Afleiðsla og samsetning - Orðabók Háskólans

3.2 Hefðbundnar skilgreiningar á afleiðslu og samsetningu ί ίslensku 59minnast á þetta hlýtur hann að telja til þess einhverja ástæðu og þá er nærtækt að ætla aðhonum hafi þótt eðlilegt á þessu stigi að flokka forskeyti og viðskeyti saman og munurinná afleiðslu og samsetningu hljóti að vera tengdur mismuninum á hlutverki og merkingu.Einhverra hluta vegna verður síðan ofan á hjá honum að telja forskeytt orð til samsettraorða í síðari bókinni enda er erfitt að skera úr um hvers konar liðir forskeyti eru í raun ogveru í íslensku.Hins vegar er augljóst af eftirfarandi málsgrein í síðari bókinni (1929) að þar telurhann allar rætur til samsetningarliða, jafnvel þær samsetningarmyndir sem ekki eru samhljóðabeygingarmyndum samstofna sjálfstæðra orða og merkingarbreytingar eru heldurekki nægileg rök til þess að greina samsetningarliði frá sjálfstæðum orðum:Ein grosser Teil aller Wörter ist zusammengesetzt. Die Zusammensetzungen sindschon im Indogermanischen durch syntaktische Verwendung entstanden, indem einesyntaktische Verbindung ihren Elementen gegenüber isoliert wurde; die Verbindungnahm dann häufig neue Momente in ihrer Bedeutung auf und schied andere aus odereine Bedeutung eines Gliedes erhielt sich in der Komposition, die im einfachen Worteverloren ging. Die Laut- und Flexionsformen haben sich häufig in den Kompositaanders gestaltet als in den einfachen Wörtern; alte Flexionsformen haben sich daherhäufig in den Zusammensetzungen erhalten, die sonst Änderungen uterworfen wurden;dasselbe gilt für die Konstruktionsweisen. (Alexander Jóhannesson 1929:3)Öll greining Alexanders er byggð á sögulegum grunni en merkilegt er að sjá að skiptinghans í afleiðslu og samsetningu er ekki afdráttarlaus. Þó er helst af bókunum að ráðaað hann skilgreini viðskeytingu fremur þröngt og telji óþarft að gera ráð fyrir forskeytingusem sérstakri gerð orðmyndunar í íslensku.3.2.2 Björn Guðfinnsson (1937)Kennslubók Björns Guðfinnssonar, Íslenzk málfræði handa skólum og útvarpi (1937), erklassísk og er sennilega sú kennslubók sem flestir þekkja enda hefur hún verið kenndí skólum landsins í hartnær sextíu ár. Að vísu hefur bókin verið notuð í breyttri útgáfuEiríks Hreins Finnbogasonar frá 1958 en breytingar í þeirri útgáfu eru svo miklar að furðusætir. 6 Skilgreiningar Björns á afleiðslu og samsetningu eru mjög stuttar eins og e.t.v. ervið að búast þar sem hér er mikið efni í lítilli bók og orðmyndun er afgreidd á þrettánsíðum aftast í bókinni. Öll hugtök eru skýrð með dæmum og mér vitanlega hefur það ekkisérstaklega vafist fyrir nemendum að þekkja sjálf fyrirbærin í sundur, að því marki semtil þess er ætlast af þeim í skólakerfinu. Hins vegar eru dæmi Björns sum hver svo forn6 Skýring útgefanda í formála er að bókin hafi reynst of þung fyrir þá nemendur sem hún var ætluð. Hlutibreytinganna er fólginn í því að fella burt efni sem talið er of erfitt og bæta inn viðbótarskýringum en að aukivirðist útgefandi breyta orðalagi eftir hentugleikum. Slíkar breytingar eru ekki alltaf til bóta:Beygingarendingar nefnast þær viðbætur við stofn, sem sýna mismunandi beygingu orðs (1. útg.1937).Beygingarendingar eru þær viðbætur við stofninn er auðkenna mismunandi beygingarmyndirorðsins (5. útg. 1958).Að auki er efni raðað upp á nýtt. Þannig eru rót, viðskeyti og forskeyti fyrst sýnd með dæmum í 1. útgáfu ogskýrð lauslega (§284, bls. 148), þá fylgir skýring á því hvað stofn er (§285), en síðan fylgja greinar með nánariútlistun á viðskeytum (§287–290) og forskeytum (§291). Af þessu fæst nokkuð ljós mynd af hlutverki þessarafyrirbæra í sjónhendingu enda leiðir hver grein af annarri á rökréttan hátt. Í 5. útgáfu er efnið skorið niður þannigað hvert fyrirbæri er afmarkað án tengsla við heildina. Fyrst er grein um rót (§200), þá um viðskeyti (§201–202)og forskeyti (§203) og (§204). Skýringar eru því slitnar úr því samhengi sem þær hafa í upprunalega textanum.Uppsetningu er líka breytt á verri veg eins og sjá má af lista um viðskeyti sem settur er upp sem tafla í 1. útgáfuen er prentaður í belg og biðu í 5. útgáfu. Ef marka má kaflann um orðmyndun þá hefur útgefandi 5. útgáfu þvímiður fært efni bókarinnar til verri vegar.