Afleiðsla og samsetning - Orðabók Háskólans

3.2 Hefðbundnar skilgreiningar á afleiðslu og samsetningu ί ίslensku 57-sa so.: bifsa, dragsa, flaksa, hreinsa, reigsalo.: hvimsa, gliðsa, klumsakvk.: kvensa-samur upprunal. sjálfst. orð; af no.: friðsamur,rausnarsamuraf lo.: dýrsamur, heilsamur-si kk.: bangsi, draugsilo.: algangsi, hugsihk.: hreysi, snefsi, snipsi-ska, (-skja) af lo.: beiskja, bernska; dirfska,af no.: flónska, fólska, mennska-skapur upprunal. sjálfst. orð; af no.: riddaraskapur,skáldskapuraf lo.: greiðskapur, klókskapur, kyndugskapuraf ao.: velskapuraf so.: kveðskapur, yfirdrepskapur-ski kk.: fjarski, hanski, háski, kölski, hýski-sl hk. af so.: beisl, bensl, drægsl, smyrslhk. af lo.: eymsl, harslkvk.: pínsl, skírsl, vægsl, þröngsl-sla kvk. af so.: beiðsla, breiðsla, brennsla-sli hk. af so. (og lo.): brigsli, sprengsli; þrengsli-sma brosma-sn býsn, fylgsni, gæsni, hænsn; mylsna-st naust, ásttökuorð: kúnst-stur kk.: bakstur, bólstur, blómstur,hk.: amstur, dekstur, fóstur, eymstur, vafsturkvk.: vinstur-t ao. (samhljóða hk.lo.): brátt, fast, laustkvk. af lo. og to.: dýpt, spekt, mýkt . . . ; fimmtkvk. af so. o.fl.: gift, nægt, þurfthk.: frost, loft, nest, skrimt-ta kvk.: flakta, hvesta, ótta, veftalo.: -sveftaso. af so.: brækta, bröltaso. af no.: flimta, gæta, heimta, skammta, æmtaso. af lo.: fætta, skemmta, vantaso. af ao.: játa, neita-ti kk.: flótti, frunti, hósti, skjálfti-tur kk. (aðall. af so.): dráttur, kraftur; blásturhk.: flaustur, hrjóstur, nosturkvk.: leiptur-tt þótt-uður könnuður, köguður, mjötuður, skrautuður-ugur auðigr, kunnigr; aurugr, hrímugr-ull lo.: förull, gjöfull, hugull, hverfullno.: böggull, djöfull, heigull, ígull, jökull-um ao., upphafl. þgf.ft.: bráðum, drjúgum-und hörund, leikund, skynjund, tegund, vitundáttund, fimmund; ath. ekki þúsund-undur kk.: höfundur, visundur, drómundur-ung bræðrung, djörfung, háðung, hörmung-unga bræðrunga, stystrunga, Sturlunga-ungi hælungi, náungi, piltungi, sýslungi, sveitungi-ungur af lo.: dumbungur, graðungur, öldunguraf to.: fjórðungur, fimmtunguraf no.: bútungur, kúfungur . . . ; bræðrunguraf so.: flysjungur, ginnungur, hoppungur-uni Beimuni, grjótuni, örfuni-unn jötunn, morgunn . . . ; Dýrunn, Iðunn-urr kk.: fjöturr, hveðurr, jöfurr, kögurr-usta kvk. af lo. og so.: hollusta; unnusta-yfli dauðyfli, innyfli, vanyfli-yn fjörgyn-ynja apynja, forynja, vargynja, ljónynja-v möskvi, nökkvi; byggva, hryggvaAf athugasemd í inngangi bókarinnar virðist Alexander hafa velt því fyrir sér hvortforskeyti ættu heima í sömu bók og viðskeytin, þ.e. hvort bókin ætti að lýsa allri afleiðslu.Niðurstaðan er sú að hann telur ekki ástæðu til að gera grein fyrir forskeytum þar semeiginleg forskeyti séu hverfandi fá í íslensku:Da die isländischen Präfixe mit Anfang der isl. Sprachperiode im Verschwinden sindund alle in den anderen germ. Sprachen vorkommen, werden im folgenden nur dieSuffixe behandelt werden. (Alexander Jóhannesson 1927:5)Dæmin sem Alexander gefur um slík forskeyti eru g- í orðum eins og gnógr, glíkr, tor- ítorfenginn, torgætr, for- í forfaðir, forsjá. Ástæðan fyrir því að forskeytin eru ekki höfð ísömu bók og viðskeytin er m.ö.o. ekki sú að þau séu annars eðlis, heldur bara sú að umþau má lesa í öðrum bókum, þ.e. í bókum um önnur germönsk mál.Af þessu mætti ætla að skiptingin milli afleiðslu og samsetningar hjá Alexander eigiað vera býsna hefðbundin og í samræmi við þýsku skýringuna frá Krahe og Meid í nmgr.3 á bls. 54 hér. Aðskeyti (eða a.m.k. viðskeyti) gegna þá málfræðilegu hlutverki (og erusennilega ekki rætur) en í samsettum orðum eru a.m.k. tvær rætur:Die Wörter sind entweder einfach oder zusammengesetzt. Einfache Wörter werdenzuweilen von der idg. Wurtzel allein gebildet wie isl. bú Landgut; gewöhnlich wird andie Wurzel ein Suffix gefügt, das den in der Wurzel liegenden Sinn genauer bestimmtwie z. B. kar-l Mannsperson . . . , hug-ð Aufmerksamkeit, vgl. hug- in hugr Sinn. . . (Alexander Jóhannesson 1927:5)