Afleiðsla og samsetning - Orðabók Háskólans

3.2 Hefðbundnar skilgreiningar á afleiðslu og samsetningu ί ίslensku 55kennslu við Háskóla Íslands, samkvæmt greinum um Alexander eftir Halldór Halldórssoní Andvara (1969b) og Jón Aðalstein Jónsson í Orði og tungu I (1988).Í fyrri bókinni (1927) fjallar Alexander um viðskeytingu og gefur fjölda dæma umu.þ.b. 130 viðskeyti. Efniviðurinn er bæði úr fornmáli og nútímamáli og lýsingin er söguleg,enda er talsvert um viðskeyti í bókinni sem væru sennilega ekki talin til viðskeytaí íslensku samkvæmt síðari tíma aðferðum, þ.e. ef greint væri samkvæmt málvitund enekki samkvæmt málsögukunnáttu og orðsifjafræði. Af þessu tagi eru t.d. -d (upprunalega-ð, samkvæmt Alexander (1927:24)) í fold, mold, lind og þind og -l í ál, geil, kvísl, sál ogsól (1927:60). Stundum setur Alexander inn orð sem vafasamt virðist að telja viðskeytt,t.d. húð og þjóð en þar eru skýringarnar „(as. hûd, lat. cutis)“ og „(got. þjuda)“ (1927:25).Nokkrar beygingarendingar eru einnig taldar til viðskeyta í bókinni, þ.e. nefnifallsendingarnafnorða (-a, -i, -l, -n, -r/-ur), nafnháttarending o.þ.h. 4 Þá er nokkuð af viðskeytumsem aðeins koma fyrir í tökuorðum, þ.e. -alía, -an, -arðr, -ári, -at, -essa, -ía, -ín, -ína,-inna, -issa og -íti og -ali að mestu. Það er auðvitað spurning hvort greina á slíka orðhlutasem íslensk viðskeyti og e.t.v. er nærtækara samkvæmt málkunnáttufræði (eins og þeirrisem er viðhöfð í bók Eiríks Rögnvaldssonar (1990)) að greina tökuorðin sem eina heild.Til glöggvunar fylgir hér yfirlit um viðskeyti sem unnið er upp úr bók Alexanders, þ.e.listi yfir öll viðskeytin með nokkrum dæmum sem eru flokkuð í samræmi við greiningunaí bókinni.Yfirlit yfir viðskeyti í Die Suffixe im Isländischen (Alexander Jóhannesson 1927)-a nf.ending: kona, auga, herrakvk.: frilla, unnusta; gáta, leiga; villa, hneisalo. af no: fullaldra, samfeðra; fullvita, eiðrofalo. af so: sjálfalalo. annað: forviða, aptrreka, trollriða, vitstolaao.: ákafa, gjarna, harða, illa, snemma-að hk.: forað, unað, volað Ath. ekki hérað-aður, (-naður) sagnleidd no.-ak sjaldgæft: Barlak, kraðak, parrak-al sjaldgæft: óðal, aðal, meðal-ald hafald, hringald, hrúgald, kafald-aldi af no: beigaldi, dómaldi, kurfaldi, glópaldiaf lo. og so.: digraldi, djúpaldi; hímalditökuorð: ribbaldi-aldur apaldur, faraldur, gapaldur, sjáaldur . . .-ali tökuorð: kastali, spítali, safali, trafaliannað: rangali, skarkali, kakali-alía tökuorð: medalía-all lo.: einsamall, gamall, gjafall, þagall, vesallno.: aðall, vaðall, þumalltökuorð: bagall, graðall, kapall, kaðall-an sagnleidd no., kvk. og hk.: árnan, batnan, blessan;líkan, gargan, fargantökuorð: brekan, saffran, organao. : austan-andi lh.nt. og no.-ang boldang, mundang, hunang-angur upprunal. samsett orð: árangur, einangur, farangur,harðangur, kaupangur, berangur-ann kk.: aptann, Herjann, þjóðann-ar(r) hamarr, humarr, jaðarr, sumarrtökuorð: bikarr-arður tökuorð: bastarður, daggarður-ari gerandnafnorð: blásari, dómari-ári tökuorð: pílári-arir 2 orð (forn): holtvartarir, tármútarir-arn akarn, kofarn, ísarn, undarn, fóarn-asta kvk. af -asti: kærasta-at tökuorð: karat, skarlat, spínat-átta forátta, kunnátta, veðrátta, víðátta-d kvk.no.: fold, mold, lind, þind, undkvk.no. af no.: aðild, grenndkvk.no. af lo.: breidd, þyngd, víddkvk.no. af so.: deild, efnd, fylgd, geymdhk.no., to.: hjald, kveld, tjald; áttund, níund, tíund-ð kvk.no.: búð, hlið, húð, þjóðkvk.no. af no.: erfð, lygð, mægðkvk.no. af lo.: digurð, dirfð, frægð, færðkvk.no. af so.: byggð, eirð, hlífð, þæfð, vægðhk.no.: blað, brauð, borð, flóð, morð, sverð-dómur upprunal. sjálfst. orð, með lo. og no.: kristindómur,sjúkdómur; guðdómur-dur aldur, Baldur, galdur; skvaldur, undur, öldur-ður arður, grjóður, lúður, róður; fóður, fleyður. . . wobei man weiterhin zwischen Wortbildung mittels Komposition, d. h. Wortzusammensetzung,und Wortbildung mittels Ableitung durch formantische Elemente, sogenannte Suffixe,zu unterscheiden hat. (Krahe & Meid 1967:10)Sjá nánar í 3.2.3.4 E.t.v. væri vert að athuga hvers eðlis nefnifallsendingar eru, t.d. í ljósi kenninga eins og hjá Lieber (1992).Sumar endinganna, a.m.k. virðast gegna tvíþættu hlutverki og vera í senn viðskeyti og beygingarendingar.