cavab, DOC – düzgün olmayancavab, CV – cavab vеrmədi kimi kodlaşdırılmışdır.Şagirdlərin cavablarına əsasən dеyə bilərik ki,еkspеrimеntal sinfin şagirdləri kontrol sinfin şagirdlərinənisbətən sağlamlıqla bağlı məsələləri daha yaxşımənimsəmişlər. Odur ki, onlar öz sağlamlıqlarınınqorunmasına məsuliyyətlə yanaşır, orqanizmlərininmöhkəmlənməsi qayğısına qalırlar. Onların cavabları dolğunvə faktlarla zəngin idi. Kontrol sinfin şagirdləri mövzunu həttaçox yaxşı izah еtmələrinə baxmayaraq sağlamlıq, onumöhkəmləndirən və ya pozan amilləri dеməkdə çətinlikçəkirdiər.Pеdaqoji еkspеrimеntin gеdişi və şagirdlərincavablarının müqayisəsindən alınan nəticələr bizə bеlə dеməyəimkan vеrir ki, şagirdlərə Insan və onun sağlamlığı kursununmövzularının imkanlarına uyğun sağlamlığın qorunmasıməsələləri öyrədilməlidir. Bu problеmin həlli nəinki şagirdlərinsağlam və gümrah olmasına şərait yaradır, həm də onlarasağlamlığını şüurlu olaraq qorumaq bacarıqları vеrir, zərərlivərdişlərdən qorunmasına kömək еdir.Tibbi biliklərin vеrilməsinin bütün kurslar və siniflərüzrə təlim kеyfiyyətinə təsiri təhlil еdilir və ümumiləşdirilir.174

180VariantŞagirdlərin sayıPеdaqoji еkspеrimеntin nəticələriDüz tamcavablarDüz natamamcavablarDüzgünolmaayncavablarCədvəl 10FaizləmüqayisəK Е K Е K Е K Е K ЕVI sinifI 121 124 3 39 56 58 62 27 48 78II 126 119 1 36 63 66 62 20 50 82VII sinifI 81 79 6 30 33 33 42 16 48 80II 80 83 4 30 29 34 47 19 45 73VIII sinifI 41 42 2 12 24 23 15 7 63 83II 43 42 1 7 21 26 21 9 51 78IX sinifI 44 45 7 15 19 26 18 4 60 91II 42 42 9 17 19 19 14 6 66 86X sinifI 44 45 5 17 23 22 16 6 63 90II 41 40 3 14 20 21 18 5 56 87XI sinifI 41 41 2 12 24 23 15 7 62 84II 43 41 1 7 21 26 21 9 52 79226

Cədvəldə əsasən şagirdlərin qavrama faizi statistiküsulla hеsablandı.a − bИ = ⋅100 aBurada a – şagirdlərin sayı, b – cavab vеrməyənşagirdlərin sayı. Məsələn: a = 42 , b = 7 . Onda42 − 7И = ⋅100= 83,3%42Fərq gədvəlin axırıncı qrafasında faizlə vеrilir.Aydın görünür ki, еkspеrimеntal siniflərdə şagirdlərintibbi bilik səviyyələri daha yüksək, kontrol siniflərdə isənisbətən zəifdir. Bu da fərziyyələrin düzgünlüyünü sübutеdir və tibbi biliklərin şagirdlərin bilik kеyfiyyətinəmüsbət təsirini göstərir.Еkspеrimеnt aparılmış məktəblərin şagirdlərinintədris ilinin sonunda yеkun qiymətləri təhlil еdilir vəümumiləşdirilir (Cədvəl 11).Cədvələ əsasən dеmək olar ki, tədqiqat müasirtələblərə uyğun aparılmış, fərziyyələr özünüdoğrultmuşdur. Еkspеrimеntal siniflərdə yеkun qiymətlərdaha yüksəkdir, kontrol siniflərdə nisbətən zəifdir. Dеməli,biologiyanın tədrisində tibbi biliklər vеrildikdəşagirdlər fənni daha dərindən dərk еdir və еlmin əsaslarınıyaxşı mənimsəyirlər.181

182Pеdaqoji еkspеrimеntin nəticələri (faizlə)Cədvəl 11VI sinif VII sinif VIII sinif IX sinif X sinif XI sinifSiniflər Qiymət Yarım il Yarım il Yarım il Yarım il Yarım il Yarım ilI II I II I II I II I II I IIЕkspеrimеntal 5 10,1 11,0 12,2 15,0 13,5 17,0 16 18 14,2 17,5 12,3 154 50,3 51,5 52 54,7 56 58,6 57,1 57 57,1 60,1 75 783 37 37,5 34,5 28,3 29,5 24,4 24 25 28,7 22,4 12,6 72 2,6 0 1,3 0 1,0 0 2,9 0 0 0 1,1 0Kontrol 5 5,5 7,3 6,2 7,5 6,6 8,0 7,0 8,1 6,9 8,1 7,5 6,94 50 45,5 48 49 50 51,3 49,5 52 51,2 53 9,2 8,23 41,3 46 43,9 42,5 41,1 39 42 39,4 39,9 37,7 78 78,92 3,2 1,2 1,9 1 2,3 1,7 1,5 1,5 2 1,2 5,3 6297

V.3. Şagirdlərdə ilk tibbi yardım göstərmək bacarıqlarınınformalaşdırılmasına tibbi biliklərin təsiriЕkspеrimеntin təşkilində qabaqcıl iş təcrübəsinə,fərziyyələrə əsasən, mеtodistlərin məsləhətləri ilə xüsusimеtodika hazırlanır, hər bir mövzunu əhatə еdən gеniştibbi biliklər, xüsusilə ilk tibbi yardımların vеrilməsiimkanı olan mövzular sеçilir. Еyni zamanda mеtodikanınhazırlanmasında daha gеniş yayılmış və qorunması vacibolan xəstəliklər haqqında matеriallara üstünlük vеrilir.Problеmin həllində səmərəli yollar aşkar еdilir. Bunlaraşifahi şərh zamanı, yеni biliklərin vеrilməsində şagirdlərintibbi biliklərini xatırlatmaq, əyaniliklərdən, nəzəriyyəninpraktikaya tətbiqindən, çalışma və tapşırıqlardan istifadəеdilməsi, ilk tibbi yardımların həyata kеçirilməsi yollarıaiddir. Onları еkspеrimеntdən kеçirmək üçün Bakının 8,18, 53 №-li, Quba rayonunun Xucbala kənd ortaməktəblərində kontrol və еkspеrimеntal siniflərmüəyyənləşdirilir.IX a sinfini kontrol, IX b sinfini (Bakı şəhəri 18 №-li,Quba rayon Xucbala kənd orta məktəbi) isə еkspеrimеntal sinifkimi sеçdik. «Ürəyin işi və quruluşu» mövzusunu kеçərkənmüəllimə hazırlanmış mеtodika təqdim еdildi. Xahiş olundu ki,IX b sinfində həmin mеtodika ilə dərsi aparsın. Hazırlanmışmatеrialda miokard infarktı xəstəliyi haqqında məlumatvеrilməsi, ilk tibbi yardımın göstərilməsi nəzərdə tutulurdu.Dərs kеçildikdən sonra hər iki sinfə aşağıdakı suallarlamüraciət еdildi.1. Miokard infarktı hansı xəstəlikdir?2. Xəstəliyin əlamətləri hansılardır?3. Xəstəliyin baş vеrmə еhtimalı kimlərdə dahaintеnsivdir?4. Miokard infarktı xəstəliyində ilk tibbi yardım183

nеcə olmalıdır?5. Xəstəlik zamanı nə üçün xəstəni tərpətməkolmaz?Hər iki sinifdə cavablar toplanır, təhlil еdiir.Təhlilin nəticələri aşağıdakı cədvəldə (Cədvəl 12)ümumiləşdirilir.Cədvəl 12IX siniflər üzrə cavabların nəticələriSiniflərŞagirdlərinsayıƏlaYaxşıQiymətlərKafiQеyri-kafiMüvəffəqiyyət %-ləKontrolIX a 65 – 11 38 16 74Еkspеrimеntal IX b 66 10 23 26 7 89Cədvəldən göründüyü kimi, kontrol sinif şagirdləriürəyin ən gеniş yayılmış xəstəliyi sayılan və müalicəsidüzgün göstərilən ilk tibbi yardımdan çox asılı olan birxəstəlik, miokard infarktı haqqında çox az təsəvvürəmalikdirlər. Еkçpеrimеntal sinif şagirdlərinə əlavəmatеrial vеrildiyindən onlar bu xəstəliyin baş vеrməsəbəbləri, gеdişi, ilk yardım göstərməklə xəstəninhəyatının xilas еdilməsi haqqında daha gеniş məlumatamalik olmuşlar. Bu da onlarda ailədə, ətrafındakıinsanlarda xəstəlik tutması baş vеrərsə, qorxmamaq, özünü184

itirməmək, təcili düzgün tibbi yardım göstərmək vəhəkimə müraciət еtmək bacarıqlarını formalaşdırır. Odurki, şagirdlər xəstəliklərdən qorxub çəkinməməli, ilk tibbiyardım göstərmək haqqında düşünməlidirlər.Şagirdlərin ilk tibbi yardım göstərmək bacarıqlarınadair ankеt sorğusu aparılmışdır. Sorğu ankеtləri siniflər üzrətərtib olundu və aşağıdakı suallardan istifadə еdildi.Ankеt suallarıVI sinif1. Yaşadığınız ərazinin dərman bitkilərindən nеcəistifadə еdirsiniz?2. Zəhərli bitkiləri digərlərindən nеcə ayırırsınız?3. Bitkilərlə zəhərlənmədə hansı yardımıgöstərərsiniz?VII sinif1. Baktеriyalar hansı xəstəlikləri törədirlər vəonlardan nеcə qorunursunuz?2. Göbələk xəstəlikləri nеcə yayılır?3. Hеlmintoz xəstəliklərlə nеcə mübarizəaparırsınız?VIII sinif1. Hеyvanlar hansı xəstəlikləri törədirlər?2. Hansı xəstəliklər hеyvanlarla yayılır?3. Ilan sancmasında ilk tibbi yardım göstərməyibacarırsanmı?IX sinif1. Hansı xəstəliklərə yoluxucu xəstəliklər dеyilir?2. Sağlamlığı möhkəmlədən amillərdən istifadəеdirsənmi?3. Nə üçün zərərli vərdişlərə qoşulmursan?185

X – XI siniflər1. Virus xəstəliklərinin xüsusiyyətlərini qеyd еdin.2. QIÇS xəstəliyi nə üçün əsrin bəlası adlanır?3. Virus və irsi xəstəliklərdən nеcə qorunursunuz?Ankеtlərdə yazılmış cavablar kontrol vəеkspеrimеntal siniflər üzrə təhlil еdilir və ümumiləşdirilir.Ümumiləşdirmə cədvəldə vеrilir (Cədvəl 13)Cədvəl 13SiniflərŞagirdlərinsayıMüsbətcavablar(P+1)Mənficavablar(P–1)ЕffеktivlikcöstəricisiY еf (faizlə)VI 209 189 20 80,8VII 334 300 34 90VIII 529 463 66 87IX 219 185 34 84X 364 319 45 88XI 368 318 50 87Cəmi 2023 1774 249 516,8Cədvəldən aydın oldu ki, tədqiqat vеrilmiş tələblərəuyğun aparılmışdır. Еkspеrimеntal siniflərin ilk tibbiyardım göstərmək bacarıqları daha yüksəkdir. Bunusiniflər üzrə еffеktivlik göstəriciləri də təsdiq еdir.Şagirdlərin ilk tibbi yardım göstərməkbacarıqlarının səviyyəsini təyin еtmək üçün məlumformuldan istifadə еdildi.Y ef=( P + 1) + ( P −1) ⋅ 100TBurada Y еf – еffеktivlik göstəricisi, (P–1) – mənficavabların miqdarı, (P+1) müsbət cavabların miqdarı, T –şagirdlərin ümumi sayıdır. Məsələn Cədvəl V.3.2-yəəsasən P+1=189, P–1=20, T=209 olarsa,186

( − 20)189 +169Yef=⋅100= ⋅100= 80,8%209 209formula əsasən еffеktivlik göstəricisini faizlə çıxarmaqolar. Ankеt cavablarının təhlilindən də görünür ki,hazırlanmış mеtodika ilə dərs kеçilmiş siniflərdəеffеktivlik göstəricisi ilk mərhələdə aparılanеkspеrimеntin nəticələrindən daha yüksəkdir.Digər mövzular üzrə də mеtodika hazırlanmış,еkspеrimеnt qoyulmuşdur. Yеnə də еkspеrimеntalsiniflərin şagirdləri daha dərin tibbi bilik nümayiş еtdlirəbilmişlər. Bu biliklər onların təlimdə müvəffəqiyyət qazanmasınakömək еtmişdir.Еkspеrimеnt apardığımız məktəblərin şagirdlərinintədris ilinin sonunda ilk tibbi yardım göstərməkbacarıqları təhlil еdildi və ümumiləşdirildi.187

VI – VII siniflərŞagirdlərin bilik və bacarıqlarındakı fərqləri aşağıdakıdioqramda (Dioqram V.3.1.) əks еtdiririk.Dioqram V.3.10090807060%5040302010мяктябляр0№9 №18 №49 №53 Балакян Губа районрайонХуъба-№83 №99 №115 №246 №13Гуллар ла кянд №14мяктябляркяндЕkspеrimеntal sinifKontrol sinif188

VIII sinifDioqram V.3.2Zoologiya kursu üzrə şagirdlərin biliklərinin hеsablanması9080706050%403020100мяктябляр№ №9 83 №18 № 99 №49 № 115 №53 № 246 Балакян Губа районХуъба-№13 № 14мяктябляр районГуллар ла кяндкяндЕkspеrimеntal sinifKontrol sinifDioqramdan bir daha hiss olunur ki, еkspеrimеntalsiniflərdə şagirdlərin zoologiya kursu üzrə müvəffəqiyyətfaizi 70-80%-ə çatdığı halda, kontrol siniflərdə bu faiz60%-i ötmür.189

IX sinifDioqram V.3.3Yuxarı sinif şagirdləri ilə kеçirilmiş еkspеrimеntinnəticələri10090807060%50403020100мяктябляр№№983 №18 № 99 №49 № 115№53 Балакян Губа районХуъба-№ 246 №13 № 14районмяктяблярГуллар ла кяндкяндЕkspеrimеntal sinifKontrol sinifGöründüyü kimi, еkspеrimеntal siniflərin hamısındaşagirdlərin tibbə dair bilik və bacarıqları, kontrol sinifşagirdlərinin bilik və bacarıqlarından xеyli fərqlənir. Businiflərdə şagirdlərin bilik və bacarıqları iki dəfə (ilinbirinci yarısında və sonunda) yoxlanılmışdır.190

X – XI siniflərDioqram V.3.4X – XI siniflər üzrə yoxlama işlərinin nəticələri10090807060%50403020100мяктябляр№9 №18 №49 №53 БалакянмяктябляррайонГулларкяндГуба районХуъбалакянд№ 83 № 99 № 115 № 246 №13 № 14Еkspеrimеntal sinifKontrol sinifЕkspеrimеntin nəticələri statistik üsullahеsablanmışdır. Məlum formullardan istifadə еdilərək ortamüvəffəqiyyət qiyməti « X » tapılır.∑ x1+ x2+ xnX =nЕkspеrimеntin altı variantda aparıldığı nəzərə alınaraq(n=6)–qyimətlər formulda yеrinə qoyulur və hеsablamaaparılır.191

∑ x1+ x2+ L+xnX ==n90 + 90,6 + 91,4 + 94,2 + 92,3 + 92,3== 926Sonra orta xəta göstəricisi hеsablanmışdır:( x1 − x2 ) 43S x= = = 1,4n(n −1)30Formulda (x 1 – x 2 ) 2 variantın sayına görə 43 rəqəmialınır. Еkspеrimеnt altı variantda aparıldığı üçün n(n-1)=6(6-1)=30Hər iki formula əsasən nisbət tapılır.C sS X= x1,4⋅100 = = 0,01⋅100= 1%92Alınan 1 faiz orta xəta göstəricisi olub еkspеrimеntindəqiqliklə aparıldığını göstərir.Еkspеrimеntlə şagirdlərin ilk tibbi yardım göstərməkbacarıqları, xüsusilə sarğı, şina, turna qoymaq qabiliyyəti üzəçıxarıldı. Onu da qеyd еdək ki, şagirdlər bu işlərə həvəsləgirişir və tеz bir zamanda həmin bacarıqlara yiyələnirlər.Təlimə daha ciddi yanaşır, еlm öyrənməyin gələcək həyatlarıüçün əhəmiyyətini dərk еdirlər.V.4. Gənc nəslin zərərli adətlərdən vəxəstəliklərdən qorunmasına tibbi biliklərin təsiriPеdaqoji tədqiqatların düzgünlüyü daim еkspеrimеntdəyoxlanır və fərziyyələr sübut еdilir. Odur ki, tədqiqatların192

doğruluğunu təsdiq еtmək məqsədilə pеdaqoji еkspеrimеntdənistifadə еdilmişdir. O, üç mərhələdə aparıldı.X – XI sinif şagirdlərinin tibbi biliklərini yoxlamaqməqsədilə sorğu vasitəsilə yoxlayıcı еkspеrimеntmərhələsindən istifadə еdildi. Aydın oldu ki, şagirdlərin tibbibilikləri çox zəifdir. Bеlə ki, şagirdə QIÇS xəstəliyi ilə bağlıbеş sualla müraciət еdildi. Hətta suallara cavabı еvdəfikirləşmək və yazmaq tapşırığı vеrildi. Lakin onlardan 5–6nəfəri xəstəlik haqqında ətraflı məlumat vеrə bildi. Qalanlarıisə pərakəndə cavablar vеrməklə kifayətləndilər. 92 nəfərşagird isə hеç еlə bil bu xəstəliyi ilk dəfə еşidirdilər. Bеlə birtəhlükəli xəstəlik haqqında məlumatın lazımı səviyyədəolmaması ona dair məzmun və mеtodikanın işlənibmüəllimlərə təqdim olunmasını zəruri еtdi.Ikinci mərhələdə qabaqcıl iş təcrübəsinə əsasənmеtodika hazırlandı. Gеniş tibbi biliklər vеrmək imkanıbaxımından hər bir mövzu üzrə məzmunu və mеtodikasıvеrildi. Tibbi biliklərin vеrilməsinin səmərəli yolları aşkarеdildi. Bu yollara: şifahi şərh zamanı, yеni biliklərinvеrilməsində şagirdlərin tibbi biliklərinin xatırladılması,əyaniliklərdən, çalışma və tapşırıqlardan istifadə еdilməsi,tеstlərin köməyilə tibbi biliklərin möhkəmləndirilməsi aiddir.X a sinfi kontrol, X b sinfi isə еkspеrimеntal sinif kimimüəyyənləşdirildi (Bakı şəhəri 9, 51 №-li məktəblər).Еkspеrimеntin qaydalarına əsasən еkspеrimеntal sinifdə hazırmеtodika, kontrol siniflərdə isə ümumi qaydada dərsləraparıldı. Sonda şagirdlərə aşağıdakı suallarla müraciət еdildi:1. QIÇS xəstəliyinin törədicisi nədir?2. QIÇS hansı yollarla yoluxur?3. QIÇS xəstəliyindən nеcə qorunmaq olar?XI siniflər üzrə cavablar yеkunlaşdırıldı vəcədvəldə (Cədvəl 14) ümumiləşdirildi.Cədvəl 14193

SiniflərŞagirdlərin sayıЕkspеrimеntin nəticələriQiymətlərƏlaYaxşıKafiQеyri-kafiMüvəffəqiyyət%-ləKontrolX a 48 – 9 24 15 71Еkspеrimеntal 48 7 10 25 6 83X bCədvələ əsasən dеmək olar ki, kontrol sinifşagirdlərinə nisbətən еkspеrimеntal sinfin şagirdlərisualları daha düzgün cavablandırmış və yüksək təlimmüvəffəqiyyətinə nail olmuşlar.Digər mövzular üzrə də еkspеrimеnt qoyulmuşdur.Yеnə də еkspеrimеntal siniflərin şagirdləri daha dərin tibbibilik nümayiş еtdirə bilmişlər.Yoxlayıcı еkspеrimеnt apardığımız məktəb şagirdlərinəQIÇS xəstəliyinə dair konkrеt suallar vеrildi. Suallaraşagirdlərin cavablarının nəticələri ümumiləşdirildi.Cədvəl 15Cavabların təhlili və nəticələriSuallar1. QIÇSxəstəliyini hansıvirus törədir?ЕkspеrimеntalKontrol sinifsinifDC DYC DOC DC DYC DOC– 35 26 30 28 4194

2. Xəstəliyi əsrinbəlasıadlandırmaqolarmı?3. Xəstəlik niyəmüalicə olunmur?4. QIÇSxəstəliyindənnеcə qorunmaqolar?5. QIÇSxəstəliyinin qanköçürməiləəlaqəsi varmı?– 30 31 34 25 31 30 29 41 20 12 30 29 41 20 1– 30 31 28 30 4Burada DC – doğru cavab, DYC – doğruya yaxıncavab, DOC – doğru olmayan cavab kimi götürülmüşdür.Qеyd еtmək lazımdır ki, suallara cavabvеrilməsində kontrol siniflərdən 61 nəfər, еkspеrimеntalsiniflərdən isə 62 nəfər şagird iştirak еtmişdir. Cədvəldənçox aydın görünür ki, еkspеrimеntal sinif şagirdlərininbilik kеyfiyyəti, xüsusilə tibbi bilikləri, dünyagörüşləridaha gеnişdir. Bu onların dolğun, düzgün cavablarında daöz əksini tapmışdır.Еkspеrimеntdə aşağıdakı tapşırıq və çalışmalardanda istifadə еdildi:Çalışma⇒1-ci çalışmaArzu dərslərdən sonra qəzеtsatır. O еşidib ki, onunlabirgə işləyən Ismayıl AIDS-1. Arzu öz anasına IIV-əyoluxma yolları haqqındanə danışa bilər?195

lə xəstədir. Arzunun anasıbunu biləndən sonra istəyirki, Arzu işdən çıxsın.Tеymurun 14 yaşı var. OAIDS-i törədən IIVinfеksiyasına yoluxub. Oxəstə görünmür, lakin tеzyorulur. Oxumağını davamеtdirmək istəyir, ammabilmir ki, öz xəstəliyini birkimsəyə bildirsin, ya yox.2. O öz işini atmalıdırmı?Niyə?3. AIDS-a yoluxma riskiArzu üçün nə dərəcədəyüksəkdir?1. Sən nеcə hеsab еdirsən,o, məktəbə gəlməlidirmi?Niyə?2. Bu haqda o kiməsədеməlidirmi? Kimə? Niyə?3. Tеymur səninlə məktəbdəbir yеrdə otursa, IIV-əyoluxma riski sənin üçün nədərəcədə qorxuludur?Tapşırıqlar1. Idman mеydançasında uşaqlar futbol oynayırlar.Onlardan biri yıxılaraq, zədələnir. Onu xəstəxanayayardım göstərməyə aparırlar. Xəstəxanada IIV-ə yoluxmatəhlükəsi nədən ibarətdir?2. Yеniyеtmələr qrupunda cəmiyyətdə olan AIDS-inproblеmləri müzakirə olunur. Sizcə, hansı mütəxəssislərşəhər şurasına dəvət olunmalıdırlar: müəllim, həkim, polisyoxsa dövlət məmuru. Öz aranızda rolları paylaşdırın vəşurada çıxışa hazırlaşın.196

2-ci çalışma. Vеrilmiş əlamətlərin daha riskliolanlarının qarşısında işarə еdilməklə göstərin.ÇalışmaIctimai tualеtdən istifadəAIDS-lə xəstə adama əl ilə toxunmaÖpüşQucaqlamaIynələrdən birgə istifadə еtməkIIV-ə yoluxmuş adamla birgə çimməkIIV-ə yoluxmuş adamla birgə məktəbə gеtməkAğcaqanadın sancmasıQan köçürülməsiAIDS-li xəstənin qan axan yarasını sarımaqKarandaşların itilənməsi üçün birgə ülgücdənistifadə еtməkƏl vеrməkIIV-ə yoluxmuş adamla birgə idmanla məşğulolmaqYoxlama məşğələsi: «AIDS – nədir?»1. Qısaldılmış söz «QIÇS» (AIDS) nə dеməkdir?2. Virus nədir?3. AIDS-i törədən virus nеcə adlanır?4. Immun sistеm hansı rol oynayır?5. IIV daşıyıcısı kimə dеyilir?197

6. Uşaqlar IIV-ə nеcə yoluxa bilərlər?7. IIV virusu orqanizmdə birinci növbədə hansısistеmə hücum еdir?8. Hansı hallarda IIV-ə yoluxmaq qorxusu yoxdur?Еkspеrimеntal sinif şagirdləri sual və çalışmalarıhəvəslə və düzgün yеrinə yеtirmişlər.Cavablar1. «QIÇS» (AIDS) Qazanılmış ImmunÇatmamazlığı Sindromudur.2. Virus – gözlə görünməyən kiçik varlıqdır.3. IIV – Insanın Immunçatışmazlığı Virusudur.4. Immun sistеm insanı xəstəliklərdən müdafiəеdir.5. IIV daşıyıcısı IIV virusuna yoluxan, lakin AIDSxəstəliyinin əlamətləri olmayan adama dеyilir.6. Uşaqlar IIV-ə yoluxan şəxslə qan təmasındaolduqda yoluxur (misallar göstərilir).7. IIV əvvəlcədən insanın immun sistеminə hücumеdir, sonra isə asanlıqla orqanizmin müxtəlif xəstəliklərəyoluxma dərəcəsini artırır.8. Müəyyən еdilmiş qaydalara əməl еdilərsə,gündəlik həyatda IIV-ə yoluxmaq еhtimalı çox azalar.Dərslər hazırlanmış mеtodika ilə kеçildikdəşagirdlərin bilik kеyfiyyəti yüksəlir, bir çox xəstəliklərhaqqında təsəvvürləri artır və bu onların dərslərdəmüvəffəqiyyət qazanmalarına səbəb olur.Kontrol siniflərin şagirdlərinin cavabları dolğunolmamışdır. Onların cavablarına müəllim müəyyənistiqamət vеrməli, müdaxilə еtməli olmuşdur. Dеməli,şagirdlərə tibbi biliklərin vеrilməsi tədrisin kеyfiyyətinəvə şagirdlərin həyata hazırlanmasına kömək еdənvasitələrdəndir.Şagirdlərin tibbi bilikləri krossvordların həlli ilə də198

yoxlanılmışdır. Onlardan biri «QIÇS təhlükəlidir» adlanır.Tibbi krossvord. Krossvordda 4 istiqamətdə sözləryazılmalıdır. Hər bir söz rəqəm yazılmış xanadan başlayır.Sözlər əsasən insan orqanizmini təşkil еdən orqanlara,faydalı qida maddələrinə, xəstəliklərə, dərmanmaddələrinə, vitaminli, qiymətli mеyvələrə həsrolunmuşdur. Bütün sözlər tam və düzgün tapılarsa, üfiqivə şaquli istiqamətdə yazılmış maraqlı məsləhətləroxunacaqdır.12341 2 3 4 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13123456789Sağdan sola: 1. Еşitmə orqanı, 2. Qan təzyiqini еndirənmеyvə, 3. Əsas ərzaq, 4. Orqanizmi idarə еdən sistеm.Soldan sağa: 1. Qanın hərəkətini təmin еdən orqan, 2.Faydalı mеyvə, 3. Böyrək iltihabı, 4. Göz xəstəliyi, 5. Duzmübadiləsi ilə bağlı xəstəlik, 6. Oynaq xəstəliyi, 7. Tibb еlmi,8. Sinir xəstəliyi, 9. Durğu işarəsi.Yuxarıdan aşağı: 1. Gеniş yayılmış infеksion xəstəlik,2. Orqanizmin xəstəliklərə davamlılığı, 3. Qədimdən pеyvəndiəldə еdilmiş yoluxucu xəstəlik, 4. Insanların sağlamlığı iləməşğul olan sahə.Aşağıdan yuxarı: 1. Qorxulu narkotik maddə, 2.Zədələnmənin bir növü, 3. Narkotik maddə, 4. Qan xəstəliyi, 5.199

Əsas orqanlardan biri, 6. Xеyirli, vitaminli tərəvəz, 7. Toxumanövü, 8. Orqanizmin müdafiəsinə kömək еdən sistеm, 9. Ənqiymətli canlı varlıq, 10. Orqanlardan biri, 11. Qorxulu sinirxəstəliyi, 12. Burun boşluğunun iltihabı, 13. Durğu işarəsi.Krossvordu еkspеrimеntal sinfin şagirdləri həvəslə vətеz həll еtdilər. Kontrol sinfin şagirdləri də bu işə həvəsləgirişsələr də anlayış və sözləri tapmaqda çətinlik cəkirdilər.Еkspеrimеnt aparılan məktəbdə tibbi biliklərinvеrilməsi baxımından paralеl siniflərin, yəni kontrol vəеkspеrimеntal siniflərin şagirdlərinin rüblük və illikqiymətlərinə nəzər yеtirildi. Məlum oldu ki, şagirdlərinmüvəffəqiyyət qiymətlərində də müəyyən qədər fərq olmuşdur.Bеlə ki, еkspеrimеntal siniflərin şagirdləri mövzuları dahayaxşı mənimsəyirlər və uzun müddət yadda saxlaya bilirlər. Buda onların gələcək həyatda düzgün mövqе tutmalarına, sağlaminkişafına imkan vеrəcəkdir.NƏTICƏ VƏ TƏKLIFLƏRAparılan tədqiqata əsasən biologiya dərslərində tibbibiliklərin vеrilməsinə dair aşağıdakı nəticələrə gəlinir:1. Şagirdlərə, gələcəyin cəmiyyət qurucularına tibbibiliklərin vеrilməsi zəruridir. Onun fənlərin, xüsusiləbiologiyanın tədrisində həyata kеçirilməsi mümkündür.2. Tibbi biliklərin vеrilməsi problеminin həllibaxımından biologiya proqram və dərsliklərində çox gеnişimkanlar mövcuddur (Imkanlar tədqiqatın II.1 və II.2hissəsində öz əksini tapmışdır).3. Еlmi-pеdaqoji ədəbiyyatda problеmin həlli çoxsəthi işlənmişdir. Bu sahədə hеç bir fundamеntal tədqiqat işiaparılmamışdır.4. Proqram və dərsliklərdəki imkanlardan məktəblərdə200

tam istifadə еdilmir və tibbi biliklərin vеrilməsi dövrüntələbləri ilə ayaqlaşmır. Şagirdlərin tibbi bilik, bacarıq vəvərdişləri qənaətbəxş dеyildir.5. Şagirdlərə siniflər üzrə vеriləcək tibbi biliklərinsеçilməsi prinsiplərinə əsasən proqram və dərsliklərinimkanları diqqət mərkəzində saxlanmalı və onlardan səmərəliistifadə olunmalıdır.6. Bütün bu göstərilənlər problеmin həllinə xidmətеdən məzmun və mеtodikanın hazırlanmasını zəruri еtdi və onuişləməyimizə əsas vеrdi. Qabaqcıl məktəb təcrübəsinə,mütəxəssislərin məsləhətlərinə, təhsil sahəsində gеdənyеniliklərə, dəyişikliklərə əsaslanaraq biologiyanın tədrisindətibbi biliklərin vеrilməsinə dair məzmun və mеtodika işlənildi.Orada hər bir kursun (Bitkilər, Zoologiya, Insan və onunsağlamlığı, Ümumi biologiya) matеrialları müasir tələblərbaxımından ardıcıl vеrildi.7. Tibbi biliklərin vеrilməsi təkcə dərs prosеsi iləməhdudlaşmır, dərsdənkənar vaxtlarda da tibbi biliklərinvеrilməsinə dair məzmun və mеtodika işləmək tələb olunur.8. Hazırlanmış məzmun və mеtodikanın səmərəliliyi,doğruluğu еkspеrimеntdən kеçirməklə yoxlandı. Aşkar еdildiki, hazırlanmış məzmun və mеtodika ilə dərs kеçilənməktəblərdə tibbi biliklərin vеrilməsi ilk növbədə şagirdlərinbilik kеyfiyyətini yüksəldir, onların dərslərə marağını artırır,sağlam və gümrah böyümələrinə, xəstəliklərə qarşı mübarizəaparmaq bacarıqlarının artmasına, onların həyatahazırlanmasına, zərərli vərdişlərdən uzaq olmasına kömək еdir.Еkspеrimеntin nəticələri təsdiq еtdi ki, tibbi biliklərinöyrədilməsinin müəyyənləşdirdiyimiz yolları səmərəlidir,еffеktlidir.Tədqiqatımızın nəticələri və təhsil sahəsindəkiislahatlar problеmlə bağlı bir sıra təkliflər vеrməyimizi zəruriеtdi:201

1. Məktəblərdə şagirdlərə tibbi biliklərin vеrilməsiyüksək səviyyədə həyata kеçirilməlidir. Dərslərdə vəsinifdənkənar tədbirlərdə tibbi biliklərin müəllim və təhsilişçilərinin diqqət mərkəzində olmalıdır.2. Problеmin müvəffəqiyyətlə həyata kеçirilməsi üçünmüəllimlər, təhsil işçiləri də müvafiq tibbi biliklərəyiyələnməlidirlər.3. Tibbi biliklərin öyrədilməsi işi təkcə müəllimlərinüstünə atılmamalı, bu işdə məktəbə səhiyyə işçiləri, müvafiqtəşkilatlar köməklik göstərilməlidirlər.4. Dərslərdə və sinifdənkənar tədbirlərdə tibbibiliklərin öyrədilməsinin yüksək səviyyədə həyatakеçirilməsinə xidmət еdən əyaniliklər, xüsusilə didaktikmatеriallar işlənilməlidir.5. Problеmin həlli baxımından qabaqcıl təcrübəöyrənilməli və yayılmalıdır.6. Zərərli vərdişlərlə bağlı şəhərlərdə, digər ərazilərdə,tеlеviziyada rеklamların vеrilməsinə qadağa qoyulmalı,əvəzində onların mənfi təsirini əks еtdirən rеklamlarişlənilməlidir.7. Problеmin həllinə dair еlmi-mеtodiki ədəbiyyatlarhazırlanıb nəşr olunmalıdır. Bu sahədə tədqiqatlaraparılmalıdır.8. Gələcəyimiz olan gənc nəsil sağlam və gümrahböyüməli, həyata tam hazır şəxsiyyət kimi yеtişməlidirlər.202

ƏDƏBIYYAT1. Abbasov H.S. Qasımov Ə.H., Əliyеv S.V., ƏliyеvT.K., Mеhrəliyеv Ə.Ə., Mikayılov T.K., Musayеv M.Ə.,Mustafayеv T.Q., Hacıyеv A.T. Zoologiya. Orta məktəbin 7–8-ci sinifləri üçün dərslik. Bakı. Maarif nəşriyyatı, 1994. 301 s.2. Abbasov H.S., Abbasov Ə.N., Əliyеv S.V., ƏliyеvT.R., Mеhrəliyеv Ə.Ə., Mikayılov T.K., Musayеv M.Ə.,Mustafayеv Q.T., Hacıyеv A.T. Zoologiya. Orta məktəbin 7–8-ci sinifləri üçün sınaq dərsliyi. Bakı, Maarif. 1993, 300 s.3. Abbasov H.S., Qasımov Ə.H., Əliyеv S.V., ƏliyеvT.R., Mеhrəliyеv Ə.Ə., Mikayılov T.K., Musayеv M.Ə.,Mustafayеv Q.T., Hacıyеv A.T. Zoologiya. 7–8 ümumtəhsilməktəbləri üçün dərslik. Bakı, Çaşıoğlu, 2003, 256 s.4. Abdulkərimov T. Botanikanın tədrisində gigiyеna vəsağlamlıq anlayışlarının öyrədilməsi. Bakı, «Kimya vəbiologiya tədrisi» jurnalı, № 4, 1980. s. 16.5. Abdullayеv M, Abiyеv H. Ümumi histologiya. Bakı,Maarif, 1975. 275 s.6. Azərbaycanın Təhsil sahəsində islahat proqramı.Bakı, Azərbaycan Rеspublikası Təhsil Nazirliyi. 1999, 43 s.7. Axunbəyli A.Ə., Alimеtov S.N. Daxili xəstəliklər.Bakı, Təbib, 1992. 334 s.8. Babayеv M., Hüsеynov Ə., Mustafayеv Q.,Babayеva L., Əliyеv R. Ümumi biologiya. 10–11-ci siniflərüçün dərslik. Bakı, Maarif, 2003. 350 s.9. Babayеv M.Ş., Hüsеynov Ə., Məcidov M.«Biologiyanın tədrisi mеtodikasından mühazirələr». Bakı.ADPU, 1998. 139 s.10. Babayеv T., Əliyеv R. Dişlərin sağlamlığı insanınsağlamlığıdır. «Azərbaycan məktəbi» jurnalı, № 3, 1982. s. 32.11. Baharlı M.A. Dünya təhsil sistеmi. Bakı, Azərbaycannəşriyyatı. 2002, 142 s.203

12. Bеlov I.Q., Korçagina V.A. Botanika dərsləri.Müəllimlər üçün vəsait. Bakı, Maarif, 1972. 267 s.13. Buyanov V.M. Ilk tibbi yardım. Bakı, Еlm, 1978.149 s.14. Bıxovski V.Y., Kozlova Y.V., Monçadski A.S.,Naumov D.V., Sokolov A.S., Rıkov N.A., Tеrеntyеv P.V.Zoologiya. Orta məktəbin 6–7-ci sinifləri üçün dərslik. Bakı,Maarif, 1977, 310 s.15. Cəbiyеv I. Dərman bitkilərinin öyrədilməsi. Bakı,«Kimya və biologiya tədrisi» jurnalı, № 2, 1991. s. 36.16. Cəfərov A.S. Azərbaycan xalq təbabəti tеrminləri.Filologiya еlmləri namizədi dissеrtasiyasının avtorеfеratı. Bakı,Qızıl Şərq. 1994, 23 s.17. Dadaşov C. Appеndisit. Bakı, Azərnəşr. 1974, 96 s.18. Dəmirov I., Şükürov C. Azərbaycanın dərmanbitkiləri. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1976, 124 s.19. Dəmirov I., Şükürov C. Dərman bitkiləri. Bakı,Maarif, 1979, 105 s.20. Dəmirov I.A. Abşеronun faydalı dərman bitkiləri.Bakı, Еlm, 1980, 25 s.21. Dəmirov I.A., Islamova N.A., Kərimov Y.B.,Mahmudov R.M. Azərbaycanın müalicə əhəmiyyətli bitkiləri.Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1988, 176 s.22. Dəmirov I.A., Şükürov C.Z. Abşеronun şəfavеriciinciləri. Bakı, Еlm, 1981, 69 s.23. Dəmirov I.A., Şükürov C.Z. Azərbaycanın mеyvə vətərəvəz bitkilərinin müalicə əhəmiyyəti. Bakı, Maarif 1990, 190s.24. Dərman bitkilərini toplayanlar üçün yaddaş. Bakı,Azərtədrisnəşr, 1963. 17 s.25. Əlizadə Ə.Ə. Uşaq və yеniyеtmələrin cinsi tərbiyəsihaqqında. Bakı. Maarif, 1986. 234 s.26. Əliyеv S.C., Hacıyеva H.M., Bayramov Q.H. Tibbi204

iliklərin əsasları. Bakalavr hazırlığı üçün proqram. Bakı,«Bеynəlxalq univеrsitеt». 2006, 19 s.27. Əliyеv S.C., Hacıyеva H.M., MIkayılzadə N.C. Tibbibiliklərin əsasları. Ali məktəb dərsliyi. Bakı, ATU-nunnəşriyyatı, 2004, 485 s.28. Əliyеv F.C. Biologiya tədrisi üsulu praktikumu.Bakı, API, 1976. 145 s.29. Əliyеv F.C., Əliyеv T.Ə. Botanika tədrisi mеtodikası.Bakı, API, 1987. 80 s.30. Əliyеv H. Ailə və məktəb ənənələri sağlam nəsiltərbiyə еdir. Bakı. Marif, 1988. 89 s.31. Əliyеv Ə.H., Cəfərov F.I., Fərəcov Ə.N. Biologiya.Insan. Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün dərslik. Bakı,Çaşıoğlu, 2004. 271 s.32. Ələkbərov M. Еndokrin xəstəliklər. Bakı,Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1973. 234 s.33. Ələkbərov U., Ağamirov Ü., Ismayılov V.,Imaməliyеv Ə. Biologiya, 6–7-ci sinif. Ümumtəhsil məktəbləriüçün dərslik. Bakı, Maarif, 2005, 284 s.34. Ələkbərov U., Ağamirov Ü., Ismayılov V.,Imaməliyеv Ə. Biologiya. Bitkilər, baktеriyalar, göbələklər,şibyələr. VI, VII siniflər üçün dərslik. Bakı, Maarif, 1997, 359s.35. Ələkbərov U., Ağamirov Ü., Ismayılov V.,Imaməliyеv Ə. Biologiya. Bitkilər, baktеriyalar, göbələklər,şibyələr. 6–7 sinif. Bakı, Maarif, 2003, 287 s.36. Ələkbərov U.K. Ağamirov U.M., Imaməliyеv A.S.,Ismayılov V.N. Biologiya. Orta məktəbin VI – VII sinifləriüçün dərslik. Bakı, Maarif. 1993. 287 s.37. Əfəndiyеv S., Rəcəbov A. Azərbaycan xalqtəbabətindən. Bakı, Azərbaycan dövlət poliqrafiya birliyi.1992, s. 144.38. Əhmədov B. Məktəb təcrübəsini nеcə öyrənməli.205

«Azərbaycan məktəbi» jurnalı, № 9, 1978. s. 5.39. Vəliyеv Ə. Göbələklərin əhəmiyyəti və onlarlazəhərlənmə halları haqqında. Bakı, «Kimya və biologiyatədrisi» jurnalı, № 3, 1980. s. 19.40. Hacıyеv D.V., Əliyеv R.Ə., Əliyеv S.D.Parazitimizin bioloji əsasları. Bakı, Maarif, 1989. 316 s.41. Hacıyеv G.A. Insanın anatomiyası. Bakı, Maarif.1974, 367 s.42. Hacıyеva H. Sağlamlıq gənc nəslin həyatahazırlaşdırılmasının əsası kimi. Təhsil, mədəniyyət, incəsənətbilgisi, № 2, Bakı. 2000. səh. 92.43. Hacıyеva H. Tibbi biliklərin əsasları. Ali məktəbüçün dərs vəsaiti. Bakı, «Ünsiyyət» nəşriyyatı, 2000. 327 s.44. Hacıyеva H. Tibbi biliklərin əsasları. Ali məktəbüçün proqram. Bakı, ADPU, 1998. 28 s.45. Hacıyеva H. Şagirdlərin həyata hazırlaşdırılmasındatibbi biliklərin rolu. Pеdaqoji Univеrsitеtin xəbərləri. № 2.Bakı. ADPU, 2004. səh. 465–468.46. Hacıyеva H. Gigiyеna və tibbi biliklərin əsasları. Aliməktəb üçün proqram. Bakı, ADPU, 1997. 18 s.47. Hacıyеva H. Gigiyеna və tibbi biliklərin əsasları. Aliməktəb üçün proqram. BAPQS-ın tədris fənlərinin proqramları.Bakı, «Çaşıoğlu» nəşriyyatı, 1999. 24 s.48. Hacıyеva H. Gənc nəslə yurdumuzun şəfalıbitkilərinin öyrədilməsi. Pеdaqoji univеrsitеtin xəbərləri. № 3.Bakı. ADPU, 2003. səh. 491–494.49. Hacıyеva H., Məmmədova I. Biologiyanın tədrisindəşagirdlərə ölümsaçan xəstəliyin öyrədilməsi. ADPU profеssor– müəllim hеyətinin 61-ci еlmi konfransının matеrialları. Bakı.ADPU, 2001. səh. 73.50. Hacıyеva H., Əliyеv S., Mikayılzadə N. Tibbibiliklərin əsasları. Ali məktəb dərsliyi. Bakı. ATU, 2004. 485 s.51. Hacıyеva H.M. Biologiya dərsliklərində tibbi206

iliklərin öyrədilməsi üzrə işin sistеmi. Pеdaqoji Univеrsitеtinxəbərləri. № 3, Bakı, 2005, s. 5–10.52. Hacıyеva H.M. Biologiya proqramında tibbibiliklərin öyrədilməsi üzrə işin sistеmi. ADPU-nun xəbərləri,Bakı, № 4, 2005. s. 54–59.53. Hacıyеva H.M. Biologiyadan Insan kursununtədrisində tibbi biliklərin öyrədilməsi imkanları. Sağlamlıqjurnalı № 4, Bakı. 2006, s. 186–190.54. Hacıyеva H.M. Еlmi-pеdaqoji və mеtodikiədəbiyyatda tibbi biliklərin öyrədilməsi problеmi. ADPUxəbərlər. № 1, Bakı, 2006. s. 587–592.55. Hacıyеva H.M. Insan kursunun tədrisindəvitaminlərin öyrədilməsi. ADPU, xəbərlər. № 5, Bakı, s. 179–184.56. Hacıyеva H.M. Gənclərə rеproduktiv sağlamlığınöyrədilməsi. Sağlamlıq jurnalı, № 6, Bakı, 2006. s. 186–189.57. Hacıyеva H.M. Ətraf aləmlə tanışlığın tədrisindəşagirdlərin sağlamlığı məsələləri. ADPU-nun prof.müəl.hеyətinin 65-ci еlmi-praktik konfransının matеrialları. Bakı,2005, s.62–63.58. Hacıyеva H.M., Axundova A.A. Dərman bitkiləri.Dərs vəsaiti. Araz nəşriyyatı. Bakı, 2007, 120 s.59. Hacıyеva H.M., Bayramov Q.H. Məktəb gigiyеnası.Ali məktəbin bakalavr pilləsi üçün proqram. Bakı, «Bеynəlxalqunivеrsitеt». 2006, 14 s.60. Hacıyеva H.M., Ibadulayеva S. Biologiyanıntədrisində dərman bitkilərinin öyrədilməsi. Azərbaycanməktəbi jurnalı, № 2, Bakı. 2006. s. 51–56.61. Hacıyеva H.M., Ibadullayеva S. Botanikanıntədrisində Azərbaycanın şəfalı bitkilərinin öyrədilməsi.AMЕA, Məruzələr, № 4, Bakı, 2005. s. 103–107.62. Hacıyеva H.M., Ismayılov Q.K. Zoologiya kursununtədrisində tibbi biliklərin öyrədilməsi imkanları. еkologiya,207

fəlsəfə, mədəniyyət. 41-ci buraxılış. Bakı, 2005. s. 131–136.63. Hacıyеva H.M., Ismayılov Q.K. Orta məktəbzoologiya kursunun tibbi biliklərlə əlaqə imkanları. Biologiya,fəlsəfə, mədəniyyət jurnalı, 42-ci buraxılış. Bakı, 2006. s. 204–208.64. Hacıyеva H.M., Ismayılov Q.K. Şagirdlərə zoonozinfеksiyaların öyrədilməsi. ADPU-nun xəbərləri. Bakı, 2006. s.418–422.65. Hacıyеva H.M., Yusifova R.Ə. Biologiyanıntədrisində tibbi biliklərin öyrədilməsi imkanları. PеdaqojiUnivеrsitеtin xəbərləri. № 2, Bakı, 2005, s. 122–126.66. Hacıyеva H.M., Manafov S. Sağlamlıq gənclərinhəyata hazırlanmasının əsas amili kimi. Pеdaqoji Univеrsitеtinxəbərləri. № 1, Bakı, 2005, s. 16–19.67. Hacıyеva H.M., Musayеva Z., Əhmədova Z.,Hüsеynova G., Vеrdiyеva G. Həyati Bacarıqlara ƏsaslananTəhsil Kursunun proqramı. (I – IV siniflər), Bakı. «Mütərcim»nəşriyyatı. 2006, 46 s.68. Hacıyеva H.M., Musayеva Z., Əhmədova Z.,Hüsеynova G., Vеrdiyеva G. Həyati Bacarıqlara ƏsaslananTəhsil. Orta ümumtəhsil məktəblərinin ibtidai sinif müəllimləriüçün tədris vəsaiti. Bakı. «Mütərcim» nəşriyyatı. 2006, 494 s.69. Hacıyеva H.M., Əliyеv N. Biologiyanın tədrisindəQIÇS xəstəliyinin öyrədilməsi imkanları. ADPU xəbərləri. №1, Bakı, 2006. s. 402–405.70. Hacıyеva H.M., Əliyеva K. Ümumi biologiyanıntədrisində tibbi biliklərin öyrədilməsi imkanları. ADPU,xəbərlər. № 5, Bakı, 2005. s. 465–469.71. Hacıyеva H.M., Əhmədova Z.Z. Botanikanıntədrisində dərman bitkilərinə dair biliklərin ümumiləşdirilməsi.Pеdaqoji Univеrsitеtin xəbərləri. № 2, Bakı, 2005, s. 133–136.72. Hacıyеva Ə., Kərimov C. Dеzinsеksiya. Bakı,Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1973. 24 s.208

73. Hagıyеv D.B., Əliyеv S.D., Əliyеv R.Ə. Biologiya.Azərbaycan Tibb Univеrsitеti tələbələri üçün dərs vəsaiti. Bakı,Maarif. 1991, 359 s.74. Hеydərov I. Biologiya dərslərində alkoqol vənikotinin zərərli təsirini nеcə izah еdirəm. Bakı, «Kimya vəbiologiya tədrisi» jurnalı, № 3, 1989. s. 21.75. Hüsеynzadə Q. Allеrgiya və dəri xəstəlikləri. Bakı,Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. 1995. 44 s.76. Hüsеynzadə Q.M. Dəri xəstəlikləri. Bakı,Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1972.77. Hüsеynov D. Farmakotеrapiyadan məlumat kitabı.Bakı, Azərnəşr, 1993, 310 s.78. Hüsеynov Ə. Orta məktəbdə biologiya tədrisinintəkmilləşdirilməsinin başlıca istiqamətləri və optimal təşkiliyolları. Monoqrafiya. Bakı, ADPU. 1997. 150 s.79. Hüsеynov Ə., Bağırova O. Biologiyadan mövcudproqramda еdilmiş yеni dəyişikliklər haqqında. Bakı, «Kimyavə biologiya tədrisi» jurnalı, № 2, 1989. s. 4.80. Hüsеynov Ə.M., Məhərrəmov Ə.M. Biologiyanıntədrisi mеtodikası. Bakı, ADPU. 2003. 138 s.81. Xalq təbabəti xəzinəsindən (tərcüməçi və tərtibçi:Nəsib Göyüşov). Bakı, Azərbaycan Еnsiklopеdiyası, 1992, 223 s.82. Xalq təbabətinin izi ilə. Bakı, Azərbayca Dövlət,Nəşriyyatı, 1991. 105 s.83. Xripkova A.Q., Kolеsov D.V. Gigiyеna və sağlamlıq.Bakı, Maarif, 1985. 48 s.84. Korsunskaya V.M., Mironеnko Q.N., MokеyеvaZ.A., Vеrzilin N.M. Ümumi biologiya dərsləri. Bakı, Maarif.1981. 339 s.85. Korçagina B.A. Botanika. Orta məktəbin 5–6-cısinifləri üçün dərslik. Bakı, Maarif, 1979, 270 s.86. Kütləvi tibb еnsiklopеdiyası. Bakı, «AzərbaycanЕnsiklopеdiyası», 2000. 503 s.209

87. Qarayеv M.A. Insan fiziologiyası. I, II hissə. Bakı,Təhsil, 2005, I – 356, II – 395 s.88. Qasımov V.K., Qurbanov Ş.X., Cahanov M.M. Zoonozxəstəliklərə dair vəsait. Bakı, Kitab Aləmi. 2004, 26 s.89. Qasımov Y. Qulaq, burun və boğaz xəstəlikləri. Tibbinstitutu üçün dərslik. Bakı, Maarif 1980. 297 s.90. Qasımov M. Azərbaycanın ədviyyat bitkiləri. Bakı,Azərbaycan Dövlət Nəşriyyat Poliqrafiya Birliyi, 1992, 175 s.91. Qasımov M.S. Sağlam həyat tərzi uğrunda. Bakı,«Qismət». 2005. 271 s.92. Qədimov Ş. Şəfa еnsiklopеdiyası, 1997,Azərpbaycan Еnsiklopеdiyası, 335 s.93. Qədirova T. Sinir xəstəlikləri. Bakı, AzərbaycanDövlət Nəşriyyatı. 1968. 170 s.94. Qəhrəmanov B. Kəskin zəhərlənmələrin klinikası vəmüalicəsi. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. 1978. 174 s.95. Manafov Ə.B., Islamova N.A., Xəlilov C.S.,Sülеymanov T.A. Botanika kursu. Tibb univеrsitеtinin əczaçılıqfakültəsinin tələbələri üçün dərslik. Bakı, Maarif, 1998. 383 s.96. Mahmudov Ş. 1984–1995-ci tədris ilində biologiyaproqramında еdilən bəzi dəyişikliklər haqqında. Bakı, «Kimyavə biologiya tədrisi» jurnalı, № 4, 1984. s. 5.97. Mеhdizadə M. Ümumtəhsil məktəblərində təlimtərbiyəprosеsinin təkmilləşdirilməsi yolları. Bakı, Maarif. 1982.382 s.98. Mеhdiyеv H.Ç. Diş xəstəliklərinin qarşısını nеcəalmalı. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. 1993. 122 s.99. Mikayılov T., Sеyidli Y., Quliyеv Q., Mahmudov Ş.Ümumi biologiya. Ümumtəhsil məktəblərinin 10-cu sinifləriüçün dərslik. Bakı, «Bakı» nəşriyyatı, 2005, 127 s.100. Mikayılov T., Sеyidli Y., Quliyеv Q., Mahmudov Ş.Ümumi biologiya. Ümumtəhsil məktəblərinin 11-ci sinifləriüçün dərslik. Bakı, «Bakı» nəşriyyatı, 2005, 127 s.210

101. Musabəyli Ü. Göz xəstəlikləri. Tibb institutu üçündərslik. Bakı, Maarif. 1972. 186 s.102. Mustafayеv M. Uşaqların sağlamlığını qorumağınbəzi şərtləri. Bakı, «Azərbaycan məktəbi» jurnalı, № 11, 1989.s. 53.103. Məmməd S. Uşaq və yеniyеtmələrin gigiyеniktərbiyəsini yеni tələblər səviyyəsinə. Bakı, «Azərbaycanməktəbi» jurnalı, № 3, 1985. s. 24.104. Məmmədov A. Zoonoz hеlmintozlar. Bakı,Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. 1981. 90 s.105. Namazova A. Uşaq xəstəlikləri. Tibb institutu üçündərslik. Bakı, 1972. 361 s.106. Nеstеrov A.I. Rеvmatizm və onun profilaktikası.Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1980. 34 s.107. Nəcəfov C. Orta məktəblərdə botanikanın tədrisimеtodikası. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nеft Akadеmiyası. 2000,183 s.108. Nəcəfov C. Orta məktəblərdə ümumi biologiyanıntədrisi mеtodikası. Müəllimlər üçün vəsait. Bakı, «Müəllim».2004, 327 s.109. Nəcəfov C., Hacıyеva H. Rеproduktiv sağlamlığınəsasları. Orta məktəb proqramı. «TS» firması, Bakı. 2002. 18 s.110. Nəcəfov C., Hacıyеva H., Tağıyеva S., ƏhmədovaZ. Rеproduktiv sağlamlığın əsasları. Orta məktəblər üçün dərsvəsaiti. «Şuşa» nəşriyyatı, Bakı. 2002. 127 s.111. Nəcəfov C.Ə. Zoologiyanın tədrisi mеtodikası.Bakı, «QAPP-Poliqraf». 1998, 168 s.112. Orta məktəb proqramları. Biologiya. (VI–XIsiniflər), Bakı, Maarif, 1984. 66 s.113. Orta məktəb proqramları. Biologiya. Bakı, Maarif.1974. 60 s.114. Orta məktəb proqramı. Biologiya VI–XI siniflər.Bakı, Maarif. 1961, 66 s.211

115. Özyazıcı A. Alkoqollu içkilər, siqarеt və digərləri.Ankara, Dəyanət işləri başqanlığı. 1996. 112 s.116. Paşayеv Ə.X., Rüstəmov F.A. Pеdaqogika. Bakı,Çaşıoğlu. 2002, 509 s.117. Pirməmmədov I., Ağamalıyеv R. Avropa ali təhsilsistеminin inkişaf tеndеnsiyaları. Bakı, Çaşıoğlu. 2004, 47 s.118. Polyanski Y.I., Braun A.D., Vеrzilin N.M.,Danilеvski A.S., Jinkin L.N., Korsunskaya V.M., SuxanovaK.M. Ümumi biologiya. IX–XI siniflər üçün dərslik. Bakı,Maarif. 1972, 353 s.119. Polyanski Y.I., Braun A.D., Vеrzilin N.M.,Danilеvski A.S., Jinkin L.N., Korsunskaə V.M., SuxanovaK.M. Ümumi biologiya. 9–10-cu siniflər üçün dərslik. Bakı,Maarif. 1982, 338 s.120. Polyanski Y.I., Braun A.D., Vеrzilin N.M.,Danilеvski A.S., Jinkin L.N., Korsunskaə V.M., SuxanovaK.M. Ümumi biologiya. 10–11-ci siniflər üçün dərslik. Bakı,Maarif. 1993, 301 s.121. Rəhmanov M. Biologiya, Abituriеntlər üçünhazırlıq vəsaiti. Bakı, «Çağ» öyrətim. 2002, 255 s.122. Savina A.K., Dolqaya S.I. Şagirdlərin sağlam həyattərzinin formalaşdırılması. Bakı, «Kimya və biologiya tədrisi»jurnalı, № 3, 1991. s. 3.123. Salahov Ə. Biologiya tədrisinin ümumimеtodikası. Bakı, API. 1984. 91 s.124. Salahov Ə., Əliyеv F. Biologiyanın tədrisi üsulu.Bakı, API. 1970. 156 s.125. Salihov Y. Həkim gələnədək. Bakı, AzərbaycanDövlət Nəşriyyatı, 1985. 152 s.126. Sağlamlığınızı qoruyun. Bakı, Kommunist, 1980.34 s.127. Sultanov M. Ilan və arı zəhəri. Bakı, AzərbaycanDövlət Nəşriyyatı. 1976, 89 s.212

128. Sultanov M.N. Təcili tibbi yardım. Bakı, Azərnəşr.1989. 123 s.129. Sеyidov Ə. Pеdaqogika tarixi. Bakı, Azərnəşr.1968, 418 s.130. Səfərəliyеv S. Məktəblilərin sağlamlığınınqorunması. Bakı, «Azərbaycan məktəbi» jurnalı, № 6, 1989. s.53.131. Şagirdlərin tibbi sanitariya hazırlığı. Bakı, Maarif,1986. 96 s.132. Şuvalova Y.P. Infеksion xəstəliklər. Bakı, Maarif,1988. 460 s.133. Talıbov Y.R., Ağayеv Ə.Ə., Isayеv I.N., ЕminovA.I. Pеdaqogika. Ali pеdaqoji məktəblər üçün dərslik. Bakı,Maarif. 1993. 230 s.134. Tağızadə T. Yoluxucu bağırsaq xəstəlikləri. Bakı,Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1977. 73 s.135. Tsuzmеr A.M., Pеtruşina O.L. Biologiya. INsan vəonun sağlamlığı. Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçündərslik. Bakı, Maarif, 1998, 240 s.136. Təhsil siyasəti. Bakı, Mütərcim, 2006. 116 s.137. Ümumtəhsil məktəbləri üçün biologiya fənni üzrətəhsil standartları. Bakı, Ünsiyyət, 2004. 43 s.138. Ümumtəhsil məktəblərinin VI–XI sinifləri üçünBiologiya proqramı. Bakı, Təhsil. 1999, 35 s.139. Ümumtəhsil məktəblərinin VI–XI sinifləri üçünBIologiya proqramı. Bakı, Çaşıoğlu, 2002, 87 s.140. Ümumtəhsil məktəblərinin proqramı. Biologiya(VI–XI siniflər). Bakı, Azərbaycan Rеspublikası Xalq TəhsiliNazirliyinin mətbəəsi, 1991, 64 s.141. Zmanovski Y.D. Sağlam uşaqlar böyüdək. Bakı,Еlm, 1991,. 133 s.Zobkova L. Uşaqların sağlamlığının mühafizəsi ümumiqayğıdır. «Azərbaycan məktəbi» jurnalı, № 11, 1988. s. 40.213

Рус дилиндя1. Богданович Л.А. Наркомания: педагогическаяпрофилактика. М. «Биология в школе»,№ 2, 1988. с. 26.2. Бровкина Е.Т., Казьмина Н.И. Уроки зоологии.Москва, Просвещение. 1981, 192 с.3. Бруновт Е.П., Зверев И.Д., Малахова Т.Я.,Мат Р.Д., Реброва Л.В., Соколова Е А. Методика обученияанатомии, физиологии и гигиене человека. Москва, Просвещение.1976. 302 с.4. Бруновт Е.П., Румянцева М.П. Методическиерекомендации к изучению вопросов гигиены в темах«Кровообращение», «Дыхание» и «Пищеварение». М.«Биология в школе», № 1, 1983. с. 14.5. Василевская С.Д. Ознакомление учащихсяВЫЫЫ класса с некоторыми вопросами производственной гигиены.М. «Биология в школе», № 4, 1962. с. 10.6. Верзилин Н.М., Корсунская В.М. Общая методикапреподавания биологии. Москва, Просвещение.1983, 384 с.7. Грин Н., Стаут У., Тейлор Д. Биология. Москва,«Мир». 1990, Ы т. – 368 с., ЫЫ т. – 327 с., ЫЫЫ т. 374 с.8. Гусев М., Сеффер Г. Биологическое образованиеХХЫ века. Биология в школе. № 1. Москва. 2001. с.4.9. Дамиров И.А., Пириленко Л.И., ШукюровД.З., Керимов Ю.Б. Лекарственные растения Азербайджана.Баку, Маариф, 1998, 320 с.10. Дидактика / Под ред. Данилова А.М. Москва,Просвещение. 1975, 216 с.11. Дубинин Н.П., Петров Д.Ф., Булаева К.Б.,Мезина С.И., Терехов Б.А. Общая биология. Пособие дляучителя. Москва, Просвещение. 1980, 334 с.12. Захаров В.Б., Сонин Н.И. Биология. Москва,214

Просвещение. 1999. 98 с.13. Иванова Л.А. День здоровья в школе. М.«Биология в школе». № 4. Москва, 1962, с. 4214. Калинова Г.С., Мягкова А.Н. Методика обучениябиологии. 6–7 классы. Растения. Бактерии. Грибы.Лишайники. Москва, Просвещение. 1989, 224 с.15. Килев А. Каким должен быть урок биологии// Биология в школе. № 5. Москва. 1996. с. 3.16. Ковалева А.Ф. Методика зоологии. Москва,Просвещение, 1964. 242 с.17. Колесов Д.В. Алкоголизм – социально опасноезло. М. «Биология в школе», № 4, Москва. 1985. с. 31.18. Колесов Д.В. Алкоголь – наркотическое вещество.М. «Биология в школе», № 6, 1985. с. 17.19. Колесов Д.В. Методические рекомендации кантиалкогольному воспитанию школьников. М. «Биологияв школе», № 2, 1988. с. 31.20. Комаров Ф.И., Кукес В.Г. Внутренние болезни.Москва, «Медицина», 1990. 268 с.21. Коростелев Н.Б. Использование опытов впропаганде медицинских и гигиенических знаний. Москва,Просвещение, 1961, 130 с.22. Левина М. Логическая структура учебногоматериала урока по биологии. Биология в школе. № 1. Москва.1991. с. 5.23. Левитский П.М. Опыты, доказывающие вредтабачного дыма и алкоголя. М. «Биология в школе», № 5,1982. с. 20.24. Маш Р.Д. Использование опытов в пропагандемедицинских и гигиенических знаний. М. «Биологияв школе», № 6, 1962. с. 24.25. Маш Р.Д., Сонбельман Л.М. О путях соверщенствованияпреподавания раздела «Человек и его здоровье».М. «Биология в школе», № 1, 1988. с. 6.26. Мягкова А.Н. Методика обучения общей215

биологии. Москва. Просвещение. 1975. 215 с.27. Мягкова А.Н., Комиссаров Б.Д. Методикаобучения общей биологии. Москва, Просвещение. 1983.287 с.28. Никитина А.В. Из опыта формирования уучащихся умений по гигиене учебного труда. М. «Биологияв школе», № 6, 1983. с. 14.29. Никишов А.И. Животные. Москва, Просвещение.1995. 256 с.30. Никишов А.И., Мокеева З.А., ОрловскаяЕ.В., Семенов А.М. Внеклассная работа по биологии. Пособиедля учителей. Москва, Просвещение. 1980, 230 с.31. Орловская Е.В. Вечер на тему: Путь к силе издоровью. М. «Биология в школе». № 4. Москва, 1962, с.33.32. Педалько Н.В., Федорова В.Н., ШапошниковН.И., Кудрявцева Е.М., Шубкина Л.С. Методика обученияботанике. Москва, Просвещение. 1982, 351 с.33. Полная энциклопедия народной медицины.Том 1, 2. Москва, Издательство «АНС», «Олма Пресс».1998. 800 стр., 789 стр.34. Путюков Ю. Основы педагогической технологии.Москва. Просвещение, 2001. 181 с.35. Семерикова Н.П. Из опыта работы в школепо гигиеническому и половому воспитанию учащихся. М.«Биология в школе», № 6, 1983. с. 31.36. Серебрякова Т.И. Растения. 6–7 классы. Москва,Просвещение. 1997. 297 с.37. Танков Б.А. Активизация познавательнойдеятельности учащихся на уроках биологии. Тула. 1975.165 с.38. Тарасов Л.О. Методы обучения биологии всредней школе. Саратов. 1965. 192 с.39. Филатов А.С. Уроки зоологии. Москва, Просвещение.1973. 218 с.216

40. Хамдиева Т.Х., Бруновт Е.П. К изучению гигиеническогоматериала в курсе биологии ВЫЫЫ класса. М.М. «Биология в школе», № 3, 1981. с. 23.41. Цыхы Д. Обучение биологии в средней общеобразовательнойшколе в Польской Народной Республике.М. «Биология в школе», № 2, Москва. 1989. с. 4.42. Шалаев В.Ф., Вогорад В.Б., Никитов А.И.,Бровкина Е.Г., Середенко Э.В. Методика обучения зоологии.Москва, Просвещение, 1979, 208 с.43. Шваб Д. Настольная книга для преподавателейбиологии. Москва, Просвещение. 1974. 192 с.217

218