ANALIZA LOKALNIH TRŽIŠTA RADA Finalni izveštaj Autori: Mihail ...

ANALIZA LOKALNIH TRŽIŠTA RADAFinalni izveštajAutori:Mihail ArandarenkoKatarina BojićGaljina OgnjanovSanja MitićMarina VojvodičanSrbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs1

SADRŽAJ1. UVOD 342. SAŽETAK NALAZA O LOKALNIM TRŽIŠTIMA RADA I PROIZVODIMA POOPŠTINAMA2.1. Pirot 4Proizvod 1: Pirotski ćilim 7Proizvod 2: Pirotski kačkavalj 11Proizvod 3: Pirotska kobasica 142.2. Babušnica 16Proizvod 4: Lužnička vurda 192.3. Svrljig 23Proizvod 5: Svrljiški belmuž 272.4. Sjenica 29Proizvod 6: Sjenički sir 323. UPOREDNA ANALIZA KARAKTERISTIKA PROIZVODA I TRŽIŠNIPOTENCIJAL3.1. Karakteristike proizvodnje, potrošnje i marketinški potencijal 363.2. Tržišne mogućnosti na osnovu zaštićenog geografskog porekla 423.3. Tržišne mogućnosti po osnovu udruživanja u poljoprivredne kooperative 43za proizvodnju, marketing i distribuciju4. MERE PODRŠKE PREDUZETNIŠTVU, POSLOVNOM UDRUŽIVANJU I 45MALIM I SREDNJIM PREDUZEĆIMA5. ZAKLJUČCI I PREPORUKE 475.1. Razumevanje lokalnih tržišta rada 475.2. Tržišni potencijal i komercijalizacija tradicionalnih proizvoda 5036Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs2

1. UVODU skladu sa projektnim zadatkom, ova studija nastoji da opiše i istraži ljudske potencijale za razvojkooperativa oko specifičnih lokalnih i regionalnih proizvoda u Srbiji. Metodološki, istraživanje sezasniva na studiji slučajeva, analizirajući potencijale ponude i tražnje za radom u četiri odabraneopštine, i ukrštajući ih sa osobinama ponude i tražnje šest karakterističnih tradicionalnih proizvodau tim opštinama.Premda je projektnim zadatkom zamišljeno da se istraživanje posebno fokusira na viškovezaposlenih u lokalnim sredinama i njihovu mogućnost uključivanja u kooperative koje biproizvodile tradicionalne proizvode, prethodna selekcija opština i posebno uska selekcija proizvoda,sa akcentom na njihovoj potencijalnoj marketabilnosti, usmerilo je ipak našu pažnju prvenstveno kaanalizi ukupnog ljudskog potencijala u posmatranim lokalnim sredinama. Takvo opredeljenje jebilo anticipirano i našom predloženom metodologijom.Tražnja za radom je izvedena tražnja, tako da ona ključno zavisi od potencijala tražnje zaproizvodima. Takođe, naša analiza je pokazala da su osobine lokalnih tržišta rada u posmatranimopštinama mnogo ujednačenije u poređenju sa sadašnjim stepenom tržišne izgrađenosti šesttradicionalnih proizvoda. Jedan od zaključaka naše analize da uska grla mnogo manje postoje nastrani ponude rada (raspoloživog ljudskog kapitala), a mnogo više na strani tražnje za radom, izačega stoje problemi vezani za proizvod – od standardizacije, kanala prodaje, distribucije,prepoznatljivosti, do raspoloživosti kapitala.Ostatak studije je organizovan na sledeći način. Drugi odeljak daje, sledeći zajedničku strukturupojedinačnih izveštaja, sažeti prikaz nalaza o lokalnim tržištima rada i o aspektima odabranihproizvoda po opštinama. Treći odeljak se fokusira na uporednu analizu karakteristika proizvoda,osvetljavajući glavne probleme i veliki diversitet u njihovoj sadašnjoj tržišnoj poziciji. Četvrtiodeljak analizira probleme finansiranja ekspanzije proizvodnje i načine da se oni prevaziđu. Petiodeljak pruža zajednički pogled na ponudu i tražnju na lokalnim tržištima rada, kao i zaključke ipreporuke vezane za korake koje treba učiniti ka tržišnoj ekspanziji tradicionalnih proizvoda.Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs3

2. SAŽETAK NALAZA O LOKALNIM TRŽIŠTIMA RADA I PROIZVODIMA POOPŠTINAMA2.1. Pirot: lokalno tržište rada i potencijali za proizvodnju i plasman tradicionalnih proizvoda2.1.1. Opšte informacije i stanje na lokalnom tržištu radaPirot se nalazi na značajnoj međunarodnoj transverzali “Koridoru 10”, koji povezuje Evropu saAzijom. Pirot je administrativni centar najvećeg okruga u Republici Srbiji koji sa njim čine opštineDimitrovrgad, Babušnica i Bela Palanka, dok je po površini od 1232 km2 na trećem mestu uRepublici. Svojevremeno je bio centar prerađivačke industrije mlečnih proizvoda, kože, vune,drveta i industrije odeće. Svoju poznatost Pirot pre svega duguje pirotskom ovčijem kačkavalju,pirotskom ćilimu i danas svakako auto gumi “Tigar MH”.Osnovni podaci o stanovništvu (septembar 2006. godine): broj stanovnika: 63 791; prosečna gustinanaseljenosti u opštini Pirot iznosi 52 stanovnika na km2 i ispod je republičkog proseka; na teritorijiopštine Pirot se nalazi 71 selo; procenat seoskog stanovništva je oko 35%.Najveći privredni subjekti su A.D. “Tigar” u gumarskoj industriji koji zapošljava 4 650 radnika i IO“Prvi maj” u tekstilnoj industriji sa oko 2000 radnika.Prema popisu iz 2002. godine u opštini Pirot živi 63.791 1 stanovnika na površini od 1.232km 2 .Prosečna starost stanovništva iznosi 41,8 godina, a udeo stanovništva mlađeg od 18 godina iznosi18,2%. Od ukupnog broja stanovnika koji žive na teritoriji opštine Pirot 66,2% je radno sposobno(stanovništvo staro 15-64 god., odnosno radni kontingent). Udeo nepoljoprivrednog stanovništva uukupnom iznosi 96,3% 2 . Dužina puteva po km 2 u ovoj opštini iznosi 18,8.Kada je reč o tržištu rada, u opštini Pirot u 2007. godini je bilo 8.500 nezaposlenih lica, a u 2008.godini taj broj neznatno raste na 8.586. Više od polovine broja nezaposlenih čine žene. Stoparegistrovane nezaposlenosti je u 2007. godini iznosila 30,3%. U odnosu na 2001. godinu brojnezaposlenih je porastao za 13,7% u 2007. god., a u 2008. god. za 14,8%. Nezaposleni su u 2007.godini u proseku na zaposlenje čekali 47,5 meseci a skoro tri četvrtine njih je posao tražilo duže odgodinu dana. U 2008. situacija se blago poboljšala pa su nezaposleni tražili zaposlenje u proseku41,1 meseci, a više od dve trećine nezaposlenih je na posao čekalo duže od godinu dana. U opštiniPirot stopa slobodnih radnih mesta iznosi 0,8 što je iznad proseka za Srbiju (posebno uzimajući uobzir visoku lokalnu nezaposlenost) pa to verovatno ukazuje da struktura nezaposlenih lica premazanimanjima ne odgovara strukturi slobodnih radnih mesta. Istina, struktura slobodnih radnih mestaje veoma nepovoljna, odnosno samo jedna petina slobodnih radnih mesta odnosi se na ponudezaposlenja na neodređeno vreme.U 2007. godini u opštini Pirot je bilo 19.507 zaposlenih lica od kojih je 43,4% bilo ženskog pola.Stopa zaposlenosti se neznatno povećala u 2007. god. u odnosu na 2006. i iznosila je 46,2%, dok jestopa zaposlenosti žena bila nešto niža i iznosila je 41,4%. Najveći broj zaposlenih u privredi ivanprivredi radi u prerađivačkoj industriji (50,9%).U 2007. godini stopa participacije u opštini Pirot je iznosila 66,3%. Prosečna zarada u ovoj opštini u2007. godini iznosila je 21.664 dinara (u odnosu na prosečnu zaradu u Srbiji od 27.759 dinara).1 Ovo je podatak iz popisa 2002. godine.2 Ovo je podatak iz popisa 2002. godine.Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs4

Tabela 1 Kretanje izabranih pokazatelja tržišta rada u opštini Pirot2005 2006 2007 2008Nezaposlenost, opšta, broj 7.935 9.007 8.500 8.586Nezaposlenost, žene, broj 4.130 4.730 4.385 4.411Nezaposlenost, opšta, stopa (%) 28,2 31,8 30,3 n/aNezaposlenost, žene, stopa (%) 32,09 36,00 34,12 n/aZaposlenost, opšta, broj 20.182 19.323 19.507 n/aZaposlenost, žene, broj 8.739 8.406 8.466 n/aKretanje nezaposlenosti u odnosu na 2001 (%) 106,1 120,4 113,7 114,8Kretanje nezaposlenosti u odnosu na 2001 (%), žene 102,3 117,2 108,6 109,3Zaposlenost, opšta, stopa (%) 47,8 45,8 46,2 n/aZaposlenost, žene, stopa (%) 42,7 41,1 41,4 n/aParticipacija, opšta (%) 66,6 67,1 66,3 n/aParticipacija, žene (%) 62,9 64,2 62,8 n/aProsečno trajanje nezaposlenosti (mes) 60,8 54,8 47,5 41,1Prosečno trajanje nezaposlenosti, žene (mes) 70,9 60,1 53,2 46,1Udeo dugoročne nezaposlenosti (%) 82,2 73,3 74,3 68,7Udeo dugoročne nezaposlenosti, žene (%) 83,5 74,9 77,8 71,9Stopa slobodnih radnih mesta 0,6 0,8 0,8 0,8Izvor: RZS.Tabela 2 Izabrani pokazatelji, opština Pirot, 2007Površina (km 2 ) 1.232Dužina puteva (km) 231Dužina puteva po km 2 (%) 18,8Učešće populacije ispod 18 god 1) (%) 18,2Prosečna starost stanovništva 1) 41,8Radni kontingent (15-64) 1) 42.220Radni kontingent, žene (15-64) 1) 20.459Radni kontingent u ukupnom stanovništvu 1) (%) 66,2Učešće nepoljoprivrednog stanovništva (%) 96,30Maks. broj zaposlenih u grani / ukupan broj zaposlenih u privredi i vanprivredi 50,9Maks. broj zaposlenih u grani (prerađivačka) 7.429Zaposleni u privredi i vanprivredi 14.601Zarada po zaposlenom (RSD) 21.664Zarade porast 2007-2001 (%) 428,71) Podaci iz Popisa 2001. godine.Izvor: RZS.Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs5

Grafikon 1 Struktura radnog stanovništva po starosnim grupama, opština Pirot5100460041003600310015-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64starosne grupeIzvor: Popis 2001. godina.Grafikon 2 Struktura nezaposlenih prema stepenu stručne spreme, opština Pirot100%90%80%70%60%50%40%30%20%10%0%2005 2006 2007 2008VII-1VI-1VIVIIIIIIIzvor: Nacionalna služba za zapošljavanje (NSZ).Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs6

Grafikon 3 Struktura nezaposlenih po godinama starosti, opština Pirot100%90%80%70%60%50%40%30%20%10%0%2005 2006 2007 2008preko 50 godina41-50 godina31-40 godina26-30 godina19-25 godinado 18 godinaIzvor: Nacionalna služba za zapošljavanje (NSZ).2.1.2. Iskustva sa terena: ponuda i tražnja za radnom snagom i mogućnosti proizvodnje i plasmanatradicionalnih proizvodaU opštini Pirot je organizovan sastanak kojem su prisustvovali sledeći stejkholderi: predstavnikopštine Pirot, predstavnik Ruralne mreže, predstavnik Nacionalne službe zapošljavanja, predstavnikproizvođača pirotskog kačkavalja (vlasnik lokalne mlekare), nastavnik srednje mlekarske škole,jedan najveći proizvođač pirotske peglane kobasice, predstavnik jednog lokalnog udruženja zaproizvodnju pirotskog ćilima (nevladina organizacija Grlica). Razgovor je vođen individualno sastejkholderima, prema pripremljenom upitniku.U nastavku su pojedinačno prikazani svi analizirani proizvodi s obzirom na stanje ponude i tražnjeza radnom snagom, kao i mogućnosti njihove proizvodnje i plasmana.Proizvod 1: Pirotski ćilimPirotski ćilim je trenutno jedini proizvod u ovoj opštini sa zaštićenim geografskim poreklom. Poredovoga, postoji i inicijativa za zaštitu pirotskih šara i ovaj postupak je u toku.Ponuda radne snageKada je reč o lokalnom stanovništvu koje može da se uključi u proces proizvodnje, moguće je međunezaposlenima identifikovati nekoliko desetina pojedinaca, žena, koje znaju da proizvode ćilim.Najčešće je reč o domaćicama u seoskim gazdinstvima, koje po tradiciji znaju tehniku proizvodnjećilima. Žene koje poznaju način izrade ćilima je moguće identifikovati i među zaposlenima (nadrugim poslovima). One se u slobodno vreme najčešće bave proizvodnjom ćilima. U proizvodnji sudominantno angažovane žene(ćilimarke). Postoji interes za uključivanje u proizvodnju mlađepopulacije, o čemu govori i iskazana zainteresovanost za programe obuke koje je organizovaloudruženje Grlica – udruženje za negovanje i očuvanje starih i umetničkih zanata. Identifikovano jeda u opštini postoji oko 100 žena koje poznaju tehniku proizvodnje ćilima. Od toga, njih 12 je sazavršenom školom za « ćilimara ». Takođe postoji 15-20 žena koje su su završile obuku za tkanjećilima uz pomoć NSZ.Uključivanje novih kadrova u proces proizvodnje podrazumeva obuku. Da bi se savladale osnovetkanja neophodna je obuka u trajanju od minimum tri meseca (8 sati dnevno, 5 dana nedeljno), i jošSrbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs7

tri meseca je neophodno da bi se savladala tehnika izrade šara. Potrebno je pet godina aktivnog radada bi žena posle obuke postala profesionalac. Procenjeni troškovi obuke su oko milion dinara zagrupu od 15 žena, uz obezbeđenu opremu. Identifikovano je da postoji mobilnost (ne)zaposlenih ispremnost da se anagažuju u proizvodnji ćilima. Udruženje Grlica – udruženje za negovanje iočuvanje starih i umetničkih zanata je organizovalo obuke – u grupama od 15 žena, kojima sukurseve držale po dve profesionalne ćilimarke, sa jednim pomoćnikom. Njihovo iskustvo govori dapostoji zainteresovanost žena za uključivanje u proizvodnju ćilima.Tražnja za radnom snagomTražnja za novom radnom snagom postoji, zbog toga što zanat izrade ćilima izumire. Mogućnostnovog zapošljavanja u proizvodnji ćilima se do osnovanja zadruga ili kooperativa svodi nasamozapošljavanje. U Pirotu postoji nekoliko radionica, a postojalo je i akcionarsko preduzećePonišavlje – bivša ćilimarska zadruga, sa radionicom i predionicom, ali je nakon privatizacijepreduzeće propalo, tako da se vlasnica i zaposleni nalaze na tržištu rada. U Pirotu još uvek radipreduzeće Piroteks triko, koje se nekada bavilo proizvodnjom ćilima (tu su proizvedeni ćilimi kojisu poklonjeni Hilandaru), ali se poslednjih godina preorijentisalo na proizvodnju plastike i bliskosarađuju sa preduzećem Tigar. Razlozi odustajanja od proizvodnje ćilima su bili nedovoljno radnesnage i dugotrajan proces proizvodnje.Mogućnosti proizvodnje i plasmana pirotskog ćilimaKarakteristike proizvoda, tehnologija proizvodnje i proizvodni kapaciteti. Pirotski ćilim se upotpunosti ručno izrađuje, na isti način kao pre 400 godina. Njegova vrednost i originalnost jeposledica kvaliteta, trajnosti, boja i načina izrade. Zbog ručne izrade svaki primerak je jedinstven.Svaki je jedinstven i neponovljiv – kao otisak prsta. Ornamenti, oblici i boje čine pritoski ćilimprepoznatljivim svuda u svetu. Puni su simbolizma vizantijskih, grčkih, kineskih i turskih motivakoji su modifikovani zahvaljujući imaginaciji i veštinama pirotskih tkalja. Takođe su dominantni igeometrijski motivi koji su karakteristični za praistorijsku tradiciju izrade predmeta od keramike,bronze i metala. Postojeće tkalje smatraju da je za kvalitet pirotskog ćilima najznačajnija vuna.Smatra se da samo vuna sa Stare planine odgovarajućeg kvaliteta za izradu pirotskog ćilima.Pirotski ćilim se izrađuje na vertikalnom razboju, gde je osnova i potka od čiste runske vune, što jeprava retkost. Ćilim je izuzetne gustine, sadrži preko 1400000 prepleta sa obe strane, a uz to jeizuzetno tanak i lagan. Pirotske tkalje su ornamente ukomponovale na sopstveni način, tako da jeformirano oko 100 različitih originalnih pirotskih ćilima, pri čemu svaki od njih ima svoju priču isvoju vrstu energije.Pirotski ćilim, od pamtiveka, smatran je simbolom ognjišta, porodične sloge i bogatstva, pa se kaotakav i naručivao kod tkalja, pa poklanjao i čuvao, kao zaštitnik kuće i prenosio sa kolena nakoleno. Pirotski ćilim često mešaju sa turskim. Oni po šarama i motivima jesu slični, ali samo naprvi pogled. Osnovne razlike su da, pirotski ćilim ima dva lica, dok turski samo jedno, kao i da sepirotski radi iz jednog komada, a turski iz dve polovine- sastavljene po uzdužnoj osi ćilima. 3Pirotski ćilim ima zaštićeno geografsko poreklo. Od juna 2002. godine pirotski ćilim kao proizvodzaštićen je od strane Zavoda za intelektualnu svojinu, na osnovu Zakona o geografskim oznakamaporekla. Postoji Opštinska komisija za vršenje kontrole kvaliteta izrade i proizvodnje pirotskogćilima koja daje saglasnost i priznanje svojstva ovlašćenog korisnika geografske oznake. Korisnicigeografske oznake su četiri radionice.3 http://www.dijaspora.nu/latinica/radosti_i_tuge_tudjine/index.php?strana=cilimSrbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs8

Postoji inicijativa za zaštitu takozvanih pirotskih šara, kojih ima 96, po kojima su ćilimi sa ovoggeografskog područja diferencirani i prepoznatljivi. Na tim aktivnostima je angažovana opštinaPirot i udruženje Grlica – udruženje za negovanje i očuvanje starih i umetničkih zanata. Do sada nepostoji posebno definisano pakovanje proizvoda, iako postoje inicijative na dizajniranju kartonskihkutija i papirnih kesa. Postoji takođe i ideja da se proizvod prilagodi prodaji u suvenirnicama i usvim većoim gradovima, te da se tržištu ponudi u više veličina i te da se njegova namena zakorišćenje diversifikuje (osim podnih ćilima i prekrivača za sofe mogu se proizvesti i ukrasni ćilimiza zid, za stolove, podmetači za čaše i razne druge vrste predmeta sasvim različite upotrebnevrednosti).Proizvodnja i kapaciteti. Proces proizvodnje ćilima zahteva tehničku veštinu ali i umetnički talenatproizvođača. Proces je dugotrajan, jer je u proseku moguće proizvesti 1,5m 2 ćilima mesečno. Iakopostoje pravila izrade i šaranja ćilima, ona nisu kodirana, niti pretočena u pisana uputstva, Proceszaštite geografskog porekla pirotskih šara, koji je u početnim fazama, bi u isto vreme značio iprecizno definisanje načina proizvodnje (načina izrade, gustine, veličine i pozicije šara, i sl.) štoomogućava standardizaciju u proizvodnji.Uz adekvatnu obuku novih proizvođača i aktivno uključivanje kadrova koji dobro poznaju veštinuproizvodnje ćilima, moguće je po relativno niskim troškovima povećati kapacitete. Najznačajnijifiksni trošak se odnosi na nabavku razboja (oko 300 eura za jedan razboj 1m širine i 2m visine). Nepostoje prepreke u smislu izvora snabdevanja, iako je reč o jednom tradicionalnom i starom zanatuizrade razboja. Ukoliko ćilimarka ima razboj, ona može raditi na tkanju ćilima kod kuće, tako da jemoguće afirmisati kao model zapošljavanja rad kod kuće. Po pitanju nabavke i bojenja sirovina, tj.vune koja se koristi za izradu ćilima, postoje dovoljne količine i razrađeni kanali snabdevanja, nateritoriji opštine, koji bi pratili značajnije povećanje kapaciteta. Mogućnosti za dodatna unapređenjakarakteristika proizvoda, odnose se na mogućnost bojenja vune prirodnim bojama, na Staroj planini.Na taj način bi proizvod bio u potpunosti napravljen od prirodnih materijala, organskog porekla.Prirodno bojenje vune je jedan od zahteva inostranih kupaca. Na taj način bi se dodatno uposlili„mladi penzioneri“, koji na Staroj planini žive nakon odlaska u penziju.Tržište: kupci i konkurencija. Postojeći kupci su ambasade, galerije, kolekcionari, inostrani kupci,privatna preduzeća, ljudi poreklom iz Srbije koji žive u inostranstvu, opština. Najčešće je reč opojedincima, bilo iz zemlje ili inostranstva, koji su već dobro informisani o karakteristikamaproizvoda. Veće zalihe proizvoda ne postoje, jer je proces proizvodnje dugotrajan i tražnja je većaod postojeće ponude.Proizvod se može plasirati na lokalnom, ali i na nacionalnom tržištu. U pirotskoj opštini ali iregionu jugoistočne Srbije, retka su domaćinstva koja nemaju ovaj proizvod. Postoji i inostranatražnja. Identifikovani su kupci koji dolaze iz Sjedinjenih Američkih Država, Grčke, Italije,Slovenije, Bugarske. Inostrana tražnja ne postoji samo za proizvodom, već se pojavljuje i turističkatražnja za programima obuke rada na razboju (iz Italije, na primer, postoje inicijative za otvaranjeinternacionalne škole ćilima u Pirotu, i turisti često rezervišu vreme za rad na razboju, pri posetiPirotu). Inostrani kupci zainteresovani za kupovinu ćilima su već informisani o proizvodu, i kupujućilime većih dimenzija. Inostranu, turističku tražnju treba iskoristiti, u smislu prodaje suvenira –takozvanih šustikli (ćilima malih dimenzija – 60x60cm i manjih).Veoma vredna kolekcija pirotskih ćilima nalazila se u manastiru Hilandar. Pirotskim ćilimima bio jezastrt svečani salon Hilandara. U požaru koji je manastir Hilandar zadesio 2004. godine najveći deote neprocenjive zbirke je izgoreo. Opština Pirot je da bi obnovila kolekciju ćilima u Hilandaru,sredinom prošle godine darivala manastiru 21 ćilim, koje su pirotske tkalje tkale četiri godine.Pirotski ćilim kao proizvod sa zaštićenim geografskim poreklom se odnosi na ćilime koji seproizvedeni na teritoriji opštine Pirot, od sirovina, tj. vune koja se takođe proizvodi u Opštini (StaraSrbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs9

planina). Širom Srbije se mogu naći slični proizvodi, ali oni po svojim karakteristikama ne noseprepoznatljiva obeležja pirotskog ćilima. Postoji nelojalna konkurencija. Najznačajniji obliknelojalne konkurencije se odnosi na upotrebu prepoznatljivih šara sa pirotskih ćilima, na sličnimproizvodima koji se izrađuju širom Srbije i prodaju kao pirotski ćilim. Tkalje drugih krajeva vrločesto pokušavaju da urade šare sa pirotskog ćilima. Ali šare su jako teške posebno što za njih nepostoje šeme već se one uče napamet. Stoga, tkaljama često ne uspeva da ih urade, tako da to bududeformisane šare pirotskog ćilima. Pirotske šare se takođe mogu naći na drugim proizvodima isuvenirima, koji ne potiču iz Pirota. Proizvođači tekstila koriste šare pirotskog ćilima, dizajneri ugrafici za štampanje različitog propagandnog materijala i td.Distribucija. Tražnju za proizvodom nije moguće zadovoljiti trenutnom proizvodnjom. Dodatniproblem je uzrokovan činjenicom da ne postoji definisano mesto prodaje, tako da potencijalni kupcine znaju gde mogu kupiti, ili kod koga naručiti proizvod. Zainteresovani kupci se informišu uličnim kontaktima sa pojedincima, odlaze direktno kod ćilimarki po selima u opštini, kontaktirajulokalna udruženja, opštinu i turističku organizaciju. Prodaja velikim kupcima, poput ministarstava,ambasada i sl. se najčešće realizuje uz posredovanje opštine i lokalnog udruženja, jedan deoproizvodnje se plasira preko galerija u Beogradu i Novom Sadu, koje otkupljuju proizvode direktnood proizvođača.Proizvod ne zahteva posebne uslove čuvanja, skladištenja i transporta, i ima neograničen vektrajanja.Cena. Cena pirotskog ćilima pri kupovini direktno kod proizvođača iznosi oko 200 eura po 1m 2 .Do sada identifikovanih 100 tkalja u opštini Pirot, bi moglo da generiše godišnji prihod od preko350.000 eura, ukoliko bi bile angažovane na tom poslu tokom čitave godine.Promocija. Pirotski ćilim je proizvod koji je poznat na nacionalnom tržištu. Inostrana tražnja kojapostoji govori o tome da proizvod ima određenu reputaciju i na nekim inostranim tržištima.Najznačajniji oblik promocije ćilima predstavljaju sajmovi. Ćilim je do sada izlagan na brojnimsajamskim manifestacijama u Beogradu, Novom Sadu, Nišu, Vrnjačkoj banji, Knjaževcu i dr. Naorganizaciji ovog vida promocije ćilima aktivni su udruženje Grlica – udruženje za negovanje iočuvanje starih i umetničkih zanata i opština Pirot. U Pirotu se takođe organizuje Međunarodnifolklorni festival, u okviru kojeg se izlaže i promoviše ćilim. Pored ćilima inostrani i domaćiposetioci kupuju i druge proizvode narodne radinosti (grnčarija, suveniri, sir i proizvodi od sira...).U opštini Pirot i udruženju Grlica postoji osoba koja se bavila zaštitom geografskog porekla ćilima,trenutno se bavi zaštitom šara na pirotskim ćilimima, organizovanjem programa obuke kadrova iprograma promocije ćilima. Indirektni izvoz kroz privlačenje stranih turista u Pirot ograničen jepostojećim smeštajnim kapacitetima koji su uglavnom veoma niskog kvaliteta.Saradnja. Udruženje Grlica - udruženje za negovanje i očuvanje starih i umetničkih zanata jenajznačajniji oblik saradnje u oblasti proizvodnje ćilima. Registrovano je kao neprofitnaorganizacija, koja okuplja proizvođače, organizuje programe obuke novih kadrova, kao i izložbe idruge oblike promocije ćilima.U toku je formiranje zadruge pod nazivom Zanatska zadruga za izradu ćilima i suvenira – Damskosrce, Pirot, koja bi kao profitna organizacija bila u mogućnosti da se angažuje i na organizovanjuprodaje ćilima. Ćilimarska zadruga u Pirotu nalaziće se u strogom centru grada, u zgradi koja je uvlasništvu firme „Progres", a koju će opština dobiti u vlasništvo prebijanjem dugova sa ovomfirmom na ime neplaćenih poreza. Uskoro će zgrada biti potpuno rekonstruisana. Novac zaosnivanje zadruge, u kojoj će raditi iskusne i najbolje pirotske ćilimarke, obezbeđen je prekoUSAID-a. U opremanju zgrade pomoći će i Ministarstvo za ekonomiju i regionalni razvoj, odsek zaturizam, koje će obezbediti razboje i opremu. Opština Pirot je svim delegacijama delila male ćilimekao suvenire, ali je postojao problem sa količinama, pošto ovaj zanat izumire i sve je manje ljudiSrbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs10

koji se bave time. Zahvaljujući donaciji USAID-a i osnovanju zadruge biće moguća izradakvalitetnih ćilima u većim količinama i u većim dimenzijama, koji se mogu plasirati na svim elitnimturističkim destinacijama u Srbiji, kao i u svim ambasadama u celom svetu. Opština je pri stavu dane treba ići na masovan i jeftin suvenir, već na najviši mogući kvalitet i odgovarajuću cenu.Međutim, ne treba zaobići i segment suvenira po prihvatljivim cenama, malih ćilima – šustikli, kojise mogu i masovno prodavati (trenutna cena šustikle suvenira iznosi 18 eura bez poreza na dodatuvrednost, internet prodaja).U opštini postoji u udruženje Romkinja ćilimarki. Proizvođači ćilima pokazuju visok stepenspremnosti na saradnju i udruživanje. Iako se proizvodnja može obavljati i kod kuće, ćilimarke seokupljaju u prostorijama zadruge u osnovanju, i rade, bez ometanja, čime se povećava njihovaproduktivnost. Postojale su inicijative za saradnju iz Sirogojna, u cilju zaštite starih umetničkihzanata. U tom pogledu se insistira na pomoći države, u smislu oslobađanja od poreza na dodatuvrednost tih kategorija proizvoda.Proizvod 2: Pirotski kačkavaljPirotski kačkavalj, kao i pirotski ćilim je veoma cenjen lokalni proizvod među stanovništvomopštine Pirot. U poređenju s ćilimom međutim, ovaj proizvod je manje poznat na drugim tržištima uSrbiji (mada ne i potpuno nepoznat). Razlog tome pre svega leži u njegovoj slabojrasprostranjenosti u maloprodajnim objektima i na pijacama većih gradova.Pirotski kačkavalj je proizvod čiji je postupak zaštite geografskog porekla u toku. Posle neuspeleinicijative za dobijanjem ovog sertifikata od strane jedne lokalne mlekare, na proceduri zaštitegeografskog porekla angažovala se opština Pirot i očekuje se da će se ovaj postupak veoma skoropozitivno okončati. Korisnici sertifikata biće sve postojeće mlekare u opštini Pirot koje su na listi,ali i one koje to budu želele kasnije jer lista ostaje otvorena.U odnosu na proizvodnju ostalih proizvoda (pirotski ćilim, ali i sjenički sir i lužnička vurda), postojisuštinskih razlika. Pre svega, proizvodnjom pirotskog kačkavalja uglavnom se bave lokalneprivatne i državne mlekare (dakle domanantan deo ponude na tržištu dolazi iz industrijskeproizvodnje, a ne proizvodnja u domaćinstvima). Ipak, proizvodnja kačkavalja je isključivo ručna,radi se na tradicionalan način i ne može se automatizovati. Postoji formalni sistem obrazovanja krozkoji se edukuju potrebni kadrovi u proizvodnji i preradi mleka, te tehnologiji i recepturi izradepirotskog kačkavalja (Srednja stručna škola – Mlekarska škola Pirot).Ponuda radne snagePonuda radne snage je zadovoljavajuća kako u pogledu broja tako i kvalifikovanosti pojedinaca zaproizvodnju pirotskog kačkavalja. U Pirotu postoji srednja mlekarska škola u kojoj se edukujenajveći broj kadrova za proizvodnju i preradu mleka na nivou cele Srbije. Đaci dolaze iz Vojvodinei drugih delova zemlje i zapošljavaju se bilo u lokalnim mlekarama ili se vraćaju u svoja mesta izkojih su došli. U tom smislu mobilnost radne snage je zadovoljavajuća. Pored organizovanjatrogodišnje i četvorogodišnje nastave, ova škola ima mogućnost i iskustva u organizovanjuposebnih programa obuke i prekvalifikacije za poslove mlekarske industrije.U preradi kačkavalja su neznatno više angažovani muškarci jer je reč o fizički malo težem poslu, alipostoje gotovo jednake mogućnosti za zapošljavanje oba pola. Ženska radna snaga bi se mogladodatno angažovati i na poslovima pakovanja i prepakivanja proizvoda (vakumiranje, sečenje većihpogača na komade i pakovanje), mada i ove poslove jednako mogu da obavljaju i muškarci.Ponuda radne snage ne predstavlja barijeru eventualnom povećanju proizvodnih kapacitetapirotskog kačkavalja. Na tržištu rada postoji dovoljno edukovanog kadra, a i prekvalifikacijaSrbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs11

nezaposlenih je relativno laka, može se organizovati u kratkom roku (10 dana obuke) i nijepreterano skupa (oko 250-300 evra po jednom polazniku).Tražnja za radnom snagomNajveći broj edukovanih kadrova za preradu pirotskog kačkavalja do skora je regrutovala Pirotskamlekara u drštvenom/državanom vlasništu, koja je bila i najveći prerađivač mleka (60 000 litara usmeni). Od 2001. godine ova mlekara više ne radi. Pritizovana je 2009. godine kada ju je kupiostrani vlasnik srpskog porekla (Srbin iz Nemačke) i trebalo bi uskoro da počne da radi na preradimleka. Trenutno se na preradi kačkavalja radi u 5 lokalnih mlekara od kojij jedna posluje u sastavuSrednje mlekarske škole, dok je ostalih 4 mlekara u privatnom vlasništvu. Trenutno se na preradikačkavalja radi u 5 lokalnih mlekara od kojih jedna posluje u sastavu Srednje mlekarske škole, dokje ostalih 4 mlekara u privatnom vlasništvu. Kapacitet privatnih mlekara je oko 1000-1500 litara.One rade na granici rentabiliteta, proizvodeći tačno one količine za koje su sigurni da mogu da ihrelativno lako plasiraju na tržištu i kao najveći problem navode naplatu robe. Pirotski kačkavaljproizvodi i nekoliko domaćinstava, ali gotovo isključivo za sopstvene potrebe, te se stoga ovajdomaće proizveden kačkavalj ne nalazi u slobodnoj prodaji. Tražnja za radnom snagom bipotencijalno najveća trebalo da bude u okviru postojećih privatnih mlekara ukoliko bi one doneleodluku o povećanju proizvodnih kapaciteta. Veće količine proizvoda mogle bi da se plasiraju natržištu samo ukoliko bi ono bilo šire posmatrano kao celokupno nacionalno tržište u Srbiji (štozahteva angažovanje na distribuciji proizvoda u svim većim gradovima, kroz sistem veleprodaje imaloprodaje), ali i ukoliko bi lokalni proizvođači bili spremni za izvoz na strana tržišta.Mogućnosti proizvodnje i plasmana pirotskog kačkavaljaKarakteristike proizvoda, tehnologija proizvodnje i proizvodni kapacitet. Pirotski kačkavlj spada utakozvane sireve od parenog testa koji prolaze kroz proces zrenja. Zrenje je specifično i traje dva dotri meseca. Prve nedelje sirevi stoje pojedinačno, druge nedelje stavljaju se po dva sira jedan nadrugi, a sole se samo slobodne površine. Posle tri nedelje na dva sira stavlja se treći. U četvrtojnedelji stavlja se i četvrti i tako ostavljaju se ostavljaju do kraja zrenja. Po završetku zrenjakačkavalj ima oblik spljoštenog cilindra, formiranu izraženu koru svetložute boje, testo jemonolitno, delimično lisnato i elastično. Najbolji je kada se proizvodi u pogačama od 10-12kg, alisu zbog preferencija tržišta proizvođači počeli da ga proizvode i u manjim veknama (1-2kg).Takođe, kao kompromisno rešenje na tržištu se prodaju i kriške isečene iz većih pogača. Kada jepotpuno zreo proizvod se može čuvati bez ikakve ambalaže, ali se u poslednje vreme zbogzakonskih normi praktikuje njegovo vakumiranje.Kačkavalj se pravi se od kravljeg i ovčijeg mleka i može biti čist ili mešanac. Trenutno na tržištuima samo kravljeg kačkavalja jer je ovčije mleko skupo i nema ga dovoljno (smanjen broj ovaca itražnja za pirotskim jagnjetom). Mleko se nabavlja od uzgajivača stoke sa Stare Planine. Upravodostupna količina ove sirovine predstavlja najveće usko grlo u proizvodnji kačkavalja i predstavljabarijeru za njeno eventualno povećanje. Usled niskih otkupnih cena mleka stočari sa Stare Planinesve više smanjuju broj grla, ujedno i sami prerađujući mleko kojim raspolažu u beli sir jer takomogu da ostvare više zarade.Stoga, pretpostavka za veću količinu proizvodnje je otkup mleka. Udruživanjem proizvođača naotkupu mleka mogle bi da se ostvare značajne uštede, postigne bolja cena i kvalitet, ali oni nepokazuju bilo kakve sklonosti za međusobnu saradnju. Čak ni u situacijama kada su pojedini međunjima bili u prilici da kačkavalj izvezu na strana tržišta spremnost na saradnju nije postojala. Naprimer, jedna izvozna šansa (prodaja veće količine kačkavalja na ruskom tržištu) propala je zbogtoga što ostali vlasnici mini mlekara nisu bili spremni da izvozniku predaju sopstvene količineproizvoda kako bi se obezbedio odgovarajući izvozni kontingent.Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs12

Mini mlekare u privatnom vlasništvu trenutno rade s kapacitetom prerade 1000-1500 litara mlekadnevno dok je njihov pun kapacitet 5000 litara dnevno, ali je on smanjen zbog krize. Mlekarskaškola takođe ima registrovanu preradu mleka čiji je kapacitet 3-4 tone mleka dnevno.Tržište: kupci, kanali distribucije i konkurencija. Pirotski kačkavalj je omiljen među stanovnicimaopštine Pirot i okolnih opština koji pripadaju pirotskom i niškom regionu. Proizvod je dostupan uprodaji u lokalnim mini marketima, loklanim mesarama, a može se naći i u mlekarama mada to nijeu skladu sa zakonskim propisima. Najpoznatijim i najkvalitetnijim se smatra kačkavalj koji seprodaje u srednoj mlekarskoj školi. Od poznatih maloprodajnih lanaca, u manjim količinamaproizvod se distribuira jedino kroz objekte IDEA na teritoriji Pirota i nigde više, dok se uMaksijima ne može naći ni u Pirotu, a ni drugim gradovima u kojima ovaj lanac ima svoje objekte.Jedan od razloga je insistiranje ovog maloprodajnog lanca na većim količinama proizvoda od onihkoje su lokalni prerađivači u mogućnosti da isporuče. Pored toga, naši sagovornici takođenaglašavaju da ulazak u maloprodajne objekte Maksija podrazumeva plaćanje nadoknademaloprodavcu (tzv. Slotting fee), a nezadovoljni su i dinamikom plaćanja robe.Ponekad se pirotski kačkavalj može naći i na tržištima Beograda i Čačka, a najviše ga nabavljaju zapotrebe restorana i picerija. Opština je izrazila spremnost da zakupi lokal na većim tržištima (npr.Beograd) u kojim bi se prodavao pirotski kačkavalj, ali ova inicijativa još uvek nije realizoavana.Konkurencija u proizvodnji kačkavalja postoji pre svega među lokalnim mini mlekarama. Proizvodnije standardizovan i postoje varijacije u ukusu i kvalitetu među prerađivačima. U Beogradunekoliko nadležnih institucija trenutno radi na razvoju kultura bakterija i kada se dobije sertifikat ozaštićenom geografskom poreklu svaki prerađivač korisnik sertifikata će morati da koristi istesojeve bakterija u njegovoj proizvodnji. Nelojalnu konkurenciju lokalni prerađivači vide u Niškojmlekari koja proizvodi i plasira na tržište pirotski kačkavalj, što će takođe biti onemogućeno kadase završi procedura zaštite geografskog porekla.Cena. Cena kačkavalja varira (od 470-580dinara po kg) u zavisnosti od toga da li je napravljen odkravljeg ili ovčijeg mleka. Najskuplji kačkavalj je onaj napravljen s većim procentom ovčijegmleka, ali više gotovo da ga nema na tržištu. U poređenju s drugim domaćim kačkavaljima pirotskikačkavalj je i do 50% skuplji, ali su ovo potrošači spremni da plate zbog njegovog boljeg kvaliteta.Promocija. Na promociji pirotskog kačkavalja u proteklom periodu nije bilo značajnih angažovanjakako na strani lokalnih proizvođača, tako ni lokalne samouprave koja po osnovu njegove boljepoznatosti i prodaje mogla da ima koristi za ekonomski razvoj. Opštinska inicijativa na ovom poljuvezuje se prevashodno za zakup štanda na poljoprivrednom sajmu na kojem je izložen proizvod,kao i za angažovanje konsultantske kuće koja će pružiti pomoć za dobijanje HACCP standarda isertifikata o zaštićenom geografskom poreklu.U sklopu turustičke ponude Pirota, takođe nije mnogo urađeno po pitanju promocije ove turističkedestinacije, kao ni ponude pirotskog kačkavalja.Saradnja među proizvođačima. U Pirotu je do sada bilo nekoliko pokušaja udruživanja proizvođačamleka (npr. Udruženje stočara Stara Planina i Projekat Reka mleka). Udruženje stočara StaraPlanina osnovano je s idejom da se zajednički nastupi u pregovorima oko otkupne cene mleka. Ovoudruženje još uvek postoji ali gotovo da ne sprovodi nikakve akcije. Projekat Reka mleka formiranje s namerom da se radi na povećanju kvaliteta mleka i unapređenju higijenskih uslova njegoveproizvodnje i da se pruži pomoć prilikom kupovine zajedničkih mašina. Grupe formirane u okviruovog projekta (npr. Grupa za proizvodnju belog sira) bile su aktivne dok je trajao projekat dok sadaviše ne postoje. Ocena sagovornika je da u Pirotu nema osećaja za timski rad kroz udruživanje.Očekuje se inicijativa i pomoć od lokalne samouprave na formiranju zadruga. Zadruge sepercipiraju kao mesta na koja se dolazi radi ostvarivanja određenih prava, a ne kao mogućnostSrbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs13

njihovog udruženog delovanja kroz timski rad i pojedinačnu odgovornost svakog kooperanta. Stogaje potrebno promeniti svest lokalnih prerađivača ili sačekati da stasaju mlađi ljudi modernijihshvatanja. Prestavnici opštine pokušali su da obezbede novac za pokretanje zadruge koja bifunkcionisala po Norveškom modelu (jedan zadrugar jedan glas) ali to ove godine nije mogućeusled smanjenih fondova Norveške pomoći. Predstavnik mini mlekara koji je učestvovao urazgovoru smatra da bi udruživanje radi obezbeđivanja večih količina proizvoda potrebnih za izvozna strana tržišta i distribuciju kroz maloprodajne objekte bilo korisno. Udruživanje bi svakako bilonajkorisnije radi obavljanja zajedničkih aktivnosti marketinga i prodaje.Proizvod 3: Peglana kobasicaPirotska kobasica je visoko cenjen proizvod među lokalnim stanovništvom koje je na njega veomaponosno i spremno da za kupovinu izdvoji veće količine novca. Gotovo da nema domaćinstva kojena zalihama (u zamrzivačima) nema ovog proizvoda koji se može nabaviti samo u kratkomvremenskom periodu (može se naći u prodaji oko mesec dana u toku jedne godine). Za razliku odprethodna dva proizvoda karakteristična za opštinu Pirot, peglana kobasica još nije ušla u postupaksertifikacije zaštićenog geografskog porekla. Proizvodi se uglavnom u kućnoj radinosti, mada jeimaju i neke lokalne mesare (peglane kobasice dostupne u lokalnim mesarama smatraju se manjekvalitetnim od preglanih kobasica koje proizvode lokalni pojedinci u okviru kućne radinosti).Ponuda radne snagePonuda radne snage postoji i nije ograničavajući faktor eventualnog povećavanja obimaproizvodnje peglane kobasice. Novi kadrovi mogu relativno lako da se uključe u procesproizvodnje, jer je potrebna obuka vrlo kratka i nije skupa.Tražnja za radnom snagomTražnja za radnom snagom koja bi se angažovala u proizvodnji pirotske kobasice je izrazito niska,mada je reč o jednom izrazito traženom proizvodu u opštini Pirot, koji s obzirom na svojekarakteristike može imati i značajan potencijal prodaje na nacionalnom pa i stranom tržištu, malo jevelikih proizvođača. Dakle, iako postoji značajna tražnja za proizvodom, tražnja za radnom snagomje ograničena. Pored nekoliko mesara koje povremeno proizvode peglanu kobasicu, na straniproizvođača se pojavljuje i nekoliko pojedinaca (7-8 većih proizvođača) koji u svojimdomaćinstvima proizvode kobasicu. Oni kobasicu uglavnom proizvode potpuno samostalno, uzangažovanje jednog pomoćnika čiji rad lično kontrolišu. Angažovanje više ljudi smatraju velikimrizikom jer smatraju da ne bi bili u stanju da kontrolišu kvalitet sopstvenog proizvoda.U proizvodnji je dominantno angažovana muška radna snaga, iako ne postoje prepreke zauključivanje žena u proces proizvodnje. Mladi trenutno nisu angažovani na proizvodnji peglanekobasice, niti prema mišljenju jednog proizvođača pokazuju interes.Mogućnosti proizvodnje i plasmana pirotske peglane kobasicePeglana kobasica: karakteristike proizvoda, tehnologija proizvodnje i proizvodni kapaciteti.Peglana kobasica je kobasica od mešanog mesa, proizvodi se samo na području Pirota u malimkoličinama. Poznata samo u užem području i tražena je. Retko se nalazi u slobodnoj prodaji. Možeda se proizvodi samo tokom decembra i januara. Dok se suše na promaji, ne bi trebalo da bude kiše,magle i velikog mraza. Prija im pirotska klima, a najviše im odgovara temperatura od minus pet doplus pet stepeni. Peglana kobasica se pravi od tri vrste mesa, ovčjeg, kozjeg i telećeg. Svinjskomeso se ne stavlja jer se lako i brzo kvari. Meso mora biti vrhunskog kvaliteta, bez trunke masnoće,loja i drugih neželjenih primesa, pa se za jedan kilogram kobasica mora utrošiti najmanje trikilograma mesa. One se termički uopšte ne obrađuju. Kada se naprave, najpre se suše na promaji,Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs14

na tavanu, na temperaturi između minus pet i plus pet stepeni. Za to vreme kobasice svakoga danamoraju da se peglaju flašom, zbog čega se i zovu peglane i dobiju oblik potkovice. To se radi da bise istisnuo sav vazduh iz mesa, koji je često uzrok kvarenja.Postojeći kapaciteti za proizvodnju su relativno ograničeni. Ne postoji organizovana većaproizvodnja proizvoda, već je moguće identifikovati nekoliko pojedinaca koji se baveproizvodnjom.Ne postoji urađena komora za sušenje, koja bi uz ispunjavanje higijensko-sanitarnih uslova,omogućila celogodišnju proizvodnju peglane kobasice. Godišnje pojedinačni proizvođač, usadašnjim uslovima, može da napravi 2 do 2,5t peglane kobasice. Dva radnika dnevno mogu danaprave 150 kg kobasice. Za povećanje kapaciteta je neophodno investirati i u skladišni prostor, jerse kobasica mora čuvati na niskim temperaturama. Druga prepreka za povećanje kapaciteta, prisadašnjoj tehnologiji proizvodnje predstavljaju finansijska sredstva. Kobasica se proizvodi u dva dotri meseca u toku godine, što znači da je neophodno u jednom momentu investirati značajnasredstva u nabavku mesa i drugih sirovina. Da bi se napravio 1 kg peglane kobasice, neophodno jenajmanje 3 kg mesa visokog kvaliteta. Postojeći proizvođači ne koriste mogućnost kreditnogzaduživanja kod banaka, kako bi obezbedili dodatna sredstva i povećali obim proizvodnje.Proizvodnja se obavlja manuelno. Postoje mogućnosti za većom automatizacijom pojedinih fazaproizvodnje. Sirovine su lokalne ali receptura nije precizirana. Tehnološki postupak je ujednačen.Pakovanje proizvoda ne postoji, tj. prodaje se u prirodnom crevu u kojem se kobasica i proizvodi.Vakumiranje kobasice je moguće i poželjno, tj. neće negativno uticati na njen kvalitet.Tržište: kupci, kanali distribucije i konkurencija. Postojeći kupci su domaćinstva u opštini Pirot,restorani, kao i pojedinci koji žive u Beogradu i drugim gradovima Srbije, a poreklom su iz Pirota.Primećeno je da deca posebno vole peglanu kobasicu.Konkurencije, osim među lokalnim proizvođačima čije proizvodne količini u celini apsorbujepostojeće tržište nema. Ne postoji proizvod koji po svom sastavu i tehnologiji proizvodnje podsećana peglanu kobasicu.Iako vrlo tražen lokalni specijalitet retko se može naći u prodaji (imaju je neke lokalne mesare ali jeznatno slabijeg kvaliteta). Najbolja peglana kobasica se kupuje direktno od proizvođača, ili se možeu periodu zime i proleća konzumirati u lokalnim restoranima.Tunis je atraktivno inostrano tržište na koje se u nekoliko navrata peglana kobasica izvozila.Cena. Cena peglane kobasice (vrhunskog kvaliteta) iznosi oko 25 evra (oko 2400 RSD) pokilogramu. U retkim pirotskim mesarama bilo je moguće kupiti peglanu kobasicu po ceni od 1600RSD, koja po mišljenju lokalnih proizvođača nije proizvedena po predstavljenom tehnološkompostupku, napravljena je od mesa nižeg kvaliteta i sadrži veliku količinu soli kako bi se obezbedioprihvatljiv rok trajanja.Promocija. Nisu identifikovani značajniji oblici promocije peglane kobasice. Promotivne aktivnostise svode na inicijative pojedinačnih proizvođača. Ne postoji osoba koja se posebno time bavi. Jedanproizvođač je sa peglanom kobasicom učestvovao na takmičenju starih pirotskih jela. O njemu sunekoliko televizijskih stanica snimile reportaže, i to su jedini oblici informisanja nacionalnog tržištao proizvodu. Proizvod je dobro poznat na području opštine Pirot, ali ne i šire.Saradnja. Proizvođači peglane kobasice ne sarađuju. Saradnju je moguće uspostaviti kako na planunabavke sirovina, tako i na polju proizvodnje, u smislu obezbeđivanja zajedničkih komora zasušenje proizvoda.Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs15

2.2. Babušnica: lokalno tržište rada i potencijali za proizvodnju i plasman lužničke vurde2.2.1. Opšte informacije i stanje na lokalnom tržištu radaOpština Babušnica se nalazi u brdsko-planinskom reonu jugoistočne Srbije. Ukupna površina kojuzahvata je 529 km2 i pokriva Luđičku kotlinu, deo zvonačkog kraja i gornje Zaplanje.Opština Babušnica je sastavni deo Pirotskog okruga. Susedne opštine s kojima se graniči suDimitrovgrad, Pirot, Bela Palanka, Gadžin Han, Vlasotince i Crna Trava. Takođe spada u grupupograničnih opština u Srbiji zbog granice s Bugarskom u dužini od 16 km.Ovu opštinu sa sedištem u Babušnici čini jo 52 sela. Ukupan broj stanovnika ove opštine je 15.734.Zemljište kojim raspolaže je uglavnom poljoprivredno (57%), šume i šumsko zemljište čine 37%,dok na ostalo zemljište otpada 6% teritorije ove opštine. Ukupna dužina puteva je 226km.Pre početka procesa tranizicije dominirajuće industrije u ovoj opštini bile su tekstilna, gumarska,hemijska i mašinska, a u oblasti poljoprivde i prehrambene industrije glavnu ulogu su imalezemljoradničke zadruge. Usled opšte loše ekonomske situacije u zemlji tokom devedesetih godina,većina najvećih industrijskih preduzeća je propala, te Babušnica danas predstavlja jednu odnajnerazvijenijih opština u Srbiji. U samoj Babušnici danas se nalazi nekoliko nekada veomaznačajnih industrijskih firmi koje više uopšte ne rade (npr. DP Balkan MIN, DP Tekstilkolor i dr),rade smanjenim kapacitetom (npr. DP Tigar, DP IMT Standard), ili se još uvek nalaze se upostupku privatizacije (npr. DP Lužnica, DP Ciglana).Kada je reč o poljoprivredi usled velikog procena poljoprivrednog zemljišta kojim opština raspolažei značajnog prirodnog bogatstva ona predstavlja potencijalno jednu od najznačajnijih razvojnihmogućnosti opštine. Stočarstvo se smatra jednom od komparativnih prednosti opštine, ali je onoposlednjih godina u stalnom opadanju (smanjen je stočni fond, ne postoje farme krupne stoke, dokje posebno izražen nedostatak likvidnog preduzeća ili zadruge koji bi se bavili otkupom i razmenompoljoprivrednih proizvoda).U opštini Babušnica živi 15.734 4 stanovnika na 529 km 2 . Prosečna starost stanovništva jeste 48godina, a 13,5% stanovništva je mlađe od 18 godina. Radni kontingent (stanovništvo staro 15-64god.) čini 57% stanovništva. U ovoj opštini stanovništvo je pretežno nepoljoprivredno 5 (88%), alije učešće poljoprivrednog stanovništva iznad republičkog proseka. Dužina puteva po km 2 u ovojopštini iznosi 45,9.U 2007. godini u opštini Babušnica bilo je 2.194 nezaposlenih lica, a u 2008. godini taj broj seneznatno smanjio na 2.107. Skoro polovinu nezaposlenih čine žene. Stopa nezaposlenosti je u 2007.godni iznosila 47,5%. U odnosu na 2001. godinu, broj nezaposlenih je u 2007. bio veći za 60% a u2008. za 54%. Nezaposleni su u 2008. godini na zaposlenje čekali u proseku 45 meseci, a čak tričetvrtine njih je na posao čekalo duže od godinu dana. U opštini Babušnica na jedno slobodnoradno mesto ima više od 3 nezaposlena lica. Ako posmatramo strukturu slobodnih radnih mestamože se reći da nešto više od jedne trećine ovih radnih mesta jeste na neodređeno vreme.Kada je reč o broju zaposlenih u opštini Babušnica u 2007. godini je bilo 2.425 zaposlenih. Neštomanje od polovine zaposlenih su bile žene (44,6%). Stopa zaposlenosti se tokom godina smanjivalai u 2007. godini je iznosila nešto više od jedne četvrtine radno sposobnog stanovništva (26,9%).4 Ovo je podatak iz popisa 2002. godine. Na terenu smo dobili informaciju da trenutno u opštini Babušnica živi oko12000 stanovnika.5 Ovo je podatak iz popisa 2002. godine.Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs16

Najveći broj zaposlenih u ovoj opštini u privredi i vanprivredi obavlja delatnost u prereađivačkomsektoru (54% LISCA, TIGAR).U 2007. godini u opštini Babušnica stopa participacije je iznosila 51,2% dok je stopa participaciježena iznosila 26,2%.Prosečna zarada u ovoj opštini je u 2007. godini iznosila 16.880 dinara (prosečna zarada u Srbiji jeiznosila 27.759 dinara), što predstavlja porast od 217% u odnosu na 2001. godinu.Tabela 3 Kretanje izabranih pokazatelja tržišta rada u opštini Babušnica2005 2006 2007 2008Nezaposlenost, opšta, broj 1.661 1.951 2.194 2.107Nezaposlenost, žene, broj 740 845 1.090 1.034Nezaposlenost, opšta, stopa (%) 35,8 44,3 47,5 n/aNezaposlenost, žene, stopa (%) 35,3 41,2 50,2 n/aZaposlenost, opšta, broj 2.984 2.458 2.425 n/aZaposlenost, žene, broj 1.354 1.204 1.081 n/aKretanje nezaposlenosti u odnosu na 2001 (%) 121,4 142,6 160,4 154,0Kretanje nezaposlenosti u odnosu na 2001 (%), žene 121,7 139,0 179,3 170,1Zaposlenost, opšta, stopa (%) 33,1 27,3 26,9 n/aZaposlenost, žene, stopa (%) 31,8 28,3 25,4 n/aParticipacija, opšta (%) 51,5 48,9 51,2 n/aParticipacija, žene (%) 49,2 48,2 51,0 n/aProsečno trajanje nezaposlenosti (mes) 70,6 55,5 47,6 45,4Prosečno trajanje nezaposlenosti, žene (mes) 75,7 61,2 47,1 50,6Udeo dugoročne nezaposlenosti (%) 92,3 78,2 76,3 75,6Udeo dugoročne nezaposlenosti, žene (%) 91,5 76,2 73,4 83,5Stopa slobodnih radnih mesta 0,4 0,5 0,4 0,3Izvor: RZS.Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs17

Tabela 4 Izabrani pokazatelji, opština Babušnica, 2007Broj stanovnika 1) 15.734Površina (km 2 ) 529,0Dužina puteva (km) 243,0Dužina puteva po km 2 (%) 45,9Učešće populacije ispod 18 god 1) (%) 13,5Prosečna starost stanovništva 1) 48,1Radni kontingent (15-64) 1) 9.013Radni kontingennt, žene (15-64) 1) 4.255Radni kontingent u ukupnom stanovništvu 1) (%) 57,3Učešće nepoljoprivrednog stanovništva (%) 88,2Maks. broj zaposlenih u grani / ukupan broj zaposlenih u privredi i vanprivredi 54,0Maks. broj zaposlenih u grani (prerađivačka) 1.069Zaposleni u privredi i vanprivredi 1.980Zarada po zaposlenom (RSD) 16.880Zarade porast 2007-2001 (%) 317,71) Podaci iz Popisa 2001. godine.Izvor: RZS.Grafikon 4 Struktura radnog stanovništva po starosnim grupama, opština Babušnica130012001100100090080070060015-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64starosne grupeIzvor: Popis 2001. godine.Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs18

Grafikon 5 Struktura nezaposlenih prema stepenu stručne spreme, opština Babušnica100%90%80%70%60%50%40%30%20%10%0%2005 2006 2007 2008VII-1VI-1VIVIIIIIIIzvor: NSZ.Grafikon 6 Struktura nezaposlenih po godinama starosti, opština Babušnica100%90%80%70%60%50%40%30%20%10%0%2005 2006 2007 2008preko 50 godina41-50 godina31-40 godina26-30 godina19-25 godinado 18 godinaIzvor: NSZ.2.2.2. Iskustva sa terena: ponuda i tražnja za radnom snagom i mogućnosti proizvodnje i plasmanalužničke vurdeProizvod 4: Lužnička vurdaPonuda radne snageU opštini Babušnica je organizovan sastanak kojem su prisustvovali sledeći učesnici: nekolikopredstavnika opštine Babušnica, predstavnik Ruralne mreže, predstavnik lokalne turističkeorganizacije, predstavnik Nacionalne službe zapošljavanja i jedan broj lokalnih proizvođača lužičkevurde. Razgovor je vođen prema pripremljenom upitniku.Prema mišljenju stejkholdera ustanovljeno je da kada je reč o ponudi radne snage u ovoj opštini nepostoje prepreke za eventualno povećanje proizvodnje lužičke vurde. Ovakav zaključak izveden jena osnovu ocene lokalnih proizvođača da sam proces proizvodnje proizvoda nije previše složen. ToSrbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs19

otvara mogućnosti za uključivanje različitih profila nezaposlenih osoba, uključujući i one sa nižimnivoima obrazovanja, u proces proizvodnje. Takođe, prekvalifikacija radne snage nije složena, nitiskupa i moguća je uz angažovanje i podršku lokalne Nacionalne službe za zapošljavanje, krozodgovarajuće programe obuke.U proizvodnji lužičke vurde dominantno učestvuje ženska radna snaga, ali to nije isključivo, jer uprocesu proizvodnje mogu podjednako da učestvuju i muškarci i žene. Štaviše najveći loklaniproizvođač je muškarac koji proizvodi veće količine proizvoda u okviru porodičnog gazdinstvazajedno sa svojom majkom. Takođe, dominantno je učešće starijeg stanovništva u proizvodnji.Proizvod proizvode starije žene, domaćice, ali i one zaposlene u prerađivačkoj industriji (npr.LISCA) koje u ovome vide mogućnosti za ostvarivanjem dodatnog prihoda. S druge strane, učesniciu razgovoru smatraju da mladi koji žive u opštini Babušnica nisu dovoljno motivisani zapoljoprivrednu proizvodnju i ne poznaju tradicionalnu recepturu.U regionu Pirota postoji izražena mobilnost radne snage, iz manjih sela i opština ka većim ali iobrnuto. Na tržištu rada identifikovani su raspoloživi stručni kadrovi za preradu mleka (Mlekarskaškola Pirot), koji mogu biti angažovani u procesu proizvodnje (prema podacima NSZ regsitrovanoje šestoro sa trećim i jedan tehničar sa četvrtim stepenom stručne spreme). Na osnovu navednog,cenimo da je stanje na strani ponude na tržištu rada za proizvodnju lužičke vurde zadovoljavajuće.Ova ponuda uzima ili može da uzme oblik raspoloživosti za rad na proizvodnji vurde ne samo uformi glavnog zanimanja, nego i dopunske aktivnosti već zaposlenih osoba ili inače trenutnoneaktivnih osoba, npr. domaćica.Tražnja za radnom snagomProizvodnja vurde se odvija u poljoprivrednim gazdinstvima. Poljoprivredna gazdinstva nisu pravnalica koja mogu da zapošljavaju nove radnike. Stoga u sadašnjim okolnostima klasične tražnje zanovom radnom snagom nema. Mogućnost novog zapošljavanja u proizvodnji vurde svodi se namogućnost samozapošljavanja, tj. na razvoj preduzetničke inicijative u ovoj opštini, ili investiranjenovog kapitala u proizvodnju ovog proizvoda. Takođe, ovde očigledno postoji prostor za iniciranjezapošljavanja na proizvodnji vurde kroz osnivanje zadruga i kooperativa.Mogućnosti proizvodnje i plasmana lužničke vurdeKarakteristike proizvoda, tehnologija proizvodnje i proizvodni kapaciteti. Vurda je mlečni proizvodkoji pripada tipu kiselo-kazeinskih sireva bele boje, koji se proizvodi i služi sa dodatkom povrća(paprika). Glavna specifičnost proizvoda leži u njegovoj tehnologiji proizvodnje, zrenja iskladištenja te ovaj proizvod predstavlja jedini mlečni proizvod u tipu kiselokazeinskog sira u Srbijikoji ima proces zrenja. Proizvodnja je sezonskog karaktera i počinje u septembru. Proces zrenjatraje oko 2 meseca, tokom kojih se proizvod čuva skoro hermetički zatvoren i pod pritiskom (navrhu se ravnomerno rasporedi vreća čistog šljunka koja treba da pritiska vurdu tokom procesazrenja). Na taj način prve količine vurde spremne za prodaju i konzumaciju stižu početkomnovembra i ima ga na tržištu u narednih šest do sedam meseci u zavisnosti od dinamike prodaje.Proizvod se priprema i čuva u većim posudama (5-15 kg).Osnovna sirovina za proizvodnju vurde je mleko i ono se nabavlja od uzgajivača stoke. Većiproizvođači vurde većinom otkupljuju potrebne količine mleka od uzgajivača stoke. U spetembrukada počinje proizvodnja vurde celokupna količina mleka se proda proizvođačima ovog proizvoda(ništa ne ide na otkup za potrebe lokalne mlekare). Jedan od problema u prozvodnji većih količinavurde leži u smanjenju raspoloživih količina osnovne sirovnine. Naime, stočni fond je u ovojopštini znatno smanjen zbog problema vezanih za otkup mleka. Uzgajivači stoke su nezadovoljnicenom mleka u otkupu, a posebno se žale na kašnjenje plaćanja, koja su i do šest meseci. Smatrajuda je zakon na strani dužnika i nisu motivisani da proizvode veće količine mleka. OgraničenaSrbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs20

količina osnovne sirovine u periodu proizvodnje vurde predstavlja najveću barijeru značajnijempovećanju obima proizvodnje u kratkom roku. Jedan od načina za prevazilaženje ovog problema jeproizvodnja vurde tokom cele godine uz obezbeđenje boljih mogućnosti za njeno skladištenje.Drugi obavezni sastojak proizvoda je paprika, čija proizvodnja ima sezonski karakter. Pošto paprikana tržištu ima do novembra, celokupna količina vurde za prodaju u jednoj sezoni proizvede setokom 3 meseca (od septembra do novembra). Rok trajanja proizvoda je šest do sedam meseci, te seuz adekvatno skladištenje proizvod može konzumirati do maja.Međutim, tehnološke mogućnosti za proizvodnju vurde tokom cele godine postoje, jer postojeadekvatni načini konzerviranja paprike, tako da se očuva isti kvalitet proizvoda uz minimalnevarijacije. Druga pretpostavka proizvodnje i prodaje vurde tokom cele godine se odnosi naobezbeđivanje adekvatnih uslova za skladištenje proizvoda, posebno tokom letnjih meseci (do 8stepeni Celzijusa). Sezonalnost proizvodnje, međutim, prati i sezonski karakter tražnje, jer su kupciuglavnom naviknuti da vurde nema tokom letnjih meseci, pa tada ne iskazuju potrebu za ovimproizvodom. Ipak, ukupliko bi proizvod postao raspoloživ i tokom letnjih meseci pretpostavka je ida bi navike u potrošnji mogle relativno lako da se promene, posebno kroz dalju diversifikacijuponude (na primer služenje ovog proizvoda uz drugo sezonsko povrće, kao što je paradajz).Posebno, ako bi se postiglo da se tržište proširi izvan svog tradicionalnog prostora kroz medijskukampanju i dostupnost npr. u velikim gradovima Srbije, tražnja za vurdom mogla bi da izgubi svojgotovo isključivo lokalni i sezonski karakter.Proces prerade sirovina nije složen i ne zahteva posebnu opremu. Prosečan pojedinačni proizvođačmože (8 radnih sati) da preradi 500 litara mleka dnevno, od čega se dobija oko 150 kg vurde. Uzbolju organizaciju posla, moguće bi bilo i povećanje produktivnosti. Glavna ograničenja vezana zaproširenje kapaciteta i povećanje proizvodnje tiču se mogućnosti skladištenja proizvoda.Individualni proizvođači, takođe nisu skloni riziku te nastoje da proizvode količine proizvoda zaveć poznate kupce, dok se jedan manji deo prodaje na pijacama.Tržište: kupci i konkurencija. Ključni kupci su uglavnom poznati pojedinci koji su unapred naručiliodređene količine proizvoda. Proizvod se proizvodi u velikim posudama i prodaje u većimkoličinama (5-15kg). Kupci često donose sopstvenu ambalažu. Proizvod se prodaje na lokalnojpijaci, kao i na pijacama u Nišu i Pirotu. Pored okolnih opština iz regiona Pirota i Niša, najvećetržište je Vojvodina gde odlaze veće količine ovog proizvoda. Glavni kupci vurde u Vojvodini sudoseljenici koji su poreklom iz regiona Pirota i Niša i koji vurdu pamte kao proizvod iz svogdetinjstva i mladosti (tzv. nostalgičari). Određena količina proizvoda se na tržište plasira krozrestorane. Zalihe proizvoda ne postoje, jer se sve količine tokom zime prodaju. Proizvođači ističuda je tražnja veća od ponude proizvoda, te da bi se dodatne količine vrlo lako prodale na tržištu.Međutim, nedostatak inicijalnog kapitala i/ili izbegavanje rizika utiču na proizvođače da se opredeleza proizvodnju tačno određenih količina koje lako mogu da prodaju poznatim kupcima ili naokolnim pijacama.Potrošači iz drugih zemalja koji su imali prilike da probaju ovaj proizvod su izrazito pozitivnoreagovali, shodno tome postoji potencijal prodaje proizvoda na stranim tržištima. Međutim, u prvojfazi komercijalizacije proizvoda u skladu sa identifikovanim barijerama na strani proizvodnje idistribucije, realnije je razmišljati o indirektnom izvozu kroz kreiranje i zadovoljavanje turističketražnje. Opština Babušnica ima i prirodne i kulturno-istorijske predispozicije za razvoj turizma,međutim u ovoj fazi one ostaju neiskorišćene pre svega zbog nerazvijene turističke infrastrukture(nepostojanje smeštajnih kapaciteta, loša komunikaciona infrastruktura). Lokalna inicijativa zarazvojem turizma u opštini Babušnica postoji, tako da postoje aktivnosti na planu sajamskog imanifestacionog turizma od strane turističke organizacije Babušnica.Proizvodnja vurde se vezuje isključivo za geografsko područije koje pokriva opština Babušnica.Postoje proizvodi pod sličnim imenom (npr. Pirotska Urda, Lužnički sir sa paprikom – NiškaSrbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs21

mlekara i lokalna mlekara Ekomleko koja proizvodi vurdu sa paprikom iz turšije, dok se originalnaLužnička Vurda proizvodi sa sirovom paprikom). Tradicionalno proizvedena Lužnička Vurda jejedini kiselo kazeinski proizvod koji se dobija vrenjem. Percepcija lokalnih proizvođača je dapostojeća konkurencija ne ugrožava imidž njihovog proizvoda.Kanali distribucije. Proizvođači samostalno organizuju distribuciju (dopremaju do mesta potrošnje)ili kupci dolaze na mesto prodaje. Veće količine proizvoda prodaju se po principu direktne prodaje,jer proizvođači već imaju svoje kontakte (tj. kupce koji od njih svake godine naručuju ovajproizvod). U takvim slučajevima ili kupci sami dolaze da preuzmu porudžbinu ili se ona šalje uodredište (npr. redovnom autobuskom linijom). Ovo predstavlja neformalni vid fizičke distribucijejer se prevashodno radi o dobrovoljnom pristanku autoprevoznika da dopreme proizvod do mestapotrošnje gde ga lično preuzima sam kupac. U sezoni se na pijacama u opštini Babušnica pojavljujui veliki kupci koji kupuju u cilju dalje distribucije i prodaje finalnim potrošačima. Vurdaproizvedena u domaćinstvima ne može se naći u maloprodajnim objektima.Ovakvi kanali distribucije predstavljaju usko grlo za povećanje proizvodnje lužničke vurde. Upostojećim uslovima proizovođači teško da mogu da proizvode i prodaju veće količine iz najmanjenekoliko razloga: 1) nedostatak skladišnog prostora, 2) potreba za dodatnim angažovanjem naposlovima prodaje (traženje novih kupaca) i 3) nerešeno pitanje transporta uporedo sa izrazitološom putnom mrežom.Cena. Cena se kreće od 180-220din po kilogramu. Prodaju se količine od 5 do 15kg . Proizvođačisu spremni da prodaju i po nižim cenama ukoliko bi se od njih otkupljivale veće količine. S drugestrane ukoliko bi se proizvod pakovao u manja pojedinačna pakovanja (0,5-1kg) postojala bimogućnost prodaje po višim cenama.Promocija. Najznačajniji oblik promocije vurde jeste živa reč. Reč je o tradicionalnom proizvodukoji je poznat u regionu. Promocija na drugim tržištima se realizovala kroz dva sajma - Sajamturizma u Beogradu i Sajam hrane u Novom Sadu. Predstavnici lokalne turističke organizacije usaradnji sa opštinom organizovali su i lokalnu sajamsku izložbenu manifestaciju. U planu jeorganizovanje posebne manifestacije izložbeno-prodajnog karaktera, u drugoj polovini oktobra2009. godine koja bi bila atraktivna za veći broj posetilaca. Postoje aktivnosti na produkcijipromotivnih materijala za potrebe sajamskih nastupa. Osnovni cilj organizovanja ovakvih događajajeste razvoj turizma i promocija vurde. Glavni poroblem je nepostojanje smeštajnih kapaciteta inedovoljna motivacija lokalnog stanovništva da razvijaju seoski turizam.Promocijom vurde za sada se najviše bave predstavnici lokalne samouprave koji posedujuodgovarajuća znanja i motivaciju. Važno je naglasiti da se oni tim poslovima bave volonterskipored svojih tekućih obaveza.Saradnja među proizvođačima. U Babušnici smo identifikovali tri udruženja u poljoprivredi:Udruženje voćara, Udruženje stočara i Udruženje pčelara. Realna potreba za saradnjom postoji zbogvelike usitnjenosti proizvođača i to kako u domenu horizontalnog tako i u domenu vertikalnogpovezivanja. Lokalni proizvođači međutim izrazito negativno reaguju na mogućnost formiranjazadruga zbog prethodnog negativnog iskustva koje je izazvalo veliko nepoverenje u ovakav vidpovezivanja. Kada bi postojala podsticajna sredstva koja bi se iskoristila kao početni kapitalpostojala bi jača motivacija lokalnih proizvođača za ovakav vid saradnje. Lokalna domaćinstvanemaju kapital za neka veća ulaganja koja smatraju visoko rizičnim. Takođe nemaju želju zaudruživanjem sredstava i iskazuju visok stepen nepoverenja u zadruge i skeptični su u pogledunjihovog uspešnog delovanja. Ipak, zadrugu koja bi poslovala po principu otkupa gotovog ili poluproizvodauz plaćanje odmah po preuzimanju robe radi daljeg plasmana lokalni proizvođači videkao dobro rešenje. Zbog visoke sklonosti izbegavanja rizika proizvođača, ovaj vid zadruge bipredstavljao moguće rešenje identifikovanih problema. Takva zadruga bi mogla da regrutuje jedanSrbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs22

oj nezaposlenih lica koji bi se bavili doradom proizvoda, pružanjem usluga skladištenja,transporta i plasmana proizvoda. Opština ima potencijala da stavi na raspolaganje jednu upravnuzgradu i prostoriju koja ispunjava higijensko-sanitarne uslove proizvodnje. Dodatno je potrebnorešiti probleme transporta i skladištenja. Pozitivni efekti rada zadruge se ogledaju i u većimmogućnostima za standardizaciju proizvoda tako da se minimiziraju varijacje u sastavu, kvalitetu idrugim karakteristikama proizvoda različitih proizvođača. Potrebno je nabaviti savremenu opremuza proizvodnju i preradu i usavršiti tehnološki postupak u smislu korišćennja sojeva bakterija kojerade u određenim intervalima temperatura tako da omogućavaju održavanje proizvoda u relativnodužem vremenskom periodu. Standardizacija proizvoda nije nužan uslov (dozvoljene su određenevarijacije) ali standardizacija tehnološkog procesa je neophodna i preko zadruge lako izvodljiva.Procena je da takva ulaganja na premašuju 45000 evra. Moguće je primeniti koncept organsketehnologije zbog specifičnosti karakteristika područja (nije razvijena industrija, velike teritorije podpašnjacima koje se ne tretiraju herbicidima i pesticidima). Za afirmaciju zemljoradničkih zadruga uregionu neophodno je edukovati stanovništvo i objasniti značaj novog vida zadrugarastva u odnosuna zadrugarstvo u društvenoj svojini.2.3. Svrljig: lokalno tržište rada i potencijali za proizvodnju i plasman svrljiškog belmuža2.3.1. Opšte informacije i stanje na lokalnom tržištu radaOpština Svrljig nalazi se u svrljiškoj kotlini koju preseca reka Svrljiški Timok i zauzima površinuod 497 km2. Centar opštine je Svrljig, dok opštinu čini još 38 sela. Po konfiguraciji terena, područjeopštine Svrljig je brdsko planinskog tipa u kome visija zauzima gotovo 70% teritorije. Ravničarskideo se prostire duž sliva reke Svrljiški Timok. Opština Svrljig pripada Nišavskom okrugu. Ukupanbroj stanovnika opštine prema popisu 2002 je 17.284, dok u opštinskom centru živi 7.705stanovnika. Broj stanovnika u opštini drastično se smanjivao tokom prethodnih decenija (1961.ovde je živelo oko 35.000 stanovnika) i taj trend se nastavlja. Do početka procesa tranzicija u ovojopštini je većina zaposlenih radila u mašinskoj industriji, kao i tekstilnoj industriji idrvnoprerađivačkoj industriji (postojala je fabrika nameštaja). Ove firme su uglavnomprivatizovane ili se nalaze u stečaju. Privatizovane firme danas zapošljavaju znatno manji brojradnika nego pre procesa privatizacije. Stoga, i jedina srednja škola u opštini danas više ne obrazujekadrove za ovu industriju, već postoje samo tri smera koja učenike obrazuju za sledeća zanimanja:trgovac, ekonomski tehničar i automehaničar.Sa prosečnim dohotkom po glavi stanovnika među najnižim u Srbiji, ova opština spada u rednajnerazvijenijih opština (IV kategorija). Stanovništvo se bavi poljoprivredom (2900 domaćinstava,oko 50% ukupnog broja domaćinstava ima registrovano poljoprivredno gazdinstvo). Oko 10%porodica se angažuje na sakupljanju lekovitog bilja i pečuraka (nekada je u ovoj opštini postojaojedan pogon slovenačke fabrike lekova Krka, pa je deo stanovništva obučen za sakupljanjelekovitog bilja i pečuraka čime opština zbog specifičnih prirodnih uslova i danas obiluje). U opštiniSvrljig registrovano je 109 privrednih društava i oko 700 radnji. Ukupan broj zaposlenih u ovimpreduzetničkim formama je 1020.Stranih direktnih investicija je bilo iz Bugarske i Hrvtaske. Firme koje su privatizovane na ovajnačin danas rade solidno i očekuje se da će uskoro zaposliti dodatnih 150 ljudi. Lokalnostanovništvo je u prethodnom periodu odlazilo na Zapad i među njima ima povratnika, ali ne iznačajnijih ulaganja. Danas stanovništvo uglavnom migrira ka obližnjim većim gradovima (npr. Nišgde mlado stanovništvo masovno odlazi).Prosečna starost stanovništva Svrljiga je čak 49 godina, a 12,5% stanovništva je mlađe od 18godina. Učešće stanovnika starosti između 15 i 64 godina, odnosno učešće radnog kontingenta uukupnom stanovništvu u ovoj opštini iznosi 58,5%. Prema popisu stanovništva, stanovništvo seSrbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs23

pretežno bavi nepoljoprivrednim delatnostima (78,6%) 6 , premda ovaj podatak treba uzeti sarezervom, imajući u vidu i gorenavedeni broj registrovanih poljoprivrednih domaćinstava. Dužinaputeva po km 2 u ovoj opštini iznosi 46,5.Broj nezaposlenih u opštini Svrljig u 2007. godini iznosio je 2.150, a u 2008. godini taj broj sesmanjio na 1656. Skoro polovinu svih nezaposlenih čine žene. Stopa nezaposlenosti je u 2007.godini iznosila 37,4%. U 2007. godini je broj nezaposlenih opao za 13% u odnosu na 2001. godinu,dok je taj pad bio još veći u 2008. kada je bilo 33% manje nezaposlenih u odnosu na 2001. godinu.Nezaposleni su u 2008. u proseku čekali na zaposlenje u proseku 51,3 meseci, a čak četiri petinenjih je na zaposlenje čekalo duže od godinu dana. Stopa slobodnih radnih mesta u ovoj opštini u2008. godini je iznosila 0,18 što znači da u proseku pet nezaposlenih konkuriše za jedno radnomesto. Nešto više od 40% ovih slobodnih radnih mesta jeste na neodređeno vreme.U opštini Svrljig u 2007. godini je bilo 3.596 zaposlenih, od čega su nešto više od jedne trećinečinile žene (35,5%). Stopa zaposlenosti je konstantna u periodu 2005.-2007. i iznosi 35,5%. Najvećiborojzaposlenih u ovoj opštini u privredi i vanprivredi obavlja delatnost u prerađivačkom sektoru(58,9%).U 2007. godini u opštini Svrljig stopa participacije je iznosila 56,8%, dok je stopa participacije ženaiznosila 22,3%.Prosečna zarada u ovoj opštini je u 2007. godini iznosila 12.313 dinara (prosečna zarada u Srbiji jeiznosila 27.759 dinara), što predstavlja porast od 84% u odnosu na 2001. godinu.Tabela 5 Kretanje izabranih pokazatelja tržišta rada u opštini Svrljig2005 2006 2007 2008Nezaposlenost, opšta, broj 2.125 2.189 2.150 1.656Nezaposlenost, žene, broj 1.111 1.124 1.040 815Nezaposlenost, opšta, stopa (%) 37,1 37,8 37,4 n/aNezaposlenost, žene, stopa (%) 43,8 45,6 44,9 n/aZaposlenost, opšta, broj 3.595 3.596 3.594 n/aZaposlenost, žene, broj 1.423 1.341 1.276 n/aKretanje nezaposlenosti u odnosu na 2001. god (%) 85,9 88,5 87,0 67,0Kretanje nezaposlenosti u odnosu na 2001., žene, (%) 95,9 97,0 89,7 70,3Zaposlenost, opšta, stopa (%) 35,5 35,5 35,5 n/aZaposlenost, žene, stopa (%) 29,7 28,0 26,6 n/aParticipacija, opšta (%) 56,6 57,2 56,8 n/aParticipacija, žene (%) 53,0 51,5 48,4 n/aProsečno trajanje nezaposlenosti (mes) 56,7 52,3 54,5 51,3Prosečno trajanje nezaposlenosti, žene (mes) 63,0 58,7 63,5 57,7Udeo dugoročne nezaposlenosti (%) 77,9 80,4 88,1 81,4Udeo dugoročne nezaposlenosti, žene (%) 80,6 83,0 91,3 82,5Stopa slobodnih radnih mesta 0,12 0,14 0,15 0,17Izvor: RZS.6 Ovo je podatak iz popisa 2002. godine.Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs24

Tabela 6 Izabrani pokazatelji, opština Svrljig, 2007Broj stanovnika 1) 17.284Površina (km 2 ) 497Dužina puteva (km) 231Dužina puteva po km 2 (%) 46,5Učešće populacije ispod 18 god 1) (%) 12,5Prosečna starost stanovništva 1) 48,8Radni kontingent (15-64) 1) 10.111Radni kontingennt, žene (15-64) 1) 4.783Radni kontingent u ukupnom stanovništvu 1) (%) 58,5Učešće nepoljoprivrednog stanovništva (%) 78,6Maks. broj zaposlenih u grani / ukupan broj zaposlenih u privredi i vanprivredi 58,9Maks. broj zaposlenih u grani (prerađivačka) 1.167Zaposleni u privredi i vanprivredi 1.982Zarada po zaposlenom (RSD) 12.313Zarade porast 2007-2001 (%) 465,91) Podaci iz Popisa 2001. godIzvor: RZSGrafikon 7 Struktura radnog stanovništva po starosnim grupama, opština Svrljig15001400130012001100100090080070060015-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64starosne grupeIzvor: RZS.Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs25

Grafikon 8 Struktura nezaposlenih prema stepenu stručne spreme, opština Svrljig100%90%80%70%60%50%40%30%20%10%0%Izvor: NSZ.2005 2006 2007 2008VII-1VI-1VIVIIIIIIGrafikon 9 Struktura nezaposlenih po godinama starosti, opština Svrljig100%90%80%70%60%50%40%30%20%10%0%2005 2006 2007 2008preko 50 godina41-50 godina31-40 godina26-30 godina19-25 godinado 18 godinaIzvor: NSZ.Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs26

2.3.2. Iskustva sa terena: ponuda i tražnja za radnom snagom i mogućnosti proizvodnje i plasmanasvrljiškog belmužaProizvod 5: Svrljiški belmužPonuda radne snageU opštini Svrljig je organizovan sastanak sa gospodinom Vladanom Krstićem, sekretarom zaprivredu koji je ujedno i jedini predstavnik lokalnih proizvođača svrljiškog belmuža. Razgovor jevođen prema pripremljenom upitniku. Pored toga, organizovan je i sastanak sa predstavnikomNacionalne službe zapošljavanja.Ponuda radne snage u ovoj opštini je zadovoljavajuća. Dok oko 50% nezaposlenih ima završenuosnovnu školu, postoji i dovoljan broj nezaposlenih sa višim kvalifikacijama (srednja škola, ali i 30nezaposlenih sa visokim obrazovanjem i jedan doktor nauka). Veliki broj nezaposlenih su mladikoji su radno iskustvo sticali kod kuće ili radeći kod privatnih poslodavaca, ali nisu nikad biliprijavljeni (nemaju upisan staž). Mogućnosti za sticanje obrazovanja u opštini su do nivoa srednješkole (međutim svi profili zanimanja su trenitno suficitarni). Usled činjenice da je reč onajnerazvijenijoj opštini roditelji uglavnom nisu u mogućnosti da decu šalju na školovanje u drugegradove i regione. Mobilnost radne snage u ovoj opštini se ocenjuje kao visoka – međutim dok sunekada u velikom broju radnici dolazili u Svrljig da rade u mašinskoj i tekstilnoj industriji sadamladi uglavnom odlaze u Niš i druge veće gradove.S obzirom na to da se u proizvodnji svrljiškog belmuža mogu podjednako angažovati i muškarci ižene, kao i na to da se pojedinci mogu relativno lako prekvalifikovati i obučiti za poslove prerade iproizvodnje (u obližnjem Pirotu postoji mlekarska škola), ali i druge prateće aktivnosti u domenuponude radne snage ne postoje prepreke za povećanje proizvodnje ovog proizvoda uz angažovanjenezaposlenih sa tržišta rada.Tražnja za radnom snagomSvrljiški belmuž je proizvod koji se pravi u domaćinstvima za ličnu potrošnju, dok se proizvodnjaza trište obavlja samo u jednoj lokalnoj mlekari koja ga prodaje na tržištu Svrljiga, Niša, Pirota iokolnih gradova. U mlekari se proizvod proizvodi potpuno automatizovano i na tome je angažovano4 radnika, koji svi imaju stručne kvalifikacije (tehnolozi ili mlekari). U ovom momentu ne postojidodatna tražnja za radnom snagom, jer mlekara radi kapacitetom od 1000 litara mleka dnevno uznameru da se taj kapacitet poveća na 1500 litara, pri čemu nema potrebe za povećanjem brojaradnika. Uključivanje domaćinstava u proizvodnju većih količina belmuža se ne razmatra kaoopcija usled činjenice da ona nemaju adekvatnu tehnologiju za pravljenje i čuvanje belmuža radinjegove prodaje na tržištu.Mogućnosti proizvodnje i plasmana svrljiškog belmužaKarakteristike proizvoda, tehnologija proizvodnje i proizvodni kapaciteti. Svrljiški belmuž jetradicionalni pastirski specijalitet od sira i kombinacije kukuruznog i pšeničnog brašna. Spada ugrupu topljenih sireva i služi se kao toplo predjelo ili glavno jelo. Osnovni sastojak je svrljiškipunomasni sir, uz dodatak brašna od maksimalno 20%. Mlekara u kojoj se proizvodi belmuž samaproizvodi punomasni sir (osnovnu sirovinu za proizvodnju belmuža) dok mleko otkupljuje odlokalnih proizvođača (domaćinstava iz opštine Svrljig). Proizvodnja belmuža u mlekari jeautomatizovana, s tim što se on proizvodi po tradicionalnoj recepturi, prilagođenoj modernimstandardima kontrole kvaliteta. Najpre se punomasni sir otopi na visokim temperaturama, a zatim seu njega dodaje brašno uz mešanje tako dobijene smese u za to posebno napravljenom kazanu. Poštoje reč o najsterilnijem proizvodu u mlekarstvu, ovaj proizvod spada u red relativno trajnihSrbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs27

proizvoda (rok trajanja i do 45 dana). U ovom momentu se belmuž proizvodi u dovoljnimkoličinama da se zadovolji postojeće tržište i nikada ga nema na zalihama. Od 1000 litara mlekadobija se oko 200 kg belmuža. Mlekara međutim, pored belmuža proizvodi i svrljiški beli sir, sir sasremušem, kačkavalj i druge mlečne proizvode.Belmuž se pakuje i prodaje u manjim pojedinačnim pakovanjima – 100 do 200gr. Pakuje se u PVCambalažu, u kojoj se kasnije može zagrejati u mikrotalasnoj pećnici ili vreloj vodi kako bi seposlužio kao toplo predjelo.Tržište: kupci i konkurencija. Ključni kupci su uglavnom ugostiteljski objekti. Najveće količineovog proizvoda prodaju se u Nišu (oko 70% tržišta), zarim Vranju (oko 20%), Leskovcu i Pirotu. UNišu ga takođe imaju i gotovo sve male radnje koje prodaju mlečne proizvode u okolini pijace, apostoji i posebna maloprodajna radnja koju je otvorila sama mlekara u jednom niškom naselju.Manje količine proizvoda prodaju se po porudžbini poznatim kupcima (uz slanje poštom). Ovajproizvod se ne može naći ni u jednom poznatom maloprodajnom lancu super i hipermaketa. Razlogtome je nesigurnost naplate, jer maloprodajni lanci u Srbiji neredovno plaćaju svoja dugovanjaprema proizvođačima.Prema rečima našeg sagovornika konkurencije u proizvodnji belmuža nema, tj. ovo je jedinamlekara koja proizvodi ovaj proizvod od svrljiškog punomasnog sira. S druge strane, postoje drugemlekare koje proizvode svrljiški kačkavalj i sir i ovi proizvodi se mogu naći u nekimmaloprodajnim objektima u Beogradu. S druge strane, vlasnik mlekare Aeckop koja proizvodibelmuž ni svoje druge proizvode ne plasira na tržištu Beograda, a kao glavni razlog navodi problemtransporta jer bi transport malih količina koje on može da isporuči tržištu bio ekonomskineracionalan.Kanali distribucije. Fizičku distribuciju proizvoda organizuje sama mlekara koja ima vozača ivozilo za prevoz jedne količine proizvoda na okolna tržišta (Niš, Vranje, Pirot i Leskovac). Belmužse prodaje u maloprodajnim objektima (manje radnje) u Nišu. Najveće količine ipak namenjene suprodaji ugostiteljskim objektima. Postoji i jedna specijalizovana prodavnica koju je mlekara Aeckopotvorila u Nišu.Cena. Cena belmuža u pakovanju od 200gr je 100 dinara. Proizvođač ovu cenu smatrazadovoljavajućom, a mišljenja je da bi njegovi stalni kupci (ugostitelji) bili spremni da plate i višucenu. Smatra da osnovni razlog za postizanju ove cene leži u činjenici da se proizvod prodaje umanjim pojedinačnim pakovanjima.Promocija. Belmuž, kao tradicionalni lokalni proizvod, relativno je poznat proizvod na lokalnomtržištu. Promotivne aktivnosti usmerene ka širenju poznatosti belmuža na širem tržištu uglavnom sevezuju za različite događaje na kojima je proizvođač učestvovao i izlagao svoj prozvod. Na primer,belmuž je prezentovan na festivalu ribe (Fish Fest u Beogradu), zatim sajmu vina (In Vino uBeogradu) i drugim značajnim sajmovima. U Svrljigu se takođe jednom godišnje organizujemanifestacija Belmužijada na kojoj se domaćini takmiče u pravljenju ovog specijaliteta odsvrljiškog sira.Angažovanje lokalne turističke organizacije u promociji ovog događaja i proizvoda nije značajno.Naime, ova organizacija u opštini Svrljig postoji formalno, ali ne obavlja nikakave aktivnosti.Turistički kapaciteti su minimalni – u jedinom hotelu u opštini danas žive izbeglice, dok privatnisektor nije razvijen. Kapaciteti u domaćinstvima postoje, ali lokalno stanovništvo ne pokazujeinteres za bavljenje turizmom. Geografski položaj Svrljiga je povoljan, a za eventualni razvojturizma značajno je i to da se nalazi na putu ka Babinom zubu na Staroj Planini. Put do opštinskogcentra je sasvim zadovoljavajući, jer se do njega stiže autoputem do Niša, a zatim još oko 25kilometara regionalnim putem odličnog kvaliteta.Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs28

Saradnja među proizvođačima. Proizvodnjom svrljiškog belmuža bavi se samo jedna mlekara uopštini Svrljig. Mlekara je registrovana kao zadruga koju čine proizvođači i prerađivač mleka. Ipak,mleko koje se koristi u proizvodnji belmuža otkupljuje se od lokalnih proizvođača nezavisno odtoga da li su oni članovi zadruge ili nisu. Inicijativu za zaštitu geografskog porekla belmužapokrenuo je za sada jedini proizvođač, ali ukoliko postupak bude uspešno zavšen kasnije će ieventualni drugi proizvođači moći da dobiju oznaku zaštićenog geografskog porekla. Takođe, jedinipostojeći proizvođač je ušao u postupak dobijanja HACCP standarda.2.4. Sjenica: lokalno tržište rada i potencijali za proizvodnju i plasman sjeničkog sira2.4.1. Opšte informacije i stanje na lokalnom tržištu radaOpština Sjenica je površine od 1059 km², pa po tom parametru spada u veće opštine RepublikeSrbije. Sjenica se nalazi u sjeničkoj kotlini na desnoj strani reke Uvac i obalama male rekeGrabovice, geografski i ekonomski predstavlja središte Pešterske visoravni. Kompleks Sjeničkopešterskevisoravni je pretežno planinskog karaktera. Sjenica je i u Evropi poznata kao veomahladan kraj, pa se u zimskim danima često ubraja u najhladnija mesta Evrope. 26. januara 1954.godine u Sjenici je zabeležena najniža temperatura u Srbiji od -36 stepeni Celzijusa.Prema popisu stanovništva iz 2002. godine opština Sjenica ima oko 34 500 stanovnika kojinaseljavaju 100-tinak naselja.U gradu Sjenici živi oko 17 000 stanovnika. Etnička struktura:Bošnjaci (77,34%), Srbi (19,50%), Muslimani (2,36%) i ostali.Privreda. U opštini dominira poljoprivredno stanovništvo. Stočarstvo i to uglavnom ekstenzivno,glavna je poljoprivredna grana. Uglavnom je zastupljeno govedo manjeg okvira sa visokimkvalitetom mleka ali male mlečnosti. Ovce se gaje za proizvodnju jaganjaca i mleka. Procenjuje seda trenutno ima oko 60000 ovaca na Pešterskoj visoravni, od čega u Sjenici 20000. Broj krupnestoke na Pešteru se procenjuje na nekih 20000. Stočarstvom se uglavnom bave staračka gazdinstva.Od poznatijih privrednih organizacija u opštini se nalaze: Fabrika lasteksa i ženske modnekonfekcije „Vesna“, Rudnik uglja „Štavalj“, Poljoprivredno-šumarski kombinat „Pešter“ koji sebavi ratarskom i stočarskom proizvodnjom, otkupom poljoprivrednih proizvoda. Pešterskavisoravan je poznata po svojim predispozicijama za odgoj ovaca i goveda, od kojih se proizvodiveoma ukusan i cenjen „sjenički“ sir i kačkavalj. U Sjenici poslednjih godina nije zabeleženznačajan priliv stranih direktnih investicija.Prosečna starost stanovništva je 35,3 godina, što je značajno ispod republičkog proseka,zahvaljujući činjenici da je 27% stanovništva mlađe od 18 godina. Radni kontingent (stanovništvostaro 15-64 god.) čini 64,13% ukupnog stanovništva. U ovoj opštini 69,5% stanovništva čininepoljoprivredno stanovništvo 7 , što je, kao i u prethodnim slučajevima, samo statistički artefakt.Zapravo, najveći deo stanovništva se bavi poljoprivredom kao jedinom ili pretežnom aktivnošću.Dužina puteva po km 2 u ovoj opštini iznosi 50,7.U 2007. godini u opštini Sjenica bilo je 5.191 nezaposlenih, a u 2008. godini taj se broj smanjio na4.913. Ako se posmatra struktura nezaposlenih prema polu može se reći da skoro polovinunezaposlenih čine žene. U odnosu na 2001. godinu broj nezaposlenih se povećao za 24% u 2007.god., a u 2008. godini za 17%. Nezaposleni su u 2008. godini u proseku na posao čekali 66,7meseci, od čega je skoro 90% posao tražilo duže od godinu dana. Stopa slobodnih radinh mesta u2008. godini u opštini Sjenica je iznosila 0,54 što znači da na jedno radno mesto u prosekukonkuriše dvoje nezaposlenih. Treba napomenuti da je prethodnih godina ova stopa iznosila nešto7 Ovo je podatak iz popisa 2002. godine.Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs29

preko 0,3. Do povećanja ove stope u 2008. godini je došlo delom zbog povećanja broja slobodnihradnih mesta za 12%, a delom zbog smanjenja broja nezaposlenih za 5,4%. Više od dve trećine(67%) ovih slobodnih radnih mesta jeste na neodređeno vreme.Kada je reč o broju zaposlenih u opštini Sjenica u 2007. godini je bilo 3.243 zaposlena lica od čegasu 42% činile žene. Stopa zaposlenosti je u ovoj opštini u 2006. godini značajno pala, ali u 2007.godini beleži blagi rast (18,1%). Najveći broj zaposlenih u privredi i vanprivredi u ovoj opštiniobavlja delatnost u prereađivačkom sektoru (29%).U 2007. godini u opštini Sjenica stopa participacije je iznosila 47% dok je stopa participacije ženaiznosila 27,9%.Prosečna zarada u ovoj opštini je u 2007. godini iznosila 21.306 dinara (prosečna zarada u Srbiji jeiznosila 27.759 dinara), što predstavlja porast od 440% u odnosu na 2001. godinu.Tabela 7 Kretanje izabranih pokazatelja tržišta rada u opštini Sjenica2005 2006 2007 2008Nezaposlenost, opšta, broj 5.094 4.970 5.191 4.913Nezaposlenost, žene, broj 2.689 2.439 2.487 2.303Nezaposlenost, opšta, stopa (%) 55,7 61,7 61,5 n/aNezaposlenost, žene, stopa (%) 59,3 65,3 64,6 n/aZaposlenost, opšta, broj 4.045 3.088 3.243 n/aZaposlenost, žene, broj 1.849 1.297 1.362 n/aKretanje nezaposlenosti u odnosu na 2001 (%) 121 118 124 117Kretanje nezaposlenosti u odnosu na 2001 (%), žene 118,3 107,3 109,4 101,3Zaposlenost, opšta, stopa (%) 22,5 17,2 18,1 n/aZaposlenost, žene, stopa (%) 20,6 14,5 15,2 n/aParticipacija, opšta (%) 50,9 44,9 47,0 n/aParticipacija, žene (%) 50,7 41,7 43,0 n/aProsečno trajanje nezaposlenosti (mes) 68,0 61,1 61,9 66,7Prosečno trajanje nezaposlenosti, žene (mes) 71,2 65,0 64,5 70,8Udeo dugoročne nezaposlenosti (%) 86,3 78,7 86,2 89,7Udeo dugoročne nezaposlenosti, žene (%) 88,2 81,3 86,7 88,4Stopa slobodnih radnih mesta 0,34 0,31 0,33 0,54Izvor: RZS.Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs30

Tabela 8 Izabrani pokazatelji, opština Sjenica, 2007Broj stanovnika 1) 27.970Površina (km 2 ) 1.059Dužina puteva (km) 537Dužina puteva po km 2 (%) 50,7Učešće populacije ispod 18 god 1) (%) 27,0Prosečna starost stanovništva 1) 35,3Radni kontingent (15-64) 1) 17.938Radni kontingennt, žene (15-64) 1) 8.956Radni kontingent u ukupnom stanovništvu 1) (%) 64,1Učešće nepoljoprivrednog stanovništva (%) 69,5Maks. broj zaposlenih u grani / ukupan broj zaposlenih u privredi i vanprivredi 29,1Maks. broj zaposlenih u grani (prerađivačka) 817Zaposleni u privredi i vanprivredi 2.809Zarada po zaposlenom (RSD) 21.306Zarade porast 2007-2001 (%) 540,21) Podaci iz Popisa 2001. godIzvor: RZSGrafikon 10 Struktura radnog stanovništva po starosnim grupama, opština Sjenica240022002000180016001400120015-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64starosne grupeIzvor: RZS.Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs31

Grafikon 11 Struktura nezaposlenih prema stepenu stručne spreme, opština Sjenica100%90%80%70%60%50%40%30%20%10%0%2005 2006 2007 2008VII-1VI-1VIVIIIIIIIzvor: NSZ.Grafikon 12 Struktura nezaposlenih po godinama starosti, opština Sjenica100%90%80%70%60%50%40%30%20%10%0%2005 2006 2007 2008preko 50 godina41-50 godina31-40 godina26-30 godina19-25 godinado 18 godinaIzvor: NSZ.2.4.2. Iskustva sa terena: ponuda i tražnja za radnom snagom i mogućnosti proizvodnje i plasmanasjeničkog siraProizvod 6: Sjenički sirPonuda radne snageU opštini Sjenica je organizovan sastanak kojem su prisustvovali sledeći učesnici: predsednikopštine Sjenica, predstavnik Ruralne mreže, veći broj lokalnih proizvođača sjeničkog sira, direktorpoljoprivredno-šumarskog kombinata „Pešter“, predstavnik UN Food and Agriculture Organisation(FAO) Sjenica. Razgovor je vođen prema pripremljenom upitniku.Lokalno stanovništvo se dominantno bavi stočarstvom i proizvodnjom sira. Radne snage kojatrenutno proizvodi sir i koja bi mogla biti dodatno uključena u proizvodnju ima dovoljno. ProceduraSrbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs32

proizvodnje nije složena i relativno brzo i lako je moguće nove kadrove osposobiti za proizvodnju.U proizvodnji mogu učestvovati i muškarci i žene. Kada je reč o starosnoj strukturi postojećihproizvođača dominira starije stanovništvo, mada se u pojedinim gazdinstvima i mlado stanovništvobavi proizvodnjom i prodajom sira.Tražnja za radnom snagomKako se sir proizvodi u domaćinstvima, poljoprivrednim gazdinstvima, trenutno ne postoji klasičnatražnja za radnom snagom, jer domaćinstva ne mogu zapošljavati radnike sa strane. Drugi razlog zaniskom tražnjom za radnom snagom se ogleda u postojanju velikih količina neprodatog sira, koji nazalihama stoji preko deset meseci. Ipak, problem nezaposlenosti veliki broj ljudi u opštini nastoji daprevaziđe otpočinjanjem proizvodnje sira, kako bi na taj način obezbedili prihode, tako da postojiznačajan porast samo-realizovane 'tražnje' za radom. Svest je međutim takva da proizvođačistavljaju uglavnom akcenat na proizvodnju. Njihovo angažovanje na aktivnostima prodaje svodi sena dopremanje sira do potencijalnih mesta potrošnje (lokalne pijace u okolini Sjenice, pograničnamesta u Crnoj Gori i na Kosovu) i to rade samostalno. Ne postoje pojedinci koji bi za račun drugihobavljali aktivnosti prodaje, niti postoji svest o potrebi za njihovim angažovanjem od straneproizvođača. Kako upravo prodaja predstavlja osnovno usko grlo za eventualno dalje povećanjeproizvodnih kapaciteta ovog proizvoda, otvorene su, ali trenutno neiskorišćene, mogućnosti zaangažovanje radne snage na obavljaju ovih aktivnosti. Dodatnu mogućnost za angažovanje radnesnage predstavljaju i aktivnosti pakovanja i prepakivanja proizvoda. Naime, ukoliko bi proizvođačiprihvatili ideju prodaje u manjim pojedinačnim pakovanjima, otvorila bi se potreba zaproizvodnjom odgovarajuće promotivne ambalaže (manje nepovratne drvene kace) u koju bi ondamogli da se uključe i novi proizvođači ambalaže. Takođe, čak i ako se lokalni proizvođači opredeleza dosadašnji način proizvodnje u velikim količinama, moguće je ustanoviti jedno otkupno mestogde bi se preuzimao i prepakivao sir te tako spremao za plasman u manjim količinama, što takođemogu da rade postojeći nezaposleni na tržištu rada. Za sve ovo, međutim, presudan je uticaj napromenu svesti lokalnih proizvođača sjeničkog sira.Mogućnosti proizvodnje i plasmana sjeničkog siraOpis proizvoda. Sjenički sir je bela vrsta sira koji se po svojim osobinama razlikuje od drugih vrstabelih sireva koji se proizvode u Srbiji. Osnovna sirovina je mleko koje se proizvodi na Pešteru, adodaci su sirište, odnosno maja i so. Najbolji kvalitet se postiže zrenjem od 60 dana, a može seupotrebljavati do godine dana pod uslovom da se skladišti na adekvatan način. Sjenički sir seproizvodi od davnina i tradicija se prenosi s kolena na koleno. Nekada se proizvodio isključivo odovčjeg mleka, a zatim od mešavine ovčjeg i kravljeg mleka, da bi se u današnje vreme proizvodioskoro isključivo od kravljeg mleka. Manje količine sjeničkog sira koje se proizvode isključivo odovčjeg mleka ili se utroše u samom gazdinstvu ili se brzo prodaju.Postoje dva tehnološka procesa. Jedan, koji koriste mala gazdinstva i drugi koji koriste malemlekare koje rade u području. Suštinska razlika se sastoji u tome da se u gazdinstvima mleko nekuva, već se sveže pomuženo i proceđeno, kada mu je temperatura između 30 i 35 stepeni, siri sadodatkom maje, odnosno sirišta u iznosu od 2.5% zapremine mleka. Nakon izdvajanja surutke,ostatak mase se stavlja u pamučnu, visoko propustljivu tkaninu koja se naziva grudnjača, kako bi seostatak surutke ocedio. Najčešće se ovako umotana masa okači a zatim stavlja na sto. Dodatnoizdvajanje surutke se vrši tako što se grus u grudnjači pritiska, uobičajeno daskom na kojoj jekamen. Izdvajanje surutke traje nekoliko sati. Kada je sva surutka isceđena vrši se sečenje grude ukriške sira, čija veličina se može menjati. Uobičajene kriške grude su veličine 10-15 cm a debljinenajviše 5 cm. Isečena gruda se slaže u veće posude i svaki red se soli. Posude se postepeno pune, iuvek opterećuju teretom, uobičajeno daskom sa kamenom. Veličina pritiska, kao i ostali parametrise određuju na osnovu iskustva. Zrenje sira zavisi od vremenskih uslova i leti traje kraće, nekih 20dana, a zimi duže, oko 40 dana. U periodu zrenja periodično se vrši pretakanje surutke, pri čemu seSrbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs33

dodaje nova surutka, a sir pere hladnom vodom. Pretakanje surutke se u toku leta vrši svakih sedamdana a zime nešto ređe. U industrijskoj proizvodnji mleko se kuva na 72 stepena a zatim slede ostaliprocesi uobičajeni za proizvodnju sira.Proizvod se skladišti u drvenim kacama od 20 do 50 kg. Nema prodajnu ambalažu. Proizvođačiodbijaju mogućnost pakovanja sira u manjim količinama, bilo da je reč o drvenoj ili pvc ambalažijer smatraju da bi se time smanjio njegov kvalitet. Po njihovom mišljenju najbolji sir se dobija izdrvenih kaca veličine 20-50 kg, te čak ni manje drvene kace (tzv. promotivna pakovanja) za njih nepredstavljaju odgovarajuće rešenje.Proizvodnja i kapaciteti. Sve neophodne sirovine za proizvodnju sira se mogu nabaviti na teritorijiOpštine. Osnovna sirovina je mleko koje se proizvodi na Pešteru. Zbog klimatskih uslova imogućnosti za razvoj stočarstva, moguće je raditi na povećanju obima proizvodnje i kapaciteta. Nepostoje značajni ograničavajući faktori na tom planu jer reč je o tradicionalnoj proizvodnji, saniskim fiksnim troškovima. O tome govori i podatak da svako domaćinstvo proizvodi sir. U opštinipostoje i male mlekare koje se takođe bave proizvodnjom sira, ali i drugih mlečnih proizvoda.Značajan je problem standardizacije proizvoda. Kvalitet i karakteristike sira koji je proizveden urazličitim domaćinstvima može i značajno da se razlikuje. Prenos znanja o pravljenju sira se prenosis generacije na generaciju, tako da svako gazdinstvo ima svoju tehnologiju. Drugi problem kojiprati povećanje kapaciteta se odnosi na nepostojanje objekata, sa odgovarajućim higijenskosanitarnimkarakteristikama, u kojima bi se veće količina sira skladištile i eventualno pakovale umanja pakovanja. Loša putna, strujna i vodovodna infrastruktura otežavaju kako proces proizvodnje(u smislu obezbeđivanja higijensko-sanitarnih pretpostavki), tako i proces distribucije proizvoda.Veliki proizvođači sira su locirani u selima, do kojih ne postoji adekvatan put. U nekim selimanema ni struje ni vode, te su higejnski uslovi u kojima se sir proizvodi nezadovoljavajući. Međutim,najznačajnije ograničenje povećanja kapaciteta je mogućnost tržišnog plasmana. U Sjenici trenutnonajveći društveno-ekonomski problem predstavljaju ogromne količine neprodatog sira (višedesetina tona) koje proizvođači nameravaju da bace jer nisu uspeli da ga prodaju. Proizvođači vršepritisak na predstavnike opštine da obezbede mogućnosti da se država angažuje na otkupu ovihkoličina sira (za robne rezerve i sl).Tržište: kupci i konkurencija. Praktično sva domaćinstva proizvode sir za sopstvene potrebe, dok seproizvodnjom sira za prodaju bavi polovina od ukupnog broja gazdinstava. Postoje i takozvaninakupci, odnosno pojedinci koji kupuju sir radi dalje prodaje. Sir kupuju i veletrgovci i drugiposlovni kupci iz većih gradova (restorani, pekare i dr.). Za sjeničkim sirom postoji tražnja napijacama u većim gradovima u Srbiji, gde se i prodaju slični proizvodi pod tim nazivom. Sjeničkisir proizveden u domaćinstvima ne može se naći u maloprodajnim objektima, mada ova vrsta sirajeste ponekad dostupna potrošačima u velikim maloprodajnim lancima u Beogradu 8 . Sa stanovištanavika u potrošnji sjeničkog sira ne postoje prepreke za njegovu proizvodnju i plasman tokom celegodine na različitim mestima prodaje (pijaca, maloprodajni objekti, restorani i sl). Kako bi sestanovnicima većih gradova sir proizveden u domaćinstvima u Sjenici učinio dostupnim uzgaranciju određenog kvaliteta i sanitarne ispravnosti jedno od mogućih rešenja je i otvaranjespecijalizovane prodavnice za prodaju ovog i sličnih proizvoda koji mogu dobiti status proizvoda sazaštićenim geografskim poreklom (lužnička vurda, pirotski kačkavalj, sjenički sir). Za to jepotreban inicijani kapital i stručna znanja o marketingu i prodaji i može se realizovati kako poosnovu privatne tako i javne inicijative, uključujući i javno-privatno partnerstvo.8 Reč je siru proizvedenom u registrovanim privatnim mlekarama koje poštuju standarde bezbednosti hrane. Postojanjeovih mlekara naši sagovornici u Opštini Sjenica nisu naveli. Ipak, saznajemo da su neke od njih formirane uz pomoćdonacija po osnovu različitih donatorskih projekata.Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs34

Najznačajnija tržišta za sjenički sir su proteklih godina bila tržišta Kosova i Metohije i Crne Gore.Uspostavljanje administrativnih granica je onemogućilo izvoz većih količina sira, bez adekvatneizvozne dokumentacije i posedovanja odgovarajućih sertifikata o ispunjavanju higijensko-sanitarnihstandarda i drugih standarda kvaliteta. Sir se prodavao i u većim gradovima u Bosni i Hercegovini(Sarajevu) i Makedoniji (Skoplju). Opština Sjenica je nekad bila najveći izvoznik jaganjaca uGrčku, Italiju i arapske zemlje.Konkurencija. Imitacija sjeničkog sira je raširena. Proizvođači iz susednih područja takođeproizvode sličan sir i nazivaju ga sjenički. To su najčešće proizvođači is Tutina, Novog Pazara,Nove Varoši i Ivanjice. Najviše sira koji se deklariše kao sjenički se prodaje na zelenim pijacama uBeogradu i drugim većim gradovima. Imitiranje se vrši zbog ugleda koji sjenički sir uživa i tražnjeza sjeničkim sirom.Kanali distribucije. Proizvod se prodaje na pijacama u opštini, Novom Pazaru, Beogradu,Podgorici, i drugim gradovima, i kod kuće. Veći kupci, nakupci, najčešće dolaze direktno kodproizvođača, otkupljuju sir i organizuju njegov transport i dalju prodaju. Fizička distribucijapredstavlja najveći problem usled nepostojanja odgovarajućih transportnih sredstava, izrazito lošeputne mreže što posebno dolazi do izražaja u lošim vremenskim uslovima, uz činjenicu da zima uovom kraju traje i do 7 meseci u godini.Cena. Cena sjeničkog sira se u proteklih godinu dana kretala od 4 do 2 evra po kilogramu.Proizvođači izrazito nefleksibilno pristupaju eventualnim sniženjima cene, izražavajući spremnostda bace proizvod ukoliko ne postignu cenu na tržištu od najmanje 2 evra.Promocija. Sjenički sir je dobro poznat proizvod na celom tržištu Srbije, mada njegova promocijagotovo da nikada nije ni postojala. Proizvođačima sjeničkog sira je organizovanje bilo kakavnihpromotivnih aktivnosti potpuno strano i ne vide nikakvu potrebu za tim. Prestavnici lokalnesamouprave u Sjenici organizuju Poljoprivredni sajam u junu, na kojem se između ostalihpoljoprivrednih proizvoda i opreme izlaže i sjenički sir. Ovaj događaj mogao bi da privuče i većibroj posetilaca kada bi Sjenica imala smeštajne kapacitete i prateću turističku ponudu. Turističkaorganizacija u ovoj opštini međutim tek je osnovana. Usled ogromne devastiranosti područja,nedostatka kapitala, te lokalnog mentaliteta teško je očekivati da će u skorije vreme ovaj kraj, iakoznačajnih turističkih potencijala koji proističu iz ogromnog prirodnog bogatstva i kulturnoistorijskog nasleđa, postati atraktivan za domaće i strane turiste.Saradnja. Saradnja sa poslovnim mrežama i strukturama poljoprivrednika ili prerađivača skoro dane postoji. Lokalni proizvođači odbijaju mogućnost saradnje i povezivanja kao izvodljivu i korisnualternativu. Zbog loše infrastrukture, neujednačenog sastava proizvoda različitih proizvođača inepoverenja u zadruge, oni smatraju da ne postoje koristi od udruživanja bilo na planu proizvodnje,bilo na planu distribucije i tržišnog plasmana proizvoda. Oni smatraju da je država dužna da imobezbedi prodaju sira. Za lokalne proizvođače je karakteristična isključiva proizvodna orijentacija.Nisu fleksibilni po pitanju formiranja cena, smatrajući da im reputacija koju ima sjenički sir todozvoljava. Posledica takvog stava se ogleda i u velikim količinama neprodatog sira, još odprethodne godine. Objektivan problem u komunikaciji je česta promena lokalnih vlasti i po svojprilici promena prioriteta na lokalnom nivou.Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs35

3. UPOREDNA ANALIZA KARAKTERISTIKA PROIZVODA I TRŽIŠNE MOGUĆNOSTI3.1. Karakteristike proizvodnje, potrošnje i marketinški potencijal proizvodaU ovom odeljku sumiramo rezultate analize proizvoda po njihovim glavnim obeležjima, uključujućiproizvodnju (mesto, receptura, sezonalnost proizvodnje, pakovanje), tražnju, odnosno potrošnju(ključni kupci, mesta prodaje, kanali prodaje, fizička distribucija, sezonalnost tražnje), poznatostproizvoda (svest o proizvodu, promotivne aktivnosti, zaštita geografskog porekla), marketinškipotencijal (odnos ponude i tražnje, opseg tržišta, potencijal za ekspanziju na nova tržišta i barijereulaska). Pored toga, tržišne mogućnosti za posmatrane tradicionalne proizvode analiziraju se krozinicijative i mogućnosti za njihov plasman kao proizvoda sa zaštićenim geografskim poreklom kao ikroz udruživanje poljoprivrednih proizvođača u zadruge (kooperative).Detaljni opis karakteristika proizvodnje, potrošnje, kao i marketinški potencijal za svih šestanaliziranih proizvoda naveden je u tabeli 9.Generalno posmatrano, što se tiče karakteristika proizvodnje, reč je o tradicionalnim proizvodimaproizvodenim od sirovina koje se mogu smatrati autohtonim za određeno geografsko područje.Uglavnom se proizvode ručno uz moguću automatizaciju proizvodnje do određenog nivoa i porecepturi koja se godinama nije menjala. Tehnologiju proizvodnje je moguće razviti i unapredititako da se omogući proizvodnja u većim količinama, različitim varijetetima, kao i da se onaorganizuje tokom čitave godine (a ne samo sezonski), te da se proizvodi učine dugotrajnijim i stogalakšim za čuvanje, pakovanje, transport i konzumaciju.S obzirom na karakteristike tražnje, ustanovljeno je da su, uopšteno govoreći, svi proizvodirelativno poznati među tačno profilisanom ciljnom grupom koju najčešće čini lokalno stanovništvo,te stanovništvo okolnih opština koje pripadaju određenom geografskom području (kao i iseljenici iztog područja). Jedina dva izuzetka su sjenički sir i pirotski ćilim kao dva proizvoda koja su poznataširom Srbije, pa čak i u nekim okolnim zemljama (npr. Kosovo, Bosna i Hercegovina, Makedonija,Crna Gora). Takođe, tipično za posmatrane proizvode je i to što su kupci većinom poznatipojedinačnim proizvođačima koji ih snabdevaju po narudžbini (finalni potrošači i ugostitelji), dokse najveće količine prodaju na pijacama (lužnička vurda i sjenički sir), kućnom pragu (pirotskićilim, lužnička vurda, sjenički sir, pirotska kobasica) i lokalnim privatnim mlekarama (pirotskikačkavalj, svrljiški belmuž). Ni jedan od navedenih prozvoda gotovo da ne može da se nađe upoznatim maloprodajnim lancima (s izuzetkom pirotskog kačkavalja koji može povremeno da sekupi u maloprodajnom lancu IDEA isključivo u Pirotu i sjeničkog sira određenih mlekararegistrovanih privatnih proizvođača koji je u Beogradu ponekad dostupan u maloprodajnim lancimaMaxi, Rodić i sl).Kada je reč o marketiškom potencijalu ovih proizvoda, treba naglasiti da u ovom momentu ponudavećine proizvoda ili u potpunosti zadovoljava postojeću tražnju (lužnička vurda, svrljiški belmuž,pirotski kačkavalj) ili je čak značajno prevazilazi (sjenički sir, pirotski ćilim) dok je jedino pirotskakobasica nedostupna na tržištu u količinama koje ono traži. Ipak, s obzirom na relativno slabupoznatost proizvoda u drugim krajevima zemlje, kao i na izrazito pozitivne reakcije potencijalnihkupaca kada prvi put probaju neki od navedenih proizvoda (pre svega se odnosi na lužničku vurdu,svrljiški belmuž, pirotski kačkavalj i pirotsku kobasicu), proizvođači smatraju da bi tržište mogloznačajno da se proširi, te da bi ovi proizvodi mogli da budu prodati u daleko većim količinama odonih koje se trenutno proizvode. Povećanje kapaciteta proizvodnje je takođe moguće, dok usko grlopredstavlja inicijalni kapital koji bi bio uložen u povećani otkup sirovina od dobavljača (mleko imeso), kao i činjenica da postojeći proizvođači trenutno nemaju ekonomske mogućnosti dafinansiraju veće količine gotovih proizvoda do momenta njihove finalne naplate od distributera (tj.maloprodajnih lanaca za koje su danas tipični dugi rokovi isplate dobavljačima). Tačno je dapotencijalna nova tržišta za sve navedene proizvode postoje, međutim, oni bi se svakako prilikomSrbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs36

ulaska na ta tržišta suočili sa izvesnim barijerama. Ove barijere su različite za sve posmatraneproizvode, ali se uglavnom svode slabu pregovaračku moć pojedinih proizvođača prema velikimdistributivnim lancima, veliku konkurenciju među sličnim proizvodima i supstitutima, kao i naprimenu standarda o bezbednosti hrane (HACCP danas predstavlja glavni preduslov zameđunarodnu trgovinu hranom, tj. izvoz na druga evropska tržišta).Navedene barijere mogle bi se prevazići kroz zaštitu geografskog porekla navedenih proizvoda, kaoi kroz udruživanje proizvođača u kooperative i pružanje podrške daljem razvoju tih kooperativa.Ideja zaštite geografskog porekla proizvoda i udruživanja proizvođača u kooperative, te njihovuticaj na razvoj i unapređenje tržišnih mogućnosti ovih proizvoda elaborirane su u nastavku.Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs37

Tabela 9 Karakteristike proizvodnje, potrošnje i marketinški potencijal tradicionalnih proizvodaMesto proizvodnjeProizvod 1:Pirotski ćilimDve zadruge ićilimarke udomaćinstvimaProizvod 2:PirotskikačkavaljReceptura tradicionalna tradicionalna, ručnaproizvodnjaSezonski karakterproizvodnje iponudeProizvodi se tokomcele godine idostupno je na tržištutokom cele godinePakovanje Radi se nadizajniranju posebnihpromotivnihpakovanja (odnosi sepre svega na suvenirepoput šustikli,podmetača i sl)Proizvod 3:Pirotska peglanakobasicaProizvodnja5 lokalnih mlekara domaćinstva iponeka lokalna mesaraProizvodi se tokom celegodine i proizvod jedostupan na tržištutokom cele godineProizvod se proizvodikako u većimkoličinama (pogače od10-12kg) tako i umanjim pogačama (oko1 kg) posebnoupakovanim uvakumiranu foliju.Može se kupovati i nameru.Proizvod 4:Lužnička vurdaProizvod 5:Svrljiški belmuždomaćinstva Jedna lokalna mlekara,domaćinstva samo za ličnupotrošnjutradicionalna tradicionalna tradicionalna,automatizovanaproizvodnjaProizvodi se u periodukad duvaju posebnivetrovi(novembar/decembar)tokom 3 nedelje. Odmahse rasproda celokupnakoličina.Proizvod se proizvodi umanjim količinamaspremnim za prodaju. Nepostoje posebnapojedinačna pakovanja,već se proizvod prodaje uobliku u kojem jenapravljen.Proizvodi se odseptembra dodecembra, proizvodaima na tržištu do krajaaprilaProizvodnja uposudama veće kilaže,prodaja na meru, nepostoji pojedinačnopakovanje, postoji svesto potrebi prodaje umanjim pojedinačnimpakovanjima iinicijative u tom pravcuProizvodi se tokom celegodine i proizvod jedostupan na tržištu tokomcele godineProizvod se pakuje umanja pojedinačnapakovanjaProizvod 6:Sjenički sirdomaćinstvatradicionalnaProizvodi se tokom celegodine, proizvoda imana tržištu tokom celegodineProizvodnja uposudama veće kilaže,prodaja na meru, nepostoji pojedinačnopakovanje, odsustvosvesti o mogućnostiprodaje u manjimpojedinačnimpakovanjimaSrbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs38

Ključni kupciProizvod 1:Pirotski ćilimPojedinci koji kupujuza ličnu upotrebu(tradicionalni poklonu ovom krajupovodom raznihprigoda, turisti),kupovina zaopremanje objekata(diplomatskihpredstavništava,ugostiteljskihobjekata i sl)Proizvod 2:PirotskikačkavaljPojedinci koji kupujuza ličnu potrošnjuMesto prodaje Pirot Lokalno tržište Pirota iokoline, mada se jedanmanji deo prodaje i uNišu i drugim većimgradovima u okoliniPirotaKanali prodajeFizičkadistribucijaSezonski karaktertražnjeKućni prag, ćilimarkekoje rade uzadrugamaFizička distribucija sene organizujeTražnja tokom celegodineMaloprodajni objektiMlekare imaju vozila zadopremu robe do mestaprodaje ili potrošnjeTražnja tokom celegodineProizvod 3:Pirotska peglanakobasicaPotrošnjaPojedinci koji kupuju zaličnu potrošnju,ugostiteljski objektiLokalno tržište Pirota iokolineKupovina od proizvođača(na specijalnom događajukoji se organizuje, nakućnom pragu) ,ugostiteljski objekti,maloprodajni objekti(mesare)Uglavnom samostalnoorganizovana od straneproizvođača(prevoz i slanje robe)Tražnja potencijalnopostoji tokom cele godineProizvod 4:Lužnička vurdaPoznati kupci(poznanici, stalnikupci), pojedinci kojikupuju za ličnupotrošnju, nakupci,ugostiteljski objektiPirot, gradovi uVojvodini, ali i drugamesta u Srbiji u koja suse odselili stanovniciove opštinePijace, direktna prodajai prodaja na kućnompraguUglavnom samostalnoorganizovana od straneproizvođača(prevoz i slanje robe)Tražnja je sezonska,verovatno zbogčinjenice da je iproizvodnja sezonskaProizvod 5:Svrljiški belmužUgostiteljski objekti,pojedinci koji kupuju zaličnu potrošnju, neštomanje poznatih kupacaRegionalno tržište: Niš,Vranje, Pirot i LeskovacMaloprodajni objekti,ugostiteljski objektiMlekara ima vozilo zadopremu robe do mestaprodaje ili potrošnje(deo robe se šalje poštomdo poznatih kupaca udrugim gradovima)Proizvod 6:Sjenički sirPojedinci koji kupuju zaličnu potrošnju,nakupciOkolna tržišta većihgradova, Beograd,(nekad Kosovo, CrnaGora, Bosna iMakedonija)Pijace i prodaja nakućnom praguUglavnom samostalnoorganizovana od straneproizvođača (prevoz islanje robe)Tražnja tokom cele godine Tražnja tokom celegodineSrbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs39

Proizvod 1:Pirotski ćilimProizvod 2:PirotskikačkavaljSvest o proizvodu Poznat širom Srbije. Poznat među lokalnimstanovništvom Pirota iokolnih opština (Niš,Babušnica, Svrljig i sl),delimično poznat uBeogradu i drugimvećim gradovima, presvega međustanovništvom koje seodselilo iz Pirota, kao imeđu ugostiteljima.PromotivneaktivnostiInicijative nazaštiti geografskogporeklaŽiva reč, postojištampani promotivnimaterijal odličnogkvaliteta.Proizvod sazaštićenimgeografskimporeklom. Trenutno jeu toku dobijanjesertifikata ozaštićenom poreklušara koje se pojavljujuna pirotskimćilimima.Prevashodno živa reč,poslednjih godinaopština je pomoglaučestvovanje nasajmovima iorganizovanjespecijalnih događaja nakojima se promoviševurda. Postoji štampanipromotivni materijal.Pokrenuta inicijativa odstrane opštinske uprave.Procedura nijezapočela.Proizvod 3:Pirotska peglanakobasicaPoznatost proizvodaPoznata u Pirotu iokolnim opštinama,poznata ugostiteljima i udrugim gradovima, kao ipasioniranim ljubiteljimamesnih prerađevina.Živa reč i publicitet –najveći proizvođač jeučestvovao u nekoliko TVemisija.Nema.Proizvod 4:Lužnička vurdaPoznat među lokalnimstanovništvomBabušnice i okolnihopština (Pirot, Niš), kaoi među iseljenicima izopštine Babušnica kojižive u Vojvodini idrugim delovimaSrbije.Živa reč i učešće nasajmovima.Pokrenuta inicijativa odstrane jednogproizvođača. Kako ovonije uspele, pokrenutaje nova inicijativa odstrane Opštine Pirot.Procedura je u toku iočekuje se skorodobijanje sertifikata ozaštićenomgeografskom poreklu.Proizvod 5:Svrljiški belmužPoznat među lokalnimstanovništvom, istanovništvom okolnihopština, od većih gradovapoznat proizvod u Nišu,Vranju, Leskovcu, Pirotu.Prevashodno živa reč,poslednjih godinaproizvođač aktivnoučestvuje na raznimsajmovima, u TVemisijama kao i uorganizovanju specijalnihdogađaja na kojima sepromoviše belmuž(belmužijada). Postojištampani promotivnimaterijal.Pokrenuta inicijativa odstrane proizvođača.Procedura je u toku.Proizvod 6:Sjenički sirPoznat širom Srbije,poznat u pograničnimmestima na Kosovu, uCrnoj Gori u Bih,donekle u Makedoniji.Isključivo živa reč,nikada nije biloorganizovanihpromotivnih aktivnosti.Nema.Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs40

Odnos ponude itražnjeOpseg tržištaPotencijalna novatržištaBarijere ulaska(raspoloživekoličine, plasman,kapital,konkurencija)Proizvod 1:Pirotski ćilimPonuda i tražnja zaproizvodom surelativno male, krozpromociju proizvodakao suvenira iz Srbijeočekuje se značajnijepovećanje tražnje.Lokalno tržište,nacionalno tržište(diplomatskapredstavništva, turisti)Turističko tržište(prihvatanje pirotskogćilima kao srpskogsuvenira).Najveća barijera jekonkurencija sdrugim sličnimproizvodima (ćilimi,tepisi i sl.), kao idrugim vrstamasuvenira.Proizvod 2:PirotskikačkavaljPonuda je dovoljna dapokrije tražnju poznatihkupaca.Proizvod 3:Pirotska peglanakobasicaMarketinški potencijalTražnja na lokalnomtržištu je veća od ponudetržištu.Proizvod 4:Lužnička vurdaPonuda pokriva tražnjuna lokalnom tržištu.Proizvod 5:Svrljiški belmužPonuda pokriva tražnju nadefinisanom tržištu.Proizvod 6:Sjenički sirPonuda je daleko većaod postojeće tražnje.Lokalno tržište Lokalno tržište Lokalno tržište Lokalno tržište Nacionalno tržišteSrbije, kao i delovi Crnegore, Kosova i drugihokolnih zemalja.Nacionalno tržište(tržište većih gradova uSrbiji).Najveću barijerupredstavlja plasman, tj.loša pregovaračka moćpojedinačnihproizvođača premavlasnicima velikihmaloprodajnih lanaca,kao i nespremnostproizvođača da čekajuna naplatu dopremljenerobe.Uz drastičnije povećanjeproizvodnje, potencijalnanova tržišta se mogudefinisati kako nanacionalnom tako i nanivou stranih tržišta.Najveća barijera su maleraspoložive količine.Nacionalno tržište(tržište većih gradova uSrbiji).Nepostojanjedokumentacije(sertifikati HACCP,zašt. geo. poreklo i sl).Nepostojanjeodgovarajućegpakovanja.Neorganizovanaproizvodnja,skladištenje i fizičkadistribucija.Nedovoljan kapitalpojedinaca i odsustvopreduzetničkog duha,kao i inicijative zaudruživanjem.Velika konkurencija.Nacionalno tržište (tržištevećih gradova u Srbiji).Relativno male količineproizvoda koje poskupljujufizičku distribuciju, slabapregovaračka moć premavećim maloprodajnimlancima, nedostatakkapitala, nepostojanjenavike o potrošnji ovevrste proizvoda koji semože konzumirati umanjim količinama.Izvoz u druge bivše YUrepublike i na tržišteEU.Nepostojanjedokumentacije(sertifikati HACCP,zašt. geo. poreklo i sl).Nepostojanjeodgovarajućegpakovanja.Neorganizovanaproizvodnja,skladištenje i fizičkadistribucija.Nedovoljan kapitalpojedinaca i odsustvopreduzetničkog duha,kao i inicijative zaudruživanjem.Velika konkurencija.Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs41

3.2. Tržišne mogućnosti po osnovu zaštićenog geografskog poreklaZaštićeno geografsko poreklo podrazumeva dobijanje sertifikata i prava na stavljanje oznake kojasvedoči da je reč o poljoprivrednom ili prehrambenom proizvodu proizvedenom na tradicionalannačin i to isključivo i u potpunosti u okvirima specifičnog geografskog područja koje ima definisanizaštićeni status. To dalje podrazumeva da je celokupna proizvodnja i kvalitet proizvodapredodređen okruženjem, tj. prirodnim i ljudskim resursima koji se mogu naći isključivo na tačnoodređenom geografskom području (može se odnositi na jednu oblast, geografsku celinu, a uizuzetnim slučajevima i na jednu državu u kojoj se proizvodi proizvod).Primeri proizvoda sa zaštićenim geografskim poreklom u svetu su brojni i to mogu biti vina, sirevi,šunke, kobasice, pa čak i zaštićene sorte stoke, voća i povrća. Kao neke od poznatih proizvoda sazaštićenim geografskim poreklom navodimo Gorgonzolu, Šampanjac, Grčku fetu i Mastihu saHiosa. Gorgonzola 9 , italijanski sir sa plavom plesni poznat ljubiteljima ovog proizvoda širom sveta,može da se proizvodi isključivo na zaštićenom geografskom području koje je obuhvata provincijuNovara, kao i još nekoliko drugih provincija (npr. Bergamo, Komo, Kremona, Leko, Lodi, Milano,Pavia, Vareze, Verčeli...) i jedan broj opština u oblasti provincije Alesandrija. Šampanjac,najpoznatije penušavo vino na svetu proizvodi se isključivo u francuskoj regiji Šampanj. Grčka fetaje proizvod koji se u skladu sa statusom proizvoda sa zaštićenim geografskim poreklom na teritorijiEvropske unije može prodavati kao feta sir isključivo ako je proizveden na teritoriji Grčke i odovčijeg i kozjeg mleka sa ovog geografskog područja. Na kraju, Mastiha sa Hiosa je proizvodbiljnog porekla dobijen s jedne vrste drveta koja raste na ostrvu Hios u Grčkoj (mada se ovo drvećeuzgaja i u drugim delovima Grčke) i koji se može koristiti kao aditiv za razne prehrambeneproizvode, kao i u farmaceutskoj industriji i industriji kozmetike.Poslednji pomenuti proizvod predstavlja posebno interesantan primer i zbog načina na koji jeorganizovan njegov otkup, prerada i marketinški nastup na tržištu. Naime, sam proizvod predstavljaizlučevinu (neka vrsta smole) koja se pojavljuje na drvetu (popularan naziv «suzice mastihe») kojulokalno stanovništvo sakuplja (isključivo ručnim branjem) i zatim predaje Udruženju uzgajivačamastihe sa Hiosa. Ova kompanija zatim dalje procesuira i pakuje proizvode koje su im predalipojedinačni proizvođači, prerađujući ih na različite načine. Proizvod je zatim dostupan u različitimoblicima – komadićima različitih oblika i veličina, u prahu, a proizvodi se i poznata marka žvakaćegume «Elma», mastihino ulje i voda s ukusom mastihe. Prah koji se proizvodi dalje se koristi uindustriji hrane – prehrambeni proizvodi, slatkiši, pića, kozmetike i farmaciji. U Atini i Solunu, kaoi drugim većim gradovima koji predstavljaju značajne turističke destinacije postoje specijalizovaneprodavnice sa širokim asortimanom proizvoda s hioskom mastihom (ratluci, bombone, keks, sosevii namazi, pića, kozmetika i sl).Navedeni primer služi kao odličan izvor ideja za eventualni dalji razvoj proizvodnje i prodaje šesttradicionalnih proizvoda iz Srbije čije se geografsko poreklo može zaštiti. Naime, tabela br 9.svedoči o tome da svih 6 posmatranih proizvoda imaju osnova za dobijanje sertifikata o zaštićenomgeografskom poreklu (pirotski ćilim već ima ovaj status, dok pirotski kačkavalj treba uskoro da gadobije). Dobijanjem oznake proizvoda sa zaštićenim geografskim poreklom otvara se prostor ovimproizvodima za njihov budući plasman kako na nacionalnom tako i na međunarodnom tržištu (poduslovom da proizvodi ispune HACCP standarde) kao konkurentnih proizvoda.Kako su se druge zemlje (navedeni primer Mastihe s Hiosa rezultat je zajedničkog projekta Grčke iEU) angažovale na razvoju proizvoda sa zaštićenim geografskim poreklom, Srbija bi takođe uzpomoć drugih donatorskih projekata trebalo da pruži adekvatnu pomoć proizvođačima za dalji9 Naziv je dobio po malom gladu u blizini Milana gde je počeo da se proizvodiSrbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs42

azvoj i plasman proizvoda koji potencijalno mogu da postanu proizvodi sa zaštićenim geografskimporeklom. Uvidevši prednosti ovog modela između ostalog i za razvoj lokalnih ekonomija pojedineopštine su se već angažovale na ovakvim inicijativama (Pirot i Babušnica) dok bi ostalim trebalopružiti adekvatnu podršku pre svega kroz njihovo informisanje, a zatim i motivisanje pojedinaca dauđu u ovaj postupak.Ipak, za sve navedene proizvode, pored koristi koje bi imali od dobijanja sertifikata o zaštićenomgeografskom poreklu, za prevazilaženje analiziranih barijera za ulazak na nova tržišta ključno je injihovo međusobno udruživanje u poljoprivredne kooperative koje će im pružiti odgovarajućeusluge. Stoga, u nastavku su ukratko opisane prednosti i mogućnosti udruživanja, kao i iznete nekeideje na koji način bi sve članovi kooperativa mogli da koriste njihove usluge.3.3. Tržišne mogućnosti po osnovu udruživanja u poljoprivredne kooperative za proizvodnju,marketing i distribucijuKooperative predstavljaju oblik poslovnog udruživanja radi pružanja određenih usluga svojimčlanovima. Mogu poslovati kao sasvim male kompanije, ali isto tako u svetu (pre svega SAD)postoje i primeri velikih kooperativa koje se čak mogu naći na listi Fortune 500 najvećihkompanija 10 . Osnovna razlika kooperativa u odnosu na profitne kompanije jeste u tome što su one uisključivom vlasništvu i pod kontrolom svojih članova, formirane su radi pružanja usluga isključivosopstvenim članovima, neprofitno su orijentisane, tj. osnovni motiv njihovog poslovanja jestepružanje usluga članovima, a celokupan prihod iznad troškova poslovanja vraća se njihovimčlanovima. Postoje različite vrste kooperativa (potrošačke, proizvođačke, radničke i uslužne). Međuproizvođačkim kooperativama za potrebe ovog projekta svakako su najzanimljivije poljoprivrednekooperative.Poljoprivredne kooperative se, na primer u SAD, smatraju jednim od najvažnijih činilaca u sistemudistribucije hrane na nacionalnom nivou. Njihova osnovna uloga je da povećavaju marketinškemogućnosti i efikasnost proizvodnje poljoprivrednih proizvođača, te da obezbede potrošačimaodgovarajuću ponudu prehrambenih proizvoda visokog kvaliteta o kojem svedoče prepoznatljivemarke proizvoda. 11Udruživanjem proizvođača poljoprivrednih proizvoda u kooperative pružaju se bolje mogućnosti zaplasman proizvoda po različitim osnovama. Neki primeri usluga koje članovi mogu očekivati dadobiju od kooperativa su sledeći:1) omogućava im se da se prevashodno fokusiraju na proizvodnju, te da unapređuju efikasnost iobim proizvodnje2) pružaju im se usluge kontrole kvaliteta3) pružaju im se usluge skladištenja4) pružaju im se usluge pakovanja proizvoda3) pružaju im se usluge daljeg plasmana proizvoda – organizovanje fizičke distribucije, ugovaranjes posrednicima u prodaji (npr. maloprodajni lanci), pronalaženje drugih potencijalnih kupaca5) pružaju im se usluge marketiranja proizvoda – istraživanje tržišta, pozicioniranje određenihmarki proizvoda, te prodaja proizvoda individualnih proizvođača pod markom/ama kooperative6) pružaju im se usluge istraživanja i razvoja (novi proizvodi i tehnologija njihove proizvodnje)7) usluge promocije – promocija same kooperative, proizvoda koji se proizvode i prodaju u okvirunje, promocija pojedinih članova (farmera, poljoprivrednih gazdinstava)8) finansijske usluge – prikupljanje finansijskih sredstava (donacije, kredit...)9) otvaranje prodajnog mesta za prodaju proizvoda koji se proizvode unutar kooperative10) prodaja proizvoda preko Interneta (internet-shop..)10 http://www.ncba.coop/abcoop.cfm11 http://www.ncba.coop/abcoop_agri.cfmSrbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs43

Iskustvo sa terena (opisano u delu 2) ukazalo je na postojanje izrazite potrebe lokalnih proizvođačasvih analiziranih proizvoda za navedenim uslugama. Stoga, smatramo da bi se rešenje brojnihproblema s kojima se suočavaju pre svega u plasmanu svojih proizvoda (bilo da je reč o postojećimtržištima ili perspektivama za izlazak na nova tržišta) moglo pronaći u njihovom udruživanju upoljoprivredne kooperative. Ipak, treba još jednom naglasiti da je izražen negativan stavproizvođača prema eventualnom udruživanju, te da u osnovi takvog stava leži njihovo pređašnjeiskustvo sa zemljoradničkim zadrugama koje su svojevremeno postojale širom Srbije. Upravo zbogtoga, u ovom tekstu je korišćen alternativni naziv kooperativa i na tome treba insistirati i u budućeminformisanju poljoprivrednika o ovoj formi poslovanja i njihovoj daljoj edukaciji. Takođe, trebaposebno insistirati na promeni načina na koji srpski proizvođači tradicionalnih proizvodapercipiraju zadruge (mesta okupljanja, mesta za predaju i otkup celokupne količine proizvodnje uzodgovarajuću nadoknadu). Buduće formirane kooperative treba da postanu neprofitna preduzećarazvijena na osnovu modela koji postoji u SAD i EU, te da se kao takve rukovode svim prihvaćenimnačelima poslovanja. Da bi to bilo moguće, kooperativama treba da rukovodi tim stručnjaka,zaposlenih u kooperativi zaduženih za pružanje usluga svim članovima (poput gore navedenihusluga) kao i sve prateće rukovodeće i administrativne poslove kooperative. Na ovaj način, otvarase dodatni prostor za regrutovanje nezaposlenih sa lokalnih tržišta rada koji bi doprineli proizvodnjii prometu tradicionalnih proizvoda iz pojedinih lokalnih sredina kroz angažovanje u okvirukooperativa. Reč je o sasvim različitim profilima stručnjaka poput tehnologa, stručnjaka zainformacione tehnologije, ekonomista, menadžera, pravnika, stručnjaka za komunikacije i drugih.Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs44

4. MERE PODRŠKE PREDUZETNIŠTVU, POSLOVNOM UDRUŽIVANJU I MALIM ISREDNJIM PREDUZEĆIMAU nastavku je dat kratak pregled postojećih projekata i inicijativa za podršku preduzetništvu,poslovnom udruživanju i malim i srednjim preduzećima. Osnovni cilj je da se stekne opšti uvid udosadašnje aktivnosti Vlade Republike Srbije i drugih društvenih partnera na ovim pitanjima. Oveinformacije mogu biti od pomoći za osmišljavanje budućih aktivnosti za pružanje mera podrške zarazvoj lokalnih ekonomija kroz dalji razvoj proizvodnje tradicionalnih proizvoda uz adekvatnouključivanje nezaposlenih sa lokalnih tržišta rada. Posebno su značajne inicijative koje se moguiskoristiti u okviru razvoja kooperativa proizvođača tradicionalnih proizvoda.Na nivou Republike Srbije, u okviru projekata Ministarstva za ekonomiju i regionalni razvoj,moguće je identifikovati sledeće grupe programa stimulisanja privredne aktivnosti:• Programi podrške malim i srednjim preduzećima• Programi razvoja preduzetništva• Programi aktivne politike zapošljavanjaBrojni su projekti koji se realizuje i od strane Privredne komore Srbije. Mogu se grupisati unekoliko oblasti: edukacija (seminari i obuke), razvoj i unapređenje konkurentnosti privrede,plasman proizvoda u zemlji i inostranstvu, podrška razvoju preduzetništva i malih i srednjihpreduzeća, razvoj turizma, konsultantska i stručna podrška. 12Agencija za strana ulaganja i promociju izvoza je pokrenula projekat "Stvaramo nove brendove" usaradnji sa Ministarstvom ekonomije i regionalnog razvoja, Republičkom agencijom za razvojmalih i srednjih preduzeća i preduzetništva i Privredne komore Srbije. Reč je o projektu redizajnapakovanja proizvoda, na kojem će biti angažovani studenti dizajna. Ovaj projekat će pomoćiuspostavljanju bolje saradnje između privrede i obrazovnih institucija sa ciljem da se promovišeznačaj i poboljša pakovanje domaćih proizvoda. Na planu unapređenja poljoprivrede širom Srbijesu osnovani Poljoprivredni fondovi. Poljoprivrednicima se na taj način obezbeđuje mogućnostkreditiranja, stručni saveti i besplatna pomoć, a sve u cilju ostvarivanja što boljeg profita.Pored navedenih državnih fondova i projekata, na raspolaganju preduzećima, preduzetnicima ipoljoprivrednicima stoje i projekti organizovani i finansirani od strane nevladinih i drugihorganizacija. Za oblast unapređenja poljoprivrede i konkurentnosti u Srbiji je od značaja Američkaagencija za međunarodni razvoj (USAID). USAID je usvojio višegodišnju strategiju pomoći zaRepubliku Srbiju u decembru 2005. godine. Ova strategija će služiti kao temelj za izradu svihbudućih programa i aktivnosti do samog kraja programske pomoći predviđene za 2012. godinu.Strategija se bavi razvojnim potrebama Republike Srbije uz istovremeno uvažavanje spoljnopolitičkih ciljeva Vlade SAD.U okviru delovanja USAID-a najznačajniji je program Podrške lokalnom ekonomskom razvoju, sciljem porasta broja novih preduzeća i radnih mesta, kao i povećanja udela kompanija iz Srbije nadomaćem, regionalnom i međunarodnom tržištu. Projekti koji trenutno doprinose ostvarenju ovihciljeva su:1. Projekat za razvoj konkurentnosti (aktivnosti: prodaja i marketing – podrška u pripremi iučešću na sajmovima, razvoj promotivnih materijala i kampanja, istraživanje tržišta ikontakti sa drugim firmama, kao i uvođenje novih tehnologija i opreme; obrazovanje itrening – rad sa privatnim i javnim obrazovnim institucijama, poslovnim udruženjima inevladinim organizacijama na razvoju nastavnih programa u stručnim i tehničkim oblastima,12 Detaljana spisak projekata Privredne komore Srbije:http://pks.komora.net/PregledprojekatauPKS/tabid/1761/Default.aspxSrbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs45

ali i obrazovanje rukovodilaca u menadžmentu, ljudskim resursima i finansijama;zakonodavno lobiranje i reforma – Podrška poslovnim udruženjima i drugim zvaničnim inezvaničnim grupama u lobiranju za unapređenje regulative u određenim privrednimgranama),2. Projekat za podsticaj ekonomskom razvoju opština (aktivnosti: javno zastupanje u oblastipolitike ekonomskog razvoja, podrška reformama zakonodavstva i jačanje kapacitetaNacionalne alijanse za lokalni ekonomski razvoj (NALED) i Stalne konferencije gradova iopština (SKGO); Izgradnja profesionalnih sposobnosti novoosnovanih Kancelarija zalokalni ekonomski razvoj (LED) u oblasti strateškog planiranja lokalnog ekonomskograzvoja, promocije investicija i podrške lokalnom preduzetništvu; Razvijanje tehničkihkapaciteta opštinskih uprava za, na primer, upravljanje dugovima, pripremu investicionihprojekata, partnerstva između javnog i privatnog sektora i upravljanje imovinom;Pospešivanje razvoja privatnog sektora razvijanjem mreže glavnih aktera, podsticanjempartnerstva između javnog i privatnog sektora i uvođenjem instrumenata i objekataekonomskog razvoja; Obezbeđivanje grantova za sufinansiranje projekata koji doprinoserealizaciji prioriteta predviđenih Strateškim planovima za lokalni ekonomski razvoj),3. Opportunity banka u Srbiji (aktivnosti: davanje kredita preduzetnicima, malim preduzećima,izbeglicama, poljoprivrednim proizvođačima i drugim poslovnim udruženjima koja nemajupristup tradicionalnim izvorima finansiranja zbog neposedovanja adekvatnih sredstavaobezbeđenja kredita ili kreditne prošlosti; odobravanje kredita malim i srednjimpreduzećima u cilju podrške njihovog poslovnog razvoja, uključujući i novoosnovanapreduzeća; usluge domaćeg i međunarodnog platnog prometa za poslovne klijente; dinarskaštednja i štednja u evrima za privatna lica koja žele dobar prinos na svoje uloge),4. Investicioni fond za mala i srednja preduzeća (aktivnosti: finansiranje malih i srednjihpreduzeća u različitim sektorima koja imaju potencijal za rast i ispunjavaju kriterijumefonda; obuka rukovodećih kadrova u preduzećima u koja je fond investirao; podsticajotvaranju novih radnih mesta u preduzećima u koja je fond investirao, ali i šire kroz njihovedobavljače, distributere i druge aktere; obezbeđuje akcijski kapital i dugoročne zajmovemalim i srednjim preduzećima (MSP) u Srbiji i regionu u skladu sa investicionom politikomfonda.5. Agrobiznis projekat - Petogodišnji agrobiznis projekat, koji je vredan 24 miliona dolara,obezbeđuje pomoć za poljoprivredu i agrobiznis u Srbiji sa ciljem da se povećaju prodaja iizvoz srpskih firmi, kao i da se otvore nova radna mesta u ovom ekonomskom sektoru.Ciljevi projekta će biti ostvareni povećanjem konkurentnosti i efikasnosti poljoprivrednihpreduzeća u Srbiji, kao i lanca vrednosti u šest grana poljoprivrede koje imaju visokpotencijal za razvoj: uzgoj voća, jagodičastog voća, povrća, pečuraka, proizvodnja bilja izačina, proizvodnja mlečnih proizvoda i stočarstvo. Projekat će raditi u nekoliko oblastikako bi se povećala efikasnost i konkurentnost firmi u odabranim sektorima. Podrškaprojekta će uticati na povećanje kapaciteta dobavljača, proizvođača, prerađivača i prodavacana veliko da budu konkurentni na domaćem, regionalnom i međunarodnom tržištu. Većakonkurentnost agrobiznisa u Srbiji, podrazumeva i povoljno zakonodavno okruženje, kao iefikasan sektor usluga u poljoprivredi kao što su informacije o tržištu, procena nivoagodišnje poljoprivredne proizvodnje, informacije o zdravlju životinja i biljaka i bezbednostihrane, nadzor sprovođenja regulativa u smislu standarda za dozvole i etikete, sertifikovanjaproizvoda itd.Na osnovu prethodnih pregleda jasno je da postoje načini za prevazilaženje identifikovanogproblema nedostatka kapitala za otpočinjanje organizovane proizvodnje analiziranih proizvoda, kojabi ispunila neophodne standarde kvaliteta. Takođe identifikovani su i brojni programi edukacije ikonsaltinga, što mora pratiti organizaciju proizvodnje kako bi se obezbedio ne samo kvalitetanoutput, već i kvalitetan tržišni plasman proizvoda. Iskustva navedenih projekata svakakopredstavljaju dobru osnovu za kreiranje nekih drugih mera podrške razvoju lokalnih ekonomija irešavanju problema lokalnih tržišta rada.Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs46

5.1. Razumevanje lokalnih tržišta rada5.1.1. Struktura tržišta rada u izabranim opštinama5. ZAKLJUČCI I PREPORUKETreba imati u vidu da podaci koji su korišćeni za analizu tržišta rada u izabranim opštinama kaojedino dostupni izvori informacija potiču iz administrativnih izvora, što ne pruža pravu sliku ostvarnim ('ekonomskim') tokovima na tržištu rada. Ipak, poređenjem administrativnih podataka naopštinskom nivou sa podacima iz istih izvora za nivo Srbije, može se dobiti približna slika orelativnom položaju ovih opština u odnosu na republički prosek. Dodatni uvidi o stvarnom stanjukako na 'opštim' lokalnim tržištima rada, tako i na 'specifičnim' (tj. onim koji se odnose na aktuelnui potencijalnu ponudu i tražnju za radom u vezi sa istraživanim proizvodima) dobijeni su krozintervjue sa lokalnim akterima. Kombinovanjem ovih informacija moguće je skicirati stilizovanusliku o tržištima rada u posmatranim opštinama i ukazati na neke njihove zajedničke karakteristike,ali i izvesne razlike među njima.Pre svega, sve četiri opštine spadaju u manje razvijene ili sasvim nerazvijene opštine. To senajupečatljivije uočava poređenjem prosečne plate u posmatranim opštinama sa prosekom Srbije.Prosečna zarada se kreće u rasponu od malo iznad 12000 dinara u Svrljigu do nesto ispod 22000 uPirotu, dok je odgovarajući prosek Srbije za 2007. godinu nešto ispod 28.000 dinara. Međutim,prosečna zarada ipak ne govori sve. U Sjenici, na primer, ona je iznenađujuće visoka, preko 21.000dinara. Međutim, stopa zaposlenosti u Sjenici je ubedljivo najniža, svega 18,1%, dok prva sledećaopština, Babušnica, ipak ima značajno veću stopu zaposlenosti od 27%, Svrljig 35%, a Pirot sa 46%čak prevazilazi republički prosek.Objašnjenje za relativno visok prosek zarada u Sjenici zapravo i leži u izuzetno niskoj zaposlenostiu nepoljoprivrednom sektoru, koji jedino meri anketa RAD koja je zasnovana na administrativnimpodacima o zaposlenosti u preduzećima, ustanovama i kod preduzetnika. Naime, pri tako malojnepoljoprivrednoj zaposlenosti, jasno je da u njenoj strukturi relativno veće učešće otpada nazaposlene u javnom sektoru (obrazovanje, zdravstvo, opštinska uprava i sl.), a zarade u tom sektorupokazuju mnogo manju regionalnu varijaciju na republičkom nivou u odnosu na zarade u privatnomsektoru.Pirot se kao jedina gradska opština izdvaja kao izuzetak i kada posmatramo učešćenepoljoprivrednog stanovništva u ukupnom stanovništvu u odnosu na prosek Srbije. U tri preostale'varošičke' opštine (Babušnica, Svrljig, Sjenica), učešće poljoprivrednog stanovništva u ukupnom jeveće od prosečno. To je konzistentno sa manjom stopom (nepoljoprivredne) zaposlenosti u odnosuna republički prosek.Međutim, ovo uopšte ne znači da je stvarna (ekonomska) stopa zaposlenosti srazmerno isto tolikomanja u tri 'varoške' opštine u odnosu na republičku ekonomsku stopu zaposlenosti. Naprotiv, porečima jedne saradnice NSZ sa kojom smo razgovarali, 'ovde svi moraju nesto da rade da bipreživeli, i nezaposleni koje vodimo na evidenciji nisu izuzetak'.Drugim rečima, administrativno registrovana zaposlenost je tek proksi za zaposlenost na primarnomtržištu rada (koje čine relativno zaštićena, legalna radna mesta u formalnom nepoljoprivrednomsektoru). S druge strane, sekundarno tržište rada, koje uključuje poljoprivrednu zaposlenost,neformalnu zaposlenost, zaposlenost pomažućih članova domaćinstva, značajno je veće u varoškimnego u gradskim opštinama.Bitno je razumeti da preporuke i dodatne aktivnosti koje se sugerišu kroz ovaj projekat nemaju zaprimarni cilj da odmah imaju snažan pozitivan uticaj na primarno tržište rada. Naše preporuke suSrbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs47

prirodom dobijenog zadatka u prvom redu usmerene ka unapređivanju sekundarnog lokalnog tržištarada, pre svega povećanju kvaliteta i intenziteta rada u poljoprivrednim gazdinstvima udruženim uzadruge i kooperative kroz unapređenja u proizvodnji i plasmanu tradicionalnih proizvoda. To neznači, naravno, da se poboljšanja neće osetiti i na primarnom tržištu rada, ali ona barem u prvovreme neće biti previše vidljiva.Ako uzmemo u obzir sve prethodno navedeno o strukturi radnog kontingenta, broju zaposlenih,broju i strukturi nezaposlenih, kao i potrebe za radnom snagom kako bi se povećala proizvodnjaanaliziranih proizvoda, možemo zaključiti da struktura i ponuda radne snage ne predstavlja nikakvuprepreku za razvoj te proizvodnje. Smatramo međutim, da u slučaju pokretanja veće proizvodnje iplasmana ovih proizvoda neće doći da značajnog rasta broja zaposlenih, već da će se postojećazaposlenost intenzivirati odnosno postati efikasnija. Ovo je slučaj sa proizvodima kao što su vurda,sjenički sir i peglana kobasica koji se proizvode u domaćinstvima zbog dodatnih izvora prihoda.Ljudi koji proizvode ove proizvode su ili poljoprivrednici ili zaposleni u drugim oblastima, pa će uslučaju intenzivnije proizvodnje samo povećati svoju aktivnost, a i dalje će zadržati postojeći status(zaposlen ili nezaposlen).Na primeru proizvodnje belmuža u Svrljigu, sadašnja 'primarna zaposlenost' se sastoji od ukupno 6osoba. Udvostručenje proizvodnje, kako nam je objašnjeno, povećalo bi tu cifru na maksimalno 10zaposlenih. Međutim, efekat na sekundarno tržište rada bio bi značajno veći, jer bi se ili brojkooperanata udvostručio, ili bi isti broj kooperanata bio u mogućnosti da plasira dvostruko većekoličine mleka (ili bi se u određenoj srazmeri povećali i broj kooperanata i intenzitet njihovog rada).U takvim okolnostima, skoro da je moguće govoriti o neograničenim mogućnostima za povećanjeponude rada u svim sredinama, uključujući i Pirot. Mogućnosti za povećanje 'primarne' zaposlenostigrubo su definisane raspoloživošću radne snage specifičnih zahtevanih kvalifikacija. Standardanproksi za raspoložive kvalifikovane radnike (npr. mlekare, mesare, diplomirane tehnologe iekonomiste) je njihovo brojno stanje u lokalnim registrima NSZ, ali kompletna računica bi trebaloda uključi i sve osobe odgovarajućih kvalifikacija spremne da rade za tržišnu platu koje trenutnorade na neodgovarajućim poslovima. Prema našem uvidu, ovih kadrova ima dovoljno u svimsredinama i oni ne predstavljaju usko grlo. S druge strane, mogućnosti za povećanje 'sekundarne'zaposlenosti, kao što smo rekli, praktično su neograničene, i one uključuju kako uključivanjetrenutno neaktivnih i nezaposlenih, tako i – važnije – povećanje intenziteta i produktivnosti radatrenutno angažovanih na sekundarnom tržištu rada.U tom kontekstu, očekujemo da bi ekspanzija sekundarnog tržišta rada povezana sa ekspanzijomodabranih proizvoda u posmatranim opštinama imala posebno povoljne posledice na položaj ženskeradne snage, a posebno među ranjivim i teže zapošljivim grupama, koje uključuju starije žene useoskim domaćinstvima, radnice koje su izgubile posao tokom tranzicije, kao i mlađe žene bezstručnog obrazovanja.Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs48

Grafikon 13 Struktura radnog kontingenta (15-64), 2007, u %1009080706050403020100Babušnica Pirot Svrljig Sjenica RepublikaSrbijaneaktivninezaposlenizaposleniTabela 10 Izabrani indikatori po izabranim opštinama, 2007. godinaOpštine Babušnica Pirot Svrljig SjenicaRepublikaSrbijaUčešće radnog kontingenta uukupnom stanovništvu57,3 66,2 66,2 64,1 63,9Radni kontingent (15-64) 9.013 42.220 10.111 17.938 5.032.805Radni kontingennt, žene (15-64) 4.255 20.459 4.783 8.956 2.538.086Nezaposlenost, opšta, broj 2.194 8.500 2.150 5.191 785.099Nezaposlenost, žene, broj 1.090 2.385 1.040 2.485 422.223Zaposlenost, opšta, broj 2.425 19.507 3.594 3.243 2.002.344Zaposlenost, žene broj, 1.082 8.466 1.276 1.362 869.017Zarada po zaposlenom 16.880 21.664 12.313 21.306 27.759Prosečna starost stanovništva 48,1 41,8 48,8 35,3 40,9Učešće nepoljoprivrednogstanovništva88,2 96,3 78,6 69,5 89,1Nezaposlenost, opšta, stopa (%) 47,5 30,3 37,4 61,5Udeo zaposlenih žena 44,6 43,4 35,5 42 43,4Kretanje nezaposlenosti u odnosuna 2001. godinu (%)160,4 113,7 87,0 123,7 n/aZaposlenost, opšta, stopa (%) 26,9 46,2 35,5 18,1 39,8Zaposlenost, žene, stopa (%) 25,4 41,4 26,7 15,2 34,2Participacija, opšta 51,2 66,3 56,8 47,0 55,4Prosečno trajanje nezaposlenosti(mes)47,6 47,5 54,5 61,9 n/aUdeo dugoročne nezaposlenosti 76,3 74,3 88,1 86,2 n/aUčešće populacije ispod 18 god. 13,54 18,21 12,51 27,03 n/aStopa slobodnih radnih mesta 0,4 0,8 0,1 0,3 n/aZarade, porast 2007-2001 317,7 428,7 465,9 540,2 475,3Maks broj zaposlenih u grani(prerađivačka)/ ukupan broj54,0 50,9 58,9 29,1 27,4zaposlenih u privredi i vanprivrediIzvor: RZS, NSZ.Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs49

5.2. Tržišni potencijal i komercijalizacija tradicionalnih proizvodaNaša analiza (tabelarno sumirana u trećem delu) pokazala je da je nivo komercijalizacijeposmatranih proizvoda relativno nizak ili praktično nepostojeći. Glavni problemi uočeni su udomenu postojeće količine proizvodnje, u domenu plasmana, raspolaganja kapitalom, kao inedovoljno razvijenim konkurentskim prednostima. Navedeni problemi su izrazito međusobnopovezani, kao i načini njihovog rešavanja koji se uglavnom svode na mogućnosti zaštitegeografskog porekla proizvoda, uvođenje standarda bezbednosti i kvaliteta, i na razvoj kooperativa.5.2.1. Količine proizvodaKoličine koje stoje na raspolaganju tržištu su male (mada većinom zadovoljavaju postojećutražnju), a proizvodnja je često sezonskog ili sasvim neredovnog karaktera. Glavni uzrok tome jenedostatak kapitala na strani proizvođača i odsustvo preduzetničkog duha (izbegavanje rizika).Lokalni proizvođači tradicionalnih proizvoda nemaju mogućnost da finansiraju veće količineproizvodnje (nedostatak kapitala za otkup sirovina), niti imaju uslova za skladištenje veče količinerobe. Pored toga, pokazuju izrazitu nespremnost da čekaju na naplatu isporučene robe, te stogaproizvode one količine za koje su sigurni da mogu lako da prodaju (izuzetak je sjenički sir koji seproizvodi i u ogromnim količinama). Posledica navedenog je to da su proizvodi nedostupni širemnacionalnom tržištu, te gotovo da ne postoje mogućnosti za njihov plasman na tržištima drugihzemalja.Jedno od glavnih rešenja ovog problema svakako leži u njihovom udruživanju u kooperative čija ćeosnovna funkcija biti pružanje usluga obezbeđivanja kapitala, standarda kvaliteta, skladištenja,pakovanja i dalje prerade proizvoda, pronalaženje novih mogućnosti za plasman robe uz boljupregovaračku moć prema eventualnim distributerima (veći maloprodajni lanci, izvoznici),organizovanje fizičke distribucije i ostalih marketinških aktivnosti (istraživanje tržišta, promocija,razvoj i pozicioniranje novih proizvoda i slično). Kooperative bi dakle, mogle da doprinesupovećavanju obima proizvodnje uporedo s unapređivanjem mogućnosti plasmana tradicionalnihproizvoda kroz doprinos razvoju novih proizvoda i/ili uvođenja različitih varijeteta postojećihproizvoda, dizajniranje pakovanja, kroz raspolaganje većim količinama proizvoda što im daje većupregovaračku moć prema distributerima, kroz unapređenje efikasnosti fizičke distribucije(organizovanje transporta za veće količine robe) kao i kroz uvođenje posebnih marki proizvoda injihovo tržišno pozicioniranje uz prateće promotivne aktivnost. Ukoliko bi pojedini proizvodi uokviru kooperativa dobili status proizvoda sa zaštićenim geografskim poreklom, to bi svakakootvorilo dodatne marketinške mogućnosti i za širok dijapazon drugih proizvoda koji bi mogli da seponude tržištu u okviru kooperativa. Na primer, zaštićeno geografsko poreklo sjeničkog sira otvaramogućnost za njegov plasman na tržištu kao glavnog proizvoda formirane kooperative, uz koji onamože promovisati i druge proizvode – vunu sjeničke ovce, autohtone vrste bilja s kojima se oveživotinje hrane, a od koje se mogu praviti čajevi, začini i slično i koji se mogu prodavati podposebnom registrovanom robnom markom. Na sličan način, uporedo s plasmanom lužničke vurde isvrljiškog belmuža kao proizvoda sa zaštićenim geografskim poreklom mogu da tržištu da seponude i drugi proizvodi lokalnog karaktera – mleko, kiselo mleko i jogurti, namazi, proizvodi nabazi bilja, pečurke i proizvodi s pečurkama i slično.5.2.2. PlasmanS obzirom na činjenicu da su generalno posmatrano male količine proizvodnje navedenih proizvodaosnovno usko grlo za izlazak na šire nacionalno tržište, kao i na inostrana tržišta isticanje problemaplasmana ovih proizvoda deluje kontradiktorno. Iz razgovora s lokalnim proizvođačima jasno je daje postojeći način organizovanja prodaje ovih proizvoda u potpunosti prilagođen postojećimkoličinama, načinu proizvodnje i održiv je na dugi rok pod uslovom da nema pretenzija za širenjeSrbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs50

tržišta. Ukoliko bi međutim, lokalni proizvođači pokušali da na tržištu u narednom periodu plasirajuveće količine sasvim sigurno bi se suočili sa problemom plasmana, jer nemaju kapaciteta zaorganizovanje fizičke distribucije, kao ni adekvatan pristup drugim kanalima prodaje. Upravo topotvrđuje i primer sjeničkog sira, jer se ovaj za razliku od ostalih navedenih proizvoda već sadaproizvodi u daleko većim količinima od onih koje se mogu plasirati na tradicionalan način (poznatikupci po narudžbini, pijace, kućni prag).S druge strane, ustanovljeno je da postoji odgovarajući tržišni potencijal za povećanje proizvodnjeovih proizvoda, te da se uz ispunjenje odgovarajućih uslova (standardi bezbednosti, oznakekvaliteta i sl) mogu ponuditi širem nacionalnom tržištu, pa čak i izvoziti na strana tržišta. Jedno odmogućih rešenja jeste zaštita geografskog porekla ovih proizvoda. Naime, iskustva iz Zapadnihzemalja pokazuju da su savremeni potrošači spremni da plate višu cenu za proizvode sa zaštićenimgeografskim poreklom, a njihova eksluzivnost po osnovu činjenice da je proizvodnja limitirana uokvirima određenog geografskog područja predstavlja značajnu konkurentsku prednost u odnosu nadruge slične proizvode bez zaštićenog geografskog porekla. Posledično, ekonomski potencijal ovihproizvoda u izvesnoj meri leži i u mogućnostima njihovog marketiranja kao proizvoda sazaštićenim geografskim poreklom. Uz dobijanje ove oznake oni će na tržištu lakše i brže postatiprepoznatljivi, jer će sama oznaka za potrošače predstavljati određeni dokaz o kvalitetu ieksluzivitetu proizvoda.Ipak, treba naglasiti da se dobijanjem statusa proizvoda sa zaštićenim geografskim poreklom tekotvaraju odgovarajuće tržišne mogućnosti koje su uslovljene daljim razvojem proizvoda (tj. brojnihvarijeteta osnovnog proizvoda, kao i njegove upotrebe kao glavnom sastojka nekih novih proizvodakoji bi takođe bili razvijeni i uvedeni na tržište). Primera radi, sjenički sir bi mogao da se pakuje umini drvenim kacama, zatim u pojedinačnom pakovanju u obliku sečenih kriški, u kockicamapakovanim u posebno dizajnirane kesice, kao drobljeni sir, zatim u teglicama s različitim dodacima(paprikom, raznim biljnim začinima, s maslinovim uljem i sl.), pakovanja bi mogla da budurazličitog dizajna (od običnih do promotivnih poklon pakovanja), a osim toga mogle bi da se razvijui proizvedu i različite vrste namaza na bazi ovog sira, te da se on na primer koristi kao dodatakraznim drugim proizvodima koji bi takođe mogli da budu dalje razvijena i uvedena na tržište(testenina s ukusom sjeničkog sira, grickalice s ukusom sjeničkog sira i sl.). Na ovaj način, proizvodbi mogao da postane i adekvatan suvenir koji bi strani turisti rado poneli na poklon jer bi seodgovarajućim tehnološkim procesima obezbedilo da on postane nekvarljiv proizvod koji se možečuvati bez obaveznog pohranjivanja u frižiderima. Na sličan način, i drugi analizirani proizvodimogu se razviti u različitim varijetetima i prodavati u sasvim različitim pakovanjima i za različitenamene.U početnoj fazi, preporučujemo otvaranje prodajnih mesta (specijalizovane prodavnice) u Beogradui drugim većim gradovima (npr. Novi Sad) gde će se prodavati isključivo autohtoni proizvodi iproizvodi sa zaštićenim geografskim poreklom. Ovakvu inicijativu bi mogle da podrže opštinskeuprave navedenih gradova, kroz zajedničku koordiniranu akciju, u saradnji sa zainteresovanimproizvođačima i eventualno republičkim i međunarodnim poslovnim asocijacijama, ali i krozkomercijalnu saradnju sa trgovinskim lancima, nezavisnim trgovcima, ili čak i restoranima ihotelima. Na taj način proizvodi bi se učinili dostupnim stanovnicima najvećih urbanih sredina(stanovništvo veće platežne moći, veće potrebe za autentičnim domaćim proizvodima, stranci saprivremenim poslovnim boravkom u Srbiji, strana diplomatska predstavništva) kao i stranimturistima koji zbog boljih raspoloživih smeštajnih kapaciteta u većem broju posećuju upravo ovegradove.Takođe, smatramo da bi bilo korisno otvaranje specijalizovanih maloprodajnih objekata za prodajuovih i drugih autohtonih proizvoda suvenirskog karaktera u lokalnim opštinama u sklopu razvojaturističke ponude. Ovu inicijativu bi prevashodno trebalo da podrži lokalna turistička organizacijakao i ministarstva trgovine i turizma. Kako bi ovo uspelo potrebno je istovremeno raditi naSrbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs51

stvaranju smeštajnih kapaciteta i promociji celokupne turističke ponude (prirodne lepote, kulturnoistorijskeznamenitosti, događaji, potencijali za odmor i relaksaciju i sl). Ideja je da se ova mestaučine atraktivnim za strane, ali u prvom momentu prevashodno za domaće turiste koji bi bilispremni da vikend provedu u ovim područjima i tom prilikom kupe proizvode koji im možda nisudostupni u mestima iz kojih dolaze.U narednim fazama, uporedo s pružanjem podrške razvoju kooperativa, takođe treba podržati idejuda one samostalno otvaraju prodajna mesta za prodaju proizvoda svojih članova, kao i da razvijajuprodaju preko Interneta (internet prodavnice koje će kupcima širom zemlje omogućiti da naručeželjene proizvode direktno od kooperative).5.2.3. KapitalNedostatak početnog i obrtog kapitala je čest problem, pa pronalaženje mogućnosti finansiranjaproizvodnje iz drugih izvora (osim keša kojim trenutno raspolažu proizvođači), kroz davanjesubvencija i kredita predstavlja prirodnu preporuku. Međutim, među proizvođačima se mogu uočitii značajne psihološke prepreke vezane za ekspanziju proizvodnje pozajmljenim sredstvima, pa bibilo korisno za proizvođače da prođu i specifičnu preduzetničku obuku, kako bi se kod njih razvilasvest o mogućnostima za povećanje proizvodnje, rast kapitala i potrebi ulaganja kroz finansiranje izrazličitih izvora. Takođe, edukacija o prednostima i mogućnostima udruživanja u kooperative, tenačinu njihovog finansiranja, kao i finansijskih pogodnosti koje pružaju sopstvenim članovimapredstavljala bi adekvatno rešenje navedenog problema. Suštinski, kooperative bi inicijalna sredstvaza poslovanje trebalo da obezbede kroz donaciju, subvenciju i/ili kredit kao i prikupljanje (napočetku) simboličnih članarina, kako bi odmah mogle da isplate proizvođačima preuzetu robu.Kasnije od naplate preuzete robe finansiraće se troškovi poslovanja kooperativa, a razlika ulagati unjihov dalji razvoj i/ili isplaćivati njihovim članovima već u zavisnosti od toga kakvu će odlukudoneti njihov upravni odbor sastavljen od izabranih predstavnika članova kooperative.5.2.4. KonkurencijaU domenu konkurencije glavne neposredne aktivnosti odnosile bi se na pokretanje postupaka zadobijanje odgovarajuće dokumentacije – HACCP standardi, zaštićeno geografsko poreklo, kao iuvođenje odgovarajućih marki proizvoda koje bi razvile pojedinačne kooperative, te na promotivneaktivnosti na povećanju poznatosti proizvoda (na nacionalnom tržištu, turističkom tržištu, kao i nastranim tržištima za proizvode koji imaju potencijal za širenje na ova tržišta) i aktiviranje želje kodkupaca da kupuju ovakve proizvode. Kao što je već navedeno, ostvarivanje konkurentske prednostiovih proizvoda moguća je po osnovu njihove promocije kao proizvoda sa zaštićenim geografskimporeklom, za koje su kupci spremni da plate i veću cenu da bi ih nabavili. Takođe, uvođenjemrazličitih varijetata proizvoda (na primer mlađi i stariji, sušeni sir, mrvljeni, sečeni, rendani sir,vurda s paprikom, vurda s paradajzom, vurda s biljem, vurda s mesnim prerađevinama, belmuž sbiljem, s pečurkama itd...) mogu se ostvariti značajne konkurentske prednosti kako na tržištu hrane,tako i na turističkom tržištu u prodaji proizvoda suvenirnog karaktera. Promotivna pakovanja iproizvodnja određenih limitiranih serija ovih proizvoda doprinela bi mogućnostima njihove prodajeu vidu poklona u različitim prigodama (praznici, odlasci u posete i sl).Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: office@fren.org.rs • www.fren.org.rs52