Afleiðsla og samsetning - Orðabók Háskólans

68 3 UM AFLEIÐSLU OG SAMSETNINGU ί ίSLENSKRI MÁLFRÆÐIMunur á forskeytum og fyrri samsetningarliðum samsettra orða held ég að felist fyrstog fremst í því að um forskeytin gilda mun afmarkaðri og ákveðnari orðmyndunarregluren um samsetningar. . . . Áhrif forskeytis á heildarmerkingu ákveðins hópsorða eru alltaf þau sömu og það er hægt að spá fyrir um merkingu nýrra orða meðþessu forskeyti (þ.e.a.s. í þessari sömu merkingu). Þegar forskeyti hefur fleiri en einamerkingu þarf að velja eina þeirra áður en heildarmerkingin er ljós . . . Aðalatriðið erað merkingarvensl forskeytis og síðari liðar breytast ekki nema merking forskeytisinsbreytist. (Sigrún Þorgeirsdóttir 1986:128–9)Það veikir röksemdafærslu Sigrúnar að hún gerir enga tilraun til að gera grein fyrir merkingarvenslumí samsettum orðum og lætur nægja að nefna „nánast ótakmarkaðan fjöldamerkingarvensla“ (sbr. tilvitnun hér á undan) og vísar til Jackendoffs (1975) um fjölbreytnina:„Although the meaning of each compound is formed from the meanings of thetvo [svo!] constituent nouns, the way in which the meaning is formed differs . . . (garbageman, snowman . . . )“ (Sigrún Þorgeirsdóttir 1986:129, tilv. í Jackendoff 1975:655). 14 Núer það augljóst að ákveðnar reglur gilda um merkingarvensl í samsettum orðum og til þessað halda því fram að munur sé á merkingarvenslum í forskeyttum og samsettum orðumgetur ekki verið nægilegt að gera bara grein fyrir merkingarvenslum í forskeyttum orðum.Án raunverulegs samanburðar stendur það eitt eftir af skilgreiningu Sigrúnar að einræðmerkingarvensl séu einkenni á forskeytingu og komi ekki til greina í samsettum orðum.Samt getur hvert forskeyti haft fleiri en eina merkingu, sbr. næstu tilvitnun hér á undan.Þá er varla hægt að halda því fram eins og Sigrún gerir að merking samsetningarliða séalltaf sú sama og grunnmerking orðsins: „Ef aftur á móti um nákvæmlega sömu merkingufyrri liðar orðmyndunar og t.d. lýsingarorðs, forsetningar eða agnar er að ræða ber aðgreina sem samsett orð“ (1986:22). Dæmi Sigrúnar um samsett orð og umorðun þeirraduga til að afsanna þetta: Háaloft er ekki endilega hátt loft og nýmjólk þarf heldur alls ekkiað vera ný mjólk. Síðasti liðurinn í skilgreiningu Sigrúnar á forskeyti sem kveður á um aðforskeyti geti verið „myndan sem er samhljóða sjálfstæðu orði (frjálsu myndani) eða rót íslíku orði en hefur aðra merkingu . . . “ (sjá skilgreiningu Sigrúnar í heild fremst í þessumkafla) er því tæplega nægileg röksemd til að skilja að forskeyti og fyrri hluta samsettraorða. Merkingarlegu forsendurnar sem Sigrún notar til aðgreiningar á forskeytum ogfyrri liðum samsettra orða virðast því ekki vera sérlega traustar enda kemur í ljós aðekki er auðvelt að flokka forskeytin í merkingarflokka: „Merkingarflokkarnir [þ.e. fyrirforskeyti I sem eru bundin myndön] urðu alls sjö þar af er sá stærsti nokkurs konar ruslakista“(1986:55). 15 Forskeyti II, þ.e. forskeyti sem eru samhljóða sjálfstæðum orðumeða rótum þeirra eru ekki auðveldari viðfangs: „,. . . reynt [var] að skipa forskeytunum[þ.e. forskeytum II] niður eftir merkingu og þá kom fram skýr skipting í forskeyti meðáherslumerkingu . . . annars vegar og forskeyti með ýmiss konar lýsandi merkingu hinsvegar . . . Ekki var hægt að setja öll forskeytin í slíka merkingarflokka“ (1986:114–115).Afstaða Sigrúnar til formlegrar framsetningar orðmyndunarreglna og mismunarins áorðmyndunargerðunum þremur sem hún gerir ráð fyrir er fremur óljós. Það verður t.d.ekki séð af ritgerðinni hvort hún telur öll forskeyti til róta eða ekki. Eina almenna skilgreininginsem sett er fram um afleiðslu er frá Malkiel: „Derivation . . . the interplay of aroot morpheme with at least one grammatical morpheme“ (Sigrún Þorgeirsdóttir 1986:11;tilv. í Malkiel 1978:127). Þarna eru aðskeyti greinilega ekki talin vera rætur. Skilgreining14 Hjá Jackendoff er þessi munur ekki notaður til að benda á mismun á forskeytingu og samsetningu og afgrein hans er ekki að ráða að hann geri ráð fyrir „ótakmörkuðum fjölda merkingarvensla“ þar sem hann setur uppdæmi um merkingarreglur fyrir samsett orð. Hann gerir ráð fyrir að merkingarreglurnar séu allar í orðasafninuog nái yfir öll hugsanleg vensl en raunveruleg orð séu tilgreind sérstaklega sem slík í orðasafninu.15 Í hinum flokkunum eru áherslumerking, neitandi merking, neikvæð merking, staðarmerking, tímamerkingog fjöldi eða þvíumlíkt.