Afleiðsla og samsetning - Orðabók Háskólans

84 3 UM AFLEIÐSLU OG SAMSETNINGU ί ίSLENSKRI MÁLFRÆÐIBaldur Jónsson (1984) og Eiríkur Rögnvaldsson virðast hins vegar gera ráð fyrirþví í megindráttum að samsetningarliðir séu frjálsir, sem er þá í samræmivið þau orð Eiríks Rögnvaldsonar að venjan í íslensku sé „að telja að um samsetningusé að ræða ef báðir liðirnir koma fyrir sjálfstæðir, en afleiðslu ella“(1990:27). Hjá Baldri Jónssyni er skilgreiningin víðari en þar þurfa liðir í samsettuorði að vera til „sem sjálfstæð orð (beygjanleg eða óbeygjanleg) eða ræturí beygjanlegum orðum“ (1984:161). Margaret Stong-Jensen (1987) lýsir síðanofvirkri orðmyndun og afleiddum samsetningarliðum sem aldrei geta staðiðsjálfstætt, þannig að samsetningarliðir hjá henni þurfa ekki að vera frjálsir.Sumt af þessu tagi greinir Þorsteinn G. Indriðason sem viðskeyti, eins og áðursagði. Hjá Sigrúnu Þorgeirsdóttur (1986) geta forskeyti verið hvort heldurer frjáls eða bundin þannig að þau greinimörk skilja ekki á milli forskeyta ogsamsetningarliða. Greinimörkin frjálst/bundið virðast því ekki vera auðveld viðureignareða mjög nýtileg til að marka skilin á milli afleiðslu og samsetningar ííslensku.b Rót: Sumir höfundarnir skilgreina muninn á afleiðslu og samsetningu út fráþví hvort rót er í orðhlutunum eða ekki (t.d. Baldur Jónsson (sjá bls. 63 hér)og Eiríkur Rögnvaldsson (sjá bls. 64 hér)). Hjá öðrum er á reiki hvort aðskeytiinnihalda rætur eða ekki og virðast áhrif frá grein Halldórs Halldórssonar umbreytinguna úr orði í viðskeyti (1976) ekki hafa minnkað þá óvissu. Þetta atriðier t.d. mjög óljóst hjá Sigrúnu Þorgeirsdóttur. Þorsteinn G. Indriðason skiptirsíðan viðskeytum sínum í tvo flokka og í öðrum þeirra geta viðskeytin „tekiðað sér „hlutverk“ róta“ (1994:141; sjá 3.3.4 hér að framan). Þetta flokkunaratriðivirðist því vera illa nothæft líka, eins og aðgreiningin frjálst/bundið, endaer allt annað en auðvelt að ákvarða í hverju tilfelli hvort orðhluti er rót eðaekki. 42c Merking/málfræðilegt hlutverk: Andstæðan merking/hlutverk er ekki settfram á skipulegan hátt sem aðgreiningaratriði á milli samsetningar og afleiðsluí þeim verkum sem hér hafa verið skoðuð. Baldur Jónsson gerir þennan greinarmuná afleiðslu og samsetningu í stuttu máli (sbr. tilvitnun á bls. 63 hér) oghann virðist liggja í loftinu í bók Eiríks Rögnvaldssonar og á ýmsum stöðumí eldri bókunum. Hvergi er þó að finna greinargóða lýsingu á þessu. SigrúnÞorgeirsdóttir beitir merkingarlegum rökum til að skilja á milli samsetningar ogforskeytingar en það virðist erfitt í framkvæmd og gengur ekki fyllilega upp.Hún hafnar því síðan að aðgreining á milli afleiðslu og samsetningar standist ííslensku þannig að þær merkingarlegu forsendur sem hún setur fram verða tæpleganotaðar til að skilja þarna á milli. Þorsteinn G. Indriðason virðist gera ráðfyrir mismuni á viðskeytaflokkum sínum sem byggist á svipuðum forsendum ognotaðar eru hjá þeim sem gera greinarmun á málfræðilegu hlutverki og merkinguen hann talar þó aðeins um mismunandi gegnsæja merkingu. Haldgóðarforsendur af þessu tagi er því ekki að finna í verkunum sem hér eru athuguð.Af þessu ætti að vera ljóst að það er ekki mjög fýsilegt að reyna að halda fast við skilgreiningunasem sett er fram í byrjun þessarar ritgerðar, viðmiðunarskilgreininguna sembyggir á muninum á frjálsu og bundnu myndani og muninum á merkingu og málfræðileguhlutverki. Niðurstaðan úr 2. kafla var reyndar sú að þar dygði þetta ekki fyllilega,eins og sést af töflu (16) á bls. 50. Þar skarast afleiðsla og samsetning vegna þess að42 Í íslensku eru forsendurnar fyrir slíkri greiningu venjulega sögulegar, t.d. hjá Halldóri Halldórssyni (1976).