Afleiðsla og samsetning - Orðabók Háskólans

92 4 GREINING Á ίSLENSKU DÆMASAFNIfram kemur í inngangi að Sýnihefti sagnorðabókar (Ásta Svavarsdóttir et al. 1993; þessikafli er eftir Guðrúnu Kvaran):Engar fastar reglur er hægt að setja um það hvað orðtekið skuli úr hverju riti og verðurþað ávallt mat þess sem les. Oftast er reynt að taka mið af efni ritsins sem verið erað lesa og athyglinni beint að orðum og orðasamböndum sem eru sérkennandi fyrirefnið en sjónir þess sem merkir í texta beinast einnig að einkennum í máli höfundar,mállýskuorðum og óvenjulegri notkun orða og orðasambanda.(Ásta Svavarsdóttir et al. 1993:3)Orðin eru m.ö.o. ekki valin sérstaklega með tilliti til orðmyndunar og þar sem forsendurnarfyrir valinu eru svo margvíslegar má ætla að safnið nýtist þokkalega vel sem eins konarslembisafn um orðgerðir. Þar sem safnið er mjög stórt má ætla að í því séu dæmi um (þvísem næst) allar gerðir orðmyndunar í málinu, jafnvel þótt þar séu e.t.v. ekki dæmi um allaorðliði sem fyrir kunna að koma og þaðan af síður öll orð í íslensku.Ritmálsskrá OH er að því leyti góður efniviður í gagnagreiningu af þessu tagi að þarer af nógu að taka. Hins vegar má líka segja að Ritmálsskráin sé ekki endilega marktækum tíðni orðgerða. Öll orð í Ritmálsskránni skipa nokkuð jafnan sess, óháð tíðni þeirra ímálinu þar sem orðtakan er illa til þess fallin að gefa upplýsingar um tíðni. Merkingar umdæmafjölda í Ritmálsskrá eru líka enn sem komið er fremur ófullkomnar og dæmafjöldier aðeins gefinn þegar dæmin eru 1–5; annars eru orðin merkt } með . Nú stendur yfirinnsláttur allra seðla í Ritmálssafni, annarra en seðla með stakdæmum. Þegar honum erlokið verður unnt að finna nákvæman dæmafjölda að baki hverju uppflettiorði, en jafnvelþá verður að hafa í huga að Ritmálssafnið er ekki góð heimild um tíðni orða í málinu.Þar af leiðir að tíðni mismunandi orðgerða er ekki hægt að meta út frá Ritmálskránni meðnokkurri vissu. Samt má ætla að þær vísbendingar um tíðni orðgerða sem Ritmálsskráingefur séu nokkuð áreiðanlegar, einfaldlega vegna þess að orðin eru svo mörg.Ritmálsskráin gefur heldur ekki endilega nákvæma mynd af virkri orðmyndun. Orðinsem valin eru í gagnasafnið eru öll merkt tuttugustu öldinni og talsverður hluti þeirrihlýtur að vera nýmyndaður á þessari öld. Samt er varasamt að treysta á að Ritmálsskráinsýni með réttu hve gömul orð eru þar sem tilviljun ræður því hvenær orð lendir á prentiog ekki síður því hvaða orð eru orðtekin. 3 Orð í Ritmálssafni eru m.ö.o. örugglega tilí textum frá þeim tíma sem þau eru orðtekin, en það segir ekkert um það hvort þau erueldri. Að auki eru orðin í þetta sinn valin þannig að þau komi fyrir í ritum frá þessariöld, en ekki þannig að þau komi fyrst fyrir í ritum frá þessari öld. Þetta er í samræmivið það sjónarmið að hér er verið að skoða óvirkan orðaforða, málskilninginn, en ekkivirka orðmyndun, málsköpunina. Hér er m.ö.o. farin sú leið að taka gefinn orðaforða oggreina hann vegna þess að þetta verður málnotandinn að gera. Væri sú leið farin aðskoða einungis virka orðmyndun væri heildarmyndin einfaldari og reglulegri en næði þáaðeins yfir hluta af þeirri málkunnáttu sem hver einstaklingur býr yfir. Orðasafnið sjálft(þ.e. orðaforðinn) í allri sinni dýrð er líka hluti af málkunnáttunni. Með því að setja framreglur um orðhlutagreiningu sem ná yfir þetta allt er því e.t.v. verið að setja fram reglurum orðgerð fremur en orðmyndun, sbr. orðmyndunarreglu Eiríks Rögnvaldssonar semsýnd er í (4) á bls. 65 hér að framan, en sú regla nær bæði yfir orðmyndun og greininguá orðum sem fyrir eru í orðasafni, eins og sjá má af því að örin í reglunni vísar í báðaráttir. Hér er því verið að skoða hvað það er sem rekur á fjörur málnotandans og hverjarreglurnar eru sem grípa verður til við túlkun á orðunum.Ef skoða á virka orðmyndun verður að beita öðrum ráðum, enda hlýtur munurinn ávirkri orðmyndun og skilningi að vera talsverður. Til þess að rannsaka virka orðmyndun3 Um gloppur í orðtöku og vélunnar viðbætur, sjá Ásta Svavarsdóttir et al. 1992 og Kristín Bjarnadóttir 1994.